Phn 1 CY N QU I CNG Chng 1 VAI TR CA NGH TRNG CY N QU - TNH HNH SN XUT CY N QU TRN TH GII V TRONG NC

1.1. Vai tr ca ngh trng cy n qu trong i sng v trong nn kinh t Ngh trng cy n qu l mt b phn ca sn xut nng nghip m i tng ca n l nhng cy lu nm c qu n c. Khoa hc cy n qu nghin cu cc c tnh sinh hc ca cy n qu, v tr v vai tr ca chng trong h thng sinh thi, nhng quy lut v mi quan h gia cy n qu vi iu kin ngoi cnh. T t c s l lun cho vic pht trin ngh trng cy n qu vi nhng bin php k thut thch hp nhm thm canh tng nng sut v phm cht qu. Cy n qu l nhng cy cung cp qu ti cho con ngi n. T thu xa xa, thi nguyn thu, t tin ca loi ngi bit hi lm cc loi qu rng n. Khi thc x hi c, loi ngi bit la chn cc loi qu n c mang v trng. Cho n nay v mi sau ny, d con ngi c pht trin n u, khoa hc k thut c pht trin n th no i na th qu ti chc chn cng khng th thiu c trong cuc sng ca con ngi. 1.1.1 Vai tr ca ngh cy n qu trong i sng 1.1.1.1. Gi tr dinh dng Ngh trng cy n qu c ngha ht sc ln lao i vi con ngi. Cc loi qu l ngun dinh dng qu gi ca con ngi mi la tui v ngh nghip khc nhau. Trong qu c nhiu loi ng d tiu, cc axit hu c, protein, lipit, cht khong, pectin, tanin, cc hp cht thm v cc cht khc v.v, c nhiu loi vitamin nh A, B1, B2, B6, C, PP. bit l vitamin C rt c cn cho c th con ngi, vitamin A cn cho tr em. Qu ti va b va ngon li tho mn c khu v a dng ca con ngi, ngt thanh, ngt du nh cam qut, ngt m, ngt sc nh nhn, nh mt, thm thoang thong nh cam B H, thm ngan ngt nh da, nh na, v nu nh ai thng thc hng v rt c bit ca tri su ring Nam B th chc chn khng th no qun c. Trong khu phn n ca con ngi khng nhng cn calo, m cn c vitamin, mui khong, cc axit hu c v cc hot cht khc cho hot ng sinh l c din ra bnh thng. Nhu cu calo da vo vic cung cp m, m, hydrat cacbon t ngun ng vt v thc vt, cn vitamin v cc hot cht khc th ch yu da vo qu v rau. Tng khu phn qu ti trong ba n hng ngy l mc phn u ca nhiu nc kinh t pht trin. Ngi ta cng ly bnh qun u ngi tiu th cc loi qu ni ln s pht trin kinh t ca mt x hi, v mt ny ng u l M v 1 s nc chu u, chu c, Niudiln, chu (Nht Bn). Nc ta cn ang mc rt thp, hin nay tiu th c tnh vo khong 2030kg/ngi/nm, m theo cc nh dinh dng hc th nhu cu tiu th bnh qun cho ngi/ngy l 100g. Nh vy chng ta cn phi phn u rt nhiu mi c t h t c. Thc t cho thy, nhng nc chm pht trin, cha ch n tng khu phn qu ti trong ba n hng ngy, t l tr em b ci xng cao (, Phi). -1-

 con ngi hot ng bnh thng, theo cc cng trnh nghin cu y hc, hng nm phi cung cp khong 100kg qu cc loi/ngi /nm. l nhng ch tiu c bn nh k hoch pht trin cy n qu mi nc. Kt qu phn tch thnh phn cc cht dinh dng trong 100g tri cy ca FAO - 1976 th hin qua bng 1.1. Bng 1.1: Thnh phn mt s cht dinh dng trong 100g tri cy (phn n c) so vi mt s ng cc v thc phm khc Hm lng cc cht Tn qu v thc phm Cam Chui Da Xoi B i u Nhn Ht iu Lc Go Ng Rau mung sng Gluxi t (g) 9,9 26,1 11,6 15,9 13,2 17,3 11,8 15,6 28,7 15,4 80,4 71,7 5,6

Protein (g) 0,7 1,2 0,7 0,6 1,1 1,0 0,5 1,0 18,4 28,6 6,4 9,1 2,7

Lipit (g) 0,2 0,3 0,3 0,3 6,1 0,4 0,1 1,4 46,3 47,0 0,8 4,2 0,4

Calo

Vitamin A (mg) 465 225 35 1880 205 75 710 5 0 0 270 2865

Vitamin B (mg) 0,09 0,03 0,06 0,06 0,05 0,05 0,03 0,3 0,25 0,24 0,10 0,29 0,09

Vitamin C (mg) 42 14 22 36 8 132 71 56 1 3 0 0 47

14 100 47 62 102 39 45 71 564 563 366 349 30

(Ngun: FAO - 1976) 1.1.1.2. Gi tr dc liu Trung Quc v VN, cy n qu tham gia vo nhiu bi thu c ng y c truyn nh: v qut, v bi, long nhn, mai, ht na Trong Vn i loi ng, nh bc hc L Qu n c vit: " n chanh yn khi vng u chng mt n u khi cc chng au gn, au xng". Ngay t th k XVII m t b c s ngi o bit dng cam chanh cha bnh thiu vitamin C ca cc thu th i nhiu ngy trn bin. Dn tin trn t Thi bo ngy 31 - 8 - 2006 cho bit, ung nc rau, qu ti thng xuyn c th gim ng k nguy c pht trin bnh An-dy-m (mt dng mt tr nh ngi gi) Sn phm cy n qu cha c rt nhiu bnh cho con ngi nh chui tiu c tc dng thanh nhit, nhun trng, gii c, cao huyt p, lot d dy qu hng cha bnh bu c Dn tin trn trn bo nhn dn s 18699 ngy 31 - 8 - 2006 kt qu nghin cu ca nhm cc nh khoa hc M mi y cho bit nam gii n nhiu tri cy gim ung th ming nam gii. Nghin cu cng kt lun rng: Nhng ngi n, hoc ung nc p tri cy gim c t 30 % -2-

n 40 % nguy c ung th ming so vi nhng ngi n t tri cy. 1.1.2. Vai tr ca ngh cy n qu trong nn kinh t quc dn 1.1.2.1. Cy n qu cho hiu qu kinh t cao Trc y nhng vng trng cy n qu ni ting nh nhn Hng Yn, vi Thanh H, cam x oi, bi oan Hng u ni ln nhng gia nh nng dn kh gi t kinh t vn. Ngy nay, vi nn kinh t th trng, kt hp vi chnh sch giao t, giao rng ca Nh nc, nhiu m hnh V.A.C, V.A.C.R trung du v min ni rt c sc thuyt phc, xut hin nhiu in hnh lm vn gii, nhiu h nng dn thu nhp hng nm ti hng trm triu ng t cy vi, cy hng, cy qut, cy cam khp cc tnh t Hi Dng, Hng Yn n Bc Giang, Thi Nguyn, r i Tuyn Quang, Yn Bi, Lao Cai, Sn La, Lai Chu Nhng m hnh sng ng chng minh tnh ng n c nu ra trong cc ngh quyt ca ng "Nu ch sn xut la, nng dn ch c th no ch khng th giu c, phi tch cc pht trin cy cng nghip v cy n qu". V gi tr thu c trn 1ha t trng cy n qu l n gp rt nhiu ln so vi trng la. VD: vng vi Lc Ngn ngi ta tnh ton thy rng 1ha trng vi gi tr thu c gp 30-40 ln so vi trng la; n l 1 nc sn xut nhiu qu ch yu tiu th trong nc cng cho bit: 1ha trng to, trng xoi gi tr thu c gp 10 ln so vi trng la. Do vy cy n qu l cy xa i gim ngho. 1.1.2.2. Sn phm t cy n qu c gi tr hng ha cao, nhu cu tiu th v xut khu ln Qu ti l mt hng nng sn c o v quan trng trong xut khu nng sn nhiu nc trn th gii: - Trung Quc ni ting v to Tu - n , Thi Lan xut khu xoi - Ty Ban Nha, Italia, Braxin, Ai cp xut khu cam chanh, qut - Equado, Costarica, Honduras xut khu chui - Thi Lan Kenia, Nigeria xut khu da. Nhng nm gn y Niudiln xut khu qu Kiwi (Actinidia chinensi) gi tr ngoi t thu v t xut khu qu ti rt ln, gp phn ng k vo vic pht trin kinh t ca quc gia . Vit Nam, trong thi gian gn y xut khu cam, chui da, vi, xoi My nm gn y hng nm tr gi xut khu rau qu c nc t 70 -75 triu la chim 5-6% gi tr xut khu nng sn ton quc. Sut my chc nm, t nhng nm thp k 60 n nay xut khu qu ti tri qua nhng bc thng trm. Mt thi k qu an h n c ta vi cc n c XHCN l quan h anh em (c bit l LX c), gip ln nhau, nn nhiu mt hng qu ti ca ta xut khu theo kiu "hng i ly hng". Chui ca ta rt thm ngon v ni ting, do 1 tn chui i c 2 tn go hoc 4 tn ng, ngoi ra cn i ly 1 s vt t cn thit cho vic xy dng kinh t t nc v cng cuc u tranh ginh thng nht nc nh. Vic trao i va c ngha chnh tr va mang li hiu qu kinh t. 1.1.2.3. Ngh sn xut cy n qu thu ht nhiu lao ng, to vic lm min Bc nc ta, vo nhng nm thp k 70 nhiu nng trng, nhiu khu kinh t c m ra trng chui, da xut khu. Vic pht trin cy n qu thc y nn cng nghip ch bin pht trin - cc nh my hp, sn xut nc qu, bia, ru c mc ln. Bn cnh cc ngnh khc nh bao b, thu tinh, snh s cng c pht trin theo, to nhiu cng n vic lm cho ngi lao ng. Ngy nay v ch trng pht trin cy n qu rng khp trn c nc vi quy m tp i -3-

trung trn c s khai thc li th v iu kin kh hu, sinh thi a dng ca tng vng. y chnh ni cn nhiu lao ng, gii quyt c vic lm cho ngi lao ng nng thn, vng su vng xa. 1.1.2.4. Cy n c che ph cao, bo v mi trng sinh thi Cy n qu c trng nhng vng t kh cn v cy n qu thng l nhng cy c sc sng mnh lit, hoc ni m cy lng thc, thc phm khng trng c hoc khng nn trng nh i ni trc. Ngoi ra cy n qu cn c trng trong nhng cn h, hai bn h ph, ng giao thng, to vnh ai xanh cho thnh ph. Cy n qu cn cho ta bng mt; Lm sch mi trng; Gim ting n, hn ch gi bo, gim xi mn - ra tri t, l ngun mt hoa qu cho ngh nui ong, ng thi ci thin mi trng sinh th i rt tuyt vi cho con ngi ngh ngi, th gin cha ai tnh c ht gi tr c th ca n. 1.2. Tnh hnh sn xut cy n qu trn th gii v Vit Nam 1.2.1. Tnh hnh sn xut cy n qu trn th gii Cy n qu c trng hu ht cc nc trn th gii, tu iu kin v kh hu, a hnh v t ai m mi nc c mt hoc nhiu loi cy n qu khc nhau. Cc nc vng nhit i v nhit i: Trung M, Nam M, Chu Phi, ng Nam trng nhiu cc loi cy n qu nhit i v nhit i (chui, da, xoi, cam, qut) Cc nc vng n i trng nhiu cc cy n qu c kh nng chu lnh (l, to, m, mn, nho). Theo s liu thng k ca FAO statistics production 2006, nm 2006 tng sn lng qu ca th gii t trn 526.496,05 tn. Trong c 5 nc c sn lng qu ng u th gii l: Trung Quc, n , Baraxin, M, Italia. Bng 1.2: Tnh hnh sn xut qu ca mt s nc nm 2006 (1000 tn) Tn nc Ton th gii Trung Quc n M Baraxin Italia Ty Ban Nha Mxic Php Th Nh K Thi Lan Vit Nam Tng sn lng 526.496,05 93.409,50 43.524,55 27.327,53 37.735,72 17.812,032 16.513,90 15.384,73 9.681,70 12.563,04 8.648,26 5.960,69 Cam qut 6.870,02 1130 1.130,13 2903 2921 1500 3961 3000 6000 -4Chui 70.756,35 7.053,00 11.710,30 907 7.088,21 386 362.200 2.196.819 178.205 186.485 1.344,0 Nho 68.952,79 6.375,00 1.546,30 6.039,56 1.220,19 8.325,89 6.401,5 2.440,73 6.692,55 4.000,06 45.000 2860 To 63.804,53 26.065,50 1.739.000 4.568,63 861,39 2.112.720 660.700 601.500 1.705,46 2.002,03 -

(Ngun: FAO statistics production 2006) Trong cc loi qu th qu c mi , bao gm: cam, chanh, qut, bi chim sn lng ti 13,10% tng sn lng cc loi qu trn th gii, nguyn nhn l do qu c mi c th trng trt rng ri nhiu ni trn th gii, t vng nhit i ti vng nhit i, ng thi c th ch bin thnh nhiu loi sn phm, c ng o ngi s dng a thch. Cc loi qu chui, nho, to chim v tr quan trng trong t ng sn lng q u trn th gii, cc loi qu ny c sn lng ln l do nng sut cao: chui, to v c gi tr s dng ln: nho va dng n ti, kh, va dng ch bin ru . Hin n ay Tru ng Qu c l n c ng u trn th gii v sn xu t cc loi qu vi sn lng chim 17,74% tng sn lng qu ca th gii, trong sn lng to chim ti 27,88%. Cc nc n , M, Braxin l nhng nc c sn lng qu ln, trong n ng u th gii v sn xut chui, Italia ng u th gii v sn xut nho Bng 1.3: Din bin sn lng qu qua cc nm ca mt s nc (tn) Nc Ton th gii Trung Quc n Braxin M Italia Vit Nam 199-2001 2003 2004 1.383.649 506.634 127.560 43.774 977 34.276 13.254

1.207.588,0 1.345.056,0 387.916,0 486.694,0 117.364,0 126.640,0 42.866,0 44.037,0 715,0 869,0 33.876,0 29.890,0 10.923,0 12.726,0 (Ngn: FAO statistic production 2004)

Vit Nam hin ng hng th 21 trn th gii v sn lng cc loi qu v ng th 30 trn th gii v din tch thu hoch cc loi qu. Sn phm qu chnh ca Vit Nam l cc lo i qu nhit i: chui, da, thanh long, xoi v cc loi qu nhit i: cam, qut, nhn, vi Hin nay trn th gii hu ht cc loi qu u tham gia vo th trng thng mi, cc loi qu c sn xut nhiu l: nho, qu c mi, chui, da, to, mn, xoitrong chui chim v tr ng u trong s lng qu ti lu thng trn th trng, tip n cc loi qu c mi: cam, qut, chanh, bi, to Cc nc xut khu qu nhiu chnh l cc nc c sn lng sn xut cc loi qu cao: Trung Quc, Php, Indonesia cc nc nhp khu qu nhiu ch yu l cc nc pht trin Bc : Nht Bn, Hn Quc Chu u: c, Php, , Thu in, Thu S do cc nc ny kh hu n i, khng trng c cc loi qu nhit i v nhit i. M l nc ng th 4 trn th gii v sn xut cc loi qu, nhng hng nm M vn nhp rt nhiu cc loi qu vi s lng ln, do dn s ca M cao v nhu cu s dng ln. Trung Quc nm 2001 l nc ng u trn th gii v sn xut cc loi qu, tuy nhin Trung Quc cng l nc xut nhp qu ln. Vi dn s ng, hng nm Trung Quc phi nhp ti 6.823,24 tn qu ti, tr gi gn 177.838,07 nghn la, ng thi Trung Quc cng xut khu nhng loi qu ti th mnh: to, mnsang cc th trng khc vi s lng 518.343,45 tn vi gi tr 325.555,54 nghn la. Cc nc Ty u v Bc M: c, Php, M, Canadal cc th trng xut nhp qu nhiu v cc khu vc ny i sng ca ngi dn cao, mc s dng ln, ng thi iu kin t nhin hn ch s sn xut ca mt s loi qu, nht l cc loi qu nhit i.

-5-

Theo tin t Trung tm Thng tin, B Nng nghip v Pht trin nng thn (ICARD) pht ngy 29/11/2002, nm 2002 do i u kin kh hu khng thun li ti mt s quc gia M, c v NiuDiln nn lng to tiu th ton cu ang trong tnh trng thiu ht. Do vy, d tnh gi to trn th trng th gii s tng cao. Bng 1.4: Tnh hnh xut nhp khu mt s loi qu ti, nm 2005 Nhp khu Quc gia Th gii c Trung Quc Php Hy Lp n Indonesia Israel Italia Nht Malaysia Mexico Pakistan Ty Ban Nha M S lng (tn) 1.338.359,72 6.237,58 6.823,24 18.725,94 12.377,02 44.010,62 12.307,64 29.599,73 21.053,25 1.486,48 48.935,82 74.670,81 41,520,34 105.944,36 Gi tr (1000 USD) 1.040.236,86 12.078.05 177.838,07 36.967,33 14.890,74 24.431,00 8.253,03 44.066,25 29.794,68 2.934,49 14.647,95 26,404,57 10.100,43 98.967,33 Xut khu S lng (tn) 1.700.701,59 4.260,91 518.343,45 57,343,45 1.617,75 2.900,73 50.559,87 1.390,25 33.998,81 9.293,64 16.670,97 6.884,42 613,26 39.038,84 Gi tr (1000 USD) 1.609.219,53 9.647,67 325.555,54 90.675,34 3.118,86 3.32,14 34.441,59 2.537,20 44.622,27 28.705,84 12.107,75 8.642,10 428,39 50.362,15 91.076,48

32.676,96 49.918,66 78.543,52 (Ngun: FAO statistic trade 2005)

Trc tnh hnh thiu ht to trn th trng th gii, nm 2003 lng to xut khu ca Nam Phi c tnh s tng 20%. Cng ty cung ng tri cy Maluti c gng p ng nhu cu ang rt ln hin nay v kim c nhiu li nhun nh vic tng gi cao m d ng Rand Nam Phi ang tng gi so c vi ng la. Trong khi , cng ty Cape, mt i th ca cng ty Maluti min ng Nam Phi li khng th thu c li nhun vi c hi ny. Nguyn nhn l do sn lng to ca cng ty Cape nm nay c gim khong 25%. Cng theo tin t Trung tm Thng tin, B Nng nghip v Pht trin nng thn (ICARD) pht ngy 26/11/2002, d tnh nin v 2002-2003 lng kiwi thu hoch ca s t 394.000 tn, tng 20% so v 329.000 tn nin v trc. y s l mt ma kiwi b thu. Lng kiwi thu i i hoch Lazio, khu vc trng kiwi ln nht nc - c tng 27% l 102.000 tn. Ngoi ra, ba vng Piedmont, Veneto v Emilia Romagna d tnh cng s thu hoch tng ng l 88.155 tn (tng 27%), 51.676 tn (tng 4,1%) v 69 .342 tn (tng 6,6%). c bit, 80% khi lng kiwi ca ch yu tp trung ti 4 khu vc ny. Nhng khu vc khc d tnh mc sn lng cng s -6-

tng khong 26%. Hin nay, hn 21.000 ha din tch trng rau qu ca c dnh cho cc trang tri trng kiwi. Nng sut kiwi c tnh t 18,7 tn/ ha, tng 15% so vi nin v trc. Song, cht lng tri cy dng nh khng i. Hm lng ng trong tri cy v kch c qu u t tiu chun cao. Trong kt qu iu tra ca cc cng ty cung ng kiwi gn y, mt na s cng ty s dng phng php tng hp, trong 11 mu kiwi c trng theo phng php hu c. Nin v 2002- 2003 tnh hnh s xut cy n qu mt s nc c nhiu kh khn do n iu kin kh hu thi tit bt li, sau y l tnh hnh th trng ti mt s nc: Bng 1.5: Tnh hnh xut nhp khu mt s loi qu trn th gii nm 2005 Nhp khu S lng Gi tr (1000 tn) (1000 USD) 6.879,20 26,94 16.186,34 1.358,55 5.557,81 63,71 3.505,85 1.015,85 912,80 260,06 1.422,43 1,50 510,85 2.205,67 610,31 3.507.943,65 233.182,96 4.863.146,59 604,748,94 2.413.248,29 38.112,30 3.320.214,35 1.259.585,90 542.965,34 191.999,44 1.321.120,88 3.968,15 383.744,78 1.026.859,52 Xut khu S lng Gi tr (tn) (1000 USD) 6.658,46 212,65 15.219,70 962,97 5.169,74 37,13 3.235,74 1.133,70 826,55 257,66 1.438,00 0,63 508,81 1.963,91 3.789.470,52 263.850,18 8.188.189,27 767.990,49 3.026.337,13 31.272,38 4.533.047,08 1.464.616,30 7.166.896,45 217.470,75 1.381.375,64 2.503,90 519.740,28 1.453.109,05 1.314.660,36

Loi qu To M Chui Bi Cam Qut Nho Kiwi Xoi u o Hng Mn Da Du ty

1.281.754,99 624,72 (Ngun: FAO statistic trade 2005)

Tnh hnh xut xut nhp khu ca th gii nm 2005 ch yu l cc loi qu ch lc nh: chui, to, cam qut, nho Trong nhp khu nm 2005 ln nht l chui 16.186,34 nghn tn, xp th 2 l to 6.879,20 nghn tn, sau n cam v nho vi gi tr nhp khu ln nht l chui, tip n l to. Ring cam vi lng nhp nhu ln hn nho song gi tr nhp khu thp hn v gi bn ca nho cao hn cam nhiu. V xut khu 4 loi cy chui, to, cam, nho vn dn u v s lng v gi tr xut khu. Trong cc loi qu th chui, to, nho, cam c tham gia trao i nhiu nht trn th trng s dng n ti v ch bin. Chui ti vi sn lng khong hn 30 nghn tn c trao i trn th trng th gii nm 2005, t gi tr nhp khu 4.863.146,59 nghn la. Cam v

-7-

to l 2 sn phm tham gia trao i t rn th trng tng i nhiu, em li nhiu t la cho cc nc: Trung Quc, Php, c, M Sn lng qu tnh theo u ngi l ch tiu nh gi vic s dng dinh dng ca cc quc gia. Hin nay Achentna ng u th gii v ch tiu ny, tip n l Braxin, c, Thi LanVit Nam hin nay mi t 66,01 kg/ngi/nm, phn u n nm 2010 s t trn 70kg/ngi/nm. Bng 1.6: Sn lng qu tnh theo u ngi ca mt s nc trn th gii (kg/ngi/nm) Nc Th gii Trung Quc Achentina c Braxin Campuchia n Innxia Nht Bn Hn Quc Lo M Thi Lan Vit Nam Malaysia Nm 2000 78,31 54,01 173,22 163,21 212,26 25,00 44,62 36,45 30,43 56,58 33,46 155,51 121,13 53,13 49,06 (Ngun: FAO 2005) Nm 2005 79,86 70,31 213,39 186,14 199,32 24,28 37,79 67,31 40,04 56,75 36,57 90,24 136,32 66,01 50,58

1.2.2. Tnh hnh sn xut cy n qu Vit Nam Theo Tng cc thng k (nm 2000) ton quc c 541.000 ha cy n qu, sn lng c t trn 5 triu tn, nng sut bnh qun cc loi qu ca c nc khong 10 tn/ha. Phn ln din tch cy n qu nc ta l vn tp, quy m h gia nh (trung bnh 0,5- 2,0 ha/h, mt s t h c din tch 5 -10ha/h). Vng trng cy n qu tp trung cn rt t, mi t 70.000 ha (chim 16%). Vng tp trung nht l ng bng sng Cu Long chim 62,9% tng din tch v 66,1% tng sn lng. Cc vng khc: vng ni pha Bc, vng ng Nam B, vng duyn hi min Trung chim 7,9 - 8,8% din tch cy n qu ton quc. Vng c din tch trng cy n qu t nht l Ty Nguyn v ng bng sng Hng. Sn lng qu bnh qun cho mt u ngi nm 2005 l 66,01 kg/ngi/ nm, trong -8-

phn b khng u: ng bng sng Hng, Bc Trung B:13- 14kg/ngi/nm, ng bng sng Cu Long: 146kg/ngi/nm. Nhng loi cy n qu ch yu ca nc ta l chui, da, cc loi qu c mi, xoi, vi, nhn, thanh long, chm chmHu ht cy n qu ca nc ta hin nay nng sut thp v khng n nh, mt s ging cy n qu b thoi ho nghim trng, cht lng thp: qu nh, nhiu ht, mu m xu, b nhim bnh Hin nay hnh thnh mt s vng chuyn canh nh xoi ct Ho Lc Tin Giang, thanh long Bnh Thun, vi thiu Bc Giang, da Tin Giang, Long An, hng Lc Ngn (Bc Giang), Lt, mn Tam hoa Bc H (Lo Cai), na Lng Sn nhng khi lng hng ho cha nhiu v cha m bo tiu chun xut khu. Vic ch bin v bo qun sn phm qu ca nc ta hin nay vn lm th cng l chnh, t l tn tht sau thu hoch cao: 20 - 25%. Cng ngh bo qun v phng tin vn chuyn cn thiu v lc hu, cht lng thp gi thnh cao, sn phm cha c sc cnh tranh trn th trng th gii. T l ch bin cc sn phm qu cn rt thp 5 - 7%, hin c ti 60 nh my ch bin rau qu, nhng phn ln cng ngh v thit b lc hu, khng ng b, cht lng sn phm cn thp, cc xng ch bin th cng ca nhn dn vi quy m cn nh, cht lng km. Cng nghip bao b phc v cho ng gi sn phm cn ngho nn, mu m v hnh thc n iu, khng p, gi thnh cao. Vic tiu th cc sn phm qu ti ni a trong nhng nm qua tng ln nhiu do i sng ca nhn dn c nng cao, do vy nhu cu v s dng qu nh l loi thc n b dng cng c ch trng. Hin nay sn lng qu bnh qun trn u ngi ca nc ta t 66,01 kg/ngi/ nm, d kin n nm 2010 sn lng ny s t trn 70kg qu/ngi/nm. Vi nm gn y, mt s loi qu cao cp cng c nhp khu: l, to, cam, nhot Trung Quc, M, c, Nam Phi (c khong 12 - 15 triu USD/nm). Lng qu xut khu ca nc ta cn rt thp, nhng mt hng chnh l da hp, vi nhn sy kh, thanh long, xoi, bi Th trng xut khu ca ta ch yu l Trung Quc, Nht Bn, Singapo, Hn Quc, i Loan Nhn chung cht lng sn phm cn km, gi thp. Nm cao nht trong thp k 80 Vit Nam xut khu c 32.000tn qu ti (ch yu l chui, da, cam) nhng u nhng nm 2000 lng qu ti xut khu cn rt t, do chng ta mt th trng truyn thng Chu u v cc th trng mi hin nay yu cu cao v cht lng sn phm. Cng nhng nm cao nht ta xut khu c 19.000 tn qu ng hp v 20.000 tn da ng lnh. Nhng mt hng ch bin ch yu xut khu l: chui sy, da hp, da ng lnh, vi thiu sy kh, long nhn sy kh. Tuy nhin cc mt hng ny gn y cng b cnh tranh gay gt bi hng ho cng loi nhng cht lng tt hn ca Thi Lan, Philippin Theo GS, Trn Th Tc, Vit Nam c trn 350 ging cy n qu thuc 124 loi, 39 h thc vt, c nhng ging c trng tt c cc vng trong c nc: chui, da, cam, qut c nhng ging c trng tng vng to thnh cc ging c sn: su ring, mng ct, chm chm min ng Nam B, cy b Ty Nguyn, m, mn, hng min ni pha Bc, nhn vi ng bng sng Hng. Trong nhng nm qua do thy c gi tr kinh t ca cy n qu, ng thi vi s nh hng ng n ca nh nc, nhn dn mi vng ca t nc u tp trung u t pht trin cy n qu. Nhiu vng chuyn canh cy n qu c hnh thnh v to ra mt khi lng sn phm ln phc v cho ni tiu v xut khu. Mt s loi cy n qu c din tch tng i tp trung, to thnh vng chuyn canh: vi th iu Lc Ng n (Bc Giang), mn Bc H (Lo Cai), d a n g Giao (Nin h Bn h), thanh long Bnh Thun, nho Phan Rang (Ninh Thun) -9-

Bng 1.7: Tnh hnh sn xut vi thiu nm 2002 a phng Din tch (ha) Din tch cho thu hoch (ha) 24.000 Sn lng c tnh (tn)

Bc Giang 33.774 45.500 Lc Ngn 12.000 30.000 Hi Dng 11.200 40.000 Qung Ninh 6.300 5.000 12.000 Thi Nguyn 7.268 3.557 10.000 Lng Sn 2.000 6.000 (Hi ngh tiu th v ch bin vi thiu, Lc Ngn, Bc Giang, 2002) Mt s a phng trong nhng nm qua tch cc ci to vn tp pht trin nhng cy n qu ph hp vi iu kin t nhin v th trng. in hnh l: - Qung Tr: cy xoi tr thnh th mnh huyn Hng Ho, ton huyn hin nay c 351ha xoi cc x ch yu nh Lao Bo, Tn Long, Tm Thnh, Hng Tn, Abung, Ango Huyn Hng Ho ang phn u s trng 800ha xoi trong tng s 1000ha cy n qu. - Tin Giang: Huyn Cai Ly tr gip nng dn 6,1 t ng ci to vn tp thnh vn cy n qu c gi tr kinh t, n nay huyn Cai Ly c din tch trng cy n qu 6.600ha. - Vi l cy n qu ch lc ca tnh Hi Dng, theo s liu ca S Nng nghip v Pht trin nng thn th nm 2002 Hi Dng c 11.200 ha cy vi, vi nng sut t 32 t/ha v sn lng khong 35.000 tn qu. Nhiu huyn trong tnh: T K, Ch Linh, Thanh H c din tch vi ln, ring x Thanh Sn huyn Thanh H 100% h gia nh c cy vi cho thu hoch. - Tnh Sn La l mt trong nhng tnh min ni pha Bc nhng bit pht huy th mnh ca kinh t vn i, c bit l pht trin cy n qu. Theo iu tra ca Nguyn Ngc Kim (Tng cng ty rau qu Vit Nam) th nm 1996 tnh Sn La c 13.994 ha cy n qu, trong din tch cho thu hoch l 3.842 ha vi sn lng 29.559 tn, cc ging cy n qu ch yu l: nhn, xoi, m, mn, chui, da Theo qui hoch tng th kinh t x hi tnh Sn La n nm 2010 th din tch cy n qu s t 32. 000 ha v s lng gn 300.000 tn (Tp ch Rau hoa n qu s 2-1997). Theo vin nghin cu thng mi, B thng mi, cc mt hng rau qu Vit Nam c mt ti th trng 50 nc trn th gii, trong ch yu th trng chu , Ty Bc u, M. Cc th trng Nga v ng u mi c phc hi v cc th trng truyn thng nh Trung Quc, c, Nht Bn, Hn Quc, Singapoth sn lng thp v khng n nh. Tuy nhin chng ta vn cha p ng c nhu cu v qu cho th trng th gii, mt hng ny mi ch chim 10-15% kim ng ch xut khu. Mt s loi qu nh xoi, v sa, thanh long, mng ct, chm chm rt c a chung Chu u, Chu M nhng sn phm tri cy ca ta cha p ng c nhng i hi gt gao v cht lng, v v sinh thc phm do h ra. Xut khu rau qu ca nc ta tng mnh qua cc nm: nm 1999 t 105 triu USD, nm 2000 xu t khu t 205 triu USD, trong qu I nm 2002 rau qu l mt trong 10 mt hng xut khu cao nht ca nc ta. Theo chin lc xut nhp khu thi k 2001-2010 th kim ng ch xut khu d kin t 180 -300 tri u USD (chim 10 - 15%), cn rau qu ch bin phn u t 1,0- 1,1 t - 10 -

USD (chi m 50 60%). Chi n lc ny phi c trin khai ng b t cc B c lin quan n ngi nng dn trn ng rung vi tng hng rau qu trn cc vn ln: t chc sn xut, th trng tiu mt th v c ch chnh sch. Ring khu t chc sn xut phi ng b 4 khu: trng, thu hoch, ch bin v tip th. 1.3. Nhng kh khn, thun li v phng hng pht trin cy n qu nc ta 1.3.1. Nhng thun li - Nc ta c lch s trng cy n qu lu i, theo lch s Vit Nam (tp 1 - 1971) ngh trng cy n qu Vit Nam c t thi k , cc cy n qu t xa c trong cc s tch: Cy kh, da hu An Tin - Nc ta c iu kin kh hu ph hp vi nhiu loi cy n qu: cy n qu n i (m, mn, hng, l, o), cy n qu nhit i (chui da xoi). - Hin nay nc ta c s k tha nhng thnh tu khoa hc, k thut trong ngh trng cy n qu ca cc nc tin tin v cc lnh vc k thut nhn ging, to ging, v s dng cc ho cht lm tng kh nng u qu, phng tr su, bnh, c di, - C s quan tm ng mc ca ng v nh nc 1.3.2. Nhng kh khn - Nc ta c kh hu nng m, do vy su bnh nhiu, gy tc hi khng nh n s sinh trng, pht trin v kh nng cho nng sut phm cht ca cc loi qu.- a hnh ca nc ta phc tp, dc cao (t vng cao chim 38% qu t nng nghip ton quc, c 58,2% din tch i ni c dc > ), lng ma ln gy xi mn, thoi ho t dn n tui th ca cy n qu thp, nhim k kinh t ngn. - Cha c quy hoch v k hoch pht trin ngnh cy n qu, cha iu tra kho st ton din trong c nc v tng vng sinh thi nh hnh v pht trin cc loi cy n qu. - Ging cy n qu ca nc ta nay hu ht l ging a phng, thoi ho, quy trnh canh tc khng h l, nng sut thp, cht lng km, su bnh nhiu, sn xut phn tn, gi p thnh cao, cha t o c khi lng sn phm hng ho ln, khng ph hp vi ch bin cng nghip v xut khu. - u t cho nghin cu khoa hc (chn ging, nhn ging) v ng dng cc tin b k thut, chuyn giao cng ngh trong trng trt cn qu t. Hot ng khuyn nng cn yu; H thng qun l v cung cp ging cy n qu cho nhn dn cn cha hon chnh, thiu ng b v cha c quan tm y . - Trnh cng ngh v thit b ch bin, bo qu lc hu, c s h tng cn yu v thiu, vn chuyn v lu thng trong nc cn cha kp thi, gy lng ph ln. Sn phm, bao b cn n iu, gi thnh cao, cha sc cnh tranh trn th trng, nht l th trng xut khu. - Cha c h thng chnh sch hp l, ng b, cha lng ghp c cc chng trnh khuyn khch u t, pht trin v tn dng cc ngun vn trong v ngoi nc. - thc chp hnh cc qui nh v kim sot ging cy n qu, v bo v thc vt ca nhn dn cha cao nn trong sn xut cn nhiu ging xu, ging b su bnh, dn n nng sut, cht lng qu cn thp. - Trnh dn tr nc ta cn thp, c bit cc vng su, vng xa. Dn ta cn ngho, - 11 -

ngi ngho ch yu tp trung vng nng thn, min ni, ni c iu kin t ai rng pht trin v m rng din tch cy n qu. Nhng do thiu thn v c s vt cht nn kh nng u t cho cy n qu cn hn ch v gp nhiu kh khn. 1.3.3. Phng hng pht trin cy n qu nc ta p ng cc nhu cu sau: - Tng thm khu phn n hng ngy ca nhn dn. - Tng thm thu nhp, nng cao i sng, lm giu cho dn v xut khu. - Cung cp nguyn liu cho cc ngnh cng nghip nh trong nc pht trin. Phng hng pht trin cy n qu nc ta nh sau: - Ly kinh t sn xut h gia nh lm chnh, phn u n: Nm 2010 t 80 - 100kg qu/ngi/nm. Dn s nc ta nm 2000 l 82 tri u ngi, d kin n nm 2010 s l 95 triu ngi. Nh vy tho nhu cu tiu dng trong nc cn phi phn u mt bc ng k. Mun vy cn phi bit p dng nhng xu th tin b ca th gii v vn ging, k thut trng, chm sc v thu hoch. Ngoi ra cn phi ch cc cng ngh tin b, x l, bo qun sau thu hoch ko di ma v cung cp qu ti trn th trng Theo quyt nh ca B trng b Nng nghip v pht trin nng thn s 52/2007/QBNN ngy 05 thng 6 nm 2007 v vic ph duyt quy hoch pht trin rau qu v hoa cy cnh n nm 2010, tm nhn 2020 vi ni dung cy n qu sau: 1. Phng hng pht trin - Tip tc chng trnh pht trin cy n qu trn c s khai thc khai thc v li th v iu kin kh hu, sinh thi a dng (nhit i, nhit i, n i) ca cc vng. Kt hp ci to vn tp, thm canh vn cy hin c vi trng mi theo hng sn xut chuyn canh , s dng cng ngh tin tin, thn thin vi mi trng; p ng nhu cu ngy cng cao ca ng i tiu dng trong nc v phc v xut khu. - Tp trung pht trin cc loi cy n qu c li th cnh tranh, trong c mt s loi cy ch lc phc v xut khu nh: Chui, da, nhn, thanh long, xoi, bi, vi, v sa... - Gn sn xut vi th trng, y mnh sn xut v ch bin cc sn phm c gi tr gia tng cao nhm cnh tranh trn th trng trong nc v th gii. Trong thi gian ti, i vi cy n qu cn ch trng th trng Chu -Thi Bnh Dng, trong c bit l Trung Quc, i Loan, Hn Quc v Nht. - Sn xut cy n qu phi trn c s p dng cng ngh cao, trc ht phi thc hin quy trnh sn xut theo hng thc hnh nng nghip tt (GAP), m bo an ton v sinh thc phm, cnh tranh vi hng ha nhp khu ngay ti th trng trong nc v y mnh xut khu. Trong kim ngch xut khu rau hoa qu Vit Nam phn u t 1,2 t USD/nm. 2.Cc ch tiu pht trin a/ Din tch, sn lng nh hng quy hoch din tch cy n qu n n 2010 t 1 triu ha, sn lng 10 triu tn; trong din tch cy n qu ch lc xut khu khong 255 ngn ha. Din tch cy n qu n 2020 khong 1,3 triu ha. Trong ng ch l in tch vng Trung du min ni Bc b, phng n mi tng nhiu v din tch (ng th 2 v din tch v th 3 v sn lng) iu ny ni ln tin nng pht trin cy n qu ca vng Trung du min ni Bc b. - 12 -

Bng 1.8: Sn xut cy n qu giai on 2006 2010 Stt C nc Din tch nm 2005 (1000 ha) Mc tiu ca n c Din tch (1000 ha) 60 170 70 60 50 90 250 750 Phn n iu chnh (n 2010) Din tch (1000 ha) 90 230 80 38 32 150 380 1000 Sn lng (1000 tn) 1160 1140 720 300 300 1755 4325 10.000

1 2 3 4 5 6 7

ng bng sng Hng Trung du min ni Bc b Bc trung b Duyn hi Nam Trung b Ty Nguyn ng Nam b ng bng sng Cu Long Tng

79,2 178,4 58,5 30,2 23,1 128,4 269,3 767,1

(Ngun: Quyt nh ca B trng b Nng nghip v pht trin nng thn s52/2007/Q-BNN) b/ Kim ngch xut khu Phn u n nm 2010 tng kim ngch xut khu rau hoa qu cc loi t 760 triu USD/nm, n nm 2020 t 1,2 t USD/nm. Trong , n nm 2010 cy n qu t 430 ngn tn, gi tr kim ngch t 295 triu USD. Bng 1.9: iu chnh ch tiu i vi qu cc loi phc v xut khu Stt Loi cy Mc tiu ca n c Sn phm xut khu (1000 tn) 1 2 3 4 5 6 7 Da Chui Qu c mi Vi Xoi Thanh long Cy n qu khc Tng 120 500 30 7 10 50 717 Gi tr kim ngch xut khu (tr. USD) 150 100 30 10 10 50 350 Phn n iu chnh n 2010 Sn phm xut khu (1000 tn) 100 100 30 40 10 90 60 430 Gi tr kim ngch xut khu (tr. USD) 85 35 30 32 10 45 58 295

(Ngun: Quyt nh ca B trng b Nng nghip v pht trin nng thn s 52/2007/Q-BNN)

- 13 -

3. Cc gii php ch yu a, Quy hoch * V sn xut nng nghip Pht trin din tch trng cy n qu vng ng Nam b, ng bng sng Cu Long v ng bng sng Hng; gim din tch cy n qu cc vng km li th cnh tranh l Ty Nguyn v Duyn h Nam Trung b. Ch trng pht trin cc loi cy n qu ch lc ng i bng sng Cu Long, ng Nam b v Trung du min ni pha Bc; gn sn xut vi bo qun, tiu th ti v ch bin. * V ch bin - Bo qun - Duy tr nng lc ch bin cng nghip mc 313 ngn tn sn phm/nm nh hin nay; tp trung xy dng vng nguyn liu ch ng cung cp cho cc nh my ch bin; hn ch u t thm nh my ch bin ln, ch tp trung u t chiu su v a dng ha sn phm; phn u n 2010 cc dy truyn ch bin cng nghip t 50 60% so vi cng su t thit k. y mnh tc c phn ha v sp xp i mi cc doanh nghip nh nc; xem xt di chuyn n vng ph hp mt s nh my khng nguyn liu ch bin; - Khuyn khch u t xy dng cc c s ch bin rau qu va v nh nng thn, ph hp vi vng nguyn liu, thit b ch yu do trong nc ch to nhng phi c cng ngh tin tin, m bo cc tiu chun k thut v v sinh an ton thc phm; - u t cc dy truyn phn loi, s ch, ng gi v bo qun ti cc ch u mi rau hoa qu phc v lu thng hng ha gia cc vng min v phc v xut khu. b. V Khoa hc cng ngh v Khuyn nng - Nghin cu v ng dng cc tin b khoa hc k thut v cng ngh sinh hc (cng ngh gen, cng ngh t bo, cng ngh vi sinh ...) phc v cng tc chn to rau, qu bn a c gi tr kinh t, c kh nng cnh tranh vi vi vic nhp khu, kho mghim ging, ng k bo h ch dn a l v ngun gc xut x hng ha ca sn phm; - Xy dng quy trnh v phi hp vi cc hot ng khuyn nn g trin khai rng ri quy trnh s xut rau, qu theo hng thc hnh nng nghip tt (GAP) nhm m bo tiu n chun cht lng v v sinh an ton thc phm; - p dng cc cng ngh bo qun tin tin, hin i nh bo qun mt, bo qun trong mi trng kh quyn ci bin, chiu x,... to bc t ph trong khu bo qun nhm gim tn tht sau thu hoch, ko di thi gian bo qun, vn chuyn i xa (trong nc cng nh xut khu) v m bo v sinh an ton th phm cho ngi tiu dng; - Xy dng cc quy chun k thut sn xut sn phm rau qu, ch trng cc quy nh bt buc kim sot d lng thuc bo v thc vt, kim loi nng v m bo v sinh an ton th phm; - p dng rng ri h thng qu l cht lng theo ISO, HACCP... c. T chc tiu th sn phm

- 14 -

- Hon thin h thng dch v kinh doanh rau qu, pht trin thnh mng li ng b c chc nng thu mua, ng gi, bo qu v phn phi cho th trng (bn bun, bn l). H thng dch v kinh doanh ny c nhim v m bo tiu th kp thi sn phm cho b con nng dn ng thi hng dn nng dn sn xut theo yu cu th trng thng qua cc hp ng tiu th sn phm; - B sung cc ch ti nhm thc hin Quyt nh s 80/Q-TTg ngy 24/6/2002 ca Th tng Chnh ph mt cch hiu qu trong vic gn kt gia li ch doanh nghip v ngi sn xut nguyn liu; - Xy dng cc Trung tm lim sot cht lng sn phm nhm kim sot hng rau qu xut, nhp khu theo Lut tiu chun v quy chun k thut, ph hp vi cc cam kt hi nhp kinh t quc t. d. Chnh sch h tr - Nng mc h tr v tng mc h tr i vi cc m hnh khuyn nng cng ngh cao v cc m hnh ch bin bo qun rau, hoa, qu nhm khuyn khch pht trin sn xut, ch bin v bo qu rau hoa qu. - Ngn hng chnh sch cho HTX, cc h nng dn vay trung hn, di hn (theo chu k kinh doanh) ci to vn tp, p dng quy trnh sn xut GAP i vi cy n qu. Trin khai quyt nh trn, ngy 31/7, ti Tin Giang, din ra Hi ngh trin khai quy hoc pht trin sn xut rau qu v hoa cy cnh c nc n nm 2010, tm nhm 2020 do B nng nghip v pht trin nng thn t chc. Ti Hi ngh, lnh o B Nng nghip yu cu cc tnh; thnh ph thuc cc vng trng im pht trin sn xut rau qu v hoa cy cnh, cn quy hoc chi tit cc vng sn xut rau, qu, hoa cy cnh tp trung ca a phng. Trc mt, mi tnh la chn 1-3 loi sn phm ch lc c th mnh v c th trng tiu th tt tp trung ngun lc u t; xy dng v trin khai cc d n u t sn xut, ch bin v tiu th cc sn phm qu vi iu kin thc t ca a phng v khng vi phm cc cam kt v hi nhp quc t...; y mnh ng dng khoa hc k thut vo sn xut gn vi quy trnh GAP va tng nng sut, cht lng v sn xut cc sn phm an ton v sinh thc phm. ng thi, pht trin c s h tng cc vng sn xut tp trung nh: thy li, giao thng..., nhm a ngnh sn xut rau, qu ca c nc pht trin bn vng theo yu cu hi nhp kinh t quc t.

- 15 -

Chng 2 TI NGUYN CY N QU VIT NAM 2.1. Danh mc cc loi cy n qu trong nc nc ta c trn 39 h, 124 loi cy n qu; trong c gn 40 loi thng gp v c gi tr kinh t trong i sng hng ngy, bao gm: - Cy n qu nhit i: Da, Chui, Xoi, Mt, , o ln ht, Na, Da, Su ring, Mng Ct, Mng Cu Xim, Me, Hng Xim, V Sa, L- ki- ma, i, Gioi, Kh, Du Da. - Cy n qu nhit i: Cam, Qut, Chanh, Bi, Hng, To, Lu, B, V, Vi, Nhn, Sn Tr Nht Bn. - Cy n i: To Ty, L, o, Mn, Nho, Du ty, c ch, Anh o v.v.. Di y chng ti gii thiu mt s ln h thng gp theo h thng phn loi thc vt lm ti liu tham kho trong cng tc to ging v nhn ging bng phng php ghp. 1. H ph Cam, Qut (Aurantioideac (H Rutaceae) Cy bi (Citrus grandis osbeck - C.decumana L.) Cy Cam chua (Cam ng) (C. Decumana L.) Cam Chanh (C. sinensis osbeck) Cam Snh (C. nobilis Lour) Cy Qut (C. Reticulata C.nobilis) Cy Cam ng (C. Reticulata Tenore) Chanh Yn (C. Medica Subsp. Bajoura Bonavia) Cy Chanh (C. medical) Pht Th (C.medica. var. digitata) Chanh Cm (C. medica. Var.acida) Chanh Giy (C. medica. Var, limonum Hook) Cy qut (C. japonica. Thurb - C.fortunella) 2. H Da (Bromeliaceac) Cy da Ananas comsus (L.) Merr. (A. sativa L.) 3. H ph mn (prunoideae) (H rosaceae) Cy o (Persica vulgaris Mill) Cy mn Prunus triflora Roxb P.communis Franch. Cy M (Armeniaca vulgaris LamK) 4. H ph to (Pomoideae) (H Rosaceae) Cy L (Pirus communis - P. Pyrifolia Nakai) To Ty (Malus domestica = M. Pumilia Mill) Sn Tr Nht Bn- Nht ty (Eriobotrya japonica Lindl) 5. H Sim (Myrtaceae) Cy Gioi (Eugenia javanica Lam.) Cy i (Psidium Guajava L.) Cy Sim (Rhodomyrtus tomentosa (Ait.) Hassk) 6. H Lu (Punicaceae) - 16 -

Cy Lu (Punica granatum L.) 7. H Th (Ebenaceae) Cy Hng (Diospyros kali L.f) Cy Cy (Diospyros lotus L.) Cy Th (Diospyros decandra Lour. 8. H Chay (Sapotaceae) Cy Hng Xim (Achras Zapota L.) Cy V Sa (Chrysophyllium canito L.) 9. H Chua Me t (Oxalidaceae) Cy Kh chua (Averrhoa carambola L.) Cy Kh ngt (Averrhoa Bilimbi L.) 10. H Mng ct (Guttiferae- Clusiaceae) Cy Mng ct (Gareinia Mangoslanna L.) Cy Ba (Garcinia Louroiri Pierre) Cy Dc (Garcinia tonkinensis Vesque) 11. H Du Tm (Moraceae) Cy Mt (Artocarpus integrifolia L.) Cy Sung (Ficus glomerata Roseb) Cy V (Ficus glomerata Roseb) Cy Ngi (Ficus hispida) 12. H Na (Anonaceae) Cy Na (Anona Squamota L.) Mng Cu Xim (Anona muricata L.) Cy Bnh Bt = cy l (Anona reticulata L.) 13. H B Hn (Sapindaceae) Cy Nhn (Euphoria Longa (Lour) Steud. (Nephelium longana) Cy Vi (Litchi sinensis Sonn. (Nphlium litchi Cambes) Chm chm (Nephelium mutabile = Kapoulasan) 14. H Go (Bombaceae) Cy Go (Gossampinus malabarica Merr- Bombax malabaricum D.C) Cy Bng Gn (Ceiba pentandra Gaertn Eriodendron anfactuasum .C) Cy Su Ring (Duiro Zibethinus D.C) 15. H to ta (Rhamnaceae) Cy To ta (Zziphus mauritiana) Cy To tu (Z. Jujuba Lamk Zo Vulgaris) Cy To rng (Z. Rugosa) 16. H o ln ht (Annacardiaceae) Cy o ln ht (Annacardium occidentale L.) Cy Quo (Mangifera Reba) Cy Xoi (M.indica L) Cy Mum (M.foetida)

- 17 -

Cy Thanh tr (Bouea macrophylla Griff) Cy Su (Dracontomelum Duperreanum Pierre) Theo quy hoch m i y trn t nc ta c chia lm 7 vng kinh t ln (7 vng nng nghip). Mi vng kinh t c trng trt nhiu loi cy, trong cy n qu chim mt v tr nht nh. Di y l tnh hnh khi qut ca 7 vng kinh t . Vng 1: ng bng Sng Hng. Din tch trn 1 triu ha. t mu m trng la v cy lng thc khc - Vng trng im La + Ln. Cy n qu s kinh doanh trn quy m nh 5 - 7 ha vn hp tc x, vn nh ring. Vng 2: ng bng sng Cu Long: Theo thng k nm 1970 mim Nam c 57.350ha cy n qu chim 21% tng din tch t trng trt. Ring ng bng sng Cu Long c 38.570 ha chim trn 67% din tch cy n qu min Nam. Vng ny sn c nc ti, t phn t hoc nhiu thch hp cho la v cc cy hoa mu khc hn cy n qa. y nng lng bc x ln, tng s nhit c nm hn . Vng trng cy qu tp trung cc tnh Tin Giang, Cu Long, Hu Giang, ng Thp. Vng 3: ng Nam B c tim nng ln khong 55 vn ha t , hn 1 triu ha t xm, 20 vn ha t ph sa ven sng (Vm c ng Nai, La Ng) t phn 12 vn ha t felarit (Phc , Long, Long Khnh). y thch hp cho vic trng cao su, cy n qu, cy cng nghip. c bit vng hu ngn sng ng Nai, thuc th x Phc Long, Chui mi c trng t cao dc cc ng giao thng. Vng 4: Ty Nguyn l vng c nhi trin vng pht trin cc loi cy n qu nh Mt, u B, Da, Chui, Cam, Mng Cu Xim. c im y l ma kh v ma ma r rt, cn c bin php gii quyt nc trong ma kh k c cho ngi. Vng 5: Vng B Trung B Ph Qu (Ngh An) Din tch khong 10 ha, trong t c nng nghip 5 vn ha, c 6 nng trng quc doanh v 24 x. y ang hnh thnh vng kinh t tr ph. t Bazan (Basalte), ph sa c. C nhiu nng trng cy n qu v cy cng nghip l Sng Con, C , ng Hiu, Ty Hiu, 19/5, 1/5, 3/2, trm nghin cu cy nhit i, nh my in, nh my ch bin hoa qu - thc phm vi cng sut 1 vn tn/nm. Vng 6: Trung du v mi n ni Bc B c nhiu trin vng pht trin cy qu , bao gm : n - Khu ng Giao trng c trn 1.500ha trong khong 1000 ha da, thu hoch trn 3.000 tn da qu cung cp nguyn liu cho nh my ng lnh vi cng sut 1 vn tn /nm. - Tnh H- Sn- Bnh hin c nhiu nng trng trng cy n qu v cy cng nghip l Cao Phong, Thanh H, Sng Bi, 2/9, Cu Long. - Tuyn Quang c cc nng tr ng Sng L, 26/3, Tn Tro, Vi, bi oan Hng ni ting. - Vit Bc gm cc nng trng B H, Yn Th, Hu Lng, Sng Cu. Vng 7: Duyn H Nam T rung B c truyn thng trng cc loi cy Nho ( Phan i Rang lm ru), Xoi, Cam, Da, Mt, Chui v.v 2.2. Phn loi cy n qu vit nam Kt qu iu tra nghin cu cy n qu cc vng sinh thi khc nhau trong c nc cho thy Vit Nam c 39 h, 124 loi v trn 350 ging cy n qu. Da vo ngun gc v yu cu nhit sinh trng v pht trin c th chia thnh 3 nhm + Nhm cy n qu nhit i gm c: chui, da, mt, xoi, i, da, u , na, su ring, mng ct, v sa, hng xim, trng g (lkima), me, gioi, du gia, to, kh, da hu, o ln ht, bi, chanh lai v.v + Nhm cy n qu nhit i: b, cam qut, vi, nhn, lu, hng, nht Nht Bn, v v.v + Nhm cy n qu n i: mn, o, l, to ty, nho, du ty, c ch v.v - 18 -

Trong 3 nhm k trn, nhm cy n qu nhit i chim v tr quan trng v t l thnh phn loi v ging cy n qu cng nh din tch trng. Trong hn 124 loi cy n qu hin nay c hn 40 loi vi hng trm ging trng rng , ri cc vng c gi tr kinh t. l cc loi cy n qu nh chui, mt, da, xoi, u , hng xim, i, na, mng cu xim, trng g (lkima), su ring, mng ct, me, cc, da, to, chm chm, vi, nhn, kh, nho, da hu, da l, cam qut, chanh, bi, qut, o, mn, m, hng, l, du gia, sri, thanh long, trm, ht gi, du, o ln ht v.vcha k mt s loi qu thu hi rng hoc trng vn nh t c ch chm sc nh sim, mung, du ru, ba, dc, su, th, chay, ngy, du gia rng, b qun rng, c ch, v v.v R rng l nu bit khai thc v s dng vo cc mc ch kinh t dn sinh th ngun ti nguyn cy n qu ca nc ta tht l phong ph v rt c ch. Da vo gi tr s dng sn phm c th phn thnh cc nhm di y: 1. Nhm cy n qu cho ng bt v c th gii quyt mt phn lng thc: mt, chui, ht gi, xa k. 2. Nhm cy cho cht bo: b, da, c ch, my chu. 3. Nhm cung c p ngun vitamin cc loi: cam qut, chanh, bi, xoi, b, u , i, xri, o ln ht v.v 4. Nhm cy n qu s dng c c b phn ca cy lm thuc: u , (hoa, tht, qu), mng ct (v), qut (v), to (l), lu (r), chui (tht qu), bi o (v), m (ht) v.v 5. Nhm cy n qu va cho qu va lm cy bng mt, cy cnh cng vin, ng ph. y l nhng cy thn g ln hoc nh nh: xoi, da, mt, su, nhn, vi, hng xim, v sa, du gia xoan, lu.; nu lm gin cho thn b na th c thm nho, nht, lc tin, da tyMt s vng c iu kin kh hu khc nghit nh Ty Nguyn, mt s vng Ty Bc ma kh hn ko di, nng nng gay gt trng mt, b, mng cu xim, chm chm, xoi, su ring v sal nhng cy bng mt tt. 6. Nhm cy n qu cho tanin : hng, vi, bng, cc, sim, mng ct, i v.v 7. Lm cy ch th cnh kin : to, vi, nhn, c ch, bnh bt. trong vi l cy dng gy nui cnh kin v thu hoch sn lng cnh kin rt cao. 8. Nhm cy ngun mt: hu ht hoa ca cc loi cy n qu ong u c th ht mt, song ng ch hn c l vi, nhn, to, cam, qut. 9. Nhm cy cho nha: trm, u , hng xim. Nha trm trng, en dng lm hng, cht gn trmv thay th phn nha thng trong cng nghip; nha u chch t qu xanh dng trong cng nghip thc phm phn gii protit; nha hng xim dng lm ko cao su trong cng nghip bnh ko. 10. Nhm cy n qu dng lm rau n nh mt (dng qu non), u (qu xanh), da ta, su, dc, tai chua, kh, da hu (qu non), da (ci trng), trm enl nhng thc phm c gi tr dinh dng cao, c hng v dn tc trong ba n hng ngy theo t p qun ca nhn dn cc vng khc nhau trong nc. 2.3. Phn b t nhin cy n qu Vit Nam V tr ca nc ta tri di trn 15 v t Nam ln Bc, li nh hng ca a hnh nn kh hu mi vng c nhng nt ring. Ti y cc yu t sinh thi nh nhit , lng ma, nh sng, lng bc x, gi, m khng kh, t ai, tnh hnh su bnh v.v khng nhng trc tip nh hng n s sinh trng pht trin, nng sut v phm cht ca tng ging cy n qu m cn nh hng n s phn b cc loi v ging ct n qu trn a bn c nc. Nhng loi cy n qu nh chui, da, mt, hng xim, to, i, na, u , cam, chanh, qut, bi c trng rng ri hu ht cc vng trong nc, tr nhng ni ma ng c nhit - 19 -

 thp hoc c sng mui. Do yu cu iu kin sinh thi ca tng ging, i chiu vi tnh hnh kh hu t ai c th cc vng, mt s cy n qu c phm vi phn b hp hn. V d: - Vi v hng trng cho qu tt t v tuyn 18, 19 tr ra Bc. min Nam hng ch trng c vng Lt, n Dng c cao so mt bin khong 1500m. - Xoi trng tt k t Bnh nh tr vo (v tuyn 14). Nu trng ln pha Bc lc ra hoa gp rt v m, t l u qu rt thp, hiu qu kinh t km. Ring vng Yn Chu (tnh Sn La) v Khe Sanh - Lao Bo (tnh Qung Tr) c tiu kh hu gn ging vi min Nam nn xoi sinh trng kho, ra hoa u qu tt. - o ln ht thch hp vi vng t ct bin t Qung Nam - Nng tr vo. y l mt cy n qu chu hn, chu c phn nn c th trng nhiu vng min ng, min Ty Nam B v Ty Nguyn. - Cy b pht tri n tt, cho nhiu qu trn t Ty Nguyn 3 tnh c Lc, Gia Lai, Kontum, Lm ng. Cc tnh min Bc u c th trng c nhng ch chn ging tt v phng tr su bnh trong ma ma. - Da l cy n qu nhit i c trng nhiu vng t ct ven bin, trng c kt qu trn t bazan Bun Ma Thut. Vng trng c hiu qu kinh t t Thanh Ho tr vo ( 19 n 20 v bc). Vt ln qu bc tuy cy da sinh trng tt, vn c qu nhng do nh hng trc tip cc t gi lnh ma ng nn kt qu km, c nm rt ko di nhiu t (cui 1983- u 1984) cy cht nhiu. - Su ring, mng ct l 2 cy n qu nhit i in hnh cho n nay mi trng n Hu, trong cc vn b nam v b bc sng Hng. - Cc cy n qu n i nh mn, o, l, ht gi, c ch trng v cho thu hoch tt cc tnh bin gii pha Bc cc cao t 500m tr ln so mt bin. - Trng nho tt nht l Thun Hi (vng Phan Rang v cc huyn ln cn). Thanh long mc tt cho nhiu qu tnh Bnh Thun v ang c xu hng m rng mt s tnh ng bng sng Cu Long (Long An v Tin Giang). Vic chn cc ging cy n qu thch hp cho cc vng trong nc khng nhng gip cc nh lm vn gim c vn u t, kinh doanh c li m cn c th hnh thnh c vng sn xut chuyn canh c th c khi lng hng ho ln cung cp cho nhu cu trong nc v xut khu.

- 20 -

Chng 3 C IM HNH THI HC CA CY N QU THN G 3.1. B r 3.1.1. Chc nng ca b r cy n qu B r cy n qu c chc nng gi cht cy trong t, vn chuyn nc v cht ho tan trong nc ln l v cht hu c t l v r d tr. R t ht nc, cht khong ho tan v t t. Ngay trong r ny cc cht hu c c ch to (ng, axit) Nhng axt v nhng cht khc tit vo t t to iu kin cho vi sinh vt tp trung xung quanh r. S hot ng ca vi khun v s tc ng ca cc cht do r tit ra ho tan v chuyn ho cc cht dinh dng kh hp thu i vi cy thnh dng d tiu. 3.1.2. Phn loi r 3.1.2.1. Cn c vo ngun gc: c 2 loi r chnh v r ph - R chnh mc t phi r ht. - R ph mc t cc mm ph cc c quan khc nhau trn cy (thn , l, r). 3.1.2.2. Cn c vo s phn b ca r trong t: c 2 loi r ngang v r ng - R ngang phn b song song vi b mt t su t 10 - 100 cm hay su hn. Do v tr phn b ca b r trong t nn chc nng v nhim v ca n kh quan trng: ht nc, hp thu cc cht dinh dng v.v - R ng: mc ng vung gc vi b mt t. Tu theo ging cy n qu m s phn b loi r ny c th n su n 1 - 10 m. Ngoi nhng nhim v tng t nh r ngang, r ng cn c th huy ng cc cht dinh dng, nc tng su cho cy. Kaletxnhicp (1972) quan st thy cc r t phn b tng t su c thi gian hot ng lu hn nhng r tng t nng. 3.1.2.3. Cn c vo di v ln ca r: bao gm r ci, r con, r t - R ci v r con: nu cn c vo hnh thi v xp cc loi r theo cc cp t 0 n 1, 2, 3 th r ci (r tr) c xp cp khng (0); cn r con (r nhnh) th tu theo v tr phn b ca n trn r ci m xp thnh r cp 1, cp 2, cp 3 Nhng r ny c di 1cm - 10m, cn ln 1mm - 5cm. - R t (r ht) rt ngn (1mm - 2cm) v nh (1 - 3mm). Theo phn cp th nhng r ny thng thng t cp 4 n cp 7, i khi xp cp 3. 3.1.2.4. Cn c vo hnh thi, gii phu v chc nng ca ca cy g lu nm v cy n qu, Kaletxnhicp (1958) phn r t lm 4 dng di y: - R sinh trng (r trc) - R ht - R qu - R vn chuyn * R sinh trng (r trc) R mu trng c cu to s cp, m phn sinh ln. Chc nng ch yu l pht trin mnh v chiu di v n su vo cc lp t, hnh thnh cc r ht mi. Loi r ny thng t hn so vi r ht. Chiu di ca n t n 10 - 25 cm. R cy di ra chnh l loi ny.Nu b gy th r - 21 -

khng pht tri n thm c m ch kch thch cc r con pht trin ln rt mnh. Ngi ta p dng tnh cht ny khi nh trng mt s cy n qu bng cch ct ngn bt r ci khin b phn r cn li cng mc mnh v mc nhiu thm. * R ht R mu trng, c cu to s cp, c nhiu lng ht. Nhim v ch yu l ht nc v cht dinh dng t trong t nui cy. V phng din sinh l, loi r ny c kh nng hot ng tch cc nht v chim s lng kh ln, tnh ra n 90% tng lng r ca cy. V d: mt cy to con c n hng chc nghn r ht v cy ln c n hng triu. Chiu di r thng thng 0,1- 4mm, ln 0,3- 3mm. Trn r ht c r nm cng sinh, v khng c kh nng chuyn thnh cu to th cp. R ny khng sng c lu (ch trong 15 - 25 ngy, c bit c mt vi thng) sau cht i tng mng. * R qu R c cu to s cp, mu tro nht c khi hi tm. Ngun gc ca loi r ny phn ln l t r ht m ra v sau mt thi gian th cht i, cn phn nh na c hnh thnh t r sinh trng, loi ny sau mt thi gian c kh nng hnh thnh r th cp v lc tr thnh r ht. S c mt ca r ny l du hiu chng t hot ng ca r kh tt. * R vn chuyn R c cu to th cp, c mu nu nht hoc m. Ngun gc ca n l t r sinh trng m ra, lc l do tng b s cp cht i v c thay th bng tng b th cp, ri qua nhiu u nm ln dn ln thnh r con v r ci. Chc nng ca n l vn chuyn nc v thc n (hai chiu) ng thi c nh cy vo t. V cu to v gii phu m xt, r sinh trng v r ht do chp r, min sinh trng, min hp thu hnh thnh. Mi n hp thu mt thng khng nhn th y c v bi che lp bi nhng lng ht. *Lng ht Trn min hp thu ca r, mt s t bo lp biu b ko di ra pha ngoi, hnh ng hnh thnh lng ht. Trong bo ny c Protoplazm v nhn, bn ngoi c mng rt mng ht t nc trong t. Chiu di ca lng ht ca mt s loi cy n qu o c nh sau: l 34,9 - 108,9 micron; to ty: 36,4 - 138,9 micron; ln ca lng ht l 8 micron. Trn ca b mt r c 400 lng ht. Nh c lng ht m cy n qu tng kh nng hp thu c a h r ln 2 -10 ln. Cy to con Anitx mt tui c trn 17 triu lng ht v tng chiu di ca s lng ht l 3 km (theo Murmxeb - 1948, 1962 v Kaletxnhicp 1958). Tng lng ht ch tn ti trong mt thi gian rt ngn. cc b phn r gi th n cht dn v c sinh ra cc b phn r non mi. *R nm gn vng r thng c mt nhm vi sinh vt hot ng. Nhm vi sinh vt ny hot ng bn trong hoc bn ngoi ca b mt ca r. l nhng si nm ca nm trong t. Cn c vo c im sinh l ca cc loi nm trong t c th chia lm 3 loi: nm ngoi sinh, nm ni sinh, nm qu (loi ny c th sng v pht trin c bn trong ln bn ngoi), nm bin (sinh trng khu vc gn r) v nm gi. R nm gn cy n qu thng c nm ngoi sinh v nm qu . Nhiu tc gi nghin cu v nm cho rng: y l mt loi nm cng sinh v rt c li cho cy n qu. Cy cung cp hydrat carbon cho n m, ngc li nm cung cp nc v cht khong cho r. Tuy nhin v mt li ch ca r nm i vi cy n qu cng cn c nhng kin khc nhau. R nm thng gp nhng cy n qu qu nhn (to ty, l), qu hch (mn, anh o), qu c v cng (ht d, c ch), cy nhit i v cy nhit i (hng, cam, qut, vi, nhn) v cc loi qu mng. - 22 -

3.2. Mm v cnh 3.2.1. Mm 3.2.1.1. Cc loi mm Cn c vo hnh thi v c im cc loi mm cy n qu c th chia nh sau: a, Da vo cu trc v hnh thi: - Mm l - Mm hoa. V d o, mn, m - Mm hn hp. V d cam, qut, hng, nho, to ta b, Da vo v tr mm c c nh hay bt nh : - Mm c nh: mm ngn, mm nch. - Mm bt nh: nhng mm ny khng mc ra t cc t trn cnh m c th t r hoc t cc v tr khc trn cnh, trn thn. C th gp cc mm ny hng, mn, cam, qut v.v c, Cn c vo v tr ca mm trn nch l: - Mm chnh: trong s nhiu mm (thng 2 hoc 3) nch l mm chnh thng gia rt sung sc. - Mm ph: thng mc 2 bn mm chnh hoc pha trn mm chnh, thy nho, cy c ch mm ph kh r. d, Cn c vo s mm trn t cnh : - Mm n - Mm kp : o, mn e, Cn c vo s hot ng ca mm : - Mm hot ng - Mm ng C th khi qut cc loi mm cy n qu theo s di y: Mm ngn Mm c nh Mm Mm bt nh Mm l Mm hoa Mm l Mm hoa Mm thun Mm hn hp Mm thun Mm hn hp

Mm nch

3.2.1.2. c tnh cc loi mm Mm ca cy n qu bao gm mt s c tnh sau: a, Sc ny mm Thng thng nhng mm l t l ny mm cao, c ngha l i b phn mm trn cnh u c th ny mm c. Trong trng hp ta gi sc ny mm kho. V d: mt s ging cy trong nhm qu hch nh o, mn v.v Ngc li khi trn cnh phn ln mm khng ny, vo trng thi ng, trong trng hp ny sc ny mm ca cy yu. V d: to ty, l

- 23 -

Thng thng nhng cy n qu c sc ny mm kho thng c kh nng cho nhng cnh di v kho, cn cy c sc ny mm yu th kh nng hnh thnh cnh yu v thng cho nhng cnh yu. b, Kh nng hi phc sc sng mt s cy n qu khi bc vo thi k gi ci ngi ta thng ca n kch thch cho cc mm ng tr li hot ng, hnh thnh nhng mm cnh mi, gip cy hi phc sc sng. V d: cam, qut, xoi, to ta. Ta gi l kh nng hi phc sc sng ca mm cnh. 3.2.1.3. Tnh khc nhau gia cc mm trn mt on cnh Trong qu trnh hnh thnh m do v tr ca mm trn cnh, iu kin dinh dng v m, nh hng ca iu kin ngoi cnh v.v gia cc mm c s khc nhau v c im di truyn v c im sinh trng. Trn mt cnh, mm ngn thng non, cn cng v cui, gc cnh cng gi. cy n qu lu nm thng thy cc mm gia hoc gn pha trn cnh pht dc y v sung sc hn cc mm di. Nhng cng c trng hp mt s cy n qu trn mt cnh nhng mm di pht dc y , sc ny mm kho hn. Nm c cc c im trn ca cc loi mm, cnh ta c th ct ta hp l hoc chn mm gh p, hoc s dng cc on cnh gim cnh mt cch c hiu qu nht. 3.2.2. Cnh 3.2.2.1. Cu to tn cy B phn trn mt t ca cy n qu ngoi thn chnh ra, phn cn li c gi l tn cy. Phn ny bao gm cc cnh chnh, cnh ph v nhng cnh nh ngoi tn gi l nhnh. Thn chnh c tnh t c r n ch phn cnh u tin vi cc cy mc t ht, cn vi cc cy ghp th c tnh t ch gii hn gia gc ghp v thn ghp n ch phn cnh u tin. Thn chnh nh m gi gip cho tn c y c i u kin pht trin trong khng gian. t Trn thn chnh, m cc cnh chnh, chng hp thnh khung tn, to cho cy c mt th vng c chc to iu kin thun li cho cy ng ho c tt v chng c gi bo v nhng iu kin ngoi cnh khng thun li. Trn cnh chnh li pht trin cc cnh ph. Trn cnh chnh v cnh ph li tip tc mc cc t cnh mi. tin cho vic theo di ngi ta tun t chia cc loi cnh thnh tng cp. V d: Thn chnh cp 0. Cnh mc trn thn chnh gi l cnh cp 1, cnh mc ra trn cnh cp 1 gi l cnh cp 2, v c th tip tc cho n cc t cnh cp 3, 4, 5, 6, 7 v.v Mi ging cy n qu, trong mt iu kin ngoi cnh v chm sc nht nh, cy bc vo thi k ra hoa kt qu v c nng sut cao thng mt s cp cnh nht nh. V d o cp cnh 7 - 12, cn cam qut (theo Guxva) th cp cnh 3 - 4. 3.2.2.2. Cc loi cnh Da vo chc nng ca cnh chng ta c th phn bit : cnh qu cnh m, cnh dinh , dng. Nu cn c vo ma v hnh thnh cnh th c cnh xun, cnh h, cnh thu, cnhng. Nu da theo th t xut hin th c th chia: t cnh th nht, t cnh th 2, t cnh th 3 v.v a, Cnh qu Trn cnh mang hoa v u qu thng gi l cnh qu. C 2 loi cnh qu: - Cnh qu 1 nm: y l mt loi cnh hn hp gm c l v hoa, hoa pht trin thnh qu ra trn cnh m nm trc, cnh v hoa ra cng mt lc trong nm. V d: cam, qut, nho, l, nhn, vi, hng. - Cnh qu nm trc: hoa n v pht trin trc tip trn cnh nm trc. V d: cnh qu

- 24 -

ca o, mn v.v Cn c th cn c vo di ca cnh qu chia: - Cnh qu di - Cnh qu trung bnh - Cnh qu ngn - Cnh qu chm ngn. Cn c vo c im ca tng ging m kh nng hnh thnh cnh qu mi loi cng c khc nhau. Cy o c nh qu phn ln l do cnh qu di, mn phn ln l do cnh qu ngn hnh thnh. b, Cnh m L loi cnh nng v nui dng cc cnh qu. Phn ln cnh m pht sinh t nm trc kh sung sc, trn cnh c nhng mm hn hp, nm sau t nhng mm ny pht trin thnh nhng cnh qu . V d : cam qut, nho, l, h ng, vi, nhn u c cnh m. Mt s ging cy nh l v to ty cnh qu ng n, trn n hoa v pht trin thnh qu, ta thng nhm n vi cnh qu. c, Cnh dinh dng Trn loi c nh ny th ng khng c mm hoa, mm hn hp v do khng c hoa. Thng gp 2 loi cnh dinh dng sau y : - Cnh dinh dng bnh thng: Ni chung di va phi, m cnh chc, gp phn cho tn cy pht trin thm, v nu pht trin tt, sung sc cnh ny c th pht trin thnh cnh m. - Cnh vt: thng gp trong ma h nhng thng c nhit cao v m cao. Cnh tc c hnh thnh do cc mm ngn cnh, cc mm ng, hoc do cc mm bt nh. Cnh mc rt kho, mc ng, di v c chu vi cnh ln, khong cch gia cc t tha, l to bn song m cnh khng c chc. C th dng loi cnh ny vo vic hi phc tn cy cho nhng cy gi c hoc b sung thm mt pha no ca tn cy do b su bnh hoc gy . Nu i, khng v cc mc ch trn th nn sm ct b. Ngoi cc loi cnh trn mt s cy n qu nh hng, to ta, mnt cc mm bt nh cc v tr trn r cng c th ny mm hnh thnh cy. Li dng c im ny nhn ging nht l i vi nhng ging qu khng ht, kh ghp thnh cy. 3.2.2.3. c im sinh trng ca cnh a, Tnh hng dng y l mt c tnh kh r i vi thc vt ni chung v cy n qu ni ring. Ngay trn mt cnh nhng mm ngn sinh trng mnh hn nhng mm di. Ngoi ra do th cnh khc nhau, cc mm trn sc sinh trng cng khc nhau. Cnh mc ng, cht dinh dng vn chuyn n c d dng v y hn nn thng mc rt kho. Cnh mc xin dng trung bnh, v cnh la thng yu. C th thy gc hnh thnh gia thn chnh v cnh cng ln, sc sng ca cnh cng yu, ngc li gc cng nh sc sng ca cnh cng kho. b, Hin tng phn tng tn cy Trn mt cy do nh hng ca cc tnh mm ngn tip tc sinh trng, th cnh mc ng, mc kho mt s mm pha di mm ngn ny thnh nhng cnh di theo hng nghing v sau ny tr thnh nhng cnh chnh, cn nhng mm gc cnh th tr thnh mm ng, khng pht trin. T cy con ban u, qua mt s nm sinh trng gia thn chnh v cc cnh chnh hnh thnh ng tng t di ln. Hin tng gi l "hin tng phn tng". Do hin t tng phn tng ta thy trn cy c nhng khong cch nht nh gia cc tng do to iu kin thun li c nh sng, khng kh, tng thm kh nng ng ho v sc sng ca cy, gim bt su bnh, tng thm din tch kt qu do c th t c sn lng cao. Hin tng phn tng thng gp mt s ging cy n qu x lnh nh to ty, l, cy c ch, nht Nht Bn v.v cn nhng cy n qu c kh nng hnh thnh cnh kho nh cam, qut, mn, o, to

- 25 -

Thin Phin th hin tng phn tng khng r. c, Hin tng cn bng v hnh thi Trn mt ging cy, cng tui, cng mt cp cnh, cng mt tng trn cnh chnh c sc sinh trng tng ng th khi hnh thnh cnh mi xt kt cu, s lng cnh l trn , trnh t sp xp v sc sinh trng cho d trn mt cy hay khc cy u c nhng c tnh tng ng ging nhau, hin tng gi l hin tng cn bng v hnh thi. Nm c c im ny ta c th ch ng iu khin cnh khi to hnh ct ta. d, Mi quan h gia sinh trng thn cnh v ra hoa kt qu Kinh nghim trong ngh trng cy n qu nhiu nc cho thy: thn chnh cng cao, khong cch gia b phn trn khng v r di t cng xa, cy chm ra qu. Do ngi ta mun cy c thn chnh th cnh trong tn khng qu dy, b phn ra qu trn cy khng nn p, qu xa thn chnh v cnh chnh qu dy, b phn ra qu trn cy khng nn qu xa thn chnh v cnh chnh. Trong xu h ng chn gc ghp hin nay ngi ta chn c n hiu gc ghp ln ( , ca to ty, Poncirus trifoliata t bi th cho cam v chanh) nhng t hp ghp ny gip cho cy sm ra hoa, kt qu, c nng sut cao tin cho vic chm sc, ct ta v thu hi qu. Mi quan h gia sinh trng thn cnh v ra hoa kt qu c mt s gn b ht sc mt thit. Trong chu k sinh trng ca cy n qu s hnh thnh, sinh trng ca lc cnh mi vi vic phn ho mm hoa, s pht trin ca qu c mi quan h mt thit vi nhau. Nu cnh l sinh trng qu yu, kh nng ng ho s km vic phn ho mm hoa, s pht trin ca qu c m quan h mt thit vi nhau. Nu cnh l sinh trng qu yu, kh nng ng ho s km vic phn ho mm hoa, s pht trin ca qu s khng thun li. Ngc li cnh l pht trin qu mnh, thi gian sinh trng ko di, tiu hao nhiu dinh dng cho cc phn non trn cnh, cho nn tuy l c nhi u, sn phm ng ho tch lu c t, do vic phn ho mm hoa, s pht trin ca qu cng gp kh khn. Bi vy nhng cnh l mi ch pht trin vi mt va phi l tt nht. 3.2.3. L 3.2.3.1. Hnh thi ca l v c im ca ging Hnh thi ca l cy n qu bao gm cc b phn sau hnh thnh: cung l, phin l, chp l, gc l, bin l, eo l. Hnh dng l, mu sc l, l c eo hay khng, trn l c lng t hay khng, nhi hay t u v.v, y l nhng tiu chun c bn phn bit cc ging. Trong mt ging, trn mt cy l ra trong cc ma c ng c s khc nhau v ln, v ch tiu di/rng, v ln ca rng ca bin l, v mu sc v.v Hnh dng mt s l thng gp: hnh trng, hnh trng ngc, hnh trn di, hnh tim v.v 3.2.3.2. L vi i sng cy n qu Chc nng sinh l ca l ch yu tin hnh quang hp, pht tn v d tr cc cht dinh dng nui cy, nui qu. Khi nghin cu qu trnh pht trin ca qu, ngi ta cho rng: to iu kin cho qu pht trin tt, mi qu cn c mt s l nht nh. Theo Ng Canh Dn (1960) th to ty c c 30 - 40 l, Sa l 10 - 25 l, l chu u 20 n 30 l, qut n Chu 20-25 l, cam Navel 50 l. Shamel khi nghin cu cc loi qu trong h cam qut cho rng, nu s l nui qu cng nhiu th qu cng ln. 3.2.3.3. Cc bin php k thut cn ch i vi l - Gi cho l xanh tt, rng ng k hn, khng rng l t ngt, hoc rng l bt bnh thng.

- 26 -

- To mi iu kin l chuyn lc tt. - Tm mi bin php tng cng kh nng ng ho ca cy n ti a (mt hp l, cung cp nc phn y , ct ta hp l, phng tr su bnh tt) 3.2.4. Hoa Hoa l c quan sinh s n hu tnh ca cy bao gm cc b phn sau: cung hoa, hoa, cnh hoa, nh c, nh ci, gm tt c 6 b phn hp li trong quan trng hn c l nh c, nh ci.

Hnh 3.1. Hoa nhn a. Hoa c; b. Hoa ci; c. Hoa lng tnh Cc loi cy n qu khc nhau, cu to hoa ca chng khng ging nhau. C th chia lm 2 loi: Hoa lng tnh l hoa c y nh c v nh ci. V d: hoa cam, qut, o, mn, to v.v Nhng hoa ny c th t th phn v i b phn th phn nh cn trng. Hoa n tnh l hoa ch c nh c hoc nh ci m thi. V d: hoa vi, nhn, xoi, u . c im ca loi hoa ny l th phn khc hoa. Th phn nh gi v cn trng. Nu hoa c v hoa ci cng trn cng mt cy th gi l hoa n tnh ng chu. V d cy vi, nhn, mt v.v; nhng nu hoa c v hoa ci khng cng trn mt cy th gi l hoa n tnh bit chu. V d: hoa v, hoa cy u ci v.v Mt s cy n qu nh xoi, hng, nhn, u (loi cy lng tnh v cy c) trn mt cy thng gp c hoa lng tnh v hoa n tnh. Mi mt mm hoa c kh nng hnh thnh mt hoa, v d o, m v.v hay c th n c 4 - 5 hoa nh mn, to, l v cng c th n t 10 n hng trm hoa (thnh chm hoa) v d: vi, nhn, xoi Nhng hoa n trc c iu kin dinh dng thun li, c kh nng th tinh pht trin thnh qu, nhng qu ny thng to hn, phm cht tt hn nhng qu ra sau. Nm c c im ny c th lm tt vic gi hoa, gi qu, gim bt t l rng qu, nng cao c nng sut. 3. 2.5. Qu v ht 3.2.5.1. Qu Qu c to ra bi s th tinh ca mt hoc nhiu hoa. Nu qu pht trin khng qua th tinh gi l qu n tnh hay qu khng ht. Qu gi l do s pht trin ca bu nhu cng vi v i hoa ( cy da) qu tht ch c bu tham gia. Qu t c t o ra t chm hoa (v, sung, du tm). - 27 -

3.2.5.2. Ht Ht c pht trin t mm ht th tinh ca bu. Ht bao gm phi, phi nh v v. Phi trong ht do mm phi, r phi v l mm hp thnh. Cc loi cy n qu khc nhau s lng ht trong mt qu cng khc nhau. Hnh dng, ln, mu sc ht v.v cc loi v cc ging khc nhau hon ton khng ging nhau. V d: cc loi qu c v cng l mm trong ht rt pht trin. Trong l m c nhiu m lipit, protit v tinh bt. Ta thng trng chng vi mc ch khai thc cc cht trn. Nm c cu to v c im qu v ht s gip ch rt ln i vi cng tc chn ging, ch bin, ct gi v vn chuyn qu. 3.3. Hin tng a phi v bt dc cy n qu 3.3.1. Hin tng a phi a phi l hin tng c t o ra nhiu phi trong mt ht. Khi ta gieo mt ht c nhiu mm mc ln, mi mm c mc ra t mt phi. Ch c mt mm l phi hu tnh (kt qu ca qu trnh th tinh gia phi t c v phi t ci), cn cc mm khc c mc ra t phi n tnh, do t bo non tm b kch thch (phi non tm). Trong cy n qu hin tng hnh thnh c th mi, khng qua th tinh ngi ta gi hin tng trinh sn (kt qu trinh sinh). Trinh sn c th phn ra my loi sau y: - Phi pht trin t t bo trng khng th tinh. - Phi c to thnh t tr bo hay t bo i cc tri qua hoc cha tri qua phn bo gim nhim. - Pht trin ti phi t t bo dinh dng (t bo phi tm hay t mng non). - Phi pht trin ngoi ti phi, t nhng t bo phi tm. Cc phi c hnh thnh t con ng trinh sn gi l phi v tnh, thng mang tnh di tuyn n thun ca c th m, t bin d nn trong cng tc nhn ging ngi ta c th li dng cc phi v tnh ny lm mt ghp hoc gieo ht phc trng ging. Cng c th dng ht a phi gieo lm gc ghp to ra cc cy n nh v sinh trng, gc ghp c ng u cao. Cc loi a phi, thng phi v tnh kho, ln t phi hu tnh. Nguyn nhn gy hin tng a phi cho n nay vn cha c nghin cu y . Mt s ngi cho rng nguyn nhn chnh l do qu trnh hu tnh gp kh khn khng thc hin c nh bnh thng, y l mt hin tng thch nghi nhm bo ton ni ging. Cng c ngi cho rng hin tng a phi c lin quan n hin tng tp giao xa gia cc loi, c ngi li cho rng lin quan n iu kin dinh dng kh y ; cui cng nhiu ngi thy hin tng a phi c lin quan n hot ng cc cht hc mn kch thch sinh trng hay nhng cht ni tit ca ti phi. Mt thi gian kh di hin tng a phi thc vt c nghin cu song cha c ng dng nhiu trong cng tc chn ging. Trong nhng nm gn y, li dng hin tng a phi cam qut Manporia, Rundin v Exinovka (Lin X), Kadziura (NhBn) to c nh ng t ging cam, qut chm sm, chu c rt, c nng sut cao v phm cht tt. 3.3.2. Hin tng bt dc Hin tng bt dc l s khng c kh nng sinh sn hu tnh, tc l khng to ra ht, trong trng hp ny ngi ta cng gi kt qu n tnh. Qu pht trin c khng phi do kt qu ca qu trnh th tinh m do cc cht auxin kch thch qu ln ln. y l mt biu hin pht trin khng bnh thng ca qu trnh hu tnh thc vt, song trong cy n qu th hin tng bt dc tao ra nhng loi qu gi tr tt v phm cht: Cam Naven, qut Satsuma, hng Lng Sn, hng Hc Tr cc loi ny qu khng c ht, hm lng ng cao hn, m c gii t - 28 -

pht trin, chn sm hn v n ngon hn cc loi qu c th tinh v c ht. Nguyn nhn gy ra hi n tn g bt dc cha c nghin cu y . C th do nguyn nhn ni ti ca cy, cc phi t c v ci b cht khi cn non nn khng to c cc giao t, hoc to ra giao t xong phi b trm v nguyn nhn bn ngoi c th do s thay i bt thng ca mi trng khin cho qu trnh th tinh khng c thc hin c. Ngy nay, ng ta c th ch ng to ra cc loi bt dc phc v li ch cho con i ngi bng cc bin php sau: - Th phn bng phn l hay phn cht. - Li dng tc dung dch tit ca ht phn. - S dng cht kch thch sinh trng. - Dng tc ng ca iu kin ngoi cnh - Dng phng php a i th to ra cc dng khng ht. Thnh tu r nht theo b hng ny l ging da hu khng ht tam bi th ca Kihara (1951) Nht Bn. Cc loi bt dc, vic nhn ging ch yu bng phng php v tnh.

- 29 -

Chng 4 VN M V CC PHNG PHP NHN GING CY N QU 4.1. Vn m cy n qu 4.1.1. Tm quan trng ca vn m cy n qu Vn m l mt b phn khng th thiu c ca ngnh trng cy n qu. N l c s cho vn qu pht trin, l mt trong nhng khu quan trng bc nht trong s pht trin ca ngnh trng cy n qu. Mun c nhng vn cy n qu sinh trng kho, nng sut, sn lng cao, phm cht tt, tnh chng chu cao phi c ging tt v mun c nhng cy ging tt iu bt buc phi xy dng vn m. Do nhu cu ngy cng cao trong sn xut cy n qu i hi chng ta phi t chc xy dng nhng loi hnh vn m ph hp, p ng nhng nhim v ch yu ca vn m l: - Chn lc, bi dng ging tt. - S dng cc phng php nhn ging sn xut nhiu cy ging cht lng cao cho sn xut. 4.1.2. Chn a im thnh lp vn m Chn a im phi tho mn cc yu cu sau: - Gi nc, thot nc d dng, ch ng ti tiu. - t phi c kt cu tt, tng t dy t nht l 40cm, pH = 5.5 - 6.5, mc nc ngm > 1m. Tt nht l t ph sa, t tht nh. - t bng phng, hoc dc 3 - , nh sng, sch ngun bnh; thun tin giao thng, chm bn, bo v v cung cp cy ging t vn m ti cc vng xung quanh. 4.1.3. T chc lm vn m 4.1.3.1. Cc loi vn m Tu theo nhim v v thi gian s dng m c th chia thnh 2 loi vn m: a) Vn m c nh: l loi vn c thi gian s dng lu di thc hin c 2 nhim v c bn ca vn m l chn lc, bi dng ging tt v nhn nhanh nhiu cy ging cht lng cao phc v sn xut. Loi vn ny thng c xy dng quy m, y c y cc b phn KHKT c trnh , c cc cng trnh kin thit c bn phc v cho cng tc nghin cu v sn xut. Loi vn ny kin thit c bn phc v cho nhu cu trn quy m ln mang tnh cht quc gia, lin vng, lin tnh. b) Vn m tm thi: L loi vn m thc hin nhim v nhn ging l ch yu. N c th ch tn ti trong mt thi gian ngn sau khi hon thnh nhim v cung cp ging cho sn xut. 4.1.3.2. B tr lm vn m Mt vn m hon chnh vi quy m ln khi quy hoch nn chia thnh 3 khu vc ln: khu cy ging, khu nhn ging v khu lun canh. a) Khu cy ging: khu ny c chia thnh 2 khu. - Khu th nht: trng nhng ging cy n qu c xc nh lm gc ghp ly ht gieo, ly cnh gim cnh lm gc ghp. - Khu th hai: tu theo quy m v nhim v c giao, trong khu ny trng tp on cc ging cy n qu qu c ch trng nghin cu, pht trin. Hng nm tin hnh chn lc, bnh

- 30 -

tuyn nhng cy u dng ca cc ging ly cnh ghp, mt ghp, cnh gim, cnh chit v ly ht sn xut cy ging i vi nhng cy ging phi nhn ging bng ht. Cc bin php k thut chm sc trong khu vc ny m bo tho mn nhu cu ca cy thc y n biu hin y nhng c tnh, tim nng v nng sut, phm chtca ging, gip chng ta chn lc, bnh tuyn cc ging tt. Ly c nhng vt liu c cht lng cao trong cng tc nhn ging. b) Khu nhn gi ng: Tu theo quy m nhim v v kh nng s dng cc phng php nhn ging c s, c th chia khu ny lm 5 tiu khu: - Khu gieo ht, ra ngi cy gc ghp - Khu gim cnh, ra ngi cnh gim lm gc ghp Ht v cnh gim dng 2 tiu khu ny c ly trn nhng cy c chn lc khu vc I ca khu cy ging. - Khu ra ngi chm sc cnh gim sn xut cy ging bng phng php gim cnh. - Khu g cnh chit sn xut cy ging bng phng php chit cnh. - Khu gieo ht sn xut cy ging bng phng php gieo ht. Vt liu thc hin 3 phng php nhn ging (gim cnh, chit cnh, gieo ht) c ly trn nhng cy u dng ca cc ging bnh tuyn khu vc 2 ca khu cy ging. c) Khu lun cnh: Trong vn m cn thit phi c mt khu t hng nm trng rau, cy h u, thng xuyn c ci to bi dng nng cao ph sau vi nm lun phin i ch cho mt s tiu khu ca khu nhn ging, bi sau khi ghp, gim cnh sn xut chng ta o mt mt lp t mt lm cho khu ny thp dn v mu m ca t b gim nn cn c b sung ci to. Nh phn trn trnh by, tu theo quy m, nhim v v kh nng s dng cc phng php nhn ging m quy hoch phn chia cc tiu khu trong vn m cho hp l. V d: trong mt vn cy n qu c th dnh mt khu t gieo ht, ra ngi chm sc cy gc ghp ghp. Ht gieo lm gc ghp c th ly nhng ging c dng lm gc ghp tt cho ging mun nhn. Cnh v mt ghp c th mua cc c s nghin cu c vn m ging hoc ly nhng cy ngay trong vn qu a phng m hng nm n sinh trng kho, nng sut cao, n nh, phm cht tt, mu sc p, tnh chng chu tt ngha l c nhng c im tt ca ging chng ta mun nhn. 4.2. Cc phng php nhn ging cy n qu Ging cy n qu l mt loi t liu sn xut sn xut ra cc sn phm nng nghip di dng qu ti v ch bin. Ging cy n qu c nhng c trng, c tnh va chung cho cc ging cy trng, va ring cho tng loi cy n qu. Cc tnh trng c di truyn qua cc th h gieo trng v pht trin qua cc th h ngi sn xut. Trong nhn ging cy n qu c 2 phng php nhn ging chnh: nhn ging hu tnh v nhn ging v tnh. 4.2.1. Nhn ging hu tnh (phng php gieo ht) y l qu trnh to cy con t ht, l phng php c truyn c loi ngi s dng ngay t khi bit trng cy n qu. Cy con mc t ht c hnh thnh do kt qu th tinh ca t bo ht phn vi t bo non, cc cy ging mang nhng c tnh di truyn ca c cy b v cy m, hoc nghing hn v b hoc m. Ht c hnh thnh do qu trnh t hoa th phn (hoa lng tnh c cch ly) c nhiu kh nng duy tr cc c tnh, tnh trng ca cy m nhiu hn. Tuy nhin mt s loi cy n qu c hin tng a phi nh qut, to, b, xoi nhn ging bng ht vn c th to ra cc cy v tnh v gi nguyn c cc c tnh qu ca cy m. - 31 -

 Nga v Nht Bn cc nh khoa hc li dng hin tng a phi to ra cc ging qut chn sm , khng ht, nng sut cao, phm cht tt, chng chu kho. 4.2.1.1. u im - K thut n gin, d lm, p dng c khp mi ni - H s nhn ging cao. - Cy ging c b r n su, kho, tui th cao, thch ng rng vi iu kin ngoi cnh. 4.2.1.2. Nhc im - Cy lu ra hoa kt qu (thng 5-7 nm sau trng, tr na, chui, da, u ) - Ging khng gi c nhng c tnh qu ca cy m, khng ng u; Khi trng ra vn sn xut cc c th sinh trng, pht dc v cho nng sut phm cht rt khc nhau. Do c s phn ly tnh trng v xut hin cc bin d khng c li (qu nh, ht to, nhiu gai). - Cy thng c thn tn to ln, gy kh khn trong vic nng cao mt , chm sc. trong thu hoch, c bit l hay b gi bo tn ph nng. Do nhng nhc im trn, ngy nay ngi ta ch nhn ging bng ht to gc ghp, hoc p dng i vi 1 s cy n qu c hin tng a phi v trong cng tc lai to. 4.2.1.3. K thut nhn ging * Chun b t gieo ht Tu iu kin c th, vic gieo ht c th tin hnh theo 2 cch: - Gieo ht trn lung: t nh, ti xp, thong kh, thot nc v sch c di. Ln lung cao 15-20 cm, rng 80-100 cm, khong cch gia cc lung 30 - 40 cm. t phi c bn phn hu c hoai mc theo phng php bn vi u hoc bn trc tip vo hc. - Gieo ht m cy trong bu polyetylen. Hin nay phng php ny rt ph bin, v cy ging sau ny vn chuyn d dng, t l sng cao (do r khng b tn thng), khng tn cng nh bu. t ng bu nn chn t ph sa, t mn, t bn ao, phi kh p nh + phn hu c (5%) + ln supe (0,5%). Kch th c bu tu thuc vo loi cy. VD: u , na6 x 10, nhn, vi, hng..15 x 20cm Xp bu ng t st nhau to thnh lung rng 80-100 cm, di < 20m tin i li v chm sc. * Chun b ht ging Ht ging phi thu hoch nhng qu chn sinh l hon ton, mu sc p v in hnh, v tr ngang tn ( nh sng); qu thu hoch trn nhng cy kho mnh, sung sc, ang cho thu hoch nng sut cao, n nh, sch su bnh. Tiu chun ht ging: to, my, cn i, sch su bnh. Th ht mi ny mm u, t l ny mm cao. Song cn phi lu c tnh chn sinh l ca ht, c bin php x l thch hp. VD: - Mt s ht ging cy n qu c c tnh chn sinh l s nh cam, qut, mt, u m sau khi thu ho ht phi gieo ngay; mt s ging nu khng gieo ngay, cng lu sc ny ch mm cng gim (vi, nhn, na). - Mt s ht ging cy n qu c ngun gc n i nh m, mn, o, hng c c tnh chn sinh l mun, cn phi c 1 thi gian ng ngh, nn phi bo qun trong ct m hoc nhit thp (3 - ) trong thi gian 1 - 3 thng. - Mt s ht ging v cng nh ht trm, ht to, ht m, ht mn, ht o trc khi gieo phi cng ph v ht, hoc x l nc nng 80-, sau ngm nc 1 -3 ngy, hoc bng tc - 32 -

ng c gii lm gip v cng to iu kin cho nc xm nhp d dng th ht mi ny mm tt. * Gieo ht, chm sc Ht sau khi x l, cho ny mm ri c th gieo dy trn lung sau ny ra ngi, ho c gieo thng vo hc theo mt quy nh ca tng loi ging cy n qu, hoc gieo thng vo ti bu. iu kin ngoi cnh ht ny mm tt: nhit thch hp i vi ht cy n qu nhit i l 23 - 35 , nhit i l 15.5-26.5 , n i l 10-21 ; m t 70-80% m bo ho. Cc khu chm sc trn vn m (ti nc, xi xo, lm cc bit l phng tr su bnh) phi c tin hnh thng xuyn cy con sinh trng tt, kho mnh v nhanh t tiu chun xut vn, tiu chun ghp. * Tiu chun cy xut vn v cy gc ghp - Cy xut vn phi bo m cc tiu chun: sinh trng tt, kho mnh, khng b su bnh, ang giai on ngng sinh trng (cc lc n nh). - Cy gc ghp phi t c cc tiu chun sau: sinh trng tt, kho mnh, khng b su bnh, gc nhn v thng, ng knh gc t 0.5-1.0 cm. 4.2.2. Nhn ging v tnh 4.2.2.1. Phng php tch chi, chia cy y l phng php nhn ging v tnh t nhin - Li dng kh nng t phn chia TB ca cc c quan sinh dng cng vi s hnh thnh cc c quan mi ca cy trng, to thnh c th mi c th sng c lp. Phng php ny th ng c p dng i vi mt s loi cy n qu thuc lp n t dip, l phng php c truyn m nhn dn ta vn p dng vi chui v da).Gii thiu cc loi chi * u im - n gin, d lm, c th p dng mi ni. - Cy ging gi c nhng c tnh, tnh trng tt ca cy m. - Cy nhanh ra qu nu ta chn chi to (thnh thc) trng. * Nhc im - H s nhn ging khng cao - Vn cy khng ng u (sc sinh trng ca cc chi khc nhau) - C th gy hi cho cy m nu tch chi khng ng thi im hoc gy ra nhng vt thng ln. * K thut nhn ging - Khi tch chi, chia cy ta phi chn thi im thch hp ( k hng nh hng n cy m), thng tin hnh sau khi thu hoch qu cy m. - Ch tch nhng chi thnh thc trng ra sn xut, nhng chi cn nh v yu th a vo vn gim chm sc 1 thi gian ri mi em trng. - Trc khi trng nn tin hnh phn loi chi, chn nhng chi u nhau trng cng l th vn sn xut mi ng u, tin cho chm sc v thu hoch. + i vi da nn phn loi chi theo khi lng: Loi 1: 300-500g Loi 2: 200-300g Loi 3: di 200g

- 33 -

+ i vi chui vic phn loi cn c vo s l hin c ca chi v ng knh gc thn. - Khi trng nn ct bt cc l v r gi cy ging phc hi nhanh. 4.2.2.2. Phng php gim cnh, gim r, gim thn L phng php nhn gi da trn kh nng ti sinh, hnh t hnh r bt nh ca mt ng on cnh, on r hoc mt on thn trong iu kin thch hp to thnh c th mi. * u im: - H s nhn ging cao - Cy ging gi c nhng c im di truyn qu ca cy m - Vn cy ng u, thun li cho chm sc v thu hoch (c th to ra vn gc ghp ng u, khc phc s khng ng u ca vn cy gieo t ht). - Cy ging thng sm ra hoa kt qu hn so vi cy trng bng ht. - C th sn xut cy ging theo tnh cng nghip. * Nhc im - Cy ging nh, sinh trng chm giai on u, nn thi gian to cy ging lu; - Nu sn xut ln phi u t cc trang thit b (nh gim, my phun m); - Nu ly hom r nhiu s nh hng n sinh trng ca cy m; Hin nay thng p dng vi chanh, hng khng ht, nho, i, du * K thut nhn ging: gm cc bc sau B1: Chn hom: Hom phi chn nhng cy c nng sut cao v n nh, phm cht tt, khe mnh, khng b su bnh v thi k ngng sinh trng (dinh dng tch lu nhiu trong hom). Nn s dng hom bnh t. B2: Ct hom Ct hom di 8-10cm (c 3-4 mm ng), ng knh hom 0,3 - 0,8cm (hom cnh), 0,5 1,2cm (hom r); ch nh du u ra r (u gn gc) bng nc vi kt hp kh trng. B3: Bo qun hom Hom sau khi ct phi gi khng b mt nc, g i trong mi trng bo ho m, nht l nhng hom c l. Khng ngm hom vo nc, v nha hom s tan ra nc v kh ra r. Nu vn chuyn hom i xa th nn ct hom thnh tng on di 30 - 40cm, sau b o qun trong b chui ti, trong giy bn, hoc trong ming vi v gip nc ngy 2 ln; khi gim th b mt 2 u. B4: X l hom bng thuc kch thch sinh trng NAA, IAA, IBA, vi cc nng nht nh, nhm kch thch s ra r ca hom. Hin nay c 2 phng php x l: - X l nng long (x l chm): nng auxin t 20-200ppm, trong thi gian 10-24h tu loi cy n qu v mc kh ra r ca hom. - X l nng c (x l nhanh): nng auxin t 1000 - 10000ppm trong thi gian 3 5 giy tu loi cy n qu, ri cm vo gi th. Tt nht l nn dng cc ho cht pha sn cc c s KH nh thuc gim chit cnh ca trng HNNI, thuc u qu chit cnh ca x nghip Phytohocmn. B5: Chun b nn gim, mi trng ra r v iu kin ngoi cnh - Nn gim v mi trng ra r: Sau khi gim, hom gim s ng t dng nh cht dinh dng d tr trong hom, do vy nn gim khng nht thit phi l mi trng dinh dng y , nht l vi iu kin SX cy ging theo li CN. - 34 -

Trn th gii ngi ta thng s dng cc loi nn gim: cc th, than bn, x d a, t, cht v c (valicalete - hp cht cha mica), dung nham ni la VN nn gim theo li CN l ct sng sch, sau khi hom ra r mi chuyn sang ti bu polyetylen ng t cha y dinh dng. - iu kin ngoi cnh: Nhit , m v nh sng l nhng yu t ngoi cnh nh hng rt ln n t l sng, s ny mm v ra r ca hom gim. + Nhit khng kh va phi s lm gim s h hp, gim tiu hao dinh dng, gim s thot hi nc ca hom. Tuy nhin mc nh hng ph thuc iu kin sinh thi ca tng a phng, vo kh nng thch ng ca tng ging v cht lng hom. Song phn ln cc loi cy vi nhit ban ngy t 21- th hom ra r c thun li. + m : S kh ho ca hom gim trc khi xut hin r l biu hin tht bi trong nhn ging v tnh bng hom gim. V th trong thi gian u cn bo m m khng kh mc bo ho (s dng phun m trong nh gim). + nh sng: C ng nh sng mnh s lm c ch s hnh thnh r, nn trong phng gim nht thit phi che bt nh sng to mi trng c cng nh sng yu, sau khi hom ra r th ni dn vt che ph to iu kin cho mm mc trong iu kin nh sng bnh thng. B6: Ct hom Hom sau khi x l, gim vo lung t, khay ct hoc ti bu P.E n g t cha y cc cht dinh dng trong nh gim. Cm hom vi su 2/3 chiu di ca hom.

Hnh 4.1. Gim hom cnh, hom r B7: Chm sc cy gim Sau khi gim cn phi lin tc phun m gim s thot hi nc. Vn gim phi c iu chnh nhit , m v nh sng cho ph hp - khi cy ny mm v ra r c th b sung dinh dng qua l hoc vo t cy sinh trng tt, nhanh t tiu chun xut vn. Khi mm t 6 - 8 l, r di phi ra ngi kp thi trn lung hoc vo ti bu P.E. (ch phng tr su bnh). * Tiu chun cy xut vn: cao 40 - 60cm, ng knh gc 0.5-0.6cm; cy phi c to tn v sch su bnh. * Thi v: V xun t 10/2 - 10/4 V thu t 20/9 - 20/10 (Mt s cy c c im rng l th gim vo lc rng ht l l tt nht) - 35 -

4.2.2.3. Nhn ging bng phng php chit cnh Chit cnh l to iu kin cho on cnh c th ra r trn cy m, sau tch ra khi cy m to thnh mt c th mi. y l phng php nhn ging ph bin, c th p dng vi hu ht cc loi cy n qu. C s khoa hc: Trong c th thc vt thn g, phn mch g vn chuyn nc v mui khong do b r ht c t di ln, phn v cy vn chuyn cc sn phm hu c c to thnh trong qu trnh quang p (nha luyn). Khi chit cnh, ta k hoanh mt phn v trn h cnh, c ngha l ct t dng vn chuyn nha luyn t trn xung, lm tch t vt ct trn mt s lng cc hp cht hu c, trong c cc auxin, cc auxin ny kch thch m phn sinh hot ng, t to thnh m so (callus) v cc m r, khi gp iu kin thun li ca mi m trng (hn hp bu) b r ca cnh chit c hnh thnh. * u im - n gin, d lm, d t kt qu; - Cy nhanh ra hoa kt qu, rt ngn c thi k kin thit c bn; - Cy c b khung tn p, u v thp cy (thun li cho chm sc v thu hoch); - Cy gi c nhng c im di truyn qu ca cy m. * Nhc im - H s nhn ging khng cao, chit qu nhiu s nh hng n cy m; - Cy chi t thng khng bn, do khng c r chnh, tui th khng cao, ch u gi bo km; - Mt s loi cy n qu c hm lng tanin cao thng kh ra r (hng, l).

Hnh 4.2. Chn cnh chit

- 36 -

* K thut nhn ging Chn cnh chit: chn trn nhng cy c nng sut cao - n nh (t nht 3 nm), phm cht tt, in hnh cho ging; chn nhng cnh bnh t c ng knh 0,8-1,2cm, tn p (c 2-3 chc v cn i) v tr ngang tn cy, sch su bnh. Chun b cht n: cht n l hn hp bu s b vo v tr chit. Cht n phi bo m yu cu v kt cu dinh dng, v xp. Hin nay thng dng cht n gm 3 thnh phn sau: - t mn hoc t bn ao phi kh p nh - Phn chung hoai mc - Rm r hoai mc

Hnh 4.3. Bc v cnh chit Mi th chim 1/3 th tch, o u, sau trn vi nc sao cho t m khong 80% m bo ho, ri nn thnh cc khi hnh cu (250-350g), xp vo dng c (xo, x, chu) chuyn ch n gc cy cn chit.

Hnh 4.4. Lm t, b bu

- 37 -

Khoanh v, b bu: nhng cnh chn, cch ch phn nhnh khong 10-15cm ta dng dao sc khoanh 2 nht qua v ti phn g, 2 vt khoanh cch nhau 2-5cm, bc v gia 2 vt khoanh ra, ri dng dao co ht lp tng tng v st phn g. Sau c th b bu ngay i vi nhng cy nh cam, chanh, b doi, vi, nhn cn vi nhng cy nha m nh mt, hng xim, i, lkima th phi phi cnh 1-2 tun sau co li ri mi b. Trc khi b, nu c thuc kch thch sinh trng ra r th bi vo phn v pha trn vt khoanh. Khi b bu, ngi ta a cc khi t chun b vo nhng ming P.E c kch thc 20 x 25cm b vo ch khoanh, ng thi nn cho bu c hnh thun di 10-15cm, ng knh di 5 - 6cm, ri c nh bu bng 2 - 3 lt.

Hnh 4.5. H bu chit * H v gim cnh chit Sau chit 2 - 4 thng r ca cnh chit c hnh thnh v pht trin. Khi no quan st qua giy bc P.E thy r phn b u xung quanh bu, c nhiu r cp 2, cp 3 v r ng mu vng, lc trn cnh n nh v thi tit thun li (trnh gi ma B, gi Lo, nhit thp) th c th dng ca hoc ko h cnh. Khi h cnh nn ta bt l gim s thot hi nc. Sau khi h cnh vi nhng cy d sng th c th em trng ngay c, cn vi nhng cy kh sng th nht thit phi tri qua vn gim v cch gim nh sau: c th b li bu bng hn hp bn rm, hoc gim thng cnh chit vo r tre hoc ti bu P.E. Sau xp thnh lung vo ch rm mt, ph ln bu mt lp t ph sa hoc t ct (c th lm gin che). Khi bu ra r mi, cnh bt lc mi thi tit thun li th em trng. * Thi v chit cnh Trong mt nm c th chit 2 v chnh: - V xun vo thng 2 - 4 ly cy trng vo v thu (thng 7-8) - V thu vo thng 8 -10 ly cy trng vo v xun nm sau. (vi nhng cy hng xim, trng g, v sa, mt nn chit vo thng 12,1,2).

- 38 -

Hnh 4.6. Quy trnh chit cnh 4.2.2.4. Nhn ging bng phng php ghp Ghp l phng php nhn ging v tnh c thc hin bng s kt hp ca b phn cy ny vi b phn cy khc to thnh mt t hp ghp cng sinh trng, cng pht trin nh mt cy thng nht. Khi ghp ta gn mt b phn ca cy ging (mt ghp hay cnh ghp) sang mt gc cy khc (gi l gc ghp) to nn mt cy mi, m vn gi c cc c tnh ca cy ging ban u. Bng cc bin php nht nh lm cho tng tng ca gc ghp v mt ghp hoc cnh ghp tip xc vi nhau, nh s hot ng v ti sinh ca m phn sinh tng tng lm cho gc ghp v mt ghp gn lin vi nhau, cy ghp s pht trin thnh mt th thng nht. C s khoa hc: bng cc bin php nht nh lm cho tng tng ca gc ghp v mt ghp (cnh ghp) ti p xc vi nhau, nh s hot ng v ti sinh ca m phn sinh tng tng lm cho gc ghp v mt gn lin vi nhau, cy ghp s pht trin thnh mt th thng nht. * u im - Cy ghp sinh trng tt, tui th cao nh b r ca gc ghp hot ng tt. - Cy ghp gi c cc c im tt ca cy m, iu ny c c do mt ghp ly trn cy ging thnh thc, cc c tnh di truyn n nh. - Cy ghp sm ra hoa kt qu v tui ca mt ghp v cnh ghp thnh thc, c th tip tc giai on pht dc ca cy m. - C h s nhn ging cao, trong thi gian ngn c th to ra mt s lng ln cy ging - Duy tr c ni ging i vi nhng ging khng c ht hoc chit, gim cnh kh ra r. - Nng cao c sc chng chu ca ging: chu hn, chu ng, chu su bnh, trn c s chn c ging gc ghp thch hp. - Cy thp, c th to tn cy ngay t giai on vn m do vy thun tin cho vic chm sc, thu hoch vn sn xut. * Nhc im - Cy ghp d b nhim bnh nu khng ch chn mt ghp, gc ghp sch bnh. - i hi cn b nhn ging phi c trnh , tay ngh thnh tho.

- 39 -

Hnh 4.7. Dng c ghp cy * iu kin ca ghp cy - Hai cy mun ghp vi nhau phi cng mt h. Tuy nhin theo Trn Th Tc (1995) cho bit: c trng hp c bit ngi ta c th ghp thnh cng gia cc cy khc h, khc loi vi nhau: + Trung Quc dng cy hng (Diospiros kaki) lm gc ghp cho cy nht Ty (Eribo trya Liundl) v dng cy du tm (Morusalba L.) lm gc ghp cho l (Pyrus L.) + Mitsurin ghp thnh cng chanh trn gc l. - Gc ghp vi mt ghp hoc cnh ghp phi c quan h huyt thng gn nhau v phi hp nhau, tt nht l trong cng 1 h ph hoc trong cng 1 ging. V d: M ghp trn mn, mn ghp trn o hoc o Mu Sn ghp trn gc o Thc, mn Tam Hoa ghp trn gc mn ng - Mt v cnh ghp phi c sc pht trin ph hp vi gc ghp, nu khng d hnh thnh hin tng Chn voi: gc to, ngn nh nh ghp chanh trn gc bi hoc m trn gc o, hoc hin tng Chn hng: gc nh, ngn to nh ghp o trn gc m hoc bi trn gc qut nh gi s ph hp gia gc ghp vi cnh ghp ngi ta dng T l tip hp U: trong U c xc nh bi t l gia ng knh ca gc ghp vi ng knh ca cnh ghp. Thng c 3 loi t l tip hp sau: + U >1: Gc ghp to, cnh ghp nh, thng thy cc nc nhit i khi chn gc ghp chu ng, sinh trng kho. + U <1: G ghp nh, cnh ghp to, thng thy cc nc n i khi chn gc ghp c chu hn, chu lnh. + U = 1: G ghp v cnh ghp bng nhau, th hin s ph hp bn trong ca t hp c ghp. To iu kin cho cy sinh trng tt, tui th di. - Hai b phn ghp phi c gn kht vo nhau, tng tng c tip xc vi nhau v - 40 -

nha ca cy ny mi truyn sang cy kia. * S nh hng ca gc ghp v thn cnh ghp Sau khi ghp sng, gc ghp v thn cnh ghp l mt th thng nht, tuy gc ghp khng cnh l nhng gia chng c mi quan h hu c rt phc tp: Gc ghp nh hng ti sinh trng, pht trin v kh nng chng chu ca thn cnh ghp: + Khi ghp trn loi gc ghp ny th cy sinh trng tt trong khi ghp trn gc ghp khc th cy sinh tr ng yu i (Cam qut sinh trng yu khi ghp trn gc Poncirus trifoliata, cn sinh trng tt khi ghp trn Citrus paradisi). + Gc ghp c nh hng n s ra hoa kt qu ca cy ghp: cam Valencia ghp trn gc C.limon v C. aurantifolia cho qu sm hn ghp trn g ghp l qut Cleopatre (Bittez. c 1968) + Gc ghp cn c nh hng n cht lng qu ca cy ghp, kt qu nghin cu ca Trung Quc cho thy: Qut Mt n Chu ghp trn gc bi th cho qu v dy, lng ng v axit u thp, trong khi nu ghp trn gc qut Mt Nam Phong th cho v mng, lng ng v axit cao hn. Cam Washingtn Navel cho qu to khi ghp trn gc C. aurantifolia Aicp v cho qu nh khi ghp trn gc C. Aurantium. + Gc ghp c nh hng n kh nng chng chu hn, chu ng, chu rt v chu bnh ca cy ghp: Cam Halim ghp trn gc cam Sn c kh nng chu hn cao hn nhiu so vi khi ghp trn gc cam ngt (C. Sinensis). Cy na Xim ghp trn gc Bnh Bt c kh nng chu ng tt. c bit mt s gc ghp c kh nng chng bnh, nht l i vi mt s bnh virus, vi khun: khng bnh Phytophthora citri cho cam qut th nn dng gc ghp l cy Ch Xc, khng bnh virus Tristeza th dng gc ghp l qut Cleopatre... Bng 4-1: Cc t hp ghp thng p dng Vit Nam Tn cy ghp Bi Cam Chanh o Mn M L Hng Xoi Vi To Kh Nhn Cy lm gc ghp Bi, bng,cam, chp Bi, bng,cam, chp Chanh, cam, chp o, mn o, mn Mn, m Mc coc Hng, cy Xoi, mung, quo Vi chua To di Kh chua Nhn tr, nhn thc Kiu ghp Mt, cnh Mt, cnh Mt, cnh Cnh, mt Cnh, mt Mt, cnh Cnh, mt Cnh, mt Mt, cnh Cnh Mt Cnh, mt Cnh

- 41 -

Nh vy khi xc nh mt t hp ghp ta phi cn nhc v nghin cu k gc ghp v cnh ghp hoc mt ghp to ra cy ghp theo mc ch mong mun. c nhng cy ging tt cn thit phi c nhng cy m tt v c nhng qui nh cht ch v chn cy u dng v cy gc ghp, cy ging tt. Nm 1997 Vin cy n qu Min Nam xut tiu chun cy n qu u dng v tiu chun cy gc ghp nh sau: * Tiu chun cy u dng, cy gc ghp, cy ly mt, cnh ghp - Tiu chun cy u dng Cy u dng l cy i din cho 1 dng ca mt ging, mang nhng c trng, c tnh tt so vi cc c th cn li ca 1 qun th, cy u dng c dng lm vt liu khi u thu thp: mt ghp, cnh ghp, cnh chit, cnh gim, nh sinh trngnhm ti to thnh nhng cy con theo mun. Cy u dng c chn phi c nhng c tnh sau: + Phi mang nhng c im, hnh thi c trng cho ging. + Phm cht tt, m bo v hng v, mu sc v qu, tht qu, ngt, chua, s ht trong qu khng c hoc thp. + Nng sut cao v n nh. + Sch su bnh, nht l cc bnh virus, nm, vi khun. + Tui cy trn 10 nm, cho qu lin tc n nh t nht 3 nm. - Tiu chun chn cy lm gc ghp + Ging cy gc ghp phi cng h vi cy u dng ly mt ghp hoc cnh ghp. + Cy gc ghp phi sinh trng kho c kh nng tip hp cao, c nh hng tt n kh nng tng trng, nng sut, phm cht qu ca cy ghp sau ny. + Cy lm g c ghp chu ng c cc iu kin bt li ca mi trng: ng, mn, phn, su, bnh + Gc ghp phi mc thng, khng d dng, khng su bnh. + Ht trc khi gieo lm cy gc ghp phi chn sinh l, phi c x l su bnh. - Tiu chun mt ghp, cnh ghp Chn mt ghp, cnh ghp tt trn cy m c nng sut cao, phm cht tt, n nh qua 3 v qu tr ln. Thng ly mt ghp t cc cnh gia tn, ni c nhiu nh sng, cnh c 2-6 thng tui, ng knh gc cnh 4 -10 mm. Mt ghp thng dng ng, to li nm nch l.

Bng 4-2: nh hng ca tui cnh ghp n t l ghp sng nhn Tui cnh (thng) Ch tiu S cy ghp S cy ny mm T l cy xut vn

1 30 9,7 32,3

2 30 24,7 82,3

3 30 26,3 87,7

4 30 23,3 74,3

5 30 22,0 73,3

6 30 19,0 66,7

7 30 15,6 52,0

8 30 12,3 41,0

Ngun: V Quc Vit, 2000

- 42 -

* K thut ghp cy - Ghp cnh + Ghp p: Cy gc ghp c trng trong ti bu PE (Polyetylen) kch thc 10 x 15cm hoc 15 x 20cm. Khi gc ghp c ng knh tng ng cnh ghp ta chn v tr treo gc ghp v sa sang cnh ghp: ct ht l, cnh tm, cnh gai v tr nh ghp. Dng dao sc ct vt qua phn v n phn g ca gc ghp v cnh ghp (di 1,5 - 2,0cm; rng 0,4 - 0,5cm). Dng dy nilon buc cht gc ghp v cnh ghp li vi nhau v tr ghp.

b
Hnh 4.8. Ghp p

a. Ct v cnh ghp v gc ghp;

b. Ghp v c nh cy ghp; c. Ct cy ghp

Hng ngy ti nc cho cy gc ghp v cy m. S au ghp 30 - 45 ngy, vt ghp lin c th ct gc ca cnh ghp v ngn ca gc ghp to thnh cy ghp. bo m ta c th ct gc cnh ghp lm 2 ln: ln u ct 1/2 ng knh, sau 5-10 ngy th c hon ton. Kiu t ghp ny cho t l sng cao, nh ng tn cng v h s nhn ging thp, ch p dng i vi vic nhn ging mt s cy cnh, cy hoa v cy n qu kh ghp m khng cn n s lng cy ging ln. + Ghp nm, ghp cnh ch bn:

Hnh 4.9. Ghp cnh ch bn

- 43 -

Kiu ghp ny cn gi l ghp on cnh, y l kiu ghp tng i ph bin i vi nhiu loi cy n qu; Loi ghp ny thng p dng i vi cc loi cy kh ly mt: g cng, v dn, kh bc (Nhn, vi) hoc ghp trong nhng thi v kh khn khi nhit v m thp, s vn chuyn dng nha trong cy km. Hin nay kiu ghp cnh bn c p dng nhn ging cc loi cy: Hng, xoi, vi, nhn, khv kiu ghp nm c p dng nhn ging cc loi cy: o, mn, l Thao tc c th nh sau: + Lm v sinh gc gh p trc 1 tun, ct b bt cnh ph, gai on thn cch mt t 15-20cm, lm sch c vn, bn phn d tiu, ti nc cy chuyn ng nha tt. (Nn li nhng l mc gc ghp nhm tip tc cung cp dinh dng cho cy ghp sau khi ghp

+ Trn cy ly cnh ghp, chn cc cnh Bnh t c l to, mm ng tt, ct thnh tng on 20-30cm, ct b l (ch khng mm ng b sy st), b thnh tng b v bo qun trong b chui hoc vi, giy m. + Dng ko ct cnh ct ngang gc ghp cch mt t 2 0 - 25cm, ch dc gc ghp theo chiu t trn xung di di 2 - 3cm. Vt ch chnh gia gc ghp (i vi ghp nm) hoc mt phn v km theo mt phn v mng ca gc ghp (i vi ghp cnh bn). + Ct 1 on cnh ghp c 2-3 mt ng, dng dao vt 2 bn gc cnh ghp (i vi ghp nm) hoc vt 1 bn (i vi ghp cnh bn). Ch vt ct vt phi tht phng cnh ghp c th tip xc tt vi gc ghp. + a cnh ghp vo ph ch ca gc ghp lm sao cho phn v ca gc ghp phi n c tip xc vi phn v ca cnh ghp tht kht. Dng dy nilon chuyn dng buc tht cht phn ghp gia gc ghp v cnh ghp, sau buc cun ln c phn cnh ghp gim s thot hi nc ca cnh ghp hoc dng 1 ti nilon nh chp ra ngoi bao c cnh ghp v mt ghp. + Sau 2 -3 tun, mm ghp t cnh ghp mc v m thng nilon mng chui ra ngoi. + Tho dy: Khi cy ghp c 2 t lc thnh thc, tip hp tt cn phi tho b ngay dy buc trnh dy tht vo vt ghp lm nh hng n sinh trng ca cy con. Dy buc l nilon tho g kh khn, c th dng dao co hoc dao ghp nh nhng ct b, trnh gy thng tch cho v cy. - Ghp mt y l phng php ghp rt ph bin p dng cho nhiu loi cy n qu khc nhau. Kiu ghp ny n gin, d lm, h s nhn ging cao. Sau y xin gii thiu 2 kiu ghp mt c p dng rng ri trong nhn ging cy n qu + Ghp mt kiu Ca s: Thng p dng i vi cc loi cy n qu c v dy, gc ghp v cnh ghp c ng knh tng i ln, nha trong cy chuyn ng tt, d bc v: to, xoi, hng, bi, cam

- 44 -

Hnh 4.10. Ghp mt ca s 1. M ca s 2. Ct mt ghp 3. a mt ghp vo 4. Qun nilon Lm v sinh gc ghp trc 1 tun, ct b bt cnh ph, gai on thn cch mt t 15 -20cm, lm s ch c vn, bn phn d tiu, ti nc cy chuyn ng nha tt. Trn cy l y cnh ghp, chn cc cnh Bnh t c l to, m ng tt, c kch thc m ng knh cnh: 0,8-1,2 cm, ct thnh tng on 30 -40cm, ct b l (ch khng mm ng b sy st), b thnh tng b v bo qun trong b chui hoc vi, giy m. Ti gc ghp chn ch nhn nhi, cch mt t 20 - 25cm, m mt Ca s phn v c kch thc 1 x 2cm theo hnh ch nht dc. Ch khng lm sy st lp tng tng st phn g ca gc ghp. Bc 1 mi ng v trn cnh ghp c mt ng gia, kch thc ng bngCa s m. a mt ghp vo Ca s ca gc ghp, y Ca s li, dng dy nilon cun cht, kn mt ghp to s tip xc gia gc ghp v mt ghp. Sau 15 - 20 ngy, ci dy nilon, kim tra mt ghp thy vn cn ti l thao tc ghp thnh cng. Nu mt ghp kh, cht th phi ghp li sang v tr khc ca gc ghp. Sau khi ci dy nilon 5 - 7 ngy th tin hnh dng ko ct cnh ct ngn gc g hp pha trn mt ghp 1-2 cm. Vt ct phi phng, nghing v pha i din ca mt ghp nc khng chy vo mt ghp. Dng vi bi + Ghp ch T. Thng p dng i vi cc loi cy n qu c v mng, gc ghp v cnh ghp c ng knh tng i nh, cnh ghp khng phng, c mu li, kh bc v: chanh, qut, cam Chun b gc ghp nh i vi ghp Ca s. Cch mt t 15 -20 cm dng dao ch ngang v 1cm, t dao chnh gia vt rch trn, r rch 1 ng dc theo thn cy di 2 - 3 cm theo chiu t trn xung di. Ct mt ghp nh c nh cung l v mt ghp bn ngoi v 1 lp g mng bn trong.

- 45 -

a mt ghp vo ch m gc ghp theo chiu t trn xung di, dng dy nilon cun cht, kn mt ghp gn cht gia gc ghp v mt ghp. Hnh 4.11. Ghp ch "T" 1. M ch T 2. Ct mt ghp 3. a mt ghp vo 4. Qun nilon Sau 15-20 ngy, c dy nilon, kim tra mt ghp thy vn cn ti, cung l vng v i rng l thao tc ghp thnh cng. Nu mt ghp kh, cung l khng rng, th phi ghp li sang v tr khc ca gc ghp. Sau 5-7 ngy ci dy nilon th tin hnh dng ko ct cnh ct ngn gc ghp pha trn mt ghp 1-2 cm. Vt ct phi phng, nghing v pha i ca gc ghp nc khng chy vo mt ghp. Dng vi bi vo ch va ct ca gc ghp.

Hnh 12: Ghp mt nh c g

Ngoi cc phng php ghp trn cy n qu cn rt nhiu kiu ghp khc nh: ghp mt

Hnh 13: Ghp vt 1. Ct gc ghp 2. Ct mt ghp 3. a mt ghp vo gc ghp 4. Qun nilon

mt nh c g, ghp mt ch "H", ghp mt ch "U", ghp cnh treo bu, ghp cnh ni lng li, ghp cnh ch "U", ghp cnh li, ghp cnh yn nga, ghp vt, ghp tng cng b

- 46 -

Hnh 14: Ghp cnh ch gc

Hnh 4.15. Ghp cnh ch "U"

- 47 -

Hnh 4.16. Ghp treo bu Bng 4-3: nh hng ca cc kiu ghp n t l sng, t l xut vn ca nhn ghp Phng php ghp Ch tiu S cy ghp S cy sng T l sng (%) T ghp n bt mm u tin (ngy) T l bt mm sau ghp 2 thng (%) T l cy xut vn (%) Ghp mt 90 25 27,8 29 92 84,0 Ngun: V Quc Vit, 2005 * Chm sc cy sau khi ghp - Sau khi ct ngn gc ghp, cc mm gc ghp mc ln nhiu, cn vt b tp trung dinh dng cho mm ca mt ghp pht trin. Khi mm ghp cao 15-20cm th bt u lm c, vun gc v bn phn. Mm ghp cao 40-50cm th tu ging cy n qu c th bm ngn, to hnh, trn cy 2 - 3 cnh cp 1, cch nhau 15 - 20cm phn b v cc pha to khung tn cho cy. - Ch phng tr su bnh, nht l cc loi su n l, hi mm non ca cy ghp. * Thi v ghp Thi v ghp c xc nh bi iu kin kh hu thi tit ca tng a phng v c tnh sinh l c tng loi cy n qu, cng nh tnh hnh sinh trng ca gc ghp v cnh ghp hoc mt ghp. Nn ghp vo th k cy sung sc , tit tri m p, t ma th t l sng s cao. Trong i iu kin chm sc tt v c mt ghp, cnh ghp ta c th ghp quanh nm. Tuy nhin c th ghp vo 2 v chnh sau: + V xun: thng 3-4 - 48 Ghp cnh vt 90 73 81,4 21 100 100 Ghp cnh ch bn 90 76 84,4 20 100 100

+ V thu: Thng 8-9 i vi mt s loi cy rng l: o, mn, l.. c th ghp cnh vo thng 12 trc khi cy bt lc xun. Bng 4-4: nh hng ca thi v ghp n t l cy xut vn ca nhn ghp Thng ghp Ch tiu S cy ghp S cy ny mm T l cy vn(%) xut 2 30 12,7 42,3 3 30 18,0 60,0 4 30 25,3 84,3 5 30 25,7 85,5 6 30 21,0 70,0 7 30 16,7 55,7 8 30 23,3 74,3 9 30 26,3 87,7 10 30 24,7 82,3 11 30 11, 3 37, 7

Ngun: V Quc Vit, 2005 * Bo qun cnh ghp, mt ghp + Cnh ghp sau khi ct phi c ghp ngay, lu t l ghp sng s thp. Nu phi vn chuyn xa c th ct cnh ghp di 30 - 40cm, hom trong b chui, trong ct m hoc vi, hng ngy dp nc 2 ln. Khi ghp loi b nhng mt u v cui cnh ghp. Bng 4-5: nh hng ca thi gian bo qun cnh ghp n t l sng ca cy nhn ghp (%) Thi gian bo qun cnh ghp Phng php bo qun L nhn ti T lnh Ct sng sch

Ghp ngay 86,7 86,7 86,7

Bo qun 1 ngy 72,2 71,7 85,7

Bo qun 2 ngy 54.4 50,3 85,7

Bo qun 3 ngy 37,8 32,8 79,9

Bo qun 4 ngy 10,0 0,0 78,4

Bo qun 5 ngy 0,0 0,0 60,0

Ngun: V Quc Vit, 2005 * Dng c v thao tc ghp ghp thnh cng, dng c v thao tc ghp cn ch tt cc vn sau: - Dng c: + Dao ghp ph bng loi thp tt, cng, tt nht l loi thp khng g, dao phi i c mi sc m bo ct mt ghp, cnh ghp phi phng, mn, ngt, khng x v chnh xc. Dao ghp tt nht l loi dao ghp Trung Quc mi phng 1 bn khi ct vt ct khng b vn. + i vi phng php ghp cnh ch bn dy ghp nn dng loi dy nilon t hu chuyn ghp, va bn, chc, va cng ci dy sau khi ghp. + Ko ct cnh dng ct cnh ghp, gc ghp khng b dp nt. - Thao tc: + Thao tc c mt ghp, gc gh p phi nhanh, chun xc trnh xy ho v to mt t phng khng c khe h gia gc ghp vi mt ghp hoc cnh ghp.

- 49 -

+ Khi buc dy nilon phi cht v chun xc tng tng ca gc ghp vi cnh ghp hoc mt ghp c gn kht vo nhau. * Nhn t nh hng n t l ghp sng + Sc tip hp ca cnh v gc ghp y l nhn t ch yu quyt nh ghp sng hay khng. Sc tip hp l ch mc chnh lch ln nh v mt kt cu t chc sinh l v v phng din di truyn gia thn ghp v cnh ghp sau khi ghp xong. chnh lch ngy cng ln th sc tip hp cng km, kh nng sng sau khi ghp cng nh. Sc tip hp mnh hay yu c lin quan vi ngun gc xa gn ca cy trng. Ni chung h hng cng gn th sc tip hp cng mnh. Ghp cc cy trong cng mt ging hoc gia cc ging th sc tip hp mnh nht, ghp d sng nht. + iu kin ngoi cnh khi ghp Thnh bi ghp cy c quan h cht ch vi nhit khng kh, nhit t cng nh trng thi hot ng gia gc ghp v cnh ghp. V xun ghp sm qu nhit cn thp, tng tng ca thn ghp mi bt u hot ng, m so tng sinh chm khi ghp kh sng. Ghp cn nhit khng kh n nh tr ln mi tt. ghp lc nhit thp hn mc hoc sau ghp nhit gim xung u nh hng n t l ghp sng v tc dnh lin. Nhit thch hp cho ghp cy l 25- , lc ny sinh trng ca cy xoi trng thi mnh, gc ghp v mt ghp d bc v, ghp xong d dnh lin nhanh, t l ghp sng cao nht. gi m nht nh v trnh nc ma ngm vo, sau khi ghp dng giy nilng qun tht cht v kn v tr ghp. Trnh ghp vo ma h kh nng v ma nhiu. t vn m nu kh qu nn ti nc trc khi ghp 1- 2 tun v sau khi ghp 1 tun kch thch nha cy hot ng v lin lnh nhanh sau khi ghp. + Cht lng gc ghp v cnh ghp Ni chung gc ghp v cnh ghp kho mnh, d tr dinh dng nhiu th t l ghp sng s cao. Do phi chn cnh chc kho pha ngoi tn ghp. Trn mt cnh chn on cnh chc pha trn ghp th t l ghp sng cao ny mm nhanh, sinh trng kho. i vi gc ghp th chn cy mp, kho, t ngn, l pha di nhiu, v cy nhn th t l ghp sng cao. + K thut ghp K thut ghp gii hay km nh hng trc tip n mc phng nhn trn ming ct v tc ghp. Nu mt ct khng phng nhn, khng sch s nh hng n t l sng v sinh trng ca mm. Tc ghp nhanh v thnh tho th mt ct khng b kh nhanh, khng b xi ho lm bin sc nn t l sng cao. Khi ghp xong nn cun dy, mt ct cnh ghp v gc ghp lun lun b c xt nu khng cun dy cht ch ming ghp cun khng kn hoc m dy qu sm u nh hng n t l sng. Ngoi ra khi ghp t ngc cnh hoc mt ghp cng c nh hng nht nh n t l ghp sng v sinh trng sau ny. 4.2.2.5. Nhn ging cy n qu bng phng php nui cy m t bo Nui cy m t bo l cng ngh sinh hc tin tin, gn y c p dng nhiu nc trn th gii v Vit Nam. Nui cy m t bo l hnh thc s dng cc m ca t bo sinh dng hoc t bo sinh dc, nui dng trong cc iu kin c bit hnh thnh mt c th mi hon chnh. Vit Nam cng ngh nui cy m t bo c mt s c s nghin cu: Vin cng ngh sinh hc, vin di truyn, vin nghin cu rau - qup dng trn mt s i tng cy trng: Cy lng thc, thc phm (la, ng, c chua, khoai ty..), cy cnh, cy hoa (phong lan, hoa hng), Cy cng nghip (ma, thuc l), cy n qu (chui, da). - 50 -

* u im - C th nhn ging cc cy trng vi s lng rt ln (H s nhn ging invitro thng t cc loi cy khc nhau v nm trong khong t n / nm). - Cy ging c sn xut bng hnh thc ny rt ng u, mang y nhng c tnh di truyn ca cy m. - Sn xut cy ging theo hnh thc ny mang tnh qui m, c tim nng cng nghip ho cao, trnh c s l thuc vo mi trng bn ngoi. - Sn xut cy ging theo hnh thc ny c kh nng kim tra v loi b c mt s bnh, c bit l i vi cc bnh virus bi v cc nh khoa hc chng minh c rng: nng virus trong thc vt gim dn b phn gn nh sinh trng, ring nh sinh trng th hon ton sch virus (Walbey, 1980). * Nhc im - Cn cc trang thit b c bit: Phng cy, phng nui, nh li, my phun m to m trn vn m, cc dng c ho cht, chuyn ngnh khc - Cn c cc chuyn gia k thut chuyn ngnh cng ngh sinh hc. - Gi thnh cy ging sn xut theo phng php ny thng cao hn so vi cc phng php nhn ging khc. * K thut c bn K thut nui cy m, t bo thc vt trong in vitro gm nhiu giai on v cc bc tin hnh. song c my nguyn tc c bn cn phi m bo nui cy thnh cng. l: + Mi trng nui cy Mi trng nui cy l thnh phn dinh dng cn thit c th ti to 1 c th mi vi y cc b phn ca cy. Mi trng gm 3 nhm chnh: - Cc cht khong v c cn thit cho s pht trin ca cy. - Cc cht sinh t (Vitamin) gm c vitamin nhm B( , , ..) vitaminH (Biotin), vitamin C (acid ascorbic). - Cc cht iu tit sinh trng (Hormon) gm 2 nhm: auxin v cytokinin. Thnh phn cc cht c trong mi trng s c thay i nng ph hp vi mc ch nui cy tng loi cy trng khc nhau. - Cc cht b sung : Nc da, nc p ca qu c chua. ng v thch (agar). + iu kin mi trng iu kin v trng phi c m bo tuyt i, k t khi chun b mi trng cho n khi x l m. V vy phi c bung cy v trng v t cy v trng Lamine cng nh cc thao tc, dng c u phi v trng bng t di n cn. + La chn m cy - Chn la m nui cy phi c iu kin pht trin mnh v phi kh nng to thnh m so trong mi trng cha cht dinh dng thch hp. tin hnh to ging cy sch bnh virus, sinh trng kho mnh bng k thut nui cy m v t bo, ngi ta thng dng m phn sinh nh chi. M phn sinh nh chi cha nhng t bo sinh trng v c bao trong mt lp v cutin. S hnh thnh mi cc c quan ca thc vt bt u trong cc m phn sinh nh chi ny. Cc m phn ho ngay t nhng giai on u ca phi v gi li trong sut qu trnh sng ca cy. + Cy v iu khin m sinh trng

- 51 -

Cc m c la chn c cy vo cc mi trng chun b ph hp vi tng loi cy n qu. Dng cc cht sinh trng khc nhau nh auxin, cytokinin vi cc nng v t l thch hp, kch thch khi t bo m chi c l v r, nhng chi c tch ra v c a ra trng trong vn m. Bng cch ny mt s lng ln cy trng c nhng c tnh sinh hc ng nht, c nhn ln trong mt thi gian ngn v khng i hi cn nhiu din tch sn xut ging (t mt cy ging ban u trong mt nm, sau 4 -5 ln cy chuyn c th nhn ln thnh hn 2000 cy ging, so vi nhn ging v tnh t nhin h s nhn ging trong mt nm l 1/4-5 chi) gi thnh sn xut so vi cy ging sn xut bng phng php truyn thng tuy c cao hn t 0,5-1 ln, nhng cy ging sinh trng kho mnh, sch bnh, nng sut cao v c th p dng c gii ho cao trong mi khu sn xut, nn c sn xut chp nhn. Tuy nhin cn lu phng php ny c nhc im, nu cy chuyn nhiu ln (trn 10 ln) ging s b thoi ho cao. Khc phc bng cch ch cy chuyn cy ging trong nhn ging invitro t 4-5 ln. * ng dng k thut nui cy m v t bo nhn ging chui ng dng phng php nhn ging ny, cc nh khoa hc nng nghip hon chnh qui trnh sn xut ging mt s cy n qu, trong cy chui cy m c sn xut hng lot, cung cp ging cho cc d n hp tc trng chui gia Vit Nam - i Loan v Vi Nam t Trung Quc. Qui trnh s n xut cy ging chui bng phng php nui cy in vitro c tm tt nh sau: - Tch nh sinh trng t mm chui vi kch thc 10 - 15 mm. - Kh trng mu vt bng Hypoclorit canxi 10%, hoc bc tch nh sinh trng trc tip trong bung cy v trng. - Mi trng nui cy s dng mi trng c bn MS (Murashige and Skoog 1962 ) c ci tin v thnh phn cc vitamin v cc axit amin, ng 1,5 -3,0%, agar : 5-8g/lt. Mi trng c PH = 5,8. + Mi trng cho giai on khi ng pht chi v nhn chi l mi trng MS c b xung thm BA (6-Benzyl amino purine ) nng 3-5ppm, v 15% nc da. + Mi trng ra r l mi trng MS c thm cc cht kch thch sinh trng NAA, IBA, than hot tnh nng 2-5g/lt. - iu kin mi trng nhn to phng nui cy: + Nhit : 25+ m khng kh: 45-50% + Cng chiu sng: 2000 - 4000 lux + Thi gian chiu sng: 8-10h/ngy - Cy a t ng nghim tip tc c nui cy trn gi th vi thnh phn: 1/3 t + 1/3 phn hu c hoai mc + 1/3 ct en, trn c ph 1 lp ct en dy 2 cm. y l giai on quan trng bao gm vic to r, hun luyn cy thch nghi vi s thay i ca nhit , m v s mt nc t ngt ca cy, nhm chuyn cy t trng thi d dng sang t dng hon ton.. Nh vy qu trnh thch nghi y c hiu l qu trnh thay i nhng c im sinh l v gii phu ca bn thn cy non . Thi gian ti thiu cho s thch nghi l 2 -3 tun, trong thi gian ny cy phi c chm sc v bo v trc nhng yu t bt li nh: + Mt nc nhanh lm cho cy b kh ho. + Nhim khun v nm gy nn hin tng b thi nhn. + Chy l do nng. - Thi v a cy ra vn m tt nht l t thng 4 n thng10. - 52 -

Chng 5 QUY HOCH V XY DNG VN CY N QU 5.1. Quy hoch vng trng cy n qu Quy hoch l xy dng k hoch, phng hng pht trin sn xut cy n qu cho mt hoc nhiu vng sinh thi mt a phng nht nh. Vic xy dng cc d n pht trin cy n qu l mt phn ca cng tc quy hoch vng trng cy n qu. K hoch v phng hng trng cy n qu ng s gip cho sn xut ca a phng pht huy nhanh chng hiu qu ca sn xut v mi mt: sinh hc, kinh t, x hi v mi trng. trong a s cc trng hp cc k hoch sn xut cng ng gp khng nh s nghip pht trin khoa hc ngh trng cy n qu. Nu phng hng k hoch khng ng s c tc dng ngc li. Ni dung c cng tc quy hoch l xc nh phm vi vng sn xut cy n qu, cc a chng cy n qu s c pht trin trong vng hoc trong nhiu vng; k hoch u t tin vn cng gii php v kinh t k thut p dng cho mt loi cy n qu c th trong mt vng sinh thi xc nh v mt hon cnh kinh t x hi thch hp. 5.1.1. Nhng cn c xy dng quy hoch vng trng cy n qu 5.1.1.1. iu kin t nhin Ngi lm quy hoch phi thu thp y cc s liu v v tr a l, kinh , v , cao so vi mt bin v a hnh ca ton vng. Cc s liu c th v din tch cc loi t ai trong ton b vng, din tch t nhin, cc tnh cht vt l, ho hc v tnh hnh s dng t. Cn c bit ch n din tch t v t vn ca a phng cng cc loi t i dc hoang ho c th ci to xy dng vn trng cy n qu; cc s liu v thi tit, kh hu trong ton vng cc tiu vng v cc iu kin kh hu c bit nh sng mui, sng gi, bo lt, ma v dngCn c bit quan tm ti tng dy v cc c tnh vt l ca t. Trn y l nhng iu kin c bn nht xc nh vng v thnh phn chng loi cy n qu s c b tr trong vng. Ngun nc v thu vn cc dng sng sui l nhng iu kin quan trng phi c xc nh cho tng ma v tng tiu vng. Mng li thu li, sng ngi t nhin khng nhng gip ch cho vi c ci to iu kin kh hu t nhin ca vng m cn to mng li giao thng chuyn ch vt t sn xut v sn phm hng ho qu ti, cng nh vic pht trin nui trng thu sn - ngnh sn xut h tr cho cy n qu v cn thit cho vic xy dng mt nn nng nghip a dng v bn vng ca a phng. Cc s liu v sn xut nng nghip, h thng cy lm nghip, nng nghip v ng c t nhin, s pht trin chn nui v kh nng cung cp phn bn. Ngoi ra cng cn thu thp tnh hnh sinh trng v cc chng loi cy n qu hoang di v bn hoang di c trong vng. 5.1.1.2. iu kin kinh t x hi Tnh hnh pht trin sn xut nng lm nghip trong vng, nh gi hiu qu ca sn xut qua nhiu nm. T trng sn lng v gi tr sn lng cy n qu trong sn xut nng nghip.

- 53 -

Tng sn lng v gi tr sn lng cc loi qu hng ho trong sn xut cy n qu ca vng trong nhiu nm. Phn tch nguyn nhn pht trin v tr tr ca sn xut. Phn tch th trng tiu th cc loi qu trong nc v th gii trong hin ti v tng lai. Tnh hnh pht trin dn s v cc thnh phn lao ng. Din bin ca lao ng v dn s trong sn xut nng nghip. Kh nng hot ng ca giao thng vn ti, cc c s h tng khc ca sn xut nh: in, nc, my mc thit b sn xut, vt t nng nghip, phng tin chuyn ch, cc c s cng nghip sn xut phn bn, ngun nhp vt t nguyn liu v thit b, cc c s ch bin, phng tin sn xut, quy trnh cng ngh v cng sut my mc, cht lng v kh nng tiu th sn phm; kh nng xy dng cc c s sn xut v ch bin th cng quy m gia nh v cm gia nh cng cc sn phm s ch v thnh phm c cht lng cao. 5.1.2. H thng v thm nh s liu Cc s liu thu thp c ca cc on, cc t iu tra c h thng li v a vo my x l thng k, lp bng theo cc ni dung nu trn. Thm nh cc s liu, ln bn hin trng v bn t, bn sn xut nng nghip v sn xut cy n qu ca khu vc trn c s cc bn a hnh t l 1/5.000 - 1/10.000. Hnh thc thm nh s liu ch yu l kt hp gia iu tra thc a, ly mu, quan st, chp nh, quay phim, sa cha bn , phn tch mukt hp vi d kin chn t v thit k vn cho mt phng hng sn xut mi. 1.3. D kin k hoch sn xut cy n qu ca vng v cc tiu vng Bao gm cc ni dung sau: - Xc nh quy m vng sn xut, nhn nh chung cho cc vng ph cn, h ng pht trin vng sn xut. - Xc nh thnh phn ging, loi cy n qu c th trng c, t l din tch cc loi. - D kin t l pht trin din tch cy trng mi trong mt s nm, din tch a vo kinh doanh khai thc trong tng nm ca vng v d in tch cy n qu c sn c th ci to c; chu k kinh doanh khai thc cc loi. - Din tch vn m cn c s lng cy ging cc loi phc v cho k hoch pht trin din tch. - K hoch xy dng cc vn m m hnh thm canh cc chng loi cy n qu ch lc ca vng, trong c vic xc nh quy m cc nng tri, h thng sn xut ca tng nng tri gia nh, tp th v quc doanh. Cn c vo cc ni dung quy hoch trn chng ta xy dng bn phn vng trng cy n qu v cc phng n sn xut. 5.1.4. K hoch tiu th sn phm K hoch tiu th sn phm c da trn k hoch pht trin sn xut, thng qua cc ngun thng tin kinh t th trng l mt trong nhng khu quyt nh sn xut tn ti v pht - 54 -

trin hoc l pht trin theo mt hng sn xut khc. Phng n tiu th sn phm thng c xy dng theo cc hng sau y: - Tiu th qu ti ti ch. - Sn phm qu ti cho cc th trng trong nc. - Sn phm qu ti xut khu. - Cc sn phm qu ch bin (sn phm s ch v th nh phm), sn phm cung cp nguyn liu cho cc nh my, x nghip ca cc tnh v trung ng. - Phng n bo qun sn phm qu ti. Cc k hoch phi tht chnh xc, mt phn c thng qua cc hp ng kinh doanh sn xut vi cc x nghip v Nh nc, cc ch u t l ngi nc ngoi. 5.1.5. Lp k hoch u t vn v cc vt t thit b cn cho sn xut v ch bin Ni dung bao gm: - Vn u t mua v sn xut cy ging cho ton b din tch cy n qu. Din tch d phng v cung c ngun cy gi ng cho cc tnh ln cn v nhng vng sn xut khc trong p nc v ngoi nc. - Chi ph qun l, ch o thc hin k hoch v cc d n pht trin ca cc chi ph khc. Cn c vo k hoch u t, cc c tnh tnh sinh hc v kinh t ca cc ging loi cy n qu, cc tin b k thut sn xut t c trong khoa hc k thut v trong sn xut xc nh im ho vn v thi im sn xut kinh doanh c li. cng l c s tnh ton hiu qu kinh t ca mt Quy hoch sn xut hay cho mt D n pht trin cy n qu trong mt vng sinh thi nht nh. 5.2. Thit k vn qu 5.2.1. Yu cu ca cng tc thit k vn qu Thit k vn qu l cng vic tip theo ca mt d n quy hoch vng trng cy n qu. Cy n qu phn ln l cy trng lu nm, c chu k k in h t d i t 3 - 30 nm, thng thng t 12-15 nm. V vy vn qu thit k khng ng s gy lng ph, tn km v thi gian v tin vn, sn xut khng cho hiu qu hoc hiu qu thp gy nh hng khng tt n s pht trin sn xut chung ca vng v trc ht n i sng ca ngi sn xut. Thit k vn qu phi t c cc yu cu sau : - Xy dng mt nng tri sn xut quy m thch hp vi trnh sn xut, nhu cu th trng ; mt c cu thnh phn ging loi cy n qu ph hp vi mi trng sinh thi v cc tin b k thut sn xut nng nghip hin i. Sn phm cy n qu phi a dng v mang tnh thng mi cao. Nng sut v tng sn lng vn qu trong nng tri cao trong mt chu k kinh doanh khai thc khng qu di v bn vng cho c nhng chu k sau. - Xy dng c mt h thng phng h tch cc v khoa hc, chng c lt, bo, xi mn, ra tri, c mt nn sn xut tin tin v bn vng.

- 55 -

5.2.2. Quy m nng tri Bc th nht ca cng tc thit k vn qu l xc nh quy m nng tri thch hp. Trc y xu hng ca chng ta l xy dng cc nng tri quy m ln: cc nng trng quc doanh v cc vn qu HTX (ging nh cc nc khi ng u) vi quy m t 100 2000ha. Cc Cng x nhn dn ca Trung Quc cn c quy m ln hn. Ty u, quy m nng tr i thng t 10 - 1000ha. M quy m ny ln hn, ph thuc vo kh nng tch t t bn ca cc doanh nghip. Kinh nghim nc ta cho thy, hnh thc xy dng cc doanh nghip nh vi quy m nng tri t 0,2 -10ha l thch h p vi trnh qun l v trnh khoa hc k thut, s pht trin ca th trng thng mi. Phng hng sn xut ca nhiu nng tri s lp thnh vng trng cy n qu kinh t hng ho ln. cng l nh hng ng n xy dng nhng vng sn xut ln tp trung, chuyn canh v a dng ho sn phm nng nghip trong mt h thng canh tc nng nghip bn vng. 5.2.3. Lp ai rng phng h 5.2.3.1. S cn thit phi c ai rng phng h i vi tt c cc vng trng cy n qu nc ta, vic xy dng thit k rng phng h l ht sc cn thit. min ni, cc rng phng h c tc dng hn ch xi mn ra tri t, hn ch lt bo v gi nc. cc tnh trung du v ng bng sng Hng, cc tnh Khu 4 c, ven bin min Trung l nhng ni c kh hu khc nghit, thng c gi bo xy ra, do vy cc ai rng c tc dng lm gim tc gi bo t 25 - 40%; gim lng bc hi, gi m trong ma kh, gi nhit trong ma lnh, iu ho nhit trong nhng vng c gi nng v thng c hn t, hn khng kh xy ra. ai rng phng h cn c tc dng chng v hn ch sng mui, sng gi, gp ph chng xi mn t, l ngun phn hoa ly mt nui ong v trong nhiu n trng hp l ngun phn tng kh nng u qu cho cy trng chnh, gp phn tng nng sut cy n qu. Vic xy dng cc ai rng phng h mc quy m vng phi theo hng Nh nc v nhn dn cng lm cho cc cm nng tri t 5 - 100 ha vn qu. 5.2.3.2. Cc loi cy lm ai rng chn gi, rng phng h Cc loi cy c chn lm ai rng chn gi phi c cc c im sau: Thch nghi tt vi cc iu kin t ai, kh hu ca vng sn xut, cy sinh trng nhanh, kho, c b tn dy, sm tr thnh bnh phong cho cc vn qu v che ph t ai. Cc cy lm ai rng khng c l k ch su v bnh hi cc cy trng chnh. C th kt hp chn cc cy l ngun mt, ngun phn cho ong v l cy th phn cho cy trng chnh trong nhng trng hp c th. * Cc loi cy lm ai rng c th l cy n qu - Cy b Persea americana Mill - Cy mt Artocarpus heierophyllus Lam - Cy chay Artocarpus tonkinensis - Cy gioi Eugenia javanica Lam - Vi Litchi sinensis Sonn. - 56 -

- Nhn Euphorina longana Lour. - V sa Chrysophyllium canito L. - Xoi Mangifera indica L. - o ln ht Anacardium occidentale L. * Cc loi cy c th trng lm ai rng l nhng cy lm nghip v nhng cy c nh m cho t: - Cy phi lao Casuarica equisetifolia - Bch n Eucalyptus maculaa v cc loi khc - Cy b kt Gleditschia australis Hemsley - Keo l chm (i Loan tng t) Acacia Mers. - Cy x c Khaya senegaliensis - Keo tai tng Acacia holocericea - Cy keo u Leucanea glauca Benth - Cy mung en Cassia siamea - Cy ct kh Tephrosia candida. Tre na cng l loi cy trng xen cy lm nghip lm rng phng h va nhanh khp tn va t hiu qu kinh t cao. 5.2.3.3. Thit k ai rng Cc loi ai rng c thit k theo nguyn tc: Hng ca ai rng chnh phi thng gc vi hng gi chnh trong vng, cng c th lch mt gc . nc ta thng c cc loi ai rng sau: - ai rng kn: gi khng lt qua pha sau. - ai rng h: trng tha lt gi qua pha sau. - ai rng kn va: mt phn gi lt qua pha sau. y l loi ai rng tt nht thng c p dng nc ta v nhiu nc trn th gii. Thng thng khi gp ai rng tc gi gim 50 - 60% so vi tc ban u, tc gim dn v t tc thp nht khong cch bng 3 ln chiu cao ca cy trng lm ai rng. Sau khong cch ny, tc gi dn c phc hi v t tc ban u khong cch sau ai rng bng 20 - 25 ln chiu cao ca ai rng chnh. Loi ai rng ny c hiu lc bo v cy trn mt phm vi rng nht. Thng thng mt ai rng c nhiu hng cy: 1 - 2 hng cy chnh; 2 - 3 hng cy ph v nhiu hng cy bi. Hng cy chnh trng gia, hai bn b tr cc hng cy ph v cy bi. Khong cch mi hng cy t 2 - 2,5m; c b tr rng hn ch chuyn tip gia hng cy chnh, cy ph v cy bi. Khong cch cy trn hng ca cc ai l 0,5 -1 - 1,5m tu loi. ai rng phi b tr cch xa hng v vn cy n qu u tin t 8 -15m. Tng chiu dy ca mt ai rng chnh khng qu 20m. C th dy t 5 - 7m nu vng ni, 8 -10m vng ng bng v 15-20m nu vng ven bin c nhiu bo v gi ct. Theo chiu ngang khu vc nng tri hoc cc nng tri lin hp t 200-300m hay 500 - 600m lp mt ai rng ph mng hn ai rng chnh. - 57 -

C th li dng nhng cy lm nghip c sn lm ai rng phng h. Cng vic ny cn c tnh ton k trc khi khai hoang. Ngoi loi ai rng chn gi, cn c loi ai rng phng h cc tnh min ni c tc dng chng xi mn, gim lng bc hi t do v bo v t. Loi rng phng h ny thng l rng hn giao v chim mt din tch kh ln. Bn cnh tc dng bo v t, bo v vn qu, ai rng cn l hng kinh doanh sn xut chnh trong vng trng cy n qu, theo hng kinh doanh nng - lm kt hp. vng ng bng nn kt hp cc cy n qu lm ai rng phng h.

Hnh 5.1. S cu to ca mt ai rng chnh

- 58 -

5.2.4. Thit k l, ng i v hng cy trong vn qu y l cng vi c kh khn, phc tp, nht l i vi cc vng t trng, t i. Trong cng vic ny, ngi cn b trng trt phi kt hp vi cc k s thu nng, chuyn gia thit k ng cng vic c nhanh chng, thun li v chnh xc. Trn phng din k thut nng nghip chng ta cn tun th cc nguyn tc sau y: + Bo m ti tiu thun li, chng xi mn, bo v t, u tin dnh t tt trng trt. Trong din tch t trng trt lun chim 80% din tch t t nhin; rng chn gi chim 10 - 12% din tch; ng giao thng i li trong khu vc, ng l, b vng b tha chim 5 6%; nh ca, vn m, kho tng 2 - 5% din tch. Nhng vng t trng c bit, t c lao, t phn mn nh khu kinh t mi L Minh Xun, t ln lp (p lp) trng trt chim 50% din tch; 50% cn li l mt nc kt hp ng giao thng vn chuyn v chn nui thu sn. + Din tch l trng cy n qu ph thuc vo a hnh v quy m chung ca vn qu. Din tch ti a cho 1 l trn t bng phng 2 - 4 ha. Vng t dc t 1 - 2 ha. Vng t trng, chua phn 0,5 - 1 ha. + t c dc nh hn chia l v thit k hng cy nh t bng. t c dc - thit k l, hng theo ng ng mc kt hp vi h thng mng rnh tiu tiu nc v gim tc dng chy trn t mt c trng cy. t c dc ln hn c th trng cy theo rung bc thang hay h vy c ti 1/3 hoc 2/3 mt nghing sn i. o rnh theo kiu mng ti, b trn st sn i c b ngn tc dng chy bo v bc thang v hng cy. C th kt hp trng cc bng bo v l cy da v ct kh xen hng. + Xy d ng cc p chn nc cc ni hp thu gia cc sn i hn ch d ng chy v gi nc ti cho cy trong ma kh hn, nc phun thuc tr su, phn bn l v cc cht iu tit sinh trng 5.2.5. C cu ging trong vn qu C cu ging v loi cy n qu trong vn, trong nng tri, c b tr theo nguyn tc sau: - To mt khng gian mi trng sinh thi thch hp cho cc loi cy trng khc nhau. - Vn qu c kh nng duy tr v bo v t trng trt, to thun li cho s pht trin qun th cc ging v loi, bo v ln nhau trong nhng iu kin mi trng sinh thi bt li (cy to, cng, kho chng gi bo cho cy nh; cy bi pht trin nhanh, chng xi mn v bi dng t cho cy ln) - Ri v thu hoch sn phm trong mt nm v nhiu nm b tr sp xp lc lng lao ng trong vng, trong nng tri mt cch hp l nht; c nguyn liu cho cc x nghip ch bin hot ng lin tc trong mt nm. - Cc ging v chng loi cy n qu phi ph hp vi cc iu kin sinh thi ca vng. V d khng nn pht trin din tch vi thiu trn din rng sau v tuyn 19 v nhng vng c nhit m nng quanh nm; khng pht trin chui tiu nhng vng c v cao, c nhiu sng mui sng gi. Da, chui tiu l nhng cy c th i tin phong trn nhng vng t phn, mn mi khai ph. Cy mn, o, l ch c th khng c cc tnh min ni pha Bc. Vng ni Ty Bc trng m tt hn cc tnh vng ng Bc - Cn la chn k cng cc ging tin b c nng sut cao, phm v tt, m qu p, p ng c nhu cu ca th trng trong nc v xut khu. - Trong nng tri v vn sn xut qu ti hng ho khng c trng xen k cc ging v chng loi cy n qu theo kiu vn tp, vn rng hn giao. C th b tr trng xen bng mt cch thch hp.

- 59 -

5.2.6. Chun b t, o h, bn lt Mt khi xc nh c din tch l, tha trng cy n qu, ta tin hnh chun b t trng. Chung cho m i tr hp, d l loi t no v trng loi cy g u phi qua cc bc sau: ng - Cy su ton b (15 - 20cm) - Ba t cho nh (ba i ba li vung gc vi nhau) - Cy li ln 2 vi su 25 - 30cm. - Bn vi bt nu cn thit (tu theo cy trng v chua ca t). - Ba li nht sch c v cc vt cht hu c khc. - nh cy, o h trng. Kch thc h tu loi t, loi cy trng. t cng xu, si nhiu th cng nn o h su, rng hn t ph sa, t bng. C th thay i chiu su rng cc kch thc: 40x40cm; 60 x 60cm; 80 x 80cm; > 100cm. Khi o h ta ring lp t mu pha trn, sau ny cho xung y h trn vi phn bn, lp t di y li ring ph ln trn. Nh th s to mi trng tt cho r cy pht trin sau ny. Bn lt vi cy n qu thn g, l mt bin php k thut khng th thiu nu khng lm sau trng khng th bn c. Cy s ci cc hoc tui th gim. C th bn lt cho cy nh sau: 40 - 50kg phn hu c 0,3 - 0,1kg phn supe ln Lng phn lt ny trn vi t mt bn xong lp i. Qu trnh chun b t o h, bn lt phi hon thnh trc khi a cy vo trng t nht l 30 ngy. Nu chun b tt, th nn hon thnh cng vic ny cui v thu nm trc, v xun nm sau th trng cy. Khi trng cy ta ch vic moi 1 l tm h va vi bu cy ging t cy vo. Nu l cy ghp, ch vt ghp cao hn mt t t nht l 10cm trnh s xm nhp ca bo t nm trong t. Mt khc do c phi ra ngoi khng kh, n s kh nhanh sau khi ta ti nc hoc tri ma, iu hn ch tn cng ca nm phythotora. C nhiu vn cy n qu b hi ngay t khi cn non, bi trng qu su (nht l cam qut). 52.7. Mt khong cch v phng thc trng 52.7.1. Mt khong cch trng Mt trong nhng tin b k thut quan trng nng cao nng sut cy n qu mt cch nhanh chng l nng cao m . a s cc nc nng nghip pht trin, trng dy v siu dy t l mt quy tc nghim ngt trong cc gii php thm canh. Nu bit mt phng thc trng hp l, mt trng dy gip cho vn qu c cc ch tiu sinh kh hu gn vi yu cu vn c t xa xa ca thc vt: nng cao cht lng nh sng, tn dng c khng gian t ai, do chng t nng sut cao trong mt chu k kinh doanh khai thc khng di v ti kim u t, bo v t t. Mt trng dy cho php tit kim c lao ng, vt t, phn bn, thuc tr su, nc ti, cng thu hoch v rt nhiu trang thit b khc. cc nc chu u trc kia thng trng l, to, m, mn v nho trung bnh 300 - 5000 cy/ ha. Nh vy tnh Angers nc Cng ho Php t nng sut to ty trung bnh 50 - 70 tn qu 1 ha trong sut chu k, trong nng sut nm th hai sau trng l 20 tn/ha. Gii php chnh nng cao mt l chn v to cc ging cy n qu thp cy, tn nh v chn cc gc ghp thch hp c nhn bng phng php tnh. Thng xuyn n ta mt - 60 -

cch hp l sau mi ma thu hoch. y l nhng gii php k thut c hiu qu nhanh chng nng cao mt ti mc dy, siu dy. Hin nay do tc pht trin rt nhanh ca nn kinh t v c th thay i mc ch kinh doanh, nn c xu th trng dy ngay t u tn dng khng gian v nhanh t c nng sut cao. Khong cch trng c th ca mt s loi cy nh sau: M, mn: 4m x 5m (3 x 6) o, l, cam, qut, hng: 4m x 8m (5 x 10) Bi, nhn, vi: 5m x 10m(6 x 12) B, xoi: 6m x 12m Sau trng mt vi nm tn cy pht trin giao nhau, ngi ta thng c nh khong cch hng - hng, cn kho ng cch gi cc cy ta c t b mt cy gia to thnh khong cch mi. a nhanh t c mt cy ng c, ngay t u c th trng dy c 2 khong cch. (VD). Ngy nay do xu th cy n qu trng ch yu l nhn ging v tnh, nn hu ht cc loi cy u trng dy, ri ta tha dn trong qu trnh pht trin ca vn. Khi ta tha ngi ta tip tc tn dng nhn ging ra din tch khc hoc cung cp ging cho ngi khc. 5.2.7.2. Phng thc trng Phng thc c bn nng cao mt trng l trng hng v hng kp. * Trng hng n kiu vung: khong cch cy - cy = hng - hng = C n(cy/ha) = 10000/ * Trng hng n kiu ch nht: khong cch hng - hng() > cy - cy() n(cy/ha) = 10000/ x * Trng kiu hng n hnh tam gic u (nanh su) 10000 10000 n(cy/ha)= 2 = C .Sin 3 C2. 2 * Trng kiu hng kp n (cy/ha) = 2 . 10000/a(b+c) n: s cy/ha a: khong cch cy - cy trn 1 hng n b: khong cch gia 2 hng n trn 1hng kp c: khong cch gia 2 hng kp Kiu hng kp ch p dng i vi chui, da, u tng s lng cy/1 n v din tch m vn c th vn chuyn, canh tc bng c gii thun li. Cn vi cy n qu thn g th khng hiu qu, bi chng ln t nhau. 5.2.8. Cy th phn trong vn qu Th phn b sung bng cy th phn trong vn qu l mt bin php khng th thiu i vi nhiu loi cy n qu nh u , m mn, to ty, hng khng ht, cam Washington navel, qut Unshiu Mc ch trng cy th phn trong vn qu l nng cao hiu qu th phn cho mt s loi hoa n tnh m c t hoc khng c hoa c, hoc cc ging loi c hin tng bt dc c hoa lng tnh (cam, qut), hoc c khim khuyt trong cu thnh t l hoa lng tnh v hoa - 61 -

n tnh (vi thiu). Nhiu khi phi th phn b khuytbi th phn khng nhng nng cao c nng sut cy trng m cn thay i hn phm cht qu theo hng c li. vng Stri min nam Cng ho lin bang Nga v Cng ho Gruzia, ngi ta trng ging hng Djemdjumra (Dios pyros Lotus) lm cy th phn cho hng khng ht, lm cho ging ny khng b cht khi qu va chn ti trn cy. Nu khng th phn b khuyt th ging hng khng c ht ny nng sut thp v cht khng th n c d cho chn k. Ging c chn lm cy th phn phi c cc tiu chun sau : - Cng loi vi ging chnh, c th khc loi, c kh nng giao phn cho nhau (bi, chanh, poncirus v cam qut). - Cy th phn phi sinh trng kho, thch hp vi iu kin sinh thi ni trng cy n qu, ngun phn phi di do v c thi gian tung phn trng vi thi gian chn ca nhu hoa ca ging chnh. - S lng cy th phn trong vn qu nhiu hay t l tu thuc vo kh nng cung cp phn v kh nng ng gp vo nng sut chung trong vn qu, thng thng cy th phn chim t l t 5 -10% v c b tr trng thnh tng hng xen k hoc ri rc u cc hng trng cy chnh. Quy hoch vng trng cy n qu v thit k vn l mt khu then cht trong k thut trng cy n qu. Mun quy hoch v thit k vn qu tt i hi ngi cn b k thut phi nm vng nhng kin thc khoa hc nng nghip tng hp, c bit l cc kin thc v phn vng sinh thi cy n qu nc ta v cc nc trn th gii. 5.2.9. Trng phi hp trong vn cy n qu 5.2.9.1. Phi hp cy hng nm Trong vi nm khi cy n qu cn nh, ta c th trng xen vo vn qu cc cy u, hng nm nh , lc, rau, da v.v tn dng t ai, gi m v chng c di cho vn qu, trnh trng xen cc cy n hi mu t v che cm cy n qu nh : Khoai lang, ng, sn Vic trng xen ny cng lm tng thu nhp cho vn, li c tc dng ci to t, chng xi mn ra tri t. 5.2.9.2. Trng phi hp cy ngn ngy v cy di ngy Trong tp on cy n qu, c nhng cy chu k kinh t ca n ch 5 -10 nm, l i c nhng cy chu k ko di vi chc nm. Trn nguyn tc tn dng t ai v khng gian, ly ngn nui di, ta c th b tr xen gia hai cy n qu chnh (di ngy) mt cy n qu ph c chu k ngn hn, cho thu hoch sm hn. Khi no cy chnh pht trin, giao tn, ta s b hng cy ph i. 2.9.3. Trng phi hp cy th phn v th phn nhn to Trong cc loi cy n qu c nhng loi phi trng thm cy th phn th mi c kh , nng u qu hoc nng sut mi cao. in hnh l loi b (Persea, gratiosima : P.americana). Hoa c v hoa ci trn 1 cy khng bao gi chn cng thi gian, nn khng bao gi c th t th phn trn cng 1 cy (1 th). C th nhu ci chn vo khong 9 gi sng, nhng nh c (bao phn) li ch n v tung phn vo 2 -4 gi chiu. Ngc li th khc li c hoa c chn v tung phn vo 9 gi sng cn hoa ci th li 2 -4 gi chiu mi c kh nng tip nhn ht phn. Nh th trong vn buc phi trng c 2 th th cy b mi u qu. Cc loi khc nh l, u , toNu trng cy th phn th nng sut cao hn h n. V vy trn l trng cy n qu, ta c th trng im xen mt loi, th ny vi th khc th phn cho nhau. Mc xen cy th phn nhiu hay t tu thuc vo s lng phn v cng hot ng ca ht phn (cy cho phn thng c phn nhiu, kho, nhng cht lng qu km). Khi chng ta dng dng v tnh nhn ging, th thng phi trng xen vo gia cc - 62 -

dng v tnh ny, m s cy thuc dng v tnh khc tng cng th phn cho cy (gi l t dng cho phn). V chng ta bit th phn ngo i lai thng sc sng mnh hn t th phn. Hin nay cng tc chn cy u dng, chn cy lm dng cho phn nc ta cha c nghin cu y . Song chc chn trong tng lai, mun a s nghip cy n qu ca nc nh pht trin vn ny s phi nghin cu k cng hn. - Khi trng bng cc dng v tnh, mun c nng sut cao phi ngoi hoa th phn, qu trnh th phn ny ngoi nhng tc nhn thin nhin nh gi, cn trng, th con ngi can thip l rt c hiu qu. Mt s loi nh cam, qut, vi, nhn, chm chm, doi, toth ch cn to iu kin tt nh ma v n hoa gp tit tri thun li, to iu kin cn trng c ch hot ng d dng l kt qu s tt, khng cn th phn nhn to. Song 1 s loi do ht phn t, hot ng ch yu, phn cy c kt dnh, thiu mi giith th phn nhn to rt c hiu qu. V d: u , mt, mng cu, nht l loi lc tin (Passijlora adulis) v nng sut thu c ca loi ny l tu thuc s ht c to ra trong mt qu.

- 63 -

Phn 2 PHN CHUYN KHOA Chng 6 CY CAM QUT (CITRUS) 6.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t * Cam qut l cy n qu c gi tr trn th trng quc t, l mt trong nhng loi qu c trao i bun bn nhiu, sn lng th gii nm 2006 (F.A.O) nh sau: Cam qut 6.870.021 nghn tn, , chanh 12.989.994 nghn tn. C 131 nc c xut khu cam qut. * Cam qut l loi qu c gi tr dinh dng cao. ng tng s: 6- 12%. Vitamin C: 40 - 90mg/100 g ti. Cht m: 0,9% Cht bo: 0,1%. Fe: 0,2mg/100g ti : 15 - 25mg. Ca: 26 - 40mg Nng lng: 430 - 460 calo/kg. V vy cam c ngha trong vic bi b sc kho cho con ngi. N c gi tr trong y hc phng ng, tham gia vo nhiu v thuc c truyn. c bit hm lng phong ph v Vitamin C, n c cc thy thuc s dng nh mt v thuc quan trng cho cc thu th chinh chin di ngy trn bi n (t th k 17). Phn tch lng Vitamin C cc b phn khc nhau trn qu cam Italya thy nh sau: phn v ngoi cha 175 - 190mg/100g. phn v gia cha 85 - 125mg/100g. phn rut qu cha 45 - 75mg/100g. Chnh v vy ngi ta khuyn nn a cam qut vo ch bin cng nghip tn dng c phn v v ht. (Trn th gii hng nm 1/3 sn lng c a vo ch bin). Cam qut ngay t xa xa l thc n ca ngi nguyn thu, n c cha nm yu t c bn cho con ngi (ng, m, bo, khong v Vitamin). Ngy nay n c s dng lm thc n trng ming rt c a chung. Cam qut c nhiu loi, th, qu chn sm mun khc nhau, c th ko di thi gian cung cp qu ti cho th trng ti 6 thng trong nm. Nu ta trng cc v khc nhau, hoc cc bn cu khc nhau, cng vi u im d ct gi, vn chuyn, th cam qut c th cung cp qu ti gn nh quanh nm. Trng cam qut sm cho thu hoch, u t ban u khng cao nhng hiu qu kinh t ln. Chnh v vy sn lng qu c mi ngy nay dn u cc loi qu. 6.2. Ngun gc, phn b tnh hnh sn xut trn th gii v trong nc

6.2.1. Ngun gc
C nhiu kin khc nhau v ngun gc cam qut, song nhn chung nhiu tc gi cho rng cam qut c ngun gc vng nhit i ng Nam . Theo Angler v Tanaka cho r cam qut c ngun gc n v Min in, ng Zukopski (Nga) cho bi c ngun gc qun o Luyxon, Philipin. Cc tc gi Trung Quc th cho rng ph n ln cc loi hin trng Trung Quc u l nguyn sn (Tr bi, xong cng c nhp vo Trung Quc cch y 2.000 nm). Trung Quc ngh trng cam qut c cch y 3.000 - 4.000 nm. T thi Hn cam - 64 -

qut kh pht trin, sang thi Tng c cun "Qut lc" ca Hn Ngn Trc, ghi chp t m v phn loi, cch trng v ch bin. Vit Nam ta nm trong khu vc ny cho nn ta cng c nhiu ging cam qut c ngun gc nc ta. Trong tp on cam qut ta thy c nhiu cy trng hoang di (cy ch xc, cy gai xong, cy tt) l nhng loi t tin ca cam qut. 6.2.2. Vng trng v cc nc trng nhiu cam qut trn th gii Hin nay cam qut c pht trin khp cc lc a vi cc tn gi khc nhau. Ting Php gi l AGRUMES, ting : AGRUMES, ting Ty Ban Nha l OGRIOS, ting B o Nha l CITRINOS, ting Anh l CITRUS. l ci tn ch mt loi qu c mi gm cam qut, chanh biMc d c ngun gc ng Nam , song t rt sm trong lch s (nm 356 - 323 trc cng nguyn) c i qun vin chinh ca Maxedoan v Alexandre a v vng Bat. Sau thng qua cc cuc vin du qua cc chu lc ca Marpolo v Vascode Gama, m rng ni lin mt vng trng cam qut n pha Nam ca Chu u v pha Bc ca Chu Phi, vng quanh a Trung Hi. Trong ln du lch th 2 ca mnh, Colombo em cam qut n o Antil ln v t m m rng ra khp lc a Chu M. Ngy nay tt c cc Chu lc u c trng cam qut trn th gii thy c s tng quan vi cuc cch mng Cng nghip cc vng. Vng no s pht trin cng nghip th ngh m trng cam qut cng sm pht trin v ngc li. * Vng cam qut a Trung Hi. Vng ny bao g cc nc nh: Ty Ban Nha, Italya, Hylp, Angieri, Ai Cp, Marc, m Israeny l mt vng pht trin kh mnh v s m nht mt phn v kh hu vng quanh a Trung Hi rt thch hp cho cam qut sinh trng pht trin. Song phn ln rt quan trng khin n tr thnh vng cam qut ln nht l tho mn cho nhu cu ca cc nc cng nghip t bn Chu u (nh Anh, Php, c) t th k trc. Vng ny c nhng nc sn xut nhiu v xut khu nhiu nm ng u th gii nh: Ty Ban Nha, B o Nha, Israen, Marc, ItaliaNm 2006 Ty Ban Nha sn xut 2921 nghn tn. * Vng cam qut Chu M. Cc nc sn xut nhiu nh: M, Mhic, CuBa, Costarica, Nam M c: Brazil, Achentina, Equado, Colombia, Uragoay. Nm 2006 sn lng cam qut ca Hoa K l: 2903 nghn tn. Tuy vng cam Chu M c hnh thnh mun hn nhiu vng khc. Song do iu kin thin nhin thun li, do n hu cu i hi ca nn cng nghip Hoa K (nhu cu v sinh t ca ngi cng nhn) m thc y ngnh cam qut y pht trin rt mnh. Hoa K nhiu nm c sn lng ln nht th gii. * Vng cam Chu Bao gm cc nc nh: Trung Quc, n , Innxia, Malayxia, Pakistan, Thi Lan, Th Nh K, Philippin, Vit Nam.

- 65 -

Bng 6.1: Tnh hnh sn xut cam qut nm 2006 mt s nc n v: 1.000 tn Loi a danh Ton th gii Ai Cp Hoa K Mhic Braxin Achentina Trung Quc n Iran Isaen Philipines Thi Lan Th Nh K Vit Nam Ty Ban Nha Italia australia Cam Qut 6.870.021 2.717 29.030 39.606 408 1.130.000 113.013 71487 11000 196.590 6000 3000 15.000 29.207 1.779 Chanh 12.989.994 338.000 942.000 1.865.914 1.030.531 1.393.380 61.325 125.457 41.089 1.723 456 26.700 20.000 868.100 582.577 38.000 Bi 4.563.297 3.100 1.117.560 379.749 68.000 190.596 505.000 154.327 53.922 26.603 39.261 22470 179.988 22.500 34.000 7.056 11.000

(Ngun: FAO statistic production 2006) Vng ny chnh l qu hng c cam qut, song do tc pht trin kinh t chm (nht a l s pht trin ca cng nghip) nn ngh trng cam qut cng chm. Cho n nhng nm cui th k ny, tc c tng ln. c bit l Nht Bn, i Loan, Triu Tin ngoi m rng sn xut cn nhp khu lng ln cam qut t i lc Trung Quc. Sn lng 2006 ca Trung Quc nh sau: cam qut 1.130.000 nghn tn; chanh 61.325 nghn tn, bi 505.000 nghn tn. Ngoi 3 vng cam chnh trn y, hi n nay cn c mt s vng Chu c nh: Australia, Newzeland, Fiji hng nm cng cung cp khong na triu tn cam qut. 6.2.3. Tnh hnh trng cam qut nc ta - Trng cam qut Vit Nam: Nc ta, vic pht trin cam qut c th chia ra cc giai on sau y: * Thi k trc ho bnh lp li (1954) Cam qut cn rt him, nhn dn ta cn t bit n th qu him ny, ch tp trung mt s vng chuyn canh v l mn hng ch c bit n tng lp giu sang quyn qu. * Thi k t 1954 - 1960 - 66 -

Mc d t nc ho bnh min Bc, xong cam qut vn ch xut hin cc vng hp quanh x oi (Ngh An) v B H (H Bc). y l 2 vng chuyn canh c kinh nghim, mt s gia nh cng bit lm giu t cy cam. Trn th trng cam qut vn l th him. * Thi k t 1960- 1975 Vo nhng nm 1960 min Bc thnh lp hng lot cc nng trng quc doanh, trong c rt nhiu nng trng trng cam qut nh: Sng L, Cao Phong, Sng Bi, Thanh H, Vn Du, Sng Gm, Thng Nht, Thng Li, C , ng Hiu, Sng Con Nh vy tp trung thnh mt s vng cam qut chn nc ta. Ln nht l vng Ty Ngh An (Khong 1.000ha) Vng Ty Thanh Ho (500 ha) Vng Xun Mai Ho Bnh (500 ha) Vng Vit Bc (500 ha) Cc vng khc cn li khong (500 ha) thi k ny ta c khong 3.000 ha cam qut. Thi k ny cam qut pht trin kh mnh. Sn lng hng nm t c vi chc ngn tn. Phn hu khp cc vng. Trn th trng thy cam qut c gi c phi chng mi ngi dn bit n hng v ca n. V nng sut, ta bnh qun vo nhng nm 1970 khong 135 t/ha - 140 t/ha. Thi k ny c nh ng nng trng cam vng Bazan Ph Qu (Ngh An) t bnh qun ton nng trng l 220 t/ha (NT Ty Hiu). Cc nng trng Sng Con, C cng t bnh qun 200 t/ha (trn DT 500 ha). c nhng nng sut in hnh cao nh: i Tn Xun t bnh qun trn 24 ha l 340 t/ha; i c Thnh t 420 t/ha (trn 4 ha) *Thi k t 1975 tr li y: min Bc d in tch v sn ln g cam q ut c xu th gim i. Nhng din tch c trng vo thi k 1960 - 1965 th nay h nh gi ci, su bnh rt nng, v vy chuyn u sang trng cy khc, hoc trng li. Nhn chung min Bc c din tch, nng sut u gim, min Nam, din tch v sn lng cam qut tng, nht l khu vc t nhn. Cc tnh c din tch kh nh: Vnh Long, Tin Giang, Bn Tre, ng Thpc nhiu in hnh nng sut cao. Theo iu tra ca trng i hc Cn Th (10/1993) th din tch cam qut ca 9 tnh ng bng sng Cu Long ln n 20.000 ha. Nng sut t n 39- 40 tn/ha, sn lng vng ny hng nm kh ln. Bng 6.2: c tnh nng sut sn lng cam qut vng ng bng Sng Cu Long (12/1992) Din tch (ha) 12.707,5 4.553,0 2.677,0 716,3 Nng sut (tn/ha) 40,53 39,52 24,30 16,60 Sn lng (tn) 515.035 110.599 65.050 12.722

Tn cy Cam Qut Chanh Bi

- 67 -

Bng 6.3: Din tch sn lng cam qut nm 1990 (s liu cng ty rau qu T.W) (*) C nc Din tch (ha) Nng sut t/ha Sn lng (tn) * S liu tp hp khu vc quc doanh Theo B.Aubert sn lng cam qut 1995 ring ng bng Sng Cu Long t 800.000 tn c tnh c nc t 1.000.000 tn. Theo s liu ca tng cc thng k n nm 2000 din tch trng cam ca c nc 68.614 ha, trong min Bc c 28.129 ha, nng sut t 80,4 ta/ha. min Nam c din tch 40. 485 ha, nng sut t 98 t/ha. Nhn chung xu th pht trin cam qut nc ta trong nhng nm gn y c chm li, gim i nht l min Bc. Nguyn nhn chnh l su bnh nhiu, ta cha c bin php phng tr hu hiu, cha to c nhng ging tt, c kh nng chng bnh cng nh cht lng tt cung cp cho nhu cu tiu th ni a v xut khu. Trn th trng min Bc hin nay, thy trn ngp cam qut Trung Quc. y l mt vn kh gay gt t ra cho nhng ngi lm cng tc nghin cu cam qut ta. 6.3. Phn loi v gii thiu mt s loi, th cam qut chnh ang trng nc ta 6.3.1. Phn loi Do c im giao phn v d b bin d mm, nn v chng loi cam qut rt a dng. C ti liu nu cam qut c n hn 200 loi. V vy cng tc phn loi c gp nhiu kh khn nht l phn loi nng nghip. C nhiu tc gi phn loi trn th gii nh: Swingle, Hodgson, Bailey, Tanaka, Scora, Reece. Song hin nay ti liu c cng b v s dng trn nhiu sch vit v cam qut l phn loi ca Swingle (M) v Tanaka (Nht). y l ti liu phn loi c nhiu ngi tha nhn v c s dng rng ri. Theo ti liu ny cam qut thuc h Rutaceae. Trong c 7 h ph, m ta ch c bit ch h ph Aurantioideae. N bao gm 2 chi, 6 chi ph, 33 ging v 203 loi. Qua bng phn loi cam qut cho ta thy c quan h h hng ca cc loi cam qut hin trng vi t tin ca chng. Tuy nhin n cng cha tht t m, chi tit gip ta phn bit c cc "ging nng nghip" ang trng. V d: Nh Citrus sinensis l cam chanh, song trong ta c rt nhiu ging cam chanh khc nhauNh cam Sng con, cam X oi, cam Nevenc bit theo phn loi ca Scora (i hc Florida 1988) da trn phn tch nhim sc th th 1 s loi trong bng phn loi ny cha tht trng khp. Trong bng phn loi cam qut ta ch phn bit cc thc vt 3 chi ph. - 68 Trng 19.062 thu 14.499 82.2 119.238 Min Bc 6.513 55,5 36.150 Min Nam 7.986 104 83.088

TRIPHASINEAE CITRINEAE BALSAMOCLTRINEAE + Tp khng c cung + Tp c cung di mng nc + Nh c gp 2 cnh hoa + Nh c gp 4 cnh hoa + t lai ghp c vi nhau + Lai ghp d dng T chi ph Citrineae cho ra 13 ging, ng ch nht l ging Citrus. Cc loi cam qut c sn xut hin nay u c ngun gc t EUCITRUS. Cn c vo cc c im v eo l, s mi, v qu, phi ht. m ngi ta chia thnh nhiu th, loi chi tit hn. Trong Eucitrus c mt s loi ch dng lm gc ghp nh: + C.aurantium (cn gi l cam chua) eo l to, qu to ( 500gr ) chua, ng lm gc ghp rt tt. + C. aurantifolia (Chanh v mng) cy nh, qu nh, tn c mu xanh m, qu rt chua. + C.indica: L cy mc di Hymalaya. + C. tachibn: Cy mc di, qu rt chua l gc ghp, chng c th chu hi tt. Sau y ta s im qua mt s loi cam qut chnh hin trng. 6.3.2. Cc loi cam qut 6.3.2.1. Chanh yn: (C.medica L.) L loi cy c bit n sm nht trong h cam qut. c im hnh thi: L: hnh trng di, mp l rng ca, phin l gn sng, khng c eo l, cung ngn v to, mu xanh vng, bp non mi ra c mu tm thm (r nht l pht th). Hoa: Chm (7- 10 hoa) mu trng c tia tm ra ngoi cnh hoa rt thm. Hoa ra c quanh nm, nhiu nht l v xun thng 2 - 3. Qu: 10- 15cm di t 15 -20cm, ci dy t 3 - 4cm, rut nh, chua, v dy s s do cc ti tinh du ni r. Qu bng 20- 30cm; cao 30 - 40cm rut nh. Qu pht th xo ra nh bn tay ch c v gia, rut tiu bin. C.medica c trng ch yu sn xut tinh du (nh cc nc quanh a Trung Hi, Chu M, Chu Phi). Vit Nam nhn dn trng lm cnh, th tt. Cng loi vi chanh yn ta cn hai cy khc c trng cng vi mc ch trn l: Pht th (C.medica. VardatyLis) v bng (C.medica Sub. Sp). 6.3.2.2. Chanh Gm: Chanh v mng (C.aurantifolia Swingle) Chanh nm (C.limon Burm) c im hnh thi: Chanh v mng c ngun gc x nng, ma nhiu, nam n v ng Dng. L: hnh bu dc di, c eo nh, mi thm. Hoa: Chm, trong trng, ngoi tm nht. Qu: Nh, v mng, nhiu nc, ht trn trng, t dip mu xanh. ta c mt s th chanh: Chanh ng (n ngt), chanh o (rut qu mu hng), chanh giy (qu trn v mng), chanh nm (qu c nm nh qu l, v qu dy hn chanh giy). Chanh t thi: L th chanh giy hoc chanh nm, do k thut chm sc tt m c th ra qu quanh nm, v vy c cu "Mt chm cnh, chanh chm r" nu khng chm sc tt, th c - 69 -

im ny khng gi c na. Nhng nm va qua chng ta cn trng mt th chanh nhp ni ca Bc Phi l chanh EUREKA. c im hnh thi ca th chanh ny. Cy to nh cy cam, cnh tha l xanh vng. Hoa mu trng; qu to 100 - 150g/qu, hai u c nm. V dy 3 - 4mm. Qu chn mu vng sng, trn c nhiu ti tinh du kh to, thm hn chanh ta. V qu chua gt, nhiu nc. Th ny thuc loi Citrus limon Burm. Trong loi ny c t nhiu gi ng c trng trt v bun bn nhiu trn th r trng th gii v v dy, d vn chuyn v thch hp vi th hiu tiu dng ca cc nc u, M. 6.3.2.3. Bi (C.grandis Osbeck) c im hnh thi. L: C eo to, c th eo l chim ti 1/3 chiu di ca l. Hoa: Chm trng, ngoi cnh hi xanh lc ra v xun cng lc cnh. Qu: To, trng lng t 700 - 1.500g/qu. Tp qu trng bch, ht to, dt, t dip mu trng. Vit Nam c rt nhiu th bi vi mu tp a dng (mu trng, mu hng hoc ) vi v chua khc nhau (chua, ngt, ngt thanh, dn dt). Nhng bi ni ting nh: oan Hng (Ph Th), Phc Trch (H Tnh), Thanh Tr (Hu), Bin Ho (Nam B) bi Nm Roi (khng ht hoc t ht, d bc v, mm, ngt). + Bi oan Hng: Trng nhiu huyn oan Hng, tnh Ph Th, trn vng t ph sa sng L v sng Ch Bi oan Hng c hai ging c xem l ngon, l bi Tc Su x y. Ch n v bi Bng Lun x Bng Lun. Bi Bng Lun qu hnh cu hi dt, khi lng trung bnh 0,7 - 0,8kg/qu, v qu mu vng hi xm nu, tp mi mu tr ng xanh, mng nc, tht qu hi nho, v ngt nht, brix 9 -11%, t l n c 60 - 65%. Qu thu hoch thng 10 -11, qu c th lu sau khi thu hi. Bi Tc Su Ch n. Khi lng qu trung bnh 1 - 1,2kg, tht qu t nho hn bi Bng Lun, nhng v cng ngt nht v c mu trng xanh, thi gian thu hoch sm hn, khong chng 15 - 20 ngy. Hin nay hai ging bi ny c chn lc cy tt v trng nhiu vng Canh Din v dc theo lng sng y ca H Ty, bn 7.000 - 15.000/qu. + Bi Phc Trch: Trng x Phc Trch, huyn Hng Kh, tnh H Tnh. Bi Phc Trch c coi l mt trong nhng ging ngon hin nay. Qu ging dng qu l, trung bnh 1 1,2 kg/qu, t l n c l 60 - 65%, s lng ht 50 -80 ht, mu sc tht qu v tp mi pht hng, vch mi dn, d tch ri, tht qu mn, ng nht, v ngt hi chua, brix 12 - 14%. Chn sm (thng 8 -9) tp ro, mi t x (mm). + Bi Din: Trng x Ph Din, Ph Minh, huyn T Lim - H Ni. Bi Din c qu trn, v qu nhn, khi chn mu vng cam, khi lng qu trung bnh 0,8 - 1kg, t l n c 60 65%, c kho ng 50 ht/qu, mi v vch mi d tch ri nhau. Tht qu mu vng, n dn, ngt, brix 12 -14%. Thi gian thu hoch mun hn bi oan Hng, thng trc tt Nguyn n khong 15 - 20 ngy. + Bi Nm Roi: Trng nhiu vng ng bng sng Cu Long. Qu hnh qu l, khi lng qu trung bnh t 1 - 1,4kg, khi chn v c mu vng xanh, tht qu c mu xanh vng, mn, ng nht. Mi v vch mi d tch, n dn, ngt hi dn dt chua, c bit l khng c ht my, ch c ht lp nh li ti. T l n c ca qu trn 55%, brix t 9 - 12%. Thi v thu hoch t thng 9 dng lch. + Bi nhp ni: Bi chm hoc bi Pomelo thuc loi (C. paradisi Macf). Cy phn cnh thp, nhiu cnh, qu chm hoc n, to hn cam, nh hn bi (t 400 - 500g/qu). Qu nhiu nc, hi chua, v kh bc, n ngon. Kh nng ct gi tt, vn chuyn d nn trao i nhiu trn th trng quc t. Ngun gc c th l th lai gia bi v cam hoc t bin mm t bi. Loi C. paradisi nhp ni vo ta c th qu to, tp hng, chn sm, cht lng kh, thch - 70 -

ng rng vi nhiu vng sinh thi. 6.3.2.4. Qut (C.reticulata Blanco) C hai nhm: Cam snh v qut * Cam snh: (Qut king) c im: L b, eo l rt b, l di v nhn u, cung l ngn, cnh nhiu nhng nh, cy tn hnh thp. Hoa: Trng, qu c trng lng trung bnh 200g/qu, v qu x x ti tinh ln v ni r. Rut qu mu vng , tp mn nhiu nc, ngt m v chua (Do hm lng ng axit u cao) kh bc v. Ht a phi, t dip mu xanh nht. Thuc nhm ny a phn l ging lai gia cam chanh v qut, in hnh nh cam snh B H, cam b (Ngh An), cam sen (Yn Bi), cam Hm Yn (Tuyn Quang). Cam snh B H: Chn mun, thch hp vi trung du v i ni (do chu hn kh) v c th ct gi lu n tt Nguyn n, cht lng cng tng (ngt m) tuy nhin cy d b bnh virus nng. * Qut (C.nobilis): c im: Thn tn ln hn cam snh. Qu nh (50 - 100g/qu), y qu bng, v rt mng, d bc v, d tch mi. Phn ln l ht a phi, t dip mu xanh m. Qut trng kh ph bin cc tnh min ni v min xui, va lm cnh va thu qu. Nhng ging qut c ting nh qut ng L Nhn (H Nam), qut ng Thi Nguyn, qut ng Lng Sn, qut B H (Bc Giang). Ngoi ra cn c ging cam Canh (H Ty), cam Rng (Thanh Ho) cng thuc nhm qut ny. + Qut B H trng trn t ph sa sng Thng, mt cy qut 10 tui c th cho 1.000qa/v, c bit cho ti 5.000 - 6.000 qu/v, trung bnh chn vo thng 9 - 10. Phm cht tt. + Qut L Nhn chn mun vo thng 11- 12, cht lng tt. + Cam Canh (H Ty): Cy cao trung bnh t3 - 3,5m, cy tr ng t cnh chit c 6 -7 cnh. Qu c 6.5 - 7cm, cao t 5 - 6m, c t 11- 13 mi, mi mng, tp nh, rut vng , rt ngt (Hm lng axit 0,01% ng tng s 9%). 6.3.2.5. Cam chanh (C.sinensis Osbeck) Trn th gii hin nay phn bit ra my loi cam chanh sau: + Cam chanh rut: Do c sc t Anthocyan ho tan vo d t bo nn mu sc rt ch hp dn. Trong nhm ny c nhiu loi mu tm nh mu nn cn gi l nhm "cam mu'. + Cam c rn: c im c rn nh qu (khi b ra c mt qu con ng trc vi qu ln). Thng khng c ht, p m, n ngt thm. + Cam thng: a phn cc ging ang trng nc ta thuc nhm ny. c im chung ca cc loi cam chanh: l to hn l qut, bng lng hn, eo l to hn. Qu: V c dy trung bnh (dy hn qut nhng mng hn cam snh) ht c t dip mu trng. Mt s ging chnh c trng ta l cam x oi, cam Vn Du, cam Sng Con, cam Naven. + Cam X oi: c trng nhiu x Nghi Din, x Nghi Vn (Nghi Lc, Ngh An) y l ging ngon c ting trng ta do ngi Php em vo. u im ca ging: Cy sm cho qu, sn lng cao, cht lng tt, li c kh nng thch ng cao vi iu kin hn v gi Lo. Nhc im: Qu nhiu ht v nhiu b (x). - 71 -

c im hnh thi. + Cy cao trung bnh 3,5 - 4m, tn rng 4 - 4,5m cy phn cnh tng thp, l c eo i va, mu xanh m. Qu c hai dng: Dng tri nht (qu cao thnh) v dng tri bu (qu dt). ng knh qu trung bnh 6,8 - 7,8cm, trng lng bnh qun t 200 - 250g/qu, thng c t 10 - 12 mi, mng mi mng, tm nh, nhiu nc, v qu dy 2 - 3mm, khi qu chn, v c mu vng ti. Theo kinh nghim ca nhn dn th dng tri nht c tn cy tha hn, ra hoa sm, qu chn sm hn nn ma ma t b nt qu hn dng tri bu tuy s lng qu dng tri nht t hn, nhng phm cht cao hn qu tri bu. * Cam Sng Con L mt ging cam nhp ni do c mt ch n in ngi Php a v trng trn t i sn xut o Nguyn (Nng trng Sng Con ngy nay) nn c tn l "Cam Sng Con". u im: C kh nng chu hn v chng su bnh tt, ngt thanh, thm du, t ht, t b. c im: Cy cao 3 - 4m, tn l ng knh t 2 - 3m, hnh nm ngc (do gc phn cnh nh hn cc ging khc). L dy, hi bu, cong lng mng, mu xanh m, cnh khng c gai. Qu trung bnh 200- 250g/qu, ng knh qu 7,7cm, chiu cao qu gn 7,3cm, tp mn mu m g, t ht, v qu mu vng sng rt p. * Cam Vn Du (Cam Sunkist) L mt ging cam nhp ni vo tri cam Vn Du nm 1947, qua qu trnh chn la cho ra nhng dng tt. T y nhn ging i cc ni v mang tn "Cam Vn Du". c im: Cy nhiu gai, tn rm rp, cy cao t 4- 5m, ng knh tn t 4 - 5m, tn hnh thp hay hnh mm xi, quhnh trng, trng lng qu 170 - 180g/qu, v mng, trn bng, ti tinh du nh v phn b u trn qu, khi chn v mu vng (da gc). C 11 -12 mi, tp mn, mu vng ti. V ngt thanh, thm. Chn vo thng 11, nng sut cao (Mt cy cam 7 10 tui cho 2- 3 t qu). Nhc im: qu khng thu hi kp, trn cy d b xp, rng. * Cam Naven Cn gi l cam c rn: Nguyn sn Califocnia (M), c trng Vit Nam t n m 1937 hin cn trng ri rc mt s nng trng. c im: L v tn cy tng t nh cam Sng Con, qu trung bnh 230g/qu, c th t 290g/qu, ng knh xp x 7,6cm, cao qu xp x 7cm, khi chn v qu c mu vng xm. C 11 12 mi th t qu mu vng m, khng c ht, v ngt m thm. Nng sut km cam Vn Du. * Cam Hi Dng Trng nhiu vng Thanh H, T K (Hi Dng) nn cn c tn l cam Thanh H hoc cam ng nh. c im: Cy cao 4 - 5m, ng knh tn 5- 6m. L to (di l t 7 - 10cm), gn chnh ni r, l c eo to, mt l ch i. Qu to (600 - 700g/qu), trung bnh cng nng 300 - 400g/qu, ng knh qu 10cm, cao qu 9 - 10cm, qu ny u, nh qu bng t qu. V qu mu vng , rt p. Tp qu mu trng bch, vch mi dy, ht to v dt (gn ging bi) c 20 - 30 ht/qu, n chua c v ng. Tuy phm cht km nhng ging ny c u im: + Qu chn mun, p m (gi c n tt Nguyn n) + Cy sinh trng kho, kh nng ti sinh mnh, tui th di, chng su bnh tt, nng sut cao, nn ph hp vi ni c trnh thm canh cn thp v t ai ngho dinh dng. - 72 -

y c th l ging lm gc ghp cho cc ging cam khc rt tt. Gn ging vi cam Hi Dng l cam Voi (Qu Bnh), cng c th dng lm gc ghp cho cam chanh (kt lun ca ng tri cam Xun Mai 1972). * Cam Thun Vi (Bch Tnh- Thi Bnh) Ging cam ny qu nh, hnh trn trng, mc chm, cung qu di nh si dy treo (nn cn c tn l "cam dy" hoc "cam trng"), phm cht tt, chu c ng ngp nn thch ng vi vng ng bng, ven sng. Ngoi mt s ging cam k trn, cc a phng cn c nhiu ging cam khc. V d: Cam ng D (Kin An), cam Mng Pn (Lai Chu), cam Bo Chu (Khoi Chu - Hng Yn), cam B (Ngh An) Nhn chung ging cam ca nc ta rt phong ph, y l thun li c th iu tra pht hin v chn lc, to nn nhng ging tt, p ng yu cu ca sn xut v th hiu ca ngi tiu dng. Chng ta u t vo cng t c to ging cam, qut theo cc hng khc nhau nh: Chn a bi t nhin, bi dng chn lc ging hin c: Lai to ging mi (v d Thanh H x B H, Thnh H x Sng Con) Nhp ni mt s ging cam ngon nh t Cuba, cam Valencia, cam Naven, HamlimC ci thin c cng tc ging th ngh trng cam qut ca nc ta mi c kh nng pht trin tt c. 6.4. c im sinh vt hc 6.4.1. R 6.4.1.1. S phn b ca r Mc pht trin theo b rng v b su ca b r cam qut ph thuc vo cc yu t c tnh ging, cch nhn ging (cy gieo ht, chit hay ghp), mc nc ngm tng t canh tc v ch chm bn. V d: * Cam x oi tr ng trn t x oi (tng canh tc mng) th r ch tp trung tng 0- 25cm, r ci thng n ngang. Bng 6.4: S phn b r cam B H ca cy gieo ht v cy trng t cnh chit (%) Tng t (cm) Cnh chit Cy gieo ht 0 - 10 47,40 17,95 10 - 20 28,39 24,60 20 - 30 15,20 41,10 30 - 40 9,02 24,79 Cng ging ny trng trn t bi t ca nng trng Sng Con th r c th n su ti 2m. * Cam B H trng trn t ph sa sng Thng vi cch nhn ging khc nhau, cho ta kt qu khc nhau v s phn b r (cy con cng la tui, cng ch chm sc). Nhn chung cam qut c b r n nng. Theo V.P.Ekimp (Lin X) th trn biu b ca r non c nm cng sinh. Nm c tc dng tt r cam qut nh vai tr ca lng ht vi cc cy trng khc. 6.4.1.2. S hot ng ca b r Cng nh cc cy n qu thn g khc b r cam qut hot ng theo chu k nht nh, theo kt qu nghin cu ca Trung Quc thy c 3 thi k r cam qut hot ng mnh. - Trc khi ra cnh ma xun (khong thng 2 u thng 3). - 73 -

- Sau khi rng qu sinh l t u n lc cnh h xut hin (thng 6 n u thng 8). - Sau khi cnh ma thu sung sc (khong thng 10). C mi quan h cht ch gia s hot ng ca b r v s pht trin ca cnh v l (chu k hot ng ca b r thng di hn chu k hot ng cu cnh v l). 6.4.1.3. Cc yu t nh hng n s hot ng ca b r cam qut. * Nhit : Th nghim trong dung dch ca Goston: Nhit thch hp nht cho r cam hot ng l . Nhit thp nht l v cao ti th r ngng hot ng. Th nghim trong chu ca Ct Thn (Nht) vi ging cam Mt n Chu: nhit 200C th r hot ng tt. Bin php t gc cho cy va gi m va iu ho c nhit cho r cy cam. * thong ca t: r cam hot ng tt, t cn m v lng xy. Theo Nozaro (Lin X c): m t bng 60% m bo ho l tt nht. Theo Romele: Nng t 7%, in th xy ho kh Et = 300mv, nng kh c (, ) thp th r cy cam mi pht trin tt. * pH: Gii hn cho r cy cam l pH = 4 - 8, thch hp nht l pH = 5.5 - 6.5. * Cht dinh dng: t giu mn, y cc cht dinh dng c bit cc cht kch thch sinh trng s c tc dng tt cho hot ng ca b r. 6.4.2. Thn cnh 6.4.2.1. c im sinh trng ca thn cnh cam qut Cam qut c c im l "t rng ngn" ngha l sau khi cnh pht trin n mc nht nh th ngng li, lc ngn v c khi c 1 -2 mm pha di s rng i. Hin tng ny lin tc xy ra vi cc t lc khin cho cam qut khng c thn chnh r rt, cnh l rm rp, nn vic ct ta cnh hng nm l cn thit. Thn cnh cam qut th ng b ru v a y k sinh nn c mu trng nh hay xm tro. Hng nm cn dng nc vi lau sch, hoc qut vo gc v cnh ln, ph hu lp thc vt k sinh ny, to iu kin cho thn cnh sinh trng tt. 6.4.2.2. S sinh trng ca cnh Mt nm cam qut ra nhiu t cnh. Cnh xun: Ny vo thng 2 - 3 - 4 Cnh h: Ny vo thng 6 - 7 - 8 Cnh thu: Ny vo thng 9 - 10 Cnh ng: Ny vo cui thng 11- 12 Tu ging, tu tui cy, tu iu kin kh hu v s chm sc m lng cnh v thi gian ra cc t cnh ny c s thay i. V d: Cam x oi ra lc kho hn cam B H, lc xun ca cam x oi ra sm hn cam B H gn 1 thng. Cy sai qu hoc thu hoch mun th lc xun ra mun v t hn cy t qu hoc thu hoch sm. Trong cc cnh th cnh xun thng ra u, tp trung, cnh ngn. Cnh h thng t di, kho, l to nhng ra ri rc hn. Cnh thu km hn cnh h v cnh ng yu t nht. Cnh cam qut khi cn non c mu xanh, nn quang h c, v gi v cnh chuyn p mu nu sm. 6.4.2.3. c im v chc nng ca cc loi cnh Ngi ta phn cnh cam qut ra 3 loi: - 74 -

* Cnh m: L cnh sinh ra cnh qu. N c th l cnh xun, cnh h hoc cnh thu nm trc. Qua theo di cho thy tu theo ging, thng cnh thu hoc cnh h lm cnh m th s cnh qu nhiu v t l u qu cng cao. Kt qu nghin cu 1968 ca tri cam Xun Mai trn 2 ging cam B H v X oi nh sau: Bng 6.5: T l cnh qu v t l u qu ca 2 ging cam trn cc loi cnh trong nm Cam B H % Cnh qu 40.2 7.5 44.2 1.0 % Hoa u qu 8.3 9.4 14.7 0 Cam X oi % Cnh qu 34.4 48.6 14.4 8.2 % Hoa u qu 1.07 3.2 3.4 0

Cnh m nui cnh qu Cnh xun Cnh h Cnh thu Cnh ng

Ngi ta c th ch ng bi dng cnh m to c s cho v qu sau. y l m t bin php quan trng hn ch hin tng ra qu cch nm. * Cnh dinh dng Cnh khng ra hoa, qu, ch c l xanh, c nhim v chnh l quang hp, thc ra gia cnh m v cnh dinh dng khng c gii hn r, nm nay l cnh dinh dng, sang nm c th l cnh m. Thuc loi cnh dinh dng c mt loi cnh c bit thng mc vo ma h. l "cnh vt". Cnh ny mc t trong thn chnh m thng ra, di t 30cm, n 1,5m, cnh c gai di v to, t l di, l to, mu xanh nht. Khi cy cn nh c th li dng loi cnh ny to tn hoc khi cy gi yu, cn phc trng cho cy th m gi loi cnh ny. Cn i vi cam kinh doanh, phi ct b ( trnh cho i cy khi rng qu v bt su bnh). * Cnh qu Tu ging cam qut m cnh qu c di t 3 - 25cm, thng thng t 3 - 9cm. Cnh qu c l thng u qu tt hn cnh qu khng c l. Cnh qu phn ln u ra trong ma xun (tr mt s ging ra qu t thi: chanh yn, pht thth cnh qu cng ra trong cc ma). Cnh qu ngn cnh m s cho qu nhiu v phm cht tt. V phi tp trung dinh dng cho qu nn trong nm nhng cnh qu khng ny lc. Sau khi thu qu, phi qua mt thi gian nht nh tch lu dinh dng n mi c th tr thnh cnh m. 6.4.3. L Theo quan im tin ho th cam qut v c l kp: Du vt cn li l eo l di gc l n n. Eo l l mt c im phn bit cc ging. Tui th ca l thay i tu theo iu kin kh hu v iu kin dinh dng ca cy. ta trung bnh tui th ca l 15 - 24 thng, vng nhit i c th di hn. Nhng l ht thi k sinh trng s rng ri rc trong nm, ta thng rng nhiu vo ma ng. - 75 -

Tu theo ging v tu theo ma, l c th khc nhau v hnh dng, ln, mu sc, mt kh khng, mt ti tinh du L c quan h cht ch vi sn lng, nht l vi trng lng qu. Theo nghin cu trn cam washingtn navel (M) thy: Nu c 10 l/qu qu nng 70g. Nu c 35 l/qu qu nng 120g. Nu c 50 l/qu qu nng 180g. Theo Takahashi (Nht) nghin cu vi ging qut Mt n Chu thy nu s l/qu t t 20 - 25 th sn lng m bo, khng c hin tng ra qu cch nm. V vy cn ch bo v b l, gi tn l xanh en v cn rt ngn giai on chuyn lc ca cc t l mi (Chuyn t xanh vng sang xanh m). 6.4.4. Hoa Hoa cam qut l loi hoa , c cng thc cu to nh sau: (20 - 40) G (8 - 15) . 6.4.4.1. Xt v hnh thi c hai loi hoa * Hoa pht dc y Hoa hnh ng di, trn hi phnh to, i hoa 3 - 5 thu, cnh hoa 4 - 8 cnh (thng l 5) ri nhau, mu trng (ring chanh v pht th c cnh mu ta hng mt ngoi). Nh c 20 - 40 ci hp thnh 3 nhm. Nh ci c t 8 - 15 , bu thng. * Hoa d hnh Bao gm nhng hoa c cc b phn pht trin khng y (nh ci v nh c chnh lch nhau qu nhiu, hoc nhng hoa khng n c do su bnh) ch c nhng hoa y mi c kh nng u qu. 6.4.4.2. Xt v hoa t C th thy hai loi hoa: * Hoa n: Ch c 1 hoa trn 1 cnh qu. Thng hoa mc u cnh qu, c th c nhiu l trn cnh (Ia), hoc khng c l (Ib), trng hp ny cnh qu rt ngn. * Hoa chm: + Mi nch l c mt hoa v mt hoa ngn cnh. Thng c t 3 - 7 hoa c th u 1- 2 qu, c bit u 3 - 4 qu (IIa). + Khng c l, hoa chm 4 - 5 hoa, thng kh u qu (IIb). + Trn cnh ch c 1 - 2 l tht, cn li l cc vy l. Hoa t gm 1 hoa ngn v mi nch l c 1 hoa hoc khng (IIc). Ch nhng hoa dng Ia v IIa kh nng u qu cao, nhng hoa khc rng nhiu, cn ta bt ngay t lc cha n, bt tiu hao dinh dng. Thng thng t l u qu ca cam qut ch t 3 -11%, Cameron (M) theo di trn ging cam Valenxia thy rng lng m mt i do rng hoa trong mt v ca cy cam ln hn lng m do cy ht c trong c v xun. iu cho thy ngha ca vic ta hoa v hiu quan trng nh th no. 6.4.5. Qu 6.4.5.1. Cu to qu - 76 -

* V gm 2 phn: V ngoi v v gia: + V ngoi: gm lp biu b trn l biu b ca t phng do cc t bo c cht sng dy hnh thnh (c tc dng lm gim bc hi nc) xen k c cc kh khng. Lp biu b di do 1 - 3 lp t bo c mng dy, xp kht nhau. + V gia gm 2 lp: lp sc t v lp trng. - Lp sc t do my chc tng t bo cha nhiu sc t hp thnh 1 lp mng (sc t gm cht dip lc, , , caroten, xantophyl v antoxyan). Khi qu cn xanh nh dip lc m qu c th quang hp c. Khi qu gi v chn th qu c mu vng (do sc t xantophyl) hoc (do sc t antxyan). Trong v gia cn c cc ti cha tinh du xen k vo cc m t bo. - Lp trng di lp sc t l lp trng (lp ci) lp ny c th mu trng, mu vng hoc mu hng nht, dy ca lp ny thay i tu ging. c im cu to m t bo ca lp ny l khong trng gia cc t bo ln, t bo di. Khi qu ln dn ln th m tr ln xp. M ny cng tn ti gia cc vch mi, ni lin vi m ca li qu. Thnh phn ho hc ca lp trng: 75 - 80% l n c n li l cht k h (tro ng c c, pectin 20%, ng 44%, xenlul 33%, khong 3%). Khi qu cn nh, cc ng dn cha hnh thnh th cht pectin ng vai tr quan trng trong vic dn nc nui t bo qu. Lp trng ca cam khng c v, lp trng ca bi c v ng, do cha mt s cht nh Hespiridin, citrinin, citrin, limonin * Tht qu: B phn chnh ca tht qu l cc con tp. Con tp c hnh thnh ngay t lc t phng 4 - 6cm (lc ny cy cam ang n hoa) vch trong t phng c mt nhm t bo nh ln nh hnh v, ri phn ho thnh nhng con tp, y dn ln trong cc , trong qu trnh qu ln. S mi () khc nhau tu ging: qut B H 9 - 11 mi, cam X oi 10 - 13 mi, chanh giy 8 - 9 mi. Mu sc tht qu ph thuc vo sc t vng v . Trong dch nc qu cn c cc ht du thm, quyt nh hng v ca qu. 6.4.5.2. S pht trin ca qu v nhng nhn t nh hng - Sau khi hoa th phn, bu s pht trin thnh qu. Qu trnh ny c hai t rng c qu sinh l. + Ln 1: Sau khi ra hoa khong 1 thng (vo thng 3 - 4) qu cn nh, mang theo c cung khi rng. + Ln 2: Khi qu t ng knh 3 - 4cm (cui thng 4) qu rng khng mang cung. Sau 2 ln rng sinh l ny, qu ln nhanh (tc trung bnh 0,5 - 0,7mm/ngy). Tc ln c chm li t ngy vo lc trc khi hnh thnh ht sau li tng dn cho n lc thu hoch. - Cc nhn t nh hng n s pht trin ca qu: Cht kh trong qu u l sn phm do qu trnh quang hp ca l cy to nn do vy cy sinh trng tt s nh hng ln n nng sut v phm cht qu. Cc yu t nh hng n s pht trin ca qu l: + iu kin ngoi cnh: * Nc phi , nht l thi k qu ang ln nhanh. Nu b hn, do s cnh tranh gia qu v l, qu s b rng. - 77 -

* Nhit : thp qu ln chm, qu c xu hng nh v cao thnh. - Cht kch thch sinh trng Qu ln ln c l do c s kch thch ca cc cht sinh trng, cht ny c to ra t vch t phng (vi cc ging kt qu n tnh), hoc t ht sau khi ht hnh thnh. Vic phun b sung thm cht kch thch sinh trng cho cy khi ang hnh thnh qu c th nng cao t l u qu (N.A.A, I.A.A, GA3). 6.4.5.3. Thnh phn ho hc ca qu Thay i theo qu trnh pht trin ca qu. - Khi qu mi hnh thnh n khi c ng knh 1,1- 1,5cm trong qu cha axit v tanin l chnh, lng ng khng ng k. - Khi qu cam ln dn n lc ng knh qu gn bng 3cm lng axit tng nhanh n ti a ri dng li. Qu ln n thi k chuyn sang chn: dch qu tng ln, hm lng ng v cht tan tng dn. Trong qu, lng ng glucoza khng thay i, lng saccaroza tng dn khi qu chn. Vitamin C tng dn t khi qu nh n khi chn (trong cam c khong 40 - 90mg/100g qu). Ngoi ra cn c vitaminB, PP. ng ch l vitaminC trong qu c th gi c lu (sau 5 thng ct gi, lng vitaminC gim khng ng k). 6.4.6. Ht Ty theo ging, c s khc nhau v s lng, kch thc, mu sc v phi ht. - Ht bi ln nht, ht qut nh nht. - Bi c ht nhiu nht (80- 100ht/qu), cam chanh (12- 20 ht/qu), mt s ging t ht hoc phn ln ht b thoi ho (nh cam giy, cam ng) c ging khng c ht (cam Mt n Chu). Trng lng ht bin i: 1kg ht cam qut c t 2000 ht n 4000 ht. - Trong ht c nhiu phi, nhng phi c th tinh l phi hu tnh, s cn li l phi v tnh. Thng phi v tnh ny mm th nh cy kho hn mm t phi hu tnh v c khuynh hng ging m nhiu hn. Do nu gieo ht cam qut v c chn lc cn thn, ta c th c nhng cy con tt. Mt khc, qua nghin cu, ngi ta thy nu ly mm ca cy mc t phi v tnh ghp to cy mi, s c mt cy ghp kho hn v cho nng sut qu cao hn cy ghp bng mt ly t chnh cy m . chnh l c s c th phc trng ging cam qut thoi ho. Mu sc ca phi v t dip ca cc ging cam qut khc nhau cng rt khc nhau (cam, chanh v bi c phi v t dip mu trng, qut, qut c phi xanh nht). 6.4.7. Phn ho mm hoa Thi k phn ho mm hoa ca cam qut c tnh t sau khi thu hoch n trc lc ny lc xun. i b phn cc ging cam qut c thi k ny t thng 11 n u thng 2. m bo tt vic cung cp cht dinh dng cho cy, hn ch nhng nguyn nhn dn n tiu hao dinh dng ca cy u l nhng bin php xc tin vic phn ho mm hoa thun li. l: - Bn y phn (nht l phn d tiu) - Ta bt hoa, nhng nm qu sai - Thu qu sm (nht l nm qu sai). - 78 -

6.5. Yu cu sinh thi 6.5.1. Nhit Phn ln cam qut khng chu c nhit thp. Cy sinh trng tt trong iu kin nhit 12- , ti thch nhit 23 - . Vi cam chanh khi nhit < v > th cy ngng sinh trng. Hin nay ang c xu hng to ging chu lnh trng vng n i v nhit i (bng cch chn gc ghp l P.trifoliata). Nhn chung nhng vng c nhit bnh qun hng nm c th trng cam qut. Vit Nam tr mt s vng c sng mui ko di, cn c cc vng u c th ph hp vi cy cam. 6.5.2. Nc Nc cn trong sut thi k sinh trng, nhng cn nhiu nht vo lc ny mm v lc ra hoa kt qu. Lng ma thch hp c ho vng tr ng cam qut l 1900 - 2400mm/nm, ti thiu phi dt 1270mm/nm. Trn th gii khng c vng no trng cam ch ch vo nc ma, m u phi p dng k thut ti. Vit Nam c tng lng ma ph hp vi cam qut, tuy nhin do phn b trong nm khng u, nn ma kh vn cn ti m cho cy. Cn ch cam qut khng chu c ng ngp (khi ngp ng r b thi, l rng cy cht). m khng kh cn t 75%. m qu ln u, m p, v mng mi nhiu nc, t rng. 6.5.3. nh sng Cam qut l cy a sng. sng th m qu p, cht lng tt, tuy nhin cng nh sng khng nn qu mnh, tt nht l 2000lux (tng ng vi 16 - 17h trong nhng ngy ma h ta). Nhng vng nhit i c cng chiu sng cao nn trng cy che bng gim tc hi cho cy. Cc ging cam qut khc nhau c yu cu khc nhau v nh sng: chanh chu bng hn qut, cam cn nh sng hn qut. 6.5.4. t ai, dinh dng t trng cam qut tt nht l t ph sa c, t tht nh, tng t dy nhiu mn, pH 5,56,5, mc nc ngm thp. Trnh trng trn t st hoc t c mc nc ngm cao. Cc ging cam qut c yu cu khc nhau. V d: cam chanh cn t mu m hn cam B H. Cht dinh dng: Cam qut cn cc nguyn t a lng (nh N, P, K, Ca) v vi lng (nh Fe, Cu, Zn, Bo). Mi nguyn t c nhng tc ng ring n nng sut phm cht qu v sinh trng pht trin ca cy, c nh hng n nng sut cy. * m: m tp trung l (chim 1/2 hm lng N trong cy), nht l trong l non, t non. Thiu m: thn cnh km pht tri n, t ra l non, do vy ra hoa kt qu km. Nu thiu trm trng th l ng mu vng (gn l vng trc ri n phin l), l nh, t t non, l mau rng. Tha m: l xanh m, to v dy hn bnh thng, v qu dy, phm cht km. * Ln: Ln thng tp trung trong ht cam qut, trong l t l ln thay i tu tui l v lng ln bn cho cy. Thiu ln: l c mu ng, khng c v bng c trng ca l, c nhng m kh ngn l v mp l. - 79 -

Tha ln: nh hng xu n phm cht qu Theo Takahaski (Nht Bn) tng kt nghin cu t 1931 - 1965 v vic bn ln cho cam qut thy rng: ln nh hng tt n phm cht qu, hm lng axit trong qu gim do vy t l ng/ axit tng ln, khin qu ngt hn. * Kali: C vai tr quyt nh phm cht qu v tng trng lng qu. Bn kali, hm lng ng v axit trong qu u tng, do vy ct gi v vn chuyn d dng. Thiu kali: Nhng mm mi ny, l nh b v khng bm cht vo cnh, thn cy c hin tng chy gm, qu d rng, cy km chu lnh. Tha kali nh hng n vic trao i cc nguyn t khong khc (c bit gy hin tng thiu Mg). * Canxi: cn cho b r pht trin. Khi bn tng Canxi phi tng Kali (v hai nguyn t ny i khng nhau). Thiu Canxi: Th nghim trong chu cho thy, nu thiu Canxi th dc gn chnh v mp l nht mu, l sm rng, mm cht t ngn, qu mau rng. Tha Canxi: Lm pH t tng, khi pH 7 l cam thng b bnh r st, cy kh ht cc nguyn t vi lng (Zn, Mg, Fe). * Magi: Thiu Magi l c mu " hng", biu hin r l gi (vt hnh mi tn gc l). Nu thiu nng hn nng sut thp, hm lng axit tng s v vitaminC gim. Trong l hm lng Magi 0,25% c coi l , Magi = 1.25% l qu tha, Magi < 0,15% l thiu phi b sung. Nu bn Kali lin tc s lm gim hp thu Magi ca cy. * St: Thiu st th l cy mng, vng, gn l xanh, l mau rng, l kh t u cnh tr xung, qu rng, cy km chu rt. Khc phc bng cch phun FeSO4 0,5%. * ng: Thiu Cu th cnh non mi mc yu t, cnh c cnh r, l to m, gn chnh nh ln. Thiu nng th l nh, mau rng, qu hay b nt, khi cn xanh, qu chn c mu v ti, tht qu chua xp. Cch khc phc: Phun CuSO4 0,2 - 0,5%. Hin tng thiu Cu thng xy ra t ct pha i i vi hin tng thiu Magi. * Km: Thiu Zn th l mc ng mu vng, gn xanh, cnh ngn kh dn, qu nh, v nht, tht qu kh, phm cht km. Cch khc phc: phun hn hp ZnSO4 0,6%. * Bo: Thi u Bo trn l xut hin m trng , dn dn thnh tng m c nh, l rng sm, qu nh, d rng, phm cht km. Cch khc phc: phun axit boric 0,25% ln l. Vai tr ca cht khong i vi cy c nhiu nghin cu khng nh, r rt nht l khi p ng ng lc cy cn. Hin nay nhiu nc p dng phng php bn phn da trn c s phn tch hm lng khong c trong l: c 5 mc sau y: 1- Thiu: nh hng r rt n sinh trng v sn lng 2- Thp: Cy sinh trng chm (do khng nhu cu dinh dng). 3- : Cy sinh trng tt 4- Cao: nh hng n sinh trng cy, n hp th cc yu t khc 5- Tha: nh hng r n sinh trng v sn lng. Khi hm lng trong l mc thp v thiu ta cn b sung dinh dng cho cy. mc cao v tha, chng t cn ngng vic bn phn trnh c hi cho cy. - 80 -

Bng 6.6: Hm lng cht khong trong l 5 mc Mc Nguyn t a lng (% cht kh) N P K Ca Mg S Vi lng (mg/1kg) B Fe Mn Zn Cu Mo Thiu Thp

Cao

Tha

< 2,0 < 0,08 < 0,6 < 1,5 < 0,15 <0,13 < 20 < 35 < 15 < 15 <4 <0,05

2,1 0,09 - 0,11 0,7-1,1 1,6-2,9 0,16- 0,19 0,14 -0,19 21-40 36-59 16-24 16-24 4,1-5,9 0,06-0,09

2,4-2,9 0,12-0,16 1,2-1,7 3,0-5,5 0,2-0,6 0,2-0,3 50-150 60-200 25-200 25-200 6-16 0,1-0,2

3,0-3,5 0,17-0,29 1,8-2,3 5,6-2,3 0,7-1,1 0,4-0,5 160-260 130-200 300-500 110-200 17-22 0,3

>3,6 >0,3 >2,4 >7,0 >1,2 >0,6 >270 >350 >600 >300 >25 >0,4

Cch ly l mu phn tch: Chn nhng cnh ngoi ra tn, mi cy chn 10 cnh, mi cnh ly 1 l ra vo v xun ( c 4- 7 thng tui). Ly mu l ca 5 - 10 cy, hn hp li thnh 1 mu phn tch. 6.6. K thut trng trt 6.6.1. Nhn ging cam qut i vi cam qut, hin nay nhn ging ch yu l bng phng php v tnh: chit, ghp, cy m.(Xem phn i cng). - mt s loi c biu hin a phi r rt, ngi ta c th gieo ht, ri chn phi v tnh (bng phng php phn tch gen) nhn ging bng cch ny ngi ta c th phc trng 1 s ging b thoi ho do qu trnh nhn ging v tnh qu nhiu i. - Hin nay khc phc 1 s bnh do virus gy ra i vi cam qut. Mt s c s nghin cu c iu kin nn dng phng php cy m t bo. Ly m phn sinh l ni sch virus nhn ging, to cy con phc v cho nhu cu sn xut. C th phi thay ton b nhng cy ang b bnh hin nay ngoi sn xut. - V k thut ghp, thng p dng cch ghp mt nhiu hn ghp cnh trong ghp ch T v ghp mt nh c g nhiu hn l ghp ca s. - V gc ghp cho cam qut, cha c nhng nghin cu c bn cho tng loi 1 cch y . Ti tri cam Xun Mai vo nhng nm 1965 - 1972 nghin cu v tp on gc ghp cho cam qut (4 ging trng trt l: cam X oi, cam Vn Du, cam Naven, cam B H ghp trn 16 loi gc khc nhau. Bc u c kt lun l: + Cc th thuc C.sinensis th ghp tt trn cam Thanh H, Trp v cam Voi - Qung Bnh, c t l tip hp rt tt, khng c biu hin chn voi, cy 7 - 8 tui sinh trng kho, nng - 81 -

sut ban u kh. + Cc th thuc C. reticulata th ghp tt trn qut hi Lng Sn (tc gi kho st li cy qut hi ny, n gn nh qut Cleopatra). Tuy nhin do chin tranh ph hoi, th nghim ny cha theo di c kt qu cui cng, a ra c nhng kt lun xc ng. Trc y ngi Php ta c chn cy bi (C.grandis) lm gc ghp cho cam (C.sinensis), v l i dng c tnh sinh trng kho, ti sinh mnh chu c hn, ng ca loi ny. Sau mt s nm trng rng ri ta (1960 - 1980), cc nng trng trng cam ca ta u thy ghp trn bi, cy cam b "chn voi" rt r, v c th do m dn n cc bnh tt sinh l ca cy (chy gm, vng l) dn n tui th cy ngn. Tuy nhin trong c ch th trng hin nay, mc ch kinh doanh thng thay i rt nhanh do yu cu ca th trng, v vy nu cha c nhng nghin cu y v chn cy gc ghp cho tng th, vn c th s dng cc loi bi di lm gc ghp cho cam, qut v ht d kim, sinh trng ca cy cam kho, nhanh, to ra gc ghp nhanh (ht ca cc loi: Poncirus, Cleopatra, cam Thanh Hu lp nhiu, kh kim, sinh trng rt yu). Nu chu k vn kt thc nhanh th gc ghp trn bi trong vng 8 -10 nm u biu hin "chn voi" cha r rt. - Cng c 1 s kin cho rng c th dng cnh chanh, yn, k (thuc C. medica) gim cnh to gc ghp cho cam qut, tuy nhin cng cn c nghin cu k cng hn, v cc loi gc ghp ny sinh trng trn t i, t cn ci rt km. Nh vy i vi cng tc nhn ging cam qut hin nay, vn ni cm l nghin cu tp on gc ghp hp l cho tng th. Ta nhp ni cc loi chanh sn (Reugh lemen) C.volkameriana; Citrange (cc loi lai gia C.sinensis x Poncirus) cn theo di kt lun v a ra sn xut. Hin nay trn th gii t dng gc ghp l bi m thng dng cc ging lai gia cc loi. C.paradis x Poncirus C.sinensis x Poncirus C.grandis x Poncirus C.reticulata x Poncirus 6.6.2. Chn t, lp vn - t trng cam: chn t c tng dy 0,7m, giu dinh dng, c cu tng tt. t c t l st 15%, pH t 5,5 - 6,6. t ph sa ven sng khng b ngp hng nm l t l tng i vi cam qut. - Vn cam vng t c mc nc ngm cao, phi ch xy d ng h thng thot nc cho tt. - Vn cam vng t dc: Phi xy dng cc h thng chng xi mn. - Cn trng ai rng phng h: hn ch tc hi ca gi bo, gim bc hn na. C 200- 250m trng mt ai rng rng 5 - 10m, hoc 300- 400m trng 1 ai rng rng 10- 15m. 6.6.3. Trng cam qut 6.6.3.1. Chn cy con, bng cy Chn cy c cnh mc kho, phn b u, tn u, l xanh m, khng su bnh. Trng gn th nn nh bu, vn chuyn i xa c th trng r trn nhng cn nhanh chng, phi trnh lc cy ra lc non, cy r trn nn h r. Cch bng cy r trn: Ti m nc vn m dng thung, mai by cy ln v r t cy t b t r, cy con nh ln, ct bt r, nhng r cy vo hn hp bn long vi phn chung hoai, ri b thnh b, qun r bng bao ti gi m. - 82 -

6.6.3.2. o h - Bn lt H c kch thc 0,8 x 0,8 x 0,8m. y h xm su 8 -10cm. Ni c mc nc ngm cao o nng hn. Vng o su cng tt. Khi vt t ring lp t mt, phi i t 20 -30 i ngy, bn phn lt trn vi lp t mt, cho xung y h, sau cho lp t su ln trn. Bn lt. Bng 6.7: Lng phn bn lt cho cam qut Ging cam Loi phn (kg/h) Phn hu c Vi bt 50 1 0,2 0,16- 0,24 50 1 0,4 0,2- 0,24 50 1 0,2 0,16-0,25 Cam chanh Cam snh qut

6.6.3.3. Mt - Khong cch Ch yu l da vo tn cy nh mt - Phng thc trng: trng theo kiu vung, ch nht hoc nanh su. Bng 6.8: Mt khong cch trng cam qut nc ta Loi v ging cy trng trt - C.sinensis: cam X oi, cam Vn Du - C.reticulata: qut Vn Du, n Chu, cam snh, cam b (qut King) - C.aurautipolia: chanh ta - C.grandis: bi - C.paradisi: bi chm Khong cch (m) 4x4 8x8 5x5 4x4 2x2 4x4 6x6 10x10 Mt (cy/ha) 625 (1) 156 (2) 400 500 2.500 625 277 100

(1) Mt thp dng cho t tt, kinh doanh di (2) Mt cao dng cho t xu, kinh doanh ngn 6.6.3.4. Cch trng t cy vo h thn cy thng, mt ghp quay v hng gi chnh, bu cao hn mt t, ri lp t v dm cht. Nu trng cy r trn th ri quanh h mt cch t nhin ri lp. Sau khi lp t, ph rm r, c dy 20cm quanh gc gi m, ti m nc. Thi gian cch 3 -5 ngy ti 1 ln, sau tha dn. Vng gi mnh cn cm mt cc, nghing thn cy, trnh gi lc. Trong nm u cn ch trng dm nhng cy cht, cy xu. 6.6.3.5. Thi v trng C th trng quanh nm, nhng thi v thun li nht l: - 83 -

- Vng Thanh Ho tr vo: V xun t 15/2 - 10/3 V thu t 1/9- 30/10 - Vng Ninh Bnh tr ra: V xun t 15/2 - 15/4 V thu t 15/8 - 15/10 6.6.4. Chm sc cam qut 6.6.4.1. Qun l vn cy Trng xen: Khi cy cn nh, tn cha giao nhau, c th tn dng t trng xen cc cy h u (, lc, cy phn xanh) va tng thu hoch. - T gc, lm c, gi m: Thng xuyn lm c, xi xo. Gia 2 hng cam hng nm (vo thng 10 -11) c th cy su. Ti nc khi nng hn, hoc vo thi k cy cn nhiu nc ta phi ti nc, tt nht l ti nh git, ti phun, ti rnh hoc nu t cy th o h xung quanh tn cy (hc su 30 50cm, 5 -6 hc/cy, cho mn rc xung ri ti nc vo hc). Lm sao m t lun n nh th cy sinh trng v ra hoa kt qu khng b ri lon. 6.6.4.2. Ct ta to hnh - To hnh nhm to cho cy c mt khung tn kin c, tn dng khng gian, ta loi nhng cnh nhnh v ch, khi n cy tp trung dinh dng cho qu, cy s sm cho qu, sn lng cao. Vic to hnh tin hnh t thi k vn m v trong vi nm u trong l kinh doanh: Khi chi ghp cao 45 -50cm th b m ngn, thc cho cy phn cnh sm. Chn 2 -3 chi cnh phn b u cc pha, s khc b. Nhng cnh chnh ny cch nhau 10 -15cm, lm vi thn chnh 1 gc 40- 450C. Tu iu kin kh hu tng vng m to thnh tn hnh dng thch hp (hnh qut, hnh d, hnh thp, hnh bn nguyt). - Ct ta: Nhm gim bt nhng cnh v hiu, tp trung cht dinh dng nui cnh hu hiu, khng ch s ra hoa kt qu ca cy. Mt khc cng l bin php phc sc cho cy gi, phng chng su bnh cho cam qut. i tng ta b l: cnh kh yu, su bnh, cnh vt, cnh la, hoc cnh mc ln xn trong tn; cnh ngn ma xun (cnh yu), cnh qu qu yu th ct b khi thu hoch. To hnh v ct ta cn c tin hnh song song. Nhng khi vn cam i vo giai on kinh doanh th ct ta l chnh. 6.6.4.3. Bn phn cho cam qut * Nhu cu cht khong ca cam qut Cam qut ht cht dinh dng mnh nht vo thi k n hoa v ra lc mi. Kt qu nghin c Braxin cho thy: t nng sut cam 50t/ha th qu trn 1 ha ly ca t 75kg (N), 27,5 (P) v 123,5 (K) cha lng dinh dng cung cp cho vic pht trin k thn cnh v hao ht do ma nng. + m: nh hng r n nng sut. Bn m Nitrat tt hn m sunphat, tt nht l dng ur (va tng nng sut va tng phm cht v m qu p). C th bn Ur vo t hoc phun ln l (nng phun l 1%). + Ln: C nh hng n phm cht qu r hn n nng sut. Do ln b gi li trong t, nn sau mt thi gian bn, c th ngng 1- 2 nm mi bn li. Bn lt 1/2 lng ln vi phn hu c, s cn li bn thc vo hai v h v thu. t chua - 84 -

dng photphat. + Kali: C tc dng r n phm cht qu v trng lng qu. Cc yu t khong khc nh Ca, Mg, Fe, Bo.c nh hng n nng sut, sinh trng, kh nng chng chu ca cy. Cam qut cn c bn nhiu phn, cn i cc nguyn t dinh dng, vi lng cy mi sinh trng kho, sung sc, chng chu tt vi su v bnh hi, bn cy v cho thu hoch cao. Mun bn phn cho cam qut c hiu qu cn cn c vo tnh cht, tnh hnh sinh trng ca cy v sn lng thu hoch hng nm. Nhiu vng cam qut trn th gii ngi ta cn c vo kt qu phn tch l bn phn. Bng 6.9: Kt qu phn tch l cam qut vi mu chun (A. Van Deest v cng s) Ging cy trng St Michael St Michael Lue Grim Gong Bi chm Mash Tiu chun Giai on Khng mang qu C qu C qu C qu N (%) P (%) 2,79 2,26 2,55 2,08 0,19 0,13 0,17 0,11 K (%) 2,78 1,45 1,75 1,85 Ca (%) 1,63 3,07 2,20 2,35 Mg (%) 0,45 0,50 0,48 0,42 S (%) 0,032 0,038 0,048 0,054 Fe (%) 190 130 200 150 Mn (%) 12 16 14 3

C qu 2,40 0,12 1,00 5,00 0,40 0,300 60 35 200g Urea v 100g Sunphat kali vo cc thng 1- 2, thng 4- 5 v thng 8- 9.

* Chng trnh nghin cu pht trin cam qut ca UNDP ti Vit Nam ngh 1 cng thc bn phn cho cam qut theo tui cy nh sau: +Cy t 1 - 4 tui: 1 nm bn 1 ln phn chung 30kg cng vi 0,1- 0,2kg phn ln nung chy (ln Vn in) vo cui ma sinh trng (t thng 11- 1). Ln 1: 30% phn m Ln 2: 40% m + phn kali Ln 3: 30% m cn li. + Cy t 5- 8 tui: liu lng bn nh sau: Phn chung tt 30 - 50kg/nm. m Urea 1- 2kg (c th thay 1/2 bng m Sunfat trnh tnh trng thiu lu hunh). Phn ln dng nung chy 3,5kg. Phn Kali dng Sunfat 1- 1,2kg. Phn chung v phn bn 1 ln vo sau v thu hoch. Bn 60% phn v 40% phn Kali vo thng 1 -2; 60% phn kali v 40% phn m m cn li vo thng 5-6. Cng c th chia u phn m bn lm 3 ln: Thng 1- 2: 40% Thng 5 - 6: 30% - 85 -

Thng 8 - 9: 30%. Cch bn: r c cch gc t 3 0 - 50cm, ph mt lp mng t bt, rm rc, ti nc. Trnh ph t qu dy, st gc s gy bnh thi gc cam qut. - Magi: Dng Nitrat magi 1 kg trong 100 lt nc phun n t l. - Km: 100g Sunfat km pha trong 100 lt nc phun vo thi k ra l v xun. Gii quyt hin tng thiu ng bng cch phun dung dch Booc. Trong trng hp thiu nghim trng th phun xit clorua ng 400g pha trong 100 lt nc. - Nu cy c hin tng thiu bo c th phun dung dch Borat nng l 300g/100lt nc: * C th kt hp vi tui cy v nng sut cam qut ch nh bn phn thch hp. + Cy t 1- 3 nm tui: Phn chung 25 -30kg/1cy; phn ln nung ch hoc photphat y nghin 200 - 500g/cy; phn urea 150- 600g/1 cy. + Cy 4- 5 tui: Phn chung 30kg/cy; m urea 300g; ln nung chy 500g/cy; sunfat kali 300g; vi bt 500g - 600g/cy. Phn ln v phn chung bn 1 ln vo cui ma sinh trng cng vi vi bt. Phn m v kali chia lm 3 ln nh nu trn. + Cy t 6 - 8 tui tr ln: C th cn c vo sn lng thu hoch hng nm nh lng phn bn. Nu thu hoch 15 tn qu/1ha mt trng 600 cy cn bn cho 1 cy: 30kg phn chung/cy, m urea 400g/cy, phn ln nung chy 1.000g/cy; vi bt 1000g/cy; sunfat kali 500g/cy. N nng sut 30 tn/ha v mt l 1200cy/ha th lng phn bn cho 1 cy u cng nh trn. Nu nng sut vn l 15 tn/ha th lng phn bn cho 1 cy rt xung cn 1/2. Trong trng hp nng sut tng gp i: 60 tn/ha th lng phn bn cho 1 cy cng c tng ln tng ng. Tng lng phn chung, phn ln v vi bt c bn 1 ln vo thng 11- 1 phn kali, m c chia lm 3 thi k bn vo ma xun, ma h, ma thu nh trn. 6.6.5. Ti nc cho cam qut Cc tnh Trung du v Min ni pha Bc, cc tnh min Trung, Ty Nguyn v min ng Nam B c nhiu thi k b kh hn nng, m trong t b gim xung ti 40% m bo ho, thi k b kh hn nh cng ti 40- 50%. Khi cn ti nc cho cy t ti 100% t bo ho t nht phn xung quanh gc theo chu k 3-5 ngy 1 ln ti thm hoc ti phun ma, c tc dng nng cao nng sut r rt. Cy su khi lm t t rm rc v cy phn xanh l nhng bin php chng hn tt t, cho cam qut. Khi ph rm rc v cy phn xanh, khng nn ph kn gc. Ti nc l bin php chng hn tch cc nht: nu ch ng v nc ti th tho nc vo cc rnh nng hai bnh ba tn cy, sau 1 ngy th tho cn. Khng ch ng v nc th cn xy dng cc ng dn nc v cc gin ti phun lu ng. Bin php bn phn v ti nc cho cam qut l nhng bin php rt n gin, nhng lu nay nhng ngi lm vn t ch n, hoc p dng khng ng cch, s lng bn khng y hoc khng cn i v nhiu trng hp min ni khng bn phn, khng ti nc, do vic sn xut cam qut phn ln khng c hiu qu kinh t hoc l hiu qu khng cao. 6.6.6. Phng tr su bnh Theo tng kt ca nhiu nh khoa hc trong v ngoi nc, su bnh hi cam qut nc ta c rt nhiu loi (44 loi su v 8 loi bnh). Chng ti ch nu mt s loi quan trng nht. 6.6.6.1. Su v ba (Phyllosnistis citrella) Su v ba xut hin quanh nm v tn cng hu ht cc loi cam qut. Chng ph hi - 86 -

ch yu thi k vn m v thi k kin thit c bn. D thi k no cng ch trng v ph hi trn bp non. Su non n ra n lp biu b trn l to thnh nhng vt ngon ngoo c ph phn trng, l xon li. Cui ng cong v trn mt l c su non bng u kim. To iu kin cho bnh lot ph hi nghim trng. - Phng tr: Phng hiu qu nht l phun thuc 1-2 ln/1t lc. Phun vo lc lc di 1-2cm bng cc loi thuc c hiu sau: Nicotex 0,1- 0,2%; Supracide 0,1%; Dexit 0,1% Hoc bng cch phun Sherpa hoc Trebon (Nht Bn): 0,1- 0,2%, Sunpht nicotin (tr c trng) hoc thuc tho mc (50kg l v thn cy thuc l + 100l nc + x phng ngm 24 gi ri phun). Cch 5 -7 ngy phun mt ln, phun lin tc 3-4 ln/1 t lc. 6.6.6.2. Su c thn, c cnh (Anoplophora chinensis) L su non ca xn tc xanh, xn tc hoa, hoc xn tc nu. Su trng thnh to bng u a, trng trn k cnh non. Su non ph t cnh non trn ngn xung, ln lt ti cc cnh ln cnh gi pha di, lm cnh ho ti dn kh v cht. Thi k ny su lun sng kn trong ng ng rng gia li cnh v c tng on cnh 18 - 25cm th c ngang ra ngoi 1 l, ming l hng xung pha di, t n ra nhng bt g. Cn sm ngn chn tin c ca su bng phng php: Vo thng 5-6 phun Sherpa 0,1% dit trng mi n, ct ta cc cnh c ngn h o dit su non. T thng 7- 8 tr i khng c ct ta na m phi d tm ming l c bt g mi n ra, dng dy km hoc thp lun vo chc git su; Hoc dng mi dao nhn sc khot rng ming l, dng bng tm dung dch Wofatox hoc Bi58 3 - 4% nht su vo cho su cht ngt. 6.6.6.3. Nhn (Panonychus citri M) Pht sinh quanh nm, hi l l chnh, nht l thi k kh hn (v ng xun). - Phng tr: Lu hunh + vi canxi polysulfua (ISO). V h dng hn hp ny vi 0,51Obome. V ng xun th dng hn hp 0,4- 0,6 Obome. Phun 7-15 ngy/mt ln, phun 3- 4 ln khi c su. 6.6.6.4. Nhn trng (Phyllocoptes oleivorus) L nguyn nhn ch yu gy ra nm qu, cc vt mu vng sng di l. nhng thi k kh hn ko di v t nh sng, nhn trng ph mnh. - Phng tr: C th phun lu hunh - vi 0,2-0,3 Obome 4-5 ln cch nhau 15 ngy. Hoc dng 0,1-0,2% Sherpa hoc Trebon; Zincopper 1/200-1/250. ng thi phi v sinh vn tt. Gn y ngi ta thng dng Monocrotophos 56% phun vi nng 0,1-0,2%, hoc dng Methamidophos 600 d nc pha nng 0,1 -0,2% phun. Cn phun t ht c mt ng di l v phun lc cy ang ra lc non. 6.6.5. Rp cam (Pulvinaria aurantii Cidl) Ch yu hi trn cc l non, cnh non l b xon rp ln, rp tit nc nhn khin l b mui en. Rp sp trn mnh ph mt lp bng hoc mt lp sp trng hnh gy, hnh vy c, c th mu hng hoc mu xm nu. Dng Bi 58 hoc Trebon phun vi nng 1 - 2 phn nghn vi ln thi k 3 l. 6.6.6.6. Rui vng c qu (Bactrocea dorsalis Handel) Cc nng trng b rui hi lm gim sn lng 25%. Su hi ch yu thi k qu ln chun b chn (t thng 7 tr i), chng tm nhng qu cam chn sm, chn p trng. Rui trng vo qu, sau 1 ngy n thnh di, c vo qu, sinh sng v pht trin trong mi qu, khong 10-14 ngy sau chui ra khi qu, lc ny qu c th b thi hoc rng, di cong mnh bt i xa hoc ri xung t, chui xung lp t su 1- 2cm ho nhng, sau 7 - 8 ngy v ho thnh rui la 2; tip theo l la th 3, th 4. Nguy him nht l la th 3, th 4 (mt ng v cam chn). - 87 -

- Bin php phng tr: Trong v h cn tp trung by rui c, trng rui ci b ung. B by gm Methyl Eugenol 90-95% + 5-10% Nalet, tng ng 15-20phn + 1phn. Pha 2cc/1lt b, mi b dng cho 50 cy (mi ha cam treo 3-5 b), c 5-7 ngy thay b 1 ln. nh lin tc 10-12 ln trong ma qu chn. Ch : B phi treo di ming nilon chng ma. Ngoi ra cn phun Sherpa 0,1-0,2% xung t dit nhng, phun Dipterex 0,3% ln cy 3-4 ln cch nhau 7-10ngy. 6.6.6.7. B xt C 2 loi b xt xanh (Rhynchocoris humeralis Thunb) v b xt en Chng ph hi c l v qu. Loi ny tuy khng gy thnh dch, nhng hng nm trong v h thu chng trch ht v lmng qu 5 - 8% sn lng. Chng hi cam c 2 giai on u r trng v trng thnh. Cc con ci trng di mt l, mi 8 -14 qu, sau khi n su non sng tp trung, cng ln cng phn tn ring l. Chng hot ng ban ngy v tng i nhy cm vi ting ng - khi c ting ng u trng co mnh ri xung t, trng thnh bay i ni khc ln trnh. - Phng tr: C th thu bt bng vt vo bui tra, chiu, nht qu rng, l vng t hu. Bin php ny rt c hiu qu. + Phun Sherpa 0,1- 0,2%, Decis 2,5EC pha 0,1- 0,2%. Ngoi ra cn kt hp phun cc loi thuc sau tr c cc loi su khc: phun Methyl parathion 50EC, Sumithion 50EC pha 0,1% hoc Lebaycid 50EC pha 0,15%. 6.6.6.8. Bnh lot (Canker) Do vi khun (Xanhthomonas campestris pv. Ctri) gy hi. Gy hi ch yu thi k vn m. Cc vt bnh c mu nu v xut hin dy c trn mt phin l sau khi c vt su v ba. Bnh thng xut hin nhiu trn cam, chanh v trn cc cnh b non, chp vn m. Hi i l v qu non. Bnh gy ra bi vi khun xanthomonas hay phytomonas citri. - Phng tr: V sinh vn, dit su v ba kp thi, phun Boocdo 1% hoc Zinep 0,5 0,7%, Manep 0,3 - 0,5%. Phun 2-3 ln khi c bnh, cc ln cch nhau 10 - 15 ngy. 6.6.7.9. Su xanh, su cun l, cu cu: ph bp v l non - Phng tr: phun Sherpa (0,1%), dipterex (50%), pha long 1/600; hoc bt bng tay. 6.6.6.10. Su nht (Clitea metallica Chen) Ph l non l ch yu v hi mnh vo thng 2-4 - Phng tr: phun 0,1% Sherpa hoc Trebon; Dicamenthrin (Desis 2,5EC) 0,1- 0,2%. 6.6.6.11. B tr Ph l non, su non ph c r t. - Phng tr: Bt b ng by n v o th ng 2 -6; phun Sherpa 0,1-0,2% vo chi u mt v m. 6.6.7.12. Cc loi rp Rp sp, rp khuyn en, rp en, rp lng mng. Chng ch yu hi trn cnh v l non, lm l b xon rp ln, rp tit ra dch nhn lm bnh mui en pht trin. - Phng tr: phun Sherpa hoc Trebon, Bi58 0,1-0,2%. Nu c mui en phi kt hp vi CuCl2 0,3% hoc Zincopper. 6.6.6.13. Bnh gh (Elsinoe fawcetti Bil et Jenk) Gy ra vt sn trn l, cnh, v qu, bnh so (do nm Elsinoe fawcetti gy ra). Ph l non, cnh non, qu non, ph nng trn cnh chanh v cam B H. - 88 -

- Phng tr: V sinh vn vo ma ng. Phun Boocdo 11%, Zincopper 1/200-1/250 (3040g thuc/1 bnh phun 10 lit); Hoc Oxyclorua ng (cc thuc gc Cu ++ u c th tr c). 6.6.6.14. Bnh mui en Ph l, qu v thn, cnh - Phng tr: + Dit cc loi rp gy nn bnh + Ta bt cnh l nhng ni rm rp, m thp, lm sch c di, tiu thot nc tt + Phun Trebon 0,1% + CuCl2 0,3% 2-3 ln cch nhau 7 -15 ngy. C ng c th phun Zincopper. 6.6.6.15. Bnh thi gc chy nha Do nm phytophthora sp gy ra Nm sng trong t, c th hi r nhng ch yu l hi gc cy, c r v chn cnh ln ni gn mt t. Lm cho v v tng sinh bn b thi, chy nha sau nt dc, pha di v l nhng mng g mu nu, thng hi mt bn gc ri lan ra theo ng vng trn ca thn, lm cho cnh l kh vng, qu c u cng b chn p. Bnh d pht sinh trong iu kin m cao, nhit > . Cc cy cam qut ghp trn g c bi, gc chp v chanh Eureka thng b bnh ny. - Phng tr: + Ghp cy ln loi chng bnh tt (Citrange) + Khng trng ni thp, ngp ng, cn p m cao, vt ghp cao cch mt t 40-50cm. + Phun thuc tr nm nh Kasuran, Zincopper + Nu cy chm b thi, ly dao co v, lau sch nha, bi thuc gc ng nng cao (Kasuran, Boocdo) 6.6.6.16. Bnh Greening (cn gi bnh vng t l cam, bnh vng bc) Tc nhn gy b nh l mt loi vi khun nhum gram m, s ng trong t bo, ph hi ch yu cc mch libe cc b phn non, lm l b nh li, cy ln, l bin vng lm m, gn l vn xanh. Thng xut hin mt vi cnh, nu nng mi biu hin ton cy. Trn cy b bnh qu nh, lch tm, chn khng u, ht b trm, v chua, cht lng gim. Bnh ny lan truyn thnh dch nh mi gii l 2 loi cn trng ming chch ht: ry chng cnh Diaphorina citri v Trioza erytreae; nguyn nhn th 2 l do chit ghp t cy c ngun bnh. Nc ta hin nay ang b bnh ny rt nng, nht l trn cam snh. - Phng tr: + Tr rp mi gii truyn bnh + Mua ging cy sch bnh + Pht hin sm bng cch ghp trn cy ch th, da vo phn ng ELISA + Thm canh y cy khe mnh, chng bnh tt hn 6.6.6.17. Bnh chy gm (Phytophthora citropthora) Bnh thng pht sinh phn st gc cam, qut, chanh, bi. nhng v tr ny bnh thng ko theo hin tng thi r v thi c r. Cc cy cam qut ghp trn gc bi, gc chp v chanh Euraka hay b bnh ny. Cch phng tr tt nht l chn gc ghp chng bnh, dng Boo hoc Casuran pha c st vo vt bnh sau khi lau sch nha sau bi nha ng hoc sp vo l khi. 6.6.6.18. Cc bnh virut Exocoritis, Tristeza v Pxorotis Phng l chnh. Thm canh cao ngay t u, chn gc ghp chng bnh, phun thuc thng xuyn phng tr rp, ry chng cnh v cc loi su hi khc. - 89 -

Hin nay ngi ta cn pht hin ra nui kin vng c tc ng tt trong vic hn ch tc nhn truyn bnh. C th: Trng HNN Cn Th lm nhiu th nghim nui kin vng trn cy cam qut. 6.6.7. Cc bin php chm sc khc 6.6.7.1. To hnh ta cnh Thi k kin thit c bn cy cam qut cha c qu cn phi ch ta cnh to tn cho cy: ct ta bt cc cnh nh, nhng cnh vt v cnh mc su trong tn, nhng cnh b nhim su, bnh hi. Cng vic ny cng cn c tin hnh thng xuyn sau mi ma thu hi qu: ct b nhng cnh kh, cnh tm, cnh qu mc yu v nhng cnh su bnh, nhm to cho tn cy thng thong, t su bnh. 6.6.7.2. Ta hoa, cnh Hoa cam, qut, chanh, bi thng ra rt nhiu, t l u qu li thp thng trong khong t 3- 11% tu ging loi v iu kin chm bn. Do thi k n, hoa, qu non ngi ta thng ta bt cc hoa d hnh, nhng hoa, qu non ra mun v v tr khng thch hp cho vic hnh thnh qu, cng vic ny c th c tin hnh bng cch phun cc cht iu tit sinh trng. 6.6.7.3. Chm sc qu thi k sau u qu 1- 2 tun l tin hnh phun cc cht iu tit sinh trng kt hp vi cc cht dinh dng b sung v cc vi lng tng t l u qu v xc tin nhanh qu trnh ln ca qu, gim s ht v lm p m qu. Bin php ny c bit c hiu qu khi s dng cc dng phn Chelade. Kt qu th nghim ca chng ti cc cy cam qut 3 tui u t nng sut 120 qu tr ln vi trng lng bnh qun 95g/qu; qut Tch Giang 64 qu, trng lng bnh qun 120g/qu. 6.7. Thu hi v bo qun Trc lc thu hoch 1 thng nng tri cng cc c quan thng mi cn gim nh sn lng cc vn cam qut trong vng c k hoch thu hi, bo qun, ng gi v vn chuyn n ni tiu th. Thu hi qu cam qut, khi qu xut hin mu chn ( da cam v vng da cam) trn 1/3 1/4 din tch v qu. Khng nn qu chn lu trn cy thng dn n hin tng xp qu. Tin hnh thu hoch vo nhng ngy tri nng ro: dng xecat (ko) mi bng c l xo ct st cung qu. Trnh lm xy xt v qu khi thu hi. Qu c thu hoch a vo ln tri phn loi, lau sch v qu, x l ho cht trc khi vn chuyn n ni bo qun v tiu th. Trong iu kin ma ng nc ta qu cam qut sau khi x l parafin c th bo qun d tr c 2 thng. Sau ct gi 3 - 4 thng qu bt u c hin tng kh xp tht qu. Nu bo qun trong kho lnh v vn chuyn trong xe lnh, yu cu nhit trong phng t 1 - v m l 80 - 85%. Thi gian bo qun cng lu nu qu sau khi thu hi c lau sch nh nhng, trng patafin, gi giy bn mng v khng cht ng. Cn c bit lu vn ny i vi cam qut thu sm (thng 10) khi nhit cn cao v cc loi cam qut trng cc tnh pha Nam. ko di thi gian s dng cam qut ti cn c bin php bo qu thch hp. Trn th gii v Vit Nam c nhiu bin php bo qun cam qut da theo nhng kinh ng him c truyn hay cng ngh tin tin. V d nh phng php cam trong ct, bi vi vo cung qu, x l cam bng ha cht, bo qun cam trong kho lnh hay trong mi trng kh quyn c iu chnh. Mi phng php u c u im v nhc im ring, phng php cam tr ong ct, bi vi vo cung qu d thc hin nhng hiu qu thp. Cn phng php bo qu bng ha cht th t l qu hng thp nhng gy hi sc khe cho ngi tiu dng, khng an ton v sinh thc phm, - 90 -

gy nh hng xu mi trng. Bo q u cam qut trong kho lnh hay trong mi trng kh quyn c iu chnh cho cht lng tt nhng yu cu vn u t cao, ga thnh cam cao. Trong iu kin nng dn c th p dng phng php bo qun cam iu kin thng do Vin Nghin cu rau qu H Ni ph bin sau: Quy trnh nh sau: Thu hi La chn Ra sch X l nc nng Lm kh Bao gi Bo qun trong kho. - Thu hi: Thu hi ng chn ca qu, chn ph hp khi v qu ng mu vng 1/2 qu th tin hnh thu hi nh nhng, khng ri v xy x v qu. Khng thu hi lc tri c nng nng hoc sau ma, khi sng ma cha tan ht. - La chn qu: Chn nhng qu ng u, khng c vt sn si, qu khng c vt bnh, v qu khng c vt chai cng. Ra sch: Dng nc sch v d mm r a sch bi bn bm trn v qu, ra xong trng li bng nc Gia ven 1/1000 (nn i gang tay nc Gia ven hi da tay). - X l nc nng: X l nc nng 50 - trong thi gian 20 pht dit vi sinh vt v cc trng ca rui c qu bn trn b mt qu (cho cam vo nhit s gim do khi nhit t mi bt u tnh thi gian). Nu x l nhit < th gim tc dng, cn x l nhit cao s hi n qu. - Lm kh: Sau khi ra sch cam kh t nhin hoc dng qut lm kh. - Bao qu: Dng ti PE mng bc kn, ti PE c tc dng gim h hp qu, gim thot hi nc v trnh s xm nhp ca nm bnh t mi trng vo qu cam (t cung qu xung di rui qun kn). Xp trong kho: Nn xp vo cc gin m bo thong mt. Trc khi cho cam vo kho cn lm v sinh kho sch s trnh s ly nhim su bnh t kho vo cam. V sinh kho c th dng kh Sunfuar xng. C 100 kho cn t 1 kg bt lu hunh. Khi t cn ng kn ca kho 2-3 ngy ri mi m kho cho thng thong, sau cho cam vo bo qun. Vi phng php bo qu ny c th bo qu c 2-3 thng, t l cam tt cht lng trn 85%. Ch : xp mi gin 3 - 4 lp qu, khong cch gia 2 lp l 25cm. Khong cch gia cc gin l 0,5m. nh k 10 ngy kim tra mt ln, o qu, loi b qu thi hng v b kh ho.

- 91 -

Chng 7 CY CHUI (MUSA SPP) 7.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t 7.1.1. Gi tr dinh dng Chui l mt trong 5 loi qu trao i ch yu trn th trng th gii. Theo FAO, sn lng chui sn xut hng nm trn th gii rt ln: Nm 1982 t 62 triu tn trong chui n ti l 40 triu tn v chui nu 22 triu tn. Nhiu dn tc Chu . Chu Phi chui l lng thc, thc phm ch yu nh: cy khoai ty cc nc n i. Thnh phn dinh dng trong qu tnh theo trng lng ti v kh i vi chui n ti v chui nu nh sau: Bng 7.1: Thnh phn dinh dng ca qu chui (%) Chui n ti (%) Thnh phn Nc Gluxit Protein Lipid Tro Theo trng lng ti 75,7 22,2 1,1 0,2 0,8 Theo trng lng kh 91,4 4,5 0,8 3,3 (Ngun: Anon, 1963) Qu chui c cha mt lng vitamin kh ln c bit l cc vitamin nhm A v vitaminC. Nhn chung hm lng vitamin thay i tu theo ging. Cc loi chui n ti thng giu vitaminC v B6, cn cc ging trong nhm chui nu li giu vitaminA. Hm lng mt s vitamin trong tht qu (tnh theo mg %) mt s ging chui chnh nh sau: Bng 7.2: Hm lng Vitamin ca mt s ging chui ch yu (mg %) Loi vitamin Vitamin A Vitamin B Vitamin C Thiamin Riboflavin Niaxin Gros Michel 3,8 13,3 25,0 3,3 3,8 4,7 Cavendish 5,1 20,0 2,6 5,3 4,7 "Horn" Plantain 61,6 26,7 2,9 5,9 4,0 Chui nu (%) Theo trng lng ti 66,4 31,2 1,1 0,4 0,9 Theo trng lng kh 92,8 3,3 1,2 2,7

(Ngun: Anon, 1963) Theo cc nh dinh d ng hc, qu chui c gi tr dinh dng cao, n 100g tht qu cho mc nng lng t 110 - 120 calo, hp th nhanh (sau 1h45 ' hp th ht) v vy c coi l loi - 92 -

qu l tng cho ngi gi yu, suy dinh dng, mi mt. Qu chui cng c v tr c bit trong khu phn n gim m, cholesterol v mui Na+ (qu chui cha Na+ v giu K+ t mc 400mg/100g tht qu). Theo cc pht hin mi y: qu chui c li cho nhng ngi b nhim c than ch, c tc dng chng cc vt lot gy ra b ngi bnh dng thuc Aspirin v lm i lnh cc vt lot ny. 7.1.2. ngha kinh t So vi nhiu loi cy trng khc, ton b sn phm ca cy chui c th s dng lm lng thc, thc phm, thc n gia sc, thuc nhum, cng nghip ch bin thc phm, lm ru, lm mt V v mt l do no trong sn xut kinh doanh vic xut qu ti gp tr ngi th cng d dng s dng vo nhng mc ch khc vi trang thit b yu cu khng cao nh sy kh, lm bt, chua So vi cc loi rau qu khc, chui c chu k kinh t kh ngn, mc u t khng cao, k thut khng phc tp. Sau trng 12 thng th thu hoch bung th nht, sau 8 - 10 thng thu ho ch bung th 2. y l iu quan trng xt trn gc kh nng thu hi v quay vng ng vn. Th trng tiu th chui trong v ngoi nc cn ang m rng. Theo FAO, trong tng lai lng chui sn xut, xut khu ch t 7,2 - 7,3 triu tn, trong nhu cu nhp t mc 7,6 triu tn. Cc nc nhp khu ln l M, Canada, cng ng kinh t chu u (EC). trong n lng chui tiu th 1 ngi 1 nm H Ni cn rt thp ch t 1,5kg c, qu/ngi/nm, cc a phng khc cn thp hn (Trn Th Tc, 1990). y l con s rt nh so vi mt s nc khc nh Ty c - 10,5kg ngi/nm, Php - 8,8kg, M - 8,7kg, Anh 6,4kg v Nht - 6,0kg ngi/nm. Theo tnh ton kinh t 1hecta trng chui em li gi tr sn phm bng 3,8 ha trng la hoc 10 ha trng lc hoc 6 ha trng t. Nu tnh theo tr s ngoi t th 1 ha chui l 100 th 1ha ch - 88,8, cam - 68,68, thuc l - 24,88 v la l 18,66. 7.2. H thng phn loi H Musaceae (b Seitamincae) gm c 2 loi Ensete v Musa. Chui n c thuc chi Eumusa c ngun gc t 2 ngun chui di: Musa acuminata v Musabalbisiana. S phn loi cc ging thuc chi Eumusa c cp n bi cc cng trnh phn loi ca Kurz (1865), sau l hc gi Chesman (1948) v gn y nht bi cc hc gi Simmond v Shepherd (1955). H thng phn loi ca Simmond v Shepherd da trn c s cho im cc c im hnh thi ca 2 loi M.acuminata v M.balbisiana theo 15 c im thc vt hc ca cc dng ny. Hin nay phn loi cc ging chui thng da vo h thng phn loi trn c s s nhim sc th ca Simmond, 1966. Theo h thng phn loi ny chi Eumusa c s nhim sc th c s l 11, c 9 -10 loi, v c n 131 ging (Simmond, 1982). Scitamineac Marantaceae Ensete Musaceae Musa Zingiberaceae

Ingentinmusa

Australimusa

Calimusa - 93 -

Eumusa

Rhodochlamys

Bng 7.3: S lng cc ging loi, nhim sc th c s v s phn b ca cc chi trong loi Musa Chi S nhim sc th c s S loi Phn b Queensland n Philippin ng Dng v Indonesia Nam n n Nht Bn n n ng Nam Niu Ghin

Australimusa Callimusa Eumusa Rhodochlamys Ingentimusa

10 10 11 11 14

5-6 5-6 9 - 10 5-6 1

(Ngun: Simmond, 1982) 7.3. Ngun gc v phn b Theo cc nh thc vt hc, h Musaceae c ngun gc t mt vng rng ln bao gm t Nam n ko di n vng Queensland ca Chu c l vng ng Dng, Indonesia, Philippin, Nht Bn v cc o ca Thi Bnh Dng. Nhng bng chng kho c cho thy chui c tr ng th k VI - V tr cng c nguyn. u th k I (Sau cng nguyn) khong nm 200 c trng Trung Quc, mun hn nm 700 chu c trng vng a Trung Hi. Khong th k XV ngi Ty Ban Nha i a chui t chu u v trng o Kn ca om inica. Mi n th k XIX chui qu mi c bun bn trn th gii. Hin nay chui c trng hu ht cc vng nhit i, nhit i m, phn b t v nam n v bc. Theo FAO, tng din tch trng chui nm 1987 ton th gii t 2.915.000 ha tp trung cc nc Trung v Nam M, chu , chu Phi. Nhng nc trng nhiu l Brazin, Ecuador, n , Philippin, Honduras, Colombia, Costarica, Panama, Thailan, Venezuela 7.4. Tnh hnh sn xut chui ca Vit Nam v cc ging chui nc ta 7.4.1. Tnh hnh sn xut chui ca Vit Nam Vit Nam l nc nhit i v l mt trong nhng x s ca chui vi nhiu ging chui rt qu nh: chui tiu, chui ty, chui bom, chui ng, c loi chui ni ting nh chui ng i Hong (Nam nh), tng l c sn tin vua. Chng loi: Cc chng loi chui Vit Nam rt a dng nh chui tiu, chui l, chui xim v chui ng c trng ri rc khp cc tnh thnh trong c nc. Cc ging chui ca Vit Nam khng ch phong ph v kch c, hng v m cn c nhng gi tr s dng rt khc nhau. Cao cp nht l chui ng, loi chui tin vua, qu thon nh, vng ng, thm ngy nhng

- 94 -

din tch v sn lng khng cao. Chi tiu, chui gng c sn lng ln hn, hng v khng ngon bng nhng cht lng ang ngy cng c ci tin. Vi nhng c im trn chui l mt hng c trin vng xut khu ca Vit Nam, nht l ging chui ng v chui cau. Vin Nghin cu Cy n qu Min Nam c nhng cng ngh mi h tr cc tnh cy ging chui cy m sch bnh v cng ngh chuyn mu chui gi sang mu vng rt p, c th cnh tranh xut khu chui vi Philipin, oi Loan v th trng chu u, Nht Bn. Thi gian gn y cc tnh C Mau, ng Nai, Qung Ngi c nhng bc ci thin trong vic trng v pht trin cy chui tin ti xut khu sn phm chui. Din tch sn lng: nc ta chui l loi cy c din tch v sn lng cao. Vi din tch chim 19% tng din tch cy tri ca Vit Nam hng nm, cho sn lng khong 1,4 triu tn. Tuy nhin, din tch trng chui li khng tp trung. Do c im l cy ngn ngy, nhiu cng dng v t tm din tch nn chui c trng rt nhiu ni trong cc vn cy n tri v h gia nh . Mt s tnh min Trung v mi n Nam c din tch trng chui kh ln (Thanh Ha , Ngh An, Khnh Ha, ng Nai, Sc Trng, C Mau c din tch t 3.000 ha n gn 8.000 ha). Trong khi cc nh min Bc c din tch trng chui ln nht nh: Hi Phng, Nam nh, t Ph Th cha t n 3.000 ha. Theo thng tin m y, mt s tnh mi n Bc nh Hng Yn, Nam nh ang rt quan i tm vn khi phc li cc ging chui qu ca a phng l chui tiu hng v chui ng Bng 7.4: Din tch trng chui theo cc vng n v: ha S TT Cc vng 2001 C nc Min Bc 1 2 3 4 ng bng Sng Hng ng Bc Ty Bc Bc Trung B Min Nam 5 6 7 8 Duyn Hi Nam Trung B Ty Nguyn ng Nam B ng bng sng Cu Long 101.300 44.500 17.900 8.900 2.300 15.400 56.800 10.200 2.900 12.100 31.600 2002 96.000 42.100 18.100 6.300 2.200 15.500 53.900 10.500 3.400 12.300 27.700 Nm 2003 99.340 44.810 17.546 9.021 2.376 15.867 54.530 10.642 3.493 12.689 27.706 2004 102091 44.953 17.407 8.849 2.668 16.029 57.138 10.713 3.630 12.653 30.142 2005 103400 44.100 16.400 8.700 2.600 16.400 59.300 11.400 3.700 12.800 31.300

(Ngun: htt//www.rauhoaquavietnam.vn)

- 95 -

Bng 7.5: Sn lng chui theo cc vng n v: tn S TT Cc vng 2001 C nc Min Bc 1 2 3 4 ng bng Sng Hng ng Bc Ty Bc Bc Trung B Min Nam 5 6 7 8 Duyn Hi Nam Trung B Ty Nguyn ng Nam B ng bng sng Cu Long 1.080,0 555,5 359,5 95,9 19,3 80,8 524,9 66,0 93,9 114,8 310,2 2002 1.097,0 531,6 342,7 65,2 25,4 98,3 566,1 103,5 41,4 146,4 274,8 Nm 2003 1.281,8 657,0 426,2 100,6 27,3 103,0 624,8 99,6 44,3 150,7 330,2 2004 1.353,8 687,1 352,2 98,5 30,7 205,7 666,8 99,5 53,0 162,6 351,6 2005 1.354,3 641,5 403,5 96,6 30,6 110,8 712,8 111,8 58,3 175,8 366,9

(Ngun: htt//www.rauhoaquavietnam.vn) 7.4.2. Cc ging chui nc ta Theo GS.TS. Trn Th Tc (1995) cc gi ng chui chnh min Bc nc ta c xp vo 4 nhm sau: 7.4.2.1. Nhm chui tiu Nhm ny c 3 gi ng l tiu ln, tiu nh, tiu cao. Cc ging trong nhm ny c chiu cao cy thp n trung bnh, t 2,0 - 3,5m; nng sut qu t trung bnh n rt cao; phm cht thm ngon thch hp xut khu qu ti; sinh trng kho thch hp vi cc vng c kh hu ma ng lnh. 7.4.2.2. Nhm chui ty Bao gm cc ging chui: ty, ty hng, ty phn, s c trng ph bin nhiu ni. Cao cy, sinh tr ng kho, khng kn t, chu hn nng, kh nng chu rt kh song d b ho ri (vng l Panama), qu to, mp, ngt m v km thm hn so vi cc nhm ging khc. 7.4.2.3. Chui ngp Bao gm ging ngp cao, ngp thp. L nhm c chiu cao cy 3 - 5m. Cy sinh trng kho, chu bng, t su bnh, chu hn kh, con v tr thp nn trng thch hp vng i. Qu tng i ln, v dy, v nu en khi chn, tht qu nho, hi chua. 7.4.2.4. Chui ng Cc ging trong nhm ny c chiu cao cy trung bnh 2,5 - 3,0m. Bao gm cc ging - 96 -

chui ng, ng tin, ng mnQu nh, mu v sng p, tht qu chc, v thm c bit, cho nng sut thp. Cn ch gi ging. Ngoi cc gi ng k trn cn c cc ging Pome, m giang, mn, bt, l, htTrn c nc c trn 30 ging khc nhau v hnh thi, nng sut v phm cht. 7.5. c im thc vt hc 7.5.1. B r R ca cy chui c coi l r chm, khng c r ci. i vi cy con thc sinh r s cp cng ch tn ti mt thi gian ngn sau nhng ch cho cc r ph mc ra t thn. Kch thc ca r t 5,1 - 5,7mm, i vi cc dng lng bi; 6,2 - 8,5mm i vi nhm tam bi v ln hn 7,4mm l cc ging t bi, u r c nhiu lng ht. R mc t cc im sinh r c thn v to ra 2- 3 r ti mt im sinh r. Vi iu kin bnh thng mt cy chui c 200 - 300 r chui c hnh ng, ng knh t ti a 500 -1000 r. S phn b ca r trong t ph thuc vo nhiu yu t: thnh phn c gii, ti xp ca t, ging, mc nc ngm v ch chm sc v tng canh tc. Theo According v Fawcett (1913) r ca chui c th n su 5,2m (thng l 0,75m) v theo chiu ngang c th n rng 2 - 3,5m. Bng 7.6: S phn b r ca ging Grand nain trn cc loi t khc nhau Tng t (cm) 0 - 25 26- 50 51 - 75 76 - 100 101 - 125 126 - 150 t ph sa (%) 32 24 20 13 7 4 (Ngun: Lassoudiere, 1977) Khi r chnh tn thng m phn sinh inh th sinh ra nhng r con nh hn r chnh gi l r th cp to thnh chm r cc u r chnh. R chui sinh trng t t nht nhit ngy/m l 25/ v b km hm sinh trng khi bin 33/. 7.5.2. Thn chui Thn tht ca chui nm trong lp t trng v t n sinh thnh cc cy con to thnh bi. Cng ging vi cc cy mt l mm c thn ngm khc, thn chui sinh trng, pht trin theo chiu ngang v c xu th nh dn ln mt t v vy thng c hin tng "tri gc" cc vn chui lu nm. Kch thch v hnh dng thn ph thuc vo nhiu yu t v thng c dng trn, trn p, trng, hnh chy v c kch thc v ng knh l 30cm, c trng lng t 2,5- 3,0kg. Sau khi phn ho v hnh thnh hoa im sinh trng nh th thn cy vn di y hoa ra khi thn gi trn mt t, phn ny c gi l thn kh sinh. t st (%) 60 12 13 5 0 0

- 97 -

7.5.3. L chui L chui bao gm phin, gn l, cung l v b l. Cc b l c sinh ra t thn tht v sp xp theo hnh xon c m ly nhau to thnh thn cng nng cc phin l gi l thn gi. Hnh thi cung l l mt ch tiu phn nh ging. Cc b l pht sinh t thn tht phn b theo mt ct ngang l 1/3 - 2/5 i vi cy con tc l c 1 vng trn ct ngang c t 2,5 - 3 l; i vi cy ln phn b theo t l 3/7 - 4/9 tc l c 1 vng trn c t 2,1 - 2,2 l; gc phn b nh vy l t 120- . Theo GS- TS. Trn Th Tc (1993), trnh t pht trin mt l chui trong iu kin min Bc Vit Nam c th chia lm 6 giai on v thi gian hon thnh 1 l chui cc giai on ny ph thuc vo iu kin kh hu, dinh dng ch nctrung bnh l 13,4 ngy. Tui th ca l trn cy thay i theo v tr l v ch dinh dng, nc. Nhn chung th cc l u thng c tui th ngn 30 - 60 ngy, cc l v tr gia t 75 - 125 ngy v cc l th 17 n 33 tui th cao nht t 125 - 165 ngy. Cc l sau cng c tu i th thp hn (Trn Th Tc v cc cng tc vin, 1993). Tui th cng nh sinh trng ca l c lin quan cht ch vi s sinh trng, pht trin ca ton cy cng nh nng sut qu. Bnh thng s l cy t 8- 12 l. 7.5.4. Hoa v qu chui - Theo cc nh nghin c khi cy chu i t 28 - 35 l th phn ho v ra hoa. Th i gian phn u, ho hoa ko di t 60 - 85 ngy hoc hn, trc khi hoa nh ra khi thn gi. Cy chui c th phn ho hoa quanh nm min l chng t c mt s l nht nh, vn ny vn cha c nghin cu nhiu mc d thy rng chng ph thuc c vo ch dinh dng v ma v. - Hoa chui thuc hoa chm, c nhiu thu, mi thu c bao bc bi 1 l bc mu ta. Cu to 1 hoa n c y , i, trng, nh v nhu. - Cn c vo hnh thi ca hoa ngi ta chia lm 3 loi. Hoa chui thuc loi hoa t v c sp xp trn trc hoa thnh cc chm (ni), mi chm c mt bc bao bc, tuy nhin s sinh trng v pht trin thnh qu cc chm hoa trn hoa t l khng nh nhau v s chm hoa pht trin thnh qu rt bin ng t 6 - 12 ni i vi cc ging nhm chui tiu, 4 - 8 ni i vi cc ging chui ty. S pht trin thnh qu sau khi n hoa ph thuc vo nhiu yu t c bit l ch dinh dng, nhit , ch nc ca mi trng. Do thi gian t ra hoa n thu hoch cng bin ng t 80 - 120 ngy i vi cc dng ging AAA; v n 180 ngy i vi cc dng, ging ABB. 7.5.5. Con chi chui T thn tht, cc chi bn hnh thnh cc con chi. Khi b r hot ng mnh cng l thi k cc chi bn phn ho v sinh trng mnh hnh thnh cc cy con l thi k m v nhit thch hp, trc v sau khi cy phn ho hoa. Sau khi hnh thnh, cc cy con c m quan h cht ch vi cy m v ngc li cy m i vi cy con cho n khi cy con hnh thnh c b r tng i hon chnh. nh hng ca s lng cy con n nng sut v trng lng bung cy m ging chui tiu nh trn t Gia Lm - H Ni trong bng 12.5.

- 98 -

Bng 7.7: nh hng ca s lng cy con n trng lng bung v nng sut qu Cng thc 1 cy m khng c cy con 1 cy m + 1 cy con 1 cy m + 3 cy con Trng lng bung (kg/bung) 18,0 16,5 13,0 Nng sut qu (tn/ha) 28,0 21,0 20,4

(Ngun: B mn Rau Qu trng HNNI, 1993) 7.5.6. Ht v cy con thc sinh Phn ln cc ging n c thuc nhm tam bi nn vic hnh thnh ht khng xy ra. Vic nhn ht ch t cc dng lng bi hoc thng qua vic lai gia dng lng bi ho. K thut dung hp t bo trn cng cho php nhn c cc phi mi to cy con. Bng k thut ny cy con nhn c thng c sc sinh trng yu v c xu hng tr v dng b m ban u. Nhn chung n ng lc ny mm ca cc phi ht thng yu v ht rt d mt sc ny mm nn thng phi nui cy trong mi trng nhn to.

7.6. Yu cu iu kin ngoi cnh 7.6.1. Nhit Yu t chnh hn ch s sinh trng, pht trin,nng sut v s phn b ca chui l nhit . Vng c coi l l tng trng chui Nam, Bc c nhit ti thp khng di v ti a khng qu (Nhit trung bnh nm 24 - ). Theo Ganry (1980) nhit ti thch hp cho s sinh trng ca thn, l l 26 - , i vi s pht trin qu l 29 - . Khi nhit xung di lm tn hi l ca nhm Cavendish; cy ngng sinh trng hon ton v qu b hi. Nhit xung thp hn s gy cht thn gi. Nhit nh hng n nhp iu sinh trng, thi gian ra l, ra hoa v nh hng mnh n phm cht, trng lng ca qu. Trng lng v cp ca bung chui thu hoch cc thng khc nhau min Bc Vit Nam xem trong bng 7.8. Bng 7.8: Trng lng v cp ca bung chui thu hoch - 99 -

ca cc thng khc nhau (*) Thng thu S bung Trng Phn cp bung hoch qu theo lng Loi A Loi B di bung qu (kg/bung) 2 3 4 5 6 7 77 73 98 107 271 244 6,7 7,5 8,8 10,7 14,8 14,5 4 4 12 23 126 140 51 62 83 84 145 104

Loi C

22 7 3 0 0 0

(*) B mn rau qu, trng HNNI - Gia Lm - H Ni, 1993. (**) Loi A: > 15kg/bung; loi B: 13- 15kg/bung; loi C: 6 - 12kg/bung. Khi nhit qu cao trong thi gian ngn cng nh hng n phm cht qu nh ho nu tht qu, tch lu tinh bt, chuyn ho v to cc este thm v chc ca tht qu. 7.6.2. Yu cu nc Chui l cy yu cu nhiu nc trong qu trnh sinh trng, pht trin. Theo tnh ton th l ng nc thot qua mt l t mc 600mg/ /pht (v cam i 300mg//h). Nh vy mt cy chui c din tch l 13, th cn 25lt nc ngy nng 18lt nc ngy na my v 9,5lt ngy m tri. Xem xt cc vng chui trn th g ii thy rng chui trng c kt qu tt khi lng ma ti thiu tng thng t 150mm, tt nht l 200mm. Nu lng ma khng 50mm/thng th chui yu cu phi ti nc trnh tnh trng thiu nc, biu hin nhp iu ra l chm, ko di thi gian sinh trng, tui th l gim, gy hin tng nght l, nght bung, qu pht trin chm, v qu dy, qu b. Tuy nhin chu cng rt s ngp ng lu ngy hoc ma nhiu, nc trn mt thot i khng kp. t ng mc nc ngm nng gy nh hng n b r v r n nng, ra chi km v l b a vng dn n kh ho. Cc vng trng chui phi xy dng h thng ti tiu hp l. 7.6.3. Yu cu chiu sng Chui c trng trong iu kin chiu sng rt khc nhau. Murray (1961) cho rng chui trng trong iu kin 50% chiu sng ca mt tri khng nh hng n nng sut qu. vng nhit i chui cng c trng di bng da, trng xen vi cc cy trng khc. Nhn chung khi chiu sng khng y chui c xu th vn cao hn, thi gian sinh trng ko di. Chui yu cu nh sng nhiu trong thi k ra hoa, sinh trng ca qu. Cng nh sng thch hp cy quang hp l 2.000 - 5.000 lux (10.000 lux). Vi di ngy, chui l cy trng yu cu khng nghim ngt, chui c th phn ho hoa bt k chiu nh sng no khi cy t c sinh trng nht nh. nh hng ca cht lng nh sng i vi chui cha c nghin cu nhiu. 7.6.4. Gi v bo

- 100 -

Gi c bit l cc gi mnh (bo) nh hng ln n chui. c bit l gi Lo thot nc mnh lm l b kh ho, qu qut, cy gy bung. Mc thit hi tu thuc vo sc gi v vy vn chui cn thit phi c hng cy chn gi. Gi ch c li khi tc gi nh 4 - 5m/s lm thng thong v gim su bnh. Khi tc gi 40kg/h lm hi mnh n cc ging cao n, cy, tc gi 70km/h lm hi c nhng ging thp cy. Mc hi do bo ph thuc vo cc ging (bng 7.9). Bng 7.9: Mc hi ca gi bo v chiu cao cy Ging Lacatan Valery Giant cavendish Grand nain Chiu cao cy (cm) 4,3 3,3 3,3 2,8 Mc b hi (%) 49,0 5,3 3,6 0,3

7.6.5. Yu cu v t ai t trng c bit quan trng i vi chui nht l trng xut khu qu ti v chng nh hng khng ch n nng sut m cn ti quy cch, phm cht qu (bng 7.10). Bng 7.10: nh hng ca loi t n s ni v chiu di qu Loi t Ph sa Gley nh Gley nng S ni/bung (ni) 10,4 10,5 8,9 Chiu di qu (cm) 18,5 17,5 17,5

(Ngun: Harmant, 1983) Cc nh kinh t tnh ton rng trng chui xut qu ti ch c hiu qu kinh t khi nng sut qu xut i phi t 1800 - 2400 thng 18kg (t c 33 - 45tn/ha) i vi trng quy m ln, cn i vi quy m nh th phi t 1200 - 1800 thng (tc 22 - 23tn/ha). t nng sut ny t trng phi c chn l t tt: su mu, thot v gi nc tt, su tng t 90 - 120cm; pH 5,5 - 7,0; y cc cht dinh dng NPK, Ca v cc yu t khc. nc ta chui c trng trn t ph sa ca ven sng ln, cc loi t tht nh l cc t tt: Nhng vn chui c nng sut cao nc ta c trng trn t ph sa bazan, l nhng loi t c hng, xp tt, thot v gi nc v mn 1,5 - 2%, tng dy hn 60cm, pH t 6 - 7,5. 7.7. K thut trng - 101 -

7.7.1. Nhn ging Chui c nhn ging bng phng thc nhn ging v tnh. Thng c 3 cch nhn ging chui nh sau: - Nhn cy con trn ng rung: L phng thc lu i c p dng cc vng chui. Cy con c tch ra khi cy m em trng vi h s nhn khng cao 1:3. Khi c vn m v chm sc t th h s nhn c th t 1: 8. Nh c im ca phng thc ny l cy con t thng khng c ng u. - Nhn ging bng c (thn tht): Phng thc ny dng thn tht nhn cy con. H s nhn t 1: 10 hoc 1:15 song cn phi c vn gim g cy con tt. Cc thn tht nhn ging c th nguyn, ct i, ct 4 hoc ct thnh cc mnh nh thch hp em gim, g trong vn m to cy con. - Nhn ging in vitro: L phng thc nhn ging tin tin cho php to ra cy con ng u, sch bnh v h s nhn ging cao bng cch nui cy nh sinh trng ca cy m trn mi trng nhn to, to ra cy con sau c g vn m. 7.7.2. Trng vn mi Trc khi trng mi, vn phi c thit k xy dng sao cho m bo cc yu t thun li nht cho chui sinh trng pht trin, khc phc cc yu t bt thun ca thi tit, kh hu cng nh t v mi trng gy ra. C iu kin cn thit cn tin hnh ci to t cng nh phc hi dinh dng cho t trng. - Mt v khong cch trng Mt trng khc nhau tu thuc vo t ai, iu kin kh hu, ging, phng thc trng, trnh thm canh, kh nng lao ng v chu k kinh doanh ca vn. Hin nay mt trng 1730 - 3000 cy/ha vi khong cch 1,5 - 2,0m x 3,5- 4,5m khi trng hai hng trn lung hoc 2,8 - 3,5 x 2,8 - 4,5 theo kiu lc gic. Nhng nghin cu nc ta cho thy chui trng vi mt 2000- 2500 cy/ha v khong cch 1,5 - 2,5m x 2,5 - 3,0m l thch hp. Xu hng trng dy trong vn cng l hng ang c nghin cu. - Phng thc trng: Chui c th trng hng 1, hng i, hng 3 hoc t gic, lc gic u. - Chun b t trng: Ph thuc vo tnh cht d nh trng. Nhn chung t trng cn phi c cy su khng lt 40-50cm, ba v lm sch c di, c th tin hnh trng ci to v phc hi dinh dng cho t bng phn xanh cng nh cc cy gi m, chng xi mn. - Thi v v k thut trng: H trng phi c bn lt gip cho cy sau trng khi phc hi c dinh dng. Lng bn phn lt cho mt h trng t 10 - 15kg phn chung + 0,2kg super ln + 0,1kg Kali clorua v 0,1 - 0,2 kg vi nu t chua. Trn u phn vi lp t mt ri lp h li sao cho mt h su hn mt t 10 - 15cm. Thi v trng min Bc thng trng vo v thu (thng 8, 9,10) v v xun (thng 2, 3) trong v thu l v chnh yu. Sau khi trng cn t rc cho gc cy v ti gi m cy mau bn r. 7.3. Chm sc cho chui

- 102 -

Vn chui cn c thng xuyn chm sc m bo cho cy sinh trng tt sm ra hoa v t nng sut cao. Cc cng vic chm sc cho vn chui bao gm cc cng vic sau: - Ti nc: Thi gian hn, t ma cn phi ti c bit ch giai on cy phn ho hoa (sau trng 8 - 10 thng) n khi qu ln y.Theo tnh ton cn ti cho 1 ha/ngy vi lng nc t 30 - tu thuc vo iu kin c th m bo 80% sc gi m ca t trng. - Ta mm, nh chi v v sinh vn: Trong thi k nng v m, cy m con chi nhiu, cn ta bt ch nh li 1 -2 con chi thay th v khng ch mt cho vn cy, iu tit s sinh trng ca cy m v con. Vic nh chi phi lm thng xuyn bng bin php c gii hay s dng cc ho cht. ng thi vi ta mm, nh chi cn tin hnh v sinh nh ct b cc l kh, l bnh, ct b hoa c, bao bung bng ti PE c l, phng tr c di, khi rnh tiu nc cho vn - Bn phn cho chui: Nhu cu dinh dng ca chui kh cao, c bit l phn kali, m v l yu t nh hng rt ln khng ch n thi gian sinh trng, nng sut qu m cn c n phm cht, kh nng vn chuyn, ct gi qu. Lng cht khong m chui ly i t t trong m chu k kinh t theo Martil Prevel t (1980), Lahav v Turneo (1983) v Marchal, Mallerard (1979) i vi ging Grand nain nh sau: Bng 7.11: Lng cht khong m chui ly t t cho mt chu k kinh t Nguyn t dinh dng m Ln Kali Canxi Manh Lng khong ly i t 1 cy (g) 90,0 9,5 344,0 35,0 6,5 Qu (kg/tn) 1-2 0,18 -0,22 4,3 - 4,9 0,09 - 0,21 0,11 - 0,32 1 hecta (kg) 225 24 861 67 16

Hm lng dinh dng trong l th 3 ca cy, c coi l thiu ht cn phi b sung, bin i rt nhiu v mc nh sau (Martil prevel, 1983): N 2,40 - 3,00% Ca 0,40 - 1,00% P 0,15 - 0,24% Mg 0,20 - 0,42% (% trng lng kh ca l) K 2,74 - 3,50% V nguyn tc, khi cy ly i ca t bao nhiu cn phi b sung by nhiu nguyn t cho t. Song tu thuc loi t, kh hu m lng phn bn tr t c th khc nhau. V d: i vi ging Grand nain vi mt 2500 cy/ha khi t 25 tn/ha cn bn N: 50kg; P: 12,5kg v K: 150kg; khi t 40 tn/ha th bn tng ng l 80; 20; 240kg. V nguyn tc, khi cy ly i ca t bao nhiu cn phi b sung by nhiu nguyn t cho t. Song tu thuc loi t, kh hu m lng phn bn tr t c th khc nhau. V d: i vi ging Grand nain vi mt 2.500cy/ha khi t 25 tn/ha cn bn N: 50kg; P: 12,5kg v K: 150kg; khi t 40 tn/ha th bn tng ng l 80; 20; 240kg. Bng 7.12: Lng phn bn cho 1ha/1nm mt s vng trng chui trn th gii

- 103 -

Nc hoc vng c Canary Costarica n Israel Jamaica i Loan Panama

Ging trng Williams Mons Mari Dwarf Cavendish Valery Robusta Williams Valery Fairyman Grand nain Valery

Lng phn bn, kg/ha/nm N 180 280 - 370 400 - 560 300 300 400 225 400 300 - 400 300 - 400 P 40 - 100 70 - 200 100 - 300 150 90 65 50 0 0 K 300 - 600 400 - 1200 400 - 700 550 600 1200 470 750 0 450- 675

nc ta lng phn khong bn cho 1 cy (bi) nh sau: m 100 - 200g, ln 20 - 40g, kali 250 - 300g; cn phn hu c bn 10 - 20kg sau khi thu hoch bung ca cy m. Thi gian v cch bn c th chia lm cc t sau: + Bn sau thu hoch: bn phn hu c v 1/2 ln kt hp t gc v sinh vn. + Bn ln 2: Sau khi thu qu hoc trng mi 2 thng bn 1/4 m, 1/4 ln v 1/4 kali cho cy, bn nng trn lp t mt. + Bn ln 3: Trc lc cy phn ho hoa bn 1/2 m, 1/2 kali, bn nng xi nh trn mt kt hp t gc cho cy. + Bn ln 4: Bn nui qu vi 1/4 m, 1/4 ln v 1/4 kali. Cc loi phn sau khi bn cn phi vi lp trnh mt mt do qu trnh oxy ho. Phn hu c c th bn theo rnh, bn lt. C th chia lng phn thnh t t bn hn; song cn ch n giai on sau thu hoch, phn ho hoa v nui qu. Ngoi ra cn b sung cho cy cc loi phn vi lng bng cch bn trc tip vo t hoc phun ln l cng vi thuc bo v thc vt. 7.4. Phng tr su bnh cho vn chui Cc loi su, bnh ph bin v gy hi ln ng ch l cc loi su bnh sau: a) Bnh gy hi ch yu - Bnh m l Sigatoka: gy bi nm Mycospharella musicola v M.fijiensis (m en) pht trin mnh trong iu kin m, m nhit 26 - , m tri , m cao. Cc ging lai ca M.Balbisiana c kh nng khng bnh kh (ging Pome, Silk). Phng tr bnh bng cc loi thuc tr nm Diathane, Benlat, Topsin, Baycor - Bnh vng l Moko: do vi khun Pseudomonas solancearum vi triu chng l non b vng. Bnh ly lan qua vt thng c gii khi nh b con chi. Biu hin mnh cc ging Cavendish. Phng tr bng cch x l dng c tch con chi, cht b cy bnh, x l t hoc thay i ging. - Bnh vng l Panama (ho r): nm gy bnh l Fusarium cubense, F.oxysporum. Hin tch ra c 4 chng gy bnh ca nm Fusarium oxysporum hi trn cc ging khc nhau cho c cc ging Cavendish. Bnh lin quan nhiu n tnh hnh dinh dng trong t nh mn thp, cu trc t xu, hm lng Zn thp, t l Ca/Mg v K/Mg cao thu n li cho nm bnh pht trin. Vic tr bnh l kh khn nn ch yu l phng bnh. Phng bng bin php kim dch, x l con chi, ci thin l ho tnh ca t, s dng ging khng bnh.

- 104 -

- Bnh Bunchytop: Gy ra bi virus, vect truyn bnh l rp Pentalonia nigoner - vosa. Virus b tiu dit nhit trong 16h hoc trong 8h vi thi gian di 2 thng, v vy loi tr bnh rt kh khn. Bin php ch yu l phng bnh: tr rp, s dng con chi sch bnh. Ngoi ra chui cn b bnh thi nn, thi nu qu, m en quhoc cc bnh sinh l nh thi nhn tht qu, ng vn tht qu hoc ho vng tht qu. b) Su gy hi ch yu - Su thn chui: Cn phn bit loi su c thn gi ca cy (do Odoiporus c longgicollis) ph hoi thn gi v su c thn tht (do Cosmopolite sordidus) cn gi l su vi voi ph hoi ch yu thn tht di mt t. Phng tr ch yu v x l t quanh gc, v sinh ct l kh trn cy, t by b, khi thot lm thng thong vn. - Su hi l chui: Bao gm cc loi su rm, su cun lgy hi trn phin l. Phng tr bng cch ct b cc l b su hi sng tp trung, phun thuc tr. - Su hi hoa, qu: Hoa v qu thng b cc loi su nh b tr, su t, nhn, b v hi, n cc phn ca hoa, v ca qu non li cc vt so, gh xu m qu. khc phc cc loi su ny thng tin hnh bao bung hoa, qu bng ti PE c l. c) Tuyn trng hi chui Tuyn trng l tn gi chung ca nhng sinh vt nh sng trong t gy hi r. Trn chui c 4 loi gy hi ph bin l: Radopholus similis; Pratylenchus; Helicotylenchus v Meloidogyne. Phng tr chng ch yu l x l t bng cc loi thuc xng hi nh loi 1,2 dibromo - 3 chloropane (DBCP) hoc cc ch phm khc. 7.8. Thu hoch Nhng cn c xc nh im thu hoch qu l: - Cn c vo hnh thi qu nh mu sc, hnh dng qu v nm qu. - Cn c vo ch s qu: gia trng lng qu (g) v chiu di qu (cm). - Cn c vo nht hoc chc ca tht qu qua cc my o chuyn dng. - Cn c vo thi gian t ra hoa n thu hoch: 2,5 - 3 thng iu kin vng ng bng sng Hng. Thi im thu hoch cn ph thuc vo th trng tiu th, khong cch t ni trng n ni tiu th. Sau thu hoch chui c phn cp v ng gi qu ngay ti ni sn xut hoc ni bo qun, ng gi. Vic phn cp v ng gi qu tu theo th trng yu cu m phn cp khc nhau cng nh cch thc ng gi c bung, ng gi ni hay ng gi ri ph hp vi yu cu ca th trng

- 105 -

Chng 8 CY NHN (EUPHORIA LONGANA) 8.1. Gi tr dinh dng, ngha kinh t Nhn l cy n qu c gi tr dinh dng cao, mt loi qu qu trong tp on cy n qu nc ta. Kt qu phn tch thnh phn dinh dng trong qu nhn cho thy: ng tng s 12,38 - 22,55% trong ng glucoza t 3,85 - 10,16%, axit tng s 0,096 - 0,109%, vitamin C t 43,12 - 163,7 mg/100g. Nh vy qu nhn ngoi cc cht khong Ca, Fe, P, K, Na cn c ng, vitaminC kh cao, cc cht dinh dng rt cn cho sc khe ca con ngi, thch hp vi n ti. Nhn c th dng n ti, lm hp, sy kh lm long nhn, lm thuc b iu tr suy nhc thn kinh, chng st km tr nh, mt ng hay hong ht. L Qu n m t hng v ca nhn c sc hp dn diu k nh ca thn tin ban thng vy. Theo Nguy Hu c n (2000) [34] trong ng y ng ta ch bin nhn sy nhit khng qu 50 - 600C gi l v i thuc long nhn. Long nhn l v thuc b tm t, dng huyt, an thn ni ting ca ng y, dng cha chng thn kinh suy nhc, hay qun, kh ng. V qu, thn cy v r c nhiu tanin c th dng lm nguyn liu trong cc ngnh cng nghip: nhum . Nhn l cy n qu c khung tn ln, xanh quanh nm, gp phn ci thin iu kin mi sinh. Nhn cn cung c phn hoa, mt hoa nui on g, mt ong ti t nhn c mu vng p nht vi hng v thm d chu cng vi thnh phn ha hc rt tt cho c th con ngi. Theo nghin cu ca Wen - HweiMei v cng s (1995) th mt ong c hm lng nc giao ng t 14,7% - 23,6% v hm lng ng tn g s l 37,8% - 81,5%, trong ng glucoza 17,1% 36,2% v ng fructoza 20,7 - 46,8%. i vi cht khong, kali l phong ph nht v c hm lng nhiu n 533 ppm. 8.2. Ngun gc, phn b v sn xut nhn trn th gii v trong nc Cy nhn c tn khoa h Nepheliun longana.L. (hoc: Euphora longana; hoc: c: Dimocarpus longan): Chi (genus): Dimocarpus longan. H (family): B hn Sapindaceae Nhn H ng Yn v cc t nh min ni pha Bc Thuc ging ph Dimocarpus. Longan var. Longan. Cy nhn thu h b hn (Sapindaceae), ty thuc vo tng a phng, quc gia m c nhn c tn khc nhau. Ting Anh gi l Longan hoc Dragoneye (qu mt rng), ting Ty Ban Nha gi nhn l Mamoncillo chino, Longana, ting Malaysia v Indonesia gi nhn l Keng Keng Trong h b hn c 3 loi c gi tr nht l Vi (Litchi sinensis), Chm Chm (Nephenium lappaceum) v nhn (Nephenium longana). 8.2.1. Ngun gc Ngun gc ca nhn c nhiu kin khc nhau nhng hu ht cc ti liu cho rng nhn c ngun gc t ng Nam Chu ko di t Trung Quc n vng Ghats ca n . Tc gi RobFlecher (1995) cho rng nhn c ngun gc t Trung Quc hoc vng nm gia Myanma v - 106 -

n . Theo gio s V Cng Hu, nhn c ngun gc cc vng ni Qung ng, Qung Ty (Trung Quc), tc gi Leenhouto li cho rng nhn c th c ngun gc t Indonesia. Tc gi Menzel v cng s cng thng nht kin cho rng nhn c ngun gc t Trung Quc hoc gia vng Mianma v . Jonnathan v cc cng s cho rng nhn c ngun gc t Bura n (Mianma), min Nam Trung Quc, Ty Nam n , Srilanca, bn o ng Dng. Gio s Tanaka Nht Bn m t rng nhn di gp o Hi Nam, Qung ng (Trung Quc), vng ni pha bc Vit Nam, Indonesia v vng ni n . ng cho rng ngun gc ca nhn l vng tri rng Nam chu t n n o Hi Nam Trung Quc. Trong h b hn (Sapindaceae) bao gm khong 125 chi (branch) vi hn mt nghn loi (species) khc nhau, chng phn b vng nhit i v nhit i nng, thuc chu , mt phn c v chu Phi. Theo Tn Th Trnh t (1995) th h Sapindaceace gm khong 1000 loi thc vt c gi tr x nng, xp theo 125 tng. Phn ln ngun gc Chu . Nhn thuc tng Euphoria, tng ny c 7 loi mc x nng hay bn nhit i Chu , nhng ch c nhn, vi l c trng trt m thi. Nhiu nh nghin cu cho rng cy nhn c ngun gc min nam Trung Quc, i Hn V cch y hn 2000 nm c sch ghi chp v cy nhn Gn y mt s nh khoa hc Phc Kin, Trung Quc l Ke-Guanwu, Wang-changcham v Tang-Zifa (1994) khi nghin u hnh thi ht phn ca 14 c ging nhn trng in hnh v hoang di t 5 vng ca Trung Quc kt lun t s khc nhau v ng vn ca ht phn ti cc vng khc nhau, s tnh ton a l sinh sng v qu trnh tin ha, cc tc gi cho rng trung tm nhn s khai l Vn Nam, trung tm th hai l cc tnh Qung ng, Qung Ty v Hi Nam - Trung Quc. Theo Nakasone H.Y v PaulR.E (1998) th nhn c n gc ng Bc n , ngu Mianma v pha Nam Trung Qu c tnh Vn Nam. y c nhng cy nhn cao t 9 - 12m, di iu kin mi trng ph hp n sinh trng mnh hn cy vi. Nhn c trng vng cng v vi Trung Quc v Thi Lan nhng yu cu kh hu t kht khe hn. Theo De i Candolle (1999) th ngun gc c a cy nhn n , vng c kh hu lc a vng ty Ghats cao 1600m cn nhiu rng nhn di. cc bang Bengal v Assam cao 1000m trng nhiu nhn. Trn th gii Trung Quc l nc c din tch trng nhn ln nht v c sn lng cao nht. Nhn cn c trng Thi Lan, n , Malaysia, Vit Nam, chu Phi, Oxtraylia trong vng nhit i v nhit i. Nm 1996, ng V Lng cho rng Trung Quc c 4 loi trong h b hn l: Dimocarpus Longan: loi ny trng ph bin trong cc vng; Dimocarpus Confinis: trng nhiu Vn Nam, Qung ng, Qung Ty, Qung ng v vng Ty nam H Nam ni c cao 400 - 1000m; Dimocarpus Fumatus: trng Vn Nam c cao 1.400m trn t vi, trong rng v dng ly g rt tt, ht c cht c; Dimocarpus Yumanensis: Vn Nam c cao 1000m trong rng tha, rt t gp. nc ta, t liu lch s cho thy nh vi c trng t th k th II trc c ng n, nguyn. Trong Nam nht thng ch, trong cc sch ca L Qu n v nhiu tc gi sau i ny, nhn min Bc, c bit nhn Hng Yn c cp n nhiu v m t l loi qu c tiu dng rng ri, trong nhn lng trc kia cn dng tin vua. Theo Trn Th Tc (1997) th Vit Nam, cy nhn c trng t bao gi cha c nghin cu xc nh. Cy nhn c trng lu nht l cha Ph Hin thuc x Hng Chu, th x Hng Yn cch y chng 300 nm. Theo Gio s V Cng Hu (1990): Nhn thc s l c sn ca Vit Nam v trong cc sch ni v tri cy trng ph bin trn th gii, ch thy Trung Qu c v Vit Nam c nhn, phi chng cc ging nhn ngun gc vng c kh hu nhit i: Nam Trung Quc v Bc Vit Nam. 8.2.2. Phn b vng trng nhn Nhn c a thch v c trng nhiu Chu , khu vc ny c sn lng v din tch ln nht trn th gii. Ngi Chu nht l ngi ng Nam Chu thch trng nhn v nhn

- 107 -

rt hp khu v, th hiu ca mi ngi. Nhng c im ca nhn c yu thch l: c ngt, hp khu v, mi thm, thanh khit. Nhn c th s dng ch nhiu loi thuc dng sc v cha bnh, sn phm ca nhn c th ch bin v bo qun tt. Tri li ngi Chu u, Chu M cha nh gi cao qu nhn v: Nhn qu ngt li khng c v chua cn i. T l E/A (cht ha tan/axit) qu cao, khng ph hp vi ngi phng Ty, i vi ngi phng Ty, qu ti no t nh cng phi c v chua nh. Qu nhn nh, phi tn cng bc v, mu sc vng xn t khng hp dn so vi cc loi qu khc. Mt l do khc khng km phn quan trng l ban u nhn thng c di thc bng ht, ging b thoi ho do bin d, rt him khi c c cy tt. Bi vy mt s c im qu t x s ca nhn cng mt i khng gi c. V nhng l do trn nhn khng c trng nhiu trn th gii, ch c khong gn 20 nc trng nhn, tp trung ch yu Trung Quc, i Loan, Thi Lan, Vit Nam, Florida (M), c C khong 300 - 400 ging nhn ang trng cc nc k trn, nhng ch c khong 40 ging thc s c ngha kinh t v hng ha. 8.2.3. Tnh hnh sn xut nhn trn th gii Nhn c l ch s tr ng trt lu i hng nghn nm nay Trung Quc, l loi cy c ngha kinh t v c vai tr quan trng trong kinh t vn rng. Cy nhn c nhc n trong cc s sch Trung Quc t i "Vua Hn V nm th 6" tc l nm 111 trc Cng Nguyn. Cho n nay din tch t trng nhn Trung Quc xp loi ln nht trn ton th gii, din tch ln ti 444.400 ha vi tng sn lng 459.800 tn. C khong 400 ging ang c trng cc tnh pha Nam, trong 14% thuc nhm chn sm, 68% nhm chn trun g bnh v 18% thuc s nhm chn mun. Cc khu vc trng nhiu nhn ch yu cc tnh min Nam Trung Quc nh Qung ng, Qung Ty, Phc Kin . Mc d Trung Quc c lch s trng nhn lu i nhng vic nhn ging trc y ch yu l gieo ht, bi vy cc cy bin d nhiu. Mt kt qu iu tra nm 1995 cho th qua iu tra gim nh 167.000 cy nhn gieo ht, nhng cy t loi u t y ch chim 0,0043%, cy t tiu chun kh cng ch t 0,011%. Hu ht cc cy trong nhm iu tra cho qu sau 8 - 10 nm trng. Mc d c b ging khong 400 ging ang c trng trt, nhng ging u t ca Trung Quc cng rt t ch khong 40 ging. i Loan cng l khu vc trng nhiu nhn, c din tch trng nhn khong 13.200 ha vi sn lng ln ti 125.000 tn/nm. Nhn c pht trin nhiu i Loan vo khong thp k 90. Nhng khu vc trng nhiu nhn i Loan l i Nam, i Trung, Cao Hngi Loan l thuc a trc kia ca Nht Bn, nh hng nhiu nhng k ngh chn to ging v thm canh ca Nht Bn. Hin nay i Loan c tp on trng nhn ln v phong ph gm ba nhm chn sm, trung bnh v h mun. Nhn i Loan chn t thng 7 n thng 12 nn rt c gi tr v hng ha. Nhn c di thc vo M bt u t Hawai- ni im nt giao thng trn bin Thi Bnh Dng gia cc thuc a vo nm 1903. Sau nhn c trng ti California, n u nhng nm 90 ca thp k 20 nhn c trng nhiu Florida l ni sn xut nhn quan trng ca M. Hin nay nhn ang dn tr thnh mt cy trng quan trng Floria nhm p ng nhu cu tiu th ca nhng ngi dn gc Chu . Tuy vi lch s trng nhn cha lu nhng nhng kt qu nghin cu v nhn M rt ng ch . Hin nay c khong hn 10 ging nhn c gi tr hng ha ang c trng Florida, trong c 4 ging l 'Biewkiew', "Chompoo", "Haew" v "Edau " c chn t tp on ging nhp t Thi Lan, 6 ging l "Florida No1", "Florida No11", "Florida No12", "Degelman", "KeySweeney" v "Ponyai" lai to ti Florida v Caliphornia. c Ging c trng lu i M v c gi tr h n c l gi n g "Ko h a c Witman man g t la" Hawai v trng ti lc a M. Ging "Kohala" c sc sinh trng khe, tn trn, nng sut kh, qu thuc loi to, qu chn vo gia thng 7 v thng 8, thuc loi chn sm. Sn lng nhn hng nm ca Floria t gi tr 1,75 triu USD. Nhng nm gn y nhn cng c trng c. Cy Nhn chim mt v tr khim tn so - 108 -

vi cy trng khc, nhng vn c tim nng pht trin. c l mt trong s rt t quc gia trng nhn nm Nam bn cu. iu kin sinh thi ni y gip thay i c tnh ra hoa ca nhn. Nhn c ra hoa vo thng 7 n thng 9, ty ging chn vo khong thng 1 n thng 3. y l mt li th quan trng ca cy nhn c so vi nhiu quc gia khc. Sn lng nhn hng nm ca c khong 1.300 tn, trong nm nm tr li y c m rng din tch trng nhn ln 72.000 cy nhn tng ng khong 240 ha. Nhn c c trng ch yu Quecnland. c c b ging tt vi 15 cy nhp ni v chn lc t tp on ging ca Trung Quc v Thi Lan. Ngoi nhng nc trn cng cn mt s nc ang ch trng v pht trin trng nhn. Israel, tuy cha c s liu thng k y nhng cng vi cy vi, nhn ang c pht trin v u t nghin cu, Israel hon thnh b su tp ging nhn tt t Trung Quc, M, Thi Lan v Vit Nam. Nhng kt qu bc u nghin cu v nhn rt ng ch . Nhn bt u c quan tm mt s nc nh Malaysia, Canada, l nhng nc trc y v hin c ln sng ngi nhp c hp php t c c nc Chu , c bit l Canada. Nm 1995, Canada nhp v trng th trong nh knh v nhng vng m p mt lng ln vi, nhn. Hin nay Canada c khong 42.437 cy nhn. 8.2.4. Tnh hnh sn xut nhn Vit Nam Min Bc Vit Nam c lch s trng nhn lu i, nhng cy nhn lu i nht cha Ph Hin, th x Hng Yn, tnh Hng Yn trng cch y khong 300 nm. Theo nhiu tc gi nc ngoi cho rng min ni pha Bc Vit Nam cng l qu hng ca nhn, nhiu cy nhn rng vn cn tm thy vng ni tnh Sn La, Lai Chu, Ph Th Hin nay nhn c trng nhiu cc tnh ng bng Bc B: Hng Yn, Nam nh, Thi Bnh, H Ni. Cng vi cc chng trnh xa i gim ngho ca Chnh ph, nhn c trng nhiu cc tnh min ni nh: Tuyn Quang, Yn Bi, Sn La. vng ng bng, nhn c trng hai bn ng quc l, dc theo cc knh rch, sng ngi nh, va lm cy bng mt va cho qu. Nhn cn c trng nhiu vng ph sa ven sng Hng, sng L, sng Thao, sng M, sng Tin, sng Hu, v cc vng g i cc vng cc tnh Ha Bnh, Ph Th, Yn Bi, Lo Cai, Sn La, Bc Kn, Thi Nguyn, Tuyn Quang Thi gian gn y, do c ch th trng v nhu cu qu ti ti ch, cc tnh pha Nam ang pht trin mnh trng nhn nh ng Th p, Sc Trng, Vnh Long. n nm 2000 din tch nhn cc tnh ng bng sng Cu Long c 42.575,5 ha, chim 17,83% din tch cy n qu ton vng. Trong nhiu nm qua, Chnh ph c bit quan tm pht trin min ni, vng su, vng xa, nhm xa i gim ngho. Bng nhiu chnh sch c th, cc chng trnh ph xanh t trng i ni trc, nh canh, nh c, i vi ngi du c v di dn t do, cc chng trnh giao t giao rng n h gia nh thc s thc y vic pht trin nng - lm nghip cc tnh min ni, chuyn i c cu cy trng y mnh sn xut cy n qu lu nm c gi tr hng ha nh cam, qut, v nhn, gp phn tin ti xa b h i ngho. Nhng chnh sch nu trn ca i, Chnh ph cng vi tim nng t ai sn c l ng lc thc y ngnh trng cy n qu trong nhn c coi l cy trng quan trng, pht trin mnh vng ni pha Bc Vit Nam. Hin nay, din tch trng nhn Vit Nam ngy cng c m rng trn ton quc. C nc c tnh khong 60.000 - 70.000 ha, trong min Bc khong 30.000 ha. Ti qu hng ca nhn l tnh Hng Yn nm 1999 c din tch c tnh khong 6000 ha, t sn lng 22.000 - 25.000 tn qu v thu c khong 200 t ng, gn bng 2/3 tng chi ngn sch c nm. Hin ti nhn c trng khp t vn Hng Yn v c m rng ra cc cnh ng, thay th cho nhiu cy n qu khc. Huyn Tin L l vng trng im nhn lng ca Hng Yn, hin ti gi tr mt so nhn bng 10 so la, nn v i ngi dn Tin L cy nhn tr thnh cy vng.

- 109 -

8.3. Mt s ging nhn ch yu Theo nghin c ca Trn Th Tc v V Cng Hu. Vit Nam c b ging nhn u tng i phong ph, l: 8.3.1. Ging nhn Lng L ging nhn kh ni ting c trng nhiu Hng Yn, nhn lng thng to hn cc ging khc. Khi lng trung bnh qu t 11 - 12g/ qu, qu to c th t 14 - 15g/ qu, qu nh 7 - 8g/qu. Tuy nhin khi lng qu cn ph thuc vo sc sng, sc sinh trng ca cy, nhn lng c hai mi tht qu lng ln nhau pha nh qu. Trn mt ngoi ci hnh thnh nhng np nhn, cc mi nhn bng, ht mu en, kh nng dc v v dc ci tt. T l ci/qu t 62,7%, ng tng s t 18 - 19%, qu chn n gin, ngt, m, chm qu nhn lng thng c kch thc u nhau, ging ny c nhn dn rt a thch. 8.3.2. Ging nhn ci Nhn ci cc im sau, khi lng qu trung bnh t 8,5g/qu, qu to c th ti 11g/qu. Qu c hnh cu hi dt, v mu nu, khng sng m. ngt, hng thm ca qu km nhn lng v nhn ng phn, t l n c khong 58%, ng tng s hn 16%, nhn ci rt ph bin Hng Yn, Hi Dng, nhn ci ch yu dng xut khu ti, lm long nhn cho xut khu, gi tr kinh t km hn so vi nhn lng v nhn ng phn. 8.3.3. Ging nhn Hng Chi Ging ny c ngun gc t vn nh c Hng Chi phng Hng Chu, th x Hng Yn, hin nay ang c trng nhn rng dn min Bc. Nhn Hng Chi c c im thp cy, l xanh m, mp l qun xung, cy ra hoa ri nhiu t, nu t hoa ny gp thi tit khc nghit th t sau s gp iu kin thun li, do nng sut qu n nh qua cc nm. Qu nhn Hng Chi to (15 - 16g/qu), ci dy d tch, v ngt m, ht nh v v mng. 8.3.4. Ging nhn ng phn Mu sc v qu v kiu chm ging vi nhn lng, song qu c hnh dng trn hn so vi nhn lng. Khi lng trung bnh qu 7 - 12g, v qu mu nu nht, dy v gin. Hm lng nc trung bnh cho ci nhiu hn so vi nhn lng. Ci tng i dy, ci c cc cc u nh nh ng phn, dch nc qu mu trong hoc hi c. T l ci/qu khong 60%, c hng thm, v ngt sc, qu chn sm hn so vi nhn ci 10 - 15 ngy. 8.3.5. Ging nhn nc Ging nhn ny qu b, khi lng trung bnh 6,15g/qu, ht to, ci mng v trong, dy khong 2,7mm, phn n c (ci/qu) l 31%, ch gn bng mt na so vi cc ging nhn ci. Hm l ng ng tng s thp 11,7%, "nhn nc" thng c dng lm long nhn hoc c th dng ht lm gc ghp cho cc ging nhn khc. 8.3.6. Ging nhn thc Mt s ni cn gi l nhn tr, nhn c, ging ny c nhng c trng c bn ging nhn nc. Khi lng qu bnh qun t 5,32g, ng tng s khong 11%, t l ci/ qu t rt thp ch t 24,7%, y l ging cho qu cht lng km nht trong cc ging nhn, ging ny ang c loi b trong cc vn h. Song c th dng ht gieo cy lm gc ghp. min Nam, hin nay c mt s ging nhn ph bin nh sau:

- 110 -

8.3.7. Ging Nhn tiu da b Ging nhn ny cn c gi l "Nhn tiu Hu", l kp c t 10 - 13 l cht, mi l hi bu, mp l hi gn sng, phin l khng phng, hi xon, mt l mu xanh m. Qu khi chn c mu vng da b sm hn, trng lng trung bnh l 10g/qu, qu c ci dy, ht nh, ro nc, phn n c chim hn 60%, v ht khng nt, ngt va phi, t thm ch yu n ti. 8.3.8. Ging Nhn tiu l bu u l trn hn tiu da b, l c t 10 - 11 l cht, tr ng lng qu trung bnh khong 13g/qu, t l n c chim khong 68%, ng tng s chim 21,1%, qu mu vng, tht qu kh gin, ngt m, ging ny cng c dng tiu th sn phm ti. 8.3.9. Ging Nhn xung cm vng Ging c ph bin trng nhiu Vng Tu. Ging c xp vo hng nht cuc thi cy n qu do Cc Khuyn nng - khuyn lm (B NN v PTNT), trung tm cy n qu Long nh, cng hi lm vn t chc nm 1997. L qun, mt di l c lng mn, qu to, trng lng qu bnh qun khong 16,5g/qu, t l n c chim khong 60%, hm lng ng tng s l 26,2% v qu nu nht, tht kh gin, gia cung c rnh nh, hai u hi nh cao ging nh chic xung. 8.3.10. Ging Nhn long L kp c 6 - 9 l cht, mi l b trn, phin l dy, cng, kch thc l ln, gn l ni u, r, l mu xanh, nh phin l hi gn sng. Qu c khi lng bnh qun khong 15g, v qu n, mu vng sng hoc vng ng c ng rp , ht mu en, a s c ng nt v. Ci qu mm, mng, t l n c thp 30%, nhiu nc ngt v thm. Nhn long c vng thch ng rng, c din tch, sn lng ln trong cc ging nhn Nam B. Ngoi v thu hoch chnh v (thng 5 - 6) cn c qu tri v, qu thng c sy lm long nhn. Ngoi ra nc ta cn mt s ging nhn khc c trng khng ng k nh "nhn ci ic" min Bc, "Nhn ging Da b" min Nam, mt s ging nhn nhp ni, c bit l nhp ni t tp on "Trung Quc" nh ging "i vin" ging nhn "Tr lng", "Thch Hip" 8.4. c im sinh vt hc v yu cu iu kin ngoi cnh 8.4.1. c im sinh vt hc c trng thc vt hc ca cy nhn c chia lm hai b phn chnh trn mt t v di mt t. Phn di mt t c b r gm r chnh, r ph, r nh v r nhnh. Phn trn mt t c thn cy v tn cy bao gm l, cnh, hoa, qu, ht. 8.4.1.1. R R cy nhn phn thnh r mc thng v r mc ngang. S pht trin ca b r v phn b ca n lin quan m t thit vi kt cu t, mc nc ngm v mc chm sc. Tng t dy, ti xp, mc nc ngm thp, r mc thng c th n su n 3 - 4m, r mc ngang, pht tri n tt, phn nhnh nhiu, m rng thng thng gp 1 - 2 ln tn cy. R ht nm su 15 - 20m, do v cy nhn c kh nng chu hn cao. Giai on u r mu y trng, dn dn chuyn mu vng, n khi trng thnh s chuyn thnh mu xm hng. B r ca nhn c nm cng sinh, nm ny gip cho r nhn tng kh nng ht nc, hp th dinh dng. Thc t quan st cho thy: nhng r c nm cng sinh pht trin di v mnh hn. y cng chnh l mt trong nhng nguyn nhn gii thch v sao nhn c kh nng chu hn v pht tri n tt vng t kh cn. nhng vng sinh thi khc nhau, s pht trin ca r - 111 -

cng c s sai khc. iu kin Vit Nam, trong mt nm r nhn cng pht trin mnh vo 3 t. t 1 khong u thng 3 - 4, lng r sinh t ny khng u, t 2 vo gia thng 5 n thng 6 trong nm, t ny r sinh trng mnh, t 3 vo gia thng 9 gia thng n 10, sinh trng ca r t ny nm gia hai t u. Cng c th do kh hu thi tit tng nm, tnh hnh sinh trng v qu trn cy m cc cao im sinh trng ny c th sm hoc mun v lng sinh trng nhiu hoc t. C th ni trn cy nhn vic ra hoa u qu, hot ng ca cc t lc cnh v hot ng ca b r gn vi nhau rt mt thit, c nh hng qua li ln nhau, do c k thut chm bn thch hp th s mang li hiu qu r rt nh nng sut cao, sn lng n nh. Nhn chung s pht trin ca r xen k vi cc b phn trn mt t, b r bt u ho t ng nhit trn , thch hp nht 23 - , trn 33 - th s hu nh ngng hot ng. Nu gp nhit thch hp, nc trong t thp 6 - 7% th r cng km pht trin, nht l gp hn. Hm lng nc trong t 14 - 19% r sinh trng rt nhanh v t mc cao 23%. V vy ngi ta ni nhn l cy chu ng. Trong k thut trng trt cn ch iu tit nc, phn, khng kh v nhit sao cho b r hot ng c tt l iu ht sc cn thit. 8.4.1.2. Thn v cnh Thn chnh l b phn t c r n phn phn cnh, phng php nhn ging to hnh ct ta c lin quan n cao thp ca thn chnh. Cy trng bng ht c thn chnh cao t 3 - 5m. Cy ghp hoc trng bng thn cnh, thn chnh khng r, khong ch vi chc cm n hn 1m, tn cy xe rng, hnh d hoc hnh bn cu. Nhng cnh mc t thn chnh gi l cnh cp I, cnh mc t cnh cp I gi l cnh cp II, cnh mc t cnh cp II gi l cnh cp III. Trn cnh cp III c mt s cp cnh c gi l cnh qu, cnh m, mt nm nhn c th ra nhiu t lc, lc mc ni di t nh sinh trng hay c th mc t cc mm nch hoc t cc mm bt nh. S ln mc lc, s lng lc mi t trn cy ph thuc vo tui cy, tnh hnh dinh dng ca cy, s qu u trn cy, tnh hnh chm sc, phn bn, cung cp nc v c kh hu trong nm. Cy cn tr sung sc mi nm c 4 - 5 t lc, cy gi ch c 2 - 3 t lc. - Cnh xun: Trn cy cn b hoc cy ln nhng t qu th s lng thng nhiu. Cnh xun thng mc t cnh thu, cnh h nm trc hoc t cc cnh hi qu v cc cnh gi. Cnh xun mc t mm ngn th kho hn cc mm nch. - Cnh h: Mc t cnh xun trong nm; hoc t cnh h, cnh thu nm trc; hoc mc t cnh qu ra trong ma xun m khng u qu c ct ta. Mc trong iu kin ma h c nhit cao v m cao trong thng 6 v thng 7. Mm ngn v mm nch trn cnh h ny s tip tc ra cnh thu. Cnh thu ny s tr thnh cnh m nm sau. - Cnh thu: Hnh thnh t mm ngn ca cnh h ra trong nm, do ny mm sm, cc m sung sc c th tr thnh cnh m nm sau. Cn mt loi cnh thu na mc t cnh thu hi qu. Kt qu theo di ca chng ti qua nhiu nm cho thy cc cy sai qu trn cy u t c kh nng ra lc xun v v lc h. iu ny c th gii thch khi cy ra hoa kt qu dinh dng ca cy tp trung nui hoa nui qu nn cy khng c kh nng ra lc xun v h ch mi ti sau khi thu qu 2 - 3 tun th lc thu t 1 mi xut hin trn cc cnh m nm trc. Sau lc thu t 2 hnh thnh t mm ngn ca lc thu t 1. Cho nn khi thu hoch qu xong kp thi b sung dinh dng, chm bn, ti nc y , cnh thu ny ny mm sm, c thi gian cho cnh thnh thc v sung sc v tip tc hnh thnh lc thu t 2 t mm ngn ca lc thu t 1 th i b phn cnh ny c th tr thnh cnh m cho nm sau. - Cnh ng: Nhng cy nhn cn t tui hoc cc cy ln nhng kho hoc gp iu kin thi tit thun li; nhit cao, m cao, chm sc, bn phn, ct ta khng ngthng mc ra cnh ng, loi cnh ny yu, t c gi tr nn phi c bin php khng ch.

- 112 -

Chm hoa ln b c qu nhiu hay t cng chu nh hng ca cnh m kho hay yu, l trn cnh nhiu hay t. Mt s quan st cho bit nu ng knh cnh m bng 0,5 cm, trn cnh c 10 l tr xung th chm hoa b v yu, nu cnh m > 0,8 cm v c s l ln > 27 th chm hoa to, kt qu nhiu. Ngoi ra vic ta mm, ta cnh cng c nh hng n ln ca chm hoa. V d c mi ln ny lc thnh cnh, mi cnh ch 1 -2 mm nui dng thnh 1 -2 cnh, su ny cc cnh y nu tr thnh cnh m th nht nh s sung sc. 8.4.1.3. L a s l nhn thuc loi l kp lng chim thnh tng i mt, nhng cng c loi ging khng c l i, l cht. Mp l hon ch nh, mc i xng hoc so le. i vi cy con, l th hai v l th nht ch c mt i l cht, sau tng ln 3 - 4 i, cy trng thnh, mt s t c 3 - 6 i, 7 i rt him gp, s lng i l ty thuc vo tng ging. Hnh dng l a s l hnh bu dc thun di, hnh trng di v hnh qu trng ngc, hoc hnh bu dc. Mt trn l mu xanh, mt di l mu xanh nht, cung l ngn, gn chnh v gn l ni, c mt s ging mp l phng, c mt s ging mp l gn sng. L non c mu xanh vng, tm hng cho n mu hng, sau mu vng nht hoc nu sm. L gi mu xanh hoc xanh sm. L t khi mi nh n khi gi thng ko di t 40 - 50 ngy. Tui th l ty thuc vo v tr trn cy v mc chm sc, thng thng tui th l khong 1 - 2 nm. V cu to l nhn c my im cn ch sau: - L c tng cutin dy cng gi cng r. - Kh khng c lp t bo bo v pht trin chm ln khe khut hn ch bc hi nc do vy nhn c kh nng chu hn. 8.4.1.4. Hoa Nhn c hoa c v hoa ci l loi hoa ch yu. Ngoi ra cn c hoa lng tnh v hoa d hnh vi mt s lng khng ng k. Hoa c chim t l cao nht khong 80% tng s hoa trn cy. Thng th trn cy hoa c n trc v n t sau cng. t u thi gian n n tn 1 - 3 ngy. t cui ch trong 1 ngy. Hoa ci: l tng chnh th phn th tinh thnh qu, chim khong 17% tng s i hoa, thi gian n hoa ngn t 2 - 4 ngy v thng tp trung n 1 - 2 t. Hoa lng tnh v hoa d hnh tuy c n nhng ri rng, t l u qu rt t. Chm hoa nhn pht trin trn nh ca cnh c hnh thp trn, mi chm hoa c 10 - 20 nhnh, mi nhnh li c nhiu nhnh nh. Trn mi nhnh nh thng c 3 hoa - hoa gia n trc ri n cc hoa hai bn. Trn mt cy th cc chm hoa gia tn n trc tip theo l cc hoa gc tn v sau cng l cc hoa nh tn. Thi gian hoa n trn mt chm 14 -28 ngy, ton cy 30 - 35 ngy, c vn khong 45 ngy. H oa c v hoa ci n nhiu t xen k, thi gian nhu ci ( hoa ci) c kh nng tip nhn ht phn th tinh di, nu ra hoa gp tri nng, kh ro c nhiu cn trng (nh ong mt) hot ng th kh nng u hoa u qu rt tt. Kh nng u qu trung bnh 16%, nm cao c th t 40%. 8.4.1.5. Qu, ht Sau th phn qu bt u pht trin, thi gian u qu tng trng nhanh v chiu cao, ht cng tng dn ln. Sang thng th 2, qu tng dn ln v chm qu hin r trn tn cy. n trung tun thng 6 ci qu bt u hnh thnh v pht trin dn dn, n thng 7 ci pht trin nhanh bao kn ht v sau l thi k tch lu vt cht v chuyn sang giai on chn, n giai on cui, tc pht trin ng knh nhanh hn chiu cao qu. Trong qu trnh pht trin ca qu ta cn ch n cc t rng qu: - t 1: Sau khi n hoa 10 - 20 ngy, chim t 40 - 70% s qu rng. t rng ny l do - 113 -

qu trnh th phn khng y , hoc non pht trin km. - t 2: Gia thng 6 v u thng 7, ln ny rng t hn. Sau 2 n ny qu vn rng l song khng ng k v cn quan tm phng tr b xt hi qu hn ch s qu rng. Khi ci nhn bc kn ht song cn mng v cha c v ngt (gi l nhn nc 1). Sau 1 tun c v ngt song vn cn mi hi tanh, v vn cn dy v th, ngi ta gi l (nhn nc 2). Sau 1 tun ci pht trin hon chnh v mng, nhn qu c mi thm khi bc ra, long ht, ta ch thu hoch khi nhn gi ny gi l (nhn nc 3). Lc ny ht cng pht trin y , mi c kh nng ny mm nu em gieo. Ht nhn chn sinh l sm, thu qu xong cn lm ging hay gc ghp phi gieo ngay, nu gi lu t l ny mm gim rt nhanh. 8.4.2. Yu cu iu kin ngoi cnh i vi nhn 8.4.2.1. Nhit L mt nhn t quan trng ca m i trng bn ngoi nh hng n sinh trng pht trin ca nhn. Khu vc c nhit bnh qun t 20 - l ph hp cho nhn pht trin. Thng 12 n thng 1 cn c nhit thp (10 - ) cy phn ha hoa thun li (i vi nhn nhit i). Khi hoa n cn c nhit cao t 20 - th phn tt. Nhn l cy chu rt km, khi c sng mui l non thng b hi, khi nhit xung n th cy non c th b cht, nhit xung n - th cy to cng c th b cht. M cc bo co c ng cho rng nhn rt mn cm vi nhit lnh. Nhn c th b hi nng hoc b cht do sng mui. Khi nhit h xung cn - n - th hoa v nhng phn l non b hy hoi sau vi gi. Cc l thun thc c th b hy hoi 3, sau 4 gi, cy trng thnh b cht sau 13 gi nhit -5, -. Nhit thp l mt yu t ch yu hn ch vic sn xut nhn cc vng min Bc nc M. Tc gi m Bng Chng ca Trung Quc cng cho rng nhn cng rt mn cm vi nhit thp v sng mui, rt chnh l nguyn nhn ch yu dn n hn ch vic a nhn ln trng pha Bc. Trung Quc khi nhit khng kh xung cn cy con b cht rt, di 1, l gi ca cy con b kh v l gi ca cy trng thnh cng b hi. Di nhit - v thn chnh ca cy 5 - 6 tui b nt n, chy dch mu nu, tn cy ca c vn b tp l, ton b cy t phn mt ghp tr ln b cht. Thng thng khi c sng mui th mi trng a l ca vn nhn (hng i a hnh v ngun nc xung quanh) c lin quan n mc hi ca nhn. Mc hi pha Nam, Ty Nam b nh hn pha Bc v ng Bc, t bng, t trng b nng hn t trn i. 8.4.2.2. Nc Nhn l cy chu hn, thch m, s ng nc. Cc giai on cn nc khng ging nhau. Cc vng c lng ma hng nm t 1.000 - 1.800mm u c th trng c nhn. Nhu cu v nc ca nhn cc thi k sinh trng, pht trin khc nhau. Nc khng hoc qu nhiu u c th lm yu s pht trin, hot ng ca cc b phn, gy ri lon qu trnh sinh l. Thi k cy sinh trng khe, qu ang ln cn c nc v mi trng t m. Ma xun, thiu nc lc sinh trng chm, l nh mng b vng, thi k hoa n khng thch hp vi ma qu nhiu. V ma qu nhiu nht l ma phn s lm hoa b thi, m cao nn nm bnh pht trin mnh, ht phn b hng, qu trnh th phn, th tinh km lm gim nng sut, sn lng. Thi k qu ln, mc d cy cn nc nhng nu ma nhiu qu lm trao i cht ca cy khng bnh thng, qu b nt, rng qu. Cui h u thu sau khi cy thu hoch cng cn c lng nc nht nh lc thu ny mm bnh thng. Sang ng nu kh hn s thun li cho cy vo ngh ng, cy dng sc cho thi k sinh trng mi. Nhn c th chu c nc l chy trn hoc l lt ngn trong vng 5 - 7 ngy. 8.4.2.3. nh sng Nhn thuc cy a nh sng, trong qu trnh sinh trng i hi phi c y nh sng, - 114 -

iu kin chiu sng tt. Cy nhn to, nhiu l trong giai on phn ho mm hoa, nh sng y , cht lng hoa s cao, khi hoa n c gi v nng, cn trng hot ng thun li, th phn th tinh tt, t l qu u s cao. Khi qu chn nu nng t, s ngy rm nhiu, qu s b rng nhiu trc khi chn, hm lng ng trong qu thp, phm cht qu km. nh sng y s thun li cho quang hp, to c nhiu dinh dng cung cp cho sinh trng ca cy v pht trin ca qu. Cy nhn cn nh sng, song giai on cy con thch nh sng tn x hn l trc x. 8.4.2.4. Gi Nguyn sn ca nhn l vng ng Nam Chu , trong iu kin c gi ma. Gi nh c li cho sinh trng, pht trin ca nhn. Nhng nm hoa n nu gp gi kh nng s lm cho nm nhy kh, bt li cho th phn th tinh, gim t l u qu. Gia ma h, thng c bo cp 8 - cp 9 vo thi im qu nhn ang ln hoc ang chn, gi mnh, bo c th lm cy, gy cnh, rng qu gy tn tht ln. V vy xy dng vn nhn nhng khu vc ny phi ch chn ging, ct ta, to hnh hp l cy c hnh dng thp, tng kh nng chng gi bo. 8.4.2.5. t ai Nhn l cy thch ng rng vi cc loi t, khng kn chn t. Trong lch s trng nhn nc ta, phn ln trng ven lng, t bi t ven sng, t ng bng, nhng ni ny, t tng i tt nn c th thu li kh cao. Nhng nm gn y, nhiu vn nhn c qui m ln, i b phn phn b trn i dc thoai thoi, cng c nhng i kh cao. Nhn chung nhng vn vng i Trung du min Bc Vit Nam l nhng ni t ngho dinh dng, kh hn, t cao, nhng nu chm sc tt vn mang li hiu qu kinh t cao hn nhiu so vi cc loi cy trng khc. Nhn thch ng cao vi nhiu loi t nhit i, tu thuc loi t khc nhau s cho nng sut khc nhau. pH thch hp vi nhn t 4,5 - 6,7. Nhn cng c th trng c vng ven bin t nhim mn. M hnh nhn pht trin kh tt huyn Vnh Chu, tnh Sc Trng, ni t b nhim mn v thnh phn t ch yu l ct pha l mt v d. Trung Quc v i Loan, ngi ta thng trng vi trn vng t tt hn v trng nhn t xu hn. Nhng thiu ht trong t canh tc vng ng bng l mt tc ng ln a cy nhn ln trng vng i thoai thoi. Nhng cy nhn trng trn t tht nng, trn i dc sau gc thng b vi lp khong 0,5-1m, tuy vy nhn vn sinh trng tt. Mc nc ngm cng nh hng ln n sinh trng ca nhn. nhng ni c mc nc ngm cao, thng lm nhng cy nhn b hoc sinh trng ci cc. 8.5. K thut trng trt 8.5.1 Nhn ging 8.5.1.1. Gieo ht Gieo ht l phng php ph bin trc y cc vng trng nhn, v d lm, c th to ra nhiu cy con trong mt thi gian ngn, cy gieo ht c b r pht trin, mc kho c kh nng thch nghi rng nht l vng kh hn, vng i hay vng ven bin thng c gi to. Song cy gieo ht chm ra hoa kt qu li c bin d ln khng gi c c tnh tt ban u ca cy m nn hin nay phng php gieo ht ch dng lm gc ghp ghp nhn. Ht nhn sau khi n qu cn co ht phn ci cn li rn qu ra sch ri gieo ngay, t l ny mm t 95 -100%. Nu lu sau khi tch v v ci ht s nhanh kh t l ny mm s km ( 2 tun t l ny mm ch cn 5%) thc mm cn vo ct m, gi nhit trong 3 - 5 ngy. Khi ht nt nanh em gieo ln lung. Khong cch ht trn lung 8 x 10cm. Khi cy con c 4 l tht th em gieo vo bu, trc khi cho vo bu cn ct gn r ci thc b r pht trin. tit kim nhn cng c th ly ht nt nanh t ct m gieo vo ti bu lun, t ht nm ngang, lp su 2 - 3cm. cy con trong bu pht trin tt cn chn t ng bu l loi t ph sa giu dinh - 115 -

dng kt hp cht n bu tt (phn chung hoai mc, ln, tru hun hoc x da ). Ti bu t trn nn t thot nc, ph t n 4/5 ca bu, gi m v lm gin che. Chm sc v phng tr su bnh cho n khi ng knh gc t trn di 1cm th ghp. 8.5.1.2. Chit cnh Chit cnh l hnh thc nhn ging ph bin vi hu ht cc loi cy n qu thn g. y l hnh thc nhn ging d lm, d t kt qu, cy nhanh ra qu, cy chit c b khung tn p, thp cy thun li cho vic chm sc v thu hoch, gi c c tnh cy m, ph hp vi cc h nng dn vng su, vng xa. * Chn cy m: chn cy c nng sut cao, n nh (>150kg/cy) cho qu t 5 - 7 nm, khng b su bnh, khng hoc t ra qu cch nm, chng chu tt vi iu kin ngoi cnh. Khi lng qu t > 9g/qu, t l ci trn 65%. Tt nht vn l cnh chit t cc cy c iu tra tuyn chn. * Chn cnh chit: chn cnh bnh t c ng knh t 1 - 1,5cm, cao t 0,6 - 0,8m, chn nhng cnh lng chng tn, ngoi ba tn, cnh mp khe khng b su bnh. * K thut chit: chiu di khoanh v cnh chit 2 - 2,5cm. Sau khi khoanh, bc v, phi co sch lp t bo tng tng, c th b ngay hoc phi nng 1 - 2 ngy. * t b bu: t bn ao phi kh, t vn p nh trn vi r bo ty phi kh, rm, x da Hn hp 2/3 t v 1/3 hn hp k trn. Bu chit c ng knh 6 -8cm; chiu di bu t l 10 - 12cm. Nu s dng mt s cht kch thch ra r nh -NAA nng 800ppm, cc ch p hm chit cnh c ca trng i hc nng nghip, ca cng ty trch nhim hu hn Minh c bi trc tip vo phn v pha trn vt khoanh. B bu bng giy polyetylen trng d quan st r, vt khoanh phi nm gia cht n bu v bu c buc cht c hai u. Sau chit 80 - 100 ngy, khi thy cnh chit ra r cp 2 c mu trng ng, r ra kn bu hoc gn kn th chn thi im h bu chit. * Ct cnh chit v a vo nh m cy c mi che, tin hnh trong iu kin thi tit thun li, khi h bu chit xung cn ta bt cnh l, sau b lp ni lng cho vo ti polyetyle kch thc 25 x 30cm, dng dy c nh buc bu vi cnh chit, cng c th cho vo st tre. Xp bu vi kch thc 20x20cm lp t phng mt bu gi cho m khng kh trong nh gim cnh thng xuyn cao, cung cp dinh dng kp thi, phng chng bnh nm v tuyn trng. Sau 1 - 2 thng cy con ph c a ra trng trong vn nhn ging chm bn, ta i cnh, to tn, phng tr su bnh trc khi mang i trng ngoi vn sn xut, cy con c trng ngoi vn sn xut khi b r pht trin khe, cnh l xanh tt, lc n nh. Thi v chit: Khi trn cy khng c lc non hoc khng c hin tng sp ra lc, cnh khng mang hoa, mang qu, iu kin thi tit thun li (nhi t v m thch hp) c th chit c t thng 3 n thng 10 u c, tt nht l u v xun, u v thu, u v h. Cng cn tnh ton thi gian ct h cnh trng ra vn m v vn sn xut quyt nh thi v chit ph hp. 8.5.1.3. Ghp nhn L tin b k thut mi trong ngh trng cy n qu, nh nhng u im sau: Cy nhn c b r khe, nn kh nng thch nghi vi iu kin t ai, kh hu, su bnh v sinh tr ng mnh hn cy nhn chit cnh. H s nhn ging cao, cy ging gi c cc phm cht tt ca cy m, sm cho thu hoch. * Chn gc ghp C th dng ging nhn nc hoc ging nhn thc, ging nhn lng, ging nhn ci lm gc ghp cho nhn. Song qua kt qu nghin cu mi y ca Trung Quc v kt qu nghin cu ca chng ti ti Tuyn Quang thy: nhng ging nhn u t thuc ging nhm l to, th - 116 -

dng lm gc ghp cho ging c l to v qu to t l ghp sng s cao, cy sinh trng tt. Nu dng cc ging nhn l nh, qu nh lm gc ghp th t l sng thp, cy sinh trng yu. Cng c trng hp ging n ghp ln n th tt hn l ghp ln gc ghp ca ging khc. V d ging nhn Thch Hip. * Thi v ghp min Bc thi v ghp tt cho nhn l: - V xun: thng 3 - 4. - V thu: thng 9 - 10. i vi vng trung du min ni V xun nn ghp mun hn vo thng 4 - 5. Nhn chung v ng vo thng 11, 12, 1, 2 do nhit thp, li c gi ma ng Bc nn t l ghp sng thp nht. V h thu thng 6, 7, 8 do ma nhiu nn t l ghp sng khng cao. * Phng php ghp Ghp nhn c th ghp cnh ch bn, ghp vt, ghp p ghp treo bu, ( min Nam hay p dng ghp treo bu), ghp mt song min Bc ch c ghp cnh ch bn c t l sng cao, cy con sinh trng khe v hiu qu kinh t nht. m bo ghp tt t l ghp sng cao, cn ch chm sc gc ghp cy sinh trng tt, vic ly cnh ghp v mt ghp cn ch : i vi ghp mt theo kiu ca s th ly mt t cnh c t 4 - 7 thng tui, cn theo phng php ghp cnh ch bn, ghp vt th tui cnh t 2 5 thng tui, trong thch hp nht tui cnh 2 - 3 thng tui. Ngoi ra cn c dao ghp sc, dao mt mi (dao ghp Trung Quc) v gi m cho mt ghp v cnh ghp cn dng loi giy nilon mng (giy nilon Trung Quc) bc kn tt hn dng giy nilon dy. * Chm sc cy sau khi ghp

Hnh 7.1. Hin tng tht do dy buc Nu dng phng php ghp cnh ch bn, ghp vt v loi giy nilon mng t hoi (giy nilon Trung Qu c) th khng cn m giy, mm ghp sng s c thng mng nilon v vn ra ngoi. Nu dng phng php ghp mt sau mt tun n 10 ngy kim tra mt thy mt sng th sau 4 - 7 ngy ct ngn gc ghp, cch mt ghp 1 - 2 cm. Nu mt ghp cht th t chc ghp li. - Thng xuyn vt b cc mm ph trn gc ghp. - Ti nc v bn thc phn cho cy. - 117 -

- Phng tr su bnh v kin cn giy nilon cho cy. 8.5.2. K thut trng v chm sc 8.5.2.1. Chn cy ging Chn cy ging tt theo tiu chun t ra ca ch vn. Cy con em trng phi chn cy kho, khng mang mm mng bnh, c b r kho v khung tn cn i. 8.5.2.2. Mt v khong cch trng i vi t tt vng ng bng trng vi khong cch 8x8m hoc 7x7m (156 204cy/ha). i vi t i ni trng vi khong cch 5 x 6 m hoc 6 x 7m (238 - 333 cy/ha). Hin nay xu hng ngi ta trng dy hn (3 x 3m, 4 x 4m, 5 x 5m) kt hp ct ta chm sc tt, sau ny tn qu dy ngi ta b bt 1/2 s cy. 5.2.3. Lm t, o h, bn phn lt Tu vo loi t v mc nc ngm m o h hoc ln lip trng cho thch hp: - t rung, t c mc nc ngm cao cn o mng ln lip cao hoc p trnh ngp ng. - t vn ng bng ch nn o h 60 x 60 x 60cm - t i ni c dc cao (15 - ) cn lm rung bc thang trng nhn. dc 5 - c th trng nhn theo ng ng mc, xen k bng cy phn xanh, hoc da cn bt dng chy, gi m cho t, chng xi mn. * Cch xy dng rung bc thang:

Hnh 7.2. Lm rung bc thang Mt rung bc thang nghing vo pha trong vi dc 2 - . Bn ngoi m t rung p b cao 10 - 15cm, rng 20 - 40cm, pha trong khi rnh su 20 - 30cm, rng 20 - 30cm dng t tre. Ma nh c th gi nc, ma to gim c tc dng chy trn b mt. Rung bc thang c thit k t di ln, o trong p ngoi, dng lp t di ca mt rung p vch ngoi ca bc thang. Sau khi p xong bc thang co t ca mt bc trn p xung bc thang di nh vy mt l ci to t, hai l c l i cho cy trng xen sau ny, c th lm tng cp t di ln trn. Nm 1962 - 1965 hc vin nng nghip Phc Kin tin hnh quan st lng sinh trng ca cy nhn trng trong h 1 x 1 x1 m so vi trng trong h su 0,3 m, rng 1m ln gp i. Cho - 118 -

nn quy cch c a h thng thng di, rng, su 1m, y h c th 0,8m. nhng ch dc tng i ln b ngang ca h nn rng, b dc ca h c th nh hn to thnh hnh ch nht. Bn phn lt cho mt h: 30 -50 kg phn chung + 1,0 - 1,5 kg supe ln + 0,5 - 1,0kg vi + 0,1 - 0,15kg ur. t i c th bn thm 0,5kg kali. Trn phn u vi lp t mt, cho xung y h, sau lp t di ln trn. cho h n nh nn hon thnh vic lp h trc khi trng cy t nht 1 thng. 8.5.2.4. Thi v trng min Bc trng v xun (l tt nht): thng 2 - 3 v v thu: thng 8 -10. min Nam trng vo u hoc cui ma ma. Cn ch iu kin kh hu tng tiu vng sinh thi m nh thi v trng cho thch hp. Trng xong phi ti nc v t gc, cn gi m khi cy ra l n nh. 8.5.2.5. Chm sc sau trng Lc mi trng cn nh k ti nc 1 - 2 ngy mt l n. Thng th 2 sau trng nh k ti 3 - 5 ngy mt ln. Lng nc cho mt cy 10 - 15 lt. Ti t t, t ngoi vo trong gc, trnh ng vng trn mt. Nu cy cht cn trng dm li ngay. Tin hnh lm c, phng tr su bnh cho cy. Khi cy cha giao tn cn trng xen cy h u (lc, u xanh, u tng), cy phn xanh (ct kh, cc loi mung) tng thu nhp nhng nm u, che ph t, chng xi mn v tng ph cho t. * To hnh, ct ta cho nhn - To hnh cho cy: cn lm ngay t nhng nm u. Nn nhn c thn chnh phn cnh cch mt t 1m v c 3 - 4 cnh chnh, mi cnh cch nhau t nht 20cm. Hng nm cn ta b nhng cnh khng cn thit (cnh vt, cnh tm, cnh su bnh, cnh mc ln xn trong tn che khut ln nhau) nn ta cnh cch sau khi thu qu vo ngy nng. Theo nghin cu ca cc nh khoa hc Trung Quc, bin php quan trng nht nm no cy nhn cng ra qu l gi li lc thu ng lc, khng ch lc ng. Trong 3 lo cnh thu (lc thu trn cnh h, lc thu tr n cnh h c ngn, lc thu trn i t cnh qu sau thu hoch) thy t l ra hoa v u qu khc nhau: Bng 8.1: So snh chm hoa v t l u qu trn cc cnh m khc nhauging nhn Thch Hip (Nng hc vin Qung Ty 1988- 1990) Kch thc chm Loi hnh cnh m hoa (1) Di (cm) Lc thu trn cnh h Lc thu trn cnh ct ngn Lc thu trn cnh qu 32,8 34,2 Rng (cm) 24,6 19,7 Tng lng hoa (2) 1817,3 1023,9 S hoa 231,3 173,5 % hoa 75:1 6,1:1 S qu 62,6 53,7 % 27,0 30,6 Hoa ci u qu

16,2

13,4

644,7

85,2

7,6:1

12,1

14,0

(1) Chm hoa theo di trn 5 cy, trn mi loi hnh cnh m mi cy 10 chm. (2) Tng lng hoa, hoa ci, v u qu theo di trn mi loi hnh cnh m: 5 chm. T bng trn cho thy, lc thu trn cnh h, lc thu trn cnh h ct ngn l cnh m tt - 119 -

cho nm sau. L thu thng ra t u thng 9 n u thng 11, vy lc thu vo lc no l c tt? Qua nghin cu ca Hc vin Nng nghip Qung Ty cho bit nh sau: - La lc thu ra t 5/9 n 15/9 s thnh thc vo u thng 11 n gia thng 11, la lc ny d pht sinh l c ng, do t l hnh thnh cnh m ra hoa vo v xun thp 99,5- 31,7%). - La lc thu pht sinh t 25/9 - 5/10 cui thng 11 n thng tun thng 12 thnh thc, ni chung rt t lc ng, nn v xun nm sau c t l ra chm hoa cao (47,5 - 73,2%). - La lc thu pht sinh t 20 -30/10, cui thng 11 n u thng 12 vn cha thnh thc (do nhit thp, chuyn lc khng tt) dinh dng tch lu trong cnh t, nn t l hnh thnh hoa vo v xun thp (0 - 13,5%). Nh th ch c la lc thu pht sinh t cui thng 9 n u thng 10 v thnh thc vo cui thng 11 u thng 12 th nm sau c t l thnh chm hoa cao. Do cnh thu ng lc l mt iu kin quan trng hnh thnh cnh m cho nm sau. Cng qua kt qu nghin cu ny cn cho bit, lc thu c ng knh 0,8cm s l cht trn cnh 15 th chm hoa nm sau s ln, kt qu nhiu. Lc c 0,6cm. S l cht < 8 th chm hoa b v yu. Lc c 0,45cm, s l cht t hn 5 l th c ra hoa cng khng c gi tr g. Lc thu sinh trng kho, t ngn, gi chc, ng knh 0,8cm, s l cht ln hn 15, l dy, xanh m, n ma ng trng thi ng, l cnh m tt nn gi li, cn cc loi cnh thu khc, tu theo tui cy c th hoc ct b. Bi dng cnh thu kho, ch yu thng qua vic bn phn ti nc v khng ch, ta, b hoa qu, ta mm thc y hoc khng ch. + Nu cy qu sai hoa qu, ta phi ta b thch ng, qu hp l duy tr th cn bng gia sinh trng dinh dng v ra qu. Cn bn phn trc thu hoch qu vo cui thng 7, thu qu khi va chn, khong gia thng 8 n cui thng 8 th ct ta, bn phn ti nc thc y lc thu vo cui thng 9. + Nu cy t qu hoc suy yu khng ra qu th nn 2 ln lc thu. Cui thng 7 ct ta, bn phn ti nc trc thu hoch, thc y ra lc thu ln 1 vo trung tun thng 8, u thng 9 n trung tun thng 9 bn thm ti nc thc y lc thu t 1 thnh thc v pht sinh lc thu ln 2 vo trung tun thng 10. Phun ln l 0,3% ur cng vi 0,3% Kali Dihydrogen photphat 2 3 ln thc y t lc thu ny thnh thc vo thng tun thng 12. + Nu cy ra qu trung bnh, th sinh trng kh, th ct ta vo cui thng 8 n u thng 9 bn phn ti nc thc y lc thu mc ra vo cui thng 9 u thng 10 la lc ny s thnh thc vo cui thng 11 u thng 12. Nh th bt k th sinh trng ca cy nh th no, loi hnh lc thu no u phi thnh thc vo cui thng 11 u thng 12. l iu kin quan trng nht cho v qu nm sau. Sau khi c la lc thu thnh thc ng lc, cn hn ch bn phn, ti nc hn ch ny lc ng. Tuy nhin trong th c t sn xu t nhng vn nhn cn t, vn nhn sung sc li khng ch cc t lc thu khng ng lc, hoc nhng nm thi tit bt thun (thng 11 -12 vn m v ma nhiu) th lc ng mc ra l khng trnh khi, c nguy c mt ma. Khi ta cn khng ch lc ng bng cc bin php sau y: + Ct ta b hoc khng ch bng cc bin php canh tc: Khi lc thu ra t cui thng 10 ngng bn N vo t thc cho t lc thnh thc ta ch phun ln l nh ni trn, t trung tun n h tun thng 11 ngng ti nc kt hp bn phn hu c, cuc t su o rnh m rng h lm t r v phi thch ng trong tnh trng kh hn c ch lc ng ny sinh. Khi bc vo ng (u thng 1) bn phn, lp h, cuc su xung quanh tn cy (20-

- 120 -

25cm). Trong tn cy ta xi nh (15cm) lm t r hp l cng gip cho khng ch lc, trng hp vn ny lc ng th c th ngt b. + Dng bin php ho hc - Cui thng 11 trung tun thng 12, khi lc ng ca cy mc ra di 5-10cm, phun1 ln dung dch Ethrel nng 400ppm loi b t lc ng ny, sau khi phun 10 -15 ngy th l nh, kh rng. ng thi Ethrel cn c th c ch c hiu qu i vi nhng cy hoc cnh cha ny lc ng v thc y phn ho mm hoa. Thi gian c hiu qu ca 1 ln phun Ethrel l 30 - 40 ngy. Khi phun ch phun t lc ng phn non gn ngn cnh. Nu l b t qu (vt lng thuc) s lm cho l thnh thc mt bng, km sinh kh, nu nng c th lm cy b suy nhc. * Bn phn - Liu lng Khi cy cn nh: 3 - 4 nm u c th dng n c phn chung pha long (gp 3 ln) ti cho cy. Cch 2 -3 thng ti 1 ln, mi ln ti 5 lt nc phn cho mi cy, hoc c th thay th bng 50 - 100g ur. Cy cng ln, sn lng cng cao th lng phn bn cng tng. Trung Quc vn nhn cao sn t 11,250 tn/ha bn 22,5 tn nc phn v 15 tn phn ln phi hp vi 180kg ur + 225kg supe/ln + 300kg KCl cho 1 ha. Phn tch 1000kg qu ti, cy ly i ca t ht ,01 - 4,8kg N; 1,46 - 1,58kg v 7,54 - 8,96kg . Nh vy t l NPK l 1:0,28-0,37:1,76-2,15. T nhng kt qu trn ngi ta ngh bn cho vn nhn cao sn 2,7kg ur + 3,5kg supe ln + 3kg KCl/1 cy. S nghin cu cy n qu Phc Kin nghin cu t l bn NPK cho c hiu qu i vi nhn thy t l 1:0,5:2 hoc 1:1:2 l tt nht, sn lng tng r rt. - Thi k bn phn cho nhn + Ln th 1: vo u thng 2 lc cy phn ho mm hoa, mi cy bn 15 -20 lt n c phn chung pha long. Ch yu l tng cng ngun m, phi hp vi ln v kali thc y s pht trin cc gi hoa, c nhiu chm hoa v chm hoa to. Ch khng bn N qu nhiu, trnh cc cnh mc vt. + Ln th 2: Bn vo cui thng 3 u thng 4. Mi cy bn 1- 1,5kg sunfat N hoc 0,5kg ur. Mc ch thc cnh ma h, lm cho chm hoa pht trin tt, tc dng rt r n tng kh nng u qu. + Ln th 3: Bn vo cui thng 6, bn thc cho qu. Bn cho mi cy 1 -1,5kg ur, 0,3 0,5kg sufat kali hoc bn phn NPK hn hp 2 -3kg. t bn ny c ngha i vi sn lng qu trong nm v chun b tt cho cy sinh trng v pht trin tt trong nm ti. + Ln th 4: Cui thng 7 u thng 8, bn vo thi k qu pht trin nhanh. Bn nc phn chung khong 50 lt v 0,3 - 0,5 sunfat kali. t bn ny nhm khc phc mu thun gia yu cu dinh dng ca qu v pht trin ca cnh. + Ln th 5: Bn sau lc thu hoch qu, thng 8 -9. Bn phn hu c v phn v c kt hp ci to t. Mi gc bn 50 - 60kg phn chu ng + 1kg sunfat N + 5kg supe ln + 0,5kg sunfat kali nhm phc hi sc sinh trng cho cy v bi d ng cnh thu l cnh m ca nm sau. Trong 5 l n bn trn, ln bn vo thng 2 trc lc ra hoa v ln bn sau thu hoch qu l hai ln bn quan trng nht nhm cung cp y v kp thi dinh dng cho hoa, qu, cnh ca cy. - Phng php bn Bn phn su hay nng, bn v tr no l cn c vo s phn b ca b r. Bn phn vo ni c nhiu r ht, thng thng l trong phm vi hnh chiu ca tn cy su 30 -50cm. Nu gp ma hn, khng c ma th ly phn ho vi nc ti cho cy, ti di hnh - 121 -

chiu ca tn cy t ngoi vo trong cch gc 50 - 60cm. Nu c ma ch cn rc phn ln mt t di hnh chiu ca tn cy l c. Vi phn hu c, hng nm sau lc thu hoch qu, o rnh theo hnh chiu ca tn chiu rng 30cm, su 30- 50cm, cho phn xung v lp t. - Bn phn qua l Bn b sung dinh dng kp thi cho cy c th dng hnh thc bn phn qua l. Dng m ur 0,2%, 0,2 - 0,3% hay axit boric, sufat k v.vvi Bo (B) phun cho cy trong ma hoa c tc dng lm tng kh nng th phn th tinh, cy s u qu cao. 8.5.3. Phng php ci to vn nhn gi ci, khng ng ging Tc pht trin din tch trng mi kh nhanh hu khp cc a phng, do pht trin qu nhanh, quy m n, nhu cu cy ging nhiu, cc n v, cc h c t h chuyn v khng l chuyn u sn xut cy ging bn. Nhng do ngun cnh ghp hn ch v li hiu bit v ging v k thut nhn ging ca ngi dn khng y , thm vo vic kim tra cy ging xut vn li cha c thc hin mt cch nghim ngt cho nn cy gi ng khng ng theo ch vn, mt khc mt s cy nhn lu nm, cy b su bnh dn ti nng sut gim nh hng nghim trng n cht lng sn phm, hiu qu kinh t thp, chm sc kh khn. Bi vy cy ging trong nhng vn ny cn phi c ci to thay ging trn tn: - i vi nhng cy cn nh (cy 3 - 6 tui chiu) ta chn cc cnh c ng knh 1 - 2 cm phn b u trn tn lm ghp thay th ging mi qua tuyn chn. Cnh c ct cch v tr im phn cnh 20 cm, trn tn li 2-3 cnh khng ct cy quang hp. Cc cnh cn li dng phng php ghp cnh ch bn vo v thu hoc v xun cho t l ghp sng trn 70%, sau mt v cy cho qu. - i vi cc cy nhn cao dng ca ct ht cnh cp 1, cp 2 v tr cch im phn cnh 15 cm khi mm mc c ng knh 1,0 - 2 cm th ti n hnh ghp, li 2 - 3 cnh n khng ghp gip cy quang hp. Cnh ghp l ging nhn lng v nhn ci c tuyn chn. p dng k thut ghp cnh bn. Thi v ghp l v xun v v thu. Kt qu c t l sng trn 80%, sau mt v cy cho qu. 8.5.4. Phng tr su bnh Cc loi su, bnh chnh hi nhn: 8.5.4.1. B xt B xt dng vi chch t non, cung hoa v nhng chm hoa qu cha chn lm cho t v tng chm hoa b ho, qu non b rng, qu ln thi do sn lng v cht lng km hn. Thng 12 - 1 bt b xt qu ng: Nhng m tri ti, thi tit lnh, rung cnh cho b xt ri xung t bt, ngt cc l c trng, phun thuc vo thng 4 v thng 8 - 9 dng thuc Trebon 0, 15 - 0,2%, BI-58 0,1-0,2% hoc Ofatox 0,1- 0,2% phun 2 ln cch nhau 1 tun. 8.5.4.2. Su tin v thn cnh Su thng gm v trn thn chnh, cnh chnh, ri c vo phn g. Cy b hi thng sinh trng km, b nng l chuyn vng. C 2 loi xn tc hi thn cnh nhn. Xn tcm sao thng trng gc cy. Xn tc mai ra trng chc cnh, hoc di v cnh. Cch phng tr: Thng xuyn kim tra vn nu thy c vt c, mn ca n ra phi s l ngay bng cch dng gai my hoc mc st bt su non git, c th dng bng thm BI58 0,1-0,2% hoc Ofatox 0,1- 0,2% bm vo ch c. Cn v sinh vn sau ma thu hoch qu. Dng nc vi c qut ln gc cy ngn chn khng cho su trng thnh trng vo cc k h ca thn cy - 122 -

8.5.4.3. Su c qu Thng gy hi khi qu c ng knh 0,5 cm tr ln, su non c vo qu gy thi v rng qu. Phng tr: Phun Tr-bon 0,2% hoc Diptxrex 0,2 - 0,3% khi qu c ng knh 0,5 cm v 1,0 cm. C th dng Supracide 0,1% phun nh k 2 -3 tun/ln ti trc k hi thu ho ch 15 ngy. 8.5.4.4. Di hi Cch phng tr: Dng li ph ln trn cy hoc chng li ng xung quanh tn cy, di bay s dnh vo li s khng dm n ph qu. Hoc c th bt mt vi con, buc chn vo cy, di ku cc con khc khng dm n ph. 8.5.4.5. Ry hi hoa: Xut hin trong ma hoa, lm cho hoa rng, hi qu non, t non. Phng tr: Dng Diptrex 0,2% hoc Tre bon: 0,15% - 0,20% 8.5.4.6. Bnh mc sng v sng mai Khi cy b u ra gi hoa (thng 12 -2) kh h min Bc thng m lnh, bnh mc t u sn g v sng mai p ht tri gy hi nng lm cho cc chm hoa thi kh, c mu nu nh n hng n ra hoa u qu. Cch phng tr: dng Booc 1% hay Ridomil - MZ 0,2%, Anvil 0,2%, Score 0,1%. C th dng hn hp Ridomil - MZ 0,2% + Anvil 0,2% phun. Phun 2 ln: ln th nht khi cy ra gi hoa, ln tha 2 trc gi hoa n 3 - 5 ngy. 8.5.4.7. Bnh chi rng (chi xu, tm cnh, hoa tre) Bnh xut hin chi non, l, chm hoa. Bnh lm cho chm hoa sun li, khng n c, hoa d dng. Cn l biu hin l nh li, qun, mt l li lm khng phng. vn m chi mc thnh nhng chm nh, ngn, dn dn rng l, ch cn tr li cnh nh th chi xu. y l mt loi bnh do virut. phng tr cn chn ging gc ghp v ly mt ghp trn cy m khng c bnh trnh ly lan. Dit cc mi di truyn bnh. Ct b cc cnh, l, chm hoa b bnh em t. 8.6. Thu hoch, bo qun, ch bin 8.6.1. Thu hoch Khi qu chuyn mu sang mu sng, nhn bng, bc ra thy ht en nhnh, ci dy, n ngt, thm l c th thu hoch c. Qu nhn chn ci nhn c nhiu nc, c mi thm v v ngt. Khi cha chn dng tay nn qu thy cng cn khi chn th mm. Nu dng chit quang k o Brix c th t t 16 tr ln tu ging. cc tnh min Bc ma thu hoch qu t thng 7 n cui thng 8. Mt s ging chm mun c th ko di n thng 9. Cn hi ng chn, khng nn qu chn qu trn cy ri mi hi. V nh vy qu s nht, ti ngon s gim do khng gi c phm cht vn c ca ging. Mt khc hi qu chn s khng gi c lu. Nn hi c chm, ta b cc qu bnh, qu nt, hoc qu c vt thng c gii trc khi cho vo st, hoc thng trc khi cho vo kho bo qun. Nn thu qu vo ngy tnh ro vo bui sng hoc bui chiu, trnh bui tra tri qu nng. Hi xong qu khng nn ngoi nng m nn cho vo ch rm, nu cha chuyn i kp th nn ri mng ra, khng nn xp thnh tng ng qu s b hp hi chng hng. - 123 -

8.6.2. Bo qun Bo qun Nhn bng CBZ (Thiabendazole) vi nng 500 - 1000 ngm qu trong mt pht ri vt ra, hong kh ni rm mt, cho vo ti giy, hp ct tng hoc st tre, hm g tha bo qun. Trong hp nn c lt ti lt giy PE dy 0,02mm chng m. Mi ti c th cha 10 - 15 kg qu; cng c th chia thnh tng ti nh mi ti 1 kg. 10 - 15 ti ng trong mt hm ct tng hay st tre, hoc bo qun lnh trong : -, nu phi vn chuyn n th trng th c th dng phng tin lnh nhit . 8.6.3. Ch bin nhn Nhn dng lm long nhn phi tht chn mi thu hoch, chm nhn hi xung, loi b qu thi, qu nt, qu su bnh, ri xp ln l, ri mt lp qu ln phn tre dy 10 -15 cm, trn y bng bao ti hay chiu gi nhit. Nhit trong l bo m 50- . M sy ko di 10 - 12 ting. Nu nhit thp hn s ko di thi gian sy, nhit cao hn s b chy hoc hng ci, qu trnh sy phi o thng xuyn, 2 gi o mt ln qu kh u. Khi thy v nhn ri khi cung, v qu chuyn sang mu ht d, v kh, bp vo th y rng bn trong, ci nhn c mu vng m hay nu nht, do, dai, khng t c th cho ra l. Sau khi ra l, cho nhn ngui hn, tch v, b ht ly ci, ri mng ci nhn trn nong nia phi nng tip 2 - 3 ngy ci kh thm, c mu cnh dn sm, s vo khng dnh tay l c.Bnh qun 10 Kg Nhn ti c 1,5 Kg long Nhn kh tu ging L sy nhn, tu iu kin v sn lng nhn m c th xy to nh, tng xy cao 1m 1,2m (tng gch 10 cm). Khi cao 90 - 100 cm t tm phn tre hoc na sau ny ri nhn ln, kch thc 1,4 x 1m. Gia nn y t mt bp l than nh (ng knh bp than = 20 - 25 cm) bp cao 25cm, thnh tng pha ngoi c ca a bp than vo, ra thun tin. nhn trong l khng b chy v nhit trong l phn b u ngi ta treo mt tm tn chnh gia bp l v phn tre. Kch thc tm tn: 25x20cm. Trong l nn cm nhit k theo di nhit .

- 124 -

Chng 9 CY VI (LITCHI CHINENSIS SONN) 9.1. Gi tr kinh t v tnh hnh sn xut vi trn th gii v trong nc 9.1.1. Gi tr kinh t - Vi l cy n qu c gi tr dinh dng cao. Nu l ging tt, phn n c (ci) chim 70-80%, v t 8 -15%, ht t 4 -18% khi lng qu. Nc p t ci c 11 -14% ng, 0,4 0,9% Axit, c 34mg % Ln, 36mg % Vitamin C, ngoi ra cn c Can xi, St, Vitamin , v PP - Qu vi ngoi n ti cn c ch bin thnh cc sn phm c gi tr: nc vi, vi hp, vi kh - V qu, thn cy v r c nhiu tanin c th dng lm nguyn liu trong cc ngnh cng nghip. - Hoa v i l ngu mt nui ong c cht lng cao. Trong mt v vi bnh qun mt n thng ong t trong vn vi c th thu c 20 - 30kg mt. - Ht vi c dng lm thuc cha cc bnh ng rut v mn nht tr em, bnh ng rut, nc, mn nht, au rng. - Vi l cy n qu c khung tn ln, xanh quanh nm c th lm cy bng mt, cy chn gi, cy cnh, cy ph xanh t trng, i ni trc, chng xi mn, gp phn ci thin iu kin mi sinh. - nc ta cy vi trong cc vn gia nh em li thu nhp kh cao, nhiu gia nh lm giu t cy vi trng trn t i si . Tng kt my nm gn y thy bnh qun mi nm nc ta sn lng vi thu c tr gi khong 500 t ng, ring huyn Lc Ngn t khong 60 t ng. 9.1.2. Tnh hnh sn xut vi trn th gii v trong nc 9.1.2.1. Tnh hnh trng v tiu th vi trn th gii: Bng 9.1: Din tch, sn lng qu vi ca mt s nc trn th gii S th t 1 2 3 4 5 6 Tn nc Trung Quc Thi Lan n i Loan Banglat c Din tch (Ha) 590.000 22.200 56.200 11.961 4.000 1.000 Sn lng (Tn) 1.000.000 85.083 80.000 100.000 10.000 3.000

(Ngun: Litchi and longan, Bontany, production and uses) Theo FAO: nm 1981, sn lng vi trn th gii l 250.005 tn v c hn 20 nc trng vi, ri rc Chu , Chu M, Chu Phi v Chu i Dng. Trong nhng nc trng vi c - 125 -

tnh cht hng ho in hnh l Trung Quc sau n n , oi Loan, Pakitstan, c, Indonesia, Thi Lan, Madagasca, M Ngoi ra vi cn c trng nhiu Nam Phi, Malaixia, B raxin, . Newzeland, vv Theo Sauco (1990), nng su vi khong 60 -70 kg/cy (2,5 - 5,4 tn/ha). Cy tt c th t t 125 -130 kg/cy (tc 8-10 tn /ha). Gi bn khong 8-10 USD/1kg qu. V th trng tiu th vi: Hng nm c khong 16.000 tn qu vi ti hng ho c bn trn th trng th gii, chim khong 5,9% tng sn lng vi. Nhng th trng vi ti trn th gii hin nay nh Trung Quc, n , Hng Cng, i Loan, Thi Lan ang c cuc cnh tranh gay gt. Cc nc ny ang ra sc ci tin cc khu quan trng trong sn xut, cung ng, thng mi, cng ngh bo qun vi ginh v tr ca mnh v mt hng vi ti. 9.1.2.2. Tnh hnh trng vi trong nc Vit Nam cy vi c trng khong 2000 nm. Vng phn b t nhin ca vi Vit Nam t 18- v bc tr ra, vi nhiu ging vi c trng nhng nhiu nht l ging vi thiu. Hin nay min Bc c 2 trung tm trng vi thiu ln l Thanh H-Hi Dng v cc huyn min ni, trung du ca tnh Bc Giang. Ch ring vng vi rng ln cc huyn ca Bc Giang cng ln n 40.000ha vi thiu, cho sn lng c tnh trn 150.000 tn qu ti. Sn lng vi thiu min Bc hin nay cng khng di 200.000 tn/nm. Nm 1998, tnh Bc giang c 18.538 ha vi thiu, gi tr thu nhp t vi l 60 t ng. Ring huyn Lc Ngn (Bc Giang) t 10.200 ha cy vi thiu, c tnh sn lng s t 15.000 tn (gp 3 ln nm 1998) cao nht t trc ti nay. Nm 1998, tnh Thi Nguyn c 7839 ha cy n qu trong cy vi c din tch ln nht (3652 ha) chim 46,58 %. Theo qui hoch pht trin cy n qu ca tnh, n nm 2000 din tch cy vi cho thu hoch s t 3.120 ha v nm 2010 l 6.228 ha. 9.2. Ngun gc - Phn loi v mt s ging vi nc ta 9. 2.1. Ngun gc, phn loi Cy vi c tn khoa hc l Litchi chinensis Sonn. Thu h b hn (Sapindaceae) Trong c h ny c nhiu cy n qu nh cy vi, cy nhn v chm chm. Cy vi c ngun gc t Trung Quc. C th hn l khu vc tnh Qung Ty Vi c a sang Chu M v Jamaica nm 1775, n Australia vo nm 1854, Nam Chu Phi nm 1869 v vo Hawaii nm 1873, vo Florida, California vo nm 1897 v n israel 1930-1940. Ti Vit Nam cy vi c trng cch y 2000 nm. Nm 200 sau Cng Nguyn, vua Nam Vit l Triu c mang vi sang cng cc vua cha Trung Qu Hin nay phn b ch c. yu t Ngh An tr ra, tp trung nhiu Thanh H (Hi Dng), Lc Ngn (Bc Giang), ng Triu (Qung Ninh) v.v.. 9.2.2. Cc ging vi Vit Nam c 3 nhm ging vi ch yu l: Vi chua, vi nh v vi thiu * Vi chua: (vi ta, vi tu h): cy cao ln, mc kho, l to, phin l mng, di. Hoa t cung ti i hoa ph mt lp lng mu en, qu to, ht to, t l ci thp (50 - 60%). Loi vi ny thng chn sm (cui thng 4 u thng 5). Vi chua ra hoa u qu u v c nng sut n nh * Vi nh: (L vi lai gia vi chua v vi thiu): Cy to hoc trung bnh, tn cy dng ng, l to. Chm hoa c di v ln trung gian gia vi chua v vi thiu, c mu lng en nhng tha hn vi chua. Qu chn gia th ng 5 v u thng 6, khi chn v qu vn cn xanh, nh qu c mu tm , n ngt, t chua.

- 126 -

* Vi thiu: Tn cy hnh trn bn c l nh, phin l dy, bng, phn quang, chu hn u, tt. ra hoa c cy cn rt hn vi chua. Chm v n hoa khng c lng nhung en m l mu trng, qu nh, ht nh, chn mun hn v c hng v ngon hn vi chua. Cc ging vi thiu gm c: vi thiu Thanh H, vi thiu Ph H - Vi thiu Thanh H : Qu chn mu trn nn hi vng. - Vi thiu Ph H: Qu to, khi chn mu sm hnh tri tim. Bng 9.2: Mt s ch tiu gia hai ging vi Thanh H v Ph H Ch tiu Bt u n hoa S ngy hoa n Thi gian qu chn Khi lng qu (g) Khi lng v (g) Khi lng ht (g) T l ci/qu (%) Brix (%) ng tng s (%) Axit tng s (%) VitaminC Vi Thiu Thanh H 10/3 - 23/3 30 10/6 - 22/6 26,8 1,8 1,9 0,1 1,8 0,1 72,18 14,9 0,2 13,0 0,1 0,4 0,1 14,7 0,6 10/3 - 18/3 25 2/6 - 15/6 13,3 0,8 5,4 0,2 2,7 0,1 69,7 17,5 0,3 10,0 0,1 0,5 0,1 8,8 0,3 Vi thiu Ph H

9.3. c im thc vt hc 9.3.1. R B r nng, su, rng, hp tu thuc vo cch nhn ging (trng bng ht, r n su 4-5 m, trng bng cnh chit, r n nng 1,2 - 1,6 m), t trng, nc, phn bn, ch nhit trong t. i b phn r ht tp trung tng t 60 cm. lan xa ca r thng thng gp 1,5 - 2 ln tn cy, r t tp trung trong khu vc hnh chiu ca tn v su 40 cm tr li. R vi c kh nng hp thu mnh nn cy vi c kh nng chu ng, hn tt. R vi c mt loi nm cng sinh to thnh ni khun cn. Nhit t thch hp cho r pht trin t 23 - . pH thch hp cho cy vi: 5,5 - 6,5. 9.3.2. Thn, cnh Cy trng thnh cao 10 -15 m, tn hnh mm xi, hnhu, ng knh tn 8 -10 m. c Thn c ng knh ln, v nhn, mu ti, g mu nu. Cnh vi mt nm ra 3-4 ln lc trong t lc thu l quan trng nht v l cnh m cy c th phn ho mm hoa v ra hoa kt qu - 127 -

cho nm sau. 9.3.3. L L vi l l kp lng chim gm 2 - 4 i, mc so le. L non khi mi ra mu tm , khi thnh thc mu xanh m. Hnh dng v mu sc l c th dng phn loi cc ging khc nhau. Tui th ca l t 1-2 nm. 9.3.4. Hoa Chm hoa vi tr ra u cnh vo v xun thng 2-3, chm hoa di 7,5 - 30 cm tu theo ging. Chm c khong 100 hoa mu trng, nu hoc en, t thm. Hoa di 3-6 mm, c 4-5 l i ngn, khng c cnh. Vi c 3 loi hoa: Hoa c, hoa ci v hoa lng tnh. Hoa vi rt b, mc thnh chm. Hoa c kh nng tung phn th tinh, hoa ci c th tinh s pht trin c thnh qu. Hoa lng tnh c th kt qu c nhng t thy, hoa ci thng c hai bu, sau khi th tinh xong th qu pht trin, thng ch c mt bu pht trin thnh qu. 9.3.5. Qu C nhiu hnh dng v mu sc tu ging. Thng thng ci vi chim 70%, cn v v ht chim 30% so vi khi lng qu. Ci vi mu trng, v ngt, ngt pha chua hoc rt chua tu ging. Ht vi hnh bu dc di, to nh tu ging, mu nu bng. 9.4. c im sinh vt hc ca cy vi 9.4.1. Giai on sinh trng Trn cy cho qu th mt nm c 2 - 3 t lc (vo thng 2, sau khi thu qu v thng 9 -10). Khi cy gi th mt nm ch c hai t lc vo thng 3 v thng 9. 9.4.2. Giai on pht trin - Thi gian t khi tr hoa n khi qu chn ko di 3 - 4,5 thng vng nhit i v t 4 6 thng vng nhit i. - Hoa vi tr vo T2 - 3 gm c 3 loi: Hoa c, hoa ci v hoa lng tnh. - T l cc loi hoa thay i nhiu tu thuc vo ging, kh hu v t ai ni trng vi. Hoa ci thng chim t 10 - 60 % tng s hoa. - Hoa c v hoa ci khng n cng mt lc. S lng hoa rt nhiu nhng t l u qu rt thp. Thi gian n hoa ko di 30 - 40 ngy. Hoa n nhiu vo bui sng t 6 - 10 gi. 9.5. Yu cu v sinh thi ca cy vi 9.5.1. Nhit Nhit cn cho sinh trng ca vi t 16 -, thch hp nht l 19 - . Vi thch bin n gy m cao . Cy i yu cu nhit T12 -1 xung di phn ho mm hoa. Nhit v thch hp cho vi ra hoa, th phn, th tinh l 18 - . Hoa vi n trong iu kin nhit > . T 18 - hoa vi n r. Trn hoa n gim. T l ny mm ca ht phn tt nhit 25 - . + R hot ng thch hp nht t 23 - . + Cnh, l vi hot ng mnh t 24 - .

- 128 -

9.5.2. Lng ma v m Bng 9.3: iu kin vng ngun gc ca cy vi Hng nm Ma ma (Thng 6) 1 600 mm 263 mm 83% (Litchi cultivation - FAO 1983) Ma kh (Thng 1) 94 mm 70%

Lng ma m lin quan

Lng ma tt nht 1250-1700 mm. Vi l cy chu ng kh hn gii. Nhng vi cn ma nhiu hay ti nc mc mnh v m chi ny lc. Nu thi k n hoa gp ma phn v nhit thp th t l u qu km do qu trnh th phn b nh hng. Thiu nc th qu vi nh v hng v km. Ngc li nu ma nhiu qu v m kh tri qu cao trong thi gian qu chn th qu s b nt. 9.5.3. nh sng nh sng cng nhi u cng thun li cho sinh trng pht trin ca vi, nht l thi k hnh thnh hoa. Ngi Trung Quc ni ng nht l chi, bi nht long nhn tc l nhn c th chu bng rm cn vi phi trng ni c nh sng chnh din. Vi yu cu s gi chiu sng trong nm 7.400 - 8.600 gi. Trong thi k ra hoa c nhiu ngy nng ro th t l u qu cao. Nhiu nghin cu thy rng thi tit kh hu thng 1 c tng quan cht ch n nng sut vi. Trong thng 1 nu nhit thp (11-), tri quang t 15-22 ngy tr ln, thi gian chiu sng 117 gi/thng, s ngy ma t (t hn 1-10 ngy), lng ma t (di 50 mm), m khng kh thp (<73%) th nm c ma. Ngc li th mt ma vi. 9.5.4. t Cy vi t i hi v t ai. Vi mc kh tt trn t ch c su 40 cm v thm tr cn mc c trn t vi. Thng thng, vi mc tt trn t ph sa su, c kh y cht hu c, nht l cho cy sinh trng vo nhng nm u. Loi t thch hp nht cho cy vi l t ph sa, c tng dy, chua nh (pH t 5,5-6,5). C th trng vi trn t i dc thuc loi ph sa c, sa thch hoc sa phin thch c tng canh tc dy, thot nc tt. Tm li mun trng vi phi m bo nhng iu kin sau: - Khng c sng gi - Khng c gi - C mt thi gian kh v lnh (nhit gii hn gia 8 -) khi sp ra hoa (cui thu u ng). - Khi ra hoa, ma v nhit mc trung bnh. - Khi qu ln cn nhit v m cao - 129 -

- Khi qu chn th cn m v nhit va phi. - t su, thot nc tt, khng mn, - t c nhiu mn thi gian mi trng 9.6. K thut trng trt 9.6.1. Nhn ging Vi c th nhn ging bng gieo ht, chit cnh, ghp. 9.6.1.1. Nhn ging bng gieo ht: Cy gieo t ht chm ra hoa kt qu, khng gi c c tnh tt v phm cht chnh ca cy m nn hin nay khng p dng, m ch s dng lm gc ghp. 9.6.1.2. Nhn ging bng chit cnh y l phng php nhn gi ph bin trong sn xut hin nay. Cy chit cnh gi ng c c tnh tt ca cy m nhng h s nhn ging thp, b r thng n nng, khng thch hp cho vng i thiu nc trong ma kh. Cnh chit sau khi ct xung trng ngay t l sng thp do vy cn em g trong vn m khong 1 thng b r pht trin v lc non n nh mi em trng. 9.6.1.3. Nhn ging bng ghp - Chn gc ghp: Dng loi ht ging chn sm lm gc ghp cho cc ging. Cn chn ging sinh trng khe, kh nng thch nghi cao, ht chc, t l ny mm cao lm gc ghp. Hin nay dng ging vi chua lm gc ghp ph bin hn c. Ht thu xong phi ra sch, co ht cc mu tht cn dnh rn ht. Nn gieo ngay cng lu cng mt sc ny mm. Chn t, lm t, gieo ht ging nh cch lm ca nhn. * Thi v ghp: V xun thng 2, 3, 4. V thu thng 8, 9, 10. * Phng php ghp: Ghp vi nn dng phng php ghp cnh ch bn s cho t l ghp sng cao nht (ging cy nhn). 9.6.2. Lp vn, o h, bn lt Tu a hnh m quyt nh k thut lp vn: t cao, thp, dc Bng 9.4: Kch thc h v lng phn bn lt Kch thc h (Cm) Su 40 80-100 Rng 80 80-100 Hu c 20-30 30-40 Lng phn bn lt(Kg/h) Ln Kali 0.5 0.5 0.6 0.6

Loi t ng bng t i

9.6.3. Mt , khong cch - 130 -

Tu ging, t ai v trnh u t, chm sc m xc nh Bng 9.5: Mt s mt , khong cch trng vi p dng Vit Nam Loi t t rung t i 9.6.4. Cch trng Cy trong bu ni lng cn x b ti bu, dng cuc moi mt h nh chnh gia h, t cy thng ng ri dng cuc a t ti xp lp kn mt bu, ln t cht. vng c gi mnh cm cc buc gi thn cy cy khi b lay. Sau ph c kh hoc rm r, ti nc cho cy. 9.6.5. Trng xen Trn vn vi giai on kin thit c bn c th trng xen cy h u (lc, u tng, u xanh .), cy phn xanh (ct kh, cc loi mung), xen cy n qu (da, na, u ) tng thu nhp nhng nm u, che ph t chng xi mn v tng ph t. 9.6.6. Chm sc sau trng 9.6.6.1. Ti nc Tri nng hn, mi ngy ti 1 ln cho ti khi cy hi phc sinh trng. V sau ti nc cho vi v c bn phi nm vng my thi k vt hu sau: - Thi k phn ho mm hoa: Yu cu t kh hn. - Thi k ra hoa: Cn nng nhiu ma t. - Thi k vi chn: Nu ang hn gp ma ro phi khi su mng rnh tiu nc. - Thi k ra lc thu: Phi ti nc, gi m cy ra lc ng lot, ng lc. - Thi k lc thu thnh thc phi gi t kh hn to iu kin cy phn ho mm hoa c tt. 9.6.6.2. Lm c, xi xo Xi xo, kt hp chm sc cc cy trng xen. Hng nm thng tin hnh 3 ln cng vi khi bn phn: - Ln 1: Trc hoc sau khi thu hoch. - Ln 2: Sau khi lc thu thnh thc. - Ln 3: Trc khi cy ra hoa 1 thng nhm kch thch s hot ng ca b r. 9.6.7. Bn phn hng nm 9.6.7.1. Giai on KTCB Bn nhiu ln trc cc t lc + Phn hu c: 30-50 Kg +Kali clorrua: 0,1- 0,3 Kg + m ur: 0,1- 0,3 Kg + Supe ln: 0,3- 0,5 Kg (Phn hu c v phn ln bn vo cui nm thng 11-12, phn m v kali chia ra thnh 3 phn bn vo thng 4, thng 6 v thng 8, nu t kh th ho nc ti, nu t m th rc phn xung quanh tn v xi nh) Khong cch (m x m) Tha 10 x 10 8x8 Dy 5x5 4x4 Mt (Cy/ha) Tha 100 156 Dy 400 625

- 131 -

9.6.7.2. Giai on kinh doanh Cn c vo sn lng qu hng nm ca cy bn phn: Theo ti liu Trung Quc c 100 Kg qu th bn: + m ur: 3,5-4,0 Kg + Supe ln: 2,5-3,5 Kg + Kali clorua: 2,7-3,3 Kg Ngoi ra mi cy nn bn : 50-100 Kg phn hu c. Cch bn nh sau: - Bn trc lc cy ra hoa vo T1: bn 25% m, 50% kali v 30% ln. - Bn thc qu vo thng 4: bn 25% m, 25% kali v 30% ln. Bng 9.6: Nhu cu phn bn hng nm ca cy vi (g/cy) Tui cy 4-5 6-7 8-9 10 - 11 12 - 13 14 - 15 >15 ng knh tn 1,0 - 1,5 2,0 - 2,5 3,0 - 3,5 4,0 - 4,5 5,0 - 5,5 6,0 - 6,5 >6,5 m ur 400 660 880 1100 1320 1760 2200 Supe ln 800 1000 1300 1700 2000 2500 3000 Sunfat kali 720 1080 1320 1680 1920 2880 3360 Phn hn hp t l 11:4:14 2000 3000 4000 5000 6000 8000 9000

Ngun: Ngh Diu Nguyn, Ng T Phn (1991) - Bn phc hi sau khi thu hoch qu T 6-7: Ton b phn hu c + 50% m + 25% kali + 40% ln: o rnh su 20 cm theo hnh chiu tn cy, bn phn v lp t. Theo Trn Th Tc th c th bn phn cho vi theo tui nh sau: Bng 9.7: Thi gian v lng phn bn cho 1ha vi Thi k bn Cui T7- u T8 15-30/T9 01-15/T12 Cui T2 - u T3 u T5 06-15/T6 Mc ch bn Bn phc hi, thc chi Xc tin cnh thu Thc y phn ho hoa Thc hoa Gim rng qu Thc qu T l cc ln bn(%) N 30 15 25 15 15 10 15 25 25 25 10 15 20 25 25 15

Ngun: Ngh Diu Nguyn, Ng T Phn (1991) 9.6.8. Ct ta, to hnh

- 132 -

Cy vi c kh nng t iu chnh tn to thnh hnh mm xi, tuy nhin hng nm sau thu hoch qu cn ta b nhng cnh la, cnh b su bnh cy thng thong, hn ch ch tr ng ca su bnh. Ngay sau khi thu ho vi xong phi tin hnh ct ta tn cho cy (cng sm cng tt). ch C th s dng my ct hoc dao pht ton b mt tn c hnh bn cu, sau ta cc cnh khung mc thng gia tn, cnh mc xin xo to iu kin cho nh sng chiu vo lm gim m trong tn. i v i nhng cnh b mt tn khe ta li 2 cnh, nhng cnh yu ch li mt cnh, loi b cc l gi v cc l b bnh. Sau khi n ta xong tin hnh bn thc ngay, khi cy pht lc cn ta b ch li trn mi cnh 1-2 lc. Ch sau khi n ta cnh phi tin hnh thu gom ton b cc cnh l ct ta. Vic p dng bin php k thut n ta to tn l ht sc quan trng trong thm canh s dng phn bn, thuc bo v thc vt v cc bin php k thut khc s tng rt nhiu hiu qu chi ph thuc bo v thc vt, gim chi ph cng thu hoch, ng thi hn ch su bnh. Ngoi ra p d ng bin php n ta lm cho cy vi c th ra qu t gc tn, mu m v cht lng qu tng. 9.6.9. Phng tr su bnh 9.6.9.1. B xt vi (Tessaratoma papillosa Dury) Lm cho lc non v chm hoa b ho, lm qu b thi v rng, nh hng n sn lng v cht lng qu vi. Thi gian gy hi chnh t thng 11 n thng 3 - 4 nm sau. Cch phng tr: + Thng 1-2 rung cy dit b xt + Khi su non mi n, cha di chuyn c, dng thuc Bi-58 0,1-0,2% hoc Ofatox 0,10,2% phun 2 ln cch nhau 1 tun. 9.6.9.2. Su tin v thn cnh (Anoplophora chinensis) Su gm v cy, tit ra cht t dnh (ging nh mng nhn) bao bc on thn cnh b gm, su ln c th c vo phn g lm cho thn cnh suy yu. Cch phng tr: Thng xuyn kim tra vn nu thy c vt c phi s l ngay bng cch dng gai my hoc mc st bt su non git, c th dng bng thm Bi - 58 0,1- 0,2% hoc Ofatox 0,1- 0,2% bm vo ch c. 9.6.9.3. Su c qu Thng gy hi khi qu c ng knh 0.5 cm tr ln, su non c vo qu gy thi v rng qu. Phng tr : Phun Tr - bon 0,2% ho c Diptxrex 0,2 - 0,3% khi qu c ng knh 0,5 cm v 1,0 cm. C th dng Supracide 0,1% phun nh k 2 tun/ln ti trc khi thu hoch 15 ngy. -3 9.6.9.4. Di hi Loi ny bay thnh ng n n qu chn gy tn tht rt ln cho ngi lm vn. Ban t ngy chng th ng n np vo bng ti, ti bay ra n qu, tp trung nht t 10 gi n 4 gi sng. Phng tr: Theo kinh nghim ca nhn dn mt s vng trng vi l dng ting n xua ui, che chn bng v li, ro bng cnh tre, t n du hoc dng n in xua ui. 9.6.9.5. Nhn lng nhung (tn khoa hc Eriophyes litchi) Su non c a nhn n mnh vo thng 4 - 6, chch vo m t di ca l, ht nha lm cho m l sinh d dng v c mu lng nhung kt hp l b phng rp, co qup lm cho l b rng sm. Cch phng tr: Thng xuyn v sinh vn, kp thi loi b cc l b nhn hi, phun Dicofot 0,12% hoc Bi- 133 -

58 0,1- 0,2% dit nhn c th dng lu hunh bt thm nc 100g/200lt nc phun cho cy. 9.7. Thu hoch, bo qun, ch bin 9.7.1. Thu hoch Khi qu chuyn mu c th thu hoch c, ch b phn cung qu, khng nn b au lm nh hng n v sau, hi qu nh nhng, trnh dp nt, ni mt, ng st 20-30 Kg v vn chuyn ngay n ni tiu th v ch bin. 9.7.2. Bo qun Bo qun vi bng CBZ vi nng 250 - 500ppm trong 5 pht sau hong kh t nhin v cho vo ti ni lng bo qun nhit lnh 5 - hay nhit bnh thng. Qung ng (Trung Quc) dng Benlate nng 0,05% nhit , ngm trong 2 pht, sau cho vo ti nilon b qun nhit 20 - , gi c 8 - 13 ngy, gim t l thi v o bin mu. Cc chuyn gia ca Vin nghin cu Rau qu p dng quy trnh bo qun xng kh , nhng axt long v lu kho lnh, gi c vi thiu ti trong 25 -30 ngy, t l thng phm t 90-95%, v qu khng bin mu t nht sau hai ngy sau ra kho, t tiu chun ngnh TCN 204-94. Hin nay, Vin ang thit lp m hnh bo qun, ng gi, ra kho, vi quy m 3 tn/lt, bt u thc hin t ngy 16/6/2008. 9.7.3. Ch bin Vi thiu sy phi chn mi thu hoch. Rt ngn thi gian t lc hi ti sy cng ngn cng tt. Chm vi hi xung phi loi b qu su bnh, qu h. t l trc mt thi gian ri mi sy v lc u c nhiu khi s nh hng n cht lng sn phm. Mt khc c thi gian nng nhit ca l ti mc cn (50 - ). Xp nguyn liu vo l ln tm phn tre dy khong 10 - 15cm. Sau y kn bng lp bao ti hoc chiu gi nhit. Nhit trong l bo m 50 - l ph h Mt m ch cn sy trong 10 -12 gi. Nu p. nhit thp di th thi gian sy s ko di. Nu nhit trn th vi s b si va ci hoc chy hng v v ci vi. Trong qu trnh s y phi o thng xuyn 2 ting mt ln, lm t ngoi vo trong, t di ln trn, bo m cho phn no ca qu cng c kh u. Khi v qu chuyn mu ht d, ci mu cnh gin, do, khng t l c. Bnh qun 3-4 Kg vi ti c 1 Kg vi kh.

- 134 -

Chng 10 CY DA (ANANAS COMOSUS LOUR) 10.1. Gi tr s dng Qu da c gi tr dinh dng cao: cha 8 -12% ng ; ging tt v chm sc tt t 15- 16% (trong 66% saccarose, 34% glucose v fructose), axit 0,6% (trong 87% axit xitric), lng tro 0,4 - 0,6% (Kali, Mg, Ca v.v) Trong nc da c 24 - 28mg% vitaminC. c bit trong cm l ngn c lng vitamin C rt cao. Ngoi ra cn c cht Bromelin trong c cha cc loi men tiu ho protein. Da c nng lng cao, mt cc nc da () cp 100-150calo, 1kg qu cho 400- 420 calo. Qu da c mi thm c bit nn c mnh danh l Qu ca cc ng vua v Vua ca cc loi qu. Sau ch bin, ph liu qu c th ch ru cn, ru vang, thc n gia sc. L da cn dng lm ch dt vi bn, trng, ng nh, khng thm nc. B da cn c dng lm giy. 10.2. Ngun gc tnh hnh sn xut da Theo K.F. Baker v Collins (1939) th ngu gc cy da c th l min nam Brazin bc n Achentina v Paragoay (phm vi v tuyn nm 15-) v c nhiu dng da hoang di. Ngi u tin tm thy cy da v n th qu l Christophe Colomb khi ng cng on thm him b xung mt hn o vo ngy 4/11/1493. Nm 1513, Gonzale Fernandex- phi vin ca vua Ty Ban Nha c c i Tn th gii iu khin cc l c vng- l ngi m t cy da ln u tin v xut bn cc ti liu v da. n th k th 16 da c ph bin nhiu nc gn lin vi s pht trin ngnh hng hi ca ngi B o Nha v Ty Ban Nha. Khong cui th k 19 do s pht trin k thut lm da hp th da mi c pht trin mnh m cc nc nhit i. Hin nay cy da c trng phm vi 30 v Nam, Bc, tp trung nht l 22,. Tr Chu u, hu ht cc chu khc u c trng da: - Chu M: Hawai, Cuba, Equador, Giamaica, Barazin, Hoa K, Poctorico v.v - Chu c: Queensland. - Chu Phi: Nam Phi, Ghin, Rcunion, Gana, Tandania. - Chu : M Lai, Indonxia, Trung Quc, Thi Lan, Philippin, Xy Lan, Pakistan, Vit Nam. Trong vng trng da ni ting nht l Hawai, M Lai v Ghin. Sn lng da th gii hin khong 10 triu tn. T nm 1980 n nay tng khng ng k (9,26-9,8 triu tn). Lng da ti xut khu ch 540.000 tn. Mu dch v da ch bin (ch yu da hp v da nc) ln hn nhiu. Sn lng da ca Chu chim khong 60% sn lng ton th gii. Trong s 40 nc c sn xut da th 10 nc ng u l: Thi Lan, Brazin, Vit Nam, Philippin, M, Indonexia, - 135 -

n , Trung Quc, Mhic, Knia, Thi Lan l nc sn xut nhiu nht vi sn lng hng nm khong 1,7 triu tn, sau l Philippin - 1,2 triu tn; cn n v Brazin mi nc khong 850.000 tn. Mi nc xut khu da nhiu nht l Philippin, cng ho minie, Brazin, Ctdivoa, nduaras, Mhic, Costarica, Malaisia, H Lan (ti sn xut), B (ti sn xut). Nht Bn hin l nc nhp khu nhiu nht v da ti, khong 140.000 tn/ nm ch yu l t Philippin (94%) v i Loan. Vit Nam n ht nm 2005 c nc c 47.400 ha trong min Bc 18.400 ha, min Nam 28.900 ha, cc tnh vng ng bng sng Cu Long c din tch da rt ln (chim 43,67% so c nc). Ring tnh Tin Giang c 10.100 ha (21,31%), Kin Giang 7.000 ha (14,77%), Hu Giang 1.400 ha (2,95%). Trong khi c min B c ch chim 38,82%. Sn xut da chim cha n 7% trong t trng quc doanh. Nng sut bnh qun c nc 12,85 tn/ha, ring min Bc 12,06 tn, cc tnh ng bng sng Cu Long 13,80 tn. Trong khi nng sut cc nc ang pht trin bnh qun 60 -70 tn/ha. Nguyn nhn nng sut thp l do cung cha c chn lc, u t thp, chu k kinh doanh di. Theo ti liu Thng k ca Cng ty Rau Qu, nm 2005 sn lng da ton quc 609.090 tn, khi lng a vo ch bin ch c 110.399 tn, chim 22,7%, nn gy kh khn cho ngi sn xut. Phng hng t nay n nm 2010 l y mnh thm canh, m rng din tch ln 45.000 - 60.000 ha v a nng sut t 13,7 - 20 tn/ha, s c sn lng trn di 1 triu tn. Tin b k thut cn p dng l ging tt, phng php nhn gi ng bng nui cy m (u v sch bnh), ri v (dng Ethrel), bn phn tng ch bin, i mi thit b 10.3. Phn loi v cc ging da Da thuc h Bromeliaceae (lp th n t ip), ging Ananas. Ging ny cng vi ging ln cn Pseudananas khc bi t vi cc ging khc trong h ch qu l mt qu kp (gm nhiu qu nh hp li vi cc l bc di) v trc hoa, trong khi cc ging khc cc qu nh ng ri t do. L.B. Smith (1939) ngh mt cha kho thc vt hc phn loi r hn gia cc ging Ananas v Pseudananas: * Ging Pseudananas: Qu kp khi chn mang mt chm nh l bc ging nh vy. Hon ton khng c c nh gc. C nhiu nhnh b bn di gc cy, cnh hoa c nhiu u ni nh nhng np tht. * Ging Ananas: Qu kp, khi chn mang mt chm l bc rt d nhn. Thng c c nh gc, khng c nhnh b, cnh hoa c 2 vy hnh phu. Trong ging ny ng c quan tm nht l Ananas comosus. A.comosus bao g m tt c cc ging hin ang trng m sau ny ngi ta gi Lo i da trng. l Hume v Miller tm chia chng thnh 3 nhm l n hong (Queen), Cayen (Cayenne) v Ty Ban Nha (Spanish). 10.3.1. Nhm n hong: Gm cc ging sau: - Ging da hoa (da ty, Ph Th, Victoria) c trng nm 1913 Tri canh nng Thanh Ba, sau di chuyn i khp ni. c im cy sinh trng kho, nhiu chi nhnh, h s nhn ging cao kh nng chu hn rt v chng chu su bnh kh, chn sm vo cui thng 5-6, a nh sng, l h cng, mp l c nhiu gai, u gai cong, mt trong l c 3 ng vn trng p

- 136 -

hnh rng ca. Qu nng 0,5 -0,7kg; chn vng, m nh cao, h mt su, v dy, tht qu vng t m, n gin, ngt m v thm, t x, li b; hi t nc. - Ging da Na Hoa nhp t Trung Quc vo nng trng Na Hoa (Hu Lng- Lng Sn) nm 1969. N khc da hoa ch: Phin l rng, ngn hn, mt l c mu huyt d, nht l vo ma ng, c 0 - 4 chi cung, 1-3 chi nch. Qu nng hn (0,7-1kg c khi n 1,6kg). - Thm Tng ong c trng Rch Gi, Bc Liu, qu nng trung bnh 0,7 kg hnh bu dc di, v dy mt su, li to, tht vng m, ngt, thm. 10.3.2. Nhm Ty Ban Nha: Gm cc ging sau: - Ging da ta c trng lu i Bc B di tn cy lim, cy trm, mng tang. c im l cy cao to, sinh trng kho, chu bng rm; l rng di, xanh thm, c nhiu t v do, phn quang. Cc loi chi pht trin nhiu, c nhng bin d ca chi ngn gi l da rng , da "mo g". Qu hnh tr khi chn mu da cam, v dy, mt dt, h mt su, tht qu mu vng ng hoc vng trng, c nhiu x, li rn, t ngt, v chua. Qu nng trung bnh 1kg, c khi n 2-3kg, chn thng 6-7 - Da mt qu to, ngt, tht vng m, thm, c trng ln trong cc vn da ta; c th y l nhng bin d mm quan trng. - Thm b (thm mi) tht qu mu trng nht, t nc v t ngt hn ging trn. Hnh dng v phm v ca ging thm b , thch hp cho k ngh ng hp, lm nc p. 10.3.3. Nhm Cayen * Ging Cayen khng gai do Perroquet thu thp nm 1819 Guyan thuc Php t tn l Bromelia Mai- Pourii, sau mang tn Cayenne - lisse, ging ny t gai, u mi mu sm, rng v di. Qu hnh tr mt bng hi nh ln thch hp cho vic ch bin. Khi chn v qu mu vng da cam, tht qu mu nht. Qu nng 1,5-2kg. Trng vng t tt Ph Qu, Qu Chu c qu nng 5kg, v qu mng nhiu nc, ngt thanh, d b dp nt do va chm, c 1 chi ngn, rt t cung c khi c 7-8 chi c gi l "vng chi " nh hng n trng lng qu. Cy khng a bng, khi qu gn chn cn ch ph rc ln qu trnh rm nng; chn vo thng 7-8. * Cayen c gai: c trng xen k vi ging trn, n c gai mp l, khi tha, mu xanh lc rng nhng ngn. y c th l mt dng bin d ca Cayen khng gai. Hin nay Cayen l ging c trng ph bin cc vng trng da trn th gii, v qu ln, hnh dng p, mu p, mi v ngon. Cn phi thng xuyn tuyn chn ra nhng ging c nng sut cao, thch hp cho vic ch bin hp, bao gm cc tiu chun sau: - Cy c kh nng sinh trng kho, tnh chng chu tt. - L khng c gai, rng v ngn. - Cung qu ngn c sc qu khi chn. - C 2-3 chi cung mp mp nm cch gc qu hn 4cm. - C 2 chi thn rt pht trin khi thu hoch. - Nng sut cao. - Qu hnh tr, vung - Mt dt, chn hoa nng - Li qu nh, n nh. - Tht qu chc (cng t l hng cng tt) v ng u (khng c vt chn u t cung ln ngn) c mu sc r, nhiu nc mt, khi chn hon ton c mu sng rc. - 137 -

- Phm cht cao, t l cht kh nhiu, chua thch hp. - Qu c sc chng chu vn chuyn ct gi (v dy, tht chc v vn c khi chn) - M qu p, khng c vt nt, vt nm, chi ngn nh. 10.4. Yu cu iu kin ngoi cnh 10.4.1. Nhit L yu t chnh hn ch s m rng vng trng da trn th gii. L nhit bnh qun (21-), l tng nht l nhit bnh qun v bin ngy m . iu kin nghin cu Hawoai (Nightingale) v Nht Bn (S.Watanabe) thy phm vi nhit n , tt nht l 30-. vng c nhit cao gn xch o, gn bin cy sinh trng kho, l xum xu; qu to, mt dt, phng; tht c mu sc, chn hon ton tht qu vng m, ngt. Cn vng c nhit thp (vng cao nhit i) cy sinh trng yu, qu nh, mt li, tht vng nht, chua, t thm, song mu sc v qu p hn. Van Overbeek, Cruzado, nghinu ging Ty Ban Nha Puect - Ric v c Y.L.You i Loan cho bit, h thp nhit lm da ra hoa. Gowing chng minh rng: nu h thp nhit v ko di bng ti (ngy ngn) th phn ho hoa sm hn, nn da trng vng cao ra hoa sm hn gn bin. 10.4.2. Lng ma Thch hp l 1200-1500mm v phn b u trong nm, cn nht l thi k phn ho mm hoa v bt u hnh thnh qu (sut thi k n hoa). Da chu hn tt l do cch sp xp ca b l hnh hoa th. Dng l cong lng mng, hng nc v gc cy. L c gai, ph sp, l thot nc lm su c tc dng lm gim thot hi nc. 10.4.3. nh sng Da l cy a sng, nu thiu nh sng qu b phm cht km. Sideris C.P v nhng cng tc chng minh: gim chiu sng mt tri 20% th nng sut gim 10%. Mactinie ngi ta di chuyn cy da c chu k sinh trng nh nhau t cao 380m xung cao 50m th nng sut tng 58%, vo thi k phn ho hoa t khi l tng 2,5 ln. Nu nh sng qu da bng mu p, cn thiu nh sng mu qu sm li. nh sng qu mnh s t chy cc m biu b v lm thnh vt bng ngoi da hoc trong tht qu (ging da Cayen trn Vit Nam, cn che qu khi chn). Da l cy ngy ngn nn Bc bn cu phn ho mm hoa vo thng 12, thng 1. 10.4.4. t ai Do b r pht trin yu, lp t mt nn cn t ti xp, thong, c kt cu ht, khng c nc ng. Tnh cht vt l ca t cn quan trng hn ho tnh. pH i vi nhm da n hong < 4 Nhm Ty Ban Nha 4,5 -5 Nhm Cayen 5,6 -6 Vit Nam da c trng trn nhiu loi t: bazan, vi vng , vng trn phin thch, sa thch, phn sa Gnai, phin thch mica, ph sa c cc tnh min Bc, t phn ng bng sng Cu Long, t xm min ng Nam B. 10.5. c im thc vt v sinh vt hc Da l loi cy tho lu nm. Sau khi thu hoch qu, cc mm nch thn tip tc pht - 138 -

trin v hnh thnh mt cy mi ging nh cy trc cng cho mt qu th 2 thng b hn qu trc, cc mm nch ca cy con li pht trin ln v cho 1 qu th 3. Cy trng thnh cao 1 -1,2m v ng gn trong hnh khi mt con c ng knh 1,3 1,5m c y dt. 10.5.1. Thn C dng hnh chy c bit, di 25-30cm, to 2,5-3,5cm gc v 3,5-6,5cm di m phn sinh tn cng.Cc lng rt ngn khng qu 10cm. Dc theo thn cy pht sinh cc r ph, qun quanh thn hoc m ra t. 10.5.2. L Cy trng thnh c 70 - 80 l xp thnh hoa th, l non gia, l gi ngoi cng, th t xp theo kiu phn b l 5/13 (phi i 5 ng xon c mi gp li 2 mm trn cng mt ng dc v c theo 2 mm s m c 13 l. Hnh dng l thay i tu theo v tr ca chng trn cy tc l theo tui. Tr nhng l cn non, l da c dng hnh mng c bit nn cng cng cng gip cy hng ma, k c sng vo gc, biu b thng gm mt lp cutin v chng bc hi nc. Tu theo tui l v v tr nh trn cy m l da c chia ra lm nhiu nhm: nhm l A l nh nht v gi nht, l to hn v non hn l B, C, D. Sau l D l l E (< hn c l C), l F l l non nht v nh nht. L D thng to vi thn mt gc , l nhng l trng thnh non nht, c th ni n giai on l hon thnh sinh trng ca chng, cc cnh phin l gc thng gc vi ng ct l hoc ch hi phnh ra mt t. mi trng thun li chng l nhng l to di nht ca cy. Khi nhn l D thng c dng c tnh nhu cu ca cy, trng lng qu, v n biu hin trng thi sinh l ca cy thi k l ang sinh trng mnh nht. L d c chc nng quan trng trong sng ca cy: quang hp, h hp, pht a i tntch lu cc cht dinh dng nui cy, nui qu. Mt cy da trng thnh c khong 60-70 l. Cc gi ng khc nhau c s l cng nh kch thc khc nhau. V d: Cayen: 60-70 l, da ta (nhm Spanish) 50-60 l, ging i Loan ch c 30-40 l. ln b ca l cng khc nhau. Ging Cayen l di 80-100cm, rng 5-8cm, ging i Loan l di 60-70cm v rng di 4cm. Din tch l v trng lng l xanh c mi tng quan thun kh cht ch vi trng lng qu trn cy. iu ny t ra cho cc nh trng trt phi tm mi cch tc ng sao cho thi k sinh trng sung sc ca cy t c s l ti a c c nng sut cao trn vn da. 10.5.3. R Do cc r ph pht sinh trong m c nhiu mch ngn cch trun g tr vi v (in hnh cho lp n t dip) v r th cp l nhng r nhnh bn ca cc r trn. Ton b r nm rt nng, nhng tm quan trng ca n ph thuc ch yu vo c im l tnh ca t: cu tng, thong, m. R c th mc di 2m nu iu kin mi trng rt thch hp. R nm hu ht trong lp t mt 0 - 15cm, chiu su 30cm cng c vi r, c bit lm mi thy r lp su 60cm hay hn. 10.5.4. Cung, hoa t, qu M phn sinh tn cng thng sn ra l. Phn ho hoa t khi m phn sin h tn cng, sau thi k ngn co rt, n m rng ra, ng thi bt u phn ho cung. M phn sinh t chiu - 139 -

rng ln nht khi cung mi c vi milimet v bt u hnh thnh dy mt u tin, sau teo dn li. Sau 12 ngy x l, dung dch axtylen c th nhn thy bng mt thng hnh phc to ca hoa t trn mt lt ct ngang u ngn (c th tnh t l cy x l c kt qu t lc ny). Hoa da xp u 8 vng xung quanh trc hoa t, nhng tt nhin s hoa trn mi vng khc nhau rt ln. Trc thi k n hoa, tt c phn chia t bo u hon thnh, sau ny s tng trng v khi lng v trng lng ch l kt qu ca s thay i v kch thc v trng lng t bo. Sau khi th phn, tt c cc b phn ca hoa u gp phn hnh thnh qu n tnh. T vi nhu, nh c v cnh hoa tn li i. S pht trin cc m gc l bc, l di v cc m gc nhu lm thnh phn ch yu ca tht qu, cn trc ca hoa t l li. Chi ngn c pht trin c trong sut thi k hnh thnh qu, i vo trng thi ng khi qu chn v pht trin tr li khi c em trng.

10.5.5. Chi Ngoi chi ngn ra cn c cc loi chi sau: - Chi thn pht trin t mt mm nch trn thn, gc ca n pht trin mnh c dng c bit nh m vt. N cho la qu th 2. - Chi ngm pht sinh trn phn thn nm di t hoc c r, ch khc vi chi thn ch n c r m xung t v l di hn. - Chi cung pht trin t mt mm nch trn cung. N cong v gc phnh to ra, c cu trc gn ging nh cu trc qu. Theo T.L. Collins l mt qu ln cha hon thnh, c 1 chi ngn rng khc thng. Sau khi thu hoch qu, chi cung ngng pht trin (cung kh li) v rng xung t nu ta khng thu hoch. - Chi nch l chi trung gian gia chi thn v chi cung pht sinh t nhiu mm nch ch tip gip cung v thn, nhng trong thc t ngi ta thng khng phn bit chi ny vi chi thn. Cc chi trn y khc nhau khng nhng v hnh thi m cn v thi gian mt chu k ca chng. Chng hn Hawai: Chi ngn l 24 thng. Chi cung 20-22 thng. Chi thn 6-18 thng. Cn Cotdivoa v mt s vng Mactinic th chu k ny ngn hn 4 thng. S d thi gian ca mt chu k khc nhau l v: vo cng mt giai on sinh trng nhng cy mc t chi thn nhy cm hn vi nhng tc ng ca mi trng chi phi qu trnh phn ho t so vi chi cung v chi cung li nhy cm hn chi ngn. 10.6. K thut trng trt 10.6.1. Nhn ging Trong thc t sn xut ngi ta thng trng bng 3 loi chi: thn, cung v ngn vi tiu chun sau:

- 140 -

Loi chi Ngn Cung Thn (nch)

Trng lng (g) 150-200 300-350 350-500

Chiu di (cm) 25 35 50

Sau thu hoch chi, cn phi ngc gc chi ra nng trong 1-2 tun l lnh vt thng, sau c tr trong bng rmChi thn ct gi c lu hn sau n chi cung, cn chi t ngn th nn trng ngay v tui th ngn v d mn cm vi cc dng bnh thi. Trc khi trng cn trau ta v st trng: Bc l cht hoc vy gc chi cho cc r mi sinh l ra, ch khng bc trng gc khi trng d b thi, i vi chi cung cn ct b ci bu tn cng i; c th st trng bng 0,2 - 0,5% trong 20 - 40 giy hoc Boocdo 1-2% trong 3060 giy, ho thuc Wofatox 0,2 - 0,3%+ Du ho 0,4% trong 5 pht tr rp sp (nhng c ngp 1/3 chi). Ni chung chi thn l i tng chnh nhn ging hay thay th cy m. Nhn ging bng chi thn mau cho qu, sn lng cao, kho. Nu cn nhn ging nhiu, nhanh c th s dng cc phng php sau: * Dng thn d sau thu hoch qu phi ho vi ngy bc l d dng; c th b dc a thn lm 2 hoc 4, sau ct on 3 - 4cm hoc ct khoanh thn di 2-3cm. Sau c th dit nm bnh bng cch ngm vo dung dch Benlatte 0,5% trong 5 pht, hoc 0,2 -0,5% trong 20-40 giy, hoc Booc 1,2% trong 30-60 giy; sau khi ngm vt ra hong cho kh mt ct. u im ni bt ca phng php ny l h s nhn ging cao (15 - 25 ln) thu con ging ng u ra hoa tp trung, thu hoch d dng, li cng c ngha trong cng tc nghin cu. Thi v gim hom thn t 15/3 - 15/4 trong iu kin nhit 22 - m khng kh 85 90%. Gim hom c tin hnh trong nh gim (ging nh gim cnh) c nn ct sch: Rch hng su 3-5cm ri t p mt ct ca hom xung pha di, mt li (c mang mm ng) ln pha trn, t hom xong lp ct kn hom dy 1,5- 2cm. Trc khi gim hom 1 tun l phi m bo trong nn gim c m 70%, sau khi gim phi thng xuyn gi m trong ct 70 - 80% bng cch phun sng m. Khi chi mc cao 7- 10cm th tch ra gim vn nhn ging cp 2 tin chm sc. * Thc chi: Bn thm phn cho cy da m ti vn, thc y mm, sau tch sm em trng. C th no im sinh trng (n hoa) hoc b hoa kch thch chi mc nhiu trn din tch sn xut hoc din tch trng dy (v d mt 100.000 chi/ha). * Nui cy m (in vitro) Dng chi da (i vi trng da Cayen dng chi ngn tt hn) lm mu nui cy. Mu ly v c ct bt l v ra sch trong cn , sau x l bng Hypochlorique canxi [ Ca (0H) 2 ], 7% trong 20 pht, n ct b phn gc l cn li ri ra sch 3 ln bng nc v c trng, sau c m t bo a vo mi trng nui cy. Mi trng: Murashiskoog (MS) vi t cc cht iu tit sinh trng l . Naphtylaxetic axit (NAA), Indol Butiric axit (IBA), Kinetin, Benzyladenin (BA). Mu c t trong phng nui cy vi ch . nh sng n hunh quang 3.500- 4.000 lux, hot quang chu k 12/12, nhit trung bnh 22 - (c th thm cht ph gia: dch chui, nc da, cht khng etylen, trong cht khng etylen c hiu qu r nht, cht ny tng h s nhn nhanh ngng nng 0,08 -1,00 ppm, tng c chiu cao cy). T 1 chi sau 2 thng nhn thnh 7 chi (cy) v trong 1 nm cy chuyn 6 ln s c - 141 -

cy = 117.649 cy. 10.6.2. Chun b t trng da t trng da cn sch v, ti xp. V vy cn phi cy ba t k, kt hp phun thuc tr c. vng i c dc di 150 c th trng theo ng ng mc, hng kp, o su thnh rnh 20 30cm r i trng trnh ma xi mn lm tr gc. Nu dc > 20 - 250 lm ru ng bc thang. Sau trng 3 - 4 nm nn trng li v lun canh iu ho cht dinh dng trong t v gim su bnh hi. S liu iu tra Nng trng ng Giao cho bit: chu k cy da (t trng n ph b) trn 5 nm thu c 3 v nng sut bnh qun 11- 12 tn/ha, chu k 4 nm (3 nm trng da + 1 nm lun canh) thu 2 v da t nng sut bnh qun 18 - 20 tn/ha, ring i 4 v i 5 nng sut v 1 t 25 - 28 tn/ha, v 2 t 18 - 20 tn/ ha. Nm lun canh c th trng lc hoc dng my bm thn da v trng sn, trng lc 10.6.3. Thi v trng da Khng yu cu thi v cht ch nh mt s cy trng khc. C th trng da vo bt k thi gian no trong nm v u c th d dng t c t l sng kh cao, vn ra hoa kt qu bnh thng. Tuy vy, do yu cu thc t v nhn lc v cy ging nn vn hnh thnh mt s thi v nht nh. Thng thng sau khi ra qu th cc loi chi con mi bt u pht trin mnh, chi nch v chi cung s tng nhanh. Tu theo mc sinh trng ca chi mnh hay yu c th tch trng vo cc thng 5, 6, 7. Qua tng kt kinh nghim ca qun chng thy trng da vo thng 8, 9 l tt nht v thi gian ny rt cn con ging, iu kin kh hu ph hp hn (t nng gt, ma ro) cy mau bn r, hi xanh nhanh. Mt khc, lc ny nhn lc cng tng i di do v ma v t cng thng, do d dng b tr nhn lc hn cc thi gian khc. Trong iu kin ch ng con ging (cc con ging ny c th ly t chi cung, chi ngn hoc nhn ging bng thn, nui cy m) th ta c th b tr mt thi v trng da vo thng 3, 4, lc ny cy cng d sng v mau hi xanh. 10.6.4. Mt v phng thc trng Mt trng da c nh hng rt ln n sn lng, trng lng qu v s chi cung. Ni chung, mt cng tng trng lng qu cng gim nhng sn lng cng tng, cn s chi cung li gim. Vit Nam trc y nhiu ni trng rt tha khong 11.000 - 13.000 cy/ha. Nh ng nm gn y c xu hng trng dy 33.000- 60.000 cy/ha. V phng thc trng tt nht l hng kp nanh su. Hai hng kp song song gi l mt dy, khong cch gia cc dy gi l ng, m bo cho mi cy mt khong cch ging nhau v sau ny c nhng qu nng ng u v thu hoch ng nht. u im ni bt ca phng thc ny l: - C th trng dy, hn ch c c di, nng cao sn lng trn n v din tch. - D chm sc, thu hoch, thun li cho vic c gii ho. - Lun canh c thng xuyn: bi v chu k kinh t ca da ngn (sau 3 - 4 nm phi trng li). Nhiu kinh nghim cho bit, vn da nm th hai km nng sut nm u, cng v sau cng gim. Ta c th lun canh ngay ti vn (trng da li trn ng). Cng thc tnh s cy trn 1 ha l:

- 142 -

2 x10.000 a(b + c)

a: khong cch cy

b: khong cch dy c: khong cch ng Hawai: a = 0,3; b = 0,6; c = 1,2m vi s cy 37.000 cy/ha 1,1m 39.000 1,0 41.000 0,9 44.000 Ghin: a = 0,4; b = 0,3; c = 1,2m vi dy s cy 33.300 cy/ha 1,1m 35.700 1,0 38.500 0,9 41.700 a = 0,35; b = 0,3; c = 1,0 m 43.950 0,9 41.700 a = 0,30; b = 0,3; c = 1,1 m 47.600 0,9 51.300 Vit Nam: a = 0,3; b = 0,3; c = 1,2m vi s cy 44.444 cy/ha a = 0,3; b = 0,3; c = 1,2m 33.333 10.6.5. Phn bn a. Tc dng ca cc loi phn bn i vi da - m : c cung cp y l iu kin cn thit cy sinh trng v hnh thnh qu, tng trng lng qu, ng knh qu - c s tng nng sut. m cn c nh hng n mu sc ca tht qu (c mu sm hn) v thnh phn ca nc da (tng lng m th chua gim nn t l ng/axit tng). Thiu m s biu hin bnh vng l, bt u t nhng l gi nht; qu nh, mu thm, khng c chi cung. Trong cc dng phn m th m sunfat tt hn m nitrat v lm cho t chua thm, st (Fe) tr thnh d tiu hn i vi da. - Ln: Cy da cn t ln so vi m v kali, nhng ln cn cho vic phn ho mm hoa v pht trin qu. Nightingale v Samuels cho rng: Tha ln c nh hng n nng sut v o ln c ch hp thu m ca cy. Ngc li, thiu ln c biu hin l chuyn mu xanh ti, l ng, di, hp; cc l gi nht th u ngn b hoi nt dn, cy b nh, t qu, t chi ngn v chi cung. Cn bn cc lo phn ln kh tiu trc khi trng d a (nh phosphorit), trong thi gian da sinh i trng th bn cc loi phn d tiu, c th trn vi m v kali (theo Claude P.Y. 1957). Trn chn t phn thiu ln nn bn apatit hoc phosphorit (phn ln ni a). - Kali: L m nguyn t rt quan trn g i vi qu trnh sinh trng v sinh thc ca t da. Hm lng kali trong cc b phn ca cy rt caoV vy, yu cu v kali ca cy da vt xa m v ln. Nhiu kin cho rng, nu m l yu t quyt nh sn lng th kali l yu t quyt nh phm cht ca da. Thiu kali l mc km, ngn v hp ngang hn so vi l nhng - 143 -

cy kali, trn phin l thng c nhng vt mu nu nht, mt l b kh. Bn kali lm tng trng lng qu, tng chiu cao cy v ng knh cung qu v vy c tc dng chng khi qu chn. Bn kali cn gim c t l qu nt v thi khi chn, thc y vic chi, lm cho cy c nhiu chi thn v chng c bnh. Vai tr ca kali vi phm cht da biu hin cc mt: Hm lng ng v axit tng, kh nng ct gi v vn chuyn tng; mu qu p. Nn dng phn kali sunfat. - Canxi: Nhu cu canxi ca cy tng i cao, ch km nhu cu K. Nu lin tc trng da trong th i gian di th t c th thiu nguyn t ny, nhng bn vi khng pH ln qu 5. Thiu canxi l kh ngn, c ch rp mt di l, c ng nt n trn l, lm gim trng lng qu. - Magi: Cy da cn mt lng Mg bng 1/5 lng K. Trong th nghim phn tch l cho thy, nhng l bnh thng t l K/Mg = 5 trong khi nhng l thiu Mg t l ny ln ti 13; cn bn sunfat Mg hoc sunfat kali Magi. - Lu hunh (S): Cibes v Samuels (1958) xem n l mt nguyn t a lng v cho bit trong iu kin thiu S qu c cu to v chn khng bnh thng. Qu bnh thng chn t di ln nhng thiu S li chn t trn xung, khi ct ngang qu, gia c mt khong trng c ng knh ln chng 2,5cm; khong trng ny nm gia ranh gii ca vng qu chn v vng cha chn. Bn nhng phn c S nh sunfat amn, supe phosphat v sunfat kali cng tho mn nhu cu S. b. Liu lng v t l cc loi phn bn Mi ln thu hoch qu l ly i ca t mt lng cht dinh dng nn cn phi bn phn tr li cho t cung cp cho cy sinh trng pht trin kp thi. Qua s liu phn tch cy Ghin, mi ha trng 38.000 cy, thu hoch khong 55 tn qu, P.Martin. Prevel xc nh cht dinh dng c ly i trn 1 ha nh sau: N - 205kg trong 43kg mang i do thu hoch qu - 58kg trong 16,5kg mang i do thu hoch qu - 393kg trong 131,0kg mang i do thu hoch qu CaO - 121kg trong 17,9 kg mang i do thu hoch qu MgO - 42kg trong 10,0kg mang i do thu hoch qu Theo Follet - Smith v Bourene: L ng cha cc cht dinh dng vo cc thi k sinh trng khc nhau ca cy da (g/cy) nh sau: Bng 10.1: Cc cht dinh dng cc thi k ca cy da

Thi k Chi gc Cy 3 thng tui Cy 6 thng tui Cy 9 thng tui Cy 12 thng tui Cy 15 thng tui Cy 18 thng tui

N 0,10 0,21 0,44 2,32 3,04 3,09 4,29 0,07 0,14 0,32 1,32 1,99 1,87 3,50 1,18 0,45 1,22 5,64 10,16 13,00 16,70

CaO 0,10 0,13 0,17 0,69 2,30 3,43 4,54

MgO 0,11 0,09 0,19 0,81 1,84 2,38 2,99

V trong t c sn lng ln cht khong nn thc t khng cn bn vi s lng trn m bn nhiu hay t ph thuc vo t tt hay xu, mt trng dy hay tha v cng cn ph thuc vo ging da c chu c phn bn hay khng. - 144 -

 Hawai thng bn cho 1 ha l: N = 209kg; = 55kg; = 667kg; CaO = 105kg. Vit Nam theo quy trnh ca B Nng nghip v Cng nghip Thc phm bn cho 1cy da v 1 l: 500g phn hu c + 8g N + 4g + 12g + 6g CaO + 3g MgO. Cn v 2 th bng 2/3 lng phn ho hc (khng phn hu c). Nu tnh ra 1 ha vi mt 44.444 cy (0,3 x 0,3 x 1,2) th cn bn: 22 tn phn hu c + 355kg N + 180kg + 535kg + 270kg CaO + 130kg MgO. Ring t l N : P : K th tu tnh hnh nng da m thay i chng hn. Nm u l 2 : 1 : 3 hoc 2 : 1 : 4 Nm th 2 l 3 : 1 : 5 Vo thi k kt qu c th bn t l 5 : 1: 3 c. S ln bn phn Trong thi gian 6 thng u sau trng cy da sinh trng rt chm, cn ch bn phn lt vi loi phn c hiu lc nhanh. Bn lt quyt nh thi gian sinh trng ca cy nhanh hay chm, v r cy mc kho, sm ra hoa kt qu. i vi da lu nin, trong nm c th bn lt cho cy vo thi k sau thu hoch khong 8, 9, 10, 11. Bn lc ny nhm tng cng cung cp dinh dng thc y chi thn mc nhanh v nhiu, tng cng vic tng hp cht hu c, chun b cho v qu nm sau. Bn thc cho da thng thng vo 2 ln: - Cho qu trnh phn ho m hoa, chun b ra hoa, tng s hoa lm c s tng trng m lng qu. - Bn thc cho qu pht trin: Bn sau khi hoa n xong v kt hp ta chi ngn. Nn bn lt 50% tng lng phn bn, cn mi t bn thc 25% lng phn. Nu c iu kin c th bn thc thm mt t na thc qu ln nhanh v nhiu chi thn, nht l i vi ging chn mun nh Cayen. d. Phng php bn phn V b r da pht trin yu, nng v hp, nn cy c th tn dng c phn bn cn bn nng, bn trc tip xung quanh gc v bn nhiu ln. C th bn theo cc cch sau: - Bn rnh: Cy r ch hai bn hng da, bn phn xong lp t li, kt hp vun hng cho da. - Bn h: cuc nhng h su trn di 10cm gia hai hng da, bn phn vo ri lp t; i vi phn ho hc d tan c th ho nc ti u vo cy da. - Bn bng tha: mt s nc c ngh trng da pht trin nh Pooctric, Ghin, Hawai ph bin dng phng php bn bng tha bn phn ho hc trc tip vo gc da. Ngi ta trn mt hn hp cc loi phn theo t l khc nhau tu theo tui cy, ri dng tha vo gc cc l st mt t. Sau khi bn, dng t c vi phun hoc cn ti ti nc. Trong iu kin nhn cng t, khng c phng tin ti, nn li dng bn sau khi tri mi ma xong, cc gc l ny cn ng nc s khng cn phi ti. Nh vy va tit kim c cng m hiu lc phn bn li rt cao. Mt nhn cng c th bn 6000 - 7000 gc mt ngy. Mt ha trng 40.000 cy ch cn 6-8 cng. Cch bn ny cn p ng c nhu cu phn bn ca cy mt cch thch ng nht v ngi ta ch ng trn t l N : P : K theo tui cy v kch thc cc loi tha to, nh ph hp vi tui cy. nhng nc c trnh c gii ho cao, ngi ta bn phn bng my v c th phun - 145 -

ln l nng cao hiu qu ca phn. 10.6.6. Chm sc vn da a. nh ta chi ngn v chi cung tp trung dinh dng cho qu pht trin Tam Dng (Vnh Phc) c tp qun sau: khong thng 3 - 4, khi hoa da tn 10 - 15 ngy, chi ngn cao 4 - 6cm nhn dn nh v lm rau n. Khi nh chi cn li 2 vnh trn nh qu, lm qu p, gim thi qu, nh chi vo ngy nng ro. mt s nc ngi ta dng MH (axit hydrazitmaleic) 2000 - 3000 ppm d vo inh i qu lm cho chi sinh trng chm hn li, qu vn c 1 ci chi ngn va p xut ti nhng chi khng pht trin qu mnh. b. Tr c di Da rt s c ln t (nht l c tranh). Cn tr ngay lc lm t bng bin php canh tc hoc thuc ho hc. Nhiu nc trng da ngi ta thng dng giy nha (PE) mu xm tro ph gia 2 hng da. Giy kh rng 0,9 -1,4m di 180m. Tc dng ca giy l ngoi vic tr c di cn iu ho nhit t, tng nhit t vng rt, gim xi mn, gi m t. Kt qu nghin cu cho bit Hawai c th tng sn 7 - 20%, cn Ghin (t ma) tng sn 35 - 40%. 6.7. Phng tr su bnh a. Rp sp (Dysmicoccus brevipes - Cockerell) Xut hin nhiu nht vo cc thng 9 - 12, 1, khi c m khng kh 70 - 80% v nhit 15 - rp sinh trng pht tri n mnh nht. Rp l mi gii truyn bnh ho l da (bnh wilt). Triu chng bnh: Cy ho rt nhanh t ngn l. Nhng l b ho thng l sau khi cc r cy ngng sinh trng. Bnh d xut hin lc cy ang phn ho mm hoa (hay mun hn) nn lm qu nh, chua, kh, mt l r, khng c gi tr thng phm. Cch phng bnh ho l: - Dit sch kin, chng di chuyn rp. - Ly ging ni khng c ngun rp, bnh. - Dng thuc tr rp: X l ging trc khi trng: phun Wofatox 0,2% trong thi gian sinh trng ca cy cho n lc thu qu 25 - 30 ngy. Phun 2 -3 ln, mi ln cch nhau 7 - 10 ngy. b. Bnh thi nn da L mt trong nhng bnh nguy him i vi cy da. Lm cht cy, mt khong ln. Do vi khun Pseudomonas ananas gy ra. Th i gian b bnh t thng 11 n u thng 5 nm sau, hi nht l thng 1 - 3. iu kin thch hp cho bnh pht trin l nhit 15 - , m khng kh hn 80%. Bnh hi nng trn nng da rm rp km chm sc, bn phn khng cn i, x l t n vo ma c bnh. Ging da Na Hoa mn cm vi bnh hn l ging da Cayen. Cch phng tr : Dng thuc Falidan 0,2%, Maneb 0,5%, TMTD 1% hoc Aliette 0,3% phun. 10.6.8. Ri v thu hoch da Mt trong nhng kh khn thng gp vng trng da tp trung l khu thu hoch. min Bc Vit Nam da ra hoa t nhin vo thng 2 -3, thu hoch sm vo thng 5 (da hoa) v chm hn vo thng 6 - 7 (da ta, Cayen); thi gian thu hoch ngn, dn dp s gp nhiu kh khn v nhn lc, phng tin vn chuyn, th trng v sn x ut ca nh my ch bin. Bo qun da trong iu kin nhit cao d b thi qu. Vy cn phi c bin php ri v tc l ch ng lm cho da ra hoa v chn vo nhng thi gian khc nhau. a. Trng cc ging da khc nhau - 146 -

 mt c s sn xut cn trng nhiu ging chn sm, mun khc nhau nh: Da hoa chn vo thng 5 - 6; da ta chn thng 6 -7; da Cayen chn thng 7 -8. b. Theo v a l cc nc pha bc bn cu, da phn ho hoa vo nhng ngy ngn nht trong nm. V th chu k ca cy da cng ngn nu xch dn v gn xch o. Vit Nam, t Nam ra Bc thi gian chn chm dn. V cng cao, thi gian chn cng mun. c. Kch thch c gii Theo kinh nghim p da ca nhn dn Vnh Phc: Vo thng 3 - 4 khi i a chi ngn v chi cung, dn g chn ng nhng cy da t p cha c hoa, chng s ra hoa vo thng 5 - 6 v chn thng 9 - 10, c bit ko di thng 11 - 12 gi l v da chim - qu to nhng cng v chua. Vo thng 6 - 8 khi i thu hoch qu, cng p ng nhng cy da cha c hoa, chng s ra hoa vo thng 10 -11 thu qu vo thng 4 -5 gi l v da nh; qu nh, t nc nhng ngt thm. d. Thi v trng v trng lng chi con khc nhau Ghin v Mactinic mt nm thu 2 v da l do trng cc loi chi khc nhau vo thi v khc nhau. V hoa ra thng 2 -3 do cc chi b (100g) c trng vo thng 1 hoc chi thn va (450g) c trng thng 5 v chi thn ln (800g) c trng thng 9. Cn v hoa ra thng 4 -6 cho thu qu thng 11- 12 do cc chi thn b (100g) trng thng 5 nm trc, chi thn va (450g) trng thng 9 -10, chi thn ln (800g) trng thng 2 nm . e. Dng cht ho hc Nhm tc dng lm cho cy sinh ra cht Ethylen, n s gy ra qu trnh phn ho hoa t. V vy ngi ta th nghim nhiu cht khc nhau v thnh cng nh: Khi c i (hun) Ethylen, NAA, 2,4D, BOH, Axtylen v Ethren. Vit Nam c dng ph bin l Axtylen x l Vt liu l t n ( ) v sau x l s xy ra phn ng CaC2 + 2 H 2O C2 H 2 + Ca (OH ) 2 Cch x l: Dng 4g pha trong 1 lt n v o nn da cho 20 cy (50cc/cy) hoc c dng ( ) dng bt vo nn da mi cy 1 tha c ph (hoc 1 vin bng ht xanh), c 1kg t n p ra x l c 3000 cy trong nn da c sn 40- 65cc nc ho tan t n. Mt hecta (50.000 cy) cn khong 20kg . iu kin cy t tiu chun x l: Sau khi trng 8 -12 thng khi cy t 28 -30 l tht i vi da hoa v 40 - 45 l tht i vi da ta, da Cayen. S ln x l: i vi da hoa 1- 2 ln cch nhau 1 ngy i vi da Cayen 2 -3 ln cch nhau 1 ngy Thi tit kh ro, trnh ma trong 24 gi. Dng t n c nhc im ln l: - Thi im x l: Ban m v 2 - 3 ln nn vt v cho ngi lao ng. - Yu cu khi lng ln t n, tn nhiu cng lao ng. - Qu c ng knh li ln. V vy nhng nm gn y ngi ta s dng cht Ethren (Ethefon)- Axit cloroetafolfonic, khi vo m cy Ethren s phn gii gii phng theo phn ng sau: O O Cl - - - P - OH + OH = + Cl + P - (OH) 2 O O - 147 -

Ethren bn trn th trng cha 39,5% cht hu hiu. Ch cn dng 4kg/ha cht hu hiu pha trong 1000 lt nc. u im ni bt ca cht ny l: - Thi im x l: Ban ngy v 1 ln - Khi lng thuc cn t - Qu bnh thng, ng knh li b Tu theo thi v x l m thi gian ra hoa, thi gian thu hoch qu c khc nhau: Bng 10.2: nh hng ca thi gian x l n ra hoa, thu hoch Thng x l T x l n ra hoa (ngy) 4-6 7-8 9 - 10 11- 12 30 - 35 40 - 45 50 - 55 60 - 70 X l n thu hoch (thng) 4,5 - 5,0 5,0 - 6,0 6,0 - 7,0 7,0 - 7,5 Thi gian thu hoch (thng) 9 - 11 12 - 2 3-5 6-7

10.7. Thu hoch, vn chuyn, bo qun 10.7.1. Thu hoch Da chn rt nhanh, thu hoch khng kp d b thi. Nu thu sm, lng ng thp, nh hng khng tt n phm cht. thu hoch ng lc, cn cn c vo cc c s sau y: - Mu sc hnh thi qu. Khi qu mi ra c mu sau chuyn dn mu xanh, xanh m, xanh nht, vng hoe, vng . Thu hoch tt nht khi qu xanh nht v bt u mt vi mt y c mu vng hoe. - Thi gian t khi cy ra hoa n khi chn: i vi ging da hoa l 120 ngy, gi ng da ta l 150 ngy, ging da Cayen l 180 ngy. Trong phm vi thi gian thu hoch, thu sm hay mun tu thuc vo iu kin ca c s sn xut, mc ch ch bin, khong cch vn chuyn, dng ngay hay cn ct gi. 10.7.2. Vn chuyn v bo qun Sau thu hoch cn phn cp p qu to, nh kp thi chuyn i. Khi vn chuyn cn ch : Nh nhng, nhanh gn nhng phi thn trng. Khng qu p ng, trnh ngoi nng. Tp trung mi phng tin vn chuyn. Nu xut ti th cn gi qu trong giy mng, xp trong hm g v t trong bung lnh.

- 148 -

Chng 11 CY HNG (DLOSPYROS KAKI T) 11.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t Cy hng l mt trong nhng cy n qu nhit i chu rt. N cho qu ngon v b. Thnh phn ho hc cu qu thay i theo ging, chn v tui cyQu hng cha 10- 16% ng, trong ch yu l ng glucose v fructose. ng sacarosa rt t v th hng thuc loi qu dnh cho n king. Lng axit thp - 0,1%, t khi t ti 0,2%. Ngoi ra trong qu chn cn cha vitaminC, PP, , , carotein, hp cht hu c c st v cht tanin. - Qu hng c dng rng ri n ti cng nh phi kh. Trong khi phi kh chng c ph mt lp ng v lng ng c th tng n 60 - 62%. - nhiu nc Chu ngi ta nh gi h ng c gi tr dinh dng v phm v ngon hn nhiu loi qu khc. Trung Quc v Nht Bn, hng l mt trong nhng th chnh trong khu phn n hng ngy. - Ngi Chu u vng a Trung Hi quen vi cy hng v nh gi n kh cao. H cho rng hng n ngt, hng v m v c tp qun dng tha n hng. N.Childers ngh mi qu hng phi c bc mt mnh giy trn qung co "Hng - mt m phm phng ng". Qu hng cn dng lm thuc: Theo gio s V Vn Chuyn (1985), qu hng ngm ru ung l mt v thuc b chng suy nhc. Tai qu phi hoc sy kh gi l "th " dng cha ho, nc, y bng. Khi lm mt, ng tit ra gi l "Th sng" c ng manit dng cha au v kh c hng. Nc p t qu Hng cha chn phi hay sy kh gi l "th tt" dng cha huyt p cao. c bit c hm lng It ng k, iu tr bnh bu c. nhiu ging hng qu cha chn c cha lng ln cht cht (tanin) nn trong giai on ny chng rt cht, hon ton khng n c dng ti mc d c dng b ngoi hp dn. Do nguyn nhn ny, th gian kh di nhu cu i vi ngi dn khng cao, ngi ta s dng n i nh mt cy cnh, cy c ri dy qu to mu vng rt p. - Trong sch Trung Quc c (nm 860) c ghi nhn 7 u im ca hng l: + Sng lu ti hng trm nm. + L dy nhiu cho ta bng mt, hn ch c c di. + Khng c chim lm t. + Khng c su c thn cnh, v cy nhn bng. + Ma h l xanh p, ma thu cng p hn v l chuyn mu xanh vng ri trc khi rng. + Qu ngon, v ngt nhiu ngi a thch. + L to bn, khi rng c th ng sch. 11.2. Ngun gc phn b v mt s ging hng 11.2.1. Ngun gc, phn b Hng c ngun gc t Trung Quc (nguyn sn lu vc sng Trng Giang) phn b t nhin t - v Bc. Hin nay cc tnh Sn ng, Thim Ty, H Bc, H Nam (Trung Quc) c nhiu ging hng ngon. T Trung Quc hng c a trng quanh a Trung Hi, a trng sang M t nm 1852, nhp vo Chu u 1789. Algieri v Nam nc Php cng c trng hng. Nc trng hng nhiu nht l Trung Quc, v din tch v sn lng ca mt s nc trng hng quan trng l: - 149 -

Trung Quc 74.000 ha (665.000 tn), Nht 34.716 ha (sn lng 311.836 tn), 15.000 ha (59.000 tn), Triu Tin 8.000 ha (50.000 tn), Brazil 3.000 ha (45.000 tn). Vit Nam hng phn b kh rng: T Lt (Lm ng) n Lng Sn, Cao Bng v hu ht khp cc tnh min ni trung du Bc B. 11.2.2. Mt s ging hng C th chia hng thnh 3 nhm sau theo ngha s dng: 11.2.2.1. Nhm hng t gi tr kinh t * Hng cy (D. Lotus) L ging hng qu to (10 - 15gr), nhiu ht, thng l 6 ht, my chc, cht. Nhn dn thng ly qu nhum vi, li, nhum giy lm qutcy sinh trng rt kho, sai qu, song t c gi tr kinh t. y l ging hng c kh nng chng chu rt tt, nn c th s dng lm to gc ghp cho mt s ging hng khng ht thch hp. * Hng lng (Hng tru): (D.tonkinensis.L) L to nhiu lng, cy sinh trng rt kho, phn tng nhiu tn, qu to, trn, di hoc hi dt, y vung, khi cn xanh v qu c nhiu lng t mu xanh, nhiu cht nhn v chm en. Khi chn, lng rng i, mu qu chuyn sang mu vng bn, n nht, ht to v nhiu, tht qu hi, phm cht km. Hng ny c ni dng lm gc ghp thy c hin tng: sau mt thi gian ngn, cnh ghp b cht do xut hin tng ri ngay ti v tr tip gip mt ghp v gc ghp. 11.2.2.2. Nhm hng c qu n c, song nhiu ht Trong qu trnh tr ng trt t ht, do nhng bin d t nhin to ra nhiu ging k hc nhau cc vng sinh thi khc nhau vi cc tn gi theo a danh, c im chung l nhiu ht, gi tr kinh t thp. 11.2.2.3. Nhm hng khng ht (hoc rt t ht) y l nhm c ngha kinh t nht. Cy hng c nhiu qu khng ht hoc 1 - 3 ht. Tu vng trng m chng c tn khc nhau. Tuy cha c c mt bn iu tra y , song bc u pht hin thy nhng ging chnh sau: * Hng Lng Sn C 2 loi: dng qu ln (65 - 100g/qu), dng qu nh (35 - 40g/qu). Khi chn v mu xanh vng, tht qu mu vng , khng ht, c nhiu ct, n gin, ngt, thm, cht lng tt. Hng Lng Sn trng nhiu x Bo Lm, x Thch an (Cao Lc - Lng Sn), ngoi ra ri rc mt s a phng khc nh Ch R (Cao Bng), Bch Thng (Bc Kn), mt s huyn ca Tuyn Quang cng c ging ny. Hng Lng Sn chn vo dp trung thu, thng ngm kh cht mi n c. * Hng Hc Tr Trng lng qu 100 - 150g/qu, qu dng vung y, v qu xanh vng, chn cy mu , tht qu vng nht, c ct, n gin ngt, chn vo trung thu, phi ngm, khng c ht hoc c t ht. Hng ny trng nhiu lng Tin Ct, Bch Hc, Ph Th v mt s x ven sng Hng thuc Sn Ty c, hin nay ang c ch pht trin Ph Th v mt s tnh min Bc. * Hng Nghi Xun (H Tnh) Qu gn nh dng hng Hc Tr, sng dng vung hn, hn r 4 cnh trung bnh qu c - 150 -

trng lng 80 - 90g (qu to ti 150g), c 1 - 2 ht, n dm hoc ngm u c. * Hng L Nhn (Nam nh) Cn gi l hng Nhn Hu, cy sinh trng kho, l to trung bnh bu dc di, khng bng. Dng qu hnh chung, nm qu lm xung. Trng lng trung bnh 100g, 3 ht, chn vo ma thu thng 9 ch lng rt tt, tht qu mu hng, do, ngt m. y l ging qu t hin ang c xu th pht trin H Bc, Thi Nguyn. * Hng Vit Cng Qu to khong 200g/qu, qu to c th t n 350g/chn vo dp trung thu, c th n dm hoc ngm u c. Cht lng tt khng gin nh Hc Tr. c trng xm Vit Cng, x Ho Thng, ng H, Thi Nguyn (do ng bo khai hoang em v t vng Khoi Chu (Hng Yn). Ging ny rt gn vi hng vung Thch H. * Hng Thch Tht C ngun gc t lng Yn Thn, Thch Tht (Sn Ty c), nay c trng nhiu quanh vng H Ni Cc (Thi Nguyn), dn a phng quen gi l hng Phc Tru, quanh vng h Thc B (Yn Bi) y gi l hng Bo Lng. Ging ny sinh trng rt kho, l cy mu xanh m, to bn. Qu to, trng lng trung bnh khong 200g/qu, c bit c th ti trn 300g/qu. Cui thng 10 m lch qu chuyn sang mu vng, n cui thng 12 m lch c mu sm (nh c chua chn), tht qu mm. Thi gian ct gi kh lu (c th th trn mm ng qu n ht thng 1 m lch vn khng hng). Hng Thch Tht c u im rt sai qu, v t c hin tng ra qu cch nm. Qu c th gi c n tt nguyn n nn gi tr thng phm cao. Hin nay ging hng Thch Tht c trng nhiu vng sinh thi khc nhau, u cho qu tt. Nh vng ni pha Bc (Lo Cai, Tuyn Quang), cc tnh Trung du (Vnh Phc, Thi Nguyn, H Bc, H Ty) n cc tnh khu bn c (Ngh - Tnh). Vi c im u vit ca ging hng ny, hng Thch Tht xng ng c ch pht trin min Bc nc ta. 11.3. c im sinh trng v pht trin Hng phng ng nh tt c cy lu nm, c c im n nh chu k pht trin trong nm, c ngha l n nh hin tng lp li c tnh di truyn hng nm, hay l pha vt hu. Nhng s tri qua cc pha vt hu sm, mun, nhanh, chm, c th thay i ln tu thuc v tr a l ni trng, tu thuc vo c tnh ging trong vng kh hu nht nh, tu thuc vo iu kin thi tit, vo tnh trng ca cy v.v... V d: S ny lc ca hng Vit Nam (H Ni) sm hn vng nhit i Lin X (Xukhumi) n 2 thng, cng nh thi k n hoa sm hn 2 - 2,5 thng, s rng l cng sm hn 1 thng, nhng thi gian rng l H Ni ko di 2 thng, cn Xukhumi ch 20 ngy. y l do iu kin nhit H Ni cao hn. R rng nhit cng cao thi gian sinh trng cng di, H Ni 300 ngy vi tng tch n , cn Xukhumi 235 ngy vi . c im ra cnh ca hng c th c 1 - 3 t cnh tu theo iu kin kh hu. Nhng hoa qu ch tp trung trn cnh t u vo ma xun. 11.4. Yu cu iu kin ngoi cnh 11.4.1. nh sng nh sng cn thit cho cy nh c s nng lng ca quang hp, n lm nh hng n s thot hi nc ca l, c quan h vi hin tng chu k quang, thay i phng hng v sc - 151 -

sinh trng ca cnh v l. nh sng khng lm cho cnh b mnh, lng di, l vng, mm sinh thc khng pht trin v to hoa d hnh. 11.4.2. Nhit Nhit l nhn t quyt nh i vi i sng cy trng, n gy nh hng n s bc hi nc, bin i ho hc, di chuyn nc v cht dinh dng ho tan trong cy v t. nh hng u tin vi nhit l di ca cc pha sinh trng. Nhit cao lm xu phm cht qu, chn khng u v rng sm. Hng l cy thch ng rng vi phm vi bin i ca nhit . Nhit cao vo ma h cc nc cng ho Trung , Lin X t ti 44 - trong bng rm, trong i u kin ch ti bnh thng, khng gy hi cho hng. Nhng vi phm ch ti trong thi k ny lm cho qu chn p v rng, ng thi l cng b chy. Hng cng c th chu bng gi trong thi gian ngn nhit - n - v phc hi sinh trng rt nhanh. sinh trng bnh thng, qu chn bo m cht lng hng cn tng tch n trn . S sinh trng v ny lc n nh trong iu kin bin nhit ngy m trn . Yu cu nhit ra n trn , nhit tt nht cho cnh sinh trng l 17 - , vi s n hoa l 20 - . 11.4.3. Nc Nc tham gia cu trc hot ng sng ca t bo cy v l thnh phn cu to tt c cc c quan. N to iu kin bin i vt cht bn trong c th v gy nh hng ln s bin i vt l v ho hc xy ra trong cy. Nc khng trong cy nh hng n sinh trng, quang hp, bc hi, lm chm s trao i cht, gim tnh chu rt, gim nng sut. Hng tuy cn nc nhng rt s ng. Tha nc khng li cho cy v lm t thiu xy, cn thit cho s sinh trng bnh thng ca r. Phn ln vng trng hng Lin X v cc vng nhit i (Azerbaidzan, Trung , min ng Gruzia) ni c lng ma hng nm 300 - 400mm nn phi ti. Vit Nam, lng ma qu nhiu so vi yu cu ca cy hng nn ch cn trng trn t cao v c iu kin thot nc tt. 11.4.4. t ai Hng cng nh tt c cc cy trng, hot ng sng bnh thng cn t giu cht dinh dng, nhng chu c t ngho hn trong mc no . Mun t sn lng cao, cn trng hng trn t rng mu nu, en, , mu ht d. t nng khng thch hp i vi hng. ng ch l mc nc ngm phi thp di 1mt cch mt t trong thi k sinh trng. chn t thp gn nc ngm th phi ln lung hnh ovan. 11.5. K thut trng trt 11.5.1. Nhn ging Cy hng khng nn trng bng ht v lu cho qu v thng c bin d. Mt khc cng ging hng qu thng khng c (hoc rt t) ht nn phi nhn ging bng phng php v tnh. 11.5.1.1. Ghp hng Hng c th ghp mt hoc cnh. Gc ghp nn chn nhng gc hng l nhn (Diospyros lotus), c nhiu ht chc, kh - 152 -

nng chng chu tt. Ht hng thu vo thng 9 - 10, ra sch lp mng nhy, bo qun kh trong ct hoc trong t lnh, u v xun nm sau (thng 12 - 1) em gieo, chm sc cho gc ghp sinh trng tt, khi ng knh thn t 1cm c th ghp vo thng 8, thng 9. y l thi v tt nht cho ghp sinh trng, ng thi mt ghp d tm v d sng. C th ghp mt c g hay ghp cnh lun v. Mt ghp nn chn trn cnh 1 tui (sinh ra u v xun), cnh mc ngoi tn, tt nht l cc mt gia cnh, cy ghp ca v ny c trng vo v xun nm sau. Trng hp gc ghp cn nh qu, cn chm sc tip ghp vo v ng xun (12 - 2). V ny nn ghp cnh (ghp cnh kiu ch bn hoc ni ngn). Cy ghp v ny c trng vo v xun h hoc v thu. Khi ghp thao tc cn nhanh, trnh hin tng cht tanin trong cy khi tip xc vi khng kh b xy ho to nn mt lp ph, ngn cn s tip hp gia gc ghp v mt ghp, gim t l sng ca cnh ghp. 11.5.1.2. Nhn ging bng r Chn nhng cy m trng t r, sinh trng v cho qu tt, khi thu ht qu, l rng ht (khong gia thng 11 n gia thng 12 m lch) khai thc r. R hng ct thnh on ngn t 7 - 10cm (u gn thn l ngn, u xa thn l gc). Nht ct phi gn, khng lm dp v r. Chm u gc ca hom vo tro hoc cht kch thch sinh trng. Sau cm vo lung t lm k hoc vo ti bu nilon chun b sn. Gi m tt, cui thng 1 u thng 2 (m lch) mm ny, chm sc mm pht trin, khi r mc tt mi em trng (thng 3 - 4). Nhng cy cha tiu chun cn tip tc chm sc trng vo v thu. Trong khi cha tm c mt t hp l tng ghp cc ging hng qu k hng ht th nhn ging t r cy m, cng em li mt s lng cy ging kh ln v cy ging gi c c tnh di truyn ca cy m. Trong thp k va qua b mn ch o sn xut hng vn cy nhn t r ca ging hng Ni Cc cho kt qu rt tt, cc ging cho qu n nh, t l qu khng ht rt cao nhiu vng sinh thi khc nhau. 11.5.1.3. o h, bn lt o h su, rng. - t ph sa (hoc ph sa c): o h rng 50cm, su 40 -60cm. - t i h rng: 60 -80cm, su 60 - 80cm. Bn phn lt: Phn chung hoai 20 -30kg/gc. Phn ln 0,1 - 1kg/gc. Trn u phn vi lp t mt y h, ri lp phn t y ln trn. Nn chun b trc t ma thu n ma xun th t cy. 5.2. Mt khong cch Ging sinh trng kho, h cch h 8m x 8m (160cy/ha). Ging sinh trng km hn 6m x 6m (280cy/ha). t i trng dy hn t bi. C th trng dy ngay t u, ri khi giao tn s b bt mt cy gia 4 x 4m hoc 3 x 3m, sau 7 - 10 nm, cy giao tn th o i 1 cy, tn dng r nhn ging cung cp cho sn xut. 11.5.3. Chm sc Khi mi trng hng, ta c th trng xen cy h u, va ci to va hn ch c di (lc, u, mung, ct kh) cn ch to hnh t khi cy cn nh: 2 - 3 nm u thn chnh cao 0,8 - 1m, sau 3 - 4 cnh cp I (cch nhau 0,5m) trn mi cnh cp I nui 3 - 4 cnh cp II, cho to u 4 pha (nhng mm cnh khng cn th loi b sm). Vic to hnh cn tip tc duy tr vi nm u trc khi bi qu. Hng nm sau thu hoch, cn ta cnh gi, cnh su - 153 -

bnh, ct ngn bt cnh qu c, thc y ny cnh mi. 11.5.4. Bn phn Bng 11.1: Cc thi k bn phn cho hng (theo Yung v Jung) Thi k vt hu Thng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 t bn Chnh Lng phn - cch bn 100% phn hu c (10T) 3/5N + 4/5 + 3/5 Bn gc (o rnh theo tn cy)

- Ny mm - Sinh trng cnh - N hoa u qu - Qu to - Cnh ngng sinh trng - Sinh cnh t 2 - Thu hoch - Rng l

1/5N + 1/5 + 1/5 B sung 1

1/5N + 1/5 B sung 2 (Bn ri u di tn)

Theo cc chuyn gia Nam Triu Tin (Yung v Jung) lng phn cn cho cy di 5 tui l: 35kg N; 20kg ; 30kg (trong 1 nm cho 1 ha). Cyt 6 - 20 tui (sn lng t 6 - 10tn qu/ha, bn 265kg N, 120kg , 160kg . Cy 20 tui, sn lng 20 tn qu/nm/ha, bn 265kg N, 160kg , 210kg . Cn tp trung vo thi k ng ngh v pht trin cnh thu: 2/3 lng phn bn vo thng 12 - 1 cn li bn vo ma ma hn ch qu rng v pht trin cnh thu. Theo ti liu ca Nht Bn, c gii thiu liu lng v cch bn phn cho hng nh sau: Bng 11.2: Lng phn bn cho hng hng nm theo tui cy

Nm th Loi phn (kg/cy) Phn chung m Sunfat Ln supe KCl

10

15

20

10 0,5 0,25 0,1

15 0,6 0,25 0,1

20 0,75 0,25 0,2

25 2,0 1,0 0,5

30 2,5 1,5 0,8

40 3,0 1,0 1,0

- 154 -

Bng 11.3: Thi k bn phn Ln Bn 1 2 3 Thng 2-3 6-7 10 - 11 Mc ch Nui lc Nui qu nui lc Chun b phn ho hoa Lng phn (%) Phn chung 100 N 50 50 100 30 40 30

Trong khi chng ta cha c nhng nghin cu v bn phn cho cy hng mt cch y , chng ti gii thiu 2 ti liu tham kho ca cc tc gi Triu Tin v Nht Bn, tu iu kin t ai, tui cy, sn lng thu c m ta c th p dng mc bn ph hp. 11.5.5. Phng tr su bnh Ni chung hng t b su bnh hi. Sau y l mt s su bnh chnh. 5.5.1. Bnh m trn (Mycos Pharella Nawac) Bnh hi l, bt u vo thng 7 - 8 nng vo thng 9, vt bnh trn, gia nu nht, xung quanh nu nht hn, mt sau l vt bnh c mu xm. Vt bnh cng gi mu chuyn cng sm, l chuyn sang mu ri rng, qu b nhn v rng. Cch phng tr: Ct l, phun thuc Dithan hoc Boocdo. 11.5.5.2. Bnh gic ban (Cercosporakaky) Bnh hi l v trn tai qu (c khi qu cng b) vt bnh c mu nu sng gia, ngoi ra sm hn. Bnh ch yu xut hin trong ma ma (thng 7 - 8 - 9), lm cho l sm rng, qu c th rng. Cch phng tr nh bnh m trn. 11.5.5.3. Su n l C loi su kn, lm l thng tng l, hoc su cun t, cun cc l non lm t, n l non, hoc b cnh cng n l vo ban m. Cc loi su ny tr bng cc loi thuc thng thng nh Trebon hoc Sherpa cng c th bt bng tay. 11.5.5.4. Su c qu (Kakyvoria Flavonfasciata) L loi su hi chnh ti cy hng, bm trng cung qu hoc tai qu. Su non n ra c vo qu, lm qu rng. Cch tr: Phun thuc Sevin hoc Edim. Nht cc qu rng tiu hu. 11.5.5.5. Rp C th c rp sp, hi trn hng, rp chng cnh, hi cnh non, l non. Cch tr: Phun Trebon hoc Sherpa. 11.6. Thu hoch, kh cht v ch bin 11.6.1. Thu hoch Hng khi xanh th cht, khng n c. Khi hng chn qu chuyn mu vng dn dn sang mu . Cn thu qu khi chn m bo cht lng qu tt, khng nn qu lu trn cy, d b chim chut ph. Do lng tanin trong qu cao, nn nht thit qu phi x l mi s dng. - 155 -

Tanin thng dng ho tan nn gy cm gic cht, bng cch no , lm cho tanin chuy n thnh dng ngng t, hoc lm gim lng tanin ho tan th qu s khng cht na. + Thng vi cc ging hng ngm, khi qu chuyn sang mu vng, y qu c nh hng l thu c. Phi ngt tng qu nh nhng, trnh lm dp nt qu (khi ngm s b hng hoc km phm cht). 11.6.2. Kh cht Mt s cch kh cht cho hng: - Ngm trong n c vi tronghoc nc tro. - Ngm trong n c lnh 3 ngy, 2 ngy thay n c mt ln. -4 - Ngm trong n c m 40- trong 1,5 - 2 ngy. Khng ngm vo dng c bng st. Nn dng snh nh chum vi ngm th tt hn. - vi l cy trong chum vi y kn (l xoan hay c dng nhiu), c mt lp l mt lp qu ri 3-4 ngy s n c. Sau khi ngm thng dn, ngt. Qu hng dm, tht qu mm, nhn n ti hay ch bin hng kh u c. Cc cch trn tuy n gi nh ng u cho hiu qu khng cao, qu chn n khng iu. Hai phng php kh cht v dm chn hng sau ca phng Nghin cu Bo qun, Ch bin- Vin Nghin cu Rau qu H Ni d thc hin nhng li cho kt qu tt hn nhiu: a, Kh cht v dm chn hng bng Axit 2- Chloroetyl phosphoric Trnh t thc hin: Thu hi La chn nh bng Nhng dung dch axit Lm kh Xp gin Tiu th. * Thu hi: - Thu hi hng vo bui sng khi kh sng - Hi ng chn khi v qu chuyn mu vng hon ton. - Dng ko ct cung bng mt tai qu hng cung qu lm tn thng ti qu bn. - Thu hi nh nhng, trnh va chm mnh gy bm dp qu. * La chn qu: La chn nhng qu c mu sc v kch thc tng i ng iu, loi b nhng qu d dng, dp nt, nm bnh * nh bng qu: Dng khn mm lau k ton b b mt qu loi b bi bn, tp cht to cho b mt v qu c bng p. * Nhng hng vo dung dch Axit 2- Chloroetyl phosphoric Vt t, dng c gm: Gang tay, x nha, bm tim, Axit 2- Chloroetyl phosphoric. Pha dung d ch vi nng 0,5%. Cch pha ly 12 -13ml Axit 2- Chloroetyl phosphoric cho vo 1 lt n c (c dung dch 0,5%, pha xong phi dng ngay lu dung dch mt tc dng ). Nhng hng ngp vo dung dch pha trong thi gian 7 pht, sau xp ra r , gin, quay cung qu xung di , kh sau 6 - 8 ngy h ng s chn v ht cht. Vi 5ml Axit 2Chloroetyl phosphoric c th nhng c 100kg qu hng. Ch : nu nhit t 16 - th qu hng ni thong mt, cn nu nhit phng < phi ni kn gi v m. b, Kh cht v dm chn hng bng axtylen (t n) Trnh t thc hin: Thu hi La chn nh bng kn vi t n Xp gin, - 156 -

m thong Tiu th. Cc cng on t thu hi n nh bng ging nh cch kh cht v dm chn hng bng Axit 2- Chloroetyl phosphoric. * kn vi t n Vt t, dng c: - t n (1t hng cn 0,3kg t n) - Thng nha hoc chum vi snh - ng nha dn nc Bn tim bm nc qua ng nha ti t n - Phn tre hoc gin g c l thong - Tm nilong bt ming thng cha hng - Dng c t n. Trc ht t dng c t n vo y thng cha hng, sau t phn tre hoc phn g y ln dng c t n, tip n a mt u ng dn nc vo trong dng c ng t n u kia vt ln min thng ng hng, sau xp hng y 2/3 thng, ch tai hng quay xung di. Lun ng nha qua l ct sn trn tm nilong v buc kn tm nilong vo ming thng kh khng bay ra ngoi. Sau khi bu kn ta dng bm, bm nc qua ng nha vo t n vi lng 100kg c hng bm ngy u 30ml nc, ngy th hai bm 30ml nc, ngy th 3 bm 30ml nc. Sau 4 ngy th hng c m ra xp ln bn hoc sn, quay cung qu xung di, sau 6-8 ngy hng t chn. Trong 2 phng php trn cho kt qu tt v an ton cho ngi tiu dng. Trong u phng php 1 hng chn nhanh v m qu p hn. Th nghim nghin cu cc bin php kh cht cho hng ca b mn cy n qu nm 1997 trng i hc Nng Lm cho kt qu nh sau: Bng 11.4: Kt qu nghin cu i vi hng ngm (hng Bc Kn) Hm lng tanin trong qu (%) 0,24 0,27 0,21 0,60 0,29 1,80

Ch tiu Cng thc x l 1. Ngm nc m (15gi) 2. Ngm nc tro (15) 3. Ngm nc vi trong (15) 4. Nhng vo dung d ch 0,9% 5. Ngm nc l (72gi) 6. i chng khng x l

mm Mu c s ca qu ca qu

Mu c s tht qu

ngt

Cng Cng Cng Mm Cng Cng

Vng Xanh vng Xanh vng Xanh vng Xanh vng

- vng Vng Vng Vng Vng

Ngt Ngt Ngt Cht Ngt Rt cht

Bng 11.5: Kt qu nghin cu i vi hng dm (hng Thch Tht) - 157 -

Ch tiu Cng thc x l 1. Nhng Ethrel 0,05% ( sau 72 gi) 2. Nhng Ethrel 0,1% ( sau 72 gi) 3. Nhng Ethrel 0,2% ( sau 72 gi) 4. Dm bng t n ( sau 72 gi) 5. Dm bng hng ( sau 72 gi) 6. Phun cn ri dm ( sau 72 gi) 7. Khng x l ( sau 72 gi)

mm ca qu

Mu sc Mu sc ca qu tht qu

Hm lng tanin (%)

ngt

Hi mm Mm Mm Mm Cng Cng Cng

Vng Vng Vng Vng

Vng Vng Vng Vng

0,9 0,42 0,42 0,39 2,1 1,2 2,2

Hi cht Ngt Ngt Ngt Rt cht Cht Rt cht

Bc u c my kt lun: - Hm lng tanin trong hng Thch Tht cao hn hng Bc Kn. - Vi ging hng ngm tt nht l ngm nc nng kh cht - Vi ging hng dm nn nhng vo Ethrel nng 0,1 - 0,2% trong vng 5 pht. Hoc c th dm bng t n. Ethrel khng c tc dng kh cht vi nhm hng ngm.

Chng 12 - 158 -

CY XOI (MANGIFERA INDICA L.) 12.1. Gi tr dinh dng, ngha kinh t ca cy xoi Xoi l loi qu qu ca vng nhit i, qu xoi giu cht dinh dng, c bit l hm lng Vitamin A vt xa cc loi qu khc, theo kt qu nghin cu ca cc nh khoa hc Trung Quc th lng Vitamin A trong 100 gam tht qu ging xoi Hoa tm tng ng vi 200g sa b, hoc 250g c dic, hoc 50g tht ln hay tht b. Bng 12.1: Thnh phn dinh dng ca xoi trong 100gam n c Dinh dng Nc Nng lng Prtin Lipit Hydrat Cacbon X Tro Canxi St Magi Pht pho Kali Natri Vitamin C Vitamin B1 Vitamin B2 axit Nictinc Vitamin A n v Gam Calo Gam Gam Gam Gam Gam Mg Mg Mg Mg Mg Mg Mg Mg Mg Mg IU Ging Haden 84,12 234 0,39 0,02 15,05 0,54 0,42 8 0,16 12 10 159 0 15,10 0,041 0,057 0,30 3813 Ging Pirie 79,97 301 0,55 0,20 18,91 0,70 0,37 6 0,16 12 15 126 3 15,00 0,081 0,081 0,46 4735

(Ngun: Wenkam, 1990) Qu xoi ngoi n ti cn s dng lm nguyn liu ch bin: hp, nc gii kht, ln men ru, lm gim. L xoi xanh quanh nm, o bng mt, cnh quan ng thi cn c th dng lm nc t ung thanh nhit, lm thuc nhum vi mu vng rt p v bn mu. Hoa xoi dng lm thuc v l ngun mt tt nui ong. Ht xoi trong nhn c nhiu tanin, c th lm thuc tr giun sn, a chy, xut huyt ni. Cy xoi sinh trng nhanh, chng ra qu, yu cu canh tc khng cao lm, nng sut li cao nn n l cy n qu c tin pht trin cao ti vng nhit i v cn nhit i. Trng xoi em li hiu qu kinh t cao, nc ta nhiu gia nh Nha Trang (Khnh Ho), M Tho (Tin Giang), Thun Chu, Mai Sn (Sn La) thu hng trm triu ng do bn qu xoi. - 159 -

Trn th gii xoi l mt hng c gi tr, rt c a chung nhiu nc, nht l cc nc chu u, l ni c kh hu lnh, khng trng c xoi, ti y ngi ta gi xoi l Vua ca cc qu. Ti th trng Php nm 1973 gi 1 kg xoi l 4,5 - 5,0 franc, trong khi gi d a l 2,8 - 3,2 franc, chui v cam gi di 1,5 franc. Bng 12.2: So snh hiu qu kinh t ca xoi so vi mt s cy trng khc ti n

Cy trng La Bobo Ng La m u Khoai ty Xoi Cam i

HQKT (Thu-chi) 1844 Rupi 209 341 340 526 1581 11.326 9.529 6.132 -

a im (Bang) Punjab Maharastra Himachal Pradesh Punjab Madhya Pradesh Uttar Pradesh Punjab Punjab Punjab

Nm 1978-1979 1978-1979 1975-1976 1979-1980 1978-1979 1979-1980 1983-1984 1983-1984 1983-1984

12.2. Ngun gc, phn b v tnh hnh sn xut xoi trn th gii v trong nc 12.2.1. Ngun gc, phn b Cc nghin cu u cho rng xoi c ngun gc min ng Bc n , Bc Myanmar, vng i ni chn dy ni Hymalaya, t lan i khp th gii, sm nht l sang ng Dng, nam Trung Quc v cc nc khc vng ng Nam Chu . T u th k 16, ngi B o Nha tm ra ng bin sang Vin ng, th xoi c em i trng khp cc vng nhit i trn th gii v c nhng vng nhit i nh israen, Florida Hin nay Lo, Cmpuchia, Vit Nam hin c nhiu cy di cng vi xoi n c: Mc Chai, Mc Qoo ( Mangifera duperreana v Mangifera langenifera) cho nn bn o ng Dng cng c th l qu hng ca xoi. - Xoi l cy n qu quan trng c trng ph bin trn th gii, hi n nay c 87 nc trng xoi vi din tch khong 1,8 - 2,2 triu ha. Hin nay xoi c trng t 28 - v bc ti 28 v nam. Vng cn nhit i, thng lnh nht ca ma ng c nhit bnh qun tr ln v nhit thp tuyt i l -3, l c th trng c xoi. 12.2.2. Tnh hnh sn xut xoi trn th gii v trong nc 12.2.2.1. Tnh hnh sn xut xoi trn th gii

- 160 -

Hin nay cy xoi c trng 93 nc trn th gii v c coi l mt trong nhng cy n qu quan trng trn th gi i, do nhu c v xoi qu trn th gii ngy cng tng, sn xut u xoi ngy cng m rng, sn lng xoi trn th gii lin tc tng, nm 1980 (14,03 triu c tn), nm 1990 (15,75 triu tn), nm 2000 (24,70 triu tn) v nm 2005 (27,97 triu tn) vi din tch 3,89 triu ha, (FAOSTAST). Bng 12.3: Sn lng xoi trn th gii t 1995-2005 VT: 1000 tn 2000 2005 Sn lng Tn nc Sn lng Tn nc 10.000 n 10.500 n 1.180 Trung Qu c 3.211 Trung Quc 1.090 Thi Lan 1.633 Thi Lan 839 620 400 300 230 200 187 3.449 Mhic Pakixtng Innxia Philippin Nigria Braxin Ai cp 1.559 938 876 848 730 538 299 597 Pakixtng Mhic Innxia Philippin Nigria Braxin Ai cp

1995 STT 1 2 3 Tn nc n Trung Quc Mhic

Sn lng 10.800 3.673 1.800 1.674 1.503 1.478 950 850 730 380 4.128 27.966

4 Pakixtng 5 Thi Lan 6 Braxin 7 Philippin 8 Haiti 9 Maagaxca 10 Tanzania Cc n cn li ca c Th gii Ton th gii

18.495 24.700 (Ngun: ://FAOSTAT.FAO.org/faostat)

Cc khu v sn xut xoi ch yu hin nay trn th gii l Chu Thi Bnh Dng, c Trung - Nam M v Chu Phi. Nm 1986 sn lng xoi ca th gii l 16 triu tn th khu vc ny l 12,1 triu tn, nm 1996 c cc tr s tng ng l (19,2 v 14,4), nm 2001 c cc tr s tng ng l (25,10 v 19,98), FAOSTAT. Trong 10 nc sn xut nhiu xoi trn th gii t nm 1995 n nm 2005, ng u l n vi sn lng 10,0-10,8 triu tn. Cc nc c sn lng xoi cao trong khu vc l Trung Quc (1,18-3,7 triu tn) v cng l nc c tng trng v sn lng xoi nhanh nht trong khu vc, t hng th 6 (nm 1985) ln hng th 2 sau n t nm 1995-2005. Th n l sn xut xoi ca Thi Lan ng hng th 5 nm 1995 ln hng th 3 nm 2000-2005 vi sn lng 1,631,80 triu tn.

- 161 -

Bng 12.4: Tnh hnh sn xut xoi trn th gii nm 2005 STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tng s Nc sn xut n Trung Quc Thi Lan Pakixtng Mhic In n xia Philippin Braxin Nigria Ai cp Din tch (1000 ha) 1.600,00 433,60 285,00 151,50 173,84 273,44 160,00 68,00 125,00 35,00 588,19 3,89 Nng sut (tn/ha) 6,80 8,50 6,30 11,00 8,60 5,40 5,90 12,50 5,80 10,80 7,02 7,19 Sn lng (triu tn) 10,80 3,67 1,80 1,67 1,50 1,48 0,95 0,85 0,73 0,38 4,13 27,97 T l % sn lng 38,62 13,13 6,44 5,99 5,37 5,29 3,40 3,04 2,61 1,36 14,76 100

Cc nc khc

(Ngun: ://FAOSTAT.FAO.org/faostat) * T l % sn lng so vi th gii Tnh hnh sn xut xoi trn th gii nm 2005 cho thy, trong 10 nc c sn lng xoi ln trn th gii, ng u l n 1,6 triu ha vi sn lng 10,8 triu tn, th n l Trung Quc: 3,67 triu tn, Thi Lan: 1,8 triu tn, Pakitxtng: 1,67 triu tn. Nng sut xoi trung bnh ca th gii t 7,19 tn/ha, trong Braxin l nc trng xoi c nng sut cao nht (12,5 tn/ha), n tuy l nc c din tch v sn lng xoi ng u th gii nhng nng sut xoi thp nht l Innxia (5,4 tn/ha). Sn xut v lu thng xoi trn th trng ca cc nc trn th gii nm 1999 gm 7 khu vc lu thng, trong c 5 khu vc va sn xut va lu thng, ng u l chu 17.641.829 tn (trong nhp khu: 25,473 tn, xut khu: 139,262 tn). Chu M La Tinh 3.222.852 tn (trong nhp khu: 219.144 tn). Chu Phi 2.144.224 tn (trong nhp khu: 2.110 tn, xut khu: 31.140 tn) v Rp 71.782 tn (trong nhp khu: 60.133 tn, xut khu: 10.649 tn). Xoi c quanh nm cc th trng nhp khu ca cc nc trn th gii, Braxin, Pru v Vnzula l nhng nc cung cp xoi qu trong ma ng, Mhic, Haiti, n , Philippin l nhng nc cung cp xoi trong ma xun v ma h. Mhic l nc cung ng xoi ln nht vo M chim 86,3% sau l Haiti 13,2%. Xoi xut khu trn th trng ch yu di dng qu ti, chu vn chuyn km, kh bo qun, v vy s lng xoi trao i trn th trng th gii khng nhiu. Hng nm ch c khong 250 ngn t n xoi ti c trao i trn th trng th gii v th tr ng xoi cn hp. Th trng tiu th xoi ln nht th gii hin nay l M, khong 76 ngn tn/nm, tng 30% t 1988 - 162 -

n 1992. Th trng ln th 2 l EU, nm 1992 nhp 47 ngn tn, trong nc Anh, Php, c chim 75% lng xoi nhp vo th trng ny. Canada cng l nc c lng xoi nhp khu kh ln (13.000 tn nm 1992), trong 63% xoi c nhp t Mhic, theo Trn Th Tc (1996). V bun bn trao i cc loi qu nhit i v nhit i trn ton cu, t 1993 n 2002, lng xoi ti xut khu tng 2,23 ln, vi tr s tng ng l 292 ngn tn v 651 ngn tn, chim 2,67 % tng sn lng qu nhit i v nhit i. Cc nc Chu l nh xut khu chnh, cc nc Chu u l nh nhp khu ch yu. Cc sn phm qu qua ch bin trn ton cu tng 35% t 1,9 triu tn nm 1994 ln 2,5 triu tn nm 2003. Cc sn phm ch bin t xoi gm: nc xoi 5,263 ngn tn (1994) v 11,848 ngn tn (2003) tng 2,24 ln, vi gi tr tng ng l 4,596 - 7,144 ngn USD. Sn phm xoi bt nho 43,319 ngn tn (1994) v 9,510 ngn tn (2003) gim 4,6 ln, vi gi tr tng ng l 30,089-7,510 ngn USD. Cc nc Chu l nh xut khu chnh, cc nc nhp khu l Chu u v Hoa K. Th hiu, th trng xoi cc nc M, Anh, H Lan, Canada v th trng cng ng kinh t chu u cho th y, xoi qu cn phi c cc c im sau: - Mu sc: V qu mu hng l chnh cng vi mu vng v xanh. Tht qu mu vng cam. - B ngoi qu sch s, khng c khuyt tt, khng b cn trng ph hoi, khng c nm bnh. Phi c chn v kch thc ng u. - Khi lng qu phi thch hp cho bun bn, tt nht l 300-400g/qu. - Tht qu phi thm, ngt, khng s hoc t s. Ht nh khng vt qu 10% khi lng qu. - Qu xoi phi rn chc chu ng c vn chuyn v lu kho. Tiu chun xoi thng mi c y ban lut thc phm thuc Lin hip quc gm t chc WHO & FAO xy dng v cng b nh sau: - Tiu chun ti thiu: Qu xoi phi nguyn vn, rn chc, ti lnh, pht trin y v t ti chn thch hp khi vn chuyn xoi n ngi tiu dng xoi cn ti p, thm ngon, hp dn. - Phn loi: Xoi c phn loi thnh 3 loi: + Loi ho hng: Qu c cht lng cao, c y cc c im ca ging, khng c cc khuyt tt. + Loi 1: Cht lng qu tt, c y cc c im ca ging, cho php c nhng khuyt tt nh v hnh dng, khuyt tt nh v do chy nng, c st hoc vt nha kh, tt c cc vt khuyt tt khng vt qu 3,4,5 cm2 i vi cc loi qu nh, va v to tng ng. + Loi 2: Gm nhng qu khng t tiu chun 2 loi trn nhng tt c cc vt khuyt tt khng vt qu 5,6,7 cm2 i vi cc loi qu nh, va v to tng ng.

- 163 -

- C qu xoi: c phn lm 3 loi: Loi nh qu nng 200 n 350g. Loi va qu nng 351 n 550g. Loi to qu nng 551 n 800g. - V sinh an ton thc phm: Trong tht qu khng c kim loi nng, d lng thuc bo v thc vt, vt k sinh, vi trng. 12.2.2.2. Tnh hnh trng xoi Vit Nam nc ta n nm 2004 din tch trng cy n qu trn ton quc t 747.803 ha, trong din tch cho thu hoch sn phm l 435.953 ha vi sn lng 3,63 triu tn. Cy xoi c trng nhiu a phng trong c nc, vng sn xut xoi hng ha tp trung ch yu cc tnh Min Nam. Theo s liu ca Tng cc Thng k nm 2004 din tch trng xoi trong c nc l 79.369 ha, trong din tch cho sn phm l 51.489 ha vi sn lng 314.202 tn, tp trung ch yu khu vc ng bng sng Cu Long (chim 41,94 % din tch v 61,55% sn lng so vi c nc). Cc tnh trng nhiu xoi l Bnh Phc: 8.983 ha vi sn lng 12.331 tn, ng Nai: 6.281 ha vi sn lng 24.318 tn, Khnh Ha: 5.529 ha vi sn lng 10.101 tn, Tin Giang: 5.316 ha, ng Thp: 4.966 ha vi sn lng 19.690 tn, Hu Giang: 4.448 ha vi sn lng 14.387 tn. Tnh hnh sn xut xoi nc ta trong 15 nm (1990 -2004) c th hin bng di. Bng 12.5: Din tch v sn lng xoi Vit Nam (1990 - 2004) Nm 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Din tch (ha) 16.000 15.000 15.000 18.000 30.000 21.000 26.000 31.000 Sn lng (tn) 173.000 140.000 112.000 119.000 136.000 153.000 188.000 165.000 (Ngun: S liu thng k Nng lm thy sn). Din tch v sn lng xoi trong c nc tng t 16.000 ha vi sn lng 173 ngn tn (nm 1990) ln 79.000 ha (nm 2004) tng 4,49 ln din tch v t sn lng 314 ngn tn (tng 1,8 ln), trong 3 nm gn y 2002 - 2004 mi nm din tch xoi nc ta tng 10 ngn ha vi sn lng tng ng l 181 - 231 - 264 ngn tn. So snh vi tc tng din tch sn xut cc loi cy n qu ca c nc, din tch xoi nc ta nm 1996 chim 5,5% (21.000 ha), nm 2000 chim 8,63% (47.000 ha), nm 2004 chim 10,56% (79.000 ha) din tch cy n qu ca c nc. - 164 Nm 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Din tch (ha) 37.000 41.000 47.000 50.000 59.000 69.000 79.000 Sn lng (tn) 181.000 189.000 177.000 181.000 231.000 264.000 314.000

V th trng tiu th qu trn th gii thi k 2001-2010, FAO d bo nhu cu tiu th rau qu hng nm tng bnh qun 3,6%, trong khi c tng sn lng rau qu ch t 2,8%, nh t vy th trng rau qu th gii cung vn cha p ng c cu. Nc ta ang ng trc nhng thch thc v xut khu qu, l th trng Trung Quc hng nm nhp khu 50-80% sn lng rau qu ti t Vit Nam ang tht cht cc quy ch nhp khu sau khi gia nhp WTO, tri cy ca chng ta xut sang Trung Quc phi chu mc thu cao hn t 22%-25% so vi Thi Lan v n . So vi sn lng xoi ca cc nc trong khu vc sn lng xoi ca nc ta cn thp, mi ch p ng c mt phn nhu cu ni tiu. ng bng sng Cu Long l khu vc sn xut xoi ln nht, t y xoi c mang i tiu th trong c nc, c bit l th trng min Bc l Yn Chu - Sn La c s lng chim 28,47 %, nhng lng xoi cung cp t vng ny cha n nhiu, cng vi mu m qu khng p nn cha hp dn c ngi tiu dng mc d gi bn ch bng mt na so vi xoi min Nam. Sn xut xoi min Bc t nm 1995 n 2004 c trnh by bng 1.4 v cho thy, din tch v sn lng xoi min Bc lin tc tng, nm 1995 (2.496 ha) vi sn lng 4.433 tn, n nm 2004 (9.756 ha) vi sn lng 18.757 tn, tng 1,98 ln din tch v 2,77 ln sn lng so vi nm 2000. Chng t vic pht trin sn xut xoi min Bc p ng c mt phn nhu cu tiu dng xoi ti ch ca th trng vi gi r v khng phi chu chi ph vn chuyn, sn phm xoi qu min Bc c ngi tiu dng chp nhn. Bng 12.6: Din tch v sn lng xoi min Bc Vit Nam (1995-2004) Nm 1995 1996 1997 1998 1999 Din tch (ha) 2.496 2.661 3.238 3.462 3.948 Sn lng (tn) 4.433 13.527 9.240 Nm 2000 2001 2002 2003 2004 Din tch (ha) 4.930 6.000 7.200 9.139 9.756 Sn lng (tn) 6.767 7.200 10.900 19.755 18.757

(Ngun: S liu thng k Nng lm thy sn). min Bc cy xoi c phn b 31/34 tnh vi din tch 9.756 ha, thuc 4 vng: ng bng Sng Hng, ng Bc, ty Bc v Bc trung b, tp trung ch yu vng ty Bc v ng Bc. Din tch xoi vng ty Bc l 4.502 ha chim 46,15% vi sn lng 6.254 tn chim 33,34%, vng ng B din tch xoi 3.197 ha chim 32,77% vi sn lng 4.994 tn chim c 26,26% xoi ca min Bc. Cc tnh trng nhiu xoi l Sn La (43,5%) v H Giang (13,61%) so vi din tch xoi min Bc. iu ng lu l nng sut xoi cc tnh chnh lch nhau rt ln, s liu S liu thng k Nng lm thy sn cho thy: Cc tnh trng nhiu xoi th li c nng sut thp hn nhiu so vi cc tnh trng t xoi (H Ty, Hi Dng, Hng Yn, Nam nh, Thanh Ha), xoi c nng sut rt cao (trn 12 tn/ha) gp 3-4 ln nng sut trung bnh ca - 165 -

xoi min Bc v gp 4,5 ln nng sut xoi Sn La. Tnh Bc Giang xoi c din tch 422 ha chim 4,33% din tch xoi ca min Bc, vi sn lng1.269 tn chim 6,77% sn lng xoi ca min Bc c nng sut (4,19 tn/ha) mc trung bnh so vi nng sut xoi min Bc.

Bng 12.7: Din tch v sn lng xoi min Bc Vit Nam nm 2004 Ch tiu Din tch (ha) 9.756 3.197 4.502 1.081 % Din tch so vi min Bc 100,00 32,77 46,15 11,08 Din tch cho sn phm (ha) 4.968 1.683 2.161 721 Nng sut TB (tn/ha) 3,78 2,97 2,89 5,82 Sn lng (tn) % Sn lng so vi min Bc 100,00 26,62 33,34 22,38

Tnh Min Bc ng Bc Ty Bc Bc Trung B

18.757 4.994 6.254 4.197

( Ngun: S liu thng k Nng lm thy sn nm 2004).

12.3. Phn loi v gii thiu mt s ging xoi tt 12.3.1. Phn loi Xoi l cy n qu thuc h o ln ht: Anacariaceae, trong h ny c khong 100 chi v gn 1200 loi phn b ch yu vng nhit i v mt s vng n i. nc ta c 18 chi, 56 loi, phn ln l cy hoang di, mt s cy c trng v c ngha ln( sn, xoi, trm, cc, su, thanh tr, o ln ht, xoan nh, du da xoan) Chi Mangefera c cy xoi( M. Indica L.), cho qu n ngon v c gi tr kinh t cao c - 166 -

trng rng ri nhiu ni thnh sn phm hng ho quan trng trn th gii. Ngoi xoi cn c cy quo (M. reba Pierre.), cy mu (M. Foetida Lour.) mc t nhin hoc cng c trng m ri rc cc tnh min ni. Hin nay Trung Quc c phng php phn loi xoi cn c vo c tnh ca ht xoi nh sau: - Nhm ging xoi ht n phi: bao gm cc ging trng nhiu Philippin, Myanmar, n do ht n phi nn cc th h sau thng b bin d, li dng c im ny, khi lai ging dng cc cy thuc nhm ny lm cy m m bo cy i sau chc chn l cy n phi. - Nhm ging xoi ht a phi: bao gm cc ging trng nhiu ng Dng: Philippin, Innxiac im ca cc ging ny l trong ht c nhiu phi, khi mc c nhiu mm cng mc trong ch c 1 mm l mc t phi hu tnh, cn cc mm khc mc t phi v tnh. Mt khc mm mc t phi hu tnh thng yu hn cc mm mc t phi v tnh nn cy mc ln thng l nhng cy gi c cc c tnh tt t cy m. 12.3.2. Lch s trng trt Cy xoi c l ch s trng trt ti n trn 4000 nm. T n xoi c a ti trng Malaixia v cc nc khc ti ng Nam chu khong th k 4-5 trc cng nguyn v vo Philippin gia nhng nm 1400-1450. Sau xoi c trng Ty Phi, Nam M. Nm 1778 xoi c trng o Hawai, nm 1820 xoi c trng b bin pha ty Mxic. Hin nay xoi c trng rng ri nhiu ni trn th gii t 28 - v bc ti 28 - v nam. 12.3.3. Cc ging xoi tt Cy xoi c lch s trng trt t lu i, ng thi ch yu nhn ging bng ht nn pht sinh nhiu bin d ln, hnh thnh rt nhiu ging v bin chng. Theo 1 s nh khoa hc trn th gii c ti trn 1000 ging, ti Trung Quc cng c ti trn 200 ging xoi. Xin gii thiu mt s ging xoi tt ca Trung Quc v ca Vit Nam nh sau: 12.3.3.1. Cc ging xoi tt ca Trung Quc * Xoi hoa tm y l ging xoi c hc vin nng hc Qung Ty bi dng v chn lc t i sau ca cy thc sinh ging xoi nhp ni ca Thi Lan trong thp k 70. y l ging ra hoa mun vo u thng 4 n u thng 5, chn mun vo cui thng 7 n u thng 8, t l u qu cao, nng sut cao (cy sau 2 nm tr ng nng sut t 15tn/ha, cy 6 tui t 30tn/ha, nng sut bnh qun 7 nm lin t 15 tn/ha, tng 13% so vi xoi Qu Hng trng trt cng iu kin ), qu to, khi lng bnh qun qu l 206gam, dng qu c hnh ch S, cht lng kh: tht qu mu vng, t x, tht qu chc, t l tht 64-73%, ng 12%, axt 0,09 - 0,65%, m qu p, thch hp trng dy, tn thp. Gn y Hc vin nng nghip Qung Ty li chn ra c dng xoi hoa tm T u s 2, so vi dng xoi hoa tm bnh thng nng sut tng 45% v rt n nh, ging ny ang thay th dn ging xoi hoa tm. * Xoi Qu Hng - 167 -

Ging xoi ny do Hc vin nng nghip Qung Ty li chn ra c t dng lai th h sau gia ging xoi n s 1 v ging xoi M vt. Ging xoi ny ra hoa v chn cng thi k vi ging xoi Hoa Tm. Nng sut 7 nm lin t trung bnh 13,5 tn/ha, so vi xoi n s 1 tng 66% v r n nh. Ngoi hnh qu p, thon di, v mu vng xanh, sau khi bo qun c t mu vng nht. Khi lng b nh qun qu 276gam, tht qu mu vng m, t x, ht nh (t l tht qu 69%), hm lng ng 11,9-16,22%, axt: 0,08 - 0,56%. Cy pht trin yu, chu ct ta, thch hp trng dy. Gn y t ging ny chn thm c Qu u 1, Qu u 2 c nng sut cao hn cy m 57-72%, hin ang c trng m rng trn sn xut . * Xoi Rng voi hn Ging xoi ny do Hc vin nng nghip Qung Ty chn ra c t i sau ca cy thc sinh ca ging xoi rng voi 26 vo nhng nm 80. y l ging c qu rt to, bnh qun khi lng qu 450gam, tht qu chc, mu vng ti, t x. Cy sinh trng mnh nn phi trng tha, thch hp trng trn t dc, kh hn. * Xoi giy Ging xoi ny do Hc vin nng nghip Qung Ty chn ra c t c th u t do t bin mm ca ging xoi rng voi s 22. c im ni bt ca ging ny l t l u qu rt cao v cung qu di nn to thnh tng chm trn cy. Cy thng ra hoa 2 ln trong nm do vy c th thu hoch qu t thng 11 n thng 3 nm sau, c th trng trn t dc v kh hn. 12.3.3.2. Cc ging xoi tt Vit Nam * Xoi ct Ho Lc Trng nhiu huyn Ci B( Tin Giang) v huyn Ci Mn( Bn Tre). Qu c khi lng ln: 350-500gam, qu chn mu vng chanh, tht qu c mu vng ti, n ngt v thm, nng sut cao v c nhn dn vng ng bng sng Cu Long rt a trng. Thi gian t ra hoa n qu chn khong 100-105 ngy. * Xoi Bi y l ging cng c trng nhiu huyn Ci B (Tin Giang). Qu c v dy, nng trung bnh 250 - 350 gam nn ch c vn chuyn. Phm cht qu km hn x oi ct, tht qu u nho, ngt va phi, c mi nha thng. * Xoi Tng y l ging xoi c qu rt to: c qu nng 700-800gam, cy ra hoa sm nn thng 3 cho thu hoch. Qu chn mu vng nht ng xanh, v qu trn bng, tht qu mu vng nht, t x, v chua, thng dng s dng n xanh nh salt. * Xoi Thanh Ca Trng nhiu Nha Trang (Khnh Ho), Bnh nh. y l ging xoi ngon, ra hoa v qu chn nhiu t trong nm. Qu hnh trng nng trung bnh 350-580gam, v bng, c mu vng ti, tht qu t x, nhiu nc, nhiu bt, n ngon, thm. * Xoi Thm Trng nhiu Tin Giang, ng Thp, Cn Th..Khi lng qu 250 - 300 g, tht qu - 168 -

vng, thm dy, thm, ng t. V qu xanh m( ging Thm en) hoc xanh nht ( ging Thm trng). So vi xoi ct, ging ny cho nng sut cao v n nh qua cc nm. Xoi thm cho trung bnh 150200 kg qu /cy, qu cho nng sut cao. Thi gian t khi n hoa n chn kh ngn (2,5 thng) * Xoi trng Yn Chu c trng nhiu Yn Chu v Mai Sn (Sn La). Qu trn, b, qu nng trung bnh 150 - 220gam, chn vo cui thng 5 u thng 6, khi chn v qu c mu xanh vng, v dy nn chu c vn chuyn. Tht qu mu vng m, nhiu nc, ngt m v thm ngon. Nhc im l qu b, ht to nn t l n c thp. Hin nay vin nghin cu rau qu Gia Lm (H Ni) c tuyn chn t mt s ging xoi nhp ni c 1 s ging xoi c trin vng: GL1, GL2, GL3, GL4, GL5,GL6 ang c pht trin rng ri nhiu ni thuc min Bc Vit Nam, trong c 3 ging hin nay c sn xut trng nhiu l GL1, GL2, GL6 Bng 12.8: c im mt s ging xoi tt min Bc Vit Nam Dng xoi GL1 GL2 GL6 N hoa Qu chn 15/8 30/8 15/9 Khi lng qu(g) 220 390 850 Cht kh (%) 19,34 28,26 19,37 ng TS (%) 15,52 22,92 17,00 axt (%) 0,55 0,38 0,45 Vitamin C (mg%) 3,93 2,24 3,01 Caroten (mg%) 3,02 2,48 2,59

15/4 15/4 20/4

(Ngun: Vin nghin cu rau qu 1998) 12.4. c im thc vt hc 12.4.1. R Xoi l cy n qu lu nm, r n su. B r bao gm r cc, r ngang v r t. R cc v r ngang l khung ca b r nn gi l r chnh, nhim v chnh l n su v xa vo trong t gi vng cy, r t l r nhnh cui r ngang vi nhim v chnh l ht nc v cht dinh dng. S phn b ca r ph thuc vo ging, hnh thc nhn ging v tnh hnh t ai: xoi trng bng ht hay cy ghp, ni t tt th c r chnh n su vo trong lng t, cy vi chc tui, trng t ct ven sng r n su ti 8-10mt. Xoi trng bng cnh chit th khng c r cc, ch yu l r bt nh mc ra xung quanh gc. Tuy nhin r xoi tp trung ch yu tng t mt t 0-120cm v xung quanh gc vi bn knh khong 2mt. R xoi v c bn hot ng quanh nm, vng nhit i ch cn t khng qu kh th r c th hot ng quanh nm, cn vng cn nhit i do nh hng ca nhit thp v kh hn hot ng ca b r c thi gian ngn b ngng tr lm cho l b cong, nht mu v mt bng. S hot ng ca b l thng c lin quan ti b phn trn mt t l chi v l: Hng nm c 2 cao im hot ng mnh ca b r l: sau khi thu hoch qu ti trc khi lc thu nh v sau khi lc thu ngng sinh trng ti trc khi ma ng n. - 169 -

12.4.2. Thn cnh Xoi l cy thng xanh c thn l cao ln ti 10 -20mt, c cy sng ti hng trm nm vn ra hoa, kt qu tt. Tuy nhin tn cy to nh, cao thp, tui th ngn, di cn ph thuc vo ging, phng php nhn ging v iu kin trng trt: trng cy thc sinh, ni t tt th thn tn thng ln v tui th cao hn nhiu so vi cy chit, cy gim cnh. Theo Hayes(1960) n c cy xoi chu vi thn chnh ti 16 mt v c ti 9 thn chnh, mi cnh c chiu di 21-24 mt, ng knh tn l 53 mt. Vi iu kin kh hu vng nhit i v nhit i hng nm xoi bt u sinh trng t thng 2-3 n thng 11-12 th ngng sinh trng, trong thi gian c th ra nhiu i lc: lc xun (Thng 2-4), lc h (Thng 5-7), lc thu( Thng 8-10) v lc ng (Thng 11-12), cy non, ni t tt c th ra nhiu t lc hn. Trong cc t lc th ch c lc ng l khng cn thit v tiu hao dinh dng v c ch s phn ho mm hoa ca cy. 12.4.3. L L xoi thuc loi l n, mc so le, tp trung trn ngn cnh, pha gc cnh thng t l hn. Vi c im l nguyn , cng, mt l lng b n mp l phng hoc hi ln sng tu g, ging. L xoi c chiu di 10-15cm, rng 8-12cm, khi mi ra c mu xanh nht, mu hng, mu tm hoc mu nu, sau l dn chuyn sang mu xanh nht cho n xanh sm. Mu sc l non v hnh dng l l c im khc nhau ca cc ging. 12.4.4. Hoa Xoi ra hoa thnh chm ngn cnh, chm hoa to, di khong 20-40 Cm c ti 200-4000 hoa, nhng cng c trng hp hoa ra thnh nhng chm nh xen vi l ngn cnh. Hoa xoi c kch thc nh: 6-8mm, c mi thm, c mt nn thng hp dn c nhiu cn trng. Xoi c 2 loi hoa: Hoa c v hoa lng tnh phn b ln ln trn cng 1 cy. C bit c ging xoi cn xut hin hoa ci c bu nhu ln, nh c hon ton thoi ho. Hoa lng tnh c nhu ci mu vng nht, khng c cung, mc ra gia, bu thng, 1 ngn. Trong hoa c th bu nhu b thoi ho ch c nh c pht trin. T l hoa lng tnh v hoa c trn cy ph thuc vo ging v iu kin kh hu ni trng. Ngoi ra cn ph thuc vo tnh hnh dinh dng ca cy, nhng hoa ra sm th t l lng tnh cao hn hoa ra mun, cy nhiu nm tui th t l hoa lng tnh cao hn cy t nm tui, trn cng 1 chm hoa th t l lng tnh gia chm cao hn. Tuy vy, t l hoa lng tnh vn l c tnh quan trng ca cc gi ng xoi. i vi cc ging trng trt nu t l hoa lng tnh thp di 10% th trng s khng mang li hiu qu kinh t. Bng 11.9: Hoa lng tnh v hoa c ca 3 ging xoi trng Hawai Loi hoa Fairchild Lng tnh Hoa c Tng cng % hoa lng tnh 369 1660 2056 19,20 Ging xoi Zill 787 1153 1940 40,50
.9

Tng s 556 104 660 84,24 1629 2917 4546

- 170 -

(Ngun: Adlan, 1965) 12.4.5. Qu v ht Xoi thuc loi qu hch, ngoi c v mng, c dai, v qu mu xanh, xanh vng hoc xanh lam, pha qu v pha mt tri thng c mu hng phn hoc mu hng tm, khi chn thng qu chuyn sang mu vng, cng c ging ton b qu c mu hng hoc mu hng tm( ging Rng voi hng). Thi gian pht trin ca qu tu thuc vo ging: chn sm, trung bnh v chn mun, thng ko di t 2-4 thng k t khi th tinh n khi qu chn. Vit Nam phn ln cc ging xoi u thuc nhm ging chn trung bnh c thi gian pht trin ca qu t 3 -3,5 thng. Qu xoi c nhiu hnh dng vi khi lng v kch thc khc nhau bi n ng t 50 3000gam. Ht xoi bn ngoi c lp v mng, bn trong c phi. Ht xoi c th n phi hoc a phi, cc ht a phi ch c 1 phi hu tnh, cn cc phi khc l phi v tnh do cc t bo phi tm hnh thnh. Cc gi xoi c ngun gc t cc nc ng Dng: Malaixia, Philippin, ng Innxiathuc nhm a phi, cc ging xoi n , Pakistan..c hin tng n phi nhiu hn, Naik v Gangolli (1951) nghin cu 325 ging xoi min nam n thy c ti 315 ging l n phi. 12.5. Yu cu sinh thi 12.5.1. Nhit y l nhn t quyt nh n s phn b t nhin ca xoi. Xoi c ngun gc vng nhit i, a m, s sng gi, chu lnh kh hn so vi u , chui, da nhng km hn so vi nhn, vi. Nhit thch hp i vi sinh trng ca xoi l 18-, xoi c th chu c nhit 40min l c cung cp nc. Sc chng chu rt ca xoi tu thuc vo ging, hnh thc nhn ging v tui ca cy, cy non th kh nng chu rt km hn cy gi, cy ghp chu rt km hn cy trng thc sinh. Thng thng khi nhit xung n v c sng ng th hoa v cy non b hi, khi nhit xung n th l trng thnh cng b chy kh, thm ch cnh 1-2 nm tui cng b cht. nc ta xoi c trng trong c nc, ngay c nhng ni min ni cao nh Mai Sn, Yn Chu( Sn La), Qu n B, Yn Minh (H Gang) cy xoi cng sinh trng tt v cho nng sut cao. 12.5.2. Nc Xoi l cy am, sc chu hn kh, nhng ni c lng ma 700 -2000mm th cy xoi sinh trng tt. Trng xoi yu cu phi c ma kh tng i di cy phn ho mm hoa thun li. Terra (1967) cho bit: xoi thng xuyn ra qu cn c ma kh khng t hn 3 thng. Cy xoi tr trong khi phn ho mm hoa v thi k ra hoa u rt s ma nhiu, m c, khng kh cao v thiu nh sng. Gia, cui thi gian tng trng ca qu v thi gian lc thu cn nc. Hn lu di gp ma t ngt thng gy hin tng nt, rn qu. Cy xoi kinh doanh sau khi thu qu nu gp hn s khng phc hi c sc cy, nh hng n vic phn ho mm hoa lm gim sn lng qu ca nm sau. Cy xoi giai on kin thit c bn lun yu cu m sinh trng c nhiu t lc trong nm.

- 171 -

12.5.3. nh sng nh sng s c li ch o lc sinh trn g, phn ho m hoa v kt qu. Nu v y m ng xun, thi gian chiu sng nhiu, thi tit m s nng cao t l phn ho mm hoa v u qu. Trn cy, ni no c chiu sng tt s ra hoa t nhin sm, u qu cao, m qu p v cht lng tt. Tuy nhin nu nh sng qu gay g kt hp m khng kh, t b kh hn th t, qu pha mt tri s b rm. Nhit thp, ma, nh sng tuy c tc dng tng hp i vi xoi nhng nhn t ch o gy tc hi chnh l nhit thp. Theo kt qu nghin cu nhiu nm ca Hc vin nng nghip Qung Ty: t ra hoa n lm qu, nhit bnh qun ngy t tr ln, mc d s ngy ma, rm trn 50% th xoi vn kt qu bnh thng. 12.5.4. Gi Cui thi k qu ln, gi to thng l nhn t nh hng ti nng sut, khi c gi cp 4-6 th vn xoi trng tha, tn to b rng qu rt nhiu, cy 6 tui tr ln c th gy cnh hoc cy. Nhng trong vn xoi trng dy, tn thp th sc chng gi tng ln nhiu, gi cp 8 tr ln mi lm rng qu, cy. 12.5.5. t ai Xoi khng kn t, c th trng trn nhiu loi t khc nhau min l c tng t su v mc nc ngm thp r c th n su vo trong lng t. t thch hp i vi xoi l t ph sa, tht hoc tht nh c pH: 5,5 -7,0 , vi c tnh kim qu ln khng thch hp vi t trng xoi. t nhiu si , t ct xoi vn sinh trng v cho qu tt nu chm bn y . Xoi c th chu ngp trong mt thi gian ngn, nhng nu t ng, khng thot nc th khng th t sn lng cao. Mc nc ngm thch hp nn su trn 2,5 mt, nu mc nc ngm n nh, khng dao ng nhiu th b r pht trin tt, cy sinh trng tt v cho nng sut cao. 12.6. K thut trng trt 12.6.1. Nhn ging Xoi c th nhn ging bng gieo ht, gim cnh, chit cnh hoc ghp. Vic nhn ging bng gim cnh, chit cnh hin nay t s dng v r cy yu, cy chng tn, hiu qu kinh t thp. 12.6.1.1. Nhn ging bng gieo ht. S dng sn xut gc ghp ngoi ra mt s nc cn li dng c im ht a phi ca mt s ging xoi to dng v tnh t cy gieo ht. Tuy nhin cn c bin php xc nh loi b mm mc t phi hu tnh, trn th gii c phng php phn tch gen nhm xc nh chnh xc mm mc ln t loi phi no. Cn ch l ht xoi d mt sc ny mm nn sau khi ly ht cn gieo ngay v ht ny mm nhanh cn cht b v ht l lp x bao quanh ht. 12.6.1.2. Nhn ging bng ghp - Gc ghp: Xoi c th s dng cc ging khc nhau trong cng loi Mangifera indica - 172 -

lm gc ghp: + Vng ng bng Sng Cu Long: dng gc ghp l xoi bi +Vng Duyn hi min trung: dng gc ghp l xoi x, xoi cm + Min bc: dng gc ghp l xoi hi, mum, xoi rng - Kiu ghp: c th ghp cnh( kiu ghp cnh bn, kiu ni ngn, ghp p) hoc ghp mt( kiu ghp mt c g, kiu ca s m..). 12.6.2. Chn t, lp vn trng xoi - Chn t theo yu cu sinh thi v t ai ca xoi, trn t dc cn cn c vo dc thit k h thng chng xi mn v thit k l tha cho ph hp. Theo cc nh khoa hc Trung Quc th nguyn tc thit k l trng xoi l: + iu kin t ai v tiu kh hu trong l nh nhau tin cho vic thc hin cc bin php chm sc. + Thun li cho vic bo v t, chng xi mn, ti nc v gi m. +Thun tin cho vic phng chng gi hi v thit k ai rng chn gi. + Tin cho vic s dng c gii v vn chuyn. Thng thng cc l trng xoi thng l hnh ch nht theo t l gia chiu di v chiu rng l: 2/1; 5/2; 5/3 v din tch vn xoi thng khng ln hn 2 ha. 12.6.3. Mt , khong cch Phi cn c vo c tnh ging, hnh thc nhn ging, t ai, kh hu v phng thc trng trt xc nh mt khong cch cho thch hp. Theo H.Y. Nakasone v R.E.Paull (1997) th khong cch trng xoi bin ng t 7 -15m, i vi cy ghp c th trng dy: 3,0 x 2,5m, tuy nng sut tng cy thp nhng tng sn lng/ha cao hn. nc ta theo Trn Th Tc (1998) th c th b tr khong cch trng tu thuc vo ging, t ai v chm sc: 5 x 6m; 7 x 7m; 8 x8m. Bng 12.10: Mt v khong cch trng mt s ging xoi Trung Quc Ging xoi Xoi Thu mang Xoi Thi Xoi Tng Nha Mang Xoi hoa tm Xoi Qu Hng Mt (Cy/ha) 1428 278 - 330 330 - 416 1142 - 1428 740 (Dng Nht Tuyt 1996) 12.6.4. o h, bn lt - Trc khi trng cn o h su v to to iu kin ci to kt cu ca t, lm cho r - 173 Khong cch (m x m) 2,0 x 3,5 5,0 - 6,0 x 6,0 4,0 - 5,0 x 6,0 2,0 - 2,5 x 3,5 3,0 x 4.5

xoi sau ny c th n su vo trong lng t. o h su 70 x 70 x 70cm, t mt ring, t y h ring. Nu h o trc c t 3-6 thng l tt nht, c th a phn xanh, c, rc xung y h v lp t. -Bn lt cho m h 30 -50 kg phn h c + 0,2 -0,5 kg Supe ln + 0,5-1,0 kg vi b i u t. Trn u phn vi lp t mt a xung y h . Lp t y h cao hn mt t 20 -30 cm trc khi trng 15-30 ngy, i thi tit tt s trng cy. 12.6.5. Thi v Tt nht l nn trng cy vo v xun thng 2 - 4 hoc v thu thng 8-10 khi lc trn cy n nh. 12.6.6. Cch trng v chm sc Trng xoi nn nh bu hay dng cy ghp ra ngi trong vn m trng. Khi thi tit thun li th a cy ra trng, moi mt hc chnh gia h, t cy vo hc cy ng theo th t nhin, lp t kn bu, cm 1 cc nh nghing c nh cy. (Ch khng l p kn vt ghp, nu l cy trng trong bu nilon phi x b ti bu r tip xc c vi t ), Dng rm, r hoc c kh t vo gc gi m cho cy. Ti 10-15 lt nc cho mi gc. 12.6.7. Chm sc vn cy sau trng to t. - C th trng xen cc cy h u: lc, tng, xanh tng thu nhp v gi m, ci

-Trng bng cy ghp ch loi b cc mm mc t pha di mt ghp, v l mm ca gc ghp, mc ra cy mung hoc quo. - Thng xuyn xi xo, lm c t ti xp, sch c di. 12.6.8. Bn phn hng nm Phn bn l c s vt cht xoi sinh trng nhanh, chng ra qu v c nng sut cao. Bn phn hp l l mt trong nhng iu kin m bo xoi cho nng sut cao v n nh. Bn phn cho xoi c th p dng vo tng giai on nh sau. 12.6.8.1. Giai on kin thit c bn Bn phn thi k ny ch yu thc y sinh trng dinh dng, lm cho b r, thn, cnh l pht trin nhanh. Nu nc, phn v nhit thch hp, xoi t c th ra 6-8 t lc/nm, do vy cn bn phn lm nhiu ln, mi ln bn t v ch yu l cc loi phn d tiu nh m, kaly. Sau trng khong 1-2 thng (khi cy bn r, hi xanh) c th dng nc gii, nc phn ln pha long theo t l 1/10, cch gc 50 -60 cm, mi thng c th ti 1 -2 ln. Khi cy ln c th pha c hn v ti xa gc hn ni c nhiu r con. C th dng phn tng hp NPK bn nhng khng nn qu 50gam/cy. nhng ni c ma ng lnh khng nn bn phn vo thng 11 -12 trnh ra lc mi, nh hng qua ng ca cy. Ngoi phn v c, hng nm tin hnh cuc rnh xung quanh tn cy bn b sung phn hu c vo lc trc khi kt thc ma ma. 12.6.9. Ti nc

- 174 -

Ch ti nc cho xoi vo cc thi k: trc khi n hoa, qu non v sinh trng lc thu. Nu b hn vo thi gian ny s nh hng nghim trng n sinh trng v sn lng qu. Ma ng t thng 10-12 khng cn ti nc cy phn ho mm hoa c tt. 12.6.10. To hnh, n ta To hnh ct ta lm cho cy c kt cu tt, b khung vng chc, cnh phn b u, s dng khng gian h p l, tip thu c nhiu nh sng, nng sut cao v n nh, nhim k kinh t di. Phng php ct ta hin nay c mt s hnh thc nh sau: - Ct ngn: l phng php dng ko ct i 1 on cnh 1-2 nm tui, nhm kch thch cc cnh gn ch ct ny mm mi. S lng v di ca cnh mc ra thng c lin quan n mc ct. - Ta cnh: Tc l ct b cnh t gc cnh nhm ci thin nh sng trong tn cy, thc y phn ho hoa v lm qu, c th iu chnh th sinh trng ca ton cy hoc cc b. - Xoa mm: ngt b nhng cnh non mc ra t thn chnh nhm trnh tiu hao dinh dng v thc y cc cnh cn li pht trin. Vic ct ta phi c tin hnh thng xuyn ngay t khi cy cn vn m, n khi cy kin thit c bn v giai on kinh doanh nhm to cho cy c tn p, sinh trng cn i, t su bnh v cho nng sut, phm cht tt. Hin nay c mt s dng hnh tn xoi nh sau: - Dng hnh cnh ci phn tng: Dng ny ly thn chnh lm trung tm cao 50-70 cm, c 6-7 cnh cp 1 chia lm 2 -3 tng: tng 1 c 2-3 cnh ci, t ng 2 v 3 c 1 -2 cnh ci, trn m i cnh ci c 3-4 cnh cp 2. Sau khi tn cy nh hnh cao 3-4mt. - Dng hnh qut t nhin: Trn thn chnh 2 tng cnh cng hng v 2 pha, mi tng cnh c 2-3 cnh cp 1, trn cnh cp 3-4 cnh cp 2 cng hng v phi cnh ci to thnh hnh qut hp. - Dng tn trn t nhin: Loi tn ny khng c thn chnh lm trung tm, cnh chnh ch c 1 tng gm 3-4 cp 1, trn mi cnh cp 1 c 3-4 cnh cp 2. Mt s nghin cu ct cnh trn gi ng xo i GL6, GL2... trn ging xoi a phng Thi Nguyn cho thy ct b 1-2 t lc thu nm trc v ct cnh sm sau thu hoch to cho cy c b tn thp, cn i, gim tc hi mt s su bnh chnh. Ct cnh vo cui thng 7 v u thng 8 to ra cnh thu khe, hoa ra mun hn so vi i chng 2-3 tun cho nng sut cao hn nhiu so i chng khng ct cnh. 12.6.11. Phng tr su bnh * Su c thn, c cnh: L su non ca cc loi xn tc, c vo thn cy, cnh, thnh thong n mn ra lm cho cnh b ho, qu nh, rng. B nng c th lm cho cht c cy. Cch phng tr: Bt xn tc, Ct nhng ngn cnh b ho trong v xun v t. Dng dy thp, tay my chc cht su hoc bt su non, dng bng tm thuc BI 58 bt vo l su c, phun cc loi thuc: BI58, Ofatox 0,1% dit trng su. * Ry xanh: Ry trng vo mt di ca t l v chm hoa, su non n ra trch ht lm rng hoa, ry tit ra dch b hng lm cy chm pht trin, ry ph mnh vo thng 10-6. Phng tr bng cch phun nc x phng 5g/lt nc, 2-4 ngy/ln. C th dng Batsa, Mipcin 0,1-0,2% phun. * Rui c qu: Rui ci c v qu gi v trng, su non n ra lm thi qu. Phng tr: khng qu chn lu trn cy, dng Metyl Egenol v Nant theo t l 95:5 by b dit rui c. Cng c th dng hnh thc bao qu bng bao giy hoc bao nilon. - 175 -

* Bnh phn trng: do nm gy ra to thnh lp phn trng trn l non v chm hoa. Bnh pht sinh mnh trong iu kin nng m, bnh thng gy hi bt u t chm hoa sau lan xung cung hoa v l non lm cho l v qu b bin dng. Phng tr: thng xuyn ta b nhng cnh la, cnh v ch trong tn to thng thong cho cy. Khi cy b bnh phun Zinep 0,1% hay Benlate 0,1%. * Bnh thn th: y l bnh quan trng nht i vi xoi, gy hi nng trong ma ma c nhit v m cao. Nm gy hi trn cnh non, l, hoa v qu. Phng tr: Dng Benlate 0,1%, Copper-B 0,25% hay Mancozeb 0,3% p hun. Phun t khi hoa n n 2 thng sau, 7 -10 ngy phun 1 ln, sau mi thng phun 1 ln. Bnh phn trng v thn h dng bm cao p km theo thuc su bnh phun khi hoa chun b n v lc hoa tn nm v hoa c, cnh hoa tn ri xung (phun st chm hoa) 12.7. Thu hoch, bo qun 12.7.1. Thu hoch Cn c vo mc ch s dng m thu hoch xoi vi chn khc nhau: Tiu th ti ti ch th i chn hon ton mi thu hi, nu vn chuyn i xa v bo qun th thu hi sm hn. Trc khi thu hoch phi xc nh chn ca qu bng cch: - Quan st hnh dng v mu sc ca qu: Qu gi th vai qu cao, nm qu thp, v mu nht, mu tht qu chuyn t trng sang vng. - Tnh thi gian t khi hoa n n khi qu chn: ging chn sm thng thu hoch sau 8090 ngy, ging trung bnh t 100-115 ngy. - Phn tch ngt v chua: Ti thiu Brix phi t 7% v chua phi di 2,5% th mi thu hi. - Tnh t trng ca qu: Khi t trng t 1,01-1,02 th thu hoch l thch hp nht. Kim tra n gin l th qu vo trong nc thy chm v l lng trong nc l c. Nn thu hi vo ngy n ro, ct qu vo lc tri rm mt, nu hi qu vo ngy ma ng kh nng bo qun v vn chuyn s km. 12.7.2. Bo qun Qu hi v ch thong mt khong 1 ngy m qu h hp, sau dng khn sch lau v phn loi. Nu phi ch i xa phi ng trong cc st tre c thnh cng hoc hp cctng, tng qu nn c giy bc. Trong qu trnh bo qun v vn chuyn cn s l dit nm trnh h hao qu. Akamine (1976) cho bit: c th dng nc nng trong 5 pht ngm qu nhm dit nm. Trn Th Tc (1998) cng xut: ngm qu trong nc nng trong 15 pht sau ngm thm trong dung dch trong 3 pht th c th dit c nm bnh. C th bo qun xoi kho lnh, nhit khong 11-, thi gian bo qun khong 30 ngy

- 176 -

Phn 3

HNG DN THC HNH

Bi 1 THC HNH M CY T HT I. Mc tiu V kin thc: Qua thc hnh, ngi hc kim tra, cng c kin thc v nh c c im ny mm thc t; yu cu v iu kin ny mm, cch x l, ngm, , gieo, chm sc cy mm, ra ngi i vi mt s loi ht cy n qu ph bin. V k nng: Sau thc hnh sinh vin c kh nng: Thu thp ht, x l ny mm, gieo m ra ngi v chm sc cho cy m c t ht tiuchun lm gc ghp. Sinh vin phi m bo thc hin: - An ton lao ng. - X l ny mm 100 ht, ti thiu ny mm 50%. - Ra ngi 100 cy con, sng tt t nht l 50%. - Thnh tho vic lm t vn, gieo m ht v ra ngi. - Chm sc 30 cy ra ngi: bn ng liu lng, ti m, t gc sch c, ti xp. V thi : Nghim tc th hnh an ton khi thao tc vi ho cht, t x l lnh, dao c tch v ht, cucRn tc phong nghin c khoa hc, cch quan st, tnh chuyn cn, kin tr u vi mc tiu. 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh - ngha iu tra c bn. - Khu cy ging v k thut vn m. - K thut nhn ging hu tnh cy n qu. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im thc hnh: vn trng- tri thc hnh 3.1.2. Thi gian: 10/9, thi lng: 4 tit 3.1.3. Dng c, thit b:

- 177 -

3.2. Bng chun b phng tin hc c TT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tn vt t phng tin Ht xoi Ht bi chua Ht nhn (nu ng ma) Ht vi Ht to Cy con cc loi Nilon bu t i Ln Phn chung mc Lung t gieo Cuc Cc loi thuc BVTV tr nhn, tr rp, tr su v ba Thng, thng ti S lng cho 1 hc sinh 10 ht 30 30 30 0,1kg 10 0,05kg 10kg 0,5kg 2,5kg 2, 1ci Va tch khi mi Va thu hoch Va thu hoch lm sch tht qu Mi mc cao 20cm 10 x 20cm v 20x 20cm Kh Kh Kh cy ba nh, ti, c th gieo trng Chc chn An ton, cn hn s dng m bo cn s dng tt v an ton Quy cch

4. Trnh t thc hin 4.1. Cng tc chun b - Kim tra vt liu ht ging v cy con: + S ht v chng loi, s lng v sc sng tt. Mt s loi yu cu ny mm. + S cy con v chng loi, s lng v sc sng tt, sch su bnh. - Kim tra dng c: Cuc, xo, thng, thng ti - Kim tra nguyn vt liu phn bn, nilon. - Kim tra v tr, a bn ni lm vic: nn t, lung t vn, ch vn v m t. 4.2. Trnh t nhn ging m cy n qu t ht TT 1 2 Tn cng vic Thu thp ht X l ht v mm Thit b dng c Ht cc loi cy n qu: Xoi, nhn, vi, bi, cam, qut, hng Cc loi ht v trang thit b mm, - 178 Yu cu k thut Cn nguyn sc sng tt, t l ny mm cao. T gi nhit an ton

gi nhit, gi m. 3 4 5 6 Lm t gieo ht Gieo m ht Ra ngi Chm sc cy ra ngi Cuc, din tch t Dng c lm t Bu nilon, hn hp t ng bu Dng c lm t

v n nh. cy v, kh. Chc chn, an ton. Ti, tt, thnh phn mn v dinh dng Chc chn, an ton

4.3. Bng hng dn chi tit m cy t ht

TT 1

Tn cng vic

Hng dn

Thu thp ht Ht cn ti, mi, kho, khng c mm mc. Thu ht, ra sch, hong kh X l ht v mm - Vi ht xoi - X l ht hng - Dng dao tch khng lm tn thng phi v ni nh. Trng theo hng trn lung. su lp ht 3cm, t trn tru mn. - X l axit c nhng c ri b ra ngay. - Hoc tch v, hoc x l lnh 3 - trong 5 - 7 ngy.

- mm ht to, nhn, - Nhn, vi, bi ct m bi - To x l "3 si, 2 lnh" ngui t nhin, ngm 24gi. Sau , ch cho v ht dp ri cho ny mm. - Vi ht u Ngm nc m t l 1 si: 1 lnh (khong ), sau ngui t nhin 24gi. C 24 gi li ngm nc m ri li tip trong 5 - 8 ngy khi kim tra thy ht no nt nanh th n em gieo. - Lung rng 1m, cao 20 - 25cm, rnh 30 - 35cm. Ht nh, ng knh <0,5cm, chim 70 - 75%; ng knh t 0,5 - 1cm chim 20 - 25%. Ht ln hn 1cm chim di 15% Bn cho gm: 5 - 10kg phn chung mc + 0,1kg phn ln + 0,05kg KCl + 0,06kg vi bt.

Lm t gieo t - Cuc v - lm nh t - Nht c - ln xung - Bn lt

Gieo m ht a. Gieo ln lung b. Gieo trong bu

Gieo tp trung khong cch 5x5cm. Hn hp t bu: 3/4 t i + 1/4 phn chung mc + 5% ln; - 179 -

dn y vo ti bu. - Gieo ht vo bu, lp su 2cm. - Ti nc cho bu gieo ht. Ra ngi a. Ra ngi trn lung b. Ra ngi bu 5 - Bn lt nh gieo ht. - Hng i, hng x hng 50cm. - Cy cch cy 30cm. Lp t, ti m: + Ti m, che nng 50%. - Hn hp t bu; 3/4 t i + 1/4 phn chung mc + 5% ln; dn y bu (bu u , bu na nh hn). Ti nc: m t 70 - 80%, che n ng, che ma cho cy con. 6,6g ure + 6,6 supe ln + 6,6g KCl pha 1 lt nc, ti cho (4 - 6 cy) hoc ti phn chung ngm k pha long 1/10. Pht hin cc loi dch hi v tr: Su v ba, bm phng, cc loi rp, nhn. + Bt th cng. + Phun thuc. mm v chm sc s ht gieo, s cy ra ngi.

Chm sc cy ra ngi - Lm c - Vun xi - Ti phn - Ct ta - Phng tr su bnh Bi tp

4.4. Cc dng sai hng v cch phng nga

TT

Hin tng Bo qun ht ging b hng

Nguyn nhn - Do nm mc. - Do chut hi - Do lu qu khng gieo, ht mt sc ny mm. - Do tnh ng ngh

Cch phng nga - Mt s ht phi gieo ngay. - Trc khi bo qun phi lm sch v lm kh hp l. - Kim tra trong qu trnh ct gi. - X l ph ng bng nhit lnh 5 - hoc bng axit. - Khng phi, phi v ngay gieo

2 3

Ht ng v khng ny mm

Ht khng ny mm - Phi n ng cc ht nhn, vi, do x l sai bi, u . Cy ra ngi cht

- Lp gc qa su, t bu qu - Lp t ng su kh, nc ti khng ti r. - Nn t khng im, hoc qu cht. - iu chnh cht v xp - Khng che nng. - Che nng ph hp vi cy con

5. Kim tra nh gi - 180 -

5.1. nh gi thao tc lm t gieo ht - Loi gii: 8 - 10 im: Lm t k, sch c, su. Lung ng kch thc, din tch. su. - Loi kh: 7 im: Lm t k, nh, sch c. Lung ng kch thc, din tch, thiu

- Loi t yu cu trung bnh: 5 - 6 im: Lm t nh, sch c, thiu su, ng kch thc, thiu din tch. 5.2. nh gi kt qu thu v bo qun ht - chng loi v nhiu v s lng. Ht ti, sc sng tt: 8 - 10 im. - chng loi v v s lng, ht ti, sc sng tt: 7 im. - Thiu mt trong ba tiu chun trn: 5 - 6 im. - Thiu hai trong ba tiu chun trn: 0 - 4 im. 5.3. Chm im sn phm thc hnh mm cc loi ht cy n qu - im 8 - 10: Mc mm trn 80%. - im 7: Mc mm t 70% - 79%. - im 5 - 6: Mc mm t 50% - 69%. - im di 5: S cy ra ngi sng di 50%.

- 181 -

Bi 2 THC HNH GIM CNH V R CY N QU 1. Mc tiu Sau khi thc hnh, ngi hc s c kh nng: V kin thc: Trnh by li c c s khoa hc v trnh t cc khu k thut trong quy trnh gim cnh v r cy n qu. V k nng: Thao tc thnh th vic chn cnh hom bnh t, ng knh r, ng tiu o chun, sch bnh, ct hom, lm nn gim, x l thuc, cm hom gim, che 50% nh sng, che ma, xt nc gi m hom gim cy bi, chanh, r hng. - Th nghim gim 1 s cy khc: bi, chanh, hng. - Thao tc an ton vi dao v vi thuc. Vt ct phng mn, ng kch thc. - V kt qu: Gim 30 cnh chanh, chp hoc 30 r hng t l ra r khng di 50% tng s hom gim. V thi : Nghim tc thc hnh an ton khi thao tc vi thuc kch thch, dao chit, cuc, gh caoRn tc phong thc hnh, cch quan st, tnh chuyn cn, kin tr vi mc tiu. 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh - C s khoa hc ca phng php gim cnh. - Cc cht kch thch sinh trng dng cho gim cnh. - Quy trnh gim cnh. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im thc hnh Tri thc hnh thc nghim, vn trng. 3.1.2. Thi gian Ngy 10 - 20 thng 4 (ma xun) hoc 10 - 29/9 (ma thu). Thi lng: 4 tit. 3.2. Bng chun b phng tin vt liu thc hnh TT 1 2 3 4 Phng tin vt liu Cy chanh, chp, hng Hom gim Thuc: NAA IBA phitohocmon Dao, ko S lng/ 1 hc sinh 0,1 30 hom 1 ng 1 - 182 Chc chn, sc, an ton. Quy cch Sinh trng tt, sch su bnh. Cnh bnh t, sch su bnh. Hom r ng knh 1cm

5 6 7 8 9 10 11

t nn gim Nilon kn trng Bnh xt Ln Phn chung Li phn quang Khung lu lm mi trng gi m, che nng

5kg 0,1kg 0,1 10kg 1kg

thnh phn dinh dng v ti xp. Nguyn lnh che chn.

Nguyn tm. 0,5 Lu 1m, chc chn, an ton, iu chnh c nh sng v m.

4. Trnh t thc hin 4.1. Cng tc chun b Kim tra cy m cho vt liu hom gim 4.2. Kim tra dng c Dao, ko, cuc, xo, thng, thng ti, bnh phun. - Kim tra nguyn vt liu phn bn, t nn gim, nilon, khung lu, nilon phn quang. - Kim tra tnh trng thit b. - Kim tra v tr, a bn ni lm vic: nn t, lung t vn v m t. 4.3. Trnh t gim cnh TT Tn cng vic Cng tc chun b a. Chun b nn gim, nh gim 1 b. Chn ging, chn cy. Ct hom gim Ct hom b cm vo chu nc Hom r nh du pha gc r, X l thuc kch thch Cm hom gim Che nng Gi m mt l Chm sc sau gim Thit b dng c Khung lu, nilon, t nn gim. Cy m cho hom gim Dao, ko ct cnh, hom gim Yu cu k thut m bo che nng, chng kh mt l, to mi trng ra r tt. Hom ging c sc sng tt, cnh bnh t. Sc, an ton. Hom bnh t, 2 l. ng kch thc, sch su bnh. An ton, tc dng sinh l tt. Ti xp, m 80%, thnh phn dinh dng.

3 4 5 6 7

Thuc kch thch Nn t gim cnh Lu, nilon Bnh xt nc to sng Nh trn - 183 -

Hom gim ra r.

4.4. Bng hng dn chi tit thc hnh gim cnh TT Tn cng vic Cng tc chun b a. Chun b nn gim Hng dn - t rung hoc ph sa phi i, ct sch. C th n hoc c th khng n. - Phn hu c mn c: 1/5 - Ln supe 5% - Vch chn nilon gi m. Mi che bng li phn quang che 50% nh sng. - Cy c kh nng nhanh ra r, kho, sch su bnh, n nh sinh trng. - Cnh bnh t, l chuyn lc u, sch su bnh, v c mu xen xanh. - Ct tng on 5 - 10cm cha 2 l, vt ct mn phng, vt. i hom r di 7 - 12 cm - Ct xong, b tng b v gi m. - Nhng chm mt u b hom vo thuc kch thch 5 - 10 giy. Vt ra kh. X l 2 - 3 ln. - Ngm 24 gi - 1/4 khng x l thuc gim kh - 1/4 khng x l thuc gim t. - 1/4 x l thuc gim t. - Nn t dy 5cm. - Cm hom gim khong cch (3 - 5cm) x 3cm. - Nho t vi nc san phng. Cm hom khong cch 3 - 5cm. - Xt nc phun m ln l. - 3 - 4 ngi kt hp cng gi, buc v che chn. - Che 50% nh sng mt tri. - Dng bnh xt duy tr t mt l. - C 30 - 60 pht xt gi m mt l 1 ln. Tip tc chm sc s cnh gim; sau 20 ngy kim tra t l ra r.

- Lm nh gim cnh b. Chn ging - Chn cy - Chn hom Ct hom gim

2 X l thuc kch thch: - X l nhanh 3 - X l chm - kh

Cm hom gim - Gim kh ti sau - Gim t, ti trc

Che nng: - Chp khung nilon gi m - Che nilon phn quang Gi m mt l Bi tp n

6 7

- 184 -

4.5. Cc dng sai hng v cch phng nga TT 1 2 3 Hin tng Hom gim qu non hoc qu gi Vt ct khng phng L ho v rng Nguyn nhn Chn sai, hoc chn thiu. Do dao khng s hoc c thao tc khng chnh xc. Mt l kh qu lu. Cch phng nga Chn li ly hom bnh t. Mi li dao v thao tc li. Phun t nc dng m x thng xuyn.

5. Kim tra nh gi 5.1. nh gi s chun b v cch chn cnh hom - Chng loi phong ph, s lng nhiu, cnh ti, sc sng tt; t tiu chun bnh t, sch su bnh: 8 - 10 im. - v chng loi v s lng, cnh ti, sc sng tt, t tiu chun bnh t, sch su bnh: 7 im. - Thiu mt trong bn tiu chun trn: 5 - 6 im. - Thiu hai trong bn tiu chun trn: 0 - 4 im. 5.2. Chm im sn phm Sau 20 ngy, m v cho im cng thc x l thuc gim kh: - im 8 - 10: Cnh hom gim ra r t 80% - 100%. - im 7: Cnh hom gim ra r t 70% - 79%. - im 5 - 6: Cnh hom gim ra r t 50% - 69%. - im di 5: Cnh hom gim ra r di 50%.

- 185 -

Bi 3 K THUT NHN GING CY N QU BNG GHP CY 1. Mc tiu Sau khi thc hnh sinh vin, k thut vin s c kh nng: * V kin thc: Cng c kin thc v phng php nhn ging cy n qu bng phng php ghp. Trnh by v gii thch c c s khoa hc ca cc thao tc k thut trong quy trnh ghp cy. * V k nng: - Sinh vin lm tt, lm t hnh tho cc phng php nhn ging cy n qu theo phng php ghp v cc loi ph bin pha Bc Vit Nam nh to, cam, qut, hng, vi, nhn, xoi , ch trng phng php ch cnh bn, ghp ca s v ghp mt nh c g. - Thnh tho cch chn v tr ghp, mt ghp, cnh ghp ng tui, sch bnh v c kh nng tip hp tt. - Bit mi dao v bo qun dao ghp. * V khi lng cng vic: - 10 - 20 t hp ghp/ 1 phng php ghp. - Kt qu thc hnh: i cc cy d ghp (to, cam, qut, xoi ) phi t t l sng sau ghp 50 - 80%. i cc cy kh ghp (hng, vi, nhn ) cn t t l sng ti thiu t 30% tr ln. * V thi : Nghim tc thc hnh an ton khi to thao tc vi dao ghp, ko ct cnh Rn luyn tc phong nghin cu khoa hc, cch quan st, tnh chuyn cn kin tr vi mc tiu. 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh - Sinh vin cn nm chc phn l thuyt hc; c s khoa hc, v i tng gc ghp v cnh ghp c th ghp. u im v nh hng qua li ca gc ghp v cnh (mt) ghp. - Quy trnh k thut ghp cy n qu. - Cc phng php nhn ging cy n qu bng phng php ghp cy. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im - Vn trng - tri thc hnh. 3.1.2. Thi gian - 10/4 - 10/5 hoc 30/8 - 30/9. - Thi lng: 10 tit (9 tit thc hnh v 1 tit kim tra) 3.1.3. Dng c, thit b - 186 -

3.2. Bng chun b vt t, phng tin

TT

Tn vt t - phng tin Cy gc ghp trong bu v cy gc ghp trn lung: Cam qut, nhn, xoi. Cnh ghp, mt ghp

S lng cho 1 hc sinh

Quy cch

10 -20 cy

Cy cao 1m ng knh gc 1cm, sinh trng tt, sch su bnh Cnh bnh t, ng knh 0,6 - 1cm, cnh lng chng tn, sinh trng tt, sch su bnh Nilon t tiu v nilon mu trng; nilon t tiu bn rng 4cm, di 30 35 cm. Nilon thng bn rng 1,0 1,5 cm, di 30 cm. Ko Trung Quc hoc ko i Loan Sch, Vit Nam Dao ghp mt mi ca Trung Quc mi ph v mi mn

10 - 20 cnh, mt

Dy nilon ghp

10 - 20 dy

4 5 6 7

Ko ct cnh Khn lau Dao ghp B mi th v mi mn

1 ci 1 ci 1 ci 01 b cho c nhm

4. Trnh t thc hin 4.1. Kin tra dng c 4.2. Kim tra a bn v iu kin thc hnh 4.3. Hng dn chi tit Tn cng vic Hng dn ng khe, sch su 1. Chu b gc ghp: ng knh gc 1cm, cao 0,8 - 1m, sinh tr n Cy trng trn lung, bnh, l cy bnh t. trong bu hoc ngoi bu, lm c, ti nc, phng tr su bnh trc ngy ghp - 187 -

2. Chun b g ghp: - Cnh ly mt ghp - Cnh ly on ghp

- Cnh bnh t, cnh trn, ng k nh 0,6 -1cm, ct l cha cung, gi m - Cnh giai on l mi thnh thc, ng knh cnh 0,6 - 1cm, ct l cha cung, gi m. t dao p vo mi, mt nghing gn ngang

3. Chun b dng c ghp: - Mi dao. - Chun b dao ghp, ko, dy nilon, gi lau. 5.Ghp p: - C nh cy gc v cy m - To vt ghp v buc dy - Chm sc cy , cy m ghp - Ct ri t h gh ra p p khi cy m, ct ngn cy gc ghp 6. Ghp mt ca s (ghp mt khng c g) Ghp trn bi, cam, qut, to, hng, xoi

Ct hai vt ch cho ngc ri lng ngm vo nhau

- Sau ngy ghp 30 - 40 ngy.

Kim tra kt qu ghp Ct ngn gc ghp

- p dng cho cc cy n qu c v dy, nha trong cy chuyn ng tt, d bc v. - Ct 2 lt trn v cy gc ghp lt ct song song vi mt t kch thc rng 1cm - 1,5 cm, hai vt ct cch nhau 1,5 - 2 cm. V tr cch mt t 15 - 20 cm, ch phng, di 1,5 - 2 cm. Sau dng mi dao rch mt chnh gia lt ct trn xung lt ct di ri dng mi dao tch phn v ra 2 bn to ca s. - Ct mt ghp: Dng dao vung gc vi cnh ghp ct su vo ti 1/3 phn g cch mm ng 0,75 - 1cm sau dng dao c mt t lt cch v tr lt ct trc 3 cm, ct t ngn cnh xung v tr ct lc u to thnh mt ghp hnh li g. Ct nhanh, gn, chnh xc, sch. - Dng tay u n c ph n g ca mt ghp ly phn v mt ghp. ong - a mt ghp vo ca s gc ghp, cho ti khi phn di mt ghp tip xc vi vt ct di ca gc ghp. Sau dng dao ct phn v c n th a nm n goi ca s ti vt ct trn . D ng n ilo n thng buc kn mt ghp t di ln trn. - Sau ghp 10 - 15 ngy b nilon kim tra. Mt ghp ti, lin vi gc ghp l thnh cng. Mt ghp mu nu l khng t. Sau khi b nilon 5 - 7 ngy th ct ngn cc cy ghp sng, cch mt ghp 1 -1,5 cm ph u th ngn. Kch thch mt ghp ny mm. - 188 -

7. Ghp m li g t (ghp mt c g)

V sinh gc ghp. Dng dao ghp t nghing ct vo gc ghp, cch mt t 15 - 20 cm, su 1/5 ng knh gc. Sau ct lt th 2 cch lt 1 t 1,5 - 2cm v pha trn ct thng xung pha trong thn tip gip vt ct trc 1 to thnh 1 hnh li g bt ra. Ct mt ghp: Dng dao ghp t nghing ct vo cnh ghp chn, cch mt ghp (mm ng) v pha gc cnh 0,75 - 1cm, su 1/5 ng knh cnh. Sau ct lt th 2 cch lt 1 t 0,75 - 1,0cm v pha trn ct thng v phng xung pha trong cnh tip gip vt ct 1 to thnh 1 hnh li g km mt ng ri ra. Sau dng tay cm vo ch cung l ca Li g a vo v tr ct trn gc ghp. Yu cu li g mt ghp lp va kn phn ct khuyt trn gc ghp l tt nht hoc c th thp hn 0,5mm v nh b ngang hn 1 t. Nht thit mt ghp khng c ln hn v tr ct trn gc ghp.

Kim tra kt qu ghp

- Sau ghp 10 - 15 ngy, ci nilon, kim tra mt ghp thy vn cn ti, lin vi gc ghp l thao tc thnh cng. Nu mt ghp kh, mu nu l khng t. - Sau khi ci nilon 5 - 7 ngy th ti n hnh dng ko ct cnh, ct ngn gc ghp cc cy ghp sng pha trn mt ghp 1 - 2 cm ph u th ngn. Kch thch mt ghp ny mm. Vt ct phng, nghing v pha i din ca mt ghp nc khng chy vo mt ghp

Ct ngn gc ghp

8. Ghp nm - Ct ngn gc ghp ri - Ct mt t 20 -30 cm, ch su 3 - 4cm ch gc ghp - Vt 2 nht to nm cn - Vt vt di 2 - 3 cm, vt vt phng, nhn on cnh ghp - Cho cnh ghp vo c g - Thao tc nhanh, chnh xc. ghp buc dy cht - p dng i vi cy kh ly mt: g cng, v dn, kh bc hoc 8. Ghp cnh ch bn (Ghp trn vi, nhn, xoi, ghp trong thi v kh khn khi nhit v m thp, s chuyn hng ) nha trong cy km v p dng i vi nhng cy kh ghp. - Lm v sinh gc ghp trc mt tun, ct b bt cnh ph, gai on thn cch mt t 15 - 20 cm, bn phn d tiu, ti nc. - Dng ko ct ngang gc ghp cch mt t 20 - 25 cm, Dng dao mt mi ch dc gc ghp theo chiu t trn xung di di 2 - 3 cm. Vt ch gm 1 phn v km theo mt phn mng ca g.

- 189 -

- Ct 1 on cnh ghp c 2 - 3 mt ng, di 5 - 8 cm. Dng dao mt mi ct vt mt bn c di vt 2 - 3 cm, sau ct vt phn di pha i din mt lt, c di vt 0,5 cm. Ch vt ct vt phi tht phng, nhn. - a cnh ghp vo phn ch ca gc ghp lm sao cho phn v ca gc ghp phi c tip xc vi phn v ca cnh ghp tht kht. Dng nilon mng buc kn v tr ghp v cnh ghp.

4.3. Cc sai hng v cch phng nga

TT 1 2

Hin tng Kh ghp Ghp khng thnh cng

Nguyn nhn Cnh gi, v kh bc, g cng. Ghp tri v - Khng kht tng tng.

Cch phng nga Chn cnh ng tui, ghp ng thi v. Lt t phi phng, c Vt ct ca mt ghp v g ghp phi c c kch thc bng nhau.

- Vt ct b kh hoc b bn, V sinh sch gc ghp khng phng. v dao ghp, dao ph i sc, thao tc nhanh, chnh xc. - Buc dy nilon khng cht. - Thao tc t v buc dy c nolon chm lm cho vt ct b xy ho. Buc dy cht cn lm nhiu thao tc c nhanh v chnh xc

- Thi tit khi ghp khng Chn thi tit lc thun li. ghp ph hp - Dao ghp khng sc. 3 Mt ghp khng ny mm Lc y mt ghp lm hng l mm ng. Mm di pht trin ln t. 4 Vt ghp b lch, khi buc b lay, dch chuyn Do thao tc Mi dao sc Cn thn khi ly mt ghp Loi b mm di, bn phn, ti nc. Cn tp nhiu ln

- 190 -

5. Kim tra nh gi 5.1. nh gia thao tc ghp - Chun b dng c , ng v tr: 1 im - Chn cnh ghp ng tui, sch bnh: 2 im - Vt ct phng, mn, kt hp kht gia gc ghp vi cnh (mt) ghp: 4 im - Thnh tho, thao tc nhanh: 2 im - Ni ghp, buc nilon ng: 1 im Tng 10 im 5.2. nh gi sn phm ghp 10 ngy - im 8-10: Lin vt ghp, mt ghp ti 70 -100%. - im 7: Lin vt ghp, mt ghp ti 50 - 69%. - im 5-6: Lin vt ghp, mt ghp ti 30 - 49%. - im di 5: Lin vt ghp, mt ghp ti di 30%.

- 191 -

Bi 4 K THUT NHN GING CY N QU BNG CHIT CNH

1. Mc tiu * V kin thc: - Cng c kin thc v phng php nhn ging cy n qu bng chit cnh. - Nm chc quy trnh chit cnh cy n qu v gii thch c c s khoa hc cc thao tc trong k thut . - Bit cch pha ch, s dng cc loi thuc kch thch ra r trong chit cnh. * V k nng: - Xc nh thi v, thi tit ph hp, chn cy m tiu chun - Thnh tho k thut chit cnh cc loi cy n qu ph bin. - Thnh tho cch chn cnh chit. - C gng to c hn hp bu tt nht cnh chit ra r tt. - V khi lng cng vic: 5 - 10 cnh chit cho mt sinh vin. * V thi : - Nghim tc thc hnh an ton khi thao tc vi ho cht, dao ko ct cnh, cuc, gh cao v khi tro ln cy. Rn luyn tc phong nghin cu khoa hc, cch quan st, tnh chuyn cn, kin tr vi mc tiu. 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh - C s khoa hc ca phng php chit cnh. - Quy trnh chit cnh cy n qu: cng tc chun b, chn ging, thi v, bi dc cy m - K thut nhn ging chit cnh cy n qu p dng cho mt s cy n qu ph bin. - Cch pha ch, s dng mt s thuc s dng trong chit cnh. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im - Vn trng - tri thc hnh. 3.1.2. Thi gian - 20/3 - 30/4 hoc 30/8 - 30/9. - Thi lng: 6 tit (5 tit thc hnh v 1 tit kim tra).

- 192 -

3.2. Bng chun b vt t, phng tin TT 1 2 Tn vt t - phng tin Cy m ly cnh chit: Cam, bi, nhn, vi. Cnh chit S lng cho 1 hc sinh 1 cy 05 - 10 cnh. Quy cch Cy l n hn 5 tui, sinh trng tt, sch su bnh Cnh bnh t, ng knh khong 1cm, cnh lng chng tn, sinh trng tt, sch su bnh Nilon mu tr ng cm, kch thc 20 x 30cm, bn dy Ko Trung Quc hoc ko i Loan Vit Nam Dao sc Vit Nam Dy lt giang hoc tre di 35 - 40 cm t bn ao phi kh p nh Phn hu c hoai mc kh

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Nilon ghp (kch th 20 c x 30cm) Ko ct cnh Ca Dao X Dy buc Thuc kch thch ra r t i Phn hu c Ln Rm r Bn hoc gh cao

5 - 10 ming 1 ci 1 ci 1 ci 01 30 ci 1 ng cho 1 nhm 5kg 2kg 0,25kg 1kg

4. Trnh t thc hin 4.1. Kim tra dng c 4.2. Kim tra a bn v iu kin thc hnh 4.3. Hng dn chi tit Tn cng vic 1. Chit cnh 1.1. Ch ging, chn n cy, chn cnh Hng dn Cy m ly cnh chit: vi, nhn, bi , hng xim - ng ging. - Cy kho mnh, sch bnh, c qu n nh t 3 v tr ln. Nng sut

- 193 -

cao, phm cht qu tt, khng ra qu cch nm, chng chu su, bnh v iu kin ngoi cnh tt. - Chn cnh lng chng tn, cnh bnh t , khng su bnh, di 0,8- 1,2 m 1.2. Bi dc cy m 1.3. Khoanh v tng tng. Ct ta, bn lt phn chung ln ur trc mt thng, ti nc v gi m t 80%.

- co Chiu di khoanh v = 1,5 ln ng knh cnh. dng dao co sch tng tng ch khoanh v.

1.4. kh - x l kch - i vi vi, nhn, bi sau khi bc v 1 ngy, c th bi thuc thch. kch thch pha gn vt ct trn (ch ra r) hoc khng s dng v thuc kch thch m b bu lun. - Cy hng Xim sau ct v 7 -10 ngy mi b bu. 1.5. Hn hp t - cch - 1/3 t bn ao phi kh p nh + 1/3 cht n bu (rm, x da, nho nc. tru hun) + 1/3 phn hu c hoai mc + 5% ln. Tt c cc vt liu ny em nho do, nn v p ln cnh. ng knh bu chit rng 4 6 cm, di 10 - 12 cm. 1.6. B bu B bng nilon mu trng, buc 3 dy ba v tr: hai u v gia bu.

2. Chm sc cy sau Ti nc, gi m t 80%. khi b bu 3. H bu chit * Thi gian ra r: - C thuc 45- 60 ngy (hng xim 80 - 100 ngy). - Khng c thuc 70 - 90 ngy (hng xim 120 - 150 ngy). * Kim tra cnh chit thy r cp 2 th ra ngoi lp hn hp bu chuyn mu nu th ct cnh chit. * Gim cnh chit: Lm t, trn phn, ln lung kch thc mt lung rng 60 - 80cm, di 20 - 30 m. Sau gim cnh chi t trn lung. C th trn t, phn ri dng ti nilon hoc st tre gim cnh chit vo ri dng dy c nh nilon hoc st tre cht vi bu v cnh chit, xp thnh lung, cy cch cy10 - 20 cm, hng cch hng 20 - 30 cm. Che gi v che 50% nh sng mt tri. * Ti nc gi m 70 - 80%. Khi cy ra l c v lc thnh thc th em trng. Sau trng tun u ti nc 1 - 2 ln trn ngy, sau 1 thng u ti nc 2- 5 ngy mt ln cy sng an ton v sinh trng bnh thng.

4. Chm sc cy m i trng n sng

- 194 -

4.4. Cc sai hng v cch phng nga TT 1 Hin tng Cnh khng ra r Nguyn nhn - Bc v cn st. - Khng co tng tng. Buc khng cht, nilon rch, h, - R lc ct cn non hoc qu gi. Cch phng nga - Phi bc ht v - Nh co sch tng tng. Buc cht v kn - Quan st r mu nu, c r cp 3 mi nh l tt.

2 3

Bu t b kh Cy chi t h bu b cht

- Thi tit lc ct qu thp, gi ma - Chn thi tit tt ng bc lm cnh chit mt nc. ct cnh - Cnh chi t b va chm mnh b long bu. - L trn cnh chit qu nhiu. - Nh che khng bo m. - Cn nh nhng khi ct v cn thn. - Ct xong nn ta bt cnh, bt l. - Lm nh che t tiu chun.

- Thiu nc m khng kh qu - Ti nc y , thp. cn phun m nng m khng kh trong nh gim ln. - t lm khng tt trong t c - Lm nh, sch t mm bnh. mm bnh. 5. Kim tra nh gi 5.1. nh gi thao tc chit cnh - Loi gii: 8 -10 im. Lm 6 thao tc t chn cy, chn cnh, ng kch thc v tr, lm nhanh, chnh xc, thnh tho, thi gian 5'/cnh. - Loi kh: 7 im. Chn cy v cnh tiu chun, ng kch thc, lm 6 thao tc, chnh xc, chm v thi gian 7' - 10'/cnh chit. - Loi t yu cu: 5 -6 im. Lm 6 thao tc, chm, cha thnh tho. - Loi yu: thiu thao tc. 5.2. nh gi kt qu sn phm chit cnh (vi, nhn) sau 55 - 60 ngy. - 8 - 10 im: S cnh chit ra r t 80% tr ln. - 7 im: S cnh chit ra r 50 - 79%. - 5 - 6 im: S cnh chit ra r 10 - 49%. - 0 - 4 im: S cnh chit ra r nh hn 10%

- 195 -

Bi 5 K THUT N TA CNH CY N QU 1. Mc tiu * V kin thc: cng c kin thc v nhn bit i tng ct ta v k thut ct ta cnh cy n qu. Trnh by v gii thch c c s khoa hc ca cc i tng ct ta, thi lng ct ta (cnh, hoa, qu). * V k nng: Thnh tho nhn dng c cc i tng cn ct ta, thi lng v k thut ct ta ca mt s cy n qu ph bin nh vi, nhn, cam, qut, xoi * V thi : Nghim tc thc hnh, an ton khi thao tc vi Dao, ko ct cnh, ca 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh - Phn bit c cc loi cnh cy n qu, chc nng nhim v, c im hnh thi v sinh trng pht trin. - nh hng ca vic ct ta n nng sut cht lng. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im: Vn trng - Trong tri nng h 3.1.2. Thi gian: 20/6 - 30/7 hoc 15/8 - 30/8. - Thi lng: 4 tit 3.2. Dng c, thit b Bn danh mc tn cc loi cy n qu. Vn gi v trng cc loi cy n qu phc v cho thc hnh. 4. Trnh t thc hin 4.1. Kim tra dng c 4.2. Kim tra a bn v iu kin thc hnh 4.3. Hng dn chi tit Tn cng vic 1. Ct ta cnh su bnh 2. Ct ta cnh tm hng 3. Ct ta cnh khut trong tn 4. Ct cnh vt Hng dn Cc cnh b su bnh ph hi, c bit bnh virux Ct st ch xut pht cc cnh b, cnh sinh trng yu Ct st ch xut pht cc cnh nm trong tn, cnh b che khut i vi giai on kinh doanh ct cc cnh mc - 196 -

vt thn chnh, cnh chnh 5. Ct ta chm hoa, cnh hoa khng u qu 6. Ct ta qu 7. Ct ta sau thu hoch B bt mt s chm hoa qu dy, cc chm hoa ra m khng u qu Ct b qu cc chm qu sai, qu b su bnh, qu d dng Ty tng ging cy n qu ta c k thut ct, ta c th; i vi vi sau thu hoch c th dng my hoc ko ct mt tn hnh mm xi sau ta sau Thng mt s loi cy n qu nh: vi, nhn, xoi sau thu hoch thng ct ngn cnh ca cnh thu cho qu nm trc, do vy trn 1 cnh thng mc ra nhiu mm ta cn ta b li 1-2 mm trn 1 cnh.

8. Ct ta nh cnh khi mm mc sau ct ta cnh sau thu hoch

5. Kim tra nh gi - Nhit tnh, thao tc nhanh, chn ng i tng 8 - 10 im - Nhit tnh, thao tc chm, chn ng i tng 7 im. - Nhit tnh, chm, chn ng > 50% i tng 5 - 6 im. - Khng nhit tnh, chm, chn ng < 50% i tng di 5 im.

- 197 -

Bi 6 QUAN ST C IM THC VT HC CA MT S LOI CY N QU 1. Mc tiu - K nng: SV cn nhn dng c c im hnh thi r, thn, l, hoa, quca cy n qu cam, qut, vi, nhn, da v i chiu vi bng m t. Vit nhn xt ca bn thn v cc loi cy n qu , tng hp thnh bo co. Khuyn khch hc sinh chp nh trong bo co. - V kin thc: SV nm c cc loi cy n qu c gi tn khc nhau. - V thi : Nghim tc thc hnh an ton, tun th cc ni quy ca vn trng, nh vnRn luyn tc phong nghin cu khoa hc, cch quan st, tnh chuyn n, kin tr vi c mc tiu. 2. Kin thc chuyn mn - Phn loi thc vt - Nm chc c im sinh vt hc ca cc ging. 3. Thc hnh 3.1. iu kin thc hin 3.1.1. a im Vn trng - tri thc hnh - vn h gia nh. 3.1.2. Thi gian - Thi gian theo thi kho biu - Thi lng 4 tit 3.2. Dng c, thit b Bn danh mc tn v nh cc loi cy n qu. Vn gi v trng cc loi cy n qu phc v cho thc hnh. 4. Trnh t thc hin 4.1. Kim tra dng c 4.2. Kim tra a bn v iu kin thc hnh 4.3. Bng tm tt trnh t cng vic v yu cu 4.3.1. Cy cam qut Tn cng vic Thit b dng c Yu cu k thut

Nhn bit tng cy: bi, cam, qut, chanh.

Bng danh mc tn v nh Nu c c im hnh thi cc loi cy n qu trong h r, thn, l, qu, htv i cam qut. chiu vi bng m t. Nhn xt ca bn thn v cc loi cy n qu tng hp thnh bo co - 198 -

4.3.2.Cy nhn Tn cng vic Nhn bit tng nhm ging nhn cy: nhn lng, nhn ci, nhn v mt s ging ph bin trong sn xut. Thit b dng c Danh m trn v nh cc c loi nhm nhn v mt s ging ph bin. nh hoc qu ca cc nhm nhn v ca mt s ging nhn ph bin. Yu cu k thut Nu c c im hnh thi l, qu ht. i chiu vi , bng m t. Nhn bit ca bn thn v cc nhm nhn v m s ging ph bin t trong s n xut. Tng hp thnh bo co.

4.3.3. Cy vi Tn cng vic Thit b dng c Yu cu k thut Nu c c im hnh thi l, qu ht. i chiu vi , bng m t. nhn bit cu bn thn v cc nhm vi. Tng hp thnh bo co.

Nhn bit tng nhm Mu l ca cc nhm vi, nh ging vi: vi thiu hoc qu ca cc nhm vi Thanh H, vi Ph H, vi lai

4.3.4. Cy da Tn cng vic Thit b dng c Danh m trn v nh cc c loi nhm da v mt s ging ph bin nh hoc qu ca cc nhm da Yu cu k thut Nu c c im hnh thi l, qu ht. i chiu vi , bng m t. nhn bit ca bn thn v cc nhm da v m s ging ph bin. t Tng hp thnh bo co.

Nhn bit cc nhm da

4.4. Hng dn chi tit Stt Tn cy Hng dn - Quan st c im ca l bi, cam, qut, chanh, qut. - Mi v ca l bi, cam, qut, qut, chanh. - Quan st hnh thi, mu s ca qu cc loi bi, cam, c qut Quan st c im l ca cc ging nhn v mu sc, kch thc

Cam, qut

Nhn

- 199 -

l, s gn l - Quan st mu sc ca thn cnh - Quan st kch thc, mu sc ca qu. 3 Vi

4.5. Cc dng sai hng v cch phng nga TT 1 Hin tng Nhn bit sai Nguyn nhn Cch phng nga

Do cha quan st v nm chc c Cn quan st k v nm chc im chnh cc b phn ca cc c im ca cc b phn ca ging cc ging Cn q u a st k v c s so n snh gia cy ny vi cy khc

Nhm ging n sang Cha so snh gi a cy ny vi cy ging kia khc

5. Kim tra nh gi Mi sinh vin c ch nh nhn bit 10 cy trn vn: - Nhn bit ng 10 cy: 10 im. - Nhn bit ng 9 cy: 9 im. - Nhn bit ng 8 cy: 8 im - Nhn bit ng di 5 cy: khng t yu cu.

- 200 -

TI LIU THAM KHO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. V Vn Chi, Dng c Tin (1978), Phn lo i thc vt, NXBH v THCN. m Bng Chng (2000). Thuyt minh hnh nh nhn sn lng cao, cht lng tt, Ti liu dch t ting Trung Quc, NXBLN Trung Quc. Phm Vn Du (2005). Gio trnh k thut trng cy n qu, dng cho cc trng Trung hc chuyn nghip, NXBHN. V Cng Hu (1996), Trng cy n qu Vit Nam, NXBNN. Nguyn Vn Hunh (1995), Su v bnh gy hi cy n tri, NXBH. Trn Cng Khnh (1981), Thc tp v hnh thi v gii phu thc vt, NXBH v THCN. Ngh Diu Nguyn, Ng T Phn (1991). K thut trng vi, Ti liu dch t ting Trung Quc, Bc Kinh, NXBNN Trung Quc, Bc Kinh. Quyt nh s 52/2007/Q-BNN, ngy 05/5/2007 ca B trng B Nng nghip & pht trin Nng thn v vic ph duyt quy hoch pht trin rau qu v hoa cy cnh n nm 2010, tm nhm 2020. Nguyn Vn Siu, Nguyn Trng Khim, C Xun D (1978), S tay trng cy n qu, NXBNN. Hong Ngc Thun (1995). K thut nhn v trng ging cam, chanh, qut, bi, NXBNN. Tin Quang Trinh. K thut trng nhn nng sut cao, NXBNN Nam Ninh Trung Quc. Tn Tht Trnh (1996). Tm hiu v cc loi cy n tri c trin vng xut khu, NXBNN. Trn Th Tc (1994). S tay ngi lm vn, NXBNN. Trn Th Tc, Hong Ngc Thun (1995). Nhn ging cy n qu, NXBNN. Trn Th Tc (1995). K thut trng xoi, na, u , hng xim, NXBNN. Trn Th Tc, V Mnh Hi (1996). K thut trng da, NXBNN. Trn Th Tc. Ng Bnh (1997). K thut trng vi, NXBNN. Trn Th Tc, Cao Anh Long, Phm Vn Cn, Hong Ngc Thun, on Th L (1998), Gio trnh cy n qu, NXBNN. Dng Nht Tuyt (1996). K thut mi v thm canh xoi, Ti liu dch t ting Trung Quc, NXBNN Nam Ninh, Trung Quc. Trn Nh , o Thanh Vn, Nguyn Th Hun (2000), Gio trnh cy n qu , NXBNN.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

- 201 -

LI NI U phc v mc tiu o to sinh vin bc cao ng chuyn nghip ngnh trng trt, nhm tc gi c s phn cng ca Trng Cao ng Kinh t - K thut thuc i hc Thi Nguyn thc hin bin son gio trnh Cy n qu vi ni dung gm ba phn: Phn 1: i cng v cy n qu Phn 2: K thut trng trt mt s cy n qu thng gp Phn 3: Hng dn thc hnh. Trong qu trnh bin son, cc tc gi tp hp v s dng k tha nhiu ti liu, c bit l Gio trnh cy n qu ca Trng i hc Nng Lm Thi Nguyn , ca Trng i hc Nng nghip I H Ni v s cung cp ti liu, gp qu bu ca cc nh khoa hc v ng nghip. Tc gi xin chn thnh cm n s ng gp kin v gip qu bu ca: PGS.TS. o Thanh Vn - Ging vin trng i hc Nng Lm Thi Nguyn - i hc Thi Nguyn. PGS.TS. Hong Ngc Thun - Ging vin trng i hc Nng nghip I H Ni. Chc chn gio trnh ny cn thiu st tc gi rt mong i s ng gp kin tip theo ca cc nh nghin cu, ca cc thy trong chuyn ngnh v ca bn c. Xin chn thnh cm n. NHM TC GI

- 202 -

MC LC PHN 1. CY N QU I CNG1 CHNG 1. VAI TR CA NGH TRNG CY N QU - TNH HNH S N XUT CY N QU TRN TH GII V TRONG NC......1 1.1. Vai tr ca ngh trng cy n qu trong trong i sng v trong nn kinh t quc dn ........... 1 1.2. Tnh hnh sn xut cy n qu trn th gii v Vit Nam ......................................................... 4 1.3. Nhng kh khn, thun li v phng hng pht trin cy n qu nc ta ...................... 11 CHNG 2. TI NGUYN CY N QU VIT NAM ........................................................ 16 2.1. Danh mc cc loi cy n qu trong nc............................................................................... 16 2.2. Phn loi cy n qu Vit nam ............................................................................................. 18 2.3. Phn b t nhin cy n qu Vit Nam ................................................................................ 19 CHNG 3: C IM HNH THI HC CA CY N QU THN G ................... 21 3.1. B r ........................................................................................................................................ 21 3.2. Mm v cnh ........................................................................................................................... 23 3. Hin tng a phi v bt dc cy n qu .............................................................................. 28 CHNG 4: VN M V CC PHNG PHP NHN GING CY N QU .... 30 4.1. Vn m cy n qu ............................................................................................................. 30 4.2. Cc phng php nhn ging cy n qu ................................................................................ 31 CHNG 5: QUY HOCH V XY DNG VN CY N QU .................................. 53 5.1. Quy hoch vng trng cy n qu ........................................................................................... 53 5.2. Thit k vn qu .................................................................................................................... 55 PHN 2. PHN CHUYN KHOA ............................................................................................. 64 CHNG 6: CY CAM QUT (CITRUS) .............................................................................. 64 6.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t...................................................................................... 64 6.2. Ngun gc, phn b tnh hnh sn xut trn th gii v trong nc ....................................... 64 6.3. Phn loi v gii thiu mt s loi, th cam qut chnh ang trng nc ta ....................... 68 6.4. c im sinh vt hc ............................................................................................................. 73 6.5. Yu cu sinh thi ..................................................................................................................... 79 6.6. K thut trng trt ................................................................................................................... 81 6.7. Thu hi v bo qun ................................................................................................................ 90 CHNG 7: CY CHUI (MUSA SPP)..92 7.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t...................................................................................... 92 7.2. H thng phn loi .................................................................................................................. 93 7.3. Ngun gc v phn b ............................................................................................................. 94 7.4. Cc ging chui nc ta ....................................................................................................... 94 7.5. c im thc vt hc ............................................................................................................. 97 7.6. Yu cu iu kin ngoi cnh.................................................................................................. 99 7.7. K thut trng ........................................................................................................................ 102 - 203 -

7.8. Thu hoch .............................................................................................................................. 105 CHNG 8: CY NHN (EUPHORIA LONGANA) .......................................................... 106 8.1. Gi tr dinh dng, ngha kinh t ....................................................................................... 106 8.2. Ngun gc, phn b v sn xut nhn trn th gii v trong nc ....................................... 106 8.3. Mt s ging nhn ch yu ................................................................................................... 110 8.4. c im sinh vt hc v yu cu iu kin ngoi cnh ....................................................... 111 8.5. K thut trng trt ................................................................................................................. 115 8.6. Thu hoch, bo qun, ch bin .............................................................................................. 123 CHNG 9: CY VI (LITCHI CHINENSIS SONN) ........................................................ 125 9.1. Gi tr kinh t v tnh hnh sn xut vi trn th gii v trong nc ..................................... 125 9.2. Ngun gc - Phn loi v mt s ging vi nc ta .......................................................... 126 9.3. c im thc vt hc ........................................................................................................... 127 9.4. c im sinh vt hc ca cy vi ........................................................................................ 128 9.5. Yu cu v sinh thi ca cy vi ........................................................................................... 128 9.6. K thut trng trt ................................................................................................................ 130 9.7. Thu hoch, bo qun, ch bin .............................................................................................. 134 CHNG 10: CY DA (ANANAS COMOSUS LOUR).................................................... 135 10.1. Gi tr s dng ..................................................................................................................... 135 10.2. Ngun gc tnh hnh sn xut da ....................................................................................... 135 10.3. Phn loi v cc ging da .................................................................................................. 136 10.4. Yu cu iu kin ngoi cnh.............................................................................................. 138 10.5. c im thc vt v sinh vt hc ...................................................................................... 138 10.6. K thut trng trt ............................................................................................................... 140 10.7. Thu hoch, vn chuyn, bo qun ....................................................................................... 148 CHNG 11: CY HNG (DLOSPYROS KAKI T) ........................................................... 149 11.1. Gi tr dinh dng v ngha kinh t.................................................................................. 149 11.2. Ngun gc phn b v mt s ging hng .......................................................................... 149 11.3. c im sinh trng v pht trin ..................................................................................... 151 11.4. Yu cu iu kin ngoi cnh.............................................................................................. 151 11.5. K thut trng trt ............................................................................................................... 152 11.6. Thu hoch, kh cht v ch bin ......................................................................................... 159 CHNG 12: CY XOI (MANGIFERA INDICA L.) ....................................................... 159 12.1. Gi tr dinh dng, ngha kinh t ca cy xoi ................................................................ 159 12.2. Ngun gc, phn b v tnh hnh sn xut xoi trn th gii v trong nc....................... 169 12.3. Phn loi v gii thiu mt s ging xoi tt ...................................................................... 166 12.4. c im thc vt hc ......................................................................................................... 169 12.5. Yu cu sinh thi ................................................................................................................. 171 12.6. K thut trng trt ............................................................................................................... 172 12.7. Thu hoch, bo qun ........................................................................................................... 176 - 204 -

PHN 3: HNG DN THC HNH .................................................................................. 177 BI 1 : THC HNH M CY T HT .......................................................................... 177 1. Mc tiu .................................................................................................................................... 177 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh ................................................................................ 177 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 177 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 178 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 181 BI 2 : THC HNH GIM CNH V R CY N QU ............................................... 182 1. Mc tiu .................................................................................................................................... 182 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh ................................................................................ 182 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 182 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 183 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 185 BI 3: K THUT NHN GING CY N QU BNG GHP CY ............................ 186 1. Mc tiu .................................................................................................................................... 186 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh ................................................................................ 186 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 186 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 187 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 191 BI 4: K THUT NHN GING CY N QU BNG CHIT CNH ....................... 192 1. Mc tiu .................................................................................................................................... 192 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh ................................................................................ 192 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 192 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 193 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 195 BI 5: K THUT N TA CNH CY N QU ........................................................... 196 1. Mc tiu ................................................................................................................................... 196 2. Kin thc chuyn mn cho bi thc hnh ................................................................................ 196 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 196 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 196 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 197 BI 6: C IM THC VT HC CA CY CAM, QUT, NHN, VI, DA ..198 1. Mc tiu .................................................................................................................................... 198 2. Kin thc chuyn mn.............................................................................................................. 198 3. Thc hnh ................................................................................................................................. 198 4. Trnh t thc hin ..................................................................................................................... 198 5. Kim tra nh gi ..................................................................................................................... 200 TI LIU THAM KHO ......................................................................................................... 201

I HC THI NGUYN
- 205 -

TRNG CAO NG KINH T - K THUT

============== ============== TS. V QU C VIT (Ch bin) KS. O TH THU HNGKS. MA TH THU VN -

GIO TRNH
(Dng cho sinh vin h Cao ng ngnh Trng trt)

CY N QU

NH XUT BN I HC THI NGUYN

- 206 -

TRNG CAO NG KINH T - K THUT

============== ============== TS. V QU C VIT (Ch bin) KS. O TH THU HNGKS. MA TH THU VN -

GIO TRNH
(Dng cho sinh vin h Cao ng ngnh Trng trt)

CY N QU

NH XUT BN

- 207 -