CH

NG 1. C S

K THU T O L

NG

1.1 Cc khi ni m c b n o l ng l qu trnh nh gi nh l ng trong i u ki n th c t v i l ng c n o c c gi tr b ng s {x} b ng cch so snh tr c ti p ho c gin ti p v i n v [X], ta c th bi u di n : X={x}[X] (1) n gi n ho, t {x}= . Qu trnh o l ng tr c ti p x y ra khi k t qu o l ng thu c thng qua qu trnh so snh v i m u cng b n ch t. V d nh o i n p m t chi u b ng cch so snh v i pin m u. Hnh 1.1 m t qu trnh o tr c ti p.
M u chu n [X] i l ng c n oX

K t qu Hnh 1.1 : o l ng tr c ti p

Qu trnh o l ng gin ti p x y ra khi m t i l ng Y c lin h v i cc i ng X1, X2,, Xk b i ki u quan h sau : Y=f(X1, X2, Xk) (2) V d : khi o gi tr i n tr thu n R thng qua gi tr c a i n p U v c a dng i n I, th c hi n b i lu t Ohm : R=U/I

T ph ng trnh 2, n u Y l gi tr c a Y, 1, 2 k l gi tr c a X1, X2,Xk th ta c th bi u di n gi tr Y theo ph ng trnh sau : (3) Y=f( 1, 2 k)

M i quan h 3

c bi u di n trong hnh 1.2 :

i l ng c n o X1

M u chu n [X1] M u chu n [X2]

i l ng c n o X2
2 Y

M u chu n [Xk]

i l ng c n o Xk

Hnh 1.2 : M ph ng qu trnh o gin ti p

1.1. n v o v tn hi u o 1.1.1. n v o: n v o th hi n gi tr n v tiu chu n v m t i l ng no c qu c t quy nh. Trn th gi i, v i cc cng ngh cao, chnh xc t o ra cc m u chu n. nv o c phn lm hai lo i: + nv c b n + n v d n su t a) n v c b n: Cc nh ngh a v n v c b n trong h SI c thng qua trong h i ngh qu c t v o l ng. H i ngh u tin c t ch c n m 1889 v h i ngh m i nh t nh ngh a l i h n v c b n vo n m 1983. Cc nh ngh a c thay i ph h p v i s ti n b c a khoa h c cng ngh . Cc n v c b n SI c th hi n b ng cc chu n v i chnh xc cao nh t m khoa h c hi n i c th th c hi n c. H th ng n v c b n trong h SI bao g m 7 i l ng: nv di (m): Mt l qung ng nh sang i c trong chn khng trong kho ng th i gian 1/299792458 giy. c tt i n v kh i l ng (kg): L n v kh i l ng b ng 1 kg chu n m u Paris. n v th i gian (s): L kho ng th i gian c a 9192631770 chu k pht x , t ng ng v i th i gian chuy n gi a hai m c g n nh t tr ng thi c b n c a nguyn t Cesium 133. n v dng i n (A): L dng i n khng i ch y trong hai dy d n th ng, song song, di v h n, ti t di n trng nh khng ng k , t cch nhau m t mt trong chn khng, s gy ra trn m i mt chi u di m t l c 2.10-7 N. n v nhi t (K): L nhi t c gi tr b ng 1/273,16 ph n nhi t ng c a i m th ba c a n c (Tr ng thi r n, l ng, h i).

n v c ng nh sng (Candela- Cd): L c ng nh sng theo m t ph ng nh t nh c a m t ngu n pht ra b c x n s c c t n s 540.1012 Hz v c c ng b c x theo ph ng l 1/683 W/sr. (sr l steradian n v gc kh i). n v s l ng v t ch t (mol): L s l ng v t ch t c s phn t (hay nguyn t , cc h t) b ng s nguyn t ch a trong 0,0012 kg cabon 12. b) n v d n su t: n v d n su t l n v c suy ra t cc i l ng c b n trong h SI. V d nh : n v v n t c [V]=m/s, c suy ra t n v chi u di v n v th i gian. 1.1.2. Tn hi u o Tn hi u o mang thng tin v i l ng o l ng. Th ng tn hi u o c th hi n b ng tn hi u i n Tn hi u o c phn thnh tn hi u: Lin t c, r i r c, l ng t v l ng t r i r c. Cc thi t b o hi n i ngy nay ch y u dng tn hi u s .

 1.2 M ch o v phn lo i

1.3 nh gi khng m b o o 1.1.3. Khi ni m chung v Cc nguyn nhn nh h ng n k t qu o 1.1.3.1. Khi ni m v sai s Khi th c hi n m t php o trong i u ki n th c t v trong i u ki n l t ng s t nt im t l ch, l ch ny ng i ta g i l sai s o l ng : Ng i ta phn ra: + Sai s tuy t i: x=x o-xth c Trong th c t gi tr xth c th ng c a ra b i nh s n xu t ho c c xc nh b i phng th nghi m c chnh xc cao h n. + Sai s t ng i: %= x/xth c x/x o (%) + Sai s t ng i quy i: c tnh trn gi tr l n nh t c a thang o %max= xmax/xmax y chnh l c p chnh xc c a d ng c o. V d thi t b o i n p AC, thang o 1000 V, c p chnh xc 0,5, th chng ta hi u sai l ch l n nh t trn ton thang o l 5V. 1.1.3.2. Cc nguyn nhn gy ra sai s Trong tr ng h p qu trnh o l tr c ti p, nguyn nhn c a sai s c th hi n qua t t c cc khu v c trnh by nh sau:
Sai s do ng v n hnh i

M u chu n [X]

B so snh

i l ng c n oX
Sai s

Sai s

Sai s

Sai s do cc i l ng nh h ng

Hnh 1.3: Cc nguyn nhn gy ra sai s trong php o tr c ti p

Trong php o tr c ti p, nguyn nhn gy ra sai s bao g m:

4

 Sai s do thi t b l sai s gy ra do s d ng cc thi t trong php o, n lin quan n c u trc v m ch o v d ng c khng c hon ch nh, tnh tr ng c a d ng c o.  Sai s do ng i v n hnh: l sai s ch quan c a ng i v n hnh. V d : m t km, do s c u th , l nh c a ng i o. Y u t ny cng c ch trong cc d ng c o t ng t .  Sai s do cc i l ng nh h ng y l sai s khch quan n t i u ki n bn ngoi tc ng ln php o lm nh h ng n k t qu o. V d s thay i c a nhi t bn ngoi lm thay i gi tr o i n p chu n c a pin m u (pin m u r t nh y c m v i nhi t , rung ng...)  C th sai s do b n thn c a i t ng o b sai. Trong b n lo i sai s c li t k trn, sai s do thi t b r t kh c th h n ch v n i h i v n v cng ngh . Sai s do cc i l ng nh h ng, chng ta c th h n ch c chng b ng cch th c hi n php o trong cc phng chu n... ho c chng ta c th xc nh cc i l ng nh h ng n php o sau ph i xy d ng quy lu t nh h ng hi u ch nh k t qu o. i u ny ch lm thu h p c sai s c a php o ch khng tri t tiu hon ton sai s ny, v trong qu trnh o cc i l ng nh h ng, php o c ng c th c hi n trong i u ki n khng l t ng. Ph n ny chng ta s c phn tch k h n trong ph n nh gi khng m b o o theo cch B.

i v i qu trnh o gin ti p th cc nguyn nhn gy ra sai s trong hnh 1.4.

Sai s do ng i v n hnh

c th hi n

M u chu n [X1] M u chu n [X2]

B so snh

i l ng c n o X1 i l ng c n o X2
2

B so snh

M u chu n [Xk]

B so snh

i l ng c n o Xk

Sai s

Sai s

Sai s

Sai s do cc i l ng nh h ng

Sai s do ph ng php tnh

Hnh 1.4: Cc nguyn nhn gy ra sai s trong php o gin ti ph

Trong php o gin ti p, ngoi cc nguyn nhn gy sai s gi ng nh trong php o tr c ti p, cn c sai s do ph ng php o, y l sai s sinh ra do s khng hon thi n c a ph ng php o v s khng chnh xc c a bi u th c l thuy t cho ta k t qu c a i l ng o. Ni tm l i, sai s c a php o c th hi n trong gi n sau :

Thi t b
TB C m bi n TB Hi n th

o (M1)

Mi tr
Nhi t

ng o (M3)

it

ng o (M5)
N it ic a t ng o i

TB Chuy n

p su t m

Sai s
Tr c ti p Gin ti p Khch quan Ch quan

Ph ng php o (M2)

Con ng i (M4)

Hnh 1.5: Gi n

5 M nh gi

khng

m b o o theo ki u B

1.1.3.3. Hi u ch nh gi tr o Hi u ch nh k t qu o nh m b l i cc sai s h th ng c th n t cc nguyn nhn sau: y Sai s do chnh i l ng o: i l ng o thay i theo th i gian, do nh ngh a khng chnh xc v i l ng ny. y Sai s do d ng c o: m u chu n, th i gian p ng ch m, d i thng h n ch , c tnh phi tuy n, c tnh tr ... y Sai s do cch th c v n hnh (do ng i o): v d nh khi cn tr ng l ng ngoi khng kh, sai s m c ph i khi ng i o khng tnh n l c y c a khng kh n v t c n o.... y Sai s do cc i l ng nh h ng: S d ng d ng c o c chu n ho trong i u ki n chu n, i u ki n mi tr ng thay i trong qu trnh o s gy nn sai s c a php o. y Sai s do tnh ton: s d ng cc m i quan h g n ng trong tnh ton, ho c s d ng cc tnh ton s thay th cho cc m i quan h gi i tch, lm trn s ... Gi tr hi u ch nh M t vi qu trnh th c nghi m cho php lm gi m sai s o l ng theo m t s qu trnh sau: y Chu n m u, nh c l i cc thi t b o m t cch nh k , vi c lm ny nh m gi m sai s c a d ng c o. y S d ng cc thi t b tuy n tnh ho lm t ng s ng n c a vi c c k t qu o.
7

y hai l n. y nh h ng. y s ... y

S d ng cc ph Dng cc ph

ng php so snh v i m u... v d nh ph

ng php cn il ng

ng php b b ng cc ph n t km nh y v i cc

S d ng cc th t c th c nghi m chu n cho php gi m t i thi u cc sai S d ng cc d ng c c bi t: nh i n tr 4 dy...

M t khc, m i hi u ch nh c xc nh b i: y Th c nghi m: gi tr hi u ch nh c thm vo k t qu th thu c gi tr o hi u ch nh: xc=x+c trong c l gi tr b, x l gi tr tr c hi u ch nh, xc l gi tr hi u ch nh. y Phn tch: d a vo m t m hnh ton h c theo m t quy lu t v t l ho c th c nghi m: xc= (x) V d : c m t quan h : xc=a.x+b Trong a l h s hi u ch nh b l i sai s c a h s khu ch i b l h s hi u ch nh b l i s sai l ch, v d nh s tri i m khng trong m ch o. Trong th c t m i quan h ny hay c s d ng m t t p tnh c a thi t b o. T (2.1) v (2.2) ta c : c=xc-x=(a-1)x+b Trong h s hi u ch nh c, b l h s hi u ch nh thm vo, a l h s hi u ch nh t l v i gi tr th c a i l ng c n o. Hnh 1.6 m t hai c tnh c a vi c hi u ch nh c a php o.

xc

Thi t b th c c2 c1 Thi t b l t ng

xc

Thi t b th c c2 c2

Thi t b l t ng

(a)

(b)

(b) t

Hnh 1.6. c tnh c a vi c hi u ch nh php o (a) t ng ng v i h s a=1, b#0.

ng ng v i h s b sai lch b=0 v a#1

Ng i ta c ng s d ng d ng m i quan h 2.3 trnh by s hi u ch nh do i l ng nh h ng em l i khi bi t nh y c a i l ng c n o v i i l ng nh h ng:

xC ! x0 (1  E ( s  s0 )) ! x0  x0E ( s  s0 ) ! x0  c

(2.4) ng c n o trong i u ki n s0 v s. (2.5)

trong x0, xc l n l H s c a nh y

t l gi tr c a i l c nh ngh a :
E! 1 dx x ds

V d : n u s l nhi t , l h s nhi t , n v l 1/C (hay Kelvin) B ng ph ng php t ng t , khi th c hi n php o trong i u ki n thay i (ngh a l gi tr x1 thu c trong i u kin s1, x2 trong i u kin s2xi trong i u kin si. Ng i ta quy t nh di n t k t qu o trong i u ki n quy c sc theo m i quan h sau : xCi ! x0 (1  E ( sc  s0 )) (2.6) T ng qut, trong i u kin s0, gi tr c a x0 ! M (s0 ) (2.7) Cn trong i u kin s, gi tr c a xc ! M (s ) (2.8) Khi s0 bi n ng khng nhi u, ng
xc

il ng l:

ng l:

il

i ta c th trnh by gi tr xc nh sau: (2.9)

xM (s  s0 ) M (s0 )  xs s ! s0 x0  P ( s  s0 )

y l m i lin h tuy n tnh theo hm M . Ch r ng vi c s d ng lu t ny khng nh t thi t ph i bi t hm M , nh ng bi t o hm b c nh t c a n trong i u ki n s d ng, t c l bi t s thay i xung quanh i m l y m u. o hm ny trnh by nh y c a i l ng trong i u ki n s. Gi tr c a n c th thu c theo cch gi i tch ho c th c nghi m b ng cch kch thch m t (s quan st (x . M i quan h 1.7 c th m t s l y m u c a m t thi t b o tuy n tnh, t c l m i quan h t n t i gi a hi n th g v gi tr u vo x.
g=ax+b x g

Hnh 1.7. Quan h gi a 9 n th v gi tr hi

u vo

Trong i u ki n ny, a l nh y c a c m bi n v b l l ch c a thang o ho c c a c m bi n thng minh v i u ra t 4-20mA... Trong m t vi tr ng h p m i quan h gi a g v x l r t ph c t p, v d c th l hm b c 2 1.1.3.4. Khi ni m khng m b o o K t qu o l ng c trnh by b ng ph ng php s h c, cc k t qu o l ng hi u ch nh khng ph i l nh ng gi tr chnh xc. Do c s bi n ng t k t qu th, v thm vo l cc h s hi u ch nh, cc h s hi u ch nh ny c ng khng th bi t m t cch chnh xc. c tr ng cho s bi n ng v k t qu o ng i ta g i l khng m b o o.
x
C

xc

Hnh 1.8: Gi tr

o tr

c v sau hi u ch nh v i

khng

mb o o

C hai k thu t b sung cho nhau trong vi c nh gi khng m b o o. c l ng khng m b o o theo cch A Ng i ta g i cch th c nh gi khng m b o o theo cch A l cc ph ng th c d a trn qu trnh th ng k c a cc gi tr o c th c hi n nhi u l n trong cng m t i u ki n. Qu trnh c l ng ny s a ra m t kho ng bi n ng xung quanh gi tr trung bnh. p d ng ph ng php th ng k ny s cho ta m t khng m b o o uA c l ng theo cch A. c l ng khng m b o o theo cch B Ng i ta g i cch th c nh gi khng m b o o theo cch B l t t c cc ph ng th c khng d a trn qu trnh th ng k c a cc gi tr o. Theo cch ny i h i ph i c s phn on khoa h c v ph ng php o, cc i l ng nh h ng, c ng nh ph i hi u bi t v thi t b ov ph i s d ng t t c cc thng tin c th tnh cc sai s (ho c cc hi u ch nh). Cc h s v sai s hay hi u ch nh khng ph i l s bi n ng k t qu o l ng. M c nh l xc nh khng m b o o theo cch B uB quan h v i h s hi u ch nh C. u tin ph i k n l thi t b o. Nh chng ta bi t, h s hi u ch nh c tnh ton t nhi u h s khc nhau, m i h s c tr ng cho m t i l ng gy nh h ng (nhi u ho c t) n k t qu o. M m i i l ng nh h ng ny l i c m t khng m b o o khc nhau, ch ng h n uC1, uC2, uCncc nh h ng ny c th c t ng h p l i thng qua m t quy lu t F , do v y : uC ! F (uc1 , uc 2 ,...ucn )
10

Cc ch quan tr ng : khng m b o o . Chng ta khng th nh m l n hai khi ni m sai s v Sai s o l th hi n l ch, cn khng m b o o th hi n s nghi ng . Khi khng k n sai s , ch ni n s nghi ng o, th chng ta hon ton c th xy d ng c k t qu o v i b n kh n ng c th x y ra nh sau : Tr ng h p 1 : K t qu khng chnh xc v khng m b o o l n
x
ux x

Tr

ng h p 2 : K t qu chnh xc nh ng

khng
x

mb o ol n:
x

Tr

ng h p 3 :

khng

m b o uxo b nh ng k t qu khng chnh xc :

x
x

Tr

ng h p 4 : K t qu

o chnh xc v i

ux

khng
x

m b o o b :
x

ux

Khng c s ng nh t gi a cc khi ni m : sai s ng u nhin v i khng m b o o c nh gi theo cch A, c ng nh sai s h th ng v i khng m b o o c nh gi theo cch B. B ng I trnh by tm t t ki u sai s , cch th c x l v ph ng php nh gi khng m b o o. Sai s Ng u nhin Tnh ch t thay H th ng Tnh ch t c i Cch th c x l Lu t ng u nhin ho c Ph ng php nh gi Ki u A

nh

Phn tch v t l

Ki u B

B ng I. Sai s v khng m b o o khng m b o chu n t ng h p uc Ng i ta g i khng m b o chu n t ng h p uc l khng k t qu c hi u ch nh, n bao g m c khng m b o o cch A (uA) v theo cch B (uB). uc c tnh theo lu t h p thnh L gi a uA v uB: uc=L(uA, uB) (2.10) 1.1.4. Cch nh gi khng m b o o theo ki u A

mb o o iv i c c l ng theo

11

khng m b o o theo ki u A c hi u l khng m b o o theo ph ng php th ng k, t c l s bi n ng o khng theo quy lu t. tnh ton khng m b o o theo ki u A, ng i ta th c hi n theo cc b c sau : 1- Th c hi n n l n o trong cng m t i u ki n : x1, x2, xn

xi
2- Gi tr trung bnh c a cc l n o : x !
i !1

n n cc l n o,
n

3- Sai s d : v i ! x i  x th hi n kho ng cch t gi tr trung bnh kho ng cch ny cng b cng t t. Tnh ch t c a vi l ch ng minh b ng cng th c ton h c. cch tnh c a cc b c 1 v 2.

vi ! 0 ,
i !1 n

i u ny d dng

c i m ny cho php chng ta ki m tra l i

Ch : Khi tnh ton th c t , do xi v x l g n ng do v y b ng 0, nh ng g n b ng 0 l c.

v i khng tuy t
i !1

v i2
4- Tnh l ch bnh qun ph ng: W( x i ) !
i !1

n 1

v i2
56bnh : L u l ch bnh qun ph khng ng trung bnh : W( x ) !
i !1

n ( n  1) l ch bnh qun ph ng trung

m b o o theo ki u A chnh b ng

u A ! W( x ) thu t ton tnh khng m b o o theo ki u A

12

B t

x1,x2 xn
n

xi
x!
i !1

vi=x i- x

vi } 0
i !1

sai

ng

v i2
W( x ) !
i !1

n (n  1)

u A ! W( x )

K t thc Hnh 1.9: L u thu t ton tnh khng m b o o theo ki u A

13

B ng phn b Student trong tnh ton

khng

m b o o m r ng :

1.1.5.

Cch nh gi

khng

m b o o theo ki u B

14

khng m b o o theo ki u B c hi u l kho ng bi n ng o do cc nguyn nhn h th ng gy nn. y cc nguyn nhn h th ng c th k n l : sai s c a thi t b o, c a i t ng o, c a ph ng php o, c a ng i o, v c a mi tr ng Cc nguyn nhn nh h ng tr c ti p n k t qu o c th hi n hnh 5. By gi chng ta phn tch t ng nh h ng n k t qu o, sau t ng h p l i thnh khng m b o o theo ki u B. 1.4.3.1. S nh h ng c a Thi t b o M1 V i m i thi t b o, cc thng s k thu t cung c p b i hng cung c p. Cc thng s lin quan n s nh h ng ny chnh l s bi n ng khi th c hi n php o, th ng th s bi n ng ny c nh gi theo lu t phn b xc su t hnh ch nh t. y, th hi n thng s i x ng, th ng th ng i ta s d ng lu t Gausse ho c g n gausse. Cu i cng th c hi n php bi n i n gi n : a () Ui ! i 3 Trong Ui l khng m b o o c a thi t b s d ng ai l 1/2 chnh xc c a thi t b o cung c p b i nh s n xu t. V d : M t thi t b o c chnh xc t ng i l l 0.01, th ai=0,01 v 0.01 Ui ! 3 Thng th ng chnh xc c a thi t b c tnh theo cc thng s k thu t c a thi t b o v l hm s c a d i o, th i gian t th i i m chu n ho n lc th c hi n php o. V d i v i multimet 2010: (cc thng s k thu t trnh by hnh d i y) : chnh xc c a thi t b o c tnh theo cng th c : ai= (ppm c a gi tr o+ppm c a thang o) trong ppm l m t ph n m t tri u (parts per million) v d : 10ppm=0.001% Ch ng h n th i i m th c hi n php o i n p d i 75V l 6 thng th chnh xc c a thi t b c tnh nh sau : -6 aV = 10 (75.35+100. 5) (V)

15

B ng: Thng s k thu t c a multimeter 2010

16

1.4.3.2. S nh h ng c a ph ng php o Ph ng php o l m t trong nh ng nguyn nhn gy nh h ng tr c ti p n k t qu o. Nh chng ta bi t c hai ph ng php i n hnh trong o l ng : Ph ng php o tr c ti p v ph ng php o gin ti p. Trong ph ng php o tr c ti p th khng m b o o c tnh t khng m b o o c a thi t b o. Trong ph ng php o gin ti p th k t qu o c suy ra t vi c o nhi u thng s khc nhau, do v y khng m b o o c tnh nh sau : N u y=f(xi) th

Trong tr ng h p cc xi c l p tuy n tnh v i nhau, n u chng ph thu c nhau th ph i k n m t h s n a trong cng th c l COV (x1, x2)h s t ng quan. Trong ph n ny khng c p nhi u n vi c tnh ton ny. M t s hm c tnh nh sau :

1.4.3.3. S nh h ng c a mi tr ng : Mi tr ng l y u t quan tr ng trong vi c nh gi k t qu o, n khng nh ng gy nh h ng n bi n ng o m cn c th lm d ch chuy n k t qu o i m t kho ng no . Do i t ng o v i l ng mi tr ng c th c quan h tuy n tnh ho c phi tuy n, nn khng th b s d ch chuy n b ng cch c ng tr n thu n m t l n, m trong th c t c n ph i kh o st s nh h ng ny n i t ng o. nh gi ng s nh h ng c a y u t mi tr ng ln thi t b o c n thi t ph i hi u b n ch t v t l c a s nh h ng ny, sau l y ng c tnh c a s nh h ng v t bi n ng c a mi tr ng c th tnh c s bi n ng c a i t ng o. S bi n ng ny chnh l khng m b o o c a mi tr ng ln i t ng o. Ch r ng : Vi c d ch chuy n i u ki n o c th c hi u ch nh nh vo ng c tnh. Ng i ta g i l b k t qu o. 1.4.3.4. S nh h ng c a con ng i:
17

Vi c ny hon ton c th n t s ch quan c a ng i th c hi n o ho c t khch quan c a ng i o. V n ny hon ton c th kh c ph c c b ng vi c thay th ng i th c hi n. Do v y s nh h ng ny trong khi tnh ton nhi u khi h c th b qua. 1.4.3.5. nh h ng c a b n thn i t ng o. i t ng o nhi u khi b sai trong qu trnh th c hi n php o, tuy nhin trong th c t ng i ta t khi t i s nh h ng ny. khng khng m b o o theo ki u B : m b o o theo ki u B c tnh l :

trong cc ui l (i=1-5) l 1.1.6. khng

khng

mb o o

c tnh nh trn.

m b o o t ng h p

Uc ! U A  U B 1.1.7. K t qu Trnh by k t qu o c bi u di n : o

X ! X s kU c K l h s m r ng Cu h i n t p

18