Professional Documents
Culture Documents
vn
1. GII THIU CHUNG Vo ngy 14-9-1990, nhm nghin cu ti hc vin sc khe quc gia M (U.S.National Instituse of Helth) tin hnh chui th nghim liu php gen u tin cho b Ashanti Desilva 4 tui. Sinh ra vi cn bnh di truyn him ngho c tn l severe combined immune deficiency SCDI, c b thiu h thng min dch v c th b tn thng khi mc phi bt k mm bnh no. Tr em mc bnh ny thng khng chng li c s ly nhim ca bnh tt v rt kh sng n tui trng thnh, tui th ca chng lun mc bnh tt. Ashanti c lp mt hnh lang bo v xung quanh, khng tip xc vi nhng ngi ngoi gia nh, trong mi trng v trng ti nh v c iu tr thng xuyn vi khng sinh liu cao. Trong th tc liu php gen ca Ashanti, bc s tch cc t bo mu trng ra khi c th c ta, cho chng pht trin trong phng th nghim, gn gen thiu vo cc t bo ny v sau chuyn cc t bo c bin i di truyn tr li mu ca bnh nhn. Nhng kim tra trong phng th nghim cho thy liu php ny lm tng h thng min dch ca Ashanti, c ta khng b cm lnh tr li, c th n trng v min dch vi chng ho. Th tc ny khng phi l mt phng thuc, nhng t bo mu trng c x l v mt di truyn ch lm vic trong mt vi thng v qu trnh ny phi lp li. Mc d s gii thch n gin v liu php gen ny dng nh c kt qu kh quan, nhng n m u cho mt cuc tranh lun ko di; con ng liu php gen c chp nhn cha y nhng cuc tranh lun. Liu php gen sinh hc ngi l rt phc tp, mt s cng ngh cn c pht trin v nhng cn bnh cn c hiu bit cn k hn trc khi liu php gen c th c s ng mt cch thch ng. Tuy nhin, khng th ph nhn rng, ngy nay liu php gen l mt lnh vc khng l vi c hi sinh li ln cho cc nh u t c hiu bit. Bng chng l s pht trin ca cc nghin cu v liu php gen trong hn mt thp k qua. Lnh vc ny c tim nng v cng to ln, mt s ngi so snh tim nng u t trong cng ngh sinh hc c bit l liu php gen vi kinh nghim v cng ngh nhng nm 1980.
Virus xm nhim trc tip vo t bo bng cch gn vi chng v bm thng tin di truyn ca chng vo t bo. V cc virus t nhin t sinh sn bn trong t bo ch nn gy hi vi vt ch mang chng. Tuy nhin, c th xo hay lm mt cc phn c hi ca virus, ngn khng cho chng ti bn trong t bo ch. Ngy nay cc virus khng c kh nng ti bn ny c s dng chung cho cc nghin cu liu php gen trn ngi v ng vt. S dng cc k thut khc nhau chuyn gen vo t bo bn ngoi ngi bnh, sau chuyn cc t bo c bin i ny vo ngi bnh (ex vivo). Phng php ny c s dng chung phn phi cc nhn t pht trin v cc phn t khc ti cc vng c hiu ca c th. Chng cng c s dng to ra cc dng t bo b bin i hon ton cho cy ghp. Ging nh trong liu php gen in vivo, cc t bo c chuyn c th gy biu hin cc protein l gy sng ty hay p ng min dch. Cc nhm chuyn gia chia liu php gen thnh cc mc khc nhau: Chuyn gen vi s ho nhp (gen c kt hp cht ch vi DNA ca vt ch) Chuyn gen khng ho nhp (gen khng kt hp cht ch vi DNA ca vt ch) S dng cc oligonucleotide tng hp nhn to gi l cc phn t ribozyme/antisense khng c cc thnh phn iu ho (s biu hin gen b bin i). 2.2. Cc bc c bn trong liu php gen Trong thc nghim, ngi ta dng cc vector virus chuyn cc gen vo t bo ng vt theo 2 bc: Bc 1: To vector ti t hp mang gen cn chuyn. Trc , cc virus c bin i khng cn kh nng sao chp, ng thi li c kh nng biu hin mnh gen cn a vo c th. Cc bin i ny bao gm vic loi b cc trnh t cn cho s sao chp ca virus v gn vo trc gen cc trnh t promotor mnh. Sau
3.3.2. Vector Adenovirus: Mt trong nhng vector liu php gen chung nht hin ang s dng l vector c c s adenovirus. Adenovirus gy bnh kh th ngi (cm lnh, nhim trng d dy) v c 47 dng khc nhau (gi l kiu huyt thanh) c tm thy ngi. Kiu 2 v 5 c s dng chung nht cho cc ng dng liu php gen.
Hnh 1: Adenovirus c cu trc chung cha capsid hai mi mt bao quanh b gen dsDNA di xp x 36kbp. V capsid ca virus cha ba protein: hexon, fiber v
Hnh 2: S cu trc ca vector adenovirus hiu nng cao (high-capacity adenoviral) HC-Ad. Tt c cc gen ca virus HC-Ad b xo, ch cn u bn tri v phi ca Ad5 v DNA thm vo (stuffer DNA) thu c t gen C346 v HPRT. AdSTK109 cha b gen hAAT bao gm liver v promoter macrophage c hiu, trong AdGS85, hAAT cDNA c biu hin t promoter cytomegalovirus ca ngi ((hCMV promoter). AdSTK129 ch cha DNA thm vo v khng biu hin bt c gen chuyn no. 3.3.3. Vector Adeno-associated Virus (AAV): AAV l mt parvovirus khng xut hin trong cc bnh do vi sinh vt ngi. Virus ny c th chuyn DNA ti cc t bo khng phn chia v ho nhp vi DNA ca t bo ch. iu ny m ra kh nng ng dng ca mt vector chng li cc bnh kinh nin. Trong di hn, s biu hin ca liu php gen c chng minh.
Hnh 4: Qu trnh phin m ca vector AAV. Cc bc khc nhau cn cho qu trnh phin m ca vector AAV bao gm: u tin AAV tng tc vi cc receptor a dng v cc phn t coreceptor trn bn mt t bo, s tip thu virion, nhn vo trong t bo v gii phng b gen mch n va vector, s lai ca b gen a vo b sung (complementary input genomes) v s ho nhp nhim sc th trc biu hin gen c th xy ra t khun xon kp DNA. Cu trc bc hai tim tng ca b gen vector b sung (episomal) xut hn nh cc phn t vector RNA c m ho.
Hnh 5: Chin lc sn xut rAAV. Plasmid ti t hp cha gen cn thit, c tch dng cng lc, ITRs ca AAV c chuyn vi plasmid gip ti t hp c cha wtAAV v cc gen adenovirus cn thit cho s gii phng, ti bn, v ng gi rAAV trong 293 t bo. Khong 48 n 60 gi sau, cc t bo b dung gii v phn chit th cha rAAV v cc protein ca t bo b tch ra l thuc vo s tinh ch sau ny (qua ly tm gradient mt v sc k ct). Cc mu nh rAAV sau tinh ch c xc nh chnh xc v cc virus tinh ch sau c s dng cho cc nghin cu in vitro v in vivo. 3.3.4. Vector Retrovirus Retrovirus nm trong s cc vector virus c pht trin u tin. Vector ny c s dng trong gn 60% d n liu php gen y hc. Virus ny c cha vt cht di truyn l RNA v c kch thc 7 n 11 kB. Khi vo t bo, RNA virus cn tr thnh DNA trc khi n c chc nng trn t bo ch. iu ny c thc hin bi enzim phin m ngc, RT (reversse transcriptase). Retrovirus c cha enzim phin m ngc (enzim xc tc to thnh bn sao DNA ca vt liu di truyn RNA qua phin m ngc) v enzim ho nhp (integrase) cn cho s ho nhp ca retrovirus virus vo t bo ch. B gen ca tt c cc virus ny nh v c nghin cu y . Retrovirus d dng bin i v mt di truyn do c s dng rng ri nh mt vector ca liu php gen. Virus murina leukaemia bin i di truyn (MuLV) c s dng ph bin nht. Cc retrovirus c in ch nhim vo t bo ang phn chia (dividing cell) v vt cht di truyn ca chng sau khi chuyn thnh DNA, ho
Hnh 6: B gen ca retrovirus (oncogenic retrovirus) gy bnh ung th MLV (murine leukemia virus). DNA ca axit nucleic ca virus (hnh thi ca b gen virus trong cc t bo b nhim) xut hin. Hai virus c cng c cc gen cu trc gag, pol, v env. Gav m ho li virus v pol m ho cc enzim ti bn. Gav v pol c biu hin ngay lp tc t promoter trong LTR (long terminal repeat). Gen env c biu
Hnh 7: Chu trnh ti bn ca retrovirus. S nhim bt u khi lp mng glycoprotein ca virus nhn ra cc v tr th th c hiu trn b mt t bo, sau mng virus v mng t bo dung hp gii phng li virus (virus core) vo t bo cht. RNA ca virus, c sao chp thnh phn t DNA mch kp, v xm nhp vo nhn. Thi gian chnh xc v c ch ca vic ny cha c xc nh r rng. DNA ho nhp vo nhim sc th, b gen virus (t by gi gi l provirus) c gi n nh. Sn xut RNA ca virus v sau l cc protein v enzim ca chng. RNA ca virus cng kt hp vi protein ca virus to thnh cc phn li (core) mi. Cc virion con trng thnh c kh nng nhim vo cc t bo mi khi chng c gii phng ra ngoi t bo v c bao bi v ca chng (gm c mng t bo v v glycoprotein).
Hnh 8: Cc yu t ng vai tr trong vector retrovirus c trng. Cc chui cn thit cho s lan truyn retroviral c th hin. Tt c cc chui protein ca virus b xo v thay bng gen ngoi lai (gen cn cho cc mc ch nht nh). Gen ngoi lai c th c biu hin t promoter trong LTR ca retrovirus (nh c thy trong hnh trn), hoc t bn trong, promoter ca virus khc loi, nh trng hp xy ra vi vector lentivirus. Vai tr ca cc vng khc nhau c nh du.
Hnh 9: sn xut vector retrovirus. Cc gen ca virus biu hin t cc promoter khng c bn cht retrovirus (nonretroviral) v a ti cc t bo, ni chng bo tn c s n nh v sn xut cc protein enzim cng nh cu trc virus. Khi vector retrovirus c a ti t bo, vector virus RNA cn c bao gi, kt qu t qu trnh sn xut ca cc phn t virus cha b gen vector. Virus ny c th c thu li v s dng tim vo cc t bo ch nhm a gen ngoi lai trong vector ti t bo. V cc t bo ch ny khng biu hin cc protein ca virus, vector s khng truyn b xa hn. Cc gen ca virus trong cc t bo bao gi khng mang cu trc i xa hn v chng mt chui cis-acting cn thit cho s nhn bn. 3.3.5. Cc vector c c s l herpes simplex
Hnh 10: A. S th hin cc thnh phn chnh ca virion HSV. B. B gen ca HSV c t chc thnh cc on di v ngn ch xut hin mt ln (U L, Us) gn cc trnh t lp li. 84 khung c m ca virus c th c chia thnh cc gen cn cho s ti bn trong m thch hp. Hin c rt t kinh nghim tr bnh vi cc vector ny, nhng kh nng s dng ca vector ny cho vic phn phi gen trong mt thi gian di ti h thng thn kinh trung ng ngy cng tng. 3.3.6. Cc vector virus khc:
Hnh 11: (A) Thit b Accell gene gun c thit ch v ch to bi Dr. D. McCabe di s gip ca Agracetus, Inc. (Middleton, WI) v c phn phi c quyn bi PowderJect Vaccine, Inc. (Madison, WI). (B) Thit b Helios gene gun, c pht trin t thit b ca Accell, hin c sn xut thng mi bi Bio-Rad. (C) Chuyn gen in vitro vo mt cm lp t bo n s dng Helios gene gun. (D) Chuyn gen in vivo n m da ln s dng Helios gene gun. Khng cn s dng virus hay cc cht ho hc c hi trong vic cy phc hp. Khng ging mt s vector sinh hc, n khng ph thuc vo s tham gia ca cc c quan th cm b mt t bo. NV dng nh cng ng tin cy, c ngha trong vc a cc on vt cht di truyn ln. Tuy nhin, hiu qu ca n b gii hn bi mc xuyn qua m ti cc m ch khc nhau v s biu hin trong thi gian ngn ca sn phm gen mong mun. Liu php ny thnh cng trong ng dng iu tr ung th da v cc cn bnh v da vi cc khuyt tt di truyn bit. Tuy nhin, ng dng ha hn nht ca n
Hnh 12: S ca mt vector HAEC (Human artificial episomal chromosome) HACs l cc NV c kh nng mang li hiu qu cao nht. Chng c th mang nng lng d dng chuyn cc on tin DNA ln khng quan trng ti gn vo cc t bo c kch thc xc nh. Chng c th gn ti t bo v c nh ti y m khng cn kt hp vi cc NST gc, do trnh c t bin di truyn, hoc cc bin i vt cht di truyn khng cn thit hay c hi vi t bo. Cc NST ban u d dng chuyn gen ti t bo con qua phn bo, iu ny to nn s duy tr biu hin gen lin tc trong ton b cuc sng ngi bnh. V HACs c to nn bi cc thnh phn xa l vi c th, chng khng th hin hiu ng vi h thng min dch. HACs vn trong qu trnh pht trin v c th s khng c gi tr thng mi trong mt vi nm. S sn xut HACs ch trong phng th nghim, gii hn trong ng dng y hc trn quy m ln. Khi my tnh mnh hn v nh hn hin nay, s sn xut HACs s chc chn tr nn khng ch trong phng th nghim v kh nng sn xut v ci tin cng ngh s ti trong vi nm na. Cc cng ty hin nay ang nghin cu HACs bo gm clontech, geron corp. chromos molecular systems, inc, biogenix, gentronics v Chiron. 3.4.4. Liposomes
Hnh 13: Chuyn gen s dng HVJ liposome. HVJ liposome gn vi cc th th axit sialic trn b mt t bo v kt hp vi cc lipid trong mng lipid kp gy ra s dung hp t bo. Do s dung hp v ca HVJ liposome vi mng t bo, DNA trong HVJ liposome c th a trc tip vo t bo cht. Liposome l cc phn t khng c, d dng sn xut vi s lng ln, khin chng tr thnh vector rt hiu qu trong cc ng dng thng mi. S xm nhp ca protein trong vector ngn cn p ng min dch ca vt ch v chng khng b nguy him hay b tiu dit bi cc enzim (endonucleases) ni bo. Chng c cc bt li y hc. Mc d phc h di chuyn mt cch hiu qu qua mng t bo nhng n khng thnh cng trong vic xuyn qua mng nhn, tnh ng dng ca n cng b gii hn vi cc t bo c tc phn chia cao.
Hnh 14: plasmid DNA c bao trong pegylated immunoliposome (PIL) 85 nm. B mt ca liposome c kt hp vi vi nghn si polyethyleneglycol (PEG) di 2000 Dalton, v nh ca 1 n 2% ca cc si PEG c gn vi phi t ch, nh khng th n dng c hiu (specific mono clonal antibody) insulin receptor (IR) (MAb). Mab kt hp vi PIL qua th th trung gian i qua hng ro mu no v qua mng t bo cht ca t bo no vo trong nhn. 3.4.5. Cc polymer cation
Hnh 16: Cc k thut c s dng nghin cu s to thnh v tnh n nh ca phc h polycation-DNA. 3.4.6. Cy trc tip S cy cc DNA trn hay DNA t do l mt v d khc ca chuyn gen khng c bn cht virus. Trong k thut ny, DNA trn c cy trc tip ti khi u
Cc nh khoa hc thay nhng gen b thiu hoc b thay i bng nhng gen khe mnh. Do mt s gen nu b thiu hoc thay i (vd nh p53) c th
Cc nh khoa hc cng ang nghin cu cch tng cng p ng min dch ca bnh nhn i vi ung th. cch ny, liu php gen c dng kch thch kh nng t nhin ca c th chng li cc t bo ung th. mt phng php ang c nghin cu, cc nh khoa hc ly mt mu mu nh t bnh nhn v a vo nhng loi gen lm cho cc t bo sn xut ra mt loi protein c tn l th th t bo T (TCR - T-cell receptor). Nhng loi gen c a vo cc t bo bch cu ca bnh nhn (c tn l lympho T) sau c truyn ngc tr li vo c th. Bn trong c th, cc bch cu sn xut ra TCR, TCR s gn vi lp mt ngoi ca cc bch cu. Sau TCR s nhn ra v gn vi mt s phn t hin din trn b mt ca cc t bo u. Cui cng, TCR s hot ha bch cu tn cng cc t bo u ny.
Cc nh khoa hc cng ang nghin cu cch a gen vo trong cc t bo ung th lm chng nhy cm hn vi ha tr, x tr hoc nhng phng php iu tr khc. Trong nhng nghin cu khc, cc nh khoa hc ly nhng t bo mm to mu khe mnh ra khi c th ri a gen vo cc t bo ny gip chng tng kh nng khng c li vi cc tc dng ph ca nhng loi thuc khng ung th dng liu cao. Sau , cc t bo ny c a tr li c th bnh nhn.
mt cch khc, cc nh khoa hc a nhng loi "gen t vn" vo cc t bo ung th ca bnh nhn. Nhng tin cht ca thuc (dng bt hot ca thuc c) c a vo c th bnh nhn. Nhng cht ny s hot ha cc t bo ung th c cha nhng loi "gen t vn" trn dn n s hy hoi ca chnh bn thn chng.
Nhng nghin cu khc tp trung vo vic dng liu php gen ngn cc t bo ung th to thm nhng mch mu mi. 4.3. Liu php gen - V kh mi iu tr HIV/AIDS Kt qu nghin cu ca cc nh khoa hc thuc i hc Pennsylvania, M,
cho thy liu php gen c th tr thnh mt v kh mi trong vic iu tr cn bnh th k HIV/AIDS.
Trong nghin cu ca mnh, tin s Tebas v ng nghip thc hin vic tch cc t bo min dch t cc bnh nhn HIV/AIDS, chnh sa nhng t bo ny v cy chng tr li c th ca cc ngi bnh v h khng c iu tr bng thuc na. Cc nh khoa hc pht hin thy s
lng virus HIV/AIDS nhng i tng mi. (nh minh ha: AFP/TTXVN) trn u gim so vi d kin. Thm ch, mt ngi bnh virus cht ngi ny bin mt hon ton. Cc nh khoa hc ca i hc Pennsylvania cho hay s tip tc nghin cu bin php iu tr ni trn v hin ti h vn cha l gii c ti sao iu ny xy ra, cng nh cha bit c rng liu php iu tr ny c tc dng trong bao lu v cc t bo min dch khng tn ti lu di. Tuy nhin, h cho rng y l mt pht hin rt c ngha bi hin nay hng nghn bnh nhn HIV/AIDS hon ton khng cc loi thuc iu tr hin c. Trong khi , chuyn gia hng u trong lnh vc chng ly nhim HIV/AIDS Bryan William thuc Trung tm phn tch v m hnh ha dch t hc Nam Phi khng nh th gii c th ngn chn c i dch HIV/AIDS ton cu trong vng 40 nm ti bng cch s dng rng ri cc ch phm chng retrovirus,
Trong , mt bnh nhn n trong qu trnh iu tr to ra th lc th 2, i no ca c y hc c sau khi iu tr bng liu php gen c th khi phc tm v thu thp thng tin mt khu vc no ca vng mc, khin cho c y c c cc con s trn ng h cng t mt t. Nm 1999, mt thiu n 18 tui mc phi bnh gan sau khi iu tr 4 ngy bng liu php gen qua i, s kin ny khin cho liu php gen gp phi rt nhiu s ch trch v lm cho mi ngi cng nghi ng v liu php gen. Artur V. Cideciyan cho bit: Liu php gen RPE65 rt an ton, th lc ca ngi bnh c s ci thin r rt, hy vng c th tip tc tin hnh th nghim gii quyt nhng vn v s an ton v tnh hiu qu.
Cc nh khoa hc Canada s dng my "Lung Perfusion System" phc hi phi b tn thng ca ngi hin tng (nh: physorg.com). Khong 20-30% s ngi c cy ghp phi t vong do nhng bin chng sau ny v c ti 80% s l phi c hin tng b tn thng nghim trng.