You are on page 1of 216

PHN 1 C HC CHNG 1 NG HC

I. I TNG V PHNG PHP NGHIN CU C HC 1. Khi nim v c hc. 2. Phng php nghin cu Vt l. 3. o lng vt l. 4. n v o. II. CC N V O DNG CHO C HC 1. di. 2. Khi lng. 3. Thi gian. III. MT S KHI NIM C BN CA C HC 1. V tr ca cht im. 2. Phng trnh chuyn ng v phng trnh qy o. 3. Vct vn tc. IV. GIA TC 1. Biu thc gia tc. 2. Biu din gia tc. 3. Gia tc php tuyn v gia tc tip tuyn. V. CHUYN NG THNG 1. Khi nim 2. Tnh vn tc v ta 3. Ri t do VI. CHUYN NG TRN 1. Khi nim 2. Vc t vn tc gc 3. Gia tc gc I. I TNG V PHNG PHP NGHIN CU C HC TOP 1. Khi nim v C hc Vt l hc l ngnh khoa hc t nhin nghin cu nhng qui lut vn ng ph bin ca vt cht trn cc lnh vc c hc, nhit hc, in t hc, quang hc v cu trc phn t, nguyn t. C hc i su nghin cu s chuyn ng ca cc vt th tc l s thay i v tr ca vt trong khng gian theo thi gian. Ty theo kch thc ca vt cht nghin cu, ngi ta phn thnh 2 ngnh vt l l Vt l v m v Vt l vi m. Vt l v m kho st nhng vt c kch thc ln hn nhiu so vi kch thc nguyn t (10- 8cm), ngnh ny cn c gi l vt l c in. Vt l Vi m kho st nhng vt c kch thc v khi lng nh; c bit c nhng ht cu thnh nguyn t v phn t. Vt l vi m thuc phm vi Vt l hin i. TOP 2. Phng php nghin cu Vt l Phng php nghin cu c bn ca vt l l thc nghim v c tin hnh qua 3 bc: 1) Quan st hin tng, kt hp th nghim kho st hin tng. 2) a ra l lun hoc gi thuyt gii thch cc hin tng quan st c. 3) Dng th nghim kim chng s ng n ca l thuyt bng cc s liu o c chnh xc. Nu kt qu sai vi thc t th phi lm li t u. (Xem s )

TOP 3. o lng vt l Vt l l mt khoa hc thc nghim cho nn hu ht cc nh lut, cc thuyt vt l u phi c xy dng t trn c s nhng kt qu o c thc nghim. Mt khc, bt k mt l lun no nu cha c thc nghim kim chng l ng n th cng khng c ga tr s dng. Th nn vic o lng cc i lng vt l l v cng quan trng. o lng mt vt l so snh vt cn o vi mt vt chun gi l n v. Khi cn o di ca mt ci bn, ta so snh n vi on thng di 1 mt xem n ln hn hay nh hn bao nhiu ln. Trong thc t, i lng vt l no c th dng phng php so snh o c kt qu ngi ta gi chng l i lng o trc tip. Chiu di, khi lng, thi gian l cc i lng o trc tip. i a s cc i lng vt l khc nh khi lng ring, gia tc, xung lng th khng th o trc tip c, chng c gi chung l cc i lng o gin tip. TOP 4. n v o Thc ra mi i lng vt l u phi c n v o ring nhng v c mt s i lng vt l khng th o trc tip, v li cc i lng vt l u lin h vi nhau qua cc cng thc, nh lut vt l, nn ngi ta ch chn mt s n v o trc tip mang tnh ph bin v thng dng lm n v c bn xy dng cc n v o c cc i lng vt l khc. V d nh n v o gia tc l m/s2, n v o khi lng ring l kg/m3. l cc n v dn xut. n v dn xut l n v c suy ra t n v c bn qua cc cng thc ca nh lut hoc nh l. V mi nc dng nhng n v o khc nhau gy kh khn cho vic trao i nhng thng tin khoa hc nn cc nh khoa hc thng nht s dng mt h thng n v o lng c bn, vit tt l SI. y l mt h thng n v o lng c tnh quc t. H SI bao gm 6 n v o c bn l: 1. di L (Length) o bng mt (m) 2. Thi gian t (Time) o bng giy (s) 3. Khi lng M (Mass) o bng klgam (kg) 4. Nhit T (Temperature) o bng Kenvin ( 0K) 5. Cng dng in I (Intensity) o bng ampre (A) 6. Cng nh sng Io o bng candela (cd) Trong c hc ngi ta ch lu n 3 n v : di, khi lng v thi gian. biu din n v dn xut thng qua n v c bn ngi ta dng mt cng thc chung gi l cng thc th nguyn c dng nh sau: [X] = [M]p[L]q[T]r trong p, q, r l cc s nguyn. [X] l k hiu th nguyn ca i lng vt l X Th d: n v ca vn tc v l m/s ( [v] = [L][T]-1. n v ca lc F l kgm/s2 ( [F] =[M][L][T]-2. Cng thc th nguyn c dng kim tra s chnh xc ca cc cng thc vt l. Mt s lu : 1) Cc i lng dng trong vt l c mt s thuc cc i lng v hng cn a s l nhng i lng vct. i lng vct c 2 dng l dng b buc v dng t do, dng t do c im t gn ln vt di ng v d nh vc t vn tc, vc t gia tc. 2) Trong khi tnh ton, hoc ghi cc kt qu thc nghim chng ta nn biu din cc s di dng tch vi s m ca 10. Nhng s c qu nhiu s hng th lm trn s vic tnh ton khng phc tp. Vic lm trn n ch s no ty thuc vo iu kin c th. V d 0,0034 g nn vit l 34.10-4 g = 34.10-7 kg. S 755 921 475 c th lm trn thnh 756.106, s 0,000 345 892 65 c th lm trn thnh 3459.10-7.

II. CC N V O DNG CHO C HC TOP 1. di n v c bn l mt. Mt c nh ngha l mt di bng 1650763,73 ln bc sng trong chn khng ca vch mu da cam do nguyn t Krypton (s th t l 36) chuyn t mc 5d5 xung 2P10 pht ra. Mt gn bng 1/40.000.000 di ca kinh tuyn Tri t. Bng 1.1 Bi s v c s ca mt. S m 1018 1015 1012 109 106 103 102 101 Cch c Examet Petamet Teramet Gigamet Megamet Kilomet Hectamet Decamet K hiu Em Pm Tm Gm Mm km hm dam S m 10 -1 10 -2 10 -3 10 -6 10 -9 10 -12 10 -15 10 -18 Cch c Decimet Centimet Millimet Micromet Nanomet Picomet Femtomet Attomet K hiu dm cm mm m m pm fm am

Bng 1.2 Cc n v o di khc tnh bng mt. Tn Inch Feet Dm Hi l Yard ngstrong 1 nm nh sng n v thin vn Yd A
o

K hiu in ft mi

Tnh bng mt 2,54 x 10 -2 30,48 x 10 -2 1609 1850 0,9144 10 -10 9, 461 x 10 15 1,49 x 10 1

Light year Ae

Bng 1.3 ngha ca mt s di. di (m) 10 -17 10 -15 10 -10 10 -8 ngha Trnh by s gii hn ca cc th nghim v cu trc ht nhn Bn knh ca proton Bn knh ca nguyn t. di ca ribosome

10-6 10 7 10 11 10 16 10 22 10 26

Bc sng ca nh sng thy c. Bn knh tri t. Bn knh ca qu o tri t. Mt nm nh sng. Khong cch n thin h gn nht. Bn knh ca cp v tr.

TOP 2. Khi lng n v c bn l Kg; Kg l khi lng mt vt chun bng Platin-Iridi c gi ti phng cn o quc t Svres gn Paris. Khi lng 1Kg gn bng khi lng ca 1000 cm3 nc nguyn cht nhit 4oC. Bng 1.4 Mt s n v khi lng tnh bng kg Cc n v khc Slug Pound T Tn u (n v khi lng nguyn t ) Cara (o khi lng qu) Qui theo kg 14,59 0,454 10 2 10 3 1,66057 x 10 -27 2 x 10 -4

Bng 1.5 ngha ca mt s khi lng. Khi lng (Kg) ngha -30 10 Khi lng ca electron -21 10 Khi lng ca ribosome. -15 10 Khi lng ca vi khun. 25 10 Khi lng ca Tri t. (5,98 x 10 24) 30 10 Khi lng ca Mt tri. (1,99 x 10 30) 41 10 Khi lng Thin h ca chng ta. 52 10 Khi lng ca v tr. TOP 3. Thi gian Thi gian o bng giy; Giy c nh ngha l khong thi gian bng tng ca 9192631770 chu k bc x ng vi s chuyn gia hai mc trng thi c bn siu tinh t ca nguyn t Xzi (133). Giy gn bng 1/86400 ngy mt tri trung bnh. Bng 1.6 ngha ca mt s di thi gian. di thi gian 10 -23 10 -15 10 -8 10 -2 109 10 7 10 16 ngha Thi gian cho nh sng i qua mt proton. Chu k ca sng nh sng. Thi gian bc x ca photon t nguyn t b kch thch. Thang thi gian cho con ngi. Mt nm (3,16 x 10 7 s) H mt tri quay 1 vng quanh trung tm Thin h.

Tui ca Tri t.

10 18 Tui ca v tr. III. MT S KHI NIM C BN CA C HC 1. V tr ca cht im

TOP

Cht im: Cht im l vt m kch thc ca n nh hn nhiu so vi qung ng m n i c (nh hn t vi trm n vi ngn ln). Mt vt c th c xem l cht im hoc khng phi l cht im, iu ny ph thuc vo di qung ng chuyn ng ca vt ch khng ph thuc vo kch thc ca n. H qui chiu: L cc vt bt k m ta chn lm mc xt s chuyn ng ca cc vt khc tc l kho st khong cch t vt lm mc n vt quan st xem n c thay i hay khng v thay i nh th no. Khi chn mt vt lm h qui chiu, thng thng ngi ta chn vt ng yn c th gn ln mt h trc to . im t h qui chiu l gc ta O. Phng php xc nh v tr ca mt cht im: Mun xc nh v tr ca mt cht im M bt k trong khng gian, phi xc nh c vct nh v= trong O l gc ca h qui chiu chn. Mt vct c xc nh thng qua 4 yu t l phng, chiu, ln v im t. Ta : biu din vct trong mt h ta xc nh, ngi ta dng cc gi tr ta . Cc gi tr ta c xy dng ph thuc cu trc ca tng h ta khc nhau. biu din v tr cht im trong mt phng, ngi ta s dng 2 h ta sau: a) H ta cc

b) H ta Descartes 2 chiu OXY Trong h ta Descartes hai chiu ta phn tch:

S phn tch ny l duy nht v x, y c gi l cc ta ca cht im M. Trong h ta Descartes 2 chiu, v tr mt im M c xc nh bng hai ta l x v y.

c) Lin h gia cc ta trong hai h:

biu din v tr ca cht im M trong khng gian, ngi ta s dng h ta Descartes 3 chiu OXYZ. Trn hnh 1.3 ta thy M/ l hnh chiu ca M ln mt phng OXY, R l hnh chiu ca M ln OZ, P v Q l hnh chiu ca M/ ln OX v OY.

Trong h ta Descartes 3 chiu, v tr ca mt cht im M c xc nh bng 3 ta x, y v z. Mun tm ln vct trong khng gian, ngi ta s dng cng thc sau: OM2 = r 2 = x2 + y2 + z2 (1.4 ) Ngoi ra, biu din v tr ca cht im trong khng gian, ngi ta cn dng cc h ta khc nh h ta cu, h ta tr.

2. Phng trnh chuyn ng v phng trnh qu o a) Phng trnh chuyn ng

TOP

Khi mt cht im M ng yn th r rng khng i v ln ln phng chiu. Khi M di chuyn n M, thay i thnh lc nu xt trong cc h to th cc ta biu din im M cng s thay i. Theo thi gian, nu im M i qua nhiu im M khc nhau, cc ta ca vc t cng s thay i lin tc v nhn nhiu gi tr khc nhau. Phng trnh chuyn ng l cc hm s biu th s thay i ca cc ta ca cht im M theo tng thi im c th. Trong ta cc, phng trnh chuyn ng c dng :

t c gi l tham s ca phng trnh - Trong h ta Descartes 2 chiu, phng trnh chuyn ng c dng l:

- Trong h ta Descartes 3 chiu phng trnh chuyn ng c dng l:

Mt cch tng qut, phng trnh chuyn ng c vit di dng :

b) Phng trnh qu o Qu o c hiu l tp hp tt c cc v tr m cht im i qua trong qu trnh chuyn ng. Phng trnh qu o khng l thuc vo tham s thi gian t nn ta c th tm phng trnh qu o bng cch kh tham s t t cc phng trnh chuyn ng. Gi s ta c phng trnh chuyn ng :

Kh tham s t t hai phng trnh ta suy ra phng trnh qu o :

V y l phng trnh mt ng elip nn ta ni qu o chuyn ng ca cht im l mt elip c bn trc ln l 5 cm v bn trc nh l 4 cm. TOP 3. Vct vn tc a) Vct vn tc trung bnh

b) Vct vn tc tc thi

c) Biu din vct vn tc

Tc : Tc l thut ng c dng ch ln ca vn tc trung bnh trong mt khong thi gian chuyn ng no . Ngi ta nh ngha tc trung bnh ca mt xe l di ton b qung ng xe i c chia cho ton b thi gian i ht qung ng . Tc khng c phng, chiu. V d: Mt vt chuyn ng trn ng thng OX; thi im t1 = 1s, v tr ta ca n l x1 = 4 cm. Khi vt chuyn ng n thi im t2 = 3 s, v tr ta ca n l x2 =- 5 cm. Ta tnh vn tc trung bnh dc theo phng x : v tb = (x2 - x1) /(t2 - t1) = (- 5 - 4)/(3 - 1) = -9/2 = - 4,5 cm/s Vy vt chuyn ng ngc chiu OX (v vn tc trung bnh c du tr), cn tc trung bnh ca vt l 4,5 cm/s. Lu : Trong thc t khi mt chic xe chy trn mt con ng ngon ngoo phng chuyn ng lun thay i nn vn tc tc thi cng lun thay i. Nh vy vi vct vn tc im t ca n gn ln vt chuyn ng, v th gc ca vct lun lun thay i khng nh vct nh v. Do ngi ta cn gi l vc t t do. n v:

IV. GIA TC t trng cho s bin i nhanh hay chm ca vc t vn tc theo thi gian ngi ta a ra khi nim gia tc. TOP 1. Biu thc

2.Biu din gia tc tnh gia tc trong h ta Descartes ngi ta s dng phng php ton hc sau:

TOP

3. Gia tc php tuyn v gia tc tip tuyn

TOP

V theo nh nghi bn knh chnh khc ca mt cung cong ds bt k chn gc d( tng ng l R thay vo (1.20):

Lu : Mt vt chuyn ng ch c mt gia tc duy nht, nhng nu phn tch theo qu o chuyn ng th ta c hai thnh phn l gia tc tip tuyn v gia tc php tuyn, cn nu phn tch trong ta Descartes th c 3 thnh phn l ax, ay, az. V d : Mt cht im chuyn ng theo phng trnh: x = 3 + 4t + t2 (cm). y = 2 + 2t2 z = 4t2 b. (cm) (cm).

a. Xc nh v tr ca cht im ti thi im t = 1s. Xc nh vn tc trung bnh ca cht im trong khong thi gian t t1 = 1s n t2= 3 s. c. Xc nh vn tc tc thi ti mt thi im t bt k. d. Tnh gia tc trung bnh ca cht im trong thi gian t t1 = 0s n t2 = 2s. e. Tnh gia tc tc thi ti mt thi im t bt k. Li gii: a. T phng trnh chuyn ng, thay t = 1s ta c: x = 3 + 4 + 1 = 8 cm. y = 2 + 2 = 4 cm. z = 4 cm. Vy lc M c v tr trong h ta OXYZ l (8, 4, 4). b. Ti t1 = 1s ta ca M (8, 4, 4) Ti t2 = 3s ta ca M (24, 20, 36) - Vn tc trung bnh theo phng x: vx = (x2 - x1)/(t2 - t1) = (24 - 8)/(3 - 1) = 16/2 = 8 cm/s - Vn tc trung bnh theo phng y: vy = (y2 - y1)/(t2 - t1) = (20 - 4)/(3 - 1) = 16/2 = 8 cm/s - Vn tc trung bnh theo phng z: vz = (z2 - z1)/(t2 - t1) = (36 - 4)/(3 - 1) = 32/2 = 16 cm/s Vn tc trung bnh:

c. Vn tc tc thi: vx = dx/dt = 4 + 2t. vy = dy/dt = 4t. vz = dz/dt = 8t. v2 = vx2 + vy2 + vz2 = (4 + 2t)2 + 16t2 + 64t2 = 84t2 + 16t +16.

d. Ti t1 = 0

ta vn tc tc thi

v 1 (4, 0, 0) v 2( 8, 8, 16)

t2 = 2s ta vn tc tc thi Gia tc trung bnh theo phng x:

ax = (vx2 - vx1)/(t2 - t1) = (8 - 4)/(2 - 0) = 2 cm/s2 Gia tc trung bnh theo phng y: ay = (vy2 -- vy1)/(t2 -- t1) = (8 -- 0)/2 = 4 cm/s2. Gia tc trung bnh theo phng z: az = (vz2 -- vz1)/(t2 -- t1) = (16 -- 0)/2 = 8 cm/s2. Gia tc trung bnh:

e. Gia tc tc thi: ax = dvx/dt = 2 cm/s2 ay = dvy/dt = 4 cm/s2. az = dvz/dt = 8 cm/s2.

Nh vy, t cu d v e ta thy gia tc trung bnh cng l gia tc tc thi bi v gia tc ny l hng s. V. CHUYN NG THNG. TOP 1. Khi nim

2. Tnh vn tc v ta

TOP

Mt vi trng hp c bit : @ Nu: a = 0, suy ra v = v0, trng hp ny c gi l chuyn ng thng u. @ Nu: a = c = hng s, suy ra v = v0 + ct, trng hp chuyn ng bin i u. + Nu vt i theo chiu dng OX v c > 0 : chuyn ng nhanh dn u. + Nu vt i theo chiu dng OX v c < 0 : Xc nh ta : chuyn ng chm dn u.

Tng kt li: a=0 v = v0

Khi cht im chuyn ng thng u ta c: (1.26a) (1.26b)

x = x0 + v0t. Khi cht im chuyn ng bin i u, ta c: a = hng s. v = v0 + a.t x = x0 + v0.t + at2/2 2a(x -x0) = v2 - v02 3. Ri t do (1.27a)

(1.26c)

(1.27b) (1.27c) (1.27d) TOP

Ta hy xt s ri t do, mt loi chuyn ng thng c gia tc khng i. Vo thi c xa, Aristote nhm ln khi cho rng vt nng ri nhanh hn vt nh. Cho n th k 16 Galileo, nh vt l thin ti ngi , dng th nghim thp Pisa chng t rng cc vt s ri nhanh nh nhau nu ma st vi khng kh khng ng k. Sau ny, Newton kho st s ri ca cc vt trong mt ng chn khng v thy rng cc vt ny ri cng mt gia tc thng ng hng vo tm tri t vi ln g ( 9,81 m/s2. Ngi ta gi s ri ca cc vt ch do tc dng ca sc ht tri t vi vn tc u bng 0 l s ri t do, gia tc c gi l gia tc ri t do. Nhng vt th cho ri cao gn mt t m sc cn khng kh i vi chng khng ng k c th coi l nhng vt ri t do. Nu chn trc ta l ng thng ng, chiu dng t trn xung v gc ti v tr ban u khi th vt, th vn tc v on ng i c ca vt c th vit l:

VI. CHUYN NG TRN. 1. Khi nim

TOP

2. Vct vn tc gc

TOP

3. Gia tc gc. a) Gia tc gc trung bnh:

TOP

b) Gia tc gc tc thi:

c) Lin h gia gia tc gc v gia tc di:

V d: Mt cht im chuyn ng trn theo phng trnh:

Li gii:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

TRNG TM N TP ***&&&*** Cng thc th nguyn v ba n v c bn ca c hc l chiu di [L], khi lng [M], thi gian [T]. H qui chiu qun tnh v h ta . Phng trnh chuyn ng v phng trnh qu o. Vn tc v gia tc. Phng trnh chuyn ng thng u, nhanh v chm dn u. Phng trnh vt ri t do v vt nm ngang. Vn tc gc v gia tc gc. BI TP ***&&&***

1. Mt my bay ang bay vi tc 120 dm/h. Tnh tc bng km/h v m/s. 2. Vit cng thc th nguyn ca cc i lng: khi lng ring, nhit lng, Xung lng, cng sut, p sut. 3. C 6.10 28 nguyn t nhm (Al) trong 1m3 nhm. Tnh th tch tng i ca mt nguyn t nhm. Tnh ng knh ca mt hnh cu c cng th tch vi nguyn t . 4. Mt thanh thp di 4,026 m 200C. Do dn n v nhit m di ca n tng ln thm 0,0035 % 600C. Tnh di ca n nhit 350C. 5. Tm phng trnh qu o ca vt nm xin cho bit phng trnh chuyn ng l :

6. Xc nh qu o ca mt loi cn trng chuyn ng theo phng trnh : x = 5 sin 200 t cm y = 3 cos 200 t cm z = 4 sin 2 t cm 7 Cho phng trnh chuyn ng ca cht im l: x = 5 sin 100 t cm y = 4t2 cm z = exp(3t) cm a) Xc nh v tr ca cht im ti thi im t= 2 s. b) Xc nh vn tc trung bnh trong thi gian 2 s t lc bt u t1 =0 s c) Xc nh gia tc tc thi ti mt thi im t bt k. 8. Mt im trn bnh ly tm chuyn ng trn u vi gia tc gc l ( = 3 (rad/s2) a) Tnh vn tc gc ca im ti thi im t bt k. Cho bit thi im ban u, vn tc gc ca im l 0 rad/s b) Tnh gc quay ca im ti thi im bt k. Cho bit ti thi im ban u, gc quay ca im l (/6 rad. c) Cho bit ng knh ca bnh l 1 m .Tnh vn tc di ti thi im t= 3 s d) Tnh gia tc tip tuyn v gia tc php tuyn ti thi im t =2s sau suy ra gia tc ton phn. 9. Mt qu bng c ln t mt t vi vn tc ban u l v0, hp vi phng ngang mt gc (. B qua sc cn ca khng kh ln qu bng v cong ca b mt tri t. Cho bit gia tc trng trng ti ni qu bng c gi tr khng i . Hy xc nh : a) Phng trnh chuyn ng ca qu bng trong h to Descartes (c gc O ti im nm, trc OX nm ngang, trc OY thng ng hng ln trn v mt phng OXY cha phng ca vct vn tc). b) Phng trnh qu o ca qu bng . c) cao cc i ca qu bng d) Thi gian bay v tm xa ca qu bng . e) Vn tc ca qu bng ti mi im trn qu o v ti im ri . f ) Gia tc tip tuyn v gia tc php tuyn ca qa bng ,bn knh cong ca qu o ti mi v tr CU HI TRC NGHIM ***&&&*** 1 Mt git nc ma ri t do. Trong giy u tin, n dch chuyn mt on S1 Trong giy th hai, n dch chuyn mt on S2.. T s S2/ S1 bng : a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 8 2. Hn c khi lng M, c nm thng ng vi vn tc l V0 th n t n cao cc i l H. Hn c khi lng 2M, c nm thng ng vi vn tc l 2V0 th n t n cao cc i l: a) 4H b) 2H c) H d) H e) H/2 3. Mt qu to ri t ca s tng lu th 15, khi qua khi ca s tng th 10, ngi ta th ri t do qua ca s mt ly nc. Hy chn mt cu pht biu ng. a) Qu to v ly nc chm t cng mt thi im. b) Khong cch gia ly nc v qu to trong khi ri lun c bo ton. c) Qu to chm t trc ly nc. d) Khi chm t, ly nc v qu to c cng mt vn tc.

4. Mt qu bng chuyn ng c qu o nh hnh v. ti v tr c cao cc i th: a) Vn tc v gia tc c phng vung gc vi nhau . b) Vn tc tc thi bng khng, gia tc khc khng. c) Gia tc bng khng, vn tc khng xc nh. d) Khng th xc nh vn tc. 5. Mt hn c nm ngang t cao H vi vn tc u V0 ng thi mt hn khc c tha ri t do cng cao H th: a) Hai hn chm t vi cng mt vn tc. b) Hai hn chm t cng mt thi im c) Gia tc ca hai hn l khc nhau . d) Hai hn chm t cng mt v tr . 6. Vn tc trung bnh ca mt ngi i b l a) 1m/pht b) 0.5 dm/h c) 1m/s d) 300 ft/s e) 20 km/h

CHNG 2 NG LC HC
I. 1. 2. 3. II. NH LUT 1 NEWTON Ni dung nh lut H qui chiu qun tnh Nguyn l tng i Galileo. NH LUT 2 NEWTON

1. S va chm ca hai vt. 2. Khi lng qun tnh. 3. Khi nim v xung lng. 4. Khi nim v lc. 5. Pht biu nh lut 2 Newton. III. NHLUT 3 NEWTON IV. CC LC TRONG T NHIN 1. Lc n hi 2. Lc ma st V. NG DNG CC NH LUT C HC NEWTON VI. CC LC QUN TNH 1. Lc qun tnh ly tm 2. Lc Corialis VII. CNG V NNG LNG 1. Cng 2. Cng sut 3. ngnng v nh l ng nng 4. Trng th v th nng 5. C nng v s bo ton c nng I. NH LUT I NEWTON 1. Ni dung nh lut TOP Vt t do: Vt t do l mt vt khng chu bt k lc tc dng no t cc vt khc. Trong thc t khng c vt hon ton t do, ngi ta c th coi nhng vt chu nhng lc tc dng rt nh t nhng vt khc, l nhng vt t do. Vi khi nim vt t do, nh lut I ca Newton c th pht biu nh sau: Vt t do th hoc mi mi ng yn hoc mi mi chuyn ng thng u. V phng din ton hc, vct vn tc ca vt t do c biu din l:

nh lut I Newton ni ln tnh cht qun tnh ca vt th, l tnh cht bo ton trng thi chuyn ng (Khi ng yn th n khng mun chuyn ng v khi chuyn ng th khng mun thay i vn tc hoc dng li); V vy nh lut I Newton cn c gi l nh lut qun tnh. Hy tng tng bn ang ngi trn mt xe t. Khi xe bt u chy, bn v nhng hnh khch khc b ng v pha sau. Khi xe t ngt dng li th bn b chi v pha trc. Khi xe ln vng sang phi th bn b nghing v pha tri. Hin tng ny l do bn v nhng hnh khch khc u c qun tnh nn vn gi nguyn trng thi chuyn ng c. 2. H qui chiu qun tnh TOP H qui chiu qun tnh l h qui chiu gn ln cc vt t do hay l h qui chiu trong nh lut I Newton c nghim ng. V khng th c vt t do hon ton nn khng c h qui chiu qun tnh hon ton, song ngi ta c th chn h qui chiu gn ng l h qui chiu qun tnh. H qui chiu c gc ti mt tri v 3 trc hng v 3 ngi sao xc nh c gi l h qui chiu qun tnh Copernie bi v mt tri chuyn ng vi vn tc thay i rt chm trong thin h. Xt mt cch gn ng, cng c th xem h qui chiu gn vi mt im trn tri t l h qui chiu qun tnh, mc d im va quay quanh mt tri va t xoay quanh trc ca n. Ngoi h qui chiu qun tnh, i khi ngi ta cn s dng cc h qui chiu khng qun tnh, l h qui chiu gn vi nhng vt chuyn ng c gia tc khng i hoc thay i theo thi gian. 3. Nguyn l tng i Galileo. TOP Cc th nghim ca Galileo dn n mt nguyn l v cng quan trng trong t nhin c pht biu l: Mi h qui chiu qun tnh u tng ng nhau v phng din c hc. ngha thc

tin ca nguyn l ny l mi hin tng vt l u xy ra hon ton nh nhau trong cc h qui chiu qun tnh. Nguyn l trn c th c kim chng bng thc nghim sau: Cho nhng git nc ri xung sn t mt ci cc treo trn trn khoang tu. Trong c hai trng hp tu ng yn hay chuyn ng vi vn tc khng i th nhng git nc cng ri thng ng, khng phi v con tu ang chuyn ng m chng li ri lch v pha cui tu. Vy vi cc th nghim c hc, chng ta khng th phn bit h qui chiu qun tnh ny vi h qui chiu qun tnh khc. Khi c 2 h qui chiu chuyn ng thng u vi nhau c th gi thit mt h ng yn cn mt h chuyn ng u so vi h th nht. Lu : Qu o ca cng mt chuyn ng c th s khc nhau trong nhng h qui chiu qun tnh khc nhau. Trong v d trn, nu ta ng trong con tu quan st s thy git nc ri theo phng thng ng, nu ta ng trn b quan st th thy git nc trn tu ri theo qu o cong. Cng thc cng vn tc

Pht biu nguyn l cng vn tc ca Galileo: Vn tc ca mt cht im trong mt h qui chiu qun tnh K s bng vn tc ca n trong mt h qui chiu qun tnh K no cng vi vn tc ca h qui chiu K( so vi h qui chiu K. Mt cch tng qut :

Khi s dng cng thc ny ngi ta gi thuyt rng thi gian tri ging nhau trong cc h qui chiu. Trn thc t, khi cc h qui chiu qun tnh chuyn ng u vi vn tc tng i ln (gn vi vn tc nh sng) th cng thc (2.2) khng cn ng na.

II. NH LUT II NEWTON. 1. S va chm ca hai vt TOP Theo nh lut I Newton, khi mt vt thay i vn tc chuyn ng th vt khng cn l vt t do. Lc n chu tc dng ca ngoi lc. Ni cch khc, lc l nguyn nhn lm thay i vn tc chuyn ng ca vt.

Thc hin nhiu th nghim va chm khc nhau, ngi ta thy: vn tc ca cc vin b sau khi va chm c th bin i c v phng chiu v ln ty theo iu kin tng tc c th, nhng bin thin vn tc ca chng lun cng phng, ngc chiu v tho mt h thc chung:

2. Khi lng qun tnh T biu thc (2. 6) c th rt ra mt s nhn xt nh sau:

TOP

3. Khi nim v xung lng

TOP

Hai vt c cng vn tc nhng nu c khi lng khc nhau th xung lng ca chng s khc nhau, v khi n va chm vi mt vin bi khc no th chng s truyn cho vin bi ny nhng vn tc khc nhau. Nh vy, xung lng c trng y cho s truyn tng tc ca cc vt vi nhau.

4. Khi nim v lc TOP Khi mt vt chuyn ng chu tng tc bi mt lc th vn tc ca vt b bin i v do xung lng ca n cng thay i.

Vy, lc l mt i lng vct, lc tc dng ln mt cht im bng o hm ca xung lng cht im theo thi gian.

5. Pht biu nh lut 2 Newton

TOP

Phng trnh (2.13) c gi l phng trnh c bn ca ng lc hc cht im. N cn c s dng ngay c khi khi lng ca vt thay i.

Li gii:

V d 2: Mt xe la c khi lng m = 3 tn ang chuyn ng vi vn tc 40 Km/h th gp mt n cu i ngang qua ng ray cch xe la 80 m. Tnh gi tr ca lc hm sao cho xe la khng ng vo n cu ? Li gii:

III. NH LUT III NEWTON Qua th nghim tng tc ca 2 vin bi c th rt ra cng thc:

TOP

y l cng thc ca nh lut III Newton, c pht biu nh sau : Hai vt khi tng tc s tc dng ln nhau hai lc c cng phng nhng ngc chiu, cng ln v c im t khc nhau.

Nh vy trong t nhin, lc ch xut hin khi c s tng tc, v tng tc ch xy ra i vi t nht l 2 vt, t cho thy lc trong t nhin lun xut hin thnh tng cp. Mc d ln hai lc tc dng bng nhau nhng tc dng ca n s khc nhau v mi vt c khi lng qun tnh khc nhau nn gia tc mi vt thu c s khc nhau. iu ny gii thch ti sao khi xe hi ng phi mt xe p, xe p b ht tung vi chc mt trong khi xe hi ch lch i mt vi mt. IV. CC LC TRONG T NHIN. TOP Do lc ch xut hin thnh tng cp v mi cp c cng mt tnh cht nh nhau ( c to ra t mt tng tc) cho nn ngi ta phn chia cc loi lc thng qua cc dng tng tc ca chng. C bn dng tng tc ch yu: 1-Tng tc hp hn. 2-Tng tc in t. 3-Tng tc mnh. 4-Tng tc yu.

Tng tc hp dn s c kho st ring chng 3. Tng tc in t c kho st ring phn 2 v in t hc. Tng tc mnh v tng tc yu s c trnh by phn 3 v cu trc nguyn t v ht nhn. Trong phm vi chng ny ch yu l phn tch cc tnh cht ca lc n hi v lc ma st xut hin do s tng tc in t . 1. Lc n hi TOP a) iu kin xut hin lc n hi: Khi mt vt b mt lc ko dn hay nn li lm cho vt b bin dng th bn thn vt tc dng mt lc n hi ln vt tc dng n buc vt ny tr li cho n hnh dng c. b)Tnh cht:

c) Phn lc

d) Lc cng dy treo

2. Lc ma st TOP a) iu kin xut hin Dng th hai ca lc n hi l lc ma st. Lc ma st xut hin khi c s chuyn ng tng i ca 2 hoc nhiu vt vi nhau. Nu hai vt chuyn ng tip xc l vt rn ngi ta gi l lc ma st kh. Nu mt hoc c hai vt l cht lu ( gm cht kh v lng) th c gi l ma st nht. Th d ma st nht gia hai dng khng kh, ma st nht gia nc chy trong ng dn, ma st nht gia lp du v cc chi tit my. b) c im

c im ca cc lc ma st l lun lun c phng tip tuyn vi mt tip xc ca 2 vt chuyn ng tng i, chiu lun ngc vi chiu chuyn ng tng i. ln ca lc ma st kh t l vi phn lc thng qua h s ma st. c) Ma st ngh v ma st trt

Tm li : Lc ma st ngh xut hin khi cha c s chuyn ng tng i ca 2 vt tip xc nhng mt trong 2 vt chu tc dng ko ca ngoi lc. ln ca lc ma st ngh thay i theo ln ca lc ko F khi lc ko t n gi tr Fo no sao cho vt A bt u chuyn ng tng i so vi vt B. Ngi ta ni rng lc ny lc ma st ngh chuyn sang ma st trt. Nhiu th nghim chng t rng:

d) Lc ma st nht Lc ma st nht c hai dng tu thuc vo vn tc chuyn ng tng i v ca cc vt tip xc. i khi ngi ta cng hiu n l lc cn ca mi trng. Ngi ta tm c cng thc xc nh ln lc ma st nht khi vn tc chuyn ng tng i nh:

e) Vai tr ca lc ma st - C hi: Trong cc my ang hot ng bao gi cng xut hin ma st, cn tr chuyn ng lm hao ph nng lng v ch. Lc phi lm gim ma st. Thc nghim cho thy ma st nht bao gi cng nh hn ma st kh nn trong k thut ngi ta thng dng du m bi trn. - C li: Nh c ma st m my mc xe c ang hot ng c th dng li c, con ngi, xe c mi di chuyn c. V. NG DNG CC NH LUT C HC NEWTON. TOP Vn dng cc nh lut Newton, chng ta c th d dng gii cc bi ton c hc a dng theo 4 bc c bn sau: Bc 1: Phn tch bn cht cc lc tc dng ln tng vt. Theo nh lut III Newton cc lc ny ch xut hin thnh tng cp. Bc 2: Vit phng trnh nh lut II Newton cho tng vt c th.

Lu : Nu h c K vt th s c K phng trnh nh lut II. Bc 3: Chn h qui chiu qun tnh v h trc ta sao cho bi ton tr nn n gin, chn chiu chuyn ng gi nh cho h , sau , chiu phng trnh vct (2. 21) ln cc trc ta c cc phng trnh i s. Bc 4: Gii h cc phng trnh i s tm cc nghim s theo yu cu ca bi, sau bin lun ngha ca cc gi tr (nu c gi tr m), iu ny ph thuc vo vic chn chiu chuyn ng gi nh.

VI. CC LC QUN TNH

TOP

1. Lc qun tnh ly tm

TOP

Lc ny tc dng ln vt, khng ph thuc vo vt ng yn trong h hay ang chuyn ng thng u vi h.

2. Lc Coriolis (Phn tham kho) TOP Xt chuyn ng ca cc vt trong h qui chiu quay, ngoi lc qun tnh ly tm cn xut hin mt lc c gi l lc Coriolis hoc lc qun tnh Coriolis . Ta xem v d sau: Mt da trn t nm ngang c th quay quanh trc thng ng (hnh 2.11a v 2.11b)

VII. CNG V NNG LNG 1. Cng a) Cng nguyn t ca lc khng i

TOP

b)

Cng ton phn:

c)

Phng php tnh cng

d)

TH NGUYN V N V

2. Cng sut TOP a) Cng sut trung bnh v cng sut tc thi Nhng my khc nhau c th thc hin nhng cng nh nhau trong nhng thi gian khc nhau. My mnh l my c kh nng thc hin cng trong thi gian ngn. Khi nim cng sut t trng cho kh nng rt mnh khi mt my khi thc hin cng.

b) Xt mi lin h gia cng sut v vn tc

Cng sut bng tch v hng ca lc tc dng nhn vi vn tc. Trong k thut khi mt my chy vi cng sut ti a mun tng vn tc th phi gim lc ko hoc ngc li. c) Th nguyn v n v cng sut

3. ng nng v nh l ng nng a) ng nng ca cht im:

TOP

ng nng ca cht im m c o bng tch mt na khi lng vi bnh phng vn tc ca cht im . b) nh lut bo ton ng nng:

Biu thc (2.43) l ni dung ca nh l ng nng: Cng lm dch chuyn cht im t im M n N bng ng nng ti im N tr ng nng ti M. Nu xt trong khong thi gian dt rt ngn, biu thc (2.43) c th vit li dng vi phn : dA = dT (2.44) T biu thc trn ta thy rng ng nng c cng n v vi cng l Joule.( J ) 4. Trng th v Th nng TOP a) Trng lc

b)

Trng lc th

ngha ca h thc (2.46) l cng dch chuyn cht im theo mt ng cong kn trong trng th lun lun bng khng v lc ca trng th cn c gi l lc bo ton. c) Th nng ca trng th Trng th c hai tnh cht : 1) Cng dch chuyn khng ph thuc dng ng i. 2) Cng dch chuyn ph thuc im u M v im cui N. T cc tnh cht , chng ta c th gn cho mi im ca trng mt gi tr ca mt hm U(x,y,z) no sao cho ga tr ca hm ti hai im M v N s xc nh cng ca lc F khi dch chuyn cht im t im M n N .

d) H thc lin h gia th nng v cng

e) H thc gia th nng v lc

5.C nng v s bo ton c nng TOP a) C nng C nng ca mt cht im bao gm ng nng v th nng ca cht im . Ti mt thi im v v tr xc nh c nng ca mt cht im c biu thc : E=T + U (2.50) b) S bo ton c nng Gi s trong thi gian dt, cht im dch chuyn t M n N trong qu trnh ng nng v c th nng ca h u bin i v do c nng ca h cng bin i.

Nh vy, khi cht im chuyn ng trong trng lc th, th c nng ca cht im c bo ton. Khi ng nng ca cht im tng ln th th nng ca n gim v ngc li, khi th nng tng ln th ng nng gim. Ta c th vn dng nh l trn trong trng hp xt mt vt nh chuyn ng trong trng trng lc. Trng trng lc ti gn b mt ca tri t c th xem l trng lc th. Th nng c tnh bng cng thc U = mgh. Trong h l cao ca vt so vi mt t. Khi th vt ri t do, th nng ca vt gim v ng nng ca vt tng ln n khi chm vo mt t vt c ng nng cc i. Cng t s bo ton c nng ta c th tm c iu kin cn bng bn cho cc vt: Mun cn bng bn th th nng ca vt phi t cc tiu cho ng nng khng th tng c v nu lc u gi cho vt ng yn th vt s ng yn mi mi. TRNG TM N TP ***&&&*** - Cng thc cng vn tc GaliLeo. Khi nim khi lng, xung lng, lc. Cc loi lc trong t nhin. Cc nh lut Newton. Vn dng cc nh lut Newton gii cc bi tp c hc. Lc qun tnh trong chuyn ng thng v chuyn ng trn . Khi nim v cng v cng sut, ng nng, th nng. Mi quan h ca chng. Tnh cht trng th, s bo ton c nng .

BI TP ***&&&*** 1. Chng minh rng vi hai h qui chiu qun tnh ang chuyn ng tng i vi nhau th chiu di mt vt trong hai h qui chiu l nh nhau. 2. Hai vt c khi lng l m1 v m2 chuyn ng cng phng vi cc vn tc l v1 v v2. Hai vt va chm vo nhau v ng nng ca h c bo ton . Tnh vn tc sau khi va chm ca hai vt ? ( Xt hai vt chuyn ng cng chiu v ngc chiu).

5. Mt thang my c khi lng 1 tn, i ln nhanh dn u vi vn tc ban u bng khng v gia tc l 2 m/s2. Tnh cng ca thang my thc hin c trong 5 giy u tin. Tnh cng sut trung bnh v cng sut cc i sau 10 giy u tin. 6. Mt ng c c cng sut l 3 m lc (HP). Hiu sut ca my l 75%. ng c dng nng mt vt ln cao vi vn tc khng i l 3m/pht. Tnh khi lng ti a ca vt c nng. 7. Vn ng vin chy xe p trn ng vng xic (hnh 3) l mt ng trn tm O v bn knh R. Tm vn tc ti thiu ngi i qua im cao nht ca ng trn m khng b ri xung.

8. Mt qu cu c khi lng l 0,75 kg treo vo u mt si dy buc c nh vo trn nh. a qu cu lch khi phng thng ng mt gc 300 ri bung ra khng vn tc u. Tnh vn tc ca qu cu khi n v tr to vi v tr cn bng mt gc 150 Tnh lc cng ca dy cng ti v tr . Cho bit chiu di ca dy l 1m. 9. ct cnh mt my bay cn c vn tc l 360km/h cui ng bng di 600m. Tm cng sut ti thiu m ng c my bay cn c Cho bit khi lng ca my bay l 2 tn. Lc cn chuyn ng t l vi lc nn ca my bay ln ng bng vi h s t l l 0.2. (Gi s chuyn ng ca my bay l nhanh dn u). CU HI TRC NGHIM ***&&&***

1. Mt ch c ang gia mt khc sng rng, nc sng chy mnh v pha ng vi tc 5km/h. Ch c c th bi vi tc 5km/h. n b pha bc ca con sng vi thi gian ngn nht th ch c phi : a) Bi thng v pha bc c) Bi thng v pha ty bc b) Bi thng v pha ng bc . d) Bi thng v pha ng.

4. Hai l xo ging nhau c np vo hai khu sng m. Hai sng u bn n thng ng. Bit n sng A c khi lng gp i n sng B. cao cc i ca vin n sng B t n l H. cao cc i ca vin n sng A t n l : a) 4/H b) H/2 c) H/4 d) H e) 2

5. Chn ra mt cu pht biu ng v c th thc hin: a) Ngi trn my bay c th quan st tri t quay quanh trc. b) Nu chuyn ng cng chiu v cng vn tc vi vin n, ta c th tm c vin n ang bay . c) Hy cho ti mt im ta, ti s nht bng tri t ln . d) Khi mt bnh xe quay trn ng, cc im trn bnh xe c cng vn tc chuyn ng so vi mt t .

8. So snh cng ca lc tc dng ln mt xe vn tc tng t 0 m/s n 30 m/s: a) b) c) d) Nh hn cng ca lc tc dng xe tng vn tc t 30 m/s n 60 m/s. Bng vi cng ca lc tc dng xe tng vn tc t 30 m/s n 60 m/s. Ln hn cng ca lc tc dng xe tng vn tc t 30 m/s n 60 m/s. Bng vi cng ca lc tc dng xe tng vn tc t 40 m/s n 70 m/s.

9. Mt trng th c biu din bng hm th nng : U(x,y,z) = 2x3y4 + z2 xy -8 Joule cng dch chuyn cht im t im P ( 1 ,1, 2) n im Q ( 0,0,1) bng : a) 6 J b) -8J c) -6J d) 10J e) -10J 10. Mt con lc n gm mt qu cu M gn vo mt si dy mnh c chiu di L (cho g l gia tc trng trng ). Phi truyn cho qu cu mt vn tc ban u V0 theo phng ngang bng bao nhiu n c th i ln n im cao nht m khng b ri xung :

CHNG 3 LC VN VT HP DN

I. II. III. IV. 2. 3. 4. 5. V.

CC NH LUT KEPLER NH LUT VN VT HP DN HNG S HP DN- TH NGHIM CAVENDISH TRNG HP DN-TH NNG TRNG HP DN Trng hp dn Trng hp dn tun theo nguyn l chng cht Cng ca lc hp dn Th nng ca trng hp dn Trng Trng CC VN TC V TR TOP 1.

I. CC NH LUT KEPLER

Sau khi tm ra cc nh lut chuyn ng, mt vn lm Newton suy ngh nhiu l: ti sao Mt Trng li quay c quanh Tri t, cc hnh tinh li quay quanh Mt Tri ? Kepler (1571 - 1630) tm ra ba nh lut chuyn ng ca cc hnh tinh, song khng gii thch c nguyn nhn no buc cc hnh tinh chuyn ng nh vy. Ba nh lut kepler c pht biu nh sau: nh lut 1 Mi hnh tinh u quay quanh Mt Tri theo nhng qu o elip, m Mt Tri nm mt trong hai tiu im.

Suy ngh v nguyn nhn khin cc hnh tinh phi chuyn ng theo cc nh lut Kepler, kt hp vi cc kt qu quan st, Newton tng bc i n vic pht minh ra nh lut vn vt hp dn.

T v d ta thy nguyn nhn buc hnh tinh chuyn ng trn mt ng trn quanh Mt Tri l do n chu tc dng mt lc hng v Mt Tri v lc phi do Mt Tri gy ra; Lc ny truyn cho hnh tinh mt gia tc hng tm an , trong v l vn tc di ca hnh tinh trn qu o v R l khong cch t hnh tinh n Mt Tri.

Ngha l gia tc do mt tri truyn cho hnh tinh t l nghch vi bnh phng khong cch t hnh tinh n Mt Tri. S d cc hnh tinh quay quanh Mt Tri, l v chng chu tc dng ca mt lc xut pht t Mt Tri; vy lc buc Mt Trng quay quanh Tri t cng phi l mt lc xut pht t Tri t. Nu nh Tri t c nhiu Mt Trng, th gia tc hng tm do Tri t truyn cho mi Mt Trng s t l nghch vi bnh phng khong cch t Mt Trng n tm Tri t. V nu nh c Mt Trng nh bay l l trn Mt t, th gia tc hng tm ca n s ln hn gia tc hng tm ca Mt Trng thc khong 602 ln (v khong cch t Mt Trng thc n tm Tri t bng khong 60R, vi R ( 6400 Km l bn knh ca Tri t) tc l xp x bng gia tc ri t do trn Tri t. Suy ngh nh vy, Newton quyt nh kim tra li vn ny. Theo cc s liu quan st thin vn thi by gi, khong cch t Mt Trng n tm Tri t bng khong d=60R, tc l xp x 3,84.108m, chu k quay ca n quanh Tri t khong 27 ngy 7 gi 43 pht, t Newton tnh ra gia tc hng tm ca Mt Trng l:

Vy lc tc dng ca Mt Tri ln cc hnh tinh, ca Tri t ln Mt Trng l cng bn cht vi lc do Tri t tc dng ln mi vt trn mt t (trng lc), ngha l cng bn cht l lc hp dn. Do , mi lc hp dn, cng nh lc hp dn ca Mt Tri ln cc hnh tinh, u do chung mt c im l t l nghch vi bnh phng khong cch. Suy rng hn na, Newton i n kt lun l lc hp dn khng ch tc dng gia cc thin th, m l mt lc ph bin, tc dng gia mi vt bt k vi nhau. II. NH LUT VN VT HP DN TOP Gi s c 2 cht im c khi lng m1 v m2, t cch nhau mt khong r

Theo tnh ton trnh by mc trn, cc gia tc ny u t l nghch vi bnh phng khong cch gia chng r , ngha l:

Ngha l hai phn t vt cht bt k bao g cng ht nhau vi mt lc t l thun vi vi hai khi lng, t l nghch vi bnh phng khong cch gia chng.

Vi cc vt c kch thc ng k so vi khong cch gia chng, phi chia chng thnh tng phn nh, tnh lc hp dn ca tng cp bng cng thc (3.1), ri ly tng ca cc lc ny. Ring trng hp vt hnh cu, c khi lng phn b i xng qua tm, th vn c th p dng ngay cng thc (3.1) tnh lc hp dn, v lc ny c th coi nh khi lng ca mi vt tp trung tm. Vit di dng vect, biu thc (3.1) c dng:

III. HNG S HP DN- TH NGHIM CAVENDISH

TOP

Cavendish l ngi u tin o c tr s ca G bng thc nghim, vo nm 1797. Th nghim kh t m, song v nguyen tc c th trnh by tm tc nh sau

Nu nh c c mt lc k rt nhy, o c lc hp dn gia hai vt thng thng no , th t c th tnh c tr s ca G IV. TRNG HP DN - CNG TRNG HP DN 1. Trng hp dn TOP

Biu thc ca lc hp dn khng c cha s hng thi gian ngha l lc hp dn c th truyn tc thi trong khng gian. Khoa hc ngy nay khng tha nhn quan im truyn tng tc i tc thi, hay cn gi l quan im tng tc xa. Mi tng tc u truyn i vi vn tc gii hn, khng vt qu vn tc nh sng l 300 000 km/s. l quan im tng tc gn. i vi tng tc hp dn ta c th hiu quan im ny nh sau : Khi lng m1 t n to ra trong khng gian xung quanh mt trng lc c gi l trng hp dn, tc l m1 xut hin lm thay i tnh cht vt l ca khng gian xung quanh v nu t mt cht im m2 khc vo trong trng th m2 lp tc b mt lc lc ko v pha m1 . Lc ny c ln xc nh bi biu thc:

2.Trng hp dn tun theo nguyn l chng cht

TOP

3. Cng ca lc hp dn TOP Xt mt cht im m bt k nm trong trng hp dn to ra bi mt khi lng M. Khi lng m chu tc dng mt lc hp dn:

Cng thc ny chng t rng cng ca lc hp dn khng ph thuc dng ng i m ph thuc v tr u v v tr cui. iu ny chng t trng hp dn l mt trng th. 4. Th nng ca trng hp dn TOP Da vo biu thc lin h gia th nng v trng hp dn (chng 2) ta c:

Cc im trong trng hp dn c cng mt gi tr th nng to thnh mt mt gi l mt ng th. Mt cht im nu dch chuyn trn mt mt ng th th khng sinh cng bi v th nng im u v th nng im cui l nh nhau. Nh vy, lc tc dng phi c phng vung gc vi phng dch chuyn. 5.Trng trng TOP Trng hp dn ca Tri t, do khi lng ca Tri t to ra gn b mt ca n c gi l trng trng. Chnh trng trng l nguyn nhn lm cho mi vt phi ri vo b mt ca Tri t, gi cho tri t c mt lp kh quyn bao quanh. Lp kh ny bo v mi sinh vt trn Tri t v Tri t trnh c tc hi t cc bc x mnh pht ra t trong v tr. Vct cng trng hp dn ca Tri t cn c gi l gia tc trng trng v c xc nh bi cng thc

Trong trng hp h ln hn rt nhiu so vi R, g s tin n khng, lc hp dn ti c th xem bng khng.

V. CC VN TC V TR TOP nh lut vn vt hp dn c dng tnh cc vn tc ti thiu phng mt vt t mt t chuyn ng trn nhng qu o khc nhau . Nu vt chuyn ng theo qu o trn quanh Tri t th vt tr thnh v tinh nhn to ca tri t v vn tc v1 cn thit ti thiu phi truyn cho vt t c qu o gi l vn tc v tr cp I (hnh 3.9a). cho vt c th vt ra khi sc ht ca tri t v chuyn ng theo qy o Elip quanh mt tri tr thnh hnh tinh nhn to ca Mt Tri th vn tc cn thit ti thiu v2 khi phng phi ln hn vn tc v tr cp I v c gi l vn tc v tr cp II (hnh 3.9b). Khi tng vn tc phng cao hn vn tc v tr cp II, bn knh ca qu o elip ca vt quanh Mt Tri tng dn, Khi vn tc ny t n mt ga tr Vmax xc nh th vt s thot khi Mt Tri v i vo v tr . Vn tc V max c gi l vn tc v tr cp III(v3 )(hnh 3.9c).

TRNG TM N TP ***&&&*** 1. Cc nh lut Kepler. 2. nh lut hp dn -Hng s hp dn.

3. 4. 5. 6. 7.

Cng trng hp dn -Vc t cng trng hp dn. Nguyn l chng cht trng hp dn. Th nng ca trng hp dn. Trng trng, gia tc trng trng. Cc vn tc v tr . BI TP ***@@@*** Sao Ha c bn knh trung bnh l 3400 km. Sao Ha c hai v tinh quay xung quanh l Deimos v Phobos. Khong cch trung bnh t Deimos n Sao Ha l 23500 km. Thi gian Deimos quay mt vng quanh qu o l T= 30,3 gi . Tnh khi lng Sao Ha, khi lng ring trung bnh ca Sao Ha v gia tc hp dn trn b mt Sao Ha. Hai khi lng M v 3M t cch nhau mt on l h. Phi t mt khi lng m vo ni no cho tng lc hp dn ca M v 3M t ln vt m b trit tiu. Tnh vn tc v tr cp mt v cp hai i vi Mt Trng. So snh kt qu khi tnh Tri t. cao no trn cc bc ca Tri t, gia tc trng trng gim 1/100 v gim 1/2 ln. Tnh nng lng ti thiu a mt con tu v tr c khi lng l 2 tn t Tri t Ln Mt Trng Tnh khong cch i vi mt t ca mt v tinh a tnh .Cho bit bn knh v khi lng Tri t l R=6370 km, M= 5,974. 10 24 kg. Chu k quay ca tri t quanh trc l T= 24 gi . CU HI TRC NGHIM ***&&&***

1.

2. 3. 4. 5. 6.

1. Ni c gia tc trng trng ln nht tnh theo v a l l: a) Hu b) Cao bng c) Cn Th d) C mau e) TP. H Ch Minh

2. Hy chn mt ni m gia tc trng trng ca c gi tr nh nht : a) Tm Tri t b) Ti xch o d) cao 1 km so vi mt t c) Cc bc e) Ti tm Mt Trng

3. Bn knh Tri t gp 1,88 ln bn knh Sao Ha. Khi lng Tri t gp 9,09 ln khi lng Sao Ha. T s gia tc trn b mt t so vi gia tc trn b mt Sao Ha: a) 0,39 b) 0,2 c) 43,8 d) 2,56 e) 4,8

4. cao no trn a cc gia tc gim mt na : a) 32 km b) 32 m c)1600 km d) 1,6 km e) Mt ga tr no .

1. 2. 3. 4. 5.

PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***%%%*** Cng i vo tm Tri t gia tc trng trng cng gim. Mi vt khi nm ln u phi ri li Tri t. Ngi ta c th cn ng mt vt bng mt chic cn sai v nhng qu cn ng. Hai chic tu c trong ti trn 10 tn, chy gn nhau s ht nhau rt mnh. Mt s ni trn Tri t, trng lng bng trng lc.

CHNG 4:
I. II. 1. 2. III. 1. 2. IV. 1. 2. 3. 4.

H CC HT

KHI TM V CHUYN NG CA KHI TM XUNG LNG TON PHN V NH LUT BO TON XUNG LNG Xung lng ton phn ca h nh lut bo ton xung lng C NNG TRONG H NHIU HT C nng ca h nh lut bo ton c nng VA CHM Khi nim Cc loi va chm Va chm n hi Va chm khng n hi

Mi vt u c th chia mt cch tng tng thnh mt s cc phn t nh tu so vi kch thc ca vt. Mi phn t nh c th coi l mt cht im. Do mt vt hay mt h bt k cc vt c th coi nh mt h cc cht im. TOP I. KHI TM V CHUYN NG CA KHI TM. Nu chia vt thnh cc phn t nh vi khi lng nguyn t mi th c th biu din vt nh mt h cht im. Mi khi lng nguyn t bt k c th chu tc dng ca cc ni lc gy bi s tng tc ca n vi cc khi lng nguyn t khc trong vt ang xt v cc ngoi lc. Chng hn, nu vt nm trong trng trng ca Tri t th ngoi lc bng m s tc dng ln mi khi lng nguyn t mi ca vt. i vi khi lng nguyn t ta hy vit phng trnh nh lut 2 Newton:

im C c gi l khi tm hay tm qun tnh ca h. y m l tng khi lng ca h v l gia tc ca khi tm. C ngha l khi tm ca mt h vt chuyn ng nh mt cht im c khi lng bng khi lng ca h vt chuyn ng di tc dng ca tt c cc ngoi lc t ln h vt. Trong h to Descartes khi tm ca vt c xc nh bng cc hnh chiu ca cht im C ln cc trc to .

Phng trnh (4.7) cho php thit lp s chuyn ng ca khi tm ca h vt nu bit khi lng ca h v cc lc tc dng ln n. II. XUNG LNG TON PHN V NH LUT BO TON XUNG LNG. TOP 1. Xung lng ton phn ca h

2. nh lut bo ton xung lng

TOP

iu khng nh ny l ni dung ca nh lut bo ton xung lng c pht biu nh sau: Xung lng ca mt h kn cc cht im l khng i. Ngoi ra xung lng ca h cng khng i ngay c khi c lc ngoi tc dng vi iu kin tng cng cc ngoi lc tc dng ln h bng khng. Trong trng hp khi tng cc ngoi lc khng bng khng nhng hnh chiu ca tng ngoi lc ny ln mt hng no bng khng th thnh phn xung lng theo hng s c bo ton. Tht vy, chiu (4.15) ln mt phng x no , ta c:

III. C NNG TRONG H NHIU HT 1. C nng ca h

TOP

TOP 2. nh lut bo ton c nng Trong trng hp h kn, khng c ngoi lc tc dng vo h, phng trnh (4.25) tr thnh. E = T + U = const (4.25b) Nh vy trong trng hp h kn, cc ni lc u l lc th th c nng ca h c bo ton. chnh l ni dung ca nh lut bo ton c nng. Ch l nu trong cc ni lc li c lc ni ma st, v d nh cht im mi chu tng cc lc ni ma sttc dng th phng trnh chuyn ng cho cht im mi s khc i v ng vai tr nh cc ngoi lc. Nh th c nng ca h khng cn c bo ton na. Tm li, trong h kn, c tc dng ca cc lc ma st, c nng ca h gim v chuyn ho thnh ni nng ca h. IV. VA CHM TOP 1. Khi nim Thng thng ta hiu va chm l s ng gia cc vt, m h qu l s bin i t ngt chuyn ng ca chng. Theo ngha rng, va chm ch qu trnh tng tc gia cc vt. Thng nhng khong cch ln, tng tc khng ng k; Khi cc vt li gn nhau c tng tc rt mnh trong mt thi gian rt ngn, c khi ch trong mt phn nghn giy hay nh hn na. Kt qu tng tc c th rt khc nhau tu theo cc iu kin tng tc xy ra. Sau va chm hai vt tng tc c th dnh li lm mt, c th to ra nhng vt mi hoc c th l va chm m c nng ca h l khng i. TOP 2. Cc loi va chm Nu phn bit theo ni nng ca h ta c 2 loi va chm l va chm n hi v va chm khng n hi.

Va chm n hi l va chm trong trng thi bn trong ca cc vt vn nh c, c nng ca h khng bin i. Trong va chm ng nng chuyn mt phn hoc hon ton thnh th nng bin dng n hi. Sau va chm cc vt tr li hnh dng ban u v y nhau. Vy va chm n hi l va chm m ni nng ca h khng i dU=const v n thng xy ra trong cc hin tng nguyn t. Mt s trng hp va chm thng thng cng c th xem l n hi. Va chm c km theo s bin i trng thi bn trong ca vt, nh vt b bin dng, bin i nhit ... th c gi l va chm khng n hi. Trong va chm khng n hi c s chuyn ha ca cc dng c nng thnh nhit nng hay ni nng ca h. Sau va chm cc vt va chm dnh li v chuyn ng vi cng mt vn tc. Ni chung mi va chm u t nhiu l khng n hi: mt phn ng nng ca vt bin thnh nhit lm vt nng ln, hoc bin thnh cng lm vt bin dng. Ngi ta cng thng phn bit va chm xin v va chm thng, va chm xuyn tm v khng xuyn tm. Ta qui c ng thng i qua im tip xc ca cc vt khi va chm ng thi vung gc vi mt phng va chm gi l ng va chm.

3. Va chm khng n hi

TOP

Kt qu ny dng cho va chm thng xuyn tm khng n hi tuyt i ca hai vt bt k. Theo nh lut bo ton nng lng, phn ng nng ny khng bin mt i, m c chuyn ho thnh ni nng lm cho vt nng ln, hoc bin thnh cng ca ni lc lm vt bin dng. Do nu gi U l bin i ni nng khi ta c:

TOP 4. Va chm n hi Nh thy trong va chm khng n hi, do cc vt b bin dng, hoc bin i nhit sau va chm, nn c nng ca h vt khng c bo ton. Ngc li, trong va chm n hi, trng thi ca h vt c bo ton. V trc v sau va chm, hai vt coi nh khng tng tc, tc th nng tng tc coi nh khng c, nn s bo ton c nng ch cn l bo ton ng nng.

Nh vy, nu mt vt nh va chm vi mt vt ln hn nhiu, ang ng yn, th vn tc ca vt nh sau va chm ch i hng m khng i v ln.

c) Trng hp 3 : Va chm thng, xuyn tm.

Lc ny, cc vn tc c cng phng. Cc phng trnh (4.33) v (4.34) c th vit li nh sau:

d) Trng hp tng qut

Ngha l, ln xung lng ca mi vt u khng thay i. Nh vy, iu duy nht xy ra trong va chm l s quay ca vect xung lng, v do vect vn tc ca mi vt cng ch quay mt gc nh th, cn ln vn gi nguyn, vn tc ca vt ny lun ngc chiu vi vn tc vt kia. Gc quay ca vn tc khng th xc nh ch bng hai nh lut bo ton nng lng v xung lng, m cn ph thuc tnh cht c th ca tng tc v v tr tng i ca hai vt trc va chm.

TRNG TM N TP ***@@@*** 1. 2. 3. 4. 5. Khi nim khi tm. Phng trnh chuyn ng c bn ca h nhiu ht. S bo ton tng xung lng ca h nhiu ht. S bo ton c nng ca h nhiu ht. Va chm n hi, va chm khng n hi, va chm xuyn tm v khng xuyn tm.

BI TP ***@@@*** 1. Tnh khi tm ca h gm 3 da trn (theo hnh v) c bn knh ln lt l 2cm, 2cm v 4cm. Bit dy v khi lng ring ca chng bng nhau v bng 3kg/dm3

2.

Tnh khi tm ca vt hnh trn c khot mt hnh trn nh pha trong c bn knh bng na hnh trn ln v ca hnh vung cnh l ng knh hnh trn ln v cng khot mt hnh trn nh pha trong (theo hnh v). 3. Mt vin n khi lng m=10g bay vi vn tc 600 m/s. Sau khi xuyn thng mt bc tng, vn tc ch cn 200 m/s. Tm bin thin xung lng v bin thin ng lng ca vin n. Tnh lc cn trung bnh m bc tng tc dng vo vin n cho bit thi gian m vin n xuyn qua tng l 1/1000 s. 4. Sau va chm n hi ca hai qu cu c khi lng bng nhau, c hai c cng vn tc sau l 10 m/s. Cho bit trc va chm qu cu th hai ng yn. Tnh gc to bi phng chuyn ng ca qu cu th hai so vi phng chuyn ng ca qu cu th nht trc khi va chm. Tnh vn tc ca qu cu th nht trc va chm. 5. Con lc gm mt thanh mnh khi lng khng ng k ,chiu di l=1,5m. u c t mt qu cu thp khi lng M=1 kg. Mt qu cu nh cng bng thp khi lng m=20 g bay ngang n p vo qu cu M vi vn tc v= 50 m/s. Coi va chm l xuyn tm n hi. Xc nh gc lch cc i ca con lc. 6. Ngi ta dng mt ba my c trng lng p1= 900 N ng mt chic cc c trng lng l p2 = 300 N vo t. Mi ln ng cc ln su c mt khong h=5cm. a) Xc nh lc cn ca t ln cc. Bit ba ri t cao H=2 m xung u cc v lc cn ca khng kh vo ba khi ri l F= 0,07P1. Xem va chm gia ba v cc l tuyt i khng n hi. b) Hy tnh phn nng lng ca ba b tiu hao lm nng v bin dng trong va chm gia ba v cc. Hy tnh phn nng lng dng thng lc cn ca t. CU HI TRC NGHIM ***@@@*** 1. Vt khi lng 30g chuyn ng vi vn tc V va chm xuyn tm vi vt khi lng m th vn tc ca n gim mt na. Khi lng m bng: a) 30 g b) 90 g c) 60 g d) 10 g e) 20 g 2. Mt ngi ang cho thuyn, dng cy cho y mt khc g ang chn ngang dng nc v phi trc do vn tc ca thuyn s: a)Tng ln. b) Gim xung. c) Khng thay i. d) Bng khng. 3. Mt ngi ang ng yn trn mt con thuyn ng yn. Nu ngi y i t mi n li con thuyn th con thuyn s: a) Tip tc ng yn. b) Chuyn ng cng chiu vi ngi. c) Chuyn ng theo phng vung gc vi ngi. d) Chuyn ng ngc chiu vi ngi . e) Ngp su hn trong nc. 4. Va chm gia mt qu bng v khung thnh l va chm: a) n hi. b) Xuyn tm. c) Khng n hi. d) Khng xuyn tm e) n hi v khng xuyn tm. PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***%%%***

1. ng c phn lc hot ng trn c s s bo ton xung lng ca h hai vt. 2. Mt ngi nhy t trn b xung thuyn theo phng ngang vi vn tc ln th ngi v thuyn cng i xa b . 3. Khi vin n bn ra khi nng sng, c sng v n u chuyn ng v pha trc. 4. Dng mt ba cao su ng inh, th u inh s khng b bin dng. 5. Khi chng xung trn kinh rch, khng c ngoi lc tc dng ln h ngi v xung. 6. Khi rn dao phi t thanh st di mt chic e tht nng. 7. Thi cng mt qu bng bay, khng but cht ming ri bung tay ra, qu bng s chuyn ng.

CHNG 5:

VT RN

I. 1. 2. II. III. 1. 2. IV. 1. 2. V. 1. 2. 3.

CHUYN NG QUAY CA VT RN QUANH MT TRC Nhn xt Mmen lc i vi mt trc PHNG TRNH NG LC HC C BN CA CHUYN NG QUAY MMEN QUN TNH Mt khi lng Biu thc ca mmen qun tnh NNG LNG QUAY Vt rn quay quanh mt trc c nh Vt rn trong trng hp chuyn ng tng qut MMEN XUNG LNG V S BO TON MMEN XUNG LNG Mmen xung lng ca mt cht im Mmen xung lng ca mt vt rn quay quanh mt trc nh lut bo ton mmen xung lng

Vt rn c th xem nh mt h cht im. Nu s bin dng ca vt khi tng tc vi cc vt khc l nh, b qua c th ta c th coi vt l vt rn tuyt i. Vt rn tuyt i l vt m khong cch gia hai im bt k ca n khng i. Ni cch khc, hnh dng ca vt rn khng thay i trong qu trnh chuyn ng ca n. Vt rn tuyt i thng c xem l h cht im lin kt cht ch vi nhau. Chuyn ng ca vt rn c xc nh bi cc ngoi lc t vo n. Mt chuyn ng phc tp ca vt rn c th phn tch thnh hai dng chuyn ng: chuyn ng vi qu o thng gi l chuyn ng tnh tin v chuyn ng quay. Chuyn ng tnh tin l chuyn ng m qu o mi cht im trong vt rn l nhng ng thng song song vi nhau. Phng trnh chuyn ng tnh tin ca vt rn c rt ra t inh lut 2 Newton vit cho ton b cc cht im mi ca c h c lin quan n khi tm C ca h di dng phng trnh (4.7) chng 4.

Nh vy, d vt rn c chuyn ng bt k th khi tm ca n cng chuyn ng ging nh mt cht im c khi lng bng khi lng ca c vt rn v chu s tc dng ca tng tt c cc ngoi lc t vo vt rn. I. CHUYN NG QUAY CA VT RN QUANH MT TRC TOP 1. Nhn xt Khi vt rn quay quanh mt trc ( (nm trong hay nm ngoi vt rn ) th mi cht im mi trn vt rn u quay quanh trc ( vi cng mt vn tc gc ( nh nhau ng thi c qu o l nhng ng trn nm trong mt phng vung gc vi trc quay. Tm 0 ca cc vng trn nm ngay trn trc quay. Bn knh ri tnh t mi n trc quay 0 thng l khc nhau v v tr ca cc cht im l khc nhau. Mun vt rn quay c, ta phi tc dng lc ln vt rn . Mun lc c kh nng lm quay vt th lc khng th song song vi trc quay mc khc n cng khng th c gi i qua trc quay. xt kh nng ca lc lm quay mt vt quanh mt trc ta xt v d sau: Mt cnh ca c th quay quanh mt trc thng ng xuyn qua cc bn l. Ly tay n vo ca gn trc quay th ta thy rng phi n kh mnh mi y c ca. Tri li, nu n vo ca mt ch kh xa trc quay th ta c th y ca mt cch d dng. iu ny chng t rng kh nng lm quay vt ca mt lc ph thuc ln ca lc v ph thuc vo khong cch gia im t ca lc n trc quay (ta gi l cnh tay n).

Kh nng ca lc lm quay mt vt quanh mt trc c c trng bi mt i lng gi l mmen lc i vi trc quay y. TOP 2. Mmen lc i vi mt trc

+ Mmen tng hp ca cc ni lc

II. PHNG TRNH NG LC HC C BN CA CHUYN NG QUAY

TOP

Phng trnh (5.10) c gi l phng trnh ng lc hc c bn ca chuyn ng quay. N c dng ging nh phng trnh ca nh lut 2 Newton. em so snh ta thy trong chuyn ng quay mmen lc ng vai tr ca lc, mmen qun tnh ng vai tr ca khi lng v gia tc gc ng vai tr ca gia tc di. T ta thy mmen qun tnh ca vt l s o mc qun tnh ca vt trong chuyn ng quay.

Khi nim mmen lc v mmen qun tnh l da trn c s s quay ca vt rn. Tuy nhin, cc i lng tn ti khng ph thuc vo s quay. Chng hn, mt vt bt k, quay hay ng yn, u c mmen qun tnh xc nh i vi mt trc bt k cng ging nh vt c khi lng khng tu thuc vo trng thi chuyn ng hay ng yn ca vt. Momen lc i vi mt trc ( bt k cng tn ti c lp i vi trng hp vt quay quanh trc ( hay l ng yn. Trong trng hp vt ng yn, mmen ca lc xt c cn bng bi mmen ca cc lc khc tc dng trn vt. III. MMEN QUN TNH TOP 1. Mt khi lng T (5.9) ta thy rng mmen qun tnh l i lng c tnh cng c tc l mmen qun tnh ca vt l tng cc mmen qun tnh ca cc phn t to nn vt. S phn b khi lng trong cc gii hn ca vt c th c t trng bi mt i lng gi l mt khi lng,

Nu vt c dng ng th biu thc mt l :

2. Biu thc ca mmen qun tnh a) Trng hp trc quay i qua khi tm.

TOP

b) Tnh mmen qun tnh. Ta hy p dng biu thc (5.15) xc nh mmen qun tnh ca mt s vt rn.

Xt mt hnh tr thng, tit din trn bn knh R, chiu cao h. Hy tnh mmen qun tnh i vi trc i xng. Gi thit hnh tr ng cht. Khi trc i xng ca hnh tr cng l trc i xng vt cht ca n. Chia hnh tr thnh nhng lp tr mng, bn knh trong r, bn knh ngoi r + dr (hnh 5.5).

Xt mt qu cu ng cht, c khi lng m v bn knh R. Tnh mmen qun tnh ca qu cu i vi trc z i qua tm O.

c) Trng hp trc quay song song vi trc i qua khi tm

d ) Th nguyn v n v ca mmen qun tnh.

e) Bng ghi cng thc tnh mmen qun tnh ca mt vi vt ng cht

IV. NNG LNG QUAY 1. Vt rn quay xung quanh mt trc c nh

TOP

2. Vt rn trong trng hp chuyn ng tng qut

TOP

Khi vt rn chuyn ng phc tp ta c th phn tch chuyn ng ca vt rn thnh hai chuyn ng:

Nh vy chng ta chng minh nh l sau: "ng nng ton phn ca vt rn bng tng ng nng tnh tin ca khi tm mang khi lng ca c vt v ng nng quay ca n xung quanh trc i qua khi tm". V. MMEN XUNG LNG-S BO TON MMEN XUNG LNG TOP 1.Mmen xung lng ca mt cht im

2. Mmen xung lng ca mt vt rn quay quanh mt trc

TOP

Vy Mmen xung lng ca vt rn i vi trc quay bng tch mmen qun tnh ca vt i vi trc vi vect vn tc gc. TOP 3. nh lut bo ton mmen xung lng

Phng trnh (5.32) biu din nh lut bin thin mmen xung lng ca vt rn. Cn ch rng, phng trnh ng cho bt k h qui chiu no, qun tnh cng nh khng qun tnh, ch cn ch rng trong h qui chiu khng qun tnh, cn phi k n lc qun tnh ng vai tr ngoi lc. T phng trnh (5.32) ta i ti kt qu quan trng sau y:

Biu thc trn l ni dung nh lut bo ton mmen xung lng. C th suy rng nh lut cho mt h vt quay quanh mt im hay mt trc. nh lut bo ton mmen xung lng ging nh cc nh lut bo ton xung lng v nng lng, l mt trong nhng nh lut c bn ca t nhin. Trong vt l l thuyt, ngi ta chng minh rng, nh lut l kt qu ca tnh ng hng ca khng gian. TRNG TM N TP ***@@@*** Biu thc vct mmen lc i vi mt trc quay. Phng trnh chuyn ng quay c bn. Biu thc tnh Mmen qun tnh. nh l Steiner v Mmen qun tnh khi chuyn trc quay. Nng lng quay v tng ng nng ca vt rn trong trng hp tng qut. Mmen xung lng v s bo ton mmen xung lng. BI TP ***@@@***

1. 2. 3. 4. 5. 6.

3.

Mt qu cu c ng cht khi lng M, bn knh R .Ln khng trt t trng thi ngh trn nh mt con dc c chiu cao h. Tm vn tc khi tm ca n chn dc.

4. T mc cao nht ca mt phng nghing, mt hnh cu c v mt hnh tr c c cng khi lng v bn knh bt u ln khng trt xung di. Tm t s ca cc vn tc ca hai vt ti mt mc ngang no . 5. Trn mt hnh tr c v ng cht khi lng m v bn knh R ,ngi ta qun mt si ch mnh, Mt u si ch c buc khi lng M. Lc u t=0 h bt u chuyn ng quay quanh trc i qua khi tm. B qua ma st ti trc hnh tr tm s ph thuc theo thi gian ca vn tc gc ca hnh tr . Tnh ng nng ton phn. 6. Tnh ng nng ton phn ca mt xe chuyn ng vi vn tc V. Bn bnh xe l nhng hnh tr c ng nht. Mi bnh c khi lng m. Khi lng ca xe khng k bnh l M. CU HI TRC NGHIM

***&&&***

PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***@@@*** 1. Vt no c mmen qun tnh ln th s d dng thay i vn tc gc di tc dng mmen lc ging nhau. 2. Vi nhng trc quay khc nhau cng i qua khi tm, mmen ca vt rn s c cng gi tr nh nhau . 3. Khi tc dng mt lc ln vt m gi ca lc i qua khi tm th vt s chuyn ng tnh tin. 4. Khi tm bao gi cng nm bn trong vt k c vt rng. 5. Mt xe ch v mt xe ch g c cng khi lng. Xe ch g cn bng bn hn. 6. Thuyn s b chng chnh khi trn thuyn c mt ngi no ng dy. 7. Hai da trn c cng ng knh, da no c khi lng ln th mmen qun tnh ca da i vi trc i qua khi tm s ln. 8. n by l mt ng dng thc tin v tc dng ca mmen lc.

CHNG 6 DAO NG
I. 1. 2. 3. 4. 5. II. 1. 2. 3. III. 1. 2. 3. 4. DAO NG C IU HA Hin tng Phng trnh dao ng iu ha Kho st dao ng iu ha Nng lng dao ng iu ha Con lc DAO NG C TT DN Hin tng Phng trnh dao ng tt dn Kho st dao ng tt dn DAO NG C CNG BC Hin tng Phng trnh dao ng cng bc Kho st dao ng cng bc-Cng hng ng dng ca hin tng Cng hng c

Dao ng l mt dng chuyn ng rt thng gp trong i sng, trong k thut. Th d: dao ng ca con lc ng h, dao ng ca cu khi xe la chy qua, dao ng ca dng in trong mch... Ni mt cch tng qut, dao ng l mt chuyn ng c lp li nhiu ln theo thi gian. Quan st mt h dao ng, mt con lc chng hn, ta thy n c nhng tnh cht tng qut sau: a. H phi c mt v tr cn bng bn v h dao ng qua li hai bn v tr . b. Khi h ri khi v tr cn bng bn, lun lun c mt lc ko h v v tr cn bng bn gi l lc hi phc. c. H c qun tnh: khi chuyn n v tr cn bng, do qun tnh, n tip tc vt qua v tr cn bng . Trong chng ny chng ta ch nghin cu cc dao ng c. I. DAO NG C IU HA 1. Hin tng

TOP

2. Phng trnh dao ng iu ha

TOP

Di y, chng ta thit lp phng trnh dao ng iu ha, c th l tm s ph thuc ca di x ca con lc l xo theo thi gian. Vit phng trnh ca nh lut 2 Newton i vi qu cu ta c:

Ta c mt phng trnh vi phn ca x gi l phng trnh vi phn ca dao ng iu ha. y l mt phng trnh vi phn cp hai thun nht, h s khng i. Theo gii tch, nghim ca n c dng:

3. Kho st dao ng iu ha

TOP

Phng trnh (6.7) cho ta di x ca con lc l xo ti mt thi im t. i lng A c gi l bin dao ng, r rng l:

Qu vy, d dng nghim li cc h thc sau:

Hnh 6.2 a Biu din th ca x theo thi gian t

Hnh 6.2b Biu din th ca v theo thi gian t.

Hnh 6.2 c Biu din th ca a theo thi gian t. 4. Nng lng dao ng iu ha TOP

Ta hy tnh nng lng dao ng iu ha ca con lc l xo. Dao ng l mt dng chuyn ng c, v vy nng lng dao ng l c nng W cho bi:

Cng bng bin thin th nng ca con lc l xo t O n M

l biu thc nng lng ca h dao ng iu ha, nng lng c bo ton trong qu trnh dao ng. iu ny ph hp vi nh lut bo ton c nng. Trong qu trnh dao ng iu ha, c nng, tc l tng ng nng v th nng, bo ton, nhng lun lun c s chuyn h gia ng nng v th nng. T (6.20) ta c th suy ra:

Cng thc ny cho php ta tnh tn s ring (0 khi bit A, m v W. Nhng kt qu trn y tuy c suy t dao ng iu ha ca con lc l xo nhng cng ng i vi mt h bt k dao ng iu ha . TOP 5. Con lc

Trong vt l, ngi ta hiu con lc l mt vt rn thc hin dao ng xung quanh mt im hay mt trc c nh di tc dng ca trng lc. Ngi ta thng phn bit con lc ton hc v con lc vt l. Con lc ton hc l mt h c l tng ha gm mt si dy khng trng lng v khng dn treo mt khi lng c tp trung vo mt im. Mt qu cu nng khng ln treo vo mt si dy mnh di mt cch gn ng, c th xem nh con lc ton hc. lch ca con lc khi v tr cn bng c c trng bi gc lch ( to bi si dy vi ng thng ng (hnh 6.3)

Khi con lc lch khi v tr cn bng s xut hin momen lc M, v ln bng mglsin( (m l khi lng, cn l l di con lc). M c tc dng a con lc tr v v tr cn bng, vy tc dng ca n tng t nh lc n hi ca con lc l xo.

Du tr c a vo y tnh n tc dng ca Mmen M c xu hng a m v v tr cn bng c th a phng trnh ny v dng

Do , vi cc dao ng b, lch gc ca con lc ton hc bin i vi thi gian theo nh lut iu ha . T (6.24), ta thy tn s dao ng ca con lc ton hc ch ph thuc vo di ca con lc v vo gia tc trng trng m khng ph thuc vo khi lng con lc. Theo cng thc (6.24) ta thu c biu thc ca chu k dao ng ca con lc ton hc:

Nu khng th biu din vt dao ng nh mt cht im th con lc c gi l con lc vt l. Khi con lc lch khi v tr cn bng mt gc ( s xut hin mt momen lc c xu hng lm con lc quay v v tr cn bng. Momen ny bng:

trong m l khi lng ca con lc, cn l l khong cch gia im treo O v khi tm C ca con lc (hnh 6.4) Nu k hiu momen qun tnh ca con lc i vi trc i qua im treo bng ch I th c th vit:

Trong trng hp cc dao ng b (6.29) chuyn v phng trnh m ta bit:

T cc phng trnh (6.30) v (6.31) suy ra rng vi cc lch nh khi v tr cn bng, con lc vt l thc hin cc dao ng iu ha c tn s ph thuc vo khi lng ca con lc, vo momen qun tnh ca con lc i vi trc quay v vo khng cch gia trc quay v khi tm ca con lc. Theo (6.31) chu k dao ng ca con lc vt l c xc nh bng biu thc:

So snh cc cng thc (6.27) v (6.32) ta thy nu con lc ton hc c di:

th n c chu k dao ng ging nh con lc vt l va xt. Ta gi i lng (6.33) l di rt gn ca con lc vt l. Vy di rt gn ca con lc vt l l di ca mt con lc ton hc c chu k dao ng trng vi chu k ca con lc vt l cho. Mt im nm trn ng thng i qua im treo vi khi tm, nm cch trc quay mt khng bng di rt gn c gi l tm u a ca con lc vt l (xem im O' trn hnh 6.4).

II. DAO NG C TT DN 1. Hin tng

TOP

Trong thc t, khi kho st dao ng ca mt h, ta khng th b qua cc lc ma st. Do c ma st, nng lng ca h dao ng gim dn theo thi gian v theo (6.20) bin dao ng l gim dn

theo thi gian. Dao ng ca h s l dao ng tt dn. Xt mt h dao ng chu tc dng ca lc cn ca mi trng (lc nht); Nu vn tc dao ng ca h nh th thc nghim chng t vt cn ca mi trng ngc chiu v t l vi vn tc ca h. Tc l:

2. Phng trnh dao ng tt dn

TOP

Vit phng trnh ca nh lut 2 Newton i vi qu cu ta c:

3. Kho st dao ng tt dn m:

TOP

Trong dao ng tt dn, bin khng cn l hng s m gim dn theo thi gian theo hm

Nh vy th ca x theo t l mt ng cong ni tip gia hai ng cong

Bin dao ng gim l v nng lng ca h trong qu trnh dao ng gim dn chuyn thnh cng chng li cng ca lc cn.

III. DAO NG C CNG BC 1. Hin tng

TOP

Gi s ta cung cp nng lng lin tc cho h dao ng b li nhng phn nng lng gim sinh cng thng cng ca lc ma st th dao ng ca h s khng tt dn na, dao ng ca h s c duy tr. Vic cung cp nng lng lin tc cho h c th thc hin c bng cch tc dng ln h mt ngoi lc. Cng do lc ny sinh ra s c tr s bng phn nng lng b p cho h. Mun cho h tip tc dao ng, ngoi lc tc dng phi bin thin tun han theo thi gian. Dao ng m h thc hin di tc dng ca ngoi lc tun han gi l dao ng cng bc. Khi tc dng ngoi lc tun han ln h, h bt u dao ng. Thc nghim chng t rng trong giai on u, dao ng ca h kh phc tp. N l chng cht ca hai dao ng: dao ng ring tt dn di tc dng ca ni lc v dao ng cng bc di tc dng ca ngoi lc tun han. Sau mt thi gian ln (gi l thi gian qu ), dao ng tt dn coi nh khng cn na; khi dao ng ca h ch

l dao ng cng bc di tc dng ca ngoi lc tun han. Thc nghim cng chng t rng dao ng cng bc c chu k bng chu k ca ngoi lc tun han tc dng. TOP 2. Phng trnh dao ng cng bc

Vy ta c hai phng trnh:

3. Kho st dao ng cng bc. Cng hng

TOP

Trc ht, ta nhn thy rng bin A v pha ban u ( ca dao ng cng bc u ph thuc tn s gc ( ca ngoi lc tc dng. Nghin cu s ph thuc ca bin A theo ta c kt qu sau :

4. ng dng ca hin tng cng hng c

TOP

Cc ng dng trnh by sau y cho ta thy r tc dng ca hin tng cng hng c, c bit l hin tng cng hng nhn.

b) Ngn nga s ph hi v cng hng c. Trong thc t, hin tng cng hng c thng gy nhiu tc hi. Cu bc qua sng, c bit l cu treo, bao gi cng c mt tn s dao ng ring. Nu cu chu mt lc tc dng tun han c tn s xp x tn s ring ca n, cu c th rung ng rt mnh v c th b gy. Di y ta xt trng hp nguy him c th xy ra khi c mt ng c quay t trn mt nn xi mng (Hnh 6.8). Khi ng c quay, nn xi mng rung ng. ng vi mt tn s quay no ca ng c, nn xi mng c th rung ng mnh nht v c th b ph v. Nguyn nhn l v cc b phn quay ca ng c khng th no lm han ton i xng c, nn trng tm ca cc b phn ny khng nm trn trc quay. Khi ng c quay, cc b phn ny sinh ra mt lc kch thch tun han tc dng ln trc my v nn xi mng. ng vi mt vn tc gc quay no ca ng c m tn s gc ca lc kch thch bng tn s ring ca ng c th s xy ra hin tng cng hng nhn v nn xi mng c th b ph v, trc ng c c th b gy. Vn tc gc ca ng c gi l vn tc nguy him.

12345-

TRNG TM N TP ***@@@*** Nghim ca phng trnh dao ng iu ha. Lin h gia tn s gc, tn s, chu k T i vi dao ng ca l xo v dao ng ca con lc. Nng lng ca dao ng iu ha. Nghim ca phng trnh dao ng tt dn, tn s, bin , gim lng Loga. Dao ng cng bc, iu kin c cng hng, li ch v tc hi ca cng hng.

BI TP ***&&&*** 1. Mt cht im c khi lng 500 g, dao ng iu ha vi tn s f=2 Hz. Bin dao ng l 5 cm. Xc nh vn tc, gia tc ca cht im. Xc nh lc tc dng ln cht im ti v tr cch v tr cn bng 2,5 cm. 2. Bin dao ng ca con lc l 50, khi lng qu nng l 500g, chu k con lc l 2 giy. Do c ma st m sau 5 chu k dao ng bin dao ng ch cn 40. Dao ng c duy tr nh b my ca ng h. Tnh cng sut ca my .

3.

Tm s bin thin chu k ca mt con lc ton hc gm mt dy kim loi b co dn theo s thay i nhit (t =t2-t1. Tm s bin thin chu k ca con lc ni trn theo s thay i cao so vi mt t. 4. Tm gim lng loga ca s dao ng tt dn trn in no ca mt bnh nhn. Cho bit c sau thi gian 5 pht th c nng ton phn ca dao ng gim 4.104 ln. Cho bit chu k ca dao ng l T= 0,5 giy. 5. Mt dao ng tt dn ca mt im xy ra theo qui lut x=A0 e-(t sin (t. Trong A0, (, ( l cc hng s dng. Tm: a) Bin dao ng v vn tc ca im ti thi im t =0 . b) Bin dao ng v vn tc ca im cc thi im khi im dch chuyn n cc v tr b. 6. Di tc dng ca mt ngoi lc thng ng F=F0 cos(t, mt vt treo trn mt l xo thc hin nhng dao ng cng bc theo qui lut x=A0cos((t-a). Tm cng ca lc F sau mt chu k dao ng. Chng t rng cng ny dng thng lc ma st. CU HI TRC NGHIM ***@@@*** 1. Nng lng ca con lc l xo gn vi qu nng th t l vi : a) Bin dao ng. c) Bnh phng ca tn s. b) Bnh phng khi lng qu nng. d) Bnh phng bin v cng l xo.

2. Hai con lc l xo c cng cng K. Bit tn s dao ng f1 =2 f2 Vy hai khi lng s lin h theo cng thc: a) M1 = M2/4 b) M1 = M2/2 c) M1 = M2/ d) M1 = 4 M2 e) M1 = M2

3. Hai con lc c cng di v cng bin dao ng. Nu M1 = 2 M2 th : a) Chu k v nng lng ca hai con lc l bng nhau. b) Chu k T1 =T2/2 v nng lng ca hai con lc l bng nhau. c) Chu k T1 =T2 v nng lng E1 ln hn nng lng E2. d) Chu k T1 =T2 v nng lng E1 nh hn nng lng E2. 4. Khi di ca mt con lc n tng ln gp i, th t s tn s ca n lc sau so vi lc u l: a) 2 b) c) 1/ d) 1/4 e) 1

5. Mt con lc ton hc dao ng tt dn vi chu k T. Nu t trong thang my ang i ln nhanh dn vi gia tc g/2 th: a) Gim lng loga tng. c) Gim lng loga khng i. d) Bin tng ln. b) Gim lng loga gim. e) Bin khng thay i.

6. Khi mt dao ng c tn s tng ln gp 3 v bin gim 2 ln th t s nng lng ca con lc so vi lc u: a) 9/4 b) 4/9 c) 3/2 d) 2/3 e) 1

12345-

PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***@@@*** C hai l xo ging nhau c ni vi mt qu cu to thnh con lc. Khi mc hai l xo song song th chu k dao ng s ln hn khi mc hai l xo ni tip. Mt con lc ton hc t vo trong thang my, khi thang my i xung nhanh dn vi gia tc a th tn s dao ng s tng ln. Khi tn s ngoi lc tc dng ln h dao ng l khng i th bin ca mt dao ng cng bc t cc i. Khi mt con lc ton hc ang dao ng, ti cc v tr bin th lc cng dy l ln nht. Cng hng v cng bc lun i i vi nhau.

CHNG 7 :
I. 1. 2. 3.

CHUYN NG SNG

SNG V CC C TRNG CA SNG. S hnh thnh sng c trong mi trng vt cht. Sng ngang v sng dc. Mt sng v mt u sng- Sng cu v sng phng.

4. II. III. 1. 2. 3. IV. 1. 2. V. 1. 2. 3. 4. VI. VII. 1. 2. 3. VIII.

Cc c trng ca sng. HM SNG. NNG LNG CA SNG C Nng lng ca sng. Mt nng lng sng. Nng thng sng -Vct poynting-Ymob. S GIAO THOA SNG Nguyn l chng cht sng. Kho st s giao thoa. NGUYN L HUYGENS V HIN TNG NHIU X SNG C Th nghim. Nguyn l Huygens. Cch v mt sng. Hin tng nhiu x sng c SNG NG. DAO NG M V SNG M Khi nim m u. Cc c im ca sng m. Phn x v hp th m. 4. Siu m v cc ng dng ca n trong k thut. HIU NG DOPPLER.

Khi mt phn t trong mi trng vt cht dao ng th do tng tc, dao ng c th truyn sang cc phn t khc v c th truyn i khp mi trng, to thnh sng c. Trong chng ny ta s nghin cu nhng tnh cht ca sng c v nhng hin tng do sng c gy ra, c bit l cc hin tng giao thoa v nhiu x. I. SNG V CC C TRNG CA SNG TOP 1. S hnh thnh sng c trong mi trng vt cht Cc mi trng vt cht n hi (kh, lng hay rn) coi nh l nhng mi trng lin tc gm cc phn t lin kt cht ch vi nhau. Lc bnh thng mi phn t c v tr cn bng bn. Nu tc dng lc ln mt phn t A no ca mi trng th phn t ny ri khi v tr cn bng bn. Do tng tc, cc phn t bn cnh, mt mt ko phn t A v v tr cn bng, mt mt cng chu lc tc dng v do cng thc hin dao ng. Hin tng c tip tc xy ra i vi cc phn t khc ca mi trng. Nhng dao ng c lan truyn trong mi trng n hi c gi l sng c. im khc nhau quan trng gia cc sng c trong mi trng vi bt k mt chuyn ng c trt t no ca mt phn t mi trng l ch s truyn sng ng vi nhng kch ng nh khng km theo qu trnh vn chuyn vt cht. Ngi ta gi ngoi vt gy kch ng l ngun sng, phng truyn sng l tia sng, khng gian m sng truyn qua l trng sng. TOP 2. Sng ngang v sng dc Da vo cch truyn sng, ta chia sng c ra lm hai loi l sng ngang v sng dc. Sng ngang l sng m phng dao ng ca cc phn t mi trng vung gc vi tia sng. Th d: sng truyn trn mt si dy di khi ta rung nh mt u (hnh7.1a). Sng ngang xut hin trong cc mi trng c tnh n hi v hnh dng. Tnh cht ny ch c vt rn. Sng dc l sng m phng dao ng ca cc phn t ca mi trng trng vi tia sng. Th d: khi ta nn vi vng ca l xo ri b tay ra (hnh 7.1b). Hnh nh nhng on ny truyn dc theo l xo chnh l sng dc. Sng dc xut hin trong cc mi trng chu bin dng v th tch. Do n truyn c trong cc vt cht rn cng nh trong cc mi trng lng v kh.

Trng hp ngoi l l cc sng mt xut hin trn cc mt thong ca cht lng hoc mt phn cch nhng mi trng lng khng trn ln vo nhau. Trong trng hp ny cc phn t ca cht lng ng thi thc hin cc dao ng dc v ngang, v nn nhng qu o lip hay phc tp hn. TOP 3. Mt sng v mt u sng. Sng cu v sng phng Qu tch nhng im trong mi trng sng m cc dao ng c cng gi tr pha c gi l mt sng. ng vi nhng gi tr pha khc nhau, ta c h cc mt sng khc nhau. Gii hn gia phn mi trng m sng truyn qua nhng cc phn t mi trng cha dao ng gi l mt u sng. Da vo hnh dng mt u sng ngi ta chia cc sng ra thnh sng cu v sng phng.

sng l nhng ng thng song song nhau v thng gc vi cc mt sng (hnh7.2b) 4. Cc c trng ca sng a) Vn tc sng

TOP

Vn tc sng l qung ng m sng truyn c sau mt n v thi gian. Trong l thuyt n hi, ngi ta chng minh c trong mi trng ng hng, vn tc sng dc bng:

b) Chu k v tn s

Chu k T v tn s f ca sng l chu k v tn s ca cc phn t dao ng ca mi trng. c) Bc sng

II. HM SNG

TOP

Ta xt di x ca mt phn t mi trng dao ng do sng lan truyn n theo mt phng xc nh y (hnh 7.4). Gi s ti im O (y = 0) ca mi trng i lng dao ng x bin thin theo thi gian vi quy lut:

Sng n gin nht l sng phng n sc. l sng m dao ng ti mi im l dao ng iu ho, mt i lng x bt k trong biu thc c xc nh theo biu thc:

y chnh l phng trnh sng i vi sng truyn theo phng y. Nu sng truyn trong khp khng gian v to cc im dao ng c xc nh bng ba trc X, Y, Z th phng trnh sng c dng tng qut nh sau

III. NNG LNG CA SNG C

TOP

Khi mt phn t ca mi trng b kch ng, n nhn c nng lng t ngun sng. Dao ng c truyn i to thnh sng. Ta hy tm biu thc ca nng lng sng. TOP 1. Nng lng ca sng

C th tm thy biu thc (7.14) theo cch sau:

2. Mt nng lng sng

TOP

3. Nng thng sng. Vct Poynting-Ymob

TOP

Nng thng sng P qua mt mt no trong mi trng l mt i lng c tr s bng nng lng sng gi qua mt trong mt n v thi gian.

IV. S GIAO THOA SNG 1. Nguyn l chng cht sng

TOP

Khi c nhiu sng c bin nh, ng thi truyn qua mt min no ca mi trng n hi th dao ng ca mi im trong min l tng hp cc dao ng gy ra bi tng sng ring r. Cc sng khng lm nhiu lon nhau. Sau khi gp nhau, cc sng vn truyn i nh chng truyn i ring r. l ni dung ca nguyn l chng cht sng c tm ra bng thc nghim.

2. Kho st s giao thoa

TOP

n gin chng ta kho st s giao thoa ca cc sng kt hp trn mt nc. C th thy hnh nh giao thoa bng cch ni mt l xo dao ng vi mt thanh m thoa m hai u chm xung mt nc qua hai hn bi nh (Hnh 7.6)

thy r kt qu giao thoa ti M, ta kho st s bin thin ca bin tng hp A theo hiu s khong cch

V. NGUYN L HUYGENS V HIN TNG NHIU X SNG C 1. Th nghim

TOP

2. Nguyn l Huygens

TOP

C mt ngun sng O c bao quanh bi mt mt kn tng tng S (hnh 7.9). Nhng sng pht ra t mt kn S s i ra ngoi qua ton b cc im ca mt ny. Nm 1860 Huygens a ra nguyn l sau y:

3. Cch v mt sng

TOP

b) Cch v mt sng phng

4. Hin tng nhiu x sng c

TOP

Gi s mt sng phng truyn trong mi trng ng cht v ng hng (Hnh7.12). Trn phng truyn, sng phng ny gp mt chng ngi vt l mt vch ngn A. Trn vch ngn c mt l nh a, kch thc ln hn bc sng ca sng phng.

VI. SNG NG

TOP

Mt trng hp c bit v kt qu giao thoa ca hai sng l hin tng sng ng. l hin tng giao thoa ca hai sng phng c cng bin , truyn cng phng, nhng theo chiu ngc nhau.

Bin ca sng tng hp c tnh theo cng thc

Ta ly gi tr tuyt i v theo nh ngha, bin a phi dng. Cng thc (7.28) chng t bin ca sng tng hp ch ph thuc ta y ca cc im trn phng truyn sng. Mt sng nh vy gi l sng ng. thy r kt qu ca s to thnh sng ng, ta xt bin thin ca bin tng hp a theo ta y. Bin tng hp a s cc i ti nhng im sao cho:

Vy trn phng truyn sng, ti nhng v tr c ta xc nh bi cng thc (7.29), cc phn t ca mi trng s dao ng vi bin cc i bng 2 ln bin ca cc sng phng thnh phn. Ti nhng v tr ny, ta c nhng bng sng. Hai bng sng lin tip cch nhau mt an:

- Bin dao ng a s cc tiu ti nhng im sao cho:

Vy trn phng trnh truyn sng, ti nhng v tr c ta xc nh bi cng thc (7. 30), cc phn t ca mi trng s dao ng vi bin cc tiu bng khng, ngha l cc phn t ny lun nm yn v tr cn bng. Ti nhng v tr ny ta c nhng nt ca sng ng. Hai nt lin tc cch nhau mt an:

Mt bng v mt nt k nhau cch nhau mt an.

Nh vy cc nt v bng xen k nhau. V tr ca chng l c nh. thy r s to thnh sng ng ta lm th nghim sau y: Mt si dy c mt u c nh, cn u kia gn vo mt nhnh m thoa (hnh7.15) Cho nhnh m thoa dao ng di tc dng ca mt nam chm in. Dao ng ny s truyn dc theo dy v to thnh sng. Ti u dy c nh, sng b phn x v truyn ngc li. Nh vy, trn y ta c hai sng kt hp c cng bin , truyn cng phng nhng ngc chiu, ti giao thoa vi nhau. Nu chiu di ca dy l mt s nguyn ln ca mt phn t bc sng ta s quan st hin tng sng ng trn dy.

L thuyt v n hi cho thy rng ch sng phn x c th xy ra mt trong hai trng hp sau y: - Nu sng truyn t mt mi trng c khi lng ring nh ti phn x trn mt mi trng c khi lng ring ln hn, ch phn x s xut hin mt nt. - Nu sng truyn t mt mi trng c khi lng ring nh hn th, ngc li, ch phn x s xut hin mt bng. VII. DAO NG M V SNG M TOP 1. Khi nim m u Sng m, gi tt l m, l sng c c bin nh m thnh gic ca ta c th nhn bit c. Th d: sng pht ra t mt nhnh m thoa, mt dy n, mt mt trng ang rung ng v.v... V sng m l sng c nn mi hin tng cc phn trc u p dng c cho sng m. Mi m c mt tn s ring. n v tn s l Hertz (vit tt l Hz). Hertz l tn s ca mt qu trnh dao ng m m c mi giy thc hin c mt dao ng. Dao ng m c tn s khong t 20 20.000 Hz. Nhng dao ng c c tn s di 20 Hz gi l h m, trn 20.000 Hz gi l siu m. Nh vy, sng m nghe c c bc sng t 20m 2cm.

V phng din vt l, m nghe c hay khng nghe c khng c g khc nhau v bn cht. Chng ch khc nhau v phng din sinh l i vi tai ta. m truyn theo nhng tia gi l tia m. Thc nghim chng t tia m cng c th b phn x, khc x, nhiu x v hp th nh tia sng. Khi tia m truyn qua hai mi trng c vn tc truyn m khc nhau th mt phn cch hai mi trng, mt phn tia m b phn x, mt phn b khc x (Hnh 7.16). Gc phn x bng gc ti. Cn gc khc x ln hn hay nh hn gc ti l ty thuc vo vn tc truyn m trong hai mi trng .Khi tia m truyn t mi trng c vn tc ln sang mi trng c vn tc nh th gc khc x nh hn gc ti (n1 < n2 ) (Hnh 1.16a) v ngc li (Hnh 1.16b).

TOP 2. Cc c im ca sng m Thc nghim xc nhn mi vt rn khi thc hin nhng dao ng nh u to ra m thanh. Mt dy n c khy, mt chung nh c g, hai thanh ng chm nhau u to ra nhng m thanh xc nh. a) Vn tc truyn m: S truyn m trong mt mi trng n hi khng phi l tc thi ta c th nhn thy nh chp trc khi nghe c ting sm. Thc nghim chng t trong mt mi trng ng cht v ng hng th m thanh truyn vi vn tc khng i. Vn tc truyn m thay i khi truyn qua cc mi trng khc nhau (cht rn, cht lng hoc cht kh).

@Trong cht lng: Ngi ta thy l vn tc truyn m ln hn nhiu so vi trong cht kh v khng khc nhau nhiu trong nhng mi trng cht lng khc nhau. Vn tc vo khong 1.400 ( 1.500 m/s ln gp 3 n 4 ln vn tc trong cht kh. @ Trong vt rn: Vn tc truyn m ln gp 10 ( 15 ln vn tc truyn m trong khng kh, tc l vo khong 3.000 n 4.500 m/s. b) Cng ca m Cng ca m l mt tnh cht m da vo ta c th phn bit mt m mnh hay yu. R rng cng m gn lin vi bin ca dao ng m thanh c hc. V d nh ta nh mnh vo dy n th m thanh pht ra s to v d cm nhn hn l nh nh vo n. Nguyn nhn trc tip ca cng l nhng s bin i p sut khng kh gn l tai, nhng s bin i y lin quan n nng lng rung tip nhn bi l tai trong mt n v thi gian. Nh vy, cng m bin i t l vi cng sut rung tip nhn bi l tai. Cng sut ny c tnh bng n v l W/cm2 Nhiu thc nghim xc nhn: Cm gic thu nhn m thanh tai chng ta khng ch ph thuc vo cng sut rung tip nhn tai m cn ph thuc vo tn s ca m thanh. Hnh 7.17 din t kh nng thu nhn m thanh theo tn s v cng sut rung ca m thanh c tai tip nhn. Cm gic m thanh m tai ta nghe c nm gia ng biu din. ng pha trn l gii hn cc i, nu cng sut rung nm pha trn ng gii hn cc i m thanh c kh nng lm hng mn nh.

Gii hn cc tiu nh nht ca cng sut rung nm ngay tn s 1.000Hz. l m thanh m tai ta d cm nhn hn c.

Vy cng m cn phi cnh gic i vi tai chng ta c gi tr l 130 dB.

c) cao ca m Trong cc m pht ra bi cc nhc c, c m th trm c m th bng (thnh thot v cao vt). Tnh cht trm bng c c trng bng cao ca m. Cao ca m t l vi tn s ca dao ng m. Trong m nhc ngi ta dng mt s m c tn s nht nh to thnh cc b m giai theo cch sau: Trong khong tn s t 16Hz n 20000Hz ngi ta chia lm 11 b m giai. Mi b m giai gm c 7 nt nhc (Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si ). Hai nt nhc k cn c th cch nhau hai bc (2B) hoc mt bc (1B) nh trng hp hai nt Mi v Fa hoc Si v Do.

S chnh lch v cao ca mt bc c tnh nh sau:

Nh vy t mt nt b ny sang cng mt nt b m giai k cao hn th tn s tng ln gp i, cn khi chuyn sang cng nt b m giai k thp hn th tn s ca n gim i phn na. TOP 3. Phn x v hp th m Nh bit, mt phn cch hai mi trng, mt phn m b phn x, cn mt phn m b khc x vo mi trng th hai. Thc t chng t rng khi truyn trong mt mi trng, nng lng ca m b hp th dn, nn m b dn i ri tt hn. S phn x v hp th m gi mt vai tr quan trng trong s truyn m nhng nh kn. Trong rp chiu bng, phng ho nhc, nh ht, m phn x nhiu ln trn tng, trn trn. Mi ln phn x, mt phn nng lng m li b tng hp th nn m tt dn. S phn x v hp th ny quyt nh c tnh m ca nh v c nghin cu trong mt mn hc ring gi l m hc kin trc. Mun xc nh c tnh m ca mt phng, ta phi tnh thi gian vang ca phng y. y l thi gian cn thit nng lng tng gim i (v phn x hp th) cn bng mt phn triu gi tr ban u. Thi gian vang ca mt phng din tch S, th tch V, c tnh bi cng thc:

4. Siu m v cc ng dng ca n trong k thut a) Siu m v ngun pht siu m

TOP

Siu m l nhng m c tn s ln 20.000Hz. Tai ta khng nghe c siu m m ch c mt s sinh vt nhn bit c siu m. Th d, mun cho loa pht m, ta phi tc dng ln mng loa mt lc f t l vi gia tc a ca mng loa. Gia tc dao ng ca mng loa bng:

b) c tnh ca chm tia siu m Chm tia siu m c c tnh l t b khc x khi i qua mt phn cch cc mi trng. Do , ta c th nh hng truyn ca siu m mt cch d dng. Ngoi ra, chm tia siu m c c tnh l kch thc ca n nh v t b phn k. Trong cht lng, siu m b hp th rt t. H s hp th siu m trong khng kh ln hn trong nc khong 1.000 ln. c) Mt s ng dng siu m trong k thut:

Cng da trn nguyn tc ny, cc tu nh c d tm c ch no c nhiu c. Nu km theo my ghi siu m, c mt my c bit ghi hnh c ln mn nh, ta s bit c loi c v s lng c. - Tm l hng trong cc dng c bng kim loi:

Cng da vo phng php d tm bng siu m, ngi ta pht hin c cc l hng trong cc dng c c v xc nh c v tr ca l hng (tia siu m n l hng th b phn x li). Tng t nh vy, ta c th pht hin c nhng mi hn khng tt. Cc ng dng trn thng dng loi siu m c nng lng nh mi trng truyn khng b ph hoi. Di y l Cc ng dng trn loi siu m c nng lng ln. Mi bng siu m : Mun mi nhn mt khi kim loi, ta t khi kim loi vo trong mt chu nc c pha mt cht bt mi rt cng. Phng mt lung siu m c nng lng ln vo chu nc,bt mi s dao ng v c siu m truyn cho mt nng lng dao ng. Khi dao ng, bt lun lun va chm vo mt kim loi v lm nhn mt kim loi.

TOP VIII. HIU NG DOPPLER S chuyn ng tng i ca ngun m v ca quan st vin gy ra s bin i tn s ca m nhn c; Hin tng c gi l hin tng Doppler. Thc nghim cho thy, khi ngun m tin li gn quan st vin, tn s m quan st vin nhn c cao hn tn s do ngun m pht ra. Trng hp ngun m i ra xa quan st vin, ngi nhn c tn s thp hn tn s ca ngun pht.

tc l tn s m quan st vin nhn c thp hn tn s ngun pht ra. V d: Mt on tu khi chy qua sn ga vi vn tc 60km/h pht ra mt ting ci c tn s f = 1000Hz. Hi ngi quan st vin ng ti sn ga nghe thy ting ci vi tn s bng bao nhiu ? (cho bit vn tc truyn m l 320m/s) Ta c:

TRNG TM N TP ***&&&*** 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. S hnh thnh sng c, sng ngang v sng dc, mt u sng, mt sng. Vn tc truyn sng, chu k, tn s, bc sng. Biu thc dao ng m sng truyn qua ti mt im, hm sng dng tng qut. Nng lng, mt , nng thng ca sng. Giao thoa v sng dng, cc im dao ng c bin cc i v cc tiu. c im ca sng m, cng sut rung v cng m tng i ng dng ca siu m trong k thut. Hiu ng Doppler.

BI TP ***&&&*** 1. Xc nh bc sng nu khong cch gia bng th nht v bng th t ca mt sng dng l 15 cm. Nu mt bng c thay bng mt nt, bc sng lc thay i th no ? 2. Dc theo mt ng hnh tr ng knh 5 cm cha khng kh c mt sng hnh sin truyn qua. Mt nng lng v tn s ca sng bng 8 10 -3 J/m2 v 300Hz .Tnh nng lng ca sng truyn qua tit din vung gc ca ng trong mt chu k. Tnh mt nng lng trung bnh, mt nng lng cc i ca mi trng truyn sng nu bit nhit ca khng kh l 200C v nhit vn tc truyn sng l 330 m/s. 3. Ging ni pht ra m thanh u theo mi phng. Cho rng bn knh cch ngun m 5 m, cng m c gi tr l 60 dB. Vy bn knh 50m th cng m l bao nhiu ? 4. Ngi ta nghe ci -t thy rng khi -t n gn th tn s c bn ca ci -t cao hn 9/8 ln so vi khi -t i ra xa. Tnh vn tc ca -t. Bit vn tc truyn m l 340 m/s. 5. Ti hai im S1 v S2 cch nhau 10 cm trn mt nc, ta to hai sng kt hp c biu thc U1 = U2= 2sin 100(t (cm). Vn tc truyn sng trn mt nc l 1 m/s. Gi O l trung im ca S1 v S2, M l mt im no trn trung trc ca on S1S2 v cch O mt on x. Hy xc nh x sao cho sng ti M cng pha vi sng ti S1 v S2 . Tm s dy cc i, s dy cc tiu trong mi trng v xc nh v tr cc im dao ng cc i, cc im ng yn trn on S1S2. CU HI TRC NGHIM ***&&&*** 1. Mi nhn ca m thoa dao ng vi tn s 440 Hz c chm nh vo mt nc yn lng. Trn mt nc ta quan st khong cch gia hai nhn sng lin tip l 2mm. Vn tc truyn sng l : a) 0.88 m/s b) 880cm/s c) 22 m/s d) 220 cm/s e) 44 cm/s 2. Mt nng lng ca m thanh thay i th no khi ta tng tn s ca m thanh ln 4 ln v lm gim mt phn t ca mi trng i phn na: a) Tng 6 ln. b) Gim 4 ln. c) Tng 8 ln. d) Gim 2 ln. e) Tng 2 ln. 3. Quan st sng dng trn mt si dy c chiu di 130 cm, ta thy u c nh l nt th nht, u ngun pht dao ng l mt bng th 7 th bc sng ca dao ng truyn qua dy l: a) 45 cm b) 50 cm c) 40cm d) 35cm e) 30 cm 4. Mt khi kh c nhit 20 0C th vn tc truyn m ca n l 300 m/s. Khi nhit ca khi kh l 10 0C th vn tc truyn m qua n l: a) 450 m/s b) 600 m/s c) 150 m/s d) Nh hn 300 m/s e) Ln hn 300 m/s 5. Nt la5 chun c tn s 435 Hz Th nt o5 chun c tn s l : a) 235 Hz b) 260 Hz c) 350 Hz d) 870 Hz e) 218 Hz 6. Hai t cng chy trn mt ng thng t hai u n gp nhau vi vn tc ln lt l 70 km/h v 50 km/h. Xe th nht pht ra ting kn c cng sut ln vi tn s l 3000 Hz. Xe th hai nghe c ting kn c tn s bng: a) 3370 Hz b) 5000 Hz c) 3000 Hz d) 250 Hz e) 300 Hz PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***&&&*** 1. Sng trn mt nc l sng dc. 2. Bc sng l qung ng m sng i c trong 1 giy. 3. Khi ngun pht m thanh v ngun thu nhn m thanh chuyn ng cng phng v cng vn tc ta s quan st hiu ng Doppler.

4. Sng c tn s cng ln th mt nng lng sng trung bnh cng ln. 5. Dao ng ti nhng im cng xa ngun sng th bin ti cng nh. 6. Khi quan st giao thoa ca sng c ,nhng im m hiu s khong cch gia chng n hai ngun bng mt s nguyn ln bc sng s dao ng mnh nht. 7. Cng sut rung cc i ng vi m c cng tng i l 65 dB. 8. Khi c sng dng trn dy ,khong cch gia hai nt lin tip l mt phn t bc sng. 9. Siu m c th dng chun on nhng bnh v xng. 10. Cng sut rung ca mt m thanh cng ln th cng ca m thanh cng ln .

CHNG 7 :

CHUYN NG SNG

I. 1. 2. 3. 4. II. III. 1. 2. 3. IV. 1. 2. V. 1. 2. 3. 4. VI. VII. 1. 2. 3. VIII.

SNG V CC C TRNG CA SNG. S hnh thnh sng c trong mi trng vt cht. Sng ngang v sng dc. Mt sng v mt u sng- Sng cu v sng phng. Cc c trng ca sng. HM SNG. NNG LNG CA SNG C Nng lng ca sng. Mt nng lng sng. Nng thng sng -Vct poynting-Ymob. S GIAO THOA SNG Nguyn l chng cht sng. Kho st s giao thoa. NGUYN L HUYGENS V HIN TNG NHIU X SNG C Th nghim. Nguyn l Huygens. Cch v mt sng. Hin tng nhiu x sng c SNG NG. DAO NG M V SNG M Khi nim m u. Cc c im ca sng m. Phn x v hp th m. 4. Siu m v cc ng dng ca n trong k thut. HIU NG DOPPLER.

Khi mt phn t trong mi trng vt cht dao ng th do tng tc, dao ng c th truyn sang cc phn t khc v c th truyn i khp mi trng, to thnh sng c. Trong chng ny ta s nghin cu nhng tnh cht ca sng c v nhng hin tng do sng c gy ra, c bit l cc hin tng giao thoa v nhiu x. I. SNG V CC C TRNG CA SNG TOP 1. S hnh thnh sng c trong mi trng vt cht Cc mi trng vt cht n hi (kh, lng hay rn) coi nh l nhng mi trng lin tc gm cc phn t lin kt cht ch vi nhau. Lc bnh thng mi phn t c v tr cn bng bn. Nu tc dng lc ln mt phn t A no ca mi trng th phn t ny ri khi v tr cn bng bn. Do tng tc, cc phn t bn cnh, mt mt ko phn t A v v tr cn bng, mt mt cng chu lc tc dng v do cng thc hin dao ng. Hin tng c tip tc xy ra i vi cc phn t khc ca mi trng. Nhng dao ng c lan truyn trong mi trng n hi c gi l sng c. im khc nhau quan trng gia cc sng c trong mi trng vi bt k mt chuyn ng c trt t no ca mt phn t mi trng l ch s truyn sng ng vi nhng kch ng nh khng km theo qu trnh vn chuyn vt cht. Ngi ta gi ngoi vt gy kch ng l ngun sng, phng truyn sng l tia sng, khng gian m sng truyn qua l trng sng. TOP 2. Sng ngang v sng dc Da vo cch truyn sng, ta chia sng c ra lm hai loi l sng ngang v sng dc. Sng ngang l sng m phng dao ng ca cc phn t mi trng vung gc vi tia sng. Th d: sng truyn trn mt si dy di khi ta rung nh mt u (hnh7.1a). Sng ngang xut hin trong cc mi trng c tnh n hi v hnh dng. Tnh cht ny ch c vt rn.

Sng dc l sng m phng dao ng ca cc phn t ca mi trng trng vi tia sng. Th d: khi ta nn vi vng ca l xo ri b tay ra (hnh 7.1b). Hnh nh nhng on ny truyn dc theo l xo chnh l sng dc. Sng dc xut hin trong cc mi trng chu bin dng v th tch. Do n truyn c trong cc vt cht rn cng nh trong cc mi trng lng v kh.

Trng hp ngoi l l cc sng mt xut hin trn cc mt thong ca cht lng hoc mt phn cch nhng mi trng lng khng trn ln vo nhau. Trong trng hp ny cc phn t ca cht lng ng thi thc hin cc dao ng dc v ngang, v nn nhng qu o lip hay phc tp hn. TOP 3. Mt sng v mt u sng. Sng cu v sng phng Qu tch nhng im trong mi trng sng m cc dao ng c cng gi tr pha c gi l mt sng. ng vi nhng gi tr pha khc nhau, ta c h cc mt sng khc nhau. Gii hn gia phn mi trng m sng truyn qua nhng cc phn t mi trng cha dao ng gi l mt u sng. Da vo hnh dng mt u sng ngi ta chia cc sng ra thnh sng cu v sng phng.

sng l nhng ng thng song song nhau v thng gc vi cc mt sng (hnh7.2b) 4. Cc c trng ca sng a) Vn tc sng

TOP

Vn tc sng l qung ng m sng truyn c sau mt n v thi gian. Trong l thuyt n hi, ngi ta chng minh c trong mi trng ng hng, vn tc sng dc bng:

b) Chu k v tn s Chu k T v tn s f ca sng l chu k v tn s ca cc phn t dao ng ca mi trng. c) Bc sng

II. HM SNG

TOP

Ta xt di x ca mt phn t mi trng dao ng do sng lan truyn n theo mt phng xc nh y (hnh 7.4). Gi s ti im O (y = 0) ca mi trng i lng dao ng x bin thin theo thi gian vi quy lut:

Sng n gin nht l sng phng n sc. l sng m dao ng ti mi im l dao ng iu ho, mt i lng x bt k trong biu thc c xc nh theo biu thc:

y chnh l phng trnh sng i vi sng truyn theo phng y. Nu sng truyn trong khp khng gian v to cc im dao ng c xc nh bng ba trc X, Y, Z th phng trnh sng c dng tng qut nh sau

III. NNG LNG CA SNG C

TOP

Khi mt phn t ca mi trng b kch ng, n nhn c nng lng t ngun sng. Dao ng c truyn i to thnh sng. Ta hy tm biu thc ca nng lng sng. TOP 1. Nng lng ca sng

C th tm thy biu thc (7.14) theo cch sau:

2. Mt nng lng sng

TOP

3. Nng thng sng. Vct Poynting-Ymob

TOP

Nng thng sng P qua mt mt no trong mi trng l mt i lng c tr s bng nng lng sng gi qua mt trong mt n v thi gian.

IV. S GIAO THOA SNG 1. Nguyn l chng cht sng

TOP

Khi c nhiu sng c bin nh, ng thi truyn qua mt min no ca mi trng n hi th dao ng ca mi im trong min l tng hp cc dao ng gy ra bi tng sng ring r. Cc sng khng lm nhiu lon nhau. Sau khi gp nhau, cc sng vn truyn i nh chng truyn i ring r. l ni dung ca nguyn l chng cht sng c tm ra bng thc nghim.

2. Kho st s giao thoa

TOP

n gin chng ta kho st s giao thoa ca cc sng kt hp trn mt nc. C th thy hnh nh giao thoa bng cch ni mt l xo dao ng vi mt thanh m thoa m hai u chm xung mt nc qua hai hn bi nh (Hnh 7.6)

thy r kt qu giao thoa ti M, ta kho st s bin thin ca bin tng hp A theo hiu s khong cch

V. NGUYN L HUYGENS V HIN TNG NHIU X SNG C 1. Th nghim

TOP

2. Nguyn l Huygens

TOP

C mt ngun sng O c bao quanh bi mt mt kn tng tng S (hnh 7.9). Nhng sng pht ra t mt kn S s i ra ngoi qua ton b cc im ca mt ny. Nm 1860 Huygens a ra nguyn l sau y:

3. Cch v mt sng

TOP

b) Cch v mt sng phng

4. Hin tng nhiu x sng c

TOP

Gi s mt sng phng truyn trong mi trng ng cht v ng hng (Hnh7.12). Trn phng truyn, sng phng ny gp mt chng ngi vt l mt vch ngn A. Trn vch ngn c mt l nh a, kch thc ln hn bc sng ca sng phng.

VI. SNG NG

TOP

Mt trng hp c bit v kt qu giao thoa ca hai sng l hin tng sng ng. l hin tng giao thoa ca hai sng phng c cng bin , truyn cng phng, nhng theo chiu ngc nhau.

Bin ca sng tng hp c tnh theo cng thc

Ta ly gi tr tuyt i v theo nh ngha, bin a phi dng. Cng thc (7.28) chng t bin ca sng tng hp ch ph thuc ta y ca cc im trn phng truyn sng. Mt sng nh vy gi l sng ng. thy r kt qu ca s to thnh sng ng, ta xt bin thin ca bin tng hp a theo ta y. Bin tng hp a s cc i ti nhng im sao cho:

Vy trn phng truyn sng, ti nhng v tr c ta xc nh bi cng thc (7.29), cc phn t ca mi trng s dao ng vi bin cc i bng 2 ln bin ca cc sng phng thnh phn. Ti nhng v tr ny, ta c nhng bng sng. Hai bng sng lin tip cch nhau mt an:

- Bin dao ng a s cc tiu ti nhng im sao cho:

Vy trn phng trnh truyn sng, ti nhng v tr c ta xc nh bi cng thc (7. 30), cc phn t ca mi trng s dao ng vi bin cc tiu bng khng, ngha l cc phn t ny lun nm yn v tr cn bng. Ti nhng v tr ny ta c nhng nt ca sng ng. Hai nt lin tc cch nhau mt an:

Mt bng v mt nt k nhau cch nhau mt an.

Nh vy cc nt v bng xen k nhau. V tr ca chng l c nh. thy r s to thnh sng ng ta lm th nghim sau y: Mt si dy c mt u c nh, cn u kia gn vo mt nhnh m thoa (hnh7.15) Cho nhnh m thoa dao ng di tc dng ca mt nam chm in. Dao ng ny s truyn dc theo dy v to thnh sng. Ti u dy c nh, sng b phn x v truyn ngc li. Nh vy, trn y ta c hai sng kt hp c cng bin , truyn cng phng nhng ngc chiu, ti giao thoa vi nhau. Nu chiu di ca dy l mt s nguyn ln ca mt phn t bc sng ta s quan st hin tng sng ng trn dy.

L thuyt v n hi cho thy rng ch sng phn x c th xy ra mt trong hai trng hp sau y: - Nu sng truyn t mt mi trng c khi lng ring nh ti phn x trn mt mi trng c khi lng ring ln hn, ch phn x s xut hin mt nt. - Nu sng truyn t mt mi trng c khi lng ring nh hn th, ngc li, ch phn x s xut hin mt bng. VII. DAO NG M V SNG M TOP 1. Khi nim m u Sng m, gi tt l m, l sng c c bin nh m thnh gic ca ta c th nhn bit c. Th d: sng pht ra t mt nhnh m thoa, mt dy n, mt mt trng ang rung ng v.v... V sng m l sng c nn mi hin tng cc phn trc u p dng c cho sng m. Mi m c mt tn s ring. n v tn s l Hertz (vit tt l Hz). Hertz l tn s ca mt qu trnh dao ng m m c mi giy thc hin c mt dao ng. Dao ng m c tn s khong t 20 20.000 Hz. Nhng dao ng c c tn s di 20 Hz gi l h m, trn 20.000 Hz gi l siu m. Nh vy, sng m nghe c c bc sng t 20m 2cm.

V phng din vt l, m nghe c hay khng nghe c khng c g khc nhau v bn cht. Chng ch khc nhau v phng din sinh l i vi tai ta. m truyn theo nhng tia gi l tia m. Thc nghim chng t tia m cng c th b phn x, khc x, nhiu x v hp th nh tia sng. Khi tia m truyn qua hai mi trng c vn tc truyn m khc nhau th mt phn cch hai mi trng, mt phn tia m b phn x, mt phn b khc x (Hnh 7.16). Gc phn x bng gc ti. Cn gc khc x ln hn hay nh hn gc ti l ty thuc vo vn tc truyn m trong hai mi trng .Khi tia m truyn t mi trng c vn tc ln sang mi trng c vn tc nh th gc khc x nh hn gc ti (n1 < n2 ) (Hnh 1.16a) v ngc li (Hnh 1.16b).

TOP 2. Cc c im ca sng m Thc nghim xc nhn mi vt rn khi thc hin nhng dao ng nh u to ra m thanh. Mt dy n c khy, mt chung nh c g, hai thanh ng chm nhau u to ra nhng m thanh xc nh. a) Vn tc truyn m: S truyn m trong mt mi trng n hi khng phi l tc thi ta c th nhn thy nh chp trc khi nghe c ting sm. Thc nghim chng t trong mt mi trng ng cht v ng hng th m thanh truyn vi vn tc khng i. Vn tc truyn m thay i khi truyn qua cc mi trng khc nhau (cht rn, cht lng hoc cht kh).

@Trong cht lng: Ngi ta thy l vn tc truyn m ln hn nhiu so vi trong cht kh v khng khc nhau nhiu trong nhng mi trng cht lng khc nhau. Vn tc vo khong 1.400 ( 1.500 m/s ln gp 3 n 4 ln vn tc trong cht kh. @ Trong vt rn: Vn tc truyn m ln gp 10 ( 15 ln vn tc truyn m trong khng kh, tc l vo khong 3.000 n 4.500 m/s. b) Cng ca m Cng ca m l mt tnh cht m da vo ta c th phn bit mt m mnh hay yu. R rng cng m gn lin vi bin ca dao ng m thanh c hc. V d nh ta nh mnh vo dy n th m thanh pht ra s to v d cm nhn hn l nh nh vo n. Nguyn nhn trc tip ca cng l nhng s bin i p sut khng kh gn l tai, nhng s bin i y lin quan n nng lng rung tip nhn bi l tai trong mt n v thi gian. Nh vy, cng m bin i t l vi cng sut rung tip nhn bi l tai. Cng sut ny c tnh bng n v l W/cm2 Nhiu thc nghim xc nhn: Cm gic thu nhn m thanh tai chng ta khng ch ph thuc vo cng sut rung tip nhn tai m cn ph thuc vo tn s ca m thanh. Hnh 7.17 din t kh nng thu nhn m thanh theo tn s v cng sut rung ca m thanh c tai tip nhn. Cm gic m thanh m tai ta nghe c nm gia ng biu din. ng pha trn l gii hn cc i, nu cng sut rung nm pha trn ng gii hn cc i m thanh c kh nng lm hng mn nh.

Gii hn cc tiu nh nht ca cng sut rung nm ngay tn s 1.000Hz. l m thanh m tai ta d cm nhn hn c.

Vy cng m cn phi cnh gic i vi tai chng ta c gi tr l 130 dB.

c) cao ca m Trong cc m pht ra bi cc nhc c, c m th trm c m th bng (thnh thot v cao vt). Tnh cht trm bng c c trng bng cao ca m. Cao ca m t l vi tn s ca dao ng m. Trong m nhc ngi ta dng mt s m c tn s nht nh to thnh cc b m giai theo cch sau: Trong khong tn s t 16Hz n 20000Hz ngi ta chia lm 11 b m giai. Mi b m giai gm c 7 nt nhc (Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si ). Hai nt nhc k cn c th cch nhau hai bc (2B) hoc mt bc (1B) nh trng hp hai nt Mi v Fa hoc Si v Do.

S chnh lch v cao ca mt bc c tnh nh sau:

Nh vy t mt nt b ny sang cng mt nt b m giai k cao hn th tn s tng ln gp i, cn khi chuyn sang cng nt b m giai k thp hn th tn s ca n gim i phn na. TOP 3. Phn x v hp th m Nh bit, mt phn cch hai mi trng, mt phn m b phn x, cn mt phn m b khc x vo mi trng th hai. Thc t chng t rng khi truyn trong mt mi trng, nng lng ca m b hp th dn, nn m b dn i ri tt hn. S phn x v hp th m gi mt vai tr quan trng trong s truyn m nhng nh kn. Trong rp chiu bng, phng ho nhc, nh ht, m phn x nhiu ln trn tng, trn trn. Mi ln phn x, mt phn nng lng m li b tng hp th nn m tt dn. S phn x v hp th ny quyt nh c tnh m ca nh v c nghin cu trong mt mn hc ring gi l m hc kin trc. Mun xc nh c tnh m ca mt phng, ta phi tnh thi gian vang ca phng y. y l thi gian cn thit nng lng tng gim i (v phn x hp th) cn bng mt phn triu gi tr ban u. Thi gian vang ca mt phng din tch S, th tch V, c tnh bi cng thc:

4. Siu m v cc ng dng ca n trong k thut a) Siu m v ngun pht siu m

TOP

Siu m l nhng m c tn s ln 20.000Hz. Tai ta khng nghe c siu m m ch c mt s sinh vt nhn bit c siu m. Th d, mun cho loa pht m, ta phi tc dng ln mng loa mt lc f t l vi gia tc a ca mng loa. Gia tc dao ng ca mng loa bng:

b) c tnh ca chm tia siu m Chm tia siu m c c tnh l t b khc x khi i qua mt phn cch cc mi trng. Do , ta c th nh hng truyn ca siu m mt cch d dng. Ngoi ra, chm tia siu m c c tnh l kch thc ca n nh v t b phn k. Trong cht lng, siu m b hp th rt t. H s hp th siu m trong khng kh ln hn trong nc khong 1.000 ln. c) Mt s ng dng siu m trong k thut:

Cng da trn nguyn tc ny, cc tu nh c d tm c ch no c nhiu c. Nu km theo my ghi siu m, c mt my c bit ghi hnh c ln mn nh, ta s bit c loi c v s lng c. - Tm l hng trong cc dng c bng kim loi:

Cng da vo phng php d tm bng siu m, ngi ta pht hin c cc l hng trong cc dng c c v xc nh c v tr ca l hng (tia siu m n l hng th b phn x li). Tng t nh vy, ta c th pht hin c nhng mi hn khng tt. Cc ng dng trn thng dng loi siu m c nng lng nh mi trng truyn khng b ph hoi. Di y l Cc ng dng trn loi siu m c nng lng ln. Mi bng siu m : Mun mi nhn mt khi kim loi, ta t khi kim loi vo trong mt chu nc c pha mt cht bt mi rt cng. Phng mt lung siu m c nng lng ln vo chu nc,bt mi s dao ng v c siu m truyn cho mt nng lng dao ng. Khi dao ng, bt lun lun va chm vo mt kim loi v lm nhn mt kim loi.

TOP VIII. HIU NG DOPPLER S chuyn ng tng i ca ngun m v ca quan st vin gy ra s bin i tn s ca m nhn c; Hin tng c gi l hin tng Doppler. Thc nghim cho thy, khi ngun m tin li gn quan st vin, tn s m quan st vin nhn c cao hn tn s do ngun m pht ra. Trng hp ngun m i ra xa quan st vin, ngi nhn c tn s thp hn tn s ca ngun pht.

tc l tn s m quan st vin nhn c thp hn tn s ngun pht ra. V d: Mt on tu khi chy qua sn ga vi vn tc 60km/h pht ra mt ting ci c tn s f = 1000Hz. Hi ngi quan st vin ng ti sn ga nghe thy ting ci vi tn s bng bao nhiu ? (cho bit vn tc truyn m l 320m/s) Ta c:

TRNG TM N TP ***&&&*** 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. S hnh thnh sng c, sng ngang v sng dc, mt u sng, mt sng. Vn tc truyn sng, chu k, tn s, bc sng. Biu thc dao ng m sng truyn qua ti mt im, hm sng dng tng qut. Nng lng, mt , nng thng ca sng. Giao thoa v sng dng, cc im dao ng c bin cc i v cc tiu. c im ca sng m, cng sut rung v cng m tng i ng dng ca siu m trong k thut. Hiu ng Doppler.

BI TP ***&&&*** 1. Xc nh bc sng nu khong cch gia bng th nht v bng th t ca mt sng dng l 15 cm. Nu mt bng c thay bng mt nt, bc sng lc thay i th no ? 2. Dc theo mt ng hnh tr ng knh 5 cm cha khng kh c mt sng hnh sin truyn qua. Mt nng lng v tn s ca sng bng 8 10 -3 J/m2 v 300Hz .Tnh nng lng ca sng truyn qua tit din vung gc ca ng trong mt chu k. Tnh mt nng lng trung bnh, mt nng lng cc i ca mi trng truyn sng nu bit nhit ca khng kh l 200C v nhit vn tc truyn sng l 330 m/s. 3. Ging ni pht ra m thanh u theo mi phng. Cho rng bn knh cch ngun m 5 m, cng m c gi tr l 60 dB. Vy bn knh 50m th cng m l bao nhiu ? 4. Ngi ta nghe ci -t thy rng khi -t n gn th tn s c bn ca ci -t cao hn 9/8 ln so vi khi -t i ra xa. Tnh vn tc ca -t. Bit vn tc truyn m l 340 m/s. 5. Ti hai im S1 v S2 cch nhau 10 cm trn mt nc, ta to hai sng kt hp c biu thc U1 = U2= 2sin 100(t (cm). Vn tc truyn sng trn mt nc l 1 m/s. Gi O l trung im ca S1 v S2, M l mt im no trn trung trc ca on S1S2 v cch O mt on x. Hy xc nh x sao cho sng ti M cng pha vi sng ti S1 v S2 . Tm s dy cc i, s dy cc tiu trong mi trng v xc nh v tr cc im dao ng cc i, cc im ng yn trn on S1S2. CU HI TRC NGHIM ***&&&*** 1. Mi nhn ca m thoa dao ng vi tn s 440 Hz c chm nh vo mt nc yn lng. Trn mt nc ta quan st khong cch gia hai nhn sng lin tip l 2mm. Vn tc truyn sng l : a) 0.88 m/s b) 880cm/s c) 22 m/s d) 220 cm/s e) 44 cm/s 2. Mt nng lng ca m thanh thay i th no khi ta tng tn s ca m thanh ln 4 ln v lm gim mt phn t ca mi trng i phn na: a) Tng 6 ln. b) Gim 4 ln. c) Tng 8 ln. d) Gim 2 ln. e) Tng 2 ln. 3. Quan st sng dng trn mt si dy c chiu di 130 cm, ta thy u c nh l nt th nht, u ngun pht dao ng l mt bng th 7 th bc sng ca dao ng truyn qua dy l: a) 45 cm b) 50 cm c) 40cm d) 35cm e) 30 cm 4. Mt khi kh c nhit 20 0C th vn tc truyn m ca n l 300 m/s. Khi nhit ca khi kh l 10 0C th vn tc truyn m qua n l: a) 450 m/s b) 600 m/s c) 150 m/s d) Nh hn 300 m/s e) Ln hn 300 m/s 5. Nt la5 chun c tn s 435 Hz Th nt o5 chun c tn s l : a) 235 Hz b) 260 Hz c) 350 Hz d) 870 Hz e) 218 Hz 6. Hai t cng chy trn mt ng thng t hai u n gp nhau vi vn tc ln lt l 70 km/h v 50 km/h. Xe th nht pht ra ting kn c cng sut ln vi tn s l 3000 Hz. Xe th hai nghe c ting kn c tn s bng: a) 3370 Hz b) 5000 Hz c) 3000 Hz d) 250 Hz e) 300 Hz PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***&&&*** 1. Sng trn mt nc l sng dc. 2. Bc sng l qung ng m sng i c trong 1 giy. 3. Khi ngun pht m thanh v ngun thu nhn m thanh chuyn ng cng phng v cng vn tc ta s quan st hiu ng Doppler.

4. Sng c tn s cng ln th mt nng lng sng trung bnh cng ln. 5. Dao ng ti nhng im cng xa ngun sng th bin ti cng nh. 6. Khi quan st giao thoa ca sng c ,nhng im m hiu s khong cch gia chng n hai ngun bng mt s nguyn ln bc sng s dao ng mnh nht. 7. Cng sut rung cc i ng vi m c cng tng i l 65 dB. 8. Khi c sng dng trn dy ,khong cch gia hai nt lin tip l mt phn t bc sng. 9. Siu m c th dng chun on nhng bnh v xng. 10. Cng sut rung ca mt m thanh cng ln th cng ca m thanh cng ln .

CHNG 8 :

C HC CHT LU

I. P SUT. 1. c im ca cht lu. 2. p sut. 3. Nguyn nhn to ra p sut. II. NH LUT PASCAL. III. NH LUT ARCHIMDE IV. PHNG TRNH LIN TC CA CHT LNG 1. Cht lng l tng. 2. Phng trnh lin tc. V. PHNG TRNH BERNOULLI. VI. LC NI MA ST. 1. Lc ni ma st- nht. 2. Cc dng chy ca cht lu thc. 3. Chuyn ng thnh lp ca cht lu thc. 4. S Reynolds. VII. LC KH NG HC. 1. Lc cn chuyn ng do ma st. 2. Lc cn chuyn ng do p sut. VIII. LC NNG. 1. Lc tc dng vo hnh tr quay-Hiu ng Magnus. 2. Lc nng cnh my bay I. P SUT 1 c im ca cht lu

TOP

Cht lu gm cht lng v kh ging nh cc mi trng lin tc c cu to t nhiu cht im gi l h cht im. Khc vi vt rn, cc phn t ca cht lu c th chuyn ng hn lon bn trong khi cht lu iu ny gii thch ti sao cht lu lun c hnh dng thay i m khng phi c nh nh vt rn. Cht kh khc vi cht lng bi v th tch ca mt khi kh bin i khng ngng. iu kin bnh thng, cc phn t ca cht lng lun gi khong cch trung bnh c nh ngay c trong qu trnh chuyn ng hn lon v vy cht lng c xem l khng chu nn di tc ng ca ngoi lc. Trong cht kh, lc y ca cc phn t ch xut hin khi cc phn t b nn n mt khong cch kh nh, cho nn iu kin bnh thng cht kh b nn d dng. Khi lng ring Trong mi trng cht lu lin tc v ng nht, khi lng ring ca cht lu nh ngha tng t khi lng ring ca vt rn l khi lng ca mt n v th tch cht lu .

i vi cht lng ngi ta cn s dng khi nim t trng: T trng ca mt cht lng no l t s ca khi lng ring cht lng i vi khi lng ring ca nc nguyn cht cng mt iu kin nhit v p sut. T trng l mt i lng khng c n v. p lc Khi chng ta ly ngn tay kh bt l h ca vi nc ta cm thy p lc ca nc ln ngn tay. Khi bi li tht su trong nc ta cm thy tai b au, cng l do p lc ca nc ln mn nh. Nhng v d trn chng t l khi c mt vt rn tip xc vi cht lng th cc phn t ca cht lng s tc dng lc vo vt rn tip xc vi n. Lc tc dng ny c phn b trn ton b din tch tip xc. TOP 2 p sut

3 Nguyn nhn to ra p sut

TOP

V phn t ca cht lu lun lun chuyn ng hn lon nn khi n va chm vo b mt tip xc vi vt rn, n truyn xung lng cho vt rn. Vy s bin thin xung lng ca cc phn t cht lu l nguyn nhn to ra p lc ln mt tip xc. TOP II. NH LUT PASCAL Trng thi cn bng ca cht lu Trng thi cn bng l trng thi m khng c s chuyn ng tng i gia cc phn khc nhau trong cht lu vi nhau, y ta b qua s chuyn ng hn lon ca cc phn t cht lu. Mt ly nc ng yn trn bn l mt v d v trng thi cn bng. nh lut Pascal Khi cht lu trng thi cn bng th p sut ti mt im trong lng cht lu l phn b u theo mi phng. Ngha l p sut ti im phn b theo mi phng c ln bng nhau. chng minh ta xt mt lng tr tam gic vung rt nh (OABCMN) c tch ra mt cch tng tng bn trong lng cht lng Ba cnh y ca hnh lng tr l : OA = x , OB = y v AB

Chiu h thc (8.4) ln phng Oz

Chiu h thc (8.4) ln mt phng Oxy

Tng ca ba vct bng khng nn ba vct to thnh mt tam gic ng dng vi tam gic ABO (xem hnh 8.2), ta c t s:

Chia mu s cho OC ta c th vit li (8.6)

Da vo nh ngha p sut ta suy ra cng thc ln: PA=PB =PAB (8.8) Khi khi lng tr co li thnh mt im, p sut PA, PB, PAB l cc p sut ca cng mt im bn trong cht lng. Mt khc, v s nh hng ca khi lng tr l tu tc l phng ca OA, OB, AB c th chn bt k nn ta i n kt lun l p sut trong cht lng ti mt im theo mi phng l nh nhau.

Nn vy nu cht lng ng yn v chu tc dng ca mt p sut no t bn ngoi th p sut s c cht lng truyn i theo mi phng vi cng ln. TOP III. NH LUT ARCHIMDE n gin chng ta b qua chuyn ng quay ca tri t quanh trc. Vy ta c th xem trng lng ca mt vt ng bng trng lc ca n.

V d: Mt ci ly thy tinh c khi lng m = 100g, c to dng hnh tr c ng knh d = 6 cm v cao h = 17 cm c xng vo n na ly; ly c em th vo mt chu nc nguyn cht. Hy xc nh mc ngp trong nc ca ly (Hnh 8.6) Li gii:

Vy cao ca ly ngp trong nc l 9,4 cm. IV. PHNG TRNH LIN TC CA CHT LNG 1. Cht lng l tng

TOP

Cht lng l tng l cht lng m ta c th b qua lc ma st nht ca cc phn bn trong cht lng khi chuyn ng tng i vi nhau. i vi cht lng l tng, ta s biu din ng i ca mt phn t cht lu bng mt ng dng m tip tuyn vi n ti mi im c phng chiu trng vi vc t vn tc ca cht lu ti im . Tp hp ton b cc ng dng biu din cho c khi cht lu c gi l ng dng. Nu chng ta ct ng dng bng mt mt phng S vung gc ng thi vi cc ng dng, th ti mi im trn din tch S ny vn tc cc phn t s c ln bng nhau. TOP 2. Phng trnh lin tc

Phng trnh( 8.13) gi l phng trnh lin tc ca cht lng khng b nn Pht biu: i vi mt ng dng cho, tch ca vn tc chy ca cht lu l tng vi tit din thng ca ng ti mi ni l mt i lng khng i. ngha: Khi cht lu chy trn mt ng ng c tit din khc nhau th vn tc nhng ni c tit din nh s ln v nhng ni c tit din ln s nh. TOP V . PHNG TRNH BERNOULLI

Biu thc (8.17) l ni dung ca nh lut Bernoulli. Ta hy xt ngha ca cc s hng trong biu thc (8.18) Trc ht, ta ch cc s hng u c cng th nguyn ca p sut s hng p biu th cho p sut bn trong cht lu chy c gi l p sut tnh. Theo (8.18) p sut tnh c xc nh l:

Tm li, c th pht biu nh lut Bernoulli nh sau: Trong cht lu l tng chy dng, p sut ton phn (gm p sut ng, p sut thy lc v p sut tnh) lun bng nhau i vi tt c cc tit din ngang ca ng dng. H qu:

Th d v vn dng nh lut Bernoulli: y mt bnh hnh tr ng knh D c mt l trn nh ng knh d. Hy tm s ph thuc ca vn tc h thp ca mc nc trong bnh vo chiu cao h ca mc nc . Li gii: Ap dng cho ng dng nh hnh 8.8, coi cht lng trong bnh l l tng v khng b nn. Hai mt ca ng dng ang xt mt thong trn v ming l c p sut bng nhau v bng p sut ca kh quyn. Phng trnh Bernoulli c vit:

VI. LC NI MA ST

TOP

Cc cht lu thc khng l tng c tnh nn v tnh chu nn c. Nu i vi cht lng, tnh nn l mt nt c trng th i vi cc cht kh c vn tc ln hn (hn 70m/s) tnh nn c l mt tnh cht quyt nh. S nn kh c km theo vic lm nng, v vy vic m t chuyn ng ca cht kh chu nn ch trong khun kh c hc m khng b sung thm cc khi nim v nhit th khng th chp

nhn c. V cc l do m khi xt chuyn ng ca cc cht lng v kh, chng ta ch ch ti ni ma st (tnh nht).

S i xng cng c c trong ng dng gip lin vi qu cu (trn hnh (8.9b), cc ng dng c ch r bng cc gch). Theo phng trnh Bernoulli, p sut cht lu trn mt qu cu cng c phn b vi s i xng . p sut cht lu trn ng AB nh hn trn ng CD bi v cc ng dng gn ng AB b co li v vn tc chy ln hn ng CD. Do p sut c phn b i xng nh vy nn tng cc p lc ln b mt qu cu bng 0. Chng ta i ti kt lun rng qu cu khng b cht lng tc dng mt p sut no c (nghch l dAlambert). Tuy nhin, th nghim trc tip chng t rng qu cu t trong dng chu tc dng ca cc lc hng theo chiu chuyn ng ca cht lu. Nh vy y b qua tnh nht l khng chp nhn c. TOP 1. Lc ni ma st. nht Trong chuyn ng ca cht lu thc tn ti cc lc ni ma st. Ta lm th nghim n gin l ly hai tm thu tinh c bi m bn trn, t nm ngang, tm n trn tm kia. Cho tm trn chuyn ng. Nh cc lc lin kt phn t ca m m lp dnh lin vi tm di nm yn. Cc lp gia th chuyn ng, lp trn c vn tc ln hn lp di n. v vy mi lp trn i vi lp nm di lin n c vn tc hng theo chiu chuyn ng ca tm trn, trong khi lp di i vi lp nm trn c vn tc hng ngc li. Do lp di tc dng vo lp nm trn n mt lc ma st lm chm chuyn ng ca lp trn v ngc li, lp trn tc dng vo lp di mt lc tng tc. Cc lc xut hin gia cc lp cht lu chuyn ng, i vi nhau gi l lc ni ma st. Cc tnh cht ca cht lu c lin quan vi s xut hin ca lc ni ma st th gi l tnh nht . Nu cc lp cht lu chuyn ng vi cc vn tc khc nhau th ngoi cc lc tng tc gia cc lp phn t chuyn di i vi nhau, cn c s trao i xung lng gia chng do chuyn ng hn lon ca cc phn t . Cc phn t chuyn t lp c vn tc ln vo lp dch chuyn chm hn s lm cho xung lng lp ny tng ln v ngc li, cc phn t chuyn t lp chm vo lp nhanh s lm gim xung lng tng cng ca lp nhanh. S trao i xung lng v s tng tc phn t cng to ra lc ni ma st trong cht lng. Trong cc cht kh lc ni ma st c to ra ch yu bi s trao i xung lng.

nht trong chuyn ng ca cht lu thc c hai vai tr Mt l to ra s truyn chuyn ng t lp n qua lp kia, nh m vn tc trong dng cht lu thay i lin tc t im ny qua im khc; Hai l chuyn mt phn c nng ca dng thnh ni nng ca n, tc l to ra s khuch tn c nng. Khi gii cc bi ton v chuyn ng ca cht lu c cc vn tc gn bng vn tc m, c th b qua nht, nhng cn phi ch n tnh nn c ca cht lu. Cc cht lu chy trong cc ng, cc dng sng, cc bin.v.v... c th coi l cht lu nht (thc), khng nn c.

2. Cc dng chy ca cht lu thc

TOP

Vi cc vn tc nh, cht lu thc chy trong ng thnh lp. C th quan st iu bng th nghim l a vo trong dng cht lu ni vo ca ng thy tinh mt lung mnh cht lu mu. Trong ch chy thnh lp, lung cht lu mu khng trn vo dng cht lu. Tng dn vn tc ca cht lu trong ng ta thy bt u gi tr v ti hn no tnh cht ca s chy bin i. Lung cht lu mu tan nhanh do trn mnh vo dng cht lu tc l c s chuyn t chy thnh lp sang s chy cun xoy (chuyn ng cun xoy). S chy cun xoy chng t, c s thay i qui lut phn b vn tc cht lu theo tit din ngang ca ng, ngoi tr khu vc rt nh thnh ng ni m s bin i ca vn tc theo bn knh ng so vi trng hp chy thnh lp l rt ln.

3. Chuyn ng thnh lp ca cht lu thc a) Phng trnh ng lc hc ca cht lu thc:

TOP

Phng trnh Bernouilli khng p dng cho cht lu thc v c mt phn c nng ca cht lu trong ng dng b tiu hao do cng ca lc ni ma st.

b.Cng thc Poiseuille Ta hy xt s chy thnh lp ca cht lu trong mt ng. Trong trng hp ny, do c ni ma st nn cht lu st thnh ng c coi nh bm cht vo , vn tc chy ca cht lu s bng 0 thnh ng v ln nht trc ng. Nghin cu tnh qui lut ca s chy thnh lp n nh ca cht lu khng chu nn trong mt ng hnh tr trn bn knh R, ngi ta thy vn tc cht lu bin i dc theo bn knh theo qui lut

T (8.32) ta thy vn tc trung bnh ca s chy thnh lp song song ca cht lu trong ng t l thun vi s gim p sut trn mt n v chiu di ca ng, vi bnh phng ca bn knh ng v t l nghch vi h s nht ca cht lu.

4. S Reynolds

TOP

Khi th li nh lut poiseuille ngi ta thy phng trnh (8.33) ch ng vi cc vn tc chy nh trong cc ng b. Reynolds trong ln u tin vo nm 1883, nhn thy vi cc kch thc ca ng v i vi cht lu cho, iu kin chy thnh lp ca cht lu ch c thc hin n mt gi tr no c vn tc (vn tc ti hn), ln hn ga tr th s chy mt tnh cht chy thnh lp. Trong dng cht lu thc mi ht chu tc dng ca p lc P v lc nht FN . Cc lc lm ht chuyn ng c gia tc. Theo nh lut 2 Newton:

Nu qu o ca cc ht cht lu b cong i th trn ht c lc hng tm gi cho ht chuyn ng cong. Nu h qui chiu gn lin vi ht chuyn ng th trong h trn ht cn c tc dng ca lc qun tnh bng

C th gi thit rng mc n nh ca s chy thnh lp c c trng bi t s gia cc lc qun tnh v lc nht, bi v nu cc lc qun tnh cng ln th lch khi qu o thng ca ht trong dng cng ln, cn lc nht th ngn cn s lch .

VII. LC KH NG HC

TOP

Cc lc xut hin trong tng tc ca vt vi cht lu theo nguyn l tng i Galileo, khng ph thuc vo vic vt chuyn ng v cht lu nm yn hay cht lu chuyn ng nhng vt ng yn. V vy sau y ta s khng c bit nhn mnh vo chnh ci g chuyn ng . Thc nghim chng t rng mt vt chuyn ng trong cht lu thc s chu tc dng ca lc cn v trong cc iu kin no chi tc dng ca c lc nng. Ta hy tm hiu s xut hin v tnh cht ca cc lc ny. Ngi ta chng minh rng cc qu trnh lm xut hin cc lc k trn xy ra ch yu trong lp cht lu st b mt ca vt v lp gi l lp bin. Lp bin: l lp m vn tc ca dng thay i t 0 (trn chnh b mt vt) n mt gi tr bng vn tc ca dng khng b nhiu lon. L thuyt chng t chiu dy ( ca lp c th c xc nh phng chng theo cng thc :

trong L kch thc t trng ca vt. Lp bin ph thuc vo vn tc ca dng, cc tnh cht ca cht lu v hnh dng vt.

Cng nh s chy trong ng, ch chy ca cht lu trong lp bin c th l chy thnh lp cng nh chy cun xoy. Ch chy trong lp bin cng xc nh tnh cht ca lc tng tc ca vt vi dng. Trong lp bin s chuyn t chy thnh lp sang chy cun xoy cng c s Reynolds c trng nh trong s chy ca cht lu trong ng. S chuyn trong lp bin c nhiu tnh cht chung vi s chuyn t chy thnh lp sang chy cun xoy trong cc ng. Trong lp bin cun xoy, trn mt vt c cht lu chy vng quanh xut hin mt lp con rt mng (do s dnh cht vo). Trong lp con c gradien vn tc ngang rt ln gy ra bi s xut hin cc lc ma st ln. Do trong s chuyn t s chy thnh lp ca lp bin sang chy cun xoy, lc cn chuyn dng tng t ngt. Lc cn chuyn ng Phn bit lc cn do ma st v lc cn do p sut. 1. Lc cn do ma st: TOP

Vi dng c vn tc khng ln, khi trong lp bin c ch chy thnh lp, cht lu chy quanh vt nhp nhng (khng b t ra). Cc ng dng c dng ging nh trong trng hp chy ln ca cht lu l tng. th d ta li xt s chy quanh qu cu. Trng hp cht lu l tng (xem hnh 8.14), tng cc p lc ln mt qu cu bng 0 do s i xng ca cc ng dng. Cng do nguyn nhn tng cc p lc vung gc vi mt cu cng s bng 0 c trong trng hp cht lu nht chy thnh lp quanh qu cu.

Th nguyn ca v phi:

So snh (8.40) v (8.41) ta c h phng trnh: x + y + z = 1 x=1 x y = 2 T ta tm c: x = 1, y = 1, z=1

2. Lc cn do p sut:

TOP

VIII .LC NNG

TOP

C s l thuyt ca lc nng cnh my bay c Giukpxki nu nm 1906 trong cng trnh ni ting ca ng "v cc xoy lin hp". nghin cu vn ny tt hn ta hy xt hiu ng Magnus.

1. Lc tc dng vo hnh tr quay. Hiu ng Magnus.

TOP

V vy, theo nh lut Bernoulli p sut cht lng phn trn hnh tr s nh hn phn di. Trong cc iu kin nu ra trn hnh 8.17, iu dn ti s xut hin mt lc thng ng gi l lc nng (hiu ng Magnus).

2. Lc nng cnh my bay.

TOP

Nh hnh dng khng i xng ca cnh (hnh 8.19) v mp pha sau nhn, do cc qu trnh m t trn xy ra trong bin, ng sau cnh hnh thnh xoy v ngoi ra cn mt xoy gi l xoy ly . Xoy ly c mmen xung lng xc nh. Song mmen xung lng ca h cnh v khng kh phi khng i (bng 0), bi v khng c mmen ca cc ngoi lc tc dng vo h. V vy cng vi xoy hnh thnh ng sau cnh, cn phi xut hin mt chuyn ng trn no ca khng kh, c mmen xung lng ging nh ca xoy nhng ngc chiu. Giucpxki chng t rng chuyn ng trn ca khng kh chung quanh cnh xut hin cng vi s hnh thnh xoy. Nhng chng ta bit rng xoy sinh ra chuyn ng trn. T suy ra bn thn cnh phi c coi nh mt xoy o no chuyn ng cng vi cnh. Giucpxki gi l xoy lin hp. Nhng trn xoy chuyn ng (tc l trn cnh) nh chng t trn, phi c tc dng ca lc Magnus m vi cnh nm ngang (xem hnh 8.19) l lc nng Fnng. Fnng hng ln trn theo qui tc xc nh hng ca lc Magnus. Nhng iu cng thy c t s phn b vn tc ca dng trn v di cnh. Trong chuyn ng trn (hnh 8.19), vn tc ca khng kh trn cnh ln hn di cnh. T theo nh lut Bernoulli p sut khng kh di cnh ln hn trn cnh, l nguyn nhn xut hin lc nng.

123456789-

TRNG TM N TP ***@@@*** c im ca cc cht kh, lng, rn. T trng ca cht lng. Ap sut, n v o p sut , nguyn nhn to ra p sut. nh lut Pascal. nh lut Archimde. Phng trnh lin tc. Phng trnh Bernoulli. H s Reynolds. Lc kh ng hc.

1234-

BI TP ***&&&*** Mt ngui ng trn tm vn c khi lng ring l 0,4 kg/dm3 t trn mt mt h nc. Tm vn di 1,2m, rng 0,8m, dy 0,1m. Hi ngi c khi lng ti a l bao nhiu khng phi b chm trong nc ? Mt ging nc su 10 m, ming ging cch mt nc l 0,5m. Tnh p sut pha di y ging bit p sut kh quyn l 1 atm. Cho bit t trng ca nc l 1. Mt bnh y nc hnh tr cao 70cm, din tch y l 600cm2. y bnh c mt l nh din tch l 1 cm2. Tnh vn tc h thp ca mt nc trong bnh khi nc chy ra qua l nh v thi gian nc trong bnh chy ra ht. Tnh vn tc ca mt ht sng c ng knh l 2.10-6 m ( khi lng ring l 1g/cm3) ri u trong khng kh (khi lng ring l 1,3 g/dm3). Cho bit h s nht ca khng kh l 0,00017.

CU HI TRC NGHIM ***%%%*** 1- Cht c khi lng ring ln nht trong cc cht sau l: a) ng b) Nhm c) Nc d) Thu ngn e) Kh Hydr. 2- Mt ming g ng cht c khi lng ring 0,8 g/cm3 ni trong mt cht lng c t trng l 1,2. Vy phn th tch ca cht ngp trong cht lng l: a) 80% b) 67% c) 33% d) 20% e) Khng th tnh c. 3- Ap sut 700 mmHg tng ng vi: a) 10000 N/m2 b) 1 atm c) 133 Pa d) 93100 N/m2 e) 9,8 10 4 N/m2

4- Mt ng tim c ng knh 8mm, kim tim c ng knh 0.5 mm. Vn tc thuc tim ln hn vn tc y ca pt-tn ca ng tim l: a) 16 b) 32 c) 8 d) 256 e) 265 5- Khi quan st mt ming g ni trn mt nc ta thy c phn na th tch b chm trong nc. em ming g nhng trong du ha, ming g ni c khi m: a) Hn 50% th tch ngp trong du. b) 50% th tch ngp trong du. c) t hn 50% th tch ngp trong du. d) 67% th tch ngp trong du. e) Khng th tnh c. PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***&&&*** Trong mt ng dng ni no nc chy chm th ni tit din ca ng l nh. Qa trng g lun lun ni c trong dung dch nc mui bo ho. V cht lu khng nn c nn n c hnh dng khng i. Hai vt c cng mt th tch, vt no c khi lng ring ln s d ni trn mt nc. Trong mt ng tim, vn tc thuc tim ra khi kim tim l rt nh. Cng ln cao th p sut khng kh cng gim

123456-

CHNG 9 : THUYT NG HC

I. CU TO VT CHT. 1. Vt cht c cu to bi cc phn t. 2. Chuyn ng Brown ca phn t. 3. Chuyn ng khuych tn ca phn t. II. PHNG PHP VT L THNG K. 1. Xc sut. 2. Php tnh trung bnh. III. THUYT NG HC PHN T IV. NHIT V. PHNG TRNH TRNG THI CA KH L TNG. VI. PHNG TRNH VAN DER WALLS. 1. Lc tng tc gia hai phn t. 2. Th nng tng tc gia hai phn t 3. Qu trnh va chm gia hai phn t. 4. Phng trnh Van der Walls. VII. SC CNG MT NGOI 1. Tnh cht chung v cu trc phn t ca cht lng. 2. Hin tng cng mt ngoi. 3. Hin tng dnh t v khng dnh t. VIII. HIN TNG MAO DN. 1. p sut ph. 2. Mao dn. IX. S BIN I PHA CA VT CHT 1. Cc pha ca vt cht. 2. th pha. 3. th pha tng qut- im ba. 4. Hin tng i pha v thuyt ng hc phn t I. CU TO VT CHT 1. Vt cht c cu to bi cc phn t

TOP

Theo mu "hnh tinh nguyn t , nguyn t nh mt h hnh tinh thu nh. tm c ht nhn nguyn t mang in dng. Chung quanh ht nhn c cc electron mang in m chuyn ng. Electron v cc ht cu to nn ht nhn nguyn t (prton v ntron) l nhng ht c bn. Ngoi nhng ht va k ngi ta cn bit c vo khong 200 ht c bn khc. 2. Chuyn ng Brown ca phn t TOP

Xt trong mt khong thi gian ngn, c vi phn t cht lng va chm vo mt ht Brown no . Nhng va chm n t cc hng khc nhau vi cc vn tc khc nhau; Cho nn tng xung lc (Lc tc dng trong thi gian ngn) ca cc phn t cht lng tc dng ln ht ang xt theo cc hng l khng cn bng. V ht Brown c khi lng nh, nn di tc dng ca cc xung lc ni trn n d dch chuyn tc thi theo mt hng nht nh. Do chuyn ng hn lon ca cc phn t, tng xung lc tc ng ln ht Brown thay i tc thi theo thi gian, lm cho qu o chuyn ng ca ht Brown c ng gp khc. Nu ta dng cc ht to hn th ta khng thy chuyn ng Brown. Bi v ht c kch thc ln nn s va chm ca cc phn t cht lng vo ht rt ln so vi trng hp ht Brown. Khi , s va chm ca cc phn t cht lng vo ht t mi pha coi nh bng nhau, tng xung lc ca cc phn t cht lng tc dng ln ht xem nh bng khng. Mc khc, v khi lng ca ht l kh ln, ht c qun tnh ln khng th tham gia chuyn ng Brown. Tuy nhin vi cc ht bi chuyn ng l lng trong khng kh, ta vn c th thy chuyn ng Brown. 3. Chuyn ng khuych tn ca phn t TOP dung dch sunpht ng mu xanh vo mt cc thy tinh c cha nc mu trng. Lc u ta thy c mt ranh gii r rt gia hai cht nhng sau mt thi gian no , khng cn tc dng bn ngoi th chng cng s ho ln vo nhau v ranh gii nho dn. Ta ni cc phn t khuych tn vo nhau. Hin tng khuych tn xy ra l do cc phn t ca hai cht chuyn ng xen ln vo nhau. Hi Brm (Br) trong l bay ra ngoi l mt v d khc v khuch tn trong khng kh. Khuych tn gia hai cht kh xy ra mnh hn trong cht lng. Khuych tn trong cht rn xy ra rt chm so vi trng hp cht kh v cht lng. nhit bnh thng, s khuych tn ca hai kim loi vo nhau ch nhn thy c sau vi thng. Khuych tn l mt chng minh s chuyn ng ca phn t trong vt cht. Nhiu s kin chng t gia cc phn t c lc tng tc (ht v y) i vi nhau Lc ny to ra tnh cht hn lon ca chuyn ng ca cc phn t. ln ca lc tng tc gia cc phn t trong cc trng thi kh, lng v rn khc nhau nn tnh cht chuyn ng hn lon ca chuyn ng cc phn t trong cc trng thi vt cht ni trn cng khc nhau. Chuyn ng nhit : Nhng hin tng Nhit c lin quan cht ch n chuyn ng hn lon ca cc phn t cho nn chuyn ng hn lon ca cc phn t cn c gi l chuyn ng nhit. II. PHNG PHP VT L THNG K TOP Trong c hc vt rn, nghin cu mt h cu to bi mt s rt ln phn t l khng th thc hin c, bi v : - S tng tc gia cc phn t rt phc tp. - Phi vit v gii mt s rt ln cc phng trnh chuyn ng ca tng phn t ca h (v d: iu kin bnh thng 1cm3 kh cha vo khong 2,7.1019 phn t hay 1cm3 kim loi cha vo khong 1022 nguyn t ).

Trong vt l phn t v nhit hc, ngi ta dng phng php vt l thng k, ta khng xt chuyn ng ca mi phn t ring r, m xt chuyn ng chung ca mt tp hp rt ln cc phn t cu to nn vt. c trng cho chuyn ng chung ca nhiu phn t, ta phi ly gi tr trung bnh ca ng nng ca cc phn t. Phng php vt l thng k nu ln mi lin quan gia nhng i lng c trng cho tnh cht v m ca vt nh nhit , p sut, th tch ca ton b vt vi cc gi tr trung bnh ca cc i lng c trng cho chuyn ng ca phn t nh vn tc trung bnh, xung lng trung bnh, ng nng trung bnh. 1. Xc sut TOP Khi nghin cu nhng hin tng ngu nhin xy ra nhiu ln theo nhng cch khc nhau nh vic gieo con xc xc (mt vt rn ng cht, hnh lp phng, c 6 mt u n ghi s t 1-6) th mt vn c t ra l mt con s no hin ln sau mi ln gieo xy ra theo qui lut no ? Nu ch xt mt ln gieo th vic hin mt con s no s xy ra mt cch ngu nhin. Ta gi l mt bin c. Nu mun xt xem mt con s nht nh (v d con s 1) xut hin ngu nhin bao nhiu ln trong N ln gieo xc xc th vic xut hin ca con s nht nh gi l bin c mong mun hay bin c quan st. Ta nh ngha xc sut w ca mt bin c no l:

2. Php tnh trung bnh.

TOP

Khi nim xc sut gip ta xc nh c gi tr trung bnh ca nhng ga tr khc nhau xut hin mt cch ngu nhin trong mt qu trnh no . V d tm gi tr trung bnh ca nhng con s lt ln khi gieo xc xc nhiu ln.

Ta thy vic lt ln con s ny hay con s khc l ngu nhin nhng gi tr trung bnh ca nhng con s lt ln li c gi tr hon ton xc nh. Nh vy, mc d cc i lng c trng cho chuyn ng ca tng phn t (ng nng, vn tc) c th c gi tr ngu nhin, bt k nhng cc gi tr trung bnh ca cc i lng th c gi tr hon ton xc nh. Kt qu ni trn ch ng khi xt mt h gm mt s rt ln cc phn t. V vy ta ni php tnh trung bnh c tnh cht thng k. Ngoi phng php vt l thng k ngi ta cn dng phng php nhit ng lc hc. Phng php nhit ng lc hc khng kho st cc qu trnh chuyn ng ca cc phn t m da vo vic hnh thnh cc hm phn b v vn tc v ng nng ca cc ht theo nhit t thit lp cc th nhit ng. III. THUYT NG HC PHN T TOP xy dng cng thc c bn ca thuyt ng hc phn t ta hy tnh p sut c to ra khi cc phn t kh va chm vi thnh bnh. Lc ca cc phn t kh tc dng ln thnh bnh bng v ngc chiu vi lc ca thnh bnh tc dng ln cc phn t kh, ta c:

IV. NHIT

TOP

Khi hai vt tip xc vi nhau th cc phn t ca hai vt do chuyn ng hn lon, s va chm vo nhau v do c s trao i nng lng. Vt c ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t ln hn th ta ni l vt nng hn v s b mt bt nng lng. Vt m ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t nh hn (vt lnh hn) th s nhn thm nng lng. Nhit lng l phn nng ng ca chuyn ng nhit hn lon ca cc phn t do vt nng hn truyn cho cc phn t ca vt lnh hn. Thng thng ta hiu vt nng th c nhit cao hn vt lnh. Khi hai vt c nhit khc nhau tip xc vi nhau th c s truyn ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin t vt c nhit cao n vt c nhit thp. S truyn nng lng ny ch ngng li khi hai vt c nhit bng nhau, hay ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t bng nhau. V l do ny, ngi ta c th chn ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t trong mi vt lm thc o nhit ca vt . Ngi ta dng nhit ( c xc nh bng cng thc (9.9) tnh p sut p

Tm li: Nhit cng nh ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t l i lng c lin quan cht ch vi mc nhanh hay chm ca chuyn ng hn lon ca cc phn t. Nhit l i lng c trng cho tnh cht v m ca vt, cho s nhanh chm ca chuyn ng hn lon ca cc phn t cu to nn vt .

Mi lin quan gia nhit o bng n v nng lng vi nhit o bng n v c biu th bng cng thc

V ng nng trung bnh ch c ga tr dng nn nhit tuyt i khng th gi tr m. Nu sau ny ta gp khi nim nhit tuyt i m th khng nn hiu rng nhit c gi tr thp hn nhit tuyt i. V. PHNG TRNH TRNG THI CA KH L TNG TOP

VI. PHNG TRNH VAN DER WAALS

TOP

Phng trnh trng thi ca kh l tng ch phn nh gn ng nhng tnh cht ca kh thc trong mt phm vi nht nh. p sut cao hoc nhit tng i thp (gn nhit cht kh ngng t thnh cht lng), xut hin nhng sai lch ng k gia kt qu l thuyt v thc nghim. i vi kh l tng ta hon ton b qua lc tng tc gia cc phn t tr lc va chm. i vi kh thc, ch p sut v nhit bnh thng th lc tng tc gia cc phn t kh l nh v c th b qua, khi kt qu trn tnh ton vi kh l tng mi ph hp vi kh thc. 1. Lc tng tc gia hai phn t TOP L thuyt v thc nghim chng minh cc phn t va ht va y nhau. Bn cht ca lc tng tc v cn bn l lc in. Phn t n gin nht c mt nguyn t gm ht nhn tch in dng v chung quanh c mt vnh in t tch in m. Phn t nh vy thng l mt lng cc in; tc l mt h hai in tch khc du, cch nhau mt khong no . Cng in trng ca mt in tch im t l nghch vi bnh phng khong cch. Phn t nhiu nguyn t thng khng phi l lng cc in m l mt h in phc tp hn c th l t cc in v.v...

2. Th nng tng tc gia hai phn t

TOP

3. Qu trnh va chm gia hai phn t TOP a) M t hin tng : Xt hai phn t A v B, do chuyn ng nhit chng ang tin li gn nhau. Theo tnh tng i ca chuyn ng ta xem phn t A ng yn (so vi B) v phn t B tin li gn A theo phng AB. Vy khi B tin n gn A, ngoi th nng tng cng ng vi lc ht v lc y:

b) th ca th nng tng hp.

Nu xy ra trng hp va chm "tay ba" c mt phn t th ba ly bt nng lng ca phn t B sao cho ng mc nng lng E i qua D th phn t B s ng cn bng ti L, nhng trng thi ny rt him xy ra v s khng bn v do chuyn ng nhit s c phn t khc "va chm" vo phn t B v trng thi cn bng ni trn b ph v ngay. 4. Phng trnh Van der Walls ( phng trnh trng thi ca kh thc) TOP S sai khc c bn gia kh l tng v kh thc v lc tng tc gia cc phn t c Van der Walls vn dng hiu chnh phng trnh trng thi kh l tng do tc dng ca lc tng tc tng hp gia cc phn t l lc y hoc l lc ht. T ng xc lp c phng trnh trng thi ca kh thc (1873) mang tn phng trnh Van der Walls a) Hiu chnh do tc dng ca lc tng tc tng hp l lc y.

By gi ta hy tnh gi tr ca b. Php tnh chnh xc v gi tr ca b rt phc tp, di y ta nu ra mt cch tnh n gin v gn ng.

Trong k l h s t l ph thuc vo s va chm ca cc phn t.

Tm li gi tr ca b ng vi 1 mol kh thc gn ng bng 4 ln tng th tch ca cc phn t kh c trong mt mol kh . b) Hiu chnh do lc tng tc tng hp l lc ht.

Vy ngoi vic hiu chnh cho lc tng tc tng hp l lc y, nu xt c hiu chnh do lc tng tc l lc ht th ta c th bin i cng thc (9.29) thnh:

Phng trnh (9.34) gi l phng trnh Van der walls i vi mt mol kh thc. T phng trnh (9.34) ta c th suy ra phng trnh Van der walls i vi mt khi lng kh bt k M: Gi V l th tch ca M g kh nhit T v p sut p. Ta c:

Cc s hng hiu chnh Van der Walls a v b trong cng thc (9.35) i vi mt lng kh bt k M c cng gi tr nh i vi mt mol kh v l cc hng s i vi mt cht kh cho trc trong phm vi nht nh. Cc gi tr ca chng c xc nh t thc nghim. Ga tr ca a v b ca mt s cht kh cho bng 9.2

VII. SC CNG MT NGOI 1. Tnh cht chung v cu trc phn t ca cht lng TOP Cht lng l trng thi trung gian gia cht kh v cht rn. Nn kh p sut cao lm kh ha lng. Gim nhit , lm cht lng ha rn.

p sut ni ti l do tng tc phn t nn ta cn gi l p sut phn t. So vi cht rn th mi phn t cht lng cng dao ng quanh mt v tr cn bng, nhng chng khng c nh vi v tr cn bng , chng thng thay i v tr cn bng, bng cch trt i mt on vo khong kch thc phn t. Thi gian m mi phn t tn ti mt v tr cn bng no cng ln nu nhit cht lng cng thp. + Trong th din t th nng tng tc gia hai phn t (hnh 9.5), ng nng lng ton phn nm di ming h th nng (gn ming h). Phn t B trong h th nng ca phn t A. Phn t B thc hin dao ng quanh mt v tr cn bng trong h th. Sau mt thi gian no , phn t B tng tc vi cc phn t khc, thu thm nng lng, nn ng nng ln hn trc, n vt h th ny ri vo h th ca mt phn t khc. 2. Hin tng cng mt ngoi TOP a) Hnh cu tc dng

b) Lc cng mt ngoi: nh ngha:

c) Nng lng t do:

lng. V th, vic di chuyn mt phn t t trong lng cht lng ra lp mt ngoi y, i hi mt cng thng lc cn ny. Trong trng hp cht lng khng trao i nng lng vi ngoi vt, cng ny c thc hin nh s gim ng nng v th nng ca phn t, ging nh mt vt di chuyn trong trng trng, t thp ln cao. Ngc li, khi phn t i t lp mt ngoi vo trong lng cht lng, n phi thc hin mt cng do s gim th nng chuyn thnh ng nng ca phn t. L lun ny cho thy rng mi phn t lp mt ngoi khc cc phn t trong lng cht lng l c mt th nng ph (tim tng). Th nng ph tim tng ca cc phn t lp mt ngoi cht lng gi l nng lng t do. Khi khi cht lng gim din tch mt ngoi, nng lng t do ca n gim. Nng lng t do tun theo nguyn l cc tiu: Mt ngoi cht lng lun lun co v din tch nh nht (c th c) ng vi nng lng t do cc tiu. Nguyn l cc tiu ca nng lng t do dng gii thch dng hnh cu ca cc git nc b t do. d) Sut cng mt ngoi so snh lc cng mt ngoi ca cc cht lng khc nhau, ta xt mt i lng gi l sut cng mt ngoi;

3. Hin tng dnh t v khng dnh t

TOP

Ta ni, lc cng mt ngoi tn ti c ch tip gip gia cht lng v cht rn. Ta xt mt phn t A nm ti ch tip gip gia 3 mi trng: Rn, lng, kh (hoc hi). Xem mt thong cht lng vung gc vi thnh bnh (rn). V hnh cu tc dng ca phn t A. Ta thy:

Sau y ta s xt c th tng trng hp. a) Dnh t

VIII. HIN TNG MAO DN 1. p sut ph

TOP

Trong cc hnh tr c ng knh b, mt ngoi cc cht lng dnh t c dng lm, khng dnh t c dng li. ng cong gii hn gia mt ngoi cht lng v thnh rn chu tc dng bi lc cng mt ngoi. Lc ny s to thm mt p sut nn xung cht lng di, i vi mt li, v to p sut ko cht lng t di ln, mt lm. Ap sut do mt khum gy ra nh th gi l p sut ph.

2. Mao dn

TOP

Lc cng ngoi dc theo ng cong tip gip ca mt thong khum vi thnh ng to ra p sut ph, ng thi l nguyn nhn gy ra hin tng mao dn. a) Nhn xt

Ta bit rng c hin tng mao dn l do mt thong trong ng l nhng mt khum (lm hoc li). Lc cng mt ngoi gy p sut ph m hoc dng ko cht lng ln hay xung lm cho mt thong trong ng chnh lch so vi mt thong ngoi chu. Ta cng xt 2 trng hp: b) Trng hp dnh t V tit din trong ng nh nn mt khum trong ng mao dn l mt phn mt cu tm C, bn knh R. Thnh phn lc cng mt ngoi song song vi thnh ng tc dng ln ton ng trn bin gii mt khum l:

IX. S BIN I PHA CA VT CHT 1. Cc pha ca vt cht

TOP

V d: Cho mt bnh kn ng nc (H2O), trn mt thong l hn hp khng kh v hi nc. l mt h hai pha: pha hi hay kh v pha lng. Cc pha ca vt cht khng ch l nhng trng thi khc nhau ca vt cht nh: rn, lng, kh hay hi, m cn l nhng bin th ca cc tinh th. V d kim cng v than ch l nhng pha rn khc nhau ca cacbon. Ni pha rn y l ni n trng thi rn kt tinh. Cht rn v nh hnh, khi un nng, s chuyn sang th lng mt cch lin tc, khng c coi l chuyn pha. Cht rn v nh hnh khng c xem l pha ca vt cht. C th lm thay i pha ca vt cht bng cch lm thay i nhit hoc p sut ca n.

C hai loi bin i pha:


Loi I: C km theo s nhn nhit ca cc ngoi vt hoc truyn nhit cho ngoi vt. Loi II: Khng km theo s nhn nhit hoc truyn nhit.

S bin i pha lun lun xy ra mt nhit v p sut xc nh.

2. th pha

TOP

Ni cch khc, ng cong S xc nh iu kin cho hai cht: lng v hi, cng tn ti cn bng nhit bn cnh nhau. Nu gia pha lng v pha hi ang c s cn bng nhit cn cung cp nhit lng cho h (+Q) th pha lng bin thnh pha hi. l s ha hi. Ngc li nu h truyn nhit lng cho ngoi vt (-Q), pha hi bin thnh pha lng, ta c s ngng t. Ho hi v ngng t l hai qu trnh ngc nhau. ng cong S, s c gi l ng ho hi, hay ng ngng t, tu thuc vo chiu din bin ca s bin i pha. ng cong S chia mt phng th ra lm hai min. Mi min ng vi mt pha duy nht: lng hoc hi. i vi s nng chy, ng c, thng hoa, ta u c th v th bin i pha nh th. Mi pha vt cht c xc nh bng thng s trng thi: T, p, V. Ba i lng ny lin quan cht ch vi nhau. th pha c th l cc gin (p,T); (p,V) hay (T,V). V d: H ng ng nhit Van der Waals thc nghim l ng biu din ca p theo V khi nhit T khng i, c phn nm ngang, din t s bin i pha (hnh . 9.27a) nhit thp ng ng nhit c mt on nm ngang. Tng dn nhit , on ngang ny thu hp dn.

Min I :Min pha lng. Min II : Min pha lng v hi bo ha. Min III : Min hi cha bo ha (trong min ny nu ta nn cht kh, p sut ca n tng ln). Min IV : Min pha kh hnh (9.28) biu din gin (T,V) Gi s h trng thi hi, vi th tch v nhit ng vi im A. + Nn hi ng nhit, im c trng cho trng thi ca h s di chuyn v pha bn tri, song song vi trc honh V.

So snh ba th: (p,T); (p,V) v (V,T). - u din t s bin i pha t lng sang hi v ngc li. - S(p,T) l ng ranh gii gia hai min, ng vi hai pha ring bit. - S(p,V) v S(T,V) khng phi nh vy. 3. th pha tng qut. im ba: TOP

Xt mt h trng thi cn bng nhit vi hai pha lng v hi bo ha . Cho h to nhit, nhit ca h gim xung. Mun cho h t trng thi cn bng nhit mi, p sut ca h cng phi gim theo. im c trng cho trng thi cn bng mi trn gin (p,T) dch v pha di.

H tip tc to nhit, ton th pha lng s chuyn sang pha rn v kt thc qu trnh kt tinh l s xut hin trng thi cn bng nhit gia hai pha rn v hi bo ha. Sut trong thi k kt tinh, nhit ca h khng i. Sau khi s kt tinh han thnh, nu h tip tc to nhit, nhit ca h s li gim xung. Mun thit lp s cn bng nhit mi gia hai pha rn v hi bo ha th phi gim p sut ca h. Do cc im c trng cho trng thi cn bng nhit s dch chuyn xung di, to ra ng thng hoa BO. Nu t trng thi kt tinh ng vi im B, ta khng h truyn nhit ra ngoi m li truyn nhit cho h th h s t trng thi rn kt tinh chuyn sang pha lng, tc l nng chy. Nu tng p sut th nhit nng chy s phi tng theo. im nng chy, c trng cho s cn bng nhit gia pha rn v pha lng, dch chuyn ln trn v v nn ng nng chy hay ng ng c (gn nh ng thng). dc ca ng nng chy c th m hay dng tu thuc du vo s thay i th tch ca cht rn khi nng chy

im B, nm ti giao im ca 3 ng cong bin i pha ho hi nng chy v thng hoa c gi l im Ba. im Ba xc nh iu kin cn bng gia ba pha.

+ Nu ng nng chy lch v pha tri ca im Ba th c hin tng d thng : Nn kh ng nhit th p sut tng, h tri qua t pha hi sang ph rn, ri mi sang pha lng. Hin tng ny xy ra nhit thp hn nhit "im Ba". 4. Hin tng i pha v thuyt ng hc phn t. TOP a. Nng chy v ng c. Trong thc t, cc ht cu thnh cht rn v tinh th chu hai nh hng ngc nhau:

1) Chuyn ng nhit c xu hng lm tch ri cc ht xa nhau ra, ph v trt t trong mng tinh th. 2) Lc tng tc gia c ht c xu hng lin kt cc ht li vi nhau, buc chng ti v tr cn bng. Hai nh hng ny song song tn ti. nhit v p sut no , nh hng th nht yu hn nh hng th hai: ht phi dao ng ti v tr cn bng.

Hin tng ng c l qu trnh ngc so vi hin tng nng chy. Nhit ng c phi bng nhit nng chy v cng khng i trong sut thi gian s ng c xy ra, mc d h c to nhit. S thng hoa cng c gii thch theo quan im ca thuyt ng hc phn t . mt nhit v p sut no cc phn t hoc ion trong mng tinh th chuyn ng nhit vi vn tc khc nhau v bao gi cng c mt s phn t c nng lng vt ra khi tinh th ,bay vo mi trng xung quanh b) Bay hi: Hin tng cc phn t ca cht lng thot ra khi mt thong, to thnh hi c gi l hin tng bay hi. Mt cht lng bt c nhit no, cng c cha nhng phn t c ng nng ln thng lc ht xung quanh, thot ra khi mt thong. Tp hp cc phn t thot ra nh th to thnh hi. Mun thnh hi, phn t phi sn cng, thng lc htca cc phn t cn li , ko phn t vo lng cht lng. Gi r l b dy lp mt ngoi; n: s phn t c trong mt n v khi lng cht lng. Cng A n phn t y thot khi mt thong, hay mt n v khi lng ca cht y bin thnh hi bng:

+ ng thi vi s ho hi cn xy ra qu trnh ngng t. Mt s phn t t ngoi mt thong i tr ngc vo lng cht lng. + Din tch S ca mt thong cng tng, s bay hi cng nhanh. + Nhit cng cao, bay hi cng chng. + S bay hi c gi xc tin nhanh. c. Trng thi bo ha: Nu s bay hi v qu trnh ngc xy ra trong bnh kn, th n mt lc no y, s phn t ho thnh hi trong mt n v thi gian bng s phn t hi i vo cht lng. Nng phn t hi khng tng na. Ta c trng thi cn bng ng gia cht lng v hi (di p sut nht nh v nhit nht nh). Ta ni rng hi trng thi bo ha. + Ti mt nhit xc nh, p sut hi bo ha po c gi tr xc nh. + Khi nhit tng, p sut hi bo ha cng tng theo. + p sut hi bo ha ca mt cht khng ph thuc th tch cha hi bo ha. + S c mt ca cc cht kh hoc hi khc lm nh hng ti tc bay hi, ko di thi gian bay hi t ti trng thi bo ha, nhng khng lm thay i s cn bng ng gia pha lng v pha hi. d. S si: Khc vi s bay hi, s si l s chuyn pha t lng sang hi ngay trong lng cht lng. Cc bt hi c to thnh y v thnh bnh, v ln ln trong lng cht lng, i ln mt thong, v v ra ti mt thong cho hi trong cc bt thot ra ngoi. Cc bt ny hnh thnh t kh (khng kh) ha tan trong nc v thnh bnh hp th. Khi nung nng cht lng, bt kh phnh ra vi kch thc khng n ni nh qu. p sut ph ca mt cong ca bt khng ln ph v bt. Trong bt, ngoi kh cn c hi bo ha thot ra t cht lng vo bt.

Lc u khi mi ung nhit cht lng cha ng u trong ton bnh, di nng trn lnh. Bt i ln b nh li v hin tng ngng t trong bt lm gim p sut bn trong bt. Trong khi ap sut t cht lng tc dng ln bt gn nh khng i. Bt b nn mnh, v v ra gy ting ng nh : ting reo. Cng un nng do hin tng i lu hi cht lng nng u khi nhit tng, p sut hi bo ha trong bt tng, th tch V ca bt tng ln. Lc Archimede ca cht lng ln bt tng. Khi ln hn lcdo lc tng tc gia cc phn t cht lng quanh bt, bt s chuyn ng ln mt thong v b v ra . Hi thot ra ngoi, nc si. Nh vy mun cho hin tng si xy ra cc bt kh phi ln, ni ln mt thong v v ra. Cc bt kh ch c th ln ln khi p sut hi bo ha ca n mt nhit cho trc tha mn iu kin

Kt lun: Vi p sut bn ngoi cho trc, cht lng s si nhit xc nh, sao cho p sut hi bo ha ng vi nhit bng p sut bn ngoi. y cng chnh l s khc nhau gia s si v s bay hi (xy ra mi nhit ). Mun duy tr s si, ta phi cung cp nhit lng cho cht lng, v th sut thi gian si, nhit ca h (gm 2 pha: lng v hi bo ha) khng i. Si p sut thp.

t mt bnh h ng nc nhit 30oC vo mt chung thu tinh ni vi bm ht kh. Cho bm chy, p sut khng kh trn mt thong gim dn n 31mmHg, th nc si (Hnh 9.32)

TRNG TM N TP ***@@@*** 12345678Cng thc c bn ca thuyt ng hc. Khi nim v nhit . Phng trnh trng thi cho kh l tng. Phng trnh trng thi cho v kh thc. Hin tng sc cng mt ngoi Hin tng mao dn. S bin i pha - im ba. Cc qa trnh nng chy, ng c, bay hi v si. BI TP ***@@@***

CU HI TRC NGHIM ***@@@***

123456789-

PHN TCH NHNG CU PHT BIU NG SAI ***&&&*** Chuyn ng Brown l do cc electron quay quanh ht nhn ca nguyn t. Gi c to ra do s chnh lch mt phn t khng kh ti cc ni. Qung ng t do trung bnh ca cht kh th t l vi mt cht kh . Kh l tng l kh thc trong iu kin chun. Lc tng tc gia hai phn t c th l lc ht hoc l lc y. Di tc dng ca lc cng mt ngoi, lp mt ngoi lun co li din tch nh. Mao dn l nguyn nhn to ra lc cng mt ngoi. C ba pha l rn, lng v hi. Nhit cng cao th s bay hi cng d.

CHNG 10 :
I. 1. 2. 3. II. 1. 2. III. IV. 1. 2. 3. V. 1. 2. 3. 4. VI. VII. VIII. IX. X.

NHIT NG LC HC

TRNG THI CN BNG V CC QA TRNH NHIT NG LC HC.

Trng thi cn bng Qu trnh chun cn bng


Qu trnh thun nghch NNG LNG CHUYN NG NHIT V NI NNG CA KH L TNG. nh lut phn b u nng lng Boltzmann Nng lng chuyn ng nhit ca cht kh m phn t gm nhiu nguyn t LIN QUAN GIA NHIT LNG V CNG C HC NGUYN L TH NHT CA NHIT NG LC HC Nguyn l bo ton v bin ha nng lng Ni nng l mt hm s n ga ca trng thi Nguyn l th nht nhit ng lc hc NHIT DUNG RING CA KH L TNG Nhit dung ring ng tch Nhit dung ring ng p T s nhit dung ring ng p v ng tch n v o nhit dung ring NG DNG NH LUT 1 TNH CNG . NGUYN L TH HAI CA NHIT NG LC HC KHI NIM ENTROPY NH L NERNST CC TH NHIT NG

u im ca phng php ng hc phn t l i su vo bn cht hin tng nhng n cng gp phi nhng nhc im nh tnh cht gn ng ca nhng kt qu nh lng v s phc tp ca cng vic tnh ton. Phng php nhit ng lc hc khng kho st chi tit hin tng xy ra m ch tnh s bin i nng lng trong nhng hin tng y. Phng php ny c pht sinh t s kho st s bin i nhit nng thnh c nng chy cc my pht ng lc nh my hi nc, my n chy bng t xng, nn c tn gi l phng php nhit ng lc hc. Cc nguyn l nhit ng lc hc ny rt cn thit cho k thut cng nh cho vic nghin cu khoa hc ni chung. I. TRNG THI CN BNG V CC QU TRNH NHIT NG LC HC. 1. Trng thi cn bng TOP Trong c hc, ta bit rng trng thi cn bng ca mt vt l trng thi m vt ng yn i vi mt h quy chiu qun tnh nht nh. Trong nhit ng lc hc khi nim trng thi cn bng ca mt h l trng thi trong cc i lng v m (p, V, T) xc nh trng thi ca h l khng thay i. Nhng i lng xc nh trng thi ca mt vt cn gi l thng s trng thi. trng thi cn bng nhit ng lc hc khng th xy ra cc hin tng truyn nhit, cc phn ng ha hc, bin i trng thi gia kh, lng, rn. Trng thi cn bng nhit ng lc hc khc vi trng thi cn bng c hc ch l mc d cc i lng v m c trng cho h khng i nhng cc phn t cu to nn h vn khng ngng chuyn ng hn lon. Chng hn mt h gm mt cht lng,

ng trong bnh kn, trn mt ca cht lng c hi bo ho ca n. H ny trng thi cn bng nn cc i lng p, V, T l khng i. Tuy nhin bn trong h vn c nhng phn t bay hi ra khi cht lng v ngc li cng c nhng phn t thuc phn hi bo ho bay tr li vo cht lng. D nhin s phn t bay ra v bay tr vo cht lng trong cng mt thi gian no y phi bng nhau. Cht kh trng thi cn bng th nhit ca n ti mi im ca n u ging nhau v khng i theo thi gian. Tuy nhin ti mt min nh no trong khng gian v mt thi im nht nh no y, cc phn t cht kh c th c ng nng trung bnh ln hn ng nng trung bnh cc phn t cht kh nhng min khc. Do nhit min nh ni trn c th ln hn nhit cc min khc. Nh vy, s xy ra s dn nhit t min c nhit cao n min c nhit thp. S dn nhit ny ch c th xy ra trong mt phm vi khng gian nh so vi ton b th tch cht kh. Hnh (10.1) biu din s ph thuc ca p sut cht kh trng thi cn bng theo thi gian. Ta thy tuy rng cht kh c gi trng thi cn bng nhng gi tr p sut khng phi hon ton bt bin m dao ng t nhiu chung quanh gi tr trung bnh. Nhng dao ng nh nh vy c gi l nhng thng ging. Nh vy c hai c im ca trng thi cn bng nhit ng lc hc.

Cui cng ta cn phn bit trng thi cn bng v trng thi dng. Gi s c mt thanh kim loi m hai u thanh c gi hai nhit xc nh v khc nhau. Ta ni rng trong thanh kim loi c trng thi dng ch khng c trng thi cn bng v rng bn trong thanh kim loi xy ra qu trnh truyn nhit (v m) t phn c nhit cao hn n nhit thp hn. Trng thi dng c lin quan n s cung cp nhit n nh t cc ngun. Vy c th rt ra mt nh ngha y hn v trng thi cn bng nhit ng lc hc . l trng thi ca mt h m cc thng s trng thi ca h khng thay i v trng thi ca h khng thay i, trong h khng xy ra cc qu trnh nh dn nhit, khuch tn, phn ng ha hc, chuyn pha.v.v... 2. Qu trnh chun cn bng TOP Khi mt h bin i t trng thi ny sang trng thi khc, mt chui cc trng thi ni tip nhau xy ra, to nn mt qu trnh. Nhng trng thi ni tip nhau ny l nhng trng thi cn bng v s bin thin ca cc thng s trng thi theo thi gian l chm so vi khong thi gian gia hai trng thi k tip c chn tu .Mt qu trnh din bin v cng chm nh th c gi l qu trnh chun cn bng (chun tnh) v c th coi n l mt dy ni tip cc trng thi cn bng. Nhng qu trnh xy ra trong thc t khng phi l nhng qu trnh chun cn bng nhng nu chng xy ra cng chm bao nhiu th cng gn ng l qu trnh chun cn bng by nhiu.

3. Qu trnh thun nghch

TOP

Trong nhit ng lc hc, khng nhng chng ta ch xt qu trnh ni chung m ta cn ch n c chiu din bin ca qu trnh. V th di y ta s xt khi nim qu trnh thun nghch. Qu trnh thun nghch l qu trnh din bin theo c hai chiu, trong nu lc u qu trnh din ra theo mt chiu no (chiu thun) ri sau li din ra theo chiu ngc li tr v trng thi ban u th h i qua mi trng thi ging nh lc h din bin theo chiu thun v khi h tr v trng thi ban u th khng gy ra mt bin i g cho ngoi vi. Mi qu trnh thun nghch u l qu trnh chun cn bng. Ta c th biu din qu trnh thun nghch trn th bng mt ng cong lin nt nh i vi qu trnh chun cn bng. Mi qu trnh thc do din bin nhanh hoc v bao gi cng c s ta nhit do ma st nn chng u khng phi l qu trnh thun nghch. Trong trng hp ny khi h tr li trng thi ban u th qu trnh gy ra mt s bin i cho ngoi vi v qu trnh bao gm mt dy cc trng thi khng cn bng. Nhng qu trnh ny gi l qu trnh khng thun nghch. Nu chng xy ra cng chm v cng t ma st th chng cng gn ng vi qu trnh thun nghch v cc qa trnh u l nhng qu trnh c l tng ha . Nhit ng lc hc nghin cu s bin i nng lng trong qu trnh chun cn bng tc l nhng qu trnh thun nghch. Nhng qu trnh ny c gi chung l qu trnh nhit ng lc hc. II. NNG LNG CHUYN NG NHIT V NI NNG CA KH L TNG 1. nh lut phn b u nng lng Boltzmann. TOP Nng lng chuyn ng nhit cn gi l nhit nng ca mt vt no chnh l tng nng lng chuyn ng ca tt c cc phn t cu to nn vt. Vic xt ring nhit nng v s bin i ca n trong mt vt l rt kh khn bi v nng lng chuyn ng nhit ca cc phn t lun lun lin quan mt thit vi th nng tng tc gia cc phn t. Chng hn khi ung nng vt, nhit ca n tng ln th khng nhng nng lng chuyn ng m c th nng ca cc phn t cu to nn vt cng u bin i. V vy, thun tin cho vic tm hiu su v nng lng chuyn ng nhit ta chn kh l tng trong lc tng tc v do th nng tng tc gia cc phn t rt nh, c th b qua. i vi cc kh mt nguyn t (v d nh Hli, Non, Argon) ta c th coi phn t nh l cht im. Phn t c 1 nguyn t ch c ng nng ca chuyn ng tnh tin cn ng nng ng vi chuyn ng quay th khng c. Nguyn t gm mt ht nhn tp trung hu ht khi lng nguyn t v mt vnh nh ca cc electron. Khi cc phn t va chm nhau th ngoi vic trao i cho nhau ng nng ca chuyn ng tnh tin phn t, phn t ny cn truyn cho vnh electron ca phn t kia mt xung lng quay. Nhng xung lng ny khng lm quay c ht nhn v gia ht nhn v vnh electron khng c s lin kt rn chc. Hn na v mmen qun tnh I ca chuyn ng quay ca phn t c 1 nguyn t nh c th coi bng khng (v bn knh ht nhn qu nh) do ng nng ca chuyn ng quay phn t cng coi nh bng khng, nghi l cho rng nguyn t khng quay. Vy i vi kh l tng mt nguyn t cha N phn t th nng lng chuyn ng nhit ca n s l:

S phn b ng nng ca phn t mt nguyn t thnh 3 thnh phn c lp lin quan ti vic coi phn t nh mt cht im c 3 bc t do. Ta nh rng s bc t do ca mt c h l s to c lp cn thit xc nh v tr v cu hnh ca c h trong khng gian. T nhn xt trn ta suy ra rng i vi mi bc t do, ng nng trung bnh ca chuyn ng tnh tin ca phn t c 1 nguyn t l bng nhau v bng KT/2 T , mt cch t nhin, ngi ta gi thit rng nu nh phn t cn c thm mt s bc t do khc th i vi mi bc t do ny cng s c thnh phn ng nng trung bnh l KT/2. Trong phm vi vt l c in l thuyt trn c chng minh v c pht biu mt cch y nh sau: Nu h phn t trng thi cn bng vi nhit T th ng nng trung bnh phn b u theo bc t do v ng vi mi bc t do ca phn t th ng nng trung bnh l KT/2 . l nh lut ca s phn b u ng nng theo bc t do hay gi tt l nh lut phn b u nng lng Boltzmann. 2. Nng lng chuyn ng nhit ca cht kh m phn t gm nhiu nguyn TOP t. Trc ht ta xt phn t c 2 nguyn t. Phn t ny c th coi nh mt h gm 2 nguyn t cch nhau mt khong no (Hnh 10.3). Gi s khong cch gia hai nguyn t khng i (trng hp ny phn t c coi l phn t "rn chc") .Mt h nh vy, ni chung, c 6 bc t do.

Tm li i vi phn t 2 nguyn t "rn chc" (nh H2, O2, N2 v.v...) th s bc t do bng 5 trong 3 bc t do ng vi chuyn ng tnh tin (quy c gi tt l bc t do tnh tin) v 2 bc t do ng vi chuyn ng quay (quy c gi tt l bc t do quay). Vy ng nng trung bnh ca phn t 2 nguyn t l:

i vi phn t c 3 hay nhiu nguyn t lin kt rn chc vi nhau (nh H2O, NH3 v.v...) th c 3 bc t do tnh tin v 3 bc t do quay, tr trng hp cc nguyn t nm trn cng ng thng, khi s bc t do quay ch c 2 (ging nh i vi phn t c 2 nguyn t). Hnh v 10.4 nu th d i vi phn t 3 nguyn t rn chc. Vy nng lng chuyn ng nhit ca lng kh l tng 3 hay nhiu nguyn t gm N phn t s l :

Cn ch rng nhit bnh thng cc nguyn t trong phn t coi nh khng dao ng. Nhng nhit cao, cc nguyn t s dao ng chung quanh v tr cn bng. Dao ng ny c coi nh dao ng iu ho. C hc cho bit, gi tr trung bnh ca ng nng v th nng ca dao ng iu ho bng nhau. V vy nu trong phn t m cc nguyn t dao ng iu ho th theo nh lut phn

b u nng lng, nng lng ng vi mi bc t do dao ng s gm 2 phn: mt phn nng lng di dng ng nng c gi tr bng, mt phn nng lng di dng th nng c gi tr cng bng KT/2 . Nh vy nng lng ng vi 1 bc t do dao ng khng phi l KT/2 m l KT/2 . T suy ra v phng din phn b nng lng th mt bc t do dao ng tng ng vi 2 bc t do tnh tin hoc quay.

i n mt cng thc tng qut cho nng lng chuyn ng nhit ca kh l tng, ta gi i l s bc t do ca mt phn t. Mi bc t do y tng ng vi mt bc t do dao ng th trong khi tnh tng s bc t do ton b ca phn t i ,ta i mi bc t do dao ng thnh 2 bc t do tnh tin hay quay. Vy nng lng trung bnh ca mt phn t chuyn ng c biu th bng cng thc:

T suy ra nng lng chuyn ng ca mt mol cht kh l tng s c cng thc tng qut l:

L thuyt v nng lng chuyn ng nhit trnh by trn ch c tnh cht gn ng v ch ng dng c i vi cht kh iu kin bnh thng. Nng lng chuyn ng nhit trong mt vt l mt thnh phn ca ni nng ca vt y. Ni nng ca mt vt gm ton b cc dng nng lng trong vt gm nng lng chuyn ng nhit, th nng tng tc gia cc phn t, th nng tng tc gia cc nguyn t trong tng phn t, ng nng v th nng tng tc ca cc ht cu to nn nguyn t (ht nhn v cc electron) v.v... Tt c cc dng nng lng tr 2 dng nng lng u tin gi chung l nng lng bn trong cc phn t. i vi 1 mol vt cht ta gi.

III. S LIN QUAN GIA NHIT LNG V CNG C HC.

TOP

T cng thc (10.15) ta thy khi nhit ca kh l tng thay i th ni nng ca kh cng thay i. Vy ta c th lm thay i ni nng ca kh bng s trao i nhit lng gia kh vi ngoi vt. Phn nng lng chuyn ng nhit c truyn t vt ny n vt khc gi l nhit lng. Ta c th lm thay i nhit ca kh bng cch thc hin cng c hc. Chng hn, lm nng kh ln, ta dng tay nn khi mt cch t ngt. Ngc li lm kh lnh i, ta cho kh t dn ra t ngt v kh s thc hin cng c hc. Vy s truyn nng lng ni chung c thc hin di hai hnh thc khc nhau. l s truyn nhit lng v s thc hin cng c hc. S truyn nhit lng l hnh thc truyn nng lng xy ra trc tip gia nhng nguyn t hay phn t chuyn ng hn lon cu to nn cc vt ang tng tc; cn s thc hin cng l hnh thc truyn nng lng gia nhng vt v m tng tc vi nhau . Cn c vo bn cht vt l ca nhit lng v cng c hc nh nu trn th hai i lng ny phi o bng cng n v. Trong h SI n v o nhit lng cng ging nh n v o cng c hc. l Joule (J). Nhng trong qu trnh pht trin ca vt l hc, lc u cha hiu c bn cht ca cc hin tng nhit, nn da vo thuyt "cht nhit" ngi ta quy c o nhit lng bng calo (vit tt l cal) tc l nhit lng lm nng mt gam (g) nc p sut chun (p = 760 mmHg) t 19,5oC n 20,5oC. n v nhit lng cn c th chn l kcal: 1 kcal = 1000 cal. Khong gia th k 19, Joule chng minh bng thc nghim mi lin quan nh lng gia n v J v n v cal. 1 cal = 4,18 J. biu th mi lin quan ny, ta nh ngha ng lng cng ca nhit l: I = 4.18 J/cal. (10.16)

V ng lng nhit ca cng l

Nhit lng v cng c hc tuy cng n v nhng s truyn nhit lng v s thc hin cng l hai hnh thc truyn nng lng khc nhau, nn chng c nhng im khc nhau v mt nh tnh. S truyn nhit cho h l s truyn nng lng ca chuyn ng hn lon ca cc phn t t ni ny n ni khc v trc tip dn n s tng ni nng ca h. Ngc li, s thc hin cng ln h th c th l s truyn ca cng mt dng nng lng bt k no khng phi l nhit nng t ni ny n ni khc. Cng c th l s bin i gia nhng dng nng lng khc nhau, trc tip dn n s tng mt dng nng lng bt k ca h (ng nng, th nng, ni nng,...) By gi ta hy phn tch s khc nhau gia nng lng vi nhit lng v cng. Ta bit rng nng lng l i lng c trng cho s chuyn ng v tng tc ca vt cht. Chng hn c nng c trng cho chuyn ng ng c hc, nhit nng c trng cho chuyn ng hn lon ca cc phn t, in nng c trng cho chuyn ng ca cc ht mang in, th nng hp dn c trng cho tng tc hp dn gia cc vt th, th nng ca in trng c trng cho s tng tc in gia cc vt mang in v.v... Vy ta thy nhit lng v cng khng phi l nhng dng nng lng m ch l nhng phn nng lng c trao i gia cc vt tng tc vi nhau khi c s thay i trng thi . Nhit v cng ch xut hin khi c s truyn hoc bin i nng lng cn nng lng th lun lun tn ti cng vt cht. Trong phn ny ta s gp nhiu ln khi nim "bin nhit thnh cng" (hay ngc li). Ta khng th gii thch l s bin i nhit nng thnh c nng v gii thch nh vy l thiu chnh xc. Ta cn hiu rng l s bin i cch truyn nng lng di hnh thc nhit cng. lm sng t vn , ta hy dn ra th d sau. Khi un nng kh trong mt xylanh c pit-tng, ta truyn mt phn nng lng chuyn ng nhit t cht t nhit cao cho cht kh np vo xylanh t bn ngoi, ngha l c s truyn nng lng di hnh thc nhit. Sau ni nng ca h kh tng ln v s c truyn mt phn thnh c nng cho pit-tng (kh trong xylanh y pit-tng) v phn khc c truyn thnh nhit nng lm nng cho v xylanh v pit-tng (do s ma st gia pit-tng v xylanh). Tt c s bin i nng lng ny u xy ra di hnh thc cng. Kt qu ca hai qu trnh trn c gi l s bin nhit thnh cng. R rng y khng c s bin i trc tip no t chuyn ng nhit ca cc phn t sang chuyn ng ca pit-tng m phi i qua khu trung gian l t vic dng nhit ca nhin liu lm tng ni nng v t ni nng sang c nng. Ta c th tm tt nhng nhn xt trn bng s sau:

Sau ny khi nghin cu nguyn l 2 nhit ng lc hc ta s thy r rng khng bao gi c th bin i trc tip nhit nng thnh c nng nhng ngc li ta c th bin i trc tip c nng thnh nhit nng (v d c st 2 bn tay vo nhau). IV. NGUYN L TH NHT CA NHIT NG LC HC. 1. Nguyn l bo ton v bin ha nng lng TOP Nguyn l bo ton v bin ha nng lng ni rng: " nhng qu trnh khc nhau din ra trong t nhin, nng lng khng sinh ra t h v cng khng bin mt m ch bin ha t dng ny sang dng khc". Nguyn l th nht ca nhit ng lc hc chnh l nguyn l bo ton v bin ha nng lng p dng trong cc qu trnh c lin quan n s bin i ni nng sang c nng v nhit nng hoc sang cc dng nng lng khc v ngc li. 2. Ni nng l mt hm s n gi ca trng thi. TOP

T nguyn l bo ton v bin ha nng lng c th chng minh rng: Ni nng l mt hm s n gi ca trng thi ngha l ng vi mi trng thi xc nh (p, V, T) ch c mt ga tr ni nng duy nht. Tht vy, nu mt trng thi h c nhiu gi tr khc nhau ca ni nng th chng ta c th khai thc phn nng lng khc nhau m h vn khng thay i g c (v trng thi khng i) nh vy c ngha l chng ta thu c nng lng t h v. iu tri vi nh lut bo ton v bin ha nng lng. 3. Nguyn l th nht ca nhit ng lc hc TOP By gi ta hy kho st trng hp h bin i t trng thi (1) n trng thi (2) ch do s trao i nhit gia h vi ngoi vt v s thc hin cng ca ngoi vt i vi h.

Nu do s trao i nhit v thc hin cng ca ngoi vt ln h m h chuyn t mt trng thi xc nh ny sang mt trng thi xc nh khc, th trong mi cch chuyn c th xy ra gia hai trng thi , tng nhit lng trao i v cng thc hin l khng i. Trong trng hp h thc hin mt qu trnh kn (chu trnh) ngha l sau qu trnh bin i trng thi h li quay tr v ng trng thi ban u th ta c:

T y ta rt ra cch pht biu nguyn l th nht cho mt chu trnh l: Nu h bin i trng thi theo mt chu trnh bt k no c th xy ra th tng nhit lng trao i v cng thc hin trong chu trnh phi bng khng, ni nng ca h khng i.

H thc ny ni ln rng gi tr ni nng ca mt trng thi ca h c xc nh sai khc mt hng s cng. Qu trnh thit lp nguyn l th nht c lin quan cht ch vi mt vn hp dn trong lch s vt l l c th thc hin c ng c vnh cu loi 1 hay khng ? ng c vnh cu loi 1 l loi

ng c c th sinh cng m khng cn tiu th nng lng no c hoc ch tiu th mt phn nng lng t hn l cng sinh ra. Mt ng c nh vy khng th no thc hin c.

Biu thc gii tch ca nguyn l th nht. Vi mt bin i rt nh ca trng thi ca h, ta vit

Biu thc (10.22) l ni dung ca nguyn l th nht. Khi vn dng n xt cc vn c th ta quy c nh sau:

V. NHIT DUNG RING CA KH L TNG.

TOP

Nhit dung ring ca mt cht bt k l mt i lng vt l c gi tr bng nhit lng cn cung cp cho mt n v khi lng cht lm tng nhit thm 1o. thun tin trong vic tnh ton ngi ta cn a thm khi nim nhit dung ring phn t. Nhit dung ring phn t ca mt cht bt k l mt i lng vt l c gi tr bng nhit lng cn cung cp cho mt kmol cht y lm tng nhiu ln 1o. K hiu nhit dung ring l c, nhit dung ring phn t l C, r rng ta c:

i vi cht kh ta cn phn bit xem ta lm nng cht kh trong iu kin no: ng tch hay ng p. Do ta c nhit dung ring ng tch v nhit dung ring ng p. 1. Nhit dung ring ng tch. TOP Theo nh ngha, nhit dung ring phn t ng tch c vit di dng:

2. Nhit dung ring ca ng p. Theo nh ngha, nhit dung ring phn t ng p c vit di dng:

TOP

K hiu p pha di vng ngoc ch rng qu trnh truyn nhit lm tng nhit l qu trnh ng p. gi cho p sut khng i th khi b un nng cht kh phi dn ra ngha l phi tng th tch, y nhit lng truyn cho cht kh c dng lm tng ni nng ca kh v ngay sau v gi cho p sut khng i nn mt phn ni nng c dng sinh cng thng ngoi lc tng th tch ca kh. Vn dng nguyn l th nht nhit ng lc hc cho trng hp ny ta c:

chng minh iu ny ta tng tng mt KMOL kh cha trong xylanh pha trn c pittng (Hnh 10.5a) Di tc dng ca p sut p ca cht kh (coi nh khng i) khi un nng kh, pit-tng chuyn ln pha trn mt on dh.

T cng thc (10.30) ta thy, hng s chung ca cht kh R c gi tr bng cng thc hin bi mt kmol kh l tng khi n dn ra trong qu trnh un nng ng p lm tng nhit thm 1o. 3 T s gia nhit dung ring ng p v ng tch. TOP

4. n v o nhit dung ring.

TOP

Nhng kt qu tnh nhit dung ring phn t theo l thuyt cho mt s cht kh ghi trn bng (10.1)

Gi tr thc nghim ca nhit dung ring phn t ca mt s cht kh c ghi trn bng (10.2)

i chiu gi tr l thuyt vi ga tr thc nghim, ta c c nhng nhn xt sau:

Thuyt nhit dung ring c trnh by trn y gi l thuyt nhit dung ring c in. N ch ng dng c trong mt phm vi nht nh. Thiu st ch yu ca thuyt ny l: 1- Khng gii thch c s sai lch gia cc tr s l thuyt v thc nghim ca nhit dung ring mc d s sai lch ny khng ln nhng vn vt qu sai s thc nghim v l mt sai lch c thc. 2- Khng gii thch c mt cch y v r rng nhng gi tr thc nghim ln ca nhit dung ring cc kh m phn t c s nguyn t ln hn 3.

You might also like