You are on page 1of 313

VIET NAM - NGA Tl/ CAC TOC NGUlOn VA CAC NEN V A N MINH

OLOV JANSfi
NGUYfiN MANH DCNG*
(Dich vd gidi thieu)

Ldi ddn: GS. Olov R.T. Janse (1895-1985) nguyfin la Hdi vien danh dir cua Tni&ng \\hn DOng
Bac c6 Phap, Giao su Dai hoc Louvre, Tni&ng Cao hoc thirc hanh (EPHE Sorbone, Phip)... L^ mOt
nhii khao c6 hoc c6 ti^ng ngu&i Thuy Di^n, GS. O. Janse da c6 th6i gian gdn 5 nam (1934-1939) duc>c
mdi sang lam viec tai D6ng Ducmg vdi tu cich Giam d6c cdc cuOc thdm sdt khao cd hoc b Ddng
Duong. Cilng th^ hS vdi cac nha Viet Nam hoc n6i ti^ng ngu&i Phdp tiJ nhirng thap nifin ddu th^ ky
XX, cdc tac pham cua dng dugc nhidu cdc hoc gia, nghifin clhi Viet Nam, Phdp vd qude t^ khdc chia
se vd danh gia cao. Ciing voi ba tap d6 sd Khao c6 hoc Ddng Duong (xudt ban vdo cdc nam 1947,
1951-1952, 1958), chuyen khao v6 ngu6n gdc van minh Viet Nam..., chuyen luan "Vietnam - Au
carrefour de peuples et de civilisations - Viet Nam - Nga tu cdc tdc ngudri vd cdc n6n van minh" dang
tren Tap chi France-Asie sd 165, nam 1961 (ndm trong mdt seri cdc bdi nghien cihi trinh bdy tai Dai
hoc Sdi Gdn, hay trong Tap san Dai hoc \\\i6 nhirng nam 1958-1960) Id mdt chuyen khao dugc nhidu
the' he cdc nhd nghien cihi thudc nhidu Iinh vuc nghien curu nhu sir hgc, nhan hgc tdn gido, dan tdc
hgc, khao cd hgc... quan tam vd trich ddn. Da gdn 50 nam qua, nhidu quan didm cua GS. O.Jans^ da
dugcSphai danh gid va nhan thu'c lai, nhung cung khdng it cdc phdt hien sau d6 da c6 C0 hdi chiing
minh, cung nhu nhidu vdn dd ggi md rdt ddng kd, ghi nhan nhirng tim tdi, phdt hien ddu tien.
Tren phuong dien nghien ciru ly thuydt, ddi vdi khdng gian rdng vd xu hudng phdt tridn ciia cdc
ndn van minh cilng su xudt hien lodi ngudi, nghien cUu da ngdnh ciia GS. O.Jansd c6 thd coi Id mdt
trong nhung quan didm kinh didn, khdng dinh xu thd chuydn dich da chidu, mdt qud trinh giao thoa,
khuc xa, tie'p bidn, tuong tdc van hda tu nhien cua van minh nhan loai vd ddng thidn di, khdng c6 tinh
chat dp dat don tuydn. Thd gidi Ddng Nam A, vdn Id mdt thuc thd dde lap, edi ngudn cua van minh
nhan loai, "Dia dang phucmg Ddng"... hay khdng vdn Id vdn dd bao trilm cua gidi nghien cxm. Bdng
nhirng tidn bd ciia khoa hgc cdng nghe ngudn gdc van minh da cd sir ddnh gid lai, cd quan niem phu
nhan, tham chi dao ngugc, nhung cung khdng it cdc nhd nghien cihi tidp tuc iing hd quan didm trdn
ciia O.Jansd vd nhCfng ngudi theo khuynh hudng ndy.

B i i n g h i e n cUu dUdi day la kdt qua

tU mot n h i e m v u cdng tac thiic hipn


h i n h , n g u d n gdc dd cdn chUa dUdc biet ddn

n h i e u . N h i n c h u n g cac y kidn ddu cho r i n g


tii n i m 1934 den 1939. M u c dich chu yeu v i n m i n h Vipt N a m l i mot d a n g t h d c k h u
cua l u i n v i n n a y la qua cac hd' k h a i q u i t vUc cua v i n m i n h T r u n g Hoa. C h i n h qua
k h a o cd d i dUdc h e thd'ng hda, n g h i e n cUu n h i i n g t h i n h tUu cda cac p h a t hipn k h a o cd
cac t i i lieu n h i m l a m s a n g td ngudn gdc hoc lien q u a n ddn vi'n de d day da cho thi'y
cua n e n v i n m i n h Viet N a m . Cach day 55 l i cac p h a t h i e n dd da chi r a sai l l m cua
n i m , khi cdng vipc cua chiing tdi dUdc tien n h i n thiic p h i e n dipn t r e n . Hipn nay, ngUdi

'ThS. Vipn Sd hoc


Vi&i Ram - Rga hi che tOc ngu£ri... 11

ta cd the k h i n g dinh r i n g v i n minh Viet f ddn nen v i n minh dd phat trien dUdi anh
Nam cd ngudn gdc rieng biet. That viy, hudng Nho giao trong trieu dinh, quan lai
ngUdi ta khdng the phu n h i n anh hudng ben tren hay d cac trung tam thanh thi it
manh me nhi't l i qua cac thdi ky lich sd bdi hdn l i nen v i n minh dd dUdc phd bien d
nhQng con chau ngUdi Han d nhiing ndi m i vung thdn que, ling xa - nhan t d c i n ban cd
trong Siic ky goi l i "nhiing viing di't phUdng ket cda Viet Nam tii ri't xa xUa.
Nam". Se l i sai l i m khi nghien ciiu tac
ddng dd nhUng khdng da ddng den nhiing
anh hudng khac bdi vi chiing ciing manh Cach day khdng lau lim va dUdc phd
me khdng he thua k6m ma lai khdng dUdc bidn ri't rdng rai, mdt quan diem cho r i n g
bidt den. ThUc td la, t^ khoang dau thd ky v i n minh Viet Nam dUdc tich hdp lai khdi
XX, sd nhiing b i n g chUng vun v i t da gdp nguyen tii lUu vUc sdng DUdng Td the ky
phIn l i m sang td v i n minh Viet Nam ve rV TCN. Nhiing cU dan di cU dd, sau khi
dipn mao die thii cua nd, mot m i t mang thiet l i p tai khu vUc tUdng iing vdi mien
dang d i p cua Dd quoc thien trieu, ciing Bic Viet Nam, da mang theo mot nen vin
nhu dien mao khac b i t ngudn tii An Do. minh da dUdc Han hda, theo thdi gian, nen
Hay ciing cd khi nd den tii nhiing ndi xa xdi v i n minh dd hinh t h i n h nen dang thdc
hdn ri't nhieu, td bien gidi cua the gidi Hy- khu vUc cda nd. Phai ri't lau sau ngUdi ta
La ching han. cho r i n g ly thuyet niy it dUdc ddng thuin.
Mot anh hudng khac m i chung tdi se ndi Nd khdng dUdc dua tren bi't cU cd sd khoa
sau day ciing ddng vai trd trong sU hinh hoc nio, ching dUdc xae minh, ciing khdng
t h i n h cda nen v i n minh Vipt Nam, dd diia tren tU lipu khao cd hgc, vi khdng cd cd
chinh l i thuyet t h i n bi mang tinh chi't tdn sU phan tich gid'ng ndi. Nhiing phat hipn
giao - nd die trUng cho nhiing cU dan d khao CO hoc tien hanh tU khoang 30 nim
viing niy. qua da dUa ra quan diem ngUdc lai ring
Nghien ciiu cac vi'n de lien quan den vin minh Vipt Nam dUdc phat trien mdt
ngudn gd'c v i n minh Viet Nam se cd dip each d i n d i n d mien Bic v i mien Trung
neu ra nhiing cau hdi m i chiing ta vin qua sU hdn dung tdc ngUdi v i sil tham gdp
chua cd t h i dUa ra nhiing ldi giai thda vin hda, m i ve ngudn gd'c nhU chiing tdi da
dang. Cac vi'n de n i y lien quan tdi nhiing chi ra d tren, cIn phai dUdc nghien cdu
ddi tUdng nghien ciiu cUc ky phUc tap, nd khdng chi d Trung Quoc m i d bien gidi phia
bao q u i t mot llnh vUc vd cung rong Idn ve Ddng ciia luc dia A chau.
ca khdng gian v i thdi gian, m i de giai
quydt nd cIn phai khdng chi cd mdt sU cdng Neu ngudi ta nghien cdu thdi gian hinh
tie chuyen sau va cd phUdng phap cua t h i n h cda sU thdng nhi't vin hda Vipt
nhieu chuyen gia da nginh, m i ciing cIn cd Nam, ngUdi ta phan bipt ba giai doan m i
sii hdp t i e cda cac n h i Ddng phUdng hoc moi mot giai do^n dUdc die trUng bdi mdt
cda ca hai thd gidi [phUdng Ddng v i ky nghe nha't dinh.
phUdng Tay-A^Z)]. Giai doan ddu tien m i ngay nay ngUdi
Mot lUu y mio d i u sau ciing cIn thidt ta v i n ggi la v i n minh Ddng Sdn. Nd dien
dupe neu ra. Trong khi m i chung ta de cip ra trong mdt thdi ky td giiia thien nien ky
ddn v i n minh Vipt Nam, chung ta nen lUu TCN den d i u cdng nguyen. Ve m i t dia ly.
12 H g h i ^ CUU Lich sd. stf 6.2009

nen ky nghe die trUng cho thdi ky n i y la ve nhu giiia nhiing ngUdi n i y cd quan h§
mdt vung rdng Idn bao gdm phia Tay Nam budn ban tnic tidp hay gian tiep vdi viing
Trung Qud'c, d dd dan cU sinh sd'ng khdng C i n Ddng hay Ddng Hy-La. Them niia l i
phai la ngUdi Han, h l u hdt ban dao Ddng v i n minh 6 c Eo n i m d mot vung di't xUa
DUdng, va it nha't mot phan nhd eua viing kia cua Phu Nam, cd le da trao ddi qua lai
ngoai An. mot p h I n vdi Ban dao Ving (4) cda ngudi
Hy Lap.
Lien quan den Viet Nam, v i n minh Ddng
*
Sdn cd ve nhu dai bo p h i n la v i n minh cua
pgUdi proto-malaise [Ma Lai cd sd hay Ca ba thdi ky v i n minh tren deu se dUdc
nguyen Ma Lai - ND]. Ciing cd the l i chiing chung tdi nghien cdu mdt each l l n lUOt.
ta cIn phai t i p trung nghien cdu vd mot ydu V i n minh Ddng Sdn la giai doan d i u tien
td Lolo m i td tien cda tdc ngudi niy da dinh dUde biet tdi sdm nhi't tii nhiing hipn v i t
hinh ban sic qua cac nghien ciiu cda nhieu dUdc tim tha'y trong cac hd' khai q u i t tien
n h i dan tdc hoe ve ngUdi Tdkha (1) - cU dan h i n h g i n l i n g Ddng Sdn hipn nay, d hiiu
thudc ngii he An - Au. ngan sdng Ma, tinh Thanh Hda. NgUdi ta
Giai doan thd hai dUdc die trUng bdi ky bidt ddn hai dia diem khac nhau cd nhiing
nghe goi l i Lach TrUdng va tren dai thekio die trUng tUdng tii: dia diem d i u tien
dii trong 3 thd ky trUdc v i sau Cdng chinh l i n i m d tinh Thanh Hda, cdn dia
nguyen. Khdng gian cua nd la mdt vung ri't diem thU hai d g i n Lao Cai, viing giap
khd dinh bien nhUng ciing cd t h i tinh dUdc ranh vdi Trung Quoc. NgUdi ta ciing phat Ip
l i mot khu vUc bao gdm mot phIn cda Tay ngiu nhien cac hipn v i t loai hinh Ddng Sdn
Nam Trung Qud'c v i Bic Viet Nam va mdt d viing Van Nam va d nhieu ndi khac cda
vii tinh d mien Trung. Chd nhan v i n minh Ddng Nam A. Cac phat hipn n i y phai dUdc
thdi k^ n i y l i nhiing nhdm tdc ngudi chidm nhin n h i n nhU nhiing b i n g ehdng cd the
da sd'cd ngudn gd'c l i Thai (t'ai). cho thi'y sU tdn tai cda nhiing dia diem
khie niia v i n cdn dang chd doi n h i t xeng
Chd nhan cda hai giai doan phat trien cda n h i khao cd. Hipn nay cac manh hipn
v i n minh tren cd anh hudng quydt dinh v i t phat hipn dUdc bao gdm vii khi v i cdng
den khdng chi v i n minh Viet Nam m i eon cu vdi nhiing hinh dang ri't phong phu,
tdi ca cU dan mien thUdng, nhiing ngUdi binh v i xd ddng, v i n h i t l i nhiing chide
hien nay dang sdng d phia Tay Bic Trung trdng Cling chi't lieu, thi thoang cd chide
Qud'c v i d phan Idn Ddng Nam chau A. kich cd Idn v i trang tri clu ky.
Giai dog,n thii ba l i v i n minh 6c Eo. Khdng may la nhiing hipn v i t n i y lai
Die trUng vd m i t ky nghe thudc vio thdi dUdc tim thi'y nhidu nhi't sau eae cudc dio
ky td d i u the ky II den khoang n i m 500 bdi Idn lut v i trong trUdng hdp tUdng tU
(2). Nd n i m tren mdt khu viing cdn chUa ngUdi ta ching biet gi hien trang khi nd da
dUdc bidt den d Nam Viet Nam, nhUng nd bi xdi tung len. Khi nhiing dd v i t n i y danh
ciing da cd mot vai anh hudng nio dd ddi m i t nhiing thd d l chung ta cd t h i gpi dich
vdi cU dan liic dd sdng d vung duyen hai danh cda nd, v i luc i'y ciing da mi't di phIn
phIn phia Bic, cd le len den t i n ddng bing Idn gia tri tU lipu cda chiing. De cdu chiia
Thanh Hda. Chu nhan cua v i n minh 6c Eo hipn trang nhiing dd v i t niy, dng Geoi-ge
chu ydu l i ngUdi An hay Indo-scythes (3) cd Coedes, Giam doc Trudng Viin Ddng bic cd
Via Ram - Rgn hf cAc fOc ngudri... 13

Phap, da dy thac cho chung tdi thiic hipn xd vdi nhQng nghi le thd m i t trdi (soleil) v i
nhQng dot khai q u i t mot each cd he thdng. bau trdi (ciel).
Ngay khi doin chiing tdi den, ngay l i p tdc Nhiing thay ddi dot ngdt n i y da diin ra
chung tdi d i n h i n ra r i n g nhiing ke di tim nhu the nio? Su giai thich sau day cd t h i
kho bau da l i m xao trdn mdt phIn Idn l i m chiing ta chap n h i n dUdc la: theo tU
nhiing di tich cii. Trong dd nhiing ngUdi lieu Trung Qude ghi ehep r i n g td thd ky
n i y de lai nguyen mdt phIn di't du de ly VIII TCN vQng phia Tay cua Thien trieu
giai cho n h i n dinh cua chung tdi. V i tren da bi sU xam chidm cua nhQng ngUdi m i t
ed sd nhiing cdng vipc da dUdc trien khai, cd sang, tdc nau gpi l i Nguypt Chi (5). Cic
the dUa ra dUde nhiing n h i n x6t sau day: n h i ngQ v i n hoc cung d i xic dinh nhQng
Tai khu vUc tien hanh khai q u i t khao ngUdi Nguypt Chi n i y thudc tdc ngUdi
cd, vio nda d i u thien nien ky TCN, day Tdkha, cU dan ndi tieng An - Au v i cIn
tdng l i dia b i n cU trii cua ngUdi proto- phai tim kidm cU dan nguyen thuy d vung
malaise, td tien cua ngUdi mien niii ma vdi Pont-Euxin, cd nghla l i gin Biin Den (6).
nhiing ngUdi n i y ngudi ta da cd thdi quen N i m 771, nhQng ngUdi nay da chinh phuc
dang tide goi hp l i "Moi"' (Mpi); hp cd hp thu phd cua N h i nUdc Tiy Chu. Chi It lau
h i n g vdi td tien ngUdi Dayak d Borneo. Cu sau hp tidn ve phia Nam v i theo GS R.von
dan niy, vio mdt thdi ky nhi't dinh, da Heine-Geldern (7) cua Dai hgc Vien (Ao),
khdng trai qua thdi ky dd da. NgUdi dan dpi quan tien phong cua hp t h i m chi da
diing len nhiing chide n h i sin, dgc theo cic xam n h i p vao Viet Nam hipn nay, den t i n
bd sdng. Kinh td diia tren s i n bit, danh b i t Ddng Sdn. Ri't cd kha n i n g li, nhQng cU
ci v i mot ndn ndng nghipp cdn ri't thd sd, d i n gdc khac d Pont-Euxin v i Cin Ddng da
con ngUdi liic dd la nhiing ngUdi theo v i t lien ket vdi ngUdi Tdkha. Ra't nhieu ngUdi
Ddng Sdn xUa da the hipn dang thUc vi md
linh v i ngUdi s i n d i u ngUdi. Dd gd'm ciia
tip trang tri khdng cd xui't xQ tQ Trung
ho, ri't l i ddn sd, dUdc l i m t h i n h nhiing
Qud'c, cung nhu vdi mdt vai md thUc Trung
chide vai, chum dUdc gpi l i "sot", thd sd,
Qud'c hoin toan khdng cd trong dd mi trii
nung ri't vung v i ching cd bi't cU hoa v i n
lai chiing lai xui't hipn thudng xuyen trong
nio.
nghe t h u i t cd eda Cin Ddng v i Trung Au.
Khoang ddn n i m 500 TCN, tinh hinh d i
NgUdi ta cd t h i cho ring nhQng cugc
bi't ngd thay ddi do sU du n h i p cua nhiing
xam lUdc cua ngUdi Tdkha v i chU h l u cda
yeu td v i n minh mdi. CU dan Ddng Sdn hoc
hg, cd nghla la cac cugc di cU cua ngUdi
dUdc each diing kim loai v i biet chd tao dd
pontique (8), l i nguyen nhan cua mot dao
trang sdc va diem sinh tren loai da ban quy
Idn sau sic khdng chi d Trung Quoc m i d
gpi l i ngpc thach. Dd gd'm trd nen cd gia tri
"nhQng viing di't phUdng Nam". Ra't cd kha
cao v i b i t d i u cd trang tri hoa vin hinh
n i n g nhQng ngUdi di cU nay da mang theo,
hoe. Ciing thdi ky niy, nhiing chide trd'ng
tnic tiep hay gian tiep, vio cic nUdc Ddng
Idn b i n g ddng da x u l t hipn, chung dUdc
Nam chau A nhQng ydu td vin hda, v i
l i m ndi b i n g nhiing md tip bieu trUng hinh
chung gdp phan Idn vio vipc tao dUng vin
hoc v i hinh ngUdi, canh tUdng cda cae budi
minh Ddng Sdn.
le tdn giao. Trang tri cua nhiing chide trdng
ddng n i y minh chUng ve nhQng y nipm tdn Vio khoang giQa the ky I, vin minh
giao da kha thinh h i n h , bieu dat each Ung Ddng Sdn da phai chiu mdt sU dd md manh
14 Rghien ciiu Lich sd. sg 6.2009

do cudc xam lUdc cua Trung Qud'c. Theo Sd nhQng t i n du nay, nd da han che chung ta
ky, nhieu ngUdi Trung Qud'c (dung ra l i chi ra mdt vii vi du dUdc lUa chpn trong sd
khdng nhieu) ngay td the ky IV TCN da nhieu thd khac nhU n h i s i n phong each
bat d i u tham nhap vao phia Bic Viet Nam. Ddng Sdn. Va lai nen lUu y r i n g each thdc
Diu tien la cac lai budn v i thp thu cdng, ci't diing nay phii hdp nhi't vdi dieu kipn
h i n la hp da dUdc ddn tidp niem nd. Sau dd, dia phUdng, die biet l i thdi tidt se vdi
khoang dau cdng nguyen, chinh quyen nhQng ngdi n h i dUdc dUng mdt each tnic
Trung Quoc da trieu hdi ra't ddng n h i d m tiep xud'ng s i n di't.
quyen - nhQng ngUdi am mUu dd hd xd sd
NgUdi ta cd the cho r i n g cung nhU ngUdi
nay. Dan chiing d dd ndi day. Dudi sU chi
mien niii, nhQng cU dan khac gpi l i ngUdi
huy cua Hai Ba TrUng, ngudi ta biet r i n g
"Anhddnegieng", vi du nhU ngUdi Dayak d
dan chiing da viing d i y dudi khdi bien gidi
Borneo, cung da bao lUu phong tuc, t i p
nhQng than dan cua nha Han. Dl dap tra
quan va tin ngUdng cua hp, nhQng yeu td
that bai nay, khoang n i m 43, Hoing de
dinh vi d thdi ky Ddng Sdn. Mdt vii nghi le
n h i Han da cd dpi quan Idn dUdi sU chi huy
tdn giao ngiy nay cdn dUdc nhQng cU dan
cua tudng Ma Vien vdi sd menh chinh phuc
n i y cd h i n h , da lam ndi rd canh tUdng
xQ nay. Mot trong nhQng dpi quan niy,
dUdc khic hpa tren trd'ng Ddng Sdn. Cung
theo Sir ky, da dd bd xud'ng phia Thanh
tUdng tu nhu viy, vipc che t i c nhQng chide
Hoa, dgc theo thung lung Sdng Ma l i ndi
trd'ng da dUdc duy tri cho tdi hipn nay,
sinh sd'ng cua l i n g cd Ddng Sdn. Viy nen
ngUdi ta cd the ngac nhien tim thi'y, trong
chic chin ngdi lang da bi pha huy va cudp
cac vung biet l i p hipn nay, nhQng y nipm
pha. Cudc tan sat that la kinh hoang. Hing
tdn giao v i nhQng tU tUdng gin lien vdi
ngan ngudi da bi giet hay bi b i t lam nd Ip.
trd'ng. NgUdi ta cung cd t h i tU hdi lipu cd
Mdt vii thd llnh vdi dam ddng dang cda hp
phai ky Uc nao dd cua nhQng le hdi tdn giio
tuy vay da thoat khdi cudc tan sat hang
Ddng Sdn khdng cdn tdn tai d mien Bic
loat v i lan trd'n thanh cdng.
Viet Nam trong nhQng le hdi mua, hay
Thiic sU la, cudc ndi day l i mot cii va cung ching thi'y cd m i t trong le hdi quan
manh den v i n minh Ddng Sdn d mien Bic trgng bic nhi't cua nd l i Tdt, m i Tdt vin
Viet Nam. Chiing ta phai lUu y den sil kipn thudng dUdc md d i u b i n g am thanh cda
nay, vi r i n g ngUdi ta da phat hien ra tii 50 chieng trdng (tam-tam).
n i m nay d vung da bi quan Ma Vien xam
lUdc, nhQng chide trd'ng va dd vat bing
ddng, dUdng nhU chiing dUdc dung de ci't
Thdi ky thQ hai l i thdi ky cda v i n minh
gia'u va nhQng ngUdi dan cd le da chon ky
Lach TrUdng. Xin n h i c lai l i , giai doan thd
nhim ngin cho nhQng ten Iinh ngUdi Han
hai n i y l i mot thdi ky kdo dii tQ diu the
cUdp chiing di.
ky III TCN den cudi the ky III SCN. Nen
Cudc chinh phuc cua ngUdi Trung Quoc v i n minh n i y chiu anh hudng n i n g nd cua
da pha huy hay lam suy tan di ra't nhieu d v i n hda v i t chi't va tinh t h i n cda Cin
mien Bic Viet Nam, nhUng v i n minh Ddng Ddng va Ddng Hy-La. Cac ngudn tU lipu
Sdn v i n sd'ng sdt tai nhQng vung khac cua chinh de nghien cdu v i n minh niy li
Ddng Nam chau A nhi't l i d nhQng ngUdi nhQng md tang va nhQng ban kilm ke. 6
mien ndi. Chung tdi se chi ndi ra't ngin ve day, chiing tdi se tU khudn khd xem x6t
Via Ram - Rgn hi c6c fQc ngu£ri. 15

kidn tnic cua cac ngdi md v i quan nipm gdm. D I dam bao cho ngUdi qua cd mdt cudc
xay diing chiing. sdng vinh h i n g khdng phai lo ling, nen
theo tin ngUdng nay cin phai lUa chgn
Chung tdi da ndi la chung tdi dUdc giao
nhQng md phan v i vipc sd dung nhQng ban
nhipm vu, khdi d i u cdng vipc, chung tdi d i
kilm ke thudc ve mdt cai nguyen ly niy
de nghi Giam dde TrUdng Vien Ddng bac cd
hay cai kia cda hai nguyen ly ddi lip. Di't
Phap cho tidn hanh khai q u i t mdt cich he
thudc yeu io nd can phai can bing tac ddng
thdng d tinh Bic Ninh, each H i Ndi khoang
qua lai bing mdt yeu td da dUdc bao hda
chuc km ve phia Ddng. Muc tieu chinh cda
cua ydu td' nam. Td vipc lUa chpn go, chi't
chuyen di n i y tidn h i n h nghien cUu mdt
lieu ly tudng trong dd chQa diing thUc the
loat cie ngdi md gach, thudng v i n dUdc
i n h sang v i Ida.
hieu l i cie cdng trinh cda ngUdi Han. Ngdi
md d i u tien bde tach, g i n Chd Lim, l i mdt Su thay the go bing gach di't nung tich
ket clu rdng Idn khdng dUdi 5 gian dang tu trong mdt ngdi md tang nhQng nguyen
him md. Sau dd, cac cdng trinh gidng nhau td Am v i ngUdi ta khdng t h i hy vpng cd
dUdc thao dd cung tren mdt khu vUc, nhU dUdc sU v i n h i n h tdt lanh nhU mong mudn.
nhQng ngdi md chi cd 1 dUdng h i m duy Su thay thd nay, cung vdi nhQng each thQc
nhi't, nhin chung qua cac canh cung dUdc mai tang, dudng nhU chi ra r i n g ngUdi ta
chia ra t h i n h 3 d (ngin). V i t lieu sd dung khdng cdn tin mdt each nghiem tiic vio tie
v i ci'u true cda nhQng cdng trinh dung cho dung tdt cua sU ket hdp cac nguyen ly Am
tang le n i y be ngoii mang nhQng ndt k h i v i Duong, v i r i n g ngUdi ta chUng td mdt
khd hiiu v i minh chQng cho sU each tan sU phiem dinh nio dd ve nhQng tin ngUdng
quan trpng, thi thoang cung ri't ky di d cd sd, cho tdi liic dUdc bam re mdt each sau
each thdc kham nipm. sic vao trong tam thUc (esprit). Vi viy
nhQng y nipm tdn giao mdi sdm thay the
Md p h I n truyen thd'ng d Trung Qude,
nhQng y nipm cd xUa hay hda tan vao nd.
cung ri't gidng d Viet Nam, vi nhU d Ddng
Va chinh d phUdng Tay, theo quan diem
Sdn hoan toin dUdc ci't bing gd cd dang cua chung tdi, cin nghien cQu cac ngudn tU
mdt hdm Idn day hinh chQ n h i t v i mai dpt. lipu v i n khic ve nhQng y niem mdi niy.
Dd l i kdt clu ddn gian v i tiet kiem, phu Nen nghi r i n g nhQng sU di tni cua ngUdi
hdp vdi tin ngUdng theo nguyen ly Am v i pontiques khdng chi tQ ben ngoii vio.
Duong. Theo nguyen ly niy, cd ngudn gdc NhQng l u i n thuyet mdi, sau khi da trai
td Dao giao, tU nhien tdn tai 2 nguyen ly nghipm d nhQng cU dan khac nhau cua Tay
hoic nhQng chi't long phan cUc, nhQng Nam Trung Qud'c, d i d i n thim thi'u vio
Thai DUdng, Thieu Am (9). SU hai hda cua Vipt Nam, cd le qua k h i u trung gian li
tu nhien, sU sung tuc cua ngUdi sdng v i ngUdi Thai. Cung nhU ngUdi ta da tQng de
hanh phuc cda ngUdi qua ed tudng tUdng ra cip den dieu dd td trUdc day, chung tdi cd
sU thiet l i p cua mdt sU v i n hanh m i b i t bing chUng khi cho r i n g ri't nhieu ngdi md
budc phai cd m i t cua hai ydu td tren, theo bing gach nay khdng phai cua ngUdi Han
each thdc v i n h i n h tUdng tU nhU nap vio m i l i nhQng ngUdi thudc cU dan dia
binh i c quy nhd vio hai nguyen td d i dupc phUdng, ra't cd t h i dd l i ngUdi Tien Vipt.
phan cue. Nguyen td DUOng tUdng hdp vdi
chi't lipu kim loai, go, anh sang va Ida; cdn NhQng ngdi md d i u tien trong ddt khao
Am cdng hudng vdi di't, nUdc, bdng tdi, sat tai Bic Ninh dUdc xay dip tren nhQng
16 Rghiai oJFU Ljch silir. stf S.2009

ddi tu nhien v i cd di'u I n cua hang nhan vao thdi cda Alexandre, ngUdi Hy Lap cdn
tao. Dieu n i y khdng li'y gi lam ngac nhien. tin vio nhiing vi t h i n cua hp. Hp cho r4ng
Va lai thuc te la da tdng tdn tai, vi du nhU nhdng vi t h i n n i y dam bao cho cudc sdng
d Td Xuyen, mien Nam Trung Qude, nhdng cda hp tren dinh Olympia, d dd ching c6
md tang dUpc tim thi'y tren sUdn cda bi't cd di'u vet n i o . Cho nen cin phai xae
nhQng ngpn ndi. NhQng md - hang cd nien dinh cho cU ngu cua nhdng vi t h i n md hd
dai khoang thdi ky nha Han. M i t khac, nay va nhieu vi trong sd dd da kdt h(?p vdi
ngUdi ta phai lUu y r i n g phdc hdp hang cac hipn tUdng thien gidi (thien tUi^ng -
ddng sieu nhien (grotte surnaturelle) ddng ph^nomenes celestes), ngay sau dd, chfnh
mdt vai trd quan trpng trong tin ngUdng Id gich da dUa den gia thuydt r i n g nhdng
Dao giao. Vdi nhQng hang niy, d tam mdt vi n i y e i n phai sdng trong mdt dinh ndi
ngpn ndi Idn r i t cd t h i da tim thi'y nhiing cao hdn dinh Olympia, cd le l i d phUdng
hang m i m i i vdm (voutes) cda nd tUdng Ddng, td dd ngUdi ta cd t h i nhin t h i y vi
trUng cho b l u trdi v i day tUdng dng vdi tinh td dpp tuypt t r i n mpc len vio moi ban
di't. Ldi vio hang n i y l i cho danh d i u mdc mai. Hay d phia Ddng, mot ngpn ndi cao
gidi giQa hai the gidi: the gidi v i t chit va hdn het thay mpi ngpn khac v i nhdng dinh
the gidi sieu hinh. ndi d dd chUa tdng dUdc ai biet tdi: dinh
Hymalaya. L i m sao nhQng ngUdi Hy Lap
Tin ngudng n i y da tdng phd bien vio
lai cd dupe nhQng h i i u biet ve sU tdn tai
thdi ky n h i Han, vl nhU ri't nhieu lU hUdng
cda diy niii niy? Cd the l i vio thdi k^ dd
bing ddng hay b i n g di't nung d i l i minh
khi m i Alexandre da den Tapdla, d vung
ehdng, va tren nhQng dd v i t dd, ngpn ndi
Pun-giap, vi Hoing de n i y da ddng quan
dUdc md ta vdi cac hang ddng sieu nhien.
tai day v i nhin thi'y nhiing dinh ndi tuydt
NhQng manh hipn v i t n i y d i n h di'u thdi
ky m i luc dd ngudi ta b i t d i u n h i p vio phu vdng Ka-sd-mia v i ciing thiic sii ng^c
Trung Qude go thom tvf Viet Nam hay xd nhien khi mdn dd cda Aristote da khdng
Ba Tu. Ngpn niii tUdng trUng eho canh the g i n ten minh vio phat hi^n phi thudng
Thien cung trong Dao giao, l i ndi cU ngu niy: dUdc coi l i ndi cU ngy cda cac vj thin.
cda nhQng vi t h i n bi't td. Cd nhieu bing Ngudi ta ed t h i tu hdi li$u cac Dao si, ddn
ehdng cho thi'y cac nghp nhan mudn khic lUdt hp da khdng vay mUpn y tudng n i y vd
ta tren lu hUdng mdt hinh m l u v i mdt sii ngpn ndi cao, ndi sinh sdng eua nhdng v\
trang tri mang tinh bilu-tUdng, chung gdi T h i n bi't td.
len coi cUc lac dUde am thi bdi hUdng thdm
Cung c i n phai nghien cdu ngudn gdc
cua nhiia hUdng.
eda nhQng hang ddng sieu nhien d phia
NhQng tin dd Dao giao dudng nhu hiiu Tay v i ngUdi ta khdng t h i giai thich B\}
s i u sic hai quan nipm dde dao, trong dd trdng hdp duy nhi't m i thUc td r i n g y ni$m
mdt trong hai quan niem cd ngudn gdc td ve thien ddng [ddng trdi - grotte-eiel] da
phUdng Tay. De tim ldi giai, chung tdi phai truyen ba di k h i p phia Tay Trung Qude v i
md ngoic d day v i chiing ta hay trd lai vdi Vipt Nam thdi ky xam lUdc cda ngUdi
Hy Lap xUa kia thdi cda Alexandre Dai de. Pontiques. Thiic td l i , hang ddng ddng vai
NgUdi ta biet r i n g huyen thoai co xUa da trd quan trpng trong tin ngUdng dan gian d
ban cho cac vi t h i n (dieux) cho cU ng\i d Tay phUdng td thdi xa xUa, luc dd hang
tren mdt dinh ndi - dinh Olympia. NhUng ddng cpng hudng vdi f tudng v l ngudn gdc
V i ^ Ram - Rga hi cAc tQc ngu£ri... 17

cua su sdng. Tuc thd hang ddng die bipt ddng vai trd tUdng tU khi n i m giQa Cin
dupc truyen ba trong dan chiing d C i n Ddng v i Trung Qude. Vi'n de li, rd r i n g
Ddng v i luu vUc phi'a Ddng Dia Trung Hai. nhQng y niem tdn giio thudng xuyen xui't
Chung ta chi eIn luu y r i n g dao Mithra hipn d C i n Ddng v i bd phia Ddng cda Dia
(Mithras), t h i n M i t Trdi cda ngUdi Ba Tu, Trung Hai, nen eIn phai nghien cdu cac
l i sii tich hop eda hang ddng linh thieng ngudn tu lipu v i n khic. Chung tdi coi dd
giQ vi tri trung tam. T h i n dupe sinh ra tQ nhu chdng cd trong cac ban kiem ke ve
mot "tang da" (roehe) v i vipc thd cung vi tang nghi cua md phIn phong each thien
n i y dupe tien h i n h trong chinh dipn dudi ddng, m i day v i n l i cau hdi ngd.
long di't. Dao n i y cho cac tin dd ldi hda hpn
De n h i n thQc cac thiic td khao cd hpc,
ve mdt cudc sdng vinh hing. Tuc thd
ngUdi ta khdng t h i tu giam minh trong
Mithra d i n h cho d i n dng, v i linh d i n h
nhQng d dia ly kin mit. Cac vi'n de cin phai
thue ngudi Ba Tu da lan truyen tyc Ip n i y
dupe nhin n h i n trong mdt vien canh toin
nen k h i p ndi" tren the gidi deu bidt den.
clu v i trong moi quan hp dai dUdng v i luc
Chic c h i n dd khdng phai l i tinh cd m i
dia, didu dd budc chung ta phai nhin n h i n
n g l u nhien each day v i i chuc nim, nhQng
v i suy ngSm.
phat hipn md Han d i u tien dang thdc thien
ddng bao gdm p h I n Idn l i vu khi. Rd r i n g n
dd l i ngdi md cda nhQng chidn binh. Nghien cQu kien true cda nhQng ngdi
Lien quan ddn Trung Quoc v i Vipt mp kieu thien ddng tai dd chung tdi da tim
Nam, dl nhien khdng lien quan ddn sU thi'y bing chdng ve y nipm tdn giio d i
chuyen hoan d i y die ddi vdi thuyet t h i n bi dupe truyen b i vio Vipt Nam vio cac the
Mithra. NhUng cd t h i chi cin sU hoan ddi ky d i u trUdc v i sau cdng nguyen. Chung
cua mpt vii thu llnh phong kidn d l cho tdi cdn phai khao sat cac dd dung tang le
nhQng t h i n dan cda hp phai t u i n theo t l m trong nhQng cdng trinh niy.
gUdng cda be tren cho du chd y dd tdt hay Tuy nhien, trUdc hdt chdng tdi tin ring
xi'u. Va lai, cac y nipm tdn giio mdi t h i m cin phai dd cip den mdt chi tidt lien quan
t h I u d i n d i n vio trong Dao giao, cung ddn qua trinh xiy diing. Tai nhQng hd khai
b i n g con dUdng dd nen vipc thd Mithra da quit, chung tdi d i tiing lUu y ring nhin
len ldi vio trong dao Thien chua thd ky III chung deu cd, doi vdi mdt hay nhQng nip md
v i rV. Chdng ta ddng quen r i n g nhQng thd niy, mdt lUdng gach chit ddng hay it ra cdn
ky d i u tien sau cdng nguyen l i thdi ky bQc tudng bao, thi thoang cd kich thUdc nhd.
hoing kim cda chd nghla hda ddng, luc dd Ddng gach d day khdng cd bi't cd chdc ning
sU hon tap cda t h i n linh v i nQ t h i n cda sd dung quan trpng nio, trUdc tien chiing tdi
nhQng tdn giao khac nhau h l u nhU xui't d i cho r i n g ddn gian dd cd the de cip den
hipn nhu l i mdt loai ly tudng cao sieu. vii vien gach nio dd chua dupe diing ddn v i
NhQng thQ m i ngUdi ta cd the ddi chidu chung v i n d i t nguyen tai cho. Trong khi dd,
giQa Trung Quoc v i Vipt Nam tren binh each giai thich niy dudng nhU lai it cd cd sd
di$n v i n hda, se khdng t h i suy ra r i n g vi nhQng vien gach ddi khi lai dUdc thay
bing mdt khoi da vi, trong nhiing trUdng
ngudi anh ludn l i ngUdi ban ting, cd luc
hdp khic, bde tudng phu lai dUdc xay diing
ngudi n i y chi ddng trung gian, ngay chinh
mdt each cin t h i n nhi't.
d Vi$t Nam, ddn lUdt nd, lai thi thoang
18 Rghien cdu Lich sd, s6 6.2009

Chung tdi cung da dUa ra each ly giai diem nay, hay chu y den vi t h i n Hy-La ddi
theo trinh tU tdn giao. Ra't thUdng thi'y khi dupe the hien b i n g mpt t l m bia diing d
nhQng cdng trinh ra't t l m thudng v i d i bi vat tudng, trong mdt vii trUdng hdp nd
hu hai nhUng v i n dUdc sung bai bic n h i t . thay cho nhQng ddng da. TUdng tU nhU viy,
Viy nen chung tdi da nhd lai r i n g Than nhQng ddng di't, cdn dUdc gpi l i "nhQng
Hecm6t [mdt trong mUdi hai vi t h i n tren ddng da", hay cdn nguyen cho tdi t i n hdm
dinh Olympia - ND] cua ngUdi Hy Lap - nay, vat tUdng tim lai dUdc dUdi dang min
tUdng tii nhu t h i n Mecquya (Mercure) cda xay bit ldi vio ben trong - nd bao quanh ri't
ngudi La Ma, dUde bieu tUdng hda bing nhidu den dipn d Vipt Nam. Mien Nam Vipt
ddng da hay bing mpt tarn bia. M i t khac, Nam, ngUdi ta thUdng thi'y nhQng Ddng da
chung ta bidt r i n g mpt thien t h i n hay t h i n dUdc d i t trUdc Id'i vao den.
ban menh vdi nhQng tinh each gidng nhau NhQng vien gach trong cac h i m md dUpc
cua than Hy-La cdn dUdc siing kinh d Viet l i m b i n g di't dd nung. Nhiing khi khao sat
Nam. 6 mien Bic, ngUdi ta thi'y r i n g trUdc mdt vii vien n i o dd ma chung tdi tim thiy
cudc chidn tranh cudi cung, gan cac chd hay d Lim, chiing tdi da quan sat thi'y bd ria cd
d mdt vai nga tU nao dd, nhQng hdn da nhQng di'u vdt cda mdt Idp trat t r i n g tring
dung de kinh dang len mpt vi t h i n m i vi cd le l i mdt loai sdn. Thiic te d i xae minh
nay, nhu than Hecmd, la than hd menh cda truyen thdng Han, theo dd, nhQng ngdi mp
thUdng nhan v i IQ khach phUdng xa. NgUdi xUa kia phai dUdc qudt t o i n mau t r i n g ben
di chd mang theo tQ que hp mdt hdn da, rdi trong. Cd le truyen thdng n i y die bipt dUpc
hp d i t tren gd ddng da cd sin. Sau dd, hg ap dung cho nhQng ngdi md kilu thien
thinh clu len "Ong Ddng" (Monsieur le ddng, bdi vi ngUdi ta da phat hipn d phia
Tas), clu xin sU che chd cua Ong. Neu budn Nam Trung Qude cic cdng trinh loai niy,
ban t h u i n ldi, thi dd la nhd xin an hup cda trong dd nhQng bQc tudng ben trong dUpc
than, va de bao dap hg hda se dang len ri't phd kin b i n g di't sdt, cd le dUdc trdn vdi
nhieu do ciing te nhU mat ong, banh trai caolanh (kaolin). NhUng ndu nhQng ngdi
hay nhUa hUdng khi hg trd ve. Thii vi li, md dupe qu6t m i u tring, thi dd chi la mpt
nhQng dd'ng di't nay hien nay d Viet Nam trudng hdp ngoai Ip, vi hipn tai ngUdi ta cd
cdn dUdc gpi bing ten "Dd'ng da" (Tas de t h i trdng chd cd t h i tim thi'y dUdc nhQng
pierre). Them nQa, ket qua tQ nhQng hd di'u vet cua nd, cdn c h i t sdn da bi hdy hoai
khai q u i t m i Louis Malleret da cho dao d nhanh chdng rdi.
Oc Eo, Ddng Co Lac [Plaine des Jones hay
Ngudi ta cd the dUa ra hai cich ly giai,
Dong Thap Mudi - ND], (chiing tdi se ndi
khdng bd qua each nay hay each kia ve
sau hdn), da phat hien ra nhQng Dd'ng da,
each giai thich cua m i u t r i n g d phia ben
diing de chd t i c dd vat vdi cung mdt n h i n
trong cua nhQng cdng trinh loai dd. Chdng
thQc gid'ng nhau.
tdi da thi'y trUdc day phdc hdp cda phong
Cudi cung, chung tdi xin lUu y r i n g than each md n i y lien quan m i t thidt vdi thuydt
H6cmdt cung l i than canh cda. Cho nen t h i n bl cua vung C i n Ddng v i Ddng Hy-
ngUdi ta cd the tu hdi l i lieu cd phai nhQng La. Tai dd, m i u t r i n g mang gii tri cin ban
dd'ng gach hay dd'ng da d mpt d i u ngdi md l i bieu tUdng cua anh sang, sU sdng v i
cd dUdc dung nhu tUdng trUng cho mdt nhi't l i sU t h u l n khidt. Va lai, quan nipm
canh cda ddng kin khdng?. Diia tren l u i n ve thuyet t h i n bi theo td nguyen Hy L^p
Via Ram - Rga hf cbc tge ngugi.. 19

bao h i m khai nipm khdng nhu ngudi ta cho nd. Va lai, chung tdi cd chQng cQ khac
v i n thUdng tin nd nhU dieu bl In, khdng he chi ra r i n g ngUdi ta da tim each tranh
cd chiit di'u vdt nio. Mpi tdn giao dUdc die trUdng hdp lUdng nan Ge dilemme) cua
trUng b i n g nhQng nghi le t i y trin. Khai nhQng y niem tdn giao trai ngUdc nhau
nipm t h u l n khidt n i y m i nhQng canh hoa bing mdt sU thda hiep n h i m muc dich
sen hay hoa hue tay tUdng trUng cho nd, trung hda, trong nhQng ngdi md bing gach,
v i n cdn duy tdn cho ddn ngiy nay v i thi'y yeu td Am bing each d i n vio mdt vai yeu
chiing trong vipc mic quIn ao mau t r i n g td Duong bd trd. Viy cd phai ngUdi ta d i
vio luc luan chuyen tQ cudc ddi n i y sang nghi ra quan niem gin cho ngdi md nhQng
cudc ddi khac. Khdng chi d Trung Qude m i dang thQc trung gian giQa dang thdc cu,
ngay ca d Vipt Nam, m i u t r i n g dUdc dung chi chuyen sd dung go nhU loai vat lieu xay
de ghi di'u sU di qua cua cudc sdng ndi t r i n dung, vdi dang thQc mdi die trUng bing
the sang mdt sU tdn tai sau khi qua ddi. each dung gach hay khdng.
Cach thQc gidng nhau n i y cd d Hy Lap cho Qua cac hd khai q u i t m i chung tdi d i
den t i n thdi ky lich sd. Chung ta lUu y tien h i n h da cho thi'y nhQng nhan thQc tdn
r i n g d phUdng Tay, m i u t r i n g cung l i m i u giio mdi phai dUdc t h i m thi'u dan din, It
eda Le rda tdi, cda Le ban thanh the khdi ra cdn d i n den cic thda hipp khac trong sd
nguyen, cda hdn n h i n v i sau hdt l i cua cii nhQng khai nipm trai ngUdc. Dieu niy
ehdt. TrUde khi den trUde Chua trdi v i cd ching cd gi dang ngac nhien neu ngUdi ta
t h i vio trong le ban thanh t h i vdi Chua thiic sU mudn nhd lai r i n g nhQng the ky
trdi, mdt trong nhQng n6t die sic nhi't cua trUdc v i sau cdng nguyen, nhU chung tdi d i
thuydt t h i n bi la ngUdi q u i cd cin thidt ndi, l i thdi ky dung hdp tdn giao, vi hipn
phai dUdc thau rda sach ve t h i n the v i ve tUpng niy, cung nhU mgi thQ dat tdi niem
m i t tinh t h i n . tin vio nd, cin phai dUdc phd bien mdt each
Day la mdt ly giai d i u tien vd vipc dung ddng thdi d ca hai ciic [phUdng Ddng vi
Idp qu6t m i u t r i n g ben trong md phln. phUdng Tay - ND] cua the gidi cd xUa.
Chung tdi d i tQng ndi cd mdt sU ly giai Bing nghien cUu so sanh, chiing tdi lUu
khac. Chung tdi da cho r i n g sU thay gd y ring Cdngtingtin dai de, quy theo dao
bing gach cd t h i n h i n thdc dd nhU l i mdt Thien chiia, khdng phai la khdng tiep tuc
khoang ldi cda tin ngUdng ddi vdi nguyen dang dd hien sinh len cac ta thin. Va,
ly Am v i DUOng. ThUc td li, vipc sd dung nhQng bQc tranh dUdc phat hien d nhQng
gach di't nung n h i m tich nguyen tdAm v i h i m mp cua ngUdi La M i cung d i chi ra sU
giai phdng cai nguyen td DUOng kia cua pha trdn k h i ngac nhien cua nhQng md
chdng. Tdi pham thUdng n i y gay khd chiu thQc dao Thien chiia v i t i dao.
cho nhQng ngUdi tren thiic td h i y cdn trung
t h i n h vdi niem tin td't Iinh cua nhQng sQc
manh ddi nghich ke nhau. Cd t h i viy nen Phln Idn nhQng ngdi mp dang thQc
ngudi ta da tim each trung hda cac tac ddng thien ddng m i chung tdi da chi ra cd dUdng
tieu cue cua c h i t ket hdp vdi yeu tdAm. Vdi h i m duy nhi't, ben trong phd bien nhi't
vipc dung nhQng chide trUdng miu tring, dUdc chia t h i n h 3 ngin (d), dUdc each ly
phdt len di't sdt t r i n g hay mdt bde tranh bing cac vdm bing gach. 0 giQa cd gian td
t r i n g ddn gian cd t h i mang lai tie dung dung dl quan t i i bing da va mdt vii do tuy
20 Rghien ciiru Lich sd. sg 6.2009

tang. Gian n i y l i gian Idn nhi't, d hai ben ngUdi ta ddi khi v i n l i m b i n g go qu6t sdn.
cua nd, moi ben l i mpt ngin. Ndu ngUdi ta Thiic te l i , nhQng chide binh nay thidu nip
khdng sd bi't kinh, mdt n g i n cd t h i gpi l i day, va lai ed ve nhU nd cdng cd cho gia
"gac-ming-gie" (garde-manger), trong dd, thuyet cda chdng tdi r i n g vi'n de l i d bat
ngUdi ta d i t nhQng binh diing thdc i n v i hUdng. Duong nhien ngUdi ta mudn thay
dd udng m i ngUdi chet cd t h i dung ddn, cdn the b i n g go, nguyen to DUOng, nhUng chit
ngin cdn lai viec sd dung cda nd lai chUa rd lipu n i y d l bi pha huy, nen vipc dung gdm
ring. H i m mp nay nhin chung cd kich thdc cd cdng hdn nhUng lai mang yeu td Am.
gidng nhau, d dd cdn l i ndi tich trQ dd i n TrUdng hdp n i y khdng phai l i duy nhit, nd
thdc udng, nhUng ddi khi hdi cao ei'p hdn, da chi rd r i n g ngUdi ta khdng cdn thiic sii
dupe xay b i n g mdt sU c h i m chut rieng v i tin tudng ve cdng dung td't cda hai nguyen
p h l n Idn de trdng. Hdn het la thi thoang td trai ngUde nhau nay nQa. Trong khi dd,
chdng tdi tim thi'y mpt hay hai chide vd v i phat hipn nay cdn cho chung tdi nghi ring
cdn nhieu vd nhd b i n g di't nung. Chung tdi nhQng gian gid'ng nhau ddng vai trd nhU
gia dinh r i n g nhQng dd v i t de trong gian gian thd hay chinh dien v i ngUdi ta de d dd
n i y dupe lam b i n g chi't lipu hQu cd nhU go nhQng dd v i t thd cung b i n g go. Tuc thd
v i dl nhien nd khdng the chdng chpi dUdc cdng dl nhien hUdng vpng ddn t h i n linh
vdi thdi gian v i duy tdn cho den t i n ngiy (esprit) v i linh hdn (ame) eda ngUdi qua cd.
nay. Tuy nhien, vi'n de khdng dang dl Dieu chung tdi mudn ndi la: esprit vi
chung tdi phai suy nghi, vi hipn nay, mdt dme, tuy theo nhQng quan niem Han - Vipt,
sU tinh cd da cho chung tdi mdt sU giai trong eon ngUdi cd ca hai tU nhien phi vit
thich Id gleh khi phat Id mdt md tang hay t h i (nature immat^rielle): mdt l i t h i n - khi
cdn nguyen trang td khi nd dUdc diy n i p {esprit-souffle) (10) v i mdt linh hdn dUpc
kin d i gin 20 t h e k y qua. gpi l i cda mau (une ame dite de sang) (11).
Sau khi ehdt, theo quan nipm niy, t h i n -
Dudi h i m md n i y (Lach TrUdng, Thanh
khi trd t h i n h t h i n thanh, mdt ban the cao
Hda), trong mdt khdng gian nhd dang hinh
sieu, se phu hd cho cac con chau cda nd vi
vudng, di vio ben trong cda gian thd ba,
bao vp cdng vipc cda hp. Day l i ngudn gdc
chung tdi d i phat hipn ra nhQng hipn v i t
cda thd cdng td tien. Cdn doi vdi linh hdn
sau: ddn Idng b i n g ddng v i vd bing di't
cda m i u , sau mdt thdi gian se tai sinh dUdi
nung m i u tring, cac gian cdn lai da tim
dang cua mdt cudc sdng Id md v i tam thdi,
thi'y hai vd b i n g di't nung m i u t r i n g
rd't cudc t i t lim.
tUdng tu. Hai binh thidu n i p hdi nghieng
ve nhau. Chiing cd ve dUdc d i t tren mdt be Y nipm nay da chi cho ehdng tdi ngUpc
hinh vudng, ddng tren 4 chin. Cung vdi ve cac thdi ky sd khdi, cd t h i xui't hipn d
thdi gian, be, da bi bien dang, cd le d i bi quan nipm d i u tien kha la lung. Ndu ngUdi
s i p v i ngUdi ta ly giai r i n g tU the da bi ta suy nghi ddn thi nd khdng khdi lim
nghieng d vi tri dd d i tiing cd cac hipn v i t chung tdi sdng sdt vi ngUdi ta tim thi'y d
khi chdng tdi p h i t hipn ra chiing. phUdng Tay nhQng y nipm kha tUdng ddng.
Hai chide vd n i y cd dang hinh tru, cung ThUc td l i , tieng An - Au sd dung hai
kieu m i nhQng chide binh ngUdi ta thudng khai niem khac h i n nhau d l khic hpa tii
ngiy v i n de tren b i n thd va dUpc sd dung nhien phi v i t t h i . Tieng Phap cd td: esprit
nhu bat hUdng, nhQng cii m i hipn nay v i dme; La Tinh li: spiritus v i anima,}iy
V i a R a m - R g a hr c a c tqc ngirdi... 21

L a p : pneuma va psyche. Dd k h d n g p h a i la thd cung ddng hp va thd c u n g td tien, ca hai


nhQng k h a i n i e m dong n g h i a v i do dd deu cd m i t d t h a n h phd' cd xUa cua Hy Lap
ngudi ta p h a i t h d a n h a n It r a ve m i t khdi cung n h u chinh t r o n g L i n g - Nudc cua Viet
t h u y chiing da didn ta cac k h a i l u a n Nam.
c h u y e n biet. Vay n e n c h a n g cd t h e ndi r i n g Neu t h i n linh (esprit) cd the dUOc nhin
t h i n linh (esprit) Qng vdi t h a n - k h i (esprit- n h a n nhU phdi phinh to ra, thi hnh hon (ame)
souffle) va l i n h hdn (ame) tUdng Qng vdi n h u la sU rdi loan cua bg dc: giac md, bdng
h u y e t linh {dme de sang) nhU c h u n g tdi da dem, hinh a n h p h a n chieu qua ddng nUdc
ndi d t r e n ? T r o n g mpi trUdng hdp, sU vat trong v i t hay qua tam gUOng. Ddi vdi ngUdi
deu hQu t h i . Hy Lap, dd chi la nhQng tam mang da bi vQt
D u a vao tQ n g u y e n , chiing tdi biet tai bo. Con ngUdi cd the sd'ng m i khdng cd phan
sao tQ esprit de ndi den p h a n cdt yeu va tu nhien cua nd. Chang cd nguyen khi nao lai
h i u n h u b i t diet ve b a n chi't (nature) sieu khdng chiu thd thach. Cung nhU dme, ddi vdi
h i n h eda con ngUdi. Spriritus cd nghia la cugc sd'ng sau khi chet (vie posthume), phai
hdi thd (souffle) h a y hd h a p (respiration), chang nd thiic sU khdng quan trgng nhU
ngUdi xUa coi dd n h u n g u y e n k h i (principe esprit. TUdng tii nhU d Viet Nam, linh hdn
vital). Khi sil hd h a p ngQng, con ngUdi se (ame) "chap chdn" (voltige) trong thdi gian
ehdt. NhUng hdi thd cdn duy tri mdt sii tdn nao dd xung q u a n h ngUdi q u i cd' rdi rd't cugc
tai doc l a p va t r d t h a n h t h a n l i n h tu tan bien. Psyche trong tieng Hy Lap tUdng
( e s p r i t ) h a y b a n - t h a n , t d - t h i n . NhU Qng vdi tQ tieng P h a p la dme, cung cd nghla
c h u n g tdi da ndi, y t u d n g n i y diia t r e n cd sd n h u 'papillon'.
(Cdn nUa)

CHU THICH
Trong khuon kho cua mot bai dich, cac tranh, Sakas) An - Au di cU til Nam Siberi den Bactriane
ban do minh hoa se khong gi6i thieu trong b^i nay; (Bactrian), Sogdiane (Sodian), KasOmia, Arasosi
nhan day, ngiJOi dich xin chan thanh cam dn va An Do tCt giiia the ky II TCN de'n I TCN. ND.
PGS.TS. Nguyin Thira Hy (Dai hoc Quoc gia Ha (4). La Chersonese d'Or dUOc ghi trong
Noi) da giiip hieu chinh mot so'thuSt ngii. Geographie cua Protdmde (90-168 SCN), ngay nay
(1). Trong cac hoc gia DUc, Ao thuoc nhom Vien mpt so nha nghien ciiu cho ring co le tUdng Ung
nen ke t6i Heine Geldern ngUdi co nhieu c6ng vdi ban dao Ma Lai va Sumatra (Indonexia). TU
trinh nghien cUu dan toe hoc va khao co ve Dong Chersone bat nguon tiJ tieng Hy Lap co dai
Nam A. Ten VSn hoa Dong Sdn la do ong de nghi. (Khersonesos: ghdp tir Khcrsos: dat lien, nesos:
Nhung ong lai chu trUdng nguon goc tro'ng dong la dao). TU Chersonese d'or co nhieu thay doi: vi nhu
do Au Tay qua trung gian giong Nguyet Chi. Suvarnadvipa - dao vang trong tieng Sanskit (dUdc
Tochardens hay Tocharian, Tokharian, Tokharoi - ghi trong Ramayana) viet khoang the ky III TCN
tam goi la Tokha. ND chu. de'n III SCN, co le de mo ta Sumatra.
(2). C6 le nen van minh nay co tii xa xUa nha't Suvarnabhumi - da't vang, dugc biet de'n trong
trong thcfi co dai: chi bdng nhQng cuoc khai quSt khao Kinh Phat trong khoang the ky III TCN va VI
CO hoc m6i c6 the giiip chiing ta van giai chu de nay. SCN, CO le de chi Dong Nam A hai dao; Km trong
(3). Indo-scythes la mot nhanh Saces (Scythes, Kinlin (chi Dong Nam A) hay kim • ^ . vang. ND.

(Xem tiO'p trang 74)


74 Rghi&n cmi Lich sd. stf 6.2009

CHU THtCH
(1). Paul Doumer. NgUdi Phdp vd nhiing cdy cdu phai nit khoi Fachoda (ng&y nay U Kodok d Soudan).
bang thep d Ddng DiiOng (NguySn Vfin TrUctng dich). (6). Alfred Dreyfus - ngUdi Do thai, dai iiy tinh
T^p chl Vdn ngh4 qudn d^i, sd 4 - 2008; Paul bao Phap bj vu cdo l&m gifin di$p cho nU6c ngoii,
Doumer. C^du Long Bien qua hdi ky Todn quyin bi ke't an chung thfin cim co (1894). Nfim 1898,
Ddng Diicfng Paul Doumer (Nguyin V&n TrUcmg Lidn doin Nhfin quyin ducjc thinh lip dl diing ra
dich). T?p cUXiia&Nay. so 313-2008. benh vi^c cho Dreyfus, yeu cfiu xil lai ban 6n. Nftm
(2). L'Indo-Chine Francaise (Souvenirs), Paul 1899, toi an xii phiic th^m, giam xuong con 10
Doumer, Paris, Vuibert & Nony, 1903, pp. 352 -359. nim. Nim 1906, toi da tuyen bo tring an. Dreyfus
(3). L'Indo-chine Francaise (Souvenirs), Paul dU(Jc tha bong, sau dU(Jc phi^c h6i danh di^, thing
Doumer, Paris, Vuibert & Nony, 1903, pp. 352-359. quan him thi^u td v i fin thUcing hufin chuong Bic
(4). L'Indxxhine Francaise (Souvenirs). Paul d^u b9i tinh (hang nim). Vyi an k6o dii tir chung
Doumer, Paris, Vuibert & Nony, 1903, pp. 352-359. thfin d^n vo t6i da n6i len sU y^u k6m, thifi^u minh
(5). Sii ki^n tranh chifp giiJa Anh v4 Phap, t ^ chau bach cua nin tu phdp, bpc I9 sii khiing hoang n^i
Phi, ngJiy 4-11-1898 Anh trao toi hftu thu bupc Phfip bp ciia chfnh gidi Phdp.

VIET NAM - NGA Tlf CAC TOC NGUOl.


(Tiep theo trang 21)

(5). Yue-zhi hay Yue-tche, thu$c ngii h^ An - Au Euxin) xUa kia. ND.
(?), ph6 biin trong cdc vin ban Trung Qu6c. ND. (9). Lien quan dl^n Am DUdng, Tii tUiJng, Bdt
(6). Pont-Euxin hay Pontes Euxinos: Biin Den. qudi: H fl: dUdng nam (Thdi Duong); PS B : dm
Tii diu t h i ky XIII din giOa XV phin Wn ngudi nam (Thilu Dudng); j^g ic: dUdng nO (Thilu Am);
Pontiques da din djnh cii cl trung tSm d l chl Hy Pt ic: dm niJ (Thdi Am). ND.
Lap Tr6bizone, h^u du$ ciia D l chl Byzantin. ND.
(7). Das Tochererproblem und die Pontische (10). L'esprit ( # : thin); le souffle (H: khO;
Wanderung, trong Sacculum, Vol 2.2, Vien, 1951. I'essence (ffl: tinh). ND.

(8). NgUdi Pontique (Vudng quoc Pont) h i u (11). Dan gian thUdng n6i din hdn (khi) - phdch
du§ ciia hell6nophones, song dpc Biin Den (Pont- (huyi't): hon sieu - phdch l^c. ND.
XUNG QUANH CHUYEN Dl CUA PIERRE POIVRE TOTI
DANG TRONG GitfA THE KY XVIII

NGUYEN MANH DUNG*

T rong bai viet trUdc day (1), chung tdi


da cd dip de cap den chuyen di
thudng thuyet budn ban cua Pierre Poivre
sanh soi d Quang Chau (Guangzhou) gay ra
mdt sQc hut thi trQdng. Cdn ban than trong
nudc, giua ngQdi Au vdi nhau cung khdng
trong nd liic cua Cdng ty Ddng An Phap d phai la khdng cd chuyen, cung nhu vdi
Viet Nam giQa the ky XVIII. Bai viet nay ngUdi ban xQ (4).
mud'n nghien cQu them xoay quanh chuye'n Trong nhQng thap nien dau the ky
di cua Pierre Poivre tdi Dang Trong vao XVIII, Idi ich thUdng mai ciia Phap dUdc
thap nien 40 t h e k y nay. gia cd' manh de'n vung Ddng An, nha't la
* Pondichery - mgt cd sd dac biet quan trgng
1. Cho den cudi t h e k y XVII, nhQng cdng cua Phap d Ddng Nam An Do. NgUdi sang
ty Ddng An cua cac cQdng qud'c thUdng mai lap thudng diem Francpois Martin (1634-
Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rdi bd Dang 1706) tQ dau t h e k y XVIII cung da ra't quan
Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) vin tiep tam de'n Batavia (da bi ngUdi Ha Lan
tuc cd 'dai dien' (3) d day. Tren binh dien chiem) nhung chang "cd luc nao" cd the dUa
chung, d ca Dang Ngoai va Dang Trong, ra du an thUdng mai d cac xQ Ddng An nay.
quan he thUdng mai vdi cac nUdc phUdng Cdn ngUdi Phap, theo tinh toan, nam 1721
Tay giam di rd ret, chi cdn tha'y nhQng cdng dong ngUdi Phap d Batavia chi cd
doan tau tinh cd de'n rdi lai di. Nguyen khoang 32 ngiidi... (5) Nhin chung, mac cho
nhan cua sii dinh tre nhQ nhieu nha nhQng ngudi dam trach d chinh qud'c Phap
nghien cQu cho rang la do phia Dai Viet. va hai ngoai cQng gidi thQdng nhan cd quan
Theo dd, khi ma ldng tham, thdi ha lam ciia tam den tinh hinh cua cdng ty nhUng chua
quan lai dia phUdng ngay cang vugt qua Idi de ra ke hoach thUc sQ hieu qua.
ich thUdng mai ma nhQng lai thUdng Ddi vdi Dai Viet, mac du ngUdi Phap van
phQdng Tay cd dudc, cung vdi nhu cau de nhQng 'dai dien' d Dang Ngoai nhung
thQdng mai khdng dQdc quan tam dung trong xu the chung, ngUdi Phap cung da
mQc (tQ 1674-1774 la giai doan hda binh chuyen hudng manh hdn vao Dang Trong.
giQa Dang Ngoai va Dang Trong) thi ta't Ngoai y nghia tranh gianh anh hUdng vdi
ye'u dan de'n sQ ra di chdng vanh ciia moi ngudi Anh, tQ cuoi the ky XVII, Phap da
chuye'n hang budn. Tuy nhien, cQng phai chu y tdi cac dia diem d day. Nam 1686,
tha'y thiic te la sii ndi len cua gidi Hoa kieu nhan vien thudng mai Veret da khuyen

• ThS. Vien Su hoc


Xung quanh chuye'n di ciia Pierre Poivre.. 37

Cdng ty nen 'chie'm ddng' Cdn Dao. Theo 2. Pierre Poivre (cdn cd tai lieu ghi la Le
bao cao, gui ve thi ngoai y nghia thUdng Poivre) sinh nam 1719, ma't nam 1786,
mai, vi tri Cdn Dao thuan Idi nhu hai eo trong mdt gia dinh budn ban td lua giau cd.
bien Sonde (Sunda) va Malacca (6). Tuy TQng hgc trong Hgi Truyen giao nUdc ngoai
nhien, ngUdi Anh da nhanh hdn dat chan Paris (MEP), do tinh thich du hanh cua
len dao nay vao nam 1702 (7). Dau thap minh nen Poivre da khdng tiep tuc con
nien 1720, CIO cQ Renault di xem xet lai dudng tu hanh (Poivre rdi MEP nam 1747).
viec cd the lap mgt cd sd tren dao hay Thiic te sau nay cho tha'y, sd thich kham
khdng. Trai ngUdc vdi Veret, ban bao cao pha du hanh cua Poivre la ham mud'n Idn
giii ve nam 1723 lai cho rang "dang bd hdn nha't ciia Poivre. Mat khac, ngay nay ngUdi
la dang chiem" (8). Nam 1744, De Rothe va ta biet nhieu de'n Poivre nhu mgt nha thiic
Friell (chau cua Td'ng tra'n Pondichery vat vdi nhQng ghi chep nghien cQu thu vi
F.Dupleix) da phan nao thu dUdc thanh va cd gia tri. DUdng thdi Poivre cung da
cdng sau chuyen di thUdng thuyet thUdng dUdc danh gia tren phUdng dien hieu biet
mai d Dang Trong (9). Vd vQdng Nguyen chung ve vung Ddng An (10).
Phuc Khoat (cq: 1739-1765) cho phep cdng
Tren con tau Dauphin sang Trung Qud'c
ty hoat ddng budn ban d day. Thanh cdng
nam 1741, khi trd ve Poivre da bi ham dgi
ciia chuye'n di khien De Rothe de nghi xin
ciia ngUdi Anh ta'n cdng va bi gay canh tay
Pondichery ca'p tien cho chuyen di mdi tdi
phai. Nhd nhQng kie'n thQc ve thQc vat
Dang Trong. Tuy nhien, cudc chien tranh 7
trong thdi gian bi bat d Batavia, sau khi trd
nam (1756-1763) da lam ngudi Phap ma't
ve Phap thang 6-1748, Poivre xuc tie'n gap
mat ra't Idn (d Ddng An chi cdn lai Yanaon,
dai dien lanh dao ciia CIO. DUdc tien cii,
Chandernagor, Karikal, Mahe va
Poivre da dUdc dich than trinh bay dii dinh
Pondichery), khie'n cho chuye'n di de'n Dang
trudc cac dai dien cao cap trong trieu dinh
Trong nhu dii tinh (da dudc Dupleix tan
Phap. Ke't qua la, qua Bg Hang hai, Poivre
thanh) cua De Rothe, Friell bi tri hoan.
dUdc cQ den Dang Trong vdi hai nhiem vu:
Nhu vay, trong 4 thap nien dau, cac 1. Xuc tie'n buon bdn d Ddng Trong vd lap
thUdng nhan Phap td ra ra't tich ciic trong mgt chi die'm d do; 2. Tim cdy hUdng lieu
no lUc tim mdt dia diem dat cd sd d Bien cho ddo lie de France [tQc Mauritius,
Ddng, dieu nay phan nao phan anh tha't Maurice] vd Idm cho Hd Lan mdt dgc
bai ciia Phap d Quang Chau, ihay vao dd la quyen buon bdn cdc hUdng lieu tinh nhU
nhu cau tim den Dang Trong hdng khda la'p que, hd tieu, gUng, dinh hUctng vd nhuc ddu
tinh trang am dam nay. Do nhQng nguyen khdu (xin ndi them la diia an cua Poivre
nhan chu quan va khach quan tren, cac dii chi la de tim cay hUdng lieu de chuyen chd
an thUdng mai da tha't bai hoac dinh tre. den He de France va Bourbon [La Reunion]
Mac dQ vay, Dupleix d Pondichery vSn ung chQ khdng ndi tdi viec tranh gianh vdi
hd va tim each vao Dang Trong. Trong khi ngudi Ha Lan? (11). Theo nhU P.Poivre day
dang chuan bi cho mdt chuye'n di mdi, thi la hai diem quan trgng hien ton tQ thdi J.B.
song song vdi dd, tai Versailles, trieu dinh Colbert (cq: 1665-1683) dudi trieu vua
Phap cQng xuc tie'n cho mdt dii dinh thUdng Louis XIV (1638-1715). Xet tren thiic te luc
mai tUdng tU den Dang Trong. NgUdi de dd, diia an thQ hai la het sQc khd khan bdi
ngUdi Ha Lan da ca'm xua't cang va phat ra't
xudng va dUdc cii di sau dd la Pierre Poivre.
38 Rghien cmi Lich siir. s6' 12.2009

nang nhQng cay va hat gid'ng cua thQ chuan bi cho Poivre. Do khong the den
hUdng lieu lai rat cao va thich hdp cho tho' dUdc tren mot chiec tau nho nhu vhy,
nhudng 5 He de France (12), mgt ndi cung Poivre da phai dQng lai Pondichery vao
vdi Bourbon ma theo tinh toan dUdng thdi, thang 6-1749, khong nhU ke hoach vao
ne'u ma't chung, thuy thii Phap phai ghe Dang Trong sdm nhU Poivre du kie'n. Tai
sang Braxin hay Mui Hao Vgng thugc Pondichery, do mgt so' ly do ve Idi ich
quyen cai quan cua nQdc khac, va cUc ky thQdng mai cung nhU mgt chuye'n ghe
can thie't cho nen ngoai thUdng cua Phap cl tham khdng dUdc bao trQdc, Dupleix (17)
chau A (13). (vi dai viidng quyen uy nhat An Do) to thai
do khdng hai Idng, ngay sau dd giii mgt td
Ngay tQ chuye'n di Viln Ddng (Trung
khieu lai ve Phap. Liic nay, Friell la uy
Qud'c) nam 1741, tren dUdng tQ Trung Qud'c
vien Hgi dong Tdi cao cua Cong ty mgt mat
trd ve, Poivre da dQng lai cl Dang Trong
khdng cho Poivre biet ve td ddn kia, mSt
khoang 2 nam (1742-1743) (14). Sau nay,
khac khdng dua lai cho Poivre giay phep
Poivre da cd nhQng md ta ve xQ Dang
ma Vd vQdng trUdc day, hay dung ra Poivre
Trong ndi rieng (15). Ban ghi chep (thQ
phai tra mgt khoan tien trong md de co
nha't nay) dUdc giii len nhQng ngQdi cd
dUdc giay ph6p do (18). Rd't cuoc, Dupleix
trach nhiem trong trieu dinh nam 1744.
cung phai cSip cho Poivre chiec Machault
Ngoai ngi dung cu the (chung tdi se trinh
(19), khdi hanh tQ Pondichery thang 7-
bay dudi day), ro rang ban bao cao da giiip
1749, den Dd Ndng thang 8-1749 (20).
ich ra't Idn cho dU dinh sau dd ciia Poivre.
Poivre rdi Phap thang 10-1748, tren t^u Tai Dang Trong, trUdc het Poivre xin
Montaran (16) tdi He de France thang 3 true tiep gap V5 viidng va dUdc ddn tiep
nam sau. Poivre rdi He de France thang 4- nong nhiet. NhUng thUc te buon ban phii
1749 tren chiec thuyen buom "toi tan" phang da phu bdng den len dU dinh ky
Sumatra da dUdc vien Tdng tran d day vgng ciia Poivre, nhiet huyet dan tan bien

Bang 1
Then
1742-1743 8/1749 - 2/1750
gian
- Mo vang; trii lugng Idn, Idn nhat - Hdng hda ddt nhu vdng, tram huong-ky nam, ngd voi, lya
thugc tinh Cham, cdch Hgi An 8 d|m. khyng dugc bon eyng khai.
Thi thoang nhjt dugc eye vang njng - Khii khdn Idm mdi tim dugc vdi tam lya io^ii hai. 300 hay
khodng 2 onces. Dugc thu gom dudi 400 t^ dudng loai hai phai trd ddt hen
d ^ g vdng vi,in hoSc tung eye nhd - Ld xir sd eiia vdng, nhung khyng cQn thiy vdng dr d5y
(vang eat), nau thanh thoi (ddng thdnh nita, tru dudng vd ho tieu. Mo idn nhat a Fououserac [Phii
gdi) dem ra chg bdn nhu hdng hoa Au (sdeh) gan Hue] (25) nguyen ehdt nhat the gidi.
Tai
binh thudng. - To lya tot nhit d tinh Qudng Ngdi, gid thay doi theo sdn
nguyen
- Trdi cay: Thorn, vdi, xodi, mit, dira, lugng.
+ san
earn, chanh, chuoi. Hoi tieu, cau, trau - Go hong mgc, go lim, sapaii, que, ddn huong...
vat +
hai rat nhieu. Nhieu vdi bong, nhimg - Tram huong: huong thom hen 6 Xiem, eo Malacca. C6 3
cang khong biet d^t thdnh vdi d?p. Trong logi: hdo h ^ g nhat Id ki nam [rat ddt, rat nhieu nh\ra], thii
dau nuoi tdm, nhung lya d^t ehua d?p. hai Id tram huong [mdu trdng, nhieu dom den nhd, nh?,
- Dudng tot nhat ciia An Dg, Id! cimg ed Idi Idn], thu ba id ti6n huong [c6 mdu tring, nh?
400%. vd it nhya hon hai logi trgn]. Ngodi ra cdn c6 4 logi khdc:
- Hai edng idn nhat Id Hgi An. Cang xanh hifong, Lao? hucmg, nhat? huang, nhj? huong.
Nudc Mdn cQng tot, thudn ti?n cho - Hue Id Kinh do. Hgi An Id thuong cang sam uit nhat.
vifc mua lya vd cau. Vjnh Dd Ndng Id noi bd neo an todn.
Xung qumih chuyen di ciia Pierre Poivre. 39

- Chi buon bdn vdi ngueri Trung Quoc hoje - Hang hda ngudi Hoa mang den: kgm, dong, thiec,
Nhdt Ban. giay, tra, chi, gom sir (xanh tho)... Hang hda mang
- Ngueri Trung Quoc mang den: dong do, ve: vdng, to song, ngd voi. duemg (tring vd phe:n),
dong bach, trd, do sir, lya thcu, dugc li?u ho tieu, cau, go Idm mpc. Dudng tring nhdp tir Hgi
(cay dgi hodng, mgc huong, nhan sdm, hoang An moi ndm, thu 400% Igi nhugn. Thuyen Trung
lien, hucng li^u, re cay, giay, sdnh sir...) Quoc den Ddng Trong vdo khodng thdng 1, 2. Miia
- Trung Quoc thuong mang hdng mua tu buon bdn kio ddi den thdng 9.
Buon Dang Trong ve: vdng, ngd voi, tram huong, - Ngudi Chan Lgp tien hdnh budn bdn d khu vyc
ban vdi dudng ph6n, cau, go nhugm, ho tieu, ggc (xg) Dong Nai
nudc huou, cd muoi, (to) yen sdo, vj thuoc, sirng
trong te, ddng hodng, dau son.
khu vuc - Cdch thirc mua bdn: thuyen trudng Trung
Quoc ngp len trieu dinh danh sdeh hang hda,
ciing qud bieu (tiiy theo de xii thue), sau do
d& hdng chuyen len sd thuong chinh. Chi khi
vien quan thu theu den moi dugc lien hdnh
buon bdn. Phdi c6 qud len quan thuong
chinh, ggi Id Onlaibotao (Ong cai bg tdu?)
- Ngudi Cochinchine rat ua chugng hdng Au; - Khd khdn vdi cdc mdt hdng nhu vang, go tram
chi nen chd it den bdn. huong, ngd voi, to. Muon cd dugc nhung hang hda
- Mdt hdng de bdn: dong, sdt, pha le, vai tren phdi diing muu m?o vd quan h§ bi mat, hoi Ip
mdng mdu sdc sd, kiem, dd quy, chi kim quan lgi neu khong s6 gdp trd nggi hay bj cudp.
tuyen, luu huynh, dugc IIQU, y te, sdm - Nhd chua keo ki?t, dot ndt. Dan chiing song trong
Canada, vdi hong dieu, tham kieu Ba Tu, vai tdm toi, tim cdch chon giau tien cung do quy trdnh
Buon Anh, vdng tay, khuyen tai. bj lung, bj cudfp.
ban vdi - Hdng bieu vua: guong soi, dong ho qud Idc, - Budn bdn cua ngudi Bo d Ddng Trong: hdng ndm
ngueri dd quy, gam theu, den do ihugt, ldng kinh, cir tdu 500-600 tan den day Cd mpt chi diem, d dd
phuang kinh vien vgng, thdm len, khdn trdi bdn... ngudi Bo ndi tieng bdn ngd. Hg mang den Ddng
Tay Cung phdi cd qud bieu quan. Trong: bach dong, ch6, sir tu Trung Quoc; xuat
- "Xudt khdu nhdn luc": Cd the mang di cdng ducmg, tram huong, to song. Hogt dgng hgn
ngudi lao dgng, thg nau dudng, d?t lya, cdy che, khong chic chin, hay bj phien nhieu.
rugng, xay nhd... -Nam 1747 cd mgt ngudi Anh ten IdDouffddden
Ddng Trong vd cd gdp chua Nguyen, ket qud cd ve
tot d?p.

- Thong tin can thiet de tien hdnh buon bdn o - Cdng ty gdp khd khdn khdng khic phyc ndi: Idp
Ddng Trong chi diem vd dy an budn bdn.
Nhan - Nen cai trj d Dang Trong khdng tot.
xet - Can thiet phdi cd co sd (phdo ddi ching hgn) d
chung day. Dan chung nhut nhat. Phdi hieu biet chinh xdc
vc xu ndy.

thay vao dd la chudi ngay am dam tuyet dQng lai tai day trong 2 nam (22). Ndi dung
vong. Chi thang 2 nam sau (tQc chi niia ban ghi chep kha da dang (khdng tranh
nam d Dang Trong), tau Machault rdi Dang khdi vun vat, thdng tin trUc quan). Hdn
Trong, va cd ve nhit Poivre khdng dat lai nQa, day chi la 'ghe' sau khi rdi Trung
van de trd lai Dang Trong nQa (21)! Qud'c, chu dinh hay tinh cd ghi chep
3. Nhu chung tdi da trinh bay d tren, "nghien cQu lich sii tU nhien nd cung cap
Poivre viet hoi ky ve xQ Dang Trong sau cho tdi mgt Bg sUu tam Idn" (23), thda man
chuyen di de'n Quang Chau nam 1741. tri td md ciia mgt thanh nien tre, say me
Tren dUdng trd ve nUdc, theo nhu nghien khoa hgc lan dau ra nUdc ngoai (xem them
cQu sau nay, Poivre cd qua Dang Trong va phu luc).
40 Rghien cmi Lich sti'. so 12.2009

Hdi ky vi xd Ddng Trong ndm 1744 da cung nhu mgt sd thdng tin khac ma ban ghi
dugc dich va xua't ban bang tie'ng Viet (24) chep nam 1744 chua cd.
va d day chung tdi xin lUdc qua nhQng diem Poivre len tau rdi Dang Trong mang
chinh cua ban md ta (description) nam theo "bQc thu" ciia chua Nguyen. Poivre
1749-1750 ve xQ Dang Trong, ngi dung viet cho cdng ty tQ He de France mgt mat
gom 46 phan: tudng trinh ve chuye'n di, cung vdi dd la
Khdi lUdc lich sii Ddng Trong; Vua Ddng "ban dich bQc thQ" tren giii den vua Phap.
Trong [tQc chua Nguyen]; Trieu dinh Poivre nhan dQdc ban sao bQc thU tQ
[chinh quyen chua Nguyen]; Quyen lUc cua Noelene, vd'n trQdc dd da dQdc mgt giao si
nhd vua Ddng Trong; Cung dien cua vua; dich rQ tie'ng Annam sang tieng Phap vdi
Qudn dgi; Phdo binh; Hdi qudn; Thdnh tri; Idi cam ket he't sQc dam bao tinh nguyen
Ludt le; Tdng trdn (tinh trUdng); Ludt ban. Dd cung la dieu ma sau nay cac nha
phdp; Phdp lugt vd menh lenh; Nghe thuat; nghien cQu cdn nghi ngd ve tinh xac thUc
Tranh; Am nhgc; Y hgc; Ky thuat cd khi; ciia nd. Noi dung bQc thu da dUdc cdng bo",
Kinh thdnh; Phong tuc vd tap qudn; An cdn nhieu van de can phai ban. Cd le do
mac; Nghe nghiep; Dia hinh; Dgng vgt; mQc do than thie't nong nhiet mdi ggi ciia
Thien chua gido vd gido sT; Thd bieu tUg'ng; chua Dang Trong cho nen thudng mai vdi
Buon bdn cua ngUdi Hoa vdi Ddng Trong; Phap qud'c, cung nhQ vi tri cua Dang Trong
Bach ddng; Vdng; Lua; Hgt tieu; Ngd voi; trong khu vQc Bien Ddng nen "vdi Poivre,
Bong; Sdt; Gd lam nhd; Dudng; Cdy chdm; tUdng lai cua Phdp qud'c phdn Idn ndm d
Thudc nhudm; Miia mdu dich; Buon bdn Indo-chine" (27). Phai doan rdi khdi Dang
ciia ngUdi Bd d Ddng Trong; NgUdi Anh; Trong ma khdng de lai mgt ai de thdng bao
NgUdi Hd Lan; NgUdi Chdn Lgp, Champa, tinh hinh d day cung nhu khu vUc va viec
thUdng vd hg Ldo hay Ldo; Tieng Ddng tie'p tuc nghien cQu tinh hinh xQ dd. Theo
Trong. nhu Poivre hanh dgng dd ciia cong ty la
Vdi ghi chep ve thQdng mai, tren cd sd dung dan! (28)
thQc te budn ban nam 1749-1750 vdi ban Nhu vay, ve du ky nam 1742-1743 va
hoi ky 1742-1743 cd the dQa ra mgt so' so 1749-1750 cd the tha'y chuye'n di lan thQ
sanh (Xem Bang 1). nha't khdng mang sQ menh chinh thQc, nhU
So vdi cac du ky khac (mgt so' sach da tac gia sau nay ndi la muo'n viet lai hdng cd
dUdc dich va xua't ban bang tieng Viet (26), dUdc mgt danh gia nao dd khi CIO muon
ban ghi chep ciia Pierre Poivre khdng phai tie'n hanh budn ban d day. Cho nen, ghi
la dai, chi tiet. NhQng trong thdi diem giQa chep cua Poivre cung kha phong phu, da
the ky XVIII, ghi chep ciia Poivre lai cd gia dang, true quan cho du chUa di sau vao ban
tri, nhat la cho nhQng ngQdi Phap dQdng cha't thuc te va cham buon ban. Trong khi
thdi trong nd luc xuc tien thQdng mai d tam dd, chuye'n di thQ hai da dat dUdc mot giay
nha nQdc, cung nhQ phan nao cho tha'y cac phep dudc budn ban vdi ngUdi dan cua
mat ddi sd'ng cua Dang Trong hien ton. Hdn vUdng qud'c Dang Trong (29), dieu dd khien
nQa, trong ghi chep nam 1749-1750 ngoai cho "Dd't nUdc Phdp Id nUdc ddu tien dgt
nhQng va'n de lien quan den budn ban, dUdc tU Chinh quyen Ddng Trong mgt gidy
Poivre da ndi ve tinh hinh tin ngQdng ban phep logi ndy" ma vai nam sau dd ngQdi Ha
dia va tinh hinh Thien chua giao, giao si Lan cung chi dam xin xd dieu tUdng tQ (30);
Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 41

da mang ve dQdc cay gid'ng cd ich, nhieu Ngudi ta nghien cQu lai ho sd ciia CIO,
gid'ng thQc v§t, trQng tam, col xay gao, tham va'n y kien ca nhan va dac biet cd tinh
trong dd la loai lua trong dQdc tren doi nui ca phudng an vu trang (35). Theo dd, sau
cao - Ida nuang hay lua kho d Ddng Trong - khi hdi y kie'n va dUdc gdi y hdi "ngudi am
le riz sec a la Cochinchine ma chau Au hieu nha't" (le plus apte) xQ Dang Trong,
dung pho bien (31). Cdn sQ "thieu thanh ThQdng thQ Quan cdng De Praslin da viet
cdng" (32) cung da dudc Poivre ke ra sau bQc thQ tQ Versailles de ngay 29-2-1768
dd. Rd rang, thUc te budn ban da lam nan cho Poivre, bQc thQ cd doan:
long nhQng thUdng thuyet gia nhu Poivre. "Lieu viec thiet lap cd sd ndy [d Dang
Mac du sau Poivre, CIO d Pondichery cung Trong] cdn phdi bi thd thach bdng con
da cil cac doan thUdng lUdng de'n Dang dudng thuyet phuc, thUcfng lUdng vd ddn
Trong, nhung vdi nhQng ngUdi dUdc cii di, gian chi vdi mgt mdn ddu cd buon bdn tU
viec tham nhap vao thi trUdng se dien ra mgt vdi nhd buon, hay td't hdn het Id pho
nhu the nao, P.Poivre cd vai trd gi? trUdng lUe lUdng hdi qudn ndo dd vd qudn
4. Sau chuye'n di khong thanh cua dgi de thie't lap mgt cd sd chdc chdn".
Poivre, CIO (d Pondichery) da sap xep mgt Ngay 1-8-1768, tQ He de France,
chuye'n di Dang Trong vdi mgt trong hai P.Poivre, khi dd 49 tuoi, giii thu phuc dap
muc dfch (nhe nhang hdn): hoac lap dugc vi quan cdng tren, sau mgt loat nhQng md
mgt chi die'm d Hgi An, hay chi xin dUdc ta ve tinh hinh Dang Trong (kha ky ve iQc
gidy phep giao dich thUdng nien md khong iQdng vu trang), bQc thQ cd doan:
cdn cd chi die'm. Theo dd, nam 1752 (?),
"Con dudng thuyet phuc vd thUdng lUdng
Edmond Bennetat (giao s! MEP) da xin dUdc se khong dem lgi Idi ich gi; con ne'u phd
Dupleix de'n Dang Trong va da gap dUdc Vo trUdng lUe lUdng hdi qudn tgi xd ndy thi
vUdng xQ nay. NhQng ngay sau dd bi true phdi lam the ndo de chdc chdn thdnh cong;
xua't. Dupleix cii tie'p (De) Rabec (tren chiec phdi sdn sdng hdnh dgng khi phd trUdng.
tau Fleury) sang Dang Trong. Theo nhU kho Phdi dot nggt chie'm lay Hodng cung vd bdt
luu trQ d Pondichery hien van chUa tim dudc gid nhd vua de lay dUdc kho tdng cda ngdi
tu lieu ve ke't qua cua chuyen di tren (33). hoac dUngphd trUdng lUc lUdnggi cd..."
Cd the ndi, day la no lUc ra't tao bao va
quye't tam ciia Dupleix bdi chi viec ca'm dao "Neu tim mdt ndi do' bg thi dd la cQa
nam 1750 cQng da khie'n ngQdi phudng Tay sdng Hue vi Hue la kinh dd. TQ cQa sdng
phai rat than trgng. nay, ngUdi ta cd the ngUdc len bang sa lup
va mat 5 hay 6 tieng de vao ciia hoang cung
Nhu chung ta deu biet CIO tan ra sau
dUdc xay ben bd con sdng nay va phai bao
nam 1769. Cdn doi vdi xQ Ddng An thi tQ
vay la'y nd" (36).
nam 1761-1765 CIO vd'n da hoan toan bien
ma't d day (34). DQdng nhQ dQ an thQdng Ndi chung, trong ngi dung phuc dap,
mai se di de'n hoi ke't. NhQng luc nay trieu P.Poivre 'khdng chut map md' (37) nha'n
dinh Phap bat dau cd nhQng dgng thai tich manh nhieu lan de'n sQc manh quan dgi,
cue hdn cho xQ Ddng An. Chinh sQ lan iQdt chi cd nd mdi dam bao thanh cdng.
ciia ngudi Anh da kich dgng mdi lo cua trieu Xin ndi them sau dd (nam 1775), ke
dinh Phap, den noi mgt uy ban dUdc ra ddi hoach 7 diem (khdng thanh) cua De Rothe
de ban ve viec phai lap dUdc cd sd d chau A. trinh len Bg trQdng (ThUdng thQ) Hang hai
42 Rghien curu Lich sit. s612.2009

De Sartine trong dd cd hai diem ra't dang lai Dang Trong dUdc nhQng thUdng nhan
iQu y: 1. Sd dung qudn sU: nha vua (Louis nudc ngoai phan anh va dUdng nhQ deu cd
XVI) cho sii dung chien ham Nourrice dii mgt nhan xet chung la khdng the duy tri
cho mgt chien dich 20 thang; 2. Muc dich mgt nen thUdng mai 'dung nghia' vdi chinh
buon bdn: xin vua Dang Trong cho tU do quyen Dang Trong.
budn ban va thi hanh lai hiep dinh cu (38). - Thd hai: NgUdi ta tha'y rang tQ dau
Nhu vay, cd le can cQ tren nhQng hanh dudng nhu cd do venh dang ke giQa ban
hanh dgng cua Poivre ket hdp vdi bdi canh lanh dao CIO ci hai ngoai vdi chfnh qud'c.
trong va ngoai nQdc Phap cd y kien cho Ban than CIO d hai ngoai cung chia thanh
rang ne'u nhQng dQ an thQdng mai thanh hai phan, theo hai khuynh hudng phat
cdng thi nQdc Phap se thiet lap dQdc 'cd sd trien khac biet luc dd (40). Nhin chung, moi
an todn'='thugc dia' (colonie) d Ddng DQdng boat dgng cho vung Vien Ddng (Ddng An)
giQa the ky XVIII thay vi giQa the ky XIX dUdc 'khoan trang' cho ban lanh dao CIO d
(1858) nhQ sau nay. Cach danh gia nhQ vay Pondichery, mac du CIO trong thdi gian
nhin chung can cQ nhieu vao dgng thai ngi dau mang tinh chat cua mgt cong ty nha
cac ciia chfnh quyen Choiseul-Praslin ddi nUdc (etatique). Chuye'n di "thieu thanh
vdi "diem tQa" Dang Trong d chau A. Rieng cdng" ciia Poivre khdng biet cd nam trong
trong trudng hdp Poivre, chung tdi cho rang tinh toan cua Pondichery hay khong?
khong cd can cQ khi de cap den viec xam NhUng dudng nhu vdi hai muc tieu cua
lUdc ciia Phap trong thdi gian nay ne'u du chuyen di nam 1749 Pondichery da mUdng
an budn ban cua P.Poivre thanh cdng vao tQdng ke't qua ciia chuye'n di roi. Hdn nQa,
giQa t h e k y XVIII: cung phai thay la CIO ci Pondichery, mac
dQ dang phai ddi phd vdi ngQdi Anh 3 day,
- Thd nhdt: Ngay tQ dau, nhiem vu cua
cung da cd nhQng nd iQc lien tie'p sau
Poivre chi gdi ggn trong 2 muc tieu thQdng
chuyen di cua Poivre. Trong khi chUa cd sU
mai thuan tuy. ThQc te chuye'n di ciia
thd'ng nha't thi nhQng du an thUdng mai se
Poivre cung khdng nam ngoai hai muc tieu
chi dQng lai 6 "tren gia'y", cung nhU thie'u
tren. Vi vay, se khdng tha'y ba't ngd khi
tinh kha thi, ba't luc! NhQ tac gia
Poivre toan tam cho nhiem vu thQ hai, bdi
J.Buttinger cho rSng tQ nam 1720-1780 cd
dich than vi Bg trudng Hang hai da tQng
tdi 12 lan kieu du an "tren\ve danh nghia"
nha'n manh Poivre se iQu danh mudn thua
(on paper) nhu vay (41).
ne'u dng de lie de France cd the canh tranh
dUdc vdi quan dao Moluques ve nhQng mat
Sau chuye'n di gan 20 nam, khi dudc hdi
hang tinh nay. Mat khac, thdi diem nam
ve viec 'trd lai Dang Trong', Poivre nhan
1750 chQng kie'n sU bQt pha cua EIC ddi vdi
manh phai dung den 'lUc lUdng vu trang'.
hai mat hang dgc quyen tuyet ddi cua VOC
Xin nha'n manh la phan nao chii trUdng dd
la dinh hUdng va nhuc dau kha'u. Phap
da dUdc ba tudc Estaing (Charles Hector,
cang cd ly do de chen chan vao qua trinh
1729-1794, ngUdi chUa Mn nao dat chan
gianh giat tren (39).
de'n Dang Trong) gdi y trong nhQng nam
Ghi chep lan thQ hai ve khd khan cua 1758-1759, gan nha't trong mgt bQc thU de
chuyen di cho tha'y tinh trang kinh te - xa ngay 10-4-1768, tQc hdn 4 thang trUdc khi
hoi ban xQ, chinh quyen trung Udng dang cd phuc dap ciia Poivre len Quan cong De
tren dUdng suy thoai, thdi ha lam ciia quan Praslin (42). Ne'u can cQ tren thuc te, xet
Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 43

den t i n h thUc thi cua du an, d a n h gia cua Ne'u n h u d a u the ky XVIII, vi tri cua
Poivre n a m 1768 dUdc coi la sac sao (43). 6 D a n g Trong da sdm dudc n h i n n h a n nhUng
thdi diem h i e n ton, ngoai viec p h a i cQc ky sU thieu thd'ng n h a t hay lUdng lu qua
t h a n t r g n g k h i n h i n n h a n bdi c a n h dQdng nhQng bao cao ra't ngQdc n h a u t h a m chi
thdi, m a t k h a c c u n g "cdn phdi lUu y d ddy tQdng p h a n , ta't ye'u se trd t h a n h ke di sau.
Id Poivre chi gdi y den viec sd dung vH lUc BQdc ngoat chi thQc sQ xay ra khi ngQdi
vi nhdng noi that vgng eua minh trong Anh day P h a p de'n nguy cd phai tim ngay
chuyen di den Ddng Trong ndm 1749-1750" mdt 'diem tQa', lap mgt cd sd mdi d Vien
(44), t r o n g h a i thdi diem k h a c n h a u . Va vdi Ddng (tQ t h a p nien 60). "Neu hg [ngUdi
y nhQ vay "Poivre d a n g h i e n g ve viec bd Anh] quyet dinh trQdc c h u n g ta, chung ta
qua Idi ich r i e n g m a m i n h p h a i g a n h vac se mai mai bi loai; c h u n g ta se m a t mdt
trUdc Idi fch cao ca cua d a n tdc" (45). diem tQa q u a n trgng d p h a n nay ciia chau
A, [neu cd] nd se cho c h u n g ta trd t h a n h
- ThU ba: T r e n b i n h dien k h u v\ic, theo
nhQng ba chu de n g a n chan ngudi Anh
nhin n h a n ciia hgc gia Milton Osborne, the
trong thdi chien b o a t ddng thudng mai ciia
ky XVIII t r e n he't la the' ky cudi cung ma
hg vdi T r u n g Qud'c, b a n g each bao ve p h a n
trong dd t h e gidi Ddng N a m A t r u y e n thd'ng
da't cua c h u n g ta d An Do va se khien hg
chi phdi h a y m a n g tfnh phd' q u a t , luc dd
ludn p h a i lo liing k h d n g ngudi" (47). Cd
h a u n h u sU h i e n dien ciia Au c h a u (ngoai
dudc cd sd Cochinchine, P h a p se tao t h a n h
trQ phfa bac P h i l i p p i n va J a v a ) cdn he't sQc
t h e c h a n kieng: h a i c a n h la An Do (vdi cac
h a n che'(46).
thQdng diem) va Cochinchine, cdn dinh se
Trong niia d a u the ky XVIII, n h i n chung la M a s c a r e i g n e s (48).
quan he D a n g Trong va D a n g Ngoai d a n g
trong tinh t r a n g hda binh. N h u cau thUdng
mai da thoai t r a o d ca hai mien, thi thoang NhQ vay, cac chuye'n di ciia Poivre vao
van cdn dau dd cac chuyen di thUdng thuyet k h o a n g giQa t h e ky XVIII, t r e n cd sd so
va n h a c h u a cQng k h o n g m a n ma cho lam s a n h vdi nhQng p h a i doan khac, cd the
trong bdi c a n h tQdng ddi binh yen nhQ vay. dQdc coi la k h a dien h i n h . TQ mgt chang
S Q b a t dn chfnh tri dien ra ngay cang trai tre tuoi, s a n g D a n g Trong dau tien khi
m a n h me dQdi thdi c h u a Vo vQdng, t r a m mdi 22 tuoi, vdi t a m thQc ciia mdt nhd khoa
trgng dudi t a y p h e d a n g ciia TrUdng P h u c hgc, thdy tu, h a m mud'n di de k h a m pha,
Loan, tQ giQa the' ky XVIII hien t u g n g tim hieu ve cac xQ d Vien Ddng, nen nhQng
"trgm cUdp nd'i day tQ t u n g " d D a n g Trong... ghi chep cua Poivre n h i n c h u n g kha phong
Va sau nay, day cQng la dia b a n cho cudc p h u , cdi md, trQc q u a n va p h a n nao khach
khdi nghia n d n g d a n Idn n h a t , m a n h me q u a n ve xQ D a n g Trong. T r a i qua nhQng
nha't la p h o n g t r a o n d n g d a n Tay Sdn dien thii t h a c h va ma't m a t s a u chuye'n di n a m
ra vao t h a p n i e n 70. Cuoc ngi chien ke't 1741, Poivre dQdc p h a i s a n g D a n g Trong
thuc, gianh gidi D a n g Ngoai - D a n g T r o n g n a m 1749 Otic dd 30 tud'i, rdi M E P n a m
bi xda bo, t r o n g thdi gian d a u , trieu 1747) vdi t u each ciia mdt chinh khach, nhd
N g u y l n (1802-1945) dUdc coi la mgt t r o n g buon, vdi muc dfch tim mgt cd sd thUdng
nhQng t h e che m a n h , mgt cUdng qud'c trong mai, t h u Idi n h u a n c a n h t r a n h , 'hgt tieu
khu vQc. (49) di tim hUdng lieuV. Cd the ndi, Poivre
44 Rghien euu Lich siir. sd 12.2009

la mdt ngUdi giau kinh nghiem, tQng trai, nhQng ghi chep va danh gia ciia Poivre
phQc tap, cung day tham vgng. Cho den (sau nam 1750) vdi chu nghia thQc dan
trudc khi cd phai doan chinh thQc tQ Phap Phap. Han nhien cac bao cao, ghi chep, md
de'n Dai Viet dau the ky XIX, thi day la nd ta... sau dd nhu Rabec, Estaing... dUdc dua
lUc Idn nha't ciia trieu dinh Versailles cho tren nhQng tai lieu trUdc, nha't la trong thdi
mgt chuye'n di de'n Dang Trong, trong khi diem hien tai, nhUng dien bien chfnh tri -
phan nhieu ngQdi khdi xQdng chi la nhdm kinh te tQ niia sau the ky XVIII da thay dd'i
hay nhung ca nhan ddn le. va khac ra't nhieu. Ke hoach dd da dUdc
ThQc te lich sQ sau nay cho tha'y da cd Cling cd'bdi quyet tam ciia chfnh quyen mdi,
ra't nhieu chuyen di, dai dien thUdng cung nhu con ngUdi mdi tren cd sd nhQng
thuyet de'n Dang Trong, tQ muc tieu nhan thQc ciia thdi dai. Luc nay muc tieu
thUdng mai den tim mgt chd dQng rdi thudc kinh te (budn ban song phUdng) da nhudng
dia. Chuye'n di cua Poivre cQng nam trong chd cho nhQng tinh toan chat che vdi
chuoi lien tuc nhQ vay. Neu chuyen di cua nhQng bien phap hieu qua, quye't liet hdn.
Poivre dUdc nghien cQu (khai thae) cii the Su thay dd'i dd, cung nhQ viec md rgng
va dQdc quan tam hdn thi nhieu kha nang banh trQdng cua Phap tQ giQa the ky XVIII
CIO d Pondichery se thQc hien nhQng dQ an la qua trinh lich sii phQc tap, ddi hdi nhQng
tiep theo. NhQng cung de di den danh dong cdng trinh nghien cQu tiep theo.

Phu luc
Cac chuven di cua Poivre tir nam 1741-1757
(Tir nam 1741 - 10/1748 chung tdi dua vio Idi k^ trong hdi ky cua Poivre. Cac chuye'n di til ngdy 23/10/1748-1757 da
duoc Henri Cordier trong Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757, pp. 56-59 nghiSn cO^ v^ Ii6t kS.

Nam Khai hanh tir Pon Louis trSn tau Mars dd


21-2 R&i Manila tren tiu Cheval Marin
1741 i d^n Trunp Qu6c. •
Khai hinh til Quang Chau qua Ding
1742 7^ Tdfi Pondichery
_Tron£ 1753
TC; Quang Chau tren tau Dauphin tro v^
1745 20-10 Tiu Rouitle, cdng Lys nh6 neo 6 Pondichery
_Phap
1746 Den Pondicherv 2-12 Tcri lie de France
1747 -^
J I Doi He dj: Franc^ ve_Phap 1-5 I TrSn chie'n thuySn Colomhe roi lie de France
Thang 1754 Thang Tcri Manila
6 Den Phdp
9
1748 h
Ngiy Rin Manila tcri Mindanao (Caldeiia). Qua
Trdn tiu Montaran khai hanh til Lorient 2-2
23-10
13-3 DSn He de France 11-2 Eo Basilan
! 16-4 i Tr&n lau Sunuilra rai khai lie de France ! 26-2 _Eo Xulla - Celebes_ • Boeton - Solor
1 20-6 I Trdn tiu Sumatra d€n Pondicherv 19-3 Eo Laurentone
1749 "i 1755 i--
i Tren tiu A/at/jai^//khoi hinh tCr i Eo Lamaker
7-7 29-3
_ I PojicDchery
29-; Tren tiu Machault lai H6i An JO-4 i Lifao (Timor)
11-2 Khai hinh tCi H5i An 2-5 I Rai Lifao
10-4 j DSn lie de France --1 I- 8-6 Den He de France
1750
2-6 i TrSn tiu Mascarin rai He de France 26-4 Rai lie de France
14-8 j Den Quang Chiu 4-5 T6i Madagascar
-\ 1756
25-4 Roi Macao IrSn lau Santa Rita 6-9 Rai Madagascar
1751 23-12 Bi nguai Anh bat giii: v^ giai dgn Cork
25-5 De'n .Manila [Philippin]
1757 22-4 Tro vi Phip
Xung q u a n h c h u y e n di c i i a Pierre Poi\7re. 45

CHU THICH

(1). Hogt dong ciia Cong ty Dong An Phap vdi (10). Luc do c) Phap c6 y tap hdp nhiing ghi
Dgi Viet (niia sau the ky X\ni-giQa the ky XVIII). ch6p ctia nhiing nha du hanh, va Poivre, ngiidi
Tap chi Nghien cUu Lich sii, so 9 (365)-2006, tr. hoat dong suo't 2 the ky qua dtidc nhac de'n trong
51-64. qua trinh chu^n bi chd Phap co duoc cho diing

(2). Ngi.Ic)i Anh rdi Dang Ngoai nam 1697, chan viing chac b Indo-Pacifique. Madeleine Ly-
Tid-Fane, Pierre Poivre et I'expansion francaise
n ^ d i Ha Lan nam 1700. NgiJdi Bo v^n con di lai
dans ITndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967,
giiia Macao va Dang Ngoai nliiing cdng rat han
pp. 453-512.
che.
(11). Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd
(3). 'Dai dien thutdng mai' do la nhiing giao si.
1757. Da dan, p. 66: "L'autre tdii an thii hai] avail
(4). Cac cuoc &u da giiia mot ngUdi Phap v6i
pour objet I'acquisition des plants d'epiceries fines
mot ngUdi Bd Dao Nha, thil i\l cua Anh va Ha Lan
pour les transporter dans nos Isles de France et de
ciing de cap de'n cuoc t r a n h cai thSm chi vdi nhiing
Bourbon".
ngUdi Cling thtidng diem.
(12), (21), (27), (35), (38). Charles Maybon,
(5). Denys Lombard, Voyageurs francais dans
Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820).
VArchipel insulindien, XVIIeme, XVIIIeme,
Etude sur les premiers rapports des europeens et
XIXemes.Archipel, vol 1, No 1, 1971, p. 150.
des Annamites et sur I'etablisseiTient de la
(6). Trong mot biic t h u gUi til Xiem de ngay 5- dynastie Annamite des Nguyin, Paris, Librairie
11-1686. Doc doan thii do noi chung V6ret danh Plon, 1919, tr. 159, 166, 164, 171-172, 170-172.
gia rat cao ve Con Dao tren ca hai phiidng dien Idi
(13, (39), (44). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre
ich kinh te (ngudn h a n g buon ban) va vi tri dia ly.
Poivre et I'expansion francaise dans t'lndo-
Xem Memoire sur t'Isle de Poulo Condor,
Pac'ifique. BEFEO, vol 53, N 2, 1967, p. 460, 461-
surnommee Isle d'Orleans en Chine. Revue
462, 471,
d:Extreme-Orient, 1883, pp. 305-306,
(14), Oeuvres complettes de P.Poivre. Intendant
(7). Gaide, Notice historique sur Poulo Condore.
des Isles de France et de Bourbon, correspondant
BAVH, avril-juin, 1925, pp. 87-103.
de I'academie des sciences, etc; Paris. 1797. Notice
(8). Btic t h u ciia Renault de nay 25-7-1723 ke't sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des Isles
luan; "une isle a abondonner plutot qu'a occuper". de France et de Bourbon. In nam 1786. p. 5
Henri Cdrdier, Melanges d'histoire et de
(15). NhQng t u lieu ve Poivre dtidc H,Cordier
geographic orientate. Tome III. J e a n Maisonneuve
cong bo lan dau tren Revue d'Extreme-Orient (Tap
& fils, Paris, 1922. Voyages de Pierre Poivre de
chi Viin Dong - REO): Voyage de Pierre Poivre en
1748 jusqu'd 1757. p. 68.
Cochinchine. REO, vol 3, n 1, 1885, pp. 81-121.
(9). une autorisation de libre commerce (licence Memoire sur la Cochinchine. 1744. REO, vol 2,
de cdmmerce). Thed nhU Malleret thi chi tim tha'y juil-sept, 1884, pp. 324-327. Cac nghien ciiu ve
dUdc ban dich biic t h u ma Friell giii cho Godeheu Poivre c6 the tra ciiu cac tac gia: Henri Cordier,
(de ngay 26-2-1747) tii Quoc ngii, va cua mot ban Louis Malleret, M.Ly-Tio-Fane, Yves Laissus,,,
dich tieng Latin. Van b a n nay de ngay 3-11-1744.
(16). Trong tai 900 ta'n, trang bi 22 khau dai
Louis Malleret, Une tentative ignoree
bac, 181 ngUdi, thuyen trUcfng Jolif du Colombier,
d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe
khcli h a n h tti Orient ngay 23-10, tau giai giap 7-
siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Bulletin de
la Societe des etudes Indochinoises. Tome XVII, 1750. Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd

N°l, 1942, Sai Gon, p, 37. 1757. Da dan, p. 72.


45 Rghien cijru Lich sii", 5612.2QQ9

(17), Joseph-Francois Dupleix (1697-1763) 'Cependant je suis parte a croire qu'elle a bien agi,
thay D u m a s tii cuoi nam 1741. puisqu'elle n'a pasjuge d propos de le faire'.
(18), Theo tu lieu con ghi lai thi Friel doi 5,000 (29), le chappe, "la permissidn de faire le
pagoda (= 17.500 rupi) t h a y vi 3,000 pagoda ma commerce d a n s toute I'etendue de son Royaume,
Hoi dong cho Friel, Charles Maybon, Histoire avec I'exemption de toutes sortes de droits...".
moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160. Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da

(19), Trong tai 600 tan, t r a n g bi 300 kha'u dai dan, p, 79.

bac, chd 180 ngUdi, t h u y e n trUdng Christy de la (31). Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient
Paltiere, giai giap 7-1751, Voyages de Pierre Poivre intendant des Isles de France et de Bourbon. In
de 1748jusqu'd 1757. Da dan, p, 75, nam 1786, Da dan, pp, 17-18. Ve sau (1787),
(20), Trong hoi ky ciia minh Poivre noi la den T h o m a s Jefferson, n h a n chuye'n s a n g Phap, sau
cdng Faifo (le port do Faifo) ma chiing ta vhn goi khi ddc cud'n sach cua Poivre, co nhac tdi 6 loai Itia
la Hoi An, n h u n g tren thtic te t a u ctia Poivre da (3 Ilia ntldc, 3 liia nUdng) ma Poivre ndi den d
vao vinh Da Nang ngay 29-18-1749, Dieu nay da Dang Trdng,
dtidc H,Cordier dinh chinh trong Voyages de Pierre (32). "defaut de reussite". Charles Maybon,
Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da dan, p. 75. Ve Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820)...
thai do cua Dupleix da dtidc C.Maybon noi ro trong Da dan, p. 165.
tac pham ctia minh, Charles Maybon, Histoire (33). G a u d a r t , Les archives de Pondichery et les
moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160, entreprises de la compagnie francaise des Indes en
(22), (23), (30), Voyages de Pierre Poivre de Indoehine au XVIIIe siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec,
1748jusqu'd 1757. Da dan, pp, 58, 59, 56-57, 1937, tr, 357,

(24), Nguyen Phan Quang: IIoi ky ve xU (34), Kliong chi rieng gi ngUdi P h a p ma sau
Cochinchine ndm 1744. Tap chi Nghien cUu Lich Thda Udc Lally (1-1761) t o a n bp cac khu ngUdi Au
sie, so 1 (254)-1991, tr, 75-79. Mgt phan trdng sach d day bi pha litiy, thildng mai cua P h a p dinh ddn,
Charles Maybon, Histoire moderne du Pays Gaudart, Les archives de Pondichery et les
d'Annam (1592-1820)... ChUdng: "Nhiing ngUdi entreprises de la compagnie francaise des Indes en
chau Au d ntidc An Nam" da dUcJc dich sang tieng Indoehine au XVIII' siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec,
Viet, Nxb, The gidi, Ha Noi, 2006, 1937, tr. 357.

(25), Chii ctia K n s t i n e Ahlunas-Rodgers trong (36). Gedrges Taboulet, La geste Francaise en
phan Description of Cochinchina, 1749-50. In Indoehine. Histoire par les textes de la France en
trong Southern Vietnam under the Nguyen. Indoehine des origines d 1914. Tome 1, Adrien-
Documents on the Economic History of maisonoeuve, Paris, 1955, pp. 151-153. Charles
Cochinchina (Ddng Trong), 1602-1777. Edited by Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam
Li Tana, Anthony Reid. Institute of Southeast (1592-1820)... Da dSn, p. 170.
Asian Studies, Singapore, 1993, pp. 61-97, (37), Alastair Lamb, The Mandarin Road to
(26), Tieu bieu n h u cuo'n Mcit chuyen du hdnh Old Hue, Archon Books, 1970, pp. 64-65.
den Ddng Ngodi ndm 1688 ciia W,Dampier, Mot (40), Notice sur ta vie de P.Poivre, Ancient
chuye'n du hdnh den xU Nam Hd (1792-1793) ctia intendant des Isles de France et de Bourbon. Da
J,Barrow,,. dan, p, 21,
(28), Charles Maybdn, Histoire moderne du (41), Joseph Buttinger, The Smaller Dragon -A
Pays d'Annam (1592-1820)... Da dSn, p, 165, Phdn Political History of Vietnam, P r a e g e r Publishers,
nay tac gia n h a n m a n h (in nghieng) n h u sau: 1957, p. 227.
Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. 47

(42). Louis Malleret, Une tentative ignoree (46). Milton Osborne, Southeast Asia-An
d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe Introductory History. Ninth edition, Allen&Unwin,
siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing Da d i n . Australia, 2004, pp, 41-43,
Georges Taboulet, La geste Francaise en (47). Lduis Malleret, Une tentative ignoree
Indoehine... p. 146 d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe
(43). "une preuve de plus de la perspicacite de siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Da dan, p,
Poivre". Charles Maybon, Histoire moderne du 57,
Pays d'Annam (1592-1820)... p. 170, ndte 2 (48), Mascareignes nam d An De Dudng.
(45). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et
I'expansion francaise dans ilndo-Pacifique. I'expansion francaise dans I'Indo Pacifique.
BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, pp, 453-512, Georges BEFEO, vol 53, N" 2, 1967, p, 472,
Taboulet, La geste Francaise en Indoehine... pp. (49). poivre (m) trong tie'ng Phap la hgt (ho)
153-154. tieu (= pepper trong tieng Anh)

NEN CHUYEN CHINH DAN CHU CACH MANG JACOBIN...


(Tiep tlieo tran^ 35)

(5), (7), (8), (9), (11), (20), Luu To XUdng, trung vd tieu tU sdn, ve sau thdnh phdn tham gia
Quang N h a n Hong, H a n Thiia Van, Lich sii the vd tu tudng khd phUc tgp, cd chi nhanh d hau khdp
giai thai can dgi (1640-1900), tap 3, Nxb, T h a n h cd nUUc vdi hon 3.000 chi bg; Hiep hgi nhdn ddn Id
pho Ho Chi Mmh, 2002, tr. 258-259, 299, 299, 300, 16 chUc gido due chinh tri do'i vdi qudn chung, Id
301-302, 309. ncti dien ra lat cd cdc cuoc thdo ludn nhUng vdn de
chinh tri quan trong.
(6). The National Convention, Proclamation of
(16), Ddn theo Theda Skocpol and Meyer
the Convention to the Nations, December 1792,
Kestnbaum, Mars Unshackled: The French
http://history.hanover.edtL/texts/natcdn, html
Revdlution in World-Historical Perspective, The
(10). Natidnal Assembly of France, Declaration French Revolution and the Birth of Modernity,
of the Rights of Man-1789, http://avalon.law.yale University of California Press, http://www,es
.edu / 18th_century / rightsofasp cholarship,org/editions/view?docId=ft2h4nblh9;br
and=ucpress
(13), French Constitution 1791, http://www,fdrd
ham.edu/halsall/mod/lect/modll.html (17), Hippolyte A. Taine, The French
Revolution, Volume 2 (of 3), eBddk, http/www.gu
(14), (21). Dan theo Dang T h a n h Tinh, Lich sii
tenberg.drg
nUdc Phdp, Nxb. Van hoa Thong tin, T h a n h pho'
Ho Chi Minh, 2006, tr, 114, 118, (18), Dad luat qui dinh ve viec co the bat giam
va xet xii do'i vdi nhQng ngUdi bi tinh nghi bdi mot
(15), Uy ban cdch mgng dUdc thdnh lap a khdp
toa an dUdc t h a n h lap va xet xQ ra't nhanh,
cdc dia phuang, do cong xd cdc dia phuang bau ra
nham tap hgp, tdchUc qudn chung nhdn ddn tham (19), (22), Norman Hampson, Dgi cdch mgng
gia vdo nhUng cuoc ddu tranh chinh tri; Cdu tgc bg Phdp, Nxb. Van hoa Thdng tin. Ha Noi, 2004, tr
Jacobin vdi thdnh phdn chii ye'u ban dau gom 231.
NAM A VA NAM DAO
LUONG NINH'

1. Toe Viet, ngv/di Viet, t i e n g Viet gi6i". Trong dia ban Mai Pha (Lang Sdn),
"da tim tha'y vo oe bien Cyprea pho bien cl
NgUdi Mdn cd - Indonesiens tii VSn hoa
vung bien Ha Long, tha'y bon eo vai, co na'e,
BSc Sdn, tijt chan niii da voi b cac tinh Cao
gom pha vo nhuyen the, motip hoa vSn
Bang, Lang Sdn ngky nay, tien xuong
chap them, hoa van tro lo "dien hinh Ha
trung du, trong liia cl l^ng Ca, Phii Tho, md
Long", lai eon tha'y "nhQng bang ehQng
rong vung cU tni b Phii Tho, tien xuong
tQdng dong ve gom, bo eong cu da mai, giQa
dong bang, Ikp nghiep b Chau Can, Ha Mai Pha va Phung Nguyen va ea "da'u Bac
Tay. Diidng nhien, ho vSn giii moi quan h^ Sdn" trong di chi Phung Nguyen (Ha HQu
mat thiet, trao doi san vat giQa mien niii Nga, 2004). Xa hdn, trong di ehi Van h6a
phia Bac v6i dong bang, do nhu c^u trao Ha Giang mot so manh go'm co hoa van
doi san vat va tren cd sd quan h$ than tinh, khae vach, v6i nhQng cha'm trong diidng
tham chl than thuoc giQa cac nhom dan cQ vach va nhQng ban dap khae ranh song
b thiidng lUu va trung du song Hong, song song, ra't giong nhQng ban dap d Phung
Da. Nguyen. Moi quan h$ hai chieu Ha Giang -
NhQng truydn dan gian co ng^uon goc d Mai Pha (Lang Sdn) - Phung Nguyen (Phu
vung nui phia Bde nhU Pu lUcfng Qudn, Tho) da c6 the coi la ehac chan.
"Chin chua tranh vua" (Van hgc Viet Nam,
Cung CO nha nghien cQu nha'n manh hdi
tap 39) phan anh sQ hinh thanh nhQng toe
qua vc moi quan h$ v&n hoa, toe ngQdi, ve
ngQdi va lich sii toe ngQdi trong thdi ky dSu
xa hoi dan cQ, to chQc quan sQ, ve doan
cl mien BSc Vi^t Nam. Thite te, day ehi la
quan Nam Tien ehinh phue song Hong,
nhQng truyen thuyet, chuyen ke, khong
theo truydn Cdu Chda Treng Biia, mac du
phai la tai li^u lich sit, tuy no phan anh
Trung du va dong bang da dong due va
mot phSn ky Qc lieh sii, nhQng moi quan h?
phat trien, nhQ da tha'y qua Ldng Cd,
ban d i u eua toe ngQdi ban diu thi chac c6
Chdu Can, thi it nha't eung eo the khing
the CO. Khao co hoc c6 the dem lai hieu biet
dinh ve moi quan h^ giao iQu van hoa, tiep
va gdi y suy nghi g^n gui hdn.
xuc dan cQ giQa Trung du va dong bang v6i
Xin bat dSu bang Vdn hda Mai Pha, mien niii phia Bac, dia ban ciia ngQdi Tay-
nam trong h^ tho'ng sinh thai nhan vdn sdn Nung CO, lai co quan h$ rong v6i to tien ciia
kho'i Bae Sdn, "cau noi giQa vung ven bien ngiidi Nung, ngiidi Chuang, la dan noi
Dong Bae Viet Nam vdi nhQng bo phAn dan tieng Tay (each goi ngon ngQ Thai eua mot
cQ khae tai eQe Bae Vi^t Nam (V&n hoa Ha so' nha nghien cQu phQdng Tay), de khoi
Giang) va eae cong dong ngiidi ben kia bion lan v6i ngildiynQdc Thai Lan dung de ehi ca

*GS. Vi$n Khoa hoc KR hpi Vi^t Nam


Tlghi&n cuu Lich siir. sg 8.2008

ngQdi Thai, Lao, Tay, Nung, Chuang, chuoi nho det, hinh dia, che tac tQ vo
Shan... nhuyen the cung tha'y kha nhieu b
Philippin. NhQ the. Van hoa Ha Long, van
Tiep de'n, xem x6t chinh Vdn hda Hg
hoa ven bien mien Bae eho tha'y eo moi
Long - vung ven bien Bac Bg. TQ Mai Pha,
quan h$ rong rai, vdi Nam Trung Quoc,
mot so iQdng dang ke doi xe sdi bang da't
Philippin, nhUng la tQ day di hay anh
nung da dQdc tim tha'y, co hoa van dac sie-
hQdng qua lai, md khdng he thdy ddu tich
6 dQdng khae vach tQ tam ra de'n mep, theo
vdn hda Nam Ddo tii ngodi biin vdo viing
cap, moi cap 2 vach thang. De'n Ha Long,
bd bien Bac Bg Viet Nam.
"mot sQu tap bon da, bua da kich thQ6c ldn
"nhieu kha nang la nhQng cong cu chat go, Thdi do Dong, cung binh tuyen Gd Mun,
due thuyen doe moc hoac gh6p be mang" eae di ehi khao eo phan anh dia ban cQ tni
da dQdc phat hien, "tuy chQa tim tha'y da'u da md rong: Vudn Chuoi (Hk Tay), 150
tich mot con thuyen nao" (Ha HQu Nga, da TCN, Gd Chiia Thdng (Ha Noi), 700 TCN,
din, 32). Vung Ha Long cung la ndi phat Viet Khi (Hai Phong), 500 TCN.
hien eong xQdng ehe tac mui khoan (de lam
De'n thdi Scf ky Sat, Vdn hda Ddng Sifn,
do trang sQc) b Ben Bai, Cat Ba, va eong
pham vi cQ tru rong hdn, dong due hdn,
xQdng che tac do trang sQc d Trang Kenh,
Hai Phong (Nguyen Kim Dung, 1996 va da'u tich cua ddi song con ngQdi phong phu
2003). Mot dieu de nhan tha'y la vi$e cQa, va phat trien cao hdn:
due, khoan eae vong tay, n h i n , hoa tai, Co the xac dinh thdi Vdn hda Ddng Sdn,
bang da ban qui, phai la mot sQ phan eong mdt budc ngoat cua lich sit vdi mot so yeu
lao dong chuyin mdn hda kha cao; mat to, dac diem ehung nhQ sau:
khae deo nhQng do trang sQe nay han la
1. Md tdng: Mg ddt \k loai mo pho bien
nhQng ngQdi "sdn tien" va nhat la khong
nha't, ngQdi chet dQdc dat trQc tiep vao
phai thQdng xuyen "chdn ldm tay biin". Xa
huyet, n i m ngiia, chan tay duoi thing, 1
hoi da phan hoa va phat trien, nha't la d
trQdng hdp n i m co, mot so mo thuyen hay
vung ven bien, va dieu nay eang ro qua eae
quan tai b i n g than cay due rong, la tang
mo tang thdi Dong Sdn, muon hdn mpt
thQc cd ban eiia ngQdi Indonesiens ban dia-
chut. Cung binh tuyen HAu ky Da mdi Da
Dong Nam A lue dia. Di cot trong mo cung
But, Quynh Van, thi Cai Beo - Ha Long da
xac nhan dieu do: ngiidi Chau Can, lang
eho tha'y net rieng, dae sic eua vung Van
CQdm... (Nguyen Lan CQdng, 1975 va
hoa ven bien: do dam dae cua riu bon eo
2004).
vai, e6 na'c, iQdi xoe. Cong eu lUdi xde lich
la dae trQng va con chQng to "nguon goc Ldng Cd (Phu Thp) co 311 mp tang,
ban dia cua do dong nudc ta" (riu dong iQdi Chdu Can (Hk Tay) co 8 ngoi mp thuyen,
xoe lech) (Ha HQu Nga, Nguyen Van Hao, Thi?u DQdng (Thanh Hoa) eo 122 ngoi mp
1998). Loai bon co vai, eo na'e, dac trQng Dong Sdn, 25 ngoi mp thdi thupe Han... C6
cua Ha Long cQng dQdc tim tha'y d Cao the noi k h i p chau thd song Hong, song Ma
Bang, Quang Dong, Van Nam, Dai Loan, va song Ca, dau dau cung da dQcjc khai pha
Philippin, "nhQng chQa ndi nao co mat do va phat trien.
phan bo dam dac nhQ d Ha Long" (Ha HQu
2. NgQdi Dong Sdn da c6, sii dving mpt
Nga, da din). Ben canh do, nhung hat
h$ thd'ng dd ddng ra't phong phii, gom cong
Ram A vb Ham fiio

cu, do dung, nhac khi, trang sQc, trang nhau, lai co nien dai C14 tQdng ddi gin
phue va vu khi, trong do, vu khi ehi§'m mpt nhau, nen co the coi the ky 4-3 TCN la giai
ty 1^ kha eao. Khong phai ehi sd hQu, aii doan phat trien eao eua Vdn hda Ddng Scfn.
dyng ma eon dat tdi trinh dp luy^n kim,
due dong kha cao, de'n mQc diiu luyen ddng Co the noi k h i p chau tho song Hdng,
kinh ngge. song Ma va song Ca dau dau cung da dUde
khai pha va phat trien, tQ thdi dd Ddng den
3. TQ trinh dp luy^n kim mau nhu the, sd ky sit. Chu nhan cua van hda nay di len
ngQdi Dong Sdn da tien tdi ky nghp luypn tQ thdi Da mdi Hoa Binh, Bic Sdn la ngQdi
kim den - rdn due dd sdt. Khao ed hpe da Indonesiens ban dia hay Mdn cd ve nhan
phat hipn iQdi eudc s i t d di chi Go Chien ehung va van hoa/ngdn ngQ, the hipn qua
vay; vu khi, cong cu s i t eung dQdc tim tha'y tang thQc phd bien va di edt eua con ngQdi-
trong cac mp thuyen d Phu LQdng, Xuan NgUdi Indonesiens, nhQ da biet qua di edt
La... Mpt sd 16 luypn s i t con hinh dang Chau Can, Lang CQdm... Toi nghi ring
phat hipn dQdc d Ddng Mom (Nghp An); thuat ngQ Ngudi Mdn cd la ehinh xac va
mpt sd ndi, nhQ d Xuan Giang (Ha Tinh) thich hdp, tham chi sat hdn ca Indonesiens
con tha'y da'u vet cue xi s i t rai rac trai dai vi ve mat nhan chiing hpc, Indonesiens Id
2km. M l u than tro ben tren iQdi cude s i t d Proto-Australo-Mongoloid, chi ca cQ dan co
Go Chien Vay c6 nien dai C14 la 2350 ±100 vung hai dao, nhil ngQdi Dayak, Batak.
BP; thd ky 3 TCN ma neu cho nien dai ehe tham chi day la ngudn gdc ciia tii
tac con sdm hdn, the ky 4 TCN; tuy co the Indonesiens, cdn Mdn co-Proto-Mdn nha'n
la muon hdn Trung Qudc it nhieu, nhiing manh mat van hda cua cU ddn cd luc dia
cung c6 the la sdm va eao trong khu vQe. Ddng Nam A, ndi ngon ngQ eung c6 ca tdng
Mdn cd. Xin nha'n m^inh Mdn cd chQ khong
4. Tren cd sd trinh dp luypn kim mlu va phai Mdn-Khmer. 6 k h i p Dong Nam A luc
luypn kim den phat trien sdm va cao nhil dia, ngiidi Indonesiens-Proto-Mdn sinh
the, ngQdi Dong Sdn tiep tyc phat trien sdng, ndi ngon ngQ Mon cd, nhil ngQdi
nghe trdng Ida, ca lua te va lua nep, cdc Penong d Khorat ma ehi c6 mpt bp lac phat
nghi thu. cdng khde nhQ dpt, lam gdm... (Ha trien thanh Khmer (nam 611), khi do mdi
van Ta'n ehu bien, 1994). cd M6n-Khmer. NgQdi Mon, gpi la Mdn, ndi
Tren day ehi ke mpt sddi chi-di tieh tieu vd vii't chd Mdn b lilu vQc song Me Nam
bilu ve tQng m$t hay mpt sd mat trong den the ky 13, d ha iQu Ayerwadi va
tdng sd dupc biet eho den nay hdn 200 di Sittang ndi va viet chQ Mon den the ky 10,
chi Van hda Dong Sdn tren mien Bic va mot bp phan con den ngay nay. NgQdi Mon
mien Trung Vipt Nam. Khung nien dai ciia cd d ddng b i n g song Hdng, song Ma va song
van hda Dong Sdn du<?e biet nhQ sau: Ldng Ca den thdi Van hda Dong Sdn thdi thjnh
Cd • Vipt Tri (Phu Thp: 2285 ±100 BP, ciia dd ddng va sd ky s i t da phat trien vQpt
Chdu Can • Roki DQc (Ha Tay): 2375 ± 60 len ddng thdi da dung nap them yeu td Tdy
cd vd Tiin Nam Dao, hinh thanh toe Vipt
BP, G6 chiin Vdy - Hoki DQc (Ha Tay):
va tieng Viet - Viittic. (Cd mpt tQ gpi suy
2350 ±100 BP; Quj> Chii - bd song Ma
nghi - Sdng Dd, gdm Sdng (Mon cd Klong),
Thanh Hda: 2520 ± 55 BP. NhQ the, nien
vdi Dd (Malayo: Da/Ddc: NQdc: Sdng), hay
dai sdm la thd ky 5 TCN, muon la the ky 3
Nam Niim, Nam Sam \k cac nhanh thQpng
TCN. Dang chu y la Chau Can va Go
ngudn song Ma...
Chien. Vay la 2 dia didm khong each xa
Rghi&i cijru Lich sit. s6 8.2008

Trong so' hdn 200 di chi Van hda Ddng va hoa van, vQdt hdn h i n eae loai dd ddng
Sdn, ra't loi cuo'n sQ chu y la di chi Ldng trong khu vQc.
Vgc (Nghp An), 246 ngdi mp, 510 hien vat
CQ dan ddng b i n g song Hdng tQ than
ddng, ndi tieng ve so' vu khi, dd dung, nhac
vQdn len nhQ tinh lien tuc va phd bien eiia
khi ddng. Trong so' mp, mp vd chiem tdi
cac van hda khao cd da cho tha'y, nhQng
28% nha't la cdn cd ca mpt khu rieng biet d
ddng thdi da cd ca sQ ddng gdp ciia van hda
xdm Dinh. Dd trang sQc cd khuyen tai,
Ha Giang, Mai Pha, ciia yeu tdvan hda Tay
vdng, hat chuoi, bua deo hinh rang. Dd
cd nhQ da tha'y va it nhieu cua yeu td van
thuy tinh kha nhieu, 108 hien vat, gdm
hda bien. Sil hinh thanh van hda Viet trong
khuyen tai, vdng tay, hat chuoi, nha't la
dd, tieng Viet cd the cd mpt yeu td Tdy cdvk
khuyen tai thiiy tinh 3 mA'u. Cd the ndi
mpt yeu td Tien Nam Ddo. Chic chin
chic r i n g trong sQ ra't phong phu ban dia,
khdng phai la gdp 3 p h i n b i n g nhau ma
ldng Vgc cung eho tha'y md'i quan hp vdi
nen tang ehinh la cQ dan cd - Mdn cd - Tien
Vdn hda Sa Huynh. Co le Ldng Vgc la gidi
Dong Sdn, tQ Phung Nguyen den Ddng Sdn.
han Bie xa nha't ma da'u tieh vdn hda Nam
Yeu to' Tdy cd tuy khdng la ehii yeu, nhQng
Ddo b i t dau co va cd the neu ed, xua't hien
lau dai va trQc tiep; cdn yeu td Nam Ddo
ddng thdi vdi da'u tich v&n hda Nam Dao d
chi cd tQ ldng Vgc, kha mudn, chi dQdc xac
mien Trung.
nhan khi ed sQ giao thoa van hda d Gd Que.
Di tich Gd Qui • Dung Qua't - Quang Khoang the ky 4 TCN. Du sao sQ dpc dao d
Ngai (Trinh Sinh, 2007) eho tha'y ro sQ day la sQ hdp sQc eua 2 bp lac (Au va Lac)
cpng cQ tai Gd Que, ddng thdi, xen l l n va va 3 yeu to' van hda (Tay, Mdn vd Nam
ddng ding giQa cQ dan Van hoa Dong Sdn Ddo), tao nen mdt van hda Vipt la mpt thQc
va Van hda Nam Dao. O Lang Vac, ngQdi the dung hdp rpng, nhQng lai rieng bipt,
Nam Dao cd mat sau, nhQng khong muon hoan chinh va thdng nha't.
hdn nhieu lim, cd ddng gop mpt so'da'u tich
NgUdi Mdn cd b ddng b i n g sdng Hdng cd
van hda la va mpt tang thQc la, nhQng cdn
dieu kipn/kha nang phat trien tQ than, vdi
giQ vai trd phu, nhd hdn dan ban dia. O Gd
sQ dung nap mpt p h i n yeu td v&n hda,
Que va tQ Gd Que trd vao Nam, ngQdi Nam
trong dd cd ngdn ngQ Tay cd, mpt p h i n yeu
Dao den bd bien nhieu hdn, tim ndi dinh cQ
td Nam Dao qua van hda ven bien, trd
va d mpt so' ndi da giQ vai trd ehii yeu trong
thanh Vipt-Viettie, trd thanh Nam A. Cho
sQ phat trien kinh te xa hpi.
nen, G.B.Logan (1862) mdi gpi ten 11 hi
Trong bo'i canh dd, tpc Vipt b i t d i u hinh ngdn ngQ Mdn-Annam, hay Mdn-Viit, ma
thanh tQ thdi dai ddng tren nen eua ngQdi 50 nam sau, W.Sehmidt (1907) ddi gpi la
Indonesiens-ngQdi Mon cd, vdn cd sQ tQdng hp ngdn ngQ Mdn-Khmer hay Nam A
ddng vdi ngQdi Mdn coTndonesiens cQ tru (Austro-Asiatic languages) ma hp nay lai la
rpng rai tren Nam Ddng DQdng va ca tren eai gaeh ndi giQa dan Trung A va Nam
Ddng Nam A. Dao, nhQ chu de/ten gpi mot cdng trinh
nghien cQu eua W.Schmidt. Ngudi Vipt
Qua trinh nay da thanh hinh vao giai
trQdc het 11 tieng Vipt la sU dung hop rdng,
doan phat trien cao ciia Van hda do ddng
md, it nha't la giQa 3 yeu td, nen ban chit la
Ddng Sdn d thdi Sd ky sit, khoang the ky
chQa dQng tam the md, dung hdp/dung hda
r v TCN. No phong phu ve ehiing loai, hoan
rpng, nhQng lai tao nen mdt thUc thi' thd'ng
ehinh, tinh te va duyen dang ve hinh thQc
Ram A vh Ram S i o

nhdt, rieng biit, phdn biit vdi xung quanh, sQ tieh rd rang. T Q Ma Thien (SQ ky) viet
V(M cai khde biit. Phai chang vi the ma nd 'To tien cua Vipt vQdng Cau Tien la ddng
khong cha'p nhan sQ ddng hda, sQ lam ma't doi vua Vu, eon thQ hai eua vua Thieu
di ban sac ciia nd? Ma nd kien cQdng chdng Khang nha Ha". 'TQdng truyen dp hdn
lai mpi sQ nd djch, ddng hda, xda nhda ban 4000 nam tnldc", Trung Qudc ed mgt tii
sic? Trong lich svl sQ ket hpp 2-3 bp lac trUdng bd lac ten la Hoang De, rdi den
sdng canh nhau, ddng dipu vdi nhau de Nghieu, Thua'n, Vu, Khai"... (Dong Tap
hinh thanh mgt tgc ngUdi, mgt qudc gia, Minh, da din, 1963). T i t ea nhQng sQ kipn
khdng nhQng da phd bien, ma cdn trd nay den vipe Vipt dipt Ngo (473 TCN), rdi
thanh mgt qui ludt ciia sU phdt triin: Hi Vipt lai bi Sd dipt (306 TCN) va ket thuc
Lgp cd dgi \k sQ ket hdp eua 3 toe Myceens, bing vipe T i n thdng n h i t Trung Nguyen,
Doriens va Aeheens, Roma cd dgi \k 3 tpc nam 221 TCN. TQ nam nay ngQde ve trQdc
Latinii, Etrurii va Sabini, An Do Ik 2 tpc va sau, thdi nha Han, eae sQ kipn va nien
Pandava va Kuru/Korava; Phd. Nam \k hai dai deu ed the kiem chQng dupe kha ro
bp lac - Nam A (Mdn cd) Bnam vdi Nam rang. Dan eua dng Nghieu, Thuin Vu la
Dao... (LQdng Ninh, 2005). NhQng qudc gia dan lam nong nghipp tren lUu vQc Hoang
nay cd dieu kipn phat trien nhanh, manh, Ha, lap nen cac trieu nha Ha, ThUdng,
nhQng de ed ngon ngQ ehung va tQ dd, cd Chu... thUdng xuyen tranh chip danh nhau
chQ vie't thi phai cin ed mdt thdi gian hdi vdi nhQng ngQdi chan nuoi du myc d phia
dai. d ngQdi Vipt, Au va Lac (Tay cd vk Bic va Nam Hoang Ha ma hp gpi la Nhung
Mdn cd), lai them mpt chut Nam Dao) ed dich. Trong thdi gian dai, hp sang tao ra
the da hda nhap vao khoang the ky IV r i t nhieu truyen thuyet ve thiiy td, ve
TCN de cd mdt van hda Ddng Sdn dac sic, phQdng thQc lam an, sinh sd'ng eua thdi bp
mpt ban linh rieng ngay tQ sdm, tuy chQa lac nguyen thuy. Phai den thd ky 3 TCN,
the ngay tQc khic hda nhap, dung hdp mpi qua thdi gian dai, "ngQdi Hoa Ha va Nhung
sQ khae bipt ben trong, nhQng tan dQ eiia dich mdi hda hpp dQpc vdi nhau" (Dong Tap
xa hpi bp lac, nhQng thi tpc khae nhau. Mat Minh, da din).
khae, d thdi ky bp lac, ngQdi ta phan bipt ve
Hdn the ky, nQdc Vipt d Chiet Giang
ngudn gdc th} tpc, ed eung td tien hay
xung dot vdi nQdc Ngd, an ngQ ea mpt dai
khdng, ma nhp ve phan bipt theo ndi cQ tru,
ven bien Sdn Ddng va sdng DQdng Tii, nen
sdng sudi, rQng va phQdng thQc sd'ng. Cd
den day (306 TCN), eon dQdng xudng
ehd nao dd phan bipt nghiem ngat, cd ehd
phQdng Nam ma hp nghi deu la d i t thupc
nao dd lai hinh nhQ l l n Ion, chinh la dae
Vipt Cd'i Ke (!) da dQpc md cho ngQdi Hoa
diem eiia xa hpi nguyen thuy (H.L. Morgan,
Ha d mien Bie. Phia Nam song DQdng Tii
1877).
dd'i vdi ngQdi Hoa Ha vin cdn r i t xa la;
2. Viet vk Bach Viet nhieu ndi dan cQ cdn thQa thdt, sdng trong
Mpt 80 ngQdi v i n vQdng va'n vdi sQ kipn tinh trang bp lac nguyen thiiy, cdn thuin
hinh nhQ cd mdi lien quan gi giQa nQdc phac ma ngQdi Hoa Ha gpi gdp bing mpt
Vipt ciia Cau Tien diy sQ tieh ly ki ly thu cai ten ehung ehung. Nam Man. Do do,
(da thanh kich ban phim) vdi "Bach Vipt" khdng the coi la ed mdi quan hp gi giQa
eung li ky khdng kdm va md hd cdn nhieu nQdc Vipt d Chiet Giang vdi ngQdi Vipt
hdn. Tuy nhien, nQdc Viet-Cau Tien thi cd phQdng Nam eung da sang tao nen Van
Rghjgn curu Lich sit. s6 8.200g

hda Ddng Sdn, tieng Viet, hinh thanh tdc thQa, vi "ldi ndi gid bay" ciia mdt sd ngQdi
Viet va lap nQdc Au Lac, ddng thdi vdi nQdc cd hieu biet va tam dia kdm edi thi thQc sQ
Viet d nui Cd'i Ke, mai tan Chiet Giang. la khdng the cai hda dQdc. Tuy nhien, ciing
Cudi the ky 3 TCN, nha T i n t h i n g cac cd mdt so'ngQdi, it thdi, thQc sQ nghien cQu,
nQdc thdi Chien Qud'e da tien cdng phQdng y kien nghiem tue, dang nen suy xdt: luan
Nam, danh den ca da't ngQdi Vipt nhUng an Ph.D (tien si) cua Jennifer Holmgren
khong thing. Dudng xa dong dudi, qua nhan de "Chinese Colonisation of Northern
nhieu vung lanh thd, nhieu tpc ngQdi khae Vietnam" (Su dd hg cua Trung Hoa d Bac
nhau, ngQdi Hoa thdi nha T i n coi nhieu Viet Nam), ndm 1980 (do GS. Keith Taylor
vung, nhieu bp lac deu cd gdc Viet, gpi hQdng din?), da chQng minh r i n g sau nha
ehung la Bach Viet, coi nhQ t i t ca deu ed T i n va nha Han, trong 6 the ky d i u Cdng
ngudn goc tQ phQdng Bic, la than thupc Nguyen, nhieu gia dinh ldn ngQdi Hoa/Han
ciia ho. NhQng ten gpi nhQ Au, Man, g i n da den Giao Chi thdi a'y, tham gia vao bp
them tQ Viet, lai cdn cd Ngai Viet, Sdn Viet, may cai tri, nhQng theo Jennifer, thQc te
DQdng Viet... la nhQng khai niem khdng ed cho t h i y da dien ra qua trinh Vipt hda cac
trong thQc te. NhU the ma trong khoang 2 ddng hp Trung Hoa, hdn la Han hda ddi vdi
nam, 2007, 2008, da tU phat dien ra mpt ngQdi Vipt, d i n tdi sQ xua't hipn mdt t i n g
cupc thao luan trQc tuyen b i n g tieng Anh, ldp thQdng iQu Hoa-Vipt, mQu toan "phi
ddi khi xen tieng Hoa ve chii de "Ngudn gdc thQc dan hda", "ban dia hda" thiet ehe eai
ngudi Viet Nam" trong quan nipm "Phd tri. Si Nhiep la mot vi du. Xem ra, Keith
Bdch Viet - Pan-Bayueism". NhQng ngQdi Taylor r i t tan thudng y kien nay? Tdi eho
cd y kien thi kha nhieu, tdi vai tram; r i t it r i n g y kien eiia Jennifer la nghiem tuc, cin
ngUdi dUde biet ten that, it ngudi cd ten suy xdt nhUng cung ein phan bipn. Si
tudi trong khoa hpc. Cd le vi the ma hp tU Nhiep da thanh cdng d mQc dp ban dia hda,
cho minh dQdc ndi nang eiu tha chang? trung hdp khat vpng dpc lap, tQ do eiia dan
Ching han, 'TQ Col Ke den Giao Chi, ngQdi ehung ban dia; nhQng cudi cung t h i t bai vi
Bach Viet cd mat d k h i p mpi ndi, chia mQu toan Han hda mpt cdng ddng, mdt van
thanh nhieu thi tpc" (?) hay "tieng Vipt la hda mang ban sic phi Han/phi Hoa. Bieu
mpt bp phan eua tieng Trung Hoa va hipn ciia sQ t h i t bai dd la sQ ndi day, khdi
thQdng dQdc gpi la tieng Quang Ddng" (?). nghia den ky dUdc mdi thdi. Day khdng
Hdn mQc eiu tha, d mpt so' ngQdi edn la sQ phai ddn t h u i n la nhQng cupc chien tranh
nham nhi, nhQ: "NgQdi Quang Ddng each xam iQdc va chd'ng xam iQdc ma la sQ ddi
day 2.000 nam la sQ pha trpn giQa ngQdi khang van hda. Nhieu ngQdi khdng hilu
Han vdi ngQdi Vipt tai chd, tQc dan tpc gin dQdc dieu nay. T Q Ma Thien khi ndi v l td
vdi ngQdi Nung hipn nay, nen vQdng qudc tien ciia Cau Tien, cung chi la b i t chQde
Nam Viet khdng cd quan hp vdi dan toe nhQng ngQdi tien bdi, k l ra eho oai, tdi Tam
hipn nay mang qud'e hipu Viet Nam, "NgQdi Hoang Ngu De, tdi De Nghieu, De Thuin,
Vipt Nam hipn dai kdm hieu biet, cin dQdc ma ngay nay ai eung biet ehi la nhQng thii
day bao r i n g hp chi cd quan hp vdi Au Lac linh bp lac nguyen thuy, ke ten, sang tao ra
thdi, chQ khdng phai vdi Nam Viet" (Nam nhieu ten tpc, gpi ehung la "Bdch Viet" vi la
Viet thdi Trieu Da). Cdn nhieu lim, nhQng nhieu qua, khdng ed kha ndng phan bipt!
nhQng phan bae nhQ the nay chi b i n g Nay, mpi ngQdi deu biet xung quanh d i t
Ram A va Ram Dio

gdic d iQu vuc Hoang Ha cd r i t nhidu bp lac trong hang. TQ xUa den nay, bpn ehung deu
trdng trpt, chan nudi du mue, xa la va ddi thude ve gidng Bdch Vipt". Dieu tdi quan
khang ma chinh cac vQdng trieu Hoa-Han tam khdng phai la doan dieh ra tieng Anh
gpi/eoi hp la Ddng Di, Tay Nhung, Bie dung hay sai eiia dng, ma la doan nhdn xdt
Dich, Nam Man. NhQng di tQ sdng DQdng ciia K. Taylor: "Li la mdt danh tQ dung
Tii den Tay Giang (giap Bie Vipt Nam trong the ky 5 de gpi cac bp lac mien nui,
ngay nay) edn phai qua ngQdi Mieu (d Vipt trd thdnh cai ten dung trong sudt the ky 6
Nam gpi la H'Mdng), Dao, d phia Tay-Nam d l gpi nhQng dan khdng phai Hoa dinh cQ d
va h i u k h i p phia Nam, iQu vQc Tay Giang vung tha'p". NgUdi Vipt Nam dugc coi Id
la ngUdi Chuang, ndi ngdn ngQ Tay, khae thudc ve nhdm ngUdi Li nky (Taylor p. 149).
Hoa, khae Vipt ("Khu tQ tri Chuang"). T i t Tdi da tra ldi T.Aspell: 'Tdi khdng ro dng ly
nhien, sQ huyen hoac, md hd la phu hdp vdi - K.Taylor, hieu Li la the nao, ed cung vdi
trinh dp hieu biet eiia ngQdi xQa, ciia xa hpi each hilu ciia tdi hay khdng? NhUng ngudn
nguyen thuy. Sil md hd lai dQdc linh thieng tai lipu eua dng l y qua muon (Td'ng thU:
hda phu hdp vdi tam ly, khat vpng eua mdi 420-478 AD; Tiiy thU lai eang mudn: 589-
cdng ddng, dan tpc trong budi khai sinh, 618 AD), luc a'y, nUde Au Lac ciia ngUdi
budi d i u dQng nQdc. NgQdi ta thich the, tin Vipt da lap lau rdi". Tuy nhien, trong sQ
the. Dan tdc nao cung the. NhQng dan tpc hieu biet md hd ciia thdi xa xQa, cua ca cac
"van minh" n h i t loai ngudi nhQ Hi Lap, ngudn tai lipu dUde ghi chdp tQ thdi nha
Roma, lai dQng nen sQ khdi ngudn cua Han, trong y thQc quang ba la Trung Hoa/
minh bing mpt hp thdng t h i n thanh huyen trung tam ciia the gidi, cac sii gia Vipt eung
hoac, phi ly nha't, nhQng lai ddng yeu, phu khdng the khdng phan anh tam thd Vipt:
hpp thQc td ciia hp, khat vpng eua hp. O day 'Thuy td eiia ta la ddng ddi hp Thin ndng
khdng nang tinh duy ly, khdng nen duy ly (ma Kinh DQdng VQdng la chau 3 ddi ciia
dl phe phan. NgQdi Vipt - Vipt Nam k l va Viem Dd, hp T h i n Ndng) (Dgi Viet sQ ky
ghi lai nhQng sQ tich khdi thuy va bQde di todn thu). Ai eung biet dd la nhQng nhan
diu tien cung ed ndt huyen hoac, phi ly, vat khdng ed that, nhQng Thin Ndng day
nhQng khat vpng ve mpt sQ khdi d i u hoanh dan lam rudng, chan t i m dpt lua la tdt roi,
trang, dang hoang, khat vpng ve sQ tQ do, tuy nhien, dieu quan trpng \k "De Minh,
phai chang cung la mdt khat vpng dang chau Viem De, da sinh De Nghi, lai sinh
tran trpng ciia td tien? Trong cude thao em la Kinh DQdng VQdng; em dQpc yeu qui
lu^n tum lum k l tren, mpt nha nghien cQu hdn vi "thanh tri, thdng minh" nen De
ngQdi My, T.Aspell giii tr\lc tiep eho tdi (dl Minh mudn truyen ngdi cho Kinh DQdng
hoi) mpt vai doan dieh va y kien ciia Keith VQdng, nhQng em lai cd nhQdng cho anh,
Taylor (trong bdi canh cupc thao luan ndi nen De Nghi dQdc ndi ngdi, eai quan
tren?): "Song Shu-Tdng thU, ch. 97): "d phQdng Bic, cdn em la Kinh DQdng Vudng
vung nui Quang Chau, ndi ngQdi Li hay thi cai quan phUdng Nam (Todn thU, (1 b),
Liao (cae nhdm Man tpc ed nhieu"; Sui shu- Ky Hong Bdng thi). Em cung cha khae mp,
Tiiy thu (eh. 82) "Cae bpn Nam Man khae nhUng em hdn, nhUdng eho anh. Tuy nhien,
nhau sdng xen ke ngUdi Hoa, dUpe gpi la dieu ehu yeu mudn n h i n manh d day, la
Yan, Xiang, Li, Liao va Yi. IQidng bpn nao "mpnh trdi, mdi ngQdi mdt phUdng", dUpe
c6 vua hay thu linh (chief), t i t ca deu sdng bilu Id ve sau, (the ky XI) trong eau thd:
10 Rghi&i cijru Lich sit. s6 8.2008

"Nam qudc sdn ha Nam De cU... dinh phan Tuy nhien, mdt sd yeu td thi tpc, bp lac,
tai thien thU". TQ cai thud nao thud nlo, t h u i n phac va tan man, v i n tdn tai lau ddi
cae eu da thd'y, da hieu, da canh giae. De vdi ddi sd'ng vd kinh te tieu ndng.
ket doan ndy, cd the nen trd lai y kien mdt
3. Trong dong Dong SoTn
nha khao cd hpc, Giao sU Dai hpc Hdng
Kdng W. Meacham (1985) "Hoan toan Trd'ng ddng Id mdt loai hinh vdn hda ddc
khdng t h i y tinh trang tang dan sd vk di sic va tieu bieu cua van hda Ddng Sdn, eiia
dan d Ddng - Nam Trung Qudc. Phuc Kien ngQdi Vipt, ed hoa van tinh te va ddc dao, cd
h i u nhu khdng cd di chi thupc nien dai nhQng ndt cd ban gidng nhau de nhdn, da
4000-2500 nam TCN. Dai Loan va Quang dQdc phat hien tren k h i p mpi mien d Vipt
Ddng cdn kha hdn mpt chut. Cac cupc khai Nam vd ca d nQdc ngoai. O day, ehung tdi
quat khao cd hpc cho t h i y r i t ro mat dp mud'n dQng lai, quan tam tren mpt khia
dan so' cUc ky t h i p sud't thdi Trung ky Da canh khae ve y kien cua mdt nhd nghien
mdi va cung t h i y sQ tii'n trien liin tuc ciia cQu Viet d nQdc ngoai, bac si Kieu Quang
tdc ngUdi tQ Trung ky Da mdi den thdi dai Chan-ngQdi da dQa ra mpt sd ludn diem
ddng tren h i u het dia bdn. Do dd, ed the di /gia thiet ly thu (Tap chi XUa-Nay, sd 3-
den ket ludn hdp ly r i n g cac cQ dan Nam 2008):
Trung Hoa trong thdi Tien sii gan n h i t la 1. Theo dng, d Indonesia da tim dQdc 80
nhQng ngudi ndi ngdn ngQ Thai-Kadai vd trd'ng ddng, ke ca manh v9, trong dd cd 78
Nam A (Mdn-Khmer vd Miiu-Dao) vk ndi trdng loai Heger I, chi cd 2 trdng loai IV,
nao edn den ngdy nay ma khdng bi ddng ma hdu hit nhdp cdng tQ Bac Viet Nam vk
hda vdo vdn minh Trung Hoa thi chi cdn lai mpt sd tQ Nam Trung Hoa, nhUng lai
eae nhdm Chuang va nhQng nhdm Thai khdng tha'y b i t cQ mpt thQ vu khi Ddng
khae d Tay-Nam Trung Hoa, nhQng ngQdi Sdn nao.
Ly d Hai Nam, ngQdi Viet Nam d Vipt Nam
Trong sd dd, cd 4 chiec trdng khdng Id, to
vd ngudi Yao d Quang Ddng. (AP XXVI-
hdn h i n nhQng chiec trdng dQdc biet d Vipt
100).
Nam; 3 chiec dQdc gpi ten la Sangeang, 1
Tdi nghi r i n g ngUdi/tpc Viet la mpt chide la Kur. Nghien cQu ky trdng Kur, cae
nhdm rieng da hinh thdnh tpc ngUdi dUdi hpc gia Indonesia vd My cho r i n g nd chi
hinh thQc lien minh bp lac cd ket vao dUOc ddc tgi Bac Viet Nam vko the ky III
khoang the ky IV TCN, diy sQc sdng thdi ma thdi. NhQng mat ngoai trdng, ndi chdn
van hda Ddng Sdn. Ly do Id sQ phat trien eon cdc b; gay lai due ndi 8 chQ Han, dpc
cao, toan dien cac ngdnh nghe - ndng dQdc la "Tam thi" - nhQng tQ ciia nha Phat.
nghipp, dpt, ldm gdm va ren due dd ddng, Mpt sd eau hdi dat ra: Coi vipc doan dinh
sit, la sQ phat trien ddng ddng vd dong ngudn gdc vd nien dai nhQ tren Id dung thi
dgng trin phgm vi rdt rdng, tQ Bic den tQ ngQ nha Phat va ca nien dai the ky 3, cd
phu hdp hay khdng? Tai sao Trdng ddng
Trung va giao iQu vdi ca mien Nam. NgQdi
Ddng Sdn d Indonesia lai ldn hdn va dpp
ta khdng the ldm dQdc b i n g each ehi ra
hdn trdng tim t h i y d trong nQdc? Do ngudn
hipu bing tay hay "thit nut". Ngdn ngQ
nao? Thdi nao?
Vipt da ra ddi tren cd sd tieng Mdn cd ban
dia thdng dung, dung nap mpt sd yeu td 2. V i n cd nhQng manh giap tru, vu khi,
Tay cd vd Scf Nam Ddo (Proto-Autronesian). nhac khi, ca trdng MQdng loai Heger II den
Ram A va Ram Dho 11

the ky X, vdy tQng thdi gian v i n c6 quan mdt thdi ky ehien tranh xam iQdc vd ehdng
dpi, thii linh, te le, trong ea nghin nam xam lQdc,n6i ddy vd dan ap, kdo dai hang
"Bic thupc"? Theo tdi dieu nay cd t h i cd, the ky. Mpt sd gia dinh ed dieu kipn, mpt sd
xen ke tQng thdi gian lich sii. NhQng ngodi ngQdi cd nghe due ddng, ren sit, cd the dd
4 trdng ldn edn hdn 70 trdng Ddng Sdn loai "chay giae" de'n hai dao, tiep tue nghe due
nhd thi den Indonesia b i n g ngudn ndo, eon ddng d day chang? Gia thiet dQdng nhien Id
dudng ndo, n h i m myc dich gi? Ong cho la de thao luan; nhiing du cd dung di chdng
vao thdi ky dd ddng (tQ khoang 700-400 nQa, eung khdng tra ldi dQdc: ngQdi Van
nam TCN?), mien Bic Vipt Nam la "mpt Dao nao tQ dau den mien Trung va mien
trung tam quyen iQc", giiu cd, ddng dan, cd Nam Vipt Nam vao the ky V TCN va d
t h i ddng glp 2 l l n ca 2 tinh Quang Tay va trinh dp nhQ da bie't. Vd'n de vin dang d
Quang Ddng gdp lai, nen cd uy tin ldn, thu phia trQdc.
linh eae nQdc lang gieng thQdng de'n giao
4. Con diid^ng cua ngiidi Nam Dao
hao, khi ve lai dQdc tdng trdng. Nghe nhQ
the thi dang tQ hdo, thich thu that, song Day Id eai dieh eudi md tdi mudn di den,
xin loi dng Kieu, tdi khdng t h i chia xe vdi nhQng dang tide, hinh nhU rdi eung khong
dng nhdn xdt ndy vi khdng he ed mpt chut den ngay dUde?
dQ lipu ndo xac nhan, du chi la mpt p h i n H. Geldern cho r i n g Nam Trung Hoa \k
nhQng dieu dd. Toi quan tdm den chi tiet ndi xuit phat eiia ngudi Nam Dao, tQ day
nay bdi nghi r i n g trdng Ddng Sdn cd gia sang Dai Loan rdi di cac ndi. NhQng W.
trj, dupe Ua chuong, nen ed t h i mang ban, Meacham da phan bac cd can cQ ma rdi P.
trao ddi vdi vung hai dao, hi vpng tim thay Bellwood cung phai tan thanh. Ong cung
eon dudng giao lUu sdm giQa hai vung, d i t de xuit mpt ndi nQa la Viet Nam, mk ngQdi
liln va hai dao. Tdi nghi tdi gid thii't ve mpt thi ndi tQ mien Bie, ngQdi thi ndi tQ mien
Idi giai. The ky IV TCN, ddng bing sdng Nam. Ben tren, tdi da chQng minh ring d
Hdng, sdng Ma vd sdng Ca lien mpt giai Id ven biln mien Trung vd mien Nam Vipt
Trung tam eua Vdn hda Ddng Scfn vk Ida Nam, chl co d i u tieh tQ ngodi biln vao, chQ
gao, chic da cd tieng vang va sQc hut, nen khdng cd d i u tich tQ d i t lien di cQ ra khdi.
mpt sd' thuyen dpc mpc gh6p ddi eua dan A. Reid cdn chu y tdi sU di cU eiia ngUdi
Van Dao tQ biln tim den, hpe nghe trdng Chdm-Chamic, nhUng thUc te chi cd diu
Ida nQdc, hpc nghe due ddng, rdn due sdt. tich ciia ngUdi Malayo-Polynesia tdi dinh
Cd t h i day Id bQdc d i u eua si^ giao iQu, hpe eU d ven bien mien Trung va mien Nam
hdi md ra eon dQdng giao tiep vQdt bien, Vipt Nam, lap nen Van hda Sa Huynh vd
tuy khdng ed d i u hipu eiia sQ lien hp Cin Gid ndi tieng, chuin bi cho sU ra ddi
thQdng xuyen. Bieu hipn ciia sQ tiep sue vd eua nUdc Champa vd tpc Chdm, nUde Phu
giao iQu ban d i u chinh Id ldng Vgc vk dQdc Nam va ngUdi Phu Nam.
khing djnh vdi Gd Qui, deu vdo khoang the
ky IV TCN. Vung hai dao d thdi dilm nay W. Solheim thi coi x u i t phat dilm cua
cung chQa c6 mpt trung tam nao tQdng ngUdi Nam Dao hay Malayo-Polynesia Id tQ
xQng. Nam 218 TCN khi quan T i n t i n chinh que hQdng hp ma lau nay, gin nhQ
cdng d i t Linh Nam, "NgQdi Vipt chien diu mac nhien, mpi ngQdi coi dd Id vung
r i t ngoan cQdng; hp rut vao rQng, khdng ai Polynesia - Van Dao, la New Zealand hay
chiu d l cho quan T i n bit", cung md diu Timor Leste. Cd dieu khd giai thieh la ndi
12 Rghito ciiru Lich sit, s6 8.2008

hp xua't phat va nhQng ndi ho da di qua cd Ly thuyet Nusantao ciia W.SoIheim


trinh dp phat trien nhQ the nao va vao thdi nhdn manh ddn gdc Ddo vd vdn hda bien
gian nao, cd tUdng thich vdi nhQng ndi hp md ha thap yeu td ngdn ngQ Nam Ddo hay
da den hay khdng? Ndi each khde, hp mang Malayo-Polynesia thi tQ nd khd dQng viing.
den cai gi vd mang di cai gi, vao thdi gian Khoang 430.000 ngQdi Tay-Nguyen - Vipt
nao? Nam Id Nam Mongoloid ve sd do nhan trie,
Mpt trong nhQng ndi ludn dQdc nhic tdi, ghi vdo the ky XX, ndi ngdn ngQ Malayo-
vdi vi tri rat quan trpng, la Viet Nam. Viet Polynesia sd'ng xen ke vdi cung khoang
Nam ed khoang 430.000 ngQdi ndi ngdn 460.000 ngQdi gid'ng loai hinh nhan chiing
ngQ Malayo-Polynesia, trong dd cd g i n nhQng khae ngdn ngQ, ndi ngdn ngQ Nam A
100.000 ngQdi Cham, ndi tieng Malayo- hay Mdn-Khmer. Vky thi nhiing ngQdi ndi
Chamie, nhQng sd'ng gan xen ke vdi ngQdi ngdn ngQ Nam Dao d Vipt Nam cd quan hp
ndi ngon ngQ Nam A, t i t ca cung sinh cd gi vdi nhQng ngQdi Nam Dao d ngoai Bien
lap nghiep tai cho, da trai qua hdn 2.000 Ddng hay khdng? Tdi nghi r i n g tuy chQa the
nam. Khdng ed d i u tieh gi cho thd'y hp la ed ldi giai dap thda dang, nhQng cd t h i hieu
dan mdi nhdp cU, hay ed mpt bp phan dd bidt ngdy eang sang rd hdn, neu cd sQ tap
tach rieng dl ra di vdo mpt lue nao dd, trung nghien cQu ky, phan ra tQng dia bdn
trUdc day. cu the, td chQc theo qui md lien qud'c gia.

TAI LIEU DAN


1. Dong T^p Minh. Lich sd Trung Qud'c. Nxb (6). Nguyen Lan CUdng. Dgc diem hinh thdi
Ngo?ii van Bfic Kinh, 1963. ngudi cd d miin Bac Viet Nam. Nxb. Khoa hpc xa
hpi. Ha Npi, 2003.
2. Quach M^t Nhil(Jc (chu bien). Trung Qud'c sd
cdo, Nhfin dfin xuat ban xa, Thu<?ng Hai, 1976. (7). Nguyin Kim Dung. Ky thu^t sdn xudt thu
cdng cdd Viet Nam, trong Mgt thi'ky Khdo cdhgc-
(3). Til Ma Thien. Sd ky. Ban dich, Nxb. Van
Nxb. Khoa hpc xa hpi. Ha Npi, 2004.
hoc. Ha Npi, 1988.
(8). Trinh Sinh. Di chi Md Gd Que, T^p chi
(4). Ha Van Tfi'n (chu bign), Vdn hda Ddng
XUa-Nay, so 3-2007.
Scfn d Viet Nam. Nxb. Khoa hoc xa hpi, Hfi Noi,
1994. (9). Luong Ninh. Lich sd cd dgi. Nxb. Gi6o di^c.
Ha Npi, 1993.
(5). Ha Hflu Nga, Nguyin Van Hao. Hg Long
thdi Tiin Sd, Nxb. Thg'Gidi, 1998. (10). H.L.Morgan. The Ancient Society, N.Y, 1877.
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009

TRAO ÑOÅI

BAØN VEÀ VIEÄC “GIAÕ” TROÁNG ÑOÀNG COÅ ÔÛ VIEÄT NAM


Phan Đăng Nhật*
LTS: Trong vaøi thaäp nieân trôû laïi ñaây, ôû nöôùc ta ñaõ coù nhieàu coâng trình khoa hoïc
nghieân cöùu xaùc ñònh troáng ñoàng laø nhaïc khí hay vaät linh, neáu laø nhaïc khí thì coù
ñaùnh ñöôïc khoâng vaø phaûi ñaùnh nhö theá naøo laø chuaån?
Gaàn ñaây nhaát, vaøo thaùng 8/2009, taïi cuoäc hoäi thaûo “Baùo caùo quy trình ñuùc troáng
ñoàng thaønh coâng baèng phöông phaùp thuû coâng” toå chöùc taïi Thanh Hoùa, moät soá
nhaø khoa hoïc khaúng ñònh troáng ñoàng chính laø nhaïc khí, töø ñoù ñeà xuaát yù töôûng daøn
döïng caùc tieát muïc bieåu dieãn troáng ñoàng trong ñaïi leã 1.000 naêm Thaêng Long-Haø
Noäi vaøo naêm 2010.
ÔÛ chieàu ngöôïc laïi, vaãn coù nhieàu yù kieán phaûn ñoái gay gaét vieäc “giaõ” troáng ñoàng
(baèng chaøy). Ñeå roäng ñöôøng dö luaän, chuùng toâi giôùi thieäu baøi vieát cuûa GS Phan
Ñaêng Nhaät gôûi rieâng cho Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, vaø mong nhaän ñöôïc
nhieàu yù kieán tranh luaän khaùc ñeå goùp phaàn laøm saùng toû vaán ñeà.

I. Môû ñaàu
1. Giôùi haïn
- Veà chöùc naêng vaø caùch söû duïng troáng ñoàng, coù nhieàu kieán giaûi: troáng
ñoàng laø di saûn linh thieâng, chæ ñeå thôø phuïng; troáng ñoàng laø bieåu tröng cuûa
quyeàn uy; troáng ñoàng laø nhaïc cuï, duøng ñeå ñaùnh; hoaëc laø troáng ñoàng bao goàm
taát caû caùc chöùc naêng vaø caùch söû duïng treân.
- Baøi naøy chæ baøn veà moät vaán ñeà, ngöôøi xöa coù “giaõ/ñaâm/choïc” (noùi taét
laø giaõ) troáng ñoàng khoâng? Vaø ñoái töôïng chuû yeáu ñeå baøn laø troáng ñoàng coå.
2. Caùc loaïi yù kieán
Töïu trung veà vieäc giaõ troáng ñoàng coù maáy loaïi yù kieán:
- Coù giaõ troáng ñoàng coå, tieâu bieåu laø Taï Ñöùc...
- Troáng ñoàng coå khoâng phaûi nhaïc khí, khoâng giaõ cuõng khoâng ñaùnh, tieâu
bieåu laø Döông Ñình Minh Sôn, Nguyeãn Vónh Caùt...
- Troáng ñoàng laø bieåu töôïng cuûa quyeàn löïc, laø di saûn linh thieâng cuûa
toå tieân khoâng giaõ cuõng khoâng ñaùnh, tieâu bieåu laø Nguyeãn Tröôøng Tieán,
Trònh Sinh...
2.1. Toùm taét yù kieán coù giaõ troáng ñoàng coå
- Troáng thì phaûi ñaùnh, maø ñaùnh theo hình khaéc treân troáng laø: giaõ.
GS Phaïm Huy Thoâng ñeà xuaát khaù sôùm vaán ñeà naøy. Sau khi neâu nhieàu chöùc
naêng vaø coâng duïng cuûa troáng Ñoâng Sôn nhö laøm ñoà ñöïng, bieåu hieän cuûa quyeàn
uy coäng ñoàng vaø caù nhaân thuû lónh, keû giaøu sang, ñöïng di haøi, thôø cuùng..., giaùo

*
GS, TSKH, thaønh phoá Haø Noäi.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009 67

sö nhaán maïnh chöùc naêng troáng, nhaïc khí: “Troáng Ñoâng Sôn ñaõ ñöôïc duøng
trong taát caû nhöõng vieäc ñoù, nhöng troáng Ñoâng Sôn duø sao vaãn khôûi ñaàu laø
troáng. Troáng: moät nhaïc khí, boä goõ (PÑN in ñaäm). Khoâng caàn chöùng minh
xa xoâi, chính treân caû loaït troáng ñoàng Ñoâng Sôn, trong ñoù coù chính troáng
Ngoïc Luõ I, hình aûnh ñaùnh troáng Ñoâng Sôn thaät ñaõ ñöôïc theå hieän roõ raøng”.(1)
Ñeå laøm roõ hôn vieäc giaõ troáng, taùc giaû Taï Ñöùc giôùi thieäu hình aûnh “Caûnh
ñaùnh troáng ñoàng treân troáng Ngoïc Luõ” (Xem ôû sau), vaø oâng vieát: “Coù theå thaáy,
ñaây laø caùch ñaùnh troáng theo kieåu giaõ gaïo, duøng chaøy daøi ñaùnh töø treân xuoáng.
Troáng ñoàng ñöôïc ñaët döôùi saøn, theo chieàu doïc, döôøng nhö treân moät caùi truï
ñôõ caùch maët ñaát, ñeå aâm thanh cuûa troáng coù theå thoaùt ra töø ñaùy troáng. Ngöôøi
ñaùnh/giaõ troáng coù theå ñöùng (nhöng chæ coù moät ngöôøi), ña soá vaø chuû yeáu laø
ngoài.”(2) PÑN boå sung: 1 ngöôøi ñöùng, 15 ngöôøi ngoài (6,6%).
- Taï Ñöùc coøn vaän duïng ngoân ngöõ Möôøng ñeå noùi raèng coù hieän töôïng ñaâm/
ñaùnh troáng ñoàng: “Khoâng ngaãu nhieân, ngöôøi Möôøng coù töø chaøm thau/chaâm
khaâu = ñaâm/ñaùnh troáng ñoàng”.(3)
2.2. Caùc yù kieán khoâng giaõ troáng ñoàng
- Nguyeãn Tröôøng Tieán: “Khoâng neân ñaùnh troáng ñoàng theo kieåu giaõ
gaïo vaø ñaâm troáng ñoàng. Khoâng neân mang caùc troáng ñoàng trong ñeàn thôø
ñeå toå chöùc leã hoäi. Neân duøng chöõ thænh troáng ñoàng, khoâng neân goïi laø goõ
troáng ñoàng”.(4)
- Nguyeãn Tröôøng Tieán: “Coù theå troáng ñoàng laø nhaïc khí. Neân ñöôïc thænh
troáng ñoàng moät caùch caån troïng, khoâng neân goõ vaø giaõ nhö hieän nay. Chuùng
ta neân thay ñoåi tö duy vaø caùch öùng xöû vôùi thaàn troáng ñoàng”.(5)
- GS nhaïc só Nguyeãn Vónh Caùt cho raèng, troáng ñoàng laø vaät linh, khoâng
phaûi nhaïc khí cho neân khoâng ñoàng yù giaõ troáng ñoàng, nhöng oâng cho ñoù laø
vieäc nhoû: “Coøn vieäc tranh caõi nhau veà vieäc giaõ troáng ñoàng, ñaùnh troáng ñoàng
trong caùc leã hoäi ñeàn Huøng, Lam Kinh, hoaëc gia ñình ngheä só Baù Phoå bieåu
dieãn tieát muïc troáng ñoàng treân saân khaáu, hoaëc veõ maët troáng ñoàng treân maët
troáng da v.v.. laø chuyeän khoâng lôùn, so vôùi vieäc chuùng ta ñang baøn veà bieåu
töôïng mang tính quoác gia, veà söï nhaän thöùc ñöông thôøi cuûa vöông trieàu Vaên
Lang trong moái quan heä vôùi caùc nöôùc laân caän. Moät khi hoï thaáy vieäc laøm cuûa
hoï vöøa keå treân laø thieáu toân troïng loaïi vaät linh vaên hoùa mang tính bieåu töôïng
quoác gia thì hoï seõ boû vieäc laøm aáy thoâi.”(6)
- Nhaïc só Döông Ñình Minh Sôn: “Troáng ñoàng” (Huøng linh)-loaïi coå vaät
taâm linh cuûa vöông quyeàn, cho neân moïi hieän töôïng dieãn ra coù lieân quan ñeán
loaïi coå vaät naøy ñeàu ñöôïc söû saùch ghi cheùp tuy coù theå khoâng tæ mæ laém, nhöng
cuõng ñuû giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu tìm thaáy ñöôïc noäi dung cuûa vaán ñeà ñaët
ra, song khoâng thaáy noùi tôùi vieäc: moät toáp ngöôøi ñöùng “giaõ” troáng ñoàng thaønh
moät tieát muïc bieåu dieãn. Nhöng laâu nay chuùng ta coi troáng ñoàng laø moät nhaïc
khí, vaø ñaïo dieãn cho ngöôøi Möôøng taïo ra tieát muïc moät toáp ngöôøi ñöùng “giaõ”
troáng ñoàng ôû leã hoäi ñeàn Huøng, môùi coù töø naêm 1979, coi ñaáy laø tieát muïc vaên
hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Khoâng roõ ngöôøi ta döïa treân nguoàn cöù lieäu naøo
maø cho ra ñôøi tieát muïc moät toáp ngöôøi ñöùng giaõ troáng ñoàng aáy”.(7)
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009

- Nhaïc só Cao Khaéc Thuøy: “Veà caùch ñaùnh cuûa ñoäi ñaùnh troáng ñoàng huyeän
Thanh Sôn, theo toâi bieát ñaây laø nhòp ñieäu cuûa chaøm ñuoáng (giaõ gaïo), ñaâm oáng
trong sinh hoaït xaõ hoäi cuûa daân toäc Möôøng, ñem aùp duïng vaøo ñaùnh troáng ñoàng
maø thoâi. Ñoù khoâng phaûi laø caùch ñaùnh troáng ñoàng truyeàn thoáng. Ñaùnh theo kieåu
aáy ñuùng laø “giaõ” troáng ñoàng... Neáu nôi naøo coù troáng ñoàng cuõng ñem ra “giaõ”
kieåu naøy thì chaúng bao laâu seõ phaù heát di saûn quyù baùu ñoù.”(8)
- Nhaø thô Anh Tuù: “Ñeâm qua, taïi Nhaø haùt lôùn thaønh phoá coù chöông
trình Tuaàn leã vaên hoùa ASEAN, khi ñeán tieát muïc cuûa ñoaøn Vieät Nam, toâi
thaáy hình aûnh troáng ñoàng vôùi moät ñoäi dieãn vieân nam tay caàm gaäy ñoû vôùi
ñoäng taùc, khoâng phaûi laø giaõ, maø laø ñoäng taùc nhö trong tieát muïc muùa ñaâm
traâu khi ñi voøng quanh troáng ñoàng, ñaõ laøm toâi chaïnh loøng xoùt xa... Toâi hy
voïng töø nay khoâng coøn caûnh muùa giaõ troáng hoaëc hình thöùc na naù nhö kieåu
muùa ñaâm traâu, nhö trong vôû dieãn ñeâm qua maø toâi ñaõ daãn ôû treân”.(9)
- TS Nguyeãn Vaên Vònh: “Toâi uûng hoä yù kieán cho raèng troáng ñoàng khoâng
thuoäc hoï haøng nhaø troáng vì khaùi nieäm troáng luoân gaén vôùi aâm thanh vang
voïng, trong khi troáng ñoàng khoâng theå hieän ñöôïc chöùc naêng naøy, ñieàu naøy
ñaõ ñöôïc taùc giaû keát luaän töø nhöõng nghieân cöùu raát kyõ löôõng, vì vaäy noù khoâng
theå laø nhaïc khí, chæ coù theå khaúng ñònh noù laø linh khí, laø vaät thieâng, laø bieåu
töôïng quyeàn löïc...”(10)
- PGS, TS Nguyeãn Taù Nhí, nhaø nghieân cöùu Haùn Noâm, sau khi khaûo cöùu
kyõ toaøn boä saùch Haùn Noâm coù ñöôïc, ñaõ keát luaän: “Caùc saùch Haùn Noâm cheùp
veà nhaïc khí cuûa ngöôøi Vieät Nam thôøi xöa hieän nay coøn giöõ ñöôïc, khoâng thaáy
coù loaïi nhaïc khí naøo laø troáng ñoàng caû”.(11)
- Neáu PGS Nguyeãn Taù Nhí döïa treân ngoân ngöõ vaên töï, thì nhaïc só Ñoân
Truyeàn döïa treân aâm nhaïc hoïc ñeå keát luaän: “Nhö vaäy, xeùt treân goùc ñoä aâm nhaïc
hoïc, “troáng ñoàng” khoâng ôû trong hoï haøng nhaø troáng. Trong lòch söû bieân cheá
daøn nhaïc daân toäc töø xa xöa cuõng khoâng coù “troáng ñoàng”. Vaäy töø ñaâu maø caùi
vaät theå khoâng noäi haøm troáng ñoù laïi mang teân laø troáng? Hay chæ ñôn giaûn laø
vieäc dòch nghóa cuïm töø “ñoàng coå” ñeå chæ moät thöù coù nguoàn goác Trung Quoác
ñöôïc du nhaäp vaøo nöôùc ta?”(12)
Toùm laïi, caùc yù kieán khoâng giaõ troáng ñoàng goàm caùc khía caïnh sau:
- Khoâng giaõ troáng ñoàng vì noù khoâng thuoäc hoï nhaø troáng, trong lòch söû,
trong saùch coå khoâng thaáy noùi giaõ troáng ñoàng.
- Khoâng giaõ troáng ñoàng vì ñoù laø linh khí, laø bieåu töôïng cuûa quyeàn uy.
- Vieäc giaõ troáng ñoàng khoâng xuaát phaùt töø truyeàn thoáng maø laø söï “aùp
duïng” vieäc “ñaâm ñuoáng” cuûa ngöôøi Möôøng, neáu cöù môû roäng vieäc naøy chaúng
bao laâu seõ giaõ naùt di saûn quyù hieám cuûa daân toäc.
- Coù yù kieán thaéc maéc khoâng bieát töø ñaâu naûy sinh vieäc giaõ troáng ñoàng,
trong luùc söû saùch khoâng ghi.
Sau ñaây laø phaàn trình baøy yù kieán cuûa chuùng toâi, maø phöông phaùp tieáp
caän goàm maáy ñieåm lieân hoaøn nhö sau.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009 69

3. Phöông phaùp tieáp caän


Chuùng toâi xeùt vieäc giaõ troáng ñoàng trong söï bieán thieân cuûa lòch söû, goàm
hai thôøi kyø:
- Thôøi kyø Vieät-Möôøng chung;
- Thôøi kyø aûnh höôûng vaên hoùa Haùn (töùc laø ñaõ baét ñaàu coù quaù trình taùch
rieâng Vieät vaø Möôøng).
Caùc thôøi kyø naøy khoâng ñöùt ñoaïn maø coøn coù aûnh höôûng keùo daøi veà sau noù.
- Khoâng chæ khaûo saùt ôû ngöôøi Kinh maø coøn ôû caû caùc daân toäc anh em,
ñaëc bieät laø ngöôøi Möôøng.
II. Trao ñoåi yù kieán
1. Chöùng tích ngoân ngöõ. Teân goïi
1.1. Tieáng Möôøng goïi taát caû caùc thöù troáng laø kloång, rieâng troáng ñoàng
laø khaâu. Söï phaân bieät naøy trong ngoân ngöõ toàn taïi töø thôøi kyø Vieät-Möôøng
chung, chöa coù aûnh höôûng vaên hoùa Haùn. Vaø nhö vaäy ñöông nhieân, toå tieân
ngöôøi Vieät hieän ñaïi cuõng goïi troáng ñoàng laø khaâu, phaân bieät vôùi kloång (troáng).
1.2. Moät taùc phaåm truyeàn ngoân coù tính thieâng, coù vai troø ñaëc bieät trong
ñôøi soáng ngöôøi Möôøng vaø ngöôøi Vieät-Möôøng laø mo Ñeû ñaát ñeû nöôùc, coøn löu
giöõ töø khaâu. Sau ñaây laø keát quaû khaûo saùt töø khaâu trong hoài thöù 29 coù teân laø
“Teû khaâu” (Ñeû troáng ñoàng), trong saùch Mo, söû thi daân toäc Möôøng.(13)
“Mo keå raèng, vua Dòt Daøng/Lang Cun Caàn giaøu coù, sang troïng nhöng
chöa coù khaâu, beøn sai “keû haàu ngöôøi haï” ñi xuoáng Vua Nöôùc möôïn khaâu veà ñuùc.
Chaáu, Vaù, Binh, Möôøng treøo leân caây vaû ôû bôø soâng goïi to:
- Ôi oâng vua Chæ phuû
Ôi ñöùc vua Long Vöông
Long Vöông cho noåi khaâu leân cho moïi ngöôøi ngoù, xem ñeå ñuùc theo.”
Qua nhöõng tín hieäu vöøa roài, mo muoán thoâng baùo: Khaâu voán laø cuûa thaàn
Nöôùc, ôû döôùi Nöôùc, con ngöôøi möôïn khaâu cuûa thaàn. Trong luùc ñoù, löûa, thoùc
gaïo, ôû möôøng Trôøi, cuûa caùc vò thaàn treân Trôøi, do con ngöôøi ñi xin veà.
Vieäc ñuùc thöïc hieän theo trình töï sau:
“Choïn ñaát, Ñaép khuoân, Laáy cuûi vaû ñem nung, Laáy cuûi sung ñem ñun,
Chaûy nöôùc ñoàng nhö boâng hoa.”
Mo ñaõ nhieàu laàn nhaéc ñeán hình daùng cuûa khaâu: gioáng nhö boù luùa, boù
maï, nhö caùi “lôïng chôïng” (caùi duïng cuï ñeå baùt ñóa, ñan baèng tre, hai ñaàu loe
ra, ôû giöõa eo laïi).
Hoa vaên, trang trí thì coù:
“Coù hình laù baùi (laù coû gianh) laù de (laù laùch)
Coù hình con khe (nhaùi ) ra hoùng gioù
Coù haøng quaû traùm baøy ngang”
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009

Ñaây chính laø troáng ñoàng Heger loaïi II vôùi neùt ñaëc tröng laø con nhaùi/coùc.
Khaâu coù tieáng “boâng boâng, vui vui”:
“Ñuùc thaønh khaâu lôùn
Ñuùc neân khaâu nhoû
Goõ ra tieáng boâng boâng
Ñaùnh thöû nghe tieáng vui vui”
Khaâu khoâng phaûi vaät duïng thoâng thöôøng maø duøng trong leã tang, cuûa
nhöõng gia ñình giaøu coù, ñeå daãn hoàn ñi veà cuøng toå tieân:
“Noù laø khaâu troáng ñoàng
Noù laø khaâu ñoàng vaøng
Ñem baùn cho keû sang ngöôøi caû
Ai hoùa buït chaàu thieân
Ai hoùa tieân chaàu roàng
Veà cuøng toå, cuøng tieân
Nghe troáng ñoàng
Ban ngaøy bieát ñöôøng aên ñöôøng uoáng
Ban ñeâm bieát ñöôøng xuoáng ñöôøng leân”
Ñuùc thaønh coâng, Lang cho caát loaïi toát vaøo kho, coøn laïi cho ñi baùn.
Trong mo, chuùng ta thaáy, moät laàn nöõa, teân chuû yeáu cuûa troáng ñoàng cuõng
laø khaâu. Chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc nhö sau:
- Khaâu: 14/18 laàn xuaát hieän = 77,78% toång soá laàn.
- Troáng ñoàng: 4/18 laàn xuaát hieän = 22,22% toång soá laàn.
Thoáng keâ treân döïa vaøo baûn tieáng Möôøng vaø baûn dòch ra tieáng Vieät cuûa
Vöông Anh (chuû bieân). Vôùi tyû leä cao gaàn tuyeät ñoái nhö vaäy, coù theå tin raèng,
khaâu laø teân goïi thôøi vaên hoùa Vieät-Möôøng chung, thôøi maø ngöôøi Vieät vaø ngöôøi
Möôøng chung vaên hoùa, chung lòch söû, chung ñòa baøn cö truù, chung ngoân ngöõ,
taát nhieân ngöôøi Vieät-Möôøng ñeàu goïi troáng ñoàng laø khaâu.
Sau khi coù aûnh höôûng vaên hoùa Haùn, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Möôøng daàn
taùch rieâng ra, trong tieáng Haùn-Vieät xuaát hieän töø “ñoàng coå”, dòch laø troáng
ñoàng. Do ñoù trong mo, töø troáng ñoàng xuaát hieän daàn beân caïnh khaâu (22,22%).
1.3. Nghóa cuûa cuïm töø “chaûm khaâu”. Chuùng toâi coù khaûo saùt qua nhaø thô
Vöông Anh, ngöôøi Möôøng Thanh Hoùa, laø taùc giaû cuûa hai cuoán mo Möôøng(14) vaø
oâng Ñinh Ñaêng Löôïng, ngöôøi Möôøng Hoøa Bình, Thöôøng vuï Tænh uûy, Tröôûng
Ban Toå chöùc Tænh uûy Hoøa Bình.
Keát quaû laø: tieáng Möôøng coù töø lieân quan ñeán troáng ñoàng laø “chaûm khaâu”,
coù nghóa laø chaïm vaøo maët troáng ñoàng. Khi dieãn xöôùng mo, oâng mo, vöøa haùt
vöøa xoøe baøn tay chaïm/voã nheï vaøo maët troáng. Giaûng nghóa töø “chaûm khaâu”
nhö treân, cuõng ñoàng thôøi chæ ra caùch söû duïng troáng ñoàng coå cuûa ngöôøi Möôøng,
khaùc xa vôùi vieäc duøng chaøy daøi giaõ. Chuùng toâi xin cung caáp theâm tö lieäu ñeå
cuøng xem xeùt.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009 71

2. Ngoân ngöõ cuûa mo. Thôøi ñaïi ra ñôøi


GS Phan Ngoïc ñaõ khaûo saùt thoáng keâ ngoân ngöõ baûn mo Ñeû ñaát ñeû nöôùc,
tieáng Möôøng vaø keát luaän raèng ñaây laø tieáng Vieät-Möôøng chung:
“Quan ñieåm cuûa chuùng toâi laø: ñaây laø söû thi vieát baèng tieáng Vieät-
Möôøng chung, töùc laø ngoân ngöõ chung cuûa hai toäc ngöôøi, ngöôøi Kinh vaø ngöôøi
Möôøng, khi hai ngoân ngöõ naøy coøn chöa taùch ra khoûi nhau. Hay noùi ñôn giaûn
hôn, cha oâng ta töø theá kyû thöù VIII trôû veà tröôùc ñaõ noùi ngoân ngöõ naøy. Ngay
caû Ñinh Boä Lónh, Leâ Hoaøn vaãn coøn noùi ngoân ngöõ naøy. Chæ vaøo ñaàu theá kyû
thöù XI, khi kinh ñoâ chuyeån töø moät trung taâm Möôøng laø Hoa Lö veà Thaêng
Long naêm 1010, luùc ñoù tieáng Vieät môùi taùch khoûi tieáng Möôøng, thaønh hai
ngoân ngöõ rieâng”.(15)
Nhö vaäy, mo Ñeû ñaát ñeû nöôùc ñöôïc hình thaønh töø thôøi kyø lòch söû Vieät-
Möôøng chung, nghóa laø töø theá kyû thöù VIII-thöù X trôû veà tröôùc, luùc baáy giôø
khoâng coù troáng ñoàng maø chæ coù khaâu.
Do laø moät giaù trò nghi leã - tín ngöôõng, mo Ñeû ñaát ñeû nöôùc ñöôïc coá gaéng
trình dieãn theo baûn goác, nhöng laø moät taùc phaåm truyeàn mieäng, töø xöa khoâng
coù chöõ vieát, neân noäi dung khoâng traùnh ñöôïc söï bieán ñoåi theo thôøi gian.
Toùm laïi, qua ngoân ngöõ, söû thi chuùng ta coù theå nhaän ñònh, ñoái töôïng
maø chuùng ta ñang baøn ra ñôøi töø thôøi vaên hoùa Vieät-Möôøng chung, luùc baáy giôø
noù ñöôïc goïi laø “khaâu”, khaùc bieät vôùi troáng (goïi laø “kloång”). Moät trong nhöõng
caùch öùng xöû ñoái vôùi khaâu laø “chaûm khaâu”. Ñaây laø thao taùc cuûa oâng mo thöïc
hieän luùc dieãn xöôùng mo, xoøe baøn tay voã nheï giöõ nhòp cho tieáng haùt baøi mo
Ñeû ñaát ñeû nöôùc.
3. Chöùng tích ôû troáng ñoàng coå
Chöùng tích vaøo thôøi kyø ñuùc
troáng ñoàng, töùc laø hoa vaên hoïa
tieát, hieän thaáy treân troáng ñoàng
coå loaïi Heger I.
Taï Ñöùc cho raèng treân troáng
ñoàng coå coù hoïa tieát ngöôøi ñaùnh
troáng ñoàng. “Ñaây laø caùch ñaùnh
troáng ñoàng theo kieåu giaõ gaïo,
duøng chaøy daøi ñaùnh töø treân
xuoáng.” Hoï duøng moät thöù gaäy/
que to vaø daøi, ñaâm, choïc thaúng
vaøo maët troáng. Taùc giaû baøi
naøy ñeà nghò xem hình ñeå xaùc
minh laïi (tr. 168 vaø tr. 176
saùch Nhöõng troáng ñoàng Ñoâng
Sôn ñaõ phaùt hieän ôû Vieät Nam
cuûa Nguyeãn Vaên Huyeân-Hoaøng
(Hình 3 vaø hình 4, tr. 176 cuûa saùch vöøa daãn. Doøng Vinh, Vieän Baûo taøng Lòch söû
chuù thích “Caûnh ñaùnh troáng, tyû leä 1/1” laø cuûa saùch) Vieät Nam xuaát baûn, 1975).
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009

Ngoaøi hai hình treân, ôû trang 168 cuûa saùch vöøa daãn, coøn coù hình ñöôïc
ghi soá 3 “Caûnh ñaùnh troáng, tyû leä 1/2” cuõng töông töï nhö hai hình treân ñaây,
chæ khaùc laø caïnh ba ngöôøi ngoài coù moät ngöôøi ñöùng vaø khoâng coù hình maø
chuùng toâi goïi laø caây.

Hai hình ôû troáng ñoàng Ngoïc Luõ I (tr. 168 saùch ñaõ daãn)

ÔÛ troáng ñoàng Ngoïc Luõ I, coù caûnh giaõ gaïo, xin chuïp laïi ñaây ñeå baïn ñoïc
so saùnh. Khi dieãn taû caûnh ngöôøi caàm chaøy daøi giaõ, ngöôøi xöa khaéc roõ raøng
coái ñeå döôùi ñaát, hai ngöôøi ñöùng, chaøy caàm ôû tay, ñaàu chaøy choïc vaøo coái. Ñieàu
naøy khaùc haún caûnh 15 ngöôøi ngoài, 1 ngöôøi ñöùng (neáu keå caû 4 hình treân
ñaây), treân caû troáng Ngoïc Luõ I vaø Hoaøng Haï.(*) Taát caû 16 ngöôøi ñeàu ôû moät
khung khoâng gian khaùc vôùi khung khoâng gian cuûa 16 vaät hình troáng ñaët ôû
döôùi. Ngöôøi khoâng lieân quan ñeán vaät, ñaëc bieät ñaàu gaäy khoâng ñuïng vaøo vaät
(“troáng”), nhaát laø 15 ngöôøi ngoài nhö theá khoâng theå giaõ ñöôïc troáng. Trong luùc
ñoù 4 ngöôøi giaõ gaïo roõ raøng laø giaõ. Muoán dieãn ñaït giaõ troáng côù sao ngöôøi xöa
khoâng khaéc nhö giaõ gaïo (ngöôøi ñöùùng, hai tay caàm chaøy daøi, ñaàu gaäy choïc
thaúng vaøo maët troáng)? Chaéc haún caûnh 16 ngöôøi ñöùng ngoài laø moät sinh hoaït
khaùc, khoâng phaûi laø giaõ troáng.
Toùm laïi, qua ngoân ngöõ chuùng
ta bieát raèng, khôûi nguyeân di
saûn ñöôïc goïi laø troáng ñoàng,
khoâng thuoäc hoï nhaø troáng,
khoâng lieät vaøo nhaïc cuï, maø
teân laø khaâu. Neáu noùi ñaõ laø
troáng laø phaûi ñaùnh thì khi
khoâng goïi laø troáng aét khoâng
nhaát thieát phaûi ñaùnh/ñaâm/giaõ/
Hai hình giaõ gaïo ôû troáng ñoàng Ngoïc Luõ I (tr.168) goõ; coù chaêng laø voã nheï treân
maët troáng (chaûm).
Veà hình khaéc treân maët
troáng Ngoïc Luõ I vaø Hoaøng Haï, khoâng phaûi laø giaõ troáng, maø laø moät sinh hoaït
khaùc. Trong hoäi ñeàn Huøng coù tröôøng hôïp giaõ troáng ñoàng, khoâng phaûi theo
truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo Möôøng, maø laø “aùp duïng” ñaâm luoáng vaøo ñaâm troáng.
*
Troáng ñoàng Hoaøng Haï ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1937 taïi thoân Noäi, xaõ Hoaøng Haï, huyeän
Phuù Xuyeân, tænh Haø Taây (nay laø thaønh phoá Haø Noäi). Troáng thuoäc loaïi Heger vaø ñöôïc xeáp
vaøo nhoùm troáng lôùn nhaát trong troáng Ñoâng Sôn. BBT.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009 73

Keát hôïp hai laäp luaän treân, chuùng toâi cho raèng vieäc giaõ troáng ñoàng
coå laø khoâng coù thaät.
III. Keát luaän vaø kieán nghò
1. Vaøo thôøi khôûi nguyeân, thôøi kyø lòch söû Vieät-Möôøng chung, chöa coù
töø troáng ñoàng xuaát hieän, ngöôøi Vieät-Möôøng goïi ñoù laø “khaâu”, phaân bieät vôùi
“kloång” (troáng). Ñeán khi coù aûnh höôûng vaên hoùa Haùn, xuaát hieän töø “troáng
ñoàng”, chuyeån dòch töø “ñoàng coå”. Trong saùch Haùn Noâm vieát veà aâm nhaïc chöa
tìm thaáy töø troáng ñoàng.
2. Vieäc choïc/giaõ/ñaâm traâu troáng ñoàng, khoâng coù baèng chöùng xaùc thöïc, vaû
laïi vieäc naøy gaây hieäu öùng xaáu. Moät laø xuùc phaïm di saûn linh thieâng maø oâng
cha chuùng ta ñaõ toân laø thaàn Ñoàng Coå, trang troïng thôø cuùng thaàn ñaõ chöùng
giaùm cho lôøi theà nguyeàn trung hieáu cuûa trieàu ñình. Hai laø nhanh choùng phaù
hoaïi di saûn quyù hieám cuûa daân toäc. Vì nhöõng lyù do treân, nguyeän voïng cuûa
chuùng toâi laø xin ñöøng choïc/giaõ/ñaâm traâu troáng ñoàng coå nöõa.
PÑN
CHUÙ THÍCH
(1) Coá GS Phaïm Huy Thoâng. Lôøi giôùi thieäu, trong saùch Troáng Ñoâng Sôn ôû Vieät Nam, Nxb
Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1990.
(2) Taï Ñöùc. “Troáng ñoàng, moät nhaïc khí, nhöõng baèng chöùng roõ raøng”, Tuyeån taäp Hoäi thaûo
khoa hoïc troáng ñoàng vôùi vaên hoùa Vieät Nam, Trung taâm Vaên hoùa ngöôøi cao tuoåi, Haø Noäi,
2008, tr. 29-31.
(3) Taï Ñöùc. Baøi ñaõ daãn, tr. 75.
(4) Nguyeãn Tröôøng Tieán. “Ñeán vôùi troáng ñoàng laø trôû veà coäi nguoàn, chaán höng ñaát nöôùc”,
Tuyeån taäp ñaõ daãn, tr. 132.
(5) Nguyeãn Tröôøng Tieán. Baøi ñaõ daãn, tr. 133.
(6) Nguyeãn Vónh Caùt. “Tính bieåu töôïng cuûa troáng ñoàng Ñoâng Sôn”, Tuyeån taäp ñaõ daãn, tr.
29-31.
(7) Döông Ñình Minh Sôn. “Hình aûnh “giaõ” troáng ñoàng khoâng coù trong söû saùch”, Tuyeån taäp
ñaõ daãn, tr. 45-48.
(8) Cao Khaéc Thuøy. “Ñaùnh troáng ñoàng ôû hoäi ñeàn Huøng”, Tuyeån taäp ñaõ daãn, tr. 79.
(9) Anh Tuù. “Caûm nhaän sau khi ñoïc baøi “Hình aûnh giaõ troáng ñoàng khoâng coù trong söû saùch”
cuûa taùc giaû Döông Ñình Minh Sôn”, Baùo Ngöôøi Haø Noäi, soá 33 ra ngaøy 13/8/2004.
(10) TS Nguyeãn Vaên Vònh. “Troáng vaø troáng ñoàng”, Tuyeån taäp ñaõ daãn, tr. 122.
(11) PGS,TS Nguyeãn Taù Nhí. “Khaûo saùt nghóa cuûa töø ñoàng coå trong thö tòch Haùn Noâm”,
Tuyeån taäp ñaõ daãn, tr. 71.
(12) Nhaïc só Ñoân Truyeàn. “Troáng ñoàng qua lôùp söông môø lòch söû”, Taïp chí Vaên hieán Vieät
Nam, soá 3 naêm 2004.
(13) Vöông Anh (chuû bieân). Mo, söû thi daân toäc Möôøng, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1997,
tr. 1481-1492. Sôû dó chuùng toâi choïn baûn naøy vì noù coù caû tieáng Möôøng vaø tieáng Vieät vaø
chuùng toâi khaûo saùt caû treân tieáng Möôøng vaø tieáng Vieät.
(14) Vöông Anh (chuû bieân). Mo, söû thi daân toäc Möôøng, Sñd vaø Vöông Anh-Hoaøng Anh Nhaân.
Söû thi Ñeû ñaát ñeû nöôùc, Ty Vaên hoùa Thanh Hoùa xuaát baûn, 1975.
(15) Phan Ngoïc. “Qua Ñeû ñaát ñeû nöôùc ta thaáy caû moät neàn vaên hoùa coå ñaïi Vieät-Möôøng”, trong
saùch Tuyeån taäp truyeän thô Möôøng, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1986, tr. 463.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH
1. Nguyeãn Vónh Caùt. “Tính bieåu töôïng cuûa troáng ñoàng Ñoâng Sôn”, Tuyeån taäp Hoäi thaûo khoa
hoïc troáng ñoàng vôùi vaên hoùa Vieät Nam, Trung taâm Vaên hoùa ngöôøi cao tuoåi, Haø Noäi, 2008.
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009

2. J. Cuisinier. Ngöôøi Möôøng, baûn dòch, Nxb Lao ñoäng, 1995.


3. Taï Ñöùc. “Troáng ñoàng, moät nhaïc khí, nhöõng baèng chöùng roõ raøng”, Tuyeån taäp Hoäi thaûo
ñaõ daãn.
4. Nguyeãn Vaên Huyeân-Hoaøng Vinh. Nhöõng troáng ñoàng Ñoâng Sôn ñaõ phaùt hieän ôû Vieät Nam,
Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam xuaát baûn, 1975.
5. Ñeû ñaát ñeû nöôùc, Buøi Thieän, Thöông Dieãm, Quaùch Giao söu taàm dòch thuaät; Buøi Vaên Kín
ñeà töïa, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1976.
6. Vuõ Ngoïc Khaùnh. “Theâm vaøi yù kieán veà vieäc ñang ñöôïc ñöa ra trao ñoåi”, Tuyeån taäp Hoäi
thaûo ñaõ daãn.
7. Phan Ngoïc. “Qua Ñeû ñaát ñeû nöôùc ta thaáy caû moät neàn vaên hoùa coå ñaïi Vieät-Möôøng”,
trong saùch Tuyeån taäp truyeän thô Möôøng (Thanh Hoùa), taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi,1986.
8. Nguyeãn Taù Nhí. “Khaûo saùt nghóa cuûa töø ñoàng coå trong thö tòch Haùn Noâm”, Tuyeån taäp
Hoäi thaûo ñaõ daãn.
9. Döông Ñình Minh Sôn. “Caàn nhaän thöùc ñuùng troáng ñoàng Ñoâng Sôn”, Tuyeån taäp Hoäi
thaûo ñaõ daãn.
10. Döông Ñình Minh Sôn. “Hình aûnh “giaõ” troáng ñoàng khoâng coù trong söû saùch”, Tuyeån taäp
Hoäi thaûo ñaõ daãn.
11. Döông Ñình Minh Sôn. “Troáng ñoàng, vaät linh hay nhaïc cuï”, Taïp chí Vaên hieán Vieät Nam,
soá 5/2003.
12. Cao Khaéc Thuøy. “Ñaùnh troáng ñoàng ôû Hoäi Ñeàn Huøng”, Tuyeån taäp Hoäi thaûo ñaõ daãn.
13. Ñoân Truyeàn. “Troáng ñoàng qua lôùp söông môø lòch söû”, Taïp chí Vaên hieán Vieät Nam,
soá 3/2004.
14. Nhaø thô Anh Tuù. “Caûm nhaän sau khi ñoïc baøi “Hình aûnh giaõ troáng ñoàng khoâng coù trong söû
saùch” cuûa taùc giaû Döông Ñình Minh Sôn”, Baùo Ngöôøi Haø Noäi , soá 33 ra ngaøy 13/8/2004.
15. Traàn Töø. “Caïp vaùy Möôøng”, trong saùch Ngöôøi Möôøng ôû Hoøa Bình, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû
Vieät Nam xuaát baûn, Haø Noäi, 1996.
TOÙM TAÉT
Theo taùc giaû, vaøo thôøi khôûi nguyeân, töùc thôøi kyø lòch söû Vieät-Möôøng chung, chöa coù töø
troáng ñoàng xuaát hieän, ngöôøi Vieät-Möôøng goïi ñoù laø “khaâu”, phaân bieät vôùi “kloång” (troáng). Ñeán khi
coù aûnh höôûng vaên hoùa Haùn môùi xuaát hieän töø “troáng ñoàng”, do dòch nghóa töø “ñoàng coå”. Trong
kho taøng saùch Haùn-Noâm vieát veà aâm nhaïc chöa tìm thaáy töø troáng ñoàng.
Vieäc daøn döïng caùch giaõ troáng ñoàng (baèng chaøy) taïi moät soá leã hoäi trong thôøi gian qua laø
khoâng coù baèng chöùng xaùc thöïc vaø gaây hieäu öùng xaáu: Moät laø xuùc phaïm di saûn linh thieâng maø
cha oâng ta ñaõ toân laø thaàn Ñoàng Coå. Hai laø nhanh choùng phaù hoaïi di saûn quyù hieám cuûa daân toäc.
ABSTRACT
A COMMENT ON “BEATING” ANCIENT BRONZE DRUMS IN VIETNAM
According to the author, in the early times when the Vieät-Möôøng race had not been
divided into separated groups yet, the Möôøng group and the Vieät group, the word “troáng
ñoàng” [bronze drum] did not exist. The Vieät-Möôøng group called the instrument “khaâu” and
this name was to be distinguished from the name “kloång” meaning “troáng” [drum]. The name
“troáng ñoàng” [bronze drum] only appeared with the arrival of the Han culture as a translation
of the word “ñoàng coå” [ancient bronze]. In the archive of Sino-Vietnamese documents about
music the word “troáng ñoàng” have never been found.
Staging the “beating” of ancient bronze drums (with pestles) during a number of the last
festivals, consequently, cannot be justified and this may bring bad effects. On the one hand, it
may be regarded as sacrelegious to the noble heritage that our forefathers looked up to as the
god “Ñoàng Coå”. On the other hand this action would damage those rare national antiquities.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 3

VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ

PHONG CAÙCH AÊN UOÁNG CUÛA NGÖÔØI VIEÄT


NHÌN TÖØ BEÂN TRONG VAØ BEÂN NGOAØI
Nguyễn Xuân Hiển,* Margret J. Vlaar,**
Nguyễn Mộng Hưng***
Laøm ngöôøi ai cuõng phaûi aên vaø uoáng, moãi ngaøy ít nhaát 2-3 böõa vôùi nhieàu
moùn aên, moùn quaø khaùc nhau vaø coøn uoáng, coù khi ñeán 1-2 lít/ngaøy nöôùc döôùi
nhieàu daïng khaùc nhau. Maø moãi con ngöôøi laïi thuoäc vaøo moät saéc toäc nhaát
ñònh, soáng trong moät ñòa phöông ôû moät nöôùc coù theå cheá chính trò nhaát ñònh.
Nhöõng yeáu toá ñoù thay ñoåi theo thôøi gian. Ñaønh raèng thoùi quen aên uoáng cuûa
moät ngöôøi, moät gia ñình, moät giai taàng xaõ hoäi chöa taïo thaønh ñöôïc phong
caùch aên uoáng(1) cuûa moät daân toäc nhöng ñoù laø nhöõng gioït nöôùc laøm neân bieån
caû. Ñoâi khi caùi thích cuûa moät nhaân vaät xaõ hoäi (moät ngoâi sao ñang aên khaùch
chaúng haïn), cuûa moät giai taàng, nhaát laø khi ñöôïc boä maùy tieáp thò “laêng xeâ”,
laïi khôi neân moät phong traøo nhaát thôøi. Vì vaäy neân phong caùch aên uoáng raát
ña daïng, raát phong phuù, caû trong khoâng gian laãn trong thôøi gian. Töø caùi ña
daïng vaø phöùc taïp ñoù khaùi quaùt thaønh nhöõng ñieåm chung khoâng phaûi laø deã.
Hôn nöõa ai cuõng coù theå coù yù kieán veà aên uoáng, veà beáp nuùc theo caûm nhaän chuû
quan cuûa mình. Thaäm chí moät soá vò coøn, döïa treân quan saùt caûm quan veà vaøi
ñaëc saûn, cho chæ quan ñieåm cuûa mình laø chính thoáng, chæ yù kieán cuûa mình
laø ñuùng, duy nhaát ñuùng! Töø ñoù, gaàn ñaây chuùng ta môùi ñöôïc ñoïc moät soá saùch
baùo vaø ñöôïc nghe rao giaûng veà trieát lyù, vaên minh, vaên hoùa... aåm thöïc Vieät
Nam. Vaø caùi naøo cuõng coù tuoåi ñoaùn laø töø vaøi traêm ñeán vaøi nghìn naêm, caùi
naøo cuõng tuyeät ñænh, cuõng khoâng ñaâu baèng... Nhöõng cuïm töø hoaønh traùng,
nghe khoaùi tai ñoù nhieàu khi laïi laøm ngöôøi coù chuùt hieåu bieát, nhaát laø ngöôøi
nöôùc ngoaøi baâng khuaâng, thaäm chí baøng hoaøng vì ngaïc nhieân. Nhôù laïi, gaàn
hai möôi naêm tröôùc ñaây, trong moät tuaàn leã giaûng veà Vaên hoùa luùa gaïo Vieät
Nam vaø Ñoâng Nam AÙ ôû Uppsala, Thuïy Ñieån, moät oâng baïn “raâu daøi, kính
caän, löng coøng” (nhöõng ñaëc tröng beà ngoaøi caàn vaø ñuû cuûa moät giaùo sö ñaïi
hoïc, trong ngoân ngöõ sinh vieân) - GS Nikkensen - coù hoûi ngöôøi vieát thöù nhaát
(ñaïi yù): “Nhieàu ñoàng baøo cuûa anh raát hay töï haøo veà truyeàn thoáng aåm thöïc
[eating and drinking tradition - oâng duøng töø dòch cuûa ngöôøi Vieät chöù khoâng
duøng töø thöôøng noùi, gastronomic tradition] Vieät Nam; hoï coi ñoù nhö tuyeät
ñænh... Anh nghó sao?” Sau ít phuùt ñaén ño, chuùng toâi thöa (cuõng ñaïi yù): “Toâi
chöa bieát nhieàu veà laõnh vöïc naøy nhöng ngöôøi Haø Lan chaúng haïn cuõng raát
ñaùng khaâm phuïc trong caùch aên uoáng cuûa hoï...”. Thoaùng luùng tuùng ñoù keùo daøi
nhieàu naêm.
*
Neuilly-sur-Seine, Phaùp.
**
Utrecht, Haø Lan.
***
Haø Noäi, Vieät Nam.
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

Trong baøi naøy, chuùng toâi tröôùc heát trích vaøi ghi nhaän cuûa ngöôøi tröôùc
veà vieäc aên uoáng ôû ta vaø sau ñoù trình baøy nhöõng yeáu toá taùc ñoäng qua laïi aûnh
höôûng ñeán phong caùch ñoù. Chuùng toâi coá gaéng taùch chuû quan khoûi caùi khaùch
quan nhaèm thaáy ñöôïc phong caùch aên uoáng gaàn ñuùng nhö noù toàn taïi.
I. Caùch aên uoáng cuûa ngöôøi Vieät
Do raát nhieàu ngöôøi vieát veà aên uoáng cuûa ta nhöng laïi khoâng cho bieát oâng
cha ta ñaõ vaø chuùng ta ñang aên uoáng haøng ngaøy vaø khi tieäc tuøng ra sao, vì
vaäy chuùng toâi coá taäp hôïp döôùi ñaây nhöõng ñieàu ñaõ in aán vaøo nhöõng thôøi ñieåm
khaùc nhau, coi ñoù laø xuaát phaùt ñieåm khaùch quan ñeå baøn veà vieäc aên uoáng.
Trong thö tòch coå, chæ Lónh Nam chích quaùi lieät truyeän (LNCQLT)
cho moät vaøi thoâng tin rôøi raïc veà caùch aên uoáng cuûa ngöôøi Vieät coå. Trong
“Truyeän caây cau”: ...Naøng chöa bieát ngöôøi naøo laø anh, môùi baøy moät aâu chaùo
vaø moät ñoâi ñuõa cho hai anh em cuøng aên. Ngöôøi em nhöôøng anh aên tröôùc
(baûn dòch 1966: 42-43). Trong “Truyeän hoï Hoàng Baøng”: Hoài quoác sô, daân...
laáy coát gaïo laøm röôïu, laáy caây quang lang, caây tung lö laøm côm, laáy caàm
thuù, caù, ba ba laøm maém, laáy reã göøng laøm muoái... ñaát saûn xuaát ñöôïc nhieàu
gaïo neáp, laáy oáng tre maø thoåi côm... Chöa coù traàu cau, vieäc hoân thuù giöõa
nam nöõ laáy goùi ñaát laøm ñaàu, sau ñoù môùi gieát traâu deâ laøm ñoà leã, laáy côm
neáp ñeå nhaäp phoøng cuøng aên, sau ñoù môùi thaønh thaân (tr. 23-24). Truyeän
“Ñoång Thieân Vöông” cho bieát: ...ngöôøi con baûo meï raèng: “Meï haõy ñöa
nhieàu côm röôïu cho toâi aên...” ...Haøng xoùm söûa soaïn traâu röôïu baùnh quaû raát
nhieàu... (tr. 32-33). Tuy laø “hoài quoác sô” nhöng, theo LNCQLT oâng cha ta
ñaõ bieát gieát traâu deâ ñeå teá leã, khi aên ñaõ bieát leã pheùp nhöôøng ngöôøi treân...,
ñaõ bieát naáu côm lam, laøm röôïu baèng gaïo, laøm maém baèng caàm thuù, caù, ba
ba..., baùnh, quaû raát nhieàu..., nhaát laø aên chaùo baèng ñuõa... Ñaáy laø hình aûnh
thôøi trung theá kyû hôn laø thôøi... vua Huøng!
Giaùo só Cristoforo Borri, sống ở Ñaøng Trong naêm 1621, ñaõ vieát raát daøi
veà aên uoáng; chuùng toâi chæ trích vaøi ñoaïn (in laàn ñaàu 1631; dòch tieáng Vieät

Hình 1. Noâng phu Ñaøng Trong aên tröa Hình 2. AÊn tröa ngoaøi ñoàng ôû Baéc Kyø
ngay ngoaøi ñoàng (P.Voivre, 1768) (Hocquard, khoaûng 1894)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 5

[n.d.]: 37, 38): Thöùc aên thoâng thöôøng nhaát cuûa ngöôøi Ñaøng Trong laø côm vaø
thaät kyø laï, laõnh thoå naøy coù raát nhieàu thöù thòt, gaø, vòt, caù vaø traùi caây ñuû loaïi,
theá maø böõa aên toát nhaát chæ coù côm, hoï xôùi thaät nhieàu côm, ngay khi ngoài vaøo
maâm, roài chæ ñaép sô sô vaø neám naùp caùc moùn thòt nhö coù moät kieåu caùch nghi
leã naøo ñoù...(2) Hoï aên khoâng, nghóa laø chæ coù côm khoâng caàn nöôùc soát hay moùn
gì khaùc... Ngöôøi Ñaøng Trong ngoài treân ñaát ñeå aên, chaân xeáp laïi, tröôùc moät
baøn troøn cao ngang daï daøy, baøn ñöôïc khaéc veõ chaïm troå tæ mæ, rieàm bòt baïc
hay vaøng tuøy gia theá vaø phöông tieän cuûa ngöôøi duøng.(3) Baøn naøy khoâng lôùn
vì theo tuïc leä, moãi ngöôøi moät baøn rieâng.(4) Hoï khoâng caàn dao vì thòt ñaõ ñöôïc
thaùi töøng mieáng nhoû ôû trong beáp vaø thay cho phoùc xeùt [nóa], hoï duøng nhöõng
ñuõa nhoû raát nhaün, hoï caàm giöõa caùc ngoùn tay ñeå gaép [thöùc aên] raát kheùo leùo,
raát saønh soûi... Treân nhöõng baøn nhoû, nhö vöøa trình baøy, coù baøy tôùi moät traêm
moùn vaø trong nhöõng dòp naøy, hoï coù keá hoaïch raát kheùo, hoï ñaët treân moät caùi
giaù vôùi nhöõng thanh nöùa nhieàu taàng.(5) Treân ñoù hoï baøy vaø choàng chaát raát
ngoaïn muïc heát caùc moùn, goàm taát caû nhöõng thoå saûn trong xöù nhö thòt, caù,
gaø, vòt, thuù boán caúng, gia suùc hay daõ thuù vôùi heát caùc thöù traùi caây coù theå thaáy
trong muøa. Neáu chaúng may thieáu thöù gì thì gia chuû bò quôû traùch naëng... Chuû
nhaø aên tröôùc, gia nhaân caáp cao thì ñöùng haàu; khi chuû aên xong ñeán löôït gia
nhaân caáp cao vaø coù gia nhaân caáp thaáp hôn ñöùng haàu... chuùng aên thueâ thoûa,
coøn thöøa thì cho vaøo nhöõng tuùi daønh rieâng cho vieäc naøy vaø ñem veà nhaø cho
vôï con no neâ...
Giaùo só Borri cuõng nhö giaùo só A. de Rhodes (vieát veà Ñaøng Ngoaøi) ñeàu
bò ngöôøi ñöông thôøi cuõng nhö ngöôøi ñôøi sau ñaùnh giaù laø hay toâ hoàng, phoùng
ñaïi.(6) Moät baèng chöùng: soá ngöôøi döï tieäc do cha Borri ñöa ra (tr. 38): Vì hoï
coù thoùi quen môøi tieäc taát caû baïn beø, hoï haøng, laân bang neân bao giôø böõa tieäc
cuõng coù 30, 40, 50 ngöôøi, ñoâi khi 100 vaø caû tôùi 200. Coù laàn toâi [cha Borri]
ñöôïc döï moät böõa tieäc raát long troïng, coù gaàn hai traêm nghìn. Baûn tieáng Phaùp
do A. Bonifaci dòch ghi khoâng ít hôn hai nghìn thöïc khaùch (1931: 314).
Chuùng toâi nghó, ngay con soá hai nghìn thöïc khaùch cuõng lôùn quaù so vôùi tình
hình Ñaøng Trong ñaàu theá kyû 17.

Hình 3. Böõa “yeán vua ban” cho caùc vò taân Hình 4. Böõa aên cuûa chuûng sinh ôû Chuûng vieän
khoa, tröôøng Nam Ñònh naêm 1895 (Hocquard) Nam Ñònh (Hocquard, khoaûng 1894)
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

Vì vaäy, veà tình hình ôû Ñaøng


Ngoaøi vaøo cuoái theá kyû 17, chuùng toâi
trích daãn Baron S.(7) ([1685] 1732;
in laïi 2006: 221-223, taïm dòch): Neáu
khaùch ñeán thaêm quyeàn cao chöùc
troïng hôn chuû nhaø, thì chuû nhaø
khoâng daùm môøi khaùch aên uoáng, keå
caû môøi traàu, tröø khi khaùch muoán aên.
Ñaày tôù cuûa khaùch bao giôø cuõng ñem
theo traàu nöôùc...
…Nhöng neáu thuoäc haï hay
nhöõng ngöôøi baèng vai phaûi löùa môøi Hình 5. Böõa côm tröa ôû Quyø Chaâu, Ngheä An)
ngöôøi treân ñeán aên thì hoï aên uoáng (khoaûng 1915).
moãi khi coù dòp vaø khoâng theå thieáu traàu cau; traàu cau bao giôø cuõng laø moùn
ñaàu tieân vaø moùn cuoái cuøng cuûa moïi böõa tieäc. ...Hoï khoâng coù thoùi quen röûa
tay tröôùc khi aên, hoï chæ xæa raêng, vì ñaõ coù traàu roài; tuy nhieân sau khi aên,
hoï thöôøng röûa caû tay vaø mieäng; vaø sau khi ñaõ xæa raêng baèng taêm tre, hoï aên
traàu. Khi aên côm ôû nhaø baïn, neáu caàn, hoï cöù töï nhieân goïi theâm côm, hay baát
kyø moùn gì khaùc, chuû nhaø vui veû ñem theâm ra ngay.
Trong boä Töø ñieån baùch khoa noåi tieáng cuûa Phaùp (thöôøng goïi noâm na
laø Encyclopeùdie de Diderot, 1713-1784), ôû muïc töø Tonquin [Ñaøng Ngoaøi],
chuùng ta thaáy ñoaïn moâ taû khaù chi tieát sau (tr. 748, taïm dòch): Nhöõng nhaø
quyeàn quyù aên coã treân nhöõng baøn troøn troâng nhö caùi troáng nhöng thaáp ñeán
möùc, phaûi ngoài beät xuoáng ñaát, chaân xeáp voøng troøn neáu muoán aên ôû ñaáy moät
caùch thoaûi maùi. Hoï khoâng cheâ thòt ngöïa, cuõng nhö thòt hoå, thòt choù, thòt meøo,
thòt chuoät, thòt raén, thòt dôi, thòt caày höông, v.v... Hoï aên caû tröùng vòt, tröùng
ngoãng, tröùng gaø, duø ñoù laø tröùng töôi hay tröùng loän [aáp dôû]. Khi aên hoï raát
baån [?!], khoâng bao giôø röûa tay tröôùc cuõng nhö sau khi aên, vì taát caû nhöõng
gì baøy treân maâm ñeàu ñaõ ñöôïc caét thaønh mieáng vaø ñeå laáy thöùc aên hoï coù
hai chieác ñuõa [baèng] ngaø hay goã cöùng, daøi
chöøng nöûa boä;(8) hoï duøng ñuõa thay cho thìa
vaø dóa; cuõng vì vaäy khoâng thaáy [hoï duøng]
khaên aên vaø khaên chuøi mieäng. Maâm troøn chæ
caàn sôn ñoû vaø ñen laø ñuû... Hoï uoáng nhieàu
vaø duø röôïu cuûa hoï thöôøng chæ laøm baèng
gaïo nhöng röôïu ñoù cuõng khoâng keùm gì röôïu
maïnh cuûa chuùng ta.
Sang theá kyû 19, vôùi nhaõn quan cuûa ngöôøi
Ñaøng Trong ñaõ AÂu hoùa, Tröông Vónh Kyù
thuaät laïi nhöõng ñieàu maét thaáy ôû Baéc Kyø
trong naêm 1876 (1881; in laïi 1982: 13, 15):
Hình 6. AÊn tröa ngoaøi ñoàng ôû Ñoâng Baøi veø veà thoå saûn cuûa phuû Lyù-nhaân [nay
Nam Kyø (khoaûng 1920). thuoäc tænh Haø Nam]:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 7

Nam-xang nöôùc luït laém oác nhoài (loài).


Kim-baûng löôn bung môùi daïo soâi.
Thanh-lieâm boûm-beûm nhai traàu quaïch.
Bình-luïc phì-phaøo huùt thuoác hoâi.
Duy-tieân thòt thuùi ba chieàu chôï.
Vaø coã baøn trong dòp leã, teát ôû Haø Noäi: Tieát thaùng 8 tuïc coù laøm coã taïi
ñình, cuùng teá thaàn kyø yeân. Ñua nhau doïn coã, moät coã teá roài ngoài aên cuøng
nhau, coøn moät coã maâm aùn-thö choàng ñôm leân nhieàu töøng, laáy mía roùc vaán
giaáy ñoû laøm ñoà keâ maø chöng coù töøng, treân coù laøm con phuïng, con long, con
laân, con quy ñöùng ñaàu maâm, ñeå toái chia nhau, bíu-xeùn nhau. Dòp aáy thöôøng
coi haùt nhaø-troø, ñaùnh gaäy (ñaùnh quôøn, ngheà voõ), vaät, muùa roái caïn (haùt
hình), muùa roái nöôùc, leo daây, baøi ñieám, côø ngöôøi, naáu côm thi, deät cöûi thi,
baét chaïch, taïc töôïng (ñuùc (giuïc) töôïng), thaûy ñeàu coù aên cuoäc aên daûi [Sic] caû.
Naáu côm thi laø phaûi naáu thi coi thöû ai chín tröôùc, vaø kheùo khoûi chaùy khoûi
kheâ khoûi kheùt. Ngöôøi-ta ñöa cho ít caùi ñoùm vôùi baõ mía hay-laø rôm, thaép caàm
hô ñít noài maø naáu.

Sau Tröông Vónh Kyù hôn chuïc naêm, baùc só quaân y C.E. Hocquard (1892;
in laïi 1999: 300-301, taïm dòch) taû caùch aên trong nhöõng böõa tieäc ñaõ ñöôïc AÂu
hoùa phaàn naøo (moãi thöïc khaùch ñaõ coù thìa rieâng, nhieàu cheùn nöôùc maém chöù
khoâng chæ moät cheùn ôû giöõa maâm…): Böõa aên cuûa ngöôøi Nam khoâng coù nhieàu
loaïi baùt ñóa nhö ôû nöôùc ta [ôû Phaùp]: caùc moùn aên ñeå trong nhöõng ñóa nhoû
ñöôïc doïn leân cuøng moät luùc vaø ngay töø ñaàu böõa; thòt gì cuõng ñöôïc chaët thaønh
mieáng nhoû. Suaát aên cöïc ñôn giaûn: tröôùc moãi thöïc khaùch ñaõ doïn moät ñoâi
ñuõa, moät baùt côm ñaày - ñoái vôùi ngöôøi Nam, côm thay cho baùnh mì - vaø moät
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

thìa söù ñeå muùc nöôùc chaám hay nöôùc canh. Khoâng coù dao aên, cuõng chaúng coù
coác; chæ sau böõa aên môùi uoáng. Thöïc khaùch duøng ñuõa gaép mieáng ñoà aên mình
thích, laáy ôû nhöõng ñóa baøy tröôùc maët anh ta; anh chaám mieáng ñoà aên vaøo
nhöõng cheùn nöôùc maém baøy beân phaûi hay beân traùi anh ta, sau ñoù vaø thöùc aên
vaøo mieäng.
Ñaàu nhöõng naêm 1940, trong Vieäc laøng (truyeän “Mieáng thòt gioã haäu”),
Ngoâ Taát Toá ñaõ taû, coù theå hôi quaù ñaùng, tình caûnh aên uoáng ôû noâng thoân
mieàn Baéc (1940-1941; baûn treân Internet): …Mieáng thòt gaép leân, caùc cuï chæ
seõ “nhaám” moät chuùt xíu, roài laïi ñaët luoân xuoáng baùt cuûa mình. Coù leõ caùi choã
bò “nhaám” noù chæ lôùn baèng haït ñoã... Toâi ñöông vô vaån troâng trôøi troâng ñaát,
chôït thaáy coù tieáng ñuõa ñaët xuoáng maâm leng keng. Chai röôïu ñaõ heát, caùc baùt
röôïu ñaõ caïn, caùc cuï ñaõ cuøng baõi tieäc, xoâi thòt coøn laïi, ñöông bò chia ra laøm
phaàn. Tuy ñöùng xa toâi cuõng troâng roõ: moãi phaàn chæ coù hai ba mieáng thòt xaâu
vaøo caùi taêm vaø moät hoøn xoâi baèng quaû oåi con ñaët ôû treân maûnh laù chuoái... Cuï
Thöôïng pheàu phaøo baûo toâi: - Naøo! OÂng khaùch coù vaøo nhaø oâng tuù Tónh thì
ñi vôùi laõo. Hình nhö coù vaøi hôùp röôïu, côn reùt cuûa cuï laïi caøng taêng theâm. Ra
khoûi ñaàu ñình, hai oáng chaân cuï loaïng choaïng, xieâu veïo, maáy laàn suyùt ngaõ.
Toâi phaûi chaïy laïi gaàn cuï, naém laáy caùnh tay vaø daét cuï ñi. Baèng hai haøm raêng
ñaäp vaøo nhau caàm caäp, cuï vöøa ñi vöøa noùi chaân tình: - Toâi gaàn taùm möôi tuoåi
ñaàu, maø luùc möa reùt theá naøy, cuõng coá doø ñi aên uoáng, chaéc oâng seõ cho laø giaø
tham aên. Thöïc ra, toâi coù thieát gì mieáng xoâi, mieáng thòt! Sôû dó coá ñi, chæ vì
coù maáy ñöùa chaùu. ÔÛ nhaø queâ gaïo aên coøn chaúng coù, laáy ñaâu ra tieàn mua thòt?
Neáu khoâng coù mieáng phaàn vieäc laøng, thì nhöõng treû con quanh naêm khoâng
ñöôïc bieát muøi thòt ra sao. Bôûi theá, toâi phaûi doø ñi, ñeå laáy phaàn veà cho chuùng
noù... Caâu chuyeän chöa heát, cuï Thöôïng vöøa tôùi coång nhaø, maáy ñöùa treû con, maët
xaùm nhö gaø caét tieát, thaáy cuï lieàn reo moät caùch möøng rôõ nhö ngöôøi ñöôïc cuûa:
- A! OÂng ñaõ veà! Phaàn cuûa chaùu ñaâu? Hình nhö chuùng noù ñôïi cuï ñaõ laâu laém.
Trong truyeän “Ngheä thuaät baêm thòt gaø”, Ngoâ Taát Toá vieát: Haén [thaèng
moõ, thaèng môùi] laïi ngoài xuoáng choã cuõ. Tröôùc heát gheø dao vaøo giöõa hai mieáng
moû gaø ñeå caét caùi soû ra laøm hai maûnh. Roài haén uùp caû ñoâi maûnh xuoáng thôùt,
chaët maûnh moû döôùi laøm ñoâi vaø maûnh moû treân laøm ba. Toâi khoâng bieát nhöõng
mieáng thòt gaø naøy coù ñeàu nhau khoâng, chæ thaáy taát caû naêm mieáng, mieáng naøo
cuõng coù dính moät tí moû. Tieáp ñeán cuoäc pha phao caâu. Coâng vieäc tuy khoâng laáy
gì laøm khoù, nhöng haén laøm cuõng vaãn coù veû khaùc ngöôøi. Boán mieáng phao gaø,
mieáng naøo cuõng coù ñaàu baøu, ñaàu nhoïn, chaúng khaùc naøo moät caùi chuõm cau cheû
tö... Moãi tieáng coác laø moät mieáng thòt gaø baêng ra. Mieáng naøo cuõng nhö mieáng
aáy, ñöùt suoát töø xöông ñeán da, khoâng coøn dính nhau maûy may. Troâng nhöõng
mieáng thòt gaø cuûa haén boác ra goùc maâm, môùi ñeïp laøm sao! Khoâng giaäp, khoâng
naùt, khoâng bong da, noù gioáng nhö taäp caùnh con böôm böôùm. Neáu ñeå tröôùc
moâi maø thoåi, coù theå bay ñöôïc möôøi thöôùc. Baêm xong con gaø, haén moùc tuùi laáy
moät naém taêm. Moãi mieáng thòt gaø, haén xaâu cho moät caùi taêm vaøo giöõa. Roài haén
caém vaøo maâm xoâi. Cöù moãi taûng xoâi laø boán xaâu thòt. Thòt vöøa heát, xoâi cuõng vöøa
khaùp. Teù ra caùi mình con gaø, haén ñaõ baêm ñöôïc 92 mieáng.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 9

Nguyeãn Hieán Leâ (1989: 111) nhôù laïi, cuõng khoaûng nhöõng naêm 1930-
1940 ñoù nhöng ôû vuøng Sôn Taây: Gia ñình baùc toâi soáng cöïc kyø thanh ñaïm
maø cuõng khoâng theå khaùc ñöôïc vì ngheøo. Moãi ngaøy chæ aên hai böõa, böõa saùng
vaøo khoaûng möôøi giôø, böõa chieàu vaøo khoaûng naêm giôø. “Töù thôøi rau muoáng,
töù thôøi töông”. Rau muoáng nhaø troàng maø töông cuõng nhaø laøm. Ñoåi böõa thì
tuøy muøa, coù caø, ñaäu, rau lang. Thænh thoaûng môùi mua vaøi bìa ñaäu phuï cuûa
moät ngöôøi baùn daïo [töø ngöõ lai Nam? ôû Baéc thöôøng laø ngöôøi baùn haøng rong].
Laâu laâu böõa côm môùi coù vaøi con teùp (toâi khoâng bao giôø thaáy coù caù lôùn nhö
caù cheùp, caù quaû…), moät hai caùi tröùng gaø chieân, moät ñóa thòt kho ñuû cho moãi
ngöôøi gaép moät mieáng. Chæ nhöõng ngaøy gioã môùi coù thòt gaø vaø xoâi voø. Baùc toâi
bao giôø cuõng nuoâi saün moät con gaø soáng [troáng] thieán “nhoài” ngoâ cho maäp ñeå
cuùng toå tieân. Teát naêm naøo meï toâi cuõng gôûi veà boùng, möïc, naám höông, hoà tieâu,
moäc nhó, toâm khoâ, maêng khoâ… cho neân treân baøn thôø coù ñöôïc vaøi moùn ñoà naáu.
Nhöng chính baùc trai toâi phaûi naáu laáy vì baùc gaùi queâ muøa, khoâng bieát [naáu
nöôùng], chæ chuyeân laøm moùn thòt eách xaùo maêng thoâi.
ÔÛ mieàn Trung, Nguyeät Tuù - con gaùi lôùn cuûa hoïa só Nguyeãn Phan
Chaùnh - nhôù (2004: 8, 86, 159), khoaûng naêm 1930: Moãi phieân chôï tænh [Haø
Tónh], ngöôøi ôû caùc vuøng queâ leân raát ñoâng. Sau khi mua baùn, hoï laïi ñeán
tröôùc theàm nhaø baø toâi [ôû tröôùc daõy phoá Hoaøn Thò nhìn ra chôï tænh] ngoài
nhôø ñeå aên côm. Haàu nhö taát caû ñeàu coù suaát côm gioáng nhau: mo côm naém
gaïo ñoû troän khoai khoâ, tuùm maém toâm ñöïng trong laù chuoái, daêm quaû caø
muoái quaû traéng, quaû ñen...
Vaø böõa côm baùo tin cöôùi con vaøo khoaûng naêm 1949: Tröa hoâm aáy, meï
toâi ra chôï mua moät raù buùn, maáy laïng giaù ñoã(9) vaø rau soáng. Meï luoäc moät noài
caù bieån. Tuïc leä queâ toâi moãi laàn gaû con laø coù moät maâm “buùn giaù caù ruoác” ñaõi
baø con... Nhöõng ngaøy tieáp theo, ngoài vaøo maâm côm, toâi bieát gia ñình raát khoù
khaên. Haàu nhö böõa naøo cuõng canh heán, rau khoai lang, caø.
Ñeå minh hoïa cho tình hình aên uoáng trong nhöõng naêm 1960-1980,
chuùng toâi xin thuaät hai maåu truyeän tai nghe maét thaáy:
1. Moät buoåi toái muøa haï, khoaûng naêm 1972, ngöôøi vieát nghe loûm ñöôïc caâu
chuyeän cuûa hai coâ beù ngoài khuaát trong boùng toái ôû cöûa moät nhaø phoá Haøng Ñaøo:
- Ñaèng aáy ñaõ laøm [baøi] taäp laøm vaên chöa?
- Chöa ñaèng aáy aï. Tôù ñònh laøm veà öôùc mô cuûa meï tôù, ñaèng aáy thaáy coù
ñaét khoâng?
- Sao laïi vaäy?
- Meï tôù khoâng coù söõa cho em buù, chæ mô coù chieác gioø lôïn naáu chaùo!
Trong nhöõng naêm 1940-1950, caùc em beù gaùi, tuoåi töø 7-8 ñeán 10-11, hay
chôi troø baøy coã naáu aên, caùc em laøm (töôûng töôïng) nem coâng, chaû phöôïng,
yeán saøo, baøo ngö, vaây caù, chí ít cuõng buùn thang, chí ít nöõa thì cuõng baùt boùng,
baùt ninh… Vaøo nhöõng naêm 1960-1970 caùc em baøy coã thòt gaø luoäc, côm traéng,
baùt phôû...
10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

2. Khoaûng cuoái nhöõng naêm 1980, hai baïn nhoû, moät Vieät moät Taây môùi
gaëp nhau, toø moø nhoû to:
- Baïn aên böõa toái vôùi nhöõng gì theá?
- Mình thöôøng aên caù, toâm.
- OÂ! nhaø baïn giaøu laém nhæ!
- ???
- Coøn baïn?
- Ngaøy naøo mình cuõng aên thòt gaø ñeán phaùt ngaáy.
- Theá thì coøn gì baèng. Mình moãi naêm chæ ñöôïc aên thòt gaø moät hai laàn,
khi nhaø coù gioã!
Hai baïn nhoû ñaâu coù bieát caù, toâm, cua... thöôøng laø nhöõng thöùc aên do
boá meï hoaëc ngay caùc em beù Vieät baét ñöôïc ôû ngoaøi ñoàng, beân bôø ruoäng, bôø
möông; ngoaøi chôï, giaù nhöõng thöùc naøy cuõng thöôøng reû. Coøn gaø laø loaïi reû
nhaát vaø caù laø loaïi ñaét nhaát ôû Taây phöông (gaàn ñaây, do toaøn caàu hoùa vaø giao
thoâng thuaän tieän neân caù toâm ñaõ reû nhieàu, cheânh leäch giöõa giaù caùc loaïi thöïc
phaåm ñaõ giaûm nhieàu;(10) tính muøa vuï cuõng khoâng coøn roõ reät, rau quaû ñaàu
muøa - les primeurs - giaù cuõng khoâng cao laém).
Taát nhieân, nhöõng böõa coã, böõa tieäc… ôû tænh lî, ôû thaønh phoá cuõng khaùc ôû
thoân queâ.
Tröôùc heát laø böõa coã queâ qua ngoøi buùt cuûa Chu Thieân (1943; in laïi 1990:
36, 49): “ÔÛ aùn thöïc trong cuøng, baøy caû moät maâm thòt gaø [luoäc], moät maâm thuû
lôïn loøng chay [luoäc], moät maâm thòt deâ taùi [thui], vôùi hai bình röôïu. Treân caùc
beä ñaày nhöõng ñóa hoa quaû, traàu cau... Ñaây, caùi thuû naøy, ñóa loøng chay, ñóa taùi,
ñóa xoâi, vaø nhaïo röôïu, côi traàu naøy laø leã bieáu quan Hoaøng Giaùp...”
Vaø moät ñaùm coã cöôùi ôû mieàn Baéc khoaûng nhöõng naêm 1940 (Toan AÙnh
1992: 112-113, 133-135),(11) nhaø gaùi ôû queâ: “Coã baøn môøi khaùch thaät sang
troïng, nhöõng moùn aên thöôøng chæ xuaát hieän hieám hoi treân nhöõng maâm coã yeán
ñeàu coù: gioø, nem, ninh, moïc. Rieâng veà moùn gioø, coù taát caû boán ñóa gioø khaùc
nhau: gioø naïc töùc laø gioø luïa, gioø boø, gioø môõ, nhöõng mieáng thòt ba chæ ñöôïc
khoanh troøn, beân trong coù tra gia vò cuøng haït tieâu, haønh, luoäc nhöø roài caét ra
töøng khoanh troøn vaø moùn gioø thöù tö laø gioø soû [thuû], laøm baèng ñaàu heo, thaùi
töøng mieáng, ñem xaøo laãn vôùi naám höông, moäc nhó, haït tieâu; thòt xaøo naøy
ñöôïc goùi thaønh nhöõng chieác gioø vaø cuõng caét khoanh.
Maâm coã coøn coù nhöõng mieáng thòt môõ ñaày [daøy? hay môõ phaàn?], thaùi
quaân côø; ñóa thòt boø thui, ñóa loøng lôïn vaø nhöõng baùt naáu khaùc nhö maêng
mieán... Beân nhöõng ñóa thòt lôïn, thòt boø laïi coù ñóa thòt gaø. Taïi moãi maâm ñöôïc
baøy moät ñóa xoâi gaác lôùn ñeå khaùch suoâng deûo, nghóa laø duøng tay veùo töøng
naém xoâi, aên ñöa cay khi uoáng röôïu. Sang troïng hôn nöõa, moãi maâm coù theâm
ñóa baùnh chöng, thöïc khaùch coù theå aên xoâi gaác vaø baùnh chöng thay côm. Côm
nöôùc xong, traùng mieäng coù cheø kho, xoâi voø, baùnh traùng göøng vôùi baùnh khoai
ngaøo maät thaät ngon. Moãi maâm coù moät ñóa baøy boán quaû chuoái tieâu lôùn, ai
ngaùn ñoà ngoït seõ duøng chuoái.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 11

Moät maâm coã haäu nhö vaäy, chæ coù boán ngöôøi aên. Taïi nhieàu laøng queâ
trong nhöõng böõa coã, thöïc khaùch khoâng aên, coù quyeàn laáy phaàn veà, phaàn goàm
xoâi thòt gioø chaû, nhöõng moùn naøy thöïc khaùch khoâng aên, ñeå daønh chia phaàn
luùc ra veà. Thöïc khaùch chæ duøng caùc thöù ñoà naáu, nhöõng thöù naøy khoâng goùi
mang veà ñöôïc.”
Coøn nhaø trai ôû tænh lî: “...Coã ñöôïc baøy treân baøn, caùc thöïc khaùch
ñeàu ngoài gheá coù töïa, khoâng ai ngoài xeáp baèng xuoáng chieáu, xuoáng phaûn nhö
nhöõng böõa coã queâ.
Coã cuõng xeáp boán ngöôøi moät maâm, baøy treân nhöõng chieác maâm thau,
chaïm. Maâm coã thaät linh ñình vôùi ñuû caùc moùn sang troïng coå truyeàn nhö
nem, ninh, moïc... coäng theâm vaøi ba moùn môùi noùi leân söï sang troïng cuûa
ngöôøi thaønh phoá soáng theo vaên minh môùi nhö moùn caøry cay, toâm he taåm
boät raùn, caù boû loø, chim caâu quay... Vaø caùc ñoà traùng mieäng cuõng vaäy, beân
caïnh nhöõng moùn coå truyeàn nhö xu xeâ, baùnh coám, coù theâm vaøi thöù baùnh
ngoït môùi.
Khoâng noùi gì ñeán thöùc aên vôùi sôn haøo haûi vò, rieâng caùch baøy maâm coã
cuõng ñaõ laøm cho moïi ngöôøi thaùn phuïc...
Trong moãi maâm coã böng ra ñeàu coù moät chieác baùt kieåu baèng söù Taøu,
mieäng ñöôïc bòt kín baèng giaáy hoàng ñieàu loaïi toát, giöõa coù daùn chöõ song hyû
baèng giaáy trang kim... Nhaéc maûnh giaáy hoàng ñieàu coù chöõ song hyû ra, ñaây
chæ laø chieác baùt khoâng vaø seõ duøng ñeå ñöïng xöông...
Tieäc maõn, ñoà traùng mieäng ñöôïc böng leân. Tuy ñaõ ñaàu muøa thu, maø vaãn
coøn nhöõng traùi ñaøo moïng ñoû, loâng tô oùng aùnh troâng raát ngon laønh (ñaøo gôûi
mua taän Laøo Kay ôû nhöõng vöôøn ñaøo muoän beân Taøu). Moãi maâm boán ngöôøi
coù baøy moät ñóa ñaøo naêm traùi, cuøng trong khay ñoù coù moät ñóa côm neáp traéng
phau noùng hoåi, khoùi coøn boác nghi nguùt. Traùi ñaøo coù loâng nhö loâng maêng,
neân aên seõ raùt löôõi maát ngon, duøng dao caïo loâng thì khoâng ñuû dao. Traùi ñaøo
ñöôïc laên vaøo côm neáp noùng, loâng seõ dính heát vaøo côm neáp, ngöôøi aên seõ thaáy
thaät ngon thôm vaø maùt mieäng.
... Khi traùng mieäng, treân khay coù caû baùnh ngoït vaø traùi caây, keøm theo
moät cheùn nhoû nöôùc maém ngon, beân caïnh coù ít chieác taêm boâng [taêm tre], daøi
chöøng 15cm, ñaàu to ñuoâi nhoïn, phía ñaàu coù cuoán chæ nguõ saéc treân daùn theâm
moät boâng hoa hoaëc hình moät con phöôïng ngaäm moät bao thö maøu ñoû (phöôïng
haøm thö).
Neáu aên baùnh ngoït tröôùc roài môùi aên traùi caây, laáy taêm nhuùng ñuoâi nhoïn
vaøo nöôùc maém roài muùt ñaàu taêm ñeå chaát maën laøm bieán chaát ngoït ñi, luùc ñoù aên
traùi caây môùi caûm thaáy ngon. Ngöôïc laïi, neáu aên traùi caây tröôùc, cuõng muùt taêm
nhuùng nöôùc maém nhaèm khoâng caûm thaáy baùnh quaù ngoït hoaëc baùnh keùm ngoït.
Coù khi tieãn khaùch ra veà baèng nhöõng “con gioáng” hình traùi caây, thöïc söï
laø nhöõng baùnh boät maøu nhaân ñaäu xanh ñöôøng laøm hình traùi caây, nhaèm khoe
taøi laøm baùnh cuûa con caùi trong nhaø...”
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

Cuõng coù nhöõng vò coù “taâm hoàn aên uoáng”, öa naáu nöôùng tinh teá hôn.(12)
Caùc cuï aên goûi caù vôùi haøng chuïc thöù rau nhaèm ñeà phoøng truùng ñoäc do aên caù
soáng: “Goûi caù laø moùn aên caàu kyø, chæ nhöõng ngöôøi roãi raõi môùi coù theå baøy ra
ñeå uoáng röôïu aên chôi ñang muøa vieâm nhieät. Naéng goûi möa caày laø theá. Khoâng
phaûi caù naøo cuõng aên goûi ñöôïc, chuoäng nhaát laø caù chaùy, caù meø, roài ñeán caù
chaém, caù cheùp, caù gieác lôùn. Toaøn caù nöôùc ngoït caû, ít ai aên goûi caù nöôùc maën.
Laøm moät böõa goûi caù thaät laø coâng phu, tyû myû. Phaûi coù ñuû thöù rau caàn
thieát nhö laù mô tam theå, laù ñinh laêng, laù ñôn ñaát, laù loäc vöøng, laù muøi taøu,
chuoái xanh, rau thôm, ôùt; taát caû phaûi löïa non vaø baùnh teû. Caù thì löôïc xöông,
xaét mieáng, moãi mieáng goùi vaøo moät maûnh giaáy baûn, vuøi vaøo caùm cho thaám heát
nöôùc, roài gôõ boû giaáy, troän caù vôùi ngheä rang giaõ nhoû, vôùi gieàng baùnh teû giaõ,
vaét boû bôùt nöôùc. Moãi mieáng caù aên vôùi nöûa thìa giaám chua ngoït, vôùi caùc thöù
rau, laïc [ñaäu phoäng] rang vaø baùnh ña quaït doøn. Giaám chua ngoït laøm baèng
ñaàu vaø xöông caù baêm thaät nhoû chöng vôùi caùi röôïu, vöøng giaõ giaäp, haønh, ôùt,
maät.” (Nhaát Thanh Vuõ Vaên Khieáu 1968; in laïi 1992: 108). Ngaøy tröôùc, moät
soá ngöôøi mô ñöôïc thöôûng thöùc caùc böõa ngöï thieän: “Thöïc ñôn cuûa moãi böõa aên
goàm 30 moùn khaùc nhau... Gaïo vua duøng phaûi thaät traéng, choïn löïa töøng haït
moät, naáu trong moät noài ñaát nhoû. Ñuõa vua duøng baèng tre, phaûi thay ñoåi haèng
ngaøy.” (Toân Thaát Bình 2001: 6). Baûn dòch tieáng Anh cuûa baøi naøy laïi ghi laø
50 moùn! Phan Thuaän An (2001: 32, 38) cuõng cho laø moãi böõa coù 30 moùn.
Nieâu naáu côm ngöï chæ duøng moät laàn roài ñaäp boû. “Nhöõng chieác ngoïc oa
ngöï duïng (om ngöï) maø daân laøng Phöôùc Tích(13) thöôøng goïi laø om coài cuûa
vua. Ñaây laø loaïi saûn phaåm maø trieàu ñình Nguyeãn Gia Long ñaët rieâng ñeå naáu
côm cho vua. Caùc laõo thôï chuyeân traùch phaûi duøng loaïi ñaát seùt toát nhaát, naén
chuoát treân moät baøn rieâng, phôi keû vaø nung ôû vò trí ñaëc bieät. Moãi naêm hai
laàn, ngöôøi trong laøng duøng thuyeàn ñöa om ngöï leân taän kinh thaønh Hueá.
(Nguyeãn Höõu Thoâng 1994: 142).
Gaàn ñaây hôn, Pam Scott, moät phuï nöõ UÙc soáng khoâng lieân tuïc 8 naêm ôû Haø
Noäi vaøo nhöõng naêm 1990 coù vieát (2004:
46, taïm dòch): “Toâi raát bieát ôn laø ñaõ ñöôïc
môøi aên Teát ôû nhaø caùc baïn Vieät Nam, tuy
raèng ñieàu ñoù coù nghóa laø laïi phaûi coá nuoát
theâm moät mieáng baùnh chöng hay vaøi
mieáng thòt gaø cöùng nhaéc hay laø laïi cuïng
ly theâm moät laàn nöõa vaø thöôøng trong
nhöõng hoaøn caûnh trôù treâu.”
Coù boät môùi goät neân hoà! Naêm 1938,
Ñaøo Duy Anh (1985: 167-168) coù nhaän
xeùt ñònh tính laø... “Ngöôøi nhaø queâ ít
aên thòt caàm thuù, coù ngöôøi suoát naêm chæ
Hình 10. Böõa côm gia ñình ôû noâng thoân,
nhöõng ngaøy teá töï ôû nhaø, hay nhöõng
khoaûng nhöõng naêm 1960 ngaøy vieäc laøng ôû ñình thì môùi ñöôïc aên
(Tranh luïa, Nguyeãn Phan Chaùnh). moät chuùt thòt.”
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 13

Naêm 1993, ngöôøi Vieät trung bình


moãi thaùng chæ tieâu thuï coù 0,58kg thòt
(daân thaønh thò aên 0,95kg, daân noâng
thoân aên 0,48kg) nhöng tieâu thuï ñeán
13,73kg löông thöïc quy ra thoùc (töông
öùng 11,40 vaø 14,30kg) (Dieäp Ñình
Hoa, 2000: 242).
Ít naêm sau, toång ñieàu tra toaøn quoác
naêm 2000 veà möùc tieâu thuï löông thöïc
vaø thöïc phaåm cho nhöõng soá lieäu sau
(Leâ Baïch Mai et al. 2002: 74, taïm
Caùch aên cuûa ngöôøi Vieät, ñaàu theá kyû 21. dòch): daân thaønh thò tieâu thuï thòt (chuû
yeáu thòt lôïn) trung bình 84,0g/ngöôøi/
ngaøy trong khi daân noâng thoân laø 40,6g/ngöôøi/ngaøy. Möùc tieâu thuï caù laø 45,5g/
ngöôøi/ngaøy, khoâng thaáy khaùc bieät giöõa thaønh thò vaø noâng thoân. Daân thaønh
thò tieâu thuï tröùng vaø söõa nhieàu hôn daân noâng thoân tôùi 5 laàn (töông öùng 25,5
vaø 5,5g/ngöôøi/ngaøy); chæ daân thaønh thò duøng söõa vaø möùc tieâu thuï haøng ngaøy
bình quaân chæ laø 12,9g/ngöôøi.
Ngaøy nay chuùng ta cuõng nghe noùi ñeán nhöõng böõa “tieáp ñoái taùc” khoâng
cho choù aên cheø khoâng veà hay nhöõng böõa “ngöï duïng” trong nhaát daï ñeá vöông
ôû Hueá...
Qua moät soá ñoaïn trích, khaù daøi vôùi möùc khaùch quan vaø trung thöïc khaùc
nhau nhöng coù theå coi phaàn naøo laø ñieån hình cho töøng giai ñoaïn lòch söû,
chuùng ta thaáy roõ vieäc aên uoáng haøng ngaøy trong gia ñình khaùc khi coù gioã, khi
coù tieäc vaø khaùc caû ñaëc saûn ôû nhaø haøng; ôû thoân queâ khaùc ôû thaønh thò; ngaøy
nay khaùc tröôùc kia... nhöng taát caû ñeàu goùp phaàn taïo neân moät thöïc theå, ñoù laø
phong caùch aên uoáng cuûa ngöôøi Vieät. Qua ñoù cuõng thaáy vai troø sinh lyù-dinh
döôõng, vai troø xaõ hoäi, vai troø vaên hoùa... cuûa aên uoáng. Nhö vaäy, khi noùi veà ñeà
taøi naøy maø chæ “caûm taùc” veà vaøi ñaëc saûn, veà quaø Haø Noäi thì... sao ñang! Xem
beáp, bieát neát ñaøn baø. Caùc meï, caùc chò hay naáu aên, nhöng chæ naáu nhöõng böõa
aên haøng ngaøy cuûa gia ñình; khi coù khaùch, coù coã thöôøng ñaøn oâng vaøo beáp. Toâi
laøm beáp coù phaàn laïi gioûi hôn laøm vaên laø lôøi töï nhaän xeùt cuûa Taûn Ñaø (theo
Tröông Töûu trong Uoáng röôïu vôùi Taûn Ñaø, 1939, baûn treân Internet). Coã cöôùi,
coã khao laïi phaûi goïi (thueâ) thôï naáu (coã cöôùi nhaø trai ôû tænh leû nhö Toan AÙnh
taû, nhieàu phaàn laø do thôï naáu). Vaøo nhöõng naêm 1950 ôû Haø Noäi, chuù Saùng
Xaàm Coâng laø thôï naáu noåi tieáng, chuù thaïo caû caùc moùn Taøu laãn caùc moùn ta.
(Coøn nöõa)
N X H - M. J. Vlaar - N M H
CHUÙ THÍCH
1. Phong caùch aên uoáng, chuùng toâi hieåu goàm 2 phaàn (caáp) quan heä chaët vôùi nhau, ñoù laø
1) Nguyeân lieäu vaø caùch naáu nöôùng - khaåu vò (aên uoáng ôû caáp Moùn aên); 2) Böõa aên vaø moâi
tröôøng aên uoáng - caùch öùng xöû khi aên uoáng (aên uoáng ôû caáp Böõa aên).
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

2. Raát coù theå laø ñeå laáy phaàn ñem veà cho con chaùu; xem theâm ñoaïn trích töø Vieäc laøng cuûa Ngoâ
Taát Toá vaø töø Thoân cuõ cuûa Toan AÙnh.
3. YÙ muoán noùi ñeán caùi maâm troøn chaân quyø cuûa chuùng ta. Tranh khaéc 258_0B ôû cuoán Kyõ thuaät
cuûa ngöôøi Nam (veõ naêm 1908-1909 ôû Haø Noäi) ñaõ cho bieát chi tieát moät maâm ñoàng chaïm vôùi
nhieàu hoa vaên. Chi tieát chaân maâm (veõ ngay treân maõ soá Thaát baùch luïc thaäp töù) cho bieát chieàu
cao cuûa maâm.
4. Hieän nay ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän vaãn coøn giöõ thoùi quen aên rieâng maâm, nhaát laø ñoái vôùi caùc
vò chöùc saéc toân giaùo.
5. Ñuùng laø nhöõng chieác giaù coã, baèng tre hay goã vaø coøn thaáy ôû noâng thoân mieàn Baéc tôùi nhöõng
naêm 1950.
6. Veà nhöõng phoùng ñaïi cuûa A. de Rhodes, xin xem baøi cuûa Maurice Durand treân BSEI, 1957,
NS, t.32, No.1, pp.5-28.
7. “Lyù lòch trích ngang” cuûa Baron khoâng roõ raøng. OÂng töï nhaän laø “ngöôøi ñòa phöông”: Döôùi
töïa ñeà “A Description of the Kingdom of Tonqueen”, vieát naêm 1685, gôûi baûn thaûo ngaøy 25
thaùng 8 naêm ñoù töø phaùo ñaøi St George (Madras, AÁn Ñoä) veà London cho Robert Hooke,
ngöôøi “ñaët” oâng vieát taøi lieäu ñoù vaø in laàn ñaàu trong A Collection of Voyages and Travels,
taäp VI, naêm 1732 vôùi teân S. Baron cuøng doøng chöõ A native thereof (Ngöôøi sanh taïi ñoù [taïi
Tonqueen - Ñaøng Ngoaøi]). Khoâng roõ nhöõng chöõ ñoù do oâng töï ghi hay do ngöôøi bieân taäp ghi
vì sau ngaøy 25/8/1685, khoâng ai bieát tung tích cuûa oâng. Nhöng trong muïc Advertisement,
oâng vieát, [Ñaøng Ngoaøi] laø nôi toâi sinh ra vaø ôû ñoù toâi coù tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi coù ñöùc haïnh
vaø phaåm traät khaùc nhau. Nhöng tröôùc ñoù naêm 1671, khi xin vaøo laøm vieäc cho Coâng ty Ñoâng
AÁn cuûa Anh (English East India Company), oâng laïi töï khai laø sinh ôû Ñaøng Ngoaøi, oâng noäi
ngöôøi Scotland, cha ngöôøi Haø Lan, meï “thuoäc gioáng Boà Ñaøo Nha”. Trong hoà sô naêm 1659
cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan (Vereenigde Oost-Indische Compagnie, VOC), coù ghi teân
oâng laø Salomon; hoà sô naêm 1678 cuõng coù ghi oâng laø ngöôøi lai Ñaøng Ngoaøi. Trong nhaät kyù
ngaøy 29/5/1677, R. Hooke ghi oâng laø ngöôøi Funquin [Ñaøng Ngoaøi]. Hoà sô naêm 1674 ôû chi
nhaùnh Bantam cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Anh, ngöôøi ta ghi oâng ñaõ nhaäp quoác tòch Anh. Sau
naêm ñoù laïi thaáy ghi: sinh taïi bôø bieån Trung Hoa… thoâng thaïo veà Ñaøng Ngoaøi, Ñaøi Loan, Nhaät
Baûn vaø Trung Hoa...
Nhöõng thoâng tin thöôøng thaáy veà oâng, coù ghi teân laø Samuel (hay Salomon) Baron, boá ngöôøi
Haø Lan (teân Hendrik Baron), meï ngöôøi Vieät, sinh taïi Ñoâng Kinh trong khoaûng cuoái nhöõng
naêm 1630 vaø ñaàu nhöõng naêm 1640, soáng ôû Ñaøng Ngoaøi ñeán naêm 1659. Haønh tung khoâng roõ
trong caùc naêm 1670 vaø 1680. Maát tích keå töø 25/8/1685.
Cuõng truyeàn tuïng laø treân moät nuùi ñaù voâi beân bôø soâng Ñaùy coù thaáy ñuïc hai chöõ Baron
1680. Xuaát xöù ban ñaàu cuûa tin naøy laø ôû baøi baùo cuûa A.-J.-C. Geerts treân tôø Excursions et
Reconnaissances soá 13 naêm 1882. ÔÛ chuù thích 1, trang 8 baøi ñoù, coù ghi:… Theo oâ. Lesonfacheù,
moät trong nhöõng ngöôøi ñaõ nghieân cöùu kyõ Ñaøng Ngoaøi, thöông ñieám cuûa ngöôøi Haø Lan naèm ôû
choã sôû haûi quan Fouly [?] vaø nhöôïng ñòa cuûa hoï ôû xa nôi ñoù chuùt ít, döôùi chaân moät ñænh nuùi
ñaù voâi. Caùc thöông gia coøn di chuyeån ñeán nhöõng nôi xa ôû trong nöôùc; baèng chöùng veà vieäc ñoù
laø haõy coøn nhieàu teân cuûa hoï ñöôïc ñuïc ôû nhieàu nôi treân thöôïng löu soâng Hoàng vaø nhaát laø treân
bôø soâng Ñaùy, ôû ñoù coù moät taûng ñaù mang chöõ ‘Baron 1680 vaø Vischer 1678’. Nhö vaäy laø cuoái
theá kyû 19, cuõng chæ nghe noùi veà hai chöõ Baron 1680; chöa ai thöïc söï ñoïc ñöôïc hai chöõ ñoù.
Sau naøy cuõng chöa ai ñoïc ñöôïc nhöõng teân töông töï ôû nhieàu nôi treân thöôïng löu soâng Hoàng
vaø nhaát laø treân bôø soâng Ñaùy. Taøi lieäu cuûa Vieät Nam cho bieát, caùc thöông gia ngöôøi AÂu (Anh,
Haø Lan) chæ ñöôïc pheùp cö truù ôû Phoá Hieán vaø hoï phaûi duøng ngöôøi Vieät vaøo vieäc mua haøng ôû
caùc ñòa phöông ngoaøi Phoá Hieán.
8. Pied = boä; moät boä baèng 0,324m, töùc ñuõa daøi khoaûng 15-16cm.
9. Coù leõ vaøo naêm 1949 vaø ôû Haø Tónh, ngöôøi ta chöa baùn giaù ñoã theo caân, chæ nhöõng naêm 1980-
1990 hay sau ñoù caùch caân môùi phoå bieán!
10. Thaùng 3/2011 ôû The Hague (Haø Lan), giaù moät bìa ñaäu phuï 300g töông ñöông giaù 10 quaû
tröùng gaø voû naâu.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 15

11. Chuùng toâi nghó Toan AÙnh ñaõ keå laïi taát caû nhöõng moùn coù theå coù trong moät coã cöôùi tænh leû,
khoâng phaûi laø moät coã cöôùi cuï theå maø oâng ñaõ döï vaø caøng khoâng nhaát thieát laø coã cöôùi naøo cuõng
phaûi coù ñuû nhöõng moùn nhö vaäy! OÂng vieát xong Thoân cuõ ôû Saøi Goøn ngaøy 2 thaùng 4 naêm Taân
Daäu [1981] sau nhieàu chuïc naêm xa queâ.
12. Chaû caù Laõ Voïng ôû Haø Noäi cuõng laø phaùt trieån töø caùc cuï coù “taàm hoàn aên uoáng”; chæ sau moät theá
heä ñaõ thaønh mieáng ngon Haø Noäi.
13. Tröôùc laø xöù Coàn Döông, nay thuoäc thoân Phöôùc Phuù, xaõ Phong Hoøa, huyeän Phong Ñieàn,
Thöøa Thieân Hueá.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. * Encyclopeùdie ou dictionnaire raisonneù des sciences, des arts et des meùtiers recueilli des
meilleurs auteurs et particulieørement des dictionnaires anglois de Chambers, d’Harris, de
Syche, & c. par une socieùteù de gens de lettres. Mis en ordre & publieù par M. Diderot; & quant
aø la Partie Matheùmatique par M. d’Alembert, de l’Acadeùmie Royale des Sciences de Paris &
de l’Acadeùmie Royale de Berlin. Dix volumes in-folio, dont deux de planches en taille-douce.
Paris, Chez Briasson, David l’aîneù, Le Breton, Durand, M.DCC.LI [1751].
2. * Lónh Nam chích quaùi. Ñinh Gia Khaùnh, Nguyeãn Ngoïc San phieân dòch, chuù thích vaø giôùi
thieäu. Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa, 1966.
3. * Lónh Nam chích quaùi lieät truyeän. Baûn cheùp tay A.33, Thö vieän Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm.
4. * The Best Countries for Food vaø The Best Dishes, www.lonelyplanet.com.
5. Baron, S. A description of the Kingdom of Tonqueen (1685-1686), rpt in Views of Seventeenth-
Century Vietnam - Christoforo Borri on Cochinchina and Samuel Baron on Tonkin (Introduced
and Annoted by Olga Dror and K.W. Taylor). Ithaca, New York, Cornell University, 2006.
6. (van der) Boom-Binkhorst, F.H. et al. Mens en voeding. 5e, herz. druk. Baarn, HBuitgevers,
2002.
7. Borri, Ch. Töôøng trình veà khu truyeàn giaùo Ñaøng Trong. Baûn dòch cuûa Hoàng Nhueä. [s.l.], Thaêng
Long, [s.d.].
8. Borri, Ch. Relation de la nouvelle mission au Royaume de Cochinchine. Traduit de l’Italien
par A. Bonifaci. Bulletin des Amis du Vieux Hueá, 1931, 18eø anneùe, No. 3-4 (juillet-deùcembre),
pp. 280-403.
9. Boutroux, E. Socrate, fondateur de la science morale. Orleùans, Imprimerie Paul Colas, 1883.
10. Chu Thieân. Nhaø Nho. [1943] An Giang, Nxb Toång hôïp An Giang, 1990.
11. Clement, B. Supplementen onder de loep - Vitaminen, mineralen en hun effect op je
gezondheid. Deventer, Uitgeverij Ankh-Hermes bv, 2010.
12. Corapi, A. The 10 Healthiest Ethnic Cuisines, www.Health.com.
13. Declercq, M. et al. Verhalen en recepten de primeurs. ’s-Gravenland, Fontaine Uitgevers, 2008.
14. Dieäp Ñình Hoa. Ngöôøi Vieät ôû ñoàng baèng Baéc Boä. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 2000.
15. Dournon, J.-Y. Le grand dictionnaire des citations françaises. Paris, Acropole, 1982.
16. Dournon, J.-Y. Le dictionnaire des proverbes et dictons de France. Paris, Hachette, 1986.
17. Durand, M. Alexandre de Rhodes. Bulletin de la Socieùteù des EÙtudes Indochinoises, 1957,
Nouvelle seùrie, t. 32, No.1, pp. 5-28.
18. Ñaøo Duy Anh. Vieät Nam vaên hoùa söû cöông. 1938; in laïi Paris, Nxb Ñoâng Nam AÙ, 1985.
19. Fieldhouse, P. Food and Nutrition: Customs and Culture. London, Croom Helm, 1986.
20. Geerts, A.-J.-C. “Voyage du yacht hollandais Grol du Japon au Tonquin (31 janvier 1637, 8
août 1637)”. Excursions et Reconnaissances, 1882, No. 13, pp. 5-47.
21. Hocquard, C.E. Une campagne au Tonkin. 1892; reùeùd. Preùsenteù et annoteù par Philippe
Papin. Paris, Arleùa, 1999.
22. Leâ Baïch Mai et al. “Consumption of Food and Foodstuff in Urban and Rural Areas in 2000”.
Vietnamese Studies, 2002, 38th Year, No. 4(146), pp. 70-78.
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

23. Ngoâ Taát Toá. Vieäc laøng (1940-1941), www.vnthuquan.net.


24. Nguyeãn Baù Tónh. Tueä Tónh toaøn taäp. Haø Noäi, Nxb Y hoïc, 1998.
25. Nguyeãn Ñöùc Khoa. Tìm hieåu caùc moùn aên daân toäc coå truyeàn Vieät Nam - Quaø baùnh. TP Hoà Chí
Minh, Nxb Treû, 1999.
26. Nguyeãn Hieán Leâ. Hoài kí, taäp I. California, Nxb Vaên ngheä, 1989.
27. Nguyeãn Höõu Thoâng. Hueá, ngheà vaø laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng. Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 1994.
28. Nguyeãn Xuaân Hieån. “Gaïo neáp ngaøy teát”. Laøng vaên, 1998, vol.15, No.163, tr. 37-47.
29. Nguyeãn Xuaân Hieån. “Taäp quaùn aên neáp ôû moät soá nöôùc laùng gieàng cuûa ta”. Laøng vaên, 1999,
vol. 16, No. 187, tr. 33-39; vol. 16, No. 189, tr. 91.
30. Nguyeãn Xuaân Hieån (a). “Phôû Haø Noäi ôû Taây AÂu ñaàu thieân nieân kyû môùi”. Laøng vaên, 2001, vol.
18, No. 216, tr. 43-48.
31. Nguyeãn Xuaân Hieån (b). “Un regard sur la tradition alimentaire aø travers le parler populaire”.
In L’An-thropologie culturelle et le Riz au Vietnam, 1. Ann Arbor, Center for Vietnamese
Studies, 2001. pp.101-162.
32. Nguyeãn Xuaân Hieån (c). Glutinous-rice-eating Tradition in Vietnam and Elsewhere. Bangkok,
White Lotus Press, 2001.
33. Nguyeãn Xuaân Hieån. “Goùp yù veà thaønh ngöõ Hoa-Vieät”. Laøng vaên, 2003, vol. 20, No. 239,
tr. 90-91.
34. Nguyeãn Xuaân Hieån. “Phôû with Rice Noodles in Vietnam and Elsewhere”. In Cultural
Anthropology and Rice in Vietnam, 2. Ann Arbor, Center for Vietnamese Studies, 2004.
pp. 1-46.
35. Nguyeãn Xuaân Hieån, Hoaøng Löông, J.J. van Putten. “La nutrio-theùrapie vietnamienne aø
travers le parler populaire”. Peùninsule, 2003, vol. 46, No.1, pp. 57-80.
36. Nguyeãn Tuaân. “Phôû”. Trong Caûnh saéc vaø höông vò ñaát nöôùc. Haø Noäi, Nxb Taùc phaåm môùi, 1988.
37. Nguyeät Tuù. Ñöôøng saùng traêng sao (Hoài kyù). TP Hoà Chí Minh, Nxb TP Hoà Chí Minh, 2004.
38. Nhaát Thanh Vuõ Vaên Khieáu. Ñaát leà queâ thoùi - Phong tuïc Vieät Nam. 1968; in laïi TP Hoà Chí
Minh, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1992.
39. Oger H. Technique du peuple annamite. Volume des Planches. 1909; reùeùd. Hanoi, EFEO -
Coâng ty Nhaõ Nam - ..., 2009.
40. Phan Thuaän An. “Chuyeän aên uoáng cuûa caùc vua trong hoaøng cung - Nguyeãn King’s Eating
and Drinking in the Royal Palace”. Trong Ñôøi soáng trong hoaøng cung trieàu Nguyeãn [Gia Long]
- Life in the Royal Palace of the Nguyeãn [Gia Long] Dynasty. In laàn thöù 3. Hueá, Nxb Thuaän
Hoùa, 2001.
41. Phan Vaên Hoaøn. Böôùc ñaàu tìm hieåu vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, 2006.
42. Quaûng Minh. “Khoâng gioáng ai”… Vieät Nam nguyeät san, 2004, soá 191, tr. 39-40.
43. Scott, P. Hanoi Stories - Eight Wonderful Years in Vietnam’s Capital. Sydney, New Holland
Publishers, 2004.
44. Thaïch Lam. Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng. 1943; in laïi TP Hoà Chí Minh, Nxb Vaên ngheä TP Hoà
Chí Minh, 1988.
45. Toan AÙnh. Thoân cuõ. Toronto, Nxb Queâ höông, 1992.
46. Toân Thaát Bình. “Ñôøi soáng caùc vua Nguyeãn [Gia Long] - Life of the Kings of Nguyeãn [Gia
Long] Dynasty”. Trong Ñôøi soáng trong hoaøng cung trieàu Nguyeãn [Gia Long] - Life in the Royal
Palace of the Nguyeãn [Gia Long] Dynasty. In laàn thöù 3. Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 2001.
47. Traàn Quoác Vöôïng. “Troø chuyeän veà beáp nuùc vaø vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam”. Trong Vaên hoùa
Vieät Nam - Tìm toøi vaø suy ngaãm. Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 2003, tr. 369-378.
48. Traàn Quoác Vöôïng. “Vaên hoùa aåm thöïc treân neàn caûnh moâi tröôøng sinh thaùi nhaân vaên Vieät Nam
ba mieàn Nam-Trung-Baéc”. Trong Vaên hoùa Vieät Nam - Tìm toøi vaø suy ngaãm. Haø Noäi, Nxb Vaên
hoïc, 2003, tr. 379-390.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 17

49. Traàn Quoác Vöôïng. “Vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam-Haø Noäi - Ñoâi ba vaán ñeà lyù luaän”. Trong Vaên
hoùa Vieät Nam - Tìm toøi vaø suy ngaãm. Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 2003, tr. 391-399.
50. Traàn Quoác Vöôïng. Trieát lyù baùnh chöng - baùnh daøy, www.danangpt.vnn.vn.
51. Tröông Töûu. Uoáng röôïu vôùi Taûn Ñaø. 1939, www.lainguyenan.free.fr.
52. Tröông-Vónh-Kyù, P.J.B. 自述往北圻傳 [Töï thuaät vaõng Baéc Kyø truyeän]. Voyage au Tonkin en
1876. Chuyeán ñi Baéc Kyø naêm AÁt-hôïi (1876). Saigon, Baûn-in nhaø haøng C. Guilland et Martinon,
1881. Chuïp, in laïi trong Voyage to Tonkin in the Year AÁt Hôïi (1876). London, School of
Oriental and African Studies, University of London, 1982.
53. Töø Giaáy. “Development of Nutritional Science in Vietnam”, Vietnamese Studies, 2002, 38th
Year, No. 2 (144), pp. 5-25.
54. Uyeån Taâm. “Con lôïn Vieät Nam qua caùc taøi lieäu cuûa theá giôùi”, Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät Noâng
nghieäp, 1980, soá ñaëc bieät, tr. 123-127.
55. Vaên Taân (chuû bieân). Töø ñieån tieáng Vieät. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1967.
56. Vuõ Baèng. Mieáng ngon Haø Noäi, 1960; in laïi Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 1994.
TOÙM TAÉT
Qua vieäc khaûo chöùng caùc taøi lieäu töø theá kyû 15 trôû ñi, keát hôïp vôùi vieäc quan saùt taïi Vieät Nam
trong moät nöûa theá kyû vaø khaûo saùt thöïc ñòa trong suoát ba thaäp nieân vöøa qua ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ
vaø caùc nöôùc Taây AÂu, cho pheùp caùc taùc giaû xaây döïng hai bieåu ñoà khaùi quaùt moái quan heä qua laïi
giöõa, phong caùch aên uoáng cuûa moät xaõ hoäi vôùi moät maët laø naêm yeáu toá moâi tröôøng (nhaân vaên, vaên
hoùa, kinh teá-xaõ hoäi, töï nhieân vaø coâng ngheä), maët khaùc laø theå cheá chính trò vaø nhöõng taùc ñoäng khu
vöïc vaø quoác teá ñöôïc thaåm thaáu qua “maøng loïc saéc toäc”. Naêm yeáu toá moâi tröôøng naøy cuøng vôùi caùc
thaønh toá khaùc nhau cuûa chuùng vaø “maøng loïc saéc toäc” quan heä töông taùc trong moät heä thoáng 3
chieàu ñoäng phaùt trieån theo thôøi gian. Söï haáp daãn cuûa moät moùn aên tuøy thuoäc vaøo ñaàu beáp, ngöôøi
cuï theå hoùa heä thoáng 3 chieàu naøy qua kieán thöùc, ñoäng löïc vaø kyõ naêng cheá bieán cuûa mình. Caùc loaïi
baùnh vaø moùn ngon truyeàn thoáng cuûa Vieät Nam vaø Indonesia laøm baèng gaïo neáp, trong caùc dòp leã
hoäi vaø cuoäc soáng haøng ngaøy, ñöôïc söû duïng nhö nhöõng minh hoïa thöïc tieãn cho hai bieåu ñoà naøy.
Nhöõng ñieàu minh trieát phoå bieán qua tuïc ngöõ, chaâm ngoân vaø truyeän keå daân gian ôû caùc nöôùc Vieät
Nam, Trung Quoác, Phaùp, Anh, Haø Lan, Ñöùc ñaõ cung caáp nhöõng cöù lieäu cho vieäc tieáp caän ña chieàu,
nhìn töø quan ñieåm beân trong laãn beân ngoaøi, ñeå hình dung phong caùch aên uoáng cuûa moät xaõ hoäi cuï
theå. Theo quan ñieåm cuûa taùc giaû, phong caùch aên uoáng bao goàm hai phaàn (caáp) quan heä chaët cheõ
vôùi nhau: a) Nguyeân lieäu vaø caùch naáu nöôùng (aên uoáng ôû caáp Moùn aên); vaø b) Böõa aên vaø moâi tröôøng
aên uoáng - caùch öùng xöû khi aên uoáng (aên uoáng ôû caáp Böõa aên).
ABSTRACT
GASTRONOMIC STYLE OF THE VIETNAMESE, SEEN BY INSIDERS AND OUTSIDERS
Literature reviews from the 15th century on, half-century observations in Vietnam, on-
spot surveys during the last three decades in Southeast Asian and West European countries
permit the authors to draw up two schemas that englobe the interrelationship between the
gastronomic style of a society and, on the one hand, its five environments (human, cultural,
socio-economic, natural and technological), the political status and on the other, the regional
and international impacts impregnating through the so-called Ethnic Gastronomic Filter. These
five with their various components and the EGF make up a 3D system that develops with the
time. The deliciousness of a dish depends upon the chef who concretizises this 3D system in
his culinary knowledge, motivation and skill. Vietnamese and Indonesian traditional cakes and
titbits made with glutinous rice, in festivities and daily life, are used as practical illustrations for
these two schemas. Popular wisdom via Vietnamese, Chinese, French, English, Dutch, German
proverbs, sayings and folktales provides a strong support for the multi-sided approach, from both
insider’s and outsider’s viewpoint, to shape the gastronomic style of a definite society. Style in
gastronomy, in our eyes, consists of a) Ingredients and their preparation (goût) - at dish level; b)
Gastronomy in action and its environment, ethic in gastronomy - at meal level.
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

TÌM HIEÅU VEÀ THEÅ THÔ


THAÁT LUÏC NGOÂN BAÙT CUÙ
Triều Nguyên*
1. Ñaët vaán ñeà
Trong neàn vaên hoïc daân toäc, ñaõ xuaát hieän moät theå thô vôùi caùc teân goïi:
“luïc ngoân theå” [2:122], “thô luïc ngoân”,(1) “theå thaát ngoân pha luïc ngoân” [1:49],
“hình thöùc thô thaát ngoân xen luïc ngoân”,...(2) Thôøi gian söû duïng roäng raõi theå
thô naøy laø töø theá kyû XIV ñeán theá kyû XVI, chuû yeáu laø trong thô Noâm cuûa ba
nhaø thô lôùn: Nguyeãn Traõi (1380-1442), Leâ Thaùnh Toâng (1442-1497), Nguyeãn
Bænh Khieâm (1491-1585) cuøng caùc nhaø thô trong Hoäi Tao Ñaøn (khoâng neâu
teân taùc giaû). Töø theá kyû XVII trôû ñi, theå thô naøy raát ít ñöôïc duøng.
Vieäc goïi teân nhö vöøa neâu phaàn naøo cho thaáy theå thô ñang ñaët ra chöa
ñöôïc tìm hieåu thaáu ñaùo. Baøi vieát naøy nhaèm xaùc ñònh vaán ñeà ôû goùc nhìn thi
luaät. Ñeå laøm ñöôïc vieäc aáy, caàn trình baøy ñaëc ñieåm cô baûn cuûa theå thô ñang
baøn (taïm duøng “thaát luïc ngoân baùt cuù” ñeå goïi), xeùt trong quan heä vôùi theå thaát
ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng, ñeå nhaän dieän, vaø ñeà xuaát vieäc goïi teân; hoøng vaán ñeà
coù ñöôïc söï thoáng nhaát ôû caùc nhaø nghieân cöùu.
2. Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa theå “thaát luïc ngoân baùt cuù”
2.1. Söï keát hôïp giöõa caùc doøng luïc, doøng thaát
Thô “thaát luïc ngoân baùt cuù” laø loaïi thô taùm doøng, goàm caùc doøng baûy tieáng
vaø caùc doøng saùu tieáng keát hôïp vôùi nhau theo moät quy caùch nhaát ñònh. Döïa
vaøo soá löôïng cuûa doøng luïc, quy caùch aáy laø: neáu chæ moät doøng, doøng luïc aáy ôû
lieân 1 hoaëc lieân 4; neáu hai doøng luïc thì thöôøng soùng caëp ñeå giöõ vai troø cuûa
moät trong boán lieân, nhaát laø lieân 2, lieân 3; neáu ba doøng luïc, thì moät doøng ôû
lieân 1 hoaëc lieân 4, hai doøng coøn laïi soùng caëp ñeå giöõ vai troø cuûa moät trong ba
lieân coøn laïi; neáu boán doøng luïc thì thöôøng gheùp trong hai lieân ñi lieàn nhau;
neáu naêm doøng luïc thì moät doøng ôû lieân 1 hoaëc lieân 4, boán doøng coøn laïi gheùp
trong hai cuûa ba lieân coøn laïi; neáu saùu doøng luïc thì thöôøng chöøa laïi lieân 2
hay lieân 3 cho caëp thaát; neáu baûy doøng luïc, thì doøng thaát duy nhaát seõ ôû lieân
1 hoaëc lieân 4.(3) Soá tieáng cuûa baøi thô, theo ñoù seõ ñaït möùc toái ña khi chæ moät
doøng luïc, töùc 55 tieáng, vaø möùc toái thieåu khi chæ moät doøng thaát, töùc 49 tieáng.(4)
Döôùi ñaây laø caùc baøi thô “thaát luïc ngoân baùt cuù” minh hoïa cho moãi daïng
(caùc doøng coù soá löôïng ít in nghieâng).
+ Daïng 7-1 (7 thaát, 1 luïc) - “Naêm canh”, baøi 2 (Hoàng Ñöùc quoác aâm thi
taäp) (1):
Vaúng gaàn xa khaùch vaõng lai,
Khuùc roàng canh ñaõ chuyeån sang hai.

Hoäi Vaên ngheä daân gian Thöøa Thieân Hueá.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 29

Laàu treo cung nguyeät ngöôøi eâm giaác,


Ñöôøng quaïnh nhaø thoân cöûa chaët caøi.
Caûnh vaät choøm choøm bay löûa ñoùm,
Coû hoa goác goác ñöôïm höông trai.
Coù ngöôøi ñaéc thuù trong khi aáy,
Ñoaûn ñòch coøn coong thoát maùi ngoaøi. [3: 509]
+ Daïng 6-2 (6 thaát, 2 luïc) - baøi thô Noâm soá 40 (Nguyeãn Bænh Khieâm) (2):
Döûng döng moïi söï gaùc beân ngoaøi,
Daàu ñöôïc daàu thua, ai maëc ai.
Muøi theá gian nhieàu maën laït,
Ñöôøng danh lôïi coù choâng gai.
Maáy ngöôøi phuù quyù hay yeân phaän,
Heã keû anh huøng nhöõng caäy taøi.
Daàu thaáy haäu sinh thì deã sôï,
Söøng kia chaúng moïc, moïc hôn tai. [4: 84-85]
+ Daïng 5-3 (5 thaát, 3 luïc) - “Töï thuaät” (Leâ Thaùnh Toâng) (3):
Loøng vì thieân haï nhöõng sô aâu,
Thay vieäc trôøi daùm treã ñaâu.
Troáng dôøi canh coøn ñoïc saùch,
Chieâng xeá boùng chöûa thoâi chaàu.
Nhaân khi cô bieán xem ngöôøi bieát,
Chöùa thuôû kinh quyeàn xeùt leõ maàu.
Möïa oác aùo vaøng chaêng coù vieäc,
Ñaõ muoân söï nhieäm tröôùc vaøo taâu. [5: 101]
+ Daïng 4-4 (4 thaát, 4 luïc) - baøi thô Noâm soá 24 (Nguyeãn Bænh Khieâm) (4):
Ba ñôøi chuùa ñöôïc phuùc tình côø,
Ôn naëng chöa töøng baùo toùc tô.
Luïc laõo kìa ai nhaøn ñöôïc thuù,
Töù baèng noï khaùch daäy laøm thô.
Vui thanh vaéng ñaø roài vieäc,
Traûi gian nan môùi bieát cô.
Laønh döõ loøng ngöôøi khoân bieát,
Daàu suûng nhuïc chôù thôø lô. [4: 72]
+ Daïng 3-5 (3 thaát, 5 luïc) - “Traàn tình”, baøi 5 (Nguyeãn Traõi) (5):
Con côø quaûy, röôïu ñaày baàu,
Ñoøi nöôùc non chôi quaûn daàu.
Ñaùp aùng maây, oâm boù cuûi,
Ngoài beân suoái, gaùc caàn caâu.
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

Giang sôn maët theá neân quen thuoäc,


Danh lôïi loøng naøo öôùc chaùc caàu.
Vöông Chaát tình côø ta öôùm hoûi:
Reâu phôi phôùi, thaáy tieân ñaâu? [6: 194]
+ Daïng 2-6 (2 thaát, 6 luïc) - “Maïn thuaät”, baøi 4 (Nguyeãn Traõi) (6):
Ñuûng ñænh chieàu hoâm daét tay,
Troâng theá giôùi phuùt chim bay.
Non cao non thaáp, maây thuoäc,
Caây cöùng caây meàm, gioù lay.
Nöôùc maáy traêm thu coøn vaäy,
Nguyeät bao nhieâu kieáp nhaãn nay.
Ngoaøi chöng moïi choán ñeàu thoâng heát,
Bui moät loøng ngöôøi cöïc hieåm thay! [6: 190]
+ Daïng 1-7 (1 thaát, 7 luïc) - “Thuaät höùng”, baøi 19 (Nguyeãn Traõi) (7):
Chuïm töï nhieân, moät thaûo am,
Daàu loøng ñi baéc laãn veà nam.
Giöôøng thieàn ñònh huøm naèm chöïc,
Traùi thì trai vöôïn naùu ñam.
Nuùi laùng gieàng, chim baàu baïn,
Maây khaùch khöùa, nguyeät anh tam.
Taøo kheâ röûa ngaøn taàm suoái,
Saïch chaêng coøn moät chuùt phaøm. [6: 200-201]
2.2. Söï phoái thanh, hieäp vaàn, ngaét nhòp vaø pheùp ñoái
Khi giôùi thieäu thô vaên Nguyeãn Bænh Khieâm, Ñinh Gia Khaùnh vieát “Taát
caû caùc baøi thô trong “Baïch Vaân quoác ngöõ thi taäp” ñeàu vieát theo theå Haøn
luaät pha luïc ngoân, moät theå thô raát quen thuoäc trong “Quoác aâm thi taäp” cuûa
Nguyeãn Traõi vaø “Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp” cuûa caùc taùc giaû cuoái theá kyû thöù
XV” [4: 42]. Treân ñaïi theå, Haøn luaät voán moâ phoûng theo Ñöôøng luaät, vaø do
Ñöôøng luaät coù “tính ñaïi chuùng” hôn, neân ñeå tieän vieäc naém baét vaán ñeà, ôû caùc
lónh vöïc ñöôïc xem xeùt, baøi vieát ñeàu döïa vaøo Ñöôøng luaät.
+ Baøi “thaát luïc ngoân baùt cuù” phoái thanh theo theå thaát ngoân baùt cuù luaät
Ñöôøng, treân cô sôû caùc doøng thaát cuûa chuùng. Ñieàu naøy coù nghóa: a) Vieäc phoái
thanh cuûa baøi “thaát luïc ngoân baùt cuù” döïa vaøo caùc doøng thaát cuûa baøi aáy ñeå khoâi
phuïc ñuùng vôùi theå thô thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng; b) Vôùi caùc doøng luïc, seõ
boû bôùt moät tieáng trong moâ hình phoái thanh aáy, ñeå chuùng phuø hôïp.
Vieäc khoâi phuïc nieâm luaät theo theå thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng khoâng coù
gì khoù khaên, ngay caû tröôøng hôïp baøi chæ coù moät doøng thaát. Rieâng vieäc boû ñi
moät tieáng trong moâ hình phoái thanh ñeå caùc doøng luïc phuø hôïp vôùi nieâm luaät
(noùi khaùc ñi, nieâm luaät cuûa baøi thô, ôû phía caùc doøng luïc, laø nieâm luaät cuûa caùc
doøng luïc naøy coäng vôùi moät tieáng theo ñuùng nieâm luaät cuûa moâ hình maø lôøi thô
cuûa doøng luïc aáy khoâng theå hieän), laø caàn noùi roõ. Theo [1: 237], thì “Nhöõng caâu
6 töø xen vaøo cuõng phaûi theo ñuùng nieâm, luaät vaø vaàn trong toaøn baøi, nieâm vaãn
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 31

tính ôû töø thöù hai (…), töø thöù ba laøm nhieäm vuï cuûa töø thöù tö vaø töø thöù naêm laøm
nhieäm vuï cuûa töø thöù saùu trong caâu baûy töø (…)”.(5) Thaät ra, khoâng ñôn giaûn nhö
vaäy. Neáu laáy nhöõng tieáng buoäc phaûi theo luaät cuûa doøng thô baûy tieáng (tieáng
thöù 2, thöù 4 vaø thöù 6 - tieáng thöù 7 mang vaàn, coù theå vaàn baèng hay vaàn traéc,
neân khoâng tính), thì vieäc boû ñi moät tieáng ñeå doøng luïc hôïp luaät, coù theå rôi
vaøo caû ba tröôøng hôïp: boû tieáng thöù 2, boû tieáng thöù 4, hay boû tieáng thöù 6. Vaø
ngay vôùi moät baøi thô, cuõng khoâng haún chæ duøng moät tröôøng hôïp.
Döôùi ñaây, laø söï khoâi phuïc nieâm luaät theo theå thô thaát ngoân baùt cuù luaät
Ñöôøng, döïa vaøo caùc doøng thaát coù ñöôïc, vaø caùch löôïc boû moät tieáng trong khuoân
khoå nieâm luaät aáy ñeå caùc doøng luïc tuaân thuû noù, cuûa baûy baøi thô ñaõ daãn:
- Baøi 1, luaät traéc; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí doøng luïc boû tieáng thöù 2.(6)
- Baøi 2, luaät baèng; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí hai doøng luïc boû tieáng thöù 6.
- Baøi 3, luaät baèng; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí doøng luïc ñaàu boû tieáng thöù
4, hai doøng luïc tieáp theo boû tieáng thöù 2.
- Baøi 4, luaät baèng; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí doøng luïc ñaàu boû tieáng thöù 4,
doøng luïc thöù hai vaø doøng luïc cuoái boû tieáng thöù 2, doøng luïc thöù ba boû tieáng thöù 6.
- Baøi 5, luaät baèng; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí cuûa naêm doøng luïc ñeàu boû
tieáng thöù 6.
- Baøi 6, luaät traéc; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí doøng luïc thöù hai boû tieáng
thöù 2, naêm doøng luïc coøn laïi boû tieáng thöù 6.
- Baøi 7, luaät traéc; moâ hình nieâm luaät ôû vò trí hai doøng luïc ñaàu vaø doøng
luïc thöù saùu boû tieáng thöù 4; doøng luïc thöù ba, thöù naêm vaø thöù baûy boû tieáng thöù
2; doøng luïc thöù tö boû tieáng thöù 6.
Xem xeùt vieäc phoái thanh theo caùch laøm vöøa trình baøy tuy coù cô sôû (nhö
caùc doøng thaát cuûa baøi “thaát luïc ngoân baùt cuù” ñeàu tuaân thuû nieâm luaät, vaø vieäc
laøm nhö treân coù theå lyù giaûi haàu heát vaán ñeà(7)), nhöng vaãn coù phaàn chöa thoûa
ñaùng hoaëc caàn phaûi ñöôïc tìm hieåu saâu hôn. Nhö taïi sao ñaõ duøng doøng luïc ñeå
thoaùt ra khoûi söï raøng buoäc cuûa nieâm luaät laïi vaãn cöù theo nieâm luaät?
+ Hieäp vaàn: nhö theå thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng (vaàn chaân, thöôøng laø
vaàn baèng, gieo vaøo caùc doøng 1, 2, 4, 6 vaø 8).
+ Ngaét nhòp: Beân caïnh caùc doøng thaát thöôøng theo nhòp 4/3, doøng luïc
ngaét loái 3/3 hoaëc theo caùc nhòp chaün: 2/2/2, 2/4, 4/2. Thí duï, baøi thô Noâm soá
105 (Nguyeãn Bænh Khieâm):
Sinh chaêng / gaëp thuôû Ñöôøng Ngu,
Laån thaån lieàn neân / moã ñöùa vu.
Taïp nhaïp taøi heøn / caây nuùc naùc,
Lô thô ngheà tieän / toå boà caâu.
}ñoái
Traêng vaèng vaëc / soi loøng ñaïo,
Gioù hiu hiu / voã cöûa nho.
}ñoái
Kham haï / ví trôøi coøn ñeå,
Kheùo thì khoå nhuïc / vuïng phong löu. [4:142]
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

+ Pheùp ñoái: nhö theå thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng (hai doøng ôû lieân 2 ñoái
nhau, hai doøng ôû lieân 3 ñoái nhau). Coù theå taïo ñoái ôû caùc doøng thaát hay caùc
doøng luïc. Nhö thí duï vöøa daãn veà ngaét nhòp, ôû lieân 2, hai doøng thaát ñoái nhau,
ôû lieân 3, hai doøng luïc ñoái nhau.
Khi caëp doøng luïc ñoái nhau, caùc taùc giaû thöôøng duøng ñeå trieát lyù, luaän
giaûi vieäc ñôøi.
- ÔÛ Nguyeãn Traõi:
Phuù quyù treo söông ngoïn coû,
Coâng danh göûi kieán caønh hoøe. (“Töï than”, baøi 3)
Döôùi coâng danh ñeo khoå nhuïc,
Trong daïi doät coù phong löu. (“Ngoân chí”, baøi 2)
Theá söï trai yeâu thieáp moïn,
Nhaân tình gaùi nhôù choàng xöa. (“Baûo kính caûnh giôùi”, baøi 52)
- ÔÛ Nguyeãn Bænh Khieâm:
Treû baát taøi neân keùm baïn,
Giaø voâ söï aáy laø tieân. (Baøi 45)
Kieán thaùc bôûi ang buøi ngoït,
Ruoài qua vì baùt ñaéng cay. (Baøi 57)
Chim khoûi loàng neân ñaéc thuù,
Caây ngoaøi chaäu môùi töôi maøu. (Baøi 95)
3. Tình hình söû duïng vaø yù nghóa cuûa theå “thaát luïc ngoân baùt cuù”
Soá löôïng caùc baøi thô söû duïng theå “thaát luïc ngoân baùt cuù” so vôùi soá thô Noâm
cuûa caùc taùc giaû ñaõ neâu (döïa vaøo caùc taøi lieäu töông öùng), theo baûng thoáng keâ sau:
Taùc giaû Theo Toång soá Soá söû duïng Tyû leä
TLTK soá baøi thô Noâm theå “thaát luïc phaàn traêm
ñöôïc ghi ngoân baùt cuù” (%)
Nguyeãn Traõi 6 51 39 76,47 (8)
Leâ Thaùnh Toâng 5 35 12 34,29
Thô Hoäi Tao Ñaøn 3 20 14 70,00
Nguyeãn Bænh Khieâm 4 161 87 54,04
Coäng 4 taøi lieäu 267 152 56,93
Soá baøi thô khoâng laøm theo theå “thaát luïc ngoân baùt cuù” thì laøm theo theå
thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng. Nhö vaäy, treân ñaïi theå, chuùng ta thaáy: a) Theå
“thaát luïc ngoân baùt cuù” ñöôïc caùc taùc giaû ñang baøn thích duøng hôn theå thaát
ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng, khi laøm thô Noâm; b) Nguyeãn Traõi söû duïng theå “thaát
luïc ngoân baùt cuù” nhieàu hôn so vôùi caùc taùc giaû khaùc.
Phaân boá cuûa 39 baøi thô söû duïng theå “thaát luïc ngoân baùt cuù” vöøa neâu (trong
baûng) ôû Nguyeãn Traõi, theo soá doøng luïc ñöôïc duøng, nhö sau: 1 doøng luïc: 5; 2
doøng luïc: 16; 3 doøng luïc: 6; 4 doøng luïc: 3; 5 doøng luïc: 5; 6 doøng luïc: 3; 7
doøng luïc: 1. Tröø nhöõng baøi coù soá doøng thaát vaø doøng luïc baèng nhau, theo soá
lieäu naøy, neáu goïi soá coù ít laø xen, thì tyû leä phaàn traêm cuûa vieäc xen naøy nhö
sau: luïc ngoân xen thaát ngoân: 69,23%; thaát ngoân xen luïc ngoân 23,08%.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 33

Vieäc theå “thaát luïc ngoân baùt cuù” gaén lieàn vôùi thô Noâm maø khoâng duøng
trong thô chöõ Haùn, ngay vôùi caùc taùc giaû söû duïng chuùng, laø vaán ñeà ñaùng suy
nghó. Phaûi chaêng, cuøng vôùi vieäc saùng taïo vaø tích cöïc phaùt trieån chöõ Noâm, caùc
trí thöùc theá kyû XIV - XVI ñoàng thôøi cuõng muoán taïo ra moät theå thô rieâng cho
ñaát nöôùc mình? Tinh thaàn, yù thöùc vaên hoùa daân toäc khoâng theå khoâng ñaët ra ôû
ñaây. Vaø cho duø theå thô aáy veà sau khoâng coøn ñöôïc keá tuïc thì nhöõng coá gaéng kia
cuõng ñaõ ñeå laïi nhöõng saùng taùc laøm raïng danh cho neàn lòch söû vaên hoïc nöôùc nhaø.
4. Keát luaän
4.1. Döông Quaûng Haøm goïi theå thô “thaát luïc ngoân baùt cuù” laø “luïc ngoân
theå”, vôùi ñònh nghóa “laø loái thô thaát ngoân xen vaøo vaøi caâu chæ coù saùu chöõ”; oâng
cho ñaây laø loái thô “baét chöôùc cuûa Taøu”, vaø daãn baøi thô soá 45 (“Caûnh nhaøn”)
cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm, coù hai doøng luïc ôû lieân 2, ñeå minh hoïa [2: 119-122].
Buøi Vaên Nguyeân xeáp theå thô ñang baøn vaøo tieåu muïc “Luïc ngoân vaø phong
yeâu”; oâng vieát: “Trong thô quoác aâm ta thôøi xöa, theå thô thaát ngoân baùt cuù coù
xen vaøo moät soá caâu saùu töø, ngöôøi ta cuõng goïi laø theå luïc ngoân, thaät ra neân
goïi laø theå pha luïc ngoân, vaø nhöõng caâu saùu töø ñoù thöôøng xen vaøo giöõa baøi”,
vaø daãn baøi “Thuaät höùng” (baøi 5) cuûa Nguyeãn Traõi, coù hai doøng luïc ôû lieân 3,
ñeå minh hoïa [1: 237].
Coù theå thaáy raèng vieäc goïi teân theå thô ñang baøn laø “luïc ngoân theå” hay
“thô luïc ngoân” laø khoâng chính xaùc. Bôûi ôû ñaây khoâng chæ coù caùc doøng thô saùu
tieáng maø coøn coù caùc doøng thô baûy tieáng. Vaû laïi, ñang coù moät theå loaïi thô
ñöôïc goïi laø thô luïc ngoân chæ goàm nhöõng doøng saùu tieáng, vaø caùch goïi naøy laø
hôïp leõ (töông öùng vôùi vieäc goïi nhöõng baøi thô chæ goàm naêm tieáng laø nguõ ngoân,
nhöõng baøi thô chæ goàm baûy tieáng laø thaát ngoân...). Caùch goïi “theå thaát ngoân
pha luïc ngoân” hay “hình thöùc thô thaát ngoân xen luïc ngoân” cuõng vaäy. “Pha”
vaø “xen” ñeàu haøm chæ caùi ñöôïc noùi ñeán thuoäc soá ít, trong luùc, nhö ñaõ trình
baøy, ôû baøi baùt cuù, nhieàu tröôøng hôïp coù moät soá doøng saùu tieáng xen vaøo caùc
doøng baûy tieáng, vaø cuõng khoâng hieám tröôøng hôïp coù moät soá doøng baûy tieáng
xen vaøo caùc doøng saùu tieáng.
Ñoù laø chöa noùi ñeán vieäc caû hai caùch goïi ñeàu môùi quan taâm ñeán soá löôïng
tieáng cuûa moãi doøng ôû caùc doøng thô maø chöa chuù yù ñeán soá löôïng doøng thô ñaõ
coá ñònh cuûa caû baøi thô (laø taùm doøng).(9)
4.2. Caùc lyù giaûi vöøa neâu coäng vôùi söï trình baøy ôû tröôùc, ñaõ coù theå xaùc
ñònh: ñaây laø moät theå thô, treân ñaïi theå, ñöôïc caûi tieán, saùng taïo töø theå thaát
ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng, ñöôïc caùc nhaø thô theá kyû XIV - XVI laøm neân, vôùi yù
thöùc xaây döïng moät neàn vaên hoïc Ñaïi Vieät töï chuû, töï cöôøng. Döïa vaøo heä thoáng
teân goïi caùc theå thô ñang duøng (nguõ ngoân baùt cuù, thaát ngoân töù tuyeät, luïc baùt,
song thaát luïc baùt...), coù theå goïi teân loaïi thô ñang baøn laø theå thaát luïc ngoân
baùt cuù (baûy, saùu tieáng taùm doøng). Sôû dó ñaët “thaát” tröôùc “luïc” vì soá doøng thaát
ôû theå thô naøy thöôøng nhieàu hôn soá doøng luïc.
TN
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

CHUÙ THÍCH
(1) Leâ Trí Vieãn (Chuû bieân), Cô sôû ngöõ vaên Haùn Noâm, taäp 1, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1984, tr 129.
(2) Traàn Ñình Söû (Toång chuû bieân), Ngöõ vaên 10 - naâng cao, taäp 2, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2006, tr 40.
(3) Nhö vaäy, coù söï ñoái öùng giöõa luïc ngoân vaø thaát ngoân trong theå thô ñan xen naøy.
(4) Khi chæ moät doøng luïc, soá tieáng laø: moät doøng luïc = 6 tieáng, coäng vôùi baûy doøng thaát = 49
tieáng, thaønh 55 tieáng; khi chæ moät doøng thaát, soá tieáng laø: moät doøng thaát = 7 tieáng, coäng vôùi
baûy doøng luïc = 42 tieáng, thaønh 49 tieáng.
(5) Khaùi nieäm “töø” söû duïng ôû ñaây khoâng chính xaùc, vì ngoaøi töø ñôn, caùc töø gheùp vaø töø laùy coù
nhieàu hôn moät tieáng.
(6) Baáy giôø, 6 tieáng cuûa doøng luïc ôû baøi thô seõ phaân boá theo thöù töï vaøo 6 tieáng coøn laïi cuûa moâ
hình nieâm luaät.
(7) Cuõng coù moät vaøi tröôøng hôïp caùch laøm treân khoâng lyù giaûi ñöôïc vaán ñeà, chaúng haïn, doøng
luïc ôû vò trí thöù baûy trong baøi thô Noâm soá 12 (luaät traéc) cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm: “Yeân
ñoøi phaän daàu töï taïi” [4: 62-63]; hai doøng luïc ñaàu cuûa baøi thô Noâm soá 67 (luaät baèng) cuûa
Nguyeãn Bænh Khieâm: “Xoùm töï nhieân, moät caùi leàu; Qua ngaøy thaùng loï laø nhieàu” [4: 109]…
(8) Theo thoáng keâ töø Ngöõ vaên 10 - naâng cao (sñd, tr 40), thì qua xem xeùt 254 baøi thô Noâm
cuûa Nguyeãn Traõi, caû loaïi 8 doøng laãn loaïi 4 doøng, coù 186 baøi vieát theo thaát luïc ngoân (tyû leä
73,23%) - con soá naøy thaáp hôn soá thoáng keâ ôû baûng laø 3,24%.
(9) Thô thaát luïc ngoân phaàn lôùn laø loaïi taùm doøng (loaïi boán doøng coù ít, chuû yeáu töø Quoác aâm thi
taäp cuûa Nguyeãn Traõi), neân baøi vieát taäp trung vaøo loaïi naøy. Neáu cho vì coù hai loaïi, loaïi taùm
doøng vaø loaïi boán doøng, neân duøng “luïc ngoân” hay “thaát ngoân xen luïc ngoân” ñeå goïi chung,
thì caùch laøm nhö vaäy chaúng nhöõng khoâng xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng goïi teân (vaø phaân ñònh
chuùng trong heä thoáng caùc teân goïi lieân quan), maø coøn cho thaáy vaán ñeà chæ ñöôïc nhìn nhaän
ôû möùc chung chung. Bôûi soá doøng thô laø moät tieâu chí quan troïng beân caïnh tieâu chí soá tieáng
cuûa moãi doøng, khi goïi teân moät theå loaïi thô.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VAØ TRÍCH DAÃN CHÍNH
1. Buøi Vaên Nguyeân, Haø Minh Ñöùc. Thô ca Vieät Nam, hình thöùc vaø theå loaïi, Nxb Ñaïi hoïc Quoác
gia Haø Noäi, 2003.
2. Döông Quaûng Haøm. Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, Nxb Hoäi Nhaø vaên, Haø Noäi, 2002.
3. Ñinh Gia Khaùnh (Chuû bieân). Hôïp tuyeån thô vaên Vieät Nam: vaên hoïc theá kyû X - theá kyû XVII,
Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1976.
4. Ñinh Gia Khaùnh (Chuû bieân). Thô vaên Nguyeãn Bænh Khieâm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1983.
5. Mai Xuaân Haûi (Chuû bieân). Thô vaên Leâ Thaùnh Toâng (tuyeån), Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,
1986.
6. Vuõ Khieâu (Chuû bieân). Thô vaên Nguyeãn Traõi (tuyeån), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1980.
TOÙM TAÉT
Theå thaát luïc ngoân baùt cuù ñöôïc caùc nhaø thô lôùn theá kyû XIV - XVI nhö Nguyeãn Traõi, Leâ
Thaùnh Toâng, Nguyeãn Bænh Khieâm saùng taïo töø theå thaát ngoân baùt cuù luaät Ñöôøng. Luaät thô naøy
chöa ñöôïc tìm hieåu moät caùch ñuùng möùc.
Baøi vieát nhaèm trình baøy ñaëc ñieåm cô baûn, tình hình söû duïng vaø yù nghóa cuûa theå thô naøy,
ñeå coù theå naém baét ñöôïc vaán ñeà moät caùch thaáu ñaùo; ñoàng thôøi, ñeà xuaát teân goïi phuø hôïp hôn.
ABSTRACT
RESEARCHING THE SEVEN - SIX WORDS AND EIGHT LINE GENRE
The seven - six words and eight line genre was created by the famous poets in XIV -
XVI century such as: Nguyeãn Traõi, Leâ Thaùnh Toâng, Nguyeãn Bænh Khieâm, based on the eight
heptasyllabic line Tang prosody genre. This genre has not researched correctly.
The writing presents fudamental characteristics, the use and the sense of this poem
genre, in order to be able to understand subject thoroughly, and offers more suitable name.
VE G6C/!\GU6I\ LY C6I\G rA]\
(QUA DANH HIEU " HIEN KHANH VlfffNG' VA "GOCNGmMAN')

NGUYfiN HAI Kt

Ly Cong U^n goc "ngUdi Man" v i n tiep tuc


\. VE VAN DE 'GOC MAN" CUA LY
dUdc cac sd gia Trung Quoc de cap) (3).
CONG UAN
Trong cuo'n Ly ThUdng Kiet. Lich sit Trong khi do, co mot thUc te la: Cac Bg
ngogi giao vd tong gido trieu Ly cong bo bien nien sU thdi phong kie'n cua Viet Nam
nam 1949, Phan thii nha't, chUdng VII, quen thuoc nhu Viet sit lugc cua tac gia
Hoang Xuan Han sau khi trich dan biic thu chua r5 ten cuoi the ky XIV, Bgi Viet sit ky
cua Tif Ba TUdng gdi cho vua Ly vao nam todn thu cua Ngo Sy Lien va sd than trieu
1076 trong do c6 cau: "Tien the (Ddi trUdc Le (tii the ky XV) den Viet sd thong gidm
cua) dgi vUUng uo'n ngUdi ddt Mdn, toi nghe cUang muc cua Quo'c sd quan trieu Nguyen
ndi cong khanh d Giao Chi cung nhieu cuoi the ky XIX deu khong de cap de'n
ngUdi dd't Mdn" (1), da c6 mot chu thich ma thong tin nay... thi v6i chii thich nay nhU
tru6c khi ha but "Cho nen Ly Cong Udn rdt Id lan ddu tien ngUdi Viet Nam de cip den
cd the Id con chdu mgt ngUdi Mdn" Hoang thong tin: Ly Cong Uan nguon gS'c Man!
Xuan Han da neu cac tien de: Trong gicli han chu de Hoi thao "Nhijtng
1. Vd chdng nUdc ta bac-thugc trong phat hien khao co hoc d Dong Anh va van de
nghin ndm, ngUdi Trung Qud'c hoac sang que hUdng Nha Ly", de "Gop phan nhan dien
budn bdn hoac sang lam viec quan, roi sinh lai que hUdng nha Ly" co 'T)oi dieu ve nguon
con cdi d ddt ta rdt nhieu. goc cua Ly Thai To", GS. Nguyen Quang
Ngoc, Th.s Nguyen Ngoc Phuc cung da nhSc
2. Mgt dieu chdc chdn Id ddi Tdng, ngUdi lai va cu the them nhiing thong tin tif biic thU
Tdng diu nhdn Ly gdc Mdn, khong nhdng
cua Td Ba TUdng, va cua Tham Quat.
Tii Bd Tudng ndi the md thoi, md sach
Mong khe but ddm cung noi the (2). Tinh hinh do tUdng chifng van de go^c
nguon Ly Cong Uan chi tap trung quanh
(Nhan day, cung phai viet them: Khong
van de que noi, ngoai cua NgUdi, va dUdc
chi CO Tii Ba Tudng viet nam 1076 va dUdc
ban bac nhieu hdn trong vong thap nien
Tuc tu tri thong gidm cua Ly Dao dSn vao
(2000-2010) khi chuan bi tien t6i Dai le ky
cuoi the ky XII, hay Tham Quat viet Mong
niem 1000 nam Thang Long-Ha Noi.
Khe but ddm the ky XI, ma nhQng nam 80
cua the ky XX, roi dau the ky XXI, van de ThUc ra khong phai chi co the!

PCS. TSKH. TrUdng Dai hoc KHXH&NV - DHQGHN


Rghien ciru Lich sijr, sd 12.2009

The ky XIV, khi Le Tdc sau khi sang ngucfi Phap Marcel Gernet trong Le Monde
Trung Hoa, bien soan An Nam chi lugc Chinois (The gidi Trung Hoa) khi M.
muc Gia the hg Ly (quyen 12) viet "Ly Cong Gernet dua ra go'c gac cua nha Dudng
Uan, ngUdi Giao Chau (co ke bao la ngUdi Trung Hoa (VII-X) la Semi Turc (nda
Phuc Kie'n, Khong dung !) (4). Tuyec) ma dong ho Doc co (doc la Turco) la
Theo do, it nha't de'n the ky XIV: mot vi du. Song khi len ngoi, Ly Uyen roi
Ly The Dan (Dudng Thai Tong) da sai cac
- O Trung Hoa luc do c6 du luan rang Ly su no viet lai ly lich nha minh la go'c tif Ly
Cong Uan la ngifdi Phuc Kie'n; Dam, Ly Nhi, - tiic Lao Td, nha Triet hoc vi
- Le Tac da cho la "khong dung"! nhung dai cua thdi thudng cd Trung Hoa!" (6).
khong tha'y dUa ra chiing c6 phu dinh.
Trd lai chu thfch cua Hoang Xuan Han,
Sau chu thfch cua Hoang Xuan Han, vdi thong tin dUa ra nhu Tif Ba Tudng viet
Tran Quoc Vudng cung hdn mot lan nhac "Nay nghe noi nhieu cong khanh quy nhan
lai van de nay: a Giao Chi cung nhieu ngUdi Man"; hoac
nhu Hiia Thien ThSng tif nam Dai Diic thii
+ 10 nam sau khi c6 cuo'n Ly ThUdng
11 (1307) luc viet Tua cuo'n An Nam chi
Kiet, nam 1959, khi dich va chii thfch Viet
luge: "Cac danh tudng, ThU su, Do doc
sd luge, Tran Qudc Vudng chu thfch tUdng
ngUdi Trung Qudc tdi lam quan d xii Nam
tu Hoang Xuan Han, co them "gio'ng nhu
Giao, trudc sau tdi vai tram ngUdi ma hang
tien to Ho Quy Ly, tUdng Tran Lam (1
trii danh hdn he't la cac ong Ma Vien, Sy
trong 12 sii quan) deu la goc Bac chay sang
Nhie'p, Dao Khan, Chd Toai Ludng.... du
dat Viet tranh loan ddi Ngii dai" (5).
niia, ve hang ngUdi bi luu trich ciing phan
+ Thang 9 nam 1995 khi chuan bi hoi nhieu la bac danh si c) Trung trieu,... (7). dii
thao "Thdi Trdn vd HUng Dao dgi vUOng kho khan, v i n co the kiem dinh, dUdc chi
Trdn Quo'c Tuan tren que hUOng Nam ra cu the, chang han. Chi mdi tho'ng ke tif
Hd", GS. Tran Quo'c Vudng lai mot Ian: "ci An Nam chi luge, thi danh muc da co de'n
cuon Ly ThUdng Kiet cua GS. Hoang Xuan 158 vien Do hg, Thii sd. Thai thii. Do doc...
Han, CO cong bdbiic thu cua Tie'n si Td Ba va it nhat 34 "NhUng ngUdi toi cdc ddi sang
Tudng (Trung Qudc - Tdng) cung noi vua ky ngul O Giao Chau thdi Bac Thuoc trong
Ly ngUdi dat Man va trong trieu dinh Ly do cung CO hang chuc nhan vat ciing mang
CO nhieu ngUdi gdc Man". Nhan ban ve ho Ly (8).
viec ho Tran nhan gdc Man, GS. Tran
Quo'c VUdng viet: Nhung tii cac nguon tai lieu hien co nay,
sd lUdng do dii co Idn, cu the de'n bao nhieu,
"Trong sach Viet Giang (tUc Tay giang - tiec thay ciing chi mdi la cho phep gdi y
TQV) luu VUc nhdn ddn sit cua GS. Tii gian tie'p, chii khong true tie'p chiing minh
Tung Thae (nay d dai hoc Princeton My) "nguon go'c Man" Ly Cong Uan.
GS. Tit khi khao sat ve cac dong hg d ha
luu khu VUc song nay co nhan xet rang, ra't IL VE DANH HIEU "HIEN KHANH
VU'ONG"
nhieu ddng ho gdc thd dan (indigenom)
nhung do khuynh hudng tam ly "Nam Viet sd luge - bo bien nien dau tien de
nhan, Bac hudng" ho cii khai trong gia pha cap ve Ly Cong Uan va trieu Ly con lai de'n
gdc Hoa gdc Bac... nha Trung Qudc hoc ngay nay, ghi:
Ve goc/ngugn Ly C6ng Uan...

"Huy la Uan, ho Nguyin (Ly) ngUdi Co Nam 2004, khi viet ve Ly Thai To, Le
Phap, Bac Giang. Me la Pham Thi, Vua khi Van Lan ghi chii: "trong nhieu van canh, y
con b6 da thong minh, khi do rong rai, du nghia bieu trUng cua danh hieu "Hien
hoc ci chua Luc To". Khanh" chinh la de danh cho nhUng ngUdi
R5 rang nguon goc Ly Cong U^n trong va trudng hdp dUdc ton vinh nhUng than
bo svi nay hoan toan khong co mgt chut gi nhan khong ro rang, hoac khong co thUc"
la hoang dUdng! (10).

, Chi CO tinh than khi chuan bi cho Ly CQng nam nay, khi trci lai va'n de nhd
Trdn vd con ngUdi thdi Trdn, Tran Quo'c
Cong Uan len ngoi mdi co su tuyen truyen
VUdng dat cau hoi: "Hien Khanh, thuy to
vdi sa'm ky cua Phat, Dao cua thdi ky a'y!
(nha Tran) go'c d Hien Khanh". Vay Hien
Ciing chinh Viet sit lUOc chep: mua Dong Khanh la dau? Cac cu chac quen Hien
thang 11, vua len ngoi, dai xa thien ha, do't Khanh la mot tudc hieu con truy phong cho
he't hinh cu, va sau khi c6 Ton hieu thi cac cha khi len la'm vua nhu Ly Cong Uan Thai
viec ngay do, thU tU la: To truy phong cho cha lam Hien Khanh
+ Truy ton cha la Hien Khanh vUdng, vUdng" Tran Thai Tong khi cha mat (nam
me la Minh Diic Thai hau, 1234) la'y anh rugt la Thai uy Tran Lieu
lam phu chinh, sach phong lam Hien
+ Cac con trai, con gai Hoang. Tuy viet "Hien Khdnh chUa chdc Id
+ Anh ruot vua la Mo lam Uy Vii vUdng, mgt dia danh"\ NhUng, chinh Tran Quoc
em la Due Thanh vUdng... Vudng ciing da vie't them: "cac cu tra cuon
Cdc tong xd danh bi lam d ddu the ky XIX
Day la mot doan s\i, ham chiia CO nhac t6i mot dia danh Hien Khanh la xa
nhieu thong tin hien minh va an tang Hien Khanh thuoc tong Hien Khanh huyen
quan trong! Vu Ban tinh Nam Dinh, chi each TUc Mac
Hoang Xuan Han hoan toan diing khi vai kyl6m6t va ciing nam tren mot trien
viet: "Xem vay Cong Uan biet cha la ai va song v6i TUc Mac. Danh Muc cdc ldng xa.
CO du ho hang". Chi de'n/tii bo Dgi Viet sd Bdc Ky cua Ngo Vi Lien ciing c6 ten xa
ky todn thu cua Ngo Sy Lien va sU than Hien Khanh, Vu Ban, Nam Dinh" (11).
trieu Le-Bo sU ma T r i n Quo'c Vudng cho
Khao sat them mot chiit niia, tha'y Hien
rang "ddc" (lecture) sach nay khong phai
Khanh khong chi la mot tUdc hieu ma con
de, ddi hoi mot each doc co suy xet theo
la mot dia danh c6 that!
kieu tu duy hien dai. Vi sach nay chiia
khong it each nhin (quan diem) meo mo cua + Theo Idi chua cua Viet sd thong gidm
nha nho thdi Le mdi co them doan: "me ho cUc/ng muc: Huyen L/ng Phong thuoc tinh
Pham di chdi chiia Tieu Sdn ciing v6i than Nam Dinh. Xua la huyen Hien PQianh, Nha
nhan giao hdp roi co chiia sinh ra vua..." Ly doi lam iTng Phong, Nha Trin doi lam
(ma sau nay bo Viet sit thong gidm cUOng Kie'n Hung khi thuoc Minh doi lam phu
muc ciing ghi theo nhU vay...) (9). Kie'n Binh nha Le goi la phu Nghia Hung...
(12).
Do chfnh la dieu ma theo Hoang Xuan
Han, chi'nh bo Todn thU da lam cho Ly + Dgi Nam nhdt tho'ng chi viet: "Phu
Cong Uan trd thanh "cdn v6 thifa nhan". Nghia Hung, nguyen trudc la huyen Hien
Rghien ciJru Ljch siSr, s6' 12.2009

Khanh (nay huyen Thien Ban cdn co tong ca't lam Than ve Dien Tien chi huy sii suo't
Hien Khanh) ddi Ly doi lam huyen Ung thdi Long Dinh - nhU chiic vu cua chinh
Phong" va "Mieu thd Ly Nhan Tong tai xa than sinh Long Dinh - Le Hoan trUdc do.
Hien Khanh huyen Thien Ban" (13). The nhUng, ngay ca khi ong vua "to'i tam
ngoan nganh" - Ngoa Trieu da chet, cac con
Trong d a n h m u c c a c di t i c h lien
Long Dinh thi cdn nho, ciing la liic het
q u a n d e n thcfi T r a n c u a N a m D i n h (14)
Thien sU Van Hanh - nhan danh sam
phan huyen Vu Ban co ghi Dien An Phong
truyen - du luan, phan tich "Nha Le tat
- thuoc thon Dao, va Dien thon Hanh Lam
phai mat, ma nha Nguyen (Ly) ta't phai
thuoc xa Hien Khanh.
len. Ho Nguyln nhan tit khoan dung nhu
Noi each khac, tat ca cac chi d i n tren ong, lai dUdc long dan...", roi de'n Dao Cam
cho tha'y de'n hien nay, Hien Khanh v i n la Moc Cling noi: "bach than khong ndi dUa,
mot dia danh co that d viing Nam song ha dan nhao nhao, muo'n tim ngUdi chiia"
Hong, nam d vung giiia hai con song Day Ly Cong Uan van "sd nhiing Idi iy bi tiet
va song Hong thuoc huyen Vu Ban tinh 16" nen vdi Van Hanh thi bao "den an nau 6
Nam Dinh ngay nay. Ba Sdn", con vdi Cam Moc thi "sd rang noi
Dieu lUu y la: 16 ra thi bi giet ca".

Tho'ng ke qua Viet si? lUUc (co khai thae 2. v a i thang sau len ngoi, ciing vdi cai
va bd sung thong tin tii Dgi Viet sd ky todn nguyen nien hieu thanh Thuan Thien
thu - in nghieng trong bang tho'ng ke - xem nam d i u , roi chuyen d6 ra Thang Long,
bang 1) qua 4 ddi vua dau trieu Ly, trii cac Ly Cong U i n cung cho thay ten mgt loat
lan vua phai "than cim quan" chinh phat, cac dia phudng: Hoa Lu thanh TrUdng
con cac l i n ra khdi Kinh thanh Thang Long Yen, Bac Giang thanh Thien Diic giang,
nhu di kinh ly, du ngoan, tham thii, cac dia C6' Phap thanh phii Thien Diic... roi nam
phUdng, cho tha'y: 1014 ddi L/ng Thien thanh Nam Kinh
(Huyen Hien Khanh ciing doi ten vao thdi
+ Tii vua Ly Cong Uan, Ly Phat Ma de'n
ky nay chang?).
het vua Ly Can Diic, co it nha't 29 dia diem:
+ Trong 29 dia diem do, cac Hanh cung 3. Viec phong vUdng den thdi Ly Cong
chiem nhieu nha't (10/29) Uan, tuy chUa c6 nhieu nhung da co cac
loai sau:
+ Trong ddi lam vua, Ly Can Diic (Ly
Nhan Tong) - chat cua Ly Cong Uan de'n + Nha To'ng phong theo dia danh nhU
19 lin ngii gia cac hanh cung thi 11 lan ve "An Nam quan vUdng" (Dinh Bo Linh)
Hanh cung L/ng Phong - Hien Khanh! "Nam Viet vUdng" (Dinh Lien).
(Xem bang 1) (15). + Vua Le Hoan phong "vUdng" cho cac
Xin luu y may dieu: con, em vita dat theo chiic nang d6'i vdi
trieu dinh Hoa Lu, viia theo dia danh ma
1. Ban than diic L^ Cong Ua'n - khi Le
VUdng dd cai quan, nhU:
Long Viet bi Le Long Dinh giet (nam 1006)
q u i n than deu trd'n chay, v i n duy mot + Long Dinh coi vung Phong Chau
minh dam 6m thay Long Viet ma khoe! (Phin Sdn Tay - Ha Noi va Phii Tho) la
khien chinh Long Dinh khen la trung, roi Khai Minh vUdng.
Ve g6"c/ngu6n Ly Cong Qan...

Bang 1: Thong ke cac lan 4 vi vua dau trieu Ly xa gia tdi cac dia diem
ngoai Kinh t h a n h Thang Long

Cac dja d i e m B o n do'i v u a d a u t r i e u Ly


Stt n g o a i Kinti t h a n h
Thang Long Ly C o n g U a n Ly P h a t Ma Ly N h a t Ton Ly Can DOfc
(Thai To: 1009- (Thai Tong: (Thanh Tong: ( N h a n Tong:
1028) 1028-1054 1054- 1072) 1072-1127 )
1 Co P h a p 1010: ban tien lua
cho ddn ldng
2 Cosa 1016: ban danh
(Dan PhUdng-Ha hieu cho Thdn
Noi)
3 0 Lo [Dieu 16] 1030: xem gat Ilia
(co le la viing H u n g
Yen c h a n g )
4 Do Dong giang [Tin 1032; cay tich
hU0ng](Thanh Oai) dien
5 Chau Lang 1032 : bdt voi
6 Chua Triing Tien - 1034: r a c h d i
niii Tien Du 1041: Xem lam
vien Tu thi thien
phiic
7-1 Hanh cung Ai 1035 Tluot yen
Chau qudn thSn
8-2 H a n h c u n g Hoan 1036: xay dung
Chau
9-3 Bo Uki K h a u (Thai 1038: cay tich 1064 Xay hanh
Birih) dien cung
1065: cay tich dien
10 Ciia bien Gia [Kha] 1042: cay tich
Lam (co 16 la viing dien
Q u a n g Ninh ?)
11 Chiia CO T i n g Sdn 1043
chau VQ Ninh
12-4 Hanh dinh Co
Lam (Co P h a p )
13 Ciia bien Dai Bang
(viing Hai Phong)
14 Cua bien Ba Lo 1058 n h a n cho ngu, 1106:
(viing Do Sdn - Hai xay t h a p
Phong) 1059: Ban ten
Tudng Long
15 Song Nam B m h - 1059 di san, den 1092 bat voi
Lang chau (viing dat nha Than Canh
Bac Giang-nam Nguyen
Lang Sdn)
16 Ciia bien Giao Hai 1060 ra, doi ten
(Giap Ninh B i n h - t h a n h Thien Phil
T h a n h Hoa)
17-5 H a n h c u n g Giao 1060: xay de xem 1072 :
Dam (Ho Tay) danh ca 1096: xem danh
• ca, CO Le Van
Thinh
18 Dam Phil Long (?) 1065: xem danh ca
19 Tan Vien (Nui Ba 1072: di le
Vi-Ha Noi)
20-6 H a n h c u n g Ciiu 1065:
Lan [Canh Hung]
C)
21-7 Hanh cung Khai 1067 : xem gat 1092: xay hanh
Thuy(? ) cung
1117: xem gat
Rghien euu Lich sic, s6' 12.2009

22-8 H a n h c u n g Ly N h a n 1067 : xem gat, 1077: xem gat


[Phu N h a n ) dua t h u y e n 1080: xem gat
(Ly N h a n - Ha N a m ) 1101: 2 lan: t h a n g 2 vk
t h a n g 9 xem d a n h ca

23 CCla bien Long T h u y 1077


24 Ciing Giang 1080: xem d a n h ca
1101: 2 lan: t h a n g 2 va
t h a n g 9 xem d a n h ca
25 Lara Sdn 1087: Dai yen q u a n t h i n
t r e n niii, l a m thd
1094; chiia lam xong, vua
b a n ten, de bien

27-9 Hang cung Ung 1101: xem cay ruong.


Phong 1102: xem cay ruong
1117: 2 lan; Thang 3 xem dan
cay rupng cong, thang 6 xem
cay ru^ng. Tii day xem cdy
xem gat id viec thUcfng hdng
ndm (Cudng IVIvic)
1123; xem gat liia, b i c c i u
q u a song Ba Lat,
1124; xem cay rupng tU
t h a n g gieng den t h a n g hai
ve c u n g
1125; 2 Ian; t h a n g sau xem
cay, t h a n g 10 xem gat
28-10 Hanh cung ChUdng 1007:
Sdn 1008: (xay t h a p )
1117; k h a n h t h a n h Bao
t h a p Van phong
29 Long Thiiy 1123; b a t voi

+ Long Can coi vung Phii Lan (Van Lam nhung trUdc do hang chuc nSm, theo Viet
- My Hao - Hung Yen) la NgU Bac vUdng. sd lUcfc, ngay sau khi chien t h i n g quan
T6'ng, nam 1077, d i p de cl s6ng NhU
+ Long Tiing coi viing Ngii Huy$n giang
Nguyet, thi chuyen ngU d i u tien cua Ly
(Thanh Hoa) lam Dinh phien vUdng.
c a n Diic la di ve phia Nam: qua he't Phii
+ Long Mang coi giii Vti Long (Thanh Nhan - Ly Nhan, rdi ciia bien Long Thuy
Hoa) la Nam quo'c vUdng. nam 1077 s6ng Ciing Giang (nam 1080).
Va, chUa vi vua nao d i u thdi Ly dac biet
+ NgUdi con nuoi giii viing Phii Dai (Td
quan tam de'n vung phia Nam song Hdng,
Ky - Hai Dudng, Vinh Bao - Hai Phong) la
trong do dac biet la viing Hien Khanh -
Phii Dai VUdng.
tfng Phong nhu Ly Can Diic!
+ Long De coi giii vung Cat Lam ci bd
Nhu vay, ngoai vi the dac biet quan
song phia Bac (Que' DUdng, Tif Sdn - Bac
trong cua viing da't nay v6i quoc gia Dai
Ninh) la Hanh quan vUdng...
Viet, v6i Kinh sU Thang Long, thi giiia
4. Ly Can Diic (1072-1127) con cua Y thong tin:
Lan phu nhan - que ngoai 5 Bac song
Hdng, Cling da tiing ngU den Lam Sdn (nam + Ly C6ng U i n phong danh hieu cho cha
la Hien Khanh Vudng.
1087), cho xay thap Lam Sdn nam 1088),
rdi ngii len Lang Chau xem bat voi nam + Vung d i t Hien Khanh dcfi Ly nam
1091) rdi ban ten chua, than de bien bang glQa hai s6ng Hdng, song Day - ciia Vu Ban
chii trien cho chua Lam Sdn (nam 1094)... thuoc Nam Dinh, tren true dUdng giao
vi g g c / n g u d n Ly Cdng U a n . . .

t h o n g / t h U d n g q u a n t r o n g g i i i a H o a L u v6i n g U d i d i i n g h a n h c u n g U n g P h o n g t r e n da't
T r u n g c h a u B i c B6. H i e n K h a n h , rdi ve d6 r a t n h i e u l i n !

+ De'n c h a t n o i L y C 6 n g U a n , L y Can Ta't c a n h i i n g d i e u d o co l i e n q u a n gi, gdi


Diic - n g u d i v i i a t d c h t i c t h i n g Idi o a n h l i e t y gi de'n go'c g a c , d i a b a n h o a t d o n g c u a
cuoc k h a n g chien chong xam lUdc T o n g , H i e n K h a n h v U d n g t h a n s i n h ciia Diic L y
ngUdi d a n h & n t h u (vdi t h o n g t i n n e u t r e n ) C o n g U a n v a de'n c h f n h L y C o n g U a n trUdc
cua Tii B a TUdng n a m 1076, lai chfnh la khi vao trieu dinh Hoa Lu chang?

CHU THICH

(1). Ve noi dung biic t h u va nguyen van cau (8). Khong chi thdi Bac Thuoc, sau the ky IX, X

tren, t h a m khao bcii ciia Th.s Nguyen Ngoc Phiic: ve sau tile la khi Viet Nam thdi tu chu, dong ngiidi

Ngtiien ciiu di tich vd truyen ttiuyet ve nha, Ly d Hoa sang buon ban, sinh song d Viet Nam vSn tiep

Dinh Bdng tBac Ninh), trong Hoi Sii hoc Wk Noi. tuc. Theo Dai Viet sd ky todn thii: trong trieu dinh
Le Hoan co lam den Thai sU Hong Hien (?- 988) la
Vi que hiiOng nhd Ly. Ky ye'u toa dcim khoa hoc
ngUdi Trung Hoa "thong hieu kinh sii, thUdng theo
NhQng phdt hien khdo co hoc a Dong Anh (Hd Noi)
cac cuoc chinh phat lam quan sU cCing la khuyen
vd vdn de que hiiang nhd Ly. Nxb. The gidi, H&
vua len ngoi, mUu ban viec n\idc c6 cong Idn, vua tin
Noi, 2009, tr. 248-268.
diing nhu tam phiic "khong chi ISn vao cac nam
(2). Xem: Hoang Xuan Han. Ly ThUdng Kiet, Giap Tua't (1274) nUdc Tong cl m6 Giang Nam ngUdi
Lick sii ngoai giao vd tong gido triiu Ly. Nxb. Song Nguyen thUdng hay la'n danh, De'n day ho dem 30
Nhi, H^ Noi, 1949, tr. 182. chien thuyen viidt bien chd ddy ciia cai vk vd con
VUdt bien de'n La Cat Nguyen, de'n thang 12 dan ve
(3). Chang han: xem 'L^ Thien Tich. An Nam
kinh, an tn' d phudng Nhai Tuan, "Bdn ky, q 5, t 33b
Ly trieu th§' gia t a n khao. Hoa kieu Hoa nhan tick
"rieng quan ciia Chieu Van VUdng Trdn Nhat DuSt
SI? khdo ciiu. N°l M a r 2002, tr. 56-61.
CO ca ngUdi To'ng, mac ao To'ng. TrUdc kia nha Tong
(4). Xem Le Tfic. An Nam chi iMc. Ban dich mdt, nhieu ngUdi Tong theo ta, NTiat DuSt thi nap
cua LJy ban phien dich sii lieu Viet Nam - Vien ho, CO Trieu Tung lam gia tudng, Bdn ky, quyen 5. t
Dai hoc Hue do GS. T r a n Kinh Hoa lam co vS'n. In 48 b. An Nam chi liigc ciia Le Tdc ch6p: Nam Dien
nam 1960. Ban in lai ciia Nxb. ThuSn Hoa - Trung Huu thCr 7 (1320) nha Dai Nguyen dan bdn ciing d
tam Van hoa ngon ngii Dong Tay, 2002. tr. 235, Hai Nam bdt con gai dan chiing dem vao An Nam.
chQ Han, tr. 476. (9). Xem Viet sd thong gidm cUcmg muc, Chinh
bien 2, td 7, Ban dich. Nxb. Van Sii dia, Ha Noi,
(5). Xem Viet sd iMc, Trdn Quoc VUdng dich va
1957, tr. 39 .
chu giai. Ban in ciia Nxb. Thuftn Hoa, 2005, tr. 118.
(10). Le Van Lan. Chii thich so 1 bai. Ly Thdi
(6). Trdn Quoc Vudng. Dot dieu ve nhd Trdn,- Td (974-1028) trong Danh nhdn Hd Ngi. Ha Noi,
Ditc thdnh Trdn coi rl lich sii vd sii phdt trien 2004, tr. 56.
trong bdi cdnh vdn hod Dai Viet the ky XHI- XIV. (11). Trdn Quoc Vudng. Doi dieu ve nhd Trdn-
In trong Nhd Trdn vd con ngiidi thdi Trdn. Ha Noi, Diic Thdnh Trdn, trong Nhd Trdn vd con ngadi
2004 , tr. 46. thdi Trdn, sdd, tr. 49.

(7). Xem An Nam chi liigc, sdd, tr. 41. (Xem tiep trang 30)
30 Rghien ciru Lich sic, so 12.2009

(30). Dagh-register Batavia 1661, pp, 49-55, by the Dutch East India Company during the

(31), VOC 1236, Hendrick Baron n a a r Batavia, Eighteenth Century (Leiden-Boston: Brill, 2005), p.

12 Nov, 1661, fos. 829-855; Dagh-register Batavia 95,

1661, p, 89; Generale Missiven III, pp, 450-451, (35), Li Tana, Nguyen Cochinchina, pp. 90-93.

(32), Luc Dtic T h u a n , "Japan Eariy Trade (36). Generale Missiven II, pp. 651-652; Souza,
Coins and the Commercial Trade between The Survival of Empire, pp. 115-120.
Vietnam and Japan in the l?'*" Century", (37). VOC 1206, Tonkin comptoir n a a r Batavia,
www.VietAntique.com: Whitmore, "Vietnam and 18 Nov. 1654, fos. 65-90; Buch, "La Compagnie"
the Monetary Flow", pp. 363-396. Ve hoat dong (1937.), p. 139.
xuat k h a u Toraisen va Shichusen de'n Dang Trong,
(38). Cac ti le p h d n t r a m tren day dUdc tinh
xin xem: A, van Aelst, " J a p a n e s e coins in southern
toan tii so lieu trong Bang 2.
Vietnam and the Dutch East India Company,
1633-1638", Newsletter (The Oriental Numismatic (39), VOC 1314, Albert Bre^incq en Tonkin

Society, 109, Nov,-Dec, 1987), (n,p); Li Tana, comptoir n a a r Batavia, 19 Nov. 1675, fos. 19-22;

Nguyen Cochinchina, pp. 90-90. Generate Missiven IV, p. 88,

(33). Rhodes, Histoire du royaume de Tuinquin (40), Generale Missiven IV, 88, pp. I l l , 174.
(Lyon: J e a n Baptiste Devenet, 1651), pp. 59-60, (41), D i n theo Shimada, The Intra-Asian Trade

(34), R, L, Innes, The Door Ajar: Japan's in Japanese Copper, p, 95,


Foreign Trade in the Seventeenth Century (Ph,D, (42), CUctng muc II, tr, 296; Todn thU III, tr.
Diss,, University of Michigan, 1980), p, 587; Luc 260, 262, 264.
Dtic Thuan, "Japan Early Trade Coins"; RNTJIO (**) L u a n van dUdc thiic hien dudi sii tai trd
Sliimada, The Intra-Asian Trade in Japanese Copper ctia Dai hoc Leiden va Sumitomo Foundation.

VE GOCT^GUOIV LY C 6 i \ G UA^.
(Tie'p theo trang 9)

(12). Cuvng mv.c (Cb), 4, 8. B.iti dich, tr. 328. Noi, khoa 1996-2000 ciing cho biet tai Hien Khanh
tim tha'y nhidu di vat thdi Ly-Tran.
(13). Dgi Nam nhdt thdng chi, Ban Jich, Nxb.
(15). Theo Dia chi Nam Dinh. Nxb. Chinh tri
T h u a n Hoa in lai, 1992, tr. 328, 353.
Quoc gia. Ha Noi, 2003, tr. 219-221 thi vung
(14). Xem Hung Dao dgi Vuang vd nhd Tran "Hanh cung IJng P h o n g n a m d giiia k h u vtic Minh
tren que huang Nam Hd. Sd Van hoa Thong tin T h u a n va Hien K h a n h " ndi tii thdi Le ve trildc co
Nam Ha, 1995. TS. Nguyen Van Nam - Giam doc xa H a n h Cung, de'n n a m 1820 doi la H a n h NTian.
sd Van hoa-The thao-Du lich Nam Dinh, roi BCii Rieng 7 thon xa H a n h Cung xUa c6 de'n 39 di tich
Duy H u n g trong .Minh Thuan tU truyen thdng de'n (chua ke n h a Thd Thien chiia giao) trong do noi
hien dgi. Khoa luan to't nghiep Klioa Lich sU - bat la cac thon Phii Lao, Bich, HU(3ng Nghia deu
TrUdng Dai hoc KHXH&NV - D,ai hoc Quo'c Gia Ha thd H a u Tac.
n -
VE MOT SO THU LINH AN NAM THOI THUOC DlTONG

PHAM L 6 HUY'

qua dd, chung tdi mud'n lam ro tinh cha't


T Q trUde de'n nay, phan ldn cae
nghien cQu ve ehinh tri thdi ky Bae
thudc thudng tap trung vao viee khae hga
eat cQ-tU tri dia phQdng, qua trinh xay
dung, p h a t trien va bao toan iQc iQdng cua
nhQng cudc nd'i day cua ngUdi Viet chdng tang Idp thii linh dia phUdng trdng giai
lai ach thd'ng tri ciia phong kien Trung ddan nay.
Quo'c. Tuy nhien, ne'u quan sat lieh sQ nhu 1. Ve t h i i l i n h D o A n h S a c h ••»
la mgt ddng chay lien tuc, ehung ta tha'y
rang trong nhieu giai doan, da cd mdt sd' Thu linh dia phudng dau tien ma chung
thu ITnh dia phUdng ra lam viec eho bd may tdi mud'n de cap trong bai viet nay la Do
thd'ng tri eua chinh quyen dd hd. Dd'i vdi Anh Sach. Lien quan de'n Do Anh Sach,
nhQng trudng hdp nay, khdng the vdi vang chung ta ed dUde nhQng thdng tin rat qui
danh gia hg khdng yeu nUde hay thieu tinh gia tQ Man thU, mdt nguon sQ lieu ed gia tri
t h i n tii chu. Bd qua nghien cQu ve nhQng cao ve tinh hinh An Nam cudi the ky VIII,
thii linh dang nay, se khd ed dugc eai nhin dau the ky IX. N h u chung ta da biet, Phan
toan dien va thiic te ve ca'u true ehinh tri- Xude, tac gia Man thU, vd'n la lieu thudc
xa hgi dUdng thdi, ddng thdi eung khdng eiia An Nam Dd hd Sai Tap, sang An Nam
the li giai dugc mach ngam tdn tai va phat nam Ham Thdng 3 (862). Sau khi phu
trien cua cae the liic dia phQdng ma sau t h a n h dd hd tha't thu vao tay quan dgi Nam
nay se ddng vai trd quan trgng dQa da't Chie'u thang Gieng n a m Ham Thdng 4,
nudc thoat khdi nghin nam Bie thudc. P h a n Xudc da dd'e sQc hoan t h a n h 10 quyen
Man thu, nhd Tudng Chau Tie't do ap nha
Ngoai ra, trong cae nghien cQu trUdc la TrUdng Thu T r u n g dang len hoang de
day, cdc nguon tU lieu ngoai chinh sQ nha Dudng.
nhung cd do tin cay cao nhu Man thU,
Dudng hgi yeu, Tu tri thdng giam, nguon Silliexil: Man thu, (^.9(1).
tai lieu kim thach van cung chUa dugc khai
[Trudc day] Trieu dinh sai sQ den Van
thac mgt each triet de.
Nam, Nam Chie'u thudng nghenh tie'p, tien
Trong bai viet nay, chung tdi ed' ging sQ gia ra ngoai xa. Nhieu nam trd lai day,
tan dung cae nguon tU lieu tren de tim hieu do trQdng lai hai da't Ung, Giao ha khac
boat ddng eua mgt so' thu linh dia phUdng tan bao, tii y gie't ngUdi vd tgi, lam chung
thdi thuge Dudng, dac biet la thu linh eac Man de'n cao oan [vdi N a m Chie'u], nhan dd
ehau ki mi mien nui va trung du trong giai Nam Chie'u thudng de'n danh cUdp. T h i n
doan cud'i the ky VIII, d i u the ky IX. Thdng [Phan Xudc] phue mong hoang de trUng

' Th.S. Khoa Ddng Phudng hoc - DHKHXH&NV - DHQGHN


Ve milt s6 fhiS linh ?In Ham... 47

phat dai quan, khdi phue lai da't eu. 34 the lue. Doan ghi chep cua Man thu cho
chau ki mi thudc quan ly eua Dung ehau chung ta biet trong thdi gian lam An Nam
Kinh lUdc sQ phuc xin de An Nam Dai thii Dd hd Kinh lUdc Chieu thao sQ, Trieu
linh lam thQ sQ, Vu Dinh chau xin de Dai XUdng da ca't n h i c Dd Anh Sach tQ mgt
thu linh lam trQdng lai. TrUdc day, cae ddi vien Dd ap nha len de'n chQc Chieu thao
Kinh luge sQ thudng niem tinh than thudc, Phd sQ. Theo Tdn Dudng thU (Q.49 Ha,
ta'u xin cho hgn nguyen tung, ap nha lam Bach quan chi), Chieu thao sQ n i m giQ viec
thQ sQ, t h i n e r i n g khdng d'n. Than [Phan "ehinh phat" ("nguyen suy, dd thd'ng, chieu
XQde] trdm biet, ed'An Nam tien Tie't do sQ thao sQ chudng ehinh phat" (3). Ve mat
Trieu Xudng, sQa sang viec Giad Chi td'ng quan sil, cd the ndi chQe vu eua Dd Anh
cdng 13 nam, den nay van de lai long ai Sach ehi dflng sau minh Trieu Xudng trong
ngudng ndi eac bae bd lao, lam cho trong edi ehinh quyen dd hd.
vd sii. Khi dd, [Trieu Xudng] la'y Dd ap nha
Ngoai chQe Chieu thao Phd sQ, Do Anh
Dd Anh Sach lam Chieu thao Phd sQ, "nhap
Sach cdn lam "nhap vien phan an". Trong
vien phan an", moi thang ca'p cho lUdng
cac tQ lieu ve he thd'ng quan ehe ddi Dudng
tien 70 quan; la'y "ky khaeh" TrQdng Chu
cdn lai ngay nay, khdng thay nhac de'n chQc
lam An Nam Kinh luge Phan quan, sau lai
danh "nhap vien phan an" (4). Tuy nhien,
cQ TrUdng Chu lam Dd hd. TQ khi Ly
theo Khang Hy tii dien, mdt trong cac
Tudng Cd' nham chQc An Nam Kinh lude
nghia cua "vien" la chi dinh quan ("quan
sQ, tQ y tham lam tan hai, d i n de'n viec
giai viet vien" (5). Thdi Dudng, tri sd cua
dgng binh. Tie'p dd lai cd Ly Trae hao sat,
Tie't do sfl dUdc ggi la "sfl vien". Vi du, Td
lam cho sinh linh chiu hai. Ne'u khdng phai
tri thdng giam (Q.257, Dudng ky, Hy Tdng)
do ngudi trudng lai, thi lam sao cd chuyen
vie't: "Sfl vien, Tie't dd sfl ty quan thudc tri
ngudi ta lam can.
sU chi sd" (6), tfle la "Sfl vien la ndi tri sU
Trong doan ghi chep d tren, danh gia ciia cac quan thuge quyen quan ly cua Tiet
chi'nh sach cai tri ciia nha Dudng tai An do sfl". Trong khi dd, tQ ddi Dudng Tuc
Nam, Phan Xudc nhan xet: dd'i vdi cac ehau Tdng (756-762), An Nam Kinh lUde sQ da
ki mi, eac ddi Kinh lUdc sQ trd ve trUdc dUdc dat thanh mdt Tie't do sQ ("An Nam
thudng xin trieu dinh phong eho hgn tuy kinh ludc sQ vi tie't do sfl, linh Giao Luc
tung than can (nguyen tung), ap nha lam dang thap nhi chau" (7). Do vay, tri sd cua
thQ sQ. Phan Xudc cho rang day la mdt An Nam Kinh iQdc sQ cung cd the ggi la "sQ
nguyen nhan gay ra tinh hinh ba't d'n. De so vien", ed the hieu "nhap vien" ehi viee vao
sanh, Phan Xudc neu len trudng hdp cua lam viee tai tri sd cua An Nam Kinh iQdc
An Nam Dd hd Trieu Xudng. Trieu Xudng sQ, tQc phu thanh dd hd.
la vien dd hd ndi tie'ng da cai tri An Nam vd
su trong sud't 13 nam. Theo Phan Xude, dd Mat khdc, "phan an" ddi DQdng chi cac
mgt p h i n la nhd viec Trieu XUdng da biet gia'y td do phan quan, ehflc quan dQng thQ
trgng dung mdt vien Dd ap nha la Dd Anh ba trong he thdng tQ dang quan (trudng
Sach. quan, thdng phan quan, phan quan, chii
dien) ddng da'u. Vi du, sach Dudng lugt sd
Theo Tdn Dudng thit (Liet truyen,
nghi ed viet;
Q.129), Do Anh Sach vd'n la mdt "khe dgng
hao" (2), tQc la mdt thu linh mien nui ed SQ lieu 2: Dudng lugt sd nghi, Q.15,
4a Rghien ciJru Lich sit, so 9.2009

Dieu 213 (8). quan (10), An Nam Phd dd hd, Kinh iQOc
Phd sQ. NhQ vay la dudi quyen Kinh iQdc
Pham giam lam ehu t h u [quan trdng coi
Chieu thao sfl Trieu Xudng, TrUdng Chu va
eua cdng] ma la'y ciia cdng eho vay viec tU,
Dd Anh Sach, mdt ngudi lam Kinh lUdc Phd
ne'u ngudi eho vay va ngUdi vay khdng cd
sQ, mdt ke lam Chieu thao Phd sQ. Mdi quan
"van k f thi luan [hinh phat] theo tdi
he vdi TrUdng Chu trong thdi ky nay giup
"cudp". Ne'u ed "van k f thi luan [hinh phat]
Do Anh Sach tie'p tuc thang tie'n sau nay.
chuan theo tdi "cUdp". "Van k f tQc la loai
gia'y td ki t i t . Ne'u cd lap "phan an" thi Thang 4 nam Nguyen Hda nguyen nien
giam 2 cap. (806), dUdc sii tie'n cQ cua Trieu XUdng,
Kinh lUde phd sQ TrUdng Chu dUdc thang
Ngudi dUdc cho vay ne'u khdng cd kha lam An Nam Dd hd, ban quan Kinh lUdc sQ,
nang boi thudng thi thu eua vien quan da thay the che Trieu XUdng luc nay dUde nha
ddng da'u, ky cho vay. Viec vay cua cdng d Dudng thuyen chuyen lam Quang ehau
dieu luat ben dudi eung theo each lam nay. ThQ sQ, Linh Nam Tiet do sQ (11). Dudi
thdi TrUdng Chu, Dd Anh Sach tie'p tuc
Sd ban: quan coi eiia cdng ma lay eua
dUde thang lam An Nam Dd tri Binh ma sQ
edng eho vay, "ngUdi dUde cho vay ne'u
kiem ap nha. An Nam Phd dd hd. Nhu vay,
khdng cd kha nang bdi thudng" tQc la
Dd Anh Sach tie'p tue dUde trgng dung dUdi
[ngUdi dugc cho vay] khdng cd vat de nop
thdi Dd hg TrUdng Chu, trd t h a n h ngudi cd
tra lai thi se thu eua vien quan da ddng
quyen liic so' hai trong bg may cai tri eiia
da'u, ky cho vay. "Phan an" tQc la loai [gia'y
nha Dudng d An Nam.
td] eua phdn quan, "thu an" tQc la loai [gia'y
td] eua ehu dien va giam sii. Sii lieu 3: Dudng hgi yeu, Q.73, An Nam
Dd hd phii (12).
Nhu vay, theo Dudng lugt sd nghi, trong
Thdng 8 n a m Nguyen Hda 4 [809], An
he thd'ng phap luat ddi Dudng, "phan an" la
Nam Dd hg [TrUdng Chu] ta'u; pha quan
thuat ngQ chi loai gia'y td cua phan quan.
Hoan Vudng nguy hieu la ai chau Dd thdng
Dd Anh Sach nhu vay da vao phuc vir trong
hdn 30 van ngUdi, bat dUdc vUdng tQ 59
tri sd eiia An Nam Dd hd (nhap vien), ddng
ngudi, khi gidi, chie'n thuyen, voi chie'n.
thdi dUde Trieu Xudng tin nhiem giad cho
Thang 9 nam a'y, hgn An Nam Dd tri Binh
phu trach cae loai gia'y td tUdng dUdng vdi
ma sQ kiem dp nha An Nam Phd dd hg Do
chQe phan quan, moi thang ca'p cho 70
Anh Sach 50 ngudi lam ban ta'u len trieu
quan tien lUdng.
dinh neu chinh tich cua ban quan Kinh
Trong thdi gian phuc vu d phii thanh, luge Chieu thao xii tri dang sQ kiem An
Dd Anh Sach da xay diing dUdc md'i quan Nam Dd hd TrUdng Chu ke tQ khi den
he vdi cae quan lai ngUdi Han dudi quyen nham chQc. An N a m La t h a n h trQdc day do
Trieu Xudng, dac biet vdi mdt nhan vat ten Kinh iQ^lc sQ TrQdng Ba Nghi dap. Khi dd,
la TrUdng Chu. Thee Man thii (din d tren), tram hg gidng n h u giac cUdp, [thanh] ehi
TrUdng Chu vd'n la mdt thiic khaeh ("ky cao ed ma'y thudc, lai r i t chat hep. TQ khi
khaeh") eua Trieu XUdng. Theo md ehi eiia TrUdng Chu de'n n h a m chQc, n h a n sau lue
TrUdng Chu do Liiu Tdng Nguyen viet (9), ndng nhan, ta'u xin xay ca't t h a n h hien nay.
dudi quyen Trieu Xudng, TrUdng Chu da [Lude 1 doan] Ddi Kinh lUdc sQ Bui Thai
kinh qua eac chQe An Nam Kinh ludc t u i n trudc day t h a n h tri Hoan, Ai bi Hoan
vi raO^ s6 IhiS linh fin Ram... 49

VUdng Cdn Ldn thieu buy chay trui ca. TQ nhQng thay dd'i tieh cue nay, nam Nguyen
sau khi TrUdng Chu de'n nham chQc, nam Hda 8 (813), TrUdng Chu da danh bai quan
trQdc xay thanh Hoan ehau, nam ngoai dap dgi Hdan vUdng (theo ban ta'u thi quan sd'
thanh Ai ehau. Thdi Bui Thai, khdng giQ len de'n 30 van), khdi phuc lai hai chau
quan thanh, trong quan ma't mat het khi Hoan, Ai da bi Hoan Vudng danh chiem
gidi. Trieu Xudng de'n nham chQo khdng dudi thdi Dd hd Bui Thai. Viec Do Anh
dude bao lau lai quay ve nhan chQc d Sach dflng ten trong ban ta'u ca ngdi edng
Quang ehau. TQ khi TrUdng Chu de'n nham tieh cua TrUdng Chu chd tha'y md'i quan he
chQc, eac dao xin de'n mua ban, moi thang khang khit giQa hai nhan vat nay. Tuy cd
che tao 8 nghin khi gidi. Bdn nam trd lai the cd nhQng diem khoa trQdng nhUng ban
day, td'ng edng lam dQdc hdn 40 van. O hai ta'u nay it nhieu eung phan anh dUde
ben ta hQu Dai sanh, lap Giap trQdng lau nhQng thay dd'i ldn d An Nam dQdi thdi
40 gian de ca't giQ [khi gidi], Khi giac rd An TrQdng Chu, ma phia sau dd, chung ta ed
Nam de'n cQdp, khd ldi ve mat chie'n da'u. the tudng dinh duge sii ho trd khdng nhd
[Vi] TrUde day chie'n thuyen cd khdng qua eua Dd Anh Sach, vdi tU each la mdt vien
mudi may chie'c, lai ra't cham chap, khdng Phd dd hg.
the tie'p can dUde thuyen giac. TrUdng Chu Sau TrUdng Chu, ehiing ta cdn tha'y Dd
tu minh sang ehe ra Mdng ddng thuyen Anh Sach da phuc vu dudi trudng cua* An
hdn 400 chie'c. Mdi thuyen cd 25 linh, 32 Nam Dd hd Bui Hanh Lap. Theo Ciiu
tay cheo, 1 co may nd, 1 ed ludng cung no. Dudng thu (Ban ky, Q.15, Tuyen Tdng ha),
Mai cheo dUa ra tQ trong thuyen, khi mudn Bui Hanh Lap dUde cQ sang lam An Nam
quay thuyen thi [tay cheo] quay lung lai, di Dd hd, ban quan Kinh lUdc Chieu thao sQ
lai nhu bay. Sac ehi lenh chuyen ban ta'u nam Nguyen Hda 8 (813). Tdn Dudng thU
cho sd ty. (Liet truyen, Q.129) chep khi mgt ngQdi
Theo ban ta'u len trieu dinh nha Dudng Lam Ap ten la L^ Lae Sdn lam phan Hoan
cua Phd Dd hd Do Anh Sach vao thang 9 Vudng de'n cau vien binh, de l i y ldng Hoan
nam Nguyen Hda 4 (809), sau khi tie'p VUdng, Hanh Lap da sai "bd tUdng" Do Anh
quan chQc An Nam Dd hd, TrUdng Chu da Sach chem Ly Lac Sdn (13).
tie'n hanh nhieu eai each nham cung cd' Qua cac ngudn tU lieu neu tren, ed the
chinh quyen dd hd. Nhan lue ndng nhan, tha'y Do Anh Sach la mdt thu linh dia
TrUdng Chu cho xay mdi thanh Dai La, xay phudng da lam viec cho ba ddi dd hg, cd
diing lai hai thanh Hoan chau va Ai chau nhQng luc da nam dUdc chQc Phd Dd hd d
vd'n bi Hoan vQdng (Lam Ap) pha huy dudi An Nam Dd hd phu. Tren cd sd nhQng
thdi Dd hd Bui Thdi. Ve mat quan sii, theo thdng tin dd, chung tdi dac biet chu y den
Do Anh Sach, tQ khi de'n nham chQc, ndi dung bai minh khae tren chudng Thanh
TrUdng Chu da cho che tao mdi thang 8000 Mai. Theo chung tdi, ngudn tQ lieu kim
khi trugng, dong thdi xay dilng mgt ddi thach van nay ed the eung ca'p cho ehung ta
binh thuyen sQ dung loai thuyen chie'n mdi them mdt sd thdng tin ve Do Anh Sach.
la "Mdng dong thuyen". Mdi thuyen mdng NhQ chung ta da biet, chudng Thanh
ddng ed 25 linh, 32 tay cheo, dugc trang bi Mai dUdc phat hien d do sau 3,5m tai d bai
mgt CO may nd ("xa no"), mdt co "ludng eung Rdng, ven sdng Day, thudc thdn Thanh
no", cd kha nang ed ddng cao. Nhd vao Mai, huyen Thanh Dai, tinh Ha Tay (nay la
50 Rghifin ciru Lich silf, sg 9.2009

Ha Ndi) vao thang 5 nam 1986. Bai minh Quay trd lai vdi n h a n vat 'T)5 Anh"
tren chudng Thanh Mai la ngudn tU lieu trong bai minh chudng T h a n h Mai, tuy chQ
kim thach van hien cdn cd' thQ hai d Viet cud'i cung trong hg ten bi md khdng edn dgc
Nam (sau bia Dai Tuy CQu Chan quan Bao dQdc (16), nhung can cQ vao vai trd eua Do
An dao trang lap nam 618). Ban dap do Anh Sdch dQdi thdi Trieu XQdng, cd nhieu
Dinh Khie Thuan dap hien nay dUde luu kha nang n h a n vat "Do Anh" ehinh la Do
giQ tai Vien nghien cQu Han Ndm vdi ky Anh Sach. Ne'u gia thuye't nay la dung,
hieu 30270. Bai minh ehe biet ngay 30 ehung ta ed them mdt sd' thdng tin ve Dd
thang 3 nam Trinh Nguyen 14 (798), 53 Anh Sach. TrQdc khi dQdc Trieu Xudng bd'
thanh vien eua mgt td ehflc ggi la "Tuy Hi nhiem lam Chieu thao Phd sQ, Dd Anh
xa" da tie'n hanh due qua ehuong ddng Sach da kinh qua chQc Kinh lUde Tien
nang 90 can de cung le. Bai minh liet ke phong Binh ma sQ. Dd Anh Sdch edn la ehi
ten hg cua ea thay 243 ngUdi, bao gdm cae huy (Dd tri Binh ma sQ) mdt phien hieu
thanh vien cua Tuy Hi xa eung nhu nhQng quan ggi la "NghTa quan". Ten ggi "NghTa
ngudi ngodi xa da ddng gdp de due chudng. quan" lam chung t a khdng khdi lien he den
Trong sd' ten ngudi k h i e tren chudng, "NghTa doanh", mdt ten ggi quan dia
chung tdi dac biet luu y de'n nhan vat sau:
phUdng dQdi thdi DQdng. Theo Tdn DUdng
Kinh iQde tien phong Binh ma sfl, NghTa thu (Liet truyen, Q.224 ha), dUdi quyen
quan Dd tri Binh ma sfl, tien nhie'p Ai ehau Cao Bien ngoai quan ehinh qui ("quan
Thfl sQ, Trieu nghi lang, Sfl tri tie't Trudng quan") edn ed quan "nghia doanh", "hUdng
ehau ChQ quan sQ, thu Trudng ehau ThQ doan" ("lieu chie'u Bien lieu quan quan,
sQ, huu thii Quan ehau Du bdn sQ, ThUdng nghTa doanh, hUdng doan" (17)). Ngoai ra,
tru qud'c, tfl tQ kim ngu dai Do Anh (14). ne'u tham khao chQc "Thd' quan Binh ma
sQ" ciia Do Tdn T h a n h (se trinh bay d p h i n
TrQdc tien, c i n iQu y r i n g bai minh dUdc sau), nhieu kha nang NghTa quan la mgt
khie vao nien hieu Trinh Nguyen 14 (798), ddn vi quan ban bd eua Do Anh Sach.
tQc la trong thdi ky Trieu Xudng lam An
Nam Dd hd. Nhu chung ta da biet, Trieu TQ ngi dung bai minh, cd the suy ra thdi
Xudng lam An Nam Dd hd td'ng cdng 13 diem Dd Anh Sach dQdc phong lam An
nam, duge chia lam hai giai doan. Giai doan Nam Chieu thao Phd sQ. Nd phai mugn hdn
d i u keo dai 9 nam, b i t d i u tQ thang 7 nam thdi diem due chudng T h a n h Mai, tQc la
Trinh Nguyen 7 de'n thang 5 nam Trinh sau thang 3 nam Trinh Nguyen 14 (798)
Nguyen 18, sau dd vi dau chan nen Trieu (18). Ngoai ra, bai minh cung ca'p mdt sd
XUdng xin nghi va dUdc thay the bdi Tu bd can cQ giiip tra ldi eau hdi Do Anh Sach la
Vien ngoai lang Bui Thai. Sau khi Bui Thai thii ITnh d dia phUdng nad. Theo bai minh,
that bai trong ehinh sach cai tri d An Nam Dd Anh Sach cd lien quan de'n ba dia
(bi mdt vien nha tudng la Vudng Qui phUdng la Ai chau, Trudng ehau va Quan
Nguyen dud'i khdi phu thanh, sau phai nhd chau. Tuy nhien, theo chung tdi, chae b i n
Ta binh ma sfl Tiieu Quan giet Vudng Qui Do Anh Sach la thu iTnh d khu vUc TrUdng
Nguyen mdi quay lai dugc phu dd hd) (15), chau, thuge dia phan Ninh Binh ngay nay.
thang 3 nam Trinh Nguyen 20, Trieu Xudng Dd la vi:
lai dugc cQ sang lam An Nam Dd hg dUdc 2
Thit nhat, chQc vu "Ai ehau ThQ sQ" cua
nam roi giao lai chQe Dd hd cho TrUdng Chu.
Dd Anh Sach chi la chQe vu kiem nhiem
Ve mSf 56 thii linh Kn Ram... 51

("nhie'p"). Ngoai Ai ehau va TrQdng chau, Dd Anh


Sach cdn lam Du bdn sfl cho Quan ehau.
ThU hai, trong bd'n chQc vu cua Do Anh
Theo Tdn Dudng thU, Q.43 ha, Ki mi chau,
Sach, chung ta tha'y Do Anh Sach n i m hai
Quan chau eung la mdt chau ki mi thudc
ehflc lien quan tnic tie'p de'n viec cai quan
An Nam dd hg phu. Theo Nguyen hda qudn
Trudng ehau la "SQ tri tie't TrQdng chau
huyen chi, Q.38 thi Quan chau nam d phia
Chu quan sii" va "TrUdng chau ThQ sQ".
Ddng Nam phu thanh, each khoang 195 ly.
Trong khi dd, TrUdng ehau lai la mdt ddn vi
Do dd, nhieu kha nang Quan ehau la mgt
hanh ehinh kha dac biet. Nguyen hoa qudn
ehau ki mi n i m ben canh TrUdng chau.
huyen chi khi giai thich ve huyen Nam
Dinh thudc Giao chau da cung ca'p eho Diia vao nhQng diem neu tren, ed the
chung ta mdt sd' thdng tin ve Trudng chau suy doan rang Do Anh Sdch la mdt thii iTnh
nhu sau: dia phUdng cd the lue d TrQdng ehau, do dd
mdi dUdc Trieu Xudng phong lam TrUdng
SQ lieu 4: Nguyen hoa qudn huyen chi,
chau ThQ sQ, dong thdi Trieu Xudng cung
Q.38 (19).
mud'n ldi dung anh hudng eua Dd Anh Sach
Huyen Nam Dinh (hang trung-ha, di ve de kiem soat cdc khu vQc lan can, trong dd
phia Ddng Bae 60 ly de'n phu thanh). cd Quan chau. Ve vi tri dia ly ciia TrUdng
chau, ehung toi tan thanh quan diem ciia
Nguyen la da't huyen Luy Lau ddi Han.
Thien Dinh Dang Xuan Bang va GS. Dao
Nam Trinh Nguyen 7 (791) dat Nam Dinh
Duy Anh cho r i n g TrUdng ehau nam d khu
huyen d day. Cuu Nam Dinh huyen hien
vQc Ninh Binh ngay nay. Nhu hai hge gia
gid tai vi tri each kim huyen hdn 200 ly ve
da trich d i n , theo sach Ttj.c tU tri thong
phia Ddng Nam, canh chau ki mi TrQdng
giam trudng bien (Q.31, Td'ng Thai Tdng)
chau. (Ciiu huyen Nam Dinh) bi bd sau
(21), thdi Tien Le, sfl gia nha Td'ng la Td'ng
nam Khai Nguyen 10.
Cao khi di sQ sang nude ta da di dudng
Nhu vay, huyen Nam Dinh duge dat thuy qua cQa sdng Bach Ding vao ndi dia,
nam Trinh Nguyen 7 (791) vd'n la da't Luy sau dd de'n Trudng chau n i m gin kinh dd
Lau ddi Han, "cUu huyen Nam Dinh" thi Hoa Lu cua Le Hoan (22).
nam d phia Ddng Nam "kim huyen" hdn
TQ cac ngudn tU lieu ndi tren, chung ta
200 ly, canh ehau ki mi Trudng chau. Theo
cd the tha'y Dd Anh Sach trUde het la mdt
dd, chiing ta biet dUde r i n g mudn nha't la
tu trUdng dia phudng cd the lUc, dae biet la
tdi dau nien hieu Nguyen Hda (20), Trudng
ve mat quan sii. Dieu dd the' hien qua vi tri
chau da trd thanh mdt chau ki mi, khdng
cila Dd Anh Sach trong chinh quyen dd hg
cdn chiu sU quan ly true tie'p eua chinh
nhu Chieu thao Phd sQ, Tien phong binh
quyen dd hd. Mat khdc, doan ghi chep eua
ma sfl, NghTa quan Dd tri Binh ma sfl, bd
Man thu d i n cl d i u bai viet gian tie'p eho
tudng... Chung ta can nhd ring, sau khi
chiing ta tha'y An Nam Dd hd Trieu Xudng
nham ehflc Dd hg, Trieu Xudng mdt mat
CO xu hudng sQ dung cdc thii ITnh dia
phai d'n dinh tinh hinh An Nam sau khdi
phudng lam thQ sQ cho cac chau ki mi. Do
nghTa Phung Hung, mdt mat phai giai
dd, neu Dd Anh Sach lam thQ sQ d Trudng
quye't va'n de Nam Chie'u (23), vien Dd hd
chau thi ed nhieu kha nang Do Anh Sach la
tiep theo la TrUdng Chu phai ddi phd vdi
mgt thu linh cd the' iQc d khu vile nay.
the luc Lam Ap d phia Nam. Trong bdi
52 Rghien cuu Lich siif, su 9.2009

canh loan lae n h u vay, cac vien Dd hd nha sQc m a n h cua chinh quyen dd hd, mat khac
Dudng hien nhien phai tan dung liic lUdng day cung la mot hinh thQc giam sat de
quan sQ eiia cac thu ITnh dia phUdng nhU kiem che the liic cua hg.
Do Anh sach de ciing ed' bd may eai tri ciia
2. Ve thii l i n h D o A n h H a n va nhiJng
minh. Trong qua trinh dd. Do Anh Sach da
nhan vat Do Anh khac
dUde trieu ve phu t h a n h de lam viee. Ve
diem nay, ehung ta eung n h a n tha'y sii Tren day, chung tdi da lam ro xuat than
tQdng ddng vdi trQdng hdp eua cac thu ITnh cung n h u hoat ddng eua Do Anh Sach, mgt
Pham Dinh Chi va Dudng Thanh. thii ITnh dia phQdng d An Nam cudi the ky
VIII, d i u the ky IX. Cung vdi Dc Anh Sach,
Pham Dinh Chi la mgt tu trQdng mien ehung tdi mud'n iQu y de'n sQ tdn tai eua
nui (khe ddng hao) dQdc Dd hd Bui Hanh mdt so' ngQdi cd hg ten mang chQ Dd Anh
Lap sQ dung cQng thdi vdi Do Anh Sach. sd'ng cung thdi. TrQdc tien, bai minh tren
Pham Dinh Chi thudng xin Bui Hanh Lap chudng T h a n h Mai eho chung ta biet ngoai
nghi phdp (hUu muc) (24) nhUng khdng Do Anh Sach cdn cd mdt n h a n vat nQa cung
quay lai dung hen. Sau nhieu l i n nhU vay, cd ten Do Anh la Do Anh Cudng. Ngoai ra,
Bui Hanh Lap la'y quan phap xQ phat, dem ngay trUdc thdi ky Do Anh Saeh boat dgng,
giet Pham Dinh Chi, sau dd lai chgn trong chung ta bie't r i n g cd mgt n h a n vat ten la
sd hgn til de cua Dinh Chi mdt ngUdi de Do Anh Han da t h a m gia cuge khdi nghTa
thay the. Qua dd, ehiing ta biet dUde rang Phung Hung.
da cd sii hdp tdc giQa ddng hg Pham vdi
O day, chung tdi mud'n phan tieh them
chinh quyen dd hd cua Bui Hanh Lap.
ve xuat t h a n va vai trd cua Do Anh Han
Gid'ng nhQ Dd Anh Sach, Pham Dinh Chi
trong cudc khdi nghTa P h u n g Hung. Khi d l
cung hi rang huge phai ed m$t d tri sd cua
cap de'n cudc khdi nghTa P h u n g Hung, cae
An Nam Dd hd (25).
nghien cQu trUdc day thudng ed xu hUdng
Ngoai ra edn cd Dudng Thanh la thu sQ dung ghi chdp cua Dgi Viet sii ky todn
linh dia phUdng ("man tu", "Nam phUdng thu (DVSKTT), dae biet la ban dich ciia
tu hao") da lanh dao cuge nd'i day chdng lai Nxb. Khoa hge xa hgi, qua dd mieu ta Do
Dd hd Ly Tudng Cd' nam Nguyen Hda 14 Anh Han mgt each ra't md n h a t n h u la mgt
(816). Theo chinh sQ Trung Qud'c, trUde khi "ngQdi cung lang" va la mdt quan sQ eiia
cuge phan loan nd' ra, An Nam Dd hd Ly Phung Hung. Tuy nhien, trong qua trinh
Tudng Cd' vi "sd" ("ac Thanh chi cudng", thu t h a p tu lieu, chung tdi cho r i n g each
Ciiu Dudng thu, Liet truyen, Q.131) (26), tie'p can n h u vay cd mgt sd va'n de. Thit
"uy ki" ("ki ky hao", Tdn Dudng thU, Liet nhat, khi dieh sang chQ qudc ngQ, lieu ban
truyen, Q.80) (27) the liie eua Dudng dieh eua Nxb. Khoa hoc xa hgi da phan anh
Thanh, luc dd lam Hoan chau ThQ sQ nen bet nhQng thdng tin cua nguyen ban chQ
da trieu T h a n h ve phii t h a n h lam "nha Han cua DVSKTT hay chua. ThU hai,
mdn tudng". Qua trudng hdp eiia Dudng khdng the d i dang sxt dung ghi ch6p ciia
Thanh, ehung ta biet dUdc rang viee eac DVSKTT mdt khi ehua tie'n h a n h phe phan
vien Dd hd nha Dudng dUa cae thu ITnh dia gia tri ve mat sd lieu ciia no tren cd sd so
phUdng ve phii t h a n h cd 2 muc di'eh: mgt sanh vdi cae ngudn tQ lieu cd' hdn la Viit
mat chung mud'n ldi dung uy tin va anh dien u linh tap (VDUL) cung nhu cac
hudng cua cae thu iTnh nay de tSng eudng nguon tai lieu Trung Qudc.
Ve mgt sg Ihii ITnh Rn Ram.. 53

Ve gia tri sQ lieu eua VDUL, tuy eac ban Trieu eong Giao Chdu ky ve mat nien dai
VDUL cdn lai ngay nay deu da trai qua qua khdng mau thuan vdi nhQng ndi dung ma
trinh bien soan het sQc phQc tap, nhUng it chung ta biet dUde ve tai lieu nay. Hi^n tai,
nha't vao thdi diem hien nay, cae hoc gia ehiing ta bie't dUde rang Trieu cong Giao
deu thd'ng nhat r i n g truyen Bd' Cai Dai chdu ky viet ve cac sii kien xay ra dudi eac
VUdng la mdt trong nhQng truyen gd'c do Ly nien hieu VTnh Huy (truyen than Bach Hac
Te' Xuyen bien soan vao ddi T r i n (28). - Trung due vu phu uy linh vUdng, VDUL;
Khae vdi mgt sd truyen sQ dung ngudn tU chudng Bach Hac thdng thien quan), Trinh
lieu t h i n pha, Ly Te' Xuyen da viet truyen Nguyen (truyen Bd Cai dai vUdng, VDUL)
Bd Cai Dai Vudng tren cd sd mdt ngudn tai nha Dudng, tQc la trUde hoae eung thdi vdi
lieu la Trieu cdng Giao chdu ky hoae Trieu Trieu Xudng.
vUdng Giao chdu ky (29). Sach Giao chau Thit hai, trdng dieu kien tU lieu hien
ky cua dng hg Trieu (Trieu cdng) khdng nay, chung ta chi xac dinh dUde duy nha't
cdn, nbUng qua bai minh tren qua chudng mdt nhan vat hg Trieu cd sach viet ve Giao
Bach Hac Thdng thien quan do dao sy Hfla chau la Trieu Xudng. Them vao dd, viec ggi
Tdng Dao soan nam Dai Khanh 8 (1239), mdt vien Dd hg nha Dudng la "Trieu vUdng"
chung ta biet r i n g Trieu cong Giao chdu ky eung khdng ed gi mau t h u i n . Chie'u ddi dd
la mdt eudn sach kha phd' bie'n vao thdi ciia Ly Cdng Uan eung ggi Cao Bien la
Trin. Ve tdc gia Trieu edng, Le HQu Muc "Cao VUdng".
da dUa ra mgt gia thuye't ra't dang chu y.
Thd ba, ed the tham khao trUdng hdp
Can cQ vao ghi chep sau eiia Viet sii: thong
Tang cdng Giao chdu ky. Ngdai Trieu cdng
gidm cUdng muc (VSTGCM) (thiic te la
Giao chdu ky, trong 'VDUL, Ly Te Xuyen
trich lai tQ An Nam ky ye'u hay An Nam chi
edn sQ dirng sach Giao chdu ky cua Tang
ciia Cao Hung TrUng), Le HQu Mue eho
cdng. Trong trudng hdp nay, ed the xac
rang Trieu cdng Giao Chdu ky chinh la
dinh chi'nh xac Tang cdng la An Nam Dd hd
sach Phu chi (30) do An Nam Dd hd Trieu
Tang Cdn, vi Viet sU lUdc cd ch^p Tang Cdn
Xudngsoan (31). soan 1 thien Giao ehau ky. Nhu vky, chung
SQ lieu 5: Khdm dinh Viet sit thong ta bie't dude r i n g trdng eac thu vien thdi
gidm cUdng muc, Q.4. T r i n van edn luu giQ dUde mdt sdcud'n sach
ciia cac vien An Nam Dd hg ddi Dudng.
Theo sach An Nam ky yeu, ba'y gid Giao
Ngoai ra, cung e i n luu y rang sach Giao
chau ehua yen, Trieu Xudng de'n ndi, vd ve
chdu ky cua Tang Cdn eung xuat phat tQ
phu du, ldng dan mdi yen. Trieu Xudng sai
mgt tai lieu thuge dang ehi. Trong Vdn ddi
sfl de'n du Phung An, Phung An dem quan logi nga (Khu vu III, dieu 66), Le Qui Ddn
ra hang, Trieu Xudng dUdc phong lam Kinh trich dan Phien ngung tgp ky ciia Trinh
lUde Chieu thao xQ tri sQ. Trieu Xudng d i p Hung ddi Dudng (hien da mit) eho bie't
them La Thanh, di tham k h i p ndi nui sdng Tang Cdn la tac gia eiia sach Viet chi.
danh thang, ed' tieh, den mie'u d cae dd
quSn, chep lam sach Phu ehi. Tdm lai, mac du chQa the khang dinh ro
rang nhUng gia thuye't eua Le HQu Muc
Chiing tdi cung nghieng ve gia thuye't
khdng phai la khdng cd cd sd (32). Nhu
ciia Le HQu Mue vi;
ehung ta da bie't, sau khi Cao Chinh Binh
Thd nhat, viec coi Trieu Xudng la tac gia chet benh vao thang 4 nam Trinh Nguyen
54 Rghien cuu Lich sii. sg 9.2009

7 (791), t h i n g 7 cung nam, Trieu Xudng Tdn Dudng thU, Liet truyen, Q.170,
dUdc bd' nhiem lam An Nam Dd hg, Kinh Truyen Trieu Xudng (35).
lUdc Chieu thao sQ va ehinh la ngUdi true
Trieu Xudng tii la Hdng To, ngUdi Thien
tie'p tie'n hanh chieu hang Phung An. Do
VTnh. Ban d i u lam lieu thuge cua Chieu
do, ne'u qua thUc Trieu cong Giao Chdu ky
NghTa Ly ThQa Chieu Tie't do sQ, dan dQdc
la sach do Trieu XUdng viet, thi VDUL da
thang lam Kien chau ThQ sQ. An nam tu
can cQ vao mdt ngudn tai lieu dUdng thdi cd
lao Do Anh Han lam phan, Dd hd Cao
tinh tin cay cao de viet ve cugc khdi nghia
Chinh Binh lo l i n g chuyen dd ma chet.
Phung HQng. Cho du Trieu cdng Giao chdu
Thang Trieu XQdng lam An Nam Dd hd.
ky khdng phai la sach eiia Trieu XUdng di
Cac bg lac Di deu quay ve vdi trieu dinh,
nQa, it nha't nd eung la mgt tU lieu cd hdn
khdng dam ndi day nQa...
DVSKTT. Ne'u bde tach dUdc ndi dung cua
Trieu cdng Giao chdu ky tQ VDUL, ehung Tu tri thong gidm, Q.233, Dudng ky, DQc
ta se cd dUde nhQng thdng tin cd gia tri ve Tdng (36).
khdi nghTa Phung HUng.
An Nam Dd hd Cao Chinh Binh danh
Ve ngudn tU lieu Trung Qud'c lien quan thue' nang. Mua ha t h a n g 4, bgn quan Man
de'n khdi nghia Phung Hung, ehung ta cd tu trudng Dd Anh H a n khdi binh vay dd hd
ghi chep trong cae sach CUu Dudng thd do phu. Chinh Binh lo lang ma chet.
Luu Hu ddi Hau Ta'n bien soan va hoan Quay trd lai vdi vd'n de Dd Anh Han, so
thanh nam 945 (Ban ky, Q.13), Tdn Dudng sanh VDUL va cae tU lieu Trung Qudc vdi
thu, p h i n Liet truyen do Td'ng Ky ddi Bic ghi chep cua DVSKTT, chung ta cd dudc
Td'ng viet xong nam 1046 (Ban ky, Q.7; Liet mdt sd'nhan xet nhQ sau:
truyen, Q.170, Trieu Xudng truyen), Tu tri
thong gidm cua Tu Ma Quang hoan t h a n h Thit nha't, trong cac tai lieu eua Trung
nam 1084 (Q.233, Dudng ky 49). Cac ghi Qud'c khdng cd mdt ddng nao viet ve anh
chep nay deu ed trude DVSKTT. De tien em P h u n g HQng, P h u n g Hai ma ehi n h i c
theo doi, chung tdi xin gidi thieu cae ghi den Do Anh Han nhQ la ngUdi cam dau
chep nay ben dudi. cugc bao vay phii t h a n h dd hg nam Trinh
Nguyen 7 (791). Do Anh H a n dUdc mieu ta
SQ lieu 6: Cdc tU lieu Trung Qud'c ve vdi tu each la "An Nam t h u linh" (Ciiu
khdi nghTa Phung Hung. Dudng thu), "An N a m tu lao" (Tdn DUdng
Ciiu Dudng thu, Ban ky, Q.13, DQc Tdng thu), "Quan Man tu trQdng" (Tu tri thong
ha (33). gidm), tQc la mgt t h u ITnh dia phUdng ed
the liic ldn. N h u vay, phai giai thich nhQ
Mua ha, thang 4, [iQde 1 doan], Ky Mui,
the nao ve md'i lien he giQa thu iTnh Do
An Nam thii ITnh Dd Anh Han phan, ta'n
Anh Sach va t h u iTnh P h u n g Hung, lieu ho
cdng dd hg phu. Dd hd Cao Chinh Binh lo
cd phai la hai thu iTnh "eung lang" dQdc
l i n g ma chet.
hay khdng?
Tdn Dudng thU, Ban ky, Q.7, DQc Tdng
(34). Thit hai, VDUL chep rang P h u n g HQng
la mgt tQ trQdng vung bien cUdng d "ehau
Thang 4, An Nam thu ITnh Do Anh Han
Dudng Lam" ("Dudng Lam ehau bien k h d d i
phan. Giet.
tu trudng"), va "Do Anh Han" la "Dudng
Ve mgt sg thii linh Hn Ram. 55

Lam nhan". Nhu vay, theo VDUL, ehi cd 6. Uu phan phat thu td't,
the hieu Dd Anh Han la ngudi sd'ng cung 7. Hung nhap Dd phii thi sU,
chau Dudng Lam vdi PhQng Hung.
8. Tha't nien hoang, chung diic lap Hai,
Mat khac, nguyen ban chQ Han eua ki phu ta d i u muc Bo Pha Lac gia, lUc
DVSKTT cung khdng chep Dd Anh Han la nang bai sdn cQ dinh, dung liic tuyet luan,
"ngudi cung lang" ma chi ghi ddn gian la ed' y ba't tung, nai lap Hung tQ An, sua't
"ban hUdng nhan", tfle la ngUdi cung mdt ehung Cli Hai, Hai ti Bo Pha Lac, thien Chu
hUdng vdi Phung Hung. O day cdn cd v i n Nham ddng, hau ba't tri sd chung,
de la: lieu cac soan gia cua DVSKTT ed
dude mdt nguon cQ lieu gd'c rieng de khang [Lude doan cud'i]
dinh Dd Anh Han la ngudi eung hUdng vdi Dgi Viet si ky todn thU, Ngoai ky, Q.5,
Phung Hung hay khdng? De lam rd dieu Thuge Tuy Dudng ky, td 6a-b
nay, chung ta hay thQ so sanh van ban chQ
a. Tan Mui (Dudng Trinh Nguyen tha't
Han Ciia DVSKTT va VDUL.
nien) xuan. An Nam Dd hd phu Cao Chinh
SQ lieu 7: Viet dien u linh tap va Dgi Binh vi chinh trgng lilm, ha tQ nguyet
Viet sii ky todn thU. Giao chau DQdng lam nhan (DQdng Lam
VDUL, truyen Bd'Cai dai vUdng. tai Phuc Lgc huyen) Phung Hung khdi binh
vi phu, Chinh Binh dT Uu tQ.
1. An Trieu vUdng Giao chau ky, Vudng
tinh Phung, danh Hung, the' tap Dudng b. Tien thi, Phung hung hao phu hQu
Lam chau bien khd' di tQ trudng, hieu viet dung liie, nang bai ngUu bae hd.
Quan lang (man tuc kim tdn). e. U Dudng Dai Tong Dai Lich trung,
nhan Giao ehau loan, Hung ki de Hai
2. Gia tu hao hQu, lUe tham nhieu dung,
tUdng sua't phue ehu hudng a'p,
nang bae hd bai ngUu, ki de viet Hai, diee
hQu kien liic, nang phu thap thien can d. Hung hieu Dd Quan, Hai hieu Dd
thach, hoae thien hoc tieu ehu, hanh thap Bao,
du II, ehu di lao giai uy ki danh yen. e. Du Chinh Binh tUdng cdng, cQu ba't
3. Dudng Dai Lich trung, nhan nga An nang khie,
Nam quan loan, huynh de tUdng sua't t u i n f. Chi thi dung ban hQdng nhan Do Anh
chu hUdng a'p, giai ha ehi, sd chi vd ba't phi Han ke', suat ehung vi phu,
mi. Hung ki d i e ehi, canh danh Cii Lao,
Hai canh danh Cu Liic. g. Chinh Binh Uu phan vi tat, thU phat
bdi tQ,
4. Hung hieu Dd Quan, Hai hieu Dd
h. Hung nhan cQ phu, tri vi ki td't, tQ An
Bao. Dung Dudng Lam nhan Dd Anh Luan
tdn vi Bd' Cai dai vQdng (tuc vi phu viet Bd,
(nha't tac Han) ke nghi, dT binh t u i n hanh
mau viet Cai, ed' di vi danh yen), vUdng
Dudng Lam Trudng Phdng dang chau, giai
nang hien linh di, ehung dT vi than, nai U
qui chi, uy danh dai cha'n, thanh ngdn due
Dd phu ehi tay, lap tQ tue' thdi phung tii,
do Dd phu.
tQc Phu HQu ChQdng Tin Sung Bd Cai dai
5. Thdi Dd hg Cao Chinh Binh di mac ha VUdng, ki t h i n tQ kim tai Thinh Quang
cdng chi b i t k h i e . phudng tich dien ddng tay.
56 Rghien curu Lich sii. sg 9.2009

De tien sd sanh, tren day, chung tdi tach Phao tin mudn danh dd hd phu. Dd hd luc
tiing eau trong mdi van ban, danh sd' 1, 2, 3 dd la Cao Chi'nh Binh lay quan dQdi trQdng
vdi VDUL va a, b, e vdi DVSKTT. Chung ta danh khdng t h i n g dUdc, lo l i n g p h a t nhgt
tha'y cd sii gid'ng nhau giQa b vdi 2, c vdi 3, ma chet.
d vdi 4, f vdi 5, g vdi 7, e vdi 6. Rieng cau a
Theo dd, trudc khi quan khdi nghia tie'n
cua DVSKTT gid'ng vdi eau cua TU tri
h a n h bao vay phu t h a n h , Do Anh Han
thdng gidm trong sQ lieu 6. Nhu vay, cd the
chinh la ngUdi da hie'n ke cho P h u n g Hung
ndi ghi chep ve xuat t h a n va diin tie'n cudc
dua quan " t u i n h a n h " khu vile "Dudng
khdi nghTa eua Phiing Hung trong
Lam Trudng Phong d i n g chau" de md rdng
DVSKTT tren thiie te chi la bien soan lai
liie lUdng. Cac ban dich sang chQ qud'c ngQ
ndi dung eiia VDUL, viec Dd Anh Han la
hien nay eua Le HQu Mue, Dinh Gia
"ban hUdng nhan" cd kha nang chi la sU
Khanh dich cum chQ Han "DQdng Lam
suy diin cua DVSKTT.
TrUdng Phong d i n g chau" t h a n h "ma'y
Qua nhQng phan tieh tren, ehung ta ed ehau Dudng-lam, Trudng-phong" hoae "cae
the cd mdt cdch giai thich khae cac nghien chau Dudng Lam, Trudng Phdng" (37). Tuy
cQu trudc day ve Do Anh Han. Do Anh Han nhien, viec dich hai chQ "TrUdng Phong"
la mdt thu ITnh dia phUdng sd'ng cung ehau t h a n h ten mdt chau la khdng dung vi trong
Dudng Lam vdi Phung Hung. Cd the Do he thdng ddn vi h a n h chinh cua nha Dudng
Anh Han da theo ve vdi Phung Hung trong thdi ba'y gid khdng ton tai ehau TrUdng
qua trinh anh em hg Phung t h u phirc cae Phong. Cum chQ H a n tren dieh ehinh xac
hUdng a'p xung quanh. Trong giai doan d i u phai la cac chau Dudng Lam, Trudng
eua cugc khdi nghTa Do Anh Han da ed vi (chau), Phong (ehau).
tri cao trong bd chi huy cudc khdi nghTa.
Theo Tdn Dudng thU, Dia li chi thi
Viec cac nguon tU lieu Trung Qud'c ehi chdp
TrQdng chau la ten chau dat ra vao thdi
ve Dd Anh Han eho tha'y chinh quyen dd hd
DQdng, de'n n a m Thien Bao nguyen nien
bie't de'n Do Anh Han nhieu hdn Phung
(742) dQdc dd'i ten t h a n h Van DQdng quan,
HQng. Ne'u t h a m khae them trudng hdp
sau dd de'n n a m Can Nguyen nguyen nien
eua Dd Anh Sach, ed kha nang gidng nhu
(758) lai dd'i t h a n h ten eu la TrUdng Chau.
Dd Anh Sdch, Do Anh Han cung da ed thdi
Le T r i e trong An Nam chi lUdc ghi TrUdng
gian lam viee eho ehinh quyen dd hd.
Chau vao p h i n "Co' ehau danh", nhd dd
Tie'p theo, ve vai trd eiia Dd Anh Han ehung ta bie't dUdc r a n g de'n thdi T r i n , ten
trong cudc khdi nghia Phung Hung, Trudng Chau khdng cdn dUdc sQ dung. Vi?c
DVSKTT ehi chep v i n t i t : "Phung Hung VDUL n h i c de'n dia d a n h cd' TrUdng ehau
dung ke cua ngudi ban hUdng Dd Anh Han, la mgt minh chQng eho thay nd da can cQ
xua't quan bao vay phii thanh. Chi'nh Binh vao mgt ngudn tai lieu cd', ma nhieu kha
Qu p h i n t h a n h benh, phat nhgt d lUng ma nang la Trieu cong Giao chdu ky.
che't". Tuy nhien, VDUL cung ca'p eho
chung ta mdt sd thdng tin cu the hdn: Tdm lai, Do Anh H a n la ngudi cd cdng
ra't ldn trong cugc khdi nghTa ciia Phiing
Dung ke cua ngudi Dudng Lam la Do HQng. Nhd ke sach cua Do Anh Han, iQe
Anh Luan (cd sach viet Han), la'y quan iQdng ciia nghia q u a n khdng cdn bd hep
tuan hanh "Dudng Lam Trudng Phong" cae trong p h a m vi cua mgt ehau - chau Dudng
chau, cae ndi deu theo ve, uy danh IQng liy. Lara, ma da dQdc md rdng ra mdt k h u vQc
V& m$t s g thii linh fin R a m . . 57

rdng ldn b a o gdm cac vQng P h o n g c h a u nha't l a t h e o Tdn Dudng thu, t h u l i n h Do


(Phu Thg, VTnh Phiic) v a T r Q d n g chau A n h H a n d a hi giet ("phue t r u " ) . Dieu n a y
(Ninh B i n h ) . d u d n g n h u tUdng Qng vdi m g t sQ k i e n ghi
chdp t r o n g VDUL. VDUL cho bie't: khi
Cuol Cling, edn m d t v i n de nQa l a m d t
P h u n g H U n g d i n h b a o v a y phii t h a n h dd
t h u l i n h dQgc cae n g u d n t a i lieu Trung
hd, C a o C h i n h B i n h d a d e m q u a n dUdi
Qud'c nha'n m a n h n h U Do A n h H a n t a i sao
trudng ta'n edng liie lUdng khdi nghia
lai b i & ma't dot n g g t n h U v a y . D e giai t h i c h
n h U n g k h d n g t h a n h cdng. Cd le Dd A n h
v i n d l n a y , c h u n g t d i m u d n l u u y d e n ghi
H a n d a bi giet t r o n g cugc chie'n da'u n a y .
eh6p "An N a m t h u ITnh Dd A n h H a n p h a n ,
phuc t r u " e u a Tdn Dudng thU (sQ lieu 6). I t (Cbn nOa)

CHU THICH
(1). Ph&n Xuflc (so^n), Hu6ng Dat (hi|u chii), (10). Nhu da trinh bky h trgn, tU gifla th^ ky
Man thd, Nxb. Trung Hoa thu cijc, 1962, tr. 227. VIII, An Nam Kinh luijc sil ciing trS thinh mgt
Tiet dp svl, mk theo Tdn Dudng thd, Chi, Q.49 h?,
(2). Tdn Dudng thd, Li$t truydn, Q.129 vi^t
Bach quan chi (Sdd, tr.l309) thi dudi quyen Tie't
"Anh Sach cap Ph^m Dinh Chi gia gidi khe dpng
dp sil c6 1 vien tu^n quan.
hko gia". Au DUdng Tu, Tong Ky (soan), Tdn
Bddng thd, Nxb. Trung Hoa thu cue, tr. 4475. (11). Cdu Dddng thd, Q.14, Ban ky, Tuyen
T6ng thuijng (sdd, tr.416).
(3). Tdn Ddtmg thd, sdd, tr. 1308.
(12). Vudng Phd (so^n), Bddng hgi yeu, Nxb.
(4). Ngo&i ghi ch^p vd" Do Anh Sach, "nhftp vi$n
Trung Hoa thu cue, 1955, tr. 1321.
phan an" dcli Du&ng ciing duijc nhfic d6'n trong hki
minh m0 Ta th^p di L5 quo'c Khdng phu quan, (13). Tdn Bddng thd, sdd, tr. 4475.
ch^p trong Todn Dddng van, Q.812. Ban anh a'n
(14). Chiing tdi sii di,ing vSn ban chii Han ciia
Todn Diidng vdn, Nxb. Trung hoa tha cvc, tr.
Vdn khdc Hdn Ndm Viit Nam Tap 1: Td Bae thudc
8544.
den thdi Ly, cd so sanh vdi ban dap No.30270 ciia
(5). Khang Hy td diin, Nxb. ThUiJng Hai cd Vi^n Nghien cilu Han Nom.
tich, 1996, tr. 1424.
(15). Td tri thdng gidm, Q.236, Dudng ky, Diic
(6). Tu Ma Quang (bien so?n), Hd Tam Tinh Tdng. Sdd, tr. 7600.
(chii tWch), Td tri thdng gidm, Nxb. Trung Hoa
(16). D&ng Kim Ngoc doc ten ngUdi niy t h i n h
thu eye, 1976, tr. 8352. Do Anh Han. Tuy nhien, nhin chung, ban phiSn
(7). Td tri thong gidm, Q.220, Tiic Tong, sdd, tr. am cua Ding Kim Ngoc cd nhieu nhSm Iln. V( dy
7066. nhu "til til kim ngU dai" doc thieu chil "tff'. Ngoii
ra, khi nghien cHu thac ban chuong Thanh Mai t ^
(8). Trucing Ton V6 Ky (bien soan), Luu Tu4'n
Vi$n Nghien cHu Han Nom, chiing tdi nhan tha'y,
VSn (di^m hi^u), Dddng ludt sd nghi, Nxb. Trung
chii tren ban dip da b} md khdng t h i dijc ro, gdc
Hoa thu eye, tr. 290-291.
phai dudi cdn mpt n^t chdo ( \ ) . Bii viSt cila Ding
(9). Liiu Hd Dong tap, Q.IO. Liiu Tong Nguyen Kim Ngoc khdng in phin cha Han nen khdng ro
(sofin). Lieu Hd Ddng tap, Nxb. The gidi thu c\ic, dng doc t h i n h chii H i n nio, cd le l i chil Hin ( ^ ) ,
t r 101-103. nhung ngupc lai hoin toin c6 the doc thinh chil
58 Rghien curu Lich sii. sg 9.2009

Sach (fSi )• Xem them Dang Kim Ngoc, Ve qud (25). Tham khao Tdn Bddng thd, Lipt truypn,
chudng dong co nien dgi "thuoc Bddng" (the ky Q.129. Tdn Bddng thd, sdd, tr. 4475.
VUI), Tap chi Nghien cdu Lich sd (252), 1990.
(26). Cdu Dudng thd, sdd, tr. 3641.
(17). Xin chii f tren chudng Thanh Mai ciing
(27). Tdn Dddng thd, sdd, tr. 3583.
xu&'t hien ddn vi "hUdng doin", vdi Tran Tich l i m
Do Thap nhi hUdng doin dSu. (28). Van ban truyen Bd Cai dai vUdng trong
cac ban VDUL n g i y nay dUpc luu t r a tai Vipn
(18). Ngoai ra, qua bai minh chiing ta ciing biet
Nghien ciiu Han Ndm hau nhU khdng khac nhau,
dU(;ic ring vio thdi diem nay, nhan vat sd hai trong
ngoai tril mpt sd chii viet n h i m , viet sai, viet thfta,
chinh quyen dd hd sau Tri$u Xuong l i mpt ngudi ho
viet thieu trong qua trinh sao ch^p.
Do: Phd Dd hd sii, tri tiet Quin chau chu quan sU,
thii Quin chau Thii sil, sung ban chau Du sii, (29). Ngoii truypn Bd Cai dai vUdng, Ly Te
Thupng tru quoc, thudng til kim ngil dai Do Hoii Xuyen cung sii dung Trieu cdng Giao chdu ky de
Bich. viet truyen Trung diic uy hien dai vUdng.

(19). Ly Cat Phil (soan), Nguyen hba quan (30). Mpt sd ban An Nam chi chiing tdi xem
huyen chi, Nxb. Trung Hoa thu cue, 1963, tr. 958. dupe 6 Vipn Han Ndm. Vi du nhU ban A.1733 ghi
l i Phu ky.
(20). Nien hipu Nguyen Hda b i t d i u vao n i m
806. Nguyen Hba quan huyen chi dupe hoin t h i n h (31). Xem Le Hiiu Muc, ViM dien U linh, Nxb.
vio khoang n i m Nguyen Hda 8 (813). Khai Tri, 1961.
(21). Tdng Dio (soan), Tuc tU tri thong gidm (32). Ve cac sach Giao chau ky, cd the tham
trudng bien, Nxb. Trung Hoa thu cue, 1995, tr. khao them b i i viet ciia TrSn V i n Giap: Mgt sd td
698. liiu mdi vi cd sd Viet Nam, Sdch "Vinh Lgc dgi
(22). Ding Xuan Bang, Sd hoc bi khao, Nxb. dien bdn Giao Chdu ky" mdi bi phdt hien Id mgt
Vin hda Thong tin H i Ndi, 1997, tr. 351; Dao Duy nguy thd (sdch gid tgo). Tap chi Nghien cdu Lich
Anh, Bd't nUdc Viet Nam qua cdc ddi, Nxb. T h u i n sd (84), 1966.
Hda, Hud, 2006, tr. 45.
(33). Cdu Dudng thd. Ban ky, Quyen 13, sdd,
(23). Theo Man thu, trong quang thai gian tr. 372.
trudc v i sau n i m Trinh Nguyen thii 10, Trieu
(34). Cdu Dddng thd, Ban ky, Quyen 13, sdd,
Xudng tie'n h i n h nhieu hoat dpng ngoai giao n h i m
tr. 197.
hda hoan vdi vua Nam Chieu l i Mdng Di Mau
Tam. (35). Cdu Dddng thd, Ban ky, Quyin 13, sdd,
(24). Tii ddi Han, cac quan vio tiic trUc trong tr. 5175.
cung cil 10 ngiy dUdc nghi 1 ngiy de di t i m goi l i
(36). Cdu Dudng thd. Ban ky, Quyen 13, sdd,
huu muc ("Han chd tu tam thii lang di thupng,
tr. 7524.
n h i p true ca'm trung gia, t h i p nhat nhi't xua't hUu
muc", Td tri thong gidm, Q.28, Han ky). Nghi hUu (37). Le HQu Muc, sdd, tr. 26. Dinh Gia Khanh,
mijc l i theo tyc Ip do, cd nghia l i xin nghi mpt thdi Trinh Dinh Ru (dich v i chii thich), Viet dien U
gian ngin. linh, Nxb. V i n hpc, 2001, tr. 44.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 61

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

XIEÂM LA QUOÁC LOÄ TRÌNH TAÄP LUÏC


GIÔÙI THIEÄU VAØ TRÍCH DÒCH
Phạm Hoàng Quân*
Trong quaù trình söu taäp caùc loaïi tö lieäu Trung Quoác lieân quan ñeán
lòch söû bieån Ñoâng, vaøo ñaàu naêm 2010 toâi tình côø baét gaëp moät taøi lieäu Haùn
Noâm Vieät Nam ñöôïc xuaát baûn ôû Hoàng Koâng, mang tieâu ñeà Xieâm La quoác
loä trình taäp luïc (暹羅國路程集錄) do Toáng Phöôùc Ngoaïn (宋福玩) vaø Döông
Vaên Chaâu (楊文珠ù) soaïn taäp, Lôøi taáu daâng saùch ñeà naêm Gia Long cöûu
nieân (1810). Thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa saùch naøy sau Hoaøng Vieät nhaát thoáng
dö ñòa chí (1806-Leâ Quang Ñònh) 4 naêm vaø tröôùc Gia Ñònh thaønh thoâng
chí (1820-Trònh Hoaøi Ñöùc) 10 naêm, tuy nhieân, Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö
ñòa chí vaø Gia Ñònh thaønh thoâng chí ñeán nay ñaõ raát phoå bieán vaø haàu nhö
laø taøi lieäu khoâng theå thieáu trong vieäc nghieân cöùu ñòa lyù lòch söû Nam Boä,
rieâng Xieâm La quoác loä trình taäp luïc thì ít khi ñöôïc nhaéc ñeán. Taøi lieäu khaù
ñaëc bieät naøy bò laån khuaát bao nhieâu naêm qua voán coù nhieàu nguyeân nhaân.
Hieän toâi ñaõ dòch, chuù giaûi xong taøi lieäu naøy vaø ñang tìm hieåu theâm veà
nhöõng öu khuyeát ñieåm cuûa noù. Baøi vieát sau ñaây giôùi thieäu chung veà baûn
in ôû nöôùc ngoaøi, veà noäi dung nguyeân taùc vaø moät soá nhaän ñònh cuûa dòch
giaû veà giaù trò lòch söû vaø giaù trò tham khaûo cuûa Xieâm La quoác loä trình taäp
luïc, ñoàng thôøi cuõng giôùi thieäu moät ñoaïn lieân quan ñeán bôø bieån Vieät Nam.
Nhaän thaáy ñaây laø taøi lieäu sôùm vaø hình nhö laø ñaàu tieân ghi cheùp khaù roõ
veà hieän traïng bôø bieån cuøng nhieàu haûi ñaûo phía cöïc nam vaø taây nam nöôùc
ta, neân trong baûn dòch vaø chuù giaûi e coù choã sô suaát, raát mong baïn ñoïc chæ
giaùo vaø goùp yù giuùp cho.
I. Giôùi thieäu baûn in naêm 1966 taïi Hoàng Koâng
Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø taäp thöù hai trong “Ñoâng Nam AÙ söû lieäu
chuyeân san” do Ban Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ - Phoøng Nghieân cöùu Taân AÙ
thuoäc Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc xuaát baûn naêm 1966 taïi Höông Caûng
[Collected Records of Itineraries to Siam - Historical Material Series No. 2
- Southeas Asia Studies Section-New Asia Research Institute - The Chinese
University of Hong Kong, Hong Kong, 1966]. Cô quan naøy, döôùi söï taùc ñoäng
cuûa Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa [Ch’enChing-ho/陳荆和], ñaõ bieân taäp xuaát baûn
nhieàu taøi lieäu ñòa lyù vaø lòch söû coù xuaát xöù töø Vieät Nam hoaëc lieân quan ñeán
Vieät Nam, series veà ñòa lyù taäp 1 baét ñaàu töø naêm 1962 vôùi Caán Trai thi taäp
cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, series veà lòch söû taäp 1 baét ñaàu töø naêm 1965 vôùi Quoác
söû di bieân cuûa Phan Thuùc Tröïc.(1)

* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.


62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

AÁn baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc goàm ba phaàn:
- Phaàn I: Baøi khaûo cöùu baèng Trung vaên cuûa Traàn Kinh Hoøa (24 trang),
baøi khaûo cöùu giaûn löôïc baèng Anh ngöõ (6 trang).
- Phaàn II: Noäi dung Xieâm La quoác loä trình taäp luïc cuûa Toáng Phöôùc
Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu, ñöôïc in laïi nguyeân vaên Haùn Noâm qua hình thöùc
saép chöõ rôøi thay cho vaên baûn goác cheùp tay (64 trang).
- Phaàn III: Caùc phuï luïc goàm Baûng ñoái aâm ñòa danh, chuù thích veà moät
soá ñòa danh vaø ñòa ñoà sô löôïc caùc ñòa danh tieâu bieåu cuûa Traàn Kinh Hoøa vaø
Moäc Thoân Toâng Caùt [Kimura Sokichi] (30 trang).
Trong baøi khaûo cöùu (Phaàn I) oâng Traàn Kinh Hoøa thuaät laïi raèng vaøo
muøa heø naêm 1959, trong luùc saép xeáp phaân loaïi thö muïc Chaâu baûn trieàu
Nguyeãn taïi Hueá, oâng baét gaëp xaáp taøi lieäu coù tieâu ñeà Xieâm La quoác loä trình
taäp luïc naèm laãn trong nhoùm hoà sô löu tröõ. Khi ñoái chieáu söû lieäu nhaø Nguyeãn
qua Ñaïi Nam thöïc luïc [Chaùnh bieân ñeä nhaát kyû], Ñaïi Nam lieät truyeän [Sô
taäp] vaø söû lieäu Xieâm qua Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I-Rama II [do Ñaøm
Long Thaân vöông/Prince Damrong bieân soaïn](2) Traàn Kinh Hoøa ñaõ xaùc ñònh
nguoàn goác taøi lieäu naøy laø chaéc chaén. Keát quaû nghieân cöùu cuûa Giaùo sö Traàn
cho thaáy “Lôøi taáu” cuûa Toáng Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu ñeà naêm Gia
Long thöù 9 (1810) ñaët ôû ñaàu taäp taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc truøng
khôùp vôùi nhöõng ghi cheùp trong söû Vieät vaø söû Xieâm. Caên cöù theo “Lôøi taáu”
thì taäp taøi lieäu naøy voán laø vaên baûn ñöôïc keøm theo böùc ñòa ñoà Xieâm La cuõng
do söù ñoaøn thöïc hieän, vaø khi veà daâng leân cuøng luùc, nhöng Giaùo sö Traàn noùi
raèng, oâng khoâng tìm thaáy böùc ñòa ñoà.
Baøi khaûo cöùu trích luïc 6 ñoaïn trong Ñaïi Nam thöïc luïc [Chaùnh bieân ñeä
nhaát kyû], moät ñoaïn trong Ñaïi Nam lieät truyeän [Sô taäp] vaø 3 ñoaïn trong Bieân
nieân söû hai ñôøi vua Rama I-Rama II [dòch sang Trung vaên töø Thaùi ngöõ],
nhöõng ñoaïn coù lieân quan tröïc tieáp ñeán xuaát xöù Xieâm La quoác loä trình taäp
luïc tieâu bieåu nhö sau:
- Thaùng 11, naêm Kyû Tî, Gia Long thöù 8 (1809) “Phaät vöông môùi cuûa
nöôùc Xieâm La sai beà toâi boïn Phi Nhaõ Só Xuù Ly Giaù Ba Ha ñeán daâng saûn vaät
ñòa phöông vaø caùo tang Phaät vöông tröôùc… Sai Toáng Phöôùc Ngoaïn, Phaïm
Caûnh Giaûng, Döông Vaên Chaâu, Voõ Doaõn Thieáp sung laøm Chaùnh phoù söù hai
söù boä sang Xieâm” (ÑNTL, Chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 39).
- Thaùng 5, naêm Canh Ngoï, Gia Long thöù 9 (1810) “Boïn Toáng Phöôùc
Ngoaïn vaø Phaïm Caûnh Giaûng töø nöôùc Xieâm trôû veà, daâng ñòa ñoà nöôùc Xieâm”
(ÑNTL, Chaùnh bieân ñeä nhaát kyû, quyeån 40).
- “Naêm Gia Long thöù chín, Toáng Phöôùc Ngoaïn ñi söù Xieâm La trôû veà,
daâng ñòa ñoà nöôùc Xieâm” (Ñaïi Nam lieät truyeän, Sô taäp, quyeån 14, Truyeän
Toáng Phöôùc Ngoaïn).(3)
- “Tieåu lòch naêm 1172, Phaät lòch naêm 2353, naêm Ngoï, Hoaøng thöôïng
leân ngoâi naêm thöù 2, thaùng 5 [Taây lòch 4/4 ñeán 2/5 naêm 1810]. Söù ñoaøn do
Quoác vöông Vieät Nam Gia Long sai ñeán ñaõ tôùi thaønh Bangkok. Ñoaøn söù
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 63

phaân hai nhoùm, nhoùm thöù nhaát ñeán ñieáu tang Quoác vöông tröôùc,(4) mang
theo leã phuùng goàm 100 taám luïa “kwian kho”, 100 taám vaûi traéng “tang kia”,
5 hoäp saùp ong, 5 hoäp ñöôøng caùt, 10 hoäp keïo döøa, 10 hoäp ñöôøng pheøn,(5) taát caû
caùc moùn ñeàu ñaët tröôùc linh vò. Nhoùm söù ñoaøn thöù hai ra maét Taân vöông,(6)
trình quoác thö, chuùc möøng Hoaøng thöôïng leân ngoâi, cuøng daâng leã vaät möøng
taëng goàm 100 taám luïa, 100 taám luïa hoàng, 100 taám luïa nhieàu maøu, 100 taám
vaûi traéng, 3,3kg kyø nam höông, 5kg nhuïc queá.(7) Quoác vöông tieáp quoác thö
vaø tieáp ñaõi söù ñoaøn long troïng y theo thoâng leä ñaõ coù tröôùc ñaây. Quoác vöông
ñaõ phaùi thuyeàn ngöï ñeán Samut Prakhan(8) ñeå tieáp nhaän quoác thö, rieâng phaùi
8 chieác thuyeàn roàng ñeå ñoùn söù ñoaøn vaø 8 chieác thuyeàn quaân leã theo hoä toáng.
Veà ñeán kinh thaønh, ñoäi nhaïc leã cung ñình höôùng veà phía söù ñoaøn Vieät Nam
cöû nhaïc ngheânh tieáp roài ñöa ñeán nghæ ôû nhaø khaùch...” (Bieân nieân söû hai ñôøi
vua Rama I-Rama II ).(9)
Trong moät ñoaïn khaùc, Bieân nieân söû hai ñôøi vua Rama I-Rama II noùi
roõ hôn veà noäi dung quoác thö cuûa vua Gia Long gôûi quoác vöông Xieâm, trong
ñoù coù noäi dung yeâu caàu vua Rama II trieäu hoài caùc nhoùm quan quaân töø thôøi
vua P’ya Taksin vaãn coøn ñoùng raûi raùc ôû ñaát Saøi Maït [Haø Tieân], ñeå phía Vieät
Nam tieáp quaûn troïn veïn vuøng ñaát naøy, vua Rama II ñaõ chaáp thuaän yeâu caàu
aáy baèng vaên thö hoài ñaùp gôûi ñeán vua Gia Long, giao cho söù ñoaøn mang veà.
Nhìn chung, baøi khaûo cöùu cuûa oâng Traàn Kinh Hoøa taäp trung vaøo ba
yù chính:
1. Chöùng minh taäp taøi lieäu mang tieâu ñeà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc
laø moät taøi lieäu do söù boä Vieät Nam thöïc hieän, ñuùng nhö thôøi ñieåm ñöôïc ñeà
treân Lôøi taáu. Xaùc ñònh taøi lieäu naøy laø baûn thuyeát minh cho böùc ñòa ñoà Xieâm
La cuõng do söù ñoaøn thöïc hieän cuøng trong thôøi gian ñi söù, phuø hôïp vôùi Lôøi
taáu “veõ thaønh moät taäp ñòa ñoà vaø cheùp thaønh moät taäp loä trình ñöôøng thuûy,
ñöôøng boä, nay veà xin daâng leân.”
2. Khaùi quaùt boái caûnh chính trò ñöông thôøi cuûa Vieät Nam vaø Xieâm La,
caùc quan heä ngoaïi giao höõu haûo vaø cuõng ngaàm ñeà caäp vaán ñeà taùc ñoäng nhaèm
taêng cöôøng aûnh höôûng cuûa moãi nöôùc ñoái vôùi Cao Mieân trong khoaûng thôøi
gian taïi vò cuûa vua Gia Long vaø vua Rama I, Rama II.
3. Toùm löôïc noäi dung chính vaên Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, neâu vaøi
ñaëc ñieåm cuûa taäp taøi lieäu, ñaùnh giaù ñaây laø söû lieäu quyù veà lónh vöïc giao thoâng
ñöôøng boä, ñöôøng thuûy thuoäc phaïm vi khu vöïc.
Phaàn III cuûa baûn in, töùc caùc phuï luïc do Traàn Kinh Hoøa vaø hoïc giaû Nhaät
Baûn Kimura Sokichi thöïc hieän, taäp trung vaøo vieäc ñoái chieáu caùc ñòa danh
maø vaên baûn goác kyù aâm baèng chöõ Noâm vôùi ngoân ngöõ hieän nay, caùc ñòa danh
thuoäc löu vöïc soâng Haäu vaø vuøng bieån Caø Mau, Kieân Giang ñöôïc ñoái chieáu vôùi
tieáng Vieät vôùi söï trôï giuùp cuûa Giaùo sö Böûu Caàm (Vieän Khaûo coå, Saøi Goøn),(10)
caùc ñòa danh treân ñaát Cao Mieân, Xieâm La, Ñoà Baø ñöôïc ñoái chieáu vôùi tieáng
Khmer, tieáng Thaùi, tieáng Maõ Lai. Caùc baûng ñoái chieáu naøy ñaõ ít nhieàu taïo
thuaän lôïi trong vieäc dòch taøi lieäu sang tieáng Vieät, tuy nhieân coù nhieàu ñòa
danh ñoái chieáu khoâng thích hôïp vaø nhieàu ñòa danh naèm ôû daïng toàn nghi,
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

toång coäng caùc ñòa danh ñoái chieáu sai, ñaùnh daáu toàn nghi vaø boû troáng (khoâng
ñoái chieáu) öôùc chöøng phaân nöûa toång soá.
Nhö chuùng ta ñaõ bieát qua caùc coâng trình khaûo cöùu vaø hieäu khaùm caùc
saùch An Nam chí löôïc, Haûi ngoaïi kyû söï, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö…(11) cuûa GS
Traàn Kinh Hoøa, caùc coâng trình naøy cho thaáy oâng laø moät hoïc giaû uyeân baùc,
nhieàu coâng trình khaùc cho thaáy oâng raát quan taâm vaø ñaõ goùp phaàn ñaùng keå
nhaèm phaùt trieån hoïc thuaät trong lónh vöïc nghieân cöùu di saûn Haùn Noâm Vieät
Nam, ñaëc bieät laø maûng saùch söû ñòa. Veà uy tín caù nhaân, GS Traàn töøng giaûng
daïy taïi Vieän Ñaïi hoïc Hueá, naêm 1959, khi Vieän Yeân Kinh, Tröôøng Ñaïi hoïc
Harvard taøi trôï chöông trình Phieân dòch söû lieäu do Vieän Ñaïi hoïc Hueá toå
chöùc, GS Traàn ñöôïc cöû laøm Toång thö kyù, oâng cuõng kieâm nhieäm chuû trì vieäc
thoáng keâ Chaâu baûn trieàu Nguyeãn (töø thaùng 7 ñeán thaùng 12 naêm 1959).
Veà vaên baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, theo GS Traàn moâ taû, vaên baûn
naøy ñöôïc cheùp theo loái chöõ khaûi (chaân), roõ raøng vaø chöõ vieát raát ñeïp [tieác laø noù
khoâng ñöôïc minh hoïa moät vaøi trang aûnh chuïp], baûn goác cheùp tay maø GS Traàn
caên cöù ñeå saép chöõ thöïc hieän baûn in hieän nay toâi chöa tìm ñöôïc, trong thôøi gian
chôø ñôïi coù ñöôïc baûn goác ñeå boå chính, tröôùc maét, baûn dòch tieáng Vieät vaø nghieân
cöùu döôùi ñaây ñeàu döïa treân vaên baûn in laïi ñaõ giôùi thieäu ôû treân.
II. Noäi dung taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc
Toaøn vaên Xieâm La quoác loä trình taäp luïc (sau ñaây vieát laø Taäp luïc) öôùc
khoaûng 2 vaïn 8 ngaøn chöõ,(12) goàm Lôøi taáu vaø 6 phaàn cheùp veà 6 tuyeán haønh
trình, toùm taét nhö sau:
1. Luïc haønh thöôïng loä [ñöôøng boä maïn treân]
Töø doanh Nam Vang (Phnom Penh) khôûi haønh, ñeán Baùt Taàm Boân
(Battambang), ñeán thaønh Voïng Caùc (Bangkok), ñeán Thöôïng Thaønh (Ayutthaya),
ñeán caùc nôi giaùp giôùi Phuø Ma (Burma/ Myanma), ñeán bôø taây baùn ñaûo Maõ Lai
qua ñaûo Phoå Caùt (Phuket), qua ñòa giôùi Ñoà Baø (Jawa-Malaysia) xuoáng Cuø Lao
Cau (Penang) v.v... Caùc tuyeán ñöôøng boä naøy ghi cheùp hôn 30 ñòa danh.
2. Luïc haønh haï loä [ñöôøng boä maïn döôùi]
Töø bôø bieån phía ñoâng Xieâm La, nôi hoøn Döông Khaûm (Ko Chang) khôûi
haønh, ñeán thaønh Chaân Boân (Chantaburi), ñeán caùc nôi phía ñoâng nam ven
bôø vònh Xieâm La. Ghi cheùp 14 ñòa danh.
3. Nhai haûi thuûy trình [ñöôøng thuûy ven bieån]
Töø cöûa Ba Thaéc (Bassac)(13) soâng Haäu khôûi haønh, theo bôø bieån qua Hoøn
Khoai, qua Raïch Giaù, Haø Tieân, Kompong Som, ven theo bôø bieån Xieâm La
ñeán Long Nha (sau laø Singapore), qua bôø taây baùn ñaûo Maõ Lai, ñeán Penang,
Phuket v.v... Ghi cheùp 195 ñòa danh (goàm cöûa bieån, thaønh traán ven bieån,
vònh, ñaûo…), trong ñoù hôn 40 ñòa danh thuoäc Vieät Nam. (Phaàn ñaàu cuûa thuûy
trình naøy ñöôïc chuùng toâi trích dòch ñaêng ôû phaàn phuï luïc cuoái baøi).
4. Döông haûi thuûy trình [ñöôøng thuûy ngoaøi khôi]
Töø muõi Caø Mau nôi Hoøn Khoai (Poulo Obi) khôûi haønh, ñeán Phuù Quoác,
ñeán hoøn Thieát Mieät (Ko Samet), ñeán hoøn Xæ Khoáng (Ko Si Chang), ñeán cöûa
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 65

bieån Baéc Nam (Mae Chaophraya), ñeán Saâm Loâ Ñoät (Khao Sam Roi Yot), ñeán
Laùng Son (Mae Nam Langsuan), Luïc Khoân (Nakhon Sithamamarat), ñeán
Phoå Caùt (Phuket) v.v... Ghi cheùp 25 ñòa danh.
5. Döông haûi tung hoaønh chö sôn thuûy trình [ñöôøng thuûy ngoaøi
khôi ngang doïc caùc ñaûo] (Phaàn naøy ngaén, xin daãn toaøn vaên):
Töø Hoøn Khoai, theo höôùng Khoân [taây nam] baêng qua bieån khôi 4 ngaøy
ñeâm ñeán Cuø Lao Lieâu [Ko Laut].(14) Töø Coå Ong [Kas Rong] theo höôùng
taây baêng qua bieån khôi, xuoâi theo gioù ñoâng, caùnh buoàm quay höôùng baéc,
thuûy trình 2 ngaøy ñeâm ñeán cöûa bieån Xaây Gia [Chaiya]. Töø khaûm Thoát Noát
[Sattahip] theo höôùng taây baêng qua bieån khôi, xuoâi theo gioù ñoâng, caùnh
buoàm quay höôùng baéc, thuûy trình 1 ngaøy ñeán Saâm Loâ Ñoät [Khao Sam Roi
Yot]. Töø Ban Kha Soûi [Bang Phaso - thuoäc Chonburi] theo höôùng taây baêng
qua bieån khôi, xuoâi theo gioù ñoâng, caùnh buoàm quay höôùng baéc, thuûy trình 2
ngaøy ñeán cöûa bieån Me Toân [Mae Nam Mae Klong].
Töø Phuù Quoác theo höôùng Thaân [taây taây nam] baêng qua bieån khôi, xuoâi
theo gioù ñoâng, caùnh buoàm quay höôùng baéc, thuûy trình 1 ngaøy ñeán hoøn Thoå
Chaâu. Töø Coå Ong theo höôùng Thaân baêng qua bieån khôi, xuoâi theo gioù ñoâng,
caùnh buoàm quay höôùng baéc, thuûy trình nöûa ngaøy ñeán Hoøn Thaêng [Kas
Tang]. Töø hoøn Thoå Chaâu theo höôùng Nhaâm [caän chaùnh baéc] baêng qua bieån
khôi, xuoâi theo gioù ñoâng, thuûy trình 2 ngaøy ñeán Hoøn Thaêng.
Töø hoøn Thoå Chaâu theo höôùng nam baêng qua bieån khôi, xuoâi theo gioù
ñoâng, thuûy trình 1 ngaøy ñeán Hoøn Baø. Töø Hoøn Thaêng theo höôùng nam baêng
qua bieån khôi, xuoâi theo gioù ñoâng, thuûy trình 1 canh ñeán Hoøn Baø.(15)
6. Haûi moân thuûy trình [ñöôøng thuûy theo cöûa bieån]
Ghi cheùp haønh trình theo caùc con soâng, töø cöûa bieån ñeán ñaàu nguoàn hoaëc
ñeán nôi hôïp löu. Treân ñaát Vieät Nam cheùp caùc soâng lôùn nhoû thuoäc löu vöïc
soâng Haäu, baét ñaàu töø cöûa Ba Thaéc sang Raïch Giaù, gaàn 80 ñòa danh. Treân
ñaát Cao Mieân vaø Xieâm La hôn 120 ñòa danh, haàu heát cheùp töø cöûa bieån ñeán
ñaàu nguoàn.
Toaøn vaên Lôøi taáu (taïm dòch)
Chaùnh söù Khaâm sai thuoäc noäi Cai cô, thaàn, Toáng Phöôùc Ngoaïn,
Phoù söù Thò noäi Tham luaän, thaàn, Döông Vaên Chaâu,
Chuùng thaàn daäp ñaàu cuùi ñaàu traêm laïy kính caån taâu.
Vaâng meänh nhaän saéc sai ñi söù nöôùc Xieâm, tìm hieåu nhöõng ñieàu thaáy
bieát veà nuùi soâng ñöôøng saù, gaëp ñöôïc ñaïo nhaân teân Saøi [thaày] Thuïy(16) thuyeát
minh höôùng daãn caùc ñöôøng thuûy ñöôøng boä töø cöûa bieån Ba Thaéc ñeán möông
Xa Laùng,(17) töø nuùi non ñaàu nguoàn cho ñeán bieån caû ngoaøi khôi, toång quaùt
caën keõ. Chuùng thaàn ñem nhöõng ñieàu aáy hoûi laïi Cai ñoäi Thaïnh, Thoâng ngoân
Bieån, vaø [ngöôøi ôû] sôû Phuù Quoác laø Laùi An, Laùi Taâm,(18) cuøng caùc löu daân
kieàu nguï [ôû Xieâm],(19) qua lôøi nhöõng ngöôøi naøy thì thaáy raèng phaàn lôùn gioáng
nhau, sai bieät raát ít. Chuùng thaàn beøn toång hôïp choïn löïa caùc thuyeát laøm
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

Trang bìa ngoaøi, bìa trong vaø trang ruoät cuoán Xieâm La quoác loä trình taäp luïc
do Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc xuaát baûn naêm 1966 taïi Hoàng Koâng. AÛnh: PHQ.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 67

thaønh toaùt yeáu, vuïng veà veõ thaønh moät taäp ñòa ñoà vaø cheùp thaønh moät taäp loä
trình ñöôøng thuûy, ñöôøng boä, nay veà xin daâng leân.
Nhöng chuùng thaàn ngu muoäi keùm coûi, lo laéng hoài hoäp, khoâng kìm ñöôïc
run sôï, vaïn laàn mong Hoaøng thöôïng saùng suoát.
Caån thaän taâu roõ, ngaøy Muøng möôøi thaùng Baûy naêm Gia Long thöù chín
[09/8/1810].
Haàu heát caùc loä trình ñöôïc ghi cheùp döïa treân caùc tieâu chí: xaùc ñònh khôûi
ñieåm (moâ taû ñòa lyù töï nhieân, nhaân vaên) - phöông höôùng ñeán - tình traïng
ñöôøng saù, quang caûnh hai beân ñöôøng (hoaëc soâng ngoøi, bôø bieån) - thôøi gian
haønh trình - caùc ngaõ reõ (thoâng tin gaàn gioáng nhö ñöôøng chính) - ñieåm ñeán.
Phaàn ñöôøng thuûy chieám 9/10 noäi dung Taäp luïc. Veà ñòa lyù töï nhieân, cheùp
sô löôïc ñòa hình caûnh quan, ñoäng thöïc vaät, khoaùng saûn, cheùp kyõ veà chieàu
roäng, ñoä saâu caùc cöûa bieån. Veà ñòa lyù nhaân vaên, cheùp sô löôïc veà caùc di tích,
kieán truùc, cö daân, sinh hoaït ñôøi soáng, cheùp roõ tình hình binh bò (caùc ñoàn aûi
bieân phoøng, quaân soá). Haàu heát ñòa danh treân ñaát Vieät Nam vieát baèng chöõ
Noâm, ñòa danh ôû Cao Mieân vaø Xieâm La phieâm aâm Noâm hoaëc chuyeån nghóa
Noâm, danh vaät duøng laãn Haùn vaø Noâm.
Veà taùc giaû Taäp luïc
Toáng Phöôùc Ngoaïn ngöôøi goác Quyù huyeän, tænh Thanh Hoa [Toáng Sôn,
Thanh Hoùa], laø “coâng thaàn Voïng Caùc”, trong nhoùm caùc töôùng theo Nguyeãn
AÙnh sang Xieâm laàn thöù hai sau khi vieän binh Xieâm baïi traän. Theo ñeán Voïng
Caùc tî naïn laàn naøy (thaùng 3 naêm 1785) goàm hôn 200 quan binh, ñi treân 5
thuyeàn. Quan vaên voõ cao caáp goàm 1 Thieáu phoù, 1 Chöôûng cô, 1 Löu thuû, 10
Cai cô. Toáng Phöôùc Ngoaïn laø moät trong 10 Cai cô, ngang baäc vôùi Nguyeãn
Vaên Thoaïi, cao hôn Nguyeãn Vaên Thaønh (Cai ñoäi) vaø Leâ Vaên Duyeät (Thuoäc
noäi cai ñoäi). Thaùng 7 naêm 1787, oâng theo Nguyeãn AÙnh trôû veà nöôùc, sau khi
khoâi phuïc thaønh Gia Ñònh ñöôïc phong Trung quaân doanh Höõu tröïc veä uùy, laïi
thaêng Tröôûng chi chi Chaùnh tieàn, chi Höõu thuaän doanh Taû thuûy, naêm 1799,
thaêng laøm Löu thuû,(20) naêm Taân Daäu (1801) thaêng Chöôûng cô.(21) Thaùng 11
naêm 1809, oâng ñi söù nöôùc Xieâm, khoaûng ñaàu thaùng 7 naêm 1810 trôû veà, daâng
ñòa ñoà nöôùc Xieâm. Thaùng 3 naêm 1811, thaêng Khaâm sai Chöôûng cô, laïi cöû
laøm Chaùnh söù ñi söù sang Xieâm, mang quoác thö baøn vôùi vua Xieâm veà vieäc noäi
boä Chaân Laïp. Naêm 1814, phuï traùch ngaønh giao thoâng vaän taûi. Naêm 1816, coù
toäi bò caùch chöùc. (Toùm löôïc theo Ñaïi Nam thöïc luïc vaø Ñaïi Nam lieät truyeän).
Bieân nieân söû Vieät Nam in ôû Siam (naêm 1900 vaø 1965) coù leõ nhaàm veà aâm ñoïc
neân teân Toáng Phöôùc Ngoaïn ñöôïc vieát laø Toáng Phöôùc Vaøng.(22)
Tieåu söû Döông Vaên Chaâu nhaát thôøi chöa söu tra ñaày ñuû, Ñaïi Nam lieät
truyeän khoâng thaáy cheùp, Gia Ñònh thaønh thoâng chí-Thaønh trì chí, cheùp
Döông Vaên Chaâu vôùi töôùc Chaâu Quang haàu khi laøm Tham hieäp traán Haø Tieân
naêm 1810. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp veà Döông Vaên Chaâu hai ñoaïn, moät laø vieäc
oâng ñöôïc cöû laøm Phoù söù cuøng ñi vôùi Toáng Phöôùc Ngoaïn, luùc naøy ñöông chöùc
Tham luaän thò noäi; hai laø, sau khi ñi söù veà, Döông Vaên Chaâu ñöôïc caát nhaéc
laøm Tham hieäp Haø Tieân cuøng vôùi Hieäp traán Nguyeãn Ñöùc Hoäi trôï lyù cho Traán
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

thuû Nguyeãn Vaên Thieän. Khi Traán thuû cheát, Chaâu vaø Hoäi voán coù hieàm khích
töø tröôùc, boäc loä xung ñoät, daãn ñeán beø phaùi ñaùnh nhau laøm naùo ñoäng caû traán,
caû hai bò baét giaûi veà Hueá, Chaâu bò xöû traûm quyeát, Hoäi bò xöû traûm giam haäu.
III. Vaøi nhaän ñònh veà Xieâm La quoác loä trình taäp luïc
Trong kho taøng di saûn Haùn Noâm Vieät Nam, loaïi taøi lieäu nhö Xieâm La
quoác loä trình taäp luïc laø loaïi ñaëc bieät hieám thaáy. Veà tính chaát vaø muïc ñích
ghi cheùp, Taäp luïc naøy khaùc haún Haûi trình chí löôïc cuûa Phan Huy Chuù vaøo
23 naêm sau.
Ñieàu caàn xaùc ñònh tröôùc tieân laø Taäp luïc naøy khoâng phaûi laø quyeån saùch
du kyù maø laø taäp tö lieäu ñính keøm theo taäp ñòa ñoà, neân noäi dung khoâng gaàn
vôùi vaên chöông maø gaàn vôùi khoa hoïc. Trang söû quaân söï trieàu Nguyeãn thôøi
Gia Long seõ coù theâm tö lieäu veà coâng taùc tình baùo quoác ngoaïi qua caùc ghi
cheùp trong Taäp luïc naøy chaêng? Ñaèng sau hoaït ñoäng tìm hieåu caùc ñaàu moái
giao thoâng vaø thöïc löïc binh bò cuûa moät nöôùc khaùc, ngöôøi ta coù theå phaân tích
taàm nhìn chieán löôïc cuûa vua Gia Long khi ñang keït ôû tình theá phaûi caûnh
giaùc trong nguy cô tieàm aån coù theå ñoái ñaàu vôùi moät nöôùc ñaõ coù ôn vôùi mình.
Cuoäc tieán coâng Haø Tieân vaø An Giang naêm 1833 vôùi löïc löôïng huøng haäu cuûa
quaân Xieâm cho thaáy moái lo cuûa Gia Long khoâng phaûi laø ñieàu sôï boø traéng
raêng trôøi ñoå saäp.
Coù theå luøi laïi vaøi möôi naêm veà nieân ñaïi ñaùnh daáu thaønh töïu cuûa khoa
kyõ thuaät veõ ñòa ñoà neáu töø tröôùc ñeán nay chuùng ta laáy nieân ñieåm Ñaïi Nam
nhaát thoáng toaøn ñoà - 1838 laøm daáu moác. Ñòa ñoà nöôùc Xieâm duø khoâng coøn
nhöng qua hôn 300 ñòa danh vaø söï moâ taû chi tieát veà khoaûng caùch treân moät
ñòa baøn roäng lôùn ñöôïc ghi cheùp trong Taäp luïc cho thaáy quy moâ cuûa taäp ñòa
ñoà naøy. Moät moâ taû ñòa lyù baèng vaên töï thaät söï coù giaù trò khi caên cöù vaøo noù
ngöôøi ta coù theå phaùc daïng hieän traïng ñòa lyù moät caùch töông ñoái, ghi cheùp
trong Taäp luïc coøn laïi coù theå ñaït ñöôïc ñieàu naøy. Toáng Phöôùc Ngoaïn ôû Xieâm
hôn 2 naêm, xoâng pha gaàn 20 naêm chieán traän chuû yeáu treân maët traän ñöôøng
thuûy, chuyeän gaëp moät ñaïo só giang hoà haønh tung bí hieåm vaø caùc tay laùi taøu
saønh soûi v.v.. keå trong Lôøi taáu, e khoâng phaûi laø söï tình côø vaø cuõng nhôø vaäy
maø ngöôøi ta coù theå hieåu vaø khoâng baát ngôø veà chaát löôïng cuûa Taäp luïc naøy.
Taäp luïc coøn mang voùc daùng Thuûy kinh chuù,(23) treân moät ñòa baøn heïp hôn.
Nhöõng cöûa soâng beà ngang bao nhieâu taàm beà saâu maáy thöôùc caùch nay 200 naêm
cuûa haøng loaït con soâng töø Taây Nam Boä Vieät Nam, ven bieån quanh co chaïy daøi
cho ñeán khaép baùn ñaûo Maõ Lai laø söû lieäu thuoäc phaàn töï nhieân vaø moâi tröôøng,
vaø ñaây coù leõ laø caùc ghi cheùp giaøu tính thöïc teá mang giaù trò tham khaûo laâu
daøi ñaùng keå. Nhöõng doøng soâng ôû vuøng ñaát môùi Taây Nam Boä töø soâng Haäu ñeán
muõi Caø Mau luoân bò taùc ñoäng bôûi thuûy trieàu töø bieån vaø phuø sa töø nguoàn, coàn
baõi treân soâng vaø nôi cöûa bieån cöù vaøi möôi naêm laïi ñoåi khaùc. Naêm 1810, Taäp
luïc cheùp Ba Thaéc laø cöûa bieån chính cuûa soâng Haäu: “cöûa roäng khoaûng 2 daëm,
nöôùc saâu 8 thöôùc”,(24) cöûa Tranh Ñeà (Traàn Ñeà/Traán Di) khoâng thaáy noùi ñeán.
Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí (1872) cheùp “Cöûa bieån Traán Di beà ngang 1.173
tröôïng, nöôùc lôùn saâu 10 thöôùc, nöôùc roøng xuoáng 4 thöôùc.(25) Trong cöûa bieån coù
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 69

nhieàu chaàm buøn coàn caùt noåi ngaàm, dôøi ñoåi khoâng chöøng khoù beà ghi nhaän”.(26)
Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (1875) cheùp veà caùc soâng lôùn cuûa nöôùc ta khi noùi ñeán
soâng Haäu chæ neâu coù 2 cöûa Ñònh An vaø Traán Di,...(27) Trong tình hình tö lieäu
nhö vaäy, roõ raøng ghi cheùp cuûa Taäp luïc veà cöûa Ba Thaéc ñaõ laø raát ñaùng quyù vì
caùch nay khoaûng 40 naêm cöûa Ba Thaéc ñaõ maát haún, töùc soâng Cöûu Long chæ
coøn taùm cöûa.
Taäp luïc cheùp ñòa danh treân ñaát Vieät Nam toaøn baèng tuïc danh theo
daïng chöõ Noâm, nhieàu chöõ laï, ngoaøi vieäc theâm tö lieäu cho caùc nghieân cöùu veà
ngoân ngöõ, caùc daïng chöõ goác ñòa danh coøn laø nguoàn tham khaûo hay cho ngaønh
ñòa danh hoïc, giuùp xaùc ñònh nhieàu ñòa danh goác Vieät hay goác Khmer, Maõ Lai
khaù phöùc taïp ôû Nam Boä. Tæ nhö, qua Taäp luïc naøy coù theå bieát theâm moät teân
khaùc cuûa ñaûo Phuù Quoác laø Hoøn Ñoäc. Ñòa danh Raïch Giaù(28) ñöôïc cheùp theâm
maáy chöõ “nôi naøy coù nhieàu caây giaù”, nhöõng ghi cheùp daïng naøy laø yeáu toá giuùp
xaùc ñònh töø nguyeân ñòa danh ñaùng tin caäy, chöõ “giaù moäc 架木” trong vaên baûn
cho bieát ñaây laø loaïi caây thaân goã laâu naêm, khoûi phaûi laãn loän vôùi giaù treo ñoà
hay giaù maàm ñaäu ñính keøm trong toâ huû tíu hoaëc ñoäng thaùi nhaáp nhaáp muoán
ñaùnh nhau maø Huình-Tònh Paulus Cuûa cho cuøng nghóa trong Ñaïi Nam quaác
aâm töï vò. Ñòa danh ôû Xieâm La vaø caùc nôi duøng hai hình thöùc ghi nhaän, hoaëc
kyù aâm nhö Langsuan thì vieát laø Laùng Son; hoaëc chuyeån nghóa nhö Penang/
Pinang (tieáng Maõ Lai nghóa laø caây cau) thì vieát laø Cuø Lao Cau, tröôøng hôïp
naøy cuõng ñaëc bieät vì caùc taùc giaû Taäp luïc ñaõ khoâng duøng caùch chuyeån nghóa
ñaõ coù tröôùc cuûa ngöôøi Trung Hoa ñoái vôùi hoøn ñaûo naøy laø Taân Lang Döï.(29)
Nhieàu teân ñoäng thöïc vaät, ñoà vaät duøng thaúng chöõ Noâm, nhö ñeå chæ daàu oâliu
thì vieát laø “daàu traùm” maø khoâng vieát “caûm laõm du”, vieát “taøu, ghe” maø khoâng
vieát “thuyeàn, ñónh” vaø ñeå chæ taøu lôùn cuûa phöông Taây thì phieân thaúng töø
tieáng Maõ Lai goác Tamil “kapal” ñeå vieát laø “caáp baûn” maø khoâng vieát “haïm”.
Hình nhö caùc taùc giaû Taäp luïc coá yù haïn cheá heát möùc trong vieäc duøng chöõ Haùn
ñoái vôùi caùc loaïi caây, con vaø ñoà ñaïc.
Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa ñaõ thaáy ngay raèng Taäp luïc laø tö lieäu raát quyù
veà lòch söû giao thoâng trong khu vöïc, ñieàu naøy ai cuõng phaûi thöøa nhaän. Toâi
boå sung theâm nhaän ñònh naøy, neáu ñem so vôùi moät ghi cheùp cuøng tính chaát
laø phaàn Nam Döông kyù trong Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cuûa Traàn Luaân
Quyùnh (Trung Hoa) thì Taäp luïc naøy vöôït xa maáy laàn. Nam Döông kyù cheùp
theo lôøi thuaät laïi cuûa caùc thöông nhaân neân ñaïi khaùi sô löôïc, tuy ñeà caäp ñeán
nhieàu nöôùc nhöng khoâng nôi naøo ñöôïc moâ taû ñòa lyù cuï theå, phöông höôùng
caên cöù treân la baøn chia 12 cung [töùc moãi cung öùng vôùi goùc 30 ñoä], loä trình
khoâng coù tuyeán ñöôøng ngaén.(30) Taäp luïc ñöôïc nhöõng ngöôøi tröïc tieáp ñieàu
khieån phöông tieän haûi haønh ghi cheùp neân khaù chính xaùc, caùch ñònh phöông
höôùng cho thaáy söï aùp duïng la baøn chia 24 cung [töùc moãi cung öùng vôùi goùc 15
ñoä], phaân cheùp caùc tuyeán ñöôøng daøi baêng ngang/doïc bieån khôi vaø caùc tuyeán
ñöôøng ngaén töø cöûa soâng/caûng naøy ñeán nôi khaùc laân caän, coù nhieàu ñoaïn ñöôøng
ngaén chæ ñi maát nöûa canh [17km]. So saùnh naøy khoâng nhaèm yù noùi trình ñoä
thieân vaên hoïc hay la baøn cuûa Vieät Nam khaù hôn Trung Hoa, maø chæ noùi ñeán
vieäc öùng duïng la baøn khaùc nhau, vieäc dieãn taû sô saøi hay töôøng teá tuøy thuoäc
vaøo möùc ñoä tieáp caän thöïc ñòa cuûa nhöõng ngöôøi ghi nhaän. Moät ghi cheùp khaùc
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

cuûa Vieät Nam tröôùc Taäp luïc 4 naêm cuõng sô löôïc ñaùng noùi, Hoaøng Vieät nhaát
thoáng dö ñòa chí khi vieát veà beân ngoaøi ñaõ boäc loä söï lô mô chieáu leä: “…phía
nam caùch Haø Tieân raát xa coù moät hoøn ñaûo lôùn, goïi laø hoøn Phuù Quoác, treân ñoù
coù daân cö, töø ñaûo Phuù Quoác theo höôùng taây baêng qua bieån thì ñeán thaønh
Voïng Caùc”,(31) ñoaïn vaên naøy khoâng cho bieát töø ñaát lieàn ra Phuù Quoác bao xa
vaø ñaõ ñònh höôùng töø Phuù Quoác ñeán Voïng Caùc khoâng chính xaùc, ñuùng ra phaûi
theo höôùng taây baéc [sai leäch ñeán 45 ñoä], cuõng khoâng noùi ñi bao laâu thì tôùi.
Töø naêm 1810, taøi lieäu Xieâm La quoác loä trình taäp luïc vaø ñòa ñoà Xieâm La
ñöôïc daâng leân vaø caát vaøo kho löu tröõ hay moät vaên phoøng ñaëc bieät naøo ñoù cuûa
trieàu ñình Hueá, coù theå vì lyù do tham khaûo haïn cheá maø noù ít ñöôïc bieát tôùi.
Taøi lieäu naøy ñaùng ra phaûi ñöôïc caùc söû quan vaø ñaïi thaàn nhaø Nguyeãn tham
khaûo vaøo vieäc bieân soaïn caùc vaán ñeà lieân quan, ít nhaát phaûi thaáy boùng daùng
cuûa noù trong caùc laàn:
1. Naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), Cô Maät Vieän phuïng soaïn Cao Mieân Xieâm
La söï tích,(32) ñaây khoâng phaûi laø taäp truyeän coå tích nhö caùch noùi ngaøy nay,
maø laø taäp saùch taäp hôïp söï kieän theo loái bieân nieân töø luùc khôûi ñaàu caùc moái
quan heä thôøi caùc chuùa Nguyeãn cho ñeán heát trieàu Thieäu Trò (1847).
2. Naêm Töï Ñöùc thöù 29 (1876) sung caùc chöùc Khaûo duyeät boä saùch Khaâm
ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Nguyeãn Thoâng laø moät, sôû dó phaûi nhaéc
ñeán rieâng caù nhaân Nguyeãn Thoâng vì sau coâng taùc ñoïc duyeät boä söû lôùn naøy
oâng ñaõ thu hoaïch kieán thöùc nhaân dòp ñöôïc ñoïc nhieàu söû lieäu ñeå vieát rieâng boä
Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc khaûo löôïc, 7 quyeån.(33) Saùch naøy chæ daønh 2
quyeån ñeå noùi chuyeän chuyeân moân coâng vuï, 1 quyeån vieát veà lòch söû ñòa lyù An
Nam vaø 4 quyeån veà lòch söû ñòa lyù maáy nöôùc gaàn. Troïn quyeån 6 noùi veà nöôùc
Xieâm La, khoâng thaáy Nguyeãn Thoâng trích daãn hoaëc nhaéc ñeán Xieâm La quoác
loä trình taäp luïc, maëc duø ñaõ trích luïc ñeán 13 nguoàn taøi lieäu Trung Hoa maø
trong ñoù nhieàu saùch vieát sau naêm 1810 vaø khoâng xaùc thöïc nhö ghi cheùp cuûa
Toáng Phöôùc Ngoaïn.
3. Ñaïi Nam lieät truyeän chính bieân sô taäp(34) hoaøn thaønh naêm 1889,
daønh 3 quyeån ñeå vieát veà ngoaïi quoác, phaàn vieát veà Xieâm La khaù nhieàu chi
tieát nhöng vaãn khoâng thaáy boùng daùng Taäp luïc vaø cuoäc ñi söù cuûa Toáng
Phöôùc Ngoaïn.
Caùc söï kieän neâu treân ñaây voán coù quan heä maät thieát vôùi Taäp luïc ñang
xeùt, nhöng vì nhöõng lyù do aån khuaát naøo ñoù hay chæ voâ tình bò boû queân
khieán maõi ñeán naêm 1959 taäp tö lieäu quyù naøy môùi ñöôïc GS Traàn Kinh Hoøa
phaùt hieän.
Sau khi aán baûn Xieâm La quoác loä trình taäp luïc ra ñôøi, noù cuõng raát ít khi
ñöôïc nhaéc ñeán, laàn ñaàu toâi thaáy teân saùch naøy trong phaàn “Thö muïc tham
khaûo” cuûa oâng Taï Troïng Hieäp ñaët ôû cuoái saùch/ baûn dòch Haûi trình chí löôïc
in taïi Phaùp naêm 1994,(35) trong baûng thö muïc naøy noù ñöôïc ghi “Chen Ching-
ho eùd., 1966, Xieâm-La quoác loä-trình taäp-luïc de Toáng Phuùc (Phöôùc) Ngoaïn &
Döông Vaên Chaâu, Xianggang, Zhongwen daxue, Xinyayanjiusuo.” Thö muïc
ghi vaäy, nhöng khi ñoïc heát caû caùc chuù thích trong baûn dòch Haûi trình chí löôïc
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 71

toâi khoâng thaáy coù daáu hieäu tham khaûo, khoâng nhaéc ñeán hoaëc trích daãn caâu naøo
töø Taäp luïc naøy. Hình nhö oâng Taï Troïng Hieäp ñaõ khoâng maáy quan taâm hoaëc
chöa kòp löu yù ñeán noù. Keá ñeán, thaáy Taäp luïc naøy trong Thö muïc tham khaûo
trong coâng trình nghieân cöùu “Töông quan Xieâm-Vieät cuoái theá kyû 18” cuûa nhaø
nghieân cöùu Nguyeãn Duy Chính (Hoa Kyø).(36) Gaàn ñaây, thaáy Giaùo sö Nguyeãn
Theá Anh coù ñeà caäp Xieâm-La quoác loä-trình taäp-luïc trong baøi vieát baèng tieáng
Anh “Thai-Vietnamese Relations in the First Half of the Nineteenth Century
as seen through Vietnamese Official Documents”, baøi vieát naøy in chung trong
moät tuyeån taäp nghieân cöùu do Volker Grabowsky bieân taäp, xuaát baûn taïi Thaùi
Lan (2011),(37) vôùi ñoaïn vaên lieân quan: “And yet, in 1810 a memorial entitled
Xieâm-La quoác loä-trình taäp-luïc (Collected Routes to the Country of Siam) and
containing detailed descriptions of land and sea routes to Siam had been
submitted to the Vietnamese Emperor (see Wade 1999)”. Theo ñoù, GS Nguyeãn
giaùn tieáp bieát ñeán Taäp luïc qua moät khaûo cöùu hoài naêm 1999 cuûa Tieán só Geoff
Wade (Tröôøng Ñaïi hoïc Quoác gia Singapore, NUS).(38)
Töø khi xuaát baûn, Xieâm-La quoác loä-trình taäp-luïc ñöôïc vaøi hoïc giaû ngoaïi
quoác vaø hoïc giaû ngöôøi Vieät ôû haûi ngoaïi tham khaûo nghieân cöùu, trong khi ôû
Vieät Nam hình nhö chöa ñöôïc nhaéc ñeán, ñieàu naøy khieán chuùng ta coù theå noùi
raèng, tö lieäu Haùn Noâm veà ñòa lyù-lòch söû khaù ñaëc bieät naøy rôi vaøo tình traïng
bò laõng queân taïi nôi xuaát xöù cuûa noù suoát 200 naêm qua.(39)
Gia Ñònh, thaùng 12 naêm 2011
PHQ
CHUÙ THÍCH
(1) Caùc aán phaåm cuûa cô quan naøy ñaïi löôïc nhö sau: Series veà ñòa lyù goàm Taäp 1 neâu treân vaø caùc
taäp tieáp theo laø Taäp 2: Thaäp luïc theá kyû chi Phi Luaät Taân Hoa kieàu [十六世紀之菲律賓華僑 - The
Overseas Chinese in the Philippines During the Sixteenth Century] cuûa Traàn Kinh Hoøa, 1963;
Taäp 3: Baéc thuoäc thôøi kyø ñích Vieät Nam [北屬时期的越南 - Vietnam During the Period of Chinese
Rule] cuûa Löõ Só Baèng, 1964; Taäp 4: Thöøa Thieân Minh Höông xaõ Traàn thò chính phaû [承天明鄕社
陳氏正譜 (khaûo cöùu cuûa Traàn Kinh Hoøa veà taäp gia phaû cuûa doøng hoï ñaïi thaàn Traàn Tieãn Thaønh,
in keøm noäi dung gia phaû do Traàn Nguyeân Thöôùc cheùp)]. Series veà lòch söû: Taäp 1: Quoác söû di
bieân, Taäp 2: Xieâm La quoác loä trình taäp luïc. Ñeán naêm 1979 cô quan naøy laïi coù theâm (hoaëc ñoåi teân
“söû lieäu chuyeân san” thaønh) “Söû lieäu tuøng san” vôùi Taäp 1: Nguyeãn Thuaät vaõng Taân nhaät kyù, in
naêm 1980 [toâi ñaõ giôùi thieäu baûn in saùch naøy trong baøi “Löôïc taû veà saùch Vaõng söù Thieân Taân nhaät
kyù cuûa Phaïm Thaän Duaät vaø Vaõng Taân nhaät kyù” cuûa Nguyeãn Thuaät, xem taïp chí Nghieân cöùu vaø
Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 6(71). 2008].
(2) Söû kyù caùc trieàu vua Rama I ñeán Rama IV (1782-1868) ban ñaàu do Chaophraya Thiphakorawong
(1812-1870) thöøa leänh vua Rama V bieân soaïn, ñeán naêm 1901, Prince Damrong caûi chính
nhieàu söû lieäu sai laïc trong hai trieàu Rama I vaø Rama II vaø bieân soaïn laïi phaàn naøy theo hình
thöùc bieân nieân, ñöôïc xem nhö laø moät boä phuï theâm vaøo Söû kyù [Phraratchaphongsawadan
Krung Ratanakosin Chabap Hosamuthaengchat: Ratchakan Thi I - Ratchakan Thi II.
Samunakphim Khlang Witthaya, Bangkok, B.E. 2505 (1962)] (löôïc dòch nguyeân chuù cuûa
Traàn Kinh Hoøa).Boå chuù: Prince Damrong töùc [Hoaøng thaân] Phraya Damrong Rajanubhab
(1862-1943), laø con thöù 57 cuûa vua Rama IV, em khaùc meï vôùi Rama V, naêm 1892 giöõ chöùc
Boä tröôûng Noäi chính, thöïc hieän nhieàu caûi caùch quan troïng. Töø naêm 1915 chuyeân taâm nghieân
cöùu hoïc thuaät, trôû thaønh nhaø vaên hoùa lôùn, ngöôøi môû ñaàu cho neàn söû hoïc hieän ñaïi Thaùi Lan,
ngöôøi saùng laäp Thö vieän Quoác gia, chuû tòch ñaàu tieân cuûa Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Hoaøng gia
Thaùi Lan. Naêm 1929 ñöôïc phong töôùc vò Samdeeh (töôùc vò cao nhaát trong haøng thaân vöông),
sau naêm 1932 soáng taïi Penang. Naêm 1943, hoïc troø cuûa oâng ñaõ xuaát baûn Phraya Damrong
toaøn taäp, hôn 100 taäp.
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

(3) Hai ñoaïn ÑNTL vaø 1 ñoaïn Lieät truyeän ñöôïc oâng Traàn Kinh Hoøa daãn nguyeân vaên chöõ Haùn, caùc
ñoaïn naøy toâi tra chieáu vaø söû duïng baûn dòch Vieät vaên cuûa Toå Phieân dòch Vieän Söû hoïc, baûn in
cuûa Nxb Giaùo duïc, 2007.
(4) Töùc söû goïi Rama I, vöông hieäu chính thöùc laø Phrabatsomdet Phraphutthayot Fa Chulalok
[1782-1809]. ÑNTL (ñaõ daãn) cheùp laø “Phaät vöông”.
(5) Theo oâng Traàn, nguyeân vaên Thaùi ngöõ duøng ñôn vò “hap”, oâng dòch laø “hôïp/合” vaø öôùc tính 1
hap/hôïp töông ñöông 60kg, 100 caân Vieät. Toâi taïm dòch laø “hoäp” nhaèm theå hieän söï trang troïng
kính caån.
(6) Töùc söû goïi Rama II, vöông hieäu chính thöùc laø Phrabatsomdet Phraphutthaloetlanaphalai
[1809-1824]. ÑNTL (ñaõ daãn) cheùp laø “Phaät vöông môùi”.
(7) Theo oâng Traàn, nguyeân vaên Thaùi ngöõ duøng ñôn vò “chang”, oâng dòch laø “chöông” vaø öôùc tính
1 chang/chöông = 600gr. Tuy nhieân, khi tham khaûo Puangthong Rungswasdisab [Xem thö
muïc], thaáy 1 chang = 1,66kg, toâi caên cöù theo Puangthong Rungswasdisab, dòch thaúng ra soá
kg cho tieän ñoïc. Nguyeân vaên vieát “löôõng chöông/兩章”, “tam chöông/三章”, ñoåi ra laø 3,3kg vaø
5kg. Löu yù, caùc soá lieäu leã phaåm cheùp trong Bieân nieân Xieâm coù cheânh leäch so vôùi ghi cheùp
trong ÑNTL.
(8) Haûi caûng, cöûa soâng Menam Chaophraya, soâng lôùn, chaûy quanh kinh ñoâ Voïng Caùc.
(9) Ñoaïn vaên naøy do oâng Traàn chuyeån töø tieáng Thaùi sang tieáng Trung, toâi dòch theo baûn tieáng
Trung cuûa oâng Traàn.
(10) Trong baøi giôùi thieäu, oâng Traàn Kinh Hoøa toû lôøi caûm ôn GS Böûu Caàm veà vieäc naøy, nhöng coù
sô suaát laø vieát sai teân thaønh 寶錦 [Böûu Caåm].
(11) An Nam chí löôïc, Haûi ngoaïi kyû söï vaø Thaønh trì chí (trong Gia ñònh thaønh thoâng chí ) baûn tieáng
Vieät, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö hieäu hôïp baûn, saép chöõ in laïi nguyeân taùc, hieäu khaùm caån thaän, phaàn
khaûo cöùu Trung vaên vaø Hoøa vaên, baûn in Nhaät Baûn, 1984 (quyeån thöôïng), 1986 (quyeån haï).
(12) Trong baøi khaûo cöùu, oâng Traàn cheùp sai laø “18 vaïn chöõ” (baûn in, tr. 16).
(13) Ba Thaéc, teân cöûa bieån, teân soâng, goác töø tieáng Khmer Baøsaøk (neak Taø Baøsaøk), ngöôøi Phaùp
vieát laø Bassac. Trong lòch söû, ñòa danh cöûa Ba Thaéc ñöôïc ghi nhaän laø teân chính cuûa cöûa
soâng Haäu trong Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí-1806, Gia Ñònh thaønh thoâng chí-1820, ñòa
ñoà Ñaïi Nam nhaát thoáng toaøn ñoà-1834, Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí-1872…, caù bieät thaáy treân ñòa
ñoà Ñaïi Nam toaøn ñoà-1838 - phuï baûn in trong saùch Haûi trình chí löôïc - ghi teân cöûa bieån naøy laø
cöûa Ba Xuyeân (coù leõ do naêm 1836 ñoåi teân phuû Ba Thaéc thaønh phuû Ba Xuyeân). Ñaëc bieät, treân
baûn ñoà An Nam ñaïi quoác hoïa ñoà in phuï luïc trong Dictionarium Anamitico-Latinum (1838) cuûa
Aj.L.Taberd laïi vieát chöõ quoác ngöõ laø “Cöõa Ba thaéc”, cöûa Traán Di ñöôïc vieát laø “Cöõa cha vang”,
cöûa Ñònh An ñöôïc vieát laø “Cöõa vam raây”. Caùc töø ñieån ñòa danh vaø saùch ñòa lyù töï nhieân Vieät
Nam hieän nay vieát laø Baùt Xaéc hoaëc Ba Saéc. Ba Thaéc laø moät trong chín cöûa cuûa soâng Meâkong,
moät trong ba cöûa soâng Haäu, naèm giöõa cöûa Ñònh An vaø cöûa Tranh Ñeà (Traàn Ñeà), thuoäc huyeän
Long Phuù, tænh Soùc Traêng. Cöûa soâng naøy ñaõ bò boài laáp khoaûng naêm 1970.
(14) Trong Taäp luïc naøy thuûy trình tính baèng canh vaø ngaøy, do aûnh höôûng caùch tính trong caùc ghi
cheùp haøng haûi Trung Hoa, 1 canh ~ 60 daëm (töông ñöông 34km), 1 ngaøy = 10 canh.
(15) Ñoaïn cuoái naøy toâi nghi cheùp sai hoaëc saép chöõ sai, döïa theo haûi trình thì Hoøn Baø chæ coù theå laø
caùch goïi Poulo Wal [hoaëc vieát laø ñaûo Wai, thuoäc vuøng bieån Campuchia (Hieäp ñònh 1982), baûn
ñoà Vieät Nam in coù khi vieát laø “ñaûo Voi”], ñaûo naøy naèm ôû phia nam Hoøn Thaêng vaø phía baéc ñaûo
Thoå Chaâu, neân töø Thoå Chaâu phaûi theo höôùng taây baéc ñeå ñeán, vaø töø Hoøn Thaêng theo höôùng
nam ñeán Hoøn Baø laø ñuùng nhöng khoâng phaûi 1 canh maø phaûi maát khoaûng 3 canh (90km).
(16) Ñaïo só naøy coù theå mang hoï Saøi teân Thuïy, nhöng trong chöõ Noâm, Saøi cuõng ñoïc laø Thaày [oâng
thaày], xeùt thaáy caùc nhaân vaät ñöôïc keå trong noäi dung tôø taáu ñeàu khoâng cheùp hoï maø chæ ghi
chöùc vuï, nghieäp vuï vaø teân, neân coù theå hieåu oâng ñaïo naøy laø thaày Thuïy, theo caùch goïi thaày
chuøa, thaày phaùp, thaày cuùng… khaù phoå bieán ôû vuøng Taây Nam Boä.
(17) Möông 茫, chöõ Noâm, aâm Noâm töø chöõ Muang (tieáng Thaùi) nghóa thaønh traán/vuøng/khu vöïc haønh
chính; Xa Laùng, töùc Chalang/Thalang, cuõng goïi Ujong Salang, thuoäc ñaûo Phuket (Siam).
(18) Laùi 梩, chöõ Noâm, chæ ngöôøi caàm laùi, ñoàng nghóa vôùi taøi coâng, ñaø coâng, thuyeàn tröôûng. Trong
caâu yù noùi “hai ngöôøi thuyeàn tröôûng teân An, teân Taâm”.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 73

(19) Ñaây laø nhöõng ngöôøi Vieät ôû laïi Thaùi Lan ñôït ñaàu, sau vuï tî naïn cuûa Nguyeãn AÙnh (theo Ngöôøi
Vieät ôû Thaùi Lan 1910-1960, Nguyeãn Vaên Khoan chuû bieân, Nxb Coâng an Nhaân daân, 2008).
(20) Ñaïi Nam lieät truyeän cheùp thieáu maáy chöõ, khoâng roõ Löu thuû ôû traán naøo.
(21) Chi tieát naøy coù theå Ñaïi Nam lieät truyeän laàm, vì trong Lôøi taáu (1810) Toáng Phöôùc Ngoaïn vaãn
coøn xöng laø Thuoäc noäi cai cô. Chaéc cheùp laàm naêm Taân Muøi (1811) ra Taân Daäu (1801).
(22) Trong baøi vieát “Caùch ñaây hôn 100 naêm moät boä chính söû Vieät Nam baèng chöõ Haùn ñöôïc dòch
sang chöõ Thaùi” cuûa Thawi Swangpanyangkoon (Chaâu Kim Quôùi) ñaêng trong taïp chí Xöa vaø
Nay, soá 110 thaùng 2/2002, taùc giaû giôùi thieäu moät quyeån söû Vieät Nam vieát baèng chöõ Haùn laø
Vieät Nam söû kyù (khoâng roõ taùc giaû) ñaõ ñöôïc moät ngöôøi Vieät teân laø Nguyeãn Phöôùc Doõng (oâng
Yooûng) dòch sang tieáng Thaùi, in vaø phaùt haønh naêm 1900 vôùi töïa ñeà Phoângxaûvañan Yuoân [Bieân
nieân söû Vieät Nam]. [In laàn hai taïi nhaø in Mahaû MoângkuïtRaïtVithadalay, Bangkok, 1965]. Toâi
thaáy baûn dòch naøy phieân aâm sai teân rieâng raát nhieàu, teân Toáng Phuùc Ngoaïn naèm trong ñoaïn
vaên sau: “Nhöõng toaùn chaïy thoaùt gaëp nhau taïi Haø-Tieân ñeå leân ñöôøng sang Xieâm. Ñi vôùi chuùa
Nguyeãn coù raát nhieàu ngöôøi nhö: Toân Thaát Vi, Toân Thaát Dueä, Haø Vaên Ñöa, Tröông Phöôùc
Tröng, Nguyeãn Vaên Dinh, Toáng Phöôùc Vaøng, Tröông Ñöùc, Toáng Laõnh, Nguyeãn Vaên Thaønh,
Haø Coâng Veä, Nguyeãn Töôøng, Toáng Doõng, Tröông Phöôùc Giai”.
(23) Thuûy kinh chuù, saùch vieát veà caùc con soâng lôùn nhoû ôû Trung Quoác vaø caùc nöôùc laân caän, cuûa
Lòch Ñaïo Nguyeân (466-527), ñöôïc nhieàu taùc giaû ñôøi sau boå chuù, qua ñoù ngöôøi ta theo doõi
ñöôïc söï thay ñoåi doøng chaûy hoaëc boài laáp cuûa caùc doøng soâng töø lòch söû ñeán hieän taïi. Phaàn lieân
quan ñeán soâng ngoøi Vieät Nam ñaõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät [Xem Thuûy kinh chuù sôù, Nguyeãn
Baù Maõo dòch, Nxb Thuaän Hoùa - Trung taâm Vaên hoùa Ngoân ngöõ Ñoâng Taây, 2005].
(24) Daëm ~ 576m; thöôùc ~ 32cm; taàm ~ 8 thöôùc.
(25) Tröôïng ~ 5 thöôùc [phoûng ñònh].
(26) Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí , phaàn vieát veà tænh An Giang. Duy Minh Thò soaïn naêm Nhaâm Thaân
(1872), Thöôïng Taân Thò dòch quoác ngöõ, Ñaïi Vieät taïp chí xuaát baûn naêm 1944.
(27) Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, quyeån 31, phuï luïc “Caùc soâng lôùn cuûa nöôùc ta”. Baûn Töï Ñöùc, Phaïm
Troïng Ñieàm dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Vieän Söû hoïc - Nxb Thuaän Hoùa, 1992 (taäp 5, tr.
273) [xem theâm chuù thích 13, treân].
(28) Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí (1806) cuûa Leâ Quang Ñònh cuõng cheùp töï daïng chöõ Noâm
Raïch Giaù nhö Taäp luïc, nhöng khoâng chuù theâm veà caây giaù [quyeån 7, tôø 75a]. Baûn chöõ Haùn in
keøm theo baûn dòch cuûa Phan Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, 2005.
(29) Caùc baûn ñoà theá giôùi do Trung Quoác in hieän nay vaãn goïi Penang laø Taân Lang Döï vaø thaønh phoá
George Town laø Taân Thaønh (Thaønh Cau).
(30) Xem theâm Phaïm Hoaøng Quaân, “Haûi quoác vaên kieán luïc - khaûo saùt vaø trích dòch”, taïp chí
Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 6(77). 2009.
(31) Saùch ñaõ daãn, baûn dòch trang 329, baûn chöõ Haùn quyeån 7, tôø 75a.
(32) Baûn chöõ Haùn cheùp tay, Thö vieän Khoa hoïc xaõ hoäi phía Nam, KH: HNv-204.
(33) Baûn chöõ Haùn cheùp tay, Phoøng Baûo quaûn, Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam, KH: VHv-
1319, Baûn dòch Vieän söû hoïc, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 2009.
(34) Baûn dòch, taäp 2, Vieän Söû hoïc - Nxb Thuaän Hoùa, 2006.
(35) Baûn dòch song ngöõ Phaùp-Vieät Haûi trình chí löôïc cuûa Phan Huy Chuù, Cahier d’Archipel 25. 1994.
(36) Nguyeãn Duy Chính, “Töông quan Xieâm-Vieät cuoái theá kyû 18”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån,
Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 6(55). 2007; soá 1(56), 2(57), 3(58). 2008.
(37) Southeast Asian Historiography Unravelling the Myths - Essays in honour of Barend Jan
Terwiel. Edited by Volker Grabowsky, River Books Co., Ltd. Bangkok, 2011. [Baøi cuûa Giaùo
sö Nguyeãn Theá Anh, tr. 294-305, ñoaïn trích coù lieân quan taïi trang 294-295].
(38) Chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu veà Tieán só Wade qua baûn dòch moät coâng trình nghieân cöùu cuûa oâng,
xem “Minh thöïc luïc - moät nguoàn söû lieäu Ñoâng Nam AÙ”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû
Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 1, 2, 3 (78, 79, 80). 2010.
(39) Taùc giaû xin traân troïng caûm ôn anh Nguyeãn Duy Chính vaø anh Nguyeãn Baù Duõng ñaõ goùp nhieàu
yù kieán quyù baùu cho baøi vieát naøy. PHQ.
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

PHUÏ LUÏC
NHAI HAÛI THUÛY TRÌNH
Ñoaïn trích dòch döôùi ñaây thuoäc phaàn ñaàu trong tuyeán ñöôøng thuûy ven bieån,
töø cöûa Ba Thaéc (Vieät Nam) ñeán vònh Coå Coâng (Kas Kong, Campuchia)
Quy öôùc khi ñoïc baûn dòch:
- Khoaûng caùch: Canh ~ 60 daëm; Daëm (Thanh/Trung Quoác) ~ 576m; Taàm ~ 8 thöôùc; Thöôùc ~ 32cm
[ taàm vaø thöôùc chæ phoûng ñònh, chöa oån].
- Phöông höôùng: trong nguyeân vaênTaäp luïc, caùch ñònh/chæ höôùng phaàn nhieàu ghi theo quy öôùc cuûa
heä ñoà hình la kinh, duøng ñôn töï goàm 12 ñòa chi, 8 thieân can (boû 2 can Maäu vaø Kyû), vaø 4 quaùi
(Caøn, Toán, Khoân, Caán), coäng 24 chöõ ñeå bieåu thò cho 24 höôùng. So vôùi la baøn heä nguyeân voøng
[Baéc: 000 ñoä taêng theo chieàu kim ñoàng hoà ñeán 360 ñoä] moãi chöõ (chæ höôùng) coù khoaûng leäch goùc
15 ñoä. Baûn dòch giöõ nguyeân vaên ñeå deã kieåm tra vaø cho ñoái chieáu la baøn chuaån quoác teá theo heä
1/4 voøng, heä naøy chia nguyeân voøng thaønh 4 phaàn baèng caùc ñöôøng N-S vaø E-W, N vaø S ñöôïc laáy
laøm ñieåm goác, giôùi haïn goùc chæ tính töø ñieåm N hoaëc S veà hai phía E, W, giôùi haïn töø 0 ñeán 90 ñoä.
Phaàn quy chieáu ñaët trong ngoaëc vuoâng, thí duï: höôùng Thaân [S 60 W], S vaø W taïo goùc 90 ñoä, S
tieán 60 ñoä ñeán W, tröôøng hôïp naøy cho thaáy höôùng Thaân öùng vôùi moät ñieåm cheäch khoûi Taây Nam
(S 45 W) maø chöa ñeán Taây Taây Nam (S 67.5 W). Boán goùc tính goàm: SW, SE, NW, NE.
- Ñòa danh: nhaèm löu giöõ maët chöõ, seõ ñöa taát caû töï daïng goác (haàu heát laø chöõ Noâm) xuoáng phaàn
chuù thích.
Ñoái vôùi caùc teân rieâng chöõ Noâm (ñòa danh vaø vaät danh), coù nhieàu chöõ laï maø caùc boä goõ (toâi) ñang duøng
khoâng coù, caùc chöõ naøy seõ ñöôïc raùp töø caùc boä Thuû chöõ Haùn, theo caùch: ñaët caùc boä thuû gaàn nhau
trong ngoaëc ñôn ñeå chæ moät chöõ Noâm, raùp phaûi traùi: khoâng daáu ( ), raùp treân döôùi: daáu cheùo ( / ). Thí
duï, chöõ Hoøn trong nguyeân baûn ñöôïc raùp bôûi traùi Thaïch phaûi Hoaøn, seõ vieát (石丸); chöõ Muõi trong
nguyeân vaên ñöôïc vieát treân Sôn döôùi Moãi, seõ vieát (山/每).

Töø cöûa bieån Ba Thaéc,(1) cöûa roäng khoaûng 2 daëm, nöôùc saâu 8 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp
nöôùc, theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån quanh co, thuûy trình 1 canh ñeán cöûa bieån Myõ Thanh,(2)
cöûa naøy roäng 25 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp, caùch khoaûng 1 daëm veà höôùng ñoâng
phía ngoaøi bieån laø baõi buøn, daøi roäng ñoä chöøng 2 daëm, tuïc goïi laø coàn Muõi AÙo,(3) coàn naøy luùc nöôùc
trieàu daâng nhìn khoâng thaáy, trieàu ruùt thì thaáy.
Töø cöûa bieån Myõ Thanh ñi theo höôùng Vò [S 30 W], ven bôø laø röøng ngaäp, beân trong laø ruoäng
muoái, daân laøm ngheà ñaùnh caù, thuûy trình 4 canh ñeán cöûa bieån Gaønh Haøo,(4) cöûa naøy roäng khoaûng
30 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp vaø döøa nöôùc.
Töø cöûa bieån Gaønh Haøo theo höôùng Vò [S 30 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 2 canh ñeán
cöûa bieån Boà Ñeà,(5) cöûa naøy roäng 30 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp vaø döøa nöôùc. Töø
cöûa Boà Ñeà ñi theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán cöûa bieån
Raïch Goác,(6) cöûa naøy roäng khoaûng 16 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø döøa nöôùc, daân coù ngheà
laøm toâm khoâ.
Töø cöûa Raïch Goác ñi theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, ñi 1 canh ñeán nuùi Hoøn
Khoai,(7) phía baéc nuùi / hoøn coù daân sinh soáng, laøm ngheà ñoát than, daàu raùi, laøm röøng. Nuùi cao nhieàu
töøng, caây coái xanh toát, coù khe nöôùc, gieáng ñaù. Moät hoøn phuï nhö quaû nuùi nhoû ôû höôùng ñoâng, tôï nhö
ruøa vaøng, tuïc goïi laø Hoøn Lao,(8) trong phuï theâm moät nuùi ñaù nhoû, tôï nhö voi naèm, tuïc goïi Hoøn Khoâ.(9)
Nôi Hoøn Khoai naøy ghe taøu caùc nöôùc qua laïi thöôøng gheù laáy cuûi laáy nöôùc, sau ñoù ñònh höôùng ñi veà
caùc nôi. Phía taây baéc nuùi, bieån roäng khoaûng 2 daëm, bôø bieån laø röøng ruù, tuïc goïi laø muõi Taåu Coác.(10)
Phía ñoâng baéc nuùi, bieån roäng khoaûng 2 daëm, bôø bieån laø röøng ngaäp, tuïc goïi laø muõi Taåu Coø.(11)
Töø Hoøn Khoai theo höôùng Caøn [N 45 W], beân bôø toaøn röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh röôõi
ñeán hai cöûa bieån Baõi OÂng, Ñaàm Cuøng.(12) Cöûa roäng khoaûng 1 daëm, nöôùc saâu 8 thöôùc, hai beân laø
röøng ngaäp. Cöûa naøy chia hai doøng, moät doøng höôùng Daàn [N 60 E], aên thoâng Ñaàm Cuøng, töùc laø
raïch Ñaàm Cuøng; moät doøng höôùng Hôïi [N 30 W], aên thoâng ñaïo Long Xuyeân, töùc laø raïch Baõi OÂng.
Töø cöûa Ñaàm Cuøng theo höôùng Nhaâm [ N 15 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán cöûa
bieån OÂng Ñoác,(13) cöûa roäng 30 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø döøa nöôùc. Ra ngoaøi bieån, theo
höôùng Thaân [S 60 W], thuûy trình khoaûng 1 canh, phía ngoaøi laø nuùi/hoøn nhieàu lôùp, caây coái töôi toát,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 75

caùc hoøn nhoû vaây quanh nhieàu ñaù nhoïn hieåm, tuïc goïi laø Hoøn Chuoái,(14) khoâng coù ngöôøi ôû, ghe taøu
khoâng theå döøng ñaäu. Phía nam nuùi, caùch ra bieån khoaûng 2 daëm, coù daõy ñaù nhoû.
Töø cöûa bieån OÂng Ñoác, bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán nuùi nhoû [hoøn] Ñaù Baïc,(15)
nuùi naøy gaàn bôø bieån röøng ngaäp, coù suoái nhoû chaûy ñeán ngoïn cuøng, daân cö ruoäng ñaát, nhieàu caù saáu,
nhieàu muoãi.
Töø hoøn Ñaù Baïc ñeán Baõi Nai,(16) thaúng theo höôùng Tyù [N], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình
2 canh ñeán cöûa bieån Thöù Chín, Thöù Möôøi,(17) cöûa roäng khoaûng 5 taàm, nöôùc saâu 2 thöôùc, ra bieån
khôi phía taây thuûy trình 2 canh ñeán hoøn Coå Troân [Nam Du],(18) hoøn naøy coù nhieàu nuùi/ hoøn lôùn nhoû
thaønh nhoùm phuï caän, phía ñoâng hoøn coù nuùi nhoû, tuïc goïi laø Hoøn Maøu,(19) nôi xuaát saûn loaïi ñaù ñen
duøng ñeå thöû vaøng, ghe thuyeàn qua laïi thöôøng hay döøng ñaäu.
Töø raïch Thöù Möôøi theo höôùng Söûu [N 30 E], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 ngaøy ñeán
hai cöûa bieån Cöûa Lôùn, Cöûa Beù,(20) cöûa naøy chia hai doøng, moät doøng höôùng Maõo [E] roäng khoaûng
90 taàm, nöôùc saâu 10 thöôùc, hai beân laø döøa nöôùc, tuïc goïi laø Cöûa Lôùn, aên thoâng qua cöûa bieån Myõ
Thanh; moät doøng höôùng Söûu [N 30 E] roäng khoaûng 70 taàm, nöôùc saâu 8 thöôùc, hai beân laø döøa
nöôùc, tuïc goïi laø Cöûa Beù, aên thoâng vaøo Laùng Sen,(21) cho ñeán soâng lôùn Caàn Thô.(22)
Töø Cöûa Beù theo höôùng taây, bôø bieån laø döøa nöôùc vaø röøng ngaäp, thuûy trình 3 khaéc [45’] ñeán
cöûa bieån Raïch Soûi,(23) cöûa roäng khoaûng 7 taàm, nöôùc saâu 1 thöôùc 5 taác, hai beân laø röøng ruù.
Töø cöûa bieån Raïch Soûi theo höôùng Canh [S 75 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh
ñeán cöûa bieån Raïch Giaù,(24) cöûa roäng khoaûng 20 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp, coù
nhieàu caây giaù, ngoaøi cöûa veà höôùng nam [ñuùng ra laø taây nam?] ra bieån 1 canh ñeán Hoøn Tre,(25) hoøn
naøy nuùi quanh röøng lôùp, tre truùc um tuøm.
Töø Raïch Giaù theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán cöûa
bieån Vaøm Raêng,(26) cöûa roäng khoaûng 18 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, hai beân laø röøng ruù, daân laøm ngheà
ñaùnh caù vaø laøm maém caù,(27) laáy saùp ong.
Töø cöûa Vaøm Raêng theo höôùng Khoân [S 60 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán
nuùi Hoøn Ñaát,(28) nuùi naøy caây coái sum sueâ, daân troàng caây thuoác laù, laøm daàu raùi, ñoát than, laáy toå ong.
Töø bôø bieån Hoøn Ñaát theo höôùng Vò [S 30 W], thuûy trình ngoaøi khôi khoaûng nöûa canh ñeán
Hoøn Raùi,(29) hoøn naøy töøng lôùp chaäp chuøng, caây coái sum sueâ, nhieàu ngöôøi daân sinh soáng, laøm caùc
ngheà daàu raùi, than cuûi, laáy haûi saâm.
Töø Hoøn Ñaát theo höôùng Thìn [ S 60 E], ra khôi nöûa canh ñeán Hoøn Tre.
Töø Hoøn Ñaát theo höôùng Tuaát [N 60 W], bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán cöûa
bieån Vaøm Raày,(30) cöûa roäng khoaûng 10 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp, daân laøm ngheà
ñaùnh caù vaø laáy toå ong.
Töø Vaøm Raày theo höôùng taây, bôø bieån laø röøng ngaäp, thuûy trình 1 canh ñeán Hoøn Choâng,(31) nuùi
naøy ñaù nhoïn lôûm chôûm chaäp chuøng, phía ñoâng nuùi laø röøng taïp buøn laày, tuïc goïi laø Vònh Boàn,(32) coù
con soâng, phía taây soâng laø nuùi, phía ñoâng soâng laø röøng ngaäp, soâng roäng khoaûng 8 taàm, nöôùc saâu
4 thöôùc, hai beân nhieàu daân cö ruoäng ñaát, ngoaøi bieån phía taây nam nhieàu nuùi hoøn xuùm xít, tuïc goïi
laø Hoøn Hoä,(33) nuùi voøng quanh xaây töøng, caây coái sum sueâ.
Töø Hoøn Choâng bôø bieån nuùi voøng chaäp chuøng quanh co, caây coái sum sueâ, thuûy trình 1 canh
ñeán Baõi ÔÙt,(34) ôû ñaây coù ngöôøi Ñöôøng [Hoa] sinh soáng, laøm ruoäng vöôøn, caây troàng taïp nhaïp.
Töø Baõi ÔÙt theo höôùng baéc, bôø bieån nuùi voøng chaäp chuøng, caây coái xanh toát, thuûy trình 1 canh
ñeán Raïch Haøu,(35) hai beân soâng laø nuùi ñaù taûng, caây coái xanh toát, soâng roäng khoaûng 8 taàm, nöôùc
saâu 2 thöôùc, nhieàu ngöôøi Ñöôøng [Hoa] sinh soáng, canh taùc ruoäng vöôøn.
Töø Raïch Haøu theo höôùng baéc, bôø bieån nuùi non hieåm trôû chaäp chuøng, thuûy trình nöûa canh
ñeán cöûa bieån Haø Tieân,(36) cöûa roäng khoaûng 2 daëm, hai beân phaûi traùi coù nuùi lôùn nuùi nhoû, tuïc goïi laø
hoøn Suù Lôùn ôû beân ñoâng, coøn hoøn Suù Nhoû(37) ôû beân taây. Cöûa bieån naøy chia ba doøng, moät doøng, giöõa
doøng töø ngoaøi bieån höôùng vaøo bôø taây, doøng chaûy gaàn sau löng hoøn Suù Lôùn, aên thoâng soâng lôùn Haø
Tieân; moät doøng, giöõa doøng töø bieån vaøo theo höôùng taây nam, laø cöûa giöõa, aên thoâng soâng lôùn Haø
Tieân, hai beân gaàn hai hoøn Suù Lôùn Suù Nhoû, cöûa naøy roäng khoaûng 40 taàm, nöôùc saâu 5 thöôùc,(38) aên
thoâng soâng lôùn Haø Tieân, ghe thuyeàn thöôøng ra vaøo; moät doøng, giöõa doøng töø beân traùi ngoaøi bieån
vaøo theo höôùng ñoâng nam, gaàn hoøn Suù Nhoû, aên thoâng ñeán traán Haø Tieân, roäng khoaûng 70 taàm,
nöôùc caïn, ghe thuyeàn khoâng ra vaøo ñöôïc.
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

Beân trong cöûa bieån, ba doøng chaûy hôïp nhau nhaäp vaøo soâng lôùn Haø Tieân, ñeán giöõa moät ñaàm
roäng khoaûng 1 daëm, löôïn moät ñoaïn bao quanh bôø taây, treân bôø taây laø goø ñaát lôùn, töùc laø traán Haø Tieân.
Traán naøy coù quan Kinh traán giöõ, nhieàu saéc daân cö truù, phoá chôï saàm uaát, caùc saéc daân sinh soáng
ñoâng ñuùc, ghe buoân cuûa ngöôøi Ñöôøng [Hoa] neo ñaäu. Phía sau traán veà höôùng taây nam coù ngoïn
nuùi cao xanh toát, beân nuùi coù thaùp, tuïc goïi nuùi naøy laø Nguõ Hoå Sôn [五虎山], trong nuùi nhieàu coïp döõ.
Phía ñoâng traán caùch soâng lôùn laø khoaûnh röøng ven bôø vaø nuùi cao, röøng caây xaây töøng sum sueâ, beân
bôø soâng laø khoaûnh röøng, tuïc goïi laø Toâ Chaâu [蘇洲], ngöôøi Ñöôøng, ngöôøi Ñoà Baø(39) vaø ngöôøi Hoa
Lang(40) ñeàu laäp phoá xaù ôû ñoù, coù ba boán gieáng nöôùc. Ñaèng sau traán phía taây nam ven bôø bieån nuùi
oâm voøng che nhieàu lôùp, caây coái sum sueâ, tuïc goïi laø nuùi Muõi Nai.(41), (42) Ngoaøi cöûa bieån ra khôi theo
höôùng nam, nuùi hoøn xuùm xít, caây coái sum sueâ, nhieàu tre truùc, tuïc goïi laø Hoøn Tre.(43)
Töø traán Haø Tieân theo höôùng taây cho ñeán Muõi Nai, bôø bieån bìa röøng quanh co, nuùi gaäp gheành
caây coái töøng choøm xanh toát, thuûy trình 2 canh ñeán nuùi Gaønh Baø [Keùp],(44) röøng caây töôi toát, ngöôøi
Ñöôøng sinh soáng, troàng caây thuoác laù, ngoaøi coù cuø lao lôùn, nuùi nhoû phuï theo moät daõy, tuïc goïi laø
Hoøn Tai.(45)
Töø Gaønh Baø theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån laø röøng nuùi cho ñeán Vònh AÙch [Kep
Beach],(46) thuûy trình 2 canh ñeán cöûa bieån Caàn Boät [Kampot],(47) phía ñoâng cöûa naøy coù nuùi, phía taây
cöûa laø röøng caây baõi caùt, cöûa roäng khoaûng 15 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, coù ñoàn Phaân thuû,(48) ngöôøi
Cao Mieân sinh soáng.
Töø cöûa bieån Caàn Boät theo höôùng Vò [S 30 W], bôø bieån nuùi voøng, caây röøng sum sueâ, thuûy
trình 1 canh ñeán nuùi lôùn, ñaây laø daõy nuùi huøng vó ôû Cao Mieân, töøng töøng lôùp lôùp, caây coái sum sueâ.
ÔÛ höôùng nam laø nôi bieån lôùn bao quanh coù moät cöûa, tuïc goïi laø cöûa Cöûa Döông,(49) cöûa roäng khoaûng
7 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, ñöôøng ñi quanh co, coù ngöôøi cuûa sôû Thuû ngöï ñaët ñoàn Phaân thuû. Nuùi naøy
tuïc goïi laø sôû Phuù Quoác,(50) coøn goïi Hoøn Ñoäc,(51) nhieàu traâu röøng, daân cö ñoâng ñuùc, chuyeân ñi laáy
huyeàn thaïch,(52) traàm höông, toå ong, haûi saâm, caùc thöù maây thuûy ñaèng, thieát ñaèng, long ñaèng vaø laøm
caùc ngheà ñaùnh caù, nöôùc maém. Phía taây laø ngoïn nuùi cao, hình tôï thuoång saét, tuïc goïi laø Hoøn Sieâu
[Koh Seh],(53) hoøn naøy troâng ngang nuùi Taø Lang [Koh Thmei].(54)
Töø nuùi Taø Lang theo höôùng Tuaát [N 60 W], bôø bieån caây röøng töôi toát, thuûy trình 1 canh ñeán
ñaàm Xaø Hoùt [Prek Toeuk],(55) ñaàm roäng khoaûng 8 daëm, trong coù cöûa soâng, tuïc goïi laø cöûa raïch Sa
UÙc/Uaát [soâng Dat Sap],(56) roäng khoaûng 20 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, hai beân laø röøng ruù, ngöôøi Man
canh taùc ruoäng nöông, laøm caùc ngheà laáy traàn hoaøng, thieát ñaèng, thuûy ñaèng, tuïc goïi nôi naøy laø muõi
Sa UÙc/Uaát.(57)
Töø Xaø Hoùt theo höôùng nam, bôø bieån laø nuùi röøng voøng veïo quanh co, caây coái töôi toát, ñeán
cöûa bieån Huùc Caø Ba [Kaky],(58) cöûa roäng khoaûng 30 taàm, nöôùc saâu 8 thöôùc, hai beân nuùi cao röøng
thaúm, coù quan Xieâm traán thuû,(59) daân soáng baèng ngheà röøng, xaû vaùn, daàu raùi, ñoát than, thuûy ñaèng,
thieát ñaèng. Ngoaøi cöûa ra bieån phía nam coù ba daõy nuùi, chaäp chuøng hieåm trôû, caây coái sum sueâ, chia
bieån thaønh 3 loái qua, tuïc goïi laø Hoøn Than [Koh Ta Kiev],(60) ngoaøi ba daõy nuùi laø moät vònh cong, laø
baõi caùt coù khe nöôùc, ghe buoân qua laïi coù theå döøng nghæ, laáy cuûi laáy nöôùc.
Töø Hoøn Than theo höôùng Taân [N 75 W], bôø bieån quanh co nuùi choàng nhieàu lôùp, caây coái töôi
toát, thuûy trình 2 canh ñeán vònh Suûng Keø [vònh Ream],(61) caùch moät khoaûng ngoaøi bieån laø nuùi, voøng
quanh hieåm trôû, caây coái töôi toát, tuïc goïi laø Hoøn Lang,(62) Hoøn Soûi.(63)
Töø Suûng Keø theo höôùng Canh [S 75 W], bôø bieån nuùi cao nhieàu lôùp, uoán löôïn quanh co, caây
coái töôi toát, thuûy trình 3 canh ñeán daõy nuùi daøi, tuïc goïi laø Cuø Lao OÂng Mai [Koh Rung Samloem].(64)
Töø Cuø Lao OÂng Mai, bôø bieån laø nuùi cao chaäp chuøng quanh co hieåm trôû, caây coái töôi toát, thuûy
trình 2 canh ñeán ñaàm Vònh Thôm [Kompong Som],(65) tieáp ñeán ñaàm Sa Haøo [?],(66) ñaàm roäng ñi
khoaûng 1 canh, coù daân Cao Mieân canh taùc ruoäng nöông, nôi naøy coù caùc loaïi traàn hoaøng, sa nhaân,
baïch khaáu. Bôø beân taây laø nuùi cao hieåm trôû, caây chen trong ñaù, tuïc goïi laø muõi Traéc AÛnh [Che Ko].(67)
Töø Traéc AÛnh bôø bieån nuùi non oâm voøng, thaâm u kyø thuù, roäng khoaûng 30 daëm, tuïc goïi laø Vònh
Thôm, coù quan Xieâm traán thuû, quaân soá khoaûng 300 suaát, daân soáng baèng ngheà röøng, phía ngoaøi
bieån veà höôùng nam laø ba daõy nuùi, ngoïn cao voøng veïo truøng ñieäp traéc trôû, tuïc goïi laø hoøn Coå Ong
[Kas Rong],(68) caây coái töôi toát, vuøng bieån naøy coù ñoài moài, haûi saâm.
Töø Coå Ong theo höôùng ñoâng baéc [ñuùng laø taây baéc] laø daõy nuùi daøi, ñaù taûng caây taïp, tuïc goïi
laø hoøn So Ñuõa [?],(69) ngoaøi bieån gaàn bôø laø nuùi nhoû, tuïc goïi laø hoøn Thaày Boùi [?].(70)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 77

Töø Vònh Thôm theo höôùng Thaân, bôø bieån nuùi voøng, röøng caây töôi toát, thuûy trình 3 canh ñeán
Hoøn Traøm [Kas Samit ],(71) ngoaøi coù nuùi daøi, tuïc goïi laø Hoøn Ngang [?](72) trong gaàn bôø bieån ôû höôùng
taây baéc laø nuùi röøng töôi toát, sinh nhieàu loaïi maây (thieát ñaèng, thuûy ñaèng, long ñaèng), caây traøm.
Töø Hoøn Traøm theo höôùng Thaân [S 60 W], bôø bieån nuùi voøng, röøng caây töôi toát, ñeán ba nuùi
nhoû, tuïc danh laø Hoøn Taùo [?],(73) trong coù hai ñöôøng bieån thoâng qua, nhieàu ñaù hieåm nhaáp nhoâ.
Töø Hoøn Taùo theo höôùng Vò [S 30 W], nuùi voøng chaäp chuøng quanh co, caây röøng töôi toát, thuûy
trình 1 canh ñeán ñaàm Coå Coâng [Kas Kong],(74) bôø ñaàm phía ñoâng baéc laø röøng ruù, khoaûng giöõa ñaàm
coù nhaùnh soâng, soâng roäng khoaûng 15 taàm, nöôùc saâu 3 thöôùc, hai beân laø röøng ngaäp nöôùc, tuïc goïi
soâng naøy laø raïch Baø Söï [soâng Taley],(75) daân cö ñoâng ñuùc, laøm ngheà xaû vaùn, ngoaøi cöûa soâng coù
nuùi nhoû. Giöõa ñaàm coù ñoaïn cong, ñaàm roäng khoaûng 1 daëm, nöôùc saâu 2 thöôùc, ghe thuyeàn coù theå
qua laïi gaàn meù nuùi, khoaûng naøy nöôùc saâu 4 thöôùc, phía ngoaøi nuùi voøng traéc trôû, röøng caây töôi toát,
bôø taây baéc ñaàm laø röøng ruù, coù cöûa, cöûa roäng chöøng 12 taàm, nöôùc saâu 4 thöôùc, phía ñoâng nam coù
goø nhoû, nhieàu caây döông, coù ngoâi mieáu xöa, tuïc goïi laø mieáu Hoaùt Nhieân,(76) caùc ghe cau,(77) ghe
chôû ong, ñoài moài, toå yeán thöôøng hay gheù cuùng laïy.
CHUÙ THÍCH
(1) Ba Thaéc, cöûa bieån, 𠀧忒海門, teân soâng Haäu, ngöôøi Phaùp vieát Bassac. Trong caùc hieäp öôùc
quoác teá/vuøng hoaëc phaân ñònh ranh giôùi Vieät Nam - Campuchia, duøng teân “Toânleù Bassac” ñeå
chæ soâng Haäu, hoaëc duøng song song hai teân. Veà thuaät ngöõ, vaên baûn Haùn Noâm Vieät Nam xöa
phaàn nhieàu duøng töø “haûi moân” hoaëc “haûi khaåu” nghóa laø “cöûa bieån” ñeå chæ “cöûa soâng”, giôùi
khoa hoïc ngaøy nay thoáng nhaát duøng töø “cöûa soâng (estuary/river mouth)”, nhöng ñeå theo gaàn
nguyeân vaên, toâi dòch laø “cöûa bieån”, xin hieåu nhö “cöûa soâng”. Xem theâm ôû phaàn giôùi thieäu, chuù
thích soá 13.
(2) Myõ Thanh, cöûa bieån, 美清海門. Trong Taäp luïc vaø nhieàu saùch ñòa dö, baûn ñoà xöa ñeàu vieát laø
Myõ Thanh 美清, caùc saùch vaø baûn ñoà ngaøy nay vieát laø Myõ Thaïnh, ñaây coù leõ laø tröôøng hôïp loãi
sô suaát veà chính taû quoác ngöõ hoài ñaàu chuyeån ngöõ. Soâng chaûy treân ñòa baøn tænh Soùc Traêng.
(3) Coàn Muõi AÙo, (山/昆) (山/每) (魚幻). Chöõ Coàn vieát treân Sôn döôùi Con, chöõ Muõi vieát treân Sôn
döôùi Moãi, chöõ AÙo phaûi Ngö traùi AÛo.
(4) Gaønh Haøo, cöûa bieån, 䃄蠔海門, teân soâng, baûn ñoà Taberd, 1838 ghi laø “Gaønh haøu”, Tröông
Vónh Kyù, 1875 cuõng ghi “Gaønh-haøu”, nay vieát Gaønh Haøo, cuõng laø teân thò traán ngaøy nay, thuoäc
tænh Baïc Lieâu nôi giaùp ñòa giôùi huyeän Ñaàm Dôi, tænh Caø Mau.
(5) Boà Ñeà, cöûa bieån, 菩 (艹/是) 海門, teân soâng, aên thoâng qua soâng Cöûa Lôùn, treân ñòa baøn huyeän
Ngoïc Hieån, tænh Caø Mau ngaøy nay.
(6) Raïch Goác, cöûa bieån, 瀝㭲海門, soâng nhoû, Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí-1872 vieát laø “Raïch Coác”,
Tröông Vónh Kyù ghi “Raïch-coùc”, Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh 1964 (VNCH) vieát Raïch Goùc, ñoái
vôùi maët chöõ naøy, aâm Noâm ñoïc ñöôïc 3 caùch Goác, Goùc vaø Coùc (khoâng ñoïc Coác). Soâng chaûy
treân ñòa baøn huyeän Ngoïc Hieån, tænh Caø Mau ngaøy nay.
(7) Hoøn Khoai, (石丸) 芌, Pulo Obi, teân hoøn ñaûo lôùn nhaát trong cuïm ñaûo Hoøn Khoai, nay thuoäc
xaõ Taân AÂn, huyeän Ngoïc Hieån, tænh Caø Mau. Cuïm ñaûo naøy goàm 5 ñaûo nhoû: Hoøn Khoai, Hoøn
Sao, Hoøn Goø (coøn goïi Hoøn Goã, Hoøn Töôïng), hoøn Ñoài Moài vaø hoøn Ñaù Leû, cuøng vôùi 5 ñaûo raát
nhoû khaùc.
(8) Hoøn Lao (石丸) 牢, coù theå sau naøy goïi laø Hoøn Sao. Haûi ñoà Nhaät Baûn vieát “Hon Sao”. Baûn in
Taäp luïc naêm 1966, sau ñaây goïi taét laø Traàn baûn, chaám caâu sai neân ñoïc laø “Hoøn Lao Noäi”: “tuïc
danh Hoøn Lao Noäi, thöû höõu phuï tieåu thaïch sôn”, nay hieäu ñính laïi laø “tuïc danh Hoøn Lao, noäi
thöû höõu phuï tieåu thaïch sôn”.
(9) Hoøn Khoâ, (石丸) 枯, haûi ñoà Nhaät Baûn vieát “Hon Go”, töùc Hoøn Goø/ Hoøn Goã/ Hoøn Töôïng.
(10) Muõi Taåu Coác, (山/每) 藪鵒.
(11) Muõi Taåu Coø, (山/每) 藪𪂮. Hai muõi Taåu Coø vaø Taåu Coác coù leõ do quaù trình boài laáp laán bieån ñaõ
nhaäp laïi thaønh muõi Caø Mau.
(12) Baõi OÂng-Ñaàm Cuøng, 罷翁-潭窮, teân hai cöûa bieån. Baõi OÂng nay goïi muõi OÂng Trang, Ñaàm Cuøng
nay goïi cöûa Baûy Haïp/Haùp.
(13) OÂng Ñoác, cöûa bieån, 翁督海門.
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

(14) Hoøn Chuoái, (石丸) 桎


(15) Hoøn Ñaù Baïc, (石丸) 𥒥泊.
(16) Baõi Nai, 𡓁狔, coù theå laø baõi caùt ngoaøi Muõi Traøm. Nghi Traàn baûn saép sai chöõ tung/tuùng 縱
thaønh chöõ toaïi/tuïy 繸 roài laïi chaám caâu sai neân ñoïc laø Baõi Nai Tuïy: “töï Ñaù Baïc sôn dó chí Baõi
Nai Tuïy, höôùng Tyù, haûi nhai laâm taåu”, chöõ toaïi/tuïy nguyeân daïng chöõ Haùn trong tröôøng hôïp
naøy e khoâng phaûi möôïn laøm Noâm, nay taïm hieäu ñính, söûa chöõ vaø chaám caâu laïi, chôø xeùt theâm:
“töï Ñaù Baïc sôn dó chí Baõi Nai, tuùng höôùng Tyù, haûi nhai laâm taåu”, bôø bieån ñoaïn naøy thaúng
höôùng baéc nam, hieäu ñính ñeå dòch cho hôïp laø “thaúng höôùng baéc (Tyù)”.
(17) Thöù Chín-Thöù Möôøi, cöûa bieån, 次𠃩 - 次𨑮海門
(18) Coå Troân, 古𢳳, thuoäc quaàn ñaûo Nam Du [Pulo Damar Group], Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (baûn
Duy Taân) vieát laø Coå Loân Döï 古崙嶼, (Traàn baûn aâm Coå Son), moät hoøn nhoû phía ñoâng baéc ñaûo
lôùn Nam Du ñöôïc haûi ñoà Nhaät Baûn vieát theo kieåu khoâng daáu laø “Hon colon”, baûn ñoà Vieät Nam
in hieän nay vieát laø Coû Lôùn. Coù theå Coå Troân hoaëc Coå Loân laø teân xöa cuûa hoøn Nam Du hieän
nay. Treân haûi ñoà Nhaät Baûn, ñaûo PHU-QUOC laïi ñöôïc môû ngoaëc ghi theâm laø (KOH TRON),
raát gaàn vôùi caùch phieân aâm Coå Troân, chöa tìm ra nguyeân nhaân cuûa söï laán caán naøy.
(19) Hoøn Maøu/Maøo/Mau, (石丸)(木茅), (Traàn baûn aâm laø Maøo), haûi ñoà Nhaät Baûn vieát laø Hoøn Mau,
baûn ñoà ngaøy nay cuõng vieát Hoøn Mau.
(20) Cöûa Lôùn - Cöûa Beù, cöûa bieån, 𨷶吝 - 𨷶閉海門
(21) Laùng Sen, 𣼽蓮.
(22) Caàn Thô, 芹 (艹/且).
(23) Raïch Soûi, cöûa bieån, 瀝𥗐海門, nay cuõng laø teân phöôøng, phöôøng Raïch Soûi thuoäc thò xaõ Raïch Giaù.
(24) Raïch Giaù, cöûa bieån, 瀝架海門. Ñòa danh Raïch Giaù ñöôïc ghi nhaän gaàn vôùi teân goïi thöïc teá trong
daân gian, caây giaù coøn coù teân laø traøm boâng traéng, ong huùt maät töø loaïi boâng traéng naøy cho loaïi
saùp traéng (baïch laïp), laø saûn vaät quyù phaûi tieán kinh. Theo Ñoaøn Noâ thì “ngöôøi Khmer goïi con
Raïch Giaù laø Kra-mul-so (raïch saùp traéng)”.
(25) Hoøn Tre, (石丸) 椥.
(26) Vaøm Raêng, 汛𪘵.
(27) Nguyeân vaên vieát “thuûy traàn haøm / 水塵鰔”, nghi laø ñeå chæ maém caùi, taïm dòch, chôø xeùt theâm.
(28) Hoøn Ñaát, (石丸) 坦
(29) Hoøn Raùi, (石丸) 獺, [Tamassou], Trònh Hoaøi Ñöùc vieát laø Maõnh Hoûa Döõ, Tröông Vónh Kyù vieát
“Hoøn Daàu-raùi töùc Maûnh-hoûa döï”.
(30) Vaøm Raày, cöûa bieån, 汛喍海門, (Raày, Traàn baûn aâm sai laø Saøi), aâm Noâm ñuùng laø Raày, Baûn ñoà
tieáp hôïp 12 maûnh 1964 (VNCH) vieát laø Vaøm Raày, baûn ñoà hieän nay vieát laø Vaøm Raày, coù khi
vieát Vaøm Raây. Tröông Vónh Kyù ghi laø “Vaøm Ray töùc soâng An Thôùi”. Nay thuoäc huyeän Hoøn
Ñaát, tænh Kieân Giang.
(31) Hoøn Choâng, (石丸) 蔠, nay goïi muõi Hoøn Choâng, Trònh Hoaøi Ñöùc vieát “Kích Sôn tuïc goïi laø nuùi
Hoøn Choâng”. Nay thuoäc huyeän Kieân Löông, tænh Kieân Giang.
(32) Vònh Boàn, 泳湓, nay goïi laø vònh Caây Döông.
(33) Hoøn Hoä, (石丸) 户, Hoä coù theå kyù aâm sai töø chöõ Heo, theo moâ taû thì ñang noùi veà quaàn ñaûo Baø
Luïa, trong ñoù Hoøn Heo laø lôùn nhaát.
(34) Baõi ÔÙt, 𡓁𣎷. Trònh Hoaøi Ñöùc vieát “Chaâu Nham tuïc danh Baõi ÔÙt”. Töùc laø caûnh “Chaâu Nham
laïc loä”, moät trong Haø Tieân thaäp caûnh.
(35) Raïch Haøo/Haøu, 瀝蠔, coù theå laø teân khaùc cuûa soâng nhoû Taø Saêng, gaàn ñoù coù ñòa danh Hoøa
Haàu, khu vöïc nhaø maùy xi maêng Haø Tieân ngaøy nay.
(36) Haø Tieân, cöûa bieån, 河僊海門.
(37) Hoøn Suù Lôùn, hoøn Suù Nhoû, (犭臭)吝, (犭臭â)乳, vôùi caùch vieát naøy, ñoïc ñuùng aâm laø Xuù, chöõ Nhoû
vieát sai laø Vuù.
(38) Hieäu khaùm, ôû phaàn 6 Taäp luïc vieát: roäng 30 taàm, saâu 4 thöôùc.
(39) Ñoà Baø, chæ ngöôøi Jawa, duøng chöõ Noâm laï, Ñoà: ngoaøi Vi 囗, trong Giaû 者; Baø: ngoaøi Vi 囗 trong
Ba 巴 .
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 79

(40) Hoa Lang, 花娘, chæ ngöôøi Phaùp.


(41) Muõi Nai, (山/每) 狔, myõ danh “Loäc Tró thoân cö”, Haø Tieân thaäp caûnh.
(42) Ñoaïn vieát veà cöûa Haø Tieân naøy töông tôï nhö ñoaïn moâ taû caûnh quan Haø Tieân ôû phaàn 6.
(43) Hoøn Tre, (石丸) 椥, trong quaàn ñaûo Haø Tieân (quaàn ñaûo Haûi Taëc), haûi ñoà Nhaät Baûn coù ghi teân
caùc hoøn “Hon Tre”. “Hon Tre Lôùn”; Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh VNCH ghi Hoøn Tre Naém, baûn
ñoà ngaøy nay khoâng thaáy ghi teân Hoøn Tre maø ghi teân khaùc.
(44) Gaønh Baø, nuùi, 䃄妑山, Kep / Krong Keâb / Kep-sur-Mer, nay thuoäc tænh Kampot, Campuchia.
Trònh Hoaøi Ñöùc vieát “Tieân Cô chuûy [muõi Tieân Cô] tuïc goïi Gaønh Baø”, Tröông Vónh Kyù vieát “Hoøn
Gaønh-baø (En caracteøres chinois) Tieân-cô-doác sôn”.
(45) Hoøn Tai, (石丸ø) 𦖻, Koh Tonsay/Kaoh Tonsay/Kas Antoy/Hoøn Antay, nay thuoäc vuøng bieån
Campuchia. Haûi ñoà Nhaät Baûn ghi laø Peaked I., caùch goïi naøy caän aâm vôùi Kep Beach, xem döôùi.
(46) Vònh AÙch, 泳厄, Kep Beach, baûn ñoà Taberd ghi laø “Vuõng toâm”, Traàn baûn phoûng ñònh (toàn
nghi)) laø “Veal Sbau ?”.
(47) Caàn Boät, cöûa bieån, 芹浡海門, Kampot, caûng, cöûa soâng Kossla. Cuõng coù khi ñoïc Caàn Voït.
(48) Ñoàn Phaân thuû, töùc do sôû Thuû ngöï thuoäc traán Haø Tieân quaûn lyù, trong thôøi ñieåm ghi cheùp, ñaát
Caàn Boät coøn do nhaø Nguyeãn kieåm soaùt.
(49) Cöûa Döông, nguyeân vaên cheùp Cöûa Döông Moân 𨷶楊門, neáu dòch saùt phaûi laø “cöûa Cöûa Döông”,
hoaëc “cöûa Döông Moân”, treân dòch Cöûa Döông cho deã ñoïc. Haûi ñoà Nhaät Baûn ghi laø “Duong
Dong”, nay goïi laø cöûa Döông Ñoâng, cuõng laø teân raïch Döông Ñoâng.
(50) Phuù Quoác, 富國. Teân ñaûo coù töø thôøi Maïc Cöûu, baûn ñoà Taberd ghi laø “Cuø lao Phuù quoác”, treân
haûi ñoà Nhaät Baûn, ñaûo PHU-QUOC ñöôïc môû ngoaëc ghi theâm laø (KOH TRON).
(51) Hoøn Ñoäc, [(石凡) (虫蜀)], Taäp luïc cho thaáy teân goïi naøy nhö laø moät teân khaùc cuûa ñaûo Phuù Quoác,
tröôøng hôïp naøy coù theå hoài ban sô laáy teân moät baõi treân ñaûo ñeå goïi, xeùt thaáy phía ñoâng ñaûo
Phuù Quoác, khoaûng giöõa daõy nuùi Haøm Ninh coù ñòa danh ñöôïc haûi ñoà Nhaät Baûn ghi laø “Bai
Doc”, Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh VNCH (1964) ghi laø Baõi Ñoác, baûn ñoà ngaøy nay ghi laø Baõi
Boån. Theâm moät laán caán khaùc nöõa laø, Tröông Vónh Kyù, 1875 (ñd) trong muïc Iles, khu vöïc vònh
Siam ghi nhaän 4 nhoùm ñaûo, goàm 1/ Phuù-quoác; 2/ Les iles des Pirates; 3/ Les iles Ba-luïa;
4/ Pulo-Damar, trong 4 nhoùm naøy, nhoùm thöù 2 Les iles des Pirates roõ nghóa laø quaàn ñaûo
Cöôùp Bieån (Haûi Taëc), nhöng baûn dòch cuûa oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu (phaàn VI, Cuø lao) thì laïi dòch
laø “Quaàn ñaûo Hoøn Ñoäc”. Chôø xeùt theâm.
(52) Huyeàn thaïch, moät loaïi ñaù (hoùa thaïch) do nhöïa caây bò choân vuøi laâu naêm hoùa thaønh, maøu ñen,
aùnh thuûy tinh.
(53) Hoøn Sieâu, (石凡) 鉊, Koh Seh/Koh Sek/Kaoh Ses. Traàn baûn aâm sai laø Hoøn Minh. Haûi ñoà Nhaät
Baûn (1934) ghi laø “(Water I.) Tian Moi” [Tieân Moái], taäp Ñòa ñoà theá giôùi (Ñaøi, 1965) ghi laø “I. A’
Leou”, Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh VNCH (1964) ghi laø Hoøn Nöôùc. Baûn ñoà Vieät Nam in ngaøy
nay coù khi ghi laø Coâ Xeùt.
(54) Taø Lang, 斜郎, Kok Thmei/Kaoh Thmei. Traàn baûn phoûng ñònh (toàn nghi)) laø “Phuù Du?”, phoûng
ñònh ñuùng. Haûi ñoà Nhaät Baûn ghi laø “Phu Du (Middle I.)”; Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh VNCH
(1964) ghi laø Phuù Döï; baûn ñoà Vieät Nam in ngaøy nay coù khi ghi laø Coâ Thmaây, coù khi ghi laø Koh
Sramaoh, Coâ Cra bay.
(55) Xaø Hoùt, ñaàm, 蛇唿潭, ñuùng ra phaûi goïi vònh, nay öùng vôùi vuøng vònh nhoû Prek Toeuk, Traàn baûn
khuyeát (khoâng ñoái chieáu).
(56) Sa UÙc/Uaát, raïch, 沙郁瀝, soâng Dat Sap, phía taây baéc ñaûo Thmei, saâu vaøo ñaát lieàn. Traàn
baûn khuyeát.
(57) Sa UÙc/Uaát, muõi, 沙郁â (犭每). Traàn baûn khuyeát.
(58) Huùc Caø Ba, cöûa bieån, 旭𣘁巴海門, Tröông Vónh Kyù, 1875, ghi laø cöûa Caø-ba, Trònh Hoaøi Ñöùc vieát
“Caûng Höông UÙc nôi ñòa giôùi phía taây traán [Haø Tieân], phaùt nguyeân ôû nuùi Ca Ba, Cao Mieân...”,
nay thaáy öùng vôùi cöûa soâng nhoû Kaky, Traàn baûn aâm sai laø Huùc Kha Ba vaø khoâng ñoái chieáu.
(59) Vaøo thôøi ñieåm ghi cheùp, vuøng bôø bieån töø nôi naøy [cho ñeán ñòa giôùi Thaùi Lan ngaøy nay] vaãn
döôùi söï kieåm soaùt cuûa Xieâm La, nay thuoäc laõnh thoå Campuchia.
(60) Hoøn Than, (石凡) (口難), Koh Ta Kiev/La Baie I., trong nhoùm ñaûo Bay I., Rieâm Bay. Baûn ñoà
tieáp hôïp 12 maûnh VNCH (1964) ghi laø Hoøn Vuõng. Traàn baûn khuyeát.
80 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

(61) Suûng Keø, vònh, 寵棋泳, vònh Ream thuoäc Sihanouk ville. Suûng/Truõng Keø laø nôi sinh Maïc
Thieân Tích. Chöõ Noâm 棋 coù theå ñoïc Kyø, Côø, Keø, nhöng ñòa danh naøy ñoïc laø Truõng Keø, Traàn
baûn aâm laø Suûng Côø (khoâng chính xaùc).
(62) Hoøn Lang, (石凡) 榔, coù theå chæ caùc hoøn Mangrove I. (Paletuviers I.). Traàn baûn aâm sai laø Hoøn
Raøng vaø khoâng ñoái chieáu.
(63) Hoøn Soûi, (石凡) 𥗐, coù theå chæ hoøn Square R. (Carre R.). Traàn baûn khuyeát.
(64) Cuø Lao OÂng Mai, 岣嶗翁𠶣, Koh Rung Samloem.
(65) Vònh Thôm, 泳𦹳, Kompong Som. Trònh Hoaøi Ñöùc vieát laø caûng Höông UÙc.
(66) Sa Haøo, ñaàm, 沙豪潭, khoâng roõ. Traàn baûn khuyeát.
(67) Muõi Traéc AÛnh, (山/每) (日/一/夕) 影, öùng vôùi vuøng muõi Che Ko (gaàn Thmor Sor), chöõ Noâm laï,
gaàn gioáng chöõ Traéc 昃, khoâng roõ chöõ gì, Traàn baûn aâm laø Traéc.
(68) Coå Ong, hoøn, 古蜂, Kas Rong, Koh Rung. Traàn baûn khuyeát.
(69) Hoøn So Ñuõa, (石凡) (𥫗/ 芻) 𥮊, chöa tìm ra teân goác, Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh VNCH ghi laø
Hoøn Giöõa, chôø xeùt theâm. Traàn baûn khuyeát.
(70) Hoøn Thaày Boùi, 柴貝, chöa tìm ra teân goác, chôø xeùt theâm. Traàn baûn khuyeát.
(71) Hoøn Traøm, (石凡) 檻, Kas Samit. Traàn baûn aâm sai laø Hoøn Ham, vaø khoâng ñoái chieáu.
(72) Hoøn Ngang, (石凡) 昂, chöa tìm ra teân goác, chôø xeùt theâm. Traàn baûn khuyeát.
(73) Hoøn Taùo, (石凡) 棗, chöa tìm ra teân goác, chôø xeùt theâm. Traàn baûn khuyeát.
(74) Coå Coâng, ñaàm, 古公潭, Kas Kong. Nguyeân baûn vieát ñaàm, ñuùng ra laø vònh, cuõng laø teân ñaûo,
Kas Kong I.
(75) Baø Söï, raïch, 妑事瀝, soâng Taley, hoaëc goïi soâng Chai teng. Traàn baûn khuyeát.
(76) Hoaùt Nhieân, 豁然, teân ngöôøi, Traàn baûn chuù: (ôû phaàn 6) Söû nhaø Nguyeãn cheùp laø Hoaéc Nhieân,
daãn Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân quyeån 11, thaùng 2 naêm Ñinh Daäu, Hoaéc Nhieân laø ngöôøi
Thanh, ñaàu ñaûng cöôùp bieån, ñaët saøo huyeät ôû vuøng naøy, bò Maïc Thieân Töù ñem quaân ñeán gieát,
deïp ñaûng cöôùp. (Boå chuù) Trònh Hoaøi Ñöùc cuõng coù cheùp vieäc naøy trong Thaønh trì chí, ñaây
cheùp laàm hoï, caùc saùch khaùc cheùp ñuùng laø Hoaéc Nhieân, trong caùc hoï ngöôøi Trung Hoa, coù hoï
Hoaéc, khoâng thaáy coù hoï Hoaùt. Tuïc ñi bieån thöôøng cuùng laïy 2 daïng quyû thaàn, moät laø thaàn phuø
hoä, laø choã döïa tinh thaàn, kính maø cuùng; hai laø cuùng vaùi coâ hoàn caùc ñaûng, ñeå ñöøng bò quaáy
phaù, sôï maø cuùng. Hoaéc Nhieân chaéc thuoäc loaïi hai.
(77) Nguyeân baûn laø chöõ Caøo 搞, nghi laø saép chöõ sai töø chöõ Cau 槔.
THÖ MUÏC THAM KHAÛO CHÍNH
1. Quoác Söû Quaùn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân ñeä nhaát kyû (1821), Taäp moät, Nguyeãn Ngoïc Tænh
dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Vieän Söû hoïc -Nxb Giaùo duïc, 2007.
2. Quoác Söû Quaùn, Ñaïi Nam lieät truyeän chính bieân sô taäp (1889), Taäp hai, Ngoâ Höõu Taïo-Ñoã
Moäng Khöông dòch, Cao Huy Giu hieäu ñính, Vieän Söû hoïc-Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2005.
3. Quoác Söû Quaùn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (baûn Töï Ñöùc), Phaïm Troïng Ñieàm dòch, Ñaøo Duy Anh
hieäu ñính, Vieän Söû hoïc-Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1992.
4. Quoác Söû Quaùn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Luïc tænh Nam Vieät (baûn Duy Taân), Tu Trai Nguyeãn
Taïo dòch, Nha Vaên hoùa-Boä Quoác gia Giaùo duïc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1959.
5. Cô Maät Vieän, Cao Mieân Xieâm La söï tích (1852), baûn chöõ Haùn cheùp tay, Thö vieän Vieän Khoa
hoïc xaõ hoäi phía Nam, KH: HNv-204.
6. Khoâng roõ taùc giaû, Thoâng quoác dieân caùch haûi chöû (~1840), baûn chöõ Haùn cheùp tay, Thö vieän
Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi phía Nam, KH: HNv-190.
7. Leâ Quang Ñònh, Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí (1806), baûn chöõ Haùn vaø baûn dòch cuûa Phan
Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2005.
8. Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí (1820), baûn chöõ Haùn vaø baûn dòch cuûa Ñoã Moäng Khöông-
Nguyeãn Ngoïc Tænh, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính, Vieän Söû hoïc-Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999.
9. Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí (1820), Lyù Vieät Duõng dòch, Huyønh Vaên Tôùi hieäu
ñính, Nxb Toång hôïp Ñoàng Nai, 2006.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 81

10. Doaõn Uaån, Traán Taây kyû löôïc (1849), baûn chöõ Haùn cheùp tay, Thö vieän Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi
phía Nam, KH: HNv-203.
11. Duy Minh Thò, Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí (1872), Thöôïng Taân Thò dòch quoác ngöõ, Ñaïi Vieät
taïp chí xuaát baûn naêm 1944.
12. Tröông Vónh Kyù P.J.B., Petit cours de Geùographie de la Basse - Cochinchine (1875), Tieåu
giaùo trình ñòa lyù Nam Kyø, Nguyeãn Ñình Ñaàu löôïc dòch, Nxb Treû, 1997.
13. Nguyeãn Thoâng, Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc khaûo löôïc, 7 quyeån (1876), baûn chöõ Haùn
cheùp tay, Phoøng Baûo quaûn, Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam, KH: VHv- 1319. Baûn in,
Ñoã Moäng Khöông dòch, Leâ Duy Chöôûng hieäu ñính, Vieän Söû hoïc-Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø
Noäi, 2009.
14. Phan Huy Chuù, Haûi trình chí löôïc (1833), baûn dòch Phaùp-Vieät, Phan Huy Leâ - Claudine
Salmon vaø Taï Troïng Hieäp, Cahier d’Archipel 25, Paris, 1994.
15. Ñaëng Xuaân Baûng, Söû hoïc bò khaûo (~1876), baûn chöõ Haùn cheùp tay, Phoøng Baûo quaûn, Vieän
Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam, KH: A. 1490. Baûn chöõ Vieät, Ñoã Moäng Khöông dòch, Ñoã
Ngoïc Toaïi hieäu ñính, Vieän Söû hoïc-Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 1997.
16. Nguyeãn (Vaên) Sieâu, Phöông Ñình dö ñòa chí (1900), Ngoâ Maïnh Nghinh dòch, Cô sôû baùo chí
vaø xuaát baûn Töï do, Saøi Goøn, 1960.
17. UÛy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam-Ban Ñoâng Nam AÙ, Thö tòch coå Vieät Nam vieát veà Ñoâng Nam
AÙ (phaàn Xieâm), baûn ñaùnh maùy, taøi lieäu löu haønh noäi boä, Haø Noäi, 1977.
18. UÛy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam-Ban Ñoâng Nam AÙ, Thö tòch coå Vieät Nam vieát veà Ñoâng Nam
AÙ (phaàn Cam-Pu-Chia), baûn ñaùnh maùy, taøi lieäu löu haønh noäi boä, Haø Noäi, 1977.
19. Boä Ngoaïi giao-UÛy ban Bieân giôùi Quoác gia, Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán chuû quyeàn bieån, ñaûo
cuûa Vieät Nam treân bieån Ñoâng, Haø Noäi, 2010.
20. Boä Ngoaïi giao-UÛy ban Bieân giôùi Quoác gia, Bieân giôùi treân ñaát lieàn Vieät Nam-Caêmpuchia, Haø
Noäi, 2010.
21. Boä Ngoaïi giao-UÛy ban Bieân giôùi Quoác gia, Caùc ñieàu öôùc quoác teá Vieät Nam ñaõ kyù vôùi caùc nöôùc
trong khu vöïc veà phaân ñònh bieân giôùi treân ñaát lieàn vaø treân bieån, Haø Noäi, 2010.
22. Boä Ngoaïi giao-UÛy ban Bieân giôùi Quoác gia, Vaên baûn phaùp lyù lieân quan ñeán coâng taùc bieân giôùi
laõnh thoå Vieät Nam, Haø Noäi, 2010.
23. Löu Vaên Lôïi, Nhöõng ñieàu caàn bieát veà Ñaát, Trôøi, Bieån Vieät Nam, Nxb Thanh nieân, Haø Noäi, 2007.
24. Nguyeãn Hoàng Thao (chuû bieân), Coâng öôùc Bieån 1982 vaø chieán löôïc bieån cuûa Vieät Nam, Nxb
Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2008.
25. Ñaøo Duy Anh, Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Khoa hoïc, Haø Noäi, 1964.
26. Thaùi Vaên Kieåm, Ñaát Vieät trôøi Nam, Nxb Nguoàn soáng, Saøi Goøn, 1960.
27. Traàn Thanh Phöông, Minh Haûi ñòa chí, Nxb Muõi Caø Mau, 1985.
28. Sôn Nam, Tìm hieåu ñaát Haäu Giang, Phuø sa, Saøi Goøn, 1959.
29. Sôn Nam, Lòch söû khaån hoang Mieàn Nam (1973), Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 2009.
30. Nguyeãn Vaên Haàu, Thoaïi Ngoïc Haàu vaø nhöõng cuoäc khai phaù mieàn Haäu Giang, Höông sen, Saøi
Goøn, 1972.
31. Phan Khaùnh, Nam Boä 300 naêm laøm thuûy lôïi, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, 2004.
32. Ñoaøn Noâ, Ngö cuï thuû coâng chuû yeáu vaø ngheà caù ôû Kieân Giang, Hoäi Vaên ngheä Daân gian Vieät
Nam-Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 2003.
33. Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam, Löôïc söû vuøng ñaát Nam Boä Vieät Nam, Nxb Theá giôùi, 2008.
34. Leâ Baù Thaûo, Vieät Nam, laõnh thoå vaø caùc vuøng ñòa lyù, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 1998.
35. Leâ Baù Thaûo, Thieân nhieân Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2006.
36. Nguyeãn Chu Hoài, Cô sôû taøi nguyeân vaø moâi tröôøng bieån, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø
Noäi, 2005.
37. Vuõ Trung Taïng, Sinh thaùi hoïc caùc heä cöûa soâng Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2009.
38. Leâ Ñöùc An, Heä thoáng ñaûo ven bôø Vieät Nam, taøi nguyeân vaø phaùt trieån, Vieän Khoa hoïc vaø Coâng
ngheä Vieät Nam-Nxb Khoa hoïc Töï nhieân vaø Coâng ngheä, Haø Noäi, 2009.
82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011

39. Phaïm Hoaøng Haûi (chuû bieân), Caùc huyeän ñaûo ven bôø Vieät Nam, tieàm naêng vaø ñònh höôùng phaùt
trieån, Vieän Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Vieät Nam-Nxb Khoa hoïc Töï nhieân vaø Coâng ngheä, Haø
Noäi, 2010.
40. Nguyeãn Maïnh Huøng (chuû bieân), Bieán ñoäng bôø bieån vaø cöûa soâng Vieät Nam, Vieän Khoa hoïc vaø
Coâng ngheä Vieät Nam-Nxb Khoa hoïc Töï nhieân vaø Coâng ngheä, Haø Noäi, 2010.
41. Nguyeãn Vaên Kim (chuû bieân), Ngöôøi Vieät vôùi bieån, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2011.
42. Hoaøng Chaát, Nguyeãn Ñieàn, et’, Töø ñieån Khoa hoïc Traùi ñaát vaø thieân vaên hoïc Anh-Vieät /
English-Vietnamese Dictionary of Earth Science and Astronomy, Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät,
Haø Noäi, 2005.
43. Tieáu Vaên Kinh, Soå tay haøng haûi - Masters’ & Deck Officers’ Handbook, (taäp 1), Nxb Giao
thoâng Vaän taûi, Haø Noäi, 2010.
44. Buøi Ñöùc Tònh, Löôïc khaûo nguoàn goác ñòa danh Nam Boä, Nxb Vaên ngheä TP Hoà Chí Minh, 1999.
45. Leâ Trung Hoa, Ñòa danh hoïc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2011.
46. Nguyeãn Vaên Khoan (chuû bieân), Ngöôøi Vieät ôû Thaùi Lan 1910-1960, Nxb Coâng an Nhaân daân,
Haø Noäi, 2008.
47. D.G.E. Hall, Ñoâng Nam AÙ söû löôïc, Nguyeãn Phuùt Taán dòch, Khai trí, Saøi Goøn, 1968.
48. Thaùi Thò Ngoïc Dö (chuû bieân), Ñòa lyù caùc nöôùc vuøng Ñoâng Nam AÙ, Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo-
Vieän Ñaøo taïo môû roäng (taøi lieäu löu haønh noäi boä), 1993.
49. Löông Ninh-Vuõ Döông Ninh (chuû bieân), Tri thöùc Ñoâng Nam AÙ, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø
Noäi, 2008.
50. Ngoâ Vaên Doanh (chuû bieân), Töø ñieån Vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ phoå thoâng, Vieän Ñoâng Nam AÙ-
Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 1999.
51. Nick Ray, et’, Cambodia, Published by Lonely Plannet, Singapore, 2010.
52. China Williams, et’, Thailand, Published by Lonely Plannet Publications Pty Ltd, Hongkong, 2009.
53. Simon Richmond, et’, Malaysia, Singapore & Brunei, Published by Lonely Plannet Publications
Pty Ltd, Hongkong, 2009.
54. Thongchai Winichakul, et’, Southeast Asian Historiography Unravelling the Myths - Essays
in honour of Barend Jan Terwiel. Edited by Volker Grabowsky, River Books Co., Ltd.,
Bangkok, 2011.
55. David Joel Steinberg, et’, In Search of Southeast Asia - A Modern History, Praeger Publishers,
United States of America, 1971.
56. Puangthong Rungswasdisab, War and trade: Siamese interventions in Cambodia, 1767-1851,
University of Wollongong Thesis Collection-Department of History and Politics, 1995.
57. 邱新民, 東南亞古代史地論叢, 南洋學會叢書之八, 南洋學會出版, 新加坡, 1969. [Khaâu Taân Daân,
Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi söû ñòa luaän tuøng, Nam Döông hoïc hoäi tuøng thö-taäp 8, Nam Döông hoïc
hoäi xuaát baûn, Singapore, 1969].
58. 許雲樵, 南洋史, 星洲世界書局有限公司印行, 新加坡, 1961 [Höùa Vaân Tieàu, Nam Döông söû, Tinh
Chaâu theá giôùi thö cuïc höõu haïn coâng ty aán haønh, Singapore, 1961].
59. 劍橋, 東南亞史, 中國社會科學出版社, 北京, 1995 [Kieám Kieàu, Ñoâng Nam AÙ söû, Trung Quoác xaõ
hoäi khoa hoïc xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1995. Baûn dòch Trung vaên töø The Cambridge History of
Southeast Asia, Cambridge University Press, 1992].
60. AJ. L. Taberd, Dictionarium Anamitico-Latinum / Nam Vieät Döông hieäp töï vò (1838), Nxb Vaên
hoïc-Trung taâm Nghieân cöùu Quoác hoïc (in chuïp), Haø Noäi, 2004.
61. Huình-Tònh Paulus Cuûa, Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (1895), Khai trí (in chuïp), Saøi Goøn, 1974.
62. L.M An-toân Traàn Vaên Kieäm, Giuùp ñoïc Noâm vaø Haùn Vieät, Hoäi Baûo toàn Di saûn chöõ Noâm Hoa
Kyø-Nxb Ñaø Naüng, 2004.
63. Nguyeãn Ñình Tö, Töø ñieån ñòa danh haønh chính Nam Boä, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2008.
64. Ñinh Xuaân Vònh, Soå tay ñòa danh Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 2002.
65. Nguyeãn Döôïc-Trung Haûi, Soå tay ñòa danh Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2003.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 83

66. Taäp baûn ñoà haønh chính Vieät Nam - Administrative Atlas, Nxb Baûn ñoà, Haø Noäi, 2003.
67. Taäp baûn ñoà giao thoâng ñöôøng boä Vieät Nam, Nxb Baûn ñoà, Haø Noäi, 2004.
68. Tröông Kyø Quaân (chuû bieân), Taäp ñòa ñoà theá giôùi, cuoán 1-Caùc nöôùc Ñoâng AÙ, Vieän Nghieân cöùu
Quoác phoøng-Sôû Nghieân cöùu ñòa lyù Trung Quoác xuaát baûn, Ñaøi Baéc, 1964. [張其昀(主編), 世界
地圖集第一册-東亞諸國, 國防研究院-中國地學研究所出版, 臺北, 1964].
69. Nha Ñòa dö Quoác gia Vieät Nam, “Published by the National Geographic Service of Viet
Nam”, (Baûn ñoà tieáp hôïp 12 maûnh). Tyû leä xích 1: 500.000, in laàn thöù I, Ñaø Laït, 1964.
70. The National Geographic Magazine, “Southeast Asia”, Scale 1: 6.000.000, National
Geographic Society, Washington, D.C., 1968.
71. [Boä tröôûng Thuûy loä] Tieåu Daõ Cöông Nhaát (chuû bieân), Haûi ñoà “Vònh Xieâm La - Gulf of Siam”.
Tyû leä 1: 300.000. Boä Thuûy loä san haønh, Chieâu Hoøa thöù 9 (1934) [暹羅海灣, 日本水路部部長 小
野彊一 (主編) 昭和 9年 3月27 日, 水路部刊行].
72. Baûn ñoà haønh chính Vieät Nam-Laøo-Campuchia, tyû leä 1: 1.750.000, Xí nghieäp Baûn ñoà Ñaø Laït,
2004.
73. Baûn ñoà haønh chính Vieät Nam-Laøo-Campuchia, tyû leä 1: 2.400.000, Nxb Baûn ñoà, 2010.
74. Baûn ñoà caùc nöôùc ASEAN, tyû leä 1: 7.000.000, Nxb Baûn ñoà, 2010.
75. Taï Ngoïc Lan-Ñoaøn Ñình Kieân, Baûn ñoà Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, tyû leä 1: 500.000, Nxb Baûn
ñoà - Chi nhaùnh taïi TP Hoà Chí Minh, 2008.
TOÙM TAÉT
Xieâm La quoác loä trình taäp luïc laø taäp taøi lieäu thuyeát minh cho böùc ñòa ñoà Xieâm La do Toáng
Phöôùc Ngoaïn vaø Döông Vaên Chaâu thöïc hieän trong chuyeán ñi söù sang Xieâm vaøo naêm 1810. Ñaây
laø moät taøi lieäu thuoäc loaïi ñaëc bieät hieám thaáy trong kho taøng di saûn Haùn Noâm Vieät Nam bôûi noù cung
caáp nhieàu söû lieäu quyù giaù treân caùc lónh vöïc söû hoïc, ñòa lyù hoïc, ngoân ngöõ hoïc, ñaëc bieät laø lòch söû
giao thoâng ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
Ñaùng tieác laø, vì nhöõng lyù do naøo ñoù chöa roõ, coâng trình naøy ñaõ bò laõng queân ngay taïi nôi
xuaát xöù, taám baûn ñoà nay khoâng coøn nöõa, coøn taäp taøi lieäu thuyeát minh thì maõi ñeán naêm 1959 môùi
ñöôïc Giaùo sö Traàn Kinh Hoøa phaùt hieän taïi Hueá vaø ñeán naêm 1966 noù môùi ñöôïc in ra taïi Hoàng Koâng.
Trong baøi vieát naøy, ngoaøi phaàn giôùi thieäu chung veà baûn in naêm 1966 vaø nhaän ñònh veà nhöõng
giaù trò noåi baät cuûa Xieâm La quoác loä trình taäp luïc, taùc giaû coøn trích dòch phaàn ñaàu cuûa loä trình töø cöûa
soâng Haäu men theo bôø bieån Vieät Nam ñeán Thaùi Lan.
ABSTRACT
XIEÂM LA QUOÁC LOÄ TRÌNH TAÄP LUÏC - INTRODUCTION AND EXCERPTS
Xieâm La quoác loä trình taäp luïc (Collected Routes to the Country of Siam) is a collection of
documents explaining the map of the country of Siam made by Toáng Phöôùc Ngoaïn and Döông
Vaên Chaâu during their trip to Siam as emissaries in 1810. This is a special document rarely seen
in the Vietnam’s Haùn-Noâm heritage because it provides many valuable historical documents in the
fields of history, geography, linguistics, especially history of road and waterway communications
in Southeast Asia.
Unfortunately, for unclear reasons this work had been forgotten at the origin place, the map
of the country of Siam was lost, and until in 1959, the document of explanation was found by Prof.
Traàn Kinh Hoøa in Hueá, and was printed in Hongkong in 1966.
In this article, apart from the general introduction of the 1966 copy and commentation on
the outstanding values of Xieâm La quoác loä trình taäp luïc , the first part of the itinerary from the Haäu
River’s estuary to Thailand along the Vietnam’s seashore is excerpted.
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

ÑOÏC SAÙCH

GOÙP YÙ MAÛNG HAÙN VAÊN TRONG QUYEÅN “LAØNG BEÁN GOÃ XÖA
VAØ NAY” CUÛA GIAÙO SÖ TIEÁN SÓ DIEÄP ÑÌNH HOA
Lý Việt Dũng* 
Cuoán saùch Laøng Beán Goã xöa vaø nay do GSTS Dieäp Ñình Hoa bieân soaïn
sau moät thôøi gian ngaén ñeán coâng taùc taïi xaõ An Hoøa, tænh Ñoàng Nai, vaø ñöôïc
Nhaø xuaát baûn Toång hôïp Ñoàng Nai in vaøo naêm 1995. Phaûi noùi quyeån saùch cuûa
oâng Dieäp Ñình Hoa coù raát nhieàu öu ñieåm: noäi dung suùc tích, boá cuïc giaûn ñôn maø
chaët cheõ, nhaát laø vaên phong ñaïi khoa bay böôùm, gaõy goïn. Chuùng toâi baùi phuïc
vì chæ löu nguï moät thôøi gian ngaén taïi Beán Goã, laøm caùch naøo maø oâng Hoa vieát
ñöôïc cuoán saùch suùc tích nhö theá!
Nhaân daân ñòa phöông ñaùnh giaù cao vaø traân aùi coâng trình bieân khaûo cuûa
oâng. Tuy nhieân, quyeån saùch neâu treân khoâng toaøn bích vì beân caïnh nhöõng öu
ñieåm khoâng cheâ vaøo ñaâu ñöôïc, laïi coù nhöõng khuyeát ñieåm cuõng khoâng choái caõi
ñöôïc, khoâng chaáp nhaän ñöôïc, thuoäc maûng Haùn vaên lieân quan ñeán nhaø xöa, moä
coå, ñình chuøa, mieáu maïo taïi Beán Goã.
Laâu nay, chuùng toâi raát böùc xuùc vì nhöõng ngoä nhaän veà maûng Haùn vaên trong
quyeån Laøng Beán Goã xöa vaø nay cuûa GSTS Dieäp Ñình Hoa nhöng khoâng coù ñieàu
kieän thuaän lôïi ñeå boäc baïch. Nay nhaân ñöôïc UBND xaõ An Hoøa nhôø bieân soaïn
quyeån “Thoâng chí xaõ An Hoøa laøng Beán Goã”, toâi ñaønh phaûi goùp yù nhöõng sai soùt
cuûa Dieäp tieân sinh vì hai quyeån saùch vieát veà cuøng moät ñeà taøi maø khaùc nhau nhö
trôøi vôùi vöïc ôû maûng Haùn vaên thì phaûi giaûi thích roõ beân naøo sai, beân naøo ñuùng.
Vì caùc nhaàm laãn cuûa oâng Hoa naèm raûi raùc khaép caùc chöông muïc cuûa quyeån
saùch, neân chuùng toâi ñaønh goùp yù theo kieåu thaáy ñaâu thì goùp yù ñeán ñoù. Laø nhöõng
ngöôøi cuøng laøm vaên hoùa, nhaát laø vieát söû, chaéc Dieäp tieân sinh cuõng ñoàng yù vôùi toâi
laø chuùng ta neân coá gaéng toân troïng caùi chuaån xaùc. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc
phaûn bieän cuûa giaùo sö treân phöông tieän thoâng tin, baùo chí ñeå baûn thaân toâi hoïc
hoûi theâm veà nhöõng ñieàu coøn chöa hieåu thaáu vaø ñoäc giaû ñöôïc toân troïng troïn veïn.
Veà dòch sai caùc böùc hoaønh phi, caâu ñoái taïi caùc ngoâi nhaø xöa
Baét ñaàu ôû ngoâi töø ñöôøng cuûa gia ñình anh Tö Raêng (Nguyeãn Vaên Raêng)
maø hieän anh UÙt EÙ (Nguyeãn Vaên Tuaán) ñang ôû.
- Hai taám bieån lôùn treo treân cao
Beân phaûi: 鳶 飛 (dieân phi): Dieàu bay
Beân traùi: 魚 躍 (ngö döôïc): Caù nhaûy
ÔÛ trang 190, oâng Hoa ñaõ phieân aâm chöõ “dieân”(鳶) laø con dieàu thaønh chöõ
ñieäp, vaø chöõ “döôïc”(躍) laø nhaûy thaønh chöõ vöôït. Ñieàu naøy cho thaáy oâng Hoa
khoâng chuyeân saâu chöõ Nho, maëc duø ôû trang 22 saùch naøy oâng ñaõ noùi laø coù ñoïc
Gia Ñònh thaønh thoâng chí qua baûn Trung vaên do Ñaùi Khaû Lai vaø taäp theå hieäu
chuù naêm 1991.
- Nguyeân vaên caëp ñoái coät haøng thöù hai:
傳家福地開基德肇仁培千載盛
繼世良田紹業礼耕義植萬年豊
* Tænh Ñoàng Nai
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 111

Truyeàn gia phöôùc ñòa khai cô ñöùc trieäu, nhaân boài thieân taûi thaïnh
Keá theá löông ñieàn thieäu nghieäp leã canh, nghóa thöïc vaïn nieân phong
Taïm dòch:
Truyeàn gia ñaát phöôùc khai cô, ñöùc môû, nhaân boài ngaøn ñôøi thònh vöôïng
Keá theá ruoäng toát noái nghieäp, leã caøy, nghóa caáy muoân naêm phong phuù
Cuõng ôû trang 190, oâng Hoa khoâng hieåu chöõ “thöïc” (植 )coù nghóa laø troàng
hay caáy maø chæ hieåu theo aâm thöôøng gaëp “thöïc” laø aên, töùc nghóa cuûa chöõ (食),
neân dòch theo quaùn tính laø “aên”, thaønh ra caâu ñoái thaät hay coù nghóa: “caøy leã,
troàng (caáy) nghóa” ñaõ bò oâng Hoa dòch raát nhaàm laãn laø “troàng leã, aên nghóa”.
- Nguyeân vaên caëp ñoái coät haøng thöù nhaát:
孝悌樂靝倫一堂皆瑞氣
文章開世業百代永書香
Hieáu ñeã laïc thieân luaân nhaát ñöôøng giai thuïy (thoaïi) khí
Vaên chöông khai theá nghieäp baùch ñaïi vónh thö höông
Taïm dòch:
Hieáu ñeã vui thieân luaân moät nhaø ñeàu thoaïi khí
Vaên chöông môû theá nghieäp traêm ñôøi maõi thö höông
OÂng Hoa chuù chöõ “thieân” (靝) trong caâu ñoái “moät beân laø chöõ thanh, moät
beân laø chöõ haùn”. Roõ laø sai, vì chöõ “thieân” naøy ñöôïc vieát moät beân chöõ “thanh” (青)
vaø moät beân laø chöõ “khí” (氣), chöù khoâng phaûi laø chöõ haùn nhö oâng ñaõ chuù giaûi.
Ñaëc bieät anh UÙt EÙ coù ñöa cho toâi xem moät chieác ñeøn saønh xöa ñaõ söùt meû
maø treân caùi baàu ñeøn duøng ñöïng daàu coù veõ hình aûnh moät oâng giaø cöôõi ngöïa ngaát
ngöôõng coù hai tieåu ñoàng quaûy thö kieám, be röôïu theo haàu keøm hai caâu thô Ñöôøng
cuûa Ñoã Phuû mieâu taû caûnh ñoù vieát baèng chöõ thaûo:
知 章 騎 馬 似 乘 船
眼 華 (花 ) 落 井 水 中 眠
Tri Chöông kî maõ töï thöøa thuyeàn
Nhaõn hoa laïc tænh thuûy trung mieân
Dòch thoaùt:
Tri Chöông cöôõi ngöïa tôï ñi thuyeàn
Maét hoa loït gieáng vaãn nguû yeân.
Hai caâu naøy ôû trang 191, oâng Hoa ñaõ phieân aâm heát söùc laï luøng: “Tri Chöông
thöôïng maõ töï thöøa mang (ngan)”, roài lyù giaûi: yù nghóa cuûa 2 caâu thô naøy coù theå
taïm hieåu nhö sau: “Nhaø thô Haï Tri Chöông cöôõi ngöïa nhö laø cöôõi leân löng
con choù röøng”, roài dòch thô raát nhaàm laãn laø:
“Ngoài ngöïa Tri Chöông nhö cöôõi choù,
Rôi gieáng nguû vuøi trong nöôùc eâm”
Sôû dó coù chuyeän nhaàm laãn nhö treân coù theå laø:
Thöù nhaát, oâng Hoa khoâng raønh chöõ thaûo neân ñaõ ñoïc nhaàm chöõ “thuyeàn”(船)
laø chieác thuyeàn thaønh “mang” (ngan) (豻) laø con choù röøng. Thöù hai laø neáu oâng
ñoïc nhieàu veà Ñöôøng thi thì haún oâng ñaõ bieát hai caâu treân trích töø baøi AÅm trung
baùt tieân ca cuûa thi haøo Ñoã Phuû.(1)
Caëp lieãn ñoái chöõ trieän nhaø anh Naêm Cöông. Nhaø anh Naêm Cöông khoâng
phaûi nhaø coå nhöng laïi raát ñaëc bieät vì coù caëp lieãn ñoái baèng chöõ trieän raát khoù ñoïc.
Trang 193, oâng Hoa toû ra luùng tuùng, roài neâu leân caùch ñoïc cuûa oâng Saàm
Thaùnh Maãn, nhöng oâng Maãn cuõng ñoïc khoâng heát, boû soùt hai chöõ vaø sai moät chöõ.
112 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

Hai chöõ boû soùt laø “döïc caàu” vaø chöõ sai laø “(chung) ñænh” ñoïc thaønh “(chung) trieát”.
Ñaây laø chöõ “ñænh” coå ñöôïc vieát laø ( ) thay vì (鼎),hai chöõ “döïc caàu” (翼裘)coù
nghóa laø aùo caàu, moät loaïi aùo cuûa ngöôøi nhaø giaøu maëc khi ra ñöôøng, sau chuyeån
nghóa chæ söï giaøu sang. Hai chöõ “döïc caàu” ñoái yù vôùi “chung ñænh” (鍾 鼎 ) cuõng chæ
nhaø giaøu sang ñoâng ngöôøi khi aên côm phaûi ñaùnh chuoâng goïi vaø côm ñöïng trong caùi
ñænh to. Vaû laïi, chöõ “ñænh” coå neâu treân töï daïng hoaøn toaøn khaùc chöõ trieát (晢) neân
ñaâu theå ñoïc laø “trieát” ñöôïc.(2) Vaäy hai caâu ñoái naøy ñöôïc vieát sang theå chaân thö laø:
芳嶺祥 麟 鍾 家 聲 永 振
丹山彩 鳳 翼 裘 事 業 常 隆
Phöông Lónh töôøng laân chung ñænh gia thanh vónh chaán
Ñan Sôn thaùi (thaûi) phöôïng (phuïng) döïc caàu söï nghieäp thöôøng long
Taïm dòch:
Laân laønh ôû Ngoïn Thôm giaøu coù, tieáng nhaø maõi chaán höng
Phuïng ñeïp taïi Nuùi Ñoû sang troïng, söï nghieäp thöôøng long thaïnh
Xin lyù giaûi theâm veà caâu Phöông
Lónh töôøng laân. Kyø laân laø thuïy thuù,
töùc con thuù ñem ñeán ñieàm laønh. Khi
naøo coù thaùnh nhaân ra ñôøi thì kyø laân
xuaát hieän. Theo saùch Thuûy kinh chuù
thì Phöông Lónh laø teân moät nuùi raát
cao, quanh naêm ñaày hoa thôm ñua
nôû neân môùi coù teân laø Ñænh Thôm, kyø
laân chæ xuaát hieän ôû Phöông lónh maø
thoâi. Veà sau, ngöôøi ta töôïng tröng hoùa
kyø laân ñöùng treân Phöông Lónh baèng
hình aûnh con kyø laân baèng ñoàng ñöùng
treân ñænh chieác lö höông. Vì lö höông
naøy duøng ñeå xoâng traàm neân treân
ñænh luoân thôm tho nhö Ñænh Thôm.
Töôøng laân treân Phöông Lónh laø ñieàm
laønh ñöa ñeán giaøu sang nhö caùc nhaø
haøo phuù xöa, nhaø ñoâng ngöôøi khi goïi
aên côm phaûi doäng chuoâng (chung) vaø
côm phaûi ñöïng trong caùi vaïc to (ñænh).
Heã nhaø giaøu roài thì tieáng taêm gia toäc
Caâu ñoái taïi baøn thôø Taû ban lieät vò ñình mình maõi maõi vang xa, ñoù laø yù nghóa
thaàn Taân Ba vieát chöõ “ñænh” theo loái coå caâu thöù nhaát.
ÔÛ caâu thöù hai oâng Hoa laïi ñoïc chöõ
Ñan thaønh chöõ Ñaïi(大)vaø chöõ long thaønh chöõ phuùc (福) maø vaãn khoâng daùm
quyeát ñoù laø sai, vì oâng khoâng ñeå yù luaät ñoái lieân, heã veá naøy traéc thì veá ñoái laïi phaûi
laø baèng, coù nghóa laø “vónh chaán” phaûi ñoái laïi laø “thöôøng long”, chöù khoâng theå
“thöôøng phuùc” ñöôïc. Coøn chöõ Ñan trong töø “Ñan Sôn” laø trích töø caâu “Ñan Sôn
thaùi phöôïng (phuïng)”, laø moät ñieån tích ñaõ coù töø xöa, neân khoâng bao giôø coù theå
ñoïc laø “Ñaïi sôn thaûi phuïng” ñöôïc. Veà chöõ Ñan Sôn, Töø haûi quyeån thöôïng, trang
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 113

147 vieát (phieân aâm): Vieãn Sôn Tuøng Nghi Ñoâ kyù: “Taàm taây baéc luïc haønh töù thaäp
lyù höõu Ñan Sôn, sôn gian thôøi höõu xích khí lung caùi laâm lónh nhö ñan saéc, nhaân
dó danh sôn”. Nghóa laø: Saùch Nghi Ñoâ kyù cuûa Vieãn Sôn Tuøng cheùp: “Ñi ñöôøng
boä veà phía taây baéc 40 daëm coù nuùi Ñan (nuùi Ñoû), vì nôi nuùi thöôøng coù hôi khí
maøu ñoû truøm phuû nuùi röøng xem nhö maøu ñoû neân laáy Ñoû (Ñan) ñaët teân cho nuùi”.
Coøn ñieån “Thaùi phuïng” thì saùch Sôn haûi kinh cheùp (phieân aâm): Ñan Huyeät
chi sôn, kyø thöôïng höõu kim ngoïc, ñan thuûy xuaát dieân, nhi nam löu chuù ö Boät
Haûi. Höõu ñieåu dieân, kyø traïng nhö keâ, nguõ thaùi nhi vaên, danh vieát phuïng hoaøng.
Nghóa laø: Nuùi Ñan Huyeät (töùc Ñan Sôn) beân treân ñaày vaøng ngoïc, laïi coù nöôùc ñoû
phun leân chaûy veà nam tuoân vaøo Boät Haûi. Treân nuùi coù loaøi chim, hình daïng nhö
gaø, loâng vaèn 5 maøu ñeïp ñeõ, goïi laø phuïng hoaøng.
Vaäy ñoaïn “Ñan Sôn thaùi phuïng” ñaõ ñöôïc xaùc ñònh xuaát xöù cuõng nhö yù
nghóa, cho neân khoâng heà coù chuyeän nghi ngôø chöõ ñan coù theå ñoïc laø ñaïi ñöôïc.
Chuùng toâi thaät cuõng ñaõ coá gaéng heát söùc ñeå “giaûi maõ” hai caâu ñoái treân vôùi
hoaøi voïng giuùp ngöôøi daân Beán Goã ñoïc vaø hieåu ñuùng hai caâu ñoái “bí hieåm” nhaø
anh Naêm Cöông, nhöng e cuõng coù sai soùt laàm laãn. Mong ñöôïc caùc baäc thaïc hoïc
tuùc Nho chæ giaùo theâm!
Nhaân ñaây, cuõng xin noùi qua veà söï nhaàm laãn cuûa oâng Hoa ñoái vôùi hai chöõ
Vieät Coá (越故). ÔÛ trang 114, nhaân baøn veà moà maû taïi xaõ An Hoøa, oâng Hoa vieát:
“… Treân bia moä thöôøng coù hai chöõ lôùn: Coå Vieät, thöôøng ñöôïc dòch laø Vieät xöa.
Chöõ coå coù nhieàu nghóa, trong ñoù coù nghóa quaù coá, hieän vaãn ñang ñöôïc duøng. Theo
nghóa naøy, coù theå hieåu chöõ Coå cuõng coù nghóa laø thôø phuïng, vì theá coù theå dòch,
moä cuûa nhöõng ngöôøi thôøi xöa ñaõ cheát vì phuïng söï nöôùc Vieät”. OÂng Hoa ñaõ ñoïc
sai chöõ Coá (故) ghi treân bia thaønh chöõ Coå (古). Taát caû caùc ngoâi coå moä trong
xaõ An Hoøa khoâng coù ngoâi naøo coù hai chöõ “Coå Vieät”(古越)treân bia caû. Ngoaøi ra
chöõ Coå ôû caû Töø nguyeân vaø Töø haûi ñeàu chöa bao giôø coù nghóa laø cheát, maø chæ coù
3 nghóa laø “xöa cuõ, khaùc ñôøi vaø hoï Coå”. Chöõ Coå (古) cuõng chöa bao giôø coù nghóa
thôø phuïng, neân dòch hai chöõ Vieät Coá nhö oâng Hoa laø “moä cuûa nhöõng ngöôøi thôøi
xöa ñaõ cheát vì phuïng söï nöôùc Vieät” laø sai hoaøn toaøn.
Dòch sai caùc böùc hoaønh phi, caâu ñoái taïi ñình An Hoøa
Tieáp theo ñaây, chuùng toâi xin pheùp ñöôïc tieáp tuïc goùp yù theâm veà nhöõng sai
soùt cuûa taùc giaû Dieäp Ñình Hoa thuoäc maûng caâu ñoái, hoaønh phi ôû ñình An Hoøa
töø trang 184 ñeán heát trang 197. Chæ coù 14 trang thoâi maø sai soùt cuûa oâng Hoa
khaù nhieàu. Nhöõng ñieàu oâng trình baøy ôû 14 trang naøy laø cheùp theo tö lieäu cuûa
Baûo taøng Ñoàng Nai. Nhöng khoå thay! Tö lieäu naøy cuõng chöùa quaù nhieàu sai soùt
vaø ñaõ ñöôïc chuùng toâi söûa chöõa giuøm roài.
- Trang 184
Trong veá ñaàu “Traïc öùng thieân thu, haûi yeán haø thanh khaâm Thaùnh ñöùc” cuûa
caëp caâu ñoái taïi gian tieàn saûnh, boán chöõ “haûi yeán haø thanh”(海晏河清)coù nghóa laø
“bieån laëng soâng yeân”, nhöng oâng Hoa laïi dòch laø “bieån laëng soùng yeân” laø nhaàm laãn
chöõ “haø”(河)laø soâng thaønh chöõ “ba”(波)laø soùng. Hay ñaây laø loãi morasse chaêng?!
- Trang 195
Nguyeân vaên caëp caâu ñoái taïi haøng coät gian tieàn saûnh nhö sau:
玉 影 照 禪 門 三 宝 長 流 心 廣大
龍 光 蟠 佛 殿萬 安 沾 仰 德 慈 悲
114 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

Ngoïc aûnh chieáu Thieàn moân tam baûo tröôøng löu taâm quaûng ñaïi
Long quang baøn Phaät ñieän vaïn an trieâm ngöôõng ñöùc töø bi
Taïm dòch:
AÛnh ngoïc chieáu cöûa Thieàn tam baûo tröôøng löu loøng roäng ñoä
AÙnh roàng khoanh ñieän Phaät muoân laønh thaám ñöôïm ñöùc töø bi
Nguyeân vaên laïc khoaûn:
龍 飛 丙 午 年 仲 東 吉 旦 ,守 簿 陳 文 瓏 奉 供
Long phi Bính Ngoï nieân troïng ñoâng caùt ñaùn, thuû boä Traàn Vaên Lung phuïng cuùng
Taïm dòch:
Ngaøy thaùng: ngaøy toát thaùng 11 naêm Bính Ngoï, ngöôøi coi soå saùch laøng laø
Traàn Vaên Lung phuïng cuùng.
Caëp ñoái treân, oâng Hoa phieân aâm sai 2 chöõ, laø chöõ “Phaät”(佛)phieân aâm sai
thaønh chöõ “phuø” heát söùc laï luøng, vaø chöõ “trieâm”(沾)coù nghóa laø “thaám ñöôïm”
thaønh “chieâm”(瞻)trong “chieâm ngöôõng”(瞻仰)laø “ngaém xem, ngöôõng moä”, voâ
nghóa trong ngöõ caûnh naøy. Ñaõ phieân aâm sai, oâng laïi dòch hoûng caâu naøy laø:
AÙnh roàng quanh ñieän Phaät, yeân loøng ngöôõng moä ñöùc töø bi
Chöõ “baøn”(蟠)laø ñoäng töø, coù nghóa laø “khoanh quaán”, töùc cöû chæ cuûa loaøi
roàng raén maø dòch “quanh” laø khoâng ñaït. Chöõ “vaïn an”(萬安) laø “muoân laønh”
maø dòch laø “yeân loøng” thì xa nghóa quaù! Trong phaàn laïc khoaûn, hai chöõ “long
phi”(龍飛) töông ñöông nhö hai chöõ “tueá thöù”(歲次)coù nghóa laø “naêm thaùng”
hay “ngaøy thaùng”, thöôøng ñeå treân laïc khoaûn moä bia hay caâu ñoái ôû ñình chuøa,
thì oâng laïi dòch laø “nieân hieäu” theo caùch nhaàm laãn maø oâng ñaõ trình baøy ôû trang
97 nhö sau (xin trích):
“Thôøi Nguyeãn nieân hieäu thoáng nhaát trong caû nöôùc theå hieän söï chính thoáng.
Chæ coù saéc phong thaàn do trieàu ñình caáp laø coù nieân hieäu Töï Ñöùc. Ngoaøi ra, ngay
caû quan laïi cuõng khoâng duøng nieân hieäu cuûa trieàu ñình. Nieân hieäu thöôøng gaëp
laø Long Phi [boû moät ñoaïn]. Trong quaù trình ñieàn daõ ôû caùc tænh mieàn Baéc vaø
mieàn Trung hình nhö vuøng naøo chòu aûnh höôûng cuûa Taây Sôn saâu ñaäm, thöôøng
hay duøng nieân hieäu Long Phi [boû moät ñoaïn]. Phaûi chaêng ngöôøi ta duøng nieân
hieäu Long Phi ñeå chæ “nieân hieäu” cuûa thaàn?...”.
Ñoaïn vaên treân ñaây coù nhöõng ñieåm nhaàm laãn nhö sau:
1. Khoâng phaûi chæ coù saéc phong thaàn do trieàu ñình caáp laø môùi coù nieân hieäu
Töï Ñöùc, maø phaàn lôùn caùc vò vua trieàu Nguyeãn ñeàu coù saéc phong thaàn, ngay caû
vò vua cuoái cuøng laø Baûo Ñaïi.
2. Nhaø Nguyeãn saéc phong chöùc töôùc cho caùc quan laïi duø lôùn hay nhoû ñeàu coù
ghi nieân hieäu cuûa trieàu ñình. Coù leõ oâng Hoa chöa ñoïc ñeán saéc phong cho caùc quan
laïi neân môùi vieát nhö theá? Chuùng toâi dòch nhieàu saéc vua ban, hieän coù taïi nhaø gaàn
100 baûn sao saéc phong caùc quan, maø saéc naøo cuõng ñeà roõ nieân hieäu cuûa trieàu ñình.
3. Noùi nieân hieäu thöôøng gaëp laø Long Phi laø hoaøn toaøn sai, vì ôû Vieät Nam ta
khoâng coù vò vua naøo coù nieân hieäu Long Phi. Chöõ “long phi” maø oâng Hoa thöôøng
gaëp chæ coù nghóa töông ñöông vôùi chöõ “tueá thöù” nghóa laø “naêm thaùng…”. Chöõ “long
phi” naøy chæ ñöôïc duøng taïi laïc khoaûn caùc hoaønh phi, caâu ñoái ôû nhaø xöa, ñình
mieáu, chuøa chieàn hoaëc nôi moä bia coå, chöù chöa bao giôø ñöôïc duøng trong saéc caùc
vua baát cöù trieàu naøo ôû ta hay Trung Quoác. Noùi roõ ra, chöõ “long phi” coù 3 nghóa:
a. Chæ baäc ñeá vöông ñang ngöï trò treân ngai vaøng, do queû Caøn Kinh Dòch
vieát: “Long phi taïi thieân”(龍飛在天)töùc “Con roàng bay treân trôøi”. Chuù giaûi caâu naøy
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 115

laø “Con roàng bay treân trôøi gioáng nhö baäc Thaùnh nhaân ñang ôû treân vöông vò vaäy”.
Nhö vaäy, chöõ “long phi” chöa bao giôø coù nghóa laø nieân hieäu caû, do ñoù trong taát
caû saéc hay chieáu cuûa vua trong moïi trieàu ñaïi ôû ta hay Trung Quoác khoâng bao giôø
coù 2 chöõ “long phi” ñaët tröôùc teân nieân hieäu cuûa vua, töùc khoâng bao giôø coù “Long
Phi Khang Hy thaäp tam nieân” hay “Long Phi Töï Ñöùc thaäp nieân” chaúng haïn!
b. Teân nieân hieäu vua ôû Trung Quoác:
- Vua Löõ Quang nhaø Haäu Löông ñôøi Taán (396-398) coù nieân hieäu laø Long Phi.
- Tröông Lieân, chuùa boïn giaëc ôû Haøng Chaâu ñôøi Minh cuõng tieám xöng nieân
hieäu laø Long Phi.
c. Coù nghóa töông ñöông vôùi töø “tueá thöù” töùc “ngaøy thaùng” hay “naêm thaùng”
nhö chuùng toâi ñaõ noùi ôû treân.
4. Noùi “Nôi naøo chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa Taây Sôn thì thöôøng duøng
nieân hieäu Long Phi” laø moät chuyeän ngoä nhaän, vì Taây Sôn chæ coù 4 nieân hieäu
laø Thaùi Ñöùc (Nguyeãn Nhaïc), Quang Trung (Nguyeãn Hueä), Caûnh Thònh, sau ñoåi
laø Baûo Höng (Nguyeãn Quang Toaûn), chöù laøm gì coù nieân hieäu Long Phi maø oâng
Hoa gaëp ñöôïc?!
5. Noùi “Phaûi chaêng ngöôøi ta duøng nieân hieäu Long Phi ñeå chæ “nieân hieäu”
cuûa thaàn?” laø yù töôûng laï laãm, vì thaàn coù phaûi laø vua ñaâu maø coù nieân hieäu? Thaàn
chæ coù dueä hieäu thoâi!
- Nguyeân vaên caëp caâu ñoái treo taïi 2 coät tröôùc nhaø caàu (nhaø noái lieàn hai
nhaø vôùi nhau):
慈 念 濟 人 千 年 護 持 超 淨景
澄 心 現世 大 法 光 明 達 早春
Töø nieäm teá nhaân, thieân nieân hoä trì sieâu tònh caûnh
Tröøng taâm hieän theá ñaïi phaùp quang minh ñaït taûo xuaân
Nghóa laø:
Nieäm laønh giuùp ngöôøi ngaøn naêm vöôït (qua) caûnh tònh
Taâm laéng hieän ñôøi phaùp lôùn saùng rôõ xuaân sôùm
(Caëp caâu ñoái naøy khoâng coù laïc khoaûn)
Caâu nhaát cuûa caëp ñoái naøy, oâng Hoa phieân aâm sai maáy chöõ “thieân ña hoä
töø sieâu tònh caûnh”, caâu hai phieân aâm sai chöõ “quang minh”(光明)thaønh “quang
chieáu”. Do ñoïc nhaàm neân dòch sai yù nguyeân vaên nhö sau:
Caàu thieän ñôõ ngöôøi, trôøi nhieàu phuø ñoä sieâu caûnh tònh
Söûa loøng giuùp ñôøi, pheùp lôùn chieáu saùng ñaït xuaân töôi
“Töø nieäm”(慈念)laø “nieäm laønh”, sao laïi dòch laø “caàu thieän” ñöôïc? Do ñoïc sai
“Thieân nieân hoä trì”(千年護持)töùc “Ngaøn naêm hoä trì” thaønh “Thieân ña hoä töø”(千
多護慈)neân môùi dòch sai laø “Trôøi nhieàu phuø ñoä”, do oâng khoâng bieát “thieân”(千)
ñaây coù nghóa laø ngaøn maø qua ñoïc aâm “thieân”, töôûng “thieân” (天) laø trôøi. ÔÛ ñaây,
oâng chæ dòch theo phieân aâm cuûa Baûo taøng Ñoàng Nai. Caâu döôùi do ñoïc nhaàm “quang
minh” (光明) laø “röïc saùng” thaønh “quang chieáu” (光照)laø “chieáu saùng” neân môùi
dòch nhö treân, cuõng may laø oâng haï ñöôïc moät caâu raát chính xaùc: “Caâu naøy mang
tö töôûng Phaät giaùo, coù leõ caâu ñoái ôû chuøa”.
- Nguyeân vaên caëp caâu ñoái treo ôû 2 caây coät giöõa nhaø caàu:
安 富 尊 灵 聖 德 汪 洋 今若 古
和 平 中 正 神 恩浩 蕩北 而 南
An phuù toân linh thaùnh ñöùc uoâng döông kim nhöôïc coå
Hoøa bình trung chính thaàn aân haïo ñaõng Baéc nhi Nam
116 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

Taïm dòch:
An oån giaøu coù toân vinh ñöùc thaùnh meânh mang xöa nhö nay
Hoøa hôïp yeân bình trung chaùnh ôn thaàn daøo daït Baéc tôùi Nam
Caëp ñoái naøy trong saùch cuûa oâng Hoa coù moät vaøi sai soùt nhoû, coù leõ do loãi
morasse. Ñaùng baøn ôû ñaây laø choã dòch doøng laïc khoaûn.
龍飛丙午年五月
舊鄉紳陳文隆奉拜
Long phi Bính Ngoï nieân nguõ nguyeät
Cöïu höông thaân Traàn Vaên Long phuïng baùi
Nghóa laø:
Ngaøy thaùng: thaùng 5 naêm Bính Ngoï, cöïu höông thaân Traàn Vaên Long phuïng baùi.
Ngoaøi hai chöõ “Long phi” laïi cuõng bò oâng Hoa hieåu laàm laø “nieân hieäu”, chöõ
“thaân” (紳) trong chöùc höông thaân oâng Hoa ñoïc nhaàm theo tö lieäu cuûa Baûo taøng
Ñoàng Nai laø höông thoân. Veà phaàn chöõ “Long”(隆) teân oâng cöïu höông thaân, chính
ñöôïc vieát baèng boä “lieãu leo” (阝), töùc chöõ vieát goïn cuûa boä “phuï”(阜), nhöng oâng
Hoa laïi ghi moät caâu thaät laï: “Chöõ Long beân traùi hình nhö laø boä thoå, khoâng phaûi
boä lieãu leo” maø khoâng bieát raèng trong chöõ Haùn khoâng coù chöõ naøo ñöôïc vieát baèng
boä thoå(土) coäng vôùi ( ) bao giôø. Hình nhö oâng Hoa khoâng bieát chöõ “long”(隆)
ñöôïc vieát theá naøo vaø nghóa laø gì!
- Nguyeân vaên caëp ñoái treo taïi 2 caây coät ñaàu chaùnh ñieän:
宝 聚 禪 林 覺 悟 生 灵 菩 提 心 舍 利
安 成 梵 宇 莊 嚴 色 相 淨 土 福 如 來
Böûu tuï Thieàn laâm giaùc ngoä sanh linh, Boà ñeà taâm Xaù lôïi
An thaønh Phaïn vuõ trang nghieâm saéc töôùng, Tònh ñoä phöôùc Nhö Lai
Nghóa laø:
Böûu tuï veà nôi Thieàn laâm, giaùc ngoä chuùng sanh, taâm Boà ñeà Xaù lôïi
An taïo thaønh choán chuøa chieàn, trang nghieâm saéc töôùng, phöôùc Tònh ñoä Nhö Lai
OÂng Hoa phieân aâm thaønh:
Baûo tuï thieàn laâm, giaùc ngoä sanh linh, boà ñeà (thieáu chöõ “taâm”) xaù lôïi
An thaønh phaïn vuõ trang nghieâm saéc töôùng tònh ñoä phuùc nhö lai
Vaø dòch laø:
Taâm thaønh xaù lôïi giaùc ngoä Boà ñeà ngoïc tuï roàng thieàn
Phuùc Phaät Nhö Lai, trang nghieâm Tònh ñoä, thaønh ñôøi yeân khoâng saéc
Caâu moät maéc nhieàu loãi morasse (nhö “röøng thieàn” thaønh “roàng thieàn”...),
caâu hai dòch nhö oâng Hoa “Phuùc Phaät Nhö Lai, trang nghieâm tònh ñoä, thaønh
ñôøi yeân khoâng saéc” thì sai maø cuõng chöùng toû oâng khoâng naém vöõng thuaät ngöõ
Phaät giaùo cuõng nhö Phaät lyù, bôûi trong ñoaïn “An thaønh Phaïn vuõ trang nghieâm
saéc töôùng”, chöõ “Phaïn vuõ” (梵宇 ) laø thuaät ngöõ chæ chuøa chieàn, vaø toaøn ñoaïn coù
nghóa laø “An oån hình thaønh ñöôïc ngoâi chuøa trang nghieâm saéc töôùng (laø phöôùc
cuûa Tònh ñoä Nhö Lai)”. Trong ñoaïn naøy tuyeät ñoái khoâng coù chi tieát naøo noùi
veà “thaønh ñôøi yeân khoâng saéc”, bôûi 2 thuaät ngöõ khoâng saéc vaø saéc töôùng hoaøn
toaøn khaùc nhau veà yù nghóa. Bôûi “saéc khoâng” laø töø chæ theå taùnh vaïn höõu, coù maø
khoâng - khoâng maø coù, coøn “saéc töôùng” laø phaùp thaân Nhö Lai u huyeàn khoâng theå
hieän bình thöôøng ôû traàn duyeân nhöng do phöông tieän ñoä sanh maø theå hieän saéc
thaân qua nhieàu hình töôùng chö Phaät goïi laø saéc töôùng Nhö Lai.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 117

Rieâng phaàn laïc khoaûn cuûa caëp caâu ñoái naøy laø:
龍 飛 丙 午 年 仲 東 吉 日, 宝 安 寺 住 持,
福至本道敬送
Long phi, Bính Ngoï nieân troïng ñoâng caùt nhaät, Böûu An töï truï trì,
Phöôùc Chí boån ñaïo kính toáng
Nghóa laø:
Ngaøy thaùng: ngaøy toát thaùng 11 (giöõa Ñoâng) naêm Bính Ngoï, truï trì chuøa
Böûu An vaø boån ñaïo Phöôùc Chí kính taëng [theo laïc khoaûn caëp caâu ñoái taïi nhaø
haäu toå chuøa Böûu An thì “boån ñaïo Phöôùc Chí” laø tín ñoà (hoaëc truï trì) chuøa An
Khaùnh, Vónh Hoäi, Saøi Goøn ñaõ taëng caëp caâu ñoái taïi nhaø haäu toå chuøa Böûu An vaø
cuøng truï trì chuøa Böûu An taëng caëp caâu ñoái neâu treân].
Thöôøng thì laïc khoaûn chæ ñoùng vai troø ghi laïi teân ngöôøi taëng cuøng naêm
thaùng ñöôïc taëng, nhöng trong tình traïng caâu ñoái hieän naèm taïi ñình coù theå
gaây tranh caõi veà xuaát xöù cuûa noù thì laïc khoaûn treân laïi trôû neân raát quan troïng,
noù xaùc ñònh ñoâi lieãn voán laø cuûa chuøa Böûu An. Tieác thay, oâng Hoa ñaõ khoâng
nhaän ra ñieàu naøy!
Tröôùc khi dòch caâu ñoái naøy, oâng chæ nhaän xeùt: “Hai chöõ ñaàu cuûa caâu ñoái
laø Baûo An, töùc chuøa Baûo An [ñuùng ra phaûi laø Böûu An, vì ñoù laø teân chính thöùc
cuûa chuøa-LVD]” nhöng khoâng ñuû khi vieát tieáp chung chung: “Nhöõng ngöôøi taëng
theo ñaïo Phaät.”
- Nguyeân vaên caëp caâu ñoái treo ôû 2 caây coät tröôùc khaùm thôø thaàn:
正 氣 乾 坤 同 北 斗 泰 山 共 仰
英 風 宇 宙 與 秋 霜 烈 日 爭 嚴
Phieân aâm:
Chaùnh khí caøn khoân ñoàng Baéc Ñaåu Thaùi Sôn coäng ngöôõng
Anh phong vuõ truï döõ thu söông lieät nhaät tranh nghieâm
Nghóa laø:
Chính khí ñaát trôøi gioáng Baéc Ñaåu Thaùi Sôn cuøng ñöôïc ngöôõng moä
Anh phong vuõ truï vôùi söông laïnh ngaøy noùng tranh nghieâm troïng (oai
nghieâm)
Caëp caâu ñoái naøy, oâng Hoa phieân aâm sai maáy chöõ, nhö caâu ñaàu chöõ “coäng”
(共) ngöôõng thì oâng phieân aâm thaønh “höng ngöôõng”, do ngöôøi khaéc lieãn khaéc
chöõ “coäng” kieåu (共), oâng Hoa nghó raèng ñaây laø chöõ vieát taét cuûa chöõ “höng”. Thaät
ra chöõ “höng” ñöôïc vieát taét laø (共), khoâng theå laàm vôùi chöõ “coäng” kieåu (共) ñöôïc.
Caâu 2, chöõ “vuõ truï” oâng ñoïc laàm laø “vuõ taïc”, nhöng coù leõ ñaây laø loãi morasse.
Phaàn dòch thì quaû laø oâng ñaõ dòch sai yù cuûa 2 caâu ñoái naøy. YÙ caâu ñaàu laø
“chaùnh khí ñaát trôøi” baèng vôùi sao Baéc Ñaåu, nuùi Thaùi Sôn ñeå moïi ngöôøi cuøng chieâm
ngöôõng. YÙ caâu thöù hai laø “anh phong cuûa vuõ truï” tranh tính nghieâm troïng, maïnh
meõ oai nghieâm cuøng söông thu laïnh döõ vaø ngaøy heø noùng böùc. OÂng Hoa phieân
aâm nhaàm “tranh nghieâm” (爭嚴)thaønh “trang nghieâm”(莊嚴)laø do khoâng hieåu
nghóa chöõ “nghieâm”(嚴)trong ngöõ caûnh naøy laø maïnh tôïn, döõ daèn nhö “nghieâm
haøn” laø laïnh döõ laém, “nghieâm leä thanh” laø tieáng noùi thaät maïnh tôïn ñaùng sôï,
chöù khoâng phaûi “trang nghieâm” neân daãn ñeán vieäc dòch sai yù.
- ÔÛ trang 195, oâng ñaõ nhaän xeùt caëp caâu ñoái: Ngoïc aûnh chieáu Thieàn moân,
Tam baûo tröôøng löu taâm quaûng ñoä/Long quang baøn Phaät ñieän vaïn an trieâm
ngöôõng ñöùc töø bi nhö sau:
118 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

“Caâu ñoái coù theå laø cuûa nhaø chuøa, ñình vaãn dung naïp”, roài ôû trang 197 oâng
laïi vieát: “Caâu ñoái trong ñình phaûn aùnh tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät, qua ñaây roõ
raøng laø söï phaûn aùnh veà tính hoøa tan vôùi caùc quan nieäm toân giaùo khaùc, nhaát laø
ñaïo Phaät. Ñình dung naïp nhöõng hieän vaät theå hieän tö töôûng toân giaùo cuûa chuøa
Phaät... [boû moät ñoaïn]. Söï hoøa hôïp roäng môû theå hieän qua söu taäp caùc caâu ñoái ôû
ñình An Hoøa, phaûn aùnh moät söï quaûng ñaïi bao dung trong söï keá thöøa truyeàn
thoáng”. Ñaây laø phaùt bieåu chuû quan vaø khieân cöôõng, vì naêm 1945 chuøa Böûu An
bò Taây laáy laøm ñoàn boùt neân tín chuùng ñaõ ñem töôïng Phaät gôûi ôû chuøa oâng Quan
Thaùnh vaø ñem caùc taám lieãn ñoái gôûi ôû ñình An Hoøa. Sau khi Taây traû laïi chuøa,
vì moät lyù do naøo ñoù maø ngöôøi ta “queân” khoâng ñöa caùc caâu lieãn ñoái vaät hoaøn
boån xöù. Baèng côù laø ngaøy nay taïi chaùnh ñieän chuøa Böûu An, caùc caây coät goã troøn
ñeàu troáng trôn, khoâng coù moät ñoâi lieãn naøo, chæ coøn moät caëp duy nhaát sau nhaø
haäu toå. Khoâng bao giôø coù chuyeän moät ngoâi chuøa xöa maø caùc haøng coät troøn taïi
chaùnh ñieän chaúng coù caâu ñoái ñöôïc. Ñaïi khaùi taïi ñình An Hoøa baây giôø coù 3 caëp
caâu ñoái maø yù nghóa, phaøm ai coù chuùt Phaät hoïc ñeàu hieåu ñaây laø caùc caâu ñoái duøng
cho chuøa, caùc caâu ñoái naøy theo thöù töï töø ngoaøi vaøo trong, ngoaøi caâu “Ngoïc aûnh
chieáu Thieàn moân...” coøn coù 2 caâu:
Töø nieäm teá nhaân thieân nieân hoä trì sieâu tònh caûnh
Tröøng taâm hieän theá ñaïi phaùp quang minh ñaït taûo xuaân
Vaø:
Böûu tuï Thieàn laâm giaùc sanh linh Boà ñeà taâm Xaù lôïi
An thaønh Phaïn vuõ trang nghieâm saéc töôùng Tònh ñoä Nhö Lai
Chaúng nhöõng vaäy, laïc khoaûn caëp ñoái naøy coøn ghi raát roõ maáy chöõ 宝 安 寺
住 持, 福 至 本 道 敬 送 ,coù nghóa laø (do vò) truï trì chuøa Böûu An vaø boån ñaïo Phöôùc
Chí kính taëng, chöùng minh roõ caëp ñoái naøy laø cuûa chuøa Böûu An gôûi xöa kia. Vaäy
khoâng bao giôø coù chuyeän “Ñình dung naïp nhöõng hieän vaät theå hieän tö töôûng toân
giaùo chuøa Phaät” hay “söï hoøa hôïp roäng môû, phaûn aùnh moät söï quaûng ñaïi bao dung
trong söï keá thöøa truyeàn thoáng” nhö oâng Hoa phaùt bieåu ñöôïc.
Veà caùc böùc hoaønh phi, oâng Hoa phieân aâm vaø dòch ít sai hôn ôû maûng caâu ñoái, coù
leõ do chuùng ngaén goïn vaø töông ñoái deã hieåu. Xin taïm neâu ra moät vaøi sai soùt roõ neùt.
- ÔÛ trang 87, hoaønh phi ñeà 4 chöõ “Uy linh thaùnh trí”(威灵聖智)töùc coù nghóa
“Trí cuûa thaùnh thaät laø oai linh” ñaõ bò dòch sai laø “Töù cuûa thaùnh raát oai linh”,
ñaây chaéc chæ laø loãi morasse.
Cuõng trang 87 naøy, hoaønh phi ñeà 3 chöõ “Trí trung hoøa”(智中和)ñaõ bò phieân
aâm sai laø “Chí trung hoøa”.
- Trang 89, taám hoaønh phi treo ôû gian voõ quy ñeà 4 chöõ “Hoä quoác tí daân”(護
國庇 民)ñaõ bò oâng Hoa phieân aâm nhaàm laø “Hoä quoác lyù daân”, ñaây coù leõ cuõng laø
loãi morasse.
- Trang 96, hoaønh phi ñeà 4 chöõ “Uy linh thaùnh trí” (威灵聖智)ñaõ bò phieân
aâm nhaàm laø “Lung linh thaùnh trí”, ñaây chaéc cuõng laø loãi morasse (loãi morasse
nhieàu quaù laø ñieàu khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc).
Cuõng trang 96 naøy, hoaønh phi ñeà 4 chöõ “Kinh taëng Baûo An”(經 贈 保 安),nghóa
laø (Tröôùc ñaây) ñaõ töøng ñöôïc taëng qua laø (thaàn) Baûo An, bò oâng Hoa phieân aâm nhaàm laø
“Kính taëng baûo an”. Coù leõ oâng khoâng bieát ñaây laø myõ töï dueä hieäu cuûa thaàn trích töø taám
baøi vò ñaët taïi khaùm thôø thaàn. Nguyeân vaên baøi vò cheùp:
頼 城 皇 之 神 經 贈 保 安正直 佑 善 敦 凝 之 神
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 119

Saéc Thaønh hoaøng chi thaàn kinh taëng Baûo An Chính Tröïc Höõu Thieän Ñoân
Ngöng chi thaàn.
Taïm dòch:
Saéc phong thaàn Thaønh hoaøng ñaõ töøng ñöôïc phong taëng laø thaàn Baûo An
Chính Tröïc Höõu Thieän Ñoân Ngöng.
Baøi vò naøy ñöôïc trích trong saéc phong thaàn: “頼城皇之神原贈保安正直佑善…”,
töùc “Saéc Thaønh hoaøng chi thaàn nguyeân taëng Baûo An Chính Tröïc Höõu Thieän...”,
nhöng thay vì cheùp y 2 chöõ “nguyeân taëng” (原贈), thì ngöôøi vieát laïi caùch ñieäu
thaønh “kinh taëng” (經贈), nghóa caû 2 chöõ ñeàu coù nghóa laø ñaõ töøng ñöôïc taëng qua.
Vì khoâng naém ñöôïc ñieàu naøy neân ôû trang 85, oâng Hoa ñaõ phieân aâm thaønh “kính
taëng” vaø dòch: “Saéc taëng thaàn Thaønh hoaøng, kính taëng thaàn (8 chöõ) Baûo An,
Chaùnh Tröïc, Höõu Thieän, Ñoân Ngöng”. Chöõ kinh (經 ) naøy tuy coù nhieàu nghóa khaùc
nhau nhöng trong baát cöù nghóa naøo, ngöõ caûnh naøo ñeàu khoâng theå phieân aâm thaønh
kính ñöôïc. Tuy nhieân, ôû trang 86, coù leõ oâng Hoa thaáy dòch “kính taëng” laø khoâng
oån neân tuy cuõng phieân aâm sai laø “kính taëng” nhöng oâng laïi dòch laø “thoâng qua
ñoù ñeå ban taëng...”, cuõng sai noát!
Veà nhöõng sai laàm khaùc taûn maïn trong khaép cuoán saùch
- Trang 11, huyeän Phöôùc Long ñoïc sai thaønh Phuùc Long. Trong Nam ñoïc
Phöôùc, chöù khoâng ñoïc Phuùc nhö Phöôùc Chaùnh, Phöôùc Leã, Phöôùc Tuy, Phöôùc
Thieàng v.v..
- Trang 80, oâng Hoa vieát: “beâ n traù i thôø Chuù a Loà i Chuù a Saé c. Boá n chöõ
Noâm naøy ñoïc theo aâm ñòa phöông”. Vieá t nhö vaä y laø sai, vì 4 chöõ Noâ m naø y
(主 主 ) phaûi ñoïc laø “chuùa Loø i chuù a Saé t”. Loø i ñaâ y laø daâ y loø i toù i baè n g
saét, coøn saét ñaây laø saét theùp, chöù ñaâ u phaû i saé c ñeï p hay saé c khoâ n g maø vieá t
laø Saéc! Boán chöõ naøy khoâng ñoï c theo aâ m ñòa phöông gì caû maø moï i vuø n g
trong caû nöôùc ñeàu ñoïc nhö theá ! ÔÛ ñaâ y chæ toå thôï reø n .
- Trang 94, oâng Hoa vieát: “Caùi hay laø ngaøy caáp saéc phong cuõng coù nhieàu
truøng hôïp vôùi saéc phong ôû caùc ñình khaùc: ngaøy 29-11 AÂL hay 19-1-1852”. Ñaây
laø sai hoaøn toaøn, vì ngaøy 29/11 naêm Nhaâm Tyù, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 5 laø ngaøy
8/1/1853.
Haàu heát saéc phong thaàn ôû caùc ñình trong Nam Boä ñeàu laø gia phong hay
luïy taëng, nghóa laø caùc ñình naøy tröôùc kia ñaõ coù saéc phong thaàn roài, nay trieàu
ñình Hueá laïi ban taëng theâm moät laàn nöõa. Caùc saéc naøy, loøng vaên gioáng nhau, chæ
khaùc ñòa danh xaõ, huyeän maø ngoâi ñình toïa laïc vaø nieân ñaïi ban saéc ñeàu laø “Töï
Ñöùc nguõ nieân, thaäp nhaát nguyeät, nhò thaäp cöûu nhaät”, nghóa laø ngaøy 29 thaùng
11 AÂm lòch nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 5. Theo tö lieäu ñaùng tin caäy thì ñôït truy taëng
naøy, trieàu ñình Hueá ñaõ ban boá ñeán 13.000 tôø saéc moät löôït. Sôû dó coù vieäc naøy laø
do töø naêm Töï Ñöùc thöù 4 (Taân Hôïi 1851), trieàu ñình ra chæ duï laàn thöù hai caám
ngaët vieäc truyeàn giaùo ñaïo Ky Toâ, neân vieäc bang giao vôùi caùc nöôùc Taây AÂu coù
nhieàu söùt meû. Caùc nöôùc Taây AÂu chuû yeáu laø Phaùp vaø Taây Ban Nha ñöa taøu chieán
sang uy hieáp, ñoàng thôøi manh nha yù ñoà chieám mieàn Ñoâng Nam Boä. Do tình
hình khaån tröông ñoù vaø vôùi chieán löôïc “naém ñaát giaønh daân”, trieàu ñình Hueá ñaõ
ban boá moät loaït 13.000 saéc thaàn vôùi yù ñoà “Nôi naøo coù saéc thaàn cuûa vua thì ñoù
laø Hoaøng trieàu cöông thoå”.
Ngaøy nay trong caùc baûn dòch saéc phong thaàn, nieân ñaïi 29 thaùng 11 naêm Töï
Ñöùc thöù 5 ñöôïc quy ra naêm thaùng Döông lòch khoâng thoáng nhaát, khieán cho nhieàu
120 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

ngöôøi hoang mang, nhö coù ngöôøi tính ñuùng naêm Töï Ñöùc thöù 5 laø naêm Nhaâm
Tyù, neân quy ra 1852, nhöng laïi queân thaùng 11 cuoái naêm Nhaâm Tyù naøy goái ñaàu
qua naêm 1853. Laïi coù ngöôøi tuy bieát chuyeän goái ñaàu nhöng laïi tính nhaèm naêm
Töï Ñöùc thöù 4, Taân Hôïi thaønh naêm Töï Ñöùc thöù 5, cuï theå nhö oâng Dieäp Ñình
Hoa trong cuoán saùch naøy ñaõ sô yù quy nhaàm ngaøy naøy laø 19 thaùng 01 naêm 1852.
Nhaèm laøm saùng toû vaán ñeà treân, chuùng toâi xin trình baøy nhö sau:
Naêm Ñinh Muøi 1847, vua Thieäu Trò baêng haø, truyeàn ngoâi laïi cho hoaøng
töû thöù hai laø Hoàng Nhaäm môùi 19 tuoåi. Thaùng 10 naêm Ñinh Muøi 1847, Hoàng
Nhaäm leân ngoâi Hoaøng ñeá taïi ñieän Thaùi Hoøa, ñaët nieân hieäu laø Töï Ñöùc, nhöng
do cö tang neân laáy naêm sau laø naêm Maäu Thaân laøm naêm Töï Ñöùc nguyeân nieân.
Nhö vaäy, Töï Ñöùc nguyeân nieân baét ñaàu töø naêm Maäu Thaân 1848 thì Töï Ñöùc naêm
thöù 5 phaûi laø Nhaâm Tyù 1852. Naêm Nhaâm Tyù naøy baét ñaàu töø ngaøy moàng Moät
thaùng Gieâng laø ngaøy 20 thaùng 2 naêm 1852 cho ñeán heát ngaøy 30 thaùng Chaïp
ñuû laø ngaøy 7 thaùng 2 naêm 1853. Vaäy ngaøy 29 thaùng 11 naêm Töï Ñöùc thöù 5 töùc
ngaøy 29 thaùng 11 naêm Nhaâm Tyù laø ngaøy 8/1/1853.
- Trang 106, oâng Hoa vieát: “Choã Tam Baûo laø Di Ñaø ôû giöõa, hai beân laø Theá
Chí - Quaùn AÂm”. Ñaây goïi laø töôïng Tam Toân, coøn Tam Baûo laø Phaät - Phaùp - Taêng.
ÔÛ ñaây boäc loä söï yeáu keùm veà kieán thöùc sô ñaúng Phaät giaùo cuûa oâng Hoa.
- Trang 112, oâng Hoa vieát: “Ba naêm moät laàn toå chöùc xoâ vaøng vaøo ngaøy
15-10”. Vieát nhö vaäy laø khoâng hieåu gì heát veà taäp tuïc Xoâ giaøn ôû mieàn Ñoâng vaø
Giöït giaøn ôû mieàn Taây Nam Boä. Giaøn ñaây laø caùi giaøn caây döïng leân khoûi maët ñaát
chöøng 2 thöôùc coù loùt saøn vaùn chöùa ñoà cuùng, tôùi giôø ngöôøi ta xoâ ñoà cuùng xuoáng
döôùi giaøn cho treû nít giöït. Coøn ôû mieàn Taây, giaøn caát 3 taàng cao hôn 10m coù saøn
vaùn ñeå ñoà cuùng treân ñoù. Tôùi giôø, troáng ñaùnh moät hoài daøi, ngöôøi ta tranh nhau
leo leân giaøn maø giöït ñoà cuùng. Hieåu xoâ “vaøng maõ” laø sai laàm laém!
- Trang 114, oâng Hoa vieát: “Cuùng chuùa Ngung Ma nöông”. Xin thöa ñaây
laø “Chuùa Ngung Man Nöông”(主隅蛮娘), xeùt yù nghóa cuûa 4 chöõ naøy thì chöõ
“Ngung” (隅)chæ ñaát ngoaøi ven cuûa kinh kyø, yù noùi laø nôi nuùi röøng, bieån caû man
rôï; khoâng vaên minh. Chöõ “Man” (蛮) coù nghóa laø man moïi cuûa nôi nuùi röøng,
xa xaõ hoäi vaên minh cuûa ngöôøi Kinh. Theo nhieàu nhaø khaûo coå ñaùng tin caäy thì
Chuùa Ngung Man Nöông moät laø chæ thaàn Poh Nagar, hai laø thaàn UØma, ñeàu laø
nöõ thaàn cuûa ngöôøi Chaøm. Töø naøy voán chæ thaàn vuøng man daõ khoâng ñöôïc toân
troïng neân coøn ñöôïc goïi khaùc ñi laø “Chuùa Ngu Man Nöông”(主愚蛮娘)hay “Chuùa
Ngu Man Di” (主愚蛮夷), coù yù khinh bæ. ÔÛ Nam Boä, ngöôøi bình daân noùi traïi
ñi thaønh “Chuùa Ngu Ma Nöông” (主愚魔娘)thaät khoâng coù yù nghóa gì. Vaäy xin
neân goïi laø “Chuùa Ngung Man Nöông”.
- Trang 105, ñoaïn noùi veà chuøa Thieàn Laâm, oâng Hoa vieát: “Tröôùc chuøa
coù thaùp vò Hoøa thöôïng tòch naêm 1982, thoï 70 tuoåi. Hoøa thöôïng Thò Chieáu khi
chöa xuaát gia teân laø Traàn Vaên Thuaán, boá cuûa Traàn Vaên Phöøng, oâng thuoäc ñôøi
42 cuûa phaùi Taøo Ñoäng.
ÔÛ moät goùc khaùc coù taám bia cuûa Hoøa thöôïng Khueâ huùy Nhö Myõ, töï Trí Naêng
thuoäc ñôøi 41 cuûa phaùi Taøo Ñoäng. Bia do 3 chuøa laäp: Baûo Phong, Thanh Löông vaø
Baûo Phöôùc. Bia bò Myõ san uûi, cho neân taïm thôøi ñeå ôû tröôùc chuøa cho tieän baûo quaûn.
Hai boá con cuøng xuaát gia, thuoäc hai phaùi khaùc nhau. Duø giaùo phaùi khaùc
nhau, nhöng ngoâi chuøa vaãn chæ laø moät. Theo baøi keä cuûa phaùi Taøo Ñoäng thì ôû
chuøa Thieàn Laâm ít ra ñaõ coù 4 vò truï trì: Minh, Nhö, Thò, Ñoàng. Hieän chæ bieát
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 121

hai: Nhö vaø Thò, Ñoàng… tröôùc Cao Ñaøi, sau caûi theo Thò Chieáu. Minh coøn
chöa roõ, ñôøi thöù 40”.
Ñoaïn naøy coù nhöõng sai soùt sau ñaây:
1. Thöù nhaát laø caû baøi vò baèng ñaù caåm thaïch gaén ôû thaùp luïc giaùc laãn baøi
vò thôø taïi nhaø haäu toå ñeàu ghi Hoøa thöôïng Thieän Giaùo huùy Thò Chieáu laø noái töï
doøng Laâm Teá ñôøi thöù 42.
Nguyeân vaên baøi vò ngoaøi thaùp ghi:
禪 林 臨濟 正宗 四 十 二 世 諱是 照 上 善 下 教 和 尙 覺 灵
Thieàn Laâm Laâm Teá chaùnh toâng töù thaäp nhò theá huùy Thò Chieáu thöôïng
Thieän haï Giaùo Hoøa thöôïng giaùc linh
Taïm dòch:
Ñaây laø giaùc linh Hoøa thöôïng thöôïng Thieän haï Giaùo huùy Thò Chieáu laø ñôøi
thöù 42 cuûa Laâm Teá chaùnh toâng choán Thieàn Laâm.
Nguyeân vaên baøi vò thôø taïi nhaø haäu toå vieát:
禪林寺
嗣臨濟 正宗 四十二世諱是照上善下教 陳公和尙 覺灵
元 生 壬 子 年 享 壽 七十 二
往於壬 戌年 四月二十 六 日
Thieàn Laâm töï
Töï Laâm Teá chaùnh toâng töù thaäp nhò theá huùy Thò Chieáu thöôïng Thieän haï
Giaùo Traàn coâng Hoøa thöôïng giaùc linh.
Nguyeân sanh Nhaâm Tyù nieân, höôûng thoï thaát thaäp nhò
Vaõng ö Nhaâm Tuaát nieân, töù nguyeät nhò thaäp luïc nhaät
Taïm dòch:
Chuøa Thieàn Laâm
Ñaây laø giaùc linh Hoøa thöôïng hoï Traàn thöôïng Thieän haï Giaùo huùy Thò Chieáu
noái töï ñôøi thöù 42 Laâm Teá chaùnh toâng.
Sanh naêm Nhaâm Tyù (1912), höôûng thoï 72 tuoåi
Maát ngaøy 26 thaùng 4 naêm Nhaâm Tuaát (1982)
2. Thöù hai laø oâng khoâng naém roõ veà söï du nhaäp cuûa caùc phaùi Thieàn Trung
Hoa vaøo Vieät Nam neân môùi noùi Hoøa thöôïng Thieän Giaùo huùy Thò Chieáu vaø Hoøa
thöôïng Trí Naêng huùy Nhö Myõ laø thuoäc phaùi Taøo Ñoäng, vì tuy phaùi Taøo Ñoäng
du nhaäp vaø truyeàn baù raát maïnh meõ vaøo Nhaät Baûn nhöng ôû Vieät Nam phaùi Taøo
Ñoäng raát yeáu vaø chæ truyeàn baù ôû Baéc vaø Trung Kyø maø thoâi. ÔÛ Nam Boä haàu nhö
khoâng coù chuøa naøo laø haäu töï cuûa phaùi Taøo Ñoäng.
- ÔÛ trang 107, oâng Hoa cheùp laïi baøi keä truyeàn thöøa cuûa phaùi Laâm Teá theo
phieân aâm maø khoâng vieát nguyeân vaên nhö sau:
Ñaïo boån nguôn (nguyeân) thaønh Phaät Toå tieân
Minh nhö hoàng nhaät leä trung Thieân
Linh nguyeân (quyeân) (3) quaûng nhuaän töø phong thoå
Chieáu theá chaân ñaêng vaïn coå huyeàn
Chuùng toâi xin boå sung nguyeân vaên chöõ Haùn ñeå thaáy roõ nhöõng choã sai cuûa
oâng Hoa.
道本元成佛祖先
明如紅日麗中天
122 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008

灵 源 廣 潤 慈 風 普 (Phoå)
照 世 真 燈 萬 古 懸
Taïm dòch:
Goác ñaïo voán thaønh Toå, Phaät tröôùc
Saùng nhö vaàng hoàng moùc treân trôøi
Nguoàn linh roäng ñöôïm gioù laønh khaép
Soi ñôøi ñeøn thaät muoân thuôû treo.
Chöõ “Phoå” (普), oâng cheùp sai thaønh “Thoå”, roài do thaáy teân huùy ñôøi thöù 41
vaø 42 trong baøi keä truyeàn thöøa naøy baèng chöõ “Nhaät” (日) vaø “Leä” (麗), chöù
khoâng phaûi baèng “Nhö” (如) vaø “Thò” (是) neân oâng môùi cho laø Hoøa thöôïng
Trí Naêng Nhö Myõ vaø Thieän Giaùo Thò Chieáu laø keá thöøa cuûa toâng Taøo Ñoäng maø
khoâng bieát ngoaøi baøi keä neâu treân laø Laâm Teá Gia Phoå cuûa chuøa Quoác AÂn, Thuaän
Hoùa (Hueá) coøn coù moät baøi keä nöõa cuõng cuûa toâng Laâm Teá ôû chuøa Chuùc Thaùnh,
Quaûng Nam laø:
明 寔 法 全 彰
印 真 如 是 同
祝 聖 壽 天 久
祈 國 祚 地 長
Minh thaät phaùp toaøn chöông
AÁn chaân nhö thò ñoàng
Chuùc thaùnh thoï thieân cöûu
Kyø quoác toä ñòa tröôøng
Taïm dòch:
Saùng thieät phaùp toaøn chöông
AÁn chaân nhö cuõng ñoàng
Chuùc nhaø vua beàn vöõng
Caàu ñaát nöôùc laâu daøi
Vaø chính Hoøa thöôïng Trí Naêng huùy Nhö Myõ laø ñôøi thöù 41 vaø Hoøa thöôïng
Thieän Giaùo huùy Thò Chieáu laø ñôøi thöù 42 cuûa toâng Laâm Teá theo caùc chöõ cuûa baøi
keä naøy, chöù hai ngaøi chöa bao giôø laø keá töï cuûa toâng Taøo Ñoäng caû. Rieâng oâng Hoa
baûo chuøa Thieàn Laâm coù 4 vò truï trì voán chöõ ñaàu teân huùy laø Minh - Nhö - Thò -
Ñoàng, theo baøi keä Taøo Ñoäng laø khoâng ñuùng maø laø Chaân - Nhö - Thò - Ñoàng cuûa
doøng Laâm Teá chuøa Chuùc Thaùnh, Quaûng Nam thoâi, vaø sö phuï cuûa Hoøa thöôïng
Thieän Giaùo huùy Thò Chieáu chính laø Hoøa thöôïng Trí Naêng huùy Nhö Myõ nhö trong
taám bia bò Myõ uûi saäp ñaõ ghi.
Veà ngöôøi thöøa keá Hoøa thöôïng Thieän Giaùo Traàn Vaên Thuaán laø Thöôïng toïa
Hueä Vieân huùy Leä Phöôùc thuoäc ñôøi thöù 42 toâng Laâm Teá, theá danh Traàn Vaên
Phöøng laø con trai Hoøa thöôïng Thuaán laø chuyeän roõ raøng khoâng coù gì phaûi baøn,
vì trong baøi vò cuûa Thöôïng toïa thôø ôû nhaø haäu toå ñaõ ghi roõ: Laâm Teá chaùnh toâng
töù thaäp nhò theá huùy Leä Phöôùc thöôïng Hueä haï Vieân ñaïi sö giaùc linh maïo toøa.
Tuy nhieân vì sao hai cha con maø laïi cuøng theá thöù ñôøi thöù 42 cuûa toâng Laâm
Teá maø chöõ ñaàu teân huùy laïi khaùc nhau thì caàn phaûi baøn roõ, maëc duø ñaây cuõng laø
chuyeän bình thöôøng.
Nguyeân Hoøa thöôïng Thieän Giaùo vôùi chöõ ñaàu teân huùy laø Thò töùc thuoäc
doøng Laâm Teá ñôøi thöù 42 theo baøi keä theá ñoä chuøa Chuùc Thaùnh, Quaûng Nam, coøn
Thöôïng toïa Hueä Vieân thay vì thoï giaùo vôùi cha, laïi thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Hueä
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (67). 2008 123

Chieáu huùy Nhaät Khai, noái töï ñôøi thöù 41 toâng Laâm Teá theo baøi keä Laâm Teá Gia
Phoå chuøa Quoác AÂn, Thuaän Hoùa loùt chöõ Nhaät thì Thöôïng toïa Hueä Vieân loùt chöõ
Leä thuoäc ñôøi 42 laø ñöông nhieân thoâi.
LVD
CHUÙ THÍCH
(1) Xem theâm nguyeân vaên baøi thô naøy trong Ñöôøng thi hieäp giaûi tieân chuù do Vöông Döïc Vaân chuù, Thöôïng
Haûi caåm chöông thö cuïc aán haønh, khoâng ñeà naêm xuaát baûn, quyeån 3, trang 5.
(2) Chuùng toâi may maén ñoïc ñöôïc nguyeân vaên chöõ “ñænh” coå taïi caâu ñoái baøn thôø Taû ban lieät vò, ñình thaàn
Taân Ba:
明 燈 彩 映 祥 烟 靄
寶 香 浮 瑞 氣 融
Minh ñaêng thaûi (thaùi) aùnh töôøng yeân aùi
Böûu ñænh höông phuø thuïy khí dung
Taïm dòch:
Ñeøn saùng chieáu roïi aùnh maây laønh
Ñænh baùu xoâng höông thoaïi khí quyeän
Phaûi laø Böûu ñænh thì môùi ñoái chænh vôùi Minh ñaêng, coøn neáu phieân aâm laø Böûu trieát thì ñoái theá naøo
ñöôïc!
Ngoaøi ra, ôû sau moä Baø Huùc taïi xaõ An Hoøa, 4 chöõ “Böûu ñænh trình töôøng”, chöõ ñænh cuõng ñöôïc vieát
theo kieåu chöõ coå.
(3) OÂng Hoa laán caán khoâng bieát laø nguyeân hay quyeân.

TOÙM TAÉT
Cuoán saùch Laøng Beán Goã xöa vaø nay do GSTS Dieäp Ñình Hoa bieân soaïn vaø ñöôïc Nhaø xuaát baûn
Toång hôïp Ñoàng Nai aán haønh naêm 1995. Cuoán saùch coù nhieàu öu ñieåm nhö noäi dung suùc tích, boá cuïc
chaët cheõ, vaên phong gaõy goïn. Ñaùng tieác laø moät phaàn quan troïng cuûa cuoán saùch thuoäc maûng Haùn vaên
lieân quan ñeán nhaø xöa, moä coå, ñình chuøa, mieáu maïo taïi Beán Goã laïi coù quaù nhieàu sai soùt khoâng theå chaáp
nhaän ñöôïc.
Nhöõng sai soùt naøy chöùng toû taùc giaû khoâng raønh veà Haùn vaên, vaø cuõng chöa thaät am töôøng nhieàu
vaán ñeà vaên hoùa - lòch söû cuûa vuøng ñaát Nam Boä. Baøi vieát nhaèm goùp yù nhöõng choã sai soùt veà Haùn vaên trong
cuoán saùch naøy ñeå baïn ñoïc tieän tham khaûo, söû duïng.

ABSTRACT
A COMMENT ON THE SECTION OF CHINESE DOCUMENTS IN THE BOOK “LAØNG BEÁN GOÃ XÖA
VAØ NAY” BY PROFESSOR DOCTOR DIEÄP ÑÌNH HOA
This book was published by Ñoàng Nai General Publishing House in 1995. It boasts a lot of good
points such as rich contents, strict structure, clear and consise writing style. However, it is regrettable
that an important part of the book, the Chinese material, which refers to old houses, ancient tombs,
Buddhist pagodas and temples at Beán Goã, contains so many unacceptable errors.
These errors point to the fact that the author does not master Chinese well and that he is not quite
knowledgeable regarding the culture and history of the southern part of Vietnam. This article puts forward
suggested corrections for the errors so that a reader will find it more convenient to use this document.
94 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009

TRAO ÑOÅI

TRAÛ LÔØI BAØI VIEÁT CUÛA OÂNG NGUYEÃN QUAÛNG TUAÂN


“VEÀ VIEÄC SO SAÙNH CAÙC BAÛN KIEÀU COÅ CUÛA BA VUØNG
NAM, BAÉC VAØ HUEÁ”
Nguyễn Thế, Phan Anh Dũng*
1. Trong vaán ñeà dò baûn Truyeän Kieàu, tröôùc kia giôùi bieân khaûo thöôøng
laøm hai chuyeän raát ñôn giaûn:
- Choïn moät dò baûn mình töï cho laø hay, ñuùng, ñeå ñöa vaøo vaên baûn chính;
- Coøn caùc dò baûn khaùc thì ñöa toaøn boä hay ñöa moät soá vaøo chuù thích.
Vaø coi nhö theá laø ñaõ giaûi quyeát xong moïi söï!
Chæ maáy naêm gaàn ñaây môùi coù khuynh höôùng nghieân cöùu saâu hôn. Chaúng
haïn, TS Ñaøo Thaùi Toân ñaõ thoáng keâ caùch vieát töø ñaàu ñeán cuoái cuûa töøng dò
baûn, coi söï nhaát quaùn trong caùch vieát nhö laø moät tieâu chí oån ñònh ñeå ñònh
ñoaït nhöõng tröôøng hôïp nghi vaán nhö laø GIEO hay TREO; GS Nguyeãn Taøi
Caån laïi caên cöù taàn suaát xuaát hieän ñeå phaân loaïi caùc dò baûn thaønh 3 loaïi (Qua
vieäc khaûo saùt hôn 1.960 caâu coù töø ngöõ khaùc nhau giöõa 9 baûn Kieàu coå ñöôïc
sao cheùp hoaëc khaéc in vaøo theá kyû 19:
- Loaïi dò baûn phoå bieán, vôùi nhöõng töø ngöõ coù maët ôû 5 baûn trôû leân (treân
toång soá 9 baûn): loaïi naøy, nhìn chung, neân duøng khi phuïc nguyeân vì deã ñöôïc
nhieàu ngöôøi ñoàng tình;
- Loaïi dò baûn vôùi nhöõng töø ngöõ coù maët chæ ôû 2 baûn, loaïi naøy cho thaáy
baûn naøo thöôøng hay ñi caëp ñoâi vôùi baûn naøo? Soá löôïng tröôøng hôïp caëp ñoâi
nhieàu hay ít cuõng coù theå cho thaáy phaàn naøo quan heä xa gaàn giöõa caùc mieàn;
- Vaø loaïi dò baûn ñoäc höõu vôùi nhöõng töø ngöõ chæ coù maët ôû moät baûn, loaïi
naøy laïi coù theå cho thaáy nhöõng ñieåm ñoäc ñaùo cuûa moãi baûn.
Tieáp thu khuynh höôùng coá gaéng ñi saâu ñoù, trong baøi “Tieáp tuïc so saùnh caùc
baûn Kieàu coå cuûa ba vuøng Nam, Baéc vaø Hueá” ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø
Phaùt trieån (soá 3 (62). 2007) chuùng toâi cuõng ñaõ caên cöù caùc tröôøng hôïp chæ coù
2 dò baûn laø tröôøng hôïp chieám ña soá ñeå ñeà xuaát theâm moät soá höôùng nghieân
cöùu môùi:
- Nghieân cöùu 6 khaû naêng thay ñoåi dò baûn coù theå xaûy ra khi ñi töø baûn
Kieàu coå vuøng naøy sang baûn Kieàu coå vuøng khaùc trong theá kyû 19:
- Nghieân cöùu khaû naêng coù theå quy thaønh 2 ñôït thay ñoåi chính khi so
saùnh dò baûn coù maët ôû 3 mieàn v.v...

Thaønh phoá Hueá.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 95

2. Baøi cuûa chuùng toâi in ra ñaõ ñöôïc oâng Nguyeãn Quaûng Tuaân quan taâm vaø
vieát baøi pheâ bình treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån (soá 1 (66). 2008, tr.
106-111). Chuùng toâi xin caûm ôn söï quan taâm cuûa oâng, nhöng chuùng toâi cuõng xin
pheùp ñöôïc coù vaøi lôøi nhaän xeùt veà söï pheâ bình maø oâng ñaõ ñöa ra.
Nhaän xeùt thaønh thaät cuûa chuùng toâi laø: oâng ít löu yù ñeán vaán ñeà chính cuûa
chuùng toâi neâu ra ñeå tranh luaän maø thöôøng hay laùi sang vaán ñeà khaùc ñeå tìm
nhöõng chi tieát baét beû chuùng toâi. Chaúng haïn ôû muïc 3 trong baøi, yù cuûa chuùng
toâi laø: neân taäp trung söï chuù yù vaøo tröôøng hôïp coù 2 dò baûn vì ñoù laø tröôøng hôïp
chieám ña soá, tröôøng hôïp coù 3, 4, 5 dò baûn tuy coù nhöng ít gaëp hôn. Nhöng oâng
baét ñaàu ngay baèng vieäc choïn moät caâu daãn chöùng veà tröôøng hôïp coù 4 dò baûn ñeå
pheâ phaùn 2 ñieåm:
a. Chuùng toâi ñöa ra caâu 2638:
Thì ñaø ñaém ngoïc chìm höông ... roài
ñeå daãn chöùng raèng ôû vò trí chöõ thöù 7 coù 4 dò baûn khaùc nhau giöõa caùc baûn laø: MAÁT,
QUAÙ, CHO vaø ÑAÕ. Nhöng oâng laïi laùi sang vaán ñeà xeùt dò baûn caû caâu, xem trong
caâu aáy coù bao nhieâu choã coù dò baûn khaùc nhau vaø baét ñaàu baèng vieäc chæ trích chuùng
toâi ñaõ ñoïc sai 2 dò baûn NAØNG thaønh THÌ, vaø TRAÃM thaønh ÑAÉM!
Chuùng toâi ñang quan taâm ñeán vò trí chöõ thöù 7 laø nôi coù 4 dò baûn neân 6 chöõ
tröôùc ñoù chuùng toâi chæ ghi ñeå coù ñuû caû caâu, theá thoâi. Maø 6 chöõ aáy chuùng toâi cuõng
ñaõ theo ña soá caùc baûn ñaõ in ra: THÌ theo 8 treân 9 baûn, ÑAÉM theo 9 treân caû 9
baûn (oâng Tuaân tröôùc cuõng ñoïc ÑAÉM!). Caùch ñoïc caû 6 chöõ aáy, trong baûn Kieàu
khaûo ñính chuù giaûi naêm 1997 oâng Tuaân cuõng ñoïc hoaøn toaøn nhö chuùng toâi.
Nhöng nay oâng laïi döïa vaøo chæ moät baûn -baûn LNP- ñeå pheâ chuùng toâi khoâng ñoïc
NAØNG, TRAÃM! Chuùng toâi ñoaùn raèng chaéc chæ vì oâng muoán baét beû chuùng toâi neân
oâng môùi laøm nhöõng vieäc phi lyù nhö theá: döïa vaøo 1 chöõ NAØNG 娘 maø LNP(1) ñaõ
söûa do kî huùy ñeå pheâ chöõ THÌ 時 (2) nguyeân taùc ôû 8 baûn; döïa vaøo moät caùch ñoïc
TRAÃM ñoäc höõu oâng môùi phaùt hieän gaàn ñaây ñeå pheâ chöõ ÑAÉM phoå bieán ôû 9 baûn!
b. Ñieåm thöù hai oâng pheâ phaùn laø chuùng toâi ñaõ ñoïc sai dò baûn QUA 過 cuûa
KOM thaønh QUAÙ vaø ñoïc sai dò baûn TIEÀM 潛 cuûa LVÑ thaønh CHÌM. Ñoaïn pheâ
naøy cuûa oâng cuõng laøm chuùng toâi tieáp tuïc ngaïc nhieân nhö treân:
- Chuùng toâi ñoïc QUAÙ laø theo ña soá: Theá Anh(3) ñaõ ñoïc nhö vaäy, Vuõ Vaên
Kính trong 2 cuoán in naêm 1993, 1998(4) ñeàu ñoïc nhö vaäy, Thaïch Giang(5) cuõng
ñoïc nhö vaäy vaø chính oâng Tuaân naêm 1997(6) cuõng ñoïc nhö vaäy (ôû trang 387).
Neáu gaàn ñaây oâng môùi ñoåi QUAÙ thaønh QUA thì sao oâng khoâng vieát roõ ñieàu ñoù,
maø chæ ñoäc pheâ chuùng toâi?
- OÂng coù ghi nhaän GS Nguyeãn Taøi Caån coù chuù thích veà caùch ñoïc QUA trong
KOM (chuù thích 822). Vaø chaéc oâng cuõng ñaõ bieát trong cuoán in naêm 2004 GS
Nguyeãn Taøi Caån cuõng ñaõ coù neâu caùch ñoïc TIEÀM trong LVÑ vaø QVÑ. Nhöng khi
vieát chung vôùi 2 ñoàng taùc giaû nöõa, GS ñaõ cuøng chuùng toâi chuû tröông:
- ÔÛ ñaây ñang quan taâm maët soá löôïng: cho ví duï veà soá löôïng dò baûn laø 4;
- Ñaõ theá thì veà caùch ñoïc cuûa 4 dò baûn aáy cuõng nhö veà caùch ñoïc caùc dò baûn
khaùc vaãn cöù neân ghi theo ña soá: chaúng haïn ôû chöõ thöù 5 vaãn neân ñoïc CHÌM
theo 7 baûn.
96 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009

Vaäy caùi keát luaän cuûa oâng raèng trong chæ moät caâu maø chuùng toâi (keå caû
GS Nguyeãn Taøi Caån laø ngöôøi ñaõ bieát nhöõng ñieàu treân) sai ñeán 4 choã, thì ñoù
laø moät keát luaän roõ raøng coù tính caùch baét beû chöù khoâng coù tính caùch thöïc söï
khoa hoïc.
3. Trong ñoaïn tieáp theo, nhaân chuyeän baøn veà LEÂN NGÖÏA/XUOÁNG
NGÖÏA, oâng ñaõ daãn theâm DAÄY ÑAÁT/DAÏY BAÛO, DA/LÖNG vaø pheâ bình chuùng
toâi ôû 2 ñieåm:
- Sao laïi coù theå noùi baûn in tröôùc chöõa baûn in sau?
- Vaø sao laïi duøng töø ÑÍNH NGOA?
Veà caâu hoûi ñaàu chuùng toâi seõ xin gaéng noùi roõ theâm moät laàn nöõa, ôû moät
ñoaïn sau, vì chuyeän chuùng toâi xaùc ñònh nieân ñaïi theo chöõ huùy, oâng xaùc ñònh
nieân ñaïi theo naêm in, naêm cheùp, chuyeän ñoù GS Caån ñaõ töøng trao ñoåi vôùi
oâng, nhöng hai beân vaãn chöa theå nhaát trí vôùi nhau ñöôïc.
Coøn veà chuyeän duøng hai chöõ ÑÍNH NGOA thì xin noùi sô qua nhö sau:
theo Ñaøo Duy Anh, ÑÍNH coù nghóa laø “söûa laïi”, NGOA coù nghóa laø “laàm”, heã
thaáy baûn tröôùc sai laàm, baûn sau chöõa laïi cho ñuùng thì GS Caån coù thoùi quen
noùi “baûn sau ñaõ ñính ngoa baûn tröôùc”. Nay oâng cho raèng noùi nhö vaäy khoâng
ñöôïc, vaäy mong oâng giaûng cho luùc naøo môùi duøng ÑÍNH NGOA ñöôïc.
4. Veà tröôøng hôïp baûn DMT in THÖ HOÏA, oâng cho raèng baûn DMT sai.
Theo oâng, chöõ THÖ khoâng theå hieåu laø “thö phaùp” ñöôïc. Chöõ THÖ (danh töø)
chæ coù nghóa laø “saùch” hoaëc “chöõ” thoâi, nhöng GS Caån coù yùù kieán khaùc:
- Caùc töø ñieån lôùn veà vaên ngoân xöa (Töø haûi, F. S. Couvreur, Quaûng Haùn
Hoøa töø ñieån...) ñeàu cho raèng nghóa ñaàu tieân cuûa chöõ THÖ 書 laø “vieát”, noù
duøng tröôùc heát nhö moät ñoäng töø.
- Vaäy caâu ôû DMT vôùi nghóa laø “Pha ngheà VIEÁT, VEÕ ñuû muøi CA, NGAÂM”
coù gì laø sai! Hôn nöõa, chính oâng cuõng ñaõ cho raèng hai ngheä thuaät VIEÁT vaø
VEÕ raát gaàn nhau vì ngöôøi coù hoa tay thì thöôøng veõ cuõng ñeïp maø vieát cuõng
ñeïp. Vaø oâng ñaõ daãn 4 chöõ THÖ HOÏA ÑOÀNG NHAÁT trong ñoù chöõ THÖ chính
laø caùch noùi taét cuûa 2 chöõ THÖ PHAÙP ñaáy!
Roõ raøng DMT ñeå THÖ ñi vôùi HOÏA laø ñuùng.
Coøn CA NGAÂM thì cuõng khoâng theå hieåu laø CAÀM nhö oâng ñöôïc! Thoâng
thöôøng chuùng ta ñeàu hieåu CA laø töø lieân quan ñeán caùc baøi haùt, NGAÂM lieân
quan ñeán caùc baøi thô coøn CAÀM laïi lieân quan ñeán caùc loaïi ñaøn. Duøng THI HOÏA
ôû tröôùc thì THI coù phaàn truøng laëp vôùi 2 chöõ CA NGAÂM ôû sau, noùi chung, vaø
nhaát laø truøng laëp vôùi chöõ NGAÂM, noùi rieâng, vì trong tieáng Vieät thöôøng quen
noùi thi ca, ngaâm vònh, ngaâm khuùc, Chinh phuï ngaâm, Thu daï löõ hoaøi ngaâm
v.v... Duøng THÖ HOÏA thì THÖ traùnh ñöôïc söï truøng laëp ñoù maø laïi coøn neâu
roõ theâm ñöôïc caùi taøi VIEÁT ÑEÏP cuûa naøng Kieàu.
5. Veà chuyeän THAÙNG TROØN hay NAÊM TROØN chuùng toâi coù yù kieán nhö sau:
a. THAÙNG TROØN laø moät dò baûn ñaõ bò nghi ngôø, coù leõ vì maáy lyù do nhö
sau:
- Keå töø khi Kim Troïng dôøi sang ôû caïnh nhaø Kieàu ñaõ TROØN 2 thaùng
(DMT), ÑAÀY 2 thaùng (Laâm Noïa Phu), hoaëc THEØM (=gaàn) 2 thaùng (7 baûn coøn
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 97

laïi). Nhöng neáu keå “töø ngaãu nhó gaëp nhau” ôû buoåi ñi Thanh minh thì coøn
phaûi theâm moät thôøi gian nöõa (Vuõ Ñöùc Phuùc cho laø HÔN 3 THAÙNG), vaäy noùi
THAÙNG TROØN laø sai! Gioáng Vuõ Ñöùc Phuùc, Taûn Ñaø cuõng ngôø vöïc nhö vaäy!
- Con soá 5 (NAÊM ??? ) ôû DMT, chöõ NAÊM (??? =12 thaùng ) ôû baûn A. Des
Michels quaù khaùc chöõ THAÙNG!
- Vì vaäy Hoaøng Xuaân Haõn ñoaùn laø “VUOÂNG TROØN nhôø caäy khung maây”;
Vuõ Ñöùc Phuùc ñoaùn laø “NAÈM TROØN nhôø Cuoäi cung maây”.
b. Chuùng toâi cuõng nghi ngôø THAÙNG TROØN, vì leõ thöù nhaát treân ñaây.
Hôn nöõa chuùng toâi laïi thaáy trong DMT vieát thaønh NAÊM TROØN (vôùi NAÊM
nghóa laø soá 5 ??? ). Maø theo Töø ñieån Truyeän Kieàu cuûa Ñaøo Duy Anh, trong
Truyeän Kieàu coù 12 con soá 5 thì DMT in ñuùng caû 100%! Chæ coù NAÊM ( ???
trong NAÊM THAÙNG) laø coù khi vieát sai thaønh con soá 5 ??? , nhöng chæ sai 4
laàn (ôû caùc caâu 182, 355, 1599, 3078) treân toång soá 30 laàn!
Vaäy con soá NAÊM ??? cuûa DMT laø ñaùng tin caäy!
Vaø tra Töø ñieån Phaät hoïc, GS Caån thaáy coù 2 chöõ NGUÕ LUAÂN 五 輪 dòch
thaønh NAÊM (5) TROØN ?????? ñeå vaøo vaên caûnh raát hôïp. Cho neân xeùt veà maët
TÖ LIEÄU TRUYEÄN KIEÀU, chuùng toâi cho tö lieäu NAÊM TROØN cuûa DMT quyù
hôn tö lieäu THAÙNG TROØN!
6. Ñeán ñaây chuùng toâi xin trôû laïi hai vaán ñeà caàn thaûo luaän theâm:
- Khi xeùt nieân ñaïi, chæ döïa vaøo Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän (ÑNCBLT)
coù ñöôïc khoâng?
- Vaø khi so caùc baûn tröôùc sau chæ tin vaøo naêm in, naêm cheùp coù ñöôïc khoâng?
Veà vaán ñeà ñaàu, hieän nay oâng Tuaân vaø moät soá ngöôøi vaãn döïa vaøo ÑNCBLT
vaø tin raèng chæ sau khi ñi söù veà cuï Nguyeãn Du môùi saùng taùc Truyeän Kieàu.
Nhöng giôùi nghieân cöùu ñaõ laàn löôït coâng boá nhieàu cöù lieäu phaûn baùc laïi:
- Cuï Ñaøo Duy Anh thaáy trong ÑNCBLT ngay teân caùc taùc phaåm cuûa cuï
Nguyeãn Du cuõng vieát khoâng chính xaùc neân cuï khoâng tin.
- OÂng Vuõ Ñöùc Phuùc cho raèng ÑNCBLT chæ neâu chuyeän “haønh theá” chöù
khoâng phaûi neâu chuyeän “ra ñôøi” cuûa Truyeän Kieàu.
- Cuï Hoaøng Xuaân Haõn cho raèng truyeän Kieàu phaûi coù maët tröôùc Mai Ñình
moäng kyù (1809) vaø coøn neâu theâm 2 chuyeän:
+ Cuï Phaïm Quyù Thích ñaõ ñoïc vaø laøm thô veà Kieàu treân ñöôøng vaøo Hueá
(naêm 1811);
+ Ñaõ coù lôøi “Nguyeãn pheâ” thì phaûi tröôùc naêm 1807, vì naêm ñoù Nguyeãn
Löôïng cheát.
- Vuõ Theá Khoâi ñaõ tìm ra baøi Thính Ñoaïn tröôøng taân thanh höõu caûm cuûa
Phaïm Quyù Thích trong taäp A-2140, Haø Thò Tueä Thaønh ñaõ kieåm tra laïi baøi
ñoù trong taäp A-400 (caû 2 taäp ñeàu ôû Vieän Haùn Noâm) vaø xaùc nhaän cuï Hoaøng
Xuaân Haõn ñaõ noùi ñuùng.(7)
98 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009

- Vì thaáy Chieâm Vaân Thò cheâ nhöõng lôøi “Vuõ pheâ”, “Nguyeãn pheâ”, vaø
nghi ngôø Vuõ Trinh vaø Nguyeãn Löôïng ñaõ bò ngöôøi ñôøi sau maïo danh, neân
Leâ Thaønh Laân ñaõ döïa vaøo giôùi pheâ bình vaên hoïc (chò Baêng Thanh), döïa caû
vaøo söï ñeà cao cuûa caùc nhaø khoa baûng xöa nhö Ñaøo Nguyeân Phoå, Kieàu Oaùnh
Maäu ñeå baùc boû Chieâm Vaân Thò. Leâ Thaønh Laân coøn kieåm tra laïi caû söï phaùt
hieän cuûa Phan Thanh Sôn vaø Haø Thò Tueä Thaønh(8) veà 4 chöõ BAÙCH CHUÛNG
HOAN NGU 百 種 歡 娛 trong lôøi pheâ cuûa Nguyeãn Löôïng ñeå ñi ñeán khaúng
ñònh: ñoù laø nhöõng lôøi pheâ raát coù giaù trò vaø vieát tröôùc leänh kieâng huùy naêm
1803 ñôøi Gia Long, phaûi kî huùy chöõ CHUÛNG 種.
- Nhö vaäy söï phoûng ñoaùn cuûa Tröông Chính raèng Truyeän Kieàu coù khaû
naêng ñaõ ñöôïc vieát trong khoaûng thôøi gian cuï Nguyeãn Du veà ôû aån döôùi chaân
nuùi Hoàng caøng ngaøy caøng ñöôïc nhieàu cöù lieäu cuûng coá theâm.
- Tieáp ñoù, Nguyeãn Taøi Caån, Ngoâ Ñöùc Thoï, Ñaøo Thaùi Toân laïi ñöa caùi
moác hoaøn thaønh Truyeän Kieàu leân khoaûng 1787-1790, döïa treân caên cöù trong
caùc baûn Kieàu theá kyû 19 coøn may soùt laïi khaù nhieàu veát tích kî huùy thôøi Leâ
Trònh. Vieäc moät aâm KYØ (truøng teân vua Leâ Chieâu Thoáng, vaø caû Thaàn Toâng)
ôû vò trí thöù 6 trong caâu 2230:
Gioù maây baèng ñaõ ñeán KYØ daëm khôi(9)
ñaõ bò thay baèng RÌA (ôû DMT, LVÑ), THÌ (ôû QVÑ, TMÑ, VNB-60), LÌA (ôû KOM,
LNP); vaø vieäc moät aâm Boàng 蓬 truøng teân chuùa Trònh Boàng trong caâu 2627:
Cöûa BOÀNG voäi thaùc (môû) reøm chaâu
ñaõ bò thay baèng PHOØNG 房 ôû 4 baûn LVÑ, QVÑ, TMÑ, VNB-60 vaø thay baèng
BUOÀNG ôû baûn LNP thieát nghó cuõng ñaõ ñuû ñeå noùi leân söï aên khôùp vôùi lòch söû:
ba naêm caàm quyeàn cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng-Trònh Boàng (1786, 1787, 1788)
vaø nhöõng naêm coù khoâng khí phuø Leâ tieáp sau ñoù. Ñaùng löu yù laø caùi cheát cuûa
cuï Nguyeãn Troïng naêm 1789 ñöa ñeán caùch kieâng aâm TROÏNG 重→ TRÖÔÏNG
仗 trong gia ñình, vaø söï kieän Nguyeãn Du baét ñaàu giao du trôû laïi vôùi baø con
baïn beø chæ sau naêm 1790, chöùng toû naêm 1790 taùc phaåm ñaõ xong.
- Nhöng hai teân KYØ, BOÀNG khoâng ñöôïc neù traùnh trong khoaûng 900
caâu ñaàu cuûa Truyeän Kieàu. Hôn nöõa, trong 900 caâu ñoù laïi coù haøng loaït töø ngöõ
vaø haøng loaït chöõ Noâm coù caùch duøng, caùch vieát khaù khaùc vôùi töø ngöõ vaø chöõ
Noâm trong hôn 2.000 caâu coøn laïi. Do ñoù theâm moät giaû thuyeát nöõa laïi ñöôïc
ñeà ra: phaûi chaêng 900 caâu ñaàu ñoù ñaõ ñöôïc vieát khi vua Leâ Chieâu Thoáng vaø
Trònh Boàng chöa leân ngoâi vua ngoâi chuùa? Nghóa laø chuùng ñaõ ñöôïc khôûi thaûo
ôû Thaêng Long trong khoaûng 1783-1786, töùc töø sau naêm nhaø thô thi ñoã cho
ñeán naêm nhaø thô cöôùi vôï, chuyeån veà ôû queâ vôï taïi Thaùi Bình. (Xin xem baøi
Nguyeãn Taøi Caån ñaõ ñaêng ôû taïp chí Nghieân cöùu vaên hoïc, soá 11/2005).
- Cöù lieäu phaûn baùc coù caøng ngaøy caøng nhieàu nhö treân, nhöng oâng Tuaân
vaãn giöõ quan ñieåm nhö cuõ. Chaéc vì veà maët taâm lyù oâng khoâng thoaùt khoûi ñöôïc
2 baên khoaên lôùn maø oâng ñaõ töøng thoå loä:
- Baên khoaên thöù nhaát laø khi cuï Nguyeãn Du chöa ñeán ñoä coù tuoåi taùc, coù söï lòch
laõm daøy daïn ôû ñôøi thì laøm sao cuï coù theå vieát ñöôïc moät truyeän nhö Truyeän Kieàu?
- Vaø baên khoaên thöù hai laø khi cuï Nguyeãn Du chöa ñi söù thì laøm sao cuï
coù theå mieâu taû phong caûnh beân Taøu chính xaùc ñöôïc nhö trong Truyeän Kieàu?
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 99

Veà ñieåm thöù nhaát, GS Caån ñaõ töøng neâu göông nhöõng nhaø vaên ñaõ raát
am hieåu ñôøi vaø ñaõ raát thaønh coâng trong khi ñang coøn raát treû nhö Vuõ Troïng
Phuïng, nhö Soâloâkhoáp ñeå laøm daãn chöùng.
Coøn veà ñieåm thöù hai thì cuõng coù theå neâu göông Chateaubriand vaø Ñaëng
Traàn Coân chaúng haïn. Chateaubriand chöa ñeán thaùc Niagara bao giôø, nhöng
böùc tranh oâng moâ taû thaùc naøy thì trong giôùi vaên hoïc ai ai cuõng phaûi cho laø
chính xaùc vaø sinh ñoäng tuyeät vôøi. Ñaëng Traàn Coân cuõng coù ñöôïc ñi söù sang
Taøu ñaâu, nhöng baûn Chinh phuï ngaâm cuûa oâng vieát ra thì tuyeät hay, bao nhieâu
danh gia ñaõ boû coâng gaéng dòch cho ñaït. Ngoaøi ra, caùc baøi Ñaëng Traàn Coân
vieát veà Tieâu töông baùt caûnh cuûa Taøu cuõng vaäy. Tuøng Nieân Phaïm Ñình Hoå
ñaõ phaûi trích daãn raát nhieàu vaø ca ngôïi heát lôøi trong Tang thöông ngaãu luïc.
Khoâng bieát nhöõng daãn chöùng nhö treân ñaõ ñuû chöa? Neáu oâng vaãn khoâng
thay ñoåi yù kieán thì chuùng toâi cuõng ñaønh baûo löu quan ñieåm rieâng cuûa chuùng
toâi, coi nhö hai beân khoâng ai thuyeát phuïc ñöôïc ai vaäy.
Veà vaán ñeà naêm in, naêm cheùp cuûa caùc baûn Truyeän Kieàu, chuùng toâi xin
coù maáy yù kieán rieâng nhö sau.
- Vieäc in aán ñoøi hoûi phaûi coù ñieàu kieän: baûn môùi vieát sau maø coù ñieàu kieän
thì vaãn coù theå in tröôùc moät baûn coå hôn maø khoâng coù ñieàu kieän. Vua Minh
Maïng treû tuoåi hôn cuï Nguyeãn Du, Ngöï cheá thi taäp cuûa Minh Maïng hoaøn
thaønh sau Truyeän Kieàu, nhöng thô vua thì vaãn deã in tröôùc thô daân, taäp ñoù
naêm 1831 ñaõ ñöôïc coâng boá!
Ngay giöõa caùc nhaø in cuõng coù theå coù söï khaùc nhau veà ñieàu kieän (veà tieàn
thueâ thôï khaéc, veà döï tröõ vaùn in, döï tröõ giaáy...). Cho neân khoâng theå khaúng
ñònh döùt khoaùt laø baûn in tröôùc bao giôø cuõng coå hôn baûn in sau.
- Naêm in naêm cheùp thöôøng thaáy ôû bìa, baøi töïa hay ñoâi khi ôû cuoái truyeän.
Nhöng ñoù laø nhöõng choã hay bò raùch naùt hay bò maát haún. Nhieàu baûn khoâng
coù naêm in, naêm cheùp laø vì theá. Ví duï baûn VNB-60 hay baûn Kieàu raát quyù vöøa
phaùt hieän ôû Vinh gaàn ñaây. Khoâng leõ vì thieáu naêm in, nhöõng baûn quyù nhö
theá cuõng phaûi gaït boû ñi?
- Naêm in cho thaáy ñöôïc caùi moác coâng boá, naêm cheùp cho thaáy ñöôïc söï ra
ñôøi cuûa baûn sao, chæ theá maø thoâi! Coøn caû quaõng thôøi gian bieân taäp thì chuùng
khoâng cho thaáy ñöôïc. Coù xem beân trong môùi thaáy chính xaùc ñöôïc baûn KOM
laø baûn 1889-1902,(10) baûn LNP laø baûn 1847-1870 v.v... Baûn in sau coù theå coå
hôn, ñöôïc bieân taäp sôùm hôn; baûn in tröôùc, ngöôïc laïi, cuõng coù theå laø baûn khoâng
coå baèng vì bieân taäp muoän hôn. Chuùng ta thöû so saùnh nhö sau:
- Baûn coå nhaát: - Ñaõ kî huùy chöõ ÑANG theo leänh naêm 1825
In naêm 1872 - Chöa kî huùy chöõ CAÛO/KIEÅU theo leänh naêm 1836
- Baûn coå vöøa: - Ñaõ kî huùy chöõ CAÛO/KIEÅU theo leänh naêm 1836
Naêm in 1866, 1871, 1879 - Chöa kî huùy chöõ TOÂNG theo leänh naêm 1841
- Baûn chaäm: - Ñaõ kî huùy THÌ, HOÀNG, NHAÄM theo leänh naêm 1847
(LNP cheùp naêm 1870) - Chöa kî huùy teân caùc vua Ñoàng Khaùnh, Kieán Phuùc, Thaønh Thaùi v.v...
- Baûn chaäm nhaát - Ñaõ kî huùy teân Thaønh Thaùi (chöõ CHIEÂU) theo leänh naêm 1889
(KOM in naêm 1902) - Chöa kî huùy teân vua Duy Taân
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009

Roõ raøng naêm in, naêm cheùp cuûa moät baûn khoâng phaûi laø caùi choã döïa ñaùng
ñeà cao cuûa baûn ñoù. Ngöôïc laïi, chính caùi naèm beân trong baûn in, baûn cheùp (töø
ngöõ, chöõ huùy, caùch vieát Noâm...) môùi laø caùi ñaùng quyù nhaát. Tuy khoâng thöïc söï
thuoäc vaên baûn, nhöng chæ hai chöõ HOA ÑÖÔØNG cuûa Phaïm Quyù Thích cuõng
ñuû ñeå ñaët baûn DMT leân tröôùc taát caû caùc baûn duøng hai chöõ LÖÔNG ÑÖÔØNG
roài, daàu caùc baûn coù LÖÔNG ÑÖÔØNG naøy ñaõ ñöôïc in hay ñöôïc cheùp caùc naêm
1866, 1870 hay 1871 tröôùc baûn DMT-1872.(11)
7. Söû duïng caùc phaân tích veà chöõ huùy laø moät phöông phaùp laøm vieäc coù
tính khoa hoïc, phöông phaùp naøy raát ñöôïc GS Hoaøng Xuaân Haõn chuù troïng vaø
ñaõ ñeà caäp töø laâu, coù leõ oâng Tuaân chöa ñaùnh giaù ñuùng veà noù neân ñaõ daãn trong
phaàn chuù thích caâu nhaän ñònh cuûa Nguyeãn Theá Quang: “Coù theå Nguyeãn Du
kî huùy, cuõng coù theå laø ngöôøi ñôøi sau kî huùy...” maø khoâng ñöa keøm caùc phaân
tích, thoáng keâ hay moät daãn chöùng coù caên cöù khoa hoïc naøo. Neáu oâng cho laø
chöõ kî huùy chöa ñuû caên cöù xaùc ñònh nieân ñaïi saùng taùc Truyeän Kieàu thì chuùng
toâi xin daãn moät ví duï coù caû vaán ñeà kî huùy laãn vaán ñeà noäi dung nöõa trong
baûn LVÑ, baûn maø trong baøi oâng ñaõ ñaùnh giaù “...Cho ñeán nay baûn Lieãu Vaên
Ñöôøng vaãn laø baûn quyù nhaát vaø coù goác xöa nhaát”, ñoù laø caâu 853:
“Tuoàng chi laø GIOÁNG hoâi tanh”
Neáu boû qua chuyeän kî huùy chöõ GIOÁNG 種, töùc chöõ Chuûng - teân troïng
huùy cuûa vua Gia Long, chæ xeùt noäi dung nhö caùch oâng thöôøng laøm, oâng nghó
xem moät vò ñöôøng quan Höõu Tham tri Boä Leã - boä coi veà caùc pheùp taéc - nhö
Nguyeãn Du (neáu vieát Truyeän Kieàu sau khi ñi söù veà - 1814) coù daùm ñaët teân
vua ngay beân caïnh hai chöõ “hoâi tanh”, nghóa caû caâu gaàn nhö chöûi thaúng vaøo
vua nhö vaäy ñöôïc chaêng (daàu ñaõ vieát kî huùy ñi nöõa). Nhaân tieän chuùng toâi
daãn 3 hình minh hoïa ôû döôùi, coù chuù thích roõ.

Chöõ gioáng, caâu 853 baûn Chöõ gioáng caâu 853 baûn Baû n LNP kî huù y chöõ
LVÑ1866, kî huùy thay boä LVÑ 1871 coù veû nhö gioá n g caå n thaä n , vieá t
hoøa baèng boä thuû xoùc khoâng kî huùy daïng phöùc taïp hoùa.

Ñeán ñaây thieát nghó chuùng toâi ñaõ thaønh thaät traû lôøi heát caùc ñieåm pheâ
bình chuû choát cuûa oâng. Kính mong oâng suy nghó.(*)
NT-PAD

Trong baøi vieát cuûa mình, oâng Nguyeãn Quaûng Tuaân coù daãn moät soá ñieåm TS Ñaøo Thaùi Toân tranh luaän vôùi GS

Nguyeãn Taøi Caån. Nhöõng ñieåm ñoù GS Caån ñaõ coù traû lôøi rieâng, xin mieãn daãn laïi ôû ñaây. Xin xem baøi
Nguyeãn Taøi Caån vaø Phan Anh Duõng treân taïp chí Soâng Höông soá 211, thaùng 9 naêm 2006,vaø xem Phaàn
I cuoán Tö lieäu Truyeän Kieàu: Thöû tìm hieåu baûn sô thaûo Ñoaïn tröôøng taân thanh cuûa Nguyeãn Taøi Caån.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 101

CHUÙ THÍCH
(1) Caùc chöõ vieát taét trong baøi: LNP - Laâm Noïa Phu; LVÑ - Lieãu Vaên Ñöôøng; DMT - Duy Minh
Thò; QVÑ - Quan Vaên Ñöôøng; TMÑ - Thònh Myõ Ñöôøng; KOM - Kieàu Oaùnh Maäu; VNB-60
laø baûn Truyeän Kieàu tìm ñöôïc ôû Thaùi Bình coù kyù hieäu thö vieän VB-60.
(2) Baûn LNP do cheùp ôû Hueá ngay trong thôøi Töï Ñöùc neân ñaõ kò huùy chöõ THÌ (時teân vua Töï
Ñöùc) moät caùch tuyeät ñoái, taát caû caùc caâu coù chöõ THÌ ñeàu bò thay ñoåi. Coù leõ cuõng neân ñöa
ra vaán ñeà sau: khi ñaõ bieát roõ chöõ naøo laø nguyeân taùc, chöõ naøo laø do kî huùy maø thay ñoåi ñi
thì coù neân tính chöõ ngöôøi sau thay ñoåi ñoù laø dò baûn nöõa khoâng?
(3) Ñoaïn tröôøng taân thanh. Theá Anh, Nxb Vaên hoïc, 2000.
(4) Tìm nguyeân taùc Truyeän Kieàu. Vuõ Vaên Kính, Nxb Vaên ngheä, 1998.
(5) Truyeän Kieàu. Nguyeãn Thaïch Giang, Nxb ÑH&THCN, 1972.
(6) Truyeän Kieàu. Nguyeãn Quaûng Tuaân, Nxb KHXH,1997.
(7) Baøi tham luaän taïi Hoäi thaûo quoác teá veà chöõ Noâm, Hueá, 31/5 ñeán 2/6/2006.
(8) Taïp chí Vaên hoùa Ngheä An soá 71, 25/2/2006 .
(9) Xeùt caû caâu thì coù nhieàu dò baûn, ví duï baûn KOM: Gioù ÑÖA baèng TIEÄN ñaõ LÌA daëm khôi, baûn
LNP: Gioù ÑÖA baèng XÍ ñaõ LÌA daëm khôi… Chuùng toâi phaûi chòu khoù ghi chuù ôû ñaây vì ngaïi
oâng baét beû sang chuyeän khaùc nhö baøi tröôùc.
(10) Trong baøi töïa KOM vieát laø ñaõ daøy coâng söu taàm, bieân taäp töø haøng chuïc naêm tröôùc, ñeán
khi Ñình nguyeân Ñaøo Nguyeân Phoå ñem ôû Hueá ra taëng moät baûn Kinh (khoaûng naêm 1898)
môùi hoaøn chænh vaø baét ñaàu coâng vieäc in aán (in xong naêm 1902).
(11) Khoâng phaûi ñoäc giaû naøo cuõng naém roõ veà chöõ huùy trieàu Nguyeãn neân chuùng toâi chuù theâm:
Vì chöõ HOA 花 /華 laø chöõ huùy, teân meï vua Thieäu Trò (1841-1847), neân HOA ÑÖÔØNG bò
ñoåi ra LÖÔNG ÑÖÔØNG, theo leänh naêm 1841.
TOÙM TAÉT
Khi pheâ bình baøi “Tieáp tuïc so saùnh caùc baûn Kieàu coå cuûa ba vuøng Nam, Baéc vaø Hueá” cuûa
chuùng toâi vaø GS Nguyeãn Taøi Caån vieát, coù nhieàu choã oâng Nguyeãn Quaûng Tuaân laùi sang vaán
ñeà khaùc, theo höôùng laøm ngöôøi ñoïc hieåu laàm laø nhöõng ngöôøi vieát thieáu caån thaän hoaëc phieân
sai baûn Noâm neân chuùng toâi muoán baøn theâm, laøm roõ moät soá ñieåm. Ñieåm maø chuùng toâi muoán
nhaán maïnh laø: Chuùng toâi kieân ñònh laäp tröôøng ñaùnh giaù möùc ñoä coå cuûa caùc vaên baûn Truyeän
Kieàu Noâm döïa treân kyõ thuaät phaân tích chöõ huùy vaø noäi dung caâu chöõ cuûa vaên baûn chöù khoâng
thuaàn tuùy chæ döïa treân naêm sao cheùp hay in laïi.
ABSTRACT
AN ANSWER FOR NGUYEÃN QUAÛNG TUAÂN’S ARTICLE “A COMPARISON BETWEEN
THE OLD VERSIONS OF POETRY BOOK KIEÀU FROM THE SOUTH,
THE NORTH AND HUEÁ”
When Nguyeãn Quaûng Tuaân writes his comments on the article “Continuing Comparison
between the Old Versions of the Poetry Book Kieàu from the South, the North and Hueá” written
by Professor Nguyeãn Taøi Caån and me, at some places he intentionally deviates from the
topic in order that the readers would understand the book’s authors are careless or unable to
translate correctly the relevant Noâm material. As a result, we would like to put forward here
some more discussion in the hope of clarifying several argumentative points. We put great
emphasis on the fact that we maintain our belief in our method to estimate the ages of the
versions of Kieàu not only by means of the dates of their copies or reprintings but also on the
basis of an analysis on the taboo words and the contents of the texts.
BÀN THÊM VỀ BẢN CHINH PHỤ NGÂM TÌM ĐƯỢC Ở HUẾ NĂM 1972

(Viết để nhớ đến một đóng góp của G.S. Nguyễn Văn Xuân,
nhân ngày mất của G.S. : ngày 04.07.2007)*

Nguyễn Tài Cẩn

1. Năm 1953 , G.S. Hoàng Xuân Hãn đã cho ra cuốn CHINH PHỤ NGÂM BỊ KHẢO, trong
đó :

* G.S. đã chỉnh lí bản CHINH PHỤ NGÂM hiện hành thành một bản gọi là bản A, và cho
rằng người dịch bản A đó là Phan Huy Ích ;

* Đồng thời G.S. cũng giới thiệu thêm mấy bản dịch khác nữa, như bản B mà G.S. cho là của
Đoàn Thị Điểm, bản C mà G.S. cho là của Nguyễn Khản v.v. Nhưng tất cả các bản A, B, C,
đó đều chỉ in Quốc ngữ.

Năm 1972, G.S. Nguyễn Văn Xuân mới tìm được ở Huế bản Nôm TÂN SAN CHINH PHỤ
NGÂM DIỄN ÂM TỪ KHÚC, bắt nguồn từ một bản Nôm cổ in năm Gia Long 14. Bản Nôm
này cơ bản phù hợp với nguyên tác của bản mà G.S. Hãn cho là của Phan Huy Ích. Nói nguyên
tác, vì bản N. V. Xuân có 17 câu mới phác thảo, chưa được đời sau nhuận sắc lại.

2. Về bản N.V.Xuân, trong hai số Văn học số 153,154 năm 1972, G.S. Lê Hữu Mục đã công
bố một công trình vừa phiên Nôm vừa nghiên cứu hết sức công phu. Nhưng gần đây, năm
2001, trong cuốn TIẾNG NÓI ĐOÀN THỊ ĐIỂM TRONG CHINH PHỤ NGÂM KHÚC viết
chung với G.S. Phạm Thị Nhung và in ở Montréal, G.S.Mục lại thay đổi đến khoảng chừng
80 chỗ phiên Nôm khác trước.

Một số đồng nghiệp trẻ đến hỏi ý kiến của chúng tôi, chúng tôi thú thực là có những điểm bất
ngờ, kì lạ, chúng tôi không tự giải thích được lí do ; còn những chỗ chúng tôi hiểu được thì
phần lớn chúng tôi lại không thể tán đồng./1 / .Nhưng trong bài này chúng tôi sẽ không đi sâu
vào các trường hợp cụ thể về từng chữ Nôm một mà sẽ сhỉ xin đi vào mục đích G.S. đã hướng
tới khi G.S chuyển đổi cách đọc Nôm khác trước như vậy.

Ai cũng dễ nhận thấy những việc sửa chữa lại lần này của G.S. Lê Hữu Mục là nhằm vào một
mục đích rất rõ : đó là nhằm làm cho văn bản cổ đi, để chứng minh rằng bản CHINH PHỤ
NGÂM G.S. Nguyễn Văn Xuân phát hiện được ở Huế, đúng là một bản do tay bà Đoàn Thị
Điểm dịch.

3. Riêng mục đích đó, G.S. Lê Hữu Mục chưa thể đạt đến được. Dưới đây là vài ý kiến của
chúng tôi.

Bà Đoàn Thị Điểm dịch vào khoảng giữa thế kỉ 18, chắc là phải có kị huý Lê Trịnh, tuy số
lượng chữ được kị huý có thể ít hơn, vì không có hoàn cảnh đặc biệt như trong các bản Kiều.
Theo sự nghiên cứu của T.S. Ngô Đức Thọ, vào thời sau Trung Hưng chỉ khoảng 30% là có kị
huý, việc kị huý phụ thuộc vào ý riêng của người viết nhiều hơn là do sợ lệnh bắt buộc của
triều đình. Khi mới hoàn thành chắc tình hình trong Truyện Kiều cũng vậy thôi. Nhưng Khi
Gia Long lên, biết nội dung Truyện Kiều có thể gây ra tai hoạ khôn lường cho tác giả và dòng
họ, nên gia đình nhà thơ mới tính toán làm sao để có thể đạt được đồng thời 2 mục đích :

* vừa có thể chứng minh là Truyện Kiều dịch theo sách Tàu lại dịch dưới Triều Lê Trịnh (vì
vậy có khả năng gia thêm kị huý) ;

* vừa có thể chứng minh rằng gia đình mình cũng không phải chỉ biết thần thánh hoá nhà Lê
mà thôi, chuyện phạm huý là chuyện bình thường (nên TÂNG CÔNG cố ý đổi thành TÂN
CÔNG ; NGHE TƯỜNG, XEM TƯỜNG cũng cố ý đổi từ bộ NGÔN sang bộ THỊ để trùng với
tên huý của Lê Kính Tông và Lê Thuần Tông).

Bà Đoàn Thị Điểm không có tình thế như vậy nhưng chữ TÂN đầu truyện TRUYỀN KÌ TÂN
PHẢ của Bà chứng tỏ bà vẫn coi trọng việc kị huý. Do đó cần phải xét bản N. V. Xuân về mặt
này. Những chữ cần xét, chúng tôi đã lập được danh sách như sau :

* có 4 tên huý :

* KÌ : huý vua Chiêu Thống (1787-1788) ở câu 95 ;

* SÂM : huý chúa Trịnh Sâm (1767-1782) ở hai câu 115, 263, trong cách đọc Nôm SUM ;

* KIM : huý ngoại tổ họ Trịnh (tuy đọc KIM cũng đã là kị huý rồi ! ) ở câu 231 ; và

* TÙNG : huý chúa Trịnh Tùng (1570- 1623) ở câu 287.

* có 4 tên tước các chúa, chữ đầu xưa cũng phải kị huý :

* BÌNH trong Bình an vương Trịnh Tùng ở câu 9, câu 276 ;

* THANH trong Thanh vương Trịnh Tráng (1623-1657) ở 3 câu 9, 74, 408 ;

* TÂY trong Tây vương Trịnh Tạc (1657-1682) ở 4 câu 12, 133, 181, 285 ; và

* ĐỊNH trong Định vương Trịnh Căn (1682-1709) ở câu 8.

* Lại còn có khoảng vài trường hợp tuy chỉ đồng âm, đồng thiên bàng với tên huý, nhưng xưa
cũng bắt phải đọc chệch âm, phải thay bằng từ khác hay phải gia dạng, đổi bộ, để có sự khác
đi. Đó là các chữ :

* NINH : gần với tên huý Trang tông (1533-1548), gặp ở câu 406 ;

* ĐƯỜNG : gần với tên huý Dụ tông (1705-1729), gặp ở 8 câu 11, 13, 26, 43, 44, 212, 277,
352 ;

* DIÊU : gần với tên huý Hiển tông (1740-1786), gặp ở câu 325 ;
* CÁN : gần với tên huý chúa Trịnh Cán (1782), gặp ở câu 35 ; và

* DOANH, DOÀNH : gần với tên huý chúa Trịnh Doanh (1740-1767), gặp ở 3 câu 45,
288, 381.

4. Trong danh sách trên đây, cần để riêng các chữ KÌ (Chiêu Thống ), SÂM, CÁN vì đó là
những chữ huý chỉ xuất hiện sau khi bà Đoàn Thị Điểm đã qua đời. Đối chiếu những trường
hợp còn lại thì chúng ta thấy :

* Rõ ràng đầu triều Nguyễn một số vết tích kị huý Lê Trịnh như vậy vẫn còn lưu lại được, hoặc
nhiều hoặc ít : ngay chữ TÂN trong TRUYỀN KÌ TÂN PHẢ in năm Gia Long 10 là một chứng
cớ. Xin dẫn thêm vài ví dụ minh họa khác, lấy từ trong Hoa Tiên và nhất là từ trong các bản
Kiều thế kỉ 19 :

* chữ KIM thì viết thành chữ CHÂM trong 3 câu, ở 5 bản của Kiều và trong 4 câu của bản
Hoa Tiên in năm 1875 ;

* chữ DOANH khi thì đổi thành bộ THẢO để khác tự dạng tên huý (như ở câu 1885 trong 5
bản Kiều thế kỉ 19 và ở câu 440 bản Hoa Tiên viết tay) khi thì thay hẳn bằng một từ khác (như
thay ĐÀI DOANH bằng ĐÀI SEN ở bản Hoa Tiên in năm 1875 để tránh cả âm cả chữ viết).

* Tên huý hai vua Thần tông (1619-1663) và Chiêu Thống (1787-1788) nguyên trong tiếng
Hán thì có vận bộ khác nhau, nhưng vào cách đọc Hán Việt đều trở thành đồng âm và đều đọc
là KỲ. Cách kị huý âm và hai chữ KỲ này trong Hoa Tiên và các bản Kiều cũng lưu lại rất
nhiều vết tích :

+ Ở Kiều, 6 bản thay tự dạng (thay bộ THỊ bằng bộ THỦ, bộ NGUYỆT, bộ NGỌC, bộ
THẠCH ) hay thay hẳn bằng từ khác (thay bằng THÌ, LÌA, RÌA)

+ Ở Hoa Tiên, THANH KHÍ TƯƠNG KÌ đọc thành THANH KHÍ TƯƠNG CỜ ; còn
MÂY GIÓ GẶP KÌ thì đổi thành MÂY GIÓ GẶP THÌ ;

* Vết tích kị huý chữ TÂY thì chỉ thấy trong các bản Kiều thế kỉ 19 : hoặc bỏ bớt nét (trong 7
câu, 1 bản), hoặc thay bằng chữ DẬU (trong 3 câu, ở 2 bản) hoặc đổi TÂY thành TAY (ở 2 câu
trong 5 bản) ;

Nhưng ở bản N. V. Xuân, trong danh sách nêu trên đây, không có hiện tượng nào như thế. Chỉ
có chữ ĐỀU//ĐIỀU//ĐIỆU là đã kị huý từ triều Lê, nhưng đó là một chữ liên quan đến chức
quan ĐỀ ĐIỆU thay mặt vua ở trường thi, nên cuối thế kỉ 19 nó vẫn còn kị huý (xin xem
QUỐC TRIỀU HƯƠNG KHOA LỤC chẳng hạn ).

Đó là chưa nói đến khả năng mà G.S. Hoàng Xuân Hãn đã nêu lên : chữ ĐIỀU kị huý vì đó là
tên bà Phan Thị Điều, mẹ của vua Thành Thái.

Vậy bản N. V. Xuân không phải là một bản Nôm có phong cách của thời Lê Trịnh, cùng kiểu
như 4 cuốn TRUYỀN KÌ MẠN LỤC, như tập thơ Trinh Cương in năm 1736 hay như các bản
Nôm Hoa Tiên và Truyện Kiều .Khẳng định đây là một bản dịch của Bà Đoàn Thị Điểm là
thiếu cơ sở về mặt các vết tích còn lưu lại từ các chữ kị huý thế kỉ 18. Hơn nữa trong bản N. V.
Xuân lại còn có những cách nói như gọi CÂY bằng CƠN (ở câu 60), gọi CHỖ bằng LỖ (ở câu
86) : rõ ràng đó không thể là những cách nói của một người miền Bắc như bà nữ sĩ họ Đoàn.

5. Trong lúc đó, chúng ta lại có 2 điểm phù hợp với đầu đời Gia Long :

* Trong bản Đặng Trần Côn có 2 chữ LAN với nghĩa là “ bông hoa lan ” : một chữ dùng trong
LÂU LAN (ở câu 41 bản Đ. T. Côn, câu 37 bản N. V. Xuân ) : đó là một tên lịch sử, không ai
thay đổi gì được. Ngoài ra lại còn một chữ LAN dùng trong câu ĐÌNH LAN HỀ DĨ TRÍСH (ở
câu 359 bản Đ. T. Côn ) với nghĩa là : “ lan trước sân đã hái ”. Chữ LAN này là danh từ chung
nên bản Nôm nào cũng dễ dịch, xin so sánh :

* ở bản B : Trước sân LAN đã nảy vàng

Bên sông tô lại đưa hương ngạt ngào (câu 381, 382)
* ở bản C : LAN đổi lá dềnh dềnh chồi bậm

Khóm tơ hồng đầm ấm hơi dương (câu 345, 346)


* ở bản D : LAN sân ngắt đã có ngày

Tảo sông kia cũng thơm thay đến thì (câu 351, 352)

Thế nhưng bản N. V. Xuân lại gạt bỏ chữ LAN và thay bằng :

CHỒI HOA nở trước sân đã hái


Ngọn tần kề bên bãi đưa hương (câu 309, 310)

Chọn 2 chữ CHỒI HOA chung chung để đối với 2 chữ NGỌN TẦN rất cụ thể, đó chắc là một
điều bất đắc dĩ, người dịch không muốn. Nhưng người dịch phải tuân theo cái lệnh bắt né tránh
chữ LAN vừa được Gia Long băn bố năm 1803. Rõ ràng bản dịch này là một bản dịch của một
người rất sợ Gia Long.

Bản Phan Huy Ích của H. X. Hãn sau chữa lại là :

Mầm LAN nọ trước sân đã hái


Ngọn tần kia bên bãi đưa hương (câu 309-310)

G.S. H. X. Hãn đoán rằng chắc đó là sự nhuận sắc của Phan Huy Thực : có lẽ đúng vì từ năm
1825 đến năm 1833 Minh Mệnh có ra 2 lệnh cho phép những chữ như LAN, HOÀN khi làm
văn đã có thể được dùng.

6. Điểm thứ 2 là cách dịch chữ NHƯỢC trong câu 232 ĐĂNG TRI NHƯỢC VÔ TRI của
Đặng Tần Côn.. Ở câu 195, bản N. V. Xuân dịch câu trên thành

Đèn có biết DƯỜNG BẰNG chẳng biết

Thông thường, cũng như trong Tự điển Việt La, NHƯỢC BẰNG cũng như DƯỜNG BẰNG
đều viết với chữ BẰNG với nghĩa là “ bè bạn ”. Nhưng trong bản N. V. Xuân BẰNG lại viết
thành chữ BÌNH (như trong HOÀ BÌNH).. Hiện tượng này chúng ta cũng đã gặp 12 trên 13 lần
trong bản Kiều Duy Minh Thị ! Lí do rất đơn giản : BÌNH là tên tục của Nguyễn Huệ, kẻ thù số
1 của Gia Long : thay cách viết BẰNG = “ bạn ” bằng cách viết BẰNG = “ bình ” − tên tục
Nguyễn Huệ − là một điều các nhà Nho đoán rằng có thể làm cho Gia Long thích thú. Như vậy
cứ liệu này cũng là một cứ liệu nói lên sự e dè của các nhà sáng tác trước uy quyền của triều
đại mới.

7. Chúng ta đã có thêm chứng cớ ủng hộ ý kiến cho rằng bản N. V. Xuân không phải là một
bản Chinh phụ ngâm của bà Đoàn Thị Điểm. Vậy bản dịch của Bà là bản nào ? Ở vấn đề này ý
kiến chúng tôi có khác G.S. H. X. Hãn : chúng tôi ngờ rằng bản B là của Nguyễn Khản, bản C
mới thực sự là của Bà.

* Một lối nói như ĐÀNH RÀNH trong 2 câu 304-305 :

Lo xa vì nỗi muộn sầu


Dưới hoa chín suối nước sâu đành rành (câu 305-306)

Hay một lối nói như CHÚT CHIU trong hai câu 33, 34 :

Nước xanh rờn chảy trong vặc vặc


Chửa chút chiu rửa được lòng sầu

chứng tỏ rằng bản B không phải là bản của người miền Bắc. CHÚT CHIU, ĐÀNH RÀNH, là
những từ ngữ được ghi trong các từ điển miền Trung và miền Nam (Trần Hữu Thung & Thái
Bá Đỉnh : Từ điển tiếng Nghệ ; Đặng Thanh Hoa : Từ điển phương ngữ tiếng Việt ; Huỳnh
Tịnh Của : Đại Nam quấc âm tự vị).

Ngược lại, nhiều cách nói trong bản C, chúng tôi là người Nghệ, nhưng chúng tôi lại cảm thấy
là khá lạ lùng, chúng tôi không quen dùng như vậy. Chỉ có một ví dụ cần cần nhắc : cách viết
chữ SIÊU, G.S. H.X.Hãn đọc SIU theo lối Nghệ An ở câu 271 :

Biếng giồi phấn để má siu

Nhưng SIU ở Nghệ hay THIU ở miền Bắc, theo ý chúng tôi, không thể liên quan gì đến việc
má người phụ nữ có giồi phấn hay không ? Chữ SIÊU G.S. Hãn nói đến có thể chỉ là một chữ
CHIÊU hay chữ THIỀU viết nhầm vì gần tự dạng. Mà THIỀU,CHIỀU thì có thể dùng để ghi
DEO, GIEO trong DĂN DEO, GIĂN GIEO tức nay NHĂN NHEO. Trong CUNG OÁN
NGÂM KHÚC ta đã có câu 280 :

Nghiêng bình phấn mốc mà nhồi má nheo ( //mà giồi má gieo )

Vậy chắc câu 271 bản C có lẽ cũng nên hiểu là

Biếng giồi phấn để má gieo (//deo, nheo )

8. Nếu bản B là của Nguyễn Khản, bản C là của Đoàn Thị Điểm thì việc kị huý hình như cũng
có nét hợp lí :

* Trong khi bản Đoàn Thi Điểm viết (ở bản C, câu 53, 54 ) :

Đội tiền quân mé tây Doanh Liễu


Lũ hậu quân, bắc nẻo Trường Dương

và không rõ bà có kị huý DOANH hay không, vì thiếu bản Nôm, thì bản B dứt khoát tìm cách
né tránh cái chữ DOANH đáng ngại đó :

Xe tiên, Tế Liễu bắc phương


Ngựa sau, tây ở Trường dương cõi nhà

(câu 55-56)Rõ ràng chỉ Nguyễn Khản mới kiêng né tên huý Trịnh Doanh vì ông chúa đó đã
từng hết sức bao dung cha con Nguyễn Khản./ 2 /

* Trong bản N. V. Xuân, ở câu 115-116 và ở câu 263-264 lại có 2 lần dùng từ ngữ SUM
VẦY khá đạt. Bản Bà Đoàn cũng dùng SUM VẦY, ở câu 127 :

Muốn Chàng cá nước sum vầy

vì Bà chỉ thấy dịch thế là được, chứ lúc đó Bà đã biết Trịnh Sâm về sau sẽ lên làm chúa đâu !

Nhưng bản B của Nguyễn Khản kiên quyết không dùng SUM VẦY mà thay bằng 2 cách diễn
đạt khác :

* Hồn xưa cá nước duyên ưa


Phần này mây nước trông chờ bao an (câu 130-131)

* Nhớ trong vui họp lạ dường


Sao rồi ra những một trường mộng xuân (câu 325-326)

Rõ ràng ở bản B, Nguyễn Khản đã cố gắng tránh cho được cái tên huý của TRỊNH SÂM, một
vị chúa cũng đã hết sức đối xử tử tế với mình.

9. Ta đã thấy về bản B của Nguyễn Khản. Còn về bản C mà chúng tôi ngờ rằng của bà Đoàn
Thị Điểm thì sao ?

Trong Đặng Trần Côn 3 lần dùng chữ TÂN với nghĩa là “ mới ”, ở ba câu 105, 463, 464 :

+ Kí sơn cựu chủng nguyệt mang mang


Phì thuỷ tân phần phong niểu niểu

+ Cựu tình từ hề, hoán tân liên


Ngữ tân thoại cựu hề tửu bất tiền

Bản B của Nguyễn Khản vẫn dùng chữ TÂN ở câu 481 :
+ Cựu tình sánh với tân đề
Dộng bề mới cũ, giải bề tỉnh say

Nhưng ở bản C, cả 3 lần Bà Đoàn Thị điểm đều né tránh chữ TÂN :
+ Mộ núi Kì, trăng tà bóng giại
Nấm sông Phì gió lại hơi xuân
+ Tờ cũ, thơ mới đặt bày
Ca dâng khúc ngọc, rượu đầy chén trân

Cũng dễ hiểu : ở TRUYỀN KÌ TÂN PHẢ Bà cũng đã kị huý chữ TÂN ! Ở bản Hán thì kị huý
bằng gia dạng ; ở bản Nôm thì kị huý bằng né tránh, cách biểu hiện có khác nhau, nhưng tinh
thần né tránh tên vị vua nổi tiếng đời Lê này thì ở Bà vẫn được nổi lên một cách nhất quán, rất
có hệ thống.

10. Tóm lại đến đây chúng tôi có 3 ý kiến chính :

* Khác với G.S. Lê Hữu Mục, chúng tôi đồng ý với nhiều người rằng bản N. V. Xuân vẫn là
một bản sơ thảo của Phan Huy Ích, vì không có vết tích gì về kị huý Lê Trịnh ; mà trái lại, nó
đã rất sợ trái với Gia Long.

* Và khác với G.S.Hoàng Xuân Hãn, chúng tôi cho rằng bản B có lẽ là bản của Nguyễn Khản ;
bản C mới có lẽ là bản của nữ thi sĩ họ Đoàn.

* Chúng tôi lại có ý nghĩ : văn chương là một địa hạt luôn luôn hiện đại hoá : ví như thế hệ cha
chú chúng tôi thì chỉ biết Tản Đà ; thế hệ chúng tôi thì chuyển sang mê thơ mới tiền chiến ; còn
về sau thì thơ mới tiền chiến cũng đã nhường chỗ cho những khuynh hướng khác phù hợp với
các thế hệ sau hơn.

Vậy xin có 2 đề nghị :

* Khi giảng CHINH PHỤ NGÂM cũng nên chọn một hai đoạn hay của Đoàn Thị Điểm trước
khi chọn các đoạn của Phan Huy Ích để học sinh thấy đúng được thực tế tiến lên của lịch sử
văn học ;

* Và G.S. Phạm Thị Nhung vẫn có thể giữ nguyên phần bình luận thiên về nội dung nữ tính
của tác phẩm, chỉ cần thỉnh thoảng thay thế đôi ba đoạn trích dẫn của các dịch giả khác nhau là
được.

NGUYỄN TÀI CẨN

CHÚ THÍCH

/1/ Ví dụ chúng tôi không hiểu được vì sao G.S. Lê Hữu Mục lại chuyển sang đọc THUỞ thành
KHUỞ, đọc DẶN thành DẬN, v.v. Trong từ điển A. de Rhodes đã có cả KHUỞ (trang 128) cả
THUỞ (trang 224, 226), nhưng càng về sau THUỞ càng lấn át dần, đưa đến tình trạng như hiện
nay... Và ngay trong A. de Rhodes, THUỞ ở trang 224 cũng đã được coi trọng hơn cả rồi, vì
nghĩa và ví dụ đều cho ở đây, còn dạng KHUỞ ở trang 128 và dạng THUỞ ở trang 226 đều cho
là dạng phụ. Giữa DẬN và DẶN cũng cần thấy : ở A. de Rhodes, Ă, Â nhiều khi lẫn lộn :
chẳng hạn ở trang 47, 48 VẬT LỘN viết với ẬT ; VẬT MÌNH viết với ẠT; và VẶT LÔNG
cũng viết với ẠT... Hơn nữa DẶN đã có mặt trong TRUYỀN KÌ MẠN LỤC và ngay cả trong
Maiorica, thế kỉ 17.

Nhưng đó chỉ là những chi tiết nhỏ. Cái đáng nói là nguyên tắc tổng quát phải dùng khi đọc các
văn bản Hán và Nôm.

Các giáo sư Trung Quốc khi giảng về KINH THI, SỞ TỪ hay ĐƯỜNG THI đều cùng sinh
viên đọc theo âm Bạch Thoại cả, chứ có ai đọc theo âm Hán thượng cổ, trung cổ đâu ! Đối với
chữ Hán, chữ Nôm, nói chung đều phải đọc theo âm hiện đại, chỉ trừ những trường hợp cá biệt
âm cổ, từ cổ đã chết hẳn không lưu lại dạng hiện đại nào. Vì vậy chúng tôi mới ngạc nhiên về
KHUỞ, về DẬN.

* Trường hợp đổi LOÀ LẸT thành LEO LÉT, đổi NGÁC thành NGẠC v.v. chúng tôi cũng băn
khoăn : G.S. không coi trọng quy tắc về tự dạng nữa hay G.S. cho là đều chép sai cả, phải đính
ngoa ? NGÁC là một nhánh sông, nhánh sông có thể rất to : ở chỗ NGÃ BA HẠC, ba nhánh
hợp lưu là sông Hồng, sông Đà, sông Lô, Nguyễn Bá Lân (1701-1785) cũng vẫn dùng chữ
NGÁC :

Dưới họp một dòng ; trên chia ba ngác


............................................................
Khác gì : những chốn Tiêu Tương, đồ tranh thủy mạc

* Trường hợp chữ TRỜI (THIÊN+ THƯỢNG), G.S không quy vào kiểu hội ý nữa hay sao mà
lại dùng qui luật ngữ âm Tlời > Trời để khẳng định đó là chữ của thế kỉ 19 ? Trong Maiorica
(thế kỉ 17), trong TRUYỀN KÌ MẠN LỤC (bản 1737) đã có cách viết chữ TRỜI này rồi !

/ 2 / Thật ra tên chúa là TRỊNH DINH (thanh mẫu DĨ, vận bộ THANH, khai khẩu, tam đẳng),
đọc DOANH là đã kị huý rồi. Cũng như tên huý của ông tổ họ Nguyễn, và tổ ngoại của họ
Trịnh là NGUYỄN CẢM (thanh mẫu Kiến, vân bộ KHÁM, khai khẩu, nhất đẳng), đọc KIM là
đã kị huý rồi.

Nhưng về sau người ta vẫn kị huý tiếp các cái tên vốn đã kị huý đó. Còn chữ DOANH trong
DOANH LIỄU thì vốn đã phải đọc DOANH (thanh mẫu DĨ, vận bộ THANH, hợp khẩu, tam
đẳng), nhưng vì cũng có khi đọc DINH (như trong DINH THỰ), nên DOANH cũng nghiễm
nhiên được coi như là dạng kị huý.

NGUỒN : bài này được công bố trên VĂN HÓA NGHỆ AN, số 110, ngày 10.10.2007. Bản
điện tử do tác giả cung cấp.
112 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

TÖ LIEÄU

NAM HAÛI CHÖ ÑAÛO LÒCH SÖÛ ÑÒA DANH KHAÛO LUAÄN
Phạm Hoàng Quân*
LTS. “Nam Haûi chö ñaûo lòch söû ñòa danh khaûo luaän” laø coâng trình nghieân cöùu
ñoäc laäp cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân, nhaèm chöùng minh Taây Sa vaø Nam
Sa (töùc Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa cuûa Vieät Nam) voán khoâng thuoäc chuû quyeàn
cuûa Trung Quoác trong lòch söû. Taäp khaûo luaän naøy goàm 3 chöông vaø phaàn phuï
luïc. Chöông 1: Nam Haûi chö ñaûo - ñaûo danh trong thö tòch hieän ñaïi (ñaõ ñaêng
treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (65).2007); Chöông 2: Khaùi quaùt
veà quaù trình nghieân cöùu Nam Haûi chö ñaûo cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø 1909-
2005; Chöông 3: Vaán ñeà lòch söû ñòa danh Nam Haûi chö ñaûo trong thö tòch coå
Trung Quoác. So vôùi döï kieán ban ñaàu, nhan ñeà cuûa taäp khaûo luaän “Nam Haûi
chö ñaûo danh xöng sô khaûo” ñöôïc taùc giaû ñoåi thaønh “Nam Haûi chö ñaûo lòch
söû ñòa danh khaûo luaän”, caùc chöông muïc cuõng ñöôïc taùc giaû chænh söûa laïi do
nhöõng phaùt hieän môùi trong quaù trình tieáp caän tö lieäu.
Vì laø coâng trình nghieân cöùu caù nhaân, laïi phaûi maát nhieàu thôøi gian vaø coâng söùc
tra cöùu, tham khaûo haøng ngaøn trang tö lieäu, neân vieäc coâng boá khoâng theå baûo
ñaûm söï lieân tuïc. Cuõng do soá trang cuûa taïp chí coù haïn, caùc phuï luïc seõ ñöôïc
daàn ôû caùc soá baùo tieáp theo.
Chöông II
Khaùi quaùt veà quaù trình nghieân cöùu Nam Haûi chö ñaûo
cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø 1909 ñeán 2005
“Ñaïi theá cuûa theá giôùi thay ñoåi, söùc nöôùc thònh suy maïnh yeáu laø do ôû
bieån chöù khoâng do luïc ñòa. Nöôùc naøo coù ñöôïc quyeàn treân bieån maïnh
hôn, söùc nöôùc cuûa nöôùc ñoù seõ chieám öu theá”. Toân Trung Sôn.(1)
Caùc loaïi töø ñieån toång hôïp, töø ñieån chuyeân ngaønh vaø ñòa ñoà taäp ñaõ neâu
ôû chöông I laø nhöõng saûn phaåm mang tính ñieån cheá, töùc laø chuùng thöøa nhaän
keát quaû cuûa nhieàu coâng trình nghieân cöùu hoaëc toång hôïp caùc bieân cheùp veà
vuøng bieån Nam Haûi vaø caùc quaàn ñaûo trong vuøng bieån naøy töø nhöõng naêm ñaàu
theá kyû 20.
Qua söï khai thò cuûa caùc hoïc giaû, chuyeân gia haøng haûi phöông Taây vaø
Nhaät Baûn..., caùc chuyeân vieân cuûa chính phuû, caùc söû gia vaø caùc hoïc giaû chuyeân
ngaønh ôû Trung Quoác baét ñaàu löu yù vaø nghieân cöùu veà nhöõng quaàn ñaûo cuøng
söï hoaït ñoäng treân bieån Nam Haûi. Döïa vaøo ñaëc tính vaø noäi dung caùc loaïi ghi
cheùp vaø nghieân cöùu, toâi chia quaù trình naøy thaønh 2 giai ñoaïn: giai ñoaïn ñaàu
töø naêm 1909 ñeán naêm 1947 laø giai ñoaïn sô thaùm; giai ñoaïn sau, töø naêm 1948
ñeán naêm 2005 laø giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình.
A. Giai ñoaïn sô thaùm (1909 - 1947)
Buùt kyù veà cuoäc tuaàn tra treân bieån cuûa Lyù Chuaån (Lyù Chuaån tuaàn haûi kyù -
李 准 巡 海記) naêm Tuyeân Thoáng nguyeân nieân (1909) ñöôïc hoïc giôùi Trung Quoác
thöôøng xuyeân daãn duïng vôùi tính chaát moät söï kieän khôûi ñaàu trong giai ñoaïn
Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 113

nghieân cöùu môùi-goïi giai ñoaïn nghieân cöùu môùi ñeå phaân bieät vôùi thôøi kyø bieân
cheùp tröôùc ñoù-giai ñoaïn naøy hoãn dung giöõa vieäc xaùc ñònh danh xöng vaø ñoøi
hoûi chuû quyeàn. Trong cuoäc tuaàn tra naøy, Lyù Chuaån vaø ñoaøn tuøy tuøng ñeán
Ñoâng Sa vaø Taây Sa, ghi cheùp sô löôïc, moâ taû öôùc leä vaø ñaët teân moät soá ñaûo ôû
Taây Sa moät caùch tuøy höùng. Maõi ñeán naêm 1933, Thieân Taân ñaïi coâng baùo môùi
coâng boá thieân buùt kyù cuûa Ñeà ñoác haûi quaân Lyù Chuaån (soá ra ngaøy 10 thaùng 8),
vaø Quoác vaên chu baùo ñaêng laïi buùt kyù naøy vaøo ngaøy 21/8/1933.(2) Tuy nhieân,
heä thoáng ñaûo danh cuûa 16 ñaûo maø Lyù Chuaån ñaët ra coù ñeán 10 teân goïi khoâng
xaùc ñònh ñöôïc vò trí, do khoâng coù toïa ñoä ñòa lyù töông öùng vôùi teân caùc ñaûo.(3)
Khi ñoái chieáu 16 ñaûo danh cuûa Lyù Chuaån vôùi 24 ñaûo danh Taây Sa trong
Trung Quoác giang haûi hieåm yeáu ñoà chí cuûa H. Petley (Cuïc tröôûng Cuïc Ñòa ñoà
Haûi quaân Anh quoác) do Traàn Thoï Baønh vaø Dòch Nhö Phuû dòch sang Haùn vaên
naêm 1894, thì thaáy khoâng coù ñieåm töông öùng naøo, caû veà teân goïi laãn vò trí.(4)
Thu hoaï c h cuû a Ñeà ñoá c haû i quaâ n Lyù Chuaå n do vaä y bò xeá p xoù ,
ñaâ y cuõ n g laø lyù do vì sao maõ i ñeá n naê m 1933, Lyù Chuaå n tuaà n haû i
kyù môù i ñöôï c coâ n g boá , vôù i hình thöù c moä t söï kieä n lòch söû “coù ñeá n
Taâ y Sa” cuû a moä t ñoä i nguõ binh quan ñöôï c Thanh trieà u ñieà u phaù i . (5)
Naêm 1910, Ñoâng Phöông taïp chí (quyeån 7, kyø thöù 6)(6) in toaøn vaên
moät bieân cheùp khaûo saùt khaù chi tieát veà quaàn ñaûo Taây Sa, öôùc 3.000 chöõ
vôùi tieâu ñeà Quaûng Ñoâng Taây Sa quaàn ñaûo chí 廣東西沙群島志 . Quaûng
Ñoâng Taây Sa quaàn ñaûo chí laø moät tieâu ñeà ñöôïc dòch sai laïc töø nguyeân taùc
Ñöùc vaên voán coù teân laø Die Paracel Inseln (quaàn ñaûo Paracel), noäi dung kyù
taûi ñöôïc trình baøy theo hình thöùc moät khaûo saùt ñòa lyù (geographies) vôùi
muïc ñích chæ nam haøng haûi, ñôn vò ño khoaûng caùch duøng tieâu chuaån daëm
Anh (statute mile), teân caùc ñaûo duøng Ñöùc vaên vôùi toång soá 33 ñaûo danh.(7)
Ñoâng phöông taïp chí ñaõ dòch taøi lieäu ñòa lyù Die Paracel Inseln sang Haùn
vaên, ñaûo danh Ñöùc vaên ñöôïc haøi aâm hoaëc chuyeån nghóa sang Haùn vaên
(ví duï: Kî Lyù Tieân = Die Crescent Gruppe; Khoaùt Ñòa = Woody Inset...).
Ñoâng Phöông taïp chí soá ra ngaøy 25/5/1910 laïi ñaêng moät taøi lieäu coù tieâu ñeà
Kyù Vieät tænh khaùm bieän Taây Sa ñaûo söï -記粵省勘辦西沙島事 (Ghi cheùp veà vieäc xem
xeùt ñaûo Taây Sa tænh Quaûng Ñoâng).(8) Theo kyù thuaät cuûa baøi vieát, Toång ñoác Löôõng
Quaûng Tröông Nhaân Tuaán nghe tin coù ngöôøi ngoaïi quoác ñeán khai thaùc treân ñaûo
neân sai ngöôøi ñi ñieàu tra. Buùt kyù naøy khoâng neâu ñöôïc teân moät ñaûo naøo, chæ moâ
taû sô saøi nhoùm Taây coù 7 ñaûo, nhoùm Ñoâng coù 8 ñaûo, khoaûng caùch öôùc leä nöûa daëm
hoaëc moät hai daëm, pheùp moâ taû ñòa lyù coøn keùm hôn caû ghi cheùp cuûa Lyù Chuaån.
Daàn veà sau, laø söï xuaát hieän caùc ghi cheùp coù heä thoáng ñòa danh cuï theå
nhö Ñieàu tra Taây Sa quaàn ñaûo baùo caùo thö - 調查西沙群島報告書 cuûa Thaåm
Baèng Phi (1928),(9) Chí Taây Sa quaàn ñaûo -志西沙群島 cuûa Lyù Tröôøng Phoù (Söû
ñòa hoïc baùo, quyeån 3 kyø thöù 5, 1925), Taây Sa quaàn ñaûo ñieàu tra kyù - 西沙
群 島 調 查記 cuûa Phöông Taân (1928),(10) Taây Sa ñaûo, Ñoâng Sa ñaûo thaønh aùn
114 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

hoái bieân - 西沙島東沙島成案匯編 cuûa Traàn Thieân Tích (Quaûng Ñoâng thöïc
nghieäp saûnh xuaát baûn 1928), Quaûng Ñoâng toaøn tænh ñòa phöông kyû yeáu - 廣
東全省地方紀要 (1934), Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc - 南海諸島地理志
略 cuûa Trònh Tö Öôùc [Thöông vuï aán thö quaùn xuaát baûn, 1947], Ngaõ quoác Nam
Haûi tieàn saùo ñích Taây Sa quaàn ñaûo - 我國南海前哨的西沙群島 cuûa Quaùch Thoï
Sanh (Trung Quoác haûi quaân taïp chí, ngaøy 1/3/1947).
Trong caùc taøi lieäu neâu treân, caùc ñaûo danh ñöôïc ghi cheùp khoâng thoáng
nhaát caû veà soá löôïng vaø teân goïi (xem Phuï luïc 1). Quaùch Thoï Sanh lieät keâ
ñöôïc 33 ñaûo danh, Quaûng Ñoâng toaøn tænh ñòa phöông kyû yeáu chæ ghi nhaän
ñöôïc 7 ñaûo danh. Caùc bieân cheùp naøy laãn loän teân goïi haøi aâm vaø teân môùi ñaët
baèng Haùn vaên, tuy nhieân vì thieáu tính khoa hoïc trong vieäc ñònh vò neân haàu
heát caùc töø ñieån tieâu chuaån ñeàu duøng heä thoáng teân goïi ñöôïc haøi aâm töø baûn
Ñöùc vaên Die Paracel Inseln do Ñoâng Phöông taïp chí in naêm 1910 (xem moät
soá ñoaïn ñaõ daãn chöùng ôû Chöông 1). Ngoaøi taøi lieäu Die Paracel Inseln, caùc
bieân cheùp mang tính khoa hoïc khaùc nhö AÁn Ñoä chæ nam - 印度指南 (1885)
[Anh vaên],(11) Haûi ñaïo traéc löôïng caäp haøng haûi khí töôïng nieân giaùm - 海道測
量 及 航 海氣象年鑒 (1885) [Ñöùc vaên], Nam Trung Quoác nguõ tænh ñích khaùi
huoáng - 南中國五省的概況 [Nhaät vaên] cuûa Maõ Tröôøng Thieâu Thaùi Lang vaø
Thoân Thöôïng Keá Nhò Lang (1939), Taây Sa quaàn ñaûo dieân caùch chí - 西沙
群 島 沿 革志 [Nhaät vaên] cuûa Tieâu Kyø Lai (1940)...(12) cuõng ñöôïc dòch sang Haùn
vaên, caùc kieán thöùc môùi veà toïa ñoä ñòa lyù, thuûy vaên ñòa chaát, ñòa maïo bieån,
haøng haûi ñòa vaên... trong caùc nguoàn taøi lieäu naøy ñöôïc hoïc giôùi Trung Quoác
tieáp thu, laøm cô sôû cho caùc nghieân cöùu veà sau.
Nhöõng naêm 1933, 1934 caùc baùo san Trung Quoác baét ñaàu luïc tuïc xuaát
hieän caùc baøi vieát veà quaàn ñaûo Spratly (Tö Ba Laïp Thoaùt Lai - 斯巴拉脫來 ).
Söï kieän naøy trong söû Trung Quoác goïi laø “Söï kieän Phaùp chieám 9 ñaûo Nam
Haûi”. Phöông chí nguyeät san soá thaùng 4/1933 ñaêng baøi “Phaùp chieám Nam Haûi
chö tieåu ñaûo chi ñòa lyù - 法占南海諸小島之地理” cuûa Laêng Thuaàn Thanh,(13)
baøi vieát naøy xuaát phaùt sau caùc tin töùc thôøi söï veà vieäc töø ngaøy 7 ñeán ngaøy
12/4/1933 haûi quaân Phaùp ñeán ñoùng treân caùc ñaûo thuoäc nhoùm Tizard Banc(*)
(Ñeà Sa Thieån Chaâu - 提沙淺洲). Baøi vieát naøy söû duïng heä thoáng ñaûo danh
ñöôïc haøi aâm hoaëc chuyeån nghóa töø Phaùp vaên, moâ taû caùc ñaûo ñöôïc xem laø
trong taàm kieåm soaùt cuûa Trung Quoác goàm:
1. La Caye Amboyne (AÙng Baïch Naïp ñaûo 盎白納島).
2. Ile de la Tempeâte (Ñöông Cuï Ñaëc ñaûo 當具特島) coøn goïi laø Spratly
(Söû Baù Laïp Ñöùc 史柏拉德 ).
3. Ile Itu Aba (Y Ñoâ A Ba 伊都阿巴 ) töùc laø Banc Tizard (Ñeà Sa Thieån
Chaâu).
4. Ile Loai-te (Lao Ñaït ñaûo 勞達島).
5. Ile Thitu (Ñeá Ñoâ ñaûo 帝都島 ).
6. Les Deux Iles (Song Ñaûo 雙島 ).

Tuøy theo töøng tröôøng hôïp, döïa vaøo caùc baûn goác Anh, Phaùp, Ñöùc maø coù söï khaùc nhau
giöõa caùc chöõ Banc Tizard, Tizard Banc hay Tizard Bank. BBT.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 115

7. Cage Alerte (A Laëc Ñaëc ñaûo 阿勒特島 ).


8. Nam Yit (Naïi Y Thoaùt ñaûo 奈伊脫島 ).
9. Lankiam Cay (Lang Cô A ñaûo 郎基阿島 ).
Ngoaøi vieäc ñònh danh theo Phaùp vaên, Laêng Thuaàn Thanh tieáp thu caû
heä thoáng ñònh vò toïa ñoä ñòa lyù cuûa Phaùp cho nhoùm ñaûo vaø töøng ñaûo, ñoä daøi
duøng quy cheá daëm Anh (haûi lyù). Sau ñaây laø moät trích ñoaïn:
諸小島散布于8-100N 與 111-1150E 之中國海中.西距非律賓派拉望島 (Palawan)
二百海里.在我國海南島東南 530 海里.
Chö tieåu ñaûo taûn boá vu 8-100 N döõ 111-1150 E chi Trung Quoác haûi trung,
taây cöï Phi Luaät Taân Phaùi Laïp Voïng ñaûo (Palawan) nhò baùch haûi lyù, taïi ngaõ
quoác Haûi Nam ñaûo ñoâng nam 530 haûi lyù. (Caùc ñaûo nhoû (töùc 9 ñaûo) naèm taûn
maùc trong bieån Trung Quoác thuoäc 8-10 ñoä vó baéc vaø 111-115 ñoä kinh ñoâng,
phía taây caùch ñaûo Phaùi Laïp Voïng (Palawan) cuûa Phi Luaät Taân 200 haûi lyù, ôû
veà phía ñoâng nam ñaûo Haûi Nam nöôùc ta 530 haûi lyù).
Trong baøi vieát neâu treân, Laêng Thuaàn Thanh cho raèng, ngöôøi Hoa voán
ñaõ cö truù treân 3 ñaûo Ile Itu Aba, Nam Yit vaø Lankiam Cay, vaø coù qua laïi vôùi
6 ñaûo coøn laïi.
Qua khaûo saùt heä thoáng ñòa danh cuûa 9 ñaûo ñöôïc coâng boá treân 15 tôø baùo
vaø taïp chí Trung Quoác trong 2 naêm 1933-1934(14) thaáy caùc ñieåm ñaùng löu yù
nhö sau (xem chi tieát ôû Phuï luïc 2).
1. Taát caû caùc ñaûo danh ñeàu theo caùch haøi aâm hoaëc chuyeån nghóa töø Taây
danh (Anh, Phaùp, Ñöùc...).
2. Caùch haøi aâm khoâng thoáng nhaát, thí duï: Thitu:
- Thôøi söï nguyeät san (9/1933) haøi aâm: Taây Ñoã 西杜
- Ñòa lyù hoïc tuøng san (9/1933) haøi aâm: Ñeà Ñoã 提杜
- Laêng Thuaàn Thanh (4/1933) haøi aâm: Ñeá Ñoâ 帝都
- Ñoâng phong taïp chí (11/1933) haøi aâm: Taây AÂu Ñöùc 西歐德
- Ngoaïi giao nguyeät san (8/1934) haøi aâm: Taây Ñöùc AÂu 西德歐
Thí duï treân khoâng phaûi laø caù bieät, 9 ñaûo danh ñeàu trong tình traïng tuøy
tieän naøy.
3. 50% baøi vieát khoâng neâu ñöôïc ñuû 9 ñaûo danh, thí duï, Ngoaïi giao nguyeät
san 8/1934 chæ neâu 6 teân, coøn laïi ghi chuù laø “chöa bieát roõ”.
4. 30% baøi vieát chæ neâu teân ñaõ haøi aâm, khoâng ñính keøm nguyeân vaên
Taây danh vaø kinh vó ñoä.
5. 50% baøi vieát neâu kinh vó ñoä khoâng gioáng nhau.
6. Tröôøng hôïp caù bieät: Ngoaïi giao bình luaän soá thaùng 9/1933 ñaêng baøi
“Phaùp quoác chieám lónh cöûu tieåu ñaûo söï kieän -法國占嶺九小島事件 ” cuûa Töø
Coâng Tuùc, trích ñoaïn vieát veà ñaûo danh:
“法國所占嶺之九島.現已証實并非西沙群島之一部.為 :
116 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

Phaùp quoác sôû chieám lónh chi cöûu ñaûo, hieän dó chöùng thöïc tònh phi Taây
Sa quaàn ñaûo chi nhaát boä. Vi: ... (Chín ñaûo do Phaùp chieám, hieän ñaõ chöùng
minh hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät boä phaän cuûa quaàn ñaûo Taây Sa, ñoù laø):
1. Spratly or Storm Island
2. Amboyna Cay
3. Tizard Bank with Reefs and Islands
4. Loaita Island
5. Thitu Island
6. North Danger” (sic).
Caùc ñaëc ñieåm neâu treân veà söï kieän “Phaùp chieám 9 ñaûo” ñöa ñeán vaøi nhaän
xeùt sau.
1. Hoïc giôùi vaø chính phuû Trung Hoa ruùt kinh nghieäm töø söï kieän Lyù
Chuaån “tuaàn tra” vaø ñaët teân ñaûo theo caûm höùng ôû quaàn ñaûo Paracel (ñaûo coù
teân maø khoâng ñònh ñöôïc vò trí do khoaûng caùch ñöôïc moâ taû öôùc leä, khoâng ñònh
ñöôïc kinh vó ñoä), neân ñoái vôùi 9 ñaûo Spratly ñaønh phaûi tieáp thu haún teân goïi
vaø toïa ñoä kinh vó, chaáp nhaän vieäc khoâng coù teân rieâng (Haùn vaên) ñeå tieän vieäc
tranh bieän laáy vò trí laøm chuaån.
2. Söï ham muoán giôùi haïn con soá 9 ñaûo (trong toång soá 191 ñaûo) phaân boá
trong phaïm vi cuï theå 8-100 N vaø 111-1150 E vuøng bieån Nam Haûi.
3. Ñaûo danh töø Taây danh ñöôïc phieân aâm khoâng ñoàng nhaát, nhieàu con soá
kinh vó ñoä sai leäch laø haäu quaû cuûa vieäc thu thaäp thoâng tin töø caùc haõng thoâng
taán moät caùch hoãn taïp, haàu heát caùc caây buùt khoâng hieåu roõ vaán ñeà.
4. Nhaän ñònh cuûa Töø Coâng Tuùc treân tôø Ngoaïi giao bình luaän (9/1933)
cho thaáy söï nhaän thöùc mô hoà-cuûa moät ñaïi dieän hoïc giôùi-veà 9 hoøn ñaûo maø hoï
ñang tìm caùch sôû höõu, ñeán khi haûi quaân Phaùp ñeán truù ñoùng vaø coâng boá hoï
môùi bieát raèng: “chín ñaûo aáy khoâng phaûi laø moät boä phaän cuûa Taây Sa” nhö
tröôùc ñaây hoï töøng nghó !
Sau 2 naêm oàn aøo cuûa caùc baøi baùo thôøi söï, söï kieän “Phaùp chieám 9 ñaûo”
taïm laéng (cuõng töông töï nhö nhöõng naêm 1910-1911 ñoái vôùi Paracels), nhöõng
ham muoán vaø ñoøi hoûi voâ côù cuûa chính phuû Trung Hoa buoäc hoïc giôùi nöôùc
naøy lao vaøo thöïc hieän caùc coâng trình nghieân cöùu, coá chöùng minh nhöõng ñieàu
khoâng theå. Neáu nhö tröôùc naêm 1932 caùc baøi vieát vaø saùch vôû chæ nhaém ñeán
ñoái töôïng Ñoâng Sa vaø Taây Sa, thì giôø ñaây-töø naêm 1932-theâm 9 ñaûo khaùc ôû
Nam Haûi ñöôïc ñöa vaøo muïc tieâu.
Naêm 1935, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn cuoán Trung Quoác ñòa lyù taân
chí - 中 國地理新志, phaàn 4 chöông 2 veà ñòa lyù tænh Quaûng Ñoâng lieät keâ thöù
töï 9 ñaûo (Spratly Island), caùch goïi teân vaãn theo phöông phaùp haøi aâm cuøng
teân Anh vaên ñi keøm vaø dieän tích töøng ñaûo.(15) Toïa ñoä ñòa lyù ñöôïc xaùc ñònh
toång quaùt nhö sau:
“諸小島在我國海南島東南五百三十海里而西沙群島的南面約三百五十
海 里 . 處北緯八度.十一度和東經.一一四,一一五度之間 ”(16)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 117

Chö tieåu ñaûo taïi ngaõ quoác Haûi Nam ñaûo ñoâng nam nguõ baùch tam thaäp
haûi lyù, nhi Taây Sa quaàn ñaûo ñích nam dieän öôùc tam baùch nguõ thaäp haûi lyù.
Xöù baéc vó baùt ñoä-thaäp nhaát ñoä hoøa ñoâng kinh nhaát nhaát töù-nhaát nhaát nguõ ñoä
chi gian. (Caùc ñaûo nhoû naøy caùch phía ñoâng nam ñaûo Haûi Nam nöôùc ta 530
haûi lyù, caùch quaàn ñaûo Taây Sa veà phía nam 350 haûi lyù. ÔÛ vaøo trong khoaûng
töø 8-11 ñoä vó baéc vaø 114-115 ñoä kinh ñoâng).
Vaán ñeà toïa ñoä ñòa lyù trong caùc laàn coâng boá cuûa giai ñoaïn naøy veà “chín
ñaûo Nam Haûi” ñaùng phaûi löu yù. Khi so saùnh vaøi nghieân cöùu mang tính khoa
hoïc tieâu bieåu seõ baét gaëp söï cheânh leäch khaù xa. Laêng Thuaàn Thaønh ghi nhaän
toïa ñoä chung cuûa chín ñaûo laø 8-100 N vaø 111-1150 E; Trung Quoác ñòa lyù taân
chí (vöøa neâu treân) ghi laø 8-11 ñoä vó baéc vaø 114-115 ñoä kinh ñoâng; Trung Hoa
taân ñòa ñoà-thuyeát minh (1946) chæ neâu ñöôïc vó ñoä baéc “7 ñoä 40 phaân ñeán 12
ñoä”(17); Luïc Ñoâng AÙ treân tôø Ngoaïi giao bình luaän (soá 10 quyeån 11/1933) ghi
laø “10-12 ñoä vó baéc vaø 115 ñoä kinh ñoâng”.(18)
Ngoaøi söï sai leäch veà toïa ñoä quaàn theå, qua khaûo saùt 7 nguoàn taøi lieäu coù
neâu toïa ñoä caù theå töøng ñaûo trong chín ñaûo, thaáy coù ñeán gaàn 20 tröôøng hôïp
sai bieät (Phuï luïc 3).
Khoâng neân ngaïc nhieân tröôùc nhöõng sai laàm khaäp khieãng vöøa neâu, bôûi
hoïc giôùi vaø caû chính giôùi Trung Quoác, trong giai ñoaïn naøy haàu heát chæ ñöa ra
nhöõng ghi cheùp mang tính caùch trung gian, hoï khoâng coù phöông tieän vaø tö
caùch ñeå kieåm chöùng caùc nguoàn tin thu thaäp ñöôïc, moät leõ khaùc, ñaây cuõng laø
giai ñoaïn hoïc giôùi Trung Quoác baét ñaàu aùp duïng phöông phaùp ñòa lyù khoa hoïc
phöông Taây. Tuy nhieân, nhöõng noã löïc tìm kieám cho söï hoãn dung giöõa phöông
dö chí, söû chí truyeàn thoáng Trung Quoác vaø phöông phaùp ñòa lyù chính xaùc vöøa
tieáp thu cuõng ñaønh baát löïc tröôùc vaán ñeà chöùng minh chuû quyeàn cuûa Trung
Quoác ñoái vôùi hai quaàn ñaûo Paracel vaø Tizard Bank. Döôùi ñaây laø moät thí duï.
Thaùng 11 naêm 1947, Ty Phöông vöïc thuoäc Boä Noäi chính phoái hôïp vôùi
Thöông vuï aán thö quaùn coâng boá coâng trình Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc
cuûa Trònh Tö Öôùc, chuyeân vieân Boä Noäi Chính. Coâng trình naøy ñöôïc hình
thaønh sau moät naêm khi Trònh Tö Öôùc cuøng chính quyeàn ñòa phöông Quaûng
Ñoâng vaø Cuïc Haûi quaân ñeán Paracel vaø Spratly nhaän söï ñaàu haøng cuûa haûi
quaân Nhaät Baûn. Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc khai maøn cho hình thöùc
moâ taû ñòa lyù môùi, goàm caùc chöông: Ñòa chaát, Ñòa hình, Khí haäu, Ñaûo döï,
Than hieåm chí yeáu (nhöõng baõi nguy hieåm caàn löu yù), Kinh teá saûn vaät, Ñòa
vò giaù trò, Söû chi hoài coá (nhìn laïi lòch söû). Phaàn phuï luïc ñòa ñoà vaø baûng ñoái
chieáu ñòa danh cuõ vaø môùi do Boä Noäi chính coâng boá. Coâng trình cuûa Trònh
Tö Öôùc ñöôïc hoïc giôùi ñöông thôøi ñaùnh giaù raát cao, cho raèng ñaây “laø moät taäp
hôïp töôøng teá vaø phong phuù veà taøi lieäu, ñaùng phaûi tham khaûo khi nghieân cöùu
veà Nam Haûi chö ñaûo”.(19)
Tuy nhieân, veà phöông dieän ñòa danh caùc ñaûo maø xeùt, Trònh Tö Öôùc vaãn
coøn mô hoà nhö hoài 15 naêm tröôùc. Veà teân goïi Tizard Bank & Reefs, ñaây laø
moät nhoùm ñaûo, ñöông thôøi coù khi goïi laø Ñoaøn Sa quaàn tieâu vaø ñöôïc haøi aâm
118 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

nhieàu caùch nhö Sa Ñeà Thieån (Laêng Thuaàn Thanh), Ñeá Nhöôïc Baøng (Thaân
baùo nguyeät san, 15/9/1933), Ñeå Sa Than (Ngoaïi giao bình luaän, 5/1934), Ñeà
Sa Thieån Chaâu (Toái taân theá giôùi ñòa ñoà taäp, 1938), Ñeà AÙp Pha [than] (Trung
Hoa taân ñòa ñoà, 1946). Chung quy, khi phaùt aâm thì gaàn gioáng, khi vieát chöõ
thì khaùc xa, nhöng ñieàu quan troïng trong söï sai laàm cuûa Trònh Tö Öôùc laø
caùch giaûi thích nguoàn goác ñòa danh, hoï Trònh cho raèng: “coå thö nöôùc ta goïi
[nhoùm ñaûo naøy] laø Ñeà AÙp than, coøn vieát laø Ñoaøn Sa quaàn ñaûo”.(20) Caàn nhôù
laïi raèng Tizard Bank cuõng laø danh xöng ñaïi dieän cho nhoùm 9 ñaûo trong söï
kieän ngaøy 12/4/1933, neân vieäc ñònh danh laø moät vaán ñeà quan troïng, Ñeà AÙp
Pha laø moät caùch haøi aâm tröïc tieáp töø Tizard Bank, coå thö Trung Quoác chöa
töøng coù danh xöng thuaàn Haùn “Ñeà AÙp” öùng vôùi teân ngöôøi/teân ñaát sinh ra
ngöôøi qua laïi vuøng bieån naøy ñeå laøm cô sôû cho vieäc ñaët teân ñaûo nhö thoâng
leä ñaët teân cuûa nhieàu ñòa ñieåm khaùc. Tizard (töùc Ñeà AÙp] laø teân moät ngöôøi
Anh, thuyeàn tröôûng thuyeàn ñieàu tra haøng haûi Rifleman, töùc Thomas Henry
Tizard (1889-1924), 托馬亨利提閘 - Thaùc Maõ Hanh Lôïi Ñeà AÙp.(21) Söï keát noái
tuøy tieän naøy khoù maø baûo raèng do noùng voäi trong vieäc sôû höõu teân rieâng neân
hoï Trònh gaén böøa cho “coå thö”, bôûi hoïc giôùi Trung Quoác ñaõ coù thôøi gian 15
naêm ñeå nghieân cöùu !
Chi tieát sai laàm cuûa hoï Trònh coøn ñöôïc Cuùc Keá Voõ daãn duïng trong coâng
trình Toå quoác ñích Nam Haûi chö ñaûo (1956), Sôû Nghieân cöùu tình baùo haûi
döông daãn duïng trong Nam Sa quaàn ñaûo töï nhieân hoaøn caûnh giôùi (taøi lieäu cô
maät) (1976), taïp chí Haûi döông khoa hoïc (kyø 2-1977) daãn duïng trong “Trònh
Hoøa haï Taây döông ñoái ngaõ quoác haûi döông khoa hoïc ñích coáng hieán”.
Nhöõng sai laàm vaø baát oån-veà vieäc ñaët ñònh caùc ñaûo danh treân vuøng bieån
Nam Haûi-xuyeân suoát caùc daãn chöùng treân laø nhöõng daáu hieäu cho thaáy söï luùng
tuùng cuûa hoïc giôùi Trung Quoác tröôùc nhu caàu cuûa moät chính phuû ñang tieàm
aån khaû naêng phaùt trieån thuyeát “khoâng gian sinh toàn” theo chieàu höôùng cuûa
Haushofer.(22) Trong tình theá thuùc baùch cuøng quaãn, caùc nhaø phöông dö hoïc,
söû hoïc Trung Quoác chöa tìm ñöôïc loái ra cho vieäc coá keát giaù trò lòch söû vaøo
khoa hoïc ñòa lyù chính xaùc, coù theå gaén haøng loaït teân thuaàn Haùn trong kho
taøng söû lieäu vaøo caùc hoøn ñaûo vaø nhoùm ñaûo, tuy nhieân, vôùi hoaøn caûnh ñöông
thôøi hoï khoâng theå gaén cho chuùng nhöõng heä thoáng kinh vó ñoä vaø caùc yeáu toá
thuûy vaên-haøng haûi xaùc thöïc.
Trong giai ñoaïn sô thaùm naøy, coù vaøi coâng trình nghieân cöùu tuy khoâng
tröïc tieáp lieân quan ñeán ñaûo danh nhöng ñaùng phaûi löu yù, vì chuùng mang
tính tieân khôûi vaø gaén lieàn trong khoâng gian Nam Haûi. Naêm 1935, Thöôïng
Haûi thöông vuï aán thö quaùn xuaát baûn cuoán Trung Quoác Nam Haûi coå ñaïi giao
thoâng tuøng khaûo - 中國南海古代交通叢考 cuûa hoïc giaû Nhaät Baûn Ñaèng Ñieàn
Phong Baùt 藤田豐八 [Fujita] qua baûn dòch Trung vaên cuûa Haø Kieän Daân.
Naêm 1937, nhaø Thöông vuï xuaát baûn lieân tuïc caùc coâng trình Trung Quoác
Nam Döông giao thoâng söû - 中國南洋交通史 cuûa Phuøng Thöøa Quaân;(23) Trung
Quoác giao thoâng söû - 中國交通史 cuûa Baïch Thoï Di;(24) Trung Quoác thöïc daân
söû - 中國殖民史 cuûa Lyù Tröôøng Phoù; Trung Quoác ngö nghieäp söû - 中國魚業史
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 119

cuûa Lyù Só Haøo. Naêm 1940, Ñoâng AÙ ñoà thö quaùn xuaát baûn Haûi Nam ñaûo döõ
Thaùi Bình Döông - 海南島與太平洋 cuûa Traàn Thanh Thaàn...
Ñeå taïm keát phaàn toång quan cuûa giai ñoaïn sô thaùm naøy, cuõng neân noùi
theâm veà hai söï kieän lieân quan maät thieát ñeán ñaûo danh Nam Haûi, ñoù laø hai
laàn chính phuû Trung Hoa Daân quoác ñôn phöông coâng boá heä thoáng “ñòa danh
tieâu chuaån” vaøo caùc naêm 1935 vaø 1947.
Naêm 1933, sau söï kieän “Phaùp chieám 9 ñaûo Nam Haûi”, chính phuû Trung
Quoác thaønh laäp “Thuûy luïc ñòa ñoà thaåm tra uûy vieân hoäi”, chính thöùc hoaït ñoäng
töø ngaøy 7/6/1933, ngöôøi cuûa hoäi naøy ñöôïc tuyeån töø caùc boä Noäi chính, Ngoaïi
giao, Giaùo duïc, Haûi quaân vaø moät soá ít caùc ñaïi bieåu Moâng, Taïng. Trong cuoäc
hoäi nghò laàn thöù 25 môû ngaøy 21/12/1934, thoâng qua danh muïc ñòa danh caùc
ñaûo (ñoái chieáu Hoa-Anh). Thaùng 1/1935, treân tôø Hoäi san kyø ñaàu tieân, coâng boá
“Trung Quoác Nam Haûi caùc ñaûo dö Hoa-Anh ñoái chieáu bieåu - 中國南海各島旟
華英對照表 ” (xem Phuï luïc 4). Ñaây laø laàn ñaàu tieân Trung Quoác coâng boá moät heä
thoáng ñòa danh toaøn dieän cho caùc ñaûo tieâu (goàm 132 ñòa danh); cuõng laø laàn
ñaàu tieân phaân ñònh caùc ñaûo Nam Haûi thaønh 4 boä phaän: Ñoâng Sa, Taây Sa, Nam
Sa (nay goïi Trung Sa) vaø Ñoaøn Sa (nay goïi Nam Sa) quaàn ñaûo. Hoäi san kyø 2,
thaùng4/1935, coâng boá “Trung Quoác Nam Haûi caùc ñaûo dö ñoà - 中國南海各島輿
圖”. Toaøn boä heä thoáng ñaûo danh ñöôïc haøi aâm hoaëc chuyeån nghóa töø Taây vaên.
Naêm 1947, Boä Noäi chính coâng boá baûng ñoái chieáu teân goïi cuõ vaø môùi caùc
ñaûo Nam Haûi, vieäc naøy ñöôïc bieát ñeán thoâng qua saùch Nam Haûi chö ñaûo ñòa
lyù chí löôïc cuûa Trònh Tö Öôùc in ôû phaàn phuï luïc. Baûng ñoái chieáu naøy toång
coäng 171 ñòa danh, trong ñoù: Ñoâng Sa 4 teân (1 teân quaàn ñaûo + 3 teân ñaûo);
Trung Sa 30 teân (1 teân quaàn ñaûo + 29 teân ñaûo); Taây Sa 34 teân (4 teân quaàn
ñaûo vaø nhoùm ñaûo + 30 teân ñaûo); Nam Sa 103 teân (8 teân quaàn ñaûo vaø nhoùm
ñaûo + 95 teân ñaûo). (Phuï luïc 5).
Caùc teân ñaûo môùi ñaët thuaàn Haùn, goàm teân caùc nhaân vaät lòch söû, quan
chöùc, thuyeàn haïm hoaëc myõ danh. Cuøng naêm naøy, Phöông vöïc ty (thuoäc Boä
Noäi chính) aán haønh Nam Haûi chö ñaûo vò trí löôïc ñoà 南海諸島位置略圖. Theo
ghi cheùp cuûa Trònh Tö Öôùc, vaên baûn ñoái chieáu ñòa danh naøy do Boä Noäi chính
chính thöùc coâng boá. Tuy nhieân qua moät trích ñoaïn taøi lieäu töø saùch Nam Haûi
chö ñaûo ñòa danh tö lieäu hoái bieân sau ñaây, thaáy tieán trình “coâng boá” vaên baûn
naøy khoâng hôïp vôùi nguyeân taéc haønh chính:
南海諸島收回後.當時內政部方域司審定南海諸島地名172个.于1947
年12月1日由內政部通過中央社正式公布次日見報.此年11月內政部方域司
專 門 委 員鄭資 約著南海諸島地理志略出版 (25)
Nam Haûi chö ñaûo thu hoài haäu, ñöông thôøi Noäi chính boä Phöông vöïc
ty thaåm ñònh Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh 172 caù, vu 1947 nieân 12 nguyeät
1 nhaät do Noäi chính boä thoâng quaù Trung öông xaõ chính thöùc coâng boá, thöù
nhaät kieán baùo. Thöû nieân, 11 nguyeät Noäi chính boä Phöông vöïc ty chuyeân
moân uûy vieân Trònh Tö Öôùc tröù “Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc” xuaát baûn.
(Sau khi thu hoài caùc ñaûo Nam Haûi, baáy giôø Ty Phöông vöïc Boä Noäi chính
120 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

thaåm ñònh ñöôïc 172 ñòa danh caùc ñaûo Nam Haûi, ngaøy 1/12/1947 Noäi chính
boä thoâng qua Trung öông xaõ (Thoâng taán xaõ Trung öông Trung Hoa Daân quoác)
chính thöùc coâng boá, ngaøy sau ñaêng baùo. Cuõng naêm naøy, vaøo thaùng 11 xuaát
baûn Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc cuûa Trònh Tö Öôùc, uûy vieân chuyeân moân
Ty Phöông vöïc Boä Noäi chính).
Ñoaïn vaên treân cho thaáy, saùch cuûa Trònh Tö Öôùc xuaát baûn tröôùc khi coâng
boá chính thöùc vaên baûn naøy ñeán 1 thaùng! Caùc tröng daãn ñeå toû chuû quyeàn sau
naøy, khi ñeà caäp ñeán söï kieän “coâng boá ñòa danh naêm 1947” haàu nhö chæ döïa
vaøo vaên baûn töø saùch cuûa hoï Trònh vaø maëc nhieân xem ñoù nhö laø moät coâng boá
cuûa chính phuû. Moät vaán ñeà neân ñaët ra laø, cho duø Trònh Tö Öôùc laø moät uûy
vieân chuyeân moân cuûa Ty Phöông vöïc Boä Noäi chính, nhöng saùch cuûa oâng ta
vieát lieäu coù thay ñöôïc vai troø cuûa moät coâng baùo? Ñoaïn vaên treân maëc duø coù
neâu vieäc coâng boá vaên baûn naøy thoâng qua Trung öông xaõ vaøo ngaøy 1/12/1947
vaø Ñaïi coâng baùo coâng boá vaøo ngaøy 2/12/1947, tuy nhieân qua nhieàu baøi vieát
vaø caùc nghieân cöùu toû ra raát khoa hoïc trong vieäc trích daãn, thaáy thieáu vaéng
söï minh hoïa töø nguoàn naøy.
Giai ñoaïn sô thaùm maø chuùng ta vöøa ñieåm qua, cuoái cuøng-döïa treân caùc
cöù lieäu thaønh vaên coù theå khaûo saùt ñöôïc-bieåu loä hai ñoäng thaùi öùng phoù cho
moät choïn löïa ñòa danh vuøng Nam Haûi cuûa chính phuû Trung Hoa Daân quoác:
Moät laø, phöông aùn coâng boá naêm 1935, khoâng söû duïng ñòa danh thuaàn
Haùn, töùc chaáp nhaän söï maát lieân laïc vôùi lòch söû cuûa ñòa danh ñeå chieám lónh
heä toïa ñoä ñòa lyù. Ñoäng thaùi naøy cuõng cho thaáy ñaây laø thôøi ñieåm baét ñaàu thöïc
hieän yù ñoà chieám lónh (neáu ñöôïc) vuøng bieån maø Trung Quoác chöa töøng laøm chuû.
Hai laø, phöông aùn coâng boá naêm 1947, Haùn hoùa moät soá ñòa danh khi ñaõ
möôøng töôïng ñöôïc moät chieán löôïc nguïy bieän duøng söû lieäu laøm nguyeân lieäu.
Vôùi nhöõng lôïi theá sau theá chieán thöù hai, chính phuû Trung Quoác caøng
chuù muïc vaøo vuøng bieån phía nam ñaày tieàm naêng maø tröôùc ñaây hoï luoân bò
thaát baïi tröôùc caùc ñeá quoác huøng maïnh (Phaùp, Nhaät), caû veà theá löïc vaø chöùng
cöù chuû quyeàn. Nhöõng söï kieän trong lòch söû veà “con ñöôøng tô luïa treân bieån”
trong yù thöùc hoïc giôùi vaø chính giôùi töø choã ngaãu nhieân phaûi ñi qua Nam Haûi
baét ñaàu ñöôïc chuyeån hoùa thaønh caùc söï kieän “khaùm phaù”, “phaùt hieän” ra caùc
ñaûo vaø daàn ñöôïc cuûng coá thaønh nhöõng luaän cöù “chuû quyeàn trong lòch söû”.
(Coøn nöõa)
PHQ
CHUÙ THÍCH
(1) 世界大勢變遷.國力之盛衰強弱.常在海而不在陸.其海上權优勝者.其國力常占优勝.
Theá giôùi ñaïi theá bieán thieân, quoác löïc chi thònh suy cöôøng nhöôïc, thöôøng taïi haûi nhi baát taïi luïc, kyø
haûi thöôïng quyeàn öu thaéng giaû, kyø quoác löïc thöôøng chieám öu thaéng. (Toân Trung Sôn, “Lyù do phaûi
ñoåi Quyønh Chaâu thaønh caáp tænh”, Toân Trung Sôn toaøn taäp, Taäp 2, Trung Hoa thö cuïc, 1982, tr
564).
(2) Ngaøy thaùng naêm vaø teân caùc baùo caên cöù vaøo saùch Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh tö lieäu hoái
bieân - 南 海 諸 島 地 名 資 料 匯 編 do Traàn Söû Kieân chuû bieân, Thieân thöù nhaát, Bính taäp:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 121

“Lòch söû thöôïng ngaõ quoác chính phuû vi Nam Haûi chi ñaûo meänh danh ñích tình huoáng”,
tr 37. Quaûng Ñoâng tænh ñòa danh uûy vieân hoäi bieân-Quaûng Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ
xuaát baûn, 1987. (630 trang, phaùt haønh noäi boä). Nhöõng trích daãn veà sau seõ vieát laø [Ñòa
danh hoái bieân-1987].
(3) 16 teân ñaûo do Lyù Chuaån ñaët: 1. Phuïc Ba ñaûo 伏 波 島 ; 2. Cam Tuyeàn ñaûo 憉蒷鯸 ; 3.
San Hoâ ñaûo 珊瑚島 ; 4. Thaâm Haøng ñaûo 深航島; 5. Laân Thuûy ñaûo 鄰水島; 6. Hoaéc Khaâu
ñaûo 霍邱島; 7. Quy An ñaûo 歸安島; 8. OÂ Trình ñaûo 烏程島 ; 9. Ninh Ba ñaûo 鏪鈒鯸; 10.
Taân Hoäi ñaûo 新會島; 11. Hoa Döông ñaûo 華陽島 ; 12. Döông Hoà ñaûo 陽湖島; 13. Höu
Ninh ñaûo 休寧島; 14. Phan Ngu ñaûo 番禺島; 15. Phong Nhuaän ñaûo 丰潤島; 16. Laëc
Thaïch 襌體. Ngoaøi 6 ñaûo danh Phuïc Ba, Cam Tuyeàn, San Hoâ, Thaâm Haøng, Laân Thuûy,
Laëc Thaïch, caùc teân coøn laïi laø ñòa danh töø caùc quaän huyeän ôû Ñaïi Luïc, queâ quaùn nhöõng
ngöôøi trong ñoaøn Lyù Chuaån.
(4) Xem Phuï luïc 1, phaàn a.
(5) Veà söï kieän Lyù Chuaån, xem theâm caùc nguoàn tö lieäu: 1. Thanh quyù ngoaïi giao söû lieäu
(1910), taäp 2, tr 4, Quaûng Ñoâng Trung Sôn ñoà thö quaùn taøng; 2. Ngaõ quoác Nam Haûi
chö ñaûo söû lieäu hoái bieân, taäp 1, tr 195-196, Sôû Nghieân cöùu Nam Döông, Ñaïi hoïc Haï
Moân, 5/1975; 3. Ngaõ quoác Nam Haûi chö ñaûo söû lieäu hoái bieân, Haøn Chaán Hoa chuû bieân,
Ñoâng Phöông xuaát baûn xaõ, 1988, tr 137: “Quaûng Ñoâng thuûy sö quoác phoøng yeáu cô ñoà
thuyeát” (Lyù Chuaån bieân).
(6) Vaên baûn ñöôïc khaûo saùt döïa treân baûn in laïi trong [Ñòa danh hoái bieân-1987] tr 360-362.
Ñoái chieáu baûn in laïi trong Ngaõ quoác Nam Haûi chö ñaûo söû lieäu hoái bieân - 我國南海諸島史
料匯編 do Haøn Chaán Hoa chuû bieân, Ñoâng Phöông xuaát baûn xaõ, 1988 (795 trang, phaùt
haønh noäi boä), tr 133-137. Caùc trích daãn veà sau vieát taét laø [Söû lieäu hoái bieân-1988].
(7) Xem Phuï luïc 1, phaàn b.
(8) Nguoàn [Ñòa danh hoái bieân-1987] tr 363; [Söû lieäu hoái bieân-1988] tr 131-133.
(9) Theo [Ñòa danh hoái bieân-1987] taøi lieäu cuûa Thaåm Baèng Phi chöa xuaát baûn, hieän löu tröõ
taïi hai nôi: Quaûng Ñoâng Trung Sôn ñoà thö quaùn (Thö vieän Trung Sôn tænh Quaûng Ñoâng)
vaø Trung Sôn ñaïi hoïc ñoà thö quaùn (Thö vieän Ñaïi hoïc Trung Sôn). Thaåm Baèng Phi söû
duïng teân haøi aâm töø Taây danh, goàm 28 teân ñaûo vaø nhoùm ñaûo. (Xem Phuï luïc 1, phaàn c)
(10) Taøi lieäu cuûa Phöông Taân do “Trung öông chính trò hoäi nghò-Quaûng Chaâu phaân hoäi nguyeät
baùo” in ngaøy 30/10/1928. (Thö vieän Trung Sôn, Quaûng Ñoâng). Phöông Taân söû duïng
teân haøi aâm, goàm 27 teân ñaûo vaø nhoùm ñaûo.
(11) India Directon, by J. Horsburgh, Seventh Edition, 1855, Vol. II, p. 367-368.
(12) Nam Trung Quoác nguõ tænh ñích khaùi huoáng, phaàn lieân quan Taây Sa, tr 467-468.
(13) Laêng Thuaàn Thanh (1902-1981), Tieán só Ñaïi hoïc Paris, chuyeân gia nghieân cöùu daân toäc
hoïc coå ñaïi, Vieän Nghieân cöùu Daân toäc hoïc Trung öông. Sau 1949, oâng giaûng daïy taïi
Ñaïi hoïc Ñaøi Loan. Coâng trình höõu quan goàm: Trung Quoác bieân cöông daân toäc döõ hoaøn
Thaùi Bình Döông vaên hoùa (1979); Trung Quoác vieãn coå döõ Thaùi Bình, AÁn Ñoä löôõng döông
ñích phaøm phieät hoøa laâu thuyeàn ñích nghieân cöùu (Nghieân cöùu veà Trung Quoác vieãn coå vaø
thuyeàn buoàm, thuyeàn laàu ôû hai bieån Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông), Trung öông
nghieân cöùu vieän, Daân toäc hoïc nghieân cöùu sôû xuaát baûn, Ñaøi Baéc, 1970; “Trung Quoác coå
ñaïi haûi döông vaên hoùa döõ AÙ Chaâu Ñòa Trung Haûi”, taïp chí Haûi ngoaïi, quyeån 3 kyø 10,
naêm 1954.
(14) Xem Phuï luïc 2, goàm 14 nguoàn taøi lieäu; caùc ñòa danh Laêng Thuaàn Thanh ñaõ neâu ñöôïc
xem laø nguoàn thöù 15.
(15) Xem Phuï luïc 2, muïc 14.
(16) Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân-1987], tr 372, 373.
122 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

(17) Trung Hoa taân ñòa ñoà - 中華新地圖, Hoàng Maäu Hi vaø Lyù Tröôøng Phoù soaïn veõ, Ñoâng
Phöông dö ñòa hoïc xaõ xuaát baûn, 1946. Trích ñoaïn höõu quan trang 99 (phaàn thuyeát minh):
團沙群島在西沙南沙之南.有九小珊瑚島.分布於北緯七度四十分至十二度之間.密邇非律賓
及婆羅洲.西人稱堤閘灘. Ñoaøn Sa quaàn ñaûo taïi Taây Sa, Nam Sa chi nam, höõu cöûu tieåu
san hoâ ñaûo, phaân boá ö baéc vó thaát ñoä töù thaäp phaân chí thaäp nhò ñoä chi gian, maät nhó Phi
Luaät Taân caäp Baø La Chaâu, Taây nhaân xöng Ñeâ AÙp than. (Ñoaøn Sa quaàn ñaûo ôû phía nam
Taây Sa vaø Nam Sa (cuõ), coù 9 ñaûo san hoâ nhoû, phaân boá taïi 7 ñoä 40 phaân ñeán 12 ñoä vó
baéc, gaàn saùt Phi Luaät Taân vaø Baø La Chaâu (Borneo), ngöôøi Taây goïi laø Ñeâ Saïp than).
(18) Luïc Ñoâng AÙ, “Taây Sa quaàn ñaûo öng höõu chi nhaän thöùc”, Ngoaïi giao bình luaän, quyeån 11
kyø 10, naêm 1933 coù ñoaïn: 查法占九島距非律賓 Palawan 島有二百海里在我國海南 島東
南五百三十海里西沙群島之南約三百五十海里.位置處北緯十度至十二度及東經一百十 五
度之間 . Tra Phaùp chieám cöûu ñaûo cöï Phi Luaät Taân Palawan ñaûo höõu nhò baùch haûi lyù, taïi
ngaõ quoác Haûi Nam ñaûo ñoâng nam nguõ baùch tam thaäp haûi lyù, Taây Sa quaàn ñaûo chi nam
öôùc tam baùch nguõ thaäp haûi lyù, vò trí xöù baéc vó thaäp ñoä chí thaäp nhò ñoä, caäp ñoâng kinh nhaát
baùch thaäp nguõ ñoä chi gian. (Xeùt thaáy 9 ñaûo Phaùp chieám caùch ñaûo Palawan thuoäc Phi
Luaät Taân 200 haûi lyù, caùch phía ñoâng nam ñaûo Haûi Nam nöôùc ta 530 haûi lyù, caùch phía
nam quaàn ñaûo Taây Sa khoaûng 350 haûi lyù, (9 ñaûo naøy) naèm trong khoaûng 10 ñeán 12 ñoä
vó baéc vaø 115 ñoä kinh ñoâng). [Söû lieäu hoái bieân-1988], tr 254.
(19) Nhaän xeùt cuûa Chaán Minh trong baøi “Bình Nam Haûi chö ñaûo ñòa lyù chí löôïc”, taïp chí Ñòa
lyù chi höõu, kyø 1 naêm 1948. (Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân-1987], tr 498).
(20) Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân-1987], tr 2.
(21) Phaùt hieän söï giaûi thích sai laàm cuûa Trònh Tö Öôùc veà töø nguyeân “Tizard” vôùi söï lieân
heä cuûa “Ñeà AÙp” nhö ñaõ neâu laø do nhoùm taùc giaû Traàn Söû Kieân, xem [Ñòa danh hoái
bieân-1987], tr 2.
(22) Haushofer, Karl (Ernst), (1869-1946), Haùn aâm 豪斯霍沸爾 Haøo Tö Hoaéc Phí Nhó, nhaø
ñòa lyù hoïc Ñöùc, ngöôøi môû maøn tröôøng phaùi ñòa-chính trò. Vôùi tö caùch moät só quan Ñöùc
quoác xaõ, Haushofer soáng ôû Nhaät töø 1908-1910 ñeå nghieân cöùu chính saùch baønh tröôùng
Ñoâng AÙ, sau veà Ñöùc vieát thaønh saùch Thaùi Bình Döông ñòa duyeân chính trò hoïc (Hoïc thuyeát
veà ñòa-chính trò Thaùi Bình Döông) xuaát baûn naêm 1924, cuøng caùc hoïc troø thaønh laäp taïp
chí Ñòa-chính trò hoïc, xieån döông vaø phaùt trieån thuyeát “Khoâng gian sinh toàn” cuûa Ratzel
theo chieàu höôùng phuïc vuï chuû nghóa phaùt xít.
(23) Phuøng Thöøa Quaân (1887-1946), nhaø söû hoïc, du hoïc Bæ, Phaùp, naêm 1911 toát nghieäp khoa
Phaùp luaät hoïc Ñaïi hoïc Paris, veà Trung Quoác giaûng daïy taïi Ñaïi hoïc Baéc Kinh. Chuyeân gia
nghieân cöùu veà söû nhaø Nguyeân vaø lòch söû quan heä Trung Quoác-Taây phöông. Caùc coâng
trình dòch thuaät vaø nghieân cöùu höõu quan ñaùng löu yù goàm: Giao Quaûng AÁn Ñoä löôõng ñaïo
khaûo (dòch töø Phaùp vaên cuûa Paul Pelliot), Thöông vuï aán thö quaùn, 1955; Coân Loân caäp
Nam Haûi coå ñaïi haøng haønh khaûo (dòch cuûa Gabriel Ferrand), Thöông vuï aán thö quaùn,
1931; Chieâm Baø söû (dòch cuûa Georges Maspero), Thöông vuï aán thö quaùn, 1937; Taàn
ñaïi sô bình Nam Vieät khaûo (dòch cuûa Aurousseau), Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn,
1935; Chö phieân chí hieäu chuù, Thöông vuï aán thö quaùn, 1940; Trònh Hoøa haï Taây döông
khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, 1935; Doanh Nhai thaéng laõm hieäu chuù, Trung Hoa thö
cuïc, 1934; Tinh Sai thaéng laõm hieäu chuù, Trung Hoa thö cuïc, 1936; “An Nam thö luïc”,
Baéc Kinh ñoà thö quaùn taäp san, quyeån 6 kyø 1, Baéc Kinh, 1932.
(24) Tröôùc taùc naøy cuûa Baïch Thoï Di ñöôïc xem laø coâng trình bieân khaûo khaù hoaøn thieän veà
lòch söû giao thoâng Trung Quoác, ñaùnh daáu moät giai ñoaïn nghieân cöùu môùi, moät phöông
phaùp nghieân cöùu môùi. Noäi dung phaân thaønh 5 thieân, theo tieán trình lòch söû, töø Tieân
Taàn ñeán naêm Daân quoác thöù 23 (1934). Trong moãi thieân phaân thaønh nhieàu chöông,
khaûo taû veà hoaït ñoäng giao thoâng treân boä, treân soâng, treân bieån, treân khoâng (ôû phaàn
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 123

hieän ñaïi); veà caùc phöông tieän giao thoâng, caùc nôi ñoâ hoäi, beán caûng; veà caùc muïc ñích
giao thoâng quaân söï, thöông nghieäp... Trung Quoác giao thoâng söû xuaát baûn laàn ñaàu naêm
1937, sau ñoù taùi baûn nhieàu laàn. Naêm 2007, Ñoaøn keát xuaát baûn xaõ taùi baûn trong boä tuøng
thö Daân quoác traân baûn tuøng san (Baéc Kinh). Trong laàn taùi baûn naøy, caùc ñòa ñoà minh hoïa
giao thoâng treân bieån ñöôïc ban bieân taäp chænh söûa boå sung haûi giôùi (ôû caùc trang 62, 77,
79, 108, 109, 112, 154, 156, 157) theo quan ñieåm hieän nay.
(25) Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân-1987], tr 44.
TOÙM TAÉT
Döïa treân caùc cöù lieäu thaønh vaên coù theå khaûo saùt ñöôïc, taùc giaû phaân chia quaù trình nghieân
cöùu Nam Haûi chö ñaûo cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø naêm 1909 ñeán naêm 2005 thaønh hai giai
ñoaïn: giai ñoaïn ñaàu töø 1909 ñeán 1947 laø giai ñoaïn sô thaùm; giai ñoaïn sau töø 1948 ñeán 2005
laø giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình. Giai ñoaïn sô thaùm bieåu loä roõ hai ñoäng thaùi öùng phoù cho
moät choïn löïa ñòa danh ôû vuøng bieån Nam Haûi cuûa chính phuû Trung Hoa Daân quoác:
Moät laø, phöông aùn coâng boá naêm 1935, khoâng söû duïng ñòa danh thuaàn Haùn, töùc chaáp
nhaän söï maát lieân laïc vôùi lòch söû cuûa ñòa danh ñeå chieám lónh heä toïa ñoä ñòa lyù. Ñoäng thaùi naøy
cho thaáy ñaây laø thôøi ñieåm baét ñaàu thöïc hieän yù ñoà chieám lónh (neáu ñöôïc) vuøng bieån maø Trung
Quoác chöa töøng laøm chuû.
Hai laø, phöông aùn coâng boá naêm 1947, Haùn hoùa moät soá ñòa danh khi ñaõ möôøng töôïng
ñöôïc moät chieán löôïc nguïy bieän duøng söû lieäu laøm caên cöù ñeå aùp ñaët chuû quyeàn.
ABSTRACT

A STUDY ON HISTORY OF GEOGRAPHICAL NAMES OF ISLANDS IN SOUTH CHINA SEA


On the basis of available documents, the author divides the process of Chinese scholars’
study regarding the islands in the South China Sea from 1909 to 2005 into 2 stages: The first
stage just of preliminary survey from 1909-1947 and the second stage from 1948-2005 with
booming activities and established planning. The stage of preliminary survey represents two
measures taken by the Taiwanese government for the geographical names in the South China
Sea: One is the project declared in 1935 which decided against using pure Chinese names;
That is, to sacrifice Chinese historical links to the names in exchange for the ownership claim
to the area. This decision represents the early steps of a scheme to occupy (if possible) the
sea that China had never owned. The second measure is the project declared in 1947 to
change a number of the names into Chinese after the Chinese government was somehow
sure of a position to unilaterally claim their sovereignty over the South China Sea by means
of sophism based on historical documents.
124 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

PHUÏ LUÏC 1

a. Ñòa danh Paracel Islands trong Trung Quoác giang haûi hieåm yeáu ñoà chí cuûa Cuïc
tröôûng Cuïc ñòa ñoà Haûi quaân Anh quoác H. Petley. Phaàn haøi aâm (chuyeån Haùn vaên) do quan
chöùc Nha Khí haäu Traàn Thoï Baønh, Dòch Nhö Phuû thöïc hieän naêm 1894. Phaàn phieân aâm Haùn-
Vieät do Phaïm Hoaøng Quaân boå sung naêm 2008.
1 Phaï Maãu Laïp Taây Nhó Lieät ñaûo 怕 母 拉 西 尔 列 島 Paracel Islands
2 Thoå (1) Ñöôøng ñaûo 土 尔 □ (1) 塘 島 Triton Island
3 Ba Töø Kyø 巴 徐 崎 Passu Keak
4 Mòch Xuaát Tieâu 覓 出 礁 Discovery Reef
5 Phuø Laëc Ña Nhi Tieâu 苻 勒 多 兒 礁 Vuladdore Reef
6 Baøng Tyø Tieâu 旁 婢 礁 Bombay Reef
7 Boà Lieät Maïnh than 蒲 列 孟 灘 Bremen Bank
8 Taéc Haønh Chí Nhi than 則 衡 志 兒 灘 Jehangire Bank
9 Laâm Khang ñaûo 林 康 島 Lincoln Island
10 Cao Tieâm Thaïch 高 尖 石 Pyramid Rock
11 Anh Phi Thoå Lai Ñaëc Lieät ñaûo 鸚非 土 萊特 列 島 Amphitrite Island
12 Laâm Ñaûo 林 島 Woody Island
13 Thaïch Ñaûo 石 島 Rocky Island
14 Thuï Ñaûo 樹 島 Tree Island
15 Dieäc Nhó Dòch Tö than 亦 尔 剔 斯 灘 Iltis Bank
16 Baéc Tieâu 北 礁 North Reef
17 Haïch Töû Baøi Thieån 核 子 牌 淺 Hospur Shoal
18 Khoá Laëc Sanh Ñaëc Lieät ñaûo 庫 勒 生 特 列 島 Crescent Islands
19 Ñaøn Kieân ñaûo 壇 堅 島 Duncan Island
20 Ñoâ Lan Maõng ñaûo 都 籣 莽 島 Drummond Island
21 Maãu Loä Baõi Ñaëc ñaûo 母 路 摆特 島 Robert Island
22 Böùc Ñaøo Nhi ñaûo 逼 掏 兒 島 Pattel Island
23 Tieàn Taøi ñaûo 錢 財 島 Money Island
24 Linh Döông Tieâu 羚 羊 礁 Antelope Reef
(1) Vaên baûn nguoàn khuyeát moät chöõ, ôû moät vaên baûn khaùc vieát laø “Lai 萊”, töùc ñoïc Thoå
Lai Ñöôøng ñaûo. Nguoàn: Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh tö lieäu hoái bieân, 1987, trang 360.
b. Ñòa danh Ñöùc vaên Die Paracel Inseln trong Haûi ñaïo traéc löôïng caäp haøng haûi khí
töôïng nieân giaùm (1885) do hai haïm thuyeàn Freya vaø Iltis ghi nhaän töø naêm 1881-1884. Phaàn
haøi aâm Haùn do taïp chí Ñoâng Phöông, 1910, trong baøi “Quaûng Ñoâng Taây Sa quaàn ñaûo chí”.
Phaàn phieân aâm Haùn-Vieät do Phaïm Hoaøng Quaân boå sung naêm 2008.
1 Taây Sa quaàn ñaûo 西 砂 群 島 Die Paracel-Inselngruppe
2 Na Hoà Lôïi Hoà 那 乎 利 那 Das Nord Riff
3 Haïch Töû Baøi aùm sa 核 子 牌 暗 砂 Hotspur Riff
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 125

4 Kî Lyù Tieân quaàn ñaûo 忌 哩 愭 群 島 Die Crescent Gruppe


5 Ñaêng Caän quaàn ñaûo 搊 近 群 島 Duncan Inseln
6 Ñaïi Ñaêng Caän 大 登 近 Duncan I
7 Tieåu Ñaêng Caän 小 登 近 Duncan II
8 Ñoã Laâm Moân ñaûo 杜 林 門島 Drummond-Insel
9 Tra Thaùm than 查 探 灘 Observatorium-Bank
10 Baùt Ñoã La ñaûo 八 杜 羅 島 Pattle-Insel
11 La Baït ñaûo 羅 拔 島 Robert-Insel
12 Vaên Ni Ñaûo 文 尼 島 Money-Insel
13 AÙn Ñòa Laäp than 晏 地 立 灘 Antelope-Riff
14 Ñòa Só Gia Hoa Lôïi tieâu 地 士 加 花 利 礁 Discovery-Riff
15 Baù Toâ Gia tieåu ñaûo 伯 蘇嘉 小 島 Passoo Keah
16 Ñòa Lieät Ñoán tieåu ñaûo 地 列 頓彫 島 Triton-Insel
17 Ñieåu Löïc Ña AÙ tieâu 鳥 力 多 亞 礁 Vuladdore-Riff
18 Maïnh Meã tieâu 孟 米 礁 Bombay-Riff
19 Thieát Ñaïo sa 銕 道 砂 Dido Bank
20 Lieân Khaû Luaân Ñaûo 連可 倫 島 Lincoln-Insel
21 Bæ Khieâm Myõ Thaïch 比 谦 美 石 Pyramiden-Felsen [Pyramid Rock]
22 (*) Jehangire-Bank
23 (*) Bremen-Bank
24 Am Phi Ñòa Laïp quaàn ñaûo 庵 非 地 垃 群 島 Die Amphitrite Gruppe
25 Khoaùt Ñòa Ñaûo 闊 地 島 Woody-Insel
26 Laïc Kî Ñaûo 樂 忌 島 Rocky-Insel
27 (*) Iltis-Bank
28 Baéc Ñaûo 北 島 Nord Insel
29 (*) Mittle-Insel
30 Nam Ñaûo 南 島 Sud-Insel
31 Taây Sa chaâu 西 砂 洲 West-Sand
32 Ñòa Lôïi (Lò) 地 利 Tree-Insel
33 Thieäp Bæ Ba Só 涉 比 巴 士 Zappe-Kanal
(*) Nguoàn trích daãn khuyeát phaàn haøi aâm. Nguoàn: Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh tö lieäu hoái
bieân, 1987, trang 360, 367.
c. Ñòa danh Phoå Laïp Cô Nhó quaàn ñaûo (Paracel Islands) trong Ñieàu tra Taây Sa quaàn
ñaûo baùo caùo thö cuûa Thaåm Baèng Phi, thaùng 6 naêm 1928. Löu tröõ taïi Trung Sôn ñaïi hoïc ñoà
thö quaùn.
- Quaàn ñaûo phía ñoâng
1. Anh Phi Thoå Lai Ñaëc Lieät ñaûo 鸚 非 土 萊 特 列 島 (coøn goïi laø An Phi Ñích Lôïi Ñaëc
Lieät Ñaûo 安 非 的 利 特 列 島 )
2. Thuï Ñaûo 樹島
126 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

3. Baéc Ñaûo 北 島
4. Trung Ñaûo 中 島
5. Nam Ñaûo 南 島
6. Laâm Ñaûo 林 島 (coøn goïi laø Ña Thuï ñaûo 多 樹 島 )
7. Thaïch Ñaûo 石 島
8. Ñoâng Ñaûo 東島 (Linh Chaâu Ñaûo 玲 州 島 )
9. Ñaøi Ñoà Than 台 图 灘
10. Cao Tieâm Thaïch 高 尖 石
11. Taéc Haønh Chí Nhi than 則 衡 志 兒 灘 (coøn goïi Di Ñình Chi than 怡 停 芝 灘 )
12. Boà Lôïi Maïnh than 蒲 利 孟 灘 (coøn goïi Boät Lôïi Moân than 勃 利 門灘 )
13. Baøng Tæ than 傍 俾 灘 (coøn goïi Maïnh Maõi Ñaûo 孟 買島 )
14. Dieäc Nhó Dòch Tö Than 亦 尔 剔 斯 灘
- Quaàn ñaûo phía taây
15. Khoá Laëc Sanh Ñaëc quaàn ñaûo 庫 勒 生 特 群 島 (coøn goïi Khaéc Loã Khoaùt Tang
quaàn Ñaûo 克 魯 闊 桑 群 島)
16. San Hoâ Ñaûo 珊 瑚 島 (coøn goïi Ba Ñoà Nhó 巴 圖 尔; Böùc Ñaøo Nhó 逼 陶 尔; Buùt Ñaûo
笔 島)
17. Cam Tuyeàn Ñaûo 甘 泉 島 (coøn goïi La Baõi Ñaëc 羅 摆 特; La Baät 羅 弼; Löõ Ñaûo 呂 島)
18. Kim Ngaân Ñaûo 金 銀 島 (coøn goïi Maïc Ni 幕 尼; Tieàn Taøi 錢 財 )
19. Phuïc Ba Ñaûo 伏 波 島 (coøn goïi Ñoâ Lan Phaân 都 籣 芬 ; Ñoã Laâm Moân 杜林 門; Töù
Giang Ñaûo 四 江 島; Ñoâ Ñaûo 都 島 )
20. Thaâm Haøng Ñaûo 深 航 島 (coøn goïi Ñaêng Caän 登 近; Ñaêng Kình 燈 擎; Ñaïi Tam
Cöôùc 大 三 腳 ; Ñaêng Ñaûo 登 島 )
21. Quaûng Kim Ñaûo 廣金 島 (coøn goïi Chöôûng Ñaûo 掌 島 ; Tieåu Tam Cöôùc Ñaûo 小 三 腳 島)
22. Thieân Vaên Ñaûo 天 文 島 (coøn goïi AÙp Ta Uy Thuaàn 押 些 威 純 ; Traéc Löôïng Ñaûo
測 量 島)
23. Nam Cöïc Ñaûo 南 极 島 (coøn goïi Ñaëc Lyù Ñoàn 特 里 屯; Ñích Lôïi Ñoâng Ñaûo 的
利 東 島 )
24. Baù Toâ Kyø 柏 穌 奇 (coøn goïi Ba Sanh Kî 巴 生 忌; Haûi Thuïy Ñaûo 海 瑞 島)
25. Linh Döông Tieâu 羚 羊 礁 (coøn goïi An Ñích La Boác 安 的 羅卜 )
26. Mòch Xuaát Tieâu 覓 出 礁 (coøn goïi Phaùt Hieän Ñaûo 發 現島)
27. Phuø Laëc Ña Nhi Tieâu 苻 勒 多兒 礁 (coøn goïi Ñieåu Laïp Ña Ñaûo 鳥垃 多島)
28. Baéc Tieâu 北 礁 (coøn goïi Baéc Sa Ñaûo 北 砂 島 )
Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân], 1987.
d. Ñòa danh Baù Löïc Taây Lao Só Quaàn Ñaûo (Paracel Islands) trong Quaûng Ñoâng
toaøn tænh ñòa phöông kyû yeáu do Sôû Daân chính tænh Quaûng Ñoâng xuaát baûn naêm Daân quoác
23 (1934).
1. Baù Löïc Taây Lao Só quaàn Ñaûo 柏 力 西 勞 士 群 島
2. An Phi Laäp Thoaùt 安 非 立 脫
3. Caùch Lai Tín Thoaùt 格 來 信 脫
4. Laâm Ñaûo 林 島
5. Thaïch Ñaûo 石 島
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 127

6. Ñaêng Caän ñaûo 登 近 島


7. Chöôûng Ñaûo 掌 島
Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân], 1987.

PHUÏ LUÏC 2
Ñòa danh caùc ñaûo do caùc taïp chí vaø caùc baùo neâu teân trong söï kieän
“Phaùp chieám 9 ñaûo Nam Haûi” (1933)
1. Töø Coâng Tuùc “Phaùp quoác chieám lónh cöûu tieåu ñaûo söï kieän”. Ngoaïi giao bình luaän,
quyeån 2, kyø 9. Thaùng 9 naêm 1933.
- Spratly or Storm Island
- Amboyna Cay
- Tizard Bank with Reefs and Islands
- Loaita Island
- Thitu Island
- North Danger
2. “Taây-Nam ñöông cuïc giao thieäp Phaùp chieám cöûu ñaûo”. Phong Thaùi nguyeät san. Thaùng
8 naêm 1933.
- 加 耶 Gia Da
- 担 蘇 士 Ñan Toâ Só
- 伊 杜 亞 巴 Y Ñoã AÙ Ba
- 都 斯 垃 士 Ñoâ Tö Laïp Só
- 來 都 Lai Ñoâ
- 士 杜 Só Ñoã
- 士 伯 垃 里 Só Baù Laïp Lyù
3. “Phaùp chieám Nam Haûi vaán ñeà”. Ñoäc laäp nhaát sö nguyeät san, quyeån 1, kyø 7. Ngaøy
31/8/1933.
- 凱 夷 Khaûi Di
- 達 姥 巴 賓 Ñaït Moã Ba Taân
- 伊 吐 巴 Y Thoå Ba
- 杜 克 斯 Ñoã Khaéc Tö
- 來 吐 Lai Thoå
- 梯 都 Theâ Ñoâ
- 史 伯 垃 雷 Söû Baù Laïp Loâi
- 二 附 島 Nhò Phuï Ñaûo
4. “Phaùp chieám cöûu ñaûo danh xöng caäp kinh vó ñoä”. Thaân baùo. Ngaøy 19/8/1933.
- 斯 巴 垃 脫 來 Tö Ba Laïp Thoaùt Lai
- 揩 唐 巴 亞 Khai Ñöôøng Ba AÙ
- 伊 脫 亞 巴 Y Thoaùt AÙ Ba
- 双 島 Song Ñaûo
- 棇 愛 太 Laïc AÙi Thaùi
- 西 德 歐 Taây Ñöùc AÂu
5. “Phaùp quoác chieám lónh cöûu ñaûo danh xöng caäp kinh vó ñoä”. Phong Thaùi nguyeät san.
Thaùng 9/1933.
- 開 唐 山 Khai Ñöôøng Sôn
- 伊 脫 巴 亞 Y Thoaùt Ba AÙ
- 双 島 Song Ñaûo
- 洛 愛 太 Laïc AÙi Thaùi
128 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

- 西 德 歐 Taây Ñöùc AÂu

- 斯 巴 拿 脫 來 Tö Ba Naõ Thoaùt Lai

6. “Quyønh Nam cöûu tieåu ñaûo vaán ñeà” (Vaán ñeà chín ñaûo nhoû ôû phía nam Quyønh chaâu).

Thaân baùo nguyeät san, quyeån 2, kyø 9. Ngaøy 15/9/1933.

- 開 唐 巴 Khai Ñöôøng Ba Cay D’amboyne

- 伊 塔 阿 巴 Y Thaùp A Ba Itu Aba

- 双 島 Song Ñaûo Deux Illes

- 洛 愛 塔 Laïc AÙi Thaùp Loaita

- 斯 拔 垃 脫 來 Tö Baït Laïp Thoaùt Lai Spartly

- 帝 居 Ñeá Cö Thitu

- 帝 若 旁 Ñeá Nhöôïc Baøng Tizard Bank

7. “Phaùp quoác chieám lónh chi cöûu ñaûo dó chöùng minh phi Taây Sa quaàn ñaûo”. Thôøi söï
nguyeät san. Thaùng 9/1933.

- 奎 亞 當 不 亞 尼 Khueâ AÙ Ñöông Baát AÙ Ni Caye d’Amboine

- 伊 托 阿 巴 Y Thaùc A Ba Itu Aba

- 杜 錫 尔 Ñoã Tích Nhó Les Deux Illes

- 羅 愛 多 La AÙi Ña Loaita

- 西 杜 Taây Ñoã Thitu

- 斯 巴 得 來 Tö Ba Ñaéc Lai Spartly

- (*) (teân goïi chung) Tizard Bank

8. Hoaøng Ñaøo “Vieät Nam cöûu ñaûo ñích chaân töôùng” (Söï thöïc veà chín ñaûo phía nam

Quaûng Ñoâng). Giai haønh nhaät baùo. Ngaøy 31/10/1933.

- 加 夷 Gia Di

- 汶 保 夷 斯 Vaán Baûo Di Tö

- 夷 特 垃 巴 Di Ñaëc Laïp Ba

- 達 尔 齊斯 Ñaït Nhó Teà Tö

- 來 多 Lai Ña

- 齊 德 Teà Ñöùc

- 史 普 垃 Söû Phoå Laïp

Nguyeân baûn khuyeát phaàn Haùn vaên. PHQ.



Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008 129

9. Laâm Sieâu “Phaùp chieám cöûu ñaûo chi kinh qua caäp cöûu tieåu ñaûo chi ñòa lyù khaùi huoáng”.
Ñòa lyù hoïc tuøng san. Thaùng 9/1933.
- 加 耶 及 担 姆 賣士 Gia Da Caäp Ñan Moã Maïi Só Caye and D’amboise
- 伊 杜 亞 巴 Y Ñoã AÙ Ba Itu Aba
- 双 島 Song Ñaûo Les Deux Illes
- 來 都 Lai Ñoâ Loaita
- 提 杜 Ñeà Ñoã Thitu
- 士 柏 垃 雷 Só Baù Laïp Loâi Spartly
10. Vöông Long Höng “Phaùp chieám Nam Haûi chö tieåu ñaûo söï kieän”. Ñoâng Phong taïp
chí, quyeån 30, kyø 21. Thaùng 11/1933.
- 提 沙 淺 洲 Ñeà Sa Thieån Chaâu
- 斯 布 垃 特 里 Tö Boá Laïp Ñaëc Lyù
- 開 唐 尼 亞 Khai Ñöôøng Ni AÙ
- 伊 脫 尼 亞 Y Thoaùt Ni AÙ
- 双 島 Song Ñaûo
- 洛 愛 太 島 Laïc AÙi Thaùi Ñaûo
- 西 歐德 島 Taây AÂu Ñöùc Ñaûo
11. Caùt Tuy Thaønh “Nam Haûi cöûu ñaûo vaán ñeà” Khoa hoïc taäp san. Thaùng 4/1934.
- 斯 巴 垃 脫 來 Spartly
(Coøn goïi: 坦 帕 脫 ) Ile de la Tempete
- 開 唐 巴 亞 Caye D’amboine
- 伊 脫 巴 亞 Itu Aba
- 双 島 Iles Deaux Iles
- 洛 愛 太 Loaita
- 西 歐德 Thitu
12. Chuyeát Daân “Nam Haûi cöûu ñaûo vaán ñeà chi Trung-Phaùp-Nhaät tam giaùc quan heä”.
Ngoaïi giao nguyeät san. Ngaøy 23/8/1934
Haøi aâm gioáng Caùt Tuy Thaønh (11). Soá ñòa danh 6 teân (rieâng Thitu phieân laø Taây Ñöùc AÂu
西 德 歐)
13. Hoà Hoaùn Dung “Phaùp Nhaät kyù du chi Nam Haûi chö ñaûo” (Phaùp Nhaät doøm ngoù caùc
ñaûo Nam Haûi). Ngoaïi giao bình luaän. Thaùng 5/1934.
- 安 波 島 An Ba Ñaûo Caye D’amboine
- 斯 柏 垃 島 Tö Baù Laïp Ñaûo Spartly
- 伊 都 阿 巴 島 Y Ñoâ A Ba Ñaûo Itu Aba
- 南 伊 島 Nam Y Ñaûo Namyit
- 氐 沙 灘 Ñeå Sa Than Banc Tizard
- 羅 灣 島 La Loan Ñaûo Loaita
130 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (69). 2008

- 帝 都 島 Ñeá Ñoâ Ñaûo Thitu


- 西 南 島 Taây Nam Ñaûo S.W. Caye
- 東 北 島 Ñoâng Baéc Ñaûo N.E. Caye
- 双 島 Song Ñaûo Deaux Iles
- 西 約 克 島 Taây Öôùc Khaéc Ñaûo West York
- 伻 島 Bình Ñaûo Flat
- 南 山 島 Nam Sôn Ñaûo Nanshan
- 新 客 島 Taân Khaùch Ñaûo Sin Cowe
14. Trung Quoác ñòa lyù taân chí, naêm 1935. Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn. Chöông II, Quaûng
Ñoâng tænh. “Phaùp quoác chieám Nam Haûi chö tieåu ñaûo”.
- 斯 拔 垃 脫 來 Tö Ba Laïp Thoaùt Lai Spartly Island
( 風 雨 島 Phong Vuõ Ñaûo Storm Island)
- 開 唐 巴 亞 Khai Ñöôøng Ba AÙ Amboyna Cay
(安 得 拿 島 An Ñaéc Naõ Ñaûo)
- 伊 脫 亞 巴 Y Thoaùt AÙ Ba Itu Aba
- 北 危 島 東 北 礁 Baéc Nguy Ñaûo Ñoâng Baéc Tieâu Danger North-East
- 北 危 島 西 南 礁 Baéc Nguy Ñaûo Taây Nam Tieâu Danger South-West
- 洛 愛 太 島 Laïc AÙi Thaùi Ñaûo Loaita Is. or South
- 西 德 歐 Taây Ñöùc AÂu Thitu Island
- 納 伊 脫 島 Naïp Y Thoaùt Ñaûo Nam Yet
- 西 約 克 島 Taây Öôùc Khaéc Ñaûo West York
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

TÖ LIEÄU

NAM HAÛI CHÖ ÑAÛO LÒCH SÖÛ ÑÒA DANH KHAÛO LUAÄN
(Tieáp theo)
Phạm Hoàng Quân*
LTS. “Nam Haûi chö ñaûo lòch söû ñòa danh khaûo luaän” laø coâng trình nghieân cöùu
ñoäc laäp cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân, nhaèm chöùng minh Taây Sa vaø Nam
Sa (töùc Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa cuûa Vieät Nam) voán khoâng thuoäc chuû quyeàn
cuûa Trung Quoác trong lòch söû. Taäp khaûo luaän naøy goàm 3 chöông vaø phaàn phuï
luïc. Chöông 1: Nam Haûi chö ñaûo - ñaûo danh trong thö tòch hieän ñaïi (Taïp chí
Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (65).2007); Chöông 2: Khaùi quaùt veà quaù trình
nghieân cöùu Nam Haûi chö ñaûo cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø 1909-2005 (Nghieân
cöùu vaø Phaùt trieån, soá 4 (69).2008); Chöông 3: Vaán ñeà lòch söû ñòa danh Nam Haûi
chö ñaûo trong thö tòch coå Trung Quoác. So vôùi döï kieán ban ñaàu, nhan ñeà cuûa
taäp khaûo luaän “Nam Haûi chö ñaûo danh xöng sô khaûo” ñöôïc taùc giaû ñoåi thaønh
“Nam Haûi chö ñaûo lòch söû ñòa danh khaûo luaän”, caùc chöông muïc cuõng ñöôïc
taùc giaû chænh söûa laïi do nhöõng phaùt hieän môùi trong quaù trình tieáp caän tö lieäu.
Vì laø coâng trình nghieân cöùu caù nhaân, laïi phaûi maát nhieàu thôøi gian vaø coâng
söùc tra cöùu, tham khaûo haøng ngaøn trang tö lieäu, neân vieäc coâng boá khoâng theå
baûo ñaûm söï lieân tuïc. Cuõng do soá trang cuûa taïp chí coù haïn, caùc phuï luïc seõ
ñöôïc ñaêng daàn ôû caùc soá baùo tieáp theo.

Chöông II
Khaùi quaùt veà quaù trình nghieân cöùu Nam Haûi chö ñaûo
cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø 1909 ñeán 2005
B. Giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình (1948-2005)
Treân cô sôû nhöõng coâng trình nghieân cöùu hoaëc thaâu thaäp ñöôïc ôû giai
ñoaïn sô thaùm, caùc lónh vöïc lieân quan ñeán Nam Haûi chö ñaûo ñöôïc trieån khai
treân dieän roäng, daøy daën vaø chuyeân saâu hôn, ngoaøi caùc coâng trình nghieân cöùu
veà kinh teá, quoác phoøng, giao thoâng... laø caùc coâng trình khai thaùc söû lieäu ñeå
gaén keát ñaûo danh vaø laäp thaønh moät heä thoáng lyù luaän chöùng minh “chuû quyeàn
trong lòch söû”. Quan saùt dieãn bieán caùc luaän vaên vaø caùc phaùt ngoân ñaõ coâng boá
cuûa hoïc giôùi, giôùi chöùc höõu quan Trung Quoác seõ deã daøng nhaän thaáy raèng yeáu
toá lòch söû raát môø nhaït trong giai ñoaïn sô thaùm seõ ñöôïc hieän hình ngaøy moät
roõ neùt trong giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi
raèng, ñoù laø ñoäng thaùi ñoái phoù vôùi moät quoác gia laân caän - Vieät Nam - hieän
ñang sôû höõu hai trong boán quaàn ñaûo Nam Haûi vôùi nhöõng chöùng cöù lieân tuïc,
chaët cheõ vaø oån ñònh.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh.



Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 89

Nhö moät cuoäc ñua ngöôïc doøng thôøi gian boät phaùt baát thöôøng giöõa hoïc
giôùi Trung Quoác, caùc ñaûo danh ñöôïc xaùc ñònh luùc ñaàu coù baèng chöùng töø thôøi
Minh, roài Nguyeân, Toáng vaø chaïy maõi tôùi Haùn, thaäm chí ñeán Taàn. Ñeå tìm
hieåu giai ñoaïn naøy, chuùng ta seõ laàn löôït tieáp caän töøng phöông thöùc theå hieän
ñoái töôïng, töùc caùc ñòa danh vuøng bieån Nam Haûi goàm:
- Caùc baøi vieát ngaén treân baùo hoaëc taïp chí;
- Caùc coâng trình nghieân cöùu in thaønh saùch;
- Caùc ñòa ñoà vaø ñòa ñoà taäp;
- Caùc vaên kieän cuûa chính phuû Trung Quoác.
1. Vaán ñeà ñòa danh Nam Haûi chö ñaûo treân caùc baùo san
Trong giai ñoaïn hôn 50 naêm naøy, öôùc tính toaøn Trung Quoác coù hôn
2.000 baøi vieát ñaêng treân caùc baùo (rieâng Nhaân Daân nhaät baùo khoaûng 400 baøi)
neâu leân vaán ñeà ñòa danh, chuû quyeàn vaø caùc maët khaùc thuoäc Nam Haûi chö
ñaûo. Khaûo luaän naøy seõ choïn 10 baøi vieát laøm cô sôû tham khaûo. Vieäc choïn loïc
tuy chuû quan nhöng döïa vaøo caùc tieâu chí nhö sau: Tính thôøi ñieåm cuûa caùc baøi
vieát; tính phoå quaùt cuûa caùc noäi dung ñöôïc ñaêng taûi; tính toaøn dieän cuûa caùc cô
quan tuyeân truyeàn vaø ñöông nhieân, phaûi lieân quan tröïc tieáp ñeán vieäc ñònh
danh hoaëc quaàn theå hoaëc caù theå caùc ñaûo ôû Nam Haûi.
Ngaøy 7/6/1956 Quang Minh nhaät baùo ñaêng baøi “Nam sa quaàn ñaûo hoøa
Ñoâng, Taây, Trung Sa quaàn ñaûo nhaát höôùng thò Trung Quoác ñích laõnh thoå”
(Quaàn ñaûo Nam Sa vaø caùc quaàn ñaûo Ñoâng, Taây, Trung Sa töø xöa ñeán nay
laø laõnh thoå Trung Quoác) cuûa Chu Khieát. Taùc giaû baøi vieát naøy khaù am hieåu
veà Vieät Nam, naêm 1945 ñaõ töøng sang Vieät Nam vôùi vai troø ñaïi bieåu Boä Taøi
chính trong ñoaøn coá vaán chính phuû Quoác Daân ñaûng, thöïc thi nhieäm vuï cuûa
phe Ñoàng minh tieáp nhaän söï ñaàu haøng cuûa quaân ñoäi Nhaät Baûn taïi Haø Noäi.(26)
Baøi vieát cuûa Chu Khieát öôùc hôn 2.000 chöõ, phuû nhaän söï ñoøi hoûi chuû quyeàn
cuûa Phi Luaät Taân, toùm löôïc quaù trình tieáp thu Taây Sa vaø Nam Sa töø quaân
ñoäi Nhaät Baûn naêm 1946, nhaéc laïi lôøi tuyeân boá cuûa Boä tröôûng Ngoaïi giao Chu
AÂn Lai veà chuû quyeàn Nam Haûi chö ñaûo ngaøy 15/8/1951... Chu Khieát töï nhaän
thaáy [ñaïi yù] raèng “töø Ñöôøng Toáng trôû veà tröôùc, tuy ñaõ coù nhieàu kyù thuaät tö
nhaân ghi nhaän veà caùc ñaûo Nam Haûi nhöng danh xöng baát nhaát, ñaïo lyù baát
töôøng, khoù maø chöùng minh ñöôïc”,(27) rieâng töø ñôøi Minh veà sau coù theå döïa vaøo
caùc saùch ñòa phöông chí vaø moät soá ghi cheùp tö gia ñeå khaúng ñònh quyeàn sôû
höõu cuûa ngöôøi Trung Hoa ñoái vôùi caùc quaàn ñaûo Nam Haûi. Thö tòch Chu Khieát
daãn duïng goàm 8 saùch(28) vaø moät trích ñoaïn ñieàu öôùc Trung-Phaùp (Baéc Kinh
26/6/1887). Saùu trong soá 8 cuoán saùch maø Chu Khieát neâu teân khoâng noùi leân
ñöôïc ñieàu gì cuï theå, khoâng neâu chöông muïc vaø keå caû trích vaên daãn chöùng neân
chuùng toâi khoâng baøn ñeán. Rieâng veà 2 saùch Quaûng Ñoâng thoâng chí vaø Quyønh
Chaâu phuû chí Chu Khieát vieát raèng: “Trong caùc saùch naøy goïi Taây Sa quaàn
ñaûo, Trung Sa quaàn ñaûo laø Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng, laø moät daûi “San hoâ quaàn
ñaûo” lieân mieân ngaøn daëm, thaúng tieáp ñeán Nam Sa quaàn ñaûo.”(29) Veà maët trích
daãn taøi lieäu lòch söû, Chu Khieát thieáu haún tính khoa hoïc, 2 saùch ñöôïc neâu
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

khoâng roõ do ai soaïn (Toång taøi) vaø soaïn naêm naøo. Quaûng Ñoâng thoâng chí chí
ít coù ñeán 4 boä goàm: 1) do Hoaøng Taù laøm Toång taøi, soaïn naêm 1560 (Minh, Gia
Tónh naêm thöù 39); 2) do Kim Quang Toå soaïn naêm 1679 (Thanh, Khang Hy
naêm thöù 18); 3) do Haùch Ngoïc Laân soaïn naêm 1731 (Thanh, Ung Chính naêm
thöù 9); 4) do Nguyeãn Nguyeân soaïn naêm 1822 (Thanh, Ñaïo Quang naêm thöù
2). Ñaây khoâng xeùt teân goïi öùng vôùi vò trí quaàn ñaûo naøo trong vuøng Nam Haûi
[thuoäc muïc tieâu cuûa chöông III], chæ nhìn rieâng veà caùch ghi nhaän teân goïi, 4 boä
Quaûng Ñoâng thoâng chí neâu treân chæ ghi nhaän caùc teân Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng,
Vaïn Lyù Tröôøng Ñeâ, Thaïch Ñöôøng Haûi, Tröôøng Sa Haûi, Thieân Lyù Tröôøng Sa.(30)
Nhö vaäy, teân Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng do Chu Khieát neâu ra khoâng roõ töø ñaâu.
Quyønh Chaâu phuû chí chí ít coù ñeán 5 boä: 1) do Ngöu Thieân Tuùc laøm
Toång taøi, soaïn naêm 1676 (Thanh, Khang Hy naêm thöù 15); 2) do Giaû Ñöôøng
soaïn naêm 1706 (Thanh, Khang Hy naêm thöù 45); 3) do Tieâu ÖÙng Thöïc soaïn
naêm 1774 (Thanh, Caøn Long naêm thöù 39); 4) do Baïch Minh Nghò soaïn naêm
1841 (Thanh, Ñaïo Quang naêm Taân Söûu); 5) do Long Baân boå san naêm 1891
(Thanh, Quang Töï naêm thöù 16). Hai boä cuûa Baïch Minh Nghò vaø Long Baân
ñöôïc xem laø hoaøn chænh vì keá thöøa vaø boå sung ba boä tröôùc ñoù, cuõng chæ ghi
nhaän caùc teân: Vaïn Lyù Tröôøng Sa, Thaïch Ñöôøng Haûi, Tröôøng Sa Haûi, Thieân
Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng.(31)
Toùm laïi, qua hai boä ñòa phöông chí maø Chu Khieát neâu khoù tìm ñöôïc teân
Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng vaø San Hoâ quaàn ñaûo ñeå cho öùng vaøo Taây Sa vaø Nam
Sa nhö baûn yù cuûa baøi vieát. Chu Khieát laø ngöôøi hoïc roäng, tröôùc ñaây qua saùch
Vieät Nam thoï haøng nhaät kyù toâi thaàm khen oâng ta caån thaän vaø öa tìm hieåu.
Trong 6 thaùng laøm vieäc ôû Vieät Nam, moãi toái hoï Chu duyeät laõm Vieät Nam coå
söû do ngöôøi baïn laø Traàn Tu Hoøa soaïn, laïi ñoïc vaø nghieân cöùu Ñaïi Vieät söû kyù
toaøn thö, sau ñoù laïi bieân soaïn Vieät Nam lòch ñaïi vöông trieàu theá heä bieåu...
(32)
Tuy nhieân, qua baøi vieát treân Quang Minh nhaät baùo, Chu Khieát toû ra khaù
mô hoà veà kieán thöùc lòch söû ñòa dö Trung Quoác (?).
Nam Phöông nhaät baùo ngaøy 13/8/1956 ñaêng baøi vieát cuûa Maïch Uaån Du
tieâu ñeà “Nam Sa quaàn ñaûo thò ngaõ quoác ñích thaàn thaùnh laõnh thoå, baát dung
xaâm phaïm” (Quaàn ñaûo Nam Sa laø coõi ñaát thieâng lieâng cuûa nöôùc ta, khoâng
ñeå bò xaâm phaïm), öôùc hôn 3.000 chöõ. Trong ñoaïn vaên duøng cöù lieäu lòch söû
ñeå chöùng minh chuû quyeàn, hoï Maïch daãn duïng 8 teân saùch goàm: 1) Chö phieân
chí,(33) 2) Nguyeân söû, 3) Voõ bò chí, 4) Tinh sai thaéng laõm, 5) Doanh nhai thaéng
laõm, 6) Taây döông phieân quoác chí, 7) Döông phoøng taäp yeáu, 8) Haûi quoác kieán
vaên luïc.(34) So vôùi Chu Khieát, hoï Maïch tieán xa hôn veà nieân ñaïi saùch daãn, Chö
phieân chí vieát ñôøi Toáng vaø Nguyeân söû thuoäc söû lieäu ñôøi Nguyeân, caùc saùch soá
3, 4, 5, 6 thoáng nhaát vôùi Chu Khieát, boán saùch naøy lieân quan tröïc tieáp ñeán söï
kieän Trònh Hoøa haï Taây döông. Veà söû lieäu ñôøi Thanh, hoï Maïch khoâng daãn
ñòa phöông chí nhö Chu Khieát maø daãn 2 saùch 7, 8 laø caùc bieân cheùp veà bieån.
Phöông phaùp tieáp caän vaø tröng daãn taøi lieäu cuûa hoï Maïch khoâng hôn hoï Chu,
nghóa laø chæ keå teân saùch vaø noùi raèng caùc saùch aáy coù ghi nhaän caùc teân goïi Vaïn
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 91

Lyù Tröôøng Sa hoaëc Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng, Thieân Lyù Tröôøng Sa hoaëc
Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng töùc aùm chæ Taây Sa vaø Nam Sa.(35)
Nhaân Daân nhaät baùo ngaøy 28/2/1959 ñaêng baøi vieát “Trung Quoác ñoái Taây
Sa quaàn ñaûo ñích chuû quyeàn tuyeät ñoái baát dung xaâm phaïm” (Trung Quoác tuyeät
ñoái khoâng chaáp nhaän söï xaâm phaïm chuû quyeàn ñoái vôùi Taây Sa quaàn ñaûo).
Baøi vieát naøy ñaët troïng taâm vaøo vaán ñeà “chuû quyeàn truyeàn thoáng” ñeå phaûn
ñoái caùc coâng boá cuûa chính phuû Nam Vieät Nam, laäp luaän ñaïi yù raèng: “Töø theá
kyû 15, caùc quaàn ñaûo ôû bieån Nam Trung Quoác goàm Nam Sa, Ñoâng Sa, Trung
Sa vaø Taây Sa ñaõ ñöôïc lieät nhaäp vaøo baûn ñoà Trung Quoác neân thuoäc laõnh thoå
Trung Quoác. Luùc aáy ngöôøi Trung Hoa goïi Taây Sa quaàn ñaûo baèng teân Thaát
Chaâu Döông, vieäc naøy coù theå thaáy roõ qua saùch Tinh sai thaéng laõm cuûa Phí
Tín, ngöôøi ñaõ cuøng Trònh Hoøa haï Taây döông vaø cuõng thaáy trong Trung Quoác
khoân dö töôøng chí cuûa giaùo só Gia Toâ ngöôøi Phaùp laø Haï Chi Thôøi [Richard
Louis] xuaát baûn naêm 1905, saùch naøy chöùng thöïc raèng coå thö Trung Quoác töøng
goïi Taây Sa quaàn ñaûo laø Thaát Chaâu Döông.”(36) Söï gaén keát coù veû nhö khaùch
quan naøy - qua moät chöùng thöïc do tröù taùc cuûa ngöôøi Phaùp - veà teân goïi Thaát
Chaâu Döông ñoái vôùi Taây Sa cuûa Nhaân Daân nhaät baùo cuøng vôùi nhieàu baøi vieát
khaùc ñöông thôøi laø moät böôùc ñi quaù ñaø. Sau 20 naêm nghieân cöùu caån thaän,
Ñaøm Kyø Töông, moät hoïc giaû thuoäc loaïi gioûi ôû Trung Quoác - chuyeân trò lónh
vöïc lòch söû ñòa lyù hoïc - trong baøi “Thaát Chaâu Döông khaûo”(37) ñaõ thöøa nhaän
raèng: “Trong hôn 70 naêm qua, do söï aûnh höôûng saùch Trung Quoác khoân dö
töôøng chí cuûa Haï Chi Thôøi quaù lôùn, caùc nhaø Haùn hoïc ngoaïi quoác nhö Baù Hy
Hoøa [P. Pelliot], Ñaèng Ñieàn Phong Baùt (Nhaät), caùc nhaø söû ñòa hoïc trong nöôùc
nhö Phuøng Thöøa Quaân, Höôùng Ñaït,(38) cho ñeán voâ soá baøi baùo tröôùc sau giaûi
phoùng (1949) ñeà caäp ñeán lòch söû Nam Haûi chö ñaûo, döïa vaøo ñoù ñeå taïo ra quaù
nhieàu laäp luaän. Treân thöïc teá tuyeät ñoái rôi vaøo sai laàm.”(39) Ñaøm Kyø Töông ñaõ
chöùng minh cuï theå ñòa danh Thaát Chaâu Döông maø Phí Tín vaø Richard Louis
noùi ñeán khoâng theå öùng vaøo vò trí Taây Sa quaàn ñaûo nhö keát luaän cuûa Nhaân
Daân nhaät baùo ngaøy 28/2/1959.
Quang Minh nhaät baùo ngaøy 24/11/1975 ñaêng baøi “Nam Haûi chö ñaûo töï
coå töïu thò ngaõ quoác laõnh thoå” (Nam Haûi chö ñaûo töø xöa ñaõ thuoäc veà laõnh thoå
nöôùc ta) öôùc hôn 6.000 chöõ cuûa Söû Ñeä Toå,(40) noäi dung chia laøm 4 phaàn: 1)
Khaùi quaùt veà ñòa lyù Nam Haûi chö ñaûo; 2) Vieäc phaùt hieän vaø kinh doanh taïi
Nam Haûi chö ñaûo cuûa nhaân daân Trung Quoác; 3) Söï quaûn lyù haønh chính ñoái
vôùi Nam Haûi chö ñaûo cuûa chính phuû Trung Quoác trong caùc thôøi kyø lòch söû; 4)
Khoâng chaáp nhaän söï xaâm phaïm ñoái vôùi laõnh thoå thaàn thaùnh.(41) Lieân quan
ñeán lòch söû ñòa danh thuoäc phaàn 2 vaø 3, veà nieân ñaïi phaùt hieän caùc quaàn ñaûo
vuøng Nam Haûi cuûa ngöôøi Trung Quoác vaø quaûn lyù chuùng cuûa quan vieân haønh
chính ñòa phöông ñöôïc Söû Ñeä Toå xaùc ñònh töø ñôøi Ñoâng Haùn [qua saùch Haäu
Haùn thö], töùc sôùm hôn gaàn 1.000 naêm so vôùi Maïch Uaån Du xaùc ñònh (ñôøi
Toáng). Chæ rieâng trong söû tòch Trung Quoác, Söû Ñeä Toå daãn duïng 26 ñôn vò(42)
goàm 22 saùch vaø 4 ñòa ñoà, quaù trình meänh danh ñöôïc dieãn taû nhö sau [ñaïi yù]:
Töø ñôøi Haùn ñeán Tam Quoác vuøng bieån Nam Haûi ñöôïc goïi laø Tröôùng Haûi; ñôøi
92 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

Toáng, Nguyeân caùc quaàn ñaûo ôû Nam Haûi ñöôïc goïi laø Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn
Lyù Thaïch Ñöôøng, quaàn ñaûo Taây Sa goïi laø Thaát Chaâu Döông hoaëc Cöûu Nhuõ
Loa Chaâu; ñôøi Minh goïi chung caùc quaàn ñaûo laø Thaïch Tinh Thaïch Ñöôøng,
Thaïch Ñöôøng, Vaïn Sinh Thaïch Ñöôøng dö; ñeán ñôøi Thanh, khoâng thaáy Söû Ñeä
Toå cho teân goïi töông ñöông maëc daàu coù daãn caùc saùch ñeå chöùng toû söï quaûn lyù
haønh chính. Döïa vaøo moät chi tieát trong Söù Taây kyù trình [1876] cuûa Coâng söù
nhaø Thanh laø Quaùch Tung Ñaûo, Söû Ñeä Toå voâ tình thöøa nhaän Taây Sa coù moät
danh xöng raát Taây laø Phaï Laïp Toâ ñaûo 帕拉蘇島 vaø khoâng lyù giaûi ñöôïc veà söï
bieán ñoåi ñoät ngoät veà caùch goïi teân naøy trong moät thôøi ñieåm lòch söû khaù gaàn
vaø mang tính then choát trong chuoãi laäp luaän. Ngoaøi vieäc ñaåy luøi veà quaù khöù
moät caùch ngoaïn muïc qua vieäc taêng cöôøng soá thö tòch gaáp ba laàn so vôùi caùc taùc
giaû tröôùc ñaáy, Söû Ñeä Toå coøn phaùc daïng moät moâ thöùc dieãn taû quaù trình meänh
danh cho vuøng bieån vaø caùc quaàn ñaûo Nam Haûi, tuy nhieân coâng vieäc naøy chæ
ñaùng goïi laø moät cuoäc dieãn taäp cho caùc cuoäc bieåu dieãn söû lieäu veà sau naøy cuûa
caùc hoïc giaû khaùc. Khuyeát ñieåm deã nhaän thaáy trong baøi vieát cuûa Söû Ñeä Toå laø
laëp laïi sai laàm cuûa Nhaân Daân nhaät baùo veà vaán ñeà gaén teân Thaát Chaâu Döông
cho quaàn ñaûo Taây Sa, vaø maët khaùc khoâng giaûi quyeát ñöôïc ñeà cöông töï ñònh
ra, töùc trong vieäc meänh danh theo tieán trình lòch söû caùc trieàu ñaïi ñaõ khoâng
ñeà caäp ñeán giai ñoaïn nhaø Ñöôøng-Nguõ ñaïi (618-960) vaø cuoái cuøng khoâng lyù
giaûi vì sao nhöõng danh xöng coù beà daøy lòch söû ñaõ khoâng coøn ñöôïc söû duïng
vaøo ñôøi Thanh. Trong chuyeân luaän Hoaøng Sa - quaàn ñaûo Vieät Nam cuûa taùc
giaû Vaên Troïng,(43) moät soá laäp luaän sai laàm thuoäc caùc ñieàu muïc cuï theå do Söû
Ñeä Toå neâu ra ñöôïc phaân tích khaù roõ.(44)
Moät phöông thöùc khaùc - theå hieän vieäc söû duïng ñòa danh laøm tieàn ñeà cho
vaán ñeà chuû quyeàn - caàn ñöôïc tham khaûo, coù theå xem baøi “Taây Sa quaàn ñaûo
hoøa Nam Sa quaàn ñaûo tranh ñoan ñích do lai” (Nguyeân nhaân cuûa söï tranh
chaáp hai quaàn ñaûo Taây Sa, Nam Sa) do Taân Hoa xaõ coâng boá ngaøy 14/5/1979
vaø Nhaân Daân nhaät baùo ñaêng ngaøy 15/5/1979.(45) Baøi vieát naøy khoâng lieät keâ
söû lieäu Trung Quoác ñeå chöùng minh chuû quyeàn nhö caùc baøi vieát ñaõ löôïc taû,
maø chæ khai thaùc caùc lôøi phaùt ngoân cuûa giôùi chöùc coù thaåm quyeàn hoaëc caùc aán
phaåm cuûa quoác gia laân caän (Vieät Nam), caùc phaùt ngoân hoaëc aán phaåm naøy lieân
quan ñeán vaán ñeà haûi giôùi, hoaëc lieân quan ñeán vaán ñeà danh xöng caùc quaàn
ñaûo Nam Haûi, xuaát hieän töø naêm 1956 ñeán naêm 1974.(46)
Baøi vieát treân tuy naèm ngoaøi chuû tröông nghieân cöùu cuûa khaûo luaän naøy,
tuy nhieân chuùng toâi vaãn ñeà caäp ñaïi khaùi vaø xem noù nhö laø moät bieåu hieän cuûa
chieàu höôùng nghieân cöùu ñoái khaùng tieâu bieåu, ñoàng thôøi xem ñoù nhö laø moät
thaønh toá caàn phaûi löu yù trong heä thoáng luaän chöùng cuûa chính giôùi vaø hoïc
giôùi Trung Quoác veà vaán ñeà ñang khaûo cöùu.
Höôùng lyù luaän ñoái saùnh söû lieäu trong vaø ngoaøi Trung Quoác laø moät hình
thöùc saâu saéc hôn cuûa chieàu höôùng nghieân cöùu ñoái khaùng ñöôïc trình baøy qua
baøi vieát moät vaïn chöõ cuûa Quaùch Vónh Phöông ñaêng treân taäp san cuûa Trung
Quoác Khoa hoïc vieän ñoà thö quaùn ngaøy 20/9/1979 vôùi tieâu ñeà “Vieät Nam söû
tòch kyù taûi ñích Hoaøng Sa, Tröôøng Sa quyeát phi ngaõ Taây Sa, Nam Sa quaàn
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 93

ñaûo” [Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa bieân cheùp trong söû tòch Vieät Nam khoâng phaûi
laø Taây Sa vaø Nam Sa quaàn ñaûo cuûa nöôùc ta].(47) Baøi vieát naøy, veà muïc ñích nhö
ñeà töïa ñaõ neâu, nghóa laø chöùng minh raèng caùc teân goïi Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa
trong nhieàu nguoàn thö tòch coå cuûa Vieät Nam ñeà caäp laø ñeå chæ nhöõng nhoùm
ñaûo hoaëc baõi caùt ven bieån mieàn Trung Vieät Nam, chuùng hoaøn toaøn khaùc vôùi
Taây Sa vaø Nam Sa maø Trung Quoác ñang goïi vaø söû tòch Trung Quoác töøng goïi
baèng caùc teân khaùc, cuõng coù nghóa laø meänh danh trong söû tòch vaø hieän taïi
do Trung Quoác söû duïng öùng vaøo vò trí thöïc theå ñòa lyù Nam Haûi chö ñaûo, vaø
ngöôïc laïi ñoái vôùi Vieät Nam.
Ngoaøi vieäc truy taàm caùc söû lieäu Vieät Nam ñeå phaân tích vaø suy dieãn treân
quan ñieåm ñoái khaùng, Quaùch Vónh Phöông cuõng phaûn baùc caùc luaän ñieåm cuûa
vaøi ngöôøi trong hoïc giôùi Vieät Nam hieän ñaïi nhö Thaùi Vaên Kieåm, Laõng Hoà,
Nguyeãn Nhaõ qua caùc baøi vieát in trong taäp san Söû ñòa soá 29 (Thaùng 1-3 naêm
1975) vaø Vaên Troïng qua baøi vieát trong taïp chí Coäng saûn (Kyø 6, naêm 1979).
Caàn nhaán maïnh raèng vaøo thôøi ñieåm naøy, coâng vieäc phieân dòch caùc baøi
vieát hoaëc bieân khaûo khoa hoïc baèng Vieät vaên sang Trung vaên ñoái vôùi ñeà taøi
Hoaøng Sa-Tröôøng Sa trôû neân khaån tröông ñoái vôùi hoïc giôùi Trung Quoác. Tieâu
bieåu laø naêm 1978 Thöông vuï aán thö quaùn xuaát baûn coâng trình bieân dòch
cuûa Ñôùi Khaû Lai(48) “Hoaøng Sa hoøa Tröôøng Sa ñaëc khaûo -黃 沙 和 長 沙 特 考 ”
töø nguyeân taùc Vieät vaên “Ñaëc khaûo veà Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa” töùc quyù san
Söû ñòa soá 29. Hoïc giôùi Trung Quoác söû duïng baûn dòch naøy ôû hai goùc ñoä, moät
laø, laøm ñoái töôïng ñeå tranh bieän; hai laø, thu thaäp caùc thoâng tin veà khaûo saùt
khoa hoïc, khaûo cöùu töø nguyeân caùc ñòa danh goác Taây phöông ñeå boå sung hoaëc
lyù giaûi moät soá vaán ñeà coøn boû ngoû vaø giaûi thích sai laàm tröôùc ñaây.
Veà phöông phaùp thöïc hieän, Quaùch Vónh Phöông trích luïc döõ lieäu moâ taû
Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa töø 12 boä söû thö vaø dö ñòa chí Vieät Nam(49) töø theá kyû
15 ñeán ñaàu theá kyû 20, ñoàng thôøi vaän duïng theâm 3 boä coå söû(50) vaø boä Ñoàng
Khaùnh ngöï laõm ñòa dö ñoà chí do Ñoâng Döông Vaên khoá aán haønh taïi Nhaät Baûn
naêm Chieâu Hoøa 18 (1943), baûn dòch Chieâm Baø söû cuûa Phuøng Thöøa Quaân (töø
nguyeân taùc Phaùp vaên le Royaume de Champa cuûa Georges Maspero); taøi lieäu/
hoà sô trích töø Dò vöïc truyeàn giaùo hoäi ñöông aùn - Giao Chæ China (quyeån 726,
trang 519-533) cuûa Giaùm muïc Labbe, naêm 1718; töø saùch Giao Chæ China ñòa
lyù löôïc kyù cuûa Thaùp Baù Nhó [Jean Louis Tabert]; Hoäi san Luaân Ñoân ñòa lyù
hoïc hoäi [Journal of the Geographical Society of London] quyeån 19, naêm 1849.
Söû lieäu Trung Quoác ñöôïc vaän duïng 18 loaïi, trong ñoù goàm 7 ñòa ñoà, 3 taäp ñòa
ñoà thuyeát minh, 7 saùch trong kho taøng vaên hieán vaø 1 saùch thôøi Daân quoác.(51)
Voán saün lôïi theá trong vieäc ñoïc vaø phaân tích taøi lieäu Haùn vaên Vieät Nam,
Quaùch Vónh Phöông tieán haønh vieäc nghieân cöùu vôùi nguoàn tö lieäu khaù phong
phuù, neâu ñöôïc nhieàu vaán ñeà môùi laï khaùc haún caùc baøi vieát tröôùc. Trong khuoân
khoå toaùt yeáu, chuùng toâi nhaän thaáy caùch ñaët vaán ñeà cuûa hoï Quaùch khaù ñôn
giaûn vaø giaûi quyeát vaán ñeà thì laïi quaù phöùc taïp, thieáu phöông phaùp choïn loïc söû
lieäu daãn ñeán tình traïng “cheát ñuoái” trong soá löôïng (söû lieäu ñöôïc daãn duïng ñôn
ñieäu bôûi chæ mang ñaëc tính moâ taû ñòa lyù sô löôïc vaø sao cheùp töø moät nguoàn),
94 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

bieän giaûi vaán ñeà phieán dieän do choái boû quan ñieåm öùng duïng phöông phaùp ñòa
danh hoïc cuûa ñoái phöông. Thí duï döôùi ñaây nhaèm minh hoïa cho moät trong
caùc nhaän ñònh ñaõ neâu. Quaùch Vónh Phöông vieát:
“Theo böùc “An Nam ñoà” trong saùch Voõ bò chí cuûa Mao Nguyeân Nghi ñôøi
Minh, ôû bôø bieån gaàn phuû Thuaän Hoùa thuoäc Trung Boä Vieät Nam, vò trí naøy
ñöôïc veõ taùch bieät hai caûng khaåu, vaø ghi roõ laø “Tieåu Tröôøng Sa haûi khaåu” vaø
“Ñaïi Tröôøng Sa haûi khaåu”.
Caên cöù vaøo böùc “An Nam quoác dö ñòa ñoà” hieän taøng tröõ taïi Coá cung Baùc
vaät vieän, taïi cöûa bieån Thuaän Hoùa, phuû Thöøa Thieân coù veõ hai ñaûo nhoû, ghi roõ
laø “Tieåu Tröôøng Sa” vaø “Ñaïi Tröôøng Sa”.(52)
Ñoaïn vaên treân laø moät trong 16 cöù lieäu töông töï ñöôïc hoï Quaùch daãn
duïng ñeå chöùng minh caùc danh xöng Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa maø hoïc giaû Vieät
Nam ñang ñeà caäp, thaät ra chæ laø nhöõng ñaûo nhoû hoaëc baõi caùt ven bôø bieån töø
cöûa Vieät (Quaûng Trò) ñeán cöûa Tö Dung (Thöøa Thieân Hueá) vôùi caùc teân “Tieåu
Tröôøng Sa” vaø “Ñaïi Tröôøng Sa”.
Vaán ñeà ñaùng baøn laø caùch cuûng coá lyù luaän cuûa hoï Quaùch ôû ñoaïn vaên vöøa
neâu, sau khi ñöa ra moät cöù lieäu cuûa ngöôøi Trung Quoác ñôøi Minh veà ñòa ñoà An
Nam vaø sau ñoù laø moät ñoái saùnh nhaèm cuûng coá vaán ñeà ñöôïc daãn bôûi moät ñòa
ñoà khoâng roõ nguoàn goác [vaø nhieàu khaû naêng ñöôïc thöïc hieän bôûi ngöôøi Trung
Quoác qua caùch ñaët teân böùc ñòa ñoà]. Ngoaøi vieäc laäp luaän khoâng coù tính thuyeát
phuïc,(53) caùch giaûi quyeát vaán ñeà theo kieåu ñaép ñoåi vaø khai thaùc söï truøng laép ñòa
danh cuûa Quaùch tieân sinh khieán khoâng theå khoâng lieân töôûng ñeán böùc “Dieân
haûi toaøn ñoà” trong Haûi quoác vaên kieán luïc cuûa Traàn Luaân Quyùnh,(54) trong böùc
ñòa ñoà bôø bieån Trung Quoác naøy tieâu danh Ñoâng Sa vaø Taây Sa ôû vò trí hai beân
taû höõu caûng Ñaïi Quan thuoäc phuû Lieâm Chaâu tænh Quaûng Ñoâng ñôøi Thanh!
Nhìn chung, baøi vieát cuûa Quaùch Vónh Phöông ñem caùch giaûi quyeát vaán ñeà
khaù phöùc taïp ñeå giaûi quyeát caùch ñaët vaán ñeà raát ñôn giaûn. AÁn töôïng cuûa baøi
vieát laø nhöõng lôøi leõ maït saùt, mieät thò ngöôøi ñoái thoaïi - gaàn 1.000 chöõ trong
1 vaïn chöõ cuûa khaûo luaän - coù theå noùi hoï Quaùch daãn ñaàu trong vieäc söû duïng
ngoân töø baát nhaõ trong soá gaàn 20 hoïc giaû tham gia tranh luaän hoïc thuaät veà
vaán ñeà Nam Haûi chö ñaûo, coù quaù nhieàu ñoaïn vaø caâu khoù maø nghó raèng ñöôïc
vieát ra bôûi ngöôøi coù kieán thöùc vaø hoïc vò ôû moät ñaát nöôùc maø hoï thöôøng töï haøo
coù nhieàu ngaøn naêm vaên hieán!
Quang Minh nhaät baùo ngaøy 5/4/1980 coù baøi vieát cuûa Haøn Chaán Hoa(55)
vôùi tieâu ñeà “Taây phöông söû tòch thöôïng ñích Phaï Laïp Taéc Nhó baát thò ngaõ
quoác Taây Sa quaàn ñaûo” (Phaï Laïp Taéc Nhó (Paracel) trong söû tòch phöông Taây
khoâng phaûi laø quaàn ñaûo Taây Sa nöôùc ta). Baøi vieát ngaén öôùc 4.000 chöõ naøy vôùi
muïc tieâu phaûn baùc laïi vieäc xaùc ñònh chuû quyeàn Hoaøng Sa cuûa chính phuû Vieät
Nam trong laàn coâng boá “Baïch thö” ngaøy 28/9/1979. Moät trong nhöõng lyù do
xaùc ñònh chuû quyeàn maø “Baïch thö” neâu ra caên cöù vaøo moät soá taøi lieäu cuûa caùc
nhaø haøng haûi vaø giaùo só Taây phöông tröôùc theá kyû 19 veà ñaûo danh Paracel (töùc
Hoaøng Sa). Haøn Chaán Hoa cuõng trích daãn moät soá taøi lieäu cuûa phöông Taây vaø
cho raèng teân goïi Paracel ñöôïc moâ taû bôûi ngöôøi Taây phöông töø tröôùc thaäp nieân
thöù 10 theá kyû 19 laø ñeå chæ caùc ñaûo gaàn bôø bieån Trung Boä Vieät Nam, khoâng
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 95

phaûi ñeå noùi veà ñòa ñieåm Paracel hieän nay. Nhöng keå töø sau thaäp nieân 20 theá
kyû 19, ghi cheùp lieân quan ñeán danh xöng Paracel ñöôïc aùm chæ goàm caû Paracel
(Taây Sa, theo caùch goïi cuûa Trung Quoác) hieän nay. Ñaïi khaùi, Haøn Chaán Hoa
lôïi duïng hieän töôïng khaùi nieäm ñòa danh môû roäng hoaëc truøng danh ñeå gaén
keát hoaëc khoâng gaén keát vaøo thöïc theå ñòa lyù, vieäc gaén keát naøy coù theå “linh
ñoäng” trong nhöõng khoaûng thôøi gian vaø khoâng gian chuû quan. Thuû phaùp naøy
ñöôïc phaùt huy trong nhieàu coâng trình nghieân cöùu quy moâ hôn nhö “Baõi Caùt
Vaøng, Baõi Tröôøng Sa Kim Ñòa khaûo” (1992) vaø “Nam Haûi chö ñaûo söû ñòa luaän
chöùng” (2003). [Seõ tieáp caän ôû phaàn khaùi quaùt veà caùc coâng trình nghieân cöùu].
Trung Quoác quaân söï khoa hoïc taïp chí, kyø 4 naêm 1988 ñaêng baøi vieát
cuûa 3 taùc giaû cuøng laøm vieäc taïi Sôû Nghieân cöùu hoïc thuaät quaân söï haûi quaân,
Toâ Ñoäc Söû, Ngoâ Thanh Ngoïc vaø Thaân Tröôøng Kính, tieâu ñeà “Trung Quoác
nhaân daân vi haõn veä Nam Sa quaàn ñaûo chuû quyeàn tieán haønh ñích ñaáu tranh”
(Nhaân daân Trung Quoác ñaáu tranh baûo veä vieäc thöïc thi chuû quyeàn Nam Sa
quaàn ñaûo).(56) Noäi dung chia laøm 5 phaàn, goàm:
1. Nhìn laïi lòch söû.
2. Söï chieám lónh baèng quaân söï cuûa ñeá quoác Phaùp, Nhaät.
3. Söï khoâi phuïc chuû quyeàn laõnh thoå sau theá chieán.
4. Söï xaâm chieám phi phaùp cuûa Vieät Nam vaø caùc nöôùc.
5. Nhaân daân Trung Quoác vì chuû quyeàn laõnh thoå, ñaáu tranh baûo veä Nam
Sa quaàn ñaûo.
Baøi vieát mang tính caùch giaùo duïc vaø coå ñoäng tinh thaàn nhaân daân moät yù
thöùc veà quaàn ñaûo Nam Sa. Lieân quan ñeán vaán ñeà ñòa danh thuoäc phaàn “nhìn
laïi lòch söû”, phaàn vieát naøy toùm löôïc lai lòch quaù trình phaùt hieän, sôû höõu, ñònh
danh vuøng bieån vaø caùc ñaûo, baét ñaàu töø Ñoâng Haùn ñeán ñôøi Thanh, vaän duïng
caùc söû lieäu trong 28 saùch(57) haàu heát caùc saùch truøng laép vôùi thö muïc Söû Ñeä Toå
vaø moät soá taùc giaû khaùc ñaõ trích daãn.
Trung Quoác bieân cöông söû ñòa nghieân cöùu (quyù san), taïp chí cuûa Trung
taâm Nghieân cöùu söû ñòa bieân cöông, tröïc thuoäc Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Trung
Quoác, kyø 1 naêm 1992 ñaêng baøi vieát cuûa Toâ Ñoäc Söû, tieâu ñeà “Löôïc ñaøm haõn
veä ngaõ quoác haûi cöông vaán ñeà” [Baøn veà vaán ñeà baûo veä cöông giôùi bieån nöôùc
ta],(58) baøi vieát hôn 7.000 chöõ naøy baøn veà 3 vaán ñeà:
1. Xaùc ñònh bieân giôùi bieån laø moät boä phaän troïng yeáu trong toång theå
cöông vöïc quoác gia.
2. Lòch söû ñaáu tranh gìn giöõ cöông giôùi bieån cuûa nhaân daân Trung Quoác.
3. Tieáp tuïc taêng cöôøng löïc löôïng ñaáu tranh phoøng veä cöông giôùi bieån.
Phaàn thöù nhaát trình baøy ñaïi cöông veà toång theå cöông giôùi bieån toaøn
Trung Quoác, goàm laõnh haûi, haûi dieän, soá löôïng caùc ñaûo vaø quaàn ñaûo; caùc quy
ñònh cuûa quoác gia, coâng öôùc quoác teá veà laõnh haûi vaø theàm luïc ñòa ñaõ kinh qua
trong lòch söû.
Phaàn hai oân laïi quaù trình ñaáu tranh vôùi caùc theá löïc quaân söï nöôùc ngoaøi,
hoaëc caùc cuoäc haûi chieán hoaëc caùc laàn tranh chaáp caùc ñaûo vaø quaàn ñaûo. Neâu ñaïi
96 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

löôïc caùc quan ñieåm ñeà cao taàm quan troïng cuûa haûi döông hoaëc taàm nhìn chieán
löôïc veà haûi döông cuûa Laâm Taéc Töø, Nguïy Nguyeân, Toân Trung Sôn, Töôûng
Giôùi Thaïch, Mao Traïch Ñoâng.
Phaàn cuoái cuøng laø vaán ñeà phaùt hieän, chieám höõu, ñònh danh ñoái vôùi Nam
Haûi chö ñaûo, löôïc thuaät caùc traän haûi chieán Taây Sa naêm 1974, Nam Sa naêm
1988. Lòch söû khai phaùt daãn 6 saùch, xöa nhaát laø Dò vaät chí cuûa Döông Phu
thôøi Ñoâng Haùn, trình baøy giaûn löôïc. Nhìn chung, Toâ Ñoäc Söû coù khaû naêng
khaùi quaùt vaán ñeà, ngoaøi vieäc cung caáp nhieàu söû lieäu caän hieän ñaïi, baøi vieát
coøn phaùc daïng moät nguoàn maïch tö töôûng “laán ra bieån lôùn” cuûa caùc töôùng laõnh
cao caáp cuoái ñôøi Thanh vaø caùc laõnh tuï Trung Quoác caän hieän ñaïi [ñaây cuõng
laø lyù do vì sao chuùng toâi ñieåm löôïc baøi vieát naøy, vì xeùt ra vaán ñeà lòch söû ñòa
danh ñöôïc trình baøy khaù sô löôïc].
Khoâng khí baùo chí cuûa giai ñoaïn naøy seõ keùm khaùch quan neáu khoâng
ñeà caäp ñeán vieäc tranh luaän veà vaán ñeà xaùc ñònh ñòa danh vaø chuû quyeàn Taây
Sa:Hoaøng Sa, Nam Sa:Tröôøng Sa giöõa Trung Quoác vaø Vieät Nam. Boái caûnh
cuûa khaûo luaän naøy laø Trung Quoác vaø ñoái töôïng cuûa phaàn ñang phaûn aùnh laø
baùo san Trung Quoác, vì vaäy vieäc löôïc bình vaán ñeà tranh luaän chæ giôùi haïn
trong taäp san Söû ñòa soá 29 “Ñaëc khaûo veà Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa” vôùi lyù do
laø taäp chuyeân luaän baèng Vieät vaên naøy ñaõ ñöôïc chuyeån dòch sang Trung vaên
vaø xuaát baûn ôû Trung Quoác.(59) Hoïc giaû Laõng Hoà(60) trong baøi vieát “Hoaøng Sa vaø
Tröôøng Sa, laõnh thoå Vieät Nam” ñaõ thaûo luaän töøng ñieàu muïc vaø neâu roõ quan
ñieåm ñoái vôùi caùc laäp luaän cuûa Teà Taân trong baøi vieát “Nam Haûi chö ñaûo ñích
chuû quyeàn döõ Taây Sa quaàn ñaûo chi chieán” [Chuû quyeàn Nam Haûi chö ñaûo vaø
cuoäc chieán ôû quaàn ñaûo Taây Sa],(61) ngoaøi ñoái töôïng chính laø baøi vieát cuûa Teà
Taân, Laõng Hoà cuõng ñeà caäp ñeán moät soá baøi vieát tröôùc kia nhö “Nam Sa quaàn
ñaûo hoøa Ñoâng, Taây, Trung Sa quaàn ñaûo nhaát höôùng thò Trung Quoác laõnh
thoå” cuûa Chu Khieát (Quang Minh nhaät baùo, ngaøy 7/6/1956); “Ngaõ quoác Nam
Sa quaàn ñaûo ñích chuû quyeàn baát dung xaâm phaïm” cuûa Thieäu Tuaàn Chính(62)
(Nhaân Daân nhaät baùo, ngaøy 5/6/1956); “Nam Haûi chö ñaûo lòch lai thuoäc Trung
Quoác” (Hoïc thôøi söï - Vaên Hoái baùo, soá 2/1974).
Baøi vieát cuûa Teà Taân daãn cöù lieäu töø 8 saùch cô baûn trong söû tòch töø
Ñoâng Haùn ñeán Thanh, moät ñieàu muïc trong “Tuïc hieäp nghò Trung-Phaùp-Vieät
(26/6/1887)” vaø caùc ñòa ñoà cuûa Anh, Myõ, Nga, YÙ xuaát baûn töø naêm 1953 ñeán
1973. Teà Taân vaø caùc taùc giaû khaùc - chung quy - vaãn treân quan ñieåm döïa vaøo
cöù lieäu trong söû tòch ñeå khaúng ñònh chuû quyeàn lòch söû vaø suy ra chuû quyeàn
hieän taïi. Cöù lieäu cô baûn cuûa Laõng Hoà ñöôïc trích luïc töø 10 saùch trong söû tòch
Trung Quoác, 2 tröù taùc thôøi Daân quoác, 3 ñieàu muïc töø caùc hieäp öôùc Phaùp-Trung
ngaøy 9/6/1886, Thieân Taân ngaøy 18/5/1884, Baéc Kinh ngaøy 26/6/1887 vaø bieân
nieân söï kieän töø 1879 ñeán 1974, 3 tröù taùc cuûa hoïc giaû Nhaät Baûn hieän ñaïi, 2
tröù taùc cuûa hoïc giaû Taây phöông vaø 7 nguoàn tö lieäu Vieät Nam.(63)
Phöông phaùp cuûa Laõng Hoà laø - treân cô sôû caùc ñieàu muïc maø hoïc giôùi Trung
Quoác daãn duïng - tieán haønh phaân tích ñeå tìm ñeán moät caùch thaáu hieåu nhaát
quaùn, hoaëc ñoái chieáu caùch ghi nhaän töø nhieàu thö tòch veà moät söï kieän, söï vaät
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 97

ñeå tìm ñeán moät giaûi phaùp thöøa nhaän hoaëc phuû ñònh, söï hôïp lyù cuûa vaán ñeà
ñöôïc tìm kieám trong taàn suaát vaø tính khaùch quan cuûa cöù lieäu.
Sau khi baøi vieát cuûa Laõng Hoà [cuøng toaøn boä taäp san Söû ñòa soá 29] ñöôïc
giaùo sö Ñaïi hoïc Trònh Chaâu Ñôùi Khaû Lai dòch sang Trung vaên, Quaùch Vónh
Phöông vaø nhieàu hoïc giaû khaùc ñaõ vieát baøi tranh luaän, tuy nhieân, moãi baøi
vieát chæ ñeà caäp ñeán vaøi vaán ñeà - tuøy theo sôû tröôøng cuûa ngöôøi vieát - vaø nhöõng
luaän ñieåm phaûn hoài cho thaáy chöa coù söï thoâng hieåu - ít ra - veà chuaån möïc
khoa hoïc khoâng bò caùch trôû bôûi raøo caûn ngoân ngöõ/vaên töï.(64)
Moät vaøi cô quan baùo san khaùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ ñöôïc ñieàu haønh
hoaëc coù söï tham gia hoaëc chòu söï taùc ñoäng bôûi caùc Hoa kieàu cuõng goùp moät
phaàn vaøo nhöõng chuû tröông cuûa ñaïi luïc vaø ñaûo Ñaøi Loan. Treân cô sôû ñoàng
quan ñieåm veà vaán ñeà ñòa danh vaø chuû quyeàn lòch söû Nam Haûi chö ñaûo, vieäc
xaùc ñònh cöïc nam cuûa Nam Haûi chö ñaûo ôû vò trí 4o vó baéc (Taêng Maãu AÙm Sa)
ñöôïc coâng boá khaù sôùm qua baøi vieát “Trung Quoác ñòa vöïc ñích chaân giaù trò”
(Giaù trò ñích thöïc cuûa cöông vöïc ñòa lyù Trung Quoác) cuûa Traâu Baùo Quaân treân
nguyeät san Töï do Thaùi Bình Döông (soá 3/1957), toøa soaïn cuûa nguyeät san
naøy ñaët truï sôû vaø phaùt haønh chuû yeáu taïi Chôï Lôùn (Saøi Goøn).(65) Trung Hoa
chu baùo ñaët truï sôû taïi Bangkok (Thaùi Lan), trong soá ra ngaøy 27/1/1974 coù
baøi vieát “Trung-Vieät Taây Sa quaàn ñaûo tranh chaáp, Thaùi quoác baûo trì baát can
döï laäp tröôøng” (Thaùi Lan giöõ laäp tröôøng khoâng can döï vaøo vieäc tranh chaáp
quaàn ñaûo Taây Sa giöõa Trung Quoác vaø Vieät Nam).(66) Maëc duø tieâu ñeà baøi vieát
toû quan ñieåm trung laäp, tuy nhieân trong ñoù tuyeân boá uûng hoä chuû quyeàn hôïp
phaùp cuûa Trung Quoác.
Nhìn chung, trong giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình, baùo san Trung
Quoác ñaõ tieán moät böôùc khaù daøi, tính chuyeân nghieäp cao, ngoaøi caùc nhaät baùo
chuyeån taûi vaán ñeà ôû caáp ñoä phoå thoâng laø söï xuaát hieän caùc taïp chí chuyeân ñeà,
chuyeân ngaønh cuûa nhieàu cô quan nghieân cöùu vôùi nhieàu baøi vieát gaàn vôùi tính
chaát coâng trình bieân khaûo. Hoaït ñoäng baùo chí giai ñoaïn naøy cho thaáy moät
chuû tröông tuyeân truyeàn ña daïng ña ñoái töôïng, tuy nhieân hieäu quaû cuûa vieäc
laáy soá löôïng laøm tieâu chí cuõng ñem ñeán söï baát caäp ngoaøi tieân lieäu, con soá
quaù lôùn cuûa ñôn vò baøi vieát daãn ñeán söï truøng laép nhaøm chaùn, tình traïng ñöôïc
khaéc phuïc baèng bieän phaùp truy tìm caùc cöù lieäu trong kho taøng söû thö meâng
moâng, vaø ñoäng thaùi töôûng chöøng ñeå taêng tính thuyeát phuïc vaán ñeà laïi rôi vaøo
tình theá phaùt sinh maâu thuaãn. Ba maâu thuaãn coù theå nhaän daïng - trong vieäc
söû duïng cöù lieäu lòch söû ñeå ñònh danh, dieãn taû quaù trình meänh danh vaø xaùc
ñònh chuû quyeàn Nam Haûi chö ñaûo - qua caùc baøi vieát laø:
1. Maâu thuaãn giöõa caùc döõ kieän trong cuøng moät baøi vieát;
2. Maâu thuaãn trong caùch laäp luaän treân döõ lieäu giöõa caùc taùc giaû cuøng thôøi kyø;
3. Maâu thuaãn trong caùch vaän duïng söû lieäu vaø lyù giaûi döõ kieän giöõa giai
ñoaïn sô thaùm vaø giai ñoaïn boät phaùt, ñònh hình.
(Coøn tieáp)
PHQ
Kyø sau: Vaán ñeà ñòa danh Nam Haûi chö ñaûo trong caùc coâng trình nghieân
cöùu ñaõ in thaønh saùch.
98 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

(26) Chu Khieát, taùc giaû saùch Vieät Nam thoï haøng nhaät kyù - 越 南 受 降 日 記, Thöông vuï aán
thö quaùn xuaát baûn naêm 1946, öôùc 7 vaïn chöõ. Noäi dung phaân laøm 6 quyeån, ghi cheùp
veà coâng vieäc cuûa taùc giaû trong 6 thaùng (töø thaùng 9 naêm 1945 ñeán thaùng 3 naêm 1946)
ôû Haø Noäi.
(27) “南沙群島和東西中沙群島一向是中國的領土 ”,朱契,光明日報,1956.6.7.摘文: 撨在
唐宋以前,我國移民海外,途經這些島輿即已經有種種私人記載但是所記名稱不一道
里不詳自難作為确實証明” (“Nam Sa quaàn ñaûo hoøa Ñoâng Taây Trung Sa quaàn ñaûo nhaát
höôùng thò Trung Quoác ñích laõnh thoå”, Chu Khieát, Quang Minh nhaät baùo, 1956.6.7. Trích
vaên: vieãn taïi Ñöôøng Toáng dó tieàn, ngaõ quoác di daân haûi ngoaïi, ñoà kinh giaù ta ñaûo dö, töùc
dó kinh höõu chuûng chuûng tö nhaân kyù taûi. Ñaõn thò sôû kyù danh xöng baát nhaát, ñaïo lyù baát
töôøng, töï nan taùc vi xaùc thöïc chöùng minh).
(28) Taùm saùch Chu Khieát daãn goàm: Voõ bò chí (Mao Nguyeân Nghi) daãn chöùng phaàn “Trònh Hoøa
haøng haûi ñoà”; Doanh nhai thaéng laõm (Maõ Hoan); Tinh sai thaéng laõm (Phí Tín); Taây döông
phieân quoác chí (Cuõng Traân); Taây döông trieàu coáng ñieån luïc (Hoaøng Tænh Taêng); Thanh
nhaát thoáng chí; Quaûng Ñoâng thoâng chí; Quyønh Chaâu phuû chí.
(29) 摘文: “清代地方志書,包括清一統志,廣東通志,瓊州府志在內稱西沙群島中沙群島為
千里石 塘,因為這一系列珊瑚群島綿延千里,一直接到南沙群島” (Trích vaên: “Thanh ñaïi
ñòa phöông chí thö, bao quaùt Thanh nhaát thoáng chí, Quaûng Ñoâng thoâng chí, Quyønh Chaâu
phuû chí taïi noäi xöng Taây Sa quaàn ñaûo, Trung Sa quaàn ñaûo vi “Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng”,
nhaân vi giaù nhaát heä lieät “San Hoâ quaàn ñaûo” mieân dieân thieân lyù, nhaát tröïc tieáp ñaùo Nam
Sa quaàn ñaûo”).
(30) Ngay trong thö muïc maø Chu Khieát trích daãn, saùch ñöôïc xem laø coù nieân ñaïi sôùm nhaát töùc
Voõ bò chí (1621) trong ñoù böùc “Trònh Hoøa haøng haûi ñoà” ñöôïc xem laø veõ naêm 1430 (Voõ bò
chí-quyeån 240) ñaûo danh ñöôïc ghi nhaän coù teân “Thaïch Ñöôøng”, “Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng
Dö”.
(31) Xem Quyønh Chaâu phuû chí, Long Baân boå san, 1891, Löõ Ñaøi Haûi Nam ñoàng höông hoäi
aûnh aán baûn (khoâng ghi naêm), 5 cuoán. Quyeån Tam, Dö ñòa chí 4, Cöông vöïc, ghi nhaän
ñaûo danh “Thieân Lyù Tröôøng Sa”, “Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng” (cuoán 1, trang 125); Quyeån Töù,
thöôïng, Dö ñòa chí 6, Sôn xuyeân ghi nhaän ñòa danh “Tröôøng Sa Haûi”, “Thaïch Ñöôøng Haûi”,
“Thieân Lyù Tröôøng Sa”, “Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng”, (cuoán 1, trang 214).
(32) Xem chuù thích 26 vaø xem Vieät Nam thoï haøng nhaät kyù quyeån thöù 6, caùc ngaøy 22, 23, 24,
25 thaùng 3 naêm 1946 (Tieâu ñeà chung: Vieät söû chi nghieân cöùu).
(33) Chö phieân chí (1225) cuûa Trieäu Nhöõ Quaùt (Toáng) laø saùch coù nieân ñaïi sôùm nhaát trong caùc
saùch maø Maïch Uaån Du daãn duïng, tröôùc saùch Voõ bò chí (do Chu Khieát daãn) khoaûng 400
naêm.
(34) Teân saùch Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cuûa Traàn Luaân Quyùnh (Thanh) thöôøng bò vieát
nhaàm laø Haûi quoác kieán vaên luïc nhö tröôøng hôïp Maïch Uaån Du vaø Teà Taân.
(35) “南 沙 群 島 是 我 國 的 神 聖 領 土 不 容 侵 犯 ” , 麥 蘊 瑁 , 南 方 日 報 1956 年 8 月 1 3 日 . 摘 文 :“ 因
此歷代的 文獻,如宋朝趙汝适所著的 “諸番志” 清朝嚴如煜所著的 “洋防輯要” 元朝
元史 “史弼傳” 明朝茅元儀所著的 “武備志”,費信所著的 “星槎勝覽”,馬歡所著的 “
瀛涯勝覽”,巩珍所著的 “西洋番國志 ”,清朝陳倫炯所著的 “海國見聞錄” 等書,都說
載有南沙,西沙群島等情況.他們称這 些島旟為萬里長沙或萬里石塘,亦有称之為千里
長沙或千里石塘的”
(“Nam Sa quaàn ñaûo thò ngaõ quoác ñích thaàn thaùnh laõnh thoå, baát dung xaâm phaïm”, Maïch
Uaån Du, Nam Phöông nhaät baùo, 13/8/1956. Trích vaên: “Nhaân thöû lòch ñaïi ñích vaên hieán,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 99

nhö Toáng trieàu Trieäu Nhöõ Quaùt sôû tröù ñích “Chö phieân chí”, Thanh trieàu Nghieâm Nhöõ
Duïc sôû tröù ñích “Döông Phoøng taäp yeáu”, Nguyeân trieàu Nguyeân söû “Söû Baät truyeän”, Minh
trieàu Mao Nguyeân Nghi sôû tröù ñích “Voõ bò chí”, Phí Tín sôû tröù ñích “Tinh sai thaéng laõm”,
Maõ Hoan sôû tröù ñích “Doanh nhai thaéng laõm”, Cuõng Traân sôû tröù ñích “Taây döông phieân
quoác chí”, Thanh trieàu Traàn Luaân Quyùnh sôû tröù ñích “Haûi quoác kieán vaên luïc” ñaúng thö, ñoâ
thuyeát taûi höõu Nam Sa, Taây Sa quaàn ñaûo ñaúng tình huoáng tha moân xöng giaù ta ñaûo dö
vi Vaïn Lyù Tröôøng Sa hoaëc Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng, dieäc höõu xöng chi vi Thieân Lyù Tröôøng
Sa hoaëc Thieân Lyù Thaïch Ñöôøng ñích”). Nguoàn: [Söû lieäu hoái bieân], trang 498.
(36) “中國對西沙群島的主權絕對不容侵犯” 人民日報 -1959年2月28日.摘文: 遠在十五世紀初,
南中國海的各島群,包括南沙群島,东沙群島,中沙群島以及西沙群島,就已經列入中國版圖,
成為中國的領土.當時中國人把西沙群島呼做 “七州洋” 跟鄭和 “下西徉” 的地理學家費信在
他的 “星槎勝覽” 中,曽有關於 “七州洋” 的詳細記載.在 1905 年出版的法國耶穌會教士夏之
時著的 “中國溃輿詳志” 中,也証實中國古書上的 “七州洋” 就是西沙群島”
(Trích vaên: “Vieãn taïi thaäp nguõ theá kyû sô, nam Trung Quoác haûi ñích caùc ñaûo quaàn, bao
quaùt Nam Sa quaàn ñaûo, Ñoâng Sa quaàn ñaûo, Trung Sa quaàn ñaûo dó caäp Taây Sa quaàn
ñaûo, töïu dó kinh lieät nhaäp Trung Quoác baûn ñoà, thaønh vi Trung Quoác ñích laõnh thoå. Ñöông
thôøi Trung Quoác nhaân baû Taây Sa quaàn ñaûo hoâ toá “Thaát Chaâu Döông”, ngaân Trònh Hoøa
“haï Taây döông” ñích ñòa lyù hoïc gia Phí Tín taïi tha ñích “Tinh sai thaéng laõm” trung, taèng
höõu quan vi “Thaát Chaâu Döông” ñích töôøng teá kyù taûi. Taïi 1905 nieân xuaát baûn ñích Phaùp
quoác Gia Toâ hoäi giaùo só Haï Chi Thôøi(*) tröù ñích “Trung Quoác khoân dö töôøng chí” trung, daõ
chöùng thöïc lieãu Trung Quoác coå thö thöôïng ñích “Thaát Chaâu Döông” töïu thò Taây Sa quaàn
ñaûo”). Nguoàn: [Söû lieäu hoái bieân-1988], trang 502.
* Boå chuù: Haï Chi Thôøi (Richard Louis, 1868- ? ), giaùo só Gia Toâ, ngöôøi Phaùp, giaûng hoïc
taïi Ñaïi hoïc Chaán Ñaùn, Thöôïng Haûi. Bieân soaïn xong Trung Quoác khoân dö töôøng chí naêm
1905, ñöôïc dòch sang Anh vaên vaø xuaát baûn taïi Thöôïng Haûi naêm 1908, ngoaøi ra coøn bieân
soaïn Trung Quoác thaäp baùt tænh ñòa ñoà, Thöôïng Haûi xuaát baûn, 1908. (Theo Trung Quoác
lòch söû ñaïi töø ñieån, 2000).
(37) “Thaát Chaâu Döông khaûo - 七洲洋考”, Ñaøm Kyø Töông, vaø xem “Haï Naõi trí Ñaøm Kyø Töông
haøm - 夏鼐致譚其驤函” (Thö cuûa Haï Naõi gôûi Ñaøm Kyø Töông) ngaøy 28/10/1979. Xem theâm
“Toáng Ñoan Toâng ñaùo quaù ñích Thaát Chaâu Döông khaûo - 宋端宗到過的七洲洋考” cuûa Ñaøm
Kyø Töông (4/12/1979) vaø thö Haï Naõi gôûi Ñaøm Kyø Töông ngaøy 19/12/1979, thö Ñaøm Kyø
Töông gôûi Haï Naõi ngaøy muøng 10 thaùng Gieâng naêm 1980, thö Haï Naõi gôûi Ñaøm Kyø Töông
ngaøy 26 thaùng Gieâng naêm 1980, thö Ñaøm Kyø Töông gôûi Haï Naõi ngaøy 18/2/1980. Nguoàn:
[Ñòa danh hoái bieân-1987], trang 443-52.
(38) Nhöõng ñieàu laàm laãn naøy coù theå thaáy trong Chaân Laïp phong thoå kyù chuù cuûa Baù Hy Hoøa (P.
Pelliot) [dòch vaø chuù saùch Chaân Laïp phong thoå kyù cuûa Chaâu Ñaït Quan]; Ñaûo di chí löôïc chuù
cuûa Ñaèng Ñieàn Phong Baùt [chuù giaûi saùch Ñaûo di chí löôïc cuûa Uoâng Ñaïi Uyeân ñôøi Minh];
Taây vöïc Nam Haûi söû ñòa dòch toøng cuûa Phuøng Thöøa Quaân; Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh
hieäu chuù cuûa Höôùng Ñaït [chuù giaûi hai saùch khuyeát danh ñôøi Thanh laø Thuaän phong töông
toáng vaø Chæ nam chính phaùp, in chung thaønh moät saùch vaø goïi teân laø Löôõng chuûng haûi ñaïo
chaâm kinh. (Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1961). Caùc chuù giaûi sai laàm cuûa Pelliot (Phaùp),
Ñaèng Ñieàn Phong Baùt (Nhaät), Phuøng Thöøa Quaân vaø nhaát laø Höôùng Ñaït ñaõ laøm caùc hoïc
giaû Trung Quoác sai laàm tieáp theo raát nhieàu, cöù nghó “Thaát Chaâu Döông” [ôû vaøo khoaûng
20o vó baéc] laø aùm chæ Taây Sa [16 - 17o vó baéc]. Naêm 1975, hoïc giaû Vieät Nam laø Laõng Hoà
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

Nguyeãn Khaéc Kham trong baøi vieát “Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa, laõnh thoå Vieät Nam” (taäp san
Söû ñòa soá 29) ñaõ caên cöù vaøo nguyeân vaên Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh ñeå phaân tích,
vaø do khoâng bò aûnh höôûng bôûi “chuù giaûi” neân ñaõ chöùng minh raèng caùc moâ taû veà “Thaát
Chaâu Döông” trong 2 saùch naøy khoâng öùng vaøo vò trí Hoaøng Sa (Taây Sa) [Xem theâm caùc
chuù thích 60, 61].
39. “七洲徉考” (摘文): 始于一九○五年法人夏之時所著 “中國溃輿詳志”;七十多年來
影响很大.外國漢学家如伯希和.藤田豊八等.我國治西域南海史地学者如馮承鈞.向達
等,以至解放前 後所有涉及南海諸島歷史的報刊文章,都铅襲了這種說法.但實際上這
種說法是絕對錯誤的.
(“Thaát Chaâu Döông khaûo”. Trích vaên: “Thæ vu nhaát cöûu linh nguõ nieân Phaùp nhaân Haï Chi
Thôøi sôû tröù Trung Quoác khoân dö töôøng chí, thaát thaäp ña nieân lai aûnh höôûng ngaän ñaïi.
Ngoaïi quoác Haùn hoïc gia nhö Baù Hy Hoøa, Ñaèng Ñieàn Phong Baùt ñaúng, ngaõ quoác trò Taây
Vöïc Nam Haûi söû ñòa hoïc giaû nhö Phuøng Thöøa Quaân, Höôùng Ñaït ñaúng, dó chí giaûi phoùng
tieàn haäu sôû höõu thieäp caäp Nam Haûi chö ñaûo lòch söû ñích baùo san vaên chöông, ñoâ dieân
suûng lieãu giaù chuûng thuyeát phaùp. Ñaõn thöïc teá thöôïng giaù chuûng thuyeát phaùp thò tuyeät ñoái
thaùc ngoä ñích”. Nguoàn: [Ñòa danh hoái bieân-1987], trang 443.
(40), (41) Söû Ñeä Toå, ”南海諸島自古就是我國領土”, 光明日報,年1975 11月24日看 “南沙群島歷
史地理研究專集” (“Nam Haûi chö ñaûo töï coå töïu thò ngaõ quoác laõnh thoå”, Quang Minh nhaät
baùo, 24/11/1975. Caên cöù theo baûn in laïi trong saùch Nam Sa quaàn ñaûo lòch söû ñòa lyù nghieân
cöùu chuyeân taäp, Trung Quoác Khoa hoïc vieän Nam Sa toång hôïp khoa hoïc khaûo saùt ñoäi
(bieân soaïn), Trung Sôn Ñaïi hoïc xuaát baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1991, trang 1-10).
(42) Tö lieäu Trung Quoác ñöôïc Söû Ñeä Toå daãn duïng:
1) Haäu Haùn thö (Taï Thöøa), Nguoàn: Thaùi Bình ngöï laõm, quyeån 60; 2) Nam Chaâu dò vaät chí
(Vaïn Chaán) Tam quoác; 3) Phuø Nam truyeän (Khang Thaùi) Tam quoác; 4) Bình Chaâu khaû
ñaøm (Chaâu UÙc) Toáng; 5) Lónh Ngoaïi ñaïi ñaùp (Chu Khöù Phi) Toáng; 6) Quyønh Quaûn chí,
Toáng; 7) Chö phieân chí (Trieäu Nhöõ Quaùt) Toáng; 8) Voõ kinh toång yeáu (Taêng Coâng Löôïng)
Toáng; 9) Döông phoøng taäp yeáu (Nghieâm Nhöõ Duïc) Thanh; 10) Moäng löông luïc (Ngoâ Töï
Muïc) Toáng; 11) Nguyeân söû (Toáng Lieâm) Minh; 12) Voõ bò chí (Trònh Hoøa haøng haûi ñoà) Minh;
13) Haûi ngöõ (Hoaøng Trung) Minh; 14) Ñoâng Taây döông khaûo (Tröông Nhieáp) Minh; 15)
Thuaän phong töông toáng (Khuyeát danh) Thanh; 16) Chæ Nam chính phaùp (Khuyeát danh)
Thanh; 17) Ñoâng döông Nam döông haûi ñaïo ñoà (Thi Theá Phieáu) Thanh; 18) Haûi quoác vaên
kieán luïc (Traàn Luaân Quyùnh) Thanh; 19) Doanh hoaøn chí löôïc (Töø Keá Dö) Thanh; 20) Söù
Taây kyù trình (Quaùch Tung Ñaûo) Thanh; 21) Quyønh Ñaøi ngoaïi kyû (Vöông Taù) Minh; 22) Dö
ñòa kyû thaéng (Vöông Töôïng Chi) Toáng; 23) Tuyeàn Chaâu phuû chí (Hoaøng Nhaäm) Thanh;
24) Quyønh Chaâu phuû chí (Baïch Minh Nghò) Thanh; 25) Hoaøng Thanh caùc tröïc tænh phaân
ñoà (1755); 26) Ñaïi Thanh nhaát thoáng thieân haï ñoà (1817).
(43) Hoaøng Sa-quaàn ñaûo Vieät Nam, Vaên Troïng, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1979 (92 trang).
(44) Baøi vieát cuûa Söû Ñeä Toå ñaêng treân Quang Minh nhaät baùo ngaøy 24/11/1975 [maø chuùng toâi
ñaõ löôïc khaûo], ñöôïc Nhaân Daân nhaät baùo ñaêng laïi vaøo hoâm sau (25/11/1975). Taùc giaû Vaên
Troïng caên cöù treân Nhaân Daân nhaät baùo ñeå ñöa ra caùc laäp luaän veà nhöõng sai laàm cuûa Söû
Ñeä Toå, xem saùch ñaõ daãn, caùc trang 44, 46, 47, 49, 51, 61.
(45) “ 西 沙 群 島 和 南 沙 群 島 爭 端 的 由 來 ” - 新 華 社 北 京 五 月 十 四 日 电 ,
人 民 日 報 1 9 7 9 年 五 月 十 五 日 “Taâ y Sa quaà n ñaû o hoø a Nam Sa quaà n ñaû o tranh
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 101

ñoan ñích do lai” (Nguyeân nhaân cuûa vieäc tranh chaáp quaàn ñaûo Taây Sa, quaàn ñaûo Nam
Sa). Taân Hoa Xaõ Baéc Kinh nguõ nguyeät thaäp töù nhaät ñieän - Nhaân Daân nhaät baùo 1979 nieân
nguõ nguyeät thaäp nguõ nhaät.
(46) Xem theâm: [Ñòa danh hoái bieân-1987], trang 395-98.
(47) “越南史籍記載的” 黃沙,“長沙” 決非我西沙,南沙群島”. Vieät Nam söû tòch kyù taûi ñích “Hoaøng
Sa”, “Tröôøng Sa” quyeát phi ngaõ Taây Sa, Nam Sa quaàn ñaûo.
(48) Ñôùi Khaû Lai, giaùo sö Ñaïi hoïc Trònh Chaâu, ngoaøi vieäc bieân dòch “Hoaøng Sa hoøa Tröôøng Sa
ñaëc khaûo”, coøn coäng taùc vôùi Vu Höôùng Ñoâng vieát baøi khaûo cöùu “Vaán ñeà Phuû bieân taïp luïc
vaø caùi goïi laø Hoaøng Sa, Tröôøng Sa” (撫邊雜錄與所謂 “黃沙”, “長沙” 問題” - Phuû bieân taïp
luïc döõ sôû vò “Hoaøng Sa”, “Tröôøng Sa” vaán ñeà), öôùc 6.500 chöõ, ñaïi yù baøi vieát chöùng minh
raèng caùc moâ taû vaø ñònh danh cuûa Leâ Quyù Ñoân trong Phuû bieân taïp luïc khoâng phuø hôïp vôùi
vò trí ñòa lyù Taây Sa vaø Nam Sa cuûa Trung Quoác. Ñôùi Khaû Lai coøn coù baøi “Vieät Nam coå
tòch trung ñích Hoaøng Sa, Tröôøng Sa baát thò ngaõ quoác ñích Taây Sa hoøa Nam Sa quaàn
ñaûo” (Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa trong coå tòch Vieät Nam khoâng phaûi laø Taây Sa vaø Nam Sa
cuûa nöôùc ta) gaàn 1 vaïn chöõ, phaân tích nhieàu nguoàn söû lieäu Vieät Nam. Caùc baøi vieát naøy
in trong Nam Haûi chö ñaûo - ñòa lyù-lòch söû-chuû quyeàn, Löõ Nhaát Nhieân chuû bieân, Haéc Long
Giang Giaùo duïc xuaát baûn xaõ, 1992 (thuoäc Bieân cöông söû ñòa tuøng thö), trang 194-217.
Trong Hoäi thaûo quoác teá laàn thöù nhaát veà Vieät Nam hoïc taïi Haø Noäi (töø 15 ñeán 17/7/1998)
Ñôùi Khaû Lai coù baøi tham luaän “Hoa kieàu vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam trong Haûi Nam taïp
tröôùc cuûa Thaùi Ñình Lan” öôùc moät vaïn chöõ. Xem Caùc nhaø Vieät Nam hoïc nöôùc ngoaøi vieát
veà Vieät Nam, Taäp II, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi, 2002, trang 816-38.
(49) Caùc boä söû thö vaø dö ñòa chí Vieät Nam ñöôïc Quaùch Vónh Phöông daãn duïng: Hoàng Ñöùc
baûn ñoà ; Toaûn taäp Thieân Nam töù chí loä ñoà (Ñoã Baù ); Phuû bieân taïp luïc (Leâ Quyù Ñoân, 1776);
Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí-Dö ñòa chí (Phan Huy Chuù, 1821); Hoaøng Vieät ñòa dö chí
(Leâ Quang Ñònh, 1833); Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân (Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, 1844); Ñaïi
Nam thöïc luïc chính bieân (Quoác Söû Quaùn, 1848); Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä (Quoác
Söû Quaùn, 1848); Vieät söû cöông giaùm khaûo löôïc (Nguyeãn Thoâng, 1876); Ñaïi Nam nhaát
thoáng chí (Cao Xuaân Duïc, 1910); Quoác trieàu chaùnh bieân toaùt yeáu (Cao Xuaân Duïc, 1925);
OÂ Chaâu caän luïc (Döông Vaên An, 1555).
(50) Ba boä coå söû Vieät Nam ñöôïc Quaùch Vónh Phöông daãn duïng: Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (Ngoâ
Só Lieân, quyeån 2); Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc (Phan Thanh Giaûn, quyeån 3); Vieät söû
löôïc (Khuyeát danh).
(51) Söû lieäu Trung Quoác ñöôïc Quaùch Vónh Phöông daãn duïng:
- Vieät Nam dö ñòa ñoà thuyeát. Quang Töï cöûu nieân, Thònh Khaùnh Phaát soaïn. Quang Töï
thaäp cöûu nieân, Löõ Ñieàu Döông truøng ñích, quyeån 1, Quaûng Ngaõi tænh.
- Vieät Nam ñòa ñoà. Quang Töï nguyeân nieân, khoâng roõ xuaát xöù.
- Vieät Nam taäp löôïc. Quang Töï tam nieân (1877), Töø Dieân Huùc soaïn, Huøng Thöùc veõ, quyeån
thuû daãn “Vieät Nam toaøn ñoà”.
- “An Nam ñoà” trong saùch Voõ bò chí.
- Vieät Nam quoác dö ñòa ñoà. Löu tröõ taïi Coá cung Baùc vaät vieän, khoâng roõ xuaát xöù.
- An Nam ñoà thuyeát. Minh. Trònh Nhöôïc Taêng, quyeån thuû “An Nam quoác ñoà”.
- Minh An Nam ñoà. Nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619), Quaûng Ñoâng, Quyønh Nhai Phoù Toång
binh Ñaëng Chung hoäi cheá.
- Ñòa ñoà toång yeáu. Minh, Ngoâ Hoïc Nghieãm-Töù Di, böùc 11 “An Nam ñoà”.
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

- Hoaøng Minh Chöùc Phöông löôõng kinh thaäp tam tænh ñòa ñoà. Traàn Toå Thoï (Thuï), quyeån
haï “An Nam ñòa ñoà”.
- Dö ñòa yeáu laõm. Minh. Quyeån thuû “An Nam ñoà”.
Caùc saùch: Ñoâng Taây Döông khaûo (Tröông Nhieáp, Minh); Chæ Nam chaùnh phaùp (Thanh);
Thuaän phong töông toáng (Thanh); Toáng söû, quyeån 489; Haûi ngöõ (1539) Hoaøng Trung; Haûi
ngoaïi kyû söï (1695) Thích Ñaïi Saùn; Chö phieân chí, Chieâm Thaønh thuoäc quoác khaûo, Saàm
Troïng Mieãn (1933).
52. 摘文: “明茅元儀” “武備志” 的 “安南圖” 中在越南中部順化府附近海岸,分別繪有二海口,注
明 : “小長沙海口” 和 “大長沙海口”.“越南國輿地圖” 故宮博物院藏中,在承天府順化海口 也
畫有二个小島,分別注明為 “小長沙” 和 “大長沙”
(Trích vaên: Minh, Mao Nguyeân Nghi Voõ bò chí ñích An Nam ñoà trung taïi Vieät Nam Trung
Boä Thuaän Hoùa phuû phuï caän haûi ngaïn phaân bieät hoäi höõu nhò haûi khaåu, chuù minh: “Tieåu
Tröôøng Sa haûi khaåu” hoøa “Ñaïi Tröôøng Sa haûi khaåu”. Vieät Nam quoác dö ñòa ñoà Coá cung
Baùc vaät vieän taøng trung, taïi Thöøa Thieân phuû Thuaän Hoùa haûi khaåu daõ hoaïch höõu nhò caù
tieåu ñaûo phaân bieät chuù minh vi “Tieåu Tröôøng Sa” hoøa “Ñaïi Tröôøng Sa”). Nguoàn: [Ñòa danh
hoái bieân-1987], trang 410.
(53) Veà vieäc tieâu danh “Tieåu Tröôøng Sa” vaø “Ñaïi Tröôøng Sa” treân ñòa ñoà An Nam (Vieät Nam)
do ngöôøi Trung Quoác ñôøi Minh, ngöôøi Trung Quoác ñôøi Thanh maø Quaùch Vónh Phöông
trích daãn, ngoaøi hai ñòa ñoà neâu ôû chuù thích 52, coøn coù:
1. Vieät Nam dö ñòa ñoà thuyeát, Thònh Khaùnh Phaát, Löõ Ñieàu Döông (1893), quyeån 1, Quaûng
Trò tænh. Trích vaên: 越海門在登昌縣其江乃果江園橋二源所注.自越海門至思容乃大長沙北海
門為小長沙 [Vieät Haûi moân, töï Ñaêng Xöông huyeän, kyø giang naõi Quaû Giang, Vieân Kieàu nhò
nguyeân sôû chuù. Töï Vieät Haûi moân chí Tö Dung naõi Ñaïi Tröôøng Sa, baéc haûi moân vi Tieåu
Tröôøng Sa - Cöûa Vieät Haûi, ôû huyeän Ñaêng Xöông, (cöûa) soâng naøy do 2 nguoàn soâng Quaû,
soâng Vieân Kieàu (ñuùng phaûi laø Kieäu) ñoå vaøo. Töø cöûa Vieät Haûi ñeán (cöûa) Tö Dung laø Ñaïi
Tröôøng Sa, cöûa bieån ôû phía baéc laø Tieåu Tröôøng Sa].
2. Chö phieân chí Chieâm Thaønh thuoäc quoác khaûo (Khaûo veà thuoäc quoác Chieâm Thaønh trong
saùch Chö phieân chí) cuûa Saàm Troïng Mieãn (xuaát baûn 1933) coù ñoaïn: “大長沙即今富春 江
口思容海口即今順化小灣南口...” [Ñaïi Tröôøng Sa töùc kim Phuù Xuaân giang khaåu, Tö Dung
haûi khaåu töùc kim Thuaän Hoùa tieåu loan nam khaåu - Ñaïi Tröôøng Sa töùc nay laø cöûa soâng
Phuù Xuaân, cöûa bieån Tö Dung töùc nay laø cöûa nam vuõng nhoû Thuaän Hoùa].
3. Minh An Nam ñoà cuûa Ñaëng Chung veõ trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619).
4. An Nam ñoà thuyeát cuûa Trònh Nhöôïc Taêng (Minh).
5. Ñòa ñoà toång yeáu cuûa Ngoâ Hoïc Nghieãm (Minh).
6. Hoaøng Minh Chöùc Phöông löôõng kinh thaäp tam tænh ñòa ñoà cuûa Traàn Toå Thoï (Minh).
7. Dö ñòa yeáu laõm (Minh).
Nhö vaäy, theo Quaùch Vónh Phöông, coù 6 ñòa ñoà do ngöôøi ñôøi Minh veõ vaø 2 ñieàu moâ taû do
ngöôøi ñôøi Thanh, ñôøi Daân quoác veà vieäc tieâu danh “Tieåu Tröôøng Sa” vaø “Ñaïi Tröôøng Sa”. Theo
söï quan saùt cuûa chuùng toâi, caùc ñòa ñoà ñeàu laø sao cheùp laïi töø moät baûn sôùm nhaát, vaø cuøng caùc
moâ taû veà sau nhö Thònh Khaùnh Phaát (1883), Töø Dieân Huùc (1877), Saàm Troïng Mieãn (1933)
ñeàu laø söï döïa vaøo ghi cheùp töø saùch OÂ Chaâu caän luïc (1555) cuûa Döông Vaên An (Ñaïi Vieät,
Maïc). Chuùng toâi seõ coù moät khaûo luaän rieâng veà vaán ñeà naøy. Tröôùc maét, coù theå thaáy ñaây
laø moät sai laàm trong vieäc nhaän ñònh vò trí, xuaát phaùt töø vieäc söû duïng danh xöng khoâng
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 103

theo quaù trình dieân caùch. Gaàn ñaây, moät ngöôøi Vieät Nam khoâng am töôøng veà lòch söû ñòa
dö khi nhìn thaáy böùc Vieät Nam dö ñòa ñoà ôû thö vieän Vöông quoác Anh do Töø Dieân Huùc veõ
(thaät ra ñaây chæ laø böùc sao laïi nhö ñaõ neâu) ñaõ voäi ñöa ra nhöõng suy luaän thieáu caên cöù
[Nguyeãn Phuùc Giaùc Haûi, baùo Tieàn Phong, ngaøy 10/1/2008]. Caùc loaïi ñòa danh bieåu thò
thuoäc tính vaø hình traïng cuûa ñoái töôïng (nhö baõi caùt phía ñoâng, baõi caùt phía taây, baõi caùt
daøi lôùn, baõi caùt daøi nhoû...) raát deã bò truøng laëp vaø cuõng hay bieán ñoåi theo thôøi gian, phaàn
lôùn caùc nghieân cöùu - keå caû Trung Quoác vaø Vieät Nam - chöa maáy löu yù ñeán vaán ñeà naøy.
(54) 海國聞見錄,陳倫炯,臺灣文献叢刊,臺灣銀絎經濟研究室編印,1958.看 “沿海全圖” 頁六七 -
Haûi quoác vaên kieán luïc, Traàn Luaân Quyùnh, Ñaøi Loan Vaên Hieán tuøng san-Ñaøi Loan Ngaân
haøng kinh teá nghieân cöùu thaát bieân aán, 1958. Xem “Dieân haûi toaøn ñoà”, trang 67.
(55) Haøn Chaán Hoa (1921-1993), Thaïc só söû hoïc Ñaïi hoïc Trung Sôn (1948), giaùo sö Khoa
Nghieân cöùu Nam Döông Ñaïi hoïc Haï Moân. Caùc coâng trình nghieân cöùu veà Nam Haûi chö
ñaûo ñaõ xuaát baûn goàm:
- 南海諸島史地考證論集 - Nam Haûi chö ñaûo söû ñòa khaûo chöùng luaän taäp. Trung Hoa thö
cuïc, 1981.
- 我國南海諸島史料滙騙 - Ngaõ quoác Nam Haûi chö ñaûo söû lieäu hoái bieân (Chuû bieân). Ñoâng
Phöông xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1988.
- 中國與東南亞關系史研究 - Trung Quoác döõ Ñoâng Nam AÙ quan heä söû nghieân cöùu. Quaûng
Taây Nhaân Daân xuaát baûn xaõ, Nam Ninh, 1992.
- 南海諸島史地研究 - Nam Haûi chö ñaûo söû ñòa nghieân cöùu. Xaõ hoäi khoa hoïc vaên hieán xuaát
baûn xaõ, Baéc Kinh, 1996.
- 南海諸島史地論證 - Nam Haûi chö ñaûo söû ñòa luaän chöùng. Höông Caûng Ñaïi hoïc AÙ Chaâu
nghieân cöùu trung taâm, Höông Caûng, 2003.
(56) 中國人民為捍衛南沙群島主權進行的鬥爭 “Trung Quoác nhaân daân vi haõn veä Nam Sa quaàn
ñaûo chuû quyeàn tieán haønh ñích ñaáu tranh”. Toâ Ñoäc Söû, Ngoâ Thanh Ngoïc, Thaân Tröôøng
Kính. Trung Quoác quaân söï khoa hoïc, kyø 4, 1988. Nguoàn: Nam Sa quaàn ñaûo lòch söû ñòa lyù
nghieân cöùu chuyeân taäp, Trung Sôn Ñaïi hoïc xuaát baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1991, trang 87-97.
(57) Ña soá caùc teân saùch ñöôïc trích daãn truøng vôùi teân saùch cuûa caùc taùc giaû ñaõ neâu. Xin xem
chung ôû baûng thö muïc teân saùch (Phuï luïc 6, phaàn I).
(58) 略談捍衛我國海疆問題 “Löôïc ñaøm haõn veä ngaõ quoác haûi cöông vaán ñeà”, Toâ Ñoäc Söû. Trung
Quoác bieân cöông söû ñòa nghieân cöùu, kyø 1 naêm 1992, trang 75-81.
(59) “黃沙和長沙特考” Hoaøng Sa hoøa Tröôøng Sa ñaëc khaûo, Ñôùi Khaû Lai dòch, Thöông Vuï aán
thö quaùn xuaát baûn, 1978.
(60) Buùt hieäu cuûa coá Giaùo sö Nguyeãn Khaéc Kham.
(61) 南海諸島的主權與西沙群島之戰 “Nam Haûi chö ñaûo ñích chuû quyeàn döõ Taây Sa quaàn ñaûo
chi chieán”, Teà Taân. Thaát thaäp nieân ñaïi nguyeät san, Höông Caûng, 1974, kyø 3.
(62) Thieäu Tuaàn Chính, taùc giaû saùch Trung-Phaùp-Vieät Nam quan heä thuûy maït, Quoác Laäp Thanh
Hoa Ñaïi hoïc xuaát baûn, 1935.
(63) Möôøi saùch trong söû tòch Trung Quoác ñöôïc hoïc giaû Laõng Hoà söû duïng:
- Voõ bò bí thö - Thi Vónh Ñoà (1800).
- Haûi vaän yeáu löôïc - Thi Vónh Ñoà (1840).
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008

- Ñoâng Taây döông khaûo - Trònh Nhieáp.


- Truø haûi ñoà bieân - Trònh Nhöôïc Taêng vaø Mao Khoân (1562).
- Doanh nhai thaéng laõm - Maõ Hoan.
- Chæ nam chaùnh phaùp - Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh.
- Thuaän phong töông toáng - Löôõng chuûng haûi ñaïo chaâm kinh.
- Phaät quoác kyù - Phaùp Hieån.
- Haûi ngoaïi kyû söï - Thích Ñaïi Saùn.
- Haûi quoác vaên kieán luïc - Traàn Luaân Quyùnh.
Hai tröù taùc thôøi Daân quoác:
- Ñöôøng ñaïi Quaûng Chaâu Quang Hieáu töï döõ Trung-AÁn giao thoâng chi quan heä, La Höông
Laâm. Thöông Vuï aán thö quaùn, 1960.
- Trung-AÁn Phaät giaùo giao thoâng söû, Tieâu Sôn Thích Ñoâng Sô. Trung Hoa ñaïi ñieån bieân
aán hoäi aán haønh, 1973.
Ba tröù taùc cuûa hoïc giaû Nhaät Baûn hieän ñaïi:
- An Nam thoâng söû, Nham Thoân Thaønh Duaãn. Phuù Sôn Phoøng xuaát baûn, Chieâu Hoøa 16
(1941).
- “Haûi loä Ñoâng Döông maäu dòch trieån khai”, Saâm Khaéc Kyû. Ñoâng Döông hoïc thuaät nghieân
cöùu, quyeån 8, soá 30. Ñoâng Döông trieát hoïc nghieân cöùu sôû, Ñoâng Kinh, 1969.
- “Trung-Vieät Paraseru laõnh thoå phaân tranh”, Hoaøng Höõu Nhaân. Ñaøi Loan Thanh Nieân,
163, Ñaøi Loan Ñoäc Laäp lieân minh phaùt haønh, 5/5/1974.
Hai tröù taùc cuûa hoïc giaû Taây phöông:
- Ma Huan reexamined, J.V.G Mills & J.J.L Duyvendak (1933).
- Meùmoire sur la Cochinchine, J. Chaigneau.
Baûy nguoàn tö lieäu ñoà thö Vieät Nam: Thieân Nam töù chí loä ñoà thö; Hoàng Ñöùc baûn ñoà; Phuû
bieân taïp luïc; Ñaïi Nam nhaát thoáng chí; Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä; Quoác trieàu chaùnh
bieân toaùt yeáu; Ñaïi Nam nhaát thoáng toaøn ñoà.
(64) Coù theå nhaän thaáy 3 bieåu hieän ñaëc tröng cuûa caùc baøi vieát mang tính chaát tranh luaän, moät
laø: phuû ñònh nguoàn söû lieäu hoaëc caùch laäp luaän cuûa ñoái phöông; hai laø: hieåu vaán ñeà khaùc
nhau treân cuøng moät nguoàn taøi lieäu; ba laø: khoâng töï hieåu ñoái phöông (söû duïng trích daãn,
laäp luaän, nhaän ñònh cuûa ngöôøi khaùc daãn ñeán sai laàm trieàn mieân). Caû 3 tröôøng hôïp naøy
ñeàu daãn ñeán söï hoãn loaïn vaø gaây phöùc taïp cho caùc nghieân cöùu veà sau. Hoïc giôùi Trung
Quoác vaø caû Vieät Nam ñeàu coù nhöõng bieåu hieän naøy, tuy nhieân hoïc giôùi Trung Quoác thuaän
lôïi hôn trong vieäc tham khaûo coå thö Vieät Nam. Xem theâm: “Baøn veà quyeån saùch “Hoaøng
Sa - Tröôøng Sa, laõnh thoå Vieät Nam nhìn töø coâng phaùp quoác teá cuûa Nguyeãn Q. Thaéng”
cuûa Phaïm Hoaøng Quaân, ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 4 (69).2008.
(65) 中國地域的真價值 “Trung Quoác ñòa vöïc ñích chaân giaù trò”, Traâu Baùo Quaân. Töï Do Thaùi
Bình Döông (nguyeät san), kyø 3, 1957. Ñeà Ngaïn (Chôï Lôùn) Vieät Nam. Hôïp ñính baûn, trang
127.
(66) 中越西沙群島爭執泰國保持不干預立場 “Trung-Vieät Taây Sa quaàn ñaûo tranh chaáp, Thaùi
quoác baûo trì baát can döï laäp tröôøng”. Trung Hoa chu baùo, Maïn Coác, 27/1/1974. Nguoàn:
[Söû lieäu hoái bieân-1988], trang 553.
TOÙM TAÉT
Döïa treân caùc cöù lieäu thaønh vaên coù theå khaûo saùt ñöôïc, taùc giaû phaân chia quaù trình
nghieân cöùu Nam Haûi chö ñaûo cuûa hoïc giôùi Trung Quoác töø naêm 1909 ñeán naêm 2005 thaønh
hai giai ñoaïn: giai ñoaïn ñaàu töø 1909 ñeán 1947 laø giai ñoaïn sô thaùm (taïp chí Nghieân cöùu vaø
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (70). 2008 105

Phaùt trieån soá 4 (69). 2008), giai ñoaïn sau töø 1948 ñeán 2005 laø giai ñoaïn boät phaùt vaø ñònh
hình. Ñeå tìm hieåu giai ñoaïn sau, taùc giaû laàn löôït ñieåm qua caùc baøi vieát treân caùc baùo hoaëc taïp
chí, caùc coâng trình nghieân cöùu ñaõ in thaønh saùch, caùc ñòa ñoà vaø ñòa ñoà taäp, caùc vaên kieän cuûa
chính phuû Trung Quoác.
So vôùi giai ñoaïn sô thaùm, caùc coâng trình nghieân cöùu veà Nam Haûi chö ñaûo trong giai
ñoaïn boät phaùt vaø ñònh hình ñöôïc trieån khai treân dieän roäng vôùi söï buøng noå veà soá löôïng, daøy daën
vaø chuyeân saâu hôn, ñaëc bieät taäp trung khai thaùc söû lieäu ñeå gaén keát ñaûo danh vaø laäp thaønh heä
thoáng lyù luaän chöùng minh “chuû quyeàn trong lòch söû”. Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi raèng, ñaây laø ñoäng
thaùi cuûa Trung Quoác nhaèm ñoái phoù vôùi Vieät Nam, quoác gia hieän ñang sôû höõu hai trong boán
quaàn ñaûo ôû Nam Haûi vôùi nhöõng chöùng cöù lieân tuïc, chaët cheõ vaø oån ñònh.
Ñieåm qua moät soá coâng trình nghieân cöùu veà Nam Haûi chö ñaûo treân caùc baùo san, taùc giaû
nhaän xeùt quaù trình chaïy ñua theo soá löôïng cuûa hoïc giôùi Trung Quoác ñaõ boäc loä ba maâu thuaãn
cô baûn: Maâu thuaãn giöõa caùc döõ kieän trong cuøng moät baøi vieát hoaëc coâng trình nghieân cöùu; maâu
thuaãn trong caùch laäp luaän treân döõ lieäu giöõa caùc taùc giaû cuøng thôøi kyø; vaø maâu thuaãn trong caùch
vaän duïng söû lieäu vaø lyù giaûi döõ kieän giöõa giai ñoaïn sô thaùm vaø giai ñoaïn boät phaùt, ñònh hình.
ABSTRACT

A STUDY ON HISTORY OF GEOGRAPHICAL NAMES OF ISLANDS


IN SOUTH CHINA SEA (Continued)
Basing on available textual documents, the author divides the process of research on
the islands in the South China Sea from 1909 to 2005 into two stages: The first stage just
of preliminary survey from 1909 to 1947 (see Research and Development Magazine 4(69).
2008), and the second from 1948 to 2005 with booming activities and established planning. For
his research on the second stage the author reviews articles on newspapers and magazines,
published research works, maps and books of maps, and Chinese government documents.
Compared to the first stage of preliminary survey, the next course of research, the
stage of flourishing activities and established planning, was carried out on a wide range and
big scale as regards quantity, thoroughness and professionalism, especially the efforts to
gather historical data so as to organize the names of relevant islands into a logical line and as
a result create a reasoning method to prove “a historical ownership of China”. That is China’s
move to deal with Vietnam, the nation that is traditionally in possession of two of the four
archipelagoes in the South China Sea by means of continuous, solid and stable evidences.
Studying several Chinese research works concerning the islands in the South China
Sea printed on newspapers and magazines, the author realizes that the Chinese research
circle’s race to amass as much as possible convincing data have been caught in three faults
of contradictions: Contradictions between data given in the same article or research work;
Contradictions in the reasoning based on different data from different contemporary articles
or research works ; And contradictions in the way to use and interpret historical data from the
first and second stage of research mentioned above.
44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

NHÖÕNG GHI CHEÙP LIEÂN QUAN ÑEÁN BIEÅN ÑOÂNG VIEÄT NAM
TRONG CHÍNH SÖÛ TRUNG QUOÁC
Phạm Hoàng Quân*
LTS: Khi xaâm chieám quaàn ñaûo Hoaøng Sa vaø moät phaàn quaàn ñaûo Tröôøng Sa cuûa Vieät
Nam, hoaëc khi neâu ra caùc yeâu saùch chuû quyeàn treân bieån Ñoâng vôùi caùc nöôùc trong khu
vöïc coù lieân quan, Trung Quoác ñaõ daãn duïng nhieàu söû lieäu trong chính söû cuûa nöôùc hoï
ñeå cho raèng Trung Quoác coù “chuû quyeàn khoâng theå choái caõi” ñoái vôùi caùc vuøng bieån,
ñaûo naøy. Vaäy nhöõng ghi cheùp veà bieån Ñoâng trong chính söû Trung Quoác coù ñuùng nhö
nhöõng gì maø chính quyeàn Trung Quoác ñaõ söû duïng laøm caên cöù?
Coâng trình bieân khaûo döôùi ñaây cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân trình baøy moät caùch nhìn
toång quan keøm theo vieäc trích dòch, chuù giaûi vaø phaân tích nhöõng phaàn ghi cheùp veà
tình hình dieân caùch ñòa lyù cuûa caùc ñôn vò haønh chaùnh - caû treân ñaát lieàn vaø vuøng bieån,
ñaûo - ôû cöïc nam Trung Hoa trong suoát 25 boä chính söû cuûa Trung Quoác, baét ñaàu töø thôøi
nhaø Haùn cho ñeán taän nhaø Thanh, keùo daøi trong khoaûng 2.000 naêm. Qua ñoù cho thaáy,
trong suoát thôøi gian toàn taïi cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû, nhaø nöôùc Trung Hoa chöa töøng
quaûn lyù veà ñaát ñai vaø haønh chaùnh ñoái vôùi nhöõng haûi ñaûo xa hôn huyeän Nhai cuûa tænh
Haûi Nam ngaøy nay. Caùch nhìn veà Nam Haûi (Bieån Ñoâng Vieät Nam) cuûa caùc söû gia vaø söû
quan Trung Quoác xuyeân suoát caùc trieàu ñaïi cho thaáy hoï chæ quan nieäm veà noù nhö laø
moät vuøng bieån ôû beân ngoaøi söï cai quaûn cuûa ñeá cheá, laø nhöõng haûi ñaïo chung trong con
ñöôøng haøng haûi giao thöông quoác teá.
Roõ raøng laø vieäc khai thaùc kho tö lieäu söû hoïc ñoà soä cuûa Trung Quoác ñoùng vai troø quan
troïng khoâng chæ ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu lòch söû nöôùc ta vaø caû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ,
maø coøn cung caáp nhieàu luaän cöù khoa hoïc goùp phaàn tröïc tieáp vaøo coâng cuoäc ñaáu tranh
baûo veä chuû quyeàn ñaát nöôùc.

Daãn nhaäp
Chính söû laø lòch söû chính thöùc cuûa nhöõng trieàu ñaïi chính thoáng trong
lòch söû Trung Quoác, moät soá boä trong giai ñoaïn ñaàu ñöôïc bieân soaïn bôûi caùc söû
gia vaø töø thôøi Toáng veà sau ñöôïc bieân soaïn bôûi caùc söû quan. Töù khoá toaøn thö
phaân tröù taùc truyeàn thoáng thaønh boán boä phaän, goàm Kinh boä, Söû boä, Töû boä,
Taäp boä, trong ñoù Söû boä ñöôïc chia laøm 15 loaïi, chính söû thuoäc loaïi thöù nhaát,(1)
toång muïc luïc Töù khoá thu thaäp loaïi chính söû coäng 37 töïa, goàm 24 boä söû vaø 13
boä coù hình thöùc chuù giaûi, khaûo chöùng, boå tuùc moät soá boä trong 24 boä söû aáy.(2)
Quan ñieåm söû hoïc hieän ñaïi coi caùc loaïi söû lieäu coù giaù trò ngang nhau, caùch
xeáp theo thöù töï trong Söû boä thuoäc Töù khoá hay nhöõng caùch phaân loaïi sau naøy
chæ coù yù nghóa hình thöùc vaø nhaèm vaøo muïc ñích heä thoáng hoùa theo cô caáu/
traät töï thö muïc.(3) Khaùc vôùi quan ñieåm vaø muïc ñích hoïc thuaät ngaøy nay, giôùi
caàm quyeàn caùc trieàu ñaïi trong lòch söû Trung Quoác coù caùch nhìn rieâng veà theå
loaïi chính söû, hoï cho raèng ñoù laø nôi toû roõ quyeàn keá thöøa chính thoáng giöõa
caùc trieàu ñaïi. Vieäc söu taäp vaø dòch giaûi, phaân tích nhöõng phaân ñoaïn coù söï
quan heä ñeán cöông giôùi phía cöïc nam Trung Hoa trong chính söû caùc trieàu ñaïi
Trung Hoa trong baøi vieát naøy theå theo quan ñieåm cuûa thôøi quaân chuû.
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 45

I. Toång quan
“Nhò thaäp töù söû” töùc 24 boä söû vaø 13 boä phuï söû ñöôïc coi laø chính söû goàm:
1. Söû kyù 史記, coøn goïi Thaùi söû coâng thö 太史公書, 130 quyeån, thuoäc loaïi
thoâng söû, theå kyû truyeän, do ngöôøi ñôøi Haùn laø Tö Maõ Thieân 司馬遷 soaïn, cheùp
vieäc trong khoaûng ba ngaøn naêm, töø Thaùi coå (tieàn söû) ñeán naêm Nguyeân Thuù
元狩 thöù 2 ñôøi Haùn Voõ Ñeá (122 TCN). Tö Maõ Thieân tuy laø söû quan nhöng
vieäc bieân soaïn Söû kyù laø do yù rieâng. Ba boä chuù giaûi Söû kyù ñöôïc in chung vaøo
Söû kyù laø Söû kyù taäp giaûi 史記集解, 80 quyeån, cuûa Buøi Nhaân 裴駰 (Nam trieàu,
Toáng); Söû kyù saùch aån 史記索隱, 30 quyeån, cuûa Tö Maõ Trinh 司馬貞 (Ñöôøng);
Söû kyù chính nghóa 史記正義, 130 quyeån, cuûa Tröông Thuû Tieát 張守節 (Ñöôøng).
Baét ñaàu töø thôøi Toáng, 3 boä naøy ñöôïc khaéc in chung vaøo Söû kyù vaø cô caáu naøy
ñònh hình cho ñeán nay. Hai boä khaûo chöùng Söû kyù cuûa ngöôøi ñôøi Thanh laø
Ñoäc söû kyù thaäp bieåu 讀史記十表, 10 quyeån cuûa Uoâng Vieät 汪越 soaïn-Töø Khaéc
Phaïm 徐克范 boå vaø Söû kyù nghi vaán 史記疑問, 1 quyeån, cuûa Thieäu Thaùi Cuø
邵泰衢. [Coäng chung laø 5 boä phuï vaøo Söû kyù cuûa Tö Maõ Thieân].
2. Haùn thö 漢書, coøn goïi laø Tieàn Haùn thö 前漢書, 120 quyeån, thuoäc loaïi
ñoaïn ñaïi söû, theå kyû truyeän, do ngöôøi thôøi Ñoâng Haùn laø Ban Coá 班固 soaïn,
ngöôøi thôøi Ñöôøng laø Nhan Sö Coå 顏師古 chuù, cheùp vieäc trong thôøi Taây Haùn
(206 TCN - 24 CN). Ban Coá laø söû quan nhöng vieäc soaïn Haùn thö laø do yù
rieâng. Khôûi ñaàu töø Haùn thö, theå leä ñoaïn ñaïi söû hình thaønh, cô caáu toång theå
phaân laøm 4 phaàn goàm: kyû, bieåu, chí, truyeän. Moät boä khaûo chöùng chung Söû
kyù vaø Haùn thö laø Ban Maõ dò ñoàng 班馬異同 [söï gioáng vaø khaùc nhau giöõa Ban
Coá vaø Tö Maõ Thieân], 35 quyeån, do ngöôøi thôøi Toáng laø Ngheâ Tö 倪思 soaïn,
Löu Thaàn OÂng 劉辰翁 bình ñieåm. [1 boä phuï vaøo Haùn thö, Söû kyù].
3. Haäu Haùn thö 後漢書, 120 quyeån, thuoäc loaïi ñoaïn ñaïi söû, do ngöôøi
thôøi Nam trieàu-Toáng laø Phaïm Dieäp 范曄 soaïn, 90 quyeån [10 quyeån Baûn kyû,
80 quyeån Lieät truyeän] vaø ngöôøi thôøi Taán laø Tö Maõ Böu 司馬彪 soaïn 30 quyeån
[phaàn Chí]. Cheùp vieäc trong thôøi Ñoâng Haùn (25-220). Caû 2 taùc giaû ñeàu khoâng
phaûi laø söû quan. Haäu Haùn thö khoâng coù phaàn Bieåu. Hai boä ñeå boå tuùc vaø khaûo
chöùng laø Boå Haäu Haùn thö nieân bieåu 補後漢書年表 [theâm phaàn nieân bieåu vaøo
Haäu Haùn thö], 10 quyeån, do ngöôøi thôøi Toáng laø Huøng Phöông 熊方 soaïn;
Löôõng Haùn san ngoä boå di 兩漢刊誤補遺 [ñính chính vaø boå sung cho Haùn thö
vaø Haäu Haùn thö], 10 quyeån, do ngöôøi thôøi Toáng laø Ngoâ Nhaân Kieät 吳仁傑
soaïn. [Coäng chung laø 2 boä phuï vaøo Haäu Haùn thö, Haùn thö].
4. Tam quoác chí 三國志, 65 quyeån, thuoäc loaïi ñoaïn ñaïi söû, (Taán) Traàn
Thoï 陳壽 soaïn, (Toáng) Buøi Tuøng Chi 裴松之 chuù, caû hai khoâng phaûi laø söû
quan. Cheùp vieäc töø naêm 220 ñeán 280. Do ñaëc thuø thôøi Tam quoác, boä söû naøy
chia laøm 3 phaàn rieâng bieät laø Nguïy chí 魏志, Thuïc chí 蜀志 vaø Ngoâ chí 吳志,
moãi chí chæ coù phaàn Kyû vaø Truyeän, khoâng Bieåu khoâng Chí nhö boá cuïc Haùn
thö, trong ba nöôùc laáy Nguïy laøm chính thoáng. Hai boä khaûo chöùng vaø boå chuù
laø Tam quoác chí bieän ngoä 三國志辨誤, 1 quyeån, khoâng roõ taùc giaû; Tam quoác
chí boå chuù, phuï chö söû nhieân nghi 三國志補注-附諸史然疑, 7 quyeån, Haøng
Theá Tuaán 杭世駿 (Thanh) soaïn. [Coäng chung laø 2 boä phuï vaøo Tam quoác chí].
46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

5. Taán thö 晉書, 130 quyeån, thuoäc loaïi ñoaïn ñaïi söû, do Phoøng Huyeàn
Linh 房玄齡 nhaän saéc chæ cuûa Ñöôøng Thaùi Toâng chuû trì vieäc bieân soaïn [taäp
theå bieân soaïn]. Cheùp vieäc thôøi Taán (265-419). Ñaëc ñieåm cuûa Taán thö laø ñöôïc
bieân soaïn muoän, ñeán ñôøi Ñöôøng Thaùi Toâng naêm Trinh Quaùn 貞觀 thöù 12
(638) töùc hôn 200 naêm sau thôøi gian toàn taïi cuûa nhaø Taán.
6. Toáng thö 宋書, 100 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Nam trieàu-Löông) Thaåm Öôùc
沈約 nhaän saéc bieân soaïn [caù nhaân bieân soaïn]. Cheùp vieäc thôøi Toáng (420-479).
7. Nam Teà thö 南齊書, 59 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Nam trieàu- Löông) Tieâu
Töû Hieån 蕭子顯 soaïn, cheùp vieäc nhaø Nam Teà (479-502).
8. Löông thö 梁書, 56 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Ñöôøng) Dieâu Tö Lieâm 姚思廉
nhaän saéc bieân soaïn, cheùp vieäc nhaø Löông (502-557).
9. Traàn thö 陳書, 36 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Ñöôøng) Dieâu Tö Lieâm nhaän
saéc bieân soaïn, cheùp vieäc nhaø Traàn (557-589).
10. Nguïy thö 魏書, 114 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Baéc Teà) Nguïy Muïc 魏牧
nhaän saéc bieân soaïn, (Toáng) Löu Thöù 劉恕… hieäu ñính, cheùp vieäc nhaø Haäu
Nguïy cuûa hoï Thaùt Baït [toäc Tieân Ti] ôû phía baéc Trung Hoa (386-550).
11. Baéc Teà thö 北齊書, 50 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Ñöôøng) Lyù Baùch Döôïc
李百藥 nhaän saéc bieân soaïn, cheùp vieäc nhaø Baéc Teà (550-577).
12. Chu thö 周書, 50 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Ñöôøng) Leänh Hoà Ñöùc Phaàn
令狐德棻 nhaän saéc bieân soaïn, cheùp vieäc nhaø Baéc Chu (557-581).
13. Nam söû 南史, 80 quyeån, thuoäc loaïi thoâng söû, (Ñöôøng) Lyù Dieân Thoï
李延壽 soaïn, cheùp chung vieäc boán trieàu noái nhau thuoäc Nam trieàu laø Toáng,
Teà, Löông, Traàn (420-589).
14. Baéc söû 北史, 100 quyeån, thoâng söû, (Ñöôøng) Lyù Dieân Thoï soaïn, cheùp
chung vieäc nhaø Baéc Nguïy vaø nhaø Tuøy (386-618).
15. Tuøy thö 隋書, 85 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Ñöôøng) Nguïy Tröng 魏徵
nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp vieäc nhaø Tuøy (589-618).
16. Cöïu Ñöôøng thö 舊唐書, coøn goïi laø Ñöôøng thö, 200 quyeån, ñoaïn ñaïi
söû, (Haäu Taán) Löu Huù 劉昫 nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp vieäc
nhaø Ñöôøng (618-906).
17. Taân Ñöôøng thö 新唐書, 225 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Toáng) AÂu Döông
Tu 歐陽修, Toáng Kyø 宋祁 soaïn, caû hai laø söû quan, töï yù bieân soaïn. Cheùp vieäc
nhaø Ñöôøng (618-906). Moät boä ñieàu chænh nhöõng sai laàm cuûa Taân Ñöôøng thö
cuõng do ngöôøi ñôøi Toáng soaïn laø Taân Ñöôøng thö cuû maäu 新唐書糾謬, 20 quyeån,
cuûa Ngoâ Chaån 吳縝. [1 boä phuï vaøo Taân Ñöôøng thö].
18. Cöïu Nguõ ñaïi söû 舊五代史, 150 quyeån, muïc luïc 2 quyeån, ñoaïn ñaïi
söû, (Toáng) Tieát Cö Chính 薛居正 nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp
vieäc ñôøi Nguõ ñaïi (907-960).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 47

19. Taân Nguõ ñaïi söû 新五代史, coøn goïi laø Nguõ ñaïi söû kyù 五代史記,
75 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Toáng) AÂu Döông Tu soaïn, cheùp vieäc thôøi Nguõ ñaïi
(907-960). Moät boä ñieàu chænh nhöõng sai laàm cuûa Taân Nguõ ñaïi söû laø Nguõ ñaïi
söû kyù toaûn ngoä 五代史記纂誤, 3 quyeån, cuûa Ngoâ Chaån. [1 boä phuï vaøo Taân Nguõ
ñaïi söû].
20. Toáng söû 宋史, 496 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Nguyeân) Thaùc Khaéc Thaùc/
Toktoghan [coù khi phieân aâm laø Thoaùt Thoaùt] nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân
soaïn, cheùp vieäc nhaø Toáng (960-1279).
21. Lieâu söû 遼史, 116 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Nguyeân) Thaùc Khaéc Thaùc
nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp vieäc nhaø Lieâu [toäc Khieát Ñan] ôû
phía baéc Trung Hoa, töø luùc döïng trieàu ñaïi ñeán luùc bò lieân minh Toáng-Kim
dieät (916-1125). Moät boä boå tuùc cho Lieâu söû laø Lieâu söû thaäp di, 24 quyeån, cuûa
ngöôøi ñôøi Thanh laø Leä Ngaïc soaïn. [1 boä phuï vaøo Lieâu söû].
22. Kim söû 金史, 135 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Nguyeân) Thaùc Khaéc Thaùc
nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp vieäc nhaø Kim [toäc Nöõ Chaân]
(1115-1234).
23. Nguyeân söû 元史, 210 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Minh) Toáng Lieâm 宋濂
nhaän saéc chæ ñaïo Söû quaùn bieân soaïn. Cheùp vieäc nhaø Nguyeân (1279-1368).
Söû quaùn nhaø Minh thöïc hieän boä Nguyeân söû trong 370 ngaøy (cuûa hai naêm
1369-1370), toác ñoä kyû luïc.
24. Minh söû 明史, 360 quyeån, ñoaïn ñaïi söû, (Thanh) Tröông Ñình Ngoïc
張廷玉 nhaän saéc chæ ñaïo bieân soaïn. Cheùp vieäc nhaø Minh (1368-1644). Söû
quaùn nhaø Thanh thöïc hieän boä Minh söû trong 60 naêm (1678-1737), chaäm
chöa töøng thaáy trong lòch söû soaïn söû.
Nhö treân laø danh muïc 24 boä chính söû ñaõ laàn löôït ñöôïc caùc trieàu ñaïi
quaân chuû Trung Hoa duøng laøm tieâu chuaån trong vieäc phoå bieán kieán thöùc,
trong thi cöû… Tuy caùc boä söû naøy do ngöôøi ñôøi sau hoaëc trieàu ñaïi sau bieân soaïn
veà lòch söû cuûa trieàu ñaïi ñaõ qua nhöng quan ñieåm khaù nhaát quaùn, moät maïch
xuyeân suoát chieàu daøi gaàn 5.000 naêm, trôû thaønh pho söû laâu ñôøi, lieân tuïc vaø
hoaøn bò baäc nhaát treân theá giôùi.
Tieáp caän 24 boä söû treân, tröôùc tieân caàn löu yù moät soá ñieåm veà hình thöùc teân
goïi, veà tình hình chöùc traùch, veà cô caáu toång theå hoaëc caùc ñieåm dò ñoàng v.v...
Giôùi haïn cuûa baøi vieát naøy chæ neâu vaøi ñaëc ñieåm ñeå traùnh nhaàm laãn nhö sau.
a. Veà soá boä thuoäc chính söû
Coù nôi, coù thuyeát, coù nhöõng baøi vieát cho chính söû Trung Hoa goàm 25
boä [Nhò thaäp nguõ söû]; hoaëc goàm 26 boä [Nhò thaäp luïc söû]. Taäp hôïp 25 boä laø do
vaøo ngaøy 4/12/1919, Toång thoáng Chính phuû Baéc Döông Töø Theá Xöông ban
leänh cho nhaäp Taân Nguyeân söû cuûa Kha Thieäu Vaên 柯劭忞 vaøo heä thoáng chính
söû.(4) Chính phuû Baéc Döông cuõng laäp Thanh söû quaùn vaøo ngaøy 9/3/1914, boå
nhieäm Trieäu Nhó Toán 趙爾巽 laøm Quaùn tröôûng, döï truø khi bieân soaïn xong
boä Thanh söû, seõ nhaäp vaøo heä thoáng chính söû.(5) Tuy nhieân, quaù trình bieân
48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

soaïn Thanh söû khoâng suoân seû, do maâu thuaãn quan ñieåm trong noäi boä chính
phuû, ñaëc bieät phöùc taïp laø vieäc ghi nhaän vaø ñaùnh giaù nhieàu nhaân vaät lòch söû
cuoái trieàu Thanh trong phaàn Lieät truyeän. Laàn in ñaàu tieân cuûa Thanh söû caûo
清史槁 naêm 1928 vôùi soá löôïng 1.100 boä ñöôïc Kim Löông 金梁 laáy ñi 400 boä
ñöa veà Ñoâng Baéc söûa ñoåi theo quan ñieåm cuûa ngöôøi Maõn, cho phaùt haønh
tröôùc, hoïc giôùi goïi laø baûn Quan ngoaïi 關外本, soá coøn laïi [700 boä] phaùt haønh
sau ñoù goïi laø baûn Quan noäi 關內本. Sau ñoù baûn Quan ngoaïi laïi ñöôïc söûa ñoåi
theâm laàn nöõa vaø xuaát baûn tieáp (Quan ngoaïi 2), vì vaäy veà vaên baûn, Thanh söû
caûo coù ñeán 3 baûn khaùc nhau. Do söï baát nhaát veà noäi dung cuûa boä söû naøy, ngaøy
14/2/1930, Quoác daân Chính phuû ban leänh caám phaùt haønh Thanh söû caûo.
Taäp hôïp 26 boä sôû dó coù teân laø do vaøo naêm 1942, Thöôïng Haûi lieân hôïp thö
ñieám xuaát baûn Nhò thaäp luïc söû, in chung moät pho goàm 24 boä truyeàn thoáng
coäng theâm Taân Nguyeân söû, Thanh söû caûo (baûn Quan noäi).(6) Naêm 1961, Quoác
phoøng nghieân cöùu vieän (Ñaøi Loan) söû duïng baûn Quan ngoaïi chænh lyù taùi baûn
vôùi teân Thanh söû. Naêm 1977, Trung Hoa thö cuïc laïi xuaát baûn boä Thanh söû
caûo, baûn naøy döïa vaøo baûn Quan ngoaïi 2, coù hieäu chænh vaø theâm bôùt. Nhöõng
laán caán veà quan ñieåm chính trò cuûa caùc beân khieán cho boä Thanh söû khoâng
hoaøn thaønh ñöôïc vaø maõi ñeán nay vaãn laø baûn thaûo [caûo]. Ngaøy nay quan ñieåm
cuûa hoïc giôùi trong khaûo cöùu coù theå coi Thanh söû caûo laø lòch söû trieàu Thanh
gioáng nhö Minh söû ñoái vôùi lòch söû trieàu Minh, hoaëc Taân Nguyeân söû ñaày ñuû
chi tieát vaø chính xaùc hôn Nguyeân söû, tuy nhieân, hai boä söû naøy ñöôïc bieân
soaïn döôùi thôøi Daân quoác, töùc ñaõ qua thôøi quaân chuû. Trong khaûo luaän naøy toâi
laáy quan ñieåm chính thoáng thôøi quaân chuû laøm cô sôû, neân chæ döøng laïi ôû taäp
hôïp 24 boä truyeàn thoáng.
b. Veà ñaëc tính teân saùch
- Tieàn Haùn thö vaø Haäu Haùn thö, caùch goïi naøy döïa vaøo lòch trình thôøi
gian. Trieàu ñaïi Haùn phaân laøm 2 giai ñoaïn, tröôùc vaø sau cuoäc ñaûo chaùnh cuûa
Vöông Maõng, söû chia goïi laø Taây Haùn (206-24 TCN) vaø Ñoâng Haùn (25 TCN-
220 CN), caùch goïi naøy laø do döïa vaøo vò trí ñaët kinh ñoâ, töùc caên cöù theo truïc
khoâng gian. Chính söû goïi Tieàn öùng vôùi giai ñoaïn Taây Haùn vaø Haäu öùng vôùi
giai ñoaïn Ñoâng Haùn.
- Nam Teà thö vaø Baéc Teà thö, caùch goïi naøy tuy döïa treân khoâng gian
[nam-baéc] nhöng cuõng theo lòch trình thôøi gian. Do nhaø Teà tröôùc [hoï Tieâu]
ôû phöông nam, nhaø Teà sau [hoï Cao] ôû phöông baéc.
- Nam söû vaø Baéc söû, caùch goïi hai boä naøy caên cöù vaøo khoâng gian ñòa
lyù, Nam söû cheùp vieäc xuyeân suoát lòch söû 4 nhaø noái nhau laøm chuû phía nam
soâng Tröôøng Giang laø Toáng, Teà, Löông, Traàn, töùc laø moät hình thöùc heä thoáng
hoùa 4 boä söû rôøi ñaõ coù tröôùc laø Toáng thö, Nam Teà thö, Löông thö vaø Traàn
thö. Töông töï, Baéc söû cheùp vieäc cuûa 4 nhaø noái nhau laøm chuû phía baéc soâng
Tröôøng Giang laø Nguïy, Baéc Teà, Chu, Tuøy. Vì hai boä söû naøy cheùp caùc trieàu ñaïi
noái nhau neân thuoäc loaïi thoâng söû, trong 24 boä söû, coù 3 boä thuoäc loaïi thoâng
söû laø Söû kyù, Nam söû vaø Baéc söû.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 49

- Cöïu Ñöôøng thö vaø Taân Ñöôøng thö, vôùi nghóa boä söû nhaø Ñöôøng vieát
tröôùc [cöïu] vaø boä söû nhaø Ñöôøng ñöôïc vieát môùi [taân]. Teân goïi naøy döïa vaøo thôøi
ñieåm soaïn söû, luùc chöa coù boä Taân Ñöôøng thö thì boä Cöïu Ñöôøng thö chæ goïi
laø Ñöôøng thö, do söï xuaát hieän theâm moät boä Ñöôøng thö môùi neân goïi Taân-Cöïu
ñeå phaân bieät. Trong vaên töø khaûo söû, coù khi goïi Cöïu Ñöôøng thö laø Ñöôøng thö,
coøn ñoái vôùi Taân Ñöôøng thö thì buoäc phaûi goïi ñuùng teân. Caû hai boä ñeàu vieát
veà moät giai ñoaïn lòch söû [khaùc vôùi Tieàn-Haäu Haùn thö].
- Cöïu Nguõ ñaïi söû vaø Taân Nguõ ñaïi söû, teân goïi cuûa 2 boä naøy coù tính chaát
gioáng nhö Cöïu-Taân Ñöôøng thö.
Qua nhöõng ñaëc tính veà teân saùch neâu treân, chuùng ta thaáy coù nhieàu boä
ghi cheùp söï vieäc cuøng truïc thôøi gian, cuøng truïc khoâng gian nhö Nam söû [öùng
vôùi Toáng, Teà, Löông, Traàn], Baéc söû [öùng vôùi Nguïy, Baéc Teà, Chu, Tuøy], Taân
Ñöôøng thö [öùng vôùi Cöïu Ñöôøng thö], Taân Nguõ ñaïi söû [öùng vôùi Cöïu Nguõ ñaïi
söû]. Chuùng khaùc vôùi 3 boä ghi cheùp söï vieäc cuøng truïc thôøi gian maø khaùc truïc
khoâng gian nhö Toáng söû - Lieâu söû - Kim söû.
c. Veà chöùc traùch taùc giaû
Khi ñieåm qua 24 boä söû, toâi ñaõ phaân bieät tình traïng chöùc traùch cuûa taùc
giaû hoaëc nhoùm taùc giaû, söû gia hoaëc söû quan, ñaây xin löu yù theâm maáy ñieåm.
- Caùc boä söû trong giai ñoaïn ñaàu, thöôøng do tö nhaân bieân soaïn, nhöõng taùc
giaû naøy coù ngöôøi laø söû quan nhö Tö Maõ Thieân, Ban Coá, coù ngöôøi chæ laø hoïc giaû
nhö Phaïm Dieäp, Traàn Thoï. Xeùt veà tính chaát, 4 boä ñaàu laø Söû kyù, Tieàn Haùn thö,
Haäu Haùn thö vaø Tam quoác chí vaø 5 boä raûi raùc veà sau laø Nam Teà thö, Nam
söû, Baéc söû, Taân Ñöôøng thö, Taân Nguõ ñaïi söû thuoäc veà loaïi tö nhaân bieân soaïn.
- Boä söû ñaàu tieân ñöôïc thöïc hieän do taäp theå söû quan ôû Söû quaùn thoâng
qua saéc chæ cuûa hoaøng ñeá laø Taán thö [Saéc chæ ban naêm Trinh Quaùn thöù 18
do Ñöôøng Thaùi Toâng, Phoøng Huyeàn Linh ñöôïc chæ ñònh laøm Toång taøi].
- Naêm boä ñöôïc bieân soaïn bôûi caù nhaân [moät söû quan] qua saéc chæ cuûa
hoaøng ñeá laø Löông thö, Traàn thö, Nguïy thö, Baéc Teà thö, Chu thö.
Tình traïng chöùc traùch cuûa caùc taùc giaû caùc boä chính söû tuy khoâng ñoàng
nhaát, nhöng do söï thöøa nhaän lieân tuïc cuûa caùc trieàu ñaïi sau khi boä söû löu
haønh vaø maët khaùc, hoïc giôùi cuõng goùp phaàn xaùc ñònh giaù trò cuûa chuùng qua söï
ñuùng ñaén vaø nhöõng öu ñieåm noåi baät veà phöông dieän hoïc thuaät cuûa moät trong
nhieàu boä söû cuøng vieát veà moät trieàu ñaïi. Moät thí duï laø coù ñeán 7 boä söû vieát veà
thôøi Ñoâng Haùn, tuy nhieân chæ coù Haäu Haùn thö cuûa Phaïm Dieäp-Tö Maõ Böu
ñöôïc lieät vaøo ñòa vò chính söû, coøn caùc boä khaùc chæ coù giaù trò tham khaûo môû
roäng trong nghieân cöùu.
II. Nhöõng boä chính söû Trung Quoác coù ghi cheùp lieân quan ñeán
lòch söû ñòa lyù Vieät Nam
Khôûi nguoàn töø nhöõng söû gia ñaàu tieân, vieäc löu yù ñeán nhöõng nôi ngoaøi söï
cai quaûn cuûa ñeá cheá Trung Hoa ñaõ ñöôïc ñeà caäp. Söû kyù cheùp veà vaøi boä toäc coù
50 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

laõnh thoå rieâng vôùi neàn vaên hoùa khaùc haún Hoa Haï nhö Hung Noâ, Taây Nam
Di, Ñaïi Uyeån [Fergan] hoaëc nhöõng boä toäc coù lieân heä ít nhieàu vôùi vaên hoùa
Hoa Haï nhöng ñaõ taùch ra thaønh nhöõng laõnh thoå rieâng nhö Trieàu Tieân, Nam
Vieät. Theå leä/cô caáu Söû kyù goàm 4 boä phaän: Kyû [söï nghieäp caùc ñeá, vöông], Bieåu
[caùc heä thoáng nieân bieåu], Thö [caùc chuyeân ñeà veà quy cheá], vaø Truyeän [tieåu
söû caùc nhaân vaät, lai lòch vaøi ngaønh ngheà, ñòa phöông],(7) caùc nôi ngoaøi söï cai
quaûn cuûa ñeá cheá hoaëc coù lieân heä raøng buoäc ñöôïc cheùp trong phaàn Truyeän.
Haùn thö vaãn giöõ cô caáu 4 boä phaän nhö Söû kyù, tuy nhieân phaàn Thö ñöôïc ñoåi
goïi laø Chí vaø taêng theâm vaøi chuyeân ñeà, trong ñoù coù chuyeân ñeà veà Ñòa lyù [Ñòa
lyù chí]. Baét ñaàu töø Haùn thö, chính söû Trung Hoa cheùp vieäc coù quan heä ñeán
caùc nöôùc do chung ñöôøng bieân giôùi qua muïc Ñòa lyù chí, vaø nhieàu nöôùc xung
quanh ñöôïc cheùp ôû phaàn Truyeän [Lieät truyeän]. Trong vaøi boä chính söû cuûa
nhöõng trieàu ñaïi ngaén nguûi, phaàn Chí noùi chung vaø Ñòa lyù chí noùi rieâng ñaõ
khoâng ñöôïc bieân soaïn, nhö Tam quoác chí, Löông thö, Traàn thö, Baéc Teà thö,
Chu thö. Vôùi tính chaát toång hôïp, Nam söû vaø Baéc söû cuõng ñaõ löôïc boû phaàn
Chí. Vôùi tính caùch vieát laïi moät boä ñaõ coù tröôùc, Taân Nguõ ñaïi söû cuõng ñaõ boû
phaàn Chí. Nhö vaäy, coù 8 boä trong toång soá 24 boä khoâng coù phaàn Chí, ôû maáy
boä naøy, söï lieân heä söû lieäu ñoái vôùi beân ngoaøi neáu coù thì naèm ôû phaàn Truyeän
hoaëc moät vaøi chi tieát ôû phaàn Kyû. Maët khaùc, ñoái vôùi nhöõng boä ghi cheùp rieâng
veà khoâng gian phía baéc nhö Lieâu söû, Kim söû… tuy coù phaàn Chí nhöng caùc ghi
cheùp aáy khoâng quan heä ñeán lòch söû Vieät Nam. Chuùng ta seõ laàn löôït khaûo saùt
noäi dung trong caùc phaàn, muïc ôû töøng boä söû rieâng bieät coù quan heä ñeán lòch
söû ñòa lyù Vieät Nam.
Nhöõng boä söû thuoäc phaàn [II. A] lieân quan ñeán lòch söû ñòa lyù toång quaùt
seõ ghi nhaän toùm taét.
Nhöõng boä söû thuoäc phaàn [II. B] lieân quan ñeán lòch söû ñòa lyù vuøng bieån
Ñoâng Vieät Nam seõ ñöôïc giôùi thieäu toång quan, neâu vaøi ñaëc tröng vaø trích dòch
troïn veïn caùc phaân ñoaïn coù lieân quan.
II.A. Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán lòch söû ñòa lyù toång quaùt
Söû kyù khoâng lieân quan tröïc tieáp lòch söû ñòa lyù Vieät Nam, nhöng laø boä
söû khôûi ñaàu heä thoáng chính söû, ñoàng thôøi cuõng thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán bôûi giaù
trò ñaëc bieät veà nhieàu maët cuûa noù, neân ôû ñaây seõ ñeà caäp ñeán Söû kyù theo goùc ñoä
gôïi yù cho nhöõng tham khaûo chung veà tö lieäu lòch söû.
Söû kyù laø boä chính söû Trung Hoa duy nhaát ñöôïc bieát ñeán moät caùch roäng
raõi ôû Vieät Nam qua vaøi baûn dòch,(8) tuy nhieân caùc baûn dòch ñeàu chæ döøng laïi
ôû giaù trò vaên chöông vaø chæ tuyeån dòch ñoä 1/2 so vôùi nguyeân taùc chính vaên
Söû kyù, caùc phaàn daønh cho vieäc nghieân cöùu söû nhö Baùt thö [troïn phaàn Thö
goàm 8 chuyeân ñeà]; 5 Baûn kyû thôøi kyø ñaàu vieát veà thôøi thöôïng coå ñeán heát nhaø
Chu; caùc Truyeän coù lieân quan ít nhieàu ñeán lòch söû, vaên hoùa Vieät Nam nhö
Taây Nam Di lieät truyeän, Ñoâng Vieät lieät truyeän(9) chöa ñöôïc dòch hoaëc ñaõ
dòch nhöng chöa ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Ba boä chuù giaûi môû roäng Söû kyù
laø Taäp giaûi, Saùch aån, Chính nghóa coù nhieàu giaù trò trong khaûo chöùng ñeàu
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 51

chöa ñöôïc löu yù. Tuy nhieân, söû quan Ñaïi Vieät xöa vaø caùc nhaø laøm söû, nghieân
cöùu söû thôøi hieän ñaïi ñaõ trích luïc ñöôïc nhieàu chi tieát raûi raùc trong Söû kyù ñeå
xaây döïng thoâng söû vaø nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam. Nhöõng trích luïc töø Söû
kyù thöôøng gaëp laø “Taàn Thuûy Hoaøng baûn kyû” (quyeån 6), “Nam Vieät [UÙy Ñaø]
lieät truyeän” (quyeån 113), “Taây Nam Di lieät truyeän” (quyeån 116), “ Ñoâng Vieät
lieät truyeän” (quyeån 114), “Hoùa thöïc lieät truyeän” (quyeån 129)… Trong chöøng
möïc naøo ñoù, caùc tö lieäu trong Söû kyù ñaõ goùp phaàn xaùc ñònh khoâng gian cuûa
vaøi nieân ñieåm cuï theå - trong khoaûng ñaàu nhaø Haùn trôû veà tröôùc - cho thôøi kyø
töông öùng trong coå söû Vieät Nam.
Haùn thö baét ñaàu xaây döïng muïc Ñòa lyù chí vaø ghi cheùp môû roäng caùc
truyeän veà nhöõng nöôùc xung quanh.
Ñòa lyù chí (quyeån 28, thöôïng vaø haï) ghi cheùp coù heä thoáng caùc ñôn vò haønh
chaùnh toaøn quoác. Qua caùch phaân ñoaïn noäi dung coù theå chia laøm 3 phaàn:
a. Baét ñaàu laø phaàn khaùi löôïc veà ñòa lyù theo thuyeát/thieân Vuõ coáng trong
saùch Thöôïng thö, ngoaøi vieäc thuaät laïi caùch phaân ñònh heä thoáng chín chaâu(10)
trong Vuõ coáng, Ñòa lyù chí coøn baûo löu nhöõng khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ ban
ñaàu veà ñòa dö/ñòa lyù hoïc neàn taûng. Toùm löôïc lòch söû dieãn bieán ñòa lyù haønh
chính töø thôøi Chu ñeán Taàn.
b. Phaàn chính laø ghi cheùp veà hieän traïng ñòa lyù haønh chính qua caùc ñôøi
vua trong thôøi kyø Taây Haùn. Tieâu chí chung goàm: naêm döïng ñaët quaän/huyeän
trò, toång soá hoä, toång soá nhaân khaåu.
c. Phaàn cuoái cuøng laø ñieåm löôïc veà vaät saûn vaø phong tuïc cuûa nhöõng khu
vöïc coù cuøng ñaëc tröng [cheùp theo vuøng vaên hoùa, khoâng theo ñòa lyù haønh chính].
Ñôn vò haønh chính ñòa phöông nhaø Taây Haùn treân toång theå theo moâ
thöùc Thöù söû boä, quan Thöù söû coù chöùc naêng giaùm saùt moät ñòa baøn [boä] coù
nhieàu quaän, tuy nhieân thöïc quyeàn vaø chöùc naêng cai quaûn cô baûn laø do Quaän
thuù [quaän tröôûng], moät soá teân ñaát phong cuõ coù töø thôøi Chu-Taàn vaãn giöõ,
chuyeån phong cho toâng toäc hoï Löu goïi laø quoác (töông ñöông quaän), vì vaäy cheá
ñoä quaûn lyù haønh chính thôøi Taây Haùn cuõng ñöôïc goïi laø cheá ñoä Quaän quoác. Quaù
trình döïng ñaët caùc ñôn vò haønh chính naøy cuõng nhieàu bieán ñoåi, laáy trong
nieân hieäu Bình Ñeá laøm chuaån [naêm 1 CN] thì toång coäng laø 103 ñôn vò, goàm:
1 Kinh Trieäu Doaõn (ñòa baøn kinh ñoâ), 1 Taû Phuøng Döïc (ñòa baøn beân traùi
kinh ñoâ), 1 Höõu Phuø Phong (ñòa baøn beân phaûi kinh ñoâ), 80 quaän, 20 quoác, [3
quaän Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nhaät Nam naèm trong soá 80 quaän]. Caáp cô sôû tröïc
thuoäc quaän/quoác caùc loaïi goàm 1.314 huyeän/aáp, 32 ñaïo, 241 haàu quoác.
Caùc quaän ven bieån nam (Nam Haûi) thaáy trong Ñòa lyù chí goàm 7 quaän laø:
- Nam Haûi 南海 [nay laø ñòa baøn quanh thaønh phoá Quaûng Chaâu].
- Hôïp Phoá 合浦 [nay laø khu vöïc Traïm Giang (Quaûng Ñoâng) vaø Baéc Haûi
(Quaûng Taây)].
- Ñam Nhó 擔耳 [nay laø vuøng Ñam Chaâu, Laâm Cao vaø Tröøng Maïi, töùc
laø vuøng taây baéc tænh Haûi Nam ngaøy nay].
52 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

- Chaâu Nhai 珠崖 [nay laø vuøng ñaát töø caûng Haûi Khaåu ñeán thaønh phoá
Vaên Xöông, töùc vuøng ñoâng baéc tænh Haûi Nam, Trung Quoác].
- Giao Chæ 交阯 [nay laø Baéc Boä Vieät Nam].
- Cöûu Chaân 九真 [nay laø Baéc Trung Boä Vieät Nam].
- Nhaät Nam 日南 [nay laø Trung Boä Vieät Nam].(11)
Trong 7 quaän ven bieån neâu treân, chæ coù 5 quaän ñöôïc cheùp trong phaàn
chính cuûa Ñòa lyù chí [trong danh muïc 80 quaän], laø Nam Haûi, Hôïp Phoá, Giao
Chæ, Cöûu Chaân vaø Nhaät Nam. Töùc coù söï quaûn lyù lieân tuïc veà maët haønh chính
trong suoát trieàu Taây Haùn.
Rieâng hai quaän Ñam Nhó vaø Chaâu Nhai chæ ñöôïc nhaéc ñeán ôû moät phuï
luïc sau cuøng trong muïc phong tuïc ñaát Vieät [Vieät ñòa 粵地],(12) phaàn naøy cho
bieát ñeá cheá Haùn chæ quaûn lyù ñöôïc vuøng phía baéc hoøn ñaûo naøy [Haûi Nam]
trong moät thôøi gian ngaén, töø naêm Tuyeân Ñeá Nguyeân Phong nguyeân nieân
(110 TCN) ñeán naêm Nguyeân Ñeá Hoaøng Long nguyeân nieân (49 TCN).
Nhaän xeùt: Veà maët ñòa lyù haønh chính, “Haùn thö - Ñòa lyù chí” cho thaáy
nhaø Taây Haùn chæ quaûn lyù ñöôïc phaàn ñaát phía baéc ñaûo Quyønh Chaâu [Haûi Nam]
trong khoaûng 60 naêm (110-49 TCN), danh muïc quaän/quoác khoâng ghi nhaän
veà hoøn ñaûo naøy. Cöông vöïc Trung Quoác thôøi Taây Haùn chöa ñeán Quyønh Chaâu.
Muïc phong tuïc ñaát Vieät trong Ñòa lyù chí ngoaøi vieäc noùi ñeán Ñam Nhó vaø
Chaâu Nhai coøn ñeà caäp sô löôïc veà haûi ñaïo töø huyeän Töø Vaên thuoäc quaän Hôïp
Phoá ñi ñeán moät soá nöôùc khaùc ôû phía nam, tuy nhieân, ñoaïn vaên naøy raát khoù
hieåu caû veà vò trí ñòa lyù laãn caùc ñòa danh maø noù moâ taû, trích ñoaïn nhö sau:
“Töø nôi bieân taùi Nhaät Nam, Töø Vaên, Hôïp Phoá ñi thuyeàn khoaûng 5 thaùng, thì
coù nöôùc Ñoâ Nguyeân, laïi ñi thuyeàn chöøng 4 thaùng thì coù nöôùc AÁp Lö Moät, laïi
ñi thuyeàn khoaûng hôn 20 ngaøy thì coù nöôùc Khaâm Ly, ñi ñöôøng boä khoaûng
hôn 10 ngaøy thì ñeán nöôùc Phuø Cam Ñoâ Lö…”.(13) Ñoaïn vaên naøy khoâng ñònh
roõ ñieåm xuaát phaùt [Nhaät Nam vaø Hôïp Phoá caùch nhau khaù xa], khoâng ñònh
phöông höôùng haûi haønh. Veà teân caùc nöôùc ñöôïc ñeà caäp, cho ñeán nay vaãn chöa
theå xaùc ñònh cuï theå ñöôïc, ngay caû Nhan Sö Coå laø ngöôøi thôøi Ñöôøng cuõng
khoâng chuyeån ñöôïc caùc ñòa danh aáy theo caùch goïi ñöông thôøi ñöôïc, neân ñaõ
boû ngoû vaán ñeà naøy trong phaàn chuù giaûi Haùn thö, caùc hoïc giaû caän/hieän ñaïi
laõo luyeän veà lòch söû ñòa lyù Ñoâng Nam AÙ nhö G. Ferrand (Phaùp), Ñaèng Ñieàn
Phong Baùt (Nhaät), Phuøng Thöøa Quaân, Bao Tuaân Baønh (Trung Quoác)... ñeàu
chæ neâu leân caùc öùc ñoaùn döïa vaøo pheùp chuyeån aâm.(14)
Nhaän xeùt: Ban Coá, taùc giaû Haùn thö vaø ngöôøi chuù giaûi laø Nhan Sö Coå
ñeàu chöa naém ñöôïc caùc nguoàn taøi lieäu cuõng nhö thoâng tin cô baûn veà caùc nôi
ngaên caùch vôùi Trung Quoác bôûi moät vuøng bieån lôùn. Nhöõng ñieàu ñöôïc Ban Coá
ghi nhaän phuï theâm trong Ñòa lyù chí veà caùc nöôùc khaùc ôû phía bieån nam chæ
do nghe keå vaø bôûi söï kyù aâm sai laïc nhieàu laàn neân ngöôøi caùc ñôøi sau khoâng
theå kieåm chöùng ñeå coù theå chuù giaûi roõ hôn ñöôïc.
Ngoaøi Ñòa lyù chí, Lieät truyeän cuõng laø nôi coù nhieàu chi tieát veà caùc nôi/
nöôùc treân ñaát lieàn xung quanh cöông vöïc cuûa ñeá cheá Haùn. Trong Haùn thö,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 53

3 quyeån Lieät truyeän 94, 95, 96 ghi cheùp veà caùc nôi ôû phía baéc nhö Hung Noâ
truyeän (quyeån 94), ôû phía taây nhö Taây Vöïc truyeän (quyeån 96) vôùi 51 tieåu
quoác. Phía taây nam vaø ñoâng nam coù 4 nôi laø Taây Nam Di, Nam Vieät, Maân
Vieät vaø Trieàu Tieân ñöôïc cheùp chung trong quyeån 95 “Taây Nam Di Löôõng
Vieät Trieàu Tieân truyeän”. Taây Nam Di truyeän cheùp veà lòch söû caùc boä toäc baûn
ñòa hoaëc töø nôi khaùc ñeán ñònh cö vuøng ñaát Ba Thuïc [Töù Xuyeân ngaøy nay]
vaø ñaát Ñieàn [Vaân Nam]; Nam Vieät truyeän cheùp veà lòch söû höng vong cuûa
5 ñôøi Vieät Vöông töø Trieäu Ñaø ñeán Kieán Ñöùc [93 naêm], töùc coù quan heä tröïc
tieáp ñeán moät phaàn laõnh thoå treân ñaát lieàn cuûa nöôùc ta giai ñoaïn töông öùng
vôùi thôøi Taàn-Haùn. Coù vaøi chi tieát veà ñoäi Laâu thuyeàn, Qua thuyeàn do Haùn Voõ
Ñeá sai taán coâng Nam Vieät vaøo naêm Nguyeân Ñænh thöù naêm (112 TCN), tuy
nhieân trong söï kieän naøy, caùc ghi cheùp khoâng cho thaáy quaù trình vöôït bieån
khôi cuûa caùc ñoäi binh thuyeàn naøy. Maân Vieät töùc ñòa baøn nay laø tænh Phuùc
Kieán, phaàn truyeän veà Maân Vieät vaø Trieàu Tieân khoâng lieân quan ñeán chuû ñeà
ñang khaûo saùt.
Nhö treân laø nhöõng moâ taû/löôïc thuaät veà nhöõng ñieàu muïc coù lieân quan
ñeán lòch söû ñòa lyù bieån Ñoâng trong Haùn thö, chính yeáu laø phaàn ñòa lyù haønh
chính trong Ñòa lyù chí, vaø thöù yeáu laø phaàn Lieät truyeän, coøn vaøi chi tieát khaùc
trong phaàn Baûn kyû, nhöng do chuùng truøng hôïp vôùi noäi dung ñaõ neâu trong
Nam Vieät lieät truyeän neân khoâng trích daãn.
Haäu Haùn thö, goàm phaàn Kyû, Bieåu, Truyeän [90 quyeån] cuûa Phaïm Dieäp
vaø phaàn Chí [30 quyeån] cuûa Tö Maõ Böu. Tröôùc tieân khaûo saùt muïc “Quaän quoác
chí” trong phaàn Chí.
Boá cuïc Haäu Haùn thö coù khaùc so vôùi Tieàn Haùn thö, trong Haäu Haùn thö,
120 quyeån ñöôïc xeáp laøm 2 phaàn rieâng, töø quyeån 1 ñeán quyeån 90 [Kyû, Bieåu,
Truyeän] xeáp thaønh moät boä phaän ñoäc laäp, phaàn Chí (30 quyeån) tieáp theo ñöôïc
ñaùnh soá thöù töï laäp laïi töø quyeån 1 ñeán quyeån 30, caùch xeáp naøy döïa vaøo phaàn
vieát cuûa töøng taùc giaû.
Teân goïi Ñòa lyù chí ñöôïc Tö Maõ Böu ñoåi goïi laø Quaän quoác chí, caùch goïi
naøy döïa vaøo cô caáu haønh chính laáy quaän vaø quoác [ngang quaän] laøm caên baûn
maø thôøi Ñoâng Haùn vaãn giöõ theo moâ hình ñaõ thieát laäp hoài thôøi Taây Haùn. ÔÛ
ñaây chæ khaùc veà teân goïi coøn tính chaát thì gioáng nhau, töùc cuøng cheùp veà ñòa
lyù haønh chính.
Trong phaàn Chí, Quaän quoác chí goàm 5 quyeån, töø quyeån 19 ñeán quyeån
23. Treân ñaïi theå, vieäc quaûn lyù haønh chính vaãn giöõ theo cô caáu coù saün töø
tröôùc, nhaø Ñoâng Haùn dôøi kinh ñoâ veà thaønh Laïc Döông thuoäc ñòa baøn quaän
Haø Nam, ñaët Haø Nam Doaõn, 3 quaän quanh kinh ñoâ laø Haø Noäi, Haø Ñoâng,
Hoaèng Noâng, cuøng vôùi 3 nôi thuoäc cöïu ñoâ laø Kinh Trieäu Doaõn, Taû Phuøng
Döïc, Höõu Phuø Phong vaãn giöõ, taân ñoâ vaø cöïu ñoâ goàm 7 nôi töông ñöông 7
quaän ñöôïc giaùm saùt tröïc tieáp bôûi trung öông qua Tö leä Hieäu uùy boä, caùc quaän
quoác khaùc thì qua Thöù söû boä. Sau nhieàu laàn taùch nhaäp, trong ñôøi Thuaän Ñeá
(126-144) coù 105 quaän vaø quoác; 1.180 huyeän, aáp, ñaïo vaø haàu quoác (aáp, ñaïo,
haàu quoác ngang huyeän).(15)
54 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Caùc vuøng ñaát ven bieån nam goàm 5 quaän cheùp trong Quaän quoác chí laø:
Nam Haûi [ñòa baøn nhö thôøi Taây Haùn, 4 quaän tieáp theo cuõng vaäy], Hôïp Phoá,
Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nhaät Nam.
Naêm quaän naøy vaø 2 quaän khoâng giaùp bieån laø Thöông Ngoâ vaø Uaát Laâm
thuoäc söï giaùm saùt cuûa Giao Chaâu Thöù söû boä.
Hai quaän Ñam Nhó vaø Chaâu Nhai ñaõ ñöôïc ñeà caäp thôøi Taây Haùn ñeán luùc
naøy nhaäp laïi thaønh moät ñôn vò laø Chaâu Nhai vaø haï xuoáng caáp huyeän, huyeän
Chaâu Nhai thuoäc quaän Hôïp Phoá.(16)
Nhaän xeùt: Sau cuoäc ñaûo chaùnh cuûa Vöông Maõng (9 TCN - 24 CN),
Haùn Quang Vuõ tuy laøm ñöôïc coâng cuoäc trung höng, döïng laïi nhaø Ñoâng Haùn,
nhöng quoác theá suy yeáu daàn, vieäc quaûn lyù ñaát ñai keùm hôn thôøi Taây Haùn,
ñoái vôùi ñaûo Quyønh Chaâu treân thöïc teá chæ kieåm soaùt ñöôïc phaàn ñaát ven bieån
phía baéc, boä toäc Leâ luoân phaûn khaùng, suoát thôøi Ñoâng Haùn khoâng kieåm soaùt
ñöôïc toaøn boä ñaûo Quyønh Chaâu.
Lieät truyeän vaø Baûn kyû thuoäc 90 quyeån cuûa Phaïm Dieäp trong Haäu Haùn
thö, caùc Lieät truyeän veà nhaân vaät coù lieân quan ñeán giai ñoaïn trong vaø sau
khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng thöôøng ñöôïc bieát ñeán laø Löu Long [Phuø Laïc
Haàu, phoù töôùng cuûa Maõ Vieän] (q. 22, taäp 3, tr. 780), Maõ Vieän [nhaân vaät noåi
baät] (q. 24, taäp 3, tr. 872), Trònh Hoaèng (q. 33, taäp 4, tr. 1.154), Hoaøn Dieäp
(q. 37, taäp 5, tr. 1.159), Vieân An (q. 45, taäp 6, tr. 1.517), Chu Tuaán (q. 86,
taäp 8, tr. 2.308) v.v... Caùc Baûn kyû veà Quang Vuõ Ñeá, Minh Ñeá, Hieáu Hoaøn Ñeá…
theo trình töï bieân nieân, cuõng cheùp veà nhöõng söï kieän maø caùc nhaân vaät baày
toâi keå treân thöïc hieän ôû Giao Chæ. Nhìn chung, caùc bieân cheùp naøy chuù troïng
nhöõng tình tieát thuoäc veà coâng cuoäc chinh phuïc vaø coâng taùc trò an cuûa caùc
nhaân vaät naøy, khoâng ñeà caäp ñeán ñòa lyù haønh chaùnh. Trong cuoäc vieãn chinh
cuûa Maõ Vieän, maëc duø coù chi tieát noùi ñeán ñoäi Laâu thuyeàn tieán sang Giao Chæ
theo ñöôøng bieån, tuy nhieân ñoaïn vaên naøy cho bieát, ñöôøng tieán quaân cuûa ñoäi
thuûy quaân naøy chæ men theo bôø bieån töø quaän Hôïp Phoá ñeán Laõng Baïc(17) [töùc
theo cung ñöôøng ven bôø bieån nam Quaûng Ñoâng vaøo ven bôø thuoäc vònh Baéc
Boä nöôùc ta, theo ñöôøng soâng Baïch Ñaèng vaøo ñaát lieàn].
Lieät truyeän cuõng daønh 6 quyeån ñeå cheùp veà caùc nöôùc/vuøng/nôi ngoaøi söï
cai quaûn cuûa ñeá cheá. Quyeån 85 “Ñoâng Di lieät truyeän” trong ñoù coù Nuïy [Nhaät
Baûn], Tam Haøn [ba boä Trieàu Tieân]. Quyeån 86 “Nam Man Taây Nam Di lieät
truyeän” phaân laøm 2 phaàn Nam Man vaø Taây Nam Di, phaàn Nam Man ñeà caäp
ñeán nöôùc Vieät Thöôøng ôû phía nam Giao Chæ, veà lòch söû Baùch Vieät, cuõng noùi
veà quaù trình cai trò cuûa caùc ñôøi Thaùi thuù ôû Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nhaät Nam
vaø cuõng nhaéc laïi söï kieän noåi daäy cuûa Hai Baø Tröng, söï kieän Khu Lieân noåi
daäy naêm Vónh Hoøa thöù 2 (137) v.v..., nhöõng bieân cheùp naøy goùp nhieàu chi
tieát cho vieäc nhaän daïng hoaøn caûnh chính trò vaø xaõ hoäi cuûa 3 quaän Giao Chæ,
Cöûu Chaân, Nhaät Nam.
Vaøi söï kieän ñaùng löu yù veà söï giao thoâng hoaëc treân boä hoaëc treân bieån
Ñoâng ñöôïc ghi cheùp trong phaàn Nam Man, vaøo caùc naêm nhö sau:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 55

Naêm Nguyeân Thuûy thöù 2 (2 CN),(18) nöôùc Hoaøng Chi ôû phía nam Nhaät
Nam ñeán [trieàu ñình Haùn] coáng teâ giaùc.(19)
Naêm Kieán Vuõ thöù 12 (36), ôû beân ngoaøi Cöûu Chaân coù toäc Man Lyù thích
vaên hoùa Haùn, Tröông Du daãn toäc naøy ñeán xin noäi thuoäc, phong cho Du chöùc
Quy Haùn Lyù Quaân.(20)
Naêm Dieân Quang nguyeân nieân (122), moät toäc Man ôû beân ngoaøi Cöûu
Chaân ñeán daâng coáng phaåm, xin noäi thuoäc.(21)
Naêm Dieân Quang thöù 3 (125), moät toäc Man ôû beân ngoaøi Nhaät Nam laïi
ñeán xin noäi thuoäc.(22)
Naêm Vónh Kieán thöù 6 (131), vöông teân Tieän cuûa nöôùc Dieäp Ñieàu ôû beân
ngoaøi Nhaät Nam sai söù ñeán coáng, ñöôïc hoaøng ñeá ban daây thao maøu ñoû tía,
aán baèng vaøng.(23)
Naêm Hi Bình thöù 2 (173), moät nöôùc ôû beân ngoaøi Nhaät Nam ñeán daâng
coáng, phaûi thoâng dòch 2 laàn.(24)
Naêm Hi Bình thöù 6 (177), moät nöôùc ôû beân ngoaøi Nhaät Nam laïi ñeán
daâng coáng.(25)
Trong 7 söï kieän neâu treân, coù 2 söï kieän coù neâu teân nöôùc cuï theå ñaùng löu
yù laø: nöôùc Hoaøng Chi ñeán ñaát Haùn vaøo naêm 2 vaø nöôùc Dieäp Ñieàu ñeán ñaá t
Haùn vaøo naêm 131. Veà nöôùc Hoaøng Chi, nhieàu hoïc giaû döïa vaøo keát quaû nghieân
cöùu cuûa Gabriel Ferrand, cho raèng teân goïi naøy ñoái aâm vôùi Kancipura [hoaëc
vieát Kuncipura, hoaëc goïi Conjevaram] laø teân quoác ñoâ cuûa coå quoác Dravida
[phía nam baùn ñaûo AÁn Ñoä].(26) Veà nöôùc Dieäp Ñieàu, Paul Pelliot döïa vaøo pheùp
phaân tích vaø phoái aâm coå ñaïi maø öùc ñoaùn raèng ñaây laø teân goïi xöa cuûa Java,(27)
G. Ferrand cuõng döïa vaøo öùc ñoaùn cuûa P. Pelliot,(28) Phuøng Thöøa Quaân vaø Höùa
Vaân Tieàu cuõng taùn ñoàng vaø phaùt trieån caùc chöùng minh ñeå ñi ñeán keát luaän
Dieäp Ñieàu laø Java.(29)
Nhaän xeùt: Qua söï toùm löôïc vaø moâ taû nhöõng gì coù lieân quan trong phaàn
Lieät truyeän treân ñaây, chuùng ta caàn löu yù 2 ñieåm:
Moät laø, veà nhöõng bieân cheùp choàng laán trong 90 quyeån cuûa Phaïm Dieäp
veà vuøng ñaát nay thuoäc nöôùc ta. Neáu laáy 3 quaän Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nhaät
Nam laøm chuaån, ta thaáy noù ñöôïc nhaéc ñeán raûi raùc trong caùc Baûn kyû [theo
hình thöùc bieân nieân], trong Lieät truyeän nhieàu nhaân vaät [theo hình thöùc
nhöõng söï kieän traûi qua trong ñôøi], trong Lieät truyeän veà vuøng ñaát. Lieät truyeän
veà caùc vuøng ñaát (goàm 6 quyeån) phaàn lôùn ñeà caäp ñeán nhöõng nôi ngoaøi söï cai
quaûn cuûa ñeá cheá Haùn, nhö vaäy caùch nhìn cuûa Phaïm Dieäp ñoái vôùi 3 quaän cöïc
nam thieáu nhaát quaùn. Maët khaùc, cuõng coù theå thaáy raèng, Phaïm Dieäp coù söï
löôõng löï veà söï phuï thuoäc hoaøn toaøn cuûa vuøng ñaát naøy, coøn Tö Maõ Böu cheùp
haún vuøng naøy vaøo Quaän quoác chí.
Hai laø, vaøi söï kieän ñaùng löu yù veà söï giao thoâng hoaëc treân boä hoaëc treân
bieån Ñoâng ñöôïc ghi cheùp trong phaàn Nam Man, söï giao thoâng treân bieån -
neáu coù - ñeàu do caùc nöôùc ngoaøi chuû ñoäng ñi ñeán ñaát Haùn, coù theå nhaän ñònh
56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

raèng suoát hai thôøi kyø Taây-Ñoâng Haùn, ñeá cheá naøy chöa chuû ñoäng trong hoaït
ñoäng haûi haønh veà phía bieån nam.
Tam quoác chí, chæ coù Kyû vaø Truyeän, khoâng coù Chí töùc khoâng coù Ñòa lyù
chí. Trong ba nöôùc Nguïy, Thuïc, Ngoâ thì Ngoâ coù quan heä tröïc tieáp vôùi nöôùc ta
vaø vuøng bieån Ñoâng. Khaûo saùt naøy taäp trung vaøo phaàn Ngoâ chí, töùc töø quyeån
46 ñeán quyeån 60 cuûa Tam quoác chí.
Ñòa baøn nöôùc Ngoâ ôû vuøng ñoâng nam, goàm ñaát Döông Chaâu, Kinh Chaâu
vaø Giao Chaâu thôøi Ñoâng Haùn, ñaët kinh ñoâ ôû Kieán Nghieäp [nay laø Nam
Kinh]. Veà haønh chính, Ngoâ quaûn lyù ñaát ñai vaø nhaân khaåu theo cheá ñoä chaâu
muïc voán ñaõ hình thaønh vaøo cuoái thôøi Ñoâng Haùn, chöùc quan Chaâu muïc coù
thöïc quyeàn hôn Thöù söû tröôùc ñoù. Phaïm vi Giao Chaâu cô baûn vaãn nhö thôøi
Ñoâng Haùn, coù moät thay ñoåi ñaùng löu yù laø huyeän Töø Vaên thuoäc quaän Hôïp Phoá
ñöôïc taùch ra thaønh quaän Chaâu Nhai vaø ñaët trò sôû taïi Töø Vaên, töùc laø laáy teân
ngoaøi ñaûo ñem veà laøm teân moät quaän ôû baùn ñaûo, veà khoâng gian thì ñaây laø söï
thu goïn cô quan haønh chính veà ñaát lieàn, coi nhö khoâng quaûn lyù hoaëc quaûn lyù
raát loûng leûo hoøn ñaûo coù teân “chaâu Chaâu Nhai” [ñaûo Haûi Nam].(30)
Trong Ngoâ chí, nhieàu chi tieát veà nhöõng söï kieän lieân quan ñeán Giao
Chaâu vaø söï giao thoâng treân bieån Ñoâng ñöôïc cheùp raûi raùc trong:
- Quyeån 2,(31) Ngoâ chuû truyeän, naêm Hoaøng Long thöù 2 (230), naêm Xích
OÂ thöù 5 (242)...
- Quyeån 3, Tam töï chuû truyeän, naêm Vónh An thöù 6 (263), naêm Baûo Ñænh
thöù 3 (267), naêm Kieán Hoaønh thöù 3 (271)...
- Quyeån 4, Só Nhieáp truyeän.
- Quyeån 8, Tieát Toång truyeän.
- Quyeån 15, Löõ Ñaïi truyeän.
- Quyeån 16, Luïc Daän truyeän.
Nhöõng ghi cheùp taûn maùc naøy lieân quan ñeán lòch söû toång quan vuøng
Giao Chaâu. Vaøi chi tieát lieân quan ñeán lòch söû ñòa lyù cuõng ñöôïc caùc hoïc giaû
ñôøi sau trích luïc ñoàng thôøi phoái hôïp vôùi caùc ghi cheùp khaùc veà thôøi kyø Tam
quoác ñeå xaây döïng moâ hình ñòa lyù haønh chính, moät hình thöùc boå sung muïc
Ñòa lyù chí cho Tam quoác chí. Tuy nhieân, do döïa treân caùc ghi cheùp baát ñoàng
nieân ñaïi, baát ñoàng tính chaát, neân söï nhaän daïng moät khoâng gian ñòa lyù haønh
chính cuï theå vuøng Giao Chaâu vaãn coøn nhieàu ñieåm chöa thoáng nhaát (xem chuù
thích soá 30).
Vieäc giao thoâng treân bieån hoaëc treân boä veà phía nam coù vaøi ñieåm ñaùng
löu yù nhö sau:
Trong khoaûng naêm 220 ñeán 228, [trích vaên]: “Löõ Ñaïi ñònh yeân [moät
phaàn] Giao Chaâu, laïi tieán ñaùnh Cöûu Chaân, cheùm vaø baét vaïn ngöôøi. Laïi sai
ngöôøi [quan Toøng söï] ñi veà phía nam ñeå tuyeân truyeàn phong hoùa, ñeán nhöõng
nôi ngoaøi coõi cuûa caùc vua Phuø Nam, Laâm AÁp vaø Ñöôøng Minh, keâu goïi maáy
nôi aáy ñeán noäp coáng”.(32)
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 57

“Thaùng 7 naêm 242, Toân Quyeàn sai Töôùng quaân Nhieáp Höõu vaø Hieäu uùy
Luïc Khaûi ñem ba vaïn quaân ñaùnh Chaâu Nhai, Ñam Nhó”.(33)
“Thaùng 12 naêm 243, vua Phuø Nam laø Phaïm Chieân sai söù ñeán daâng
nhaïc coâng vaø saûn vaät ñòa phöông”.(34) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Söï kieän Löõ Ñaïi sai ngöôøi ñi veà phía nam tuy ngöôøi ñi
khoâng ñöôïc cheùp teân cuï theå nhöng truøng hôïp vôùi söï kieän veà hai nhaân vaät
Chu ÖÙng vaø Khang Thaùi maø sau naøy Löông thö cheùp roõ hôn [seõ ñeà caäp trong
phaàn khaûo veà Löông thö]. Trong nhöõng bieân cheùp naøy, maëc duø söï kieän ñöôïc
ghi nhaän chöa roõ raøng cuï theå nhöng coù theå thoaùng thaáy ñöôïc söï chuû ñoäng
môû roäng quan heä veà phía nam cuûa chính quyeàn Ngoâ, hoaëc cuûa chính quyeàn
ñòa phöông Giao Chaâu. Tuy nhieân, caàn xaùc ñònh raèng ñaây chæ laø nhöõng hoaït
ñoäng giao thoâng ñôn thuaàn vôùi muïc ñích tìm hieåu/giao löu vaên hoùa-thöông
maïi theo nhu caàu taát yeáu cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi.
Söï kieän naêm 242, cho thaáy löïc löôïng do ngöôøi baûn ñòa Quyønh Chaâu
phaûn khaùng khaù maïnh daãn ñeán vieäc nhaø Ngoâ phaûi ñieàu ñoäng ba vaïn quaân
chinh thaûo Chaâu Nhai vaø Ñam Nhó. Ghi cheùp naøy cuõng giaùn tieáp cho thaáy
lyù do phaùt sinh nhöõng phöùc taïp veà sau ñoái vôùi caùc söû gia trong vieäc phaûi ghi
nhaän nhö theá naøo veà ñòa lyù haønh chính ñaûo Quyønh Chaâu.
Taán thö, Ñòa lyù chí trong Taán thö chia laøm Ñòa lyù thöôïng (quyeån 14)
vaø Ñòa lyù haï (quyeån 15), cheùp theo caùch phaân boá ñôn vò haønh chính ôû muïc
Ñòa lyù chí trong Tieàn, Haäu Haùn thö. Nhaø Taán chia toaøn quoác laøm 19 chaâu,
ñöùng ñaàu laø Thöù söû, döôùi chaâu laø quaän, caùc quaän [vaø quoác] toång coäng 173 ñôn
vò, ñöùng ñaàu quaän laø Thaùi thuù. Giao Chaâu thôøi Haùn vaø Tam quoác ñeán thôøi
Taán phaân ra laøm hai laø Giao Chaâu ôû phía nam vaø Quaûng Chaâu ôû phía baéc.
Giao Chaâu laõnh 7 quaän goàm:
- Hôïp Phoá, 6 huyeän, 2.000 hoä.
- Giao Chæ, 14 huyeän, 12.000 hoä.
- Taân Xöông, 6 huyeän, 3.000 hoä.
- Voõ Bình, 7 huyeän, 5.000 hoä.
- Cöûu Chaân, 7 huyeän, 3.000 hoä.
- Cöûu Ñöùc, 8 huyeän, khoâng roõ soá hoä.
- Nhaät Nam, 5 huyeän, 600 hoä.
Khaûo rieâng veà quaän Hôïp Phoá, nôi coù lieân quan ñòa giôùi, ñòa lyù vôùi ñaûo
Quyønh Chaâu thì thaáy raèng, Ñòa lyù chí trong Taán thö vaãn chöa cheùp veà Chaâu
Nhai, hai huyeän cöïc nam cuûa quaän Hôïp Phoá laø Chaâu Quan vaø Töø Vaên vaãn
thuoäc phaàn ñaát baùn ñaûo [nôi huyeän Töø Vaên giaùp eo bieån Quyønh Chaâu ngaøy
nay, quen goïi laø baùn ñaûo Loâi Chaâu]. Phaàn toång thuaät veà Giao Chaâu cheùp
“Sau khi bình Ngoâ, nhaø Taán nhaäp quaän Chaâu Nhai vaøo quaän Hôïp Phoá”.(35)
Danh saùch caùc quaän trong Ñòa lyù chí cheùp quaän Hôïp Phoá coù 6 huyeän laø: Hôïp
Phoá [teân huyeän truøng vôùi teân quaän], Nam Bình, Ñaõng Xöông, Töø Vaên [trò
sôû cuõ cuûa quaän Chaâu Nhai], Ñoäc Chaát vaø Chaâu Quan,(36) nhö vaäy treân thöïc
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

teá quaän Chaâu Nhai [treân ñaát lieàn] thôøi Tam quoác ñaõ bò baõi boû, Töø Vaên laø trò
sôû cuûa quaän Chaâu Nhai ñaõ trôû thaønh huyeän. Cuõng coù ñieåm caàn löu yù theâm
laø, trong 6 huyeän thuoäc quaän Hôïp Phoá coù hai huyeän Nam Bình vaø Ñoäc Chaát
ñeán nay caùc nhaø ñòa lyù hoïc lòch söû haøng ñaàu ôû Trung Quoác vaãn chöa khaûo
cöùu ñöôïc vò trí.(37)
Nhaän xeùt: Vieäc quaûn lyù haønh chính thôøi Taán ñoái vôùi vuøng ñaát vaø bieån
cöïc nam vaãn chöa ñeán ñaûo Quyønh Chaâu, Chaâu Nhai voán laø teân moät quaän
ngoaøi ñaûo, thôøi Tam quoác dôøi teân goïi ñem vaøo ñaát lieàn, ñeán nay laïi boû haún
teân goïi. Ngay caû quaän Hôïp Phoá laø phaàn ñaát tieáp giaùp vôùi haûi ñaûo vaãn chöa
ñöôïc chuù yù, vôùi dieän tích töông ñöông quaän Giao Chæ maø soá hoä ôû Hôïp Phoá
chæ baèng 1/6 so vôùi Giao Chæ, ñieàu naøy cho thaáy tình hình khai khaån vuøng
baùn ñaûo naøy coøn chöa phaûi laø muïc tieâu cuûa chính quyeàn.
Lieät truyeän veà caùc nöôùc beân ngoaøi cheùp trong quyeån 97, quyeån naøy coù
teân chung laø Töù Di, phaân cheùp boán phaàn: Ñoâng Di, Taây Nhung, Nam Man
vaø Baéc Ñòch. Phaàn Nam Man cheùp veà hai nöôùc Laâm AÁp vaø Phuø Nam, coù
vaøi chi tieát noùi ñeán söï giao thöông treân bieån Ñoâng.(38) Truyeän veà ngoaïi quoác
trong Taán thö tuy giaûn löôïc nhöng ñaõ taïo coät moác cho vieäc cheùp toùm löôïc
lòch söû hai nöôùc xa veà phía nam theo vuøng ñòa lyù rieâng bieät, trong caùc boä söû
sau naøy, truyeän Laâm AÁp vaø Phuø Nam ñöôïc cheùp cuï theå hôn vaø khoâng gian
cuõng ñöôïc môû roäng hôn vôùi nhieàu nöôùc vuøng Ñoâng Nam AÙ. Ñeå traùnh truøng
laép, caùc quan heä naøy seõ khaûo chung ôû boä Nam Teà thö (II. B).
Trong Toáng thö, Ñòa lyù chí ñöôïc ñoåi goïi laø Chaâu quaän chí, goàm 4
quyeån 35, 36, 37, 38. [Nam trieàu] Toáng vaø [Baéc trieàu] Nguïy caét ñaát laøm chuû,
töø Hoaøng Haø veà nam do Toáng quaûn lyù, phaân laøm 22 chaâu, döôùi chaâu laø quaän,
ngang quaän laø vöông quoác, döôùi quaän laø huyeän. Ñoâ ñoác phuû naém vieäc quaân
söï cuûa chaâu kieâm nhieäm Thöù söû [cheá ñoä quaân quaûn], ñöùng ñaàu quaän laø Thaùi
thuù, ñöùng ñaàu vöông quoác laø Tröôûng söû, ñöùng ñaàu huyeän lôùn laø Leänh, huyeän
nhoû laø Tröôûng.
Ñaát cöïc nam treân ñaûo Quyønh khoâng ñöôïc cheùp trong Chaâu quaän chí,
töùc khoâng coù söï quaûn lyù veà maët haønh chaùnh. Naêm 471 (Minh Ñeá, Thaùi Thuûy
thöù 7) caét moät phaàn Quaûng Chaâu vaø moät phaàn Giao Chaâu laøm Vieät Chaâu
[töông ñöông vuøng baùn ñaûo Loâi Chaâu]. Vieät Chaâu laõnh 9 quaän, 2 huyeän lôùn
vaø 5 huyeän nhoû, quaän cöïc nam laø Töø Vaên, Chaâu quaän chí cheùp:
“Huyeän Töø Vaên: voán tröôùc thuoäc Chaâu Nhai, Taán bình Ngoâ boû Chaâu
Nhai, cho ñaát naøy thuoäc vaøo Hôïp Phoá. Caùc huyeän nhoû laø Chaâu Quan ñaët thôøi
Ngoâ [chaâu 朱 vieát chaâu 珠], Ñaõng Xöông do thôøi Taán Voõ Ñeá caét töø Hôïp Phoá,
Chaâu Lö laäp thôøi Ngoâ, Taán Thuûy laäp thôøi Taán Voõ Ñeá, Taân An môùi laäp”.(39)
[Heát trích].
Nhaän xeùt: Nhaø Toáng chöa quaûn lyù ñaûo Quyønh, ñieåm ñaùng löu yù laø teân
caùc huyeän Chaâu Quan 朱官, Chaâu Lö 朱盧 thuoäc quaän Hôïp Phoá vaø teân ñaõ boû
laø Chaâu Nhai 珠崖 [ñaát bò nhaäp vaøo huyeän Töø Vaên] cheùp trong Chaâu quaän
chí laø caùc ñòa danh treân ñaát lieàn, cöïc nam Vieät Chaâu [töùc cöïc nam baùn ñaûo
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 59

Loâi Chaâu], ñaây laø nhöõng tröôøng hôïp ñòa danh gaàn gioáng cuûa nhöõng vuøng
ñòa lyù khaùc nhau, chuùng khoâng phaûi laø söï bieán aâm ñeå thaønh teân caùc nôi treân
ñaûo Quyønh sau naøy.
II.B. Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng
Phaàn ñöôïc goïi laø “lieân quan ñeán bieån Ñoâng” seõ khaûo saùt vaø trích dòch
döôùi ñaây coù hai vaán ñeà ñöôïc coi laø lieân quan. Thöù nhaát, laø söï lieân quan ñeán
lòch söû giao thoâng treân bieån Ñoâng trong muïc ñích bang giao giöõa Trung Hoa
vaø caùc nöôùc khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, voán ñaõ manh nha töø nhöõng ghi cheùp
trong caùc boä söû ñaõ khaûo qua [ôû phaàn II.A], nhöõng ghi cheùp vôùi caáp ñoä taêng
daàn veà chi tieát vaø khoâng gian ñöôïc môû roäng hôn. Thöù hai, laø söï lieân quan
ñeán caùch lyù giaûi ñoái vôùi söû lieäu, ñieàu naøy leä thuoäc vaøo möùc ñoä khaùch quan
coù theå coù ñöôïc giöõa nhöõng luaän ñieåm traùi chieàu khi nhìn nhaän vaán ñeà treân
cuøng moät noäi dung söû lieäu. Moät vaøi ñoaïn trích ngang raát ngaén trong chính
söû thöôøng ñöôïc hoïc giôùi Trung Quoác hieän nay daãn duïng trong caùc nghieân
cöùu veà chuû quyeàn lòch söû Nam Haûi, caùc trích luïc ngaén vaø ngaét quaõng cuûa hoï
thöôøng gaây trôû ngaïi cho vieäc nhaän ñònh ñuùng sai moät luaän vaên. Vieäc trích
dòch toaøn veïn moät noäi dung cuûa vaán ñeà hoaëc cuûa söï kieän laø yeâu caàu cô baûn
trong nghieân cöùu, moïi nhaän ñònh, lieân keát hoaëc lyù luaän döïa treân söû lieäu seõ
khaùch quan hôn. Nhöõng trích dòch sau ñaây phaàn naøo seõ giuùp cho ña soá hoïc
giaû quan saùt vaán ñeà moät caùch bao quaùt. Chuùng toâi vaãn theo boá cuïc ôû phaàn
II.A, trong töøng boä söû seõ ñaët muïc Ñòa lyù chí ôû treân vaø Lieät truyeän ôû döôùi, Ñòa
lyù chí ñöôïc trích dòch nhaèm theo doõi quaù trình khai thaùc veà phía cöïc nam
cuûa caùc ñeá cheá. Ñoái vôùi nhöõng ñoaïn ñaõ töøng ñöôïc hoïc giôùi daãn duïng maø naèm
laãn trong ñoaïn trích dòch seõ löu yù baèng moät chuù thích.
Nam Teà thö, quyeån 14, 15, Chaâu quaän chí, ñaát cöïc nam Nam Teà vaãn
laø Giao Chaâu vaø Vieät Chaâu nhö hoài Toáng, ñaát ñai treân ñòa baøn hai chaâu naøy
khaù oån ñònh, ñòa haït vaø teân goïi quaän, huyeän thay ñoåi nhieàu. Danh saùch ñöôïc
trích dòch nhö sau:
“Giao Chaâu, trò sôû chaâu ñaët taïi Giao Chæ, laõnh 9 quaän:
1. Quaän Cöûu Chaân, laõnh 10 huyeän: Di Phong, Tö Phoá, Tuøng Nguyeân,
Cao An, Kieán Sô, Thöôøng Laïc, Taân Ngoâ, Quaân An, Caùt Baøng [1], Vuõ Ninh.
2. Quaän Vuõ Bình, laõnh 6 huyeän: Vuõ Ñònh, Phong Kheâ, Bình Ñaïo, Vuõ
Höng, Caên Ninh, Nam Di.
3. Quaän Taân Xöông, laõnh 8 huyeän: Phaïm Tín, Gia Ninh, Phong Sôn,
Taây Ñaïo, Laâm Taây, Ngoâ Ñònh, Taân Ñaïo, Taán Hoùa.
4. Quaän Cöûu Ñöùc, laõnh 7 huyeän: Cöûu Ñöùc, Haøm Hoan, Phoá Döông, Nam
Laêng, Ñoâ Giao [2], Vieät Thöôøng, Taây An.
5. Quaän Nhaät Nam, laõnh 7 huyeän: Taây Quyeån [3], Töôïng Laâm, Thoï
Linh, Chaâu Ngoâ, Tæ Caûnh, Lö Dung, Voâ Lao.
6. Quaän Giao Chæ, laõnh 11 huyeän: Long Bieân, Vuõ Ninh, Voïng Haûi, Caâu
Laäu, Ngoâ Höng, Taây Vu, Chu Dieân, Nam Ñònh, Khuùc Döông, Haûi Bình, Luy
Laâu [4].
60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

7. Quaän Toáng Bình, laõnh 3 huyeän: Xöông Quoác, Nghóa Hoaøi, Tuy Ninh.
8. Quaän Toáng Thoï, naêm Kieán Nguyeân thöù 2 (480), caét thuoäc vaøo Vieät Chaâu.
9. Quaän Nghóa Xöông, naêm Vónh Nguyeân thöù 2 (500) caûi laøm traïm OÁc Ñoàn.
Vieät Chaâu, trò sôû ñaët ôû quaän Laâm Chöông, quaän naøy voán laø ñaát giaùp
giôùi phía baéc Hôïp Phoá. Vieät Chaâu laõnh 20 quaän:
1. Quaän Laâm Chöông, laõnh 7 huyeän: Chöông Bình, Ñan Thaønh, Lao
Thaïch, Dung Thaønh, Tröôøng Thaïch, Ñoâ Tònh, Tuy Ñoan.
2. Quaän Hôïp Phoá, laõnh 9 huyeän: Töø Vaên, Hôïp Phoá, Chaâu Lö, Taân An,
Taán Thuûy, Ñaõng Xöông, Chaâu Phong, Toáng Phong, Toáng Quaûng.
3. Quaän Vónh Ninh, laõnh 5 huyeän: Ñoã La, Kim An, Moâng, Lieâu Giaûn,
Löu Thaønh.
4. Quaän Baùch Löông, laõnh 3 huyeän: Baùch Löông, Thuûy Xöông, Toáng Taây.
5. Quaän An Xöông, laõnh 4 huyeän: Voõ Tang, Long Uyeân, Thaïch Thu,
Phuû Laâm.
6. Quaän Nam Löu, laõnh 1 huyeän: Phöông Ñoä.
7. Quaän Baéc Löu, laäp naêm Vónh Minh thöù 6 (488), khoâng laõnh huyeän.
8. Quaän Long Toâ, laõnh 1 huyeän: Long Toâ.
9. Quaän Phuù Xöông, laõnh 3 huyeän: Nam Laäp, Nghóa Laäp, Quy Minh.
10. Quaän Cao Höng, laõnh 10 huyeän: Toáng Hoøa, Ninh Ñôn, Cao Höng,
Uy Thaønh, Phu La, Nam An, Quy An, Traàn Lieân, Cao Thaønh, Taân Kieán.
11. Quaän Tö Truùc [khoâng huyeän].
12. Quaän Dieâm Ñieàn, laõnh 1 huyeän: Ñoã Ñoàng.
13. Quaän Ñònh Xuyeân, laõnh 1 huyeän: Höng Xöông.
14. Quaän Long Xuyeân, laõnh 1 huyeän: Löông Quoác.
15. Quaän Teà Ninh, ñaët naêm Kieán Nguyeân thöù 2 (480), caét töø ñaát hai
huyeän Taân AÁp vaø Kieán Sô cuûa quaän Uaát Laâm. Laõnh 3 huyeän: Dieân Haûi, Taân
AÁp, Kieán Sô.
16. Quaän Vieät Trung [khoâng huyeän].
17. Quaän Maõ Moân, laõnh 4 huyeän: Chung Ngoâ, Ñieàn La, Maõ Laêng, Tö Ninh.
18. Quaän Phong Sôn, laõnh 1 huyeän: An Kim.
19. Quaän Ngoâ Xuaân Lyù, ñaët naêm Vónh Minh thöù 6 (488), khoâng coù huyeän.
20. Quaän Teà Long, tröôùc thuoäc Giao Chaâu, trong thôøi gian aáy ñoåi laøm...
[nguyeân baûn maát 2 chöõ]. Naêm Vónh Thaùi nguyeân nieân (498), ñoåi laø Teà Long,
laïi thuoäc... [nguyeân baûn maát 1 chöõ] chaâu [5].(40)
* Nguyeân chuù [“Hieäu khaùm kyù” trong Nam Teà thö, baûn Trung Hoa thư
cục (THTC)]:(41)
[1] Caùt Baøng 吉龐, Nam giaùm baûn(42) vaø Haùn thö - Ñòa lyù chí, Toáng thö
- Ñòa lyù chí vieát laø Ñoâ Baøng 都龐.
[2] Ñoâ Giao 都洨, Toáng thö - Chaâu quaän chí vieát laø Ñoâ Khuyeån 都 氵 犬.
[3] Taây Quyeån “西捲”, Haùn thö - Ñòa lyù chí, Tuøy thö - Ñòa lyù chí vieát
ñoàng töï daïng. Ñieän baûn(43) vaø Tuïc Haùn thö - Quaän quoác chí,(44) Toáng thö -
Chaâu quaän chí ñeàu vieát laø Taây Quyeån “西卷” [chöõ Quyeån khoâng coù boä thuû 扌].
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 61

[4] Luy Laâu 羸阝 婁, Nam Giaùm baûn vaø Toáng thö - Chaâu quaän chí vieát Luy
Laâu 羸婁. Xeùt thaáy Thaønh Nhuï 成孺 trong Toáng chaâu quaän chí hieäu khaùm kyù
noùi raèng: “Haùn thö - Ñòa lyù chí vieát Luy Laâu 羸阝
婁 , Tuïc Haùn thö - Ñòa lyù chí
Luy 羸 vieát laø Doanh 嬴 [trong döôùi laø chöõ nöõ 女], Taán thö - Ñòa lyù chí vieát
Doanh [trong döôùi laø chöõ lieân 連], Nam Teà thö - Chaâu quaän chí vieát gioáng
nhö Haùn thö - Ñòa lyù chí.
[5] Tröông Nguyeân Teá 張元濟 vieát trong lôøi baït Nam Teà thö baùch naïp
baûn 南齊書百衲本(45) raèng: “Ñieän baûn Nam Teà thö chí thöù 6, nôi cheùp veà quaän
Teà Long thuoäc Vieät Chaâu coù lôøi chuù laø quaän naøy tröôùc thuoäc Giao Chaâu,
trong thôøi gian aáy ñoåi laøm cöûa quan [關], naêm ñaàu nieân hieäu Vónh Thaùi
[498] ñoåi laø Teà Long, traû veà laøm cöûa quan cuûa chaâu. Xeùt thaáy trong baûn naøy
[Ñieän baûn] khoâng coù hai chöõ quan [關], nguyeân vaên söùt naùt maát hai chöõ neân
khoâng theå xaùc ñònh laø chöõ gì. Baûn Nam giaùm cuøng vôùi baûn Caáp Coå Caùc(46)
ñeàu ñeå troáng 2 chöõ naøy, baûn Baéc giaùm thì duøng chöõ khuyeát [闕] ñeå chuù vaøo
choã troáng, Ñieän baûn môùi nhaän laàm chöõ khuyeát [闕] laø chöõ quan [關]. Teân
quaän leõ naøo laïi ñoåi laøm cöûa quan, maø thôøi aáy cuõng khoâng nghe noùi vieäc ñaët
cöûa quan cho chaâu.” [Heát trích].
Nhaän xeùt: Chaâu quaän chí trong Nam Teà thö khoâng cheùp veà ñaûo Quyønh,
huyeän Chaâu Lö thuoäc quaän Hôïp Phoá thöôøng bò nhieàu saùch ñòa lyù, phöông
chí aùp ñaët cho ñaûo Quyønh, trong ñoù coù caû saùch Quyønh Chaâu phuû chí (sñd),
theo traät töï ñòa lyù bieân cheùp nhö ñoaïn vaên treân ñaây cho thaáy, Chaâu Lö vaãn
laø moät huyeän treân baùn ñaûo [Loâi Chaâu] nhö hoài thôøi Taán. Phaàn ñaát cöïc nam
Vieät Chaâu thôøi Nam Teà ñöôïc nhoùm taùc giaû “Trung quoác lòch söû ñòa ñoà taäp”
xaùc ñònh laø quaän Teà Khang 齊康郡,(47) tuy nhieân, danh saùch caùc quaän neâu
treân khoâng coù teân quaän Teà Khang, coù 2 tröôøng hôïp khieán nhoùm taùc giaû naøy
nhaàm, moät laø nhaàm veà töï daïng töø teân quaän Teà Long 齊隆 (laø ñaát huyeän Töø
Vaên ngaøy nay), hai laø nhaàm veà nieân ñaïi do teân quaän Teà Khang xuaát hieän
vaøo thôøi nhaø Löông hoaëc Traàn (sau Teà),(48) boû qua söï nhaàm laãn naøy thì thaáy
vieäc xaùc ñònh phaàn ñaát cöïc nam döøng ôû huyeän Töø Vaên vaãn laø chuû tröông
cuûa nhieàu nhaø lòch söû ñòa lyù Trung Quoác.
Tuøy thö, quyeån 29, 30, 31 cheùp phaàn Ñòa lyù chí (thöôïng, trung, haï)
[trôû laïi ñaët teân muïc laø Ñòa lyù chí thay cho Chaâu quaän chí]. Theo lôøi Toång
luaän ôû quyeån thöôïng Ñòa lyù chí, naêm Tuøy Daïng Ñeá thöù 5 (609) toaøn quoác coù
190 quaän, 1.255 huyeän. Veà phía nam, Tuøy ñaùnh thaéng Laâm AÁp ñaët laøm 3
quaän Tæ AÛnh, Haûi AÂm vaø Laâm AÁp; phía nam Hôïp Phoá baét ñaàu ñaët söï quaûn lyù
haønh chaùnh caáp quaän ôû ñaûo Quyønh, ñaët goïi laø quaän Chaâu Nhai. Trích ñoaïn
veà quaän Chaâu Nhai:
“Quaän Chaâu Nhai 珠崖, thôøi Löông ñaët chaâu Nhai 崖州, goàm laõnh 10
huyeän, moät vaïn chín ngaøn naêm traêm hoä. [Caùc huyeän goàm]: Nghóa Luaân laø nôi
ñaët trò sôû cuûa quaän, Caûm AÂn, Nhan Lö, Bì Thieän, Xöông Hoùa coù Ñaèng sôn,
Caùt An, Dieân Ñöùc, Ninh Vieãn, Tröøng Maïi, Voõ Ñöùc coù Phuø sôn.”(49) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Sau nhaø Nam Teà laø nhaø Löông, Löông thö khoâng coù muïc
Ñòa lyù chí, nhöng qua caùch cheùp cuûa Ñòa lyù chí trong Tuøy thö, thaáy laø ñaûo
62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Quyønh ñöôïc ñaët laøm moät chaâu, töùc chaâu Nhai vaøo thôøi Löông, ñeán Tuøy
ñoåi laøm quaän. Hai huyeän Ninh Vieãn, Tröøng Maïi laø nôi cöïc nam cuûa quaän
Chaâu Nhai.
Tuøy thö, quyeån 81, 82, 83, 84 laø Lieät truyeän veà caùc nöôùc ngoaøi, phaân
laøm 4 nhoùm Ñoâng Di 東夷, Nam Man 南蠻, Taây Vöïc 西域 vaø Baéc Ñòch 北狄.
Quyeån 82, Lieät truyeän 47 laø nhoùm Nam Man vôùi 4 nöôùc laø Laâm AÁp 林邑,
Xích Thoå 赤土, Chaân Laïp 真臘 vaø Baø Lò 婆利.(50) Truyeän veà nöôùc Xích Thoå
thöôøng ñöôïc trích daãn hoaëc döïa vaøo moät chi tieát trong ñoaïn vaên moâ taû haûi
trình töø Trung Quoác ñeán Xích Thoå. Trích dòch:
“Nöôùc Xích Thoå, laø bieät chuûng cuûa Phuø Nam, ôû trong vuøng bieån nam,
theo ñöôøng thuûy ñi hôn traêm ngaøy thì ñeán quoác ñoâ nöôùc naøy. Ñaát phaàn
nhieàu coù maøu ñoû, nhaân ñoù maø laáy laøm [quoác] hieäu. Phía ñoâng Xích Thoå laø
nöôùc Ba La Laït, phía taây laø nöôùc Baø La Sa, phía nam laø nöôùc Ha La Ñaùn,
phía baéc giaùp bieån lôùn. Ñaát vuoâng vaøi ngaøn daëm. Vua nöôùc naøy mang hoï Cuø
Ñaøm, teân Lò Phuù Ña Taùi [Taéc]. ÔÛ ngoâi ñaõ 16 naêm.
[... Löôïc moät ñoaïn veà phong tuïc Xích Thoå]
Tuøy Daïng Ñeá leân ngoâi (605), chieâu moä nhöõng ngöôøi thoâng thaïo veà
nhöõng nôi xa. Naêm Ñaïi Nghieäp thöù 3 (607) boïn Ñoàn ñieàn chuû söï Thöôøng
Tuaán, Ngu boä chuû söï Vöông Quaân Chính xin ñi söù Xích Thoå. Ñeá möøng laém,
ban cho boïn Tuaán moät traêm taám luïa cuøng quaàn aùo theo muøa roài sai ñi. Mang
theo naêm ngaøn taám vaûi ñoaïn ñeå laøm leã vaät, ban cho vua Xích Thoå. Thaùng 10
naêm aáy, boïn Tuaán xuoáng thuyeàn khôûi haønh töø quaän Nam Haûi, ngaøy ñeâm ñi
suoát, qua 20 ngaøy ñeàu gaëp gioù thuaän. Ñeán nuùi Tieâu Thaïch (Tieâu Thaïch Sôn)
maø nhìn qua, phía ñoâng nam laø beán thuyeàn Laêng Giaø Baùt Baït Ña Chaâu, ñoái
vôùi Laâm AÁp beân phía taây, treân coù ñeàn thôø thaàn. Laïi theo höôùng nam maø ñi,
ñeán hoøn Sö Töû (Sö Töû Thaïch), töø choã naøy ñaûo, hoøn noái tieáp nhau. Laïi ñi hai,
ba ngaøy, nhìn veà höôùng taây laø nuùi cuûa nöôùc Lang Nha Tu, töø ñoù ñi veà nam
thì ñeán ñaûo Keâ Lung, laø ñeán ñòa giôùi nöôùc Xích Thoå.”(51) [Heát trích].
Truyeän nöôùc Xích Thoå treân ñaây veà sau ñöôïc cheùp laïi gaàn nhö nguyeân veïn
trong Baéc söû,(52) khi cheùp laïi coù boå theâm vaøi chi tieát trong Thaùi Bình hoaøn vuõ
kyù cuûa Nhaïc Söû,(53) trong Thoâng chí cuûa Trònh Tieàu ñôøi Toáng,(54) ñoái vôùi ñoaïn
vaên trích treân ñaây, caû 3 saùch sau ñeàu cheùp ñuùng nhö Tuøy thö. Caùc hoïc giaû caän
hieän ñaïi ñònh vò trí nöôùc Xích Thoå öùng vôùi nhieàu nôi, tieâu bieåu coù 3 thuyeát.
Thuyeát thöù nhaát, trong Phuø Nam khaûo, Paul Pelliot cho raèng Xích Thoå öùng
vôùi vuøng ñoàng baèng thuoäc löu vöïc Meùnam [Meâkoâng], töùc laø ñaát Chaân Laïp, Giaûn
Phoá Traïi [Campuchia].(55) Thuyeát thöù hai laø cuûa söû gia Thaùi Lan Khun Cire
Vaehana Anadra, cho raèng Xích Thoå öùng vôùi vuøng Viang Sra thuoäc Surat.(56)
Thuyeát thöù ba, trong Nam Haûi quoác danh khaûo, Phuøng Thöøa Quaân cho raèng
Xích Thoå öùng vôùi vuøng ñaát phía nam baùn ñaûo Maõ Lai, vaø cuõng cho raèng caùc
ñònh vò tröôùc ñoù cho raèng Xích Thoå öùng vôùi vuøng ñaát thuoäc Xieâm La [Thaùi
Lan] laø sai laàm.(57) Cuõng coù vaøi ñòa danh trong ñoaïn vaên treân ñaõ tìm ñöôïc
nôi töông öùng ngaøy nay nhö Laêng Giaø Baùt Baït Ña Chaâu töùc Lingaparvata,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 63

Lang Nha Tu töùc Lenkasuka [phía taây baùn ñaûo Maõ Lai]…(58) Nhöõng vaán ñeà ñaõ
neâu cho thaáy xu höôùng duøng caùc tö lieäu Truyeän ngoaïi quoác trong chính söû noùi
chung vaø trong ñoaïn Lieät truyeän (Tuøy thö) noùi rieâng, luoân haáp daãn hoïc giôùi
trong nghieân cöùu lòch söû ñòa lyù vaø vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ.
Nhaän xeùt: Vieäc tìm hieåu caùc ñòa danh ñöôïc bieân cheùp trong caùc Lieät
truyeän veà ngoaïi quoác trong chính söû Trung Hoa nhaèm vaøo muïc ñích xaây
döïng khoâng gian vaên hoùa cuûa toaøn vuøng Ñoâng Nam AÙ trong lòch söû laø caùch
khai thaùc vaø söû duïng ñuùng ñaén giaù trò cuûa loaïi söû lieäu naøy. Nhöõng nghieân
cöùu laáy vieäc gaén keát, chuyeån ñoåi ñòa danh nhaèm thuyeát minh veà chuû quyeàn
cuûa moät quoác gia naøo ñoù ñoái vôùi moät nôi naøo ñoù trong lòch söû laø sai muïc ñích
vaø yù nghóa ban ñaàu cuûa söû lieäu.
Cöïu Ñöôøng thö, Ñòa lyù chí goàm 4 quyeån, 38, 39, 40, 41. Theo lôøi Toång
luaän ôû ñaàu muïc Ñòa lyù chí, vaøo naêm Trinh Quaùn nguyeân nieân (627), döïa vaøo
hình theá nuùi soâng nhaø Ñöôøng chia toaøn quoác laøm 10 ñaïo. Ñeán naêm 640 ñònh
laïi soå boä, toaøn quoác coù 358 chaâu, phuû; 1.551 huyeän. Ñeán naêm 641, taêng theâm
2 chaâu, 6 huyeän. Naêm Caûnh Vaân thöù 2 (711), phaân laïi quaän, huyeän trong
toaøn quoác, leä thuoäc vaøo 24 phuû Ñoâ ñoác. Tröôûng quan caáp huyeän laø Huyeän
leänh, treân huyeän laø chaâu, tröôûng quan laø Thöù söû, chöùc naêng cuûa cô quan/vaên
phoøng caáp ñaïo chæ lo vieäc giaùm saùt, khoâng thuoäc cô caáu quaûn lyù haønh chaùnh.
Lónh Nam ñaïo laø ñaát hai chaâu Giao, Quaûng thôøi Taán, thuoäc quyeàn Nam
Haûi tieát ñoä söù, laõnh 17 chaâu. Ñaûo Quyønh ñaët 5 chaâu: Nhai, Ñam, Quyønh,
Chaán vaø Vaïn An. Cöïc nam laø chaâu Chaán.(59)
Trích dòch moät ñoaïn veà chaâu Chaán:
“Chaâu Chaán, thôøi Tuøy laø quaän Laâm Chaán. Naêm Voõ Ñöùc thöù 5 (622), ñaët
chaâu Chaán. Naêm Thieân Baûo nguyeân nieân (742), ñoåi laøm quaän Laâm Chaán.
Naêm Caøn Nguyeân nguyeân nieân, ñoåi trôû laïi laøm chaâu Chaán. Laõnh 4 huyeän,
819 hoä, 2.821 nhaân khaåu. Töø trò sôû chaâu ñeán kinh sö 8.606 daëm, ñeán Ñoâng
Ñoâ 7.797 daëm.(60) Phía ñoâng ñeán huyeän Luïc Thuûy, chaâu Vaïn An 160 daëm,
phía nam ñeán bieån lôùn, phía taây ñeán chaâu Ñam 420 daëm, phía baéc ñeán chaâu
Quyønh 450 daëm, ñoâng nam ñeán bieån lôùn 27 daëm, taây nam ñeán bieån lôùn
1.000 daëm (moät ngaøn daëm) [1], taây baéc ñeán huyeän Dieân Ñöùc 90 daëm, cuøng
vôùi chaâu Nhai laø ñaát trong bieån lôùn. [Caùc huyeän goàm]:
Ninh Vieãn, laø trò sôû cuûa chaâu, laø huyeän cuõ thôøi Tuøy.
Dieân Ñöùc, laø huyeän thôøi Tuøy.
Caùt Döông, ñaët naêm Trinh Nguyeân thöù 2 (786), chia töø ñaát huyeän
Dieân Ñöùc.
Laâm Xuyeân, laø huyeän thôøi Tuøy.
Laïc Ñoàn [2], môùi ñaët.
* Trích nguyeân chuù [phaàn “Hieäu khaùm kyù” trong baûn THTC](61)
[1] Taây nam ñeán bieån lôùn 1.000 daëm, xeùt thaáy chaâu Chaán gaàn bieån,
khoâng theå caùch bieån 1.000 daëm, trong saùch Thoâng ñieån,(62) quyeån 184 cheùp:
“taây nam ñeán bieån 10 daëm.”(63)
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

[2] Laïc Ñoàn, caùc baûn Cöïu Ñöôøng thö nguyeân cheùp laø Phaïm Ñoàn, döïa
vaøo Thoâng ñieån, quyeån 184, Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù, quyeån 169 vaø Taân
Ñöôøng thö - Ñòa lyù chí ñoåi [laø Laïc Ñoàn].”(64) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Phía cöïc nam cöông vöïc nhaø Ñöôøng ôû khoaûng 18 ñoä vó baéc,
trong ñaát lieàn laø khoaûng cöïc nam cuûa chaâu Laâm [hoaëc goïi Ñöôøng Laâm](65)
giaùp vôùi phaàn ñaát quaän Laâm AÁp [thôøi Tuøy] ñaõ taùch khoûi söï ñoâ hoä cuûa nhaø
Ñöôøng. Ñaûo Haûi Nam thôøi Ñöôøng goàm 5 chaâu Quyønh 瓊, Nhai 崖, Ñam 擔,
Vaïn An 萬安 vaø Chaán 振. Huyeän Ninh Vieãn 寧遠 thuoäc chaâu Chaán ôû phía cöïc
nam, ghi cheùp trong phaàn trích dòch veà chaâu Chaán cho thaáy khoaûng caùch töø
trò sôû cuûa chaâu ñeán caùc nôi ñòa giôùi. Chi tieát veà cöï ly töø trò sôû chaâu Chaán
ñeán bieån 1.000 daëm veà phía taây nam do sao cheùp sai laàm laø ñieåm caàn
phaûi löu yù, ñaõ coù tröôøng hôïp döïa vaøo choã sai naøy ñeå tính toaùn phaïm
vi cöông giôùi treân bieån thôøi nhaø Ñöôøng.(66) Phaàn ñaát An Nam ñoâ hoä phuû
vaø 5 chaâu ôû ñaûo Quyønh cuøng caùc chaâu thuoäc ñòa baøn 2 tænh Quaûng thuoäc
phaïm vi kieåm saùt cuûa Lónh Nam ñaïo 嶺南道 [Taây Boä vaø Ñoâng Boä]. Ñòa lyù chí
trong Ñöôøng thö, veà phía nam, treân phöông dieän quaûn lyù haønh chaùnh vaø caû
treân phöông dieän kieåm saùt ñeàu khoâng cheùp nôi naøo ngoaøi bieån khôi ngoaøi
vuøng ñaát ñaûo Haûi Nam ngaøy nay.
Taân Ñöôøng thö, Ñòa lyù chí goàm 7 quyeån, töø quyeån 37 ñeán 43 (thöôïng,
haï). Veà ñaïi theå, caên cöù vaøo Ñòa lyù chí trong Cöïu Ñöôøng thö, caûi boå vaøi
phaàn, trong quyeån 43 haï, cheùp theâm phaàn khaûo cöùu cuûa Giaû Thaåm [Traàm],
Teå töôùng ñôøi Ñöôøng Trinh Nguyeân (785-804), phaàn naøy moâ taû 7 con ñöôøng
thoâng ñeán caùc xöù ngoaøi Trung Quoác.
Ñöôøng thöù nhaát, töø Doanh Chaâu vaøo An Ñoâng.
Ñöôøng thöù hai, töø Ñaêng Chaâu theo ñöôøng bieån vaøo Boät Haûi-Cao Ly.
Ñöôøng thöù ba, töø vuøng bieân taùi Haï Chaâu ñeán Ñaïi Ñoàng, Vaân Trung.
Ñöôøng thöù tö, töø thaønh Trung Thuï Haøng vaøo Hoài Hoäc.
Ñöôøng thöù naêm, töø An Taây vaøo Taây Vöïc.
Ñöôøng thöù saùu, töø An Nam ñeán Thieân Truùc.
Ñöôøng thöù baûy, töø Quaûng Chaâu ñeán caùc xöù Di treân bieån.(67)
Con ñöôøng töø Quaûng Chaâu ñi ñeán caùc nôi phía bieån nam, töùc ñöôøng thöù
baûy, mang tieâu ñeà “Quaûng Chaâu thoâng haûi di ñaïo”.
Trích dòch ñoaïn ñaàu trong “Quaûng Chaâu thoâng haûi di ñaïo”:
“Töø Quaûng Chaâu theo ñöôøng bieån ñi veà höôùng ñoâng nam hai traêm daëm
ñeán Ñoàn Moân Sôn, cho buoàm thuaän gioù ñi theo höôùng taây, hai ngaøy thì ñeán
hoøn Cöûu Chaâu [Cöûu Chaâu Thaïch]. Laïi theo höôùng nam ñi hai ngaøy ñeán hoøn
Töôïng [Töôïng Thaïch], laïi theo höôùng taây nam ñi ba ngaøy thì ñeán nuùi Chieâm
Baát Lao, nuùi naøy ôû giöõa bieån, caùch nöôùc Hoaøn Vöông hai traêm daëm veà phía
ñoâng. Laïi ñi veà nam hai ngaøy, ñeán Laêng Sôn. Laïi ñi moät ngaøy, ñeán nöôùc
Moân Ñoäc. Laïi ñi moät ngaøy, ñeán nöôùc Coå Ñaùt. Laïi ñi nöûa ngaøy thì ñeán chaâu
Boân Ñaø Laõng. Laïi ñi hai ngaøy, ñeán nuùi Quaân Ñoät Loäng. Laïi ñi naêm ngaøy thì
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 65

ñeán nôi eo bieån, ngöôøi Phieân goïi [choã naøy] laø “chaát”, nam baéc caùch nhau moät
traêm daëm, bôø phía baéc laø nöôùc La Vieät, bôø phía nam laø nöôùc Phaät Theä.”(68)
[Heát trích]
Nhaän xeùt: Ñaây laø ñoaïn vaên moâ taû haûi trình khaù hôn caùc bieân cheùp
tröôùc ñoù veà ñöôøng ñeán caùc nöôùc ngoaøi Trung Hoa. Xaùc ñònh caùc ñòa danh
trong ñoaïn vaên naøy, ñeå cho chuùng töông öùng vôùi caùc nôi ñöôïc goïi baèng teân
khaùc hoaëc teân goïi ngaøy nay laø ñieàu maø caùc hoïc giaû quan taâm. Paul Pelliot(69)
trong Deux intineùraires de Chine en Inde aø la du VIII sieøcles ñaõ lyù giaûi moät
caùch khaù hôïp lyù heä thoáng ñòa danh naøy, caên cöù vaøo loä trình ñaõ moâ taû phoái
hôïp vôùi caùc saùch phöông chí vaø ñòa ñoà coå, P. Pelliot xaùc ñònh Ñoàn Moân Sôn
öùng vôùi moät nhoùm ñaûo goàm hoøn ñaûo coù teân laø Ñaïi Döõ Sôn vaø hai ñaûo khaùc
ôû phía baéc Höông Caûng, töùc naèm trong khoaûng bôø bieån vaø baõi Tyø Baø [Tyø
Baø Chaâu/ 琵琶洲], thôøi Ñöôøng, Toáng goïi nôi naøy laø Ñoàn Moân. Cöûu Chaâu
Thaïch öùng vôùi nhoùm Thaát Chaâu Döông [Taya Islands.], laø nhoùm ñaûo ôû
goùc ñoâng baéc ñaûo Haûi Nam, Cöûu Chaâu laø caùch goïi nhoùm ñaûo Taya hoài thôøi
Ñöôøng, sau naøy goïi laø Thaát Chaâu. Töôïng Thaïch laø ñaûo Tinhosa, nôi naøy
caùc nhaø haøng haûi thôøi Minh goïi laø Ñoäc Chaâu Sôn [獨珠山]. Chieâm Baát Lao
töùc Cuø Lao Chieâm/Chaøm [theo caùch goïi cuûa ngöôøi Vieät]. Boân Ñaø Laõng töùc
Taân Ñoàng Long 賓童龍 töùc phieân aâm töø Panduranga, nay goïi laø Phieân Lung
藩籠 töùc Phan Rang. Laêng Sôn chöa xaùc ñònh vò trí cuï theå, coù khaû naêng
laø teân moät vuøng nuùi phía baéc Quy Nhôn, hoaëc laø nuùi ôû cöûa Sa Hoäi. Moân
Ñoäc öùng vôùi vuøng Quy Nhôn. Coå Ñaùt chöa xaùc ñònh vò trí cuï theå, coù theå laø
phieân aâm töø Kauthara [laø teân tieáng Phaïn cuûa Nha Trang]. Eo bieån roäng moät
traêm daëm trong ñoaïn vaên naøy öùng vôùi eo bieån Malacca…(70) Nghieân cöùu cuûa
P. Pelliot tuy coøn ñaët nhieàu nghi vaán hoaëc boû troáng caùc ñòa danh caøng xa
veà nam, hoaëc coù söï laán caán ñoái vôùi nöôùc La Vieät, Phaät Theä(71) [G. Maspero,
Kuwabara Sunaotoshi xaùc ñònh Phaät Theä laø kinh ñoâ Champa ôû Bình Ñònh],
tuy nhieân, trong vieäc ñònh vò caùc nôi gaàn Quaûng Chaâu nhö Ñoàn Moân Sôn, Cöûu
Chaâu Thaïch, Töôïng Thaïch khaù chính xaùc. Caùc nhaän ñònh sau naøy cuûa moät
soá hoïc giaû Trung Quoác gaén Töôïng Thaïch vaøo Taây Sa raát khoù thuyeát phuïc.(72)
Toáng söû, Ñòa lyù chí goàm 6 quyeån, töø quyeån 85-90. Cheá ñoä quaûn lyù haønh
chaùnh thôøi Toáng phaân hai caáp chaâu vaø huyeän. Ngang caáp vôùi chaâu 州 coøn coù 3
hình thöùc khaùc laø phuû 府, quaân 軍 vaø giaùm 監. Chaâu vaø hình thöùc töông ñöông
tröïc thuoäc chính quyeàn trung öông. Nhöõng naêm ñaàu, ñoåi teân cô quan kieåm saùt
laø loä 路 [thôøi Ñöôøng goïi laø ñaïo], trong nieân hieäu Nguyeân Phong (1078-1085)
chia laäp thaønh 24 loä. Naêm Tuyeân Hoøa thöù 4 (1122) phaân toaøn quoác laøm 26 loä,
4 phuû thuoäc trung öông, 30 phuû, 254 chaâu, 63 giaùm, 1.234 huyeän.(73)
Veà quaûn lyù haønh chaùnh, chia ñaûo Quyønh laøm 4 ñòa baøn caáp chaâu vaø
töông ñöông: 1/ Quyønh Chaâu 瓊州 ôû phía baéc vaø ñoâng baéc; 2/ Vaïn An Quaân
萬安軍 ôû phía ñoâng vaø ñoâng nam; 3/ Caùt Döông Quaân 吉陽軍 ôû phía nam vaø
taây nam, 4/ Xöông Hoùa Quaân 昌化軍 ôû phía taây. Cöïc nam laø traán Laâm Xuyeân
臨川鎮 thuoäc Caùt Döông Quaân [laø ñaát Chaán Chaâu thôøi Ñöôøng]. Veà maët giaùm
saùt, 4 ñôn vò naøy thuoäc Quaûng Nam taây loä.(74)
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Nhaän xeùt: Ñòa lyù chí trong Toáng söû cho thaáy cöông vöïc nhaø Toáng veà
phía ñoâng nam vaãn döøng laïi ôû phaàn ñaát cöïc nam ñaûo Quyønh nhö hoài thôøi
Ñöôøng, chæ thay ñoåi moät soá ñòa danh vaø caûi söûa teân ñôn vò quaûn lyù haønh
chaùnh. Phía taây nam ñaát ñai thu heïp laïi, An Nam döïng neàn töï chuû. Bieân
giôùi Toáng-Lyù ôû vuøng giaùp vôùi An Nam ñöôïc phaân ñònh, treân ñaïi theå gaàn
gioáng vôùi hieän nay. Trong chính söû Trung Hoa, baét ñaàu töø Toáng söû, muïc Ñòa
lyù chí khoâng cheùp veà An Nam, chuyeån sang cheùp ôû muïc Lieät truyeän, phaàn
Truyeän ngoaïi quoác.
Toáng söû, quyeån 47, Baûn kyû 47 cheùp veà 3 vò quaân chuû cuoái nhaø Toáng laø
Doanh quoác coâng Trieäu Thaáp, Kieán quoác coâng Trieäu Thò vaø Vónh quoác coâng
Trieäu Bính. Trieäu Thò vaø Trieäu Bính söû goïi laø Nhò Vöông, rieâng Trieäu Thò
söû coøn goïi Toáng Ñoan Toâng. Moät ñoaïn trong truyeän Trieäu Thò lieân quan ñeán
teân moät nhoùm ñaûo ven bôø bieån Quaûng Ñoâng maø caùc tranh luaän veà vò trí cuûa
nhoùm ñaûo naøy cho ñeán nay vaãn chöa keát thuùc.
Trích ñoaïn veà Kieán quoác coâng Trieäu Thò:
“Hai vöông laø con doøng thöù cuûa Ñoä Toâng, lôùn laø Kieán Quoác Coâng Thò,
meï laø Thuïc phi hoï Döông, uùt laø Vónh Quoác Coâng Bính, meï laø cung nöõ lo vieäc
trang ñieåm, hoï Du. Khi Ñoä Toâng baêng, Taï Thaùi haäu vôøi boïn Giaû Töï Ñaïo vaøo
cung baøn vieäc laäp vua, soá ñoâng cho raèng neân laäp Thò vì Thò ñaõ lôùn, Töï Ñaïo
thì chuû tröông laäp con doøng ñích, neân laäp Thaáp, phong Thò laøm Caùt Vöông,
Bính laøm Tín Vöông.
..............[Löôïc moät ñoaïn]
Naêm Chí Nguyeân thöù 14 (Nguyeân, 1277), thaùng 11, [Taû thöøa] Thaùp
Xuaát vaây Quaûng Chaâu. Ngaøy Canh Daàn, Tröông Chaán Toân ñem thaønh ñaàu
haøng. Nguyeân soaùi Löu Thaâm ñem thuyeàn ñuoåi Thò ñeán Thieån Loan, Thò
chaïy ra Tuù Sôn. Traàn Nghi Trung chaïy vaøo ñaát Chieâm Thaønh, cuoái cuøng
khoâng veà ñöôïc.
Ngaøy Bính Tyù thaùng 12, Thò ñeán Tænh AÙo, gioù baõo to khieán nhieàu
thuyeàn vôõ chìm, Thò sanh beänh. Hôn möôøi ngaøy thì quan binh môùi daàn tuï
laïi, möôøi phaàn cheát heát boán, naêm. Ngaøy Ñinh Söûu, Löu Thaâm ñuoåi Thò ñeán
Thaát Chaâu Döông, baét Du Nhö Khueâ roài quay veà.”(75) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Söï kieän naøy veà sau cuõng ñöôïc Phuøng Kyø 馮琦 cheùp trong
Toáng söû kyû söï baûn maït (1605), vôùi noäi dung khaù gioáng nhö caùch cheùp trong
Toáng söû, rieâng ñòa danh Thaát Chaâu Döông 七州洋 thì cheùp laø Thaát Lyù
Döông 七里洋.(76) Nhieàu nghieân cöùu voäi vaøng mang tính gaùn gheùp cuûa caùc hoïc
giaû hieän ñaïi ñaõ keát luaän raèng Thaát Chaâu Döông hay Thaát Lyù Döông trong
truyeän Trieäu Thò laø öùng vôùi quaàn ñaûo Taây Sa. Tuy nhieân, trong hoïc giôùi
Trung Quoác cuõng coù nhöõng khaûo luaän khoa hoïc veà vaán ñeà xaùc ñònh vò trí
Thaát Chaâu Döông, qua ñoù cuõng neâu vaán ñeà sao cheùp sai laïc choàng chaát trong
caùc saùch thôøi Minh, Thanh. Quyønh Chaâu phuû chí thì cheùp Ñoan Toâng ñeán
Thaát Chaâu Döông [Taya Is.], Höông Sôn huyeän chí thì cheùp Ñoan Toâng ñeán
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 67

Cöûu Chaâu Döông [vôùi lôøi chuù “Thaát Chaâu Döông thôøi Toáng töùc laø nôi nay
goïi Cöûu Chaâu Döông”].(77) Huyeän Höông Sôn nay laø huyeän Trung Sôn, Cöûu
Chaâu Döông coøn goïi Cöûu Tinh Chaâu 九星洲, Cöûu Tinh Sôn 九星山 laø nhoùm
ñaûo caùch AÙo Moân khoaûng hôn 5km veà phía taây nam. ÔÛ ñaây laäp laïi vaán ñeà
ñaõ nhaän xeùt ôû phaàn Cöïu Ñöôøng thö, töùc coù daáu hieäu cho thaáy söï nhaàm laãn
trong sao cheùp giöõa caùc chöõ thaát 七, cöûu 九, lyù 里, tinh 星 trong caùc ñòa danh.
Xeùt trong ñoaïn söû trích dòch moät caùch ñoäc laäp cuõng cho thaáy ngaøy
thaùng khoâng hôïp lòch phaùp, ngaøy Bính Tyù caùch ngaøy Ñinh Söûu 1 ngaøy sau
hoaëc 61 ngaøy sau. Trong tröôøng hôïp caùch 1 ngaøy thì ñoaøn quaân thuyeàn boân
taåu cuûa Trieäu Thò khoâng theå ñi xa Quaûng Chaâu. Ngaøy Bính Tyù ôû Tænh AÙo
井澳, laø nôi caùch huyeän Trung Sôn khoaûng 100km veà phía nam, ngoaøi bieån
khôi, [gaàn döôùi nuùi Hoaønh Caàm 橫琴山, vuøng saân bay Chaâu Haûi 珠海機場],
thì trong moät ngaøy chæ coù theå loanh quanh ñòa baøn huyeän Höông Sôn, nhö
trong Höông Sôn huyeän chí ñaõ cheùp. Tröôøng hôïp caùch 61 ngaøy raát khoù xaûy
ra vì Toáng söû cheùp vieäc naøy ôû phaàn Baûn kyû theo loái bieân nieân, ñang ñaët noäi
dung söï kieän lieàn nhau trong moät thaùng [thaùng 12]. Trong thöïc traïng söû
lieäu naøy, vieäc tìm hieåu xem nôi Trieäu Thò ñeán laø Taya Is. thuoäc vuøng bieån
ñoâng baéc Haûi Nam hay laø Cöûu Tinh Döông thuoäc huyeän Trung Sôn coù leõ
thöïc tieãn hôn vieäc gaén noù vaøo moät nôi raát xa nhö Taây Sa.
Toáng söû daønh 8 quyeån trong Lieät truyeän cheùp veà ngoaïi quoác boán
phöông, quyeån 485, 486 cheùp veà Haï quoác [phía baéc], quyeån 487 cheùp veà Cao
Ly, quyeån 488 veà Giao Chæ, Ñaïi Lyù [sau laø Vaân Nam], quyeån 489 cheùp veà
moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ nhö Chieâm Thaønh, Chaân Laïp, Boà Cam [Pagan],
Boät Neâ [Borneo], Ñoà Baø [Java]..., quyeån 490 veà caùc nöôùc Thieân Truùc..., quyeån
491 veà Nhaät Baûn, Löu Caàu..., quyeån 492 veà caùc nöôùc Thoå Phoàn...
Trích moät ñoaïn truyeän veà Chieâm Thaønh:
“Naêm Thieân Hy thöù 2 (1018) vua Chieâm Thi Haéc Baøi Ma Ñieäp(78) sai
söù laø La Bì Ñeá Gia ñem ñoà sang coáng, goàm 72 caùi ngaø voi, 86 caùi söøng teâ,
1.000 mieáng ñoài moài, 50 caân nhuõ höông, 80 caân hoa ñinh höông, 65 caân ñaäu
khaáu, 100 caân traàm höông, 200 caân giaáy thôm, moät xaáp giaáy ñaëc bieät naëng
68 caân, 100 caân hoài höông, 1.500 caân cau. La Bì Ñeá Gia noùi raèng ngöôøi nöôùc
toâi ñeán thaúng Quaûng Chaâu, coù luùc thuyeàn bò gioù giaït ñeán Thaïch Ñöôøng, neân
nhieàu naêm khoâng ñeán ñöôïc. Naêm thöù 3 (1019), söù veà, baûo ban cho Thi Haéc
Baøi Ma Ñieäp 4.700 löôïng baïc cuøng vôùi binh khí, yeân ngöïa.”(79) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Qua truyeän veà Chieâm Thaønh, Toáng söû ñaàu tieân cheùp veà ñòa
danh Thaïch Ñöôøng 石塘, sau naøy ñeán thôøi Thanh, Töø Tuøng trong Toáng hoäi
yeáu taäp caûo cheùp laïi nguyeân vaên noäi dung naøy, chæ coù khaùc laø teân Thaïch
Ñöôøng 石塘 vieát thaønh Thaïch Ñöôøng 石堂 [ñoàng aâm dò töï].(80) Ñoaïn vaên treân
chæ thuaät laïi lôøi noùi baát chôït cuûa moät söù giaû nöôùc ngoaøi khi ñeán Trung Hoa,
vôùi yù thanh minh cho vieäc giaùn ñoaïn nhieàu naêm khoâng ñeán coáng,(81) vaø nôi
ñöôïc moâ taû laø moät nôi ngoaøi cöông vöïc nhaø Toáng. Noäi dung naøy khoâng lieân
quan gì ñeán vieäc ngöôøi Toáng phaùt hieän ra nôi coù teân [phoûng ñònh] laø Thaïch
Ñöôøng, nhö moät soá hoïc giaû Trung Quoác gaàn ñaây vieát trong caùc luaän vaên.
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Trong Nguyeân söû, Ñòa lyù chí goàm 6 quyeån, töø quyeån 58-63. Nhaø
Nguyeân ñoåi cô caáu quaûn lyù haønh chaùnh, aùp duïng cheá ñoä Haønh tænh, vôùi
Trung thö tænh 中書省 ôû trung öông vaø 11 Haønh trung thö tænh 行中書省 [veà
sau goïi laø tænh] phaân chia quaûn lyù caùc caáp thaáp hôn laø loä, phuû, chaâu, quaân
vaø an phuû ty [5 loaïi cô quan naøy ñeàu do tænh quaûn lyù]; loä, phuû, chaâu quaûn
lyù caùc huyeän. Caùc nôi baát oån aùp duïng cheá ñoä quaûn lyù ñaëc bieät nhö Quaân
軍, Quaân daân an phuû ty 軍民安撫司, Tuyeân uùy ty 宣慰司, Lieâm phoùng ty 廉
訪司, caùc cô quan naøy hoaëc thuoäc tænh hoaëc thuoäc loä, phuû tuøy theo hoaøn
caûnh ñòa lyù.
Ñòa lyù chí cheùp ñaûo Quyønh ñöôïc quaûn lyù bôûi 4 ñôn vò haønh chaùnh:
1/ Caøn Ninh quaân daân an phuû ty 乾寧軍民安撫司, laø ñaát chaâu Nhai ñôøi
Ñöôøng, Quyønh Quaûn an phuû ñoâ giaùm ñôøi Toáng; 2/ Nam Ninh quaân 南寧軍, laø
ñaát chaâu Ñam ñôøi Ñöôøng, Xöông Hoùa quaân ñôøi Toáng; 3/ Vaïn An quaân 萬安軍,
laø ñaát chaâu Vaïn An ñôøi Ñöôøng, Toáng ñoåi laøm quaân; 4/ Caùt Döông quaân 吉陽
軍, laø ñaát chaâu Chaán ñôøi Ñöôøng, chaâu Nhai ñôøi Toáng. Caùc ñôn vò naøy thuoäc
Haûi Baéc Haûi Nam ñaïo tuyeân uùy ty.(82)
Nhaän xeùt: Cô caáu quaûn lyù haønh chaùnh caùc nôi treân ñaûo Quyønh ñöôïc
cheùp trong Nguyeân söû cho thaáy nôi naøy vaãn coøn trong tình traïng baát oån, Caùt
Döông quaân chæ coù moät huyeän laø Ninh Vieãn vôùi hôn 1.400 hoä, ôû phía cöïc
nam ñaûo Quyønh. Cöông vöïc toång theå nhaø Nguyeân chæ ñeán cöïc nam ñaûo Haûi
Nam ngaøy nay.
Trong Nguyeân söû, Thieân vaên chí ñöôïc bieân cheùp cuï theå hôn Thieân vaên
chí cuûa caùc boä söû tröôùc, ñaây laø ñieàu taát yeáu do söï tieán boä veà khoa hoïc kyõ
thuaät. Nhaø khoa hoïc Quaùch Thuû Kính caûi tieán nghi khí [coâng cuï quan traéc]
truyeàn thoáng, boå sung toå hôïp caùc boä phaän Giaûn nghi, Ngöôõng nghi vaø Khueâ
bieåu, nghi khí ñöôïc caûi tieán naøy ñaõ cho caùc keát quaû ñòa ñieåm öùng vôùi vó ñoä
baéc vaø boùng maët trôøi taïi caùc ñieåm quan traéc öùng vôùi thôøi khaéc ngaøy ñeâm
khaù chính xaùc. Naêm Chí Nguyeân thöù 17 (1230), Quaùch Thuû Kính döïa vaøo
keát quaû quan traéc hoaøn thaønh boä lòch Thuï thôøi 授時曆 noåi tieáng chuaån möïc,
vôùi chu kyø trong naêm laø 365,2425 ngaøy, ñaây laø boä lòch phaùp öu tuù nhaát trong
lòch söû lòch phaùp coå ñaïi Trung Quoác, chæ cheânh leäch 26 giaây so vôùi coâng lòch
hieän nay.
Nguyeân söû, quyeån 48, Chí 1, Thieân vaên 1, muïc “Töù haûi traéc nghieäm”
cheùp laïi keát quaû ño ñaïc 27 ñieåm trong vaø ngoaøi Trung Quoác vaøo naêm 1279,
nhö sau:
“Traéc nghieäm boán bieån,
Nam Haûi, nôi cöïc baéc [vó ñoä baéc] 15 ñoä, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi [ñoå
veà] phía nam truï bieåu 1 thöôùc 1 taác 6 phaân. Ngaøy 54 khaéc, ñeâm 46 khaéc.(83)
Haønh Nhaïc,(84) 25 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí maët trôøi ôû ñaàu truï bieåu, khoâng
boùng, ngaøy 56 khaéc, ñeâm 44 khaéc.
Nhaïc Ñaøi,(85) 35 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi ñoå daøi 1 thöôùc 4
taác 8 phaân, ngaøy 60 khaéc, ñeâm 40 khaéc.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 69

Hoøa Laâm,(86) 45 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi ñoå daøi 3 thöôùc 2
taác 4 phaân, ngaøy 64 khaéc, ñeâm 36 khaéc.
Thieát Laëc,(87) 55 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi ñoå daøi 5 thöôùc 1
phaân, ngaøy 70 khaéc, ñeâm 30 khaéc.
Baéc Haûi,(88) 65 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi ñoå daøi 6 thöôùc 7
taác 8 phaân, ngaøy 82 khaéc, ñeâm 18 khaéc.
Ñaïi Ñoâ,(89) cöùng giaø 40 ñoä vó baéc, ngaøy Haï chí boùng maët trôøi ñoå daøi 1
tröôïng 2 thöôùc 3 taác 6 phaân, ngaøy 62 khaéc, ñeâm 38 khaéc.
Thöôïng Ñoâ,(90) non 43 ñoä vó baéc.
Baéc Kinh,(91) cöùng 42 ñoä vó baéc.
Ích Ñoâ,(92) non 37 ñoä vó baéc.
Ñaêng Chaâu, non 38 ñoä vó baéc.
Cao Ly, non 38 ñoä vó baéc.
Taây Kinh,(93) non 40 ñoä vó baéc.
Thaùi Nguyeân, non 38 ñoä vó baéc.
An Taây phuû,(94) cöùng 34,5 ñoä vó baéc.
Höng Nguyeân, cöùng 33,5 ñoä vó baéc.
Thaønh Ñoâ, cöùng 31,5 ñoä vó baéc.
Taây Löông Chaâu, cöùng 40 ñoä vó baéc.
Ñoâng Bình, giaø 35 ñoä vó baéc.
Ñaïi Danh, 36 ñoä vó baéc.
Nam Kinh, cöùng giaø 34 ñoä vó baéc.
Döông Thaønh-Haø Nam phuû, yeáu 34 ñoä vó baéc.
Döông Chaâu, 33 ñoä vó baéc.
Ngaïc Chaâu, 31,5 ñoä vó baéc.
Caùt Chaâu, 26,5 ñoä vó baéc.
Loâi Chaâu, giaø 20 ñoä vó baéc.
Quyønh Chaâu, giaø 19 ñoä vó baéc.”(95)
[Heát trích]
Nhaän xeùt: Hoïc giôùi Trung Quoác hieän nay thöôøng caên cöù vaøo vó ñoä
Nam Haûi [15 ñoä vó baéc] ñöôïc ghi nhaän trong Nguyeân söû- Thieân vaên chí ñeå
laäp luaän veà vieäc xaùc laäp chuû quyeàn cöông vöïc veà phía nam thôøi Nguyeân. Laäp
luaän naøy khoâng coù cô sôû. Toaøn vaên baûng lieät keâ caùc ñieåm “quan traéc boán
bieån” cho thaáy tính chaát cuûa laàn ño ñaïc thöïc nghieäm naøy chæ nhaèm vaøo muïc
ñích khoa hoïc. Trong 27 ñòa ñieåm quan traéc, coù 23 ñieåm thuoäc cöông vöïc
nhaø Nguyeân, 4 ñòa ñieåm beân ngoaøi, laø caùc nôi Nam Haûi thuoäc vuøng bieån
Ñoâng Nam AÙ, Baéc Cöïc, Thieát Laëc thuoäc Russia, Cao Ly [nay laø Trieàu Tieân].
Nguyeân söû, quyeån 162, Lieät truyeän 49, truyeän Söû Baät coù moät ñoaïn lieân
quan ñeán vuøng bieån Ñoâng qua vieäc Söû Baät ñöa quaân taán coâng Java, trích
ñoaïn nhö sau:
“Söû Baät töï Quaân Taù, coøn coù teân Thaùp Laït Hoàn, ngöôøi huyeän Baùc Daõ,
chaâu Leâ. [… Löôïc moät ñoaïn tieåu söû, haønh traïng].
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Naêm Chí Nguyeân thöù 29 (1292), thaêng Söû Baät haøm Vinh Loäc ñaïi phu,
chöùc Phuùc Kieán caùc xöù Haønh trung thö tænh Bình chöông Chính söï, ñem
quaân ñi ñaùnh Traûo Oa [Java], laáy Dieäc Haéc Meâ Thaát vaø Cao Höng laøm phoù,
cho ñem theo 150 kim phuø, cuøng vôùi tieàn, luïa moãi thöù 200 moùn ñeå daønh
thöôûng cho ngöôøi coù coâng. Thaùng 12, Baät vôùi 5.000 ngöôøi hoäi binh caùc caùnh,
taïi Tuyeàn Chaâu xuaát phaùt, gaëp gioù to soùng lôùn, thuyeàn choøng chaønh chao
ñaûo, quaân só maáy ngaøy khoâng aên ñöôïc. Qua Thaát Chaâu Döông, Vaïn Lyù
Thaïch Ñöôøng, qua haûi giôùi Giao Chæ, Chieâm Thaønh. Thaùng Gieâng naêm sau
(1293) ñeán nuùi [hoøn] Ñoâng Ñoång, Taây Ñoång, Ngöu Kyø Döï, vaøo bieån lôùn Hoãn
Ñoän roài qua caùc nuùi [hoøn] Caûm Laõm Döï, Giaû Lyù Maõ Ñaùp vaø Caâu Lan, döøng
quaân, ñoán caây laøm thuyeàn nhoû ñeå vaøo [ñaát Traûo Oa].”(96) [Heát trích].
Ñeå môû roäng tö lieäu veà cuoäc vieãn chinh Java, coù theå phoái hôïp theâm caùc
chi tieát cuøng trong Nguyeân söû nhö truyeän veà Cao Höng (sau truyeän Söû Baät,
quyeån 162), truyeän veà Dieäc Haéc Meâ Thaát (quyeån 131),(97) truyeän veà nöôùc
Traûo Oa (quyeån 210),(98) ñoái chieáu caùc truyeän naøy, thaáy coù moät vaøi chi tieát
nhoû khoâng truøng khôùp.(99) Truyeän Traûo Oa coù cheùp theâm vaøi thoâng tin nhö
soá quaân Nguyeân trong laàn vieãn chinh naøy laø hai vaïn, laáy töø 3 tænh Phuùc
Kieán, Giang Taây vaø Hoà Quaûng, thuyeàn 1.000 chieác, löông thöïc ñuû aên cho
moät naêm v.v...
Caùc ñòa danh trong truyeän Söû Baät caàn ñöôïc xaùc ñònh khoâng thaáy caùc
nhaø hieäu khaùm Nguyeân söû ñeà caäp, tuy nhieân, theo lòch trình moâ taû cuûa ñoaïn
vaên trích dòch vaø caùc moâ taû trong saùch Ñaûo di chí löôïc [vieát thôøi Nguyeân](100)
coù theå taïm xaùc ñònh Thaát Chaâu Döông töùc Thaát Chaâu Lieät Ñaûo (Taya Is.),
Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng coù theå laø quaàn ñaûo Trung Sa vì noù xuaát hieän tröôùc
khi ñeán haûi giôùi Giao Chæ. Caùc nôi coù teân Ñoâng Ñoång, Taây Ñoång, Ngöu
Kyø Döï coù leõ laø caùc ñaûo ven bieån thuoäc mieàn Trung Vieät Nam ñöôïc goïi theo
caùch rieâng hoaëc bò goïi sai leäch bôûi ngöôøi vieát söû, trong Trung Quoác Nam
Döông giao thoâng söû [chöông thöù 9, Nam Haûi thôøi Nguyeân], Phuøng Thöøa
Quaân ñaõ trích daãn vaø phaân tích ñoaïn vaên naøy, tuy nhieân teân ba hoøn ñaûo naøy
ñaõ khoâng ñöôïc chuù giaûi.(101) Teân bieån lôùn Hoãn Ñoän 混沌, laø moät caùch phieân
aâm töø teân Condore [Pulo Condore/Kundor], teân goïi naøy hoài thôøi Ñöôøng ñöôïc
Giaû Traàm kyù aâm laø Quaân Ñoät Loäng Sôn 軍突弄山,(102) trong Ñaûo di chí löôïc
vieát theo caùch phieân khaùc laø Quaân Ñoàn 軍屯 hoaëc Coân Loân 崑崙.(103) Caûm
Laõm Döï coù theå laø moät ñaûo trong nhoùm Giaû Lyù Maõ Ñaùp. Giaû Lyù Maõ Ñaùp
假里馬答 coøn goïi Giaû Lyù Maõ Ñaõ 假里馬打 [Ñaûo di chí löôïc], Keâ Lung Ñaûo
雞籠島 [Taây Döông trieàu coáng ñieån luïc, thôøi Minh],(104) töùc quaàn ñaûo Karimata
[1035’ vó ñoä baéc-108055’ kinh ñoä ñoâng]. Caâu Lan 勾闌, cuõng trong Nguyeân
söû, truyeän Traûo Oa vieát laø Caáu Lan 構欄,(105) hoaëc sau naøy coøn coù caùch vieát/
phieân aâm laø Caâu Lan 勾欄, Caùch Lan 格欄, Giao Lan 交闌, töùc ñaûo Gelam
[2053’ vó ñoä baéc-110010’ kinh ñoä ñoâng].(106)
ÔÛ Trung Quoác hieän nay, xu höôùng quy chieáu ñòa danh Vaïn Lyù Thaïch
Ñöôøng trong haønh trình vieãn chinh cuûa Söû Baät öùng vôùi Paracels [quaàn ñaûo
Hoaøng Sa] khoâng chæ thònh haønh trong caùc taùc giaû chuyeân nghieân cöùu veà
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 71

Nam Haûi, maø noù coøn ñöôïc caùc nhaø vieát söû toång quan xaùc ñònh nhö laø moät
söï töông öùng ñöông nhieân. Trong coâng trình Nhò thaäp nguõ söû taân bieân
(1998),(107) phaàn “Nguyeân söû, truyeän Söû Baät” cheùp laïi cuoäc haønh trình vieãn
chinh Traûo Oa naêm 1292 vôùi ñaày ñuû caùc ñòa danh ñaõ cheùp trong Nguyeân söû
[coå söû], vaø ñòa danh Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng ñöôïc môû ngoaëc “nay laø quaàn ñaûo
Taây Sa”.(108)
Nhaän xeùt: Ñòa danh Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng trong ñoaïn vaên moâ taû haønh
trình cuoäc vieãn chinh Java cuûa Söû Baät coù nhieàu höôùng dieãn giaûi, do söû buùt
khoâng roõ raøng, neân khoù xaùc ñònh moät caùch chaéc chaén nôi naøy laø Trung Sa
hay Taây Sa, neáu ñeå chæ Taây Sa thì theo lòch trình noù phaûi ôû sau haûi giôùi
Giao Chæ [caên cöù nhieàu ñòa ñoà thôøi Minh, Thanh, haûi giôùi Giao Chæ ôû cuoái
ñaûo Quyønh Chaâu]. Trong tröôøng hôïp Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng öùng vôùi Taây Sa
thì noäi dung ñoaïn vaên naøy cuõng khoâng theå hieän tính chaát phaùt hieän hoaëc
chieám ñoùng cuûa haûi quaân nhaø Nguyeân, noù ñoàng daïng vôùi caùc nôi khaùc nhö
Condore, Karimata, Gelam… ñöôïc cheùp trong lòch trình.
Minh söû, Ñòa lyù chí goàm 8 quyeån, töø quyeån 40 ñeán quyeån 47. Baét ñaàu
töø naêm 1413 (Vónh Laïc thöù 10) ñòa baøn quaûn lyù haønh chaùnh toaøn quoác chia
thaønh 15 vuøng [goïi laø chính quyeàn ñòa phöông], goàm Baéc Kinh, Nam Kinh
vaø 13 Boá chaùnh söù ty. Caùc Boá chaùnh söù ty 布政使司 quaûn lyù phaàn ñaát gaàn
nhö caùc Haønh tænh thôøi Nguyeân, phuû vaø chaâu ñoàng tröïc thuoäc ty Boá chaùnh,
döôùi chaâu, phuû laø caáp huyeän. Nhöõng ñòa baøn daân toäc thieåu soá ñaët rieâng cheá
ñoä Thoå ty, caùc nôi bieân cöông xung yeáu ñaët troïng traán, veä, sôû, caùc nôi naøy aùp
duïng cheá ñoä quaân quaûn, goïi chung laø ki mi. Toaøn quoác coù 140 phuû, 193 chaâu,
1.138 huyeän. Ki mi coù 19 phuû, 47 chaâu, 6 huyeän, 11 Tuyeân uùy ty, 10 Tuyeân
phuû ty, 22 An phuû ty, 9 troïng traán.
Phaàn ñaát cöïc nam treân ñaûo Quyønh laäp thaønh moät phuû. Naêm Hoàng Vuõ
nguyeân nieân (1368), nhaäp 4 ñôn vò thôøi Nguyeân laäp phuû Quyønh Chaâu, naêm sau
haï xuoáng caáp chaâu, naêm sau laïi naâng leân caáp phuû, laõnh 3 chaâu, 10 huyeän.(109)
Cöïc nam phuû Quyønh Chaâu laø chaâu Nhai, laø phaàn ñaát Caùt Döông quaân
thôøi Nguyeân. Trích ñoaïn veà chaâu Nhai:
“Chaâu Nhai, thôøi Nguyeân laø Caùt Döông quaân, thuoäc Haûi Baéc Haûi Nam
ñaïo tuyeân uùy ty. Thaùng 10 naêm Hoàng Vuõ nguyeân nieân (1368) ñoåi laøm chaâu
Nhai, thuoäc vaøo phuû [Quyønh Chaâu]. Thaùng 6 naêm Chính Thoáng thöù 4 (1439),
ñaët trò sôû cuûa chaâu ôû huyeän Ninh Vieãn, neân nhaäp [huyeän Ninh Vieãn] vaøo.
Phía nam coù Nam Sôn; phía baéc coù Ñaïi Haø, phaân doøng töø Nguõ Chæ Sôn, chaûy
vaøo bieån theo höôùng nam; phía ñoâng coù Ñaèng Kieàu; taây coù Baõo Tueá; phía
taây baéc laïi coù 3 ty Tuaàn kieåm Thoâng Vieãn. [Chaâu Nhai] caùch phuû trò 1.410
daëm veà phía baéc. Laõnh 1 huyeän, [laø huyeän] Caûm AÂn, ôû phía taây baéc chaâu.
Tröôùc thuoäc chaâu Ñam, naêm Chính Thoáng thöù naêm (1440) chuyeån thuoäc
chaâu Nhai. Phía taây ñeán bieån; phía nam coù soâng Nam Töông, nguoàn töø nuùi
Leâ Maãu, ñoå vaøo bieån theo höôùng taây nam; phía ñoâng nam coù ty Tuaàn kieåm
Dieân Ñöùc.”(110) [Heát trích].
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

Nhaän xeùt: Ñoái vôùi ñaûo/phuû Quyønh Chaâu, vieäc quaûn lyù haønh chaùnh thôøi
Minh coù chaët cheõ hôn, nhöng nhìn chung cöông vöïc toång theå do nhaø Minh
cai quaûn veà phía bieån nam vaãn trong phaïm vi cuõ ñaõ coù thôøi nhaø Nguyeân.
Minh söû, quyeån 324, Lieät truyeän 212, veà nöôùc Taân Ñoàng Long, trong
truyeän coù ñoaïn cheùp veà Coân Loân Sôn vaø Coân Loân Döông, vuøng nuùi/bieån ñöôïc
cho laø nôi thuoäc Taân Ñoàng Long, trích ñoaïn nhö sau:
“Nöôùc Taân Ñoàng Long noái tieáp ñaát Chieâm Thaønh. […Löôïc moät ñoaïn veà
saûn vaät, phong tuïc]. Coù nuùi Coân Loân, ñöùng chô vô giöõa bieån lôùn, troâng xa
nhö cuøng Chieâm Thaønh vaø Ñoâng-Taây Truùc laøm thaønh theá chaân vaïc. Nuùi naøy
cao roäng baèng phaúng, bieån [quanh nuùi] goïi laø Coân Loân Döông. Nhöõng ngöôøi
ñi Taây Döông phaûi ñôïi luùc thuaän gioù, baûy ngaøy ñeâm môùi baêng qua nôi naøy
ñöôïc, ngöôøi ñi thuyeàn coù caâu ngaïn ngöõ raèng: ‘treân sôï Thaát Chaâu, döôùi sôï Coân
Loân, la baøn laïc höôùng baùnh laùi hö gaõy, thuyeàn cuøng ngöôøi khoâng coøn’, nuùi
naøy khoâng coù saûn vaät laï. Ngöôøi ôû ñaây soáng theo hang oå, aên traùi caây, caù toâm,
khoâng laøm nhaø cöûa, gieáng beáp gì caû.”(111) [Heát trích].
Truyeän Taân Ñoàng Long trong Minh söû voán gom töø 2 muïc Taân Ñoàng
Long(112) vaø Coân Loân(113) trong Ñaûo di chí löôïc laøm thaønh moät truyeän, cheùp
laïi vaén taét hôn trong nguyeân taùc. Veà teân goïi Taân Ñoàng Long, trong Taân
Ñöôøng thö - Hoaøn Vöông truyeän, Quaûng Chaâu thoâng haûi di ñaïo vieát laø Boân
Ñaø Laõng 奔陀浪; trong Toáng söû - Chieâm Thaønh truyeän vieát laø Taân Ñaø La
賓陀羅, caùc teân goïi naøy ñöôïc caùc hoïc giaû phöông Taây xaùc ñònh laø do chuyeån
aâm töø teân Phaïn ngöõ Panduranga/Panran, Vieät ngöõ laø Phan-rang.(114)
Nhaän xeùt: Do coù söï lieân ñôùi giöõa Thaát Chaâu [Döông] vaø Coân Loân
[Döông] trong caâu ngaïn ngöõ cheùp trong ñoaïn vaên vieát veà Taân Ñoàng Long,
neân moät soá nhaø nghieân cöùu Nam Haûi cuûa Trung Quoác cuõng trích daãn hoaëc
ñeà caäp ñeán truyeän naøy trong Minh söû, vôùi caùch dieãn giaûi Thaát Chaâu töùc Taây
Sa, vaø nhö moät caùch theâm soá löôïng chöùng cöù veà vieäc xaùc laäp chuû quyeàn thôøi
Minh. Thöïc teá ñoaïn vaên trích cho thaáy ñaây chæ laø söï moâ taû veà moät nöôùc
ngoaøi, vaø caâu ngaïn ngöõ ñöôïc nhaéc ñeán cuõng chæ noùi veà nhöõng nguy hieåm caàn
löu yù trong khi ñi bieån, khi ngang qua nhöõng nöôùc khaùc.
Söï kieän Trònh Hoøa vôùi ñoäi haûi thuyeàn huøng haäu 7 laàn vöôït bieån ñi veà
phía nam ñöôïc xem laø söï kieän lôùn trong lòch söû nhaø Minh. Minh söû cheùp veà
söï kieän Trònh Hoøa ôû 3 phaàn: Lieät truyeän Trònh Hoøa, Baûn kyû, Lieät truyeän
ngoaïi quoác.
1. Coâ ñoïng trong quyeån 304, phaàn Lieät truyeän, “Truyeän Trònh Hoøa”,(115)
cho thaáy vaøi soá lieäu veà thuyeàn, ngöôøi trong chuyeán ñi thöù nhaát, soá laàn ñi
goàm 7 laàn, vaøo caùc naêm: 1405, 1408, 1412, 1416, 1421, 1425 vaø 1430, toång
coäng 7 laàn ñi, ñoaøn haûi haønh ñaõ ñeán 37 nöôùc/ñòa phöông. Veà haønh trình troïn
veïn cho laàn ñi vaø veà, “Truyeän Trònh Hoøa” chæ moâ taû trong laàn ñi thöù nhaát,
trích ñoaïn nhö sau:
“Thaùng 6 naêm Vónh Laïc thöù 3 (1405), ban meänh cho Hoøa cuøng boïn
Vöông Caûnh Hoaèng ñi söù Taây Döông. Töôùng vaø binh lính hôn 27.800 ngöôøi,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 73

ñem nhieàu vaøng, tieàn laøm leã vaät. Cheá taïo thuyeàn lôùn, daøi 44 tröôïng,(116) roäng
18 tröôïng, taát caû 62 chieác. Töø [cöûa soâng] Löu Gia Haø ôû Toâ Chaâu ra bieån ñi
ñeán Phuùc Kieán, roài töø cöûa Nguõ Hoå thuoäc vuøng bieån Phuùc Kieán giöông buoàm
ra khôi, ñaàu tieân ñeán nöôùc Chieâm Thaønh, sau ñoù ñi khaép caùc nöôùc Phieân,
tuyeân ñoïc chieáu chæ cuûa thieân töû, nhaân dòp naøy cuõng ban taëng [leã phaåm] cho
caùc quaân tröôûng, ai khoâng phuïc thì uy hieáp baèng vuõ löïc. Thaùng 9 naêm Vónh
Laïc thöù 5 (1407), boïn Hoøa trôû veà, caùc nöôùc cho söù giaû theo Hoøa ñeán trieàu
kieán.”(117) [Heát trích].
2. Cheùp chen theo bieân nieân trong phaàn Baûn kyû Thaønh Toå vaø Nhaân
Toâng, chæ ghi vaén taét veà ngaøy hoaëc thaùng ban leänh khôûi haønh, khoâng cheùp
chi tieát haønh trình nhö ôû phaàn “Truyeän Trònh Hoøa”, caùc bieân cheùp naøy cho
thaáy chæ coù 6 chuyeán ñi, vaøo caùc naêm:
Vónh Laïc thöù 3 (1405) Hoøa ñi laàn 1, (Baûn kyû, q.6, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 5 (1407) Hoøa veà, (Baûn kyû, q.6, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 6 (1408), Hoøa ñi laàn 2, (Baûn kyû, q.6, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 10 (1412), Hoøa ñi laàn 3, (Baûn kyû, q.6, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 14 (1416), Hoøa ñi laàn 4, (Baûn kyû, q.7, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 19 (1421), Hoøa ñi laàn 5, (Baûn kyû, q.7, Thaønh Toå).
Vónh Laïc thöù 22 (1424), Hoøa ñi laàn 6. (Baûn kyû, q.7, Thaønh Toå).
Hoàng Hy nguyeân nieân (1425) baõi boû ñoäi thuyeàn ñi Taây Döông, chuyeån
Trònh Hoøa nhaäm Thuû bò Nam Kinh. (Baûn kyû, q.8, Nhaân Toâng).(118)
3. Cheùp raûi raùc trong quyeån 324, phaàn Truyeän ngoaïi quoác, laø nhöõng nôi
ñoaøn Trònh Hoøa coù gheù qua, nhö Chieâm Thaønh, Thaùi Lan, Java, Malacca,
Sumatra v.v…(119) Nhöõng ghi cheùp naøy phaàn lôùn töông töï nhö nhöõng ñieàu
ñaõ cheùp trong truyeän Trònh Hoøa vaø 3 Baûn kyû. Moät chi tieát trong truyeän Toâ
Moân Ñaùp Laït [Sumatra] cho thaáy coù ñieåm ñoàng nhaát vôùi truyeän Trònh Hoøa
vaø maâu thuaãn vôùi Baûn kyû, veà chuyeán haûi haønh ñöôïc cho laø thöù 7. Truyeän
Toâ Moân Ñaùp Laït cheùp: “Naêm Tuyeân Ñöùc thöù 5 (1430), ñeá thaáy nhieàu nöôùc
ngoaïi phieân khoâng sai söù ñeán coáng, môùi sai Hoøa cuøng Vöông Caûnh Hoaèng ñi
khaép caùc nöôùc phieân, ban chieáu phuû duï ñeán hôn 20 nöôùc, Toâ Moân Ñaùp Laït
cuøng trong soá caùc nöôùc aáy”. Minh söû, quyeån 9, phaàn Baûn kyû veà Tuyeân Toâng
[Tuyeân Ñöùc] naêm thöù 5 khoâng thaáy cheùp vieäc sai Trònh Hoøa ñi vaän ñoäng caùc
nöôùc phieân ñeán noäp coáng.(120)
Nhaän xeùt: Caùc cuoäc haûi haønh cuûa söù ñoaøn Trònh Hoøa laø söï kieän lôùn vaø
noåi baät trong lòch söû trieàu Minh, thu huùt nhieàu chuyeân gia, hoïc giaû Trung-
Taây thuoäc lónh vöïc lòch söû haøng haûi, lòch söû khoa kyõ chuù taâm tìm hieåu. Tuy
nhieân, ñeå nghieân cöùu kyõ löôõng chuyeân ñeà naøy, ngöôøi ta phaûi tìm ñeán nhöõng
nguoàn taøi lieäu khaùc, nhö thöïc luïc ba trieàu vua Minh, caùc bi vaên trong-ngoaøi
Trung Quoác, buùt kyù haønh trình cuûa nhöõng ngöôøi trong söù ñoaøn, ghi cheùp
taïp kyù thuoäc daïng hoïc thuaät (tuøy buùt) cuûa caùc hoïc giaû ñöông thôøi… ÔÛ goùc ñoä
söû lieäu, coù moät ñieàu caàn löu yù theâm veà böùc haûi ñoà thöôøng ñöôïc gaén chung
nieân ñaïi vôùi söï kieän Trònh Hoøa cheùp trong Minh söû laø “Trònh Hoøa haøng haûi
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

ñoà”, vieäc naøy caàn ñöôïc taùch baïch cuï theå. “Trònh Hoøa haøng haûi ñoà” ñeán naêm
1621 (töùc gaàn 200 naêm sau khi xaûy ra söï kieän) môùi ñöôïc bieát ñeán qua saùch
Voõ bò chí, vaø ñöôïc in nhö moät phuï luïc vôùi teân chính thöùc laø “Töï Baûo thuyeàn
xöôûng khai thuyeàn toøng Long Giang quan xuaát thuûy tröïc ñeå ngoaïi quoác chö
phieân ñoà”. Ngoaøi vieäc phaân bieät veà nieân ñaïi, xeùt veà tính chaát, söû lieäu veà caùc
chuyeán haûi haønh cuûa söù ñoaøn Trònh Hoøa cheùp trong Minh söû vaø söû lieäu ñòa
ñoà in trong Voõ bò chí laø 2 loaïi khaùc nhau, moät thuoäc lónh vöïc lòch söû vaø moät
thuoäc lónh vöïc ñòa lyù.
Caùc ghi cheùp trong Minh söû nhö ñaõ khaûo qua chæ cho moät soá thoâng tin
giaûn löôïc veà Trònh Hoøa, veà naêm thaùng cuûa nhöõng chuyeán haûi haønh. Muïc
ñích caùc chuyeán ñi chæ nhaèm tuyeân truyeàn hình aûnh moät ñeá cheá huøng maïnh,
thieát laäp quan heä ngoaïi giao vaø thöông maïi vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc coù
theå ñeán ñöôïc. Khoâng coù chi tieát naøo lieân quan ñeán vieäc phaùt hieän hoaëc xaùc
laäp chuû quyeàn ñoái vôùi caùc nôi treân bieån Ñoâng.
Phuï khaûo
Thanh söû caûo - Ñòa lyù chí.
Nhö ñaõ noùi ôû phaàn Toång quan, quan ñieåm cuûa chuùng toâi khoâng ñaët
Thanh söû caûo trong heä thoáng chính söû Trung Hoa, tuy nhieân, ñeå coù caùi nhìn
xuyeân suoát veà cöông vöïc phía nam cuûa ñaát nöôùc naøy qua caùc trieàu ñaïi quaân
chuû, cho ñeán ñeá cheá sau cuøng laø nhaø Thanh, phaàn toùm löôïc Ñòa lyù chí vaø
trích dòch veà chaâu Nhai naøy xem nhö moät phuï khaûo boå tuùc.
Nhaø Thanh môû roäng cöông giôùi veà phía baéc ñeán Moâng Coå, phía taây ñeán
Taân Cöông, phía ñoâng quaûn lyù ñaûo Ñaøi Loan. Lôøi daãn cho phaàn Ñòa lyù chí
xaùc ñònh cöông vöïc toång theå neâu roõ: “Töø ñoù [ñaàu Thanh] ñeán nay, ñoâng taän
Tam Tính(121) goàm caû ñaûo Khoá Hieät [O. Sakhaline], taây taän phuû Sô Laëc Taân
Cöông(122) cho ñeán Thoâng Lónh,(123) baéc taän Ngoaïi Höng An Lónh,(124) nam taän
Nhai Sôn ñaûo, Quyønh Chaâu Quaûng Ñoâng, khoâng ai khoâng laïy veà noäi ñòa,
buoäc chaët vôùi baûn trieàu. OÂi, thaät lôùn lao maïnh meõ! Töø Haùn, Ñöôøng ñeán nay
chöa töøng coù vaäy.”(125)
Nhöõng naêm ñaàu, nhaø Thanh vaãn giöõ cô caáu 13 Haønh tænh ñaõ thieát
laäp thôøi Minh, sau vaøi laàn caét nhaäp thay ñoåi, trong nieân hieäu Khang Hy
(1662-1722), chia caû nöôùc laøm 18 tænh. Naêm Quang Töï thöù 13 (1887), chia
caû nöôùc laøm 22 tænh, caùc phuû, saûnh, chaâu, huyeän coäng 1.700 ñôn vò.
Rieâng tænh Quaûng Ñoâng, trong nieân hieäu Quang Töï chia laøm 6 ñaïo,
9 phuû, 7 chaâu tröïc leä [tröïc thuoäc ty Boá chaùnh/Tænh], 3 saûnh tröïc leä, 4 taûn
chaâu [chaâu chöa ñaët ñuû heä thoáng haønh chaùnh], 1 taûn saûnh, 79 huyeän.(126)
Phuû Quyønh Chaâu vaø chaâu Nhai [tröïc leä] goàm troïn dieän tích ñaûo Haûi Nam
ngaøy nay, phuû Quyønh Chaâu ôû phía baéc, chaâu Nhai ôû phía nam. Trong Lôøi
daãn chung cho phaàn Ñòa lyù chí, ñoaïn vaên trích dòch noùi veà cöông vöïc toång
theå (xem treân) ñaõ xaùc ñònh nôi cöïc nam Trung Hoa laø Nhai Sôn (teân nuùi,
coøn goïi Thieân Nhai Sôn, ôû cöïc nam chaâu Nhai) thuoäc phuû Quyønh Chaâu tænh
Quaûng Ñoâng.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 75

Trích dòch phaàn chaâu Nhai.


“Chaâu Nhai, nôi xung yeáu, sung tuùc. Thuoäc ñaïo Quyønh Nhai. Chaâu Nhai
tröôùc thuoäc phuû Quyønh Chaâu. Naêm Quang Töï thöù 31 (1905) thaêng leân laøm
chaâu tröïc leä [thuoäc ty Boá chaùnh], caùch trò sôû tænh 2.680 daëm (khoaûng 1.340km)
veà phía ñoâng baéc; töø ñoâng sang taây roäng 242 daëm, töø nam sang baéc roäng 175
daëm. ÔÛ vaøo khoaûng 18 ñoä 27 phaân vó baéc, so vôùi kinh sö leäch veà taây 7 ñoä 36
phaân.(127) Laõnh 4 huyeän. Phía ñoâng coù ngoïn Hoài Phong, phía taây nam coù nuùi
Tröøng Ñaûo, coøn coù teân Tröøng Nhai. Ñoâng nam giaùp bieån. Phía ñoâng baéc laø
soâng An Vieãn, töø huyeän Laêng Thuûy chaûy vaøo, theo höôùng taây nam, ñeán nuùi
Lang Duõng chia laøm hai nhaùnh, moät theo höôùng taây nam ñeán thoân Ñaïi Kyù
roài ra bieån, moät theo höôùng taây baéc goïi laø soâng Baûo Daïng, qua phía baéc trò
sôû chaâu, uoán theo höôùng nam laøm thaønh caûng Baûo Bình roài ra bieån. Phía baéc
chaâu coù soâng Laïc An, theo höôùng taây nam qua nuùi Ña Caûng, uoán theo höôùng
taây baéc vaøo huyeän Caûm AÂn. Phía ñoâng coù soâng Ña Ngaân coøn coù teân laø soâng
Laâm Xuyeân, nguoàn töø Leâ Ñoäng, theo höôùng ñoâng nam hôïp vôùi soâng Tam AÙ,
laïi theo höôùng ñoâng nam ñeán caûng Du Laâm roài ra bieån. Chaâu coù 2 Tuaàn ty laø
Laïc An vaø Vónh Ninh. Coù dieâm tröôøng Laâm Xuyeân.
1. Huyeän Caûm AÂn, nôi khoù khaên. Caùch trò sôû chaâu Nhai 195 daëm veà
phía taây baéc. Tröôùc thuoäc phuû Quyønh Chaâu, naêm Quang Töï thöù 31 (1905)
thuoäc vaøo chaâu Nhai. Phía ñoâng coù nuùi Ñaïi Nhaõ, phía ñoâng baéc nuùi Cöûu
Long, phía taây giaùp bieån; phía ñoâng coù soâng Long, nguoàn töø nuùi Tieåu Leâ
Maãu, doøng chaûy taây nam taùch rieâng laøm soâng Caûm AÂn, chaûy daøi sang höôùng
taây ñeán phía baéc, trò sôû huyeän thaønh caûng Huyeän Moân roài ra bieån, nhaùnh
chính höôùng taây baéc qua chôï Baéc Leâ laøm thaønh caûng Baéc Leâ, laïi theo höôùng
taây nam ra bieån. Soâng Laïc An chaûy ra khoûi chaâu, theo höôùng taây baéc vaøo
huyeän Xöông Hoùa.
2. Huyeän Xöông Hoùa, bình thöôøng. Caùch trò sôû chaâu 360 daëm veà phía
taây baéc. Tröôùc thuoäc phuû Quyønh Chaâu, naêm Quang Töï thöù 31 (1905) thuoäc
vaøo chaâu Nhai. Phía ñoâng baéc coù nuùi Tuaán Linh, phía ñoâng nam coù nuùi Cöûu
Phong, taây baéc giaùp bieån, phía nam laø soâng Xöông Giang töùc soâng Laïc An,
töø huyeän Caûm AÂn chaûy vaøo, qua phía ñoâng nam trò sôû huyeän chia laøm hai
nhaùnh, nhaùnh theo höôùng taây nam goïi laø soâng Nam Nhai, theo höôùng baéc
goïi laø soâng Baéc Giang, caû hai ñeàu chaûy ra bieån. Laïi coù soâng An Haûi nguoàn
töø ñoâng baéc ngoïn Ca Baùng, theo höôùng taây baéc ñeán chaâu Ñam roài ra bieån.
3. Huyeän Laêng Thuûy, khoù khaên. Caùch trò sôû chaâu 210 daëm veà phía
ñoâng baéc. Tröôùc thuoäc phuû Quyønh Chaâu, naêm Quang Töï thöù 31 (1905) thuoäc
vaøo chaâu Nhai. Phía taây coù nuùi Ñoäc Tuù; phía nam coù ngoïn Ña Vaân; ñoâng
nam giaùp bieån, ngoaøi bieån coù ñaûo Gia Nhieáp, ñaûo Song Nöõ; phía taây baéc coù
soâng Ñaïi Haø nguoàn töø ngoïn Thaát Chæ, chaûy theo höôùng ñoâng qua nuùi Baùc
Caùt, voøng theo höôùng nam laøm thaønh caûng Ñoàng Laâu, roài theo höôùng ñoâng
ra bieån. Laïi phía nam coù soâng Thanh Thuûy Ñöôøng, nguoàn töø phía taây baéc
thoân Lang Nha, chaûy theo höôùng ñoâng nam ñeán phía taây trò sôû huyeän, taùch
rieâng doøng goïi laø soâng Buùt Giaù Sôn, hôïp vôùi Ñaïi Haø taïo thaønh caûng Taùo Töû,
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

uoán theo phía taây nam ñeán cöûa caûng Taân Thoân roài ra bieån. Huyeän coù Tuaàn
ty Baûo Ñình.
4. Huyeän Vaïn, nôi xung yeáu, sung tuùc. Caùch trò sôû chaâu 370 daëm veà
phía ñoâng baéc. Tröôùc laø chaâu Vaïn thuoäc phuû Quyønh Chaâu, naêm Quang Töï
thöù 31 (1905) haï xuoáng laøm huyeän, thuoäc vaøo chaâu Nhai. Phía ñoâng huyeän
coù nuùi Ñoâng Sôn, phía baéc coù ngoïn Luïc Lieân, ñoâng nam giaùp bieån, treân bieån
coù nuùi Ñoäc Chaâu, döôùi goïi laø Ñoäc Chaâu Döông; phía taây baéc coù soâng Long
Coån, nguoàn töø ñoäng Tung Hoaønh, töø höôùng nam uoán sang phía ñoâng hôïp vôùi
soâng Löu Maõ, laïi chaûy theo höôùng ñoâng baéc vaøo Laïc Hoäi, uoán theo höôùng
ñoâng nam roài trôû laïi phía baéc huyeän. Rieâng ôû phía ñoâng coù khe Lieân Ñöôøng,
uoán theo phía baéc vaøo Laïc Hoäi hôïp vôùi soâng Vaïn Toaøn, nhaùnh chính theo
höôùng ñoâng nam qua nuùi Lieân Chi roài ra bieån. Laïi coù soâng Ñoâ Phong, nguoàn
töø ñoäng Tung Hoaønh, chaûy theo höôùng ñoâng nam roài chia laøm 4 nhaùnh: caûng
Hoøa Laïc, caûng Baéc Caûng, khe Thaïch Caåu, soâng Kim Tieân, ñeán phía ñoâng
baéc trò sôû huyeän roài ra bieån. Laïi phía nam coù soâng Dò Dung, nguoàn töø phía
taây baéc nuùi Giaù Coâ, theo höôùng ñoâng nam ñeán thoân Saáu Ñieàn thì chia doøng
hôïp vôùi soâng Thaïch Quy, laïi theo höôùng ñoâng nam ra bieån. Huyeän coù Tuaàn
ty Long Coån, coù moät dieâm tröôøng laø Taân An.”(128) [Heát trích].
Nhaän xeùt: Thanh söû caûo ñöôïc bieân soaïn sau Caùch maïng Taân Hôïi
(1911), nhoùm bieân soaïn tuy soáng trong khoâng khí xaõ hoäi môùi nhöng khi
thöïc hieän boä söû naøy hoï chuû yù giöõ quan ñieåm truyeàn thoáng cuûa thôøi ñaïi quaân
chuû, vôùi muïc ñích thoáng nhaát theå leä vôùi 24 boä chính söû tröôùc ñoù. Tuy nhieân,
nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät hieän ñaïi ñaõ ñöôïc öùng duïng trong vaøi
chi tieát, phaàn trích dòch cho thaáy vieäc xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù nôi trò sôû chaâu
Nhai, ñaây laø ñieåm môùi vaø khaùc vôùi caùc muïc Ñòa lyù chí töø Minh söû trôû veà
tröôùc. Thanh söû caûo baét ñaàu bieân soaïn naêm 1914 vaø hoaøn thaønh naêm 1927,
hôn 100 söû gia, hoïc giaû cuõ môùi trong Thanh söû quaùn vôùi söï chuû trì cuûa Trieäu
Nhó Toán laøm vieäc theo quan ñieåm cuõ nhöng vôùi yù thöùc/tinh thaàn môùi, vieäc
nhaø Thanh xaùc laäp chuû quyeàn ñoái vôùi caùc nôi laø ñieàu maø nhoùm taùc giaû khoâng
theå khoâng löu taâm.
Lôøi daãn cho muïc Ñòa lyù chí ñaõ neâu roõ cöông vöïc toaøn Trung Quoác thôøi
nhaø Thanh, cöông giôùi taän cuøng veà phía nam chæ ñeán chaâu Nhai. Nhöõng
moâ taû chi tieát trong phaàn vieát veà phuû Quyønh Chaâu vaø chaâu Nhai cuõng cho
thaáy vieäc quaûn lyù haønh chaùnh cuûa nhaø Thanh chæ ñeán huyeän Nhai tænh Haûi
Nam ngaøy nay.
III. Keát luaän
Cuøng vôùi lòch söû toång quan, nhöõng ghi cheùp beàn bæ lieân tuïc trong
khoaûng hai ngaøn naêm veà tình hình dieân caùch ñòa lyù trong nöôùc, veà caùc nöôùc
xung quanh laø moät öu ñieåm noåi baät cuûa chính söû Trung Hoa. Dieän maïo vaên
hoùa vaø hoaøn caûnh ñòa-chính trò khoâng chæ rieâng Trung Quoác maø caû moät khu
vöïc roäng lôùn trong quaù khöù ñöôïc bieát ñeán, thoâng qua nhöõng ghi cheùp cuûa
caùc söû gia vaø söû quan Trung Hoa. Kho tö lieäu naøy caàn ñöôïc hieåu moät caùch
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 77

ñuùng ñaén theo tinh thaàn cuûa nhöõng ngöôøi laøm söû, theå leä chung ñöôïc aùp duïng
xuyeân suoát töø Haùn thö cho ñeán Minh söû cho thaáy muïc ñích vaø yù nghóa caùc
ghi cheùp ñeàu coù söï quy öôùc khaù roõ. Theå leä chính söû phaân ñònh phaàn Ñòa lyù
chí laø ñeå cheùp veà ñaát ñai thuoäc cöông vöïc cuûa ñeá cheá, phaàn Truyeän ngoaïi
quoác laø ñeå cheùp veà caùc nöôùc/nôi beân ngoaøi coù söï quan heä ngoaïi giao hoaëc
thöông maïi vôùi ñeá cheá. Vieäc phaân ñònh trong ngoaøi, phuï thuoäc hay khoâng
phuï thuoäc ñeå lieät vaøo Ñòa lyù chí coù theå thaáy roõ qua Ñöôøng thö vaø Toáng söû
trong caùch ghi nhaän veà Giao Chaâu/An Nam. Sau khi Ngoâ Quyeàn ôû Giao
Chaâu döïng nhaø nöôùc ñoäc laäp töï chuû (939), Toáng söû ñaõ cheùp veà Giao Chæ vaøo
phaàn Truyeän ngoaïi quoác. Trong phaàn Ñòa lyù chí, neáu coù cheùp veà caùc nöôùc/nôi
beân ngoaøi do coù moái lieân heä naøo ñoù thì neâu roõ muïc ñích ôû Lôøi daãn hoaëc Lôøi
baït, nhö tröôøng hôïp Taân Ñöôøng thö trích luïc di caûo cuûa Giaû Traàm veà caùc con
ñöôøng giao thoâng töø noäi ñòa Trung Quoác ñi caùc nôi. Caùch nhìn veà ñaïi döông
phía nam cuûa caùc söû gia xuyeân suoát caùc trieàu ñaïi cho thaáy hoï chæ quan nieäm
veà noù nhö laø moät vuøng bieån beân ngoaøi söï cai quaûn cuûa caùc ñeá cheá, laø nhöõng
haûi ñaïo chung trong quan heä quoác teá.
Trong caùc boä chính söû Trung Hoa, coù boä cheùp phaàn Ñòa lyù chí giaûn
löôïc, coù boä cheùp khaù chi tieát, dung löôïng khoâng ñeàu nhöng coù söï maïch laïc
veà maët ñòa lyù haønh chính qua caùc trieàu ñaïi, vì vaäy chuùng ñöôïc xem laø moät
heä thoáng lòch söû ñòa lyù haønh chaùnh hoaøn bò baäc nhaát treân theá giôùi. Nhö giôùi
haïn ñaõ neâu ôû lôøi daãn nhaäp, khaûo luaän naøy nhaèm ñem ñeán moät caùi nhìn toång
quan vaø xuyeân suoát ñoái vôùi phaàn ghi cheùp veà caùc ñôn vò haønh chaùnh cöïc
nam Trung Hoa, nhöõng ñieàu ñöôïc trích dòch cho thaáy trong suoát thôøi gian
toàn taïi cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû, nhaø nöôùc Trung Hoa chöa töøng quaûn lyù
veà ñaát ñai vaø haønh chaùnh ñoái vôùi nhöõng haûi ñaûo xa hôn huyeän Nhai tænh
Haûi Nam ngaøy nay.
TP Hoà Chí Minh 12/2010
PHQ
CHUÙ THÍCH
(1) Töù khoá toaøn thö toång muïc, phaàn Söû boä saép xeáp 15 loaïi theo thöù töï, goàm: 1/ Chính söû,
2/ Bieân nieân, 3/ Kyû söï baûn maït, 4/ Bieät söû, 5/ Taïp söû, 6/ Chieáu leänh taáu nghò, 7/ Truyeän
kyù, 8/ Söû sao, 9/ Taûi kyù, 10/ Thôøi leänh, 11/ Ñòa lyù, 12/ Chöùc quan, 13/ Chính thö, 14/ Muïc
luïc, 15/ Söû bình. [Theo Töù khoá toaøn thö giaûn minh muïc luïc, Vónh Dung chuû bieân, Caøn Long
thöù 47 (1782), Taûo Dieäp Sôn Phoøng aûnh aán baûn (in chuïp) naêm Daân quoác thöù 6 (1917)].
(2) Möôøi ba boä boå tuùc, chuù giaûi, ñính chính 24 boä chính söû goàm: 1/ Söû kyù taäp giaûi, 80 quyeån -
(Toáng) Buøi Nhaân, 2/ Söû kyù saùch aån, 30 quyeån - (Ñöôøng) Tö Maõ Trinh, 3/ Söû kyù chính nghóa,
130 quyeån - (Ñöôøng) Tröông Thuû Tieát, 4/ Ñoäc söû kyù thaäp bieåu, 10 quyeån - (Thanh) Uoâng
Vieät, 5/ Söû kyù nghi vaán, 1 quyeån - (Thanh) Thieäu Thaùi Cuø, 6/ Ban Maõ dò ñoàng, 35 quyeån -
(Toáng) Ngheâ Tö, 7/ Boå Haäu Haùn thö nieân bieåu, 10 quyeån - (Toáng) Huøng Phöông, 8/ Löôõng
Haùn san ngoä boå di, 10 quyeån - (Toáng) Ngoâ Nhaân Kieät, 9/ Tam quoác chí bieän ngoä, 1 quyeån
- Khuyeát danh, 10/ Tam quoác chí boå chuù phuï chö söû nhieân nghi, 7 quyeån - (Thanh) Haøng
Theá Tuaán, 11/ Taân Ñöôøng thö cuû maäu, 20 quyeån - (Toáng) Ngoâ Chaån, 12/ Nguõ Ñaïi söû kyù toaûn
ngoä, 3 quyeån - (Toáng) Ngoâ Chaån, 13/ Lieâu söû thaäp di, 24 quyeån - (Thanh) Leä Ngaïc. Trong
soá naøy chæ coù ba boä cuûa Buøi Nhaân, Tö Maõ Trinh vaø Tröông Thuû Tieát laø ñöôïc in chung vaøo Söû
kyù (trong baûn khaéc in laàn ñaàu vaøo thôøi Toáng), caùc boä khaùc ñeàu ôû daïng ñoäc laäp, phaàn khaûo
saùt naøy khoâng ñeà caäp 13 boä phuï.
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

(3) Ñaëc thuø thö tòch coå Trung Quoác trong caùch phaân loaïi thö muïc ñeán giai ñoaïn hieän ñaïi vaãn
theo caùch goïi teân theo truyeàn thoáng, tuy nhieân yù nghóa coù ñoåi khaùc. Caùch phaân loaïi cuûa
Löông Khaûi Sieâu chia saùch lòch söû laøm 10 nhoùm [coù nhoùm 2 loaïi, coù nhoùm 3 loaïi, coäng 22
loaïi], chính söû thuoäc nhoùm 1, loaïi 1 (Quan thö) [Taân söû hoïc, 1902]. Tieãn Baù Taùn phaân laøm
10 loaïi, khoâng phaân nhoùm, chính söû thuoäc loaïi 1 [Trung Quoác söû luaän taäp, 1947]. Lieân hieäp
caùc Thö vieän quoác gia vaø Ñaïi hoïc Nhaät Baûn phaân söû thö Trung Quoác laøm 8 loaïi, chính söû
vaø khaûo ñính chính söû thuoäc loaïi 1 [Haùn tòch tuøng thö sôû taïi muïc luïc, 1965]. Gaàn ñaây, coù xu
höôùng ñoåi teân goïi chính söû thaønh kyû truyeän, boä thö muïc coå tòch lôùn nhaát trong khoaûng 100
naêm qua laø Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc chia söû thö laøm 14 loaïi, caùc boä chính söû
vaãn thuoäc loaïi 1 nhöng ñoåi goïi laø kyû truyeän loaïi [Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1991].
(4) Theo “Nieân bieåu hoïc thuaät söû hoïc Trung Quoác theá kyû 20”, in trong 20 theá kyû ñích Trung
Quoác: Hoïc thuaät döõ xaõ hoäi - söû hoïc quyeån, quyeån haï. Sôn Ñoâng nhaân daân xuaát baûn xaõ,
2001, tr. 735.
(5) “Nieân bieåu hoïc thuaät söû hoïc Trung Quoác theá kyû 20”, sñd, tr. 730.
(6) “Nieân bieåu hoïc thuaät söû hoïc Trung Quoác theá kyû 20”, sñd, tr. 785.
(7) Boá cuïc Söû kyù thaät ra chia 5 phaàn goàm Baûn kyû, Theá gia, Bieåu, Thö, Lieät truyeän. Nhöng Baûn
kyû vaø Theá gia tính chaát gaàn gioáng neân goïi chung laø Kyû. Coù moät soá ngaønh ngheà cheùp trong
Lieät truyeän, nhö kinh doanh buoân baùn, boùi toaùn.
(8) Caùc baûn trích dòch Söû kyù cuûa Nhöôïng Toáng, Giaûn Chi vaø Nguyeãn Hieán Leâ, Nhöõ Thaønh
[Phan Ngoïc] ñeàu chuù troïng giaù trò vaên chöông. Baûn dòch “Hoùa thöïc lieät truyeän” (noùi veà kinh
teá) cuûa Phan Quoác Sôn, “Ñoâng Vieät lieät truyeän” cuûa Nguyeãn Baù Maõo khôûi söï ñaët vaán ñeà
theo khuynh höôùng nghieân cöùu söû hoïc.
(9) “Ñoâng Vieät lieät truyeän”, Nguyeãn Baù Maõo dòch, Taïp chí Vaên ngheä Coâng nhaân, Toång Lieân ñoaøn
Lao Ñoäng Vieät Nam, 2005.
(10) Chín chaâu cheùp trong thieân Vuõ coáng 禹貢 saùch Thöôïng thö goàm: 1/ Kyù Chaâu 冀州, nay ôû
khoaûng tænh Sôn Taây, 2/ Duyeän Chaâu 兗州, khoaûng Sôn Ñoâng, 3/ Thanh Chaâu 青州, khoaûng
Sôn Ñoâng, 4/ Töø Chaâu 徐州, khoaûng Giang Nam, 5/ Döông Chaâu 揚州, khoaûng Giang Nam,
6/ Kinh Chaâu 荊州, khoaûng Hoà Nam vaø Hoà Baéc, 7/ Döï Chaâu 豫州, khoaûng Haø Nam, 8/ Löông
Chaâu 梁州, khoaûng Töù Xuyeân, 9/ Ung Chaâu 雍州, khoaûng Thieåm Taây vaø Cam Tuùc.
(11) Haùn thö, quyeån 28 haï, Ñòa lyù chí 8 haï. Baûn Trung Hoa thö cuïc (THTC) cuoán 6, tr. 1.630.
Boå chuù: Nhò thaäp töù söû coù raát nhieàu baûn in, tuy nhieân ñeàu giöõ soá quyeån, muïc khaù thoáng nhaát,
khoaûng 50 naêm nay ña soá trong hoïc giôùi laáy baûn in THTC laøm tieâu chuaån, neân ngoaøi caùch
daãn nguoàn trích daãn theo quyeån soá, muïc soá nhö truyeàn thoáng, toâi cuõng ñoái chieáu vaø ghi
theâm cuoán soá vaø trang soá [AÛ Raäp] cuûa baûn in THTC, ñeå tieän vieäc kieåm tra laïi vaø roäng nguoàn
ñoái chieáu. Caàn noùi theâm, baûn in THTC coù giaù trò ôû caû hai maët hoïc thuaät vaø phaùp lyù. Khoaûng
giöõa naêm 1956, söû gia haøng ñaàu Trung Quoác laø Ngoâ Haøm tröïc tieáp ñeà ñaït vôùi Mao Traïch
Ñoâng vieäc caàn coù keá hoaïch hieäu ñieåm, chænh lyù vaø taùi baûn caùc boä chính söû. Thaùng 12, Mao
chæ thò laäp Hoäi ñoàng chuyeân traùch söï vuï, ban ñaàu cöû Coá Hieät Cöông laøm Tröôûng ban, tröôùc
tieân laøm 4 boä Söû kyù, Haùn thö, Haäu Haùn thö vaø Tam quoác chí. Thaùng 9 naêm 1959, Trung
Hoa thö cuïc khôûi ñaàu xuaát baûn boä Söû kyù, ñeán naêm 1976 hoaøn thaønh boä Minh söû, ñuû 24 boä.
Naêm 1977 hoaøn thaønh vaø xuaát baûn theâm Thanh söû caûo. Trong lónh vöïc hoïc thuaät, öu ñieåm
noåi baät cuûa baûn THTC laø in keøm theo [sau moãi quyeån] phaàn Hieäu khaùm kyù, thöù ñeán laø tieâu
ñieåm caùc nhaân danh vaø ñòa danh trong chính vaên.
(12) Haùn thö, quyeån 28 haï, Ñòa lyù chí 8 haï. Baûn THTC cuoán 6, tr. 1.670-1.671.
(13) Nguyeân vaên: “自日南障塞, 徐聞,合浦船行可五月, 有都元國, 又船行可四月, 有邑盧沒國, 又船行
可二十餘日, 有諶離國, 步行可十餘日, 有夫甘都盧國…”. Haùn thö, quyeån 28 haï, Ñòa lyù chí 8 haï.
Baûn THTC, cuoán 6, tr. 1.670.
(14) G. Ferrand neâu vaán ñeà naøy laàn ñaàu trong Le K’ouen-louen et les navigations inter oceùnaniques
dans les mers du Sud, Paris, 1919 [Khaûo veà tuyeán haøng haûi Coân Loân vaø Nam Haûi thôøi coå,
Phuøng Thöøa Quaân dòch sang Trung vaên vôùi teân Coân Loân caäp Nam Haûi coå ñaïi haøng haønh
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 79

khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1931; Ñaøi Baéc taùi baûn 1962]. Ñaèng Ñieàn Phong
Baùt ñeà caäp trong Ñoâng Taây giao thieäp söû chi nghieân cöùu [trong baûn dòch Trung vaên Trung
Quoác coå ñaïi Nam Haûi giao thoâng tuøng khaûo cuûa Haø Kieän Daân, Thöông vuï aán thö quaùn,1936].
Phuøng Thöøa Quaân 馮承鈞 laäp laïi vaán ñeà naøy trong Trung Quoác Nam Döông giao thoâng söû
(trang 3) [Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1937; Ñaøi Baéc taùi baûn, 1962; Thöôïng Haûi coå
tòch xuaát baûn xaõ taùi baûn, 2005]. Höùa Vaân Tieàu 許雲樵 laäp laïi vaán ñeà naøy trong Nam Döông
söû, tr. 46 [Tinh chaâu theá giôùi xuaát baûn, Singapore, 1961]. Bao Tuaân Baønh trong Haùn ñaïi
laâu thuyeàn khaûo [Baûo taøng lòch söû Ñaøi Baéc xb, 1967]. Khaâu Taân Daân 邱新民 laäp laïi vaán ñeà
naøy trong Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi söû ñòa luaän tuøng, tr. 178 [Nam Döông hoïc hoäi xb, Singapore,
1969]. Caùc hoïc giaû veà sau haàu nhö nhaát trí vôùi G. Ferrand trong vieäc phoûng ñònh vò trí caùc
nöôùc neâu teân trong ñoaïn vaên naøy.
(15) Haäu Haùn thö, Chí 23, Quaän quoác 5. Baûn THTC, cuoán 12, tr. 3.533.
(16) Haäu Haùn thö, Chí 23, Quaän quoác 5. Baûn THTC, cuoán 12, tr.3.530-3.533.
(17) Haäu Haùn thö, q. 24, Lieät truyeän thöù 14 - Maõ Vieän. Baûn THTC cuoán 3, tr. 838. Ñoaïn vaên naøy
cho bieát Ñoaøn Chí ñöôïc phong Laâu thuyeàn töôùng quaân, chæ huy caùnh quaân thuûy, khoâng noùi
xuaát phaùt töø caûng naøo, khi ñoaøn Laâu thuyeàn ñeán Hôïp Phoá thì Ñoaøn Chí beänh cheát. Maõ Vieän
nhaän chieáu chæ kieâm quaûn caùnh quaân thuûy naøy, tieán ñeán Laõng Baïc. [於是璽書拜援伏波將軍,以
扶樂侯劉隆為副,督樓船將軍段志等南擊交阯. 軍至合浦而志病卒,詔援并將其兵. 遂綠海而進,隨山刊道
千餘里. 十八年春,軍至浪泊上,與賊戰,破之,斬首數千級,降者萬餘人. 馬援列傳第十四]
(18) Naêm naøy coøn thuoäc thôøi kyø Taây Haùn [Bình Ñeá Löu Dieãn], nhöng Vöông Maõng ñaõ naém quyeàn
phuï chính, söï kieän naøy ñaõ ñöôïc cheùp ôû Tieàn Haùn thö trong quyeån 12- Bình Ñeá kyû: “二年春
黃支國獻犀牛” [muøa xuaân naêm Nguyeân Thuûy thöù 2 nöôùc Hoaøng Chi hieán teâ giaùc]. Veà nöôùc
Hoaøng Chi, Öng Chieâu chuù sau ñoaïn vaên naøy laø “Nöôùc Hoaøng Chi ôû phía nam Nhaät Nam,
ñeán kinh sö [Tröôøng An, nay laø Taây An] 3 vaïn daëm - 黃支在日南之南去京師三萬里”. (Haùn thö,
taäp 1, tr. 352). Ñaùng lyù phaûi khaûo veà söï kieän naøy trong phaàn Haùn thö, nhöng vì thaáy söï kieän
naøy ñöôïc cheùp thaønh moät nhoùm coù cuøng tính chaát trong muïc Nam Man, saùch Haäu Haùn thö
neân toâi nhaäp vaøo khaûo chung trong phaàn naøy.
(19) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “元始二年日南之南黃支國來獻犀牛”
(taäp 10, tr. 2.836).
(20) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “建武十二年九真徼外蠻里張游率種人慕
化 內屬封為歸漢里君” (taäp 10, tr. 2.836).
(21) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “延光元年九真徼外蠻貢獻內屬” (taäp 10,
tr. 2.837).
(22) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “[延光] 三年日南徼外復來內屬” (taäp
10, tr. 2.837).
(23) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “順帝永建六年日南徼外葉調王便遣使貢
獻帝賜調便金印紫綬” (taäp 10, tr. 2.837).
(24) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “熹平六年日南徼外國復來貢獻” (taäp 10,
tr. 2.839).
(25) Haäu Haùn thö, q. 86 - Nam Man Taây Nam Di lieät truyeän: “熹平六年日南徼外國復來貢獻” (taäp 10,
tr. 2.839).
(26) G. Ferrand, Phuøng Thöøa Quaân, Höùa Vaân Tieàu, Khaâu Taân Daân… Caùc hoïc giaû veà sau haàu
nhö nhaát trí vôùi G. Ferrand trong vieäc ñònh vò trí nöôùc Hoaøng Chi [xem caùc saùch ñaõ daãn ôû
chuù thích 14].
(27) Laäp luaän cuûa P. Pelliot theo khuynh höôùng ñoái chieáu caùc ñoäc aâm caän aâm, ñaây thuoäc lónh
vöïc ngoân ngöõ hoïc khaù phöùc taïp, ñaïi khaùi teân Dieäp Ñieàu laø do haøi aâm cuûa Jap-div, laø caùch
goïi vaén taét cuûa Javadvipa. [P. Pelliot, “Deux intineùraires de Chine en Inde aø la du VIII
sieøcles”, BEFEO, IV (1904). Tham khaûo baûn dòch Trung vaên Giao Quaûng AÁn Ñoä löôõng ñaïo
khaûo, Phuøng Thöøa Quaân dòch, Thöông vuï aán thö quaùn, Ñaøi Baéc, 1962, tr. 88].
80 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

(28) Trong Taây Vöïc Nam Haûi söû ñòa khaûo chöùng dòch tuøng tuïc bieân, Phuøng Thöøa Quaân dòch sang
Haùn vaên khaûo cöùu cuûa G. Ferrand.
(29) Phuøng Thöøa Quaân, Trung Quoác Nam Döông giao thoâng söû, tr. 3 ; Höùa Vaân Tieàu, Nam Döông
söû, tr. 53.
(30) Theo Tam quoác hoäi yeáu do Tieàn Nghi Caùt 錢儀吉 soaïn ñôøi Thanh [Thöôïng Haûi coå tòch xuaát
baûn xaõ, 2006] thì vaøo “naêm Xích OÂ thöù 5 (242), ñaët laïi quaän Chaâu Nhai, laõnh hai huyeän
Chaâu Nhai vaø Töø Vaên” (q. 37, Dö ñòa 4. Baûn in Thöôïng Haûi coå tòch, 2006, tr. 748). Theo
Quyønh Chaâu phuû chí (Long Baân, 1891) thì “naêm Xích OÂ thöù 5 (242), ñaët laïi quaän Chaâu Nhai,
trò sôû taïi Töø Vaên, laõnh ba huyeän Töø Vaên, Chaâu Lö, Chaâu Quan, thuoäc Giao Chaâu” (quyeån
Thuû, Lòch ñaïi dieân caùch bieåu, tôø 1. Baûn in chuïp do Hoäi ñoàng höông Haûi Nam taïi Ñaøi Loan,
taäp 1, tr. 21). Do Tam quoác chí khoâng coù phaàn Ñòa lyù chí neân caùc bieân cheùp cuûa ngöôøi sau
veà ñòa lyù haønh chính Quyønh Chaâu thieáu nhaát quaùn, ñieàu naøy cuõng cho thaáy raèng vieäc quaûn
lyù ñaûo naøy thôøi Tam quoác raát loûng leûo.
(31) Quyeån 2 cuûa Ngoâ chí öùng vôùi quyeån 47 cuûa Tam quoác chí.
(32) Nguyeân vaên: “岱既定交州,復進討九真,斬獲以萬數. 又遣從事南宣國化暨徼外扶南林邑堂明諸王,各
遣使奉貢” [Tam quoác chí q. 60 - Ngoâ chí q. 15. Baûn THTC, cuoán 5, tr. 1.385]. Trong ñoaïn
vaên naøy neâu teân nöôùc Ñöôøng Minh, xem caùc nghieân cöùu tröôùc ñeán nay chöa thaáy xaùc ñònh
laø nôi naøo, cuõng khoâng thaáy neâu giaû thuyeát, coù theå laø moät vöông quoác nhoû naøo ñoù giaùp hoaëc
gaàn Phuø Nam vaø Laâm AÁp, vaø teân goïi bò cheùp sai leäch, chôø xeùt theâm.
(33) Nguyeân vaên: “赤烏五年秋七月遣將軍聶友校尉陸凱以兵三萬討珠崖擔耳” [Tam quoác chí q. 47-
Ngoâ chí q. 2. Baûn THTC, cuoán 5, tr. 1.145].
(34) Nguyeân vaên: “赤烏六年十二月扶南王范旃遣使獻樂人及方物” [Tam quoác chí q. 47 - Ngoâ chí q. 2.
Baûn THTC, cuoán 5, tr. 1.145].
(35) Nguyeân vaên: “平吳後,省珠崖入合浦” [Taán thö quyeån 15, Chí 5, Ñòa lyù, haï. Baûn THTC cuoán 2,
tr. 465].
(36) Nguyeân vaên: “合浦郡,漢置,統縣六,戶二千. 合浦,南平,蕩昌,徐聞,毒質,珠官” [Taán thö quyeån 15,
Chí 5, Ñòa lyù, haï. Baûn THTC cuoán 2, tr. 465].
(37) Theo Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp (8 taäp) do Ñaøm Kyø Töông chuû bieân [Ñòa ñoà xuaát baûn
xaõ, Thöôïng Haûi, 1982], trong taäp 3 “Tam Quoác-Taây Taán thôøi kyø” phaàn Giao Chaâu - Quaûng
Chaâu, tr. 57-58, phuï chuù veà caùc teân huyeän khoâng khaûo cöùu ñöôïc [ôû maët sau ñòa ñoà].
(38) Laâm AÁp truyeän coù ñoaïn: “Ban ñaàu [thôøi vua Phaïm Vaên], caùc nöôùc ôû xa beân ngoaøi thöôøng
mang vaät quyù theo ñöôøng bieån ñeán buoân baùn trao ñoåi, nhöng Thöù söû Giao Chaâu vaø Thaùi
thuù Nhaät Nam phaàn nhieàu tham lam, möôøi phaàn [haøng hoùa] laáy heát hai, ba phaàn…” [Taán thö
quyeån 97, Lieät truyeän 67-Töù Di. Baûn in THTC, cuoán 8, tr. 2.546].
(39) Toáng thö, quyeån 38, Chí 28, Chaâu quaän 4. Baûn THTC, cuoán 4, tr. 1.208-1.209. Nguyeân vaên
trích ñoaïn veà huyeän Töø Vaên: 徐文令,故屬朱崖,晉平吳,省朱崖,屬合浦. 朱官長, 吳立 [‘朱’ 作 ‘
珠’]. 蕩昌長,晉武分合浦立. 朱盧長,吳立. 晉始長,晉武帝立. 新安長,江左立”.
(40) Nam Teà thö, quyeån 14, Chí 6, Chaâu quaän, thöôïng. Baûn THTC cuoán 1, tr. 266-270. Nguyeân vaên:
交州,鎮交阯,領郡如左
九真郡,移風,胥浦,松原,高安,建初,常樂,津梧,軍安,吉龐,武寧
武平郡,武定,封溪,平道,武興,根寧,南移
新昌郡,范信,嘉寧,封山,西道,臨西,吳定,新道,晉化
九德郡,九德,咸驩,浦陽,南陵,都洨,越常,西安
日南郡,西捲,象林,壽泠,朱吾,比景,盧容,無勞
交阯郡,龍編,武寧,望海,句漏,吳興,西于,朱鳶,南定,曲昜,海平,嬴 阝

宋平郡,昌國,義懷,綏寧
宋壽郡,‘建元二年割越州屬’
義昌郡,‘永元二年改沃屯置’
越州,鎮臨漳郡,本合浦北界也.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 81

臨漳郡,漳平,丹城,勞石,容城,長石,都并,綏端,
合浦郡,徐聞,合浦,朱盧,新安,晉始,蕩昌,朱豐,宋豐,宋廣.
永寧郡,杜羅,金安,蒙,廖簡,留城.
百梁郡,武桑,龍淵,石秋,撫林.
南流郡,方度.
北流郡,‘永明六年立,無屬縣’.
龍蘇郡,龍蘇.
富昌郡,南立,義立,歸明.
高興郡,宋和,寧單,高興,威成,夫羅,南安,歸安,陳蓮,高城,新建.
思築郡,
鹽田郡,杜同.
定川郡,興昌.
隆川郡,良國.
齊寧郡,‘建元二年置割鬱林之新邑建初二縣并’, 開城 ‘建元二年置’. 延海,新邑,建初,
越中郡,
馬門郡,鍾吳,田羅,馬陵,思寧.
封山郡,安金.
吳春俚郡,‘永明六年立,無屬縣’.
齊隆郡, "先屬交州,中改為囗囗. 永泰元年,改為齊隆,還屬囗州”
(41) Phaàn “Hieäu khaùm kyù” naøy do Vöông Troïng Laïc 王仲犖, Toáng Vaân Baân 宋雲彬 vaø Ban bieân
taäp Trung Hoa thö cuïc thöïc hieän, chæ coù trong Nam Teà thö do THTC xuaát baûn [laàn ñaàu naêm
1972, taùi baûn naêm 2003], vì thaáy phaàn naøy coù giaù trò hoïc thuaät trong vieäc khaûo cöùu lòch söû
toång quan, nhaát laø phaàn ñòa danh coå ôû Giao Chaâu, neân dòch troïn ñeå tham khaûo. Nguyeân vaên
xem trong cuoán 1, tr. 272.
(42) Nam giaùm baûn 南監本, teân moät baûn in Nam Teà thö ñôøi Minh, nhoùm hieäu khaùm duøng ñeå
ñoái chieáu.
(43) Ñieän baûn 殿本, goïi taét cuûa Voõ Anh ñieän baûn 武英殿本, teân moät baûn in Nam Teà thö ñôøi Thanh.
(44) Tuïc Haùn thö, moät caùch goïi khaùc cuûa Haäu Haùn thö.
(45) Nam Teà thö baùch naïp baûn naèm trong boä Nhò thaäp töù söû baùch naïp baûn, laø coâng trình do
Tröông Nguyeân Teá chuû trì, Thöông vuï aán thö quaùn xuaát baûn töø 1930 ñeán 1936. “Baùch naïp”
coù nghóa laø gom goùp, vaù víu, coâng trình naøy duøng caùc baûn in coå laøm neàn, ñoái chieáu nhieàu
baûn in khaùc ñeå boå khuyeát nhöõng chöõ bò maát, vieát theâm phaàn hieäu khaùm, in chuïp laïi theo
hình thöùc ñaõ phuïc cheá, baûo löu ñöôïc nguyeân daïng caùc söû phaåm.
(46) Caáp Coå Caùc 汲古閣, teân moät thö vieän tö nhaân thôøi Minh, chöùa nhieàu baûn in thôøi Toáng, trong
ñoù coù baûn Nam Teà thö.
(47) Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp (8 taäp) do Ñaøm Kyø Töông chuû bieân [Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ,
Thöôïng Haûi, 1982], taäp 4 “Ñoâng Taán thaäp luïc quoác-Nam Baéc trieàu thôøi kyø”, Teà-Nguïy thôøi kyø
toaøn ñoà, tr. 19-20.
(48) Teân quaän Teà Khang ñöôïc Tuøy thö cheùp trong lôøi chuù veà huyeän Tuøy Khang 隋康 thuoäc quaän
Hôïp Phoá: “Huyeän Tuøy Khang, tröôùc goïi laø Teà Khang, ñaët laøm quaän Teà Khang. Tuøy bình nhaø
Traàn, boû quaän naøy, teân ñaát cuõng boû, ñaët laøm huyeän [Tuøy Khang]” [Tuøy thö, quyeån 31, chí
24, Ñòa lyù haï. Baûn THTC cuoán 3, tr. 884, 885]. Hai nhaø keá tieáp Teà laø Löông vaø Traàn khoâng
cheùp Ñòa lyù chí, nhöng theo caùch cheùp cuûa Tuøy thö thì quaän naøy vaø teân quaän naøy xuaát hieän
vaøo ñôøi Löông hoaëc Traàn.
(49) Tuøy thö, quyeån 31, Chí 26, Ñòa lyù haï. Baûn THTC cuoán 3, tr. 885. Nguyeân vaên: “珠崖郡,梁置
崖州. 統縣十戶一萬九千五百. 義倫帶郡,感恩,顏盧,毗善,昌化有藤山,吉安,延德,寧遠,澄邁,武德有
扶山”.
(50) Coù ñieåm ñaùng löu yù veà nöôùc Laâm AÁp, trong muïc Ñòa lyù chí ñaõ cheùp veà Laâm AÁp nhö laø ñaát
noäi thuoäc, trong muïc Lieät truyeän laïi cheùp veà Laâm AÁp vôùi tính caùch moät nöôùc ngoaøi.
82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

(51) Tuøy thö, quyeån 82, Lieät truyeän 47, Nam Man, Xích Thoå. Baûn THTC cuoán 6, tr. 1.833, 1.834.
Nguyeân vaên:
“赤土國,扶南之別種也.在南海中,水行百餘日而達所都. 土色多赤,因以為號.東波羅剌國,西婆羅娑
國,南訶羅旦國,北拒大海.地方數千里.其王姓瞿曇氏,名利富多塞,在位十六年矣. […...] 煬帝即位,
募能通絕域者. 大業三年,屯田主事常駿,虞部主事王君政等請使赤土. 帝大悅,賜駿等帛各百匹時服一
襲而遣.齎 物五千段,以賜赤土王. 其年十月,駿等自南海郡乘舟,晝夜二旬,每值便風. 至焦石山而過,
東南泊陵伽缽拔多洲,西與林邑相對,上有神祠焉. 又南行,至師子石,自是島嶼連接. 又行二三日,西望
見狼牙須國之山,於是南達雞籠島,至於赤土之界”.
Ñoaïn vaên naøy ñöôïc hoïc giôùi Trung Quoác daãn duïng vaø suy luaän raèng ñaûo danh Tieâu Thaïch
töùc laø Taây Sa (Hoaøng Sa), vaø vì vaäy, ngöôøi Trung Quoác thôøi Tuøy ñaõ phaùt hieän Taây Sa!
(52) Baéc söû, quyeån 95, Lieät truyeän 83, Xích Thoå. Baûn THTC cuoán 10, tr. 3.159-3.161. [Veà Baéc
söû, coi laïi phaàn toång quan 24 boä söû].
(53) Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù 太平環宇記, 200 quyeån, muïc luïc 2 quyeån, laøm trong khoaûng naêm
976-984 do Nhaïc Söû 樂史 soaïn, laø moät trong nhöõng saùch ñòa lyù toång chí xuaát hieän sôùm.
[Phaàn ñang ñeà caäp thuoäc quyeån 177, Töù Di 6, Nam Man 2]. Ñaøi Loan thöông vuï aán thö
quaùn, 1983 (aûnh aán töø baûn Vaên Uyeân Caùc - Töù khoá). Taïi Vieät Nam, Thö vieän Vieän Haùn Noâm
coù moät baûn cheùp tay, ôû daïng trích luïc, kyù hieäu VHv 1282.
(54) Thoâng chí 通志, 200 quyeån do Trònh Tieàu 鄭樵 (1104-1162) soaïn, laøm xong naêm 1161.
[Quyeån 198, Töù Di 5, Nam dueä, haï]. Caùc baûn in, Trieát Giang coå tòch xuaát baûn xaõ, 1988;
Trung Hoa thö cuïc (aûnh aán baûn), 1987.
(55) Paul Pelliot, “Le Fou-nan”, BEFEO III, 1903. Tham khaûo baûn dòch Trung vaên cuûa Phuøng
Thöøa Quaân, Phuø Nam khaûo, in trong Söû ñòa tuøng khaûo tuïc bieân, Thöông vuï aán thö quaùn, Ñaøi
Baéc 1962 [taùi baûn töø baûn Thöông vuï Thöôïng Haûi 1932], tr. 17.
(56) Daãn laïi Khaâu Taân Daân, Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi söû ñòa luaän tuøng, sñd, tr. 207.
(57) Phuï luïc “Nam Haûi quoác danh khaûo”, tr. 122. [In chung trong baûn dòch Toâ Moân Ñaùp Laït
coå quoác khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, Ñaøi Baéc, 1962. Töø nguyeân taùc cuûa G. Ferrand,
L’empire Sumatranaise de Crivijava, Journal Asiatique, 1922].
(58) Söû lieäu trong thö tòch coå Trung Quoác ñoái vôùi caùc nöôùc vuøng Ñoâng Nam AÙ ñaõ ñöôïc khai thaùc
töø cuoái theá kyû XIX, ôû baøi vieát naøy toâi chæ ñeà caäp ñaïi khaùi moät soá ít caùc nghieân cöùu veà ñeà taøi
naøy vaø chæ neâu caùc keát quaû nghieân cöùu, nhaèm môû roäng thö muïc tham khaûo, khoâng ñi saâu
vaøo chi tieát.
(59) Cöïu Ñöôøng thö, quyeån 38, Chí 18, Ñòa lyù 1, Toång luaän. Baûn THTC cuoán 5, tr. 1.384-1.385.
(60) Ñoâng Ñoâ, töùc Laïc Döông, naèm trong ñaát phuû Haø Nam, ñaïo Haø Nam. Nay laø thaønh phoá Laïc
Döông, tænh Haø Nam.
(61) Phaàn Hieäu khaùm kyù Cöïu Ñöôøng thö laø thaønh quaû keá tuïc bôûi nhieàu hoïc giaû, khôûi ñaàu töø ñôøi
Thanh. La Só Laâm 羅士琳 (chuû bieân) hoaøn thaønh saùch Cöïu Ñöôøng thö hieäu khaùm kyù, thôøi
Daân quoác, Tröông Saâm Giai 張森楷 tieáp tuïc bieân soaïn Cöïu Ñöôøng thö hieäu khaùm kyù, Cung
Ñaïo Canh 龔道耕 vôùi Cöïu Ñöôøng thö boå hieäu, veà sau ñöôïc chænh lyù bôûi taäp theå giaùo sö Khoa
Trung vaên vaø Khoa Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Phuïc Ñaùn. Thaønh quaû chung naøy ñöôïc söû
duïng trong baûn in Trung Hoa thö cuïc.
(62) Thoâng ñieån 通典, 200 quyeån, saùch do Ñoã Höïu 杜佑Ù (735-812) soaïn, laøm trong khoaûng naêm
766-801. Caùc baûn in: Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn, 1935; Trieát Giang coå tòch xuaát
baûn xaõ, 1988; [Nhaät Baûn] Caáp Coå thö vieän xuaát baûn, 1980.
(63) Trong vaên baûn chöõ Haùn, moät ngaøn daëm - thieân lyù - 千里 vaø möôøi daëm - thaäp lyù - 十里 raát deã
sai leäch qua caùc laàn sao cheùp. Döôùi ngoøi buùt loâng, vieäc haï buùt nghòch phong trong vieäc thöïc
hieän neùt soå [丨] cuûa chöõ Thaäp [十] khoâng kheùo seõ taïo moät neùt soå coù ñaàu guø to hôn, troâng hôi
gioáng neùt pheát ñaàu chöõ Thieân [千]. Ñeå phaân ñònh caùc sai laàm coù theå xaûy ra trong quaù trình
sao cheùp saùch coå, caùc nhaø hieäu khaùm phaûi döïa vaøo tính hôïp lyù (logic) cuûa toaøn maïch vaên
vaø caùc ñieàu kieän/hoaøn caûnh töông öùng, baøng trôï khaùc.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 83

(64) Cöïu Ñöôøng thö, quyeån 41, Chí 21, Ñòa lyù 4. Baûn THTC cuoán 5, tr.1.764, Hieäu khaùm kyù
tr. 1.781. Nguyeân vaên: “振州, 隋臨振郡,武德五年置振州,天寶元年改為臨振郡. 乾元元年復為振
州也,領縣四,戶八百一十九,口二千八百二十一. 至京師八千六百六里,至東都七千七百九十七里. 東
至萬安州陵水縣一百六十里,南至大海,西北至擔州四百二十里,北至瓊州四百五十里,東南至大海二十
七里,西南至大海千里 [注一],西北至延德縣九十里.與崖州同在大海洲中. 寧遠,州所治,隋舊; 延德,
隋縣; 吉陽,貞觀二年分延德置; 臨川,隋縣; 落屯 [注二] 新置”
校勘記
[注一] 西南至大海千里, 按, 振州近海,不當距海千里.通典卷一八 四作 “西南到海十里”
[注二] 各本原作 “范屯”, 據通典卷一八四, 寰宇記卷一六九, 新志改
(65) Cöïu Ñöôøng thö cheùp laø Laâm Chaâu 林州, coù saùch cheùp laø Ñöôøng Laâm Chaâu 唐林州.
(66) Tröôøng hôïp tieâu bieåu laø Löu Nam Uy trong Trung Quoác Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh luaän caûo,
[phaàn I “Trung Quoác ñích Nam Haûi chö ñaûo”, tr. 10]. Khoa hoïc xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1996.
(67) Taân Ñöôøng thö, quyeån 43 haï, Chí 33 haï, Ñòa lyù 7 haï. Baûn THTC cuoán 4, tr. 1.146- 1.147.
(68) Taân Ñöôøng thö, quyeån 43 haï, Chí 33 haï, Ñòa lyù 7 haï. Baûn THTC cuoán 4, tr.1.153. Nguyeân
vaên: “廣州東南海行,二百里至屯門山,乃帆風西行,二日至九州石. 又南二日至象石,又西南三日行,至
占不勞山,山在環王國東二百里海中. 又南二日行,至陵山. 又一日行至門毒國. 又一日行,至古笪國.
又半日行,至奔陀浪洲. 又兩日行,至軍突弄山. 又五日行,至海硤,蕃人謂之 ‘質’ 南北百里,北岸則羅
越國,南岸則佛逝國.”
(69) Trong nhieàu vaên baûn Trung vaên, teân rieâng P. Pelliot ñöôïc phieân aâm laø Baù Hy Hoøa 伯希和 vaø
khoâng keøm teân goác khieán ngöôøi ñoïc sau naøy khoù nhaän ra vò hoïc giaû ñaõ khaù noåi tieáng ôû Vieät
Nam naøy.
(70) P. Pelliot, “Deux intineùraires de Chine en Inde aø la du VIII sieøcles”, BEFEO IV (1904). [Hai con
ñöôøng töø Trung Hoa ñeán AÁn Ñoä vaøo cuoái theá kyû thöù VIII]. Phuøng Thöøa Quaân dòch sang Trung
vaên vôùi teân Giao Quaûng AÁn Ñoä löôõng ñaïo khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1935,
Ñaøi Baéc taùi baûn, 1962, tr. 63-65. Ñoaïn löôïc dòch caên cöù theo baûn Trung vaên Ñaøi Baéc, 1962.
(71) Theo haûi trình “Quaûng Chaâu thoâng haûi di ñaïo” moâ taû, Phaät Theä laø moät nôi ôû bôø nam eo bieån
Malacca, caùch quaù xa so vôùi vieäc xaùc ñònh Phaät Theä ôû Bình Ñònh cuûa Maspero. Theo Tang
Nguyeân Chaát Taøng [Kuwabara Sunaotoshi] vaø soá ñoâng hoïc giaû chuyeân nghieân cöùu lónh vöïc
naøy, nhieàu khaû naêng ñòa danh naøy bò cheùp nhaàm, hoaëc coù söï truøng danh do phieân aâm hoài
thôøi Ñöôøng.
(72) Tieâu bieåu laø nhoùm Haøn Chaán Hoa trong söu taäp Ngaõ quoác Nam Haûi chö ñaûo söû lieäu hoái bieân,
Ñoâng Phöông xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1988. (Tr. 30-31, lôøi nhaän ñònh ôû phaàn chuù thích cuûa
nhoùm bieân taäp).
(73) Toáng söû, quyeån 85, Chí 38, Ñòa lyù 1. Baûn THTC cuoán 7, tr. 2.043-2.045. Löôïc thuaät theo baøi
“Toång luaän Ñòa lyù chí”.
(74) Toáng söû, quyeån 90, Chí 43, Ñòa lyù 6. Baûn THTC cuoán 7, tr. 2.245-2.246. Löôïc thuaät phaàn
“Quaûng Nam taây loä”.
(75) Toáng söû, quyeån 47, Baûn kyû 47, Doanh quoác coâng, phuï Nhò vöông. Baûn THTC cuoán 3,
tr. 939, 943-944. Nguyeân vaên: “二王者,度宗庶子也.長建國公是 [是,上日下正,筆者代用也],母淑
妃楊氏. 季永國公昺,母修容俞氏. 度宗崩,謝太后召賈似道等入宮議所立,眾以為是長當立,似道主立嫡,
乃立濕 [棄氵部,筆者代用],而封是為吉王,昺信王[...]至元十四年,十一月,塔出圍廣州. 庚寅,張鎮孫
以城降. 元帥劉深以舟師攻是于淺灣,是走秀山. 陳宜中入占城,遂不反. 十二月,丙子,是至井澳,颶風壞
舟幾溺死,遂成疾. 旬餘,諸兵士始稍稍來集,死者十四五. 丁丑,劉深追是至七州洋,執俞如珪以歸.”
(76) Toáng söû kyû söï baûn maït, quyeån 108, daãn theo Ñaøm Kyø Töông.
(77) Theo Ñaøm Kyø Töông, “Toáng Ñoan Toâng ñaùo quaù Thaát Chaâu Döông khaûo - 宋端宗到過七州
洋考”, 1979. In laïi trong Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh luaän vaên tuyeån, Quaûng Ñoâng ñòa ñoà xuaát
baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1987.
(78) Trong Le Royaume de Champa, (1928) Georges Maspero xaùc ñònh teân vua Champa Thi
Haéc Baøi Ma Ñieäp trong Toáng söû ñöôïc phieân aâm töø teân Paramecvaravarman II [Nieân bieåu
caùc vua Champa, tr. 248].
84 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

(79) Toáng söû, quyeån 489, Lieät truyeän 418, Ngoaïi quoác 5. Baûn THTC cuoán 40, tr.14.083-14.084.
Nguyeân vaên:
“天禧二年,其王尸嘿排摩揲遣使羅皮帝加以象牙七十二株,犀角八十六株,玳瑁千片,乳香五十斤,丁香
花八十斤,荳蔻六十五斤,沉香百斤,箋香二百斤,別箋一劑六十八斤,茴香百斤,檳榔千五百斤來貢. 羅
皮帝加言國人詣廣州,或風漂船至石塘,即累歲不達矣. 三年,使還,詔賜尸嘿排摩揲銀四千七百兩并戎
器鞍馬.”
(80) Toáng hoäi yeáu taäp caûo, quyeån 197, Chieâm Thaønh quoác ñieàu. Baûn Trung Hoa thö cuïc, 1957,
tr. 7.784.
(81) “Chieâm Thaønh truyeän” cheùp laàn ñeán coáng tröôùc ñoù vaøo naêm Ñaïi Trung Töôøng Phuø thöù 8
(1015), tính ra chæ caùch 3 naêm, ghi cheùp veà caùc laàn ñi söù cho thaáy naêm tröôùc ñeán thì naêm
sau môùi veà, tính ra moãi chuyeán ñi phaûi maát 2 naêm. Nhö vaäy söï ngöng coáng trong 3 naêm
khoâng phaûi laø moät söï giaùn ñoaïn quaù laâu. Ngôø raèng lôøi noùi cuûa söù giaû Chieâm Thaønh coù ñieàu
laán caán, hoaëc phieân dòch ngöôøi Toáng chuyeån yù sai, hoaëc söû gia cheùp khoâng chính xaùc.
(82) Nguyeân söû, quyeån 63, Chí 15, Ñòa lyù 6. Baûn THTC cuoán 5, tr. 1.538, 1.539.
(83) Ñôn vò 1 khaéc trong caùch ño thôøi gian coå ñaïi thöôøng ñöôïc tính chung laø öùng vôùi 15 phuùt theo
ñoàng hoà hieän nay, ñaây laø caùch tính troøn. Bieân cheùp trong Nguyeân söû - Thieân vaên chí cho thaáy
chu kyø ngaøy ñeâm laø 100 khaéc, nhö vaäy 1 khaéc öùng vôùi 14,4 phuùt hieän nay [24 giôø = 1.440
phuùt]. Ñôn vò ño chieàu daøi thôøi Nguyeân öùng vôùi thöôùc ngaøy nay: 1 xích (thöôùc) = 30,72cm;
tröôïng = 10 xích; 1 xích = 10 thoán (taác); 1 thoán = 10 phaân.
(84) Haønh Nhaïc, töùc Haønh Sôn, coøn goïi Nam Nhaïc trong Nguõ Nhaïc, ngoïn nuùi chuû [vò trí quan
traéc] ôû phía taây baéc huyeän Haønh Sôn, thaønh phoá Haønh Döông, tænh Hoà Nam. Treân baûn ñoà
hieän ñaïi, Haønh Nhaïc ôû vaøo vò trí khoaûng 27 ñoä vó baéc. [Traéc nghieäm cheùp trong Nguyeân söû
- Thieân vaên chí, cheânh 2 ñoä so vôùi hieän nay].
(85) Nhaïc Ñaøi, töùc Chung Nam Sôn, bieät danh Thaùi Nhaát Sôn, coøn goïi Thaùi AÁt, Thaùi Ñaøi. Teân
treân baûn ñoà hieän ñaïi laø Thaùi Baïch Sôn, thuoäc huyeän Thaùi Baïch, thaønh phoá Baûo Haïc, tænh
Thieåm Taây, ôû vaøo vò trí khoaûng 34 ñoä vó baéc. [Cheânh 1 ñoä so vôùi hieän nay].
(86) Hoøa Laâm, ñòa phöông ñöôïc ñaët laøm Tuyeân uùy ty thôøi Nguyeân, laø thuû phuû cuûa loä Hoøa Ninh.
Nay laø Erden-in-jo [khoaûng 103 ñoä kinh ñoâng, 47 ñoä vó baéc], thuoäc Moâng Coå. [Cheânh 2 ñoä
vó baéc so vôùi hieän nay].
(87) Thieát Laëc, teân goïi thôøi Nguyeân chæ vuøng löu vöïc soâng Angara - hoà Baykal, nay laø ñaát thuoäc Nga.
(88) Baéc Haûi, chæ vuøng Baéc Cöïc.
(89) Loä Ñaïi Ñoâ thôøi Nguyeân öùng vôùi vuøng thaønh phoá Baéc Kinh ngaøy nay, nôi ñaët trung taâm haønh
chính trung öông.
(90) Thöôïng Ñoâ, teân goïi thaønh Khai Bình thôøi Nguyeân, nay laø thaønh phoá Chính Lam Kyø [khoaûng
116 ñoä kinh ñoâng, 42,5 ñoä vó baéc], thuoäc Khu töï trò Noäi Moâng. [Cheânh 0,5 ñoä vó baéc so vôùi
hieän nay].
(91) Baéc Kinh, teân moät loä thôøi Nguyeân, ôû khoaûng giöõa Ñaïi Ñoâ vaø Thöôïng Ñoâ, nay laø nôi ñòa giôùi
tænh Haø Baéc vaø Khu töï trò Noäi Moâng [khoaûng 118,5 ñoä kinh ñoâng, 41,5 ñoä vó baéc].
(92) Ích Ñoâ, teân thaønh, teân loä thôøi Nguyeân, thuû phuû loä Ích Ñoâ ñaët taïi thaønh Ích Ñoâ, nôi nay laø
thaønh phoá Ích Ñoâ, tænh Sôn Ñoâng [khoaûng 118,5 ñoä kinh ñoâng, 36,6 ñoä vó baéc].
(93) Taây Kinh, teân loä [goïi trong khoaûng nieân hieäu Chí Nguyeân 1264-1293], töùc loä Ñaïi Ñoàng [teân goïi
trong khoaûng nieân hieäu Chí Thuaän 1330-1332], nay laø thaønh phoá Thieân Ñoàng, tænh Sôn Taây.
(94) An Taây, teân phuû sau ñoåi laøm loä, thôøi Nguyeân thuoäc Thieåm Taây Töù Xuyeân haønh tænh, nay laø
thaønh phoá Taây An, tænh Thieåm Taây.
(95) Nguyeân söû, quyeån 48, Chí 1, Thieân vaên 1, Töù haûi traéc nghieäm. Baûn THTC cuoán 4, tr. 1.000-
1.001. Nguyeân vaên:
“四海測驗-南海,北極出地一十五度,夏至景在表南,長一尺一寸六分,晝五十四刻,夜四十六刻. 衡嶽,
北極出地二十五度,夏至日在表端,無景,晝五十六刻,夜四十四刻.嶽臺,北極出地三十五度,夏至晷景
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 85

長一尺四寸八分,晝六十刻,夜四十刻. 和林,北極出地四十五度,夏至晷景長三尺二寸四分,晝六十四
刻, 夜三十六刻. 鐵勒,北極出地五十五度,夏至晷景長五尺一分,晝七十刻,夜三十刻. 北海,北極出地
六十五度,夏至晷景長六尺七寸八分,晝八十二刻,夜一十八刻. 大都,北極出地四十度太強,夏至晷景長
一丈二尺三寸六分,晝六十二刻,夜三十八刻. 上都,北極出地四十三度少. 北京,北極出地四十二度強.
益都, 北極出地三十七度少. 登州, 北極出地三十八度少. 高麗, 北極出地三十八度少. 西京,北極出地
四十度少. 太原,北極出地三十八度少. 安西府,北極出地三十四度半強. 興元,北極出地三十三度半強.
成都,北極出地三十一度半強. 西涼 州,北極出地四十度強. 東平,北極出地三十五度太. 大名,北極出地
三十六度. 南京,北極出地三十四度太強. 河南府陽城,北極出地三十四度太弱. 揚州,北極出地三十三
度. 鄂州,北極出地三十一度半. 吉州,北極出地二十六度半. 雷州,北極出地二十度太. 瓊州,北極出地
一十九度太.”
(96) Nguyeân söû, quyeån 162, Lieät truyeän 49, Söû Baät. Baûn THTC cuoán 13, tr. 3.799-3.802. Nguyeân
vaên: “史弼字君佐,一名塔剌渾, 蠡州博野人[...][至元] 二十九年,拜榮祿大夫,福建等處行中書省平
章政事,往征爪哇,以亦黑迷失,高興副之,付金符百五十,幣帛各二百以待有功. 十二月,弼以五千人合
諸軍,發泉州,風急濤湧,舟掀簸,士卒皆數日不能食. 過七洲洋,萬里石塘,歷交趾,占城界. 明年正月至
東董,西董山,牛崎嶼,入混沌大洋,橄欖嶼,假里馬答,勾闌等山,駐兵伐木造小舟以入.”
(97) Baûn THTC, cuoán 11, tr. 3.198-3.200.
(98) Baûn THTC, cuoán 15, tr. 4.664-4.667.
(99) Truyeän Traûo Oa lieät keâ caùc vaät phaåm mang theo [duøng ñeå ban thöôûng cho quaân töôùng coù
coâng] chi tieát hôn vaø coù khaùc vôùi con soá cheùp trong truyeän Söû Baät.
(100) Uoâng Ñaïi Uyeân 汪大淵, Ñaûo di chí löôïc 島夷志略 (1349), baøi vieát naøy tham khaûo baûn Ñaûo di
chí löôïc hieäu thích (1965) cuûa Toâ Keá Khoaûnh 蘇繼廎, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn, 1981.
(101) Phuøng Thöøa Quaân, Trung Quoác Nam Döông giao thoâng söû, sñd, tr. 79-90.
(102) Xem laïi phaàn khaûo veà Taân Ñöôøng thö vaø chuù thích soá 68.
(103) Ñaûo di chí löôïc muïc Coân Loân vieát laø Coân Loân Döông 崑崙洋, lôøi hieäu khaùm vaø chuù cuûa Toâ
Keá Khoaûnh: “Coân Loân Döông, Nguyeân söû - Söû Baät truyeän coøn vieát laø Hoãn Ñoän Ñaïi Döông,
laø vuøng bieån quanh ñaûo Coân Loân.”, sñd, tr. 218-221.
(104) Theo Taân bieân Trònh Hoøa haøng haûi ñoà taäp, Chu Giaùm Thu, Lyù Vaïn Quyeàn chuû bieân, Haûi
quaân haûi döông traéc hoäi nghieân cöùu sôû - Ñaïi Lieân haûi vaän hoïc vieän haøng haûi söû nghieân cöùu
thaát bieân cheá, Nhaân daân giao thoâng xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1988. (Trang 53).
(105) Sñd, baûn THTC, cuoán 15, tr. 4.665.
(106) Sñd [chuù thích 104], tr. 53.
(107) Nhò thaäp nguõ söû taân bieân, Lyù Quoác Chöông 李國章, Trieäu Xöông Bình 趙昌平 chuû bieân,
Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1998, (15 cuoán). Löu Ngheânh Thaéng 劉迎胜 thöïc hieän
phaàn Nguyeân söû. Coâng trình naøy vôùi söï coá vaán cuûa caùc nhaø söû hoïc haøng ñaàu laø Phöông Thi
Minh 方詩銘, Lyù Hoïc Caàn 李學勤, Traàn Giaùng 陳絳, ñöôïc bieân soaïn môùi (Taân bieân) döïa treân
nguyeân taùc 24 boä söû vaø Thanh söû caûo, taát caû ñöôïc vieát ruùt goïn laïi, boå sung phaàn Taây Haï söû
vaø chuyeån ñoåi cô caáu toaøn theå caùc boä söû coå theo moät boá cuïc thoáng nhaát goàm 4 phaàn: Kyû
söï, Truyeän kyù, Chí, Bieåu. Töø 25 boä söû goác vôùi chieàu daøi [gaùy saùch] 4,2m, boä söû Taân bieân
naøy ruùt goïn coøn 0,21m, töùc dung löôïng chæ baèng 1/20 so vôùi 25 boä söû goác.
(108) Nhò thaäp nguõ söû taân bieân, sñd, cuoán 12, Nguyeân söû, tr.141.
(109) Minh söû, quyeån 45, Chí 21, Ñòa lyù 6. Baûn THTC cuoán 4, tr.1.145-1.147.
(110) Sñd, nguyeân vaên: “崖州,元吉陽軍,屬海北海南道宣慰司. 洪武元年十月改為崖州,屬府. 正統四年六
月以州治寧遠縣省入. 南有南山,北有大河,自五指山分流,南入海,東有滕橋,西有抱歲,又西北有通遠
三巡檢司. 北距府千四百一十里, 領縣一. 感恩,州西北,舊屬擔州. 正統五年來屬. 西濱海. 南有南湘
江,源自黎母山,西南入於海. 東南有延德巡檢司.”
(111) Minh söû, quyeån 324, Lieät truyeän 212, Taân Ñoàng Long. Baûn THTC cuoán 28, tr. 8.393- 8.394.
Nguyeân vaên: “ 賓童龍國,與占城接壤. [...]有崑崙山,節然大海中與占城及東西竺鼎峙相望,其山方廣
而高,其海即曰崑崙洋. 諸往西洋者,必待順風,七晝夜始得過,故舟人為之諺曰: ‘上怕七州,下怕崑崙,
針迷舵失,人船莫存’,此山無異產. 人皆穴居巢處,食果實魚蝦,無室廬井灶.”
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

(112) Ñaûo di chí löôïc, sñd, tr. 63-68.


(113) Ñaûo di chí löôïc, sñd, tr. 218-223.
(114) Xem Georges Maspero, Le Royaume de Champa, Paris, 1928. Ngöôøi vieát tham khaûo baûn
dòch Trung vaên cuûa Phuøng Thöøa Quaân vôùi teân Chieâm Baø söû, Ñaøi Loan thöông vuï aán thö
quaùn, 1962, tr. 11. Vaø xem Paul Pelliot, sñd, xem chuù thích soá 27, tr. 64.
(115) Minh söû, q. 304, Lieät truyeän 192, Trònh Hoøa. Baûn THTC cuoán 26, tr. 7.766-7.768.
(116) Tröôïng = 3,11m (ñôn vò 1 xích thôøi Thanh = 31,10 cm).
(117) Minh söû, sñd, nguyeân vaên: “永樂三年六月命和及其儕王景弘等通使西洋. 將士卒二萬七千八百餘
人,多贄金幣. 造大舶, 修四十四丈,廣十八丈者六十二. 自蘇州劉家河泛海至福建,復自福建五虎門揚
帆,首達占城,以次遍歷諸番國,宣天子詔,因給賜其君長,不服則以武懾之. 五年九月,和等還,諸國使者
隨和朝建.”
(118) Minh söû, quyeån 6, 7, 8. Baûn THTC cuoán 1.
(119) Minh söû, quyeån 324, Lieät truyeän 212, Ngoaïi quoác 5. Baûn THTC, cuoán 28, Chieâm Thaønh, tr.
8.386; Tieâm La, tr. 8.399; Traûo Oa, tr. 8.403; Tam Phaät Teà, tr. 8.408; Maõn Laït Giaø, tr. 8.417;
Toâ Moân Ñaùp Laït, tr. 8.420…
(120) Minh söû, quyeån 9, Baûn kyû - Tuyeân Toâng. Baûn THTC cuoán 1, tr. 121-122
(121) Tam Tính, ñôøi Gia Khaùnh ñaët Tam Tính phoù ñoâ thoáng haït khu, thuoäc tænh Caùt Laâm. Vuøng Tam
Tính goàm toaøn boä löu vöïc soâng Amour vaø ñaûo Sakhalin. Nay laø caùc tænh thaønh Komsomd,
Khabarovsk, Vladivostok, O. Sakhalin thuoäc Nga.
(122) Sô Laëc, teân phuû, cöïc taây Taân Cöông. Nay laø thaønh phoá Kashi, Taân Cöông Duy Ngoâ Nhó töï
trò khu.
(123) Thoâng Lónh, vuøng nuùi Muztagata, nôi giaùp giôùi Afghanistan, Tajikistan.
(124) Ngoaïi Höng An Lónh, Höng An Lónh phaân thaønh 2 vuøng Noäi, Ngoaïi. Vuøng nam soâng Amour
(Haéc Long Giang) thuoäc tænh Haéc Long Giang goïi laø Noäi Höng An Lónh. Phía baéc soâng
Amour goïi laø Ngoaïi Höng An Lónh. Naêm Haøm Phong thöù 8 (1858) theo ñieàu öôùc Heihe (Haéc
Haø/AÙi Huy), nhaø Thanh giao vuøng ñaát naøy cho Nga.
(125) Thanh söû caûo, quyeån 54, Chí 29, Ñòa lyù 1. Baûn THTC cuoán 8, tr. 1.891. Nguyeân vaên: “自茲
以來, 東極三姓所屬庫頁島,西極新彊疏勒至於蔥嶺,北極外興安嶺,南極廣東瓊州之崖山,莫不稽顙內
鄉,誠係本朝. 於皇鑠哉,漢唐以來未之有也.”
(126) Thanh söû caûo, quyeån 72, Chí 47, Ñòa lyù 19, Quaûng Ñoâng. Baûn THTC cuoán 8, tr. 2.269.
(Toùm löôïc).
(127) Kinh sö laø phuû Thuaän Thieân, Baéc Kinh, ôû vaøo khoaûng 116,5 ñoä kinh ñoâng, caâu naøy yù noùi trò
sôû chaâu Nhai ôû vaøo khoaûng 109 ñoä kinh ñoâng.
(128) Thanh söû caûo, quyeån 72, Chí 47, Ñòa lyù 19. Baûn THTC cuoán 9, tr. 2.290-2.291. Nguyeân
vaên: “崖州直隸州 : 衝, 繁. 隸瓊崖道. 崖州舊隸瓊州府. 光緒三十一年升為直隸州. 東北距省治二千六
百八十里. 廣二百四十二里,袤一百七十五里. 北極高十八度二十七分,京師偏西七度三十六分. 領縣四.
東迴風嶺,西南澄島山,一名澄崖山,東南濱海,東北安遠水自陵水入西南流,至郎勇嶺歧為二,一西南至
大暨村入海,一西北流為抱漾水,過州治北,屈南為保平港,入海. 北樂安河,西南過多港嶺,屈西北入感
恩. 東多銀水,一名臨川水,出黎峒,東南與三亞水合,又東南為榆林港,入海. 有樂安,永寧二巡司. 鹽場
曰臨川. 感恩難. 州西北百九十五里. 舊隸瓊州府. 光緒三十一年來屬. 東大雅山,東北九龍山,西濱海,
東南龍江出小黎母山,西南流別出為感恩水,迤西至縣治北為縣門港,入海. 其正渠西北過北黎市為北黎
港, 又西南入海. 樂安河出州,西北流入昌化. 昌化. 簡. 州西北三百六十里. 舊隸瓊州府. 光緒三十一年
來屬. 東北峻靈山. 東南九峰山.西北濱海. 南昌江即樂安河,自感恩入至縣治東南,歧為二,西南出曰南
崖江,北出曰北江,皆入海. 又安海江,出東北歌謗嶺,西北至擔州入海. 陵水. 難. 州東北二百一十里. 舊
隸瓊州. 府光緒三十一年來屬. 西獨秀山. 南多雲嶺. 東南濱海. 有加攝嶼,雙女嶼,在海中. 西北大河水,
出七指嶺,東南過博吉嶺,屈南為桐樓港,又東入海. 又南青水塘水,出西北狼牙村,東南流,至縣治西,別
出為筆架山水,與大河水合,瀦為灶仔港. 屈西南至新村港口,入海. 有寶停巡司. 萬. 衝,繁. 州東北三百
七十里. 萬州舊隸瓊州府. 光緒三十一年降為縣,來屬. 東,東山. 北,六連嶺. 東南濱海. 海中有獨洲山,
其下曰獨洲洋. 西北龍滾河,出縱橫峒,南屈而東與流馬河合,又東北入樂會,屈東南復入縣北. 東別出為
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 87

蓮塘溪,屈北至樂會,合萬全河. 其正渠東南過連岐嶺,入海. 又都封水亦出縱橫峒,東南流歧為四派,曰


和樂港,曰港北港,曰石狗澗,曰金仙河,至縣治東北入海. 又南踢容河,出西北鷓鴣山,東南至瘦田村分
流,與石龜河合,又東南流入海. 有龍滾巡司. 鹽場一,曰新安.”

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH


1. Söû kyù. Tö Maõ Thieân soaïn, Buøi Nhaân taäp giaûi, Tö Maõ Trinh saùch aån, Tröông Thuû Tieát chính
nghóa. Trung Hoa thö cuïc (THTC), Baéc Kinh (BK), 2006 (boä 10 cuoán).
2. Haùn thö. Ban Coá soaïn, Nhan Sö Coå chuù. THTC, BK, 2006 (12 cuoán).
3. Haäu Haùn thö. Phaïm Dieäp - Tö Maõ Böu soaïn, Lyù Hieàn chuù. THTC, BK, 2006 (12 cuoán).
4. Tam quoác chí. Traàn Thoï soaïn, Buøi Tuøng Chi chuù. THTC, BK, 2007 (5 cuoán).
5. Taán thö. Phoøng Huyeàn Linh chuû bieân. THTC, BK, 2003 (10 cuoán).
6. Toáng thö. Thaåm Öôùc. THTC, BK, 2006 (8 cuoán).
7. Nam Teà thö. Tieâu Töû Hieån. THTC, BK, 2003 (3 cuoán).
8. Löông thö. Dieâu Tö Lieâm. THTC, BK, 2006 (3 cuoán).
9. Traàn thö. Dieâu Tö Lieâm. THTC, BK, 2002 (2 cuoán).
10. Nguïy thö. Nguïy Muïc. THTC, BK, 2006 (8 cuoán).
11. Baéc Teà thö. Lyù Baùch Döôïc. THTC, BK, 2003 (2 cuoán).
12. Chu thö. Leänh Hoà Ñöùc Phaàn. THTC, BK, 2003 (3 cuoán).
13. Nam söû. Lyù Dieân Thoï. THTC, BK, 2003 (6 cuoán).
14. Baéc söû. Lyù Dieân Thoï. THTC, BK, 2003 (10 cuoán).
15. Tuøy thö. Nguïy Tröng chuû bieân. THTC, BK, 2002 (6 cuoán).
16. Cöïu Ñöôøng thö. Löu Huù chuû bieân. THTC, BK, 2002 (16 cuoán).
17. Taân Ñöôøng thö. AÂu Döông Tu - Toáng Kyø. THTC, BK, 2003 (20 cuoán).
18. Cöïu Nguõ ñaïi söû. Tieát Cö Chính chuû bieân. THTC, BK, 2007 (6 cuoán).
19. Taân Nguõ ñaïi söû. AÂu Döông Tu soaïn, Töø Voâ Ñaûng chuù. THTC, 2002 (3 cuoán).
20. Toáng söû. Toktoghan chuû bieân. THTC, BK, 2007 (40 cuoán).
21. Lieâu söû. Toktoghan chuû bieân. THTC, BK, 2003 (5 cuoán).
22. Kim söû. Toktoghan chuû bieân. THTC, BK, 2005 (8 cuoán).
23. Nguyeân söû. Toáng Lieâm chuû bieân. THTC, BK, 2005 (15 cuoán).
24. Minh söû. Tröông Ñình Ngoïc chuû bieân. THTC, BK, 2003 (28 cuoán).
25. Thanh söû caûo. Trieäu Nhó Toán chuû bieân. THTC, BK, 2003 (48 cuoán).
26. Nhò thaäp nguõ söû thuaät yeáu. Theá giôùi thö cuïc bieân taäp boä bieân soaïn. Theá giôùi thö cuïc, Ñaøi
Baéc, 1960.
27. Nhò thaäp nguõ söû taân bieân. Lyù Quoác Chöông - Trieäu Xöông Bình chuû bieân. Caùc taùc giaû: Uoâng
Thuï Khoan, Söû kyù; Lyù Khoång Hoaøi, Haùn thö; Traàn Duõng - Trang Hoøa, Haäu Haùn thö; La Khai
Ngoïc, Tam quoác chí; Trang Huy Minh, Taây Taán thö, Ñoâng Taán thö; Chöông Nghóa Hoøa, Toáng
thö, Nam Teà thö, Löông thö, Traàn thö; Nhueá Truyeàn Minh, Nguïy thö, Baéc Teà thö, Chu thö, Tuøy
thö; Döông Hy Nghóa - Ngöu Trí Coâng, Ñöôøng thö; Trieäu Kieám Maãn, Nguõ ñaïi söû; Chu Baûo
Chaâu - Vöông Taêng Du, Baéc Toáng söû; Döông Thieán Mieâu - Vöông Taêng Du, Nam Toáng söû;
Löu Phong Chuù, Lieâu söû; Lyù Tích Haäu, Kim söû ; Baïch Taân, Taây Haï söû; Löu Ngheânh Thaéng,
Nguyeân söû; Thang Cöông - Chaâu Nguyeân Daàn, Minh söû; Phuøng Nguyeân Khoâi, Thanh söû; Hoà
Leã Trung - Ñaùi An Cöông, Vaõn Thanh söû. Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1998 (15 cuoán).
28. Quoác söû ñaïi cöông. Tieàn Muïc. Thöông vuï aán thö quaùn, BK, 1994.
29. Trung Quoác coå ñaïi söû. Tröông Nhaân Trung. Baéc Kinh ñaïi hoïc xuaát baûn xaõ, 2006.
30. An Nam thoâng söû. Iwamura Shigemitsu [Nham Thoân Thaønh Duaãn], Höùa Vaân Tieàu dòch Haùn
vaên. Tinh chaâu theá giôùi thö cuïc, Singapore, 1957.
31. Nam Döông söû. Höùa Vaân Tieàu. Tinh chaâu theá giôùi thö cuïc, Singapore, 1961.
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011

32. Trung Quoác Nam Döông giao thoâng söû. Phuøng Thöøa Quaân. Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng
Haûi, 1937.
33. Trung Quoác giao thoâng söû. Baïch Thoï Di. Ñoaøn keát xuaát baûn xaõ, BK, 2007 [taùi baûn töø baûn
Thöông vuï aán thö quaùn, 1937].
34. Quaûng Ñoâng thoâng chí tieàn söï löôïc. Nguyeãn Nguyeân (Thanh) giaùm tu, Lyù Maëc hieäu ñieåm.
Quaûng Ñoâng nhaân daân xuaát baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1981.
35. Quyønh Chaâu phuû chí. 44 quyeån, Long Baân boå san (1891). Löõ Ñaøi Haûi Nam ñoàng höông hoäi
aûnh aán baûn, khoâng ghi naêm (5 cuoán).
36. Trung Quoác lòch söû kyû nieân bieåu. Phöông Thi Minh. Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 1980.
37. Trung Quoác ñaïi söï nieân bieåu. Traàn Khaùnh Kyø. Thöông vuï aán thö quaùn, Höông Caûng, 1964.
38. Lòch ñaïi cöông vöïc bieåu. Ñoaøn Tröôøng Cô (Thanh). Trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung Hoa
thö cuïc, 1965.
39. Trung Quoác cöông vöïc söû. Löu Hoaèng Huyeân. Vuõ Haùn xuaát baûn xaõ, 1995. Lòch ñaïi dieân caùch
ñoà, Maõ Tröng Laân (Thanh), baûn in khaéc Kim Laêng Hoaøi Ninh Phöông Nguyeät Thöï, Ñoàng Trò
thöù 11 (1872).
40. Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp. Trình Quang Duõ - Töø Thaùnh Moâ. Trung Hoa vaên hoùa xuaát baûn
söï nghieäp uûy vieân hoäi, Ñaøi Baéc, 1955 (2 cuoán).
41. Trung Quoác söû caûo ñòa ñoà taäp. Quaùch Maït Nhöôïc chuû bieân. Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng Haûi,
1980 (2 cuoán).
42. Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp. Ñaøm Kyø Töông chuû bieân. Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng Haûi,
1982 (8 cuoán).
43. Trung Quoác tri thöùc ñòa ñoà saùch. Sôn Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Teá Nam, 2009.
44. Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån. Tang Leä Hoøa vaø nhoùm taùc giaû. Thöông vuï aán thö
quaùn, Thöôïng Haûi, 1944.
45. Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån. Trònh Thieân Ñónh - Ngoâ Traïch - Döông Chí Cöûu chuû bieân.
Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 2000.
46. Ñaïi Töø Haûi - Trung Quoác coå ñaïi söû quyeån. Ñaïi Töø Haûi bieân taäp uûy vieân hoäi. Thöôïng Haûi, 2008.
TOÙM TAÉT
Khaûo luaän naøy trình baøy moät caùch nhìn toång quan keøm theo vieäc trích dòch, chuù giaûi vaø phaân
tích nhöõng phaàn ghi cheùp veà cöông vöïc phía cöïc nam trong chính söû caùc trieàu ñaïi Trung Hoa.
Qua ñoù cho thaáy, trong suoát thôøi gian toàn taïi cuûa caùc cheá ñoä quaân chuû, nhaø nöôùc Trung Hoa chöa
töøng quaûn lyù veà ñaát ñai vaø haønh chaùnh ñoái vôùi nhöõng haûi ñaûo ôû xa hôn huyeän Nhai cuûa tænh Haûi
Nam ngaøy nay. Caùch nhìn veà Nam Haûi (Bieån Ñoâng Vieät Nam) cuûa caùc söû gia vaø söû quan Trung
Quoác xuyeân suoát caùc trieàu ñaïi cho thaáy hoï chæ quan nieäm veà noù nhö laø moät vuøng bieån ôû beân ngoaøi
söï cai quaûn cuûa ñeá cheá, laø nhöõng haûi ñaïo chung trong con ñöôøng haøng haûi giao thöông quoác teá.

ABSTRACT
NOTES OF CHINESE HISTORY RELATING TO THE EAST SEA OF VIETNAM
This treatise presents an overview, together with translate excerpts, annotation and
analysis, of notes on China’s southernmost frontier in the history of Chinese dynasties, which
shows that during the reign of Chinese monarchies, China has never controlled over islands
beyond Nhai district of present Hainan. The view on the South Sea (the East Sea of Vietnam)
of Chinese historians and court historians through dynasties shows that it is reckoned as the
territorial waters beyond the control of Chinese empire and the common sea routes of the
international maritime trade.
56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

NHÖÕNG GHI CHEÙP LIEÂN QUAN ÑEÁN BIEÅN ÑOÂNG VIEÄT NAM
TRONG PHÖÔNG CHÍ TRUNG HOA
Phạm Hoàng Quân*
Lôøi Toøa soaïn. Khaûo luaän naøy laø moät phaàn trong coâng trình nghieân cöùu cuûa taùc giaû
Phaïm Hoaøng Quaân. Noäi dung chuû yeáu cuûa coâng trình laø khaûo chöùng nhöõng ghi cheùp
lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong caùc boä chính söû, phöông chí vaø ñòa ñoà coå cuûa
caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Muïc ñích cuûa coâng trình moät maët nhaèm söu taäp vaø
khaûo chöùng caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng ñeå phuïc vuï laâu daøi cho vieäc nghieân
cöùu veà bieån, ñaûo Vieät Nam, maët khaùc, noù coøn cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn heä
thoáng veà cöông vöïc vuøng bieån cöïc nam cuûa Trung Quoác qua caùc thôøi kyø lòch söû. Qua ñoù,
ngöôøi ñoïc deã daøng nhaän thaáy caùc yeâu saùch cuûa nhaø caàm quyeàn Trung Quoác hieän nay veà
ñöôøng löôõi boø treân bieån Ñoâng laø hoaøn toaøn khoâng coù caên cöù lòch söû. Phaàn ñaàu cuûa coâng
trình naøy vôùi nhan ñeà “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính
söû Trung Quoác” ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 1(84).2011.

Ñeà daãn
Chuû ñeà veà phöông chí Trung Hoa ñaõ ñöôïc trình baøy toång quan vaø in
treân moät tuaàn san tröôùc ñaây,(1) khaûo luaän naøy ñöôïc phaùt trieån treân cô sôû aáy,
vôùi hai muïc ñích. Thöù nhaát, nhaèm tìm hieåu veà moät loaïi hình tröù taùc raát ñaëc
bieät trong kho thö tòch coå Trung Hoa; thöù hai, nhaèm vaøo vieäc söu taäp vaø
nghieân cöùu caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng.
Xeùt veà giaù trò, phöông chí laø loaïi saùch lòch söû ñòa lyù toái troïng yeáu trong
kho taøng vaên hieán Trung Hoa, thöôøng ñöôïc bieân soaïn coâng phu, in aán vôùi
soá löôïng raát haïn cheá vaø bò maát maùt cuõng khaù nhieàu, caùc nöôùc phöông Taây
vaø Nhaät xem loaïi saùch naøy nhö laø nhöõng taøi lieäu cô baûn ñeå nghieân cöùu ñòa-
chính trò coå ñaïi. Thoáng keâ naêm 1958 cuûa Chu Só Gia trong Trung Quoác ñòa
phöông chí toång luïc cho thaáy 41 thö vieän lôùn ôû ñaïi luïc giöõ ñöôïc 7.413 töïa
(109.143 quyeån), phaàn lôùn taäp trung ôû Baéc Kinh,(2) vieäc thu thaäp phöông chí
coå vaãn duy trì vaø ñeán naêm 1985, toång soá taêng theâm vôùi khoaûng 8.200 töïa.(3)
Nhöõng naêm chieán tranh cuoái Thanh ñaàu Daân Quoác, khoaûng hai phaàn ba soá
saùch phöông chí coå ñaõ veà tay ngöôøi nöôùc ngoaøi. Theo nhöõng soá lieäu thoáng
keâ tröôùc naêm 1980, Thö vieän Quoác hoäi Hoa Kyø giöõ 3.750 töïa (khoaûng 60.000
quyeån), Thö vieän Vieän Yeân Kinh, Ñaïi hoïc Harvard giöõ 3.525 töïa, Thö vieän
Vieãn Ñoâng, Ñaïi hoïc Chicago giöõ 2.700 töïa, thö vieän caùc ñaïi hoïc Anh Quoác
giöõ 2.516 töïa, thö vieän caùc ñaïi hoïc Nhaät Baûn giöõ 2.866 töïa, thö vieän caùc
ñaïi hoïc chaâu AÂu giöõ 2.590 töïa...(4) Tröôùc ñaây, oâng Joseph Needham,(5) moät
chuyeân gia veà lòch söû vaên minh Trung Hoa, Hoäi tröôûng Hieäp hoäi tìm hieåu
Anh-Trung taïi Anh Quoác noùi: “Neàn vaên hoùa coå ñaïi cuûa Hy Laïp cho ñeán caän
ñaïi cuûa Anh Quoác ñeàu khoâng ñeå laïi ñöôïc trong kho taøng vaên hieán cuûa mình
moät loaïi hình tröù taùc naøo töông töï nhö phöông chí Trung Quoác”.(6)
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 57

Trong kho taøng thö tòch coå Trung Hoa, caùc chuyeân muïc ñòa lyù chí
trong chính söû tuy lieân tuïc vaø coù heä thoáng, nhöng chæ chuù troïng ñòa lyù haønh
chính,(7) muoán tìm hieåu caën keõ vaø chi tieát veà hieän traïng töï nhieân vaø nhieàu
maët hoaït ñoäng cuûa nhöõng ñòa phöông thì phaûi tìm ñeán phöông chí. Phöông
chí laø nôi chöùa ñöïng nhöõng thoâng tin baùch khoa, bieân cheùp roõ vaø cuï theå veà
caùc ñôn vò haønh chính, quaù trình thay ñoåi teân goïi, taùch nhaäp ñaát ñai, veà nuùi
soâng thaønh traán, ñöôøng saù thuûy boä, döõ lieäu kinh teá, tình hình vaên hoùa, nhaân
vaät…, vôùi nhöõng ñaëc tính mang nhieàu öu ñieåm nhö vaäy, phöông chí cuõng
ñöôïc xem laø saùch lòch söû ñòa phöông. Loaïi hình phöông chí ra ñôøi sau chính
söû [ñòa lyù chí], sau caùc chuyeân thö veà ñòa lyù - du kyù vaø sau vieäc soaïn veõ ñòa
ñoà, vaø do phoái hôïp, phaùt trieån töø caùc loaïi hình naøy coäng theâm vieäc ghi cheùp
chi tieát veà tình hình xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoùa neân daàn daàn noù trôû thaønh
loaïi saùch coâng cuï ñeå caùc cô quan quaûn lyù töø trung öông ñeán ñòa phöông theo
doõi tình hình ñaát ñai, nhaân söï, coâng sôû, binh bò, giao thoâng, vaên hoùa, kinh
teá, saûn vaät… thuoäc ñòa baøn ñöôïc ñeà caäp.
Trong khaûo luaän naøy, toâi seõ giôùi thieäu toång quan veà caùc boä phöông
chí ñöôïc thöïc hieän theo chæ duï cuûa hoaøng ñeá caùc trieàu ñaïi Trung Hoa, cuøng
vôùi nhöõng phöông chí tö tuyeån nhöng ñöôïc trieàu ñình thöøa nhaän vaø ñöôïc
hoïc giôùi ñeà cao. Veà toång chí seõ khaûo saùt caùc boä qua caùc trieàu Ñöôøng, Toáng,
Nguyeân, Minh, Thanh; veà thoâng chí seõ khaûo saùt caùc boä thuoäc ñòa baøn Quaûng
Ñoâng; veà ñòa phöông chí seõ khaûo saùt boä vieát veà ñaûo Quyønh Chaâu. Beân caïnh
phaàn toång quan laø phaàn trích dòch caùc phaàn/muïc coù lieân quan ñeán cöông
giôùi bieån phía cöïc nam Trung Hoa. Do ñaëc tính keá thöøa trong vieäc bieân soaïn
phöông chí, nhieàu noäi dung bò truøng laép seõ chæ choïn dòch maãu ñaïi dieän.
Khaûo luaän goàm caùc noäi dung sau:
I. Khaùi nieäm vaø ñaëc tính phöông chí
II. Toång chí
III. Thoâng chí
IV. Ñòa phöông chí
V. Toång luaän
Phuï luïc: Moät soá trang chuïp saùch phöông chí coå
Thö muïc tham khaûo
I. Khaùi nieäm vaø ñaëc tính phöông chí
Phöông chí 方志 [誌], vôùi nghóa cheùp roõ veà moät nôi, laø thuaät ngöõ ñeå goïi
chung cho loaïi saùch lòch söû ñòa lyù mang tính ñaëc thuø cuûa Trung Quoác. Teân goïi
phöông chí ñöôïc bieát ñeán sôùm nhaát qua saùch Chu leã 周禮, thieân Ñòa quan 地
官, trong saùch naøy cho bieát chöùc quan Thoå huaán 土訓 coi veà ñòa ñoà, chöùc quan
Tuïng huaán 誦訓 coi veà phöông chí. Trong boái caûnh thôøi nhaø Chu, phöông chí
ñöôïc hieåu giôùi haïn trong vieäc thu thaäp thoâng tin veà soâng nuùi, phong tuïc, vaät
saûn, ngoân ngöõ boán phöông gaàn xa, ôû trieàu ñình, quan Tuïng huaán coù nhieäm
vuï giaûi ñaùp thaéc maéc cho hoaøng ñeá trong lónh vöïc naøy, khi hoaøng ñeá ñi tuaàn,
quan Thoå huaán vaø quan Tuïng huaán ñi haàu beân xe.(8) Phöông Taây cuõng coù loaïi
hình tröù taùc gaàn gioáng vôùi phöông chí Trung Hoa laø loaïi saùch nghieân cöùu khu
vöïc [regional study], tuy nhieân vieäc phaân boá ñeà muïc vaø tieâu chí thu thaäp tö
lieäu giöõa hai loaïi coù nhieàu ñieåm khaùc bieät. Do khoâng coù thuaät ngöõ töông ñöông
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

neân trong Anh ngöõ, töø phöông chí thöôøng ñöôïc chuyeån ngöõ theo hình thöùc
naém baét tính chaát, coù khi laø gazetteer [trong heä thoáng thö muïc cuûa Harvard-
Yengching, 1975], hoaëc local topography [Joseph Needham, 1959; Oxford,
A. S. Hornby, 1977] , hoaëc local records [Chinese-English Dictionary, CPI,
2007], hoaëc local gazetteer [Chen, Hong Kong, 1965],(9) hoaëc the economic
development and geographical changes [Chen, W. Germany, 1962].(10) Trong
tieáng Vieät, xöa duøng caùc töø dö ñòa chí, chí, nay thoâng duïng töø ñòa chí, caùc töø
naøy coù theå xem laø töông öùng vôùi phöông chí.
Veà ñaïi theå, coù theå chia phöông chí laøm 3 loaïi: 1) toång chí 總志 (cheùp
veà caû nöôùc); 2) thoâng chí 通志 (cheùp veà moät tænh); 3) ñòa phöông chí 地方志
(cheùp veà phuû, saûnh, chaâu, huyeän, höông, traán…). Phaàn nhieàu caùc boä toång chí
vaø thoâng chí ñöôïc tieán haønh qua chæ duï cuûa hoaøng ñeá, ñöôïc thöïc hieän bôûi söï
chæ ñaïo vaø tham gia tröïc tieáp cuûa caùc ñaïi thaàn vaø quan ñöùng ñaàu ñòa phöông.
Caùc ñòa phöông chí thì ñöôïc thöïc hieän töï phaùt, thöôøng laø bôûi caùc vò quan
traán nhaäm taøi gioûi coù tinh thaàn chuù troïng thöïc hoïc, hoï bieân soaïn ñòa phöông
chí vôùi nhu caàu ñaøo luyeän vaø phaùt huy kieán thöùc, khi hoaøn thaønh, ña soá caùc
coâng trình naøy ñöôïc daâng leân hoaøng ñeá xem xeùt, nhöõng boä ñòa phöông chí
toát seõ ñöôïc söû duïng nhö laø taøi lieäu tham khaûo cho hoaøng ñeá vaø ñình thaàn,
moät maët cuõng laøm cô sôû döõ lieäu cho vieäc bieân soaïn toång chí hoaëc thoâng chí
vaø taùc giaû cuûa chuùng ñöôïc xem laø ngöôøi cai trò naém baét saâu saùt tình hình ñòa
phöông vôùi söï öu aùi hôn trong vieäc ñeà baït thaêng tieán.
Toång chí töông ñoái hoaøn chænh [Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí, naêm
813] xuaát hieän sau loaïi hình chính söû [Söû kyù, naêm 122 TCN] gaàn moät ngaøn
naêm. Thoâng chí khaù hoaøn chænh cuûa moät soá tænh ñöôïc thöïc hieän thôøi Minh,
cho khaép caùc tænh toaøn Trung Hoa ñöôïc leänh thöïc hieän naêm 1729 [Thanh,
Ung Chính naêm thöù 7], nhieàu boä thoâng chí ñöôïc soaïn noái theâm [tuïc tu, truøng
tu] ñeán 5, 6 laàn.
Trong thö muïc truyeàn thoáng [kinh-söû-töû-taäp], phöông chí caùc loaïi thuoäc
Söû boä, Ñòa lyù loaïi; toång chí xeáp vaøo Ñòa lyù loaïi-Toång chí, thoâng chí vaø ñòa
phöông chí xeáp vaøo Ñòa lyù loaïi-Ñoà hoäi quaän huyeän.(11) Thö vieän Ñaïi hoïc
Thanh Hoa phoái hôïp phöông phaùp phaân loaïi thaäp tieán Dewey vôùi phöông
phaùp phaân loaïi truyeàn thoáng kinh-söû-töû-taäp, xeáp loaïi saùch phöông chí thuoäc
Söû boä, toång chí vaøo nhoùm maõ soá 300, thoâng chí vaø ñòa phöông chí vaøo nhoùm
maõ soá 310. Thö vieän Quoác hoäi Hoa Kyø xeáp phöông chí vaøo nhoùm Ñòa lyù vaø
Nhaân loaïi hoïc [nhoùm kyù hieäu G.].(12) Thö vieän Quoác hoäi vaø caùc ñaïi hoïc Nhaät
Baûn xeáp phöông chí vaøo nhoùm Söû [nhoùm VII], loaïi Dö ñòa [loaïi 5].(13)
II. Toång chí
Döïa vaøo tính chaát vaø theå leä trong noäi dung thieân Vuõ coáng saùch Thöôïng
thö(14) ña soá hoïc giaû cho raèng ñaây laø moâ thöùc sô khôûi cuûa loaïi hình toång chí.
Vuõ coáng xuaát hieän trong boái caûnh nhaø Haï (2205-1766 TCN), noäi dung vieát
raèng sau khi laøm xong coâng vieäc trò thuûy, “vua Vuõ chia ñaát laøm 9 chaâu, döïa
theo theá nuùi, ñaün caây laøm daáu, ñònh caùc nuùi cao soâng lôùn”.(15) Chín chaâu
ñöôïc phaân cheùp cuï theå goàm: 1) Kyù Chaâu 冀州, nay ôû khoaûng tænh Sôn Taây;
2) Duyeän Chaâu 兗州, khoaûng Sôn Ñoâng; 3) Thanh Chaâu 青州, khoaûng Sôn
Ñoâng; 4) Töø Chaâu 徐州, khoaûng Giang Nam; 5) Döông Chaâu 揚州, khoaûng
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 59

Giang Nam; 6) Kinh Chaâu 荊州, khoaûng Hoà Nam vaø Hoà Baéc; 7) Döï Chaâu
豫州, khoaûng Haø Nam; 8) Löông Chaâu 梁州, khoaûng Töù Xuyeân; 9) Ung Chaâu
雍州, khoaûng Thieåm Taây vaø Cam Tuùc. Moãi chaâu cheùp veà caùc ñoái töôïng: maïch
nuùi lôùn, doøng chaûy soâng lôùn, thoå nhöôõng, saûn vaät, thueá ruoäng ñaát, giao
thoâng vaø caùc toäc daân. Nhaø Haï trong lòch söû Trung Hoa thuoäc vaøo thôøi ñaïi
nöûa truyeàn thuyeát nöûa tín söû, vaø saùch Thöôïng thö chæ ñöôïc bieát ñeán vaøo thôøi
Haùn, töùc cheùp laïi söï vieäc löu truyeàn töø hai ngaøn naêm tröôùc, vì vaäy chæ neân
xem Thöôïng thö laø nôi baøy toû theá giôùi quan cuûa ngöôøi thôøi Taàn, Haùn. Teân
goïi “Vuõ coáng” vôùi nghóa “vieäc noäp coáng thôøi vua Vuõ”, qua vieäc phaân hoaïch
vuøng mieàn ñeå aùp ñònh möùc thueá, noäi dung phaàn vieát naøy giaùn tieáp dieãn taû
sô löôïc nhöng coù heä thoáng tình hình ñòa lyù töï nhieân vaø nhaân vaên cuûa nöôùc
Trung Hoa thôøi nhaø Haï. Lôøi vaên trong thieân Vuõ coáng ngaén goïn, vieäc phaân
boá ñaát ñai thaønh chín chaâu ñöôïc coi laø moâ thöùc ñeå caùc trieàu ñaïi sau naøy
phaân caáp boä, chaâu, ñaïo vaø hieän nay goïi laø tænh, caùc ghi cheùp phaûn aùnh
tình hình cuûa töøng chaâu nhö ñöôïc tuaân thuû theo moät ñeà cöông nhaát quaùn,
taïm ñuû ñeå ngöôøi sau döïa vaøo ñoù maø trieån khai thaønh moâ hình toång chí.
Töø Haùn ñeán Tuøy, caùc ghi cheùp theo moâ hình toång chí ñeàu khoâng coøn,
trong boä chính söû Tuøy thö, phaàn Kinh tòch chí coøn löu vaøi teân saùch vaø trong
lôøi baït cho tieåu muïc söû boä-ñòa lyù loaïi cuõng daãn hai boä toång chí tieâu bieåu
ñöông thôøi laø Khu vuõ ñoà chí vaø Chö chaâu ñoà kinh.(16) Naêm Ñaïi Nghieäp thöù 5
(609), Thoâi Traùch nhaän chieáu thöïc hieän Khu vuõ ñoà chí 區宇圖志, 250 quyeån,
khi hoaøn thaønh, Tuøy Daïng Ñeá cho laø chöa ñaït, laïi leänh cho Ngu Theá Cô
虞世基 vaø Höùa Thieän Taâm 許善心 soaïn theâm, taêng leân thaønh 600 quyeån.(17)
Khu vuõ ñoà chí nay khoâng coøn, caùc ghi cheùp veà noù nhö teân taùc giaû, soá quyeån
cuõng baát nhaát, ngöôøi thôøi Thanh laø Vöông Moâ trong Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö
sao vieát moät ñoaïn vaên moâ taû Khu vuõ ñoà chí vaø chæ söu taäp ñöôïc 3 ñieàu töø
saùch naøy do Thaùi Bình ngöï laõm trích luïc vaø 3 ñieàu do Thaùi Bình hoaøn vuõ
kyù trích luïc.(18) Chö chaâu ñoà kinh 諸州圖經 hay coøn goïi laø Tuøy chaâu quaän ñoà
kinh, 100 quyeån 隋州郡圖經一百卷 cuûa Lang UÙy Chi 郎蔚之 coøn löu laïi ñöôïc
phaàn noäi dung khaù hôn Khu vuõ ñoà chí, trong Thaùi Bình ngöï laõm giöõ ñöôïc
120 ñieàu, Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù giöõ ñöôïc 128 ñieàu vaø Dö ñòa quaûng kyù giöõ
ñöôïc 9 ñieàu, Söï vaên loaïi tuï giöõ ñöôïc 1 ñieàu, coäng chung trong 62 trang baûn
in khaéc.(19) Caùc ñieàu coøn soùt laïi töø Chö chaâu ñoà kinh leû meû, khoâng troïn veïn
cho chaâu, quaän naøo, coù nhieàu chi tieát cho thaáy do ngöôøi thôøi Ñöôøng cheùp
theâm vaøo(20) vaø khoâng coù ñieàu muïc lieân quan ñeán cöông giôùi cöïc nam.
Thôøi Ñöôøng, toång chí khaù hoaøn chænh ñaàu tieân ñöôïc bieân soaïn vaøo
ñôøi Ñöôøng Hieán Toâng 唐憲宗, do Teå töôùng Lyù Caùt Phuû 李吉甫, laøm xong
naêm 813, nhaèm naêm Nguyeân Hoøa thöù 8, nhaân ñoù goïi teân Nguyeân Hoøa quaän
huyeän ñoà chí.(21) Lyù Caùt Phuû (758- 814) töï Hoaèng Hieán 弘憲, ngöôøi huyeän
Taùn Hoaøng, ñaïo Haø Baéc, töøng giöõ caùc chöùc Thaùi thöôøng baùc só, Trung thö thò
lang, nhieàu naêm traán nhaäm ñòa phöông, hai laàn giöõ chöùc Teå töôùng [vaøo naêm
Nguyeân Hoøa thöù 2 vaø thöù 6], Ñaïi hoïc só Taäp Hieàn Vieän, Giaùm tu quoác söû.
Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí 元和郡縣圖志 laø teân goïi ban ñaàu, theo
lôøi töïa cuûa Lyù Caùt Phuû thì saùch naøy coù caùc ñòa ñoà ñính keøm, neân teân saùch
coù chöõ ñoà, veà sau, phaàn ñòa ñoà khoâng coøn, neân cuõng coù nôi goïi Nguyeân Hoøa
60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

quaän huyeän chí. Ñaây laø boä toång chí ñöôïc lieät haïng xöa nhaát, goàm 40 quyeån
(nay chæ coøn 34 quyeån), phaûn aùnh cô caáu haønh chính 10 ñaïo ñaõ thieát laäp
naêm ñaàu Trinh Quaùn (627) vaø vieäc chuaån ñònh phaân caáp phuû, chaâu, huyeän
vaøo naêm Trinh Quaùn thöù 13 (639). Boá cuïc saùch laáy ñôn vò haønh chaùnh caáp
ñaïo, phuû laøm cöông, moâ taû toång quan lòch söû dieân caùch, ñòa giôùi hieän taïi [töù
chí baùt ñaùo], toång soá hoä, thueá thu baèng saûn vaät; keá ñeán laø phaân cheùp veà töøng
chaâu, huyeän, trong moãi chaâu/huyeän phaân muïc cheùp veà khoaûng caùch ñeán lî sôû
chuû quaûn, daëm ñöôøng ñeán boán nôi xung quanh, lòch söû dieân caùch, soâng nuùi,
thaønh traán, di tích, vaät saûn. Baét ñaàu laø Kinh Trieäu phuû 京兆府 [ñeá ñoâ, Taây
An] thuoäc Quan Noäi ñaïo 關内道 cheùp laàn löôït caùc ñaïo, ñeán cuoái cuøng laø Luõng
Höõu ñaïo 隴右道. Lónh Nam ñaïo 嶺南道 phaân cheùp trong 5 quyeån [töø quyeån
34 ñeán 38], Lónh Nam ñaïo 2 (quyeån 35) naèm trong soá 6 quyeån ñaõ maát, chæ
coøn löu ñöôïc muïc luïc teân caùc chaâu, qua danh muïc 15 chaâu naøy thaáy coù 5 chaâu
Nhai 崖, Quyønh 瓊, Chaán 振, Ñam 儋, Vaïn An 萬安 laø naèm treân phaàn ñaát ñaûo
Haûi Nam, so vôùi Ñòa lyù chí trong Cöïu Ñöôøng thö thì soá chaâu töông ñoàng.(22)
Vaøi hoïc giaû thôøi Thanh ñaõ tham khaûo caùc taøi lieäu xuaát hieän tröôùc sau thôøi
Ñöôøng ñeå vieát theâm boä Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí 元和郡縣補志(23) [sau ñaây
goïi laø Boå chí] nhaèm phuïc döïng 6 quyeån ñaõ maát trong Nguyeân Hoøa quaän huyeän
ñoà chí. Boå chí hoaøn thaønh naêm Caøn Long thöù 40 (1775) do hai cha con Nghieâm
Quan 嚴觀, Nghieâm Tieán Phuû 嚴進甫 keá thöøa sô caûo cuûa Uoâng Só Hoaønh 汪士
鈜.(24) Boå chí cho thaáy ñaûo Quyønh [Haûi Nam ngaøy nay] vaøo ñôøi Ñöôøng goàm 5
chaâu Nhai, Quyønh, Chaán, Ñam, Vaïn An ñeàu thuoäc ñaïo Lónh Nam.
Trích dòch
- Trích muïc luïc Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí:
“Lónh Nam ñaïo...
Nhai Chaâu, [3 huyeän] Xaù Thaønh, Tröøng Maïi, Vaên Xöông.
Quyønh Chaâu, [5 huyeän] Quyønh Sôn, Laâm Cao, Taêng Khaåu, Laïc Hoäi,
Nhan La.
Chaán Chaâu, [5 huyeän] Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân,
Laïc Ñoàn.
Ñam Chaâu, [5 huyeän] Nghóa Luaân, Xöông Hoùa, Caûm AÂn, Laïc Tröôøng,
Phuù La.
Vaïn An chaâu, [4 huyeän] Vaïn An, Laêng Thuûy, Phuù Vaân, Baùc Lieâu”.
[嶺南道… 崖州: 舍城, 澄邁, 文昌. 瓊州: 瓊山, 臨高, 曾口, 樂會, 顏羅. 振州: 寧
遠, 延德, 吉陽, 臨川, 落屯. 儋州: 義倫, 昌化, 感恩, 洛場, 富羅. 萬安州: 萬安, 陵水,
富雲, 博遼.](25)
- Trích dòch phaàn vieát veà chaâu Chaán [chaâu ôû cöïc nam ñaûo Quyønh]:
“Chaâu Chaán [Chaán Chaâu], 819 hoä. (AÙn):(26) Ñaát naøy vôùi quaän Chaâu Nhai
cuøng thuoäc quaän Laâm Chaán trong ñôøi Tuøy Ñaïi Nghieäp, laïi goïi quaän Ninh
Vieãn. [Nhaø Ñöôøng] naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] ñaët chaâu Chaán, naêm ñaàu Thieân
Baûo [742] ñoåi laøm quaän Laâm Chaán, naêm ñaàu Caøn Nguyeân [758] ñaët trôû laïi
laø chaâu Chaán.
Ñòa giôùi, taùm nôi ñeán:
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 61

Baéc ñeán Thöôïng Ñoâ(27) 8.606 daëm


Baéc ñeán Ñoâng Ñoâ(28) 7.797 daëm
Ñoâng ñeán chaâu Vaïn An 160 daëm
Nam ñeán bieån lôùn 7 daëm
Taây ñeán chaâu Ñam 420 daëm
Baéc ñeán chaâu Quyønh 450 daëm
Ñoâng nam ñeán bieån lôùn 27 daëm
Taây nam ñeán bieån lôùn 10 daëm
Taây baéc ñeán huyeän Dieân Ñöùc 90 daëm
Ñoâng baéc ñeán chaâu Quyønh 450 daëm
Thueá noäp: vaøng, maâm [nia] maây 5 maøu, vaûi deät sôïi moäc mieân [hoa gaïo]
ñeå baøy thöùc aên.
Quaûn lyù 5 huyeän: Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn.
Huyeän Ninh Vieãn. (AÙn): Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân
ñeàu laø ñaát huyeän Laâm Traàn thuoäc quaän Uaát Laâm thôøi Haùn, thôøi Tuøy coù ñaët
dieâm [tröôøng] ôû huyeän naøy.
Soâng Ninh Vieãn ñeán huyeän trò 1 daëm (nguyeân vaên).(29)
Huyeän Dieân Ñöùc, phía taây ñeán chaâu trò 70 daëm.
(AÙn): huyeän naøy ñaët thôøi Tuøy, thuoäc chaâu Nhai; thôøi Ñöôøng thuoäc
chaâu Chaán.
Soâng Dieân Ñöùc ñeán huyeän trò 1 daëm (nguyeân vaên).
Huyeän Caùt Döông, ñoâng baéc ñeán chaâu trò 90 daëm.
Naêm Trinh Quaùn thöù 2 [628] ñaët laøm huyeän, taùch töø Ninh Vieãn
(nguyeân vaên).
Huyeän Laâm Xuyeân, ñoâng nam ñeán chaâu trò 80 daëm.
(AÙn): huyeän ñaët thôøi Tuøy, thuoäc chaâu Nhai. Voán xöa laø huyeän Laâm Traàn.
Naêm [Tuøy] Khai Hoaøng thöù 10 [590] laáy huyeän naøy ban cho Tieån Phu nhaân
ôû Cao Chaâu laøm aáp thang moäc, sau boû [leänh aáy], trong nieân hieäu Ñaïi Nghieäp
[605-617] laïi ñaët laøm huyeän. Thôøi Ñöôøng ñoåi teân huyeän laø Laâm Xuyeân.
Huyeän Laïc Ñoàn, ñoâng baéc ñeán chaâu trò 200 daëm.
(AÙn): huyeän naøy ñaët sau nieân hieäu Thieân Baûo [742-756]”.
[振州, 戶八百一十九. 案 土地所屬與珠崖郡同隋大業中爲臨振郡又曰寧遠郡. 武
德五年置振州, 天寳元年仍爲臨振郡, 乾元元年復爲振州
州境, 八到
北至上都八千六百六里
北至東都七千七百九十七里
東至萬安州百六十里
南至大海七里
西至儋州四百二十里
北至瓊州四百五十里
東南至大海二十七里
西南至大海十里
西北至延德縣九十里
62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

東北至瓊州四百五十里
貢賦, 貢: 金, 五色藤盤, 斑布食單
管縣五: 寧遠, 延德, 吉陽, 臨川, 落屯
寧遠縣, 案 寧遠, 延德, 吉陽, 臨川皆漢臨塵縣地屬鬱林郡, 此縣隋置有鹽
寧遠水去縣一里 原文
延德縣, 西至州七十里. 案 隋置縣屬崖州唐屬振州
延德水去縣一里 原文
吉陽縣, 東北至州九十里. 貞觀二年析寧遠置 原文
臨川縣, 東南至州八十里, 案 縣隋置屬崖州本臨塵故縣也開皇十年以縣賜高
[州] 洗夫人爲湯沐邑後廢大業中又置唐改名臨川
落屯縣, 東北至州二百里. 案 天寶後置]
[元和郡縣補志, 卷八, 嶺南道, 頁 21, 22](30)
Cuõng trong thôøi Ñöôøng, tröôùc thôøi Nguyeân Hoøa ñaõ coù ba boä toång chí.
Boä thöù nhaát laø Quaùt ñòa chí [括地志] do Lyù Thaùi [李泰] chuû bieân, hoaøn thaønh
naêm Trinh Quaùn thöù 16 (642), boä naøy maát gaàn heát, nguyeân taùc 550 quyeån
nay chæ coøn 8 quyeån. Boä thöù hai laø Thaäp ñaïo thuaät [十道述] cuûa Teå töôùng Giaû
Ñam [賈耽], laøm xong trong khoaûng nieân hieäu Trinh Nguyeân (785-804), cuõng
bò maát gaàn heát, nhöõng ghi cheùp taøn soùt ñöôïc taäp hôïp bôûi Vöông Moâ trong
Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao, vôùi tieâu ñeà Giaû Ñam quaän quoác huyeän ñaïo kyù
[賈耽郡國縣道記]. Boä thöù ba bieát ñöôïc qua taøi lieäu Ñoân Hoaøng, phaàn vaên
thö, soá hieäu 518, boä phaän ñòa chí taøn soùt coù moät xaáp ghi cheùp mang hình
thöùc toång chí, caùc nhaø khaûo coå xaùc ñònh taøi lieäu naøy ñöôïc laøm ra trong
khoaûng nieân hieäu Thieân Baûo (742-755), do ñaõ maát phaàn teân saùch, neân taøi
lieäu naøy ñöôïc hoïc giaû Höôùng Ñaït 向達 - ngöôøi ñaàu tieân khaûo saùt - ñaët teân
laø Ñöôøng Thieân Baûo sô taøn ñòa chí.(31) Moät khaûo thích caën keõ cuûa Vöông
Troïng Laïc veà nhieàu taøi lieäu phöông chí tìm ñöôïc ôû ñoäng Ñoân Hoaøng ñöôïc
xuaát baûn naêm 1993, trong ñoù Ñöôøng Thieân Baûo sô taøn ñòa chí ñöôïc goïi laø
Ñöôøng Thieân Baûo sô nieân ñòa chí taøn quyeån khaûo thích,(32) ñoaïn tö lieäu lieân
quan ñeán chaâu Chaán chæ coøn 35 chöõ, goàm teân chaâu Chaán, quaän Dieân Ñöùc,
4 huyeän Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông vaø La Xuyeân [vieát sai töø Laâm
Xuyeân], soá höông vaø soá thueá thu. Trích dòch ñoaïn döôùi ñaây goàm nguyeân
vaên goõ laïi töø baûn Ñoân Hoaøng vaø phaàn hieäu ñieåm, khaûo thích cuûa Vöông
Troïng Laïc:
“Khaûo thích taøi lieäu ñòa chí taøn soùt nhöõng naêm ñaàu nieân hieäu Thieân
Baûo nhaø Ñöôøng.
...Quaän Dieân Ñöùc, nhö chuaån [haïng haï] cuûa chaâu Chaán tröôùc ñaây, Ninh
Vieãn [haïng trung] coù hai höông, 270 hoä, Dieân Ñöùc [haïng haï], hai höông,
357 hoä, Caùt Döông [haïng haï], hai höông, 250 hoä, La Xuyeân [haïng haï], moät
höông, 260 hoä. (Nguyeân vaên).
Khaûo thích, chaâu Chaán ñaët trò sôû taïi Ninh Vieãn, nay laø thò traán Nhai
Thaønh ôû phía taây huyeän Nhai, ñaûo Haûi Nam; Dieân Ñöùc ñaët trò sôû ôû gaàn thò
traán Phaät La phía taây nam huyeän Laïc Ñoâng, ñaûo Haûi Nam ngaøy nay; Caùt
Döông ñaët trò sôû gaàn thò traán Ñaèng Kieàu, phía ñoâng baéc huyeän Nhai, ñaûo
Haûi Nam ngaøy nay; La Xuyeân, caùc saùch ñòa chí ñeàu vieát laø Laâm Xuyeân, nay
laø huyeän Nhai tænh Quaûng Ñoâng. Chaâu Chaán laõnh 4 huyeän, goàm 7 höông”.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 63

唐天寶初年地志殘卷考釋
...延德 [郡] 振 [州] [下] 准前 寧遠 [中] 二 [鄉] 二百七十 [千] 延德 [下] 二
[鄉] 三百五十七 [千] 吉陽 [下] 二 [鄉] 二百五十 [千] 羅川 [下] 一 [鄉] 二百六
十 [千]. (原文)
考釋曰: 振州治寧遠, 今海南島崖縣西崖城鎮. 延德治今海南島樂東縣西南佛羅
鎮附近. 吉陽治今海南島崖縣東北籐橋鎮附近. 羅川諸志作臨川, 今廣東崖縣. 振州領
四縣凡七鄉.
[敦煌石室地志殘卷考釋, 中華學術叢書, 王仲犖著-鄭宜秀整理, 上海古籍出
版社, 1993, (頁57)].(33)
Nhaän xeùt
Treân nguyeân taéc söû lieäu, toång chí thôøi Ñöôøng laø Nguyeân Hoøa quaän
huyeän ñoà chí khuyeát phaàn vieát veà vuøng ñaát cuoái cuøng phía bieån nam. Teân
goïi cuûa 5 ñôn vò haønh chaùnh treân ñaûo Quyønh coøn löu ñöôïc ôû phaàn Muïc luïc
truøng khôùp vôùi bieân cheùp trong chính söû, qua ñoù coù theå döïa vaøo Cöïu-Taân
Ñöôøng thö ñeå keát luaän veà cöông giôùi nhaø Ñöôøng veà phía bieån cöïc nam,(34) hai
boä chính söû naøy cho thaáy hai huyeän Ninh Vieãn vaø Laâm Xuyeân thuoäc chaâu
Chaán ôû phía cöïc nam, khoâng ghi nhaän veà nhoùm ñaûo hoaëc ñaûo naøo veà phía
bieån nam.
Boå chí thôøi Thanh thu thaäp tö lieäu töø caùc phöông chí thôøi Ñöôøng vaø
hai boä chính söû ñeå phuïc döïng phaàn khuyeát veà ñaûo Quyønh, neân cuõng khoâng
cho tö lieäu naøo môùi laï. Boå chí cheùp veà phía cöïc nam ñaûo Quyønh laø hai huyeän
Ninh Vieãn vaø Laâm Xuyeân thuoäc chaâu Chaán, khoâng ghi nhaän veà nhoùm ñaûo
hoaëc ñaûo naøo veà phía bieån nam.
Toång chí trong thôøi Thieân Baûo cheùp veà soá lieäu thueá thu coù veû chi tieát,
nhöng khoâng coøn löu ñöôïc phaàn cheùp veà ñòa giôùi neân cuõng khoâng nhaän ñònh
ñöôïc gì theâm.
Thôøi Toáng, nhieàu boä toång chí ñöôïc trieàu ñình toå chöùc bieân soaïn,
laáy tieâu chí chính thoáng laøm chuaån thì ñaùng keå tröôùc laø caùc saùch Nguyeân
Phong cöûu vöïc chí [元豐九域志] cuûa Vöông Toàn [王存], Cöûu khaâu toång yeáu
[九丘總要] cuûa Vöông Nhaät Höu [王日休], Hoaøng trieàu quaän huyeän chí [皇朝
郡縣志] cuûa Phaïm Töû Tröôøng [范子長], Hoaøng trieàu phöông vöïc chí [皇朝方
域志] cuûa Vöông Hy Tieân [王希先], Töôøng Phuø chaâu huyeän ñoà kinh [祥符州縣
圖經] cuûa Lyù Toâng Ngaïc vaø Vöông Taêng [李宗諤-王曾]. Trong caùc boä keå treân,
chæ coù Nguyeân Phong cöûu vöïc chí laø coøn toaøn veïn, Töôøng Phuø chaâu huyeän
ñoà kinh vôùi quy moâ lôùn, ñeán 1.566 quyeån, laøm xong naêm Ñaïi Trung Töôøng
Phuø thöù 3 (1010), nay chæ coøn vaøi quyeån leû meû, maáy boä coøn laïi chæ thaáy cheùp
teân saùch trong caùc saùch thö muïc thôøi Toáng.
Nguyeân Phong cöûu vöïc chí,(35) laøm xong naêm Nguyeân Phong thöù 3
(1080), do Nghò Lang ñoàng tu Quoác Söû Quaùn Vöông Toàn nhaän saéc chæ bieân
soaïn. Vöông Toàn (1023-1101) töï Chính Troïng 正仲, ngöôøi huyeän Ñan Döông
(Giang Toâ), ñoã tieán só naêm Khaùnh Lòch thöù saùu (1046), laøm quan traûi qua
caùc chöùc Tröù taùc taù lang bí thö tænh, Tri thaùi thöôøng Leã vieän, Thöôïng thö
taû thöøa.
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

Teân saùch naøy phoái hôïp nieân hieäu bieân soaïn [Nguyeân Phong] vaø töø cöûu
vöïc maø thaønh, cöûu vöïc thoaùt töø khaùi nieäm “cöûu chaâu phong vöïc [chia bôø coõi
chín chaâu]” trong thieân Vuõ coáng, ñaây laø hình thöùc duïng ñieån ñeå ñaët teân saùch,
ngoaøi ra, cuõng caàn löu yù theâm caùc töø khaùc nhö cöûu nguyeân 九原, cöûu khaâu
九丘, cöûu höõu 九囿 [有] cuõng ñoàng nghóa cöûu chaâu. Nguyeân Phong cöûu vöïc
chí coù theå ñöôïc hieåu laø “toång chí bieân soaïn trong nieân hieäu Nguyeân Phong”.
Toång chí naøy tuy ra ñôøi sau saùch Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí nhöng quy
moâ keùm hôn, chæ coù 10 quyeån [Nguyeân Hoøa 40 quyeån], vôùi toång soá chöõ öôùc
gaàn phaân nöûa Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí.
Theo baøi Bieåu daâng saùch cuûa Vöông Toàn thì Nguyeân Phong cöûu vöïc chí
cheùp veà caùc ñôn vò haønh chính töø trung öông ñeán caáp huyeän toång coäng goàm
23 loä, 4 kinh phuû [phuû tröïc thuoäc trung öông], 10 thöù phuû [phuû thuoäc loä],
242 chaâu, 37 quaân, 4 giaùm, 1.235 huyeän.(36) Coù ñieåm caàn löu yù veà con soá caùc
loä trong Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, baøi bieåu cuûa Vöông Toàn cho bieát coù 23
loä, nhöng ôû muïc luïc saùch thaáy cheùp 24 loä, [cuøng 4 kinh, caùc chaâu hoùa ngoaïi,
caùc chaâu ki mi].(37) Con soá 24 loä phuø hôïp vôùi Toáng söû, baøi Toång luaän muïc Ñòa
lyù chí trong Toáng söû vieát: “Trong nieân hieäu Nguyeân Phong [1078-1085] chia
toaøn quoác thaønh 24 loä. Naêm Tuyeân Hoøa thöù 4 [1122] phaân laøm 26 loä, 4 phuû
thuoäc trung öông, 30 phuû, 254 chaâu, 63 giaùm, 1234 huyeän”.(38) Tuy nhieân,
vaán ñeà trong nieân hieäu Nguyeân Phong, toaøn Trung Hoa goàm 24 loä, hay 23
loä phaûi taïm gaùc laïi cho ñeà taøi nghieân cöùu khaùc.
Caùc ñôn vò haønh chaùnh treân ñaûo Quyønh ñeàu thuoäc loä Taây Quaûng Nam
廣南西路 [loä naøy goàm 23 chaâu, 3 quaân, 64 huyeän], goàm chaâu Quyønh 瓊州,
quaân Xöông Hoùa 昌化軍, quaân Vaïn An 萬安軍, quaân Chaâu Nhai 珠崖軍, nôi
cöïc nam cuûa ñaûo naøy laø traán Laâm Xuyeân thuoäc quaân Chaâu Nhai.
Trích dòch phaàn quaân Chaâu Nhai
“Quaân Chaâu Nhai, thôøi Ñöôøng laø quaän Dieân Ñöùc thuoäc chaâu Chaán, trieàu
Toáng naêm Khai Baûo thöù 5 [972] ñoåi laøm chaâu Nhai, naêm Hy Ninh thöù 6
[1073] boû chaâu, ñaët laøm quaân.
Ñòa lyù, caùch Ñoâng Kinh 7.685 daëm; ñoâng, töø trò sôû ñeán ñòa giôùi 245
daëm, töø ñaàu ñòa giôùi ñeán quaân Vaïn An 170 daëm; taây, töø trò sôû ñeán ñòa giôùi
120 daëm, töø ñaàu ñòa giôùi ñeán quaân Xöông Hoùa 384 daëm; nam, töø trò sôû ñeán
bieån 10 daëm; baéc, töø trò sôû ñeán ñoäng Leâ 50 daëm; ñoâng nam ñeán bieån 40 daëm;
taây nam ñeán bieån 215 daëm [thuø];(39) ñoâng baéc ñeán Haàu Saøi Lónh 250 daëm
[thuø];(40) taây baéc ñeán nuùi quaân Xöông Hoùa 120 daëm.
Hoä, daân baûn ñòa 240 [thuø],(41) nôi khaùc ñeán 11.
Thoå saûn phaûi noäp, coû cao löông 5 caân [moät naêm].(42)
Traán, 2, naêm Hy Ninh thöù 6 [1073] nhaäp 2 huyeän Caùt Döông, Ninh
Vieãn laøm thaønh traán:
[traán] Laâm Xuyeân, caùch veà phía ñoâng trò sôû quaân 80 daëm.
[traán] Ñaèng Kieàu, caùch veà phía ñoâng trò sôû quaân 100 daëm, coù 2 höông
[baûn hoï Tieàn cheùp laø 1 höông].(43)
{Coå tích, trong nieân hieäu Khai Baûo, saéc chuaån ñoåi teân nhö hieän nay [?],(44)
baûn Caùc}”.(45)
[Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, quyeån 9, tôø 30].
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 65

珠崖軍 唐振州延德郡皇朝開寶五年改崖州煕寧六年廢爲軍(*)
地理東京七千六百八十五里東至本軍界二百四十五里自界首至萬安軍一百七十
里西至本軍界一百二十里自界首至昌化軍三百八十四里南至海一十里北至黎峒五十
里東南至海四十里西南至海一 [讎] 弍十五里東北至猴豺嶺三 [讎] 弍百五十里西北
至昌化軍山一百二十里
戶主三 [讎] 弍百四十客一十一
土貢高良薑五斤
鎮二 煕寧六年省吉陽寧遠二縣爲鎮(*)
臨川軍東八十里
藤橋軍東一百里二鄉 [錢本作一鄉]
{古跡開寶中准敕改今名, 閣本}
[元豐九域志, 卷九, 頁三十](46)
Trong thôøi Toáng coøn coù boä toång chí ñöôïc hoïc giôùi ñaùnh giaù raát cao laø
Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù (976-983), vaø ba boä ñöôïc ñaùnh giaù cao laø Dö ñòa quaûng
kyù (1111-1117), Dö ñòa kyû thaéng (1221) vaø Phöông dö thaéng laõm (1239).
Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù 太平寰宇記(47) nguyeân taùc 200 quyeån, muïc luïc
2 quyeån, hieän chæ coøn 197 quyeån.(48) Saùch do Nhaïc Söû 樂史 soaïn, laøm xong
trong khoaûng nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác (976-983). Nhaïc Söû (930-
1007) töï Töû Chính 子正, ngöôøi huyeän Nghi Hoaøng, chaâu Vuõ Ñaïo, Giang Taây,
ñoã tieán só trong nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác, soaïn saùch do sôû thích, laøm
xong môùi daâng leân, tuy laø saùch tö tuyeån nhöng noäi dung hoaøn bò, vöôït xa
Nguyeân Phong cöûu vöïc chí. Nhaïc Söû keá thöøa thaønh quaû caùc toång chí cuûa Giaû
Ñam, Lyù Caùt Phuû thôøi Ñöôøng, caùc phaàn Ñòa lyù chí trong chính söû, toång hôïp
vaø boå sung döõ lieäu ñöông thôøi ñeå laøm thaønh saùch Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù. Caùc
toång chí tröôùc Nhaïc Söû phaân muïc noäi dung cô baûn goàm: söï dieân caùch [cuûa
kinh, phuû, chaâu, quaân], ñòa giôùi, hoä, thueá thu, nuùi soâng, thaønh aáp, quan taùi,
huyeän hoùa ngoaïi [khoâng tröïc tieáp quaûn lyù], Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù môû roäng
theâm caùc muïc: phong tuïc, nhaân vaät, tính thò [hoï], vaät saûn, ngheä vaên, töù Di
[quan heä quoác teá]. Vôùi caùch thu thaäp tö lieäu phong phuù, lieân quan ñeán caùc
lónh vöïc xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoùa, ñaët tieàn leä cho moâ hình ghi cheùp toaøn
dieän veà ñòa phöông, trong lòch söû phöông chí hoïc, coâng trình cuûa Nhaïc Söû
ñöôïc xem laø ñaõ taïo moät böôùc ngoaët lôùn.
Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù phaân cheùp veà 13 ñaïo, moãi ñaïo phaân cheùp theo
caáp phuû, chaâu, quaân, giaùm. Baét ñaàu töø Ñoâng Kinh naèm treân ñòa baøn ñaïo Haø
Nam vaø sau cuøng laø chaâu Long Vuõ thuoäc ñaïo Lónh Nam vaø daønh rieâng phaàn
cuoái [28 quyeån] cheùp veà töù Di. Ñeán ñaây coù hai ñieåm caàn phaûi löu yù, moät laø
vieäc phaân ñaïo vaø loä thôøi Toáng, thôøi gian bieân soaïn Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù
voán tröôùc Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, luùc naøy nhaø Toáng vaãn chöa caûi toå toaøn
dieän vieäc phaân caáp quaûn lyù, vaãn giöõ cô caáu 15 ñaïo cuoái thôøi Ñöôøng, chænh söûa
coøn 13 ñaïo, sau nieân hieäu Thaùi Bình, ñeán naêm Chí Ñaïo thöù 3 (997) laïi ñoåi
thaønh 15 loä, ñeán naêm ñaàu Thieân Thaùnh (1023) chia laøm 18 loä, vaø ñeán nieân
hieäu Nguyeân Phong (1078-1085) thì môùi chia 24 loä nhö Nguyeân Phong cöûu
vöïc chí moâ taû.(49) Vì vaäy ñòa lyù haønh chaùnh khoaûng 100 naêm ñaàu thôøi Toáng
coù neùt gaàn gioáng ñòa lyù haønh chaùnh cuoái thôøi Ñöôøng. Hai laø, trong phaàn vieát
veà ñaïo Lónh Nam, Nhaïc Söû ñaõ cheùp laïi caùc ghi cheùp hoài thôøi Ñöôøng, Nguõ
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

ñaïi veà 19 chaâu töø chaâu Giao vaø chaâu Phong trôû veà nam [quyeån 170, 171],(50)
ñeå nhaän bieát caùc chaâu naøy khoâng thuoäc cöông vöïc nhaø Toáng, neân löu yù kyõ
muïc lòch söû dieân caùch caùc chaâu, huyeän, muïc lòch söû dieân caùch 19 chaâu naøy
döøng ôû thôøi Ñöôøng, khaùc vôùi caùc chaâu khaùc cuõng thuoäc ñaïo Lónh Nam ñöôïc
caäp nhaät teân goïi môùi ñeán nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác.
Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù töø quyeån 157 ñeán quyeån 171 cheùp veà ñaïo Lónh
Nam, quyeån 169, Lónh Nam ñaïo 13, cheùp 6 ñôn vò laø quaân Thaùi Bình, chaâu
Loâi, chaâu Ñam, chaâu Quyønh, chaâu Nhai, chaâu Vaïn An. Trong 6 ñôn vò
treân, quaân Thaùi Bình vaø chaâu Loâi thuoäc phaàn ñaát baùn ñaûo, boán chaâu Ñam,
Quyønh, Nhai, Vaïn An naèm treân ñaûo Quyønh, chaâu Nhai laø nôi cöïc nam.
Trích dòch phaàn chaâu Nhai
“Chaâu Nhai môùi(51)
Chaâu Nhai voán laø chaâu Chaán, töùc nay laø nôi quaän Laâm Chaán thôøi Tuøy,
cuõng goïi quaän Dieân Ñöùc. Thôøi Ñöôøng, naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] ñaët chaâu
Chaán, naêm ñaàu Thieân Baûo [742] ñoåi laøm quaän Laâm Chaán, naêm ñaàu Caøn
Nguyeân [758] ñaët laïi laøm chaâu Chaán, trò sôû chaâu ñaët taïi huyeän Ninh Vieãn, ñaát
ñai cuõng nhö quaän Chaâu Nhai. Nhaø Toáng, naêm Khai Baûo thöù 6 [973], caét ñaát
chaâu Nhai cuõ cho thuoäc vaøo chaâu Quyønh, laïi ñoåi chaâu Chaán laøm chaâu Nhai.
Laõnh naêm huyeän: Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn.
Ñòa giôùi chaâu:
Ñoâng taây, khuyeát [maát chöõ]; Nam baéc, khuyeát [maát chöõ]
Töù chí baùt ñaùo:
Baéc ñeán Ñoâng Kinh 7.685 daëm.
Baéc ñeán Taây Kinh 7.797 daëm.
Baéc ñeán Tröôøng An 8.606 daëm.
Ñoâng ñeán chaâu Quyønh 450 daëm.
Taây nam ñeán bieån lôùn 15 daëm.
Nam ñeán bieån lôùn 27 daëm.
Taây ñeán chaâu Ñam 420 daëm.
Ñoâng ñeán huyeän Laêng Thuûy, chaâu Vaïn An 160 daëm.
Hoä
Thôøi Ñöôøng nieân hieäu Khai Nguyeân [713-741] coù 819 hoä.
Hieän thôøi coù 340 hoä baûn xöù, 11 hoä nôi khaùc ñeán.
Phong tuïc, gioáng nhö chaâu Quyønh.(52)
Thoå saûn, noäp coáng: Vaøng.
Huyeän Ninh Vieãn, coù hai höông, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn,
thôøi Tuøy ñaët laøm nôi trò sôû cuûa chaâu.
Huyeän Dieân Ñöùc, caùch phía taây trò sôû chaâu 40 daëm, coù hai höông, laø ñaát
huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Tuøy ñaët huyeän.
Huyeän Caùt Döông, caùch phía ñoâng baéc trò sôû chaâu 90 daëm, coù hai
höông, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Ñöôøng naêm Trinh Quaùn thöù
2 [628], chia ra töø huyeän Dieân Ñöùc, ñaët huyeän.
Huyeän Laâm Xuyeân, caùch phía ñoâng nam trò sôû chaâu 80 daëm, laø ñaát
huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Tuøy ñaët huyeän.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 67

Huyeän Laïc Ñoàn, caùch phía ñoâng baéc trò sôû chaâu 20 daëm, coù hai höông.
Nuùi Laïc Ñieåu, baõi chaên nuoâi Tröøng Laõng, nuùi Laïc Tröøng, soâng Leâ döôùi
nuùi Chöùc Ñaûo, nuùi Laïc Vieân, daõy Chung Dieân, caùc nôi naøy ñeàu laø nuùi soâng
cuûa quaän aáp”.
新崖州
崖州本振州也即今隋臨振郡又曰延德郡唐(*)武德五年置振州天寶元年改爲臨振
郡乾元元年復爲振州理寧遠縣土地與珠崖郡同皇朝開寶六年割舊崖州之地隸瓊州卻
改振州爲崖州.
領縣五 寧遠, 延德, 吉陽, 臨川(*), 落屯.
州境
東西 缺(*) 南北 缺(*)
四至八到
北至東京七千六百八十五里
北至西京七千七百九十七里
北至長安八千六百六里
東至瓊州四百五十里
西南至大海一十五里
南至大海二十七里
西至儋州四百二十里
東至萬安州陵水縣一百六十里

唐開元戶八百一十九
皇朝戶主三百四十客一十一
風俗 同瓊州
土産, 貢金
寧遠縣 二鄉 漢臨振縣地隋置州所理
延德縣 西四十里 二鄉 漢臨振縣地隋置
吉陽縣 東北九十里 二鄉 漢臨振縣地唐貞觀二年分延德縣置
臨川(*)縣 東南八十里 漢臨振縣地隋置
落屯縣東北二十里二鄉落鳥山, 澄浪牧, 落澄山, 織島山下有黎水, 落猿山, 鐘延
嶺以上皆郡邑之山水(53)
[太平寰宇記, 卷之一百六十九,嶺南道十三, 頁15-17](54)
Dö ñòa quaûng kyù 輿地廣記 38 quyeån,(55) do AÂu Döông Vaên 歐陽忞 soaïn
trong nieân hieäu Chính Hoøa (1111-1117). Theo hoïc giaû thôøi Baéc Toáng Trieàu
Coâng Voõ 晁公武 vieát trong Quaän Trai ñoäc thö chí 郡齋讀書志 thì AÂu Döông
Vaên laø teân giaû cuûa moät ngöôøi aån danh, coøn theo hoïc giaû thôøi Nam Toáng Traàn
Chaán Toân 陳振孫 vieát trong Tröïc Trai thö luïc giaûi ñeà 直齋書錄解題 thì AÂu
Döông Vaên laø chaùu cuûa vaên gia-söû hoïc gia tröù danh AÂu Döông Tu 歐陽修.(56)
Dö ñòa quaûng kyù daønh 3 quyeån ñaàu trình baøy cöông yeáu veà söï bieán ñoåi
cöông vöïc trong lòch söû vaø toång theå quaù trình dieân caùch ñòa lyù haønh chaùnh
Trung Hoa töø thôøi nhaø Chu ñeán nhaø Ñöôøng-Nguõ ñaïi. Boä phaän naøy ñöôïc saép
xeáp khaù khoa hoïc, taïo söï tieän lôïi trong vieäc tra cöùu nhanh, töø 9 chaâu thôøi
nhaø Haï, ñeán 14 quaän thôøi nhaø Taàn, 13 quaän thôøi nhaø Haùn, 19 ñaïo thôøi nhaø
Taán, 15 ñaïo thôøi Ñöôøng cho ñeán caùc chaâu thôøi Nguõ ñaïi, ñaây laø ñieåm môùi so
vôùi caùc toång chí ñöông thôøi. Töø quyeån 4 ñeán quyeån 38 cheùp veà cöông vöïc
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

nhaø Toáng, phaân cheùp veà 4 kinh, 23 loä, daàn xuoáng caùc caáp phuû, chaâu, quaân,
huyeän. Dö ñòa quaûng kyù khoâng cheùp veà töù chí, ñöôøng saù, hoä khaåu, phong tuïc,
thoå saûn nhö caùc saùch toång chí ñöông thôøi, nhöng laïi cheùp raát kyõ veà söï thay
ñoåi ñòa danh vaø söï phaân chia, caét nhaäp cuûa caùc vuøng ñaát cho ñeán caáp huyeän.
Boái caûnh Dö ñòa quaûng kyù thuoäc cuoái thôøi Baéc Toáng, caùc ñôn vò haønh
chaùnh treân ñaûo Quyønh cô baûn töông ñoàng vôùi ghi cheùp trong Nguyeân Phong
cöûu vöïc chí, goàm 1 chaâu [Quyønh] vaø 3 quaân [Xöông Hoùa, Vaïn An, Chaâu Nhai].
Trích dòch veà quaân Chaâu Nhai:
“[Ngang vôùi chaâu caáp thaáp](57) Quaân Chaâu Nhai, thôøi Tuøy laø ñaát quaän
Chaâu Nhai; thôøi Ñöôøng naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] laäp quaän Laâm Chaán thuoäc
chaâu Chaán, laïi goïi laø quaän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Thieân Baûo [742] goïi laø quaän
Dieân Ñöùc; thôøi Nguõ ñaïi thuoäc nhaø Nam Haùn. Nhaø Toáng naêm Khai Baûo thöù
5 [972] ñoåi laøm chaâu Nhai, naêm Hy Ninh thöù saùu [1073] boû chaâu, ñaët laøm
quaân Chaâu Nhai, nay coù 2 traán:
Traán Laâm Xuyeân, voán laø huyeän Laâm Xuyeân ñaët hoài cuoái nhaø Tuøy.
Traán Ñaèng Kieàu, ñaàu thôøi Ñöôøng laø chaâu Chaán, laõnh 5 huyeän Ninh Vieãn,
Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn; thôøi Nam Haùn löôïc bôùt 3 huyeän
Dieân Ñöùc, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn; nhaø Toáng naêm Hy Ninh thöù 6 löôïc bôùt 2
huyeän Ninh Vieãn, Caùt Döông, laøm thaønh 2 traán Laâm Xuyeân, Ñaèng Kieàu”.
[Quyeån 37, tôø 8, Quaûng Nam Taây loä, haï].
同下州 朱崖軍 隋珠崖郡地唐武德五年立振州臨振郡又曰寧遠郡天寶元年曰延
德郡五代爲南漢所有皇朝開寶五年改爲崖州煕寧六年廢州爲朱崖軍今鎭二
臨川鎭本臨川縣隋末置
藤橋鎭初唐振州領寧遠延德吉陽臨川落屯五縣南漢時省延德臨川落屯三縣煕寧
六年省寧遠吉陽二縣爲臨川藤橋二鎭焉
[輿地廣記, 卷三十七, 廣南西路下, 頁八](58)
Dö ñòa kyû thaéng 輿地紀勝,(59) nguyeân taùc 200 quyeån, do Vöông Töôïng
Chi 王象之 soaïn xong naêm 1221 (Gia Ñònh thöù 14, nhaø Nam Toáng). Vöông
Töôïng Chi töï Nghi Phuï 儀父, hieäu Ñoâng Döông 東陽, ngöôøi traán Kim Hoa,
chaâu Vuï (Chieát Giang), ñoã tieán só naêm Khaùnh Nguyeân thöù 2 (1196), laøm
quan chæ ñeán chöùc Tri huyeän [huyeän Phaân Ninh, huyeän Giang Ninh], sôû
tröôøng veà ñòa lyù hoïc, töông truyeàn coù boä Dö ñòa ñoà 16 quyeån, phuï theo boä
Dö ñòa kyû thaéng, nhöng toaøn boä 16 quyeån ñòa ñoà ñaõ maát hoài thôøi Nguyeân,
rieâng Dö ñòa kyû thaéng bò maát haún 31 quyeån vaø 16 quyeån bò maát moät soá tôø.
Dö ñòa kyû thaéng cheùp töôøng taän veà 16 loä thuoäc cöông vöïc Nam Toáng,
caùc phuû, chaâu, quaân, giaùm coäng 166 ñôn vò. Phaân muïc veà dieân caùch chaâu,
huyeän thu thaäp roäng caùc bieân cheùp tröôùc ñoù, ñeà cöông thoáng nhaát goàm: dieân
caùch, phong tuïc, hình thaéng, caûnh vaät thöôïng, caûnh vaät haï, coå tích, quan laïi,
nhaân vaät, tieân thích, bi kyù, thi, töù luïc [vaên]. So vôùi caùc toång chí tröôùc ñaây,
Dö ñòa kyû thaéng coù phaàn phong phuù hôn veà tö lieäu lòch söû dieân caùch, chuù
troïng hôn veà thaéng tích vaø vaên hoïc.
Phaàn cheùp veà loä Taây Quaûng Nam töø quyeån 103 ñeán quyeån 127, caùc
quyeån vaø soá tôø ñeàu coøn ñuû. Môû ñaàu quyeån 103 laø lôøi toång luaän veà dieân caùch
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 69

toaøn loä, keá ñeán laø cheùp veà 25 ñôn vò goàm: 1 phuû [phuû Tónh Giang, trò sôû loä],
21 chaâu, 3 quaân. Caùc ñôn vò treân ñaûo Quyønh goàm 1 chaâu [Quyønh] vaø 3 quaân
[Xöông Hoùa, Vaïn An, Caùt Döông]. Quaân Chaâu Nhai thôøi Baéc Toáng ñeán ñaây
ñoåi goïi laø quaân Caùt Döông.
Trích dòch
“Quaân Caùt Döông, hình thaéng.
Quyønh quaûn chí(60) vieát: ngoaøi laø caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ Maät, Caùt Laõng,(61)
cuøng ñoái ngang vôùi Chieâm Thaønh; taây laø Chaân Laïp, Giao Chæ; ñoâng laø Thieân
Lyù Tröôøng Sa, Vaïn lyù Thaïch Ñöôøng, treân döôùi môø mòt, ngaøn daëm moät maøu,
thuyeàn beø qua laïi, chim bay gaàn beân ñaàu beân coå maø khoâng thaáy sôï.”
吉陽軍. 形勝.
其外則烏里, 蘇密, 吉浪 之洲, 而與占城相對, 西則眞臘交趾, 東則千里長沙萬里
石塘, 上下渺茫, 千里一色, 舟船往來, 飛鳥附其顚頸而不驚, 瓊管志
[輿地紀勝, 卷一百二十七, 廣南西路,吉陽軍, 頁二,三](62)
Phuï khaûo, Dö ñòa kyû thaéng, quyeån 124, Quyønh Chaâu, Caûnh vaät haï,
[Quyønh Sôn huyeän, Vaên Xöông huyeän], Thaát Tinh Sôn. Ñoaïn vaên döôùi ñaây
cheùp veà moät ñòa danh, nôi naøy tuy khoâng naèm ôû phía cöïc nam ñaûo Quyønh
nhöng veà sau ñòa danh naøy seõ ñöôïc toång chí nhaø Thanh trích daãn ñeå lieân
keát vôùi caùc tö lieäu lieân quan khaùc, vì vaäy, coù theå xem ñaây laø tö lieäu nguoàn
lieân quan ñeán ñòa danh Thaát Tinh Sôn - Thaát Chaâu Döông:
“Thaát Tinh Sôn, taïi phía ñoâng huyeän Quyønh Sôn, nôi giaùp giôùi bôø bieån
huyeän Vaên Xöông, troâng nhö baûy vì sao.
Thaát Tinh Lónh, ôû gaàn bôø bieån huyeän Vaên Xöông, theá nhö chuoãi ngoïc”.
七星山在瓊山縣東之文昌界海濱狀如七星
七星嶺在文昌縣近海岸其勢如連珠
[輿地紀勝, 卷一百二十四, 廣南西路, 瓊州, 景物下, 頁九](63)
Phöông dö thaéng laõm 方輿勝覽,(64) nguyeân taùc 70 quyeån, do Chuùc Muïc
祝穆 soaïn, hoaøn thaønh naêm Gia Hy thöù 3 (1239). Boä toång chí naøy ñöôïc ñaùnh
giaù laø phong phuù veà tö lieäu vaên hoïc. Caùc muïc veà dieân caùch ñòa danh, ñòa giôùi
phaàn nhieàu sao cheùp laïi töø Dö ñòa kyû thaéng, phaàn vieát veà Quyønh Chaâu thuoäc
quyeån 43, ñieàu lieân quan ñeán vuøng bieån nam trong muïc “Caùt Döông quaân,
hình thaéng” cuõng trích laïi caâu trong Quyønh quaûn chí nhö Dö ñòa kyû thaéng
ñaõ trích [ñaõ dòch ôû treân].
Nhaän xeùt
Toång chí thôøi Toáng nhö ñaõ ñieåm qua, nhìn chung ñöôïc vieát trong hai
thôøi kyø, vôùi nhöõng ñaëc tröng khaù roõ cuûa hai thôøi Baéc Toáng vaø Nam Toáng.
Toång chí thôøi Baéc Toáng vôùi Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù hoaøn thaønh luùc nhaø Toáng
môùi laäp trieàu ñaïi, ghi cheùp veà cöông vöïc vaø ñòa lyù haønh chaùnh coøn phaûng
phaát cô cheá nhaø Ñöôøng. Tö lieäu veà soá hoä daân cheùp trong Thaùi Bình hoaøn vuõ
kyù cho thaáy chaâu Nhai vôùi 5 huyeän maø chæ hôn 350 hoä [gaàn baèng phaân nöûa
thôøi Ñöôøng], chöùng toû vuøng ñaát cöïc nam naøy raát hoang vu. Cho ñeán nhöõng
naêm Nguyeân Phong laø luùc tình hình chính trò, kinh teá nhaø Toáng ñaõ oån ñònh,
Nguyeân Phong cöûu vöïc chí cho thaáy chaâu Nhai ñaõ haï xuoáng caáp quaân, soá
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

hoä giaûm, chæ coøn hôn 250 hoä, 5 huyeän chæ nhaäp coøn 2 traán. Cô caáu quaûn lyù
haønh chaùnh cuûa loä Taây Quaûng Nam suoát thôøi Nam Toáng goàm nhieàu chaâu
vaø 3 quaân, caû 3 quaân naøy ñeàu treân ñaûo Quyønh, vaø luoân ôû baäc “haï”, töùc baäc
5, laø nhöõng ñòa phöông thaáp nhaát veà kinh teá. Yeáu toá veà kinh teá coù leõ cuõng
laø moät lyù do khieán nhaø Toáng khoâng maáy quan taâm ñeán hoøn ñaûo naøy. Cöông
vöïc nhaø Toáng veà phía bieån nam khoâng vöôït quaù chaâu Nhai, vieäc phaùt hieän
hoaëc khai thaùc, quaûn lyù nôi xa hôn chaâu Nhai [quaân Chaâu Nhai, quaân Caùt
Döông] veà phía bieån nam khoâng thaáy caùc toång chí ghi nhaän.
Toång chí thôøi Nam Toáng coù ñieåm môùi veà caùc bieân cheùp lieân ñôùi roäng
vôùi caùc nôi beân ngoaøi. Qua saùch Dö ñòa kyû thaéng, coù theå nhaän ñònh boä ñòa
phöông chí ñaàu tieân laø Quyønh quaûn chí laø saùch ñaõ ñeà caäp ñeán söï tieáp giaùp
giöõa ñaûo Quyønh vôùi caùc nôi xa veà phía nam, caùch ghi cheùp trong Quyønh
quaûn chí cho thaáy roõ nhöõng nôi ñöôïc ñeà caäp nhö caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ Maät,
Caùt Laõng hoaëc caùc nöôùc Chaân Laïp, Giao Chæ vaø caùc vuøng ñaûo Thieân Lyù
Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng ñeàu laø nhöõng vuøng xung quanh, chuùng
ñöôïc ghi nhaän vôùi yù nghóa theå hieän söï töông tieáp veà khoâng gian ñòa lyù
roäng, hoaøn toaøn khoâng bieåu loä raèng nôi naøo trong caùc nôi aáy thuoäc ñòa haït
Quyønh Chaâu.
Thôøi Nguyeân, Ñaïi Nguyeân ñaïi nhaát thoáng chí 大元大一統志,(65) goïi taét laø
Nguyeân nhaát thoáng chí 元一統志, nguyeân taùc 1.300 quyeån, laøm xong naêm Ñaïi
Ñöùc thöù 7 (1303), do Traùt Maõ Laït Ñinh 札馬剌丁, Ngu ÖÙng Long 虞應龍, Boät
Lan Phaùn 孛蘭盼 vaø Nhaïc Huyeàn 岳鉉 chuû bieân, baét ñaàu soaïn töø naêm 1284
theo saéc chæ cuûa Hoát Taát Lieät. Boä toång chí vôùi quy moâ raát lôùn naøy ñaõ thaát
taùn trong thôøi Minh, nay chæ coøn hôn 30 quyeån, caùc quyeån naøy thuoäc phaàn
cheùp veà 6 chaâu ôû phía baéc Trung Hoa neân khoâng khaûo saùt cöông vöïc toång
theå ñöôïc. Boä toång chí naøy baét ñaàu ñònh danh toång chí toaøn quoác laø Nhaát
thoáng chí vaø caùch goïi naøy ñaõ trôû thaønh tieàn leä cho caùc trieàu Minh, Thanh.
Thôøi Minh, Ñaïi Minh nhaát thoáng chí 大明一統志(66) laø teân do Chu Kyø
Traán (Anh Toâng) ñaët cho boä toång chí coù teân goác laø Thieân haï nhaát thoáng chí,
do Thöôïng thö Boä Laïi, Ñaïi hoïc só Lyù Hieàn 李賢 laøm Toång taøi (chuû bieân), laøm
xong naêm 1461, goàm 91 quyeån, khaéc in cuøng naêm. Lyù Hieàn (1408-1466) töï
Nguyeân Ñöùc 原德, ngöôøi huyeän Trònh, tænh Haø Nam, ñoã tieán só trieàu Tuyeân
Ñöùc, laøm quan traûi caùc chöùc vuï Taû thò lang Boä Laïi, Thöôïng thö Boä Laïi, Haøn
laâm hoïc só, Ñaïi hoïc só ñieän Hoa Caùi, töôùc Thieáu baûo. Naêm Thieân Thuaän thöù
2 (1458) nhaän saéc bieân soaïn Minh nhaát thoáng chí.
Quyeån ñaàu cuûa boä toång chí naøy goàm lôøi Töïa cuûa hoaøng ñeá, baøi Bieåu
daâng saùch cuûa Lyù Hieàn, saéc chæ boå nhieäm caùc chöùc vuï bieân soaïn, muïc luïc, vaø
16 böùc ñòa ñoà, goàm 1 böùc toaøn quoác, 1 böùc Baéc Kinh, 1 böùc Nam Kinh vaø 13
böùc cuûa 13 Ty Boá chaùnh. Phaàn noäi dung chính phaân cheùp theo töøng khu vöïc
haønh chaùnh, töø quyeån 1 ñeán quyeån 5 cheùp veà Kinh sö, töø quyeån 6 ñeán quyeån
18 cheùp veà Nam Kinh, töø quyeån 19 ñeán quyeån 88 cheùp veà 13 Ty Boá chaùnh,
quyeån 89, 90 cheùp veà caùc nöôùc beân ngoaøi. Trong moãi Ty Boá chaùnh, ñaàu tieân
cheùp toång quan veà söï thay ñoåi moâ hình quaûn lyù qua caùc thôøi, sau ñoù phaân
cheùp töøng phuû, trong moãi phuû phaân cheùp caùc muïc: kieán trí dieân caùch, caùc
huyeän, teân quaän xöa, hình thaéng, phong tuïc, sôn xuyeân, thoå saûn, coâng thöï,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 71

hoïc hieäu, thö vieän, cung thaát, quan aûi, caàu ñoø, chuøa mieáu, laêng moä, coå tích,
quan lôùn qua caùc thôøi, nhaân vaät coù tieáng qua caùc thôøi.
Böùc ñòa ñoà toaøn quoác mang teân “Thieân haï nhaát thoáng chi ñoà” vaø ñòa ñoà
Ty Boá chaùnh Quaûng Ñoâng vôùi teân “Quaûng Ñoâng ñòa lyù chi ñoà”, hai böùc naøy
cho thaáy cöïc nam cöông vöïc nhaø Minh chæ ñeán heát phuû Quyønh Chaâu.(67)
Ty Boá chaùnh Quaûng Ñoâng cheùp trong 4 quyeån [quyeån 79-82], phuû Quyønh
Chaâu thuoäc quyeån 82, phuû naøy laõnh 3 chaâu [Ñam, Nhai, Vaïn], 10 huyeän. Cöïc
nam phuû Quyønh Chaâu laø chaâu Nhai.
Trích dòch phaàn cheùp veà chaâu Nhai
“Chaâu Nhai, caùch veà phía nam trò sôû phuû [Quyønh Chaâu] 1.110 daëm,
voán laø ñaát quaän Chaâu Nhai thôøi Haùn; thôøi Tuøy ñaët quaän Laâm Chaán; thôøi
Ñöôøng ñoåi laøm chaâu Chaán, ñaët trò sôû taïi huyeän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Thieân
Baûo ñoåi laøm quaän Dieân Ñöùc, laïi ñoåi laø quaän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Caøn
Nguyeân ñaët trôû laïi laø chaâu Chaán; thôøi Toáng ñoåi laø chaâu Nhai, trong nhöõng
naêm Hy Ninh ñoåi laø quaân Chaâu Nhai, trong nhöõng naêm Thieäu Höng ñaët
pheá roài ñaët trôû laïi laø quaân Caùt Döông; nhaø Nguyeân vaãn theo ñoù; trieàu ta
trong nhöõng naêm ñaàu Hoàng Voõ ñaët trôû laïi laø chaâu Nhai, trong nhöõng naêm
Chính Thoáng laáy huyeän Ninh Vieãn nhaäp vaøo, 1 daëm coù 14 hoä daân, laõnh 1
huyeän laø Caûm AÂn”.
崖州在府城南一千一百一十里本漢珠崖郡地隋置臨振郡唐改爲振州治寧遠縣天
寶初改爲延德郡又改寧遠郡乾元初復爲振州宋改崖州煕寧中改朱崖軍紹興中囗廢尋
復置改吉陽軍元因之本朝洪武初復爲崖州正统統間以寧遠縣省入編戶一十四里領縣
一感恩縣…
[天下一統志, 廣東布政司, 瓊州, 卷八十二, 頁十七](68)
Trong phaàn vieát veà phuû Quyønh Chaâu noùi chung, qua caùc muïc “Kieán trí
dieân caùch”, “Hình thaéng” vaø “Sôn xuyeân” khoâng thaáy ghi cheùp gì lieân quan
ñeán phía bieån nam, ôû veà phía ñoâng phuû naøy, trong muïc “Sôn xuyeân” coù cheùp
veà ñòa danh Thaát Tinh Sôn töông töï nhö quyeån 124 saùch Dö ñòa kyû thaéng
ñaõ cheùp, trích dòch döôùi ñaây:
“Thaát Tinh Sôn, ôû gaàn bôø bieån phía ñoâng huyeän Vaên Xöông, nuùi coù baûy
ngoïn, troâng nhö chuoãi ngoïc, coøn coù teân nuùi Thaát Chaâu Döông.”
七星山在文昌縣東濱海山有七峯狀如七星連珠亦名七州洋山
[天下一統志, 廣東布政司, 瓊州, 卷八十二, 頁十九](69)
Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu 皇明一統紀要,(70) 15 quyeån, Coá Sung 顧充
soaïn, Dieäp Caän Sôn 葉近山 san haønh, laøm xong vaø khaéc in trong nieân hieäu
Vaïn Lòch (1573-1619), 15 quyeån phaân cheùp veà 15 khu vöïc haønh chaùnh goàm
Baéc tröïc leä, Nam tröïc leä vaø 13 Ty Boá chaùnh. Ñaàu quyeån 1 laø lôøi Töïa cuûa Dieäp
Caän Sôn, keá ñeán laø ñòa ñoà hieän taïi “Hoaøng Minh ñaïi nhaát thoáng ñòa lyù chi
ñoà” vaø ñòa ñoà qua caùc thôøi kyø Chu [Chu ñòa lyù chi ñoà], Haùn [Haùn ñòa lyù chi
ñoà], Ñöôøng [Ñöôøng ñòa lyù chi ñoà], Toáng [Toáng ñòa lyù chi ñoà]. Phaàn cheùp veà
caùc khu vöïc, moãi khu vöïc ñeàu coù 2 ñòa ñoà, moät böùc toång theå ñòa hình vaø moät
böùc cheùp ñuû teân caùc chaâu, huyeän. Nhö nhan ñeà ñaõ neâu, noäi dung saùch tinh
goïn, cheùp giaûn löôïc maø khaù khoa hoïc, chuù troïng veà ñòa lyù haønh chaùnh. Caùc böùc
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

ñòa ñoà cöông vöïc toång theå nhaø Minh [quyeån 1] vaø ñòa ñoà Ty Boá chaùnh Quaûng
Ñoâng [quyeån 6] töông ñoàng vôùi caùc ñòa ñoà trong Ñaïi Minh nhaát thoáng chí.
Quaûng dö kyù 廣輿記,(71) 24 quyeån, Luïc ÖÙng Döông 陸應陽 [hieäu Baù Sinh
伯生] soaïn, laøm xong vaø khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch, veà sau, ngöôøi thôøi
Thanh laø Saùi Phöông Bænh 蔡芳炳 [töï Cöûu Haø 九霞] taêng boå vaø in laïi naêm
Khang Hy Bính Daàn (1686). Saùch naøy tuy cuõng ñuû caùc ñeà muïc nhö Minh nhaát
thoáng chí nhö ghi cheùp vaén taét giaûn löôïc, baûn in thôøi Vaïn Lòch cheùp thuaàn
giai ñoaïn nhaø Minh, coøn baûn in laïi naêm 1686 do Saùi Phöông Bænh taêng boå caäp
nhaät thoâng tin veà söï dieân caùch ñeán ñaàu nhaø Thanh, vì vaäy ñieåm ñöôïc neùt giao
thôøi. Baûn in 1686 môû ñaàu baèng quyeån thuû vôùi lôøi Töïa cuûa hoï Saùi, phaàn “Lòch
ñaïi cöông vöïc” cuõng cuûa hoï Saùi, muïc luïc saùch, boä ñòa ñoà goàm 17 böùc, trong ñoù
goàm moät böùc toaøn quoác “Quaûng dö toång ñoà”, moät böùc Tröïc leä, vaø 15 böùc cuûa 14
tænh [Thieåm Taây coù 2 böùc]; phaàn noäi dung chính töø quyeån 1 ñeán quyeån 24 laø
cuûa Luïc ÖÙng Döông soaïn vaø Saùi Phöông Bænh taêng boå.
Saùch naøy coù giaù trò ôû boä ñòa ñoà trong quyeån thuû, buùt phaùp thöïc hieän caùc
ñòa ñoà cho thaáy khoâng phaûi cuûa cuøng moät ngöôøi veõ, coù leõ hoï Saùi söu taäp töø
nhieàu nguoàn, böùc “Quaûng dö toång ñoà” thaät ra ñaõ ñoåi teân, in laïi böùc “Quaûng
dö ñoà”(72) do ngöôøi thôøi Minh laø La Hoàng Tieân 羅洪先 taêng boå töø baûn goác cuûa
ngöôøi thôøi Nguyeân laø Chu Tö Baûn 朱思本. Phaàn ñòa ñoà caùc tænh ñöôïc thöïc
hieän khaù chi tieát, coù moät böôùc tieán xa so vôùi nhöõng ñòa ñoà trong caùc boä toång
chí tröôùc. Taêng ñính Quaûng dö kyù toaøn ñoà 1, töùc “Quaûng dö toång ñoà” vaø Taêng
ñính Quaûng dö kyù toaøn ñoà 14, töùc “Quaûng Ñoâng tænh” cho thaáy cöông vöïc
Trung Hoa veà phía bieån nam chæ ñeán chaâu Nhai, phuû Quyønh Chaâu.
Nhaän xeùt
Toång chí thôøi Minh tuy khoâng nhieàu nhö thôøi Toáng nhöng noäi dung
hoaøn thieän hôn, Ñaïi Minh nhaát thoáng chí bao quaùt toång theå, ghi cheùp raát roõ
vaø khaù chi tieát veà cöông vöïc, Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu vaø Quaûng dö kyù
coù chung muïc ñích laø trình baøy caùc maët theo hình thöùc giaûn yeáu nhöng vaãn
giöõ troïng taâm ôû phaàn cöông vöïc vaø ñòa lyù haønh chaùnh, cô quan haønh chaùnh.
Öu ñieåm cuûa toång chí thôøi Minh coù theå thaáy roõ qua caû ba boä laø, cöông vöïc
toång theå Trung Hoa vaø cöông giôùi moãi tænh ñeàu ñöôïc minh hoïa baèng caùc ñòa
ñoà. Ñoái vôùi khoâng gian veà phía bieån nam, caùc ghi cheùp vaø ñòa ñoà ñeàu nhaát
quaùn, chuùng cho thaáy cöông vöïc nhaø Minh chæ ñeán chaâu Nhai.
Thôøi Thanh, trieàu ñình nhieàu laàn toå chöùc bieân soaïn toång chí,(73) hieän
löu haønh 3 boä, thôøi gian bieân soaïn laàn löôït nhö sau:
Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí 大清一統志, 356 quyeån,(74) do Ñaïi hoïc só Töôûng
Ñình Tích 蔣廷錫, Vöông An Quoác 王安國 chuû bieân, theo saéc chæ cuûa vua Caøn
Long, laøm xong naêm Caøn Long thöù 8 (1743), Noäi phuû khaéc in naêm 1744.
Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí 欽定大清一統志, 424 quyeån,(75) do
Ñaïi hoïc só Hoøa Thaân 和珅 nhaän saéc truøng tu [soaïn theâm vaøo boä ñaõ soaïn naêm
1743], laøm xong naêm Caøn Long thöù 49 (1784).
Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí 嘉慶重修一統志, 560 quyeån, do Ñaïi
hoïc só Toång taøi Quoác Söû Quaùn Muïc Chöông A 穆彰阿, Haøn Laâm Vieän Bieân tu
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 73

Lyù Taù Hieàn chuû bieân, boä naøy döïa vaøo baûn Hoøa Thaân ñeå soaïn theâm, theo saéc
chæ cuûa vua Gia Khaùnh, laøm xong naêm Ñaïo Quang thöù 22 (1842).(76)
Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí coù nhieàu ñeà muïc vaø moãi ñeà muïc
cheùp roäng nhieàu chi tieát, thu toùm caû caùc ghi cheùp töø caùc toång chí, thoâng chí
vaø moät soá saùch tö nhaân trong quaù khöù, noù ñöôïc xem laø boä toång chí hoaøn bò
baäc nhaát cuûa rieâng trieàu Thanh vaø cuûa caû caùc toång chí Trung Hoa trong lòch
söû. Ñaàu saùch vaø ñaàu phaàn cheùp veà caùc tænh, phuû ñeàu coù ñòa ñoà, môû ñaàu laø
“Hoaøng dö toaøn ñoà” [cuoán 1, tr. 8], môû ñaàu phaàn cheùp veà Quaûng Ñoâng thoáng
boä laø “Quaûng Ñoâng toaøn ñoà” [cuoán 9, tr. 5.699], môû ñaàu phaàn cheùp veà Quyønh
Chaâu phuû laø “Quyønh Chaâu phuû ñoà” [cuoán 9, tr. 5.930]. Trong caùc toång chí
thôøi Thanh, Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí coù tính caùch bao quaùt, neân
chæ trích dòch ôû boä naøy moät soá ñieàu lieân quan döôùi ñaây:
“Quaûng Ñoâng thoáng boä - Hình theá
Nam giaùp bieån lôùn, töø trò sôû tænh ñeán ñaïi döông chöøng 300 daëm. Töø
phía ñoâng nam phuû Trieàu Chaâu cuøng vôùi phuû Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán
tieáp lieàn vôùi bieån. Phía taây nam chaâu Khaâm phuû Lieâm Chaâu cuøng tieáp lieàn
bieån Giao Chæ, khoaûng caùch ñoâng taây hôn 2.400 daëm. Coøn Quyønh Chaâu boán
maët trô troïi, rieâng trong vuøng bieån.
Taây tieáp An Nam, töø Khaâm, Lieâm veà taây cuøng An Nam phaân giôùi,
Khaâm Chaâu coøn laø ñöôøng bieån quan troïng”.
[Quyeån 440, Quaûng Ñoâng thoáng boä, tôø 4-5. Baûn Ñaøi Thöông,(77) cuoán 9,
tr. 5.704].
廣東統部-形勢
南濱大海省治南去大洋僅三百里. 自潮州府之東南. 與福建之漳州洋接. 廉州府
欽州之西南. 與交阯洋接. 東西相距二千四百餘里. 而瓊州四面孤懸. 以海爲境.
西距安南欽廉以西. 與安南分界. 而欽州又當海道之衝
[嘉慶重修一統志, 卷四百四十, 廣東統部, 頁四-五. 臺商本册九頁 5.704]
“Quyønh Chaâu phuû - Hình theá
Vuøng ñaát giöõa bieån, ngang doïc ngaøn daëm (theo Haùn thö, truyeän Giaû
Quyeân Chi);
Voøng quanh hai ngaøn daëm, ñöôøng thaúng baéc nam taùm traêm daëm (theo
saùch Thuûy kinh chuù);
Boán chaâu, moãi chaâu chieám moät goùc ñaûo, quanh laø bieån lôùn, giöõa laø ñoäng
[ngöôøi] Leâ (theo saùch Quyønh quaûn chí thôøi Toáng)”.
[Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 5. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.936].
瓊州府-形勢
海中洲居廣袤千里漢書賈捐之傳, 周迴二千里徑度八百里水經注, 四州各占島之一隅
外環大海中盤黎峒宋瓊管志
[嘉慶重修一統志, 四百五十二瓊州府頁五. 臺商本册九頁 5.936]
“Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân
Thaát Tinh Sôn ôû phía baéc huyeän Vaên Xöông, saùch Dö ñòa kyû thaéng
cheùp raèng bôø bieån nôi ñòa giôùi huyeän Vaên Xöông [coù 7 ngoïn] nhö 7 vì sao
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

laøm thaønh chuoãi ngoïc, Minh thoáng chí cheùp nuùi coù 7 ngoïn coù teân laø nuùi Thaát
Chaâu Döông, saùch Thoâng chí(78) cheùp raèng nuùi naøy caùch huyeän lî Vaên Xöông
veà phía baéc 150 daëm [khoaûng 75km], ôû ngoaøi bieån khôi, treân coù röøng caây
töôi toát, döôùi coù khe ngoøi, laø nôi ngöôøi ñi bieån gheù laáy cuûi, laáy nöôùc. Khoaûng
nhöõng naêm Thieân Khaûi thôøi Minh [1621-1627] coù döïng thaùp nôi aáy, ôû [ngoïn
nuùi] meù ñoâng coù suoái 7 doøng, ngaøy ñeâm aàm aøo khoâng döùt”.
[Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 10. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.938].
瓊州府-山川
七星山在文昌縣北, 輿地紀勝在文昌縣界海濱狀如七星連珠, 明統志山有七峯亦
名七洲洋山, 通志在縣北一百五十里大海中上多茂林下出溪泉航海者必於此取水採薪
明天啟時建塔其上其東有泉七孔晝夜混混不涸(79)
[嘉慶重修一統志, 卷四百五十二瓊州府頁十. 臺商本册九頁 5.938]
“Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân
Ñaïi Maïo Chaâu, ôû chaâu Nhai coù hai chaâu [baõi] lôùn nhoû, baõi lôùn ôû phía
ñoâng trò sôû chaâu, giöõa bieån; baõi nhoû ôû phía taây trò sôû chaâu, giöõa bieån. Laïi
coù Song Chaâu Moân, caùch phía ñoâng trò sôû chaâu taùm daëm, hai baõi ñöùng ñoái
nhau nhö hai caùnh cöûa”.
[Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 23. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.945].
瓊州府-山川
玳瑁洲在崖州有大小二洲大洲在州東海中小洲在州西海中又有雙洲門在州東八
里雙洲對峙狀如两扉
[嘉慶重修一統志, 卷四百五十二瓊州府頁二十三. 臺商本册九頁 5.945]
Ngoaøi caùc boä toång chí quan tu keå treân, trong thôøi Thanh coøn phaûi keå ñeán
hai boä raát noåi tieáng laø Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu 讀史方輿紀要 cuûa Coá Toå Vuõ
顧祖禹 vaø Thieân haï quaän quoác lôïi beänh thö 天下郡國利病書 cuûa Coá Vieâm Voõ 顧
炎武. Tuy nhieân, maëc duø cuõng ñöôïc moät soá saùch thö muïc xeáp vaøo loaïi toång chí
nhöng veà tính chaát vaø phaïm vi khaûo cöùu, hai boä naøy thieân veà höôùng lòch söû ñòa
lyù, khaùc haún caùc toång chí ñaõ ñieåm qua. Seõ ñöôïc khaûo saùt trong chuyeân ñeà khaùc.
Nhaän xeùt
Toång chí thôøi Thanh keá thöøa vaø phaùt huy truyeàn thoáng bieân soaïn toång
chí trong lòch söû, caùc trieàu ñaïi nhaø Thanh töøng toå chöùc ñieàu tra thu thaäp
caùc loaïi tö lieäu treân dieän roäng ñeå phuïc vuï cho vieäc bieân soaïn thoâng chí caùc
tænh vaø toång chí toaøn quoác.
Nhöõng ñoaïn trích dòch töø Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí phaàn naøo
cho thaáy vieäc bieân cheùp töôøng taän vaø raønh maïch veà nhöõng ñoái töôïng trong
töøng ñeà muïc, ñoaïn vaên veà hình theá tænh Quaûng Ñoâng cho thaáy roõ cöông vöïc
vaø ranh giôùi cuûa tænh naøy, ñaûo/phuû Quyønh Chaâu ñöôïc ghi nhaän laø nôi trô
troïi, khoâng thaáy ñeà caäp ñeán khoâng gian bieån veà phía nam. Moät chi tieát thuoäc
muïc Sôn xuyeân, phuû Quyønh Chaâu ñeà caäp ñeán Ñaïi Maïo Chaâu [cuø lao Ñaïi
Maïo], cho thaáy ñaây laø thoâng tin ñöôïc caäp nhaät môùi vaø cuï theå, rieâng veà chi
tieát moâ taû hai cuø lao ôû vò trí cöûa ngoõ chaâu Nhai naøy, toång chí cheùp chi tieát
hôn caû ñòa phöông chí,(80) qua ñaây coù theå khaúng ñònh khoâng gian vuøng bieån
ngoaøi khôi chaâu Nhai.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 75

Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí ñaõ bieân cheùp laïi moät caùch coù heä
thoáng veà Thaát Chaâu Döông, cho thaáy roõ quaù trình bieán ñoåi teân goïi töø Thaát
Tinh Sôn hoài thôøi Toáng, ñieàu naøy seõ traùnh gaây nhaàm laãn ñoái vôùi caùc nghieân
cöùu gaàn ñaây cho raèng Thaát Chaâu Döông laø teân goïi trong thö tòch coå nhaèm
chæ quaàn ñaûo Taây Sa [Hoaøng Sa].
Ba böùc ñòa ñoà coù lieân quan ñeán vuøng bieån phía nam in trong Gia
Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí nhaát quaùn vôùi caùc bieân cheùp trong muïc hình
theá tænh Quaûng Ñoâng, trong muïc hình theá vaø sôn xuyeân phuû Quyønh Chaâu,
chuùng cho thaáy cöông vöïc, khoâng gian vuøng bieån veà phía nam tænh naøy chæ
ñeán baõi Ñaïi Maïo ngoaøi khôi chaâu Nhai.
(Heát phaàn Toång chí)
PHQ
CHUÙ THÍCH
(1) Baøi vieát “Taây Sa vaø Nam Sa chöa töøng ñöôïc ghi nhaän trong lòch söû phöông chí Trung Hoa”,
Tuoåi treû cuoái tuaàn, soá 42, ra ngaøy 24/10/2010.
(2) Daãn laïi Traàn Chính Töôøng 陳正祥, Trung Quoác phöông chí ñích ñòa lyù hoïc giaù trò, [中國方志的地
理學價値 / Geographical Evaluation of the Chinese Fang-chih], Luaän vaên tieán só, Höông Caûng
Trung vaên ñaïi hoïc, 17/2/1965, (chuù thích 4, tr. 3).
(3) Theo Trung Quoác ñòa phöông chí lieân hôïp muïc luïc, Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1985.
(4) Theo Chu Só Gia, Myõ Quoác quoác hoäi ñoà thö quaùn taøng Trung Quoác phöông chí muïc luïc,
1942; Vieän Nghieân cöùu phöông Ñoâng vaø chaâu Phi, Ñaïi hoïc Luaân Ñoân, Anh Quoác caùc ñoà
thö quaùn sôû taøng ñòa phöông chí toång muïc luïc, 1979; Nhaät Baûn quoác hoäi ñoà thö quaùn, Nhaät
Baûn chuû yeáu ñoà thö quaùn, Nghieân cöùu sôû taøng Trung Quoác ñòa phöông chí toång hôïp muïc
luïc, 1969; Ngoâ Ñöùc Minh, AÂu chaâu caùc quoác ñoà thö quaùn sôû taøng Trung Quoác ñòa phöông
chí muïc luïc, 1957.
(5) Taùc giaû boä Lòch söû khoa hoïc kyõ thuaät Trung Quoác (5 quyeån) [Science and Civilisation in China,
Cambridge at the University Press, 1956].
(6) Dòch töø baûn Trung vaên, theo Laâm Dieãn Kinh, Trung Quoác ñòa phöông chí, Thöôïng Haûi coå tòch
xuaát baûn xaõ, 1996. [林衍經. 中國地方志. 上海古籍出版社].
(7) Xem Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính
söû Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân
Hueá, soá 1(84). 2011 [trang 44-88].
(8) Xem Chu leã, Ñòa quan, Tuïng huaán, trong Thaäp tam kinh chuù sôù, cuoán Thöôïng, Chu leã chuù sôù,
tr. 747, Trung Hoa thö cuïc aûnh aán baûn, 1979.
(9) Xem chuù thích 2. Trong tieâu ñeà luaän vaên cuûa mình, Traàn Chính Töôøng [Cheng-siang Chen]
khoâng chuyeån nghóa töø phöông chí sang Anh ngöõ maø duøng caùch phieân aâm [fang-chih], rieâng
trong baøi toùm taét baèng Anh ngöõ ôû cuoái luaän vaên, oâng vieát raèng “coù theå goïi phöông chí laø local
gazetteer” (tr. 45).
(10) Theo Töù khoá toaøn thö giaûn minh muïc luïc (Thanh), Vónh Dung chuû bieân, Taûo Dieäp Sôn Phoøng
thaïch aán baûn, 1919.
(11) Xem theâm chuù thích 2, 8 vaø Traàn Chính Töôøng, Ñaøi Loan ñòa chí, Ñaøi Baéc, 1959, 1960, 1961,
baûn Anh ngöõ, 1962.
(12) Xem Du Saûng Meâ, Ñoà thö quaùn hoïc thoâng luaän, Chính Trung thö cuïc, Ñaøi Baéc, 1953. Chöông
15, Ñoà thö ñích phaân loaïi, tr. 108-132. [俞爽迷. 圖書館學通論. 正中書局印行, 臺北, 1953].
(13) Theo Haùn tòch tuøng thö sôû taïi muïc luïc, Ñoâng Döông vaên khoá, 1965. [漢籍叢書所在目錄, 東洋文
庫 等, 東京都, 昭和 41].
(14) Coøn goïi laø Kinh thö, moät trong naêm kinh cuûa Nho gia.
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

(15) Nguyeân vaên: “禹敷土隨山刊木奠高山大川”禹貢, 夏書 - 尚書 [十三經注疏, 尚書正義卷六, 頁34].


Trích Vuõ coáng, phaàn Haï thö, saùch Thöôïng thö [trong Thaäp tam kinh chuù sôù, Thöôïng thö chính
nghóa, quyeån 6, tôø 34. Baûn Trung Hoa thö cuïc, 1979, quyeån Thöôïng, tr. 146].
(16) Tuøy thö, quyeån 33, Chí 28, Kinh tòch 2. Baûn Trung Hoa thö cuïc, cuoán 4, tr. 987.
(17) Tuøy thö, quyeån 77, Lieät truyeän thöù 42, Truyeän Thoâi Khueách vaø con laø Thoâi Traùch. Baûn Trung
Hoa thö cuïc, cuoán 6, tr. 1.757. Truyeän Thoâi Traùch cheùp Khu vuõ ñoà chí, 250 quyeån, nhöng
ôû quyeån 33, Ngheä vaên chí [Xem chuù thích 16] cuõng cheùp teân saùch Khu vuõ ñoà chí nhöng soá
quyeån thì cheùp chæ coù 129.
(18) Tham khaûo Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao (Thanh), Vöông Moâ, Trung Hoa thö cuïc aûnh aán baûn,
Baéc Kinh, 1961, tr. 206, Ngu Maäu -Tuøy - Khu vuõ ñoà chí. Trong söu taäp cuûa Vöông Moâ, taùc giaû
Khu vuõ ñoà chí ñöôïc cheùp laø Ngu Maäu [töùc Ngu Theá Cô], töùc laø ngöôøi bieân soaïn laïi laàn sau.
(19) Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao, sñd, tr. 207-223.
(20) Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao, sñd, tr. 209, Tuøy chaâu quaän ñoà kinh coù ñoaïn vieát: “Naêm thöù 3 nieân
hieäu Hieån Khaùnh (nhaø Ñöôøng), caét 30 daëm Ñöông Chaâu, nôi giaùp giôùi huyeän Taû Phong vôùi
ñaát Ñöôøng Xuyeân, nhaân ñoù coù teân Ñöôøng Chaâu”, ñoàng thôøi coù nhieàu ñoaïn khaùc ñeà caäp vieäc
döïng ñaët cuûa nhaø Ñöôøng sau naøy, cho thaáy söu taäp naøy khoâng thuaàn laø saùch thôøi Tuøy.
(21) Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí, Kim Laêng thö cuïc hieäu san, Quang Töï luïc nieân (1880), [元和
郡縣圖志, 三十四卷 - 金陵書局校刊, 光 緒六秊工竣], tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda,
KH. 儿 5-136 [34 quyeån, ñoùng thaønh 8 cuoán]. Ñoäc giaû cuõng coù theå tham khaûo baûn in chuïp töø
baûn Vaên Uyeân Caùc [thuoäc Töù khoá toaøn thö], Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1983. Hoaëc baûn
in cuûa Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1983 [trong Tuøng san Trung Quoác coå ñaïi ñòa lyù toång chí ].
(22) Tham khaûo Cöïu Ñöôøng thö, quyeån 38, Chí 18, Ñòa Lyù 1, Toång luaän. Baûn Trung Hoa thö cuïc,
cuoán 5, tr. 1.384, 1.385.
(23) Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí, baûn in khaéc Kim Laêng thö cuïc, naêm Quang Töï thöù 8 (1882).
[元和郡縣補志, 九卷 - 光緒八年二月, 金陵書局刊行], tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda,
KH. 儿 5-136 - 9.
(24) Theo lôøi töïa cuûa Lö Vaên Sieâu 盧文弨 trong Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí, sñd.
(25) Trích Boå chí, sñd, phaàn Lónh Nam ñaïo, tôø 1.
(26) Phaàn vieát sau chöõ (AÙn) trong nguyeân taùc laø lôøi xeùt cuûa ngöôøi soaïn taäp, töùc cuûa Nghieâm Quan
hoaëc Nghieâm Tieán Phuû.
(27) Thöôïng Ñoâ, töùc phuû Kinh Trieäu, nay laø thaønh phoá Taây An, tænh Thieåm Taây.
(28) Ñoâng Ñoâ, töùc phuû Haø Nam, nay laø thaønh phoá Laïc Döông, tænh Haø Nam.
(29) Phaàn ñöôïc vieát tröôùc chöõ (nguyeân vaên) töùc laø phaàn coøn soùt laïi töø Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà
chí, ñöôïc caùc taùc giaû Boå chí giöõ nguyeân.
(30) Trích Boå chí, sñd, phaàn Lónh Nam ñaïo, quyeån 8, tôø 21, 22.
(31) Nguyeân vaên tieâu ñeà “唐天寶初殘地志” coù nghóa laø “Ñòa chí coøn soùt thôøi ñaàu nieân hieäu Thieân Baûo
nhaø Ñöôøng” [Tieâu ñeà naøy coøn vaøi caùch goïi khaùc nöõa].
(32) 敦煌石室地志殘卷考釋, 中華學術叢書, 王仲犖 著 - 鄭宜秀 整理, 上海古籍出版社, 1993. Ñoân Hoaøng
thaïch thaát ñòa chí taøn quyeån khaûo thích, Trung Hoa hoïc thuaät tuøng thö, Vöông Troïng Laïc tröù,
Trònh Nghi Tuù chænh lyù, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1993. Saùch naøy taäp hôïp 14 saùch
phöông chí-ñòa lyù taøn khuyeát, phaàn Ñöôøng Thieân Baûo sô nieân ñòa chí taøn quyeån khaûo thích,
goàm 75 trang.
(33) Ñoân Hoaøng thaïch thaát ñòa chí taøn quyeån khaûo thích, sñd, trang 57. Trong ñoaïn vaên naøy coù
hai ñieåm caàn löu yù: 1) Caùc chöõ haï, trung trong ngoaëc vuoâng [下] [中], chæ thöù haïng cuûa chaâu,
huyeän xem chuù thích soá 57 (beân döôùi); 2) Caùc chöõ thieân trong ngoaëc vuoâng [千] ngôø laø sai
töø chöõ hoä 戶, hoaëc vieát ñuùng nhöng thuoäc moät quy öôùc haønh chaùnh naøo ñoù maø toâi chöa hieåu
tôùi, xeùt thaáy toång soá hoä naøy cheânh leäch [nhieàu hôn] moät ít so vôùi soá hoä trong nieân hieäu Khai
Nguyeân maø sau naøy Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù ghi nhaän, taïm dòch laø hoä, chôø xeùt theâm.
(34) Xem Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính
söû Trung Quoác”, taïp chí ñaõ daãn, tr. 44- 88.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 77

(35) Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, 10 quyeån, baûn in Kim Laêng thö cuïc, Quang Töï thöù 8 (1882),
[元豐九域志, 十卷, 光緒八年五月, 金陵書局刊行], tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda, KH.
儿 5-135 [10 quyeån, ñoùng thaønh 4 cuoán]. Ñoäc giaû cuõng coù theå tham khaûo baûn in chuïp töø baûn
Vaên Uyeân Caùc [thuoäc Töù khoá toaøn thö], Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1983. Hoaëc baûn
in cuûa Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1984, baûn naøy boå theâm boä phaän Taân Ñònh cöûu vöïc chí,
goàm caùc ñieàu muïc veà coå tích.
(36) Nguyeân Phong cöûu vöïc chí , sñd, tôø 1, baûn Kim Laêng. Trong baûn Vaên Uyeân Caùc, khoâng coù
baøi Bieåu daâng saùch cuûa Vöông Toàn, tuy nhieân nhoùm Kyû Quaân [Toång taøi Töù khoá toaøn thö] coù
daãn laïi baøi bieåu naøy trong phaàn Ñeà yeáu Nguyeân Phong cöûu vöïc chí.
(37) Nguyeân Phong cöûu vöïc chí , sñd, phaàn Muïc luïc, tôø 1-3, baûn Kim Laêng. Trong baûn Vaên Uyeân
Caùc khoâng coù phaàn Muïc luïc.
(38) Toáng söû, quyeån 85, Chí 38, Ñòa lyù 1. Baûn Trung Hoa thö cuïc, cuoán 7, tr. 2.043-2.045. Löôïc
thuaät theo baøi “Toång luaän Ñòa lyù chí”.
(39) Nguyeân vaên cheùp nhaát thuø nhò [moät ñaùng laø hai ], chöõ nhò theo döôùi chöõ thuø laïi khaéc kieåu ñaëc
bieät, goàm chöõ nhò + baûn [二本], chöõ nhò naøy khoâng coù trong boä goõ tieáng Haùn Hanosoft 3.0,
neân ôû phaàn nguyeân vaên toâi thay baèng chöõ 弍. Nhö tình hình ñaõ neâu, con soá “115 daëm” ngay
döôùi ñaõ chænh ñoåi [thuø] laø “225 daëm”. Ñaây laø nhöõng caûi ñoåi cuûa Phuøng Taäp Ngoâ, cho bieát coù
baûn ñaõ cheùp khaùc, vaø nhoùm thöïc hieän baûn in Kim Laêng ñaõ giöõ laïi. Ñeå baûn dòch Vieät vaên roõ vaø
tieän ñoïc, toâi chæ döïa vaøo con soá ñaõ chænh ñoåi. [Xem theâm chuù thích 43].
(40) Theo doõi chuù thích treân, nguyeân vaên tam thuø nhò baùch nguõ thaäp lyù, dòch laø 250 daëm.
(41) Theo doõi chuù thích treân, nguyeân vaên tam thuø nhò baùch töù thaäp, dòch laø 240 (hoä).
(42) Nguyeân vaên vieát “Cao löông khöông”, laø teân moät loaïi caây thaân thaûo, soáng laâu naêm, reã caây
naøy gaàn gioáng cuû göøng [khöông], dai, chaéc, duøng ñeå beän muõ truï. Khoâng roõ soá thueá 5 caân naøy
tính treân moãi hoä hay moãi nhaân khaåu.
(43) Phaàn hieäu khaùm cuoái quyeån 9 vieát “Tieàn baûn taùc nhaát höông” [baûn cuûa hoï Tieàn cheùp laø 1
höông], Tieàn baûn töùc baûn in Nguyeân Phong cöûu vöïc chí thôøi Toáng coøn giöõ taïi Thö vieän tö gia
Tieàn Tuaân Vöông 錢遵王, nhoùm Ngoâ Lan Ñình 吳蘭庭 khi toå chöùc thöïc hieän baûn in Kim Laêng
ñaõ döïa theo baûn cuûa Phuøng Taäp Ngoâ 馮集梧 boå sung vaø hieäu khaùm [ñaõ in vaøo naêm 1788].
Phuøng Taäp Ngoâ ñaõ söû duïng baûn nhaø hoï Tieàn vaø nhieàu baûn khaùc ñeå ñoái chieáu.
(44) Caâu vaên naøy xeùt thaáy thieáu chuû ngöõ, khoâng roõ di tích naøo ñöôïc ñoåi teân.
(45) Baûn in Kim Laêng khoâng cheùp muïc Coå tích, ñaây laø toâi theâm voâ döïa vaøo baûn Vaên Uyeân Caùc
[vieát taét laø baûn Caùc], quyeån 9, tôø 59. So saùnh baûn Kim Laêng vaø baûn Caùc, thaáy baûn Caùc khoâng
cheùp phaàn lòch söû dieân caùch sau Chaâu Nhai quaân vaø Traán nhò [löu yù ôû phaàn chöõ Haùn baèng
daáu (*) cuoái caâu], khoâng coù chöõ [thuø] maø cheùp thaúng con soá gioáng nhö baûn dòch Vieät vaên, baûn
Caùc theâm muïc Coå tích [nhöng khoâng hoaøn chænh].
(46) Nguyeân vaên goõ laïi theo baûn in Kim Laêng, Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, quyeån 9, tôø 30. Trong
baøi vieát tröôùc ñaây ñaêng treân baùo Tuoåi treû cuoái tuaàn, soá ra ngaøy 24/10/2010 [chuù thích 1], toâi
ñaõ khaûo saùt nhaàm moät chi tieát ôû quyeån 10, tôø 3-4, noäi dung naøy cuõng vieát veà chaâu Nhai nhöng
laïi noùi veà 3 huyeän bò caét nhaäp vaøo chaâu Quyønh, ñöa ñeán vieäc neâu sai teân huyeän cöïc nam, laø
Maïi Vieãn, ñuùng phaûi laø traán Laâm Xuyeân. Nhaân qua baøi vieát naøy, toâi xin ñính chính chi tieát bò
sai treân baùo Tuoåi treû cuoái tuaàn vaø xin caùo loãi vôùi ñoäc giaû.
(47) Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù coù nhieàu baûn in, trong baøi vieát naøy toâi caên cöù vaøo hai baûn: 1) Baûn in cuûa
Vaïn Ñình Lan 萬廷蘭 vôùi lôøi Töïa cuûa Hoàng Löôïng Caùt 洪亮吉 vieát naêm Gia Khaùnh thöù 8 (1803),
lôøi Töïa cuûa Traàn Lan Saâm 陳蘭森 vieát naêm Caøn Long Quyù Söûu (1793), lôøi Phaøm leä cuûa Vaïn
Ñình Lan, baøi Bieåu daâng saùch cuûa Nhaïc Söû, lôøi Haäu töï cuûa Vaïn Ñình Lan vieát naêm 1793. Trong
soá caùc lôøi/töïa treân, rieâng coù lôøi Töïa cuûa Hoàng Löôïng Caùt mang tieâu ñeà “Truøng hieäu san Thaùi
Bình hoaøn vuõ kyù töï/重校刊太平寰宇記序”, cuoái baøi ñeà naêm Gia Khaùnh thöù 8, coù theå döïa vaøo ñaây
taïm xaùc ñònh baûn naøy in naêm 1803, (goïi baûn naøy laø baûn Vaïn); 2) Baûn in Kim Laêng thö cuïc,
Quang Töï baùt nieân (1882) [光緒八年五月金陵書局刊行] (goïi laø baûn Kim Laêng). Ngoaøi ra, ñoäc giaû
coù theå tham khaûo baûn in naêm 1983 cuûa Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn [aûnh aán töø baûn Vaên
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

Uyeân Caùc (thuoäc Töù khoá toaøn thö)]. Coøn nöõa, Thö vieän Vieän Nghieân cöùu Haùn-Noâm Vieät Nam
coù moät baûn cheùp tay Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù , ôû daïng trích luïc, kyù hieäu VHv -1282.
(48) Phaàn ñeà yeáu veà Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù trong Töù khoá toaøn thö ghi theo soá quyeån hieän coøn laø
197 quyeån. Caùc quyeån töø 113 ñeán 119 bò maát, cheùp veà moät phaàn ñaïo Taây Giang Nam. Trong
noäi dung 197 quyeån hieän coøn cuõng coù nhieàu chi tieát söùt meû.
(49) Toáng söû, quyeån 85, Chí 38, Ñòa lyù 1, Lôøi daãn. Baûn Trung Hoa thö cuïc, cuoán 7, tr. 2.094.
(50) Ñaïo Lónh Nam 14, goàm caùc chaâu: Giao, Phong; Ñaïo Lónh Nam 15, goàm caùc chaâu: AÙi, Hoan,
Luïc, Phöôùc Loäc, Tröôøng, Vuõ Nga, Vieät, Chi, Thang, Dieãn, Laâm, Caûnh, Lung, Hoaøn, Ñöùc Hoùa,
Lang Mang, Long Vuõ. [第百七十, 嶺南道十四:交州, 峯州 - 第百七十一, 嶺南道十五:愛州,驩州, 陸
州,福禄州, 長州, 武峩州, 粵州, 芝州, 湯州, 演州, 林州, 景州, 籠州, 環州, 德化州, 郎茫州, 龍武州].
(51) Cheùp chaâu Nhai môùi ñeå phaân bieät vôùi chaâu Nhai cuõ voán coù ñòa baøn roäng hôn, ñaõ caét 3 huyeän
Xaù Thaønh, Tröøng Maïi, Vaên Xöông cho thuoäc vaøo chaâu Quyønh. [Xem baûn Kim Laêng, quyeån
169, tôø 12, Cöïu Nhai Chaâu].
(52) Phong tuïc cheùp ôû phaàn chaâu Quyønh khaù daøi, ñoïc thaáy khoâng coù ñieåm lieân quan ñeán chuû ñeà
naøy, toâi seõ dòch vaøo dòp khaùc.
(53) Caùc chöõ coù daáu sao (*) do toâi hieäu khaùm noäi dung nguyeân vaên, so vôùi baûn Kim Laêng, baûn
Vaïn (1803) thieáu chöõ Ñöôøng 唐, Laâm Xuyeân 臨川 vieát sai laø Laâm Cô 臨機, khoâng coù 2 chöõ
Khuyeát 缺.
(54) Nguyeân vaên goõ laïi theo baûn Kim Laêng, quyeån 169, tôø 15-17.
(55) Dö ñòa quaûng kyù, 38 quyeån, Kim Laêng thö cuïc hieäu san naêm Quang Töï thöù 6 (1880) [輿地廣
記, 金陵書局校刊, 光緒六年工竣], tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda, kyù hieäu 儿 5-137
[38 quyeån, ñoùng thaønh 4 cuoán], baûn naøy phaàn ñaàu saùch coù lôøi Töïa cuûa taùc giaû AÂu Döông Vaên
ñeà naêm Chính Hoøa, lôøi töïa cho laàn khaéc in naêm Gia Khaùnh Nhaâm Thaân (1812) cuûa Hoaøng
Phi Lieät 黄丕烈. Theo Hoaøng Phi Lieät thì ñaây laø baûn truyeàn töø thôøi Toáng, Thuaàn Höïu Canh
Tuaát (1250). Ñöôïc bieát sau naøy coøn coù baûn in Dö ñòa quaûng kyù do Toân Tinh Hoa 孫星華 hieäu
khaùm, Quaûng Nhaõ thö cuïc xuaát baûn naêm Quang Töï thöù 25 (1899), ngoaøi ra coøn nhieàu baûn
Dö ñòa quaûng kyù in chung trong caùc tuøng thö: Töù khoá toaøn thö, Voõ Anh Ñieän tuï traân baûn thö
(Thanh), Tuøng thö taäp thaønh sô bieân, Quoác hoïc cô baûn tuøng thö (Daân Quoác).
(56) Theo khaûo saùt cuûa Haùch Thuïy Bình 郝瑞平 trong Trung Quoác ñaïi thö ñieån (1994), trang 466.
(57) Nguyeân vaên vieát “Ñoàng haï chaâu” tröôùc khi cheùp teân quaân Chaâu Nhai, ñaây laø quy öôùc veà quaûn
lyù haønh chaùnh thôøi Ñöôøng Toáng, laø daáu hieäu cho bieát tình hình ñaát ñai, daân soá vaø kinh teá cuûa
phuû, chaâu, quaân, giaùm, huyeän. Thôøi Ñöôøng chia huyeän thaønh 7 baäc: Xích 赤, Kyø 畿, Voïng 望,
Khaån 緊, Thöôïng 上, Trung 中, Haï 下, trong ñoù Xích ñeå goïi huyeän ngay nôi ñaët kinh ñoâ, Kyø ñeå
goïi caùc huyeän quanh kinh ñoâ, 5 baäc coøn laïi laø ñaúng caáp öùng duïng cho caùc huyeän toaøn quoác.
Ñaïi khaùi, coù luùc quy ñònh huyeän coù hôn 3.000 hoä thì ghi chöõ Voïng, sau laïi taêng leân laø hôn
4.000 hoä, töø cô sôû baäc Voïng haï daàn xuoáng baäc Haï. Quaân Chaâu Nhai tröôùc ñaây laø chaâu ñoåi
thaønh quaân, quaân tuy ñaúng caáp thaáp hôn chaâu nhöng caû hai ñeàu tröïc thuoäc loä, veà tình hình
chung, quaân naøy thuoäc ñaúng caáp “ngang vôùi chaâu caáp thaáp [nhaát]”.
(58) Dö ñòa quaûng kyù, sñd, quyeån 37, loä Taây Quaûng Nam, tôø 8.
(59) Dö ñòa kyû thaéng, muïc luïc 200 quyeån, hieän coøn 169 quyeån. Baûn in Cuï Doanh Trai, theo baûn
sao thôøi Toáng cuûa Vaên Tuyeån Laâu, naêm Ñaïo Quang thöù 29 (1849) [輿地紀勝, 道光二十九
年秋八月懼盈齋刊板文選樓影宋鈔本]. Tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda, kyù hieäu 儿
5-3386 [200 quyeån ñoùng thaønh 64 cuoán], baûn naøy phaàn ñaàu saùch coù lôøi Töïa cuûa Ñaïi hoïc só
Nguyeãn Nguyeân 阮元 ñeà naêm Ñaïo Quang Kyû Daäu (1849), lôøi Töïa cuûa Lyù Thöïc 李埴 ñeà naêm
Baûo Khaùnh Ñinh Hôïi (1227), lôøi Töïa cuûa taùc giaû Vöông Töôïng Chi ñeà naêm Gia Ñònh Taân Tî
(1221) vaø trích luïc moät soá nhaän xeùt veà Dö ñòa kyû thaéng töø caùc saùch khaùc. Ngoaøi ra, ñöôïc bieát
coù baûn aûnh aán Dö ñòa kyû thaéng töø baûn Vieät Nhaõ Ñöôøng tuøng thö do Vaên Haûi xuaát baûn xaõ, Ñaøi
Baéc, 1971.
(60) Quyønh quaûn chí ñöôïc daãn trong Dö ñòa kyû thaéng hieän khoâng coøn, theo teân saùch, chöõ Quyønh
quaûn ñöôïc vieát taét töø teân cô quan “Quyønh quaûn an phuû ñoâ giaùm”, cô quan naøy thaáy ñöôïc ñeà
caäp trong Dö ñòa kyû thaéng, muïc dieân caùch chaâu Quyønh [quyeån 124, tôø 3], ñoaïn vaên naøy vieát
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 79

laø naêm Tuyeân Hoøa thöù 5 (1123), ñoåi cô quan “Thuûy luïc chuyeån vaän söï” cuûa 3 chaâu Ñam,
Nhai, Vaïn An thaønh “Quyønh quaûn an phuû ñoâ giaùm”, quaûn lyù 3 quaân Xöông Hoùa, Vaïn An, Caùt
Döông. Qua chi tieát naøy coù theå phoûng ñònh Quyønh quaûn chí ñöôïc vieát tröôùc Dö ñòa kyû thaéng
gaàn 100 naêm.
(61) OÂ Lyù, Toâ Maät, Caùt Laõng, nhöõng ñòa danh naøy coù leõ ñöôïc phieân aâm töø teân caùc ñaûo Burias [nay
phieân laø Boá Lyù AÙ Tö], Sulu [nay phieân laø Toâ Loäc], Kota Baru [nay phieân laø Caùt Lan Ñan].
(62) Dö ñòa kyû thaéng, sñd, quyeån 127, Quaûng Nam Taây loä, Caùt Döông quaân, tôø 2-3.
(63) Dö ñòa kyû thaéng, sñd, quyeån 124, Quaûng Nam Taây loä, Quyønh Chaâu, Caûnh vaät haï, tôø 9.
(64) Phöông dö thaéng laõm, ñoäc giaû coù theå tham khaûo caùc baûn in: Phöông dö thaéng laõm, Ñaøi Loan
thöông vuï aán thö quaùn, aûnh aán töø baûn Vaên Uyeân Caùc [Töù khoá], 1983, taùi baûn 1991; Toáng baûn
Phöông dö thaéng laõm, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, aûnh aán baûn Toáng (Haøm Thuaàn), 1986.
(65) Theo Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, quyeån 10, phaàn Söû boä, quyeån 5, tôø 5a [baûn in
Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1991].
(66) Thieân haï nhaát thoáng chí, baûn in khaéc Vaïn Thoï Ñöôøng, naêm Thieân Thuaän thöù 5 (1461). [天下
一統志, 天順五年, 萬壽堂刊行], tham khaûo baûn Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda, kyù hieäu 儿 5-2698.
Quyeån ñaàu goàm Töïa/bieåu, ñòa ñoà vaø muïc luïc, môû ñaàu laø lôøi Töïa cuûa Chu Kyø Traán (Anh Toâng)/
Ngöï cheá Thieân haï nhaát thoáng chí töï”, baøi Bieåu daâng saùch cuûa Lyù Hieàn ñeà naêm Thieân Thuaän thöù
5 (1461). Ñöôïc bieát cuøng moät boä naøy coù 5 baûn in, ñeàu trong thôøi Minh: 1) Noäi phuû khaéc baûn,
Thieân Thuaän thöù 5 (1461); 2) Thaän Ñoäc Thö Trai khaéc baûn, Hoaèng Trò thöù 18 (1505); 3) Thö
Laâm Döông Thò Quy Nhaân Trai khaéc baûn, Gia Tónh thöù 38 (1559); 4) Döông Thò Quy Nhaân Trai
khaéc baûn, Vaïn Lòch thöù 16 (1588); 5) Baûn Vaïn Thoï Ñöôøng maø chuùng toâi khaûo saùt. Ngoaøi ra,
coøn moät baûn khaéc in taïi Nhaät Baûn vaøo naêm Nguyeân Loäc 元祿 thöù 12 (1699).
(67) Thieân haï nhaát thoáng chí, sñd, quyeån thuû, phaàn ñòa ñoà.
(68) Thieân haï nhaát thoáng chí, sñd, Quaûng Ñoâng Boá Chaùnh Ty, quyeån 79-82. Quyønh Chaâu phuû,
quyeån 82, tôø 17.
(69) Thieân haï nhaát thoáng chí, sñd, Quaûng Ñoâng Boá Chaùnh Ty, quyeån 79-82. Quyønh Chaâu phuû,
quyeån 82, tôø 19.
(70) Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu 皇明一統紀要, 15 quyeån, baûn in trong nieân hieäu Vaïn Lòch, saùch
naøy khaù hieám, khoâng thaáy caùc saùch thö muïc Trung Quoác ghi nhaän, tham khaûo baûn Thö vieän
Ñaïi hoïc Waseda, kyù hieäu 儿 5-1328 [15 quyeån ñoùng thaønh 14 cuoán].
(71) Quaûng dö kyù, 24 quyeån vaø 1 quyeån thuû, do chöa tìm ñöôïc baûn in Vaïn Lòch, toâi tham khaûo baûn in
naêm Khang Hy Bính Daàn (1686), baûn naøy cuõng coù nôi ñeà teân saùch laø Taêng ñính Quaûng dö kyù.
(72) Quaûng dö ñoà 廣輿圖, ñöôïc in 6 laàn trong thôøi Minh, vaøo caùc naêm 1558, 1561, 1564, 1566,
1572, 1579 vaø nhieàu laàn trong thôøi Thanh neân khaù phoå bieán. Ñòa ñoà naøy do La Hoàng Tieân
(1504-1567) keá thöøa thaønh quaû cuûa Chu Tö Baûn (1273-1333). Toâi seõ trình baøy vaán ñeà naøy
kyõ hôn trong chuyeân khaûo veà tö lieäu ñòa ñoà coå Trung Hoa.
(73) Tröôùc caùc boä ñang löu haønh, coù 9 baûn caûo Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, khoâng phaân quyeån maø
phaân theo tænh, do Töôûng Ñình Tích vaø Vöông An Quoác chuû trì thöïc hieän thôøi Caøn Long, hieän
toàn ôû daïng baûn cheùp tay, goïi laø Noäi phuû sao baûn, 9 baûn ñeàu khoâng hoaøn chænh, khoâng ñuû soá
tænh trong toaøn quoác.
(74) Baûn Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí 356 quyeån naøy, theo khaûo taû cuûa Tröông Caùch Phi 廣輿圖 laø
342 quyeån [Trung Quoác ñaïi thö ñieån, tr. 479]. Theo Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc,
sñd thì coù 356 quyeån, hieän coù 2 baûn in: 1) Noäi phuû khaéc baûn, Caøn Long thöù 9 (1744); 2) Baûn
in chöõ rôøi do Tieát Töû Du hieäu ñieåm, naêm Ñaïo Quang thöù 29 (1849).
(75) Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, 424 quyeån, theo khaûo taû cuûa Tröông Caùch Phi laø 500
quyeån [Trung Quoác ñaïi thö ñieån, tr. 479]. Baûn in Hoàng Baûo Trai trong nieân hieäu Quang Töï
(1875-1908) theo baûn Voõ Anh Ñieän maø toâi tham khaûo chæ coù 424 quyeån vaø 2 quyeån muïc
luïc, Quaûng Ñoâng tænh, quyeån 338-353, Quyønh Chaâu phuû, quyeån 350. Ngoaøi baûn Hoàng Baûo
Trai, boä naøy coøn 2 baûn cheùp tay cuûa Noäi phuû trieàu Caøn Long, vaø moät baûn khaéc in cuûa Noäi
phuû naêm Caøn Long thöù 55 (1790). Quaûng Ñoâng tænh, quyeån 338-353, Quyønh Chaâu phuû,
quyeån 350.
80 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011

(76) Gia Khaùnh truøng tu Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí hay coøn goïi Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí
560 quyeån, [Tröông Caùch Phi ghi sai laø 650 quyeån], tham khaûo baûn in cuûa Ñaøi Loan thöông
vuï aán thö quaùn, 1966 [taùi baûn töø baûn Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn, 1934], ñoùng thaønh
11 cuoán, aûnh aán töø baûn Thöôïng Haûi Haøm Phaân Laâu, baûn cheùp tay naøy ñöôïc ghi laø baûn duøng
ñeå daâng leân vua, löu tröõ taïi Thanh Söû Quaùn. Coù baøi “Ngöï cheá Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí töï”
cuûa Hoaøng ñeá Ñaïo Quang ñeà naêm 1842, baøi Bieåu daâng saùch cuûa Toång taøi Quoác Söû Quaùn
Ñaïi hoïc só Muïc Chöông A. Ngoaøi baûn in naêm Ñaïo Quang thöù 22 (1842) ñang löu haønh, theo
Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc moâ taû coøn coù moät baûn cheùp; theo Taêng ñính Töù khoá
giaûn minh muïc luïc tieâu chuù [Thieäu YÙ Thaàn soaïn,Thieäu Chöông soaïn theâm, Thöôïng Haûi coå
tòch xuaát baûn xaõ, 1959, 1963, 1979, 2000] moâ taû thì coøn moät baûn cheùp khoâng ñuû (chæ coù 230
quyeån) cuûa thö vieän Moäc Trì Hieân nhaø hoï Lyù.
(77) Ñaøi Thöông, vieát taét cuûa Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn.
(78) Thoâng chí, chæ Quaûng Ñoâng thoâng chí, seõ ñeà caäp ôû phaàn vieát veà Thoâng chí .
(79) Nguyeân vaên ñoaïn naøy trong baûn Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, 424 quyeån [quyeån
350, tôø 11] coù khaùc vaøi choã, trích ñeå ñoái chieáu tham khaûo: “七星山, 在文昌縣北, 輿地紀勝在文昌
縣有七峰亦名七洲洋山, 通志在縣北一百五十里大海中上多茂林下出溪泉, 航海者必於此取水採薪. 明天
啟時建塔其上, 其東有泉七孔, 盡夜混混不涸”
(80) Ghi cheùp cuï theå veà caùc vuøng ñaát nhoû nhö baõi Ñaïi Maïo thoâng thöôøng ñòa phöông chí cheùp
chi tieát hôn toång chí, nhöng trong Quyønh Chaâu phuû chí laïi cheùp vaén taét hôn Gia Khaùnh truøng
tu nhaát thoáng chí , ñoäc giaû coù theå lieân heä chi tieát naøy trong baøi “Nhöõng ghi cheùp veà vuøng bieån
Quaûng Ñoâng (Trung Hoa) vaø bieån Ñoâng (Vieät Nam) trong Ñaïi Thanh thöïc luïc ñoái chieáu vôùi
Ñaïi Nam thöïc luïc” cuûa Phaïm Hoaøng Quaân, ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá
2(85), 2011, tr. 69.
TOÙM TAÉT
Trong kho taøng thö tòch coå Trung Hoa, phöông chí laø loaïi saùch lòch söû ñòa lyù chöùa ñöïng
nhöõng thoâng tin baùch khoa, bieân cheùp roõ vaø cuï theå veà caùc ñôn vò haønh chính, quaù trình thay ñoåi
teân goïi, taùch nhaäp ñaát ñai, veà soâng nuùi thaønh traán, ñöôøng saù thuûy boä, caùc döõ lieäu veà kinh teá, vaên
hoùa, nhaân vaät... Vì theá, phöông chí ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc tìm hieåu veà cöông vöïc
cuûa Trung Quoác vôùi caùc nöôùc coù ñöôøng bieân giôùi laân caän trong lòch söû.
Khaûo chöùng caùc loaïi phöông chí ñöôïc bieân soaïn töø thôøi nhaø Ñöôøng cho ñeán nhaø Thanh
cho thaáy cöông vöïc, khoâng gian vuøng bieån phía cöïc nam cuûa Trung Quoác chöa bao giôø vöôït
quaù huyeän Nhai cuûa tænh Haûi Nam ngaøy nay. Rieâng vieäc xaùc ñònh chuû quyeàn trong lòch söû ñoái vôùi
caùc nôi treân bieån Ñoâng, hoaøn toaøn khoâng coù moät söï ghi nhaän naøo trong caùc loaïi phöông chí laãn
chính söû theå hieän söï quaûn lyù haønh chính cuûa caùc trieàu ñaïi Trung Hoa ñoái vôùi Taây Sa vaø Nam Sa,
laø nhöõng nôi maø trong caùc loaïi thö tòch ñoàng daïng, Vieät Nam ñaõ ghi nhaän baèng teân Hoaøng Sa vaø
Tröôøng Sa.
ABSTRACT
SUM-UP OF NOTES CONCERNING THE EAST SEA (VIETNAM)
IN CHINESE GEOGRAPHIC HISTORY BOOKS
In the ancient bibliographic treasure of China, geographic history books contain encyclopedic
information relating to administrative divisions, process of changing geographical names, land
separation and combination, rivers and mountains, cities and towns, roads and waterways, data
of economy, culture and personalities, etc... So they plays a very important role in learning about
the borders of China and its neighboring countries in history.
Evidences from various geographic history books compiled from the Tang Dynasty to the
Qing Dynasty show that the maritime boundary in southernmost China has never been beyond
Nhai district of Hainan province. Particularly, about the determination of sovereignty on the East
Coast, there hasn’t been any recognition of Chinese control over Taây Sa and Nam Sa, or Hoaøng
Sa and Tröôøng Sa (Paracel islands and Spratly islands) called by similar Vietnamese books,
found in both geographic history books and other history records of China.
46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

NHÖÕNG GHI CHEÙP LIEÂN QUAN ÑEÁN BIEÅN ÑOÂNG VIEÄT NAM
TRONG PHÖÔNG CHÍ TRUNG HOA (Tieáp theo)
Phạm Hoàng Quân*
LTS: Khaûo luaän naøy laø moät phaàn trong coâng trình nghieân cöùu cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng
Quaân. Noäi dung chuû yeáu cuûa coâng trình laø khaûo chöùng nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán
bieån Ñoâng Vieät Nam trong caùc boä chính söû, phöông chí vaø ñòa ñoà coå cuûa caùc trieàu ñaïi
phong kieán Trung Hoa. Muïc ñích cuûa coâng trình moät maët nhaèm söu taäp vaø khaûo chöùng
caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng ñeå phuïc vuï laâu daøi cho vieäc nghieân cöùu veà bieån,
ñaûo Vieät Nam, maët khaùc, noù coøn cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn heä thoáng veà
cöông vöïc vuøng bieån cöïc nam cuûa Trung Quoác qua caùc thôøi kyø lòch söû. Qua ñoù, ngöôøi
ñoïc deã daøng nhaän thaáy caùc yeâu saùch cuûa nhaø caàm quyeàn Trung Quoác hieän nay veà
ñöôøng löôõi boø treân bieån Ñoâng laø hoaøn toaøn khoâng coù caên cöù lòch söû.
Phaàn ñaàu cuûa coâng trình naøy vôùi nhan ñeà “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng
Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác” ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá
1 (84). 2011; Kyø 1 cuûa Phaàn 2: “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong
phöông chí Trung Hoa” ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 3 (86). 2011.
III. Thoâng chí
Nhöõng bieân cheùp mang hình thöùc lòch söû ñòa lyù/phong tuïc veà moät khu
vöïc, moät vuøng mieàn xuaát hieän raát sôùm so vôùi caùc saùch thuoäc loaïi hình toång
chí. Hoa Döông quoác chí, 12 quyeån 華陽國志,十二卷 cuûa Thöôøng Cöø 常璩 vieát
trong thôøi Ñoâng Taán (317-420) ñöôïc xem laø saùch toå cuûa loaïi hình thoâng chí
vaø ñòa phöông chí, boán quyeån ñaàu saùch naøy laáy ñòa vöïc laøm cöông, phaân
cheùp veà boán nôi, goàm: Ba chí 巴志, Haùn Trung chí 漢中志, Thuïc chí 蜀志, Nam
Trung chí 南中志 öùng vôùi ba chaâu Löông, Ích, Ninh thôøi Taán [nay ôû trong
khoaûng Thieåm Taây, Töù Xuyeân]. Moãi quyeån phaân muïc cheùp veà lòch söû cöông
vöïc, khu haønh chính, soâng nuùi, ñöôøng saù, saûn vaät, daân toäc, phong tuïc, moû
khoaùng, coå tích…, qua boán quyeån naøy Thöôøng Cöø ñöôïc xem laø ngöôøi ñaët ra
theå leä phaân muïc thoâng chí. Ngöôøi sau cuõng cho raèng Thöôøng Cöø ñaõ toång keát
lyù luaän bieân soaïn phöông chí thôøi kyø sô khôûi, vôùi quan ñieåm “Thö kheá nguõ
thieän 書契五善 / noäi dung tích hôïp 5 ñieàu toát”. Trong lôøi Töïa, Thöôøng Cöø cho
raèng soaïn thoâng chí phaûi chuù yù ñeå “ñaït ñöôïc ñaïo nghóa, roõ raøng phaùp luaät,
thoâng suoát xöa nay, tuyeân döông ngöôøi coù coâng, taùi taïo ngöôøi hieàn naêng”.(81)
Nhöõng ghi cheùp rieâng bieät veà vuøng chaâu Giao, chaâu Quaûng cuõng xuaát
hieän khaù sôùm, Giao Quaûng kyù 交廣記 [hoaëc goïi Thaäp töù chaâu kyù] cuûa Hoaøng
Cung 黄恭, Quaûng Chaâu kyù 廣州記 cuûa Buøi Uyeân 裴淵 vieát trong thôøi Taán vôùi
nhöõng ñoaïn coøn laïi thöôøng ñöôïc caùc phöông chí ñôøi sau trích daãn.(82) Cho
ñeán thôøi Minh, loaïi hình thoâng chí ñaït tôùi möùc hoaøn thieän, phaûn aùnh ñöôïc
toaøn dieän caùc hoaït ñoäng cuûa moät khu vöïc haønh chính.
Lieân quan tröïc tieáp ñeán vuøng bieån phía nam Trung Hoa laø caùc boä thoâng
chí tænh Quaûng Ñoâng, tröôùc sau coù 8 boä, ñeàu do caùc quan chöùc caáp cao ôû tænh
chuû trì bieân soaïn.
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 47

Trong thôøi Minh coù 4 boä:


- Quaûng Ñoâng thoâng chí sô caûo 廣東通志初稿, 40 quyeån, 1 quyeån Thuû,
do AÙn saùt Ngöï söû Quaûng Ñoâng Ñôùi Caûnh 戴璟 chuû bieân, laøm xong naêm Gia
Tónh thöù 14 (1535), khaéc in trong nieân hieäu Gia Tónh (1522-1566).(83)
- Quaûng Ñoâng thoâng chí, 70 quyeån, do Thieâm söï kieâm Thò giaûng hoïc
só Hoaøng Taù 黃佐 chuû bieân, laøm xong naêm Gia Tónh thöù 36 (1557), khaéc in
trong nieân hieäu Gia Tónh.(84)
- Vieät ñaïi kyù 粵大記, 32 quyeån, Quaùch Phæ 郭棐 soaïn, khaéc in trong nieân
hieäu Vaïn Lòch. Chæ coøn 27 quyeån, töø quyeån 3 ñeán quyeån 29.(85)
- Quaûng Ñoâng thoâng chí, 72 quyeån, 1 quyeån Thuû, Quang Loäc töï khanh
trí só Quaùch Phæ soaïn, lôøi Töïa cuûa Quaùch Phæ ñeà naêm Vaïn Lòch Nhaâm Daàn
(1602), khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch.(86)
Trong thôøi Thanh coù 4 boä:
- Quaûng Ñoâng thoâng chí, 30 quyeån, do Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng Löu Bænh
Quyeàn 劉秉權(87)soaïn, laøm xong naêm Khang Hy thöù 12 (1673).(88)
- Quaûng Ñoâng thoâng chí [khoâng roõ soá quyeån] do Toång ñoác Löôõng Quaûng
Kim Quang Toå 金光祖(89) soaïn, laøm xong naêm 1675, khaéc in naêm Khang Hy
thöù 36 (1697).(90)
- Quaûng Ñoâng thoâng chí, 64 quyeån vaø 1 quyeån Thuû, do Toång ñoác Quaûng
Ñoâng Haùch Ngoïc Laân 郝玉麟(91) chuû bieân, laøm xong naêm Ung Chính thöù 9
(1731). Ñaây laø boä thoâng chí ñöôïc thöïc hieän theo saéc leänh ban boá naêm Ung
Chính thöù 7 veà vieäc toå chöùc soaïn tu thoâng chí cho caùc tænh toaøn Trung Hoa. Boä
naøy cuõng laø boä thoâng chí Quaûng Ñoâng duy nhaát ñöôïc nhaäp Töù khoá toaøn thö.(92)
- Quaûng Ñoâng thoâng chí, 334 quyeån(93) do Thaùi töû Thieáu baûo Binh Boä
Thöôïng thö Ñoâ saùt vieän Höõu ñoâ ngöï söû Löôõng Quaûng Toång ñoác Nguyeãn
Nguyeân 阮元 giaùm tu, Traàn Xöông Teà 陳昌齊 toång toaûn, laøm xong vaø khaéc in
laàn ñaàu naêm Ñaïo Quang thöù 2 (1822).(94)
Ngoaøi taùm boä neâu treân, coøn hai boä thoâng chí Quaûng Ñoâng khaùc cuõng
ñöôïc vieát trong thôøi Minh, moät boä cuûa Taï Trieäu Chieát 謝肇淛 vaø moät boä cuûa
Tröông Vaân Döïc 張雲翼. Hai taùc giaû naøy thaáy ñöôïc nhaéc ñeán trong lôøi “Caån
aùn Haùch Ngoïc Laân Quaûng Ñoâng thoâng chí 64 quyeån” cuûa nhoùm Kyû Quaân,(95)
nhöng chöa thaáy caùc boä thoâng chí, phuû chí veà sau trích daãn, cuõng khoâng
thaáy caùc saùch thö muïc neâu teân.
Nhöõng boä thoâng chí Quaûng Ñoâng treân ñaây ñöôïc bieân soaïn noái nhau
trong khoaûng thôøi gian gaàn ba traêm naêm [töø naêm 1535 ñeán naêm 1822]. Ñaïi
theå caùc boä töông ñoàng veà noäi dung, phaân boá chuyeân ñeà coù vaøi ñieåm khaùc
nhau, döõ lieäu cô baûn cuûa moãi boä phaûn aùnh roõ khoâng khí sinh hoaït ñöông
thôøi, thoâng tin veà tieàn trieàu ñöôïc cheùp coù heä thoáng vaø giaûn löôïc, thoâng tin
veà baûn trieàu ñaày ñuû chi tieát.
Döôùi ñaây laø baûng “Muïc luïc ñoái chieáu 2 boä thoâng chí Quaûng Ñoâng tieâu
bieåu cuûa 2 trieàu Minh-Thanh”,(96) nhaèm ñeå toång laõm veà cô caáu toå chöùc trong
vieäc bieân soaïn vaø naém ñaïi cöông veà caùc chuyeân ñeà vaø boá cuïc caùc chuyeân ñeà
trong thoâng chí.
48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

Baûng 1. Muïc luïc ñoái chieáu 2 boä thoâng chí Quaûng Ñoâng tieâu bieåu
cuûa 2 trieàu Minh-Thanh
Quaûng Ñoâng thoâng chí, 72 quyeån Quaûng Ñoâng thoâng chí, 64 quyeån vaø quyeån Thuû,
vaø quyeån Thuû, (1602), Quaùch Phæ (1731), Haùch Ngoïc Laân (Thanh). (Goïi taét laø Haùch chí )
(Minh). (Goïi taét laø Quaùch chí )
Quyeån Thuû Khaâm ñònh Töù khoá toaøn thö, Söû boä, Quaûng Ñoâng
* “Quaûng Ñoâng thoâng chí töï / 廣東通志 thoâng chí. (Quyeån Thuû)
序”. Lôøi Töïa cuûa Ñôùi Dieäu 戴燿, Khaâm * Bieåu daâng saùch, Haùch Ngoïc Laân
sai Toång ñoác Löôõng Quaûng Quaân vuï * Phaøm leä, goàm 30 ñieàu.
Ñoâ saùt vieän Höõu ñoâ ngöï söû Binh Boä * Danh saùch quan vieân tham gia soaïn tu:
Höõu thò lang.(1) (Khoâng ñeà naêm). - Toång taøi, 6 ngöôøi:
* “Vieät Ñoâng thoâng chí töï / 粵東通志敘”. + Haùch Ngoïc Laân 郝玉麟, Toång ñoác Quaûng Ñoâng
Lôøi Töïa cuûa Lyù Thôøi Hoa 李時華, Tuaàn + Phoù Thaùi 傅泰, nguyeân thöï Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng
phuû Quaûng Ñoâng Giaùm saùt ngöï söû, + Ngaïc Di Ñaït 鄂彌達, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng
ñeà naêm Vaïn Lòch Taân Söûu (1601). + Tieâu Kyø Nieân 焦祈年, Quan phong chænh tuïc söù (QÑ)
* “Quaûng Ñoâng thoâng chí töï ”. Lôøi Töïa + Ñaëng Chung Nhaïc 鄧鍾岳, Ñeà ñoác hoïc chính Quaûng
cuûa Traàn Tính Hoïc 陳性學, Boá chaùnh Chaâu, Thieàu Chaâu (QÑ)
söù ty Quaûng Ñoâng, ñeà naêm Vaïn Lòch + Traàn Ñöùc Hoa 陳德華, Ñeà ñoác hoïc chính Trieäu Khaùnh,
Nhaâm Daàn (1602). Cao Chaâu (QÑ)
* “Quaûng Ñoâng thoâng chí töï”. Lôøi Töïa - Ñeà ñieäu kieâm Hieäp bieän, 3 ngöôøi:
cuûa Vieân Maäu Anh 袁茂英, Ñeà hình + Vöông Só Tuaán 王士俊, Boá chaùnh söù Quaûng Ñoâng.
AÙn saùt ty Ñeà ñoác Hoïc hieäu Phoù söù + Hoaøng Vaên Vó 黄文煒, AÙn saùt söù Quaûng Ñoâng.
(Quaûng Ñoâng). Khoâng ñeà naêm. + Ñaøo Chính Trung 陶正中, Löông dòch ñaïo Quaûng
* “Quaûng Ñoâng thoâng chí töï”. Lôøi Töïa Ñoâng.
cuûa Quaùch Phæ, Quang Loäc töï khanh, - Toång taäp, 1 ngöôøi:
trí só, ñeà naêm Vaïn Lòch Nhaâm Daàn + Loã Taêng Duïc 魯曾煜, Haøn laâm Thöù caùt só Trieát Giang.
(1602). - Phaân toaûn, 6 ngöôøi:
* “Quaûng Ñoâng thoâng chí sô caûo töï / 廣 + Haø Thaâm 何深, Tieán só, nguyeân Tri huyeän Tröôøng Sa
東通志初槁序”(2). Lôøi Töïa cuûa Ñôùi Caûnh (Hoà Quaûng).
* “Quaûng Ñoâng cöïu thoâng chí töï / 廣東 + Höùa Toaïi 許遂, Cöû nhaân, nguyeân Tri huyeän Thanh Haø
舊通志序” (3). Lôøi Töïa cuûa Hoaøng Taù (Giang Nam).
* Phaøm leä, goàm 27 ñieàu. + Lyù Thieäu Toå 李紹祖, Cöû nhaân, nguyeân Tri huyeän Vónh
* Quaûng Ñoâng thoâng chí toång muïc: Taân (Giang Taây).
Goàm 72 quyeån, soá quyeån 1 ñeán 72 + Tröông Traàn Ñieån 張陳典, Cöû nhaân.
öùng vôùi soá chöõ trong Thieân töï vaên.(4) + Dö Tích Thuaàn 余錫純, Huaán ñaïo huyeän Döông Giang
(Xem döôùi) (QÑ).
Quyeån 1-13: Phieân tænh chí 藩省志 + La Hoïc Töù 羅學泗, Sinh vieân Huyeän hoïc, huyeän Sôn
Q.1. Dö ñoà AÂm (Trieát Giang).
Toång thuyeát veà cöông vöïc, keøm 2 böùc - Giaùm khaéc, 1 ngöôøi:
ñòa ñoà,(5) phaân daõ, phaân tinh, phaân ñoä, + Trieäu Hoaèng Vaên 趙弘文, Kinh lòch Boá chaùnh ty.
chieâm tinh khaûo chöùng, dieân caùch, * Muïc luïc: Goàm 64 quyeån. (Xem döôùi).
hình thaéng, khí haäu. * Lôøi Caån aùn cuûa nhoùm chuû trì Töù khoá toaøn thö,(1) ñeà
Q.2-Q.6. Söï kyû naêm Caøn Long thöù 46 (1781).(2)
Trích luïc tö lieäu lòch söû veà Quaûng Quyeån 1: Ñieån moâ chí / 典謨志
Ñoâng, baét ñaàu töø thieân “Nghieâu ñieån” Söu luïc caùc baøi Ngöï cheá, chæ duï veà vieäc toå chöùc vaø
saùch Thöôïng thö,(6) döøng taïi naêm Long quaûn lyù haønh chaùnh cuûa 3 trieàu Thuaän Trò, Khang Hy,
Khaùnh thöù 6 (1572).(7) Ung Chính(3).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 49

Q.7. Coâng thöï Quyeån 2: Tinh daõ chí / 星野志


Ghi cheùp veà caùc coâng sôû haønh chaùnh, Lyù thuyeát veà thieân vaên, böùc ñoà hình phaân vò trí vaø ñoä soá
hoïc hieäu,(8) thueá ruoäng, hoä khaåu, ñoàn caùc vì sao, quy öôùc choøm sao [Tinh] töông öùng vôùi vuøng
ñieàn, thueá muoái, tình hình saûn xuaát ñaát [Daõ], böùc ñoà hình Ñaåu Ngöu Nöõ, lyù thuyeát,(4) ñoà hình
mua baùn muoái, thueá khoùa caùc loaïi.(9) Döïc Chaån, lyù thuyeát, ñoà hình Thieân Thò Ñaøn, lyù thuyeát,
Q.8- Q.9. Binh phoøng ñoà hình Tam Thai Baéc Ñaåu, lyù thuyeát, ñoà hình Laõo Nhaân
Chöùc vuï trong quaân, noäi quy kyû luaät, vuõ Tinh, lyù thuyeát, tinh daõ cuûa töøng phuû.(5)
khí, löông thöïc haäu caàn, ñoàn ñieàn, quaân Quyeån 3: Dö ñoà chí / 輿圖志
baén cung, daân quaân, ñòa phöông quaân, Moät böùc ñòa ñoà “Quaûng Ñoâng toaøn tænh toång ñoà”, ñòa
cheá ñoä trôï caáp binh lính, nôi ôû cuûa caùc ñoà 10 phuû, 2 chaâu(6) [caùc phuû/chaâu ñeàu 2 böùc “…cöông
caáp chæ huy, kî binh, chieán thuyeàn.(10) vöïc ñoà” vaø “…thaønh quaùch ñoà”], ñòa ñoà phoøng veä bieån
Q.10. Traät quan “Quaûng Ñoâng haûi phoøng ñoà”,(7) ñòa ñoà nuùi Mai Lónh, ñòa
Caùc ngaïch traät quan laïi trong tænh. ñoà AÙo Moân, ñòa ñoà Hoå Moân.
Q.11-Q.13. Danh hoaïn Quyeån 4: Cöông vöïc chí / 疆域志
Tieåu söû caùc quan lôùn coù coâng vôùi ñòa Lôøi tieåu daãn.
phöông, coù danh ôû trieàu ñình trong Cöông vöïc, hình thaéng toaøn tænh.
lòch söû.(11) Phaân cheùp veà 10 phuû, 2 chaâu.
Quyeån 14-62: Quaän huyeän chí / Cöông vöïc, hình thaéng moãi phuû/chaâu
郡縣志(12) Quan aûi, bieân hoä [soá hoä], phaân cheùp theo töøng huyeän.
Phaân cheùp veà 10 phuû, 1 chaâu: Quyeån 5: Dieân caùch chí / 沿革志
Q.14-Q.26. Quaûng Chaâu phuû / 廣州府 Tieåu daãn.
Goàm caùc muïc: Dö ñoà, dieân caùch, sôn Bieåu ñoà dieân caùch töø Thöôïng coå [Ñöôøng Ngu, Tam Ñaïi]
xuyeân, phong tuïc, thaønh trì, coâng thöï, ñeán thôøi Minh, löôïc bieân söï dieân caùch töø ñaàu Thanh ñeán
hoïc hieäu, phöôøng ñoâ, dòch traïm, caàu naêm Ung Chính thöù 8 (1730)
ñoø, thuûy lôïi, hoä khaåu, thueá khoùa, sôû Bieåu ñoà dieân caùch 10 phuû, 2 chaâu.(8)
muoái, ñaøn mieáu, coå tích, moä coå, thoå Quyeån 6: Bieân nieân chí 1/ 編年志(一)
saûn, chöùc quan, tuyeån cöû, quan lôùn, Söï kieän lòch söû töø Thöôïng coå ñeán heát nhaø Minh.
löu nguï, nhaân vaät.(13) Quyeån 7: Bieân nieân chí 2/ 編年志(二)
Q.27-Q.31. Thieàu Chaâu phuû / 韶州府 Söï kieän lòch söû thôøi Thanh, töø naêm Thuaän Trò nguyeân
Q.32-Q.33. Nam Huøng phuû / 南雄府 nieân (1644) ñeán thaùng Chaïp naêm Ung Chính thöù 8
Q.34-Q.38. Hueä Chaâu phuû / 惠州府 (1730).(9)
Q.39-Q.44. Trieàu Chaâu phuû / 潮州府 Quyeån 8: Leã nhaïc chí / 禮樂志
Q.45-Q.50. Trieäu Khaùnh phuû / 肇慶府 Quyeån 9: Haûi phoøng chí / 海防志(10)
Q.51- 52. Cao Chaâu phuû / 高州府 Tieåu daãn
Q.53-Q54, Lieâm Chaâu phuû / 廉州府 Lieät keâ caùc Veä, Sôû, Tuaàn kieåm ty ven bieån caùc cöûa caûng,
Q.55-Q.56, Loâi Chaâu phuû / 雷州府 haûi ñaûo.
Q.57-Q.61. Quyønh Chaâu phuû / 瓊州府 Trích luïc caùc leänh caám.
Dö ñoà,(14) phong tuïc, thaønh trì, thuûy lôïi, Trích luïc caùc keá saùch phoøng veä bieån trong caùc saùch Truø
hoä khaåu, thoå saûn, chöùc quan, tuyeån cöû, haûi ñoà bieân, Ñòa ñoà toång yeáu, Kyû hieäu taân thö, Vieät ñaïi kyù
danh hoaïn, nhaân vaät. vaø phuû chí caùc phuû ven bieån…
Q.62. La Ñònh chaâu / 羅定州(15) Binh thuyeàn.(11)
Quyeån 63-65: Ngheä vaên chí / 藝文志(16) Phuï luïc: Lòch trieàu haûi khaáu [caùc ñaûng cöôùp bieån lôùn qua
Thö muïc, bi kyù, thi phuù. caùc thôøi].
Quyeån 63 Quyeån 10-13: Sôn xuyeân chí /山川志
Ngheä vaên chí, Thöôïng Tieåu daãn.
Thö muïc(17) Phaân cheùp nuùi, soâng, caûng, ñaûo töøng phuû, huyeän.
Quyeån 64 Quyeån 14: Thaønh trì chí / 城池志
Ngheä vaên chí, Trung Tieåu daãn.
Bi kyù Phaân cheùp thaønh trì caùc phuû.
50 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

Quyeån 65 Quyeån 15: Thuûy lôïi chí / 水利志


Ngheä vaên chí, Haï Quyeån 16: Hoïc hieäu chí / 學校志
Thi phuù Quyeån 17: Coâng thöï chí / 公署志
Quyeån 66-72: Ngoaïi chí / 外志 Quyeån 18: Phöôøng ñoâ chí / 坊都志(12)
Ñaïo só sö saõi, chuøa Phaät ñaïo traøng, toäi Quyeån 19-22: Coáng phuù chí / 貢賦志
phaïm, quan tham/ aùc, phieân di, caùc toäc [Thueá khoùa caùc loaïi]
daân, taïp luïc. Quyeån 23: Binh phoøng chí / 兵防志
Quyeån 66 Tieåu daãn.
Ngoaïi chí 1 Lòch ñaïi binh phoøng.(13)
Tieân Thích Binh phoøng caùc phuû, huyeän.
Quyeån 67 Quyeån 24: Ñoàn ñieàn chí / 屯田志
Ngoaïi chí 2 Tieåu daãn.
Töï quaùn Lòch ñaïi ñoàn ñieàn.(14)
Quyeån 68 Quy cheá ñoàn ñieàn nhaø Thanh.
Ngoaïi chí 3 Ñoàn ñieàn caùc phuû, veä.(15)
Toäi phoùng, Tham khoác Quyeån 25: Dieâm phaùp chí / 鹽法志
Quyeån 69 Quyeån 26-30: Chöùc quan chí / 職官志
Ngoaïi chí 4 Quyeån 31-36: Tuyeån cöû chí / 選舉志
Phieân Di Quyeån 37: Phong aám chí / 封廕志
An Nam, Chieâm Thaønh, Xieâm La, Traûo Quyeån 38-42: Danh hoaïn chí / 名宦志
Oa, Tam Phaät Teà, Maõn Laït Gia, Chaân Quyeån 43: Trích hoaïn chí / 讁宦志
Laïp, Toâ Moân Ñaùp Laït, Tích Lan Sôn, Quyeån 44-48: Nhaân vaät chí / 人物志
Phaät Lang Cô, Hoàng Mao. Quyeån 49-50: Lieät nöõ chí / 列女志
Quyeån 70 Quyeån 51: Phong tuïc chí / 風俗志
Ngoaïi chí 5 Quyeån 52: Vaät saûn chí / 物産志
Caùc daân toäc(18) Quyeån 53: Coå tích chí / 古蹟志
Quyeån 71 Quyeån 54: Ñaøn töø chí / 壇祠志
Ngoaïi chí 6 Quyeån 55: Doanh moä chí / 塋墓志
Taïp luïc, Thöôïng Quyeån 56: Tieân thích chí / 仙釋志
Quyeån 72 Quyeån 57: Lónh Man chí / 嶺蠻志
Ngoaïi chí 7 Tieåu daãn.
Taïp luïc, Haï Dao Ñoàng, Lyù Hoä, Ñoäng Lieâu, Ñaûn Hoä, Taïp Man.(16)
Toång theå boá cuïc: Quyeån 58: Ngoaïi Phieân chí / 外番志
Chia ba phaàn, phaàn ñaàu [quyeån Tieåu daãn
1-quyeån 13] laáy chuyeân ñeà laøm cöông, Lòch söû quan heä vôùi caùc nôi beân ngoaøi.(17)
ñòa phöông laøm muïc; phaàn hai [quyeån Löôïc söû moät soá nöôùc vaø söï giao löu vôùi 33 nöôùc: Xieâm La,
14-quyeån 62] laáy ñòa phöông laøm Taây Döông, Haø Lan, An Nam, Löu Caàu, Toâ Loäc, Chieâm
cöông, chuyeân ñeà laøm muïc; phaàn ba Thaønh, Chaân Laïp, Qua Oa, Tam Phaät Teà, Maõn Laït Gia, Toâ
[quyeån 63-quyeån 72] laáy chuyeân ñeà Moân Ñaùp Laït, Tích Lan Sôn, Kha Chi, Löïu Sôn Döông, Ñaïi
laøm cöông, ñòa phöông laøm muïc. Tieåu Caùt Lan, Dieäc Tö Baû Haõn, Tieåu Laït Oa, Hoát Loã Moâ Tö,
Laït Taùt, A Ñan, Phaät Lang Cô, Nhaät Baûn, Löõ Toáng, Coå Ma
Laït, Toå Phaùp Nhi, Baùch Hoa, Laõm Bang, Boät Neâ, Ñaïm Ba,
A Loã, Moäc Coát Ñoâ Thuùc, Thieân Phöông.(18)
Quyeån 59-63: Ngheä vaên chí / 藝文志
Quyeån 64: Taïp söï chí / 雜事志
Caùc vieäc laï, linh dò, truyeàn thuyeát…(19)
Toång theå boá cuïc:
Laáy chuyeân ñeà laøm cöông, ñòa phöông laøm muïc.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 51

Ghi chuù:
Quaùch chí
(1) Qua lôøi Ñôùi Dieäu bieát theâm nhöõng ngöôøi coäng taùc vôùi Quaùch Phæ ñeå thöïc hieän thoâng chí
naøy laø Vöông Hoïc Taêng 王學曾, Vieân Xöông Toä 袁昌祚, cuøng nhieàu trí thöùc khaùc.
(2) Trích luïc toaøn vaên Lôøi Töïa cuûa Ñôùi Caûnh (1535).
(3) Trích luïc toaøn vaên Lôøi Töïa cuûa Hoaøng Taù (1557)
(4) Töø chöõ Thieân (thieân ñòa huyeàn hoaøng 天地玄黄)… ñeán chöõ Döông (luaät löõ ñieàu döông 律呂調陽).
(5) “Quaûng Ñoâng toaøn ñoà” vaø “Quaûng Ñoâng tænh thaønh ñoà (lî sôû)”
(6) Trích caâu “堯命羲叔宅南交 / Nghieâu meänh Hy Thuùc traïch Nam giao”.
(7) Thaùng 11, Ñeà ñoác Chính Maäu cöû ñaïi binh deïp sôn khaáu Lónh Ñoâng.
(8) Phaân muïc: thö vieän, hoïc xaõ, hoïc cung, nghi leã teá thaùnh ôû hoïc cung.
(9) Löông thöïc, gia suùc, noäi ngoaïi thöông, thuûy haûi saûn, khai khoaùng…
(10) Phuï theâm phaàn kyõ thuaät ñoùng thuyeàn.
(11) Töø quyeån 1 ñeán quyeån 13 cheùp chung caùc söï vieäc trong toaøn tænh, laáy chuyeân ñeà laøm cöông,
ñòa phöông laøm muïc.
(12) Töø quyeån 14 ñeán 62 (49 quyeån) phaân cheùp veà 10 phuû vaø 1 chaâu. Laáy ñòa phöông laøm cöông,
chuyeân ñeà laøm muïc.
(13) Phuû Quaûng Chaâu laø nôi ñaët lî sôû cuûa tænh, tích tuï vaên hoùa laâu ñôøi neân caùc ñeà muïc nhieàu hôn
nhöõng phuû khaùc.
(14) Dö ñoà phaân muïc: Ñòa ñoà toaøn phuû, ñoà kinh (luaän veà ñòa ñoà, cöông vöïc), dieân caùch, sôn xuyeân.
(15) Chaâu mieàn nuùi, giaùp Quaûng Taây, tröïc thuoäc tænh.
(16) Töø quyeån 63 ñeán quyeån 72 trôû laïi caùch cheùp 13 quyeån ñaàu, goàm chung caùc söï vieäc trong
toaøn tænh, laáy chuyeân ñeà laøm cöông, ñòa phöông laøm muïc.
(17) Danh muïc xeáp theo boä Kinh, Söû, Töû, Taäp, goàm tröù taùc cuûa caùc taùc giaû trong tænh vaø caùc taùc
giaû khaùc vieát veà vuøng Giao Quaûng, ñaõ maát vaø hieän coøn, töø xöa ñeán ñöông thôøi.
(18) “Dao Ñoång 猺獞 [nay goïi laø Choang], Lyù Hoä 俚户 [ngöôøi Leâ], Taïp Man 雜蠻, Nuïy Di 雜蠻
[ngöôøi Nhaät]”.
Haùch chí
(1) Toång toaûn Kyû Quaân 紀昀, Luïc Tích Huøng 陸錫熊, Toân Só Nghò 孫士毅; Toång hieäu Luïc Phí Trì
陸费墀.
(2) Töùc 50 naêm sau, coâng trình naøy nhaäp Töù khoá toaøn thö.
(3) Cheùp laïi chính leänh cuûa trieàu ñình coù aûnh höôûng tôùi ñòa phöông, laø ñieåm môùi so vôùi caùc thoâng
chí thôøi Minh.
(4) Söu luïc caùc ghi cheùp lieân quan trong coå thö.
(5) Phaàn cheùp veà phuû Quyønh Chaâu phuï theâm vó ñoä Nam Haûi [15 ñoä], sao luïc muïc Lòch chí trong
Nguyeân söû.
(6) Soá phuû nhö thôøi Minh, chaâu taêng theâm 1 [Lieân Chaâu, giaùp Quaûng Taây].
(7) Ñòa ñoà lieân hoaøn goàm 16 tôø [32 trang], baét ñaàu töø bôø bieån Quyønh Chaâu voøng theo höôùng taây
nam qua bôø bieån Lieâm Chaâu, theo ñöôøng ven bieån ñeán haûi giôùi tænh Phuùc Kieán.
(8) Sau moãi phuû laïi coù bieåu ñoà dieân caùch cuûa töøng huyeän.
(9) Bieân nieân chí (quyeån 6-7) töông ñöông vôùi Söï kyû (q.2 -q.6) trong Quaùch chí.
(10) Sau moät quyeån rieâng veà haûi phoøng, Haùch chí coøn cheùp theâm vieäc phoøng veä bieån vaøo muïc
Binh phoøng (q. 23). Quaùch chí cheùp sô löôïc veà haûi phoøng vaø caùc loaïi binh thuyeàn vaøo phaàn
Binh phoøng (q.8- q.9).
(11) Ghi cheùp sô löôïc veà 11 loaïi thuyeàn binh: Quaûng Haûi, Khai Laõng, Thöông Sôn, Baùt Töông,
Ngö, Löôõng Ñaàu, Ngoâ Coâng, Sa, Chieán, Vieät, Döông.
(12) Danh saùch caùc khu daân cö do huyeän quaûn lyù, goàm: Söông, Phöôøng, Höông, Ñoâ, Baûo, Thò. Trong
Quaùch chí, Phöôøng ñoâ laø tieåu muïc cheùp trong muïc Thaønh trì, goàm Höông, Söông, Ñoâ, Thò.
52 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

(13) Cheùp chung veà luïc quaân vaø thuûy quaân, baét ñaàu töø nhaø Taàn, cheùp kyõ vieäc binh phoøng nhaø
Minh, vieäc nhaø Thanh döøng ôû naêm Ung Chính thöù 8.
(14) Vieäc thieát laäp ñoàn ñieàn qua caùc thôøi Haùn, Toáng, Nguyeân, Minh.
(15) Ñòa ñieåm, dieän tích, saûn löôïng.
(16) Cheùp veà caùc toäc daân Dao, Ñoång, Leâ, Laõo, Ñaûn vaø caùc toäc khaùc, chi tieát hôn Quaùch chí.
(17) Töø Thöôïng coå ñeán thôøi Minh.
(18) Teân goác trong nguyeân vaên: 暹邏, 西洋, 荷蘭, 安南, 琉球, 蘇祿, 占城, 眞臘, 瓜哇, 三佛齊, 满
剌加, 蘇門答剌, 锡蘭山, 柯枝, 溜山洋, 大小葛蘭, 亦思把罕, 小剌哇, 忽魯謨斯, 剌撒, 阿丹, 佛郎
機, 日本, 呂宋, 古麻剌, 祖法兒, 百花, 覽邦, 渤泥, 淡巴, 阿魯, 木骨都束, 天方.
Trong ñoù coù moät soá nöôùc cheùp kyõ nhö Xieâm La [hôn 16 trang], An Nam [21 trang], Chieâm
Thaønh [8 trang], 13 nöôùc chæ cheùp moãi nöôùc khoaûng 2 haøng.
Teân caùc nöôùc haøi aâm Haùn, töông töï trong Minh söû, Minh thöïc luïc vaø Thanh söû caûo, toâi seõ chuù
giaûi vaø ñoái chieáu teân hieän nay cuûa caùc nöôùc naøy trong moät chuyeân ñeà khaùc.
(19) Thaàn Nam Haûi, Thaàn Ñoàng Coå [phuï khaûo veà troáng ñoàng], Ñoàng Truï, Thieân Haäu…

Khaûo saùt vaø trích dòch


Quy öôùc veà ñòa danh khi dòch sang Vieät vaên
Caùc ñòa danh coù chöõ “Chaâu” ñi keøm, thöôøng gaëp trong baøi vieát naøy naèm
trong 3 tröôøng hôïp:
1. Ñòa danh coù aâm vaän “Chaâu / 州”, nhö Quyønh Chaâu, Quaûng Chaâu,
Trieàu Chaâu, Cao Chaâu, Loâi Chaâu, Lieâm Chaâu, Khaâm Chaâu… Chöõ “Chaâu”
trong nhöõng ñòa danh naøy chæ nôi coù nguoàn goác töøng laø ñôn vò haønh chaùnh
[khu vöïc cai trò] caáp chaâu thôøi Ñöôøng-Toáng, sang thôøi Minh-Thanh caùc ñôn
vò naøy naâng leân laøm phuû, hoaëc haï xuoáng laøm huyeän [tröôøng hôïp Khaâm
Chaâu], chöõ chaâu trôû thaønh töø toå trong ñòa danh. Trong tieáng Vieät, ñoái vôùi
caùc vaên baûn thuoäc boái caûnh thôøi Minh-Thanh, caùc ñòa danh naøy phaûi vieát
ñuû [laø Quyønh Chaâu…], theâm hoaëc khoâng theâm teân ñôn vò haønh chaùnh phuû/
huyeän phía tröôùc [phuû Quyønh Chaâu, huyeän Khaâm Chaâu]. Khoâng vieát chaâu
Khaâm [coù theå vieát taét laø: huyeän Khaâm]; ba chaâu Cao, Loâi, Lieâm [coù theå vieát
taét: ba phuû Cao, Loâi, Lieâm (nhieàu baûn dòch sai ñieåm naøy)].
2. Ñòa danh ñi keøm teân ñôn vò haønh chaùnh caáp “chaâu / 州”, nhö Ñam
chaâu, Nhai chaâu, Vaïn chaâu. Trong moät soá tröôøng hôïp coù theå giöõ nguyeân caáu
truùc nhö trong vaên baûn Haùn, nhöng ñeå phaân bieät, khoâng vieát hoa chöõ chaâu;
coù theå vieát theo tieáng Vieät laø chaâu Ñam, chaâu Nhai, chaâu Vaïn. Ngaøy nay,
ñôn vò haønh chaùnh chaâu Nhai ñoåi goïi thò traán Nhai Thaønh, chaâu Vaïn ñoåi
goïi thaønh phoá Vaïn Ninh [khoâng giöõ chöõ chaâu laøm thaønh toá nhö tröôøng hôïp
1]; Nhai chaâu/ chaâu Nhai ñöôïc giöõ laøm teân vònh bieån, neân vieát vònh Nhai
Chaâu, chöõ chaâu trong chaâu Ñam vaãn giöõ, laø thaønh phoá Ñam Chaâu [2 tröôøng
hôïp naøy vieát hoa chöõ Chaâu].
3. Ñòa danh ñi keøm vôùi chöõ “chaâu / 洲” [coù boä thuûy, nghóa: coàn baõi, ñaûo,
ñaïi luïc] nhö Vi Chaâu, Ñaïi Maïo Chaâu… Ñaây laø tröôøng hôïp khaù phöùc taïp, ñòa
ñoà coå vieát Vi chaâu [coàn Vi], baûn ñoà môùi vieát Vi Chaâu ñaûo [ñaûo Vi Chaâu], Ñaïi
Maïo Chaâu coù khi vieát Ñoâng Chaâu, caùc ghi cheùp naøy coù xu höôùng bieán chöõ
chaâu laøm thaønh toá cho ñòa danh [nhö caùc tröôøng hôïp Sa, Sôn, Nham, Lónh,
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 53

Phong, Thaïch…]. Toâi seõ trôû laïi vaán ñeà naøy baèng moät chuyeân luaän, tröôùc maét
caùc ñòa danh loaïi naøy seõ linh ñoäng theo vaên caûnh vaø haàu heát giöõ theo caáu
truùc nguyeân vaên.
Trong caùc baûn dòch ñaõ coâng boá tröôùc ñaây, vì chöa kòp heä thoáng tö lieäu
neân ngöôøi vieát baøi naøy coù ñoâi choã sô suaát, xin ñoäc giaû ñieàu chænh giuùp caùc
sai laàm neáu gaëp phaûi.
Nhöõng khaûo saùt veà ñòa ñoà vaø trích dòch caùc ñieàu lieân quan ñeán vuøng
bieån phía nam Trung Hoa sau ñaây seõ caên cöù chuû yeáu vaøo Quaûng Ñoâng thoâng
chí, 72 quyeån, 1 quyeån Thuû do Quaùch Phæ soaïn (goïi taét laø Quaùch chí) vaø
Quaûng Ñoâng thoâng chí, 64 quyeån, 1 quyeån Thuû do Haùch Ngoïc Laân chuû bieân
(goïi taét laø Haùch chí).
Khaûo saùt ñòa ñoà
Quaùch chí, ñòa ñoà toaøn tænh ñaët ñaàu quyeån 1, ñòa ñoà caùc phuû ñaët ñaàu phaàn
vieát veà moãi phuû, raûi trong phaàn Quaän huyeän chí (töø quyeån 14 ñeán quyeån 62).
Ñòa ñoà toaøn tænh Quaûng Ñoâng khoâng coù tieâu ñeà (quyeån 1, tôø 1b-2a),
tröôùc ñòa ñoà laø lôøi daãn coù tieâu ñeà “Dö ñoà”. Cöïc baéc laø Mai Quan 梅關 vaø Ñaïi
Döõu Lónh 大庾嶺, cöïc nam laø chaâu Nhai 崖 thuoäc phuû Quyønh Chaâu 瓊州, cöïc
ñoâng laø huyeän Nhieâu Bình 饒平 thuoäc phuû Trieàu Chaâu 潮州, cöïc taây laø Phaân
Mao Lónh 分茅嶺.
Ñòa ñoà phuû Quyønh Chaâu khoâng coù tieâu ñeà (quyeån 57, tôø 1b-2a), tröôùc ñòa
ñoà laø lôøi daãn coù tieâu ñeà “Dö ñoà”, ñòa ñoà theå hieän boán beân laø bieån, cöïc nam laø
Tuaàn ty Thoâng Vieãn 通遠巡司 thuoäc ñòa baøn chaâu Nhai. Sau ñòa ñoà laø muïc “Ñoà
kinh”, töùc phaàn vaên phuï thuyeát cho ñòa ñoà, phaàn vieát veà chaâu Nhai coù caâu: “崖
州南有鼇山其巖曰大小洞天” (quyeån 57, tôø 3b) [xem phaàn trích dòch, döôùi].
Haùch chí, ñòa ñoà toaøn tænh vaø caùc phuû, ñòa ñoà phoøng veä bieån... in
chung trong quyeån 3 [xem Baûng 1].
“Quaûng Ñoâng toaøn tænh toång ñoà / 廣東全省總圖” (quyeån 3, tôø 2a-3b). Cöïc
baéc laø Mai Quan 梅關 vaø Ñaïi Döõu Lónh 大庾嶺, cöïc nam laø chaâu Nhai 崖
thuoäc phuû Quyønh Chaâu 瓊州, cöïc ñoâng laø huyeän Nhieâu Bình 饒平 thuoäc phuû
Trieàu Chaâu 潮州, cöïc taây laø coät moác Phaân Mao Lónh 分茅嶺.
“Quyønh Chaâu phuû cöông vöïc ñoà” (quyeån 3, tôø 21b-22a), thöïc teá ôû goùc
treân beân phaûi tôø 21b thieáu [khoâng coù] tieâu ñeà “Quyønh Chaâu phuû cöông vöïc
ñoà” nhö ñòa ñoà caùc phuû khaùc [loãi baûn khaéc], ôû goùc treân beân traùi tôø 22a laø
haøng chöõ “瓊四面環海不載八至 / Quyønh töù dieän hoaøn haûi baát taûi baùt chí”
[Quyønh, bieån voøng quanh boán maët, khoâng cheùp taùm nôi ñeán], cöïc nam laø
Tuaàn ty Thoâng Vieãn 通遠巡司 thuoäc ñòa baøn chaâu Nhai.
“Quaûng Ñoâng haûi phoøng ñoà / 廣東海防圖” ñöôïc thöïc hieän treân 32 trang
(16 tôø, töø tôø 27b-43a), ñòa ñoà naøy trình baøy theo pheùp lieân hoaøn, bôø bieån
thuoäc ñòa phaän Quaûng Ñoâng noái nhau theo hình chöõ nhaát [一], toång ñoà boá
cuïc treân laø bieån döôùi laø ñaát lieàn, khoâng ñònh höôùng. Neáu ñòa theá töông ñoái
54 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

oån ñònh nam laø bieån, baéc laø ñaát lieàn [nhö töø Traïm Giang ñeán Nam AÙo] thì
treân ñòa ñoà seõ ñaûo ngöôïc döôùi baéc treân nam, ñoaïn töø Traïm Giang ñeán Khaâm
Chaâu bieån voøng ba maët, phöông höôùng treân ñòa ñoà coù nhieàu thay ñoåi. Baét
ñaàu töø vuøng bieån Quyønh Chaâu (tôø 27b-28a), chaâu Nhai ñöôïc ñaët ôû phaàn treân
beân phaûi tôø 28a [troâng gioáng nhö ôû vaøo höôùng baéc], cöïc nam treân thöïc ñòa
[cöïc baéc treân ñòa ñoà] laø hai nôi ñöôïc tieâu danh Tieåu Ñoäng Thieân 小洞天 vaø
Ñaïi Ñoäng Thieân 大洞天, hai nôi naøy cuõng ñöôïc ghi nhaän trong “Haûi phoøng
chí”: Ñaïi Ñoäng Thieân laø ñòa giôùi chaâu Nhai; Tieåu Ñoäng Thieân laø ñòa giôùi
chaâu Nhai.(97) [Quaân aùn: Ñòa ñoà haûi phoøng naøy ñöôïc trình baøy treân khoâng
gian roäng raõi nhöng tieâu danh thöa thôùt, so vôùi “Vaïn lyù haûi phoøng ñoà” cuûa
Trònh Nhöôïc Taêng hoài 200 naêm tröôùc ñoù, ñòa ñoà haûi phoøng trong Haùch chí
coù veû keùm hôn].(98)
Trích dòch caùc ñieàu muïc lieân quan
Trích:
Haùch chí, quyeån 4, Cöông vöïc chí, tôø 4a. Hình thaéng toaøn tænh
“形勝
粵東封域東南環海也東自閩之詔安縣界轉而南踰瓊州至西南為安南界則四千里
而盈西北皆山也西南自安南銅柱界繞而西為西粵界”
[郝志 - 卷之四, 疆域志, 第四頁前]
Chaám caâu vaø ñieåm ñòa danh [qua phieân aâm]:(99)
“Hình thaéng
Vieät Ñoâng phong vöïc, ñoâng nam hoaøn haûi daõ, ñoâng töï Maân chi Chieáu
An huyeän giôùi chuyeån nhi nam du Quyønh Chaâu, chí taây nam vi An Nam giôùi
taéc töù thieân lyù; nhi doanh taây baéc giai sôn daõ, taây nam töï An Nam ñoàng truï
giôùi nhieãu nhi taây vi Taây Vieät giôùi.”
Dòch:
“Hình thaéng
Bôø coõi tænh Quaûng Ñoâng, bieån oâm voøng phía ñoâng nam, höôùng ñoâng töø
ñòa giôùi huyeän Chieáu An tænh Phuùc Kieán chuyeån sang höôùng nam qua phuû
Quyønh Chaâu ñeán nôi ñòa giôùi An Nam ôû phía taây nam laø boán ngaøn daëm; tieáp
qua phía taây baéc ñeàu laø nuùi, töø choã truï ñoàng ñòa giôùi An Nam voøng qua phía
taây nam laø ñòa giôùi tænh Quaûng Taây.”
Phaân tích:
Vieät Ñoâng töùc Quaûng Ñoâng, phong vöïc töùc cöông vöïc/laõnh ñòa, Maân
töùc Phuùc Kieán, Taây Vieät [hoaëc Vieät Taây] töùc Quaûng Taây. Ñoaïn vaên naøy khaùi
quaùt bôø coõi toaøn tænh Quaûng Ñoâng, veà phía bôø bieån, öôùc toång chieàu daøi tính
töø nôi giaùp Phuùc Kieán voøng qua ñaûo Haûi Nam vaøo huyeän Khaâm Chaâu nôi
giaùp bieân giôùi Vieät Nam khoaûng hai ngaøn caây soá.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 55

Coù theå xaûy ra tröôøng hôïp chaám caâu sai, hoaëc trích ngang ñoaïn, laáy ñòa
danh Quyønh Chaâu laøm chuû ngöõ “Quyønh Chaâu chí taây nam vi An Nam giôùi
taéc töù thieân lyù”, khi rôi vaøo tröôøng hôïp naøy, khoâng gian maët bieån vaø haûi giôùi
seõ ñöôïc dieãn giaûi sai.
Haùch chí, quyeån 4, Cöông vöïc chí, tôø 65b-66b. Cöông vöïc phuû
Quyønh Chaâu.
Trích:
“瓊州府
疆域
瓊州府至省城一千七百里地居海中廣九百七十里袤九百七十五里自雷渡海一日
可至瓊為都會居島之北儋居西陲*[君按:原本曰作郵誤]崖居南陲*萬居東陲*内包黎峒萬山
峻拔外匝大海遠接外島諸國瓊管*[君按:原本曰筦同音義]古志云外匝大海接烏里蘇密吉浪之州南則占
城西則真臘交趾東則千里長沙萬里石塘北至雷州府徐聞縣東至萬州海岸四百九十里西至儋州海岸
四百八十里南至崖州海岸九百六十五里北至環海鋪十里東北至文昌縣海岸一百六十里
西南至感恩縣海岸八百一十里西北至臨高縣海岸二百八十里東南至陵水縣海岸五百四
十里上至京師九千七百一十五里外路由裏海順風五六日達廣州大海放洋者三四日可至東至福建則七
八日浙江十三日西至廣州四日自儋州西行二日可達交趾萬寧縣三日可抵斷山雲屯縣崖州南行二日接占城國”
[郝志 - 卷之四, 疆域志, 第六十五頁後至六十六頁後]
Chaám caâu:
“Quyønh Chaâu phuû
Cöông vöïc
Quyønh Chaâu phuû chí tænh thaønh nhaát thieân thaát baùch lyù, ñòa cö haûi
trung, quaûng cöûu baùch thaát thaäp lyù, maäu cöûu baùch thaát thaäp nguõ lyù. Töï Loâi
ñoä haûi nhaát nhaät khaû chí. Quyønh vi ñoâ hoäi cö ñaûo chi baéc, Ñam cö taây thuøy
[Quaân aùn: nguyeân baûn vieát böu, ngoä],(100) Nhai cö nam thuøy, Vaïn cö ñoâng
thuøy, noäi bao Leâ ñoäng, vaïn sôn tuaán baït, ngoaïi taïp ñaïi haûi, vieãn tieáp ngoaïi
ñaûo chö quoác. Quyønh quaûn [Quaân aùn: nguyeân baûn vieát quaûn, ñoàng aâm/ nghóa](101)coå chí vaân:
ngoaïi taïp ñaïi haûi, tieáp OÂ Lyù, Toâ Maät, Caùt Laõng chi chaâu; nam taéc Chieâm Thaønh; taây taéc Chaân Laïp,
Giao Chæ; ñoâng taéc Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng; baéc chí Loâi Chaâu phuû Töø Vaên huyeän.
Ñoâng chí Vaïn Chaâu haûi ngaïn töù baùch cöûu thaäp lyù, taây chí Ñam Chaâu haûi
ngaïn töù baùch baùt thaäp lyù, nam chí Nhai Chaâu haûi ngaïn cöûu baùch luïc thaäp
nguõ lyù, baéc chí Hoaøn Haûi Phoá thaäp lyù, ñoâng baéc chí Vaên Xöông huyeän haûi
ngaïn nhaát baùch luïc thaäp lyù, taây nam chí Caûm AÂn huyeän haûi ngaïn baùt baùch
nhaát thaäp lyù, taây baéc chí Laâm Cao huyeän haûi ngaïn nhò baùch baùt thaäp lyù,
ñoâng nam chí Laêng Thuûy huyeän haûi ngaïn nguõ baùch töù thaäp lyù, thöôïng chí
Kinh sö cöûu thieân thaát baùch nhaát thaäp nguõ lyù. Ngoaïi loä do lyù haûi thuaän phong nguõ
luïc nhaät ñaït Quaûng Chaâu, ñaïi haûi phoùng döông giaû tam töù nhaät khaû chí, ñoâng chí Phuùc Kieán taéc thaát
baùt nhaät, Trieát Giang thaäp tam nhaät, taây chí Quaûng Chaâu töù nhaät. Töï Ñam Chaâu taây haønh nhò nhaät
khaû ñaït Giao Chæ Vaïn Ninh huyeän, tam nhaät khaû ñeå Ñoaùn Sôn Vaân Ñoàn huyeän. Nhai Chaâu nam
haønh nhò nhaät tieáp Chieâm Thaønh quoác”
56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

Dòch:
“Cöông vöïc
Phuû Quyønh Chaâu ñeán tænh thaønh [Quaûng Chaâu] 1.700 daëm, ôû trong
bieån, töø ñoâng sang taây 970 daëm, töø baéc xuoáng nam 975 daëm. Töø phuû Loâi
Chaâu qua bieån moät ngaøy thì tôùi. Quyønh Chaâu laø nôi ñoâ hoäi ôû phía baéc ñaûo,
chaâu Ñam ôû rìa taây, chaâu Nhai ôû rìa nam, chaâu Vaïn ôû rìa ñoâng, oâm ñoäng
Leâ ôû giöõa, nuùi non truøng ñieäp huøng vó, bieån lôùn voøng beân ngoaøi, phía xa
tieáp giôùi nhöõng ñaûo ngoaøi cuûa caùc nöôùc. Saùch Quyønh quaûn chí xöa vieát raèng: bieån
lôùn voøng beân ngoaøi, tieáp caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ Moäc, Caùt Laõng; nam laø Chieâm Thaønh; taây laø Chaân
Laïp, Giao Chæ; ñoâng laø Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng; baéc ñeán huyeän Töø Vaên
[Töø phuû lî] ñoâng ñeán bôø bieån chaâu Vaïn 490 daëm, taây ñeán bôø
phuû Loâi Chaâu.
bieån chaâu Ñam 480 daëm, nam ñeán bôø bieån chaâu Nhai 965 daëm,(102) baéc ñeán
Hoaøn Haûi Phoá 10 daëm; [Töø phuû lî] phía ñoâng baéc ñeán bôø bieån huyeän Vaên
Xöông 160 daëm, phía taây nam ñeán bôø bieån huyeän Caûm AÂn 810 daëm, phía
taây baéc ñeán bôø bieån huyeän Laâm Cao 280 daëm, phía ñoâng nam ñeán bôø bieån
huyeän Laêng Thuûy 540 daëm, leân Kinh sö 9.715 daëm. Ñöôøng beân ngoaøi phuû: theo
ñöôøng bieån beân trong gaëp gioù thuaän 5, 6 ngaøy tôùi Quaûng Chaâu coøn baêng qua bieån lôùn beân ngoaøi
thì 3, 4 ngaøy coù theå tôùi; theo höôùng ñoâng 7, 8 ngaøy tôùi Phuùc Kieán, 13 ngaøy tôùi Trieát Giang; theo
höôùng taây 4 ngaøy tôùi Quaûng Chaâu. Töø chaâu Ñam theo höôùng taây 2 ngaøy tôùi huyeän Vaïn Ninh
[nöôùc] Giao Chæ, 3 ngaøy tôùi Ñoaùn [Ñoaïn] Sôn huyeän Vaân Ñoàn. Töø chaâu Nhai theo höôùng nam 2
ngaøy tieáp giôùi nöôùc Chieâm Thaønh.

Haùch chí, quyeån 4, Cöông vöïc chí, tôø 71a-72a. Hình thaéng phuû
Quyønh Chaâu.
Trích:
“瓊州府
形勝
瓊以海為界地饒食貨黎峒介峙郡邑環之瓊山都會之區土壤平衍前瞰清流後連碧
海…萬州三曲水環泮宮六連山障州治千里長沙萬里石塘煙波隱見陵水週錄為禱雨之嶺
雙女成迴瀾之渝嶼海波洶湧響答聲山…”
[郝志 - 卷之四, 疆域志, 第七十一頁前至七十二頁前]
Chaám caâu:
“Quyønh Chaâu phuû
Hình thaéng
Quyønh dó haûi vi giôùi, ñòa nhieâu thöïc hoùa, Leâ ñoäng giôùi tró, quaän aáp
hoaøn chi. Quyønh Sôn ñoâ hoäi chi khu, thoå nhöôõng bình dieãn, tieàn khaùm
thanh löu, haäu lieân bích haûi… Vaïn Chaâu Tam Khuùc Thuûy hoaøn phaùn cung,
Luïc Lieân Sôn chöôùng chaâu trò, thieân lyù Tröôøng Sa, vaïn lyù Thaïch Ñöôøng, yeân
ba aån kieán. Laêng Thuûy Chu Luïc vi ñaûo vuõ chi lónh, Song Nöõ thaønh hoài lan
chi du dö, haûi ba hung duõng, höôûng ñaùp Thanh Sôn…”
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 57

Dòch:
“Phuû Quyønh Chaâu
Hình thaéng
Quyønh Chaâu laáy bieån laøm bieân, ñöôïc ñaát toát laøm neàn kinh teá, ñoäng
Leâ rieâng coõi, thaønh traán vaây quanh. Huyeän Quyønh Sôn laø nôi ñoâ hoäi, ñòa
theá baèng phaúng, tröôùc nhìn xuoáng doøng xanh, sau döïa vaøo bieån bieác… Vaïn
Chaâu soâng Tam Khuùc löôïn quanh nhaø hoïc, nuùi Luïc Lieân che chaén nha moân,
Tröôøng Sa ngaøn daëm, Thaïch Ñöôøng vaïn daëm, aån hieän trong khoùi soùng.
Huyeän Laêng Thuûy coù nuùi Chu Luïc laø nôi caàu möa, hoøn Song Nöõ soùng vôøn
quanh quaån, bieån caû aàm aøo, ñaùp tieáng voïng töø ñaûo Thanh Sôn…”
Phaân tích:
Ñaây laø ñoaïn vaên trích töø baøi Taùn môû ñaàu cho muïc Hình thaéng, theå
bieàn ngaãu, naëng chaát vaên, nhaèm ca tuïng quang caûnh thieân nhieân, haøm
nghóa “toång quaùt Quyønh quaän bieät khai tuyeät ñaûo”. Haàu heát caùc danh thaéng
ñöôïc noùi ñeán ñeàu laø nhöõng nôi ñeán ñöôïc, thaáy ñöôïc, Tam Khuùc Thuûy coøn
goïi Nam Ñoä Kheâ hoaëc goïi Ñaïi Kheâ Thuûy caùch phía nam trò sôû Vaïn Chaâu 7
daëm, laø moät nhaùnh cuûa Thích Dung Haø 踢容河, nuùi Luïc Lieân caùch phía baéc
chaâu trò 60 daëm laøm nôi töïa löng cho phuû thaønh; nuùi Chu Luïc caùch huyeän
lî Laêng Thuûy 10 daëm veà phía ñoâng, gaàn caûng Thuûy Khaåu, hoøn Song Nöõ ôû
ngoaøi khôi cöûa caûng, hoøn Thanh Sôn xa ra bieån 30 daëm. Rieâng hai nôi ñöôïc
goïi “thieân lyù Tröôøng Sa” vaø “vaïn lyù Thaïch Ñöôøng” trong ñoaïn vaên naøy hình
nhö chæ mang tính vaên lieäu nhaèm taïo chaát gioïng hoaønh traùng boå trôï cho caùc
danh thaéng khaùc. Neáu thöïc coù baõi caùt, ngaán ñaù “aån hieän trong khoùi soùng”
thuoäc vuøng bieån Vaïn Chaâu, thì ñoù laø nhöõng nôi gaàn bôø bieån, trong taàm maét
vaø chuùng ñang ñöôïc dieãn taû baèng myõ töø öôùc leä.
Haùch chí, quyeån 13, Sôn xuyeân chí 4, tôø 61b. Chaâu Vaïn.
Trích:
“萬州 - 山川
長沙海石塘海俱在城東海外洋古志云萬州有千里長沙萬里石塘然俱在外海莫稽
其實”
[郝志 - 卷之十三, 山川志 - 四, 第六十一頁後]
Chaám caâu:
“Vaïn Chaâu
Sôn xuyeân
Tröôøng Sa haûi - Thaïch Ñöôøng haûi, caâu taïi thaønh ñoâng, haûi ngoaïi
döông, coå chí vaân: ‘Vaïn Chaâu höõu Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch
Ñöôøng’, nhieân caâu taïi ngoaïi haûi, maïc keâ kyø thöïc”
Dòch:
“Chaâu Vaïn
Nuùi soâng
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

Bieån Tröôøng Sa - bieån Thaïch Ñöôøng, ñeàu ôû phía ñoâng trò sôû chaâu, nôi
ñaïi döông beân ngoaøi bieån, phöông chí xöa vieát raèng: ‘Chaâu Vaïn coù Thieân Lyù
Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng’, nhöng ñeàu ôû bieån ngoaøi, khoâng xeùt roõ söï
thaät ñöôïc”
Phaân tích:
Trong muïc Sôn xuyeân, phaàn chaâu Vaïn, rieâng vuøng chaâu trò [khoâng keå caùc
huyeän] ñieåm qua 20 danh sôn, 5 doøng soâng lôùn, 3 cöûa caûng, 1 vònh bieån, khoaûng
caùch vaø phöông höôùng töø chaâu trò ñeán caùc nôi aáy ñeàu cuï theå. Tröôøng hôïp “bieån
Tröôøng Sa - bieån Thaïch Ñöôøng” ñöôïc cheùp sau cuøng, nhö chæ nhaèm löu giöõ moät
truyeàn thuyeát, keát luaän cuûa nhöõng ngöôøi bieân soaïn Haùch chí cho thaáy ñeán thôøi
ñieåm 1731, bieån Tröôøng Sa - bieån Thaïch Ñöôøng vaãn laø nôi “bieån ngoaøi/ngoaïi
haûi” vaø cuõng naèm ngoaøi söï hieåu bieát cuûa hoï. Cuõng caàn noùi theâm veà thoâng leä bieân
soaïn phöông chí, thöôøng caùc taùc giaû bieân soaïn sau seõ trích daãn nhöõng thoâng
tin töø caùc saùch tröôùc, keá ñeán laø caäp nhaät theâm thoâng tin ñöông thôøi hoaëc ñính
chính caùc sai laàm cuûa ngöôøi tröôùc veà ñoái töôïng ñöôïc ñeà caäp, thí duï [cuøng nguoàn,
cuøng vieát veà chaâu Vaïn]: “Nam caûng, caùch trò sôû chaâu 30 daëm veà phía ñoâng nam.
Thoâng chí cuõ vieát laø caùch 150 daëm veà phía ñoâng, laàm”.
Haùch chí, quyeån 9, Haûi phoøng chí, tôø 1a-6a.
Trích:
“海防 - 形勢
衝要 自瓊州樂會縣接安南界起
大洞天 崖州界.
小洞天 崖州界
雙洲門 陵水縣界
潿洲 錦囊所界
...[君注, 全目共載六十二處, 摘錄四處]*
共計五千里抵福建”
[郝志 - 卷之九, 海防志, 第一頁前至六頁前]
Dòch:
“Haûi phoøng - Hình thaéng
[Caùc nôi] Xung yeáu, baét ñaàu töø huyeän Laïc Hoäi Quyønh Chaâu nôi tieáp giôùi An Nam [goàm
caùc nôi]:
Ñaïi Ñoäng Thieân, giaùp giôùi chaâu Nhai Chaâu [vôùi An Nam]
Tieåu Ñoäng Thieân, giaùp giôùi chaâu Nhai Chaâu [vôùi An Nam]
Song Chaâu Moân, giaùp giôùi huyeän Laêng Thuûy [vôùi An Nam]
Vi Chaâu, giaùp giôùi sôû Caåm Nang [vôùi An Nam]
…[Quaân chuù, toaøn muïc coäng cheùp 62 nôi, trích luïc 4 nôi]…
Tính chung naêm ngaøn daëm ñeán Phuùc Kieán.
Phaân tích:
Trong “Haûi phoøng chí” muïc Hình thaéng trích dòch treân ñaây goàm 2
phaàn noäi dung, phaàn ñaàu moâ taû haûi loä vôùi ba ñöôøng Ñoâng loä, Trung loä, Taây
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 59

loä laáy ñieåm moác töø Quaûng Chaâu ra bieån; phaàn sau laø lieät keâ 62 nôi xung
yeáu treân vuøng bieån thuoäc Quaûng Ñoâng, töø nôi giaùp giôùi bieån An Nam ñeán
ñòa giôùi tænh Phuùc Kieán. Trong 62 nôi naøy coù 4 nôi giaùp giôùi An Nam [ñaõ
trích dòch], chuùng ñeàu ñöôïc tieâu danh treân ñòa ñoà “Quaûng Ñoâng haûi phoøng
ñoà” (quyeån 3, tôø 27b-43a) [xem phaàn Khaûo saùt ñòa ñoà, treân]. Ñaïi, Tieåu Ñoäng
Thieân treân ñænh nuùi Thí Kieám Phong ven bieån. Song Chaâu Moân caùch trò sôû
Nhai Chaâu veà phía ñoâng 80 daëm, ngoaøi bieån, qua phía ñoâng giaùp giôùi huyeän
Laêng Thuûy vaø chaâu Nhai, xuoáng phía nam giaùp giôùi bieån An Nam. Ñaûo Vi
Chaâu 潿洲, coøn goïi Ñaïi Boàng Lai 大蓬萊 [nay thuoäc Quaûng Taây] ôû phía nam
phuû Lieâm Chaâu, phía taây phuû Loâi Chaâu, trong khoaûng 109 ñoä kinh ñoâng,
21 ñoä vó baéc. Veà heä thoáng quaân söï, Vi Chaâu laø ñòa baøn truù ñoùng thuûy quaân
cuûa sôû Caåm Nang, moät trong naêm sôû [ñoàn bieân phoøng] thuoäc veä Loâi Chaâu.
Haùch chí, quyeån 13, Sôn xuyeân chí 4, tôø 64b-66b. Chaâu Nhai
Trích:
“崖州 - 山川
南山嶺在城南十里亦名南山高二十丈元王士煕名曰鰲*[君按:各志作鼇]山上有
萬仞泉泉出石穴清冷可掬試劔峰在城南二十里海濱山有巨石高二丈餘宋毛奎題小洞
天三字刻石上南有石臨海題曰釣臺又東為大洞天有石室題曰海山奇觀旁有石題曰仙
梯雙洲門在城東八十里雙洲對峙狀如两扉大小玳瑁洲大洲在東海中小洲在西海中”
[郝志 - 卷之十三, 山川志 - 四, 第六十四頁後至六十六頁後]
Dòch:
“Chaâu Nhai - Nuùi soâng
Nam Sôn Lónh caùch phía nam trò sôû chaâu 10 daëm, coøn goïi Nam Sôn,
cao 20 tröôïng. Vöông Só Hy thôøi Nguyeân ñaët teân Ngao Sôn [Quaân chuù, caùc
chí vieát Ngao boä Maõnh 黽, Haùch chí vieát Ngao boä Ngö 魚], treân coù thaùc Vaïn
Nhaän, thaùc bung ra töø hang ñaù, nöôùc trong maùt coù theå voùc [uoáng].
Vaïn Nhaän Phong caùch phía nam trò sôû chaâu 20 daëm, saùt bieån, nuùi naøy coù
khoái ñaù lôùn cao hôn 2 tröôïng, ngöôøi thôøi Toáng laø Mao Khueâ vieát ba chöõ “Tieåu
Ñoäng Thieân” khaéc leân ñoù, phía nam coù khoái ñaù vöôn ra bieån vieát chöõ “Ñieáu
Ñaøi” [choã ngoài caâu], laïi phía ñoâng laø Ñaïi Ñoäng Thieân coù khoái ñaù vieát chöõ “Haûi
Sôn Kyø Quan”, beân caïnh coù khoái ñaù vieát chöõ “Tieân Theâ” [thang tieân].
Song Chaâu Moân caùch phía ñoâng trò sôû chaâu 80 daëm, hai baõi ñoái nhau
gioáng nhö hai caùnh cöûa.
Ñaïi Tieåu Ñaïi Maïo Chaâu, Ñaïi Chaâu ôû phía ñoâng, trong bieån, Tieåu Chaâu
ôû phía taây, trong bieån.”
Quaùch chí, quyeån 57, Quaän huyeän chí 44, tôø 3b.
Trích:
“瓊州府 - 圖經
崖州南有鼇山其巖曰大小洞天”
[郭志, 卷之五十七, 郡縣志 - 第四十四, 第三頁後]
60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

Dòch:
“Phuû Quyønh Chaâu - Ñoà kinh
Phía nam chaâu Nhai coù Ngao Sôn, coù hang goïi Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân.”
Phaân tích:
Ñoà kinh trong Quaùch chí nhaàm laãn, Ngao Sôn töùc Nam Sôn, töø ñaây
veà phía nam theâm 10 daëm môùi ñeán vuøng nuùi Thí Kieám Phong [Vaïn Nhaän
Phong, Ñieáu Ñaøi Sôn] nôi coù hang Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân.
Quaùch chí, quyeån 57, Quaän huyeän chí 44, tôø 18a-b.
Trích:
“瓊州府 - 山川
崖州南十里曰南山其上有萬仞泉壁立海偏為洲屏障石穴出清冷可掬 二十里曰釣臺山
峯頂有石船長丈餘中闊四尺中有試劔峯其巖曰大小洞天”
[郭志, 卷之五十七, 郡縣志 - 第四十四, 第十八頁]
Dòch:
“Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân
Chaâu Nhai, caùch veà phía nam 10 daëm laø Nam Sôn, treân coù thaùc Vaïn Nhaän,
nhö böùc vaùch beân bôø bieån, laøm bình phong cho chaâu, coù hang ñaù bung ra doøng nöôùc trong maùt coù theå
voùc uoáng, caùch veà phía nam 20 daëm laø Ñieáu Ñaøi Sôn, ñænh coù phieán ñaù hình thuyeàn daøi
hôn tröôïng, trong roäng boán thöôùc, trong laø Thí Kieám Phong coù hang goïi Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân.”
Phaân tích:
Ñoaïn naøy Quaùch chí cheùp ñuùng veà vò trí Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân, töùc ñaõ
cheùp khaùc ñi so vôùi muïc Ñoà kinh.
Quaùch chí, quyeån 57, Quaän huyeän chí 44, tôø 14b. Quyønh Chaâu phuû
Trích:
“瓊州府 - 山川
文昌縣北一百五十里曰七星山其下七星之泉出焉 在大海中峯連有七一名七洲洋山下出
淡泉航海者必於取水採薪其東七星泉晝夜混混不涸”
[郭志, 卷之五十七, 郡縣志 - 第四十四, 第十四頁後]
Dòch:
“Phuû Quyønh Chaâu - Nuùi soâng
Huyeän Vaên Xöông, caùch veà phía baéc huyeän lî 150 daëm laø Thaát Tinh
Sôn, döôùi laø nôi bung ra thaùc Thaát Tinh, ôû trong bieån lôùn, baûy ngoïn lieàn nhau, coøn
coù moät teân laø Thaát Chaâu Döông Sôn, döôùi coù suoái nöôùc ngoït, ngöôøi ñi bieån thöôøng gheù laáy cuûi laáy
nöôùc, ôû phía ñoâng, thaùc Thaát Tinh ñoå aàm aøo ngaøy ñeâm khoâng döùt.”
Haùch chí, quyeån 13, Sôn xuyeân chí 4, tôø 41b. Huyeän Vaên Xöông
Trích:
“文昌縣 - 山川
七星山在城西北一百五十里各舊志在城東誤臨海高五百丈七峰如七星連珠亦名七
洲洋山明天啟時建塔於上”
[郝志 - 卷之十三, 山川志 - 四, 第四十一頁後]
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 61

Dòch:
“Huyeän Vaên Xöông - Nuùi soâng
Thaát Tinh Sôn caùch phía taây baéc huyeän lî 150 daëm, caùc thoâng chí cuõ noùi
ôû phía ñoâng huyeän lî, laàm, ra ngoaøi bieån, cao 500 tröôïng, baûy ngoïn nhö baûy vì
sao lieàn nhö chuoãi ngoïc, coøn coù teân Thaát Chaâu Döông Sôn, trong nieân hieäu
Thieân Khaûi nhaø Minh, döïng thaùp treân ñoù.”
Quaùch chí, quyeån 72, Ngoaïi chí 7, Taïp luïc-Haï, tôø 27a.
Trích:
“瓊州府
極外 交廣二州記珠崖在大海中南極之外吳時復置太守住徐聞縣遥撫之”
[郭志, 卷之七十二, 外志七, 雜錄下, 第二十七頁前]
Dòch:
“Phuû Quyønh Chaâu
Xöù ngoaøi cuøng, saùch Giao Quaûng nhò chaâu kyù [vieát](103) Chaâu Nhai ôû
trong bieån, ngoaøi cuøng phía nam, thôøi Ngoâ ñaët laïi chöùc Thaùi thuù [nhöng] truù
ôû huyeän Töø Vaên maø quaûn lyù töø xa.”
Nhaän xeùt
Traûi qua hai thôøi Minh-Thanh, hai boä thoâng chí tieâu bieåu ñaõ trích dòch
treân ñaây cho thaáy caùc ñòa ñoà theå hieän cöông vöïc tænh Quaûng Ñoâng veà phía bieån
nam chæ ñeán heát phaàn ñaát chaâu Nhai. Caùc ñòa danh nôi ñòa ñaàu ñöôïc ghi nhaän
coù choã giaûn löôïc coù choã chi tieát, nhöng ñeàu coù söï töông quan vaø boå tuùc cho nhau.
Phoái hôïp caùc ghi cheùp veà cöông vöïc, hình thaéng vaø sôn xuyeân coù theå thaáy raèng
nuùi cao ven bieån cöïc nam laø Thí Kieám Phong/Ñieáu Ñaøi Sôn, nôi coù kyø quan
Ñaïi, Tieåu Ñoäng Thieân caùch chaâu trò 20 daëm veà phía nam, ñaûo ngoaøi khôi laø
Ñaïi, Tieåu Ñaïi Maïo Chaâu vaø Song Chaâu Moân caùch chaâu trò khoâng xa laém veà phía
nam, vôùi nhöõng con soá daëm ñöôøng khaù cuï theå. Phoái hôïp khaûo saùt theâm “Vaïn
lyù haûi phoøng ñoà” cuûa Trònh Nhöôïc Taêng thôøi Minh Gia Tónh hoài hôn 100 naêm
tröôùc vaø “Quaûng Ñoâng dö ñòa toång ñoà”(104) trong thoâng chí cuûa Nguyeãn Nguyeân
gaàn 100 naêm sau - thôøi ñieåm hai boä thoâng chí ñang xeùt - seõ thaáy raèng cöông vöïc
toång theå tænh Quaûng Ñoâng trong 400 naêm khoâng coù gì thay ñoåi.
Xuyeân suoát caùc thoâng chí, ñòa danh Thaát Tinh Sôn hoaëc goïi Thaát Chaâu
Döông Sôn ñeàu ñöôïc xaùc ñònh laø nôi ôû bieån phía ñoâng hoaëc taây baéc huyeän
Vaên Xöông, caùch huyeän lî khoaûng hôn 50 caây soá hoaëc 75 caây soá, tuøy theo
caùch cheùp cuûa töøng chí.
Bieån Tröôøng Sa, bieån Thaïch Ñöôøng hay Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù
Thaïch Ñöôøng ñöôïc nhaéc ñeán vôùi lôøi keát luaän raát roõ cuûa nhöõng ngöôøi bieân
soaïn thoâng chí raèng, ñoù laø nôi coù ghi trong coå chí nhöng treân thöïc teá khoâng
bieát chuùng ôû nôi naøo.
(Heát phaàn Thoâng chí)
Goø Vaáp thaùng 2/2011, Phuù Nhuaän thaùng 7/2011
PHQ
62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

CHUÙ THÍCH
(81) Hoa Döông quoác chí, 12 quyeån (Ñoâng Taán), Thöôøng Cöø soaïn, baûn in trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi
Loan Trung Hoa thö cuïc, 1965.
(82) Vöông Moâ. Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao, phaàn söu luïc Quaûng Chaâu kyù cuûa Buøi Uyeân,
tr. 366-371; Thaäp töù chaâu kyù cuûa Hoaøng Cung, tr. 151-152, baûn in chuïp cuûa Trung Hoa
thö cuïc, 1961.
(83) Boä Quaûng Ñoâng thoâng chí sô caûo naøy toâi chöa tìm ñöôïc ñeå khaûo saùt tröïc tieáp, ôû ñaây ghi nhaän
theo lôøi cuûa Nguyeãn Nguyeân trong baøi Bieåu daâng saùch Quaûng Ñoâng thoâng chí 334 quyeån
ñeà naêm Ñaïo Quang thöù 2 (1822). Trong baøi Bieåu daâng saùch cuûa laàn bieân soaïn boä thoâng chí
tænh Quaûng Ñoâng sau cuøng thôøi nhaø Thanh naøy, Nguyeãn Nguyeân ñaõ nhaéc tôùi 5 boä thoâng
chí ñöôïc bieân soaïn tröôùc ñoù, [Quyeån thuû, Töï, tôø 3, baûn in Quaûng Ñoâng thoâng chí 334 quyeån,
Nguyeãn Nguyeân, Ñaøi Baéc 1959]; Boä Quaûng Ñoâng thoâng chí sô caûo 41 quyeån cuõng thaáy ghi
teân saùch trong Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, sñd, Söû boä, Ñòa lyù loaïi, cuoán 5, quyeån
10, tôø 107.
(84) Theo Nguyeãn Nguyeân [chuù thích 83] vaø Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, sñd, Söû boä,
Ñòa lyù loaïi, cuoán 5, quyeån 10, tôø 108. Trong Ngaõ quoác Nam Haûi chö ñaûo söû lieäu hoái bieân
(1988), nhoùm Haøn Chaán Hoa trích daãn caùc ñieàu muïc lieân quan trong baûn in moäc baûn naêm
Gia Tónh thöù 37 (1558). Theo thö muïc tham khaûo cuûa nhoùm Tö Ñoà Thöôïng Kyû trong Quaûng
Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp (1995), thaáy coù baûn in naêm Gia Tónh thöù 40 (1561).
(85) Theo Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, sñd, Söû boä, Ñòa lyù loaïi, cuoán 5, quyeån 10, tôø 108.
(86) Ñaây laø boä toâi tröïc tieáp khaûo saùt, boä naøy nguyeân cuûa thö vieän tö gia hoï Taù Baù [theo aán “Taù Baù
vaên khoá / 佐伯文庫” ôû tôø ñaàu quyeån Thuû], hieän nay ñöôïc giöõ taïi Thö vieän Ñaïi hoïc Waseda,
KH: 儿5- 1508 (71 quyeån, ñoùng thaønh 32 cuoán). Theo Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc
ghi nhaän, thì boä naøy 72 quyeån, vaø hieän chæ coøn 10 quyeån [laø caùc quyeån 23, 37-38, 45-47,
55-56, 68-69], sñd, Söû boä, Ñòa lyù loaïi, cuoán 5, quyeån 10, tôø 108. Theo thö muïc cuûa nhoùm
Tö Ñoà Thöôïng Kyû trong Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp (1995), thaáy coù baûn khaéc in naêm
Vaïn Lòch thöù 30 (1602).
(87) Löu Bænh Quyeàn, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng töø naêm Khang Hy thöù 7 (1668) ñeán naêm Khang
Hy thöù 14 (1675) maát taïi nhieäm sôû. [Theo Thanh söû caûo, quyeån 201, Nieân bieåu caùc quan ôû
bieân cöông 5, Bieåu 41. Baûn in Trung Hoa thö cuïc (THTC) cuoán 25, tr. 7.521].
(88) Theo Nguyeãn Nguyeân [chuù thích 83], boä naøy chæ thaáy Nguyeãn Nguyeân nhaéc ñeán, khoâng
thaáy caùc taùc giaû hieän ñaïi daãn, cuõng khoâng thaáy teân saùch trong Trung Quoác coå tòch thieän baûn
thö muïc, cuõng khoâng thaáy teân saùch trong Taêng ñính töù khoá giaûn minh muïc luïc tieâu chuù, sñd.
(89) Kim Quang Toå, Tuaàn phuû Quaûng Taây töø naêm Khang Hy thöù 4 (1665) ñeán naêm Khang Hy thöù
9 (1670) [Thanh söû caûo, sñd, Bieåu 41], töø naêm 1670 thaêng Toång ñoác Löôõng Quaûng ñeán naêm
Khang Hy thöù 20 (1681) [Thanh söû caûo, quyeån 197, Bieåu 37. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.114].
(90) Nhoùm Haøn Chaán Hoa vaø nhoùm Traàn Söû Kieân [trong Nam Haûi chö ñaûo ñòa danh tö lieäu hoái bieân,
1987] ñeàu coù trích daãn, cuõng thaáy trong thö muïc tham khaûo cuûa nhoùm Tö Ñoà Thöôïng Kyû [trong
Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp]. Lôøi Töïa cuûa Nguyeãn Nguyeân khoâng nhaéc ñeán boä naøy.
(91) Haùch Ngoïc Laân, Toång ñoác Quaûng Ñoâng töø thaùng 3 naêm Ung Chính thöù 7 (1729) ñeán thaùng
2 naêm Ung Chính thöù 10 (1732) [Thanh söû caûo, quyeån 197, Bieåu 37. Baûn THTC, cuoán 24,
tr. 7.174 ]. Muïc “Ñeà yeáu Quaûng Ñoâng thoâng chí 64 quyeån” trong Töù khoá toaøn thö giaûn minh
muïc luïc (1919) vaø Taêng ñính töù khoá giaûn minh muïc luïc tieâu chuù [sñd] vieát Haùch Ngoïc Laân laø
Tuaàn phuû. Tuy nhieân, trong quyeån Thuû cuûa boä Quaûng Ñoâng thoâng chí naøy, muïc Danh saùch
quan vieân tu soaïn cheùp laø “Toång taøi, Quaûng Ñoâng Toång ñoác, thaàn, Haùch Ngoïc Laân”, trong
lôøi Caån aùn khi ñöa boä naøy vaøo Töù khoá toaøn thö, nhoùm Kyû Quaân [Hieåu Lam] cuõng vieát “Quoác
trieàu Toång ñoác Quaûng Ñoâng...”.
(92) Ñaây laø boä toâi duøng ñeå khaûo saùt, nguoàn töø baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù khoá toaøn thö.
(93) Taêng ñính töù khoá giaûn minh muïc luïc tieâu chuù, sñd, ghi sai laø 330 quyeån (tr. 297).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 63

(94) Veà sau boä naøy laïi ñöôïc khaéc in vaøo naêm Ñoàng Trò thöù 3 (1864), naêm Daân Quoác 23 (1934)
Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn in chuïp laïi töø baûn Ñoàng Trò, naêm 1959 Ñaøi Loan thöông
vuï aán thö quaùn taùi baûn.
(95) Khi nhaäp moät boä saùch naøo ñoù vaøo Töù khoá toaøn thö, caùc quan Toång toaûn quaùn vaø Toång hieäu
phaûi vieát lôøi Ñeà yeáu hoaëc Caån aùn. Lôøi Caån aùn cho boä cuûa Haùch Ngoïc Laân coù nhaéc ñeán boán
boä thoâng chí Quaûng Ñoâng thôøi Minh, goàm cuûa Ñôùi Caûnh, Quaùch Phæ, Taï Trieäu Chieát vaø
Tröông Vaân Döïc. [Baûn Vaên Uyeân Caùc, quyeån Thuû, tôø 9].
(96) Vì chæ taäp trung cho chuû ñeà baøi vieát, neân trong baûng Muïc luïc ñoái chieáu naøy toâi khoâng cheùp
phaân muïc cho nhieàu quyeån, troâng maát caân ñoái, seõ boå tuùc vaøo moät dòp khaùc.
(97) Xem nguyeân vaên ôû phaàn trích dòch Haùch chí quyeån 9, quyeån 13; Quaùch chí, quyeån 57, muïc
Sôn xuyeân, Nhai Chaâu, vieát: “Veà phía nam chaâu 20 daëm laø Ñieáu Ñaøi Sôn, treân ñænh coù phieán
ñaù nhö chieác thuyeàn daøi hôn moät tröôïng, beân trong roäng boán thöôùc, coù veät nhö nhaùt kieám,
hang naøy goïi laø Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân.
(98) “Vaïn lyù haûi phoøng ñoà” in trong Vaïn lyù haûi phoøng ñoà luaän do Trònh Nhöôïc Taêng soaïn veõ, trong
thôøi Minh Gia Tónh (1522-1566), phaàn bieån Quaûng Ñoâng 11 tôø (22 trang), tuy soá trang ít hôn
ñòa ñoà Haùch chí nhöng tieâu danh nhieàu hôn, nhaát laø khu vöïc Quyønh Chaâu. Xem Trònh Khai
Döông taïp tröù 11 quyeån, baûn Vaên Uyeân Caùc Töù khoá toaøn thö.
(99) Nguyeân vaên haàu heát caùc saùch phöông chí maø toâi tham khaûo ñeàu khoâng chaám caâu, khoâng
ñieåm danh töø rieâng, neân ñoái vôùi nhöõng ñoaïn quan troïng, toâi chaám caâu vaø ñieåm danh qua
phieân aâm, mong ñoäc giaû trôï giuùp kieåm tra baûn dòch vaø goùp yù ñeå hieäu chænh.
(100) Nguyeân vaên vieát Böu 郵, do sai töø boä Phuï ra boä AÁp, Quyønh Chaâu phuû chí vieát laø Thuøy 陲, xeùt
thaáy ñuùng nghóa, caên cöù Phuû chí ñoåi laø Thuøy.
(101) Quaûn 管 vaø Quaûn 筦 ñoàng aâm ñoàng nghóa, Dö ñòa kyû thaéng vaø Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng
chí ñeàu vieát 管.
(102) Ñaïi Minh nhaát thoáng chí cheùp: “Töø phuû lî Quyønh Chaâu veà nam 1.110 daëm ñeán lî sôû chaâu
Nhai”, hai con soá cheânh leäch khaù xa. Haùch chí cheùp ñoaïn ñöôøng töø phuû lî ñeán taän bôø bieån
cöïc nam, töùc vöôït qua lî sôû chaâu Nhai theâm 20 daëm, maø con soá chæ coù 965 daëm. Hai saùch
cheùp leäch nhau 165 daëm.
(103) Giao Quaûng nhò chaâu kyù, coøn goïi Giao Quaûng nhò chaâu xuaân thu, Vöông Phaïm 王範 soaïn,
saùch ñaõ maát, Quaùch chí coù löu teân saùch naøy trong quyeån 63, Ngheä vaên chí. Thaùi Bình ngöï
laõm [Toáng] coøn löu ñöôïc moät soá ñieàu muïc töø saùch naøy.
(104) Trung Hoa tuøng thö. Quaûng Ñoâng thoâng chí (4 cuoán), Trung Hoa tuøng thö bieân thaåm uûy vieân
hoäi xuaát baûn, in chuïp töø baûn Nguyeãn Nguyeân, Quaûng Ñoâng thoâng chí 334 quyeån, Ñaøi Baéc,
1959. Ñòa ñoà “Quaûng Ñoâng dö ñòa toång ñoà”, quyeån 83, Dö ñòa löôïc 1, trang 1.434-1.435.
THÖ MUÏC THAM KHAÛO
Ñoà tòch coå ñaïi
1. Thaäp tam kinh chuù sôù, phuï Hieäu khaùm kyù, 416 quyeån (Thanh), Nguyeãn Nguyeân hieäu khaéc,
Trung Hoa thö cuïc aûnh aán baûn, 1979 (2 cuoán).
十三經注疏附校勘記, 四百十六卷(清), 阮元校刻, 中華書局影印 1979 (上下二巨册).
2. Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí, 34 quyeån (Ñöôøng), Lyù Caùt Phuû soaïn, baûn Kim Laêng thö cuïc
hieäu san, Quang Töï luïc nieân (1880).
元和郡縣圖志, 三十四卷(唐), 李吉甫撰, 金陵書局校刊, 光緒六秊工竣.
3. Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí, 9 quyeån (Thanh), Nghieâm Quan-Nghieâm Tieán Phuû tuïc
soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc, Quang Töï baùt nieân (1882).
元和郡縣補志, 九卷(清), 嚴觀-嚴進甫撰, 光緒八年二月, 金陵書局刊行.
4. Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù, 193 quyeån (Toáng), Nhaïc Söû soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc, Quang
Töï baùt nieân (1882); baûn in Vaïn Ñình Lan, Gia Khaùnh baùt nieân (1803).
太平寰宇記, 一百九十三卷(宋), 樂史撰, 光緒八年五月金陵書局刊行; 萬廷蘭本, 嘉慶八年.
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

5. Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, 10 quyeån (Toáng), Vöông Toàn soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc,
Quang Töï baùt nieân (1882).
元豐九域志, 十卷(宋), 王存撰, 光緒八年五月, 金陵書局刊行.
6. Dö ñòa quaûng kyù, 38 quyeån (Toáng), AÂu Döông Vaên soaïn, Kim Laêng thö cuïc hieäu san, Quang
Töï luïc nieân (1880).
輿地廣記, 三十八卷(宋), 歐陽忞撰, 金陵書局校刊, 光緒六年工竣.
7. Dö ñòa kyû thaéng, 169 quyeån (Toáng), Vöông Töôïng Chi soaïn, baûn in Cuï Doanh Trai, theo baûn
sao thôøi Toáng cuûa Vaên Tuyeån Laâu, naêm Ñaïo Quang thöù 29 (1849).
輿地紀勝, 一百六十九卷(宋), 王象之撰, 道光二十九年秋八月, 懼盈齋刊板文選樓影宋鈔本.
8. Phöông dö thaéng laõm, 70 quyeån (Toáng), Chuùc Muïc soaïn, baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù khoá toaøn
thö, naêm Caøn Long thöù 43 (1778).
方輿勝覽, 七十卷(宋), 祝穆撰, 四庫全書文淵閣本[乾隆四十三年進入].
9. Thieân haï nhaát thoáng chí, 91 quyeån (Minh), Lyù Hieàn chuû bieân, baûn in khaéc Vaïn Thoï Ñöôøng,
naêm Thieân Thuaän thöù 5 (1461).
天下一統志, 九十一卷(明), 李賢等撰, 天順五年, 萬壽堂刊行.
10. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 72 quyeån, 1 quyeån Thuû (Minh), Quaùch Phæ soaïn, lôøi Töïa ñeà naêm Vaïn
Lòch Nhaâm Daàn (1602), khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619).
廣東通志, 七十二卷首一卷(明), 郭斐撰, 序题萬歷壬寅, 萬歷間刊行.
11. Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu, 15 quyeån (Minh), Coá Sung soaïn, Dieäp Caän Sôn san haønh,
baûn in trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619).
皇明一統紀要, 十五卷(明), 顧充撰, 葉近山刊行, 萬歷新科.
12. Quaûng dö kyù, 25 quyeån (Minh), Luïc ÖÙng Döông soaïn - (Thanh) Saùi Phöông Bính taêng boå,
baûn in naêm Khang Hy Bính Daàn (1686).
廣輿記, 二十五卷(明), 陸應陽撰-(清)蔡芳炳曾補, 康煕丙寅刊版.
13. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 64 quyeån, 1 quyeån Thuû (Thanh), Haùch Ngoïc Laân chuû bieân, laøm xong
naêm Ung Chính thöù 9 (1731), nhaäp Töù khoá toaøn thö naêm Caøn Long thöù 46 (1781).
廣東通志, 六十四卷首一卷(清), 郝玉麟監修, 雍正九年成, 乾隆四十六年進入四庫全書.
14. Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, 424 quyeån, muïc luïc 2 quyeån (Thanh), Hoøa Thaân chuû
bieân (1763), baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù khoá toaøn thö (1784).
欽定大清一統志, 四百二十四卷, 和珅監修(乾隆二十八年), 四庫全書文淵閣本(乾隆四十九年).
15. Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí, 560 quyeån, Muïc Chöông A-Lyù Taù Hieàn chuû bieân, Ñaïo
Quang naêm thöù 22 (1842). Baûn aûnh aán Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1966 (11 cuoán)
[taùi baûn töø baûn Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn 1934, nguyeân baûn do Thanh Söû Quaùn
löu tröõ].
嘉慶重修一統志, 五百六十卷, 穆彰阿-李佐賢監修, 道光二十二年. 臺灣商務印書館影印本, 1966
(11 巨册).
16. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 334 quyeån (Thanh), Nguyeãn Nguyeân giaùm tu, Traàn Xöông Teà toång toaûn,
khaéc in laàn ñaàu naêm Ñaïo Quang thöù 2 (1822), Ñaøi Loan Trung Hoa thö cuïc, 1959 (4 cuoán).
廣東通志, 三百三十四卷(清), 阮元監修, 陳昌齊總纂, 道光二年一次刻版. 臺灣中華書局印行, 1959
(四册).
17. Quyønh Chaâu phuû chí, 44 quyeån, Long Baân boå san, Quang Töï thöù 16 (1890), Löõ Ñaøi Haûi Nam
ñoàng höông hoäi aûnh aán baûn, khoâng ghi naêm (5 cuoán).
瓊州府志(四十四卷), 隆斌補刊, 光緒十六年, 旅臺海南同鄉會影印版(五册).
18. Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao (Thanh), Vöông Moâ taäp, Trung Hoa thö cuïc aûnh aán, Baéc Kinh, 1961.
漢唐地理書鈔(清), 王謨輯, 中華書局影印, 北京, 1961
19. Ñoân Hoaøng thaïch thaát ñòa chí taøn quyeån khaûo thích, Trung Hoa hoïc thuaät tuøng thö, Vöông
Troïng Laïc tröù, Trònh Nghi Tuù chænh lyù, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1993.
敦煌石室地志殘卷考釋, 中華學術叢書, 王仲犖著-鄭宜秀整理, 上海古籍出版社, 1993.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 65

20. Hoa Döông quoác chí, 12 quyeån (Taán), Thöôøng Cöø soaïn, baûn in Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung
Hoa thö cuïc, 1965.
華陽國志, 十二卷(晉), 常璩撰, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
21. Voõ bò chí, 240 quyeån (Minh), Mao Nguyeân Nghi soaïn, baûn in Ñaïi Baûn thö phöôøng (Nhaät
Baûn) trong nieân hieäu Khoan Chính (1789-1800). [Tham khaûo caùc quyeån 189-203: Phöông
dö, quyeån 209-218: Haûi phoøng].
武備志, 二百四十卷(明), 茅元儀輯, 日本寬政重脩, 大阪書坊印版.
22. Lónh Haûi dö ñoà (Minh), Dieâu Ngu soaïn, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1937, [Lónh
Haûi laø bieät danh cuûa Quaûng Ñoâng].
嶺海輿圖(明), 姚虞撰, 商務印書館, 上海, 1937.
23. Quaûng Ñoâng taân ngöõ, 28 quyeån (Thanh), Khuaát Ñaïi Quaân soaïn, baûn in Moäc Thieân Caùc naêm
Khang Hy thöù 39 (1700).
廣東新語, 二十八卷(清初), 屈大均撰, 康煕庚辰, 木天閣刻本 (1700).
24. Quaûng Ñoâng khaûo coå taäp yeáu, 46 quyeån (Thanh), Chaâu Quaûng-Trònh Nghieäp Hoaøng-Trònh
Nghieäp Suøng-Nguïy Haèng taäp, Hoaøn Ñoäc thö oác san haønh, naêm Quang Töï thöù 19 (1893).
廣東攷古輯要, 四十六卷(清), 周廣-鄭業煌-鄭業崇-魏恆同輯, 光 緒十九年癸巳歲春開雕, 藏板還讀
書屋.
25. Trònh Khai Döông taïp tröù, 11 quyeån (Minh), Trònh Nhöôïc Taêng soaïn, baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù
khoá toaøn thö, naêm Caøn Long thöù 46 (1781).
鄭開陽雜著, 十一卷(明), 鄭若曾撰, 四庫全書文淵閣本(乾隆四十六年).
26. Lòch ñaïi chaâu vöïc hình theá, 9 quyeån (Thanh), Coá Toå Vuõ soaïn, Laïc Thieân xuaát baûn xaõ, Ñaøi
Baéc, 1973.
歷代州域 形勢, 九卷(清), 顧祖禹撰, 樂天出版社, 臺北, 1973.
27. Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu, 130 quyeån; Dö ñoà yeáu laõm, 4 quyeån (Thanh), Coá Toå Vuõ soaïn, Laïc
Thieân xuaát baûn xaõ, Ñaøi Baéc, 1973 (6 cuoán).
讀史方輿紀要, 一百三十卷-輿圖要覽, 四卷(清), 顧祖禹撰, 樂天出版社, 臺北, 1973 (六册).
28. Lòch ñaïi dieân caùch ñoà (Thanh), Maõ Tröng Laân, baûn in Kim Laêng Hoaøi Ninh phöông nguyeät
thöï , Ñoàng Trò naêm thöù 10 (1871).
歷代沿革圖(清), 馬徴麟撰, 同治十秊刻于金陵懷寧方玥署檢.
29. Hoaøng trieàu trung ngoaïi nhaát thoáng dö ñoà, [baûn taâm saùch ñeà Ñaïi Thanh nhaát thoáng dö ñoà]
quyeån Thuû, quyeån Trung, 10 quyeån Nam, 20 quyeån Baéc, Nghieâm Thuï Saâm soaïn, Ñoàng Trò
nhò nieân (1863), Hoà Baéc phuû thöï Caûnh Hoaøn laâu khaéc in vaø giöõ baûn khaéc.
皇朝中外壹統輿圖, 三十一卷, 首一卷, 光祿大夫振威將軍兵部侍郞嚴樹森譔, 同治二年鐫, 板藏湖北
撫署景桓樓.
30. Caøn Long phuû saûnh chaâu huyeän ñoà chí, 50 quyeån (1788), Hoàng Löôïng Caùt soaïn, Quang Töï
nguõ nieân (1879), Thoï Kinh Ñöôøng truøng san.
乾隆府廳州縣圖志, 五十卷(清), 洪亮吉撰, 道光緒五秊春授經堂重刊.
31. Lòch ñaïi cöông vöïc bieåu (Thanh), Ñoaøn Tröôøng Cô, trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung Hoa
thö cuïc, 1965.
歷代疆域表(清), 段長基, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
32. Lòch ñaïi dieân caùch bieåu (Thanh), Ñoaøn Tröôøng Cô, trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung Hoa
thö cuïc, 1965.
歷代沿革表(清), 段長基, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
33. Quaûng Chaâu lòch söû ñòa ñoà tinh tuùy, Trung Quoác ñeä nhaát lòch söû ñöông aùn quaùn - Quaûng
Chaâu thò ñöông aùn cuïc - Quaûng Chaâu thò Vieät Tuù khu nhaân daân chính phuû bieân soaïn, Traâu
AÙi Lieân, Tieâu Kính Vinh chuû bieân, Trung Quoác ñaïi baùch khoa toaøn thö xuaát baûn xaõ, Baéc
Kinh, 2003.
廣州歷史地圖精粹, 中國第一歷史檔案館, 廣州市檔案局, 廣州市越秀區人民政府編著, 鄒愛蓮, 肖敬
榮主編, 中國大百科全書出版社, 北京, 2003.
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

34. Coå kim ñoà thö taäp thaønh - Ñòa ñoà, [cuoán 101] (Thanh), Traàn Moäng Loâi-Töôûng Ñình Tích chuû
bieân (1706), Vaên Tinh thö ñieám aûnh aán, Ñaøi Baéc, 1964.
古今圖書集成-地圖[第一百0一卷](清), 陳夢雷-蒋廷錫重撰, 成書康煕四十五年. 文星書店出版, 臺
北, 1964.
35. Ngoïc haûi, 204 quyeån (Toáng), Vöông ÖÙng Laân soaïn, Ñaøi Loan hoa vaên thö cuïc aûnh aán [theo
baûn in thôøi Nguyeân caát taïi Quoác Laäp trung öông ñoà thö quaùn (Ñaøi Baéc)], 1964.
玉海, 二百0四卷(宋), 王應麟撰, 臺灣華文書局影印, 國立中央圖書舘藏元刊本 (1964).
36. Töù khoá toaøn thö giaûn minh muïc luïc (Thanh), naêm Caøn Long thöù 47 (1782), Vónh Dung chuû
bieân, Taûo Dieäp sôn phoøng thaïch aán baûn, 1919.
四庫全書簡明目錄(清), 乾隆四十七年, 永瑢總裁, 民國八年, 掃葉山房校刊.
Thö tòch hieän ñaïi
37. Caùt Beä Luaân bieân taäp-Caùt Tuaân Leã hieäu ñính, Ñòa lyù khaùi luaän, 5 quyeån, Thöôïng Haûi hoäi vaên
ñöôøng xuaát baûn, Daân Quoác luïc nieân (1917).
葛陛綸編輯-葛遵禮校訂, 地理概論, 五卷, 上海會文堂出版, 民國六年[四年首次出版].
38. Vöông Dung, Trung Quoác ñòa lyù ñoà tòch tuøng khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1947.
王庸, 中國地理圖籍叢考, 商務印書館, 上海, 1947.
39. Haø Maãn Caàu-Traàn Nhó Thoï-Trình Loä, Trung Quoác ñòa lyù khaùi luaän, Chính trung thö cuïc, Ñaøi
Baéc, 1954.
何敏求-陳爾壽-程潞, 中國地理概論, 正中書局, 臺北, 1954.
40. Traàn Chính Töôøng, Trung Quoác phöông chí ñích ñòa lyù hoïc giaù trò, Luaän vaên Tieán só, 17/2/1965,
Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc.
陳正祥, 中國方志的地理學價値, 17/2/1965, 香港中文大學出版.
41. Cheng-siang Chen “Geographical Evaluation of the Chinese Fang-chih”, Inaugural
Address delivered by Prof. C. S. Chen, D.Sc. at the City Hall, February 17, 1965, under
the Chairmanship of Dr. C. M. Li, Vice-Chancellor of the University.
42. Sa Hoïc Tuaán, Ñòa lyù hoïc luaän vaên taäp, Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1972.
沙學浚, 地理學論文集, 臺灣商務印書館發行, 1972.
43. Laâm Dieãn Kinh, Trung Quoác ñòa phöông chí, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1996.
林衍經, 中國地方志, 上海古籍出版社, 1996.
44. Phöông Thi Minh, Trung Quoác lòch söû kyû nieân bieåu, Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 1980.
方詩銘, 中國歷史紀年表, 上海辞書出版社, 1980.
45. Traàn Khaùnh Kyø, Trung Quoác ñaïi söï nieân bieåu, Thöông vuï aán thö quaùn, Höông Caûng, 1964
[taùi baûn töø baûn in laàn ñaàu naêm 1934].
陳慶麒, 中國大事年表, 商務印書館, 香港, 1964 [首次出版 1934].
46. Löu Hoaèng Huyeân, Trung Quoác cöông vöïc söû, Vuõ Haùn xuaát baûn xaõ, 1995.
劉宏煊, 中國疆域史, 武漢出版社, 1995.
47. Trình Quang Duõ-Töø Thaùnh Moâ, Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, Trung Hoa vaên hoùa xuaát baûn
söï nghieäp uûy vieân hoäi, Ñaøi Baéc, 1955 (2 cuoán).
程光裕-徐聖謨, 中國歷史地圖集, 中華文化出版事業委員會出版, 臺北, 1955 (二册).
48. Quaùch Maït Nhöôïc chuû bieân, Trung Quoác söû caûo ñòa ñoà taäp, Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng
Haûi, 1980 (2 cuoán).
郭沫若主編, 中國史稿地圖集, 地圖出版社, 上海, 1980 (二册).
49. Ñaøm Kyø Töông chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng Haûi,
1982 (8 cuoán).
譚其驤主編, 中國歷史地圖集, 地圖出版社, 上海, 1982 (八册).
50. Tö Ñoà Thöôïng Kyû chuû bieân, Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp, Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp
bieân uûy hoäi, Quaûng Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1995.
司徒尚紀主編, 廣東歷史地圖集, 廣東歷史地圖集編委會, 廣東省地圖出版社, 廣州, 1995.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011 67

51. Nhoùm taùc giaû, Trung Quoác tri thöùc ñòa ñoà saùch, Sôn Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Teá
Nam, 2009.
中國知識地圖册, 山東省地圖出版社, 濟南, 2009.
52. Tang Leä Hoøa vaø nhoùm taùc giaû, Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån, Thöông vuï aán thö
quaùn, Thöôïng Haûi, 1944.
臧勵龢等編, 中國古今地名大辭典, 商務印書館, 上海, 1944.
53. Trònh Thieân Ñónh-Ngoâ Traïch-Döông Chí Cöûu chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån,
Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 2000.
鄭天挺-吳澤-楊志玖主編, 中國歷史大辭典, 上海辭書出版社, 2000.
54. Ñaøm Kyø Töông chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån-Lòch söû Ñòa lyù, Thöôïng Haûi töø thö
xuaát baûn xaõ, 1997.
譚其驤主編, 中國歷史大辭典-歷史地理, 上海辭書出版社, 1997.
55. Haï Chinh Noâng chuû bieân, Ñaïi Töø haûi-Trung Quoác coå ñaïi söû quyeån, Thöôïng Haûi töø thö xuaát
baûn xaõ, 2008.
夏征農主編, 大辞海-中國古代史卷, 上海辭書出版社, 2008.
56. Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc bieân taäp uûy vieân hoäi bieân, Trung Quoác coå tòch thieän
baûn thö muïc, Söû boä 10 quyeån, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1991.
中國古籍善本書目, 史部十卷, 上海古籍出版社, 1991.
57. Thieäu YÙ Thaàn soaïn, Thieäu Chöông boå, Taêng ñính Töù khoá giaûn minh muïc luïc tieâu chuù,
Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1959, 1963, 1979, 2000.
邵懿辰撰-邵章續錄, 增訂四庫簡明目錄標注, 上海古籍出版社, 1959, 1963, 1979, 2000.
Tö lieäu ngoaøi Trung Hoa
1. Kishida Ginko [Ngaïn Ñieàn Ngaâm Höông (Quoác Hoa)], Thanh quoác ñòa chí (Hoøa vaên), baûn
in Minh Trò Taân Tî (1881), Ñoâng Kinh laïc thieän ñöôøng (3 cuoán).
清國地志, 岸田吟香(國華), 明治辛巳刻於東京樂善堂 (上, 中, 下三册).
2. Naito Konan [Noäi Ñaèng Hoà Nam (Hoå Thöù Lang)], Trung Quoác söû thoâng luaän, nguyeân taùc
Hoøa vaên (1920-1930), [baûn Trung vaên do Haï ÖÙng Nguyeân giaùm dòch, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên
hieán xuaát baûn, Baéc Kinh, 2002/ 中國史通論, 內藤湖南(虎次郎) 和文. 夏應元中文監譯, 社會科學
文献出版社, 北京, 2002].
3. Joseph Needham, Sciece and Civilisation in China - 3, Cambridge at the University
Press, 1959.
4. Joseph Needham-Colin A. Ronan, The Shorter Sciece and Civilisation in China - 2,
Cambridge at the University Press, 1986.
[李约瑟原著-柯林罗南改编, 中华科学文明史, 上海交通大学科学史系译, 江晓原策划(鈕卫星, 郑燕,
商偉明译, 关曾建校), 上海人民出版社, 2002].
5. Albert Herrmann, An historical atlas of China, Aldine Publishing Company Chicago,
Netherlands, 1966.
6. Jonathan D. Spence, The Search for Modern China, Copyright Notice exactly in USA
Edition, 1999. [史景遷著, 追尋現代中國, 溫洽溢譯時報文化出版, 臺北, 2001].
7. Phaïm Kim Huøng, “Ñi tìm söï thaät veà lòch söû hai quaàn ñaûo ôû bieån Ñoâng”; “Moät soá nhaän xeùt veà
saùch vaø baûn ñoà coå Trung Quoác”, www. biengioilanhtho.gov.vn
8. Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû
Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân
Hueá, soá 1 (84). 2011, tr. 44-88.
9. Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp veà vuøng bieån Quaûng Ñoâng (Trung Hoa) vaø bieån Ñoâng
(Vieät Nam) trong Ñaïi Thanh thöïc luïc ñoái chieáu Ñaïi Nam thöïc luïc”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt
trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 2 (85). 2011, tr. 49-74.
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (87). 2011

TOÙM TAÉT
Trong kho taøng thö tòch coå Trung Hoa, phöông chí laø loaïi saùch lòch söû ñòa lyù chöùa ñöïng
nhöõng thoâng tin baùch khoa, bieân cheùp roõ vaø cuï theå veà caùc ñôn vò haønh chính, quaù trình thay ñoåi
teân goïi, taùch nhaäp ñaát ñai, veà soâng nuùi thaønh traán, ñöôøng saù thuûy boä, caùc döõ lieäu veà kinh teá, vaên
hoùa, nhaân vaät... Vì theá, phöông chí ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc tìm hieåu veà cöông vöïc
cuûa Trung Quoác vôùi caùc nöôùc coù ñöôøng bieân giôùi laân caän trong lòch söû.
Khaûo chöùng caùc loaïi phöông chí ñöôïc bieân soaïn töø thôøi nhaø Ñöôøng cho ñeán nhaø Thanh
cho thaáy cöông vöïc, khoâng gian vuøng bieån phía cöïc nam cuûa Trung Quoác chöa bao giôø vöôït
quaù huyeän Nhai cuûa tænh Haûi Nam ngaøy nay. Rieâng vieäc xaùc ñònh chuû quyeàn trong lòch söû ñoái vôùi
caùc nôi treân bieån Ñoâng, hoaøn toaøn khoâng coù moät söï ghi nhaän naøo trong caùc loaïi phöông chí laãn
chính söû theå hieän söï quaûn lyù haønh chính cuûa caùc trieàu ñaïi Trung Hoa ñoái vôùi Taây Sa vaø Nam Sa,
laø nhöõng nôi maø trong caùc loaïi thö tòch ñoàng daïng, Vieät Nam ñaõ ghi nhaän baèng teân Hoaøng Sa vaø
Tröôøng Sa.

ABSTRACT
SUM-UP OF NOTES CONCERNING THE EAST SEA (VIETNAM)
IN CHINESE GEOGRAPHIC HISTORY BOOKS
In the ancient bibliographic treasure of China, geographic history books contain encyclopedic
information relating to administrative divisions, process of changing geographical names, land
separation and combination, rivers and mountains, cities and towns, roads and waterways, data
of economy, culture and personalities, etc... So they plays a very important role in learning about
the borders of China and its neighboring countries in history.
Evidences from various geographic history books compiled from the Tang Dynasty to the
Qing Dynasty show that the maritime boundary in southernmost China has never been beyond
Nhai district of Hainan province. Particularly, about the determination of sovereignty on the East
Coast, there hasn’t been any recognition of Chinese control over Taây Sa and Nam Sa, or Hoaøng
Sa and Tröôøng Sa (Paracel islands and Spratly islands) called by similar Vietnamese books,
found in both geographic history books and other history records of China.
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

NHÖÕNG GHI CHEÙP LIEÂN QUAN ÑEÁN BIEÅN ÑOÂNG VIEÄT NAM
TRONG PHÖÔNG CHÍ TRUNG HOA (Tieáp theo)
Phạm Hoàng Quân*
LTS: Khaûo luaän naøy laø moät phaàn trong coâng trình nghieân cöùu cuûa taùc giaû Phaïm
Hoaøng Quaân. Noäi dung chuû yeáu cuûa coâng trình laø khaûo chöùng nhöõng ghi cheùp lieân
quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong caùc boä chính söû, phöông chí vaø ñòa ñoà coå cuûa
caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Muïc ñích cuûa coâng trình moät maët nhaèm söu taäp
vaø khaûo chöùng caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng ñeå phuïc vuï laâu daøi cho vieäc
nghieân cöùu veà bieån, ñaûo Vieät Nam, maët khaùc, noù coøn cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät
caùi nhìn heä thoáng veà cöông vöïc vuøng bieån cöïc nam cuûa Trung Quoác qua caùc thôøi
kyø lòch söû. Qua ñoù, ngöôøi ñoïc deã daøng nhaän thaáy caùc yeâu saùch cuûa nhaø caàm quyeàn
Trung Quoác hieän nay veà ñöôøng löôõi boø treân bieån Ñoâng laø hoaøn toaøn khoâng coù caên
cöù lòch söû. Phaàn ñaàu cuûa coâng trình naøy vôùi nhan ñeà “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán
bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác” ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu
vaø Phaùt trieån soá 1 (84). 2011; Kyø 1 vaø 2 cuûa Phaàn 2: “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán
bieån Ñoâng Vieät Nam trong phöông chí Trung Hoa” ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu
vaø Phaùt trieån soá 3 (86) vaø soá 4 (87). 2011.

IV. Ñòa phöông chí


Ñòa phöông chí lieân quan tröïc tieáp ñeán vuøng bieån nam Trung Hoa laø
caùc phuû chí Quyønh Chaâu. Theo bieân cheùp trong Dö ñòa kyû thaéng (1221) thì
vuøng ñaûo naøy ñaõ coù chuyeân thö veà ñòa lyù khaù sôùm, saùch Quyønh quaûn chí maø
Vöông Töôïng Chi trích luïc chí ít cuõng ra ñôøi sôùm hôn Dö ñòa kyû thaéng vaøi
möôi naêm, cô quan “Quyønh quaûn an phuû ñoâ giaùm” ñöôïc thieát laäp vaøo naêm
Tuyeân Hoøa thöù 5 (1123) vaø teân saùch ñöôïc ñaët theo teân cô quan naøy.(105)
Trong Quaûng Ñoâng thoâng chí, quyeån 63-Ngheä vaên chí, thaáy Quaùch Phæ
cheùp teân ba boä, moät boä vieát trong thôøi Nguyeân laø Quyønh Haûi phöông dö chí
瓊海方輿志 cuûa Saùi Vi 蔡微; hai boä thôøi Minh laø Quyønh Ñaøi ngoaïi kyû, 5 quyeån
瓊臺外紀 五卷 cuûa Vöông Taù 王佐(106) vaø Quyønh Ñaøi chí 瓊臺志 cuûa Ñöôøng Truï
唐胄.(107)
Trong thôøi Thanh, phuû chí Quyønh Chaâu ñöôïc bieân soaïn vaø boå bieân
nhieàu laàn. Döïa vaøo boä Quyønh Chaâu phuû chí, 44 quyeån, 1 quyeån Thuû, do
Long Baân boå san naêm 1890 - qua caùc lôøi Töïa ñöôïc söu taäp trong boä naøy - cho
thaáy tröôùc Long Baân ñaõ coù caùc boä cuûa Ngöu Thieân Tuùc (1676), Giaû Ñöôøng
(1706), Tieâu ÖÙng Thöïc (1774), Minh Nghò (1836), Tröông Nhaïc Tung (1841)
vaø moät ngöôøi boå bieân khuyeát danh (1866).(108)
Caùc trích ñoaïn khaûo saùt trong phaàn naøy döïa vaøo baûn Long Baân.(109)

* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.


Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 59

Baûng 2. Muïc luïc Quyønh Chaâu phuû chí


Muïc luïc Quyønh Chaâu phuû chí (vieát taét QCPC) 瓊州府志目錄
44 quyeån, 1 quyeån Thuû, Long Baân, 1890 四十四卷, 首一卷
Quyeån Thuû 卷首
Lôøi Töïa, Ñòa ñoà, Baûng bieåu 序圖表
Lôøi Töïa, goàm caùc baøi: 序:
“Lôøi töïa soaïn tieáp QCPC” cuûa Minh Nghò, tieán só, Binh bò hai ñaïo Loâi 續修瓊州府志序,明誼進士,廣
Chaâu, Quyønh Chaâu, Tri phuû Quyønh Chaâu, khoâng ñeà naêm. 東雷瓊兵備道知瓊州府事
“Lôøi töïa soaïn tieáp QCPC” cuûa Tröông Nhaïc Tung, ñeà naêm Ñaïo 續修瓊州府志序, 張岳崧道光
Quang Taân Söûu [1841]. 辛丑
“Lôøi töïa cho laàn chænh söûa, boå tuùc naêm Khang Hy thöù 15 [1676]” cuûa 康煕十五年重修志序, 牛天宿
Ngöu Thieân Tuùc, tieán só, Tri phuû. 進士, 郡守
“Lôøi töïa cho laàn chænh söûa, boå tuùc naêm Khang Hy thöù 45 [1706]” cuûa 康煕四十五年重修志序, 賈棠
Giaû Ñöôøng, sinh vieân Quoác töû giaùm, Tri phuû. 歲貢, 郡守
“Lôøi töïa soaïn tieáp naêm Caøn Long thöù 39 [1774]” cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc, 乾隆三十九年續修志序, 蕭應
sinh vieân Quoác töû giaùm, Tri phuû. 植拔貢, 郡守
“Lôøi töïa cho laàn khaéc in theâm QCPC” cuûa Long Baân, Thöï Tri phuû 補刊瓊州府志板序, 隆斌署瓊
Quyønh Chaâu, ñeà naêm Quang Töï thöù 16 [1890]. 州府事, 光緒十六年
Ñòa ñoà, khuyeát 圖: [缺]
Baûng bieåu, bieåu dieân caùch qua caùc ñôøi 表: 歷代沿革表
Q.1. Dö ñòa chí 卷之一 輿地志
Thay ñoåi haønh chaùnh, ñòa giôùi qua caùc ñôøi 歷代沿革
Q.2. Dö ñòa chí 卷之二輿地志
Khoâng gian töông öùng giöõa caùc choøm sao vaø vuøng ñaát 星野, 氣候潮汐附
Khí haäu, phuï cheùp veà thuûy trieàu
Q.3. Dö ñòa chí 卷之三 輿地志
Bôø coõi [phaân cheùp Töù chí baùt ñaùo caùc chaâu / huyeän] 疆域
Phong tuïc 風俗
Q.4. Dö ñòa chí 卷之四 輿地志
Nuùi soâng, phuï cheùp hang, ñoäng, gieáng, thaùc 山川巖洞井泉附
Thuûy lôïi 水利
Q.5. Dö ñòa chí 卷之五 輿地志
Saûn vaät 物産
Q.6. Kieán trí chí [Kieán truùc, xaây döïng] 卷之六 建置志
Thaønh trì, phuï cheùp caùc coâng sôû 城池公署附
Q.7. Kieán trí chí 卷之七 建置志
Tröôøng hoïc [tröôøng Nho hoïc coâng laäp ôû phuû, chaâu, huyeän] 學校
Thö vieän [di tích thö vieän danh nhaân, caùc tröôøng hoïc tö vaø tröôøng 書院
höông hoïc]
Q.8. Kieán trí chí 卷之八 建置志
Caùc nôi haønh leã vaø ñeàn thôø [coâng coäng] 壇廟
Q.9. Kieán trí chí 卷之九 建置志
Caùc khu daân cö, chôï 都市
Caàu coáng, beán ñoø 橋渡
Q.10. Kieán trí chí 卷之十 建置志
Kho chöùa löông thöïc 倉儲
Coång tam quan, nhaø bia kyû nieäm 坊表
Q.11. Kieán trí chí 卷之十一 建置志
Di tích xöa, khu moä coå, cô sôû töø thieän 古蹟 塋墓 養漈
Q.12. Kinh chính chí [Kinh teá, Haønh chaùnh] 卷之十二 經政志
Tuyeån cöû, ñeà baït 銓選
Löông boång, phuï theâm quy cheá tieàn teä 祿餉 錢法附
60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

Q.13. Kinh chính chí 卷之十三 經政志


Hoä khaåu 户口
Ruoäng ñaát, phuï theâm ñaát tòch ñieàn 土田 耤田附
Ñoàn ñieàn 屯田
Phaân loaïi ñaát troàng troït 科則
Thueá khoùa, phuï theâm vieäc noäp thoå saûn 賦役 土貢附
Q.14. Kinh chính chí 卷之十四 經政志
Saûn xuaát muoái 鹽法
Thueá chaên nuoâi, tieåu thuû coâng, thöông nghieäp, dòch vuï… Phuï theâm 榷稅豁除積弊附
quy cheá giaûm thueá
Q.15. Kinh chính chí 卷之十五 經政志
Quy cheá teá töï Nho giaùo [leã hoäi coâng] 祀典
Nôi thôø Phaät 釋奠
Q.16. Kinh chính chí 卷之十六 經政志
Quy cheá giaùo duïc 學制
Q.17. Kinh chính chí 卷之十七 經政志
Cheá ñoä, cô caáu quaân ñoäi 兵制
Böu chính 郵政
Quy cheá quaûn lyù taøu beø 船政
Q.18. Haûi Leâ chí [vieäc bieån vaø ngöôøi Leâ] 卷之十八 海黎志
Vieäc phoøng veä bieån 海防
Khí töôïng, thuûy vaên 風潮
Q.19. Haûi Leâ chí 卷之十九 海黎志
Cöôùp bieån 海宼
Caùc kieán nghò veà phoøng veä bieån 防海條議
Q.20. Haûi Leâ chí 卷之二十 海黎志
Tình hình ngöôøi Leâ 黎情
Thoân ñoäng [ngöôøi Leâ] 村峒
Q.21. Haûi Leâ chí 卷之二十一 海黎志
Cöûa quan, cöûa aûi 關隘
Q.22. Haûi Leâ chí 卷之二十二 海黎志
Canh phoøng ngöôøi Leâ, phuï cheùp caùc ñôït traán aùp ngöôøi Leâ 防黎 撫黎附
Q.23-25. Chöùc quan chí 卷之二十三至卷之二十五
Cô caáu quan laïi 職官志
Q.26-28. Tuyeån cöû chí 卷之二十六至卷之二十八
Ngöôøi taøi ñöôïc tieán cöû, tieán só, cöû nhaân, voõ khoa, sinh vieân Quoác töû 選舉志
giaùm, vieân chöùc, voõ quan, phong taëng cho con chaùu danh thaàn coâng 徵辟, 進士, 舉人, 武科, 貢選,
thaàn, chöùc töôùc theá taäp 吏員, 營弁, 封贈.
Q.29-32. Hoaïn sö chí 卷之二十九至卷之三十二
Quan töø kinh ñoâ ñieàu ñeán [qua caùc thôøi, Haùn ñeán Nguyeân sô löôïc, 宦師志
Minh Thanh cheùp kyõ] 宦績明, 國朝
Thaønh tích chieán ñaáu 武功
Quan bò ñaøy ñeán 謫宦
Ngöôøi coù danh töø nôi khaùc ñeán ôû 流寓
Q.33-37. Nhaân vaät chí 卷之三十三至卷之三十七
Ngöôøi hieàn [Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh] 人物志
Trung nghóa, con toát baïn toát, coù hoïc, coù teân treân vaên ñaøn, kieân ñònh, 名賢宋, 元, 明, 國朝
忠義, 孝友, 儒林, 文苑, 篤行,
saùng suoát, ôû aån, soáng laâu cheát ñeïp, caùc baäc thaày [y, lyù, soá, khoa kyõ],
ñaïo só sö saõi, ñaøn baø con gaùi tieát haïnh. 卓行, 隱, 耆舊旋壽附, 方伎,
仙釋, 列女
Q.38-41. Ngheä vaên chí 卷之三十八至卷之四十一
Saéc, bieåu, sôù, kyù, töï, truyeän, thö, nghò, baït, minh, taïp vaên, teá vaên, 藝文志
phuù, thi. [Söu taäp] 勅, 表, 疏, 記, 序, 傳, 書, 議,
跋, 銘, 雜文, 祭文, 賦, 詩.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 61

Q.42-44. Taïp chí 卷之四十二至卷之四十四


Söï kyû [bieân nieân söï kieän trích töø chính söû vaø phöông chí töø Haùn ñeán Thanh] 雜志
Thö muïc coù lieân quan qua caùc thôøi [phaân Kinh, Söû, Töû, Taäp] 事紀, 藝文書目, 金石,遺事,
Cheùp laïi vaên khaéc treân ñoàng treân ñaù 紀異.
Truyeän keå daân gian
Chuyeän laï kyø
Toaøn boä phaân thaønh 10 chí 全部分十志

Khaûo saùt vaø trích dòch


Trích:
Q.1, Dö ñòa chí 1, Dieân caùch, tôø 9b [cuoán 1, tr.86]
“瓊州府本古雕題離耳二國漢武帝平南越遣軍往漲海洲上畧得之始置珠崖儋耳二
郡督於交州 黄佐廣東通志圖經”
[瓊州府志, 卷之一, 輿地志-沿革, 第九頁後]
Dòch:
“Phuû Quyønh Chaâu voán xöa laø hai nöôùc Ñieâu Ñeà, Ly Nhó, luùc Haùn Voõ Ñeá
deïp yeân Nam Vieät sai quaân vöôït caùc chaâu treân Tröôùng Haûi maø laáy ñöôïc, baét
ñaàu ñaët hai quaän Chaâu Nhai, Ñam Nhó, cho thuoäc Giao Chaâu, theo Hoaøng Taù,
Quaûng Ñoâng thoâng chí - Ñoà kinh.”
Trích:
Q.2, Dö ñòa chí 3, Trieàu tòch, tôø 8b [cuoán 1, tr. 121]
“謝承後漢書曰交趾七郡貢獻皆從漲海出入則瓊之海其漲海乎 澄邁志.

南溟者天池也地極燠故曰炎海水恒溢故曰漲海沸海 文昌志”

[瓊州府志, 卷之二, 輿地志-潮汐, 第八頁後]


Dòch:
“Trong Haäu Haùn thö, Taï Thöøa(110) noùi raèng ‘Baûy quaän Giao Chæ ñeán
trieàu coáng ñeàu ra vaøo theo ngaû Tröôùng Haûi’, taát bieån Quyønh Chaâu laø Tröôùng
Haûi vaäy’, theo Tröøng Maïi huyeän chí.
Bieån nam laø ao trôøi, nôi raát noùng goïi laø vieâm haûi, nôi nöôùc daâng raát
cao goïi laø tröôùng haûi, phí haûi, theo Vaên Xöông huyeän chí.”
Phaân tích:
Ba ñoaïn trích dòch treân ñaây ñeà caäp ñeán teân goïi Tröôùng Haûi, do Quyønh
Chaâu phuû chí trích luïc töø ba nguoàn. Moät, töø muïc Ñoà kinh trong Quaûng Ñoâng
thoâng chí cuûa Hoaøng Taù (Minh); hai, töø huyeän chí huyeän Tröøng Maïi; ba, töø
huyeän chí huyeän Vaên Xöông.
Caû ba ñoaïn ñeàu coù lieân quan ñeán teân goïi Tröôùng Haûi, hai ñoaïn xaùc
ñònh Tröôùng Haûi laø vuøng bieån Quyønh Chaâu. Tröøng Maïi laø huyeän naèm phía
taây baéc Quyønh Chaâu, vuøng bieån Tröøng Maïi giaùp vuøng bieån baùn ñaûo Loâi
Chaâu vaø vuøng bieån vònh Baéc Boä [Vieät Nam], huyeän chí Tröøng Maïi vieát veà
ñòa baøn baûn huyeän, vieäc huyeän chí trích luïc Taï Thöøa cuõng do yeáu toá lieân
quan nguoàn goác lòch söû cuûa ñòa danh.
62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

Vaên Xöông laø huyeän phía ñoâng baéc Quyønh Chaâu, huyeän naøy nhìn ra
vuøng bieån roäng lôùn hôn so vôùi huyeän Tröøng Maïi, huyeän chí huyeän Vaên Xöông
nhaéc ñeán tröôùng haûi vôùi haøm nghóa laø moät tính töø [khoâng phaûi ñòa danh].
Trích:
Q.3, Dö ñòa chí 4, Cöông vöïc, tôø 1a [cuoán 1, tr. 125]
“瓊州地居海中東西距九百七十里南北距九百七十五里自徐聞渡海半日可至瓊爲
都會居島之北儋居西陲崖居南陲萬居東陲内包黎峒萬山峻拔外匝大海遠接島夷諸國
瓊筦古志云外匝大海接烏里蘇吉浪*[君按:各志作‘蘇木吉浪’]之州南則占城西則眞臘交阯*
[君按:各志作‘趾’]東則千里長沙萬里石塘北接雷州府徐聞縣蕭志東至萬州烏魚場海岸四百
九十里南至崖州小洞天海岸一千一百三十里西至儋州羊浦海四百八十里北至環海舖
十里牛志”
[瓊州府志,卷之三, 輿地志-疆域, 第一頁前]
Dòch:
“Quyønh Chaâu ôû trong bieån, khoaûng caùch ñoâng taây 970 daëm, nam baéc
975 daëm, töø huyeän Töø Vaên qua bieån nöûa ngaøy thì tôùi. [Phuû] Quyønh Chaâu laø
nôi ñoâ hoäi, ôû phía baéc ñaûo, chaâu Ñam ôû rìa taây, chaâu Nhai ôû rìa nam, chaâu
Vaïn ôû rìa ñoâng, [boán nôi naøy] bao boïc ñoäng Leâ. Nuùi non truøng ñieäp huøng
vó, bieån lôùn voøng beân ngoaøi, phía xa tieáp giôùi haûi ñaûo caùc nöôùc. Saùch Quyønh
quaûn chí xöa vieát raèng: bieån lôùn voøng beân ngoaøi, tieáp caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ
Caùt Laõng*;(111) nam laø Chieâm Thaønh; taây laø Chaân Laïp, Giao Chæ*;(112) ñoâng
laø Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng; baéc ñeán huyeän Töø Vaên phuû
Loâi Chaâu, theo Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc. [Töø phuû lî] phía ñoâng ñeán bôø
bieån baõi OÂ Ngö chaâu Vaïn 490 daëm, phía nam ñeán bôø bieån nôi Tieåu Ñoäng
Thieân chaâu Nhai 1130 daëm,(113) phía taây ñeán bieån Döông Phoá chaâu Ñam 480
daëm, baéc ñeán Hoaøn Haûi Phoá 10 daëm, theo Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Ngöu Thieân Tuùc.”.
Trích:
Q.4, Dö ñòa chí 6, Sôn xuyeân, tôø 15b [cuoán 1, tr. 180]
“文昌縣
七洲洋山在縣東百餘里大海中七峯連峙與銅鼓山相屬俱有石門上有山下有泉航
海者皆於此樵汲元劉深追宋端宗獲俞如圭於此縣志[文昌]”
[瓊州府志, 卷之四, 輿地志-山川, 第十五頁後]
Dòch:
“Huyeän Vaên Xöông
Thaát Chaâu Döông Sôn ôû trong bieån lôùn, caùch phía ñoâng huyeän lî hôn
traêm daëm, baûy ngoïn noái nhau cuøng vôùi nuùi Ñoàng Coå tieáp lieàn nhö coång ñaù,
treân coù nuùi döôùi coù thaùc/suoái, ngöôøi ñi bieån thöôøng gheù laáy cuûi laáy nöôùc. Thôøi
Nguyeân, Löu Thaâm ñuoåi Toáng Ñoan Toâng, baét Du Nhö Khueâ ôû choã naøy, theo
Huyeän chí [Vaên Xöông].”(114)
Phaân tích:
Toáng Ñoan Toâng töùc Caùt Vöông Trieäu Thò, vò vua cuoái cuøng cuûa nhaø
Toáng, trong nhöõng thaùng gaéng göôïng cuûa trieàu ñaïi naøy, Trieäu Thò ñoùng
haønh cung taïi vuøng Quaûng Chaâu. Toáng söû cheùp: “Naêm [Nguyeân] Chí Nguyeân
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 63

thöù 14 (1277), thaùng 11, [Taû thöøa] Thaùp Xuaát vaây Quaûng Chaâu. Ngaøy Canh
Daàn, Tröông Chaán Toân ñem thaønh ñaàu haøng. Nguyeân soaùi Löu Thaâm ñem
thuyeàn ñuoåi Thò ñeán Thieån Loan, Thò chaïy ra Tuù Sôn. Traàn Nghi Trung
chaïy vaøo ñaát Chieâm Thaønh, cuoái cuøng khoâng veà ñöôïc.
Ngaøy Bính Tyù thaùng 12, Thò ñeán Tænh AÙo, gioù baõo to khieán nhieàu
thuyeàn vôõ chìm, Thò sanh beänh. Hôn möôøi ngaøy thì quan binh môùi daàn tuï
laïi, möôøi phaàn cheát heát boán, naêm. Ngaøy Ñinh Söûu, Löu Thaâm ñuoåi Thò ñeán
Thaát Chaâu Döông, baét Du Nhö Khueâ roài quay veà.”
Huyeän chí huyeän Vaên Xöông ñaõ tham khaûo Toáng söû, boå sung söï kieän lòch
söû vaøo thöïc ñòa, laø ñieåm môùi so vôùi caùc ghi cheùp khaùc veà Thaát Chaâu Döông.
Baûng 3. Dieãn bieán caùc ghi cheùp veà Thaát Chaâu Döông
Dö ñòa kyû thaéng Q.124, Quyønh Chaâu - Caûnh vaät haï
Vöông Töôïng Chi “Thaát Tinh Sôn, taïi phía ñoâng huyeän Quyønh Sôn, nôi giaùp giôùi bôø bieån
1221 huyeän Vaên Xöông, troâng nhö baûy vì sao.
Thaát Tinh Lónh, ôû gaàn bôø bieån huyeän Vaên Xöông, theá nhö chuoãi ngoïc”.
Ñaïi Minh nhaát Q.82, Quaûng Ñoâng Boá chaùnh ty
thoáng chí “Thaát Tinh Sôn, ôû gaàn bôø bieån phía ñoâng huyeän Vaên Xöông, nuùi coù baûy
Lyù Hieàn ngoïn, troâng nhö chuoãi ngoïc, coøn coù teân Thaát Chaâu Döông Sôn”.
1461
Quaûng Ñoâng Q.57, Quaän huyeän chí
thoâng chí “Phuû Quyønh Chaâu - Nuùi soâng
Quaùch Phæ Huyeän Vaên Xöông, caùch veà phía baéc huyeän lî 150 daëm laø Thaát Tinh Sôn,
1602 döôùi laø nôi bung ra thaùc Thaát Tinh, ôû trong bieån lôùn, baûy ngoïn lieàn nhau,
coøn coù moät teân laø Thaát Chaâu Döông Sôn, döôùi coù suoái nöôùc ngoït, ngöôøi
ñi bieån thöôøng gheù laáy cuûi laáy nöôùc, ôû phía ñoâng, thaùc Thaát Tinh ñoå aàm
aøo ngaøy ñeâm khoâng döùt”.
Quaûng Ñoâng Q.13, Sôn xuyeân chí
thoâng chí “Huyeän Vaên Xöông
Haùch Ngoïc Laân Thaát Tinh Sôn caùch phía taây baéc huyeän lî 150 daëm, caùc thoâng chí cuõ noùi
1731 ôû phía ñoâng huyeän lî, laàm, ra ngoaøi bieån, cao 500 tröôïng, baûy ngoïn nhö
baûy vì sao lieàn nhö chuoãi ngoïc, coøn coù teân Thaát Chaâu Döông Sôn, trong
nieân hieäu Thieân Khaûi nhaø Minh, döïng thaùp treân ñoù”.
Gia Khaùnh truøng tu Q. 452. Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân
nhaát thoáng chí “Thaát Tinh Sôn ôû phía baéc huyeän Vaên Xöông, saùch Dö ñòa kyû thaéng cheùp
Muïc Chöông A raèng bôø bieån nôi ñòa giôùi huyeän Vaên Xöông [coù 7 ngoïn] nhö 7 vì sao laøm
1842 thaønh chuoãi ngoïc, Minh thoáng chí cheùp nuùi coù 7 ngoïn coù teân laø Thaát Chaâu
Döông Sôn, saùch Thoâng chí cheùp raèng nuùi naøy caùch huyeän lî Vaên Xöông
veà phía baéc 150 daëm, ôû ngoaøi bieån khôi, treân coù röøng caây töôi toát, döôùi coù
khe ngoøi, laø nôi ngöôøi ñi bieån gheù laáy cuûi laáy nöôùc. Khoaûng nhöõng naêm
Thieân Khaûi thôøi Minh [1621-1627] coù döïng thaùp nôi aáy, ôû [ngoïn nuùi] meù
ñoâng coù suoái 7 doøng, ngaøy ñeâm aàm aøo khoâng döùt”.
Quyønh Chaâu Q.4, Dö ñòa chí - Sôn xuyeân
phuû chí “Huyeän Vaên Xöông
Long Baân Thaát Chaâu Döông Sôn ôû trong bieån lôùn, caùch phía ñoâng huyeän lî hôn
1890 traêm daëm, baûy ngoïn noái nhau cuøng vôùi nuùi Ñoàng Coå tieáp lieàn nhö coång
ñaù, treân coù nuùi döôùi coù thaùc/suoái, ngöôøi ñi bieån thöôøng gheù laáy cuûi laáy
nöôùc. Thôøi Nguyeân, Löu Thaâm ñuoåi Toáng Ñoan Toâng, baét Du Nhö Khueâ
ôû choã naøy”.
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

Trích:
Q.4, Dö ñòa chí 6, Sôn xuyeân, tôø 32b [cuoán 1, tr. 214]
“萬州
長沙海石塘海俱在城東外洋古志云萬州有千里長沙万萬里石塘然俱在外海海舟
觸沙立碎入港多無出者人不敢近莫稽其實(115)蕭志 ”
[瓊州府志, 卷之四, 輿地志-山川, 第三十二頁後]
Dòch:
“Chaâu Vaïn
Bieån Tröôøng Sa, bieån Thaïch Ñöôøng ñeàu phía ñoâng lî sôû chaâu, trong ñaïi
döông beân ngoaøi. Phöông chí xöa vieát raèng: ‘chaâu Vaïn coù Thieân Lyù Tröôøng
Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng’ nhöng ñeàu ôû bieån ngoaøi, thuyeàn ñi bieån vöôùng caùt
aét vôõ, loït vaøo cöûa aáy phaàn nhieàu khoâng ra ñöôïc, ngöôøi khoâng daùm ñeán gaàn
[neân] khoâng xeùt roõ söï thaät ñöôïc, theo Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc”
Phaân tích:
Haùch chí ñaõ vieát: “Bieån Tröôøng Sa - bieån Thaïch Ñöôøng, ñeàu ôû phía
ñoâng trò sôû chaâu, nôi ñaïi döông beân ngoaøi bieån, phöông chí xöa vieát raèng:
‘Vaïn Chaâu coù Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng’, nhöng ñeàu ôû bieån
ngoaøi, khoâng xeùt roõ söï thaät ñöôïc”. Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc
soaïn xong sau Haùch chí 44 naêm, theâm vaøo moät ñoaïn: “thuyeàn ñi bieån vöôùng
caùt aét vôõ, loït vaøo cöûa aáy phaàn nhieàu khoâng ra ñöôïc, ngöôøi khoâng daùm ñeán
gaàn”, ghi cheùp naøy coù theå goïi laø theâm hö vaøo hö. Baét ñaàu töø thôøi Toáng cho
ñeán gaàn cuoái thôøi Thanh, Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng vaãn
mang tính truyeàn thuyeát.
Baûng 4. Dieãn bieán caùc ghi cheùp veà Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù
Thaïch Ñöôøng
Dö ñòa kyû thaéng, Vöông Quaûng Ñoâng thoâng Quaûng Ñoâng thoâng Quyønh Chaâu phuû chí, Long
Töôïng Chi, 1221, daãn chí, Haùch Ngoïc chí, Haùch Ngoïc Baân, 1890, daãn Tieâu ÖÙng
Quyønh quaûn chí [~ 1140] Laân 1731 Laân 1731 Thöïc [1774]
Q. 127 Q. 4 Q. 13 Q. 4
Quaân Caùt Döông, Hình Cöông vöïc chí Sôn xuyeân chí Dö ñòa chí
thaéng “Phuû Quyønh Chaâu... “Chaâu Vaïn “Chaâu Vaïn
“Quyønh quaûn chí vieát: Saùch Quyønh quaûn Bieån Tröôøng Sa, Bieån Tröôøng Sa, bieån
‘ngoaøi laø caùc chaâu OÂ Lyù, chí xöa vieát raèng: bieån Thaïch Ñöôøng, Thaïch Ñöôøng ñeàu phía
Toâ Maät, Caùt Laõng, cuøng bieån lôùn voøng beân ñeàu ôû phía ñoâng ñoâng lî sôû chaâu, trong ñaïi
ñoái ngang vôùi Chieâm ngoaøi, tieáp caùc trò sôû chaâu, nôi ñaïi döông beân ngoaøi. Phöông
Thaønh; taây laø Chaân chaâu OÂ Lyù, Toâ Moäc, döông beân ngoaøi chí xöa vieát raèng: ‘Chaâu
Laïp, Giao Chæ; ñoâng laø Caùt Laõng; nam laø bieån, phöông chí Vaïn coù Thieân Lyù Tröôøng
Thieân Lyù Tröôøng Sa, Chieâm Thaønh; taây xöa vieát raèng: Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng’
Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng, laø Chaân Laïp, Giao ‘Chaâu Vaïn coù Thieân nhöng ñeàu ôû bieån ngoaøi,
treân döôùi môø mòt, ngaøn Chæ; ñoâng laø Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn thuyeàn ñi bieån vöôùng caùt
daëm moät maøu, thuyeàn Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng’, aét vôõ, loït vaøo cöûa aáy phaàn
beø qua laïi, chim bay Lyù Thaïch Ñöôøng; nhöng ñeàu ôû bieån nhieàu khoâng ra ñöôïc, ngöôøi
gaàn beân ñaàu beân coå maø baéc ñeán huyeän Töø ngoaøi, khoâng xeùt roõ khoâng daùm ñeán gaàn [neân]
khoâng thaáy sôï”. Vaên phuû Loâi Chaâu”. söï thaät ñöôïc”. khoâng xeùt roõ söï thaät ñöôïc”.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 65

Trích:
Q.4, Dö ñòa chí 6, Sôn xuyeân, tôø 36b, 37b [cuoán 1, tr. 222, 224]
“崖州
試劍峰在城南二十里海濱山有巨石高二丈餘宋毛奎題小洞天三字刻石上南有一
石臨海題曰釣臺東爲大洞天有石室題曰海山奇觀旁有一石題曰仙梯下有靈應泉禱雨
多應蕭志”
“大小玳瑁洲大洲在東海中小洲在西海中蕭志”
[瓊州府志, 卷之四, 輿地志-山川, 第 三十六頁後-三十七頁後]
Dòch:
“Chaâu Nhai
Thí Kieám Phong caùch phía nam trò sôû chaâu 20 daëm, saùt bieån, nuùi naøy
coù khoái ñaù lôùn cao hôn 2 tröôïng, ngöôøi thôøi Toáng laø Mao Khueâ vieát ba chöõ
“Tieåu Ñoäng Thieân” khaéc leân ñoù, phía nam coù khoái ñaù vöôn ra bieån vieát chöõ
“Ñieáu Ñaøi”, phía ñoâng laø Ñaïi Ñoäng Thieân coù hang ñaù vieát chöõ “Haûi Sôn Kyø
Quan”, beân caïnh coù moät taûng ñaù vieát chöõ “Tieân Theâ”, döôùi laø suoái Linh AÅn,
caàu möa raát öùng nghieäm, theo Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc.
Ñaïi Tieåu Ñaïi Maïo Chaâu, Ñaïi Chaâu ôû phía ñoâng, trong bieån, Tieåu Chaâu
ôû phía taây, trong bieån, theo Quyønh Chaâu phuû chí cuûa Tieâu ÖÙng Thöïc”.
Phaân tích:
Ñoaïn naøy Tieâu ÖÙng Thöïc cheùp laïi gaàn nhö troïn veïn noäi dung töø Haùch
chí, chæ khaùc caùch duøng teân nuùi ñaët ôû ñaàu muïc, Haùch chí ñeà ñaàu muïc laø Vaïn
Nhaän Phong, Tieâu chí ñeà Thí Kieám Phong, hai ñòa danh naøy ôû cuøng moät
vuøng nuùi neân khoâng sai, Tieâu boå sung theâm suoái Linh AÅn vaø vieäc caàu möa.
Trích:
Q.18, Haûi Leâ chí 1, Haûi phoøng, tôø 3a-3b [cuoán 3, tr. 937]
“崖州恊水師營分管洋面東自萬州東澳港起西至昌化縣四更沙止共巡洋面一千里
南面直接暹邏占城夷洋西接儋州營洋界東接海口營洋界”
[瓊州府志, 卷之十八, 海黎志-海防, 第三頁]
Dòch:
“Hieäp Thuûy sö doanh chaâu Nhai quaûn lyù phaàn maët bieån: phía ñoâng baét
ñaàu töø caûng Ñoâng AÙo chaâu Vaïn ñeán phía taây nôi Töù Canh Sa huyeän Xöông
Hoùa thì döøng, maët bieån tuaàn tra coäng moät ngaøn daëm. Maët phía nam thaúng
tieáp bieån Di, Xieâm La, Chieâm Thaønh, taây tieáp ranh giôùi bieån doanh Ñam
Chaâu, ñoâng tieáp ranh giôùi bieån doanh Haûi Khaåu.”
Phaân tích:
Theo tuyeán ñöôøng bieån vaän taûi ngaøy nay, töø caûng Tam AÙ ñeán caûng Ñoâng
AÙo [11020’ ñoä kinh ñoâng - 18040’ ñoä vó baéc, thuoäc thaønh phoá Vaïn Ninh] khoaûng
150km, töø caûng Tam AÙ ñeán Töù Canh Sa [108035’ ñoä kinh ñoâng - 19020’ ñoä vó
baéc, khoaûng giöõa caûng Baùt Sôû vaø caûng Baéc Leâ] khoaûng 250km, coäng 2 tuyeán
400km. Moät daëm thôøi Thanh = 576m; 1.000 daëm Thanh = 576km. Con soá doâi
ra 176km öùng vôùi caùc ñoaïn ñöôøng quanh co trong coâng taùc tuaàn tra.
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

Trích:
Q.18, Haûi Leâ chí 1, Haûi phoøng, tôø 8a [cuoán 3, tr. 947]
“崖州海防
…大蜑港東一百里有三亞港可泊大船十*[君按:原本作大,誤]餘隻遇北風多於此下碇
港内有崖州協水師汛防及砲臺南鉅二十里曰東玳瑁洲曰螞蝗洲均不可泊船”
[瓊州府志,卷之十八, 海黎志-海防, 第八頁前]
Dòch:
…Phía ñoâng caûng Ñaïi Ñaûn 100 daëm laø caûng Tam AÙ, [nôi naøy] coù theå ñaäu
hôn 10 thuyeàn lôùn,(116) gaëp gioù ñoâng baéc thoåi maïnh phaàn lôùn [caùc thuyeàn]
boû neo ôû ñaây, trong caûng laø nôi truù ñoùng vaø ñaët phaùo ñaøi cuûa Hieäp Thuûy sö
chaâu Nhai, caùch veà phía nam 20 daëm laø Ñoâng Ñaïi Maïo Chaâu laø Maõ Hoaøng
Chaâu, [hai nôi naøy] ñeàu khoâng theå ñaäu thuyeàn.
Nhaän xeùt
Nhö nhieàu ñòa phöông chí khaùc, Quyønh Chaâu phuû chí coù giaù trò ñaëc bieät
bôûi tính chuyeân nhaát vaø saâu saùt thöïc ñòa veà moät ñòa baøn nhoû. Caùc bieân cheùp
khoâng maâu thuaãn vôùi toång chí vaø thoâng chí maø chuùng chæ môû roäng hôn caùc
thoâng tin voán ñöôïc ghi nhaän giaûn löôïc bôûi caùc nhoùm bieân soaïn töø xa.
Quyønh Chaâu Phuû chí trích tuyeån ba ñieàu veà vuøng bieån mang teân Tröôùng
Haûi, ba ñieàu naøy noùi roõ ñöôïc veà lòch söû ñòa danh, vò trí vaø tính chaát cuûa
Tröôùng Haûi. Ñieåm naøy coù theå laøm cô sôû ñeå caûi chính caùc keát luaän sai laïc veà
khoâng gian vuøng bieån Tröôùng Haûi trong nhieàu nghieân cöùu gaàn ñaây.
Ghi cheùp veà Thaát Chaâu Döông roõ raøng, vò trí ñòa lyù thoáng nhaát vôùi toång
chí vaø thoâng chí.
Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng ñöôïc ghi cheùp vôùi tính caùch
löu giöõ truyeàn thuyeát, khoâng xaùc ñònh vò trí vaø cuõng khoâng gôïi yù phoûng ñoaùn.
Ra ñôøi vaøo thôøi ñieåm cuoái nhaø Thanh, Quyønh Chaâu phuû chí goùp phaàn
cuûng coá caùc nhaän ñònh, xaùc ñònh veà cöông giôùi bieån maø Nhaát thoáng chí thôøi
Gia Khaùnh vaø caùc thoâng chí qua hai trieàu Minh, Thanh ñaõ ñeà caäp. Do ñöôïc
bieân soaïn sau cuøng, Quyønh Chaâu phuû chí cho thaáy raèng, khoâng coù thay ñoåi
naøo ñaùng keå veà phaïm vi quaûn lyù haønh chaùnh, cuõng khoâng thaáy ghi cheùp veà
hoaït ñoäng daân söï môû mang khai thaùc hoaëc thuûy quaân hoaït ñoäng tuaàn tra ñoái
vôùi caùc haûi ñaûo xa hôn Ñaïi Maïo Chaâu phía cöïc nam chaâu Nhai.
V. Toång luaän
Baûng 5. Danh muïc caùc phöông chí chuû yeáu ñaõ khaûo saùt, trích dòch
Teân saùch Taùc giaû Naêm thaønh saùch Loaïi
(1) (2) (3) (4) (5)
1 Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí Lyù Caùt Phuû 813 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Saéc tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
2 Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí Nghieâm Quan, 1775 Boå toång chí, Tö
Nghieâm Tieán Phuû [Ñaëc caùch](117) tuyeån
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 67

(1) (2) (3) (4) (5)


3 Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù Nhaïc Söû 976-983 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Tö tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
4 Nguyeân Phong cöûu vöïc chí Vöông Toàn 1080 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Saéc tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
5 Dö ñòa quaûng kyù AÂu Döông Vaên 1111-1117 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Tö tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
6 Dö ñòa kyû thaéng Vöông Töôïng Chi 1221 Toång chí,
Tö tuyeån
7 Ñaïi Minh nhaát thoáng chí Lyù Hieàn 1461 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Saéc tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
8 Quaûng Ñoâng thoâng chí Quaùch Phæ 1602 Thoâng chí,
Quan tu
9 Quaûng Ñoâng thoâng chí Haùch Ngoïc Laân 1731 Thoâng chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Saéc tuyeån
lyù loaïi - Ñoâ hoäi quaän huyeän
10 Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí Hoøa Thaân 1763 Toång chí,
Nhaäp Töù khoá toaøn thö - Söû boä, Ñòa Saéc tuyeån
lyù loaïi - Toång chí
11 Quaûng Ñoâng thoâng chí Nguyeãn Nguyeân, 1822 Thoâng chí,
Traàn Xöông Teà Saéc tuyeån
12 Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí Muïc Chöông A, 1842 Toång chí,
Lyù Taù Hieàn Saéc tuyeån
13 Quyønh Chaâu phuû chí Long Baân 1890 Ñòa phöông chí,
Quan tu
Theo trình töï lòch ñaïi, khaûo luaän naøy traûi daøi trong hôn moät ngaøn naêm,
vôùi ñòa baøn nghieân cöùu troïng taâm laø vuøng bieån cöïc nam Trung Hoa. Nhöõng
phöông chí ñaõ khaûo saùt coù quy moâ vaø hình thöùc kyù taûi khaùc nhau, töø nhöõng
ghi cheùp ñôn sô thôøi Ñöôøng, Toáng, döõ lieäu veà caùc vuøng ñòa lyù, caùc vò trí ñòa
lyù ñöôïc caäp nhaät daàn, cho ñeán cuoái ñôøi Thanh thì dieän maïo toång quan vaø
nhöõng ñaëc thuø töøng nôi ñaït ñeán ñoä hoaøn chænh.
Trong phaïm vi hoïc thuaät, qua phaàn ñeà yeáu 13 boä chính vaø gaàn möôi boä
höõu quan khaùc, phoái hôïp vôùi caùc muïc luïc phöông chí tieâu bieåu ñaõ trích luïc
troïn veïn [Baûng 1 vaø 2], chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc tieán trình töø sô khôûi
ñeán hoaøn thieän cuûa loaïi hình phöông chí Trung Hoa. Ñeán sau theá kyû XV,
phöông chí daàn chuyeån theo höôùng taäp trung döõ lieäu hoãn hôïp vaø ñieàu naøy
ñaõ khieán chuùng trôû thaønh nôi caát chöùa nhieàu söû lieäu quyù, coù giaù trò nhieàu
maët trong vieäc tìm hieåu lòch söû caùc moâ hình chính trò, caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi
vaø nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa trong töøng trieàu ñaïi. Ñoái vôùi thoâng chí Quaûng
Ñoâng - ngoaøi nhöõng döõ lieäu ñöôïc thu thaäp theo tieâu chí chung nhö nhöõng
tænh khaùc - do ñieàu kieän ñòa lyù vaø quan heä giao thöông, noù coøn boå sung cho
chính söû nhieàu tö lieäu mang tính thöïc ñòa veà moái töông quan vôùi caùc nöôùc
laân caän vaø ra xa phía bieån beân ngoaøi. Quyønh Chaâu naèm ôû theá “trong Leâ
ngoaøi bieån”, tình traïng saéc toäc, vaán ñeà bieån caû vôùi soùng döõ vaø cöôùp bieån laø
moái quan ngaïi trieàn mieân cuûa trieàu ñình vaø caùc quan traán nhaäm theå hieän
roõ trong Quyønh Chaâu phuû chí, ngoaøi nhöõng bieân cheùp taäp trung trong naêm
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

quyeån Haûi Leâ chí, chuùng coøn phaân taùn trong nhieàu chí nhieàu quyeån khaùc.
Caùc ñaëc tröng veà vaên hoùa bieån, vaên hoùa saéc toäc, taâm lyù quan laïi… aån chöùa
trong caùc tö lieäu thoâng chí Quaûng Ñoâng vaø phuû chí Quyønh Chaâu coù theå laø
moät ñeà taøi nghieân cöùu haáp daãn.
Caùc ghi cheùp trong phöông chí theå hieän tính lieân keát, caùc ñieàu muïc
ñöôïc trích luïc ñan xen bôûi ba loaïi phöông chí, neân vieäc phaân thaønh ba loaïi
(toång chí, thoâng chí, ñòa phöông chí) chæ laø treân hình thöùc nhaèm taïo söï
thuaän lôïi trong vieäc heä thoáng hoùa caùc döõ lieäu. Qua ñoái chieáu nhöõng ghi cheùp
trong nhieàu phöông chí veà cuøng moät ñoái töôïng ñòa lyù, keát quaû cho thaáy caùc
ghi cheùp chæ khaùc ñoâi chuùt veà caùch dieãn ñaït, noäi dung thoâng tin phaàn lôùn
ñöôïc giöõ troïn veïn, tuy coù tröôøng hôïp moät maåu thoâng tin bò chia hoaëc bò caét
nhöng vieäc chia caét ñaõ khoâng laøm hieåu sai vaán ñeà. Treân cuøng moät ñòa baøn,
döõ lieäu ñöôïc söû duïng trong ba loaïi phöông chí khoâng taùch rôøi, nguoàn thoâng
tin ñöôïc daãn daét qua laïi, boå tuùc cho nhau vaø taïo thaønh moät khoái tö lieäu
nhieàu maët veà moät ñòa baøn, moät vò trí cuï theå naøo ñoù [Baûng 3 vaø 4].
Cuõng phaûi keå ñeán tính keá thöøa, chuyeån tieáp tö lieäu trong tinh thaàn
nghieâm tuùc cuûa caùc taùc giaû phöông chí, caùc trích daãn cuûa nhöõng nhoùm bieân
soaïn veà sau ña soá ñeàu löu giöõ nguoàn thoâng tin tröôùc, caùc ghi cheùp caäp nhaät
ñöôïc taùch bieät. Öu ñieåm naøy ñaõ giuùp cho khoái tö lieäu tích luõy laâu ñôøi caøng
daøy daën maø khoâng laãn loän, vöøa baûo löu ñöôïc beà daøy vaên hieán vöøa taïo thuaän
lôïi cho vieäc xaùc minh, kieåm chöùng cuûa ngöôøi sau. Qua boä Quyønh Chaâu phuû
chí-1890, ngöôøi ta khoâng chæ bieát ñeán khoaûng hai möôi boä phöông chí tröôùc
ñoù, boán möôi boä söû thö coù lieân quan maø coøn ñoïc ñöôïc nguyeân vaên trích töø
caùc saùch aáy, luùc naøy, noù nhö laø nôi giaùn tieáp ñöa ngöôøi ñoïc ñeán vôùi döõ lieäu
goác. Coù theå xem ñaây laø moät hình thöùc heä thoáng hoùa tö lieäu, qua ñoù thaáy
ñöôïc trình töï dieãn bieán tö lieäu, vaø cuõng thaáy ñöôïc nhöõng ñieåm sai laàm cuûa
phöông chí tröôùc qua phaàn ñính chính cuûa caùc phöông chí sau. Öu ñieåm naøy
khoâng rieâng trong loaïi hình phöông chí Trung Hoa, maø coøn laø ñaëc ñieåm noåi
baät trong söû hoïc vaø nhieàu ngaønh hoïc thuaät coå truyeàn khaùc.
Coù moái lieân thoâng vôùi chính söû neân phöông chí ñöôïc meänh danh laø ñòa
phöông söû / khu vöïc söû. Treân ñaïi theå, phöông chí laáy ñaát ñai laøm cöông, theo
doõi nhöõng hoaït ñoäng treân moät khu vöïc haønh chaùnh. Chính söû laáy söï kieän
laøm cöông, ñòa phöông naøo coù vieäc noåi baät hoaëc can heä ñeán quoác söï thì môùi
ñöôïc nhaéc ñeán, nhö vieäc Toáng Ñoan Toâng treân ñöôøng boân taåu gheù qua maø
Thaát Chaâu Döông ñöôïc cheùp teân vaøo Toáng söû. Chính söû laäp chuyeân ñeà cho caû
nöôùc neân vieäc bieân cheùp veà moät nôi naøo ñoù vöøa phaân taùn vöøa sô löôïc, Thieân
vaên chí vaø Luaät lòch chí trong Nguyeân söû cheùp veà söï öùng hôïp choøm sao vôùi
ñaát ñai [phaân daõ] Quyønh Chaâu, veà vó ñoä baéc Nam Haûi… khoù coù theå töôøng taän
vaø chính xaùc hôn phuû chí. Khaùc vôùi chính söû, vôùi lôïi theá laø nhöõng ghi cheùp
thöïc ñòa, ghi nhaän ñöông thôøi, phöông chí laø nguoàn tö lieäu tham khaûo tin
caäy cho caùc nhaø laøm söû.
Xuaát phaùt töø nhu caàu quaûn lyù ñaát ñai, con ngöôøi vaø taøi saûn, phöông chí
loaïi toång chí ñöôïc xem laø loaïi saùch phuïc vuï chính trò, noù gaén lieàn vôùi söï oån
ñònh hoaëc nhöõng bieán ñoäng cöông vöïc trong suoát quaù trình cai trò cuûa moät
trieàu ñaïi. Thoâng chí vaø ñòa phöông chí ñöôïc thöïc hieän vöøa nhaèm phuïc vuï
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 69

yeâu caàu quaûn lyù haønh chaùnh taïi choã vöøa ñeå gôûi veà trieàu ñình nhö moät baùo
caùo toång hôïp veà tình hình ñòa phöông. Ñaëc ñieåm naøy khieán caùc nhaø nghieân
cöùu ñòa-chính trò hieän ñaïi xeáp haïng phöông chí vaøo loaïi coù giaù trò raát cao.
Nhö muïc ñích nghieân cöùu ñaõ neâu ôû lôøi Ñeà daãn, caùc tö lieäu ñöôïc trích
dòch trong khaûo luaän naøy nhaèm vaøo vieäc söu taäp tö lieäu lieân quan ñeán vuøng
bieån phía nam Trung Hoa vaø bieån Ñoâng Vieät Nam. Nhöõng phaân tích caàn
thieát ñaõ trình baøy sau moãi ñoaïn vaên baûn. Döôùi ñaây laø maáy ñieåm xuyeân suoát
vaø noåi baät caàn ñöôïc nhaéc laïi ñeå ñi ñeán keát luaän:
- Ñòa danh Tröôùng Haûi, ñöôïc Quyønh Chaâu phuû chí xaùc ñònh laø vuøng
bieån Quyønh Chaâu, hoaëc chæ laø moät danh töø chung ñeå chæ nôi nöôùc bieån daâng
raát cao.
- Ñòa danh loaïi ñaûo danh/haûi danh nhö Thaát Tinh Sôn, Thaát Chaâu
Döông Sôn, Thaát Chaâu Döông, ñöôïc ghi nhaän lieân tuïc töø Toáng ñeán cuoái
Thanh qua nhieàu boä toång chí, thoâng chí vaø ñòa phöông chí, cho thaáy quaù
trình chuyeån bieán teân goïi vaø xaùc ñònh laø nôi phía ñoâng baéc huyeän Vaên
Xöông, nay laø quaàn ñaûo Taya (Thaát Chaâu Lieät Ñaûo).
- Ñòa danh Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng, ñaàu tieân ñöôïc
nhaéc ñeán vaøo thôøi Toáng, ñeå chæ nhöõng nôi xung quanh, vôùi yù nghóa theå hieän
söï töông tieáp veà khoâng gian ñòa lyù roäng, nhöng chæ qua lôøi keå, khoâng xaùc
ñònh ñöôïc vò trí. Sau nhieàu ñôøi, thoâng tin ñöôïc cheùp laïi coù bieán ñoåi, chuyeån
thaønh haûi danh Tröôøng Sa Haûi, Thaïch Ñöôøng Haûi, cho ñeán cuoái Thanh,
Quyønh Chaâu phuû chí vaãn cho laø “nôi khoâng bieát roõ söï thaät ñöôïc”
Ñieåm cöïc nam Trung Hoa, caùc toång chí, thoâng chí vaø ñòa phöông chí
thoáng nhaát xaùc ñònh ñòa phöông cöïc nam Trung Hoa laø chaâu Nhai thuoäc phuû
Quyønh Chaâu; vuøng ñaát ñòa ñaàu veà phía cöïc nam laø nuùi Thí Kieám Phong [Vaïn
Nhaän Phong] nôi coù kyø quan Ñaïi Tieåu Ñoäng Thieân, caùch lî sôû chaâu Nhai
khoaûng hai möôi daëm veà phía nam; vuøng ñaûo/baõi xa bôø laø Ñaïi Ñaïi Maïo Chaâu
[Ñoâng Ñaïi Maïo Chaâu, Ñoâng Chaâu], caùch lî sôû chaâu Nhai hai möôi daëm veà
phía ñoâng.(118)
Goø Vaáp thaùng 2/2011, Phuù Nhuaän thaùng 7/2011
PHQ
CHUÙ THÍCH
(105) Xem chuù thích 60, trang 78, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 3 (86). 2011.
(106) Quyønh Haûi phöông dö chí vaø Quyønh Ñaøi ngoaïi kyû ñaõ maát, coøn löu moät soá ñieàu do caùc
phöông chí sau naøy trích luïc.
(107) Quyønh Ñaøi chí ñöôïc khaéc in trong nieân hieäu Chính Ñöùc (1506-1521) neân caùc saùch thö muïc
goïi laø Chính Ñöùc Quyønh Ñaøi chí, 44 quyeån, hieän coøn 40 quyeån, maát caùc quyeån 22, 23, 43,
44 [theo Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, sñd]. Ñöôïc bieát saùch naøy ñaõ xuaát baûn, do
Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1964 (aûnh aán theo baûn Ninh Ba Thieân Nhaát Caùc).
(108) Trong soá caùc boä naøy, Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc, sñd, chæ ghi nhaän 2 boä:
1) Quyønh Chaâu phuû chí, 10 quyeån, Ngöu Thieân Tuùc, Chu Töû Hö vaø nhieàu taùc giaû, khaéc in
trong nieân hieäu Khang Hy; 2) Quyønh Chaâu phuû chí, 10 quyeån, Tieâu ÖÙng Thöïc, Traàn Caûnh
Huaân soaïn tu, khaéc in trong nieân hieäu Caøn Long.
(109) Quyønh Chaâu phuû chí, 44 quyeån vaø quyeån Thuû, Löõ Ñaøi Haûi Nam ñoàng höông hoäi aûnh aán baûn,
khoâng ghi naêm, ñoùng thaønh 5 cuoán, ñaùnh theâm soá trang AÛ Raäp lieân tuïc cho 5 cuoán [2.324
trang], Muïc luïc ghi coù ñòa ñoà nhöng treân saùch khoâng thaáy.
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

(110) Haäu Haùn thö cuûa Taï Thöøa khaùc vôùi boä chính söû Haäu Haùn thö cuûa Phaïm Dieäp-Tö Maõ Böu.
Vieát veà thôøi Ñoâng Haùn, ngoaøi boä chính söû coøn coù 7 boä khaùc [xeáp vaøo loaïi bieät söû], cuûa Taï
Thöøa laø moät. Ngöôøi thôøi Thanh laø Uoâng Vaên Ñaøi 汪文臺 gom baûy boä laøm thaønh moät saùch, ñeà
teân laø Thaát gia Haäu Haùn thö, 21 quyeån.
(111) Nguyeân vaên ñòa danh naøy trong Dö ñòa kyû thaéng qua caùc trích luïc khaùc thaáy vieát laø “Toâ Moäc,
Caùt Laõng”, Quyønh Chaâu phuû chí trích luïc thieáu chöõ Moäc.
(112) Chöõ Chæ boä Phuï 阯, xeùt caùch vieát chöõ Chæ [teân nöôùc Giao Chæ] trong caùc toång chí vaø thoâng
chí qua caùc ñoaïn ñaõ trích haàu heát thaáy vieát chöõ Chæ boä Tuùc 趾.
(113) Ngöu Thieân Tuùc laáy con soá daëm ñöôøng theo Ñaïi Minh nhaát thoáng chí, töùc töø phuû lî Quyønh Chaâu
ñeán lî sôû chaâu Nhai 1.110 daëm [xem chuù 102], coäng theâm 20 daëm ñeán Tieåu Ñoäng Thieân.
(114)Toáng söû, quyeån 47, Baûn kyû 47, Doanh quoác coâng, phuï Nhò vöông. Baûn in THTC cuoán 3,
tr. 939, 943-944. Xem nguyeân vaên taïi Toáng söû hoaëc xem Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi
cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø
Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 1(84). 2011 [trang 66].
(115) Trong baûn in toâi tham khaûo, ñoaïn vaên: “沙立碎入港多無出者人不敢近莫稽其實” coù daáu caét raùp
töø baûn thaûo tröôùc khi in, ñaây cuõng laø noäi dung ñöôïc chen vaøo moät ñoaïn: “沙立碎入港多無出
者人不敢近” so vôùi baûn Haùch chí.
(116) Nguyeân vaên vieát: “khaû baïc ñaïi thuyeàn ñaïi dö chích / 可泊大船大餘隻”, coù leõ chöõ ñaïi bò sai töø
chöõ thaäp.
(117) Boä naøy ñaùng leõ phaûi phaûi naèm ôû soá thöù töï 10 trong baûng bieåu [theo naêm thaønh saùch], nhöng
vì coù quan heä gaén keát vôùi Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí neân ñaët laøm ngoaïi leä.
(118) Vaøi lieân heä môû roäng ñeå tham khaûo theâm veà ñòa ñieåm cöïc nam Trung Hoa, treân phöông dieän
hoïc thuaät - töông öùng boái caûnh cuoái nhaø Thanh vaø ñoàng theå loaïi phöông chí - coù theå tham
khaûo Thanh quoác ñòa chí (1881) cuûa hoïc giaû ngöôøi Nhaät Ngaïn Ñieàn Ngaâm Höông 岸田吟香
[Kishida Ginko], trong baøi “Thanh quoác dö ñòa toång thuyeát”, ñieåm taän cuøng cöïc nam nöôùc
Thanh ñöôïc xaùc ñònh laø chaâu Nhai vôùi vò trí 18013’. [Baûn in naêm Minh Trò Taân Tî, Ñoâng Kinh
laïc thieän ñöôøng, 3 cuoán]. Treân cô sôû chính thoáng nhaø Thanh, coù theå tham khaûo Hoaøng trieàu
trung ngoaïi nhaát thoáng dö ñoà, [Baûn taâm saùch ñeà Ñaïi Thanh nhaát thoáng dö ñoà], quyeån Thuû,
quyeån Trung, 10 quyeån Nam, 20 quyeån Baéc. Quoác Söû Quaùn Bieân tu Hoà Laâm Döïc 胡林翼
soaïn, Binh Boä Thò lang Nghieâm Thuï Saâm boå ñính. Ñoàng Trò nhò nieân (1863), Hoà Baéc phuû
thöï caûnh hoaøn laâu khaéc in vaø giöõ baûn khaéc [皇朝中外壹統輿圖-三十一卷首一卷, 光祿大夫振威
將軍兵部侍郞嚴樹森譔, 同治二年鐫, 板藏湖北撫署景桓樓]; hoaëc Caøn Long phuû saûnh chaâu huyeän
ñoà chí, 50 quyeån, (1788) Haøn Laâm Hoïc só Quoác Söû Quaùn Toaûn tu Hoàng Löôïng Caùt soaïn,
Quang Töï nguõ nieân (1879), Thoï Kinh Ñöôøng truøng san. [乾隆府廳州縣圖志-五十卷, 國史館纂
修洪亮吉撰, 光緒五年授經堂重刊]

THÖ MUÏC THAM KHAÛO


Ñoà tòch coå ñaïi
1. Thaäp tam kinh chuù sôù, phuï Hieäu khaùm kyù, 416 quyeån (Thanh), Nguyeãn Nguyeân hieäu khaéc,
Trung Hoa thö cuïc aûnh aán baûn, 1979 (2 cuoán).
十三經注疏附校勘記, 四百十六卷(清), 阮元校刻, 中華書局影印 1979 (上下二巨册).
2. Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí, 34 quyeån (Ñöôøng), Lyù Caùt Phuû soaïn, baûn Kim Laêng thö cuïc
hieäu san, Quang Töï luïc nieân (1880).
元和郡縣圖志, 三十四卷(唐), 李吉甫撰, 金陵書局校刊, 光緒六秊工竣.
3. Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí, 9 quyeån (Thanh), Nghieâm Quan-Nghieâm Tieán Phuû tuïc
soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc, Quang Töï baùt nieân (1882).
元和郡縣補志, 九卷(清), 嚴觀-嚴進甫撰, 光緒八年二月, 金陵書局刊行.
4. Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù, 193 quyeån (Toáng), Nhaïc Söû soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc, Quang
Töï baùt nieân (1882); baûn in Vaïn Ñình Lan, Gia Khaùnh baùt nieân (1803).
太平寰宇記, 一百九十三卷(宋), 樂史撰, 光緒八年五月金陵書局刊行; 萬廷蘭本, 嘉慶八年.
5. Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, 10 quyeån (Toáng), Vöông Toàn soaïn, baûn in Kim Laêng thö cuïc,
Quang Töï baùt nieân (1882).
元豐九域志, 十卷(宋), 王存撰, 光緒八年五月, 金陵書局刊行.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 71

6. Dö ñòa quaûng kyù, 38 quyeån (Toáng), AÂu Döông Vaên soaïn, Kim Laêng thö cuïc hieäu san, Quang
Töï luïc nieân (1880).
輿地廣記, 三十八卷(宋), 歐陽忞撰, 金陵書局校刊, 光緒六年工竣.
7. Dö ñòa kyû thaéng, 169 quyeån (Toáng), Vöông Töôïng Chi soaïn, baûn in Cuï Doanh Trai, theo baûn
sao thôøi Toáng cuûa Vaên Tuyeån Laâu, naêm Ñaïo Quang thöù 29 (1849).
輿地紀勝, 一百六十九卷(宋), 王象之撰, 道光二十九年秋八月, 懼盈齋刊板文選樓影宋鈔本.
8. Phöông dö thaéng laõm, 70 quyeån (Toáng), Chuùc Muïc soaïn, baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù khoá toaøn
thö, naêm Caøn Long thöù 43 (1778).
方輿勝覽, 七十卷(宋), 祝穆撰, 四庫全書文淵閣本[乾隆四十三年進入].
9. Thieân haï nhaát thoáng chí, 91 quyeån (Minh), Lyù Hieàn chuû bieân, baûn in khaéc Vaïn Thoï Ñöôøng,
naêm Thieân Thuaän thöù 5 (1461).
天下一統志, 九十一卷(明), 李賢等撰, 天順五年, 萬壽堂刊行.
10. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 72 quyeån, 1 quyeån Thuû (Minh), Quaùch Phæ soaïn, lôøi Töïa ñeà naêm Vaïn
Lòch Nhaâm Daàn (1602), khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619).
廣東通志, 七十二卷首一卷(明), 郭斐撰, 序题萬歷壬寅, 萬歷間刊行.
11. Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu, 15 quyeån (Minh), Coá Sung soaïn, Dieäp Caän Sôn san haønh,
baûn in trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619).
皇明一統紀要, 十五卷(明), 顧充撰, 葉近山刊行, 萬歷新科.
12. Quaûng dö kyù, 25 quyeån (Minh), Luïc ÖÙng Döông soaïn - (Thanh) Saùi Phöông Bính taêng boå,
baûn in naêm Khang Hy Bính Daàn (1686).
廣輿記, 二十五卷(明), 陸應陽撰-(清)蔡芳炳曾補, 康煕丙寅刊版.
13. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 64 quyeån, 1 quyeån Thuû (Thanh), Haùch Ngoïc Laân chuû bieân, laøm xong
naêm Ung Chính thöù 9 (1731), nhaäp Töù khoá toaøn thö naêm Caøn Long thöù 46 (1781).
廣東通志, 六十四卷首一卷(清), 郝玉麟監修, 雍正九年成, 乾隆四十六年進入四庫全書.
14. Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí, 424 quyeån, muïc luïc 2 quyeån (Thanh), Hoøa Thaân chuû
bieân (1763), baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù khoá toaøn thö (1784).
欽定大清一統志, 四百二十四卷, 和珅監修(乾隆二十八年), 四庫全書文淵閣本(乾隆四十九年).
15. Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí, 560 quyeån, Muïc Chöông A-Lyù Taù Hieàn chuû bieân, Ñaïo
Quang naêm thöù 22 (1842). Baûn aûnh aán Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1966 (11 cuoán) [taùi
baûn töø baûn Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn 1934, nguyeân baûn do Thanh Söû Quaùn löu tröõ].
嘉慶重修一統志, 五百六十卷, 穆彰阿-李佐賢監修, 道光二十二年. 臺灣商務印書館影印本, 1966
(11 巨册).
16. Quaûng Ñoâng thoâng chí, 334 quyeån (Thanh), Nguyeãn Nguyeân giaùm tu, Traàn Xöông Teà toång
toaûn, khaéc in laàn ñaàu naêm Ñaïo Quang thöù 2 (1822), Ñaøi Loan Trung Hoa thö cuïc, 1959
(4 cuoán).
廣東通志, 三百三十四卷(清), 阮元監修, 陳昌齊總纂, 道光二年一次刻版. 臺灣中華書局印行, 1959
(四册).
17. Quyønh Chaâu phuû chí, 44 quyeån, Long Baân boå san, Quang Töï thöù 16 (1890), Löõ Ñaøi Haûi Nam
ñoàng höông hoäi aûnh aán baûn, khoâng ghi naêm (5 cuoán).
瓊州府志(四十四卷), 隆斌補刊, 光緒十六年, 旅臺海南同鄉會影印版(五册).
18. Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao (Thanh), Vöông Moâ taäp, Trung Hoa thö cuïc aûnh aán, Baéc Kinh, 1961.
漢唐地理書鈔(清), 王謨輯, 中華書局影印, 北京, 1961
19. Ñoân Hoaøng thaïch thaát ñòa chí taøn quyeån khaûo thích, Trung Hoa hoïc thuaät tuøng thö, Vöông
Troïng Laïc tröù, Trònh Nghi Tuù chænh lyù, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1993.
敦煌石室地志殘卷考釋, 中華學術叢書, 王仲犖著-鄭宜秀整理, 上海古籍出版社, 1993.
20. Hoa Döông quoác chí, 12 quyeån (Taán), Thöôøng Cöø soaïn, baûn in Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung
Hoa thö cuïc, 1965.
華陽國志, 十二卷(晉), 常璩撰, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
21. Voõ bò chí, 240 quyeån (Minh), Mao Nguyeân Nghi soaïn, baûn in Ñaïi Baûn thö phöôøng (Nhaät
Baûn) trong nieân hieäu Khoan Chính (1789-1800). [Tham khaûo caùc quyeån 189-203: Phöông
dö, quyeån 209-218: Haûi phoøng].
武備志, 二百四十卷(明), 茅元儀輯, 日本寬政重脩, 大阪書坊印版.
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

22. Lónh Haûi dö ñoà (Minh), Dieâu Ngu soaïn, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1937, [Lónh
Haûi laø bieät danh cuûa Quaûng Ñoâng].
嶺海輿圖(明), 姚虞撰, 商務印書館, 上海, 1937.
23. Quaûng Ñoâng taân ngöõ, 28 quyeån (Thanh), Khuaát Ñaïi Quaân soaïn, baûn in Moäc Thieân Caùc naêm
Khang Hy thöù 39 (1700).
廣東新語, 二十八卷(清初), 屈大均撰, 康煕庚辰, 木天閣刻本 (1700).
24. Quaûng Ñoâng khaûo coå taäp yeáu, 46 quyeån (Thanh), Chaâu Quaûng-Trònh Nghieäp Hoaøng-Trònh
Nghieäp Suøng-Nguïy Haèng taäp, Hoaøn Ñoäc thö oác san haønh, naêm Quang Töï thöù 19 (1893).
廣東攷古輯要, 四十六卷(清), 周廣-鄭業煌-鄭業崇-魏恆同輯, 光緒十九年癸巳歲春開雕, 藏板還讀書屋.
25. Trònh Khai Döông taïp tröù, 11 quyeån (Minh), Trònh Nhöôïc Taêng soaïn, baûn Vaên Uyeân Caùc-Töù
khoá toaøn thö, naêm Caøn Long thöù 46 (1781).
鄭開陽雜著, 十一卷(明), 鄭若曾撰, 四庫全書文淵閣本(乾隆四十六年).
26. Lòch ñaïi chaâu vöïc hình theá, 9 quyeån (Thanh), Coá Toå Vuõ soaïn, Laïc Thieân xuaát baûn xaõ, Ñaøi
Baéc, 1973.
歷代州域 形勢, 九卷(清), 顧祖禹撰, 樂天出版社, 臺北, 1973.
27. Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu, 130 quyeån; Dö ñoà yeáu laõm, 4 quyeån (Thanh), Coá Toå Vuõ soaïn, Laïc
Thieân xuaát baûn xaõ, Ñaøi Baéc, 1973 (6 cuoán).
讀史方輿紀要, 一百三十卷-輿圖要覽, 四卷(清), 顧祖禹撰, 樂天出版社, 臺北, 1973 (六册).
28. Lòch ñaïi dieân caùch ñoà (Thanh), Maõ Tröng Laân, baûn in Kim Laêng Hoaøi Ninh phöông nguyeät
thöï , Ñoàng Trò naêm thöù 10 (1871).
歷代沿革圖(清), 馬徴麟撰, 同治十秊刻于金陵懷寧方玥署檢.
29. Hoaøng trieàu trung ngoaïi nhaát thoáng dö ñoà, [baûn taâm saùch ñeà Ñaïi Thanh nhaát thoáng dö ñoà]
quyeån Thuû, quyeån Trung, 10 quyeån Nam, 20 quyeån Baéc, Nghieâm Thuï Saâm soaïn, Ñoàng Trò
nhò nieân (1863), Hoà Baéc phuû thöï Caûnh Hoaøn laâu khaéc in vaø giöõ baûn khaéc.
皇朝中外壹統輿圖, 三十一卷, 首一卷, 光祿大夫振威將軍兵部侍郞嚴樹森譔, 同治二年鐫, 板藏湖北撫
署景桓樓.
30. Caøn Long phuû saûnh chaâu huyeän ñoà chí, 50 quyeån (1788), Hoàng Löôïng Caùt soaïn, Quang Töï
nguõ nieân (1879), Thoï Kinh Ñöôøng truøng san.
乾隆府廳州縣圖志, 五十卷(清), 洪亮吉撰, 道光緒五秊春授經堂重刊.
31. Lòch ñaïi cöông vöïc bieåu (Thanh), Ñoaøn Tröôøng Cô, trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung Hoa
thö cuïc, 1965.
歷代疆域表(清), 段長基, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
32. Lòch ñaïi dieân caùch bieåu (Thanh), Ñoaøn Tröôøng Cô, trong Töù boä bò yeáu, Ñaøi Loan Trung Hoa
thö cuïc, 1965.
歷代沿革表(清), 段長基, 四部備要本, 臺灣中華書局, 1965.
33. Quaûng Chaâu lòch söû ñòa ñoà tinh tuùy, Trung Quoác ñeä nhaát lòch söû ñöông aùn quaùn - Quaûng Chaâu
thò ñöông aùn cuïc - Quaûng Chaâu thò Vieät Tuù khu nhaân daân chính phuû bieân soaïn, Traâu AÙi Lieân,
Tieâu Kính Vinh chuû bieân, Trung Quoác ñaïi baùch khoa toaøn thö xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 2003.
廣州歷史地圖精粹, 中國第一歷史檔案館, 廣州市檔案局, 廣州市越秀區人民政府編著, 鄒愛蓮, 肖敬榮
主編, 中國大百科全書出版社, 北京, 2003.
34. Coå kim ñoà thö taäp thaønh - Ñòa ñoà, [cuoán 101] (Thanh), Traàn Moäng Loâi-Töôûng Ñình Tích chuû
bieân (1706), Vaên Tinh thö ñieám aûnh aán, Ñaøi Baéc, 1964.
古今圖書集成-地圖[第一百0一卷](清), 陳夢雷-蒋廷錫重撰, 成書康煕四十五年. 文星書店出版, 臺北, 1964.
35. Ngoïc haûi, 204 quyeån (Toáng), Vöông ÖÙng Laân soaïn, Ñaøi Loan hoa vaên thö cuïc aûnh aán [theo
baûn in thôøi Nguyeân caát taïi Quoác Laäp trung öông ñoà thö quaùn (Ñaøi Baéc)], 1964.
玉海, 二百0四卷(宋), 王應麟撰, 臺灣華文書局影印, 國立中央圖書舘藏元刊本 (1964).
36. Töù khoá toaøn thö giaûn minh muïc luïc (Thanh), naêm Caøn Long thöù 47 (1782), Vónh Dung chuû
bieân, Taûo Dieäp sôn phoøng thaïch aán baûn, 1919.
四庫全書簡明目錄(清), 乾隆四十七年, 永瑢總裁, 民國八年, 掃葉山房校刊.
Thö tòch hieän ñaïi
37. Caùt Beä Luaân bieân taäp-Caùt Tuaân Leã hieäu ñính, Ñòa lyù khaùi luaän, 5 quyeån, Thöôïng Haûi hoäi vaên
ñöôøng xuaát baûn, Daân Quoác luïc nieân (1917).
葛陛綸編輯-葛遵禮校訂, 地理概論, 五卷, 上海會文堂出版, 民國六年[四年首次出版].
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011 73

38. Vöông Dung, Trung Quoác ñòa lyù ñoà tòch tuøng khaûo, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, 1947.
王庸, 中國地理圖籍叢考, 商務印書館, 上海, 1947.
39. Haø Maãn Caàu-Traàn Nhó Thoï-Trình Loä, Trung Quoác ñòa lyù khaùi luaän, Chính trung thö cuïc, Ñaøi
Baéc, 1954.
何敏求-陳爾壽-程潞, 中國地理概論, 正中書局, 臺北, 1954.
40. Traàn Chính Töôøng, Trung Quoác phöông chí ñích ñòa lyù hoïc giaù trò, Luaän vaên Tieán só, 17/2/1965,
Höông Caûng Trung Vaên ñaïi hoïc.
陳正祥, 中國方志的地理學價値, 17/2/1965, 香港中文大學出版.
41. Cheng-siang Chen “Geographical Evaluation of the Chinese Fang-chih”, Inaugural
Address delivered by Prof. C. S. Chen, D.Sc. at the City Hall, February 17, 1965, under
the Chairmanship of Dr. C. M. Li, Vice-Chancellor of the University.
42. Sa Hoïc Tuaán, Ñòa lyù hoïc luaän vaên taäp, Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1972.
沙學浚, 地理學論文集, 臺灣商務印書館發行, 1972.
43. Laâm Dieãn Kinh, Trung Quoác ñòa phöông chí, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1996.
林衍經, 中國地方志, 上海古籍出版社, 1996.
44. Phöông Thi Minh, Trung Quoác lòch söû kyû nieân bieåu, Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 1980.
方詩銘, 中國歷史紀年表, 上海辞書出版社, 1980.
45. Traàn Khaùnh Kyø, Trung Quoác ñaïi söï nieân bieåu, Thöông vuï aán thö quaùn, Höông Caûng, 1964
[taùi baûn töø baûn in laàn ñaàu naêm 1934].
陳慶麒, 中國大事年表, 商務印書館, 香港, 1964 [首次出版 1934].
46. Löu Hoaèng Huyeân, Trung Quoác cöông vöïc söû, Vuõ Haùn xuaát baûn xaõ, 1995.
劉宏煊, 中國疆域史, 武漢出版社, 1995.
47. Trình Quang Duõ-Töø Thaùnh Moâ, Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, Trung Hoa vaên hoùa xuaát baûn
söï nghieäp uûy vieân hoäi, Ñaøi Baéc, 1955 (2 cuoán).
程光裕-徐聖謨, 中國歷史地圖集, 中華文化出版事業委員會出版, 臺北, 1955 (二册).
48. Quaùch Maït Nhöôïc chuû bieân, Trung Quoác söû caûo ñòa ñoà taäp, Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng
Haûi, 1980 (2 cuoán).
郭沫若主編, 中國史稿地圖集, 地圖出版社, 上海, 1980 (二册).
49. Ñaøm Kyø Töông chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, Ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Thöôïng Haûi,
1982 (8 cuoán).
譚其驤主編, 中國歷史地圖集, 地圖出版社, 上海, 1982 (八册).
50. Tö Ñoà Thöôïng Kyû chuû bieân, Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp, Quaûng Ñoâng lòch söû ñòa ñoà taäp
bieân uûy hoäi, Quaûng Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Quaûng Chaâu, 1995.
司徒尚紀主編, 廣東歷史地圖集, 廣東歷史地圖集編委會, 廣東省地圖出版社, 廣州, 1995.
51. Nhoùm taùc giaû, Trung Quoác tri thöùc ñòa ñoà saùch, Sôn Ñoâng tænh ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, Teá Nam, 2009.
中國知識地圖册, 山東省地圖出版社, 濟南, 2009.
52. Tang Leä Hoøa vaø nhoùm taùc giaû, Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån, Thöông vuï aán thö
quaùn, Thöôïng Haûi, 1944.
臧勵龢等編, 中國古今地名大辭典, 商務印書館, 上海, 1944.
53. Trònh Thieân Ñónh-Ngoâ Traïch-Döông Chí Cöûu chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån,
Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 2000.
鄭天挺-吳澤-楊志玖主編, 中國歷史大辭典, 上海辭書出版社, 2000.
54. Ñaøm Kyø Töông chuû bieân, Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån-Lòch söû Ñòa lyù, Thöôïng Haûi töø thö
xuaát baûn xaõ, 1997.
譚其驤主編, 中國歷史大辭典-歷史地理, 上海辭書出版社, 1997.
55. Haï Chinh Noâng chuû bieân, Ñaïi Töø haûi-Trung Quoác coå ñaïi söû quyeån, Thöôïng Haûi töø thö xuaát
baûn xaõ, 2008.
夏征農主編, 大辞海-中國古代史卷, 上海辭書出版社, 2008.
56. Trung Quoác coå tòch thieän baûn thö muïc bieân taäp uûy vieân hoäi bieân, Trung Quoác coå tòch thieän
baûn thö muïc, Söû boä 10 quyeån, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1991.
中國古籍善本書目, 史部十卷, 上海古籍出版社, 1991.
57. Thieäu YÙ Thaàn soaïn, Thieäu Chöông boå, Taêng ñính Töù khoá giaûn minh muïc luïc tieâu chuù,
Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 1959, 1963, 1979, 2000.
邵懿辰撰-邵章續錄, 增訂四庫簡明目錄標注, 上海古籍出版社, 1959, 1963, 1979, 2000.
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (88). 2011

Tö lieäu ngoaøi Trung Hoa


1. Kishida Ginko [Ngaïn Ñieàn Ngaâm Höông (Quoác Hoa)], Thanh quoác ñòa chí (Hoøa vaên), baûn
in Minh Trò Taân Tî (1881), Ñoâng Kinh laïc thieän ñöôøng (3 cuoán).
清國地志, 岸田吟香(國華), 明治辛巳刻於東京樂善堂 (上, 中, 下三册).
2. Naito Konan [Noäi Ñaèng Hoà Nam (Hoå Thöù Lang)], Trung Quoác söû thoâng luaän, nguyeân taùc
Hoøa vaên (1920-1930), [baûn Trung vaên do Haï ÖÙng Nguyeân giaùm dòch, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên
hieán xuaát baûn, Baéc Kinh, 2002/ 中國史通論, 內藤湖南(虎次郎) 和文. 夏應元中文監譯, 社會科學文
献出版社, 北京, 2002].
3. Joseph Needham, Sciece and Civilisation in China - 3, Cambridge at the University Press, 1959.
4. Joseph Needham-Colin A. Ronan, The Shorter Sciece and Civilisation in China - 2,
Cambridge at the University Press, 1986.
[李约瑟原著-柯林罗南改编, 中华科学文明史, 上海交通大学科学史系译, 江晓原策划(鈕卫星, 郑燕,
商偉明译, 关曾建校), 上海人民出版社, 2002].
5. Albert Herrmann, An historical atlas of China, Aldine Publishing Company Chicago,
Netherlands, 1966.
6. Jonathan D. Spence, The Search for Modern China, Copyright Notice exactly in USA
Edition, 1999. [史景遷著, 追尋現代中國, 溫洽溢譯時報文化出版, 臺北, 2001].
7. Phaïm Kim Huøng, “Ñi tìm söï thaät veà lòch söû hai quaàn ñaûo ôû bieån Ñoâng”; “Moät soá nhaän xeùt veà
saùch vaø baûn ñoà coå Trung Quoác”, www. biengioilanhtho.gov.vn
8. Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû
Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân
Hueá, soá 1 (84). 2011, tr. 44-88.
9. Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp veà vuøng bieån Quaûng Ñoâng (Trung Hoa) vaø bieån Ñoâng
(Vieät Nam) trong Ñaïi Thanh thöïc luïc ñoái chieáu Ñaïi Nam thöïc luïc”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt
trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 2 (85). 2011, tr. 49-74.
TOÙM TAÉT
Trong kho taøng thö tòch coå Trung Hoa, phöông chí laø loaïi saùch lòch söû ñòa lyù chöùa ñöïng
nhöõng thoâng tin baùch khoa, bieân cheùp roõ vaø cuï theå veà caùc ñôn vò haønh chính, quaù trình thay ñoåi
teân goïi, taùch nhaäp ñaát ñai, veà soâng nuùi thaønh traán, ñöôøng saù thuûy boä, caùc döõ lieäu veà kinh teá, vaên
hoùa, nhaân vaät... Vì theá, phöông chí ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc tìm hieåu veà cöông vöïc
cuûa Trung Quoác vôùi caùc nöôùc coù ñöôøng bieân giôùi laân caän trong lòch söû.
Khaûo chöùng caùc loaïi phöông chí ñöôïc bieân soaïn töø thôøi nhaø Ñöôøng cho ñeán nhaø Thanh
cho thaáy cöông vöïc, khoâng gian vuøng bieån phía cöïc nam cuûa Trung Quoác chöa bao giôø vöôït
quaù huyeän Nhai cuûa tænh Haûi Nam ngaøy nay. Rieâng vieäc xaùc ñònh chuû quyeàn trong lòch söû ñoái vôùi
caùc nôi treân bieån Ñoâng, hoaøn toaøn khoâng coù moät söï ghi nhaän naøo trong caùc loaïi phöông chí laãn
chính söû theå hieän söï quaûn lyù haønh chính cuûa caùc trieàu ñaïi Trung Hoa ñoái vôùi Taây Sa vaø Nam Sa,
laø nhöõng nôi maø trong caùc loaïi thö tòch ñoàng daïng, Vieät Nam ñaõ ghi nhaän baèng teân Hoaøng Sa vaø
Tröôøng Sa.
ABSTRACT
SUM-UP OF NOTES CONCERNING THE EAST SEA (VIETNAM)
IN CHINESE GEOGRAPHIC HISTORY BOOKS
In the ancient bibliographic treasure of China, geographic history books contain encyclopedic
information relating to administrative divisions, process of changing geographical names, land
separation and combination, rivers and mountains, cities and towns, roads and waterways, data
of economy, culture and personalities, etc... So they plays a very important role in learning about
the borders of China and its neighboring countries in history.
Evidences from various geographic history books compiled from the Tang Dynasty to the
Qing Dynasty show that the maritime boundary in southernmost China has never been beyond
Nhai district of Hainan province. Particularly, about the determination of sovereignty on the East
Sea, there hasn’t been any recognition of Chinese control over Taây Sa and Nam Sa, or Hoaøng Sa
and Tröôøng Sa (Paracel islands and Spratly islands) called by similar Vietnamese books, found
in both geographic history books and other history records of China.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 49

BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM

NHÖÕNG GHI CHEÙP VEÀ VUØNG BIEÅN QUAÛNG ÑOÂNG


(TRUNG HOA) VAØ BIEÅN ÑOÂNG (VIEÄT NAM) TRONG
ÑAÏI THANH THÖÏC LUÏC, ÑOÁI CHIEÁU VÔÙI ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC
Phaïm Hoaøng Quaân*
Ñeà daãn
Trong heä thoáng chính söû Trung Quoác, Thanh söû caûo khoâng ñöôïc lieät
vaøo ñòa vò chính thöùc, trong phaïm vi nghieân cöùu lòch söû toång quan hoaëc
nhöõng chuyeân ñeà khoâng bò ñaët naëng bôûi yeâu caàu ñoái chöùng saùt sao, ngöôøi
ta coù theå coi Thanh söû caûo laø moät pho söû ngang haøng vôùi caùc pho chính söû
töø thôøi Minh trôû veà tröôùc (Xem theâm: Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp
lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác”, taïp chí
Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1(84).2011). Tuy nhieân, ñoái vôùi vieäc truy tìm
söû lieäu mang tính chaát/giaù trò chính thoáng cuûa trieàu Thanh, nguoàn söû lieäu töø
ñaùng aùn (hoà sô löu tröõ) vaø thöïc luïc cuûa caùc trieàu vua ñöôïc xem laø nguoàn tö
lieäu coát yeáu. Hai nguoàn naøy thaät quan troïng vaø khaù phong phuù, chuùng cung
caáp ñöôïc nhieàu tö lieäu ñaëc bieät. Töø khi keát thuùc cheá ñoä quaân chuû, töùc cuõng
khoâng coøn söï hieän dieän cuûa cô quan mang teân Quoác Söû Quaùn - laø nôi ñaûm
traùch vieäc thöïc hieän caùc pho söû chính thoáng - vieäc bieân soaïn lòch söû cuûa trieàu
Thanh naèm trong tay nhöõng söû gia mang tö töôûng daân chuû vôùi phöông phaùp
söû hoïc môùi. Caùc nguoàn tö lieäu cuûa trieàu Thanh daàn ñöôïc söû duïng vôùi tính
caùch laø söû lieäu cô baûn ñeå caùc söû gia hieän ñaïi khai thaùc, chuùng ñöôïc choïn loïc
hoaëc toång hôïp theo theå leä bieân soaïn söû, theo chuyeân muïc ñeà taøi hoaëc theo
nhöõng muïc ñích/yeâu caàu chính trò khaùc nhau cuûa töøng thôøi kyø. Duø vôùi muïc
tieâu hoïc thuaät hay chính trò, cuoái cuøng ngöôøi ta cuõng phaûi döïa vaøo nguoàn hoà
sô löu tröõ vaø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeå phuïc döïng lòch söû moät giai ñoaïn, ñoái
vôùi caùc nghieân cöùu chuyeân ñeà thì noù laïi caøng caàn thieát hôn nöõa.
Nhö tieâu ñeà baøi vieát naøy ñaõ neâu, caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc ñöôïc
trích dòch vaø khaûo saùt döôùi ñaây nhö moät taäp hôïp tö lieäu cho Chuyeân ñeà
Tìm hieåu veà cöông giôùi bieån veà phía nam Trung Hoa trong lòch söû.
Trong baøi vieát tröôùc ñaây veà nguoàn tö lieäu töø chính söû Trung Hoa, chuùng toâi
ñaõ coù trích dòch moät ñoaïn Thanh söû caûo, taäp hôïp caùc vaên baûn Ñaïi Thanh
thöïc luïc naøy nhaèm môû roäng phaïm vi vaán ñeà, khaûo cöùu saâu saùt caùc loaïi taøi
lieäu quan phöông nhaèm cuûng coá caùc nhaän ñònh veà cöông vöïc phía nam Trung
Hoa trong tö lieäu lòch söû.
Phaïm vi maø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeà caäp raát roäng. Toång quan veà tính
chaát, lòch söû hình thaønh vaø giaù trò tö lieäu Thanh thöïc luïc, chuùng toâi ñaõ coù
baøi giôùi thieäu tröôùc ñaây treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån (Xem: Phaïm
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
50 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Hoaøng Quaân, “Khaùi quaùt veà Thanh thöïc luïc vaø saùch Thanh thöïc luïc, quan
heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, taïp chí NC&PT, soá
5(82).2010). Rieâng caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch trong baøi khaûo saùt naøy cuõng
lieân quan ñeán nhieàu hoaït ñoäng thuoäc caùc lónh vöïc chính trò, xaõ hoäi vaø vaên
hoùa, noåi baät coù theå thaáy 3 vaán ñeà: 1) Tình hình hoaït ñoäng cuûa nhöõng nhoùm
cöôùp bieån cuõng nhö söï phoái hôïp giöõa thuûy quaân Thanh-Vieät trong vieäc vaây
baét chuùng nhaèm gìn giöõ trò an chung cho toaøn vuøng. 2) Phaûn aùnh tình hình
ngoaïi giao giöõa nhaø Thanh vôùi nhaø Nguyeãn trong phaïm vi giaûi quyeát caùc
vaán ñeà xaûy ra nôi haûi giôùi nhö buoân laäu hoaëc ñaùnh baét xa bôø traùi pheùp.
3) Tình hình giao thoâng vaø haûi thöông giöõa hai nöôùc Thanh, Vieät hoaëc giöõa
nhaø Thanh vôùi caùc nöôùc khaùc. Vaán ñeà cöông giôùi, haûi phaän thaät ra chæ laø
nhöõng tình tieát ñöôïc ñeà caäp giaùn tieáp trong nhöõng noäi dung vaên baûn phaûn
aùnh 3 vaán ñeà neâu treân. Tuy nhieân, vaán ñeà haûi giôùi moät khi ñöôïc caùc hoaøng
ñeá hoaëc caùc troïng thaàn nôi bieân cöông Trung Hoa thôøi nhaø Thanh tröïc tieáp
noùi ñeán nhö vaäy cho thaáy yù thöùc cuûa hoï veà vaán ñeà naøy raát thöïc vaø raát roõ.
Ñeå tieáp caän chuû ñeà moät caùch maïch laïc vaø boái caûnh caùc söï kieän ñöôïc troïn
veïn, vieäc trích dòch khoâng chæ nhaèm vaøo nhöõng chi tieát noùi rieâng veà haûi giôùi.
Tuy nhieân, vieäc chuù giaûi vaø khaûo chöùng böôùc ñaàu chæ taäp trung phuïc vuï cho
chuû ñeà. Caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch theo maïch thôøi gian, trong khoaûng 40
vaên baûn cuûa chuû ñeà naøy coù 8 vaên baûn ñaõ ñöôïc dòch vaø in trong saùch Thanh
thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX (Hoà
Baïch Thaûo dòch vaø chuù thích, Traàn Vaên Chaùnh hieäu ñính, Phaïm Hoaøng
Quaân boå chuù, Nxb Haø Noäi, 2010), döôùi moãi baûn trong 8 vaên baûn naøy ñeàu coù
chuù thích rieâng ñeå nhaän bieát.
Caùc vaên baûn Haùn/Trung vaên söû duïng ñeå dòch vaø ñoái chieáu trong baøi
naøy goàm:
1. Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû
lieäu trích sao. Vaân Nam tænh lòch söû nghieân cöùu sôû bieân, Vaân Nam nhaân
daân xuaát baûn xaõ, Coân Minh, 1986. [清實錄-越南緬甸泰國老挝史料摘抄. 雲南省
歷史研究所編, 雲南人民出版社, 昆明, 1986]. Baûn naøy goõ laïi baèng font giaûn theå,
lôøi “Thuyeát minh” ñaàu saùch cho bieát vieäc goõ laïi caên cöù vaøo baûn Ñaïi Thanh
lòch trieàu thöïc luïc do Nhaät Baûn Ñoâng Kinh ñaïi taïng xuaát baûn, Chu thöùc hoäi
xaõ aûnh aán, Maõn Chaâu quoác Quoác vuï vieän phaùt haønh [1933-1936]. Döôùi moãi
vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn Vaân Nam, cuoán...,trang...”.
2. Trung Vieät bieân giôùi lòch söû tö lieäu tuyeån bieân. Tieâu Ñöùc Haïo-
Hoaøng Tranh chuû bieân, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên hieán xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh,
1992. (2 cuoán, thöôïng vaø haï). [中越邊界歷史資料選編.蕭德浩-黄錚(主編), 社會科
學文献出版社, 北京, 1992. (上下二册)]. Baûn naøy taäp hôïp tö lieäu töø nhieàu nguoàn,
trong ñoù coù nhieàu vaên baûn trích töø nguoàn Thanh thöïc luïc, goõ baèng font giaûn
theå, caùch ghi nguoàn [quyeån soá, trang soá] cho thaáy baûn naøy caên cöù vaøo baûn
Thanh thöïc luïc in naêm 1985 ñeå trích luïc vaø goõ chöõ laïi, ñoái chieáu thaáy coù vaøi
chöõ sai [trong baøi coù löu yù ôû phaàn chuù thích]. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch,
nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn TLTB, cuoán..., trang...”.
3. Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc. Ñaøi Loan hoa vaên thö cuïc aûnh aán
baûn, Ñaøi Baéc, 1964-1967. (94 cuoán, 1 cuoán Toång muïc). 大清歷朝實錄. 臺灣華
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 51

文書局影印版, 臺北, 民國五十三年 - 五十六年. (九十四冊, 總目一冊). Baûn naøy in


chuïp töø baûn in chuïp naêm 1933 cuûa Nhaät baûn. Töùc laø moät hình thöùc taùi baûn,
khoâng chænh lyù noäi dung, chæ xeáp laïi soá cuoán. Quyeån soá vaø tôø soá trong noäi
dung cheùp tay vaãn giöõ nguyeân, cô sôû xuaát baûn ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp ôû
chaân trang lieân tuïc cho nhieàu cuoán cuûa moãi thöïc luïc [trieàu vua]. Tröôùc ñaây
Nhaät Baûn in chuïp Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc töø baûn Suøng Moâ Caùc löu giöõ
taïi Thònh kinh, vaäy xeùt veà nguoàn goác vaên baûn thì baûn in Nhaät Baûn 1933 vaø
baûn in Ñaøi Loan 1964 laø moät. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ
vieát taét laø: “ÑTTL, xxx, quyeån..., tôø...”.
4. Thanh thöïc luïc, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn, Baéc Kinh, 1986
(60 cuoán). Ñaây laø baûn löu haønh treân internet, deã tieáp caän hôn caùc baûn noùi
treân. Baûn naøy in chuïp caùc thöïc luïc töø nhieàu nguoàn khaùc vôùi baûn ÑTTL, taäp
hôïp Thanh thöïc luïc naøy laø caùc baûn goàm baûn Ñònh caûo, baûn löu ôû Hoaøng Söû
Thinh vaø Caøn Thanh Cung. Coâng trình taäp hôïp caùc thöïc luïc naøy ñöôïc thöïc
hieän bôûi söï phoái hôïp cuûa caùc ñôn vò: Cô quan löu tröõ (quoác gia) hoà sô lòch
söû soá 1 [Trung Quoác ñeä nhaát lòch söû ñöông aùn quaùn], Thö vieän Ñaïi hoïc Baéc
Kinh, Thö vieän Vieän Baûo taøng Coá cung. Baûn in naøy ñaõ xoùa ñi teân saùch ôû
phaàn thöôïng baïch khaåu (coät giöõa trang), xoùa ñi quyeån soá ôû baïch khaåu vaø
cuõng xoùa ñi trang soá ôû haï baïch khaåu trong vaên baûn goác, thay vaøo quy öôùc
môùi laø ñaùnh laïi teân saùch, quyeån soá vaø trang soá beân leà doïc baèng kyù töï ñieän
töû phoàn theå, tuy quyeån soá ñöôïc goõ laïi ñuùng vôùi vaên baûn goác cheùp tay nhöng
tôø soá cuõ ñöôïc thay baèng trang soá môùi, vaø cuõng ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp
ôû chaân trang lieân tuïc cho moãi thöïc luïc. Ñaây laø ñieåm caàn löu yù khi thaáy caùc
trích daãn neâu trang soá khaùc nhau treân cuøng moät noäi dung vaên baûn. Khi trích
daãn, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “TTL, xxx, quyeån..., trang...”.
Tình hình vaên baûn nhö treân cho thaáy chung quy coù hai baûn thöïc luïc -
baûn ÑTTL vaø baûn TTL - ñang löu haønh, laøm cô sôû cho nhieàu hình thöùc trích
luïc, theo lôøi Thuyeát minh cuûa nhoùm thöïc hieän baûn TTL 1986 thì hai baûn naøy
coù khaù nhieàu ñieåm khaùc nhau. ÑTTL laø nguoàn cuûa baûn Vaân Nam vaø TTL laø
nguoàn cuûa baûn TLTB. Ñoái vôùi baûn ÑTTL, cho duø laø baûn in Nhaät Baûn 1933 hay
baûn in Ñaøi Loan 1964 ñeàu raát hieám, baûn Nhaät Baûn 1933 chæ in 300 boä vaø baûn
Ñaøi Loan 1964 khoâng roõ in bao nhieâu boä nhöng ngay caû nhoùm thöïc hieän baûn
TTL 1986 cuõng khoâng tìm ñöôïc ñeå khaûo taû vaø ñoái chieáu. Tröôùc ñaây, khi thöïc
hieän caùc nghieân cöùu veà trieàu ñaïi Taây Sôn, caùc hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn, Hoa
Baèng ñaõ töøng ñoïc qua baûn in Nhaät Baûn 1933 taïi Thö vieän Vieän Vieãn Ñoâng
Baùc coå Haø Noäi, khi thöïc hieän baøi vieát naøy, toâi tham khaûo baûn in Ñaøi Loan
1964. Baûn Vaân Nam ñaõ taäp hôïp caùc vaên baûn lieân quan ñeán lòch söû Vieät Nam
treân moïi laõnh vöïc, giuùp ích raát nhieàu trong vaán ñeà thôøi gian; baûn TLTB taäp
trung vaøo chuû ñeà bieân giôùi [treân ñaát lieàn vaø treân bieån] neân laïi theâm moät thuaän
lôïi nöõa, tuy nhieân baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB ñeàu ñaõ ñöôïc goõ laïi baèng chöõ
ñieän töû giaûn theå neân khoâng theå tin caäy hoaøn toaøn ñöôïc. Nguyeân taéc caên baûn
ñeå xöû lyù caùc vaên baûn cuûa ngöôøi vieát baøi naøy laø tham khaûo baûn Vaân Nam vaø
baûn TLTB ñeå tieát kieäm thôøi gian vaø sau ñoù so saùnh caùc baûn cheùp tay in chuïp
ÑTTL vaø TTL ñeå ñieàu chænh caâu chöõ cho chính xaùc. Caùch ghi nguoàn “quyeån…,
tôø…” daønh cho baûn coå/cheùp tay, vaø “cuoán.., trang…” daønh cho baûn in hieän ñaïi
hoaëc cuûa cô sôû xuaát baûn hieän ñaïi quy öôùc khi aûnh aán baûn in coå.
52 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

I. Caùc vaên baûn lieân quan (dòch, chuù vaø khaûo chöùng)
[01] Ngaøy Bính Thaân, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 11 [19/2/1746](1)
Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng Chuaån Thaùi(2) taâu: “[huyeän] Khaâm Chaâu thuoäc
phuû Lieâm Chaâu tieáp lieàn vôùi ñaát An Nam. Nöôùc naøy gaàn ñaây bò boïn gian
thaàn naém quyeàn, töï tranh ñoaït chia caét.(3) Tuy chuùng chöa daùm xaâm phaïm
noäi ñòa [ñaát Thanh] nhöng cuõng phaûi caån thaän giöõ gìn nôi bieân giôùi, ñoàng
thôøi cuõng phaûi theo doõi boïn Haùn gian, khoâng ñeå chuùng chaïy sang nöôùc aáy
giao keát sanh söï. Ñoái vôùi caùc cöûa aûi, cöûa khaåu nôi bieân giôùi, tröôùc maét ñeà
nghò laøm raøo chaén, tuøy luùc ñoùng môû. Moïi vieäc giao dòch mua baùn giöõa daân
chuùng vôùi ngöôøi An Nam ñeàu phaûi qua laïi nôi cöûa khaåu, ñònh giôùi haïn roõ
raøng. Laïi theâm coù Hieäp Phoù töôùng(4) Long Moân caàm quaân saün saøng ñaùnh deïp
vaø dôøi Ñoàng tri phuû Lieâm Chaâu ñeán ñoùng ôû Long Moân(5) ñeå kieåm tra.” [sau
khi taâu] Nhaän ñöôïc chæ duï: “Phaûi heát söùc laøm vieäc aáy”.
Baûn Vaân Nam, tr. 47 [daãn CTTL, q. 257, tôø 22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 282.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tôø 22.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tr. 333.
Khaûo chuù
(1) Nhaèm naêm Bính Daàn, [Leâ] Caûnh Höng thöù 7.
(2) Chuaån Thaùi, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng töø naêm Caøn Long thöù 10 [1745] ñeán naêm Caøn Long thöù
12 [1747]. (Theo Thanh söû caûo, q. 202, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 6”. Baûn Trung
Hoa thö cuïc (THTC), cuoán 26, tr. 7.647-7.651).
(3) Chæ vieäc chuùa Trònh naém quyeàn ôû trieàu ñình vaø vieäc giao tranh vôùi haäu dueä nhaø Maïc ôû Cao
Baèng, Laïng Sôn.
(4) Hieäp Phoù töôùng, chöùc quan voõ, caùch goïi khaùc cuûa Hieäp tieâu (Phoù töôùng) hoaëc Hieäp traán
(Phoù töôùng). Hieäp traán laø teân bieät xöng cuûa Phoù töôùng Luïc doanh. Hieäp tieâu laø teân goïi chung
ñeå chæ caùc Phoù töôùng döôùi quyeàn caùc Toång ñoác, Tuaàn phuû, Ñeà ñoác, Toång binh. Hieäp tieâu/
Hieäp phoù töôùng ñöôïc bieät phaùi ñeán traán giöõ nôi hieåm yeáu [caùc veä, sôû], tuy goïi laø “phoù” nhöng
laø chöùc vuï chæ huy quaân ñoäi cao nhaát ôû caùc veä, sôû naøy. Long Moân ñaët laøm veä, caùch goïi Hieäp
Phoù töôùng trong vaên baûn naøy töùc chæ chöùc Hieäp tieâu.
(5) Phuû Lieâm Chaâu ñaët cô quan phuû trò ôû Hôïp Phoá, Tri phuû vaø Ñoàng tri phuû ñeàu laøm vieäc ôû ñaáy,
nay dôøi chöùc Ñoàng tri ñeán Long Moân laø caùch ñeå theo doõi saùt tình hình bieân giôùi.
[02] Ngaøy Taân Muøi, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 15 [3/7/1750]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Traàn Ñaïi Thuï(1) taâu: “Moät daõy Khaâm Chaâu,
Long Moân tænh Quaûng Ñoâng bieân giôùi lieàn vôùi vuøng bieån Baïch Long Vó nöôùc
An Nam. Thöông nhaân ôû noäi ñòa [ñaát Thanh] qua laïi mua baùn, gaëp vieäc
baát lôïi hoaëc xaûy ra maát maùt ñeàu troán traùnh vieäc phaân xöû, chæ noùi laø bò boïn
Phieân treân bieån löøa gaït. Laáy hoà sô cuõ tra xeùt, thaáy coù ba vuï aùn, ñaõ qua söï tra
hoûi cuûa quan Toång ñoác tröôùc ñaây laø Thaïc Saéc,(2) [ba vuï naøy] ñeàu bò boïn cöôùp
ngöôøi Di gaây ra, ñaõ baùo cho Quoác vöông An Nam bieát, leänh phaûi cho ngöôøi lo
luøng baét boïn phæ giaûi ñeán. Nhöng vì bieân giôùi treân bieån meânh moâng, ngoaøi
vieäc thoâng baùo cho caùc quan Ñeà ñoác, Toång binh ñieàu tra xem xeùt, coøn söùc
cho caùc quan vaên voõ cai quaûn vuøng ven bieån lo lieäu ñoân ñoác vieäc binh, taêng
cöôøng tuaàn tra, laäp keá hoaïch doø xeùt vaây baét.” Nhaän ñöôïc chæ duï: “Ñoù laø ñieàu
thaáy ñöôïc. Ñaõ bieát roài.”
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 53

Baûn Vaân Nam, tr. 52 [daãn CTTL, q. 365, tôø 34-35].


Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 286.
Baûn ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tôø 34-35.
Baûn TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tr. 1.037-1.038.
Khaûo chuù
(1) Traàn Ñaïi Thuï, Toång ñoác Löôõng Quaûng töø naêm 1750 ñeán naêm 1751. (Theo Thanh söû caûo,
q. 198, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.213-7.214).
(2) Thaïc Saéc, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1748-1750. (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu caùc
quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.207-7.213).
[03] Ngaøy Canh Ngoï, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 26 [6/3/1761]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu(1) taâu: “Con ñöôøng Ñoâng Höng
thuoäc phuû Khaâm Chaâu tænh Quaûng Ñoâng laø nôi chæ caùch moät con soâng vôùi
ñöôøng Mang(2) thuoäc An Nam. Vaøo thaùng 11 naêm tröôùc, coù boïn phæ ngöôøi Di
khoaûng moät hai traêm teân ñeán ñöôøng Mang ñoát nhaø cöôùp cuûa. Tuy ñieàu tra
kyõ vuï naøy, thaáy khoâng coù boïn Haùn gian a toøng gaây söï, nhöng thaáy con soâng
ngaên caùch ôû ñaây chæ laø con laïch nhoû, luùc nöôùc lôùn thì duøng thuyeàn, luùc nöôùc
roøng coù theå ñi boä qua ñöôïc. Ñaây laø nôi bieân ñòa troïng yeáu, phaûi phoøng thuû
thaät chaët cheõ. Xeùt thaáy hoài naêm Caøn Long thöù 5 [1740], nhaân thaáy Di Giao
Chæ coù noäi chieán, ñaõ ñöa quaân Long Moân ñeán ñöôøng Ñoâng Höng phoøng thuû.
Nay ñònh theo caùch aáy, taïm laáy 80 teân quaân ñöa ñeán tröôùc ñeå canh phoøng.
Laïi theâm, cöûa taán Tö Laëc(3) laø nôi cöûa bieån ra vaøo hieåm yeáu, cuõng phaûi ñöa
quaân ñeán canh giöõ, chôø sau khi thaùm saùt tình hình roõ raøng thì ruùt quaân veà”.
Ñaõ nghe taâu trình.
Baûn Vaân Nam, tr. 64 [daãn CTTL, q. 629, tôø 21-22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tôø 21-22.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tr. 21-22.
Khaûo chuù
(1) Lyù Thò Nghieâu, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1767-1777 (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.238-7.257).
(2) Nguyeân vaên cheùp Mang nhai 硭街, [ñoái vôùi ñaát Ñoâng Höng nhai beân Thanh], ñòa danh naøy Ñaïi
Nam nhaát thoáng chí [ÑNNTC] cheùp laø Traù Mang 吒硭, trong muïc Quan taán, cheùp: “Cöûa aûi Traù
Mang, ôû veà phía baéc chaâu Haûi Ninh, ôû laøng Vaïn Xuaân, caùch chaâu trò 2 daëm. Maët baéc giaùp ñoàn
Ñoâng Höng thuoäc [huyeän] Khaâm Chaâu nhaø Thanh, khi coù coâng vaên veà söï giao thieäp cuûa hai
nöôùc thì cuõng do cöûa aûi naøy giao ñeä ñi. Töø ñaây tôùi ñöôøng luïc loä tænh, phaûi ñi 8 ngaøy môùi ñeán.”
(ÑNNTC, Tænh Quaûng Yeân, baûn dòch, Saøi Goøn, tr. 49-50). Leâ Quang Ñònh cheùp ñòa danh naøy laø
Thaùc Mang 矺硭 [phoá Thaùc Mang, soâng Thaùc Mang] (Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí, baûn dòch
Phan Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, 2005, tr. 479). Nay laø nôi cöûa khaåu Moùng Caùi, tænh Quaûng Ninh.
(3) Tö Laëc 思勒, nguyeân laø ñoäng, thoân. Lôøi chuù trong Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc
[KÑVSTGCM]: “Kim Laëc coøn coù teân nöõa laø Tö Laëc, ôû thoân Tö Laëc thuoäc Nhö Tích ñoâ.” (Chính
bieân, q. 27). Ñaëng Xuaân Baûng daãn Khaâm Chaâu chí cheùp: “Khoaûng nieân hieäu Tuyeân Ñöùc… laáy
thoân Tö Laëc laøm sôû Kim Laëc, thuoäc chaâu Vónh An.” (Söû hoïc bò khaûo, baûn dòch, Vieän Söû hoïc, Nxb
Vaên hoùa Thoâng tin, 1997, tr. 403). Tö Laëc/Kim Laëc naèm trong soá ñoäng, traïi thuoäc chaâu Vónh An,
traán Yeân Quaûng bò nhaø Maïc caét giao thuoäc vaøo Khaâm Chaâu nhaø Minh hoài thaùng 11 naêm 1540
[Maïc Ñaïi Chính thöù 11, Minh Gia Tónh thöù 19] (Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 4, tr. 131).
[04] Ngaøy Nhaâm Ngoï, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 39 [8/7/1774]
Ñaïi hoïc só, Baù töôùc,(1) Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu taâu:
“Thöông buoân Phuøng Vaïn Höng chaát ñaày haøng hoùa treân thuyeàn, nhaän giaáy
54 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

thoâng haønh ñi Giaø Laït Ba(2) mua baùn, bò gioù giaït ñeán An Nam, roài chôû haøng
quay veà. Laäp töùc hoûi chuyeän, thì noùi raèng ‘thaáy treân bieån raát nhieàu thuyeàn
chieán qua laïi, nghe ñoàn raèng anh cuûa Quoác vöông An Nam tröôùc giôø phaân
vuøng ñoùng ôû Taây Sôn, gaàn ñaây keùo quaân ñeán thaønh An Nam gaây chieán,
tieáng suùng phaùo ngaøy ñeâm khoâng döùt, neân khoâng daùm neo ñaäu ôû nôi aáy’.
Xeùt thaáy moät daûi Taû Giang cuûa Quaûng Taây tieáp giaùp vôùi An Nam, nöôùc naøy
ñang trong voøng tranh chaáp, phaûi gìn giöõ khoâng ñeå daân Di loït vaøo gaây söï,
ñaõ maät baùo cho caùc quan chöùc löu yù phoøng bò vuøng bieân.” Nhaän ñöôïc chæ duï:
“Toát. Ñaùng phaûi löu yù. Bieát roài. Nöôùc aáy töï gaây loaïn, chæ neân nghe ngoùng
tình hình. Nhöng cuõng phaûi coi chuùng coù loâi keùo boïn giaëc Mieán Ñieän hay
khoâng, phaûi ñieàu tra kyõ vieäc naøy.”
Baûn Vaân Nam, tr. 85 [daãn CTTL, q. 959, tôø 27].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tôø 27.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tr. 1.008.
Khaûo chuù
(1) Lyù Thò Nghieâu theá taäp töôùc Nhò ñaúng baù töø oâng sô (boán ñôøi) laø Lyù Vónh Phöông. (Theo Thanh
söû caûo, q. 323, truyeän Lyù Thò Nghieâu).
(2) Giaø Laït Ba 咖喇吧, ñòa danh. Minh söû vieát laø Giao Löu Ba 咬瑠吧; Haûi luïc (Taï Thanh Cao,
Thanh) vieát laø Caùt Laït Baùt 噶喇叭; Haûi trình chí löôïc (Phan Huy Chuù, Nguyeãn) vieát laø
Giang Löu Ba 江流波, nhöõng caùch vieát/goïi naøy do phieân aâm töø Kelapa/Batavia töùc nay laø
Jakarta, Indonesia.
[05] Ngaøy Nhaâm Tyù, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 40 [29/1/1776]
Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Thò Nghieâu taâu, ‘theo baùo caùo cuûa
Tham töôùng doanh Haûi Khaåu Vöông Trung Laäp thì ñaõ baét ñöôïc boïn cöôùp bieån,
ban ñaàu Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc teân ñaàu soû Hoàng A Haùn, roài ñieàu
tra ra vieäc teân Lyù A Taäp moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, ñöôïc nhaän chöùc nguïy
[qua xeùt hoûi] caùc nguyeân nhaân cuõng bôùt ñöôïc moät phaàn.’ Vieäc laøm raát toát. Vieäc
hai hoï Leâ, Nguyeãn ôû An Nam thuø ñòch vôùi nhau vaø vieäc Nguyeãn OÂng Coån(1)
thöøa cô doøm ngoù cöù ñeå ñoù chöa hoûi ñeán. Coøn vieäc boïn Lyù A Taäp(2) laø ngöôøi daân
trong nöôùc, caû gan daùm moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, roài nhaân noäi loaïn maø
nhaän chöùc nguïy thì thaät laø coi thöôøng phaùp luaät, phaûi nhanh choùng ñieàu tra roõ
raøng, xöû phaït thaät naëng. Nhaát thieát phaûi ñieàu tra roõ raøng xem nhöõng cuûa caûi
vaøng baïc do phaïm phaùp maø coù, cuøng taøi saûn cuûa chuùng ñang ñeå nôi naøo, tòch
thu sung coâng. Coøn teân lính Quaùch Anh Lyù nghe lôøi aên hoái loä, ñem ñöa cho
ñaøn baø Phieân, cuõng laø phaïm phaùp, phaûi tra xeùt thaät caën keõ. Caùc nôi ven bieån
gaëp phaûi boïn gian gaây söï raéc roái, quan chöùc vaên voõ phaûi löu yù canh phoøng,
coù vieäc phaûi baåm baùo nhanh, roài truy baét doø xeùt nghieâm ngaët kyõ löôõng, nghe
hôi boïn troäm ôû ñaâu phaûi nhanh choùng truy baét cho heát, thì maët bieån môùi coù
theå yeân oån ñöôïc. Qua vuï aùn naøy thaáy tænh Quaûng Ñoâng thöôøng ngaøy vaãn tuaàn
tra theo doõi tình hình nghieâm tuùc caån thaän. Tham töôùng Vöông Trung Laäp,
Tri huyeän Uoâng Haäu, Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc toäi phaïm vaø tra xeùt ra
vieäc, cuøng Phoù töôùng Ngoâ Baûn Haùn ngaên ngöøa vaø baét ñöôïc keû gian, Tri huyeän
Höùa Hieán, Nhaäm Quaû thaåm tra vaø baét keû gian, ñeàu laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc
taän taâm. Vieäc naøy Toång ñoác haõy ghi heát ra gôûi leân boä xem xeùt. Truyeàn duï naøy
theo ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 400 daëm cho bieát.”(3)
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 55

Baûn Vaân Nam, tr. 97-98 [daãn CTTL, q. 998, tôø 15-16].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 389.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tôø 15-16.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tr. 353-354.
Khaûo chuù
(1) Nguyeãn OÂng Coån, khoâng roõ laø ai, chôø xeùt theâm.
Chuù cuûa BTT: Theo nhaø nghieân cöùu Hoà Baïch Thaûo, Nguyeãn OÂng Coån laø Nguyeãn Nhaïc. Xem
baøi “Cô duyeân naøo ngoïc quyù töø phuû chuùa Nguyeãn ñeán tay vua Caøn Long?” trong soá baùo naøy.
(2) Lyù A Taäp, cuøng trong khoaûng thôøi gian naøy Ñaïi Nam thöïc luïc coù cheùp veà hai laùi buoân ngöôøi
Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi sang nhaän chöùc cuûa Nguyeãn Nhaïc. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp:
“[khoaûng giöõa naêm 1773] Boïn laùi buoân ngöôøi Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi (khoâng roõ hoï)
ñeàu höôûng öùng. Nhaïc keát naïp hoï ñeå giuùp mình. Taäp Ñình xöng laø Trung nghóa quaân. Lyù
Taøi xöng laø Hoøa nghóa quaân” (baûn dòch, Nxb Giaùo duïc, 2007, taäp 1, tr. 178)... “thaùng 4 naêm
1775… Quaân cuûa töôùng Trònh laø Hoaøng Nguõ Phuùc qua cöûa Haûi Vaân. Nguyeãn Vaên Nhaïc
sai ñaûng laø Taäp Ñình laøm tieân phong, Lyù Taøi laøm trung quaân, ñoùn ñaùnh ôû Caåm Sa (teân ñaát
thuoäc tænh Quaûng Nam). Thuoäc töôùng Trònh laø Hoaøng Ñình Theå, Hoaøng Phuøng Cô ñem
quaân khinh kî xoâng vaøo gieát quaân Taäp Ñình raát nhieàu. Nhaïc vaø Lyù Taøi chaïy veà Baûn Taân
[Beán Vaùn] (choã giaùp giôùi Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi), cuøng möu gieát Taäp Ñình. Taäp Ñình
chaïy sang Quaûng Ñoâng (sau bò Toång ñoác tænh naøy gieát) (Sñd, taäp 1, tr. 183-184). Lyù Taøi sau
theo chuùa Nguyeãn, thaùng 3 naêm 1777, taïi Tam Phuï [Ba Gioàng, tænh Tieàn Giang], Lyù Taøi vaø
caû ñoaøn Hoøa nghóa quaân bò quaân Ñoâng Sôn [Ñoã Thanh Nhaân] gieát heát (Sñd, tr. 189). Xeùt
veà thôøi ñieåm vaø noäi dung söï vieäc, thaáy teân Lyù A Taäp cheùp trong Thanh thöïc luïc raát coù theå laø
moät trong hai teân Taäp Ñình hoaëc Lyù Taøi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc.
(3) Quy cheá dòch traïm thôøi Thanh, vaên thö phoå thoâng chuyeån ñeä vôùi vaän toác 240 daëm moãi ngaøy;
vaên thö khaån caáp phaûi chuyeån nhanh hôn, chia 3 caáp ñoä: 400 daëm, 500 daëm vaø 600 daëm
moãi ngaøy (theo Baïch Thoï Di, Trung Quoác giao thoâng söû, tr. 181). Moät daëm [Thanh] = 576m.
Theo vaän toác 400 daëm thì moãi ngaøy ñi khoaûng 230km. Töø Baéc Kinh ñeán Quaûng Chaâu khoaûng
2.500km, coâng vaên chuyeån ñi theo vaän toác naøy maát khoaûng 11 ngaøy. Trong saùch Thanh thöïc
luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, chuùng toâi ñaõ sô xuaát khoâng hieäu
ñính vaø boå chuù cho chi tieát naøy, neân coù nhieàu choã dòch laø: “Ñem nhöõng lôøi naøy töø 500 daëm
truyeàn ñi ñeå moïi ngöôøi roõ” v.v..., nhö vaäy caùch dòch naøy khoâng roõ nghóa vaø sai yù, nay nhaân ñaây
xin caùo loãi vôùi ñoäc giaû vaø thoâng baùo ñính chính chi tieát naøy trong aán phaåm noùi treân.
[06] Ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù 56 [4/7/1791]
Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Phuùc Khang An(1) taâu: ‘Thaåm tra
roõ boïn ñaàu soû cuøng toøng phaïm, thuoäc ñaûng cöôùp choáng cöï quaân binh ñeán troùc
naõ, vaø gieát quan laïi; ñaõ phaân bieät ñeå ñem ra xöû töû. Rieâng ñaàu soû Ñaïi Bieän
Tam, Lyù Quaûng Taøi cuøng 25 teân cöôùp treân thuyeàn, choáng cöï quan binh ñeán
baét; ñöôïc aùp giaûi veà tænh ñeå thaåm tra theâm v.v...’
Laøm theá laø toát. Phuùc Khang An haõy ñieàu tra roõ veà caùc vieân chöùc vaên
voõ coù coâng baét ñöôïc ñaàu soû, laøm vaên thö göûi leân boä, ñeå phaân bieät xeùt duyeät
thöôûng khích leä. Laïi coøn moät tôø taâu khaùc: ‘Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc
thoâng baùo veà vieäc tìm baét boïn cöôùp bieån, lieàn söùc cho caùc ñoàn duyeân haûi
nöôùc naøy khaån caáp tuaàn phoøng, vaø boå nhieäm Ngoâ Vaên Sôû chöùc Thuûy quaân
ñoâ ñoác, phaân taùn binh löïc tuaàn tra taäp naõ. Ñeán nhö boïn cöôùp trong vuï aùn
naøy, tröôùc ñaây laån troán ôû vuøng Ñoaûn Mieân,(2) Noâng Naïi(3) ñaát Quaûng Nam,(4)
nhaân ñoù leänh cho Quoác vöông phoái hôïp taäp naõ. Nay theo lôøi cuûa Quoác vöông
tö qua cho bieát, trong nöôùc khoâng coù nhöõng ñòa danh naøy, vaäy neân nhaéc laïi
vôùi Nguyeãn Quang Bình ñeå yeâu caàu taùi ñieàu tra vaø xaùc minh v.v...’
56 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc thoâng baùo beøn leänh Ngoâ Vaên Sôû thoáng
suaát haûi thuyeàn binh lính, chia ñoàn tuaàn tieãu, thöïc laø cung thuaän ñaùng khen.
Ngoâ Vaên Sôû laø beà toâi ñaéc löïc taâm phuùc cuûa Quoác vöông, ñöôïc ñaëc caùch giöõ chöùc
Thuûy quaân ñoâ ñoác ñeå taàm naõ boïn cöôùp bieån, ñuû thaáy Nguyeãn Quang Bình ñem
heát loøng thaønh, vì noäi ñòa lo vieäc tröø cöôùp an daân, khoâng coù veû xem thöôøng
vaên thö baét cöôùp, roài laøm vieäc taéc traùch. Coøn vieäc noùi raèng trong ñòa phöông y
khoâng coù hai ñòa danh Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi chaéc khoâng phaûi noùi doái. Huoáng
chi ñaát Quaûng Nam do anh cuûa y quaûn lyù, nghe raèng Nguyeãn Quang Bình
khoâng hoøa muïc vôùi Nguyeãn Nhaïc, e keâu goïi nhôø vaû khoâng ñöôïc neân cuõng ñaønh
chòu; söï theå nhö vaäy, cuõng chöa bieát chöøng! Vaû laïi caùc ñaûo lôùn nhoû, baõi boài
ngoaøi ñaïi döông, ñöôøng saù moâng lung, ñòa danh khoâng ñích xaùc, khoâng gioáng
nhö boïn troäm cöôùp troán traùnh trong noäi ñòa coù theå söu tra roõ raøng, khoâng
neân nhaát nhaát caên cöù theo cung töø maø vaïch laù tìm saâu nhö vaäy. Luùc naøy Phuùc
Khang An neân coi Quoác vöông thöïc taâm kính caån, ñieàu ñoäng coù phöông caùch,
lo heát söùc taäp naõ vuøng ven bieån. Haõy duøng nhöõng lôøi meàm deûo ñeå khuyeán
khích, khoâng vì lôøi cung xöng voâ caên cöù cuûa teân toäi phaïm bò noäi ñòa baét, roài
naèng naëc ñoøi hoûi phaûi taäp naõ taän goác vuøng Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi, khieán Quoác
vöông khoâng theå thöïc hieän ñöôïc! Coøn Ngoâ Vaên Sôû neáu coù theå baét ñöôïc teân ñaàu
ñaûng, thì Phuùc Khang An haõy taâu roõ ngay, traãm seõ haäu thöôûng. Rieâng caùc ñaàu
muïc döôùi quyeàn, neáu ai baét ñöôïc giaëc cöôùp, cuõng chaâm chöôùc ban thöôûng, ñeå
loøng hoï caøng theâm caûm kích ñoäi ôn. Hieän nay ñaàu soû boïn cöôùp chæ coøn moät teân
Haø Khôûi Vaên(5) chöa baét ñöôïc, haõy thoâng baùo cho Quoác vöông löu taâm taäp naõ;
kyø dö ñoàng boïn 16 teân chöa baét ñöôïc, chæ neân phaùt leänh nghieâm nhaët cho caùc
vieân chöùc vaên voõ noäi ñòa ra söùc truy taàm, khoâng caàn nhôø An Nam hieäp ñoàng
ñaùnh baét; ñoái vôùi ñaïo voã veà cheá ngöï ngoaïi phieân laïi caøng hôïp caùch. Taát caû goàm
moät teân ñaàu soû Haø Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao,
Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm,
Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông
Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn khaùc do Toân
Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy
naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi. Truyeàn duï naøy theo
ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 500 daëm cho bieát.(6)
Baûn Vaân Nam, tr. 241 [daãn CTTL, q. 1.370, tôø 11-12].
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tôø 11-12.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tr. 517-518.
Khaûo chuù
(1) Phuùc Khang An, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1789-1794 (theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.278-7.284).
(2) Ñoaûn Mieân 短棉, khoâng roõ chæ nôi naøo, chôø xeùt theâm.
(3) Noâng Naïi 農耐, caùch ghi nhaän khaùc ñoái vôùi ñòa danh Ñoàng Nai 仝狔, thôøi ñieåm naøy Noâng Naïi
laø teân goïi chung hai traán Traán Bieân vaø Phieân An. Trònh Hoaøi Ñöùc vieát: “Traûi töø luùc Taây Sôn
noåi leân, Theá Toå Cao Hoaøng ñeá ta ñem quaân laáy laïi kinh thaønh Phuù Xuaân, bình ñònh Baéc Haø,
queùt saïch giaëc bieån, deïp 3 keû thuø lôùn, luùc ñoù danh tieáng Ñoàng Nai môùi lan taän Trung Quoác.
Muøa thu naêm Nhaâm Tuaát (1802) nieân hieäu Gia Long naêm ñaàu, nöôùc ta qua naïp coáng nhaø
Ñaïi Thanh thì ñaõ thaáy söû saùch Trung Quoác cheùp ngöôøi Ñoàng Nai laø ngöôøi Noâng Naïi, töùc caùi
teân aáy ñaõ ñöôïc caû thieân haï bieát tôùi.” (Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Lyù Vieät Duõng dòch, Nxb Toång
hôïp Ñoàng Nai, 2006, tr. 39). Traàn Luaân Quyùnh trong Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cheùp ñòa
danh naøy laø Loäc Laïi 祿赖, Taï Thanh Cao thuaät trong Haûi luïc (1820) vieát laø Long Naïi 龍柰
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 57

hoaëc Luïc Naïi 陸柰. Thanh söû caûo (1914-1928), quyeån 527, truyeän veà Vieät Nam duøng goàm
caùc teân Loäc Laïi 祿赖, Ñoàng Nai 桐狔 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng ñôøi Ung Chính, vaø teân
Noâng Naïi 農耐 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng Caøn Long, Gia Khaùnh.
(4) Thôøi ñieåm naøy teân Quaûng Nam ñöôïc duøng chæ chung vuøng ñaát phía nam Thuaän Hoùa. Haûi
quoác vaên kieán luïc cheùp: “Töø Thuaän Hoùa ñi veà nam ñeán Chieâm Thaønh laø nöôùc Quaûng Nam,
coøn goïi An Nam, vua hoï Nguyeãn.” (Traàn Luaân Quyùnh, Haûi quoác vaên kieán luïc, phaàn Nam
Döông kyù, baûn in Ñaøi Baéc, 1958). Caùc vuøng ñaát do chuùa Nguyeãn môû roäng hôn veà phía nam
cuõng ñöôïc saùch söû Trung Quoác ghi nhaän chung chung laø Quaûng Nam.
(5) Haø Khôûi Vaên coù leõ laø nhaân vaät maø Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vôùi teân Haø Hyû Vaên. [Chính bieân,
ñeä nhaát kyû, quyeån 3] thöïc luïc veà Theá Toå Cao Hoaøng ñeá [Gia Long] cheùp: “Ñinh Muøi, naêm
thöù 8 [1787] (Leâ Chieâu Thoáng naêm thöù 1, Thanh Caøn Long naêm thöù 52), ...muøa thu, thaùng
7... Thuyeàn vua ñeán ñaûo Coå Coát. Ngöôøi Thanh laø Haø Hyû Vaên (ngöôøi ñaûng Baïch Lieân giaùo
ôû Töù Xuyeân nöôùc Thanh, töï xöng laø Thieân Ñòa hoäi, cöôùp boùc ôû mieàn Maân Vieät), ñem binh
thuyeàn veà theo. Hyû Vaên ñaàu ôû ñaûo Coân Loân, yù muoán theo veà giuùp. Vua nghe tin, khieán
Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Nguyeãn Thaùi Nguyeân ñeán tieáp. Hyû Vaên ñem quaân ñi theo, nhöng
bò gioù baõo khoâng ñeán nôi ñöôïc. Tôùi nay môùi ñeán baùi yeát, ñöôïc trao chöùc quaûn Tuaàn haûi
ñoâ dinh ñaïi töôùng quaân. Nhöõng ngöôøi thuoäc haï laø boïn Löông Vaên Anh, Chu Vieãn Quyeàn,
Tröông Baùt Quan, caû thaûy 10 ngöôøi, ñöôïc trao caùc chöùc Khaâm sai toång binh, Thoáng binh,
Phi kî uùy.” (Taäp 1, tr. 228). Veà thaân theá, Haø Hyû Vaên thuoäc ñaûng Baïch Lieân giaùo, choáng ñoái
nhaø Thanh neân Caøn Long goïi laø giaëc cöôùp. Theo Ñaïi Nam thöïc luïc, thì Haø Hyû Vaên cheát naêm
1801, naêm Gia Long thöù 6 (1807) truy taëng Thuûy dinh thoáng cheá.
(6) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 241-243. Ngöôøi vieát hieäu ñính caâu cuoái.
[07] Ngaøy Quyù Muøi, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 60 [15/1/1796]
Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Khoâi Luaân(1) taâu ‘Huyeän Chieáu An(2) baùo
laø trong thaùng 10, treân vuøng bieån cuûa huyeän coù thuyeàn cöôùp töø Quaûng Ñoâng
tôùi, trong ñoù coù maáy thuyeàn ngöôøi Phieân, ñaàu quaán khaên ñoû. Laïi theo lôøi
cuûa ngöôøi hoï Laâm, laø baïn trong phuû cuûa Khoâi Luaân, thì y coù bieát 3 ngöôøi hoïc
troø töøng bò cöôùp baét thoaùt veà, [3 ngöôøi naøy] bieát teân ñaàu soû teân laø Lyù Phaùt
Chi, vaø noùi laø coù 12 thuyeàn, trong ñoù coù 1 thuyeàn cuûa ngöôøi An Nam, coøn caùc
thuyeàn khaùc laø cuûa ngöôøi caùc tænh Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán vaø Trieát Giang,
boïn chuùng ñeàu quaán khaên ñoû, giaû daïng ngöôøi Phieân. Nghe ñoàn laø thuyeàn
cöôùp cuûa ngöôøi An Nam coù khoaûng chuïc chieác.’
Töø luùc Nguyeãn Quang Bình ôû An Nam thaàn phuïc ñeán nay, raát laø cung
thuaän. Neáu cöù vì caùc vieäc cöôùp boùc treân bieån maø gaën hoûi traùch cöù maõi, e
khoâng phaûi leõ ñeå nôi xa ngöôõng moä. Nay truyeàn duï cho boïn Khoâi Luaân,
töø nay veà sau phaûi ñoân ñoác quan töôùng ôû caùc cöûa bieån ñoàng loaït luøng baét
boïn cöôùp treân caùc vuøng bieån Phuùc Kieán, Trieát Giang vaø Quaûng Ñoâng. Gaëp
thuyeàn cöôùp bieån, khoâng keå laø An Nam hay boïn phæ ngoaïi di, laø boïn phæ noäi
ñòa caûi trang laøm ngöôøi nöôùc ngoaøi, moät khi baét ñöôïc laäp töùc xöû töû, khoâng
caàn phaûi laøm vaên baûn tra aùn.”
Baûn Vaân Nam, tr. 270 [daãn CTTL, q. 1.492, tôø 7].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 402.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tôø 7.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tr. 946.
Khaûo chuù
(1) Khoâi Luaân, töôùng quaân phuû Phuùc Chaâu, tænh Phuùc Kieán.
(2) Huyeän Chieáu An thuoäc phuû Chöông Chaâu, nôi giaùp giôùi phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng.
Nay laø huyeän Chieáu An, thaønh phoá Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán.
58 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

[08] Ngaøy Nhaâm Tuaát, thaùng 11, naêm Gia Khaùnh nguyeân nieân [19/12/1796]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh(1) taâu ‘Ñieàu tra veà vieäc cöôùp
bieån tuï taäp, cuøng vieäc taøu beø cuûa chuùng aån troán taïi laõnh thoå An Nam, quaû
thöïc coù vieäc nöôùc naøy che giaáu boïn giaëc phæ. Luùc naøy neáu gôûi vaên thö cho hoï,
laø giuùp cho boïn giaëc phæ bieát tin, tìm caùch bí maät troán traùnh’.
YÙ kieán raát phaûi. Tröôùc maét taïm khoâng caàn gôûi vaên thö hieåu thò nöôùc
naøy. Neáu quan vieân ñieàu tra trình baùo, Caùt Khaùnh cuõng ñöøng toû thaùi ñoä, cöù
thu xeáp oån thoûa, baét teân ñaàu soû cuûa giaëc ñeå tuyeät goác”.(2)
Baûn Vaân Nam, tr. 272 [daãn NTTL, q. 11, tôø 15-16].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tôø 15-16.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tr. 173-174.
Khaûo chuù
(1) Caùt Khaùnh, hoï Giaùc La, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1796-1802 (Theo Thanh söû caûo, q. 199,
“Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.290-7.299).
(2) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 255.
[09] Ngaøy Canh Tuaát, 9 thaùng Gieâng, naêm Gia Khaùnh thöù 2 [5/2/1797]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh daâng tôø taâu veà vieäc
thaåm tra quaân cöôùp bieån, trong coù noùi ‘Ñi ñieàu tra vuøng ñaát Giang Bình,(1)
coù nhöõng ngöôøi Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, An Nam ôû chung xen vôùi nhau, neáu
caàn thoâng baùo cho An Nam bieát, thì ñeán luùc laïi vieát coâng vaên gôûûi ñi v.v...’
Suy nghó kyõ thaáy vieäc naøy coù choã khoù. Neáu nhö Quoác vöông quaû thaät
khoâng bieát tình hình, thì töï nhieân neân gôûûi coâng vaên ñi ñeå tìm baét. Nay theo
lôøi khai cuûa boïn Di phæ La AÙ Tam, Taøu OÂ An Nam(2) coù 12 Toång binh, hôn
100 hieäu thuyeàn, vaø caên cöù vaøo giaáy tôø baét ñöôïc coù aán trieän, thì boïn cöôùp
Taøu OÂ ñeàu nhaän hieäu phong cuûa Quoác vöông, vieäc ra bieån cöôùp boùc Quoác
vöông khoâng theå khoâng bieát. Vaäy neáu baûo phoái hôïp baét giaëc cöôùp, laøm sao
boïn hoï chòu nghe lôøi? Vaû laïi daân noäi ñòa ra ngoaøi bieån laøm giaëc, quan khoâng
caám ñöôïc, huoáng hoà laø daân ngoaïi di! Neáu An Nam vieän lyù do ñeå choáng cheá
che giaáu, thì laáy gì bieän baïch vôùi hoï? Laïi coù ñaùng gì vì vieäc naøy maø gaây haán,
roài mang quaân ñaùnh nöôùc hoï ö?
Boïn Caùt Khaùnh chæ neân phaùt leänh cho thuoäc haï raùp nhau baét taïi maët
bieån 3 tænh Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, Trieát Giang. Neáu gaëp boïn Di phæ töø
bieån khôi ñi thuyeàn vaøo, thì khoâng luaän quan chöùc naøo cuûa An Nam cuõng
ñeàu nghieâm trò ngay.
Laïi noùi theâm: Töø nay trôû veà sau baét ñöôïc giaëc cöôùp An Nam, thaåm tra
minh baïch roài laäp töùc cho xöû töû, khoâng caàn phaûi giaûi veà kinh, ñeå bôùt ñöôïc
söï phieàn phöùc traïm dòch phaûi giaûi toáng. Nay ñem duï truyeàn ñeå hay bieát”.(3)
Baûn Vaân Nam, tr. 273 [daãn NTTL, q. 13, tôø 6-7].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tôø 6-7.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tr. 192-193.
Khaûo chuù
(1) Giang Bình 江坪, ñaát ôû vònh bieån, ñôøi Thanh gaàn huyeän Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng. Nay
laø thò traán Giang Bình thuoäc Phoøng Thaønh caùc toäc töï trò huyeän, Quaûng Taây. Nôi sinh soáng
cuûa daân toäc Kinh (Vieät Nam).
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 59

(2) Caùch goïi Taøu OÂ An Nam cuûa söû quan nhaø Thanh cho thaáy coù söï khieân cöôõng, neù traùnh
con daân baát haûo, boïn naøy voán laø ngöôøi nöôùc Thanh, hoaït ñoäng cöôùp boùc lieân quoác gia, khi
ôû vuøng bieån Quaûng Ñoâng Trung Hoa, khi sang vuøng bieån Ñoâng Vieät Nam. Boïn giaëc bieån
La AÙ Tam vaø Taøu OÂ hoaït ñoäng raát dai daúng, taøi lieäu ghi cheùp cuõng nhieàu vaø phöùc taïp. [Giaû
thuyeát cuûa toâi] Taøu OÂ coù leõ goïi giaëc Taøu (thuyeàn) hoï OÂ töùc OÂ Thaïch Nhò, teân La AÙ Tam raát
coù theå laø Lyù A Thaát hoaëc ñaøn anh cuûa Lyù A Thaát, nhoùm cöôùp bieån naøy cuõng coù cheùp trong
Ñaïi Nam thöïc luïc. Keát cuïc cuûa boïn giaëc bieån naøy thaáy cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö
sau: “Thaùng 5, naêm 1810 gaëp giaëc bieån Teà Ngoâi laø boïn OÂ Thaïch Nhò, Ñoâng Haûi Baùt, Lyù A
Thaát bò Toång ñoác Löôõng Quaûng nöôùc Thanh ñuoåi rieát, phaûi troán ra maët bieån thuoäc boán phuû
Cao, Lieâm, Quyønh, Loâi. Khaâm Chaâu gôûi giaáy cho Baéc thaønh heïn ñem quaân ra ngaên chaën.
Thaønh thaàn [quan ôû Baéc thaønh] ñem vieäc taâu leân. Vua baûo Toáng Phöôùc Löông raèng: “Boïn
giaëc bieån laån luùt ôû baõi Baïch Long, chæ laø soáng taïm bôï thoâi. Nay ngöôøi Thanh ñuoåi baét, ta neân
cuøng hôïp söùc ñeå deïp cho yeân maët bieån. Nhaân sai Vaên Haïnh ñem binh thuyeàn thaúng tôùi Vaïn
Ninh. Thaønh thaàn laáy theâm binh thuyeàn leä theo sai khieán. Laïi thaáy Vaïn Ninh tieáp lieàn Khaâm
Chaâu, neân coù ngöôøi vaên hoïc ñeå laøm thö töø ñi laïi, sai Ngoâ Khaûn laøm luïc söï ñeå giuùp coâng vieäc
töø chöông trong quaân. Hôn moät thaùng, boïn OÂ Thaïch Nhò ñeàu bò quaân Thanh baét heát. Lyù A
Thaát vaø beø luõ hôn hai chuïc ngöôøi cuõng ñeán quaân ta ñaàu haøng. Beøn sai thaønh thaàn ñöa boïn
giaëc baét ñöôïc aáy sang Khaâm Chaâu. Vaên Haïnh ruùt quaân veà ñoùng ôû ñoàn thuûy Noâng Giang.
Trieäu Ngoâ Khaûn veà Kinh sung Haøn Laâm Vieän”. (Canh Ngoï, Gia Long naêm thöù 9, Thanh Gia
Khaùnh naêm thöù 15). Löu yù theâm veà teân goïi cuûa caùc thaønh vieân ñaûng cöôùp naøy thaáy coù bieåu
loä thöù baäc, cuï theå laø: anh Hai OÂ Thaïch [OÂ Thaïch Nhò/ 烏石二], anh Ba La AÙ [La AÙ Tam/羅亞
三], anh Baûy Lyù A [Lyù A Thaát/李阿七], anh Taùm Ñoâng Haûi [Ñoâng Haûi Baùt/東海八].
* Boå chuù: Saùch Baûn trieàu baïn nghòch lieät truyeän 本朝叛逆列傳 cuûa Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu
[蔗山喬瑩懋] coù cheùp moät ñoaïn veà boïn giaëc bieån OÂ Thaïch Nhò vaø Teà Ngoâi vaøo naêm 1803 nhö
sau: “癸亥嘉隆二年, 海匪烏石二寇犯廣安省, 欽差掌奇阮廷得迎擊敗之, 斬獲甚衆. 九月,齊桅海匪入
廣安擾掠,北圻總鎮中軍阮文誠分派幷兵討平之. Naêm Quyù Hôïi, Gia Long thöù 2 (1803), giaëc bieån
laø OÂ Thaïch Nhò xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân, quan Khaâm sai Chöôûng cô Nguyeãn Ñình Ñaéc
ñoùn ñaùnh baïi chuùng, cheùm vaø baét ñöôïc raát ñoâng. Thaùng 9 [cuøng naêm], boïn cöôùp bieån Teà
Ngoâi quaáy nhieãu tænh Quaûng Yeân, quan Toång traán Baéc Kyø Trung quaân Nguyeãn Vaên Thaønh
phaân phaùi binh lính deïp yeân.” [Taùi boå chuù: trong baûn dòch cuûa Traàn Khaûi Vaên (Vieän Khaûo coå
Saøi Goøn, 1963, tr. 8-9) coù choã khoâng chính xaùc do chaám caâu sai, nhö “hai teân giaëc beå laø OÂ
vaø Thaïch xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân”].
(3) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr.255-256.
[10] Ngaøy Giaùp Thaân, 29 thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 4 [27/10/1799]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Ngöôøi Di taïi Noâng Naïi
laø boïn Nguyeãn Tieán Ñònh giao tranh vôùi quaân An Nam [Taây Sôn], bò gioù baõo
troâi daït vaøo vuøng bieån Quaûng Ñoâng, khaån xin caáp löông gaïo vaø traû veà nöôùc
cuõ v.v...’
Ñöông nhieân phaûi an uûi chaêm soùc qua loa. Nhöng hieän nay Nguyeãn
Quang Toaûn ñang phuïng nhaän lòch naêm môùi, nöôùc naøy vaø boïn Di kia laø hai
phe cöøu ñòch, neáu troïng ñaõi, trong tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn sai ngöôøi
ñeán hoûi, thì boïn ngöôi bieát laáy lôøi gì ñeå ñaùp laïi? Huoáng chi traãm vöøa môùi
ñaûm ñang vieäc nöôùc, boïn ngöôøi Di kia khoâng khoûi coù yù caàu mong, vôùi yù ñoà
laät laïi vuï vieäc. Vieäc hoï Leâ, hoï Nguyeãn ai sai ai ñuùng luùc naøy khoâng caàn baøn
luaän, chæ bieát raèng hoï Nguyeãn quy phuïc thieân trieàu ñaõ maáy naêm, coøn vuøng
ñaát Noâng Naïi thì nghe raèng boïn cöôùp bieån thöôøng troán traùnh taïi ñoù, vaäy
chuùng khoâng phaûi laø keû toát. Neáu caùc ngöôi khoâng nghieâm leänh baét chuùng
ñaùp thuyeàn trôû veà, roài ngöôøi cuûa Noâng Naïi laïi ñeán xin trôï giuùp, söï vieäc caøng
trôû neân raéc roái phieàn phöùc theâm. Nhöng cuõng khoâng theå troùi boïn Nguyeãn
60 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Tieán Ñònh giaûi giao cho An Nam, maø chæ neân ban caáp chaêm soùc qua loa,
roài cho veà.(1) Caùt Khaùnh laïi ñònh gôûi nhöõng ngöôøi naøy theo thöông thuyeàn
trôû veà, neáu bò An Nam trinh saùt bieát ñöôïc, mang tieáng laø giuùp cho keû ñòch
cuûa hoï, thì haù coù phaûi laø ñaïo voã veà cheá ngöï ñoái vôùi phieân bang xa xoâi? Caùt
Khaùnh vaø Luïc Höõu Nhaân haõy xeùt kyõ! Caùc Ñoác phuû phaûi tuaân chæ thu xeáp oån
thoûa, ñöøng khinh suaát ñeå ñeán noãi gaây haán taïi bieân giôùi. Haõy caån thaän! Ñem
leänh naøy baùo cho bieát”.(2)
Baûn Vaân Nam, tr. 276 [daãn NTTL, q. 52, tôø 31-32].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tôø 31-32.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tr. 674.
Khaûo chuù
(1) Söï kieän naøy cuõng ñöôïc ghi nhaän trong Ñaïi Nam thöïc luïc: “Boïn cai ñoäi Nguyeãn Höõu Ñònh töø
nöôùc Thanh trôû veà. Tröôùc kia quaân ta thaéng traän khaûi hoaøn, boïn Ñònh ñi thuyeàn bieån gaëp
baõo xieâu daït vaøo phaàn bieån Quaûng Ñoâng, Toång ñoác Löôõng Quaûng Giaùc La Caùt Khaùnh haäu
caáp tieàn gaïo quaàn aùo roài cho veà.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 11). Teân Nguyeãn Höõu Ñònh
trong vaên baûn Thanh thöïc luïc cheùp sai laø Nguyeãn Tieán Ñònh.
(2) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII- ñaàu
theá kyû XIX, Sñd, tr. 257.
[11] Ngaøy AÁt Maõo, 12 thaùng 10, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [17/11/1801]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Moät ngöôøi daân taïi huyeän
Thuaän Ñöùc,(1) teân laø Trieäu Ñaïi Nhaäm(2) bò gioù baõo troâi daït ñeán Noâng Naïi,
Quoác tröôûng nöôùc naøy laø Nguyeãn Phuùc AÙnh sai ngöôøi ñöa tôùi Phuù Xuaân giuùp
söûa chöõa laïi thuyeàn, caáp löông thöïc, coù mang tôø baåm cuûa Quoác tröôûng, trong
coù noùi: Naêm ngoaùi nöôùc naøy coù vieân quan bò tai naïn gioù baõo, ñöôïc thieân trieàu
chaån caáp, nay daâng tôø baåm ñeå toû loøng caûm kích v.v...’
YÙ cuûa Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh ñeä baåm chaúng qua muoán chöùng
toû theâm loøng cung thuaän, hoaëc coù theå xin thieân trieàu gia aân trôï giuùp. Nhöng
Noâng Naïi vaø An Nam [Taây Sôn] hieän nay tranh ñoaït chöa chaám döùt, Caùt
Khaùnh ñaõ taâu raèng khoâng thieân vò phe naøo, yù ñoù raát ñuùng. Laàn naøy ñaùp lôøi
vieân Quoác tröôûng chæ neân duï nhö sau: ‘Naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan
nöôùc ngöôi bò tai naïn, thuoäc leä thöôøng cuûa thieân trieàu voã veà chaêm soùc caùc
nöôùc ngoaïi di, neân khoâng daâng tôø taâu leân ñaïi hoaøng ñeá duyeät. Nay ngöôøi daân
trong nöôùc bò naïn troâi daït ñeán nöôùc ngöôi, ñöôïc giuùp ñôõ trôû veà Vieät [Quaûng]
Ñoâng, laïi mang theo tôø baåm, baûn boä ñöôøng bieát roõ taám loøng caûm taï cuûa nöôùc
ngöôi. Nhöng vieäc naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan nöôùc ngöôi, ñaõ khoâng
taâu trình leân ñaïi hoaøng ñeá, neân lôøi baåm laàn naøy cuõng khoâng tieän giuùp taáu
trình thay’. Neáu nhö cöù tieáp tuïc gôûûi vaên thö hoaëc xin binh trôï giuùp, thì haõy
baùc vôùi lyù do khoâng thieân vò beân naøo.
Gaàn ñaây Caùt Khaùnh caên cöù vaøo lôøi taâu cuûa Khaûi Coân,(3) tröôùc sau ñeàu
noùi raèng sau khi thaønh Phuù Xuaân cuûa An Nam bò Noâng Naïi chieám, roài An
Nam thu phuïc laïi. Nay lôøi khai cuûa Trieäu Ñaïi Nhaäm noùi vaøo thaùng 7 ôû trong
thaønh Phuù Xuaân, dieän kieán Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh. Nhö vaäy phaûi
chaêng teân daân töø Phuù Xuaân trôû veà Löôõng Quaûng tröôùc khi An Nam laáy ñöôïc
thaønh Phuù Xuaân, hay sau khi An Nam thu phuïc xong laïi bò Noâng Naïi chieám
laïi? Caùt Khaùnh haõy ñieàu tra roõ, tieän dòp phuùc taáu.(4)
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 61

An Nam vôùi Noâng Naïi giao tranh, ñoái vôùi noäi ñòa khoâng lieân can, boïn
Caùt Khaùnh haõy giöõ bình tónh, khoâng caàn hoûi han quaù nhieàu. Töông lai neáu
nhö An Nam bò Noâng Naïi thoân tính maát heát toaøn laõnh thoå, Quoác vöông
Nguyeãn Quang Toaûn goõ cöûa aûi thænh meänh, ñeán luùc naøy Caùt Khaùnh neân taâu roõ
ñeå xin chæ thò. Hoaëc neáu Noâng Naïi thoân tính An Nam xong ñeán Löôõng Quaûng
baåm ñaày ñuû söï vieäc, luùc baáy giôø cuõng taâu ñaày ñuû roài ñôïi chieáu chæ ñeå xöû lyù”.(5)
Baûn Vaân Nam, tr. 277 [daãn NTTL, q. 88, tôø 17-18].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tôø 17-18.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tr. 168.
Khaûo chuù
(1) Huyeän Thuaän Ñöùc ñôøi Thanh thuoäc phuû Quaûng Chaâu, nay laø khu Thuaän Ñöùc, thaønh phoá
Quaûng Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng.
(2) Trieäu Ñaïi Nhaäm 趙大任, töùc laø ngöôøi trong Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Trieäu Ñaïi Só, vì kieâng
huùy vua Töï Ñöùc neân Nhaäm 任 cheùp laø Só 仕. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vieäc naøy sau söï kieän
khoâi phuïc kinh ñoâ Phuù Xuaân: “Thaùng 7 [1801]... sai Trieäu Ñaïi Só ñi Quaûng Ñoâng. Ñaïi Só laø
ngöôøi nöôùc Thanh sang buoân, bò quaân giaëc bieån Teà Ngoâi cöôùp baét, quaân ta ñaùnh phaù giaëc
bieån neân baét ñöôïc. Vua thaáy kinh ñoâ cuõ ñaõ khoâi phuïc ñöôïc, beøn ñem tình hình trong nöôùc
gôûi thö cho Toång ñoác Löôõng Quaûng. Ñaïi Só xin ñi, beøn sai ñi.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q.
14). Ngoaøi ra, Ñaïi Nam thöïc luïc coøn cheùp vieäc khoaûng giöõa naêm sau [sau tieát Ñoan döông
naêm 1802] Nhaäm/Só trôû laïi Phuù Xuaân: “Ngöôøi nöôùc Thanh laø Trieäu Ñaïi Só töø Quaûng Ñoâng
veà. Vua hoûi söï theå nöôùc Thanh, roài sai Binh Boä haäu caáp löông cho.” (Chính bieân, ñeä nhaát
kyû, q. 17). Boå chuù, trong baûn dòch Ñaïi Nam thöïc luïc [Nguyeãn Ngoïc Tænh dòch, Ñaøo Duy Anh
hieäu ñính], döôùi teân Trieäu Ñaïi Só coù lôøi chuù: “Coù leõ laø Nhaäm 任, vì huùy Töï Ñöùc neân vieát Nhaäm
任 thaønh Só 仕”.
(3) Töùc Taï Khaûi Coân, töï Lam Sôn, ngöôøi huyeän Nam Khang tænh Giang Taây, ñoã Tieán só naêm
Caøn Long thöù 26 (1761). Naêm Gia Khaùnh thöù 4 (1799) nhaäm Tuaàn phuû Quaûng Taây. Chuû
bieân Quaûng Taây thoâng chí, maát naêm 1802 taïi nhieäm sôû.
(4) Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp ngaøy Maäu Daàn, muøng 3 thaùng 5 naêm Taân Daäu (1801), ñaïi quaân
Nguyeãn AÙnh khoâi phuïc kinh thaønh Phuù Xuaân, sau ñoù oån ñònh vöông vò. Nguyeãn Quang
Toaûn chaïy ra baéc, Traàn Quang Dieäu vaø Voõ Vaên Duõng coá giöõ vuøng Bình Ñònh ñeán thaùng 3
naêm 1802, quaân Taây Sôn caû hai phía baéc, nam ñeàu chöa taán coâng trôû laïi kinh thaønh Phuù
Xuaân. Nguoàn tin do Taï Khaûi Coân thu thaäp khoâng chính xaùc.
(5) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 258-259.
[12] Ngaøy Ñinh Hôïi, 14 thaùng 11, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [19/12/1801]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh taâu, teân cöôùp bieån Traàn
Thieâm Baûo mang caû gia quyeán noäi phuïc, vaø trình naïp saéc aán cuûa An Nam
caáp cho. Theo tôø taâu noùi: ‘Traàn Thieâm Baûo nhaân ñaùnh caù gaëp baõo, vaøo naêm
Caøn Long thöù 48 [1783] bò Nguyeãn Quang Bình baét, phong chöùc Toång binh
v.v...’(1) Coù theå thaáy trong nhieàu naêm haûi taëc quaáy phaù ñeàu do An Nam chöùa
chaáp gaây ra. Luùc Nguyeãn Quang Bình coøn soáng, baét ngöôøi cuûa noäi ñòa, gia
phong nguïy töôùc hieäu, roài tung ra bieån cöôùp phaù. Nguyeãn Quang Bình ñích
thaân chòu ôn naëng cuûa hoaøng khaûo,(2) laøm vieäc taùng taän löông taâm, thöïc
khoâng ñaùng laø con ngöôøi. Nay duyeät laïi tôø nguïy chieáu cuûa Quoác vöông naøy
coù caâu “Thò thieân haï nhö nhaát gia, töù haûi nhö nhaát nhaân” (Coi thieân haï nhö
moät nhaø, boán bieån nhö moät ngöôøi), caøng thuoäc loaïi eách ngoài ñaùy gieáng. Nghó
veà söï cuoàng voïng naøy, ñaùng mang quaân haøi toäi thaûo phaït; hieàm nöôùc naøy
hieän ñang giao tranh vôùi Noâng Naïi, neân khoâng thöøa luùc nguy caáp saùt phaït
theâm. Xeùt veà thieân lyù, nöôùc naøy seõ maát trong sôùm toái, caøng khoâng caàn duøng
62 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

vaên caùo ñeå daïy doã, cuõng khoâng caàn thoâng baùo cho bieát. Taát caû saéc aán [cuûa
boïn chuùng caáp] leänh cho thieâu huûy. Toång ñoác neân nghieâm leänh cho caùc voõ
quan, tuaàn tieãu ngoaøi bieån, gaëp boïn haûi taëc An Nam, laäp töùc truy naõ tröøng
trò. Boïn ñaàu thuù Traàn Thieâm Baûo, cuøng quyeán thuoäc boïn cöôùp, y theo lôøi xin
cuûa Toång ñoác, phaân bieät boá trí aên ôû taïi phuû Nam Huøng(3) töông ñoái caùch xa
bieån. Thænh thoaûng baát ngôø kieåm tra, khoâng ñeå chuùng trôû laïi bieån gaây söï.
Ñem leänh naøy baùo cho hay bieát”.(4)
Baûn Vaân Nam, tr. 279 [daãn NTTL, q. 90, tôø 31-33].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tôø 31-33.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tr. 199-200.
Khaûo chuù
(1) Lôøi khai cuûa Traàn Thieâm Baûo khoâng haún ñuùng, Ñaïi Nam lieät truyeän coù cheùp vieäc nhö lôøi Baûo
khai nhöng laïi xaûy ra vaøo naêm 1791, nhö sau: “Khi aáy, giaëc bieån Taøu OÂ ôû Löôõng Quaûng bò
boïn quan nöôùc Thanh ñuoåi baét, theá baùch phaûi chaïy ñeán quy phuïc. Hueä thu nhaän nhöõng keû
ñaàu muïc cho laøm Toång binh. Laïi dung naïp boïn giaëc Thieân Ñòa hoäi, nhaân luùc sô hôû, leùn luùt
ra vaøo, ñöôøng bieån vì theá khoâng thoâng. Khoån thaàn nöôùc Thanh cuõng sôï laø maïnh khoâng hoûi
ñeán gì caû.” (Chính bieân, Sô taäp, q. 30, Truyeän Nguïy Taây, baûn dòch, Nxb Thuaän Hoùa, 2006,
taäp 2, tr. 595). Naêm 1783 laïi coù moät vuï lieân quan ñeán giaëc bieån ngöôøi Thanh cheùp trong Ñaïi
Nam thöïc luïc, nhö sau: “Thaùng 4 naêm Quyù Maõo (1783). [Vua ñang ôû ñaûo Phuù Quoác]. Sai
Toân Thaát Coác ñieàu baùt thuûy binh, cuøng vôùi Ñieàu khieån ñaïo quaân Hoøa nghóa laø Traàn Ñónh trôû
veà cöûa bieån Caàn Giôø, doø xeùt tình theá cuûa giaëc. Ñónh voán khinh Coác, vieäc quaân phaàn nhieàu
khoâng theo leänh. Coác gieát ñi. Ñoà ñaûng cuûa Ñónh laø Toång binh Traàn Höng vaø Laâm Huùc (ñeàu
ngöôøi Thanh) beøn giöõ Haø Tieân ñeå laøm phaûn. Nguyeãn Kim Phaåm vaøo Haø Tieân thu quaân,
Thaùi tröôûng coâng chuùa laø Ngoïc Ñaûo (con gaùi thöù baûy cuûa Theá Toâng, gaû cho Tröông Phuùc
Nhaïc laø Cai cô thuyeàn Nghi Giang) cuõng ñeán ñeå truø bieän quaân nhu. Boïn Höng uùp gieát Kim
Phaåm, coâng chuùa cuõng bò haïi. Vua nghe tin giaän laém, thaân ñem binh thuyeàn ñeán ñaùnh.
Höng vaø Huùc ñeàu vôõ chaïy.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 2). Vieäc naøy Lòch trieàu taïp kyû cuõng
coù cheùp, vaø vieát laø Traàn Höng bò gieát, Laâm Huùc chaïy thoaùt (baûn dòch, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
1995, tr. 519). Trôû laïi vaên baûn Thanh thöïc luïc, ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù
56 [4/7/1791] cho thaáy ñaùm cöôùp naøy coù nhieàu baêng ñaûng: “Taát caû goàm moät teân ñaàu soû Haø
Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao, Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ
Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm, Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn
AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn
khaùc do Toân Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy
naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi”. Traàn Thieâm Baûo coù theå laø Traàn
AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, cuõng coù khi laø Traàn Höng, hoaëc laø moät trong soá nhöõng Toång binh do
Nguyeãn Hueä thu naïp phong chöùc.
(2) Hoaøng khaûo, vua cha ñaõ maát, chæ vua Caøn Long.
(3) Phuû Nam Huøng ñôøi Thanh thuoäc Thieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, nay laø thò traán Nam Huøng
thuoäc thaønh phoá Thieàu Quan, tænh Quaûng Ñoâng.
(4) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 259-260.
[13] Ngaøy Giaùp Thìn, muøng 6 thaùng 8, naêm Gia Khaùnh thöù 7 [2/9/1802]
Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu veà tình hình Noâng
Naïi sai söù daâng bieåu tieán coáng, vaø troùi giaûi giao 3 teân toäi phaïm laø boïn Maïc
Quan Phuø(1) ñeán Quaûng Ñoâng xöû töû.
Ñaõ xem kyõ tôø taâu. Ñaàu ñuoâi lieân quan ñeán vieäc tröôùc ñaây boïn Nguyeãn
Quang Bình khaån khoaûn taïi cöûa aûi caàu xin noäi phuï, heát söùc cung thuaän, Hoaøng
khaûo ta xeùt roõ loøng thaønh, beøn cho phong ñaát. Nguyeãn Quang Bình caûm kích
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 63

aân vinh, ñích thaân ñeán trieàu ñình trieàu kieán. Hoaøng khaûo ta taêng theâm aân,
nhieàu laàn ban thöôûng. Nguyeân do Nguyeãn Quang Bình bieát khaéc kyû kính sôï,
môùi ñöôïc ñoùn nhaän söï ñaõi ngoä. Ñeán luùc Nguyeãn Quang Toaûn keá thöøa ñaát Nam
Giao, laïi ñöôïc ban saéc meänh, ñeå noái ñôøi giöõ chöùc. Roài maáy naêm gaàn ñaây phaùt
hieän trong soá caùc thuyeàn cöôùp phaù taïi vuøng bieån Phuùc Kieán, Löôõng Quaûng,
thænh thoaûng coù boïn haûi taëc toùc daøi, nghe raèng nöôùc naøy [nhaø Taây Sôn] tung
ra bieån cöôùp. Traãm chöa voäi tin, nghó raèng boïn toùc daøi coù theå laø nhöõng ngöôøi
ngheøo taïi An Nam gia nhaäp vaøo ñaûng cöôùp, neân ñaõ giaùng chæ ra leänh cho nöôùc
naøy truy naõ, nhöng chöa baét daâng ñöôïc moät teân naøo!
Nay Nguyeãn Phuùc AÙnh cho troùi giaûi giao boïn Maïc Quan Phuø 3 teân, tra
hoûi laáy lôøi khai ñeàu noùi boïn chuùng laø troäm cöôùp noäi ñòa [Trung Quoác], bò
nöôùc naøy chieâu duï, phong cho caùc nguïy chöùc nhö Ñoâng Haûi vöông,(2) Toång
binh(3) v.v... vaø ra leänh ñeán bieån noäi ñòa cöôùp phaù khaùch thöông. Nguyeãn
Quang Toaûn khoâng nhöõng khoâng chòu tuaân chæ truy naõ boïn cöôùp, maø coøn
dung naïp chuùng, ban chöùc töôùc, cöôùp phaù vuøng bieån, boäi nghóa vong aân ñeán
nhö vaäy laø cuøng! Coøn nhö saéc thö aán tín do thieân trieàu ban cho, danh khí
toái quan troïng, phaûi heát söùc kính caån giöõ gìn, maát coøn cuøng vôùi nöôùc. Côù
sao Nguyeãn Quang Toaûn khoâng bieát thaän troïng, khi Nguyeãn Phuùc AÙnh taán
coâng thaønh Phuù Xuaân naêm ngoaùi, beøn boû saéc aán chaïy troán, toäi khoâng theå
traùnh ñöôïc.
Ñeán nhö söù thaàn laàn naøy cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, thì Caùt Khaùnh neân duï
nhö sau: ‘Nhöõng tình tieát maø Quoác tröôûng ngöôi cung kính trình baøy trong
bieåu vaên ñaõ ñöôïc trình taáu, mong ñaïi hoaøng ñeá ngoù xuoáng thaáy ñöôïc loøng
thaønh cung thuaän cuûa nöôùc ngöôi, ñeå ban thöôûng nhieàu. Tröôùc ñaây Nguyeãn
Quang Bình xöng thaàn thôø thieân trieàu, ñöôïc tieân hoaøng ñeá ban saéc meänh,
ñaëc caùch gia aân. Roài con y, Nguyeãn Quang Toaûn, daùm dung döôõng boïn toäi
phaïm noäi ñòa, thoâng ñoàng cöôùp phaù, taùng taän boäi aân, thöïc leõ trôøi khoâng
dung, neân cô nghieäp maát nhanh khoâng kòp quay goùt. Nay boû nöôùc chaïy troán,
ngay caû saéc aán thieân trieàu ban cho cuõng khoâng giöõ ñöôïc, vaäy Nguyeãn Quang
Toaûn khoâng nhöõng rieâng phuï loøng nhaân töø roäng löôïng cuûa tieân ñaïi hoaøng
ñeá, maø cuõng laø ñöùa con baát hieáu cuûa Nguyeãn Quang Bình, toäi loãi raát naëng.
Quoác tröôûng ngöôi cho mang saéc aán giao naïp, troùi daâng boïn ñaïo taëc,
bieát saâu ñaïo nghóa thôø nöôùc lôùn, laïi tieán daâng bieåu chöông, thaáy ñuû loøng chí
thaønh. Nhöng thieân trieàu moãi laàn thaáy thuyeàn beø caùc nöôùc bò naïn, ñeàu coi
nhö nhau, trôï caáp ñöa veà, khoâng vì lyù do ñoù maø phaûi naïp coáng. Vaû laïi Quoác
tröôûng ngöôi vieäc nöôùc cuõng chöa oån ñònh, khoâng hoaøn bò ñeå ñöôïc phong laøm
phieân thaàn, xeùt theo theå cheá coøn chöa ñaùng theo leä nhaän trieàu coáng. Nay cho
caùc ngöôi trôû veà, baùo laïi cho Quoác tröôûng ngöôi hay bieát’.
Duï roõ raøng nhö vaäy môùi ñuùng caùch. Saéc aán giao naïp, cho Caùt Khaùnh
taïm thu nhaän. Laïi noùi theâm: Tröôùc ñaây theo lôøi taâu cuûa Thanh An Thaùi,
Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn Chuûng(4) baét, Nguyeãn Chuûng coù phaûi laø
Nguyeãn Phuùc AÙnh hay khoâng, cuõng khoâng theå caên cöù vaøo lôøi noùi suoâng ñöôïc.
Trong tôø taâu ngaøy hoâm nay Caùt Khaùnh taâu raèng söù thaàn Noâng Naïi khôûi
haønh tröôùc luùc Nguyeãn Quang Toaûn bò baét, neân chöa nhaän ñöôïc tin naøy.
Tröôùc ñaây coù duï boïn Caùt Khaùnh neáu nhö Nguyeãn Quang Toaûn mang thuoäc
64 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

haï ñeán ñaàu thuaän, thì cho an trí oån thoûa. Nay toäi traïng y roõ raøng, thöïc
khoâng ñaùng tieác. Neáu y ñeán goõ cöûa aûi xin dung naïp, Caùt Khaùnh haõy cho xem
saéc aán Nguyeãn Phuùc AÙnh giao naïp, cuøng lôøi khai cuûa boïn cöôùp Maïc Quan
Phuø, sau khi traùch maéng xong, truyeàn chæ caùch boû töôùc vöông, roài ñem giam
caám, ñôïi chieáu chæ ñònh ñoaït. Tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn
Phuùc AÙnh baét; neáu Nguyeãn Phuùc AÙnh khoâng daùm töï quyeát ñònh, ñem y giaûi
giao ñeán cöûa aûi Traán Nam, thì cuõng ñoái xöû gioáng nhö treân. Coøn 3 phaïm
nhaân, boïn Maïc Quan Phuø, chieáu theo luaät ñaïi nghòch maø xöû lyù;(5) neáu nhö
gia thuoäc phaïm nhaân coù söï lieân can, cuõng cho tra xeùt moät löôït. Luùc naøy Caùt
Khaùnh neân tuaân theo chæ duï tröôùc, ñeán cöûa aûi Traán Nam ñieàu binh phoøng
thuû, giöõ cho yeân oån. Ñôïi luùc Nguyeãn Phuùc AÙnh chieám ñöôïc toaøn laõnh thoå An
Nam, sai söù ñeán caàu phong, hoaëc bieát roõ thöïc taïi veà Nguyeãn Quang Toaûn
thì haõy taáu leân roài ñôïi chieáu chæ. Ñem nhöõng ñieàu naøy truyeàn duï cho bieát”.(6)
Baûn Vaân Nam, tr. 280 [daãn NTTL, q. 102, tôø 8-11].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tôø 8-11.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tr. 361-362.
Khaûo chuù
(1) Boïn Maïc Quan Phuø bò thuûy quaân cuûa Nguyeãn AÙnh baét hoài thaùng 4 naêm 1801, Ñaïi Nam thöïc
luïc cheùp: “Thuyeàn ñaûng giaëc laø boïn giaëc bieån Teà Ngoâi bò gioù daït ñeán ngoaøi bieån Thò Naïi. Sai
hai veä Noäi Tröïc vaø Tuùc Tröïc ñuoåi theo, baét ñöôïc Ñoâng Haûi vöông nguïy laø Maïc Quan Phuø,
Thoáng binh laø Löông Vaên Canh vaø Phaøn Vaên Taøi cuøng beø ñaûng raát nhieàu.” (Chính bieân, ñeä
nhaát kyû, q. 13).
(2) Chöùc vuï naøy ñuùng nhö ghi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc (coi treân).
(3) Chöùc Toång binh, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Thoáng binh. Moät trong caùc Toång binh bò aùp giaûi
trong ñôït naøy laø Phaøn Vaên Taøi, ñaõ töøng bò Toáng Phöôùc Löông ñaùnh ñuoåi hoài thaùng 6 naêm
1799, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp: “Quaûn veä Phaán Döïc laø Toáng Phöôùc Löông ñaùnh phaù ñöôïc
Thoáng binh giaëc bieån Teà Ngoâi laø Phaøn Vaên Taøi ôû cöûa bieån Kim Boàng, ñuoåi ñeán Phuù Yeân laïi
ñaùnh ñöôïc. Tröôùc laø Taây Sôn chieâu naïp boïn ñaàu soû giaëc bieån, trao cho chöùc Thoáng binh,
muoán lôïi duïng caùi ngheà thuûy chieán cuûa hoï ñeå choáng quaân ta, ñeán ñaây bò quaân ta ñaùnh thua,
theá giaëc theâm nhuït.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 10).
(4) Vua Gia Long teân huùy laø Chuûng, beân traùi chöõ Hoøa [禾], beân phaûi chöõ Truøng/Troïng [重].
(5) Dieãn bieán cuoäc quan heä ngoaïi giao giöõa Nguyeãn AÙnh vôùi nhaø Thanh laàn ñaàu naøy ñöôïc cheùp
trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö sau: “[thaùng 6 naêm 1802] Laáy Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Thöôïng thö
Boä Hoä (Chính khanh ôû Luïc Boä chöa coù danh hieäu laø Thöôïng thö, nhaân coù meänh ñi söù neân
môùi ñaëc gia chöùc aáy), sung Chaùnh söù sang nöôùc Thanh, Ngoâ Nhaân Tónh laøm Höõu tham tri
Boä Binh, Hoaøng Ngoïc Uaån laøm Höõu tham tri Boä Hình sung chöùc Phoù söù, ñem quoác thö vaø
phaåm vaät, laïi ñem caû aán saùch ñaõ baét ñöôïc do ngöôøi Thanh phong cho giaëc Taây Sôn, cuøng
boïn giaëc bieån Teà Ngoâi laø Maïc Quan Phuø, Löông Vaên Canh, Phaøn Vaên Taøi, ñi hai thuyeàn
Baïch Yeán vaø Huyeàn Haïc, vöôït bieån ñeán cöûa Hoå Moân tænh Quaûng Ñoâng ñeå noäp. Toång ñoác
Giaùc La Caùt Khaùnh ñem vieäc aáy chuyeån ñaït. Vua Thanh voán gheùt giaëc Taây Sôn voâ ñaïo,
laïi chieâu naïp boïn Maïc Quan Phuø cho cöôùp boùc ôû ngoaøi bieån, ñaõ laâu ngaên trôû ñöôøng bieån,
ñeán nay ñöôïc tin baùo, raát vui loøng. Haï leänh cho Quaûng Ñoâng nhaän laáy boïn Quan Phuø, Vaên
Canh, Vaên Taøi ñem gieát, maø löu boïn Hoaøi Ñöùc ôû laïi tænh thaønh, cung caáp raát haäu.” (Chính
bieân, ñeä nhaát kyû, q. 17).
(6) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 260-262.
[14] Ngaøy Maäu Thaân, thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 8 [31/10/1803]
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Oa Thaäp Boá(1) taâu vaïch toäi Ñeà ñoác Toân Toaøn
Möu, Toång binh Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng ñoác suaát binh thuyeàn suoát maáy
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 65

thaùng treân bieån luøng baét boïn cöôùp maø khoâng baét ñöôïc moät teân giaëc. Toân
Toaøn Möu, Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng luøng baét yeáu ñuoái, ñeàu giao heát cho
boä xöû lyù. Coøn boïn giaëc cöôùp ôû mieàn bieån tænh aáy do tröôùc ñaây phía An Nam
dung döôõng ñeå chia cuûa troäm cöôùp ñöôïc, boïn phæ sau khi chia cuûa gian thì
chaïy veà Giang Bình ñeå baùn. Baây giôø An Nam ñaõ heát loøng cung thuaän, boïn
troäm cöôùp khoâng theå chaïy qua ñoù ñöôïc, neân taát caû tang vaät ñeàu ñem leân bôø
[ven bieån] noäi ñòa ñeå baùn. Nay Oa Thaäp Boá phaûi phaùt leänh cho quan chöùc
thuoäc quyeàn [ñoùng] nôi caùc cöûa aûi cöûa khaåu phaûi tuaàn tra nghieâm maät, nhö
ñeå boïn cöôùp bieån ñem cuûa gian leân bôø tieâu thuï thì caùc vieân chöùc vaên voõ cuøng
caùc caáp thuoäc vieân ñeàu bò haïch toäi nghieâm khaéc. Vaãn thoâng baùo cho caùc Ñeà
ñoác, Toång binh heát söùc truy baét, laøm saïch maët bieån, chuoäc laïi loãi laàm tröôùc
ñaây. Coøn nhö vaãn leà meà trì treä, seõ kheùp vaøo toäi naëng khoâng tha.”
Baûn Vaân Nam, tr. 286 [daãn NTTL, q. 121, tôø 2].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299.
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 2.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 614.
Khaûo chuù
(1) Oa Thaäp Boá, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1803-1804 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.300-7.302).
[15] Ngaøy AÁt Maõo, thaùng 7, naêm Ñaïo Quang thöù 7 [2/9/1827]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng(1) Taân(2) taâu: “Trong thaùng 4 naêm nay,
nghe tin ôû nöôùc Vieät Nam(3) coù boïn Di phæ Ba Vinh(4) cöôùp boùc taïi nhieàu nôi
döôùi nöôùc vaø treân ñaát lieàn cuûa nöôùc aáy. [Huyeän] Khaâm Chaâu, tænh Quaûng
Ñoâng vaø ngoaøi khôi maët bieån Quaûng Ñoâng phaàn lôùn tieáp giaùp ñaát ñai Vieät
Nam, sôï [boïn cöôùp aáy] seõ xaâm nhaäp bieân giôùi, hieän ñang ra leänh cho caùc Ñeà
ñoác thuûy quaân, luïc quaân sai ngöôøi canh phoøng ñaùnh traû neáu boïn chuùng xaâm
phaïm. Hieän nghe tin nöôùc aáy ñaõ baét ñöôïc teân caàm ñaàu boïn phæ, vaãn leänh cho
ñoäi binh thuyeàn Long Moân löu laïi phoøng giöõ, chôø khi naøo toaøn coõi Vieät Nam
yeân oån môùi leänh cho quay veà.” Nhaän ñöôïc chæ: “Theo tình hình phaûi nghieâm
maät phoøng thuû, treân boä döôùi nöôùc ñeàu phaûi coi troïng, khoâng ñöôïc lô laø, phaûi
luoân nhaéc nhôû boïn thuoäc vieân vaên voõ laøm vieäc caån thaän, khoâng vì ham laäp
coâng maø gaây söï raéc roái nôi bieân caûnh. Phaûi caån thaän ñaáy”
Baûn Vaân Nam, tr. 294-295 [daãn TTTL, q. 121, tôø 22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 22.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 1.036.
Khaûo chuù
(1) Hoàng 鸿 [鴻], baûn TLTB vieát/goõ nhaàm laø Sôû 所, teân nhaân vaät naøy laø Lyù Hoàng Taân 李鴻賓.
(2) Lyù Hoàng Taân, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1826-1832 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.336-7.345).
(3) Veà teân goïi Vieät Nam, xeùt thaáy caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc töø naêm 1804 trôû veà sau duøng 2
caùch goïi, hoaëc An Nam hoaëc Vieät Nam ñeå chæ Vieät Nam ngaøy nay.
(4) Ba Vinh 巴榮, caùch goïi/vieát teân Baù Vaønh [Phan Baù Vaønh/潘伯鑅]. Baù Vaønh laø thuû laõnh ñaûng
giaëc cöôùp ôû Nam Ñònh, noåi leân hoài thaùng 2 naêm Minh Maïng thöù 7 (1826), bò quan quaân nhaø
Nguyeãn gieát vaøo thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 8 (1827).
66 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

[16] Ngaøy Taân Daäu, thaùng 5, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [1829]
Laïi duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Hoàng Taân taâu, ñoaøn quan laïi
nöôùc Vieät Nam ñöa nhöõng ngöôøi Quaûng Ñoâng bò soùng gioù troâi daït trôû veà
tænh, nhaân ñoù cuõng chôû haøng hoùa sang Quaûng Ñoâng baùn vaø xin ñöôïc ñaët nôi
quan heä buoân baùn. Laàn naøy nhaân vì daân noäi ñòa soáng soùt trong gioù baõo troâi
daït ñeán ñòa phaän nöôùc aáy, Quoác vöông Vieät Nam ñaõ chu caáp quaàn aùo löông
thöïc vaø chi phí ñöa veà Quaûng Ñoâng, loøng cung thuaän thöïc ñaùng khen. Moïi
haøng hoùa ñaõ ñem tôùi vaø saép xuaát khaåu ñem tôùi, ñeàu ñöôïc ban ôn cho mieãn
noäp thueá. Rieâng veà vieäc Quoác vöông nöôùc aáy xin theo ñöôøng bieån ñeán Quaûng
Ñoâng môû mang vieäc mua baùn, theo leä ñöông nhieân phaûi baùc boû, nhöng phaûi
giaûi thích cho thoûa ñaùng. Meänh boïn Lyù Hoàng Taân truyeàn duï cho Quoác vöông
nöôùc aáy [ñaïi yù laø] ‘theo lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông veà vieäc theo ñöôøng bieån
sang Quaûng Ñoâng mua baùn, [chuùng toâi] ñaõ taâu leân ñaïi hoaøng ñeá, töø laâu nay
Quoác vöông vaãn ôû haøng phieân bang nhaän phong, heát loøng cung thuaän, nöôùc
cuûa ngaøi tieáp lieàn Löôõng Quaûng, cuøng vôùi daân buoân baùn noäi ñòa coù nôi mua
baùn theo ñöôøng boä, haøng hoùa löu thoâng cuõng ñaày ñuû, khoâng nhö maáy nöôùc
caùch trôû truøng döông maø phaûi theo ñöôøng bieån ñeå vaän chuyeån haøng hoùa.
Nhö caùc nöôùc ngoaïi di caàu xin theo ñöôøng bieån vaøo caùc nôi haûi khaåu noäi ñòa
mua baùn, ñeàu nghieâm caám khoâng cho. Baây giôø neáu thuaän theo lôøi thænh caàu
cuûa Quoác vöông, e thöông thuyeàn caùc nöôùc ngoaïi di theo ñoù maø traø troän vaøo,
roài sinh söï phöùc taïp, luùc ñoù lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông chöa thaáy ñem ñeán
tieän lôïi, maø thaønh ra khoâng phaûi [cho noäi ñòa] trong vieäc ñoái xöû. Vì vaäy [ñaïi
hoaøng ñeá] leänh cho vaãn cöù giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo
ñöôøng boä ôû caùc nôi cöûa quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu,
tænh Quaûng Taây, khoâng phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc. Ñaây laø söï
ban aân ngoaïi leä cuûa ñaïi hoaøng ñeá, baøy toû söï quan taâm rieâng, Quoác vöông haõy
hieåu roõ yù toát ñoù maø kính caån tuaân theo.’ Tuyeân duï roõ raøng nhö vaäy, cho thaáy
trong söï haïn cheá coù söï quan taâm. Boïn Toång ñoác ngöôi nhaän chæ duï naøy, phaûi
theo ñoù lo lieäu coâng vieäc cho oån thoûa. Cuøng cho Lyù Hoàng Taân, Lö Khoân(1) vaø
Dieân Long(2) bieát chæ duï naøy.”
Baûn Vaân Nam, tr. 295 [daãn TTTL, q. 156, tôø 39-41].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tôø 39-41.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tr. 408-409.
Khaûo chuù
(1) Lö Khoân, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng 1828-1830.
(2) Dieân Long, coøn chöa roõ.
[17] Ngaøy Kyû Maõo, thaùng 8, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [15/9/1829]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng Taân taâu: “Veà caùc vieäc nöôùc Vieät Nam
sai boïn quan laø Nguyeãn Vaên Chöông thænh caàu ñöôïc theo ñöôøng bieån sang ñaët
chôï mua baùn, ñaõ tuaân theo chæ duï, gôûi vaên thö cho Quoác vöông Vieät Nam, [baûo
raèng] vaãn giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo ñöôøng boä qua caùc cöûa
quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu, tænh Quaûng Taây, khoâng
phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc, cuõng ñaõ nieâm phong vaên thö ñöa cho
boïn quan laïi ñem veà trình [Quoác vöông nöôùc aáy]. Hoaøng thöôïng ñaõ nghe taáu.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 67

Baûn Vaân Nam, tr. 296 [daãn TTTL, q. 159, tôø 21].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tôø 21.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tr. 457.
[18] Ngaøy Nhaâm Daàn, thaùng 11, naêm Ñaïo Quang thöù 12 [20/1/1833]
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Ngaøy hoâm nay Lö Khoân(1) taâu veà vieäc chaën
baét haûi khaáu, noùi laø ‘ñaõ xem xeùt caùc hoà sô cuõ, thaáy vì tieáp giaùp vôùi vuøng bieân
Vieät Nam neân daân noäi ñòa thöôøng vöôït bieân caûnh maø ñaùnh baét [haûi saûn].
Quoác vöông nöôùc aáy thöôøng gôûi coâng vaên ñeà nghò ñieàu tra, Toång ñoác [nhieäm
kyø] tröôùc cuõng ñaõ nhieàu laàn gôûi coâng vaên cuøng nöôùc aáy hôïp taùc xöû lyù’. Lyù
Hoàng Taân ñaõ giöõ chöùc Toång ñoác Löôõng Quaûng nhieàu naêm, nhöõng vuï vieäc
quan heä vôùi ngoaïi phieân aáy, sao khoâng thaáy taâu roõ vieäc hôïp taùc xöû lyù? Giao
cho caùc ñaïi thaàn ôû Quaân Cô Xöù phoái hôïp vôùi Boä Hình thaåm vaán Lyù Hoàng
Taân, baûo phaûi thuaät laïi roõ raøng ñaày ñuû caùc vieäc tröôùc, ghi cheùp lôøi cung khai
roài taâu leân”. Nhaän ñöôïc lôøi taâu “Ñaõ laøm vieäc vôùi Lyù Hoàng Taân, khai raèng
‘Tröôùc ñaây coù nhaän coâng vaên cuûa Quoác vöông nöôùc aáy yeâu caàu nghieâm caám
vieäc thuyeàn ñaùnh caù vöôït bieân caûnh, chöa chæ roõ thuyeàn naøo gaây ra vieäc gì
caû. Ngay luùc aáy ñaõ ra leänh nghieâm caám, cuøng luùc cuõng gôûi vaên thö cho Quoác
vöông aáy bieát. Xem xeùt hoà sô cuõ veà vieäc giao thieäp giöõa tænh Quaûng Ñoâng
vaø Vieät Nam, ngoaïi tröø caùc vieäc trieàu coáng, giao thöông vaø xaâm phaïm bieân
giôùi phaûi trình taáu cuï theå, coøn caùc vieäc thoâng thöôøng ñaõ coù leä chæ gôûi coâng
vaên maø thoâi, vì vaäy chöa taâu leân.’ Nay ghi cheùp caån thaän lôøi khai trình leân.”
Ñaõ nghe taáu.
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Lö Khoân taâu raèng vuøng bieån khôi hai phuû
Lieâm Chaâu, Quyønh Chaâu tieáp lieàn vôùi Vieät Nam, thuyeàn cöôùp tuï taäp [nôi aáy]
roài taûn ra cöôùp boùc, hieän ñaõ ra leänh ngaên ñuoåi, baét ñöôïc nhieàu teân phæ, maët
bieån yeân tónh phaàn naøo. Theo lôøi taâu, Tri phuû Lieâm Chaâu Tröông Duïc Xuaân
baåm baùo laø doø xeùt bieát ñöôïc ôû Vieät Nam nôi cöûa Hoàng Loa Sa treân vuøng bieån
Baïch Long Vó coù hôn 30 thuyeàn phæ vôùi khoaûng vaøi traêm teân phæ hoaït ñoäng
cöôùp boùc. Vieät Nam hieän ñang cho thuyeàn chieán luøng baét,(2) [nhö vaäy] khoù
maø caûn ñöôïc chuùng chaïy loït vaøo noäi ñòa, Toång ñoác ñaõ nhanh choùng thoâng
baùo cho Thuûy sö ñeà ñoác Lyù Taêng Giai cuøng vôùi caùc ñaïo, phuû phoái hôïp truy
baét. Tieáp ñoù, theo Tri chaâu Hoà Saùn Ñình - ñang thay maët xöû lyù coâng vieäc
huyeän Khaâm Chaâu vaø Thoâng phaùn chaâu Tö Laëc Thaåm Bænh Vaên baùo caùo, ‘ñaõ
gaëp boïn cöôùp ôû maët bieån Truùc Sôn,(3) beøn toå chöùc löïc löôïng thuûy quaân ñang
thao luyeän phoái hôïp daân ñi bieån gioûi vaø caùc thuyeàn ñaùnh caù, thuyeàn thuûy
quaân vaây baét ñöôïc boïn Nguyeãn AÙ Quaûn goàm ba teân, gieát ñöôïc boán teân’. Tri
huyeän Hôïp Phoá OÂng Trung Haøn baùo caùo ‘ñaõ chieâu moä nhöõng thuyeàn ñaùnh
caù gioûi khoûe ôû caùc höông ñeå choïn sung laøm vieäc coâng, tuaàn tieãu ñeán vuøng
bieån khôi meânh moâng phía nam, gaëp boïn cöôùp chaën baét. Boïn cöôùp baén suùng
choáng traû, luùc aáy gaëp thuyeàn Thuûy sö Long Moân vaø thuyeàn cuûa quaân doanh
phuû Lieâm Chaâu, thuyeàn tuaàn tra cuûa huyeän Khaâm Chaâu cuõng vöøa ñeán, ñaùnh
cheát teân Tröông AÙ Töù rôùt chìm, saùu teân cheát ñuoái, baét ñöôïc boïn Lyù AÙ Ñöùc
goàm naêm teân, thu caùc thöù suùng, ñao, côø hieäu’. Huyeän aáy [Hôïp Phoá] hoïp baøn
cuøng caùc Giaùp tröôûng(4) kyø cöïu caùc nôi ven bieån, thaùm saùt ñöôïc nôi aån naùu
68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

cuûa boïn phæ, thaáy laø choã trô troïi ngoaøi khôi ñaûo Vi Chaâu,(5) môùi phoái hôïp
cuøng Du kích Khu Thaønh Ñaït ôû doanh Lieâm Chaâu, cho ñaët suùng phaùo taïi
caùc cöûa bieån quanh Baùt Töï Sôn, töø xa baén ra ñeå laáy thanh theá, khieán cho
boïn phæ khoâng daùm leân bôø. Roài laïi sai thuyeàn ñaùnh caù ñang laøm coâng vuï
ñeán gaàn phía traùi Vi Chaâu, giaû vôø ñaùnh caù ñeå duï baét chuùng. Thaáy [thuyeàn
ñaùnh caù] vaây löôùi ñöôïc toâm lôùn, thuyeàn cöôùp giöông côø giaøn suùng, ñònh cöôùp
nhanh nhö cöôùp thuyeàn buoân. Quan quaân boán maët raùp ñeán baét, gieát ba teân
phæ, laïi ñaùnh bò thöông cheát chìm naêm teân, baét boïn töôùng phæ Löông AÙ
Höõu, thu ñöôïc thuyeàn phæ cuøng suùng phaùo khí giôùi caùc loaïi. Laïi baét ñöôïc boïn
Lam AÙ Vaõn goàm saùu teân ôû moät thuyeàn khaùc, gaëp saùu naïn daân bò cöôùp baét,
hoûi thì bieát theâm ñöôïc boïn Ñaïi ñaàu muïc Döông Töïu Phuù, Caùi Haûi Laõo. Caùi
Haûi Laõo laø ngöôøi nöôùc Vieät Nam. Laïi theo lôøi taâu cuûa Lyù Taêng Giai raèng
‘boïn Phoù töôùng Lyù Hieàn ñi tuaàn ñeán Ñaïi Maïo chaâu(6) ôû vuøng bieån khôi
Tam AÙ thuoäc Nhai Chaâu,(7) laø nôi tieáp giaùp bieån Di Vieät Nam, thaáy ba
thuyeàn cöôùp, moãi thuyeàn coù moät hai ngaøn ngöôøi,(8) laäp töùc ñuoåi baét. Boïn Kyù
uûy(9) Traàn Hoàng AÂn bò thöông, caùc thuyeàn binh dòch xaán tôùi tröôùc baén suùng
phaùo, ñaùnh chìm moät thuyeàn cöôùp, moät teân thuûy thuû phæ bò thöông choáng
cöï bò ñaùnh cheát, soá bò cheát chìm khoâng keå xieát, baét soáng boïn Chu AÙ Nhò
goàm 12 teân. Boïn cöôùp aáy hieän tuï taäp vaø giöõ ñoà cöôùp ñöôïc taïi ñaûo Giaùp Chaâu
Sôn,(10) thuoäc vuøng bieån Di [Vieät Nam], nôi aáy khoâng xa Truùc Sôn thuoäc hieäp
Long Moân, Quyeàn Traán thuû ñaõ baùo nhanh cho binh thuyeàn Long Moân baøn
möu do thaùm. Nghe ñöôïc caùc tin laø ‘coù hôn 30 thuyeàn phæ thöôøng neo ñaäu
taïi caùc nôi Maõ Chaâu,(11) Laõo Thöû Sôn(12) vaø Giaùp Chaâu,(13) thöøa luùc hoaït ñoäng.
Nay chuùng bò caùc nôi ôû phuû Lieâm Chaâu baét gieát nhieàu teân, neân ñaõ sôï khoâng
daùm vaøo noäi ñòa. Nay ñang tìm thueâ thuyeàn Hoàng Ngö ôû chaâu Ñam,(14) phoái
hôïp lính vaø daân ñinh ñi nhanh ra bieån luøng baét boïn chuùng v.v... Moïi vieäc
ñang ñöôïc thu xeáp’. Coøn vuøng maët bieån tieáp giaùp giöõa Hoa vaø Di thì meânh
moâng khoù ñònh, phaûi xaùc ñònh tình hình thaät roõ raøng thì keá hoaïch môùi veïn
toaøn ñöôïc. Thuyeàn cöôùp hoaït ñoäng treân bieån, ñöông nhieân laø phaûi luøng suïc
truy baét, saøo huyeät chuùng ñoùng treân ñaát Di, phaûi ngaàm baùo cho nöôùc aáy ñieàu
ñoäng quan quaân cuøng nhieàu thuyeàn chieán, chuaån bò saün binh löïc huøng haäu,
öôùc heïn hoäi binh ñaùnh deïp, khieán cho chuùng ñaàu ñuoâi ñeàu bò khoáng cheá,
toång löïc dieät tröø, cho bình yeân maët bieån. Toång ñoác phaûi laäp töùc söùc cho Lyù
Taêng Giai ñieàu ñoäng caùc ñaïo, phuû chia ñöôøng chaën baét. Moät maët gôûi thö
goïi Quoác vöông nöôùc aáy [Vieät Nam] ñoàng taâm hieäp löïc dieät tröø cho saïch
boïn phæ, vieäc naøy coù lôïi cho noäi ñòa, maø nöôùc aáy cuõng khoûi naïn cöôùp boùc.
Lö Khoân voán ñaõ hieåu vieäc töø tröôùc, soaïn vaên thö aét bieát duøng lôøi leõ kheùo
leùo noùi roõ söï thöïc, cho Quoác vöông nöôùc aáy tin phuïc maø hôïp söùc vaây baét,
laøm nhanh choùng kín ñaùo. Thöông thuyeàn ra vaøo caùc nôi haûi khaåu phaûi
kieåm tra ñaêng kyù chaët cheõ, khoâng ñeå tieáp teá ñaïn döôïc, thoùc gaïo cho boïn
phæ. Quan binh thöông vong, xem xeùt roõ raøng roài theo leä lo lieäu. Soá baïc
naêm ngaøn löôïng caàn thieát, chuaån caáp cho chi duøng ñaày ñuû. Nhöõng chuyeän
boïn daân gian giaûo lôïi duïng nôi bieân caûnh töông tieáp, vöôït bieân hoaït ñoäng,
luùc vaây caùnh chöa maïnh, maø coù bieän phaùp taäp naõ thì ñaâu ñeán noãi lan traøn
nhö ngaøy nay. Taát caû moïi vieäc do Lyù Hoàng Taân, phuï aân [cuûa traãm] laøm
khoâng troøn chöùc traùch, ñeå vieäc laâu ngaøy khoâng xeùt, daãn ñeán noãi naøy, ñaùng
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 69

haän heát söùc! Nay Toång ñoác [Lö Khoân] haõy kieåm tra laïi hoà sô cuõ, coi vuï daân
noäi ñòa vöôït bieân caûnh ñaùnh baét, Quoác vöông nöôùc aáy töøng gôûi tôø
trình yeâu caàu ñieàu tra xöû lyù, Toång ñoác tieàn nhieäm cuõng ñaõ trao ñoåi vieäc
naøy vôùi nöôùc aáy. Coøn Lyù Hoàng Taân töø tröôùc ñaõ giaûi quyeát hay chöa? Caùc
vieäc aáy phaûi ñieàu tra roõ, theo söï thöïc taâu trình. Coâng vaên naøy chuyeån theo
ñöôøng traïm moãi ngaøy 500 daëm, duï leänh cho bieát.
Baûn Vaân Nam, tr. 300-301 [daãn TTTL, q. 226, tôø 25-30].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 301.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 226, tôø 25-30.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 226, tr. 380-383.
Khaûo chuù
(1) Lö Khoân, tröôùc ñaây laø Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng (1828-1830), thaùng 8 naêm Ñaïo Quang thöù 12
[1832] thaêng Toång ñoác Löôõng Quaûng, thay Lyù Hoàng Taân. Ñeán thaùng 7 naêm Ñaïo Quang thöù
15 [1835] maát khi taïi chöùc. (Theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 3”.
Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.344-7.350).
(2) Veà caùc hoaït ñoäng luøng baét giaëc bieån cuûa thuûy quaân Vieät Nam, xem noäi dung caùc vaên baûn
trích töø Ñaïi Nam thöïc luïc trong phaàn “Ñoái chieáu” beân döôùi.
(3) Truùc Sôn, teân thoân ven bieån, trong vònh bieån Giang Bình, thuoäc ñòa baøn huyeän Phoøng
Thaønh, phuû Lieâm Chaâu.
(4) Giaùp tröôûng 甲長, coøn goïi laø AÙo Giaùp 澳甲, ngöôøi ñöùng ñaàu bieân cheá quaûn lyù caùc hoä thuyeàn
daân nôi ven bieån thôøi Thanh.
(5) Vi Chaâu 潿洲, teân ñaûo, coøn goïi Ñaïi Boàng Lai 大蓬萊, ôû phía nam phuû Lieâm Chaâu, phía taây
phuû Loâi Chaâu, khoaûng 109 ñoä kinh ñoâng, 21 ñoä vó baéc.
(6) Ñaïi Maïo chaâu/玳瑁洲, [baõi Ñoài Moài] laø nôi gaàn bôø phía nam caûng Tam AÙ. Quyønh Chaâu phuû
chí, quyeån 4 thöôïng, Dö ñòa Sôn xuyeân, phaàn huyeän Nhai Chaâu cheùp: “大小玳瑁洲大洲在東海
中小洲在西海中/ Coù hai chaâu Ñaïi Maïo, lôùn vaø nhoû, chaâu Ñaïi Maïo lôùn ôû trong bieån, phía ñoâng;
chaâu Ñaïi Maïo nhoû ôû trong bieån, phía taây [huyeän trò]” (baûn Long Baân, 1891, 44 quyeån. Baûn in
Löõ Ñaøi Haûi Nam ñoàng höông hoäi, cuoán 1, tr. 224). Ñòa ñoà “Quyønh Chaâu phuû cöông vöïc ñoà”
trong Coå kim ñoà thö taäp thaønh [Thanh] chæ veõ chaâu Ñaïi Maïo lôùn vaø tieâu danh nôi naøy laø Ñaïi
Ñaïi Maïo chaâu 大玳瑁洲, ñòa ñoà naøy cuõng cho thaáy ñaây laø nôi taän cuøng phía nam huyeän Nhai
Chaâu (Baûn in Vaên Tinh thö ñieám, Ñaøi Baéc, 1964, cuoán 101, tôø 167). Baûn ñoà do Boä Thuûy loä
Nhaät Baûn, maûng “An Nam Haûi Loan/安南海灣” tieâu danh Ñoâng Chaâu 東洲 [cho baõi Ñaïi Maïo
lôùn] vaø Taây Chaâu 西洲 [cho baõi Ñaïi Maïo nhoû] [Baûn in naêm Chieâu Hoøa thöù 12 (1937), baûn ñoà
tieáp hôïp, tyû leä: 1/700.000]. Baûn ñoà “Quaûng Ñoâng nhaân vaên ñoà/廣東人文圖” vaø “Quaûng Ñoâng
ñòa hình ñoà/廣東地形圖” trong taäp ñòa ñoà Trung Quoác nam boä, tieâu danh Ñoâng Maïo Chaâu 東
帽洲 (cho baõi Ñaïi Maïo lôùn) vaø Taây Maïo Chaâu 西帽洲 (cho baõi Ñaïi Maïo nhoû) [Trung Hoa Daân
quoác ñòa ñoà taäp 中華民國地圖集, Tröông Kyø Quaân 張其昀 chuû bieân, Quoác phoøng nghieân cöùu
vieän vaø Trung Quoác ñòa hoïc nghieân cöùu sôû hôïp taùc aán haønh, Ñaøi Baéc, 1964 (5 cuoán). Tham
khaûo cuoán 4 (Trung Quoác nam boä), trang C15-C16, C17-C18 , tyû leä 1/2.000.000].
(7) Nhai Chaâu 崖州, teân huyeän, cöïc nam phuû Quyønh Chaâu, cuõng laø huyeän cöïc nam Trung Hoa.
Nguyeân vaên trong baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB goõ nhaàm thaønh chöõ Nham Chaâu 岩州. Baûn
ÑTTT, phaàn Tuyeân Toâng Thaønh (Ñaïo Quang) Hoaøng ñeá thöïc luïc, cuoán 6, tr. 4.041, quyeån 226,
tôø 29 vieát laø Nhai Chaâu 崖州; baûn TTL cuõng vieát laø Nhai Chaâu 崖州. Caên cöù caùc ñòa danh laân caän
trong caâu vaên laø caûng Tam AÙ vaø baõi Ñaïi Maïo, moät maët, xeùt caùc teân huyeän, teân ñaát treân ñòa baøn
phuû Quyønh Chaâu khoâng coù teân Nham Chaâu, nhö vaäy chaéc chaén laø baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB
ñaõ goõ sai [khoâng phaûi hieäu ñính baûn vieát], neân toâi dòch laø Nhai Chaâu theo baûn ÑTTL, TTL. Coù
ñieåm ñaùng löu yù laø, baûn Vaân Nam caên cöù ÑTTL coøn baûn TLTB caên cöù TTL, töùc laø hai taäp hôïp tö
lieäu naøy döïa vaøo 2 baûn nguoàn in chuïp khaùc nhau ñeå goõ laïi, maø laïi sai cuøng moät ñieåm!
(8) Con soá naøy coù leõ cheùp nhaàm.
(9) Kyù uûy 記委, ngöôøi coù coâng ñaõ ñöôïc caùc quan ñòa phöông giao nhieäm vuï maø chöa ñöôïc vaøo
ngaïch bieân cheá, ñang chôø tuyeån duïng, hoï teân ñaõ ñöôïc ñaêng kyù vaøo danh saùch cuûa Boä Laïi
hoaëc Quaân Cô Xöù.
70 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

(10) Giaùp Chaâu Sôn 甲洲山, teân ñaûo, coøn goïi Giaùp Chaâu 甲洲, vaên baûn Thanh thöïc luïc vieát sai
chöõ Giaùp 甲, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí vieát laø Giaùp 夾. Giaùp Chaâu 夾洲, coøn goïi ñaûo Ñieàn 填
島. ÑNNTC, Tænh Quaûng Yeân, muïc Nuùi soâng, cheùp: “Ñaûo Ñieàn. Ñaûo naøy cuõng coù ngöôøi goïi
laø ñaûo Giaùp Chaâu, ôû veà cöûa beå Vaân Ñoàn trong bieån lôùn, xeá veà phía baéc coù nuùi Taây Hieàn,
veà phía beân traùi nuùi ñeán ñaûo Baïch Long Vó goïi laø Ba Laøng Naùt [vuïng Ba Laøng], lieàn vôùi nuùi
Baïch Long ôû Truùc Sôn nöôùc Thanh.” (Baûn dòch Ñaëng Chu Kình, Saøi Goøn, 1970, tr. 32).

Moät trang trong phaàn vaên baûn 18. Ñaây laø baûn queùt töø ÑTTL, baûn in Ñaøi Loan naêm 1964. [Löu yù veà vaên
baûn: ôû coät giöõa (baïch khaåu) laø teân Thöïc luïc “Tuyeân Toâng Thaønh Hoaøng ñeá thöïc luïc”, quyeån soá “quyeån
nhò baùch nhò thaäp luïc” vaø trang soá “nhò thaäp cöûu”, caùc phaàn naøy ñeàu bò xoùa ñi ôû baûn in TTL 1986].
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 71

(11) Maõ Chaâu 馬洲, töùc ñaûo Maõ Chaùu [Ñòa chí Quaûng Ninh, Nxb Theá giôùi, 2002 (3 taäp), tham
khaûo Taäp I, Baûn ñoà huyeän Coâ Toâ, tr. 51], Hoøn Ngöïa [Baûn ñoà Haønh chính vaø du lòch Quaûng
Ninh, Nxb Baûn ñoà, 1999]. Thuoäc huyeän ñaûo Coâ Toâ.
(12) Laõo Thöû Sôn 老鼠山, chöa roõ caùch goïi caùc teân naøy cuûa ngöôøi Thanh chæ hoøn ñaûo naøo, coù theå
cuøng nhoùm ñaûo Maõ Chaùu [hoøn Ngöïa], ôû phía baéc quaàn ñaûo Coâ Toâ. Chôø xeùt theâm.
(13) Töùc Giaùp Chaâu Sôn [Xem chuù 10].
(14) Ñam Chaâu 儋州, teân huyeän, huyeän trò ôû giaùp bieån phía taây baéc ñaûo/phuû Quyønh Chaâu. Huyeän
trò Ñam Chaâu nay laø traán/caûng Taân Anh thuoäc thaønh phoá Ñam Chaâu, tænh Haûi Nam.
Ñoái chieáu
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 58.
Kyû Söûu, naêm Minh Maïng thöù 10 [1829], muøa xuaân, thaùng 3… Thanh Hoa
coù giaëc bieån. [ÔÛ] Kinh phaùi Veä uùy Trung Thuûy laø Traàn Vaên Leã, Veä uùy Haäu
Thuûy laø Tröông Vaên Tín, ñem binh thuyeàn ñi tìm baét. Vöøa ñeán nuùi Song Ngö
ôû Ngheä An thì gaëp 2 thuyeàn giaëc, moät caùi chaïy veà höôùng ñoâng, moät caùi thì
choáng cöï. Boïn Leã doác binh xoâng ñaùnh, baét soáng ñöôïc 3 teân, cheùm ñöôïc 6 ñaàu,
coøn thì nhaûy xuoáng bieån cheát. Baét ñöôïc thuyeàn vaø khí giôùi. Vieäc taâu leân. Vua
khen. Thöôûng cho boïn Leã quaân coâng vaø kyû luïc ñeàu 1 thöù, cho bieàn binh 300
quan tieàn. Gieát keû phaïm bò baét laø Löu AÙ Baùt, Dö Quoác Nhaát, Lyù AÙ Tam, ñem
beâu ñaàu trong 3 ngaøy ôû caùc taán sôû töø Ngheä An trôû ra baéc ñeán Quaûng Yeân.
[Trích töø baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Giaùo duïc, 2007, taäp 2, tr. 841].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 84.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa thu, thaùng 9… Thöï
[Quyeàn] Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng ñoùng quaân ôû cöûa bieån Taùn
Haûi, sai Thí sai Thoå Tri chaâu ôû Vaïn Ninh laø Phan Vaên Vò vaø Thoå laïi muïc
Phan Vaên Bích ñem lính thoå doõng ñi tuaàn thaùm, ñeán nuùi Taây Traøng, gaëp teân
giaëc thöù yeáu phaïm laø Nguyeãn Ñình Thoâng giao chieán, baét ñöôïc, laïi baét ñöôïc
4 chieác thuyeàn cuøng ñoà ñaûng vaø khí giôùi cuûa giaëc. Coøn 5 chieác thuyeàn nöõa
nhaèm haûi phaän nhaø Thanh chaïy troán. Ñaïo Quaûng ñem söï traïng aáy taâu leân.
Vua khen, xuoáng chæ duï: chuaån cho Phan Vaên Vò, Phan Vaên Bích ñeàu
ñöôïc thöïc thuï ngay, nhöõng thoå doõng ñöôïc thöôûng chung 1.000 quan tieàn.
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 383].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 85.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa ñoâng, thaùng 10… Thöï
Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng ñem quaân ñeán nuùi Taây Traøng, gaëp giaëc,
ñaùnh lieàn: giaëc chaïy, boû laïi 6 chieác thuyeàn vaø côø, troáng, göôm, giaùo; lieàn leân ñaûo
luïc soaùt, baét ñöôïc ñaøn oâng, ñaøn baø 6 ngöôøi. Ñoùng laïi vaøi ngaøy, thaáy hôn 10 chieác
thuyeàn giaëc töø haûi phaän nhaø Thanh keùo ñeán, Quaûng luøa quaân ra ñaùnh, thì giaëc
laïi keùo buoàm chaïy, ñuoåi khoâng kòp, trôû veà, Quaûng ñem tình hình aáy taâu leân vaø
noùi: “Toå giaëc hieän ñaõ phaù vôõ, noù ñöông giaän döõ nghieán raêng; neáu heát haïn laïi ruùt
quaân veà, thì daân ven bieån chaéc seõ bò haïi! Vaäy tha thieát xin cho ñoùng laïi ôû bieån
möôi ngaøy, ñeå quyeát doø baét kyø heát giaëc aáy môùi thoâi.”
72 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Vua duï raèng: “Ngöôi thaân haønh ñem ñaïi ñoäi binh thuyeàn, hai phen giao
chieán vôùi giaëc, laàn tröôùc ñaùnh khoâng baét ñöôïc ñöùa naøo, ñeán khi leân bôø luøng
soaùt, cuõng chæ baét ñöôïc ngöôøi giaø, ñaøn baø, treû con thoâi; laàn sau thì khoâng baét
ñöôïc gì caû! Ñaùng leõ tröøng trò veà toäi baát löïc, nhöng haõy khoan dung, truyeàn
chæ nghieâm quôû, haïn cho 20 ngaøy phaûi baét heát toaùn giaëc aáy, gieát cho kyø tieät,
seõ roäng ban aân thöôûng. Neáu ngoaøi haïn khoâng queùt saïch, thì theá naøo cuõng
giao cho ñình thaàn nghieâm ngaët trò toäi.”
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 404].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 86.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa ñoâng, thaùng 11… Thöï
Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng taâu noùi: “Haïn baét giaëc ñaõ heát, maø
luõ giaëc xa chaïy cao bay, chöa saên baét ñöôïc! Vaäy xin cam chòu veà toäi khoâng
laøm ñöôïc coâng traïng gì. Duy hieän nay haûi phaän Haûi Nam coù thuyeàn quaân
cuûa Ñeà ñoác nhaø Thanh ñang ñi taàm naõ nghieâm ngaët ôû Long Moân; laïi coù Ñoâ
phuû [nhaø Thanh] phoøng giöõ ngaên chaën. Theá giaëc cuøng quaãn, chaúng sôùm thì
muoän seõ laïi leùn ñeán. Vaäy xin gia haïn cho löu laïi ngoaøi bieån 1 thaùng nöõa, ñeå
tuøy cô tieãu tröø boïn phæ.”
Vua baûo Boä Binh raèng: “Leâ Ñaïo Quaûng, haïn cho baét giaëc, ñeán nay
khoâng baét ñöôïc teân naøo! Ñaùng leõ neân giao boä nghieâm ngaët xöû trò, nhöng
nghó quaân giaëc aån hieän baát thöôøng, maø bieån caû meânh moâng, laém hoøn
nhieàu ñaûo, tình hình keå cuõng raát khoù. Vaäy haõy gia aân giaùng 2 caáp. Vaû, luõ
giaëc aáy, sau bò ñaùnh, hieän ñaõ chaïy xa; neáu quaân ta ñoùng laâu, e thaát saùch.
Khaù truyeàn chæ cho Leâ Ñaïo Quaûng vaø binh thuyeàn do Haûi Döông phaùi ñi,
ñeàu ruùt veà tænh nghæ ngôi. Neáu giaëc kia coøn trôû laïi, thì laäp töùc ñi ñaùnh thaät
döõ, cuõng chöa muoän.”
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 422-423].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 88.
Quyù Tî, naêm Minh Maïng thöù 14 [1833] (Thanh, Ñaïo Quang naêm
thöù 13). Muøa xuaân, thaùng Gieâng… Giaëc troán ôû Quaûng Yeân laø Nguyeãn Baûo,
lieân keát vôùi ñoaøn thuyeàn giaëc Thanh, ra vaøo ôû vuøng bieån Hoa Phong, Vaân
Ñoàn. Vieân Thoå laïi muïc ôû Vaïn Ninh laø Phan Huy Bích [ÑNTL cheùp teân
cuûa nhaân vaät naøy khoâng thoáng nhaát, Ñeä nhò kyû, quyeån 84 (ñaõ neâu ôû treân)
ghi laø Phan Vaên Bích] ñem thuû haï vaø höông doõng ñi tuaàn thaùm, gaëp giaëc,
giaëc vöøa ñaùnh vöøa lui. [Boïn Bích] ñuoåi 1 ngaøy 1 ñeâm, ñeán baõi Vuï Thuûy
(thuoäc haûi phaän Haûi Nam, phuû Quyønh Chaâu nhaø Thanh), ñaùnh ñaém ñöôïc
1 caùi thuyeàn giaëc, cheùm ñöôïc teân ñaàu ñaûng giaëc Thanh laø Ngoâ AÙ Tam vaø
baét soáng ñöôïc teân ñoàng ñaûng laø Phan AÙ Baùt. Coøn teân Baûo nhaûy leân bôø, chæ
kòp moät mình troán thoaùt. Caùc thuyeàn khaùc chaïy veà phía ñoâng, ñeàu bò quan
quaân nhaø Thanh baét ñöôïc.
Thöï [Quyeàn] Tuaàn phuû Leâ Ñaïo Quaûng ñem vieäc ñoù taâu leân. Vua raát
khen ngôïi, thöôûng Phan Huy Bích toøng baùt phaåm Baù hoä vaø 500 quan tieàn.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 73

Vua baûo Boä Binh raèng: “Boïn phæ aáy bò doàn ñeán böôùc ñöôøng cuøng, ñeàu do
söùc quaân höông doõng cuûa nöôùc ta, quan nhaø Thanh nhôø ñoù maø ñöôïc thaønh
coâng, chaúng hay luõ ngöôøi nhaø Thanh ôû nhöõng thuyeàn gaëp naïn coù nghe bieát
khoâng!”. Vua lieàn sai ty thuoäc ôû boä, ñi ra vuïng Traø Sôn doø hoûi.
Sau ñoù, Phan Huy Bích laïi saên baét ñöôïc Nguyeãn Baûo, ñem noäp. Giaëc
bieån yeân heát. Vua xuoáng chæ khen thöôûng, cho Phan Huy Bích Chaùnh Thaát
phaåm Thieân hoä, thöôûng theâm cho 100 laïng baïc vaø 200 quan tieàn.
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 458-459].
II. Nhaän xeùt
Caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc ñöôïc trích dòch treân ñaây cho chuùng ta
moät caùi nhìn toaøn cuïc veà tình hình caùc hoaït ñoäng treân vuøng bieån hai nöôùc
Thanh-Vieät trong khoaûng thôøi gian gaàn 100 naêm [1746-1833]. Noåi baät hôn
caû laø tình traïng hoaønh haønh cuûa caùc nhoùm cöôùp bieån vaø noã löïc ñaùnh deïp,
vaây baét boïn chuùng cuûa thuûy quaân hai nöôùc. Caùc vaên baûn Ñaïi Nam thöïc luïc
ñöôïc ñoái chieáu cho thaáy treân ñaïi theå coù raát nhieàu söï kieän vaø tình tieát truøng
khôùp vôùi Thanh thöïc luïc. Phoái hôïp tö lieäu Thöïc luïc hai nhaø Thanh-Nguyeãn,
nhieàu vaán ñeà seõ ñöôïc kieåm chöùng, tröôùc maét, trong khaûo saùt naøy chuùng toâi
nhaän thaáy 3 vaán ñeà ñaùng löu yù.
Moät laø, xuyeân suoát caùc vaên baûn, haûi giôùi Trung Hoa döôùi trieàu Thanh
vaãn thöôøng xuyeân ñöôïc ñeà caäp trong nhieàu vaên baûn ôû daïng chæ duï hoaëc taáu
sôù, cöông giôùi bieån tuy ñöôïc nhaéc ñeán/moâ taû baèng lôøi vaên khoâng maáy roõ raøng
nhöng ñeàu bieåu loä raèng phaïm vi haûi giôùi raát gaàn bôø. Hoaït ñoäng cuûa thuûy
quaân vaø löïc löôïng ngö daân cuûa nhaø Thanh chæ quanh quaån moät daõy Long
Moân, Khaâm Chaâu tieáp giaùp Baïch Long Vó [vònh Baéc Boä, Vieät Nam], coøn
ôû phía nam Quyønh Chaâu, xa hôn moät chuùt veà nam ñeàu ñöôïc caùc Toång ñoác
Löôõng Quaûng, Thuûy sö ñeà ñoác… dieãn taû laø nôi “moâng lung môø mòt”. Ñeán vaên
baûn ngaøy Nhaâm Daàn, thaùng 11 naêm Ñaïo Quang thöù 12 [20/1/1833], thoâng
qua lôøi duï cuûa hoaøng ñeá, haûi giôùi ñöôïc xaùc ñònh taïi vò trí ñòa lyù cuï theå “Ñaïi
Maïo chaâu ôû vuøng bieån khôi Tam AÙ thuoäc Nhai Chaâu, laø nôi tieáp
giaùp bieån Di Vieät Nam”, caâu vaên naøy naèm trong lôøi taâu cuûa Thuûy sö ñeà
ñoác Lyù Taêng Giai ñöôïc hoaøng ñeá Ñaïo Quang laëp laïi moät caùch töï nhieân, nhö
thöïc teá cuûa noù.
Hai laø, vua nhaø Nguyeãn [Minh Maïng] nhieàu laàn gôûi coâng vaên thoâng
baùo vaø ñeà nghò ñieàu tra xöû lyù ngö daân Trung Hoa xaâm phaïm vuøng bieån Vieät
Nam ñaùnh baét haûi saûn. Hoaøng ñeá nhaø Thanh cuõng lieân tuïc ñoác thuùc caùc
troïng thaàn nôi bieân cöông ñieàu tra xöû lyù ngö daân noäi ñòa, nghieâm caám caùc
hoaït ñoäng vöôït bieân ñaùnh baét traùi pheùp aáy. Caùc chi tieát naøy tuy khoâng neâu
ñöôïc haûi phaän cuï theå nhöng chuùng cho thaáy yù thöùc raát roõ veà chuû quyeàn vuøng
bieån cuûa vua Minh Maïng.
Ba laø, hai vaán ñeà neâu treân coù nguyeân nhaân töø ñaâu? Caùc vaên baûn cuûa
hai Thöïc luïc ñeàu cho thaáy, trong giai ñoaïn naøy thuûy quaân nhaø Thanh khoâng
maïnh baèng thuûy quaân nhaø Nguyeãn. Ñieàu naøy coù theå nhaän ñònh töø keát quaû
cuûa nhieàu laàn baét soáng hoaëc tieâu dieät caùc teân ñaàu soû vaø ñoàng ñaûng boïn cöôùp
bieån, nhieàu laàn baét giaûi caùc toäi phaïm cöôùp bieån quan troïng cho chính quyeàn
74 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

ñòa phöông Quaûng Ñoâng cuûa thuûy quaân nhaø Nguyeãn ñöôïc caû hai Thöïc luïc
ghi cheùp. Ngoaøi bieåu hieän roõ reät veà naêng löïc taùc chieán treân bieån cuûa hai beân,
coøn moät ñieåm thuoäc veà tinh thaàn traùch nhieäm cuûa caùc ñaïi thaàn traán thuû ñòa
phöông hoaëc tröïc tieáp phuï traùch an ninh maët bieån. Moät so saùnh coù theå neâu
ra giöõa Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng Taân [Thanh] vôùi Quyeàn Tuaàn phuû
Quaûng Yeân Leâ Ñaïo Quaûng [Vieät], hình aûnh moät ngöôøi taéc traùch trong vieäc
coâng, nhieàu laàn baùo caùo laùo veà trieàu ñình, daãn ñeán tình traïng naïn cöôùp boùc
treân bieån ngaøy caøng lan roäng; coøn moät ngöôøi taän taâm taän löïc truy baét boïn
giaëc bieån, baùo caùo roõ tình hình, töï xin chòu hình phaït vaø ñaõ hai laàn xin ñöôïc
gia haïn ñeå ñöôïc tieáp tuïc ôû ngoaøi bieån khôi taùc chieán.
Toùm laïi, ñeå nhaän bieát moät khoâng gian/hoaøn caûnh lòch söû, vieäc phoái hôïp
caùc tö lieäu ñoàng ñaïi moät caùch khoa hoïc thöôøng ñöôïc chuù yù bôûi noù seõ giaøu söùc
thuyeát phuïc. Nhöõng chi tieát töø caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch vaø khaûo saùt trong
baøi vieát naøy nhö laø phaàn boå tuùc quan troïng cho caùc loaïi tö lieäu quan phöông
khaùc töø caùc nguoàn phöông chí, ñòa ñoà vaø chính söû ñöôïc bieân soaïn döôùi trieàu
Thanh, maëc duø qua nhieàu caùch bieân cheùp hoaëc moâ taû, chuùng ñeàu cho thaáy
raèng, cöông vöïc Trung Hoa thôøi nhaø Thanh chæ ñeán Nhai Chaâu thuoäc phuû
Quyønh Chaâu maø thoâi.
(Heát phaàn 1)
PHQ
TOÙM TAÉT
Baøi vieát trích dòch, khaûo chöùng, ñoái chieáu vaø chuù thích nhöõng ghi cheùp veà vuøng bieån Quaûng
Ñoâng (Trung Hoa) vaø bieån Ñoâng (Vieät Nam) trong hai boä Thöïc luïc cuûa trieàu Thanh vaø trieàu
Nguyeãn trong khoaûng thôøi gian gaàn 100 naêm (1746-1833). Qua ñoù thaáy noåi baät leân 3 vaán ñeà:
1) Tình hình hoaït ñoäng cuûa nhöõng nhoùm cöôùp bieån cuõng nhö söï phoái hôïp giöõa thuûy quaân hai nöôùc
Trung-Vieät trong vieäc vaây baét chuùng nhaèm giöõ gìn trò an chung cho toaøn vuøng. 2) Phaûn aùnh tình
hình ngoaïi giao giöõa nhaø Thanh vaø trieàu Nguyeãn trong phaïm vi giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaûy ra nôi
haûi giôùi nhö buoân laäu hoaëc ñaùnh baét haûi saûn xa bôø traùi pheùp. 3) Tình hình giao thoâng vaø haûi thöông
giöõa hai nöôùc Trung-Vieät.
Vieäc ñoái chieáu tö lieäu Thöïc luïc cuûa hai nhaø Thanh-Nguyeãn coøn giuùp kieåm chöùng ñöôïc nhieàu
chi tieát lieân quan ñeán cöông giôùi bieån veà phía nam cuûa Trung Hoa trong lòch söû. Theo ñoù, cho ñeán
ñôøi nhaø Thanh, cöông vöïc phía nam Trung Hoa chöa bao giôø vöôït quaù huyeän Nhai cuûa tænh Haûi
Nam ngaøy nay.
ABSTRACT
NOTES OF GUANGDONG’S TERRITORIAL WATERS (CHINA)
AND THE EAST SEA (VIETNAM) IN QING SHI-LU (ANNALS OF THE QING DYNASTY)
COMPARING TO ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC (THE ANNALS OF THE ÑAÏI NAM)
The article presents translate excerpts, comparison and annotation on Guangdong’s
territorial waters (China) and the East Sea (Vietnam) from the two Annals of the Qing dynasty
and the Nguyeãn dynasty during the period of nearly 100 years from 1746 to 1833. There are 3
outstanding issues arising from that, as follows: 1) The operation of groups of pirates and the co-
operation between the naval forces of two countries in encircling them to protect the security of
the whole region. 2) Diplomatic situation between the Qing dynasty and the Nguyeãn dynasty in
the resolution to such problems arising in the maritime boundary as smuggling or illegal offshore
fishing. 3) The situation of commercial navigation between China and Vietnam.
The comparison of the two Annals of the Qing dynasty and the Nguyeãn dynasty also helps
to verify many details related to the China’s maritime boundary in history, which shows that, until
the Qing dynasty, southern China border never stretch out further than Nhai district of present
Hainan province.

You might also like