b c l t

i hc quc gia h ni
Trung tm m bo cht lng o to v nghin cu pht trin gio dc

n c p t g d

PGS.TS. Nguyn Cng Khanh PGS.TS. Nguyn Huy T

o lng nng lc cm xc v sng to

(ti liu dnh cho hc vin cao hc)

H Ni - 2008

Mc lc

Tran g Phn I: Tr thng minh cm xc 1. Lch s nghin cu tr thng minh cm xc 2. V sao cn phi nghin cu tr thng minh cm
xc v ngha ca vic nghin cu 3. Khi nim tr thng minh cm xc

1 3 10 17 25 33 38

4. Cc m hnh l thuyt tiu biu v tr thng

minh cm xc 5. Cc k thut o lng v nh gi tr thng minh cm xc 6. Mi quan h v vai tr ca EI trong d on s thnh cng ca c nhn Ti liu tham kho

Phn II:
to

Tr sng to 39 43 46 54 74 81

1. Lc s nghin cu, ngha v vai tr ca tr sng

2. Khi nim tr sng to

3. Nhng cch tip cn nghin cu tr sng to 4. Cc m hnh l thuyt v tr sng to

5. Cc phng php o lng v nh gi tr sng to

Ti liu tham kho

ii

Phn I:

tr thng minh cm xc
Mc tiu: Gip hc vin hiu c lch s nghin cu, tm quan trng ca EI Gip hc vin nm c khi nim EI Cung cp cho hc vin cc m hnh l thuyt v EI Gii thiu cc k thut o lng v nh gi EI gia EI v s thnh cng ca c nhn

- Cung cp cc d liu nghin cu, phng on v mi quan h

Ngi ta mi bit n tr thng minh cm xc hay tr tu cm xc (Emotional Intelligence - EI) khong trn mt thp k tr li y. Nhng nghin cu u tin v tr tu cm xc c cng b trn cc tp ch vo u nhng nm 90. n gia nhng nm 90, EI nhn c s ch rt rng ri v hin nay, EI c bit n hu khp cc chuyn ngnh ca tm l hc: t tm l hc thn kinh, pht trin, gio dc, lm sng, sc kho, t vn, x hi ... n tm l hc cng nghip, nhn s, qun l lnh o. I/- Lch s nghin cu v EI Trong lnh vc tm l bng chng nghin cu v tr thng minh cm xc c t khi bt u o lng tr thng minh. E.L. Thorndike (1970), gio s tm l gio dc i hc s phm tng hp columbia l mt trong nhng ngi u tin tm cch nhn dng tr thng minh cm xc m lc ng gi l tr thng minh x hi. Vo thi im , Thorndike a khi nim ny vo mt ph rng ln cc nng lc mt c nhn s hu: "khi lng khc nhau ca nhng tr thng minh khc nhau". Tr thng minh x hi theo ng l "nng lc hiu v kim sot m mt ngi n ng, n b, con trai, con gi dng hnh ng mt cch khn ngoan trong cc mi quan h ca con ngi". Thorndike d 1

tng ngh mt s phng php nh gi tr thng minh x hi trong nhng th nghim, nhng l mt qu trnh n gin: lm cho c s ph hp gia nhng bc tranh c nhng khun mt biu l nhng xc cm khc nhau vi vic nhn bit, m t ng nhng xc cm . ng cng lu rng tr thng minh x hi biu hin trong cc tng tc x hi "nhng tnh hung tht vi nhng con ngi tht" nn cn thit phi o ng. Vo nm 1937, Robert Thorndike v Saul Stern xem xt li nhng c gng o lng m E.L. Thorndike a ra, h nhn din c 3 khu vc khc, k cn vi tr thng minh x hi c th lin quan n n v thng lm ln vi n: 1- Khu vc u tin bao gm ch yu l thi c nhn hng n x hi. 2- Khu vc hai lin quan n s hiu bit x hi: kho mnh, gii chi th thao, hiu bit nhng vn ng i v nhng kin thc chung v x hi. Khu vc ny dng nh lin quan n khu vc mt. 3- Khu vc th ba ca tr thng minh x hi l mc iu chnh x hi ca c nhn: hng ni v hng ngoi c o bng nhng cu tr li i vi cc phiu hi. Mt phiu hi c bit rng ri vo lc m hai ng xem xt l trc nghim tr thng minh x hi (Social Intelligence Test) ca George Washington c xy dng 1926. N o, chng hn kh nng xt on trong cc tnh hung x hi v nhng vn trong quan h, ghi nhn trng thi tm thn ca ngi ni (c o qua kh nng lm ph hp li ni ca ngi vi tng dng xc cm) v nng lc nhn dng s biu l xc cm (o qua kh nng lm ph hp cc khun mt trong cc bc tranh vi cc xc cm tng ng). Nhng Thorndike v Stern kt lun rng nhng c gng o lng nng lc ng x vi mi ngi t nhiu tht bi. iu ny 2

c th l do tr thng minh x hi l mt phc hp gm mt s cc nng lc khc nhau hoc mt phc hp ca mt s ln cc thi quen v thi x hi c th. V h kin ngh "chng ti hy vng rng nhng nghin cu cn tip tc qua nhng trc nghim tnh hung, phim.... s tin gn hn n phn ng thc v iu tra su hn na s din t bng li c th lm sng t hn bn cht ca nng lc qun l v hiu ngi khc. Na th k tip theo, cc nh tm l hc hnh vi v tro lu o lng IQ quay tr li tng o lng EI. Thm ch David wechsler (1952), khi ng tip tc pht trin trc nghim IQ ca mnh vn lc c s dng rng ri, cng phi tha nhn cc nng lc xc cm nh l mt phn trong v s cc nng lc ca con ngi. Howard Gardner (1983) l ngi c cng ln trong vic xem xt li l thuyt tr EI trong tm l hc. M hnh a tr tu ni ting ca ng cho rng tr thng minh c nhn gm 2 loi: tr thng minh trong mnh v (intrapersonal intelligence) tr thng minh ngoi mnh (interpersonal intelligence). EI nh ni trn c th c xem nh l s chi tit ho vai tr ca xc cm trong cc min o ny. Reuven Baron (1988) c gng nh gi tr thng minh xc cm di gc mt php o trng thi tm thn kho mnh - hnh phc (Well - being). Lun n tin s ca ng ln u tin s dng thut ng "EQ" (Emotrional Quotient), kh lu trc khi n t tnh ph thng rng ri vi ci tn tr thng minh cm xc, cng trc c khi Salovey v Mayer cng b m hnh u tin ca h v tr thng minh cm xc. Baron (2000a) nh ngha tr thng minh xc cm cn c trn s hiu bit xc cm v x hi, cc nng lc ny nh hng n kh nng chung i ph c hiu qu vi nhng i hi ca mi trng hon cnh. 3

Cui cng vo nm 1990, Peter Salovey i hc Yale v ng nghip ca ng, John Mayer i hc Newhampshire cng b mt bi bo gy n tng: "Tr thng minh cm xc ", mt bi tuyn b c nh hng mnh nht n l thuyt tr thng minh cm xc ti thi im . Trong m hnh nguyn thy ca hai tc gi ny, tr thng minh cm xc c nhn din nh l nng lc lm ch, iu khin, kim sot tnh cm, xc cm ca mnh v ca ngi khc tch bit cc phm tr ny v s dng thng tin ny nh hng cch suy ngh v cch hng ng ca mt c nhn. iu ny minh chng mt nhu cu cn phi tch bit cc nng lc v tr thng minh cm xc khi cc nt x hi hoc cc ti nng khc. II/- V sao phi nghin cu EI v ngha ca vic nghin cu EI Vit Nam trong thi k cng nghip ho (CNH), hin i ho (HH) 2.1. i Ti sao trong vng hn mt thp k tr li y, vic nghin cu tr tu cm xc ang ni ln hng u, thu ht s quan tm ch ca rt nhiu ngi? Thot u l nhng bi bo cng b trn cc tp ch c yu cu in li, ri Goleman (1995), cng b cun sch Tr tu cm xc (4) c pht hnh bng 3 th ting, sau trn 50 nc chnh thc dch v pht hnh trn 5 triu bn. Nm 1998, Goleman li cng b cun Lm vic vi tr tu cm xc (5) c dch ra 29 th ting, bn khp th gii... V gi y hi ngh hng nm v EI c t chc nhiu chu Nghin cu EI nh l mt i hi cp thit ca x hi hin

lc (Hi ngh quc t mi nht v EI va c t chc Chu Phi vo thng 6 nm 2002) . Nhiu nc pht trin nhng chng trnh gio dc EI a vo cc trng i hc, cao ng v ph thng. Nhiu kho o to, hun luyn nhm pht trin nng lc xc cm c m cho cc doanh nghip... Kinh nghim nghin cu ca cc nc cho thy pht trin ton din con ngi cng nghip, con ngi hin i, cc quc gia u nhm vo nhng mc tiu hay mt c bn nh tr tu, cm xc, nhn cch (nhng di nhng tn gi khc nhau). Chng hn: Trung Quc: Th nng, tr nng, tm nng; Nga: Th cht, tr tu, hnh vi x hi, o c; M: Nhn thc, xc cm, ng c, o c, th cht; c: Nhn thc, xc cm, ng c, v s iu khin hnh ng, hnh vi x hi, o c; Nht: Nhn thc, o c, xc cm, th cht. Nhng cu trc trn y (7) cho thy mc d c s khc nhau v trng tm v mc , th gio dc cm xc lun c coi l quan trng trong x hi hin i. Nh vy tr li cu hi trn t ra c nhng l do sau: + Ngy cng c nhiu cng trnh nghin cu chng minh s pht trin ca tr em chu nh hng rt ln ca mi trng vn ho x hi ni chng ln ln. Mi trng vn ho x hi xung quanh tr khng thun li lm thui cht s pht trin, ngc li mi trng vn ho thun li gip tr c nhiu c hi pht trin. + X hi cng pht trin, khoa hc k thut cng pht trin, con ngi cng lm mt i nhng xc cm tch cc ht 5

sc cn thit cho s pht trin c nhn v x hi, do ngay t tui u th tr em phi sng trong mi trng t c chm lo nui dng, pht trin cc xc cm tch cc. Mi trng sng v cm lm hi s pht trin. + Nhiu hin tng tiu cc trong i sng c nhn v x hi gia tng n mc bo ng... theo cc nh khoa hc th nguyn nhn ch yu ca tnh trng ny l do chng ta cho nhng xc cm tiu cc pht trin khng b ch ng: Chng ta ang sng trong thi i... trong thi v k, bo lc v thiu thng cm dng nh ang ph hu cuc sng ca cc cng ng... ngun gc ca mi xung lc l mt xc cm tm cch biu hin thnh hnh vi. Ai lm n l cho nhng xung lc ca mnh (tc l khng bit lm ch cm xc-khng bit t ch) ngi s chu ng s thiu ht tinh thn...Cng vy ngun gc lng v tha phi c tm trong s ng cm vi ngi khc, tc l kh nng c c tri tim ngi khc. Khng nhy cm vi nhng nhu cu hay tht vng ca ngi khc l khng bit yu thng. V nu nh c hai thi o c m thi i chng ta i hi - th l kim ch v ng cm (Goleman, 1995) (4). Khi trong thi i ca chng ta c hai xu hng ngc nhau ni ln: mt xu hng ghi nhn trng thi ngy cng thm hi ca cuc sng xc cm ca chng ta, th xu hng kia - tm cch nghin cu EI pht trin n nh l mt nng lc gip cuc sng ca chng ta phong ph hn, thnh cng hn- dng nh l mt phng thuc mang theo nim hy vng. 2.2. Nhng bng chng v s tn ti ca EI 6

Cc cng trnh nghin cu ng h gi thuyt cho rng c tn ti nhng nng lc nm gia nhn thc v tnh cm: C mt s nng lc thun ty l nhn thc chng hn IQ hoc tay ngh k thut. Cn mt s nng lc khc ho nhp suy ngh v tnh cm, chng ri vo vng c ci tn l: tr tu cm xc (Goleman, 2001) (4). Daniel Goleman (2001) trong bi vit mi y: Tr tu cm xc: nhng vn v phng php lun tip cn, dn ra cu truyn sau y nh l mt minh chng v s tn ti ca tr tu cm xc: l mt ngy ch nht c cp Super Bowl, vo ngy ch thnh , hu ht nhng ngi n ng M u ngi xem trn cu ln nht trong nm. Chuyn bay t NewYork n Detroit b chm 2 gi v s cng thng ca hnh khch - a s l doanh nhn - ln n nh cao. Cui cng nhng hnh khch ny cng ti Detroit, tuy nhin c ci g trc trc kh hiu lin quan n thang dn n khch sn bay lm my bay phi dng li cch cng n khch ca sn bay khong 100 feet (30m). Bc bi v my bay n mun, mi ngi trn my bay nhn nho ng dy tm cch chen ra ca bng mi cch. Lc mt trong s cc chiu i vin ca chuyn bay bc nhanh n phng pht thanh... Ch khng thng bo vi ging nghim khc: "Lut ca Lin bang qui nh rng mi hnh khch phi ngi yn v ti ch n khi my bay an ton vo cng". Thay vo ch ni vi mt m iu nh nhng nghe nh li ht m hm nh nhc nh a vui vi mt a tr ng 7

yu m hay lm nng nhng cng d tha th :"You'are staaaaanding". Va nghe xong, mi ngi ci ln v tt c ngi xung ch my bay hn vo cng. Hnh khch sau ri khi my bay trong mt tm trng vui v thoi mi n ngc nhin. S can thip tht ti tnh ca c chiu i vin kia ni ln mt nng lc c bit trong s cc nng lc ca con ngi, nng lc ny nm gia nhn thc v xc cm c gi l: tr tu cm xc. iu ny tng phn r nt vi nhng kha cnh thun ty nhn thc ca tr thng minh kiu truyn thng m mc chung nht, cc my tnh c th c lp trnh thc hin ging nh con ngi. Trong chuyn bay vo ngy ch nht va k trn ngi ta c th s dng k thut s thu li ging ni ri pht li "Lut ca lin bang qui nh rng tt c hnh khch phi ngi ti ch n khi my bay an ton vo cng". Mc d ni dung c bn ca thng bo c ghi bng v ni trc tip l nh nhau, nhng cm gic ca ngi chiu i vin kia v thi gian s vic din ra, s hm hnh y tnh ngh thut v s nhy cm tnh cm... l nhng th m k thut s khng th to ra c. Hnh khch trn chuyn bay c th buc phi tun th s ch dn, nhng khng th c c tm trng thoi mi, vui v nh ngi chiu i vin kia to ra cho h. C chiu i vin ny c nng lc tc ng vo chnh nhng xc cm. iu ny nu ch c ring cc nng lc nhn thc l cha , v theo nh ngha cc nng lc thun ty nhn thc u thiu s nhy cm tnh cm. Nghin cu mi y ca cc nh khoa hc M chng minh bng cch no xc cm ho vo ngh, h tr nng t 8

duy. Chng hn da trn kt qu nghin cu no b mt ngi ang suy ngh a ra nhng quyt nh, chuyn gia in no (H y khoa Rochester - New York), Dean Shibata kt lun rng nhng suy ngh thun l tr v thun tnh cm trn thc t khng tn ti ring r m ho quyn vo nhau, nu loi tr hon ton xc cm, ngi ta khng th a ra cc quyt nh trong cuc sng hng ngy. Shibata gii thch rng cc phim chp no b ca nhng ngi ang a ra cc quyt nh c lin quan trc tip ti i sng hng ngy ca h cho thy mt s tng cng r rt cc hot ng thn kinh thu trn trc ca no b, khu vc c cho l ni sinh ra cc xc cm ca con ngi. Vic nghin cu cc hnh nh c chp bng phng php cng t no b nhng ngi c cc b phn ny b thng tn cng cho thy phn ca no sn sinh ra xc cm ng mt vai tr quan trng trong vic a ra cc quyt nh. nhng ngi tng b xut huyt hoc u no gy tn thng ti thu trn trc thng rt kh a ra cc quyt nh. Cc nghin cu ca tm l hc thn kinh xc nhn b no xc cm c trc b no l tr t rt lu. Ngi ta pht hin thy mt lin hp cc khu vc ph trch, ch huy, kim sot xc cm: t H vin (limbic), g Hi m (hippocampus), Hnh nhn (amygdala) n nhng trung tm v no mi nh thu trn trc (LeDoux, 1986, 1992) (5). Hot ng lin kt y ging nh nhng hip c hp tc gia u v tim, gia t duy v xc cm. iu ny gii thch ti sao cc xc cm li cn thit cho t duy. 9

Nh thn kinh hc M, LeDoux (1986) l ngi u tin lm sng t vai tr cn bn ca Hnh nhn trong hot ng ca no b. y c xem l ngi lnh canh tm l trong cc hot ng xc cm ca no b. Vic ct b Hnh nhn dn ti s bt lc v nh gi nhng ni dung xc cm ca cc s kin (thng gi l chng m xc cm). Mt ngi cn tr b ct Hnh nhn cha khi nhng cn ng kinh nghim trng s mt i mi hng th i vi ngi khc, ng thi mt i kh nng cm nhn xc cm, mt nhy cm v tr thnh k lnh nh tin (Goleman, 1995) (4). Nu Hnh nhn l ni pht ra nhng phn ng xc cm (chng hn s hi hay gin d), th trung tm lm du bt cc phn ng ny li nm thu trn trc ca v no mi. Vai tr ca n l c ch hay iu khin nhng xc cm y ngi ta c th ng u mt cch hu hiu vi tnh th, hay thay i hon ton phn ng nu hon cnh i hi. Vng v no mi ny c xem l nhc trng kim sot cc phn ng xc cm, iu tit Hnh nhn v H vin. V cng ging nh trng hp Hnh nhn, nu ngi ta ngn cn hot ng ca cc thu trn trc th phn ch yu ca i sng xc cm b bin mt. Khi i tm cu tr li cho cu hi: nhn t no lm cho mt s c nhn c h s IQ cao tht bi, trong khi nhng ngi khc c h s IQ mc khim tn li thnh cng trong cuc sng mt cch ng ngc nhin, cc nh nghin cu nhn thy c s khc nhau ng k gia cc c nhn ny v cc nng lc nh s t ch, lng nhit thnh, kin nhn, t kch thch 10

mnh hnh ng... nhng nng lc ny nhng ngi thnh cng, cao hn ng k - chng thuc v tr tu cm xc. Mt s nh nghin cu cho rng, nu nh IQ c xem l mt nhn t d on tt cho nhng k thi t ngng u vo mt kho hc, ngnh hc hay mt ngh, th EI li c xem l nhn t d on tt hn IQ cho nhng thnh tch xut sc, s thng tin ngh nghip. V iu quan trng hn na l cc nghin cu ch ra rng EI c tng quan thun ng k vi tui tc v kinh nghim sng. iu ny c ngha l c th thng qua gio dc pht trin EI. Nh vy, vic nghin cu v o lng EI s gip ch rt nhiu cho vic hiu n v xy dng chin lc gio dc pht trin cc nng lc ny ngay t tui hc ng. 2.3. ngha ca vic nghin cu EI nhm pht trin ngun nhn lc p ng nhu cu CNH, HH i hi IX ca ng Cng sn Vit Nam nu: Nhim v trung tm ca s nghip vn ho l bi dng con ngi Vit Nam v tr tu, bn lnh, o c, tm hn, tnh cm, li sng, nhn cch.... Nh vy nghin cu tr tu xc cm, tm cch bi dng pht trin n ngi Vit Nam l mt i hi khng km phn quan trng trong chin lc gio dc ca chng ta. Mt khc, CNH, HH khng ch c vn pht trin kinh t m cn pht trin vn ho, trong nhn mnh n nn vn ho Vit Nam m bn sc dn tc m ni dung ct li l pht trin tnh nhn vn. Nh vy ngun nhn lc thch hp cho CNH, HH phi c gio dc: lng yu nc, tinh thn t ho dn tc...; lng nhn i; s gn b gia nh v cng ng; trng o l, cao phm gi, cao ch Tm v ch Nhn; coi 11

trng quan h con ngi vi con ngi: mm mng, thch nghi v hi nhp, on kt hp tc, khoan dung. Nhng ni dung gio dc ny u c lin quan ng k n tr tu cm xc. Pht trin ton din con ngi l t tng gio dc ca thi i. pht trin ngi bn vng, mc tiu ca gio dc tp trung vo 4 tr ct: hc bit, hc lm, hc nng cao cht lng cuc sng, hc chung sng vi ngi khc. Tr ct th t ny ca gio dc trc tip cp n cc nng lc ca tr tu cm xc. T nhng t tng ch o trn y cho thy ngha cp thit ca vic nghin cu v o lng tr tu cm xc v vic bi dng pht trin n thanh thiu nin Vit Nam hin nay nhm pht trin ngun nhn lc p ng yu cu CNH, HH t nc. 3. Khi nim EI 3.1. Xc cm, tr thng minh v mi quan h Xc cm c nhn din nh l mt trong ba hoc bn lp c bn ca cc hot ng tm thn. Cc lp ny gm: ng c, xc cm, nhn thc v thc (t thng xuyn). Trong , ng c sinh tn nhm p ng nhng trng thi bn trong c th chng hn nh i, kht, ham mun tnh dc... ng c sinh tn hng n tho mn nhng i hi ca cc t chc trong c th, c th n tho mn nhng nhu cu sinh tn v nhu cu sinh sn. bc ny, cc ng c sinh tn tun th mt qu trnh c xc nh tng i n nh v thi gian (v d: kht tng dn n tn khi n c dp tt) v c tho mn theo nhng cch c th (v d: cn kht c tho mn sau khi ung). 12

Xc cm l lp th hai ca b ba va nu. Xc cm dng nh tin ho qua cc loi ng vt c v bo hiu v p li nhng thay i trong quan h gia c th v mi trng. Chng hn, s hi tng ln nhm p li s nguy him hay s tc gin tng ln p li s xc phm hoc khng hi lng... Xc cm tun theo mt qu trnh nhng khng c s r rng v thi gian m thay vo ch l s p li nhng thay i bn ngoi ca cc mi quan h. Hn na mi xc cm s dng mt vi hnh vi c trng p li nhng mi quan h ny. V d s hi dn n s chy trn hoc tn cng. Do xc cm linh hot hn ng c mc d n khng tht linh hot nh nhn thc. Nhn thc, thnh t th ba gip c th hc kinh nghim t mi trng v gii quyt chng trong nhng tnh hung mi. iu ny thng l lm tho mn ng c v gi xc cm lun lnh mnh. Nhn thc bao gm hc, ghi nh v gii quyt vn . Nhn thc c tnh mm do, n lin quan n qu trnh thng tin da trn hot ng hc tp v ghi nh. Ba lp c bn ny trong cu trc nhn cch v cc thnh t c bn ca n c minh ho lp thp trong S 1 (Mayer et al, 2001). Lp gia ca s ny m t tng tc qua li gia ng c v xc cm (bn tri) v gia xc cm v nhn thc (bn phi). Mt s ln cc nghin cu ch ra ng c tng tc vi xc cm nh th no v xc cm tng tc vi nhn thc nh th no. Chng hn cc ng c tng tc vi xc cm khi nhng nhu cu khng c p ng dn n lm tng s bc tc v gin d. Xc cm tng tc vi nhn thc khi nhng tm trng tt dn n nhng suy ngh tch cc v ngc li. 13

Cm xc trong cu trc nhn cch v nhng tiu h thng ch yu ca nhn cch

Mc ch ca tiu h thng
Tho mn cc nhu cu bn trong p li i vi th gii bn ngoi Cc phm cht bn ngoi c nhn V d: Bit lm th no x hi ho

CAO:
Cc m hnh

Cc phm cht bn trong c nhn V d: Hiu bit v bn thn

Mc ch ca tiu h thng

hc c

Gia:
Tng tc qua li gia ng c v xc cm
V d: Nhng ham mun b ngn cn dn n s tc gin ng c sinh tn V d: Nhu cu n Cc phm cht xc cm V d: Biu l xc cm Cc nng lc nhn thc V d: Nng lc hc cc mu hnh vi

Cc chc nng hot ng an xen

Tng tc qua li gia xc cm v nhn thc

V d: Hiu bit v cc loi xc cm

Thp:
Cc c ch lin quan v mt sinh hc

S 1: Cm xc trong cu trc nhn cch v nhng tiu h thng ch yu ca nhn cch (thch nghi theo quan im ca Mayer, 1998). Trong m hnh ny cc thnh t bc thp hn ni chung c phn thnh cc nhm: ng c sinh tn, xc cm v nhn thc. V d, nhu cu n l mt ng c sinh tn, ni s c khi qut l mt xc cm. Cc thnh t bc gia, chng hn nh tr tu cm xc, lin quan n cc hot ng tng tc ln nhau gia cc nhm cp thp hn, chng hn nh cc hot ng tng tc qua li gia cc xc cm ni sinh v s hiu bit c ch th nhn thc. Cc thnh t cp cao chng hn nh lng t trng l nhng i din ca th gii c nhn v x hi, n c tng hp thnh t cc mc

14

 thp hn qua vic x l thng tin theo nhng cch thc ton din, phc hp hn.

15

- Tr thng minh: Mc d tha nhn c nhiu cch hiu khc nhau v thut ng ny, cc nh tm l hc vn cho rng tr thng minh c mt ngha c bn chung trong cc khoa hc. Tr thng minh nhn to, tr thng minh ca con ngi... tt c u lin quan n tp hp thng tin, hc hay hiu bit v thng tin v suy lun vi thng tin . Tt c cc loi tr thng minh ca con ngi u lin quan n nng lc tm thn, lin quan n cc hot ng nhn thc. Mt hi tho ni ting nht bn v khi nim tr thng minh ca cc chuyn gia l hi tho Tr thng minh v o lng tr thng minh do Ban bin tp ca Tp ch Tm l gio dc (the Journal of Educational Psychology) t chc vo nm 1921. Ti Hi tho ny, 14 nh tm l hc ni ting nghin cu v tr thng minh c ngh a ra quan nim ca mnh tr li cu hi: tr thng minh l g?. Mc d kin c th c s khc nhau nhng c hai im chung: tr thng minh l (1) nng lc hc t s tri nghim v (2) nng lc thch ng vi mi trng xung quanh. Vo nm 1986, tc l 65 nm sau (Sternberge & Detterman, 1986), mt hi tho tng t c t chc nhm xc nh li bn cht ca khi nim ny. Ti Hi tho ny, 24 chuyn gia hng u v nghin cu tr thng minh li c ngh a ra nhng nh ngha v tr thng minh. Mt ln na cc loi nng lc trn li c cc chuyn gia ny nhc n - l cc qu trnh tm thn c bn (chnh l nng lc nhn thc hay nng lc hc), nng lc thch ng vi mi trng v t duy tru tng. Tuy 16

nhin

nhn

mnh

vai

tr

ca

siu

nhn

thc

(Metacognition) (chng hn nh nng lc gii quyt vn , suy lun tru tng, v lm quyt nh), ng thi nhn mnh n vai tr ca vn ho. Nh vy cc cuc hi tho v tr thng minh trong nhng nm qua nhc li kt lun rt ra trc nhiu thp k rng c tnh c bn hng u ca tr thng minh l nng lc tm thn mc cao chng hn nh suy lun tru tng (Sternberg, 1997). Tr thng minh c khi nim ho nh l nng lc t duy tru tng thng c chng minh c kh nng d on kiu no v s thnh cng, c bit l thnh cng hc ng. Mc d tr thng minh c xem l mt nhn t d on tim nng, nhng cn lu n mi c xem l mt nhn t d on hon ho v vn cn mt khi lng ln nhng bin thin v s thnh cng c nhn khng c cc php o v tr thng minh (IQ) gii thch. ng nh Wechsler (1940) nhn xt: nhng c nhn c h s IQ ging ht nhau c th khc nhau rt ng k ty thuc vo nng lc ca h ng ph mt cch c hiu qu vi mi trng. Do vy, khc phc hn ch ny, cc nh nghin cu a ra nhng cch tip cn thay th. Chng hn, nhiu nh nghin cu cho rng phi nh ngha li khi nim tr thng minh, phi tm ra cch tip cn mi o lng tr thng minh hoc m rng khi nim ny... Trc ht cn xem i sng ca con ngi nh l mt phc hp ca s kt hp gia yu t t nhin v yu t x hi v n ty thuc c vo nhng s kin do ngu nhin ln cc hot ng tng tc a chiu phc hp. Thuyt sinh thi ca Ceci (Ceci, 1996, Ceci et al, 1997) coi tr thng minh nh l chc nng ca s tng tc gia cc nng lc tim nng bm sinh, 17

hon cnh mi trng v ng c bn trong ca ch th. Ceci tin rng c nhng nng lc c tnh tim nng bm sinh, chng c nui dng bi nhng hon cnh c th. Mt c nhn c th mnh mt s nng lc no v yu mt s nng lc khc. Cch tip cn thay th th hai l tm kim nhng cch tip cn tt hn nh gi tr thng minh (Sternberg, 1997). Rt nhiu m hnh v tr thng minh trc y ch tp trung ch yu vo nhng thnh t sinh l hoc nhn thc ca tr thng minh. Cc m hnh ny thng s dng h s IQ nh l php o duy nht v tr thng minh. Tuy nhin mt s l thuyt h thng phc hp hin thi li xem tr thng minh nh l mt h thng phc hp bao gm s tc ng qua li gia cc qu trnh tm thn, nh hng ca hon cnh v hng lot cc nng lc khc. Theo cc l thuyt ny tr thng minh c tnh ng v c th thay i khi cc iu kin mi trng thay i. Chng hn, theo l thuyt 3 nhn t ca Sternberg (1997), c ba kha cnh tng tc qua li to thnh tr thng minh. Th nht l cc qu trnh bn trong i vi c nhn, gm cc k nng x l thng tin chng hng dn cc hnh vi thng minh. Kha cnh th hai lin quan n nng lc to ra s ph hp ti u gia k nng ca mt c nhn v mi trng bn ngoi ca ngi . Thnh phn th ba lin quan n nng lc huy ng (t bn ho) kinh nghim ca c nhn x l nhng thng tin mi, khng quen thuc, mt cch thnh cng. Cch tip cn thay th th ba l m rng khi nim tr thng minh nh l s kt hp nng lc tm thn vi cc loi nng lc khc (v d nng lc xc cm). T lu cc nh nghin cu tr thng minh khng hi lng vi vic ch xem tr thng minh l 18

nhng g do cc trc nghim o lng IQ o c. Chnh Wechsler (1943), tc gi ca nhng b trc nghim ni ting dng o lng h s thng minh IQ, cng tng bn khon vi nhng cu hi: liu cc nng lc phi tr tu, cc nng lc tnh cm, ng c c th c tha nhn nh l nhng nhn t ca tr thng minh chung hay khng? V liu chng c phi l mt phn ca tr thng minh hay chng ch tham gia d on hnh vi thng minh? Thc t, Wechsler nhiu ln nh ngha tr thng minh nh l "nng lc tng th hoc nng lc chung ca c nhn hnh ng c mc ch, suy ngh hp l v ng ph c hiu qu vi mi trng ca mnh" (1958). Cn Gardner (1993) th xem tr thng minh nh l mt nng lc hoc mt lot cc nng lc c dng gii quyt vn hoc to ra cc sn phm c gi tr cho nhng ng cnh vn ho c th (Gardner, 1993; Walters & Gardner, 1986). Theo Gardner, cc c nhn pht trin mt hoc nhiu kiu tr thng minh thng qua s di truyn ca gen, gio dc v x hi ho ca cc gi tr vn ho. Ni cch khc, cc kiu tr thng minh ny tin ho qua s tng tc gia cc t cht sinh hc v nhng c hi do mi trng sng ca c nhn mang li. Nh vy c th hiu khi nim tr thng minh, mt cch rng hn, nh l nng lc tng th hoc mt lot cc nng lc gip c nhn p dng cc k nng nhn thc, xc cm v s hiu bit hc, gii quyt vn v t cc mc ch c gi tr hoc sng to ra cc sn phm c gi tr trong nhng iu kin vn ho-lch s c th. V bn cht, tr thng minh l mt cu trc phc hp, a din ho nhp nhiu 19

loi nng lc, c tnh c lp tng i, n nh nhng khng tnh ti m pht trin nh s tri nghim ca c nhn qua s tng tc gia cc t cht sinh hc v nhng c hi do mi trng sng ca c nhn mang li. - Mi quan h: Cc nghin cu v mi quan h gia xc cm v tr thng minh gi rng xc cm v tr thng minh hot ng nng nh nhau. Xc cm phn nh mi quan h gia mt ngi vi bn b, gia nh, x hi, hoc tnh hung, hoc s phn nh thc tin hoc tr nh. l mt h thng p li ca c th gip iu phi nhng thay i v sinh l, tri gic, kinh nghim, nhn thc v cc thay i khc thnh nhng tri nghim mch lc v tm trng, tnh cm, chng hn nh hnh phc, tc gin, bun chn, ngc nhin... Tr thng minh phn nh hot ng nhn thc. Thut ng EI khi ngm ch ci g nh l giao nhau gia xc cm v nhn thc, n lin quan ti nng lc nhn bit ngha ca nhng mu xc cm v suy lun gii quyt vn trn c s xc cm (Sternberg, 2000) (8). Hot ng ca xc cm v tr thng minh nng ta ln nhau. Theo Goleman (1995), dng nh chng ta c hai tinh thn hay hai tr tu (two minds): tr tu l tr (nng lc suy ngh) v tr tu cm xc (nng lc cm nhn). S vn hnh ca hai loi tr tu ny c phi hp mt cch tinh t, v trong phn ln trng hp, s phi hp hot ng ny din ra rt hi ho. Tuy nhin, mc kim sot bng l tr hay bng xc cm thay i dn dn tu thuc vo nhau: tnh cm cng mnh, th tr tu cm xc cng chi phi v tr tu l tr cng mt i tnh hiu qu. 3.2. nh ngha lm vic v EI 20

 c th o lng c EI, cc nh nghin cu buc phi thao tc ho cc khi nim tru tng thnh nhng nh ngha lm vic, thch hp cho nhng ng cnh nghin cu no . Mayer & Salovey (1997), nhng ngi i tin phong trong vic pht trin l thuyt EI v cng l nhng ngi kin tr quan im nhn EI theo kiu thun nng lc tm thn, cho rng: EI l nng lc nhn bit v by t xc cm, ho xc cm vo suy ngh, hiu, suy lun v xc cm v iu khin, kim sot xc cm ca mnh v ca ngi khc (8). Cng quan im vi hai tc gi trn, Boyatzis (1999) cho rng EI l nng lc nhn bit nhng tnh cm ca mnh v ca ngi khc t thc y mnh, kim sot, vn hnh xc cm ca mnh v iu khin, vn hnh cc quan h vi ngi khc (Boyatzis et al, 1999) (4). Ngc vi quan im xem EI theo kiu thun nng lc tm thn, l quan im xem EI theo kiu t hp hay hn hp, tc l c s ho trn hay kt hp gia cc nng lc tm thn v cc nng lc khng phi l tm thn, tiu biu l Bar-On, (1997) (1), ngi u tin dng h s EQ o lng EI. ng cho rng EI l mt t hp cc nng lc phi nhn thc v nhng k nng chi phi nng lc ca c nhn nhm ng u c hiu qu vi nhng i hi v sc p t mi trng. Cng theo cch tip cn ny, Goleman (1995) cho rng cc nng lc c gi l EI, gm: t kim ch, kim sot, nhit tnh, kin tr v nng lc ng c ho bn thn (t thc y mnh). Goleman nhn xt c mt t c v li thi, n m t mt t hp cc k nng i din cho tr tu cm xc, l: tnh nt (4). 21

Nh vy mc d c nh ngha khc nhau, nhng v c bn, cc tc gi nht tr xem EI lin quan ti nhng nng lc nhn bit v vn hnh cc xc cm ca mnh v ca ngi khc, im khc nhau quan trng nht gia h l xem EI theo kiu thun nht cc nng lc tm thn hay l hn hp cc nng lc tm thn vi cc nng lc khng phi l tm thn. hiu c s khc nhau , chng ta hy xem xt nhng cch tip cn ny thng qua nhng m hnh l thuyt tiu biu. 4. Cc m hnh l thuyt tiu biu v EI Peter Salovey v John Mayer ln u tin, chnh thc a ra l thuyt EI vo nm 1990 (4). Hn mt thp k qua, c mt s m hnh v EI c cc nh nghin cu xut. C th phn cc m hnh ny thnh hai nhm: cc m hnh EI kiu thun nng lc (tp trung vo cc nng lc tm thn) v cc m hnh EI kiu pha trn hay hn hp (xem EI l s kt hp gia cc nng lc tm thn v cc nt nhn cch khng thuc cc nng lc tr tu nh nhit tnh, kin tr). 4.1. Cc m hnh EI kiu thun nng lc tm thn (mental ability models of EI) Peter Salovey v John Mayer (1990) a ra m hnh EI kiu thun nng lc tm thn(4). M hnh ca hai tc gi ny nhn mnh n mt nhn thc v h thc nghim m hnh ny da trn l thuyt ca chnh h. Theo hai tc gi ny, EI c nhn din nh l nng lc lm ch, iu khin, kim sot tnh cm, xc cm ca mnh v ca ngi khc tch bit cc phm tr ny v s dng thng tin ny nh hng cch suy ngh v cch hnh ng ca mt c nhn. M hnh ny tp 22

trung vo nhng kh nng tm tr c th phc v cho vic nhn bit v t chc iu khin xc cm (v d: bit ngi khc ang cm nhn iu g l mt nng lc tm tr, tri li ci m, thn thin l mt hnh vi thuc nt tnh cch). Theo cc tc gi ny, mt m hnh c tnh khi qut ton din v EI phi bao gm trong n s o lng "kh nng t duy v tnh cm", mt nng lc khng thy c cc m hnh ch gin n tp trung vo s nhn bit v iu khin tnh cm mt cch n thun. Mayer, Salovey v Caruso da trn truyn thng o lng tm l cho rng mt m hnh thuc v tr thng minh phi p ng 3 tiu chun sau: 1- M hnh tr thng minh c ngh phi l mt m hnh ph hp v mt khi nim (tc l n phi phn nh cc nng lc tm thn hn l ch m t hnh vi); 2- Phi c tng quan (tc l n phi c s ging nhng vn c s khc bit vi cc loi tr thng minh c thnh lp); 3- N phi mang tnh pht trin (tc l nhng nng lc c trng cho tr thng minh phi pht trin cng vi s tch ly kinh nghim v tui tc ca c nhn). Mayer, Salovey v Caruso chng minh rng m hnh ca h v EI p ng cc tiu chun ny. M hnh EI ca cc tc gi ny tp trung vo kh nng nhn thc, gm 4 lp nng lc, bao qut t cc qu trnh tm l c bn n nhng qu trnh tm l phc tp hn c s ho trn gia xc cm v nhn thc: 23

- Lp th nht gm mt phc hp cc k nng cho php mt c nhn bit cch cm nhn, thu hiu, v biu l cc xc cm. Cc nng lc c th y bao gm nhn dng nhng xc cm ca mnh v ca ngi khc, by t xc cm ca mnh v phn bit c nhng dng xc cm m ngi khc biu l. - Nhng nng lc nm lp th hai lin quan n vic s dng cc xc cm h tr, tch cc ho t duy, tc l dng nhng xc cm ny h tr c phn xt, nhn thc c rng nhng thay i tm trng c th dn n s xem xt nhng quan im thay th v hiu rng mt s thay i trong trng thi xc cm v cch nhn c th khuyn khch ny sinh cc loi nng lc gii quyt vn khc nhau. - Lp th ba gm cc nng lc, chng hn nh dn nhn v phn bit c cc loi xc cm khc nhau (v d thy s khc bit gia thch v yu), hiu c s pha trn phc tp ca cc loi tnh cm (chng hn gia yu v ght) v ra cc qui lut v tnh cm: chng hn s tc gin thng loi b c s e thn, s mt mt thng ko theo s bun chn. - Lp th 4 l nng lc chung: sp t cc xc cm nhm h tr mt mc tiu x hi no . mc phc tp hn ny ca EI, gm cc k nng cho php c nhn tham gia c chn lc vic cc loi xc cm no hoc thot ra khi nhng loi xc cm no , iu khin, kim sot cc xc cm ca mnh v ca ngi khc. M hnh EI kiu thun nng lc ca cc tc gi ny l m hnh mang tnh pht trin, tnh phc tp ca cc k nng xc cm pht trin t lp 1 n lp 4. Tuy nhin tt c cc nng lc 24

tm thn m cc tc gi ny m t ph hp trong mt ma trn chung v nhn thc nhm dn dt mnh v ngi khc.

4.2. M hnh EI kiu hn hp (Mixed model of EI) Reuven Bar-On (2000) a ra m hnh hn hp hay pha trn, tip cn EI di gc nhn cch. ng nh ngha EI cn c trn s hiu bit xc cm v x hi. Cc nng lc ny nh hng n kh nng chung i ph c hiu qu vi nhng i hi ca mi trng. Cc nng lc ny bao gm: 1- Nng lc nhn bit, hiu v bit cch bc l mnh. 2- Nng lc nhn bit, hiu v cm thng vi ngi khc. 3- Nng lc ng ph vi nhng xc cm mnh v kim sot, lm ch cc xc cm ca mnh. 4- Nng lc thch ng i vi nhng thay i v gii quyt vn ca c nhn hay x hi. M hnh 5 mt ca ng gm: cc nng lc hiu mnh, nng lc hiu ngi khc, nng lc thch ng, kim sot stress v tm tnh (Baron, 1997b). Da trn s tng kt nhiu cng trnh nghin, Daniel Goleman (1995) a ra m hnh 5 lp v tr tu cm xc. Theo nh gi ca Mayer, y cng l mt kiu m hnh hn hp . L thuyt hiu qu thc hin da trn tr tu cm xc ln u tin c Goleman m t trong cun: "Lm vic vi tr tu cm xc" cng b nm 1998. Cn Goleman th li cho rng l thuyt ca ng dng nh p ng cc tiu chun ca Mayer v mt kiu m hnh thun nht. N cp n nng lc da trn mt lot cc nng lc c th, m cc nng lc c th ny l s ho trn cc k nng nhn thc vi cc k nng xc cm, tnh 25

cm nhng li tch bit khi cc nng lc c o trong cc trc nghim tr tu (IQ) truyn thng. Tuy nhin trong bi bo cng b sau (Goleman, 2001) ng li a ra cu trc tr tu cm xc gm 2 lot p (2 x 2) cc hot ng to ra nng lc tng th nhm nhn bit v iu khin xc cm mnh v ngi khc: Cu trc EI hai lot p ca Goleman Nng lc c nhn (quan h Nng lc x hi (quan h vi vi mnh) 1- T bit mnh ngi khc) 2- Nhn bit cc quan h x

hi - Nhn bit xc cm ca - ng cm mnh - nh gi mnh chnh xc - nh hng s phc v - T tin - Bit cch t chc 3- T kim sot, qun l 4- Qun l iu khin cc mi mnh quan h x hi - Kim sot xc cm ca - Pht trin ngi khc mnh - C lng tin - T thc - Thch ng - ng c thnh t - Sng to To nh hng Giao tip Kim sot xung t Lnh o c tm nhn, khn

ngoan - Xc tc thay i - Xy dng cc mi quan h - Tinh thn ng i v s hp tc

Mc d khc nhau v chi tit, nhng tt c cc m hnh tr tu cm xcva nu u s dng chung nhng khi nim c bn (xem Bng so snh 3 m hnh EI). Tr tu cm xc gc 26

 chung nht lin quan ti nhng nng lc nhn bit v vn hnh cc xc cm ca mnh v ca ngi khc. nh ngha chung nht ny gi 4 min o ca EI: t bit mnh, t qun, nhn bit cc quan h x hi v qun l, kim sot cc quan h. Bn min o ny c tt c cc l thuyt tr tu cm xc chp nhn nhng li di cc tn gi (thut ng) khc nhau. V d, min o: t bit mnh v t qun thuc v ci gi l tr thng minh trong mnh (intrapersonal Intelligence). Cn s nhn bit cc quan h x hi (Social awareness) v qun l cc quan h (Relationship Management) l tr thng minh ngoi mnh (Interpersonal intelligence). S 2 (Mayer et al, 2001) lm sng t nhng cu trc khc nhau v EI theo cc m hnh va nu, trn s cu trc cc thnh phn ca nhn cch. Trong s ny ba m hnh biu th EI theo nhng cch khc nhau. C hai m hnh ca Bar-On v Goleman phn b ra nhng lp khc nhau. V d cc k nng thch ng ca Bar-On (gii quyt vn , kim tra qua thc tin v tnh mm do ca t duy) ch yu tiu biu cho cc k nng nhn thc (nm gc phi - lp thp). Tri li cc k nng ng x lin c nhn (mi quan h vi ngi khc, trch nhim x hi v ng cm) tiu biu cho quan h vi ngi khc mang tnh tng hp hn (nm gc phi - lp cao). Ngc li m hnh ca Mayer v Salovey nm gn trong khu vc tng tc qua li ca cm xc v nhn thc.

27

Bng so snh 3 m hnh l thuyt tiu biu v tr tu cm xc Mayer- Salovey(1997) Bar- On(1997) 1. nh ngha chung
Tr tu cm xc l mt tp hp EI nh l mt dy cc Cc nng lc c gi l cc nng lc gip gii thch lm nng lc phi nhn thc tr tu cm xcgm: t th no nhn thc chnh xc v nhng k nng nh kim ch, kim sot, xc cm ca mi ngi v hiu hng n nng lc mt nhit tnh v kin tr v s khc nhau gia cc loi xc ngi thnh cng trong nng lc t thi thc cm. Chnh xc hn chng ta vic ng u vi mnh(1995). nh ngha EI nh l nng lc nhng i hi v sc C mt t c v li thi nhn bit by t xc cm, ho p t mi trng. cho mt lot cc k nng xc cm vo suy ngh, hiu v m tr TMXC c i suy lun vi xc cm, iu din qua cc k nng ny khin kim sot xc cm ca l : tnh nt mnh v ngi khc 2. Khu vc ch yu ca cc k nng v cc v d c th Nhn thc v by t xc Cc k nng lm Bit xc cm ca mnh: cm ch xc cm - Nhn din tnh cm khi n - Nhn dng v by t xc ca mnh xy ra cm cc trng thi sinh l, - T nhn bit xc - Kim sot nhng tnh cm tnh cm, suy ngh ca ngi cm mi lc - Ch ng Qun l xc cm Nhn dng v by t xc - T trng - X l iu chnh tnh cm cm ngi khc qua cc tc - T hin thc ho - Nng lc an i ng vin phm ngh thut, ngn ng... - T lp con ngi Ho xc cm vo suy ngh Cc k nng - Nng lc loi b lo u, u - Cc xc cm h tr t duy iu khin xc su, hoc cu gin. theo nhng cch hiu qu cm ngoi ng c ho mnh: - Xc cm pht sinh nh l s mnh -iu khin xc cm phc v h tr cho c phn on v tr - Cc mi quan h mc ch nh lin c nhn -Tr hon tho mn, s hi Thu hiu v bit phn - Trch nhim x lng v dp tt xung tnh tch xc cm hi -C kh nng ho vo tm - ng cm trng hng khi

Goleman(1995)

28

- Nng lc dn nhn xc cm gm nhng xc cm phc hp v nhng tnh cm cng lc. - Nng lc hiu cc mi quan h lin quan n nhng thay i v xc cm

iu khin cc xc cm mt cch c suy ngh, c tnh ton - Nng lc sn sng v iu khiu xc cm. - Nng lc kim sot v iu khin xc cm c suy ngh kch thch s pht trin tr tu v xc cm. Kiu m hnh thun nht nng Kiu m hnh hn Kiu m hnh hn hp lc hp

Thch ng - Gii quyt vn - Kim tra qua thc tin -Tnh mm do ca t duy Qun l Stress - Chu ng stress - Kim sot xung tnh Tm trng chung + Hnh phc + Lc quan

Nhn bit xc cm ngi khc - Bit cch ng cm - thay i xc cm ca mnh cho ph hp vi iu ngi khc cn v mun. X l cc quan h - Cc k nng iu khin xc cm ngi khc. - Phi hp hnh ng, hi ho vi ngi khc

29

Cc m hnh tr tu cm xc hin thn trong cu tc nhn cch v nhng tiu h thng ch yu ca nhn cch

Mc ch ca tiu h thng

Mc ch ca tiu h thng
Tho mn cc nhu cu bn trong Cc phm cht bn trong p li i vi th gii bn ngoi Cc phm cht bn ngoi c nhn q Cc k nng ng x vi ngi khc

CAO: Cc m hnh hc c Gia: Cc chc nng hot ng an xen

c nhn q Cc k nng ng x vi bn

thn v ng c ho (thc y) bn thn

Tng tc qua li gia ng c v xc cm q Cc k nng ca mnh qun l stress

v X l gii quyt cc quan h

Tng tc qua li gia xc cm v nhn thc s Nhn bit, by t xc cm s Ho xc cm vo suy ngh s Hiu bit xc cm v Bit xc cm v Nhn bit xc v Qun l xc

Thp: Cc c ch lin quan v mt sinh hc

cm ca ngi khc cm s iu khin xc cm ng c sinh tn cm q Tm trng chung, tnh kh Cc phm cht xc Cc nng lc nhn thc q Cc k nng thch ng

Bar-On Salovey (1997)

q

Goleman (1995)

Mayer &

S 2: Cu trc tng quan v nhn cch v cc tiu h thng

ca n vi ba m hnh EI hin thn trong cu trc nhn cch. S ny gi li cu trc chung ca cc thnh t nhn cch c m t s trc, b sung thm nhng thnh t nhn cch c th c xem l mt phn ca tr tu cm xc. M hnh 5 nhn t ca Bar On (1997) c chia thnh cc phm cht bn trong c nhn (v

30

d: cc k nng ng x vi bn thn), cc trng thi xc cm, (v d: tm trng chung, tnh kh) v cc khu vc khc. M hnh 5 lp ca Goleman (1995) c hnh thnh 2 na: cc phm cht bn trong c nhn v cc phm cht bn ngoi c nhn (v d: ng c ho bn thn, x l cc quan h vi ngi khc) cng nh l nhng hot ng tng tc cng nhau gia xc cm v nhn thc (v d: nhn bit xc cm ngi khc). M hnh 1 lp ca Mayer v Salovey (1997) c xc nh nm hon ton trong khu vc cc hot ng tng tc nhn thc. xc cm (v d: nhn bit cc xc cm thu hiu xc cm).

31

5. o lng v nh gi EI 5.1. Nhng cch tip cn o lng EI chn la c cc trc nghim thch hp, chng ta cn xem xt cch tip cn m cc nh thit k trc nghim dng thu thp thng tin. Theo cc chuyn gia c 3 cch: t nh gi, ngi khc nh gi (ngi cung cp thng tin) hoc nh gi cn c vo kt qu thc hin. Trc nghim t nh gi: cc php o kiu t nh gi ngh mi ngi tr li mt lot nhng mnh c tnh cht m t, ch ra mc no nhng mnh ny m t ng hoc khng ng v h. Cc nng lc v cc nt nhn cch c nh gi da trn s t hiu bit ca c nhn. Nu s t nh gi ca mt c nhn l chnh xc th cc php o c coi l nhng php o chnh xc v nng lc thc hoc nhng nt nhn cch thc. Ngc li nu s t nh gi ca c nhn khng chnh xc (m iu ny thng xy ra), lc cc php o kiu t nh gi s cho nhng thng tin ch l s t nhn ca ngi m khng phi l nhng nng lc thc, nt nhn cch thc. Mt s nh nghin cu cho rng tr tu do t nh gi ch c tng quan mc khim tn vi tr tu c o thc (Mayer et al, 2000) (3). Mc tng quan nh vy ch ra rng cc nng lc tm thn qua t nh gi tng i c lp vi cc nng lc thc ca ngi . Mc d vy t nh gi vn c coi l phng php o lng quan trng (Bandura, 1997) (3). Hn na, nhng trc nghim c thit k theo kiu ny d s dng, d thch nghi ho. 32

Trc nghim do ngi quan st nh gi: y l phng php th hai c dng o lng. S dng ngi cung cp thng tin a ra nhng thng tin v nhng g mt ngi c ngi khc nhn thy v ngi ta s dng nhng cu hi nh "ch ra mc (rt cao, cao, trung bnh, thp, rt thp) ngi ny t c cho tng chng hn: t duy hng ti cc tng; sn sng thch ng vi nhng thay i; l ngi chu nghe"... Cch tip cn thay th ny r rng c nhng im u vit so vi cc php o t nh gi. Cch tip cn ny v c bn o danh ting ca ngi c nh gi. Danh ting ny chu nh hng ca nhiu yu t, chng hn nh mc ngi i x tt vi mi ngi xung quanh mnh v lng tin ca ngi cung cp thng tin. im li ca vic s dng ngi cung cp thng tin l mt ngi c tng rt tt v danh ting ca ngi khc v nhng danh ting ny l quan trng. Danh ting ca mt ngi nhiu khi quan trng hn c cc nng lc thc ca ngi . Tuy nhin danh ting cng khc vi nng lc thc. Hn na, mt vi kha cnh ca danh ting tng i d thy v dng nh c phn xt chnh xc. Chng hn tnh ci m, tnh thch giao du. Tuy nhin, nhng phong cch nhn thc hoc nng lc nhn thc bn trong c phn xt thng t chnh xc. Nhng g ngi cung cp thng tin nhn thy, do , c mt khong cch vi nhng nng lc thc. Do vy dng nh phng php ny ch ph hp cho nhng hnh vi c th quan st c v khng ph hp cho nhng nng lc tm thn v chng khng c nhng hu qu hnh vi c nh. Hn na phng php ny kh p dng do tnh ngi ng chm, ngi nh gi ngi khc thng thy ngi Vit Nam. 33

Trc nghim nh gi nng lc hoc kt qu thc hin: phng php th ba l php o nh gi kt qu thc hin. Vi phng php ny, xc nh mt ngi thng minh mc no, ngi c ngh gii quyt nhng vn , hay nhim v chng hn "13 x 3 l bao nhiu?", "t phn tch c ngha l g?", hoc "Thnh ph no l th ca nc Php?". o lng chnh nng lc l tiu chun vng trong nghin cu o lng tr thng minh, v tr thng minh tng ng vi nng lc thc thc hin tt cc nhim v tm tr, khng ch l nim tin ca ngi v cc nng lc ny (Carroll, 1993) (3). V d, nu mun hiu ngi ta nhn din xc cm tt nh th no, ta c th ch cho h mt khun mt biu l nhng trng thi xc cm khc nhau v xem xt liu h c nhn bit ng nhng biu hin xc cm trn khun mt ny hay khng. Hoc nu mun bit ngi ta suy lun v xc cm tt nh th no, ta hy a ra mt tnh hung c vn i hi s suy on v xc cm, sau nh gi cht lng ca s suy on ca ngi . Tuy nhin mt kh khn ca phng php ny l lm th no bit u l cu tr li ng cho vn a ra ? Chng hn, bn cm thy hnh phc n mc no khi chim ngng mt bc tranh v theo trng phi tru tng? Ci g chng ta nn chp nhn nh l cu tr li ng. Mi ngi thng ni khng c cu tr li ng cho s cm nhn v ngi ta c th m rng trit l ny vo tnh hung va nu bng cch nhn xt "bt c ci g bn ngh, u ng". iu ny c ngha rng bt k s tr li no m ngi ta c th a ra khi xem mt tc phm ngh thut u l cu tr li ng. C th thng cm vi cch nhn nh vy, v c s khc nhau c tnh 34

hp l trong tri gic t ngi ny n ngi khc v iu ny c trng cho thc tin ang xy ra nhiu khu vc ca i sng. Mc d vy cc nh nghin cu v EI vn tin rng c nhng c s xc nh u l cu tr li ng, l s gii thch hp l c th chp nhn c. Salovey v Mayer cho rng c mt c s cho vic ni rng nhng cu tr li no l ng cho nhng item trn cc trc nghim EI. Bi v c c c s vn ho ln tin ho cho s kin nh ca nhng thng tin thu c gc xc cm. Ni theo kiu sinh hc, c mt c th xc cm c ngn ng ho qua s tin ho ca cc loi. Nh vy, chng ta t do nhn bit cc trng thi xc cm chng hn s mn nguyn mt con mo, s gin d mt con ch. Darwin cho rng c mt "ngn ng" xc cm c tnh kin nh rt nhiu loi. Nh vy nhng biu l xc cm qua nt mt, nh mt con ngi cng c c tnh kin nh c th nhn din. Cc tng xc cm c truyn b, ti sn sinh nh l nhng tng ph bin n mc nhng ngi sng trong cng mt nn vn ho nhn thy chng l hu ch. S di truyn vn ho lin tc ny to ra s tin ho trong s hiu bit xc cm. Theo salovey, nu chng ta mong mun a ra mt tiu chun cho cu tr li ng i vi cc item ca mt trc nghim o lng tr tu cm xc (y l iu buc phi lm, nu mun s dng cch tip cn nng lc), chng ta c t nht 3 nhm tiu chun cho vic thit k mt cu tr li ng: tiu chun ph hp i tng, ng . Tiu chun ph hp c th c minh ho bng v d sau: chng ta a phiu trng cu cho mi ngi trong c quan v hi 35 tiu chun chuyn gia v tiu chun

h v mt ng nghip - ng A ang biu l cm xc no. Mt s ngi ni ng y bnh thng, ngi kia ni ng y c v hi bun, ngi khc li ni ng y c v bc bi. Nu chng ta i chiu iu d on ca mi ngi vi cm xc m ng A ni vi chng ta: hi bun, th y l tiu chun ph hp. Tc l nhng ai on "ng ta c v bun" p ng tiu chun cu tr li ng. Trong nghin cu thc nghim, cc chuyn gia nghin cu v EI ngh mi ngi vit ra iu mi ngi ang lm, ang ngh v cng vy h ang cm nhn th no. Nhng m t c vit ra ny c chuyn thnh cc item c dng gii quyt mt nhim v o nng lc. Ngi lm trc nghim (nghim th) on trng thi tnh cm vo thi im . y l cch cc trc nghim nh gi xc cm a chiu thng dng. Tiu chun chuyn gia c thnh lp bng cch ngh cc chuyn gia v xc cm (chng hn cc nh tm l hc lm sng, nhng nh nghin cu xc cm) nh gi xc cm ca i tng (i tng ang c cm nhn th no). Chn la nhng cu tr li ging nhau ca cc chuyn gia xc nh i tng ang cm nhn th no thi im . Ngi lm trc nghim s nhn c im cao nu cu tr li ca h gn vi kin nh gi ca cc chuyn gia. Tiu chun ng c thnh lp bng cch ly kin nhn xt, nh gi ca s ng (hng trm n hng ngn ngi) v nhng biu hin ca xc cm. Nghim th nhn c im cao nu ng vi nhng trng thi xc cm c a s kia ng . Mi tng quan gia ba tiu chun trn ni chung l dng. Chng hn tng quan im s tr li trn nhng item c thit k theo tiu chun ph hp v tiu chun ng mt s trc nghim v tr thng minh xc cm nm trong khong t thp (r 36

= 0,22) n cao (r = 0,81) (Mayer, Caruso & Salovey, 1999). Nhng s liu ny ch ra rng cch cho im theo tiu chun ph hp hoc ng l tng t nh nhau. Mayer, Caruso & Salovey (1999) cho rng tiu chun ng l phng php tt nht quyt nh u l cc cu tr li ng v 2 l do: 1- i tng lm trc nghim thng che giu hoc khng mun ni ra nhng tnh cm ring t mang tnh tiu cc ca mnh. 2- Khi nhng quan st, nhn xt ca s ng v nhng biu hin xc cm l ging nhau, th dng nh h l nhng ngi "d bo thi tit" ng tin. Lm th no o c khi khng bit liu mi ngi c nhn bit c nhng tnh cm ca h ? Liu c cch no xc nh mt ngi phn xt chnh xc ti mc no nhng xc cm ring t ca h? Nhng php o t nh gi thng c tng quan cao vi tm trng: ngi hnh phc ni h hiu nhng tnh cm ca h, ngi khng hnh phc bo co h b lm ln v tnh cm ca mnh... Rt may, c nhng cch tip cn khc. Chng hn, ngi ta c th nh gi nhng tn hiu sinh hc v xc cm v so chng vi kt qu t nh gi. Nhng th tc nh vy i hi mt s lng ln trang thit b cha k n trnh chuyn gia. Tuy nhin, c th khng cn thit phi nh gi mi ngi gc sinh tm l pht hin xem liu h c tm trng ca mnh tt n mc no. Trong nhng iu kin nghin cu phng th nghim c kim sot cn thn Zuckerman v ng nghip pht hin thy rng nhn thc v xc cm ca mnh c tng quan ng k vi nng lc nh gi xc cm ngi 37

khc (Zuckerman et al, 1975). V l do , cc nhim v ch yu c a vo cc thang o tr tu cm xc nhm o nng lc ca mt ngi nhn bit xc cm trn nhng khun mt ca nhng ngi xung quanh h, phn ng ca h i vi tc phm ngh thut... c th c mong i s ch ra nng lc ca h. 5.2. Nhng cn c la chn mt php o EI thch hp c mt s trc nghim o lng tr tu cm xcc pht trin da trn nhng m hnh l thuyt nu phn trn. Tuy nhin ni dung o lng ca cc trc nghim EI c s khc nhau rt ln do s hiu ngha ca thut ng tr tu cm xc thay i trong mt phm vi rt rng v do cch tip cn o lng khc nhau. Nh vy, vic u tin cn quan tm trong vic nh gi mt php o tr tu cm xc l xem n o ci g: cc nng lc tm thn thun tu hay s kt hp cc nng lc tm thn vi cc nt nhn cch khng thuc cc nng lc tr tu. S ph hp gia ci g mt trc nghim s o v ni dung o lng ca cc item trc nghim chnh l hiu lc. Cc trc nghim khc nhau c hiu lc cho nhng mc ch khc nhau. Do vy cn phi c nhng cn c nh l nhng tiu chun thch hp chn la trc nghim: 1- Cc trc nghim phi da trn mt m hnh l thuyt v tr tu cm xc c cc nh nghin cu l thuyt chp nhn v c cc bng chng thc nghim ng h.

38

2- Phng php cc trc nghim dng nh gi phi da trn nhng cch tip cn o lng c chng minh l ph hp, c tin cy v hiu lc 3- Cc trc nghim ny khng qu kh khi thch nghi ho vo iu kin vn ho x hi ca Vit Nam. 5.3. So snh ni dung o lng ca cc trc nghim nh gi Cc php o tr tu cm xc hin c c chia thnh 3 nhm: cc php o nng lc, cc php o t nh gi v cc php o do ngi khc nh gi: Thang o th nht c thit k theo kiu php o nng lc l thang o tr tu cm xc a nhn t (MEIS) ca Mayer, Salovey &Caruso (1997) (3). Trc nghim ny o lng EI theo m hnh l thuyt gm 4 thnh t: 1- Nhn thc xc cm: thnh t ny lin quan n cc nng lc nh nhn bit xc cm qua cc khun mt, m nhc v cc cu chuyn k. 2- Xc cm ho ngh: thnh t ny lin quan n cc nng lc chng hn nh gn xc cm vi nhng cm gic nh l s thch v mu sc v s dng xc cm trong vic suy lun v gii quyt vn . 3- Hiu bit xc cm: lin quan n vic gii quyt x l nhng vn ca xc cm chng hn nh bit nhng loi xc cm no l tng t, l i nghch v quan h gia chng. 4- iu khin xc cm: lin quan n vic p dng cc hnh ng x hi ln tng loi xc cm v ng dng cc qui lut xc cm hiu bn thn v hiu ngi khc. 39

tr tu cm xc

Thang o th hai c thit k theo kiu t nh gi l EQ - I (Emotional Quotient Inventory) ca Bar-On (1997/2000) (1). Php o ny c thit k o lng mt lot cc nng lc khng lin quan n nhn thc, o cc kh nng v cc k nng m Bar-On cho rng chng s nh hng n nng lc ca mt c nhn ng u mt cch c hiu qu vi nhng i hi ca mi trng v nhng p lc trong cuc sng. Php o ny bao qut 5 khu vc: 1- S hiu bit chnh mnh: gm cc nng lc t nhn bit mnh, nng lc t khng nh, quyt ton v nng lc nh gi mnh mt cch lc quan. 2- Quan h vi ngi khc: gm cc nng lc nh ng cm, nng lc thc hin cc trch nhim x hi. 3- Kim sot qun l stress: gm cc k nng nh k nng gii quyt vn , k nng nh gi ng thc tin. 4- Kh nng thch ng: gm kh nng chu ng stress, nng lc kim sot xung tnh. 5- Tm trng: gm kh nng gi tm trng lc quan, hnh phc. Mt thang o tr tu cm xc khc cng c thit k theo kiu t nh gi l EQ Map ca Cooper (1996/1997). Php o ny phn chia tr tu cm xc thnh 5 thnh t: 1- Mi trng hin ti: o lng nhng sc p trong i sng v mc hi lng ca c nhn. 2- Hiu bit v xc cm: o lng kh nng t nhn bit xc cm ca mnh, by t xc cm v nhn bit xc cm ngi khc. 40

3- Cc nng lc ca tr tu cm xc: o lng nng lc s dng xc cm c mc ch, sng to, linh hot, quan h vi ngi khc v gii quyt bt mn mt cch tch cc. 4- Cc gi tr v thi : gm tm nhn, tnh thng, trc gic, lng tin, uy lc c nhn, v t ho nhp. 5- Kt qu: o nhng kt qu c nhn thy r rng ca tr tu cm xc, gm: sc khe chung, cht lng cuc sng, ch s quan h v s hon thnh cng vic mt cch ti u. Mt thang o tr tu cm xc na c thit k theo kiu t nh gi v ngi khc nh gi l trc nghim ECI (Emotrional Competency Inventory) ca Boyatzis et al (1999). Thang o ny c thit k da trn nh ngha tr tu cm xc nh l nng lc nhn bit nhng tnh cm ca mnh v ca ngi khc t thc y mnh, kim sot, vn hnh xc cm ca mnh v iu khin, vn hnh cc quan h vi ngi khc. Trc nghim ECI o 4 khu vc ca tr tu cm xc: 1- T nhn bit mnh (Self - Awareness): nhn bit xc cm ca mnh, nh gi mnh chnh xc, t tin. 2- T kim sot, qun l mnh: t kim sot xc cm ca mnh, lng tin, t thc, thch ng, nh hng thnh t v sng to. 3- Nhn bit cc quan h x hi: ng cm, bit cch t chc, nh hng s phc v. 4- Cc k nng x hi: pht trin ngi khc, nng lc lnh o, nng lc to nh hng, nng lc giao tip, to xc tc thay i, kim sot qun l xung t, xy dng cc mi quan h, tinh thn ng i v s hp tc. 41

Nhng nng lc trn y c o bng cch ngh ngi cung cp thng tin nh gi v ngh chnh nghim th t nh gi v mnh qua phin bn trc nghim t nh gi. Nh vy c 4 cu hi quan trng cn phi tr li khi chn cc trc nghim o EI thch nghi ho cho nhng nghin cu no Vit Nam: 1- M hnh no l i din tt nht nghin cu tr tu cm xc? 2- Cch tip cn no l i din tt nht o lng tr tu cm xc? 3- Ni dung ca trc nghim no trong s cc trc nghim trn l i din tt nht o lng tr tu cm xc? 4- Kh nng thch nghi ho ca cc trc nghim ny liu c kh thi? Nh vy cc trc nghim hin c v EI khc nhau rt ln c v ni dung v phng php nh gi. Cc trc nghim khc nhau c hiu lc cho nhng mc ch khc nhau. 6. Mi quan h v vai tr ca EI trong d on s thnh cng ca c nhn EI c tng quan nh th no vi cc dng tr tu khc? Nu EI nm trong ph tr thng minh c nhn, n phi va c tnh tng quan vi cc dng tr tu khc nh IQ, CQ, MQ... nhng li c tnh c lp tng i. Nhng nghin cu trc y v mi quan h gia EI v IQ ch ra mc quan h t 0 n 0.36 ty thuc vo loi php o no c s dng. John Mayer s dng php o ca ng nh gi tr tu cm xc. Kt qu cho bit EI c tng 42

quan bng 0 vi tr thng minh th lng (Fluid intelligence) v tng quan 0,36 vi tr thng minh dng li (Verbal IQ). Reuven Bar-On s dng php o ca mnh pht hin c mi tng quan dng t 0,06 n 0,12 nhng cc tng quan ny khng c ngha v mt thng k. EI c vai tr nh th no trong vic d on s thnh cng ca c nhn? Phi chng tr tu cm xcd on s thnh cng tt hn tr thng minh kiu truyn thng (IQ). S liu nghin cu nh tnh ca Claudio Fernndez Aroz gi rng da trn s la chn nhng gim c iu hnh cp cao duy nht da trn tr thng minh kinh vin v trnh thnh tho v chuyn mn m b qua tr tu cm xcthng dn n s chn la ngho nn v iu ny c th l thm ho cho cng ty hoc c quan . S liu nghin cu thnh lp c s ng gp gc tng quan gia EI v IQ i vi vic thc hin cng vic c hiu qu c th c tm quan trng c gc l thuyt v thc hnh. Chng hn c th cung cp tnh hp l v mt khoa hc lm cc quyt nh c tnh cn bng hn trong vic thu mn nhn cng v b nhim lnh o. Tuy nhin do khi nim EI tng i mi v cha phi lc c th phc tho nhng nghin cu di hn nhm nh gi kh nng d on EI tng quan vi IQ trong vic phn bit kh nng thc hin cng vic qua mt thi k lm vic trong mt ngh nghip. Theo Goleman (2000) nu nhng nghin cu nh vy c tin hnh th IQ c th l thng s d on tt hn nhiu so vi EI gc cng vic no hoc ngh nghip no mi ngi nn chn. Bi v IQ nh l mt s y quyn cho mt t hp cc 43

nng lc nhn thc m mt c nhn c th s hu, nn IQ c th d on s thnh tho no v k thut mt ngi c th lm c. S thnh tho v k thut, n lt mnh li i din cho mt lot nhng nng lc t ngng quyt nh liu mt ngi c th chn ngh v gi ngh mt lnh vc chn. IQ lc thc hin chc nng xc nh loi cng vic g c th thch hp vi ai . Tuy nhin c tr thng minh nhn thc m ng mt cng vic no t n khng d on liu ngi s l mt ngi kit sut hoc trong tng lai s m nhim nhng v tr qun l lnh o trong lnh vc . Trn c s s liu nghin cu nng lc ca nhng ngi c thnh tch kit xut trong mt lnh vc chn, ngi ta thy nhng nng lc da trn m hnh tr tu cm xcni bt ln. Nhng s liu ny c tp hp t vi trm n v, hu ht l cc hng c quyn, tit l c nhng nng lc to ra s khc bit gia nhng ngi c thnh tch kit xut (ngi sao) vi nhng ngi bnh thng mt loi cng vic hay vai tr c th. Nhng nghin cu nh vy c tin hnh v nhng l do chin lc mang tnh cnh tranh: cc cng ty ny mun nhn dng nhng nng lc ct li ny h c th tuyn v b nhim nhng ngi ang s hu cc nng lc ny v pht trin chng. Cc nng lc trong cc m hnh ny ni chung thuc v mt trong ba khu vc sau: 1- Cc k nng, nng lc k thut (v d chng trnh phn mm) 2- Cc nng lc thun ty nhn thc (v d: suy lun, phn tch) 44

3- Cc nng lc trong khu vc EI (v d: dch v khch hng hoc cc nng lc kim sot qun l xung t...). So snh ba min o ny, ngi ta pht hin thy ni chung cng v cng cao trong mt c quan, cng i hi nhiu hn cc nng lc EI. i vi cc c nhn nhng v tr lnh o, 85% cc nng lc ca h thuc v EI. Cc m hnh nng lc ny phn nh gi tr c tha nhn ca EI lin quan ti cc nng lc nhn thc v k thut thun ty. V vy chng c li ch ng k. Cc nng lc ny nh hng cho vic quyt nh ai c tuyn chn, ai nhanh chng c b nhim vo cc cng v lnh o v nn tp trung c gng vo u c bit i vi nng lc lnh o nhiu Cng ty ln trn khp th gii. EI c th vt xa tr tu thun ty trong phm vi ny. i vi hu ht cc v tr, c bit v tr nhng cp cao hn trong mt c quan, t chc, cc nng lc thuc khu vc k thut v nhn thc l nhng k nng "t ngng", y l nhng i hi c bn cho u vo mt lnh vc no . V mi ngi trong mt lnh vc cng tc phi c nhng k nng ti ngng theo yu cu ca cng vic, nhng nhng nng lc c bn ny s mt tc dng khi chng ta mun phn bit gia nhng ngi c thnh tch xut sc vi ngi trung bnh. IQ, do , ch yu d on ngh no mt c nhn c th thch hp, n cho bit s nhy cm tm thn no vt qua k thi u vo. vt qua nhng ro cn nhn thc cn thit chng hn cc k thi hoc cc kho hc hoc nm c cc mn hc k thut v bc vo mt ngh chng hn lut s, k s hoc bc s, cc c nhn cn c tr thng minh (IQ) mc 110 n 120 (Spencer & Spencer 1993). iu ny c ngha 45

rng mt ngi trong v s ngi khc mt ngh no , ngi ny phi cnh tranh vi nhng ngi khc cng c h s IQ cao. iu ny l gii ti sao, mc du IQ l nhn t d on tt cho s thnh cng s ng trong cng ng ni chung th nng lc d on ca n cho nhng kt qu xut sc li km mt cch ng k mt khi nhng c nhn ny c so snh trong mt phm vi hp vi mt nhm ngi cng ngh trong c quan. Ngc li, ch c sc p la chn t c tnh h thng cho EI t ngng vo ca nhng ngh nghip nh vy. D nhin mt mc ti thiu v EI l cn thit thnh cng hc ng v c chn vo mt ngh, nhng v khng c hng ro EI c th m mt ngi buc phi vt qua trc khi c chn vo mt ngh. C mt phm vi rng ln hn cho cc nng lc EI m mt ngi c th cnh tranh vi ngi khc. V l do mt khi ngi ta c chn cho mt cng vic, vai tr hoc mt ngh th EI ni ln nh l mt nhn t d bo s thng tin, ai s c bt vo nhng v tr lnh o qun l v ai khng th. Nh vy c th xem IQ l mt nhn t d on mnh hn EI v s thnh cng ngh nghip ca c nhn trong nhng nghin cu v s ng qua mt kho o to ngh v n c kh nng phn loi mi ngi trc khi h bt u mt ngh, quyt nh liu lnh vc no h chn l thch hp. Nhng nhng nghin cu tm hiu trong mt cng vic hoc ngh nghip bit liu c nhn no s tin ln nh ca s thnh cng, c nhn no ch tin n mt mc va phi hoc c nhn no s tht bi, th EI chng t l mt nhn t d ton tt hn nhiu so vi IQ. Do vy phn bit nhng ngi thnh cng trong mt phm vi ngh nghip hoc cng vic, EI s ni ln nh l mt nhn t d on 46

tt hn IQ khi xem xt liu ai s tr thnh mt ngi bn hng gii, ai ng u nhm hoc tr thnh ngi lnh o cp cao hn. Gii php cho vn ny cn phi ch i nhng nghin cu ph hp. S liu hin c ni ln nhng ng gp tng i ca EI v IQ i vi s thnh cng ngh nghip l kh tha tht v phn ln l gin tip. Chng hn, mt trong s t nhng nghin cu b dc trc tip so snh s ng gp i vi vic thc hin cng vic (nh nh gi bng s thng tin) v cc nng lc nhn thc v cc nng lc EI ca DuleWicz v Higgs (1998). H phn tch li cc s liu t mt nghin cu 7 nm trc v s tin b ngh nghip ca 58 tng gim c Anh v Ailen, nh gi 3 min o nng lc: k nng xc cm (ci h gi l EQ); ti nng v tr tu (IQ); v nng lc qun l (MQ) chng ng gp th no cho s hon thnh cng vic ca h. Phm tr k nng xc cm gm cc nng lc ging nh linh hot, mc nh hng, tnh quyt on, ch ng, tnh lim khit v nng lc lnh o. Min o IQ khng c nh gi bng cc trc nghim tr thng minh m bng cc nng lc, trong s dng cc php o thay th chng hn nh k nng phn tch, phn on, lp k hoch, sng to v mo him. MQ gm hng dn, giao tip ming, nhy cm kinh doanh, t qun, sng kin v tnh c lp. Dulewicz v Higgs pht hin thy cc php o EI gii thch cho 36% bin thin trong thng tin ngh nghip, tri li IQ gii thch 27% v MQ gii thch cho 16%. iu ny gi rng EI ng gp nhiu hn so vi IQ trong s d on thng tin ngh nghip. 47

 ngha tng i ca cc nng lc xc cm so snh vi cc nng lc nhn thc cng c khm ph t mt vi phn tch ho nhp s dng nhng lot s liu khc nhau. Mt nghin cu nng lc rt ra trn nhng m hnh t 40 cng ty tit l nhng im mnh ca cc nng lc thun ty nhn thc nhng ngi c thnh tch ngi sao l 27% thng xuyn mnh hn nhng ngi c kt qu thc hin bnh thng, tri li sc mnh cng ln hn trong cc nng lc xc cm l 53% thng xuyn mnh hn. Trong mt nghin cu kinh in ca Boyatzis (1982) vi trn 2000 hng dn vin, cc nh qun l, gim c iu hnh 12 c quan, tt c, nhng 2 trong s 16 nng lc lm cho nhng ngi c thnh tch ngi sao tch khi nhng ngi bnh thng thuc v cc nng lc xc cm. V s phn tch cc nng lc ngh nghip 286 c quan khp th gii do Spencer tin hnh (1993) ch ra rng 18 trong s 21 nng lc trong m hnh chung ca h lm cho c s tch bit ngi thc hin gii khi nhng ngi thc hin bnh thng l da vo EI. Tuy nhin mt phn tch ng nh ngha hn, c bit dng phng php hi quy a bin c s dng mt lot s liu nh vy cn c lm, v lc cc nng lc da trn EI c tin l s c sc mnh hn cc php o da vo IQ trong vic d on nhng c nhn no trong s nhng ngi ang lm vic s tr thnh nhng ngi xut sc.

48

Ti liu tham kho

1- Bar-On. R (1997). Bar-On Emotional Quotient Inventory. MHS. 2- Bar-On. R (1997). Bar-On Emotional Quotient Inventory: Youth Version. MHS. 3- Bar-On. R & Parker..J.D.A (2000). The Handbook of Emotional Intelligence. JOSSEYBASS. 4- Cherniss. C & Goleman. D (2001). The Emotinally Intelligent Workplace. JOSSEYBASS. 5- Goleman. D (1995). Emotional Intelligence. Bloomsbury Publishing PIc. 6- Goleman. D (1998). Working With Emotional Intelligence. BANTAM BOOKS . 7- Phm Minh Hc (2001). V pht trin ton din con ngi thi k CNH, HH. NXB Chnh tr quc gia. 8- Sternberg. R (2000). Handbooks of Intelligence. Cambrige University Press. 9- Sternberg. R (1999). Handbooks of Creativity. Cambrige University Press.

49

Phn II:

tr sng to
Mc tiu:

- Gip hc vin hiu c lch s nghin cu, tm quan trng ca tr

sng to

- Gip hc vin nm c khi nim tr sng to, nhng cch tip cn

nghin cu sng to Cung cp cho hc vin cc m hnh l thuyt v tr sng to Gii thiu cc k thut o lng v nh gi tr sng to

I. Lc s nghin cu, ngha v vai tr ca sng to Sau chin tranh th gii th hai, nhu cu tng nng xut lao ng x hi v cng do mun ginh li th trong chin tranh lnh c th nm quyn ch huy th gii, M ra sc pht huy ti nng sng to ca th h tr v ngi lao ng t nc ny. Trong xu th pht trin kinh t x hi ngay t nhng nm 50 ca th k XX tm l hc M nghin cu kh c bn v h thng v kh nng sng to ca con ngi t tui nh n tui trng thnh. S kin Lin X phng thnh cng tu v tr u tin ca loi ngi c mang theo nh du hnh v tr Nga Gararin ln khng gian vo u thp k 60 bin thp k ny v thp k 70 thnh nhng thp k si ng ca tm l hc, c bit l tm l hc M, nghin cu v pht trin ti nng sng to ca con ngi. M hnh l thuyt v cu trc tr tu 120 thnh t ca nh tm l hc M Guilford (1967) trong tr tu ngi c phn nh thnh hai phn c bn l thng minh (Intelligence) hiu theo ngha truyn thng v tnh sng to (creativity). Nhiu m hnh cu trc tm l ca tnh sng to ra i trong chnh thi gian ny. V khng phi ngu nhin, cng trong thi gian , tin hc v my in ton, mt phng tin khoa hc k thut khng th thiu trong bt c mt hot ng no ca x hi hin i ngy nay, cng ra i u tin M, v M l nc i tin phong trong lnh vc Khoa hc - K thut quan trng ny cho n tn hm nay. Chnh 50

sch pht trin tinh hoa sng to Hoa K lc by gi to ng lc cho nghin cu pht huy tnh sng to ca con ngi trong tm l hc, gio dc hc t c bc nhy vt to ln. Tm l hc, gio dc hc v x hi hc khng dng li vic nghin cu chn on v bi dng tr tu ni chung m i su nghin cu chn on v pht trin cc thnh t to nn tr tu l thng minh v sng to. c bit t y tnh sng to c nhn nhn l c vai tr ht sc quan trng trong s pht trin ca x hi loi ngi . Cui nhng nm 60 v u nhng nm 70 tr i, khng ch M m c Lin x v cc nc Ty u, c bit l nc c, do phn nh c bn cht ca thng minh v sng to trong cu trc tr tu ngi, do nhn ra ngha pht trin Kinh t - X hi cng nh ngha pht trin c nhn ca t duy sng to v hnh ng sng to m vn tnh sng to, di cch nhn mi ca tm l hc, gio dc hc v x hi hc v cc khoa hc v con ngi khc c quan tm nghin cu thch ng, c bit l trong tm l hc pht trin, tm l hc nhn cch v sau l trong gio dc hc, l lun dy hc, phng php dy hc, trong k thut, ngh thut, qun s, an ninh, v trong x hi hc v.v .... Nhng cng trnh nghin cu pht trin tnh sng to ca tr em v thanh nin cc nc u - M trong thi gian ny nhn ra sai lm trong tm l hc v gio dc hc ca cc giai on trc khng ch trng n nghin cu v phm cht sng to ca con ngi cc tui khc nhau. ng thi tm l hc cng ch ra rng nhng thiu ht ny nh hng khng nh n cht lng gio dc v o to cht lng con ngi cc nc. Trc ht, do khng hiu y v bn cht ca sng to ca con ngi v con ng pht trin n, nn trong gio dc v o to lc by gi c s gii quyt khng cn xng gia pht trin h tr t duy hi t (convergence thinging) l mt kiu t duy c trng ca ngi thng minh v t duy phn k (divergence thinging) l mt kiu t duy c trng ca kiu ngi sng to. Hu qu l ng thi khng h tr tt cho s pht trin ca c tr 51

thng minh ln tnh sng to thanh thiu nin v ngi trng thnh. Tm l hc cng pht hin thy s khng lin tc trong pht trin ca tnh sng to thanh thiu nin v gii thch c nguyn nhn cn bn l do s tc ng khng thun li ca cc thit ch x hi ho con ngi, m trc ht l do tc ng ca li gio dc con thiu dn ch ca gia nh v c bit l do tc ng ca loi nh trng p dng li dy hc kiu truyn thng trong thy gio l trung tm, thy ging gii, tr ghi nh. Kt qu ca cch gio dc gia nh v li dy hc ca nh trng khng nhm vo pht huy tnh sng to ca tr em, nhiu lm ch to ra c nhng ngi thng minh uyn bc, tinh thng s sch, nhn thc nhanh chng, y hn ngi v nhng g nhn loi tch lu li m vn khng to ra c ci g mi m cho x hi, khng ng gp c g ng k cho s pht trin, i mi, i ln ca x hi loi ngi. Ngy nay, nhiu nc, trong c cc nc vng chu - Thi Bnh Dng, nhng hiu bit v tnh sng to ca con ngi do tm l hc v cc khoa hc lin quan mang li ang c phn nh vo vic xy dng chin lc con ngi, vo ni dung chng trnh v phng php gio dc v o to ngi sng to, mt kiu ngi cn thit cho x hi cng nghip ho, kiu ngi c kh nng thch ng cao vi x hi kinh t th trng. Nhng trung tm nghin cu tnh sng to v trung tm nghin cu sng to k thut, ngh thut c thnh lp. Nhiu hi thi sng to ngh thut, khoa hc - k thut v nhng cuc thi Olympic quc t, quc gia theo tng mn hc, chuyn ngnh ang c t chc nh k... nc ta bc tranh nghin cu pht trin tnh sng to con ngi trong tm l hc, gio dc hc v cc khoa hc c lin quan cng cha my r nt hn nhng g v ang din ra cc nc ang pht trin. Cc nh tm l hc, gio dc hc, gio vin cc cp hc, c bit a s cc nh qun l gio dc v qun l nhn s nc ta cn t quan tm n nhng thng tin, hiu bit v tnh sng to ca con ngi. H cha c trong tay nhng phng php kh d c 52

th nh gi, o c c mc cn thit v tr thng minh, c bit v tnh sng to ca tr em, thanh nin nc ta. Chng ta cha c mt cng trnh khoa hc no nh gi c h thng bng phng php k thut ng tin cy trn quy m thuyt phc v kh nng sng to ca ngi Vit Nam cc tui khc nhau. Trong khun kh cc chng trnh khoa hc cng ngh cp nh nc (KX - 07 v KHXH - 04) v trong phm vi cc ti nghin cu khoa hc ca B gio dc v o to, Vin khoa hc gio dc (nay l Vin Chin lc v Chng trnh gio dc) l c quan khoa hc u tin quan tm nghin cu v tr sng to ca hc sinh ( t 1990). Cc nghin cu ny nhm nhn thc v bn cht, cu trc tm l ca sng to, phng php chn on, nh gi loi thuc tnh nhn cch ny, tm ra con ng gio dc pht huy tnh sng to hc sinh v ngi trng thnh Vit Nam. Vi mc ch nghin cu y, mt vi b trc nghim sng to ca nc ngoi (TCT - V ca Schoppe, TCT - DP ca Kratzmeier v TCT - DP ca Klaus K. urban) v ang c nghin cu p dng o tnh sng to ca hc sinh v sinh vin Vit Nam (trong khun kh ti C9, C5, B98- 49 56 Vin KHGD). Cc trc nghim sng to ny bc u c s dng tuyn sinh vin vo lp c nhn ti nng ca trng i hc Khoa hc t nhin thuc HQG H Ni kho 1997 - 1998, 1998 - 1999, 1999 - 2000 v 2000 2001v lp din vin kho 8 ca i hc sn khu in nh H Ni. c mt vi lun vn thc s, tin s tm l hc, x hi hc trong lnh vc sng to ca con ngi c nghin cu v bo v ti cc trng i hc v cc vin nghin cu ti H Ni. nc ta c trung tm sng to khoa hc k thut thuc i hc quc gia thnh ph H Ch Minh, c hi thi sng ch k thut VIFOTEC c B khoa hc cng ngh v mi trng t chc nh k vi nm mt ln, v mi y l cc cuc thi Robocon trong nc v khu vc... Vic nghin cu v sng to nc ta mi ch l manh nha v vi quy m nh. Thc trng ny tt yu gy nhng hn ch nht nh n cht lng gio dc o to, cht lng ngun lc con ngi v do 53

 mt chng mc nht nh cng cha pht huy c cao nhng tinh hoa sng to ca th h tr v ngi Vit Nam ni chung. Nhn li chng trnh, ni dung v phng php dy hc trong h thng gio dc ca ta n ngy hm nay tuy c nhiu c gng i mi ci tin t c nhng thnh tu khng th ph nhn, song v cn bn vn dng li trong khun kh mt chng trnh, ni dung v phng php c kh nng pht trin tr thng minh hn lm hn l pht huy tnh sng to hc sinh v thanh nin. Nhng nghin cu v sng to ca hc sinh v sinh vin phc v trc tip cho i mi mc ch, ni dung, phng php, chng trnh v xy dng chin lc gio dc. Nu hiu tr sng to con ngi l mt iu kin, tim nng quan trng khng th thiu i vi s pht trin x hi, nh mt ngun lc thc hin chn hng t nc th nghin cu pht huy nng lc sng to th h tr l mt s mnh quan trng ca tm l hc, gio dc hc, x hi hc v cc khoa hc lin quan ng gp cho pht trin x hi Vit Nam trong thi k i mi i ln x hi cng nghip hin i. Gio dc pht trin tnh sng to Theo quan nim tn gio ch c cha mi c quyn nng sng to v chnh cha sng to ra mun loi v t chc vn hnh mun loi. Cn quan nim x hi hc t sn li cho rng, con ngi c nng lc sng to ra ci mi, nhng ch l nhng ngi thuc v giai cp t sn mi c nng lc sng to m thi. Thc t, khng ai c th to ra c mt vt cht tn ti khch quan no mi, m ch thay i mi quan h gia cc vt cht ang tn ti y to ra s vt mi c ch cho cuc sng ca con ngi. Nu hiu c mt cch y , su sc n mt mc nht nh no v bn cht, quy lut hot ng cng nh quan h gia cc vt cht tn ti khch quan th chng ta c kh nng thay i cc quan h gia chng v to ra s vt hin tng mi c ch cho con ngi. Mi ngi bnh thng u c th sng to ci mi nu h c c mt trnh tri thc, kinh nghim v kh nng cn thit cho hot ng sng to. Tri thc, k nng hay kinh nghim l nhng yu t nh gio dc. Nh 54

vy c th ni tnh sng to l thuc tnh nhn cch c th c hnh thnh trong hot ng, thng qua gio dc. Hnh thnh nhn cch sng to l mt trong nhng mc ch quan trng ca gio dc. Nhng sn phm sng to cp x hi c ngha khai sng mt nn vn ho mi l mc tiu ti cao ca gio dc, thc ra chng phi c bt ngun t nhng sng to tr th thi hc sinh. Nhng nghin cu thc nghim tm l - S phm trong vi thp k cui th k va qua cho thy rng s t do tm l trong hc tp vui chi l iu khng th thiu c trong kiu gio dc hay phng php gio dc dn ch, thay v truyn th mt cch p t mt chiu nhng tri thc khoa hc hay tri thc kinh nghim dng c sn, nh gio nu ra vn v lm sao cho hc sinh cm nhn c vn v khao kht gii quyt vn y mt cch t lp, nh gio hng dn cho hc sinh cch gii quyt vn y dn dn tng bc theo nhng cch khc nhau v khc vi nhng gii php truyn thng. Nhng nh gio ny lun lun tha nhn nhng gii php mi, c o ca hc sinh, ngay c khi gii php l mi vi chnh bn thn nh gio lc v c thi khuyn khch, nng mi tng mi ca cc em, d tng y c th mang tnh vin vng. Tnh dn ch trong gio dc, trong sinh hot x hi l iu kin khng th thiu trong gio dc tnh sng to hc sinh, sinh vin, ngi lao ng ni chung. Trong hot ng lao ng hng ngy ngi cng nhn, ngi k s, nh nghin cu cng ny sinh nhng tng sng to. Nu nhng tng y, d c vin vng i na m c ch lng nghe, tp hp x l v s dng, i ng thch ng th s khuyn khch nhng ngi pht kin ra tng mi. Nht Bn nh k ngi ta dnh mt s thi gian lnh o cng ty nghe nhng tng mi ca cng nhn, k s... trn c s i n nhng i mi, ci tin sn phm hoc a ra sn phm mi tt hn v r hn. Cch lm nh vy chnh l gio dc v pht huy tnh sng to ca mi ngi lao ng. 55

II/- Khi nim tr sng to Khi nim sng to c quan nim khc nhau tu thuc vo gc nhn ca cc khoa hc: - Trong trit hc, sng to (Creation) mang ngha chung ca cc thut ng sn xut, s to ra, s khai sinh ra mt ci g mi m trc cha h c. Theo th gii quan tn gio th s sng to c ngha l s to ra th gii ca cha hoc s to ra v t chc th gii mt cch vnh hng ca cha. Ch c cha tri mi c quyn nng sng to ra mun loi, mun vt. Vn dng trn bnh din sng to tinh thn v ngh thut theo quan im ca cc hc gi t sn th s sng to hu nh lun gn vi nhng thin ti trong m nhc, hi ho(1). - Theo x hi hc Mc - Lnin th sng to c hiu l thnh phn, kiu v cht lng c bit ca hot ng c nhn v nhm x hi nh hng vo s nhn thc nhng hin tng, nhng quan h v nhng quy lut mi cng nh s to ra th gii tinh thn v th gii vt cht mi, hon thin, theo hng s tin b x hi. Sng to lin quan n t duy tch cc, s tm ti khng ngng nhng tri thc mi v nhng hnh ng ph hp nhm em nhng tri thc mi ny vo cuc sng x hi. Sng to c mt trong mi lnh vc ca x hi, trong sn xut, trong khoa hc, trong chnh tr, trong vn ha, trong s pht trin ca tp th con ngi, trong lnh o, trong vic xy dng k hoch. S sn xut vt cht v tinh thn l phm tr quyt nh s pht trin c tnh x hi ca s sng to. Hot ng sn xut mt cch sng to ca qun chng lao ng nhm pht trin v vn dng sc sn xut mi v nhng quan h sn xut ph hp l c s xc nh ti hu ca s tin b x hi. Sng to lun lun va nh hng trc tip vo s pht trin tri thc v hot ng ca c nhn va nh hng vo s pht trin tri thc x hi v hot ng x hi ni chung, c hai mt ny gn kt cht ch vi nhau, tuy khng phi l ng nht.
(1)

Philosophisches Woerterbuch 2, WEB Bibliographisches Institul Leipzig, 1976

56

Thc o ch thc v thnh tch sng to chnh l s nh hng ca n n s m rng tri thc x hi, s pht trin ca sc sn xut v quan h sn xut x hi nhm tho mn ngy cng tt hn nhng nhu cu vt cht v tinh thn ca nhn dn. T duy v hnh ng sng to ca c nhn v nhm x hi, s pht trin cng nh mc ch ca chng c quyt nh mt cch c bn bi cc iu kin x hi quy nh tnh cht x hi v cht lng x hi ca s sng to, trong phi k n cc yu t nh mc ch x hi, kiu loi v quy m ca cc ngun lc x hi, c im x hi ca lnh o v t chc, ng c c nhn cng nh c tnh ca s s dng ca x hi i vi nhng sn phm sng to (2). - Sng to di gc nhn tm l hc: Sng to l mt bn tnh ca con ngi v cng xa nh bn thn nhn loi, nhng hin tng ny mi c ch nghin cu nhiu trong nm th k gn y, m cng gii hn trong ngh thut v ch xoay quanh vic m t v nhng thin ti xut chng, c bit l cc thin ti m nhc. S khi u ch thc nghin cu khoa hc v sng to c tnh t khi ra i tc phm ca Galton "S di truyn ti nng" (Hereditary Genius) vo nm 1869. Nhng nh nh tm l hc M Terman (1954) khng nh th cho n nm 1950 cng ch mi c nhng nghin cu rt tn mn v lnh vc ny. C huch m u cuc chy ua ro rit nghin cu v sng to chnh l s kin Lin X phng thnh cng tu v tr c mang theo nh du hnh Gagarin vo khng gian vo nm 1961. Ngay lc by gi, chnh ph v nn cng nghip cc nc tin tin, trc ht l Hoa K ra yu cu cp thit cho cc nh khoa hc v u t ln cho nhng nghin cu tm l hc v sng to ca con ngi di khu hiu: " cho quc gia c th sng st th mi c nhn phi suy ngh sng to" (Donald Taylor 1961, Toynbee 1964)(3).

(2) (3)

Woerterbuch der Marxistisch - Leninistischen Soziologie, Dietz Verlag, Berlin 1977. Arinold, J.E. "Education for innovation". In: Source book of Creative Thinking. New York, 1962. V Taylor, D.W. "Environment and Creativity". In: Conferonce on the Creative Person. Uni. Calif. Instit of Personality Assessement and Research. Berkeley. 1961.

57

Cc nh khoa hc, trc ht l cc nh tm l hc pht hin ra tnh nhiu mt ca sng to, c bao nhiu hot ng con ngi th cng c by nhiu dng sng to. C th ni sng to cng c nhiu mt, nhiu gc nh chnh bn cht con ngi (sinh l, tm l, tr tu, x hi, cm xc..v..v...), v n cng c xem xt theo mi la tui, trong mi nn vn ho. Trnh , mc , kiu loi ca sng to cn c phn tch da trn sn phm v trong qu trnh sng to cng nh di gc nhn cch sng to. T phn tch s sng to, so snh n vi t duy, cc nh tm l hc nhn ra n tng t nh t duy gii quyt vn . (Arnold 1962, Guilford 1967)(3). Ngy cng nhiu nh nghin cu qu quyt rng, "Mi s sng to, d cp n nhc giao hng, th tnh, ch to my bay mi, k thut bn hng mi, loi dc phm mi hay cng thc nu mn xp mi.v.v... u da trn mt thuc tnh chung ca nhn cch, l nng lc tm ra nhng mi quan h mi gia cc kinh nghim vn tn ti n l, ri rc, nhng quan h ny di t duy mi s to ra tng mi, hnh ng mi hay sn phm mi, c o, ph hp v c gi tr ti li"(4) (Smith 1964, Parnes 1964, Guilford 1967). Tnh sng to tr thnh mt thuc tnh nhn cch tn ti nh mt tim nng con ngi .Tim nng sng to c mi ngi bnh thng v c huy ng trong tng hon cnh sng c th. c gi l s sng to c nhn khi ci mi nm trong th gii kinh nghim ca mt ngi v l sng to x hi khi ci mi lin quan n c mt nn vn ho. Sng to c nhn c ngha rt quan trng i vi s pht trin ca nhn cch c th v cng l tin ca sng to x hi, iu kin khng th thiu cho s pht trin ca mt x hi, mt nn vn ha. III. Nhng cch tip cn nghin cu sng to Vn trong khoa hc, c bit trong tm l hc hin nay l tip cn bn cht ca s sng to nh th no: qua phn tch nhn
(4)

Parnes, S.J. "Research on developing creative bihavior". In: Widening horizons in Creativity. New York, 1964.

58

cch sng to, phn tch sn phm sng to hay qu trnh sng to? lm th no nh gi c tnh sng to, cng nh gio dc v pht huy tnh sng to ca th h tr v ngi lao ng ni chung? Tht ra tip cn nghin cu v sng to nh th no l tu thuc vo mc ch ca nh nghin cu. i vi nh qun l cng nghip th tnh sng to th hin trong sn phm sng to. i vi nh tr liu tm l v nhiu nh nghin cu ngh thut th s sng to c xt nh mt qu trnh. i vi nh gio dc, nh tm l hc hay nh phn tm th quan tm n vic chn on v gio dc tnh sng to, do h ch trng n nghin cu nhn cch sng to. Trong ti liu ny chng ti tip cn nghin cu v sng to di c 3 gc nhn cch, qu trnh v sn phm. 3.1. Tip cn s sng to di gc nhn cch Guilford l ngi u tin ni v cc c im ca nhn cch sng to v biu din n thnh mt m hnh. ng cho rng nhn cch sng to c xc nh bi mt t hp cc c im v nng lc sau: tnh lu lot (fluency), tnh mm do (flexibility), tnh chi tit (elaboration), tnh c o (Originality), tnh nhy cm (sensibility) v s nh ngha li (Redefinition). Nhng nghin cu Vin nhn cch ca i hc tng hp California i n kt lun nh sau: 1. Ngi sng to tri hn v tnh phc hp trong t duy. 2. Ngi sng to tinh t hn v phc hp hn trong tm vn ng. 3. Ngi sng to c tnh c lp hn trong nh gi. 4. Ngi sng to c t thc cao hn, t tin cao hn. 5. Ngi sng to lun chng li s p t v s hn ch. T gc nhn cch, nm 1988 Pippig, nh tm l hc Mc Xt c (CHDC) nh ngha:"Tnh sng to l thuc tnh nhn cch c bit, th hin khi con ngi ng trc hon cnh c vn ; Thuc tnh nhn cch ny l t hp cc phm cht tm l m nh con ngi trn c s kinh nghim ca mnh v bng t duy c lp to ra c tng mi, c o, hp l trn bnh din c 59

nhn hay x hi. ngi sng to gt b c cc gii php truyn thng v a ra gii php mi, c o v thch hp i vi vn t ra"(5). 3.2. Tip cn s sng to di gc qu trnh Arnold (1964) v Guilford (1967) coi sng to nh l qu trnh gii quyt vn , v mi tnh hung gii quyt vn i hi c nhn t duy sng to. ng trc mt vn , con ngi huy ng vn kinh nghim ca mnh, kt hp chng thnh cu trc mi v vi cu dng mi ny ca kinh nghim th vn t ra c gii quyt. - Qu trnh sng to thc cht l mt qu trnh gii quyt vn Ngay t nm 1926 Graham Walls ni v t duy sng to ca cc ngh s v nh khoa hc. Cc nh khoa hc gii quyt cc nhim v pht hin ra cc s vt, hin tng v nguyn l mi. Cn cc nh ngh thut ly vic m t v nhng s vt, quan h hay gi tr tng tng lm mc ch. c hai trng hp cc qu trnh u din ra theo 4 pha: 1) Chun b; 2) p ; 3) Bng sng v 4) Chng thc. Pha chun b bao gm s tri gic vn v thu nhn thng tin thch hp vi vn t ra. Pha p l thi gian ch i, trong din ra s tm kim mt cch c thc s gii quyt vn . Trong pha bng sng xut hin t ngt tng gii quyt vn . pha chng thc din ra s nh gi v gii php tm ra. Nh tm l hc Catherine Patrick nghin cu nh th v ho s kim tra tnh ng n ca cc pha nu trn v xc nh liu chng c din ra mi c nhn sng to hay khng. Trong nhng nghin cu ny cc pha khc nhau ca qu trnh sng to c theo di cn thn. Theo kt qu nghin cu th cc pha ny din ra ni tip nhau mt cch cht ch. Eindoven v Vinacke ( 1952) cng nghin cu cc pha ny cc ho s v cng nht tr vi Wallas l cc ho s v cc nh khoa hc sng to theo cng mt qu trnh ging nhau. S khc nhau ch l k thut, tc v vic tip cn vn phi gii quyt.

(5)

Pippig, G. "Paedagogische Psychologie". Volk und Wissen. Volkseigener Verlag, Berlin, 1988.

60

Nhng sau , vo nhng nm 60 ca th k 20, mt vn ny sinh trong tm l hc v sng to l khi c nhn mun t mt mc ch nht nh, nhng khng bit c th t n ch y nh th no, tc l khng c phng php chuyn bit bit r hoc khng c cng ngh v cc thao tc chuyn bit thch hp, tng ng. Nm 1965, Graumann ni rng nu c nhn khng th tr li ngay lp tc cu hi trn v n phi chun b cho tnh hung y th ngi ta khng th cp n vn ny. Nhng nm 1967 Guilford c quan im rng mi tnh hung kch thch i hi c nhn tm ra mt p ng ph hp, kp thi m khng c chun b trc t ra mt vn m s gii quyt n s mang li mt iu mi m. Mi qu trnh sng to tng t mt qu trnh gii quyt vn . gii quyt vn , tc sng to ci mi, ngi ta lm vic vi nhng thng tin ang c v d li nhng kinh nghim trc y ca mnh, t hp chng, di chuyn chng vo cc cu trc mi m trong cu hnh mi ca n th vn t ra c gii quyt v nhu cu no ca c nhn c tho mn. S song hnh gia tnh hung gii quyt vn v t duy sng to l ch, c hai qu trnh ny c nhn va hnh thnh va vn dng mt chin lc mi hoc bin i cc kch thch khng ph hp v p dng n. Nh vy mi s gii quyt vn l mt qu trnh sng to(20). Hon cnh gii quyt vn tr thnh ti nghin cu ca nhiu nh tm l hc thc nghim. Tnh tng t c tha nhn gia s gii quyt vn v s sng to l im xut pht ca nhng nghin cu v tr sng to. Ni dung ca nhng nghin cu ny l: cc kiu chung ca phng php, cc kiu tip nhn vn v phng php m c nhn tip cn s gii quyt vn . T nhng nghin cu v cc ni dung trn ngi ta phn ra ba kiu tip cn gii quyt vn :

(20)

Guilford, J.P. "Intellectual factors in productive thinking". In: Explorations in Creativity. New York, 1967.

61

- Th v sai: l "s th m qung", cc hnh ng c din ra m lc u tnh cn thit hay khng cn thit ca chng cha c xc nh. Sau ngi ta mi thc s hiu iu ny. - T chc li hay cn gi l ny sinh tng t ngt. S "thv- sai" l s thm d gip c nhn c iu kin nhn trc, hiu vn v n thng ko theo s kch thch v gii to dn n cch t chc li s tip cn tng gii quyt vn mt cch t ngt. - Phn tch tng bc. Phng php tip cn ny c xc nh bi thi chung i vi s tm kim gii php c mc ch, k hoch r rng. S ch c tp trung vo yu cu ca mc ch v vo c tnh cng nh yu cu ca ci cn t c. S hiu bit con ng gii quyt, s hiu bit cc thao tc gii quyt dn tng bc c hnh thnh, c thc r rng. Deweys (1950) chia qu trnh gii quyt vn ra 5 pha: (1) Cm nhn tnh kh khn ca vn ; (2) Nhn thc v nh ngha vn ; (3) Thu thp nhng gii php ca vn d c th c trong kinh nghim; (4) xut cc gi thuyt khc nhau; (5) Kim tra cc gii quyt c tip nhn. Nm 1955, Johnson gp 5 pha ny thnh 3 pha: (1) chun b; (2) xut; (3) nh gi. Nm 1962, Merifield li m rng cc pha ny thnh 5 pha: (1) Chun b; (2) Phn tch; (3) xut; (4) Chng thc; (5) Vn dng(21). Nhn chung s phn chia cc pha ca qu trnh gii quyt vn tng t nh cc pha ca qu trnh sng to. - Cc pha ca qu trnh sng to C hai nhm phng php sng to khc nhau: 1) Sng to c t chc 2) Sng to bt pht. Nhm th nht, qu trnh sng to c tin trin dn dn tng bc c t chc mt cch c thc. Nhm th hai, din ra s tip cn t ngt n vn v din ra tng phn mt cch v thc, cc thnh t ca n khng phi lun c kim sot bi thc. Qu trnh sng to c t chc

(21)

Dewey, J. "How we think". Boston, 1910.

62

Qu trnh sng to c t chc, c Arnold m t vo nm 1959, ng phn qu trnh ny ra cc thao tc t duy sau: phn tch, tng hp, nh gi. Cn Kandinsky (1955) v Lowenfeld (1962) cng khuyn nn dy ngh thut theo cc thao tc t duy ny h tr pht trin nng lc sng to. Ba thao tc t duy ny c Arnold coi nh ba pha ca qu trnh sng to l: (1) Pha chun b; (2) Pha xut; (3) Pha kt thc. Trong pha chun b din ra s phn tch cc lnh vc rng gii hn vn hp li. y cng xy ra s phn tch cc i lng cp n trong gii hn ny. Trong pha ny vn phi c nh ngha r rng, n bao gm nhng thnh t no. Ni chung, vn phi c nhn mt cch ton th v h thng trc khi chuyn sang pha sau. Kinh nghim c vai tr h tr hoc hn ch tnh sng to pha ny. Pha xut to bi s cn nhc nhng kh nng khc nhau gii quyt vn cng nh cc i lng c lp khc nhau. K thut ca pha ny l s lin tng ca cc tng. Cc tng lin tng ny c hnh thnh nh thao tc t duy tng hp to ra s kt hp ngy cng mi, n li to ra nhng kh nng gii quyt khc nhau v vn . y l quy trnh k thut c thc, cc lin tng lun xoay quanh s t hp v lm cho n tt hn. Pha kt thc din ra nh t duy nh gi. y s nh gi mt cch gii quyt l tt hn cc gii quyt khc v i n chn gii php tt nht. Trn y l s m t qu trnh sng to c thc, n ngc vi qu trnh sng to v thc, s c trnh by ngay sau y. Qu trnh sng to v thc Qu trnh sng to v thc hay bt pht c chia ra 4 pha. Thng th ngi ta gi l 4 thi k v n khng c thc. Cc thi k hay cc pha l: 1) Chun b; 2) p ; 3) Bng sng 4) Chng thc. Pha chun b: L thi k thu nhn tri thc. Taylor gi l thu thp vt liu th ban u. Vt liu th ban u ny quyt nh cht lng sng to sau ny. 63

Pha ny c hai c im: Nhy cm trong tri gic mi trng v tnh mc mc ban u. Theo Jones (1957) th Copernicus, Darrwin, Goethe, Newton l nhng ti nng c tnh mc mc ban u th hin r pha chun b. Pha p : Din ra mt cch v thc, bao gm s cn nhc vn mt cch v thc v tm kim gii php ca vn mt cch v thc. Trong thi gian ny c nhn thng sa vo trng thi khng yn n, nung nu bn chn trong m thm, trong v thc, khng bc l ra c mt cch r rng ngi khc hiu tng ca mnh. Pha bng sng: Lc cm thy "y ri" l lc t ngt tm ra tng, gii php. y l khonh khc m vt liu ca pha p tr nn r rng v c nhn ra hon ton, c thc, c th trao i, biu t cho ngi khc hiu. Nhng ngi km sng to c th khng t n pha bng sng v h thiu tin ca pha p . Pha nh gi: l thi k kt thc ca qu trnh sng to, tng mi c nh gi, kim tra v pht trin thm cho n khi n ph hp vi c nhn sng to v mi trng bn ngoi ca anh ta. Trong pha ny ngi sng to c kh khn, l s giao lu m trong ch th dch tng ca mnh cho ngi khc hiu. iu c ngha rt quan trng i vi tnh sng to ca mt ngi l vic n tm ra c cch giao lu vi ngi khc tm ra ngn ng dch tng sng to ca mnh cho h, chia s vi h tng mi y. Nhiu nh nghin cu gn vic chia ra cc pha ny vi vic chn on pht hin ngi sng to. S th nghim ch quan v s sng to l rt quan trng nhng vic giao lu bc l cho ngi khc v s sng to cn quan trng hn. V nh vy l lm cho qu trnh sng to tr nn c thc. y ton hc c li th l c cc cng thc nh l ngn ng biu t nhng sng to mi mt cch tng minh. Tm li, trong qu trnh sng to: pha th nht, l lc ngi sng to tin hnh thu thp thng tin qua vn t ra v qua mc ch thc y ngi sng to. 64

 pha th hai, xy ra trng thi p cng thng, qu trnh ny din ra mt cch v thc, ny sinh thi d tht vng v thi d nghi ng i nghch nhau. Kh c th ni khi no th pha th nht chuyn sang pha th hai. pha th ba, xy ra s bng sng, i hi ngi tnh bn vng tnh cm mnh m th hin s th nghim ngc nhin vui sng trc s xut hin ca ci mi. ng thi thi k ny i hi c nhn vt ln khi s bng sng c th thc r rng v ci mi, t c th pht biu rnh mch v n v giao lu truyn t tng mi cho ngi khc. pha th t, pha kim tra nh gi, c nhn sng to phi t r nng lc kin tm v nng lc phn bit tinh t kim tra xem tng mi theo cc tiu ch: 1) Tht s mi m khng (i vi kinh nghim c nhn anh ta hoc i vi c mt nn vn ho). 2) C c o, him l khng. 3) C hp l ph hp vi vn t ra hay khng . 4) Liu n c m rng th gii kinh nghim ca c nhn hay nn vn ho hay khng. - Nhng nghch l trong qu trnh sng to Cm th - tch cc v tiu cc ng thi Tr sng to c xc nh bi tnh th cm v mi trng. Nghch l y l tnh cm th ng thi va tch cc va tiu cc, xy ra tng ngy khng t nguyn v mang c im m tnh v dng tnh ng thi. t cu hi - m rng v hn nh ng thi t cu hi l im xut pht quan trng i vi qu trnh sng to. Cu hi m ra vn , m rng chn tri tri thc v dn n gii quyt vn . Wertheimer cho rng chc nng ca t duy khng ch l gii quyt vn hin ti m cn pht hin cu hi mi, i su vo vn hn na. a ra mt cu hi l ng gp quan trng cho s pht hin ln. Mi cu hi va l s hn nh va l s xc nh con ng tr li cu hi mi y. 65

o su vn v s ngc nhin ng thi Mi qu trnh sng to u i hi s o su vn . S i su vo vn gii quyt vn thng cha ng n tng ngc nhin c tnh nghch l, v cu hi th v khng ng trc. S sng to gy ngc nhin cho ngi sng to trc tin v sau gy ngc nhin cho ngi khc. Xc cm ngc nhin kch thch tnh sng to ca ngi sng to. Say m mt i tng ng thi gi khong cch vi n Bruners pht hin ra mt nghch l, ng gi l " chuyn giao v ngn cch". Say m l s nhit thnh v nng lc dp tt kch thch sng trong hot ng v hot ng cng i tng. Tnh yu i tng biu hin s c gng chm cht v to dng cho n. Nhng vi s c gng ny ng thi cng tng khong cch ca c th sng to i vi i tng y. Khong cch ny kim ch kch thch ca i tng li to iu kin ch th quan tm n mt chi tit ca i tng (cn thit pha kim tra, chng thc ca qu trnh sng to). Kch thch v kim ch tc ng ln nhau trong qu trnh sng to, c hai u quan trng nh nhau, cn thit nh nhau i vi s sng to. Nhp thn vo i tng v ci ti Nhp thn vo i tng l ho tan ci ti ( ng c v mc ch ca ngi sng to) vo i tng. Qu trnh sng to ch c th xy ra khi ngi ta t c chn mui c kh nng rt gn mc ch li ri phn nh n ra thnh tng phn ti thiu t n. Danh ho Picasso ngh, ng ta khng th sng nu mi gi khng c cng hin cuc sng ca mnh cho ngh thut v i vi ng mt bc tranh l tng s ca nhng mnh nh y gp li. S ho mnh vo i tng v vic gi bn sc ring ca ci "ti" tn ti ng thi trong sng to. Sn phm sng to mang ci ti ca ngi to ra n. S hu v s am m Trc ht c nhn l ngi s hu tt c nhng tim nng ca cc i tng c anh ta sng to ra. Nh sng to tr thnh ngi am m nhng i tng do mnh sng to. 66

Di gc qu trnh, nm 1962 Torrance a ra nh ngha c coi l thch hp nht m theo "sng to c hiu l mt qu trnh to ra tng hoc gi thuyt, th nghim tng ny i n kt qu... Kt qu ny c t nhiu mi m, c cht t ci g trc y con ngi cha bao gi nhn thy, cha c thc v n". Qu trnh sng to y bao gm t duy tng tng bay bng, pht hin, t m, th nghim, thm d v nh gi.v.v... Nh vy di gc qu trnh, sng to l mt qu trnh hot ng c kt thc mt sn phm mi c o c mt nhm ngi no mt thi im tng ng tha nhn l c ch(6). Tiu ch y l "mi" "c o", "cn thit" v "c tha nhn" ca mt nhm ngi. 3.3. Tip cn s sng to di gc sn phm nh ngha ca Ghiselin (1956) v sn phm sng to c tha nhn rng ri nht, theo "sn phm sng to l cu dng mi nht ca th gii kinh nghim c to nn bng s cu trc li th gii kinh nghim c trc , th hin r nht s nhn thc ca ch th sng to v th gii v bn thn cng nh quan h gia anh ta vi th gii y"(7). Sn phm sng to c nh gi theo mc m th gii kinh nghim c cu trc li. Mt sn phm cng l sng to khi phm vi ng dng ca n cng rng. Mt bi ht hay bn nhc, tc phm hi ha hay iu khc, kiu trang phc hay trang sc, iu ma, v kch hay b phim, loi xe my, t hay my bay, kiu my in thoi di ng, TV hay my tnh in t, loi mn n mi... cng c nhiu ngi a chung, tn thng, mua, s dng, v.v... cng c tnh sng to cao. Theo Guilford c hai loi sn phm sng to: 1) Sn phm sng to c th c th cm nhn c hay sn phm sng to c mt nn vn ho tha nhn v 2) sn phm tm l khng ch t c bng hot ng c th bn ngoi khng nht thit cm nhn c

(6)

Gheselin, B. "The creative process and its relation to the indentifreation of creative talent". Salt Lake City, 1956. (7) Taylor, I. "The nature of the creative process". In: Creativity: Au examination of the creative Process. New York, 1959.

67

bng gic quan m c th ch l nhng tng c bc l ra hay ch tn ti trong dng sn phm ca t duy. Quan nim v s tn ti loi sn phm sng to trong t duy do Guilford xng l mt quan nim ng n xc ng c nhiu nh tm l hc tn thnh. Nh vy khng ch c sng to ca cc nh ngh thut, k thut m cn c sng to ca cc nh t tng, nh hot ng chnh tr x hi. Tnh mi m ca sn phm sng to l tiu chun, thc o v mc ca tnh sng to. Ban u sng to c phn ra hai mc : c coi l trnh cao khi s sng to dn n nhng thay i mt x hi, mt nn vn ho, cn sng to mc thp ch m rng thm kinh nghim. c th thc thi vic nh gi tnh sng to trong hot ng khoa hc - k thut v kinh t - x hi Irving Taylor phn chia s sng to ra 5 cp : cp biu hin, l s sng to tr th, cp to tc l khi c nhn c nhng k nng nht nh thc hin tng; cp i mi, c nhn c th thao tc c, tc tm thy nhng quan h mi gia nhng s vt c tc ng n; Cp ci tin l c nhn sng ch ci mi; cp khai sng l khi ngi sng to a ra c tng hay sn phm mi, c o c ngha khai sng vn ho(7). ba cp u ca sng to th ci mi vn lin quan n th gii kinh nghim ca c nhn ngi sng to. hai cp cao ca sng to th ci mi vt ra ngoi th gii kinh nghim ca c nhn v b sung vo th gii kinh nghim ca mt nn vn ho, ca nhn loi. Mc d nhn t gc truyn thng vn ho ton x hi tnh sng to cp c nhn l khng c ngha, nhng chnh sng to c nhn to ra tnh sng to x hi, cp sng to m ci mi do n to ra dn n s pht trin ca mt nn vn ho, c mt x hi mi. Trong quan nim ny th vic gio dc tnh sng to cp c nhn l con ng, iu kin tt yu to ra s sng to cp x hi .

68

IV/- Cc m hnh l thuyt v tr sng to Nh trnh by mc I, t sau chin tranh th gii th 2 tnh sng to c nghin cu tr li mt cch ro rit. Trong cao tro nghin cu v sng to y c nhiu quan nim l thuyt, nhiu m hnh v sng to c xut. Trong mc ny xin trnh by nhng quan nim l thuyt, nhng m hnh tr tu ni ting, quan trng trong th hin r vai tr cu trc tr tu ca tnh sng to. 4.1. Tr sng to trong cc m hnh tr tu Tr sng to trong m hnh ca Piaget: Piaget, nh tm l hc Thu S, nh ngha tr tu l s thch ng, ngha l s tng tc gia nh hng ca c th ln mi trng v nh hng ca mi trng ln c th. nh hng ca c th ln mi trng gi l s ng ho (Asimilation). S nh hng ca mi trng ln c th gi l s d ho (Accomdation). Theo Piaget, s d ho l kiu cch c th bin i s ca n theo nhng kinh nghim mi(8). V ng cho rng, s pht trin tr tu l s pht trin ca nng lc to ra tnh cn bng trn trnh phc hp ngy cng tng. Cch xem xt ny lm cho khi nim tr tu ca Piaget tin gn vi khi nim sng to. Trong quan nim Piaget khi nim tr tu ng nht vi khi nim sng to (Piaget ch nghin cu tr tu tr em 12 tui tr xung). Tr sng to trong m hnh tr tu ca Guilford: Vo nm 1950 Guilford nh tm l hc Hoa K a ra quan nim rng tnh sng to khng th c o bng cc test IQ truyn thng. ng son tho cc php o tng nghim (Testbatteries) c th o hnh vi sng to v vi s h tr ca phng php thng k ton hc c bit l php phn tch yu t, tm cch o c cc yu t ring l. ng gii thch theo cch mi, khc vi cc thuyt tr tu ra i trc v bn cht ca tr tu v t kt qu nghin cu ca mnh, ng xut m hnh cu trc tr tu ba chiu (xem hnh 1)(9). Lc by gi Guilford nu r mc ch ca ng l: Xy dng mt l thuyt thng nht v tr tu ngi bao gm
(8) (9)

Piaget, J. "Psychologie der Intelligenz". Verlag Klett - Cotta, Stuttgart, 1992. Guilford, J.P. "Creativity". Am Psych, 1950.

69

nhng nng lc chuyn bit bit hoc nhng nng lc tr tu c s vo mt h thng duy nht, l cu trc tr tu (1959). Trong cu trc ny cho php tch ra nhng yu t khc nhau nh php phn tch yu t, cc yu t ny c th c t hp li thnh lp hay loi v chng ging nhau di mt phng thc no . S phn loi c nhn nhn theo kiu ca qu trnh t duy, ni dung v sn phm ca qu trnh ny v th hin cc nhm yu t sau y: (1) Nhm cc yu t tnh tch cc ca tr tu (cc thao tc Operation): Nhn thc, nh, t duy phn k, t duy hi t v nh gi. (2) Nhm cc yu t ni dung (Content): hnh, k hiu, ng ngha, thi . (3) Nhm cc yu t sn phm (Product): n v (ca thng tin), loi, quan h, h thng, bin i, lin kt.

T T du duy h nh yp gi h i t nk Nh Nh n th c

Cc n v Cc l p

Cc k qu t

Cc quan h Cc hthng Hnh 1 : M hnh tr tu 3 chiu ca Guilford (1967) Cc bi thi u Cc lin k t

nh H i u h a K h N ng i d Ng i un Th 70 g

Sau y cc yu t v nng lc c gii thch mt cch c th, chi tit: 1. V cc thao tc t duy (Operation) a) Nhn thc (Cognition): Pht hin, pht hin li hoc nhn thc li. b) Nh (Memory): Lu gi li nhng ci cm th c. c) T duy phn k (divergent thinging): suy ngh theo nhiu hng khc nhau v tm nhng kh nng gii quyt vn khc nhau. d) T duy hi t (Convergent Thinging): Cc thng tin hng n mt phng n tr li ng, quen thuc. e) nh gi (evaluation): Quyt nh v cht lng, tnh ng n, tnh ph hp ca iu ta bit, ta nh t u, ta quyt nh g qua t duy sng to. Hai kiu t duy ni e) v d) gip t c nhng thng tin mi t nhng thng tin c. 2. V cc ni dung t duy (Content) a) Ni dung hnh (Figural content): l nhng vt liu c th cng nh nhng s liu, v d tr gic nhn ln, hnh dng, mu sc, cu trc ca mt vt no . b) K hiu tng trng (Symbole content): c cu to t cc ch ci, con s v cc k hiu khc. c) Ni dung ng ngha (semantal content): th hin trong ngha hoc trong biu tng ngn ng. d) Ni dung hnh vi (behavioral content): l yu t c b sung vo nm 1959 trn c s thun tu l thuyt nhm din t v ci gi l tr tu x hi. 3. V cc sn phm t duy (Product) Theo m hnh Guilford khi tch hp mt trong nhng yu t thao tc vo mt trong nhng yu t ni dung th s ny sinh ra sn phm nht nh. a) n v: L nhng thng tin tri gic thy nh mt cu trc tng trng, mt khi nim hay m hnh. 71

b) Loi: l nhng phm tr ca cc n v. c) Quan h: L mt sn phm ny sinh gia cc n v hay cc loi. d) H thng: l mt mu ca cc n v c lin kt vi nhau. e) Bin dng: l nhng cu dng mi ca cc n v hoc loi. f) Lin kt: l nhng phn on ny sinh t cc thng tin. Guilford cho rng cc yu t thao tc tng ng vi nhng nng lc nht nh c th c hnh thnh mt phn no qua hc tp. Trong qa trnh sng to phn ln cc sn phm t duy nm trong phm vi t duy phn k nn gi chng l cc sn phm phn k. T duy phn k gii quyt vn a kh nng, trong khi t duy hi t li b hp trong kh nng ca n m thi, bi v n ch nhm vo mt tr li. Tuy nhin c t duy phn k ln t duy hi t u c vai tr ng thi trong qu trnh sng to cng nh trong mi tnh hung gii quyt vn . Cc test IQ truyn thng b hp trong t duy hi t: tc l nhm vo nng lc nh li, nhn li m khng nhm vo s tm kim v ci tin, i mi. V vy cc test IQ truyn thng khng o c v tnh sng to. Mi mt yu t trong m hnh Guilford tng ng vi nhng nng lc nht nh c o bng tng nghim qua nh gi sn phm v t duy phn k (Divergence Productions Testbatteries = DPT). Cc nng lc ny l: 1) Tnh lu lot, tri chy (fluency): l nng lc nh li nhng tnh tit, s kin mt cch chnh xc di dng: a) T; b) tng; c) lin tng; d) cu hay li ni. 2) Tnh mm do (flexibility): nng lc lu chuyn ca cc thng tin ghi nh c. a) Di chuyn t pht cc thng tin. b) Thch ng cc nng lc tip cn ph hp gii quyt vn .

72

3) Tnh c o (Originality), tc l s sn sng nhn s vt mt cch khc trc th hin qua: a) Tr li him, l b) Lin tng xa c) Hp l 4) To cu trc mi (Elaboration): nng lc to cu trc mi trn c s cc thng tin cho. 5) Tnh nhy cm (Sensitivity): nng lc nhn ra vn nhanh, tnh ci m hng ra mi trng xung quanh. 6) nh ngha li (Redifinition): Nng lc gii thch v mt s vt hay mt phn ca s vt ny mt cch khc trc v s dng n theo mc ch hon ton mi. Trn c s bo co khoa hc ca Guilford vo nm 1967 nh tm l hc c thuc trng phi Heller Muenchen tng hp v sp xp cc nng lc sng to lin quan n cc yu t tr tu nh bng 1 sau y. Bng 1: Tng quan ca cc nng lc sng to vi cc yu t tr tu theo Guilford (erika Landau tng hp 1984)(10) Cc yu Cc thao Cc sn Cc nng lc Cc ni dung t tr tu tc phm (1) Lu lot T Phn k K hiu tng n v Tnh lu - tng Phn k trng n v lot, tri - Lin tng Phn k Ng ngha Quan chy - Cu Phn k Ng ngha h (Fluency) Ng ngha H thng (2) Mm do Tnh - Bt pht Phn k Ng ngha Loi mm do - Thch ng Phn k v hnh Bin (Flexibility - Di chuyn Phn k Hnh i ) Ng ngha Bin i
(10)

Laudau, E. "Kreatives Erleben". Verlag Reinhardt, Muenchen Basel, 1984.

73

(3) S nh ngha li (Neudefini tion) (4) To cu trc mi (Elaboratio n) (5) Tnh c o (Originalit y) (6) Tnh nhy cm (Sensibilit y)

nh ngha Hi t li (Neudefinitio n) To cu trc Phn k mi

Ng ngha Bin hnh nh i hoc k hiu Ng ngha Bao hm

c o (Originality)

Phn k

Ng ngha

Bin i

Nhy cm

nh gi

Ng ngha

Bao hm

Trong cc pha khc nhau ca qu trnh sng to c nhng nng lc ph hp tng ng. Erika Landau tng hp iu ny bng 2 sau y: Bng 2: Cc nng lc cn thit trong cc pha ca qu trnh sng to(10) Pha sng to Cc nng lc cn thit Pha chun b - Tnh nhy cm vn (Sensibility) - Tnh lu lot, tri chy (fluency) - Tnh mm do bt pht (Spontan - flexibility) - Tnh c o (Originality) 74

Pha p Pha bng sng

Pha chng thc (Pha nh gi)

Tnh lu lot tri chy Tnh mm do Tnh nhy cm Tnh lu lot tri chy Tnh mm do bin i Tnh mm do thch ng Tnh c o Tnh nhy cm To cu trc mi nh ngha mi

T bng 2 ny c th thy rng Guilford coi tnh nhy cm khng ch l mt nng lc phc v s nh gi m cn l mt nng lc phc v nhn thc. Tnh nhy cm nhn thc khc vi nhy cm nh gi. Nhy cm nhn thc l iu kin cho qu trnh sng to. Nu ngi ta cm nhn mt vn v thu thp thng tin v n (pha chun b ca qu trnh sng to) th tnh khng nhy cm lc ny l mt iu kin ch yu, v nu xy ra s nh gi qu trnh sng to do s xut hin nhiu vt liu cn th di dng nhiu thng tin th lin tng b km hm. Pha chng thc (nh gi sng kin mi) ngc li i hi tnh nhy cm cao trong nh gi, v y ci mi phi l ph hp vi c nhn, mi trng v vn t ra. Mt s nh tm l hc phn bc m hnh tr tu ca Guilford v n ch ch n tng thc. ng cp n nhn thc v cc quan h gia cc thng tin nhng cc quan h ny din ra th no trong th gii tm l con ngi th cha c ng ng n. Nhng nghin cu sau ny ca cc nh khoa hc v ngh thut ch ra rng ng c v nhng tc ng bn ngoi x hi l rt quan trng i vi s thu nhn thng tin v s tin trin ca qu trnh sng to ca con ngi. Tnh sng to trong m hnh tr tu ca Klaus. K. Urban: T tng phn nh tr thng minh v tnh sng to c trnh by trn ca Guilford cng nh cc phng php o c v tnh sng 75

to da trn m hnh sng to m ng v cc cng s ng thi xut thc s c sc thuyt phc cc nh tm l hc th gii thi by gi. N c cng hin ln cho tm l hc v tr tu con ngi v qua cho s pht trin khoa hc k thut v kinh t x hi khng ch Hoa K. Nhng t hn vi thp k tr li y, tuy nh hng ca quan nim Guilford i vi nhng nghin cu tr tu cn to ln, c bit n lm cho phn ln nghin cu tr tu na sau th k 20 c tnh nh hng nhn thc mt cch n tuyn mnh m, song cc nh tm l hc u Chu nhn ra nhng hn ch c bn trong quan nim Guilford v cu trc ca sng to v cc phng php o c thin v nh lng s sng to da trn quan nim ny. Klaus. K Urban l mt nh tm l hc c c nhn xt rt xc ng v nhng bt n trong quan nim ca Guilford v sng to. Theo Urban, Guilford sai lm khi qu cao t duy phn k (Divergence Thinging), t n ngang hng vi sng to, tc ng nht t duy phn k vi sng to. iu ny dn n s n tuyn ho, n s xc nh gin n cng l thuyt v tnh sng to. Urban cho rng quan nim v tnh sng to ca Guilford v cc cng s qu nh hng vo nhn thc v qu cao t duy phn k, do cc test sng to ca h cha thot khi kiu test tc (Speed test) l loi test m s thc hin chng rt gn vi test thng minh. Urban chia s vi quan im ca Ausubel (1968) v tnh sng to l khi nim cn a ngha trong tm l hc v gio dc hc v cc khoa hc lin quan. Tuy nhin theo ng khng phi a ngha n mc nh nghin cu khng a ra c mt nh ngha kh d cho nghin cu ca mnh. Theo Urban, Tnh sng to ca con ngi l thuc tnh nhn cch bc l trong sn phm hot ng mi m, c o v ti li, gy ngc nhin cho bn thn v cng mi m, gy ngc nhin cho ngi khc(11). Tnh sng to theo ngha nh trn y ca Urban cho con ngi nhng kh nng: - To ra c sn phm mi, l, gy ngc nhin vi t cch l mt gii php cho vn c t ra mt cch nhy cm hoc mt vn cho m nhng mi quan h ca n c tri gic mt cch nhy cm. 76

- Trn c s tri gic nhy cm v rng tm, ci m v nhng thng tin ang cp nhm tm kim v x l chng mt cch c mc ch. - Phn tch, ch bin, x l thng tin theo hng gii quyt nhim v t ra nhng lun c tnh linh hot cao, c nhiu lin kt l thng v cu trc li theo kiu mi hoc t hp cc thng tin ny li vi nhng thng tin c trong vn kinh nghim hoc vi cc yu t c tng tng ra. - Tng hp ho, cu trc ho, t hp cc thng tin, yu t v cc cu trc to thnh cu trc gii php mi. - Khng ngng sp xp mt cch t m chi tit sn phm mi to ra vo mt sn phm no di dng no . - Nhn thc c, o c c qua giao tip hoc thng bo vi ngi khc. Theo quan nim ca Klaus. K. Urban, nu c mt l thuyt c tha nhn chung v sng to, th thuyt y phi l " Tnh sng to khng ch c xem xt n thun ring r di quan im nhn thc hay quan im nhn cch m phi c nhn nhn trong tinh thn kt hp ca hai quan im y (nhn thc v nhn cch). Chnh t cch nhn ny m vo thi gian 1990 - 1993 Urban nghin cu v a ra m hnh cu trc cc thnh t ca sng to (xem hnh 2). Mi mt trong su thnh t c tri ra theo ba bnh din (c nhn, nhm hoc mi trng gn, x hi lch s ton cu). Bn thn mi thnh t li c phn tip ra nhng tiu thnh t c th, chi tit chuyn bit. Khng c thnh t no c th mt mnh C s tri m nhim hoc m bo cho c qu trnh sng to. Trong thc chung nhng mc khc nhau s vtrong tng t hp khc nhau ca cc v c nng lc C s c thnh t cng nh tiu thnh t m chng tri tc ng i vi qu t duy thc chuyn trnh sngT duynh mt h thng chc nng. to bit v
phn k v hnh ng phn k

2 1

A
Tnh

nngnhng lc chuyn bit

3 4

ci m v khoan dung

Tnh tp trung cao

ng c v ng c ho

77

A: Bnh din c nhn gn

B: Bnh din nhm hoc mi trng

C: Bnh din x hi, lch s hoc ton cu Hnh 2: M hnh cu trc thnh t ca tnh sng to (theo Klaus. K. Urban 1994)(12) M hnh v cu trc ca sng to ny c a ra trn c s nhng tho lun v trao i l thuyt rng ri c trnh by trong cc n phm ca Urban 1990, 1993 v Urban 1994, 1995. Cc thnh t cu trc ca tnh sng to trong m hnh ny c phn chia thnh cc tiu thnh t nh sau: (13) T duy phn k v hnh ng phn k: - Son tho k hoch t m, chi tit (laberation) - Tnh c o (Originality) - Mi lin kt xa (entfernte Assoziation) - Cu trc li v nh ngha li vn (Recontruction v Redefinition) - Tnh mm do (flexibility) - Tnh lu lot (Fluency) - Tnh nhy cm (sensibility) C s tri thc chung v c s kh nng t duy. - su ca tri thc - T duy ph phn v nh gi. - T duy lgc v t duy khi qut. - Kh nng ghi nh, phn tch v tng hp.
(11), (12) (13)

. Urban. K.K. "Test schoepfrisches Denken - Zeichnen" TSD-Z, 1995.

78

- Tri gic b rng. C s tri thc chuyn bit v nhng k nng chuyn bit: Tip nhn ngy cng nhiu v lm ch nhng b phn tri thc, k nng chuyn bit trong nhng lnh vc chuyn bit ca t duy v hnh ng sng to. Tnh tp trung cao : - Tp trung vo i tng, hon cnh, sn phm. - Tnh la chn nhy bn - Tnh kin nh - Sn sng chu ng cng thng. ng c: - Nhu cu v tnh mi m - Tnh t m - Khao kht nhn thc, tri thc - Nhu cu giao tip - Tnh t cp nht ho - Nhu cu kim tra. - Tnh ci m: - Tnh ci m trao i kinh nghim - Chi v th nghim - Sn sng chu ri ro - Khi hi Tt nhin mt m hnh phc tp nh trn khng phi lc no cng c th chuyn ti c mt cch hon ho trn vn vo mt cng c nh gi n gin. Bn cnh phn tri thc ca cc thnh t 1 v 2, test TSD Z cng quan tm n cc mt ca nhn cch nh s dm chp nhn ri ro, sn sng vt qua gii hn ca kinh nghim c cng nh tnh hi hc v ngun ng lc xc cm ng c. Trn c s m hnh l thuyt v cu trc cc thnh t ca sng to m ng xut, ng thi k tha cc kt qu nghin cu ca bn thn v cc cng s trong nhiu nm, c bit l k tha cc kt qu nghin cu ca test HNT (1977) Urban a ra bn test 79

TSD Z l mt trang giy test c 6 ho tit trong 5 ho tit nm trong khung ch nht, cn mt ho tit nm ngoi khung y (xem hnh 5). Cc nghim th c hng dn v khuyn phi hon thin bc tranh c sn 6 ho tit theo ring ca mnh m khng bao gi phi ngh rng bc tranh y c th sai, v mi bc tranh v ra u c cng nhn l ng, chng c chm theo 14 tiu ch phn nh ng v y cu trc ca test TSD-Z theo quan nim l thuyt sng to ca Klaus. K. Urban. xy dng phng php o sng to ny bn cnh quan im lng ho ni dung, c bit l cc tiu chun v s thc hin v nh gi n gin, tit kim cng nh kh nng vn dng rng ri rt c ch trng, tc gi c bit quan tm n s bo m v cn bng vn ho (Culturfairness) n mc ti a nh s dng phng php v hnh. Trn mt trang giy test cho trc mt s ho tit c tc dng kch thch s t do v tip ca nghim th. Sn phm v c nh gi nh da vo 14 tiu ch hay phm tr. Khc vi nhng test sng to truyn thng, l nhng loi test ch o v mt lng v v nguyn tc ch o c v mt thnh t ca t duy phn k (divergent thinging) ngha l ch o v tnh lu lot tng (Fluency), test TSD Z ch trng o c nhng thuc tnh v cht lng ca tnh sng to ca con ngi. Tnh sng to trong thuyt ca Lowenfeld v tr tu: Nh nhng nghin cu c lp vi Guilford, c tin hnh trong qu trnh sng to ngh thut v nh php phn tch yu t, Lowenfeld i n kt qu ging nh kt lun ca Guilford trong sng to khoa hc. Lowenfeld phn bit ra 4 yu t v 4 nng lc m ng coi nh cc tiu ch v nhn cch sng to. Nhng yu t l: Tnh nhy cm (Sensitivity), tnh lu lot tri chy (fluency), tnh linh hot, mm do (flexibility) v tnh c o (originality). Cn cc nng lc l: nh ngha mi (new definition), phn tch (analyse), tng hp (synthese) v lin kt cc t chc (cohesion of organition). 80

Cc yu t ny trong quan nim ca Lowenfeld c m t nh sau: Tnh nhy cm: Ngi sng to lun cm thy khng yn n, khng tho mn i vi mi ci m anh ta nhn thy, nghe thy, s m thy.v.v... Chng hn h phn ng mnh vi iu bnh thng nh mt mu g hay mt mnh tn khi s tay vo s cm thy th no, iu m ngi t nhy cm khng , khng thc mc. Mt tr em nhy cm thng khng ngi xung qu mnh bn cnh nhng ngi khc v n cm nhn c ngh ca ngi y. Ngi ta c th c hoc khng nhn mnh y n ngha ca tnh nhy cm, nng lc nhn thc vn ca ngi khc, vn ho, sc tc v quc gia v mt tnh cm. Trong ngh thut tnh tch cc sng to gip to ra tnh ci m nhy cm khng ch i vi con ngi v tnh cm ca h (nng lc x hi = social competence). T quan nim v tnh ci m trn lnh vc x hi ngi ta c th ni n tnh sng to trn lnh vc khng lin quan n ngh thut. Tnh lu lot (fluency) Lowenfeld hiu tnh lu lot l tnh sn sng tip nhn. Tnh sn sng tip nhn tng mi l thuc tnh th hai ca ngi sng to. Mt a tr lu lot c th chp nhn dng bt ch hay bt mc mt cch d dng tu theo nhu cu khi v min sao t c hiu qu mong mun. Nhng tr em nh th c th quan tm n bt lng hay m thanh m cng c th quan tm n cc khi nim ngn ng. Lowenfeld hiu fluency l nng lc m Guilford gi l tnh lu lot tri chy bt pht, c o bng brick Uses test (test nh gi cng dng ca vin gch). Tnh mm do (flexibility) y l nng lc ca ngi sng to thch ng rt nhanh. Tr c t duy mm do thng chng hn khng v tranh ch c mt mu. Chng to nn bc tranh sng to khng bit chn nn bng cch nhp thn mnh vo bc tranh. Theo quan nim ny th sch v 81

mu l ci ph hng tnh mm do ca tr sng to v chng phi so snh tng ca mnh vi mt lot cc bn v mu kh cng, dp khun. Trong mt nghin cu ngi ta cho tr em v chim v nhn c cc bc v vi nhiu chi tit ring bit nh lng, chn, m. Mt vi tun sau ngi ta a cho tr sch v mu vi nhng con chim c s ho (lm mu) th c mt phn ba s tr vn v nhng con chim tng t nh khi khng c li ngh ny. Tnh c o (originality) Yu t ny c hiu l ci ngc li vi s so snh, i chiu. Hc sinh sng to thng a ra cu tr li khng quen thuc v tm ra cu tr li l cho vn t ra, nhng gii quyt ny ny sinh trong tng tng ring ca chng khc vi nhng g chng nghe hoc c c mt ln no . Lowenfeld o yu t ny bng cch ng cho tr em tm nhng mc ch s dng khc nhau ca nhng vt thng dng hng ngy. Cc nng lc c gii thch nh sau: o Nng lc nh ngha li vn theo cch tip cn mi (newdefinition) Ngi sng to c khuynh hng lun thay i chc nng ca vt liu m anh ta ang s dng. Chng hn anh ta c th s dng nhng x thp khng ch c ni chng sch m cn lm b ru ca con bp b no . Nng lc ny th hin s kt hp mt cch c ngha nhiu s vt i tng khc nhau thnh ci mi. Theo Lowenfeld s luyn tp tip cn cc vt nh kiu ny c th kch thch con ngi tm kim nhng tng mi. o Nng lc phn tch (analyse) Lowenfeld hiu phn tch l tm ra tng ci ring theo s xem xt ton th thng nht. Ngi sng to tm cch phn tch tm s khc nhau gia nhng con ngi cng nh nhng vt v sinh. S ch su vo tng b phn lm m rng phong ph tng kinh nghim v m rng c ngha ca n. o Nng lc tng hp (synthese) 82

Khi tr em gp nhiu s vt, i tng khc nhau li, th trong thc t l chng hiu nguyn tc tng hp, bit kt hp c ngha nhng phn t khc nhau thnh mt ci mi cht t. Khi mt tr em bit lm nh vy th s am m ca n cng c h tr, khuyn khch. o Nng lc c kt cc t chc (cohessen of organic) Theo nguyn tc ny ngi ho s sp xp trn bc tranh ca mnh cc phn t hay ho tit (cy, nh, ng thng hay mu sc, hnh dng.v.v...) thnh mt tng th hi ho, hp dn ging nh ngi son nhc a nhng cu ca mt bn giao hng vo mt bn ho m. Ging nh vy khi mt nh ton hc tm thy mt li gii hon ho, p, tc l li gii gn, chi tit, kinh t, mi khu gn kt mt cch logc vo khu khc. Nhng gii quyt vn hay tc phm sng to ny sinh theo cch ny c Lowenfeld cho rng cht lng ca chng t c nh s c kt hi ho bn trong(14). Tnh c th di chuyn ca tnh sng to: Theo Lowenfeld s pht trin ca tnh sng to ngh thut dn n tnh sng to ni chung. ng cho rng lnh vc m tnh sng to c hnh thnh th khng c ngha quan trng bi v sau tnh sng to c th chuyn i sang tt c nhng lnh vc khc. Hc tp theo thuyt hnh vi truyn thng c m t nh quan h kch thch phn ng S R. Cc nh l thuyt hc tp thc hin cc thc nghim trn ng vt v y khng h c tnh sng to. T y Wertheimer (1959) ni v nhng kh khn ca cc nh l lun hc tp khi xem xt vn thc. thc c to nn bi t duy v hnh vi sng to(14a). Nh Guilford ni, i vi cc nh l lun hc tp, mi hnh ng sng to cng nh mi s gii quyt vn l mt qu trnh hc tp, bi v mi s thay i trong hnh vi din ra trn c s mt kch thch v/ hoc mt phn ng. Nhng ngi ta khng th ch ni n s thu thp thng
(14)

Lowenfeld, V. "Creativity : Educations Stepchild". In: A source book of creative thinking. New York, 1962 (14a) Wertheimer, M. "Productive thinking, enlarged. New York, 1959.

83

tin nh lin h S R, v yu t sng to trong hc tp tc s lin kt nhng thng tin ring l li khng c rt ra t thuyt hc tp. Guilford cho rng hc tp khng phi ch l s thu thp thng tin m ngi hc c nng lc tm v pht hin thng tin. Thng tin y l tt c nhng g m c th cm nhn c c thc hay v thc v qu trnh bn trong v v mi trng. Theo Guilford chng ta hc tp bng cch to ra n v hay lp (loi), chng ta thc v h thng nh ta to ra cc quan h mt cch c thc. T duy sng to chnh l s nhn thc v cc mi quan h gia cc thng tin ny. Ghiselin v Golann phn bit r rng gia s thu thp thng tin v t duy sng to. Theo nhng nh tm l hc ny hc tp nh thu thp thng tin l mt qu trnh dn n s m rng khi lng tri thc, trong khi t duy sng to li tm ra nhng quan h gia cc thng tin y. Hc tp kiu thu thp thng tin l s hc tp khng c hiu qu, c tnh nhc li, rt nhanh b qun i, trong khi t duy sng to din ra trong s t chc li cc thng tin ny. T duy sng to mang n s tho mn v nhn thc, c tr em v ngi ln hc c s tip cn mt cch sng to trong gii quyt vn . Tnh c th di chuyn ca tnh sng to: ta bit trong hc tp c mt chung v mt chuyn bit. Mt chuyn bit ch thch hp vi cc nhim v chuyn bit, trong khi mt chung c kh nng di chuyn sang cc nhim v khc. Tnh sng to thuc vo mt chung ca hc tp, n c th di chuyn sang cc hot ng khc. Nu gio dc chuyn bit qu sm s lm hi n s pht trin ca tnh sng to con ngi. Nhng kt qu nghin cu khc v quan h gia tnh sng to v tr thng minh: M hnh Guilford v cu trc tr tu v b test phc hp sn phm phn k (DPT) c nhiu nh nghin cu s dng trong nghin cu thc nghim ca h. Sau y xin trnh by vn tt v kt qu ca mt vi trong cc kt qu nghin cu y (15).

(15)

Landau, E. "Kreatives Erleben". Ernrt Reinhardt Verlag, Muenchen. Basel, 1984.

84

- Kt qu nghin cu ca Getzels v Jackson v quan h gia tnh sng to v tr thng minh. Hai nh tm l hc ny s dng test DPT ca Guilford trn hc sinh. Hai nhm hc sinh THPT gn ging nhau v hon cnh x hi c tr thng minh cng nh tnh sng to rt cao v s tc ng ca nng khiu ca chng n kt qu hc tp, hnh vi, s t nh gi cng nh cc quan h vi gio vin v cha m c nghin cu. Kt qu nghin cu ny c xut bn thnh sch c tn Sng to v thng minh. Nhm mt c 26 hc sinh THPT thuc 20% pha trn v cht lng sng to theo DPT v thng minh cng trnh nh vy. Nhm hai c 28 hc sinh THPT thuc 20% pha trn v cht lng thng minh, nhng sng to th thp hn. Kt qu nghin cu ch ra s khc nhau c ngha gia hai nhm hc sinh v mt quan h vi gio vin, tinh thn ngh nghip v gia nh cha m. Trong thnh tch hc tp hai nhm ngang nhau. Nh vy c th kt lun rng t duy phn k, tc l tnh sng to cng cn thit cho thnh tch hn lm ht nh t duy hi t tc tr thng minh. i vo chi tit hn thy rng hc sinh sng to cao t hng th hn trong vit chnh t, thng bc l tnh hi hc, t cm thy tho mn. Nhng cu chuyn ca nhng hc sinh ny thng vui nhn v c tnh cht si ng. Ngc li nhng hc sinh thng minh cao khng bao gi thy mnh lin quan n cc kch thch khc, khng gn mnh vi cc ri ro v thng khng cng chi. Hc sinh sng to cao thng khng chn nhng ngh thng thng nh hc sinh thng minh. Gia nh ca hc sinh sng to cao thng dn ch, khong t lin quan n tnh phn k, chp nhn ri ro trong kiu sng ca h. Trong khi trong gia nh ca hc sinh thng minh cao ch chp nhn mt mc ti thiu tnh phn k. C tnh v ri ro c loi tr ti a trong cuc sng v hot ng ca h. Mt kt qu na m nghin cu ny t c l hc sinh thng minh cao, mc d h chng t thnh tch hc tp ging nh hc sinh sng to cao, nhng h li c gio vin u i hn hc sinh sng to 85

cao. Hc sinh sng to cao thng chu thit thi trong nh gi bng test thng minh v hay b trng pht v nhng hnh vi phn k sng to ca h. Kt qu ny c Torrance xc nhn bng nghin cu ca ng rng: Tr sng to thng b hn ch tnh thch ng cao ca chng. Chng lun phi ng u vi quyt nh hoc phi chp nhn mi trng xung quanh n hoc gi vng tnh c o ca mnh vn b xung quanh t chi, thm ch ty chay. Calvin Taylor, Smith v Ghiselin (1963) cng qu quyt rng tnh sng to v tr thng minh c s tng hp vi nhau rt thp, ht nh tnh sng to ca hc sinh v im s hc tp m gio vin cho h vy. iu ny c ngha l s nh gi ca gio vin khng phi cch tip cn u th trong o lng tnh sng to ca hc sinh (Herr, Moore, Hausen, Castell (1965) v Torrance (1962). - Kt qu nghin cu ca Torrance v quan h gia tnh sng to v tr thng minh. Ging nh Getsels v Jackson, Torrance (1962, 1963) cng mun chng minh tnh c lp ca tnh sng to i vi tr thng minh. Trong nhng nghin cu m ngy nay tr thnh ni ting nh c gi l nhng nghin cu ng yu (minnesota), ng ny p dng test DPT ca Guilford trn tr em. Kt qu nghin cu ca Torrance c th hin hai kha cnh: Khng o tng yu t ring l m o ton b qu trnh sng to v nghin cu theo gc kiu qu trnh t duy hoc cc yu t th hin trong . Tm cch xc lp kt qu t cc nghin cu tnh sng to cho n nay c phn nh vo nhim v test v li hng dn test. Lp k hoch son tho nhim v test c kh nng pht trin hng th ca nghim th v kch thch ci Ti nh n c m t trong nhng nghin cu tnh sng to nh hng tm l hc tng su (1964). Qua cc thuc tnh nhn cch theo m hnh Guilford, Torrance tip cn ton nhn cch. ng ny nghin cu trn hc sinh tt c cc la tui hc ng (t tin hc ng n cui THPT) v 86

i n kt qu tng t nh Getzels v Jackson. Torrance pht hin thy rng tr sng to cao cng thng minh, nhng ch c mt t tr thng minh cao m li sng to cao. Nhng hc sinh c nh gi va thng minh cao, va sng to cao u l cc ngi sao trong lp, trong trng. Kt lun ny cng c xc nhn ca nhng nghin cu khc nh Mc Guire (1963) v Flescher (1963). Nhng nghin cu ca cc nh tm l hc ny khng nh chc chn rng s vt qua mt mc thng minh nht nh (IQ = 115 120) l cn thit cho vic to ra sn phm sng to (Barron 1963, Yamamoto 1964, Liberg 1962). Torrance a ra kin bo ng rng s la chn tr c nng khiu cao da trn c s cc test thng minh truyn thng dn n s loi b khong 70% tr sng to cao. Thng minh cao cha nht quyt l c tnh sng to cao. Mc d tnh sng to ph thuc vo cao ca tr thng minh. Tnh sng to khng i lp m l s b sung v m rng nng cao tr thng minh. Nghin cu ca nhiu nh tm l hc, c bit l ca Getzels v Jackson cng nh ca Torrance khng nh rng: t duy phn k, sng to cng dn n thnh tch hn lm ht nh t duy hi t, thng minh; v cc gio vin hu nh ch nh gi cao hc sinh ca mnh v t duy hi t v khng a chung nhng hc sinh sng to trong lp ca h. y thy r rng cn c khong cch ng k gia nghin cu v tnh sng to v vic vn dng kt qu nghin cu ny trong thc t. Gio vin c th kch thch v h tr t duy sng to bng cch h tha nhn nhng cch tip cn sng to ca hc sinh i vi cc loi bi tp v thm ch hy dy cho cc em cch tip cn y. Gio vin hoc phi c o to ph hp vi cng vic vi hc sinh sng to hoc bn thn h phi l ngi sng to. Tnh sng to ny theo Guilford v Lowenfeld c th chuyn di sang lnh vc khc. Tnh sng to l bc cao nht ca tr tu: Tn thnh quan nim ca Guilford, Torrance, Getzels, Jackson, Lowenfeld v.v... v Erika Landau, mt nh Tm l hc thuc trng phi Heller Muenchen hin nay nc c khng nh tnh sng 87

to l thnh phn c th bc cao nht ca tr tu ngi. Nu tr thng minh l nng lc thu thp thng tin th tnh sng to c hnh thnh da trn nng lc ny, n m rng, nng cao tr thng minh bng cch tm ra nhng mi quan h mi gia nhng thng tin hay tr thc bit y. Tr thng minh tm cu tr li trong nhng iu c hc, trong min kinh nghin hin c, trong phm vi hp ny vn c gii quyt nh t duy hi t (Convergence thinging), mt qu trnh t duy dn n cu tr li ng bit, c trong vn kinh nghim. Tnh sng to cn n t duy phn k (divergence thinging) c kh nng dn n nhiu tr li khc nhau, n cn huy ng cng mt lc nhiu lnh vc tri thc, kinh nghim. Nhng tr li ny khng th l lun lun ng theo cc tiu ch hin thi v ci mi khng c trong phm vi ci bit trong kinh nghim. S tr li sng to ny s c nh gi cng cao khi n cha ng tnh mi m, c o, hp l v m rng c phm vi tri thc hay kinh nghim c. Tr thng minh to kh nng thch ng ca hc sinh i vi hon cnh. Tnh sng to thch hp cho vic hin thc ha nhng nng lc tim tng. Nhng nghin cu v tnh sng to c ng gp quan trng cho vic m rng khi nim tr tu. T to iu kin c nhn khai thc ht tim nng tr tu ca mnh v y chnh l mc ch ca gio dc tnh sng to. Trong gio dc nhiu nc trc ht l cc nc ang pht trin v chm pht trin lun vn t trng tm vo tr thng minh, tc vo s thu thp tri thc v coi y l nguyn tc bt di bt dch. Gio dc nhng ni ny cha t mc ch hnh thnh t duy c lp, bit t cu hi ng, tm nhng tr li lin ngnh khc nhau. iu nguy him l khng t ra cho hc sinh yu cu phi suy ngh trong nhng khi nim cha quen bit ch khng phi trong nhng khi nim bit. Trong gio dc kiu nh vy tnh t m khoa hc b lm tan bin, khuyn khch thi qu kiu t duy hi t v lm t lit tnh c o hc sinh. iu bun nht l nn gio dc kiu ny ang gio dc con ngi cho qu kh, trong khi x hi li cn phi t vo tay hc 88

sinh hin nay nhng phng tin tip cn mt cch sng to nhng vn ca tng lai (Erika Landau, 1984). 4.2. Tnh sng to t gc nhn ca cc trng phi tm l hc khc nhau. Tnh sng to l mt hin tng c ngha rng ln, c lin quan n nhng vn chung trong tm l hc, nn n c tip cn theo cc trng phi tm l hc khc nhau. Sau y trnh by mt cch khi qut v tnh sng to trong tng trng phi tm l hc. - Thuyt phn tm v tnh sng to: Ci ngun ca tt c cc thuyt phn tm v tnh sng to l quan nim ca J. Freud v " s thng hoa". Nhng kch thch tnh dc... c thng hoa ngha l lm qun i nhng mc ch tnh dc v nhm ti mc ch x hi cao hn, khng cn l mc ch tnh dc na ( Freud 1940). y l s chuyn i kch thch tnh dc em li cho c nhn khoi lc khng phi nh tho mn nhu cu tnh dc s cp m nh s chuyn n vo cc thao tc tinh thn cp cao dn n cc hot ng khoa hc, ngh thut v t tng. Freud vit: " S tho mn kiu nh th l nim sung sng ca ngh s khi thnh cng, s biu hin bc tranh tng tng ca anh ta hay nh nghin cu khi gii quyt vn v khi nhn thc chn l c cht lng c bit m c thi ta xc nh mt cch "siu hnh " (1963). Qu trnh c Freud miu t ny ngy nay cc nh nghin cu tnh sng to nh hng tm l hc chiu su coi l mt xut pht im ca mi hot ng sng to (16). Theo J. Freud, mi c nhn u t v trc nhng kch thch v trc mi trng khng c s tho mn nhng kch thch ny v mt khc li hng n vo cc qu trnh tm l bn trong to ra s dn nn. Nh th gii tng tng, bn trong c nhn hnh thnh nn mt hin thc mi, l sn phm ca tr sng to ca n. Tt nhin theo J. Freud th phng php ny khng c kh nng vn dng chung m ch mt s ngi, trc tin l nhng ngh s. Chnh v th Freud quan nim ngh thut l s thng hoa ca dc
(16)

Freud, J. "The relation of the poet to day - dreaming". In: Character and Culture. New York, 1963.

89

nng. ng gii thch khi Libido b dn nn, con ngi lun tm cch th hin, mt trong nhng cch l sng to ngh thut. - Thuyt tm l hc lin tng v tnh sng to: Mednick (1962,1964) v Malzmann ( 1960) c ng gp ln cho tm l hc lin tng v tnh sng to. Mednick nh ngha : " Tnh Sng to l s ci t cc yu t lin tng thnh nhng t hp ph hp vi nhng yu cu chuyn bit hoc l cn thit trn mt phng din no ". Cc phn t ny l t hp cc lin tng cng xa nhau th qu trnh gii quyt vn cng l sng to. T kt qu nghin cu ca mnh Mednick cho rng mi trng thi nht nh c nhn mang cc phn t lin tng cn thit vo dy lin tc cc tng (ni tip khng gian v thi gian ca tng tng), xc sut ca s gii quyt sng to c tng ln khi s cc lin tng tng ln. ng chia ra ba loi lin tng sng to: 1) Cu may ( Seredipity) c ngha l nh s ngu nhin ca tnh lin tc ca mi trng m dt c s lin tng dn n nhng sng to mi , 2) Tng t (Aehnlichkeit); C th trong tnh lin tc ca t, nhp iu, cu trc v vt th cn thit cho tnh sng to ngh thut. 3) Phng tin (Vermittlung) nh nhng k hiu tng trng nh trong ton hc, ho hc v cc khoa hc khc c th kch thch lin tng dn n tng sng to. S khc nhau trong cc lnh vc ca tnh sng to ( Pht kin khoa hc, sng ch k thut, son nhc hay hi ho) l do cc kiu loi lin tng sng to to ra s khc nhau c nhn da trn nng lc ring. " Lin tng xa xi" l lin tng xa nhau hay t c ci chung vi nhau. S cc lin tng xc nh trnh ca tr sng to. S tp trung qu su v nhiu tri thc, thng tin v mt s vt hin tng no lm gim thiu xc sut ca gii php sng to. S sa ly vo mt lnh vc no s lm b tc hay hn ch tnh sng to. T quan nim trn Mednick son tho test "lin tng xa" (Remod, Asociation test RAT) o c nhu cu v phn t lin t-

90

ng, s lin tng, th bc lin tng, cc yu t nhn thc v nhn cch v s bin i ca t hp sng to. Test ny nhm chn on v tnh sng to m cc tiu ch o l tnh c o v s xut hin thng k him ca lin tng. ng gp quan trng ca thuyt lin tng l pht hin cc yu t h tr tnh c o v nng lc lin tng v b test RAT (17). - Thuyt Gestalt v tnh sng to: Wertheimer ( 1959) ph phn quan nim t duy lin tng v t duy lgic truyn thng. Theo ng t duy din ra do cc c nhn nhm ho, cu trc li, t chc li v do n lun lun lin quan n ci ton th - tc chnh vn phi gii quyt. Mi qu trnh t duy sng to bao gi cng xy ra bi nguyn nhn l lng mong mun nhn ra mi quan h cu hnh v phm vi. Cu hnh l cu trc bn trong ca mi tnh hung cho. Qu trnh ton th ho l mt hng t duy ng v khng phi l tng ca cc thao tc ngu nhin cng li m l mi bc c thc hin vi s ch n ton cnh. Koehler cho rng khng phi mi tm ti u dn n sn phm sng to. Gii quyt vn cng c hai loi: gii quyt vn ngu nhin hay c tp luyn v gii quyt vn c thc thc s i hi s hiu bit v vn cn gii quyt mt cch thu o. Theo Koehler ch kiu gii quyt vn c thc mi hon thin v em li s hi ho, cn bng mi l s gii quyt vn sng to. Thuyt Gessttalt nh ngha sng to l mt hnh ng nh n mt tng mi hay mt sng kin mi c hnh thnh . Ci mi ny xut hin t ngt v n l sn phm ca tng tng v khng phi ca logic. p lc am m tm ra quan h gia cu hnh v phm vi ngh s mnh hn cc nh t duy sng to khc. Arnhein, t gc tm l hc ngh thut b sung vo m hnh cn bng ca Wertheimer cc thuc tnh nhn cch m ng m t v cc ngh s trn c s phn tch tc phm ca h. ng thy rng cc ngh s c tnh yu i vi tnh hi ho trc khi to ra tc phm. Ngi sng to theo quan dim ca Gestalt c nhng
(17)

Mednik, S.A. "The associative basis of the creative process". Psych. Rew, 1962.

91

c im sau y: C khiu tru tng, cn nhc t m, iu ho hnh dng v cu trc, nh m rng tnh phong ph ca chng. Trong qu trnh sng to din ra s tng tc ca nhn cch, qu trnh, sn phm v mi trng. - Thuyt hin sinh v tnh sng to: Thuyt tm l ny cho rng c gi - sng to ch a ra s tri nghim m hc ho b ngoi v sng to thc a ra ci mi thc s ca cuc sng. Tnh sng to ch c th bc l khi c nhn i din vi mnh,vi th gii xung quanh v vi ngi ng thi ca mnh. Cng m c nhn i din vi th gii xung quanh quy nh mc ca tnh sng to. Rolo May l mt i biu sng gi nht ca trng phi ny khng nh tnh sng to l s " i din nhau"(18). Cc ho s nhn thy t nc phong cnh anh ta mun v. H xem xt iu mnh nhn thy t nhiu gc nhn khc nhau v ho tan mnh vo . Phng tin m h dng biu t s tri nghim ca mnh nh mu sc v hnh nh, giy v ch ng vai tr th yu, chng ch l vt trung gian, ci quan trng l s i din bt gp. Cng ging nh vy khi cc nh khoa hc lm cc th nghim ca h. Ci quan trng ca s i din khng phi l s cng thng ch m l mc "dn thn thc s" ca ngi sng to. C nhn sng to phi sn sng chan ho vi mi trng v n nhn i din, bt gp. Sng to khng phi l tho mn s hp dn m l tho mn nhu cu giao tip vi mi trng. Tnh sng to l s thng th ca tri gic i chng tp trung v m so vi tri gic t ng tp trung. Sng to theo thuyt hin sinh l sn phm ca mt c nhn lnh mnh, m v giao tip vi mi trng. - Thuyt chuyn di v tnh sng to: Guilford l ngi xng thuyt chuyn di ca tnh sng to. hiu thuyt ny cn hiu m hnh tr tu ca ng ( trnh by mc II) bao gm ba chiu : thao tc, ni dung v sn phm (xem hnh 1). Khi mt yu t thao tc tng tc vi mt yu t ni dung th ny sinh mt sn phm. Lnh vc sng to l khng quan trng
(18)

May, R. "The nature of Creativity". New York, 1959.

92

- vn l ngi sng to nhn thc cc thng tin mi hay a cc thng tin c c vo quan h mi. Mi s thu thp thng tin tc s hc tp, u cha mt chung v mt chuyn bit. Mt chuyn bit ch thch hp vi nhim v chuyn bit v khng c kh nng chuyn di, cn mt chung li c th chuyn di sang cc nhim v khc. Cha kho ca s chuyn di ny l tnh tng t. Tnh tng t ca nhim v tr tu nm trong tnh chung ca cc yu t khc nhau ca thao tc, ni dung v sn phm. Cc yu t cng c tnh cht chung th kh nng di chuyn ca n cng ln. Tnh sng to thuc vo mt chung ca hc tp, tc ca s thu nhn thng tin, v n c th chuyn di sang lnh vc nhim v khc. - Thuyt lin nhn cch hay thuyt vn ho v tnh sng to: y l thuyt tm l hc nhn mnh c bit s ph thuc ca tnh sng to vo nhn cch ngi cng sng, vo mi trng v vn ho. C th ni y l thuyt " tip cn vn ho" n tm l hc ( Arieti 1959)(19). Cng trong nm ny Roger khng nh rng tin tt nht ca tnh sng to l c nhn tri gic mi trng ca n mt cch ci m khng c nh kin no. Tnh sng to chnh l sn phm ca nhng quan h mi gia con ngi, hon cnh sng, tc phm ngh thut. Theo nh tm l hc Tumin (1962), x hi l nn tng ca tnh sng to, x hi nh gi c nhn v tha nhn tnh sng to ca n thng qua nhn nhn sn phm sng to ny ca h. Vn ho nh hng n tnh sng to, bi v theo Stein v c cu tm l th cc kinh nghim x hi l thnh phn to nn tnh sng to. Cn Anderson th khng nh, mu cht quan trng ca tnh sng to nm trong quan h ca con ngi vi con ngi v nhn mnh rng tnh sng to x hi bao gi cng l yu t nn h tr tnh sng to ca tng c nhn. Cc nh tm l hc theo thuyt lin nhn cch hay thuyt vn ho v sng to thng nht quan nim cho tnh sng to c hnh thnh t cc qu trnh tng tc ca nhng c nhn lnh mnh v c chc nng nht nh vi mi trng sng ca h.
(19)

Arieti, S. "Handbook of American psychiartry". New York, 1959.

93

V. Cc k thut o lng v nh gi tr sng to L thnh phn tr tu cao nht v duy nht c con ngi, ging nh tr thng minh, tnh sng to cng l loi hin tng khng quan st c mt cch trc tip. Ngi ta ch nhn bit v tnh sng to ca mt ngi qua hnh vi ca ngi m thi. Khi mun o chiu cao hay trng lng mt ngi ta dng thc hay cn l c th xc nh cc s o chnh xc, nhng khi cn nh gi o lng tnh sng to ca ngi , ta khng o c trc tip nh vy m phi cn n mt cng c o gin tip, l phng php nh gi hay mt b test tm l. 5.1. S bt lc ca cc test tr tu truyn thng trong nh gi, o c v tnh sng to V mt k thut, mt b test tr tu c kh nng nh gi chnh xc, khch quan v ng tin chnh l mt h thng bi tp (Items) s lng cn thit, hp l, c kh v tnh cht ch logic tng dn. Cc Items ny c th dng hnh ng, hnh v, ngn ng, s hoc kt hp c hnh, ngn ng, hnh ng ln con s. Mi bi tp cho sn hai hoc nhiu tr li c th ng hoc sai. Ngi lm test (nghim th) c nhim v la chn trong cc tr li cho sn ny ra mt tr li ng nht, ph hp nht, hon ho nht. Kiu bi tp (Item) ny c minh ho qua mt v d hnh 3.

Hnh 3: Mt Item ca test ma trn c kh tng dn (trch t Roth, 1980)(22)

(22)

Erwin Roth. "Intelligenz Grundlagen und neucre Forschung". Verlag W. Kohthammer, Stuttgart, 1998.

94

Trong trng hp ny hnh vi bc l phn ng ca nghim th i vi kch thch tr tu ca bi tp (Item) chnh l vic nh du mt trong bn hnh con c gch gch khc nhau m khi t vo vung trng trong hnh m, s lm cho hnh m tr nn hon thin, hp l, ng. Hnh vi ny c th quan st c mt cch khch quan. N c lin quan n tr tu (thc ra ch l tr thng minh) ca nghim th trong thi im y. Nhng nghim th khc nhau c th chn nhng hnh con khc nhau. Ni cch khc hnh vi la chn ca nhng nghim th khc nhau trong cng tnh hung kch thch ca cng nhim v l khng ging nhau. Nh vy mi nghim th c mt s im test nht nh. Da trn im test ny nh tm l hc Stern xut cch tnh h s tr tu (tht ra l h s thng minh) cho tng c th theo cng thc MA 100( IQ = x 1) CA gi l IQ t l vo nm 1912. MA l tui tr tu (Mental Age) v CA l tui thc (chronological Age). Cch tnh (1) c nhiu hn ch. IQ = 100 +
Xi X S

. 15 (2)

Nm 1939 David Wechler nghin cu xy dng test o tr tu theo hng mi. Nm 1953 ng ny xut test Wais (the Wechler Adult Intelligence Scale) vi cng thc tnh h s tr tu l Trong Xi l im th ca tng nghim th, X l s trung bnh ca cc im th ca c nhm nghim th, S l lch chun, cn 100 chnh l gi tr IQ trung bnh l tng c khong 50% s nghim th c th t c. Cch tnh IQ theo cng thc (2) c coi l phng php khch quan, chnh xc, ng tin nht hin nay. Mc cho gn mt th k (t thi Galton n nhng nm 50 ca th k 20) c gng tm c phng php nh gi tr tu ngi, m v mt k thut t c khch quan, chnh xc cao, cc nh khoa hc vn mang mi nghi ng ngy cng ln hn rng, ci m h o c khch quan, chnh xc y phi l tt c nhng g c gi l tr tu con ngi hay cha. Mi nghi ng ny tr 95

nn mnh hn ln trc yu cu ca x hi thi hu th chin 2 v nhng ngi ti nng, c bit l cc nc Nga v M. Nm 1959, bng vic a ra m hnh l thuyt v tr tu gm 120 thnh t (61 thnh t tr thng minh v 59 thnh t tr sng to) J.P. Guilford khng nh s tn ti ca thnh phn tr tu th 2, l tr sng to. ng ny cho rng tnh sng to c vai tr quan trng hn tr thng minh i vi s thnh bi ca hot ng. Theo Erika Landau (1984), mt nh tm l hc thuc trng phi Heller Muenchen nc c, tnh sng to l thnh phn c th bc cao nht ca tr tu ngi. Nu tr thng minh l nng lc thu thp thng tin v s dng chng trong cuc sng, th tnh sng to c hnh thnh da trn nng lc ny, n m rng, nng cao tr thng minh bng cch tm ra nhng mi quan h mi, gia nhng thng tin hay tri thc bit y. Tr thng minh tm cu tr li trong nhng iu hc c, trong phm vi hp ny vn c gii quyt nh t duy hi t (Convergence thinging), mt qu trnh t duy dn n cu tr li "ng" bit, c trong vn kinh nghim. Tnh sng to cn n t duy phn k (devergence thinging) c kh nng dn n nhiu tr li khc nhau, n cn huy ng cng mt lc nhiu lnh vc tri thc, kinh nghim. Nhng tr li ny khng th l lun ng theo cc tiu ch hin thi v ci mi khng c trong phm vi ci bit, trong kinh nghim. S tr li sng to ny s c nh ga cng cao khi n cha ng tnh mi m, c o, hp l v m rng c phm vi tri thc hay kinh nghim c. Cc test tr tu truyn thng (test thng minh) nh test Binet Simon, test Standford - Binet, test Raven, test Amthauer hay test Wechler l nhng test c cc Items kch thch t duy hi t m khng kch thch t duy phn k, nn chng ch thch hp cho vic nh ga v tr thng minh (xc nh ch s IQ) m khng c kh nng nh ga v tnh sng to (xc nh ch s CQ). khc phc khim khuyt ny trong vic nh ga tr tu bng test tr tu truyn thng, lc u (nhng nm 60, 70 th k 20) cc nh tm l hc ch ghp thm mt tiu test o tnh sng to vo test tr tu truyn thng (v d test HNT ca Kratzmeier l mt test nh 96

vy). Sau ny (nhng nm 80 ca th k 20) cc nh tm l hc son tho ra nhng b test sng to ring bit c kh nng xc nh ch s sng to CQ ca tr em v ngi ln (nh test Torrance, test VKT - N ca Schoppe, test TSD - Z ca Klaus K. Urban .v.v...). T y nh ga tim nng tr tu ngi phi thc hin hai loi test khc nhau, ring bit l test thng minh (test tr tu truyn thng) xc nh ch s thng minh IQ v test sng to xc nh ch s sng to CQ. 5.2. V ch s sng to CQ (Creative Quotient) Nh trnh by, sng to l mt qu trnh gii quyt vn . ng trc vn mi t ra, ngi sng to phi tin hnh t duy c lp, huy ng vn kinh nghim ang c ca mnh do tr thng minh nhn thc em li, lp nhng mi quan h mi gia cc kinh nghim c to ra cu hnh mi ca kinh nghim, t to ra nhng tng mi, c o, him l v ph hp. S tng mi, tnh c o, him l v tnh ph hp hay ti li ca chng l cn c nh gi v cao ca tnh sng to mt ngi. Nhm gii quyt mt vn , ngi thng minh c kiu t duy hi t (convergent thinking) thng ch a ra v bng lng vi mt gii php, cn ngi sng to c kiu t duy phn k (divergent thinking) thng xut nhiu gii php khc nhau. S lng cc gii php c xut cho mt vn t ra l c s nh gi v mc tnh sng to, l c s xc nh ch s sng to CQ. Ch s sng to CQ chnh l tng cc gi tr chun ca cc phm tr c o chia cho s phm tr o. CQ =

GTC
n

1n

Trong n l s phm tr o ca test, GTC l gi tr tra theo bng chun ca test tng ng vi im test ca mi ngi. 5.3. Cc test sng to Theo nhn xt ca Guilford (1967) cc test IQ truyn thng b hp trong t duy hi t, ch nhm vo nng lc nh li v nhn li cc thng tin tip thu c m khng nhm vo s tm kim ci mi, ci tin, i mi. Ngay c nhng test tr tu mi, tuy c ci tin bng cch cho thm mt s Items v sng to nhng vn khng o 97

c mt cch xc ng v t duy sng to v hnh ng sng to. V vy cn thit phi c mt loi trc nghim mi c kh nng o c v tnh sng to, tc xc nh c ch s sng to CQ ca tng c nhn. Cc test sng to v c bn khc vi cc test thng minh. Nhng yu cu i vi cc test sng to: Tnh sng to c th c o thng qua quan st vic gii quyt vn , y l cc bi tp gii quyt vn c chun ho. Cc bi tp ny phi c thit k p ng yu cu: Khi gii quyt bi tp c nhn bc l tnh sng to ca mnh. Cc kch thch tnh sng to, tc cc vt liu ca test sng to c th l ngn ng, phi ngn ng nh hnh v, hnh ng v.v. Khc vi cc bi tp trong test thng minh l nhng bi tp i hi nghim th tm cu tr li ng bit trong vn kinh nghim, cc bi tp ca test sng to t cho nghim th nhim v phi a ra cng nhiu cng tt cc li gii bi tp cho. Cc tr li ny khng phi c nh gi ng - sai m l xem xt theo cc tiu ch khc hn: Mi m, c o (him, l) v ti li. Tt nhin vic nh gi v kt qu test sng to t nhiu mang tnh ch quan, n thng c xc nh bi mt nhm ngi l nhng chuyn gia ca ngnh tng ng. Ngi ta i n mt s nguyn tc son tho cc bi tp (Items) ca test sng to nh sau: a/ - Bi tp test sng to phi t ra cho nghim th mt vn no . V d: Trong test tng nghim DPT ca Guilford nhm nh gi nng lc nh ngha mi v s vt hin tng (mt trong su nng lc to nn tr sng to) c Items sau: vt no trong cc th sau y c th dng to ra la: a) si dy thng kh, b) ci bp ci, c) chic ng h qu qut, d) con c v e) ci kim bng. Khi gii quyt bi tp ny th nghim th c th phi xt tng vt ny xem ngoi cng dng thng thng vn bit chng cn c th dng lm c nhng vic g na. R rng y tr li c) l vt c chn, v mt knh ng h qu qut b ti c th s dng nh mt knh lp.

98

b/ - Tr li cc bi tp test sng to khng phi l h qu logic rt ra t cc yu t cho. V d: mt test con ca test DPT ca Guilford nhm o v tnh mm do bt pht ca nghim th, mt thnh phn quan trng ca nng lc sng to c o bng Brick use test c ni dung: Trong 10 pht hy lit k cng nhiu cng tt nhng mc ch s dng ca hn gch. R rng y t cc yu t cho ca bi tp, khng c lgic no m nghim th da vo suy ra nhng cch s dng khc nhau ca hn gch. c/ - Vic nu vn ca bi tp test sng to ni chung khng da vo nhng tri thc mt b mn c th. V d: o tnh nhy cm vn , mt yu t quan trng ca tr sng to, ngi ta tin hnh o c xem liu mt ngi c th tri gic nhanh nh th no v s sai lch, thiu ht v mu thun mt s vt hay hin tng.( VD: Hnh khi lp phng ) Nng lc nhn ra nhng thiu ht, sai lch hay mu thun ny khng th ch da vo tri thc ca mt chuyn nghnh c th no. d/ - Li hng dn gii cc bi tp test sng to phi gy ra s tp trung ch cao, gy hng th cao nghim th, to ra s t do tm l lm c s cho s khi pht tng. To cho nghim th tm l khng ngn ngi b nh gi ng sai m c tm l xut cng nhiu tng mi hn ngi khc cng tt. - Nhng tiu ch nhn bit v tnh sng to (c s cho vic son tho test sng to). Nh phn tch cc m hnh cu trc tnh sng to c xut bi cc nh tm l hc ni ting c trnh by cc phn trn, tnh sng to c to bi nhng thuc tnh sau: 1) Tnh phn k ca t duy v hnh ng th hin : tnh mm do (flexibility); tnh lu lot, tri chy (fluency); tnh c o (Originality), tnh nhy cm (Sensivitry); s cu trc li, nh ngha li (Recontruction, Redefinition); lin kt xa v s son tho k hoch t m, chi tit, c kt cu cht ch (e'laboration). 2) Vn tri thc chung v kh nng t duy th hin chiu su ca tri thc; b rng ca tri gic; mng tr nh phn tch v tng 99

hp; t duy phn tch v t duy tng hp khi qut, t duy ph phn v t duy nh gi. 3) Vn tri thc chuyn su v k nng chuyn bit tri thc chuyn su c tch lu ngy cng nhiu, s lm ch nhng b phn tri thc, k nng chuyn bit trong lnh vc chuyn bit. 4) Tnh tp trung cao , th hin : s tp trung vo i tng, hon cnh, sn phm, tnh la chn nhy bn, kh nng tp trung ch , tnh sn sng chu ng s cng thng trong qa trnh sng to. 5) ng c th hin : Nhu cu v tnh mi m; t m; khao kht nhn thc, tri thc, a giao tip; tnh t cp nht ho; nhu cu kim tra, nh gi. 6) Tnh ci m th hin : Tnh ci m trao i kinh nghim; dn thn (chi v th nghim); sn sng chi ng ri ro, hi hc tro phng. c im k thut ca test sng to: Test sng to cng c dng lm vi nhm v dng lm vi c nhn nh test IQ. c hai dng test sng to u c th s dng vt liu test l ngn ng, hnh v, vt, hnh ng hoc s kt hp ca nhng vt liu ny. V mt k thut, mt b test sng to l mt h thng bi tp (Items) cn thit, hp l c kh nng kch thch tnh sng to ca nghim th. Ti mi bi tp khng i hi nghim th chn la li gii ng hoc sai nh test thng minh (test tr tu truyn thng) m i hi nghim th xut cng nhiu cng tt cc tng gii php, phng n, cch thc. Cc gii php cng c o, him l, gy ngc nhin cho ngi khc cng tt. Cc loi trc nghim sng to: Hin nay c nhiu trc nghim sng to ang c s dng trong nghin cu v gio dc cng nh trong qun l. C th phn cc test sng to ny ra thnh hai loi ln: Test sng to nh hng s lng sn phm phn k v test sng to nh hng sn phm phn k kt hp vi ni dung sn phm (Test nh lng v nh tnh). 100

a) Trc nghim sng to nh hng sn phm phn k. y l nhng trc nghim sng to c xy dng theo khuynh hng ch nh gi s lng sn phm phn k. Cc trc nghim sng to tiu biu cho loi ny l: - Test tng nghim "Divergent - Production - Testbatteries" - DPT ca Guilford - Test t duy sng to ca Torrance bao gm 12 tiu test c vt liu test l ngn ng, hnh, m thanh. - Test t duy sng to ca Schoppe gm 9 tiu test vi vt liu ngn ng. Kt qu test dn n xc nh CQ ca nghim th. b) Trc nghim sng to nh lng v nh tnh: y l nhng trc nghim sng to c xy dng trn quan nim cho tnh sng to l mt thnh phn tr tu ng thi ph thuc vo nhng mt nhn cch khc, hay tnh sng to c nh gi trn c s nh tnh v nh lng ng thi. Thuc vo loi test sng to ny l: - Trc nghim sng to TCT - DP ca Kratzmeier c cu to bi ba ho tit ca mt bc tranh v cha xong, i hi nghim th phi hon thnh bc tranh theo tng ring trong 15 pht. - Trc nghim sng to TCT - DP (TSD - Z) ca Klaus K. Urban, c cu to bi 6 ho tit ca mt bc tranh v cha xong (c mt ho tit ngoi khung tranh), i hi nghim th phi hon thnh bc tranh theo tng ca mnh trong 15 pht. Sn phm v (bc tranh) c nh gi theo 14 tiu ch. im bc tranh im th c tra theo bng chun ca test s dn n ch s CQ ca nghim th.

101

Ti liu tham kho

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Arieti, S. "Handbook of American psychiartry". New York, 1959. Arnold, J.E. "Education for innovation". In: Source book of crative thinking. New York, 1962. Dewey, J. "How we think". Boston, 1910. Erwin Roth, "Intelligenz, Grundlagen und neuere forschung". Verlag W. Kohlhammer Stuttgart, 1998. Gheselin, B. "The creative process and its relation to the indentification of creative Talent". Salt Lake City, 1956. Guilford, J.P. "Intellectual factors in productive thinking". In: Explorations in Creativity. New York, 1967. Freud, J. "The relation of the Poet to day - dreaming". In: Character and Culture". New York, 1963. Krampen, G. "Kreativitaetstest fuer vorschul-und Schulkinder (KVS-P). Berlin, 1996. Landau. E. "Kreatives Erleben". Verlag Reinhardt, Muenchen Basel, 1984. Lowenfeld, V. "Creativity: Educations stepchild". In: A source book of creative thinking. New York, 1962. May, R. "The nature of creativity". New York, 1959. Mednik, S.A. "The associative basis of the creative process". Psych, Rev. 1962. Parnes, S.J. "Research on developing creative behavior". In: Widening horizons in creativity. New York, 1964. Piaget, J. "Psychologie der Intelligenz". Verlag Klett - Cotta, Stuttgart, 1992. Pippig, G. "Paedagogische Psychologie". Volk und Wissen, Volkseigener Verlag Berlin, 1988. Schoppe, K. J. "Test zum Schoeferischen Denken - Zeichnerisch (TSD-Z) von Klaus K. Urban und Hans G. Jellent". Frankfurt, 1995. Taylor, I. "The nature of the creative process". In: Creativity: An examination of the creative process. New York, 1959. Torrance, E.P. "Developing creative thinking through school experience" In: A source book of crative thinking. New York, 1962. Taylor, D.W. "Environment and creativity". In: Conference on the creative person. Univ. Calif. Instit of Rersonality Assessement and Research, Berkeley 1961. Nguyn Huy T. "Sng to: Bn cht v phng php chn on". Tp ch Thng tin KHGD s 39/1993. Nguyn Huy T. "Nghin cu ng dng B trc nghim sng to TSD - Z ca Klaus K. Urban trn tr em tui hc sinh tiu hc Vit Nam". (Bo co Khoa hc ti B98 - 49 - 56, Vin KHGD H Ni, 12 - 2000. Nguyn Huy T. "V cc tiu ch v cc ngun thng tin phc v vic tuyn chn hc sinh c nng khiu cao". Tp ch gio dc s 23 thng 2/2002. Nguyn Huy T. "V tim nng sng to ca hc sinh hin nay". Tp ch gio dc s 25 - thng 3/2002.

22. 23.

102

24. Urban, K.K. "Test zum Schoeferischen Denken - Zeichnerisch" TSD-Z. Frankfurt, 1995. 25. Wertheimer, M. "Productive thinking, enlarged". New York, 1959.

103