Professional Documents
Culture Documents
SCH HNG DN HC TP
GII TCH 2
(Dng cho sinh vin h o to i hc t xa) Lu hnh ni b
H NI - 2006
SCH HNG DN HC TP
GII TCH 2
Bin son :
Ts. V GIA T
LI GII THIU
GIA TCH 2 (TON CAO CP A 3 ) l hc phn tip theo cc hc phn GII TCH 1, I S ( TON CAO CP A 1 , A 2 ) dnh cho sinh vin nm th nht thuc cc nhm ngnh khi k thut. Gio trnh ny dng lm ti liu hc tp cho sinh vin i hc vi hnh thc o to t xa. Gio trnh c bin son theo chng trnh qui nh nm 2001 ca B Gio dc- o to v theo cng chng trnh ca Hc vin Cng ngh Bu chnh Vin thng ph duyt nm 2006 cho h o to chnh qui. Vit nam, hnh thc o to t xa tuy trin khai v nhn rng t 10 nm nay nhng vn cn kh mi m. Vi cch hc ny, i hi ngi hc phi lm vic c lp nhiu hn, ly t hc, t nghin cu l chnh. Do ti liu hc tp, c th l cc gio trnh phi c coi l phng tin c bn v quan trng nht. Cc yu t trn c chng ti ch khi vit gio trnh ny, c th l: Ni dung c trnh by ngn gn, chnh xc. Tr mt s nh l c chng minh nhm rn luyn t duy v cng c kin thc, cn hu ht cc nh l a ra c tha nhn vi mc ch p dng. Tng ng mi ni dung kin thc u c v d minh ha nhm hng ngi hc hiu su sc v bit cch p dng. Trong mi chng u c mc ch, yu cu v phn tm tt ni dung ngi hc d c, d thuc. Cc cu hi mang tnh trc nghim cui mi chng l c s nh gi kin thc c c ca ngi hc v ni dung chng . Gio trnh gm 5 chng, tng ng vi 4 n v hc trnh (60 tit). Chng 1 .Php tnh vi phn hm s nhiu bin s. Chng 2. Tch phn bi. Chng 3. Tch phn ng v tch phn mt. Chng 4. L thuyt trng. Chng 5. Phng trnh vi phn. Mc d c gng rt nhiu, song khng trnh khi cc s sut v ni dung cng nh cc li v n lot, chng ti rt mong c s gp kin v rt cm n v iu . Nhn y, chng ti chn thnh cm n Ban Gim c Hc vin Cng ngh Bu chnh Vin thng, Trung tm o to Bu chnh Vin thng 1, c bit Phng o to i hc t xa v cc bn ng nghip to iu kin, ng vin, gip chng ti hon thnh gio trnh ny. H Ni, 7-2006 Tc gi
(n chiu).
M t c min xc nh v th ca hm hai bin. 2. Php tnh o hm ring v vi phn ton phn. Nm vng cc qui tc tnh o hm ring trn c s tnh o hm ca hm mt bin. Cng thc tnh o hm ring ca hm s n. Cng thc vi phn ton phn v bit cch p dng vo php tnh gn ng. 3. Nm vng khi nim v cch tnh o hm theo hng. Gii thch c o hm ring theo cc bin x, y, z chnh l o hm theo hng cc trc Ox, Oy, Oz. 4. Bi ton tm cc tr. Qui tc tm cc tr t do, phng php nhn t Lagrange.
NI DUNG
1.1. Cc khi nim chung
1.1.1. Khng gian n chiu * Ta bit mi im trong khng gian 3 chiu c c trng hon ton bi b 3 s (x, y, z) l 3 ta Descartes ca n: x l honh , y l tung v z l cao . Tng qut nh sau: Mi b c th t n s thc
, N ( y1 , y 2 ,..., y n )
d ( M , N ) = ( x1 y1 ) + ...... + ( xn y n ) =
2 2
(x
i =1
yi ) 2
n
,
n
. Tc l vi 3
ta c:
d ( A, C ) d ( A, B) + d ( B, C )
* Cho M 0 ( x1 , x2 ,..., xn )
0 0 0
- ln cn hoc ln cn bn knh
* Cho E im N
n n
(H.1.1a).
. im
M E gi l im trong ca E nu c ( M ) E ( > 0) .
gi l im bin ca E nu bt k
E ( > 0) . Tp E gi l m nu mi im ca n u l im trong, gi l ng nu n cha mi im bin ca n. Tp cc im bin ca E k hiu E . Bao ng ca E hay tp E ng k hiu E v c E = E E (H.1.1a).
khng thuc * Tp E gi l b chn hay gii ni nu nh tn ti s N sao cho E N (0) . * Tp E gi l lin thng nu mi cp im M1, M2 trong E u c ni vi nhau bi mt ng cong lin tc no nm trn trong E. Tp lin thng E gi l n lin nu n b gii hn bi mt mt kn (mt ng cong kn trong 2 ; mt mt cong kn trong 3 ) (H.1.1a). Tp lin thng E gi l a lin nu n b gii hn bi t hai mt kn tr ln ri nhau tng i mt (H.1.1b).
V d 1: Xt cc tp sau trong
A = {( x, y ) : x 2 + y 2 < 4}
B = {(1,2), (1,0), (0,0)} v
2
Gii:
. Gi nh x:
f :DR
Hay l M(x1 , x 2 ,...., x n ) D gi l bin s ph thuc. 1.1.3. Min xc nh ca hm nhiu bin s Ngi ta quy c: Nu cho hm s u = f(M) m khng ni g v min xc nh D ca n th phi hiu rng min xc nh D ca hm s l tp hp cc im M sao cho biu thc f(M) c ngha. Min xc nh ca hm s thng l tp lin thng. Sau y l mt s v d v min xc nh ca hm s 2 bin s, 3 bin s. V d 2: Tm min xc nh ca cc hm s sau v m t hnh hc cc min : a) z = 1 x 2 y 2 , Gii: a. Min xc nh l tp (x, y)
2
l mt hm s ca n bin
b) z = ln( x + y ) ,
c) u =
y 9 x2 y2 z2
1 x 1 1 x 2 y 1 x 2
b. Min xc nh l tp (x, y)
2
3 < x < 3 2 2 9 x y 9 x 9 x 2 y 2 z 9 x 2 y 2
vi z = f(x,y) gi l
th ca hm s cho. Nh th th ca hm 2 bin thng l mt mt cong trong khng gian 3 chiu 0xyz. th ca hm s m t mt cch trc quan hm s th hin c ngha hnh hc ca hm s. Di y ta xt cc mt cong c bit v n gin, thng dng trong ton hc v ng dng. A. Mt phng: Mt phng l th ca hm hai bin tuyn tnh, ni cch khc phng trnh mt phng c dng: Ax + By + Cz + D = 0 trong A2 + B 2 + C 2 > 0 . Chng hn C 0 c 1 z = ( D + Ax + By ) , hm s ny xc nh trn 2 . C B. Ellipsoid Ellipsoid l mt cong, phng trnh chnh tc ca n c dng (H.1.3)
x2 y2 z2 + + =1 a 2 b2 c 2 y l hm hai bin cho di dng khng tng minh (dng n). Hm s l a tr. Chng hn coi z l bin ph thuc vo x v y th min xc nh l hnh ellipse c cc bn trc x2 y 2 a v b: 2 + 2 1 a b
6
C. Paraboloid elliptic Phng trnh chnh tc ca paraboloid elliptic c dng (H.1.4): Min xc nh ca hm s trn l
2
x2 y2 + =z a 2 b2
x +y =a z
2 2 2
x2 y2 + =1 a 2 b2
* Mt tr hyperbolic (H.1.6) c phng trnh chnh tc:
x2 a2
y2 b2
= 1
x2 y2 z2 + =0 a 2 b2 c 2
1.1.5. Gii hn ca hm s nhiu bin s Khi nim gii hn ca hm s nhiu bin s cng c a v khi nim gii hn ca hm mt bin s. y mt bin s ng vai tr l khong cch d(M0, M) gia hai im M0 v M trong khng gian
n
cn dn n M0 ta u c: lim f ( x n , y n ) = l
n
( x , y ) ( x0 , y0 )
lim
f ( x, y ) = l
S dng ngn ng " , " c th nh ngha nh sau: Hm s f(M) c gii hn l khi M M 0 nu > 0, > 0 : 0 < d ( M 0 , M ) < f ( M ) l <
Ch : 1. Tt c cc khi nim gii hn v hn hoc cc nh l v gii hn: tng, tch, thng u ging nh hm s mt bin s.
2. T nh ngha ta nhn thy: Gii hn l ca hm s f ( x, y ) khi M M 0 khng ph thuc ng i ca M tin n M 0 , v th nu ch ra hai ng i ca M tin n M 0 m f ( M ) tin n hai gi tr khc nhau th hm s khng c gii hn ti M 0 .
V d 3: Tm cc gii hn a.
x2 y ( x , y ) ( 0 , 0 ) x 2 + y 2 lim
b.
xy ( x , y ) ( 0 , 0 ) x + y 2
lim
2
c.
( x , y ) ( 0 , 0 )
lim
xy x2 + y2
Gii: a. Ta c
x2 y 0 y, x2 + y2
x2 y =0 ( x , y ) ( 0 , 0 ) x 2 + y 2 lim
Cho
M ( x, y ) O (0,0) theo
ng
Cx,
const
(hng
s)
xy C xy Cx 2 lim 2 = = chng t dy gi tr hm c gii hn khc nhau 2 2 2 2 2 x 0 x + y x +y (1 + C ) x 1+ C2 ph thuc vo C. Theo ch 2,.suy ra hm khng c gii hn.
c.
xy x 2 + y2
x x 2 + y2
. y y . Tng t a. suy ra
( x , y ) ( 0 , 0 )
lim
xy x2 + y2
=0
1.1.6. S lin tc ca hm s nhiu bin s A. nh ngha * Hm s f(M) xc nh trn min D v M 0 D . Ta ni rng hm s f(M) lin tc ti M 0 nu lim f ( M ) = f ( M 0 ) .
M M 0
* Hm s f(M) xc nh trn min D. Ni rng hm s lin tc trn min D nu n lin tc ti mi im M D . * Hm s f(M) lin tc trn min ng D nu n lin tc trn min D v lin tc ti mi im N D theo ngha lim f ( M ) = f ( N ), M D .
M N
* Nu t f ( x 0 , y 0 ) = f ( x 0 + x, y 0 + y ) f ( x 0 , y 0 ) gi l s gia ton phn ca hm s ti (x0,y0) th hm s f(x,y) lin tc ti (x0, y0) nu nh f ( x0 , y 0 ) 0 khi x 0 v y 0 . B. Tnh cht Hon ton tng t nh hm mt bin s ta c tnh cht quan trng sau y: nh l 1.1. Nu f(x,y) lin tc trong min ng D gii ni th n t gi tr ln nht v gi tr b nht trong min D tc l: M 1 D, M 2 D c bt ng thc kp:
f ( M 1 ) f ( M ) f ( M 2 ), M D
1.2. o hm v vi phn
1.2.1. o hm ring Cho hm s u = f(x,y) xc nh trong min D v M 0 ( x0 , y 0 ) D . Thay y = y0 vo hm s cho s nhn c hm s mt bin s u = f(x, y0). Nu hm s ny c o hm ti x0 th o hm c gi l o hm ring ca f(x, y) i vi x ti M0(x0, y0) v k hiu nh sau:
u ( x 0 , y 0 ) hay x
u f ( x0 , y 0 ) hay f x( x 0 , y 0 ) hay ( x0 , y 0 ) x x
f ( x0 , y 0 ) f ( x 0 , y 0 ) = lim x x 0 x x
Tng t ta c nh ngha o hm ring ca hm s i vi y ti M0(x0, y0) v k hiu:
u ( x0 , y 0 ) , y
u f ( x0 , y 0 ) , f y ( x 0 , y 0 ) , ( x0 , y 0 ) y y
Ch : C th chuyn ton b cc php tnh o hm ca hm mt bin s: cng, tr, nhn, chia, sang php tnh o hm ring. V d 4: Tnh o hm ring sau:
/ a. u = x 3 y, u x (1,2), u (1,1) . y
y , u ( x, y, z ), u y ( x, y, z ), u ( x, y, z ) . x z z
u y ( x, y ) = x 3 u (1, 1) = 1 . y
b. u = yx y 1 , u = x y ln x x y c. u ( x, y , z ) = 2 xzarctg x
y , z 1 y2 z2 y y x2 z 2 z z 1 1+ y
2
u y ( x, y, z ) = x 2 z
1 z
x2z2 y2 + z2
1+
u ( x, y, z ) = x 2 arctg z
= x 2 (arctg
y yz ). 2 z y + z2
z2
1.2.2. Vi phn ton phn A. nh ngha * Cho hm s u = f(x, y) xc nh trong min D cha (x0, y0). Nu s gia ton phn ca hm s ti (x0, y0) ng vi s gia x, y ca cc i s c dng:
f ( x0 , y 0 ) = A.x + B.y + .x + .y
(1.1)
df ( x 0 , y 0 ) = A.x + B.y
* Hm s u = f(x, y) c gi l kh vi trong min D nu n kh vi ti mi im ca min D. B. iu kin cn ca hm s kh vi nh l 1.2. Nu f(x, y) kh vi ti (x0, y0) th lin tc ti . T (1.1) suy ra f ( x0 , y 0 ) 0 khi x 0, y 0 . nh l 1.3. Nu f(x, y) kh vi ti (x0, y0) th hm c cc o hm ring ti (x0, y0) v A = f x( x 0 , y 0 ), B = f y ( x 0 , y 0 ) . Chng minh: T (1.1) suy ra:
y f ( x0 , y 0 ) x f ( x0 , y 0 ) = A + , =B+ x y
Vy
f x( x 0 , y 0 ) = A,
f y ( x 0 , y 0 ) = B chng t
(1.2)
df ( x0 , y0 ) = f x( x0 , y0 )x + f y( x0 , y0 )y
C. iu kin ca hm s kh vi
nh l 1.4. Nu hm s u = f(x, y) c cc o hm ring f x( x, y ), f y ( x, y ) lin tc ti M0(x0,y0) th f(x, y) kh vi ti M0(x0, y0). Chng minh: Ta c f ( x0 , y 0 ) = f ( x 0 + x, y 0 + y ) f ( x 0 , y 0 )
= [ f ( x 0 + x , y 0 + y ) f ( x 0 , y 0 + y ) ] + [ f ( x 0 , y 0 + y ) f ( x 0 , y 0 ) ]
p dng cng thc s gia hu hn (cng thc Lagrange) cho hm mt bin s f(x, y0 + y) ti ln cn x0 v f(x0, y) ln cn y0 s nhn c:
f ( x0 + x, y 0 + y ) f ( x0 , y 0 + y ) = f x( x0 + 1 x, y 0 + y ) x f ( x0 , y 0 + y ) f ( x0 , y 0 ) = f y ( x 0 , y 0 + 2 y ) y
Trong 0 < 1 < 1, 0 < 2 < 1 Cng theo gi thit f x( x, y ), f y ( x, y ) lin tc ti (x0, y0) nn:
f x( x0 + 1 x, y 0 + y ) = f x( x0 , y 0 ) + ( x, y ) f y ( x0 , y 0 + 2 y ) = f y ( x 0 , y 0 ) + ( x, y )
Trong 0, 0 khi x 0, y 0 . T nhn c:
11
th r rng:
df ( x0 , y 0 ) = f x( x0 , y 0 )dx + f y ( x 0 , y 0 )dy
D. ngha ca vi phn ton phn Nu hm s f(x, y) kh vi ti (x0, y0) th r rng:
(1.2)
f ( x 0 , y 0 ) = df ( x 0 , y 0 ) + x + y
V rng
x + y
x 2 + y 2
+ 0 khi x 0, y 0 .
Suy ra df(x0, y0) khc s gia ton phn f(x0, y0) mt v cng b c bc cao hn v cng b
= x 2 + y 2
khi x 0, y 0 . Vy vi x , y kh b s nhn c:
f df
Cng thc (1.3) thng c s dng tnh gn ng gi tr ca hm s.
(1.3)
Ch : Tnh kh vi ca tng, tch, thng hai hm cng ging nh hm mt bin s. V d 5: Thc hin php tnh vi phn cc hm s:
f y ( x, y ) = e xy + 2 yx( x y )e xy ,
df ( x, y ) = e xy {1 + y 2 ( x y ) dx + [2 xy ( x y ) 1]dy}.
2
12
1,05 . 0,97
b. Mt hnh tr bng kim loi c chiu cao h = 20 cm v bn knh y r = 4 cm. Khi nng ln h v r n thm cc on h = r = 0,1 cm. Hy tnh gn ng th tch hnh tr khi nng ln. Gii: a. Ta vit arctg R rng arctg
f x2 =
hay
f , x x
f xy =
f , y x
f yx =
f , x y
f y2 =
f y y
2 f 2 f 2 f 2 f , , , x 2 xy yx y 2
Hon ton tng t ta cng c cc nh ngha o hm ring cp cao hn ca hm nhiu bin hn.
) (3) (3 V d 7: Tnh cc o hm ring f x(23y , f xyx , f xyz) bit f ( x, y, z ) = e x 2 y + 4 z .
13
f x = e x 2 y + 4 z , f x = e x 2 y + 4 z , f x(23y) = 2e x 2 y + 4 z 2
(3 (3 f xy = 2e x 2 y + 4 z , f xyx) = 2e x 2 y + 4 z , f xyz) = 8e x 2 y + 4 z (3 Nhn xt: Trong v d trn c f x(23y) = f xyx) .
nh l 1.5(Schwarz). Nu f(x,y) c cc o hm ring hn hp f xy v f yx trong ln cn ( M 0 ) v lin tc ti M0(x0, y0) th cc o hm hn hp bng nhau ti M0: f xy ( M 0 ) = f yx ( M 0 ) .
Chng minh: Ly t, s b. Lp cc hm s sau y trong ln cn M0: g(x, y) = f(x + t, y) f(x, y) h(x, y) = f(x, y + s) f(x, y) R rng g(x0, y0 + s) g(x0, y0) = h(x0 + t, y0) h(x0, y0) p dng nh l Lagrange cho hm g(x0, y) ti y0 nhn c:
g ( x0 , y 0 + s ) g ( x 0 , y 0 ) = s. g ( x 0 , y 0 + 1 s ) y
= s[ f y ( x 0 + t , y 0 + 1 s ) f y ( x 0 , y 0 + 1 s ]
Tip tc p dng nh l Lagrange cho hm f y ( x, y 0 + 1 s ) ti x0 nhn c:
g ( x 0 , y 0 + s ) g ( x 0 , y 0 ) = stf yx ( x 0 + 2 t , y 0 + 1 s )
Hon ton tng t cng c:
d 2 f ( x, y ) = d ( df ( x, y )) =
=
f f f f dx + dy dx + dx + dy x x y y x y
2 f 2 2 f 2 f 2 f dxdy + 2 dy 2 + dx + xy yx x 2 y
14
d 2 f ( x, y ) =
2 f 2 2 f 2 f dx + 2 dxdy + 2 dy 2 x 2 xy y
(1.4)
df ( x, y ) = dx + dy f ( x, y ) x y Tng qut c d f ( x, y ) = dx + dy f ( x, y ) x y
n n
(1.5)
1.2.5. o hm ca hm s hp Cho D
n
v cc nh x : D
f : (D)
nh x tch f : D c th l u = f ((M)), M D, (M)
m
gi l hm s hp.
cho n gin, sau y ta xt n = 2, m = 2, khi hm hp f xc nh trn min phng D nh l 1.6. Cho u = f(x,y) vi x = x(s, t); y = y(s, t) tho mn: Cc bin trung gian x(s, t), y(s, t) c cc o hm ring cp 1 ti (a, b), f(x, y) kh vi ti im (x0, y0) = (x(a, b), y(a, b)). Khi hm hp u = u(s, t) c o hm ring cp 1 ti (a, b) tnh theo cng thc:
u u x u y = + s x s y s u u x u y = + t x t y t
Cng thc (1.6) c th vit di dng ma trn: (1.6)
x u u u u s = s t x y y s
x t y t
15
x D( x, y) s = D(s, t) y s
u = e x ln y ,
Gii:
x t y t
(1.7)
V d 8: Tnh cc o hm ring
x = st ,
y = s2 t2 .
r = x 2 + y 2 + z 2 . Chng minh u = u 2 + u 2 + u 2 = 0 . x y z
u = u .rx = x u 2 = x
1 x x . = 3 , 2 r r r
1 1 x 1 3x 2 + 3x. 4 . = 3 + 5 , r3 r r r r 3 3( x 2 + y 2 + z 2 ) 3 3 + = 3 + 3 = 0. 3 5 r r r r
Suy ra u =
Ch : Nu u = f(x, y), y = y(x) khi u l hm s hp ca mt bin x. Do vy ngi ta du f f a ra khi nim o hm ton phn v cng thc tnh s l: = + . y . dx x y 1.2.6. Vi phn ca hm hp Xt hm hp u = f(x, y), x = x(s, t), y = y(s, t). Nu hm hp c cc o hm ring
u u , lin tc th n kh vi v ta c: s t
du =
u u ds + dt t s
By gi ta biu din du qua bin trung gian x, y theo cng thc (1.6) c:
u x u y u x u y du = x s + y s ds + x t + y t dt
16
Nh vy dng ca cng thc vi phn cp 1 khng i d x, y l cc bin c lp hay l hm ca cc bin s, t. Tnh cht ny gi l tnh cht bt bin dng ca vi phn cp 1. Ch : Cng nh hm mt bin s, vi phn cp cao khng c tnh bt bin dng. 1.2.7. o hm ca hm s n A. Hm n mt bin Cho mt h thc gia hai bin, x, y dng: F(x, y) = 0 trong F(x, y) l hm hai bin xc nh trong min m D cha (x0, y0) v F(x0, y0) = 0. Gi s rng x ( x0 , x0 + ), y ( x) sao cho ( x, y ( x)) D v F(x, y(x)) = 0. Hm s y = y(x) gi l hm n ca x xc nh bi phng trnh (1.8). nh l 1.7. Nu F(x, y) tho mn cc iu kin: F lin tc trong ln cn ( M 0 ) v F(M0) = 0. Cc o hm ring (1.8)
F dy = x dx Fy
(1.9)
Ch : nhn c cng thc (1.9) chng ta ch vic ly vi phn 2 v ca (1.8) trong c y = y(x) v p dng tnh bt bin ca dng vi phn cp 1. Tht vy dF(x, y) = 0 hay Fxdx + Fydy = 0 hay Fx + Fy. y = 0 . T suy ra (1.9). V d 10: Tnh y (1) bit xy e x sin y = Gii: Ly o hm ton phn (hay vi phn) v coi y l hm ca x hai v ca phng trnh cho c:
y + xy e x sin y e x cos y. y = 0
Thay x = 1 vo phng trnh hm n, nhn c: y (1) = e sin y (1) . Dng phng php th gii phng trnh ny, nhn c nghim y (1) = . Vy
1+ e
1 y +
y 1+ y2 = 0 y = 1+ y2 y2
y 2 y = 1 + y 2 2 y(1 y) 2(1 + y 2 ) = y . y y5
nh l 1.8. Cho phng trnh hm n F(x, y, z) = 0 v F(x, y, z) tho mn cc iu kin: F(x, y, z) lin tc trong hnh cu m ( M 0 ) v F(M0) = F(x0, y0, z0) = 0; Cc o hm ring Fx, Fy , Fz lin tc v Fz( x 0 , y 0 , z 0 ) 0 trong hnh cu ( M 0 ) Khi phng trnh hm n xc nh mt hm n z = z (x, y) c cc o hm ring lin tc trong ln cn ( x 0 , y 0 ) ng thi:
Fy F z z = = x , Fz y Fz x
Tng t nh nh l 1.7. ta khng chng minh nh l ny.
(1.10)
Cng nh trong trng hp hm n mt bin, tnh cc o hm ring cng nh vi phn z z ca hm n ta ly vi phn ton phn hai v ca phng trnh hm n sau i tm , , dz x y V d 12: Cho xyz= x + y + z. Coi z l hm s n, hy tnh z , z , dz . x y Gii: Ly vi phn ton phn phng trnh hm n s c: d(xyz) = d(x + y + z) yz dx + zx dy + xy dz = dx + dy + dz (xy 1) dz = (1- yz) dz + (1-zx) dy
dz =
1 [( yz 1)dx + ( zx 1)dy ] xy 1 yz 1 , yx 1 z = y xz 1 . xy 1
z = x
18
v M 0 ( x 0 , y 0 , z 0 ) D , mt hng c c v
0
tc
l:
, lp t s
u(M ) u(M 0 )
u
0
( M 0 ) tc l:
lim
0
u( M ) u( M 0 )
(M 0 )
Ch : 1. Cng ging nh ngha ca o hm, c th coi rng o hm theo hng bin thin ca hm u(M) theo hng 2. Nu khi : c hng ca trc Ox th .
0 (1,0,0) .
biu th tc
Gi s M 0 ( x0 , y 0 , z 0 ) th M ( x 0 + , y 0 , z 0 )
u
0
( M 0 ) = lim
0
u( x0 + , y 0 , z0 ) u( x0 , y 0 , z0 )
u (M 0 ) x
Chng t cc o hm ring u , u , u l o hm ca hm u theo hng ca cc trc Ox, x y z Oy, Oz. B. Cng thc tnh 19
(M 0 ) =
(1.11)
u = u ( M ) u ( M 0 ) = u ( M 0 )x + uy ( M 0 )y + u ( M 0 )z + o( ) x z
trong o( ) l VCB bc cao hn khi 0 . Mt khc x = cos , y = cos , z = cos suy ra:
o( )
grad u( M 0 ) = (u ( M 0 ), u ( M 0 ), u ( M 0 )) x y z = u ( M 0 )i + u ( M 0 ) j + u ( M 0 )k x y z
trong i, j, k l cc vc t n v ca cc trc Ox, Oy, Oz. D. Lin h gia grain v o hm theo hng. nh l 1.10. Nu u(M) kh vi ti M0 th ti c: (1.12)
= ch gradu .
(1.13)
Chng minh: Ta c
0
( M 0 ) = grad u( M 0 ).
grad u( M 0 ) cos
v grad u(M0), m
0
= 1,
20
Chng 1. Php tnh vi phn hm s nhiu bin s ( M 0 ) = grad u( M 0 ) khi cos = 1 , tc l cng phng vi grad u(M0) chng t grad u(M0) cho ta bit phng theo n tc bin thin ca u ti M0 c gi tr tuyt i cc i.
Ch : T (1.13) suy ra max V d 13: Cho u = x 3 + y 3 + z 3 + 3xyz , M0(1, 2, -3), Tnh grad u(M0) v Gii: (2, 1, -2).
(M 0 ) .
u = 3x 2 + 3 yz, u = 3 y 2 + 3zx, u = 3z 2 + 3 xy x y z
Vy grad u(1, 2, -3) = (3 18, 12 9, 27 + 6) = (-15, 3, 33) = 3(-5, 1, 11) (2, 1, -2)
0
u 2 1 2 2 1 2 = , , (1,2,3) = 3 5. + 1. 11. = 31 3 3 3 3 3 3
gi l im cc i (a phng) ca hm f(M) nu c ln cn b
ca M0 trong ln cn (tr M0) xy ra bt ng thc f(M) < f(M0) Tng t ta c khi nim im cc tiu (a phng) ca hm s f(M). im M0(x0, y0) trong cc trng hp trn gi chung l im cc tr. Tng t nh nh l Fermat i vi hm mt bin s, ta c iu kin cn ca cc tr di y. nh l 1.11. Nu f(x, y) t cc tr ti M0 v c cc o hm ring ti th cc o hm ring bng 0. Chng minh: Gi s f(x, y) t cc tr ti (x0, y0). Theo nh ngha suy ra hm mt bin f(x,y0) t cc tr ti x0, f(x0, y) t cc tr ti y0. Theo nh l Fermat ta c:
df ( x, y 0 ) dx df ( x0 , y ) dy
=0
x = x0
hay
f (x0 , y 0 ) = 0 x f ( x0 , y 0 ) = 0 y
=0
y = y0
hay
Ch : im m ti cc o hm ring bng khng gi l im dng ca hm s. Nh vy im dng cha chc l im cc tr. Chng hn u = xy c im dng l (0 0) nhng trong bt k ln cn no ca gc to (0, 0) u c cc im ( x1 , y1 ) v ( x 2 , y 2 ) f ( x1 , y1 ) > f (0,0) v f ( x 2 , y 2 ) < f (0,0) (ly x1 > 0, y1 > 0, x 2 < 0, y 2 > 0 ). B. iu kin ca cc tr 21
A=
2 f 2 f 2 f ( x0 , y 0 ), B = ( x0 , y 0 ), C = 2 ( x0 , y 0 ) v = B 2 AC (1.14) xy y x 2
Nu > 0 th hm s khng t cc tr ti (x0, y0) Nu = 0 th cha kt lun g c v (x0, y0) Nu < 0 th hm s t cc tr ti (x0, y0) C th t cc i nu A < 0, t cc tiu nu A > 0. V d 14: Xt cc tr ca hm s
z = x 4 + y 4 x 2 2 xy y 2 .
Gii: Nhn xt: Hm s z kh vi mi cp trn * Tm im dng:
2
, ta c th p dng nh l 1.12.
z = 4x 3 2x 2 y = 0 x 3 = y 3 x = y x 3 2 3 2 x x y = 0 z y = 4 y 2 y 2 x = 0 x( x 1) = 0
Nhn c ba im dng:
x = 0 , y = 0
*
x = 1 x = 1 , y = 1 y = 1
A = z 2 = 12 x 2 2, B = 2, C = 12 y 2 2 x = 4 4(6 x 2 1) 6 y 2 1 (0,0) = 0
Nhn thy z(0,0) = 0. Vi x = y = Vi x =
1 1 1 2 1 th z , = 2 2 2 < 0 vi n > 1 n n n n n
1 1 1 1 2 ,y=th z , = 4 > 0 . n n n n n
Nh vy trong bt k ln cn no ca gc to ta lun tm c cc im (tm c n) hm i du, chng t hm khng t cc tr ti (0, 0) (1, 1) = (-1, -1) = -96 < 0 v A (1, 1) = A(-1, -1) = 10 > 0. Vy hm t cc tiu ti (1,1) v (-1, -1) Gi tr cc tiu l z (1,1) = z(-1, -1) = -2. 22
extf ( x, y ) ( x, y ) = 0
Trong ext l vit tt ca t extremum ngha l cc tr.
(1.15) (1.16)
nh l 1.13. Gi s M0(x0, y0) l im cc tr c iu kin ca hm s f(x,y) vi iu kin (1.16) v tho mn: Cc hm f(x, y) v ( x, y ) c cc o hm ring cp 1 lin tc trong ln cn ca M0(x0, y0) ca ng cong rng buc (1.16) M0(x0, y0) khng phi l im dng ca hm ( x, y ) . Khi tn ti s thc tho mn h phng trnh:
f x ( x0 , y 0 ) + ( x0 , y 0 ) = 0 x y f y ( x 0 , y 0 ) + ( x 0 , y 0 ) = 0
(1.17)
Ch : Hm s L( x, y, ) = f ( x, y ) + ( x, y ) c gi l hm Lagrange v c gi l nhn t Lagrange. Nh vy vi iu kin cho php ta s i tm im dng (x0, y0, 0) ca hm Lagrange (do iu kin tin quyt ( x 0 , y 0 ) = F ( x 0 , y 0 , 0 ) =0), tip theo xem xt mt s cc iu kin ca bi ton (1.15) c kt lun chnh xc xem im (x0, y0) c phi l im cc tr c iu kin hay khng. V d 15: Tm cc tr ca hm s z = x2 + y2 vi rng buc ax + by + c = 0, c 0, a2 + b2 > 0. Gii:
23
c b
( x0 , y 0 )
( x, y )
x 0 H.1.10
c a
V hnh hc, y l bi ton tm cc tr ca bnh phng khong cch t gc to n cc im trn ng thng (H.1.10). Vy bi ton c duy nht cc tiu l chn ng vung gc h t O ti ng thng. Lp hm Lagrange: L = x2 + y2 + (ax + by + c)
L x = 2 x + a = 0 Tm im dng ca L: L = 2 y + b = 0 y L = ax + by + c = 0
Thay x =
a
2
, y=
b
2
( a 2 + b 2 ) = c, =
2c a + b2
2
x=
bc ac , y= 2 2 a + b2 a +b
2
Nu
th f(x,y) t cc tr c rng buc ti (x0, y0). t cc i nu d2L(x0, y0,) >0 v t cc tiu nu d2L(x0, y0,) <0.
24
L/x = 1 + yz = 0 / Ly = 1 + zx = 0 / Lz = 1 + xy = 0 xyz 1 = 0
Nhn 2 v ca phng trnh th nht vi x v n phng trnh th t s nhn c = 1 v x = y = z = 1
* Xt du ca d2L(1,1,1,-1) vi dx, dy, dz tho mn d ( xyz ) x = y = z =1 = 0 v
dx2 + dy2 + dz2 0 Ta c L x2 = 0 = L 2 = Lz2 , L xy = z , L = x, L zx = y yz y Suy ra d 2 L(1,1,1,1) = 2(dxdy + dydz + dzdx) Mt khc d ( xyz ) (1,1,1) = ( yzdx + zxdy + xydz) (1,1,1) = dx + dy + dz = 0 Suy ra dz = - dx dy d 2 L(1,1,1,1) = 2(dxdy (dx + dy ) 2 ) = (dx + dy ) 2 + dx 2 + dy 2 > 0 khi dx2 + dy2+dz2> 0 Vy hm s t cc tiu c rng buc ti (1,1,1) v min (x + y + z) = 3
TM TT CHNG 1.
Gii hn : lim f ( M ) = l hay lim f ( x n , y n ) = l , d ( M , M 0 ) = ( x x0 ) 2 + ( y y0 ) 2
M M 0
( x , y )( x0 , y0 )
25
f ( x0 , y 0 ) f , f x( x0 , y0 ) , ( x 0 , y 0 ) = lim x x 0 x x
Tng t ta c nh ngha o hm ring ca hm s i vi y ti M0(x0, y0) v k hiu:
u ( x0 , y 0 ) , y
u f ( x0 , y 0 ) , f y ( x 0 , y 0 ) , ( x0 , y 0 ) y y
C th chuyn ton b cc php tnh o hm ca hm mt bin s: cng, tr, nhn, chia, sang php tnh o hm ring.
f xy ( M 0 ) = f yx ( M 0 ) .
d f ( x, y ) = dx + dy f ( x, y ) y x
n
o hm ca hm s hp u u x u y u u x u y , = + + = s x s y s t x t y t o hm ca hm n
F dy = x , dx Fy
Fy F z z = = x , Fz y Fz x
bt k c cc
o hm theo hng. Nu hm s u(x, y, z) kh vi ti M0(x0, y0, z0) v csin ch phng cos , cos , cos th:
u
(M 0 ) =
Grain:
grad u ( M 0 ) = (u ( M 0 ), u ( M 0 ), u ( M 0 )) x y z
= u ( M 0 )i + u ( M 0 ) j + u ( M 0 )k x y z
trong i, j, k l cc vc t n v ca cc trc Ox, Oy, Oz.
= ch gradu f x/ ( x0 , y0 ) = 0 / f y ( x0 , y0 ) = 0
Cc tr: Gii h
A=
2 f 2 f 2 f ( x0 , y 0 ), B = ( x 0 , y 0 ), C = 2 ( x0 , y 0 ) Gi = B 2 AC xy y x 2
Nu > 0 th hm s khng t cc tr ti (x0, y0) Nu = 0 th cha kt lun g c v (x0, y0) Nu < 0 th hm s t cc tr ti (x0, y0) C th: t cc i nu A < 0, t cc tiu nu A > 0
f x( x , y ) + x ( x , y ) = 0 f y( x , y ) + ( x , y ) = 0 y ( x, y ) = 0
CU HI V BI TP CHNG 1
1.1. Min lin thng D l min c bin ch l mt ng cong kn. ng
y y0
Sai
( x , y ) ( x0 , y0 )
lim
1.3. Hm s f(x,y) c o hm ring ti ( x0 , y0 ) th kh vi ti . ng Sai 1.4. Hm s f(x,y) kh vi ti ( x0 , y0 ) th lin tc ti . ng Sai 1.5. Hm s f(x,y) kh vi ti ( x0 , y0 ) th c cc o hm ring ti . ng Sai
// // f xy ( x0 , y0 ) = f yx ( x0 , y0 ) // // 1.6. Tn ti f xy ( x0 , y0 ), f yx ( x0 , y0 ) th
ng
Sai
27
ng
Sai
1.8. Hm s f(x,y) t cc tr v kh vi ti ( x0 , y0 ) th cc o hm ring trit tiu ti . ng Sai 1.9. Cc o hm ring trit tiu ti ( x0 , y0 ) th hm s t cc tr ti ng Sai 1.10. Hm s t gi tr ln nht ti ( x0 , y0 ) D th t cc tr ti ng a. z = ln xy , c. z = Sai b. z = 9 x 2 y 2 x 2 + y 2 1 , d. z = 1.11. Tm min xc nh ca cc hm s sau:
1 1 , x+ y x y
1 . y x2 x , y
b. z = y 2 sin d.
y z = arctg . x
2 v2
, u = cosx,v= x 2 + y 2 . x . y
b. z = ln(u 2 + v 2 ), u = xy, v =
y . x
2u 2u 1 + 2 = 0 , vi u = ln , r = x 2 + y 2 . 2 x y r
2u 2u + 2 = 0 , vi u = ln r 2 , r = x 2 + y 2 . c.. 2 x y 2u 2u 2u 1 d. + 2 + 2 = 0 , vi u = , r = x 2 + y 2 + z 2 . 2 x y z r
1.18. Cho u = xy 2 z 3 , M 0 (1, 2, 1), M 1 (0, 4, 3) . Tnh 1.19. Cho u = Khi no
u ( M 0 ) . M 0 M1
x2 y 2 z 2 u ( M ) + 2 + 2 , r = ( x, y, z ), . Tnh , r gi l vc t bn knh. 2 a b c r
u ( M ) = gradu r
1.20. Cho u =
1 = r
1 x +y +z
2 2 2
u ( M ) ? l
Khi no
u ( M ) =0. l
f. z = x 4 + y 4 2 x 2 + 4 xy 2 y 2 .
g. z = xy +
50 20 + , vi x > 0, y > 0 . x y
30
NI DUNG
2.1 Tch phn bi hai ( Tch phn kp)
2.1.1 Bi ton m u Bi ton: Cho vt th V
3
ng sinh song song vi trc Oz v ng chun L l bin ca min ng hu hn D 2 v mt cong cho bi phng trnh z= f(x,y), ( x, y ) D , trong f(x,y) lin tc v khng m trn min D. Hy tnh th tch vt th V ( thng gi V l hnh tr cong). Cch tnh:
31
z = f ( x, y )
S i
Chia hnh tr cong V thnh n hnh tr cong bng cch chia min D thnh n mnh khng dm ln nhau bi mt li cc ng cong trong mt phng Oxy. Gi tn v din tch cc mnh l S i , ( i= 1, n ) . Dng cc hnh tr cong c cc y di l S i ; y trn l phn ca mt phng cong z= f(x,y) , ng sinh song song vi trc Oz. Gi tn v th tch cc hnh tr cong thnh phn l Vi ( i = 1, n ). Nh vy V=
Vi
i =1
d = Sup{d ( P, Q)}, P E , Q E )
R rng s xp x theo cng thc trn ca V cng chnh xc nu ta chia cng nh min D . Vy th tch V s bng gii hn nu c ca tng v phi khi n sao cho max d i 0 .
V = lim
max di 0
f (x , y ) S i
i =1 i i
Ch : tng tnh th tch hnh tr cong hon ton nh tnh din tch hnh thang cong , dn n khi nim tch phn xc nh, cn y s dn n khi nim tch phn kp. 2.1.2 nh ngha tch phn kp. Cho hm z= f(x,y) xc nh trn min ng D
2
* Chia min D thnh n min nh bi mt li cc ng cong, gi tn v din tch cc min l s i ( i= 1, n ) ng thi k hiu d i l ng knh mnh th i ( i= 1, n ) 32
f ( xi , yi ) S i
i =1
hoch v mt cch chn cc im M 1 , M 2 ,...,M n . Khi n sao cho maxd i 0 m I n hi t v I khng ph thuc vo phn hoch S i phn kp ca f(x,y) trn min D v k hiu l v cch chn M i S i (i = 1, n ) th s I gi l tch
f ( x, y)dS .
D
Nh vy
f ( x, y )dS =
max d i 0 i =1
lim
f ( xi , yi )S i
(2.1)
C c cng thc trn th ni rng f(x,y) kh tch trn min D; f(x,y) l hm di du tch phn cn x, y l cc bin tch phn, dS l yu t din tch. Ch : a. V tch phn kp khng ph thuc vo cch chia min D nn c th chia D bi mt li cc ng thng song song vi cc trc to Ox, Oy. Khi S i = xi y i suy ra dS = dx.dy. Do l tch phn kp thng k hiu l:
f ( x, y)dxdy
D
b. Cng nh tch phn xc nh, k hiu bin ly tch phn kp cng khng lm tch phn kp thay i, tc l:
c. Nu f(x,y) 0 trn D th th tch hnh tr cong xt trong phn 2.1.1 c tnh theo cng thc V= f ( x, y )dxdy (2.2)
d. Nu f(x,y)=1 trn D th s o din tch min D tnh theo cng thc S= f ( x, y )dxdy
D
(2.3)
2.1.3. iu kin kh tch Tng t nh tch phn xc nh, ta c: * Nu hm s f(x,y) kh tch trn min D th f(x,y) b chn trn min D ( iu kin cn ca hm kh tch ). * Nu hm s f(x,y) lin tc trn min D, tng qut hn: nu hm s f(x,y) ch c gin on loi 1 trn mt s hu hn cung cong ca min D th kh tch trn min D. 2.1.4. Tnh cht ca tch phn kp. T nh ngha ca tch phn kp, tng t nh tch phn xc nh, suy ra c cc tnh cht sau: 33
Chng 2. Tch phn bi a. Nu D c chia thnh 2 min D1, D2 m D1 D 2 = th f(x,y) kh tch trn D khi v ch khi n kh tch trn D1 v D2 ng thi.
(2.4)
k . f ( x, y )dxdy = k . f ( x, y )dxdy
D D
(2.5)
(2.6)
f ( x, y )dxdy g ( x, y )dxdy
D D
(2.7)
f ( x, y )dxdy
D D
f ( x, y ) dxdy
(2.8)
mS f ( x, y )dxdy MS
D
(2.9)
a x b 1 ( x) y 2 ( x)
th
f ( x, y)dxdy = dx f ( x, y)dy
D a
2 ( x) 1 ( x )
(2.10)
34
S(x)
0 a x
1(x)
2 ( x)
b x H.2.2
a x b 1 ( x ) y 2 ( x )
Trong 1 ( x ), 2 ( x ) lin tc trn [a,b]. Theo ngha hnh hc ta c: V = f ( x, y )dxdy
D
V = S ( x )dx Trong S(x) l din tch thit din ca hnh tr cong do mt phng vung gc vi
a
trc 0x ti im x to ra. (H.2.2).T hnh 2.2 ta thy S(x) l din tch hnh thang cong nm trn mt phng Oyz (bng php tnh tin) gii hn bi trc 0y, cc ng y = 1 ( x ), y = 2 ( x ) v ng cong z = f(x,y), vi x c nh. Theo ngha tch phn xc nh ta c: S ( x ) =
2 ( x ) 1 ( x )
f ( x, y )dy
Suy ra
2 ( x ) f ( x, y )dxdy = f ( x, y )dy dx a 1 ( x )
b
35
f ( x, y ) f 1 ( x, y ) = 0 f ( x, y ) f 2 ( x, y ) = 0
( x, y ), f ( x, y ) 0 ( x, y ), f ( x, y ) < 0 ( x, y ), f ( x, y ) < 0 ( x, y ), f ( x, y ) 0
Cc hm s f1(x,y), f2(x,y) lin tc v khng m trn min D ng thi f ( x, y ) = f 1 ( x, y ) f 2 ( x, y ) . Theo tnh cht c. ca tch phn bi v kt qu trn, ta c:
f ( x, y )dxdy = f ( x, y )dxdy f
1 D D D
( x, y )dxdy
2 ( x )
= dx
a
2 ( x )
1( x)
f 1 ( x, y )dy dx
a 1 2
f
1( x)
( x, y )dy
= dx
a
2 ( x ) 1 ( x )
[ f ( x, y ) f f ( x, y )dy
( x, y )]dy
= dx
a
2 ( x ) 1 ( x )
Vy ta nhn c cng thc (2.10). Nh vy, tnh tch phn kp ta a v tnh tch phn lp. Cng thc (2.10) th hin tnh tch phn theo bin y (trong khi tnh coi x l hng s) trc v theo bin x sau Ch : a. Nu min D cho bi h bt phng trnh:
f ( x, y )dxdy = dy f ( x, y )dx
D c
1( y)
2 ( y)
(2.11)
b. Cng thc thay i th t ly tch phn hay gi l cng thc Fubini. Trong trng hp ny, min D c tnh cht: Mi ng thng song song vi cc trc to ct min D nhiu nht hai im. Khi tn ti hnh ch nht:
a x b c y d
c cnh tip xc vi bin ca min D (H.2.3) Gi s ADB, ACB c phng trnh l:
y = 1 ( x ), y = 2 ( x ), a x b , CAD, CBD c
phng trnh l: x = 1 ( y ), x = 2 ( y ), c y d T cng thc (2.10), (2.11) nhn c cng thc Fubini sau y:
36
dx
a
2 ( x )
1( x)
f ( x, y )dy = dy
c
2 ( y)
f ( x, y )dx
1( y)
(2.12)
c. Khi min D khng c tnh cht nu trn th c th chia min D thnh mt s hu hn cc min D1, D2, ..., Dn c tnh cht m t hnh H.2.3 sau p dng tnh cht a. ca tch phn kp. d. Khi min D l hnh ch nht a x b, c y d v hm f ( x, y ) = h1 ( x ).h2 ( y ) thng gi f(x,y) l hm c bin s phn li th cng thc (2.10) tr thnh:
b d
x
D
ydxdy
trong D l min gii hn bi cc ng y = 0, y = 2x v x = a, a>0 Gii: c h phng trnh m t min D trc ht phi v min D (H.2.4).
0 x a Vy D: 0 y 2 x
a
0 y 2a hoc D: y 2 x a
2x a a y 2 2x dx = 2 x 4 dx 2 0 0
2 2 2 x ydxdy = dx x ydy = x D 0 0 0
2 5a 2 5 x = a 5 0 5
37
y 2a
y=2x
0 a H.2.4
I = xydxdy
0
vi D gii hn bi cc ng y = x 4 v y 2 = 2x. Gii: V min D (H.2.5) v c min D trc ht phi tm giao ca cc ng bng cch gii h phng trnh:
y = x 4 2 y = 2x x = Ta suy ra: y =
x = 2 y2 y2 2 x= y 2 y = 2 x = 2 2 2 x = 8 y y 2 2 y 8 = 0 y = 4 4 y = 2 y = 4 2
Ta m t min D nh sau:
2x = y2
D2
x = y+4
D1
38
D:
2 y 4 2 hoc D = D1 D2 y 2 x y+4 2 x 8 D2 : x 4 y 2x
0 x 2 vi D1 : 2 x y 2 x
Trong trng hp ny nn p dng cng thc (2.11) tc l ly tch phn lp theo bin x trc v theo bin y sau:
I = dy
2 4
y+4
y2 2
y+4 x2 xydx = y. y 2 dx 2 2 2
4
1 y4 y(y 2 + 8y + 16 )dy 2 2 4
1 1 4 8 3 y6 4 2 = ( y + y + 8y ) = 90. 2 4 3 24 2
V d 3: Hy thay i th t ly tch phn sau:
I = dx
0
2 x 2
f ( x, y )dy
x
D 2
D1
39
trong :
1
1 y 2 0 y 1 D1 : , D2 : 0 x y 0 x 2 y 2
2 x 2
Vy I = dx
0
2 y 2
V d 4: Tnh th tch V ca vt th gii hn bi cc mt z = 0, x 2 + y 2 = R 2 , z = y 2 Gii: Vt th c m t bi hnh H.2.7. Vt th i xng qua mt ta 0xz v 0yz. ta xt phn vt th trong gc phn tm th nht, phn vt th ny c gii hn bi cc mt
z = 0, x 2 + y 2 = R 2 , x 0, y 0 v z = y 2 .
Vy V = 4 y 2 dxdy trong D l phn t hnh trn x 2 + y 2 = R 2 , x 0, y 0 .
D
0 x R R rng D : 0 y R 2 x 2
R2
R R
4 V = 4 dx y dy = ( R 2 x 2 ) 2 dx 30 0 0
2
R2 x2
40
4 4 3!! R 4 R = 3 2 4!! 4
(Xem cng thc Wallis, Tr.139, Ton cao cp A1 ) 2.2.2. Cng thc tnh tch phn kp trong to cc Trc khi a ra cng thc tnh tch phn kp trong to cc, ta tha nhn nh l sau lin quan n php i bin tch phn kp. nh l 2.2: Gi s f(x,y) lin tc trn min D 0 xy ng thi tn ti cc hm s
x = x (u, v ) tho mn : y = y ( u, v )
* l song nh t D ln * c o hm ring lin tc trong min 0uv v nh thc Jacobi min
D ( x, y ) 0 trong D (u, v )
lp) khi :
hoc
ch
bng
mt
im
D ( x, y )
(2.13)
a. H to cc xc nh v tr ca cc im trong mt phng, ngoi h to Descartes, ngi ta cn dng h to cc c nh ngha nh sau: Chn im 0 tu gi l cc v mt trc 0x gi l trc cc. V tr ca im M bt k c xc bi hai s: gc gia trc 0x v vct 0 M gi l gc cc v r = 0 M gi l bn knh vct. Cp ( r, ) gi l to cc ca M v k kiu
41
M ( r , ), M ( x , y )
x = r cos y = r sin
v ngc li:
b. Phng trnh ng cong trong h to cc H thc F ( r, ) = 0 hoc r = r ( ) hay = ( r ) gi l phng trnh ng cong trong to cc, chng hn r = a l phng trnh ng trn bn knh bng a v tm gc to , = 0 l phng trnh na ng thng xut pht t gc to v lp vi trc cc mt gc l
0 .
c. Cng thc tch phn kp trong to cc Ta thc hin php i bin s:
x = r cos y = r sin
Do :
D ( x, y ) cos = D ( r, ) sin
r sin =r r cos
(2.14)
42
r2 ()
r1()
1
1 2 D: r1 ( ) r r2 ( )
Khi cng thc (2.15) s c dng:
r2 ( )
(2.15)
r1 ( )
r ( )
V d 5: Tnh
x
D
r = 2R sin ,0 (H.2.10)
43
r = 2R sin
r = 2 R cos
Vy min D trong h to cc c m t:
2 2 0 r 2 R cos
Theo cng thc (2.15) s c:
2R cos
I=
d
2
r.cos .r.rdr
= 8R 4
(Xem cng thc Wallis,Tr139 Ton cao cp A1) V d 6: Tnh I = ( x + y )dxdy trong D l min gii hn bi cc ng thng:
D
y = x, y = x + 3, y = 2x 1, y = 2x + 1.
44
y 3
1
1
0 -1
H.2.11
(xem H.2.11)
Nhn xt: Nu gii v d trn bng cch trc tip dng cng thc tnh tch phn kp trong h to cc th phi chia min D thnh cc min thnh phn ri p dng tnh cht a ca tch phn kp. Nh vy s phc tp hn. Ta c th kim tra li kt qu bng cch dng cng thc (2.10) hoc (2.11).
= ( x, y, z ), ( x, y, z ) V
Hy tnh khi lng ca vt th V. Cch tnh: Tng t nh tch phn bi hai, ta chia V tu lm n phn khng dm ln nhau bi mt h thng cc mt cong. Gi tn v th tch cc phn l Vi (i = 1, n ) . Trong mi phn th i ly im Pi ( xi , y i , z i ) tu v gi ng knh ca phn l d i , (i = 1, n ) . Khi lng xp x ca vt th l : m = ( Pi )Vi = ( xi , y i , z i )Vi .
i =1 i =1 n n
45
Nu tn ti gii hn
max d i 0 i =1
lim
( xi , y i , z i )Vi
cho. Trong thc t nhiu bi ton dn n vic tm gii hn hn ca tng dng trn. Chnh v th cn phi c nh ngha ton hc tch phn bi ba. 2.3.2. nh ngha tch phn bi ba. Cho hm s f(x,y,z) xc nh trn min V ng knh mnh Vi l d i . * Ly tu Pi ( xi , y i , z i ) Vi , (i = 1, n ) * Lp tng I n = f ( x i , y i , z i ) Vi , gi l tng tch phn bi ba ca hm f(x,y,z) ly
i =1 n
trn min V ng mi mt phn hoch v cc im Pi Vi , (i = 1, n ) Khi n sao cho max d i 0 m In hi t v I khng ph thuc vo phn hoch V1 v cch chn im Pi Vi , (i = 1, n ) th s I gi l tch phn bi ba ca f(x,y,z) trn min V, k hiu l
f ( x, y, z )dV .
V
Nh vy:
f ( x, y, z )dV = lim
max d i 0
f ( x , y , z ) V
i i i i =0
(2.16)
Tng t, ta cng ni rng f(x,y,z) kh tch trn min V. Ch : * Ging nh tch phn kp, yu t th tch dV c thay bng dxdydz v khi thng k hiu tch phn bi ba l:
f (x, y, z)dxdydz.
V
* Tng t nh tch phn kp, tch phn bi ba khng ph thuc vo k hiu bin ly tch phn: f (x, y, z)dxdydz = f (u, v, )dudvd.
V V
f ( x, y, z )dxdydz
V
l khi lng
ca vt th V khi vt th c khi lng ring (mt hay t khi) l f(x,y,z). * R rng th tch V ca vt th V tnh theo cng thc: V = dxdydz
V
(2.17)
* iu kin kh tch v tnh cht ca tch phn bi ba tng t nh tch phn kp.
46
a x b y1 ( x ) y y 2 ( x ) z ( x, y ) y z ( x, y ) 1 2
th
(2.18)
b y2 ( x ) z2 ( x , y )
f ( x, y, z )dxdydz = dx dy f ( x, y, z )dz
V a y1 ( x ) z1 ( x , y )
(2.19)
H bt phng trnh (2.18) m t min V l mt hnh tr cong gii hn pha trn bi mt z = z 2 (x, y), gii hn pha di bi mt z = z1 ( x, y ) v gii hn xung quanh bi mt tr c ng sinh song song vi trc 0z, ng chun l bin ca min D (min Dxy l hnh chiu ca V trn mt phng 0xy (H.2.12), c th min D cho bi h bt phng trnh:
a x b y1 ( x ) y y 2 ( x )
z2(x, y)
y1 ( x )
y2 ( x)
z1(x, y)
Cng thc (2.19) chng t tnh tch phn bi ba ta a v tnh tch phn lp. Khi tnh tch phn theo bin z ta coi x,y l hng s. Khi tnh tch phn theo bin y coi x l hng s. Cui cng tnh tch phn theo bin x. Ch : a. T cng thc (2.10) suy ra cng thc (2.119) c th vit li nh sau: 47
f ( x, y , z )dxdydz = dzdy
Dxy
z2 ( x , y )
z1 ( x , y )
f ( x, y, z )dz
(2.19)
b. Thay i vai tr ca cc bin x,y,z ta cng c cng thc thay i th t ly tch phn bi ba:
z2 ( x , y ) x2 ( y , z )
D xy
dxdy
z1 ( x , y )
f ( x, y , z )dz = dydz
D yz
x1 ( y , z )
f ( x, y, z )dx
(2.19)
trong D yz l hnh chiu ca min V ln mt phng 0yz, cn x = x1 ( y , z ) v x = x 2 ( y , z ) l cc mt cong di v trn theo hng 0y to ra min V. Tng t:
z2 ( x , y ) y2 ( x , z )
Dxy
(2.19)
V d 7: Tnh I =
phng x = 0, y = 0, z = 0, x + y = 1, x + y z = 0. Gii: V min V (H.2.13). V l hnh chp t gic c nh l gc to , y l hnh ch nht ABCD. Mt trn ca V (tam gic OCD) l mt phng c phng trnh z = x + y. Mt di ca V (tam gic OAB ) l mt phng c phng trnh z = 0 . Chiu V ln mt phng Oxy c tam gic OAB cho bi h bt phng trnh:
0 x 1 0 y 1 x
I = dx dy
0
x+ y
(1 + x + y + z )3 0
dz
1 = dx 20
1 x
(1 + x + y + z )2 0
dy
x+ y
1 1 x 1 1 1 dy = dx 2 2 20 (1 + x + y ) 0 (1 + 2 x + 2 y )
1 1 1 = 2(1 + 2 x + 2 y ) 1 + x + 2 0
1 1 1 1 1 1 dx = dx dx 4 0 3 1 + 2x 2 0 2 1+ x y0
1 0
1 x
1 1 1 1 = ln 1 + 2 x 0 + ln 1 + x 2 6 8
1 1 1 = ln 2 ln 3 . 2 4 3
V d 8: Tnh I = xdxdydz vi V cho bi h bt phng trnh:
V
x 0 y 0 x 2 + y 2 z 4
Gii: Min V cho bi H.2.14. Ta thy mt trn ca V l z = 4 , mt di l paraboloid trn xoay z = x 2 + y 2 . Hnh chiu D ca V ln mt Oxy l phn t hnh trn:
0 x 2 0 y 4 x 2
Do : 49
I = dxdy
D 2
x2 + y2
xdz = x(4 x
D 2
y )dxdy = dx
2 0
4 x 2
x (4 x
0
y 2 )dy
4 x 2 x = x ( 4 x 2 ) 4 x 2 dx y 3 dx 3 0 0 0
2 1 1 2 64 = (4 x 2 ) d(4 x 2 ) = . (4 x 2 ) 2 = . 30 3 5 15 0
5 2
Tng t nh tch phn kp, ta cng c cng thc i bin s trong tch phn bi ba di y. nh l 2.4: Cho hm f ( x, y , z ) lin tc trn min V Oxyz ng thi tn ti cc hm s:
f (x, y, z)dxdydz = f [ x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w)] D(u, v, w) dudvdw
V
D(x, y, z)
(2.20)
2.4.2. Cng thc tnh tch phn bi ba trong to tr a. To tr : To tr ca im M ( x, y , z ) 0 xyz l b ba s sp th t ( r, , z ) trong ( r, ) l to cc ca im M(x,y), hnh chiu ca M ln mt phng 0xy (H.2.15). Vy vi mi im ca khng gian, ta c: r 0,0 < 2 , < z < + .
50
Gia to cc v to tr ca im M c mi lin h:
x = r cos y = r sin z = z
cos D ( x, y , z ) Trong trng hp ny = sin D ( r, , z ) 0
r sin r cos 0
0 0 =r 1
(2.21)
(2.22)
51
1 2 r1 ( ) r r2 ( ) z (r , ) z z (r , ) 2 1
Khi (2.22) tr thnh:
2 1
r2 ( ) r1 ( ) z 2 ( r , ) z1 ( r , )
f ( x, y , z )dxdydz = d
rdr
(2.23)
V d 9:
2 2 2
z = 0, a z = x + y , x + y 2 = R 2 , z 0, a > 0 .
2
Gii: Min V nm trong gc phn tm th nht c cho trn hnh H.2.16 c gii hn bi mt 0xy, mt nn, mt tr. Cc mt nn v mt tr c phng trnh vit trong to tr l: az = r, r = R (nhn c bng cch thay x = r cos , y = r sin vo phng trnh cc mt cong cho). Nh vy min cho bi h bt phng trnh:
0 2 0 r R r 0 z a
Suy ra
2 4 2 5 I = d r dr dz = r dr = 5a R a 0 0 0 0
R R 3
r a
52
Chng 2. Tch phn bi Ch : Khi min V c dng hnh tr v hm di du tch phn cha cc biu thc
x = r sin cos y = r sin sin z = r cos sin cos D ( x, y , z ) V nh vy = sin sin D ( r, , ) cos r cos cos r cos cos r sin
z z
M ( x, y , z )
x
M ' ( x, y,0)
x H.2.17
b. Phng trnh mt cong trong to cu H thc F ( r, , ) = 0 hoc gii ra c i vi cc bin s r = r ( , ); = ( , r ); = ( r, ) gi l mt phng trnh mt cong trong to cu. Cc trng hp c bit thng gp sau y:
x 2 + y 2 = tg . z ).
Chng 2. Tch phn bi c. Cng thc tnh tch phn bi ba trong to cu T cng thc (2.20) v (2.24) ta nhn c:
1 2 1 ( ) 2 ( ) r ( , ) < r r ( , ) 2 1
Khi cng thc (2.25) tr thnh:
2 1 2 ( ) 1 ( ) r2 ( , ) r ( , )
f (x, y, z)dxdydz = d
V
sin d
(2.26)
V d 10: Tnh I =
V
1 x + y2 + z2
2
cu x 2 + y 2 + z 2 = 1 v x 2 + y 2 + z 2 = 4 Gii: Chuyn sang to cu, hai mt cu cho c phng trnh ln lt l r = 1, r = 2 . Gc to l im trong ca min V nn min cho bi h bt phng trnh:
0 2 0 1 r 2
Do :
2
I=
V d 11:
2 2 2
1 2 2 1 d sin d .r 2 dr = 2( cos ) r = 6. 0 02 1 r 0 1
2
x + y R v hnh cu x + y 2 + z 2 4R 2 .
2
Gii: Mt thit din ca min V cho trn hnh H.2.18. Xt trong h to cu, mt cu c R (thay x = r sin cos , y = r sin sin phng trnh r = 2 R , mt tr c phng trnh r = sin vo phng trnh x 2 + y 2 = R 2 s nhn c kt qu trn). tm s bin thin ca ta xt giao ca mt cu v mt tr: r = 2 R =
54
V V l vt th trn xoay nhn Oz lm trc i xng, nhn mt phng Oxy lm mt phng i xng v hm di du tch phn chn i vi x, y cho nn
I = 2 d sin d
0
2 2R R sin
4 r 4 sin 2 dr = 5 R 5 (32
1 sin
5
) sin 3 d
44 3 R 5 . 5
Ch : Khi min V c dng hnh cu, hm di du tch phn cha cc biu thc dng x 2 + y 2 hoc x 2 + y 2 + z 2 nn chuyn sang to cu, hoc to tr tnh ton cho n gin hn.Ta c th kim tra li kt qu ca v d trn bng cch dng to tr.
TM TT CHNG 2.
Tnh tch phn kp trong to cc
Nu hm s f(x,y) lin tc trn min D cho bi h bt phng trnh
a x b th 1 ( x) y 2 ( x)
f ( x, y)dxdy = dx f ( x, y)dy
D a
2 ( x) 1 ( x )
1 2 r1 ( ) r r2 ( )
th
f ( x, y )dxdy = d
1
r2 ( )
r1 ( )
dx
a
2 ( x ) 1 ( x )
f ( x, y )dy = dy
c
2 ( y) 1 ( y )
f ( x, y )dx
a x b y1 ( x ) y y 2 ( x ) z ( x, y ) y z ( x, y ) 1 2
th
f ( x, y , z )dxdydz = dx
a
y2 ( x )
y1 ( x )
dy
z2 ( x , y )
z1 ( x , y )
f ( x, y, z )dz
1 2 r1 ( ) r r2 ( ) z (r , ) z z (r , ) 2 1
th
f ( x, y , z )dxdydz = d
1
r2 ( ) r1 ( )
rdr
z 2 ( r , ) z1 ( r , )
CU HI V BI TP CHNG 2.
2.1. Dng tch phn bi hai c th xc nh c din tch hnh phng D ng Sai 2.2. Khi hm di du tch phn bi hai c dng bin s phn ly th tch phn bi hai s l tch ca hai tch phn xc nh. ng thin t 0 n 2 . ng t 0 n 2 . ng ng Sai Sai 56 2.5. C th tnh khi lng vt th khi bit hm mt nh vo tch phn bi 3. Sai 2.4. Khi gc to l im trong ca min D th chuyn sang to cc ta c bin thin Sai 2.3. Khi gc to l im trn bin ca min D th chuyn sang to cc ta c bin
Chng 2. Tch phn bi 2.6. C th tnh th tch vt th nh tch phn bi 3 ng 2. ng Sai 2.8. Hnh chiu min V ln mt phng Oxy nhn gc to l im trong th chuyn sang to tr hoc to cu s c 0 2 ng Sai 2.9. Hnh chiu min V ln trc Oz nhn gc to l im trong th chuyn sang to cu s c 0 2 . ng
2 4
Sai
2.7. C th biu din tch phn bi 3 qua tch phn lp gm tch phn xc nh tch phn bi
Sai
2
3
dx f ( x, y)dy,
x2
2y 1 0
b.
dy f ( x, y)dx,
c.
cosx
dx
f ( x, y )dy,
d.
dx
1
2 x x2
f ( x, y )dy.
2 x
(x+y)
D
D
dxdy
3
, D = {( x, y ) : x 1, y 1, x + y 3} .
D = {( x, y ) : x 1, y 1} .
D l min gii hn bi cc ng x = 1, y = 1, y = 1 + x.
x + y dxdy ,
ln( x + y)dxdy ,
D
x
D
x 2 + y 2 dxdy
( x
D
+ y 2 2 y, x 2 + y 2 2 x
4 x 2 y 2 dxdy, D = {( x, y ) : y 0, x 2 + y 2 2 x} .
2.13. Tnh din tch hnh phng gii hn bi cc ng: a. x = 4 y y 2 , x + y = 6 b. y 2 = x 3 , y 2 = 8(6 x)3
x c. y = 2 x , y = , y = 4 2
d. y 2 = x, y 2 =
5 1 x, x 2 = y, x 2 = 2 y. 2 3
2.14. Tnh th tch vt th gii hn bi cc mt: a. z = x 2 + y 2 , z = x + y b. x 2 + y 2 + z 2 = 2 z , x 2 + y 2 = z 2 . 2.15. Tnh cc tch phn bi ba sau: a. b. c.
zdxdydz, V = ( x, y, z ) : 0 x 4 , x y 2 x, 0 z
V V
1 x2 y 2
+ y 2 2 z}
d.
x2 + y 2 z 2 + 2 1, a > 0 . ( x 2 + y 2 + z 2 )dxdydz , V = ( x, y, z ) : 2 a 3a V
58
59
NI DUNG.
3.1. Tch phn ng loi mt.
3.1.1. nh ngha
Ai
Mi
Ai 1
yi
xi
Cho hm s f ( x, y ) xc nh trn mt cung phng AB (H.3.1) * Chia cung AB l n cung nh bi cc im chia A0 A, A1 ,..., Ai 1 , Ai ,... An B gi di cung Ai 1 Ai l si , (i = 1, n ) * Ly tu M i ( xi , yi ) Ai 1 Ai , (i = 1, n) * Lp tng I n = f ( xi , y i )s i gi l tng tch phn ng loi mt ca hm f ( x, y ) ly
i =1 n
trn cung AB ng vi mt phn hoch v mt cch chn tu cc im M i Ai 1 Ai , (i = 1, n) . Nu khi n sao cho max si 0, I n hi t v s I khng ph thuc cch chia cung AB v cch chn M i Ai 1 Ai , (i = 1, n) th s I gi l tch phn ng loi mt ca f(x,y) dc theo cung
AB v k hiu
AB
f ( x, y )ds
Vy I =
max si 0 i =1
lim
f ( xi , yi )si =
f ( x, y )ds
(3.1)
AB
Nu c tch phn (3.1) th ni rng f(x,y) kh tch trn AB .Trong tch phn (3.1), ds k hiu di yu t ca cung AB hay vi phn ca cung AB . M rng: Nu f(x,y,z) kh tch trn cung AB 3 th tch phn ng loi mt ca f(x,y,z) trn cung AB k hiu l
60
AB
f ( x, y, z )ds
(3.2)
f ( x, y )ds =
BA
f ( x, y )ds
(3.3) (3.4)
b. R rng nu gi l l di cung AB th l =
AB
ds
c. Nu mt dy vt cht c dng cung AB v mt khi lng l ( x, y ) th khi lng ca dy vt cht tnh theo cng thc: m =
AB
( x, y )ds
(3.5)
d. Ngi ta chng minh c: nu cung AB l cung trn (tip tuyn ca cung bin thin lin tc) hoc trn tng khc (chia cung AB thnh hu hn cc cung thnh phn, cc cung thnh phn l cc cung trn) v f(x,y) lin tc trn cung AB th f(x,y) kh tch trn cung AB. e. V nh ngha trn tng t vi tch phn xc nh, tch phn bi nn tch phn ng loi mt c cc tnh cht ging nh tch phn xc nh. 3.1.2. Cng thc tnh tch phn ng loi mt nh l 3.1. Gi s cung AB trn cho bi phng trnh:
y = y ( x ),
a xb
AB
(3.6)
Chng minh: Thc hin php chia cung AB bi cc im Ai ( xi , y i ), i = 1, n nh nh ngha trnh by. Gi xi = xi xi 1 , y i = y i y i 1 (i = 1, n ) (xem H.3.1). Vi xi , y i kh b th:
s i x i2 + y i2 = 1 + (
Theo cng thc Lagrange, ta c
y i xi
) 2 . x i
yi = y '(i ), x i
2
i (x i 1 , x i ),i = 1,..., n
Suy ra
s i 1 + y / ( i ) xi , i ( xi 1 , xi )
I n = f ( i , y ( i ))s i f ( i , y ( i )) 1 + y ' 2 ( i ) xi
i =1 i =1
Cho n sao cho max xi 0 hay max si 0 th do s tn ti ca tch phn ng loi mt nn v tri dn n
AB
f ( x, y ( x)) 1 + y ' 2 ( x)
x = x(t) , t1 t t 2 y = y(t)
th
y' ( x) =
x ' 2 (t ) + y ' 2 (t )
AB
f ( x, y )ds =
t2 t1
f [ x(t ), y(t )]
x '2 (t ) + y '2 (t ) dt
(3.7)
x = r ( ) cos y = r ( ) sin
1 2
AB
r 2 () + r 2 ()d
(3.8)
AB
f ( x, y, z )ds =
t2 t1
f ( x(t ), y(t ), z (t ))
x2 (t ) + y2 (t ) + z2 (t ) dt
(3.9)
V d 1: Tnh
OA
AB
BO
on OA c phng trnh y = 0, 0 x 1
OA
( x + y )ds = x 1 + 0dx =
0
1 2 1 x = 2 0 2
on AB c phng trnh: y = 1 x, 0 x 1
AB
( x + y )ds = 1
0
1 + 1dx = 2
on BO c phng trnh: x = 0, 0 y 1
1 2 ( x + y)ds = y 1 + 0dy = 2 y BO 0
=
0
1 2
(S dng cng thc (3.6) trong thay i vai tr cc bin x v y cho nhau)
(x + y)ds = 1 +
C
2.
y
L
H.3.3
63
I=
t .
Ai
Ai 1
A
M
i
yi
xi
x
H.3.4
Ai 1 Ai s xp x bng
F ( M i ). Ai 1 Ai = P( M i )xi + Q( M i )y i
Suy ra cng W ca lc sinh ra s xp x l: 64
Nh vy gii hn ca tng trn khi n sao cho max si 0 chnh l cng ca lc:
W = lim
max si 0
P( x , y )x
i i i =1
+ Q ( xi , y i ) y i
tng tnh cng ca lc dn n khi nim tch phn ng loi hai. 3.2.2. nh ngha Cho hai hm s P(x,y), Q(x,y) xc nh trn cung L (hay cung AB ) * Chia cung L thnh n cung nh bi cc im chia: A A 0 , A1 ,... Ai 1 , Ai ,..., An B Gi ta ca vect Ai 1 Ai l xi , y i v di cung Ai 1 Ai l si , i = 1, n . * Ly tu M i ( xi , yi ) Ai 1 Ai , i = 1, n . * Lp tng I n = P( M i ) xi + Q ( M i ) y i , gi l tng tch phn ng loi hai ca
i =1 n
hm s P ( x, y ), Q ( x, y ) dc theo L i t A n B ng vi mt phn hoch ca L v mt cch chn M i Ai 1 Ai . * Khi n sao cho max si 0 hay max xi 0 v max y i 0 m I n hi t v s I khng ph thuc cch chia cung L v cch chn tu M i Ai 1 Ai th s I gi l tch phn ng loi hai ca cc hm P(x,y),Q(x,y) dc theo cung AB i t A n B v k hiu l
AB
P( x, y )dx + Q( x, y )dy .
* Nh vy
AB
xi 0 i =1 yi 0
P( xi , yi )xi + Q( xi , yi )yi
(3.10)
Ch : a. Khc vi tch phn ng loi mt, tch phn ng loi hai, hng ly tch phn ca L l quan trng. Nu ta dc theo cung AB i t B n A th cc vect Ai 1 Ai i hng, tc l cc thnh phn ca vect l xi , y i , (i = 1, n ) . Vy tng tch phn s i du, suy ra:
AB
P( x, y )dx + Q( x, y )dy =
BA
P( x, y )dx + Q( x, y )dy
(3.11)
b. Cng sinh ra do lc F = P(x, y)i + Q(x, y) j cht im dch chuyn t A n B theo cung AB s l:
W=
AB
P(x,y)dx + Q( x, y )dy
65
(3.12)
(3.13)
d. Cho L l ng cong phng (nm trn mt phng 0xy) v kn. Ngi ta qui c gi hng dng ca ng cong L l hng sao cho mt ngi i dc L theo hng th thy min gii hn bi L gn mnh nht bn tri. Tch phn ly theo hng dng thng k hiu l :
L+
P( x, y )dx + Q( x, y )dy
L
e. Tng t tch phn ng loi mt, ngi ta cng chng minh v s tn ti tch phn ng loi hai: Nu cung AB trn hoc trn tng khc v cc hm P(x,y), Q(x,y) lin tc trn cung th tn ti tch phn ng loi hai ca hai hm P(x,y), Q(x,y) ly theo cung AB. f. Tch phn ng loi hai cng c cc tnh cht tng t nh tch phn xc nh. 3.2.2. Cng thc tnh tch phn ng loi hai. nh l 3.2. Gi s hai hm s P(x,y), Q(x,y) lin tc trn cung AB trn cho bi phng trnh tham s:
x = x (t ) y = y (t )
tB
AB
(3.14)
Chng minh: Ta thc hin php chia cung AB nh trnh by trong phn nh ngha. Khi on [t A , t B ] tng ng c chia thnh n on bi cc s ti tng ng vi cc im
Ai , i = 1, n t A t 0 , t B t n v theo nh l Lagrange ta c: xi = x (t i ) x (ti 1 ) = x ' (ti* )ti y i = y (ti ) y (ti 1 ) = y ' (ti** )ti
trong ti* , ti** l im nm trong khong (ti 1 , ti ), ti = ti ti 1 . lp tng tch phn
n
P( x , y )x
i i i =1
AB
P( x, y )dx =
max ti 0 i =1
lim
AB
P( x, y )dx =
tB
tA
(3.15)
L lun tng t ta c:
(3.16)
AB
Vy cui cng ta nhn c cng thc (3.14). Trng hp ng cong AB trong khng gian 0xyz cho bi phng trnh tham s:
x = x (t ) y = y (t ) z = z (t )
Cc im A,B tng ng vi cc tham s t A , t B kh chng minh hon ton tng t, ta c: :
tB
AB
tA
(3.17) Khi cung AB phng cho bi phng trnh dng tng minh y=y(x), A,B c honh tng ng l a, b th theo cng thc (3.14) , coi x l tham s, ta nhn c:
AB
(3.18)
AB
(3.19)
V d 3: Tnh cng sinh bi lc F = y i + x j sinh ra dc theo ellipse hng dng ca n. Gii: Phng trnh tham s ca ng ellipse cho l:
x2 y2 + = 1 v theo a 2 b2
x = a cos t y = b sin t
l:
0 t 2
67
xdy ydx =
+
= ab dt = 2ab.
0
y = 1 x 2 dy = 2 xdx
I = 2x(1 x 2 ) x 2 + (x + 1 2x 2 + x 4 )(2x) dx
0
7 = (2x 5 + 2x 3 3x 2 )dx = . 6 0
(3.20)
y2(x)
y1(x)
Chng minh: a. Trc ht xt min D n lin v n gin theo ngha n c m t bi h bt phng trnh: (Xem H.3.5)
a x b y1 ( x ) y y 2 ( x )
hoc
c y d x1 ( y ) x x 2 ( y )
68
L = AB BC CA
AC c phng trnh : y = y1 ( x ), a x b
= P( x, y 2 ( x ))dx P( x, y1 ( x ))dx
a a
P( x, y2 ( x))dx =
a
AB
P ( x, y )dx, P( x, y1 ( x)) dx =
a
AC
P( x, y ) dx ,suy ra
y dxdy =
D
P ( x, y )dx +
AB
CA
P ( x, y )dx
Mt khc
BC
y dxdy =
D
AB
BC
P( x, y ) dx +
CA
P( x, y ) dx =
P( x, y)dx
L
Tng t ta c:
x dxdy = Q( x, y )dy
D L
T cc kt qu ny suy ra cng thc Green (3.20) b. Xt D l min n lin bt k (H.3.6). Ta lun c th phn hoch min D thnh hu hn cc min n gin, chng hn c th chia D thnh 3 min c chung bin l on AB v BC. Theo tnh cht ca tch phn bi hai v kt qu chng mnh phn trn, ta c
y C B
D3
D2
D1
n x b
0 A H.3.6
69
( x
D
P )dxdy = + + y D1 D2 D3
Pdx + Qdy + Pdx + Qdy + Pdx + Qdy +
( x y )dxdy =
D1
AB
BC
CmA
Pdx + Qdy
D2
( x y )dxdy =
Q P
CB
BpC
D3
( x y )dxdy =
BA
AnB
Cng cc v vi cc h thc trn v n ch a. ca tch phn ng loi hai, ta nhn c c cng thc Green (3.20). c. Trng hp D l min a lin, chng hn D l min nh lin (H.2.7), bin L gm hai ng L1 v L2 ri nhau. Ta c th chia min D thnh 4 min nh. p dng cng thc Green cho c 4 min v s dng ch a, ta cng nhn c cng thc (3.20). Trong trng hp ny cn lu : Tch phn dc theo L1 c hng ngc chiu kim ng h, cn tch phn dc theo L2 c hng thun chiu kim ng h. Nh vy tch phn bin L nh qui c ch d.
y
L
Pdx + Qdy
+
L2
L1
x 0 H.3.7
Ch : Cng thc Green (3.20) cho ta cng thc tnh din tch min phng D nh vo tch phn ng loi hai nh sau: Ly trong (3.20) cc hm P ( x, y ) = y v Q ( x, y ) = x th Suy ra:
P Q = 1, =1 y x
(3.21)
S=
x2 y2 Gii: C th coi ellipse c phng trnh 2 + 2 = 1 hay dng tham s a b x = a cos t , y = b sin t , 0 t 2 .
70
P = 2y y 3 Q Q = x + 2 yx + y 2 e y = 2y +1 x P = xarctgx + y 2
Vy: I = (
D
Q P )dxdy = dxdy = x y 2 D
C
V d 7: Tnh J = ( xarctgx + y 2 )dx + ( x + 2 yx + y 2 e y )dy vi C l na ng trn bn phi i t gc to n A(0,2): x 2 + y 2 = 2 y , x 0 . Gii: Gi L l ng cong gm na ng trn C v on OA. R rng :
3
I=J+
AO
trong I l tch phn on thng AO c phng trnh x = 0, 0 y 2 dx = 0 . p dng cng thc tnh tch phn ng (3.19) ta c:
0
AO
( xarctgx + y )dx + ( x + 2 yx + y e
2 y3
)dy = y e
2
2 y3
3 1 dy = e y d ( y 3 ) 3
3 0 1 1 1 = e y = ( 8 1). 2 3 e 3
Cui cng J =
1 1 + (1 8 ). 2 3 e
71
P Q = , ( x, y ) D y x
AB
m khng ph thuc dng cung AB . (4). Biu thc Pdx + Qdy l vi phn ton phn ca hm u(x,y) no trn min D. Chng minh: nh l c chng minh theo s sau: (1) ( 2) (3) ( 4) (1)
L+
Suy ra
Pdx + Qdy = 0,
L
L D
AmBnA
AmB
BnA
Suy ra :
AmB
AnB
M1
A( x0 , y 0 )
u ( x, y ) =
AM
(3.22)
R rng hm s ny ph thuc vo im M(x,y) ch khng ph thuc dng cung AM v u u( x 0 , y 0 ) = C . Ta s chng minh = P( x, y ) . Tht vy, theo nh ngha o hm ring ti x (x,y) ta c
u u ( x + h, y ) u ( x, y ) 1 = lim = lim ( x h0 h h 0 h
AM1
Pdx + Qdy
AM
Pdx + Qdy )
trong M1 v M cng c tung l y, cn honh ca M1 l x+h vi h b M1 D . Theo (3) c th ly AM1 gm cung AM v on thng nm ngang MM1. Vy
u 1 = lim x h0 h
MM1
Pdx + Qdy
u 1 = lim h 0 h x
x+h
x+h
P( x, y )dx
x
P( x, y )dx = P( x
x
, y )h
trong x * = x + .h,
0 < < 1 , t ta c:
u = lim P( x * , y ) x h 0
73
u = P ( x, y ) . x
du = P(x,y)dx+Q(x,y)dy
2u v xy
P Q = , ( x, y ) D y x
H qu 1: Nu du( x, y ) = Pdx + Qdy trong min D th :
AB
Pdx + Qdy = u ( B) u ( A)
(3.23)
Chng minh:
AB
Pdx + Qdy =
AB
du ( x, y )
Gi s AB cho bi phng trnh y=y(x) v A(xA,yA),B(xB,yB) r rng yA=y(xA),yB=y(xB). Chuyn tch phn ng v tch phn xc nh theo cng thc (3.18), ta c:
AB
du ( x, y ) =
xB
xA
xB
H qu 2: Nu Pdx + Qdy l vi phn ton phn ca hm u(x,y) trn ton mt phng R2 th hm u(x,y) cho bi cng thc:
x y
u ( x, y ) = P( x, y )dx + Q( x 0 , y )dy + C
x0 y0
(3.24)
hoc
u ( x, y ) = P( x, y 0 )dx + Q( x, y )dy + C
x0 y0
(3.25)
trong A( x 0 , y 0 ) R 2 , M ( x, y ) R 2
74
y
y0
x0
Chng minh: Lp hm s u(x,y) theo cng thc (3.22). V tch phn khng ph thuc dng
u ( x, y ) = =
AM
Pdx + Qdy + C =
AL
Pdx + Qdy +
LM
Pdx + Qdy + C
AL
Q( x, y)dy +
x
P( x, y )dy + C
LM
u ( x, y ) = Q ( x 0 , y )dy + P( x, y )dx + C
y0 x0
Tng t, ly tch phn theo ng ANM s nhn c cng thc (3.25) Ch : a. Cc hm u(x,y) nu tn ti s sai khc nhau hng s cng C. b. Thng thng ly ( x 0 , y 0 ) = (0,0) th tnh tch phn (3.24) hoc (3.25) s n gin hn. V d 8: Chng minh biu thc:
( x 2 2 xy 2 + 3)dx + ( y 2 2 x 2 y + 3)dy
l vi phn ton phn ca hm u(x,y) trn R2 v hy tm hm . Gii: t:
P = 4 xy y Q P Q ( x, y ) = y 2 2 x 2 y + 3 = 4 xy = , ( x, y ) R 2 x y P ( x, y ) = x 2 2 xy 2 + 3
Vy c hm s u(x,y) du=Pdx+Qdy. Ta c:
75
= ( x 2 xy + 3)dx + ( y 2 + 3)dy + C
2 2 0 0
1 = ( x 3 + y 3 ) x 2 y 2 + 3( x + y ) + C 3
V d 9: Tnh I =
AB
xdy ydx x2 + y 2
, A(1,1), B(2, 4)
a. Cung AB cho bi phng trnh: y = x 2 , 1 x 2 , b. Cung AB bt k to vi on AB thnh ng cong kn khng bao gc to . c. Cung AB bt k to vi on AB thnh ng cong kn bao gc to
Gii: t
P y y2 x2 P= 2 = y ( x 2 + y 2 ) 2 x + y2 Q= x2 Q y2 x2 P = 2 = , ( x, y ) (0,0) 2 2 2 2 x ( x + y ) y x +y
I =
b. V cc hm P, Q tho mn nh l 4 mnh tng ng trn bt k mt min n lin khng cha gc to ,do tch phn cho khng ph thuc vo dng cung AB ,sao cho cung to vi on AB mt ng cong kn khng bao gc to (H.3.12). Vy I = arctg2 . 4 c. Khi cung AB to vi on AB mt ng cong kn bao gc to th khng th p dng nh l 4 mnh tng ng c na do P,Q khng lin tc trong min n lin cha 76
0 = (
D
Q P )dxdy = x y
AnB
Pdx + Qdy +
BmA
Pdx + Qdy +
Pdx + Qdy
Suy ra:
AmB
Pdx + Qdy
x = r cos , y = r sin
0 2
d = 2
Pdx + Qdy =
+
r 2 cos 2 + r 2 sin 2 r2
9 . 4
Vy I =
AmB
mt cong S v mt cch chn M i S i , i = 1, n Nu khi n sao cho max d i 0 m I n hi t v s I khng ph thuc cch chia mt cong S v cch ly im M i S i , i = 1, n th s I gi l tch phn mt loi mt ca f(M) trn mt cong S k hiu
f ( x, y, z )dS .
S
Nh vy
f ( x, y, z )dS =
f ( xi , yi , z i )S i max d 0
lim
i
(3.26)
i =1
77
S = dS
S
(3.27)
m = ( x, y , z )dS
S
(3.28)
c. Ngi ta chng minh c rng: Nu mt cong S trn (mt cong S c php tuyn bin thin lin tc) hoc l trn tng mnh (chia S thnh hu hn cc mt cong trn) v hm s f ( x, y, z ) lin tc hoc lin tc tng mnh trn mt cong S th tn ti tch phn mt loi mt ca hm s trn S. d. Tng t, tch phn mt loi mt c cc tnh cht ging nh tch phn kp. 3.5.2. Cng thc tnh tch phn mt loi mt nh l 3.5: Gi s hm s f(x,y,z) lin tc trn mt cong S trn cho bi phng trnh z = z ( x, y ), ( x, y ) D . Khi :
f ( x, y, z )dS = f ( x, y, z ( x, y))
S D
Chng minh: Trc ht, ta tha nhn cc kt qu sau: Nu mt cong S cho bi phng trnh F ( x, y, z ) = 0 th cc csin ch phng ca vct php tuyn ti M(x,y,z) c tnh theo cng thc:
cos =
, cos =
' Fy
(3.30)
cos =
Trong cng thc (3.30), , , l gc lp bi vct php tuyn ca mt cong S ti M(x,y,z) vi cc trc to 0x,0y,0z (H.3.13)
78
cos =
1+
z'2 + z'2 x y
, cos =
, cos =
1 1+ z'2 + z'2 x y
(3.31)
Khi vct php tuyn n xc nh th gc , , xc nh v nh vy trong cc cng thc trn ch c du + hoc du -. By gi ta chia S thnh n mnh nh S i , i = 1, n , tng ng nhn c n hnh chiu cc mnh trn mt phng 0xy l Di , i = 1, n . Ngha l ta gin tip chia min D, hnh chiu ca mt cong S trn mt 0xy, lm n phn Di (H.3.14).
n(M i )
Mi
Si
Di
79
Di , cos i
f ( x, y, z ( x, y )) 1 + z ' 2 + z ' 2 x y
Vy cng thc tnh tch phn mt loi mt khi mt cong S cho di dng hin z = z ( x, y ), ( x, y ) D c cho bi cng thc (3.29). Ch : a. Nu mt cong S cho bi phng trnh y = y ( z , x) hoc x = x( y, z ) th ta phi chiu S ln mt phng 0zx hoc 0yz tm min tnh tch phn kp tng ng. b. Nu mt cong kn, ta phi chia thnh hu hn cc phn tho mn nh l trn, sau p dng cng thc (3.29). V d 10 : Tnh din tch phn pha trn mt cu x 2 + y 2 + z 2 = 4a 2 nm trong hnh tr
x 2 + y 2 2ay, a > 0 .
Gii : Xem H.3.15
80
x 2 + ( y a)2 a 2 , x 0
Vy S = dS = 2 1 + z ' 2 + z ' 2 dxdy x y
S D
z'2 = x
x2 4a 2 x 2 y 2
, z'2 = y
y2 4a 2 x 2 y 2
S = 2
D
2a 4a x y
2 2 2
dxdy
Chuyn sang to cc ta c :
S = 4a d
0
2a sin
rdr 4a 2 r 2
= 2a d
0
2a sin
d( r 2 ) 4a 2 r 2
= 4a
0
= 8a 2 ( sin 2 ) = 8a 2 ( 1). 2 2 0
81
n
Pha trn Pha trong Pha ngoi
Pha di
Khi mt cong S kn nh hng c, ngi ta dng t pha trong v pha ngoi m t hng xc nh. Pha ngoi l pha m n(M ) hng ra pha ngoi vt th V bao quanh bi mt cong S, pha trong l pha ngc li. (H.3.16). C mt cong khng nh hng c, chng hn mt cong sau y gi l l Mobius c to nh sau : Ly ch nht ABCD vn cong hai u gn nhau sao cho A trng vi C v B trng vi D (H.3.17). Xc nh mt vct n(M ) ti M no ca l Mobius v cho M di chuyn theo l khng ct bin mt vng v li im ban u th n(M ) i hng. Chng t n(M ) khng bin thin lin tc. Vy l Mobius l mt mt pha.
3.6.2. nh ngha Cho mt cong S nh hng theo pha trn hoc pha di. Tc l vct php tuyn
trn mt cong S nh hng ng vi mt cch chia v mt cch chn M i S i , i = 1, n . Nu khi n sao cho max d i 0 m I n hi t v s I khng ph thuc cch chia S v cch chn M i S i th s I gi l tch phn mt loi hai ca biu thc R ( x, y, z )dxdy trn mt cong S nh hng v k hiu :
I = R ( x, y , z )dxdy
S
(3.32)
(3.33)
l tch phn mt loi hai ca cc hm P, Q, R, chnh xc hn l ca biu thc Pdydz+Qdzdx+Rdxdy ly trn mt cong S nh hng. Ch : a. Theo nh ngha, nu i hng (pha ngc li ca S) th tch phn mt loi hai s i du. b. Cng thc (3.33) m t thng lng ca trng vct F = P i + Q j + R k qua mt cong S nh hng.
(3.34)
V (M )
83
v(M ) (H.3.18). Hy tnh lng cht lng chy qua S trong mt n v thi gian.
Trc ht ta tnh trong mt thi gian, lng cht lng chy qua yu t din tch dS ca mt cong S. V mnh dS l rt b nn c th coi vct n(M ) v vct vn tc v(M ) l vct hng ti mi im M dS . Vy lng cht lng chy qua dS s l (ct cht lng) d = v.n.dS . Gi cc thnh phn ca v l v x, v y , v z , cn cc thnh phn ca n l cos , cos , cos th :
(3.35)
chnh l tch phn mt loi hai ca cc hm v x , v y , v z trn S nh hng. Cng thc (3.35) m t mi lin h gia tch phn mt loi mt v loi hai. Trong trng hp tng qut khi c trng vct F ( P, Q, R ) th thng lng ca n qua mt cong S nh hng cho bi cng thc (3.34). c. Ngi ta cng chng minh rng, nu mt S nh hng c, trn hoc trn tng mnh v cc hm P,Q,R lin tc trn S th tch phn mt loi hai (3.33) tn ti. d. Tch phn mt loi hai cng c cc tnh cht nh tch phn ng loi hai. 3.6.3. Cng thc tnh nh l 3.6 : Gi s R(x,y,z) lin tc trn mt cong nh hng S trn cho bi phng trnh z = z ( x, y ), ( x, y ) D . Khi
R( x, y, z )dzdy = R( x, y, z ( x, y))dxdy
S D
(3.36)
Du + khi ly tch phn mt loi hai theo pha trn ca mt S. Du khi ly tch phn mt loi hai theo pha di ca S. Chng minh : T cng thc (3.35) v (3.29)
R( x, y, z ) = 0 nu cos = 0 .
S
R( x, y, z )dxdy = R( x, y, z ( x, y))dxdy
S D
R( x, y, z )dxdy = R( x, y, z ( x, y))dxdy
S D
Tng t ta c :
P( x, y, z )dxdy = P( x( y, z ), y, z )dydz
S D yz
(3.37) (3.38)
Trong Dyz l hnh chiu ca S ln mt 0yz v mt S c phng trnh : x = x( y, z ), ( y, z ) D Dzx l hnh chiu ca S ln mt 0zx v mt S c phng trnh :
y = y ( z , x), ( z , x) D .
Ch : Khi ly tch phn mt loi hai, phi c bit lu n vic nh hng ca mt S, tc l hng ca n(M ) . Tu theo n(M ) lp vi cc trc to gc nhn hay t m xc nh du cng hay tr trong cc cng thc (3.36), (3.37), (3.38). V d 11 : Tm thng lng ca trng vct F = ( z ,0, x 2 ) qua pha trn ca mt
z = x 2 + y 2 ,1 x 1,1 y 1 .
Gii : Mt cong z = x 2 + y 2 l paraboloid trn xoay .H.3.19 m t phn mt cong nm gc phn tm th nht. Thng lng tnh theo cng cng thc (3.35).
= zdydz + x 2 dxdy
S
85
1 D H.3.19
S c nh hng ln trn nn cos 0, cos = xng qua cc mt to 0yz,0zx nn
1 x
2x 4x + 4 y + 1
2 2
. Do mt cong S i
zdydz = 0 v
S
x
S
dxdy = 4 x dxdy = 4 x dx dy =
2 2
D
4 3
)
(D l hnh vung
0 x 1 0 y 1
z = R 2 x 2 y 2 v z = R 2 x 2 y 2
Chiu cc na mt cu ln 0xy ta c hnh trn :
x 2 + y 2 R 2 D: z = 0
86
z
R
z = R2 x2 y2
-R R
0
R
x
H.3.20
z = R2 x2 y2
I = zdxdy + zdxdy
S+ S
Tch phn ly theo pha trn ca S + v tch phn ly theo pha di ca S . T ng thc (3.36) ta c :
zdxdy =
S+ D S D
R 2 x 2 y 2 dxdy R 2 x 2 y 2 dxdy
zdxdy =
Vy I = 2 R 2 x 2 y 2 dxdy
S
Chuyn sang to cc ta c :
I = 2 d
0 0
3 2 (R 2 r 2 ) 2 R = 4 R 3 R r .r.dr = 2 3 0 3 2 2
L+
trong tch phn ng v tri ly theo hng dng quy c nh sau : i theo hng dng ca L sao cho mt cong S pha tay tri, khi mt cong S c nh hng bi vct php tuyn n hng t chn ln u (H.3.21). 87
Ch : a. Cng thc Green l trng hp ring ca cng thc Stokes ( khi thay z = 0, R( x, y, z ) = 0 vo (3.39) nhn c cng thc (3.20)). b. Tnh tch phn ng loi hai khi L R 3 thng rt kh khn (ta mi ch a ra cng thc tnh khi L cho bi phng trnh tham s, xem cng thc (3.17)). Do cng thc Stokes t ra rt hiu lc khi m L l bin ca cc mt cong no m tch phn mt loi hai trn n c th tnh d dng. c. Xut pht t cng thc Stokes, ta nhn c nh l bn mnh tng ng xt trong khng gian R 3 tng t nh nh l 3.4. nh l 3.8: Gi s cc hm P ( x, y, z ), Q ( x, y, z ), R ( x, y, z ) lin tc cng vi cc o hm ring cp mt ca chng trn min n lin V. Khi bn mnh sau y l tng ng vi nhau: (1). (2). (3).
R Q P R Q P = = , , = , ( x, y , z ) V y z z x x y
ph thuc dng cung AB . (4). Biu thc Pdx + Qdy + Rdz l vi phn ton phn ca hm u(x,y,z) no trn min V. Trng hp min V l khng gian th hm u(x,y,z) c th tnh theo cng thc :
x y z
u ( x, y, z ) = P( x, y, z )dx + Q( xo , y, z )dy + R ( x0 , y0 , z ) dz + C
x0 y0 z0
(3.40)
trong ( x 0 , y 0 , z 0 ) V , ( x, y, z ) V , C l hng s tu v:
AB
(3.41)
0
x
H.3.22
Gii : Mt phng x + y + z = 0 i qua tm mt cu. Vy giao tuyn l ng trn ln . Xem hnh H.3.22. Ly hnh trn l mt cong S c bin l C. Cc csin ch phng ca n nh 1 (Xem cng thc (3.30)). t hng theo hng ca C l cos = cos = cos = 3 P = y, Q = z , R = x , p dng cng thc Stokes v cng thc lin h gia tch phn mt loi hai v loi mt theo cng thc (3.35), ta c :
R dxdydz z
(3.42)
q.r r3
trong q l in tch t ti gc
x2 + y2 + z2 = R2
Gii : t P = q
x r
3
,Q = q
y r
3
,R =q
z r3
, ( x, y, z ) (0,0,0) .
= q
S
r3
r
S
z
3
R 2 x 2 y2 dxdy R3
q = 24 3 R
d
0 0
90
1 0 1 x H.3.23
( x + y + z)dz
1 1 x 1 x y 1 1 ( x + y + z) dy = dx 1 ( x + y ) 2 dy 0 2 2 0 0
= =
1 1 2 1 (1 x)dx 1 ( x + y ) 3 1 x dx = 1 x 1 1 + 1 x 4 1 2 4 0 6 24 0 0 2 3 0 0
1 1 1 1 1 + = 2 4 6 24 8
TM TT CHNG 3
a x b v hm s f(x,y) lin
AB
x = x (t ) , ti t t 2 : y = y (t )
91
AB
f ( x, y )ds =
t2 t1
f [ x(t ), y(t )]
x '2 (t ) + y '2 (t ) dt
AB
tB
2 .Khi cung AB phng cho bi phng trnh dng tng minh y=y(x), A,B c honh tng ng l a, b, ta nhn c:
AB
. Cng thc Green.. Cho cc hm s P(x,y), Q(x,y) lin tc cng cc o hm ring cp mt trong min D c bin l ng L, khi :
P Q = , ( x, y ) D y x
AB
m khng ph thuc dng cung AB . (4). Biu thc Pdx + Qdy l vi phn ton phn ca hm u(x,y) no trn min D.
y
u ( x, y ) = P( x, y )dx + Q( x 0 , y )dy + C
x0 y0
u ( x, y ) = P ( x, y 0 )dx + Q( x, y )dy + C
x0 y0
trong A( x0 , y0 ) D, M ( x, y ) D
Cng thc tnh tch phn mt loi mt: Hm s f(x,y,z) lin tc trn mt cong S trn cho bi phng trnh z = z ( x, y ), ( x, y ) D . Khi :
92
f ( x, y, z )dS = f ( x, y, z ( x, y))
S D
Cng thc tnh tch phn mt loi hai : Hm s R(x,y,z) lin tc trn mt cong nh hng S trn cho bi phng trnh z = z ( x, y ), ( x, y ) D .
Khi
R( x, y, z )dzdy = R( x, y, z ( x, y))dxdy
S D
Du + khi ly tch phn mt loi hai theo pha trn ca mt S. Du khi ly tch phn mt loi hai theo pha di ca S.
L+
R Q P R Q P = , = , = , ( x, y, z ) V y z z x x y
ph thuc dng cung AB (4) Biu thc Pdx + Qdy + Rdz l vi phn ton phn ca hm u(x,y,z) no trn
x y z
trong ( x 0 , y 0 , z 0 ) V , ( x, y, z ) V , C l hng s tu v:
AB
V=
CU HI V BI TP CHNG 3.
3.1. C th dng tch phn ng loi 1 tnh di mt cung 93
3.2. Tch phn ng loi 1 ph thuc vo hng i ca ng cong 3.3. C th dng tch phn ng loi 2 tnh cng ca mt lc. 3.4. Tch phn ng loi 2 ph thuc vo hng i ca ng cong. 3.5. C th dng tch phn ng loi 2 tnh din tch mt hnh phng.
ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng a.
3.7 Cng thc Green ch ng cho min n lin. 3.8. nh l 4 mnh tng ng ng vi min lin thng. 3.9. C th dng tch phn mt loi 1 tnh din tch mt cong. 3.10. Tch phn mt loi 1 khng ph thuc vo hng ly tch phn mt 3.11. Dng tch phn mt loi 2 tnh thng lng ca mt trng vct. 3.12. C th biu din tch phn mt loi 2 qua tch phn mt loi 1 3.13. C th biu din tch phn ng loi 2 theo ng cong kn qua tch phn mt loi 2. 3.14 C th biu din tch phn mt loi 2 theo pha trong ca mt cong qua tch phn bi 3. 3.15. Tnh tch phn mt loi 1, mt loi 2 phi a v tch phn bi 2. 3.16. Tnh cc tch phn ng loi 1 sau:
94
1 y
ydx ( y + x
L
( xy 1)dx + x
L
a. ng 2 x + y = 2 b. ng 4 x + y 2 = 4
x = cos t c. ng y = 2 sin t
3.20. Tnh
a. ng trn x 2 + y 2 = a 2 b. bin ca na hnh trn x 2 + y 2 a 2 , y > 0 c. tam gic c ba nh O(0,0), A(a,0) v B(0,b) 3.21. Tnh
(x
L
bit O(0,0), A(1,0), B(0,1). a. bng cch tnh trc tip b. dng cng thc Green 3.22. Tnh bng hai cch: 95
(1 x
L
x
L
y x 3 2 2 y + dy y x + dx , L l ng x + y = 2 x 4 4
3.24. Tch phn ng sau y c ph thuc vo ng ly tch phn khng? Tnh tch phn theo AB tng ng: a.
b.
3.25. Chng minh rng cc biu thc Pdx + Qdy sau y l vi phn ton phn ca hm u(x,y) a. x 2 xy + 3 dx + ( y 2 x y + 3) dy
2 2 2 2
no
Tm
u?
b. e x + y + cos( x y ) dx + e x + y cos( x y ) + 2 dy c. e x e y ( x y + 2) + y dx + e x e y ( x y ) + 1 dy
1 x2 y2 xdx ydy + d. 2 x + y2 x2 + y2
3.26. Tnh
1 2
a. L l ng x 2 + y 2 = a 2 (theo chiu ngc kim ng h) b.L l bin hnh vung vi nh (-1,-1), (-1,1), (1,1), (1,-1) (theo chiu thun kim ng h). 3.27. Tm m, a, b cc biu thc sau l vi phn ton phn ca hm s u no v tm hm s a.
( x y )dx + ( x + y )dy (x 2 + y 2 ) m
96
(ax
+ 2 xy + y 2 dx ( x 2 + 2 xy + by 2 )dy (x 2 + y 2 )2
3.28. Tnh
( x
S
+ y 2 )dS nu:
z + 2 x +
S
( yz + zx + xy )dS ,
S
x 2 + y 2 = 2ax, a > 0
c.
+ y 2 + z 2 1, x 0, y 0.
x 2 + y 2 + z 2 1, x 0, y 0, z 0 .
c. d.
x
S
y 2 zdxdy , S l mt trn na mt cu x 2 + y 2 + z 2 = R 2 , z 0 .
3.31. Tnh cc tch phn ng sau theo hng ngc kim ng h nhn t pha z > 0 : a.
b.
x 0, y 0, z 0, x + y + z 1.
97
+ y2 + z2 = R 2 .
bin ca hnh lp phng
0 x a, 0 y a, 0 z a.
98
99
nh i lng v hng u(M). Chng hn trng nhit l mt trng v hng. Vy c trng ca trng v hng l mt hm v hng. Min xc nh mt trng vct
F ( x, y, z ) nu ti mi im M ( x, y, z ) u xc nh i lng vct:
F ( x, y, z ) = P( x, y, z ).i + Q( x, y, z ). j + R( x, y, z ).k = ( P, Q, R )
Chng hn t trng l mt trng vc t. Vy c trng ca trng vct l mt hm vct. Mt trng vct xc nh khi bit ba thnh phn ca vct c trng cho trng : P( x, y, z ), Q( x, y, z ), R( x, y, z ) , tc l bit ba trng v hng. T nay v sau ta dng cc k hiu:
r = ( x, y , z )
d r = (dx, dy, dz )
NI DUNG
4.1. Cc c trng ca trng v hng
4.1.1. Mt mc Cho trng v hng u(x,y,z), ( x, y, z ) . Tp cc im ( x, y, z ) tho mn phng trnh:
u ( x, y, z ) = C , C l hng s
(4.1)
101
th ta c khi
u ( x, y ) = C
Chng hn, mt in tch q t gc to gy nn mt trng in th 1 q u ( x, y , z ) = . Khi mt mc c phng trnh: =C 2 2 2 2 2 2 x +y +R x +y +z hay x 2 + y 2 + z 2 = 4.1.2.Grain (Gradient) Cho trng v hng u = u ( x, y, z ), ( x, y, z ) v u ( x, y, z ) kh vi trn . Khi
q2 C
2
= R 2 . l cc mt cu ng tm 0.
u u u gradu ( x, y, z ) = , , , ( x, y, z ) . (4.2) x y x (Xem mc 1.2.8,Chng 1.) Vy mt trng v hng u ( x, y, z ) sinh ra mt trng vct
gradu ( x, y, z ) .
T tnh cht ca php tnh o hm, ta c cc tnh cht sau y ca Grain grad (u ) = gradu , l hng s.
x = x(t ) y = y (t ) z = z (t )
v P,Q,R l cc thnh phn ca F th ta c h thc: 102
Gi (4.3) l h phng trnh vi phn ca h ng dng ca trng vct F ( x, y, z ) . Chng hn mt in tch q t ti gc to to ra mt in trng E , theo nh lut Culng th :
E=
q.r r
3
qx qy qz , , = 3 3 3 (x 2 + y 2 + z 2 ) 2 (x 2 + y 2 + z 2 ) 2 (x 2 + y 2 + z 2 ) 2
dx dy dz = = x y z
gii h phng trnh ny, bn c c th xem trong [ 2] , [ 6] . Kt qu h ng dng ( trong vt l, thng gi l cc ng sc) cho bi phng trnh :
x = k1t , y = k 2 t , z = k 3t , k1 , k 2 , k 3 l cc hng s tu .
l h ng thng i qua gc to . 4.2.2. Thng lng ca trng vct Trong mc 3.6.2 ta a ra nh ngha thng lng ca trng vct F ( x, y, z ) qua mt cong nh hng S xc nh theo cng thc (3.35) :
(4.4)
Trong n(cos , cos , cos ) l vct n v ca vct php tuyn ca mt S c nh hng, P, Q, R l cc thnh phn ca F . 4.2.3. ive (Divergence, phn k) Ta gi phn k hay gi tt l dive ca trng vct F ( x, y, z ) ti im M(x,y,z) l i lng v hng, k hiu div F ( x, y, z ) , xc nh theo cng thc :
div F ( x, y, z ) =
P Q R + + x y z
(4.5)
Vy mt trng vct F sinh ra mt trng v hng div F . Nu min V c bin l S th cng thc Gauss Ostrogradski (3.42) c dng :
(4.6)
103
(4.7)
l hon lu hay lu s ca trng F ( x, y, z ) theo ng cong L. Theo ngha c hc ca tch phn ng loi hai ta thy nu F ( x, y, z ) l trng lc th hon lu ca n theo L l cng do lc
R Q P R Q P rotF = k i + j+ y z z x x y i = x P j y Q k z R
(4.8)
Vy mt trng vct F sinh ra mt trng vct rot F( x, y, z ) . Gi s c mt cong S trong trng c nh hng v bin ca n l ng L trn tng khc. Khi cng thc Stokes (3.39) c dng :
(4.9)
Ngha l hon lu ca trng vct F dc theo chu tuyn L ca mt cong S chnh bng thng lng ca vct xoy qua mt cong S ca trng. 104
theo L. Nu L l ng cong kn th cng sinh ra thng bng khng v cng sn ra trn phn thun chiu ca ng cong kn L cn bng vi cng sn ra trn phn ngc chiu, nu khng c xoy ( rot F = 0 ). Do , t cng thc Stokes ta thy hon lu theo chu tuyn kn L c trung cho tnh xoy ca trng trn mt S c chu tuyn L, ni cch khc l tnh cht xoy ca trng theo chu tuyn . Do , nu rot F( M ) 0 ta ni rng M l im xoy ca trng v
u (M ) sao cho :
F ( M ) = gradu ( M ), M V
(4.10)
V ( M ) = u ( M ) gi l th nng ca trng.
Gi s F ( M ) = ( P, Q, R ) l trng th vi hm th l u (M ) . Khi
P=
u u u , ,Q = ,R = z y x
tc l :
ngha l
(rot F( M ) = 0, M V ) .
2. Hon lu ca trng F (M ) theo mi chu tuyn kn, trn tng khc trong V u bng 0
F .d r = 0 . L
V d 1 : Chng t rng trng lc hp dn to bi tri t tc ng ln v tinh l trng th v tm hm th ca n. Gii : Theo nh lut Newton, trng lc hp dn s l :
F ( x, y, z ) =
M .m r
3
105
rotF = 0, P(x, y, z)
u ( P) =
M 0M
F d r + u ( M 0 ) = Mm
M 0M
= Mm
M0
1 Mm d ( ) + u(M 0 ) = + u(M 0 ) r r M
trong cc im P0 , P khng trng gc to . 4.3.2. Trng ng a. nh ngha : Trng vct F (M ) gi l trng ng nu div F ( M ) = 0, M V hay :
P Q R + + =0 x y z
(4.11)
Ta gi ng dng ca trng vct l phn khng gian trong V to bi cc ng dng ta trn bin ca mt mt cong S no trong trng. Bn thn mt S cng nh cc thit din ngang ca ng gi l thit din ca ng dng. b. Tnh cht : T cng thc Gauss Ostrogradski ta suy ra cc tnh cht sau y ca trng ng : * Thng lng ca trng ng qua mt cong kn S bt k trong trng u bng khng. Tht vy, = F .d S = div F dxdydz = 0 .
S
* Nu V l n lin th thng lng ca trng ng qua mt S c bin L trong trng ch ph thuc vo bin L m khng ph thuc vo mt S. Tht vy, gi s S1 v S 2 l hai mt cng cng bi bin L. Gi l min gii hn bi hai mt ny th :
0 = div F dxdydz = F .d S F .d S
S1 S2
Suy ra
Fd S = F d S .
S1 S2
* Thng lng qua mi thit din ca mt ng dng trong trng ng u bng khng. Tht vy, gi s S1 v S 2 l hai thit din ca ng dng (H.4.1). Gi S xq l mt xung quanh ca ng dng gia S1 v S 2 v l vt th gii hn bi S xq , S1 , S 2 .
106
F
S2
n2
n1
S1
H.4.1
y n nh hng ra pha ngoi ca . Theo nh ngha ca ng dng, nn trn bin S xq th F .n = 0 . Mt khc, trn bin S1 th n1 ngc hng vi n , tc l F .n = F .n1 . Cn trn bin S 2 th n 2 cng hng vi n . T suy ra : 0 = F .n1dS + F .n 2 dS .
S1 S2
Hay l : F d S = F d S .
S1 S2
D dng kim tra thy c trng hp dn (v d 1) hay in trng (v d 14 chng 3) u l cc trng ng v trng th tr gc to . Do thng lng qua mi mt cong kn khng bao gc to u bng 0. V d 2 : Tm thng lng ca in trng sinh ra bi in tch q t gc to qua pha ngoi mt cong kn S bt k bao gc to .
S
n
SR
n
E = q.
r r3
107
Suy ra
n ca S hng vo gc to . Vy thng
lng qua pha ngoi mt cong S chnh bng thng lng qua pha ngoi mt cu S R v bng
4. .q
4.3.3. Trng iu ho a. nh ngha : Trng vct F ( M ) gi l trng iu ho nu n va l trng ng va l trng th, tc l :
rot F = 0 div F = 0
hm th u (M ) tho mn phng trnh Laplace : u = 0 Hay
(4.12)
2u x 2
2u y 2
2u z 2
=0
(4.13)
u u u = P, = R. = Q, x z y
P Q R + + = 0. x y z
2u x 2
2u y 2
2u z 2
= 0.
Theo nh ngha th trng hp dn v in trng l cc trng iu ho trong min V C khng cha gc to . Hm th ca trng c dng 1 + C 2 . Trong C1 , C 2 l cc hng r s. Cc v d sau s ch ra cc hm iu ho tng qut hn. V d 3. Chng minh hm s :
u(M) =
C1 + C2 , r = (x x 0 ) 2 + (y y0 ) 2 + (z z 0 ) 2 , C1 , C2 l cc hng s tu r
l hm iu ho trong mi min V khng cha im M 0 ( x0 , y 0 , z 0 ) . Gii : Ta chng minh hm u (M ) tho mn phng trnh Laplace (4.13). 108
C1rx' x x0 u = 2 = C1 Tht vy x r r3 2u x 2
Tng t :
= C1
r 2 3( x x0 ) 2 r5
r 2 3( y y 0 ) 2 2u = C1 r5 y 2 r 2 3( z z 0 ) 2 2u = C1 r5 z 2
Do : u = C1
3r 2 3 ( x x0 ) 2 + ( y y0 ) 2 + ( z z 0 ) 2 r5
]= 0
u =
2u 2u + =0 x 2 y 2
109
k3
k1
k
k3
k2
k1
4.4.2. Lin h gia ta cc v ta cong trc giao Mi lin h gia cc ta c cho bi h phng trnh:
x = x(u1 , u 2 , u 3 ) y = y (u1 , u 2 , u 3 ) z = z (u , u , u ) 1 2 3
Cc ng ta l1 , l 2 , l3 cho bi h phng trnh:
(4.14)
u i ( x, y, z ) = u i 0 , u j ( x, y , z ) = u j 0
(i, j = 1,2,3.) v i j .
(4.15)
k i k j = 0, khi i j.
t hi =
1 u u u ( i )2 + ( i )2 + ( i )2 x y z
(4.15)
110
Trong to cu cho U (r , , ) , ta c:
gradU =
(4.16) (4.17)
1 h1h2 h3
( F1h2 h3 ) + ( F2 h3 h1 ) + ( F3 h1h2 ) u 2 u 3 u1
Trong to cu (r , , ) , cho F = ( Fr , F , F ) , ta c:
div F =
(4.18)
Trong to tr (r , , z ) , cho F = ( Fr , F , Fz ) , ta c:
div F =
1 r ( Fr r ) + ( F ) + z ( Fz r ) r
(4.19)
h2 h3 rot F = u1 h1 F1
k2 h3 h1 u 2 h2 F2
k3 h1h2 u 3 h3 F3
(4.20)
( Fr ) r ( F r sin ) +
(4.21)
k3 r
r ( F r ) ( Fr )
Trong to tr (r , , z ) , cho F = ( Fr , F , Fz ) , ta c:
k1 rot F = r
k3 ( Fz ) ( F r ) + k 2 ( Fr ) ( Fz ) + + r ( F r ) ( Fr ) z r r z
(4.22)
U =
1 h1h2 h3
h2 h3 U h3 h1 U h1h2 U ( )+ ( )+ ( ) u 2 h2 u 2 u 3 h3 u 3 u1 h1 u1
Trong to cu cho U (r , , ) , ta c:
U =
2U r 2
2 U 1 2U cos U 1 2U + 2 + 2 + 2 r r r 2 r sin 2 r
(4.23)
Trong to tr cho U ( r , , z ) , ta c:
U =
2U 1 U 1 2U 2U . + + + r 2 r r r 2 2 z 2
(4.24)
V d 4. Cho hm s U = r (cos + sin ) , trong r l khong cch t gc to O n im M, cn l gc gia OM v trc Oz. a. Tnh gradU b. Xc nh vct n v n 0 ca mt phng U = Const ti im c = Gii: a. Theo gi thit, hm s U c cc i s l cc to cu. Thay U vo cng thc (4.16), ta nhn c
. 3
112
n0 =
1 2 2
(1 + 3) k 1 + (1 3) k 2 .
V d 5: Tm hng s k trng vct cho trong h to cu F = r k r c thng lng bo ton (trng ng). Gii: Biu din
div F =
Biu
din
F = r k r = (r k +1 ,0,0) ,
theo
cng
thc
(4.21)
nhn
k2 rot F = r sin
trng th.
V d 7. Bit u = 0 v u = u ( x 2 + y 2 ) . Tm dng tng qut ca hm u . Gii : R rng hm u c cho trong to tr. Theo cng thc (4.24), ta c
u =
Suy ra
d 2 u 1 du 1 d du + = (r ) = 0 dr 2 r dr r dr dr
du dr = C1 , du = C1 , u = C1 ln r + C 2 . dr r
( C1 , C 2 , l cc hng s tu )
V d 8. Bit u = 0 v u = u ( x 2 + y 2 + z 2 ) . Tm dng tng qut ca hm u Gii :R rng hm u c cho trong to cu. Theo cng thc (4.23), ta c
u =
Suy ra ra
d 2 u 2 du 1 d 2 du + = (r )=0 dr dr 2 r dr r 2 dr r2 du dr 1 = C1 , du = C1 2 , u = C1 + C 2 . dr r r
( C1 , C 2 , l cc hng s tu )
113
TM TT CHNG 4
Phng trnh mt ng tr :
Grain ti im (x,y,z).
Phng trnh ng dng :
P Q R + + x y z
Trng th : F ( M ) l trng th nu :
u ( M ) : F ( M ) = gradu ( M ), M V hay
Trng ng : F ( M ) l trng ng nu :
div F ( M ) = 0, M V
rot F( M ) = 0, M V .
P Q R + + =0 x y z
114
Trng iu ho : F ( M ) l trng iu ho nu
rot F = 0 div F = 0 =0
2u x 2
2u y 2
2u z 2
CU HI V BI TP CHNG 4.
4.1. Cc mt mc ca mt trng v hng khng giao nhau. ng ng Sai Sai 4.2. gradu ( x, y, z ) l mt vc t.
4.4. rot F ( x, y, z ) l mt vc t. ng ng ng ng Sai Sai Sai Sai 4.5. Trng th l mt trng v hng c gradu = 0. 4.6. Trng th l mt trng khng xoy v ngc li 4.7 Trng iu ho l trng v hng u m u tho mn phng trnh Laplace. 4.8. Chng minh cc cng thc a. div(uF ) = gradu.F + udivF b. div G, F = FrotG GrotF c. rot (uF ) = gradu , F + urotF 4.9. Cho u = arcsin
[ ]
4.14. Chng minh rng cc trng vect sau y l nhng trng th, tm hm th v ca chng.
1 ex a. F = e x j ln( x + y ) i + x+ y x + y
b. F = yz (2 x + y + z )i + zx(2 y + z + x) j + xy (2 z + x + y )k c. F = ( y + z )i + ( z + x) j + ( x + y )k 4.15. Cho u v v l cc hm iu ho. Chng minh trng vc t ugradv vgradu l trng ng.
116
Mt
PTVP
mt
phng
trnh
dng
F ( x, y, y ' ,..., y ( n ) ) = 0
hay
y ' , y ' ' ,..., y ( n ) l cc o hm ca hm s phi tm, (trong PTVP nht thit phi c mt t nht
o hm cp k no ca hm phi tm). Cp cao nht ca o hm ca hm s y phi tm c mt trong PTVP c gi l cp ca PTVP, chng hn:
y '+ x = 0 (PTVP cp 1)
y"+ ( y ' ) 2 = 0 (PTVP cp 2)
Hm s y = y ( x) l mt nghim ca PTVP nu nh n tho mn phng trnh tc l thay n vo phng trnh s nhn c ng nht thc. Chng hn vi phng trnh y ' = x ta c nghim
y= x2 x2 thm ch y = + C trong C l hng s tu . , 2 2
Gii hay tch phn mt PTVP l tm tt c cc nghim ca n. V mt hnh hc, mi nghim ca PTVP l mt ng cong ( th ca nghim), v th ngi ta gi ng cong l ng cong tch phn ca PTVP. PTVP c gi l tuyn tnh cp n nu hm s F l bc nht i vi y, y ' ,..., y ( n ) , tc l phng trnh c dng:
y ( n) + a1 ( x) y ( n1) + ... + a n1 ( x) y '+ a n ( x) y = f ( x)
trong a1 ( x),..., a n ( x), f ( x) l cc hm s cho trc. Nu f ( x) 0 th ngi ta gi l phng trnh tuyn tnh cp n thun nht. Nu f ( x) 0 th ngi ta gi l phng trnh tuyn tnh cp n khng thun nht.
126
Cn phn bit c tng dng phng trnh vi phn v phng php tch phn tng ng vi tng dng.
2. Cc tnh cht ca PTVP tuyn tnh cp hai.
T cc tnh cht ca PTVP tuyn tnh c th tch phn c khi bit mt nghim ca PTVP tuyn tnh thun nht tng ng, hoc hai nghim ring ca phng trnh khng thun nht cho, c bit l khai thc nguyn l chng cht nghim.
3. Phng trnh vi phn tuyn tnh cp hai c h s hng s.
Bn cnh phng php bin thin hng s Lagrange, cn nhn bit dng hm c bit v phi tch phn PTVP bng phng php h s bt nh.Vn dng, c th gii PTVP tuyn tnh c h s hng s cp n.
NI DUNG
5.1. Phng trnh vi phn cp 1
Trc ht ta xt mt bi ton hnh hc dn n PTVP. Hy tm phng trnh ng cong L ( y = y ( x)) c tnh cht: mi on ca tip tuyn vi ung cong C nm gia hai trc to u b tip im chia thnh hai phn bng nhau.
M ( x, y )
L
y ' ( x) = tg =
Do M l trung im ca AB nn OP = PA = x , suy ra
127
F ( x, y, y ' ) = 0 hay
F ( x, y ,
dy )=0 dx
(5.1)
y ' = f ( x, y )
A. nh l tn ti duy nht nghim Cauchy-Peano Cho phng trnh (5.2): y ' = f ( x, y ) v ( x0 , y 0 ) D
(5.2)
(5.3)
nh l 5.1. Nu f(x,y) lin tc trn min D trong mt phng Oxy th tn ti nghim: f y = y ( x) trong ln cn x0 tho mn y 0 = y ( x0 ) . Ngoi ra nu ( x, y ) cng lin tc trn min y D th nghim tm c l duy nht. Bi ton tm nghim ca PTVP tho mn iu kin (5.3) gi l bi ton Cauchy. iu kin (5.3) gi l iu kin ban u. B. Nghim tng qut, tch phn tng qut Ta gi nghim tng qut ca PTVP cp 1 l hm s y = ( x, C ) trong C l hng s tu , tho mn cc iu kin sau: a. Tho mn PTVP vi mi hng s C. b. C th tm mt gi tr C = C 0 sao cho y = ( x, C 0 ) tho mn iu kin ban u (5.4)
( x, y , C ) = 0
(5.5)
H thc ny gi l tch phn tng qut ca PTVP cp 1. V mt hnh hc, nghim tng qut hay tch phn tng qut xc nh mt h ng cong trong mt phng khng ct nhau gi l cc ng cong tch phn ca PTVP cp 1. C. Nghim ring, tch phn ring Hm s y = ( x, C 0 ) gi l mt nghim ring ca PTVP, tc l c suy ra t nghim tng qut (5.4) vi hng s C xc nh C = C 0 . Tng t ta c mt tch phn ring ca PTVP
( x, , C 0 ) = 0
128
f1 ( x)dx + f 2 ( y )dy = 0
Chng hn:
(5.6)
x 2 dx 1+ x2
ydy 1+ y2
f1 ( x)dx = f 2 ( y) y dx + C = f 2 ( y)dy + C
,
Vy
f1 ( x)dx + f 2 ( y)dy = C
(5.7)
l tch phn tng qut ca (5.6) Ch : Phng trnh dng : M 1 ( x) N1 ( y )dx + M 2 ( x) N 2 ( y )dy = 0 c th a v dng tch bin. Tht vy, nu M 2 ( x) 0 v N1 ( y ) 0 th chia hai v ca phng trnh cho
M 2 ( x).N1 ( y ) s c : N ( y) M 1 ( x) dy = 0 dx + 2 N1 ( y ) M 2 ( x)
l phng trnh vi bin s phn li. Nu M 2 ( x) = 0 ti x = a hoc N1 ( y ) = 0 ti y = b th bng cch thay trc tip nhn c x = a hoc y = b l nghim. V d 1 : Tm tch phn tng qut ca phng trnh :
x3 x 1
4
dx +
y2 dy = 0 y +1
1 d ( x 4 1) 3 x 4 1 dx + 1 y + 1 dy = C 4
129
1 ln x 4 1 + y 3 ln y + 1 = C 4
Ngoi ra y + 1 = 0 hay y = 1 v x 4 1 = 0 hay x = 1 u l cc nghim. V d 2 : Tm nghim ca bi ton Cauchy
+ k , k Z
Ta c :
y ln tg ( + ) = 2 sin x + C 2 4
T iu kin ban u suy ra : ln tg
= C, C = 0
y + ) = 2 sin x . 2 4
y y y , = f ( ), hay y, = f (t), vi t = . x x
b. Phng php tch phn Coi t =
(5.8)
t + xt ' = f (t )
xt ' = f (t ) t
130
2 xyy' y 2 + x 2 = 0
Gii : Chia hai v cho x 2 ta c :
2
t t =
y y y '( ) 2 + 1 = 0 x x
ln(1 + t 2 ) = ln x + C1
Hay :
1+ t2 =
C x y2 x
2
Tr v bin c ta c : 1 +
2
C x
Hay
C C2 2 x + y = 2 4
(y x 1)dx = (x + y + 2)dy
Gii :
dy y x 1 = dx x + y + 3
y cha phi l dng (5.8), tuy nhin thc hin php i bin :
x = u + x0 y = v + y0
c th a c v dng (5.8). Tht vy
x 0 y0 + 1 = 0 x 0 + y 0 + 3 = 0,
x 0 = 2 y 0 = 1
Khi
v 1 v dv v u u = = = f( ) u du v + u v +1 u
t t =
v dv = t + ut ' u du
u u dt t 1 +t = du t +1
t 2 1 dt t 1 = t = du t + 1 t +1 (t + 1)dt du (t + 1)dt du = , 2 = + C1 2 u u t +1 t +1
arctg
y +1 = ln x+2
C ( x + 2) 1 + y +1 x+2
C. Phng trnh tuyn tnh cp 1 a. nh ngha : PTVP c dng sau y c gi l PTVP tuyn tnh cp 1 :
y '+ p ( x) y = q ( x)
vi p ( x), q ( x) lin tc trn (a,b) Nu q ( x) 0 trn (a,b) th gi l PTVP tuyn tnh khng thun nht. Nu q( x) 0 trn (a,b) th gi n l PTVP tuyn tnh thun nht. b. Phng php tch phn
(5.9)
Cho phng trnh khng thun nht (5.9). Gi phng trnh vi phn sau y l PTVP tuyn tnh thun nht tng ng vi (5.9) :
y '+ p ( x). y = 0
(5.10)
Trc ht, nhn thy (5.10) l PTVP vi bin s phn li. Nghim tng qut ca n c dng :
132
(5.11)
By gi ta tm nghim tng qut ca (5.9) bng phng php coi hng s C trong (5.11) l hm s v gi l phng php bin thin hng s Lagrange. C th thay
p ( x ) dx y = C ( x )e
(5.12)
vo (5.9) ta c :
p ( x ) dx p ( x ) dx p ( x ) dx C ( x ) p ( x )e + C ( x ) p ( x )e = q ( x) C ' ( x )e
C ' ( x ) = q ( x )e
p ( x ) dx
p ( x ) dx
C ( x ) = q ( x )e
dx + C1
(5.13)
Nh vy tn ti hm s C(x) ph thuc vo mt hng s cng C1 tu (5.12) l nghim ca PTVP (5.9). Chng t nghim tng qut ca (5.9) c dng :
p ( x ) dx p ( x ) dx p ( x ) dx +e y = Ce dx q ( x )e
(5.14)
Nu trong (5.13) ly C = 0 ta c mt nghim ring ca (5.9). Do cng c th ni rng phng php bin thin hng s Lagrange l phng php tm mt nghim ring ca phng trnh khng thun nht khi bit nghim tng qut ca phng trnh thun nht tng ng. Dng nghim (5.14) c th m t tng qut sau y :
y = y + y*
(5.15)
trong y l nghim tng qut ca PTVP thun nht tng ng v y * l mt nghim ring ca chnh phng trnh khng thun nht. Dng (5.15) ng cho PTVP tuyn tnh c cp bt k ni ring v ng cho cc h tuyn tnh ni chung. V d 5 : Tch phn phng trnh :
y '
y =x x 1 , q( x) = x , ta c : x
y = Ce
Xt vi x > 0 :
dx x
+e
dx x
xe
dx x dx
y = Ce ln x + e ln x x.e ln x dx = Cx + x dx = Cx + x 2
133
y = Ce
ln x
+e
ln x
x.e
ln x
dx = C x + x x.
1 dx x
= Cx x (1)dx = Cx + x 2 .
V C tu nn x 0 , nghim tng qut c th vit di dng :
y = Cx + x 2 .
D. Phng trnh Bernoulli y l PTVP khng tuyn tnh (phi tuyn) tuy nhin c th a v dng PTVP tuyn tnh bng cch thay i bin s thch hp. a. nh ngha : PTVP c dng y '+ p ( x) y = y q ( x) trong R v 0, 1 , cc hm p ( x), q( x) cho trc, lin tc trn (a,b) b. Phng php tch phn Chia hai v ca (5.16) cho y ta s c: (5.16)
y' y
+ p( x)
1 y
1
= q( x)
(5.17)
y' 1 t u ( x) = , do u ' = (1 ) . y y 1
(5.18)
y '+ y
Gii: Chia hai v cho
y s c:
x 2 e
y' y
t u =
+ y=
y , u' =
y' 2 y
1 1 u '+ u = e 2 2 2
134
u=
1 dx +e 2
dx 1 2 e 2 e 2 dx
x
y = Ce y = Ce
x 2 x 2
+e
x 2.1 x
e 2
dx
y = C 2e x
1 + e2 2 1 x + e +C 4
E. Phng trinh vi phn ton phn a. nh ngha: Phng trnh vi phn dng:
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
trong
(5.19) (5.20)
Q P = , ( x, y ) D x y
gi l mt PTVP ton phn. iu kin (5.20) chng t v tri ca phng trnh (5.19) l vi phn ton phn ca hm u ( x, y ) no . b. Phng php tch phn iu kin (5.20) chng t tn ti hm u ( x, y ) du = P ( x, y )dx + Q ( x, y )dy theo cng thc (3.24) th :
x y
u ( x, y ) = P( x, y )dx + Q( x0 , y )dy
x0 y0
(5.21)
u ( x, y ) = ( x + 3 xy )dx + y 3 dy
3 2 0 0
1 4 3 2 2 1 4 x + x y + y 4 2 4
u ( x, y ) = C
x 4 + 6x 2 y 2 + y 4 = C.
135
Pdx + Qdy = 0
l PTVP ton phn, tc l tho mn iu kin :
(5.19) /
(Q) = (P), ( x, y ) D x y
th hm s ( x, y ) gi l tha s tch phn ca PTVP.
(5.22)
Ngi ta chng minh c rng nghim ca PTVP (5.19) / cng l nghim ca PTVP (5.19). V vy gii PTVP (5.19) khng tho mn iu kin (5.20) ngi ta c th tm mt tha s tch phn (x, y) v i tch phn PTVP ton phn. V d 8 : Cho phng trnh :
2 sin y 2 dx + xy cos y 2 dy = 0
Chng t rng ( x, y ) = x 3 l tha s tch phn ca phng trnh v gii phng trnh . Gii : Nhn hai v ca phng trnh vi x 3 ta c :
2 x 3 sin y 2 dx + x 4 y cos y 2 dy = 0
t
P = 2 x 3 sin y 2 , Q = x 4 y cos y 2 ,
Chng t ( x, y ) = x 3 l tha s tch phn. Theo cng thc (3.24.Chng 3), tch phn tng qut ca PTVP l u(x,y)= C, trong u = 2 x 3 sin y 2 dx =
0
x
1 4 x sin y 2 2
Vy :
x 4 sin y 2 = C .
Trong mt s trng hp c bit ta c th kt lun v s tn ti tha s tch phn ph thuc vo mt bin x hoc y. Tht vy gi s = (x) l tha s tch phn ca PTVP khng ton phn (5.19). Khi tc l
P Q = Q + y x
1 d 1 Q P = dx Q x y
136
1 Q P ch l hm ca x v tch phn s c : Q x y = 1 Q P Q x y
1 Q P dx Q x y
( x) = e
Tng t nu
(5.23)
( y) = e
(5.24)
( x 2 + y 2 )dx + (2 xy + xy 2 +
Gii. t P = x 2 + y 2 , Q = 2 xy + xy 2 +
x3 )dy = 0 3
x3 3
e y ( x 2 + y 2 )dx + e y (2 xy + xy 2 +
V tri l vi phn ton phn ca hm s :
x y
x3 )dy = 0 3
u ( x, y ) = e ( x + y )dx + 0dy
y 2 2 0 0
x u ( x, y ) = e y + y2x 3
3
x2 + y2 = C e x 3
y
(C l hng s tu ).
137
Gi u(t) l tng in p trn cc phn t ca mch, vy u(t) = 0. i(t) l cng dng in trong mch. Trong k thut in t bit hiu in th trn in tr l Ri(t), trn cun t cm l
sau y:
0 = u (t ) = Ri (t ) + L
t di 1 + i (t )dt + q 0 dt C 0
Ly o hm 2 v ta s c :
u (t ) = Ri + Li +
i C
Li + Ri +
i =0 C
(5.25)
y + a1 ( x) y + a 2 ( x) y = f ( x)
trong a1 ( x), a 2 ( x), f ( x) lin tc trn (a,b). Nu f ( x) 0 th (5.25) gi l PTVP tuyn tnh khng thun nht. Nu f ( x) 0 th (5.25) gi l PTVP tuyn tnh thun nht.
Ngi ta chng minh rng vi cc gi thit trn, PTVP (5.25) lun tn ti nghim v nghim ca bi ton Cauchy sau y l duy nht. Tm nghim ca PTVP (5.25) tho mn:
y ( x0 ) = y 0 y ( x0 ) = y 0
(5.26)
138
y + a1 ( x) y + a 2 ( x) y = 0
(5.27)
l PTVP tuyn tnh thun nht tng ng vi PTVP tuyn tnh khng thun nht (5.25). Mi h tuyn tnh u c tnh cht chung nn tng t nh PTVP cp mt, nghim ca PTVP (5.25) c quan h vi nghim ca PTVP (5.27). V th trc ht ta xt PTVP (5.27). 5.2.1 Tnh cht nghim ca PTVP tuyn tnh thun nht. Xt PTVP tuyn tnh thun nht:
y + a1 ( x) y + a 2 ( x) y = 0
(5.28)
nh l 5.2. Nu y1 v y2 l nghim ca PTVP (5.28) th y1+y2 v Cy1 (hoc Cy2) vi C l hng s tu , cng l nghim ca (5.28). Chng minh : Tht vy thay y = y1+ y2, y = Cy1 vo PTVP (5.28) s nhn thy chng tho mn PTVP :
( y1 + y 2 ) + a1 ( x)( y1 + y 2 ) + a 2 ( x)( y1 + y 2 ) = y1 + a1 ( x) y1 + a 2 ( x) y1 + [ y 2 + a1 ( x) y 2 + a 2 ( x) y 2 ] 0
11 ( x) + 2 2 ( x) 0, x (a, b)
(5.29)
Ngc li, tc l (5.29) ch xy ra khi 1 = 2 = 0 th ni rng 1 ( x), 2 ( x) l c lp tuyn tnh trn (a,b). D dng ch ra rng : Hai hm s c lp tuyn tnh khi v ch khi t s ca chng khng phi l hng s. Hai hm s ph thuc tuyn tnh khi v ch khi chng t l vi nhau Chng hn :
1 ( x) = 1, 2 ( x) = x, 3 ( x) = x 2
W [1 , 2 ] =
Gi
1
1
2
2
1 1
0, x (a, b)
2 . 2
139
W [ 1 , 2 ] =
(5.30)
1 1 ( x) suy ra : 2
W [1 , 2 ] =
1 1
1 ( x) 2 1 = 1 1 2 1 1 1( x) 2
1 0. 1
nh l 5.4. Nu cc nghim y1, y2 ca PTVP tuyn tnh thun nht (5.28) l c lp tuyn (5.31)
C1 y1 ( x0 ) + C 2 y 2 ( x0 ) = 0 C1 y1 ( x0 ) + C 2 y 2 ( x0 ) = 0
H ny c nghim khng tm thng C1, C2 (gi s C 2 0 ) v nh thc ca h bng khng. Mt khc hm s ~ = C y + C y cng l nghim ca (5.28) (theo nh l 5,2). y
1 1 2 2
C1 y1 + C 2 y 2 0, x (a, b)
M C 2 0 chng t y1, y2 ph thuc tuyn tnh, mu thun vi gi thit. nh l 5.5. Nu y1, y2 l hai nghim c lp tuyn tnh ca (5.28) th nghim tng qut ca y = C1 y1 + C 2 y 2 (5.32) PTVP (5.28) c dng : trong C1 , C 2 l cc hng s tu Chng minh : Trc ht ta thy (5.32) l nghim ca (5.28) (theo nh l 5.2) v ph thuc vo 2 hng s C1, C2 tu .
y1 ( x0 ) y ( x0 ) = C1 y1 ( x0 ) + C 2 y 2 ( x0 ) = y 0 c y1 ( x0 ) y ( x0 ) = C1 y1 ( x0 ) + C 2 y 2 ( x0 ) = y 0
Suy ra nghim (C1, C2) tn ti duy nht. 140
y 2 ( x0 ) 0 y 2 ( x0 )
y 2 ( x) = y1 ( x)
1
2 y1 ( x)
a ( x ) dx e 1 dx
(5.33)
Ch : Trong tch phn trn hng s cng ca tch phn bt nh lun ly bng 0. Chng minh : Trc ht ta c th tm nghim y2 trong dng y 2 ( x) = y1 ( x)u ( x) t vo (5.28) s nhn c PTVP i vi hm u(x)
2 y u ( y1 + a1 y1 + a 2 y1 ) + y1 u + + a1 ( x)u = 0 y1
Chn u khc hng s tho mn phng trnh :
2 y + a1 ( x)u = 0 u + y1 2 y + a1 ( x) v = 0 t v = u c v , + y1
y l PTVP tuyn tnh cp 1, do :
2 y + a1 ( x ) dx y1 Ce 2
y dx y1
v=
= Ce
a ( x ) dx .e 1
a ( x ) dx = Ce 2 ln y1 .e 1 1 a ( x )dx = C 2 .e 1 y1
Ly C = 1 do c th chn u l :
u ( x) =
V u(x) = tnh.
1
2 y1 ( x)
a ( x ) dx .e 1 dx
y +
y2 = =
sin x x x sin 2 x
dx =
sin x x 2 .e 2 ln x dx x sin 2 x
y=
1 ( C1 sin x + C2 cos x ) . x
x 2 (ln x 1) ( 1) x 2 x + x = 0, x (a, b)
y2 = x = x = x
x 2 (ln x 1) x
d ln x
dx
ln x 1 x2
dx = x
e ln(ln x 1) x2
dx
ln x 1 x2
dx 1 dx = x (ln x 1) + 2 = ln x x x
Nghim tng qut y = C1 x + C2 ln x Ch : bit c mt nghim khng tm thng ca PTVP tuyn tnh thun nht l rt kh khn. V th trong qu trnh tch phn ta phi xem xt dng phng trnh suy on c nghim hoc tm nghim theo s gi ca bi ton. 5.2.2 Tnh cht nghim ca PTVP tuyn tnh khng thun nht Xt PTVP (5.25) v PTVP thun nht tng ng(5.27). nh l 5.7. Nghim tng qut ca PTVP (5.25) bng tng nghim tng qut ca PTVP (5.27) cng vi mt nghim ring bt k ca chnh phng trnh (5.25)
y = y + y*
142
(5.34)
y + y * + a1 ( x)( y + y * ) + a 2 ( x)( y + y * ) = f ( x)
y + a1 ( x) y + a 2 ( x) y + y * + a1 ( x) y * + a 2 ( x) y = f ( x)
" ' " '
"
"
'
'
0 + f ( x) = f ( x)
Chng t y = y + y * l nghim ca (5.25). N ph thuc hai hng s tu C1 , C 2 (c trong biu thc ca nh l 5.5
* * nh l 5.8 (Nguyn l chng cht nghim): Nu y1 , y 2 ln lt l cc nghim ring ca
f ( x) = f1 ( x) + f 2 ( x)
* * Chng minh nh l ny cng tng t nh trn bng cch thay y * = y1 + y 2 vo PTVP
(5.25) s nhn c ng nht thc. ngha ca nguyn l l ch: v phi f(x) c th phn tch thnh tng hu hn cc hm s, ng vi mi hm s, nghim ring thnh phn c th tm c d dng hn v nh vy nghim ring y * s tm c.
* * * * nh l 5.9: Nu bit hai nghim ring ca PTVP (5.25) y1 , y 2 th hm s y = y1 y 2
nh l 5.10: Nu bit hai nghim ring y1 , y 2 c lp tuyn tnh ca (5.27) th mt nghim ring ca (5.25) c th tm c bng phng php bin thin hng s Lagrange. Nghim c dng:
y * = C1 ( x) y1 ( x) + C 2 ( x) y 2 ( x)
trong :
/ / C1 y1 + C2 y 2 = 0 / / / / C1 y1 + C2 y 2 = f (x)
(5.35)
(5.36)
143
y = C1 y1 ( x) + C 2 y 2 ( x)
Ni dung ca phng php bin thin hng s Lagrange l: Coi y * = C1 ( x) y1 ( x) + C 2 ( x) y 2 ( x) l nghim ring ca (5.25), vi s tn ti ca
C1 ( x), C 2 ( x) .
Tht vy
' ' ' ' y * = C1 y1 + C 2 y 2 + C1 y1 + C 2 y 2 '
Trc ht t iu kin:
, , ' ' C1 y1 + C 2 y 2 = 0 , khi y *, = C1 y1 + C 2 y 2
(*)
y * l nghim th phi c:
' ' ' ' C1 y1 + C 2 y 2 = f ( x)
(**)
C1 ( x), C 2 ( x) .
V d 12: Tm nghim tng qut ca phng trnh:
y"+
2x x +1 2x x2 +1
2
y' =
1 x +1
2
y"+
y' = 0
D nhn thy phng trnh thun nht ny c mt nghim l y1 = 1 Nghim th hai c lp tuyn tnh tm theo cng thc (5.33) s l:
2x
y2 = e
x 2 +1dx
dx =
dx x +1
2
=arctgx
y * = C1 ( x) + C 2 ( x)arctgx
trong : 144
Gii h ny s c:
' C2 = 1 C2 = x ' C1 = arctgx C1 = arctgxdx = x.arctgx +
1 ln(1 + x 2 ) 2
y=
1 ln(1 + x 2 ) + C1 + C 2 arctgx 2
y"+ a1 y '+ a 2 y = 0
trong a1 , a 2 l cc hng s thc. Tm nghim ring ca (5.37) di dng
(5.37)
y = e kx , k = const
Vy k tha mn iu kin:
(5.38)
Phng trnh (5.38) gi l phng trnh c trng ca (5.37). Thng qua phng trnh ny, chng ta c th bit c dng nghim ca chnh (5.37). * Nu (5.38) cho 2 nghim thc khc nhau k1 , k 2 th c 2 nghim ring ca (5.37) l
y = C1e k1 x + C 2 e k 2 x
ring y 2 c lp tuyn tnh vi y1 tm c theo cng thc 5.33
* Nu (5.38) cho 2 nghim thc trng nhau th (5.37) c 1 nghim ring, y1 = e kx . Nghim
u" = 0, u = Ax + B , ly u = x.
Vy nghim tng qut ca (5.37) : 145
(5.41)
y"+5 y '+6 y = 0
y = C1e 3 x + C 2 e 2 x
V d 14: y"2 y '+ y = 0 Gii: Phng trnh c trng ca n k 2 2k + 1 = 0 c nghim k1=k2=1. Vy
y = e x (C1 + C 2 x)
V d 15: Tm nghim ca bi ton Csi:
k 2 + 2k + 2 = 0, k = 1 i
Nghim tng qut:
y = e x (cos x + 2 sin x) .
5.3.2. Phng php tm nghim ring ca phng trnh khng thun nht Cho phng trnh :
y"+ a1 y '+ a 2 y = f ( x)
trong a1,a2 l cc hng s thc.
(5.42)
Nh vo phng php bin thin hng s Lagrange v cc dng nghim ca phng trnh thun nht ta c th tm c nghim tng qut ca (5.42) vi f(x) l hm lin tc bt k.
146
ex ex +1
y" y = 0
Phng trnh c trng ca n:
k 2 1 = 0 k = 1
Nghim tng qut ca PTVP thun nht tng ng:
y = C1e x + C 2 e x
By gi tm nghim ring ca PTVP cho bng phng php bin thin hng s Lagrange:
y * = C1 ( x)e x + C 2 ( x)e x
' C1e x + C'2 e x = 0 trong ex ' x ' x C1e + C2 e = 1 + ex
Suy ra:
1 1 1 e 2x ' , C1 = 2 ex + 1 2 1 + ex 1 dx C2 = x 2 e +1 C'2 =
t e x + 1 = t , dx =
dt , t 1
C2 =
dt 1 1 1 1 t (t 1) = 2 t 1 t dt 2 1 t 1 1 1 = ln = ln(e x + 1) + x 2 t 2 2
1 e2x 1 t 1 C1 = x dx = dt t 2 e +1 2 = ex +1 1 + ln(e x + 1) 2 2
y=
ex ex ln(e x + 1) e x + C1 + x ln(e x + 1) + C 2 2 2
Di y chng ta xt cc dng c bit ca f(x) ng vi n, nghim ring ca (5.42) tm c m khng cn phi dng n php tnh tch phn. Trng hp 1: f ( x) = e x Pn ( x) = e x ( An x n + An 1 x n 1 + ... + A0 ) 147
k 2 + a1 k + a 2 = 0
th mt nghim ring ca (5.42) tm di dng:
(5.43)
bit.
ng nht cc h s ca ly tha cng bc ca x ta s c h (n+1) phng trnh tuyn tnh vi vi (n+1) n s Bi ( i = 0, n ). Phng php tm cc h s ca Qn nh trn gi l phng php h s bt nh vi h hm s 1, x, x 2 ,..., x n ,... Nu l nghim n ca (5.43), nghim ring tm di dng:
y * = x 2 ex Q n ( x) = x 2 e x ( Bn x n + ... + B0 )
V d 17: Tm mt nghim ring ca PTVP:
Gii: Phng trnh c trng ca phng trnh thun nht tng ng:
k 2 + 2k + 1 = 0 c nghim kp k = -1 y * = B1 x + B0 , y * = B1 , y * = 0
2 B1 + B1 x + B0 = x B1 = 1 B0 = 2 B1 = 2 2 B1 + B0 = 0
/
"
y* = x 2 .
V d 18: Tm mt nghim ring ca PTVP: y " + 2 y '3 y = e x x(= e1.x P1 ( x)) Gii: Phng trnh c trng ca PTVP thun nht:
k 2 + 2k 3 = 0 c nghim k = 1, k = -3
y * = x.e x ( B1 x + B0 ) = e x ( B1 x 2 + B0 x) y * = e x ( B1 x 2 + ( B0 + 2 B1 ) x + B0 ) y * = e x ( B1 x 2 + ( B0 + 4 B1 ) x + 2 B0 + 2 B1 )
Thay vo phng trnh s c:
" '
8B1 x + 2 B1 + 4 B0 = x
148
y * = x 2 e 2 x ( B1 x + B0 ) = e 2 x ( B1 x 3 + B0 x 2 ) y * = e 2 x 2 B1 x 3 + (2 B0 + 3B1 ) x 2 + 2 B0 x y * = e 2x
" 3 1 '
[ (4B x
+ (4 B0 + 12 B1 ) x 2 + (8 B0 + 6 B1 ) x + 2 B0
6 B1 x + 2 B0 = x + 1
6 B1 = 1 1 1 B1 = , B0 = 2 6 2 B 0 = 1
Nghim tng qut:
1 y = e 2x (C1 + C2 x) + x 2 e 2x (x + 3) 6 1 y' = e 2x (2C1 + C2 + C2 x) + e2x (2x 3 + 9x 2 + 6x) 6 y(0) = C1 = 1 y '(0) = 2C1 + C2 = 1 C1 = 1, C2 = 1 1 y = e 2x (1 x) + x 2 e 2x (x + 3). 6
Trng hp 2: f ( x) = e x [Pn ( x) cos x + Qm ( x) sin x ] trong , R, Pn ( x), Qn ( x) l cc a thc bc n,m cho trc vi cc h s thc. Nu i khng phi l nghim ca (5.43) th mt nghim ring ca (5.42) c tm di dng:
1 1 ( x 2) cos x + ( x + 1) sin x 2 2
150
x cos x) 2
Cc phng php trnh by trn c p dng cho phng trnh vi phn tuyn tnh cp cao c h s hng s, chng hn xt bi ton Csi sau: V d 22: Gii PTVP:
y ' ' '2 y ' '+2 y ' y = x 2 , y (0) = 0, y ' (0) = y" (0) = 1
Gii: Phng trnh c trng ca PTVP thun nht tng ng:
k 3 2k 2 + 2 k 1 = 0
(k 1)(k 2 k + 1) = 0, k1 = 1, k 2,3 =
1 (1 i 3 ) 2
y = C1 e x + e 2 (C 2 cos
Mt nghim ring tm di dng:
y * = A2 x 2 + A1 x + A0 y * = 2 A2 x + A1 y * = 2 A2 y * = 0, A2 = 1 4 A2 A1 = 0 A1 = 4 2 A1 A0 4 A2 = 0, A0 = 4
Nghim tng qut :
1 x + e 2 (C 1
''' " '
A2 x 2 + (4 A2 A1 ) x + 2 A1 A0 4 A2 = x 2
y = C1e
cos
3 3 x + C 3 sin x) x 2 4 x 4 2 2
C1 + C 2 4 = 0 1 C1 + (C 2 + C 3 3 ) 4 = 1 T iu kin ban u c: 2 1 C1 + 2 (C 3 3 C 2 ) 2 = 1 C1 = C 2 = 2, C 3 = 0
151
3 x 2
TM TT CHNG 5.
f1 ( x)dx + f 2 ( y )dy = 0
f1 ( x)dx + f 2 ( y)dy = C
y y y , = f ( ), hay y , = f (t ), t = x x
Phng php tch phn: Coi t l hm s ca x, thay vo phng trnh s a v dx dt dng c bin s phn ly = x f (t ) t
u '+(1 ) p ( x)u = (1 )q ( x)
Q P = , ( x, y ) D x y
x0 y
P( x, y )dx +
y0
Q( x0 , y)dy = C
hoc:
x0
P( x, y)dx + Q( x0 , y)dy = C
y0
152
y 2 ( x) = y1 ( x)
1
2 y1 ( x)
a ( x ) dx e 1 dx
Ch : Trong tch phn trn hng s cng ca tch phn bt nh lun ly bng 0
(**)
1. Nghim tng qut ca PTVP (**) bng tng nghim tng qut ca PTVP (*) cng vi mt nghim ring bt k ca chnh phng trnh (**)
y = y + y*
y ngi ta dng k hiu :
3. Nu bit hai nghim ring y1 , y 2 c lp tuyn tnh ca (*) th mt nghim ring ca (**) c th tm c bng phng php bin thin hng s Lagrange. Nghim c dng:
y * = C1 ( x) y1 ( x) + C 2 ( x) y 2 ( x)
/ C1/ y1 + C2 y2 = 0 trong : / / / / C1 y1 + C2 y2 = f ( x)
PTVP (*)
a1 , a 2 l cc hng s thc
y = C1e k1 x + C 2 e k 2 x
Nu (2) cho 2 nghim thc trng nhau th nghim tng qut ca (1) s l
y = (C1 + C 2 x)e kx
Nu (2) cho 2 nghim phc k = i th nghim tng qut ca (1) s l
y * = e x Qn (n) = e x ( Bn x n + Bn 1 x n 1 + ... + B0 )
Trng hp 2: f ( x) = e x [Pn ( x) cos x + Qm ( x) sin x ] trong , R, Pn ( x), Q n ( x) l cc a thc bc n,m cho trc vi cc h s thc. Nu i khng phi l nghim ca (2) th mt nghim ring ca (3) c tm di dng:
CU HI V BI TP CHNG 5
5.1. Nghim tng qut ca PTVP cp n ph thuc vo n hng s tu . ng ng ng ng Sai Sai Sai Sai 154 5.2. Nghim ca bi ton Cauchy lun duy nht nghim 5.3. Phng php bin thin hng s Lagrange p dng ch cho PTVP tuyn tnh. 5.4. Phng trnh Bernoulli l PTVP tuyn tnh
1 1+ x y ln y
b. y ' = x 2 e x
c. y ' cos x =
d.
xdy 1 y2
ydx 1 x2
=0
f. y = cos( x y )
dy dx + = 0, y (1) = 1 x( y 1) y ( x + z )
b. (1 + e 2 x ) y 2 dy = e x dx, y (0) = 0 c. sin xdy y ln ydx = 0, y (0) = 1 d. ( x 2 + 1) y = y 2 + 4, y (1) = 2 5.13. Gii cc phng trnh: a. xdy ydx = x 2 + y 2 dx b. xyy'+ x 2 2 y 2 = 0 c. x cos
d. ( y x)dx + ( y + x)dy = 0 5.14. Gii cc phng trnh vi phn tuyn tnh cp 1: 155
2y 1 = ( x + 1) 3 , y (0) = x +1 2
Hy tm nghim ca phng trnh tho mn iu kin y(1)=1 5.17. Gii cc phng trnh: a. y '+ xy = x 3 y 3 b.
dy 2 3 ( x y + xy ) = 1 dx
c. ( y ln x 2) ydx = xdy d. ydx + ( x + x 2 y )dy = 0 5.18. Gii cc phng trnh vi phn ton phn:
y2 1 1 x2 a. dx + dy = 0 2 2 x ( x y) y ( x y)
b.
xdx + (2 x + y )dy =0 ( x + y) 2
y3 2 xy + x 2 y + dx + ( x 2 + y 2 )dy = 0, ( x) b. 3
c. y (1 + xy )dx xdy = 0, ( y ) d. xdy + ydx xy 2 ln xdx = 0, ( xy ) 156
y 1 = e x , R
c. ( x 2 1) y 6 y = 0 , bit rng n c mt nghim ring y1(x) c dng a thc. d. (2 x x 2 ) y + 2( x 1) y '2 y = 2 bit rng n c hai nghim ring y1 = 1, y 2 = x 5.21. Gii cc phng trnh sau khi bit mt nghim ring ca phng trnh thun nht tng ng. a. x 2 y 2 xy '+2 y = 2 x 3 , y1 = x b. y + c. y +
1 x y ' y = x 1, y1 = e x 1 x 1 x 1 2 y = e x + ln x , y1 = ln x x ln x x
2
ex ex +1
b. y + 2 y '+ y = 3e x x + 1 c. y + y = tgx d. y + y =
1 cos 2 x cos 2 x
5.23. Gii cc phng trnh: a. y 7 y '+6 y = sin x b. y 3 y ' = 2 6 x c. y 2 y '+3 y = e x cos x d. y + 2 y '+ y = 4e x e. y 9 y '+20 y = x 2 e 4 x f. y + y = x 2 cos 2 x 5.24. Gii cc bi ton Cauchy a. y 2 y '+2 y = 5 cos x, y (0) = 1, y (0) = 0 b. y + y = cos 3 x, y (0) = y ' (0) = 0
157
p s v gi
P S V GI
P S V GI CHNG 1.
1.11. a. {( x, y ), x > 0, y > 0 hoc x < 0, y < 0} b. Vnh trn ng gii hn bi 2 ng trn tm gc ta bn knh 1 v 3. c. Min m nm trong 2 ng y = x v y = -x, nm bn phi trc Oy d. Ton mt phng tr ng parabol y = x2 1.12. a. z = x
1 x2 + y2
, z y =
y x2 + y2 + x2 + y2
, z y = x y ln x
y x , z y = 2 2 x +y x + y2
2
x 2( x 2 + y 2 )
(sin 2 x + 4 x ), zy = ecos
x 2( x 2 + y 2 )
.4 y
2 2 y4 1 , zy = x y y4 + 1
( (
) )
y (3 x 2 y 2 ) a. y ' = x 3 y2 x2
b. y ' =
a2 ( x + y)2
161
p s v gi
c. z ' x = z ' y =
1 x + y + z2 1
2 2
x 2 yz y 2 xz d. z = 2 , zy = 2 x z xy z xy
1.18. 1.19.
28 3
u 2u = khi a = b = c r r
cos( , r ) u = 1.20. r2
1.21. a.
(2,2) = 4e 4 > 0,
( x, y ) = 9 36 xy,
(0,0) = 9 > 0,
(1,1) = 27 < 0,
c.
( x, y ) = 16(a x 2 )(b y ) 2 4 xy (2a x)(2b y ), (0,0) = (0,2b) = (2a,0) = (2a,2b) > 0, (a, b) = 4a 2 b 2 < 0
// z xx (a, b) = 2b 2 < 0, Vy z max = z (a, b) = a 2 b 2 .
d.
im dng: (1,2),
( x, y ) = 1 4(1 +
2 x
2
)(1 +
5 y2
),
(1,2) = 26 < 0
162
p s v gi
e. Tn ti 4 im dng: (
1 3
1 3 1
), ( x, y ) = 36 xy, , , 1 3 1 3 ) = 12 > 0,
// ) = 12 < 0, z xx (
1 3
1 3
) = 12 > 0, ( ) = 12 < 0, (
3 1 3
(
// z xx (
1 3 1 3
, , 1
1 3 3
1 3
1 3
) < 0,
) > 0,
Vy z max = z (
1 3 1
, ,
1 3 1 3
)=
4 3 4 3 .
z min = z (
)=
f.
Tn ti 3 im dng: (0,0), ( 2 , 2 ), ( 2 , 2 ),
( 2 , 2 ) = ( 2 , 2 ) = 384 < 0,
// // z xx ( 2 , 2 ) = z xx ( 2 , 2 ) = 20 > 0, z min = z ( 2 , 2 ) = z ( 2 , 2 ) = 8.
Ngoi ra
g.
im dng: (5,2).
// z xx (5,2) =
( x, y ) = 1
4000 x3 y3
(5,2) = 3 < 0
h.
im dng: (0,0),
Nhn xt: z (0,0) = 0, z ( x, x) = x 3 , i du khi x i du, chng t hm s khng t cc tr. 1.22. d = 1 1.23. x =
4 3 , y= 5 5
P S V GI CHNG 2.
2.10.
163
p s v gi
2 2
4 1 arccos y
a.
dy f ( x, y)dx + dy f ( x, y)dx
0 arccos y 2 2 arccos y
b.
dy f ( x, y)dx
0 y
3
c.
dx f ( x, y)dy + dx f ( x, y)dy
0 1 2 x 2
d.
dy f ( x, y)dx
0 2 y
1+ 1 y 2
2.11. a. b. c.
1 36 8 3 9 3 ln 3 2 ln 2 4 4 1 504
d.
2.12. a. b. c. d.
14 3 a 3 11 32 5 1 2 2 8 2 3 2 3 1 6 2 5
2.13. a.
b. 38 c.
97 7 4 2 ln 2
164
p s v gi
d.
5 6
2.14. a.
b. 2.15. a. b. c.
43 3072 1 4! a4 2
P S V GI CHNG 3.
3.16. a. 24 b.
16 2 143
32 3
1 5
4 3
3.20. a. a 2 v a 2 b.
a 2
2
a 2
2
165
p s v gi
c.
ab ab v 2 2
R 4
2
5 2
3.24. a. 1 + b.
+ 16 ) 4 16
2
3.25. a.
1 3 1 x x 2 y 2 + 3x + y 3 + 3 y + C 3 3
b. e x + y + sin( x y ) + 2 y + C c. e x y + e y ( x y + 1) + C
1 y2 2 2 +C d. ln( x + y ) 2 2
3.26. a. 1 b. 1 3.27. a. m = 1, u =
1 y ln x 2 + y 2 + arctg + C 2 x x y +C x2 + y2
b. a = b = 1, u = 3.28. a. 2 b.
8 4 a 3
3.29. a. 4 61
166
p s v gi
b. c.
64 4 a 2 15
8 2 15 5 2 + 12 15 4 2 2 a b + b 2c 2 + c 2 a 2 abc
3.30. a. b. c.
2R 7 d. 105
3.31. a.
R 6
8
b. R 2 3 3.32. a. b.
1 8 12R 5 5
c. 3a 4
P S V GI CHNG 4.
4.9. cos 0,99, 8 0
1 3 7 3 4.10. , , , 3 4 3 4
4.11. a. b.
3R 4 16
c. 2 4.12. 12 167
p s v gi
4.13. 0 (Hng dn: (2 xy 2 z , 2 x 2 yz, x 2 y 2 2 z ) = grad ( x 2 y 2 z z 2 ) cn L l giao ca
x 2 + y 2 + z 2 = 1 v mt y = 3 z )
4.14. a. u = e x ln( x + y ) + C b. u = xyz ( x + y + z ) + C c. u = xy + yz + zx + C
P S V GI CHNG 5.
5.11.
a. y = 2 x ln( x + 1) + C b. y = e x ( x 2 2 x + 2) + C c.
1 2 x ln y = ln tg + + C 2 2 4
)(
y =C 2
x y =C 2
3 4
2( x 2 1) + 4 x 1 x 2 + 2x
y =C x
d. y 2 + 2 xy x 2 = C 2 5.14.
168
p s v gi
a. y = Cx + (1 + C )
1 x
2 x2 b. y = e x C + 2
x2 1 a. y = ( x + 1) 2 2 + x + 2
b. y = 5.17. a. y 2 ( x 2 + 1 + Ce x ) = 1 b.
y2 1 = Ce 2 y 2 + 2 (gii x theo y) x 1
2
ln x + x 2 + 1 x2 + 1
1 1 c. y ( ln x + + Cx 2 ) = 1 2 4
d. x = 5.18. a. ln
y xy =C x x y
b. ln x + y c. sin
x =C x+ y
y x 1 cos + x = C x y y
d. x 3 (1 + ln y ) y 2 = C 5.19. a. = e
1 x 2
, x2 y 2e x = C
y2 =C b. = e x , ye x x 2 + 3
169
p s v gi
c. = d. = 5.20. a. y = C1 x + C 2 ln x
1 2x , + x2 = C 2 y y 1 1 1 , ln 2 x + =C 2 xy x y 2
2
(2 x + 1) 2 b. y = C1 e 2 x + C 2 2 x 2 3 3x( x 2 1) x +1 c. y = C1 ( x 3 x) + C 2 1 x 2 + . ln 4 x 1 2
d. y = C1 x 2 + C 2 ( x 1) + 1 5.21. a. y = C1 x + C 2 x 2 + x 3 b. y = C1 e x + C 2 x ( x 2 + 1)
dx c. y = ln x C1 + C 2 2 + e x ln x
5.22.
ex ex x x ln(e + 1) + C1 x ln(e x + 1) + C 2 a. y = 2 2
5 4 b. y = e C1 + C 2 x + ( x + 1) 2 5 x
5 sin x + 7 cos x 74
ex (5 cos x 4 sin x) 41
p s v gi 1 e. y = C1 e 5 x + C 2 e 4 x x 3 + x 2 + 2 x e 4 x 3
f. y = C1 cos x + C 2 sin x + 5.24. a. y = cos x + 2(e x 1) sin x b. y =
171
p s v gi
172