NIT V PHOSPHO TRONG MI TRNG

TS. L TH HI N THO Trng i hc Xy dng a s nit v phospho tn ti trong mi trng di dng cha s dng c ngay cho sinh gii. Trong t nhin, do s hot ng ca cc vi sinh vt, nit v phospho c chuyn ho thnh cc cc mui ho tan v c SV s dng. S chuyn ho ca nit v photpho trong mi trng ph thuc vo nhiu yu t nh hng nh: pH, s phn tng nc, nhit , mn... Tuy nhin, nu trong nc v thc phm hm lng nit v photpho, c bit l nit di dng mui nitrit v nitrat cao qu s gy ra mt s bnh nguy him cho ngi c bit l tr em. 1. Tp tnh ca nit v phospho trong mi trng a. Nit a s nit v phospho tn ti di dng cha s dng c ngay cho sinh vt. Trong kh quyn, nit ch yu tn ti di dng nit phn t (N2). Trong tri t, a s nit nm bt ng trong v t. Vic cung cp nit v cc chu trnh vt cht trong t nhin ph thuc nhiu vo qu trnh phn hu sinh hc cc hp cht cha nit v phospho trong mi trng. S trao i v phn hu sinh khi khc nhau ng k gia cc ni sng, kch c v hot ng sng ca cc qun x vi sinh vt (VSV) v nm: Trong cc mi trng nng m v c oxy, s phn hu v gii phng cht dinh dng din ra nhanh chng ( vng nhit i, thi gian tn ti ca cacbon trong l cy l 3 thng); rng n i t 4-16 nm; trong khi cc h Bc bn cu c th ti hn 100 nm). S phn hu thng rt hn ch bi lng nit c sn. T l trung bnh ca C:N trong sinh khi VSV xp x 10:1; Thc vt (TV) c t l C:N l 40-80:1 ngha l c s thiu ht nit; ng vt (V) duy tr t l C:N gn bng t l ca VSV phn hu, gy phn hy nhanh. Trong t, t l C:N n nh nht, vo khong 10. Theo Begon (1990), khi mt cht c hm lng N < 1,2-1,3 % c b sung vo t th bt k ion NH4+ no cng c hp th, khi cc cht c hm lng N > 1,8% c b sung, th cc ion NH4+ c xu hng c gii phng. Ton b nit trong chu trnh nit sinh hc din ra ch yu qua hot ng c nh m ca cc vi khun (VK) sng trong cy, cc to lc v cc VK cng sinh trong r ca mt s loi thc vt (v d Rhizobium c trong nt sn ca r mt s loi h u). Nhng sinh vt (SV) ny c kh nng chuyn ha N2 thnh NH4+, mc d ch chim t l nh dng nit trn ton cu, qu trnh c nh m l ngun cung cp nit cao nht cho c 2 ni sng cn v nc. NH4+ ch c cc thc vt s dng hn ch, hu ht nit c tch lu di dng NO3-. Vic chuyn ha nit hu c gm 4 giai on: - Amon ha: ngha l thy phn protein v oxy ha cc axit amin thnh NH4+. - Nitrit ha: NH4+ t do c oxy ha nh VK sng trong cy di t (Nitrosomonas) v di bin (Nitrosococcus) t N3- thnh N3+, cho NO2-.

- Nitrat ha: NO2- c oxy ha tip do VK Nitrobacter trong t v nc bin cho NO3- (th N5-). Di dng ny nit c cc TV sng trn cn v di nc s dng. - Kh nitrat: trong iu kin khng c oxy (ngp ng, cn lng...) s din ra qu trnh kh nitrat. Trong NO2- v NO3- c cc VK s dng lm cht nhn electron (cht gy oxy ho) v chuyn thnh N2, tr li nit cho kh quyn. Nit c c nh gn b mt t c th b mt do kh nitrat ha. Qu trnh ny xy ra do cc VK nh Pseudomonas denitrificans. Theo Hardy v Havelka (1975), qu trnh c nh nit v kh nitrat cn bng trn quy m ton cu v chim khong 2% tng nit tun hon. b. Phospho Phospho tn ti trong mi trng ch yu di dng octophotphat (PO43-) c ha tr 5+. dng ny d c cc TV cn v nc hp th. ng vt bi tit lng phospho trong thc n dng phosphat qua nc tiu. Phospho c nh trong sinh gii c gii phng khi b phn hu do hot ng ca cc VK phosphat ha, qu trnh ny b gy cc hp cht phosphat hu c gii phng ra ion phosphat. Cc hp cht d bay hi khng tham gia vo chu trnh sinh a ha ca phospho, chu trnh din ra trong cc thnh phn sinh quyn trn cn v di nc, phospho c mt trong khng kh c lin quan vi cc cht dng ht. Kh nng tn ti ca phosphat sinh hc hon ton ph thuc vo pH: - pH thp (mi trng axit): phospho gn cht vi cc ht st v to thnh cc cht tng hp khng tan vi ion st (v d Fe(OH)2H2PO4) v nhm (Al(OH)2H2PO4). Do s xut hin ca ion Fe3+ v nhm trong t, ca cn lng v nc, nn lng phospho ha tan rt thp trong iu kin axit. Khi mi trng khng c oxy, phospho c c nh l cc phc hp st khng tan, c th gii phng Fe3+, gim thnh Fe2+ v to thnh sunfit st. - Trong iu kin pH cao (mi trng kim): phospho hnh thnh cc hp cht khng ho tan khc nht l canxi (v d hydroxyapatite Ca10(PO4)6(OH)2). Trong iu kin hiu kh c Ca, Al v ion Fe th phosphat tan nhiu nht pH = 6-7. Do tnh phn ng ca phosphat, phospho c kh nng lu ng chm trong t. Trong khi ngc li, NO3- c kh nng lu ng cao v r r nhanh t t. Kh nng lu ng ca cc ion chnh trong t tng theo th t PO43- < SO42- < NO3- > Cl-. Mc d phosphat uc coi l c nh cao trong t, nhng nu kh nng hp th phosphat ca t b vt qu th phospho s nhanh chng chuyn xung lp t su hn v tp trung vo dng chy di lp t mt. Mc v tc di chuyn ph thuc vo kh nng pht sinh t nhin ca t v dng phosphat. trong nc, chu trnh nit v phospho sinh hc cng din ra tng t nh trn cn, nhng do qu trnh suy gim nh sng v phn tng nc m qu trnh sinh hc hp th dinh dng v ti to dinh dng din ra khc nhau theo su. Hin tng phn tng nc thay i theo ma v khc nhau cc vng kh hu. S phn tng to thnh s thay i nhit v s thay i mn ca cc vng nc. Khi mt thy vc b phn tng, qu trnh xo trn gia tng mt v tng su din ra rt t. Qu trnh thay i nhit nh mt ro cn quan trng i vi s lan ta v vn chuyn cc cht gia 2 tng nc, do cc cht dinh dng tng trn c th b cn kit lm hn ch nng sut to. Vic hnh thnh s thay i nhit vng nc n i din ra theo ma. T ma xun n ma h, khi mt nc m ln, s thay i nhit hnh thnh v pht trin v qu trnh ny b

t qung vo ma ng do nc mt mt v gi lm xo trn ngun nc. V ma ng, s xo trn nc v qu trnh cn lng l lng tr li s b sung dinh dng cho ngun nc mt. tng su ca cc i dng v vng nc nhit i, s thay i nhit mang tnh n nh hn. cc vng nc duyn hi v cc h s thay i nhit km n nh hn, chng d b nh hng, t qung tm thi do thy triu v gi to. cc vng cc s phn tng thng t xy ra. Cng nh sng theo su gim theo cp s m. S suy gim nh sng ph thuc vo c ca nc. i dng, nh sng c th xuyn ti 100 m, nhng ven bin do c ph sa cao v cc ti lng ht nn nh sng ch ti 6-48 m. cc vng nc nng, cn b ca cc TV ni ri xung y v din ra s phn hy v gii phng dinh dng. cc vng nc su hn, mt t l quan trng (khong 18%) vt cht sinh hc ca chu trnh b mt b chm xung cc vng nc su hn to thnh cc ht chm, ch yu l phn V ni. 2. Cc mi quan tm v mi trng a. S ph dng Con ngi l ngun gy nn s giu dinh dng cho cc h nc ngt v nc bin ven b. Nit v phospho theo nc thi sinh hot, sn xut v hot ng nng nghip x xung cc thy vc khng qua x l l nguyn nhn gy ra s nhim cho cc ngun nc. Cc cht gy nhim hu c b kh dn do hot ng ca VSV, qu trnh ny gy ra s gim oxy di h lu, lm ng cong oxy gim xung. Mc oxy ho ph thuc vo s pha long ca dng thi v thnh phn tnh cht nc thi. Lng cht hu c ny c nh gi qua Nhu cu oxy sinh ha (BOD5) v nhu cu oxy ha hc (COD). Dng thi c BOD5 v COD cao gy ra s thiu ht oxy cho thy vc. Do qu trnh pha long v ho tan oxy, nn h lu lng oxy li tng ln. Nhng thay i v cht lng nc c phn nh qua h cc sinh vt ch th nc: gn im x, sinh vt sinh si mnh, nht l cc loi c kh nng chng chu c vi nng oxy thp. Vi cc mc x ln hay u ngun x c th lm cho ngun nc b ph dng (Eutrophication). Hin trng nhim t nhin ch yu c xc nh bng mu m ca lu vc cha nc. Phosphat thng hn ch dinh dng trong cc ni c tr nc ngt, cn nit l yu t hn ch ch yu cc vng nc bin. Nhng cht thi dinh dng giu nit v phospho do con ngi gy ra thng lm ph dng thu vc. Lc u nh hng cn nh, sinh khi tng t. Qu trnh tip tc, dn dn dn n ton b h sinh thi ca h thng b xo trn. Nhng thay i ch yu din ra trong thnh phn cc loi TV ni (phytoplankton), ch yu sinh si cc loi "n hoa" gm c to lc c. Vi sn lng to tng ln lm cho c tng, xuyn nh sng gim, gy tn tht cho h i TV (Marcrophyte) mc di nc. Cc h TV ny l thc n cho cc h V h, l ni c tr ca c v V khng xng sng. Do tn tht ny, cc loi ng vt khng xng sng b cn kit, thnh phn ca qun x c b thay i. c bit l vo ma xun, khi nhit , nh sng tng ln v nc phn tng, sinh khi to tng nhanh, ri cht gy ra mu nc xanh do s phn hy ca to, to ra mi kh chu v mt s cht c, lm gim hm lng oxy ca nc mt cch nghim trng, thng gy cht c. Do cc loi "n hoa" thng gy c cho ngi v V nui nn phi cn thn, khng vt nui vo cc vng ny v c bit lu trong vic cp nc ung, khng nc b nhim bn ca nc h b ph dng. H Lan nm 1987, tng chi ph cho vic x l hin tng ph dng mt ti 760 triu Guider H Lan. Cn Nauy, cc cht c do to to ra gy thit hi hn 10 triu USD cho ngnh cng nghip nui c hi nm 1988.

Gn y hin tng ph dng nui trng c coi l vn nan gii trong cc vng nc ni a. Tuy nhin tn sut "n hoa" to cng tng ln cc vng nc duyn hi cho thy vn ny khng cn l trng hp in hnh. S phong ph v dinh dng do con ngi gy ra l mt yu t gp phn quan trng i vi kh nng xy ra hin tng "n hoa" ca nc, nhng y khng phi l nguyn nhn duy nht. Hin tng "n hoa" thng hay xy ra nht ni nc phn tng, ni m s vn chuyn/ xo trn ngang b hn ch, cng bc x cao v thi gian ban ngy di. b. Nitrat v vic cp nc ung Trong nhng thp nin gn y, mc NO3- trong nc ung tng ln ng k. Nguyn nhn l do s s dng phn m v c tng, gy r r NO3- xung nc ngm. Hm lng NO3- trong nc ung tng gy ra nguy c v sc kho i vi cng ng. y ban chu u quy nh mc ti a ca NO3- trong nc ung l 50 mg/l, M l 45 mg/l, T chc sc kho th gii (WHO): 100 mg/l. Bn thn NO3- khng gy ri ro cho sc khe, tuy nhin NO3- gim thnh NO2- do men kh nitrat v gy c. NO2- nh hng n sc kho vi 2 kh nng sau: chng mu Methaemoglobin v ung th tim tng. * Chng mu Methaemo- globinaemia (hi chng xanh xao tr em) Tr nh khong 1 tui d mn cm vi s tn lu huyt cu t bo thai v do trong d dy khng c chua hn ch s chuyn ho NO3- thnh NO2-. NO2- hnh thnh d dy, truyn qua ng mu, phn ng vi huyt sc t mang O2, oxy ho st to thnh huyt Methaemoglobin lm gim kh nng mang oxy ca mu, c kh nng gy t vong do "ngt ngt ha cht". Rt may l cc ca t vong rt him. a s cc trng hp trn th gii lin quan n vic s dng nc ging khi do nc ging b nhim bn bi cc cht bi tit ca ngi v ng vt. Mc an ton v NO3- cho nc ung l 100 mg/l. nhng quc gia c NO3- cao phi cp nc chai c nng NO3- thp cho cc b m ang cho con b v cho tr em c nui bng sa bnh. * Ung th tim tng iu kin pH axit ca d dy, NO2- chuyn ha thnh axit nitr (HNO2). Axit l mt tc nhn nitro ha mnh, phn ng vi cc thnh phn thc phm k c cc axit amin v hn hp st, gy tch lu ln O2 c bp. Nhiu th nghim trn hng lot V (nh chut cng) chng minh rng: nui bng thc n c cha hm lng mui NO3- cao gy ra ung th. Rau l ngun thc n cha NO3- ch yu. V d rau dip, cn ty: 100 mg/kg; u H Lan, hnh, khoai ty: ~200mg/kg cc mc NO3- thay i theo ma v iu kin trng trt. NO3- cn c mt trong tht. Thng trong qu trnh p tht, ngi ta hay tm tht sng vi mui c cha NO3- hoc tm KNO3 trong mt s gia v. Gii hn cao nht cho php ca NO3- trong sn phm dm bng v tht xng khi l 500 ppm; ca KNO3 l 595 ppm. Vi mt s ngi, bia l ngun NO3- ch yu: 4 chai bia con c hm lng NO3- trung bnh bng 2 ln lng hp th t thc n c cha nitrat. d dy ngi ln nhiu axit hn tr em nn vic chuyn NO3- thnh NO2- b hn ch. Nitrat l ngun nitrit ch yu trong rau v tht p, cn s lng trong nc ung khng ng k. Thc ra nng NO2- trong rau thp (ch khong 1 ppm trong rau ti) nhng do s lng n v nng NO3- cao nn rau l ngun NO2- quan trng, chim 75 % tng mc cung cp. Trong tht p, NO2- gii hn ti a l 200 ppm. p tht bng NaNO3 v KNO3 lm cho tht c hng v thm v mu c trng, bo qun cho tht khi b

hng do s sinh trng ca VK k kh gy hi tim tng nh Clostridium botulinum. Nitrat trong nc ung ch l ngun rt nh gy ra NO2-, tuy nhin nu ung nhiu s tr thnh ngun quan trng. Ngi ta cn pht hin thy rau mui ngm trong nc nhiu tun v bnh ng cng c hm lng NO3- v NO2- cao. Trong rau mui pht hin thy cha hn hp st- nitronsyl (Fe2(SCH3)2(NO)4), hp cht ny khng gy ung th m ch gy t bin yu, nhng chng c th lm tng tc ng ung th ca cc hp cht khc. Mt s nghin cu cho thy N-nitrosamines v cc hydrocacbon thm lm tng kh nng sinh u ca ng vt. Trong bnh ng thng b nhim mc Fusarium moniliform c th to ra nitrosamines, gy d tip xc vi mm sinh ung th tim tng. R rng c mi quan h phc hp gia t l mc ung th vi mc nitrat trong nc ung, mc nitrat/ nitrit trong thc n. Phi ht sc thn trng v nghim tc xem xt y bng chng v cc ri ro i vi nitrat. Vic lm gim thiu mc nitrat trong nc ung theo cc tiu chun quy nh l rt phc tp v tn km. Thng ngi ta s dng gii php dng cc ngun thay th c mc nitrat thp hn. Tuy vai tr ca nitrat v nitrit trong cng tc bo qun thc phm l rt quan trng nhng cn c gng gim thiu mc s dng chng trong cng nghip thc phm. Cc h sinh thi t nhin t b r r nit, dinh dng hu nh c gi v quay vng trong h thng. Tuy nhin t nng nhip th s xo trn lm r r nhiu cht dinh dng lu ng. R r phn bn l mt ngun a cc cht dinh dng trong nng nghip xung nc mt v nc ngm. Vic gim thiu mc phn bn c tc dng lm gim nng nitrat n nc ngm v gim ph dng ti nc mt. Vic gim thiu mc s dng phn m l rt quan trng gim hm lng nitrat trong nc ngm.