LI NI U

Trong nhng nm gn y, vic i mi cng tc gio dc din ra rt si ng trn th gii v nc ta. S nghip cng nghip ho, hin i ho t nc ta i hi ngnh gio dc phi i mi ng b c mc ch, ni dung, phng php v phng tin dy hc. Trn c s tip thu nhng thnh tu mi ca khoa hc gio dc trn th gii v pht huy nhng thnh tu t c ca nn gio dc nc nh, cc gii php ra phi va theo kp s pht trin chung ca khoa hc gio dc trn th gii v va ph hp vi iu kin c th ca nc ta sao cho kh thi v hiu qu. Cun sch ny c vit da trn nhng cng trnh nghin cu v nhng bi ging ca cc tc gi trong nhng nm gn y Khoa Vt l- Trng i hc S phm H ni. Cc tc gi c gng qun trit mc tiu ca gio dc trong giai on mi nh c ch r trong Ngh quyt Trung ng ln 2 kho VIII: mt mt phi m bo cho th h tr tip thu c nhng tinh hoa ca nn vn ho nhn loi; mt khc phi pht huy tnh nng ng c nhn, bi dng nng lc sng to. Quan im xuyn sut cc phng php dy hc l dy hc bng hot ng, thng qua hot ng. Hc sinh bng hot ng tch cc, t lc ca mnh m chim lnh kin thc, hnh thnh k nng, pht trin nng lc sng to, bi dng tnh cm, thi . Vai tr ca gio vin trong dy hc l t chc, hng dn gip hc sinh thc hin tt cc hot ng hc tp. Vi cch dy hc mi ny, vic dy hc khng cn l truyn th kin thc mt chiu nh trc y, m i hi ngi gio vin phi hc tp v rn luyn cng phu c c mt k thut dy hc mi. Cc tc gi c gng a ra nhng qui trnh lm vic c bn ca ngi gio vin vt l m bo cho cng tc dy hc t c mc tiu do chng trnh gio dc ra v cng gi m nhng hng sng to nng cao cht lng dy hc trong iu kin c th. Gio trnh ny c dng ch yu cho vic o to cc c nhn s phm ngnh vt l. Mt s chng c trnh by su, mang tnh cht chuyn kho, c th dng lm ti liu tham kho cho vic o to thc s, tin s.

V cun sch cp n nhiu vn mi m, mi bc u c p dng trong dy hc vt l nc ta nn kh trnh khi nhng ch thiu st. Cc tc gi mong nhn c s ng gp kin ca cc bn c ng nghip ln xut bn sau cun sch c hon thin hn, phc v kp thi s nghip i mi gio dc. H ni, ma xun 2002 Cc tc gi

M U

1. I TNG V NHIM V CA MN PHNG PHP DY HC VT L Phng php dy hc vt l l mt ngnh ca khoa hc gio dc, nghin cu qu trnh dy hc mn vt l. Vic xc nh nhng c im, bn cht, qui lut vn ng ca qu trnh s gip ngi gio vin vt l c th iu khin c din bin ca n nhm t c mc ch ca vic dy hc mn vt l. Trong qu trnh dy hc, c hai loi nhn vt hot ng ng thi: gio vin dy, hc sinh hc. Gia hai loi nhn vt ny c nhiu mi quan h nh quan h gia gio vin v c nhn mi hc sinh, quan h gia gio vin vi tp th hc sinh trong lp, gia hc sinh vi nhau. Hot ng ca hai loi nhn vt ny u nhm chung mt mc ch cui cng l lm cho mi c nhn lnh hi c ni dung mn hc bao gm c kin thc, k nng, k xo, nhng nng lc v phm cht o c c lin quan n mn hc. Trong qu trnh dy hc, mun bin ni dung mn hc thnh vn ling ca c nhn hc sinh th phi xt s vn ng ca ni dung dy hc trong mi lin h vi mc ch dy hc v phng php dy hc: Mc ch Ni dung Phng php Mc ch dy hc l phm cht nhn cch m x hi i hi. Ni dung dy hc y l mn vt l hc. Phng php dy hc y l cch thc hot ng v phi hp hnh ng ca gio vin v hc sinh t c mc ch ra. Ba thnh phn ny tc ng ln nhau, qui nh ln nhau, trong mc ch dy hc gi vai tr ch o. S phn tch c im ca qu trnh dy hc nh trn dn n vic xc nh nhim v ca mn phng php dy hc vt l trng ph thng nh sau: a) Cn c vo nhim v chung ca trng ph thng v c im ca mn vt l, xc nh nhng nhim v ca vic dy hc vt l v ra ng li thc hin nhng nhim v y. b) Xc nh ni dung v trnh t sp xp cc vn rt ra t khoa hc vt l a vo mn vt l trng ph thng sao cho p ng c yu cu o to con ngi mi v ph hp vi la tui, vi trnh hc sinh tng cp hc.

c) Nghin cu nhng phng php dy hc vt l (cch thc hot ng v ng x ca gio vin, cch thc hot ng ca hc sinh v mi quan h gia cc hot ng ) nhm t c mc ch dy hc vt l. d) Vn dng l lun chung trn xc nh tin trnh dy hc cc ti c th ca gio trnh vt l trng ph thng. Ni tm li, mn phng php dy hc vt l nghin cu gii quyt ba vn c bn: Dy hc vt l lm g? Dy hc nhng g trong mn vt l? Dy hc vt l nh th no trng ph thng? 2. MI QUAN H GIA MN PHNG PHP DY HC VT L V CC MN KHOA HC KHC Trong dy hc vt l, ta phi x l nhiu mi quan h thuc nhiu lnh vc nn mn phng php dy hc vt l phi s dng nhng thnh tu ca cc mn khoa hc khc gii quyt nhng vn c lin quan ca bn thn n. 2.1. TRIT HC DUY VT BIN CHNG Trit hc duy vt bin chng nghin cu nhng qui lut chung nht ca s pht trin t nhin, x hi v t duy con ngi. N l c s phng php lun cho mi khoa hc, trong c phng php dy hc vt l. N ch cho ta con ng ng n nhn thc chn l khch quan (nhn thc lun), hiu c gi tr ca phng php nhn thc vt l, gip hnh thnh th gii quan duy vt bin chng th h tr. N cung cp cho phng php dy hc vt l phng php nghin cu ng n: xem xt nhng hin tng gio dc ni chung v dy hc vt l ni ring trong qu trnh pht trin v trong mi quan h ph thuc ln nhau, tun theo qui lut mu thun thng nht, qui lut lng bin i dn n cht i.

2.2. VT L HC

D nhin, phng php dy hc vt l c lin h cht ch vi khoa hc vt l. Phng php dy hc vt l phi la chn trong kho tng v cng phong ph ca vt l hc nhng kin thc c bn nht, cn thit nht v sp xp thnh h thng hp l a vo trng ph thng. Nhng kin thc cng phi thun tin c th rn luyn cho hc sinh c nhng phng php nghin cu in hnh c cc nh vt l hc s dng rng ri. Mc d vt l hc a vo trng ph thng l mt dng bin i ca khoa hc vt l cho ph hp vi trnh hc sinh, mc ch dy hc v iu kin ca nh trng, nhng phi lun lun m bo tnh chnh xc, phn nh c nhng thnh tu mi nht ca vt l hc trong tng lnh vc. Vt l hc pht trin nhanh nh v bo. Ngy cng c nhiu s kin mi c pht hin dn n vic xy dng nhng khi nin mi, nhng nh lut mi, l thuyt mi. c nhiu trng hp cc nh khoa hc pht hin ra mt l thuyt c sai lm, khng gii thch c mt s hin tng thc t mi, phi xy dng l thuyt mi thay th. Trong qu trnh , ni dung ca mn vt l trng ph thng phi c thay i kp thi. 2.3. GIO DC HC Qu trnh dy hc mn vt l l mt b phn ca qu trnh gio dc ni chung, tun theo nhng qui lut chung ca gio dc. Dy hc vt l khng phi n thun l truyn th cho hc sinh nhng kin thc vt l m thng qua dy hc mn vt l phi gp phn hnh thnh v pht trin phm cht, nhn cch ton din cho hc sinh. Bi vy, phng php dy hc vt l phi vn dng nhng kt qu nghin cu ca gio dc hc vo vic xc nh mc ch, nhim v mn vt l trong ton h thng gio dc, xc nh nhng hnh thc v cch thc hot ng ca gio vin v hc sinh trong gi hc vt l ph hp vi phng php chung hnh thnh nhn cch hc sinh. 2.4. TM L HC Theo quan im hin i, dy hc thc cht l hnh thnh v pht trin nhn cch hc sinh. Mun lm tt iu th nht thit phi hiu biu nhng c im tm l ca hc sinh v nhng qui lut ca s pht trin nhn cch, trong

c nng lc tr tu. Ni cch khc, cn phi bit tm l hc la tui, tm l hc dy hc v gio dc (nghin cu nhng bin i ca nhn cch di tc ng ca hot ng s phm), qui lut ca s pht trin hot ng nhn thc. Thc t ngy cng chng t rng: nhng thnh tu mi ca tm l hc tr thnh ngun gc, l c s ca nhng phng php dy hc mi hu hiu. 2.5. TON HC Vt l hc l mt khoa hc chnh xc. a s cc khi nim, nh lut vt l c din t bng nhng cng thc ton hc. c bit l vic bin i nhng cng thc ton hc c th dn ti d on c nhng din bin ca hin tng vt l hoc nhng hin tng, nhng c tnh mi ca th gii vt cht. C th ni: ton hc l mt cng c khng th thiu c trong nghin cu vt l hc. S thiu hiu bit v ton hc nhiu khi gy ra nhng kh khn ln trong hc tp vt l khng th vt qua c. S chun b cho hc sinh khng y v vn kin thc ton hc l mt trong nhng nguyn nhn quan trng nh hng n cht lng hc tp vt l. 3. PHNG PHP NGHIN CU PHNG PHP DY HC VT L Vi t cch l mt ngnh ca khoa hc gio dc, phng php dy hc vt l s dng nhng phng php chung ca khoa hc gio dc vn dng vo phng php dy hc vt l. C s phng php lun chung ca mi khoa hc l trit hc duy vt bin chng. N cung cp cho ta nhng quan im c bn v con ng nhn thc th gii, nhn thc chn l. Nhng t tng ca trit hc duy vt bin chng cn c qun trit trong phng php nghin cu phng php dy hc vt l l: - Xem xt nhng qu trnh v hin tng trong mi quan h nhiu mt v tc ng qua li gia chng. - Xem xt nhng qu trnh v hin tng trong s vn ng v pht trin, ch ra nhng bc chuyn ho t s bin i v lng sang s bin i v cht. - Pht hin nhng mu thun ni ti v s u tranh gia cc mt i lp tm ra nhng ng lc pht trin.

- Coi thc tin l ngun gc nhn thc v l tiu chun ca chn l. Nhng phng php nghin cu c th ca phng php dy hc vt l gm: a) Nghin cu l lun Trong nghin cu l lun, ngi ta da vo nhng ti liu c, nhng l thuyt c khng nh, nhng thnh tu ca nhn loi trn nhiu lnh vc khc nhau, nhng vn kin ch o ca ng v Nh nc xem xt vn v tm ra gii php hp l, c sc thuyt phc, xy dng mt l thuyt hon ton mi b sung, c th ho l thuyt c. b) Quan st s phm Quan st c mc ch din bin thc ca cc hin tng s phm, hin tng gio dc thu thp nhng ti liu, du hiu, s liu c th c trng cho qu trnh din bin ca hin tng m ta d nh kho st. Trc khi quan st, cn xc nh r mc ch, i tng, ni dung, v c tiu ch nh gi, o lng cc kt qu quan st. Trong khi quan st thc tin s phm, cng c khi tnh c ngi ta pht hin ra nhng s kin, hin tng s phm mi ngoi d kin i hi phi nghin cu. c) Tng kt kinh nghim Tng kt kinh nghim thc cht l nh gi v khi qut ho nhng kinh nghim thu thp c trong hot ng thc tin, t pht hin ra nhng vn cn khng nh a ra p dng rng ri hoc cn tip tc nghin cu hay loi b. c bit quan trng l: vic tng kt kinh nghim nhiu khi dn n khm ph ra nhng mi lin h c tnh qui lut ca nhng hin tng gio dc. Tng kt kinh nghim cn phi c l lun soi sng, gii thch tnh cht hp l, ph hp vi nhng qui lut c khng nh th mi trnh khi tnh cht ngu nhin, ln xn, hi ht ca kt lun. d) Thc nghim s phm Trong thc nghim s phm, ngi ta ch ng gy nhng tc ng vo qu trnh dy hc v gio dc xem xt kt qu ca nhng tc ng . Nhng

tc ng xy ra trong nhng iu kin c th khng ch, iu chnh, thay i c, t chu nh hng ca cc yu t ngu nhin khc. Thc nghim s phm thng c dng kin tra (khng nh hoc bc b) tnh ng n ca mt gi thuyt c rt ra t nghin cu l lun. Thc nghim s phm l mt phng php nghin cu rt c hiu lc, song vic thc hin n rt cng phu v c nhiu kh khn. Nguyn nhn ca nhng kh khn v nh s phm thc hin mt tc ng ln nhng con ngi c th, kt qu thu c c th khng ging nhau, ph thuc vo nhiu yu t tm l. i vi mi hc sinh c th cng kh c th c lp c cc yu t khng tc ng khc, ch xem xt nh hng ca yu t tc ng. Nh vy, nhng kt qu thc nghim thng ch c ngha xc sut, phi x l bng phng php thng k. Nhng mun s dng phng php thng k li cn phi o lng c, lng ho c cc du hiu. cng l mt vic rt kh khn. Thng thng, nhng phng php nghin cu trn c kt hp vi nhau, lm cho cc kt qu thu c va c sc thuyt phc v mt l lun, va c ngha thc tin. Th d nh: qua nghin cu l lun kt hp vi quan st, tng kt kinh nghim, ngi ta xut ra mt gi thuyt, ri dng thc nghim s phm kim tra gi thuyt . Sau , li dng l lun l gii kt lun v khi qut ln mt trnh cao hn, tng qut hn.

Chng 1

MC TIU, NHIM V CA VIC DY HC VT L TRNG PH THNG

1.1. MC TIU CHUNG CA GIO DC PH THNG Mc tiu gio dc mi quc gia do nh nc ra, cn c vo yu cu pht trin kinh t, vn ho, x hi ca t nc hin nay v trong tng lai. Nh vy, mc tiu ny s thay i theo mi giai on pht trin ca t nc, bi v nn gio dc bt k nc no cng phi nhm o to th h tr tr thnh nhng ngi c kh nng tham gia mt cch tch cc v c hiu qu vo cng cuc xy dng v bo v t nc trong giai on sp ti. i hi i biu ton quc ln th IV ca ng cng sn Vit Nam, bn v ci cch gio dc nu r: Mc tiu ca ci cch gio dc l o to c cht lng tt nhng ngi lao ng mi; trn c s , o to v bi dng vi qui m ngy cng ln i ng cng nhn k thut v cn b qun l, cn b khoa hc, k thut v nghip v. i hi cng ch ra ni dung ca cht lng l: o to c cht lng nhng ngi lao ng mi c thc v o c x hi ch ngha, c trnh vn ho ph thng v hiu bit k thut, c c thm m, c sc kho tt. Hin nay, t nc ta ang bc vo thi k cng nghip ho, hin i ho t nc, ho nhp vi cng ng khu vc ng Nam v th gii. Trc tnh hnh mi , Hi ngh Ban chp hnh Trung ng ng Cng Sn Vit Nam ln 2, kho VIII ch r mc tiu ca gio dc trong giai on mi l: Nhim v v mc tiu c bn ca gio dc l nhm xy dng nhng con ngi v th h thit tha gn b vi l tng c lp dn tc v ch ngha x hi, c o c trong sng, c ch kin cng xy dng v bo v t quc cng nghip ho, hin i ho t nc; gi gn v pht huy cc gi tr vn ho dn tc, c nng lc tip thu tinh hoa vn ho nhn loi; pht huy tim nng ca dn tc v con ngi Vit Nam, c thc cng ng v pht huy tch cc ca c nhn, lm ch

tri thc khoa hc v cng ngh hin i, c t duy sng to, c k nng thc hnh gii, c tc phong cng nghip, c tnh t chc k lut, c sc kho, l nhng ngi tha k xy dng ch ngha x hi va hng va chuyn nh li dn ca Bc H. Nh vy, mc tiu gio dc ca ta trong mt thi gian di vn gi vng quan im gio dc ton din, ch trng c bn mt tr, c, th, m nhm o to ra nhng ngi lao ng mi c kh nng xy dng v bo v T quc x hi ch ngha. Tuy nhin, trong giai on ny, t nc ta m ca ho nhp vi cng ng quc t rng ln, trong c ch th trng cnh tranh quyt lit, mc tiu ca gio dc c th ho thm mt s im cho ph hp vi yu cu ca tnh hnh mi. Th d nh: a) Coi trong gio dc o c, t tng, coi l nn tng nhn cch ca con ngi mi. b) Bn cnh vic bi dng nng lc tip thu tinh hoa vn ho nhn loi, phi ch trng gi gn v pht huy cc gi tr vn ho dn tc. c) Mt mt phi hc nm vng v lm ch tri thc khoa hc v cng ngh hin i m nhn loi tch lu c; mt khc li phi c t duy sng to, pht huy tim nng ca dn tc v con ngi Vit Nam, tm ra nhng cch lm mi ph hp vi hon cnh c th ca t nc a t nc tin ln. d) Ngi lao ng mi va phi c thc cng ng, tinh thn tp th v s nghip chung m hp tc gip ln nhau, va phi pht huy tnh tch cc c nhn, nng ng, ch ng, em ht ti nng, tr tu, sc lc ca mnh cng hin cho s nghip cng nghip ho, hin i ho t nc. 1.2. NHIM V CA VIC DY HC VT L TRNG PH THNG Cc mc tiu v nhim v ca trng ph thng c thc hin ch yu thng qua vic dy hc cc mn hc. Mi mn hc do cc c im ca mnh c th thc hin cc nhim v chung bng nhng cch khc nhau hoc c thun li hn trong vic thc hin mt s nhim v. Cn c vo mc tiu nhim v

chung v c im ring ca mn hc, ta xc nh nhim v c th ca vic dy hc vt l trng ph thng . 1.2.1. c im ca mn vt l trng ph thng a) Vt l hc nghin cu cc hnh thc vn ng c bn nht ca vt cht, cho nn nhng kin thc vt l l c s ca nhiu ngnh khoa hc t nhin, nht l ca ho hc v sinh hc. b) Vt l hc trng ph thng ch yu l vt l thc nghim. Phng php ca n ch yu l phng php thc nghim. l phng php nhn thc c hiu qu trn con ng i tm chn l khch quan. Phng php thc nghim c xut x t vt l hc nhng ngy nay cng c s dng rng ri trong nhiu ngnh khoa hc t nhin khc. c) Vt l hc nghin cu cc dng vn ng c bn nht ca vt cht nn nhiu kin thc vt l c lin quan cht ch vi cc vn c bn ca trit hc, to iu kin pht trin th gii quan khoa hc hc sinh. d) Vt l hc l c s l thuyt ca vic ch to my mc, thit b dng trong i sng v sn xut. e) Vt l hc l mt khoa hc chnh xc, i hi va phi c k nng quan st tinh t, kho lo tc ng vo t nhin khi lm th nghim, va phi c t duy lgic chc ch, bin chng, va phi trao i tho lun khng nh chn l. 1.2.2. Cc nhim v ca vic dy hc vt l trng ph thng a) Trang b cho hc sinh nhng kin thc ph thng, c bn, hin i, c h thng, bao gm: - Cc khi nim vt l. - Cc nh lut vt l c bn. - Ni dung chnh ca cc thuyt vt l. - Cc ng dng quan trng nht ca vt l trong i sng v trong sn xut. - Cc phng php nhn thc ph bin dng trong vt l. b) Pht trin t duy khoa hc hc sinh: rn luyn nhng thao tc, hnh ng, phng php nhn thc c bn nhm chim lnh kin thc vt l, vn dng sng to gii quyt vn trong hc tp v hot ng thc tin sau ny.

c) Trn c s kin thc vt l vng chc, c h thng, bi dng cho hc sinh th gii quan duy vt bin chng, gio dc lng yu nc, thi i vi lao ng, i vi cng ng v nhng c tnh khc ca ngi lao ng. d) Gp phn gio dc k thut tng hp v hng nghip cho hc sinh, lm cho hc sinh nm c nhng nguyn l c bn v cu to v hot ng ca cc my mc c dng ph bin trong nn kinh t quc dn. C k nng s dng nhng dng c vt l, c bit l nhng dng c o lng, k nng lp rp thit b thc hin cc th nghim vt l, v biu , x l cc s liu o c rt ra kt lun. Nhng kin thc, k nng gip cho hc sinh sau ny c th nhanh chng thch ng c vi hot ng lao ng sn xut trong giai on cng nghip ho, hin i ho t nc. Nhng nhim v trn khng tch ri nhau m lun lun gn lin vi nhau, h tr ln nhau, gp phn o to ra nhng con ngi pht trin hi ho, ton din. Th d nh: kin thc m hc sinh thu nhn c ch c th su sc, vng chc khi h c trnh t duy pht trin. Mun c kin thc vng chc, hc sinh khng phi ch tip thu kin thc mt cch th ng, my mc m phi tch cc t lc hot ng, tham gia vo qu trnh xy dng v vn dng kin thc. Ngc li, hc sinh ch c th pht trin tr thng minh, sng to khi c mt vn kin thc vng chc, thng xuyn vn dng chng gii quyt nhng nhim v mi, va cng c va m rng v pht hin ra nhng ch cha hon chnh ca chng tip tc sng to ra nhng kin thc mi, b sung hon chnh thm vn kin thc ca mnh. Th gii quan khoa hc ch c th c hnh thnh v pht trin trn c s vn kin thc khoa hc ca mi c nhn. Th gii quan l kt qu ca s khi qut ho cao nhng hiu bit ca con ngi v nhng c tnh v qui lut vn ng ca th gii vt cht. S khi qut y ch c th tr thnh nim tin su sc khi ta thc s tin nhng qui lut c th ca vt l hc, ca khoa hc m ta nghin cu. Ngc li, cng nh c th gii quan khoa hc m nhiu nh khoa hc kin tr, dng cm i su tm kim nhng nh lut vt l d gp phi mt s hin tng m trc y ta cha bit nguyn nhn, nh th m t c nhng

thnh cng rc r. Mt khc, khng c trnh t duy pht trin th kh c th thc hin s khi qut ho cao, do kh c th c th gii quan khoa hc vng chc. Vt l hc trng ph thng ch yu l vt l thc nghim, trong c s kt hp nhun nhuyn gia quan st, th nghim v suy lun l thuyt t c s thng nht gia l lun v thc tin. Bi vy, vic rn luyn k nng, k xo thc hnh th nghim s h tr rt tt cho vic pht hin nhng c tnh, qui lut ca t nhin cng nh kim tra tnh ng n ca cc kin thc l thuyt. Nhng ng dng trong k thut ca vt l khng nhng phc v cho nhu cu i sng v sn xut m cn phc v cho chnh cng vic nghin cu vt l hc, nng cao kh nng hot ng ca chnh ngi nghin cu, hc tp vt l. 1.3. NG LI CHUNG THC HIN NHIM V DY HC VT L TRNG PH THNG Nh ta thy, nhim v dy hc vt l rt phc tp v nng n. Tt c nhng nhim v y c thc hin thng qua vic dy hc nhng kin thc vt l, trong qu trnh hc sinh hc tp vt l. S pht trin t duy khoa hc, nng lc sng to, s hnh thnh th gii quan duy vt bin chng, nhng phm cht o c, nm c k nng, k xo hot ng thc tin sn xut u l kt qu ng thi vi s nhn thc cc kin thc vt l ca bn thn hc sinh. Bi vy, mun thc hin tt cc nhim v dy hc vt l, phi xc nh ng con ng nhn thc vt l v t chc hot ng ca hc sinh chim lnh kin thc vt l. 1.3.1. Con ng nhn thc vt l Cng nh cc mn khoa hc t nhin khc, khoa hc vt l nghin cu th gii t nhin nhm pht hin ra nhng c tnh v qui lut khch quan ca cc s vt hin tng trong t nhin. Vn then cht u tin phi t ra cho ngi nghin cu l: lm th no tm ra chn l, lm th no bit rng nhng iu m nh nghin cu tm ra l ng chn l khch quan? V.I. Lnin khi qut ho nhng thnh tu ca rt nhiu nh khoa hc trn con ng i tm chn l, nhiu khi phi tri qua nhng cuc u tranh gian kh, quyt lit v ch ra:

T trc quan sinh ng n t duy tru tng, ri t t duy tru tng tr v thc tin, l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, ca s nhn thc hin thc khch quan. V.G. Razumpxki trn c s khi qut ho nhng li pht biu ging nhau ca nhng nh vt l ni ting nh A.Anhstanh, M. Plng, M.Boocn, P.l. Kapitsa trnh by nhng kha cnh chnh ca qu trnh sng to khoa hc di dng chu trnh nh sau (Hnh 1): T s khi qut nhng s kin xut pht i n xy dng m hnh tru tng gi nh (c tnh cht nh mt gi thuyt); t m hnh dn n vic rt ra h qu l thuyt (bng suy lun lgic hay suy lun ton hc); kim tra bng thc nghim nhng h qu .

M hnh gi nh tru tng

Cc h qu lgic

Nhng s kin khi u

Th nghim kim tra

Hnh 1. Chu trnh sng to khoa hc theo Razumpxki Nu nhng kt qu thc nghim ph hp vi h qu d on th m hnh gi thuyt c xc nhn l ng n v tr thnh chn l. Nu nhng s kin thc nghim khng ph hp vi nhng d on l thuyt th phi xem li l thuyt, chnh l li hoc thay i. M hnh tru tng c xc nhn tr thnh ngun tri thc mi, tip tc c dng suy ra nhng h qu mi hoc gii thch nhng s kin thc nghim mi pht hin. Bi v, mi m hnh, mi l thuyt ch phn nh mt s mt ca thc t, cho nn khi m rng phm vi ng dng ca m hnh s n mt lc, ta gp nhng s kin thc nghim mi khng ph hp vi h qu suy t m hnh , ngha l khng gii thch c nhng s kin thc nghim mi; n lc , phi b sung, chnh l m hnh c cho ph hp hoc phi b i m xy dng m hnh

mi, bt u mt chu trnh mi ca qu trnh nhn thc. Nh vy, chu trnh nhn thc khoa hc khng khp kn m c m rng dn dn, lm giu thm cho kin thc khoa hc. Bng cch , con ngi ngy cng tip cn hn vi chn l khch quan. Ta c th m t qu trnh nhn thc vt l chi tit hn, gm cc giai on in hnh sau: Thc tin Vn Gi thuyt H qu nh lut L thuyt Thc tin. Chu trnh v s ni trn m t ton b qu trnh nhn thc vt l. i vi mi nh vt l, trong mt cng trnh nghin cu c th ca mnh, c th ch tham gia vo mt s giai on. Th d nh: Faray da trn kho st thc nghim, xut gi thuyt v s tn ti ca in trng, t trng. V sau, Macxoen pht trin t tng v xy dng thnh l thuyt v trng in t v d on v s lan truyn ca sng in t. Cui cng, phi i n Hecd mi kim tra c bng thc nghim d on ca Macxoen. n y, gi thuyt v s tn ti ca trng in t mi c cng nhn l chn l khch quan. Nh vy, con ng i tm chn l xut pht t thc tin v cui cng tr li thc tin, ly thc tin lm chn l. Nhng tnh cht v qui lut vn ng ca th gii vt cht tn ti khch quan, khng ph thuc vo mun ca con ngi. Nhng kin thc khoa hc m con ngi xy dng nn phn nh, m t nhng tnh cht, nhng qui lut ca t nhin li l nhng sng to t do ca con ngi. A.Anhstanh vit: Khoa hc hon ton khng phi l s su tp cc nh lut, s tng hp cc hin tng khng lin h vi nhau. N l mt s sng to ca tr tu con ngi bng nhng t tng v nhng khi nim c pht minh mt cch t do. Trong lch s vt l hc, c nhiu trng hp, cng mt hin tng, s vt nhng nhiu nh khoa hc li xy dng nhng khi nim v nh lut khc nhau phn nh s vn ng ca n. Dn dn, theo thi gian, c th thch trong thc t, mt s trong cc nh lut, khi nim t ra vn ng n, mt s khc li b bc b hon ton hoc phi sa i, b sung cho ph hp vi nhng s kin thc t mi pht hin. A. Anhstanh vit: i vi mt nh vt l u th k 19, hin thc ca th gii bn ngoi ca chng ta c to ra t cc

ht vi cc lc n gin tc dng gia chng ch ph thuc khong cch. ng ta c gng gi ht sc lu nim tin tng rng ng c th thnh cng trong vic gii thch tt c cc s kin trong t nhin bng nhng khi nim c bn ny v hin thc. Nhng kh khn lin quan n s lch ca kim nam chm, ti cu to ca te cho chng ta ngh v mt hin thc tinh t hn: pht minh quan trng v in t trng xut hin. Phi c tr tng tng khoa hc to bo nhn thc rng: khng phi tnh cht ca cc vt m tnh cht ca ci g nm gia chng, ngha l trng, mi c th l quan trng i vi vic sp xp v hiu bit cc s kin. S pht trin sau ny ca khoa hc va ph v nhng quan nim c ca c hc Niutn, va to ra nhng khi nim mi. Thi gian tuyt i v h to qun tnh b thuyt tng i t b. Ngy nay, ngi ta chng minh rng: c hc c in ca Niu tn l mt trng hp c bit ca c hc tng i khi vn tc chuyn ng ca cc vt th rt nh so vi vn tc nh sng. iu chng t: c hc Niutn vn phn nh ng thc tin trong cc vt c vn tc nh, cn khi cc vt chuyn ng vi vn tc c vn tc nh sng th phi p dng nhng qui lut ca c hc tng i tinh t hn. Nh vy, mt vn c bn c t ra trong qu trnh nhn thc vt l l: phi lun lun i chiu nhng khi nim, nh lut, nhng m hnh vt l l nhng sn phm do tr tu con ngi sng to ra vi thc tin khch quan hiu r chng dng phn nh, m t, biu t c tnh g, quan h no ca thc t khch quan v gii hn phn nh ca n n u. Kt qu ca qu trnh nghin cu, hc tp, nhn thc vt l, ngoi vic nm c cc nh lut c th chi phi cc hin tng c th ca t nhin vn dng chng ci to t nhin, phc v li ch ca con ngi, cn phi lm cho hc sinh tin tng vng chc rng: mi hin tng trong t nhin u din ra theo qui lut ca t nhin c tnh cht khch quan, c h thng cht ch m con ngi hon ton c th nhn thc c ngy cng su sc, tinh t, chnh xc hn. 1.3.2. Hot ng nhn thc vt l ca hc sinh

1. Dy hc v pht trin Dy hc l mt dng hot ng c trng ca loi ngi nhm truyn li cho th h sau nhng kinh nghim x hi m loi ngi tch lu c, bin chng thnh vn ling kinh nghim v phm cht, nng lc ca c nhn ngi hc. Hot ng dy hc bao gm hai hot ng lin quan vi nhau, tc ng qua li vi nhau: hot ng dy ca gio vin v hot ng hc ca hc sinh. Hai hot ng ny u c chung mt mc ch cui cng l lm cho hc sinh lnh hi c ni dung hc, ng thi pht trin c nhn cch, nng lc ca mnh. Qu trnh dy hc xy ra rt phc tp v a dng, trong s phi hp hot ng gia gio vin v hc sinh c ngha quyt nh. Trong dy hc c truyn trc y, gio vin l ngi quyt nh, iu khin ton b cc hot ng ca qu trnh dy hc, t t vn m u, gii quyt vn , nh gi v kt lun; cn hc sinh th th ng tip thu, ghi nh, nhc li, lm theo mu. Chin lc dy hc ny xut pht t quan nim v nhim v ca gio dc ch l mt s truyn t n gin nhng kin thc, kinh nghim x hi nh nhng sn phm hon chnh, c th thch. T dn ngi gio vin ngm ngm hay cng khai coi a tr hoc nh mt ngi ln thu nh cn dy d, gio dc, lm cho n ging vi mu ngi ln nhanh chng no hay chng y, hoc nh mt k hng chu ti li ca t tin l cha trong mnh mt cht liu chng i, cho nn cn phi un nn hn l to dng. (J.Piaget). Nh trng mi khng ch ch trng n vic truyn th kin thc m cn ch trng n pht trin ton din nhn cch hc sinh. Trong lch s gio dc, kinh nghim v gio vin truyn th kin thc c nhiu, nhng v pht trin nhn cch, pht trin nng lc th cn mi m. Trong s pht trin a dng ca nhn cch th pht trin nng lc nhn thc l c s, c nh hng ln n vic pht trin nhng nng lc khc. Thnh tu quan trng nht ca tm l hc pht trin, dng lm c s cho vic xy dng chin lc dy hc mi, phng php dy hc mi hin nay l hai l thuyt pht trin nhn thc ca Jean Piaget (18961980) v Lp Vgtski (1896- 1934).

L thuyt ca Piaget nhn mnh rng: hc sinh gi mt vai tr rt tch cc trong vic thch nghi vi mi trng. S thch nghi bt u t lc ra i nh l kt qu ca s pht trin t nhin v mt sinh hc v kinh nghim vi th gii. Thot u, tr em da vo cc cu trc sinh hc vn c ca c th thc hin cc hot ng t pht ca ton b c th, to nn s cn bng qua c ch ng ho v iu ng thch nghi vi mi trng, hon cnh v suy rng ra l vi cc tc ng bn ngoi t x hi vo bn thn a tr. Trong hc thuyt ca Piaget, khi nim cn bng l khi nim cng c quan trng nht. Khi nim ny ko theo khi nim ng ho, iu ng, thch nghi. Piaget vit: Cuc sng l s sng to khng ngng cc dng thc ngy cng phc tp v s cn bng ngy cng tng ca cc dng thc ny vi mi trng. Pht trin tm l tu trung li l s pht trin tr tu cng vi tnh cm, xc cm, bao gm qu trnh ny sinh, hnh thnh v pht trin qua cc giai on cm gic- vn ng, tin thao tc, thao tc c th, thao tc hnh thc (tng trng), qua qu trnh ni tm ho, xut tm v u nhm to lp cc cu trc tm l cc trnh khc nhau, cng nhm vo mc ch l ng ho, iu ng, thch nghi v cn bng. Piaget cho rng: s pht trin l do con ngi to ra bng cch l a qa trnh cn bng t thp ln cao, t n nh cao l cc cu trc lgic- ton, c khi ng gi l cn bng nhn thc. Cn bng tm l khng phi ch l cn bng nhn thc c to ra theo c ch thao tc vi nh cao l thao tc tng trng, thao tc khi nim m cn l, hay ch yu l cn bng c to ra theo c ch hot ng: qu trnh cn bng c to ra bi hnh ng thc tin gn b, bao gm hnh ng tr tu. Cn bng khng phi ch con ngi sng cn m chnh l to lp ra cuc sng, sng to ra cc gi tr mi. Nh vy, Piaget i vo qu trnh pht trin tr tu vi phng php tip cn duy vt bin chng, to nn mt c s khoa hc kh chc chn cho tm l hc pht trin: tri thc ny sinh t hnh ng. Vn dy hc v s pht trin tr tu trong la tui hc sinh c Vgtski gii quyt mt cch c o v c hiu qu da trn l lun v vng pht trin gn do ng xut. Vgtski cho rng: s pht trin nhn thc c ngun gc x hi, ch yu thng qua s dng ngn ng, c bit trong bi cnh

tng tc vi nhng ngi khc. iu c ngha l: x hi to ra c s cho s pht trin nhn thc. Theo Vgtski, ch tt nht cho s pht trin nhn thc l vng pht trin gn. Vng l khong nm gia trnh pht trin hin ti c xc nh bng trnh c lp gii quyt vn v trnh gn nht m cc em c th t c vi s gip ca ngi ln hay bn hu khi gii quyt vn . Ni cch khc, vng pht trin gn l khong trng gia ni m mt ngi ang ng khi gii quyt vn v ni m ngi cn phi n vi s gip ca ngi khc. Ly th d v hc li xe. Gi s rng: ngi hc li nm c k nng c bn iu khin cho xe chuyn ng thng, by gi cn phi hc li vng. Ta bit rng: ngi hc cha th c lp t lc li vng, nhng c hiu bit c th nm c k nng vi s gip ca ngi dy li. Ngi hc lc trong vng pht trin gn v c kh nng tn dng s gip di dng gii thch, biu din, hng dn ca ngi dy. i vi gio vin, iu ni trn c ngha l: s pht trin nhn thc xy ra tt nht khi hc sinh phi i qua vng pht trin gn thng qua vic lp lun, tranh lun vi bn hu hoc ngi ln tui. nm c mt cng vic, u tin hc sinh c th hiu mt phn ca cng vic , nhng nh c gii thch, biu din, hng dn ca ngi khc, hc sinh hiu ton b cng vic. Mt khi hc sinh t c s hiu bit ton b cng vic, h s phi vt qua vng pht trin gn v c th c lp thc hin cng vic . Hc thuyt v vng pht trin gn dn n mt kt lun quan trng khc: ch c s dy hc i trc s pht trin mi l dy hc tt. S dy hc c t chc ng n s dn n s pht trin tr tu ca tr em, lm cho mt lot qu trnh pht trin sng ng ln, m c l ni chung, khng din ra ngoi dy hc. Cc qu trnh dy hc to ra vng pht trin gn, cc qu trnh pht trin i sau cc qu trnh dy hc. 2. Bn cht ca hot ng hc vt l a) c im ca hot ng hc

Hot ng hc l mt hot ng c th ca con ngi nhm tip thu nhng tri thc, k nng, kinh nghim m loi ngi tch ly c, ng thi pht trin nhng phm cht nng lc ca ngi hc. Vic tip thu nhng tri thc, k nng, kinh nghim nhm s dng chng trong hot ng thc tin ca mnh. Cch tt nht hiu l lm. Cch tt nht nm vng c (hiu v s dng c) nhng tri thc, k nng, kinh nghim l ngi hc ti to ra chng. Nh vy, ngi hc khng phi l tip thu mt cch th ng, di dng c kt mt cch c ng, chuyn trc tip t gio vin, t sch v, ti liu vo c mnh m phi thng qua hot ng t lc ca bn thn m ti to li chng, chim lnh chng. Thng thng, mt hot ng c i tng l mt khch th, tc ng vo i tng lm bin i i tng. Chng hn nh nghin cu tnh cht ca chuyn ng ri ca mt vt trong nhng iu kin khc nhau (trong khng kh, trong nc, trong chn khng) thay i hnh dng ca vt. Trong khi , hot ng hc li lm bin i chnh ch th l ngi hc. Nh c hot ng hc m xy ra s bin i trong bn thn hc sinh, sn phm ca hot ng hc l nhng bin i trong chnh bn thn ch th trong qu trnh thc hin hot ng. Hc trong hot ng, hc bng hot ng. Nhng tri thc, k nng, kinh nghim m ngi hc ti to li khng c g mi i vi nhn loi, nhng nhng bin i trong bn thn ngi hc, s hnh thnh phm cht v nng lc ngi hc thc s l nhng thnh tu mi, chng s gip cho ngi hc sau ny sng to ra c nhng gi tr mi. Trong hc tp vt l, nhng nh lut vt l, k nng s dng cc my o, kinh nghim tin hnh cc th nghim vt l u l nhng iu bit, hc sinh ti to li chng bin chng thnh vn ling ca bn thn mnh, ch khng em li iu g mi m cho kho tng kin thc vt l. Nhng vi bn thn hc sinh, thng qua hot ng ti to kin thc m trng thnh ln. V d nh: trc khi hc, hc sinh cha bit nguyn nhn ca lc ma st. Di s hng dn ca gio vin, hc sinh tc ng vo vt chuyn ng, thay i rp gia mt tip xc ca vt chuyn ng vi mt bn trn vt chuyn ng. Kt qu l: hc sinh pht hin ra nguyn nhn xut hin lc ma st l do s g gh

ca mt tip xc, khi vt chuyn ng th nhng ch g gh mc vo nhau, cn tr chuyn ng, ngha l sinh ra ma st. Kin thc v ma st trong mi sch u vit r, hc sinh c th d dng tm thy. iu quan trng l: sau khi ti to c kin thc v ma st th hc sinh c kh nng mi l khng cn c trong sch, khng cn gio vin ch dn, c th t mnh tm ra nguyn nhn khc ca ma st (bn cht ca cc mt tip xc) hoc nguyn nhn ca cc hin tng khc m h s gp trong hot ng thc tin, ngay c khi cha c hc. mi chnh l li ch ln lao ca vic hc tp vt l. b) Cu trc ca hot ng hc Theo l thuyt hot ng, hot ng hc c cu trc gm nhiu thnh phn c quan h v tc ng ln nhau (Hnh 2). Mt bn l ng c, mc ch, iu kin, phng tin, bn kia l hot ng, hnh ng, thao tc. ng c hc tp kch thch s t gic, tch cc, thc y s hnh thnh v duy tr, pht trin hot ng hc, a n kt qu cui cng l tha mn c lng kht khao mong c ca ngi hc. Mun tho mn ng c y, phi thc hin ln lt nhng hnh ng t c nhng mc ch c th. Cui cng, mi hnh ng c thc hin bng nhiu thao tc sp xp theo mt trnh t xc nh, ng vi mi thao tc trong nhng iu kin c th l nhng phng tin, cng c thch hp. Phng tin iu kin Hnh 2. Cu trc tm l ca hot ng Thao tc Mc ch Hnh ng ng c Hot ng

ng c hc tp c th c kch thch, hnh thnh t nhng kch thch bn ngoi ngi hc nh: nhu cu ca x hi i hi phi hot ng c hiu qa trong mt lnh vc no ca i sng x hi, s tn vinh ca x hi i vi ngi c hc, em li vinh d cho gia nh, cho t nc. Nhng quan trng nht, c kh nng thng xuyn c cng c v pht trin, c hin qu bn vng l s kch thch bn trong bng mu thun nhn thc, mu thun gia nhin

v mi phi gii quyt v kh nng hn ch hin c ca hc sinh, cn c mt s c gng vn ln tm kim mt gii php mi, xy dng mt kin thc mi: ng c t hon thin bn thn mnh. Vic thng xuyn tham gia vo vic gii quyt nhng mu thun ny s to ra thi quen, lng ham thch hot ng, hot ng t gic v tch cc, hot ng cng c kt qu th ng c cng c cng c. Mc ch ca hot ng hc c th hin nhim v c th ca mi mn hc, mi phn ca mn hc v c th nht l mi bi hc; l mc tiu c th m hc sinh phi t c sau mi bi hc, mi chng, mi phn, mi mn hc m ta c th nh gi c. Ta bit vic hc tp vt l c nhiu nhim v. C nhim v c th hon thnh mt cch r rt, c th kim tra, ng gi ngay c kt qu thc hin sau bi hc, th d nh: ni dung kin thc, k nng cn nm c. C nhng nhim v phi tri qua nhiu bi hc mi c th thc hin c, mi bi hc, thm ch mi chng ch gp mt phn. Th d nh: khi hc bi "nh lut th ba ca Niutn", hc sinh nm c mi quan h gia lc v phn lc, c im ca nhng lc tng tc, c k nng lm th nghim kho st nhng lc . Cng qua bi hc ny, hc sinh phi thc hin nhng php suy lun phc tp, suy ra nhng h qu l thuyt v tm phng n kim tra li h qu bng thc nghim, c ngha l pht trin c nng lc nhn thc, tin ti c th t lc tm ti, nghin cu cc mi quan h khc. iu ny cha th nh gi ngay c, v hc sinh ang nm trong vng pht trin gn. nh lut v mi quan h gia lc tc dng v phn lc l mt c s ca mt qui lut tng qut ca thin nhin, l c s ca th gii quan duy vt bin chng, l qui lut mu thun thng nht (thng nht v u tranh gia cc mt i lp). Nhng mt mnh nh lut ny cha to ra th gii quan, to ra nim tin tnh ph bin khch quan ca qui lut trit hc ny. thc hin mi mc ch c th, phi thc hin nhng hnh ng tng ng. C th thc hin mt hnh ng, nhng thng thng phi phi hp nhiu hnh ng mi t c mt mc ch. Nhim v bi hc thng c din t di dng cc bi ton nhn thc hay vn nhn thc m nu gii quyt c n th hc sinh s t c mc ch ra. Th d nh: nm c ni

dung nh lut th ba ca Niutn, hc sinh t nht phi thc hin cc hnh ng sau y t mnh ti to ra nh lut : - Xy dng mt gi thuyt v mi quan h gia lc v phn lc. - Tm mt h qu suy ra t gi thuyt (bng suy lun lgic hay suy lun ton hc). - Lp phng n th nghim kim tra d on. - Tin hnh th nghim kim tra d on. - Kt lun. - Vn dng vo thc tin. Trong cc hnh ng, c hnh ng vt cht v hnh ng tr tu. Bng hnh ng vt cht, ngi ta tc dng trc tip ln i tng nhn bit nhng c tnh bn ngoi ca n hoc lm bc l nhng c tnh bn trong ca n. Th d nh: mun bit qui lut s ri ca cc vt th u tin phi quan st s ri ca cc vt trong t nhin. S quan st t nhin cho thy: cc vt ri rt khc nhau. Cn phi tc ng vo t nhin, lm thay i cc iu kin ri (ri trong khng kh, trong nc, trong chn khng, vt ri phng, vt c vo vin nh li). Nhng hnh ng vt cht ch cho nhng thng tin ring l, ri rc v t nhin. Phi tri qua nhng phn tch, so snh, suy lun din ra trong c, ngha l thng qua hnh ng tr tu mi rt ra c kt lun v qui lut chung s ri ca cc vt khc nhau: cng mt ni trn mt tri t, mi vt ri t do vi cng mt gia tc. Mun t c mt mc ch, phi thc hin mt hay mt s hnh ng. Trong khi thc hin mt hnh ng, ta phi s dng mt s phng tin, trong nhng iu kin c th. Khi s dng nhng phng tin, iu kin l ta thc hin nhng thao tc. Tng ng vi hnh ng vt cht v hnh ng tr tu, c hai loi thao tc: thao tc chn tay v thao tc tr tu. Trong thao tc chn tay, ta s dng nhng cng c, phng tin vt cht nh mt, tay, dng c th nghim, my o Thao tc tr tu hon ton din ra trong c, s dng nhng khi nim, nhng phng php suy lun m ta xy dng ln. Chng hn nh: rt ra qui lut s ri ca cc vt (mc ch hnh ng), ta phi s dng cc

khi nim ri t do, gia tc v thc hin mt lot thao tc nh phn tch, so snh, tru tng ho, khi qut ho i vi nhng thao tc chn tay, ta c th quan st c qa trnh thc hin chng, cho nn c th can thip trc tip vo qu trnh un nn, rn luyn, lm cho hc sinh c k nng, k xo thc hin chng mt cch ng n, c hiu qu. Cn thao tc tr tu din ra trong c, ta ch bit c kt qu khi hc sinh thng bo ngh ca h. Nhng thao tc tr tu li c vai tr to ln, quyt nh trong nhn thc khoa hc. Bi vy, vic rn luyn cho hc sinh c k nng, k xo thc hin cc thao tc t duy trong khi hc tp vt l lun lun l vn thi s, cn nhiu kh khn. thc hin c mt nhim v ra, t c mt mc ch mong mun, c khi phi thc hin lin tip hoc ng thi nhiu hnh ng, nhiu thao tc, kh c th phn bit rch ri mt kt qu l do thc hin mt thao tc hay mt hnh ng c th no. c) Nhng hnh ng ph bin trong hot ng nhn thc vt l Hin tng vt l rt phc tp v a dng. Trong lch s, cc nh vt l sng to ra rt nhiu cch lm t c mc ch mong mun, rt nhiu hnh ng c p dng. C th mi mt pht minh mi ca vt l hc l do kt qu ca rt nhiu hnh ng nhng mc kh khn, phc tp khc nhau, nhiu thao tc c mc tinh vi, thnh tho ngy cng cao, kh c th lit k y v phn loi chnh xc. Di y, ch nu ra nhng hnh ng c dng ph bin trong qu trnh nhn thc vt l ca hc sinh trng ph thng: 1. Quan st, nhn bit nhng du hiu c trng ca s vt, hin tng. 2. Phn tch mt hin tng phc tp ra thnh nhng hin tng n gin. 3. Xc nh nhng giai on din bin ca hin tng. 4.Tm cc du hiu ging nhau ca cc s vt, hin tng. 5. B tr mt th nghim to ra mt hin tng trong nhng iu kin xc nh. 6. Tm nhng tnh cht chung ca nhiu s vt, hin tng. 7. Tm mi quan h khch quan, ph bin gia cc s vt, hin tng.

8. Tm mi quan h nhn qu gia cc hin tng. 9. M hnh ho nhng s kin thc t quan st c di dng nhng khi nim, nhng m hnh l tng s dng chng lm cng c ca t duy. 10. o mt i lng vt l. 11. Tm mi quan h hm s gia cc i lng vt l, biu din bng cng c ton hc. 12. D on din bin ca mt hin tng trong nhng iu kin thc t xc nh. 13. Gii thch mt hin tng thc t. 14. Xy dng mt gi thuyt. 15. T gi thuyt, suy ra mt h qu. 16. Lp phng n th nghim kim tra mt gi thuyt (h qu). 17. Tm nhng biu hin c th trong thc t ca nhng khi nim, nh lut vt l. 18. Din t bng li nhng kt qu thu c qua hnh ng. 19. nh gi kt qu hnh ng. 20.Tm phng php chung gii quyt mt loi vn . d) Nhng thao tc ph bin cn dng trong hot ng nhn thc vt l 1.Thao tc vt cht - Nhn bit bng cc gic quan. - Tc ng ln cc vt th bng cng c: chiu sng, tc dng lc, lm di chuyn, lm bin dng, h nng, lm lnh, c xt, t vo mt in p - S dng cc dng c o. - Lm th nghim (b tr, lp rp, vn hnh thit b). - Thu thp ti liu, s liu thc nghim. - Thay i cc iu kin th nghim. 2. Thao tc t duy - Phn tch. - Tng hp. - So snh.

- Tru tng ho. - Khi qut ho. - C th ho. - Suy lun qui np. - Suy lun din dch. - Suy lun tng t. 3. Bn cht ca hot ng dy vt l Mc ch ca hot ng dy l lm cho hc sinh lnh hi c kin thc, k nng, kinh nghim x hi, ng thi hnh thnh v pht trin h phm cht v nng lc. Nh ta bit, hc sinh thc hin c mc ch bng hot ng, trong hot ng ca bn thn hc sinh. Nh vy, hot ng dy ca gio vin l t chc, hng dn, to iu kin cho hc sinh thc hin thnh cng cc hnh ng hc ca h. Dy vt l khng phi l ging gii, minh ha cho hc sinh hiu ngha ca nhng khi nim, nh lut vt l, un nn h thc hin ng nhng k nng ca nh nghin cu vt l, nhi nht vo u hc sinh nhng kinh nghim x hi c c kt hon chnh, nh quan nim c truyn v dy hc. Theo quan im hin i, dy vt l l t chc, hng dn cho hc sinh thc hin cc hnh ng nhn thc vt l nh ni trn, h ti to c kin thc, kinh nghim x hi v bin chng thnh vn ling ca mnh, ng thi lm bin i bn thn hc sinh, hnh thnh v pht trin nhng phm cht nng lc ca h. Mun thc hin tt mc ch trn ca hot ng dy, ngi gio vin cn phi nghin cu hot ng hc, cn c vo c im ca hot ng hc ca mi i tng c th nh ra nhng hnh ng dy thch hp, m trc ht l nhng hnh ng to ra nhng iu kin thun li gip cho hc sinh c th thc hin tt cc hnh ng hc tp. Di y l nhng hnh ng ch yu ca gio vin trong dy hc vt l: a) Xy dng tnh hung c vn To mu thun nhn thc, gi ng c, hng th i tm ci mi, kch thch hc sinh hng hi, t gic hot ng, to ra khng kh lp hc thun li ng h

nhng cuc pht biu trao i kin tho lun v nhng kt qu thc hin hnh ng hc tp ca hc sinh. b) La chn mt lgic ni dung bi hc thch hp Phn chia bi hc thnh nhng vn nh, ph hp vi trnh xut pht ca hc sinh, xc nh h thng nhng hnh ng hc tp m hc sinh c th thc hin c vi s c gng va sc. Ni dung kin thc vt l trng ph thng khng phi l nguyn dng kin thc vt l trong khoa hc dng y nht, hin i nht m c bin i i, trnh by di dng n gin hn, ph hp vi trnh hc sinh. Do , nhng hnh ng cn thit ti to li nhng kin thc cng phi ph hp vi trnh hc sinh. Th d nh: nh lut th hai ca Niutn c th vit di dng vi phn tng qut: F = m&& . Nhng lp 10, x ch vit di dng n gin F = ma, p dng cho trng hp mt lc khng i. Nhng hnh ng hc tp cng n gin hn nhng hnh ng phi thc hin trong nghin cu khoa hc. T quan st mt vi th nghim, rt ra kt lun bc u v mi quan h gia lc tc dng vi khi lng ca vt v gia tc m vt thu c: gia tc ca vt tng khi lc tc dng tng v gim khi khi lng ca vt tng, ri khi qut ho chung cho mi vt: gia tc vt thu c t l thun vi lc tc dng v t l nghch vi khi lng. Sau , lm th nghim kim tra trong mt s trng hp c th. c) Rn luyn cho hc sinh k nng thc hin mt s thao tc c bn, mt s hnh ng nhn thc ph bin Xy dng tnh hung c vn c th to ra hng th ban u. Nhng mun duy tr c hng th, tnh tch cc, t gic trong sut qu trnh hot ng th cn phi gip hc sinh sao cho h c th thnh cng trong khi thc hin cc hnh ng. Cng thnh cng, hc sinh cng c gng vn ln thc hin cc nhim v kh khn hn, phc tp hn. Nu tht bi lin tip, hc sinh s sinh ra chn nn, mt t tin. Gio vin c th rn luyn cho hc sinh nhng k nng ny theo hai cch: mt l, lm theo mu nhiu ln (bt chc) theo mt angrit (mt trnh t cht ch, my mc); hai l, rn luyn theo nhng c s nh hng ( l nhng s , nhng k hoch tng qut).

Rn luyn k nng theo con ng angrit ho thng c dng cp trung hc c s khi bt u hc vt l, rn luyn nhng hnh ng v thao tc vt cht. Chng hn nh: hnh thnh k nng s dng lc k o lc, u tin gio vin biu din vic dng lc k o trng lng ca mt vt. Sau , gio vin yu cu hc sinh thc hin tng thao tc vi lc k di s iu khin, hng dn ca mnh nh: cm u trn ca lc k, gi cho lc k v tr thng ng, kim ca lc k khng chm vo gi hay bng chia ; iu chnh cho kim lc k ch s 0; treo vt vo u di l xo ca lc k; ch cho kim lc k ng yn; c s ch ca kim trn bng chia . Rn luyn k nng theo nhng s nh hng s gip cho hc sinh c th thc hin tt nhng hnh ng phc tp, trong vic thc hin cc thao tc theo mt angrit cht ch khng phi l con ng ti u, nhiu khi cn c s ch ng thay i hoc kt hp chng em li hiu qu nhanh hn, chnh xc hn. S nh hng c th p dng cho nhiu mc ch tng t. Th d nh: rn luyn cc k nng ca qu trnh th nghim kim tra mt gi thuyt, c th thc hin theo s nh hng sau: 1. Chn mt h qu suy ra t gi thuyt, h qu biu hin ra nhng hin tng, nhng i lng vt l c th quan st hay o lng c. 2. Chn nhng dng c, thit b c kh nng quan st c nhng hin tng hay o lng c nhng i lng d on trong iu kin c th ca h qu. 3. Lp k hoch th nghim bao gm: - Lp s b tr cc dng c, thit b m ta cho l hp l nht cho hin tng xy ra, cc i lng phi o bc l ra. - Xc nh trnh t cc thao tc chn tay tc ng ln dng c th nghim. 4. Tin hnh th nghim theo trnh t nh. Thu thp ti liu, s liu quan st c, ghi vo bng. 5. X l kt qu th nghim: t bng s liu, rt ra nhng mi quan h, ph thuc hm s, lp cng thc ca s ph thuc cn kim tra; so snh kt qu thu c trong th nghim vi kt qu mong i (d on).

6. Kt lun v tnh chn thc ca gi thuyt. Th d: p dng s nh hng trn vo qu trnh th nghim kim tra gi thuyt v s bo ton ng lng ca hai vt tng tc nh sau: 1. H qu suy ra t gi thuyt: chn hai vt tng tc c khi lng gp i nhau: m2 = 2.m1; lc u, vt m1 chuyn ng vi vn tc v1, cn vt m2 ng yn (v2= 0). Nn khi va chm, hai vt dnh lin vo nhau cng chuyn ng vi vn tc v v ma st khng ng k th t gi thuyt, suy ra h qu l: m1v1+m2v2=(m1+m2)v' V v2=0 nn: v ' =
m1 m1 v v1 = v1 = 1 . m1 + m 2 2m1 + m1 3

Trong th nghim, khng o c trc tip cc gi tr ca cc vn tc v1 v v; cho nn, ta cn tip tc suy lun i n nhng i lng c th quan st, o lng trc tip c l ng i v thi gian.Ta c:
v1 =
' s s1 ' s ' , v = ' nn 1 = 3 s ' . t1 t1 t t

Nu ly thi gian chuyn ng bng nhau (t1=t) th qung ng xe c khi lng m1 i c trc khi tng tc gp ba ln qung ng m hai xe dnh vo nhau i c sau tng tc (s1=3s ). 2. C th thc hin th nghim trn vi nhiu thit b khc nhau, v d nh vi b ghi qu o bng cn rung in. b thit b ny, vt chuyn ng l hai xe ln c bnh xe gn trn trc hai u nhn ta ln hai ch lm hnh nn khung xe. Mt phng trn xe chuyn ng bng kim loi nhn, t hi nghing cn bng ma st. Thi gian c ghi nh mt ng h rung c tn s 50Hz. 3. Lp s b tr th nghim nh Hnh 3. Xe ln chuyn ng ko theo mt bng giy mm lun qua pha di ca u bt d gn u cn rung ca ng h rung. Khi xe chuyn ng, cn rung dao ng, bt d s nh du trn bng giy nhng chm nh du v tr ca xe sau nhng khong thi gian bng nhau t mt cch t ng. Trnh t thao tc chn tay khi tin hnh th nghim nh sau:

- B tr th nghim nh hnh v. - t xe ln m1 u trn mng nghing, iu chnh nghing cn bng ma st. - t xe ln m2 cch xe m1 mt qung chng 15cm t pha di mng nghing. - Lun bng giy qua ng h rung v ko cho thng. - Tm mc vo u bt d ca ng h rung. - ng mch in cho ng h rung hot ng. - Dng tay kh y cho xe m1 chuyn ng v pha xe m2. 4. Tin hnh th nghim theo trnh t nh. Ly bng giy ra v o cc qung ng s1 v s ghi c trn bng giy. 5. X l kt qu th nghim. T kt qu o c, rt ra: s1=3s, vi sai s c th chp nhn c. Kt qu trong th nghim ph hp vi kt qu mong i.

Hnh 3. Th nghim kim tra gi thuyt v s bo ton ng lng ca hai vt tng tc 6. Kt lun: Gi thuyt v s bo ton ng lng ca h hai vt c lp tng tc c coi l chn thc v tr thnh nh lut c tnh khi qut. d) Cho hc sinh lm quen vi cc phng php nhn thc c s dng rng ri trong hot ng nhn thc vt l: phng php thc nghim, phng php m hnh. Hc sinh cn nm c ni dung cc giai on chnh ca nhng phng php nhn thc ny xem nh mt nh hng khi qut trn con ng i tm chn l, lm cho kin thc vt l thu c phn nh ng thc t khch quan.

1. Phng php nhn thc thc nghim gm cc giai on chnh sau: - Nhn bit cc s kin khi u, pht hin vn (nu cu hi). - Xy dng gi thuyt (cu hi tr li d on). - T gi thuyt, suy ra mt h qu c th kim tra c trong thc t. - B tr th nghim kim tra. - Kt lun. Phng php thc nghim c dng rng ri trng ph thng nn vt l hc trng ph thng ch yu l vt l thc nghim. 2. Phng php m hnh gm cc giai on chnh sau: - Pht hin nhng c tnh bn cht ca vt gc. - La chn h thng nhng vt th, k hiu m ta bit r qui lut hnh ng ca chng biu th nhng c tnh ca vt gc (xy dng m hnh). c bit quan trng l nhng m hnh l tng. - Cho m hnh hot ng, suy ra mt h qu c th kim tra c trong thc t. - B tr th nghim kim tra h qu d on. - Kt lun: Nu kt qu th nghim ph hp vi d on th m hnh phn nh ng thc t v c chp nhn, nu khng ph hp th phi sa i m hnh hoc xy dng m hnh mi. Mi mt m hnh ch phn nh c mt s c tnh ca vt gc. V th, nhiu m hnh c m rng, hon chnh dn theo mc nhn thc ngy cng su sc ca con ngi. e) Hng dn, to iu kin hc sinh pht biu, trao i, tranh lun v cc kt qu hnh ng ca mnh, ng vin khuyn khch kp thi y khng phi ch n thun l vic rn luyn ngn ng, trnh by bng li l sng sa, chnh xc nhng ngh, t tng ca mnh m cn l cch hp thc ho cc kt qu nghin cu, lm cho nhng ngi trong cng ng tha nhn s ng n ca cc kt qu nghin cu ca c nhn. C nh th, kin thc xy dng c mi tr thnh kin thc khoa hc khch quan. Mt khc, vic trao i tranh lun ny cng gip cho vic nh gi cc kt qa hnh ng c

khch quan, trnh c nhng sai lm ch quan nhiu khi khng t nhn thy c. g) La chn v cung cp cho hc sinh nhng phng tin, cng c cn thit thc hin cc hnh ng Trong a s trng hp, gio vin l ngi la chn lgic ni dung bi hc, bit trc nhng phng tin, cng c cn dng. Thiu nhng phng tin, dng c th bi hc khng th tin hnh c. V phng tin vt cht th cn nhng dng c thit b th nghim, nhng dng c o lng, nhng m hnh vt cht, nhng hnh v biu . Cc phng tin tinh thn l nhng khi nim khoa hc bit, nhng phng php suy lun; chng cn c cng c hc sinh c th s dng ng vi ngha ca chng.

Chng 2

CON NG HNH THNH NHNG KIN THC VT L C BN

2.1. CC YU CU CA VIC HNH THNH NHNG KIN THC VT L C BN Nhng kin thc vt l c bn to thnh ni dung chnh ca mn vt l. Thng qua vic hnh thnh nhng kin thc c bn m thc hin cc nhim v khc ca dy hc vt l, trc ht l pht trin nng lc nhn thc, nng lc sng to, hnh thnh th gii quan khoa hc. Bi vy, vic hnh thnh nhng kin thc vt l c bn phi tha mn nhng yu cu sau: 1. m bo tnh khoa hc, hin i ca kin thc. Nhng kin thc vt l a vo chng trnh phi l nhng kin thc c khoa hc hin i khng nh. Tuy nhin, dng hin i ca chng c th khng cn l dng u tin khi

chng mi c xy dng, bi v theo khoa hc hin i c nhng phng tin mi biu t chng hoc tm ra mt con ng khc hnh thnh chng cht ch hn, ngn gn hn. Th d nh: c hc c in ln u tin c Niutn trnh by di dng hnh hc, nhng ngy nay c trnh by di dng gii tch gn gng, chnh xc v d hiu hn. Mt khc, ngy nay khoa hc c nhng phng tin k thut thun li hn kho st nh lng cc qu trnh c hc, chng hn nh m khng kh, ng h in t chnh xc n 0,01s. 2. m bo cho hc sinh c th tham gia vo qu trnh ti to ra nhng kin thc trn. Nh ta bit, cch tt nht nm vng kin thc l phi t mnh lm ra n. Mt khc, chnh thng qua hot ng t lc ti to ra cc kin thc vt l m hnh thnh v pht trin c nng lc tr tu ca bn thn. Mun thc hin c yu cu ny, gio vin phi phn chia ti liu hc ra thnh nhng phn nh tng ng vi nhng hnh ng khng qu kh khn phc tp, nu hc sinh c gng mt cht th c th thc hin c. 3. m bo nhng phng tin vt cht v tinh thn cn thit hc sinh c th thc hin c cc hnh ng hc tp. Th d nh: hc sinh phi c nhng kin thc ban u c lin quan n vn cn gii quyt, c dng c my mc quan st, lm th nghim, o lng nhm thu thp thng tin v gii t nhin. 4. m bo s pht trin lin tip nhng mu thun ni ti ca mn hc vt l m vic gii quyt chng s dn n kt qu l hnh thnh c kin thc, k nng, nng lc mi. Yu cu ny khng chp nhn li truyn th mt chiu rt ph bin trong dy hc hin nay, i hi gio vin phi to ra c mu thun, lm cho hc sinh thc c mu thun m tch cc, t lc tham gia gii quyt. Nhng yu cu trn mi ch ch trng n mt hot ng nhn thc thun ty, ch cha ch n nhng tc ng s phm khc nhm iu hnh qu trnh dy hc t u n cui, th d nh: gi ng c, hng th, cng c, n tp, iu chnh, kim tra, nh gi. Nhng kin thc vt l c bn cn hnh thnh trong chng trnh vt l trng ph thng gm cc loi sau:

- Nhng khi nim vt l, c bit l nhng khi nim v i lng vt l. - Nhng nh lut vt l. - Nhng thuyt vt l. - Nhng ng dng ca vt l trong k thut. - Nhng phng php nhn thc vt l. Chng ta s ln lt nghin cu lgic hnh thnh (con ng ti u) tng loi kin thc . 2.2. XY DNG LGIC HNH THNH NHNG KHI NIM VT L C BN 2.2.1. c im ca cc khi nim vt l 1. Khi nim vt l l hnh thc c bn ca nhn thc l tnh, c hnh thnh do kt qu ca hot ng t duy, c bit l hai qu trnh gn b vi nhau mt thit l khi qut ho v tru tng ho. Khi qut ho l thao tc tr tu vch ra ci chung trong hng lot nhng s vt hoc hin tng c th m thot mi quan st, ta thy khc nhau. Tru tng ho l thot li khi nhng du hiu c th lm phn bit nhng hin tng v s vt vi nhau. Th d: cc vt khc nhau khi tng tc vi nhau bng nhng cch khc nhau u c mt tnh cht chung l lm cho vn tc ca chng thay i (tc l gy ra gia tc). S thay i vn tc y c th nhn thy trn mi vt tham gia tng tc. Tnh cht chung ca tng tc c biu th bng khi nim lc. Lc l mt khi nim tru tng, ch tn ti trong c ta, l mt sn phm ca t duy, ch khng trc tip gn vi mt vt c th no, khng th trc tip quan st nhn bit trc tip c bng cc gic quan. Khoa hc vt l c xy dng da trn mt h thng khi nim c tnh cht tru tng nh th. Bi vy, phi cho hc sinh suy ngh da trn khi nim ch khng th da trn biu tng cm tnh gn lin vi s vt, hin tng c th. 2. Mt khi nim mi thng c hnh thnh trong qu trnh tm hiu mt kha cnh mi ca hin tng, s vt m ta khng hiu c, khng m t, khng l gii c bng nhng khi nim c. Ni cch khc, khi nim mi xut hin do nhu cu gii quyt mt mu thun gia s hiu bit c v s cha hiu bit v

cng l kt qu ca s gii quyt mu thun . Th d: m t tnh cht nhanh hay chm ca cc chuyn ng thng u th ta dng khi nim vn tc l . Nhng khi nghin cu chuyn ng ca cc vin bi trn cc mt phng nghing khc nhau, ta thy mt hin tng mi l vn tc ca chng thay i, tng dn. Dng i lng vt l no trong cc khi nim bit (ng i, thi gian hay vn tc) biu th tnh cht mi . Mu thun xut hin. Ch c th gii quyt mu thun bng cch xy dng mt khi nim mi: khi nim gia tc. 3. Cc khi nim phn nh cc tnh cht ca cc s vt cng nh mi quan h gia cc tnh cht . Nhng s phn nh ng n u, y n mc no cn tu thuc vo trnh nhn thc th gii khch quan ca con ngi. Bi vy, cc khi nim vt l khng phi l vnh vin bt bin; tri li, ni dung ca n c th thay i, tr thnh phong ph hn, phc tp hn, y hn, chnh xc hn do trnh nhn thc ca con ngi ngy mt tin ln. Th d nh: khi nim vn tc u tin c a ra biu th tnh cht nhanh hay chm ca chuyn ng thng u v c o bng thng s
s . Tip theo, khi nim vn t

tc c b sung thm biu th c hng ca chuyn ng, tr thnh vc t vn tc. Khi kho st chuyn ng bin i nhanh dn, chm dn, chuyn ng cong th vn tc thay i, ti mi im trn qu o c gi tr hoc hng khc nhau. Khi nim vn tc c nh ngha nh trn khng phn nh c tnh cht mi ny, phi hon chnh thm tr thnh vn tc tc thi c cng thc nh ngha l v =
r ds . iu dn ti mt lu rng: trong dy hc, nhiu khi khng dt

th mt bi c th hnh thnh y mt khi nim m phi qua nhiu bi, nhiu giai on, tu theo trnh nhn thc ca hc sinh. 4. Mi khi nim c biu hin ra bng mt t. Mt t l mt k hiu, mt ci tn ta gn cho khi nim. Cng mt khi nim nhng trong ngn ng ca mi dn tc, li c din t bng mt t khc nhau, pht ra bng mt tp hp m khc nhau. Bi vy, nhiu khi bit c tn ca khi nim hon ton cha phi l nm c khi nim m cn phi bit ni dung g cha ng trong t ,

di ci tn , ngha l phi hiu c ni hm ca khi nim c biu th di ci tn . 5. Trong khi nim vt l, c mt loi khi nim c tm quan trng c bit. l khi nim v i lng vt l nh cc khi nim vn tc, gia tc, lc, nhit lng, cng dng in, hiu in th Mi mt i lng vt l u c hai c im: c im nh tnh v c im nh lng. c im nh tnh l biu th mt tnh cht no ca s vt, hin tng (th d nh: vn tc biu th tnh cht nhanh hay chm ca chuyn ng). c im nh lng cho ta bit cch o lng ln hay nh, mnh hay yu ca tnh cht (th d nh: vn tc c o bng thng s
s ). Nhng khi nim v i lng vt l c c t

trng bi s thng nht gia c im nh tnh v c im nh lng, trong nhiu khi c im nh lng ni ln hng u do yu cu phi o lng chnh xc. Sau y, ta ch cp n vic hnh thnh khi nim v cc i lng vt l. Vic hnh thnh cc khi nim vt l khc ch c mt nh tnh, th d nh: khi nim chn khng, s ri, s nhim in, tia sng, thu knh) th n gin hn v cng gm mt s giai on ging nh cc giai on hnh thnh mt i lng vt l. 2.2.2. Cc giai on in hnh ca qu trnh hnh thnh nhng khi nim v i lng vt l Khng th a ra mt s chung, duy nht cho vic hnh thnh tt c cc khi nim v i lng vt l, bi v tnh cht mun hnh mun v ca cc s kin v hin tng vt l. Ngay trong lch s vt l hc, ta thy con ng pht hin ra nhng c tnh ca s vt, hin tng vt l v xy dng nhng khi nim tng ng cng rt a dng, phc tp, nhiu khi rt quanh co trong mt thi gian di. Mt khc, c im ca cc lp hc sinh cng rt a dng, lm cho qu trnh hnh thnh cc khi nim vt l cng rt khc nhau. Di y, ta ch vch ra nhng giai on in hnh ca qu trnh v ni dung chnh ca mi giai on. Khi vn dng vo xy dng tng khi nim c th, c th thay i ngay c trnh t

cc giai on cng nh nhng hnh ng c th trong mi giai on cho thch hp. Nhng giai on in hnh l: pht hin c im nh tnh, ch r c im nh lng, nh ngha khi nim, n v o v vn dng vo thc tin. 1. Giai on 1: Pht hin c im nh tnh ca khi nim Nh trn ni, trong dy hc vt l, mt khi nim mi c xy dng gii quyt mt mu thun gia s hiu bit c v s cha hiu bit, c ngha l: nhng khi nim c cha m t, l gii c nhng s vt, hin tng mi xut hin. Bi vy, trc ht, gio vin cn to iu kin hc sinh thc c mu thun , pht hin c nhng mt mi ca s vt hin tng m nu dng nhng khi nim bit th khng th hiu c. Mun th, gio vin to ra mt tnh hung, trong xut hin tnh cht mi ca s vt, hin tng. Th d nh: gio vin c th gii thiu (hoc yu cu hc sinh nh li) s kin gn gi vi i sng hng ngy ca hc sinh, s dng mt th nghim n gin lm xut hin mt hin tng mi, lm mt bi tp vn dng khi nim c gii quyt mt vn mi. Nhng nhng c gng n lc ca hc sinh trong vic s dng vn kin thc c, khi nim c u khng gii quyt c nhim v ra, bt buc phi a ra mt khi nim mi. Lc , hc sinh hiu r vic a ra khi nim mi lm g? c trng cho tnh cht mi no ca s vt, hin tng? Tr li c cu hi chnh l pht hin c c im nh tnh ca khi nim. 2. Giai on 2: Ch ra c im nh lng ca khi nim Ni cch khc l ch r mi lin h nh lng gia khi nim mi vi khi nim c, cch xc nh ln ca khi nim mi. c im nh lng phi thng nht vi c im nh tnh, phn nh c c im nh tnh. Thng thng, c im nh lng ca i lng vt l mi c biu din bng mt cng thc ton hc lin h gia i lng mi vi i lng c bit. Thng thng, c hai cch tm ra c im nh lng ca khi nim mi: - Cch 1. Nu bit trc c im nh tnh ca khi nim, ta c th xut pht t c im nh tnh , da trn s phn tch mi quan h gia khi nim mi vi cc khi nim c, tm ra mt biu thc nh lng gia cc khi

nim c, biu thc ny c gi tr cng ln khi c tnh mi ca s vt v hin tng c biu hin cng mnh v ngc li. Th d nh: ta tm thy biu thc c gi tr cng ln khi chuyn ng cng nhanh v ngc li. Vy: biu thc ny biu th tnh cht nhanh hay chm ca chuyn ng. - Cch 2. Nu cha bit trc c im nh tnh ca khi nim th ta khng th da vo c im nh tnh tm c im nh lng m phi lm mt cch c lp. Ta s dng nhng i lng v nh lut bit kho st mt hin tng mi v tm c mt biu thc lun lun c mt gi tr khng i khi cc i lng c mt trong biu thc thay i, gi tr ca biu thc ny ch ph thuc vo bn thn ca s vt, hin tng, m khng ph thuc vo cc iu kin bn ngoi. Biu thc ny c coi l c trng cho mt tnh cht no ca chnh bn thn s vt, hin tng m ta cha bit, c th dng c trng cho mt tnh cht no ca s vt, hin tng. Phn tch ngha thc tin ca biu thc , ta s bit c biu thc c trng cho tnh cht no ca s vt, hin tng, ngha l tm c c im nh tnh ca khi nim. Cng c khi ta gi l ngha vt l ca biu thc tm c. C nhiu trng hp, sau khi xc nh c c im nh lng, ngi ta mt rt nhiu thi gian mi tm c c im nh tnh hay ngha vt l ca biu thc nh lng. Th d nh: khi kho st s va chm gia hai vt c khi lng m1 v m2, ngi ta nhn thy rng: tng cc tch mv ca chng (m1v1+m2v2) lun lun l mt hng s, khng ph thuc vo cch thc va chm: m1v1+m2v2=m1v1+m2v2 . Vy: tch mv ca cc vt c mt ngha, vai tr quan trng trong tng tc gia hai vt, n chc chn c trng cho mt c tnh no ca hai vt tng tc. Ta tm t cho n mt ci tn l ng lng ca vt. Mt s phn tch t m v sau mi thy c ng lng c trng cho chuyn ng ca vt xt v mt ng lc hc, hoc ng lng l s o chuyn ng c hc ca vt.
s t

s t

- Cch 3. c im nh lng ca khi nim v i lng vt l biu th mt mi quan h khch quan gia khi nim mi vi cc khi nim c; cho nn, nhiu khi n cng xut hin ng thi vi nh lut vt l biu th mi quan h . Th d nh: khi nghin cu mi quan h gia hiu in th t vo hai u mt dy dn v cng dng in i qua dy dn, ta xc lp c bng thc nghim rng: t s R, ta c: R=
U lun l mt hng s i vi mi dy dn. Gi hng s l I

U . Cng thc ny biu th nh lut m cho mt on mch, ng I

thi cng li l cng thc nh ngha ca khi nim in tr. Sau khi xc lp c cng thc , tm hiu ngha vt l ca n, ta mi thy: i lng R biu th mt tnh cht ca dy dn l cn tr dng in nhiu hay t v gi l in tr. i lng mv trong cch 2 trn cng nm trong cng thc ca nh lut bo ton ng lng. Cng thc ca nh lut th hai Niutn F=ma cng chnh l cng thc ca khi nim lc. 3. Giai on 3: nh ngha i lng vt l Theo lgic hc, khi nh ngha mt khi nim, ta phi thc hin hai nhim v: - Phn bit s vt cn nh ngha vi tt c nhng s vt khc tip cn vi n. - Vch ra nhng du hiu bn cht ca s vt cn nh ngha (ni hm ca khi nim). thc hin c hai nhim v y, trong lgic hc, thng dng ph bin l nh ngha thng qua ging v khc bit v loi. Cng thc chung ca loi nh ngha ny l: Khi nim mun nh ngha = Khi nim ging + Thuc tnh bn cht ca loi.

Th d 1: ng nng l nng lng do chuyn ng m c. Nh vy, mun nh ngha ng nng, ta phi a ra mt khi nim bit c ngoi din bao trm ln ngoi din ca khi nim cn nh ngha, l khi nim nng lng

(ging), sau nu thm nhng thuc tnh bn cht ca ng nng (loi) l do chuyn ng m c phn bit vi cc dng nng lng khc nh th nng. Th d 2: lc n hi l lc xut hin khi vt b bin dng, chng li s bin dng, c ln t l vi bin dng: F=-k l. Cc nh ngha ny tho mn c hai nhim v ca vic nh ngha nu trn. Tuy nhin, trong vt l hc, nhiu khi mi i lng vt l thuc mt loi c bit, khng th phn chia c theo ging v loi, mc d chng c quan h vi nhau cht ch. Th d nh: vn tc v c quan h vi qung ng i s v thi gian i t theo cng thc v = , nhng khng th ni vn tc l cng mt ging vi qung ng i, chng c bn cht khc nhau, biu th hai tnh cht hon ton khc nhau ca s chuyn ng: vn tc biu th tnh cht nhanh hay chm ca chuyn ng, cn ng i biu th khong cch gia v tr ban u v v tr cui ca vt chuyn ng. Bi vy, cch nh ngha vn tc l qung ng i c trong mt n v thi gian s dn ti s hiu lm rng: vn tc v qung ng i c cng bn cht. Vi quan nim nh trn, i vi a s hin tng vt l, ta nn dng hnh thc nh ngha th hai: nh ngha bng cch nu ton b ni hm ca khi nim, ngha l nu c c im nh tnh v c im nh lng ca khi nim. Th d nh: Vn tc l i lng vt l c trng cho tnh cht nhanh hay chm ca chuyn ng v o bng thng s gia qung ng i c v khong thi gian i ht qung ng , Lc l i lng vt l c trng cho tc dng ca vt ny ln vt khc m kt qu l gy ra gia tc v o bng tch ca khi lng ca vt vi gia tc m vt thu c. i vi cc i lng vt l, c im nh lng phn nh c im nh tnh, thng nht vi c im nh tnh, nhng c im nh lng c vai tr ni bt hn do yu cu phi o lng chnh xc, cch din t bng li cng gn gng r rng hn. Do , nhiu khi trong nh ngha, ngi ta ch nu c im nh lng ca i lng vt l, cn c im nh tnh coi nh gii thch ngha vt l ca khi nim, c th din t bng mnh nm ngoi nh ngha.
s t

trng ph thng, ta nn ch dng hnh thc gn gng trong trng hp vic din t c im nh tnh kh phc tp. Th d nh: khi mi bt u nghin cu khi nim cng c hc, ta ch c th nh ngha: Cng l i lng o bng tch s ca lc F nhn vi qung ng i s do tc dng ca lc v cosin ca gc gia hng ca lc v hng ca ng chuyn di: A=F.s.cosin . Cn c im nh tnh ca cng th mi v sau mi xc nh c: Cng l i lng biu th phn nng lng truyn t vt ny sang vt khc hay bin i t dng ny sang dng khc. Chnh v tnh cht phc tp ca vic a ra mt nh ngha y v chnh xc nh ni trn nn trng trung hc, nht l trung hc c s, nhiu khi khng cn a ra r rng, y ca mt i lng vt l m ch a ra mt vi du hiu n gin hc sinh c th bc u nhn bit c khi nim. Th d nh: trng trung hc c s, khng a ra cng thc F=m.a vo nh ngha ca lc m ch a ra c im nh tnh, c khi khng a ra mt nh ngha chnh thc. 4. Giai on 4: Xc nh n v o o mt i lng vt l cn phi tho mn hai yu cu: - So snh hai i lng cng loi bng nhau. iu c ngha l: phi chn c mt vt mu so snh vi vt khc c c im nh lng bng c im nh lng ca vt mu. - Xc nh c mt i lng cng loi c i lng gp i vt mu. Nhng yu cu ny c bit kh khn khi vt mu li l khi nim tru tng. Trong vt l hc, c hai loi n v: n v c bn v n v dn xut. n v c bn th c th tu chn, khng ph thuc vo n v o cc i lng khc (th d: n v o di, thi gian, khi lng trong c hc). Cn cc n v dn xut u c xc nh da trn cng thc nh ngha ca i lng vt l mun o. n v o mt i lng l mt trng hp ring, c th ca chnh i lng . Th d: n v o chiu di ch c th l chiu di ca vt lm mu (ci thc mt mu), n v o cng sut ch c th l cng sut ca mt my

lm mu. Trong khi nh ngha n v, ta phi xc nh r vt lm mu . Trong trng hp vt lm mu trng thi ng th nh ngha kh phc tp. Th d nh: n v gia tc l gia tc ca mt vt chuyn ng, trong vn tc ca mt vt bin thin c mt lng bng mt n v vn tc trong mt n v thi gian. Khng nn cho rng: vic nh ngha n v o i lng nh th l di dng, "lng cng, ri i n ch thc dng ch ngha, cho hc sinh bit ngay tn c th ca cc n v vt l. Chnh thng qua nh ngha n v nh trn, gio vin vch r c cho hc sinh cch o mt i lng vt l l so snh n vi i lng cng loi c chn lm mu. Mt khc, do vic nh ngha n v c tin hnh trn c s cng thc nh ngha i lng nn c tc dng cng c khi nim v i lng ny. Ngoi ra, nh ngha n v o nh th khin hc sinh hiu c ngha ca tn n v o. Tn y ca n v o cho hc sinh thy c n v ph thuc vo cc n v khc nh th no. Do , v sau, hc sinh c th bit cch suy ra c cc n v o trong h thng n v khc v bit cch i n v. Cn lu rng: cc cng thc vt l, phng trnh vt l khc vi cc cng thc, phng trnh ton hc ch i hi s bng nhau v gi tr ca ln v v n v. cng l mt c s hc sinh c th t kim tra s ng n ca mt cng thc hay mt phng trnh m h thit lp c. Th d nh: hc sinh lp c cng thc th nng Wt ca mt vt c khi lng ring D, th tch V c nng ln mt cao h l: Wt=DVgh. kim tra s b xem cng thc ny c ng khng, trc ht, ta kim tra xem n v hai v c ging nhau khng. Ta bit n v o tng i lng: Wt(
kg.m 2 kg m ), D( 3 ), g( 2 ), h(m). Thay vo cng thc trn, ta c: 2 s m s

Wt(

kg kg.m 2 kg.m 2 m )= 3 .m3. 2 .m= 2 . m s s s2

Nh vy, cng thc y c kh nng ng v mt n v, v bn cht, ch cn kim tra thm cc h s khng c n v na l c.

5. Giai on 5: Vn dng khi nim vo thc tin Sau khi nh ngha khi nim, ta thu c mt sn phm tru tng v khi qut, tch ri khi nhng s vt hin tng c th. Nhng mun s dng c khi nim , ta li cn bit nhng biu hin ca n trong thc tin, trn nhng s vt hin tng c th, phi vn dng khi nim mi gii thch nhng s vt hin tng c th, d on nhng du hiu, nhng hin tng c th cm nhn c trong thc tin bng gic quan, c th o lng c th. Nh th m hiu su sc hn ngha vt l ca khi nim mi. Th d nh: sau khi bit nh ngha chung ca lc, ta yu cu hc sinh phi da vo nh ngha gii thch xem v sao ta li cho rng mt vt t gn mt t li chu tc dng ca mt lc ko v pha Tri t, mc d ta khng trng thy lc ? Hoc l cn phi tc dng ln vt c khi lng 2kg mt lc l bao nhiu vt c th chuyn ng trn mt mt phng nm ngang, ma st khng ng k v sau thi gian 10s ( k t lc tc dng lc ln vt ang ng yn), vt i c qung ng l 10m? Trong qu trnh vn dng khi nim vo thc tin, s n lc ta gp nhng s kin mi, i hi phi m rng b sung thm cho khi nim c hon chnh. Tuy nhin, vic m rng, b sung ny cn phi tu thuc vo trnh hc sinh m xc nh cc mc thch hp. Th d nh: trong bi hc u tin v khi nim gia tc lp 10, ta mi s b hnh thnh khi nim gia tc. Hc sinh ch hiu gia tc l i lng c trng cho s bin thin nhanh hay chm ca vn tc. Tuy c ni n vc t gia tc nhng iu khng c ngha r rt i vi chuyn ng thng. n khi kho st chuyn ng trn u, hc sinh mi hiu l vc t gia tc cn c trng cho s bin i v hng ca vn tc na. n lp 12, khi nghin cu chuyn ng trn khng u hay dao ng iu ha, phi a vo gia tc tc thi biu th s bin thin ca vn tc mi thi im, ng vi mi thi im trn qu o. Mun biu th tnh cht mi ny, cn phi s dng n cng c ton l kin thc v o hm nh ngha gia tc:
a = lim

v dv = . t 0 t dt

Cng thc ny mi ch cho ta bit ln ca gia tc tc thi. trng ph thng, khng th nng cao hn na, nh ngha y hn na vc t gia tc bng cch dng o hm vc t:
r r dv . a= dt

2.2.3. Mi quan h gia khi nim v t Mi khi nim c biu th bng mt t. Nh vy, quan h gia khi nim v t nh l mi quan h ni dung c phn nh trong tr no v hnh thc biu t bng ngn ng ca khi nim nh mt tn gi. C th ni: t l dng tn ti bng ngn ng ca khi nim. iu gy ra mt s bt li l c th dn ti nhng cch hiu khc nhau. C hai trng hp c bit ng quan tm khi s dng cc t biu t khi nim vt l: 1. Vi cng mt t nhng c nhiu ngha khc nhau (t ng m nhng khc ngha). V d t ht dng ch nhng i tng vt l vi m (nh nguyn t, phn t, ion) v cng ch nhng i tng v m (nh ht bi, git du, ht phn hoa). S a ngha ny gy ra nhng kh khn ng k cho s hiu n tr. iu ny thng xy ra khi ta dng mt t c mt ngha nht nh trong i sng hng ngy ch mt khi nim khoa hc mi c ni dung l mt phn ca t trong i sng hng ngy hoc c nhng nt gn ging. Cch dng t nh th c li l hc sinh d nh, nhng mt c hi li ln hn: l d lm cho hc sinh hiu sai khi nim khoa hc, ln ln khi nim khoa hc vi khi nim trong i sng hng ngy. Th d: t Cng trong i sng hng ngy ch sc lao ng cn b ra hon thnh mt cng vic no bng tr c hay chn tay. Nhng trong vt l hc, t Cng ch c mt ngha rt hp l biu th phn nng lng c chuyn t dng ny sang dng khc v c gi tr bng tch ca lc vi qung ng chuyn di ca vt theo phng ca lc. trnh s hiu lm ny, trong dy hc, ngi ta ch a ra mt t biu th khi nim mi sau khi ch r ni hm (gm c im nh tnh v c im nh lng) ca khi nim. Trong mt s trng hp, ngi ta dng ting nc ngoi c s dng ph bin trong khoa hc biu th khi nim mi. Vic ny t ra l c

hiu qu, trnh c nhm ln. Th d nh: dng t phton thay cho t ht nh sng trong ting Vit. 2. C nhiu t khc nhau cng ch mt khi nim (ng ngha, khc m). Th d nh: lc v sc, in th v in p, qun tnh v tnh . Trong nhng trng hp ny, khng phi bao gi hc sinh cng c th t mnh nhn bit c rng: hai t cng biu t mt khi nim. c bit nn lu cho hc sinh trng hp: mt trong hai t l thut ng khoa hc, cn t kia l ly trong ngn ng hng ngy. T ly trong ngn ng hng ngy thng c ni dung khng c chnh xc lm, cn thut ng trong khoa hc c ni dung hon ton r rng; cho nn, khng phi hai t lun lun ng ngha. Th d nh: ni lc cn v sc cn trong c hc th hon ton ng ngha, cn nu thay sc mnh ca pho binh bng lc mnh ca pho binh th t lc mnh y v ngha. Trong nh trng, tt nht l nn thng nht s dng mt t biu t mt khi nim (th d: nn qui nh dng in p hay in th). Cn nu c mt t ng ngha qa ph bin trong i sng th nn ni cho hc sinh r nhng khng dng trong ngn ng vt l rn cho hc sinh tnh chnh xc ca ngn ng khoa hc. 2.3. CC CON NG HNH THNH NHNG NH LUT VT L 2.3.1. c im ca nh lut vt l 1. Xy dng c mt khi nim tc l ta nghin cu c tng mt, tng tnh cht ca s vt, hin tng. Nhim v ca khoa hc ni chung v ca vt l hc ni ring khng phi ch nghin cu cc mt ring bit m phi nghin cu hin tng, s vt trong s vn ng ca chng, trong s ph thuc gia chng, tm ra mi lin h khch quan, ph bin rng buc chng vi nhau, ngha l tm ra cc qui lut, cc nh lut. Theo V.I. Lnin, Khi nim v qui lut l mt trong nhng mc nhn thc ca con ngi v s thng nht v s lin h, s ph thuc ln nhau v s ton b ca mt qu trnh trong v tr. nh lut l phn nh ca vt cht tn ti trong vn ng. 2. nh lut vt l l mi lin h khch quan, ph bin gia cc thuc tnh ca cc i tng, cc qu trnh v trng thi c m t thng qua cc i lng

vt l, tn ti trong nhng iu kin xc nh v th hin khi nhng iu kin ny xut hin, tng i bn vng v c th lp li. Cc nh lut vt l m t nhng s vt, hin tng trong t nhin c th nhn bit c bi con ngi. Chng c th c con ngi pht hin thng qua vic quan st t nhin hoc t th nghim, cng c th suy ra t nhng nh lut tng qut bit thng qua lp lun lgic hay ton hc. Cn ch rng: khng phi mi mi lin h u l qui lut, nh lut. nh lut c tnh tt yu, ph bin v khch quan, c ngha l: trong nhng iu kin nht nh th nh lut nht thit c tc dng, hin tng nht nh s xy ra ging nhau, bt k u, khng ph thuc vo mun ca con ngi. 3. Mi quan h gia nh lut khoa hc v qui lut ca thc t khch quan Qui lut thc t khch quan tn ti ngoi mun ca con ngi. Chng c t trc khi loi ngi xut hin v s tn ti cng vi th gii vt cht. Khoa hc do con ngi xy dng nn phn nh thc t khch quan. Nhng nh lut vt l l do con ngi xy dng ln phn nh cc qui lut ca thc t khch quan. S phn nh khng th y , chnh xc ngay t u m hon thin dn theo trnh nhn thc ca con ngi. Cng mt s kin, hin tng ca thc t khch quan nhng cc nh khoa hc c th xy dng nhng qui lut khc nhau phn nh n. Th d: mt tri, tri t, mt trng, cc v sao vn thy t hng nghn nm nay, nhng Aristt cho rng: mt tri, mt trng, cc v sao quay quanh tri t, cn Galil li cho rng: tri t quay quanh mt tri. By gi, chng ta thy Galil ng, v ng quan st t m hn v phn nh ng hn th gii khch quan. Ngy nay, chng ta khng cn ngc nhin khi cc nh bc hc pht hin ra: mt s nh lut ca c hc Niutn khng cn ng vi cc ht vi m nh phn t, nguyn t, nuclon, electron; do , phi xy dng c hc lng t phn nh ng hn. 4. Ton hc l mt cng c rt quan trng biu din cc nh lut vt l, v a s cc nh lut vt l c tnh cht nh lng. Nhiu nh vt l hc ni ting tin tng rng: ton hc c th biu din chnh xc cc qui lut ca t nhin v thc t cho n nay chng t iu . V ton hc m t ng cc hin tng

mi m trc y loi ngi cha h bit n. Th d: cc nh khoa hc d on c nhng hnh tinh mi ca h Mt tri, hoc v s tn ti nhng ht c bn bng l thuyt trc khi quan st bng thc nghim. 2.3.2. Cc loi nh lut vt l Cc nh lut vt l c th chia ra thnh nhng loi sau: 1. nh lut ng lc hc cho bit mt i tng ring l trong nhng iu kin cho s hot ng nh th no. Cc th d: - Th d 1: nh lut th hai ca Niutn: Mt vt c khi lng m, chu tc dng mt lc F s chuyn ng vi gia tc a c ln l a=
F . m

- Th d 2: nh lut m cho mt on mch: Cng dng in i qua mt on mch t l thun vi hiu in th t vo hai u on mch v t l nghch vi in tr ca n I=
U . R

2. nh lut thng k cho bit mt s ln cc i tng ring l trong mt tp hp s th hin nh th no trong nhng iu kin xc nh cho. Th d nh: khi kho st kh l tng, ta lp c phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t p= m.n.v 2 , nu ln mi lin h gia p sut p ca kh vi khi lng phn t m, s phn t trong mt n v th tch n v trung bnh ca bnh phng vn tc chuyn ng ca phn t kh v 2 . N l mt nh lut thng k, ch ng cho mt tp hp mt s rt ln phn t kh cha trong bnh. 3. nh lut bo ton cho bit c mt i lng vt l no lun khng i. Th d nh: nh lut bo ton ng lng cho bit: ng lng tng cng ca mt h c lp lun c bo ton, trong khi vn tc v khi lng ca cc phn t trong h c th bin i. S lng cc nh lut bo ton khng nhiu, nhng chng c ngha tng qut cao, c th bao trm nhiu lnh vc hin tng, cho nn c vai tr quan trng trong vt l hc. Th d nh: nh lut bo ton ng lng, nh lut bo ton nng lng ng cho mi hin tng vt l, nh lut bo ton in tch p dng cho mi hin tng in do chuyn ng v tng tc gia cc in tch gy ra.
1 3

2.3.3. Cc con ng hnh thnh nhng nh lut vt l Da trn c im ca hot ng nhn thc trong khi i tm chn l, c th c ba con ng in hnh sau trong vic hnh thnh cc nh lut vt l: - t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc nghim. - t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho l thuyt. - t ti nh lut xut pht t nhng mnh l thuyt tng qut bit. 1. t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc nghim. S nhn thc nh lut vt l thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc nghim tn ti trong s pht trin ca vt l hc v trong dy hc mt s ln cc trng hp trong giai on u ca qu trnh nhn thc khoa hc. Lc , kin thc khoa hc cha nhiu v cn tn mn, cha thnh h thng cht ch. iu quan trng y l: to cho hc sinh kh nng c th tip xc trc tip vi i tng nhn thc, nhn bit c nhng du hin cm tnh ca chng. l im xut pht v cng l tiu chun bit xem: iu m ta nhn thc c c phi l chn l khng. Nhng quan st trc tip bao gi cng ch thu c nhng du hiu bn ngoi ri rc ca s vt, hin tng xy ra trong nhng iu kin nht nh. Cn phi tin hnh mt php qui np rt ra nhng thuc tnh bn cht, nhng mi lin h c tnh qui lut, ngha l khi qut ho thnh mt nh lut vt l. Th d: lp 8, hc sinh bit mt mi trng trong sut, ng tnh, nh sng truyn theo mt ng thng. Quan st thc tin, hc sinh cng bit: khi nh sng gp mt mt nc yn lng hay mt gng phng, nh sng i hng. Gio vin a ra khi nim tia phn x biu th tia sng i hng sau khi gp mt phng nhn bng. Vn mi c t ra l: tia phn x s truyn i theo hng no? Mi quan h gia hng ca tia ti v hng ca tia phn x nh th no? Vi vn hiu bit c ca mnh, hc sinh khng th tr li c nhng cu hi ny mt cch r rng, chnh xc, h khng th suy ra mt cu tr

li da trn kin thc c trc. Ch cn mt cch l phi quan st k hin tng phn x nhiu ln tm ra mi quan h ny. Hc sinh phi bit cch xc nh hng ca tia sng, ging nh xc nh mt ng thng: xc nh gc to bi ng thng vi mt ng thng cho trc. Trong trng hp tia sng, c mt cch thun li l xc nh gc to bi tia sng vi ng thng php tuyn ca mt phn x im ti. Do , tm ra qui lut v ng truyn ca tia phn x, ta tm mt phng cha tia phn x v quan h gia tia ti i v gc phn x r. Quan st trc tip trn th nghim, ta thu c nhng kt qu sau: a) Khi thay i hng ca tia ti, tia phn x cng thay i hng, nhng trong nhng trng hp lm th nghim cng u thy mt kt qu chung: tia phn x lun lun nm trn cng mt mt phng vi tia ti (gi l mt phng ti). Ta thu c kt lun chung l: tia phn x nm trn mt phng ti. b) so snh gc ti v gc phn x, ta o gc ti v gc phn x trong mi ln lm th nghim v thu c kt qu ghi trong bng sau: Ln o Ln 1 Ln 2 Ln 3 Ln 4 Ln 5 Gc ti i 100 200 300 600 800 Gc phn x r 100 200 300 610 810

Ta rt ra kt lun chung cho cc ln th nghim trn l: gc ti bng gc phn x vi sai s nh khng ng k. Kt lun ny c m rng, khi qut ho cho mi gc ti i, k c trng hp khng lm th nghim. Kt lun ny cng c gi tr ph bin khi s ln lm th nghim vi cc gng khc nhau, cc gc ti c gi tr khc nhau cng nhiu. Trong iu kin ca trng ph thng, khng th lm c nhiu; cho nn, ch lm cho hc sinh quen vi cch lm vic v c c s tin rng: s khi qut ho l ng n.

S khi qut ho thc nghim nh trn cng ch c ngha nh mt khi qut ho kinh nghim. N cha gip ta tr li c cu hi tip theo l v sao li nh th. 2. t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho l thuyt Mc ch ca s nhn thc khoa hc l phi pht hin ra c bn cht ca s vt hin tng, ch khng dng li nhn thc cm tnh. iu ch c th t c thng qua s khi qut ho l thuyt. Nhng kt lun ca s khi qut ho l thuyt cho php ta pht hin ra nhng qui lut c th gii thch c nhng hin tng bit cng nh tin on nhng hin tng mi. thc hin s khi qut ho l thuyt, ngoi vic quan st trc tip, cn phi s dng cc phng php ca s nhn thc gin tip, c bit l php suy lun din dch. Php suy lun din dch gip ta nhn thy s gn b bn cht gia cc s vt, hin tng ring l vi nhng mnh tng qut, nhng nh lut; mi hin tng ring l l mt biu hin c th, mt trng hp ring ca mt c tnh chung ca gii t nhin. Con ng nhn thc nh lut vt l thng qua quan st trc tip kt hp vi khi qut ho l thuyt din ra theo cc giai on sau: a) Giai on 1. Quan st nhm thu thp nhng c liu thc nghim (thng qua quan st t nhin, thng qua th nghim hay thng qua hiu bit kinh nghim tch lu c t trc). giai on ny, hc sinh phi m t bng li hin tng quan st c v nhng iu kin trong hin tng din ra. b) Giai on 2. Khi qut ho nhng kt qu quan st c, lm ni bt ci chung, ci bn cht, ci ging nhau trong cc s vt hin tng c th khc nhau; phn bit nhng iu kin khng c bn vi nhng iu kin c bn trong hin tng xy ra. Th d nh: khi quan st mt ci thc thng nhng mt phn vo nc, ta thy: dng nh n b gy. y, vt liu lm ci thc, dy ca ci thc l iu kin khng c bn, cn s tn ti ca mt phn cch gia hai mi trng trong sut khc nhau v mt quang hc l iu kin c bn. c) Giai on 3. Gii thch nhng kt qu quan st c giai on ny, hai trng hp c th xy ra:

- Hc sinh gii thch c kt qu quan st nh vn dng nhng kin thc, nhng nh lut bit. Qu trnh nhn thc kt thc vi s gii thch ny. Nh vy, hot ng nhn thc i n gii thch c mt hin tng mi pht hin nhng khng em li mt nh lut mi; ni cch khc, l m rng c phm vi ng dng ca nh lut bit. Th d nh: khi cho mt tia sng i qua mt lng knh, ta thy n lun b lch v pha y. Gii thch v sao? Hc sinh vn dng nh lut khc x nh sng v gii thch r rng hin tng ny. Nh vy, mc d hc sinh gii thch c mt hin tng c th mi nhng khng dn ti hnh thnh mt nh lut mi. - Hc sinh vn dng tt c nhng kin thc, nhng nh lut bit gii thch hin tng nhng khng thnh cng, bt buc phi a ra mt phng on l: hin tng din ra do mt tnh cht mi ca s vt, mt qui lut mi ca hin tng m trc y ta cha bit. Li phng on l mt gi thuyt. Pht biu mt gi thuyt c ngha l pht biu mt mnh dng nh c th dng gii thch c hin tng mi quan st c. Qu trnh nhn thc cn phi c tip tc xc nh xem gi thuyt c ng n khng. Tuy nhin, cn phi ch rng: nu mt gi thuyt a ra ch gii thch mt hin tng bit th gi thuyt khng c ngha khi qut, khng c gi tr khoa hc cao. Th d nh: quan st s ri ca mt vin gch v mt ci l, ta thy vin gch ri nhanh hn ci l. Ti sao li nh th? tr li cu hi ny, ta a ra gi thuyt rng: v vin gch nng hn ci l. i vi mt trng hp c th ny th gii thch l c l, c th tin tng c. Nhng nu ta dng gi thuyt vt nng ri nhanh hn vt nh gii thch s ri ca cc vt khc li khng ng, th d c t giy trng nng gp i na t giy, nhng c t giy c khi ri chm hn na t giy (khi vo vin na t giy li, cn c t giy vn phng). Mt khc, gi tr ca mt gi thuyt cn l ch: n c th gip ta tin on c hin tng xy ra trong nhng iu kin mi, hon cnh mi m trc y ta cha bit. iu l mt bng chng xem gi thuyt phn nh ng qui lut ca t nhin cha.

Vic a ra c nhiu gi thuyt khc nhau gii thch cng mt hin tng, ri chn ly mt gi thuyt c nhiu trin vng nht l mt c trng ca t duy sng to. Khng c con ng lgic suy t nhng s kin thc nghim quan st c n nhng gi thuyt. y, c vai tr quan trng ca trc gic, ca s nhy cm khoa hc, mt bc nhy vt trong t duy, c th rn luyn cho hc sinh da trn cc l thuyt v s pht trin tm l hc ca Piaget v Vgtxki. d) Giai on 4. Kim tra s ng n ca gi thuyt Thc tin l tiu chun ca chn l. Cho nn, vic kim tra s ng n ca mt gi thuyt chnh l kim tra xem gi thuyt c ph hp vi thc tin khng? Thc tin ny phi quan st c trong t nhin hay trong cc th nghim. C hai trng hp thng xy ra: - Kim tra trc tip ngay gi thuyt trong thc tin, khng thng qua mt suy lun trung gian no c. Th d nh: kim tra gi thuyt vt nng ri nhanh hn vt nh, ta c th ly tng cp hai vt bt k nng nh khc nhau th cho vt ri cng mt lc cng mt cao: hn vi ci l, c tm ba v na tm ba, l st mng rng v vin phn Trong nhiu trng hp, c th gp trng hp gi thuyt khng ng nh trng hp l st mng rng tuy nng hn vin phn nhng li ri chm hn vin phn. Tuy nhin, cch kim tra ny mang tnh ngu nhin, rt c th sau nhiu ln lm th nghim m khng gp ln no gi thuyt l sai. - Kim tra thng qua mt h qu rt ra t gi thuyt nh suy lun ton hc hay suy lun lgic. Nu s suy lun c thc hin cht ch, ng n th gia gi thuyt v h qu c mi lin h bn cht. H qu ng vi thc tin th iu c ngha l: gi thuyt phn nh ng thc tin, nu khng ng vi thc tin th gi thuyt sai, phi b i. iu quan trng y l: h qu phi l nhng ci c th quan st c trong thc tin. Nh vy, sau khi rt ra h qu bng suy lun l thuyt, ta phi b tr th nghim thch hp kim tra xem h qu d on c xy ra trong thc t khng. Tt nhin, h qu y phi khc vi hin tng ban u bit, c dng lm nhng s kin xut pht xy dng gi thuyt. Trong trng hp th

nghim khng nh iu d on trong h qa th gi thuyt cng c khng nh v c coi l chn l, l nh lut. e) Giai on 5. Vn dng nh lut vo thc tin Sau khi gi thuyt c xc nhn trong mt s th nghim, ta tip tc vn dng nh lut th gii thch cc hin tng khc hoc suy ra h qu mi. Nu nh lut ny cng gii thch c nhiu hin tng mi, cng d on c nhiu hin tng mi ph hp vi thc t th nh lut ny cng c phm v p dng rng hn cho nhiu lnh vc, c th tr thnh c s cho mt thuyt tng qut hn v qu trnh nhn thc tip tc pht trin su sc hn. 3. t ti nh lut xut pht t nhng mnh l thuyt tng qut bit Con ng ny khng th thc hin c trong giai on u ca qu trnh nhn thc v mt lnh vc no v n i hi xc lp c mt s mnh l thuyt tng qut. i vi hc sinh, ch c th thc hin c cc lp trn khi h tch ly c kh nhiu kin thc khi qut. im xut pht ca qu trnh nhn thc ny l cc mnh chc chn hoc ch t l v mt l thuyt c coi l chc chn. T nhng mnh , c th thc hin php suy lun din dch, rt ra nhng h qu, nhng tin on c tnh cht qui lut. Qa trnh nhn thc ny c th tri qua cc giai on sau: a) Nu ln mt hin tng thc t m ta cha th gii thch c hoc cha th d on c din bin ca n, cha th bit c mi quan h gia mt s i lng no . b) Nu ln mt mnh l thuyt m ta d on rng c lin h n hin tng ang xt. Mnh ny phi c gi tr chn tht, ngha l c chng t l chc chn. c) Thc hin mt php suy lun din dch t mnh l thuyt, rt ra mt h qu lgic trong nu ln mi quan h gia cc s vt, hin tng nh mt nh lut vt l. d) Lm th nghim kim tra d on c ph hp vi thc t khng. Nu ph hp th h qu d on tr thnh mt nh lut.

Thng thng, theo lgic hc, nu cc mnh xut pht l chn thc, cc php suy lun theo ng cc qui tc ca suy lun din dch th kt qu ca php suy lun cng chc chn l ng, khng cn phi kim tra li bng thc nghim. Tuy nhin, trng ph thng, nhiu khi hc sinh cha kin thc ton hc v trnh t duy c th thc hin c mt php suy lun din dch hon ho. Bi vy, nn tin hnh mt th nghim kim tra tng thm lng tin s chc chn ca kt qu thu c bng suy lun trn. Trong vt l hc, thng xy ra trng hp mt nh lut vt l thot u c nhn thc bng con ng quan st trc tip kt hp vi khi qut ho l thuyt. Nhng ngy nay, sau khi vt l xy dng c nhng l thuyt tng qut th ngi ta li tm ra con ng khc xut pht t mt mnh l thuyt i n nh lut . Con ng ny va gn nh hn, va lm cho hc sinh thy rng c tnh thng nht ca gii t nhin. Th d nh: nh lut m cho ton mch trong lich s vn l mt nh lut c pht hin bng con ng quan st trc tip kt hp vi khi qut ho l thuyt, cn ngy nay li c th suy ra n t nh lut bo ton nng lng v nh lut Jun- Lenx. 2.4. CON NG HNH THNH CC THUYT VT L 2.4.1. c im ca cc thuyt vt l Trn con ng nhn thc vt l, con ngi xy dng nhng khi nim vt l phn nh nhng c tnh ca s vt hin tng, nghin cu mi lin h ph bin khch quan gia cc c tnh khc nhau ca s vt hin tng, din t bng cc nh lut vt l. Cc nh khoa hc lun c gng khi qut ho cao hn na, xy dng nhng thuyt vt l c th gii thch c nguyn nhn su xa ca cc hin tng thuc cc lnh vc hin tng ngy mt rng ri hn. C th ni: mt thuyt khoa hc l mt h thng nhng t tng, qui tc, qui lut dng lm c s cho mt ngnh khoa hc, gii thch cc s kin, hin tng, hiu r bn cht su xa ca cc s kin, hin tng , to cho con ngi c kh nng tc ng mnh hn, c hiu qu hn vo thc t khch quan. Mt thuyt vt l c nhng c im sau:

1. Tnh thc tin Cc thuyt vt l d c tnh cht l thuyt, tnh khi qut cao n u chng na, bao gi cng c xy dng trn mt c s thc nghim nht nh. Mt khc, mt thuyt vt l ch c gi tr khi t thuyt c th rt ra c nhng h qu ph hp vi thc tin, c kim tra bng th nghim. Th d nh: thuyt ng hc phn t ra i trn nhng s kin thc nghim v chuyn ng Braon, v hin tng khuych tn, v tnh cht ca cht kh Dng thuyt ng hc phn t, c th gii thch c nhiu hin tng nh bn cht ca nhit l do chuyn ng hn lon ca cc phn t, nh lut phn b phn t theo vn tc v theo chiu cao ca Macxoen 2. Tnh tru tng Cc thuyt vt l tuy c xy dng trn c s thc nghim nhng chng l s khi qut ho, s l tng ho cc kt qu ca nhng th nghim thc. Chnh nh s l tng ho, tru tng ho cao nh vy, cc thuyt mi i c vo bn cht bn trong ca s vt, hin tng. Cng chnh v th m ta khng th cm nhn c cc thuyt vt l trc tip bng cc gic quan. Chng hn nh: thuyt ng hc phn t cho rng cc cht u c cu to bng cc phn t v cng b, gin on, gia chng c khong cch v chng chuyn ng hn lon khng ngng. Nhng chng ta cha bao gi nhn thy tng phn t chuyn ng. 3. Tnh h thng Mt thuyt vt l khng phi l phn on ring l m l mt h thng nhng quan im t tng, nhng qui tc nh lut quan h cht ch vi nhau, pht trin ngy mt su sc, bao gm c nhiu lnh vc hin tng hn, t mt thuyt hp i n thuyt rng hn hoc thng nht nhiu thuyt li vi nhau. Th d nh: t nhng nh lut v s bc x ca vt en tuyt i, Plng i n gi thuyt lng t v nng lng, p dng gi thuyt lng t vo hin tng quang in, Anhstanh xy dng c thuyt phton nh sng. Vn dng kt qu thu c vi phton nh sng cho cc ht vi m khc, bri i n thuyt v lng tnh sng ht ca cc ht vt cht ni chung. Thuyt sng nh sng v thuyt sng in t thng nht vi nhau thnh thuyt in t v nh sng.

4. Tnh khi qut Mt thuyt vt l bao gm h thng nhng lun gii thch c mt lp nhng hin tng nht nh. Nhng lun ny b sung ln nhau, khng mu thun vi nhau, to thnh mt h thng nht qun phn nh ng chu trnh nhn thc chn l khoa hc: i t thc t khch quan n t duy tru tng (xy dng thuyt) ri li t t duy tru tng tr v thc tin. 2.4.2. Cu trc ca mt thuyt vt l Cn c vo kin ca nhiu nh bc hc, c th coi mt thuyt vt l gm ba thnh phn sau: c s ca thuyt, ht nhn ca thuyt v nhng h qu ca thuyt. 1. C s ca mt thuyt vt l S ra i ca mt thuyt vt l thng c bt u t khi xut hin nhng s kin mi khng gi thch c bng h thng l thuyt c. Thot tin, nhng s kin mi xut hin mt cch ri rc, t i, nhng c bit ng ch l: chng mu thun vi nhng c im ca thuyt c bit. Mu thun ny c cc nh bc hc phn tch, kim tra k lng v b sung nhng s kin mi na. Nhng s kin mi ny c sp xp to thnh c s vng chc cho s ra i ca mt thuyt mi. l c s thc nghim ca thuyt. Thnh phn c bn nht ca c s thc nghim l nhng th nghim nn tng, trong bc l r s mu thun gia hin tng mi v l thuyt c. Th d: th nghim v chuyn ng Braon i vi thuyt ng hc phn t, th nghim Rudpho i vi thuyt cu to nguyn t. Bn cnh c s thc nghim, cn c c s kinh nghim ca thuyt. l nhng kinh nghim m ngi nghin cu tch ly c trong khi lm vic, s dng nhng t tng, quan nim, kin, k thut c lin quan n thuyt c. C s thc nghim v c s kinh nghim buc ta phi t b h thng l thuyt c, ng thi cng to ra kh nng chn mui a ra mt thuyt mi thay th cho thuyt c. Nhng s kin thc nghim mi phi c m t bng nhng khi nim mi, nhng nh lut thc nghim mi, cn phi thc hin nhng php o cc i

lng vt l mi. Nhng php o cc i lng mi cng l mt thnh phn ca c s ca thuyt v n cho php ta i chiu l thuyt vi thc t. Thng thng, gii thch nhng nh lut thc nghim, ngi ta a ra nhng m hnh l tng nh m hnh cu trc vt cht hay m hnh chc nng. Nhng m hnh ny c nhng tnh cht c bn ging vt tht, chng vn ng theo nhng qui lut ca vt tht. Nh nhng m hnh l tng m ta c th d on c mt s tnh cht, hin tng mi. Nh vy, c s ca mt thuyt vt l bao gm: c s thc nghim, c s kinh nghim, cc khi nim, nh lut thc nghim, cc m hnh l tng nh m hnh cu trc, m hnh chc nng. 2. Ht nhn ca thuyt vt l Ht nhn ca thuyt l thnh phn quan trng nht ca mt thuyt vt l. Nh ht nhn ny, ngi ta c th gii thch c trn vn nhng hin tng mi nm trong c s ca thuyt v cn d on c, gii thch c mt lp hin tng rng ri hn m ta gi l nhng h qu ca thuyt. Ht nhn ca thuyt bao gm: nhng t tng c bn, nhng nh lut nguyn l c bn, nhng phng trnh c bn, nhng hng s c bn. T tng c bn ca thuyt l nhng phn on chung nht, tng qut nht v bn cht bn trong ca cc hin tng. N cho php ta gii thch c c ch ca hin tng, cu trc ca s vt. N gip ta xy dng c m hnh ca s vt, hin tng. T tng c bn ca thuyt chi phi ton b qu trnh xy dng thuyt. N lm cho thuyt mi c mt mu sc c bit, khc hn cc thuyt c. C th coi t tng c bn nh ct tr ca thuyt. Th d nh: t tng c bn ca thuyt ng hc phn t l s vn dng c hc c in vo th gii vi m, l gii thch cc hin tng nhit bng chuyn ng phn t theo quan im thng k. Cc nh lut c bn l nhng nh lut biu th mi lin h gia cc hin tng mi ch yu nm trong c s ca thuyt. Cc nh lut ny c din t di dng cc phng trnh ton hc lin kt cc i lng vt l mi vi nhau.

Th d nh: trong thuyt in t ca Mcxoen c cc nh lut Culng, nh lut Faray, nh lut Ampe v cc cp phng trnh ca Mcxoen. Cc phng trnh c bn ca thuyt c th xem nh nhng m hnh ton hc ca thuyt. Th d nh: cc phng trnh Mcxoen c th xem l m hnh ca trng in t. T phng trnh c bn ny, c th suy ra nhiu d on mi. Th d nh: t phng trnh Mcxoen, ngi ta d on c s lan truyn ca sng in t v p sut ca nh sng. Trong phng trnh c bn ca thuyt vt l, thng cha nhng hng s c bn (hng s v tr) nh vn tc nh sng c, lng t tc dng h, in tch ca electron e, hng s hp dn G, hng s Bn d man k Vic a nhng hng s c bn ny vo mt thuyt vt l l th hin c th vic vn dng t tng c bn ca n vo thc t. Th d nh: vic a vn tc nh sng c vo cc phng trnh chuyn ng l th hin s ph nhn t tng tng tc xa (tng tc cch bc) v nh du s chuyn t c hc c in ca Niutn sang c hc tng i ca Anhstanh, vic a vo hng s Plng nh du s ra i ca thuyt lng t. 3. Nhng h qu ca thuyt Ngi ta gi tt c nhng hin tng m thuyt c th gii thch c, nhng nh lut mi suy ra t nhng nh lut c bn ca thuyt, nhng gi thuyt khoa hc mi xy dng c, nhng hin tng mi d on c l nhng h qu ca thuyt. H qu ca thuyt phi nhiu hn c s ban u ca n. Ni cch khc, cc thuyt vt l phi c kh nng lm cho nhn thc ca ta rng hn, su hn, bn cht hn, bao hm mt lp hin tng ln hn nhiu so vi nhng c s ca thuyt. T ht nhn ca thuyt, mun suy ra c nhng h qu, ta phi thc hin cc php suy lun lgic v nhng suy lun ton hc. Nh nhng suy lun ton hc ny m cc thuyt vt l khng nhng tin on c mt nh tnh m c mt nh lng ca hin tng. 2.4.3. Con ng hnh thnh thuyt vt l 1. Trong khoa hc

Nh ta phn tch trn, s hnh thnh mt thuyt vt l l mt qu trnh lu di v phc tp, bao gm tt c cc giai on ca chu trnh nhn thc khoa hc. Qu trnh ny c th khng lin tc v mt lch s v phi tri qua nhng cuc u tranh quyt lit gia nhng t tng c bn mi vi t tng c. Qu trnh gm cc giai on in hnh sau: Thc tin Vn Gi thuyt nh lut Thuyt H qu Thc tin. 2. Trong dy hc Do iu kin thi gian v s hn ch v trnh t duy ca hc sinh nn khng c kh nng cho hc sinh t lc thc hin tt c cc giai on trn khi nghin cu mt thuyt vt l. Nhng nu ta ch thng bo cho hc sinh ni dung ht nhn ca thuyt th hc sinh cng khng th hiu c vai tr, tc dng ca thuyt trong khoa hc v trong thc tin, cng khng th pht trin, nng cao c nng lc nhn thc ca h. Bi vy, cn phi cho hc sinh hiu c nhng yu t c bn trong c ba thnh phn cu trc ca thuyt. a) Tm hiu nhng c s ca thuyt Ch khi hc sinh hiu c c s ca thuyt th h mi hiu c thuyt mi phi ra i gii quyt vn g. Tt nht l cho hc sinh quan st nhng th nghim c bn v yu cu h gii thch hin tng xy ra trong th nghim bng nhng kin thc c. S b tc trong vic gii thch ny i hi phi xy dng mt thuyt mi. Th d nh: khi quan st chuyn ng ca cc ht Braon (ht phn hoa rt nh trong nc), nu coi nc c cu to lin tc nh mt ta thng thy th khng th no gii thch chuyn ng hn lon ca nhng ht phn hoa nh, trong khi nhng ht ln li ng yn. Cng nu ra nhiu c s thc nghim cng tt. Bi vy, xy dng thuyt ng hc phn t, c th a ra thm hin tng khuych tn trong cht kh, cht lng v cht rn. Tuy nhin, nhng th nghim c bn dng lm c s cho mt thuyt nhiu khi rt kh thc hin trong nh trng ph thng, th d nh: th nghim Rudpho bn ph l vng bng ht anpha, trng hp , gio vin c th dng

phng php k chuyn lch s hoc m t tng i t m th nghim v kt qu thu c. b) Xy dng ht nhn ca thuyt Ht nhn ca mi thuyt vt l nhiu khi rt phong ph v su sc, khng th trong mt bi, mt chng hoc mt phn ca chng trnh vt l m hiu c. Bc u, ch c th nu ra nhng iu c bn, nh tnh. V sau, khi c iu kin, s b sung, hon chnh thm. Vic a ra thuyt mi phi da trn s phn tch nhng s kin thc nghim trong phn c s ca thuyt nu trn. Tuy nhin, vic ra thuyt mi c th gii thch thnh cng nhng s kin mi i hi mt s sng to mi trnh cao. Trong nhiu trng hp, hc sinh khng c kh nng thc hin t lc. Gio vin c th trnh by cch suy ngh ca gio vin, lp lun ca gio vin. y, quan trng trc ht l t tng mi, quan nim mi, cn nhng cng thc nh lng, nhng phng trnh ton hc c th b sung sau ny khi c iu kin. Th d nh: hin tng khuych tn v chuyn ng Braon l nhng s kin thc nghim m thuyt v cu to lin tc ca cht khng gii thch c. iu dn ti ngh cho rng: vt cht c cu to t nhng ht ring bit gin on gi l phn t. Nhng cc phn t hot ng nh th no c th xen ln vo nhau trong hin tng khuych tn? Theo quan im c th phi c ci g tc dng vo th cc phn t mi chuyn ng c. y, c mt quan nim mi: cc phn t vn t n chuyn ng hn lon khng ngng. Nhng s chuyn ng hn lon ca cc phn t th c lin quan g n chuyn ng Braon ? iu ny phi giu tr tng tng v giu kinh nghim thc t mi nhn thy c. Nhiu khi gio vin phi lm mt m hnh chuyn ng Braon (dng cc vin bi nh, cc vt trn ln hn lm ht Braon v s dng mt c ch ph lm cho cc vin bi chuyn ng hn lon, mt s vin n va chm vo vt trn). Nu vt trn khng ln lm th n cng s chuyn ng hn lon v s vin bi n p vo vt trn khng bng nhau t mi pha. Cn nu vt trn kh to, khi b rt nhiu vin bi va chm t mi pha th hu nh cc tc dng cn bng nhau nn vt trn li ng yn.

Ta cng c th cn c vo quan st c s thc nghim a ra quan nim l: gia cc phn t c lc ht v lc y tn ti song song. Nhng nhng lc c gi tr nh th no? lc no lc ht chim u th, lc no lc y mnh hn th trng ph thng cha c kh nng lm r c. C mt thnh phn rt quan trng ca thuyt ng hc phn t l phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t th li cn n khi nim vn tc trung bnh ca phn t, khi nim ny l mt khi nim c tnh thng k, p dng cho mt tp hp rt ln cc ht. Cho nn, ch i vi nhng i tng hc sinh gii, c trnh t duy tt, mi c th xy dng c phng trnh ny. Mi quan h gia nhit tuyt i (nhit Kelvin) vi ng nng trung bnh cng l mt b phn quan trng ca thuyt ng hc phn t, nhng cng ch c th thng bo, ch cha c kh nng gip cho hc sinh xy dng c n. Tm li, trong dy hc, c nhiu im trong ht nhn ca thuyt cha th xy dng hon chnh m ch l bc u, ch yu l nh tnh. hc sinh c th tin c s ng n ca nhng ht nhn ca thuyt, gio vin cn ch n vic vn dng nhng ht nhn suy ra cc h qu giai on sau. c) Vn dng ht nhn ca thuyt Vn dng ht nhn ca thuyt gii thch nhng s kin thc nghim trong c s ca thuyt l bc u lm cho hc sinh tin tng s ng n ca thuyt, nhng cha . Gio vin cn tn dng nhng trng hp c th c suy ra cc h qu khc. Do s hn ch trnh ton hc ca hc sinh nn nhiu khi ch c th suy ra cc h qu inh tnh hay bn nh lng. Tuy vy, iu cng rt b ch hc sinh hiu r ngha thc t ca cc thuyt tru tng, ng thi cng to iu kin hc sinh pht trin kh nng suy lun din dch. V d nh: i vi thuyt ng hc phn t, ta c nhiu c hi vn dng thuyt gii thch cc nh lut ca cht kh, hin tng truyn nhit, hin tng bin i trng thi v nhit 2.5. CC CON NG DY HC NHNG NG DNG K THUT CA VT L

2.5.1. Vai tr ca vic nghin cu nhng ng dng k thut trong dy hc vt l Thut ng cc ng dng k thut ca vt l ni ln rng: loi kin thc ny l kt qu ca vic ng dng nhng kin thc khi qut ca vt l, nht l nhng nh lut vt l vo k thut ch to nhng thit b, my mc c tnh nng, tc dng nht nh, p ng c nhng yu cu ca k thut v i sng. Tuy nhng kin thc vt l l c s ch to cc thit b, my mc k thut, nhng khng phi mt pht minh mi v vt l c th p dng c ngay vo k thut mt cch c hiu qu, to ra mt hin tng cn thit trong k thut. p dng cc nh lut vt l, ta c th to ra mt hin tng nht nh, nhng vic lm th no hin tng ny c th gii quyt c mt nhim v c th no trong k thut th cn phi nghin cu mi c th a ra c mt thit b thch hp. Th d: ta bit nh lut cm ng in t trong vt l: khi t thng qua mt khung dy dn kn bin thin th trong khung xut hin mt dng in. Nhng lm th no ly c dng in trong khung dy dn ra ngoi v cho dng in c cng ln c th lm nng bp in, lm sng bng n th iu ny khng c trong nh lut cm ng in t. Mt my pht in ngoi mt khung dy dn c nhiu vng dy v mt nam chm to ra t trng, th cn cn phi c nhiu b phn khc c sp xp mt cch c bit nh c gp, chi qut, li st, tay quay Nghin cu cc ng dng k thut ca vt l khng phi l nghin cu xy dng mt kin thc vt l mi m l nghin cu tm ra mt c ch, thit b hay my mc c th to ra hin tng m kin thc vt l d on v vn dng c n gii quyt mt nhim v no trong k thut. Vic lm ny nhiu khi rt kh khn, ngay trong lch s khoa hc cng phi mt hng chc nm. Nh vy, vic ng dng mt kin thc vt l vo k thut ch to mt thit b, my mc khng phi n thun ch l vn dng mt nh lut vt l, m thc s l mt hot ng sng to. S sng to ny nhiu khi i hi s vn dng tng hp nhiu kin thc, nhiu kinh nghim. Bi vy, xut hin nhng ngnh

k thut ring chuyn nghin cu ch to thit b my mc ny, t c hiu qa cao. Trong phm vi ca vt l hc, ta ch ch nhng hin tng vt l ch yu xy ra khi vn hnh cc thit b ,my mc, m khng ch nhiu n nhng chi tit, nhng gii php k thut nhm nng cao hiu qu ca thit b, my mc. Th d nh: khi dy hc v my pht in xoay chiu, ta tp trung ch vo cch to ra dng in xoay chiu v ly c dng in trong khung ra ngoi s dng, m khng i su vo hnh dng, vt liu, kch thc ca rto v stato, ca dy dn cun trong . Nghin cu cc ng dng k thut ca vt l l thit lp mi quan h gia l thuyt v thc tin, gia ci tru tng (cc khi nim, nh lut vt l) v ci c th (cc hin tng xy ra trong my mc, thit b). Nh m lm cho vic nhn thc cc kin thc vt l tru tng tr thnh su sc hn, mn do hn. Vic nghin cu cc ng dng k thut ca vt l gp phn pht trin t duy vt l k thut ca hc sinh, lm cho hc sinh thy c vai tr quan trng ca kin thc vt l i vi i sng v sn xut; qua m kch thch hng th, nhu cu ca hc sinh khi hc tp vt l. 2.5.2. Hai con ng dy hc nhng ng dng k thut ca vt l Vic nghin cu nhng ng dng k thut ca vt l trong dy hc vt l trng ph thng c th din ra theo hai con ng sau: 1. Con ng th nht: quan st cu to ca i tng k thut c sn, gii thch nguyn tc hot ng ca n Nghin cu ng dng k thut ca vt l theo con ng ny thc cht l gii bi ton hp trng: bit cu to bn trong ca hp, bit tc ng u vo v kt qu ca u ra, gii thch v sao u vo th ny, nh thit b li cho u ra nh vy. S gii thch phi da vo cc nh lut vt l bit. a ra c li gii thch ng n th trc ht phi lm r c iu cn gii thch, ngha l phi pht hin c chnh xc nhng iu kin tc ng u vo, hin tng xut hin u ra, ri tm nhng nh lut, qui tc vt l chi phi qu trnh bin i bn trong i tng k thut t u vo n u ra. c nh hng t

iu cn gii thch ny, hc sinh tm cch gii thch bng suy lun din dch: xut pht t nhng nh lut, qui tc vt l p dng vo nhng iu kin c th ca i tng k thut i n kt lun l hin tng thu c u ra. Tin trnh nghin cu c th gm cc giao on sau: a) Giai on 1: Quan st thit b gc, cho vn hnh xc nh c chnh xc tc ng u vo v kt qu thu c u ra Kt qu thu c u ra chnh l mc ch s dng ca thit b. Nhiu khi s quan st ny gp kh khn v hin tng tinh t, kh quan st c chnh xc bng cc gic quan ca mnh. i vi trng hp ny, gio vin c th m t b sung bng li cho r. Kt thc giai on ny, a ra c iu cn gii thch, thng c din t bng mt cu hi di dng ti sao?". b) Giai on 2: Quan st thit b gc xc nh cu to bn trong ca n, lm r nhng b phn c lin quan vi nhau, tc dng ln nhau trong khi thit b vn hnh Trong nhiu trng hp, vic lm ny kh khn v thit b my mc gc c mt v bc ngoi che kn nhng b phn bn trong v c rt nhiu chi tit bn ngoi m thot mi nhn, ta khng r chng c lin quan g ti qu trnh vn hnh ca thit b. to iu kin thun li cho hot ng ca hc sinh trong giai on ny, cn a ra mt s thit b gc c b dc hay b ngang c th quan st c bn trong, ri xy dng mt m hnh thay th cho i tng gc. M hnh ny ch bao gm nhng b phn chnh ca thit b gc m ta cho rng c lin quan n din bin ca qu trnh xy ra trong thit b. Thng thng y, ta dng m hnh hnh v hay m hnh vt cht- chc nng hoc kt hp c hai. Vic chn nhng b phn, chi tit no ca thit b a vo m hnh nhiu khi gp kh khn. Gio vin c th gip hc sinh bng cch nh hng cho h ch n nhng b phn, chi tit ca thit b my mc c bin i, c tng tc vi nhau hoc c nhng du hiu, nhng c tnh c lin quan n hin tng u vo v u ra. Vic cho m hnh vn hnh s to iu kin cho hc sinh pht hin ra nhng mi quan h gia s vn hnh ca cc b phn trong

thit b vi cc nh lut vt l chi phi chng. Vic xy dng mt m hnh nh th khng phi lun lun thnh cng m phi chnh l, b sung nhiu ln. c) Giai on 3: Gii thch nguyn tc hot ng ca thit b my mc Ta phi la chn mt nh lut, qui tc vt l bit lm c s xut pht, sau da vo nhng iu kin c th, c im ca thit b, thc hin php suy lun din dch, suy ra mt kt lun. Nu kt lun ph hp vi hin tng quan st c u ra ca thit b my mc l ta hon thnh vic gii thch. Cng c khi qu trnh vn hnh ca thit b c nhiu giai on ni tip nhau, ta phi thc hin nhiu php suy lun ni tip cho n khi ra kt qu cui cng. Nu kt qu thu c t suy lun khng ph hp vi kt qu cui cng quan st c th ta phi la chn li nh lut xut pht hoc kim tra li xem qu trnh suy lun c tun th cht ch cc qui tc ca suy lun din dch khng, hoc c th b qua mt giai on no ca qu trnh vn hnh thit b khng. cho thun li, d hnh dung, giai on ny, ta c th s dng m hnh a ra giai on 2. Nh vy, vic la chn nh lut vt l lm c s xut pht c vai tr quyt nh. Cn phi hng dn hc sinh bit da vo nhng du hiu quan st c u vo v u ra lin tng n nhng nh lut, qui tc vt l c lin quan n hin tng , nhn bit xem hin tng xy ra thuc loi hin tng g, c lin quan n nh lut no. Th d: Nghin cu cu to v hot ng ca my bin th u tin, gio vin a ra mt my bin th tht, th d nh my bin th thng dng trong phng th nghim hoc mt my bin th n gin m vn hot ng c. Sau , tin hnh mt th nghim hc sinh nhn thy c rng: nu ta a vo mt u ca my bin th mt hiu in th xoay chiu th ta thu c u ra mt hiu in th xoay chiu ln hn hoc nh hn. Tuy nhin, bng quan st trc tip trn cc vn k th kh c th nhn bit c l hiu in th u vo v u ra l hiu in th xoay chiu. Gio vin cn phi b sung bng cch cung cp thm cho hc sinh mt thng tin l: hiu in th u vo v u ra l hiu in th xoay chiu. Kt thc giai on 1 ny, gio vin

a ra mt cu hi: v sao khi ta a vo my bin th mt hiu in th xoay chiu th u ra, ta li thu c mt hiu in th xoay chiu thp hn hoc cao hn ? Tip theo, gio vin a my bin th ra khi hp ng quan st c cc b phn bn trong v hng dn hc sinh rng: y l hin tng in nn cn ch n cc b phn c lin quan n in nh dy in, cun dy, li st. Kt qu l: hc sinh quan st thy c hai cun dy in, t cch in vi nhau, mt cun c nhiu vng, mt cun c t vng, c hai cun u lng vo mt li st chung. Hai cun dy u qun trn ng cch in. Cc chi tit khc nh hnh dng ng dy, cu to ca li st, cch b tr cc cht cm ly in vo, a in ra tm thi cha ch n. Biu din nhng b phn chnh ni trn bng mt hnh v (Hnh 4). Trn m hnh v ny, c c thng tin v dng in xoay chiu u vo v u ra. By gi, ta phi la chn mt nh lut vt l bit lm im xut pht cho s gii thch. Trc y, hc sinh bit nhiu nh lut v in nh nh lut m, nh lut Jun- Lenx, qui tc v tng tc ca nam chm in, t trng ca dng in, nh lut cm ng in t Hnh 4. M hnh my bin th y, cc cun dy u t cch in vi nhau v vi li st nn khng c hin tng dn in t cun dy vo n cun dy ra. Ta cha ch n hin tng nng ln ca my bin th, s rung ca cc cun dy. Ta ch quan tm gii thch s xut hin ca hiu in th xoay chiu u ra. iu gi cho hc sinh th chn nh lut cm ng in t. Hin tng cm ng in t lm xut hin trong mt cun dy kn mt dng in hay trong cun dy h mt hiu in th. Din bin ca hin tng nh sau: khi a dng in vo cun dy 1, trong cun dy xut hin mt t trng (kin thc v t trng ca dng in); li st t trong lng cun dy s b nhim t (kin thc v s nhim t ca st); dng in hay hiu in th a vo cun dy 1 l dng in xoay chiu bin thin. Vy: t trng m n sinh ra cng bin thin, li st b nhim t cng sinh ra mt

t trng bin thin: t trng bin thin ca li st gy ra mt t thng bin thin qua tit din ca cun dy 2 (kin thc v t thng); cui cng, l t thng qua cun dy 2 bin thin lm xut hin trong cun dy 2 mt hiu in th bin thin xoay chiu cng nhp vi s bin thin ca t thng. S gii thch nh th l chp nhn c v qu trnh lp lun cht ch (tuy ch mc nh tnh) v kt lun ph hp vi iu quan st c cun dy ra. Tuy nhin, y cn mt iu na phi gii thch l: s khc nhau ca hiu in th u vo v hiu in th u ra. iu ny kh khn hn v cn dng n nhng kin thc m hc sinh cha bit. Bi vy, khng th yu cu h gii thch c m ch c th yu cu h nhn xt da trn qui np thc nghim l: trong hai cun dy, cun no c s vng dy ln hn s c hiu in th ln hn. 2. Con ng th hai: da trn nhng nh lut vt l, nhng c tnh vt l ca s vt hin tng, thit k mt thit b nhm gii quyt mt yu cu k thut no Con ng ny thc cht l tm ti, pht minh li mt thit b my mc dng trong k thut, l mt bi tp sng to. y, hin tng vt l v nhng nh lut chi phi n bit di dng tng qut. Yu cu tm ti l a ra mt thit b c cu to thch hp to ra hin tng vt l p ng c mt s yu cu c th ca sn xut hay i sng. Vic nghin cu cc ng dng k thut ca vt l theo con ng th hai ny c th tin hnh theo cc giai on sau: a) Giai on 1: Xc nh r nhng nh lut, qui tc vt l ta s phi s dng ch to thit b k thut mi Vic nhn li con ng dn n nhn thc c nh lut, qui tc ny (t thc tin n kin thc khi qut) s l mt gi rt b ch c th tm ngc li con ng i t nhng nh lut tru tng, khi qut n hin tng c th m ta cn to ra trong cc thit b k thut. Th d nh: khi xy dng nh lut cm ng in t, ta lm nhiu th nghim kim tra tnh ng n ca gi thuyt cho rng: s bin thin ca t thng qua tit din ca khung dy dn kn l nguyn nhn sinh ra dng in cm ng trong khung dy. Mt trong nhng th

nghim l: thay i gc ( = B.S . cos ) ngha l cho khung dy quay trong t trng. iu s nh hng cho hc sinh ch to mt my pht in bng cch cho mt cun dy quay trong mt t trng. b) Giai on 2: a ra nhim v thit k mt thit b c mt chc nng xc nh nhm s dng c hin tng vt l vo sn xut hay i sng. c) Giai on 3: a ra mt phng n thit k thit b i chiu hin tng do cc nh lut, qui tc vt l d on c vi hin tng yu cu thit b cn to ra a ra cc phng n thit k thit b. y, cn vn dng nhng kin thc v kinh nghim ca mnh tm phng n thit k ph hp. Nhng vn thng gp trong thit k, ch to thit b k thut l: - Tng cng ca mt i lng no n mc ln c th s dng c trong sn xut (th d: tng cng ca dng in cm ng trong khung dy). - m bo s xut hin lin tc ca mt hin tng (th d: duy tr dng in trong pin). - iu khin hin tng xy ra theo mt hng, mt thi im c li cho cng vic m ta mong mun (th d: thi im n ca nhin liu, hng chuyn ng ca pittng trong ng c t trong, tp trung nh sng phn x vo mt im trong gng cu lm). - Chuyn c hiu qu ca hin tng xy ra trong thit b ra ngoi s dng (th d: my pht in, hin tng quang in). - Phi hp hin tng xy ra trong thit b vi mt hin tng khc bn ngoi (th d: tc k ly tm hay tc k cng hng). - o lng chnh xc mt i lng (th d: o cng dng in, o p sut cht kh). a ra mt phng n gii quyt nhng vn nh th, c khi phi vn dng tng hp nhiu kin thc vt l v nhng kin thc thuc cc lnh vc khc na. Nu nhim v gii quyt kh phc tp th nn tm cch chia thnh nhng nhim v thnh phn n gin hn, cho ph hp vi trnh hc sinh.

d) Giai on 4: Da trn phng n thit k chn, a ra mt m hnh vt cht- chc nng, km theo hnh v c cc b phn chnh ca thit b chn, sp xp theo mt cch thch hp v cho m hnh vn hnh s b kim tra tnh hp l ca thit k ny. V d nh: gy mt tc ng u vo th u ra c thu c hin tng mong mun khng. e) Giai on 5: Da trn mu thit k, lp rp mt thit b tht (bng vt tht). Cho thit b vn hnh quan st hiu qu thu c, kim tra tnh ng n, kh thi ca thit k. g) Giai on 6: Hon chnh thit k, b sung iu chnh trn thit b tht tng thm tnh hiu qu. Trong dy hc, n y, gio vin nn a ra mt thit b cng loi ang c s dng trong k thut v ni cho hc sinh r mt s chi tit khc vi mu thit k nhng u c cng mt chc nng. Th d: ng dng nh lut cm ng in t ch to my pht in xoay chiu a) Giai on 1: Gio vin yu cu hc sinh nhc li nh lut cm ng in t, ngha l ni r: trong iu kin no th trong mt khung dy dn kn xut hin mt dng in cm ng? C nhng cch no lm bin thin t thng qua khung dy? Gio vin c th lm mt vi th nghim trong s nhng th nghim lm v nhn xt rng: dng in xut hin trong khung dy kn rt yu khng th dng thp sng bng n. b) Giai on 2: Gio vin xut nhim v mi: thit k mt my c th to ra mt dng in cm ng xoay chiu mnh c th dng c trong sn xut v i sng (nh thp n, chy my). Ta bit: c cho khung dy kn quay trong t trng th trong khung xut hin dng in cm ng. Ti sao khng ly thng dng in trong khung ra dng vo thp n, chy my? Qua tho lun, a n hai kh khn, hai vn cn gii quyt: - Dng in trong khung yu qa. - Khung dy quay lm cho dy ni ra ngoi b xon li v s t. Vy th my pht in cn thit k phi gii quyt hai vn trn. By gi, ta gii quyt tng vn .

c) Giai on 3: - Lm th no cho dng in trong khung mnh ln? Cuc tho lun i n gii php l: thay khung dy bng cun dy c nhiu vng v cho cun dy quay nhanh trong t trng. Nh vy, phi gn cun dy vi mt trc quay, mt u ni vi mt tay quay d dng quay nhanh hn. - c th ly c dng in trong khung ra ngoi m dy ch ly ra khng b xon t th lm th no? Cuc tho lun a ra mt s cch lm nh sau: 1) Cho hai u cun dy lun lun chm vo hai tm kim loi phng ng yn trong khi cun dy quay. 2) Hai u cun dy lun lun chm vo hai tm l ng un thnh hnh tr t song song vi trc quay. Hai tm ng ni vi hai dy dn a dng in ra ngoi. 3) Hai u cun dy ni vi hai vng kim loi ng trc, mi u dy ni vi mt vng kim loi. Khi khung quay ko theo hai vng kim loi. Hai thanh qut ly in ra ngoi lun t ln cc vng kim loi. Phng n 1) b loi b v kh phc tp, khng tin dng. Cc phng n 2) v 3) tng ng nhau nhng phng n 3 gn nh hn. d) Giai on 4: a ra m hnh km theo hnh v (Hnh 5). Gio vin gip hc sinh th hin phng n 3 trn hnh v, ch yu l b vnh khuyn, thanh qut ly in t trong khung ra ngoi. Sau cho m hnh hot ng s b kim tra tnh hp l ca phng n thit k. e) Giai on 5: V trong hon cnh lp hc khng c iu kin hc sinh tham gia vo vic lp rp mt thit b tng i phc tp nh trn nn gio vin c th a ra my pht in quay tay n gin c sn Hnh 5. M hnh my pht in xoay chiu

trong phng th nghim hc sinh quan st cu to v hiu qu ca my (lm sng nhp nhy mt bng n). g) Giai on 6: Nu c iu kin, gio vin cho hc sinh xem mt my pht in xoay chiu tht dng trong sn xut; nu khng th dng hnh v, tranh gio khoa. 2.6. BI DNG CHO HC SINH CC PHNG PHP NHN THC VT L PH BIN Dy hc sinh t lc hot ng chim lnh kin thc vt l th tt nht l dy cho h bit s dng chnh phng php m cc nh khoa hc dng nghin cu vt l, tm chn l (phng php nhn thc vt l). Tuy nhin, s dng c thnh tho mt phng php nhn thc khoa hc l mt vic kh, i hi trnh t duy pht trin v kinh nghim phong ph. Khng th qua mt vi bi dy v phng php nhn thc m c th hiu c, s dng c. Phng php l s vn ng ca ni dung. Gio vin cn phi thng qua vic hng dn hc sinh nghin cu mt ni dung c th m khi qut ho ln thnh phng php nhn thc, sau li tip tc vn dng phng php ny cho nghin cu cc ni dung khc; nh th, m nm vng c ni dung v phng php s dng t c ni dung . C hai phng php nhn thc c dng ph bin trng ph thng l phng php thc nghim v phng php m hnh. 2.6.1. Phng php thc nghim 1. Ni dung ca phng php thc nghim Vt l hc trng ph thng hin nay ch yu l vt l thc nghim. Phng php thc nghim do Galil sng lp ra v c cc nh khoa hc khc hon chnh. Spaski nu ln thc cht ca phng php thc nghim nh sau: Xut pht t quan st v thc nghim, nh khoa hc xy dng mt gi thuyt (d on). Gi thuyt khng ch n thun l s tng qut ho cc s kin thc nghim lm. N cn cha ng mt ci g mi m, khng c sn trong tng th nghim c th. Bng php suy lun lgic v bng ton hc, cc nh khoa hc c th t gi thuyt m rt ra mt s h qu, tin on mt s s

kin mi trc cha bit n. Nhng h qu v s kin mi li c th dng thc nghim m kim tra li c, v nu s kim tra thnh cng, n khng nh mt gi thuyt, bin gi thuyt thnh nh lut vt l chnh xc. Nh vy, phng php thc nghim khng phi l lm th nghim n thun, khng phi l s qui np gin n (nh ch ngha qui np thc nghim) m l s phn tch su sc cc s kin thc nghim, tng qut ha nng ln mc l thuyt v pht hin ra bn cht ca s vt. l s thng nht gia th nghim v l thuyt nhm mc ch nhn thc thin nhin. Phng php thc nghim hiu theo ngha trn l bao gm c qu trnh tm ti t tng ban u n kt lun cui cng. Nhng trong s pht trin ca vt l hc, c khi qu trnh pht sinh ra mt nh lut rt lu di v phc tp, mi nh bc hc ch thc hin mt khu trong qu trnh . Th d nh: Maikenxn trong hn 20 nm lm th nghim o vn tc nh sng truyn theo chiu quay ca tri t v theo chiu ngc li ct kim tra li gi thuyt v gi te c t trc. ng ni ting l nh vt l thc nghim v thit b th nghim do ng ch to ra (giao thoa k) t mc chnh xc cao. Anhstanh tin tng kt qu th nghim v dng n lm tin cho thuyt tng i ca ng. Bi th, ngy nay c th hiu phng php thc nghim theo ngha hp ch gm hai giai on sau: T gi thuyt rt ra h qu v dng th nghim kim tra li h qu . 2. Cc giai on ca phng php thc nghim gip hc sinh c th bng hot ng ca bn thn mnh m ti to, chim lnh c cc kin thc vt l thc nghim th tt nht l gio vin t chc cho h tri qua cc giai on ca phng php thc nghim nh sau: - Giai on 1: Gio vin m t mt hon cch thc tin, hay biu din mt vi th nghim v yu cu cc em d on din bin ca hin tng, tm nguyn nhn hoc xc lp mt mi quan h no ; tm li l nu ln mt cu hi m hc sinh cha bit cu tr li, cn phi suy ngh tm ti mi tr li c. - Giai on 2: Gio vin hng dn, gi cho hc sinh xy dng mt cu d on ban u, da vo s quan st t m, k lng, vo kinh nghim bn thn,

vo nhng kin thc c (Ta gi l xy dng gi thuyt). Nhng d on ny c th cn th s, c v hp l nhng cha chc chn. - Giai on 3: T gi thuyt, dng suy lun lgic hay suy lun ton hc, suy ra mt h qu: d on mt hin tng trong thc tin, mt mi quan h gia cc i lng vt l. - Giai on 4: Xy dng v thc hin mt phng n th nghim kim tra xem h qu d on trn c ph hp vi kt qu thc nghim khng. Nu ph hp th gi thuyt trn tr thnh chn l, nu khng ph hp th phi xy dng mt gi thuyt mi. - Giai on 5: ng dng kin thc. Hc sinh vn dng kin thc gii thch hay d on mt s hin tng n gin trong thc tin di hnh thc cc bi tp. Thng qua , trong mt s trng hp, s i ti gii hn p dng ca kin thc v xut hin mu thun nhn thc mi cn gii quyt. 3. Cc mc s dng phng php thc nghim trong dy hc vt l Nhng bi hc m hc sinh c th tham gia y vo 5 giai on trn khng nhiu. l nhng bi m vic xy dng gi thuyt khng i hi mt s phn tch qu phc tp v c th kim tra gi thuyt bng nhng th nghim n gin s dng nhng dng c o lng m hc sinh quen thuc. Th d nh: cc bi nh lut v ri t do, nh lut 3 ca Niutn, qui tc m men v s cn bng ca cc vt quay quanh mt trc, nh lut Bil- Marit, nh lut phn x nh sng Trong nhiu trng hp, hc sinh gp kh khn khng th vt qua c th c th s dng phng php thc nghim cc mc khc nhau, th hin mc hc sinh tham gia vo cc giai on ca phng php thc nghim. 4. Th d: Bi hc v nh lut cm ng in t (lp 11) a) u tin, gio vin nhc li th nghim cstet m hc sinh bit: Chung quanh dy dn c dng in chy qua c mt t trng, ni cch khc l dng in sinh ra t trng. Mt cu hi thng thng hay t ra l: Ngc li, t trng c th sinh ra c dng in hay khng v trong trng hp no c th sinh ra c?

i vi a s hc sinh th phn u tin ca cu hi l qu kh. Cu tr li dng in c th sinh ra t trng l mt pht minh v i ca nh bc hc thin ti Faray. Nhng ngy nay, ngi ta bit cch dng nam chm to ra dng in, cho nn gio vin c th thc hin mt th nghim n gin qua hc sinh c th thy ngay rng c th dng t trng to ra dng in. Vn cn li l: Trong trng hp no th t trng c th to ra dng in? Th nghim c tin hnh nh sau: - a mt cc ca mt thanh nam chm li gn mt ng dy kn: trong ng dy c dng in. - t nam chm ng yn trong ng dy: trong ng dy khng c dng in. - Ko nam chm ra xa ng dy: trong ng dy c dng in. b) Xy dng gi thuyt: Gio vin yu cu hc sinh d on nguyn nhn no sinh ra dng in trong ng dy? V mt hnh thc, hc sinh c th nhn ra nguyn nhn chung sau ba ln th nghim trn: khi c chuyn ng tng i gia nam chm v ng dy th trong ng dy xut hin dng in. Ni cch khc: chuyn ng tng i gia nam chm v ng dy l nguyn nhn sinh ra dng in trong ng dy (gi l dng in cm ng). c) T gi thuyt trn, suy ra h qu: i vi mi nam chm, khi khng c chuyn ng tng i vi ng dy th trong ng dy khng c dng in cm ng. d) Th nghim kim tra: dng mt nam chm in c dng in thay i c. t nam chm in nm im bn trong ng dy v hon ton cch in vi ng dy. Lm thay i dng in qua nam chm in (bng mt bin tr), trong ng dy vn c dng in cm ng. Nh vy, kt qu th nghim khng ph hp vi h qa d on. Gi thuyt trn l khng ng, phi xy dng gi thuyt mi. Gio vin gi cho hc sinh: gi thuyt mi phi tm ra nguyn nhn chung ca hai th nghim trn. y, c kh khn cao hn v v mt hnh thc

bn ngoi, khng trc tip quan st c im chung no, cn phi phn tch su sc hn. Gio vin gi thm rng: c l y khng phi l mi quan h trc tip gia nam chm v ng dy m l gia t trng ca nam chm vi ng dy, nhng ta khng quan st c trc tip t trng. Vy lm th no m pht hin ra nhng bin i ca t trng i vi ng dy? Hc sinh bit m hnh ng cm ng t biu din t trng. Gio vin hng dn hc sinh v nhng ng cm ng t ca nam chm v suy ngh xem trong hai th nghim trn, ng cm ng t qua ng dy bin i th no? Gio vin c th dng bn giy trong sut c v nam chm v cc ng cm ng t di chuyn bn trn mt bn giy trng v ng dy. Nh m hnh ng cm ng t trn, hc sinh c th pht hin ra trong hai th nghim trn c im chung l: khi s ng cm ng t qua ng dy bin i th trong ng dy xut hin dng in cm ng v a ra gi thuyt mi: dng in cm ng xut hin trong ng dy khi t thng qua ng dy bin i. Kim tra gi thuyt mi: Hc sinh bit cng thc tnh t thng qua tit din S ca ng dy = B.S . cos . Vy bng cch khc lm bin i t thng qua tit din S ca ng dy th cng s xut hin dng in cm ng, v d nh gi nguyn B v S m thay i gc , ngha l cho ng dy (hay mt cun dy) quay xung quanh mt trc trong t trng. Th nghim kim tra: Gio vin c th d dng ly mt my pht in nh trong c mt cun dy quay trong t trng ca mt nam chm mng nga. Hc sinh quan st thy dng in cm ng lm sng mt bng n nh. Nh vy, gi thuyt mi c khng nh v c th pht biu thnh nh lut cm ng in t. c) Cc ng dng k thut ca nh lut cm ng in t s c nghin cu tip trong nhng bi sau. 2.6.2. M hnh v phng php m hnh 1. nh ngha m hnh Khi nim m hnh c s dng rng ri trong ngn ng thng thng hng ngy vi nhng ngha rt khc nhau. Trong cc mn khoa hc t nhin,

hc sinh thng gp m hnh t bo, m hnh l cao, m hnh ng c t trong tc l vt c cu to khng gian ging nh vt m ta cn nghin cu. M hnh phn t, m hnh nguyn t li m t nhng vt th m ta ch bit c nhng tnh cht ca chng, ch khng quan st trc tip c. M hnh qu trnh dy hc, m hnh bi hc li khng phn nh mt vt th no c, m l phn nh mt s kin tru tng. M hnh con ngi mi, m hnh nh trng ph thng c hiu l mu mc m ta phi vn ti, ch khng phi l phng theo mt thc th ang tn ti. Trong vt l hc, V.A Stph nh ngha m hnh nh sau: M hnh l mt h thng c hnh dung trong c hay c thc hin mt cch vt cht, h thng phn nh nhng thuc tnh bn cht ca i tng nghin cu hoc ti to n, bi vy vic nghin cu m hnh s cung cp cho ta nhng thng tin mi v i tng. Theo nh ngha ny, cn c bit ch s khc bit gia m hnh vi i tng vt cht. Mt m hnh ch phn nh mt s tnh cht ca i tng vt cht. Cng mt i tng vt cht nhng c th c nhiu m hnh khc nhau. Nh vy, m hnh khng ng nht vi i tng m n phn nh. Trong vt l hc, m hnh c cc chc nng sau: - M t s vt, hin tng. - Gii thch cc tnh cht v hin tng c lin quan ti i tng. - Tin on cc tnh cht v hin tng mi. Mt m hnh khng phi ch dng m t v gii thch cc hin tng vt l m hn th na, n cn c dng tin on nhng hin tng mi. Khng c chc nng tin on ny, m hnh mt i vai tr quan trng ca n trong khoa hc. 2. Cc loi m hnh s dng trong vt l hc Ta c th phn cc m hnh vt l thnh hai loi: a) M hnh vt cht L m hnh bng vt th, trn phn nh nhng c trng c bn v mt hnh hc, vt l hc, ng lc hc, chc nng hc ca i tng nghin cu.

Th d: m hnh my bay, m hnh h mt tri, m hnh ng c t trong Loi m hnh ny ch s dng giai an thp ca qu trnh nhn thc, khi cn hnh thnh nhng biu tng hoc thu thp kin thc c tnh cht kinh nghim. Nhng kin thc thu c trn m hnh l nhng tnh cht bn ngoi ca hin tng, ca i tng thc. b) M hnh l tng (hay m hnh l thuyt) L nhng m hnh tru tng, trn v nguyn tc ngi ta ch p dng nhng thao tc t duy l thuyt. Cc phn t ca m hnh v i tng nghin cu thc c th c bn cht vt l hon ton khc nhau nhng hot ng theo nhng qui lut ging nhau. Cc m hnh l thuyt c th c rt nhiu loi, tu theo mc tru tng khc nhau. - M hnh k hiu l h thng nhng k hiu c dng m t, thay th mt s vt hin tng vt l. Trong vt l rt hay s dng loi m hnh ton hc. M hnh cng thc ton l nhng m hnh c bn cht vt l khc vi vt gc, chng din t nhng c tnh ca vt gc bng mt h thc ton hc. Chng
&& hn nh: tt c cc i lng q bin thin tho mn phng trnh q + 2 .q = 0 u

bin thin theo mt quy lut dao ng iu ho. Bi vy, c th dng cng thc nh m hnh ca mi dao ng iu ho, khng ph thuc bn cht dao ng. Mc ch ca m hnh ho l thay th i tng nghin cu bng phng trnh sao cho c th thu c nhng thng tin cn thit mt cch d dng nht. Bi vy, c th giai on u ca qu trnh nhn thc, xut pht t nhng yu t quan st c (lc n hi) xy dng m hnh dao ng c hc, sau dng m hnh ny nghin cu dao ng in khng quan st trc tip c. M hnh th: Thng thng, mt nh lut vt l c biu din bng mt cng thc ton hc hoc th tng ng. Vy th cng l mt loi m hnh, nhng nhiu khi trong vt l hc, ngi ta xy dng c th biu din mi lin h gia hai i lng trc khi xy dng c cng thc biu din n. Da vo th, ngi ta mi xy dng c cng thc biu din n. Nhiu khi

 th din t c nhng din bin phc tp m cng thc ton hc khng lm c. Trong nhiu trng hp, c th da vo th gii thch s din bin ca hin tng (theo quan im v m- quan im hin tng lun). Chng hn nh: ngi ta thng da vo c tuyn vn- ampe ca tranzito chn im lm vic ca n. Ngc li, vi mt im lm vic nht nh, th da vo c tuyn vn- ampe, ta c th bit c tranziton hot ng ch tuyn tnh hay khng tuyn tnh. Mi th khng nhng ch phn nh n thun mi lin h hm s gia hai i lng vt l, m cn mang nhiu thng tin qu bu khc. chnh l chc nng tin on ca th. Th d nh: th ng ng tch v ng ng p cho ta tin on s tn ti ca khng tuyt i. M hnh lgic- ton: M hnh ny da trn ngn ng ton hc v c s dng rng ri trn cc my tnh in t. C th coi m hnh dng trong my tnh in t l m hnh k hiu c vt cht ho. Nhng hin tng hoc qu trnh nghin cu c m hnh ho di dng chng trnh ca my tnh, ngha l h thng quy lut c m ho theo ngn ng ca my, chng trnh ny c th coi nh algorit ca cc hnh vi ca i tng nghin cu. - M hnh biu tng M hnh biu tng l dng tru tng nht ca m hnh l tng. Nhng m hnh biu tng khng tn ti trong khng gian, trong thc t m ch c trong t duy ca ta. Ta ch nu algorit to ra m hnh ri hnh dung n trong c, ch khng cn lm ra m hnh c th. Vi s hnh dung , ngi ta c th hiu c hnh vi ca m hnh (v do ca i tng cn nghin cu) bng suy lun lgic. Th d: m hnh phn t trong thuyt ng hc phn t ca cht kh l m hnh mang nhiu c tnh khng th din t bng mt vt c th hay mt k hiu (qu cu n hi, c lc ht, lc y, chuyn ng hn lon). M hnh biu tng nhiu khi c vt cht ho di mt dng no h tr cho qu trmh t duy.

Trong vt l hc, nhng m hnh biu tng c tc dng to ln i vi qa trnh nhn thc nn chng gi mt v tr quan trng. M hnh k hiu v m hnh biu tng trong sng to khoa hc vt l lin quan mt thit vi nhau v c nh hng n s pht trin ca nhau. 3. Phng php m hnh trong vt l hc Trong phng php m hnh, ngi ta xy dng cc m hnh mang nhng tnh cht c bn ca vt th, hin tng, qu trnh v mi lin h gia chng. Vic nghin cu trn m hnh s thay th cho vic nghin cu trn chnh i tng thc, nhng kt qu nghin cu trn m hnh s chuyn sang cho i tng gc, cho php ta thu c nhng thng tin mi v i tng gc, d on c nhng tnh cht, hin tng mi c th c ca vt gc. a) C s l thuyt ca phng php m hnh C s l thuyt ca phng php m hnh l l thuyt tng t. Theo l thuyt ny, da vo s ging nhau mt phn v cc tnh cht hay v cc mi quan h, ta c th chuyn nhng thng tin thu thp c t mt i tng ny sang mt i tng khc. Thut ng i tng y dng theo ngha rng, ch mt vt th (hoc h vt th) hoc mt hnh nh (hoc mt h hnh nh) tru tng hay mt s lgic. Gi s c mt i tng A m ta bit c nhng tnh cht a1, a2, a3,, an, an+1, cn khi nghin cu mt i tng B, ta ch thy B c nhng tnh cht a1, a2, a3,, an ging nh i tng A. Ta c th suy ra rng : B cng c tnh cht an+1 nh i tng A, nu gia a1, a2, a3,, an+1 c mt quy lut lgic gn b. R rng kt lun rt ra trn t suy lun tng t ch c tnh cht l mt gi thuyt, l ngun gc tri thc mi. Gi thuyt ch tr thnh chn l khoa hc khi chng c kim tra v xc nhn bng thc nghim. S d suy lun bng php tng t t c nhng kt qu ng tin cy, tr thnh mt phng php c hiu lc trong khoa hc v theo Kerp: S tng t c nguyn nhn su xa l s thng nht bn cht bn trong ca nhng hin tng khc nhau, s thng nht c tnh tng qut ca cc nh lut chung chi phi nhng nh lut ring.

Trc ht, chng tng t vi nhau v chng tun theo nhng mi quan h nhn qu. Da trn s tng t gia cc h qu m ngi ta c th a ra s tng t gia cc nguyn nhn v ngc li. D. Didorot vit: Trong vt l hc, tt c nhng hiu bit ca chng ta u da vo s tng t, nu s ging nhau v h qu m khng cho php ta kt lun v s ging nhau v nguyn nhn th khoa hc vt l s ra sao? C cn phi i tm nguyn nhn ca tt c cc s kin tng t, khng loi tr g ht? Liu iu c thc hin c khng? Y hc v nhng lnh vc ca vt l s nh th no nu khng c nguyn l tng t C th rt ra c kt lun g t rt nhiu s kin thc nghimv quan st?. Trong lch s khoa hc, phng php tng t dn n nhiu pht minh v i. a s nhng gi thuyt khoa hc ngy nay u c xut da trn s tng t vi nhng nguyn l, nhng tin hoc nhng kt qu c t trc trong khoa hc v c thc nghim xc nhn l ng n. b) Cc giai on ca phng php m hnh Trong vt l, phng php m hnh ni chung gm 4 giai on sau: - Giai on 1: Thu thp cc thng tin v i tng gc Bng quan st thc nghim, kinh nghim, nhng kin thc bit, ngi ta xc lp c mt tp hp nhng tnh cht ca i tng nghin cu. Giai on ny cn c gi l tp hp cc s kin ban u lm c s xy dng m hnh. - Giai on 2: Xy dng m hnh Thng thng, do kt qu ca s tng t, ngi ta i n hnh dung s b v s vt, hin tng cn nghin cu, tc l i n mt m hnh s b, cha y . Trong giai on ny, tr tng tng v trc gic gi vai tr quan trng. Nh c tr tng tng v trc gic, ngi ta mi tru xut c nhng tnh cht v nhng mi quan h th yu ca i tng nghin cu, thay n bng m hnh ch mang tnh cht v nhng mi quan h chnh m ta phi quan tm. M hnh lc ban u mi c trong c ngi nghin cu. N tr thnh mu da vo nh nghin cu xy dng nhng m hnh tht (nu nh nghin cu dng phng php m hnh vt cht). Trong trng hp m hnh l tng th ngi ta em i chiu

trong c m hnh vi nhng vt, nhng hin tng m ngi ta quen bit. Chng hn: trong thuyt ng hc phn t cht kh, ngi ta tru xut nhng chi tit v cu trc ca cc phn t cht kh, ch cn gi li nhng c im v mt ng hc ca cc phn t v thay th nhng phn t kh bng nhng ht. Nhng ht ny ging vi nhng qu cu va chm tuyt i n hi m ta bit r nhng quy lut chi phi chng. - Giai on 3: Thao tc trn m hnh, suy ra h qa l thuyt Sau khi xy dng m hnh, ngi ta p dng nhng phng php l thuyt hoc thc nghim khc nhau tc ng trn m hnh v thu c kt qu, nhng thng tin mi. i vi cc m hnh vt cht th ngi ta lm th nghim thc trn m hnh. Cn i vi m hnh l tng th tin hnh thao tc trn m hnh trong c, tc l p dng nhng php tnh hay nhng php suy lun lgic trn cc k hiu. Ngi ta coi cng vic ny nh lm mt th nghim c bit, gi l th nghim l tng. Th nghim l tng tuy khng c tht nhng c vai tr rt ln trong khoa hc. Theo Heisenberg, nhng th nghim c sng to ra gii thch nhng vn c bit quan trng, bt k l thc t ta c th thc hin c th nghim hay khng. D nhin, iu quan trng l th nghim c th thc hin c v nguyn tc, mc d k thut thc nghim ca n c th rt phc tp. Trong phng php m hnh l tng, ngi ta bit trc hnh vi ca m hnh trong nhng iu kin xc nh theo nhng quy lut ring. iu ngi ta mun bit thm l h qu ca nhng hnh vi nh th no? Th nghim l tng thc cht l mt thao tc lgic, ch khng phi l mt phng php nghin cu khch quan, nhng kt qu trn m hnh phi c chuyn v i tng nghin cu (i tng gc) xem c ph hp hay khng. - Giai on 4: Thc nghim kim tra Bn thn m hnh l mt sn phm ca nhn thc nn cn phi kim tra s ng n ca n bng cch i chiu kt qu thu c t m hnh vi nhng kt qu thu c trc tip t i tng gc. Nu sai lch th phi iu chnh ngay chnh m hnh, c trng hp phi b hn m hnh v thay bng mt m hnh khc. Th d nh: m hnh cu to cht kh l tng va l i tng nhn thc

va l phng tin nghin cu. Kt qu nghin cu trn m hnh em p dng vo kh thc c sai lch vi thc t. Bi vy, phi chnh l m hnh kh l tng v phi xy dng m hnh kh thc. Nu bn thn m hnh khng phi l i tng ca nhn thc m ch l phng tin nghin cu th vic x l kt qu, hp thc m hnh l phi phn tch nhng kt qu thu c trn m hnh thnh nhng thng tin thc v i tng nghin cu (th d nh: m hnh k thut, m hnh ton hc). Nu nhng thng tin y khng ph hp vi thc tin th cng phi chnh l li m hnh. Mi m hnh ch phn nh c mt hay mt s mt ca i tng nghin cu, cn nhiu mt khc th khng phn nh c, thm ch phn nh sai lch. Nhng m hnh c kim nghim trong thc t l nhng m hnh hp thc v dng phn nh mt s mt ca thc t khch quan. N c th thay i, hon chnh thm hoc b bc b khi ngi ta c thm thng tin chnh xc hn v i tng gc. 4. Th d v vic s dng phng php m hnh trong dy hc vt l S dng m hnh ng cm ng t trong dy hc v t trng v hin tng cm ng in t (lp 11) a) Giai on 1: Hc sinh bit rng: Nu mt kim st li gn mt nam chm th kim st s b nam chm tc dng mt lc ht. Gio vin gii thiu hai s kin mi sau y m hc sinh c th quan st c qua th nghim n gin: t nam chm ln mt tm ba nm ngang ri rc mt st chung quanh nam chm v g nh tm ba, s thy: Cc mt st sp xp theo mt trt t xc nh, c dng nh nhng ng cong tp trung vo hai cc ca nam chm. Nu ta li g nh tm ba, tng ng cong mt st c th thay i nhng hnh dng tng th ca h thng cc ng cong ny vn khng i. Khi di chuyn mt nam chm nh c trc quay dc theo mt trong nhng ng cong , th thy: mi im trn ng cong , kim nam chm lun c mt hng xc nh, trc nam- bc ca kim nam chm lun tip tuyn vi ng cong. iu c ngha l: lc tc dng ca nam chm vo cc bc ca kim nam

chm ti mi im c mt hng xc nh, hng thay i theo v tr ca kim nam chm trong khng gian quanh nam chm. b) Giai on 2 - Gio vin hng dn hc sinh da vo dng ca cc ng cong mt st v cc ng cong v cc vc t lc tc dng ln cc bc ca kim nam chm cc im lin tip trn cc ng cong . y, hc sinh khng th t mnh v c c h thng ng cong. V vy, sau khi hc sinh v c mt vi ng cong cha y , gio vin thng bo cho hc sinh bit: ta c th v c nhng ng cong lin tc biu din phng, chiu ca lc t tc dng ln cc bc ca kim nam chm t ti mi im trong khng gian quanh nam chm. l nhng ng cong lin tc ni hai cc ca nam chm sao cho tip tuyn ti mi im trn ng cong trng vi phng ca vc t lc t tc dng ln cc bc ca kim nam chm t ti im v hng theo cc bc ca kim nam chm. Nhng ng cong gi l nhng ng cm ng t (Hnh 6). Hnh 6. Cc ng cm ng t ca thanh nam chm

- Sau khi v h thng ng cm ng t quanh nam chm, gio vin yu cu hc sinh nhn xt xem ch no th lc t mnh hn v ch , s phn b cc ng cm ng t c g khc vi ch khc. Hc sinh d dng nhn thy rng: ch lc t mnh hn ( gn hai cc ca nam chm) th cc ng cm ng t mau hn so vi ch khc. Trong th nghim, ch lc t mnh hn th cc ng cong mt st xt hn so vi nhng ch khc. Nh vy, m hnh ng cm ng t khng nhng biu hin c hng m cn c ln ca lc t mi im trong khng gian quanh nam chm. - n y, hc sinh ch mi bit c mt c tnh ca khong khng gian xung quanh nam chm l tc dng lc t ln cc bc ca kim nam chm t trong . Gio vin thng bo thm rng: cc nh khoa hc chng t c rng: trong khong khng gian xung quanh nam chm c mt mi trng vt cht gi

l t trng. nhng bi hc sau, hc sinh s bit: t trng tc dng lc t khng nhng ln cc bc kim nam chm m cn ln mt dy dn c dng in chay qua t trong n. - Cn lu hc sinh rng: tuy s ng cm ng t trn m hnh l mt s hu hn theo quy c ca ngi v nhng t trng tn ti mi im trong khng gian quanh nam chm, ch khng ch tn ti trn mt phng tm ba nm ngang c rc mt st v cng khng ch nhng ch v cc ng cm ng t. Gio vin c th dng m hnh vt cht gm nhiu kim nam chm nh gn trn nhng bn nha trong sut c trc quay trng vi trc ca nam chm minh ho iu ny. Khi quay cc bn nha quanh trc quay th cc kim nam chm vn sp xp theo nhng ng cong xc nh. c) Giai on 3 v giai on 4 - Khi nghin cu hin tng cm ng in t, thng thng kh c th nhn thy mi quan h gia t trng ca nam chm v dng in cm ng trong ng dy chuyn ng tng i so vi nam chm. Nhng hc sinh c th pht hin ra iu nh s dng m hnh ng cm ng t v trn bn trong sut. Khi a m hnh li gn mt ng dy c v trn mt bn giy trng, hc sinh thy r s ng cm ng t qua mt ng dy tng ln; ta ni l: t thng gi qua din tch S ca mt ng dy tng ln. - Nu thay nam chm vnh cu bng nam chm in, cng c th d dng nhn xt rng: nu tng cng dng in vo nam chm in th t trng ca nam chm mnh ln v trn m hnh, s ng cm ng t s dy c hn. Do , s ng cm ng t i qua din tch S ca mt ng dy cng tng ln. Nh vy, vic s dng m hnh ng cm ng t gip ta pht hin ra nh lut cm ng in t: dng in cm ng xut hin trong mt khung dy dn kn khi t thng qua tit din ca khung dy bin thin. - Bng m hnh ng cm ng t, ta c th d on mt hin tng mi nh sau: ta c mt mch in trong c dng in chay qua nh mt ngun in (mt pin chng hn). iu g s xy ra trong mch in, nu ta t ngt ngt mch in khi ngun? Trc khi ngt mch, chung quanh dy dn c mt t

trng, t trng ny gi qua mt gii hn S ca mch in mt s ng cm ng t. Khi ngt mch in, t trng ny bin mt, s ng cm ng t qua mt S gin i rt nhanh, ngha l t thng qua mt S bin thin rt nhanh. Do , trong mch xut hin dng in cm ng mnh trong thi gian ngt mch ngn. Th nghim xc nhn iu d on ny. Ngi no ngt mch in cng u nhn thy: c mt tia la in xut hin ch b ngt, l tia la in do dng in cm ng mnh gy ra. - Bng m hnh ng cm ng t, ta c th pht hin ra mt iu quan trng l: khng gian xung quanh dng in cng tn ti t trng. Hin nay, trong mt s sch gio khoa, thng qua vic nu ra cc th nghim: th nghim v tng tc gia thanh nam chm v kim nam chm, th nghim cstet v tc dng ca dng in ln kim nam chm v th nghim Ampe v tng tc gia hai dng in thng song song nhn xt v s tng ng gia dng in v nam chm, rt ra kt lun: Khong khng gian xung quanh nam chm v khong khng gian xung quanh dng in c tnh cht ging nhau l tc dng lc t ln kim nam chm t trong chng. Tht ra, t hng ca cc lc t tc dng ln kim nam chm trong cc th nghim trn, rt kh rt ra s tng ng gia dng in v nam chm. Theo Anhstanh, s tng ng trn ch th hin r rt khi kho st t ph ca thanh nam chm v t ph ca ng dy in c dng in khng i chy qua. M hnh ng cm ng t trong c hai trng hp l ging nhau. Nh vy, vic s dng m hnh ng cm ng t gip ta pht hin c rng: khong khng gian chung quanh dng in cng tn ti t trng ging nh khong khng gian chung quanh nam chm. - S pht hin ra t trng ca dng in v m hnh ng cm ng t ca dng in gip ta d on v gii thch mt lot hin tng mi sau ny. V d nh: thay nam chm vnh cu bng nam chm in thun tin hn v mnh hn, thay nam chm quay to ra t trng quay trong ng c khng ng b ba pha bng t trng quay ca dng in ba pha. - Cn lu hc sinh rng: m hnh ng cm ng t khng th thay th c t trng thc v n ch phn nh c mt tnh cht ca t trng, cn

nhng tnh cht khc nh nng lng, xung lng ca t trng khng c th hin trong m hnh ny.

Chng 3

PHT TRIN T DUY V NNG LC SNG TO CA HC SINH TRONG DY HC VT L

3.1. PHT TRIN T DUY CA HC SINH 3.1.1. T duy T duy l mt qu trnh nhn thc khi qut v gin tip nhng s vt v hin tng ca hin thc trong nhng du hiu, nhng thuc tnh bn cht ca chng, nhng mi quan h khch quan, ph bin gia chng, ng thi cng l s vn dng sng to nhng kt lun khi qut thu c vo nhng du hiu c th, d on c nhng thuc tnh, hin tng, quan h mi. T duy c nhng c im sau: 1. T duy phn nh hin thc khch quan vo trong c. Bi vy, t duy c quan h mt thit vi nhn thc cm tnh, s dng nhng ti liu cm tnh, nhng kinh nghim thc t, nhng c s trc quan sinh ng. 2. Tnh tru tng v khi qut ca t duy: t duy phn nh ci bn cht chung cho nhiu s vt hin tng, ng thi tru xut khi nhng s vt, hin tng . Nh tnh cht tru tng v khi qut, t duy c th cho php ta

i su vo bn cht v m rng phm vi nhn thc sang c nhng s vt, hin tng c th mi m trc y ta cha bit. 3. Tnh gin tip: trong qu trnh t duy, qu trnh hot ng nhn thc ca con ngi nhanh chng thot khi nhng s vt c th cm tnh m s dng nhng khi nim biu t chng, thay th nhng s vt c th bng nhng k hiu, bng ngn ng. 4. T duy lin h cht ch vi ngn ng: ngn ng l phng tin, l hnh thc biu t ca t duy. Ngn ng c nh li cc kt qu ca t duy, nh lm khch quan ho chng cho ngi khc v cho c bn thn ch th t duy. Khng c ngn ng th bn thn qu trnh t duy khng din ra c, ng thi cc sn phm ca t duy cng khng th s dng c. 5. Tnh c vn : Hot ng t duy ch bt u khi con ngi ng trc mt cu hi v mt vn m mnh quan tm nhng cha gii p c bng nhng hiu bit c ca mnh, ngha l gp phi tnh hung c vn . 3.1.2. Cc loi t duy C nhiu cch phn bit t duy, da theo nhng du hiu khc nhau. Trong dy hc vt l, ngi ta quan tm n nhng loi t duy ch yu di y: 1. T duy kinh nghim T duy kinh nghim l mt t duy da ch yu trn kinh nghim cm tnh v s dng phng php th v sai. Ch th phi thc hin mt nhim v no , th m mn thc hin mt s thao tc, hnh ng no , ngu nhin gp mt trng hp thnh cng, sau lp li ng nh th m khng bit nguyn nhn v sao. Kiu t duy ny n gin, khng cn phi rn luyn nhiu, c ch trong hot ng hng ngy gii quyt mt s vn trong mt phm vi hp. Th d: ng trc mt my thu hnh c nhiu nt bm, mt hc sinh bm th tt c cc nt. Sau mt s ln bm, em nhn ra rng: n nt th nht th c hnh nh, n nt th hai th c ting m khng hiu ti sao. Kinh nghim ny khng p dng c cho cc loi my thu hnh khc, trong khng c nt bm m c nm xoay hoc cn gt. 2. T duy l lun

T duy l lun l loi t duy gii quyt nhim v c ra da trn s dng nhng khi nim tru tng, nhng tri thc l lun. c trng ca loi t duy ny l: - Khng dng li kinh nghim ri rc m lun hng ti xy dng qui tc, qui lut chung ngy mt su rng hn. - T nh hng hnh ng, suy ngh v cch thc hnh ng trc khi hnh ng. - Lun s dng nhng tri thc khi qut c l gii, d on nhng s vt, hin tng c th. - Lun lt i, lt li vn t n s nht qun v mt l lun, xc nh c phm vi ng dng ca mi l thuyt. T duy l lun rt cn thit cho hot ng nhn thc v phi rn luyn lu di mi c c. Nh c t duy l lun, con ngi mi c th i su c vo bn cht ca s vt hin tng, pht hin c qui lut vn ng ca chng v s dng nhng tri thc khi qut ci to bn thn v lm bin i th gii t nhin, phc v li ch ca mnh. 3. T duy lgic T duy lgic l t duy tun theo cc qui tc, qui lut ca lgic hc mt cch chc ch, chnh xc, khng phm phi sai lm trong cc lp lun, bit pht hin ra cc mu thun, nh m nhn thc c ng n chn l khch quan. Lgic hc l mt khoa hc nghin cu nhng t tng ca con ngi v mt hnh thc lgic ca chng v xy dng nhng qui tc, qui lut m vic tun theo chng l iu kin cn t ti chn l trong qu trnh suy lun. Con ngi bng kinh nghim ca mnh suy ngh theo nhng qui lut nht nh rt lu trc khi nhng qui lut ny c khoa hc lgic khm ph ra. Nhng qui lut ca lgic hc m mi ngi s dng trong qu trnh hot ng t duy khng phi l con ngi t ti to ra m l s phn nh nhng mi lin h v quan h khch quan ca cc s vt v hin tng quanh ta. Bi th, d cha bit lgic hc, nhng con ngi bng kinh nghim sng ca mnh c th trao i t tng vi nhau, thng hiu nhau v thng nht c vi nhau trong mt s lp

lun, phn on. Tuy nhin, iu ch xy ra trong mt s trng hp n gin, cn khi gp nhng trng hp phc tp th kh c th thng hiu ln nhau hoc kh phn bit ng hay sai, nu khng nm vng v vn dng ng n nhng qui tc, qui lut lgic hc. Th d nh: hc sinh c th d dng tin rng lp lun sau y l ng, d khng hiu l do v sao: Tt c kim loi u dn in. Vt ny l kim loi. Vy: vt ny dn in. Nhng h kh c th bit rng lp lun di y l ng hay sai: Tt c kim loi u dn in. Vt ny dn in. Vy: vt ny l kim loi. Tuy nhin, i vi hc sinh trng ph thng, khng th dy cho h lgic hc sau , h mi vn dng cc qui tc v qui lut lgic suy ngh, lp lun. Tri li, ta c th thng qua vic gii quyt nhng nhim v c th m tch lu dn kinh nghim v n mt lc no s t tng kt thnh nhng qui tc n gin thng dng. T duy lgic c s dng trong mi lnh vc hot ng nhn thc, cho nn phi thng xuyn rn luyn cho hc sinh. 4.T duy vt l Ta hiu t duy vt l l s quan st cc hin tng vt l, phn tch mt hin tng phc tp thnh nhng b phn n gin v xc lp gia chng nhng mi quan h v nhng s ph thuc xc nh, tm ra mi lin h gia mt nh tnh v mt nh lng ca cc hin tng v cc i lng vt l, d on cc h qu mi t cc l thuyt v p dng nhng kin thc khi qut thu c vo thc tin. Cc hin tng vt l trong t nhin rt phc tp, nhng nhng nh lut chi phi chng thng li rt n gin, v mi hin tng b nhiu yu t tc ng chng cho ln nhau hoc ni tip nhau m ta ch quan st c kt qa tng hp cui cng. Bi vy, mun nhn thc c nhng c tnh bn cht v

qui lut ca t nhin th vic u tin l phi phn tch c hin tng phc tp thnh nhng b phn, nhng giai on b chi phi bi mt s t nguyn nhn, b tc ng bi mt s t yu t, tt nht l mt nguyn nhn, mt yu t. C nh th, ta mi xc lp c nhng mi quan h bn cht, trc tip, nhng s ph thuc nh lng gia cc i lng vt l dng o lng nhng thuc tnh bn cht ca s vt hin tng. Mun bit nhng kt lun khi qut thu c c phn nh ng thc t khch quan khng, ta phi kim tra li trong thc tin. lm vic , ta phi xut pht t nhng kt lun khi qut, suy ra nhng h qu, d on nhng hin tng mi c th quan st c trong thc tin. Nu th nghim xc nhn hin tng mi ng nh d on th kt lun khi qut ban u mi c xc nhn l chn l. Mt khc, vic vn dng nhng kin thc vt l khi qut vo thc tin to iu kin cho con ngi ci to thc tin, lm cho cc hin tng vt l xy ra theo hng c li cho con ngi, tho mn c nhu cu ngy cng tng ca con ngi. Trong qu trnh nhn thc vt l nh trn, con ngi s dng tng hp, xen k nhiu hnh thc t duy, trong c hnh thc chung nh t duy l lun, t duy lgic v nhng hnh thc c th ca vt l hc nh thc nghim, m hnh ho. Th d: Quan st hin tng cc vt ni hay chm trong nc, ta thy rt phc tp. Thng thng, vt nng th chm, vt nh th ni, nhng cng c trng hp vt nng li ni m vt nh li chm. Hai vt nng nh nhau cng th trong nc nhng mt vt th chm, vt kia li ni. Hnh nh c trng lng, hnh dng, kch thc, bn cht ca vt, ca cht lng u nh hng n hin tng ni ny. S quan st trc tip nhng hin tng a dng trong t nhin kh c th rt ra c iu g l chung, kh m pht hin c qui lut chi phi hin tng. Ta phi phn tch xem c yu t no nh hng n hin tng ni v xem xt tng yu t mt. Chng hn: vt nhng trong nc chu tc dng ca hai lc: trng lng ko vt xung v nc y vt ln. Lc y ca nc ln vt cng l mt hin tng phc tp, ph thuc vo c vt v c cht lng: ph thuc vo th tch ca vt v vo trng lng ring ca cht lng. Cui cng th hin tng ni

ca mt vt nhng trong cht lng rt a dng v phc tp li b chi phi bi mt lot nhng tnh cht, qui lut n gin sau: Trng lng ca vt P=DV.

Lc y ca cht lng tc dng ln vt nhng trong n bng trng lng ca khi cht lng b chim ch: F=DV. Vt ni hay chm l do mi quan h gia P v F quyt nh: P>F vt chm xung P=F vt l lng P<F vt ni ln. 3.1.3. Cc bin php pht trin t duy ca hc sinh 1. To nhu cu hng th, kch thch tnh t m, ham hiu bit ca hc sinh T duy l qu trnh tm l din ra trong c hc sinh. T duy ch thc s c hiu qu khi hc sinh t gic mang ht sc mnh thc hin. T duy ch thc s bt u khi trong u hc sinh xut hin mt cu hi m cha c li gii p ngay, khi h gp phi mu thun gia mt bn l, nhu cu, nhim v nhn thc mi phi gii quyt v mt bn l trnh kin thc hin c khng gii quyt nhim v , cn phi xy dng kin thc mi, tm gii pht mi. Lc , hc sinh va trng thi tm l hi cng thng, va hng phn khao kht vt qua c kh khn, gii quyt c mu thun, t c mt trnh cao hn trn con ng nhn thc. Ta ni rng: hc sinh c t vo tnh hung c vn . C th to ra nhu cu, hng th bng cch kch thch bn ngoi, chng hn nh: khen thng, s ngng m ca bn b, gia nh, s ha hn mt tng lai

ti p, thc t xy dng qu hng t nc Nhng s kch thch ny khng c thng xuyn, bn vng v ph thuc nhiu vo hon cnh ca mi hc sinh. Nhu cu, hng th c th ny sinh ngay trong qu trnh hc tp, nghin cu mt mn hc, mt bi hc, ngha l t ni b mn hc, t mu thun ni ti ca qu trnh nhn thc. Nhng tnh hung in hnh hay gp trong dy hc vt l l: a) Tnh hung pht trin Hc sinh ng trc mt vn ch mi c gii quyt mt phn, mt b phn, trong mt phm vi hp, cn phi c tip tc pht trin, hon chnh, m rng sang nhng phm vi mi, lnh vc mi. Pht trin hon thin vn kin thc ca mnh lun l nim khao kht ca tui tr. Ngoi ra, nh Risa Fyman ni, cng l con ng pht trin ca khoa hc. Qu trnh pht trin, hon thin vn kin thc s em li nhng kt qu mi (kin thc mi, k nng mi, phng php mi) nhng trong qu trnh , vn c th s dng nhng kin thc, k nng v phng php bit cho n lc gp mu thun khng th gii quyt c bng vn hiu bit c. Th d: hc sinh lp 10 bit rng mt vt c khi lng m chu tc dng ca mt lc F s thu c mt gia tc a theo nh lut th hai ca Niutn: F=ma. Nu F khng i th a cng khng i v chuyn ng ca vt l chuyn ng bin i u. n lp 12, t vn p dng nh lut hai ca Niutn cho trng hp vt chu tc dng ca mt lc bin i, th d nh lc n hi: F=-kx th vt s chuyn ng nh th no? Mc d vn tin tng rng: nh lut hai Niutn vn ng, nhng hc sinh khng th c ngay mt cu tr li ng cho cu hi . Cn phi thc hin mt chui cc suy lun ton hc tm nghim ca phng trnh:
kx = ma = m&& x

hay && + x Ta thu c nghim x=Asin t.

k x = 0. m

Sau khi kim tra li bng th nghim, ta rt ra c kin thc mi: vt chu tc dng ca lc c dng F=-kx s chuyn ng theo mt dao ng iu ho hnh sin. b) Tnh hung la chn Hc sinh ng trc mt vn c mang mt s du hiu quen thuc c lin quan n nhng kin thc hay nhiu phng php gii quyt bit, nhng cha bit chc chn c th dng kin thc no hay phng php no s mang li kt qu chc chn. Hc sinh cn phi la chn, thm ch cn phi lm th mi bit c cch no em li kt qu nh mong mun. Th d: lp 10, khi nghin cu s tng tc bng va chm gia hai vt, vn c t ra l: ngoi khi lng hai vt, cn i lng no c bo ton trong khi tng tc na khng? Hc sinh khng th tr li ngay c, nhng h c th cm nhn c rng c hai phng php tm cu tr li: - Mt l, y ta c bi ton hai vt va chm, ngha l hai vt tng tc, chng tc dng vo nhau nhng lc, vy c th p dng nh lut Niutn tm xem trong qu trnh tng tc th vn tc bin i, gia tc cng c th bin i, hy vng s tm ra mt i lng mi khng bin i. - Hai l, theo cch thng thng nh vn lm t khi hc c hc, c th p dng phng php thc nghim, da vo th nghim tm ti. c) Tnh hung b tc Hc sinh ng trc mt hin tng vn thng thy nhng khng hiu v sao, vn coi nh mt iu b mt ca t nhin. By gi, h c giao nhim v phi tm hiu nguyn nhn, l gii r rng nhng cha bit da vo u. Th d: Trc khi hc quang hc, nhiu hc sinh vn thng quan st thy mt chiu que thng nhng vo nc th thy nh n b gy i khi nhn t trn xung, hoc khi li qua sui th thy hnh nh sui nng hn khi y nc, cho nn tng nhm l sui nng nhng thc ra li su. Nhng iu cc em vn thng thy hng ngy, nhng khng hiu ti sao. d) Tnh hung ngc nhin bt ng

Hc sing ng trc mt hin tng xy ra theo mt chiu hng tri vi suy ngh thng thng (c tnh cht nghch l, hu nh kh tin c l s thc), do kch thch s t m, li cun s ch ca h tm cch l gii, phi b sung hon chnh hoc phi thay i quan nim c sai lm ca mnh. Th d: Hc sinh bit: mt con c sng b vo ni nc un si, tt s cht. Th nhng, khi gio vin biu dn mt th nghim, trong xy ra mt hin tng bt ng: con c vn c th sng trong mt ng nghim c nc ang si. Cho mt con c nh vo mt ng nghim thy tinh ng nc lnh ln n gn ming. t ng hi nghing v h phn trn ming ng ln ngn la n cn cho n khi nc trn ming ng si, con c vn sng v bi li phn di ng nghim. Lu khng un si qu lu v cng khng dng ng nghim bng kim loi. e) Tnh hung l Hc sinh ng trc mt hin tng l c nhng nt c bit li cun s ch ca h m h cha thy bao gi. Th du: Gio vin cm mt ci kim khu bng st th trm mt nc nhng kim khng chm m ni trn mt nc hoc nh gio vin ly mt ng thu tinh h hai u, c ng knh trong rt nh nhng u di vo mt cc ng du ho v bt dim t u trn, hc sinh quan st thy ngn la mc d khng thy c bc trong ng. Ch rng: vi cng mt hin tng vt l, gio vin c th to ra tnh hung ny hay tnh hung khc, tu theo cch chun b cho hc sinh, ngha l a hc sinh n ch nhn ra mu thun bng cch no. Th d: Cng mt trng hp con c bi li trong ng nghim c nc un si, nu gio vin a ngay ra cho hc sinh, c lp nhn thy mt con c ang bi li trong ng nghim c nc si sng sc, cc em c th reo h v l mt, th l tnh hung l xut hin. Nhng nu gio vin dn dt dn dn bng nhng Hnh 7. C vn sng phn di, khi nc phn trn ng nghim si

cu gi cho hc sinh tin tng chc chn s hiu bit ca mnh l con c ch c th sng trong nc ngui ri mi a ra th nghim con c bi li trong ng nghim c nc ang si, lm cho hc sinh phi nghi ng chnh nhng iu m ch trc y my pht, h tin chc l ng; nh vy l gio vin a h vo tnh hung bt ng. 2. Xy dng mt lgic ni dung ph hp vi i tng hc sinh Vt l hc a vo dy hc trng ph thng khng phi l vt l hc c trnh by di dng hin i nht ca khoa hc, bi nu nh vy th nhiu khi hc sinh khng th hiu c. Hn na, ta li yu cu hc sinh phi t lc hot ng xy dng, chim lnh kin thc. Bi vy, gio vin phi tm mt con ng thch hp va vi trnh hc sinh h c th lm c vic y. Mc d nhiu khi vt l hc trong nh trng ph thng n gin, d hiu hn vt l trong khoa hc thc s nhng khng c tri vi tinh thn ca khoa hc hin i. Trong qu trnh hc ln cc lp trn, kin thc ca hc sinh s c hon chnh, b sung thm, tip cn ngy cng gn hn vi khoa hc vt l hin i. Th d nh: m t s nhanh hay chm ca chuyn ng, cn phi xy dng khi nim vn tc. lp 7 hin nay, ch c th a ra vn tc ca chuyn ng thng u, biu din bng cng thc v= . Tuy nhin, m t mt chuyn ng bin i th phi dng khi nim vn tc tc thi. Nhng lp 10, hc sinh cha hc vi phn v o hm trong ton hc, cho nn phi nh ngha vn tc tc thi mt cch n gin vt=
s khi s rt nh. iu cha tht ng m ch l t
s t

mt cch m t gn ng nhng khng sai. Cho n lp 12, sau khi hc vi phn v o hm th mi c th nh ngha vn tc tc thi mt cch chnh xc
v t = lim
t 0

s ds = . Tuy vy, cng phi i n sau ny ln i hc, mi c th dng t dt

o hm vc t nh ngha vn tc tc thi mt cch y . Sau khi chn mt yu cu thch hp vi mt ni dung khoa hc, cn cn phi la chn mt con ng hnh thnh thch hp. Theo quan im hot ng, dy hc l lin tip t chc cho hc sinh t lc hot ng gii quyt vn ,

qua m chim lnh kin thc. Bi vy, gio vin cn phi phn chia mt vn ln thnh mt chui nhng vn nh hn m hc sinh c th t lc gii quyt c vi s hng dn cn thit ca gio vin. Trong chui cc vn nh y, c nhng vn hc sinh c th vn dng kin thc, phng php bit gii quyt v cng c c nhng vn phi i hi kin thc mi, phng php mi. Trong chng trnh v sch gio khoa hin nay, a ra mt lgic trnh by kin thc ph hp vi trnh chung ca a s hc sinh trong c nc. Tuy nhin, i vi mi i tng hc sinh c th tng vng, tng trng, tng lp, gio vin vn c th v cn thit t hoch nh ra mt con ng thch hp, c nhng nt ring ph hp vi hc sinh ca mnh c th a h n mt mc tiu nh qui nh trong chng trnh chung. Xt v mt ny th cng vic ca ngi gio vin lun lun i hi mt s sng to, ch khng phi ch nhc i nhc li nh trong li dy hc ging gii minh ha, truyn th mt chiu. 3. Rn luyn cho hc sinh k nng thc hin cc thao tc t duy, nhng hnh ng nhn thc ph bin trong hc tp vt l Trong qu trnh nhn thc vt l, hc sinh phi lun thc hin cc thao tc chn tay (nh: b tr dng c, s dng cc dng c o, thc hin cc php o), cc thao tc t duy (nh phn tch, so snh, khi qut ho, tru tng ho, c th ho), cc hnh ng nhn thc (nh xc nh c tnh bn cht ca s vt hin tng, tm nguyn nhn, xc nh mi quan h). cho hc sinh c th t lc hot ng nhn thc c kt qu v hot ng vi tc ngy cng nhanh th gio vin phi lun lun c k hoch rn luyn cho hc sinh. Chnh trong qu trnh ti to cc khi nim, pht hin cc nh lut vt l, hc sinh phi thc hin cc thao tc, hnh ng nhn thc ph bin . Nhng thao tc t duy li din ra trong u hc sinh, cho nn gio vin khng th quan st c m un nn trc tip. Mt khc, hc sinh cng khng th quan st c hnh ng tr tu ca gio vin m bt chc. Bi vy, gio vin c th s dng nhng c s nh hng sau y gip hc sinh c th t lc thc hin nhng thao tc t duy :

a) Gio vin t chc qu trnh hc tp sao cho tng giai on, xut hin nhng tnh hung bt buc hc sinh phi thc hin cc thao tc t duy v hnh ng nhn thc mi c th gii quyt c vn v hon thnh c nhim v hc tp. b) Gio vin c ra nhng cu hi nh hng cho hc sinh tm nhng thao tc t duy hay phng php suy lun, hnh ng tr tu thch hp. c) Gio vin phn tch cu tr li ca hc sinh, ch ra ch sai ca h trong khi thc hin cc thao tc t duy v hng dn cch sa cha. d) Gio vin gip hc sinh khi qut ho kinh nghim thc hin cc suy lun lgic di dng nhng qui tc n gin. 4. Tp dt hc sinh gii quyt vn nhn thc theo phng php nhn thc ca vt l rn luyn t duy vt l cho hc sinh th tt nht l tp dt cho h gii quyt cc nhim v nhn thc bng chnh phng php ca cc nh vt l. Vic hiu v vn dng c mt phng php khoa hc l mt iu kh khn hn c vic tip thu mt nh lut vt l c th. Vic dy cho hc sinh phng php nhn thc khoa hc tch ri khi qu trnh nghin cu chnh mn hc l rt t hiu qu. Chnh trong qu trnh hng dn hc sinh t lc hot ng ti to kin thc vt l, gio vin lm cho h hiu ni dung ca cc phng php vt l v s dng cc phng php ny nhng mc thch hp, tu theo trnh ca hc sinh v iu kin ca nh trng. Sau mt s ln p dng cc phng php nhn thc c th, gio vin c th gip hc sinh khi qut ho thnh mt trnh t cc giai on ca mi phng php, dng lm c s nh hng tng qut cho hot ng nhn thc vt l ca hc sinh. Nhng phng php nhn thc ch yu hay dng trong hot ng nhn thc vt l trng ph thng l: phng php thc nghim v phng php m hnh (xem 2.6). 5. Rn luyn ngn ng vt l cho hc sinh Nh ta bit, ngn ng l hnh thc biu hin ca t duy. Mi khi nim vt l c biu t bng mt t, mi nh ngha, nh lut vt l c pht biu

bng mt mnh , mi suy lun bao gm nhiu phn on lin tip. Tuy kin thc vt l rt a dng nhng nhng cch pht biu cc nh ngha, qui tc, nh lut vt l cng c nhng hnh thc chung nht nh, gio vin c th ch rn luyn cho hc sinh quen dn. m t mt loi hin tng, cn nhng thut ng din t nhng du hiu c trng ca loi hin tng . Th d nh: m t chuyn ng c hc, cn n cc thut ng ch qu o (thng, cong, trn), ch s nhanh hay chm ca chuyn ng (vn tc), ch s thay i vn tc (gia tc), ch v tr (to ); m t tng tc c hc gia cc vt, cn n thut ng lc. nh ngha mt i lng vt l thng gm hai phn: mt phn nu ln c im nh tnh (i lng ny c trng cho hay biu th mt c tnh no ca s vt hin tng) v mt phn nu ln c im nh lng (i lng ny o bng cch no, quan h vi cc i lng khc theo cng thc no). Mt nh lut vt l thng nu ln mi quan h hm s gia hai i lng hoc nu ln nhng iu kin cho mt hin tng c th xy ra. Th d nh: nh lut khc x nh sng nu ln mi quan h gia sin ca gc ti v sin ca gc khc x, cn nh lut cm ng in t nu ln iu kin xut hin dng in cm ng trong khung dy dn kn. c bit ng ch l: nhiu khi trong vt l, vn dng nhng t ng dng trong ngn ng hng ngy nhng c mt ni dung phong ph v chnh xc hn. Mi khi gp mt thut ng mi din t mt khi nim mi, cn gii thch r cho hc sinh v yu cu h tp s dng n mt cch chnh xc, thnh tho thay cho ngn ng hng ngy. 3.2. PHT TRIN NNG LC SNG TO CA HC SINH 3.2.1. Khi nim nng lc Trong khoa hc tm l, ngi ta coi nng lc l nhng thuc tnh tm l ring ca c nhn; nh nhng thuc tnh ny m con ngi hon thnh tt p mt loi hot ng no , mc d phi b ra t sc lao ng nhng vn t kt qa cao.

Ngi c nng lc v mt mt no th khng phi n lc nhiu trong qu trnh cng tc m vn khc phc c nhng kh khn nhanh chng v d dng hn nhng ngi khc hoc c th vt qua c nhng kh khn mi m nhiu ngi khc khng vt qua c. Nng lc gn lin vi k nng, k xo trong lnh vc hot ng tng ng. Song k nng, k xo lin quan n vic thc hin mt loi hnh ng hp, chuyn bit, n mc thnh tho, t ng ho, my mc. Cn nng lc cha ng yu t mi m, linh hot trong hnh ng, c th gii quyt nhim v thnh cng trong nhiu tnh hung khc nhau, trong mt lnh vc hot ng rng hn. Th d nh: ngi c k nng, k xo thc hin cc php o lng th c th thc hin nhanh chng, chnh xc cc php o, kho lo lp rp cc thit b o lng. Cn ngi c nng lc thc nghim th ngoi vic thc hin cc php o, cn c vic thit k cc th nghim, x l cc s liu o lng rt ra kt qa, gii thch, nh gi cc kt qu o c, rt ra kt lun khi qut. 3.2.2. S hnh thnh v pht trin nng lc Ngun gc pht sinh v qu trnh pht trin nng lc l mt vn phc tp, tun theo qui lut chung ca s pht trin nhn cch. Tm l hc hin i cho rng: con ngi mi sinh ra cha c nng lc, cha c nhn cch. Chnh trong qu trnh sng, hc tp, lao ng, giao lu, con ngi hnh thnh v pht trin nhn cch ca mnh. S hnh thnh v pht trin nng lc ca con ngi chu s tc ng ca nhiu yu t, trong c yu t sinh hc, yu t hot ng ca ch th v yu t giao lu x hi. 1. Yu t sinh hc: vai tr ca di truyn trong s hnh thnh nng lc Di truyn l s ti to tr em nhng thuc tnh sinh hc c cha m, l s truyn li t cha m n con ci nhng c im v nhng phm cht nht nh c ghi li trong h thng gien. Nhng c im v gii phu sinh l, nht l v h thn kinh cao cp ca con ngi c gi l t cht. Di truyn to ra nhng iu kin ban u con ngi c th hot ng c kt qa trong lnh vc nht nh. Tuy nhin, di truyn khng th qui nh nhng gii hn tin b ca x hi loi ngi ni chung v ca tng ngi ni ring. Nhng c im

sinh hc mc d c nh hng n qu trnh hnh thnh ti nng, xc cm, sc khe, th cht ca con ngi, nhng n ch to nn tin ca s pht trin nng lc. Mt khc, nhng t cht c di truyn ch c trng cho nhng lnh vc hot ng rt rng m khng nh hng vo mt lnh vc hot ng hay sng to c th no. Vic nh hng c th ny do cc iu kin x hi c th, do trnh pht trin ca nhng loi hnh sn xut, khoa hc, ngh thut v nht l do hot ng sng to ca cc c nhn quyt nh. Nhng t cht c sn trong cu to ca no, trong cc c quan cm gic, cc c quan vn ng v ngn ng l iu kin thc hin c kt qu mt lnh vc hot ng c th. Tuy nhin, s thnh cng trong lnh vc phn ln ph thuc vo hon cnh thc tin, vo lao ng hc tp, rn luyn cng nh vo vic tch lu kinh nghim ca c nhn. 2. Yu t hot ng ca ch th Nh ni trn, nng lc khng c sn trong con ngi. Con ngi bng hot ng ca chnh mnh m chim lnh nhng kinh nghim hot ng ca cc th h i trc, bin thnh nng lc ca chnh mnh. t bit l v mt khoa hc, ngh thut, ngy nay trn th gii c rt nhiu nh khoa hc, ngh s hot ng rt thnh cng trong mt lnh vc no m mt phn rt quan trng l do tip thu c nhng kinh nghim sng to ca bit bao th h i trc. Lch s nhn loi cho thy: cc thin ti v mt lnh vc no trc ht l nhng ngi hot ng rt say m, tch cc, mit mi, kin tr, dn ht thi gian v tm tr vo hot ng . Nhiu nh khoa hc li lc u cho rng thin ti, chn mi chn phn trm l do lao ng, ch c mt phn trm l do bm sinh. Tu theo c im ca loi hnh hot ng ca con ngi m cc yu t bm sinh c th pht trin mnh theo hng ny hay hng khc hoc c th b thui cht i. Nh vy, hot ng ca ch th c ngha quyt nh i vi vic hnh thnh nng lc. 3. Yu t mi trng x hi Ta hiu mi trng x hi l h thng cc quan h chnh tr, kinh t, t tng, c thit lp trong x hi. Nhng b phn ca mi trng thng c

tc ng mnh m n con ngi l gia nh, trng hc, bn b, ngi xung quanh, c s sn xut, vn ho, th thao. Mi con ngi u hot ng trong mt mi trng x hi nht nh. Mi trng gp phn to nn ng c, mc ch, phng tin hnh ng v c bit cho hot ng giao lu ca mi c nhn vi x hi m nh , c nhn thu c kinh nghim x hi loi ngi, bin n thnh ca mnh. Cng chnh nh s giao lu vi mi trng x hi, con ngi mi bit c hot ng ca mnh c ngha nh th no, c ch li ra sao, c ph hp vi thc t khng; t , m iu chnh hot ng ca mnh mang li hiu qu ngy cng cao, nng lc ngy cng c pht trin. Ngay c cc nh bc hc v cc ngnh khoa hc t nhin, phn ln thi gian lm vic trong phng th nghim, hu nh c lp vi x hi bn ngoi th nhng cng trnh sng to ca h cng c ngun gc t s tip ni phi gii quyt nhng vn m trc h cha ai lm c v kt qu cng vic ca h cng phi c x hi kim tra v tha nhn th mi thc s tr thnh ti sn ca nhn loi, ng c lu truyn. 4. Vai tr ca gio dc trong vic hnh thnh cc nng lc Gio dc l mt loi hot ng chuyn mn ca x hi nhm hnh thnh v pht trin nhn cch con ngi (trong c nng lc) theo nhng yu cu ca x hi trong nhng giai on lch s nht nh. S hnh thnh v pht trin nng lc ca hc sinh li phi thng qua chnh hot ng ca hc sinh trong mi quan h vi cng ng. Bi vy, nh trng hin i phi l nh trng hot ng, ly hot ng ca hc sinh lm ng lc chnh t c mc ch o to. Ch c dy hc trong nh trng mi c kh nng to ra nhng loi hot ng a dng, phong ph, cn thit, to iu kin pht trin nhng nng lc khc nhau tr em, ph hp vi nng khiu bm sinh ca h v yu cu ca x hi. Tt nhin, khng phi l nh trng ng ca li m dy; tri li, chnh nh trng cn phi to iu kin cho mi c nhn hc sinh giao lu vi cc thnh vin khc trong nh trng cng nh ngoi x hi. Chnh trong dy hc c th la chn k lng nhng hnh thc hot ng, c s nh hng chnh xc gip cho hc sinh sm thc c nhng yu cu

ca x hi i vi hot ng ca mi ngi trong nhng lnh vc khc nhau. Nh trng cng tch lu c nhng phng php t chc hot ng hc tp ca hc sinh c hiu qu cao, trnh c s m mn ca mi c nhn. Nh vy, gio dc (dy hc) c th mang li nhng hiu qu, nhng tin b ca mi hc sinh m cc yu t khc khng th c c. c bit l dy hc c th i trc s pht trin, thc y s pht trin. Tuy nhin, cng cn phi ch rng: trong khi dy hc c kh nng nh hng, thc y s pht trin nng lc ca tr em th cng c kh nng g p hc sinh theo mt khun mu cng nhc, do hn ch s pht trin a dng h. T chc cho hc sinh hot ng, thng qua hot ng tch cc, t lc m chim lnh kin thc, hnh thnh nng lc l phng php hu hiu khc phc xu hng xu . 3.2.3. Khi nim nng lc sng to Sng to l mt loi hot ng m kt qu ca n l mt sn phm tinh thn hay vt cht c tnh cch tn, c ngha x hi, c gi tr (Sng to. Bch khoa ton th Lin X. Tp 42, trang 54). Nng lc sng to c th hiu l kh nng to ra nhng gi tr mi v vt cht v tinh thn, tm ra ci mi, gii php mi, cng c mi, vn dng thnh cng nhng hiu bit c vo hon cnh mi. Trong khoa hc k thut, khi xem xt nhng pht kin, pht minh, ngi ta da theo tiu chun sau y: c tha nhn l mt pht kin, nu n l mt s xc lp nhng qui lut, nhng thuc tnh, nhng hin tng cha bit trc y, tn ti mt cch khch quan ca th gii vt cht. c tha nhn l mt pht minh, nu l mt cch gii quyt mi m mt nhim v trong bt k lnh vc no ca kinh t quc dn, vn ho, y t hay quc phng mang li mt hiu qu tch cc. Trong nghin cu vt l, qu trnh sng to din ra theo chu trnh gm bn giai on nh ta bit, trong kh khn nht, i hi s sng to cao nht l giai on t nhng s kin thc nghim khi u xut m hnh gi thuyt v giai on a ra phng n thc nghim kim tra h qu suy ra t l thuyt.

Trong hai giai on ny, khng c con ng suy lun lgic m phi ch yu da vo trc gic. Vn bn cht tm l hc ca trc gic l vn v c ch gii quyt cc nhim v nhn thc m khng th thc hin c bng con ng suy lun lgic. l trng hp m ch th nhn thc khng c tri thc cn thit cho vic bin ci tnh hung dn dn cui cng i n gii quyt c nhim v. y, bt buc phi a ra mt phng on mi, mt gii php mi cha h c, mt hot ng sng to thc s. T duy trc gic khc vi t duy bin gii lgic l ch: nhng bc i ca n khng th hin r mt trnh t tt yu cht ch, vic gii quyt vn li ging nh mt phng on i hi c mt cn c lgic. Nu tri thc bin gii c t ti bng con ng suy lun lgic lin tc, lin tip, m trong mi mt t tng tip theo u xut pht mt cch lgic t ci trc, ph thuc vo ci trc v l tin cho ci tip theo, th t duy trc gic thu nhn c mt cch nhy vt, mt cch trc tip, cc giai on ca n khng th hin mt cch minh bch v ngi suy ngh khng th k ngay ra lm th no m anh ta i n ci quyt nh , con ng vn cn cha nhn thc c, phi sau ny mi xc lp c c s lgic ca phng on trc gic . Nng lc sng to gn lin vi k nng, k xo v vn hiu bit ca ch th. Trong bt c lnh vc hot ng no, cng thnh tho v c kin thc su rng th cng nhy bn trong d on, ra c nhiu d on, nhiu phng n la chn, cng to iu kin cho trc gic pht trin. Bi vy, khng th rn luyn nng lc sng to tch ri, c lp vi hc tp kin thc v mt lnh vc no . c trng tm l quan trng ca hot ng sng to l tnh cht hai mt ch quan v khch quan: ch quan theo quan im ca ngi nhn thc m trong u ang din ra qu trnh sng to v khch quan theo quan im ca ngi nghin cu ci qu trnh sng to xem nh l mt qu trnh din ra c qui lut, tc ng qua li gia ba thnh t: t nhin, thc ca con ngi v s phn nh t nhin vo thc ca con ngi.

i vi ngi ang hot ng sng to th tnh mi m, tnh bt ng, tnh ngu nhin ca phng on u l ch quan. Ngi c th khng bit rng: nhng iu mnh xut ra nhn loi bit ri. Tuy nhin, s pht minh, pht kin mi xut pht t nhu cu x hi chn mui, khng ngi ny th ngi khc s t c, nhiu khi nhiu ngi cng t c trong mt thi gian. 3.2.4. Cc bin php hnh thnh v pht trin nng lc sng to ca hc sinh 1. T chc hot ng sng to gn lin vi qu trnh xy dng kin thc mi Kin thc vt l trong trng ph thng l nhng kin thc c loi ngi khng nh; tuy vy, chng lun lun l mi m i vi hc sinh. Vic nghin cu kin thc mi s thng xuyn to ra nhng tnh hung i hi hc sinh phi a ra nhng kin mi, gii php mi i vi chnh bn thn h. T chc qu trnh nhn thc vt l theo chu trnh sng to s gip cho hc sinh trn con ng hot ng sng to d nhn bit c: ch no c th suy ngh da trn nhng hiu bit c, ch no phi a ra kin thc mi, gii php mi. Vic tp trung sc lc vo ch mi s gip cho hot ng sng to c hiu qu, rn luyn cho t duy trc gic nhy bn, phong ph. Trong nhiu trng hp, gio vin c th gii thiu cho hc sinh kinh nghim sng to ca cc nh bc hc. Theo quan im hot ng, gio trnh vt l c xy dng i t d n kh, ph hp vi trnh hc sinh, tn dng c nhng kinh nghim sng hng ngy ca h, to iu kin cho h c c hi xut ra c nhng kin mi m c ngha, lm cho h cm nhn c hot ng sng to l hot ng thng xuyn c th thc hin c vi s c gng nht nh. S t tin trong hot ng sng to l mt yu t tm l rt quan trng lm cho ch th nhn thc thot khi nhng s rng buc, hn ch ca nhng hiu bit c hay bi kin ca ngi khc, nht l ca nhng nh bc hc. Nh vy, kiu dy hc thng bo- minh ha v nguyn tc khng th rn luyn cho hc sinh nng lc sng to. 2. Luyn tp phng on, d on, xy dng gi thuyt

Nh bit, d on c vai tr rt quan trng trn con ng sng to khoa hc. D on da ch yu vo trc gic, kt hp vi kinh nghim phong ph v kin thc su sc v mi lnh vc. Cc nh khoa hc ni rng: vic xy dng gi thuyt da trn s khi qut ho nhng s kin thc nghim, nhng kinh nghim cm tnh. Tuy nhin, s khi qut ho khng phi l mt php qui np n gin, hnh thc m cha ng mt yu t mi, khng c sn trong cc s kin dng lm c s. D on khoa hc khng phi l tu tin m lun lun phi c mt c s no , tuy cha tht l chc chn. C th c cc cch d on sau y trong giai on u ca hot ng nhn thc vt l ca hc sinh: a) Da vo s lin tng ti mt kinh nghim c Th d: Quan st mt bnh cha khng kh ni vi mt ng tit din nh bn trong c mt git cht lng ngn cch khng kh trong bnh vi bn ngoi. em h bnh trn ngn la hay bnh gn ngn n in, ta quan st thy: git cht lng di chuyn, chng t th tch kh n ra. Cu hi t ra l nguyn nhn v sao m cht kh trong bnh n ra. Cu tr li: v kh b h la, v gn n in th khng phi l d on m l mt s tht, ai cng thy. Nhng nu cu tr li l: kh n ra v nng ln th l mt d on, da trn s lin tng n mt ci chung gia ngn la v ci n l s nng. b) Da trn s tng t - Da trn mt du hin bn ngoi ging nhau m d on s ging nhau v bn cht. Th d: quan st hin tng xy ra khi hai chm sng kt hp giao nhau, ta thy: c nhng vn sng v vn ti xen k v cch u nhau. Hin tng ny ging nh hin tng xy ra khi hai sng nc kt hp giao nhau; ta cng thy c nhng vn dao ng vi bin cc i v nhng vn dao ng vi bin cc tiu xen k nhau. T , ta c th d on l: nh sng cng c bn cht sng nh sng nc. y, bin ca sng nh sng biu hin cng sng. - Da trn s ging nhau v cu to m d on s ging nhau v tnh cht.

Th d: Cht kh, cht lng, cht rn u cu to bi cc phn t ring bit chuyn ng hn lon khng ngng, gia chng c nhng lc ht y. Th nghim cho bit: cht kh n ra khi nng ln, c th d on: cht lng v cht rn cng n ra khi nng ln. c) Da trn s xut hin ng thi gia hai hin tng m d on gia chng c quan h nhn qu. Th d: Sau mt s ln quan st thy: khi cho mt nam chm chuyn ng tng i so vi mt cun dy dn kn th trong cun dy c dng in cm ng, ta c th d on: chuyn ng tng i gia nam chm v ng dy l nguyn nhn gy ra dng in cm ng. d) Da trn nhn xt thy: hai hin tng lun lun bin i ng thi, cng tng hoc cng gim m d on v quan h nhn qu gia chng. Th d: Quan st cc ht phn hoa ho trong nc, ta thy: chng chuyn ng hn lon khng ngng. Khi h nng lm tng nhit ca nc ln, ta thy: vn tc chuyn ng ca cc ht phn hoa (ht Braon) tng ln; ngc li, khi lm gim nhit ca nc, li thy: vn tc ca cc ht phn hoa gim i. Ta c th d on: s tng gim nhit l nguyn nhn lm tng gim vn tc ca cc ht Brao n. e) Da trn s thun nghch thng thy ca nhiu qu trnh Th d: ta quan st thy: dng in sinh ra quanh n mt t trng, vy c th d on: ngc li, t trng cng c th sinh ra dng in. g) Da trn s m rng phm vi ng dng ca mt kin thc bit sang mt lnh vc khc Th d: quan st hai lc k tng tc mc vo nhau gy ra bin dng, ta thy: hai lc tng tc gia chng bng nhau v ngc chiu. M rng kin thc cho trng hp hai vt chuyn ng n va chm vo nhau, lc tng tc gia chng gy ra gia tc. Ta d on: trong trng hp ny, hai lc tng tc cng bng nhau v ngc chiu: F1=m1a1 F2=m2a2

m1a1=m2a2. h) D on v mi quan h nh lng Nhng hin tng vt l xy ra rt phc tp, nhng mt iu ng ngc nhin l cc nh lut chi phi chng li rt n gin v c th biu din bng nhng cng thc ton hc n gin. Mi quan h gia hai i lng vt l trong chng trnh ph thng thng c biu din bng cc hm s sau: - bng nhau. Th d: nh lut phn x nh sng: i=r. - t l thun hay t l nghch. Th d: nh lut m cho on mch c in tr thun: I=kU; I =
U . R

- hm s bc nht. Th d: s n v nhit: l=lo(1+ t). - t l bc hai. Th d: nh lut vn vt hp dn: F = G

m1 m 2 r2

- t l theo hm s lng gic. Th d: nh lut khc x nh sng: sini=nsinr. - s bo ton ca mt i lng. Th d: nh lut bo ton c nng:
mgh + mv 2 = const . 2

Trong vt l, cn s dng mt s khng nhiu nhng hm s khc biu din mi quan h gia cc i lng vt l nhng hc sinh cha c hc trng ph thng. Mun d on c mi quan h nh lng, cn phi thc hin cc php o. Thc hin cc php o vi s cc gi tr khc nhau cng nhiu th cng d on c chnh xc. Tuy nhin, trng ph thng khng c thi gian lm vic nn t nht cng phi lm ba ln vi ba gi tr khc nhau ca mt i lng. Trong nhiu trng hp, nu biu din cc cp s o trn mt th th vic d on s d dng hn. Tuy nhin, s d on v mi quan h nh lng bao gi cng phi ch n sai s c th phm phi. 3. Luyn tp xut phng n kim tra d on

Trong nghin cu vt l, mt d on, mt gi thuyt thng l mt s khi qut cc s kin thc nghim nn n c tnh cht tru tng, tnh cht chung, khng th kim tra trc tip c. Mun kim tra xem d on, gi thuyt c ph hp vi thc t khng, ta phi xem iu d on biu hin trong thc t nh th no, c nhng du hiu no c th quan st c. iu c ngha l: t mt d on, gi thuyt, ta phi suy ra c mt h qu c th quan st c trong thc t, sau tin hnh th nghim xem h qu rt ra bng suy lun c ph hp vi kt qa th nghim khng. H qu suy ra c phi khc vi nhng s kin ban u dng lm c s cho d on th mi c ngha. S h qu ph hp vi thc t cng nhiu th d on cng tr thnh chc chn, st vi chn l hn. Qu trnh rt ra h qu thng p dng suy lun lgic hay suy lun ton hc. S suy lun ny phi m bo l ng qui tc, qui lut, khng phm sai lm. Nhng qui tc, qui lut u bit; cho nn, v nguyn tc, s suy lun khng i hi mt s sng to thc s, c th kim sot c. Vn i hi s sng to y l xut c phng n kim tra h qu rt ra c. Th d nh: sau khi d on rng: tng t nh cht lng, cht rn cng n ra khi nng ln, ta suy ra mt h qa v mt vt rn c th nh mt thanh ng chng hn: thanh ng cng s n ra khi b h nng. Cn phi b tr mt th nghim nh th no bit c thanh ng c thc s n ra khi b lm nng ln khng? C nhng cch no lm nng thanh ng ln, c nhng cch no bit c thanh ng c n ra khng? Cn a ra mt thit b thch hp phi hp hai cch , khin ta c th ng thi lm nng thanh ng v nhn bit c n n ra. Trc y, hc sinh cha bao gi lm vic ny. Thc t cng c nhiu cch lm khc nhau, hc sinh c th a ra mt vi phng n m h cho l hp l. Gio vin l ngi c nhiu kinh nghim hn, s hng dn hc sinh phn tch tnh kh thi ca mi phng n v chn ra phng n c trin vng nht. Vic t chc thc hin phng n kim tra ngay trong lp hc cn c thit b thch hp. iu ny gio vin phi chun b trc, da vo kinh nghim dy hc ca mnh.

Chng hn nh: hc sinh a ra kin sau: - lm nng thanh ng ln bng cch nhng n vo nc nng hoc h n trn ngn la ca que dim, cy nn, bt la hay ngn la n cn. - nhn bit s n ca thanh ng bng cch n bn cnh mt thanh khc, c cng chiu di m khng b h nng; t hai vt chn hai u thanh, nu thanh n ra n s y vt chn dch chuyn; t thanh ng va kht vo hai vt chn c nh hai u nhng vn ly ra, a vo c, nu thanh n ra n s cht kht vo hai vt chn khng ly ra c, khng a vo c. Gio vin bit rng: cht rn n rt t, c th s b lm cho hc sinh bit iu y h lc chn phng n no c th gip pht hin c mt s n ra rt t ca thanh ng. V sau, cn cn kim tra cc cht rn gin n khc nhau. Mun th, cn cn phi a ra mt thit b c th khuych i s dch chuyn thm ca u cc thanh ng, st, nhm so snh. iu ny i hi hc sinh va phi c kinh nghim trong cuc sng v c sng kin vn dng tng hp cc kinh nghim vo gii quyt nhim v c th ny. c th ra c mt phng n th nghim kim tra, hc sinh khng nhng phi huy ng nhng kin thc vt l c m cn c nhng kinh nghim trong i sng hng ngy hay t nhng mn hc khc na. Nhiu khi c th suy ra c mt h qu c th kim tra c trong thc tin, ta phi thc hin mt chui nhiu php suy lun lin tip. Th d nh: kim tra gi thuyt cho rng: lc tng tc gia hai vt chuyn ng l hai lc bng nhau v ngc chiu, ta phi o lc bng cch da trn biu hin gy ra gia tc ca lc, ngha l da vo cng thc F=ma. Nhng bi v ta khng c mt dng c o trc tip lc trong trng hp ny nn phi tip tc thc hin cc php suy lun cho n khi thu c nhng i lng c th quan st c trong cc th nghim v ng lc hc, l ng i v thi gian chuyn ng. C th l, cn phi thc hin cc php suy lun sau: Theo cng thc F=ma, mun o lc, ta phi o khi lng ca vt v gia tc m vt thu c khi tng tc. Khi lng ca vt o c bng cn. V ta

khng c dng c o trc tip gia tc nn xc nh c gia tc ca vt chuyn ng nhanh dn u, ta c th dng cng thc a=
vt vo , trong vt v vo t

l cc vn tc ca vt ngay sau tng tc v ngay trc tng tc. Nu ta loi tr c ma st ch c hai vt tng tc vi nhau th chuyn ng ca vt trc v sau tng tc l chuyn ng thng u. V vy, ta c th xc nh cc vn tc vt v vo t cc qung ng m vt i c trc tng tc, sau tng tc v cc khong thi gian tng ng theo cng thc tnh vn tc ca chuyn ng thng u v= . Vic b tr mt phng n th nghim quan st hin tng hay o lng cc i lng c th d on c khi tng i n gin (th d nh: quan st hin tng n v nhit ca cc vt rn), nhng cng c khi rt phc tp (th d nh: trng hp o lc tng tc gia hai vt trong tng tc chuyn ng ni trn). trng hp ny, phi to ra chuyn ng khng c ma st, phi o ng thi c s v t. n y, tu theo trnh ca hc sinh m hc sinh c th xut nhiu phng n th nghim khc nhau. Th d nh: kh ma st phi dng vt ln c (bi, xe ln) hoc m khng kh; cn o c ng thi s v t phi p dng bin php ghi t ng v tr ca vt theo thi gian. 4. Gii cc bi tp sng to trn, ta xem xt vic rn luyn nng lc sng to cho hc sinh trong qu trnh xy dng kin thc mi. Ngoi ra, trong dy hc vt l, ngi ta cn xy dng nhng loi bi tp ring v mc ch ny v c gi l bi tp sng to. Trong loi bi tp sng to ny, ngoi vic phi vn dng mt s kin thc hc, hc sinh bt buc phi c nhng kin c lp mi m, khng th suy ra mt cch lgic t nhng kin thc hc. Khi kho st chu trnh sng to khoa hc, ta bit: hai giai on kh khn hn c i hi s sng to l giai on t s kin cm tnh ti vic xy dng m hnh gi thuyt tru tng v giai on chuyn t mt tin l thuyt, nhng qui lut nht nh ca hin tng sang vic kim tra bng thc nghim. Giai on th
s t

nht i hi s gii thch hin tng, tr li cu hi: ti sao?. Cn giai on th hai li i hi thc hin mt hin tng thc, p ng vi nhng yu cu cho, ngha l tr li cu hi: lm th no? Tng ng vi hai trng hp trn l hai bi tp sng to: bi tp nghin cu v bi tp thit k ch to. Th d: vi ti lc tc dng ln vt chuyn ng trn u, c th a ra hai bi tp sng to sau: Bi tp nghin cu: Mt ming g nh t ra mt a trn nm ngang. Cho a quay t t quanh mt trc xuyn qua tm a vi vn tc gc tng t t. n mt lc no , ming g b vng ra khi a. Gii thch ti sao? Bi tp thit k: Hy thit k mt thit b trong s dng trng lc vi t cch l mt lc hng tm gi cho mt vt chuyn ng trn u trong mt mt phng nm ngang. 3.3. HNG DN HC SINH GII QUYT VN TRONG DY HC VT L Hot ng nhn thc ca con ngi ch thc s bt u khi con ngi gp phi mu thun: mt bn l trnh hiu bit ang c, bn kia l nhim v mi phi gii quyt mt vn m nhng kin thc, k nng c khng . gii quyt c nhim v nhn thc mi, khc phc c mu thun trn th phi xy dng kin thc mi, phng php mi, k nng mi. Nh vy, hot ng nhn thc ca hc sinh trong hc tp thc cht l hot ng gii quyt vn nhn thc. trn, chng ta kho st mt s phng php nhn thc c dng ph bin trong hc tp vt l, mi phng php nhn thc thch hp cho mt s trng hp c th trn con ng hot ng sng to v chng lun lun c s dng phi hp, h tr ln nhau. Tuy nhin, cho vic s dng cc phng php trong qu trnh t chc hot ng nhn thc ca hc sinh t hiu qu, ta cn nghin cu mt s nt chung ca qu trnh t chc, hng dn hc sinh gii quyt vn . Trn c s , c th nh hng cho vic la chn phng php nhn thc thch hp gii quyt vn . Qu trnh hc tp s l qu trnh lin tip gii quyt cc vn hc tp.

3.3.1. T chc tnh hung c vn T chc tnh hung c vn thc cht l to ra hon cnh hc sinh t thc c vn cn gii quyt, c nhu cu, hng th gii quyt vn , bit c mnh cn phi lm g v s b xc nh c lm nh th no. Cn thit k mi bi hc thnh mt chui tnh hung c vn lin tip, c sp t theo mt trnh t hp l ca s pht trin vn cn nghin cu, nhm a hc sinh tin dn t ch cha bit n bit, t bit khng y n bit y v nng cao dn nng lc gii quyt vn ca hc sinh. Quy trnh t chc tnh hung c vn trong lp c th gm cc giai on chnh sau: - Gio vin m t mt hon cnh c th m hc sinh c th cm nhn c bng kinh nghim thc t, biu din mt th nghim hoc yu cu hc sinh lm mt th nghim n gin lm xut hin hin tng cn nghin cu. - Gio vin yu cu hc sinh m t li hon cnh hoc hin tng bng chnh li l ca mnh theo ngn ng vt l. - Gio vin yu cu hc sinh d on s b hin tng xy ra trong hon cnh m t hoc gii thch hin tng quan st c da trn nhng kin thc v phng php c t trc (gii quyt s b vn ). - Gio vin gip hc sinh pht hin ch khng y ca h trong kin thc, trong cch gii quyt vn v xut nhim v mi cn gii quyt (di dng cu hi, nu r nhng iu kin cho v yu cu cn t c). Nh vy, tnh hung c vn xut hin khi hc sinh thc c r rng ni dung, yu cu ca vn cn gii quyt v s b nhn thy mnh c kh nng gii quyt vn , nu c gng suy ngh v tch cc hot ng. 3.3.2. Cc kiu hng dn hc sinh gii quyt vn Da theo nhng cch m cc nh bc hc thng dng gii quyt cc vn khoa hc k thut, c th c nhng kiu hng dn hc sinh gii quyt vn sau: Hng dn tm ti quy v kin thc bit, phng php bit; hng dn tm ti sng to tng phn; hng dn tm ti sng to khi qut.

1. Hng dn tm ti qui v kin thc, phng php bit Cc nh lut vt l rt n gin, nhng biu hin ca chng trong thc t li rt phc tp. Cc nh lut vt l thng pht biu ln cc mi quan h trong iu kin l tng, hin tng ch b chi phi bi mt nguyn nhn, nhng hin tng thc t thng li b chi phi bi nhiu nguyn nhn tc ng ng thi hoc din bin nhanh theo nhiu giai on, mi giai on c mt nguyn nhn nhng ta ch quan st thy giai on cui cng. Hng dn tm ti qui v kin thc, phng php bit c ngha l: thot mi tip xc vi vn cn gii quyt, khng thy ngay mi quan h ca n vi nhng ci bit, khng th p dng ngay mt quy tc, mt nh lut hay mt cch lm bit m cn phi tm ti bng phng php phn tch, tng hp, so snh tm ra du hiu tng t vi ci bit. Kiu hng dn ny thng gp khi hc sinh vn dng kin thc bit nhng cha c phng php, quy trnh hu hiu. C ba trng hp ph bin sau: a) Hng dn hc sinh din t vn cn gii quyt bng ngn ng vt l Nhiu khi ngn ng s dng trong i sng hng ngy khng ging nh ngn ng dng trong cc nh lut, quy tc vt l. Nu khng chuyn c sang ngn ng vt l th khng th no p dng c nhng nh lut, qui tc bit. V d: Gii thch v sao ngi trn xe ang chy hm phanh t ngt, ngi li ng v trc. Mi nghe khng thy c nh lut vt l no ni n xe ang chy ng v hm phanh t ngt. Nu phn tch k ngha ca cc cm t ny, hc sinh d nhn ra du hiu quen thuc ca qun tnh: Xe ang chy c ngha l ngi ang chuyn ng cng xe, hm phanh t ngt c ngha l xe dng li t ngt, ngi ng v trc c ngha l ngi tip tc chuyn ng v pha trc so vi xe. Hiu theo ngn ng vt l nh th, hc sinh s gii thch c hin tng nh sau: Xe c lc hm lm cho n gim vn tc t ngt v dng li, cn ngi ang chuyn ng khng b lc no tc dng nn tip tc chuyn ng thng u v qun tnh, b vng i v pha trc xe, do ngi ng v pha trc.

b) Hng dn hc sinh phn tch mt hin tng vt l phc tp b chi phi bi nhiu nguyn nhn thnh nhng hin tng n gin, ch b chi phi bi mt nguyn nhn, mt nh lut bit V d: Mt hn bi c th khng c vn tc ban u trn mt mng nghing t mt cao h. Xung n cui mng nghing, bi tip tc i ln mt mng hnh trn trong mt phng thng ng c bn knh R. Tm cao h ti thiu cn phi th bi n c th i qua v tr cao nht ca vng trn m khng chm vo vng. Coi ma st khng ng k. y l mt bi tp mi d on mt hin tng xy ra trong nhng iu kin xc nh m hc sinh cha gp bao gi. Vic bi c th i qua v tr cao nht ca vng trn ph thuc vo hai yu t: c vn tc v cn thit cao 2R v c lc hng tm gi cho bi trn qu o trn. Vic hng dn hc sinh l nhm gip h pht hin ra hai yu t m lc u h khng nhn thy c. Gio vin c th t nhng cu hi nh sau: - Bi mun chuyn ng trn qu o trn vi vn tc v th phi c iu kin g? (Phi c lc hng tm tc dng ln bi ph hp vi cng thc Fht=
mv 2 ). R

- im cao nht ca vng trn, c nhng lc no tc dng ln bi v lc hng tm ti im ny tnh th no ? (C trng lc P=mg v phn lc N ca vng trn. Hai lc ny u hng vo tm nn Fht=mg+N). - Vn tc v ca bi do u m c? (do bi c th t cao h xung, sau tip tc i ln). - nh lut no chi phi s bin i vn tc ca bi khi thay i cao h? (nh lut bo ton c nng: C nng ca bi im c th bng c nng ca bi im cao nht ca vng trn). mgh=mg.2R+ 2g(h-2R)=v2.
mv 2 2

- Khi bi khng chm vo vng trn im cao nht th phn lc ca vng trn tc dng ln bi c gi tr l bao nhiu? Do lc hng tm lc ny l bao nhiu? (N=0, do Fht=mg). Cui cng, p dng iu kin ca chuyn ng trn u, suy ra: Fht=mg=
mv 2 R

Rg=v2=2g(h-2R) h=
5R . 2

c) Hng dn hc sinh phn chia qu trnh din bin ca hin tng thnh nhiu giai on, mi giai on tun theo mt qui lut xc nh bit V d: Mt con c nh c th trong mt ng thu tinh di ng y nc. Dng n cn un nng phn trn gn ming ng cho n khi nc phn ny si ln, ta thy c vn bi li di. Gii thch ti sao? Lc u, hc sinh rt l lng trc hin tng xy ra v c li c th sng trong nc si. Nhng xt k s thy iu ph hp vi nhng qui lut, nhng tnh cht ca vt th m hc sinh bit. Gio vin c th hng dn hc sinh phn tch din bin ca hin tng ny nh sau: - C sng c v nc phn di ng cha nng ln, trong khi nc ming ng b un si. Vy nc c tnh cht g m trn mt th nc si, cn di nc vn lnh ? (Nc dn nhit km). - Nc c th truyn nhit bng nhng cch no? y, c nhng hnh thc truyn nhit no? (Dn nhit v i lu. y, khng c i lu v nc nng nh trn mt nc khng chm xung di, cn nc di lnh trng lng ring ln khng ni ln c). - Thu tinh c tnh cht g m un nng trn ming nhng di y vn lnh? (Dn nhit km). - Nu un lu th c c sng c khng? V sao? Tm li, qua nhng gi trn, hc sinh s hnh dung thy c din bin ca hin tng nh sau: u tin un nng phn trn ca ng th c ng v nc

 phn ny u nng ln. Nhit thu c y s truyn xung di, nhng ng thu tinh v nc u dn nhit km, truyn nhit chm, cho nn tuy phn trn si m phn di vn cn lnh. Bi th, c vn sng. Nu un lu hoc dng ng bng kim loi dn nhit tt th phn di s mau chng b nng ln v c s cht. Ba kiu hng dn tm ti qui v kin thc, phng php bit nu trn c tc dng rt tt chun b cho hc sinh tm ti sng to, v trc khi sng to ra ci mi thng thng ngi ta phi s dng tt c nhng ci bit m khng thnh cng. 2. Hng dn tm ti sng to tng phn Kiu hng dn ny thng c s dng khi nghin cu ti liu mi, hc sinh c giao nhim v pht hin nhng tnh cht mi, nhng mi lin h c tnh qui lut m trc y hc sinh cha bit hoc cha bit y . y, khng th hon ton s dng nhng kin thc bit, khng c con ng suy lun lgic suy ra t ci bit m i hi s sng to thc s, mt bc nhy vt trong nhn thc. Cc nh khoa hc cho rng: trong tnh hung ny, trc gic ng vai tr quan trng. Bng trc gic (da trn kinh nghim v vn hiu bit), nh khoa hc d on mt cu tr li, mt gii php cho vn t ra ri tm cch kim tra tnh ng n ca d on (gi thuyt) bng thc nghim. Rn luyn trc gic khoa hc cho hc sinh l iu kh khn, gio vin khng th ch ra cho hc sinh con ng i n trc gic m t hc sinh phi thc hin nhiu ln c kinh nghim, khng ai c th lm thay c. Tuy nhin, gio vin c th to iu kin thun li cho hc sinh tp dt nhng bc nhy , bng cch phn chia mt bc nhy vt ln trong khoa hc thnh nhng bc nh nm trong vng pht trin gn ca hc sinh. Sau khi c rn luyn nhiu ln, hc sinh s tch lu c kinh nghim, c s nhy cm pht hin, xut c gii php mi vt qua kh khn. Thng thng, trong khi tm ti gii quyt mt vn mi, hc sinh khng phi l hon ton b tc ngay t u hoc b tc trong ton b tin trnh gii quyt vn . Trong khi lp lun gii quyt vn c nhiu phn s dng

nhng kin thc c, phng php c thnh cng, ch n mt phn no mi b tc, i hi phi tm ci mi thc s. V d: Khi nghin cu nh lut bo ton c nng lp 10, hc sinh bit cch tnh ng nng v th nng ca vt khi chuyn ng trong trng trng lc v bit rng: Khi vt ri, th nng gim v ng nng tng. Vn mi t ra l: trong qu trnh vt ri, c th nng v ng nng u bin i, vy c i lng no bo ton hay khng? Trong nhng kin thc m hc sinh bit, cha c kin thc no ni ti iu ny. Nhng v hc sinh bit: trong khi mt vt ri th th nng gim v ng nng tng ln, nn c th d on l : Tng ng nng v th nng ca vt khng i. Lm th no bit d on ng hay khng? Hc sinh bit qui lut ca s ri t do nn cng bit cch tnh vn tc ca vt ri t do khi n ri mt cao h, do tnh c gi tr ca ng nng, th nng ca vt mi v tr v tng ca chng. Hc sinh thc hin cc php bin i bit v i n kt lun mi: Tng ng nng v th nng ca vt khng i khi vt chuyn ng trong trng trng lc. Kt lun ny c rt ra bng suy lun l thuyt, cn phi kim tra bng thc nghim. Tuy nhin, vic b tr th nghim kim tra rt phc tp do vic o vn tc tc thi ca vt cui on ng ri. Bi th, gio vin gii thiu cho hc sinh th nghim trn my Attut nhm kim tra kt lun trn. Th nghim ny ch c th thc hin c trong mt bi th nghim thc hnh. Hc sinh bit c hai trng hp lc th trong c hc l trng lc v lc n hi. Vy mt vn mi t ra l: liu nh lut bo ton c nng c ng cho trng hp vt chuyn ng di tc dng ca lc n hi khng? Do s tng t gia trng lc v lc n hi (u l lc th) nn c th d on l: nh lut bo ton c nng cng ng cho trng hp lc n hi. Lm th no kim tra c d on ny? lp 10, hc sinh cha bit cch tnh cng ca lc n hi (F=-kx) do lc n hi bin i theo dn, nn ca l xo. V th, hc sinh cng cha tnh c ng nng v th nng ca vt mi v tr ca con lc l xo. y, hc sinh khng p dng c phng php dng cho trng hp

trng lc, m cn phi c mt cch lm khc, l s dng phng php thc nghim. Gio vin hng dn hc sinh t d on nu, suy ra h qu l: Khi khng c ma st, con lc l xo s dao ng mi mi gia hai im A v B i xng vi v tr cn bng O. Sau , phi lm th nghim kim tra h qu ny. Vic b tr mt con lc lo xo nm ngang khng c ma st l mt vic rt kh, hc sinh c th ra c nhng phng n lm gim ma st nhng khng c hiu qu, dao ng ca con lc l xo mau chng b tt dn. Gio vin phi gii thiu mt thit b c bit (m khng kh) mi c trng ph thng lm gim ma st trit v cho vt dao ng trn m khng kh. Th nghim chng t h qu trn l ng. Nh vy, ta khng nh c: nh lut bo ton c nng c ngha tng qut, ng cho c hai trng hp lc th trong c hc l trng lc v lc n hi. 3. Hng dn tm ti sng to khi qut kiu hng dn ny, gio vin ch hng dn hc sinh xy dng phng hng chung gii quyt vn , cn vic vch k hoch chi tit v thc hin k hoch hc sinh t lm. Kiu hng dn ny i hi hc sinh khng nhng tnh t lc cao m cn phi c vn kin thc, k nng, k xo vng vng v c mt s kinh nghim hot ng sng to. Ni cch khc,kiu hng dn ny p dng cho i tng hc sinh kh v gii. Trong iu kin khng tch nhng hc sinh kh ra thnh mt lp ring, gio vin vn c th s dng kiu hng dn ny kt hp vi kiu hng dn tm ti sng to tng phn. Hc sinh kh th c th tch cc tham gia tho lun ngay t khi xc nh phng hng v lp k hoach tng th, cn hc sinh yu hn th tham gia vo gii quyt tng phn c th ca k hoch . V d: Khi nghin cu knh hin vi, hc sinh bit c th dng knh lp quan st nh o phng i ca nhng vt nh. Vn mi xut hin l: phng i gc ca knh lp khng vt qu c 25, vy phi lm th no c th t c phng i gc ln hn na quan st c nhng vt rt nh (t

bo, vi khun)? R rng l phi dng bin php mi: phng i ln th hai qua mt thu knh, thu c nh o cui cng nhiu ln ln hn l dng knh lp. Gio vin hng dn hc sinh nh li nhng cch khc nhau phng i nh bng thu knh v yu cu hc sinh xut gii php. Hc sinh c th xut hai gii php sau: - Dng knh th nht l knh lp cho nh o phng i, ri dng mt thu knh hi t th hai nh mt knh lp th hai phng i nh ln mt ln na. - Dng mt thu knh hi t cho mt nh tht phng i ln ln th nht, sau dng mt thu knh hi t th hai nh l mt knh lp thu c nh o c phng i ln ln th hai. Tip theo, gio vin yu cu hc sinh t lc dng cch v hnh to nh qua h thu knh ni trn, phn tch u nhc im ca hai gii php v chn ly gii php c li hn. Hc sinh t lc thc hin cng vic dng hnh v tho lun v kt qu thu c. 3.3.3. V d v bi hc theo kiu dy hc gii quyt vn Ta hy xt bi hc v lc y Acsimet- s ni ca cc vt (lp 7). Bi hc ny c chia thnh mt chui nhiu tnh hung c vn lin tip v s dng nhiu phng php nhn thc khc nhau gii quyt vn hc tp. Mc d hc sinh lp 7 cha c hc tng minh cc phng php nhn thc, nhng gio vin th cn phi bit r mnh s dng phng php no lm cho ng v rn luyn cho hc sinh quen dn. 1. Tnh hung 1 Gio vin yu cu hc sinh nu ln nhng hin tng xy ra khi ta th cc vt khc nhau vo nc (hn , ci l, ci thuyn st, ci kim khu, ming xp v ming st cng th tch). Vn t ra l: khi ta nhng cc vt khc nhau vo nc, c vt chm xung, c vt li ni ln. Thng thng th vt nng chm xung, vt nh ni ln, nhng c nhiu trng hp, vt nh li chm xung, cn vt nng li ni ln. Ti sao? (tnh hung ti sao).

Tnh hung ny phc tp, nu ln mt vn ln, khng th gii quyt ngay c nn hc sinh lng tng. Gio vin cn phi phn chia vn cn gii quyt ra thnh nhng vn nh hn. 2. Tnh hung 2 Gio vin nhc li iu bit l: Cc vt u chu tc dng ca trng lc lm vt ri t trn xung di. Khi th mt ming xp vo chu nc, ti sao ming xp khng ri xung y chu? C lc no tc dng ln ming xp? Bng kinh nghim hng ngy, hc sinh d dng pht hin c l: nc y vt ln, ngha l nc tc dng mt lc ln vt, lc ny hng thng ng t di ln trn. Khi ta th mt cc st vo chu nc, cc st tip tc ri trong nc chm xung y chu. trng hp ny, nc c tc dng mt lc ln vt khng? Lm th no bit c? Mun bit c lc ca nc tc dng ln vt khng, ta phi tm cch o lc . Hc sinh bit cch dng lc k o lc, nhng y khng o c trc tip lc y ca nc ln vt. Ta phi tm mt cch o gin tip nh th no? (Tnh hung pht trin). - Vn : lm th no chng t c rng: C lc y ca nc tc dng ln mt vt nhng trong n v o lc bng cch no? - Kiu hng dn gii quyt vn : hng dn tm ti sng to tng phn, s dng phng php thc nghim. Treo vt u di lc k. Khi cha nhng vt vo nc, lc k ch trng lc ca vt ( lp 7, cha phn bit trng lc v trng lng). Khi nhng vt vo nc, lc k ch mt lc nh hn trng lc. iu chng t mt lc y ca nc t di ln, lc k ch hiu s ca hai lc : Flk=P-FA. Lc y ca nc tc dng ln vt hng t di ln trn c gi l lc y Acsimet. 3. Tnh hung 3 Ta tip tc i su hn na, xem xt lc y Acsimet ph thuc vo nhng yu t no? (tnh hung pht trin). - Vn : hy xc nh ln ca lc y Acsimet ph thuc vo nhng yu t no?

- Kiu hng dn gii quyt vn : hng dn tm ti sng to tng phn, s dng phng php thc nghim. Ln lt kim tra cc d on m hc sinh c th nu ra: lc y Acsimet ph thuc vo th tch ca vt, vo trng lng ring ca vt, vo trng lng ring ca cht lng, rt ra kt lun v s ph thuc ca lc y Acsimet vo th tch ca vt chm trong cht lng (th tch ca khi cht lng b vt chim ch) v vo trng lng ring ca cht lng. Kt qu ca vic gii quyt vn dn ti ni dung nh lut Acsimet. Mt khc, v hc sinh bit tnh p sut ca cht lng tc dng ln mt c din tch S nhng trong cht lng c trng lng ring d su h: p=dh, nn gio vin c th yu cu hc sinh xut pht t cng thc ny rt ra cng thc tnh ln ca lc y Acsimet. y, gio vin s dng kiu hng dn tm ti qui v kin thc, phng php bit. Gio vin hng dn hc sinh phn tch hin tng rt ra kt lun: lc y Acsimet bng hiu s ca cc p lc m cht lng tc dng ln mt di v mt trn ca vt (ch xt trng hp n gin vt c hnh dng khi lp phng). 4. Tnh hung 4 Nh ta bit trn, mt vt nhng trong cht lng s chu tc dng ca hai lc: trng lc v lc y Acsimet. Ta bit cch xc nh hai lc . Vy ta quay tr li vn c nu ln t u: nhng mt vt trong cht lng, khi no th vt ni ln, chm xung hay l lng trong cht lng? (tnh hung pht trin). - Vn : so snh trng lc v lc y Acsimet tm xem mt vt nhng trong cht lng khi no th ni ln, chm xung hay l lng trong cht lng? - Kiu hng dn gii quyt vn : hng dn tm ti qui v kin thc, phng php bit. Gio vin yu cu hc sinh nhc li kin thc c: khi vt chu tc dng ca hai lc cng phng, ngc chiu nhau F1 v F2 th c nhng kh nng chuyn ng no ca vt, nu ln ca hai lc ny thay i?

Hc sinh vn dng qui tc hp lc ca hai lc cng phng, ngc chiu tm hp lc. T , suy ra hng chuyn ng ca vt (ng yn, ni ln hay chm xung). 5. Tnh hung 5 Ta bit trn: mt vt nhng vo trong cht lng th chu tc dng ca lc y Acsimet. Ta li bit: Ging nh cht lng, cc cht kh cng gy ra p sut trong lng chng. Vy mt vt nhng trong cht kh, chng hn trong khng kh, c chu tc dng ca lc y Acsimet t cht kh ln n khng? (tnh hung pht trin). - Vn : mt vt t trong khng kh c chu tc dng ca lc y Acsimet ging nh vt nhng trong cht lng khng? - Kiu hng dn gii quyt vn : hng dn tm ti sng to tng phn, s dng phng php tng t. Da trn s tng t ca cht lng v cht kh trong vic gy ra p sut trong lng chng, suy ra d on: mt vt t trong khng kh cng chu mt lc y Acsimet bng trng lng ca khi khng kh b vt chim ch. T d on ny, suy ra h qu: vt ni ln hay ri xung trong khng kh cng tu thuc vo mi tng quan v ln gia lc y Acsimet v trng lc tc dng ln vt. Gio vin nu ln v d khng nh h qu v cng l khng nh d on trn: qu bng cao su ri xung t do trng lc ln hn lc y Acsimet, qu bng bay, kh cu cha cht kh (v d cha kh h li) c trng lng ring nh hn trng lng ring khng kh nn ni trong khng kh. Chng 4

GIO DC T TNG TRONG DY HC VT L

Gio dc t tng, o c lun l nhim v hng u ca nh trng ph thng. Ni dung ch yu ca gio dc t tng bao gm hai mt: gio dc th gii quan v gio dc nhn sinh quan. Th gii quan bao gm nhng quan im v s tn ti v vn ng ca th gii khch quan, cn nhn sinh quan l quan im, thi ng x ca mi ngi trong cng ng x hi. Th gii quan v

nhn sinh quan s ch o hnh vi ca mi ngi khi tip xc vi t nhin v x hi. C th gii quan ng n, con ngi s hnh ng ph hp vi qui lut ca t nhin, nn c th lm cho hin tng t nhin din ra theo chiu hng c li cho con ngi. Bn thn con ngi cng l mt thc th khch quan vn ng v pht trin c qui lut; cho nn, th gii quan ng n gip cho thi ng x gia con ngi vi nhau ng n. Ngc li, nhn sinh quan ng n khng ch dng li thi ng x gia con ngi vi nhau m cn nh hng cho con ngi trong vic khai thc t nhin phc v li ch ca mnh. Mi mn hc u phi thc hin c hai mt ca gio dc t tng. Tuy nhin, do c im ca mi mn hc m ni dung gio dc v cch lm c th khc nhau. Mn vt l trng ph thng c nhiu iu kin thun li gio dc th gii quan khoa hc cho hc sinh, ta cn phi bit tn dng kh nng . 4.1. GIO DC TH GII QUAN KHOA HC 4.1.1. Ni dung th gii quan khoa hc trong gio trnh vt l Th gii quan khoa hc hin i thc cht l th gii quan duy vt bin chng, bao gm cc vn v s tn ti ca vt cht, mi quan h gia vt cht v thc v cc quy lut tng qut ca s vn ng ca vt cht. Trong dy hc vt l trng ph thng, ta khng a ra tng minh nhng khi nim, quan nim trit hc v cc vn trn, nhng c nhiu c hi a ra cc c s thc tin ca nhng quan nim trn, lm cho hc sinh cm nhn c v tin tng s ng n ca cc bng chng thc tin, gp phn hnh thnh nhng quan nim trn. 1. Th gii vt cht tn ti khch quan Vt l hc l mt mn hc nghin cu v t nhin. Vic u tin l phi quan st t nhin, nhn bit s tn ti ca th gii t nhin bng cc gic quan ca mnh. Tip theo l phi xy dng nhng khi nim vt l phn nh nhng thuc tnh bn cht ca th gii khch quan. Khoa hc vt l xy dng trn nhng khi nim . Nhng cc khi nim vt l u c tnh cht khi qut v tru tng. Bi vy, ngay t khi hc nhng khi nim u tin v vt l, phi ch lm sng t c s thc tin, ngun gc vt cht ca cc khi nim.

Th d nh: khi xy dng khi nim lc, cn lun lun ch lm ni bt lc l i lng c trng tng tc gia vt ny vo vt khc". Khi ni rng: c mt lc tc dng ln vt A th c ngha rng: chc chn phi c vt B (mt thc th vt cht) thc hin tc dng . Trong mi trng khi ni c lc tc dng, ta u phi ch ra c vt tc dng . iu ny s lm cho hc sinh ngy cng tin tng l: khng c lc phi vt cht. Ngy nay, nh c cc phng tin hin i, ta c th quan st thy nhng thc th vt l m trc y ta ch phng on v s tn ti ca chng. Th d: bng knh hin vi in t, ta trng thy cc phn t ca nhiu cht. 2. S pht hin ra mt dng tn ti th hai ca vt cht s gp kh khn hn, bi v ta khng nhn bit c trng trc tip bng cc gic quan. Ta ch c th cn c vo mt s tnh cht c bit ca trng m phn on v s tn ti ca n. Th d nh: cn c vo lc tc dng ln mt in tch t ti mt im trong khng gian m nhn bit rng ti im , c tn ti mt in trng, hoc l mt ht in tch t trong mt in trng s chuyn ng v thu c nng lng. Nng lng do in trng truyn cho n. Nng lng gn lin vi vt cht, l mt biu th ca s tn ti ca vt cht. 3. Vt cht vn ng khng ngng Vt l hc kho st cc hin tng trong t nhin. C th ch cho hc sinh bit rng: mi hin tng vt l u do s chuyn ng v tng tc ca cc phn t vt cht m sinh ra. Khng c vt no tuyt i ng yn, chuyn ng vn l thuc tnh c hu, lun gn lin vi vt th. Ngay c khi ta thy mt nc trong chu yn lng th thc ra ang din ra mt s bin i qua li gia nc v hi nc, lun lun c s chuyn ng theo hai chiu tri ngc nhau ca cc phn t nc qua mt thong ca nc. 4. S vn ng c qui lut ca th gii vt cht S vn ng c qui lut ca th gii vt cht tuy rt a dng, mi thot nhn c v hn n, ngu nhin, nhng thc ra u tun theo nhng qui lut xc nh v rt n gin. Hu ht cc hin tng nghin cu trong gio trnh vt l u dn n cc nh lut vt l hay dn n nhng nhn xt c tnh qui lut

khch quan. Th d nh: hin tng ri ca cc vt quanh ta xy ra rt phc tp v rt khc nhau nh hn , ci l, ci nt chai, git ma Th nhng, tt c cc vt ri li tun theo mt nh lut rt n gin: khi sc cn ca mi trng khng kh khng ng k so vi trng lng ca vt th cng mt ni, cc vt u ri vi cng mt gia tc. Cc nh lut vt l do con ngi xy dng ln phn nh nhng qui lut ca t nhin. S phn nh ng n u, chnh xc n u l do trnh con ngi. Bi vy, qui lut ca t nhin tn ti vnh vin, trong khi nhng nh lut do con ngi xy dng ln th c th thay i ngy cng phn nh ng hn qui lut ca t nhin, ngy cng tin dn hn n chn l khch quan. 5. Nhiu hin tng vt l l nhng biu hin c th ca nhng qui lut bin chng ca s vn ng v pht trin ca th gii vt cht Trc ht, trong gio trnh vt l, c nhiu dp ch cho hc sinh thy rng: cc hin tng vt l lun lun c lin quan v ph thuc ln nhau. Trong mt hin tng vt l thc, khng ch c mt dng chuyn ng ca vt cht, mt qui lut chi phi m thng l c nhiu dng chuyn ng cng tn ti, nhiu mi quan h, nhiu nh lut cng tc ng. Do , cc nh lut vt l thng rt n gin nhng biu hin ca chng trong thc t li rt phc tp. Chng hn nh: hin tng nhit c lin quan n s c xt ca cc vt v m chuyn ng nhng thc cht, nguyn nhn su xa ca hin tng nhit l do chuyn ng ca cc phn t to thnh vt, chuyn ng ca cc phn t cng l mt loi chuyn ng c hc. Trong hin tng gin n v nhit, chuyn ng hn lon ca cc phn t li chuyn ho thnh chuyn ng theo mt hng xc nh cu vt th. Cng chnh trong hin tng gin n , mt cht kh va tun theo nh lut p sut, va tun theo nh lut v tng th tch ca lng kh. Thc ra, nhng bin lun xy ra ng thi, chng ta tch ra tng mt cho d nghin cu m thi. Nhng bin i v cc tnh cht vt l ca vt cht va c giai on n nh ch c bin i v lng, va c giai on t bin v cht. Trong dy hc vt l trng ph thng, gio vin c nhiu c hi ch ra cho hc sinh bng

chng v qui lut nhng bin i dn dn v s lng dn n nhng bin i nhy vt v cht lng. Th d nh: trong qu trnh nhit, s tng nhit dn dn lm cho vt nng ln, n mt mc no dn n kt qu lm thay i hn trng thi cu to (si, ng c). Trong thang sng in t, s tng dn v s lng ca di bc sng, n mt gii hn no , sng in t s c mt tnh cht khc hn (th d nh: t nh sng thy c chuyn sang khng trng thy c, nhng li c kh nng m xuyn rt mnh). Quy lut mu thun thng nht cng th hin rt r rng trong nhiu hin tng vt l: cc bc v cc nam c nhng tnh cht tri ngc nhau nhng li lun lun tn ti trong mt thanh nam chm. in tch dng v in tch m lun tn ti cng nhau trong mt nguyn t, m bo cho s ton vn ca mt nguyn t. Lc v phn lc tuy l ngc nhau nhng lun xut hin ng thi trong mi tng tc Trong nhiu trng hp, gio vin c th ch cho hc sinh thy rng: s u tranh gia hai mt i lp trong mu thun l ng lc thc y s pht trin ca hin tng. Th d nh: nhit nng chy, c hai qu trnh c lp cng tn ti: nng chy v ng c. Nu ta cung cp thm nhit cho vt th th qu trnh nng chy s chim u th v vt rn chuyn sang trng thi lng; ngc li, nu to iu kin cho nhit ta ra mi trng ngoi, vt s tr v trng thi rn. Nh vy, con ngi bng tc ng ca mnh c th to iu kin mt ny hay mt kia ca mu thun chim u th, lm cho hin tng din ra theo chiu hng c li cho con ngi. 6. nh lut bo ton v chuyn ho nng lng chim mt v tr quan trng trong th gii quan khoa hc hin i. nh lut c tnh cht tng qut, p dng cho mi qu trnh bin i trong t nhin. l mt trong nhng c s u tin nh gi s ng n ca nhng pht minh vt l mi. nh lut ny cng l s phn nh tnh thng nht ca cc dng chuyn ng khc nhau ca vt cht. nh lut bo ton v chuyn ho nng lng c hnh thnh dn dn trong nhiu giai on ca gio trnh vt l. T tng ca nh lut ny c pht trin mt cch tun t qua vic kho st cc hin tng thuc nhiu lnh vc. Trong dy hc vt l, c bit cn nhn mnh n hai kha cnh c bn sau:

- nh lut ny biu hin ca c tnh khng t sinh ra v cng khng t mt i ca chuyn ng ca vt cht, ch c s chuyn ho t dng ny sang dng khc. Mi dng nng lng u gn vi mt dng chuyn ng ca vt cht. - S chuyn ho nng lng t dng ny sang dng khc khng mt i ca n chnh l mt biu hin ca s bo ton vt cht. nh lut ny biu hin trong mi tng tc ca cc phn t vt cht, trong mi hin tng t nhin. 7. Hnh thnh quan im v tnh c th nhn thc c th gii vt cht y l mt vn rt quan trng, to ra lng tin vng chc nhng tnh cht v qui lut ca t nhin m con ngi pht hin ra. Thiu lng tin th kh c th tip tc con ng nghin cu t nhin m loi ngi ang theo ui, cng nh kh c th s dng nhng qui lut tm c ci to thin nhin, phc v li ch ca con ngi. hnh thnh c quan im ny cho hc sinh, cn phi dn dn lm sng t nhng vn sau: a) Thc tin l ngun gc tri thc ca chng ta, ng thi cng l tiu chun nh gi xem nhng tri thc tru tng m chng ta thu c c phi l chn l khng. Nhng qui lut ca t nhin tc ng khng ph thuc vo mun ca con ngi (c tnh khch quan), nhng con ngi c th nhn thc c nhng tnh cht v qui lut ca t nhin bng t duy ca mnh. Ch c mt cch duy nht bit xem s nhn thc c ng khng bng cch i chiu, vn dng kin thc thu c vo thc tin. b) Nhn thc l mt qu trnh khng ngng chuyn t ch cha y n ch y hn, t mt chn l tng i (trong mt phm vi hp) sang mt chn l tng i khc rng hn, y hn, tin dn n chn l tuyt i ca t nhin. Mi mt khi nim, nh lut vt l do con ngi xy dng ln u ch phn nh c mt mt no ca t nhin, trong gii hn hiu bit hin nay ca con ngi. Th gii t nhin l v tn, khng bao gi ta c th i n chn l cui cng. Tuy nhin, nhng iu m khoa hc hin nay t c l hon ton ph hp vi thc tin ta ang sng v v th n c ngha ln lao i vi cuc sng ca con ngi. Tuy nhin, khoa hc vt l thc s ch mi c hnh thnh trong khong 400 nm nay, l mt thi gian rt ngn so vi lch s loi ngi v so

vi tng lai lu di. Do , s hin bit ca chng ta v t nhin cn hn ch, cn nhiu hin tng m ta cha hiu c nguyn nhn ca chng, qui lut ca chng v cng c c cc hin tng m ta cha quan st, nhn bit c do c s hn ch ca cc gic quan ca chng ta. Nhng phng tin, dng c k thut mi do con ngi ch to ra s gip ch lm tng rt nhiu kh nng quan st nhn bit ca chng ta, s gip pht hin ra nhiu iu m hin nay cn c coi l b n. c) Nhn thc lun lun l mt qu trnh c mc ch v c qui nh bi nhng nhu cu ca x hi. Qu trnh ny khng kt thc ch pht hin c nhng tnh cht, nhng qui lut ca t nhin tho mn s t m, mun hiu bit ca con ngi. S nhn thc khoa hc no cng nhm p dng kt qu ca n vo i sng, vo k thut sn xut, vo cc mt hot ng a dng ca con ngi, lm bin i th gii khch quan cho ph hp vi nhu cu ca con ngi. Theo ngha , vt l hc cng nh cc mn khoa hc khc mi c ngha ln lao, tr thnh mt lc lng sn xut trong i sng x hi. 4.1.2 Phng php thc hin ni dung gio dc th gii quan khoa hc 1. Th gii quan khoa hc phi c rt ra t chnh qu trnh nghin cu nhng kin thc vt l. Nhng kt lun thu c trong khi nghin cu vt l chnh l nhng trng hp ring lm ti liu, lm c s khi qut ho thnh nhng thnh phn ca th gii quan. Th d nh: nghin cu mt vi nh lut vt l th cha lm cho hc sinh nhn thc c tnh qui lut ca nhng hin tng t nhin, nhng sau khi kho st hng chc hin tng khc nhau trong thi gian di nhiu nm bc trung hc, hc sinh s nhn thc c c tnh ny ca th gii khch quan. n mt lc thch hp, khi hc sinh tch lu c tng i kin thc vt l v kinh nghim, gio vin c th gip h khi qut ln thnh mt nhn xt chung v tnh qui lut v vn dng cho cc lnh vc nghin cu mi. 2. Th gii quan khng ch l s hiu bit m cn l nim tin. Mun lm cho hc sinh tin nhng quan im ca ch ngha duy vt bin chng th khng

phi l ging gii, thng bo cho h nhng quan im tru tng m tt nht l cho hc sinh bng hnh ng ca mnh m pht hin nhng biu hin c th ca nhng quan im trong mi hin tng vt l. S chng kin tn mt nhng hin tng vt l din ra khng ph thuc vo mun ca mnh m lun tun theo nhng qui lut xc nh s hnh thnh c hc sinh lng tin vng chc hn l ging gii hng trm ln. Th gii quan cng l mt phm cht tm l ca con ngi, c hnh thnh, pht trin cng vi hot ng ca con ngi. Hc sinh bit rng: gio vin l ngi nm vng nhng tnh cht vt l, nhng nh lut vt l. Cho nn, trong trng hp gio vin vn dng mt nh lut vt l d on mt hin tng nhng hin tng li xy ra khng ng d on m khng hiu nguyn nhn v sao th dn n kt qu tai hi l: lm gim lng tin ca hc sinh tnh ph bin, khch quan ca nh lut . 3. Th gii quan l kt qu ca mt qu trnh nhn thc khi qut v tru tng mc cao hn i vi vic nhn thc cc tnh cht v nh lut vt l. Bi vy, mun lm cho hc sinh tin tng th gii quan nh tin tng mt chn l khch quan th gio vin cn lun lun tn dng nhng trng hp c th trong qu trnh nghin cu vt l chng t th gii quan ph hp vi thc t khch quan. Trong nhng trng hp c th, bng cch k chuyn lch s chng t cc nh khoa hc nh c th gii quan ng n m t c nhng thnh tu rc r trong cng tc nghin cu khoa hc. Th d nh: cho hc sinh tin tng rng hin tng t nhin tuy xy ra rt phc tp, a dng nhng vn tun theo nhng nh lut nht nh, gio vin khi hng dn hc sinh bt u nghin cu mt hin tng mi, th trc ht nn cho hc sinh quan st hin tng trong thc t vi tt c nhng s phc tp ca n; sau mi tm cch phn tch ra nhng hin tng n gin hn, xy ra trong nhng iu kin khng ch c, xc nh nguyn nhn trc tip ca hin tng . Nu ngay t u, gio vin cho hc sinh quan st hin tng trong mt trng hp n gin to ra phng th nghim th kh c th cho h tin tng tnh khi qut ca kt lun. 4.2. GIO DC NHN SINH QUAN

Nu nh th gii quan khoa hc gn cht vi ni dung khoa hc ca kin thc vt l, c hnh thnh v pht trin trong chnh qu trnh xy dng nhng kin thc vt l , th nhn sinh quan li l mt kt qu gin tip thng qua vic s dng nhng kin thc nhm phc v li ch ca con ngi. V vt l hc c rt nhiu ng dng trong mi mt hot ng ca con ngi nn c nhiu c hi gp phn gio dc cho hc sinh lng yu nc, thi i vi lao ng, i vi mi trng. 4.2.1. Gio dc lng yu nc Lng yu nc ca hc sinh bt ngun ngay t s gn b vi lng xm, qu hng, t tnh yu i vi ngi thn quen a phng mnh trong sut tui thiu nin cng chia x nhng nim vui hay nhng lo lng v i sng x hi, t lng kht khao xy dng qu hng t nc giu p, t lng t ho v nhng thnh tu lao ng, chin u bo v t quc ca dn tc. Vic gn lin kin thc vt l vi i sng, ch ra cho hc sinh thy c th em nhng kin thc vt l mi tip thu c ci thin cuc sng ca gia nh, ca a phng mnh s lm cho hc sinh thy ngha p ca vic hc tp vt l, thy gn b vi a phng. Th d nh: t nc ta cn ngho, lao ng chn tay cn ph bin th vic s dng cc my mc n gin gim nh s vt v v mt nhc l rt c ngha. Vic p dng nhng kin thc v thu tnh hc vo vic ti tiu nc trn rung ng, khai thc v phn phi nc sch trong sinh hot nng thn, min ni; vic sp t mng li in hp l trong nh, trong xm va m bo an ton, va chng hao ph tht thot, tit kim ngun nng lng qu gi khng nhng gip hc sinh pht trin tr tu m con lm ny sinh tnh cm vi qu hng, lng khao kht em kin thc ca mnh lm p cho cuc sng ngay trn a phng mnh . Trn con ng cng nghip ho, hin i ho t nc, vic a cc ng dng k thut ca vt l vo phc v sn xut v i sng din ra vi tc rt nhanh khp ni trn t nc ta, nhiu mt trong mt thi gian ngn theo kp s pht trin chung ca khu vc v trn th gii. iu chng t tinh thn lao ng cn c, sc sng to mnh m ca ngi Vit Nam, trong c th

h tr l nhng ngi c o to cn thn lm ch khoa hc k thut. Nhng thng tin v s pht trin cng nghip, a cng ngh mi vo sn xut nh in kh ho, pht trin h thng nh my thu in, pht trin mng li thng tin lin lc, ph sng truyn hnh khp t nc c th tm thy hng ngy qua nhng phng tin thng tin i chng. Vic a chng kp thi vo cc bi hc vt l s lm tng thm lng t ho v dn tc mnh, v th h tr Vit Nam ang em kin thc khoa hc xy dng t nc. Cng cn v c th gio dc cho hc sinh bit xt thng, cm ght nhng hnh ng hoc khng hiu bit kin thc vt l hoc c tnh p dng kin thc chm lo li ch ring, lm tn hi n li ch chung. Chng hn nh: vic cht ph rng ba bi lm cho nc ma t trn ni chy xung vi tc ln, gy l lt lm thit hi nghim trng v ngi v ca; o xi chn khai thc ct, lm l gch, xy nh c th lm r r, v v chn l ch p sut nc ln; vic dng thuc n khai thc thu sn lm hu dit mi trng sinh thi. Vic s dng cc thnh tu vt l sn xut v kh git ngi hng lot trong cc cuc chin tranh phi ngha trn th gii v chin tranh xm lc nc ta trc y cn phi c nhc n trong cc bi hc vt l v cc kin thc c lin quan n nhng v kh . Bi hc v v nm bom nguyn t xung Hirsima v Nagadaki Nht Bn nm 1945 cn phi lm cho thanh thiu nin mi mi ghi nh lun cnh gic, u tranh ngn chn nhng vic tng t. 4.2.2. Gio dc thi i vi lao ng Thi i vi lao ng ca mi c nhn gp phn xy dng cng ng l mt trong nhng tiu chun phm hnh ca con ngi trong x hi mi. Trc ht l tnh tch cc c nhn, tinh thn trch nhim trong lao ng. iu cn c thng xuyn rn luyn trong qu trnh hc tp, bng cch tng cng hot ng t lc ca hc sinh, khuyn khch s suy ngh sng to, s kin tr, nhn ni khc phc kh khn hon thnh nhim v hc tp. Vic phn cng cng vic, phi hp hnh ng trong cc nhm hc tp, nhm th nghim v n c ln nhau thc hin phn vic ca mi ngi l mt bin php c hi qu gio dc tinh thn cng ng trch nhim trong lao

ng, rt cn chun b cho hc sinh tham gia vo cc qu trnh sn xut hin i. Vic gii thiu cho hc sinh nhng ng dng mi ca kin thc vt l ch to ra nhng my mc, thit b hin i, lm tng nng sut lao ng, cht lng sn phm ln nhiu ln l mt cch nhc nh hc sinh rng: th k 21 l th k ca tr tu, ca cht xm. Sang th k 21, khng th lao ng sn xut c hiu qu, c nng sut cao, nu khng lm ch c kin thc khoa hc. Gng lao ng qun mnh ca cc nh khoa hc Vit Nam trong chin tranh cu nc, cng nh trong xy dng ho bnh, lun lun khc phc kh khn, pht huy sng to, s dng c hiu qu cc thnh tu ca vt l hc vo hon cnh ca t nc ta s c tc dng khch l rt ln i vi hc sinh, khc phc tm l t ti trong hot ng khoa hc. Bn thn gio vin vt l cng phi lun lun gng mu trong lao ng dy hc ca mnh, lun tm ti sng to, say m vi cng vic, ht lng v hc sinh, v tng lai ca t nc li cun cc em say m hc tp.

Chng 5

GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L

5.1. TM QUAN TRNG CA GIO DC K THUT TNG HP Mt trong nhng mc tiu ca gio dc ph thng l chun b cho hc sinh nhng kin thc v k nng cn thit h c th nhanh chng tham gia vo cc hot ng sn xut a dng trong x hi hin i. Trong thi i ngy nay, bt k mt ngnh hot ng x hi no cng phi s dng nhng my mc, thit b k thut c ch to da trn cc nh lut vt l. C nhiu loi my mc, thit b c s dng trong rt nhiu ngnh sn xut. Cng c nhiu loi my chuyn dng trong mt ngnh nhng nguyn l vt l th vn l ph bin, ch khc trong chi tit k thut. Chng hn nh ng c in trong my tin, trong qut my hay trong my khoan rng ca bc s nha khoa th v nguyn tc l ging nhau. Dng c o cng dng in, o hiu in th th c th dng o cc i lng trong bt k ngnh sn xut no. Ngy nay, trong mi ngnh sn xut, ngi lao ng cng cn c nhng kin thc v k nng s dng cc thit b . Vic gio dc k thut tng hp khng i hi phi dy cho hc sinh tt c cc my mc, thit b, nhng i hi phi dy nhng c s ca cng nghip hin i ni chung. Nm c nhng nguyn tc chung , hc sinh s d dng sau ny i vo s dng tng loi my mc chuyn dng c th trong mi ngnh sn xut. Tuy nhin khng th hiu dy hc k thut tng hp ch n thun l rn luyn cho hc sinh k nng thc hnh. Chng ta ch trang b cho hc sinh nhng

thao tc n gin trn nhng my mc dng c c s dng ph bin. Ngay c cc thao tc cng phi tun theo cc nguyn tc vt l m bo an ton, chnh xc, c hiu qu. Th d: thao tc trn cc my in th phi tun th cc qui tc v an ton in, s dng cc my o th phi ch n gii hn o, n thang chia ... Vic gio dc k thut tng hp cng t ra quan trng trong iu kin khoa hc k thut pht trin nh v bo hin nay. Nhng ng dng ca vt l vo k thut khng nhng to ra nhng phng php sn xut mi, dn ti nng sut lao ng cao m nhiu khi cn thay i c bn chc nng ca con ngi v ca my mc trong cc qu trnh sn xut. Chng hn nh trong nhiu lnh vc sn xut hin nay c t ng ho hon ton hay mt phn, my mc hot ng theo mt chng trnh hon ton xc nh vi mt mc chnh xc cao hn c khi con ngi thao tc trc tip trn my. Vai tr ca con ngi y qui v vic kim tra hot ng ca cc h thng t ng, pht hin v iu chnh nhng trc trc s c, ch khng cn phi thao tc trn vt liu cn gia cng. Nu nh trc y, ngi cng nhn ng trn my tin cn phi trc tip iu khin li dao ct gt mt thi kim loi th ngy nay, vi my mc t ng, ngi cng nhn ch cn lp chng trnh hot ng cho my, hoc l ci t vo my mt chng trnh c lp t trc, my t ng hot ng to ra sn phm ng nh qui nh trong chng trnh. Ngi cng nhn ch cn phi chn chng trnh thch hp a vo my, n nt ra lnh cho my hot ng v theo di kim tra xem c trc trc g th iu chnh, gip cho my hot ng bnh thng ng nh d nh. Trong nhiu lnh vc, cng vic ca cng nhn tc ng trc tip ln sn phm c cc rbt m nhn, c mt phn xng ch cn vi ba ngi theo di cc ng h kim tra hot ng ca cc rbt. Bc vo th k 21, s xut hin nhiu cng ngh sn xut hin i, trong t ng ho gi mt vai tr quan trng, ngi lao ng cn phi c kin thc c bn v t ng ho. Trong tnh hnh pht trin rt nhanh ca khoa hc k thut hin nay, rt nhiu pht minh vt l c nhanh chng ng dng vo k thut sn xut. Tuy

nhin, vic chuyn t kin thc vt l sang ng dng k thut khng phi l trc tip m phi tri qua mt qu trnh sng to thc s. Vt l hc nghin cu nhng tnh cht, nhng qui lut chung ca mt lp i tng, nhng khi ng dng vo k thut l ng dng vo mt trng hp c th, trong nhng iu kin ring hon ton xc nh. Trong nhng iu kin c th , hin tng vt l c biu hin r, mnh c th a vo sn xut v phi s dng mt cch thun tin, thao tc d dng. Hin nay, trong nh trng ph thng, c nhng mn hc ring nh k thut cng nghip, k thut nng nghip. Trong nhng mn hc ny, hc sinh nghin cu ch yu kt cu, vn hnh ca cc my mc thit b dng trong cng nghip, nng nghip, nhng qui trnh thao tc trn cc my mc c th. Cn vt l hc li quan tm chnh n hin tng vt l, qa trnh vt l xy ra trong cc my lm c s cho s ch to, vn hnh cc my . Th d: c mn vt l v mn k thut cng nghip u nghin cu my pht in xoay chiu. Vt l hc th xut pht t nh lut cm ng in t, cho ta bit cch to dng in trong mt khung dy dn kn khi cho khung dy quay trong t trng, nhng dng in cm ng m ta c th pht hin c trong cc th nghim trn lp hay trong phng th nghim thng c cng rt yu v nht l kh m c th ly ra ngoi s dng khi m khung dy quay lin tc. Khi nghin cu my pht in xoay chiu trong mn vt l, phi ch ra nguyn tc dng c gp ly c dng in ra ngoi v tng s vng dy, tng tc quay nhm to ra mt dng in cm ng mnh c th dng thp sng bng n, chy c my. Nhng vt l hc khng i su vo kt cu ca rto, cch cun dy, kt cu ca rto gim hao ph nng lng, tng hiu sut ca my, cc iu kin an ton khi s dng my, vt liu ch to cc chi tit ca my. Nhng ni dung ny c cp mn k thut cng nghip. 5.2. NHNG NGUYN TC CA GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L 1. Gio dc k thut tng hp phi kt hp vi gio dc ph thng, phc v mc tiu chung ca gio dc ph thng

Trng ph thng c nhim v gio dc ton din, cung cp cho hc sinh nhng kin thc ph thng c bn, c h thng sau ny c th tip tc hc ln cao hoc t hc. Nh vy, khng th qu thc dng i ngay vo mt lnh vc k thut sn xut no , cho d rng lnh vc l ph bin a phng mnh. Chng trnh vt l vn phi bao gm nhng kin thc vt l c h thng, chng c nhiu ng dng trong nhiu ngnh sn xut, nhiu lnh vc k thut. Th d nh: ng c l mt loi my cn dng trong rt nhiu lnh vc sn xut nhm to ra lc pht ng thc hin nhng nhim v c th khc nhau nh my bm nc, my tut la, my xay xt trong nng nghip, my tin, my ca trong cng nghip, qut my trong i sng ... Nhng khng phi v th m trong mn vt l hc, hc sinh i ngay vo nghin cu ng c in nh mt i tng c lp. Chng ta phi bt u nghin cu t nhng qui lut c bn chi phi: tc dng tng h gia t trng v dng in, c ch chuyn ho t in nng sang c nng. ng c in ch l mt ng dng trong nhng kin thc vt l tng qut ny. C nhiu loi ng c in trong k thut c cu trc rt khc nhau nhng nguyn tc hot ng vn da trn qui lut chung . Mt khc, nhng qui lut chung cn c ng dng trong vic ch to nhng thit b k thut khc ngoi ng c in, th d nh lm my o in, lm loa in ng, lm my pht in... 2. Gio dc k thut tng hp phi mang tnh hin i, cp nht. Mc ch ca gio dc k thut tng hp l chun b cho hc sinh c th nhanh chng tham gia c vo cc hot ng sn xut ca x hi ngy nay. Bi vy, nhng i tng cp n phi l nhng i tng c s dng rng ri. Th d nh: ngy nay trong lnh vc truyn tin, nghe nhn, ngi ta dng dng c bn dn, tranzito. Mc d hot ng ca n in t ba cc d quan st, d hiu hn vi hc sinh, nhng do hin nay khng cn dng ph bin trong k thut nn trong chng trnh vt l, phi b n in t ba cc m thay bng tranzito bn dn. Cng v tun th nguyn tc tnh hin i, cp nht ny m nhiu khi cn phi a vo chng trnh vt l nhng ti mi m c lin quan n k thut hin i, khng c cp m trong chng trnh truyn thng trc y. Th

d nh nhng nguyn l vt l ca t ng ho, ca iu khin t xa, s dng my tnh... l nhng kin thc v cc lnh vc mi cn cp nhm chun b cho hc sinh tip thu cng ngh mi trong sn xut hin i. 3. Gio dc k thut tng hp phi lm cho hc sinh hiu c nhng nguyn l c bn ca tt c cc qa trnh sn xut, ng thi phi rn luyn cho hc sinh thi quen bit dng nhng dng c n gin ph bin trong cc ngnh sn xut. Nh vy, gio dc k thut tng hp c hai mt: mt mt, i hi hc sinh phi bit c nhng c s khoa hc chung ca cc ngnh sn xut cng nghip v nng nghip ch yu nht, hiu c nguyn l vn hnh ca cc my mc thit b cng nh qu trnh k thut ph bin nht trong nn kinh t quc dn; mt khc, phi rn luyn cho hc sinh c k nng, k xo s dng nhng cng c n gin nht ca cc ngnh sn xut, k nng lao ng trong cc ngnh sn xut . Vic lm ny s to iu kin cho hc sinh sau ny c th nhanh chng i su vo bt k mt ngnh sn xut no . 4. Hc sinh phi c c thi quen vn dng sng to nhng kin thc vt l tip thu c tm hiu nguyn tc cu to v hot ng ca cc i tng quan trng nht trong nn kinh t quc dn cng nh gii quyt cc nhim v lao ng hng ngy. Mun vy, dy hc vt l phi lun lun gn vi i sng v sn xut, lm cho hc sinh thy c nhng ng dng ca kin thc vt l trong i sng v k thut, ng thi nhn ra c nhng i hi phi gii quyt nhng vn mi ca cuc sng ca i sng v k thut i vi vt l hc, vi ngi hc vt l. Nh vy, gio dc k thut tng hp i hi phi kt hp cht ch vi dy hc vt l, vi thc tin lao ng sn xut. 5.3. NI DUNG CA GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L 1. Nhng kin thc vt l c ngha thc tin, c nhiu ng dng trong k thut v cng ngh hc. Nhng thnh tu v vt l hc hin nay rt phong ph, a dng. C nhng kin thc vt l gip ta hiu c bn cht ca cc hin tng,

gii thch c nhng hin tng phc tp v b n ca t nhin. Nhng kin thc ny c gi tr l thuyt su sc, chng cho php ta thy c s thng nht trong ci a dng ca th gii vt cht. C nhng kin thc vt l khc li c ngha thc tin ln lao, c th ng dng mt cch hiu qu ch to cc thit b my mc, lm gim nh lao ng, tng nng sut, cht lng sn phm, ci thin i sng vt cht v tinh thn con ngi. Chng trnh vt l phi cn i c hai loi kin thc . Tuy nhin, v nhiu l do, nhiu khi ngi ta qu thin v kin thc l thuyt khin cho mn vt l tr thnh xa ri i sng, sn xut, khng cn c tc dng chun b cho hc sinh bc vo hot ng sn xut l loi hot ng ch yu ca x hi. Cng mt vt vt l, c th nhn mnh mt l thuyt hay nhn mnh mt k thut m dn n cch trnh by ni dung v xc nh phng php dy hc khc nhau. Th d nh: vi cht bn dn, nu nhn mnh mt l thuyt th phi l gii c ch dn in ca cc lp tip gip n-p-n hay p-n-p. iu ny khng n gin, khng th hc trung hc c s m phi i ln lp 11. Cn nu ch n mt k thut ca n th ta c th kho st nhng c tnh v m c th quan st c ca cc tranzito hay ca it c ch to bng cht bn dn. Nh th, hc sinh ngay trung hc c s cng c th nhn bit c nhng tnh cht v m ca tranzito, ca it, hiu c ng dng ca chng trong k thut chnh lu hay khuych i tn hiu in. Hin nay, dng c bn dn l phn t khng th thiu c trong cc thit b in. Do , kin thc v dng c bn dn cn thit cho mi ngi lao ng, khng th i n lp 11 mi hc; hn na, hin nay cn c nhiu ngi khng c iu kin hc n lp 11. Vn t ra y l xc nh ng yu cu cn t c v phng php dy hc cht bn dn sao cho thch hp thch hp. 2. Gio trnh vt l trng ph thng cp ti nhiu khi nim, nh lut l c s khoa hc ca ngnh nng lng hc. Th d nh cc khi nim cng, th nng, ng nng, ni nng, cc qu trnh bin i nhit thnh cng c hc, nh lut Jun- Lenx, hin tng cm ng in t, nh lut bo ton v chuyn ho nng lng...

Da trn nhng kin thc ny, gio trnh cng nghin cu c nguyn tc cu to v hot ng ca cc my mc khai thc, bin nng lng dng ph bin trong nn kinh t quc dn. V cc ng c nhit, chng ta c th k: my bm nc, ng c t trong, tua bin nc, tua bin hi, ng c phn lc. C s hot ng ca cc my ny l cc nh lut nhit ng lc hc. y, ni nng ca cht t c chuyn ho thnh c nng. V cc ng c in th gio trnh c nghin cu: cc my pht in mt chiu, xoay chiu, cc nh my nhit in v thu in, nh my in nguyn t, cc loi ng c in. S hot ng ca a s cc my ny da trn nh lut cm ng in t, s chuyn ho nng lng y th hin trng hp ring ca nh lut bo ton v chuyn ho nng lng. S truyn nng lng i xa bng dng in cao th c vai tr quan trng trong vic s dng nng lng in v in kh ho. in kh ho c vai tr ch o trong vic xy dng c s vt cht k thut ca ch ngha x hi. Nng lng in c s dng ph bin trong nn cng nghip v nng nghip hin i. Cc tri thc v k nng v in l nhng yu t quan trng nht ca vic gio dc k thut tng hp. Vic nghin cu nhiu ti trong gio trnh vt l trng ph thng l phng tin lm cho hc sinh nm c l lun v thc tin in kh ho. 3. Bn cht ca c kh ho l s thay th sc bp tht ca con ngi v lao ng chn tay km nng sut bng nhng my mc khc nhau. Trong cc my mc, bao gi cng c ba b phn: my ng c, c ch truyn, my cng c. Ti liu gio khoa cp n nhng loi c ch truyn ph bin nht: bnh xe rng ca, dy cua roa, truyn bng ma st. Gio trnh cng c bit ch n vai tr ca cc loi ma st: ma st ngh, trt v ln cng nh vic p dng cc bi. Hc sinh cng c lm quen vi nguyn tc hot ng ca nhiu my: cn trc, my xc, my san t, mt phng nghing c dng nhiu trong ngnh

xy dng. Nguyn l ch yu hot ng ca cc my ny l qui tc vng ca c hc (nh lut bo ton cng). Khi nghin cu chuyn ng trn hc sinh cng c lm quen vi nhiu loi my quay li tm dng ph bin trong cng nghip v nng nghip. Nghin cu cng sut hot ng ca cc my, gio trnh c a ra cng thc N=Fv chng t cho hc sinh thy rng: vi mt my c cng sut nht nh, khi tng lc tc dng, th phi gim tc hot ng ca my. Lin h mt thit vi s c kh ho cc qu trnh sn xut l s tng hiu sut v tng cng sut. S tng hiu sut ca cc ng c nhit c qui nh bi cng thc: H=
T1 T2 . Vic nng cao hiu sut c gii quyt theo cc phng T1

hng: nng cao nhit ca ngun nng, h thp nhit ngun lnh v qui trnh thu ho nhit. Cc my hi nc c hiu sut thp c thay dn bng cc tua bin, ng c iden hay ng c in. 4. Mt xu hng hin i ca s pht trin nn sn xut l t ng ho. Nhng yu t v s t ng ho chim v tr ngy cng ln trong gio trnh vt l nh trng. Hc sinh c nghin cu cc loi my thu bin, rle (nhit, in, t v quang in). Hc sinh cng c nghin cu it bn dn, tranzito v ng dng ca chng vo vic chnh lu dng in, khuych i v thu pht sng v tuyn; nghin cu hot ng ca t bo quang in, mt dng c dng ph bin trong cc thit b t ng ho. Gio trnh vt l trng ph thng cng cp ti c s khoa hc ca nhiu ngnh quan trng nh giao thng vn ti, thng tin lin lc ... 5. Mn vt l cng c nhiu iu kin rn luyn cho hc sinh nhng k nng, k xo thc hnh, nhng loi k nng ny cn thit cho vic nm vng nhng cng c n gin nht ca nhiu ngnh sn xut. l cc loi k nng: c v v cc hnh, s , th; s dng cc dng c o lng nh panme, thc kp, lc k, cn; s dng cc my o in v thc hin cc php o n gin, s dng cc ngun in, lp cc mch in khng phc tp; thc hin

nhng cng vic lp rp n gin v k thut in v k thut v tuyn in; bit s dng cc ng c ph bin nht. Nhng iu phn tch trn cho thy: vic dy hc vt l trng ph thng to nhiu kh nng cho gio vin tin hnh gio dc k thut tng hp cho hc sinh. Nhim v ca gio vin l phi bin nhng kh nng thnh hin thc. 5.4. PHNG PHP THC HIN NI DUNG GIO DC K THUT TNG HP Phng php c bn gio dc k thut tng hp trong dy hc vt l c tin hnh trn c s vic dy hc vt l, ngay trong qu trnh gio vin t chc vic hc tp ca hc sinh trn lp, nh v trong cc hot ng ngoi kho v vt l. Thng qua vic dy hc nhng kin thc vt l, gio vin cho hc sinh hiu c nhng ng dng quan trng ca chng, c bit l cc ng dng ca cc nh lut, cc thuyt vt l trong k thut v trong i sng. Nhng ng dng ny phi to thnh mt h thng xc nh v c lin h cht ch vi ni dung gio trnh. Khi la chn ti liu, cn ch ti: tm quan trng ca cc i tng k thut i vi nn kinh t quc dn, c bit l i vi tnh hnh sn xut ca a phng, tnh ph bin v tnh in hnh ca chng i vi nhiu ngnh sn xut, nh hng ca vic nghin cu cc i tng i vi vic pht trin t duy khoa hc k thut v c sng to ca hc sinh; tc dng gio dc t tng ca ti liu . Nhng yu cu k trn c th thc hin c nu chng ta la chn ti liu k thut tng hp lm sng t c s khoa hc ca nhng ngnh sn xut cng nh nhng phng hng quan trng ca s pht trin nn kinh t quc dn m chng ta nu. Trong qu trnh dy hc vt l, gio vin phi thng xuyn ch ti cc bin php nhm lm cho mi bi hc v vt l u gn lin vi thc tin k thut sn xut v i sng, ng thi ch tng cng cc hot ng ca hc sinh c gn lin vi thc tin sn xut v i sng. Sau y l mt s bin php gio dc k thut tng hp trong s dy hc vt l: 5.4.1. a ti liu k thut sn xut v i sng vo bi hc vt l

a ti liu k thut sn xut v i sng vo bi hc vt l l vic gio vin phi lm thng xuyn. Ch c nh th th bi hc mi lm cho hc sinh d hiu, d nh v ch c nh th, hc sinh mi hiu c mt cch h thng nhng ng dng quan trng ca cc kin thc vt l trong cc ngnh sn xut quan trng nht v mi c c s vn dng sng to kin thc tip thu vo thc tin. Nhng kin thc thc t, nhng ti liu k thut a vo bi hc trc ht l nhng ti liu c tnh cht k thut tng hp, nhng ti liu rt ra t thc t lao ng sn xut ca hc sinh cng nh nhng ti liu v nn sn xut ca nc ta. V nn kinh t nc ta cn ngho nn v lc hu, sn xut nh mang nng tnh cht th cng nn nhng ti liu k thut nu ra trong gio trnh vt l ph thng nhiu khi cn xa l i vi hc sinh. V vy, bn cnh vic gii thiu vi hc sinh nhng hng pht trin ca nn sn xut nc ta trong mt tng lai khng xa, cn phi tm nhng th d thc l gn gi vi i sng hc sinh, phi tn dng mi iu kin k thut sn xut v c nhng iu kin t nhin sn c a phng chun b cho hc sinh hiu c cc i tng hin i. Gio vin c th a ti liu k thut vo bi hc vt l theo nhiu cch. Thng thng nht l a vo di hnh thc th d minh ho ng dng thc t ca kin thc vt l va nghin cu xong. Cng c th dng ti liu k thut sn xut xut vn nghin cu, nhm to ra nhu cu hc tp. Trong khi gii thiu ti liu k thut sn xut, gio vin ch trng trc ht n nguyn tc vt l ca cc qu trnh. Vic m t cc chi tit k thut khng phi l mc ch ca bi hc vt l, gio vin ch cp ti khi cn thit v ti mc va hc sinh hiu c nguyn tc vt l ca cc qu trnh k thut ang nghin cu. V thi gian nghin cu bi mi trn lp c hn nn vic nghin cu mt s vn k thut cn thit phi dnh cho hot ng ngoi kho. Ta hy xt mt s th d: Chng trnh vt l lp 10 c qui nh hc v cc loi ma st, li ch v tc hi ca ma st. Ti liu k thut v ti ny rt phong ph. Song gio vin ch c th chn lc mt s ti liu no v cng phi a ra nhng ti liu ny vo bi hc dn dn mt cch thch hp. Chng hn nh khi ni v li ch ca ma st,

gio vin c th da trn hin tng ngi i trn mt ng lc ng trn nu ln rng: hin tng ma st l nguyn nhn ca lc ko ca xe c v gii thiu vi hc sinh mt phng php lm tng lc ko m h c th gp: ngi ta rc ct xung ng ray hoc lt rm r, cnh cy xung mt ng khi tri ma trn hoc khi xe la v t ln dc. Sau khi hc sinh nghin cu v nh lut th ba ca Niutn, gio vin c th tr li vn ny, phn tch mt cch c th s xut hin lc ko ca xe c, ng thi cp ti cc cch tng lc ko ca xe: tng h s ma st ngh v tng lc p cc bnh xe pht ng. V nhng ti liu c lin quan n lao ng sn xut ca hc sinh th gio vin c th phn tch hin tng ma st ngh gia inh v g lm cho inh bm chc vo g v gii thch v sao mt ci inh ng vo vt inh c li khng gi c chc. Khi ni v cch gim ma st bng cch dng bi, gio vin c th nu ln nhng ti liu c th v tng nng sut lao ng nh dng bi trong cc cng c ci tin ca a phng, ca gia nh. Mn vt l cng c nhiu kh nng gii thiu vi hc sinh mt s vn v k thut chin tranh. Trong khi gii thiu phi ch n tnh t tng ca nhng vn trnh by, c bit l trnh lm cho hc sinh khng thy c vai tr ca con ngi trong cuc chin tranh nhn dn. Th d nh: hc sinh c th vn dng nhng hiu bit v nh lut Niutn th hai v chuyn ng bin i u gii thch v sao nhng c pho bn tm xa thng c nng sng di. Gio vin c th gii thiu vic s dng nguyn tc chuyn ng bng phn lc trong cc loi v kh t ng v v kh phn lc khi hc nh lut bo ton ng lng. Khi cp nguyn tc thu pht sng v tuyn in, c th ni n vic s dng v tuyn in trong chin tranh, nhn gii thiu nhng mu chuyn chng t tc dng ca nhng phng tin k thut ph thuc vo con ngi s dng chng... 5.4.2. Gii nhng bi tp c ni dung k thut sn xut Gii nhng bi tp c ni dung k thut sn xut l mt trong nhng bin php c bn thc hin ni dung gio dc k thut tng hp. Ni dung ca nhng bi tp c tnh k thut tng hp phi c rt ra t nhng hin tng thc tin,

k thut sn xut v i sng, nhng s liu ca bi tp phi ph hp vi thc t. Ngoi nhng bi tp c ni dung thc t trong cc sch bi tp vt l, gio vin cn ch a ra nhng bi tp s dng nhng s liu rt ra t nn sn xut ca a phng, nht l t thc t sn xut ca hc sinh. Nhng bi tp ny thng c gi tr gio dc to ln. C gio vin dnh thi gian thm nhp thc t sn xut ca a phng, lp ra c nhng bi tp i hi hc sinh gii thch cc hin tng k thut sn xut. Loi bi tp ny c tc dng lm cho hc sinh hiu c tnh hnh sn xut xung quanh h. Th d nh cc bi tp: - Gii thch s sp ca mt bc tng xy ngn gia hai l nung nhit cao khi ch c mt l lm vic, cn mt l phi ngh vic sa cha (ca mt gio vin Hi phng ra cho hc sinh sau khi i tm hiu nhiu x nghip trong thnh ph). - Ti sao trong ni qui s dng cn trc, ngi ta qui nh khng c m my rt nhanh t ngt dy cp treo trng vt. Gio vin c th ra nhng bi tp di hnh thc phi gii quyt mt vn no ca sn xut. Loi ny c tc dng kch thch hc sinh vn dng sng to kin thc vt l hc c gii quyt mt vn no ca sn xut. Th d nh: - Ti phn xng lp rp ca mt nh my phi a dng in ti mt ng c ca mt my tin c cng sut l 7,3kW. Chn dy ng c tit din l bao nhiu, nu bng phn phi in cch my tin l 30m. Tn hao cng sut trn dy cho php l 4% cng sut tiu th. in p ca mng l 380V. Bit in tr sut ca dy ng l 17.10-8.m. - Ti cng trng xy dng trm bm X, ngi ta cn di chuyn mt khi lng ln t t a im ny sang a im khc bng xe. Hy nghin cu mt phng n vn chuyn hp l tng c nng sut. Thng qua thc t lao ng ca hc sinh, gio vin gip hc sinh phn tch thy c gi tr ca con ng lt vn nghing dng vn chuyn ti cng trng. Khi xe t i th

ng xung dc nn li v lc, cn khi xe khng i v th tuy phi y ln dc, song xe nh nn c th y c d dng. Cng cn ch n phng tin gii bi tp bng th v n c tc dng gio dc k thut tng hp to ln. 5.4.3. Tng cng rn luyn k nng thc hnh cho hc sinh Tng cng rn luyn k nng thc hnh cho hc sinh l bin php lm cho hc sinh "c thi quen bit dng nhng cng c n gin nht ca tt c cc ngnh sn xut". Cc k nng c tnh cht k thut tng hp m ta nu ra c rn luyn ch yu qua cc bi th nghim thc tp ca hc sinh. Hnh thc ny cn c iu kin rn luyn t duy c lp cho hc sinh v c th gii quyt c nhng vn thc s k thut n gin. 5.4.4. Tng cng cc hot ng ngoi kho v vt l theo hng k thut tng hp C th c cc hnh thc sau: - Thnh lp cc nhm ngoi kho ch to dng c vt l. Hnh thc hot ng ny ngoi tc dng gio dc k thut tng hp v t tng cho hc sinh, cn c tc dng trang b dng c th nghim cho nh trng. Vic ch to cc m hnh hot ng c c tc dng tt i vi vic pht trin t duy sng to hc sinh. Khi ch to m hnh, h thy r c nguyn tc hot ng ca cc i tng k thut c th cng nh nhng kin thc vt l c vn dng vo ; th d nh m hnh my tit ch Ot, m hnh sng ngang, sng dc, m hnh ng c in 3 pha. - Cn c bit ch n hot ng ngoi kho v in k thut v v tuyn in k thut. C th cho cc nhm v li s mch in trong cc nh nhiu h khu ph v xut kin sa li nhng ch khng hp l cng nh tin hnh sa cha m bo an ton in. Cng c th cho hc sinh lp s ng dy truyn thanh trong thn xm, m nhim vic mc, bo qun, sa cha ng dy cho hp tc x. - Mt hnh thc hot ng ngoi kho hp dn l hi vui vt l. Trong hi vui ny, mt mt hc sinh thy c tn mt cc kt qu hot ng ca nhm

ngoi kho ch to dng c nh my thu thanh n gin, nhng tr chi vt l; mt khc, trong qu trnh va chi va hc, kin thc v k nng k thut tng hp ca hc sinh cng c m rng. 5.4.5. Tham quan sn xut c ni dung vt l Tham quan sn xut c ni dung vt l c coi l bin php quan trng gio dc k thut tng hp cho hc sinh. Nhng bui tham quan cc nh my v nng trng gip cho hc sinh thy c cc hin tng vt l trong mi lin h tng h ca chng, thy c s vn dng tri thc khoa hc trong thc tin sn xutca con ngi cng nh vai tr ca cc tri thc trong nn sn xut hin i. i tham quan hc sinh s thy c cc qu trnh sn xut, hot ng ca cc my mc, cc c ch v hot ng sn xut ca con ngi. Hc sinh c dp lm quen vi nhng xu hng c bn ca s php trin k thut hin i, c kh ho, in kh ho, t ng ho.

Chng 6

CC PHNG TIN DY HC TRONG DY HC VT L

Phng tin dy hc l cc phng tin s phm i tng- vt cht do gio vin hoc (v) hc sinh s dng di s ch o ca gio vin trong qu trnh dy hc, to nhng iu kin cn thit nhm t c mc ch dy hc. 6.1. CC LOI PHNG TIN DY HC 6.1.1. Cc phng tin dy hc truyn thng Trong dy hc vt l, c th s dng cc phng tin dy hc quen thuc sau: - Cc vt tht trong i sng v k thut. - Cc thit b th nghim dng tin hnh cc th nghim ca gio vin v cc th nghim ca hc sinh. - Cc m hnh vt cht. - Bng. - Tranh nh v cc bn v sn. - Cc ti liu in: sch gio khoa, sch bi tp, sch hng dn th nghim v cc ti liu tham kho khc. 6.1.2. Cc phng tin dy hc hin i Trong nhng nm gn y, cc phng tin dy hc nghe- nhn ngy cng thm nhp v c s dng trong dy hc vt l, nh: - Phim hc tp: phim n chiu, phim chiu bng, phim hc tp trn v tuyn truyn hnh, phim vi. - Cc phn mn my vi tnh m phng, minh ho cc hin tng, qu trnh vt l, luyn tp cho hc sinh gii bi tp v gii quyt cc vn hc tp trn my vi tnh hoc tin hnh cc th nghim vi cc thit b th nghim hin i, trong my vi tnh nh l my o, x l cc kt qu th nghim. Cc phng tin dy hc nghe- nhn l cc phng tin dy hc c s dng trong dy hc vi s h tr ca cc my mc k thut (n chiu, my chiu phim, my thu hnh, my sang v pht bng hnh, my thu v pht bng hnh,

my chiu LCD a nng, my vi tnh). Lng thng tin cha ng trong cc phng tin dy hc ny c khai thc thng qua b phn phn tch quang hc v (hoc) m thanh. Chng tc ng n hc sinh qua hnh nh (nh ng yu hoc chuyn ng, s , k hiu, ch vit) v qua m thanh (ting ni, nhc iu, ting ng). S lit k trn cho thy: cc phng tin dy hc c th s dng trong dy hc vt l l a dng v phong ph. Trong cc loi phng tin dy hc , cc thit b th nghim dng cho th nghim ca gio vin v th nghim ca hc sinh ng v tr hng u, th hin c th ca vt l l mt mn khoa hc thc nghim. Vai tr ca chng khng h gim st, mc d cc phng tin dy hc nghe- nhn ngy cng c s dng rng ri. cui chng, s trnh by vic s dng cc phng tin dy hc sau y trong dy hc vt l trng ph thng: bng, vt tht, m hnh vt cht, tranh nh v bn v sn, ti liu in. Cc loi thit b th nghim c gii thiu vi nt, cn vic s dng chng trong dy hc s c trnh by chng 7 Th nghim trong dy hc vt l. Vic s dng cc phng tin hin i: phim hc tp, dao ng k in t, my vi tnh v cc phn mn my vi tnh s c trnh by chng 8 "Mt s phng tin dy hc hin i trong dy hc vt l". 6.2. CC CHC NNG CA PHNG TIN DY HC Ch c th thu tm y cc chc nng cu phng tin dy hc trong dy hc vt l, nu xem xt vic s dng phng tin dy hc mt cch ng thi trn nhiu phng din khc nhau: trn c s cc quan im ca l lun v phng tin dy hc, ca l lun dy hc i cng, l lun dy hc b mn v ca tm l hc hc tp. Nhng d xt theo quan im no, chc nng ch yu ca phng tin dy hc cng l to iu kin cho hc sinh nm vng chnh xc, su sc cc kin thc, pht trin nng lc nhn thc v hnh thnh nhn cch. 6.2.1. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im ca l lun dy hc Nu xt theo quan im ca l lun dy hc, phng tin dy hc c th c s dng vi nhiu mc ch khc nhau: to ng c hc tp v kch thch

hng th nhn thc; hnh thnh, cng c hoc kim tra kin thc, k nng; pht trin nng lc nhn thc; gy hiu qu xc cm; iu khin v hp l ho qu trnh nhn thc ca hc sinh; phn ho hc sinh. Cng nh gi hc c c trng phc hp, vic s dng phng tin dy hc c th cng mt lc t c nhiu mc ch nu trn. 1. S dng phng tin dy hc to ng c hc tp, kch thch hng th nhn thc ca hc sinh, c bit trong giai on nh hng mc ch nghin cu C th s dng cc th nghim n gin, c tnh cht nghch l to tnh hung c vn : s l lng ca qu bng bay trong khng gian ngay c khi lung gi thi vo n nghing mt gc no (nh lut Becnuli), mt bng n mc ni tip vi nhit in tr c ni vi ngun in khng sng ln ngay (s ph thuc ca in tr cht bn dn vo nhit ). Tnh t m t nhin ca hc sinh s c khu gi khi s dng phng tin dy hc ch ra cc hin tng, qu trnh vt l mi m m hc sinh khng thy trong cuc sng hng ngy (v d: chuyn ng ca vt trn m kh, chuyn ng ca cht lng c ch ra nh cc ht thuc tm, cc th nghim v tia t ngoi, v quang ph vch). 2. S dng phng tin dy hc hnh thnh kin thc, k nng mi Cc phng tin dy hc: thit b th nghim, m hnh, tranh nh, sch gio khoa, phim hc tp, cc phn mn my vi tnh c s dng cung cp cc c liu thc nghim nhm khi qut ho hoc kim chng cc kin thc v cc khi nim, nh lut vt l, m phng cc hin tng, qu trnh vt l vi m, cp cc ng dng ca cc kin thc vt l trong i sng v k thut. Cn s dng cc thit b th nghim thc hnh ngay trong khu nghin cu ti liu mi tng cng hot ng t lc v rn luyn k nng th nghim ca hc sinh. 3. Phng tin dy hc c th c s dng mt cch a dng trong qu trnh cng c (n tp, o su, m rng, h thng ho) kin thc, k nng ca hc sinh.

Cn s dng cc phng tin dy hc: cc dng c th nghim n gin, cc thit b th nghim thc hnh, cc m hnh, cc chng trnh phn mn my vi tnh, cc chng trnh n tp trn v tuyn truyn hnh cha c s dng khi nghin cu ti liu mi. Cc vt tht trong i sng, k thut c th c s dng nh l xut pht im ca qu trnh nghin cu cc khi nim, nh lut vt l nhng cng c th c dng nh l s vn dng cc kin thc hc khu cng c. 4. Phng tin dy hc c s dng kim tra kin thc, k nng m hc sinh thu c Hin nay, tim nng ny ca phng tin dy hc vn cha c khai thc s dng y trong dy hc vt l trng ph thng. Vic kim tra kin thc ca hc sinh mi ch thng qua cc bi tp nh tnh v nh lng. 5. Trong dy hc vt l, chc nng gp phn pht trin nng lc nhn thc ca hc sinh ca phng tin dy hc c th hin r nht trong vic t chc cho hc sinh tin hnh cc th nghim vi cc thit b th nghim thc hnh. Trong qu trnh th nghim, hc sinh phi tin hnh mt lot cc hot ng tr tu- thc tin: lp phng n, k hoch th nghim, v s th nghim, lp bng gi tr o, b tr v tin hnh th nghim, thu nhn v x l kt qu th nghim (bng s, bng th), tnh ton sai s, xt nguyn nhn ca sai s. Thng qua , phng tin dy hc gp phn hnh thnh cc phm cht ca nhn cch hc sinh. C th s dng hnh v, m hnh h tr hc sinh trong qu trnh th nghim. 6. Ngoi hiu qu v mt l tr, vic s dng phng tin dy hc (thit b th nghim, m hnh, tranh nh, phim vi, phn mn my vi tnh) em li hiu qu v mt xc cm, do nhng c im b ngoi (hnh dng, mu sc), b tr p v mt thm m, cch thc gy tc ng n hc sinh (ting ng, mu sc), do cc hin tng, qu trnh vt l din ra tri vi d on ca hc sinh hoc hc sinh khng nhn thy hng ngy.

Hiu qu xc cm ca phng tin dy hc s c tng ln nhiu qua vic s dng kho lo phng tin dy hc v mt phng php v qua li ni ca gio vin. 7. Phng tin dy hc c thit k, ch to v cn c gio vin s dng sao cho c tc dng iu khin qu trnh nhn thc ca hc sinh. Chng hn nh: cc phn mm my vi tnh n tp kin thc thng bt u t vic lm sng li vn kinh nghim hng ngy ca hc sinh, nhc li nhng iu bit (t hin tng ti bn cht) v cui cng l cp ti cc ng dng k thut ca kin thc . Khi ch to cc thit b th nghim, ci c bn bao gi cng c lm ni r, b phn kim ch bao gi cng c b tr d thy na pha trn, phn s dng ca gio vin thng nh v mt sau. khai thc tim nng ny ca phng tin dy hc, cn s dng nhng bin php sau: - S dng ng thi nhiu phng tin dy hc iu khin hot ng nhn thc ca hc sinh trn nhiu mc tru tng khc nhau. - S dng cc th nghim song song hc sinh (nht l hc sinh yu) c th quan st, so snh theo mt mc ch nht nh; nh , to c s gip c tnh cht nh hng qu trnh ghi chp cc kt qu quan st ca hc sinh. 8. Nhiu phng tin dy hc (m hnh tho lp c, my vi tnh c s dng nh l thit b thu nhn v x l cc kt qu th nghim) l nhng phng tin qi bu gip cho vic hp l ho qu trnh lnh hi kin thc ca hc sinh. 9. Phng tin dy hc cng gp phn vo vic thc hin mt trong nhng nhim v ca dy hc vt l l pht trin ti u tng hc sinh. Mt trong nhng nhim v ca trng ph thng l pht trin ti u tng hc sinh. Trong dy hc, c hai kh nng c bit ho hc sinh: bin i mc yu cu t ra cho tng hc sinh trong qu trnh hot ng tr tu- thc tin ca h v bin i mi quan h gia hot ng ch o ca gio vin v hot ng t lc ca hc sinh. Vic s dng phng tin dy hc trong dy hc vt l c th thc hin hai kh nng c bit ho hc sinh nu trn.

- Gio vin cn khai thc cc kh nng phn ho hc sinh trong qa trnh s dng phng tin dy hc thng qua vic la chn cc phng tin dy hc, vic t ra cc nhim v khc nhau cho cc loi i tng hc sinh khi tin hnh cc th nghim, khi lm vic vi sch gio khoa, vic gip hc sinh yu nhiu hn trong qu trnh hc sinh lm th nghim, gii bi tp, gii quyt cc vn hc tp trn my vi tnh. - Ngoi ra, bn thn phng tin dy hc cng c th gy ra hiu qu phn ho hc sinh. V d nh: khi gio vin tin hnh th nghim vi dao ng k in t, hc sinh yu ch thy c s dch chuyn v tr ca hai th hiu in th u v cng dng in i trn mn dao ng k, hc sinh kh cn nhn ra mt k thut ca th nghim, thm ch c tc dng ca b chuyn mch in t. T vic phn tch cc chc nng ca phng tin dy hc trong dy hc vt l di gc quan im ca l lun dy hc, c th rt ra nhng kt lun sau: - Cn s dng phng tin dy hc khng ch hnh thnh cc kin thc mi nh hin nay m cn cc khu khc ca qu trnh dy hc, vi nhiu mc ch khc nhau. - Vic s dng phng tin dy hc gp phn vo vic nng cao cht lng dy hc. Tuy nhin, hiu qu ca mi phng tin dy hc ph thuc vo phng php s dng n trong gi hc. Phng tin dy hc phi l ch da bn ngoi cho cc hnh ng bn trong, phi c s dng nh l phng tin to s tranh lun tr tu- thc tin ca hc sinh vi i tng hc tp. Hc sinh phi c tham gia vo cc giai on ca qu trnh s dng phng tin dy hc vi mc t lc cao nht c th c. - Trong vic t k hoch s dng phng tin dy hc tng tit hc, gio vin phi la chn v xc nh phng tin dy hc no cn s dng, s dng khu no ca qu trnh dy hc v s dng nh th no khai thc ht cc tim nng v mt gio dc ca phng tin dy hc. 6.2.2. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im ca tm l hc hc tp

Theo quan im ca tm l hc hc tp, hot ng nhn thc ca hc sinh trong qu trnh hc tp c th din ra trn cc bnh din khc nhau: bnh din hnh ng i tng- thc tin, bnh din trc quan trc tip, bnh din trc quan gin tip v bnh din nhn thc khi nim- ngn ng, trong vai tr ca ngn ng tng dn v vai tr ca trc quan gim dn. Hc sinh ch c th nm vng su sc, chnh xc, bn vng v vn dng c cc kin thc, nu nh trong qu trnh hc tp, hot ng nhn thc ca hc sinh din ra trn nhiu bnh din khc nhau (Lompscher). Nu xem xt vic s dng phng tin dy hc t quan im nu trn ca tm l hc hc tp, thy r rng: vic s dng phng tin dy hc to iu kin cho qu trnh nhn thc ca hc sinh trn tt c cc bnh din khc nhau, c bit l trn bnh din trc quan trc tip v bnh din trc quan gin tip.

Cc bnh din ca hot ng nhn thc i tng- thc tin

Cc v d v vic cc phng tin dy hc to iu kin cho hot ng nhn thc ca hc sinh

Bnh din hnh ng - Cc th nghim ca hc sinh vi cc thit b th nghim Bnh din trc quan - Cc vt tht, cc bc nh chp trc tip - Cc th nghim ca gio vin vi cc thit b th nghim - Phim hc tp (quay cc cnh tht) Bnh din trc quan - Cc th nghim m hnh gin tip - Cc phim hot ho - Cc phn mm my vi tnh m phng cc hin tng, qu trnh vt l - Cc m hnh vt cht - Cc hnh v, s Bnh din nhn thc - Sch gio khoa, sch bi tp, sch tham kho khi nim- ngn ng - Cc phn mm my vi tnh dng cho vic

n tp 1. Phng tin dy hc to iu kin cho qu trnh hot ng nhn thc ca hc sinh trn bnh din trc quan trc tip, ngha l da trn s tri gic trc tip cc s kin cm tnh- c th. Vic s dng cc vt tht trong i sng v trong k thut, cc bc nh chp, phim hc tp quay cc cnh tht, cc th nghim biu din ca gio vin gy hiu qu i vi hot ng nhn thc ca hc sinh trn bnh din ny. 2. Phng tin dy hc cng to iu kin cho qu trnh hot ng nhn thc ca hc sinh trn bnh din cao hn- bnh din trc quan gin tip, ngha l da trn cc biu tng v cc s kin cm tnh- c th m hc sinh tri gic trc tip trc hoc l da trn s tru tng ho cc s kin ny. Cc th nghim m hnh, cc phim hot ha, cc phn mm my vi tnh m phng cc hin tng, qu trnh vt l, cc m hnh vt cht, cc hnh v, s trong sch gio khoa, trn giy l s tru tng ho cc s kin cm tnh- c th, to iu kin cho hot ng nhn thc ca hc sinh trn bnh din trc quan gin tip. 3. Phng tin dy hc (c bit l cc thit b th nghim dng cho th nghim ca hc sinh) to iu kin cho hc sinh trong qu trnh lm vic trc tip vi chng tin hnh cc hot ng tr tu- thc tin trn bnh din hnh ng i tng thc tin. 4. Phng tin dy hc (sch gio khoa, sch bi tp, cc mm my vi tnh dng cho vic n tp) cng to iu kin cho hc sinh hot ng nhn thc trn bnh din nhn thc khi nim- ngn ng, ngha l hot ng nhn thc c tin hnh ch trn c s cc khi nim, cc kt lun khi qut. Trong qu trnh hc tp, hot ng nhn thc ca hc sinh trn cc bnh din khc nhau din ra khng theo mt trnh t cng nhc, m thng thm nhp vo nhau. V d nh: Trong qu trnh hot ng nhn thc trn bnh din khi nim- ngn ng, hc sinh khng ch tin hnh cc thao tc t duy vi cc khi nim, phng trnh m cn thng lin tng ti nhng mi lin h vi cc s kin cm tnh- c th tri gic trc tip trc . iu cng c ngha l: cc

phng tin dy hc cng c th gy hiu qu trn nhiu bnh din khc nhau ca hot ng nhn thc. Thc tin dy hc vt l trng ph thng hin nay cho thy: hot ng nhn thc ca hc sinh thng ch trn bnh din nhn thc khi nim- ngn ng hoc din ra qa nhanh ti bnh din nhn thc ny. Cc bnh din thp hn ca hot ng nhn thc cha c a vo hoc a vo qu trnh nhn thc ca hc sinh qu t. Tim nng ca phng tin dy hc trong vic tch cc ho hot ng nhn thc ca hc sinh cha c khai thc y . cng l mt trong nhng nguyn nhn lm cho kin thc ca hc sinh hi ht, t kh nng vn dng. S phn tch trn y vic s dng phng tin dy hc trong dy hc vt l di gc quan im ca tm l hc hc tp dn ti kt lun l: Cn phi s dng phi hp cc phng tin dy hc trong dy hc vt l, nht l cc lp di, to iu kin cho hot ng nhn thc ca hc sinh din ra trn nhiu bnh din khc nhau nhm nng cao cht lng nm vng kin thc ca hc sinh. 6.3. MT S NH HNG CHUNG PHNG PHP S DNG PHNG TIN DY HC Trn c s phn tch chc nng ca phng tin dy hc di gc cc quan im ca l lun dy hc v ca tm l hc hc tp, c th rt ra mt s nh hng chung sau y v mt phng php cho vic s dng phng tin dy hc trong dy hc vt l trng ph thng: 1. S dng phi hp cc phng tin dy hc trn cc bnh din khc nhau ca hot ng nhn thc cc khu ca qu trnh dy hc. V d: khu cp cc ng dng ca kin thc vt l trong t nhin v k thut, hc sinh s d dng m t, gii thch cu to, nguyn tc hot ng ca mt thit b k thut, nu trong gi hc c s dng phi hp cc phng tin dy hc sau: vt tht hoc bc nh chp vt tht, th nghim ca hc sinh hoc ca gio vin v nguyn tc hot ng ca thit b, m hnh chc nng ca thit b, hnh v v s b tr th nghim, v nguyn tc hot ng ca thit b (trn tranh hay

trn tm bn trong c chiu ln tng nh my chiu) hoc phn mm my vi tnh minh ha cu to, nguyn tc hot ng ca thit b. V d nh: - Khi cp My pht in mt chiu lp 9, cn s dng phi hp cc phng tin dy hc: m hnh my pht in mt chiu v xoay chiu tm hiu nguyn tc cu to (c bit l vai tr ca c gp in) v lm sng t nguyn tc hot ng ca my (thng qua th nghim vi m hnh ny), cc hnh v v s i chiu ca dng in cm ng trong khung v s khng i chiu ca dng in ly ra ngoi cc v tr c bit ca khung dy, my pht in quay tay nhm chng minh tnh thun nghch ca my pht in mt chiu. - Khi cp Knh hin vi lp 12, cn s dng cc phng tin dy hc: knh hin vi hc sinh hc sinh tm hiu cu to ca n, tc dng ca tng b phn v rn luyn k nng s dng knh hin vi; cc th nghim m hnh do hc sinh hoc gio vin tin hnh v ng i ca tia sng qua knh hin vi trn quang bn v v s to nh qua knh hin vi trn bng quang hc, tranh v v cu to v ng i ca tia sng qua knh hin vi. 2. Gn vic s dng phng tin dy hc vi cc hot ng tr tu- thc tin ca hc sinh, to ra cc kch thch a dng v mt c hc, m hc, quang hc vi mi tng quan ph hp trong qu trnh thu nhn v ch bin thng tin ca hc sinh, kch thch s tranh lun tch cc ca hc sinh vi i tng nhn thc. c bit trong vic t chc cho hc sinh tin hnh cc th nghim khu nghin cu ti liu mi hoc trong thc hnh, cc hot ng tay chn (v s th nghim, b tr th nghim, s dng cc dng c, o c, vit kt qu th nghim) cn gn lin vi cc hot ng tr c ( xut gi thuyt, thit k phng n th nghim, so snh, khi qut ho, tnh ton, m t, gii thch kt qu th nghim). 3. Vic s dng phng tin dy hc trong qu trnh hnh thnh v vn dng kin thc phi gp phn lm sng t tnh bin chng gia ci chung v nhng ci ring, ci ging nhau v ci khc nhau ca cc hin tng, qu trnh vt l.

a) La chn cc phng tin dy hc sao cho vic s dng chng to iu kin cho vic thu tm c ci chung v nhng ci ring, lm ni bt c ci mi, ci c bit. V d nh: - Khi hc chng Cc my c n gin lp 8, cn thng qua cc th nghim v cc hnh v tng ng i ti khi qut c ci chung ca chng (l cc thit b lm bin i lc, phi tun theo nh lut v cng) t nhng ci ring: ch lm bin i v hng ca lc (rng rc c nh), ch lm bin i ln ca lc (rng rc ng) hoc lm bin i c ln ln hng ca lc (pa lng, n by, mt phng nghing). - hc sinh hiu su khi nim Dao ng c hc iu ho lp 12, cn tin hnh cc th nghim, s dng cc hnh v tng ng (c th c phn mm m phng trn my vi tnh) v dao ng ca con lc l xo ngang, con lc l xo dc, con lc n, thanh thp n hi, ct nc trong ng hnh ch U. b) S dng ng thi cc phng tin dy hc (cc th nghim song song, bng tng kt, cc bi tp trong sch gio khoa, trn my vi tnh) nhm to iu kin cho hc sinh d dng pht hin nhng c im ging nhau ca cc hin tng, qu trnh vt l. Chng hn nh: Tin hnh cc th nghim song song v s to nh ca vt qua gng cu v qua thu knh, v s giao thoa ca sng nc v ca sng nh sng. Vic s dng ng thi cc phng tin dy hc khng nhng lm sng t c s tng t v mt ni dung vt l m c khi cn th hin c c s tng t trong l gic hnh thnh ni dung cc kin thc vt l (v d nh: l gic xy dng biu thc nh lut 2 Niu tn a=
F U v biu thc nh lut m I= ). m R

4. Vic s dng phng tin dy hc phi gp phn lm tng tnh chnh xc v tnh h thng ca cc kin thc m hc sinh lnh hi. a) S dng phng tin dy hc thch hp lm sng li cc s kin cm tnh- c th m hc sinh tri gic trong i sng hng ngy khng nhng tn dng vn kinh nghim m cn nhm pht hin v gp phn khc phc cc sai lm ca hc sinh. V d nh: Tin hnh th nghim vi thit b th nghim mi v

nh lut Paxcan loi b s nhm ln ph bin ca hc sinh v tnh cht ca cht rn v cht lng trong s truyn p sut v p lc tc dng t ngoi, s dng cc th nghim v s ri ca cc vt trong khng kh v trong ng thu tinh ht ht kh bc b quan nim sai lm da vo kinh nghim hng ngy Vt nng ri nhanh hn vt nh ca hc sinh. b) S dng nhiu ln mt s phng tin dy hc nht nh nhiu chng, nhiu phn ca chng trnh vt l nu bt mi lin h gia cc kin thc m hc sinh lnh hi. V d nh: s dng b th nghim kho st chuyn ng thng khng ch phn ng hc v phn ng lc hc m cn c phn cc nh lut bo ton trong dy hc vt l lp 10, s dng b m kh trong dy hc khng nhng v chuyn ng thng lp 10 m c v dao ng c hc lp 12. 6.4. S DNG BNG D nhiu phng tin dy hc nghe- nhn ngy cng c s dng rng ri trong nh trng, i vi mi mn hc nc ta hin nay, bng vn l mt phng tin dy hc quan trng v gn gi nht. S dng bng mt cch hp l l mt vn cn phi t ra khi ni ti cht lng ca gi hc. Gio vin cn tn dng nhng u im sau y ca bng en: c th ghi chp trn bng theo tin trnh gi hc, li cun c nhiu hc sinh vo vic hnh thnh ni dung ghi trn bng, c th thay i d dng nhng iu ghi chp trn bng v mi hc sinh u thy c r rng cc ni dung ghi trn bng. Bng c s dng nh mt phng tin gio vin ghi chp v v hnh. N cng l phng tin khi cn, hc sinh c th trnh by bi gii hoc cu tr li ca mnh trc gio vin v ton lp. Gio vin ghi bng hp l s gip hc sinh theo di bi hc mt cch d dng, thy c nhng im mu cht ca bi hc v trnh t pht trin lgic ca vn . Trong nhiu trng hp, nh vic ghi chp ca gio vin trn bng m hc sinh c th hiu c nhanh nhng vn rc ri, tru tng, phc hi c nhanh chng nhng kin thc khi cng c ti liu hc tp nh.

Vic v hnh trn bng l cn thit ngay c khi hng dn hc sinh quan st th nghim. N gip cho hc sinh hnh dung c cch b tr cc th nghim, hiu r c cu v hot ng ca cc dng c, my mc. 6.4.1. Yu cu v ni dung v k thut ghi chp trn bng Ghi bng hp l s gp phn ng k vo vic nng cao cht lng ca mt gi hc. Mun th, cn m bo mt s yu cu c bn sau: - Phi ghi chp mt cch h thng, phn nh c qu trnh pht trin ca ni dung bi hc. - Vch r c bn cht vt l ca vn nghin cu, nht l trong trng hp c suy lun ton hc. - Tp trung c s ch ca hc sinh vo nhng vn cn thit, quan trng. - Cng c c ni dung nghin cu trong gi hc. - Hng dn c hc sinh ghi chp vo v v hc tp nh. tho mn nhng yu cu trn, kt hp vi li ni v vit, s dng cc phng tin dy hc khc, gio vin c th ghi ln bng nhng im sau: 1- u bi (tn mc v cc tiu mc). 2- Cc hnh v, s , th. 3- Nhng cng thc v cc h qu suy ra t nhng cng thc . 4- S b tr th nghim, cc bc chnh trong tin trnh th nghim, bng s liu thu c t th nghim v nhng kt lun rt ra t th nghim. 5- Bi gii mu (bi tp vt l). 6- Nhng thut ng mi, tn tui cc nh bc hc, ti liu lch s v k thut. 7- Bi tp v nh (s mc phi c theo sch gio khoa, mt s bi tp trong sch gio khoa hay sch bi tp). Tt nhin, phi ty ni dung c th ca tng bi hc m ghi chp trn bng nhng im cn thit, min l m bo c nhng yu cu nu trn. Gio vin cn phi chun b chu o ni dung ghi trn bng ngay t khi son k hoch chi tit cho mi bi hc.

Nn phn ni dung ghi trn bng lm hai phn: mt phn cn gi li trn bng trong sut gi hc(chng hn nh: dn bi, cng thc nh ngha, nh lut, th), mt phn c th xo i sau khi dng xong (chng hn nh cu hi t vn , li gii thch nh lut, nhng php tnh). Phn gi li nn ghi mt bn bng di hnh thc rt tm tt. Phn th hai cng nn ghi mt bn bng v gio vin cn cn c vo din tch ca bng dnh cho phn ny lng trc vic xo bng ng lc cn thit. Ch vit v hnh v trn bng phi ln cho hc sinh ton lp u nhn thy r. Nn dng phn mu lm ni bt im cn ch . Gio vin cn phi hp nhp nhng li ni, vic vit v v hnh trn bng vi vic tin hnh th nghim hoc s dng phng tin dy hc khc. V d v s trnh by bng bi: H thc gia th tch v p sut ca cht kh khi nhit khng i. nh lut Bil - Marit" lp 10 H THC GIA TH TCH V P SUT CA CHT KH KHI NHIT KHNG I. NH LUT BIL - MARIT Mt s khi nim c bn: - Cc thng s trng thi xc nh trng thi nhit ca mt lng kh: V, p v t0.
- Phng trnh trng thi ca cht kh: phng trnh thit lp mi lin h gia V, p, t0.

1. H thc gia th tch v p sut ca cht kh khi nhit khng i Xt mi quan h V v p ca mt khi kh khng i khi t0= hng s (qu trnh ng nhit). a) Th nghim - Dng c v cch lp t: Hnh v bn. - Tin hnh th nghim: Nn, gin lng kh chm, thy: Khi V tng th p gim v ngc li. - Thu thp s liu: S th nghim

Ln o 1 2 3

V (cm3)

p (at)

- X l s liu, rt ra nhn xt: Trong phm vi sai s cho php, thy: Khi gim th tch bao nhiu ln th p sut tng ln by nhiu ln. b) nh lut - Lm th nghim vi nhiu cht kh khc, u c nh lut sau: nhit khng i, p sut v th tch ca mt khi lng kh xc nh t l nghch vi nhau (nh lut Bil - Marit).
p1 V 2 = p 2 V1

p1V1=p2V2

pV= hng s 2. ng ng nhit a) Biu th mi quan h gia p v V bng b) Cc ng ng nhit ng th p, V ng vi t0=t1 vi cc t0 khc nhau

ng ng nhit 3. nh lut Bil- Marit l nh lut gn ng - Th nghim chnh xc cho thy: cc kh thc ch tun theo gn ng nh lut. - th quan h pV v p ca cc kh thc (H2, He hay O2): cc ng lin nt cc p khng ln, kh tun theo nh lut ny. - Ch c kh l tng l tun theo hon ton vi

H ng ng nhit

th p.V v p

ng nh lut (tch p.V ca n ng vi ng chm chm). 6.4.2. Yu cu v k thut v hnh trn bng Hnh v m gio vin thc hin trn bng c mc ch ch yu l lm sng t bi hc. Cho nn, iu trc ht cn quan tm khi v hnh l tnh cht s phm ca chng, ch khng phi l tnh cht m thut. Hn na, s hn ch v thi gian i hi phi v hnh trn bng sao cho nhanh chng. V th, trc ht cn tun theo nhng yu cu c bn sau: 1. Hnh v phi n gin v r rng hc sinh c th thy c nhng im ch yu, ng thi cng l gio vin v hc sinh c thi gi v ngay ti lp, khng nh hng ti vic dy hc cc phn khc. Mun cho hnh v c n gin v r rng, trong nhiu trng hp, khng th sao chp li nhng hnh v trong sch gio khoa m gio vin phi ci bin, tc b mt s chi tit khng cn thit hoc chuyn t cch v ny sang cch v khc trong nhng trng hp cn thit. Th d nh: - Thit b do Jun ch to xc nh ng lng c ca nhit c th v nh Hnh 8. - S cu to in k st quay c th v n gin nh Hnh 9. lm ni bt mt s im quan trng, ch yu trn hnh v, c th dng phn mu hay dng nhng nt c bit. Chng hn nh: khi v, c th dng nt m v vng dy pha ngoi v nt mnh v vng dy pha trong (Hnh 10a) hay khi v khung dy quay trong t trng th dng Hnh 9. Nguyn tc cu to ca in k st quay Hnh 8. Thit b th nghim xc nh ng lng c ca nhit

phn trng v trc quay ca khung, dng phn xanh v phn vng phn bit hai na khung (Hnh 10b).

Hnh 10. 2. Hnh v trc ht phi vch r c nguyn l vt l ang nghin cu, sau mi n nhng chi tit k thut. V th, trn hnh v phi ni bt nhng c cu ch yu ca my mc, dng c m th hin c hin tng cn nghin cu. Th d: trn hnh v my pht in ba pha (Hnh 11), iu ch yu l phi lm r cch b tr ba cun dy stato v v tr ca rto c th hnh dung c r rng khi rto quay th t thng qua ba cun dy ln lt bin thin nh th no. 3. Hnh v phi ng k thut ha hnh. Trong vt l hc, ngi ta hay dng ba cch v sau: - V chiu vung gc: theo cch v ny, cc tia sng u coi nh vung gc vi mt hnh v. Do , ta ch nhn thy mt ngoi ca vt theo mt phng no hoc t ng trc li hoc t trn xung. Cch v ny c dng khi khng cn phn bit s b tr trc sau. Th d: Hnh 12 v cch b tr th nghim trong ta ch cn ch n s chuyn ng ca xe theo chiu t tri sang phi. Hnh 12. - V ct: Cch v ny m t hnh dng ca vt trong mt phng b dc hay b ngang, thng c s dng khi cn thy r cu to bn trong ca cc my mc, dng c Hnh 11.

(Hnh 13).

Hnh 13.

- V phi cnh: Cch v ny cho thy hnh dng ca vt trong khng gian, phn bit r v tr ca cc b phn sp xp trong khng gian theo ba chiu. Trong cch v phi cnh, b phn no gn s to, b phn no cng xa th cng nh, nhng b phn nm trong mt mt phng song song vi mt phng hnh v th gi nguyn t l kch thc, nhng b phn nm trn ng vung gc vi mt phng hnh v th s qui t li mt im gi l ch im. Trong nhiu trng hp, c th coi ch im rt xa cc ng vung gc vi mt phng hnh v song song vi nhau. Hnh 14 l cch v phi cnh hnh lp phng vi ch im gn v rt xa. Cch v phi cnh thng l kh, i hi nhiu thi gian, v th ch dng khi hai cch ni trn khng cho php m t c y hnh dng v cu to ca vt. Th d: khi v in k khung quay (Hnh 15) th nn v phi cnh c th thy c y cc b phn ca dng c v cch b tr cc b phn . Vic chn cch v ny hay cch v khc l tu theo yu cu dy hc trong tng trng hp c th. Nhiu khi cn phi phi hp hai cch v mi m t c ht cu to v hot ng ca mt dng c. Th d: m t s phn b cc lp cht lng c khi lng ring khc nhau trong bnh cu ca my phn li li tm ang quay, c th dng c hai cch v: v ct v v chiu vung gc (Hnh 16) Hnh 16. Hnh 14. Hnh 15.

Ch rng: v nguyn tc, trong cng mt hnh v, khng th dng hai cch v, nht l trong trng hp d gy hiu nhm. Th d nh: Hnh 17, th khng c v nh hnh a m phi v nh hnh b. Cn ch thm rng: hnh v cn c t l ng hoc gn vi thc t. Th d nh: chiu cao ca ng Torixenli khng nn ch v cao khong gp i chiu cao ca ci chu. 4- V hnh phi kt hp vi ni dung bi hc, ng lc cn thit, tc l dy ti u th v ti . Trong trng hp hnh v phc tp th c th v giy trc, nhng ch v m v n khi dy th mi t m ln hoc c th v trn cc tm giy bn trong ph c ln nhau (xem 6.8). 6.5. S DNG CC VT THT Khc vi nhiu mn hc khc, trong dy hc vt l, cc vt tht c th c s dng nghin cu cc hin tng, qu trnh vt l (th d nh: cc chi, cc dng c o ph bin trong gia nh nh cn, ng h, nhit k) hoc nghin cu cc ng dng trong i sng v k thut ca cc kin thc vt l (th d: cc dng c c hc nh km, ko; cc dng c in nh chung in, i-nam xe p; cc dng c quang hc nh my nh, ng nhm, knh lp). Cc vt tht l nhng phng tin quan trng nhm s dng nhng kinh nghim sng hng ngy ca hc sinh v l nhng bng chng ca vic vn dng cc kin thc vt l vo thc tin. Chng c th c s dng cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc. Tuy nhin, khi la chn cc vt tht a vo gi hc, cn lu rng: do tnh phc hp, tnh phc tp ca nhiu dng c, ci bn cht nhiu khi b che lp hoc do ln ca chng nn khng phi vt tht no cng c th a vo gi hc c. 6.6. CC THIT B TH NGHIM Hnh 17.

Gi tr c bit ca cc thit b th nghim i vi dy hc vt l l ch: chng to iu kin cho s nghin cu c h thng, trc quan cc hin tng, qu trnh vt l, cho php hnh thnh cc khi nim, nghin cu cc nh lut mt cch trc tip trn cc i tng cn nhn thc trong gi hc v to iu kin nghin cu cc ng dng k thut ca vt l. Cc thit b th nghim c ch to tin hnh cc th nghim ca gio vin (thit b th nghim biu din) hoc cc th nghim ca hc sinh (thit b th nghim thc hnh). 6.6.1. Cc thit b th nghim biu din Cc thit b th nghim biu din c ch to vi kch thc ln sao cho ton lp c th quan st r cc b phn quan trng ca thit b, cc hiu ng vt l din ra trong cc th nghim c lm vi chng. Vi cc thit b th nghim ny, c th thu c nhng gi tr o chnh xc. Cc thit b th nghim biu din c ch to s dng mt cch c lp (th d: b th nghim v nh lut Bil- Marit, b th nghim v trng thi cn bng ca vt rn, dng c chng minh s co gin v nhit ca vt rn Tyndall), nhng cng c khi c ch to thnh mt b th nghim gm nhiu chi tit c th lp ghp vi nhau tin hnh mt lot th nghim nhiu phn khc nhau ca vt l (th d nh: vi b bng m kh, c th lm c nhiu th nghim khng ch cc phn ng hc, ng lc hc v nng lng ca chuyn ng thng m cn tin hnh c vi n cc th nghim v dao ng c hc; b th nghim in t cho php tin hnh cc th nghim v dng in mt chiu v dng in xoay chiu, v t trng v v cm ng in t cng nh cc ng dng k thut ca n). Vi cc thit b th nghim biu din nh vy, hc sinh lm quen tng i nhanh nguyn tc hot ng ca b thit b th nghim, cch b tr th nghim c bn; cc th nghim sau, hc sinh d nhn thy cc b phn khng thay i, nhng chi tit thay i, b sung so vi cc th nghim c tin hnh trc .

Cc b th nghim ny thng c s dng kt hp vi cc ngun in (bin th biu din), my o (v d: dao ng k in t, ng h o in biu din) ngoi thit b. 6.6.2. Cc thit b th nghim thc hnh Cc thit b th nghim thc hnh thng c ch to thnh cc b th nghim bao gm nhiu chi tit, dng cho hot ng th nghim ca hc sinh khi nghin cu ti liu mi hoc thc hnh sau mt chng, mt phn chng trnh vt l. Cc yu cu c bn sau y c lu khi ch to cc b th nghim thc hnh: - S dng n gin bng tay. - Vic lp rp cc chi tit tn t thi gian. - D dng phi hp, thay i cc chi tit. Do c nhiu cch phi hp cc chi tit vi nhau nn vi mi b th nghim thc hnh, hc sinh c th lm c nhiu th nghim khc nhau trong mt phn chng trnh vt l ph thng. Cng v l , cc b th nghim thc hnh to iu kin cho vic t chc cc hot ng tr tu- thc tin a dng, sng to ca hc sinh trong qu trnh lm vic vi cc b th nghim ny, gp phn pht trin vn kin thc, k nng ca hc sinh. - Tt c cc chi tit c th c b tr trong cc th nghim vng chc, p v hnh thc v ph hp vi nhng qui tc an ton. Hin nay, nhiu trng ph thng nc ta c cc b th nghim thc hnh sau: b thc hnh kho st chuyn ng thng dng cn rung in, b thc hnh c hc, b thc hnh nhit hc, b thc hnh tnh in, b thc hnh in t, b thc hnh bn dn, b thc hnh quang hc. Cc b th nghim thc hnh ny c khong 3000 chi tit hc sinh c th tin hnh khong 300 th nghim ch yu. Vi iu kin trang thit b hin nay nhiu trng ph thng nc ta, gio vin nhiu khi vn phi s dng cc thit b th nghim thc hnh tin hnh cc th nghim biu din. Trong nhng trng hp ny, gio vin cn lu b tr thit b sao cho hc sinh c lp quan st c th nghim.

6.7. S DNG CC M HNH VT CHT 1. Cc m hnh vt cht gi vai tr quan trng trong dy hc vt l. Chng c s dng minh ha cc hin tng, qu trnh vt l vi m, trc quan ho cc m hnh l tng (th d nh: s dng cc ming nam chm gm trong b th nghim bn m kh tin hnh cc th nghim m hnh khi nghin cu m hnh ht) hoc khi nghin cu cc ng dng k thut ca vt l. 2. Cc m hnh vt cht c s dng trong dy hc vt l c th l m hnh tnh (v d: m hnh mng tinh th) hoc m hnh ng (cc m hnh cu to v hot ng ca my pht in v ca ng c in, m hnh my hi nc); m hnh phng, trong c m hnh c lm trn tm nha trong sut chiu ln mn c (v d: m hnh phng ng c 4 k) hoc m hnh khng gian (v d: cc m hnh ng c nhit, my pht in v ng c in). 3. S dng cc m hnh vt cht, ta c th tch ra c nhng yu t ring bit cu i tng nghin cu, gip cho hc sinh nhn thy c cc b phn ca i tng k thut m thc t thng b che kn, quan st c cc qu trnh ng xy ra vi nhp iu chm hn, c th lp li cc qu trnh nghin cu vi mt s ln cn thit. S dng cc loi m hnh ny s gip hc sinh hiu c nguyn tc hot ng, cu to v c ch vn chuyn ca cc thit b k thut cng nh hiu c mt cch trc quan nhng hin tng, qu trnh khng tri gic trc tip c. Vic s dng cc m hnh vt cht khng nhng lm cho hc sinh hiu su hn cc nh lut vt l m cn gip hc sinh lm quen vi mt trong cc phng php nghin cu ca khoa hc vt l l phng php m hnh. 4. Qu trnh s dng m hnh vt cht nghin cu mt thit b k thut trong dy hc vt l c th din ra theo mt trong hai con ng lnh hi nhng ng dng k thut ca vt l (xem mc 2.5). Vic s dng m hnh d din ra theo con ng no cng i hi s kt hp gia vic s dng m hnh (trong c vic tin hnh th nghim vi m hnh), hnh v (trn bng, giy hoc tm bn trong) v li ni ca gio vin lm r nguyn tc hot ng, cu to, tc dng tng b phn c bn ca thit b v qu trnh chuyn vn ca thit b.

6.8. S DNG TRANH NH V CC BN V SN Tranh nh v cc bn v sn trn giy, trn tm bn trong l mt phng tin dy hc gip cho s m t cc i tng, hin tng, qu trnh vt l va sinh ng, va tn t thi gian trn lp. Trc ht, gio vin cn tn dng cc tranh nh v cc bn v sn c xut bn; v d nh: cc bn v v nguyn tc cu to v hot ng ca ng c khng ng b ba pha, v cc pha ca mt trng, v cu to v nguyn tc hot ng ca knh hin vi, v phn ng dy chuyn. i vi nhng bn v do gio vin v ly, cng cn m bo cc yu cu v k thut v hnh nh ni 6.4.2. Gio vin cng c th dng nhiu cch v khc nhau v cng mt i tng c th gip hc sinh hnh dung c mt cch y v i tng . Trong nhng nm gn y, cc bn v sn trn tm bn trong ( c xut bn hoc do gio vin t v ly) ngy cng c s dng rng ri. Ngi ta thng s dng cc bn v trn tm bn trong trong nhng trng hp sau: - Thng tin cn trnh by nhiu, nu vit hoc v trn bng s chim nhiu din tch hoc i hi qu nhiu thi gian (v d nh: s phc tp ca mt thit b k thut) nn cn phi chun b sn. - Khi nghin cu cc thit b k thut hoc xt cc hin tng cn c s xut hin dn dn tng b phn trc mt hc sinh, ngi ta thng dng cc bn trong v ring tng b phn v xp dn ln nhau trong qu trnh nghin cu. V d nh: rt ra kt lun v s thay i t thng do mt nam chm gy ra gi qua tit din mt ng dy khi cho nam chm tin vo hay li ra xa ng dy, ta c th chng mt t giy bn trong c v mt nam chm v cc ng cm ng t ca n ln mt t giy bn trong c v ng dy. Sau , gi nguyn t giy bn trong di, di chuyn t giy bn trong trn theo phng mong mun. Bng cch , ta s to c hnh nh ng v s thay i s ng cm ng t gi qua tit din ng dy.

Khi nghin cu hin tng giao thoa sng nc, gio vin c th ln lt v trn bn tm bn trong h thng sng ca ngun S1, h thng sng ca ngun S2, cc vn giao thoa (Hnh 18) sao cho ph hp nhau v kch thc. Bn tm bn trong ny dn chng ln nhau v khi dy th gi ra, ri xp dn ln nhau. Hnh 18.

Trong tit hc c s dng cc tranh nh v bn v sn, cn lu rng: ch treo chng ln khi cn thit v sau khi dng xong, cn ct i ngay trnh s phn tn ch ca hc sinh. 6.9. S DNG CC TI LIU IN Ngy nay, trong dy hc vt l trng ph thng, ngi ta s dng cc ti liu in dng cho hc sinh nh: sch gio khoa, sch bi tp, sch hng dn th nghim. Ngoi ra, hc sinh cng cn s dng sch tm tt, sch c thm, phiu hay v bi lm. Di y, ta s xem xt mt s ti liu in ni trn. 6.9.1. Sch gio khoa 1. Sch gio khoa l mt trong nhng phng tin dy hc quan trng ca dy hc vt l trng ph thng v thc hin ng thi hai chc nng: l phng tin lm vic ca hc sinh (sch gio khoa l ngun kin thc, phng tin cng c kin thc, k nng ca hc sinh) v l phng tin h tr gio vin hiu v thc hin chng trnh dy hc qui nh. - Trong sch gio khoa, ni chung cc ni dung hc tp ca bc hc c trnh by mt cch c h thng, ph hp vi chng trnh quc gia v b mn, ph hp vi cc yu cu chung i vi sch gio khoa nh: tnh khoa hc ca ni dung, tnh trc quan, tnh d hiu, tnh l gic ca vic trnh by v phi c mi lin h hu c vi cc mn hc khc. - Ngoi ra, sch gio khoa vt l cn phi p ng nhng yu cu c th khc nh: s cn thit phi m t cc th nghim vt l, xy dng nhng kt lun khoa hc t l thuyt hoc thc nghim, nu ra nhng ng dng c bn ca vt l

trong k thut v i sng, s dng hp l cc cng c ton hc, a vo sch gio khoa h thng cc bi tp m bo hnh thnh hc sinh nhng k nng, k xo cn thit. 2. Vi cc yu t cu trc khc nhau, sch gio khoa l phng tin dy hc thch hp cho vic gio vin s dng tt c cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc. a) C th s dng sch gio khoa mt cch c hiu qu m bo trnh xut pht ban u (hc sinh s dng sch gio khoa t n tp cc kin thc c trc khi nghin cu ti liu mi), to ng c hc tp, t vn nghin cu ti liu mi. Cc on trnh bylch s ny sinh vn sp nghin cu, hin tng vt l m hc sinh thng gp hng ngy c lin quan ti kin thc mi, nhng bc nh u chng v cc ng dng trong k thut v i sng to iu kin thun li cho vic to ng c hc tp hc sinh khi bt u nghin cu mt lnh vc mi, mt chng cng nh cc gi hc ring bit. b) Trong giai on lm vic vi ti liu mi, v c bn, c hai kh nng cho hc sinh s dng sch gio khoa: - Hc sinh lm vic vi sch gio khoa trong mt khong thi gian ngn ca qu trnh xy dng kin thc mi. V d nh: hc sinh lm vic vi cc on vn, hnh v, s bit cch b tr th nghim, tin trnh th nghim sau khi a ra cc d on v trc khi gio vin hoc hc sinh tin hnh th nghim. Hc sinh cng c th lm vic vi cc th tng ng sch gio khoa trong giai on x l kt qu th nghim hoc vi s gii thch chnh xc, y cc kt qu th nghim trong sch gio khoa. - Hc sinh t lc lm vic trong mt khong thi gian tng i di vi sch gio khoa lnh hi cc kin thc mi. Khi , hc sinh c tranh lun mt cch gin tip vi i tng cn nhn thc nhm thu nhn hoc ch bin cc thng tin trong sch gio khoa. Gio vin c th s dng kh nng lm vic ny vi sch gio khoa ca hc sinh trong nhng trng hp hc sinh cn thu nhn cc thng tin v cc nh lut khng th cp bng th nghim trng ph

thng, v cu to, cch thc hot ng ca cc my mc phc tp v cc thng tin c ni dung lch s nh cuc sng v s nghip ca cc nh bc hc. c) Trong giai on cng c cc kin thc, k nng thu c, sch gio khoa cng to iu kin cho mt s la chn cc kiu bi tp khc nhau t n gin n phc tp, t vic ch s dng cc kin thc va hc n vic phi vn dng nhiu kin thc hc t trc. Nhng lu , tm tt, bn tng kt cc kin thc c bn cui mi chng sch gio khoa to iu kin cho vic n tp, h thng ho cc kin thc m hc sinh hc. d) Sch gio khoa cng c th c s dng giai on kim tra, nh gi kt qu hc tp ca hc sinh, thng qua vic gio vin ra cho hc sinh cc bi tp cui chng trong sch gio khoa hoc giao cho hc sinh chun b mt bo co khoa hc v mt ch no , trong sch gio khoa l mt ngun ti liu. Cn tp cho hc sinh c thi quen tr li cc cu hi nu trong sch gio khoa sau mi on, mi bi hc t kim tra kin thc ca mnh. 3. hc sinh lm vic c kt qu vi sch gio khoa ni ring v vi ti liu in ni chung, iu quan trng l phi bi dng cho hc sinh ngy cng t lc tin hnh cc hot ng sau: - Tm thng tin (v d: tm on cn thit trong sch nh mc lc). - Tip nhn thng tin (c cc on vn, xem hnh v, tra cu cc bng s liu trong sch). - nh hnh thng tin (gia cng thnh cc hoc gch chn nhng quan trng). - Ch bin thng tin theo mc ch t ra. - Vn dng thng tin trong phm vi nht nh (v d: tham gia tranh lun gi hc, bo co trc lp). 4. Vic hng dn hc sinh s dng sch gio khoa ca gio vin cn ch nhng im sau: - S chun b ca hc sinh lm vic vi sch gio khoa l yu t quan trng hc sinh lm vic c kt qu. Cng vic chun b phi c gio vin giao cho hc sinh di dng mt nhim v hc tp (tr li cc cu hi), kch

thch hc sinh phi lm vic vi sch gio khoa (tm, tip nhn v ch bin thng tin). - Trong giai on mi hc sinh lm vic t lc trc tip vi sch gio khoa, gio vin phi lu hc sinh thu tm ni dung ca on sch gio khoa, rt ra nhng pht biu c ng (cc cu tr li) cho vic hon thnh nhim v c giao. - giai on nh gi kt qu lm vic vi sch gio khoa ca hc sinh, gio vin phi kin nhn sa cha nhng ci sai, b sung nhng ci cha y . 6.9.2. Sch bi tp Cng nh sch gio khoa, sch bi tp vt l l phng tin hc tp c bn, bi v vic dy gii cc bi tp l mt trong nhng phng php dy hc cn thit rn luyn cho hc sinh k nng p dng kin thc hc vo thc tin. Sch bi tp c dng b sung cho sch gio khoa, to thnh mt c cu hon chnh v ni dung. Trong cc sch bi tp, thng c mt h thng cc bi tp nh tnh v nh lng, trong c cc bi tp th nghim, bi tp th, bi tp sng to Vic dng bi tp coi nh mt phng php dy hc c s dng nhng giai on khc nhau ca qu trnh dy hc, nhng c bit c dng rng ri khi hc sinh cng c ti liu hc trn lp v nh. Trc ht, gio vin cho hc sinh lm cc bi tp n gin c tnh cht tp dt. Sau khi hc sinh nm vng cc nh lut hc, nh c nhng cng thc, n v o cc i lng vt l qua qu trnh gii cc bi tp , gio vin cho hc sinh lm cc bi tp mc kh khn hn v cc bi tp c mt vi cch gii. Cui cng, khi hc sinh hc xong mt ti, gio vin ra cho hc sinh cc bi tp tng hp trong mt s i lng c mt trong cng thc khng cho trc tip m phi rt ra t nhng nh lut hc t trc. Nhng bi tp ny l phng tin tt hc sinh n tp mt khi lng ln cc kin thc hc. Nhng bi tp th nghim v cc bi tp sng to s c s dng khi hc sinh nm kh vng kin thc. 6.9.3. Sch hng dn th nghim

Sch hng dn th nghim bao gm mt h thng cc bi th nghim thc hnh vt l sau khi hc sinh hc xong mt chng hay mt phn ca chng trnh hc tp. Vic thc hin cc bi th nghim thc hnh thc y tnh t lc cao ca hc sinh. Trong cc bi th nghim thc hnh, c nu ti cng vic, lit k cc dng c cn dng km theo s hng dn cch s dng cc dng c v cc my o cn thit, nhim v cn thc hin v tin trnh th nghim (cch b tr cc dng c, cc bc tin hnh th nghim v cch thc x l kt qu th nghim). o su, m rng kin thc, k nng, k xo v pht trin nng lc sng to ca hc sinh, gio vin cn a vo cc bi th nghim thc hnh mt s nhim v v cc cu hi ph c lin quan ti s cn thit phi sa i th nghim v lm cc th nghim b sung. 6.9.4. Cc ti liu tham kho pht trin hng th hc tp vt l, tch cc ho hot ng nhn thc, o su v m rng vn kin thc, k nng ca hc sinh, gio vin cn a ra cc nhim v hc tp i hi hc sinh phi s dng cc ti liu tham kho. Thng qua , hc sinh c rn luyn thi quen, k nng lm vic vi sch nh l mt ngun kin thc cho cuc sng sau ny ca mnh. Cc nhim v hc tp c th l: tm nhng s liu ph hp cho vic gii cc bi tp, t lp nhng bi tp theo cc s liu trong cc sch tm tt v vt l dng cho hc sinh, chun b cc bo co theo cc ch , tin hnh cc quan st, ch to v tin hnh cc th nghim vi nhng dng c th nghim theo nhng ch dn trong cc sch tham kho nh hoc nhm ngoi kho, tin hnh cc th nghim vi cc chi hay vi cc dng c sinh hot hng ngy Gio vin cn la chn nhng bi c thm trong cc sch tham kho c ni dung, hnh thc trnh by va sc, l th v hp dn vi hc sinh.

Chng 7

TH NGHIM TRONG DY HC VT L
7.1. CC C IM CA TH NGHIM VT L 1. Th nghim vt l l s tc ng c ch nh, c h thng ca con ngi vo cc i tng ca hin thc khch quan. Thng qua s phn tch cc iu kin m trong din ra s tc ng v cc kt qu ca s tc ng, ta c th thu nhn c tri thc mi. Sau y l mt s c im ca th nghim vt l: - Cc iu kin ca th nghim phi c la chn v c thit lp c ch nh sao cho thng qua th nghim, c th tr li c cu hi t ra, c th kim tra c gi thuyt hoc h qu suy ra t gi thuyt. Mi th nghim c ba yu t cu thnh cn c xc nh r: i tng cn nghin cu, phng tin gy tc ng ln i tng cn nghin cu v phng tin quan st, o c thu nhn cc kt qu ca s tc ng.

- Cc iu kin ca th nghim c th lm bin i c ta c th nghin cu s ph thuc gia hai i lng, trong khi cc i lng khc c gi khng i. - Cc iu kin ca th nghim phi c khng ch, kim sot ng nh d nh nh s dng cc thit b th nghim c chnh xc mc cn thit, nh s phn tch thng xuyn cc yu t ca i tng cn nghin cu, lm gim ti a nh hng ca cc nhiu (ngha l loi b ti a mt s iu kin khng lm xut hin cc tnh cht, cc mi quan h khng c quan tm). - c im quan trng nht ca th nghim l tnh c th quan st c cc bin i ca i lng no do s bin i ca i lng khc. iu ny t c nh cc gic quan ca con ngi v s h tr ca cc phng tin quan st, o c. - C th lp li c th nghim. iu ny c ngha l: vi cc thit b th nghim, cc iu kin th nghim nh nhau th khi b tr li h th nghim, tin hnh li th nghim, hin tng, qu trnh vt l phi din ra trong th nghim ging nh cc ln th nghim trc . 2. S khc nhau c bn gia th nghim v quan st t nhin - Quan st c ch nh l mt phng php thu nhn tri thc da trn s tri gic cm tnh i tng cn nghin cu theo mc ch nht nh. V nguyn tc, i tng cn quan st cng c la chn c ch nh v c ch th quan st mt cch c thc. - Vi cc c im ca th nghim nu trn, s khc nhau c bn gia th nghim v quan st t nhin l ch: trong quan st, ta khng c mt s tc ng no vo i tng cn quan st. Ngc li, trong th nghim, ta tc ng c ch nh vo i tng cn nghin cu. Nh vy, th nghim khng nhng cho php nghin cu cc hin tng khng xy ra hoc khng xy ra di dng thun khit trong t nhin m cn lm cho s quan st, o c c n gin, d dng hn, to ra nhng hin tng mt thi im v mt a im mong mun, to iu kin i ti nhn thc c cc iu kin xy ra mt hin tng, qu trnh no .

- Vic nghin cu cc mi quan h c tnh qui lut nhng ch mang tnh cht b phn gia cc i lng vt l tng th nghim ring bit to c s cho vic xem xt s tc ng ng thi ca nhiu nh lut vt l trong mt hin tng, qu trnh vt l, cho vic i ti nhn thc c hin tng, qu trnh vt l y hn, su sc hn. Nhng iu phn tch trn y c th c minh ho qua th nghim nghin cu hin tng ri t do.T lu, con ngi quan st thy s ri ca cc vt, nh s ri ca l cy, qu cy. Qu trnh ri ny ph thuc nhiu vo nh hng ca lc cn khng kh, lc nng kh ng hc v vo chuyn ng ca khng kh (chuyn ng thnh lp hay chuyn ng xoy). Chnh nhng yu t ny lm cho vic quan st s ri ca cc vt trong iu kin t nhin dn ti kt lun sai lm: vt nng ri nhanh hn vt nh. n thi Galil, ng cc lc phn i kt lun trn v cho rng: ch quan st thun tu s ri trong t nhin th khng th rt ra c kt lun ng n v quy lut ri. V vy, ng s dng th nghim nh l mt phng tin c ch nh nghin cu qu trnh ri. Tuy nhin, mt vt c khi lng ln v din tch b mt nh ( c th b qua c nh hng ca khng kh xung quanh) li ri qu nhanh.V vy, ng c gng lm chm li chuyn ng ri m khng lm thay i tnh cht ca chuyn ng bng cch cho vt ri trn mt phng nghing vi gc nghing tng dn. Nh cch b tr th nghim n gin nh vy v vi phng tin o lc , ng tm ra c nh lut ri t do. 3. Nhng iu trnh by trn y cng dn n mt lu trong dy hc vt l l: khi x l cc kt qu th nghim, nht thit phi ch ra nhiu, phm vi c th b qua nh hng ca nhiu, cc iu kin v sai s ca th nghim v phi phn bit rnh mch sai s ch quan v sai s khch quan ca th nghim. 7.2. CC CHC NNG CA TH NGHIM TRONG DY HC VT L 7.2.1. Cc chc nng ca th nghim theo quan im ca l lun nhn thc

Theo quan im ca l lun nhn thc, trong dy hc vt l trng ph thng, th nghim c cc chc nng sau: - Th nghim l phng tin ca vic thu nhn tri thc (ngun trc tip ca tri thc). - Th nghim l phng tin kim tra tnh ng n ca tri thc thu c. - Th nghim l phng tin ca vic vn dng tri thc thu c vo thc tin. - Th nghim l mt b phn ca cc phng php nhn thc vt l. 1. Th nghim l phng tin ca vic thu nhn tri thc - Vai tr ca th nghim trong mi giai on ca qu trnh nhn thc ph thuc vo vn hiu bit ca con ngi v i tng cn nghin cu. Nu hc sinh hon ton cha c hoc c t hiu bit v i tng cn nghin cu th th nghim c s dng thu nhn nhng kin thc tin v n. Khi , th nghim c s dng nh l cu hi i vi t nhin v ch c th thng qua th nghim mi tr li c cu hi ny. Vic tm cch t cu hi i vi t nhin (thit k phng n th nghim), vic tin hnh th nghim v vic x l cc kt qu quan st, o c sau chnh l qu trnh tm cu tr li cho cu hi t ra. Nh vy, th nghim c s dng nh l k phn tch hin thc khch quan v thng qua qu trnh thit lp n mt cch ch quan thu nhn tri thc khch quan. - Trong dy hc vt l, nht l cc lp di v giai on u ca qu trnh nhn thc mt hin tng, qu trnh vt l no , khi hc sinh cn cha c hoc c hiu bit t i v hin tng, qu trnh vt l cn nghin cu th th nghim c s dng cung cp cho hc sinh nhng d lin cm tnh (cc biu tng, cc s liu o c) v hin tng, qu trnh vt l ny. Cc d liu ny to iu kin cho hc sinh a ra nhng gi thuyt, l c s cho nhng khi qut ho v tnh cht hay mi lin h ph bin, c tnh qui lut ca cc i lng vt l trong hin tng, qu trnh vt l c nghin cu.

V d nh: khi nghin cu hin tng khc x nh sng, thng qua th nghim, hc sinh khng nhng quan st c hin tng khc x nh sng (s b gy t ngt ng i ca tia sng ti chnh mt ngn cch gia hai mi trng) m cn thu thp c cc s liu v gc ti v gc khc x tng ng, to c s rt ra ni dung nh lut khc x nh sng. 2. Th nghim l phng tin kim tra tnh ng n ca tri thc thu c a) Theo quan im ca l lun nhn thc, mt trong cc chc nng ca th nghim trong dy hc vt l l dng kim tra tnh ng n ca cc tri thc m hc sinh thu c trc . Trong nhiu trng hp, kt qa ca th nghim ph nh tnh ng n ca tri thc bit, i hi phi a ra gi thuyt khoa hc mi v li phi kim tra n cc th nghim khc. Nh vy, thng ta s thu c nhng tri thc c tnh khi qut hn, bao hm cc tri thc bit trc nh l nhng trng hp ring, trng hp gii hn. V d nh: khi hc v tnh cht sng ca nh sng lp 12, da vo nh lut truyn thng ca nh sng c hc quang hnh hc, hc sinh khng th gii thch c kt qu th nghim v s nhiu x nh sng qua mt khe hp. Da vo s tng t vi sng nc lan truyn qua mt khe hp, hc sinh xut gi thuyt mi: nh sng c tnh cht sng. T gi thuyt ny, hc sinh suy ra h qu: nu nh sng c tnh cht sng th khi hai chm sng pht ra t hai ngun kt hp giao nhau, s xy ra hin tng giao thoa nh sng, ngha l ta s quan st c nhng vn c sng cc i xen k vi nhng vn ti. Th nghim vi khe Ing c tin hnh sau khng nh tnh ng n ca h qu ny v do cng xc nhn gi thuyt trn l ng. b) Trong dy hc vt l trng ph thng, c mt s kin thc c rt ra bng suy lun lgic cht ch t cc kin thc bit. Trong nhng trng hp ny, cn tin hnh th nghim kim tra tnh ng n ca chng.

V d nh: khi hc v "lc Lorenx lp 11, xut pht t vic cho rng ( c n gin ho): lc t tc dng ln on dy dn mang dng in bng tng cc lc t tc dng ln cc lectrn to thnh dng Hnh 19. S cu to ca b th nghim o lc Lorenx in v da vo biu thc tnh ln F ca lc t tc dng ln on dy di l mang dng in c cng I t trong t trng u B, vung gc vi ng cm ng t F=IBl cng nh da vo nh ngha cng dng in I=nSve, hc sinh rt ra c biu thc tnh ln ca lc Lorenx tc dng ln lectrn chuyn ng trong t trng fL=evB. Sau , khi qut cho trng hp tng qut, ta s c biu thc tnh ln ca lc Lorenx tc dng ln ht mang in tch q chuyn ng vi vn tc v lm vi vc t B mt gc fL=qvBsin. Vic kim nghim biu thc trn c th nh cc th nghim c tin hnh vi b th nghim o lc Lorenx gm cc b phn c ch ra Hnh 19, trong ng tia lectrn l mt bng thu tinh cha hn hp kh tr c th pht quang khi lectrn va chm vo, c t trong t trng u do 2 cun dy trn, ng trc mc ni tip vi nhau, c dng in chy qua to ra. Tia lectrn pht x nhit t catt c nung nng s c tng tc nh hiu in th mt chiu t vo 2 bn li tia. Khi cho dng in chy qua 2 cun dy th cc lectrn chuyn ng ca tia s chu tc dng ca lc Lorenx. Vic kim nghim biu thc tnh ln ca lc Lorenx fL=evBsin (e l ln ca in tch lectrn, v l ln vn tc chuyn ng ca lectrn, B l ln ca vc t cm ng t trong khong gia 2 cun dy v l gc hp bi gia hng chuyn ng ca lectrn v hng ca vc t cm ng t) i hi cn tin hnh cc th nghim kim nghim fL~v (khi B khng i, =900), fL~B ( vi v khng i, =900),

fL~sin (khi v, B khng i) v th nghim kim nghim bn thn cng thc fL=evB (khi =900). Do lc Lorenx ng vai tr l lc hng tm v tia lectrn c tng tc trong in trng gia hai bn li tia c hiu in th U nn ta c cc biu thc: evBsin=
2 mv m(v sin ) 2 mv 2 = = eU . Ngoi ra, ta c biu thc tnh ln cm , r r 2

ng t B trong khong gia 2 cun dy:

B = 0 NR 2 2 s 2 R + 2
3 2

.I (B~I), trong : N l

s vng dy ca mt cun dy, R l bn knh trung bnh ca mt cun dy, s l khong cch gia 2 cun dy v I l cng dng in chy qua cc cun dy. Bng cch bin i cc biu thc trn, ta s thy: vic tin hnh cc th nghim kim nghim fL~v, fL~B v fL~sin s qui v kim nghim ln lt bn knh qi o ca lectrn r~ U , r~
1 v r~sin. Bng I

cch thay i gi tr U, I, (xoay ng tia lectrn trong t trng), c cc gi tr U nh vn k, cc gi tr I nh ampe k, cc gi tr nh vng chia cng nh cc gi tr r tng ng nh thc ngm, ta s kim nghim c cc mi lin h trn. Do lc Lorenx ng vai tr l lc hng tm nn kim nghim biu thc tnh ln ca lc Lorenx fL=evB khi =900, ta cn tin hnh th nghim kim nghim rng: ln ca lc hng tm Fht =
mv 2 lun bng ln ca lc r

Lorenx fL=evB. iu ny c th thc hin bng cch thay i U, c cc gi tr U, r tng ng v tnh cc gi tr v, B theo cc cng thc trn. Kt qu ca cc th nghim tin hnh vi b th nghim o lc Lorenx khng nh biu thc tnh ln ca lc Lorenx tc dng ln lectrn chuyn ng trong t trng fL=evBsin c rt ra bng suy lun lgic t cc kin thc bit l ng.

3. Th nghim l phng tin ca vic vn dng tri thc thu c vo thc tin Trong vic vn dng cc tri thc l thuyt vo vic thit k, ch to cc thit b k thut, ngi ta thng gp nhiu kh khn do tnh tru tng ca tri thc cn s dng, tnh phc tp chu s chi phi bi nhiu nh lut ca cc thit b cn ch to hoc do l do v mt kinh t hay nhng nguyn nhn v mt an ton. Khi , th nghim c s dng nh l phng tin to c s cho vic vn dng cc tri thc thu c vo thc tin. V d nh: thit k cc phng tin giao thng nh tu thu, my bay, t..., cc nh k thut tin hnh th nghim vi cc m hnh vt cht thu nh trn cc knh nc v cc bung gi. Sau , da vo l thuyt ng dng chuyn cc kt qu thu c trn m hnh vo cc i tng cn thit k. Lch s pht trin ca vt l cng cho thy: cc th nghim c bn khng ch dn n hnh thnh nhng thuyt vt l mi m cn lm xut hin nhiu ngnh k thut mi. V d nh: th nghim Stltp v hiu ng quang in khng ch l xut pht im ca vic xy dng quang lng t m cn to c s cho s ra i ca ngnh k thut quang in. Chng trnh vt l trng ph thng cp ti mt lot cc ng dng ca vt l trong i sng v sn xut. Vic tin hnh th nghim to c s hc sinh hiu c cc ng dng ca nhng kin thc hc trong thc tin. Th nghim khng nhng cho hc sinh thy c s vn dng trong thc tin ca cc kin thc vt l m cn l bng chng s ng n ca cc kin thc ny. V d nh: cc th nghim v s co gin v nhit ca bng kp gip hc sinh hiu c nguyn tc cu to v hot ng ca r le iu nhit trong bn l, bp in, thit b bo chy t ng... Cc th nghim v s xut hin nhng lc rt ln trong qu trnh co gin v nhit ca thanh nhm nhng b cc cht gang ngn cn (Hnh 20) to c s cp ti cc ng dng ca s n v nhit ca cht rn nh: phng

php tn riv ghp cht 2 tm kim loi vo nhau, tc dng ca cc con ln mt u cu thp, ca khe h gia cc ng ray xe la, ca cc on un vng nhng ng kim loi dn hi, nc nng... Hnh 20. Th nghim v hiu ng lc khi thanh nhm gin n v nhit

4. Th nghim l mt b phn ca cc phng php nhn thc vt l Vic bi dng cho hc sinh cc phng php nhn thc c dng ph bin trong nghin cu vt l (phng php thc nghim v phng php m hnh) l mt trong nhng ni dung ca vic hnh thnh nhng kin thc c bn vt l trng ph thng (xem 2.6). Th nghim ng vai tr quan trng c hai phng php nhn thc vt l ny. a) Vai tr ca th nghim trong phng php thc nghim Phng php thc nghim bao gm 4 giai on: - Lm ny sinh vn cn gii p, cu hi cn tr li. - xut gi thuyt. - T gi thuyt, dng suy lun lgic rt ra h qa c th kim tra c bng th nghim. - Xy dng v thc hin phng n th nghim kim tra h qu rt ra. Nu kt qu th nghim ph hp vi h qu rt ra th gi thuyt l chn thc, nu khng ph hp th phi xut gi thuyt mi. Nh vy, th nghim ng vai tr quan trng giai on u v giai on cui ca phng php thc nghim. giai on u, a s cc thng tin v i tng cn nghin cu thng c thu nhn trong cc th nghim. c bit giai on cui ca phng php thc nghim, vic kim tra tnh ng n ca h qu rt ra phi thng qua vic xy dng v thc hin phng n th nghim nghin cu mt hin tng, mt mi quan h c loi b cc yu t khng quan tm nn thng khng c trong t nhin. b) Vai tr ca th nghim trong phng php m hnh

Phng php m hnh gm 4 giai on sau: - Thu thp cc thng tin v i tng gc. - Xy dng m hnh. - Thao tc trn m hnh suy ra cc h qu l thuyt. - Kim tra h qu trn i tng gc. giai on u ca phng php m hnh, cc thng tin v i tng gc thng c thu thp nh th nghim. Thng qua th nghim, nh vic ch ng loi b nhng yu t khng quan tm, tc ng ln i tng, b tr cc dng c quan st, thu thp v x l s liu, ta mi c th tm ra c cc thuc tnh, cc mi quan h bn cht ca i tng gc, a ra c m hnh phn nh cc mi quan h chnh m ta quan tm. giai on 3 cho m hnh vn ng (thao tc trn m hnh), i vi m hnh vt cht, ngi ta phi tin hnh cc th nghim thc vi n. giai on 4, thng qua th nghim trn vt gc, i chiu kt qu thu c t m hnh vi nhng kt qu thu c trc tip trn vt gc, ta kim tra c tnh ng n ca m hnh v rt ra gii hn p dng ca m hnh. 7.2.2. Cc chc nng ca th nghim theo quan im ca l lun dy hc 1. Th nghim c th c s dng tt c cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc Th nghim c th c s dng tt c cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc: xut vn cn nghin cu, hnh thnh kin thc, k nng mi, cng c kin thc, k nng thu c v kim tra, nh gi kin thc, k nng ca hc sinh. a) giai on nh hng mc ch nghin cu, c th s dng th nghim xut vn cn nghin cu. c bit c hiu qu l vic s dng th nghim to tnh hung c vn . Do kt qu ca th nghim mu thun vi kin thc bit, vi kinh nghim sn c hoc tri ngc vi s ch i ca hc sinh nn n to ra nhu cu, hng th tm ti kin thc mi ca hc sinh. Cc th nghim c s dng to tnh hung c vn thng l cc th nghim n gin, tn t thi gian chun b v tin hnh, nh: th nghim v s ri

nhanh khc nhau ca 2 t giy nh nhau nhng mt t c vo vin, cn t kia c nguyn (nh hng ca sc cn khng kh ln s ri ca cc vt), th nghim v s phng tr li ca qu bng bn b bp trong nc nng (s n v nhit ca khng kh), th nghim v s si ca nc nng trong mt bnh kn khng phi bng cch un nng nc m nh nc lnh ln v ngoi bnh (s si di p sut thp), th nghim v s nhn thy hn si nh di y cc nh nc vo cc (hin tng khc x nh sng). b) Th nghim c vai tr quan trng, khng g thay th c trong giai on hnh thnh kin thc mi. N cung cp mt cch h thng cc c liu thc nghim, t khi qut ho qui np, kim tra c tnh ng n ca gi thuyt hoc h qu lgic rt ra t gi thuyt xut, hnh thnh kin thc mi. V d nh: th nghim v s ri nhanh nh nhau ca cc vt nng khc nhau (mu bc, lng chim, cc ch nh) trong ng thu tinh ht ht kh xc nhn gi thuyt v s nh hng ca sc cn khng kh ln s ri ca cc vt; th nghim xc nh thi gian ri t nh th k in ca hn bi ri t cc cao h khc nhau cho bit h~t2, khng nh tnh ng n ca gi thuyt: s ri t do ca cc vt l chuyn ng nhanh dn u, gi thuyt ny c xut da trn php ngoi suy t trng hp vt chuyn ng trn mt phng nghing m hc sinh bit l chuyn ng nhanh dn u. Trong chng trnh vt l trng ph thng, mt s kin thc c rt ra bng php suy lun lgic cht ch t cc kin thc c xc nhn l chnh xc. V vy, nhng kin thc rt ra ny l ng n. Tuy nhin, th hin tnh cht thc nghim ca khoa hc vt l v lm tng s tin tng ca hc sinh vo tnh chn thc ca kin thc thu c, gio vin cng cn tin hnh cc th nghim kim nghim li chng. V d nh: th nghim kim nghim cng thc tnh ln lc Lorenx trnh by trn, th nghim kim nghim qui lut dao ng iu ho ca con lc l xo ngang x=Asin( t + ). Ngoi ra, do trnh ton hc ca hc sinh cn hn ch, do cc thit b th nghim trng ph thng khng cho php tin hnh nhng th nghim phc tp, vi cc php o nh lng chnh xc cao hoc v thi gian eo hp ca tit

hc nn mt s kin thc khng th xy dng bng con ng l thuyt v cng khng th xy dng bng con ng thc nghim. Trong nhng trng hp ny, gio vin phi a ra nhng kt lun khi qut do cc nh khoa hc tm ra, buc hc sinh phi tha nhn. gim tnh p t, gio vin c th tin hnh th nghim minh ho kin thc a ra trong mt trng hp c th, n gin. V d 1: Khi nghin cu hin tng in phn lp 11, trong iu kin ca lp hc, kh c th da vo th nghim thit lp cng thc nh lng ca nh lut Faray. Gio vin c th tin hnh th nghim minh ho mt cch nh tnh cho hc sinh thy c: khi in phn dung dch ng sunfat (CuSO4) th cc in ng n bm vo in cc dng trong bnh in phn v lp ng tng theo thi gian. V d 2: Khi cp n hin tng mao dn lp 11, hc sinh phi tha nhn cng thc tnh cao cht lng dng ln trong ng mao dn h=
4 , trong l h Dgd

s cng mt ngoi ca cht lng, D l khi lng ring ca cht lng, g l gia tc trng trng v d l ng knh bn trong ca ng.

Hnh 21. Hin tng mao dn gia 2 tm thu tinh hnh nm

minh ha quan h t l nghch gia dng h ca mt thong cht lng trong ng mao dn v ng knh bn trong d ca ng, ta c th tin hnh th nghim (Hnh 21.) vi mt ci nm rng c to ra bng cch kp cht 2 tm thu tinh phng c kch thc 15cm x 15cm t chng ln nhau sao cho mt cnh ca chng tip xc vi nhau, cn cnh kia ca chng ngn cch nhau bi mt di nha dy 2mm. Khi dng ng dng c th nghim n gin ny vo bnh nc mu th s thy nc mu dng ln gia 2 tm thu tinh c dng ng hypebol. c) Th nghim c th c s dng mt cch a dng trong qu trnh cng c (n tp, u su, m rng, h thng ho v vn dng) kin thc, k nng ca hc sinh. Vic cng c kin thc, k nng ca hc sinh c tin hnh ngay mi bi hc nghin cu ti liu mi, trong cc bi hc dnh cho vic luyn tp,

cc tit n tp v cc gi th nghim thc hnh sau mi chng, mi phn ca chng trnh vt l ph thng. Qu trnh cng c kin thc, k nng ca hc sinh din ra khng nhng trong cc gi ni kho m c trong cc gi hc ngoi kho, lp v nh. Vic s dng cc th nghim giai on cng c khng phi l s lp li nguyn xi cc th nghim lm nhm nhc li nhng kin thc c m phi c nhng yu t mi nhm o su, m rng cc kin thc bit ca hc sinh, gip hc sinh thy c cc biu hin trong t nhin, cc ng dng trong i sng v sn xut ca cc kin thc ny. Cc th nghim c s dng trong giai on cng c c th c tin hnh vi cc thit b th nghim sn c trng ph thng, vi cc chi c bn trn th trng hoc vi cc dng c sn c nh, vi cc vt liu d kim, cc dng c th nghim n gin do hc sinh t ch to t nhng vt liu ny. Trong cc th nghim c s dng trong giai on cng c, th nghim thc hnh ca hc sinh c vai tr ni bt trong vic cng c kin thc v rn luyn k nng ca hc sinh. Cn ch rng: vic tin hnh cc th nghim trong giai on cng c phi c giao cho hc sinh di dng nhng nhim v c ni dung sao cho pht trin c nng lc hot ng tr tu thc tin ca hc sinh, ch khng n thun ch l s i hi hot ng tay chn n gin. V d 1: Sau khi hc sinh nghin cu hin tng khng trng lng ca vt lp 10, hc sinh c giao nhim v ch to mt dng c th nghim t chai nha : di mt l nh chnh gia y chai v lun qua l mt u si ch ni lon c buc mt ming xp nh. gn y nc vo chai v vn cht np chai li (Hnh 22). Sau , hc sinh d on hin tng xy ra v tin hnh th nghim kim tra iu d on trong trng hp: dng mt tay cm c chai nng chai

ln cao, tay cn li ko si ch cho ming xp chm xung y chai, ri bung tay ko si ch (ming xp ni nhanh ln trn mt nc) v trong trng hp bung c hai tay (chai ri t do, khng cn lc y Acsimet tc dng ln vt ngp trong nc nn ming xp vn nm nguyn y chai). lc y Acsimet c hc lp 7. V d 2: Khi hc v gng phng lp 12, gio vin c th giao cho hc sinh nhim v tin hnh nh th nghim xc nh s nh n ca mt ngn nn (mt ming giy mu nh) t trc h hai gng phng ghp st nhau v lp vi nhau cc gc ln lt l 450, 600, 720, 900, 1200 (Hnh 23). Qua th nghim ny, hc sinh thy c s nh n ca vt qua h hai gng phng ph thuc vo gc v c th khi qut ln cng thc tnh s nh n=
360
0

Hnh 22. Th nghim v s trit tiu lc y Acsimet khi chai ng nc ri t do

Vi th nghim ny, hc sinh hiu su hn nguyn nhn ca s xut hin

Hnh 23. Th nghim xc nh s nh ca ngn nn qua h hai gng phng

1.

Th nghim ny khng nhng lm m rng cc kin thc m hc sinh bit v tnh cht nh ca vt qua gng phng m cn gii thiu nguyn tc hot ng ca chi knh vn hoa (nu dng ming giy mu nh lm vt trong th nghim). V d 3: Tin hnh th nghim xc nh tn ca mt linh kin in Gio vin giao cho hc sinh lp 12 nhim v: S dng ngun in mt chiu (bin th hc sinh) v ampe k, xc nh tn ca mt linh kin in nm trong hp en. Ch bit rng: linh kin trong hp en l mt trong 4 linh kin sau: vt cch in, in tr, b chnh lu dng in, t in.

 xc nh tn ca linh kin nm trong hp en, hc sinh phi xc nh cch thay i u vo vi ngun in mt chiu cho v cch thu tm u ra nh ampe k. Vn dng kin thc hc v tnh cht ca cc linh kin in trong mch in mt chiu, hc sinh lp bng k hoch th nghim, a ra cc d on v tn ca linh kin trn c s cc u ra c th xy ra.

Sau khi lp bng trn, cc nhm hc sinh b tr th nghim (chng hn vi U=10V th nghim 1 v -10V th nghim 2), quan st s ch ca ampe k. T kt qu th nghim, hc sinh xc nh c tn ca linh kin trong hp en.

Bi tp hp en ny c th ra cho hc sinh sau khi hc xong ti "Dng in xoay chiu", n tp v h thng ho cc kin thc v tnh cht ca cc linh kin in m hc sinh bit. Trong chng trnh vt l trng ph thng, nhiu ni dung kin thc (v d: phn in, phn quang hnh), gio vin c th ra cho hc sinh nhng bi tp hp en ch i hi s dng cc thit b th nghim n gin, ph bin trng ph thng. Cc bi tp hp en khng nhng gy hng th hc tp, khu gi tnh t m t nhin (hc sinh mun bit ci g nm trong hp en) m cn bi dng cho hc sinh phng php hp en- mt phng php nhn thc thng c s dng trong khoa hc v k thut. Phng php hp en l phng php nhn thc khoa hc nhm pht hin chc nng hoc cu trc ca hp en (black-box). N l mt h (mt my k thut, mt h vt l) m ta hon ton cha bit hoc ch bit mt phn cu trc ca n. Do c tnh ca h, ta khng th quan st trc tip v cng khng c php tho ra quan st cu trc bn trong ca n. Thng qua th nghim (thay i c ch nh u vo- Input, thu tm u ra- Output) v suy lun, pht hin mi lin h gia cc i lng u vo v cc i lng u ra. Trong khoa hc v k thut, ngi ta thng s dng phng php hp en vi nhng mc ch nhn thc sau: - Pht hin xem mt h s hot ng nh th no, "phn ng" ra sao khi chu nhng tc ng nht nh. Nhim v ny c t ra nu nh ngi ta cn tm hiu chc nng ca mt dng c k thut, ch nhm bit cch s dng n, m khng cn bit cu to bn trong ca dng c. V d nh: tm hiu cch s dng ng h, dao ng k in t (ch cn xoay cc nm bn ngoi v quan st xem chng "phn ng" nh th no). - Nghin cu xem c th thu nhn nhng kt lun nh tnh hoc nh lng no v cu trc ca mt h. Nhim v ny c t ra cho nh k thut khi cn tm hiu nguyn nhn s ngng hot ng ca my mc, dng c k thut, tm s hng hc m khng cn phi tho my mc, dng c.

Chng hn nh, i vi nh k thut, qua ting ng ca ng c ang chy, c th pht hin nhng hng hc nh; t hnh nh trn mn hnh, c th d on hng hc bn trong tivi; c th kim tra an ton ca my bay nh cc my chuyn dng... S ph bin ca nhng nhim v nu trn trong thc tin i sng v k thut i hi trong dy hc vt l, cn phi cho hc sinh lm quen vi phng php hp en. Phng php hp en tuy c im chung vi phng php th v sai l u thu nhn thng tin v nhng c im ca i tng cn nghin cu bng th nghim nhng khc vi phng php th v sai (mt qu trnh m mn), phng php hp en din ra mt qu trnh nghin cu c k hoch, c h thng. Phng php hp en s dng trong dy hc vt l c th gm cc bc sau: Xc nh hp en thuc h c, in hay quang ... Xc nh u vo v nhng cch thc thu tm u ra (t vo hp en hiu in th mt chiu hoc xoay chiu, o cng dng in I v hiu in th U ...). Ln lt thay i u vo, quan st v ghi chp u ra. Lp bng biu th mi lin h gia i lng i vo v i lng i ra khi hp en. T mi lin h ny, d on cu trc hoc chc nng ca hp en. Suy ra cc h qu t d on trn. Kim tra bng th nghim cc h qu rt ra. i chiu kt qu th nghim vi d on xc nhn hoc ph nhn tnh ng n ca n. Vn dng nhiu ln cc bc nu trn dn n nhng kt lun chnh xc v cu trc hoc chc nng ca h. Th nghim cng c th c s dng h tr qu trnh h thng ho kin thc m hc sinh hc. Vic tin hnh cc th nghim song song s to thun li hc sinh so snh, nhn ra c nhng im ging nhau, khc nhau

ca cc hin tng, qu trnh vt l. V d nh: s dng cc th nghim song song trong vic h thng ha cc tnh cht (phn x, khc x, nhiu x, giao thoa) ca sng c hc (sng nc, sng m), sng in t v sng nh sng. d) Th nghim l phng tin kim tra, nh gi kin thc v k nng ca hc sinh. Thng qua cc hot ng tr tu- thc tin ca hc sinh trong qu trnh th nghim (thit k phng n th nghim, d on hoc gii thch hin tng, qu trnh vt l din ra trong th nghim, la chn cc dng c th nghim cn thit, lp rp cc dng c v b tr th nghim, tin hnh th nghim, thu nhn v x l kt qu th nghim...), hc sinh s chng t khng nhng kin thc v s kin m c kin thc v phng php, khng nhng kin thc m c k nng ca mnh. kim tra, nh gi mc nm vng kin thc v k nng ca hc sinh, gio vin c nhiu cch thc s dng th nghim vi nhiu mc yu cu khc nhau: t vic s dng th nghim quen thuc n vic s dng th nghim hon ton mi, t vic s dng th nghim c b tr n gin n vic s dng th nghim c b tr phc tp, t th nghim ch lin quan ti mt mi lin h n th nghim lin quan ti nhiu khi nim, nh lut vt l, th nghim c th l th nghim nh tnh nhng cng c th l th nghim nh lng, hc sinh c giao nhim v ch tin hnh mt th nghim nhng cng c th c giao nhim v gii quyt mt nhim v nhn thc m trong th nghim ch l mt b phn ca qu trnh gii quyt nhim v ny. Mc t lc ca hc sinh trong qu trnh th nghim cng c th khc nhau, t vic tin hnh th nghim theo bn hng dn chi tit cho sn n vic hc sinh hon ton t lc trong tt c cc giai on th nghim. 2. Th nghim l phng tin gp phn pht trin nhn cch ton din ca hc sinh Vic s dng th nghim trong dy hc vt l gp phn quan trng vo vic pht trin nhn cch ton din ca hc sinh. a) Th nghim l phng tin nng cao cht lng kin thc v rn luyn k nng, k xo v vt l ca hc sinh

Cht lng kin thc ca hc sinh c xem xt theo cc du hiu: tnh chnh xc, tnh khi qut, tnh h thng, tnh bn vng v tnh vn dng c. Bi v th nghim lun c mt trong qu trnh nghin cu cc hin tng, qu trnh vt l, son tho khi nim, nh lut vt l, xy dng cc thuyt vt l, cp cc ng dng trong sn xut v i sng ca nhng kin thc hc nn n l phng tin gp phn nng cao cht lng kin thc ca hc sinh theo cc du hiu nu trn. Th nghim vt l gp phn vo vic pht hin v khc phc cc sai lm ca hc sinh, nh: th nghim v nh ca mt vt tht (mt ngn la nn) qua mt thu knh hi t c che i mt na gt b d on sai lm ca hc sinh cho rng ch c nh ca mt na ngn la nn, khng nh d on ng: c nh ca ton b vt, ch c sng ca nh l b gim i; th nghim v s phn k ca cc tia sng i qua mt thu knh li ghp t hai mt ng h v c nhng ngp vo mt cc nc nhm khc phc sai lm ca hc sinh cho rng thu knh li lun lun l thu knh hi t. Do th nghim vt l l mt b phn ca cc phng php nhn thc vt l nn trong mi quan h vi qu trnh th nghim, hc sinh s c lm quen v vn dng c thc cc phng php nhn thc ny. Cc kin thc v phng php m hc sinh lnh hi c ngha quan trng, vt ra khi gii hn mn vt l. Trong cc th nghim do mnh t tin hnh, hc sinh c rn luyn cc k nng, k xo th nghim nh: s dng cc ngun in, dng c o (thc, cc loi ng h, cn, lc k, nhit k, ampe k, von k, ng h o in vn nng...), gia cng bng ghi cc gi tr o, c v lp rp th nghim theo s th nghim, s cc mch in tng i n gin... v c gio dc cc thi quen lm vic khoa hc ca ngi lm th nghim nh: tun th cc giai on ca qu trnh th nghim (t k hoch th nghim, la chn dng c v b tr th nghim, tin hnh th nghim v x l kt qu th nghim), tm hiu k cch s dng cc dng c th nghim trc khi s dng, lp rp cc b phn thnh cc nhm, b tr th nghim sng sa v kim tra s hot ng ca h thng cc dng c b tr trc khi tin hnh th nghim, tun th cc qui tc an ton v ch m bo cc

iu kin m th nghim phi tho mn trong khi tin hnh th nghim, nh gi phn tch sai s khi x l kt qu th nghim... V d nh: cn rn luyn cho hc sinh s dng thnh tho ng h o in vn nng theo cc bc sau: iu chnh kim v s 0 trc mi php o, s dng thang o ln nht- nu s ch nh mi gim dn n thang o sao cho kim ch mt lch d c; qu trnh xc nh cc gi tr o phi din ra theo cc bc sau: xc nh h s trong php o, c cc s ch, tnh gi tr o bng cch nhn h s vi s ch. pht trin k nng, k xo th nghim ca hc sinh, cn tng dn mc yu cu t ra i vi hc sinh trong cc th nghim m hc sinh phi tin hnh: t cc th nghim n gin tp s dng cc dng c o n cc th nghim phc tp khng phi ch o mt i lng m o ng thi nhiu i lng, t th nghim gii quyt mt nhim v ring l n th nghim gii quyt mt nhim v phc hp, t th nghim c bn hng dn chi tit n th nghim hc sinh phi hon ton t lc. b) Th nghim l phng tin kch thch hng th hc tp vt l, t chc qu trnh hc tp tch cc, t lc v sng to ca hc sinh Trong qu trnh th nghim, hc sinh phi tin hnh mt lot cc hot ng tr tu- thc tin: thit k phng n, k hoch th nghim, v s th nghim, lp bng gi tr o, la chn dng c, b tr v tin hnh th nghim, thu nhn v x l kt qu th nghim (bng s, bng th), tnh ton sai s, xc nh nguyn nhn ca sai s (nguyn nhn khch quan, nguyn nhn ch quan), tm bin php lm gim sai s. Chnh v vy, th nghim l phng tin hu hiu bi dng nng lc sng to ca hc sinh. Trong qu trnh th nghim, vic bi dng cc yu t ca nng lc thc nghim phi c gn kt vi vic bi dng cc yu t ca nng lc hot ng tr tu nh: nng lc xut gi thuyt, phn tch, m t cc hin tng, qu trnh vt l, tng hp cc mt, cc kha cnh trong mi lin h vi nhau, khi qut ho thnh nhng kt lun tng qut nh php qui np, i chiu cc kt lun ny vi gi thuyt (hoc h qu) xut, gii thch, so snh cc hin tng, qa trnh vt l, cc ng dng trong sn xut v i sng ca kin thc hc. pht trin nng lc sng to ca hc sinh, cn tn dng s dng nhiu hnh thc khc nhau ca th nghim hc sinh, trong c th nghim nhm

gii quyt cc nhim v thit k- k thut. Cn trnh khuynh hng sai lm ch ch trng n vic rn luyn k nng thc hin cc thao tc chn tay m khng quan tm ti vic bi dng nng lc hot ng tr tu ca hc sinh. iu dn n kt qu l khng pht trin c t duy vt l ca hc sinh, hc sinh khng hiu c mi quan h gia thc t v t duy, gia nhng khi nim, nh lut tru tng v nhng hin tng c th quan st c trong thc t. Khuynh hng sai lm ny thng dn n i hi phi trang b cho hc sinh nhng thit b th nghim, dng c o lng chnh xc, t tin m nhiu khi hc sinh khng hiu nguyn tc hot ng ca chng, coi nh nhng dng c th nghim n gin, d kim, d lm trong cuc sng hng ngy m hc sinh li thy r cu to, hiu r nguyn tc hot ng ca chng. Qu trnh lm vic t lc vi th nghim ca hc sinh s khu gi s hng th nhn thc, lng ham mun nghin cu, to nim vui ca s thnh cng khi gii quyt c nhim v t ra v gp phn pht trin ng lc qa trnh hc tp ca hc sinh. c) Th nghim l phng tin t chc cc hnh thc lm vic tp th khc nhau, bi dng cc phm cht o c ca hc sinh Cc th nghim do cc nhm hc sinh tin hnh i hi s phn cng, phi hp nhng cng vic t lc ca hc sinh trong tp th. V vy, trong qu trnh th nghim din ra mt qu trnh bi dng cc phm cht o c, xy dng cc chun mc hnh ng tp th. Qu trnh cng nhau c gng gii quyt nhng nhim v t ra trong qu trnh th nghim c nhiu im chung vi qu trnh lm vic tp th trong cuc sng ngh nghip sau ny ca hc sinh. Trong mi lin h vi qu trnh t lc xy dng kin thc cc th nghim, hc sinh thu nhn c nhng quan im quan trng ca th gii quan duy vt, c bit l vai tr ca thc tin trong vic nhn thc th gii, c nim tin da trn c s vn hiu bit ca mnh v tnh nhn thc c th gii v v s tn ti khch quan ca cc mi lin h c tnh qui lut trong t nhin. 3. Th nghim l phng tin n gin ho v trc quan trong dy hc vt l

a) Trong t nhin v k thut, rt t cc hin tng, qu trnh vt l xy ra di dng thun khit. Chnh nh th nghim, ta c th nghin cu cc hin tng, qu trnh xy ra trong nhng iu kin c th khng ch c, thay i c, c th quan st o c n gin hn, d dng hn i ti nhn thc c nguyn nhn ca mi hin tng v mi quan h c tnh qui lut gia chng vi nhau. u im ni bt ny ca th nghim vt l c ngha khng ch xt n theo quan im ca l lun nhn thc m c theo quan im ca l lun dy hc. b) Th nghim l phng tin trc quan gip hc sinh nhanh chng thu c nhng thng tin chn thc v cc hin tng, qu trnh vt l. c bit trong vic nghin cu cc lnh vc ca vt l m , i tng cn nghin cu khng th tri gic trc tip bng cc gic quan ca con ngi th vic s dng trong dy hc vt l cc th nghim m hnh (cc th nghim c tin hnh trn nhng m hnh vt cht thay th cho i tng gc cn nghin cu) trc quan ho cc hin tng, qu trnh cn nghin cu l khng th thiu c. Cc hin tng, qu trnh vt l din ra trong th nghim m hnh (v d: cc th nghim m hnh v cu to t cc

ht ca cc cht) n gin ho cc hin tng, qu trnh vt l thc, nhm cung cp cho hc sinh cc biu tng v cc hin tng, qu trnh ny. Cc th nghim m hnh cn c s dng khi nghin cu cc ng dng ca vt l trong k thut nhm gii thiu nguyn tc ca ng dng, nguyn tc cu to v hot ng ca cc my mc, thit b: ng c nhit, ng c in, my pht in, cc dng c quang hc... V d nh: lp 11, khi nghin cu "Hin tng dnh t v hin tng khng dnh t", c th cp ti mt ng dng trong sn xut ca kin thc vt l ny: s lm giu qung bng qu trnh tuyn ni. C th s dng th nghim m hnh sau minh ha nguyn tc ca qu trnh ny: cho mt cht nc vo 0,2gam bt than ch (qung) ri nghin nh cho thm nc, trn bi vi 2gam bt t st (bn qung) vo nc ng trong cc thu tinh nh. Sau khi dng bng ly ht bn trn mt dung dch th nh vi git benzen (C6H6) vo hn hp v dng que khuy mnh to bt cho ti khi nhn thy nhng bt kh trn c ph than ch ngoi. Ta s thy: than ch (qung) ni ln trn mt hn hp, cn t st (bn qung) t t chm xung y cc. 7.3. CC LOI TH NGHIM C S DNG TRONG DY HC VT L C hai loi th nghim c s dng trong dy hc vt l trng ph thng: Th nghim biu din (th nghim do gio vin tin hnh l chnh, tuy c th c s h tr ca hc sinh) v th nghim thc tp (th nghim do hc sinh t tin hnh di s hng dn ca gio vin). Do tc dng trn nhiu mt ca th nghim thc tp nn vic tng cng cc th nghim thc tp l mt trong nhng ni dung ca vic i mi chng trnh, ni dung v phng php dy hc vt l trng ph thng. Phn ln cc th nghim vt l c qui nh trong chng trnh trung hc c s mi l th nghim thc tp v cc th nghim thc tp cng chim mt t l cao trong tng s cc th nghim bt buc phi tin hnh chng trnh trung hc ph thng sp ti. Ch khi khng c iu kin t chc cho tt c hc sinh ng thi lm th nghim trong qu trnh nhn thc nh khng dng c, th nghim qu phc

tp, mt nhiu thi gian, kh m bo an ton trong qu trnh hc sinh lm th nghim...) mi phi s dng th nghim biu din. 7.3.1. Th nghim biu din Th nghim biu din c gio vin tin hnh trn lp, trong cc gi hc nghin cu kin thc mi v c th cc gi hc cng c kin thc ca hc sinh. Cn c vo mc ch l lun dy hc ca th nghim biu din trong qu trnh nhn thc ca hc sinh, th nghim biu din gm nhng loi sau: 1. Th nghim m u l th nghim nhm gii thiu cho hc sinh bit qua v hin tng sp nghin cu, to tnh hung c vn , to nhu cu hng th hc tp ca hc sinh, li cui hc sinh vo hot ng nhn thc (xem thm cc mc 3.1.3, 6.2.1, 7.2.2.1). 2. Th nghim nghin cu hin tng l th nghim nhm xy dng nn hoc kim chng li kin thc mi, c s dng trong giai on nghin cu kin thc mi (xem thm mc 7.2.2.2). Th nghim nghin cu hin tng bao gm: - Th nghim nghin cu kho st l th nghim nhm cung cp cc c liu thc nghim t khi qut ho qui np, kim tra c tnh ng n ca gi thuyt hoc h qu lgic rt ra t gi thuyt xut, gii quyt c vn xut hin u gi hc, t xy dng nn kin thc mi. Cc th nghim trong dy hc vt l thuc loi ny l cc th nghim v tnh cht ca s ri t do, nh lut 3 Niutn, v khi nim m men lc v qui tc m men lc, nh lut Bil- Marit, nh lut cm ng in t, nh lut khc x nh sng... - Th nghim nghin cu minh ha l th nghim nhm kim chng li kin thc c xy dng bng con ng l thuyt, da trn nhng php suy lun lgic cht ch (trong c suy lun ton hc) nh: qui lut dao ng iu ho ca con lc l xo ngang, biu thc tnh ln ca lc Lorenx... hoc nhm minh ha kin thc m do nhiu l do: trnh hc sinh, thit b th nghim trng ph thng, tnh cht phc tp, i hi chnh xc cao ca th nghim, thi gian tit hc..., gio vin phi thng bo, buc hc sinh tha nhn (v d

nh: th nghim v nh lut Faray, th nghim v cao h ca cht lng dng ln trong ng mao dn- ch minh ha mt mi quan h trong cng thc). 3. Th nghim cng c l th nghim nu ln nhng biu hin ca kin thc hc trong t nhin, cp cc ng dng ca kin thc ny trong sn xut v i sng, i hi hc sinh phi vn dng kin thc hc d on hoc gii thch hin tng hay c ch hot ng ca cc thit b, dng c k thut. Thng qua , gio vin cng c th kim tra c mc nm vng kin thc ca hc sinh. Th nghim cng c c th c s dng khng ch trong cc tit hc nghin cu kin thc mi m c trong nhng gi luyn tp v h thng ho kin thc hc. 7.3.2. Th nghim thc tp Th nghim thc tp l th nghim do hc sinh t tin hnh trn lp (trong phng th nghim), ngoi lp, ngoi nh trng hoc nh vi cc mc t lc khc nhau. C th chia th nghim thc tp ra lm 3 loi: th nghim trc din (th nghim do hc sinh tin hnh trn lp ch yu khi nghin cu kin thc mi, nhng cng c th khi n tp trong tit hc bi mi hoc trong tit cng c), th nghim thc hnh (th nghim do hc sinh thc hin trn lp hoc trong phng th nghim sau mi chng, mi phn ca chng trnh vt l nhm cng c kin thc hc v ch yu rn luyn k nng th nghim), th nghim v quan st vt l nh (th nghim v quan st do hc sinh hon ton t lc thc hin nh theo nhim v m gio vin giao). 1. Th nghim trc din - Cng nh th nghim biu din, tu theo mc ch s dng, th nghim trc din c th l th nghim m u, th nghim nghin cu hin tng c tin hnh di dng nghin cu kho st hay nghin cu minh ha v cng c th l th nghim cng c. - Th nghim trc din c th c t chc di hnh thc th nghim ng lot (gio vin chia hc sinh trong lp thnh cc nhm, tt c cc nhm hc sinh

cng mt lc lm cc th nghim nh nhau vi dng c ging nhau gii quyt cng mt nhim v) nhng cng c th di hnh thc th nghim c th (cc nhm hc sinh cng mt lc tin hnh cc th nghim khc nhau thng vi cng mt dng c nhm gii quyt cc nhim v b phn, i ti gii quyt c mt nhim v tng qut). Trong chng trnh trung hc c s sp ti, hu ht cc th nghim cn tin hnh u l th nghim trc din ng lot. V d v vic s dng th nghim trc din c th: khi nghin cu lp 11 ln F ca lc t tc dng ln mt on dy dn di l mang dng in c cng I t trong t trng u ca khi nam chm mng nga, sau khi qua th nghim nhn thy F ph thuc vo I v l, do thi gian tit hc c hn, mt s nhm hc sinh c giao nhim v s dng b th nghim o lc t bng cn n tin hnh th nghim nghin cu mi quan h nh lng gia F v I khi l khng i (F~I), cn cc nhm hc sinh khc th cng s dng b th nghim ny nhng tin hnh th nghim nghin cu mi quan h nh lng gia F v l khi I khng i (F~l). Tp hp kt qu th nghim ca cc nhm hc sinh cho php rt ra kt lun F~Il,
F = hng s. Il

- So vi th nghim biu din, ngoi cc tc dng v mt rn luyn k nng th nghim, bi dng phng php nghin cu, gio dc thi , tc phong v phng php lm vic tp th, th nghim trc din cn c u im hn ch: cc kt lun c rt ra trn c s mt s lng nhiu hn cc c liu thc nghim, cc c liu thc nghim ny c cc nhm hc sinh so snh, b sung; qua , hc sinh thy c tnh cht khch quan ca cc qui lut ang nghin cu. 2. Th nghim thc hnh Th nghim thc hnh l loi th nghim do hc sinh thc hin trn lp (trong phng th nghim) m s t lc lm vic cao hn so vi th nghim trc din. Hc sinh da vo ti liu hng dn in sn m tin hnh th nghim, ri vit bo co th nghim.

- Th nghim thc hnh vt l c th c ni dung nh tnh hay nh lng, song ch yu l kim nghim li cc nh lut, cc qui tc hc v xc nh cc i lng vt l m cc ni dung ny khng c iu kin thc hin dng th nghim trc din. Do c tin hnh sau khi hc sinh hc xong mt chng, mt phn ca chng trnh nn th nghim thc hnh vt l thng c ni dung phong ph, mi bi th nghim thc hnh thng t 1 n 2 tit lin v i hi thit b hon chnh, phc tp hn so vi th nghim trc din. Yu cu i vi hc sinh loi th nghim ny cng cao hn so vi th nghim trc din, hc sinh phi t lc thc hin cc giai on ca qa trnh th nghim, thc hin nhiu thao tc, tin hnh nhiu php o, x l nhiu s liu nh lng mi c th rt ra cc kt lun cn thit. - Th nghim thc hnh c th c t chc di mt trong hai hnh thc: th nghim thc hnh ng lot (tt c cc nhm hc sinh tin hnh nhng th nghim nh nhau vi dng c ging nhau theo cng mt mc ch) hoc th nghim thc hnh c th vi nhiu phng n khc nhau: cc nhm hc sinh tin hnh th nghim v nhng ti khc nhau vi cc dng c khc nhau nhm t c nhng mc ch khc nhau, v cng mt ti theo cng mt mc ch nhng vi cc dng c (phng php o) khc nhau hoc v cng mt ti vi cng mt dng c nhng nhm gii quyt cc nhim v khc nhau. Mi hnh thc t chc th nghim thc hnh trn u c thun li v kh khn ring. hnh thc t chc th nghim thc hnh ng lot, u im ni bt ca n l pht huy c tc dng ca s tng tc ln nhau gia cc nhm hc sinh, vic ch o ca gio vin n gin hn, nhng li gp kh khn v vic trang b ng lot cng dng c th nghim cho tt c cc nhm hc sinh. Ngc li, hnh thc t chc th nghim thc hnh c th, tuy khc phc c kh khn ny nhng gio vin li kh bao qut lp, gip kp thi cc nhm hc sinh khi gp kh khn. V d nh: bi th nghim thc hnh lp 12 xc nh tiu c ca thu knh hi t, ngoi cc cch xc nh tiu c ca thu knh hi t c nu trong

bn hng dn th nghim m mi nhm hc sinh u phi lm, gio vin c th yu cu thm hc sinh xc nh tiu c ca thu knh hi t bng cc cch khc. Mt s nhm hc sinh xc nh tiu c ca thu knh hi t bng phng php dng chm sng song song; khi , tiu c ca thu knh hi t s bng khong cch t nh im ti thu knh Hnh 24. Th nghim xc nh tiu c ca thu knh hi t bng phng php t chun hi t. Mt s nhm li xc nh tiu c ca thu knh hi t theo phng php t chun (Hnh 24): dch chuyn vt- mt ci kim cho ti khi nhn thy v tr ca nh ca kim qua h thu knh hi t- gng phng trng vi v tr ca vt; khi , khong cch t kim n thu knh chnh l tiu c ca thu knh hi t. Cc nhm hc sinh cn li th li c giao nhim v tin hnh th nghim xc nh tiu c ca thu knh hi t bng phng php Bessel, sau khi tnh ton ra biu thc tnh tiu c ca thu knh hi t theo phng php ny (Hnh 25):
f = e2 a2 ( vi e 4 f ), trong 4e

e l khong cch t vt ti mn hng nh, a l khong cch gia 2 v tr ca thu knh cho nh tht ln hn vt v nh hn Hnh 25. Th nghim xc nh tiu c ca thu vt trn mn. 3. Th nghim v quan st vt l nh - Th nghim v quan st vt l nh l mt loi bi lm m gio vin giao cho tng hc sinh hoc cc nhm hc sinh thc hin nh. Khc vi cc loi th nghim khc, hc sinh tin hnh th nghim v quan st vt l trong iu kin khng c s gip , kim tra trc tip ca gio vin. V vy, loi th nghim ny i hi cao tnh t gic, t lc ca hc sinh trong hc tp. Cng khc vi cc loi th nghim khc, th nghim vt l nh ch i hi knh hi t bng phng php Bessel

hc sinh s dng cc dng c thng dng trong i sng, cc chi c bn trn th trng, nhng vt liu d kim, r tin hoc cc dng c n gin c hc sinh t ch to t nhng vt liu ny. Chnh c im ny to nhiu c hi pht trin nng lc sng to ca hc sinh trong vic thit k, ch to v s dng cc dng c nhm hon thnh nhim v c giao. Loi th nghim ny khc vi cc loi bi lm khc ca hc sinh nh ch: n i hi s kt hp gia l thuyt v thc nghim, gia hot ng tr c v hot ng tay chn ca hc sinh. - Vi nhng c im nu trn, th nghim v quan st vt l nh c tc dng trn nhiu mt i vi vic pht trin nhn cch ca hc sinh: qu trnh t lc thit k phng n th nghim, lp k hoch th nghim, ch to hoc la chn dng c, b tr v tin hnh th nghim, x l kt qu th nghim thu c gp phn vo vic pht trin nng lc hot ng tr tu- thc tin ca hc sinh. Vic thc hin v hon thnh cc cng vic trn s lm tng r rt hng th hc tp, to nim vui ca s thnh cng trong hc tp ca hc sinh. Vic thit k phng n th nghim, tin on hoc gii thch cc kt qu th nghim i hi hc sinh phi huy ng cc kin thc hc, m nhiu khi nhiu phn khc nhau ca vt l. Nh vy, cht lng kin thc ca hc sinh c nng cao. Th nghim vt l nh c tc dng lm pht trin nhng k nng, k xo th nghim, cc thi quen ca ngi lm thc nghim m hc sinh thu c trong th nghim trc din v th nghim thc hnh. Loi th nghim ny cng to iu kin gio vin c th ho qu trnh hc tp ca hc sinh bng cch giao cho cc loi i tng hc sinh khc nhau nhim v ch to dng c th nghim, tin hnh th nghim vi mc kh d khc nhau, nng su khc nhau v vi mc hng dn khc nhau v cch ch to, la chn dng c, tin hnh th nghim... c th hin trong bi. Khi s dng loi th nghim ny trong dy hc vt l, gio vin cn b tr thi gian hc sinh bo co trc ton lp cc kt qu t c, gii thiu nhng sn phm ca mnh, nhn c s nh gi ca gio vin v tp th cng nh s ng vin, khen thng kp thi.

- Th nghim v quan st vt l nh khng nhng nhm o su, m rng cc kin thc hc m trong nhiu trng hp, cc kt qu m hc sinh thu c s l nhng c liu thc nghim cho vic nghin cu kin thc mi cc bi hc sau trn lp. V vy, ni dung ca cc th nghim vt l nh khng phi l s lp li nguyn xi cc th nghim lm trn lp m phi c nt mi, khng n thun ch l s tin hnh th nghim vi nhng hng dn chi tit. Ni dung ca loi bi lm nh ny rt phong ph, c th ra di nhiu dng khc nhau: m t mt phng n th nghim, yu cu hc sinh tin hnh th nghim, tin on hoc gii thch kt qu th nghim; cho trc cc dng c, yu cu hc sinh thit k phng n th nghim t c mt mc ch nht nh (quan st thy mt hin tng, xc nh c mt i lng vt l); yu cu hc sinh ch to mt dng c th nghim n gin (c th cho trc cc vt liu cn thit) ri tin hnh th nghim vi dng c ny nhm t c mc ch cho trc... Ni dung ca cc th nghim vt l nh c th mang tnh cht nh tnh hoc nh lng. V d 1: Sau khi hc sinh lp 12 hc xong "Hin tng phn x ton phn", gio vin giao cho hc sinh thc hin nh th nghim sau: nhng nghing mt ng thu tinh rng vo mt cc thu tinh cha gn y nc sao cho y ng chm vo y cc v ming ng nm pha trn (Hnh 26) 1. Nhn dc theo thnh ng thu tinh t pha trn (A). M t hin tng quan st thy v gii thch kt qu quan st ny. 2. Cun mt on giy mu thnh hnh tr v lun n vo trong ng thu tinh ti st y ng, ri li nhng ng vo cc nc. D on hin tng s quan st thy khi li nhn dc theo thnh ng thu tinh t pha trn (A). Tin hnh th nghim kim tra iu d on. Hnh 26. Th nghim v hin tng phn x ton phn

3. Rt on giy mu ra khi ng thu tinh. D on cc hin tng s quan st thy khi nhn dc theo thnh ng t pha trn (A) trong hai trng hp: - nc vo trong ng cho ti na chiu cao ca mc nc trong cc thu tinh. - nc vo trong ng ti khi mt nc trong ng ngang bng vi mt nc trong cc. Tin hnh th nghim kim tra cc d on. V d 2: Cc th nghim v hin tng cng mt ngoi lp 11, nht l th nghim nh lng v mi lin h gia ln ca lc cng mt ngoi v chiu di ca ng gii hn mt ngoi cht lng l nhng th nghim kh c iu kin thc hin trn vn trn lp. V vy, trc khi nghin cu lc cng mt ngoi trn lp, gio vin c th hng dn hc sinh thc hin nh cc cng vic sau: - Pha dung dch x phng. - Lm cc vng dy trn bng ng c buc nhng si ch t (Hnh 27).

Hnh27. Th nghim ch ra s xut hin lc cng mt ngoi nh cc vng dy trn c buc cc si ch hnh dng khc nhau - Ch to 2 khung dy ng hnh ch U c mc cc thanh ngang vi chiu di khc nhau, d dng trt trn hai cnh ca cc khung dy. Lm nhng gia trng l nhng mc nh treo vo im gia ca cc thanh trt (Hnh 28). - Tin hnh cc th nghim nh tnh v nh lng v lc cng mt ngoi

vi nhng dng c th nghim ch to. Kt qu ca cc th nghim m hc sinh thu c (nhng hin tng quan st thy khi chc thng cc mng x phng mt s v tr, ln lc ko cn thit cc mng x phng trng thi cn bng) s l nhng c liu thc nghim lm c s cho vic nghin cu hin tng cng mt ngoi trong tin hc nghin cu v lc cng mt ngoi- mt tin hc c nhiu ni dung kin thc cn cp. V d 3: cng c kin thc ca hc sinh v nh lut khc x nh sng lp 12, gio vin c th giao cho hc sinh nhim v S dng cc dng c sau: cc nc, giy k mili, ngn nn, thc, bt ch, ko, hy xc nh vn tc ca nh sng trong nc, cho bit vn tc ca nh sng trong khng kh l c=3.106km/s. Mun gii quyt nhim v c giao, hc sinh phi vn dng sng to nh lut khc x nh sng bit i vi cp hai mi trng khng kh v nc, xut phng n th nghim v lp c tin trnh th nghim vi cc dng c cho (Hnh 29): Dng giy dn bao quanh thnh cc, ch cha li mt khe hp dc theo mt ng sinh ca cc (khe ny qua im A trn chu vi y cc), ri nc vo chng na cc. t ngn nn cch xa cc mt khong no sao cho chn ngn nn S, tm O ca y trn cc v im chiu B xung y cc ca vt sng trn t giy dn thnh cc nm trn mt ng thng. Khi xoay cc i mt gc no , nh sng i t ngn la nn truyn thng qua cc phn trn mt Hnh 28. Dng c th nghim xc nh ln lc cng mt ngoi ca mng x phng

nc v b khc x i khi di vo nc bn trong cc. Dng bt ch nh du cc im chiu D v E trn chu vi y cc ca 2 vt sng thnh cc. Theo nh lut khc x nh sng, c:
sin n1 c DB (trong n1, n2 = = = sin n2 v EB

Hnh 29. Th nghim xc nh vn tc nh sng trong nc l chit sut ca nc v khng kh, c l vn tc ca nh sng trong khng kh v v l vn tc ca nh sng trong nc). T , rt ra: v=c.
EB . xc nh vn tc DB

ca nh sng trong nc, ta ch cn dng thc o cc khong cch EB v DB tng ng. 7.4. NHNG YU CU V MT K THUT V PHNG PHP DY HC I VI VIC S DNG TH NGHIM TRONG DY HC VT L th nghim pht huy y cc chc nng ca n trong dy hc vt l th vic s dng th nghim phi tun theo mt s yu cu chung v mt k thut v v mt phng php dy hc. Ngoi nhng yu cu chung ny, do tnh c th ca n, tng loi th nghim (th nghim biu din, th nghim trc din, th nghim thc hnh) cn tun theo cc yu cu ring c th. 7.4.1. Nhng yu cu chung i vi vic s dng th nghim - Xc nh r lgic ca tin trnh dy hc, trong vic s dng th nghim phi l mt b phn hu c ca qu trnh dy hc, nhm gii quyt mt nhim v c th trong tin trnh nhn thc. Trc mi th nghim, phi m bo cho hc sinh thc c s cn thit ca th nghim, hiu r mc ch th nghim. - Xc nh r cc dng c cn s dng, s b tr chng, tin trnh th nghim ( t c mc ch th nghim, cn s dng cc dng c no, b tr ra

sao, cn tin hnh th nghim theo cc bc no, cn quan st, o c ci g?). Khng xem nh cc dng c th nghim n gin. - m bo cho hc sinh thc c r rng v tham gia tch cc vo tt c cc giai on th nghim bng cch giao cho hc sinh thc hin cc nhim v c th. - Th nghim k lng mi th nghim trc gi hc, m bo th nghim phi thnh cng (hin tng xy ra quan st c r rng, kt qu o c chnh xc chp nhn c). - Vic s dng cc dng c v tin hnh th nghim phi tun theo cc qui tc an ton. 7.4.2. Nhng yu cu i vi th nghim biu din Mc d th nghim trc din s chim t l cao trong ton b cc th nghim chng trnh trung hc c s v trung hc ph thng sp ti, th nghim biu din vn cn thit phi s dng trong dy hc vt l trng ph thng, c bit nhng trng hp sau: th nghim qu phc tp, mt nhiu thi gian, kh m bo an ton trong qu trnh hc sinh lm th nghim, khng dng c trang b ng lot cho hc sinh. Vic s dng th nghim biu din phi trnh tnh trng lm dng th nghim, ch s dng th nghim nh l mt s trnh din n thun v phi tun th cc yu cu ca vic t k hoch th nghim, chun b th nghim, b tr th nghim, tin hnh th nghim v x l kt qu th nghim. 1. Cc yu cu trong vic t k hoch th nghim - Xc nh chnh xc mc ch ca th nghim cn phi tin hnh v chc nng l lun dy hc ca n ( xut vn cn nghin cu, hnh thnh kin thc mi, cng c hay kim tra nh gi). - Xc nh cc nhim v m hc sinh cn phi hon thnh trong vic chun b th nghim, trong vic tin hnh th nghim v trong vic x l kt qu th nghim. - T mc ch th nghim v v tr ca n trong qu trnh nhn thc ca hc sinh, la chn phng n th nghim cn biu din p ng cc i hi s

phm: tnh trc quan (cc dng c phi c kch thc ln c lp nhn r, c cu to n gin, th hin r c nguyn tc khoa hc ca hin tng cn nghin cu, c mu sc thch hp, hnh dng p li cun s ch ca hc sinh, nht l nhng chi tit chnh, trn biu hin kt qu th nghim; b tr th nghim sng sa, d hiu, c th nhn thy r rng kt qu th nghim, loi b c mt cch ti a cc hin tng khng mong mun), tnh hiu qu (cc dng c l ti thiu, hot ng tt , c chnh xc cao; u tin th nghim n gin, th nghim c th tin hnh nhanh chng; s dng th nghim song song), tnh an ton (dng c, cch b tr v tin hnh th nghim phi m bo an ton cho ngi v dng c, b tr th nghim vng chc, c th di chuyn d dng) v t k hoch tin hnh mt chui cc th nghim sao cho c c liu khi qut ho, trong c vic xc nh thi im s dng, thi gian cn thit cho mi th nghim trong gi hc. 2. Cc yu cu trong vic chun b th nghim - Nghin cu k lng tnh nng ca cc dng c th nghim c la chn v s dng thnh tho chng. - Trc gi hc, phi kim tra s hot ng ca cc dng c s s dng v th nghim li cc th nghim s tin hnh, d l th nghim n gin nht, kp thi thay th nhng b phn hng hc. Cng vic chun b th nghim ch kt thc khi th nghim c th lp li nhiu ln, cho kt qu r rng, n tr. 3. Cc yu cu trong vic b tr th nghim B tr th nghim phi m bo sao cho mi hc sinh t v tr ngi ca mnh trong lp hc u nhn r mi dng c, lch ca kim ch cc dng c o, p v thm m. Mun vy, cn thc hin cc yu cu sau: - Lp rp tng bc cc dng c trong th nghim trc mt hc sinh. Trong trng hp khng cho php, phi lp rp hon chnh trc gi hc th cn phi phn tch k lng cch ni kt cc b phn vi hc sinh. - Nhng thit b m hc sinh mi gp ln u, phi m t, gii thch cho hc sinh hiu r nguyn tc hot ng ca chng.

- Ch t trn bn nhng dng c cn thit cho th nghim. - B tr cc dng c th nghim trn nhiu cao khc nhau. B tr th nghim thng ng (c th s dng cc gi, bng st), nu phi b tr th nghim trn mt phng nm ngang th phi s dng cc phng php chiu sng (gng phng ln dt nghing 450 hc sinh quan st nh thng ng trong gng, n chiu sng, camera). Thay i sng ca phng hc, nht l khi tin hnh cc th nghim quang hnh hc. - Cn sp xp cc dng c m hin tng mong mun s din ra nm bn phi cc dng c khc, cc dng chnh mt trc, khng che khut nhau, cc b phn ca mt thit b phi nm cnh nhau. - Dng vt ch th lm ni bt b phn chnh, nh du s din bin hin tng m hc sinh cn theo di (vt lm mc, cht ch th mu...). - B tr cc dy ni, c bit trong cc th nghim in khng c ct nhau. Dng cc dy ni c mu sc khc nhau d phn bit. Chn mt mt sau (phng) thch hp t pha sau cc my o trong sut. - i vi mi th nghim, phi c mt hnh v (trn bng, giy) thng nht ti a vi b tr th nghim. 4. Cc yu cu trong vic tin hnh th nghim - Trong qu trnh tin hnh th nghim, cn nh hng hc sinh vo nhng trng im cn quan st. - i vi th nghim nh lng, phi lp bng ghi cc gi tr o hp l trc khi tin hnh th nghim. - Trong sut qu trnh th nghim, gio vin phi ng sau hoc cnh dng c th nghim, khng che khut tm quan st ca mi hc sinh. - Th nghim cn c lp li vi ln, phi ch m bo cc iu kin m th nghim phi tho mn, phi cho nhng kt qu r rng, n tr (yu cu ny c th t c thng qua vic la chn dng c thch hp, la chn cc thng s thun tin), ngn gn. 5. Cc yu cu trong vic x l kt qu th nghim

- Vic thu nhn cc c liu thc nghim phi trung thc, cho vic khi qut ho rt ra kt lun. - Vic x l cc kt qu th nghim phi c dnh thi gian v c thc hin mt cch chu o: i vi th nghim nh tnh, hc sinh phi pht biu cc kt qu quan st thy, phn tch, suy lun lgic rt ra kt lun. i vi th nghim nh lng, cc kt qu phi rnh mch, chnh xc, lm trn c ngha cc kt qu. Biu din cc kt qu thu c qua th nghim di dng biu bng, th (v nguyn tc, khng phi l s ni cc im o ring bit vi nhau m l v ng cong gn ng). Phi tnh ton sai s (nu c th). T vic x l cc kt qu th nghim, hng dn hc sinh rt ra cc kt lun v cc du hiu, mi lin h bn cht trong hin tng, qu trnh vt l ang nghin cu, pht biu chng bng li hay bng nhng biu thc ton hc. 7.4.3. Nhng yu cu i vi th nghim trc din 1. Cc yu cu trong vic la chn cc th nghim trc din s dng trong dy hc vt l Mc d th nghim trc din tc dng to ln trong vic pht trin nng lc hot ng nhn thc ca hc sinh nhng do nhng kh khn v dng c th nghim, v thi gian, v trnh ca hc sinh, v k thut th nghim... nn khng phi tt c cc th nghim cn tin hnh trong dy hc vt l trng ph thng, nht l cp trung hc ph thng u c th c tin hnh di dng th nghim trc din. Vic la chn cc th nghim thc hin di dng th nghim trc din cn c cn nhc k lng. Cc th nghim trc din s c s dng trong nhng trng hp sau: - Ni dung ca ti cn nghin cu ch i hi nhng th nghim vi cc dng c c sn khng qu phc tp, vic b tr v tin hnh th nghim vi cc dng c ny cng khng qu kh i vi hc sinh, hin tng vt l din ra trong cc th nghim d quan st, khng qu phc tp.

- C th s dng nhng dng c, vt liu d kim trong i sng hng ngy, quen thuc vi hc sinh. Nh s quen thuc ny m hc sinh c th xut c nhng phng n th nghim, ch khng ch my mc tin hnh th nghim do gio vin a ra. - Ni dung cc th nghim cn thc hin mang tnh cht nh tnh hoc bn nh lng, nhm lm cho hc sinh hiu r bn cht vt l ca hin tng ang nghin cu. Tuy nhin, cng cn tng dn cc th nghim trc din nh lng theo bc hc, nht l cc lp trn. - Cc th nghim khng i hi nhiu thi gian trong vic b tr v tin hnh th nghim. - Vic s dng cc dng c v vic tin hnh th nghim vi cc dng c ny m bo an ton cho hc sinh, khng lm hng cc dng c (cc dng c th nghim dng cho th nghim thc tp phi c bn vng cn thit, t hng hc, vi chnh xc cc php o khong 10%). 2. Cc yu cu trong cng vic chun b th nghim trc din a) i vi gio vin - V th nghim trc din l mt b phn ca bi hc nn gio vin cn chun b phng n th nghim ngay trong khi son bi. Gio vin cn d on cc phng n th nghim m hc sinh c th xut, phn tch c u im, nhc im ca mi phng n chn mt phng n ph hp vi iu kin c th v thit b th nghim ca nh trng. Gio vin c th huy ng s ng gp ca hc sinh bng cc dng c t lm, t tm kim sao cho c mt s lng cn thit cc dng c th nghim cho mi bi hc. - Chia nhm hc sinh: do cha c iu kin trang b cho mi hc sinh mt b dng c th nghim v c bit do tc dng ca vic hc tp theo nhm trong vic rn luyn phng php lm vic tp th nn gio vin chia hc sinh trong lp thnh cc nhm t 3 n 4 em. - gim bt ghi chp ca hc sinh trn lp, gio vin cn son mt bn hng dn hc sinh, trong ch r nhng hnh ng tr c v hnh ng tay chn ch yu cn thc hin, nhng s liu cn thu thp, cc cu hi cn gii p

vi nhng ch trng hc sinh in vo sau khi c nhn lm vic, tho lun trong nhm v tho lun ton lp. u gi hc c s dng th nghim trc din, gio vin s pht cho tng hc sinh bn hng dn ny. Hc sinh s lm vic vi bn hng dn ny, ch khng s dng sch gio khoa nh hin nay, v trong sch gio khoa c sn phng n th nghim, cc s liu thu c, cch x l kt qa th nghim v nhng kt lun c rt ra- nhng cng vic m trong th nghim trc din, hc sinh phi t lc thc hin. b) i vi hc sinh Cc nhm hc sinh thc hin nhim v m gio bin giao cho: tm kim nhng vt liu, dng c c sn hoc ch to mt s dng c n gin m gio vin hng dn cch lm. 3. Cc yu cu trong vic t chc v hng dn hot ng t lc ca hc sinh trong th nghim trc din a) cho vic theo di, gip cc nhm hc sinh c d dng, thun tin, tt nht nn b tr cc bn th nghim thnh hnh vng cung, hnh ch U hoc c th b tr cc bn song song nhau nh hin nay, nhng phi c khong cch rng gio vin v hc sinh i li d dng khi cn thit. b) Cng nh th nghim biu din, th nghim trc din c th c s dng trong giai on xut vn cn nghin cu, giai on hnh thnh kin thc mi v giai on cng c kin thc m hc sinh hc. Vic s dng th nghim trc din trong dy hc vt l phi tha mn cc yu cu sau: - m bo cho mi hc sinh trong tt c cc nhm u tch cc, t lc hot ng trong gi hc: t vic thc hin mt vi th nghim vi nhng dng c n gin chun b nh, quan st hin tng, pht hin ra iu l, iu mi m, tri vi nhng hiu bit c ca mnh t nu ra cu hi (nu vn cn gii quyt) v xut gi thuyt, suy lun t gi thuyt ra h qu c th kim tra bng th nghim; xy dng phng n th nghim (d kin s dng dng c no, quan st, o c ci g? quan st, o c nh th no?) kim tra gi thuyt hoc h

qu suy ra t n v kim nghim kin thc xy dng bng con ng l thuyt cng nh minh ha kin thc c thng bo n vic thc hin cc thao tc b tr th nghim, tin hnh th nghim, ghi chp cc hin tng quan st c, cc s liu o c, x l kt qu th nghim v rt ra kt lun. - Phi hp hnh thc lm vic c nhn, lm vic theo nhm v lm vic chung ton lp di s hng dn ca gio vin sao cho va pht huy tnh ch ng, t lc ca tng hc sinh, va to iu kin cho s gip ln nhau v phn cng, phi hp cng vic ca cc nhm hc sinh. - Trong th nghim trc din, gio vin ng vai tr l ngi t chc, hng dn v trng ti. S hng dn ca gio vin cn phi ng lc, ng ch v ch vi mc cn thit. m bo tin lm vic chung ca ton lp, gio vin cn bao qut hot ng ca cc nhm hc sinh, gip kp thi hc sinh khi hc sinh gp kh khn. V d nh: cn nh hng s quan st ca hc sinh nu kh pht hin hin tng cn quan st trong th nghim m u, t chc tho lun chung ton lp khi nhiu hc sinh ch n cc kha cnh khc nhau ca hin tng xy ra trong th nghim loi tr nhng mt th yu, ch n mt bn cht ca hin tng, tho lun cc phng n th nghim m hc sinh xut la chn mt phng n kh thi, ph hp vi nhng dng c th nghim ang c (gio vin khng a ra ngay t u, c tnh cht p t), tho lun cc bc tin hnh th nghim trc khi hc sinh lm th nghim cng nh tho lun nhng kt qu th nghim m cc nhm thu c, ri gio vin mi chnh l, b sung cc kt lun rt ra cho gn gng, sng sa. Nu c dng c th nghim m hc sinh mi gp ln u, gio vin cn m t nguyn tc cu to, nguyn tc hot ng, nht l gii thiu cch s dng n. i vi nhng th nghim phc tp, nhiu hc sinh lng tng, khng lm c, gio vin c th lm mu nhng khng c a ra kt lun trc. Trong khi cc nhm hc sinh tin hnh th nghim, gio vin cn theo di, gip ring c nhn hc sinh khi gp kh khn theo kp nhp chung ca c lp. 7.4.4. Nhng yu cu i vi th nghim thc hnh

Cng nh th nghim trc din, th nghim thc hnh i hi s chun b chu o ca c gio vin v hc sinh. 1. Cc yu cu trong cng vic chun b th nghim thc hnh a) i vi gio vin - Cn tm hiu k ni dung bi th nghim thc hnh trong sch gio khoa xc nh r rng cc nhim v giao cho hc sinh v cch thc kim tra, nh gi vic thc hin cc nhim v . - Chun b y v kim tra cht lng tng dng c cn thit cho mi nhm hc sinh. C th huy ng mt vi hc sinh tham gia vo cng vic ny. - Phi lm th tt c cc th nghim trong bi th nghim thc hnh d kin nhng kh khn m hc sinh c th gp phi trong khi lm th nghim v cch thc hng dn, gip hc sinh vt qua nhng kh khn . - Nu thy cn thit, c th iu chnh ni dung, yu cu bi th nghim thc hnh trong sch gio khoa sao cho ph hp vi iu kin thit b ca trng. D kin nhim v b sung i vi hc sinh kh gii (v d: tin hnh thm th nghim theo mt phng n khc). b) i vi hc sinh hc sinh thc hin bi th nghim thc hnh c thc v c hiu qu, gio vin phi yu cu hc sinh chun b nh nhng cng vic sau: - Nghin cu ni dung bi th nghim thc hnh trong sch gio khoa v chun b sn bn bo co th nghim theo mu trong sch gio khoa. Ni dung bi th nghim thc hnh gm nhng phn chnh sau: mc ch th nghim (nu ln cc mc tiu c th cn phi t c sau khi hc sinh lm th nghim, v d nh: xc nh gia tc ca s ri t do, nghim li nh lut bo ton ng lng, kho st bng thc nghim cc c tnh ca tranzito), c s l thuyt (nu nhng im chnh v ni dung cc kin thc bit s c vn dng trong bi th nghim thc hnh), thit b th nghim (lit k nhng dng c cn s dng, gii thiu nguyn tc hot ng v cch s dng chng), tin trnh th nghim (cch lp rp dng c c s km theo, trnh t cc thao tc th nghim, cc php o, cc bng s liu cn thu thp), x l kt qu th nghim (bao

gm c tnh sai s php o) v rt ra kt lun (p ng cc mc tiu t ra), bo co th nghim (nu ni dung m hc sinh cn vit bo co, thng khng yu cu hc sinh nu li tin trnh th nghim, cc thao tc th nghim thc hin m ch trnh by cc kt qu quan st, o c, tnh ton, kt lun rt ra v tr li nhng cu hi nhm o su, m rng ni dung bi th nghim thc hnh, nu nguyn nhn ca sai s v cch khc phc). Thng qua vic nghin cu trc ni dung bi th nghim thc hnh trong sch gio khoa, hc sinh phi nm c mc ch th nghim, n tp cc kin thc c lin quan, tr li nhng cu hi c nu trong bi th nghim thc hnh, nm c ni dung v tin trnh thc hin cc th nghim s lm cng nh ghi li cc iu cha hiu r gio vin v hc sinh trao i vo u bui th nghim thc hnh. - T tm kim hoc t lm cc dng c n gin theo ch dn trong bi th nghim thc hnh (nu c). Nhng cng vic chun b nu trn ca gio vin v hc sinh c tc dng rt ln n kt qa bui th nghim thc hnh, trnh mt thi gian v ch v trnh vic lm hng dng c ca hc sinh. 2. Cc yu cu trong vic t chc v hng dn hot ng t lc ca hc sinh trong th nghim thc hnh - Vic phn nhm th nghim v b tr cc bn th nghim trong th nghim thc hnh cng ging nh trong th nghim trc din. - Vo u bui th nghim thc hnh, gio vin cn tin hnh nhng cng vic sau: kim tra s chun b nh ca hc sinh thng qua cc cu hi, hng dn cch s dng cc dng c m hc sinh cha c lm quen, nht l nhng dng c phc tp, d hng, c th gy nguy him nh cc dng c o in, ngun in, ngun sng... v cng vi ton lp tho lun, gii p nhng thc mc ca hc sinh. - Trong lc cc nhm hc sinh thc hin cng vic, gio vin cn theo di, gip kp thi khi hc sinh gp kh khn, mc sai st hc sinh s dng ng qui tc cc dng c, ghi li y , chnh xc, trung thc cc hin tng quan st

c, cc kt qu o c, trnh by cc kt qu di dng biu bng, th, cu kt lun mt cch ngn gn, r rng theo ni dung mu bo co chun b sn. - Sau khi hc sinh lm xong th nghim, cn yu cu hc sinh tho ri cc chi tit lp rp, sp xp cc dng c gn gng nh lc u. Ty theo ni dung bi th nghim thc hnh v vic hon thnh cc cng vic ca hc sinh, gio vin c th yu cu hc sinh np ngay bo co th nghim ti lp hoc cho v nh hon chnh tip, np sau.

Chng 8
MT S PHNG TIN DY HC HIN I TRONG DY HC VT L 8.1. PHIM HC TP 8.1.1. Cc loi phim hc tp Phim hc tp c s dng trong dy hc vt l bao gm: 1. Phim n chiu

V d: phim n chiu v i tng ca vt l hc, v cc phng php o trong vt l, "cc loi ng c nhit", v "sn xut v truyn ti in nng", v cu vng v v cc ng dng ca vt l ht nhn, "thin vn v du hnh v tr". 2. Phim chiu bng bao gm phim quay cc cnh tht v phim hot hnh. V d: phim v bung sng Uynxn, v chuyn ng Braon, v s dn in trong cht bn dn. 3. Phim v tuyn truyn hnh V d: phim v dao ng c hc, v cm ng in t, v sng c hc, v sng in t. 4. Phim trn bng vi Trong nhng nm gn y, vic s dng nhng bng vi ngy cng rng ri trong dy hc vt l trng ph thng, v nhng l do sau: - Vic s dng my sang v pht bng hnh hoc my thu v pht bng hnh d dng hn so vi vic s dng my quay phim nha, gi thnh cun bng cng r hn. V vy, gio vin cng c th t quay (t "sn xut") bng hnh hoc t sao bng. Do hai thit b ny c ch lm cho hnh ng yn nn cc giai on trong hin tng vt l cn nghin cu c th cho dng li bt k thi im no, to iu kin cho hc sinh quan st r rng hin tng. - My vi tnh c trang b cho cc trng ph thng. Ni dung cc cun bng vi ghi hnh cc qu trnh vt l thc cng c th c phn tch nh mt s thit b ghp ni vi my vi tnh v phn mm tng ng (xem 8.3.4), to thun li hn trong vic nghin cu cc qu trnh vt l. 8.1.2. Cc trng hp cn thit s dng phim hc tp Cc loi phim hc tp ni trn thng c s dng trong cc trng hp sau: - Khi nghin cu cc ti khng th lm th nghim, mc d l nhng th nghim rt c bn, do thit b th nghim cn s dng cng knh, phc tp, t tin, khng an ton. V d nh: th nghim Caveis xc nh hng s hp dn, th nghim Stecn xc nh vn tc chuyn ng ca cc phn t kh, th nghim Miliken xc nh in tch nguyn t, cc th nghim v tia X.

- Khi nghin cu cc i tng, hin tng vt l khng th quan st, o c trc tip c do chng qu nh hoc qu to.V d nh: khi nghin cu cu trc ca cc cht, cc i tng vi m trong c ch dn in cc mi trng khc nhau, ngi ta thng s dng phim n chiu, phim chiu bng cung cp cho hc sinh nhng biu tng c tnh cht m hnh v cc i tng v cc qu trnh vt l ny. Khi nghin cu s truyn m, cc hin tng vng quang ph m mt ngi khng nhn thy c, ngi ta s dng phim hc tp c quay nh kt hp my bin i quang in t vi my quay phim. - Khi nghin cu cc qu trnh vt l din ra qu nhanh (v d nh: s bin dng ca hai qu cu trong s va chm n hi ca chng, s ri t do) hoc din ra qu chm (v d: hin tng khuych tn trong cc vt rn). Trong nhng trng hp ny, ngi ta c th s dng phim chiu bng, phim v tuyn truyn hnh hoc bng video c quay v cho chng chy vi tc mong mun hc sinh quan st c trn mn nh cc qu trnh ny. V d nh: nu quay nhanh trong nh sng phn cc qu trnh va chm n hi ca hai qu cu trong sut th khi xem phim, hc sinh khng nhng thy c s bin dng n hi ca hai qu cu m cn thy c s lan truyn sng ca cc bin dng n hi. - Khi nghin c cc hin tng din ra nhng ni, nhng thi im khng th n quan st trc tip c. V d nh: khi nghin cu s hnh thnh di Plasma, ng t..., ngi ta c th s dng cc phim n chiu v cc ni dung ny. - Khi nghin cu cc ng dng k thut ca vt l (nguyn tc hot ng, cu to ca cc my o, cc my phc tp, cc dy chuyn sn xut, nguyn tc hot ng ca nh my thu in, nh my in nguyn t...), ngi ta cng s dng phim n chiu, phim chiu bng, phim chiu trn v tuyn truyn hnh. Bng cch a thm dn cc chi tit vo hnh v, s ch ra c trn phim n chiu, phim chiu bng (phim hot hnh) s chuyn t s nguyn l sang thit k c th my mc tng ng.

- Cc loi phim hc tp cng cn c s dng khi trnh by lch s pht trin ca mt vn vt l, mt pht minh khoa hc v s tin b ca khoa hc k thut. Qua vic xem phim, hc sinh thy c con ng thu nhn cc kin thc trong cc bi cnh x hi c th v v tr ca cc nh khoa hc trong s pht trin ca vt l hc. 8.1.3. Li ch ca vic s dng phim hc tp trong dy hc vt l - Phim hc tp gip thu nhn th gii t nhin vo lp hc, xo b nhng hn hp v mt khng gian ca lp hc v v mt thi gian ca gi hc. - Nh cc cun phim c quay trc hc sinh vi tc mong mun hoc c th lm dng li cc hnh nh, hc sinh quan st c r rng cc hin tng, cc qu trnh vt l c phng i (thu nh) mt cch ti u, lm cho hc sinh c nhng biu tng ng n v chng. - Vic s dng cc kh nng ca s ho (nh du, ng khung, t mu, s , th), kt hp hi ho vi cc tn hiu m thanh v s thuyt minh phim khng nhng to hc sinh nhng biu tng tt hn v i tng nghin cu m cn lm tng tnh trc quan v hiu qu xc cm ca phng tin dy hc. - Phim hc tp c th c s dng tt c cc giai on ca qu trnh dy hc (to ng c hc tp, xut vn nghin cu, nghin cu kin thc mi, cng c), trong lp hc v ngoi lp hc, trong v ngoi gi hc chnh kho. 8.1.4. Phng php s dng phim hc tp trong dy hc vt l 1. Gio vin cn cn c vo mc ch s dng, ni dung cun phim nh ra nhng bin php s phm thch hp nhm lm tng hiu qu ca cun phim i vi hc sinh. 2. Cc giai on ch yu ca cng vic gio vin vi phim hc tp a) t k hoch s dng phim trong k hoch dy hc tng th mt chng, mt phn c th (s dng lc no? nhm t c mc ch g v mt l lun dy hc?). b) Cc cng vic chun b vi hc sinh trc khi s dng phim - Giao cho hc sinh nhim v n tp nh nhng kin thc cn thit c th hiu c ni dung phim.

Nu mc ch s dng phim nhm t hc sinh tm th ch i tch cc, khu gi tnh t m nhn thc. - Trc khi chiu phim, nh hng s ch ca hc sinh vo nhng ni dung c bn ca cun phim, gio vin cn giao cho hc sinh cc nhim v cn hon thnh sau khi xem phim, v d: nu cc cu hi (khng nn qu nhiu) m hc sinh cn tr li, cc bng, cc bi tp m hc sinh cn in vo ch trng sau khi xem phim. c) Trong khi hc sinh xem phim, gio vin cn quan st, c th a ra nhng gi nh hng s ch ca hc sinh vo ci c bn, ci c bit (v d: ch vo bng, phng tin dy hc chun b sn, c nhng li ni thch hp). c) nh gi hiu qu vic s dng phim hc tp - Sau khi hc sinh xem phim, cn cho hc sinh ngh gii lao ngn c th suy ngh li nhng ci xem, nghe. - Vic nh gi hiu qu vic s dng phim c th ngay sau khi chiu phim hoc cc gi hc sau. - Hiu qu s dng phim cn c nh gi thng qua s tr li ca hc sinh cc cu hi (nhim v) nu ra lc u. Trong qu trnh tr li cc cu hi, cn cho hc sinh c trao i, t ra cc cu hi, tranh lun nhm c th nh gi ng mc hiu ni dung phim ca hc sinh. Trong nhng trng hp cn thit, cng c th tin hnh th nghim ca gio vin hoc th nghim ca hc sinh trc hoc ngay sau khi chiu phm. 8.2. DAO NG K IN T Dao ng k in t l mt thit b o lng a chc nng hin th kt qu o di dng th trn mn sng (mn hnh) c th quan st bng mt c. Hin nay, dao ng k in t l mt trong cc thit b c th h tr nhiu trong cc th nghim nghin cu v cc dao ng in, dng in xoay chiu, dao ng v sng in t... chng trnh vt l ph thng. Dao ng k in t dng trong trng ph thng hin nay c 2 loi: dao ng k in t mt chm tia v

dao ng k in t hai chm tia. Sau y, s trnh by cu to v nguyn tc hot ng ca hai loi dao ng k in t . 8.2.1. Cu to v nguyn tc hot ng ca dao ng k in t 1. Dao ng k in t mt chm tia Dao ng k in t mt chm tia l dao ng k in t ch to ra mt chm tia in t. S khi ca dao ng k in t mt chm tia n gin c trnh by trn Hnh 30. N gm mt n hin sng, b khuch i dc Y, b khuch i ngang X, b to qut rng ca v b ngun cung cp in cho ton b dao ng k in t.

Hnh 30. S khi ca dao ng k in t mt chm tia Trong s ny, n hin sng l b phn quan trng nht ca dao ng k in t, n c v trn Hnh 31.

Hnh 31. Cu to ca n hin sng trong dao ng k in t n hin sng gm c si t f, catt C, li G, ant A1, ant A2, phin li tia dc PY, phin li tia ngang PX, mn sng v b ngun cung cp in cho ton b my.

Si t f c t nng nh mt hiu in th v lm cc lectrn bt ra. Li G c dng hnh ng bao quanh catt v c nhiu l. Li G ny c in p m so vi catt, in p ny khong vi chc von nn c tc dng lm gim tc i vi cc lectrn bay ti mn sng. Ant A1 c in p dng so vi catt. Ant A2 c in p dng (khong 500V ti vi nghn von) ln hn in p ant A1 vi ln. in p dng ln ca cc ant to nn in trng tng tc ca cc lectrn bay v pha mn vi vn tc rt ln. Cc ant ny cn c tc dng hi t cc lectrn thnh tia lectrn. Song ant A1 c tc dng hi t cc tia lectrn nhiu hn nn trong thc t, khi s dng dao ng k in t, xoay nm iu chnh in p ant A1 (tn l nm Focus), ta c th thay i hi t (to hay nh) ca tia p vo mn sng, lm cho vt sng quan st thy trn mn nho hoc nt. V cc in p a vo hai phin Y v hai phin X phi ln ti hng trm von mi c th iu khin c tia lectrn lch ht chiu dc v chiu ngang ca mn sng nn trong cu to ca dao ng k in t phi c b khuch i dc v b khuch i ngang khuch i cc in p trc khi a chng vo hai phin Y v hai phin X. Cn mn sng l mn lm bng thu tinh, mt bn trong c ph bng cht m nguyn t ca cht d chuyn sang trng thi kch thch khi nhn c nng lng do cc lectrn bay ti truyn cho, ri sau khi tr v trng thi c th pht ra phton. Vi cu to nh trn nn nguyn tc hot ng ca dao ng k in t nh sau: khi t nng catt C (tc l khi bt my), cc lectrn c pht ra. Do cc ant A1 v A2 c in p dng rt cao nn ko cc lectrn qua li v tp trung chng thnh cc tia nh bn v pha mn sng, to thnh cc im sng m ta c th quan st thy trn mn. Do in trng gia li G v catt c tc dng lm gim tc i vi nhng lectrn pht ra t catt nn khi in p ca G cng m so vi catt th s in t bay qua l li cng t. Nu in p m ny vt qu mt gii hn no th ton b in t sau khi bay ra u b y tr li catt, lc mn hnh hon ton ti. V vy, bng cch iu chnh in p li G nh mt nm gi l nm sng (Bright), ta s to nn c cc sng ti khc nhau trn mn.

Nu trn hai phin Y v hai phin X khng c chnh lch in p, tia lectrn pht ra t catt sau khi qua li G s c tng tc nh cc in p dng ca cc ant A1 , A2 v bay thng n gia tm mn, to ra chm sng ti . Nu ta ni vo hai phin Y mt tn hiu c hiu in th khng i th tc khc tia in t s b di chuyn theo chiu dc, ngha l s dch ln hay dch xung (dch v pha bn c in p cao hn). Lc , trn mn c mt chm sng (cao hoc thp hn tm mn). By gi, tn hiu in cn nghin cu li dao ng theo thi gian th chm sng trn mn cng s dao ng ln xung, ng nh dng dao ng ca tn hiu . Quan st dao ng ca chm sng trn mn cho ta bit qui lut bin i in p ca tn hiu theo thi gian. Tng t nh vy, khi a vo hai phin X mt hiu in th thay i th tia lectrn li b dch sang phi hay sang tri. Nhng trong thc t, ngi ta a vo hai phin X dao ng k lectrn mt in p bin i c dng rng ca (gi l in p qut- Hnh 32 ) cc tia lectrn lun b qut bt u t tri mn hnh sang phi mn hnh. Ti bn phi th tia trc tt, tia sau li xut hin bt u t bn tri v li c qut sang bn phi. Ta c th iu chnh v tr xut pht v v tr cui ca cc tia ny.

Hnh 32. in p dng rng ca Nh vy, khi chu tc ng ng thi ca in p tn hiu cn nghin cu (t vo hai phin Y) v in p qut (t vo hai phin X), tia in t s v trn mn hnh mt ng cong ( th) c dng sng m trc tung l bin ca in p cn nghin cu, cn trc honh l trc thi gian. Khi iu chnh tn s ca in p qut bng (hoc nh hn n ln) tn s ca tn hiu th trn mn hnh cho ta mt (hoc n) chu k ca tn hiu. Quan st ng cong trn mn s cho ta bit dng tn hiu cn nghin cu, tm ra qui lut ca n.

2. Dao ng k in t hai chm tia Trong nghin cu, nhiu khi ta cn quan st ng thi dng ca hai tn hiu mt lc, c th so snh chng. V d nh: cn quan st ng thi dng ca in p t trn mt mch in v dng ca dng in i qua mch in . Dao ng k in t mt chm tia khng p ng c yu cu . V vy, ngi ta ch to ra dao ng k in t hai chm tia. Cu to ca dao ng k in t hai chm tia khc dao ng k in t mt chm tia ng phng tia in t. Thc cht y l hai ng phng tia in t mt chm tia c t trong cng mt ng thu tinh v chung mt mn sng. Hnh 33 l s khi ca dao ng k in t hai chm tia.

Hnh 33. S khi ca dao ng k in t hai chm tia Nguyn tc hot ng ca dao ng k in t hai chm tia ging hon ton nguyn tc hot ng ca dao ng k in t mt chm tia. Tn hiu cn nghin cu th nht c a vo hai phin li tia dc Y1, cn tn hiu cn nghin cu th hai c a vo hai phin li tia dc Y2. Cng mt in p qut rng ca c to ra trong my t ln ng thi hai cp phin li tia ngang X1 v X2. Mi mt trong hai catt pht ra mt chm tia lectrn c lp. Chm tia lectrn ny chu tc dng iu khin ca mi mt in p ca tn hiu cn c nghin cu v ca in p qut rng ca chung. Do vy, mi mt tia lectrn ny s dao ng v qut c lp vi nhau trn mn, to thnh cc ng cong c lp hin th ng thi trn mn.

 to c s ng b i vi cc dao ng (tn hiu) cn nghin cu, ta phi iu chnh tn s ca dao ng qut nh mt nm c tn vit trn my l TIME/ DIV. Trc khi tn hiu t vo hai bn Y1 v hai bn Y2 , tng tn hiu c th c khuch i c lp sao cho vic quan st c thun li bng cch s dng nm CH1 VOLS/ DIV (cho tn hiu vo Y1) v nm CH2 VOLS/ DIV (cho tn hiu vo Y2 ). Hu ht cc dao ng k in t ang c s dng ngy nay l dao ng k in t hai chm tia. 8.2.2. S dng dao ng k in t trong dy hc vt l Hin nay, dao ng k in t c s dng rt nhiu trong dy hc vt l v n c cc chc nng u vit sau: - Dng o nhiu i lng vt l khc nhau nh: in tr, in dung, t cm, hiu in th, lch pha, tn s, h s khuch i ca mt tng khuch ai hoc ca my khuch i... - L my o c chnh xc rt cao (v dao ng k in t c in tr rt ln). - C th o c cc i lng vt l c ln kh nh (do dao ng k in t c b khuch i dc kh mnh). - Gip ta quan st c cc dao ng iu ho, dao ng tt dn, ng c trng von-ampe ca n in t, tranzito... - Gip ta quan st c cc qu trnh in t bin i nhanh. - Gip ta nghin cu c cc qu trnh in c tn s t vi Hc n hng triu Hc do bn trong my c b phn pht xung rng ca qut tia lectrn theo chiu ngang c di tn s c th thay i t vi Hc n vi chc Kilohc. - Dao ng k in t hai chm tia cho php nghin cu ng thi hai qu trnh in (v d 2 in p...) thun tin cho vic so snh, i chiu. - C th dng dao ng k in t nghin cu cc loi dao ng khc, khng phi l dao ng in (v d nh: dao ng m, hin tng nhiu x, giao

thoa...) bng cch bin i chng thnh cc dao ng in ri a cc tn hiu ca dao ng in ny vo u vo ca dao ng k in t. Sau y l mt s v d in hnh nh s h tr ca dao ng k in t, ta c th kho st mt s hin tng vt l m bng cc thit b truyn thng khng th thc hin c. 1. S dng dao ng k in t trong dy hc "Dng in xoay chiu" S dng dao ng k in t hai chm tia, c th biu th trn mn hnh dao ng k in t th din t mi quan h v pha gia dng in v hiu in th trong on mch hoc ch c in tr thun, hoc ch c t in, hoc ch c cun cm hoc c c 3 linh kin trn. Sau y, trnh by vic s dng dao ng k in t biu th mt s mi quan h trn. a) Biu th mi quan h v pha gia hiu in th v dng in hai u on mch ch c t in (Hnh 34)

Hnh 34. S mch in nghin cu mi quan h u, i gia hai u on mch cha t in V dng in i qua t C cng chnh l dng in i qua in tr R v cng t l vi in p UR n n khi a tn hiu in p trn hai u in tr R vo knh 1 ca dao ng k in t s cho ta dng tn hiu ca dng in qua R , cng tc l qua C. Cn khi a tn hiu gia hai u bn t C vo li vo knh 2 ca dao ng k in t s cho ta dng th ca hiu in th trn hai bn t in C trn mn hnh. Ch rng: hiu in th xoay chiu t vo mch in (U~) vi ln khong 5V~ c th ly t bin th hc sinh hay t my pht m tn. Sau khi iu chnh cc nm trn dao ng k in t quan st r th dng in qua R v

hiu in th trn C th c th xc nh ngay c lch pha gia hiu in th trn bn t so vi dng in. Trong th nghim ny, cn c th minh ho s ph thuc ca dng in trong mch vo v C theo biu thc rt ra t l thuyt: I0 = .C .U0 (trong I0 v U0 l cc bin cc i ca dng in v in p) cng nh s ph thuc ca dung khng mch in vo gi tr ca C trong biu thc ZC = 1/ .C ). minh ho cc mi lin h ny, ta thay i gi tr (bng cch thay bin th hc sinh bi my pht m tn), ri thay i in dung C ca t. Khi , quan st trn mn hnh dao ng k in t, ta s thy bin ng hnh sin (m t dng in) thay i t l thun vi gi tr ca v C. b) Biu th mi quan h v pha gia hiu in th v dng in hai u on mch ch c cun cm (Hnh 35)

Hnh 35. S mch in nghin cu mi quan h u, i gia hai u on mch cha cun cm V dng in i qua in tr R cng chnh l dng in i qua cun cm L v cng t l vi in p UL nn khi a tn hiu in p trn hai u in tr R vo knh 1 ca dao ng k in t, ta s thu c dng tn hiu ca dng in qua R, cng tc l qua L. Cn khi a tn hiu gia hai u cun cm L vo li vo knh 2 ca dao ng k in t, ta s thu c dng th ca hiu in th trn hai u cun cm L trn mn hnh. Sau khi iu chnh cc nm trn dao ng k in t quan st r th dng in qua R v hiu in th trn L, c th xc nh ngay c lch pha gia hiu in th trn hai u cun cm so vi dng in.

Cng nh th nghim trn, trong th nghim ny, c th minh ho s ph thuc ca dng in trong mch vo v L theo biu thc rt ra t l thuyt: I0 = U0 / .L cng nh s ph thuc ca cm khng mch in vo gi tr ca L trong biu thc ZL = .L. minh ho cc s ph thuc ny, ta thay i gi tr (bng cch dng my pht m tn thay cho bin th hc sinh), ri thay i cc cun cm c gi tr L khc nhau. Khi , quan st trn mn hnh dao ng k in t, ta s thy bin ng hnh sin (m t dng in) thay i t l nghch vi gi tr ca v L. c) Biu th mi quan h v pha gia hiu in th v dng in hai u on mch c c in tr, t in v cun cm (Hnh 36)

Hnh 36. S mch in nghin cu mi quan h u, i gia hai u on mch cha R, L, C Trong th nghim ny, hiu in th xoay chiu (U~) a vo mch c ly t my pht m tn. V dng in i qua in tr R cng chnh l dng in i qua cun cm L, t in C nn khi a tn hiu in p trn hai u in tr R vo knh 1 ca dao ng k in t, ta s thu c dng tn hiu ca dng in qua R , cng tc l qua L v C. Cn khi a tn hiu gia hai u mch c R, L v C vo li vo knh 2 ca dao ng k in t s cho ta dng th ca hiu in th trn hai u mch . Sau khi iu chnh cc nm trn dao ng k in t quan st r th dng in qua R v hiu in th trn mch RLC th c th xc nh ngay c lch pha gia hiu in th trn mch RLC so vi dng in. Trong th nghim ny, ta c th minh ho hin tng cng hng trong mch RLC nh sau: chn gi tr ca L, C v tn s f ca tn hiu t my pht m

tn sao cho quan st trn mn hnh thy th dng in v hiu in th cng pha vi nhau, khi ta c hin tng cng hng. lm c iu , ta c th gi nguyn hai trong ba i lng L, C v f, ch thay i mt i lng thi. Trong thc t, ta c th thay i gi tr L bng cch thay i v tr li st trong cun cm, thay i gi tr C bng cch dng t xoay v thay i gi tr f bng cch s dng my pht m tn c th iu chnh tn s. d) Xc nh in dung C ca t in hay t cm L ca cun dy Cc dng c o thng thng nh am pe k, von k thng khng dng xc nh t cm L ca cun dy hay in dung C ca t in. xc nh cc gi tr tng i chnh xc, ta c th dng dao ng k in t. Ta bit rng: trong mch RLC, c hin tng cng hng xy ra khi .L = 1/ . C. T y, ta c th tnh L qua v C: L = 1/ 2.C hay tnh C qua v L: C = 1/ 2.L. Lc , dng in trong mch c gi tr cc i v n cng pha vi hiu in th. Nh dao ng k in t ta c th quan st c r rng hai hin tng ny trn mn hnh (nh trnh by cc phn trn). Vy, xc nh c L (hoc C), ta ch cn c mt dao ng k in t, mt my pht m tn v mt t in bit in dung C0 (hoc mt cun cm bit cm khng L0). S th nghim xc nh L v C c biu din trn Hnh 37.

Hnh 37. S mch in xc nh L v C

Khi kho K v tr 1, iu chnh tn s ca my pht m tn sao cho quan st thy hin tng cng hng trong mch RLC, tc l quan st thy th dng in (ti knh 1) l cc i, hay quan st thy th dng in (ti knh 1) v hiu in th (ti knh 2) cng pha vi nhau. c s ch gi tr tn s trn my pht m tn, bit in dung t in C0 , ta tnh ngay c gi tr ca L theo biu thc trn (vi = 2 f ). Trong s trn, khi bit L, chuyn kho K v v tr 2 v lm tng t nh trn quan st thy hin tng cng hng. Li c s ch gi tr tn s trn my pht m tn. V bit gi tr ca L, ta tnh ngay c gi tr ca in dung t in Cx . Trn thc t, c th dng am-pe k, von k, in tr mu hay t in mu v dng in xoay chiu 50 Hz xc nh t cm L ca cun dy hay in dung C ca t in. Tuy nhin, s dng my pht m tn v dao ng k in t cho ta kt qu chnh xc hn. Hn na, vi dao ng k in t, khi lp t th nghim xong, ta ch cn iu chnh tn s my pht m tn quan st thy hin tng cng hng. e) Nghin cu s chnh lu dng in xoay chiu Dao ng k in t l mt phng tin qu bu minh ha mt cch ht sc trc quan v khch quan hnh dng dng in xoay chiu sau khi c chnh lu. S mch in chnh lu na chu k, chnh lu c chu k v chnh lu c chu k c b lc c trnh by Hnh 38. Trn mn hnh ca dao ng k in t, ta s thy cc hnh nh v hnh dng dng in xoay chiu sau khi c chnh lu tng ng (Hnh 39).

Hnh 38. S mch in chnh lu na chu k (a), chnh lu c chu k (b) v chnh lu c b lc (c) dng in xoay chiu

a)

b)

c) Hnh 39. Dng in xoay chiu (a) sau khi c chnh lu na chu k (b) v chnh lu c chu k (c) 2. S dng dao ng k in t trong dy hc "Sng m" Cc hin tng v dao ng v sng, trong c sng m l mt trong cc hin tng kh hnh dung trong qu trnh nghin cu chng trnh vt l ph thng. Mt trong cc nguyn nhn c bn l do hin tng sng m khng quan st c. Hn na, n nay trong thc t dy hc vt l trng ph thng, hu ht cc i lng vt l c bn c trng cho qu trnh sng m nh: bin , tn s, bc sng, vn tc truyn sng... ch c trnh by trn phng din l thuyt, ch khng c trnh by hay xc nh bng th nghim. Kh khn c bn y trc ht l v mt k thut trong vic chuyn cc qu trnh c hc khng quan st c sang cc qu trnh in hc c th quan st c nh cc thit b o in, v d nh nh dao ng k in t hay nh my vi tnh v cc thit b ghp ni vi n. Sau y l mt s phng n th nghim c s h tr ca dao ng k in t nhm chuyn vic nghin cu cc qu trnh m hc sang nghin cu cc qu trnh in hc trong vic nghin cu sng m. Gio vin c th s dng cc th

nghim ny trong dy hc ti sng m, gp phn m bo cho hc sinh nm vng kin thc v sng m cng nh pht trin t duy khoa hc ca hc sinh. a) Biu din dng dao ng c hc ca sng m nghin cu cc i lng c trng cho sng m, trc ht cn phi m t c dng dao ng c hc gy bi sng m. Do khng th trc tip quan st cc dao ng ca sng m nn cn phi chuyn vic quan st cc dao ng c hc ny sang vic quan st cc dao ng in do chnh cc dao ng c hc gy ra. lm iu , ta c th tin hnh nh sau: sng m t mt ngun m (v d nh t mt m thoa hay my pht m tn ni vi loa...) c truyn ti mt micro (thng t vung gc vi phng truyn sng m). Ti ng ni, dao ng c hc c bin i thnh dao ng in. Nu dao ng in ny kho v c a vo li vo ca dao ng k in t th trn mn hnh ca dao ng k in t s cho ta hnh nh v dao ng ca sng m. S th nghim thu c trn mn hnh dao ng k in t hnh nh v dao ng ca sng m c trnh by Hnh 40.

Hnh 40. S th nghim biu din dng dao ng ca sng m nh dao ng k in t Trong s ny, c th thay my pht m tn v loa bng mt m thoa. th nghim thu c hnh nh tt th cc ngun m phi to ra m c m lng ln, nhy ca ng ni phi cao v cc b khuch i dc, ngang ca dao ng k in t phi c cng sut ln. Hn na, ng ni trong th nghim ny l ng ni kiu in ng. i vi kiu ng ni khc th bin dao ng ca sng m thnh dao ng in ti ng ni, ta cn ni tip n vi mt ngun in mt chiu. Hnh 41 thu c trn mn hnh dao ng k in t cho ta hnh nh v dao ng ca sng m ca mt m c cng cao nhng do cc ngun m khc nhau gy ra.

Hnh 41. Dao ng ca sng m cng cao do m thoa gy ra a) v ting ni gy ra b) Qua quan st hnh nh dao ng sng m trn dao ng k in t, hc sinh s thy dao ng ca sng m l dao ng tun hon, c bin v tn s xc nh. Cng t th nghim ny, c th rt ra mi quan h gia to ca m v bin dao ng ca sng m: vi cc m c cng tn s nhng khc nhau v to (m lng), khi quan st hnh nh thu c trn mn hnh dao ng k in t, ta thy: m cng to th bin dao ng ca sng m cng ln. Ch rng: thu c hnh nh tng t v dao ng ca sng m nh trn, trong s th nghim, ta c th ni trc tip u ra ca my pht m tn vo li vo ca dao ng k in t. Tuy nhin, ta phi nh rng: trong trng hp ny, khng xut hin sng m v khng c qu trnh bin i t tn hiu in c tn s m (t my pht m tn) sang dao ng ca sng m ti loa. Khi nghin cu sng m, vic xc nh bng th nghim cc i lng c trng cho qu trnh truyn sng nh tn s, chu k, bc sng hay vn tc truyn sng l ht sc cn thit. Cng nh dao ng k in t, ta c th xc nh cc i lng c trng ca sng m. b) Xc nh tn s ca sng m Sau khi to trn mn hnh ca dao ng k in t hnh nh dao ng sng m nh trnh by trn, ta c th xc nh tn s ca sng m ny. Cch xc nh nh sau:

- Xoay nm iu chnh tn s qut xung rng ca (c tn gi l TIME/ DIV) n mt v tr no quan st thy c vi ba chu k dao ng trn mn hnh. - Da vo hnh nh ny v v tr nm iu chnh tn s TIME/ DIV tnh tn s ca dao ng sng m. Cch tnh c th nh sau: xc nh chiu di X (c n v l s chia ghi trn mn hnh) ng vi mi mt chu k ca dao ng sng m (nh mt chia gn trn mt mn hnh), c gi tr n c nh du ti nm iu chnh tn s TIME/ DIV, Tnh chu k dao ng ca sng m ang nghin cu l: T = X.n, tnh tn s ca sng m l f=1/ T = 1/ X.n. V d nh: chiu di X ng vi mi mt chu k ca dao ng sng m l 10 chia, nm iu chnh tn s TIME/ DIV t v tr 0,2 ms. Vy ta tnh c: T= 10. 0,2ms = 2 ms = 0,002 s Tn s sng m trong trng hp ny f= 1/ T= 1/ 0,002 s = 500 Hz. Vi cc th nghim v xc nh tn s ca sng m khc nhau, ta c th cho hc sinh thy mi quan h gia cao ca m v tn s: m cng cao th tn s cng ln. c) Xc nh bc sng ca sng m C nhiu cch xc nh bc sng ca sng m nh dao ng k in t, chng da trn cc c s l thuyt khc nhau. - Xc nh bc sng ca sng m khi bit vn tc truyn m Bc sng ca sng m c xc nh theo biu thc: = v.T Nu bit vn tc truyn m trong khng kh (v d nhit t 200C n 300C, c v= 332m/s 3m/s) th qua vic xc nh chu k T ca sng m nh trn, ta c th tnh c bc sng ca sng m ang nghin cu. - Xc nh bc sng ca sng m khi khng bit vn tc truyn m bng cch so snh pha Gi s, th nghim b tr theo Hnh 42, st ngay loa (ti v tr pht ra m), ta t mt ng ni M1. Tn hiu dao ng in (c bin i t dao ng m) ti n c a vo hai bn X ca dao ng k in t. Mt ng ni khc c ni vi 2 bn Y ca dao ng k in t.

Hnh 42. S th nghim xc nh bc sng m bng cch so snh pha Ch rng: th nghim ny, khng cho xung qut ngang ly trong dao ng k in t hot ng. Sau , cho my pht m tn hot ng, gi nguyn v tr ng ni M1 st ngay loa v dch chuyn ng ni kia ti gn (hay ra xa) loa, trn ng thng i qua loa (ngun m), tt nht l trn ng thng vung gc vi mt loa. ng vi cc v tr xc nh ca ng ni trn ng dch chuyn ny, ta s thu c trn mn hnh dao ng k in t mt trong cc hnh c dng elip, trn hay mt vch. S d ta thu c cc hnh l v: tu theo s lch pha khc nhau gia hai tn hiu dao ng in vo X v Y ca dao ng k in t m s to ra cc hnh c dng khc nhau nh trn. Trong qu trnh ng ni dch chuyn theo mt hng khng i th cc hnh s xut hin tun t nh Hnh 43.

Hnh 43. S xut hin ln lt cc hnh c dng khc nhau trn mn dao ng k in t khi thay i pha gia hai tn hiu dao ng in Vy trong qu trnh dch chuyn ny, khong cch ng vi 2 v tr lin tip ca ng ni m ti 2 v tr , ta thu c hai hnh nh trn dao ng k in t hon ton ging nhau (v d nh hnh vch) s chnh l ln ca bc sng. T nhn xt trn, cho ta cch xc nh bng th nghim ln bc sng ca sng m nh sau: dch chuyn ng ni trn ng thng ni gia loa v ng ni n khi quan st trn mn hnh thy hnh elip (hay hnh trn) bin mt, thay vo l

mt gch, ta nh du v tr ca ng ni l X0; tip tc dch chuyn ng ni trn ng thng v bt u m xem c bao nhiu ln s xut hin lp li ca hnh vch ny, v d c n ln; nh du v tr ca ng ni l Xn . T , c th tnh c gi tr ca bc sng l: = (X0 - Xn )/ n, trong (X0 - Xn ) chnh l khong cch gia hai v tr X0 v Xn nh du. Trong th nghim ny, vic lp rp c n gin, ta c th khng cn dng ng ni M1 m ni trc tip hai u ra ca my pht m tn vi hai tm X ca dao ng k in t nh Hnh 44.

Hnh 44. S th nghim n gin xc nh bc sng m bng cch so snh pha Cc th nghim xc nh bc sng ca sng m theo cch so snh pha s gip hc sinh nm su sc cc kin thc sau y v sng m: pha dao ng ca cc phn t ti cc v tr khc nhau trn phng truyn sng cng mt thi im l khc nhau, tnh tun hon ca pha dao ng ni ring v ca sng ni chung trong khng gian. Ngoi ra, ngi ta cn c th xc nh bc sng ca sng m khi khng bit vn tc truyn m theo phng php sng dng. d) Xc nh vn tc ca sng m T vic xc nh c tn s f (hay chu k T) v bc sng nh dao ng k in t nh trnh by trn, ta d dng tnh c vn tc truyn ca sng m theo biu thc: v = / T. 8.3. MY VI TNH

Ngy nay, my vi tnh c mt hu ht cc lnh vc ca i sng: trong sn xut, kinh doanh, nghin cu khoa hc, vui chi gii tr... Chic my tnh u tin hot ng c chng trnh iu khin ra i nm 1941, n nay hn na th k. Trong qu trnh pht trin, my tnh tri qua bn th h. Th h u ca my tnh hot ng da trn hot ng ca cc rle in c, th h th hai da trn n in t, th h th ba da trn n bn dn. n th h cui, hot ng ca my tnh da trn hot ng ca cc vi mch bn dn. Mi khi chuyn sang th h mi, tnh nng ca my tnh c nng ln, trong c bit l nng cao tc tnh v b nh. ng thi, my cng c gim nh v kch thc, khi lng, gi tin cng gim r rt. n nay, my tnh rt gn nh v c tc tnh rt cao (v d nh hin nay, my tnh c tc ti hn 700 Mhz), kch thc b nh rt nh nhng dung lng rt ln ( trn 256 MB) v c th m rng theo yu cu ngi s dng. Cng v vy, my tnh ngy nay c gi l my vi tnh (Microcomputer). 8.3.1. Cu to ca my vi tnh 1. Cu to phn cng ca my vi tnh Cu to ca my vi tnh bao gm cc b phn chnh sau y: n v (hay gi l b) x l trung tm (Central Processing Unit, vit tt l CPU), b nh th cp ( cng), h thng vo, ra (Input/ Output-System) v thit b ngoi vi (Peripheral). S cu to ny c trnh by Hnh 45. - n v x l trung tm l ni lu tr, x l v iu khin t bn trong my, bao gm: n v s hc- lgic (Arithmetic and Logic Unit, vit tt l ALU), n v iu khin (Control Unit, vit tt l CU) v b nh s cp trong dng RAM hoc ROM. Ngoi ra, trong n v x l trung tm cn c ng h (Clock) to cc xung thi gian chnh xc ng b ho cc thnh phn trong CPU. n v s hc- lgic c chc nng thc hin cc php ton v s hc, lgic v php to m, cn n v iu khin th c nhim v xc nh xem phn no ca n v s hc-lgic ang hot ng v m nhim iu khin qu trnh chuyn ti d liu. RAM (Random-Access Memory) l b nh truy cp ngu nhin. N l b nh s cp c v ghi ca my vi tnh, trong cc ch lnh

chng trnh v d liu c lu tr sao cho b x l trung tm CPU c th truy nhp trc tip vo chng thng qua but (Bus) d liu cao tc ca b x l . Cn ROM (Read- Only Memory) l b nh c ra, l mt phn lu tr s cp trong my, khng b mt ni dung khi tt my. ROM cha cc chng trnh h thng cn thit do hng sn xut ci t vo, dng khi ng my m ngi s dng cng nh my khng th xo c. Hai b phn: n v s hc-logic v n v iu khin c cha trong mt b phn gi l b vi x l (Microprocessor), hay cn gi l Chip. Cn b nh RAM, ROM th c lp mt ch khc (trn Board m hay trn mt Card cm trn Bus m rng). - B nh th cp (a cng): l mt mi trng lu tr th cp s dng mt s a cng c ph vt liu t tnh v c gn mt u c trong mt h c kh gn kn. Tt c cc chng trnh ca my vi tnh (v d nh Windows, Word, Turbo Pascal, Ecxel...) hay c s d liu u c lu tr trong cc a cng gn trong my vi tnh.

Hnh 45. S cu to my vi tnh - H thng vo, ra (Input/ Output-System) l h thng bao gm cc mi lin kt ca b vi x l v cc phn mch khc trong my, dng a cc lnh chng trnh v d liu vo n v x l trung tm v chuyn cc kt qu sau khi x l ra cc b phn khc (nh mn hnh, my in...). - Thit b ngoi vi (Peripheral) bao gm hai nhm thit b: thit b vo v thit b ra nm ngoi n v x l trung tm ca my vi tnh v c ni vi my vi tnh. Nhm thit b vo gm bn phm (dng a d liu vo my vi tnh trc tip, khng qua gi mang tin), con chut (dng nh v cc i tng trn mn hnh), my qut nh (scanner, dng chp nh in trn giy vo trong b nh ca my vi tnh). Nhm thit b ra bao gm: mn hnh (monitor hay display, dng hin th cc d liu ra nh thng bo cc kt qu tnh ton, x l ca my

vi tnh), my in (dng in cc thng tin x l trong my ra giy in), a (dng ghi cc d liu trong my ra cc a lu tr). Trong my vi tnh th b phn quyt nh cht lng ca my l Chip (Microprocessor). N quyt nh n tc tnh ton ca my. Chip ca cc hng sn xut khc nhau cng c cht lng khc nhau. Cc Chip c s dng trong cc my vi tnh hin nay do cc hng Intel, AMD hoc Cirix ch to. 2. Cc loi phn mm (software) v chc nng ca chng Phn mm (software) c s dng trong my vi tnh l cc chng trnh h thng, chng trnh tin ch v chng trnh ng dng c din t theo ngn ng m my tnh c th c c. Phn mm h thng (system software) l tt c cc phn mm c s dng iu hnh v bo tr mt h my vi tnh, bao gm h iu hnh v cc chng trnh tin ch-phn bit vi cc chng trnh ng dng. Thuc v phn mm h thng c th l chng trnh c s (firmware). Cc chng trnh c s c np c nh trong b nh ch c ra (ROM) ca my vi tnh, hoc mt ni khc no trong mng in my vi tnh, nh cc chip BIOS ca cc my tnh tng thch IBM chng hn. Ngi s dng khng th thay i g trong ni dung phn mm ny. Cc h iu hnh c s dng trong cc my vi tnh hin nay c th k ra l: DOS, Windows, Macintosh..v..v... Phn mm ng dng l cc chng trnh nhm thc hin cc cng vic c th nh x l t, qun l d liu, v hnh, tnh ton..., khc vi phn mm h thng dng duy tr v t chc h my tnh, v cc chng trnh tin ch nhm tr gip cho ngi s dng trong vic duy tr v t chc h . Phn mm ng dng c sn xut ra rt nhiu. Mi mt lnh vc nghin cu, hot ng c mt hoc nhiu chng trnh ng dng khc nhau. Hin nay, nhiu c s trong nc ta v ang nghin cu vit ra cc phn mm ng dng s dng trong cc ngnh kinh t quc dn. Trong dy hc ni chung v trong dy hc vt l ni ring, c cc phn mm v n tp, kim tra nh gi hoc m phng... Mc d phn mm Vit nam c nhiu iu kin pht

trin, song cc phn mm trong lnh vc dy hc cn ang trong giai on th nghim v cha c s dng rng ri. 8.3.2. Cc chc nng c bn ca my vi tnh S d ngy nay my vi tnh c s dng rng ri trong tt c cc lnh vc ca cuc sng x hi v rng my vi tnh c rt nhiu chc nng u vit nh sau: - Trc ht, my vi tnh l thit b c th to nn, lu tr trong my v hin th li trn mn hnh mt khi lng thng tin v cng ln di dng vn bn, hnh nh v m thanh m cc gic quan con ngi c th tip nhn c. Hn na, vic truy nhp cng nh cc trao i cc ni dung bt k trong khi lng thng tin khng l ht sc d dng, nhanh chng, chnh xc, tin li v r tin hn mi phng php thng s dng. - My vi tnh c kh nng tnh ton, x l cc nhanh mt khi lng v cng ln cc php tnh vi chnh xc cao m cc my tnh hin ti khng bao gi thc hin c. Chc nng u vit ny ca my vi tnh gip cho con ngi thc hin nhng khilng cng vic tnh ton v cng ln trong khong thi gian v cng nh. V d: theo phng php tnh c, thi gian tnh ton phi mt mt thng th nh my vi tnh ch cn lm trong mt pht, hn na kt qu li hon ton chnh xc. Do vy, my vi tnh c s dng trong cng vic nghin cu mi lnh vc gii quyt nhng vn m trc kia cn cha gii quyt ni. - My vi tnh c th bin i cc k nhanh chng, chnh xc cc d liu thu thp c (qua tnh ton, x l), cho ra cc kt qu c hin th di dng chun nh: biu bng, biu , th..., to iu kin thun li cho vic nghin cu m cc phng tin khc khng th lm c vi cht lng v thi gian nh vy. - My vi tnh cn c u vit na l c th ghp ni vi cc thit b nghin cu khc to thnh mt h thit b mi c cht lng cao hn hn thit b c. Nhng h thit b mi ny hin nay thay th hu ht cc thit b c trong cc lnh vc nghin cu khoa hc, sn xut ti cc nc pht trin.

- Nh phn mm, thng qua my vi tnh c th iu khin hon ton t ng cc qu trnh theo chng trnh t sn. 8.3.3. S dng my vi tnh trong dy hc Do c nhng tnh nng mi v u vit nn trong khong ba, bn mi nm gn y, my vi tnh c s dng rng ri trong tt c cc lnh vc ca x hi nh: kinh t, quc phng, nghin cu khoa hc...Trong lnh vc gio dc, ngi ta cng v ang nghin cu s dng my vi tnh trong dy hc. Nh chc nng c th to nn, lu tr v hin th li mt khi lng thng tin v cng ln di dng vn bn, hnh nh v m thanh nn my vi tnh c s dng h tr gio vin trong vic minh ho cc hin tng, qu trnh t nhin cn nghin cu. Tt c cc vn bn, hnh nh hay m thanh cn minh ho cho bi hc u c th c chn lc, sp xp trong my vi tnh v c trnh by nhanh chng vi cht lng cao theo mt trnh t tu trong gi hc (khng mt thi gian ghi chp, v li). My vi tnh th hin tnh u vit ca n hn hn cc phng tin dy hc khc cn ch: Ngay tc khc, theo mun ca gio vin, n c th phng to, thu nh, lm chm, lm nhanh, dng li qu trnh ang xy ra hay chuyn sang nghin cu qu trnh khc. Nhiu chng trnh (phn mm) xy dng nhm h tr cho vic t hc, t n tp ca hc sinh, trong cc yu t kch thch hng th, pht huy tnh tch cc, t lc cng nh pht trin tr tu ca hc sinh c ht sc ch trng. Vic kim tra, nh gi vi s h tr ca my vi tnh cng v ang c th nghim trong lnh vc dy hc, m bo c tnh khch quan, chnh xc cao ca cng vic kim tra, nh gi. Nhiu chng trnh (phn mm) t kim tra, nh gi m bo thc hin cc mi lin h ngc trong qu trnh dy hc. Bn cnh , my vi tnh cn s dng trong vic m phng, m hnh ho cc hin tng, qu trnh cn nghin cu. Nh cc phn mm v ha (nh Turbo Pascal..) hay phn mm thit k (trong Computer Aided Design, vit tt l CAD)..., ta c th m phng cc hin tng, qu trnh nghin cu thng qua cc du hiu, mi quan h c tnh bn cht ca i tng to iu kin thun li cho qa trnh nhn thc ca hc sinh. Tng t nh th, nh my vi tnh, ta

c th xy dng m hnh v cc i tng nghin cu, gip cho vic nhn thc i tng thun li hn. c bit l nh my vi tnh v cc phn mm, ta c th xy dng v quan st m hnh tnh hay m hnh ng cc gc khc nhau, trong khng gian mt, hai hay ba chiu, vi loi mu sc khc nhau c trong t nhin... Do c kh nng to nn, lu tr, hin th, truy nhp cng nh trao i cc ni dung bt k vi khi lng thng tin khng l di dng vn bn, hnh nh v m thanh nn my vi tnh ngy nay c kt ni vi mng Internet v c s dng nh mt trong cc phng tin dy hc trn mng Internet. 8.3.4. S dng my vi tnh trong dy hc vt l Bn cnh cc lnh vc s dng thng thy trong cc mn hc khc nh: hc, n tp bng my, kim tra, nh gi bng my, x l v tnh ton cc kt qu bng my..., my vi tnh cn c s dng ch yu trong dy hc vt l cc lnh vc quan trng sau: - M phng cc i tng vt l cn nghin cu (Computersimulation). - H tr trong vic xy dng cc m hnh (Computer assisted Modellbuilding). - H tr cc th nghim vt l (Computer assisted Physics Experiments). - H tr cho vic phn tch bng video ghi cc qu trnh vt l thc (Computer assisted Videoanalyse). Do my vi tnh l thit b a phng tin c th ghp ni vi cc thit b hin i khc trong nghin cu vt l v c tnh nng ht sc u vit trong vic thu thp d liu, x l d liu cng nh trnh by cc kt qu x l mt cch t ng v cc k nhanh chng, chnh xc, p nn n c s dng rt thnh cng trong cc lnh vc nu trn, gp phn gii quyt nhng kh khn m cc phng tin dy hc trc n cha gii quyt c trn vn. 1. S dng my vi tnh trong vic m phng cc i tng nghin cu ca vt l M phng cc i tng nghin cu ca vt l nh my vi tnh theo quan im ca l lun dy hc hin i l mt phng php dy hc. N xut pht t

cc tin hay cc kt lun l thuyt (cc phng trnh hoc cc nguyn l vt l) c vit di dng ton hc, thng qua vn dng cc phng php tnh ton trn m hnh nh my vi tnh gii quyt cc nhim v sau: - M phng, minh ho mt cch trc quan v chnh xc cc hin tng, qu trnh vt l cn nghin cu. - M phng cc hin tng, qu trnh vt l, qua tm ra cc kin thc mi ( mi quan h, qui lut mi...) bng con ng nhn thc l thuyt. a) M phng, minh ho mt cch trc quan cc hin tng, qu trnh vt l Khng phi mi qu trnh xy ra trong t nhin u d quan st. i vi chuyn ng ca chic thuyn, on tu th vic quan st xc nh v tr ca chng ng vi tng thi im hay qung ng i ng vi tng khong thi gian tri qua l khng kh khn. Nhng cng c nhng qu trnh xy ra trong t nhin khng th quan st bng mt thng xc nh c cc i lng cn thit v din bin ca cc qu trnh ny xy ra qu nhanh hay qu chm. iu gy kh khn trong vic nghin cu tm ra qui lut ca chng. Cc qu trnh nh vy c nghin cu trong chng trnh vt l ph thng c th k ra y nh: chuyn ng ri, chuyn ng nm ngang ca mt vt, dao ng iu ho, dao ng in, qu trnh phn r ht nhn, phng x... Mt trong cc gii php c th h tr cho vic nghin cu cc qu trnh c hiu qu hn l s dng my vi tnh m phng cc qu trnh , ngha l hin th hin tng, qu trnh nghin cu trn mn hnh, lm cho qu trnh nhanh ln hay chm i, dng li tng giai on gip ta nghin cu d dng (v d nh quan st, thu thp s liu...). Tuy nhin, vic m phng chnh xc n u cn ph thuc vo hai yu t: - Trc ht, n ph thuc vo mc nhn thc ca ngi nghin cu v qui lut phn nh hin tng, qu trnh vt l. Cc qui lut ny thng c m t bng cc phng trnh, h phng trnh ton-l. - Sau , n ph thuc vo kh nng ca ngi lp trnh , s dng ngn ng my tnh phn nh li cc qui lut chnh xc n chng no trong phn mm ca my vi tnh. Nhng phn mm ny nhiu khi cc gio vin vt l khng t lm c m phi do cc cn b c k thut lp trnh lm.

V d 1: chng trnh m phng "chuyn ng ca mt vt b nm theo phng nm ngang" (c nghin cu lp 10) Nh bit, vt b nm theo phng nm ngang di tc dng ca trng lc chuyn ng rt nhanh m mt thng khng th quan st c r rng nh chuyn ng ca tu ho hay ca chic thuyn trn sng. gip hc sinh hnh dung c chuyn ng ny, sch gio khoa din t bng li, biu bng hay hnh v v cc chuyn ng thnh phn (theo phng ngang do qun tnh v theo phng thng ng do trng lc) v v chuyn ng tng hp. Tuy nhin, iu cng khng d dng v trc quan i vi mi hc sinh. Nh my vi tnh, ta c th hon ton m phng hin tng ny mt cch trc quan, ng bng cch lp chng trnh sao cho m phng c trn mn hnh c ba chuyn ng ny xy ra ng thi (chuyn ng theo phng ngang, chuyn ng theo phng thng ng v chuyn ng tng hp). Do , to iu kin cho hc sinh thy c bc tranh chnh xc v trc quan v cc mi quan h gia cc chuyn ng thnh phn v chuyn ng tng hp (tc chuyn ng thc ca vt). Vic m phng chuyn ng ca vt nm ngang c vit thnh mt chng trnh (phn mm) theo ngn ng my tnh (ngn ng Turbo Pascal) trong ch mn hnh ho. S dng phn mm ny, c th lm c nhng vic sau: - Quan st trn mn my vi tnh thy chuyn ng ca m hnh ca vt (vi t cch l vt c nghin cu). - Khi thay i vn tc ban u v0 mt cch tu th qu o cng thay i. - Lm cho chuyn ng ca vt chm hn so vi chuyn ng tht trong t nhin d quan st. - C th lm cho vt dng li ti mt thi im, mt v tr no trn mn hnh, ng thi cho xut hin trn mn hnh cc thng s mun bit thi im (nh to , vn tc...). V d 2: Chng trnh m phng "hin tng sng dng" (c nghin cu lp 12)

Hin tng sng dng l hin tng rt kh hnh dung v tn s dao ng ca cc phn t mi trng to c trong th nghim (v d sng dng trn dy) ht sc nhanh. S dng my vi tnh v cc chng trnh m phng hin tng ny s gip hc sinh c biu tng trc quan, r rng v hin tng v qua m nhn thc c nhng du hiu bn cht ca hin tng. Di y l hnh nh m phng v sng dng trn dy c to bi hai u dy c nh v to bi mt u dy c nh v mt u dy t do (Hnh 46).

Hnh 46. Sng dng c to bi hai u dy c nh a) v bi mt u dy c nh, mt u dy t do Hnh nh m phng sng dng c to bi hai u dy c nh cho thy: ti cc u dy c nh, pha ca sng ti v sng phn x lun lun ngc nhau. Tri li, ti sng dng c to bi mt u dy c nh v mt u dy t do th ti u dy t do, pha ca sng ti v sng phn x lun lun trng nhau. b) M phng cc hin tng, qu trnh vt l qua tm ra cc kin thc mi Ngoi kh nng m phng mt cch trc quan v chnh xc cc hin tng, qu trnh vt l, my vi tnh cn c th to iu kin i su vo v tm ra cc mi quan h c tnh qui lut ca cc hin tng, qu trnh vt l. S d thc hin c iu l do cc chc nng u vit trong vic tnh ton v x l s liu ca my vi tnh. Vai tr ca my vi tnh y l to ra cc kh nng mi trong tnh ton: kh nng rt ngn thi gian tnh ton v c bit l kh nng c th tm ra li gii cc bi ton (nu khng c my vi tnh th trong iu kin trng ph

thng, vi cng c ton hc cn thiu v khng c b sung th hc sinh khng c kh nng gii c). Nh cc phn mm (v d nh chng trnh c bn Turbo Pascal v cc chng trnh ng dng do ngi nghin cu t vit ra) c ci t sn trong my, gip gio vin v hc sinh thc hin nhanh chng v tng i m mn cc tnh ton l thuyt. Thm vo , my vi tnh c kh nng hin th cc kt qu tnh ton, x l s liu di nhiu dng trc quan khc nhau, to iu kin cho hc sinh d pht hin ra cc mi quan h cha ng trong . Ta c th hnh dung kh nng ny nh sau: gii quyt mt vn no t ra trong bi hc vt l, gio vin v hc sinh s dng mt s tin hay kt lun l thuyt (c th c m t bng cc phng trnh vt l), tin hnh cc suy lun l thuyt trn , nhng do cng c ton hc cn thiu nn khng th t c ti ch. Do vy, y cn c s h tr ca my vi tnh v phn mm c th gii ra kt qu. Kt qu m my tnh a ra khng phi c pht biu bng li (di dng vn bn) m biu th di dng s, biu bng, th hay cc hnh nh ng. Cc dng cho ta bit tn ti cc mi quan h mi, c tnh qui lut trong hin tng, qu trnh vt l ang nghin cu. Nh vy, vic tm ra cc mi quan h mi ny c thc hin trn phng din tnh ton l thuyt. Kt qu ny phi c kim tra bng th nghim, cng ging nh mi kt lun c suy ra theo con ng l thuyt khc. Cc kt lun c kim chng bng th nghim s dng gii thch v tin on cc hin tng lin quan. V d v vic s dng my vi tnh trong vic m phng dao ng ca con lc l xo, qua tm ra cc kin thc mi bng con ng nhn thc l thuyt Dao ng ca con lc l xo l mt trng hp in hnh v dao ng di tc dng ca lc n hi ca mt vt c khi lng m c gn vo l xo c khi lng khng ng k. Khi nghin cu v dao ng ca con lc l xo, cc mi lin h quan trng sau y cn c rt ra (trong trng hp b qua ma st): - Dao ng ca con lc l mt dao ng iu ho. - Li x c m t theo nh lut hnh sin. - Vn tc gc = k / m hay chu k T = m / k .

- lch pha gia x,v v a. Trng hp dao ng theo phng nm ngang ca con lc l xo c khi lng m ch chu tc dng ca mt lc n hi (b qua lc ma st) c nghin cu lp 12. Trnh t vic nghin cu nh sau: Xut pht t biu thc: F = - k x (biu th mi quan h gia dch chuyn x ca con lc v lc n hi F) v nh lut 2 Niu tn: F = ma, c th suy ra: a = k k x . V a = v v v = x nn a = x. Do , ta vit c: x = - x. m m

y l phng trnh vi phn hng 2. Kh khn y m hc sinh lp 12 gp phi l cha th gii tm nghim x c, m phi thng bo dng nghim cho hc sinh: x = Asin (t + ), trong A v l hng s, cn = nu trn. C th nh my vi tnh v cc phn mm m phng dao ng ca con lc l xo rt ra cc mi lin h ny m khng phi buc hc sinh chp nhn dng nghim ca phng trnh vi phn bc 2. Trnh t con ng nh sau: Khi quan st dao ng ca con lc l xo, c th t ra vn : dao ng ca n tun theo qui lut nh th no? Chu k dao ng ph thuc vo cc yu t no (c th ph thuc vo m v k nh th no)? lch pha gia x, v v a nh th no?. gii quyt vn theo con ng l thuyt, trc ht ta cng da vo cc nh lut vt l: nh lut Huc: F = - k x, nh lut 2 Niu-tn: F = ma v cc biu thc ng hc: vt = vo + a. t, xt = xo + v. t, t = to + t. c th tip tc nghin cu dao ng ca con lc l xo v t rt ra cc mi lin h c tnh qui lut, ngi ta vit chng trnh (phn mm) m phng dao ng theo phng nm ngang ca con lc da trn cc nh lut vt l v cc biu thc ng hc nu trn. Khi cho chng trnh hot ng, s cho php hin th trn mn hnh:
k / m . Ch sau

khi chp nhn dng nghim , ta mi rt ra c cc mi lin h quan trng nh

- Hnh nh v qu trnh dao ng ngang ca con lc trn trc to OX, ng vi mi gi tr cho trc k, m, x0, v0 (cc iu kin ny c th thay i trn my vi tnh mt cch d dng, theo mun). - th v li x, vn tc v v gia tc a theo thi gian ca con lc... Vic quan st cc hnh nh v th cho php ta suy ra cc mi lin h (nh lng hay bn nh lng) c tnh qui lut trong dao ng ca con lc. V d nh: t vic quan st hnh nh v qu trnh dao ng ca con lc trn trc to OX, ta thy dao ng ca n l dao ng iu ho. Khi ta thay i tr s k v gi nguyn cc iu kin khc, trn mn hnh s cho cc hnh nh dao ng ca con lc vi cc chu k T khc nhau. T , c th rt ra mi lin h nh lng gia k v T, cng tc l gia k v . Cn khi ta quan st th v li x v vn tc v theo thi gian ca con lc, ta c th rt ra li x cng nh v bin i theo qui lut hnh sin. Vic so snh hai th ny do my vi tnh m phng Hnh 47 cho php ta xc nh lch pha gia li x v vn tc v.

Hnh 47. th s bin thin theo thi gian ca li v vn tc con lc l xo trn mn hnh my vi tnh Nh vy, cc mi lin h ny c tm ra l hon ton theo con ng l thuyt c s h tr ca my vi tnh v phn mm tng ng. 2. S dng my vi tnh h tr vic xy dng cc m hnh ton hc ( th, biu thc, phng trnh) ca cc hin tng, qu trnh vt l Khi nghin cu cc hin tng, qu trnh vt l mi, ngi ta tin hnh quan st, o c, thu thp phn tch, x l s liu i ti nhn thc c cc qui

lut chi phi chng. Vic u tin ngi ta th xem cc hin tng, qu trnh ny c tun theo cc qui lut bit khng. Nu cc hin tng, qu trnh ang nghin cu, thng l nhng hin tng, qu trnh phc tp khng tun theo cc qui lut bit th vic th a ra, xy dng mt m hnh ton hc mi ( th, biu thc, phng trnh) cho hin tng, qu trnh vt l ang nghin cu sao cho gii thch c cc kt qu quan st, o c thu thp c trong qu trnh nghin cu chng l ht sc cn thit v thng c lm trong nghin cu vt l. V d nh: khi nghin cu chuyn ng ri t do ca mt vt, s dng phng php ngoi suy t qui lut bit v chuyn ng thng nhanh dn u ca mt vt trn mt phng nghing (gc nghing ca mt phng 0<<900) cho

trng hp gii hn (=900), ta a ra gi thuyt: chuyn ng ri t do ca vt l chuyn ng thng nhanh dn u. V vy, mi lin h gia qung ng s m vt i c v thi gian t i ht qung ng s phi l s~t2. Vic thu thp cc s liu, tnh ton v dng th biu din mi quan h gia s v t trong th nghim sau khng nh h qu v do cng xc nhn gi thuyt nu trn. Nhng khi nghin cu chuyn ng ri ca mt vt trong khng kh, do c lc cn ca khng kh tc dng vo vt nn vic xut gi thuyt, tm ra qui lut ca chuyn ng ri ny v qua , tnh c cc i lng c trng ca chuyn ng nh ln ca lc tc dng vo vt, tr s ca gia tc ri v c bit l h s cn ca khng kh l ht sc kh khn nu ch s dng cc thit b th nghim hin c. y, vi s h tr ca my vi tnh v phn mn "GALILEO- Nghin cu chuyn ng c hc", nghin cu theo phng php m hnh, ta c th t c cc iu ni trn mt cch n gin. Trc ht, quan st hin tng th ri mt qu bng (khi lng m=0,1 kg, c tit din hiu dng A=0,066 m2) trong khng kh (khi lng ring = 1,3 kg/ m3) t mt cao 9,00 m. Nh cc phng tin o, ta xc nh to x, y v thi im tng ng, lp bng s liu o ca vt chuyn ng v v th y-t (Hnh 48).

Hnh 48. Bng s liu x, y, t v th y- t ca qu bng ri trong khng kh Nhn vo bng s liu v dng th y-t thu c, ta thy: phn u ca th c dng nh Parapol (ging nh dng th chuyn ng ri t do) nhng cng v sau th dng th cng thng ra v on cui th dng th l ng thng (khi lc cn cn bng vi trng lc, vt chuyn ng u). Trc ht, ta d on lc tc dng vo vt gm trng lc Fyo theo phng ri Oy v lc cn ca khng kh t l vi v2 theo cng thc ca Niu-tn: Fc = C.vy02 (vi C= cc A/2), trong cc l h s cn ca khng kh, l khi lng ring ca khng kh; A l tit din hiu dng ca vt ri v vyo l vn tc ban u theo phng Oy ca vt, ngha l ta d on lc tc dng vo vt v ln c gi tr: F=Fyo - C.vy02. Sau khi chn lc , phn mm s gip ta p dng ngay hp lc cho trng hp ta xt. Bn tri mn hnh s xut hin ngay mt ca s ta c th th v mt th l thuyt tng ng vi cc gi tr ban u theo x, y (c th y l y0 = 8,01m, vy0=1,66m/s) v cc gi tr ca C =0,023, Fy0=- 0,86 N. l th (Hnh 49- ng lin nt) ng vi cc gi tr ban uyo v vyo v cc gi tr ca C, Fy0 ny. Ta so snh th mi v ny vi th thu c t thc nghim (ng ni cc vung nh), thy rng: chng cha trng nhau, chng t th mi v cha phn nh ng qui lut chuyn ng ri ca vt ang nghin cu.

Hnh 49. th l thuyt cha trng kht vi th thc nghim By gi, n lc ta phi nh s h tr ca phn mm iu chnh th l thuyt (m hnh) cho ph hp (phn nh ng) vi qui lut chuyn ng ang nghin cu. Phn mm s gip ta thay i cc gi tr ban u v cc gi tr ca C, Fy0 sao cho th l thuyt trng st nht vi th thc nghim. Khi , ch cn c cc gi tr ban u v cc gi tr ca C, Fy0 , ta s bit c qui lut chuyn ng ca vt ri ang xt (Hnh 50).

Hnh 50. th l thuyt trng kht vi th thc nghim Hnh 50 cho thy: gi tr ca C= 0,019 v Fy0=- 0,98. T y, ta c th xc nh c ln mt s i lng vt l, v d nh ln gia tc trng trng g=Fy0/m = - 0,98 N/0,1 kg = - 9,8m/s2. (Du tr chng t gia tc hng xung di). Trong trng hp ang nghin cu, ta c: = 1,3 kg/m3 , v A (tit din hiu dng ca qu bng) = 0.066 m2 nn h s cn cc s c xc nh nh sau: cc = 2.C /A = 2. 0,019/ 1,3. 0,066 = 0,44.

Ngoi ra, ta cn thy vn tc ban u theo phng Oy l vy0 ca vt c gi tr: vy0 = -1,22m/s v cao ban u ca vt y0= 8,97m (vi sai s l 0,03m). Vi cc gi tr ny, ta xy dng c phng trnh (m hnh) m t qui lut chuyn ng ca vt. T phng trnh ny, ta c th xc nh c cc i lng lin quan n chuyn ng ca vt tt c cc thi im khc m khng cn phi o c th. Vi ngha , my vi tnh v phn mm h tr trong vic xy dng phng trnh (m hnh) m t qui lut chuyn ng ca vt. a) Cc bc trong vic xy dng m hnh ton hc nh my vi tnh Vi s tr gip ca my vi tnh, nhiu m hnh ton hc v cc hin tng, qu trnh vt l c th c xy dng vi s tham gia ca hc sinh. Qu trnh xy dng m hnh v cc hin tng, qu trnh vt l c th theo cc giai on sau: - Quan st hin tng, qu trnh vt l cn nghin cu Nhu cu xut mt m hnh mi thng xut pht t vic tm cc c s khoa hc gii thch cc kt qu quan st, s liu thu thp c trong khi nghin cu mt hin tng, qu trnh vt l trong t nhin hay trong phng th nghim. V vy, trc khi xy dng m hnh v hin tng, qu trnh vt l, iu quan trng l cn phi quan st t m hin tng, qu trnh v tin hnh cc php o, thu thp cc s liu, biu th s liu di dng bng hay th. Nhiu khi vic quan st v o c thu thp s liu phi tin hnh, b sung nhiu ln c c s d liu cho vic phn tch, tng hp a ra cc gi thuyt v cc mi lin h c tnh qui lut tn ti trong hin tng, qu trnh ang nghin cu. - a ra gi thuyt v cc mi lin h c tnh qui lut ca mt s i lng vt l trong hin tng, qu trnh ang nghin cu gii thch nhng d liu thu thp do quan st, o c th trc ht cn phi xut gi thuyt v cu trc, tnh cht hay mi lin h nh lng c tnh qui lut ca mt s i lng vt l trong hin tng, qu trnh ang nghin cu. 4

V d nh quan st s ri trong khng kh v t cc s liu thu thp c, v th s ph thuc ca cao vt vo thi gian, cho ta thy: khong thi gian u, vt ri theo qui lut ri t do, n thi im no th ri u. T , ngi ta a ra gi thuyt v gia tc ca vt ri trong khng kh khng nhng ph thuc trng lc m cn ph thuc c vo lc cn ca khng kh. Hn na, lc cn ny ph thuc vo ln ca vn tc... Nh vy, trc ht l ngi nghin cu phi t nhng d liu thu thp do quan st, o c,... xut ra gi thuyt v cu trc, tnh cht hay mi lin h ca mt s i lng vt l trong hin tng, qu trnh ang nghin cu. c th gii thch mt cch chnh xc, su sc cc hin tng, qu trnh t nhin, cc gi thuyt v cu trc, tnh cht hay mi lin h ca mt s i lng vt l ny phi mang tnh cht nh lng, ngha l phi biu th bng cc phng trnh ton hc. V d nh: trong trng hp vt ri trong khng kh th cn phi a ra gi thuyt v s ph thuc cu gia tc vt ri vo trng lc v ph thuc vo vn tc ri thng qua cc biu thc ton hc c th. Vic a ra gi thuyt di dng cc biu thc ton hc nh vy l iu kh i vi hc sinh, v n i hi phm cht t duy sng to. - Kim tra gi thuyt (m hnh ton hc) Sau khi a ra gi thuyt (m hnh) vic kim tra gi thuyt l ng hay sai (thng qua kim tra h qu rt ra t n) cng l vic kh khn, khng d dng. V d nh: sau khi a ra m hnh v chuyn ng ri trong khng kh l mt phng trnh nh lut 2 Niu-tn, vi mt biu thc c th ca lc vic tin hnh tnh ton vi cc phng tin truyn thng trong cc trng hp c th theo phng trnh xem kt qu tm c c ph hp vi cc kt qu quan st khng l ht sc kh khn, phc tp v mt rt nhiu thi gian, khng th thc hin trn lp. Tuy nhin, hin nay, kh khn c th c gii quyt vi s tr gip ca my vi tnh v cc phn mm. Nh my vi tnh vic tnh ton, i chiu cc kt 5

qu tnh ton vi cc kt qu quan st trong thc nghim (cng nh vic xy dng cc m hnh phc tp) hon ton c th tin hnh d dng i vi hc sinh trong thi gian trn lp, v rng: vi cc phn mm, my vi tnh thc hin cc cng vic cc k nhanh, chnh xc v cho ra cc kt qu cng nh cch trnh by cc kt qu ny khoa hc nh mun. V d nh: vi cc phn mm ny, hc sinh sau khi a ra d on v biu thc ca lc tc dng, h c th dng bn phm my vi tnh in mt dng k t (theo s hng dn ca phn mm) xc nh biu thc lc tng ng , v cc dng k t ny vi tnh cch l mt b phn trong phn mm xy dng m hnh. Sau , cho chng trnh chy, s cho hin trn mn hnh kt qu ca qu trnh ri trong khng kh tun theo qui lut tc dng ca lc d on trn. i chiu qu trnh vi qu trnh quan st trong thc nghim hay trong thc tin, ta s nh gi c s ph hp ca m hnh vi thc tin. Nu kt qu do my vi tnh a ra ph hp vi thc tin th n y, m hnh mi c hon ton chp nhn v xy dng xong. Nu c sai lch th hc sinh li tho lun v iu chnh m hnh cho n khi kt qu quan st trn mn hnh hon ton ph hp vi kt qu quan st trong thc nghim hay trong thc tin. b) V d v vic s dng my vi tnh h tr vic xy dng m hnh ton hc minh ha nhng iu trnh by trn, di y l mt v d v s dng my vi tnh h tr vic xy dng m hnh khi nghin cu dao ng ca vt c lc cn. - Quan st v thu thp cc s liu v qu trnh dao ng ca con lc khi c lc cn

Khi quan st dao ng ca con lc c lc cn, ta thy bin dao ng ca n gim dn v dao ng dng li sau mt s chu k nht nh. Nu dng cc thit b ghi to ca vt theo thi gian v v th v mi quan h gia li dao ng

theo thi gian x-t th ta s c th c dng nh Hnh 51. Hnh 51. th thu c qua th nghim v s bin thin ca li dao ng theo thi gian - a ra gi thuyt (m hnh) gii thch nhng s liu, th thu c v mi quan h gia x v t trong hin tng dao ng ca vt c lc cn gii thch hin tng, nhng s liu cng nh dng th quan st v thu c trn, trc ht cn phi xut gi thuyt v qui lut chuyn ng ca vt, tc l phi a ra mt dng phng trnh ng lc hc (phng trnh nh lut 2 Niu-tn) m chuyn ng ca vt tun theo. Da vo nhng hiu bit v dao ng ca vt khi ch c lc n hi ca l xo (khng c lc cn), phng trnh nh lut 2 Niu-tn c vit di dng: Fdh = m.a th suy ra trong trng hp c thm lc cn, v tri ca phng trnh phi c thm lc cn. Lc phng trnh c vit l: Fdh + F C = m.a . Lc n hi nh bit ph thuc vo li x v h s n hi ca l xo k v c biu thc l kx, song lc cn y ph thuc vo nhng i lng no v 7

biu thc ca n nh th no th hc sinh phi t phn on v th a ra gi thuyt. Tt nhin l hc sinh c th a ra cc gi thuyt khc nhau v s ph thuc ca lc cn vo cc i lng cng nh a ra cc biu thc khc nhau. Gi s c nhm hc sinh a ra gi thuyt rng: lc cn ph thuc vo vn tc chuyn ng ca vt v biu thc ca n l: FC = b.v . Khi , phng trnh ca nh lut 2 Niu-tn vit cho vt dao ng c lc cn (m th x-t ca n c v bc 1 trn) l: - kx - b.dx/ dt = m. d2x/ dt2 hay d2x/ dt2 + (b/ m). dx/ dt + (k/ m).x = 0. Cc h s k, b cng nh khi lng m ca vt trong phng trnh ny c hc sinh d on c mt gi tr c th, v d nh: k = k1, b = b1 v m = m1. Khi ny, phng trnh c dng c th l: d2x/ dt2 + (b1/ m1). dx/ dt + (k1/ m1).x = 0 Liu phng trnh ny c m t ng chuyn ng ca vt c th ghi c trn khng? y l phng trnh vi phn m hc sinh lp 12 khng gii c. Nh vy, gi thuyt (m hnh) m hc sinh a ra khng th kim chng l ng hay sai. Tt nhin, cc nhm hc sinh khc cn a ra cc m hnh khc, song chc chn l vi cc phng tin tnh ton truyn thng khng c cch no nhanh chng xc nhn hay bc b m hnh ca h a ra. - Kim tra gi thuyt (m hnh) nh my vi tnh Nh my vi tnh phng trnh ny c th gii ngay c trong vi giy v c th hin th ngay trn mn hnh th x - t ng vi b gi tr m1, k1 v b1. My vi tnh to iu kin thun li cho vic so snh th ny vi th ghi c trong quan st thc nghim. Nu dng ca th ny hon ton trng vi th

ghi c trong quan st thc nghim th phng trnh (m hnh) m t chuyn ng ca vt c lc cn d2x/ dt2 + (b1/ m1). dx/ dt + k1/ m1.x = 0 ca hc sinh a ra l ng (chp nhn). Nu dng ca th ny khng trng vi th ghi c trong quan st thc nghim th phng trnh (m hnh) ny l sai. Trong trng hp ny, my vi tnh s gip hc sinh d dng iu chnh cc gi tr ca k, b v m sao cho th ng vi cc gi tr mi (v d k = k n, b = bn v m = mn) hon ton trng vi th ghi c trong quan st thc nghim. th di

y (Hnh 52) do my vi tnh xy dng ng vi kn = 0,1 ; , bn = 0,02 v mn = 0,05. Hnh 52. th do my vi tnh xy dng v s bin thin ca li dao ng theo thi gian Khi ny, n hon ton trng kht vi th ghi c trong quan st thc nghim. iu ngha l phng trnh (m hnh): d2x/ dt2 + (0,02/ 0,05). dx/ dt + 0,1/ 0,05.x = 0 chnh l phng trnh m t ng chuyn ng ca vt v l phng trnh (m hnh) cn tm. Nh vy, qu trnh xy dng, kim tra gi thuyt (m hnh) xong. Thng thng, qu trnh kim tra gi thuyt nh my vi tnh nh vy ch mt khong 2-3 pht. 9

3. S dng my vi tnh h tr cc th nghim vt l Trong cc ng dng ca my vi tnh vo dy hc vt l th vic s dng my vi tnh h tr cc th nghim vt l l mt trong cc ng dng c trng nht ca n. Hnh 53 biu din s ghp ni bng m kh vi my vi tnh nghin cu chuyn ng thng.

Hnh 53. Th nghim nghin cu chuyn ng thng vi b bng m kh c ghp ni vi my vi tnh h tr cc th nghim vt l th my vi tnh cn c ghp ni vi cc thit b th nghim. S h thng thit b th nghim c ghp ni vi my vi tnh v nguyn tc c th hin hnh sau: i tng o B cm bin (Sensor) Thit b ghp tng thch My vi tnh c phn mm x l s liu Mn hnh hin th (Monitor

Theo s ny, vic thu thp cc s liu o v i tng nghin cu c m nhim bi b phn c tn l b cm bin. Nguyn tc lm vic ca b cm bin nh sau: trong b cm bin, cc tng tc ca i tng o ln b cm bin di cc dng khc nhau nh c, nhit, in, t, quang,... u c chuyn thnh 10

tn hiu in. Tuy nhin, mi mt b cm bin ni chung ch c mt chc nng hoc chuyn tn hiu c sang tn hiu in hoc chuyn tn hiu quang sang tn hiu in... V vy, ng vi tng php o khc nhau m ngi ta phi dng cc b cm bin khc nhau. V d nh: o lc, ta dng b cm bin lc (Force Sensor), ti y cc thay i v lc (c hc) trong qu trnh tng tc s c chuyn thnh tn hiu in. xc nh v tr v thi im tng ng ca vt ti v tr no , ngi ta dng b cm bin chuyn ng (Motion Sensor) ca hng Pasco (M) b cm bin chuyn ng (Movement Sensor) hay b cm bin c tn l thit b chn sng (Light Barrier) ) ca hng Phywe (CHLB c). Tuy c cng chung mt chc nng song nguyn tc hot ng ca cc b cm bin ny cng khc nhau. Ti b cm bin chuyn ng (Motion Sensor) ca hng Pasco (M), th tn hiu ca sng siu m c chuyn sang tn hiu in, cn b cm bin chuyn ng (Movement Sensor) hay b cm bin khc c tn l thit b chn sng (Light Barrier) ca hng Phywe (CHLB c) th cc tn hiu quang c chuyn sang tn hiu in. Sau khi tn hiu in c hnh thnh ti b cm bin, n s c chuyn qua dy dn n b phn tip theo trong h thng c tn l thit b ghp tng thch. Ti thit b ghp tng thch ny, cc tn hiu in s c s ho mt cch hp l a vo my vi tnh, (bi v my vi tnh ch lm vic vi cc tn hiu c s ho). Nh vy, cc tn hiu c s ho ny c coi l c s d liu v c th lu tr lu di trong my vi tnh. i vi vic thu thp s liu o, ng vi mi php o cc i lng khc nhau, thng phi dng cc b cm bin khc nhau. Cn i vi vic s ho cc tn hiu in t b cm bin chuyn ti, ngi ta thng ch to mt b ghp tng thch (Interface) c th dng s ho cho tn hiu in ca nhiu loi b cm bin nh: chuyn ng, gia tc, lc, p sut, nhit , m, nh sng... Cc b ghp 11

tng thch ny c th c lp t vo bn trong ca my vi tnh, hoc ngoi tu theo kch thc ca chng. cc b ghp tng thch ny c th hot ng sau khi lp vo trong my vi tnh hay sau khi ni vi my vi tnh, cn phi c mt phn mm ci t. Phn mm ny c cung cp km theo b ghp tng thch khi ta mua. Cn ch rng: cc b ghp tng thch ny c th dng cho cc loi my vi tnh hot ng trong mi trng Macintosh hoc my vi tnh hot ng trong mi trng MS- DOS hay Windows. Sau khi cc tn hiu c s ho, c th s dng my vi tnh ci t phn mm thch hp tnh ton, x l theo mc ch ca ngi nghin cu. V d nh ta c th lp bng s liu v mi quan h gia cc i lng m b cm bin thu thp c hay v th v mi quan h ny, hoc x l tu theo mun nu phn mm cho php. Thng th cc chuyn gia khi vit phn mm lng ht tt c cc thut ton m ngi nghin cu c th dng n a vo ni dung ca phn mm ci t trong my vi tnh. Hnh 54 l v d v th quan h gia qung ng s v thi gian t v th quan h gia qung ng s v t2 trong mt chuyn ng thng nhanh dn u c to nn nh my vi tnh trong th nghim vi thit b bng m kh ghp ni vi my vi tnh s dng phn mm COMEX

12

a)

b)

Hnh 54. th s ph thuc ca qung ng vo thi gian (a) v vo bnh phng thi gian (b) trong chuyn ng thng nhanh dn u Nh vy, sau khi my vi tnh tnh ton, x l xong, tt c cc kt qu u c th c hin th di dng s, biu bng, th trn mn hnh hoc in ra giy qua my in hoc c lu tr li trong my vi tnh. S dng my vi tnh h tr cc th nghim vt l i hi cc thit b kh t tin nn hin nay cc thit b ny mi c trang b mt s t trng ph thng nc ta. 4. S dng my vi tnh h tr vic phn tch bng video ghi cc qu trnh vt l thc Mt trong cc ng dng ht sc quan trng ca my vi tnh trong dy hc vt l l h tr cho vic phn tch bng video ghi cc hin tng, qu trnh vt l thc cn nghin cu. Vic ghi qu trnh vt l thc vo bng hnh v quay chm li to iu kin ht sc thun li cho vic quan st i tng nghin cu. Tuy nhin, vic s dng bng hnh ny cn kh khn, thng mt nhiu thi gian nht trong vic thu thp s liu o, thc hin cc php tnh ton trong khi phn tch v x l s liu cng nh trong vic trnh by cc kt qu x l . 13

 to iu kin cho vic thu thp (o c v ghi chp) s liu v c bit cho vic thc hin cc php tnh ton trong khi phn tch v x l s liu cng nh cho vic trnh by cc kt qu x l mt cch chnh xc v cc nhanh, ngi ta a ra phng php: phn tch cc bng ghi hnh nh my vi tnh v cc phn mm tng ng. Nguyn tc ca phng php ny nh sau: v my vi tnh v cc phn mm ch lm vic, tnh ton vi cc c s d liu c s ho nn trc ht, bng ghi hnh v qu trnh vt l tht ang cha nhng tn hiu dng thc (Analog) phi c chuyn thnh cc tn hiu di dng s. Qu trnh chuyn cc tn hiu thc sang dng tn hiu s gi l qu trnh s ho. Vic s ho ny c tin hnh nh mt b phn c bit gi l Card s c ci t trong my vi tnh. Nh vy, sau khi s ha, cc tn hiu v qu trnh vt l ny c lu tr trong my vi tnh di dng cc tn hiu s. Nhng tn hiu hnh c s ho ny vi t cch l cc s liu, d kin c th c lu tr trong a mm, a CD hay cng. Cc my vi tnh thng thng (hin ang dng trong cc trng ph thng Vit nam) d dng s dng cc s liu, d kin ny phn tch, x l tnh ton. Mun cc my vi tnh ny c th lm c iu , cn ci t mt phn mm trong my gip vic c cc tn hiu c s ho hin th li qu trnh vt l trn mn hnh, thu thp, x l cc s liu (lp bng, v th v cc mi quan h ca cc i lng, tin hnh cc tnh ton khc...). Nh vy, tt c tt c tn hiu v hin tng, qu trnh nghin cu sau khi s ho, c lu tr trong a mm, CD...c th c my vi tnh s dng nghin cu cc qu trnh vt l . Cc giai on s dng my vi tnh h tr vic s dng cc bng ghi hnh trong nghin cu cc qu trnh vt l: a) Quan st qu trnh vt l cn nghin cu Nh cc tn hiu v qu trnh vt l c s ho v phn mm trong my vi tnh, gio vin hoc hc sinh c th quay li qu trnh vt l thc trn mn hnh 14

ca my vi tnh nghin cu n mt cch t m. Nh chc nng ca phn mm, trc ht ta c th cho hnh chuyn ng nh trong thc t, sau c th cho n chuyn ng chm li, chuyn ng tng giai on hay ng yn tu theo mc ch nghin cu. Hnh nh di y (Hnh 55) l mt v d v vic quay li hin tng nm xin qu bng r nh my vi tnh v phn mm Galileo.

Hnh 55. Chuyn ng ca qu bng r c nm xin b) Xc nh to v thi im tng ng ca vt chuyn ng Nh phn mm, c th t trc to thch hp vo mn hnh trong ang c hnh nh v qu trnh chuyn ng ang nghin cu. Sau , ngi nghin cu dng chut xc nh to ca vt chuyn ng v thi im tng ng. Thng th vic xc nh to ca vt chuyn ng v thi im

15

tng ng c t ng ho ng thi vi vic lp bng s liu v v th. Thi gian lm vic ny thng ch cn khong vi ba pht. c) Lp bng s liu v quan h gia to v thi gian trong chuyn ng S liu quan trng nht cn c khi nghin cu qu trnh ng hc l bng s liu v quan h gia to (k hiu l x trong chuyn ng thng v x,y trong chuyn ng cong) v thi gian trong chuyn ng (bng quan h x hay x,y v t). Bng s liu ny c th d dng lp c ng thi vi vic v th tng ng nh phn mm ci t trong my vi tnh (nh trn trnh by). Hnh nh di y (Hnh 56) cho thy bng s liu v th y- x ca vt qu bng r b nm

Hnh 56. Bng s liu v th y- x ca qu bng r c nm xin xin c xy dng nh my vi tnh. d) Phn tch, x l s liu v trnh by kt qu ca vic phn tch, x l ny Da trn bng s liu cng nh th v to v thi gian ny, ngi nghin cu s suy ngh d on xem liu qu trnh vt l ang nghin cu tun theo cc qui lut no. lm c iu , thng thng ta phi tin hnh nhiu 16

php tnh ton tip theo nh lp cc bng hay v th v cc mi quan h v-t, at, y-x... Tt c cng vic u c th nh phn mm thc hin ngay trong vi giy, du phi tin hnh hng trm, nghn php tnh. Cc kt qu ny c trnh by chnh xc, p trn mn hnh di dng bng hay th tu theo mong mun. Cc bng hay cc th ny s gip ta tm ra cc qui lut tim n trong . Hnh 57 cho ta thm bng s liu cng nh th x-t c to ra nh my vi tnh.

Hnh 57. Bng s liu v th x- t ca qu bng r c nm xin e) Rt ra cc qui lut ca qu trnh c nghin cu Vic rt ra cc qui lut ca qu trnh vt l ang nghin cu l mt trong cc mc ch quan trng nht ca qu trnh nghin cu. giai on trn, ta c cc bng hay cc th m t v cc mi quan h ca cc i lng vt l c trng cho qu trnh . Tuy nhin, vic rt ra c cc qui lut t cc bng hay cc th ny thng l rt kh trong dy hc vt l. Trc khi tm ra qui lut, ta thng phi so snh cc s liu ca bng hay dng th ca chuyn ng xem 17

n c tun theo mt qui lut bit no khng v lp c phng trnh biu din n. V d nh: ta ang nghin cu chuyn ng ca vt nm xin theo mt gc bt k. m qu o ca n quan st thy trn mn hnh c dng Parapol th nh ta bit, qu o ny c m t bng phng trnh bc hai y= ax2 + bx + c, nhng rt kh xc nh tr s ca cc h s a, b, c ny. Nhng vi phn mm ci t sn trong my vi tnh, ta c th lm c iu . Cch lm nh sau: trc ht, ta v trn mn hnh th ca mt phng trnh y= a1 x2 + b1 x + c1 vi cc h s a1 , b1 , c1 tu . Sau , thay i dn gi tr cc h s a1 , b1, c1 trong phng trnh qu o ny c mt th trng st nht vi qu o tht ca vt ghi c. Nh vy, phng trnh y= a1 x2 + b1 x + c1 ng vi cc h s a1 , b1 , c1 chn cui cng m t st nht qu o (qui lut quan h gia to y v x) ca chuyn ng ang nghin cu. Hin nay, c cc phn mm cho php ngi nghin cu xc nh ht sc nhanh chng v chnh xc dng phng trnh biu din th trn mn hnh my vi tnh bng cc cch sau: - Cho php ta thay i rt nhanh cc h s trn, ng vi mi ln thay i hin th ngay th tng ng trn cng trc to c th thc ca vt ta tin so snh, to iu kin trong khong mt vi pht l chn c h s ph hp sao cho th vi cc h s trng st nht vi th thc. - a ra cc ng cong mu (cc qu o mu v cc phng trnh vi cc h s c th biu th chng) ta la chn mt ng cong mu sao cho ng cong mu ny trng kht nht vi qu o tht ghi c trong thc nghim. Hnh 58 cho ta hnh nh v cch xc nh h s theo cch th nht c c mt th trng kht nht vi th thc ca vt (qu bng r) b nm xin ghi c trong thc nghim. Trong thc nghim, ta thu c cc im nh du bng hnh ch nht. Ta cn xc nh vt chuyn ng vi vn tc ban u theo trc x v trc y cng nh vi gia tc trng trng l bao nhiu. Trn mn hnh 18

cho thy: th lin nt ng vi cc h s vx0 = 4,49 (m/s), vy0 = 8,48 (m/s) v ay0 = -9,8(m/s2) gn nh trng kht vi cc im thu c trong thc nghim. Nh vy, c th coi vt chuyn ng vi vx0 = 4,49 (m/s), vy0 = 8,48 (m/s) v ay0 = -9,8 (m/s2).

Hnh 58. Xc nh cc gi tr vxo, vyo v ayo ca bng r c nm xin Mc d c kh nhiu u im c bn, song phn tch cc bng ghi hnh nh my vi tnh phng php ny c mt s kh khn ch yu v mt k thut sau: - Cc bng ghi hnh v cc hin tng, qu trnh vt l cn phi c s ho mi s dng c theo phng php ny. - Mun lu tr mt qu trnh xy ra trong mt pht th trong my cn c dung lng cng khong 1GB. - Gio vin v hc sinh cn lm quen vi vic s dng cc phn mm ny (nu hc sinh hoc ang hc chng trnh tin hc lp 10 th ch mt t pht hng dn l c th s dng c cc phn mm trong phng php ny). 19

Hin nay, nh trng ph thng ca rt nhiu nc trn th gii v ang s dng my vi tnh trong vic phn tch cc bng hnh ghi cc qu trnh vt l thc nghin cu, tm ra qui lut ca chng.

20

Chng 9 BI TP TRONG DY HC VT L
9.1. TC DNG CA BI TP TRONG DY HC VT L 1. Bi tp gip cho vic n tp o su, m rng kin thc Trong giai on xy dng kin thc, hc sinh nm c ci chung, ci khi qut ca cc khi nim, nh lut v cng l ci tru tng. Trong cc bi tp, hc sinh phi vn dng nhng kin thc khi qut, tru tng vo nhng trng hp c th rt a dng; nh th m hc sinh nm c nhng biu hin c th ca chng trong thc t, pht hin ngy cng nhiu nhng hin tng thuc ngoi din ca cc khi nim hoc chu s chi phi ca cc nh lut hay thuc phm vi ng dng ca chng. Qu trnh nhn thc cc khi nim, nh lut vt l khng kt thc vic xy dng ni hm ca cc khi nim, nh lut vt l m cn tip tc giai on vn dng vo thc t. Ngoi nhng ng dng quan trng trong k thut, bi tp vt l s gip hc sinh thy c nhng ng dng mun hnh, mun v trong thc tin ca cc kin thc hc. Vt l hc khng phi ch tn ti trong c chng ta di dng nhng m hnh tru tng do ta ngh ra, m l s phn nh vo trong c chng ta thc t phong ph, sinh ng. Tuy nhin, cc khi nim, nh lut vt l th rt n gin, cn biu hin ca chng trong t nhin th li rt phc tp, bi v cc s vt, hin tng c th b chi phi bi nhiu nh lut, nhiu nguyn nhn ng thi hay lin tip chng cho ln nhau. Bi tp s gip luyn tp cho hc sinh phn tch nhn bit c nhng trng hp phc tp . Th d nh: nh lut th hai ca Niutn c dng rt n gin F = ma nhng qua bi tp, hc sinh s thy c rng: nh lut ny c th p dng xc nh chuyn ng ca tt c cc vt ta 21

gp hng ngy t cc vt cc nh nh ht bi n cc vt cc ln nh cc hnh tinh, nhng vt chu tc dng ca mt lc hay ng thi ca nhiu lc. Bi tp vt l l mt phng tin cng c, n tp kin thc sinh ng. Khi gii bi tp, hc sinh phi nh li cc kin thc hc, c khi phi s dng tng hp nhng kin thc thuc nhiu chng, nhiu phn ca chng trnh. 2. Bi tp c th l im khi u dn dt n kin thc mi nhng lp trn ca bc trung hc ph thng, vi trnh ton hc kh pht trin, nhiu khi cc bi tp c s dng kho lo c th dn hc sinh n nhng suy ngh v mt hin tng mi hoc xy dng mt khi nim mi gii thch hin tng mi do bi tp pht hin ra. Th d nh: trong khi vn dng nh lut th hai ca Niutn gii bi ton hai vt tng tc, c th thy mt i lng lun khng i l tch mv ca hai vt tng tc:
' m1 v1 + m 2 v 2 = m1 v1' + m 2 v 2 .

Kt qu ca vic gii bi tp dn n vic cn thit phi xy dng khi nim ng lng v nh lut bo ton ng lng. 3. Bi tp vt l l mt trong nhng phng tin rt qi bu rn luyn k nng, k xo vn dng l thuyt vo thc tin, rn luyn thi quen vn dng kin thc khi qut thu nhn c gii quyt cc vn ca thc tin. C th xy dng rt nhiu bi tp c ni dung thc tin, trong yu cu hc sinh phi vn dng kin thc l thuyt gii thch cc hin tng thc tin hoc d on cc hin tng c th xy ra trong thc tin nhng iu kin cho trc. 4. Gii bi tp l mt trong nhng hnh thc lm vic t lc cao ca hc sinh Trong khi lm bi tp, do phi t mnh phn tch cc iu kin ca u bi, t xy dng nhng lp lun, kim tra v ph phn nhng kt lun m hc sinh rt

22

ra c nn t duy hc sinh c pht trin, nng lc lm vic t lc ca h c nng cao, tnh kin tr c pht trin. Cn lu rng: vic rn luyn cho hc sinh gii cc bi tp vt l khng phi l mc ch ca dy hc. Mc ch c bn t ra khi gii bi tp vt l l lm sao cho hc sinh hiu su sc hn nhng qui lut vt l, bit phn tch v ng dng chng vo nhng vn thc tin, vo tnh ton k thut v cui cng pht trin c nng lc t duy, nng lc gii quyt vn . 5. Gii bi tp vt l gp phn lm pht trin t duy sng to ca hc sinh C nhiu bi tp vt l khng ch dng li trong phm vi vn dng nhng kin thc hc m cn gip bi dng cho hc sinh t duy sng to. c bit l nhng bi tp gii thch hin tng, bi tp th nghim, bi tp thit k dng c rt c ch v mt ny. 6. Bi tp vt l cng l mt phng tin c hiu qu kim tra mc nm vng kin thc ca hc sinh.Ty theo cch t cu hi kim tra, ta c th phn loi c cc mc nm vng kin thc ca hc sinh, khin cho vic nh gi cht lng kin thc ca hc sinh c chnh xc. 9.2. PHN LOI BI TP VT L C nhiu cch phn loi bi tp vt l. Nu da vo cc phng tin gii, c th chia bi tp vt l thnh bi tp nh tnh, bi tp tnh ton, bi tp th nghim, bi tp th. Nu da vo mc kh khn ca bi tp i vi hc sinh, c th chia bi tp vt l thnh bi tp tp dt, bi tp tng hp, bi tp sng to. 9.2.1. Bi tp nh tnh Bi tp nh tnh l nhng bi tp m khi gii, hc sinh khng cn phi thc hin cc php tnh phc tp hay ch phi lm nhng php tnh n gin, c th tnh nhm c. Mun gii nhng bi tp nh tnh, hc sinh phi thc hin nhng php suy lun lgic, do phi hiu r bn cht (ni hm) ca cc khi nim, nh lut vt l v nhn bit c nhng biu hin ca chng trong nhng 23

trng hp c th. a s cc bi tp nh tnh yu cu hc sinh gii thch hoc d on mt hin tng xy ra trong nhng iu kin xc nh. Bi tp nh tnh c rt nhiu u im v mt phng php hc. Nh a c l thuyt va hc li gn vi i sng xung quanh, cc bi tp ny lm tng thm hc sinh hng th vi mn hc, to iu kin pht trin c quan st ca hc sinh. V phng php gii nhng bi tp ny bao gm vic xy dng nhng suy l lgic da trn cc nh lut vt l nn chng l phng tin rt tt pht trin t duy ca hc sinh. Vic gii cc bi tp rn luyn cho hc sinh hiu r c bn cht ca cc hin tng vt l v nhng quy lut ca chng, dy cho hc sinh bit p dng kin thc vo thc tin. Vic gii cc bi tp nh tnh ny rn luyn cho hc sinh ch n vic phn tch ni dung vt l ca cc bi tp tnh ton. Do c tc dng v nhiu mt nh trn nn bi tp nh tnh c s dng u tin hng u sau khi hc xong l thuyt v trong khi luyn tp, n tp v vt l. Bi tp nh tnh c th l bi tp n gin, trong ch p dng mt nh lut, mt qui tc, mt php suy lun lgic. Th d nh: Gii thch ti sao thnh ngoi ca mt cc ng nc li t, mc du trc khi nc vo cc, ta lau kh cc cn thn. Rt nhiu bi tp nh tnh c th s dng mt hnh v n gin. Th d nh: My chnh lu bn dn dng chnh lu c hai na chu k mt dng in xoay chiu mt pha c mc theo s cu Hnh 59. Hy ch r: dng in c chnh lu c hai na chu k i qua mch no v ng i ca dng 24 Hnh59

in qua cc on mch trong mi na chu k ca dng in xoay chiu. Mt s bi tp nh tnh c th chuyn thnh mt dng ca bi tp th nghim, bi v ta c th yu cu hc sinh dng th nghim kim tra s ng Hnh 60

n ca li gii thu c bng con ng suy lun lgic. Th d nh: Mt vng dy kn c treo ln gi bng mt si ch mm cch in. Trc vng dy, t mt ng dy in c li st (Hnh 60). C hin tng g xy ra nu ta t ngt ng mch in. 9.2.2. Bi tp tnh ton Bi tp tnh ton l nhng bi tp m mun gii chng, ta phi thc hin mt lot php tnh v kt qu l thu c mt p s nh lng, tm gi tr ca mt s i lng vt l. C th chia bi tp tnh ton ra lm hai loi: bi tp tp dt v bi tp tng hp. a) Bi tp tnh ton tp dt Bi tp tnh ton tp dt l nhng bi tp c bn, n gin, trong ch cp n mt hin tng, mt nh lut v s dng mt vi php tnh n gin. Nhng bi tp ny c tc dng cng c kin thc c bn va hc, lm cho hc sinh hiu r ngha ca cc nh lut v cc cng thc biu din chng, s dng cc n v vt l v thi quen cn thit gii nhng bi tp phc tp hn. Th d nh: sau khi hc ti Lc trong chuyn ng trn u, gio vin c th ra nhng bi tp tp dt sau luyn tp s dng cc cng thc Fht=
mv 2 = m 2 R = m(2n) 2 R , cc k hiu trong cc cng thc , cc n v o v R

iu kin c chuyn ng trn u: 25

1. Mt vt khi lng 100g, buc vo u mt si dy di 0,5m v quay trn u trong mt phng nm ngang vi vn tc gc 180vng/pht. Tnh lc cng ca dy v vn tc di ca vt. 2. Mt si dy di 1m ch chu c lc nhiu nht l 5N. Nu dng dy y buc mt u vo mt vt c khi lng 100g v quay trn u trong mt phng nm ngang, tm vng trn l u kia si dy c gi c nh. Tm vn tc gc v vn tc di ti a ca vt dy khng b t. b) Bi tp tnh ton tng hp Bi tp tnh ton tng hp l bi tp m mun gii n th phi vn dng nhiu khi nim, nh lut, dng nhiu cng thc. Nhng kin thc cn s dng trong vic gii bi tp tng hp c th l nhng kin thc hc trong nhiu bi trc. Loi bi tp ny c tc dng c bit gip hc sinh o su, m rng kin thc, thy r nhng mi lin h khc nhau gia cc phn ca chng trnh vt l, tp cho hc sinh bit phn tch nhng hin tng thc t phc tp ra thnh nhng phn n gin tun theo mt nh lut xc nh. Th d nh: khi hc ti Lc trong chuyn ng trn u, gio vin c th ra cho hc sinh bi tp tnh ton tng hp sau: Mt vng xic gm mt ng dc ni lin vi mt ng trn nm trong mt phng thng ng (Hnh 61). Tnh cao ti thiu ca im xut pht trn ng dc m t th mt vin bi n c th ln theo ng dc ri vt im cao nht ca ng trn m khng b ri. Coi nh ma st khng ng k, bn knh ca ng trn l R. Ta thy ngay rng: xt v thc cht th bi tp tnh ton tng hp cng nhm mc ch lm sng t ni dung vt l ca cc nh lut, qui tc biu hin 26 Hnh 61.

di dng cc cng thc. Khi gii bi tp ny, hc sinh thng p dng my mc cc cng thc m khng ch n ngha vt l ca chng. Bi vy, gio vin cn lu hc sinh lm ni bt yu t nh tnh ca bi tp ny trc khi i vo la chn cc cng thc v thc hin cc php tnh ton. 9.2.3. Bi tp th nghim Bi tp th nghim l bi tp i hi phi lm th nghim kim chng li gii l thuyt hoc tm nhng s liu cn thit cho vic gii bi tp. Nhng th nghim ny thng l nhng th nghim n gin c th lm nh, vi nhng dng c n gin d tm hoc d t lm c. gii cc bi tp th nghim, i khi cng cn n nhng th nghim i hi hc sinh phi ti phng th nghim vt l ca trng ph thng thc hin, nhng d sao cng vn l nhng th nghim n gin. Bi tp th nghim cng c th c dng nh tnh hoc nh lng. Bi tp th nghim c nhiu tc dng tt v c ba mt gio dng, gio dc v gio dc k thut tng hp, c bit gip lm sng t mi quan h gia l thuyt v thc tin. Th d: 1. Cm u trn ca mt si dy cao su c mt qu nng buc u di. Si dy cao su s dn ra hay co li, nu ta t ngt nng tay ln cao hay h tay xung thp? Hy lm th nghim kim tra cc d on. 2. Ly chic kim ngn cm vo tm mt a trn bng ba phng, theo phng vung gc vi mt a. t a nm trn mt mt chu nc, u kim quay xung nc. Thay i chiu di ca phn chic kim chm trong nc v t mt gn st mt nc quan st nh ca u kim chm trong nc. o bn knh a trn v chiu di ca phn kim chm trong nc v tr gii hn bt u t khng nhn thy u kim na. Da vo cc s liu o c, tnh chit sut ca nc trong chu. 27

Cn lu rng: trong cc bi tp th nghim th th nghim ch cho cc s liu gii bi tp, ch khng cho bit ti sao hin tng li xy ra nh th. Cho nn, phn vn dng cc nh lut vt l l gii cc hin tng mi l ni dung chnh ca bi tp th nghim. 9.2.4. Bi tp th Bi tp th l bi tp trong cc s liu c dng lm d kin gii phi tm trong cc th cho trc hoc ngc li, i hi hc sinh phi biu din qu trnh din bin ca hin tng nu trong bi tp bng th. Ta bit: th l mt hnh thc biu t mi quan h gia hai i lng vt l, tng ng vi cch biu t bng li hay bng cng thc. Nhiu khi nh v c chnh xc th biu din cc s liu thc nghim m ta c th tm c nh lut vt l mi. Bi vy, cc bi tp luyn tp s dng th hoc xy dng th c v tr ngy cng quan trng trong dy hc vt l. Ta ly mt th d sau minh ho u im ca phng tin th: Mt chuyn xe la khi hnh t H Ni lc 8 gi i v pha Ph L. Lch hnh trnh ca tu nh nh sau: H Ni - Vn in (10km): vn tc trung bnh 25km/h - li 15 pht Vn in - Ta(15km) Ta- Ph Xuyn (8km) : vn tc trung bnh 25km/h - li 5 pht : vn tc trung bnh 30km/h - li 10 pht

Ph Xuyn- ng Vn (12km): vn tc trung bnh 30km/h - li 10 pht ng Vn- Ph L (12km): vn tc trunh bnh 20km/h. a) Biu din lch hnh trnh bng th. b) Lc 8 gi 45 pht, ngi ta nh b tr mt chuyn tu tc hnh t H Ni v Ph L vi vn tc 40km/h v khng dc ng. Phi sa li lch hnh trnh ca chuyn tu trc nh th no hai tu khng cn tr nhau. Bi tp ny nu gii bng phng tin s hc hoc i s th rt phc tp. Nhng nu gii bng th th c th nhanh chng tm c li gii ca cu hi 28

th hai: cho tu th nht li ga Ta lu hn trc 5 pht, hai on tu trnh nhau (Hnh 62).

Hnh 62. 9.3. PHNG PHP GII BI TP VT L Vic rn luyn cho hc sinh bit cch gii bi tp mt cch khoa hc, m bo i n kt qu mt cch chc chn l mt vic rt cn thit. N khng nhng gip hc sinh nm vng kin thc m cn rn luyn k nng suy lun chnh xc, linh hot, lm vic mt cch khoa hc, c k hoch. Bi tp vt l rt a dng, cho nn phng php gii cng rt phong ph. Tuy nhin, c th vch ra mt dn bi chung gm nhng bc chnh sau: 1. Tm hiu u bi Bc ny bao gm vic xc nh ngha vt l ca cc thut ng, phn bit u l n s, u l d kin. Trong rt nhiu trng hp, ngn ng trong u bi khng hon ton trng vi ngn ng dng trong li pht biu cc nh ngha, cc nh lut, cc qui tc vt l, cn phi chuyn sang ngn ng vt l tng ng th mi d p dng cc nh ngha, qui tc, nh lut vt l. Vi nhng bi tp tnh ton, sau khi tm hiu u bi, cn dng cc k hiu tm tt u bi cho gn. 29

Trong trng hp cn thit, phi v hnh din t nhng iu kin ca u bi. Nhiu khi hnh v gip hc sinh d nhn bit din bin ca hin tng, mi quan h gia cc i lng vt l. 2. Phn tch hin tng Trc ht l nhn bit nhng d kin cho trong u bi c lin quan n nhng khi nim no, hin tng no, qui tc no, nh lut no trong vt l. Xc nh cc giai on din bin ca hin tng nu trong u bi, mi giai on b chi phi bi nhng c tnh no, nh lut no. Cn phi hnh dung r ton b din bin ca hin tng v cc nh lut chi phi n trc khi xy dng bi gii c th, chi tit. C th mi hiu r c bn cht ca hin tng, trnh c s m mn, my mc p dng cc cng thc. 3. Xy dng lp lun Thc cht ca bc ny l tm quan h gia n s phi tm vi cc d kin cho. i vi nhng bi tp tng hp phc tp, c hai phng php xy dng lp lun gii: phng php phn tch v phng php tng hp. Theo phng php phn tch th xut pht t n s ca bi tp, tm ra mi quan h gia n s vi mt i lng no theo mt nh lut xc nh bc 2, din t bng mt cng thc c cha n s. Sau , tip tc pht trin lp lun hoc bin i cng thc ny theo cc d kin cho. Cui cng, tm c mt cng thc ch cha mi quan h gia n s vi cc d kin cho. Theo phng php tng hp th trnh t lm ngc li: im xut pht khng phi t n s m t nhng d kin ca u bi, xy dng lp lun hoc bin i cc cng thc din t mi quan h gia cc d kin cho vi cc i lng khc tin dn n cng thc cui cng c cha n s v cc d kin cho. C hai phng php u c gi tr, nhiu khi chng b sung cho nhau. Tuy nhin, trong giai on u ca qu trnh vn dng kin thc gii bi tp th 30

phng php phn tch d thc hin hn i vi hc sinh v mc tiu ca lp lun r rng hn. 4. Bin lun Trong bc ny, ta phi phn tch kt qu cui cng loi b nhng kt qu khng ph hp vi iu kin u bi tp hoc khng ph hp vi thc t. Vic bin lun ny cng l mt cch kim tra s ng n ca qu trnh lp lun. i khi, nh s bin lun ny m hc sinh c th t pht hin ra nhng sai lm ca qu trnh lp lun, do s v l ca kt qu thu c. Vic gii tt c cc loi bi tp u phi tri qua bc 1 v bc 2 gim bt s m mn, quanh co trong cc bc sau. Tuy nhin, vic xy dng lp lun c th c nhng nt khc nhau. 9.4. XY DNG LP LUN TRONG GII BI TP Xy dng lp lun trong gii bi tp l mt bc quan trng ca qu trnh gii bi tp vt l. Trong bc ny, ta phi vn dng nhng nh lut vt l, nhng qui tc, nhng cng thc thit lp mi quan h gia i lng cn tm, hin tng cn gii thch hay d on vi nhng d kin c th cho trong u bi. Mun lm c iu , cn phi thc hin nhng suy lun lgic hoc nhng bin i ton hc thch hp. C rt nhiu cch lp lun tu theo loi bi tp hay c im ca tng bi tp. Tuy nhin, tt c cc loi bi tp m ta nu ra trong mc phn loi bi tp trn u cha ng mt s yu t ca bi tp nh tnh v bi tp tnh ton tng hp. Di y, ta xt n phng php xy dng lp lun gii hai loi bi tp . 9.4.1. Xy dng lp lun trong gii bi tp nh tnh Bi tp nh tnh thng c hai dng: gii thch hin tng v d on hin tng s xy ra. a) Bi tp gii thch hin tng 31

Gii thch hin tng thc cht l cho bit mt hin tng v l gii xem v sao hin tng li xy ra nh th. Ni cch khc l bit hin tng v phi gii thch nguyn nhn ca n. i vi hc sinh, nguyn nhn l nhng c tnh, nhng nh lut vt l. Nh vy, trong cc bi tp ny, bt buc phi thit lp c mi quan h gia mt hin tng c th vi mt s c tnh ca s vt, hin tng hay vi mt s nh lut vt l. Ta phi thc hin php suy lun lgic (lun ba on) trong tin th nht l mt c tnh chung ca s vt hoc nh lut vt l c tnh tng qut, tin th hai l nhng iu kin c th, kt lun l hin tng nu ra. Th d nh: gii thch v sao mt vt trn sn t trn, khi xe t ngt chuyn bnh th vt li b tt v pha sau xe? Lp lun s nh sau: Theo nh lut 1 Niutn, khi vt khng chu tc dng ca lc no hoc c nhng lc cn bng tc dng th vt s gi nguyn trng thi ng yn hoc chuyn ng thng u. y, vt t trn xe trn, trng lc cn bng vi phn lc ca sn xe. Vy: Khi t t ngt chuyn bnh, sn xe trn khng c lc ma st ko vt i theo nn vt gi nguyn trng thi ng yn, cn xe th tin ln pha trc, cho nn vt b tt li sau xe. Nh vy, thc cht cch xy dng lp lun y l khi phc li mt lun ba on y , c th l tm nh lut vt l dng lm tin th nht (phn on khng nh chung). V hc sinh cha hc lgic hc nn khng th dng cc thut ng ca lgic hc nh lun ba on (phn on khng nh chung). Nhng c th yu cu hc sinh xy dng lp lun nh th nhiu ln th hc sinh s c k nng lp lun. Thng thng, nhng hin tng thc t rt phc tp m cc nh lut vt l li rt n gin, cho nn mi nhn th kh c th pht hin ra mi lin h gia 32

hin tng cho vi nhng nh lut vt l bit. Ngoi ra, ngn ng dng trong li pht biu cc nh ngha, nh lut vt l nhiu khi li khng hon ton ph hp vi ngn ng thng thng dng m t hin tng. V vy, cn phi m t hin tng theo ngn ng vt l v phn tch hin tng phc tp ra cc hin tng n gin ch tun theo mt nh lut, mt qui tc nht nh. Th d nh: gii thch v sao ngi ang i vp phi m t li ng v pha trc? Khi mi c u bi th cha th bit hin tng vp ng c lin quan n nh lut vt l no, bi v khng mt nh lut no c cha cc thut ng vp, ng, ang i. Cn phi chuyn sang ngn ng vt l nh sau: ang i c ngha l ang chuyn ng, vp c ngha l chn va vo m t, t ngt b t gi li, ng l chn b gi li cn phn trn ca ngi tip tc chuyn ng v pha trc ri ri xung t. y, c hai hin tng ni tip nhau: phn trn ca ngi chuyn ng v pha trc trong khi chn ng yn v ngi ng xung t. Tip tc chuyn ng v pha trc do qun tnh, cn ng xung t li do tc dng ca trng lc khi m phn trn ca ngi khng cn c chn na. Nh vy, gii thch hin tng vp ng, t nht phi thc hin hai lp lun lin tip. ng ch l: khi gii thch hin tng, ta bit hin tng ri, bit kt qu cu lp lun ri. V th, nhiu khi gii thch sai m khng bit mnh sai ch no trong qu trnh lp lun. Thng thng, hc sinh li hay ni tt, rt gn mt lun ba on thnh mt lun hai on, cho nn li cng d mc sai lm do lm tt mt on, hiu ngm mt on. Th d nh: cng gii bi tp v vp ng trn, c hc sinh lp lun nh sau: Ngi vp vo m t ngha l tng tc vi m t. Theo nh lut bo ton ng lng, khi hai vt tng tc th ng lng c bo ton. Do , 33

ngi vp vo m t bo ton ng lng, tip tc chuyn ng v pha trc nn b ng. ch ra cho hc sinh ny bit ch sai ca mnh, cn phi yu cu em nhc li nguyn vn nhng mnh c dng lm c s cho lp lun. y, trc ht l cn pht biu y nh lut bo ton ng lng. Hc sinh trn pht biu khng chnh xc: khi hai vt tng tc th ng lng tng cng ca chng c bo ton. Ngi vp vo m t ng l tng tc vi t v ng lng tng cng ca ngi v t (ch khng phi ch c ca ngi) c bo ton. Kt qu l ng lng ca ngi th no? (chc chn khng bo ton). Nh vy, khng th i n kt lun g nu ta dng nh lut bo ton ng lng gii thch hin tng vp ng. C th a ra mt qui trnh sau y nh hng cho vic tm li gii bi tp nh tnh gii thch hin tng: 1. Tm hiu u bi, c bit ch trng din t hin tng m t trong u bi bng ngn ng vt l (dng cc khi nim vt l thay cho khi nim dng trong i sng hng ngy). 2. Phn tch hin tng. 3. Xy dng lp lun: - Tm trong u bi nhng du hiu c lin quan n mt tnh cht vt l, mt nh lut vt l bit. - Pht biu y tnh cht , nh lut . - Xy dng mt lun ba on thit lp mi quan h gia nh lut vi hin tng cho, ngha l gii thch c nguyn nhn ca hin tng. Trong trng hp hin tng phc tp th phi xy dng nhiu lun ba on lin tip. b) Bi tp d on hin tng D on hin tng thc cht l cn c vo nhng iu kin c th ca u bi, xc nh nhng nh lut chi phi hin tng v d on c hin tng g 34

xy ra v xy ra nh th no. Nh vy l, ta bit nhng iu kin c th (mt trng hp ring), by gi phi tm qui lut chung chi phi hin tng cng loi v rt ra kt lun. V mt lgic, ta phi thit lp mt lun ba on, trong ta mi bit tin th hai (phn on khng nh ring), cn phi tm tin th nht (phn on khng nh chung) v kt lun (phn on khng nh ring). Th d nh: c mt vng dy kim loi c treo trn gi bng mt si ch mm cch in. Hin tng g s xy ra vi vng dy, nu ta a cc bc ca thanh nam chm thng li gn vng dy theo phng vung gc vi mt tit din ca vng dy? (Hnh 63). Tm hiu u bi, ta thy: c nam chm, vng dy dn kn v chuyn ng ca nam chm li gn vng dy. Cn c vo nhng du hiu , ta thy: chng c lin quan n nh lut cm ng in t bit. Khi a cc bc ca nam chm li gn vng dy th t thng qua tit din vng dy bin thin v trong vng dy xut hin dng in cm ng. Khi trong vng dy c dng in chy th n s tng tc vi nam chm nh th no? Vng dy s tr thnh mt nam chm in v n s tng tc vi thanh nam chm nh hai thanh nam chm tng tc vi nhau. Mun bit chng y nhau hay ht nhau th phi xc nh mt bc v mt nam ca vng dy c xem nh hai cc ca mt nam chm mng. Nh vy, phi xc nh chiu ca dng in cm ng trong vng dy dn. Ta bit mt nh lut cho php ta xc nh c chiu ca dng in cm ng trong vng dy: l nh lut Lenx v chiu ca dng in cm ng. Sau khi phn tch nh trn, ta c th xy dng lp lun bt u t d kin cho, ln lt theo cc giai on sau: Giai on 1: Theo nh lut cm ng in t, khi t thng qua mt khung dy dn kn bin thin th trong khung dy xut hin mt dng in cm ng. 35 Hnh 63.

 y, ta a thanh nam chm li gn vng dy dn kn. Vy trong vng dy xut hin mt dng in cm ng. Giai on 2: Theo nh lut Lenx, dng in cm ng c chiu sao cho t trng m n sinh ra chng li s bin thin (tng hay gim) ca t thng sinh ra n; y, t thng qua vng dy tng. Vy dng in cm ng sinh ra mt t trng c chiu ngc li vi chiu ca t trng nam chm thng lm cho t thng khng tng c. Giai on 3: Vng dy dn kn tr thnh mt nam chm in c t trng ngc chiu vi t trng ca nam chm thng, ngha l cc bc ca nam chm in i din vi cc bc ca nam chm thng. Giai on 4: Hai cc cng tn ca hai nam chm y nhau (tnh cht ca nam chm). y, cc bc ca nam chm thng v cc bc ca nam chm in (vng dy) i din vi nhau. Vy: vng dy v nam chm thng y nhau. cng l kt lun cui cng, c din t mt cch khc l: khi a nam chm thng li gn vng dy dn kn th vng dy s chuyn ng cng chiu vi nam chm (nh b nam chm y). Lp lun trn c th trnh by rt gn nh sau: Giai on 1: Khi a thanh nam chm li gn vng dy kn, t thng qua vng dy tng, theo nh lut cm ng in t trong vng dy xut hin mt dng in cm ng. Giai on 2: Theo nh lut Lenx, dng in cm ng in t trong vng dy c chiu sao cho t trng ca n ngc chiu vi t trng ca nam chm thng chng li s tng t thng sinh ra n. 36

Giai on 3: Vng dy tr thnh mt nam chm in c t trng ngc chiu vi t trng ca nam chm thng, ngha l cc bc ca nam chm in i din vi cc bc ca nam chm thng. Giai on 4: Cc bc ca hai nam chm i din nhau nn chng y nhau. Kt qu l vng dy chuyn ng cng chiu vi thanh nam chm (nh b nam chm y). 9.4.2. Xy dng lp lun trong gii bi tp tnh ton Mun gii c bi tp tnh ton, trc ht phi hiu r hin tng xy ra, din bin ca n t u n cui. Cho nn, c th ni phn u ca bi tp tnh ton l mt bi tp nh tnh. Do , khi gii bi tp tnh ton cn phi thc hin bc 1 v bc 2 ging nh khi gii bi tp nh tnh. Ring bc 3 v xy dng lp lun, c th p dng cc cng thc v nhng cch bin i ton hc cht ch, r rng hn, ta s xt k di y. C th c hai phng php xy dng lp lun: phng php phn tch v phng php tng hp. 1. Phng php phn tch Phng php phn tch bt u bng vic tm mt nh lut, mt qui tc din t bng mt cng thc c cha i lng cn tm v mt vi i lng khc cha bit. Cng vic tip theo l tip tc tm nhng nh lut, cng thc khc cho bit mi quan h gia nhng i lng cha bit ny vi cc i lng bit trong u bi. Cui cng, ta tm c mt cng thc trong ch cha i lng cn tm vi cc i lng bit. Thc cht ca phng php phn tch l phn tch mt bi ton phc tp thnh nhiu bi ton n gin hn. C th din t phng php phn tch theo s sau: nh lut 1 x= f(y,z) Cng thc 1 37

nh lut 2 y=f(a,p) Cng thc 2 nh lut 3 p=f(b) Cng thc 3 Kt qu: x=f(a,b,c)

nh lut 4 z=f(c) Cng thc 4

x l i lng phi tm; p, y v z l nhng i lng khng cho trc tip trong u bi; cn a, b, c l nhng i lng cho. Theo nh lut 1 hay cng thc 1, ta c mi lin h gia i lng x vi mt s i lng no y, z. Ta bo x l mt hm s ca y v z: x=f(y,z). Ta phi tm mt nh lut 2 hay cng thc 2 nu ln mi quan h gia i lng y cha bit vi i lng a cho trong u bi, mi quan h l: y=f(a,p). V i lng p cha bit nn ta li phi tm nh lut 3 hay cng thc 3 cho bit mi quan h gia p vi i lng b cho. C nh th tip tc, cui cng thay vo cng thc 1, ta thu c mt cng thc ch cha i lng phi tm x v cc i lng cho a, b, c: x=f(a,b,c). Th d: Mt thng than khi lng 200kg c ko ln trong hm m bng mt dy cp, chuyn ng nhanh dn u. Trong 10s u, n i ln c 8m. Tnh lc cng ca dy treo thng. Cho g=10m/s2. Sau khi phn tch hin tng, ta bit y l bi 38

ton ng lc hc. Thng than chu tc dng ca hai lc: trng lc P v lc cng T ca dy ko. Hp lc ca hai lc s lm cho vt chuyn ng vi gia tc a theo inh lut 2 Niutn. Ta bit chuyn ng ca thng l nhanh dn u vi vn tc ban u bng 0, vy c th tnh c gia tc ca thng than. Cho g=10m/s2. Biu din cc lc trn Hnh 64. Lp lun theo phng php phn tch nh sau: Thng than chu tc dng ca hai lc: lc cng T ca dy (lc phi tm) v trng lc P. Hp lc ca hai lc l Fhl=T-P hay T= Fhl+P Fhl=ma c cng thc: s=
at 2 2s hay a= 2 2 t

Hnh 64.

(Cng thc 1).

Theo nh lut 2 Niutn, ta c: (Cng thc 2) bit thng than chuyn ng nhanh dn u khng vn tc ban u, ta

(Cng thc 3).

Trng lc P c tnh theo cng thc: P=mg T=ma+mg T=

2ms 2s +mg=m( 2 +g). 2 t t

(Cng thc 4).

Thay cc gi tr ca Fhl, a v P vo cng thc1, ta c:

Trong cng thc cui cng ny, ch cha n s T (i lng cn tm) v cc i lng bit m, s, t, g.

39

Ch rng: cc i lng Fhl, a, P l nhng i lng trung gian c a vo lp lun m khng cn tnh gi tr ca chng. trng trung hc ph thng, nn tp cho hc sinh ch tnh nhng i lng phi tm, ngha l tm ra cng thc cui cng ri mi thay s. 2. Phng php tng hp Theo phng php tng hp, vic gii bi tp bt u t nhng i lng cho trong iu kin ca bi tp. Da vo cc nh lut, qui tc vt l, ta phi tm nhng cng thc c cha i lng cho v cc i lng trung gian m ta d kin c lin quan n i lng phi tm. Cui cng, ta tm c mt cng thc ch cha i lng phi tm v nhng i lng bit. Th d: cng vi bi tp trn, nu gii theo phng php tng hp th c th lp lun nh sau: V thng than chuyn ng nhanh dn u khng vn tc ban u nn c th tm gia tc ca n theo ng i v thi gian theo cng thc: s=
at 2 2s hay a= 2 . 2 t

Theo nh lut 2 Niutn, gia tc ny do mt hp lc Fhl gy ra, c tnh theo cng thc: Fhl=ma. C hai lc tc dng ln vt gy ra chuyn ng ca vt l: trng lc P v lc cng T ca dy ko. V vy, hp lc s c tnh theo cng thc: Fhl=T-P vi P=mg hay T=Fhl+P=ma+mg T=
2 sm 2s +mg=m( 2 +g). 2 t t

S lp lun theo phng php tng hp nh sau:

40

nh lut 1 p=f(b) Cng thc 1 nh lut 2 y=f(a,p) Cng thc 2 nh lut 4

nh lut 3 z=f(c) Cng thc 3

x=f(y,z)=f(a,b,c) Cng thc 4 3. Phi hp phng php phn tch v phng php tng hp Trn y l hai phng php xy dng lp lun cho vic lp lun c cht ch. Trong thc t gii bi tp, hai phng php (xem nh hai cch suy ngh) khng tch ri nhau m thng xen k, h tr ln nhau. Th d: ngi gii bi tp trn dng phng php phn tch, khi vit cng thc Fhl=T-P phi cm nhn c rng: trong bi ton ng lc hc ny, phi dng n nh lut 2 Niutn, do phi tm gia tc ca thng than mc d trong cng thc u tin khng cha hai yu t y. Phng php tng hp i hi ngi gii bi tp c kin thc rng ri, kinh nghim phong ph c th d on c con ng i t nhng d kin l t, thot mi nhn hnh nh khng c quan h g cht ch ti mt kt qu c lin quan n tt c nhng iu cho. Bi vy, giai on u ca vic gii bi tp thuc mt dng no , do hc sinh cha c nhiu kinh nghim, thng nn bt u bng cu hi t ra trong bi tp ri g dn, lm sng t dn nhng yu t c lin quan n i lng cn tm, ngha l dng phng php phn tch. 41

Trong nhng bi tp tnh ton tng hp, hin tng xy ra do nhiu nguyn nhn, tri qua nhiu giai on, khi xy dng lp lun, c th phi hp hai phng php. Th d: Bi tp C mt vng xic gm mt ng dc ni lin vi mt ng trn trong mt phng thng ng bn knh R (Hnh 65). Xc nh cao ti thiu ca v tr ban u trn ng dc t th mt vin bi n c th ln theo ng dc ri vt qua im cao nht ca ng trn m khng b ri khi ng trn. Coi ma st khng ng k. Bi gii - Bc 1: Trc ht, vng xic nm trong mt phng thng ng nn cao ca im cao nht ca vng trn (C) ng bng ng knh vng trn. Bi khng ri khi ng trn c ngha l vn tng tc vi ng trn, chu tc dng ca phn lc N ca ng trn. Gio vin nn cho hnh v trc v nhiu hc sinh cha trng thy vng xic bao gi, kh hnh dung. Hc sinh in thm vo hnh nhng ch l k hiu ca cc yu t cho trong u bi, nh chiu cao ca im xut pht h, bn knh ng trn R, cc im xut pht (A), im thp nht (B) v im cao nht (C). Hnh 65. - Bc 2: Hin tng din bin nh sau: khi bi ln xung dc, cao gim, vn tc tng, ngha l th nng gim, ng nng tng. V khng c ma st nn theo nh lut bo ton c nng th c nng c bo ton. Nh ng nng thu c nn bi vt qua im thp nht B v i ln trn ng trn n C. Trong qu trnh , ng nng ca bi B mt phn bin thnh th nng C, mt phn 42

tr thnh ng nng C, ngha l bi i qua C vi mt vn tc xc nh. Bi chuyn ng trn ng trn, ti im cao nht C, cc lc tc dng ln bi gm trng lc P v phn lc N ca ng trn. Hp lc ca hai lc l lc hng tm gi cho bi trn ng trn: Fht=Fhl=P+N. Trong trng hp gii hn (bi bt u ri khi ng trn) th N=0, do lc hng tm ch cn l trng lc P. Lc hng tm phi tho mn iu kin l:
mv 2 Fht= . R

- Bc 3: Xy dng lp lun C th xut pht t iu kin mu cht m u bi cho l: bi i qua im cao nht C ca ng trn m khng b ri. im cao nht C ca ng trn, c hai lc tc dng ln bi l trng lc P v phn lc N ca ng trn. Hp lc ng vai tr ca lc hng tm gi bi trn ng trn: Fht=Fhl=P+N
mv 2 =mg+N. R

Bi im cao nht C ca ng trn m khng b ri th c N>0. trng hp gii hn, bi ch lt trn ng trn th N=0. Lc , mun cho bi ln c trn ng trn th bi phi c vn tc ti thiu tho mn cng thc:
2 mv min = mg R

v2min=Rg (1) (Dng phng php tng hp) tnh c cao ti thiu hmin ca bi trn ng dc, ta phi tnh th nng Wt ca bi im xut pht A v c nng ca bi im cao nht C, ri vn dng nh lut bo ton c nng. im c th A, bi c th nng ban u l mgh. 43

 im cao nht C, bi c th nng l mg.2R v ng nng l

mv 2 nng ca bi C l 2mgR+ . 2

mv 2 nn c 2

V khng c ma st nn theo nh lut bo ton c nng, ta c: mgh=2mgR+ h=2R+

v2 2g mv 2 . 2

(2).

Thay biu thc (1) tnh v2min vo (2), ta c: hmin=2R+

Rg 5 R . = 2g 2

(Dng phng php phn tch) - Bc 4: Bin lun Cn phn tch thm v iu kin coi ma st l khng ng k. Trong thc t, bao gi cng c ma st. Khi c ma st, v mt phn nng lng s hao ph thng ma st nn bi phi c mt nng lng d tr ln hn. Do , trong thc t, bi phi c th t mt cao h> R . C th gim bt cao ca im xut pht bng cch cho bi ln trn ng nm ngang n khi c mt vn tc thch hp ri mi cho bi ln xung dc. 9.5. LA CHN V S DNG BI TP TRONG DY HC VT L 9.5.1. Vic la chn bi tp Trong dy hc bt c mt ti no, gio vin cn phi la chn mt h thng bi tp tho mn cc yu cu sau: 1. Cc bi tp phi i t d n kh, t n gin n phc tp (phm vi v s lng cc kin thc, k nng cn vn dng t trong mt ti n trong nhiu
5 2

44

 ti, s lng cc i lng cho bit v cc i lng phi tm) gip hc sinh nm c phng php gii cc loi bi tp in hnh. 2. Mi bi tp phi l mt mt xch trong h thng bi tp, ng gp mt phn no vo vic cng c, hon thin v m rng kin thc. 3. H thng bi tp cn bao gm nhiu loi bi tp: bi tp gi to v bi tp c ni dung thc t, bi tp luyn tp v bi tp sng to, bi tp cho tha hoc thiu d kin, bi tp mang tnh cht ngy bin v nghch l, bi tp c nhiu cch gii khc nhau v bi tp c nhiu li gii tu theo nhng iu kin c th ca bi tp m gio vin khng nu ln hoc ch nu ln mt iu kin no m thi. a) Bi tp gi to l bi tp m ni dung ca n khng st vi thc t, cc qu trnh t nhin c n gin ho i nhiu hoc ngc li, c ghp nhiu yu t thnh mt i tng phc tp luyn tp nghin cu. Bi tp gi to thng l bi tp nh lng, c tc dng gip hc sinh s dng thnh tho cc cng thc tnh i lng no khi bit cc i lng khc c lin quan, mc d trong thc t, ta c th o n c trc tip. V d nh: sau khi hc sinh nghin cu nh lut m trong mch kn, gio vin c th ra cho hc sinh mt bi tp v mch in do mnh ngh ra, khng c trong thc t, tp cho hc sinh quen p dng cc cng thc nht nh. b) Bi tp c ni dung thc t l bi tp cp ti nhng vn c lin quan trc tip ti i tng c trong i sng, k thut. D nhin, nhng vn cn c thu hp v n gin ho i nhiu so vi thc t. Trong cc bi tp c ni dung thc t, nhng bi tp c ni dung k thut c tc dng ln v mt gio dc k thut tng hp. Ni dung ca cc bi tp ny phi tho mn nhng yu cu chnh sau: - Nguyn tc hot ng ca i tng k thut ni n trong bi tp phi gn b mt thit vi nhng khi nim v nh lut vt l hc. 45

- i tng k thut ny phi c ng dng kh rng ri trong thc tin sn xut ca nc ta hoc ca a phng ni trng ng. - S liu trong bi tp phi ph hp vi thc t sn xut. - Kt qu ca bi tp phi c tc dng thc t, tc l phi p ng mt vn thc tin no . Khi ra cho hc sinh nhng bi tp vt l c ni dung k thut, cn c bi tp khng cho y d kin v gii n, hc sinh c nhim v phi tm nhng d kin bng cch tin hnh cc php o hoc tra cu cc ti liu. c) Bi tp luyn tp c dng rn luyn cho hc sinh p dng cc kin thc hc gii tng loi bi tp theo mu xc nh. Vic gii nhng bi tp loi ny khng i hi t duy sng to ca hc sinh m ch yu cho hc sinh luyn tp nm vng cch gii i vi mt loi bi tp nht nh. d) Khc vi bi tp luyn tp, bi tp sng to l bi tp m cc iu kin cho trong u bi khng ch dn trc tip hay gin tip cch gii bi tp. Cc bi tp sng to c tc dng rt ln trong vic pht trin tnh t lc v sng to ca hc sinh, gip hc sinh nm vng kin thc chnh xc, su sc v mm do. Bi tp sng to c th l bi tp gii thch mt hin tng cha bit trn c s cc kin thc bit (tr li cu hi Ti sao) hoc l bi tp thit k, i hi thc hin mt hin tng thc p ng nhng yu cu cho (tr li cu hi Lm nh th no). V d nh: - Khi hc ti Chuyn ng trn, c th ra cho hc sinh bi tp gii thch sau: Mun rt cht lng ng trong chai ra mt cch nhanh chng, ta lm cho cht lng quay nhanh trong chai. Ti sao? - Bi tp thit k "Lm th no xc nh c lc cn chuyn ng ca mt con thuyn trn mt nc m khng dng lc k" c ra sau khi hc sinh hc xong phn ng lc hc. Bi tp ny i hi hc sinh phi vn dng sng to 46

cc kin thc bit v ng hc v ng lc hc tm ra c phng n xc nh lc cn chuyn ng theo biu thc: F = 9.5.2. Vic s dng h thng bi tp Trong dy hc tng ti c th, gio vin phi d kin chi tit k hoch s dng h thng bi tp la chn. a) Cc bi tp la chn c th s dng cc khu khc nhau ca qu trnh dy hc: nu vn , hnh thnh kin thc mi, cng c, h thng ho, kim tra v nh gi kin thc, k nng ca hc sinh. b) Trong tin trnh dy hc mt ti c th, vic gii h thng bi tp m gio vin la chn ca hc sinh thng bt u bng nhng bi tp nh tnh hay nhng bi tp tp dt. Sau , hc sinh s gii nhng bi tp tnh ton, bi tp th, bi tp th nghim c ni dung phc tp hn. Vic gii nhng bi tp tnh ton tng hp, nhng bi tp c ni dung k thut vi d kin khng y , nhng bi tp sng to c th coi l s kt thc vic gii h thng bi tp c la chn cho ti. c) Cn ch c bit ho hc sinh trong vic gii bi tp vt l, thng qua cc bin php sau: - Bin i mc yu cu ca bi tp ra cho cc loi i tng hc sinh khc nhau, th hin mc tru tng ca u bi, loi vn cn gii quyt, phm vi v tnh phc hp ca cc s liu cn x l, loi v s lng thao tc t duy lgic v cc php bin i ton hc cn s dng, phm vi v mc cc kin thc, k nng cn huy ng. - Bin i mc yu cu v s lng bi tp cn gii, v mc t lc ca hc sinh trong qu trnh gii bi tp.
mv . t

47

Chng 10

T CHC DY HC VT L TRNG PH THNG

10.1. CC CHIN LC T CHC DY HC Dy hc l mt loi hot ng phc tp m mc ch cui cng l bin nhng tri thc, kinh nghim ca loi ngi thnh tri thc, kinh nghim, nng lc ca bn thn hc sinh, ng thi pht trin h nhng phm cht nhn cch ca con ngi trong x hi mi. Qu trnh dy hc l qu trnh tc ng qua li gia ba thnh t c bn: gio vin, hc sinh v ni dung mn hc (ti liu, phng 48

tin). Qu trnh din ra phc tp, trong s phi hp hot ng ca gio vin v hc sinh c vai tr quyt nh. Mun t c mc ch dy hc, gio vin cn phi la chn hnh thc hot ng thch hp cho hc sinh, hng dn gip to iu kin cho h thc hin thnh cng nhng hot ng ; xc nh r rng, chnh xc s vn hnh ca qu trnh dy hc, ngha l phi chn mt chin lc t chc dy hc c hiu qu, gi tt l chin lc dy hc. Trong lch s gio dc c nhiu chin lc dy hc khc nhau. Nhng chin lc dy hc khc nhau vai tr ca gio vin v hc sinh trong qu trnh dy hc. Mt chin lc dy hc da chnh vo s iu khin ton din, tuyt i ca gio vin c gi l chin lc gio vin iu khin; mt chin lc khc ngc li, da vo hot ng t lc ca hc sinh c gi l chin lc ly hc sinh lm trung tm. Trong chin lc gio vin iu khin, ngi gio vin quyt nh tt c, iu khin ton b cc hot ng ca qu trnh dy hc t t vn m u, gii quyt vn , nh gi v kt lun, cn hc sinh th th ng ghi nh, nhc li. Trong chin lc ly hc sinh lm trung tm th hc sinh quyt nh tt c t mc ch, n dung hc n lp k hoch hc tp, cch thc gii quyt vn hc tp, cc hnh ng hc tp n nh gi kt qu v kt lun. Trong cc chin lc dy hc trung gian khc, vai tr ca gio vin v hc sinh thay i, tng hoc gim trong tng giai on ca qu trnh dy hc. Cho ti nay, c nhng chin lc dy hc sau y c th nghim t nhiu trn th gii v thu c nhng kt qu nht nh, xp theo th t vai tr ca gio vin gim dn v vai tr ca hc sinh tng dn: truyn thng, ging gii minh ho, biu din, m thoi gi m, chim lnh khi nim, bt chc, tho lun nhm, hng dn tm ti, nhm hp tc nh, nghin cu theo s thch. Trong nhng chin lc nu trn, c nhng chin lc c bit t nhiu th k trc y, c nhng chin lc mi c xy dng da trn nhng nghin cu mi nht ca cc nh tm l hc s phm v s hc tp. Thc tin dy hc cho bit: khng c mt chin 49

lc dy hc no l vn nng, c th p dng cho mi mn hc, bi hc, cho mi hc sinh t mi mc ch mong mun. Gio vin cn phi bit nhiu chin lc dy hc la chn nhng chin lc dy hc thch hp vi mc ch dy hc, vi mn hc, bi hc c th, vi trnh hc sinh cng vi thi gian hc v phng tin dy hc nht nh. Di y, s gii thiu ni dung c bn ca mi chin lc dy hc ni trn. 10.1.1. Chin lc truyn thng y, mun ni n truyn thng qua pht thanh, v tuyn truyn hnh, video. Mc tiu ln nht ca chin lc ny l mang li kinh nghim gio dc m khng cn t chc thnh lp hc. N c bit c ch pht trin, lm giu kin thc, k nng v k xo t nhng ti liu v nhng ngi trnh by c chuyn mn ho. N ph hp vi mi la tui, mi trnh , c th p dng cho mi mn khoa hc x hi, ngn ng, m nhc, ton v khoa hc t nhin. Chin lc ny c p dng rng ri trong gio dc t xa. S bt li ln ca chin lc ny l ch , l s truyn th mt chiu. Hc sinh l nhng ngi tip thu th ng, h khng c c hi tng tc vi mi trng, tip xc vi gio vin hi han hay ngh gip . Ngoi ra, cn mt bt li khc l gio vin khng c c thng tin ngc kp thi t pha hc sinh bit c vic dy hc c ph hp vi mt s nhm hc sinh c bit no khng. 10.1.2. Chin lc ging gii minh ho Mc tiu ca chin lc ny l cung cp cho ngi hc nhng kin thc, kinh nghim m nhn loi tch ly c di dng y , hon chnh, gii thch cho ngi hc ngha ca nhng kin thc, kinh nghim v minh ha chng bng mt s v d c th. Ngi hc phi c gng tip thu nhng kin thc, kinh nghim thuc lng, nhc li v s dng trong nhng tnh hung in 50

hnh c qui nh, khng cn bit nhng kin thc, kinh nghim c hnh thnh nh th no v s cn pht trin na hay khng. u im ca chin lc ny l c th cung cp cho ngi hc mt khi lng kin thc, kinh nghim ln di dng y , hin i. Ngi dy c thi gian chun b, la chn nhng thng tin chnh xc cung cp cho hc sinh. Nhng ti liu ging dy theo chin lc ny c b sung, sa i qua nhiu ln, qua nhiu th h, tr thnh rt phong ph y . Vic kim tra nh gi da trn nhng ti liu chun mc, r rng cng d dng cho c gio vin v hc sinh. Chin lc ny c dng nhiu cho ngi ln tui trong cc mn hc l thuyt. Nhc im ln nht ca chin lc ny l hc sinh hon ton th th ng, nhim v chnh ca h l tm hiu, ghi nh, nhc li, bt chc vn dng vo nhng tnh hung in hnh bit. Nng lc sng to ca hc sinh khng c khi dy, luyn tp v pht trin. Thm ch nhiu khi hc sinh cm thy khoa hc nh l mt lnh vc dnh cho cc thin ti tri sinh ra, cn a s nhng ngi lao ng khng th vi ti c, ch c ch i lm theo. Chin lc ny c bit kh khn khi mun p ng nhng yu cu khc nhau ca c nhn, mun thc hin phn ho trong dy hc. R rng chin lc dy hc ny l khng cn ph hp vi thi i ngy nay, khi m s ho nhp vi cng ng quc t i hi mi dn tc, mi quc gia phi c nhng cch lm ring ph hp vi hon cnh ca a phng mnh, t nc mnh m sng to ra nhng gi tr tinh thn v vt cht mi trao i vi cc dn tc, cc quc gia khc, thc y s pht trin thnh vng chung. 10.1.3. Chin lc biu din Mc tiu ln nht ca chin lc biu din l khuyn khch s tip thu kin thc, k nng, hnh vi thng qua quan st v bt chc. l mt chin lc truyn thng c t rt lu, c hiu qu cao, c bit i vi hc sinh nh tui hay 51

yu km. N c p dng vi mt s bin i, cho tt c cc mn hc mi trnh . N cng c p dng pht trin k nng suy ngh, gii quyt vn . S hn ch ln nht ca chin lc ny l ch c t kh nng cho s lm vic c lp ca hc sinh. l mt chin lc c cu trc trnh cao, do nu khng c s c gng y trong vic lp k hoch th bi hc biu din c th tr thnh rt bun chn. iu c bit thy r khi gio vin thc hin theo sch gio khoa. 10.1.4. Chin lc m thoi gi m Mc tiu chnh ca chin lc ny l gio vin i thoi trc tip vi hc sinh, a ra nhng cu hi gi cho hc sinh suy ngh, c nhng li hng dn b sung khi pht hin ra ch sai lm hay b tc ca hc sinh, dn dn tng bc a hc sinh n kt lun cn thit. Theo chin lc ny, gio vin c th theo st c nhng suy ngh v hnh ng ca hc sinh khi h gii quyt nhim v hc tp, kp thi gi m nh hng cho hc sinh tm ra cch gii quyt ng n, t c mc ch hc tp. Nhc im ln nht ca chin lc ny l gio vin ch c th i thoi c vi mt s rt t hc sinh, cn cc hc sinh khc vn th ng ngi nghe, theo di cuc m thoi. Mt khc, khi i thoi trc tip vi gio vin theo mt dn do gio vin nh trc m hc sinh khng bit, khng c chun b th khng trnh khi s lng tng ca hc sinh, dn n rt r thiu t tin, nht l khi gio vin c lin tip dn dp a ra nhng cu hi nh cng bc, dn p hc sinh n ch b tc bt h phi "suy ngh sng to". Chin lc ny c p dng c hiu qu khi nghin cu l thuyt phi thc hin nhng lp lun phc tp i ti kt lun. 10.1.5. Chin lc chim lnh khi nim Chin lc chim lnh khi nim c th pht trin theo hai hng: din dch hay qui np. Trong chin lc din dch, gio vin gii thiu cho hc sinh trong 52

lp nhn bit khi nim v minh ho n bng nhng v d v phn v d. Sau , nhng kin thc v khi nim ny c hc sinh p dng. Trong chin lc qui np, gio vin a ra v d v phn v d v khi nim v hc sinh thng qua mt qu trnh quan st v tho lun, nhn bit c khi nim. Sau , hc sinh p dng nhng kin thc v khi nim. Mc ch ch yu ca chin lc chim lnh khi nim l gip hc sinh sp xp, phn loi thng tin v kinh nghim thnh mt h thng c bn c ngha. S t duy di dng khi nim gip hc sinh suy ngh c hiu qu, nhanh chng. Dy hc khi nim l mt sn phm ca cng trnh nghin cu sau nm 1960 v bn cht ca s suy ngh v s hc tp ca nh tm l hc Ililda Taba v Jerome Bruner. Theo D.Hamackek, nn hiu khi nim y l "s tp hp trong c" ca nhng s kin, nhng vt th m nhn bn ngoi th chng khc nhau. Th d nh: qa to, qa cam, qu nho, qu chui... rt khc nhau bn ngoi nhng c th gp li di dng khi nim "qu". Ch hn ch ln nht ca chin lc khi nim l ch: l mt chin lc qu trnh v v th b hn ch trong vic p dng chim lnh ni dung hoc thng tin chuyn bit cao. Cng kh tm c nhng khi nim trong chng trnh mn hc ph hp vi dng dy hc ny. Sau y l mt s nguyn tc chung cho vic thc hin mt bi hc khi nim c kt qu: - Khi nim phi ng c dy, n cn l khi nim c ngha; - N phi c nhng c im r rng; - Hc sinh c nhng v d v kinh nghim lin kt li trc khi x l vi dng tru tng hn ca khi nim; - Nhng v d v phn v d ca khi nim c trnh by v tho lun; - C mi trng hc tp tch cc. 10.1.6. Chin lc bt chc (tr chi bt chc) 53

Mc tiu chnh ca chin lc bt chc l ti to li cng gn cng tt mt tnh hung tht ca i sng hay mt kinh nghim. Theo chin lc ny, hc sinh c th hc nhng nguyn tc chuyn bit, nhng khi nim hoc nhng k nng suy ngh trong lnh vc nhn thc, rn luyn thn th hay thi c x. Tr chi bt chc c bit thch hp vi khoa hc x hi, ngn ng, ngh thut v hot ng gii quyt vn . Hin nay, c rt nhiu tr chi bt chc trn my vi tnh. Ch bt li chnh ca tr chi bt chc l chng c th bp mo s tht. Chng cng i hi s c gng ln v thi gian chun b. 10.1.7. Chin lc tho lun nhm Mc tiu chnh ca chin lc ny l khuyn khch k nng truyn t, trao i thng tin trong nhm v trong lp. N cng gip ng vin s suy ngh v quyt nh cng nh khuyn khch phn bit nhng quan im, quan nim. N c v tr trong mi lnh vc hc, c bit thch hp vi nhng nghin cu x hi, ngh thut, gii quyt vn , tranh lun. Ch hn ch ln nht ca chin lc ny l n khng thch hp vi hc sinh nh v i hi c mt trnh l lun nht nh. N cng ph thuc rt nhiu vo thi quen ca nhm v khng kh x hi ca lp hc. Nu hc sinh khng c luyn tp trong nhm v k thut tho lun th chin lc ny c th vp phi s thiu cng tc v thi ph ri. Ch khi hc sinh c luyn tp trong nhm th bi hc mi c th tin hnh khng cn s cu trc cn thn ca gio vin. 10.1.8. Chin lc hng dn tm ti Mc tiu chnh ca chin lc ny l gip hc sinh pht trin k nng gii quyt vn v nhn mnh rng hc sinh c th hc c kiu hc bng cch lm. S hng dn tm ti cng c bit c hiu qu khi gip pht trin s thu hiu tt hn nhng t tng v khi nim. Chin lc ny c th p dng cho hc sinh nh nu h c cung cp nhiu ti liu c th v c s gip ca gio 54

vin, nhng c bit c li cho nhng hc sinh ln ( bc trung hc v trn na) v h c kh nng lp lun mt trnh t duy tru tng cao. N c bit thch hp vi nhng mn hc i hi s hc tp tch cc, s pht trin khi nim v tm li gii p cho vn t ra. V th, n c vai tr quan trng trong dy hc ton hc, khoa hc t nhin v x hi. S hn ch ln nht ca chin lc ny l do nhn mnh vo qu trnh hc tp nn khng thch hp cho vic chuyn ti mt s lng ln nhng s kin mt cch ngn gn v c hiu qu. Thiu s hng dn kp thi ca gio vin, s tm ti c th mt nhiu thi gian i vi mt s hc sinh v c khi cn sai lm, khng c gi tr. 10.1.9. Chin lc hc theo nhm hp tc nh Theo chin lc ny, hc sinh lm vic trong nhng nhm nh c lp i vi gio vin, trong khi gio vin lun mang n cho nhm s lnh o hay gip . y l mt hnh thc kt hp dy hc ton lp v c th ho. Cc nhm nh thng c t ba n tm hc sinh. Khi nim hc tp hp tc gi cho hc sinh lm vic cng nhau, tng tc v rng buc ln nhau v mt hay mt s hc sinh gip nhng bn cn hay yu cu s gip . S phn chia nhim v v cng vic trong nhm th hin mc hp tc trong hc tp. Ni cch khc, vic hc tp hp tc i hi hc sinh lm vic v hc tp vi nhng nguyn liu thu c t cc thnh vin ca nhm. Chin lc ny nhm pht trin hc sinh nhng k nng nhn thc, k nng giao tip x hi, tch cc ho hot ng hc tp ca hc sinh v to ra s bnh ng trong hc tp. S hn ch ca chin lc ny l ch: s phn chia nhim v v cng vic cho cc thnh vin trong cc nhm kh phc tp do trnh khng ng u v cha c thi quen hp tc trong cng vic. Mt khc, s la chn nhng vn hc tp thch hp c th giao cho cc nhm c lp gii quyt cng c nhiu 55

kh khn do ni dung vn , do trnh hc sinh v do phng tin hot ng (ti liu tham kho, dng c thit b). 10.1.10. Chin lc nghin cu da theo s thch ca hc sinh Trong chin lc ny, hc sinh hon ton ch ng: chn vn m h ham thch, t lc tin hnh nghin cu gii quyt vn v trnh by kt qu. y thuc loi chin lc ly hc sinh lm trung tm theo ngha y ca thut ng ny. Vic nghin cu c th tin hnh hon ton theo c nhn hoc theo nhm nh. Cc ti nghin cu c th do hc sinh t xut hoc h la chn trong s cc ti do gio vin gii thiu. Mc tiu chnh ca chin lc ny l pht huy cao tnh tch cc t lc ca hc sinh, rn luyn cho hc sinh cch lm vic c lp, pht trin t duy sng to, k nng t chc cng vic, trnh by kt qu. S hn ch ln nht ca chin lc ny trc ht l v mt t chc, kh c th c bit ho trit , lm cho tt c hc sinh u hng th vi tt c cc ti ca chng trnh. V tnh cht t lc, c lp cao nn gio vin kh theo di c qu trnh lm vic ca hc sinh v kt qu cng vic c th gip kp thi. Chin lc ny ch thch hp vi hc sinh cc lp trn c t nhiu k nng lm vic t lc v c trnh t duy tng i pht trin. S phn tch s b trn cho thy: mi chin lc dy hc u c nhng u im v hn ch. Vi mi i tng hc sinh mt trnh nht nh, mt mc ch dy hc xc nh, mt ni dung c th trong nhng hon cnh c th, cn phi la chn mt chin lc c th hoc phi hp nhiu chin lc mi c th thnh cng trong dy hc. Tuy nhin, trong giai on cng nghip ho, hin i ho t nc hin nay, ngi ta nhn mnh n vic pht trin hc sinh nng lc sng to, nng lc gii quyt vn cho nn khuyn khch s dng cc chin lc trong vai 56

tr ca hc sinh c cao: hc bng hot ng, thng qua hot ng ca chnh bn thn mnh m chim lnh kin thc, hnh thnh nng lc v phm cht o c, cn gio vin ch yu gi vai tr ngi t chc, hng dn, gip to iu kin tt cho hc sinh c th thc hin thnh cng hot ng hc tp. Ngh quyt Trung ng 2, kho VIII ch r: " khc phc li truyn th mt chiu, rn luyn thnh np t duy sng to ca ngi hc, tng bc p dng cc phng php tin tin v phng tin hin i vo qu trnh dy hc, bo m iu kin v thi gian t hc, t nghin cu cho hc sinh, nht l sinh vin i hc". 10.2. CC HNH THC DY HC VT L TRNG PH THNG C nhiu cch phn loi cc hnh thc dy hc vt l, mi cch da trn mt du hiu nht nh. Th d: a) da theo thnh phn hc sinh, c th chia thnh dy hc c nhn, dy hc theo lp, dy hc theo nhm (trong lp c nhiu nhm); b) da theo mc ch ca vic hc, c th chia thnh: nghin cu kin thc mi, luyn tp, n tp, kim tra; c) da theo a im, v tr t chc dy hc, c cc hnh thc: lm vic lp, lm vic trong phng th nghim, tham quan sn xut x nghip cng trng... Cc cch phn loi ny u ch l tng i, mi hnh thc dy hc trong mt cch phn loi ny u c bao hm ni dung ca mt s cch phn loi khc. Trong dy hc vt l trng ph thng hin nay, ngi ta thng s dng nhng hnh thc dy hc sau: - Bi ln lp. - Tham quan ngoi kho. - T hc nh. Theo quan im hin i v dy hc (dy hc bng hot ng, thng qua hot ng ca hc sinh) th vic t chc dy hc thc cht l t chc cho hc sinh hot ng t lc, thng qua m chim lnh kin thc, k nng, pht trin nng lc v hnh thnh thi . Trong mi hnh thc dy hc li c nhiu cch thc t 57

chc hot ng ca hc sinh. La chn hnh thc t chc hot ng no l tu thuc vo mc ch, ni dung, phng tin dy hc v trnh ca hc sinh. Trong mi hnh thc t chc dy hc c c hot ng ca gio vin v hc sinh, cho nn ta gi chung l hnh thc t chc hot ng dy hc. Cch gi nh th nhm nhn mnh c trng c bn ca qu trnh dy hc hin i l t chc hot ng ca hc sinh. Mi hnh thc t chc hot ng dy hc c u im ring, p ng c vic thc hin mt s mt trong mc tiu chung ca dy hc vt l. Vic phi hp kho lo, hi ho cc hnh thc t chc dy hc s mang li hiu qu cao, to ra mt cht lng ton din hc sinh. 10.3. BI LN LP 10.3.1. Khi nim bi ln lp Bi ln lp (cn gi l bi hc) l hnh thc c bn ca qu trnh dy hc vt l trng ph thng hin nay. Theo hnh thc ny, trong mt khong thi gian xc nh (tit hc), ti mt a im xc nh (lp hc) vi mt s lng hc sinh c nh c cng trnh pht trin, gio vin t chc hot ng nhn thc cho c lp, c ch ti c im ring ca tng hc sinh, lm cho tt c hc sinh u nm vng nhng kin thc, k nng c bn, ng thi qua m pht trin c nng lc nhn thc v hnh thnh quan im o c, thi ng x. Nh vy, bi ln lp c nhng c trng ring m cc hnh thc t chc dy hc khc khng c. l: - Gio vin lm vic vi mt s hc sinh c nh, c cng mt trnh pht trin (tng i ng u) to thnh mt t chc ton vn. - S thng nht, phi hp hot ng gia gio vin v hc sinh, trong gio vin gi vai tr t chc, ch o, cn hc sinh l ch th hot ng nhn thc nhm t c mc tiu chung ca dy hc l kin thc, k nng v thi ca hc sinh. 58

- Mi bi ln lp c mt mc tiu chung cho c lp theo chng trnh mn hc, ng thi c s phn ho cho nhng hc sinh yu hay gii v mt s mt no . 10.3.2. Cc kiu t chc hot ng hc ca hc sinh trong bi ln lp Trong bi ln lp, gio vin c th t chc cho c lp hot ng theo ba kiu c bn sau: 1. Kiu 1. Nhim v thng nht, c nhn thc hin c lp, sn phm ging nhau y l kiu t chc hot ng rt ph bin hin nay. Gio vin trao cho c lp mt nhim v hc tp ging nhau v mi c nhn phi hon thnh nhim v thng nht v to ra mt sn phm nh nhau. Th d nh: c lp c giao mt nhim v chung l tm mt mi quan h, gii mt bi tp vt l, tm hiu mt ng dng k thut... n cui tit hc, tt c hc sinh trong lp hc u phi hon thnh nhim v , i n cng mt kt lun. Tuy nhin, m bo tc lm vic chung cho c lp, gio vin c th phn chia vic thc hin nhim v chung thnh nhiu hnh ng t n nhng mc tiu b phn nh hn cho a s hc sinh c th hon thnh mt mc tiu b phn no trong cng mt khong thi gian, gio vin gip h nh gi kt qu b phn ri mi chuyn sang mc tiu b phn tip theo. Cui cng l thc hin c nhim v chung. Tu theo hon cnh c th v nh s phm c th ca gio vin, c th ch giao cho hc sinh t lc thc hin mt s mc tiu b phn no , cn mt s mc tiu b phn khc kh i vi hc sinh hoc khng thi gian v phng tin cho hc sinh hot ng th gio vin c th t mnh thc hin hc sinh quan st, ghi nhn, thu thp thng tin lm c s hc sinh thc hin cc mc tiu b phn khc. Th d: do nhng iu kin c th, gio vin khng th t chc th nghim ng lot cho hc sinh thc hin m phi lm th nghim biu 59

din. Nh vy, gio vin thc hin cc thao tc lm th nghim, cn hc sinh theo di, quan st, ghi nhn cc thng tin thu nhn c t th nghim, x l cc thng tin v rt ra kt lun. Hin nay, nhiu gio vin phn chia nhim v hc tp thnh nhng mc tiu qu nh, sp xp theo mt trnh t qu cht ch di hnh thc nhng cu hi gi m tng bc, theo mt chng trnh cng nhc (gi l nh hng chng trnh ho). Gio vin i thoi vi tng hc sinh chnh l ngay nhng sai lch ca hc sinh , xem nh i din cho c lp. Cch lm c th gip cho c lp i theo cng mt nhp , t c cng mt kt qu, nhng nhc im ca cch lm ny l khin cho hc sinh b y i theo s sp xp qu cht ch ca gio vin, i bc no bit bc y, nn khng pht trin c kh nng sng to ca hc sinh. 2. Kiu 2. Nhim v thng nht cho c lp, thc hin theo nhm, thng nht sn phm Lp hc chia thnh nhiu nhm, cc nhm u c chung mt nhim v hc tp. Mi nhm hot ng c lp, thc hin mc tiu chung hay mc tiu b phn do gio vin qui nh, tho lun trong nhm i ti kt lun ca nhm hoc nu ra nhng kin khc nhau ca cc thnh vin trong nhm cha i n nht tr c. Cui cng, gio vin t chc cho i din ca cc nhm cng b kt qu ca nhm mnh trc c lp v tranh lun i n kt qu chung cui cng. Theo kiu ny, hc sinh c lm vic c lp, c trao i trong nhm s b nh gi kt qu hot ng ca mnh v ca cc bn trong nhm. Hc sinh mnh dn trnh by kin ca mnh trong nhm, vi nhng ngi cng trnh trc khi a ra tranh lun mt tp th ln hn l c lp. S chun b rt c hiu qu, hn hn vic i thoi trc tip vi gio vin khi cha c s chun b ban u nh kiu nh hng chng trnh ho trn. 60

Khi hc sinh lm vic trong nhm, gio vin theo di gip ring cho tng nhm khi cn thit cc nhm theo kp nhp chung. ng thi, gio vin pht hin kin khc nhau gia cc nhm, chun b cho cuc tranh lut chung lp. Khi t chc tranh lun chung lp, gio vin ng vai tr trng ti, gip hc sinh khng nh nhng ng, sa cha nhng sai hay cha y , t n mt s thng nht trong c lp, xem l kt lun chung cn ghi nh. Nh vy, hc sinh va pht huy c tnh tch cc ca c nhn, va tn dng c s gip ca cc bn cng trnh hay hn mt cht trong nhm, va nhn c s ch o ca gio vin. Hc sinh pht huy c s sng to ca mnh trong nhm, khng b g b bi chng trnh qu cht ch ca gio vin. Mt khc, hc sinh cng hc c cch lm vic ca cc nh khoa hc k t khi xut vn n khi cng b kt qu, hp thc ho cc kt qu nghin cu, c cng ng nhng ngi nghin cu xc nhn. 3. Kiu 3. Nhim v chung cho c lp, phn cng cho mi nhm thc hin mt phn ring, cui cng lp rp cc kt qu ca cc nhm thnh mt sn phm duy nht, chung cho c lp Kiu ny thng p dng cho nhng bi hc phc tp gm nhiu mc tiu b phn m mi nhm hc sinh khng thi gian hay thit b hon thnh tt c. Sau khi nu nhim v chung, gio vin cng hc sinh tho lun chia thnh nhng mc tiu c th v trao cho mi nhm mt mc tiu b phn. Nhng mc tiu b phn ny phi c tnh cht tng i c lp vi nhau, khin cho mi nhm hc sinh c th thc hin c m khng cn phi thc hin mt mc tiu b phn khc. Th d nh: khi dy hc bi "Lc ma st trt", sau khi hc sinh nu ra d on v cc yu t nh hng n lc ma st (p lc ln mt tip xc, rp ca mt tip xc, bn cht ca cc mt tip xc, din tch ca mt tip xc), gio vin phn cng cho mi nhm phi xut phng n th nghim kim tra v thc hin th nghim kim tra mt trong cc d on trn. Cui cng, tp 61

hp li thnh mt kt lun chung: lc ma st trt t l vi p lc ln mt tip xc, ph thuc rp ca mt tip xc, ph thuc vo bn cht ca mt tip xc nhng khng ph thuc vo din tch mt tip xc. 10.3.3. Cc loi bi ln lp C nhiu cch phn loi bi ln lp. Cch phn loi di y st vi thc tin, d s dng hn c: l cch phn loi bi ln lp v vt l da vo mc tiu chnh ca bi. 1. Bi nghin cu kin thc mi 2. Bi luyn tp, cng c kin thc 3. Bi thc hnh th nghim 4. Bi n tp, h thng ho kin thc 5. Bi kim tra, nh gi kin thc, k nng ng nhin l mi bi ln lp u phi thc hin nhiu mc tiu dy hc, chng h tr ln nhau lm cho qu trnh dy hc t kt qu cao v ton din. Bi ln lp ch thc hin mt mc tiu duy nht thng l rt bun t, km hiu qu. Th d: bi ln lp trong duy nht ch ch n xy dng kin thc mi, khng c n tp kin thc c cn thit, cng khng c vn dng, cng c kin thc mi thu nhn c th bi hc s din ra rt cng thng, kh m c th duy tr c s ch , s ho hng ca hc sinh trong sut tit hc v cht lng kin thc mi xy dng c cng s khng vng chc. Trong mi kiu bi hc trn y, u phi thc hin nhiu mc tiu dy hc phc v mt mc tiu chnh ca bi. Cc hot ng ca hc sinh khng phi l tri u cho cc mc tiu b phn m phi tp trung h tr cho vic thc hin mc tiu chnh, ta gi l lm r trng tm ca bi. 10.3.4. Cu trc bi ln lp

62

Nh ni trn, bi ln lp l hnh thc c bn ca qu trnh dy hc vt l trng ph thng hin nay, m bo cho hu ht hc sinh t c mc ch ca vic dy hc. Cu trc ca bi ln lp s gm mt chui nhng hot ng ca gio vin v hc sinh, c sp xp theo mt trnh t hp l m bo cho hc sinh hot ng c hiu qu nhm chim lnh kin thc, pht trin nng lc v hnh thnh thi , o c. Mi bi hc c mt mc ch chung, c phn chia thnh nhng mc tiu b phn. Mi mc tiu b phn ng vi mt ni dung c th, phi s dng nhng phng tin dy hc nht nh, p dng nhng phng php hot ng ph hp vi tng i tng hc sinh. Trong khi thc hin, mi hnh ng phi lun lun m bo s thng nht gia mc tiu b phn, ni dung v phng php, ng thi m bo thc hin c mc ch, ni dung v phng php chung mi bi, c xem nh mt th thng nht. Vi mi mc ch, mi ni dung dy hc, ng vi mi i tng trong nhng iu kin c s vt cht, phng tin dy hc xc nh, bi ln lp phi c cu trc ring thch hp th mi c hiu qu. Tuy kh c th ra mt cu trc chung, nhng v hc sinh hot ng trong mt tp th lp xc nh, phi thc hin nhng mc ch chung trong mt thi gian xc nh nn vn c th nu ra mt s hnh ng in hnh phi thc hin trong mi bi. Nhng hnh ng l nhng yu t cu trc ca bi hc, cn gi l cc khu ca bi hc. Thng thng, bi ln lp c cc khu sau: 1. T chc lp hc 2. Kim tra bi lm nh ca hc sinh 3. Xy dng tnh hung c vn . Giao nhim v cho hc sinh 4. Xy dng, lnh hi kin thc, k nng, phng php hot ng 5. S b luyn tp, cng c kin thc 6. Khi qut ho, h thng ho kin thc 63

7. Kim tra v t kim tra kin thc 8. Giao v hng dn bi lm v nh. C mt s khu chim mt v tr hon ton n nh trong mt bi hc, th d nh: khu 1 (t chc lp) bao gi cng c thc hin vo u gi hc, cn khu 8 (giao v hng dn bi lm v nh) th lun lun c thc hin vo cui mi bi hc. Cc khu khc th khng nht thit phi theo mt trnh t thi gian cht ch m c th thay i trt t theo thi gian hoc c th thc hin xen k vi nhau. Cu trc bi hc nh trn s khng qu cng nhc nh cu trc 5 bc m ta thng gp hin nay. Th d nh: khu kim tra bi lm nh ca hc sinh khng nht thit phi lun lun lm u bi hc. Nu nhng bi lm nh thuc bi trc c lin quan trc tip n mt ch no trong khi xy dng kin thc mi th gio vin c th kim tra ngay trc khi cn dng. Nu bi hc gm nhiu phn, cn t c nhiu mc tiu b phn th gio vin c th s b cng c luyn tp ngay sau khi xy dng c tng yu t kin thc (cng c tng phn), ch khng i n cui bi hc mi cng c mt th tt c nhng yu t kin thc m hc sinh tip thu c trong bi hc. 10.3.5. Cu trc ca cc loi bi ln lp vt l Mc 10.3.3. ca chng ny gii thiu 5 loi bi ln lp thng gp trong dy hc vt l hin nay. Mi loi bi hc u phi thc hin nhim v chung ca vic dy hc. Tuy vy, mi bi hc cng c mt nhim v trng tm ni bt, do phi dnh nhiu thi gian, cng sc thc hin nhim v trng tm , cn cc nhim v khc c vai tr h tr hoc ch l thc hin bc u, s b. Vic thc hin nhim v trng tm s theo mt qui trnh gm nhiu bc nh chi tit hn. cho n gin, trong s cu trc bi ln lp di y, cc ch s Lam c dng din t cc khu ca mi bi hc. 1. Bi nghin cu kin thc mi a) Mc ch chnh 64

Xy dng kin thc mi, xc nh c tnh mi ca i tng hoc cc mi quan h trong i tng . Hiu ni dung c bn ca kin thc mi. b) Lgic ca qu trnh nghin cu kin thc mi din ra nh sau: - Chun b: a hc sinh vo tnh hung c vn , to ng c hng th, nhu cu tm ti kin thc mi. - Gii quyt vn : tm ra kin thc mi, phng php hot ng mi. - Vn dng vo thc tin cng c, o su, m rng kin thc. c) Cu trc bi c th c cc phng n sau: Phng n 1 I II III IV V VI VII VIII Trng tm ca bi nm trong khu III v khu IV: cc khu ny c th gm nhng bc nh sau: Khu III. - a ra nhng s kin xut pht (m t bng li hay quan st, lm th nghim). - Yu cu hc sinh vn dng kin thc c c gii thch. - Lm cho hc sinh pht hin c mu thun: kin thc c khng gii quyt vn mi, nhim v nhn thc mi. 65 Phng n 2 I II | III IV V VI VII VIII Phng n 3 I III IV | II VI V VII VIII Phng n 4 I VI | III IV | II V | VI VII VIII

Khu IV. Xy dng kin thc mi, thc cht l xy dng cng c mi gii quyt vn mi xut hin. Tu theo yu cu phi xy dng khi nim mi, tm qui lut mi, phng php mi hay ng dng k thut mi m ta c th p dng mt qui trnh thch hp nh trnh by chng 2. 2. Bi luyn tp, cng c kin thc a) Mc ch chnh Lm cho hc sinh hiu su hn nhng kin thc hc, rn luyn k nng k xo vn dng kin thc vo thc tin i sng, sn xut. Thng thng, bi hc din ra di dng luyn tp gii bi tp vt l. b) Lgic ca qu trnh luyn tp, cng c kin thc nh sau: - Ti hin kin thc c bn v un nm nhng ch hc sinh hiu sai lch. - Vn dng vo tnh hung quen thuc, luyn tp theo mu rn luyn k nng c bn v ghi nh. - Vn dng vo tnh hung mi rn luyn kh nng s dng linh hot, sng to v m rng, o su kin thc. c) Cu trc bi luyn tp, cng c kin thc c th c cc phng n sau: Phng n 1 I II III V VI VII VIII Trng tm ca bi nm trong khu V c th gm nhng bc sau: II V VI VII VIII Phng n 2 I III II VI VII VII Phng n 3 I V

66

- Gio vin gip hc sinh nh li nhng kin thc c bn mi hc cn luyn tp. Pht biu chnh xc nhng nh ngha, nh lut, vit cc cng thc, v th, ch r ngha ca cc thut ng, cc k hiu mi. Un nn nhng sai lch. - Gio vin a ra mt s bi tp tng t nh bi tp gii mu khi nghin cu kin thc mi. Trong nhng bi tp ny, ch vn dng trc tip mt, hai kin thc mi hc. - Gio vin a ra bi tp phc tp hn, trong hin tng xy ra theo nhiu giai on lin tip, mi giai on tun theo mt nh lut, mt qui tc bit. Hc sinh ch cn nhn bit c cc du hiu c trng cho mi giai on l c th tm c li gii. - Gio vin a ra bi tp kh hn, i hi s sng to ca hc sinh. l nhng bi tp cp n nhng hin tng b chi phi bi nhiu nguyn nhn, chu tc ng ng thi ca nhiu nh lut, qui tc. Hc sinh cha bao gi gp loi bi tng t nh th, cn phi t lc tm ra mt cch gii mi. 3. Bi thc hnh th nghim a) Mc ch chnh - Rn luyn k nng s dng mt s thit b c bn, thc hin cc php o c bn. - Rn luyn k nng s dng th nghim nghin cu nhng tnh cht hay nhng mi quan h ca cc s vt, hin tng. b) Lgic ca qu trnh rn luyn k nng thc hnh th nghim - Xc nh mc ch th nghim: nhng tnh cht, nhng mi quan h cn nghin cu. - Xc nh i tng cn quan st, cc php o cn thc hin. - La chn v b tr dng c th nghim. - Gio vin thao tc mu trn cc dng c, thit b hc sinh mi gp ln u. 67

- Hc sinh tin hnh th nghim thu thp thng tin (quan st, o lng). - X l thng tin thu thp c. - Kt lun. Nh vy, thc hnh th nghim khng phi n thun ch l rn luyn k nng s dng cc dng c thit b th nghim, thao tc chn tay trn dng c m iu quan trng hn l phi bit cch la chn, b tr dng c, thit b nhm thu thp thng tin v x l nhng thng tin rt ra kt lun khi qut, ng tin cy. Bi thc hnh th nghim thng c thc hin di dng nhng bi hc chuyn bit rn luyn mt s k nng s dng thit b, dng c, tin hnh mt s php o chnh xc i hi nhiu thi gian. c) Cu trc bi thc hnh luyn tp k nng chuyn bit Loi bi ny thng thc hin sau khi nghin cu kin thc mi nhm luyn tp cho hc sinh thc hin nhng th nghim phc tp di dng minh ho hay ng dng, s dng nhng dng c tinh vi, c chnh xc cao, tin hnh cc php o nh lng tn nhiu thi gian, i hi mt s gia cng t m trong vic x l cc kt qu o lng. Cu trc bi thc hnh luyn tp k nng chuyn bit c th din ra nh sau: Khu I. T chc: Vic t chc lp trong bi thc hnh gm cc vic sau: - Chia nhm hc sinh theo s b dng c th nghim. - Phn chia dng c cho cc nhm. Mi nhm c mt i din nhn, cui gi hc thu dn li ch c. 68 Phng n 1 I II III V VI VII Phng n 2 I II III V VI VII

Khu II. Kim tra vic chun b kin thc l thuyt: Gio vin kim tra phn chun b nh ca hc sinh v nhng kin thc cn thit s dng n trong bi thc hnh, nht l nhng kin thc l thuyt v cc nh lut, qui tc cn c kim nghim trong bi thc hnh. Khu III. Xc nh mc ch th nghim: mi lin h gia kin thc l thuyt v hin tng trong thc t bao gi cng gi mt vai tr quan trng trong hot ng nhn thc. Cn lm cho hc sinh nhn thc r rng trc khi lm th nghim rng: nhng iu s quan st thy trong th nghim l biu hin ca nhng kin thc l thuyt no (tnh cht no, quan h no, qui tc no...)? Cn t chc cho hc sinh tho lun lm sng t mc ch th nghim, i tng cn quan st, cc php o cn thc hin. Khu V. Tin hnh th nghim v rt ra kt lun: y l khu trng tm ca bi thc hnh, c th gm cc bc nh sau: - La chn dng c, thit b. C th l nhng dng c quen thuc hoc nhng dng c mi c tnh nng, tc dng ph hp hn vi yu cu ca th nghim. - B tr dng c, thit b. Thng th nn yu cu hc sinh v s b tr th nghim hoc da vo mt s cho trc b tr dng c. Nh th s d dng kim tra c khu lp rp th nghim, trnh c nhng sai lm khi phi s dng nhiu dng c c s kt ni phc tp (th d nh trnh mc chng cho ln nhau ca cc dy ni trong mch in). - Gio vin thao tc mu trn cc dng c thit b m m hc sinh mi gp ln u. iu ny c bit quan trng, m bo an ton cho hc sinh (nh khi dng in, dng la, dng tia X, tia phng x...) v an ton cho dng c, trnh hng v. - Hc sinh tin hnh th nghim thu thp thng tin theo mt k hoch do hc sinh vch ra hoc gio vin cho trc. Hc sinh ghi chp cc hin tng 69

quan st c hoc cc s liu o vo bng s liu. Hc sinh trong mi nhm thay nhau trc tip thao tc trn dng c v thu thp cc thng tin. Cn c nhiu s liu tnh sai s khi x l thng tin. - X l thng tin: nhm i chiu kt qu th nghim vi kin thc l thuyt hc hoc nh gi chnh xc, tin cy ca kt qu th nghim da vo phn tch sai s ca php o. Thng thng vi cc dng c th nghim trng ph thng th sai s tng i di 10% l chp nhn c. Trng hp sai s qu ln th phi xem xt li tm nguyn nhn v cch khc phc. - Kt lun. i chiu vi mc ch ca th nghim c kt lun cn thit. Nu mc ch th nghim l minh ho hoc kim nghim mt nh lut, mt qui tc th kt lun s l nh lut hay qui tc c coi l ng trong phm vi sai s l bao nhiu? Nu mc ch th nghim l o lng mt i lng vt l th kt lun l gi tr o c vi sai s l bao nhiu? Da vo yu cu s dng m coi gi tr l chp nhn c hay khng chp nhn c. 10.4. K HOCH DY HC Dy hc l mt cng vic phc tp, ph thuc nhiu yu t ch quan v khch quan i vi ngi gio vin. Nhng yu t ch quan nh tnh cm ngh nghip, thc trch nhim, trnh chuyn mn nghip v... Nhng yu t khch quan nh ti liu hc, trnh hc sinh, thit b dy hc, thi gian hc... Nhng yu t khch quan c khi bit trc, c khi xut hin ngay trong qu trnh dy hc, khng lng trc c. Tuy vy, ngi gio vin c kinh nghim, c trch nhim c th d on trc c a s cc tnh hung ph bin c th gp- do c th l kinh nghim ca bn thn mnh hoc thu thp c qua tham kho ti liu, sch bo hoc kinh nghip ng nghip. Bi vy, vic chun b mt k hoch t m, chu o lun lun gip cho gio vin c th thc hin c mc ch dy hc. 70

Nu chun b cn thn th c th hn ch c nhng tnh hung bt ng gy ra s lng tng ca gio vin. V ngay c khi gp tnh hung l trong dy hc, nh chun b k, gio vin c th pht hin ngay tnh hung mi tp trung gii quyt mt cch thn trng, trnh c nhng sai lm ng tic. C th ni: chun b k mt k hoch dy hc l mt iu kin c bn m bo cho s thnh cng ca vic dy hc, nht l i vi cc gio vin mi. Ln u dy mt phn, mt chng, mt bi u phi chun b rt chi tit, nhng ln sau s b sung, sa i thm. Sau nhiu nm thnh tho th vic lp cc k hoch dy hc s c th n gin, vn tt hn. 10.4.1. Nhng cn c lp k hoch dy hc 1. Chng trnh mn hc: Chng trnh mn hc c th xem l cng lnh hot ng ca gio vin b mn. Chng trnh ng thi cng l php lnh, c ngha l nh nc yu cu ngi gio vin b mn phi thc hin tt c nhng iu ghi trong chng trnh, c bit l mc kin thc, k nng m hc sinh phi t c. Theo xu hng hin i, chng trrnh khng nhng ghi nhng mc m cn ghi r mc kin thc, k nng cn t c, phng php hot ng ca gio vin v hc sinh t c nhng kin thc, k nng . Chng trnh khng nhng ghi nhng iu hc sinh cn bit m cn ghi c nhng iu hc sinh phi lm c. Thng thng, trong mt s nm u dy mt chng trnh vt l no th gio vin kh c th hiu thu o c kt cu chung ca chng trnh, mi lin h b sung ln cho nhau gia cc phn, cc chng, cc bi. S thiu hiu bit dn ti khng tn dng c nhng kin thc m hc sinh hc, b st nhng chi tit quan trng trong h thng kin thc, hoc i qu su vo mt s kha cnh m chng trnh khng yu cu. 2. Nhng ch th ca B Gio dc v o to hng nm v thc hin chng trnh trong nm hc . Nhng ch th ny s hng dn c th hn vic 71

thc hin chng trnh hng nm, c th c nhng iu chnh nht nh tu theo tnh hnh chung ca nm hc . 3. Sch gio khoa do Nh xut bn Gio dc n hnh di s ch o ca B Gio dc v o to l ti liu chnh ca hc sinh. Hin nay, c nc dng mt b sch gio khoa thng nht. Loi sch gio khoa ny l mt ti liu th hin r nht cc yu cu ca chng trnh, c bin son v thm nh k lng. Bi vy, l ti liu ng tin cy nht ca gio vin b mn. Theo quan im c truyn, sch gio khoa cha ng ch yu nhng kin thc cn cung cp cho hc sinh. Nhng kin thc ny c trnh by di dng hon chnh, cht ch, din gii mt cch r rng, y , t m. Hc sinh ch cn tm hiu k lng, ghi nh ri p dng lm bi tp, nhiu khi khng bit lm nh th no m nh khoa hc c th xy dng c nhng kin thc ny. iu dn n kt qu l hc sinh rt khm phc cc nh khoa hc, xem l nhng thin ti, siu nhn, cn bn thn h th khng th ngh ra, khng th lm c. Theo quan im dy hc hin i, sch gio khoa phi p ng c yu cu o to nhng con ngi nng ng, sng to, c kh nng hot ng trong thc t. Sch gio khoa l cng c quan trng ca gio vin v hc sinh, cho nn sch gio khoa phi c nhiu chc nng hn, c th l nhng chc nng sau: a) Chc nng nh hng: gip hc sinh hiu r mc tiu hc tp. Thng thng, vic ny c th hin di dng nhng cu hi c a ra u mi chng hay mi bi hc. b) Chc nng cung cp thng tin - Nhng thng tin m hc sinh phi t lc thu thp, sch gio khoa ch hng dn cch thu thp. Th d nh: quan st, lm th nghim, n li kin thc c, tra cu t liu v cc bng s trong ti liu tham kho, tm hiu trong thc t... - Nhng thng tin m hc sinh khng th t lc tm kim thu thp c th c a ra di dng thng bo. Th d nh: cc s liu o lng trong nhng 72

th nghim phc tp, m t cc qu trnh vt l hay cc cu trc m hc sinh khng th t quan st c (nh cu to nguyn t, chuyn ng ca cc lectrn...). Tuy nhin, nn hn ch vic a ra thng tin theo kiu ny, ch lm khi rt cn thit. c) Chc nng hng dn hot ng ca hc sinh. Sch gio khoa hin i ch yu vit cho hc sinh. Bi vy, sch gio khoa mi phi c nhng ch dn c th v nhng hot ng ca hc sinh, m bo cho h thu nhn c kin thc k nng khi thc hin thnh cng nhng hot ng . Vic hng dn nhng hot ng i tng vt cht nhm tc ng vo cc i tng t nhin lm bc l nhng tnh cht ca chng thng l n gin, d thc hin. Cn vic hng dn hc sinh thc hin nhng hot ng tr tu nh so snh, phn tch, tng hp, khi qut ho, tm mi quan h, tm du hiu bn cht, tm qui lut th c nhiu kh khn hn. Thng thng, vic hng dn nhng hot ng ny c din ra di dng cc cu hi. Nu hc sinh tr li ng, c c s khoa hc nhng cu hi th c ngha l h thc hin thnh cng nhng hot ng tr tu cn thit. Tuy nhin, v trnh hc sinh khng ng u, to iu kin cho gio vin c th dy hc st vi i tng hc sinh, khng qu g b vo mt trnh t cht ch v mc thc hin cc hnh ng, sch gio khoa ch nn a ra nhng cu hi chnh c tnh cht nh hng, cn cc cu hi gi nhng hnh ng c th, n gin th dnh cho gio vin. d) Chc nng cng c, kim tra kin thc. Sch gio khoa cn phi gip hc sinh c th t cng c, kim tra kin thc m mnh thu nhn c. Vic cng c c thc hin ch yu thng qua vic vn dng kin thc. Vic vn dng c th c nhiu mc : - Vn dng vo tnh hung quen thuc nhm gip hc sinh nh li nhng li pht biu, nhng cng thc, biu , nhng n v o lng, trnh t thc hin cc thao tc... 73

- Vn dng vo tnh hung mi. l nhng tnh hung phc tp, trong hin tng tri qua nhiu giai on lin tip, hoc b chi phi bi nhiu nguyn nhn, nhiu qui tc, nhiu nh lut bit. Yu cu hc sinh phi da vo nhng du hiu cho m tm nhng qui tc, qui lut thch hp, sp xp chng li theo mt trnh t hp l dn n kt qu mong mun. c im ca loi vn dng ny l phi cung cp cho hc sinh y , tng minh nhng iu kin cho hin tng c th xy ra ng nh ta mong mun. Nhim v ca hc sinh l thc hin ng cc lp lun lgic hay lp lun ton hc gii quyt c nhim v. - Vn dng sng to. Hc sinh ng trc mt hin tng l, c nhng du hiu cha tng gp nn khng xc nh c nhng qui tc, nh lut bit no chi phi hin tng, hoc hc sinh phi t tm kim thm nhng d kin, tm kim mt cch thc mi gii quyt vn nu ra. Trong khi gii quyt vn , vic huy ng kin thc bit ch l mt phn, vic tm kim thm kin thc mi cn thit c vai tr quan trng. Nhng bi tp sng to thng l nhng bi tp thit k, ch to mt dng c thit b theo mt s yu cu cho trc, bi tp gii thch mt hin tng l, bi tp b tr mt th nghim kim tra mt d on... e) Chc nng nh hng phng php dy hc cho gio vin. Theo quan im hin i, dy hc ch yu l dy cho hc sinh t lc hot ng chim lnh kin thc, k nng, hnh thnh nng lc. Bi vy, sch gio khoa khng phi l ti liu trong ch yu trnh by, din gii kin thc m l ti liu hng dn hc sinh hot ng chim lnh kin thc. Mun thc hin c mc tiu ny, sch gio khoa phi gip cho gio vin xc nh c r chui nhng hnh ng m hc sinh phi thc hin v cch thc gio vin t chc nhng hnh ng cho hc sinh. Th d nh: sch gio khoa c th ch a ra ch no hc sinh cn phi quan st, phi lm th nghim, phi nu d on, phi a ra th nghim kim tra d on; ch no hc sinh lm vic theo nhm, ch no lm vic c nhn; ch no 74

l nghin cu kin thc mi, ch no l vn dng, cng c; ch no hc sinh phi ghi nh, ch no nn bit m rng kin thc dnh cho hc sinh kh gii... Nhng ch dn tng minh cc hnh ng trong sch gio khoa s gip cho gio vin bit phng hng t chc iu khin lp hc. Tuy nhin, khng cng nhc yu cu gio vin lm ng trnh t nh sch gio khoa. Tu theo trnh hc sinh, iu kin phng tin dy hc, gio vin c th ra nhng hnh ng ph hp, c hiu qu cao hn nhng khng vt qu chng trnh, nht l khng lm cho ni dung kin thc thm nng n, dn n tnh trng qu ti. Sch gio khoa vt l mi cp trung hc c s th hin y cc chc nng trn. iu ni bt, mi nht ca sch gio khoa ny l sch c vit cho hc sinh, trong ch a ra nhng hot ng m hc sinh phi thc hin v km theo cc ch dn gip hc sinh thc hin thnh cng nhng hot ng , kt qu l hnh thnh c kin thc, k nng v thi . cp trung hc ph thng, sch gio khoa hin nay vn cn c vit theo truyn thng, ch yu l trnh by, ging gii kin thc v l sch dng cho c gio vin v hc sinh. 10.4.2. Cc loi k hoch dy hc- K hoch nm hc cho b mn 1. Dy hc l mt cng vic phc tp i hi nhng sng to, ng thi cng phi m bo t c kt qu tch cc hc sinh. Chnh v vy, khng th dy hc mt cch tu tin, ngu hng m cn phi c mt s chun b chu o, t m, khoa hc, tn dng c nhng iu kin thun li v trnh c nhng sai st ng tic do thiu chun b. Vic lp k hoch chnh l da vo s hiu bit l thuyt v kinh nghim thc tin ca mnh m ngi gio vin d kin trc nhng hot ng ca gio vin v hc sinh t c mc ch ca bi hc, ca qu trnh gio dc, gio dng. Vic d kin ny cng y , cng chi tit th cng m bo cho vic dy hc thnh cng. iu ny c bit quan trng vi nhng gio vin mi. Ch sau nhiu nm cng tc, quen vi cng vic, nm vng ni dung dy hc, c k nng s phm thnh tho, b sung k hoch nhiu ln 75

vi nhiu phng n linh hot tng i hon chnh, ngi gio vin mi c th t cho php mnh hng nm lp nhng k hoch ngn gn. Trong bn k hoch ngn gn , c nhiu iu khng vit ra t m v bn thn ngi gio vin nhp tm t lu ri. Ngi gio vin b mn phi lp ba loi k hoch sau: - K hoch nm hc ca b mn. - K hoch dy hc tng chng ca mn hc. - K hoch cho mi bi hc (gi l gio n ca mi bi hc). 2. K hoch nm hc cho b mn gm cc ni dung sau: a) Bn phn phi thi gian i cng cho vic dy hc c nm: phn phi thi gian cho tng phn, tng chng, tng ti; qui nh t l thi gian dnh cho cc hnh thc dy hc (l thuyt, bi tp, thc hnh, tham quan ngoi kho, kim tra...). b) Ngy bt u v kt thc mi chng. c) Nhng trang thit b dy hc cn hoc s c b sung trong nm. d) Nhng iu cn iu chnh hay tng cng trong nm hc theo ch th nm hc ca ca B Gio dc v o to hay hng dn ca cc cp qun l gio dc a phng. 10.4.3. K hoch dy hc mt chng 1. Yu cu ca k hoch dy hc mt chng a) Nu r c v tr, tm quan trng ca chng trong ton b chng trnh nm hc, mi lin h vi cc chng trc v sau chng trnh. b) Th hin ci nhn bao qut v ton chng, coi mi chng l mt ch hon chnh v mc ch, ni dung v phng php; cho thy r c mi lin h v quan h gia cc bi hc ca chng, nh m c th thy r u l nhng trng tm ca chng cn nhn mnh (c v mt kin thc, nng lc v thi ). 76

c) Nu c ni dung chnh ca cc bi sp xp theo mt lgic hp l nht m gio vin la chn. Ch rng: lgic ny khng nht thit phi theo ng trnh t ca bn phn phi thi gian hay ca sch gio khoa. Gio vin c th thay i cht t trn c s vn m bo khung thi gian chung dnh cho mi chng, mi ti trong chng. d) Nu c nhng phng php chnh m gio vin s s dng dy hc mi bi hc trong chng. Vic lm ny khng nhng gip gio vin chun b k v mt phng php dy hc m cn m bo cho ngi gio vin hnh dung r c nhng hot ng ca hc sinh, qua m hnh thnh c kin thc, k nng, nng lc v thi ca hc sinh. e) Ch ra c nhng iu hc sinh cn phi chun b hc tt mi chng. l vic n tp kin thc vt l hc, chun b kin thc v ton hay ho hc c lin quan, nhng quan st trong t nhin hay trong i sng, sn xut, tm kim nhng vt liu dng c t lm th nghim, tm hiu ti liu tham kho... Nhng s chun b ny cn thng bo cho hc sinh trc khi bi hc cn n chng, thm ch ngay t u chng. g) Lit k ra nhng th nghim cn lm (th nghim ca gio vin hay ca cc nhm hc sinh) v bin php gii quyt nu phng th nghim ca nh trng cn thiu hay hng hc cn sa cha. 2. Ni dung bn k hoch chng Tn chng: ............................. Lp :......................................... Thi gian: t ...... n .............. I. Mc tiu Trn c s mc tiu o to ca trng ph thng, mc tiu nhim v chung ca mn hc, vch ra mc tiu ring ca chng v c ba mt: kin thc, nng lc v thi . 77

II. Ni dung: Xc nh ni dung c bn ca cc bi trong chng, c th l tn cc bi hc, nhng chnh, nhng d kin chnh v t chc tin trnh dy hc (hot ng ca gio vin v ca hc sinh), nhng phng tin dy hc cn chun b. Th d nh: k hoch ca chng "Cn bng vt rn" (chng VIII- C hc lp 10) I. Mc tiu a) V kin thc - Chng ny n li iu kin cn bng ca mt cht im bit khi hc nh lut I Niutn chng trc v pht trin ln thnh iu kin cn bng tng qut ca cht im. - i vi vt rn khng nghin cu iu kin cn bng tng qut m ch xt nhng trng hp ring sau: Cn bng ca vt rn khi khng c chuyn ng quay (hiu cn bng l ng yn hay chuyn ng thng u, ging nh cht im). Cn bng ca vt rn c trc quay c nh (ng yn hay quay u, khng c chuyn ng tnh tin). y l hin tng hon ton mi, cn phi xy dng thm khi nim mmen lc c trng cho tc dng lm quay ca lc v pht biu iu kin cn bng ca vt rn chu tc dng ca nhiu lc. Cn bng ca mt vt ch chu tc dng ca trng lc: cc dng cn bng, cn bng ca vt c chn . - T vic kho st iu kin cn bng ca vt rn chu tc dng ca nhiu lc, rt ra khi nim v trng tm, qui tc hp lc song song. - S cn bng ca vt rn rt thng hay gp trong i sng v sn xut, cn phi tn dng cc c hi yu cu hc sinh gii thch cc hin tng hoc cn c vo cc iu kin cn bng thit k, lp rp cc thit b gi cn bng. 78

b) V nng lc, t duy Chng ny nghin cu cc iu kin cn bng ch yu da vo thc nghim. Cn ch luyn tp cho hc sinh k nng b tr th nghim, quan st t m, chnh xc v s dng phng php thc nghim trong mt s trng hp c iu kin thun li nh cc bi "Cn bng ca mt vt rn c trc quay c nh" v "Cc dng cn bng". c) V thi Gio dc tinh thn trung thc, tn trng thc t khch quan, ly thc tin khch quan lm tiu chun ca chn l kim tra nhng suy ngh l thuyt. Vt l hc gip ta hiu thc t v ng thi gip ta ci to thc t theo hng c li cho con ngi. II. Ni dung ca cc bi hc trong chng
S ca bi Tn bi v ni dung Hot ng ca gio vin v hc Phng tin dy hc sinh v nhng iu cn chun b

th t chnh ca bi

79

Cn bng ca mt cht im 1. iu kin cn bng - n li nh lut I Niutn. tng qut - Hc sinh n li nh - Gio vin lm r khi nim cn lut I Niutn.

2. Cn bng ca cht bng: ng yn hoc chuyn ng - Gio vin chun b im chu tc dng thng u. Chng ny xt trng th nghim minh ho ca 2 lc hp vt ng yn. gm hai lc k, qu 3. Cn bng ca cht - Hc sinh vn dng nh lut I cn. im chu tc dng Niutn xt iu kin cn bng - M hnh gi . ca 3 lc tng qut. - Vn dng iu kin cn bng tng qut xt hai trng hp c bit thng gp: vt chu tc dng ca 2 lc v 3 lc. Rt ra qui tc nhn bit h lc cn bng. 2 Trng tm ca vt rn 1. Khi nim trng - Da trn th nghim, hc sinh - Hc sinh chun b tm tm pht hin gi v im t ca trng mt s tm g mng bng ca mt vt treo di mt si dng khc nhau (hnh ch nht, tam gic, 2. Cch xc nh trng lc da trn phn tch iu kin cn hay ba cng c hnh 3. Tnh cht c bit dy.

ca trng tm khi vt - Bng phng php treo, hc sinh trn...) c l treo. chu tc dng ca mt xc nh trng tm ca mt s vt - Th nghim: ming lc phng c hnh dng i xng, rng. g phng c inh cm - Gio vin lm th nghim biu trng tm, c dy din, hc sinh quan st rt ra kt ko lun.

80

Cn bng ca mt vt khi khng c chuyn ng quay. Qui tc hp lc ng qui 1. iu kin cn bng: 1. Suy t nh lut I Niutn ging - Hc sinh n li qui nh vi cht im. tc hnh bnh hnh lc.

Fhl = 0
2. Qui tc hp lc ng qui 3. c im ca h lc cn bng

2. Hc sinh nh li: lc c th trt - Gio vin chun b trn gi ca n m khng thay i th nghim biu din tc dng: rt ra qui tc hp lc khi tm hp lc ca 2 lc cc lc khng cng im t. ra nhng c im d nhn bit ca h lc cn bng. ng qui (vt nng, 3 3. Phn tch iu kin cn bng, rt lc k).

Qui tc hp lc song song 1. Th nghim tm hp 1. Gio vin lm th nghim biu - Chun b th nghim lc ca 2 lc song din. Hc sinh phn tch kt qu th biu din ca gio song cng chiu (tm nghim, rt ra kt lun. tng ng) 2. Qui tc hp lc song song cng chiu cng thc. Th d vin. tm hp lc hai lc song chiu. song ngc lc gy ra tc dng 2. Pht biu qui tc bng li v vit - Hc sinh t c phn

81

Cn bng ca mt vt rn c trc quay c nh. Qui tc mmen lc 1. Tc dng ca lc 1. Lm th nghim vi vt chu tc - Th nghim biu din i vi vt rn c trc dng ca mt lc, rt ra kt lun. quay c nh ca gio vin v qui 2. Gio vin lm th nghim biu tc mmen lc.

2. iu kin cn bng din. Kt hp s dng cc giai on - Hnh v cc giai on ca mt vt rn c ca phng php thc nghim ca th nghim. trc quay c nh chu tm iu kin cn bng. tc dng ca nhiu - Xy dng khi nim mmen lc. lc. Khi nim - Dng khi nim mmen lc vt rn c trc quay c nh. mmen lc. Qui tc pht biu iu kin cn bng ca mmen lc 6 Ngu lc 1. nh ngha ngu 1. Gio vin thng bo nh ngha lc lc lc ngu lc. nghim rt ra nhn xt v tc dng 3. Gio vin hng dn hc sinh t lc tnh ton mmen ca ngu lc, rt ra cng thc. 7 Luyn tp 1. Qui tc hp lc Gio vin hng dn hc sinh gii Hc sinh gii nh song song 2. Qui tc mmen lc bi tp, ch nhng bi tp c ni mt s bi tp ra trong dung thc t. cc tit trc. 2. Tc dng ca ngu 2. Hc sinh da trn quan st th 3. Mmen ca ngu ca ngu lc.

82

Cc dng cn bng. Mc vng vng ca cn bng 1. Cc dng cn bng 1. Gio vin hng dn hc sinh p - Th nghim biu din Ba dng cn bng ca dng iu kin cn bng ca mt ca gio vin. mt vt c trc quay vt quay quanh mt trc rt ra - Hc sinh t lm mt c nh ch chu tc d on, ri kim tra li bng th vt xc nh c dng ca trng lc nghim. trng tm lm th 2. Cn bng v mc 2. Gio vin lm th nghim biu nghim. vng vng ca vt c din tm iu kin cn bng, ri chn vn dng l thuyt v cn bng gii thch.

Thc hnh. Nghim li qui tc - Hc sinh lm th nghim theo - Hc sinh n li qui hp lc 2 lc ng qui nhm. cng chiu theo mu trong sch gio khoa. tc hp lc 2 ng qui cng chiu. - Hc sinh chun b mu khoa. bo co th nghim theo sch gio v 2 lc song song - Lm bo co kt qu th nghim v 2 lc song song

83

10

n tp, h thng ho
kin thc. 1. So snh iu kin - Hc sinh lm vic di s hng Gio vin a ra cho cn bng ca cht v dn ca gio vin, da trn nhng hc sinh mt h thng ca vt rn cu hi n tp m gio vin giao cu hi n tp chun b trc nh. 2. Phn loi cc dng cho chun b trc nh. cn bng ca vt rn - Hc sinh t lc gii bi tp tng v mi lin h gia hp. chng 3. iu kin cn bng ca vt rn khng c trc quay v ng dng vo tm trng tm, tm qui tc hp lc 4. iu kin cn bng ca vt rn c trc quay c nh v ng dng kho st cc dng cn bng 5. Bi tp tng hp

11

Kim tra vit (1 tit)

Hc sinh lm vic c lp.

Gio vin ra bi kim tra, c biu im.

10.4.4. K hoch bi hc (gio n) 1. Nhng vn m gio vin cn lu khi chun b gio n cho mt bi hc a) Xc nh mc tiu ca bi hc Ta hiu mc tiu ca bi hc l nhng iu m hc sinh phi hiu, phi nh v nht l phi lm c sau khi hc xong bi. Nh vy, mc tiu phi tht c th, c th kim tra c ngay cui bi hc. Nhng mc tiu ny thng c din t bng nhng ng t ch hnh ng, th d nh: bit b tr th nghim nghin 84

cu iu kin cn bng ca mt vt c trc quay c nh; pht biu c nh ngha mmen lc v vit c cng thc tnh mmen lc; bit vn dng qui tc mmen lc xc nh c lc tc dng ln mt vt rn cn bng c trc quay c nh; trung thc khi o c v x l kt qu o c. Trnh da vo nhng mc ch qu xa hay qu rng khng th nh gi c sau bi hc, th d nh: nm c qui tc mmen lc; hng dn hc sinh t lc hot ng xy dng khi nim mmen lc. b) Xc nh lgic hnh thnh kin thc mt cch ti u, ph hp vi trnh hc sinh v phng tin hc tp c trong nh trng, thi gian cho php. Thng thng, cng mt kin thc c th c hnh thnh bng nhiu con ng khc nhau. Th d nh: bi "iu kin cn bng ca mt vt rn c trc quay c nh" c th c nghin cu theo hai con ng: Con ng 1. Bng phng php thc nghim, nghin cu ngay trng hp c th ca vt c trc quay c nh. Con ng 2. Vn dng l thuyt chung v iu kin cn bng tng qut ca mt vt rn, suy ra trng hp c bit c trc quay c nh ri kim tra li kt qu bng th nghim. Thng thng, vi nhng gio vin cn t kinh nghim th bc u nn theo phng n trnh by trong sch gio khoa c cc tc gi cn nhc k lng, thch hp vi a s hc sinh trong c nc. Sau khi tch ly c nhiu kin thc v kinh nghim, cc gio vin gii c th xut phng n mi c hiu qu hn trong nhng iu kin c th ca trng mnh, hc sinh mnh. c) Xc nh nhng hot ng ch yu m hc sinh cn phi thc hin t c mc tiu ca bi hc C gng ti a a ra nhng hot ng m hc sinh c th t lc thc hin thnh cng. Tuy nhin, trong iu kin c th ca nh trng v hc sinh hin nay, nhiu khi cn phi c s tr gip nhiu hay t ca gio vin. Thm ch c khi gio vin phi s dng c vic thng bo, ging gii minh ha gip hc sinh c 85

th vt qua nhng ch kh khn ri tip tc hot ng t lc giai on tip theo mt cch c hiu qu. d) Chun b phng tin cho hc sinh hot ng gm nhng phng tin vt cht v phng tin tinh thn. Phng tin vt cht l nhng dng c th nghim, dng trc quan; phng tin tinh thn l nhng khi nim, nh lut bit cn dng nghin cu bi mi. e) c k sch gio khoa, sch gio vin v cc ti liu tham kho, qun trit mc tiu bi hc v lc chn chin lc dy hc, phng php dy hc thch hp. 2. Cch vit gio n C nhiu cch vit gio n tu theo mc ch dy hc ni chung v mc tiu c th cn t c trong bi. Theo mc ch dy hc mi l bi dng nng lc sng to, nng lc hnh ng cho hc sinh, mc tiu dy hc ca mi bi hc l hc sinh phi thc hin c mt s hnh ng c th th nn vit trong gio n mc tiu ca bi hc, nhng dng dy hc cn chun b, nhng hot ng c th ca gio vin v hc sinh (ch yu l ca hc sinh). Vi mi hot ng th vit r mc ch hot ng, cch thc hot ng, kt qu cn t c, nhng lnh, nhng gi cn a ra hng dn hot ng ca hc sinh, khi tht cn thit th c th ghi vo gio n c nhng li ging gii ngn gn ca gio vin. Cn lu rng: theo cch dy hc bng hot ng, gio vin s ni rt t m phi ch lng nghe kin ca hc sinh c s hng dn v iu chnh kp thi. Bi vy, trong gio n nn ghi nhng d kin v suy ngh v hnh ng ca hc sinh, khng nn a ra qu nhiu cu hi, li ging gii ca gio vin nh thng lm hin nay. Vi nhng bi mi dy ln u, gio n c th ko di ba bn trang. Sau khi dy nhiu ln, nm vng ni dung v d kin c tng i y nhng hot ng ca hc sinh th c th vit ngn gn. 86

3. Th d: gio n bi "Cn bng ca mt vt rn c trc quay c inh" (vt l lp 10) I. Mc tiu - Nu c tc dng ca mt lc i vi vt rn c trc quay c nh. - Pht biu c iu kin cn bng ca mt vt rn c trc quay c nh chu tc dng ca nhiu lc. Vit c cng thc. - Pht biu c nh ngha mmen lc, vit c cng thc, n v o. - Bit xc nh tay n ca lc trong nhng trng hp khc nhau. - Bit ng dng qui tc mmen lc xc nh cc lc tc dng (c ln, hng v im t) ln mt vt c trc quay c nh khi vt trng thi cn bng. - Bit phn bit cc giai on ca phng php thc nghim trong nghin cu iu kin cn bng. II. Chun b Th nghim hc sinh cho mi nhm: 1 a trn c trc quay i qua tm ca a, gi trc quay, 6 qu nng 50g. Th nghim biu din ca gio vin: 1 a mmen, 1 rng rc c gi , 1 lc k, 6 qu nng. III. Tin trnh bi hc a) Hot ng 1. xut vn cn nghin cu Gio vin xy dng tnh hung c vn . Yu cu hc sinh nhc li iu g s xy ra khi vt chu tc dng ca mt lc (vt chuyn ng c gia tc). Xung quanh ta c rt nhiu vt khng th chuyn ng tnh tin m ch c th quay quanh mt trc, th d nh: ci qut in, bnh xe, qu lc ng h, cnh ca, li ko... iu g s xy ra vi cc vt khi chu tc dng ca mt lc? Trong iu kin no th cc vt ng yn khi c nhiu lc tc dng? b) Hot ng 2. Nghin cu trng hp mt vt c trc quay c nh, chu tc dng ca mt lc Gio vin hng dn hc sinh lm th nghim theo nhm tr li cu hi: 87

- Khi c mt lc tc dng ln mt vt c trc quay c nh th vt s chuyn ng nh th no? (vt s quay quanh trc ). - Lc tc dng nh th no th vt s ng yn? (lc c gi i qua trc quay). Hc sinh tho lun chung, rt ra kt lun. c) Hot ng 3. Tm iu kin cn bng ca mt vt c trc quay c nh, chu tc dng ca nhiu lc Hc sinh lm th nghim theo nhm, xt trng hp vt chu tc dng ca hai lc l trng lng ca hai qu nng 50g v 100g. Gio vin hng dn hc sinh thc hin nh sau: Treo qu nng 50g c trng lng P1=0,5N vo im A ca a (Hnh 66), sau tm v tr treo qu nng c P2=1N cho a cn bng, gi cho ng OA trn a nm ngang. Tm hai v tr treo P2 (C v D) u gi cho a cn bng. Rt ra nhn xt: hai lc khc nhau, Hnh 66.

lm cho vt quay theo hai chiu ngc nhau nhng li gi cho vt ng yn. Vy c i lng no bng nhau? Hc sinh tho lun trong nhm. Gio vin c th gi thm: P2=2P1. Th xem hai v tr treo qu nng P2, khong cch t trc quay n gi ca hai lc nh th no? Ch cc vng trn v trn a c th cho bit khong cch t trc quay n gi ca cc lc (trng vi dy treo). Hc sinh tho lun chung lp, rt ra kt lun: c hai v tr treo P2 th khong cch d2 t trc quay n gi ca P2 u bng nhau v bng mt na khong cch d1 t trc quay n gi ca P1: d2=d1/2. Suy ra i lng bng nhau l tch s F.d: F1.d1=F2.d2. 88

d) Hot ng 4. a ra khi nim m men lc Gio vin thng bo: - Khong cch d t trc quay n gi ca lc gi l tay n ca lc. - Tch ca lc v tay n c trng cho tc dng lm quay ca lc gi l m men lc, k hiu l M: M=F.d. e) Hot ng 5. Xt trng hp hai lc tc dng vo vt khng song song nhau Hc sinh d on. Gi nguyn lc P1 (qu nng treo). Dng rng rc i phng ca lc P2 th lc P2 phi c gi nh th no? Gio vin gi mt s hc sinh ln bng v lc P2 i hng vo hnh (Hnh 67). Hnh 67. Gio vin lm th nghim kim tra cc phng n m hc sinh a ra. Kt lun: iu kin cn bng nu trn ng cho mi trng hp cc lc tc dng c ln v gi khc nhau. Pht biu kt lun da trn khi nim m men lc: iu kin cn bng ca mt vt c trc quay c nh l m men ca lc lm cho vt quay theo chiu kim ng h bng m men ca lc lm cho vt quay theo chiu ngc li. g) Hot ng 6. Xt trng hp vt chu tc dng ca 3 lc tr ln Yu cu hc sinh a ra cc d on m rng kt lun trn. Gio vin lm th nghim kim tra vi 3 lc, i ti kt lun: F1.d1+F2.d2=F3.d3, hay M1+M2=M3. h) Hot ng 7. Hng dn hc sinh pht biu kt lun khi qut thnh qui tc m men lc: iu kin cn bng ca mt vt c trc quay c nh l tng cc m men lc lm cho vt quay theo chiu kim ng h bng tng cc m men lc lm cho vt quay theo chiu ngc li. 89

i) Hot ng 8. Gio vin yu cu hc sinh vn dng qui tc m men lc gii mt s bi tp n gin, trong vt ch chu tc dng ca 2, 3 lc c gi khc nhau.

MC LC

90

Trang LI NI U .................................................................................................................. M U ..........................................................................................................................

1. i tng v nhim v ca mn phng php dy hc vt l

1 3 3

...............
2. Mi quan h gia mn phng php dy hc vt l v cc mn khoa hc khc ......................................................................................................... 3. Phng php nghin cu phng php dy hc vt l

4 6

.......................... CHNG 1. MC TIU, NHIM V CA VIC DY HC VT L TRNG PH THNG 10 10 11 12 12 14 14 18 35 35 ......................................................................... 1.1. MC TIU CHUNG CA GIO DC PH THNG ......................... 1.2. NHIM V CA VIC DY HC VT L TRNG PH THNG ..........................................................................................................
1.2.1. c im ca mn vt l trng ph thng

............................
1.2.2. Cc nhim v ca vic dy hc vt l trng ph thng .......

1.3. NG LI CHUNG THC HIN NHIM V DY HC VT L TRNG PH THNG ............................................................................

1.3.1. Con ng nhn thc vt l ........................................................ 1.3.2. Hot ng nhn thc vt l ca hc sinh ...................................

CHNG 2.

CON NG HNH THNH NHNG KIN THC VT L C BN .........................................................................................................

2.1. CC YU CU CA VIC HNH THNH NHNG KIN THC VT L C BN ............................................................................................ 2.2. XY DNG LGIC HNH THNH NHNG KHI NIM VT L C BN .........................................................................................................
2.2.1. c im ca cc khi nim vt l ..............................................

36 36

91

2.2.2. Cc giai on in hnh ca qu trnh hnh thnh nhng khi 2.2.3. nim Mi quan v h i gia lng khi nim vt v l t

39 47 48 49 50 51 58 58 60 63 66 66 68 76 77 81

................................................................. .............................................. 2.3. CC CON NG HNH THNH NHNG NH LUT VT L

2.3.1. c im ca nh lut vt l ...................................................... 2.3.2. Cc loi nh lut vt l ............................................................... 2.3.3. Cc con ng hnh thnh nhng nh lut vt l

.................... 2.4. CON NG HNH THNH CC THUYT VT L ........................

2.4.1. c im ca cc thuyt vt l .................................................... 2.4.2. Cu trc ca mt thuyt vt l .................................................... 2.4.3. Con ng hnh thnh thuyt vt l ...........................................

2.5. CC CON NG DY HC NHNG NG DNG K THUT CA VT L ..................................................................................................

2.5.1. Vai tr ca vic nghin cu nhng ng dng k thut trong dy hc vt l .......................................................................................... 2.5.2. Hai con ng dy hc nhng ng dng k thut ca vt l

2.6. BI DNG CHO HC SINH CC PHNG PHP NHN THC

2.6.1. 2.6.2. M

VT
Phng hnh v

L
php v phng

PH
thc php m

BIN
nghim hnh

........................................................................................ .......................................................... ........................................ CHNG 3. 3.1. PHT TRIN T DUY V NNG LC SNG TO CA HC SINH TRONG DY HC VT L ........................................................ PHT TRIN T DUY CA HC SINH ............................................. 93 93

92

3.1.1.

duy

93 94 98 106 106 106 109 111 119 120 121 128 132 132 132 138 139 140 141 143 143

...........................................................................................
3.1.2. Cc loi t duy ............................................................................. 3.1.3. Cc bin php pht trin t duy ca hc sinh ..........................

3.2. PHT TRIN NNG LC SNG TO CA HC SINH .................

3.2.1. Khi nim nng lc

......................................................................
3.2.2 S hnh thnh v pht trin nng lc ......................................... 3.2.3. Khi nim nng lc sng to ...................................................... 3.2.4. Cc bin php hnh thnh v pht trin nng lc sng to ca hc sinh ............................................................................................

3.3. HNG DN HC SINH GII QUYT VN TRONG DY HC VT L ..................................................................................................

3.3.1. T chc tnh hung c vn ..................................................... 3.3.2. Cc kiu hng dn hc sinh gii quyt vn

........................
3.3.3. V d v bi hc theo kiu dy hc gii quyt vn ...............

CHNG 4.

GIO

DC

TNG

TRONG

DY

HC

VT

.......................... 4.1. GIO DC TH GII QUAN KHOA HC .........................................

4.1.1. Ni dung th gii quan khoa hc trong gio trnh vt l .......... 4.1.2. Phng php thc hin ni dung gio dc th gii quan khoa hc ...........................................................................................................

4.2. GIO DC NHN SINH QUAN ..........................................................

4.2.1. Gio dc lng yu nc ............................................................... 4.2.2. Gio dc thi i vi lao ng

............................................... CHNG 5. GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L 5.1. TM QUAN TRNG CA GIO DC K THUT TNG HP

93

5.2. NHNG NGUYN TC CA GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L 145 .......................................................................... 5.3. NI DUNG CA GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L 148 .................................................................................................. 5.4. PHNG PHP THC HIN NI DUNG GIO DC K THUT TNG HP ....................................................................................................
5.4.1. a ti liu k thut sn xut v i sng vo bi hc vt l 5.4.2. Gii nhng bi tp c ni dung k thut sn xut .................... 5.4.3. Tng cng rn luyn k nng thc hnh cho hc sinh

151 152 154 155

............
5.4.4. Tng cng cc hot ng ngoi kho v vt l theo hng k thut tng hp ........................................................................................ 5.4.5. Tham quan sn xut c ni dung vt l .....................................

156 156 158 158 158 158 159

CHNG 6. 6.1.

CC PHNG TIN DY HC TRONG DY HC VT L ........... CC

6.1.1. Cc

LOI
phng

PHNG
tin dy

TIN
hc

DY
truyn

HC
thng

................................................ ......................................
6.1.2.Cc phng tin dy hc hin i ...............................................

6.2.

CC

CHC

NNG

CA

PHNG

TIN

DY

HC

.........................
6.2.1. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im ca l lun dy hc ........................................................................................ 6.2.2. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im ca tm l hc hc tp ...................................................................................

160 164 167

6.3. MT S NH HNG CHUNG PHNG PHP S DNG PHNG TIN DY HC ...........................................................................

94

6.4. S DNG BNG ...................................................................................

6.4.1. Yu cu v ni dung v k thut ghi chp trn bng ................ 6.4.2. Yu cu v k thut v hnh trn bng .......................................

170 170 174 178 178 178 179 180 181 183 183 186 187 187 189 189

6.5.

DNG

CC

VT

THT

................................................................... 6.6. CC THIT B TH NGHIM ...............................................................

6.6.1 Cc thit b th nghim biu din ................................................ 6.6.2. Cc thit b th nghim thc hnh

.............................................. 6.7. 6.8. 6.9. S S DNG DNG S CC M V HNH CC TI VT BN V CHT SN IN ................................................ TRANH DNG NH CC ............................... LIU ................................................................
6.9.1. Sch gio khoa ............................................................................. 6.9.2. Sch bi tp .................................................................................. 6.9.3. Sch hng dn th nghim ........................................................ 6.9.4. Cc ti liu tham kho ................................................................

CHNG 7. 7.1.

TH CC

NGHIM C

TRONG IM CA

DY TH

HC NGHIM

VT VT

L L

.......................................... .....................................
7.2. CC CHC NNG CA TH NGHIM TRONG DY HC VT L

191

7.2.1. Cc chc nng ca th nghim theo quan im ca l lun nhn thc ................................................................................................ 7.2.2. Cc chc nng ca th nghim theo quan im ca l lun dy hc ....................................................................................................

191 198 211

7.3. CC LOI TH NGHIM C S DNG TRONG DY HC VT ............................................................................................................ L

95

7.3.1. Th nghim biu din ................................................................... 7.3.2. Th nghim thc tp ....................................................................

7.4. NHNG YU CU V MT K THUT V PHNG PHP DY HC I VI VIC S DNG TH NGHIM TRONG DY HC VT L

212 213 222 222 223 226 230 233 233 233 234 235 236 237 237 242 254 255 259 260 261 288 288

7.4.1. Nhng yu cu chung i vi vic s dng th nghim ............ 7.4.2. Nhng yu cu i vi th nghim biu din ........................... 7.4.3. Nhng yu cu i vi th nghim trc din ............................. 7.4.4. Nhng yu cu i vi th nghim thc hnh ...........................

CHNG 8.

MT S PHNG TIN DY HC HIN I TRONG DY HC VT PHIM HC L TP ....................................................................................................

8.1.

......................................................................................
8.1.1. Cc loi phim hc tp .................................................................. 8.1.2. Cc trng hp cn thit s dng phim hc tp

.......................
8.1.3. Li ch ca vic s dng phim hc tp trong dy hc vt l .... 8.1.4. Phng php s dng phim hc tp trong dy hc vt l ........

8.2. DAO NG K IN T .....................................................................

8.2.1. Cc to v nguyn tc hot ng ca dao ng k in t

.......
8.2.2. S dng dao ng k in t trong dy hc vt l .....................

8.3. MY VI TNH ........................................................................................

8.3.1. Cu to ca my vi tnh .............................................................. 8.3.2. Cc chc nng c bn ca my vi tnh ...................................... 8.3.3. S dng my vi tnh trong dy hc ............................................ 8.3.4. S dng my vi tnh trong dy hc vt l ..................................

CHNG 9.

BI

TP

TRONG

DY

HC

VT

................................................... 9.1. TC DNG CA BI TP TRONG DY HC VT L ....................

96

9.2.

PHN

LOI

BI

TP

VT

290 290 292 293 294 296 297 298 303 311 311 313 315 315 316 317 318 318 319 320 320

..............................................................
9.2.1. Bi tp nh tnh .......................................................................... 9.2.2. Bi tp tnh ton .......................................................................... 9.2.3. Bi tp th nghim ....................................................................... 9.2.4. Bi tp th ................................................................................

9.3. Phng php gii bi tp vt l ............................................... 9.4. XY DNG LP LUN TRONG GII BI TP ................................
9.4.1. Xy dng lp lun trong gii bi tp nh tnh ........................ 9.4.2. Xy dng lp lun trong gii bi tp tnh ton

......................... 9.5. LA CHN V S DNG BI TP TRONG DY HC VT L

9.5.1. Vic la chn bi tp ................................................................... 9.5.2. Vic s dng h thng bi tp ....................................................

CHNG 10. 10.1.

T CHC DY HC VT L TRNG PH THNG ................ CC CHIN

Chin

LC

T
lc

CHC
truyn

DY

HC
thng

.........................................
10.1.1.

............................................................
10.1.2. Chin lc ging gii minh ho ................................................ 10.1.3. Chin lc biu din .................................................................. 10.1.4. 10.1.5. 10.1.6. 10.1.7. Chin Chin Chin lc lc lc bt lc m chim chc thoi lnh (tr tho chi gi khi bt m nim chc) nhm

.................................................... .............................................. ...............................

Chin lun

.......................................................

97

10.1.8. Chin lc hng dn tm ti ................................................... 10.1.9. Chin lc hc theo nhm hp tc nh

320 321 322 323 324 324 325 328 328 330 336 337 341 342 349 362

....................................
10.1.10. Chin lc nghin cu da theo s thch ca hc sinh

......... 10.2. CC HNH THC DY HC VT L TRNG PH THNG 10.3. BI LN LP .......................................................................................

10.3.1. Khi nim bi ln lp ................................................................
10.3.2. Cc kiu t chc hot ng hc ca hc sinh trong bi ln lp

10.3.3. Cc loi bi ln lp .................................................................... 10.3.4. Cu trc bi ln lp ................................................................... 10.3.5. Cu trc ca cc loi bi ln lp vt l

..................................... 10.4. K HOCH DY HC .......................................................................

10.4.1. Nhng cn c lp k hoch dy hc

....................................
10.4.2. Cc loi k hoch dy hc- K hoch nm hc cho b mn 10.4.3. K hoch dy hc mt chng

..................................................
10.4.4. K hoch bi hc (gio n) ........................................................

MC LC ...............................................................................................

98