Gii thiu v tc gi Nguyn Tri (1380-1442) I.

Cuc i Nguyn Tri tn hiu l c Trai, sinh nm 1380, qu gc lng Chi Ngi (nay l thn Chi Ngi, x Cng Ha, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng), sau ri n Nh Kh (huyn Thng Tn, H Ty c, nay l H Ni). Cha ng l Nguyn ng Long, mt hc tr ngho, Thi hc sinh i Trn. M l b Trn Th Thi, con quan t Trn Nguyn n. Nm 1400, H Qu Ly ln ngi thay nh Trn, nm , Nguyn Tri thi d Thi hc sinh khoa thi u tin v cng cha, lc ny i tn l Nguyn Phi Khanh, ra lm quan. Nm 1407, gic Minh cp nc ta, cha con H Qu Ly cng cc triu thn b bt a v Trung Quc, trong c Nguyn Phi Khanh. Nguyn Tri mun trn o hiu cng em trai l Nguyn Phi Hngtheo cha sang Trung Quc. Nghe theo li cha khuyn ra nhc cho nc, tr th cho cha, y mi l i hiu, ng tr v n thnh ng Quan (H Ni ngynay) th b gic bt v giam lng. Sau ng trn c v tm gp L Li, dng Bnh Ng sch ri tham gia cuc khi ngha Lam Sn. ng gp cng rt ln a s nghip gii phng dn tc n thng li hon ton. Ngay sau , Nguyn Tri hng hi bt tay vo vic xy dng t nc thi bnh, thnh tr, vua dn ha mc. Nhng c vng y khng thc hin c. Nm 1429, L Li nghi ng Trn Nguyn Hn lm phn v bc t. Nguyn Tri cng b bt giam. t lu sau, c tha nhng ng vn khng c nh vua tin dng. Sut 10 nm (1429-1439), ng gi mt chc quan hu danh v thc, khng th thc hin cc c m m mnh p . Nm 1439, Nguyn Tri xin co quan v qu Cn Sn, nhng ch my thng sau, vua L Thi Tng li vi ng ra lo vic nc. Chng bao lu, v n oan khin, thm khc nht lch s phong kin ti L Chi Vin (1442) khin ng khng bao gi cn thc hin c hoi bo ca mnh: l ngy 27/07 nm Nhm Tut, nin hiu i Bo th ba, tc ngy 01/09/1442, vua L Thi Tng sau khi i duyt v Ph Li (Huyn Ch Linh), vo Cn Sn thm Nguyn Tri. Khi nh vua ri Cn Sn, Nguyn Th L, v l ca Nguyn Tri c lnh theo xa gi vua Thi Tng (qun l cc cung n) v n L Chi Vin (tc gi l Tri Vi), huyn Gia Bnh, nay thuc tnh Bc Ninh. Na m hm y, nh vua t ngt qua i. t lu, m gian thn mun hm hi Nguyn Tri, y l dp tt chng thc hin ny. Nguyn Tri b chng vu cho cng vi v l Nguyn Th L mu git nh vua nn phi nhn n tru di tam tc (b git c ba h). Nguyn Tri l bc i anh hng dn tc ton c, ton ti nhng cng l ngi phi chu mt s phn bi kch c mt khng hai trong lch s. II. S nghip vn ha v vn hc ca Nguyn Tri. 1. Nguyn Tri- nh vn ha ln. Nguyn Tri l anh hng dn tc v l nh vn ha ln. ng li mt s nghip trc tc s c gi tr v nhiu mt. Qun trung t mnh tp l nhng th t Nguyn Tri c L Li y nhim vit, ch yu giao thip vi cc tng lnh nh Minh nhm thc hin k hoch nh vo lng ngi (tm cng, nay gi l ch vn). i co bnh Ng(1428) l ng hng vn tng kt ton din cuc khng Minh thng li, dng thi l bn tuyn ngn v c lp v lng yu ha bnh ca nhn dn ta. Lam Sn thc lc (1432) l tp k s lch s thut li trung thc cuc khi ngha Lam Sn. D a ch (1435) l b sch a l xa nht c gi tr v mt a l-lch s v dn tc hc. Tc phm ni ln nguyn vng xy dng mt quc gia giu mnh, vn ha rc r. Nguyn Tri cn l tc gi ca bi Ph ni Ch Linh, Ghi chp chuyn ca c Bng H, Vn bia Vnh Lng v mt s chiu, biu ni ting vit di triu L. V th ca, Nguyn Tri li hai tp th ln: - c Trai thi tp, tp th ch Hn gm 105 bi; - Quc m thi tp, tp th ch Nm u tin, cn li 254 bi. Hot ng trn nhiu lnh vc t vn hc, lch s, a l, php lut, n gio dc, ngn ng, m nhc, . Nguyn Tri lun c thc cao bn sc ring ca vn ha i Vit. ng xng ng l nh vn ha ln ca dn tc Vit Nam v nhn loi. Nm 1980, Nguyn Tri c UNESCO cng nhn l Danh nhn vn ha th gii v t chc k nim 600 nm nm sinh ca ng. 2. Nguyn Tri- nh t tng ln. Trc ht, Nguyn Tri l mt nh yu nc v i. Sng trong cnh nc mt nh tan, ng sm xc nh ng i cho mnh. ng t nim tin vo ngn c chnh ngha ca L Li. T tng qun xuyn mi hot ng ca Nguyn Tri l t tng nhn ngha m ni dung c bn l lng yu nc, thng dn. Trong nhn thc v tnh cm ca Nguyn Tri, yu nc phi gn lin vi thng dn, cu nc trc ht phi cu dn v ch c da vo dn mi thnh cng c. Nhn r vai tr quyt nh ca nhn dn trong cng cuc gi nc, ng ch trng tp hp manh l bn phng lm thnh sc mnh khng chin. Sau chin thng, Nguyn Tri tip tc vn dng t tng nhn ngha trong cng cuc xy dng t nc.

Nguyn c ca ng l trong thn cng xm vng khng c mt ting hn gin on su. ng ch trng php nc phi thun lng dn, khng ly iu mun ca mt ngi m cng p mun ngi khng mun phi nghe theo (Chiu bn v php tin t). Nguyn Tri rt quan tm n vic gio dc o lm ngi. ng quan nim ci qu bu hn mi ca ci trn i l tnh ngha, sng gin d, khng tham li, tham giu, ham lm iu thin. o mc min l cho ct mCm n chng l kn mi ngon. ng ch trng mi ngi phi lo lm n, chuyn cn hc tp c ngh nghip cm tay: Nn th nn thy v c hc, No n no mc bi hay lm (Bo knh cnh gii, bi 46) Nguyn Tri quan nim ngi ti phi cng hin cho t nc, nh cy tng, dnh nhng g qu bu nht tr dn. H phch, phc linh nhn mi bit, Dnh, cn tr dn ny. (Tng) Bn cnh nhng ni lo lng v cuc sng vt cht cho dn, Nguyn Tri cn lun quan tm, thu hiu kht vng tinh thn ca con ngi. S thu hiu chng t Nguyn Tri l con ngi c l tng nhn vn rt su sc. Di ch qun ch triu L ang pht trin theo hng chuyn ch ngy cng nng n, t tng nhn ngha ca Nguyn Tri tr thnh lc lng, thm ch cn gy nn mu thun gay gt i vi bn quyn thn. l nguyn nhn dn n s phn bi kch ca ng. 3. Nguyn Tri, nh vn ln, ngi t nn mng cho nn th ca vit bng ting Vit. Nguyn Tri c nhiu ng gp to ln cho lch s vn hc dn tc. V vn chnh lun, ng c mt khi lng tc phm kh ln: Qun trung t mnh tp, i co bnh Ng, chiu, biu vit di triu L,Trc Nguyn Tri, vn chnh lun c mt truyn thng vng chc, t Chiu di ca L Thi T, n Hch tng s ca Trn Hng o. Tht trm s ca Chu Vn An. K tha thnh tu , Nguyn Tri a vn chnh lun ln n mt trnh cao. Trong Qun trung t mnh tp, vi k sch nh vo lng ngi, Nguyn Tri dng o l nhn ngha bn v thi th, khi nhu khi cng, khi tht khi m, c l c tnh, khut phc c k th, gp phn ginh c chin thng m tn t xng mu nht. o co bnh Ng l ngthin c hng vn, khng nh mt cch y t ho v nn vn hin i Vit, nn c lp t ch ca dn tc, ch ngha anh hng ca qun dn ta, li l anh thp hng hn, hi vn mnh m. Nhng chiu biu ca Nguyn Tri vit di triu L th hin nim trn tr ln ca ng v i sng ca nhn dn, ni ln c vng xy dng mt quc gia giu mnh, dn chng no . ng tin tng sc mnh ch thuyn, lt thuyn ca dn v ly lm iu rn cho vua quan trong ng li tr nc. Vn chnh lun ca Nguyn Tri c gi tr mu mc v l mt ct mc nh du s pht trin n nh cao ca vn chnh lun mt thi. Nguyn Tri cn l nh th ch Hn li lc. Tp c Trai thi tp ca ng th hin mt ngi bt ti hoa, iu luyn v su sc. Nhiu bi th nh Bi ca Cn Sn, Nghe ma, Bn xun u tri, Cui xun tc s, Ca bin Bch ng, ng ca bin tr nn quen thuc vi bn c ngy nay. Tuy vy, ng gp ln nht ca ng l t nn mng cho th ca vit bng ting Vit. Nguyn Tri khng phi l ngi u tin lm th Nm, nhng ng l ngi rt c thc sng tc bng ting m . Trong Quc m thi tp, ta gp nhiu li n ting ni hng ngy, nhiu tc ng, khu ng. T cht liu nm na, Nguyn Tri din t mt cch tinh t hn th a dng ca mnh thnh nhng cu th thuc loi p nht trong th ca trung i. ng cng l ngi sng to hnh thc th tht ngn xen lc ngn, trong Quc m thi tp. Th th ny t th k XVII tr i t dng, nhng n chng t Nguyn Tri c thc mun tm ti nhng hnh thc biu t ring cho th ca dn tc.