www.hanhchinhvn.

com

Tm l hc i cng
---------------

Phn 1. C s khoa hc ca Tm l.
I. Bn cht hin tng tm l ngi 1. Khi nim Tm l: Th gii tm l ca con ngi v cng k diu v phong ph. Tm l bao gm tt c nhng hin tng tinh thn xy ra trong u c con ngi, gn lin v iu hnh, iu chnh mi hnh vi, hnh ng, hot ng ca con ngi. Khoa hc nghin cu v cc hin tng tm l ca con ngi gi l tm l hc. 2. Bn cht ca tm l Ch ngha duy vt bin chng khng nh rng: tm l ngi l s phn nh hin thc khch quan vo no ngi thng qua ch th, tm l ngi mang bn cht x hi v c tnh lch s a.S phn nh hin thc khch quan vo no ngi thng qua ch th. - TL ngi khng phi do thng , do tri sinh ra cng khng phi do no tit ra nh gan tit ra mt m TL ngi l s phn nh hin thc khch quan vo no con ngi thng qua lng knh ch quan. - TG khch quan tn ti bng cc thuc tnh khng gian, thi gian v n lun lun vn ng. Phn nh l thuc tnh chung ca mi s vt, hin tng ang vn ng, phn nh l s tc ng qua li gia cc loi vt cht, kt qu l li du vt (hnh nh) tc ng c hai h thng tc ng v chu s tc ng. VD: nc chy, mn; vin phn vit ln bng en li vt phn trn bng v ngc li bng lm mn vin phn, li vt trn vin phn (phn nh c hc); cy ci hng v nh sng Phn nh l sn phm ca no b con ngi, n din ra t n gin n phc tp v c s chuyn ho ln nhau: t phn nh c, l, ho n phn nh sinh vt v phn nh XH, trong c phn nh T.l. Phn nh tm l l mt phn nh c bit: + l s tc ng ca hin thc khch quan vo h thn kinh, vo no b con ngi t chc cao nht ca vt cht. Ch c h thn kinh v no ngi mi c kh nng nhn c s tc ng ca hin thc khch quan, to ra trn no hnh nh tinh thn (tm l) cha ng trong vt vt cht, l cc qu trnh sinh l, sinh ho trong h thn kinh v no b. Nh C.Mc ni: tinh thn, t tng, tm l chng qua l vt cht c chuyn vo trong u c, bin i trong m c. + Phn nh tm l to ra hnh nh tm l (bn sao chp) v th gii. Hnh nh tm l l kt qu ca qu trnh phn nh TG khch quan vo no b. Song hnh nh tm l khc v cht so vi cc hnh nh c l ho sinh vt ch: * Hnh nh tm l mang tnh sinh ng v sng to. VD: hnh nh TL v mt cun sch trong u mt ngi bit ch khc xa v cht vi hnh nh vt l vt cht trong gng l hnh nh cht cng. * Hnh nh TL mang tnh ch th, chu nh hng ca ch th v ph thuc vo ch th. Ngha l con ngi phn nh TG bng hnh nh tm l thng qua lng knh ch quan ca mnh. Tnh ch th ny th hin ch: Cng nhn s tc ng ca TG v cng mt hin thc KQ nhng nhng ch th khc nhau cho ta nhng hnh nh TL vi nhng mc v sc thi khc nhau. Cng c khi cng mt hin thc KQ tc ng n mt ch th duy nht nhng vo thi im khc nhau, hon cnh khc nhau, vi trng thi c th, tinh thn khc nhau s cho ta thy mc biu hin v cc sc thi TL khc nhau ch th y.

www.hanhchinhvn.com

+ Chnh ch th mang hnh nh TL l ngi cm nhn, cm nghim v th hin r nht. Cui cng thng qua cc mc v sc thi TL khc nhau m mi ch th t thi , hnh vi khc nhau i vi hin thc. Vy do u m tm l ngi ny khc vi TL ngi kia v TG? iu do nhiu yu t chi phi. Trc ht, do mi con ngi c nhng c im ring v c th, gic quan, h thn kinh v no b. Mi ngi c hon cnh sng ring, iu kin gio dc khng ging nhau, c bit mi c nhnth hin mc tch cc hot ng, tch cc giao lu khc nhau trong cuc sng. V vy tm l ca ngi ny khc vi TL ca ngi kia. T lun im trn, ta c th rt ra mt s kt lun thc tin sau: + TL c ngun gc l TGKQ, v th khi nghin cu cng nh khi hnh thnh, ci to TL ngi phi nghin cu hon cnh trong con ngi sng v hot ng. + TL ngi mang tnh ch th, v th trong dy hc gio dc cng nh trong quan h ng x phi ch nguyn tc st i tng, ch n ci ring trong TL mi ngi. + TL l sn phm ca hot ng v giao tip, v th phi t chc hot ng v cc quan h giao tip nghin cu hnh thnh v pht trin tm l ngi b. Bn cht x hi TL ngi TL ngi l s phn nh HTKQ, l chc nng ca no, l kinh nghim XH lch s bin thnh ci ring ca mi ngi. TL con ngi khc xa vi TL ca cc loi ng vt cao cp ch: TL ngi c bn cht XH v mang tnh LS. Bn cht XH v tnh LS ca TL ngi th hin nh sau: + TL ngi c ngun gc l TGKQ (TN&XH), trong ngun gc XH l ci quyt nh (Q lun XH). Ngay c phn t nhin trong TG cng c XH ho. Phn XH ca TG quyt nh TL ngi th hin cc quan h KTXH, cc mi quan h o c, php quyn, cc mi quan h con ngi vi con ngi t quan h gia nh, lng xm, qu hng, khi ph cho n cc quan h nhm, quan h cng ng Cc mi quan h trn quyt nh bn cht TL ngi, l s tng ho cc mi quan h XH. Trn thc t, nu c ngi thot ly khi cc quan h XH, quan h con ngi vi nhau th TL s mt i bn tnh ngi. + TL ngi l sn phm ca hot ng giao tip ca con ngi trong cc mi quan h Xh. Con ngi va l mt thc th TN va l mt thc th XH. Phn TN con ngi (c im c th, gic quan, thn kinh, no b) c XH ho mc cao nht. L mt thc th XH, con ngi l ch th ca nhn thc, ch th ca hot ng giao tip vi t cch l mt ch th tch cc, ch ng sng to. TL ca con ngi l sn phm ca con ngi vi t cch l ch th XH do TL con ngi mang y du n XH v LS ca con ngi. + TL ca mi c nhn l kt qu ca qu trnh lnh hi, tip thu vn kinh nghim XH, nn VHXH thng qua hot ng v giao tip trong gio dc gi vai tr ch o. hot ng ca con ngi v mi quan h giao tip cu con ngi trong XH c tnh quyt nh. + TL ca mi con ngi hnh thnh pht trin v bin i cng vi s pht trin ca LS c nhn, LS dn tc v cng ng. TL ca mi con ngi chu s ch c bi LS ca c nhn v ca cng ng. + Tm li TL ngi c ngun gc XH, v th phi nghin cu mi trng XH, nn vn ho XH, cc quan h XH trong con ngi sng v hot ng. Cn phi t chc c hiu qu hot ng dy v hc trong gio dc cng nh cc hot ng ch o tng giai on, la tui khc nhau hnh thnh, pht trin TL con ngi. *ng dng ngnh: + Nh qun l cn XD mi quan h qua li trong ni b tp th, gn kt tng phn vo hot ng chung ca TT khi ra Q m bo s tn ti v hot ng ca TC, trnh s b phi trong TC.

www.hanhchinhvn.com

+ Nh QL cn to iu kin thun li cp di hot ng tch cc, hon thin bn thn. Nh QL cn c nhng tc ng tch cc trong vic t chc nhn s v tm l ca conn gi pht trin, bin i cng vi s pht trin bin i ca LSXH loi ngi. 3. Chc nng ca tm l + nh hng cho hot ng, v ng c, mc ch. + iu khin, kim tra hot ng bng chng trnh, k hoch,phng php, phng thc tin hnh. + iu chnh hot ng cho ph hp vi mc tiu xc nh, ph hp vi iu kin v hon cnh thc t. II. Hot ng giao tip v tm l A. Hot ng 1. Khi nim. Di gc trit hc, hot ng l mi quan h bin chng ca ch th v khch th. Ch th l con ngi, KT l hin thc KQ. H c xem l qu trnh c s chuyn ho ln nhau gia hai cc: CT v KT. Di gc sinh hc, hot ng l s tiu hao nng lng thn kinh v bp tht ca con ngi khi tc ng vo HTKQ nhm tho mn nhu cu VC v TT. Di gc tm l hc, hot ng c hiu l phng thc tn ti ca con ngi trong TG. Hot ng l mi quan h tc ng qua li gia con ngi v TG (khch th) to ra sn phm c v pha TG v c v pha con ngi (ch th). Trong mi quan h , c hai qu trnh din ra ng thi, b sung cho nhau, thng nht vi nhau. + Qu trnh th nht l qu trnh i tng ho, cn gi l qu trnh xut tm. TL ca con ngi (ch th) c bc l, khch quan ha trong qu trnh lm ra sn phm. Nh chng ta mi c th hiu c TL con ngi thng qua hot ng. + Qu trnh th hai l qu trnh ch th ho, cn gi l qu trnh nhp tm: con ngi chuyn ni dung khch th vo bn thn mnh to nn tm l, thc, nhn cch ca bn thn. y l qu trnh chim lnh TG, qu trnh nhp tm. Nh vy trong hot ng con ngi va to ra sn phm v pha TG, va to ra tm l, thc ca mnh hay ni khc i, TL. thc, nhn cch c bc l, hnh thnh v pht trin trong hot ng. 2. c im hot ng + H bao gi cng l H c i tng. T ca H l ci ta tc ng vo nhm lm thay i hoc chim lnh. l ng c, ng c lun lun thc y con ngi hot ng. VD: i tng ca hc tp l tri thc, k nng, k xo chng c kh nng tho mn nhu cu nhn thc hc tp ca con ngi nn n tr thnh ng c ch thc thc y con ngi tch cc hc tp. + H bao gi cng c ch th, do ch th thc hin, c th l mt hoc mt nhm ngi. + H bao gi cng c tnh mc ch. M ca H l lm bin i TG (khch th) v bin i bn thn (ch th).Tnh mc ich gn lin vi tnh i tng. Tnh M b ch c bi ni dung XH. + H vn hnh theo nguyn tc gin tip. Trong hot ng, con ngi phi s dng s dng cc cng c lao ng, ngn ng tc ng vo i tng. Nhng cng c gi chc nng trung gian gia ch th v i tng to ra tnh gin tip ca hot ng. iu ny ch ra s khc bit v cht gia hot ng ca con ngi vi hnh vi bn nng ca con vt. 3. Cu trc Gm 6 thnh t c mi quan h bin chng vi nhau: + V pha ch th bao gm 3 thnh t: Hot ng Hnh ng Thao tc (n v thao tc ca hot ng mt k thut)

www.hanhchinhvn.com

+ V pha i tng bao gm 3 thnh t: ng c Mc ich Phng tin ( ni dung i tng ca hot ng mt tm l) S khi qut cu trc v m ca hot ng: Ch th Hot ng c th Hnh ng Thao tc Khch th ng c

Mc ch Phng tin

Sn phm 4. Phn loi a. Xt v phng din pht trin c th, c 4 loi H: vui chi hc tp, lao ng hot ng XH. b. Xt v phng din sn phm (vt cht hay tinh thn, H c chia thnh hai loi H ln: + H thc tin: hng vo cc vt th hay quan h, to ra sn phm vt cht l ch yu. + H l lun: din ra vi hnh nh, biu tng, khi nim to ra sn phm tinh thn. Hai loi H ny lun lun tc ng qua li, b sung cho nhau. c. Xt v phng din i tng H: H c chia thnh 4 loi: + H bin i: H hng ti lm thay i hin thc: TN-Xh-CN. + H nhn thc: l loi H tinh thn, phn nh TGKQ nhng khng lm bin i cc vt th thc, quan h thc. + H nh hng gi tr: l H tinh thn xc nh ngha ca thc ti vi bn thn ch th. + H giao lu (giao tip): l H thit lp v vn hnh mi QH ca con ngi vi nhau . Tm li, con ngi c rt nhiu loi H khc nhau, gn b mt thit vi nhau. S phn loi ch l t/i. B. Giao tip Sng trong XH, con ngi khng ch c quan h vi TG SVHT bng H c i tng, m cn c QH vi nhau, vi XH. QH l giao tip 1. Khi nim GT l mi quan h gia con ngi vi con ngi, th hin s tip xc TL gia ngi v ngi, thng qua con ngi trao i vi nhau v thng tin, cm xc, tri gic ln nhau, nh hng tc ng qua li vi nhau. Ni cch khc, GT l qu trnh xc lp v vn hnh cc quan h ngi ngi, hin thc ho cc QHXH gia ch th ny vi ch th khc. Mi QH giao tip gia con ngi vi con ngi c th xy ra vi cc hnh thc khc nhau:

www.hanhchinhvn.com

+ GT gia c nhn vi c nhn + GT gia c nhn vi nhm + GT gia nhm vi nhm, gia nhm vi cng ng. GT va mang tnh XH, va mang tnh cht c nhn. TC XH ca GT th hin ch, n c ny sinh, hnh thnh trong XH v s dng cc phng tin do con ngi lm ra, c truyn t th h ny qua th h khc. TC c nhn th hin ni dung, phm vi, nhu cu, phong cch, k nng GT ca mi ngi. 2. Chc nng a. CN thng tin: Qua GT, con ngi trao i, truyn t tri thc, kinh nghim vi nhau b. CN cm xc: GT khng ch bc l cm xc m cn to n tng, cm xc mi gia cc ch th c. CN nhn thc v nh gi ln nhau :Trong GT, mi ch th t bc l quan im, t tng, thi , thi quen ca mnh, cc ch th khc c th nhn thc c v nhau v lm c s nh gi ln nhau. d. CN iu chnh hnh vi: Trn c s nhn thc v nh gi ln nhau, t nh gi bn thn, mi ch th c kh nng t iu chnh hnh vi ca mnh v tc ng n hnh ng ca ch th khc 3. Phn loi a. Cn c vo phng tin GT, chia thnh 3 loi: + GT bng ngn ng: l hnh thc GT c trng ca con ngi bng cch s dng nhng tn hiu chung ca ngn ng. + GT bng tn hiu phi ngn ng: GT qua c ch, nt mt, iu b. S kt hp gia cc ng tc khc nhau th hin sc thi khc nhau. + GT vt cht: thng qua hnh ng vi vt th. b. Cn c vo khong cch, c hai loi: + GT trc tip: l GT mt i mt, cc ch th trc tip pht v nhn tn hiu ca nhau + GT gin tip: l GT qua th t, phng tin KT hoc c khi qua ngoi cm, thn giao cch cm c. Cn c vo quy cch giao tip: chia thnh 2 loi + GT chnh thc: GT din ra theo quy nh, th ch, chc trch . cc ch th phi tun th mt s yu cu xc nh. VD: GT gia gio vin v HS, gia cc nguyn th QG + GT khng chnh thc: l GT khng b rng buc bi cc nghi thc m da vo tnh t nguyn, t gic, ph thuc vo nhu cu, hng th, cm xc ca cc ch th. VD: GT gia cc c nhn trn mt chuyn xe, cng xem mt trn bng C. Tm l l sn phm ca H giao tip 1. Quan h GT v hot ng Nhiu nh TL hc cho rng, GT nh l mt dng c bit ca hot ng. Xt v mt cu trc, GT c cu trc chung ca hot ng. GT cng din ra bng cc hnh ng v cc thao tc c th, s dng cc phng tin khc nhau nhm t nhng mc ch xc nh, tho mn nhu cu c th. Hn na, GT c cc c im c bn ca mt hot ng: c ch th, c i tng GT cng l mt hot ng. Mt s nh TL hc khc cho rng GT v hot ng l hai phm tr ng ng, phn nh hai loi quan h ca con ngi vi th gii. H c hiu l quan h vi i tng l vt th, giao tip l quan h vi con ngi. Trong cuc sng, H v GT c quan h qua li vi nhau: + C trng hp, GT l iu kin ca mt H khc. VD: trong lao ng SX th GT l iu kin con ngi phi hp vi nhau nhm thc hin mt hot ng chung.

www.hanhchinhvn.com

+ C trng hp, H l iu kin thc hin mi quan h giao tip gia con ngi vi con ngi. in hnh l trong giao tip vt cht, GT phi ngn ng, cc hnh ng, c ch, iu b l iu kin thc hin vic trao i thng tin, cm xc, VD: cc din vin ma, kch cm giao tip vi khn gi. C th ni, H v GT l hai mt khng th thiu ca cuc sng con ngi, n c vai tr quan trng trong qu trnh hnh thnh v pht trin tm l, nhn cch con ngi. 2. TL l sn phm ca H v GT CN duy vt BC khng nh: TL con ngi c ngun gc t bn ngoi, t th gii KQ chuyn vo no ngi. Trong TG , cc quan h XH, nn vn ho XH l ci quyt nh tm l ngi. Bng H v GT, con ngi vi t cch l ch th tip thu cc kinh nghim XH, LS, bin n thnh TL, nhn cch. Ni cch khc, TL l sn phm ca H v GT. H v GT, mi quan h gia chng l quy lut tng qut hnh thnh v biu l TL ngi. Phn 2. Hot ng nhn thc Nhn thc l mt trong ba mt c bn ca i sng tm l con ngi (nhn thc, tnh cm v hnh ng). N quan h cht ch vi cc mt kia, nhng khng ngang bng v nguyn tc. N cng c quan h mt thit vi cc hin tng tm l khc ca con ngi. Nhn thc l mt qu trnh. con ngi qu trnh ny thng gn vi mc ch nht nh nn nhn thc ca con ngi l mt hot ng. c trng ni bt ca hot ng nhn thc l phn nh hin thc khch quan. Hot ng ny gm nhiu qu trnh khc nhau, th hin nhng mc phn nh khc nhau v mang li nhng sn phm khc nhau v hin tng khch quan (hnh nh, hnh tng, biu tng, khi nim). A. Cm gic v Tri gic 1. Cm gic a. Khi nim Mi s vt, hin tng chung quanh ta u c bc l bi hng lot nhng thuc tnh b ngoi nh: mu sc, kch thc, trng lng, khi lng, tnh cht Nhng thuc tnh c lin h vi b no ngi nh c cm gic, tc ng n tng gic quan ca con ngi v cho con ngi nhng cm gic c th. Cm gic l hnh thc u tin m qua mi lin h tm l ca c th vi mi trng c thit lp. Cm gic l mt mc phn nh tm l u tin, thp nht ca con ngi ni chung v ca hot ng nhn thc ni ring. Do , c th hiu: Cm gic l mt qu trnh tm l phn nh tng c im, tng thuc tnh ring l, b ngoi ca s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo cc gic quan ca con ngi. b. c im + Cm gic l mt qu trnh tm l, ngha l c ny sinh, c din bin v c kt thc mt cch r rng, c th.Khi kch thch ngng tc ng th cm gic ngng tt. + Cm gic ch phn nh tng thuc tnh ring l, c th ca s vt hin tng thng qua hot ng ca tng gic quan ch khng phn nh c trn vn, y cc thuc tnh ca s vt, hin tng. + Cm gic phn nh hin thc khch quan mt cch trc tip, tc l s vt, hin tng phi tc ng trc tip vo cc gic quan ca con ngi th mi to ra c cm gic. + Cm gic ca con ngi khc xa v cht so vi cm gic ca ca con vt. c. Bn cht

www.hanhchinhvn.com

Bn cht ca cm gic con ngi mang tnh cht x hi, l im khc nhau cn bn v cht so vi CG ca con vt, BC Xh ngi c th hin nhng im sau: + i tng phn nh ca cm gic ngi ngoi s vt hin tng vn c trong t nhin phn nh nhng thuc tnh ca SVHT do con ngi sng to ra trong qa trnh lao ng qu trnh H v GT, tc l c bn cht x hi. + C ch sinh l ca cm gic ngi khng ch gii hn ph thuc h thng tn hiu th nht m cn chu s chi phi bi H ca h thng tn hiu th hai l h thng tn hiu ngn ng, tc cng c bn cht x hi. + CG ngi ch l mc nh hng u tin s ng nht ch khng phi l mc cao nht, duy nht nh mt s loi ng vt. CG ngi chu s tc ng v nh hng ca nhiu hin tng TL khc ca con ngi. + Cm gic ca con ngi c pht trin mnh m v phong ph di nh hng ca ca hot ng v gio dc, tc cm gic ca con ngi c to ra theo phng thc c th ca XH, do mang m c tnh XH (VD: do hot ng ngh nghip m c nhng ngi th dt phn bit c ti 60 mu en khc nhau hay c ngi u bp nm c bng mi hay c ngi c c bng tay, c ngi th o c bng mt. ngi gio vin c th nhn c bng tai thc hc tp ca hc sinh pha sau lng mnh) . Vai tr + L hnh thc nh hng u tin ca con ngi trong hin thc khch quan, to nn mi lin h trc tip gia c th v mi trng chung quanh. + L ngun cung cp nhng nguyn vt liu cho chnh cc hnh thc nhn thc cao hn. Cm gic l vin gch xy nn ton b lu i nhn thc. L-nin vit: Tt c hiu bit u bt ngun t kinh nghim, t cm gic, tri gic. Nu khng c cm gic th chng ta khng th bit g v nhng hnh thc ca vt cht, cng nh nhng hnh thc ca vn ng. + CG l iu kin quan trng m bo trng thi hot ng ca v no, nh m bo hot ng thn kinh (hot ng tinh thn) ca con ngi c bnh thng. Cc nghin cu cho thy tnh trng i cm gicth cc chc nng sinh l v tm l ca con ngi s b ri lon. + CG l con ng nhn thc hin thc khch quan c bit quan trng i vi nhng ngi b khuyt tt. Ngi m, cm, ic nhn ra nhng ngi thn v hng lot vt l nh cm gic, c bit l xc gic. e. Quy lut + Quy lut ngng cm gic: Mun c cm gic th phi c kch thch vo cc gic quan v kch thch phi t ti mt gii hn nht nh, gii hn m kch thch gy ra c cm gic gi l ngng cm gic. CG c hai ngng: - Ngng CG trn: l cng kch thch ti a vn cn gy c CG. - Ngng CG di: l cng kch thch ti thiu gy c CG. Kh nng cm nhn c kch thch ny gi l nhy ca CG. Mi gic quan thch ng vi mt loi kch thch nht nh v c nhng ngng xc nh. VD: Phm vi gi ngng CG di v ngng CG trn ca CG nhn (th gic) ngi l nhng sng nh sng c bc sng t 390 m 780 m. Phm vi gia hai ngng CG ny l vng CG c trong c mt vng phn nh tt nht. CG cn phn nh s khc nhau gia cc kch thch. Nhng kch thch phi c mt t l chnh lch ti thiu v cng hay v tnh cht th ta mi cm thy c s khc nhau gia hai kch thch. Mc chnh lch ti thiu v cng hoc tnh cht ca hai kch thch phn bit s khc nhau gia chng gi l ngng sai bit, ngng SB ca mi Cg l mt hng s.VD: i vi CG th gic l 1/100, thnh gic l 1/10 + Quy lut thch ng: L kh nng thay i nhy cm ca cm gic cho ph hp vi s thay i ca cng kch thch, khi cng kch thch tng th gim nhy cm v ngc li. VD: khi ang ch sng c cng kch thch ca nh sng mnh, i vo ch ti l ch c cng kch thch yu th lc u ta khng nhn thy g nhng dn dn sau ta mi thy r l do s thch ng ca CG, trng hp ny l tng nhy cm ca CG nhn.

www.hanhchinhvn.com

QL thch ng c tt c cc loi cm gic nhng mc thch ng khc nhau. Cm gic th gic c kh nng thch ng cao, cm gic au hu nh khng thch ng. Kh nng thch ng ca cm gic c th pht trin do rn luyn. VD: cng nhn luyn kim c th chu ng c nhit ln ti 50 oC - 60oC trong hng gi ng h. + Quy lut tc ng ln nhau: Cc cm gic khng tn ti c lp m lun tc ng qua li. Trong s tc ng ny, cc cm gic lm thay i tnh nhy cm ca nhau v din ra theo quy lut: S kch thch yu ln mt c quan phn tch ny s lm tng ln nhy cm ca mt c quan phn tch kia, s kch thch mnh ln 1 c quan ph.tch ny s lm gim nhy cm ca mt c quan ph. tch kia. S tc ng ln nhau ca cc cm gic c th din ra ng thi hay ni tip trn nhng cm gic cng loi hay khc loi. C hai loi tng phn: TP ni tip v TP ng thi. VD: sau mt kch thch lnh th mt kch thch m ta thy c v nng hn, l TP ni tip. Mt ngi c ln da ngm ngm mc b ti (xm, en) ta thy h cng en hn, l TP ng thi. C s sinh l ca quy lut ny l mi lin h trn v no ca c quan phn tch v quy lut cm ng qua li gia hng phn v c ch trn v no. 2. Tri gic a. Khi nim: Khc vi cm gic, tri gic l mt mc mi ca nhn thc cm tnh, n khng phi l tng th cc thuc tnh ring l, m l mt s phn nh s vt, hin tng ni chung trong tng ho cc thuc tnh ca n. Vy, tri gic l mt qu trnh tm l phn nh mt cch trn vn nhng c im, thuc tnh b ngoi ca s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo cc gic quan ca con ngi. b. c im: + Nhng c im ging vi cm gic: - Cng l mt qu trnh tm l, tc l c c 3 giai on :ny sinh, din bin v kt thc, ch phn nh thuc tnh trc quan, b ngoi ca s vt, hin tng - Cng phn nh hin thc khch quan mt cch trc tip khi chng tc ng vo cc gic quan ca con ngi. + Nhng c im khc vi CG: - Tri gic phn nh mt cch trn vn cc thuc tnh b ngoi ca s vt, hin tng m CG th ch phn nh ring l. Tnh trn vn ca tri gac l do tnh trn vn khch quan ca bn thn s vt, hin tng quy nh. Kinh nghim c ngha rt ln i vi tnh trn vn ny, cho nn ch cn tri gic mt s thnh phn rieng l ca SVHT ta cng c th tng hp c cc thnh phn v to nn hnh nh trn vn ca SVHT. - Tri gic phn nh s vt hin tng theo nhng cu trc nht nh. Cu trc ny khng phi tng s cc cm gic m l s khi qut c tru xut t cc cm gic trong mi lin h qua li gia cc thnh phn ca cu trc y mt khong thi gian no . - Tri gic l qu trnh tch cc, gn lin vi hot ng cu con ngi. Tri gic mang tnh t gic gii quyt mt nhim v nhn thc c th no , l mt hnh ng tch cc trong c s kt hp cht ch ca cc yu t ca cm gic v vn ng. Tuy tri gic l giai on cao hn cm gic nhng vn thuc giai on nhn thc cm tnh, ch phn nh c nhng thuc tnh b ngoi, ring l ca s vt hin tng ang trc tip tc ng vo cc gic quan con ngi. hiu bit tht su sc v TN-XH v bn thn, con ngi phi thc hin giai on nhn thc l tnh. . Vai tr: - Vi t cch l mt mc nhn thc cm tnh cao hn CG, Tri gic l l thnh phn chnh ca nhn thc cm tnh, nht l ngi trng thnh. - Tri gic l iu kin quan trng cho vic nh hng hnh vi v hot ng ca con ngi rtong mi trng chung quanh. Hnh nh ca tri gic thc hin chc nng iu chnh cc hnh ng.

www.hanhchinhvn.com

- C vai tr l hnh thc tri gic cao nht, tch cc nht, ch ng v c mc ch l: kh nng quan st (c bit l cc lnh vc ngh thut, hi ho, kch, in nh ), iu ny lm cho tri gic ca con ngi khc xa vi tri gic ca con vt d. Quy lut + QL v tnh i tng: Hnh nh trc quan m tri gic em li bao gi cng thuc v mt s vt hin tng ca TG bn ngoi. Tnh i tng ca tri gic ni ln s phn nh HTKQ chn thc ca tri gic v n c hnh thnh do s tc ng ca SVHT xung quanh vo gic quan con ngi. Tnh i tng l c s ca chc nng nh hng cho hnh vi v hot ng ca con ngi + QL v tnh la chn Tri gic ca con ngi khng ng thi phn nh tt c cc SVHT ang trc tip tc ng, m n ch tch ra mt s tc ng trong v vn nhng tc ng tri gic mt i tng no , l qu trnh tch i tng ra khi bi cnh. c im ny ni ln tnh la chn ca tri gic. QL ny c nhiu ng dng trong thc t nh kin trc, trang tr, ngu trang v trong dy hc nh trnh by ch vit ln bng, thay i mu mc hoc gch di nhng ch c quan trng. + QL v tnh ngha Tri gic ngi gn cht vi t duy, vi bn cht ca SVHT, n din ra c thc, tc l gi c tn ca SVHT ang tri gic trong c, xp c chng vo mt nhm, mt lp SVHT nht nh, khi qut vo nhng t xc nh. Ngay c khi tri gic mt SVHT khng quen bit ta vn c gng ghi nhn trong mt ci g ging vi cc i tng m ta quen bit hoc xp n vo mt loi SVHT bit, gn gi nht i vi n. + QL v tnh n nh Tnh n nh ca tri gic l kh nng phn nh SVHT khng thay i khi iu kin tri gac thay i., song chng ta vn tri gic c SVHT nh l SVHT n nh v hnh dng, kch thc, mu sc. l tnh n nh ca tri gic. VD: trc mt ta l em b, xa hn sau n l chng thanh nin, trn vng mc mc d hnh nh em b ln hn chng thanh nin nhng ta vn cm thy chng thanh nin ln hn em b. + QL tng gic S ph thuc ca tri gic vo ni dung i sng tm l con ngi, vo c im nhn cch ca h c gi l hin tng tng gic. Nh vy, chng t rng chng ta c th iu khin c tri gic. + o gic o gic l tri gic khng ng, b sai lch, nhng hin tng ny tuy khng nhiu song n c tnh quy lut. Ngi ta li dng quy lut ny ng dng vo trong cc lnh vc kin trc, hi ho, trang tr, trang phc B. T duy v Tng tng 1. T duy a. Khi nim Trong thc t cuc sng, c rt nhiu ci m ta cha bit, cha hiu. Song lm ch c thc tin, con ngi cn phi hiu thu o nhng ci cha bit , phi vch ra ci bn cht, mi quan h, lin h c tnh quy lut ca chng. Qu trnh nhn thc gi l t duy. T duy l mt qu trnh tm l thuc nhn thc l tnh, l mt mc nhn thc mi v cht so vi cm gic v tri gic giai on nhn thc cm tnh. T duy phn nh nhng thuc tnh, bn cht bn trong, nhng mi kin h v quan h c tnh quy lut ca SVHT trong hin thc khch quan m trc ta cha bit.

www.hanhchinhvn.com

10

Qa trnh phn nh ny l qu trnh gin tip, c lp v mang tnh khi qut, c ny sinh trn c s hot ng thc tin, t s nhn thc cm tnh nhng vt xa cc gii hn ca nhn thc cm tnh. b. Bn cht T duy ca con ngi mang bn cht XH. BCXH ca t duy c th hin nhng mt sau y: + Mi hnh ng t duy u da vo kinh nghim m cc th htrc tch lu c, tc l da vo kt qu hot ng nhn thc m XH loi ngi t c trnh pht trin LS lc . + T duy s dng vn t ng do cc th h trc sng to ra vi t cch l phng tin biu t, khi qut v gi gn cc kt qu hot ng nhn thc ca loi ngi. + Qu trnh t duy c thc y bi nhu cu ca XH, ngha l ngh ca con ngi c hng vo vic giii quyt cc nhim v cp thit,, nng hi nht ca giai on LS ng i. + T duy mang tnh tp th, tc l TD phi s dng cc ti liu thu c trong cc lnh vc tri thc lin quan, nu khng s khng gii quyt c cc nhim v t ra. + T duy l gii quyt nhim v v vy n l sn phm ca s pht trin XH-LS, c tnh cht chung ca XH loi ngi. c. c im L mt mc mi ca nhn thc l tnh, khc xa v cht so vi nhn thc cm tnh. TD con ngi vi t cch l ch th c nhng c im sau: + Tnh c vn : T duy ch xut hin khi gp nhng hon cnh, nhng tnh hung c vn , tc l tnh hung cha ng mt mc ch, mt vn mi m nhng hiu bit c phng php c khng cn sc gii quyt.Hon cnh (tnh hung) c vn kch thch con ngi t duy tm cch thc gii quyt mi t c mc ch. + Tnh gin tip: Tnh gn tip ca TD c th hin trc ht ch con ngi s dng ngn ng t duy. Nh con ngi s dng cc kt qu nhn thc vo qu trnh t duy nhn thc ci bn trong, bn cht ca SVHT. Tnh gin tip cn th hin ch trong qu trnh t duy con gi s dng nhng cng c, phng tin nhn thc i tng m khng th trc tip tri gic chng. Nh c tnh gin tip m t duy con ngi cn c th phn nh c c qu kh v tng lai. + Tnh tru tng v khi qut: T duy c kh nng tru xut khi SVHT nhng thuc tnh, nhng du hiu c bit, c th ch gi li nhng thuc tnh bn cht chung cho nhiu SVHT. Trn c s m khi qut nhng SVHT ring l nhng c nhng thuc tnh bn cht chung thnh mt nhm, mt loi, mt phm tr. l tnh khi qut ca TD. Nh con ngi khng ch c th gii quyt c nhng nhim v hin ti m cn c th gii quyt c c nhng nhim v ca tng lai. + T duy quan h cht ch vi ngn ng: TD v ngn ng c mi quan h cht ch, mt thit vi nhau, t duy phi dng ngn ng lm phng tin cho mnh. nu khng c ngn ng th qu trnh t duy con ngi khng th din ra c. ng thi cc sn phm cu t duy (khi nim, phn on ) cng khng c ch th v ngi khc tip nhn. Ngn ng c nh li cc kt qu ca t duy v nh lm khch quan ho chng cho ngi khc v cho c bn thn ch th t duy. Nhng ngn ng khng phi l t duy m ch l phng tin ca t duy. + T duy quan h mt thit vi nhn thc cm tnh: TD thng phi bt u t nhn thc cm tnh, trn c s ca nhn thc cm tnh ,m lm ny snh tnh hung c vn . Nhn thc cm tnh l mt khu ca mi lin h trc tip gia TD vi hin thc, l c s, cht liu ca nhng khi qut hin thc theo mt nhm, lp, phm tr mang tnh quy lut trong qu trnh t duy. Ngc li TD v nhng sn phm ca n cng chi phi, nh hng mnh m n cc qu trnh nhn thc cm tnh, lm cho kh nng cm gic ca con ngi tinh vi, nhy bn hn, lm cho tri gic ca con ngi mang tnh ngha. * ngha rt ra i vi gio dc:

www.hanhchinhvn.com

11

- Phi coi trng vic pht trin TD cho HS. Bi l khng c kh nng TD, HS s khng th hc tp, khng hiu bit, khng th ci to c t nhin, XH v rn luyn c bn thn. - Mun kch thch HS t duy th phi a HS vo cc tnh hung c vn , v PP ny thc y HS suy ngh, kch thch tnh tch cc nhn thc ca HS, c lp sng to khi gii quyt tnh hung c vn . - Pht trin TD phi gn vi trau di ngn ng cho HS. Phi nm c ngn ng th mi c phng tn t duy tt. - Pht trin t duy phi gn lin vi rn luyn cm gic, tnh nhy cm, nng lc quan st v tr nh ca HS. Bi l nu thiu nhng ti liu cm tnh th t duy khng th din ra c. d. Vai tr ca t duy T duy c vai tr ht sc to ln i vi i sng v hot ng nhn thc ca con ngi: + TD m rng gii hn ca nhn thc, to ra kh nng vt ra ngoi nhng gii hn ca kinh nghim trc tip do cm gic v tri gic mang li, i su vo bn cht s vt, hin tng v tm ra nhng mi quan h c tnh quy lut quy lut gia chng vi nhau. + TD khng ch gii quyt nhng nhim v trc mt tron ghin ti m cn c kh nng gii quyt trc c nhng nhim v trong tng lai do nm bt c bn cht v quy lut vn ng ca t nhin, x hi v con ngi. + TD ci to li thng tin ca nhn thc cm tnh lm cho chng c ngha hn cho hot ng ca con ngi. TD vn dng nhng ci bit ra gii php gii quyt nhng ci tng t, nhng cha bit, do tit kim c cng sc ca con ngi. Nh c TD m con ngi hiu bit su sc v vng chc hn v thc tin v nh hnh ng ca con ngi c kt qu cao hn. e. Cc qu trnh t duy + Xc nh vn v biu t vn : TD ch ny sinh khi con ngi nhn thc c tnh hung,hon cnh c vn , tc l xc nh c nhim v t duy v biu t c n.Chnh vn cn gii quyt c xc nh ny quyt nh ton b cc khu sau ca qu trnh t duy, quyt nh chin lc t duy. y l giai on u tin, rt quan trng ca qu trnh TD. + Huy ng tri thc, kinh nghim: Sau khi xc nh c nhim v cn gii quyt, ch th TD huy ng cc tri thc, kinh nghim lin quan n vn cn gii quyt , ngha l lm xut hin nhng lin tng. Vic lm xut hin nhng tri thc, kinh nghim c lin quan, ph thuc vo nhim v c xc nh. + Sng lc cc lin tng v hnh thnh gi thuyt: Cc tri thc kinh nghim v lin tng xut hin thot u mang tnh cht rng ri, bao trm, cha khu bit nn cn phi c sng lc cho ph hp vi nhim v t ra. Trn c s sng lc m hnh thnh gi thuyt, tc l mt phng n, d kin cch gii quyt c th i vi nhim v TD. + Kim tra gi thuyt: S kim tra c th din ra trong u hay trong hot ng thc tin. Kt qu KT s dn n s khng nh, ph nh hay chnh xc ho gi thuyt nu. Trong trng hp gi thuyt b ph nh th mt qa trnh TD mi li bt u t u. + Gii quyt nhim v: y l khu cui cng ca qu trnh TD.Khi gi thuyt c KT v khng nh th n s c thc hin, ngha l i n cu tr li cho vn c t ra. Cng c khi sau khi gii quyt vn ny li t ra mt vn m ch th c nhu cu gii quyt, lc mt qu trnh TD mi li bt u. Trong qu trnh gii quyt nhim v, con ngi gp rt nhiu kh khn, thng th c 3 nguyn nhn ch yu: - Ch th khng nhn thy mt s d kin ca bi ton (nhim v).

www.hanhchinhvn.com

12

- Ch th a thm vo bi ton mt iu kin tha. -Tnh khun so, cng nhc ca t duy. f. Cc thao tc t duy Tnh giai on ca qu trnh TD ch phn nh c mt b ngoi, cn ni dung bn trong mi giai on ca qu trnh TD li l mt qu trnh phc tp, din ra trn c s ca nhng thao tc TD c bit (thao tc tr tu hay thao tc tr c). Cc nh TL hc cn gi nhng thao tc TD l nhng quy lut bn trong, quy lut ni ti ca TD. + Phn tch - tng hp: Phn tch l dng tr c phn tch i tng thnh nhng b phn, thuc tnh, mi lin h v quan h qua li gia chng nhn thc i tng su sc hn. Tng hp l dng tr c hp nht nhng b phn, thuc tnh, thnh phn c phn tch thnh mt chnh th. PT v TH c quan h qua li mt thit vi nhau v b sung cho nhau to thnh s thng nht khng tch ri c. PT l c s ca TH, TH din ra trn c s phn tch. + So snh: L qu trnh dng tr c xc nh s ging nhau hay khc nhau, ng nht hay khng ng nht, bng nhau hay khng bng nhau gia cc i tng nhn thc. Thao tc ny lin quan cht ch vi thao tc phn tch tng hp v rt quan trng giai on u nhn thc TG xung quanh ca tr em. + Tru tng ho v khi qut ho: L qu trnh dng tr c gt b nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h, quan h th yu khng cn thit v phng din no v ch gi li nhng yu t cn thit TD. Khi qut ho l qu trnh dng tr c hp nht nhiu i tng khc nhau thnh mt nhm, mt loi theo nhng thuc tnh, nhng mi lin h quan h chung nht nh. Nhng thuc tnh chung ny gm hai loi: thuc tnh chung ging nhau v thuc tnh chung bn cht. TT ho v KQ ho c mi quan h mt thit vi nhau, chi phi v b sung cho nhau nh mi QH gia phn tch v tng hp nhng mc cao hn. Trn y l nhng thao tc TD c bn. Khi xem xt chng trong mt hnh ng TD c th cn ch : * Cc thao tc TD c mi QH mt thit vi nhau, thng nht vi nhau theo mt hng nht nh do nhim v TD quy nh. * Trong thc t, cc thao tc TD an cho nhau ch khng theo trnh t my mc nu trn. * Tu theo nhim v v iu kin TD, khng nht thit trong hnh ng TD no cng phi thc hin tt c nhng thao tc trn. g. Phn loi t duy Theo lch s hnh thnh v pht trin TD, chia lm 3 loi: + TD trc quan hnh ng + TD trc quan hnh nh + TD tru tng (TD t ng - logic) Theo hnh thc biu hin v phng thc gii quyt nhim v, TD ngi trng thnh chia lm 3 loi: + TD thc hnh: y l loi TD m nhim v c ra mt cch trc quan, di hnh thc c th, phng thc gii qut l nhng hnh ng thc hnh. VD: TD ca ngi th SC xe my khi c s c + TD hnh nh c th: l loai TD m nhim v c t ra di hnh nh c th v vic gii quyt nhim v cng da trn nhng hnh nh trc quan c. VD: Khi ta ngh xem t CQ v nh i ng no ngn nht

www.hanhchinhvn.com

13

+ TD l lun: l loi TD m nhim v c t ra v vic gii quyt nhim v i hi phi s dng nhng khi nim tru tng, nhng tri thc l lun. VD: TD ca HS khi nghe ging trn lp 2. Tng tng a. Khi nim Cng ging nh TD, TT ch ny sinh trc mt hon cnh c vn . Trong nhiu trng hp, khi ng trc mt tnh hung c vn con ngi khng th dng TD gii quyt vn m phi s dng mt qu trnh nhn thc cao hn l tng tng. TT l mt qu trnh tm l phn nh nhng ci cha tng c trong kinh nghim ca c nhn bng cch xy dng nhng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c. b.c im + Ch ny sinh trc nhng hon cnh, tnh hung c vn , tc l trc nhng i hi mi, thc tin cha tng gp, trc nhng nhu cu khm ph, pht hin lm sng t ci mi, nhng ch khi tnh bt nh ca hon cnh qu ln. + TT l mt qu trnh nhn thc c bt u v thc hin ch yu bng hnh nh nhng vn mang tnh gin tip v khi qut cao so vi tr nh. Biu tng ca TT l mt hnh nh mi c XD t nhng biu tng ca tr nh, n l biu tng ca biu tng. + TT lin h cht ch vi nhn thc cm tnh, n s dng nhng biu tng ca tr nh, do nhn thca cm tnh thu lm cung cp. c.Vai tr + TT cn thit cho bt k hot ng no ca con ngi. S khc nhau c bn gia lao ng ca con ngi v hot ng bn nng ca con vt chnh l biu tng v kt qu mong i do TT to nn. TT cho php con ngi hnh dung c kt qu trung gian v cui cng ca lao ng. + TT to nn nhng hnh mu ti sng, chi li, hon ho m con ngi mong i v vn ti (l tng), n nng con ngi ln trn hin thc, lm nh bt nhng nng n, kh khn ca cuc sng, hng con ngi v pha tng lai, kch thch con ngi hnh ng t c nhng kt qu ln lao. + TT c nh hng r rt n vic hc tp ca HS, n vic tip thu v th hin cc tri thc mi, c bit l n vic gio dc o c cng nh pht trin nhn cch ni chung. d. Bn cht + V ni dung phn nh: TT phn nh ci mi, nhng ci cha c trong kinh nghim ca c nhn hoc XH. Ci mi y c tng tng to ra di hnh thc biu tng mi bng cch sng to ra n, XD nn n trn c s nhng biu tng c. + V phng thc phn nh: Khc vi TD l qu trnh vch ra nhng thuc tnh bn cht ca SVHT, nhng mi lin h quan h c tnh quy lut thng qua s vn hnh ca thao tc TD, TT to ra nhng hnh nh mi (biu tng mi-biu tng ca TT) trn c s nhng biu tng bit nh cc phng thc hnh ng: chp ghp lin hp, nhn mnh, in hnh ho, loi suy + V phng din kt qu phn nh: sn phm cu TT l cc biu tng ca TT. l mt hnh nh mi do con ngi to ra trn c s nhng biu tng ca tr nh. Nhng khc vi biu tng ca tr nh, biu tng ca TT l hnh nh mi, khi qut hn, do con ngi t sng to ra trn c s ca biu tng tr nh. e. Mi quan h Nm trong nc thang nhn thc l tnh, TD v TT c mi quan h cht ch vi nhau, b sung cho nhau khi gii quyt mt tnh hung c vn . Khi con ngi ng trc mt tnh hung c vn , thng c hai h thng phn nh c din ra: mt h thng din ra trn c s cc hnh nh, mt h thng din ra trn c s khi nim. Hai h thng ny thng din ra ng thi, bi v chng c lin quan cht ch vi nhau. S la chn mt phng thc hot ng c thc hin bng nhng phn on logic gn lin vi nhng biu tng v mt phng n hot ng s c thc hin nh th no .

www.hanhchinhvn.com

14

TT thng xy ra khi tnh bt nh ca hon cnh qu ln. Ngha l khi tnh hung, hon cnh c vn , thiu nhng thng tin r rng, sng t, kh c th dng TD gii quyt c. Nh vy, TT f tm ra c mt l thot trong hon cnh c vn khi TD b tc. TT cho php ta nhy cc qua mt vi giai on no ca TD m vn c hnh dung v c kt qu cui cng. Ngc li, nh c TD m TT ca con ngi mang tnh khch quan, hin thc hn, gim bt s bt hp l, thiu chnh xc, thiu cht ch vn l im yu ca qu trnh TT. TD v TT u thuc nhng nc thang nhn thc l tnh. Chng c nhng im ging v khc nhau Ging nhau: + V ni dung phn nh: TD v TT u ny sinh khi con ngi ri vo hon cnh c vn m nu ch bng cm gic, tri gic thun tu con ngi khng th gii quyt c. + V phng thc phn nh, TD v TT u phn nh HTKQ mt cch gin tip, mang tnh khi qut qua lng knh ch quan ca c nhn. Trong qu trnh phn nh HTKQ, TD v TT u s dng ngn ng v ly ti liu cm tnh lm cht liu, c s gii quyt vn t ra v ly thc tin lm tiu chun chn l. + V kt qu phn nh, c TD v TT u cho ta mt ci mi, cha h c trong kinh nghim ca c nhn hoc ca XH. nh rng nhng ci mi u c XD trn c s ca nhng ci c. Khc nhau: + Ni dung phn nh: TD thng xy ra khi tnh hung c vn vi nhng d kin, ti liu r rng, sng t. Cn TT thng xy ra khi tnh hung c vn , trc nhng i hi mi cha tng gp vi nhng ti liu, d kin khng r rng, thiu sng t, tc l tnh bt nh ca hon cnh qu ln. + Phm vi phn nh: TT phn nh ci mi, ci cha bit bng cch XD nn hng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c. TD vch ra nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h quan h c tnh quy lut ca hng lot SVHT trn c s nhng khi nim. + Kt qu phn nh: Nu kt qa ca TD l nhng khi nim, nhng phn on v suy l ca con ngi v TGKQ, th kt qu ca TT l nhng biu tng (hnh nh) v TGKQ, nhng biu tng l ci mi, mang tnh sng to v kinh nghim. C. Tr nh 1. Khi nim Tr nh c biu hin l s ghi li, gi li v lm xut hin (ti hin li) nhng g c nhn thu c trong hot ng sng ca mnh. Nt c trng nht ca tr nh l l trung thnh vi tt c nhng g c nhn tri qua, tc n hot ng mt cch my mc v tht th. Tr nh khng lm thay i cht g trong cc yu t c c nhn tri qua. Tr nh l mt qu trnh tm l phn nh nhng kinh nghim c ca c nhn di hnh thc biu tng, bao gm s ghi nh, gi gn v ti to li sau trong c ci m con ngi cm gic, tri gic, xc cm, hnh ng hay suy ngh trc y. 2. Vai tr + Tr nh l qu trnh tm l c lin quan cht ch vi ton b i sng con ngi, lin h cht ch qu kh vi hin ti, lm c s nh hng cho tng lai. Khng c tr nh th khng c kinh nghim, khng c kinh nghim th khng th c bt k mt hot ng no, do cng khng th hnh thnh nhn cch c.

www.hanhchinhvn.com

15

+ Tr nh l mt iu kin khng th thiu c con ngi c i sng tm l bnh thng. Tr nh cng l iu kin con ngi hnh thnh xc cm, hnh thnh nhn cch, hnh thnh v pht trin cc chc nng tm l bc cao, con ngi tch lu c kinh nghim v s dng vn KN trong cuc sng, p ng ngy cng cao nhng yu cu ca c nhn v XH. + Tr nh c vai tr c bit to ln i vi nhn thc. N l cng c lu gi li cc kt qu ca qu trnh nhn thc, nh con ngi c th hc tp v pht trin tr tu ca mnh. + Tr nh cung cp cho nhn thc tm l mt cch trung thnh v y cc ti liu do nhn thc cm tnh thu nhn. + Tr nh rt quan trng v n khng lm mt i nhn thc sau cc qu trnh nhn thc kt thc, khi cn n s xut hin li. 3. Cc qu trnh ca tr nh a. Qu trnh ghi nh: L giai on u tin ca hot ng nh, l qu trnh to nn du vt (n tng) ca i tng trn v no, ng thi cng l qu trnh gn i tng vi nmhwngx kin thc c. Qu trnh ghi nh rt cn thit tip thu tri thc, tch lu kinh nghim. Hiu qa ghi nh phu thuc ch yu vo ng c, mc ch, phng thc hnh ng ca c nhn.Cn c vo mc ch ghi nh ngi ta chia ghi nh thnh 2 loi: + Ghi nh khng ch nh: l s ghi nh khng c mc ch t ra t trc, khng i hi phi n lc ch hoc khng dng mt th thut no ghi nmh, ti liu c nh mt cch t nhin. Nhng khng phi mi s kin u c ghi nh mt cch khng ch nh nh nhau. Mc ghi nh ph thuc vo s hp dn ca ni dung ti liu, ni dung TL m c kh nng to ra s tp trung ch cao hay mt xc cm mnh m th s ghi nh s t hiu qu cao. + Ghi nh c ch nh: L loi ghi nh theo mt mc ch t ra t trc, n i hi s n lc ch nht nh v cn c nhng th thut phng php nht nh t c mc ch ghi nh. Thng thng c hai loi ghi nh ch nh: - Ghi nh my mc: l loi ghi nh da trn s lp i lp li nhiu ln mt cch n gin, to ra mi lin h b ngoi gia cc phn ca ti liu ghi nh, khng cn hiu ni dung TL. Cch ghi nh ny thng c tm mi cch a vo tr nh tt c nhng g c trong ti liu rt chi tit v chnh xc m khng da trn s hiu bit ni dung nn trong tr nh gm ton nhng TL khng lin quan g vi nhau, hc vt l mt biu hin ca cch ghi nh ny. Cch ghi nh dn n s ghi nh hnh thc, tn nhiu thi gian, khi qun kh hi tng li c. uy nhin trong CS c lc li rt cn thit nht l khi ta ghi nh ti liu khng c ni dung khi qut nh s in thoi, s nh, ngy thng nm sinh - Ghi nh ngha: l loi ghi nh da trn s thng hiu ni dung ca ti liu, trn s nhn thc c mi lin h logic gia cc b phn ca TL , tc ghi nh trn c s hiu c bn cht ca n. y qu trnh ghi nh gn lin vi qu trnh t duy v TT nhm nm ly logic ni ti. Do ngi ta cn gi l ghi nh logic. Ghi nh ngha l loi ghi nh ch yu trong hot ng nhn thc, n m bo cho s lnh hi tri thc mt cch su sc, bn vng, t tn thi gian hn ghi nh my mc nhng li tiu hao nng lng thn kinh nhiu hn. * Lm th no c tr nh tt? Mun c tr nh tt phi luyn tp thng xuyn nng cao kh nng ghi nh, gi gn v ti hin TL ghi nh. Mun ghi nh tt cn phi thc hin theo cc yu cu sau y: + Phi tp trung ch cao khi ghi nh, phi c hng th, say m vi TL ghi nh, phi thc c tm quan trng ca TL ghi nh v xc nh c tm th ghi nh lu di i vi TL.

www.hanhchinhvn.com

16

+ Phi la chn v phi hp cc loi ghi nh mt cch hp l nht, ph hp vi tnh cht v ni dung ca TL, vi nhim v v mc ch ghi nh. Trong hot ng hc tp, ghi nh logic l hnh thc tt nht. Mun vy, i hi ngi hc phi lp dn bi cho TL hc tp, tc l pht hin nhng n v logic cu to nn bi . Dn c xem l im ta n tp v ti hin TL khi cn. + Phi bit phi hp nhiu gic quan ghi nh, phi s dng cc thao tc tr tu ghi nh TL, gn TL ghi nh vi vn kinh nghim ca bn thn. * Cc bin php ghi nh logic: + Phn chia ti liu thnh cc on; + t cho mi on mt tn thch hp vi ni dung ca n; + Ni lin nhng im ta thnh mt tng th phc hp bng mt tn gi thch hp nht; - Nhng bin php quan trng khc tin hnh ghi nh logc l nhng bin php phn tch, tng hp, m hnh ho, so snh, phn loi v h thng ho ti liu. Cn phi s dng thnh tho cc bin php ny. - Bin php ti hin ti liu di hnh thc ni thm (cho mnh nghe) cng quan trng ghi nh logic. Nn ni thm khong 2-3 ln v nn ghi chp nhng iu ti hin c di hnh thc ny ra giy. Khi dng bin php ny c th tin hnh theo trnh t sau: + C gng ti hin ton b TL mt ln. + Tip ti hin tng phn, nht l nhng phn kh. + Ti hin ton b TL. + nh hng vo ton b ti liu. + Phn chia TL thnh nhng nhm yu t c bn. + Xc nh nhng mi lin h trong mi nhm. + Xc nh nhng mi lin h gia cc nhm. - n tp cng l mt bin php quan trng ghi nh mt cch vng chc v lu di. y l bin php sau khi lm nhng vic trn, nhng khng nn lp li y nguyn TL ghi nh m nn gn TL di nhng hnh thc v vt liu khc luyn tp. b. Qu trnh gi gn: L qu trnh cng c vng chc nhng du vt hnh thnh trn v no trong qu trnh ghi nh. Nu khng c s gi gn th khng th nh bn, nh chnh xc c. C hai hnh thc gi gn: tiu cc v tch cc. Gi gn tiu cc l s gi gn da trn s ti hin lp i lp li nhiu ln mt cch gin n ti liu cn ghi nh thng qua cc mi lin h b ngoi gia cc phn ti liu nh . Cn gi gn tch cc l s gi gn c thc hin bng cch ti hin trong c ti liu ghi nh m khng cn phi tri gic ti liu . * Lm th no gi gn tt? - Phi n tp mt cch tch cc, ngha l n tp bng cch ti hin l ch yu. Vic ti hin TL c th tin hnh theo trnh t sau: + C gng ti hin ton b TL mt ln. + Tip ti hin tng phn, nht l nhng phn kh. + Ti hin ton b TL. + nh hng vo ton b ti liu. + Phn chia TL thnh nhng nhm yu t c bn. + Xc nh nhng mi lin h trong mi nhm. + Xc nh nhng mi lin h gia cc nhm.

www.hanhchinhvn.com

17

+ Xy dng cu trc logic ca TL da trn mi lin h gia cc nhm. - Phi n tp ngay, khng lu sau khgi ghi nh TL. - Phi n tp xen k, khng nn n tp lin tc mt mn hc. - n tp phi c ngh ngi, khng nn n tp trong mt thi gian di. - Cn phi thay i cc hnh thc v PP n tp. c. Qu trnh ti hin: L qu trnh lm sng li nhng ni dung ghi nh v gi gn. Ti liu thng c ti hin di ba hnh thc: nhn li, nh li v hi tng. + Nhn li: l hnh thc ti hin khi s tri gic i tng c lp li, tri gic li mt ln na nhng thng tin, kin thc tri gic trc y. S nhn li c ngha trong i sng mi ngi, n gip con ngi nh hng trong hin thc tt hn v ng hn. + S nh li: L hnh thc ti hin khng din ra s tri gic li i tng, nh li khng din ra t n m bao gi cng c nguyn nhn, theo quy lut lin tng, mag tnh cht cht ch v c h thng. + Hi tng: L hnh thc ti hin kh khn, rt cn c s c gng nhiu ca tr tu. y l mt hnh ng tr tu phc tp m kt qu ca n ph thuc vo vic c nhn thc r rng, chnh xc n mc no ni dung ca nhim v ti hin. Trong hi tng, nhng n tng trc y khng c ti hin mt cch my mc m thng c sp xp khc i, gn vi nhng s kin mi. * Lm th no hi tng ci qun? V nguyn tc, mi SVHT tc ng vo no u c th ti hin sau tc ng. + Qun khng phi l mt tt c, phi lc quan tin tng rng nu c gng ta s hi tng li c. + Phi kin tr hi tng, khi hi tng sai th ln hi tng tip theo khng nn lp li cch thc, bin php lm m cn phi tm ra bin php, cch thc mi. + Cn i chiu, so snh vi nhng hi c c lin quan trc tip vi ni dung TL m ta cn nh li. + Cn s dng s kim tra ca t duy, ca tr tng tng v qu trnh hi tng v kt qu hi tng. + C th s dng s lin tng nht l lin tng nhn qu hi tng vn g . 4. S qun Khng phi mi du vt n tng trong no ca chng ta u c gi gn v lm sng li mt cch nh nhau, ngha l trong tr nh ca chng ta c hin tng qun. Qun l khng ti hin li c ni dung ghi nh trc y vo thi im nht nh. Qun cng c nhiu mc : qun hon ton (khng nh li, nhn li c), qun cc b (khng nh nhng nhn li c). Ngay c khi qun hon ton cng khng c ngha l cc du vt ghi nh hon ton mt i, khng li mt du vt no. Trong thc t, n vn cn li du vt nht nh trn v no, ch c iu ta khng lm cho n sng li khi cn thit m thi. Ngoi ra cn c hin tng qun tm thi, ngha l trong thi gian di khng th no nh li c, nhng mt lc no t nhin nh li c, l hin tng sc nh. S qun cng c nhiu nguyn nhn, c th do qu trnh ghi nh, c th l do quy lut c ch hot ng thn kinh (c ch ngc, xui, ti hn) trong qu trnh ghi nh, hay do khng gn c vo hot ng hng ngy, khng ph hp vi nhu cu, s thch, hng th c nhn hoc t c ngha thc t i vi c nhn.

www.hanhchinhvn.com

18

S qun din ra theo nhng quy lut nht nh, qun ci tiu tit, vn vt trc, qun ci i th, chnh yu sau, qun din ra khng u, giai on u th tc ln, sau gim dn. Qun l mt hin tng hp l, hu ch. Qua nghin cu ngi ta chng minh rng quen khng hon ton l du hiu ca mt tr nh km, m ngc li n l yu t quan trng tr nh hot ng c hiu qu. * Lm th no hi tng ci qun. V nguyn tc, mi SVHT tc ng vo no u c th ti hin sau tc ng. - Qun khng phi l mt tt c, nu c gng ta s hi tng li c. - Phi kin tr hi tng. Khi hi tng sai th l n hi tng ti p theo khng nn lp li cch thc, bin php lm m cn phi tm bin php cch thc mi. - Cn i chiu, so snh vi nhng hi c c lin quan trc tip vi nhng ni dung ti liu m ta cn nh li. - Cn s dng s kim tra ca t duy, ca tr tng tng v qu trnh hi tng v kt qu hi tng. - C th s dng s lin tng, nht l lin tng nhn qu hi tng vn g . 5. Phn loi tr nh a. Da vo tnh cht ca tr nh, ngi ta phn chia thnh 4 loi: +Tr nh hnh nh: l nh v mt n tng mnh ca cc s vt hin tng tc ng vo cc gic quan ca chng ta trc y. Da vo cc c quan cm gic tham gia qu trnh tr nh m tr nh hnh nh c chia thnh tr nh nghe, tr nh nhn Vai tr ca mi loi tr nh hnh nh cng rt khc nhau: ngi lm ngh nu n, tr nh mi v tr nn rt quan trng, ngi ngh s, tr nh nghe nhn li quan trng hn, ngi m th tr nh xc gic, khu gic rt quan trng, n b tr cho s khim th ca h. + Tr nh xc cm: L tr nh v nhng xc cm, tnh cm din ra trong hot ng trc y. Nhng xc cm, tnh cm c lu gi li trong tr nh s bc l nh l nhng tn hiu c bit hoc thc y con ngi hot ng, hoc nhc nh h nhng phng thc hnh vi trc y gy ra nhng xc cm, tnh cm . S ti mt i hay mt ln khi nh n mt k nim c l do nh hng ca tr nh xc cm gy nn. Tr nh xc cm c vai tr c bit quan trng c nhn cm nhn c gi tr thm m, o c trong hnh vi, c ch, li ni v ngh thut. + Tr nh vn ng: l tr nh v nhng qu trnh vn ng t nhiu mang tnh cht t hp. Tu thuc vo lnh vc con ngi thng xuyn hot ng m loi tr nh V ny hay tr nmh V kia pht trin mnh m. Loi tr nh ny c vai tr c bit quan trng hnh thnh k xo trong lao ng chn tay. Nu khng c tr nh vn ng chng ta s lun lun phi hc li (nh mi gp phi ln u) nhng thao tc chn tay ca mi hnh ng. Tc hnh thnh nhanh v mc bn vng ca nhng k xo lao ng chn tay c xem nh l tiu ch nh gi tr nh vn ng tt. S kho chn kho tay, nhng bn tay vng l nhng du hiu ca tr nh vn ng tt. + Tr nh t ng-logic: l tr nh v nhng mi quan h, lin h m ni dung c to nn bi t tng ca con ngi, n l loi tr nh c trng cho con ngi. Tr nh ny pht trin trn c s s pht trin ca tr nh vn ng, xc cm v hnh nh, n c vai tr c bit quan trng trong hot ng nhn thc ca hc sinh. b. Da vo mc ch, tr nh c chia 2 loi: Tr nh khng ch nh v ch nh. + Tr nh khng ch nh: l tr nh m trong vic ghi nh, gi gn v ti hin mt ci g c thc hin mt cch t nhin khng c mc ch t ra t trc. Tr nh ny gi vai tr quan trng trong CS con ngi, nh n m ta thu c nhiu kinh nghim sng c gi tr m tn t nng lng thn kinh.

www.hanhchinhvn.com

19

+ Tr nh c ch nh: L loi tr nh m trong s ghi nh, gi gn v ti hin i tng theo mc ch t ra t trc. Con ngi thng s dng cc bin php k thut ghi nh. Tr nh c ch nh c sau tr nh khng ch nh, n c vai tr ht sc to ln trong hot ng v trong cng vic. c. Da vo thi gian tn ti ca thng tin, tr nh c chia thnh 3 loi: + Tr nh ngn hn: Cn gi l tr nh tc thi, l loi tr nh m s ghi nh (to vt), gi gn (cng c vt), v ti hin din ra ngn ngi, chc lt. Qu trnh ny cn cha n nh nhng c ngha rt ln trong vic tip thu kinh nghim. Tr nh ny l c s ca tr nh di hn. + Tr nh di hn: L loi tr nh m s ghi nh, gi gn v ti hin thng tin c ko di sau nhiu ln lp li sau giai on ghi nh mt khong thi gian cho n mi mi,do vy thng tin c gi li di lu trong tr nh. N rt quan trng con ngi tch lu tri thc. tr nh ny c cht lng tt, c nhn cn luyn tp cng c, ti hin nhiu ln vi nhng bin php, cch thc khc nhau. + Tr nh trung hn: Cn gi l tr nh thao tc l loi tr nh sau giai oan tr nh ngn hn v trc giai on ca tr nh di hn. V mt bn cht, tr nh thao tc l tr nh lm vic, tc l c huy ng t tr nh di hn (c kho c tr nh ngn hn) c nhn thc hin nhng thao tc hay hnh ng khn thit, c bit l cc hnh ng phc tp. Tr nh thao tc cng rt cn thc hin cc hnh ng li ni. VD: lu gi v s dng nhng thng tin ngn ng t khi bt u hc hiu ton b mt on vn, mt vn bn hay lu gi s dng chng trnh (k hoch) li ni lp thc hin n cng mt li ni. Phn 3. Nhn cch v s hnh thnh nhn cch A. Nhn cch 1. Khi nim Khi nghin cu v phn nh tm l thng qua hot ng v giao tip, khoa hc khng ch quan tm n bn thn qu trnh m cn quan tm n ch th ca n na, l nhn cch. Nhn cch trong tm l hc l mt phm tr nn tng rt cn bn. nhn cch v s hnh thnh nhn cch l vn trung tm ca tm l hc v l mt li ca c h thng khoa hc v con ngi, va c ngha l lun va c ngha thc t to ln. + Con ngi: Va l thc th t nhin va l thc th XH. Bng thn th, mu tht v b no ca mnh, con ngi thuc v TG t nhin. Mt khc con ngi va l ch th, va l khch th trong cc mi quan h XH, v th s pht trin ca con ngi chu s chi phi ca cc quy lut XH. Gia hai mt TN_XH thng nht vi nhau to thnh mt cu trc chnh th con ngi. + C nhn: L khi nim ch mt con ngi c th, vi t cch i din cho cng ng loi ngi, l thnh vin ca XH loi ngi. C nhn l mt thc th sinh vt-XH v vn ho, nhng c xem xt c th ring tng ngi, vi nhng c im tm sinh l v XH phn bit c nhn ny vi c nhn khc v vi cng ng. + C tnh: L khi nim ch ci n nht, ci c o c mt khng hai trong tm l hoc sinh l ca c th ng vt hoc c th ngi. + Ch th: Khi c nhn thc hin mt cch c thc, c mc ch mt hot ng hay mt quan nh XH th c nhn c coi l ch th. + Nhn cch: Khi nim nhn cch ch bao hm phn XH tm l ca c nhn vi t cch thnh vin ca XH, l ch th ca cc mi quan h XH v hot ng c thc. Nh tm l hc X-vit X.L.Rubnstein vit: Con ngi l c tnh do n c nhng thuc tnh c bit, con ngi l nhn cch do n xc nh c quan h ca mnh vi nhng ngi chugn quanh mt cch c thc. NC l mt khi nim rng v phc tp ca TL hc. C rt nhiu quan im khc nhau v nhn cch trong TL hc. Quan im sinh vt ho nhn cch: coi bn cht nhn cch nm trong cc c im hnh th, gc mt, th trng, bn nng v thc

www.hanhchinhvn.com

20

Quan im x hi ho nhn cch ly cc quan h XH (gia nh, h hng, lng xm) thay th mt cch n gin, my mc cc thuc tnh tm l ca c nhn. C nhng quan im ch ch n ci chung, b qua ci ring, ci n nht ca con ngi, ng nht nhn cch vi con ngi, ngc li mt s quan im khc ch tnh n nht c mt khng hai ca nhn cch. l nhng quan im sai lm. Cc nh TL hc khoa hc cho rng, khi nim nhn cch l mt phm tr XH, c bn cht XH-LS, ngha l ni dung ca nhn cch l ni dung ca nhng iu kin LS c th ca XH c chuyn vo trong mi con ngi. Mt s nh ngha v nhn cch: + Nhn cch l mt c nhn c thc, chim mt v tr nht nh trong XH v ang thc hin mt vai tr XH nht nh (A.G. Covaliov) + Nhn cch l con ngi vi t cch l ke mang tom b thuc tnh v phm cht tm l, quy nh hnh thc hot ng v hnh vi c ngha x hi (E.V.Sorokhova) + Nhn cch l c th ho thc x hi (V.X.Mukhina) T nhng i trnh by trn, c th nu ln mt nh nghi v nhn cch nh sau: Nhn cch l t hp nhng c im, nhng thuc tnh tm l ca c nhn quy nh bn sc gi tr XH ca con ngi. + Trc ht, NC khng phi l tt c c c im c th ca con ngi m ch bao hm nhng c im quy nh con ngi nh l mt c th, mt thnh vin ca XH, ni ln b mt TL XH, gi tr v ct cch lm ngi ca mi c nhn. + NC khng phi l mt nt, mt phm cht TL ring l m l mt cu to TL mi. Ni cch khc, NC l tng hp nhng c im TL c trng vi mt c cu xc nh. Do khng phi con ngi sinh ra l c NC. NC c hnh thnh dn trong qu trnh tham gia c mi quan h ca con ngi. + NC quy nh bn sc, ci ring ca c nhn trong s thng nht bin chng vi ci chung, ci ph bin ca cng ng m c nhn l i biu. VD: mi S.vin VN u l nhn cch duy nht vi tt c nhng c im ring bit ca mnh, song u c ci chung ca con ngi VN l tnh yu qu hng, t nc ca mnh. + NC biu hin trn 3 cp : cp bn trong c nhn, cp lin c nhn v cp siu c nhn. cp th nht, NC c th hin di dng c nhn, tnh khng ng nht, s khc bit vi mi ngi, vi ci chung. Chnh v vy, gi tr NC cp ny l tnh tch cc ca n trong vic khc phc nhng hn ch ca hon cnh v nhng hn ch ca bn thn. C th ni phn tch NC cp bn trong c nhn l xem xt NC t bn tron bn thn mnh nh mt i din ca ton XH. cp th hai, NC c th hin trong cc mi quan h, lin h vi nhn cch khc. NC nm trong mi quan h lin nhn cch, to nn c trng ca mi NC. Gi tr ca NC cp ny c th hin trong cc hnh vi ng x XH ca ch th. Nh vy, phn tch NC cp lin c nhn l tch NC ra thnh cc mc trong nhm ca n cp cao nht, cp siu CN, NC c xem xt nh l mt ch th ang tch cc hot ng v gy ra nhng bin i ngi khc. cp ny, gi tr NC c xc nh nhng hnh ng v hot ng ca NC ny c nh hng nh th no ti nhng NC khc. 2. c im NC N th xem NC nh l mt cu truc TL n nh, thng nht, mang tnh tch cc v tnh giao lu vi t cch l chc nng XH, gi tr XH, ct cch lm nhn cch ca c nhn. V vy, ngi ta thng ni ti 4 c im c bn ca NC nh sau: a. Tnh thng nht ca NC:

www.hanhchinhvn.com

21

NC l mt chnh th thng nht cc thuc tnh, c im TL-XH, thng nht gia phm cht v nng lc, gia c v ti ca con ngi. Tnh thng nht ca NC cn th hin s thng nht hi ho gia cc cp : cp bn trong c nhn, cp lin c nhn v cp siu c nhn. chnh l s thng nht gia tm l, thc vi hot ng giao tip ca NC. b. Tnh n nh ca NC: Nhng thuc tnh TL l nhng hin tng TL tng i n nh v bn vng. NC l t hp nhng thuc tnh TL to thnh b mt tm l-x h ca c nhn, quy nh gi tr lm ngi v phn no ni ln bn cht XH ca h. V th cc c im NC cng nh cu trc NC kh hnh thnh v cng kh mt i. Trong thc t, tng nt nhn cch c th thay i trong qu trnh sng ca con ngi nhng nhn mt cch tng th th chng vn to thnh mt cu trc trn vn, tng i n nh. Chnh v vy, chng ta mi c th d kin trc c hnh vi ca mt NC no trong tnh hung, hon cnh ny hay hon cnh khc. c. Tnh tch cc ca NC: NC l ch th ca hot ng v giao tip, l sn phm XH. V th, tnh tch cc l mt thuc tnh ca NC. Tnh tch cc ca NC c biu hin trc ht vic xc nh mt cch t gic mc ch hot ng, tip l s ch ng t gic thc hin cc hot ng, giao tip nhm hin thc ho mc ch. y, NC bc l kh nng t iu chnh v chu s iu chnh ca XH, y cng l biu hin tch cc ca NC. Tu theo mc v loi hnh hot ng m mc ch ca n c nhn cch xc nh l nhn thc hay ci to TG, nhn thc hay ci to chnh bn thn mnh. Gi tr ch thc ca NC, chc nng XH v ct cch lm ngi ca c nhn th hin r nt tnh tch cc ca NC. Tnh tch cc cng biu hin r trong qu trnh tho mn mi cc nhu cu ca n. Khng ch tho mn vi cc i tng c sn m nh cng c, nh lao ng, con ngi lun lun bin i, sng to ra cc i tng mi, cc phng thc tho mn nhng nhu cu ngy cng cao ca bn thn. Qu trnh lun l qu trnh hot ng c mc ch t gic, trong con ngi lm ch c nhng hnh thc hot ng ca mnh, do s pht trin Xh quy nh nn. d. Tnh giao lu ca NC: NC ch c th hnh thnh pht trin tn ti v th hin trong hot ng v trong mi quan h giao lu vi nhng NC khc. Nhu cu giao lu, giao tip c xem nh l mt nhu cu bm sinh ca con ngi. Thng qua quan h giao tip vi ngi khc, con ngi gia nhp cc quan h XH, lnh hi cc chun mc o c v h thng gi tr XH, ng thi cng thng qua giao tip m con ngi c nh gi, c nhn nhn theo quan h XH. iu quan trng l qua giao tip, con ngi cn ng gp cc gi tr NC ca mnh cho ngi khc v cho XH. Giao tip chnh l iu kin cho NC biu hin c 3 cp ca mnh. c im ny ca NC l c s ca nguyn tc gio dc trong tp th, bng tp th do A.X.Macarenco xy dng. 3. Cu trc ca nhn cch Ging nh bt k mt SVHT no, nhn cch cng c mt cy trc nht nh, c c trng bi mt t chc nht nh. Tu theo quan nim v b/cht nhn cch, mi tc gi a ra nhng c/trc khc nhau: - A.G. Cvaliov cho rng trong cu trc nhn cch bao gm: cc qu trnh TL, trng thi TL v cc thuc tnh TL c nhn. - Quan im coi nhn cch bao gm 3 lnh vc c bn: nhn thc (gm c tr thc v nng lc tr tu), tnh cm (rung cm, thi ) v ch (phm cht ch, k nng, k xo, thi quen). - K.K Platon cho rng nhn cch gm 4 tiu cu trc: + Tiu cu trc c ngun gc sinh hc: bao gm kh cht, gii tnh, la tui v c nhng ddawcj im bnh l. + Tiu cu trc cc c im ca cc qa trnh TL: cc phm cht tr tu, tr nh, ch, c im ca xc cm ) + Tiu cu trc v vn kinh nghim: tri thc, k nng, k xo, thi quen

www.hanhchinhvn.com

22

+ Tiu cu trc xu hng nhn cch: nhu cu, hng th, l tng, th gii quan, nim tin - Quan im coi cu trc nhn cch bao gm hai mt thng nht vi nhau l c v ti (phm cht v nng lc), c th tm tt cu trc theo hng ny qua bng sau: Phm cht (c) - Phm cht x hi (hay o c, chnh tr): TG quan, l tng, nim tin, lp trng - Phm cht c nhn (hay o c, t cch): cc tnh nt, c tnh, cc thi, tt - Phm cht ch: tnh mc ch, tnh t ch, tnh k lut, tnh qu quyt, tnh ph phn. - Cung cch ng x: tc phong, l tit, tnh kh. Nng lc (ti) - Nng lc x hi ho: kh nng thch ng, ho nhp, tnh mm do, c ng, linh hot trong cuc sng. - Nng lc ch th ho: kh nng th hin tnh c o, c sc, ci ring, ci bn lnh ca c nhn. - Nng lc hnh ng: kh nng hnh ng c mc ch, ch ng tch cc, c hiu qu. - Nng lc giao tip: kh nng thit lp v duy tr mi q/h vi ngi khc

- Gn y trong mt s ti liu TL hc ca cc tc gi trong nc xem nhn cch bao gm 4 b phn: + Xu hng nhn cch + Nhng kh nng ca nhn cch + Phong cch hnh vi ca nhn cch + H thng ci ti (cu to t tthc) h thng iu khin, iu chnh hnh vi ca nhn cch.

www.hanhchinhvn.com

23

- Quan im kh ph bin xa nay coi nhn cch gm 4 thuc tnh TL phc hp, in hnh ca c nhn: xu hng, tnh cch, kh cht v nng lc. Tm li, cu trc ca nhn cch kh phc tp, bao gm nhiu thnh t c mi quan h qua li ch c ln nhau, to nn mt b mt tng i n nh nhng cng rt c ng. Nh c cu trc tm l ca nhn cch nh vy m con ngi c th va biu hin phong cch, bn cht ca mnh, va c th lm ch c bn thn, th hin tnh mm do, linh hot cao vi t cch l ch th y sng to, ph hp vi cc iu kin khc nhau trong hot ng v giao tip. B. Cc phm cht tm l ca NC Tnh cm 1.Khi nim: TC l thuc tnh tm l, l nhng thi th hin s rung cm ca con ngi i vi nhng SVHT c lin quan n nhu cu v ng c ca h. TC phn nh hin thc khch quan c bn nht ca con ngi, TC mang tnh ch th su sc. 2. c im Ngoi nhng im ging vi s phn nh ca nhn thc mang tnh ch th,TC c nhng c im ring. + Ni dung phn nh: Trong khi nhn thc ch yu phn nh nhng thuc tnh v cc mi quan h ca bn thn TG th TC phn nh mi quan h gia cc SVHT vi nhu cu v ng c ca con ngi. + Phm vi phn nh: Mang tnh la chn, ngha l ch c nhng SVHT no c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu hoc ng c ca con ngi mi gy nn cm xc. V th, phm vi phn nh ca TC c tnh la chn hn so vi nhn thc. + Phng thc phn nh: Nhn thc phn nh TG bng hnh nh, biu tng, khi nim cn TC phn nh TG, th hin thi ca con ngi bng hnh thc rung cm. Ngoi ra vi t cch l mt thuc tnh TL n nh, tim tng ca NC, TC mang m mu sc ca ch th hn so vi nhn thc. Qu trnh hnh thnh TC lu di, phc tp hn nhiu v c din ra theo nhng quy lut c trng, khc vi qu trnh nhn thc. TC c hnh thnh v biu hin qua xc cm. Xc cm v TC u biu th thi ca con ngi i vi TG nhng xc cm v TC cng c nhng im khc nhau sau: * Xc cm: - C c ngi v ng vt. XC c trc TC. - L mt qu trnh tm l. - C tnh nht thi, bin i ph thuc tnh hung. - Thc hin chc nng sinh hc, gip c th nh hng, thch nghi vi mi trng bn ngoi vi t cch mt c th. - Gn kin vi phn x khng iu kin, bn nng. * Tnh cm: - Ch c ngi, TC c sau xc cm. - L thuc tnh tm l. - C tnh n nh lu di.

www.hanhchinhvn.com

24

- Thc hin chc nng XH gip con ngi nh hng, thch nghi vi XH vi t cch l mt nhn cch. - Gn lin vi phn x c iu kin, vi nh hnh ng lc thuc h thng tn hiu th hai. 3. c im c trng ca TC + Tnh nhn thc: TC ny sinh trn c s nhng xc cm ca con ngi trong qu trnh nhn thc. Yu t nhn thc, rung ng v phn ng cm xc l 3 yu t ny sinh TC, to nn TC. + Tnh x hi: Do TC ch c con ngi nn n mang tnh XH, thc hin chc nng XH, hnh thnh trong mi trng XH ch khng phi l nhng phn ng sinh l n thun. + Tnh khi qut: TC c c l do tng hp ho, ng hnh ho, khi qut ho nhng xc cm ca ng loi. + Tnh n nh: Xc cm l thi nht thi, c tnh hung cn tnh cm l nhng thi n nh, kt cu tm l n nh. N kh hnh thnh v cng kh mt i. V vy m TC l mt thuc tnh tm l, mt c trng quan trng ca nhn cch con ngi. + Tnh chn thc: Th hin ch, TC phn nh chnh xc ni tm thc, thi thc ca con ngi m rt kh c th che du c bng nhng ng tc gi hay ngu trang (v nh khng bun nhng thc ra bun n nu rut). + Tnh i cc (hai mt): Gn lin vi s tho mn nhu cu ca con ngi. Trong mt hon cnh nht nh, mt s nhu cu c tho mn, cn mt s nhu cu b km hm hay khng c tho mn, tng ng vi iu TC con ngi mangtnh i cc: yu ght; bun vui 4. Vai tr. - TC l ng lc thc y con ngi hnh ng, gip con ngi vt qua kh khn, tr ngi trong qu trnh hot ng, - L ngun ng lc mnh m kch thch con ngi tm ti chn l. Ngc li, nhn thc l c s ca TC, chi phi TC. Nhn thc v TC l hai mt ca mt vn nhn sinh quan thng nht ca con ngi. - TC c mi quan h v chi phi ton b cc thuc tnh tm l ca con ngi, tt c biu hin ca xu hng nhn cch. TC l mt nhn li ca tnh cch, l iu kin v ng lc hnh thnh nng lc, l yu t c quan h qua li vi kh cht con ngi. 5. Quy lut ca tnh cm. + QL thch ng: TC cng c hin tng thch ng ging nh cm gic. Mt TC no c lp i lp li nhiu ln mt cch n iu th n mt lc no n tr nn chai dn (thch ng). + QL cm ng hay tng phn S xut hin hay suy yu i ca mt TC ny c th lm tng hoc gim mt TC khc xy ra ng thi hoc ni tip n. l hin tng cm ng (hay tng phn) trong TC. + QL pha trn

www.hanhchinhvn.com

25

Trong cuc sng tm l ca mi c nhn, nhiu khi hai TC i cc c th nhau xy ra ng thi cng lc nhng khng loi tr nhau m pha trn vo nhau. VD: gin m thng, ghen tung, di hn trong tnh yu + QL di chuyn TC con ngi c th di chuyn t i tng ny sang i tng khc khi khng lm ch c TC ca mnh. gin c chm tht, v a c nm l nhng biu hin ca quy lut di chuyn + QL ly lan TC con ngi c th ly truyn t ngi ny sang ngi khc. Hin tng vui ly, bun ly, ng cm, thng cm gia ngi ny vi ngi khc l con ng ch yu hnh thnh TC. + QL v s hnh thnh TC Xc cm l c s ca TC. TC c hnh thnh do qa trnh tng hp ho, ng hnh ho, khi qut ho nhng xc cm ng loi (cng mt phm tr, mt phm vi i tng) VD: TC ca con ci i vi cha m l xc cm thng xuyn xut hin do lin tc c cha m tho mn nhu cu, dn dn c tng hp ho, hnh ng ho, khi qut ho m thnh. TC c xy dng t nhng xc cm nhng khi c hnh thnh th TC li li th hin qua cc xc cm a dng v chi phi cc xc cm. 6. Cc mc ca TC: * Mu sc xc cm ca cm gic l cc sc thi cm xc i km theo qu trnh cm gic no . VD: cm gic v mu xanh da tri gy cho ta mt cm gic nh nh, lng lng d chu, cm gic v mu gy cho ta cm xc ro rc, nhc nhi Mu sc xc cm ca cm gic mang tnh cht c th, nht thi, khng mnh m, gn lin vi mt cm gic nht nh v khng c ch th thc mt cch r rng y . * Xc cm: l nhng rung cm xy ra nhanh chng nhng mnh m, r rt hn so vi mu sc xc cm ca cm gic. N mang tnh khi qut hn v c ch th thc t nhiu r rt hn so vi mu sc xc cm ca cm gic. * Xc ng v tm trng: l hai mt ca phn nh xc cm, n do cng , tnh n nh v tnh thc cao hay thp ca xc cm quy nh. Xc ng l mt dng ca xc cm c cng rt mnh xy ra trong mt thi gian ngn v khi xy ra con ngi thng khng lm ch c bn thn, khng thc c hu qu ca hnh ng ca mnh. Tm trng l mt dng xc cm c cng va phi hoc tng i yu, tn ti trong khong thi gian tng i lu di. l rtng thi xc cm bao trm ln ton b hot ng ca con ngi, nh hng r rt n ton b hnh vi ca con ngi trong mt thi gian kh di. Hin tng stress l trng thi cng thng c bit ca xc cm, n c th gy nh hng tt hoc xu n hot ng ca con ngi. * Tnh cm l thi n nh ca con ngi i vi hin thc xung quanh v i vi bn thn, l thuc tnh n nh ca nhn cch. So vi cc mc nu trn, TC c tnh khi qut hn, n nh hn v c ch th thc mt cch r rng hn. Trong TC c mt loi c bit, c cng rt mnh, thi gian tn ti lu di v c thc r rng l s say m. C say m tch cc (hc tp, nghin cu) nhng cng c nhng say m tiu cc (am m c bc, ru ch ) 7. Cc loi tnh cm Cn c vo i tng tho mn nhu cu, ngi ta chia TC ra thnh hai nhm: TC cp thp v TC cp cao. + TC cp thp: l nhng TC lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhng nhu cu sinh hc ca c th. + TC cp cao: l nhng TC lin quan n s tho mn nhu cu tinh thn. TC cp cao gm c TC o c, TC tr tu, TC thm m, TC hot ng v TC mang tnh cht TG quan.

www.hanhchinhvn.com

26

- TC o c: l loi TC lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu o c ca con ngi. N biu hin thi con ngi i vi cc yu cu o c, hnh vi o c. (tnh mu t, tnh bu bn ) - TC tr tu: l nhng TC ny sinh trong qu trnh hot ng tr c, lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu nhn thc ca con ngi. TC tr tu c biu hin s ham hiu bit, c hoi nghi khoa hc, s nhy cm vi ci mi. - TC thm m: l nhng TC lin quan n nhu cu thm m, nhu cu v ci p. N biu hin thi thm m ca con ngi i vi hin thc xung quanh, n nh hng ln n s nh gi ci p, th hiu thm m ca c nhn. - TC hot ng: l s th hin thi ca con ngi i vi mt hot ng no , lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu thc hin hot ng . - TC mang tnh cht TG quan: l mc cao nht ca TC con ngi. mc ny, TC tr nn rt bn vng v n nh, c tnh khi qut cao, trt thnh mt nguyn tc tron thi v hnh vi ca c nhn. VD: tinh thn yu nc, tinh thn tng thn tng i) Thuc tnh TL ca nhn cch Nhn cch c coi l mt cu trc gm 4 nhm thuc tnh TL in hnh l : xu hng, nng lc, tnh cch, kh cht. Cng ging nh mt vec t c phng, chiu, cng v tnh cht. Xu hng ni ln phng hng pht trin ca nhn cch, nng lc ni ln cng ca nhn cch, kh cht v tnh cch ni ln chnh cht, phong cch ca nhn cch. 1. Xu hng nhn cch: L mt thuc tnh TL phc hp in hnh ca c nhn, bao gm mt h thng ng c quy nh tnh tch cc hot ng ca c nhn v quy nh s la chn thi ca n. Xu hng nhn cch thng biu hin mt s mt ch yu: Nhu cu, hng th, l tng, th gii quan, nim tin + Nhu cu: l i hi tt yu m con ngi thy cn tho mn tn ti v pht trin. Nhu cu con ngi c nhng c im c bn sau: - Nhu cu bao gi cng c i tng. Khi no nhu cu gp i tng c kh nng tho mn th lc nhu cu tr thnh ng c thc y con ngi hot ng nhm ti i tng. - Ni dung ca nhu cu do nhng iu kin v phng thc tho mn n quy nh. - Nhu cu c tnh chu k. - Nhu cu ca con ngi khc xa v cht so vi nhu cu ca con vt ch nhu cu con ngi mang bn cht x hi. Nhu cu ca con ngi rt a dng: nhu cu vt cht gn lin vi s tn ti ca c th nh: n, , mc , nhu cu tinh thn bao gm: nh u cu nhn thc, nhu cu thm m, nhu cu giao tip, nhu cu hot ng XH. + Hng th: l thi c bit ca c nhn i vi i tng no , va c ngha i vi cuc sng, va c kh nng mang li khoi cm cho c nhn trong qu trnh hot ng. - Hng th biu hin s tp trung cao , s say m, b rng v chiu su ca hng th. Hng th ny sinh ch yu do tnh hp dn v mt cm xc ca ni dung hot ng. - Hng th lm ny sinh kht vng hnh ng, tng hiu qu ca hot ng nhn thc, tng sc lm vic. V vy, cng vi nhu cu, hng th l mt trong h thng ng lc ca nhn cch. + L tng: L mt mc tiu cao p, mt hnh nh mu mc tng i hon chnh, c sc li cun con ngi vn ti.

www.hanhchinhvn.com

27

- L tng va c tnh hin thc va c tnh lng mn. C tnh hin thc v bao gi l tng cng c XD t nhiu cht liu c thc trong cuc sng. Song l tng li c tnh lng mn, l hnh nh mu mc cha c trong hin thc m ch c th t c trong tng lai, l tng trong chng mc no i trc cuc sng v phn nh xu th pht trin ca con ngi. - L tng cn mang tnh lc s v giai cp: l tng ca ngi nng dn trong x hi phong kin khc vi l tng ca ngi nng dn sng di ch XHCN; l tng ca cc nh TB khc vi l tng ca ngi CS. - L tng biu hin tp trung nht ca xu hng nhn cch, n c chc nng xc nh mc tiu, iu khin ton b hot ng ca con ngi, trc tip chi phi s hnh thnh v pht trin tm l c nhn. - L tng khc vi c m ch, trong l tng cha ng mt nhn thc su sc cu ch th v cc iu kin ch quan v khch quan vn ti l tng, ng thi ch th c tnh cm mnh lit i vi hnh nh mu mc ca mnh. Chnh v th, l tng c sc li cun ton b cuc sng ca con ngi vo cc hot ng vn ti l tng ca mnh. Tuy vy, c m c th l c s cho s hnh thnh l tng cao p sau ny. + Th gi quan: l h thng cc quan im v t nhin, x hi v bn thn, xc nh phng chm hnh ng ca con ngi. TGQ khoa hc l TGQ duy vt bin chng mang tnh khoa hc, tnh nht qun cao. + Nim tin: l mt sn phm ca TGQ, l kt tinh cc quan im, tri thc, rung cm, ch c con ngi th nghim tr thnh chn l bn vng trong mi c nhn. Nim tin to cho con ngi ngh lc, ch hnh ng theo quan im ca mnh, l l sng ca con ngi. 2. ng c ca nhn cch Vn ng c ca nhn cch l vn trung tm ca cu trc nhn cch. ng c theo ngha rng nht c hiu l ci thc y con ngi hot ng nhm tho mn nhu cu, l ci lm ny sinh tnh tch cc v quy nh xu hng ca tnh tch cc . ng c l ng lc kch thch trc tip, l nguyn nhn trc tip ca hnh vi. Quan im sinh hc ho ng c ca cc nh TL hc t sn gii thch ngun gc ca ng c ch yu trn bnh din sinh vt, coi bn nng v nhng nhu cu sinh vt l ngun nng lng, ng lc ch yu thc y con ngi hot ng. Cc nh TL hc X-vit quan nim ng c l s phn nh nhu cu. Nhng i tng p ng nhu cu ny hay nhu cu khc tn ti trong hin thc khch quan, mt khi chng bc l ra, c ch th nhn bit ( thc c) s thc y, hng dn con ngi hot ng. Ni khc i, khi nhu cu gp i tng c kh nng tho mn th n tr thnh ng c hot ng. ng c l s biu th ch quan ca nhu cu. Nhn chung , cc nhTL hc thng nht vi nhau rng, trong nhn cch c h thng cc ng c c sp xp theo th bc. Th bc ny khng phi l bt bin m c tnh c ng, mm do, c th thay i tu theo cc iu kin c th. Hot ng ca con ngi c th c nhiu ng c thc y, song bao gi cng c ng c chim u th - ng c c sc thc y mnh nht quyt nh hot ng ca c nhn. Ton b cc thnh phn (cc mt biu hin) ca xu hng nhn cch nh: nhu cu, hng th, l tng, nim tin l cc thnh phn trong h thng ng c ca nhn cch, l ng c ca nhn cch, l ng lc trc tip ca hnh vi. C nhiu cch phn loi ng c: - ng c ham thch v ng c ngha v. - ng c qu trnh v ng c kt qu. - ng c gn v ng c xa. - ng c c nhn v ng c x hi, ng c cngvic. - ng c bn ngoi v ng c bn trong.

www.hanhchinhvn.com

28

- ng c to v ng c khch thch Cc loi ng c, cc thnh phn trong h thng ng c c quan h chi phi ln nhau. Tu theo s khc nhau v ni dung, tnh cht cng nh v tr ca chng trong cu trc m tc ng thc y ca chng i vi hot ng ca ch th l khc nhau v dn n kt qu hot ng khc nhau. 3. Tnh cch a. Khi nim: L thuc tnh tm l phc hp ca c nhn bao gm mt h thng thi ca n i vi hin thc v th hin trong h thng hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng. Trong cuc sng hng ngy ta thng dng t tnh tnh, tnh nt, t cch ch tnh cch. Nhng nt tnh cch tt thng c gi l c tnh, lng, tinh thn Nhng nt tnh cch xu thng c gi l thi, tt Tnh cch mang tnh n nh v bn vng, mang tnh thng nht v ng thi cng mang tnh c o, ring bit, in hnh cho mi c nhn. V th tnh cch ca c nhn l s thng nht gia ci chung v ci ring, ci in hnh v ci c bit. Tnh cch ca c nhn chu s ch c ca x hi. b. Cu trc: TC c cu trc rt phc tp, bao gm h. thng thi v h thng hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng. *H thng thi c 4 mt sau y: - Thi i vi tp th v x hi, th hin qua nhiu nt TC nh: lnh yu nc, yeu CNXH, thi chnh tr, tinh thn i mi, tinh thn hp tc cng ng - Thi i vi lao ng, th hin nhng nt TC c th nh: lng yu lao ng, cn c, sng to, lao ng c k lut, tit kim, em li nng sut cao - Thi i vi mi ngi, th hin nhng nt TC nh: lng yu thng con ngi theo tinh thn nhn o, qu trng con ngi, c tinh thn on kt, tng tr, tnh ci m, thng thn, cng bng - Thi i vi bn thn, th hin nhng nt TC nh: tnh khim tn, lng t trng, tinh thn t ph bnh. * H thng hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn: y l s th hin c th ra bn ngoi ca h thng thi ni trn. H thng hnh vi, c ch cch ni nng rt a dng, chu s chi phi ca ca h thng thi . Ngi c TC tt, nht qun th h thng thi s tng ng vi h thng hnh vi c ch cch ni nng. Trong thi l mt ni dung, mt ch o cn hnh vi, c ch, cch ni nng l hnh thc biu hin ca TC, chng khng tch ri nhau, thng nht hu c vi nhau. TC c quan h cht ch vi cc thuc tnh, cc phm cht khc ca nh/cch nh: xu hng, kh cht, t/ cm, ch, k xo, thi quen, vn sng ca c nhn. 4. Kh cht. a. Khi nim: l tm l phc hp ca c nhn, biu hin cng , tin v nhp ca cc hot ng tm l, th hin sc thi ca hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn. KC c c s sinh l l cc kiu thn kinh, quy nh nhp , tin ca cc hot ng tm l, do l nguyn nhn gy ra s khc bit r rt trong nhng c im bn ngoi ca hnh vi con ngi. Tuy nhin KC mang bn cht XH. KC khng tin nh cc gi tr o c-XH ca nhn cch. Nhng ngi c KC hon ton khc nhau c th c cng mt gi tr o c ngc li. KC khng tin nh nhng nt tnh cch ca c nhn. KC l nn tng t nhin ca ca TC, Trong mt mc ng k, KC quy nh hnh thc th hin ca TC v nh hng n mc d dng hay kh khn trong vic hnh thnh cc nt TC. KC khng tin nh trnh nng lc ca nhn cch. Nhng ngi khc nhau v KC vn c mc pht trin nng lc nh nhau v ngc li.

www.hanhchinhvn.com

29

Nh vy, KC khng tin nh cc thuc tnh phc hp ca nhn cch, song cc c im v ng thi trong s th hin ca tt c cc thuc tnh nhn cch u b ph thuc vo KC mt mc nht nh. b. Cc kiu kh cht: * KC v c s sinh l: - Kiu KC l s kt hp khc nhau gia ca nhng thuc tnh KC c quan h qua li vi nhau mt cch c quy lut. Ngay t thi c i, danh y ngi Hy lp l Hypcrat (460 356 TCN) cho rng: con ngi c 4 kiu KC v do s chim u th ca 1 trong 4 cht nc trong c th vi nhng c tnh khc nhau quy nh nn. Kiu KC Cht nc chim tng u th ng Mu tim c c t Hng hi tnh nngn Nc nh ( no c c Bnh thn tnh lnh lo) Nc mt vng ( gan, c c t Nng ny tnh kh ro) Nc mt en ( d dy, c c u t tnh m t) Ngy nay cch gii thch ca Hypcrat khng cn ph hp na nhng nhng tn gi ca kiu kh cht vn c s dng. I.Paplp chng minh rng s kt hp gia 3 thuc tnh: tnh cng , tnh cn bng v tnh linh hot ca hai qu trnh thn kinh c bn l hng phn v c ch to ra 4 kiu thn kinh c bn lm c s cho 4 kiu kh cht. + Kiu mnh m, cn bng, kinh hot Hng hi + Kiu mnh m, cn bng, khng linh hot Bnh thn + Kiu mnh m, khng cn bng Nng ny (Hng phn mnh hn c ch) + Kiu yu u t * Kiu KC hng hi: Ngi thuc KC kiu ny thng l hot bt, vui v, yu i, sng ng, ham hiu bit, cm xc khng su, d hnh thnh v d thay i, nh thc nhanh nhng cng chng qun, tm hn hng ngoi, ci m, d thch nghi vi mi trng mi. * Kiu KC bnh thn: Ngi thuc kiu KC ny thng l ngi chm chp, im tnh, chc chn, kin tr, a s ngn np, trt t, kh nng kim ch tt, nhn thc chm nhng chc chn, tnh cm kh hnh thnh nhng su sc, t a ci c v khng thch ba hoa, c tnh khi khi ng hot ng, kh thch nghi vi mi trng mi. * Kiu KC nng ny: ngi c kiu KC ny thng c c im l hnh ng nhanh, mnh, ho hng, nhit tnh, c tnh hay gt, nng ny, mnh ln, quyt on, d b kch ng, thng thn, chn tnh, kh nng kim ch thp.

www.hanhchinhvn.com

30

* Kiu KC u t: Ngi c kiu KC ny thng c biu hin: hot ng chm chp, chng mt mi, lun hoi nghi, lo lng, thiu t tin, hay u su, bun b, xc cm kh ny sinh nhng rt su sc, c cng mnh v bn vng. kiu KC ny con ngi thng c s nhy bn, tinh t v cm xc, giu n tng, trong quan h thng mm mng, t nh, nh nhn, chu o v v tha, h thng hay sng vi ni tm mt mnh (hng ni) c bit l kh thch nghi vi mi trng mi. Mi kiu khi cht trn c mt mnh, mt yu. Trn thc t, con ngi c nhng kh cht trung gian bao gm nhiu c tnh ca 4 kiu KC trn: KC ca c nhn c c s sinh l thn kinh nhng KC mang bn cht XH, chu s chi phi ca cc c im XH, bin i do rn luyn v gio dc.

S khc nhau gia Tnh cch v Kh cht: Tnh cch - Thuc tnh TL ca c nhn gm mt h thng thi vi hin thc v th hin trong h thng hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng. - Ni dung c ngun gc phm tr x hi. - Cu trc to bi h thng thi , hnh vi. 5. Nng lc Kh cht - Thuc tnh TL biu hin cng , tin , nhp ca cc hot ng tm l, th hin sc thi ca hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn. - Ngun gc ca kh cht l cc kiu hot ng thn kinh - Cu trc to lp bi hot ng thn kinh

www.hanhchinhvn.com

31

a. Khi nim: L t hp cc thuc tnh c o ca c nhn ph hp vi nhng yu cu ca mt hot ng nht nh, m bo cho hot ng c kt qu tt. Nng lc khng phi l mt thuc tnh TL xut sc no m n l t hp c thuc tnh TL ca c nhn. NL va l tin , va l kt qu ca hot ng. NL va l iu kin cho hot ng t kt qu nhng ng thi NL cng pht trin ngay trong chnh hot ng y. NL l sn phm ca lch s. S phn cng v chuyn mn ho lao ng dn n s phn ho v chuyn mn ho NL ngi. Mt khc mi khi nn vn minh nhn loi dnh c nhng thnh tu mi th li xut hin ngi nhng nng lc mi v nhng NL c trc y by gi cha ng mt ni dung mi. b. Cc mc ca nng lc: Da vo tc tin hnh v cht lng sn phm hot ng, ngi ta phn bit 3 mc pht trin ca NL: ng lc, ti nng v thin ti. - Nng lc l mt mc nht nh ca kh nng con ngi, biu th kh nng hon thnh c kt qu mt hot ng no . - Ti nng l mc NL cao hn biu th s hon thnh mt cch sng to mt hot ng no . - Thin ti l mc cao nht ca NL biu th mc kit xut, hon chnh nht ca nhng v nhn trong LS nhn loi. c. Phn loi: NL c th chia lm hai loi: NL chung v NL ring bit - NL chung l NL cn thit cho nhiu lnh vc hot ng khc nhau, chng hn nhng thuc tnh v th lc, tr tu (quan st, tr nh, t duy, tng tng, ngn ng ) l nhng iu kin cn thit gip cho nhiu lnh vc hot ng c kt qu. - NL ring bit: (NL chuyn mn) l s kt hp c o cc thuc tnh chuyn bit p ng yu cu ca mt lnh vc hot ng chuyn mn v l iu kin cho cho hot ng ny t kt qu cao, chng hn nh NL ton hc, NL th vn, hi ho, m nhc, s phm, th dc, th thao Hai loi NL chung v NL chuyn bit lun c s b sung h tr cho nhau. d. Mi quan h gia NL v t cht, NL v thin hng, NL v tri thc, k nng, k xo. + Nng lc v t cht: T cht l nhng c im ring ca c nhn v gii phu sinh l bm sinh ca no b, ca h thn kinh, ca c quan phn tch, c quan vn ng to ra s khc bit gia con ngi vi nhau. T cht l c s VC ca s pht trin NL. T cht c nh hng ti tc , chiu hng v nh cao pht trin nng lc. Tuy vy khng th suy ra trc tip rng nng lc khc nhau l do t cht khc nhau quyt nh. Cc c im bm sinh, di truyn c c bo tn v th hin th h sau hay khong v th hin mc no, iu hon ton do hon cnh sng quyt nh. Nh vy t cht l mt trong nhng iu kin hnh thnh nng lc, nhng t cht khng quy nh trc s pht trin ca nng lc. Trn c s ca t cht no , c th hnh thnh nhng nng lc rt khc nhau. VD: cng thuc kiu thn kinh yu, ngi ny hnh thnh nng lc k thut, ngi khc li hnh thnh nng lc vn hc C th kt lun rng: da trn iu kin xut pht l t cht, s hnh thnh nng lc l qu trnh hot ng tch cc ca c nhn trong nhng iu kin XH thun li. + Nng lc v thin hng: Khuynh hng ca c nhn i vi mt hot ng no c gi l thin hng. Thin hng v mt loi hot ng no v nng lc i vi hot ng y thng n khp vi nhau v cng pht trin vi nhau. Thin hng mnh lit ca con ngi i vi mt loi hot ng no c th coi l du hiu ca nhng nng lc ang hnh thnh.

www.hanhchinhvn.com

32

+ Nng lc v tri thc, k nng, k xo: Tri thc, k nng, k xo c quanh mt thit nhng khng ng nht vi nng lc. Tri thc, k nng, k xo trong mt lnh vc no l iu kin cn thit c nng lc trong lnh vc y. Khng th c nhng nng lc ton nu khng c tri thc v ton ngc li, nng lc gp phn lm cho vic tip thu tri thc, hnh thnh k nng k xo tng ng vi l/vc ca nng lc c d dng v nhanh chng hn. Nh vy, gia nng lc v tri thc, k nng, k xo c s thng nht bin chng. Mt ngi c nng lc trong mt lnh vc no c ngha l ngi y c tri thc, k nng , k xo nht nh ca lnh vc ny. Nhng khi c tri thc, k nng, k xo thuc mt lnh vc no khng nht thit l s c c nng lc v lnh vc . Hnh thnh nng lc l mt qu trnh phc tp bao gm trong n qu trnh tip thu tri thc. Bn thn qu trnh hnh thnh nng lc l mt thnh t ca qu trnh mang tnh cht chnh th v trn vn nhng rt phc tp ca s pht trin nhn cch tron ghot ng v bng hot ng ch a. Khi nim: L mt phm cht TL ca c nhn, mt thuc tnh TL ca nhn cch, th hin nng lc thc hin nhng hnh ng c mc ch i hi phi c s n lc khc phc kh khn. ch c xem l mt nng ng ca thc, mt biu hin c th ca thc trong thc tin, bi v con ngi t gic c mc ch ca hnh ng, u tranh ng c, la chn c cc bin php vt qua mi tr ngi, kh khn thc hin n cng mc ch ra. Y ch bao gm c mt nng ng ca tr tu, mt nng ng ca tnh cm, o c, l hnh thc iu khin, iu chnh hnh vi tch cc nht ca con ngi. Gi tr chn chnh ca ch khng phi ch cng ch mnh hay yu m iu ch yu l ni dung o c c ngha ca mc ch m ch n lc vn ti. b. Phm cht ca ch Trong qu trnh thc hin nhng hnh ng c ch, nhng phm cht ch ca con ngi c hnh thnh, nhng PC ny va c trng cho c nhn vi t cch l mt nhn cch, va c ngha to ln cho i sng v lao ng ca con ngi. C PC ch lm cho con ngi tr nn tch cc hn, c nhng PC ch gip con ngi km hm hnh ng ca mnh khi cn thit. Mt s PC ch c bn ca nhn cch: + Tnh mc ch: L PC c bit quan trng ca ch, gip con ngi iu chnh hnh vi hng vo mc ch t gic. Tnh mc ch ca ch ph thuc vo th gii quan, vo ni dung o c v tnh giai cp ca nhn cch mang ch. + Tnh c lp: L PC ch cho php con ngi quyt nh v thc hin hnh ng theo nhng quan im v nim tin ca mnh, khng b chi phi bi nhng tc ng bn ngoi. Tuy nhin tnh c lp ca ch khng c ngha l s bo th, bng bnh, chng li s nh hng t bn ngoi, bt lun ng hay sai. + Tnh quyt on: L kh nng a ra nhng quyt nh kp thi, dt khot trn c s tnh ton cn nhc k cng, chc chn. Tin ca tnh quyt on l trnh tr tu v s dng cm. Ngi c tnh quyt on lun hnh ng c suy ngh, dng cm, nhanh nhy, ng lc, khng dao ng v hoi nghi. + Tnh kin cng: Ni ln cng ca ch, cho php con ngi c nhng quyt nh ng n, kp thi trong nhng hon cnh kh khn v kin tr thc

www.hanhchinhvn.com

33

hin n cng mc ch xc nh. Tnh kin cng, bn b, khng c ngha l s l lm, bng bnh theo ui mc ch mt cch m qung m l s theo ui mc ch c thc r rng vi s nng ng ca tr tu v tnh cm trong qu trnh thc hin mc ch. + Tnh dng cm: Kh nng sn sng v nhanh chng vn ti mc ch bt chp kh khn nguy him cho tnh mng hay li ch ca bn thn. + Tnh t kim ch, t ch: L kh nng v thi quen kim tra hnh vi lm ch ca bn thn mnh, km hm nhng hnh ng c cho l khng cn thit hoc c hi trong trng hp c th. Cc PC ch ca nhn cch ni trn lun lun gn b hu c vi nhau, h tr cho nhau to nn ch cao ca con ngi. Cc PC ch c th hin trong cc hnh ng ch. Hnh ng ch a.Khi nim: HYC l hnh ng c thc, c ch tm, i hi n lc khc phc hk khn, thc hin n cng mc ch ra. b. c im: - HYC ch xut hin khi gp kh khn, tr ngi, v vy ch l s phn nh hin thc khch quan. - Ngun gc kch thch HYC khng phi l cng vt l ca kch thch m l c ch ng c ho hnh ng, trong ch th nhn thc ngha ca kch thch t quyt nh c hnh ng hay khng. - HYC c mc ch c thc mt cch r rng v cha ng ni dung o c. - HYC bao gi cng c s la chn phng tin v bin php tin hnh t c mc ch. - HYC lun c s iu khin, iu chnh, kim tra ca thc, lun c s n lc khc phc kh khn, tr ngi, thc hin n cng mc ch ra. c. Cu trc: Mt HYC thng c 3 giai on sau: * Giai on chun b: y l giai on hnh ng tr tu, giai on suy ngh cn nhc cc kh nng khc nhau, gm cc khu: - Xc nh mc ch, hnh thnh ng c: trong giai on ny con ngi thc mt cch r rng mc ch hnh ng ca mnh, u tranh ng c chn ly mt mc ch, ng c ni bt. Vic u tranh ng c c din ra trong sut qu trnh hot ng. - Lp k hoch hnh ng t c mc ch. - Chn nhng phng tin v bin php hnh ng c th. - Quyt nh hnh ng. * Giai on thc hin hnh ng: Vic chuyn t quyt nh hnh ng n vic thc hin hnh ng l s thay i v cht, v l s chuyn bin t thc, ngun vng thnh hin thc. S thc hin quyt nh c th din ra di hai hnh thc: Hnh thc hnh ng bn ngoi Hnh thc hnh ng bn trong (hay km hm cc hnh ng bn ngoi). Trong qu trnh thc hin hnh ng c th gp nhng kh khn, tr ngi, i hi phi n lc ch vt qua nhm thc hin n cng mc ch nh. C hai loi kh khn tr ngi : KK tr ngi bn trong (ch quan) v KK tr ngi bn ngoi (khch quan). ch th hin tp trung v r rng khi n khc phc cc kh khn, t mc ch ra bng s n lc ca bn thn. * Giai on nh gi kt qu ca hnh ng: Trong qu trnh hnh ng con ngi lun i chiu nh gi kt qu hnh ng c th tr thnh s kch thch v ng c i vi hnh ng tip theo, gip con ngi c nhng c gng mi c nhng thnh cng mi.

www.hanhchinhvn.com

34

Ba giai on trn y ca hnh ng ch c lin quan mt thit vi nhau, tip ni nhau v b sung cho nhau. Tuy nhin, trong iu kin thc t nht nh c hnh ng ch rt gn, tc l khng nht thit y cc giai on trn. Hnh ng t ng ho, k xo v thi quen Hnh ng ch l hnh ng c trng ca con ngi. Tuy nhin hot ng ca con ngi khng ch bao gm ton nhng hnh ng ch, Bn cnh hnh ng ch, con ngi cn c mt loi hnh ng phi hp, h tr cho hnh ng ch, l hnh dng t ng ho. Khi nim: HTH l hnh ng vn lc u l hnh ng c thc, c ch nhng do lp li nhiu ln hoc do luyn tp m v sau tr thnh t ng, ngha l khng cn c s kim sot trc tip ca thc m vn c thc hin c kt qu. VD: Khi mi tp nh my th vic nh my l mt hnh ong c thc, th gic ca ta va tp trung vo bn phm, va tp trung vo mn hnh, nhng n khi ta tho ri th khng cn phi nhn vo bn phm, mn hnh na m mi thao tc vn din ra mt cch chnh xc, ngha l hnh ng tr nn t ng ho. C hai loi hnh ng t ng ho: K xo v thi quen. K xo l HTH c hnh thnh mt cch c thc, ngha l H TH nh luyn tp. Cn thi quen l loi HTH n nh, tr thnh nhu cu ca con ngi. Hnh ng k xo c c im sau: + Khng c s kim sot thng xuyn ca thc, khng c n s ki m tra bng th gic + ng tc mang tnh cht khi qut, nhun nhuyn, khng c ng tc tha, kt qu cao, t tn km nng lng thn kinh v bp tht. Thi quen cng l mt hnh ng TH nhng n c nhng im khc so vi k xo: K xo - Mang tnh cht k thut - c nh gi v mt k thut, thao tc: c k xo mi tin b, c k xo c li thi - t gn vi tnh hung - C th t bn vng, b mai mt nu khng thng xuyn luyn tp cng c Thi quen - Mang tnh cht nhu cu, np sng - c nh gi v mt o c: c thi quen tt, thi quen xu, c thi quen c li, c thi quen c hi - Lun lun gn vi tnh hung c th - Bn vng, n su vo np

www.hanhchinhvn.com

35

- Con ng hnh thnh ch yu ca k xo l luyn tp c mc ch v c h thng

sng. - Hnh thnh bng nhiu con ng nh rn luyn, k c con ng t pht, bt chc.

Quy lut hnh thnh: K xo c hnh thnh nh luyn tp, ngha l do s tp lp li mt cch c mc ch, c h thng cc thao tc, dn n s cng c v hon thin hnh ng (H tr nn khi qut, thun thc) Qu tnh luyn tp hnh thnh k xo din ra theo nhng quy lut sau: + Quy lut tin b khng ng u: Trong qu trnh luyn tp, k xo c s tin b khng ng u: C loi k xo khi mi luyn tp th tin b nhanh, sau chm dn. C loi k xo khi mi luyn tp th tin b chm nhng n mt giai on nht nh n li tng nhanh. C trng hp khi bt u luyn tp, s tin b tm thi lui li sau tng dn ln. Nm c quy lut ny, khi hnh thnh k xo cn kin tr, khng nn nng vi, ch quan luyn tp c kt qu. + Quy lut nh ca phng php luyn tp Mi PP luyn tp k xo ch em li mt kt qu cao nht i vi n m thi. Kt qu gi l nh ca PP luyn tp d. Mun t c kt qu cao hn ta phi thay i PP luyn tp c nh cao hn. Quy lut ny cho ta thy r s cn thit phi thng xuyn thay i PP ging dy, hc tp v cng tc. - Quy lut v s tc dng qua li gia k xo c v KX mi: Trong qu trnh luyn tp KX mi, nhng KX c nh hng r rt n n vic hnh thnh KX mi. S tc ng qua li ny din ra theo hai chiu hng sau: - KX c nh hng tt, c li cho vic hnh thnh KX mi, l hin tng di chuyn k xo (hay cn gi l cng). VD: bit nh my ch th cng (my c) ri th vic son tho vn bn bng my vi tnh d dng hn. - KX c nh hng xu, gy tr ngi cho vic hnh thnh KX mi, l hin tng giao thoa k xo. VD: mt ngi chi bng bn gi, khi chuyn sang chi cu lng nhng ng tc pht bng, ct xoy bng bn lc u cng c s dng pht bng hay bng, iu lm cho vic chi cu lng kh khn hn. Do khi luyn tp hnh thnh k xo mi cho HS, ta cn tm hiu v tnh n cc k xo c HS. + Quy lut dp tt k xo: Mt k xo c hnh thnh nu khng luyn tp, cng c v s dng thng xuyn th s b mai mt, suy yu v cui cng c th b mt hn (dp tt). VD: mt ngi chi bng bn gii nhng khng luyn tp cng c thng xuyn th nhng k nng k xo trong vic thc hin cc thao tc chi bng s b mai mt i. Ngoi ra chng ta thy c s dp tt k xo tm thi khi con ngi c nhng xc ng mnh m, khi b mt mi. Quy lut ny cho ta thy r vic vn n v luyn c tm quan trng n mc no.

www.hanhchinhvn.com

36

-------------------------------------H Ni 01/2007 Khoa Khoa hc Hnh chnh Hc vin Hnh chnh Quc gia