PHT GIO THI K U

Nguyn c ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 26-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
1. c Pht Bi cnh phong ph Pht Thch Ca Mu Ni Cc ln kt tp kinh in Tn gio hay trit hc Khi nim tng lin ni kt Thn chng gic ng Lin h vi t tng n gio 2. Cc khi nim ct ty Mi hai nhn duyn Nhn duyn v nh mnh Ni dung cc nhn duyn Ba c im ca hin hu Khng h v chng vnh cu So vi trit Ty Bt chnh o Con ng ng ba Tr hu siu vit So vi trit Ty 3. Bn ng Nhng ni hm ca v ng Ng un Un v thn tm Ng un gi hp thnh ci ti Tm l mt qu trnh So vi trit Ty Ci ti tht l ci g? So vi trit Ty Pht gio nhn Descartes Khng bn ng, c nhn v Trung o v bn ng C tng lin mi hin hu Mt trit hc tch cc Nghip Cc loi Nghip

Khng c yu tnh c nh Ti sinh Nhn duyn qua cc i sng kin ca c Pht Nit Bn Gim bt v k Cnh gii Nit bn 4. Lun tng Lai lch Lun tng Qu trnh ca cc d bn ngha ca Php Khng g tht hn Php Th nu mt nan Nn hiu theo cch khc 5. Cc trng phi Pht gio thi k u Ba truyn thng Truyn thng Trng lo b Trng phi Nht thit hu b Truyn thng Kinh lng b C vn cn gii quyt So vi trit ty Tm kt lun 6. Chim nghim Hai hnh thc cn bn 1. CH (SAMATHA) Bn nim x i tng l bn thn Din ra trong hin ti So vi ngi chim nghim Chng nghim thnh thi quen Ch tm vo h hp Ch i vi Qun 2. QUN (VIPASYANA) Ti sao phi Qun i li thanh minh 7. o c hc Pht gio Tiu chun xc nh Oan Th Knh Kiu thc uyn chuyn Nm gii T nguyn, lc quan v tch cc So vi trit Ty Cuc sng tu vin Gii lut ca Sa mn 8. Pht gio v suy tng trit hc C s i hc thi c

Cc vn nn ch tiu khin Vn l dit kh So vi trit Ty Trit hc Pht gio: thc dng ch ngha Tam thp tht o phm Hon ton khng suy l So vi trit Ty Tm kt lun

---o0o--Trong chng va ri, chng ti cp n tnh trng cng vi n gio chnh thng, c pht trin mt s trng phi t tng phi chnh thng, c bit thnh hnh ti vng quc Magadha (Ma kit ) min bc nc n. Trong cc trng phi y, c hai hnh thc cc oan, mt c tnh k lut tm linh, ch ngha kh hnh; mt l trit phi Carvaka/Lokayota c tnh duy vt ch ngha v khoi lc ch ngha. Mt trong phi i lp nhau y thng hoa v t kin lp thnh hai truyn thng tch bit: Pht gio v K Na gio. ---o0o---

1. c Pht
Bi cnh phong ph Nu sng bc n trong th k th su trc Cng nguyn, chc chn chng ta c nhiu c hi lm quen vi ba trit thuyt cn bn v cuc sng: 1. n gio chnh thng. Ngy cng chu s khng ch ca ng cp t t thm quyn B la mn, n gio t c s trn cc kinh Veda v s th hin ng cch nhng qui nh trong kinh y v nghi l. 2. Kh ng hin gi c lp ging dy v qun tng v tu tp kh hnh. Nhng tn s tm linh ny khng chp nhn thm quyn tuyt i ca cc kinh Veda nn h b xem l phi chnh thng. 3. Sau cng, cc trit thuyt duy vt v duy khoi lc ch ngha ca trng phi Carvaka/Lokoyata, cng b xem l phi chnh thng. H c v tch cc vic theo ui khoi lc nh mt mc ch c gi tr ca cuc sng, rt c i chng tn thng. Cuc sinh hot t tng y n r nh ng vo thi k pht trin v thng mi v gia tng th ha. Hp thnh ba tc nhn lm lng lo mi lin kt

gia c nhn vi qu hng bn qun ca gia tc mnh v nh hng ca truyn thng lng x, ng thi nui dng v khuyn khch tinh thn tra vn, thm d v tm linh. ---o0o--Pht Thch Ca Mu Ni c Pht ng hon ton gic ng thuc h Gautama tn l Siddartha. Danh xng Tt-t-a c ngha l Nht thit ngha thnh, Thnh tu chng sinh, phin m t dng di ca tn Phn ng l Sarvarthasiddha. Tt-t-a sinh khong nm 566 (hay 663) TCN ti Kapilavatsu (Ca-t-lav). Ph thn l Sudhodana (Tnh-Phn), vua ca tiu quc Kapilavatsu, di chn Hi m lp sn, thuc lnh th Npal ngy nay. Nm 19 tui, ngi lp gia nh ri c mt con trai. Cho ti nm 29 tui, ngi sng cuc i vng gi khp kn ca mt thi t c truyn ngi. Th ri t nhin chng kin cnh sinh lo bnh t ca ngi dn, ngi lng l t b hong thnh v gia nh dn thn vo cuc sng ca mt tu s kh hnh. Mc ch hnh trnh tu tp ca Tt-t-a l tm cho ra nguyn nhn ca kh no ca con ngi v phng cch ch ng n. Trong nhng kinh sch ca thi k u ny, c ghi nh v vit li theo li ging ca c Pht, chng ta khm ph thy mt th gii thng mi vi nhiu ca ci. Trong , c hin tng rt nhiu ngi t nguyn t b cc quan h trn gian theo ui cuc tm kim c tnh tn gio ring t. Nhng con ngi tm linh y, thng c cp ti trong kinh sch nh cc nh o s kh hnh v cc B la mn. c bit, cc cng on tu tp cng thng c s ym tr vt cht ca gii nghip ch thnh t. Trn ng tm kim y, c Pht k li l theo ui nhiu php mn kh hnh khc nhau ca cc o s n trc khi t tu luyn theo cch ca mnh, v thnh o vo nm 35 tui. T , ngi c gi l Pht, ngha l ngi gic ng, hiu thu o ngun gc ca au kh v sinh t. Ng o ri, c Pht ti thnh Varanasi, ngy nay l Benares, vo vn Lc Uyn, khi s gio ha chng sinh, bt u vi nm ngi tng c thi tu kh hnh vi ngi. cng l thi im c gi theo thut ng Pht gio l chuyn php lun v c Pht c danh hiu Thch-ca Mu-ni, ngha l Tr gi thuc dng di Thch-ca. Theo ghi nhn ca Will Durant trong sch dn, tr. 92, th:

Ngi c mt cch c bit thuyt php, mc du cch phn no chu nh hng ca cc nh ngy bin lang thang ng thi. Ngi i t chu thnh ny ti chu thnh khc, cng vi mt nhm t thn tn v pha sau l c mt m ng, c khi ti 1.200 tn . Khng bao gi lo ti ngy mai, nhng k ngng m dng thc g th Ngi n thc , c ln Ngi nhn li dng cm trong nh mt giang h, lm cho k t hu ca Ngi bc tc. Thng thng Ngi ngng li u mt lng no , cm tri trong mt khu vn hoc mt khu rng hoc bn b sng. Bui chiu v bui ti Ngi thuyt php. Ngi t nhng cu hi nh Socrates, hoc k mt ng ngn c tnh cch lun l, hoc cng m o, bin lun mt cch l , a ra nhng cu ngn, c ng, tm tt c o ca Ngi mi ngi d nh. Sutra Ngi thng nhc ti nht l sutra v T diu . Sau 45 nm ging dy nh th, trc khi tch vo lc 80 tui, c Pht tuyn b rng mnh cha tng ni li no. Cu dy cui cng ca ngi l: Tt c cc php u v thng, hy tinh tin tu hc. ---o0o--Cc ln kt tp kinh in Sinh thi, c Pht ch dng ngn t thuyt ging, khng ghi ch thnh vn t, v cng khng c t no vit li ti ch. Ngi thng dng ting Pali. So vi Sanskrit l th ting c vn bn ng php, tinh t v c tnh vn hc, ting Pali thiu vn phm, khng t nh bng nhng l ngn ng bnh dn c i chng thng dng. Theo lch s Pht gio, kinh in sau hnh thnh v tu chnh qua bn ln kit tp. 1. Tm thng sau khi c Pht dit , khong nm 486 TCN, c 500 T kheo hp i hi ti thnh Rajagrha (Vng X) cng nhau tng c nhng li ni v vic lm ca ngi. y l ln kt tp kinh in th nht, di s ch ta ca Ma ha Ca-dip (Kasyapa), nhng ch hp tng ch cha vit thnh vn. Ln ny thnh hnh Lut tng v Kinh tng. Din tin i hi c tng thut trong Lut tng. 2. Ln kt tp th hai xy ra mt trm nm sau, tc khong nm 386 TCN ti Vaisili (V-x-li) vi khong 700 T kheo. Ln ny cng vn trong hnh thc tng c. Bin bn i hi ny c ghi li trong Lut tng. 3. Ln kt tp th ba xy ra khong nm 244 di thi vua Asoka (A-dc) ti kinh Pataliputra (Hoa-th-thnh), ngy nay l Patna. Tuy c nhng

phn r b phi, nhng ln kt tp ny, kinh sch c vit thnh vn, c c Tam tng: Kinh tng, Lut tng v Lun tng. 4. Ln kt tp th t c t chc ti Kashmir, xy ra di i vua Kaniska (Ca-n-sc-ka) khong gia th k th nht v th hai SCN. Theo nhiu t liu th ln ny, c khong 500 T kheo tham d, mc ch l ging li Lun tng theo cc quan im phng khong hn. Nhiu ngi cho rng y ch l i hi ca Nht thit hu b phi; nhng v sau, v phi y c nh hng ln nn kt qu ca ln kt tp ny dn dn c tha nhn chung. ---o0o--Tn gio hay trit hc Kh c th xp loi Pht gio mt cch r rt vo mt phm tr nht nh. Ni chung, ngy nay, Pht gio c cp nh mt tn gio th gii, v thng i km vi mt s lun c chng minh. c thi, nhiu ngi xem Pht gio ch nh mt trit thuyt c tnh o c hc. Rt nhiu ngi Ty phng, c bit cc tn c thn thng ly c tin v s tn th Thng lm tiu chun u tin xc nh mt tn gio. Nhn t vin cnh y, Pht gio dng nh c tnh trit hc hn l tn gio v o Pht khng i hi phi c c tin vo Thng , cng nh vo s bt t, thm ch vo s hin hu ca linh hn. Trong cc t in Pht hc, hu nh khng c ba mc Thng , Linh hn v c tin. Bn cnh , o Pht k vng nhng ngi theo Pht gio ch chp nhn li ging ca c Pht trong chng mc thn chng, tc l mi ngi c th hiu, cm nghim v tn nhim vo nhng li y. Ngc li, t im nhn ca trit hc Ty phng, dng nh Pht gio hon ton c tnh tn gio, c bit bi chnh c Pht khng khch l s suy tng tru tng cc vn siu hnh. Ngi tuyn b mnh ch cng hin mt con ng thc tin, dn ti ci nhn hon ton thu sut vo nhng g tht s hin hu. Vi ci nhn thu sut y, nhng tra vn c tnh suy tng tr nn khng cn thit. V trong s cng hin ca mnh, c Pht cung cp mt chui cc gio hun v cc thc hnh. ---o0o---

Khi nim tng lin ni kt Nh chng ta s thy phn sau, c im ch cht ca trit hc Pht gio l tng rng mi s mi vt u pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin. iu y khng ch ng ti th gii vt l m cn ti kha cnh o c v con ngi. Do , c th m t cc gio hun v thc hnh ca Pht gio trong tng quan vi hnh ng to ra cc tnh hung trong c th pht sinh ci nhn thu sut v hnh phc ng thi c th ch ng kh no. Nh th, khi nhn vo trit hc Pht gio, c l ta cn ghi nhn rng, nn xem trit hc Pht gio nh mt s m t ci nhn thu sut ch khng phi ch n gin l kt lun i vi lun c c tnh l on hoc s suy din trc tip t kinh nghim. Tri li, ngay ct li ca Pht gio, c mt s lng cc khi nim tp trung trn tng v trng thi tng lin ni kt ca ht thy mi s vt; chng cung cp mt u mi c tnh khi nim cho ton b li tip cn o c v tm linh, v chnh cc khi nim y lm cho Pht gio khc mt cch trit vi n gio v cc trng phi phi chnh thng khc. ---o0o--Thn chng gic ng Thc th, Pht gio bo rng: Bn hy nhn cuc i theo cch ny. y, n c lm cho bn thy c ngha hn khng? Theo thut ng Ty phng, khi ni nh th, Pht gio gn vi trit hc hn vi tn gio v n khng i hi trc ht phi c s cam kt, m ch yu cu hy kho st trung thc cc li tuyn b ca n. iu khng c ngha Pht gio khng i hi con ngi, mt khi chn i theo con ng o Pht, mt s cam kt tip theo no. C ngi theo ch tng vin T kheo cng nh ngi th tc ti gia c s cng phi c cam kt, tuy nhin, Pht gio k vng s cam kt y da vo nim xc tn c nhn ch khng trn c tin, ni theo thut ng Ty phng. Cng cn nhn ra mt im quan trng na l ngay t im khi u, trit hc Pht gio t c s trn phn tch kinh nhim. Trong Pht gio, ta thng bt gp cc t ng nh chng nghim, thn chng, n chng, chng ng, v.v... Mc ch ca ngi i theo o Pht c minh ha bi chnh li

ca c Pht Thch-ca l gic ng, ngha l vn thy s vt ng nh chng l chng. ---o0o--Lin h vi t tng n gio Mt s ngi n nh gi Pht gio ch nh mt dng phi chnh thng ca n gio. Tri li, ngi Pht gio xem nhng li ging h ang theo l hon ton tch bit vi truyn thng n . D nh gi theo cch no i na cng khng th ph nhn c hai im khc bit cn bn gia n gio chnh thng v Pht gio. 1. n gio chp nhn tng v mt thc ti thing ling v n nht, l Brahman. Thc ti y c th ph din bng nhiu hnh nh khc nhau ca cc nam thn v n thn. n gio cng chp nhn tng linh hn bt t, tm tr trong th xc, v sau khi cht, linh hn y chuyn tip sang kip sng khc. Pht gio bc b c thc ti v mt Thng hng cu Brahman ln bn ng. Khng ci g thng ti: mi s u tng lin ni kt v trong trng thi lin tc bin i. 2. n gio t cn bn trn truyn thng v s chp nhn cc kinh Veda. Pht gio hon ton t khc mi thm quyn ngoi ti v qu quyt rng ch nn da trn l tr v kinh nghim chp nhn li ging. Chnh nhng khc bit cn bn , ch khng phi bt c chi tit no trong thuyt ging o c hoc cch thc th phng, cho thy s tch bit ca Pht gio vi n gio. ---o0o---

2. Cc khi nim ct ty
Ngi ta c th tm thy thut ng Pht gio c trong ting Pali ln Sanskrit. Cc kinh in kt tp thnh vn trong ln th ba, c vit bng ting Pali v vn tip tc cho ti nay trong truyn thng Theravada. Ring truyn thng i tha thng s dng ting Sanskrit. Cc t ng bng ting Sanskrit him hoi m chng ti dng y, nh ni ti trong li Dn nhp, ch thun tin tra cu v so snh vi cc n gio v K Na gio cng s dng ting Sanskrit. Ch trong nhng trng hp c bit lm, chng ti mi dng t ng Pali lm ni bt cc khi nim khc nhau. Th

d trng hp atman (Sanskrit) dng cho ng hiu theo n gio, v atta (Pali) dng cho ng hiu theo Pht gio. ---o0o--Mi hai nhn duyn Mi hai nhn duyn l khi nim cn bn ca ton b trit hc Pht gio, cng l c im ring ca Pht gio. y, nhn l nguyn nhn chnh, lm mm, th d ht bp. Nhng pht trin thnh cy bp phi cn ti cc thnh t khc nh dng cht, chm sc, v.v... Cc thnh t tc ng gi l duyn. Theo Pht gio, mi s vt trong th gii ny u do nhn duyn ha hp m sinh ra; t thn mi s vt khng c thc th, tc l v ng, m chng ta s cp phn ni v Bn ng. Cng c th din gii ch nhn duyn thnh: 1. S pht sinh c tnh ty thuc; 2. S tng sinh b iu kin ha; 3. S tng lin ni kt nhau. Cng c th din t chng theo hnh thc n gin nht l Ci ang hin hu nh th th pht sinh (khi); ci khng cn hin hu th chm dt (dit). Ni cch khc, s vt ch thnh hin thc v cc iu kin nht nh, v nu cc iu kin y bin i th s vt y s thi hin hu. Cc cn nguyn ca chng th c tnh ty thuc. Nhn bng cch khc ta thy, bt c ci g sp xy ra th s xy ra nh th v s a dng ca cc thnh t ang hin hu. Cc thnh t y t chng ty thuc vo cc s vt khc cng ang hin hu nh th, tuy th, nhng ci ny th ty thuc vo nhng ci khc. Ni cch khc, ht thy mi s mi vt u tng lin ni kt vi nhau. Khi nhn vo th gii, chng ta cch ring nhng k ng t im nhn ca trit hc Ty phng thng c khuynh hng phm tr ha, phn chia th gii thnh cc s vt, ri xem mi s vt c s hin hu ring r ca chnh n. Ngi Pht gio khng nhn nh th. i vi h, th gii hp thnh mt mng li v tn cc iu kin, v mi s hin hu ch l biu th

nht thi trong mt thi gian v khng gian c th, ca ton b mng li . Th d minh ha: Khi nhn ti cun sch trit ny, bn hy ngh ti cc iu kin lm cho bn c kh nng c n. Trc ht, bn cn c khng kh th v nh sng nhn mt ch. Ngay c mc in cng phi u, ng ch m ch nht. S sng ca bn l thuc vo thc n v thc ung, vo ton b mng li cc s vt thc tin ang duy tr sinh mng ca bn lc ny, cng nh vo cc th h i la tin bi gp g nhau t trc thi cc vua Hng, ly nhau ri sinh si ny n ti ng b ni ngoi ca bn, ri h li sinh ra cha m ca bn, ri c th ti lt bn, v.v. Th tng tng mt s lng ln lao cc c hi quyt nh yu t di truyn ca bn. N khng ch n gin l s hp dn tnh dc hoc n nm gia hai thn xc, gia cc i la ko ngc tr ln cc th h thng c, c mi i la trong mt th h li gp g nhau trong cc tnh hung thng t khi ging ht nhau, v mi ci mi cht khin h kt i vi nhau ri truyn i xung th h ca bn, thnh con ngi c hnh vc khng ging ai v tm hn khng ai ging ca bn hm nay. Sau khi xem xt bn thn, ti lt bn xem xt cun sch ny. Cht liu ca n, vic xut bn n, vic pht hnh n, cc iu kin khin cho ti vit n, cun sch ghi tn ti l tc gi nhng ci tht s l ca ti c c my phn trm, v cc iu kin a bn ti vic c n. Tm li, v mt l thuyt, cn ti mt s lng v tn cc c hi, hoc cc iu kin, lm cho bn c kh nng cho i, v khin cho bn c mt y, c ti dng ch ny. V nhng ci tng lin ni kt vi nhau. ---o0o--Nhn duyn v nh mnh Nu c ci g trong v tr ny l khc th a ti mi s phi khc, v mi s mi vt tng lin ni kt. Cng th, bn khng th tch khi phn cn li ca th gii, bn l thnh phn ca th gii. Bn hon ton ty thuc vo phn cn li ca th gii. Khi nhng iu kin lm cho bn c kh nng sng khng cn na, cng l lc bn thi hin hu.

C th mt quan im nh th nghe c v nh mnh ch ngha v tt nh ch ngha, nhng n khng ph nh s t do ca con ngi, v nhng hnh ng hin ti ca bn gp phn lm thnh ci m tng lai cha ng. Nu qu tht mi s khc to ra s khc bit cho bn, th cng ng khi ni chnh bn to ra s khc bit cho mi s khc. c im ny ca quan im Pht gio rt ng tn thng khi ta ngm ngh v mi h qu kh thi ca chn la hoc hnh ng hin thi. ---o0o--Ni dung cc nhn duyn Tuy c vi gii thch khc nhau ty b phi Pht gio nhng c Tiu tha ln i tha u chp nhn Mi hai nhn duyn, ci trc tc ng ln ci sau, theo th t i sng qu kh, hin ti v tng lai. y, chng ti mn li gii thch sng sa v ngn gn ca Thch Minh Chu & Minh Chi trong cun T in Pht hc Vit Nam (NXB Khoa hc X hi H Ni, nm 1991, tt. 426-427). [1] V minh: Khng hiu hay hiu sai s l, do m c: [2] Hnh: Hnh ng to nghip (hai chi V minh v Hnh thuc v kip sng qu kh). V to nghip nn b nghip lc li cun ti sinh kip hin ti. u tin l: [3] Tm thc: cn gi l kt sinh thc l do c thc m kt sinh thnh bo thai trong bng m. [4] Danh sc: sau c hnh hi v mt vi hot ng tm l s b ni bo thai. Danh ch cho nhng hot ng tm l s khi. Sc ch cho nhng hnh hi s khi ca bo thai. [5] Lc nhp: Bt u hnh thnh su cn nng: mt, tai, mi, li, thn hnh, . [6] Xc: Bo thai ra khi lng m, su cn bn tip xc vi su trn: sc, thanh, hng v, xc php.

[7] Th: Do tip xc vi ngoi cnh m sinh ra cm xc thch th hay khng thch th. [8] i: Do c cm xc thch th m sinh ra a thch, am m, [9] Th: Do a thch, am m m v ly vo mnh, chim lm ca mnh. [10] Hu: Nhng khi v ly vo mnh, lm ca mnh th c hnh ng, c to nghip. Nh vy gi l Hu, tc l hin hu, tn ti. T chi [3] cho n chi [10] l c cuc sng hin ti. Trong cuc sng hin ti ny, chng sinh va chu nghip qu ca kip sng qu kh nh mang ci thn c su cn nng, c xc, c th, nhng chng sinh ng thi cng to nghip nhn, dn ti kip sng tng lai. Nhng nghip nhn l i, th v hu. am m, v ly, ri c hnh ng tng ng, l to nghip nhn cho kip sng tng lai. V bnh xe lun hi c th tip tc quay mi. Do tt c nhng nghip nhn ny m c i sng v li. [11] Sinh. [12] T (gi cht). ---o0o--Ba c im ca hin hu Mi hai nhn duyn tc ng, lm pht sinh ba c im ph qut ca th gii b iu kin ha m chng ta ang sng trong . ---o0o--1/ V thng Khng c g c nh; mi s ang trong qu trnh lin tc bin i. Chng ta c th c khi nim v ci c tnh hng cu, chng ta c th khao kht ci hng cu, nhng trong thc t, mi s chng ta tri nghim trong cuc i ny u l i tng ca bin i, v mi s u ty thuc vo cc iu kin ang ang duy tr n trong s hin hu ca n. ---o0o--2/ V ng

Mi s khng ch ang bin i, m khng s no l thc th, ngha l hin hu t thn n v thuc v chnh n. Mi vt ang hin hu l thuc, trong tng khonh khc, vo cc vt khc. Nhng s tng lin ni kt cn hm hn na, rng khng c ci bn ng (ci ti) c hu nh ci c n gio gi l atman. Ci dng nh, ni theo ngn ng qui c, l bn ng hay ng, khi ni bng t ng tuyt i, ch l o gic, trng rng ca thc ti. Trit hc Ty phng khm ph ra rng bn ng th kh nm bt; chng ta khng bao gi c th tm thy ci c gi l bn ng v chng ang b trn ln vi ci g khc. Ni nh David Hume, trit gia Anh, khi ti c nhn cho ra ci ti th thy n lun lun mc mu vi mt ci g khc. Do , phn ln cc trit gia Ty phng cho rng bn ng l ci thng ln trnh nn kh c th nm bt n. Pht gio khng c vn y. Pht gio nhn c nhn nh mt tp hp, mt b ca ng un: th xc, cm xc, tri gic, mun v thc. Chng kt hp vi nhau lc ta sinh ra v c gi mt cch qui c bng mt t ng tng th l bn thn. Khi ta cht, chng ngng thao tc, v nh th, ci bn ng c tnh qui c y thi hin hu. V tht ra, i vi Pht gio, nhn theo kha cnh tuyt i, ngi ta khng th tm thy mt ci g khng c tht, cha h c tht nh ci ng, nn mi gi l v ng. Ging nh Mi hai nhn duyn, v ng ng vai tr quan trng tuyt i trong trit hc Pht gio: khng c ci g c hu do khng c s hin hu hoc tn ti c lp v thng trc; khng c bn ng c nh. Nhng ni hm c tnh gc r ca tng n l y khng ch quan im ca Pht gio v thc ti. ---o0o--3/ Kh Nu chng ta khng c bn ng thng ti v nu mi s u ang bin i, u ty thuc vo cc iu kin, th r rng cuc i ny khng th khng lin quan ti chn nn, au n v ci cht. Nhng ci y khng p t ln chng ta t bn ngoi, chng l hu qu t nhin ca cc hu th b ty thuc v cuc sinh tn hu hn. Kh, hay thng c ni vi m thanh i gy n tng: kh no, l mt t ng bao qut, c dng gm vo tt c nhng g bt nh trong cuc

sng. Khng c c ci ta mun: kh. C c ci ta khng mun: cng kh. Thm ch nhng ci sung sng cng c th l kh v ta bit chng khng ko ra di lu v khng sm th mun, ta cng phi bung b chng. Vic gi v cho rng cuc i ny khng lin quan ti kh no b ngi Pht gio nh gi l thi khng chu i mt vi thc t. Vic tha nhn trit bn tnh ca cuc hin sinh b iu kin ha v kh no t m ra, chi phi tt c nhng g din ra trn con ng i theo o Pht. Ton b trit hc Pht gio nhm ti ch ng ci kh: dit kh. Cu cnh khng hm rng Pht gio tm cch lm bin i th gii iu hon ton bt kh thi nhng Pht gio lp lun rng vic am tng gung my hoc c ch khin xy ti kh no cng vi phn ng ca con ngi phi c i vi kh no, s t n gip cho con ngi ch ng kh no. V v mi s xy ra l hu qu ca cc iu kin, nn con ng i theo o Pht l n lc tu tp tinh tin cc kh nng to ra nhng iu kin trong kh no b khc phc. ---o0o--Tnh hin sinh ca Pht gio i khi trit hc Pht gio b gii thiu bng mt li pht biu ngn gn rng i l b kh, theo ngha ton b cuc sng l kh no. Trong ngha no , cu ni y ng, v Pht gio dy rng mi s mi vt u b iu kin ha ri cui cng b h hoi, v rng ngc li, thi gi v khng bit ti tnh trng l mt hnh ng o tng c ch tm, ch dn ti tan v v tht vng. Tuy th, ngi ch cu ni y c th a ti n tng sai lc hon ton v trit hc Pht gio. l l do khin chng ta s thy phn sau trong chng ny, rng Pht gio khng c tnh tiu cc m c tnh hin sinh v hin thc. Li pht biu v ton b cuc i c lin quan ti kh no khng c hm tn tr kh no, m l tha nhn nhng ci tc ng ln cuc i, nhm mc ch ch ng chng. T thn Pht gio khng t trng tm ln kh no, m l trn phng th ch ng kh no. ---o0o--T Diu

C phn tng t vi cch nh bnh v cha tr ca y s, c Pht dng hnh thc l lun thng thng m ra Php ca ngi theo dng cc mnh . Mi mnh l mt chn l cao c v l gc c bn ca gio php nh Pht. Mnh ny i lin mnh kia lm thnh T Diu , cn gi l T Thnh . - Kh : Ton b cuc sng lin quan ti kh no, bt nh ; - Tp : Nguyn nhn pht sinh kh no chnh l mun cho cc s vt khc vi hin trng ca chng; - Dit : Nu ngng ham mun s ht kh; - o : Cch loi tr ham mun l i theo Bt chnh o. Di y, chng ta s xem xt ni hm ca mi chn l, dn t li ging ca chnh c Pht trong bi ging u tin ti Lc Uyn, trch t Tng ng b kinh. ---o0o--1/ Kh Ny ch tng, by gi l chn l v Kh : sinh ra l au kh, bnh tt l au kh, cht l au kh, bun ru, than van, chn nn, tuyt vng l au kh. Tip xc vi nhng iu khng th v l au kh, khng t c cc mong mun l au kh. Ni tm li, nm un ca dc vng l au kh. Nh phc tho trn, chn l ny c xem l s nh gi mt cch thc t thn phn con ngi. Kh khng hm rng cuc sng ny trng rng hnh phc. Tht th, c Pht tha nhn rng cuc tm kim hnh phc v trnh au kh khng ch c tnh nn tng ca cuc sng con ngi m cn l ca mi sinh linh. N n gin ch l s tha nhn cc ni hm ca vic sng trong mt th gii m mi s u tng lin ni kt v ang lin tc bin i. Thc ti c th khng bao gi i i vi gic m ca ta, hoc gi d cc gic m c thnh hin thc i na, trng thi toi nguyn y cng khng ko di thng trc.

Mt cch c th, sinh lo bnh t v phi xa nhng g mnh a thch, khng t nguyn vng, u l kh. Ng un m chng ta s ni n phn sau l ci gi hp thnh ci ta, u l kh. ---o0o--2/ Tp Ny ch tng, by gi l chn l v Tp : rng lng dc a ti s lun hi, gn kt bi th vui v lng tham mun, tm kim th vui ni ny ni khc, chnh l dc vng am m tnh i, dc vng i vi s sng cn, dc vng i vi s dit vong. Chn l th hai ny, tp , khng phi l lng khao kht t nhin nhng ci duy tr s sng hoc mang li hnh phc cho ta. N c ngha l khao kht cho ci g c c nh v ci g c sn trong mt th gii khng th no c c kh nng y. Ni cch khc, n l mt hnh thc mong mun c tnh xung khc tn nn tng vi cch th gii ang hin hu. C th c ba hnh thc ca tp : a. Tham dc (kamatanha). Ch s khao kht tnh dc cng nh nim khoi cm xc tht. c Pht xem ham mun tnh dc l mt trong nhng tr ngi chnh trn con ng tinh tin tm linh. Theo nm gic quan, c nm loi dc vng l: dc vng dng v, m thanh, mi v v cm gic thn xc. b. Tham sinh (bhavatanha). Tham sng, ao c c tn ti nh mt c th. c. Tham thnh tu (vibhavatanha). Hnh thc tham mun ny c th ng hai iu rt khc nhau. Th nht, c th c ni ti s thnh t. Trong trng hp ny n l khao kht c c s thnh cng v ca ci. Th hai, c th cn c ni ti s dit vong, v nh th hn cng c ni ti lng thm mun c dit tuyt, ri b th gian ny mt cch ton b, k c ti lm cho mnh phi cht. Do , vibhatanha cng c ngha l li tip cn c tt c hoc khng c g, mt thi ra sc n trnh bn tnh v thng v ty thuc ca cuc sng bng cch chn la hoc cc oan ny hoc cc oan n. Dng th ba tham thnh tu hn l thm mun c c ca ci, nhng xt theo ng cnh ca bi ging, trong on nhp c Pht ni ti Trung

o, th c kh nng ng ni ti ch ngha kh hnh cc oan ca mt s nhm phi chnh thng m ngi tng t khc. Vi li i vo Trung o, c Pht bc b mi cc oan, trong c hai cc oan xa hoa v kh hnh. ---o0o--3/ Dit Ny ch tng, by gi l chn l v Dit : s tiu tr, dt b, t khc, r b, cch la hon ton dc vng . Nh th, dit c ngha l chm dt. Nu tp khng cn th kh cng khng cn. T im nhn ca ngi c u c Ty phng, thng c khuynh hng thng gii mt cch tiu cc v lch lc chn l ny rng Nu ta khng k vng iu g vo cuc sng, ta s khng b tht vng. Ngi Pht gio khng nhn chn l ny theo cch , bi hai l do di y. a. Hnh ng dit tuyt thm mun th cng ging y ht bt c hnh ng thm mun no khc, cng u dn ti kh no; nh th, dit khng c ngha l trit tiu mi k vng; b. Chn l th ba ny thng c ng ni ti nh l Nit bn, ta s thy phn di, l mt trng thi hnh phc v an ha m c Pht tha thit; n nh du thi im ngn uc cp ba tham sn si b dp tt, thay vo bng t bi, qung i v tr hu. Nh th, hnh ng chm dt trong chn l ny c hm c hnh phc ch khng phi l u hng, bung b. ---o0o--4/ o Ny ch tng, by gi l chn l v o : con ng dn ti s tiu dit au kh, chnh l Bt chnh o, tc l nhn nhn ng, d tnh ng, ni ng, hnh ng ng, sng ng, n lc ng, t duy ng, tp trung ng...

y l Trung o. V c Pht ra tm c im ca con ng nh Pht cch thc dit kh, con ng tm nhnh m ta s bn ti phn di. ---o0o--Khng h v chng vnh cu i khi thut ng Trung o c th c dng ni ti con ng trung dung gia hai cc oan xa hoa v kh hnh, i theo gng mu ca Pht Thch-ca. N cn c mt bi cnh trit hc hn, nh mt con ng trung dung gia h v ch ngha (nihilism) v vnh cu ch ngha (eternalism). Ngi h v ch ngha ph nh thc ti ca vn vt, k c bn ng. Ngc li, ngi vnh cu ch ngha qu quyt rng Thng cng vi linh hn l cc thc ti t tn ti vnh vin, v nh th, tuy c th nhn con ngi nh mt s hin hu ca linh hn nhp th trong th gii ny nhng tn nn tng, n c lp vi th gii. tng v s tng lin ni kt v khng c s hin hu c hu dn ti con ng gia (Trung o) ny: ngha l vn vt c thc ti nhng l mt thc ti y bin i, lun lun ty thuc vo cc iu kin. Cng mt cch nh th p dng cho cc khi nim v cc gi tr. i vi ngi h v ch ngha, trong th gii ny khng c gi tr no. i vi ngi vnh cu ch ngha, cc vt tng xng vi gi tr thng ti ca chnh chng. y, Trung o cho thy rng cc vt c gi tr mt cch chnh xc theo pht sinh ca chng, trong l thuc vi cc iu kin v trong nhng quan h ca chng vi mi vt khc. Ni theo thut ng trit hc, qun bnh ca Trung o khng n gin l qun bnh tha hip m l phn nh ci nhn c tnh nn tng ca ng phng v bn tnh ca thc ti b iu kin ha. Trong mt th gii mi s u tng lin ni kt, vn vt c s hin hu v s sng ca chng chng no chng cn ni kt nhau. Thc ti khng c tnh c hu trong mt ton b duy nht, cng khng trong mt c nhn duy nht nhng trong mt chui bin i bt tn cc mi quan h nm gia chng. ---o0o---

So vi trit Ty S chuyn i t vin cnh n gio sang vin cnh Pht gio c im tng ng th v vi s chuyn i ca vic am hiu ngn ng trong th k hai mi ca trit hc Ty phng. u th k hai mi, ngi ta lp lun rng (th d Wittgeinstein trong cun Tractatus) ngn t c ngha trong chng mc chng tng ng vi mt s d liu gic quan. Nu bn khng th ch ti mt ci g c v mt ngha en ln v mt siu hnh v ni rng l ci m ch y biu hin, th n khng c ngha. V sau, ngi ta i ti vic tha nhn rng ngha ca ngn t xut t s s dng theo cc hnh thc a dng ca ngn t, c gi l tr chi ngn ng. Nh th, hiu mt t ng, bn cn nhn ng cnh s dng ca n; n m trch s sng v ngha ca chnh n trong ng cnh ch khng cn phi ghim n vo mt s d kin ngoi ti c nh. Hai ngn nm ri nm trc, Pht gio i qua mt qu trnh tng t lin quan ti s hin hu ca cc s vt c th. Chng khng t hin hu mt cch c lp ging nh mt t ng m ngha ca n c bo m bi mt s vic ngoi ti no ; ngha ca chng v thc ti ca chng n t s tng lin ni kt ca chng. ---o0o--Bt chnh o Bt chnh o l mt phn trong bi ging u tin ca c Pht ti Lc Uyn. Mt cch tng qut, d tm c im ca cuc sng tu tp c c Pht trnh by nh nhng bc cn i trn con ng o hnh, nhng ngi khng d kin bc ny ni tip bc kia, m phi tm cch xc tin ng b v u khp tm bc mi ngy mt tinh tin, th nn cng c th hiu mt cch tng trng y l con ng tm nhnh nhng ch dn ti mt im n. Bt chnh o ch yu tiu biu cho nhng c im ca ng thi, li sng v thc hnh tm linh, nhm gp phn lp thnh cc iu kin trong con ngi c th ngy cng chuyn ng ti cng ch ca con ng Pht gio, ngha l ngy cng c c ci nhn thu sut, thy mi vt ng nh chng l chng.

---o0o--1/ Chnh kin, hay chnh tri kin Nhn thc, hiu bit ng n v thin v c, kh no v nguyn nhn ca kh no, cnh gii kh tn v con ng o dn ti dit kh. Nhnh ng ny tham chiu tr li trng thi tng lin ni kt v cc c im ct ty ca nhn sinh quan Pht gio. Khng c chnh kin, con ng o khng c ngha. ---o0o--2/ Chnh t duy Suy ngh ng n v lp ch hng ng n da trn nhn thc v hiu bit ng n. Bc ny a vo trng thi cam kt thc hin ring t ca mi c nhn. Khng th quan tm ti con ng o mt cch ch ngha v lng lo ri rc; n i hi s m mnh vo trong . Cng khng phi l a ra nhng c s c cao siu chng li nhng hiu bit ph phim hoc suy tng nng cn, con ng o i hi ngi theo o phi dn mnh tin bc ngay c trong ngh. ---o0o--3/ Chnh ng Suy ngh ng n a ti li ni ng n. Trnh cc hnh thc ni li di tr, ni li cay nghit, ni li mt thun ha hay huyn thuyn lu lo v ngha, v.v. Ngc li, phi trau di nhng li ni trung thc, du dng, xy dng, cn trng v c t, v.v. ---o0o--4/ Chnh nghip Hnh ng ng n. phn cui chng ny, chng ta s cp ti nhng gio hun o c lm thnh nhnh ny. Nay ch c th ni ngn gn v nhng li y rng: khng lm tn hi s sng m trau di lng t bi, thin i vi mi sinh linh; khng trm cp m trau di lng ho phng; khng nung chiu cc gic quan mt cch c hi m trau di lng an tnh; khng

ni thnh quen nhng li l lch lc m trau di lng trung thc; khng lm u m tm tr bng say sa am m nhng thc hnh s ch tm hon ton. ---o0o--5/ Chnh mnh Sinh sng ng n, chn chnh. Khng mu sinh bng nhng ngh bun bn gian ln, bun ngi, bun v kh, bun cht c, v.v. R rng ngi theo o c khuyn khch i theo li sng ph hp vi quan im c tnh nn tng ca Pht gio, cch ring li gio hun c a ra v Chnh nghip. ---o0o--6/ Chnh tinh tin N lc ng n. C gng gi cho tin b ng hng. Theo y, c bn loi n lc c xem l ng: a. Loi tr cc t tng cng nhng kht vng c hi, ang c sn trong ta; b. Ngn chn khng chng pht sinh tr li trong tng lai; c. Khch l s pht sinh cc t tng cng nhng kht vng tch cc; d. Duy tr cc t tng cng nhng kht vng tch cc pht sinh trong ta. ---o0o--7. Chnh nim Hoi tng v tm nim ng n, dn ti tr tu bng sng. Chng ta cng s xem xt nhnh ny trong mc Chim nghim phn sau. Mt cch cn bn, con ng th by ny i hi ngi theo o trau di s nhn bit v th xc, cm xc, cc qu trnh din tin tm thn v cc i tng ca ngh. Chnh nim khi t quan im c tnh nn tng ca Pht gio rng s thiu nhn bit a ti kh no v rng mc ch ca con ng tm linh l

thc tnh hoc nhn thc y ni cch khc l tr thnh Pht: gic ng. ---o0o--8/ Chnh nh Tp trung ng n cc ngh, dn ti tr tu bng sng, gic ng v gii thot. Nh chng ta s thy phn bn ti Chim nghim v nhng loi khc nhau, ng vai tr quan trng trong con ng o. Mt cch khi qut, ta c th ni rng s thun ha v du dng kim sot tm tr, lm tm tr tnh lng v lm ha iu nhng dn thc mun hnh mun v n t v thc ln thc v ang quyt nh hot ng ca tm tr, qua , ngi Pht t c kh nng i theo con ng o. Khng c chnh nh, s khng c ci nhn thu sut v s thiu quyt tm trong thanh thn t nhin ngha l khng mang tnh cng bch, k c t mnh p buc mnh. Cc bc lin quan ti ng, nghip v mnh ch c th pht sinh t trng thi hi nhp t nhin ca ci nhn thng linh v kht vng. ---o0o--Con ng ng ba Bt chnh o ch l mt cch sp xp tin vic tin hnh nghip theo ng vi quan im ca Pht gio. Ngi ta cng thng thy c mt li phn chia khc thnh ba phm tr Gii, nh v Tu (mt li pht m khc ca Hu). Theo Nguyn ng Thc trong sch dn, tt 228-229, th: Nu xp li biu Bt chnh, cn c theo lun l v tm l ca PHT, ngi ta c th thu li vo ba mc mt thit vi nhau: 1. Gii. Gm chnh: ng, nghip, mnh; 2. nh. Gm chnh: nh, nim, t duy, tinh tin; 3. Tu. Chnh kin.

Theo quan im lun l tr thc ngy nay, ngi ta i hi phi bit ri mi lm th phn chia thnh chnh nh ln trc i n Tu l chnh kin, sau cng mi n chnh ng, chnh nghip, chnh mnh. Cn T duy v Tinh tin u thuc vo ch. Gin d hn th mun gii thot ch phi Tp trung tinh thn Nhn r s tht ch ngay thng. ---o0o--Tr hu siu vit Nh th, c l Tu phn nh hai bc u Gii v nh. Nhng theo li ni thc tin, Tu l ci tinh t nht trong c ba v Tu khng th cng bch m ch pht sinh mt cch t nhin vo khonh khc t ng v thanh thot c ci nhn thu sut, hoc nh l kt qu ca vic thc hnh Gii v nh. Minh trit y cn c gi l Bt nh ba la mt a Tu o b ngn: Tr tu con ngi vt sng m sang ti bn gic, hoc tr hu siu vit c xem l c th thnh tu qua ba cp bc: 1. Vn t bt nh. y l minh trit pht sinh nh kt qu ca vic nghe v c kinh in. N l minh trit xut pht t v c chp nhn bi truyn thng ta ang i theo; 2. Tht tng Bt nh. y l minh trit trin khai nh kt qu ca s phn tnh v ngh c nhn ring t. on Trung Cn cho rng y l Ci linh tri theo t nhin m mi ngi sn c, ci tr sng thng tn ni mi chng sanh, (Pht hc t in, bn xut bn nm 1963, mc: Bt nh). 3. Qun chiu bt nh. y l hnh thc cao nht ca minh trit, n nh kt qu ca s am hiu trong qu trnh thc hnh tm linh. Theo Thch Minh Chu & Minh Ch, (sch dn, mc: Bt nh ba la mt a) l Dng tr hu sng sut suy xt, nhn thc r rng thc th cc php, phn bit v loi tr nhng t chp, vng nim, phin no.

R rng ba cp bc y a dn t thp ln cao, t cp ny ln cp khc. Trc ht l xut hin s am hiu c tnh truyn thng, k ti s phn tnh ring t v c thc v nhng am hiu y, v sau cng, nh hng ca minh trit c chp nhn mt cch ring t nh vo qun tng, thin nh v cc thao luyn khc, v ng thi im nht nh, tr hu siu vit thm thu c tm tr v thc ln cm xc, a ti ci nhn thu sut. ---o0o--So vi trit Ty y, cn ch v nh gi cao mt im rt quan trng, l qu trnh gp ba ca vic o su tr hu trong Pht Gio. l im lm ni bt s khc bit gia trit hc ng phng v trit hc Ty phng. Ti phng Ty, ni chung, trit hc c xem l vn tranh lun tr thc v lun l. Cc lun c c kho st nh gi v mt lun l hc chng c nht qun hay khng. Ngay c i vi trit hc hin sinh l ni chng ta thm d cc ni hm ca s chn la v ngha c nhn ring t, mc ch cng vn l t mi tng quan ca chng vi nhn sinh quan tng th theo cung cch hp vi l tnh. Pht gio ch xem ton b cuc kho st y nh mt im khi hnh, khng l sn phm chung cuc. Cc li ging ca Pht gio c trnh by nh mt nn tng chim nghim, v cho php nhng nh hng va v thc va ring t c nhn c soi ri ln chng. Hu qu l phn ln trit hc Pht gio khng xut hin nh th c tnh lun l, c mi da vi li lp lun nghe c v xui thun ngn t theo kiu Ty phng. Nh th, trit Pht gio dng nh t khc nghit hn trit Ty v ngi trnh by c th s dng hnh nh hoa m hoc chuyn ti bng trung gian ca d ngn, truyn k. V nht l phn nh c li tip cn ba tng vo chn l trit hc cp bc su nht th khng nht thit l cp bc c th din t d dng nht bng ngn t hay ghi li bng cc con ch chy trn mt giy. ---o0o---

3. Bn ng
Nhng ni hm ca v ng Li ging ca c Pht phn nh thc hnh tm linh v ngn ng n trong thi ca ngi, c cch thc trin khai ln cch thc tng phn. Do , c th thy quan im ca ngi v bn ng tng phn vi a s cc trit gia n nh c trnh by chng 1. Ni chung, n gio chp nhn c bn ng hng cu. Atman tuy lin h nhng, mt cch ct yu, c lp vi th xc vt l. Th d, trng ca Bhagavad Gita c mt on ni ting trong thn Krishna, trong lt k nh xe nga, gii thch vi hong t Arguna rng con ngi khng git cng khng b git trn chin trng. Thn xc b hy dit nhng atman tip tc sng mi. Cng th, trong cc Upanishad, vn c trc Gita, ngi ta c thy mc ch ca cuc sng tm linh l hip nht atman vi Brahman tiu ng ha nhp lm mt vo i ng hay thc ti tuyt i. V bn tnh ca atman ch c vn l trong s ng ha ca n vi ci tuyt i y. Mt trong nhng ni hm ca quan im l con ngi, trn qui m ln, b c nh bi bn sc bt bin ca mi ngi, ci ti lt n cng c nhng phn bit ng cp th tp v ri, nh c th lp lun theo li truyn thng, dn ti nh mnh ch ngha di dng mt tnh th ta khng c kh nng hnh thnh ln bin i nh mnh ca chnh ta. Trong khi ging dy v v ng (anatta), c Pht bc b khi nim ca n gio v atman. Bng li dy v tnh trng tng lin ni kt, ngi hm rng bn ng (atta) no cng khng c thc ti c hu v thng trc (thng ti), nhng n pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin; v ng lin tc bin i theo theo cc iu kin bin i, n s thi hin hu trong hnh thc m n ang c vo lc cht. ---o0o--Ng un Theo li ging ca c Pht, atta (bn ng) c m t l s hp thnh ca nm un nm mn tch t, ha hp lm thnh thn tm con ngi. Chng che khut chn l khin cho mi ngi phi chu kh no lun hi.

Nm un y l: 1. Sc un. Sc thn, ch chung mi th vt cht hu hnh, gm cc gic quan, bn tay chn v ng tng; 2. Th un. Cm gic. Tc dng cm th s vt ca tm i vi cnh; 3. Tng un. Tng tng. Tc dng tng tng v s vt ca tm i vi cnh; 4. Hnh un. Cc hnh tng ca tm. Tc dng v mi th thin c nh tham sn si, v.v. ca tm i vi cnh; 5. Thc un. Phn bit hoc nhn thc, thc. Bn th hiu bit phn bit s vt ca tm i vi cnh. ---o0o--Un v thn tm Nu ly con ngi, mt sinh linh hu tnh, m xt th Sc un l Thn, cn ba un kia l Tm. Trong Tm c Th, Tng, Hnh; cn Thc th t din tin lin hp gia Thn v Tm. Chn Nguyn & Nguyn Tng Bch, trong T in Pht hc, NXB Thun Ha, nm 1999, phn tch nhn duyn ca ng un nh sau: 1. Sc do t i chng to thnh, l t, nc, la, gi. Sc to nn cc gic quan v i tng ca cc gic quan; 2. Th l ton b cc cm gic, khng phn bit chng l d chu, kh chu hay trung tnh; 3. Tng l nhn bit cc cm gic nh m thanh, mu sc, mi v..., k c nhn bit thc ang hin din; 4. Hnh l nhng hot ng tm l sau khi c tng, v d ch , nh gi, vui thch, ght b, quyt tm, tnh gic...; 5. Thc bao gm su dng thc lin h ti su gic quan: thc ca mt, tai, mi, li, thn, . ---o0o---

Ng un gi hp thnh ci ti Mi un l mt b cc hin tng nht thi v ang bin i m khi t c nm un lin vo nhau, ti gi mt cch qui c l bn thn ti. Trong khi kho st quan im ca Pht gio v bn ng, iu quan trng l cn phi t sang mt bn mi khi nim mang tnh nh nguyn ca Ty phng v ca cc tn gio c thn v tm tr v th xc hoc linh hn v thn xc. Sau khi lm xong chuyn , cu hi chng ta t ra l: Ti l ci g? Trc ht, theo Pht gio, ti l mt thc th vt l ang bin i trn on ng t lc cho i ti lc la i. Mt th xc vt cht i hi thc n, nc ung v dng kh. Mt th xc ang ch bin thc phm thnh nng lng bo lu chnh n. Mt th xc m s tn ti ca n hon ton ty thuc vo phn cn li ca th gii vt cht. Ti cng nhn bit s ni tip ca cc cm xc ang bin i lin tc. Mt s d chu; mt s kh chu; mt s khng d chu cng chng kh chu. Cc cm xc y pht sinh tng ng vi cc tri gic, tc l tri thc n vi chng ta qua gic quan. Nh l hu qu ca cc cm xc v cc tri gic y, chng ta khao kht, chng ta quyt nh hnh ng, chng ta lp quyt nh. Tt c nhng ci l mun ca chng ta, chng lp thnh nghip, (karma), ca chng ta v ph by phn ng ca chng ta i vi cuc sng. Nhng pht sinh nh mt kt qu ca bn un kia l thc. C nhng hnh thc khc nhau ca thc ty vo b phn gic quan m trong n pht sinh: thy, nghe, ngi, nm v s, cng vi tm tr gi gn l Tm, ci c c Pht xem l mt tnh nng; n l tnh nng ca t tng, ging nh con mt cho ta tnh nng thy. Nh th, thc l mt qu trnh nhn, s, ngi, nm, nghe v suy ngh. ---o0o--Tm l mt qu trnh im quan trng cn ghi nhn rng khng c ci vt ring bit c gi l thc. Khng c ci tm ring bit hoc khc bit vi qu trnh t duy, cng ging nh khng c ci thy khc vi qu trnh ca con mt nhn ng v

ghi nhn sng. thc hnh thc , ci un th nm v sau cng ca ng un, ch pht sinh trong ty thuc vo bn ci un kia. Do , tm cng hon ton khng cht no l mt ci vt. ng hi tm ti u v ti khng c ci vt y c th a ra cho bn ngm ngha. N l mt qu trnh, mt santanna. Nh nhng c th, chng ta l tng s ton b cc hnh ng ca th xc, ngn t v tm tr ca chng ta. Vic c mt ci tm ha iu hn na, ha nhp hn na, nhy cm hn na, an tnh hn na ci m Pht gio tm cch c v khng hm rng c mt thc th tch bit tn tm no c cc phm tnh y. Ni cch khc, g b ngh th khng tn ti ngi suy ngh. Khng c linh hn hoc bn ng tch bit; ci chng ta gi mt cch qui c l bn thn ti ch l mt tng s ht thy cc qu trnh qua nhng tnh nng ci rng lc vi phn cn li ca th gii, k c cc qu trnh tinh thn qua chng ta khi nim ha v phn tnh ngm ngh v tri nghim ca mnh. ---o0o--So vi trit Ty Ni theo thut ng trit hc Ty phng, li tip cn ny vo bn ng c gi l ph tng thuyt (epiphenomenalism), tm tr pht sinh nh l kt qu ca nhng hin tng khc v khng c lp vi chng. y, iu quan trng cn ghi nhn l kha cnh duy danh ch ngha (nominalism) ca t tng Pht gio. Mt cch qui c, chng ta t ra danh xng bn ng, tm, nhng vic t tn nh th khng c ngha rng c mt thc th tch bit c gi bng ci tn y. Th d, bn khng th m tng vic kho st trong cng mt lc con mt vi thn kinh th gic v ngun nh sng n ang nhn ng, v ri bn thc mc rng: Bn trn tt c nhng th y, u l ci thy? Thy l danh xng, ci tn c chng ta chn t cho qu trnh nhn ng. Tm l tnh nng ca suy ngh v thc l danh xng chng ta chn t cho qu trnh t duy v nhn bit. Chng ta c th thm d nhng im tng ng y vi cun The Concept of Mind (Khi nim v tm tr) ca Gibert Ryle (xem i cng Trit hc Ty phng), trong tng c tnh truyn thng ca Ty phng v bn ng hoc linh hn tch bit c Ryle gi bng cm t Hn

ma trong chic my. Tuy th, im khc bit ch yu l Ryle i ti vn y t quan im ngn ng hc, khi trong i vi Pht gio, n n gin ch l thnh phn ca ci nhn tng th v ton b cuc sng hp thnh mt mng li tng lin ni kt ca cc hiin tng ang bin i khng ngng. ---o0o--Ci ti tht l ci g? i vi cu hi y, ngi Pht gio c cu tr li gin d. Ci bn tht chnh l ci bng ang l: nhng g bn ang cm gic, thy, ngh v chn la lm vi cuc i mnh. Khng c ci bn tht thng lng trnh hoc kh nm bt ni no khc. Do , Pht gio ph nh gi tr ca cuc tm kim bn ng ti hu v bt bin no (atman) khc vi c th tm sinh l ang bin i khng ngng. ---o0o--So vi trit Ty Tuy sn sng hoi nghi ht thy nhng g c bit ti bng gic quan, Ren Descartes cng khng th ng vc s vic ng ang suy ngh, do , ng kt lun cogito ergo sum: ti suy ngh tc l ti hin hu. Cng tc ng t ra cho mnh hn b ngi Pht gio coi l v ch. ng tm cch tch bit bn ng vi th gii nhm loi tr ht thy nhng g b ng xem c th l ci g khc, i ti mt bn ng (ci ti) thng trc, c lp v cn bn. Theo li ni Pht gio, cng tc tch bit bn ng khi th gii l vic khng th no lm c, v bn ng l thnh phn ca th gii; n hon ton hi nhp vo th gii. Descartes ra sc nhn mi cm gic v vn vn nh l thnh phn ca th gii vt cht, nhng ng khng th tm thy ni ta lc ca tm tr n l ci g khng ging v khng lm mt vi no, do , ng lp nn vc su gia vt cht v tinh thn. Descartes bin vt cht v tinh thn thnh hai th gii c lp, c ni kt nhau bng mt tuyn c hnh nn trong no (tuyn tng), v ng khng tm thy mt ni kt no cho php th gii ny tng tc th gii kia. ---o0o---

Pht gio nhn Descartes Thc th, ngi Pht gio hn cm thy tht vng khi nhn qu trnh ca Descates, v c l h s ni rng: Ch c mt th gii thi, v ng l thnh phn ca th gii ; ng sng bn trong n. ng l thnh phn ca th gii c nhng tnh nng lm cho ng c kh nng bt gp v phn ng vi phn cn li ca th gii. Khi nhng tnh nng y thao tc, ng c thc. l ci ng ang l, khng c b nhim no, khng c hn ma bng qu no c tm thy ni no khc. B n ca ca bn ng thng lng trnh v kh nm bt l chng c bn ng b mt thng lng trnh v kh nm bt no c. ng chnh xc l k ng ang l, mt thc th vt cht, cm xc, cm gic, c mun, suy ngh, thc. ---o0o--Khng bn ng, c nhn v y l tm im tuyt i ca quan im Pht gio v thc ti. Khng c bn ng. Nhng nh th chng c ngha rng bn khng c nhn v (personality). Khi bn hnh ng ni cch khc, khi bn lp nn mt karma (nghip) mi v phn ng i vi karma c, tc l bn ang ang an dt mt kiu thc gm cc c tnh. K c thc hoc v thc ca tt c nhng g bn tri nghim trong qu kh, cung cp thng tin cho cc cm xc v cc chn la trong tng lai, v c th. Khng c bn ng chng c ngha l khng c nhn v. Mi s ging nh chng ta tri gic chng; bn l bn vi cc cm xc, t tng v cc khuynh hng tp qun ca bn. Ci hon ton khng c mt l tng rng c mt ci no khc b ngi ta gi l bn ng bn trn qu trnh y. ---o0o--Trung o v bn ng Trong khi tm hiu s khc bit trit gia quan im ca n gio v ca Pht gio v bn ng, ta cn rng Pht gio c trnh ci b n xem l sai lm tn nn tng: l vnh cu ch ngha v h v ch ngha.

1. Quan im vnh cu ch ngha (n gio) tch ri bn ng khi mi tng lin ni kt. N qu quyt rng bn ng c mt yu tnh hng cu. C th nhn quan im y nh mt n lc nhm s c s thng ti v an ton trong mt th gii m th xc r rng l b bin i v h hoi. 2. u mt cc oan ng kia, ch ngha h v ch trng ngc li. Bng vic ph nh ht thy cc gi tr v cc ngha, n cho thy hm khng c ci c gi l bn ng, v nh th n c ni rng khng c bt c tng lin ni kt no trong th gii ny. C hai quan im y u ra sc bin bn ng thnh mt s vt tch bit, ri xem xt n c hin hu hay khng, v nu hin hu, bn ng y c th c bn tnh ra sao? C hai xem nh mt cch thc tip cn hu hiu vo bn ng, nhng li ging ca Pht gio ph nh cch thc y. i vi Pht gio, hon ton khng c kh nng c lp bn ng khi cc iu kin v cc mi quan h trong bn ng b quyn cht v thao tc. Khng c cc ci th bn ng chng l ci g c; n ch pht sinh trong ty thuc vo cc ci , v v th, n c mt thc ti ang tng lin ni kt v ang bin i. ---o0o--C tng lin mi hin hu Trong iu va trnh by, ta thy c mt im rt quan trng, khng th b qun. tng v anatta: v ng, y hoc tng v sunyata: khng tnh, cc chng sau vn thng c din gii l trng rng, chng c g. V nu nhn t quan im ca Ty phng, n c hm l phi hin hu (nonexistence). Nhng trong Pht gio, c anatta ln sunyata u c vai tr tch cc. C th din t v ng mt cch th thin nh sau. Bn ch hin hu chng no bn cn chung chia th xc ca bn l thnh phn ca th gii vt l, t tng v ngn ng ca bn l thnh phn vn ha, cc xc ng ca bn l thnh phn ca cc mi quan h, v c th. Khng c s tng lin ni kt kia, bn ng ca bn dng nh bin mt, hoc tm ni theo thut ng trit hc Ty phng, n thng lng trnh v kh nm bt. Trit hc v o c hc Pht gio ch tr thnh c ngha di nh sng ca lp trng y. l trit hc ca cc ni kt hoc cc h qu, ca cc

mu thc bin i khng ngng. N lin quan ti vic tha nhn dng chy ca cuc sng m ta ang d phn vo . Bn hin hu, theo ngha qui c; v cho tin ng n ni, ngi ta gn nhn hiu bn cho nhng ci ang lm nn bn y. Th nhng, ngay c cp bc vt l, cng khng tht s l cch hin hu ca nhng s nhng vt . Cc nguyn t lm nn th xc bn tng hin hu mt ni khc v ri cng s hin hu nh th na; bn ch l ci tn c t cho s sp xp hin thi ca chng. Hng t nm trc y, trc khi c qu t, trc khi c mt tri, trc khi thi dng h ny thnh hin thc, cc nguyn t m gi y ang lm nn th xc bn, chng b ti luyn trong cc phn ng ht nhn din ra nhit cc k cao trong trung tm ca mt ngi sao. Vi ci cht ca ngi sao y, vt cht b bung ra mun hng bn ngoi v ri chng ti tp hp. Bn l sn phm ca qu trnh ang ti ch . V tr hc hin i a ra khung cnh sng th y gi l v n Big Bang ca v tr v dng nh l thuyt h tr cho ci nhn ca Pht gio. ---o0o--Mt trit hc tch cc Con ngi c th, trong khi v t v m phi c tch bit vi bi cnh ca mnh trong mt th gii tng lin ni kt v ang bin i khng ngng, ng thi b buc phi lm k gnh vc cc gi tr, di mt Pht gio, u ng xt thng. Tng lai ca n r rng l khng trnh khi b thoi ha v cht. Vi mt vin cnh nh th, dng nh khng c g ng gi v mi th u kt thc trong bi bm. Tuy nhin, mt khi bn quen vi cch nhn vn vt trong trng thi tng lin ni kt ca n th sc mnh hin hnh ca kh no b gy . Vn c tip din nhng sinh lo bnh t, nhng chng ch l thnh phn t nhin ca th gii trong con ngi c th c nhng mi lin kt xuyn thi gian v khp khng gian. l quan im c trnh by qua cc tng v nghip bo, v c bit v sau, trong nhng trin khai ca i Tha, v Pht tnh trong mi sinh linh. l l do, nh mt trit hc trc tip v lin quan ti con ngi c th, c th Pht gio l trit thuyt tuyt i tch cc trong s nh gi v thng ngon cuc sng, v ng thi qu quyt rng tht vng v kh no ch c th n t ci c xem nh l o gic v mt bn ng hin hu v c lp.

---o0o--Nghip Thch Minh Chu thi ha cu th xui m u Kinh Php c, mt su tp sm sa nht nhng li ging ca c Pht, nh sau: dn u cc php. lm ch, to Nu vi nhim Ni ln hay hnh ng Kh no bc theo sau, Nh xe, chn vt ko. Qua pht biu kinh in y, ta c th thy trit hc Pht gio khng xem s tng lin ni kt nh mt cch thao tc c tnh nh mnh ch ngha. dn u cc php - lm ch, to. D mi s pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin, t n cng lp nn thnh phn ca cc iu kin cho php pht sinh ci k tip. Theo ngha y, mi s u c thnh phn cu thnh ng vai tr trong qu trnh bin i . Bn trong nhng gii hn th l ca n, cuc sng c hnh thnh bi cc t tng cc y v i km vi chng l cc quyt nh ca bn thn ta v ca nhng ngi khc. Khng mt hnh ng c c ch tm no ca ta khng c h qu. Hiu mt cch n gin, karma ch c ngha l hnh ng, nhng trong trit hc Pht gio, n c ni ti cc hnh ng c thc hin nh l kt qu ca mt vic lm c nguyn v c thc. Chnh nhng ci bn chn la lm, hnh thnh ci bn ang l. Do , c mt qu trnh lin tc va to ra nghip mi va nm tri cc kt qu ca nghip qu kh. ---o0o---

Cc loi Nghip Nghip v Nghip bo l mt ch va phong ph va n gin trong Pht gio. N chim khng di khong bn chc mc bt u ch bng Nghip trong cc t in Pht gio, th d ca on Trung Cn hoc T in Pht hc Hn Vit do Kim Chng T ch bin, (Nxb Khoa hc X hi, H Ni, 1998). Xt theo hnh ng, Nghip gm ba loi: 1. nghip: Nghip ngh to ra; 2. Khu nghip: Nghip do li ni to ra; 3. Thn nghip: Nghip do hnh vi c ch to ra. Th hin c th c nghip nh st sinh, trm cp v t dm; thin nghip nh phng sinh, b th, c hnh ng n. Xt theo ngun gc, Nghip gm hai loi: 1. Bit nghip: Cn gi l t nghip, nghip c nhn. Nghip ring bit ca mi ngi, i theo mi ngi m cm thnh cc qu bo khc nhau. 2. Cng nghip: Cn gi l tng nghip, nghip tp th. Thch Minh Chu v Minh Ch trong sch dn, t. 137-138 gii thch cng nghip l Nhiu chng sinh to ra nghip nhn, v cng chu qu bo, gi l cng nghip ca nhng chng sinh . C th ni cng nghip chung ca mt gia nh, mt a phng, mt quc gia, v.v. Nhng, trong cng nghip c bit nghip ca mi chng sinh. Vd. cng sinh trng trong mt gia nh kh gi, hng cng nghip mt i sng vt cht sung tc ni chung, nhng bit nghip ca mi ngi trong gia nh li c th khc nhau: c ngi khe, c ngi yu, bnh tt, c ngi thng minh, li c ngi n n. ---o0o--Khng c yu tnh c nh C khuynh hng cho rng ci ta l g quyt nh ci ta lm. Nh th, nu bn l ngi thin, bn c k vng s t ra cho thy ci thin c hu ca bn bng vic lm cc hnh vi thin s hin hu ca cc hnh vi y ph by yu tnh thin ca bn. i vi Pht gio th hon ton ngc li: nu

bn lm cc hnh vi thin, bn c gi l thin, v vic lm cc hnh vi thin y c th c ni ti nh l ci thin ca bn. Th d, bn khng chi nhc v bn l nhc s; bn l nhc s v bn chi nhc. Nhc s khng l mt yu tnh c nh, n n gin ch l danh xng c t cho ai ang chi nhc. Trong Pht gio, khng c yu tnh c nh. Nh th, ci bn s l trong tng lai c quyt nh bi ci bn ang l lc ny, bng vic pht sinh thin nghip hay c nghip. Theo ngha y, hin hu n trc yu tnh, hoc mt cch chnh xc hn, yu tnh ch n gin l danh xng c t cho cc c im nht nh ca hin hu. ---o0o--Ti sinh D theo li ni i chng, ngi ta thng cho rng ngi Pht gio tin vo s ti u thai, th nhng s tht khng hon ton ng y nh th. Ti u thai ng rng c mt linh hn sng trong mt th xc; ri khi th xc cht, linh hn y tip tc chuyn ng c u thai vo mt th xc khc. R rng quan im y khng tng hp vi quan im ca Pht gio vn xem bn ng nh mt tp hp ca ng un lun lun bin i. i vi Pht gio, ci bn ang l hm nay l kt qu ca ci bn l hm qua, v ln lt ci hm nay hnh thnh ci ngy mai ca bn. Bn ang lin tc bin i, ang b hnh thnh bi nghip bo ca bn. Thut ng c Pht gio s dng ch qu trnh y khng phi l ti u thai li m l ti sinh(punabhava). Ti sinh l sinh tr li vo mt cuc i sau. Ngi Pht gio hin i c khuynh hng cho rng thut ng ti sinh chnh xc hn thut ng lun hi, v ch lun hi c th gy o tng rng c mt linh hn thng ti quanh qun u thai ht kip ny sang kip khc, trong khi Pht gio khng tha nhn c mt linh hn bt bin v tn ti c lp vi th xc. Tuy nhin, khi cht, ton b mng li tng lin ni kt v karma ca chng khng n gin l ti mt chung cuc. Trong on trng tn thanh ca Nguyn Du, mt thi s uyn thm Pht hc, Vng Thy Kiu nguyn mang ca nng i vi Kim Trng qua i sng sau:

Ti sinh cha dt hng nguyn, Lm thn tru nga n ngh trc mai. Qu tht, mng tng lin v nghip vn . V ci bn chn la lm hm nay s c tc ng no vo ngy mai, cho du bn c cht vo lc na m! Nh th, Pht gio xem nghip bo ang tip tc cho ti mt kt qu chn mui trong i sng tng lai no . Pht gio khng cho rng bn bin mt khi th gii ny nhp vo mt th gii khc, bn c ci thay th: mt s hin hu linh hn khng th xc. Pht gio cho rng trong th gii ny, s c nhng i sng m trch v thao tc qua karma m bn v ang to ra. iu ny c ph by nh mt chui gm mi hai mt xch trong mt dy xch theo th t i sng qu kh, hin ti v tng lai, c gi l Thp nh nhn duyn nh cp phn trn. Hnh nh a ra minh ha Thp nh nhn duyn l ngn la ca cy n ny lm chy sng ngn la ca cy n k tip. Ngn la th hai ng ri ngn la th nht nhng s chy sng ca n ty thuc v l kt qu s chy sng ca ngn la th nht, c th tc ng mi hai ngn. Gia cc cy n, khng c ci chuyn la c tnh vt l no, nhng ci chy sng ca chng tng lin ni kt nhau. ---o0o--Nhn duyn qua cc i sng on Trung Cn trong sch dn, tt 1783-1784, c ghi li mt cch pht khi v dit tn m ng ni l c thy trong nhiu quyn kinh. Chng ti xin trch li y lm r hn si dy 12 mt xch, hoc 12 ngn n trn, ng thi, d bn c hon ton ng vi li phn tch ny hay khng, cng cho thy tnh cht phong ph v chng nghim c nhn c th ca ngi Pht gio. 1. V minh: T nhng Kip trc m mui, ti tm, nn tnh sai. 2. Hnh: Bn gy nn ti. (Ti y l nhn duyn i qua). 3. Thc: Bit rng tr mnh hiu l ng, nn u thai vo bng m.

4. Danh sc: C tng hnh trong thai bo. 5. Lc nhp: K mt, tai, mi, ming li, thn th, tr . 6. Xc: Sau khi ra khi lng m, gp vic ny vic kia, bit b, n ung, cho ti ba bn tui. 7. Th: Ti trng bit tht tnh (mng, gin, bun, vui, thng, ght, mun), t 5 tui ti 13 tui. 8. i: Bit thng yu nhau, m c tnh dc, t 14 tui ti 19 tui. 9. Th: C v chng th c m theo tnh dc. 10. Hu: Coi s c l chc, l bn, sanh con chu. (Ti y l nhn duyn i hin ti). 11. Sanh: Mun sanh ra na ng c hng s m dc, khoi lc na. 12. Lo t: Ri th gi c v cht, k b lun hi tr li na. (Ti y l nhn duyn i ti). ---o0o-- kin ca c Pht Mt cch c th, cu hi ci ngun ca lun hi hiu theo ngha ti sinh t u, v con ngi, ging hu tnh, c t bao gi, c nhiu ngi nu ln vi c Pht. Ngi tuyt nhin khng tr li, khng tham gia tranh lun nhng vn y, v theo ngi: a. Chng thuc v nhng cu hi v b. p n ca chng khng gip ch c g cho con ng tu tp; b. Yu t chnh ca lun hi l ham mun, hn th v v minh; c. Cc sinh linh khc, hoc nhng hnh thc tn ti khc, khng c kh nng nhn thc ba yu t y, nn khng th no chm dt c chu k sinh t lun hi;

d. Cn phi ti sinh di hnh thc con ngi, chng sinh mi c th thc hin c s gii thot khi lun hi, thot ra ngoi th gii v thng, thnh tu Nit bn. ---o0o--Nit Bn Th nhng ngi i sau li c tranh lun t nhiu v ngha chnh xc ca t ng Nit bn. Thng gii theo ngha en, nirvana trong ting Sanskrit hoc ting nibbana trong ting Pali, u c ngha l trng thi tch mch, tch dit, theo ngha khng cn nh la no na. Tuy th, n khng c ngha en l tt lm thnh tro than, do , Nit Bn khng phi l im m ci ti thi khng cn hin hu, b chm ht. Tht ra, Nit bn c m t l im ngn la ba gc c hi tham sn si hiu l ham mun, hn th v v minh nh trn b dp tt v khng cn nhin liu gi cho n tip tc chy. Nit bn cng c ngha en l loi b, tc l loi b c chu k lun hi bng cuc chin thng ba gc r c hi tham sn si. Nit bn l s du lng ca tt c Hnh, (samskara): nh, ch tm c th dn ti mt to tc. Nit bn l cnh gii v sinh, (asamskritta): khng cn b qui nh, khng cn ty thuc v nhn duyn, khng cn chu tc ng ca qui lut sinh, thnh, tr, dit. Ni chung, Nit Bn tng phn vi samsara. Thut ng samsara dng m t mt th gii thng thng m nhng bin i ca n l kt qu ca cc nghip pht sinh bi tham sn si. Samrara l lun hi, mt hnh trnh nh bnh xe quay ln khng bao gi ngng trong ci v thng. Ton b qu trnh ca nghip dn t hnh ng ny sang hnh ng khc, t tm trng ny ti tm trng khc, t i sng ny qua i sng khc c nh gi l khng mn nguyn mt cch c hu. Ton mn hay vin thnh, hiu theo thut ng trit hc v tm linh Pht gio, xut hin vo lc t ti qu bn kia cnh gii samsara. iu ny khng hm chuyn dch khi th gii ny m l thnh tu mt trng thi trong con ngi khng b nhng g mang li kh no chm ti, n cng thi khng cn gy kh au cho k khc. Trong truyn thng sm sa nht ca Pht gio, Nit bn c nhn nh mt im ti hu ca con ng tm linh v l h qu t nhin ca gic ng. K thnh tu trng thi y c gi l A la hn. Cn c mt t ng khc

c dng cho k thnh tu y l Nh lai (tathagata), ngha l Ngi n nh vy hoc Ngi n v ra i nh nhng c Pht qu kh. c bit, y l tn t gi c Pht Thch-ca hay do ngi t xng, mt trong mi danh hiu ca ngi. ---o0o--Gim bt v k Nh trnh by nhiu ln trn, Pht gio khng hm cha nim tin vo Thng , th nn khng c li ni hip nht vi mt thn linh siu vit v ngoi ti no im kt thc cuc hnh trnh ca ta. ng hn, tnh cht siu vit ca Pht gio ct qu trnh lun lun i ln theo nhng cp bc ca thc con ngi, ti hu dn ti gic ng. Ni cch khc, theo trit hc Pht gio, bn sc v k tht bi mt cch ti hu; n xut pht t nhn thc hp hi v bn tnh ca bn ng v ca t thn thc ti. Bn sc y cng dn ti kh no v n bin ci ti thnh trung tm ca th gii khin n va khng c s tn ti c hu va lin tc b xm hi bi cc iu kin xu. T quan im duy trung tm ci ti , cuc sng khng bao gi hot ng thch ng v t u ti cui, ch gm ton tht bi v tht bi. Cuc truy tm ngc li qu trnh y khin cho bn ngy cng nhn r bn tnh tng lin ni kt ca thc ti, v do , cng cng ngy cng bt ly ci ti lm trung tm. Qu trnh ny tri ngc 180 vi nhng thm mun v k vn dn ti sn hn v t cn bn trn s ngu dt (v minh) v bn tnh chn chnh ca cc vt dn bn ti trng thi i hnh phc Nit bn. Cn bn ca qu trnh ny l s nhn thc ngy cng bt v k v vn vt; chnh s nhn thc nh th gii phng bn thn bn khi thm mun v kh no, ng thi, nh mt h qu t nhin, khin cho bn trnh c hnh ng gy kh no cho k khc. im ng ch y l li tip cn mang tnh t b hoc ci b rng buc ca Pht gio, ngha l gim bt v k thay v pht huy v tha nh li tip cn ca Ty phng hay ca Kit gio, Hi gio. ---o0o---

Cnh gii Nit bn Phm vi v tm mc ca tng Nit bn trong Pht gio c minh ha bng nhng danh xng c dng gi n. Trong gm c bt t (amata), bt hp thnh (asankhata). iu chc chn Nit bn khng c ngha l s dit tuyt ci ti (the self), m ch l s dit tuyt o gic v ci ti. Nit bn cng cn c m t l t do (mutti). Cng khng nn ngh rng Nit bn l mt trng thi trong ta khng th v khng cn c nhng tri nghim thng thng hoc cm thy au n. ng hn, trit hc Pht gio cho thy rng ngi t ti cnh gii Nit Bn vn tri nghim cc cm xc nh hoan h, au n hoc trung tnh. Nhng khng ging nh nhng k cha gic ng, ngi y thanh thot vi cc cm xc v h bit chc chn rng chng khng thng ti, ri s qua ri s ht. Ngi Pht gio tin rng k t thi im ng o, c Pht trong cnh gii Nit bn y. Theo truyn thuyt, ngi qua i trong mt hon cnh kh bt tin l b ng c thc phm. Kh c th kim tra tnh cht v mc kh tn ca truyn thuyt y, nhng t nht n cng gi cho ta thy rng ngi, ng gic ng, cng khng c min tr khi nhng tc ng khng th trnh trong sinh hot bnh thng. ---o0o---

4. Lun tng
Abhidharma, Lun tng, cng c gi l Thng php tp yu lun, phin m theo Hn Vit l A-t-t-ma. Gi l Thng php v kinh y vt ln trn mi php; cng c gi l V t php v php y khng g c th so snh. Ni dung ch yu ca Lun tng l trin khai cc li ging ca c Pht mc cao rng hn. ---o0o--Lai lch Lun tng Nh ni phn trn, tm thng sau khi c Pht nhp dit, din ra i hi tp kt kinh in ln th nht. Ch tng gm 500 v hi hp ti thnh Rajagriha (V X) di quyn ch ta ca Ma-ha Ca Dip (Kassyapa). Tt c cng kt tp theo li tng c thnh ba b kinh, gi l Tam Tng: Kinh,

Lut v Lun. B Kinh tng do A-nan- kt tp t nhng bi ging ca c Pht. Lut tng do u-ba-ly (Upali) kt tp t nhng gii lut tu tr do c Pht t ra cho hng xut gia. Theo truyn thuyt, Lun tng do ch thn Ca-dip kt tp, cng t nhng bi ging ca c Pht, chuyn v cc ti trit hc v tm l hc ca Pht gio. V sau, nhiu nh Pht hc cho rng ln kt tp th nht y ch hnh thnh Kinh tng v Lut tng thi, cn Lun tng mi khong ba th k sau khi c Pht vo Nit Bn v Pht gio b chia thnh nhiu b phi khc nhau cng vn hc abhidharma pht trin mi hnh thnh. Ln kt tp sau cng ca Lut tng xy ra u t khong nm 400 ti nm 450 SCN. Trong thi k u ca Pht gio, mi trng phi Pht gio c mt bn Lun tng ring ca mnh, tuy th, bn y cn gi c cho ti nay l ca Nht thit hu b, bng ting Hoa v ting Ty Tng, v ca Thng ta b bng ting Pali. ---o0o--Qu trnh ca cc d bn Lun tng l gc ca mi trng phi, v c dng lun gii cc bi trong Kinh tng. Lun tng tm cch cung cp mt khung sn l thuyt thun ty v tng th cho Pht Php (Dharma), c th trnh by Php theo cung cch sng sa v d lnh hi. iu ny tng phn vi Kinh tng c ni dung gm ton nhng su tp v li thuyt php c th ca c Pht, c t trong bi cnh i thoi ca cc cuc gp g c bit. V v Kinh tng c k li sau khi c Pht t trn, nn khi u b kinh thng c cu tng truyn l ca A-nan-: Ti nghe nh vy... Song song vi tng trnh ca mi ngi, tng on Pht gio cng nhau thu thp cc bn danh sch nh mt dn tri qu trnh h thng ha trc mt s lng ln lao nhng li ging ring cho c nhn hnh thnh truyn thng tng c thi s khi. Ti nhiu ln thnh vn, u khong gia th k th ba TCN v th k th nht SCN, mi trng phi li c mt bn ring c l l do chnh l bi li tng c, bi cnh vn ha v s trin khai ca cc i lun s ca mi b phi, th nhng phn ln cc d bn y u b tht lc. Nh ni trn, nay cn hai bn ca hai b phi ln. ---o0o---

 ngha ca Php Php, Dharma, Dhamma, phin m Hn Vit thnh t-ma hay m-ma, l mt khi nim quan trng trong Pht gio. Xt chung Tam tng, Php c t nht nm ngha: 1. Qui lut bao trm v tr, ca s ti sinh do tc ng ca nghip; 2. Gio Php ca c Pht m ngi Pht gio nguyn trn i qui hng. 3. Gii lut dnh cho cuc sng tu hnh; 4. S th hin th tnh ca vn vt v cc vt c th khng c bn ng c hu v c nh: v ng. 5. Nhng thnh phn lp thnh th gii hin hu, thay th cho t tng vt cht v nguyn t ca trit hc Ty phng. Trng hp ny, php khng vit hoa v dng vi s nhiu: dharmas. Ni tm li, c th hiu Php l: Tt c nhng g c c tnh ca n khng khin ta lm vi ci khc c nhng khun kh ring ca n n lm pht sinh trong u c ta khi nim v n (theo Pht hc i t in ca inh Phc Bo, li dch ca Thch Nht Hnh trch theo Chn Nguyn & Nguyn Tng Bch, sch dn). Ring thut ng Php trong Lun tng th nh ni trn, lin quan ti nhng trin khai cc ch trit hc v tm l hc, c bit v tm v cc hin tng ca tm. ---o0o--Khng g tht hn Php phn trc, chng ta thy li ging cn bn v v ng rng ht thy nhng vt phc hp u thiu s hin hu c hu; chng lin tc l i tng ca bin i. cp qui c, chng ta thy c th con ngi, bn, gh v tt c cc i tng khc ca kinh nghim cc khch th. Tuy th, cp ti hu ca chn l, chng khng hin hu mt cch tch bit; chng ch l mt phng th qui c t hi vi nhau trong ci ging nh th

mt b, nhng ming, nhng mnh a dng ca ci m chng lm nn. Khi tip tc qu trnh phn tch cc vt phc tp thnh nhng thnh phn cu thnh ca chng th t ti cp tn cng, cc vt khng th b phn chia thm na. Chng l nhng khi gin d xy dng s sng cc dharmas. Lun tng xem cc dharmas l tht mt cch ti hu trong mc cc thc th phc tp th khng tht. ---o0o--Th nu mt nan Nhn theo vin cnh hin i, c mt nan th v ngay tm im ca ton b qu trnh phn tch cc dharmas. 1. Khi qu trnh phn tch y tip tc, bn khng bao gi vi ti im bn chc chn mnh s c cc khi cu thnh rt cn bn. Th d, c mt thi im cc nh vt l hc xem nguyn t (atom) l cn bn, th ri ti thi im xem cc ht bn trong nguyn t (subatomic particles) l cn bn, v ngy nay ti thi im cc ht quc hay vi lng (quark: mt trong nhng phn rt nh m ngi ta cho l hp thnh cc ht cn bn). Ri trong tng lai, ti ci g na? Liu c th ni rng ht quc l khng th phn chia? R rng v mt thun l thuyt, khng th ni rng qu trnh phn tch l c gii hn. 2. Ni chung, Lun tng cho n tng rng thc ti nm vi cc dharmas ch khng vi cc cc thc th phc tp do cc dharmas lm thnh. Nh th, qua phn tch, ta thy cc vt ng nh chng thc s l chng ch khng phi nh chng c tri gic mt cch qui c. Nhng y c vn rng chng ta c th khng bao gi bit c mnh c vi ti thc ti y hay khng. L do v v mt thun l thuyt, cc dharmas lun lun c th b chia v chia ra na, thnh cc dng thc thm ch huyn o t vi hn. Do , thc ti y vn l l thuyt, khng l tht s. Nhng gic ng tc l nhn cc vt ng nh chng tht s l chng. Do , i theo tnh lun l ca lun c ny, gic ng chc chn lun lun l l thuyt, khng bao gi l tht s. C mt cch thot ra khi tnh th tin thoi lng nan ny l ni rng gic ng l vn tri nghim thc ti v rng gic ng khng nht thit ging vi s phn tch thc ti v ta vn c th tri nghim ci g trong khi khng cn phi c kh nng phn tch mi mt ca n mt cch cc k rt ro.

3. Theo s tng lin ni kt, cc vt pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin. Thc ti ca chng khng c hu m cn ty thuc vo cc iu kin y. Nu mi vt ch tr thnh chnh n trong ni kt vi ci ton b v v mt l thuyt, mi vt ny nh hng ln mi vt khc, th th thc ti nm vi ci ton b v trong qu trnh qua ci ton b tc ng cho cc vt c bit pht sinh, ch khng nm vi cc vt c bit. Nu lp lun ny l ng, th vic phn tch cc dharmas am hiu thc ti c cht no ging vi vic m cc bytes c th ca b nh trong my in ton hiu chng trnh phn mm y, th d ta kim tra thy chng trnh Microsoft Word chim khong 80 MB, v nh th ta ngh mnh hiu chng trnh y l g. ---o0o--Nn hiu theo cch khc C l nn nhn ton b tin trnh phn tch mang tnh Lun tng nh mt qung din c bit ca Pht gio v cu chuyn trong Chandogya Upanishad v chng thanh nin Cvetaketu ba ht v cui cng, i ti im bn ng ng ha vi yu tnh v hnh (xem chng 1). Phn tch vo su cc dharmas l cuc truy tm thc ti. Tuy th, im rt ring bit ca Pht gio l kt lun rng mi s c t vo nhau l s trng rng khng tnh ca t tn ti, v chng ch l mt phc hp, do , chng c kh nng b bin i. ---o0o---

5. Cc trng phi Pht gio thi k u

V khng c tn iu c nh, hay ni ng hn, v khch l s thm tra c nhn, Pht gio hon ton khng th trnh khi tnh trng trin khai thnh mt chui cc truyn thng trit hc a dng cp rng ln v vo mt thi im chc chn s n. Hn na, cng vi thi gian tri qua v cng cuc truyn gio trn cc min t khc nhau ca nc n c i bao la, Pht gio cng khng khi mang vo mnh nhng hin tng tn gio v vn ha mi, c thng gii di nh sng ca nhng li ging c th ca o Pht. Tht ra, t khi c Pht nhp dit, Pht gio c phn chia. y, chng ti dng ch yu thut ng truyn thng nhn mnh kha cnh trit hc,

thay cho cho ch b phi nh cc hc gi Pht gio thng dng. Phn qu trnh din tin phn r, cc chi tit v gio l v gio lut c th cng nhng nhn vt lin h s c bn ti nhiu hn trong b sch Lch s cc tn gio th gii ca cng mt tc gi. ---o0o--Ba truyn thng V mt danh xng, Nam tng v Bc tng l danh t a l; Tiu tha v i tha ch cn bn khc bit ca t tng v gio l gia cc b phi. Ni chung, ngi ta thng chia Pht gio thnh ba tha, hoc ba c xe. 1. Tiu tha. C xe nh. Hai ting Tiu tha b coi l kh xc phm, c hm ch bai l hp hi nn trong k Hi ngh Pht gio Th gii hp ti Katmandu, Nepal nm 1956, i hi ngh thay vo bng li gi Pht gio Nguyn thy. y, thnh thong chng ti c dng l ch tin trnh by trong mt bi cnh lch s nht nh. i biu ca phi Tiu tha cho rng h theo st nhng li ging nguyn thy ca c Pht. Tiu tha cn c gi l Nam tng Pht php v thnh hnh ti cc nc nam nh Sri-Lanka, Thi Lan, Min in, Campuchea, Lo v Nam Vit Nam. Theo truyn thuyt, Tiu tha gm 18 b phi khc nhau, nhng truyn thng chnh ko di cho ti nay l Theravada, c ngha l truyn thng Trng Lo b hay truyn thng Thng ta b. 2. i tha. C xe ln. Tuy t tng ca trng phi ny c du vt t trong Kinh in ca cc b phi, k c Thng ta b v i chng b trong thi kit tp, nhng phi n th k th nht TCN, mi xut hin mt cch c h thng. Phi ny t cho mnh l c xe ln v da vo tnh a dng v gio php m ng cho mt s ln chng sinh c th tu tp v gic ng. i tha xut pht phn ln t hai nhnh ca Tiu tha l i chng b v Nht thit hu b. Sau , cng chia ra thnh nhiu b phi khc nhau. c gi l Bc Tng v i tha t n truyn qua Ty Tng, Trung Hoa, Triu Tin, Nht Bn v Bc Vit Nam. Chng ta s c hn mt chng bn v i tha. 3. Kim cng tha. C xe kim cng. Cn gi l Chn ngn tng. Kim cng tha xut hin trong khong th k 5 hoc 6 SCN ti Bc n . Truyn thng ny bt ngun t i tha nhng ly thm nhng phng

php tu hc huyn b, c tnh b truyn s mn. Gio php ca Kim cng tha mang tnh cht Mt gio, bao gm cc yu t Yoga v cc tn gio t nhin ca n ha trn vi t tng Pht gio, nn cng c gi l Mt Tng. Kim cng tha c truyn sang Ty Tng, Trung Hoa, Nht Bn. Chng ta s bn ti ring trong mt chng phn sau. D truyn thng no cng tuyn b rng mnh tr v ngun ci li ging ca c Pht, nhng v mt lch s, c l cc hc gi chp nhn mt cch rng ri rng truyn thng Pht gio Nguyn thy, c truyn xung chng ta qua kinh in Pali, vi b su tp c nht cn tn ti ca kinh in Pht gio, v c gn gi cho ti hm nay trong truyn thng Theravada, l biu hin gn gi nht m chng ta c th c i vi Pht Php. ---o0o--Truyn thng Trng lo b Trong ln tp kt th hai, mt i hi ca cc th lnh cc tng on Pht gio vo khong nm 345 TCN, c s nt rn cn bn gia truyn thng i chng b, nhng ngi mun c s thng gii rng ri hn cc thc hnh tu tp, v truyn thng Trng lo b, nhng ngi ch trng duy truyn thng. Trong s cc phi thuc Trng lo b, i din duy nht cn tn ti ti hm nay l truyn thng Theravada, nay c gi mt cch qui c l Pht gio Nguyn thy. Truyn thng Trng lo cho rng c Pht l mt con ngi thng thng v rng cc t gic ng ca ngi, c gi l A-la-hn, cng c s thnh tu ngang vi ngi. H c v nhng chim nghim phn tch, thng c gi tng qut l qun tng, lin quan ti s phn tch c h thng cc dharmas, v c khuynh hng bc b bt c ci g b h xem l chi tit t m hoc suy tng lin quan ti c Pht. Ngi theo Trng lo b cho rng ci chng ta tri gic bng gic quan l th gii ngoi ti v c lp vi vic chng ta ang tri gic n. Cc tri nghim ca chng ta khng l nhng biu hin m t chng ta phi suy ra cc s vic ngoi ti; chng l nhng s vic ngoi ti, chng , nh c chng nghim qua cc gic quan ca chng ta. Do bi s thc hnh phn tch trong qun tng, ta ngy cng, mt cch n gin, nhn bit hn nhng tinh t ca ci ang hin hu.

Nhng k i lp vi h, tc l truyn thng i chng b, cho rng tnh cht thng thng bn ngoi ca c Pht tht ra ch l o gic, v rng trong thc t, ngi vt ln trn s bnh thng; ngi cho i bng cch bc xung t cnh sn bn phi ca ngi m v khng c nhng tp cht bnh thng. Li tip cn ny l im bo trc cc trng phi i tha trong Pht gio. Cch ring, h bt u pht biu v c Pht nh l ng c mt qu trnh pht trin bng qua nhiu ln cho i khc nhau, trong mi kip c gi l B Tt v Pht tng lai u trin khai tm linh ca ngi. Khi nim y m ng cho vic quan tm ti nhiu hnh nh khc nhau ca c Pht. ---o0o--Trng phi Nht thit hu b Trng phi ny tch ri t Trng lo b, vo th k th ba TCN. C th tm gn trit thuyt ring bit ca Nht thit hu b trong cm t savam asti: mi s u hin hu. Ngi theo truyn thng ny lp lun rng ht thy cc dharmas u hin hu nhng theo ba thi kiu (mode) khc nhau: qu kh, hin ti v tng lai. C th minh ha cho thi kiu y bng li ta s dng ng t trong ting Anh hoc ting Php. Ty thi im m ng t y c chia mt cch khc nhau, theo th qu kh, th hin ti v th tng lai. Theo Nht thit hu b, khi nh li iu g tng xy ra trong qu kh tc l bn ang tht s c tri thc v dharma hin ti, nhng l ci hin hu theo mode qu kh. Th d, nh trong ting Anh, ci khng cn l khng cn l it is m l it was. H lp lun rng s hin hu ca mi s vt trong cng mt lc theo cch y, cung cp nn tng cho lut nghip bo, v nguyn nhn v kt qu cng nhau hin hu trong cng mt thi im cho du khc nhau v mode thi gian. Hai c im khc ca truyn thng Nht thit hu b c trin khai trong truyn thng i tha, v s c xem xt y. Mt l hnh nh i chng v Bnh xe Lun hi. Hai l tng rng chng sanh, Pht-s-thnh, nn thc hnh Lc . Su hnh phi tu tp ti ch hon thin y gm c: b th, gi gii, nhn nhc, tinh tn, qun tng v tr hu. Phi Nht thit hu b ng thi rt thnh hnh Kashmir v Gandhara. H gi v tr chuyn tip gia Tiu tha v i tha. Cuc kt tp kinh in ln th t ti Kashmir c xem l i hi ca 500 T kheo phi ny, a ra

nhng i ch gii vi quan im phng khong hn v Lun tng, m v sau, dn dn c tha nhn chung. Phi c in l ring, son bng ting Sanskrit. Ngoi Tam tng, kinh sch chnh ca Nht thit hu b l Cu-xlun ca Vasubandhu (Th Thn, 316-396 SCN) v i-t-b-sa-lun (i ch gii) c son tho di s ch tr ca Vasumitra (Th Hu), khong u th k 2 SCN. ---o0o--Truyn thng Kinh lng b Truyn thng Kinh lng b tch ra t Nht thit hu b khong nm 150 TCN. ng vi danh xng ca phi, truyn thng ny phn bc Lun tng ca cc trng phi khc; h ch t nn tng trn Kinh tng. Ngi theo Kinh lng b lp lun rng cc dharmas ch l nht thi v chng khng th hin hu trong ba thi kiu, v rng khi bn nhn thc iu g , tt c nhng g bn nhn bit ch l cc hnh nh trong tm tr. Qu tht c th dharma lm pht sinh hnh nh tm tr y, nhng ta khng th no c bng chng c lp v n, v vo thi im ta c hnh nh y, dharma bin mt. Kinh lng b cho rng mi hin tng tht ra ch hin hu trong mt stna khonh khc cc ngn, n v thi gian ca mt nim, mt ngh. Mi qu trnh ch l nhng tip ni cc st-na, nn thng qua thi gian, qu trnh ch l o nh; v Nit bn ch l s tch lng, trong trng thi t duy b ph nhn. Nh th, truyn thng Kinh lng b bc b l thuyt ca Nht thit hu b cho rng mi s u tn ti. Kinh lng b xut pht t nguyn tc ly s hin hu ca thc lm c s cho i sng con ngi, i t hin thn ny sang hin thn khc. N coi thc l gi cho chu k lun hi, bn un Sc Tr Tng Hnh chm xung trong Thc, v khi mt c nhn cht th s tn ti trong thc . Quan im v s tn ti ca Thc ny bo trc nhng trin khai trong Duy thc tng. ---o0o--C vn cn gii quyt y, ni ln t nht hai vn :

a. Nu cc dharmas khng lin tc, lm th no lut nghip bo c kh nng thao tc? b. Lm th no ci khng cn hin hu li c kh nng tc ng ln trng thi hin hu ca ti? Kinh lng b a ra cu tr li rng cc hnh ng ta hng vo trng thi tm tr ang tip din ca ta, v do , nh hng ln nhng g s xy ra v sau. Quan im ny, nh ta s thy, hn a ti s pht sinh quan im i tha v sau, cho rng cc mm c gieo cy bi hnh ng hin ti, ang ch chn mui mt thi im thch ng trong tng lai. ---o0o--So vi trit ty Gim mc Berkeley c mt quan im tng t Kinh lng b. ng cho rng tt c nhng g chng ta c th bit ch l cc tri gic ca chng ta, v rng khng th no ni rng ci g l hin hu nu khng c ai ang tri gic n. Ni cch khc, ni rng ci g hin hu tc l cho rng n c th c tri gic. Tr li cu hi Ci cy ng mt mnh ngoi ng khng mng qunh khng ngi no tri gic th sao? Berkeley tr li rng, Lc y Thng ang tri gic. (Xem Thuyt thc chng lun l trong i cng Trit hc Ty phng). Li tip cn ca Kinh lng b cng c nhng tng ng vi s phn bit ca Kant gia hai cnh gii: bn th v hin tng, v cc vt-t-thn vn tn ti mt cch ct yu m ta khng c kh nng bit ti. ---o0o--Tm kt lun C nhiu chi phi theo Pht s, t nht l hai chc ca cc b phn va k, lin quan ti m t bn tnh ca tri gic v ca thc ti. Tnh trng mun hnh mun v y l s kin t nhin; n hp l tin ha v cung cp con ng t do, thot ra khi nhng ch trng duy chnh thng cng nhc v thng gii gio thuyt, v ng thi n i hi ngi theo o phi kho st i ti xc tn bng v cho c nhn ring t ca mnh.

Mt trong cc nh t tng biu hin ch yu cho ct ty t tng Pht gio thi k u ny l i lun s Buddhagosha (Pht m), th k 4 SCN. ng xut thn t mt gia nh B-la-mn, ri i theo o Pht, sang Tch Lan theo hc truyn thng Thng ta b (Theravada). Tc phm chnh ca ng l Visuddhi-magga (Con ng thanh tnh) cung cp s tng hp cc li ging trong kinh in bng ting Pali. ---o0o---

6. Chim nghim
Pht gio khng t cn bn trn nim tin vo Thng nhng trn trng thi ngy cng tinh tin nhn thc thc ti v sng ph hp vi cc ci nhn thu sut s c c trong qu trnh y. Do , trong Pht gio, nhng thc hnh tinh thn khng mang hnh thc kinh nguyn dng ln ng thn linh ngoi ti no cu xin ph tr, m l nhng thao luyn c ra trau di kh nng bn nhy v s nhn thc su xa, cao c. ---o0o--Hai hnh thc cn bn Trong o Pht, c nhiu hnh thc chim nghim, nhng c th chia chng thnh hai dng thc c bn: a. Ch: Tnh ch. N lc nhm trin khai trng thi an tnh, ch tm. b. Qun: Quan st rt ro bng tr tu. N lc nhm trin khai ci nhn thu sut thc tng, tc l bn tnh ca thc ti, ca vn vt. Trong truyn thng Pht gio, hai hnh thc y v sau c trin khai v gia tng bng hnh dung ha v cc thao luyn khc. l l do chng ti dng thut ng chim nghim, nh mt cch hiu trm t mc tng, c th ni ti tt c nhng thc hnh tu tp y, bao gm c qun tng, tham thin, nhp nh, v.v. m mt s phng php s c ln lt xem xt trong cc chng ni v i tha, Mt tng v Thin tng. ---o0o---

1. CH (SAMATHA) Thc hnh cn bn nht ca Ch l ch tm ng hoc ch tm hon ho. Ch l phng php lm cho tm khng cn tn lon, tp trung chuyn ch lu di vo mt i tng chun b cho s am hiu thu sut ton b s tht thc tng ca i tng y. Hnh gi da vo Ch m on la vng nim, n nh tm vin m. Tm khng cn tn lon ngha l tm tr nn sng sut. Ch tm hon ho ting Sanskrit l smrti, ting Pali l sati ngha en l nim, hoc ngh nh hoc ghi khc, c ni ti qu trnh din tin trong tm tr con ngi, mt cch thc, tm cch nhn bit chnh xc, trc tip v lp tc th xc, cm xc, cc din bin tm thn hoc cc i tng ca ngh. Ch tm ng, ch tm hon ho l vn nhn bit rnh mch ci ang l, xy ra trong khonh khc hin ti trong khi vn ton thn vn gn lin vi khonh khc y. ---o0o--Bn nim x Hiu theo cch y, ngi ta c th thc hnh Ch bng bn ch tm cn bn, thng c gi l Bn nim x. 1. Ch tm vo thn th. Tp trung vo vic h hp gm th vo v th ra. Tp trung vo bn thi tm thn: ng, ngi, nm hay i. C thc r rng v ht thy cc hot ng ca mnh, ngm 32 b phn ca thn th, phn tch cc yu t th cht v ngh tng v s h hoi ca chng. 2. Ch tm vo cm gic. Nhn k cm gic theo cc loi: d chu, kh chu, dng dng, t nhin, v siu nhin. Thy r rng tnh v thng ca cc cm gic. 3. Ch tm vo tinh thn. Nhn k cc trng thi mi xut hin ca thc. Xem chng l tham lam hoc dng dng, on ght hay khng cht no on ght, m qung hay khng m qung, v.v. 4. Ch tm vo i tng tri gic tm thn. thc v tnh ngu nhin v tnh phi l ca cc s vt. Bit r mi dharma (php) u tng lin ni kt, u v ng. Bit r tm thn mnh ang b hay khng b u nhim nm chng ngi: tham, sn hn, bun ng mt mi, hi tic kh chu, v nghi

ng. Bit r con ngi ch l Ng un ang thao tc. Hiu rt ro T diu . i vi i tha, bn nim x c tin hnh cng trn cc i tng y, nhng xem thn th (thn), cm gic (th), tinh thn (tm), i tng tri gic tm thn (php) c coi l trng rng (khng tnh) tn nn tng. ---o0o--i tng l bn thn D hiu th no i na v v tr ca chim nghim trong Pht gio v tnh cht trit hc nm ng sau n, s nhn thc ti ch v tc thi cng vn l im quan trng nht trong thao luyn y. T tri nghim lp tc v ti ch, hnh gi c kh nng li li v s c s nhn thc gin cch, gn nh t ngoi nhn vo th xc, cm xc hoc t tng ca chnh mnh. C ngi cho rng y l n lc tch bit bn ng ang quan st khi qu trnh ang c quan st. Nhng kiu ni nh th c l khng thch hp cht no vi trit hc Pht gio, v ni vy tc l c hm rng bn ng ci ang lm cng vic quan st l mt thc th c nh v tch bit, mt ci g hin hu c lp vi th xc v nhng cm gic, xc ng v t tng mun hnh mun v ca n. Th nhng Pht gio li dy rng khng c mt bn ng c nh nh th: chng ta l tng s ton b mt qu trnh qua chng ta ang sng. Do , khng phi chng ta quan st cc cm xc hoc cm gic nh th chng tng hin hu tch bit vi chng ta, m l chng ta hng s nhn bit vo bn thn mnh ang tri nghim nhng ci . ---o0o--Din ra trong hin ti Mt c tnh ct ty khc ca chim nghim, trong lin quan ti trit hc Pht gio l: n din ra trong hin ti. Qu kh khng cn hin hu v tng lai cha thnh hin thc. Ch c th bt gp thc ti trong khonh khc hin ti, v thm ch khonh khc hin ti y cng ang bin i khng ngng.

Trong chim nghim Pht gio, k nng cn bn m hnh gi cn phi hc l tm bt kinh nghim ng khonh khc n va xy ra va l lng bin i. Th d minh ha C th ly mt th d so snh v c th ha phn no kinh nghim chim nghim. Bn th nh li hot cnh mt vn ng vin ng trn tm vn lt theo u ngn sng m bn chng kin tn mt hay thy trn phim nh. K thut ca anh ta l: a. Sn sng di nc vi tm lt, c th tm gi l tm vn lt, d hu ht n khng lm bng g; b. Canh lung sng ang a n; c. ng thi im v ngay khonh khc y anh ta ng ln trn tm vn, lt theo u lung sng; d. Anh ta gi thng bng, ch tm hon ho trong khi ngi v vn lt i theo ca lung sng; e. Nu canh sai thi im hoc ang ci m b rt xung khi tm vn hay vn lt, anh ta li phi sn sng canh lung sng khc. ---o0o--So vi ngi chim nghim Ngay lc khi s qu trnh chim nghim bn thn, ngn sng dng ln v tri nghim tr thnh mt chuyn ng hng ti, nhng ci chuyn ng hng ti y th lin tc bin i nn i hi hnh gi phi ch tm hon ho c s thng bng tinh t m li vi lung sng ca tri nghim. Mt khi hnh gi nh mt tri nghim tc thi ti ch, v bt u suy ngh v n, tc l ang chuyn dch li khi khonh khc hin ti. Tm tr bt u tm cch m t hoc xp loi theo phm tnh (phm tr ha) ci ang xy ra, hoc tm cch tr n trong qu kh (nh li), hoc tng lai (tng tng ra, da vo ham mun hoc s hi). Xy ra tnh hung y khi ta nh mt lung sng m ta ang ng trn . Lc , hnh gi nhp tr li trng thi tp qun c, nhiu khi cn t hn na, b khng ch bi qu kh, hin

ti, tng lai v s t thc. Nh ngi lt vn b rt xung nc, anh ta chm su hn so vi khi ang ch lung sng, sau anh ta mi ngoi ln c. Mt khi ngi chim nghim nhn ra tnh hung ang xy ra, ni cch khc, hnh gi y nhn bit mnh ang nh mt tp trung, th phi bt u li qu trnh y. Phi sn sng n bt, nh ngi lt vn phi bi trong nc, ch, canh, leo ln lung sng k tip. ---o0o--Chng nghim thnh thi quen Ni cch khc, chim nghim l ngh thut nhn bit mt cch sng to ci ang xy ra trong khonh khc hin ti. y l ni m ng dng trit hc Pht gio v thc hnh chim nghim Pht gio h tng cng c sc mnh cho nhau. Kinh nghim ca khonh khc ang vt qua l mt chng nghim v v thng (anicca) v v ng (anatta), v kinh nghim y lm ngi tu tp ngy cng quen vi li nhn thc ti trong din tin bin i cng s tng lin ni kt ca n, cui cng nhn sinh quan y bin thnh tnh cch ca mnh. ---o0o--Ch tm vo h hp Mt trong nhng thc hnh cn bn nht ca s ch tm hon ho theo Bn nim x l h hp. Trong vic ny, ch c tp trung trn din tin ht vo v th ra. Do bi thc hnh ny xem ra c v gin d v d dng nn cng d khin ngi chim nghim tng lm n t c gi tr. Nhng chng bao lu hnh gi s nhn ra rng qu trnh nhn bit hi th ca mnh dn ti trng thi trm lng v cho mnh c cm gic v phm cht trung thc v chnh trc. iu cn l s nhn bit ca ta khng t trng tm trn l thuyt hoc trn bt c khi nim ngoi ti no, m trn qu trnh ang tht s din ra; v qu tht l din tin ct ty v cn bn nht ca s sng. iu y hon ton ph hp vi trit hc cn bn ca Pht gio, vn bc b nhng g suy tng l tnh m tn thng s tri nghim tc thi v ti ch.

---o0o--Ch i vi Qun Cn thm mt im quan trng na cn nhn bit. Trong thc hnh, samatha (Ch, hay c ngi gi l Tnh ch: Ch trong tnh m tnh) l cu cnh trong chnh n, v chun b cho ngi chim nghim c ci nhn thu sut. Ch i vi Qun. i vi ngi chim nghim, i khi c hiu tng qut l trm t mc tng, trong truyn thng ny, Ch mang li phc li cho chnh n v dn ti s trc nhn nm bt mt cch trc gic thc ti, ng thi nm tri trng thi ha nhp v nh tnh. Mt Nit bn cng tc thi v ti ch. ---o0o--2. QUN (VIPASYANA) Da vo Ch b vng nim, da vo Qun chng chn l. Qun cng vi Ch lm thnh hai yu t t Gic ng. Chim nghim vipasyana: qun tng, nhm vt ti qu bn kia cuc tm kim s an tnh v trng thi d tip nhn gm vo s pht trin trc tip ci nhn thu sut thc chng tc l chng nghim chn l. Qun ngha l quan st rt ro, nhn cho ti tn cng, tn y, tn mt bn kia, bng tr hu. ---o0o--Ti sao phi Qun Kt qu l trong qun tng, ta c th chim nghim mt hoc hn na cc li ging ca c Pht, trm mnh trong li ging y vi ton b bn thn ta, c v thc ln thc. L do ti sao cn ti li chim nghim y l v li ging ch l cng thc thun ty ngn t, c s dng trong n lc trnh by ci nhn thu sut ca c Pht. T thn ngn t ch l chic xe eo hp, chuyn ti hu hn nhng ci nhn thu sut v hn y. Ngn t ch l biu tng qui c nn khng th no din t trn vn v trung thc ci chn chnh cn c din t. Nhiu trng hp phi ly m hiu: ti ngn ngoi. Am hiu ngn t, d ti mc su

rng c no i na, cng ch l chuyn nhn k nhn r ngn tay ch cha phi l vic nhn thng vo mt trng m ngn tay y ch ti. Th nn, trong qun tng, n lc m hnh gi a ra l nhm t ti trng thi cm nhn ton b tng li ging, thay v chp nhn n mt cch tr c v cc b. ---o0o--Nhn r s i Qun st bng tr hu cn a ta ti nhn thc bng trc gic ba du hiu khc nhau ca cuc sng. l v thng, v ng v kh no ca mi hin tng vt cht v tm thn. i vi truyn thng i tha, qun tng c ngha l xem xt bn cht ca s vt, cha kha am hiu Khng tnh. Chnh s am hiu y a chng ta thm nhp mi ng ngch ca thc ti v t n ngn chn nhng am m mi. Chng ta s bn n vn ny trong mt chng v sau, khi t qun tng i thm mt bc na vo thin nh. ---o0o--i li thanh minh Ti y, c th trong ngi c pht sinh mt thc mc. Liu c thch ng hay khng khi dnh kh nhiu trang ca chng ny ni ti Chim nghim trong cun sch c ch l trit hc. Khi a Chim nghim vo y v dnh ch kh rng cho ti y, chng ti ngh c l thch ng v n lm ni bt s khc bit rt quan trng gia trit hc ng phng v trit hc Ty phng. Rng trit hc ng phng quan tm ti thc ti c chng nghim, cng vi v thm ch cn hn thc ti b khi nim ha. Cc khi nim trong trit hc Pht gio khng c quyt nh ti hu trn cn bn lun l hc, d nhng lun l i lin vi chng kh nng chng minh cho chng, m l trn s nm bt c tnh trc gic bn tnh ca thc ti. V qu trnh trc nhn y c chim nghim lm tr ct. ---o0o---

7. o c hc Pht gio
D c th i khi ta nghe trong gii Pht t c ni n, nhng mt cch cn bn v tng qut, o c hc Pht gio khng s dng thut ng chuyn bit ni ti tt hoc xu, phi hoc tri, thm ch cng t khi dng ti hai ch thin v c. ---o0o--Tiu chun xc nh Pht gio ch ni ti t tng v hnh ng nh l: 1/ Cng c (kusala). Nhiu t in Pht hc dng ch Thin dch ch kusala, nhng nh th ch c tnh qui c v i chng. Kusala c ngha l mt trng thi lnh mnh, c kh nng hnh ng tinh tin, t cn bn trn t bi, qung i v tr hu. 2/ Khng cng c (akusala). Dng ch c m dch, th cng ch c tnh qui c cho tin dng. Ngc vi kusala, akusala l khng lnh mnh, khng c kh nng hnh ng tinh tin, gy hi cho karma. Akusala c dng ch mi hnh ng da trn c s c hi, mang trong chnh chng mm mng gy kh no v sau. Gc r ca akusala l dc vng, hn th v m qung lm lc (tham, sn, si) hay cn gi l o gic. L do ca li xp loi y l mt hnh ng, nu c phn tch khch quan, c th c cc thng gii hon ton khc nhau ty vo tnh hung th hin n. Hnh ng cng c, lnh mnh, tinh tin l hnh ng to c cng qu, c kh nng mang li hoc lm tng thm hnh phc hoc gp phn a mnh v k khc tin bc trn con ng o. Hnh ng khng cng c hay khng lnh mnh th chng nhng khng dn ti hnh phc li cn gy thm chng ngi cho con ng o. ---o0o--Oan Th Knh D dao vo ngc ca mt ngi no c nhng hm rt khc nhau, ty thuc ngi s dng dao l bc s phu thut hay l k cp trn lt.

Hnh ng giao hp nam n li c nhng hm a oan hn, ty thuc cc ng s l bn ca nhau, hon ton khng quen bit nhau, kt hn vi nhau cha, thm ch d l v chng, c hai c ng thun cng lm chuyn y vo lc hay khng. Trong kho tng c tch Vit Nam c k chuyn nng Th Knh trc khi lm tiu Knh Tm ri qua i c Pht Thin Tn phn truyn thnh Pht Quan m. Th Knh tng c chng l Thin S, tun t nhng cm c cy ru mc ngc. Chng thiu thiu ng, nng a dao nhp ln nh ct ru cho chng, nhng b Thin S thc gic, tm cht c tay v la ln rng v toan git mnh. Vo ca thin ri, tiu ni Knh Tm li cn phi chu ni oan c con vi Th Mu, mi ti sau khi cht mi c gii oan. ---o0o--Kiu thc uyn chuyn Do , o c hc Pht gio cu xt bi cnh ca hnh ng v ng c ca nhng ngi can d. Ch trng y lm ni bt mt ni hm na ca nguyn l cn bn v s tng lin ni kt. Cc s vt s vic khng tt hoc xu trong t thn chng, nhng chng b nh gi l tt hay xu, phi hay tri ch v cch chng lin h ti ngi can d. Hnh ng ng nhin c h qu, nh chng ta xem xt nguyn tc ny trong phn ni v Nghip. Cng th, hnh ng xy ra do bi cc iu kin hin hnh. Hnh ng khng th hin hu mt cch ring bit, c lp khi cc iu kin hoc cc h qu. Nh th, thm ln na, chng ta thy trit hc Pht gio khng c nhng khi thit ch c nh m ch c nhng mu thc uyn chuyn ca nhng tng lin ni kt, trong vic nh gi bt c ci g xt theo quan im o c. Tuy ni nh th nhng thc t Pht gio vn c sn mt tp hp ln lao nhng li gio hun v l lut hng dn ngi i theo o. ---o0o--Nm gii Ni chung, li gio hun ca Pht gio khng l nhng l lut c nh m l nhng nguyn tc tu tp. Chng minh ha cc phm tnh c k vng ni ngi gic ng, nh mt in hnh cho chng sinh. T , lp thnh

bn hng dn cho ngi ang i tm gic ng. Ngi theo o Pht ti gia c nm gii phi gi, c t ra theo th ph nh, lm thnh nhng iu phi trnh. 1. Nguyn khng st sinh (khng lm iu tn sinh, khng git hi sinh vt); 2. Nguyn khng ly ca khng cho (khng trm cp); 3. Nguyn khng t dm (khng quan h tnh dc vi ngi khng phi l v hay chng ca mnh); 4. Nguyn khng ni di; 5. Nguyn khng ung cc cht lm say no, lon tm. Mi nguyn tc tu tp y m ti mt phn hi tch cc: 1. Trin khai lng t bi, nhn i t t i vi mi sinh linh; 2. Trin khai lng qung i; 3. Trin khai s an tnh, mc mc v hoan h; 4. Trin khai ngn t chn tht, du dng, tch cc; 5. Trin khai s ch tm hon ho. ---o0o--T nguyn, lc quan v tch cc Pht gio nhm ti vic lp qun bnh cho o c, chim nghim v tr hu trn con ng tm linh ca mnh. Ngi theo o Pht khng th hin o c nh phng tin t ti cu cnh. H bin cc hnh ng cng c thnh mt yu cu thit yu cho k s thnh tu s gic ng. Ni ng hn, v mi s u pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin, ngi Pht gio cho rng cn bn o c l iu kin lm cho cc c im khc ca con ng o c kh nng pht sinh. im ni bt th v so vi cc tn gio c thn l ng gii ca Pht gio khng c tnh cch nh cc iu rn c ban cho bi mt thn linh ngoi

ti i km vi li hm da rng nu vi phm s b trng pht. Ng gii n gin ch l bn tm lc ca c Pht v mt kiu sng cho t trong con ngi ni ln t bi v tr hu. Tuy c sn nhng li ch dn y nhng ngi Pht t c t do quyt nh cch p dng no tt nht cho hon cnh c nhn ca mnh, trong s tha nhn rng mi khonh khc v mi bin c ca mi ngi l c bit. D nhin, cn phi nhn o c hc Pht gio di nh sng ca l thuyt v nghip bo. Nhng d tnh t nguyn t chng quyt nh cc trng thi tng lai v chnh nh mi ng k ch cha phi l hnh vi th hin d tnh y cho d h qu nghip bo c kh nng nghim trng hn mt khi nh y c thc hin. ---o0o--So vi trit Ty y, c im tng ng vi li ging ca c Gisu khi ngi lp lun rng cc thi dm ng hay hn th cng nh cc hnh vi tip theo ca ngoi tnh v git ngi u b trng pht. im ng ch l c Pht v c Gisu u ni ti h qu nghim trng ca nh. nh cng to nghip. Nh th, nh cng l hnh ng, nh trong cy th m u Kinh Php C. Trong khi , lut php th tc thng ch trng pht ngi c hnh ng c th, hon ton khng xt ti ngi ch mi c nh trong u. L do ca c Pht v c Gisu l v c hai u tip cn vn o c ch yu t quan im mang tnh cu lun (soteriology). Ni cch khc, c hai ch yu quan tm ti hu qu m mt hnh ng c th gy ra cho cuc sng tm linh ca ng s. C hai v nhn vn theo quan im o c ni tm ca con ngi, khng theo quan im duy tr trt t bn ngoi x hi. ---o0o--Cuc sng tu vin a s ngi Pht gio i theo Pht Php trong khi tip tc cuc sng gia nh. Ngc li, sut my ngn nm nay, ch tu vin lun lun ng vai tr tch cc trong Pht gio. C nhiu bn m t Pht gio nh mt tn gio

th gii li nhn mnh im cho rng dng nh Pht t ti gia ch l mt hnh thc m u hoc thp hn ca Pht gio. Thu xa, theo truyn thng n thi , c Pht t gi gia nh, i vo cuc sng hnh gi lang thang tm kim chn l. C t nht nm mn u tin ca ngi cng xut thn t cc nhm tu kh hnh y. Pht gio cng ging vi nhiu phong tro tn gio, th d Kit gio t xa ti nay, chnh cc thnh vin tng l lm vic ton thi gian truyn b li ging, truyn khu gio php v cc truyn thng thnh vn v sau. Trong Tam tng th Lut tng l b kinh in hon thnh cng mt k kt tp vi Kinh tng. Bn cnh , c v vn kinh sch Pht gio lin quan ti gii lut dnh cho nhng ngi chn con ng xut gia tu tr, v s kin y phn nh tnh cht tp trung ca cng ng tng ni di vi vic giao truyn li ging, hoc dng thut ng Pht gio l cc tng gi v hong php. Mt khc, trong li ging ca c Pht, c kt tp thnh Kinh tng, ngi cng thng xuyn dy ngi th tc. Ti Vit Nam, trc y cng c truyn thng mt s nam n c s, ti mt tui no , sau khi cm thy yn n chuyn gia nh v con ci, th em thn nng nu cnh cha. D sinh hot tu vin lm cho vic i theo con ng o thun tin hn bng cch cung cp mt cu trc ngn np cho cuc sng tu tr v bng cch trnh nhng xao lng hin nhin, ch tu vin khng l i tng quan tm ca chng ta trong cun sch bn v cc khi nim cn bn c tnh trit hc ca Pht gio ny. Bn c c th tm hiu thm trong cc sch v Pht hc hoc trn cc trang web Pht gio. V mt cn bn, nn tng Pht Php cng vn l mt, d ngi i theo l tng, ni hay c s. Cng th, v kha cnh o c hc, cc l lut tu tr ca gii tng gi c trnh by thm vo nhng gio hun cn bn ca ngi ti gia. V chnh nhng gio hun minh ha vic p dng cc nguyn tc o c c bn v ch yu ca Pht Php. ---o0o--Gii lut ca Sa mn Nh ni, nn tng vn l Nm gii. Ngi nam mi xut gia ang thi l tp s c gi l Sa-di. N c gi l Sa-di-ni. Tu hnh ti th T kheo thnh vin chnh thc v l cp bc c bn ca tng on th tng gi 250 gii, ni gi 348 gii.

Giai on Sa-di v Sa-di-ni ch gi 10 gii, gm 5 gii ca Pht t ti gia cng thm 5 gii ca ngi xut gia. Ngoi tr gii t dm ca c s i thnh gii khng dm dc, 5 gii thm gm: 1. Khng xc du thm, khng eo vng trang sc, khng ghim hoa trn u; 2. Khng ca ht nhy ma hay i xem ca ht nhy ma; 3. Khng ngi gh cao, khng nm ging rng thng dnh cho hai ngi. 4. Khng n tri ba, ch n ng thi; 5. Khng gi tin bc, vng ngc chu bu. ---o0o---

8. Pht gio v suy tng trit hc

C s i hc thi c Ngy nay, mi ngi u thy r rng chc chn Pht gio khng chng trit hc. thi im cc thnh thu xa, ti Bc n, trc khi b tn ph trong cc cuc xm lng ca ngi Hi gio, c Vin Pht hc danh ting Nalanda vi tm mc c th ln hn mt vin i hc thi nay. Nalanda c khong 3.000 hc gi n t khp n v t Trung Hoa, Triu Tin, Ty Tng, Mng C, Tch Lan v Sumatra. Theo li k ca hai nh s i ng, Huyn Trang (600-664) v Ngha Tnh (635-713), tng lu hc v ging dy ti y, thi cc thnh, vin y c ti mt vn tng s theo hc. Vin Pht hc Nalanda c hong Sakraditya (Thc-ca-la Dt-a) ca nc Magadha thnh lp vo th k th hai SCN. Theo vi thi gian, vin ngy cng nc ting vi cc i lun s ca Trung qun tng v Duy thc tng nh Long Th, H Php, Trn Na, Gii Hin, v.v. Vin ly vic nghin cu v hc hi mt cch c h thng lm tm im ca Pht hc. Nalanda cung cp cc ging kha v ng php v trit hc, y dc, lun l hc, m thut, ton hc v siu hnh hc. c bit v gio php i tha, Tiu tha, Nhn minh hc, v.v.

Ti Ty Tng c thnh lp mt hc vin cng ly tn l Nalanda, c xy dng nm 1351. ---o0o--Cc vn nn ch tiu khin Mt khc, c Pht quan tm ti s phn bit gia cc s vt c kho st mt cch hu ch v cc vn nn siu hnh hc vn khng bao gi c th gii quyt v ch cho thy chng l tr tiu khin khng hn khng km. Pht gio t chi a ra cu tr li cho loi vn nn nh: a. Th gii ny hu hn hay vnh cu; b. Ngi gic ng hin hu hay khng sau khi cht. Ngy nay, c th vn y dng nh l mt b st hoc s sut ln, c bit t khi chng ta nhn vo s ng gp ca Pht gio cho ngnh Trit hc ng phng. Nhng khi thm tra su st hn, ta li thy vn y sng t hn. Khng phi c Pht tht s khng tr li, nhng iu m ngi khng chu lm chnh l vic chn mt lp trng trong cuc tranh lun trit hc ng thi. L do ca thi y rt c th l v ton b cuc tranh lun ty thuc vo s chp nhn hay khng cc thut ng v cc khi nim ch cht, nh mt im khi u. V bng hnh ng t chi tham gia cuc tranh lun siu hnh , ngi nhn mnh tnh cht khng thch ng ca cc khi nim ng thi. Cng nh trong nhiu lnh vc khc, c Pht tm cch nu bt con ng Trung o. Ni rng th gii ny vnh cu hn khng thch ng v quan im y sai lm. Mt khc, ni rng th gii ny khng vnh cu th cng d b hiu sai lc khng km. Do , ngi khng nh li tip cn khng th ny chng th kia, v t chi a ra cu tr li m ngi bit th no cng b hiu sai. ---o0o--Vn l dit kh Tuy th c mt iu quan trng hn na. Qua hnh ng ph nh gi tr ca cc vn nn y v nhn mnh rng mc ch duy nht ca mnh l gii quyt vn kh no ca con ngi, c Pht vch cho s suy tng

trit hc mt ng bin hu hiu v li ch ca chnh n, bng cch nu bt v tr ca kh no v cc phng th dit kh: nm ngay tm im ca cuc truy tm trit hc. Trong Trung b Kinh, mt kinh c kt tp sm sa nht, c Pht bo rng bt c tng hoc khi nim no Ti l nh vy l vng tng hoc Ti s khng sc l vng tng. Ngi khng mun c bt c ci no trong s suy tng, v ngi tuyn b: Vng tng, ny T kheo, l bnh, vng tng l cc bu, vng tng l mi tn. (Trung b kinh, 140, Bn dch ca Thch Minh Chu) Nh th, bng vic khc phc ton b suy tng, m thc cht nh c Pht nh gi l vng tng y, ta c th tr thnh mt nh thng thi thanh thn. Nhng k tp trung trn nhng ci to tc c tnh tn gio v vn ha ca Pht gio n cha, tng l v nh tng c th vut mt c tnh rt cn bn ca quan im Pht gio v thc ti. Quan im khng th no ch thu tm trong cc thut ng c tnh khi nim. Nhng vt ln trn mi ngn t v hnh nh, l quan im v th gii nh ng lc, nh mt qu trnh ca nhng quan h tng lin ni kt v cc iu kin. ---o0o--So vi trit Ty i vi cc nh t tng Ty phng, nhng ngi c o to theo trng lp, k t thi Descartes vi tng rng Ti suy ngh tc l ti hin hu v do , ci ti nh mt im c nh v khng th hoi nghi, hoc k t thi Aquinas vi tng v Thng nh mt ci chuyn ng khng b chuyn ng, mt nguyn nhn khng b tc ng, ngun ci ca mi gi tr, nh thit k thng minh v c ch hai iu chc chn mang tnh song sinh y ca phn ln trit hc Ty phng b Pht gio g b. Thay vo v tr ca ci ti v Thng l thc ti bin i khng ngng, ch c th bit ti n trong tc thi ca n v bng s tham d, ch khng bao gi c th nm bt c n bng khi nim.

i vi trit hc Ty phng, ta c th bt gp s nh gi trang trng thnh t v thng v qu trnh bin i y khi nhn tr li Heraclitus, mt trong cc trit gia Hi Lp c i. Trong cc trit gia hin i, qu trnh l ch chnh ca trit hc Henry Bergson v A. N. Whitehead. ---o0o--Trit hc Pht gio: thc dng ch ngha Nu Pht gio n gin ch l trit hc, thut ng dng gi mt cch thch ng hn l darsana, kin: thy, nhn thy. Trong thc t, ngi ta dng mt thut ng khc, l yana, tha: c xe. Do , Pht gio c nhn nh mt chic xe tm linh, mt phng tin chuyn ng hng ti, to ra tin b, tinh tin. Nhng g khng ng gp vo s gii thot loi ngi khi kh no v v minh u b c Pht gt sang mt bn v chng khng thch ng cho cuc hnh trnh y. ---o0o--Tam thp tht o phm i-nit-bn-kinh cha ng mt danh sch cc gio hun ct ty, do chnh c Pht a ra khng lu trc khi ngi t trn cho ngi anh em cng h v cng l th gi ca ngi. Danh sch y gm by c tnh ch cht, c phn thnh Ba mi by iu gip gic ng, thng c gi mt cch trang trng ha l Tam thp tht o phm, hoc nng cp hn, Tam thp tht B php hay B phn. ri rc cc phn trn, chng ti c cp T nim x v Bt chnh o. Nay xin lit k 25 iu cn li cho : I. T nim x. II. T chnh cn: Bn tinh tin 1. Tinh tin trnh lm cc iu c cha sinh; 2. Tinh tin vt qua nhng iu c sinh; 3. Tinh tin pht huy cc iu thin c; 5. Tinh tin lm cho cc iu thin pht sinh.

III. T nh tc: Bn php tp thn thng. 1. Tp trung vo ch mnh m; 2. Tp trung vo ngh lc; 3. Gn gi cho t tng tinh tin; 4. Tham cu o l. IV. Php ng cn: 1. Lng tin hng hi; 2. Lng th ha mnh m; 3. Tm nim qu quyt; 4. Tm nh tnh khng lay ng; 5. Tr tu sng sut. V. Php ng lc: 1. Sc tn; 2. Sc nguyn; 3. Sc nim; 4. Sc nh; 5. Sc tu. VI. Tht gic chi: 1. Chn chnh php, phn bit t php; 2. Tr tinh tn mnh m m tu hnh chnh php; 3. Tr hoan h m bit chnh php;

4. Tr nh nhng tr b cc chng ngi; 5. Tr thng nim nh v hu; 6. Tr thng i nh khng tn lon; 7. Tr bung b cc t php, cc iu lm. VII. Bt chnh o. ---o0o--Hon ton khng suy l Bn lit k trn gy cho ta iu th v l n khng cha ng mnh no thuc bt c loi suy tng no. Bn ch gm ton nhng cch thc trau di kh nng nhn bit v th xc, cm xc, trng thi tinh thn v cc i tng ca ngh, ri ti vic m t nhng n lc cn thit, thm d nhng kh nng v sc mnh tm linh, thm ch nhng thnh t ca gic ng, bao gm s ch tm hon ho, nhn bit chnh php, tinh tin y nhit tnh, hoan h v hn trong tnh lng, tp trung v thanh thn. V kt thc bng Bt chnh o m chng ta cng nhau xem xt mt phn trn. Bn lit k y ra i mt cch t nhin, khng lm ai kinh ngc v n xut x t s tng lin ni kt, vn l khi nim ch cht v nm v tr trung tm ca ton b trit hc Pht gio, vi nh vch r cho thy rng vn vt pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin. Nhng g ct ty m c Pht nu bt trong bn tm lc trn v trong cc li ging ca ngi l mt tp hp cc thng s nhm gip mi ngi, vi kh nng c th ca n, to c cc iu kin cho php t n t ti gic ng. ---o0o--So vi trit Ty Trong nghin cu khoa hc, ngi quan st v phng php quan st c th h tng nh hng ln nhng kt lun t c. V th, th d, trong khoa phn tch tm l, nh phn tm hc c hun luyn nhn ra v loi b thnh kin ring ca c nhn mnh. Ni cch khc, khoa hc tha nhn c tnh trng tng lin ni kt gia cc iu kin, phng php v kt lun.

Nu mun ci sau c thm nh chnh xc th phi xc nh rnh mch ci u. Cng y nh th vi ch ngha hu hin i, cht liu, ngi trung gian v phng php sng to ngh thut u l nhng i tng phi ti. Ta khng th gi v rng c mt thc ti tru tng no c truyn t, bn ngoi v c lp vi chic xe chuyn ti s truyn t y. Bng cch nhn mnh cc iu kin thit yu c ci nhn thu sut, ch khng phi lm ni bt ni dung mang tnh khi nim ca n, so vi ch ngha hu hin i xut hin 2500 nm sau, Pht gio c nhng im tng ng v tm linh v trit l. ---o0o--Tm kt lun Trong truyn thng lp thnh cng thc Pht gio truyn thng, Ti Ratama Vandana: nh l Tam Bo, li dy ca c Pht c din t l: Sandhitthiko akaliko ehipassiko opayiko paccatam vrditabbo vinnuiti. Tm dch l: Hin nhin tc thi, lun lun c sn, kho st bng thn chng, tinh tin, c nhn am hiu nh k thng thi. Ni cch khc, li dy ca c Pht c xem l mt li tip cn thc dng, hp l, phi gio iu, nhm am hiu thc ti. ---o0o--HT