BaoDai - NHG Ngay Cuoi Cung Cua Vuong Quoc AnNam

Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam
Daniel Grandclement
Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua Vng quoc An Nam
Tn sch: B o i hay l nh ng ngy cu i cng c a Vng qu c An Nam Tc gi : Daniel Grandclment Ngu n: http://www.esnips.com/web/cackebong-chm Ngy hon thnh: 20/4/2007 B n PDF ny thu c v Ph m Minh Tu n v TGE http://www.esnips.com/web/minhtuan89 v http://www.thegioiebook.com
-1-
Daniel Grandclement
Li e ta
Ghi ch: Nh ng s tng thch ch th t c a cc v hong tr v
-2-
Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam Chng 1 Phan I Hoang e
Daniel Grandclement
Tin n r ln tr c h t trn ng ph kinh Hu . Thnh ph y b i v m t nh b ng t nh. Ng i ta kho nhau t nh ny sang nh khc, t cha chi n n ch ba vo t n cc cung cc ph , gy s ng s t cho m i ng i dn s ng trong khu ph Ty tnh l ng l n cc ph bun bn no nhi t, cc thn xm t i tn bao quanh t ng ho hong cung. u u ng i ta cng bn tn kh p kh i hi v ng Vua B o i tr v n c nhi p chnh ch c t n c s i m i. Ngu n tin chnh th c do nh ng ng i Php lm vi c Ta Khm s Trung K loan ra [1]. Nh m i l n, ph i hng gi sau m i n l t dn ph ch d c sng Hng xn xao tranh lu n m . Lc u m i ch quanh cc s p hng trong ch sau lan ra cc hng qun bn ngoi, dn i ch mua bn xong, s vo cc hng n, th ng th c mn bn canh, hay bnh xo c s n x Hu . Ng i ta th th m to nh r tai nhau, nhng ch ng m y ch c l n ti ng bnh ph m vui v pha cht t ho kn o. V y l v Hong tr tu i s p tr v . ng ta l i m t l n n a ng m nhn th n dn, nh ch i mi m ng kh m m c i nheo m t, ho c g t u ra v tn th ng. ng s v t v o ng i trn chi c ngai vng c a t tin l i v cng nh h , l ng l khinh r nhn m quan l i khom lng tr c m t Hong tung h v n tu . ng s l m t ng qun vng anh minh, nhn t c ng i Php khng ti c l i ca ng i. Cng nh cc b c tin , ng tr thnh con c a Tr i - Thin t , n a l th n thnh trn cao, n a l con ng i tr n th , l ng th ng ng ton nng h gi i ng i gi th cn b ng cho m i t ng l p trong x h i, t nng dn n dn chi, t th ng dn n binh s. M i ng i th y ng ngu n nh sng ch ng, lm tr ng ti gi a thi n v c, h t th y u Vua Kh i nh v con trai Vnh Th y (B o i) t i sng bi, tn th ng nh m t tr i, nh s m st d i Paris, 1922 b u tr i. ci x An Nam nng n c v cng th ng ny, t t c m i ng i, b t k lm ngh g, giu sang hay ngho hn, a v x h i ra sao, u say sa bn tn v chnh tr , T u th k , cc tro lu t t ng, cc phong tro cch m ng khu y ng h . a s dn x Hu u hn hoan ho c d sao th cng hi lng v i vi e ph c hng ngai vng b b tr ng t khi vua Kh i nh bng h. Ngay c nh ng ng i cch m ng, nh ng nh qu c gia c c oan t t c u b c b i, th y nh b s nh c tr c s bng quan c a hng tri u ng i Vi t Nam khc Si Gn hay H N i coi c Hu nh thu c v qu kh r i. m ng ng i hi u k, nh ng ng i li trn sng Hng ln la n t n Ng mn, khu v c p nh t kinh thnh c co th , nh t l nh ng o d c a tri u nh. M t o d xc nh n nguy n c a dn chng. Vua B o i s tr v - M t x s l lng phn chia thnh ba mi n Trung, Nam, B c, v i ba ch cai tr khc nhau m i mi n bi t l p nhau nhng t t c u ph c tng lu t php chung c a quan th y Php. Nh vua ch c quy n hnh Trung K, ci x nh b, r t ngho v r t xa cch cc tro lu trn th gi i. N c Vi t Nam tr c y qui t ba mi n nay th c t khng cn n a. N i dung o d r rng, cho bi t chnh xc thng 9 nm 1932 vua B o i s v n c, ng d p k ni m ngy sinh th 20 c a Ngi. Th t ng lc! B o i ra i t kh lu r i, g n 10 nm, th n dn ang s t ru t ngng ch . T La Dpche Coloniale [2] (Tin i n thu c a) tn t ng: c Vua c bi t hng tri u th n dn ang ng m sao, ngng gi, nhn my n c c tin on tri u i m i s ra sao khng?. Bo ch trong n c ng nhi u bi v th i gian h c t p chuyn c n c a Nh vua phng Ty qua cc ngy l l t, t ng ni m v nh ng ho t ng tiu bi u khc m ng ph i tham d . Nhng ch ghi chp theo l i bin nin, c t mu le lo t v nh ng s vi c, nh ng ho t ng l tn, bo tr e vai tr tng lai c a ng khng n a. Hnh nh Nh vua g n phai l t trong tr nh ng i dn cy An Nam. Ch cn l i t m nh vng v ngy l ng quang trng l nm no.
-3-
Daniel Grandclement
B o i ln ngi ngy 8 thng 1 nm 1926 tu i 13. ang h c Paris t b n nm nay, ng ph i t m ngh v n c lm l ng quang vng mi n trong nh ng nghi th c tr ng th v oai nghim nh b t k v vua m i no. Cha c c i cch g trong cc nghi th c. Ngy hm , ng trn chi c ngai t d i m t ci tn r ng, u i m mi n dt chu ng c, c trang i m nh m t chi c hm ng Thnh tch, v Thin t thi u nin l t th m trong chi c o di r c r , thu hnh cc cnh l b ng vng. Chn i ng l a en, v tn qun - thi u nin trong t th uy nghi ng tr c vn v b quan s p l y tr c m t. L y l m t nghi th c tn knh. Ng i th c hi n ph i ci r p mnh, trn ch m t t lng knh tr ng v thu n ph c b trn. Hai nh s h c Php l cc ng Teston v Percheron c tham d l ng quang vi t: Ng i ta c c m t ng m h r ng m t k nguyn m i b t u, Nh vua tr tu i s em l i m t n m hy v ng bao la... [3]. Tr i ma b i, h t ma ken dy thnh m t mn sng xm x t bao trm ln bu i l . Nh vua c m th y ng t ng t h u nh b t ng, ng r t c m t cch th m h i trong hong bo r c r . Nt m t c gi ti t nh nhng g ng g o, kh hi u. Nh chn ngn tr c ti t t u ch m ch p v l ng l y c a bu i l . Sau l ng quang, ng l B o i c th l i hong cung, thay B o i ng quang nm 1926 th vua cha bng h m ng nhi p chnh. Cng vi c tr dn d i ch d b o h ch ng n ng nh c g. c cc quan i th n ph chnh, c Hong thi h u, quan T ng l N i cc ng u c m t vi n ph t nh t l cc quan ch c ng i Php khng thi u. L i khuyn v quy n l c c a h c th b p cho tu i i cn qu tr c a Nh vua. Nhng khng th , Nh vua l i ra i, ti p t c cng vi c h c t p Php. Lm l t n tn nh n vng mi n ch ng qua l m t nghi th c, tri u nh v n quy t nh v vua tr tu i ph i quay tr l i con ng h c v n nh l i vua cha qu c cn d n, c ti tr a t n e ganh ua c v i th gi i. M t quan nhi p chnh i th n c ch nh thay th Nh vua v ng m t m ng m i vi c tri u chnh. Ch c ch n l khng c g quan tr ng b ng vi c d a vo n n b o h Php, thng qua Paris, a t n c ti n ln theo ki u Php, l Php ha t i a. Sau g n m t th k t khp mnh trong ch ngha b o th , tri u Nguy n nh n ra r ng ph i ti n k p th gi i, ph i i y i d, xem xt v h c h i cc n c phng ty. Sau ny, vua B o i ph i l ng ch ra con ng canh tn x s , l hi n thn c a chnh sch m c a ang ng tr trn th gi i lc b y gi . Vi c t nguy n xu t dng th i khng c g l v ngo i l . Trong nh ng nm 20 c a th k , sang Php cng th i th ng nh i sang n c Anh hay Th y S. Con chu cc b c vua cha cc n c xa xi n Php r t ng, k c cc v vua thoi v hay b lu y, hay i lm cch m ng. Khng ni n cc cu c vi ng thm lin t c c a cc vua ang tr v, n Php ngh mt La Rivera hay Deauville. Trong s ny, khng th trnh c s m hay mu n, c nh ng ng i mu n l i lu di khng mu n quay v n c mnh n a. Nh v y, chnh th c tr thnh vua, chng Hong t thi u nin ch ph i t m ngh h c m t th i gian ng n t i m t tr ng n i ti ng tr ng gi c tn l Hattemer. Sang Php t lc 9 tu i, v Hong mang c t cch ng i dn Paris, c d y d th , i d o chi trn ng ph th , n m tr i th vui c a kinh thnh, s ng trong m t khung c nh phng ty xa cch th n dn trong n c. Cng tu i th t m th ng v v nh cc vng tn cng t khc, nhng khng bi t n cu c s ng trong nhung l a b c vng y b n ni cung c m. Tri u nh c m t b c tc nho i theo sang Php d y Vua h c thm ch Hn v cc khun php phng ng nhng cc ng th y ng i Php nhanh chng cch ly ng. Th i kha bi u trong nh ng nm nin thi u c a B o i c quy nh ch t ch , chnh xc, thch h p v i vi c d y lm vua trong tng lai. M t vin ch c cao c p ng i Php ch u trch nhi m trng nom d y d . Hng ngy, c vo bu i tra, i h c v , B o i n gia nh ng Charles ph Bourdonnais v khng c i u cho n chi u t i. ng Charles chnh l c u Khm s Php t i Hu , thay m t nh n c b o h t i kinh An Nam, th i th u c a Nh vua. Khi ng v Php, vua cha Kh i nh y thc cho ng Charles trng nom B o i. ng l con ng i l ng v khoan dung ch ng nh ng n c n v chu o theo di t ng b c vi c h c t p t i tr ng m trong d p h cn a B o i i ngh Vichy hay t i nh ring Prades. C th ni ng Charles coi B o i g n nh con chu trong nh. Ngoi gi ln l p bu i sng, th i gian cn l i l lm nh ng bi t p r t chuyn c n cng v i vi ng i ng hng. Cc ng th y ng i Vi t c c n d y ch Hn v l ch s An Nam, ch c ch n l cc mn h c ph
-4-
Daniel Grandclement
ny khng c k t qu cho l m. Sau ny v n c c m quy n bnh B o i th nh n r ng ng ta g n nh hon ton khng bi t g v l ch s tri u i d n n vi c quy n hnh b n c ngoi thu tm nh th no. Sau , B o i h c ln trung h c tr ng Condorcet, r i tr ng Khoa h c chnh tr . ng s ng trong m t cn nh dnh ring cho ng t i 13 ph Lamballe trong ngi nh ring dnh cho ng. Theo bo LAsie Nouvelle (Chu m i) k l i, ngoi th i gian h c, B o i chi th thao. y l m t i u m i m , m t cu c cch m ng i v i hong gia [4]. Nh ng nh ch p lc cho th y B o i m c trang ph c qu n v t, qu n soc, o thun tr ng, hay trang ph c c a ng i chi gn, tr t tuy t. Le no chng thanh nin cng n m c ch nh t , trau chu t, l ch s , i n trai. C th hi qu m t cht nh m t ti t i n nh, m t cng t b t c a nh ng nm 30, h p v i nh ng th vui Paris hn l ho t ng chnh tr ng. Hnh nh cng nh s n i danh s gy phi n ph c cho ng ta sau ny. Th m ch bo ch t co n c Php c d ng lm h h ng m t thanh nin, bi n anh ta thnh con ng i nhu nh c, km ngh l c, ch bi t vng l i. B o i thch th v i cch s ng nh v y cho n nm 1932, tr thnh thi quen n m c khng d dng thay i. Trong lc b co c nim y t c a Ng mn bo tin Hong h i loan khi n hng tri u ng i dn Vi t ngng trng th ng v n cn do d hnh nh cha d t khot quy t nh s tr v n c. M t bu i chi u thng 5, ng c n th n ng cnh c a chi c xe t mnh di, mui g p hi u Delahaye c a ng. ng l ng i say m chi t, tu i 16 ng ta s h u trong tay nhi u ki u t. ng c cc xe t c cao i vo cc ng ph th hay i trn ng cao t c t Cannes n Deauville. ng li xe snh i u cng nh sau ny li cc my bay th thao v trong sn b n ti thi n x th hi n r m i khi ng c m sng rnh m t con h . i v i ng ci p pha cht hi m nguy c h ng th tr n v n, v i m t cht ki u cch, m t cht xu th i c ng thm m t cht sang tr ng v eng r t g n v i ci ch t v s tn b o. M t thi c i n c a cc cng t ham chi b i c a th i i nhng ng lm n i b t tnh cch b ng ti ngh ring c a ng. ng l ng i c nng khi u, li xe gi i v nhanh, tho i mi, bnh tnh m i khi tng t c , bi t s d ng tnh nng c a ng c, khng m t th i gian gy n t ng nh nh ng tay chi ki u cch nhng i khi cng sut gy tai n n khi qunh m t ch r . Ngy hm , ng li xe trn qu c l 7. ng v a k t thc m y ti ng ng h vui v , sau khi thnh l p c m t Cu l c b nh ng ng i chi du thuy n y-t Cannes. l chuy n th ng tnh trong cu c s ng c a ng. Trong lc tay ng cn ch m c n t c trong chi c xe cao t e Delahaye, ng th m ngh n cu c s ng nay mai n c An Nam xa xi kia, ng thong rng mnh e ng i. y, t i n c Php, cu c s ng c a ng d di, huy hong, c ph n ph phi m, v b . ng cng bi t th nhng s n sng thch nghi v i n. Tr i ph cho ng tnh ham thch nh ng th vui ch c lt. Cu c s ng t i tm trong hong thnh Hu cng v i s tn knh c a th n dn lm ng chn ngn. ng bi t l m? Chi c xe l t trong m s a ng n m t ci b y trong ch c ch n ng s m t h t l s ng. Cu c s ng y ch ng c g ph n kh i, cng ch ng qu t c g gi ng l i, nhng ng khng thch lm vua. ng thch cu c s ng th t c a ng. T c , n b v n m v i b n b. Chnh ph Php khng ph i l khng bi t tnh ng ch ng ham thch g trch nhi m c a v vng. V thi khng m y hng hi tr v , ng Chatel, th k c a Ph Ton quy n vi t: Ti t h i khng bi t ng B o i c lun lun tm cch tr hon thm n a vi c tr v n c khng. N u ti tin vo tm s c a m t s ng i g n gi v i ng ta th qu l ng ta t ra khng s t s ng l m, khng v i v tr v tr v [5]. V ph n ng Charles, ng cng thng bo cho cc b tr ng c lin quan v tm tr ng B o i, h c tr c a ng. ng c n th n B o i trnh ti p xc v i cc nh cch m ng Vi t Nam, thot kh i nh h ng b t l i, nhng khng thnh cng trong vi c lm cho B o i ham mu n quy n l c. Tuy nhin tnh hnh khng cho php tr hon thm n a: T i ng Dng n ra hai cu c b o lo n khi n chnh ph c bi t lo ng i: M t c a nh ng ph n t qu c gia thn Trung Qu c v m t do sng ki n c a nh ng ng i c ng s n. Cu c n i d y th nh t th ng c g i l cu c kh i ngha Yn Bi n ra thng 2 nm 1930. Nm mi lnh kh ng t i d n binh Yn Bi quay sng ch ng l i ch huy ng i Php. Cu c n i d y nhanh chng lan ra m t s n nh quanh vng. Nhng cu c n i d y b nh n chm trong bi n mu, gy ra m t s xc ng l n ng Dng v Php. M y thng sau, hng v n nng dn Ngh An mi n trung n i d y ch ng l i ch n i n th c dn ng i Php v cc ch c d ch ng i Vi t. Thi u i l i b su cao thu n ng, h t ng c cc quan ch c trong b my cai tr h p php v thay b ng nh ng y ban do dn chng c ra. Cu i cng 6000 ng i bi u tnh tu n hnh v thnh ph Vinh, th ph t nh Ngh An, qun i l dng ch n h l i v l i mu n a!. Cc h s lu tr c a Ph Ton quy n Php cho bi t cng th i gian tri u nh Hu cng si s c nh ng mu toan th o n th m ln. Cc quan th ng th trong tri u cng khng ng i yn. Cng vi c i u hnh nhi p chnh tr nn kh khn. Quan i th n ng u Vi n c m t cng gy khng t kh khn cho chnh quy n b o h . T i Paris, chnh ngh vi n cng s c si i c i t . Edouard Daladier, thay m t cho phe c p ti n v Marius Moutet, thu c ng x h i, c hai t co n i hi ng Dng ang si sng s c. Tr c m t, nh n p cc
-5-
Daniel Grandclement
cu c ph n khng ng i ta gi khng b b t n p. Tnh hnh c ph n l ng d u, lc ny Nh vua c th tr v n c. Lm sao c th thuy t ph c c Nh vua tr ln ng v n c. Ch mnh ng m i c th tho g cu c kh ng ho ng, tr thnh m t ng minh c a n n b o h m i, t do hn v quan tm hn n l i ch c a ng i An Nam. Eugne Chatel ngy cng t ra b c b i tr c nh ng do d c a B o i. Ng i trong vn phng c a ng t i H N i, ng lin ti p a cc ngh , c s c lm cho ngy tr v c a B o i thnh m t mn k ch tn dng v thnh ph Hu s u th m tr thnh m t thnh ph th i th ng [6]. B o i l qun c c n thi t, c vai tr chnh trn bn c Vi t Nam. Trong lc ny, ng vua tr v n hng d b , s ng thu mnh chnh qu c l i u khng t ng t ng c. ng ta ph i tr v b ng b t c gi no, v chnh quy n b o h s n sng tr gi cho vi c ny. Chatel, con ng i thng minh v nhi u mu m x o quy t ra s c t v cho d n. Ngy ny sang ngy khc, b c tranh do vin ch s ng n tr ng c a Ph Ton quy n ng Dng phc h a ngy cng y n, mang dng v s thi v tnh anh hng ca. chuy n tr v c a v vua tr ny c huy hong trng l , ng i ta h a s lm nh Csar kinh La M hay Napolon Austerlitz. Ph i lm cho n c An Nam c s c h p d n nh t l bi t gi ng ta l i n u may ra v Hong cu i cng ch p nh n t b cc th vui t m bi n hay thi n chi c a x h i th ng lu. Trong lc ng Chatel bp trn ngh ra m i i u c th cm d v Hong tr , th ti t xun m t B c K cn d ch u hn th ng l . Nm khng m t tr vui no v n hoa hay cc cu c d o chi t ch c quanh h Hon Ki m c th lm xua tan c ci c m t ng b t an v nghi ng dai d ng trong tm tr ng i dn x B c. Khng n n ch, vin T ng th k Ph Ton quy n vi t nhi u bo co v B Thu c a, bi n h s c n thi t c n c nghi th c th t trng l huy hong, i chi thm ti n, thm i u ki n d dng. Tng lai c a tri u i ph thu c m t ph n vo cc i u ki n v t ch t v tinh th n cho vi c tr v . ng vi t trong bo co m t ngy 2 thng 12 nm 1931: Chng ta nn c g ng, khng ti c s c... [7]. T by gi vai tr c a v Hong tr tu i ng cc c p cao nh t c a Nh n c Php ph i ch n s ph n c a ng ta. V l cc k ho ch do vin T ng th k Ph Ton quy n t c thng qua c p cao nh t. Tr c h t l cu c hnh trnh tr v n c. Ph i t ch c th t r m r nh m t m r c mang tnh ph trng. ng Chatel kh n kho n xin cc tu chi n n n vua khi chuy n t tu vi n dng t i c ng Si Gn r i a th ng v N ng sau m i ra Hu b ng ng b . B n bo co nh n m nh t t c cc nghi l ph i c ti n hnh tr ng th t i a. Ai s thp tng Nh vua khi tr v n c? D nhin l v ch ng ng Charles. T t hn l hai ng b nn i s m khng gy c m t ng r ng Nh vua hy cn tu i v thnh nin ko di, ni m t cch khc, cn qu tr con lm ci vi c tr ng i l cai tr mun dn. Ngoi ra cng nn m t s ng i An Nam i theo. M t danh sch ng n ng i c a ra nhng t ng i bi t r l g m nh ng ai. Cn ng Chatel th lng x ngay m t chi n d ch qu ng b rm beng t nh t ch m d t thi n a l nh lng c a dn chng. Nhi u cu c ni chuy n c t ch c cho cc quan l i, cng ch c, h c sinh. Bo ch nn b i l i a tin c v chnh th c nh ng t i cc thng co, ch th , h ng d n c a Ta Khm s Trung K ban ra m vi t d i d ng a tin bnh th ng km cc phng s , c m ngh c a dn chng tr c s ki n tr ng i ny. Cu i cng l nh chn dung B o i. Cc c gi mua bo di h n s c pht khng nh chn dung c l n ng th i hng v n bu nh in chn dung v vua tr tu i cng c pht hnh r ng ri. i n nh cng c huy ng vo cng vi c tuyn truy n ny. Chnh quy n B o h s ti tr b ng cch mua l i nh ng o n phim th i s quay quang c nh n r c, cc nghi l ti p tn... v s c chi u r ng ri trn ton ci ng Dng. Nhng ng Chatel cn i xa hn n a. ng l y lm vui thch khi a ra nh ng sng ki n m i cho vi c tuyn truy n ny. V nh ng ngh ra vi c sng tc nh ng bi ht theo ki u ht x m ngoi ph m n i dung h ng v ca ng i v tn Hong . Ph Ton quy n ng Dng th y c n ph i sng tc ra cc i p khc ca ng i s nghi p vinh quang c a Nh vua. Kho ng m t ch c nh c s sng tc c huy ng b t tay vo vi c, sao cho bi ht ph i gi n d , d hi u h p nim lu t v i cc ln i u dn ca, ai cng c th ht v thu c lng. Trong vi c qu ng co ny, d s d ng cc phng ti n nh th no, s can thi p c a chnh quy n ph i c gi kn. Nh ng bo co di l th c a ng T ng th k Ph Ton quy n g i v Paris ng t i m i lnh v c, ngay c nh ng lnh v c th m kn nh t. Chnh quy n bi t r ng khng ph i n thu n l ni m kiu hnh hay s le lo t s quy t nh vai tr c a v vua tr . M t l n n a ph i lm m i vi c ng ta c mu n n m l y con thuy n qu c gia m cc nh ng c c Php chu n b cho ng. Ta i n bao la s c dng lm t dinh c a Nh vua - i n Ki n Trung, m t trong m i hai ta i n nguy nga trong T C m thnh ph i c tn trang l i. Xy m t cung i n m i th t n km qu, nhng m t ngoi c a ci cung i n c k kia s gi nguyn cn bn trong th ci chnh l c n s p x p l i, thay c bn trong qu c l , c i t o n i th t, thay th trang tr c. V y Nh vua c th c m th y mnh n c gi a cc ng gi ru di h l u c a T C m thnh. Cc nh ng c c s a n y nh ng b n b thanh nin cng trang l a, c th tr thnh b n thn, c nhi m v ti t o t ng ph n mi tr ng xung quanh Nh vua, t o m t khung c nh vng son v thn thi n ng quen d n m
-6-
Daniel Grandclement
ti n ha theo. Chnh quy n B o h b nhi m m t lo t s quan v vin ch c tr . Nh ng thanh nin c thn c gio d c t t v tc phong giao ti p tuy t v i v nh t l ph i kn o. Chnh quy n cn c nh lun thay th b ng nh ng ng i m i (3 nm/l n) h khng gy c nh h ng qu l n i v i Nh vua. Cn ph n ? C i u l l v n ny khng c c p n trong bo co m t c a ng Chatel c coi nh nh o thu t c a ph Ton quy n, nhng l nh ng v n t nhin l ph i c v th c t khng gy ra kh khn th t s no. Cn nh ng tin n c c nu ra trong m t b c th c a B Thu c a ngy 24 thng Ging nm 1926 ni r ng B o i khng ph i con vua Kh i nh qu c , m ng l con c a m t trong cc b phi c a Kh i nh v i m t nhn v t qu t c trong tri u. L i ph i lm m i vi c nh ng tin n nh th ph i c d p t t ngay? [8] Nhng ta khng nn d ng l i m t vi bi n php lin quan ch y u n nh ng ti n nghi trong cu c s ng c a Nh vua. ng Chatel khng nh gi th p v n ny. ng cn li ko Nh vua b ng nh ng n c ti ng vang l n v chnh tr . Nh vua ph i t c nh ng thnh tch hi n nhin, ti n hnh nh ng c i cch ph c p r ng ri dn chng th y r ng t n c c a h nay tm c ng i ng u chnh ng. Chnh quy n b o h li n chu n b m t lo t bi n php gi danh cch m ng s c ban b khi Nh vua tr v . H s dy c m nh ng b n bo co di u i n k t lu n nh nhau: n c An Nam c n c m t v Hong th t s thng minh, bi t i u khi n thnh th o v c hi u l c b my cai tr bao g m nh ng quan l i trung th c, tin ti n. Nh ng ng i ny s truy n t nh ng quy t nh c a c p trn th c hi n c p x thn l nh ng t bo c s c a x h i An Nam. T t c u hon h o, ti n hnh theo hnh thp, lgic v n gi n. Nh ng vin ch c c a chnh quy n b o h khng mu n th y ng u Tri u nh l nh ng ng vua in d i m y u (nh Thnh Thi) hay bi n ch t (nh Duy Tn) khi n h ph i cai tr tr c ti p m chnh h cng khng mu n. Chnh quy n b o h mu n c m t ng vua c o t o c bi b n, c rn luy n, bi t suy ngh ng n g n gi ng nh h . Nhng cc b n bo co , th ng l sng su t v khn kho, cho th y r khng m t quy t nh c a Nh vua d t mu nhi m nh t, cng khng th em l i hi u qu nn khng c quan Ton quy n hay Th ng s , Khm s ng i Php k t t tr c. T t c m i ng i u t p d t trong tr chi k c c b my hai trm cng ch c ng i Php c th i u khi n tm tri u ng i An Nam. G n nh m t bi t p v phong cch. M t bi h c v ch ngha th c dn. T t c u ph i t nh v ch t ch . c nh th ph i c m t ng vua. Trnh h c v n v a , t t nhin l thn Php, ch c ch n l ph i thng minh, nhng con chim qu khng c coi mnh l c u tinh c a nhn dn nh Jeanne dAre c a n c Php hay nh hai ch em B Trng nm 41 u i qun Hn kh i Vi t Nam. Tm l i, v vua ph i c tr, ti tr ci tnh cch v tnh c gan ch ng l i h . V y vua B o i c ph i l con ng i chnh quy n b o h ang tm n khng? Nhng tr c h t v ngay c tr c khi t ra v n ny, B o i ph i r i kh i Paris, ph i ch p nh n m t th i h n c chnh ph Php n nh ph h p v i s m nh, l thng 9 nm 1932. Chi c xe Delahaye tr c c a cn nh ph Lamballe lng ch ng i Passy. nh sng cn chi u sng t ng cu i cng. Nh ng ng i thn c n c a Nh vua u c m t. M t ng i anh em h , m t c n v u l nh ng b n b ch c t v hi m hoi lu nay c a ng. H t th y m i ng i u p Nh vua tr v n c n m quy n bnh. T t c , nh ng Chatel, nh B tr ng Thu c a hay B tr ng Ngo i giao cho n c T ng th ng Php cng cho bi t ni m vui m ng c th y Nh vua tr v . Xem ra kh m t ch i k ho ch m ng Chatel dy cng chu n b . Khng cn c chuy n l n l a, tm m t ci c hay i u b t tr c cu i cng t ch i ln ng. Chi u hm , B o i ch p nh n. c, ng ta s tr v m nh t t tin. Nhng tr c khi r i Paris m ng h ng yu m n, ng ni r ng c nh s quay tr l i Php. V s tr l i lun ho c lu lu m i tr l i. ng i h i i u ny v c ch p nh n. Vi c tr v An Nam c a Hong l m t hnh ng c ngha quan tr ng v m t chnh tr . c s m m t gi i php m hai mi nm sau ng i ta g i l gi i php B o i. T ch c nm nay, vua k v lm l ng quang r i m ngai vng v n tr ng. N c Php gy c m t ng l m t mnh cai tr An Nam. Vi c Nh vua tr v , tr c m t m i ng i, ph i ch ng minh cho mu n c a n c Php l mu n gi m nh s b o h c a mnh. Theo cc i u kho n c a Hi p c k 50 nm tr c, chnh quy n b o h lo vi c gip , t ch c v b o v ng Dng, cn cng vi c n i tr trong t ng n c trn bn o s do nhn dn n c ti n hnh. Th i gian qua nh ng quy t c p tr thnh i u hon ton t ng t ng. Hong An Nam tr v ng tr ngai vng c a mnh l d u hi u cho th gi i v d lu n v m t b c ngo t trong chnh sch thu c a c a Paris, tr l i v i tinh th n c a Hi p c 1884. Cng vo th i i m ny, ban Thu c a c a ng C ng s n Php h p kn t i 120 ph Chateaudun. Tm ng i c m t, m t ng i u v b y ng i Vi t. Trong chng trnh ngh s c m c: Hong tr v n c v vi c m st B o i. T t c m i ng i c m t u tuyn b ng h vi c x t B o i. S t ch c b c thm, ai trng s c giao thi hnh nhi m v . M t ng i tn l Ph m Vn i u c ch nh th c hi n b n n t hnh B o i Paris. M t ng i Vi t
-7-
khc tn l Nguy n nh Tnh t c Blinov c trch nhi m t ch c m t v th hai, l n ny vua b c ln c u tu th y [9].
Daniel Grandclement
Marseille khi Nh
[1] Ni lm vi c c a Khm s Trung K, ng i ng u b my cai tr thu c a mi n Trung nhng l i thay m t cho Chnh ph Php, ng hn l B Thu c a trong vi c giao thi p v i Tri u nh Hu . ng u b my cai tr thu c a ton ng Dng bao g m B c K, Trung K, Nam K, Cao Min v Lo l Ton quy n ng Dng t tr s t i H N i. [2] Ra ngy 31 thng 8 nm 1932. [3] LAsie Nouvelle (Chu m i) ra ngy 31 thng 5 nm 1936. [4] B o i c g i khng phn bi t khi l Vua An Nam bao g m cc t nh mi n Trung, khi l Hong An Nam xa c a t tin l i v tr c y bao g m Trung, Nam, B c K v c hai n c ch h u Cao Min v Lo. [5] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i - SPCE 476 (Phng Bo ch qun i vi n chinh) v Louis Roubaud, Viet Nam, la tragdie indochinoise (Vi t Nam, t n th m k ch ng Dng). [6] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i, bo co m t ngy 2 thng 12 nm 1931. [7] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i - SPCE 476 (Phng bo ch qun i vi n chinh) [8] CAOM, lu tr b Php qu c H i ngo i, SPCE, 476 (Phng bo ch qun i vi n chinh Php). [9] Lu tr M t thm Fontainebleau (H s Lu tr Ng i Nga).
-8-
Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam Chng 2
Daniel Grandclement
B o i ng ng mi tu. ng b n qu c ph c. o v khn vng. on ty tng c m y ng i anh em h v m t vi c v n. ng li pha sau, s ng hnh khch ng trn c u tu v a n gi bi n v a nhn r quang c nh n tn vng. Nh ng t o tr ng c a phu nhn cc qu quan ch n i n hay cng ch c thu c a ph p ph i bay tr c gi. Cc ng ch ng c m m trong tay. Tr c c nh t ng l m t , B o i c v xc ng. M t ni m h nh phc th t s hi n r trn khun m t bnh th n, kh ai c th on c ng ngh g. N c sng C u Long xm x t bn cn n c bi n c ng u n hng ch c d m tnh t c a sng. Ch tu b neo, r t g n t li n. l lnh th Vi t Nam hay ng hn l t ai x Nam K. Si Gn cch bi n ch ng b n ch c cy s ng c ln th ng lu. Hm Nh vua t xa l i nhn th y t n c mnh sau g n m i nm xa cch. Thng 9 nm 1932, ng nh d ki n, B o i b t u cu c i hnh trnh v n c. p ng nguy n v ng c a ng Chatel, n c Php, chnh ph v qun i khng th xem nh m ph i ra s c lm cho chuy n tr v n c c a ng th t rm beng. Ph i c nghi th c r m r . Tr c h t l ng Albert Sarraut, B tr ng Thu c a, i di n chnh ph thn hnh n Marseille ti n. Sau l nh ng ni tu gh l i u t ch c n ti p linh nh, tr Penang l ni S m t thm c tin m t bo c v mu st. y l v th ba c pht hi n. Sau hai l n tr c nh t ch c Paris v Marseille khng thnh cng, ng i ta d L n r c B o i v n c, nm 1932 nh s t ch c v m st kh ng b d nh bi n bn o M Lai ph i mu. Ngy hm , con tu xuyn i dng mang tn Prsident Doumer ph i m th m th neo xa ni t ch c l n ti p [1]. Nhng hung th , ng i c a ban Thu c a ng C ng s n Php khng xu t u l di n. Con tu khch i ti p vo lnh h i Vi t Nam, u o i th neo mi Saint-Jacques (Cam Ranh ngy nay) chung quanh c cc tu chi n b o v . S m t thm th pho. T i y B o i r i tu khch chuy n sang tu chi n: l tu Dumont dUrville s a ng n N ng. n Vua m i th t s c p b n b c chn ln t li n thu c lnh th An Nam. on tu h t ng ngoi chi c Dumont dUrville cn c thm hai tu n a. T ng lo t n bc n vang khi Vua r i kh i tu khch v t qua vi s i n c b c ln tu. Cc tu trong v nh u treo c . Th y th x p hng trn boong h hu-ra vang d y trong khi cc nng pho nh n cho m ng. Hnh khch cng i trn tu vi n dng Prsident Doumer cng hoan h theo nhng kn o hn. D c b bi n v cc c ng mi n Trung, n c bi n trong xanh hn. Tuy cha n y bao gi nhng Nh vua c th c tn: Phan Thi t, Nha Trang v cu i cng l N ng. n c ng N ng ng l i chuy n sang pho thuy n ng c sng Hn c p b n thnh ph . ng b n chi c hong bo thu kim tuy n, khoc cho vai d i B c u b i tinh. M t trm pht i bc m t t n ran cho m ng. Hai bn b dn chng t t p ng ngh t cho n. H qu xu ng s p l y khi v vua tr i qua, gi ng nh nh ng ng n c b gi th i r t trn cnh ng. B o i, ng th ng ng i ti c i tr c s nghnh n c a th n dn. ng b c qua tr c m ng, ni m y cu cho h i t ng v thn ho khi n h xc ng ra m t. Cu i cng ng b c ln xe l a c bi t i thm 100 cy s n a m i n Hu . T i y l i c qu t, ti ng i bc n vang d y cho m ng. Khc v i lc n N ng tr i n ng to, khi on xe qua c a Ng Mn tr i b ng ma nh trt n c. Th no cng l i m t t c . Tr i n ng l ng Tr i mu n em nh sng chi la m ng con trai tr v , cn tr i ma ro l i m bo s ph n vinh s n. V Hong tr tu i bng hong tr c b c tranh nhi u mu s c, tr c ti ng n o c a m ng trong cc bu i n ti p m ng ph i rng ch u nh th s c. Nhng khi ng v t qua chi c c ng l n vo hong cung, bi t l p v i th gi i bn ngoi b ng m t b c t ng kh dy, i qua ci sn r ng vo n i i n ng c m th y ni y thanh v ng, l ng l v bu n th m. Sau ny. ng vi t trong h i k: Sau nhi u nm s ng t do ti c c m t ng t nay b c vo ni giam c m... [2].
-9-
Daniel Grandclement
C nh quan hong cung An Nam, so v i nm th k tr c y, ch ng thay i bao nhiu. Gi ng h t m t nh c vi n, m t nh b o tng. M i nghi th c trong tri u theo l thi Trung Hoa xa v n t n t i g n nh y nguyn trong lc chnh t i B c Kinh ng i Trung Qu c xa b ho c i m i t nhi u. Paris nay li xa. Ch cn l k ni m ti ri. D i con m t l nh lng c a chng cng t b t, nh ng ng i s ng chen chc trong khu hong cung r ng nm ch c hecta ch l nh ng con ng i c ng nh c, c l . y v a l thnh ng thing ling v a l nh ng cng trnh ki n trc nguy nga s . B n, uy nghim. Vua v gia nh s ng trong T C m thnh, bao quanh l m t t ng th ki n trc oai v hn nhi u, b th , nh m t cng trnh phng th qun s g i chung l thnh. y l tri tim c a Nh n c, c a ch phong ki n. Hong , m t thnh nhn, v a l ng i v a l th n, s s ng trong , c Tr i giao cho vi c lnh o t n c. Th cn cc cu c c i cch? B i v l i u m i ng i c Vi t l n Php mong i khi B o i v n c. Ai n y u tin r ng c n thi t ph i thay i, ph i th c t nh m t ch ang ng . Ngy 10 thng 9, t c l v n c c g n hai ngy, Nh vua nh n ph u, nh m vo nh ng t p t c lu i mang tnh hnh th c ang c t ch t l i s ng v n p ngh c a Tri u nh. V vua hai mi tu i ch t a bu i ch u truy n th ng trong cc v quan l i u ngnh trong b my hnh chnh nh n c n chc m ng Nh vua m i tr v sau m t th i gian di v ng m t. Tr c h t, Nh vua pht bi u b ng ti ng Php. i u ny xc ph m cc v quan tr c tinh th n dn t c l n cc v quan gi c nho n n trong n n vn ha Trung Hoa. Trong ngn ng c a Voltaire, ch khng ph i b ng ti ng m , Nh vua gi i thch cho m c n th n u b c cng nh u xanh c nhi u tham v ng r ng khng mu n c nh ng hnh th c cho h i qu cung knh. T nay cc quan vo ch u s khng ph i l y, ngha l khng ph i qu g i ci r p mnh trn ch m t kh u u ba l n lin ti p tr c sn r ng m khng m t ai dm ng ng u nhn vua. T by gi sau ti ng x ng chi tai c a quan tuyn co, cc quan b c thong th n x p hng ngang tr c m t vua. Cha h t lng tng ng c nhin, i cht l n x n v sng ki n c i ti n ny, cc quan ch p tay, khu u p st vo ng i, nghing mnh vi ba l n. Vi c b l y c thi hnh ng th i kinh v cc t nh, l m t s vi c quan tr ng v m t l ch s i v i m t n c c nhi u bi u t ng. Bo ch reo ln: N c An Nam tr v a tuyn b n lc gi m nh s gim h hi n ng n c a qu kh . C nn i xa hn khng? C nn r i d i kh i Hu , bi u t ng c a m t tri u i nhng cng l bi u t ng tr tr ? R t nhi u ng i An Nam thch H N i hn. Hu m c meo, khp kn. Nhng c yn l ng g u. Kinh thnh s m tr thnh m t ci mnh khe mu toan chn p, kn c a nhau... Trong th i gian vua v ng m t, cc b n i, b ngo i c a vua - thi Hong thi h u - m m i c b c, chi tiu nh ng kho n ti n qu l n. Hai mi nhm nghn ng b c trong qu ring c a Nh vua ph i trch ra tr n m v n khng . R i cc b i thng quan ti n ch c cho nh ng ng i c cc b che ch . ng u ch n l i l m t ng gi nguyn l ng i ng u H i ng th ng th (N i cc). Khng kh n ngh t th , khi n B o i b c t c ng mu n xa b nh ng thi h i l trong b my cai tr c a tri u nh v i m i cc quy t c th a h ng c a ng i Trung Hoa. ng tin hi u nng c a cu c c i cch. ng p d ng khng bn khon do d nh ng b n php do ng khm s Chatel so n th o cng phu v cn t mnh b sung nh ng i m m i. Ch m d t m h n n nh ng l ti t c h xa hoa, tr c y ch nh m lm v a lng t tin. Gi m b t cc l th c cho h i cung knh, tn th . B t nh ng c bi tr ch gy t m m v b . B h n thi quen mng tay di qu m c, ru di cc c cao tu i, ch dm nhn d i t ch khng ng ng m t ln nhn vo ng i i tho i. B c thi quen ch c ti t khi gi t m b. Cho t i lc ny, nh ng t p t c c a tri u i nh Nguy n l i th i, t bnh th ng. i v i tri u th n, cu c s ng ph i khc m i ng i. l chuy n bnh th ng. T t c trong cc l thi t vi c n ng , lm vi c n chuy n tn vinh cc b m nh ph sinh ra t nguyn t c ny. Theo thi quen, vua d y t 6 gi sng. Ngay l p t c vua ph i ghi m y ch b ng son v ng c th c g b t an khng vo m t cu n s do cc thi gim trnh ln r i em i b co cho tri u nh. Sau vua ti p chuy n m y b phi n v n an vo bu i sng. Sau , vua b t u lm vi c, ng i suy ngh hay i l i m t mnh c theo hnh lang l p c a knh. Xa kia, c cc tin d y s m nh c bt lm ngay m y cu th nh khai bt ho c mi t mi c sch th vi n s c a hong cung. C hai ngy m t l n, theo l nh t xa, Nh vua cho g i ng i em ki u n, ngi ng i trn ki u c ng i khing n v n an Thi h u. V cng theo l t xa l i khng h thay i, vua n ba b a m t ngy. Hng ngy ng su gi r i, n sng, m i m t gi n tra v m i chn gi n t i. M i b a c n nm ch c mn khc nhau trong th c n c thay i hng ngy do m t i ng thi n ring. C m i mn c y kn b ng n p hnh qu chung bn ngoi ghi tn mn n. G o th i cm ph i c nh t k t ng h t m t khng m t h t thc hay h t s n no cn st l i. Siu un n c ch dng m t l n v thay siu khc. Cu i cng l cc th r u u ng. Th ng l r u p sen c mi thm. Vua ng Khnh hng ngy u ng r u vang Bordeaux theo l i khuyn c a m t th y thu c Php. Vua ch n m t mnh, Hong h u v Hong t cng khng c n cng. Bn c nh lc n c nm b phi ch u ch c s n dng cc mn n, trng mi ng v tr u ng. Cc b nhi u khi b i r i v nm ch c mn trong th c n Nh vua ch ng a c vi mn
- 10 -
Daniel Grandclement
c a thch nh t. n nm 1932, s tn knh qu m c, vi c sng bi m i lc i v i Nh vua ch cn l gi t o. Khng c quy n hnh th c t , mu s c t v tr nn xm x t h t c ng nh khng c ch lm lu m cc mu s c. Vng qu c m t h ng... ch b nhn... l nh ng tnh t r t ng m nh ng ng i yu n c Vi t Nam cng nh cnh t c a Php dng ch ch qun ch Vi t Nam. Kho ng cch qu xa gi a m t bn l tri u nh trng l , m tri u th n ng o, cc l nghi sang tr ng, cc cung i n v bn kia l vai tr th c s c a Nh vua. N u ph i i n m t cu c cch m ng, m t cu c c i cch, m t v tn st hay b ri th cng l m t vi c qu r rng. B t ch p ch c i cch c a Nh vua, Hu v n l kinh c a nh n c qun ch Vi t Nam. Hu c m t qu kh qu n ng n , m t thnh ph c qu nhi u bi u t ng khng d qu ng vo bng t i ch v mong c n gi n c a Nh vua. V l i thnh v m i th n sau n cn quan tr ng hn b n thn Nh vua. Hu c Nguy n Hong, ng i khai sng tri u Nguy n, m t con ng i ti tr tuy t v i ch n lm ni l p kinh . Gi ng nh cc Hong Trung Hoa, cha Nguy n Hong ch n m t a i m k di u cho dng h mnh l p nghi p. ng h i ki n cc th y a l v c h khuyn nn xy kinh thnh bn c nh sng Hng. M t ni l t ng, trnh c nh ng nh h ng b t l i v m t phong thu , pha sau m t ng n ni ph y thng, ni h p lu c a cc nhnh sng Hng hi n ha quanh co u n l n nh r ng. Hn n a y cn l ni an ngh c a cc b c tin . Cho nn cng khng th c v n b t ny i tm ni khc t Ta thnh ch ng c ngha g trong tri tim v kh i c c a ng i dn x Hu . ch l m t ni qua l i ni d ng chn ng n ng i ch ng c g quan tr ng. Cu c s ng ch l m t chuy n vi n du. S ng g i, thc v . Ch c ci ch t m i ng k , l tr v ci vnh h ng [3]. Chnh v v y cc tin c a tri u i ngay t khi cn s ng m i ng i ch xy lng lm ni an ngh tng lai cho mnh sau khi r i kh i ci nhn gian. Trong vng ng b ng khng xa kinh thnh, d a vo cc ng n i th p, c t t c tm lng t m. T t c u uy nghi, c ci r t p, lm xc ng lng ng i, u c ngha hn c trong cc v t t ng trng c a ngai vng l i. Cho nn khng th c v n i kh i ni ny. C nn r i b m t ni m cc v th n linh ban phc lnh? [1] Lu tr b Ngo i giao, V - Chu i dng Lo i E, 1930-1940, h s 40. [2] Bao Dai, Le Dragon dAnnam (Con r ng An Nam), Nh xu t b n Plon. [3] B o i, Hu , La Cit Interdite (T C m thnh Hu), Nh xu t b n Mengs, 1995.
- 11 -
Daniel Grandclement
Khng bi t t lc no, Ng nh Di m ch m t m c suy ngh. u hi ci xu ng m t bn, ng dn m t chm ch c trang nh t c a t Tribune Indochinoise (Di n n ng Dng). Tn ng c nu ln m t bo n hng ch c n. Bo ch c ng cung c p thng tin tn ng l anh hng, th a nh n ng l ng i b o v tch c c nh t n u khng ph i l duy nh t n n vn ha Vi t Nam. ng Di m l m t th ng th. Khng ph i trong s nh ng nhn v t km vai v nh t. l b L i, lo n i tr , b d ng quan ch c u t nh. Sau ngy tr v Vi t Nam, vua B o i l p n i cc dn s do m t nh th, m t nh bo ng u l Ph m Qunh. ng cn tr , ch trng Vi t Nam ph i c t tr m t m c no nhng v n l thn Php. l m t nh t t ng c u c bi t suy ngh v l i th c a ng Di m. Th phng t i v yn tnh. Nhn qua c a s Di m th y v s cung i n chen chc trn cc kho ng t r ng trong khu i n i. C nh quan ny ng bi t r t lu l m. Cha ng, Ng nh Kh tr c y lm ph chnh cho vua Thnh Thi, v Hong b ph tru t r i b lu y o Runion. C gia nh ng Di m sau khng c vua n i ngi l Kh i nh tin dng n a. ng Di m khng ph i khng bi t r ng m i nh c i cch c a ng, c th d n n th t s ng nh cha ng. M t lt n a, cc em ng s n. H u c th l c, h c v n uyn bc, t p h p quanh ng, b o v ng l ng i ra h c thuy t, l linh h n c a gia nh. H c nm ng i, m t ng i l linh m c, m t ng i l Ng nh Khi cng lm quan, ng i th ba l Ng nh Nhu, m t tr th c t t nghi p tr ng Php i n, ni y c ti p c n nhi u ngu n t li u v l ch s n c Php nh t l nh ng b quy t lm nn s c m nh c a n c Php. Cn m t ng i em n a l Ng nh Luy n, sau ny s lm i s lu nm Paris l m t trong nh ng b n b thn thi t c a B o i. B y nhiu con ng i t o nn m t kh i lin k t r t ch t ch b ng nh ng m i quan h ru t th t l i v a ng nh t hon ton v quan i m. D n d n trong nh ng thng u tin c a tri u i B o i, h l bi u t ng cho n c An Nam c xa i ch i v i nh ng t ng tn ti n c a Nh vua v c a cc b n ng i Php. V y bo Tribune Indochinoise (Di n n ng Dng) vi t g v y? Nh thng l l cc d n v c i cch, v cng vi c c a y ban c i cch t khi B o i v n m quy n bnh. Tri u i B o i b t u, theo dng d ki n, kh rm beng. Nh vua d n d n t ng b c n m cng vi c tri u chnh. Ch m y thng sau ngy tr v , v vua hai mi tu i i thm cc t nh trong x An Nam (m t vi c tr c y cc Hong ti n nhi m cha bao gi lm). Hong An Nam cha bi t n H N i? Chuy n tu n du n m trong d ki n c a ng i Php, th hi n ch c a Nh vua mu n g n gi th n dn. V ch ng ch c l ch thi p, cung cch gi n d v theo nh ng ng i i theo tn t ng thm tr thng minh c a Nh vua tr tu i lm cho cu c nghnh ti p thm nhi t li t ng Khm s Trung K d on ng. B o i c v nh c lng dn. Nh vua tuyn b th ng khng cht quanh co p m r ng ng c nh m t mnh c m quy n khng c n Th t ng, qua mu n ni ln mu n n m quy n th c s ch khng ch b ng lng v i vai tr danh d . Bi n php c i t ny nh m vo quan i th n ng u Vi n c m t c, m t c quan ch c b n thnh vin ch ch t t tr tri u nh, nhng th c t quy t nh m i cng vi c trong tri u. Vin i th n gi nua lm ma lm gi trong th i k nhi p chnh tr c y b th i h i. Cc nh ng c c Php, m nh b o dng nh ng t ng nh o chnh, cch m ng nh cao Nh vua tr nh m i ph v i cc ph n t qu c gia ang ho t ng gy r i t i cc mi n qu. Tr c y vi c cai tr do m t h i ng c ng i Php b nhi m, v v y hon ton ph thu c vo chnh quy n b o h . Vua khng tham d cng vi c c a h i ng, khng dnh lu vo cc quy t nh v ch gi i h n trong vai tr thu n tu trang tr. Nm 1925, m t th a c m i c k k t, chnh th c chuy n giao nhi m v c a h i ng cho cc vin ch c C ng ha Php. B o i tuyn b bi b th a c . T nay Nh vua s qu n l cng vi c t n c, quan tm n b c ti n c a ch . Nh c m quy n b o h hoan nghnh. Th c t , m t i u kho n m i quy nh Khm s Trung K do Paris b nhi m c quy n ph quy t m i quy t nh c a Nh vua ngay c i v i quy t nh t quan tr ng nh t. V y l b my lnh o t n c v n y nguyn. Hn n a quan ch c ng i Php c chn trong n i cc - h i ng th ng th - c th ng hay khng ng v i quy t nh c a n i cc t c l ng ta quy t nh m i vi c. Tri l i, nh ng bi n php c i cch ny d n d s nh l m t b c li so v i hi p c b o h nm 1884. Tuy nhin m t vi bi n php canh tn, t quan tr ng, m c v a ph i, g n v i tn tu i B o i. ng c g ng thay i phng h ng ho t ng c a n n cai tr c, c i t gio d c, thng qua b lu t hnh s v dn s m i, a t n c d n d n i n m t n n qun ch l p hi n. c bi t ng c i t Vi n dn bi u Trung K. Ch t ch Vi n c tham gia cc cu c h p n i cc. Sau cng ng c i t ch quan tr ng, gy nn s ch ng i c a ng Di m. x An Nam khng c t ng l p qu t c nhng c hng ng cc quan l i. H l i di n cho Vua, c l a ch n qua cc k thi c a s phu. Nhi m v c a h l t ch c vi c thi hnh cc ch d c a Tri u nh, cc quy t
- 12 -
Daniel Grandclement
nh c a c p trn. Tr i qua nhi u th k a v c a h v n v ng vng. Khng c m t x x nh no trong tri u m khng c quan l i m c o di lam. H khng b ai ki m sot. H l nh ng ng ch c quy n l c tuy t i trong a phng c giao cho h cai qu n. Cc vn th, gi y t nh chi u ch c a vua, thng tn, thng l nh, nh ng s c, trt... u c so n th o b ng ch nho m ch c h c c. Cu c s ng c a h bu n t , u s u, th ng l i bi ng, nhng b ng l c kh v ng i ng u n n hnh chnh a phng khng ph i m s k ton hay b t k s sch no. V ch ton l danh v ng. i u c vng l ng, lnh vc c i tr c, lnh h v theo sau. Nh m i vin ch c m n cn, ng cng danh c a h r ng m , tu n t thng ti n. H thanh th n, bnh tm hn cc b n ng nghi p Php c a h . M c chi c o di lam th ng n p, h khng b nh ng ng i dn lam l no n g n qu y r y, h khng ph i lo s b tr ng ph t v r t hi m khi b truy c u trch nhi m. Ba nm m t l n, Ph Ton quy n ng Dng ph i h p v i Tri u nh Hu long tr ng t ch c thi cho t t c m i ng i dn B c v Trung K c trnh Hn h c d cc k thi tuy n hi n ti b d ng lm quan. Trn ton lnh th c hng trm s t ng th. M i m t vng g m m t s t nh t ch c thi lo i g i l thi hng. Ai c g i l t ti v c t p trung v kinh ngh lu n g i l thi h i. Ch c l ph i lu v m i kha thi ko di nm mi ngy. Khng c g gi ng v i cc k thi tuy n hi n ti chu u. l m t ngy h i tr ng dong c m , c nh c l , ma ht, r c voi, b n sng l nh cho m ng d nhin l c di n vn ph d s t . Nh vua khng c m t trong cc k thi ny nhng Ton quy n ng Dng v nhi u nhn v t quan tr ng Php vui v n d c l th a mn t m, hn l lm cho k thi thm long tr ng. Cc thi th ng lu n v d o c v v s nghim ng t theo h c thuy t Kh ng, M nh m cc nho sinh di mi kinh s m y nm nay. S hi u bi t su v k cc l i d y c a thnh hi n cho php cc thanh nin An Nam leo ln n cc a v cao trong b my cai tr qun ch . u th k , cc s t t p trung trong m t khu t r ng chung quanh c lnh canh g i l tr ng thi. Quan chnh ch kh o ng i trn chi cao lm nhi m v gim st M i ng i ng th ng i x m trn m t ci chng tre nh h p ch m t ng i c t m phn tre u n cong lm mi che ma n ng. H khom lng dng bt lng cn di lm bi thi v t b ng ch Hn. Bn c nh th ng c tn ti u ng theo h u thay ch, mi m c Tu trong m t ci nghin nh ho c chu n b cm n c. Nm 1933, thi i m i. S t lm bi ngh lu n v S can thi p c a n c Php An Nam v tri u Nguy n, ho c T ch c n n ti chnh ng Dng. Th sinh ch nh c l i nh ng i u ng t ngo y r y trong cc bo ch tn hu tn v n v th hai, cn th nh t nghe ch ng ng c ng . khng m y ng i lm c tr n v n v mn l ch s n c nh khng c s t coi tr ng ho c h ng n ng i khng dm ni th t t ng c a mnh s tri quan ch kh o, ho c b tr ng ph t... thi nm qu l kh. Ch l y b n trm ng i , ch ng m t trm c nhn cn l i kho ng ba trm t ti. Th c t c chn th h ng khc nhau t t c cc c p trong b my nh n c dnh cho cc v tn khoa. Th p nh t l h ng th chn g i l c u ph m. Nh t ph m l quan u tri u. Ngy tr c, tr c khi c b nhi m lm quan, h ph i theo h c m t tr ng g i l tr ng H u b H N i trong ba nm h c ti ng Php, m t t ki n th c v mn hnh chnh - cai tr , m t t ki n th c s ng v o c a chnh. Cu i cng l qua m t k thi tuy n n a n u cao th lm tri huy n, km hn th ra lm gio s. Nh ng ng i cao xu t s c th c vo Hu d thi c p cu i cng. Nh ng ng i may m n thi c b c h c hay ng u m t nha hay s . Vi c i u hnh nh n c ty thu c vo l p tr th c ny. Vn chng, t ng v truy n th ng v n ng tr trong cu c s ng tinh th n c a ng i dn trong n c.
- 13 -
Daniel Grandclement
Tr ng Thi, H n i, 1885 Cn B o i th sao? Nh vua lun lun kin quy t ng h phong tro c i cch nhng ch c ch n ph i l d i nh h ng c a Php. ng ng h Pasquier, Chatel v Ph m Qunh. Th m sao Vua l i dng ng Di m l ng i ng khng a v ph n i ci thi ph ng h i gia nh tr c a ng ta. Sau khi a Di m vo n i cc, B o i cho r ng mu n c i cch g i n a cng c n c cc quan l i trong tri u lm h u thu n. m b o h u thu n y khng ai b ng Di m. Ngay t u khi n m quy n bnh, gip vi c Nh vua t t c ch c su v th ng th v d m nhi m m i lnh v c tri u chnh. Di m, v tn th ng th h Ng xem ra khng thch h p v i vai tr m i. ng cng l m t ng quan, nguyn l tu n v Phan Thi t, ni y c m t c ng c c a mi n Nam Trung K, c vng su t p n p ghe, thuy n th neo ra vo theo con sng n su vo t li n n o su t ngy. Vin th ng th cng gio ny v a nghim kh c trong cng vi c, v a kh c kh trong tc phong. ng cng u tranh c i t tri u chnh nhng theo m t phng h ng khng lm v a lng chnh quy n b o h . ng mu n c c l p hn, nh t l gi m b t quy n l c c a ng i Php. Trong lc ny ng Di m v n c m ci lm vi c. Trong ta nh dnh ring cho b c a ng, ng a ng i m t mnh trong th phng. Sau lng ng chi c th p gi kh ng nh c tin c a ng. ng quay vo ci th p gi, qu xu ng v l m nh m c kinh. Cho n khi m t vin th l i b c vo phng ng m i ng d y, a tay n phong th do ng i th l i knh c n trnh. ng m ra. l th c a Ton quy n ng Dng. c xong, ng bng hong khi n ng lm d u thnh v l i qu xu ng d i chn thnh gi. Cng vn bo tin ng b th i h i. Louis Marty lc l Chnh s Lim phng v Nha chnh tr ng Dng pht hi n c m t b c th c a Di m g i cho cc bo v l p t c ng bo co ngay l i cho Ton quy n ng Dng. Theo quy t c hnh chnh, ng Di m ph m sai l m nghim tr ng. Cc em ng d nh ti p n i s nghi p c a ng, m c d c nhi u nh h ng nhng ch ng lm g c. Cn Nh vua c thi lnh m v i v th ng th ang cn hoang mang. Khng nh ng ng Di m ph i t ch c m b cch tu t kh i hng ng quan l i trong tri u. T Di m on h n i v i B o i v c tri u nh, ko di cho n 22 nm sau m i tm l i thot b ng m t cu c trng c u dn gi hi u ph tru t B o i. V th ng th b th i h i, s ph n th t tr tru ng ph i i d y ti ng Php ki m s ng. Sau ng tm c vi c lm nh th Thin H u, ni cc cha c trong H i truy n gio n c ngoi Hu lm vi c. V cu c c i cch s c th c hi n cng nh ph n l n cc bi n php do Chatel ra... ***** Nhng t t c ch ng c ch g. Nh ng bi n php n a v i ch ng c tc d ng su s c g n nh ng thi quen c a quan ch c, n c quy n c a n i cc m vai tr th t s v n l chuy n ho huy n. C m t i u quy nh c bi t lm ph t lng cc quan An Nam, ng n truy n th ng c a h . T nay cc kho n thu u do nh n c b o h phn b , thu v t s d ng. i u ny B c K thi hnh t lu r i. Ta Khm s Trung K s n nh ngn sch chi tiu c a chnh ph Nam tri u v tr c p cho tri u nh m t kho n ti n tr lng hng thng. T t c nh ng ng i Nh vua g p t khi v n c, nh ng ng i ph
i u gy nn s gi n d c a ng Di m l vi c ng Eugne Chatel, Khm s Trung K v Ph m Qunh, T ng l Ng ti n vn phng mu n t c b quy n t php c a cc quan An Nam, ngha l khng cho h c quy n xt x . L do c nu ra l cc quan An Nam thi u ki n th c lu t h c. Nhng y l m t n n ng ging vo hng ng quan l i v lm m t ph n l n thu nh p c a cc quan t cc v ki n co dn s l n xt x hnh s . N n h i l l chuy n ph bi n trong quan tr ng. Di m ph i b o v l i ch c a gi i mnh nn u tranh n thng c m, trong ti u ban c i cch ngn ch n cu c c i cch khng ng lc c a Chatel - Ph m Qunh. ng ta cng ra nhi u sng ki n canh tn. ng l ng i i tin phong nhng khng hi u bi t nhi u v nh ng th o n chnh tr . ng a c bin b n h p ti u ban c i cch cho bo ch [1]. Bo La Tribune Indochinoise (Di n n ng Dng) ra ngy 21 thng 7 nm 1933 miu t cu c u tranh khng cn s c gi a Ng nh Di m - m t con ng i th t th c lng dn, c kh nng v Ton quy n Pierre Pasquier, m t con ng i ph n ng k c u, ti c i m b n b ...
- 14 -
Daniel Grandclement
ph c tr c b r ng, nh ng ng i lnh h v hong cung, nh ng nh c cng v v n nh nh c cung nh u ch s ng b ng m t kho n lng c ch k duy t c a m t quan ch c b o h . Khng c Paris g t u chu n y th ch ng lm c g. Tri u nh t nhin bi n m t! i n i hoang v ng. T t c u do Php tr lng. B n thn B o i cng v y. Nh vua c m t kho n ph c p hng nm tnh vo ngn sch c a Trung K m chnh ng cng khng c quy n quy t nh ph c p y l bao nhiu v hng thng ph i c ch k duy t c a Ta Khm s m i c lnh chi dng! Nh n c b o h quy t nh h t th y. K c cc kho n chi tiu c nhn. B o i v tnh t tr ng danh d khng bao gi dm tr c ti p khi u n i i u g. ng ch h l qua ng i khc, nh ng nhu c u c a ng, mu n c a ng. K ton thu c a r t t m n t ng chi ti t. H s lu tr cn gi l i d u tch c a cc cu c u tranh nhi u khi r t kh n kh . T vi c ng sch, lm khung nh n lm m t cu n su t p tem th t i m t c a hi u n i ti ng c a b Renoux no H N i cng u c ghi chp trong s sch. B o i mu n ng m t t p album th t sang ngoi ba kh m da, bn trong l a vng lu gi cc huy hi u c a ng. Tm l i cng ph i t n h t 250 ng b c, m t mn ti n khim t n th m cng ph i lm t i ba t ha n c ch k c a vin ch c nh n c b o h cng trao i v i gim c ti v , cu i cng m i c duy t chi, tnh vo m c 20 kho n 2 c a t ng ngn sch ghi r m c qu t ng ngo i giao. Lu t php c a chnh ph b o h Php qu l c ng r n ng t ngho, khng c t do ra bo, khng c t do pht ngn, khng c t do h i h p k c i l i cng khng c t do? M t vin c nh st qun Paris c c sang ng Dng lnh lng ngang v i tu n ph , t ng c! Vi c i l i giao du v i cc c n th n trong tri u cng khng c t do tho i mi. Nh vua tr ho h t d n, t giam mnh trong t th t, ch cn chm ch giao du v i ng b Charles, ng i c chnh ph giao trng nom ng t lc nh n tu i l n, tr c khi tr v n c b Charles t nay c Nh vua g i l m . Hai ng b ko di cu c lu tr bn c nh Nh vua trong hong cung, s ng tho i mi trong t dinh i n Ki n Trung gy nn tm tr ng a nghi t c t i c a m c n th n v chnh b con anh em g n gi c a Vua cng u ph i trong cc dinh c ring ngoi hong cung v i x nh nh ng b con ngho. M t hm v ch ng ng b Charles nh n c m t mn qu b t ng , hai cy phomt l n! [2] Ng i cho qu cho bi t danh tnh. ng b Charles k l i m t cch ngy th cu chuy n nh n c qu trong m t chuy n du l ch nam Trung K. ng b r t ng c nhin khi th y nghe k xong m i ng i khng nh n c c i? [3] Nh vua t xu t hi n tr c cng chng. Ngay c s c m t c a cc b n ng i Php xem ra cng khng lm ng thch th. ng c th n i lo n c khng? C th t ch i s b o h hay t nh t gi m b t? Cc t li u l i u c gi kn ch l ra vi dng ng n ng i. Nh vua cam k t tn tr ng cc th a c ngo i giao hi n hnh v i n c Php. N u ng ta khng tn tr ng cc i u kho n k t c l b coi nh t b vng quy n [4]. Ni m t cch khc n u Nh vua khng ng v i Ton quy n d l trong ph m vi i u hnh vi c n c cho n mua b khuy b m c tay o s mi, th ng s b coi nh ch m d t vai tr Thin t ... Nhng c ph i tri u i B o i l c b c m u ch ng lnh chng? Khng ph i th . Ton quy n Pierre Pasquier h t l i khen t ng v vua tr tu i. ng vi t cho B tr ng Thu c a Paris: Ti r t c n t ng m nh v tnh nghim tc trong ngh v s tr ng thnh trong cch suy xt m i vi c c a Vua B o i. Ti v a k t thc tr chuy n v i ng, khi n ti c n t ng r t t t p. R t nhanh B o i nh n ra r ng i u thay i nhi u nh t l cc thi quen c a b n thn v gia nh ng. l h u qu u tin v ch y u c a nhi u nm h c t p chu u. ng thi t l p nh ng t c l m i. Khi ma ma n, ng trnh khng kh m th p Hu , i L t c h ng kh h u mt m d ch u vng ni cao. ng cho xy d ng L t m t bi t i n m i. y g n gi ng nh nng thn mi n ni, h rnh m ngay gi a ng ph chnh. M t thin ng cho Hong ch ng thch g b ng sn b n. Rt cu c ng ch u ng ci xch do chnh quy n b o h qung vo c ng. ng coi th thao, sn b n v vui th v i n b nh m t l i thot. [1] Tr nh nh Kh i, La Dcolonisation du Vit Nam, un avocat tmoigne (Cng cu c phi th c dn ha Nam, m t tr ng s a ra b ng ch ng) Nh xu t b n LHarmattan, 1994. [2] M t ki u chi ch c ngha l ki m c ch bo b m khng ph i m t nhi u cng s c v t v . [3] Tribune Indochinoise (Di n n ng Dng) thng 4 nm 1934. [4] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, ng Dng NF, c p 368, h s 2940. Vi t
- 15 -
Daniel Grandclement
Sau khi B o i vo trong hong cung c vi tu n, c m t ng i n ng dng i u ng o ngh , hin ngang ti n vo c a chnh. ng ny dng ng i cao to hn m c bnh th ng c a a s nh ng ng i Vi t Nam th i . n m c sang tr ng, ni to nh dng m t hong thn hay m t th y gio vo d y trong n i cung. ng ng ng cao u, r o b c i m nhin qua c ng l n tr c m t b n lnh canh ang ng g g t ti n vo i N i v ch d ng l i c a ngn v i T C m thnh [1]. T i y ng ni l n ti ng hn, gi ng oang oang, v i b n th v r ng ng mu n vo g p Vua. ng khng xin c g p m i Vua ph i ti p ng. Khi m y tn v binh Php ngn c n h i ng yu c u vo g p Vua lm g, ng ny tr l i rnh r t khi n b n ny ng ngc t ng ng b b nh tm th n: Ta mu n g p v ta l cha vua. Tuy v y m t tn th v cng c phi ngay vo i n Ki n Trung, ni c a B o i c p bo. Trong khi ch i, ng ng i xu ng khng ph i l chi c gh u thng d ng m m t chi c gh bnh s dnh cho ng. S c m t c a ng gy x xo trong kh p i n i, c nh ng ng i can tr ng nh t cng ph i m t t m t m c i. Nh ng ng i trong i n i khng l g ng khch ny. l m t ng i trong hong t c m Nh vua ph i g i b ng c m i ng vai v . ng cng khng cn l g nh ng tin n c v nh o bng ra m t m cc b c tnh thc mch th ng hay r tai nhau t hai ch c nm nay. Nm 1912, hong t c ph i i m t v i m t th c t ng bu n. ng hong Ph ng ha cng l con vua ng Khnh b b nh li t dng khng th c con. B v chnh th t c a ng r t bu n v ch ng m m ch m i m nh b c ch ng oi hoi g n chuy n chn g i. B cn trch c ng hong ch i b lm sao xin gia nh cha m cho nhi u ti n th a mn mu m c b c. Chn n n, b c b v v i cha m , cng l m t i th n trong tri u. ng Ph ng ha cng bn ch n m t b hai cng xu t thn quy n qu, tr c y nh ti n cung nhng khng c Vua ch p nh n. Song ch ng bao lu, b v hai ny cng khng trnh kh i th t v ng nh b c . ng Hong cng ch ham m bn t s c, t tm hn l ng ngng t i b v m i. ng Hong t i nghi p ny khng c c ni m vui chn g i l i bu n v khng c con n i di. Th i b y gi khng c con trai l m t b t h nh l n, c t i v i t tin. Lc Thnh Thi b ph tru t nm 1907, ng i Php nh a ng hong Ph ng ha cng ln n i ngi, nhng ng t m t n i ng 23 tu i nhng v n khng c con - g i l ng i v h u, nh th n khng mu n t ln ngai vng m t ng i v h u nn ph i ch p nh n Duy Tn (l con vua Thnh Thi) ln lm vua. Khng c h ng th vui chn g i, ng hong Ph ng ha c nhi u b n b thn thi t lui t i khi cng nhau r u ch c b c trong c ng H ng . Tr c tu i ng hong nhng v vai v , ng hong ph i g i ng H ng . l ng con nh ch. Trong cu chuy n tm s ng H ng thng c m v i n i kh tm c a ng i chu b t l c v t n cho vay ti n nh b c, ng mch cho chu m t phng thu c b dng lm b ng xng ch n hoang h m v i sm nhung v nhi u v thu c b c khc. l m t bu i t i nm 1912. Qu nhin khi n xong ng hong Ph ng ha th y h ng kh i ngay v s n c ng i y t gi trong nh tn l Hong Th Cc c ng H ng . chu n b s n v may m n sao c Cc th thai. V cu chuy n hon ton l s th t. ng hong Ph ng ha s p c con, khng ph i v i b v c lun lun ni m Ph t trong cha cng khng ph i v i b v hai lun on gi n m v i m t ng i n b xu t thn th p hn. nh th n v h hng thn thch u ng c nhin v m ng r xem nh c php l . Tuy v y hai b, v c v v hai, v n cha h t ng c nhin th y c Cc lm sao l i c th d dng thnh cng v i ng i ch ng b t l c c a h . xc minh th c h, hai b d dnh th m ch dng c roi v t tra h i. Tr c sau c Cc v n inh ninh m t l i khai l ch th c mang v i ng hong Ph ng ha ch khng c ai khc. Tin m ng g n nh chnh th c c lan truy n. Nh ng k c mi ng trong m c n th n c t h ng khng cn ch nh o ng hong li t dng v v h u. Khi a b ra i nhi u ng i thn thch li c m t nhn tr m xem n c gi ng ng hong nh ng ch no. Cng d hn v th i gian ny ng Hng . cng sinh h m t a con trai n i di. Kh m t n i l c hai a b sao gi ng nhau nh l t. Cng ci u trn b ch, chn tay cn i, cn ng hong Ph ng ha th dong d ng cao ng i g y. Nhng r i i u b m t m m i ng i u bi t t ng c gi kn. Ch c ch n l ng H ng . lm cho c Cc c thai tr c r i ng t ng l i cho ng i chu t n gip ng trong lc tng b n. i u ch ng quan tr ng g v i c Cc mi n l a con trong b ng c, ai cng bi t l tc ph m c a ng hong Ph ng ha, bi t u ch ng l con trai th c nhi u hi v ng tr thnh ng cung Thi t k v ngi vua. C gi ci thai v l ng l lm l c i. Th i hi m c m t ng i n b xu t thn ngho hn l i mang b u v leo ln ch c v m nh ph , d ch l v ba. ng vua Kh i nh b li t dng ai cng bi t. Th y ni ng c i thm m i b phi n a nhng khng ai sinh c ng i con no. Php l h t thing. Nhng l trong tri u v n cho ng r t nhi u phi t n v i l c vi n m ng khng h ng n ng i no. c ch n trong s con gi c nhan s c trong n c, h c n hng trm ng i, s ng tn t bu n phi n trong cung i n l nh lng bng gi. l nh ng b m t t ng trng cho
- 16 -
Daniel Grandclement
m t tri u i bnh th ng. ng gi ng i i kh lu, ng i th v m i tr ra cho bi t B o i khng mu n cho ng vo ti p ki n. ng n i xung ln la l i om sm, ch i b i l th v , nguy n r a c Nh vua v c n th n: Cha n m n cng khng coi ra g, r i ng i th ng ra v . M t t bo Php xu t b n Si Gn trong nh ng nm 20 ti t l chuy n ng tr i ny [2]. Nhng tri u nh ph nh n, sau , m t bi v c lu truy n ngoi ng ph a ra m t cch gi i thch khc h n. Cn c g ng ng c nhin b ng b Hong h u n hi n thn nh m t bng hoa dnh cho ng i no n u tin. Nh v y b th a bi t th l khng chung th y trong cu c s ng hn nhn, lm hoen danh d gia nh. Ai m dm c gan l t vo h u cung thm nghim. Ni nh ng m i quan h dan du lm n y sinh nh ng tin n th t thi t lan truy n kh p ni. H i r ng: Kh i nh ngoi cung c th y g khng? Hy nhn vng phi c a mnh. Ngy m am m s c d c. B vng phi Vi t Nam b quy n r v lm nh c. Sau vi thng ra a con lai. Phong t c t n c th t s b o l n. Kh p ni lan truy n tin x u xa ny. Vng phi nh vua tha h dan du. Kh i nh ngoi cung c bi t chng? [3] Khng k sn b n, c b c, cc v vua cha Vi t Nam ch cn gi i s u b ng th ca v xem thin vn v dnh nhi u th gi vui a v i cung n . B u khng kh dm ng trong cung ko di kh lu. Cc b trong h u cung... Khng ph i ch l cc vng phi, m l cc cung t n hay th t, th n . Khng c h , T C m thnh tr nn hoang v ng, tr ng tr i, h t c sinh kh nh m t t a. Hn c m t gia nh, m t h u cung m c m t x h i ph c t p c n chn h ng khc nhau, m t h th ng th b c m m i th h ng u xc nh r vai tr, v tr, lng b ng khc nhau, khng th khng lm n y sinh trm nghn chuy n ghen tung ganh t . Tr c h t l cc b vng phi, v chnh th c c a vua, m ch sau khi vua bng h, b phi no tr c y c vua n s ng nh t, c x p theo th t tr c sau c a ngy n p phi t c l ngy c i, m i c phong Hong h u. M i b c cung i n ring. nh h ng c a m i b ty theo n s ng c a vua ho c ty theo kh nng cho vua m t a con trai (g i l Hong t ) c ng i n i di, l c uy th nh t. N u khng sinh c con trai th tng lai mu xm l r rng. Sau cc phi c coi nh v chnh th c l cc cung n ho c l v khng chnh th c. Cc b phi, cung n u l con chu cc i th n trong tri u. Khi n tu i g ch ng, cha dng bi u ti n vua. C m t ban tuy n ch n nh gi ti s c c a m i ng vin. c nh n vo cung, m i c m t bu ng. M t vin thi gim qu n l th i kh c bi u c a t ng ng i v ngh dng vua. Cng c cung n xu t thn dn th ng. X tr ng, hng tr ng ch n cc c gi p nh t trong lng x lm danh sch tu ln. Tri u nh s t ch c ch n l c theo nh ng tiu chu n nh t nh nh thi hoa h u ngy nay m ph n th ng l c chung chn g i v i vua trn long sng. Nhi u ng i vua khng t ng bi t m t v d c a vo h u th vua cng khng c n nhn m t. Ch c vin thi gim l bi t r tn tu i cung n no t i nay c a vo cho vua. trnh mu st, cung n ph i c i h t qu n o, chong ng i b ng t m v i do thi gim a cho v vin thi gim ghi r tn tu i cung n , ghi ngy c khi c gi vo v i vua vo m t t m th tre kn o trn bn n c a vua. C l n vua yu c u nhi u cung n trong m t m l n l t ho c cng m t lc. ng n i c a B o i, t c vua Minh M ng m i m ch n nm cung n v i hy v ng s t nh t ba cung n s mang thai. Danh sch cung n vo m no c c p nh t trong s sch khi c mang s khng nh m l n, nghi ho c. i khi l m t con d c vai tr l a ch n. M t chi c xe d ko vua ng i trn, i qua cc bu ng cung n , h con d ng c a bu ng no th m cung n bu ng coi nh linh tnh c a con v t ch n v thi gim s a vo cho vua [4]. Sau cc b phi t n l cc cung n lm cc cng vi c d n d p h u h trong n i cung (th ng c g i l th t, th n ) nhng vua cng c quy n m u i v i h , ch n c no ln h u th coi nh c di m phc. Ph n l n cung n xu t thn dn th ng nng thn. Vi c tuy n phi cng c th di n ra bn ngoi cung. Trong m t bu i vi hnh ngoi cung, vua nhn t n m t g p gi a ng th y c no ng c th tuy n lm cung phi ngay l p t c. Th ng ph ng Phc Lan ngo i Hu t ho c nhi u c gi c tuy n lm cung n . Theo truy n th ng v t c l , m i m vua ch n m t b trong m cung phi m c d l t cc b phi chnh th c n nhanh hn. T t c cc b ch nh ng i b n tnh n i trong ch c lt. Sau khi th ng ngo n xong Nh vua ln ra ng m t mnh, cc b ph i r i kh i long sng theo thi gim v bu ng mnh. Vai tr c a cc b phi nhi u khi v t qu thn ph n m t ng i chung chn g i. M t s c nh h ng chnh tr
- 17 -
Daniel Grandclement
r t l n. H c cc quan lui t i nh cc b lm trung gian ch y ch t m t cng vi c g . Tuy nhin r t kh c ti p xc v i cc b phi. Khng m t ng i n ng no tr vua v thi gim c b c vo h u cung. Cc thi gim cng l h ng ng i c nh h ng l n. H l nh ng b ti g n gi nh t, nh ng ng i b n tm tnh c a Nh vua. M t s c th ng vai tr c v n c th xu t m t t ng no , i khi lin quan n nh ng vi c h tr ng nhng th ng l nh ng chuy n lin quan n nhn s , thng, ging t c v , th ng ph t, v.v... V v y lng no c ng i c ch n lm thi gim th ng l y lm vinh d . H trong lng c ng i con trai no c b ph n sinh d c pht tri n khng bnh th ng ho c n u khng c, c th c nh ng con trai c tr thng minh hay v p khc th ng t nguy n ho n c ch n lm thi gim v v y t ho n quan dng ch ch c danh thi gim v cng c ho n quan b m sinh v ho n quan t thi n. Sau khi thi n h ngm b ph n sinh d c b thi n vo trong m t l nh lm b ng ch ng v kh nng lm ho n quan. Chnh l tr ng lm s tu ln tri u nh tuy n ch n. D nhin cc Nh vua ph i c m t s c kh e d i do duy tr t c l ny. Vua Minh M ng c so n m t bi thu c b dng m ngy nay, m t th k r i sau, cn c cho bn H N i. Sng ch k l g i l Minh m nh thang nh t d ng giao (nm l n n i trong m t m). Cc phi t n cung n khng ph i ai cng p c . V vi c tuy n ch n cc a phng khng ph i lc no cng cng b ng ngay th ng. Khng thi u g cch gian d i c ch n. ng nhin cung n no c ti s c v t tr i, bi t chi u chu ng vua th ng c vua v i n nhi u l n hn ng i khc. N gi i hong cung s ng trong nhung l a, i s ng sang tr ng, nhn h lm th vi c ch h u h m t ng i n ng duy nh t l vua, trong h u cung cng c n hng ch c, hng trm ng i nn khng trnh kh i cc chuy n tranh ginh nh h ng ghen t ganh ght th m ch xch mch th on nhau, k t b k t ng hm h i nhau. Gia Long, ng i sng l p tri u Nguy n th ng ni: cai qu n vng qu c cn d hn i u khi n n i cung. Tuy nhin, quy t c trn h t trong cu c s ng n i cung l s d u dng, nh nh , b c i rn rn, khng ni to, khng dng nh ng t n ng n , tr n tr i nh m, cht, ui, qu, mu... ch th c tr ng c a vua m ph i thay b ng nh ng t nh nhng hn nh vua m g i l vua se mnh hay ng c th b t an, vua ch t g i l bng h. Ngoi ra ph i king khng c tn ng i trong hong t c, ph i c ch ch i tn nh ng ng i g n gi nh t l b trn c a vua. Tn nhn v t quan tr ng, g i l tr ng hu, tn nhn v t t quan tr ng l khinh hu. H tr ng hu nh tn vua. Hong h u, b m vua, ng b vua m vi ph m th b t i n ng. V d v vua Minh M ng l b H Th Hoa th khi ni ph i g i ch ch l ba. Ngi ch l n c a thnh ph Hu v n tr c y g i l ch ng Hoa, nhng sau khi c b v vua Minh M ng tn l Hoa nn ch ng Hoa ph i i l ch ng Ba. M y thng u vo cung cc b ph i ng m mi ng kh i b t ln nh ng ti ng th ng dng trong dn gian v khng ph m hu v t p nh ng cch trong cung cng v i m i php t c, lu t l , cch x th ph c v vua. H cn ph i lm quen v i nhi u phong t c k l nh ngy ng ch trong T C m thnh khng c th p n, n i l a. Ch i n Cn Thnh nhen ln m t l l a th t l n. ng gi quy nh m i phi t n cung n mang l ng p ng than n i n Cn thnh l y l a nhm trong l ng p c a mnh em v phng , ng vua ban hi m cho m i b ti nh t l n gi i trong h u cung. Trang ph c c a phi t n cung n ch c dng mu ta hay mu l c. Mu vng dnh ring cho vua, Hong h u v cung n khng bao gi c dng mu en v mu tang tc. Mu tr ng ch dng cho o lt trong tr mu huy n dng nhu m rng. Quy t c v mu s c p d ng cho m i kha c nh c a cu c s ng n i cung. Ngay c khi m au cung n n m trong mn th tay ra, lng y ph i l ng i c tu i n xem m ch c thi gim v m t n quan ng bn c nh gim st. Khng c ch m vo da th t b nh nhn v ph i qua m t khn l a m ng che kn c tay. Ngoi ra khng c nhn m t h i chuy n b nh nhn. Ngoi cc thi gim, vua l ng i n ng duy nh t vo cc khu c a cung phi. Khi c tuy n vo cung, b t c hon c nh no cng khng c ti p xc v i ng i ngoi nh t l n ng. Cung cch s ng, tm tr ng cch ly bu n t nh v y khi n cho cung phi d m au. N u khng m t tr, s ng ng ngc, ngy d i th cng th ng ch t khi cn tr , c m au cng khng bao gi c ch a ng b nh v i cch xem m ch cch bi t nh v y. Ch c hai l n c s bi n khi n cho cu c s ng tn t suy mn c a h thay i i cht. L n th nh t vo nm Minh M ng th su (1825) i s ng n i cung c b t xung t tranh ginh l v trong kinh k t ma, Nh vua th y h n lm lo, d r ng hai nm tr l i y h n hn lin ti p, khng bi t t u sinh ra nh v y, ho c trong thm cung, cung n nhi u nn m kh u t t c Nay b t i cho ra m t trm ng i may ra c th gi i c h n. L n th hai l nh c chi n tranh. Nm 1885, kinh th t th . Qun Php chi m ng thnh Hu hon t t cu c chinh ph c. T t c cc cung n ch y thot ra kh i hong thnh, nhi u cung phi th a d p quay v v i cu c s ng th ng dn v i gia nh. Ch tr m t s t ch y theo Hm Nghi ra Tn S (Qu ng Tr ) lnh n n sau l i quay v khi Hm Nghi b Php b t, a ng Khnh ln ngi. N i cung c ti l p cho n khi B o i v tr v v ti n hnh c i cch xa b ch phi t n cung n . N m quy n l c t i cao, vua c quy n l y bao nhiu v ty . Vua T c c m t trm linh ba b. Trong s
- 18 -
Daniel Grandclement
ch c m t s c vua h c nhi u l m l hai, ba l n trong c m t i lm cung phi. Sau khi vua bng h, i qun ga ph v n ph i duy tr quan h v i ng i qu c . H s ng bn lng m , trng nom d n d p gi gn, hng khi trong lng v s khng bao gi ti gi, cng khng c r i kh i lng, s ng nh th n hng ch c nm n a. G n nh su t cu c i t khi c tuy n vo cung m i tu i m i su, m i b y cho n khi vua bng h. T t c nam cng nh n khi c nh n hay tuy n vo cung d l phi t n, cung n , hay thi gim, h u vui v ch p nh n s ph n, xem nh m t vinh d , m t c may Tr i cho. Khi r i b qu hng h c s m b o ci n ci m c, h n s c cu c s ng y hn nh. M c d v y, khi c vo cung, cu c s ng s ph i ch u o le nhi u m t. Ch ng nh ng ph i ch u ng nhi u m c n m khi cha m n thm cng ph i ng ng xa ho c trong tr ng h p c php l i g n cng ch c tr chuy n qua b c mn so. Cho nn, i v i nhi u c gi m i l n, ngy ln ng vo cung v n l n i kinh hong khi p m, n m c nhi u ng i l n th ng d a con gi c a h s a my vo cung coi nh l ph i ch u ng m t hnh ph t. Trong tr ng h p ny, vua mang b m t c a con ngo p. V m t khi b c qua chi c c a ngn vo h u cung, cung phi khng bao gi c quay tr l i, khng cn t m, khng cn gia nh, khng cn c cu c s ng bnh th ng... N u sau m t th i gian b th i lo i v th t s ng hay do b nh t t, khng s c kh e, cung n tr v th ng k t thc cu c i c a mnh b ng cu c s ng tu hnh trong cha chi n ho c nh th . Tuy v y cc quan t tr ng th n n nh ng ng i c ph m c p th p hn hay nh ng ng i dn bnh th ng, lm ch gia nh ai cng mong c c con gi c tuy n vo cung, em l i cho h ni m hy v ng c nhi u l i th nh t l khi con gi sinh hong nam r i tr thnh hong qu phi hay Hong h u. Khi B o i v n c n m quy n bnh, h th ng th b c trong n i cung r t ph c t p. Cc b phi chnh th t ho c th phi, cc b phi t n sinh hong nam, cc cung n c c n c a ln hng phi t n. Tm l i trong n i cung y r y mu toan tnh ton ln c p h ng, ph m tr t... L y v cho vua l m t d p pht sinh nhi u chuy n knh ch nhau. Cc phe phi m mu ch ng ch i nhau y m t c gi vo cnh tay Nh vua, sau b c ln long sng. T p qun bao gi cng s ng dai. Sau ny khi B o Long, con trai B o i c t n phong ng cung Thi t , ngha l Hong t k nghi p lc m i 9-10 tu i nhng c gi i thi u v i cc gia nh cc quan i th n c con gi vo tu i sut sot r i khi l n ln anh ta s ch m lm v . H v n mu n th v n may trong lc chi n tranh bng n , ti ng i bc r n vang cng v i s c p c a phong tro cch m ng ang dng ln. Nhng B o i hay t nh t cc c v n c a ng c m th y m t m i v i cc mu toan, mnh khe ginh gi t, chn p nhau gi a cc b Thi h u, cc b phi t n, cung n , lm no ng cu c s ng h u cung. ng ti p t c cu c c i cch, l n ny tri t hn n a. Bi b ch cung phi, gi i th n i cung. Cho cc b cung phi v th n tr v cu c s ng bnh th ng. Khng tuy n cung phi m i. Dng y t gi h u h cc b Thi h u (m v m ch c a B o i). V Hong tn h c cn gy nn m t cu c o l n, m t cn chong vng s lm h i ng trong su t th i gian tr v. Nm 1934 ng i dn An Nam r t s ng s t khi c bi t ng quy t nh c i lm v m t c gi theo o Thin cha ngoan o, khng khng i ch m d t h n ch cung phi c a cc tri u i tr c l i. [1] Ghi chp theo Chuy n tnh c a cc b trong cung Nguy n c a Nguy n c Xun, Nh xu t b n Thu n Ha 1994 v K chuy n vua quan nh Nguy n - Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. [2] M t cu chuy n khc nhng xem ra t c th tin l th t v cng khng thuy t ph c c ng i dn kinh Hu . Hong thn Ph ng ha n l nh nh t v i v v cha m v ng khng gi l i h a tr c khi c i l m i thng c p cho m t s ti n nhng sau l khng cho. Do ng i ta n th i ng l b t l c. M t hm trong m t cu c ci c trong gia nh nh v ch ng minh l ng khng b t l c nh l i n, ng ch ng t s c m nh n ng b ng cch ban ngay m t tr n my ma d i do cho m t c y t gi xinh p v kh e m nh nh t (Ph m Kh c He - K chuy n vua quan nh Nguy n. Nh xu t b n Thu n Ha). [3] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i. SPCE 376 (Phng bo ch qun i vi n chinh). m ch m t tin n ni r ng Ton quy n Pierrte Pasquier l cha th t s c a B o i. M t s ng i trong hong t c ngy nay cn kh ng nh khng ph i l ng H ng . l cha c a B o i m l m t ng i khc, c h v i cc b thi h u m hay m k c a vua Kh i nh). [4] Cc cung n cng c thi quen lm cc b l du treo tr c c a li ko d ng l i tr c bu ng mnh.
- 19 -
Daniel Grandclement
Ngi i s ko chi c c o r ng c a t m o khoc che kn c . Thng ba r i m Rome ti t tr i v n cn se l nh. Cu i cng xe ng cng n x ch tr c m t. ng chui ngay vo xe. T c in ng i. Xe thong th l n quanh i Quirinal m ng v n cha ngui gi n. Hm nay ng khng c t ti ng cho ng i ch huy c nh v Th y S nh m i l n khi anh ta ra l nh m c ng. n lc ny c Gio hong v n t ch i? Th t l qu l m! Ngi i s C ng ha Php Charles Roux n i khng v m t m t, ch v m t chuy n c n con ny. Vo lc cnh h u v ng o en ang ngoi ln chi m u th trn chnh tr ng n c , ngi i s bn c nh Ta Thnh La M th y r ng cn c vi c khc ph i lm hn l i thng l ng v m t m c i ci x thu c a xa xi chu . ng l ch l m t th t c n gi n thi m Ta Thnh v n khng khng khng ch u. B i l tnh yu v d nh c a Vua B o i xin k t ngha trm nm v i m t c gi Nam K theo o Thin cha ang g p b t c. ng i s dng t hi n ng n khi ng nh l i nh ng s ki n x y ra g n y nhng ng khng th y trong c nh ng chuy n khc hi u c hn m i lin quan v i cc cu chuy n ng v a m i ni v i cc v h ng y theo di v n ny. C Mariette Nguy n H u Th Lan, m i 20 tu i, tr v p n m c B o i khng ng n ng i b qua cc i u ngn c n c a t p t c c. C l con gi t m t gia nh giu c, c th l c v ngoan o, dng di cc ng t v o. Khng ni n chuy n khc nhau v tn gio tn ng ng, c p giai nhn ti t ny th t l p i, c nhi u nt tng ng. Cng nh B o i, c cng c n h c lu nm Php, t i m t tr ng n i tr r t c n n n p l tr ng n tu Les Oiseaux Neuilly [1]. Chuy n tnh c a h p nh trong chuy n th n tin. S ng trong m t gia nh ngoan o, th a h ng t m t n n gio d c cng gio t t tin, cha c cng t ng theo h c ch ng vi n Si Gn. C Nguy n H u Th Lan l m t c gi c th ni l qu gi gn t , qu nghim kh c. Nhng khng ph i th , nhn vo cc t m nh d nh nh t a vng ng i ta v n th y sng ln m t nt duyn dng hi m c. Phng vin bo Monde colonial (Th gi i thu c a) th i ph i th t ln: V i dng thanh l ch c a ring mnh ch ng t m t th hi u tinh t v v ng vng, v i chi c o di d h i c nh ng ng nt thu n khi t, mu s c thanh nh m ha h p, chi c o n t trong v a kht v i ng i, nng xinh p nh m t bng hoa qu. Khi Nam Phng xu t hi n trong phng khch c a Ta Khm s , trng b cn xinh p hn n a. Bo Th gi i thu c a cn miu t : C hai ng i u m c o mu vng, cht khn vng, qu n l a tr ng, i giy c m thu vng, th t l p i nh m t b c tranh sng ng i v tu i thanh xun l ng l y. Hnh bng i uyn ng vng r c uy nghi t o nn m t b c tranh tuy t m lm say m ng i h a s. Hong h u Nam Phng xu t hi n r c r trong nt duyn dng tinh t c a tu i tr nh m t huy n tho i. Nam Phng c ngha l Hng thm mi n Nam. Ai t ci tn m giu ngha nh v y? Ch c l B o i. Khi b sinh ra, cha c t cho b m t ci tn gi n d l Marie-Thrse, khi i h c tr ng Les Oiseaux th tn rt g n thnh Mariette. B l m t ph n xinh p giu c, c c k giu c. M t s ng i x xo khng ph i c a c i l s c quy n r cu i cng i v i Nh vua. Cha m b l nh ng i n ch c b c a x Nam K ni nh ng con chin ngoan o b ti n xy nhi u cng trnh b ng nhi u ni tn vinh c Cha V n nng. Hai ng b cn khai kh n hng nghn hecta t Nam K t o nn nh ng cnh ng la ph ng l, th ng cnh c bay, trong tay i u khi n c m t m cng nhn nng nghi p v nng dn c n m n b bm d i ru ng. B Nam Phng kiu hnh v ng b, cha m gp ph n lm ng b ng C u Long tr nn giu m nh. M t vng la r ng nh bi n c . M t trong nh ng mi n ph nhiu nh t trn th gi i. ng ngo i c a b c tn l L Vn S cn c g i l Huy n S (hm tri huy n ch khng ph i l tri huy n t i ch c). Dn gian cn g i l Nh t S , c ngha l giu c nh t. Ngy nay ng i ta cn ni ng ta thu c l p u tin ti p tay cho ng i Php. Cu c chinh ph c thu c a qut s ch lu t l phong ki n. t ai khng cn l c a Nh vua. Chi n tranh lm nng dn lu tn kh p ni. Khng th ru ng ng hoang ho. Ph i chia l i ru ng t. Chnh quy n thu c a l p l i s a chnh em bn t hoang cho nh ng ng i c ti n v i gi c c r : m i franc vng m t hecta [2]. Nh t S ngay t u quan tm n vi c kinh doanh la g o, cung c p lng th c cho qun i thu c a, ch ng m y ch c lm ch m t vng t tr i r ng t pha nam Si Gn n ng Thp M i. Nh S Cng chnh Php gip vng t bn l y tr thnh nh ng cnh ng ph nhiu nh t n c. V nh ng ng i c mua t r qua u gi thnh nh ng i n ch g p may v giu c. ng ngo i c a b Nam Phng g con gi cho m t chng thanh nin cng gio ngho nhng ngoan o, h c sinh m t ch ng vi n nh . chnh l cha c a Nam Phng. Gia nh Nam Phng cn xy nhi u nh th b ng v th ch cao hi n cho th h sau. M t nh th Ch L n, m t khu ph ng i Hoa g n Si Gn, m t nh th khc ngo i g n ngy nay chung quanh c nhi u nh my s i. C hai nh th nay v n cn khi n cc con chin nh n lng sng knh i v i c tin c a gia nh b. Gia nh b cn xy hai nh l n trung tm Si Gn. T t c u p v r ng. M t ta nh gi ng nh m t cung i n nh , r t thong ng, m t ta nh khc trong khu th d t c nhi u khch n
- 20 -
Daniel Grandclement
thm tr m tr khen ng i l tiu biu cho ki n trc thu c a c a nh ng nm 30. Nhng ng i hm m ch cc ta nh c m t kho ng khng bn d i sn nh cch ly v i m t t. M t sng ki n k thu t xy d ng Vi t Nam th i v r t ti n d ng. Ng i Php v sau ny l qun i M s d ng kho ng khng nh m t cn h m giam gi nh ng ng i b b t. By gi ngi nh c dng lm tr s c a y ban nhn dn nhng t ng h m khng. Nh ng cng trnh xy d ng c a gia nh Nam Phng l i p nh kh i hon mn, khng nt, khng h h ng v th i ti t v chi n tranh cn mang d u n c a gia nh. Nh t l Ch i. l tn c a nh th Si Gn. M t nh th mang t m c khu ph nhng c dng d p nh th l n khi nh m t tr i r i vo cc knh mu. Nh th ny cn v t tr i h n ln, to ra nh nh ng cng trnh ki n trc bn c nh: m t ci ng trn vch ng nh ng th nguy n t n v xa hn m t cht l m t cy thnh gi to. Pha trong cng gian gi a, ng sau ch ng c a dn ng ca, nay b b qun, lm ch ch a l n x n nh ng gh t a v trang tr h ng l hai b c t ng n m b ng hoa cng che ch di c t c a ng b ngo i Nam Phng chn bn d i. Trn sn tr c nh th , s ng s ng m t pho t ng m i d ng g n y, c ci nhn l nh lng nh khinh b k qua ng. l t ng Mathieu L Vn G m, c t c a b Nam Phng c phong thnh. M t ngy p tr i nm 1847 Mathieu L Vn G m t v o, do chnh vua T c - c c a B o i - x gi o v khng ch u b o. Ni r ng d nh k t hn c a B o i k t c c c h u th cng c th ni r ng ch sau khi c ki n c a gio hong th vi c hn nhn m i thnh. Hng ngy tr c cc b c ln d n n c a nh th hng ch c c gi da nhn nheo, m o v i nhau gi ng nh nh th nh tho ng l i c t ti ng c i. N u c ai h i v no h o tm xy d ng nh th ny, m t c ch tay m h v pha trung tm Si Gn. Tr c y nh v h o tm . Cc c khc khng bi t. M t vi c bi t r tn tu i nh h o tm nhng ch thong th g t u ch ng t l m t nhn v t quan tr ng nhng khng ni g hn. Th con gi c a nh h o tm? C ph i l b Hong h u xinh p v d u dng. H cn nh r, v ca ng i s c p nh t l t m lng trung th c c a b. Ng i ta k r ng b hong khng nh ng i khc, ch tm cch moi ti n c a tri u nh tiu xi hoang ph nhng b ng tn vinh c ch tiu xi b ng ti n ring c a mnh do gia nh cho. M t thi quen hi m c v theo cc c gi t t p nh th k l i th vi c cng lm cho m i ng i knh tr ng. V i dng di m t gia nh ngoan o nh th , ng i con gi ng l ph i l tu s m i ph i, nhng c ch n v chnh quy n Php cng ch n cho c l Hong h u tng lai k t hn v i v Hong tr tu i. Ng i con gi hon ton h ng v Cha quan ni m hn nhn nh m t hnh ng truy n gio. C kh kin quy t lm cho ng i khc cng ph i theo tn ng ng c a mnh. Tr c h t l cc con c a c, sau l ng i ch ng v t i sao khng, nhn dn c n c. Nh v y bi t u n c An Nam c th tr thnh vng qu c cng gio u tin chu . Theo l xa nay, m i khi Hong tuy n phi, tri u nh th ng dng ln Hong b n danh sch nh ng c gi ph n l n l con nh i th n. Nhng nhi u khi dng ln vua cha tr c. Vua cha s ch n trong s danh sch a ln nh ng ng i x ng i v a l a v i con trai mnh. Nh m t kh c v i Tr i, ng ph i ch n u tin nh ng c con gi n t na, dng di trm anh th phi t, sng knh th n thnh, tn tr ng cc l i d y c a Kh ng t v d nhin c th Ph t. T ng ha cc tn ng ng t o ra m t th tn gio c a a s ng i Vi t. Hn l m t tn gio, l d u n c a m t n n vn minh khc bi t kh r v i cc t c l Trung Qu c hay Nh t B n. Ch m n quy t c ny coi nh khng c Nh n c. Nm nm v tr c, t bo Saigon rpublicain (Si Gn c ng ho) a tin B o i c th xin c r a t i theo cng gio. Ng i ng u hong t c (Tn nhn ph ) yu c u t bo c i chnh. M t l n n a chnh Ton quy n ng Dng ph i ln ti ng e d a th m ch ki m duy t m i bi bo m ch vi c thay i tn ng ng c a B o i. Chnh quy n b o h c n c m t Nh vua c ton th nhn dn ch p nh n. V y khng th ai t ng t ng r ng Nh vua c th theo m t tn gio c a m t thi u s nhn dn [3]. Vi c B o i l a ch n c gi Nam K g p L t lm v o l n m t phong t c t p qun c. Ai quy t nh vi c ny. B n thn Nh vua hay Paris? Chnh quy n Php p vun p cu c tnh duyn ny v nhn v i con m t thi n c m vi c m t c gi xu t thn t m t trong nh ng gia nh thn Php nh t mi n Nam. ng Charles h n ph i ngh r ng ng i ph n oan trang ny s c s c n ng trong b c c a v qun vng tr tu i. Cu i cng v trn h t c p uyn ng hi lng th y c nguy n c a h t. Tnh yu c a h i v i nhau l c th c, ch c ch n quan tr ng hn nh ng tnh ton chnh tr . M t chuy n tnh p khng i i v i nh ng ti n l . V Hong tr tu i khng ph i l khng bi t t c l truy n th ng nhng ng t dnh cho mnh quy n c c i t t p qun c v trong s nh ng quy n l c hi m hoi cn l i trong tay ng ta, c quy n nh ra nh ng nghi th c m i. Tin m c i c th thnh s th t lm cho gi i thn c n Hong ng ngng v chong vng. T i Hu , nhi u mu tnh d nh t lu t t ng m, nhi u s ph n b chao o. V nh s ph n nhi u c gi nhi u nm nay c chu n b lm Hong h u. Trong s ny c hai c c tch kh i gia nh ngay t th i th u
- 21 -
Daniel Grandclement
t p lm p, h c cch gi gn t . Cc c thi u n c d y d v h c cch trang i m tr thnh v vua [4], ph i m t nhi u nm h c m i thu c c h t nh ng l thi v php t c trong cung, h c cch chm sc v chi u chu ng c nh ng ham thch c a vua. T t nhin cc c gi cn ph i h c thu c nh ng l i gio hu n c a c Ph t. Trong s c ng i l con m t v th ng t a trong m t ngi cha Hu . o Thin cha c a Nam Phng l m t tr ng i l n i v i hn nhn, gy cng ph n trong hong gia n m c v p ph i s ph n i quy t li t. M t t bo qu c ng ra ngy 22 thng 2 nm 1934 l t bo u tin li u lnh nu ln l c i c a B o i v i Nam Phng c th di n ra v a c tin Tn nhn ph ph quy t. T bo ni r: Tn nhn ph qu trch Nh vua m t cch nghim kh c nhng tn knh. T bo th o tin cn cho bi t B o i b ngoi tai h t th y. L c i v n s c hnh nhng ch trong ph m vi thn tnh nh t. Nh v y l m t l n n a tri v i thng l c a tri u nh. Tn Th t n, c u th ng th b Hnh nh th o m t ki n ngh c ch k c a cc i th n ng u cc B v cc nha ph quan tr ng trong tri u yu c u Nh vua nn t hn v i Nam Phng. B n thn ng v b n b cn ngh n bu c Nam Phng b cng gio theo o Ph t pha tr n v i o Lo ang th nh hnh Vi t Nam n u c l y B o i. V c u th ng th cn ni thm c m t vi v quan quy n cao c tr ng t th ch t cn hn c th y vi c hn nhn ny vi ph m nh ng nguyn t c c a nh n c qun ch . Cng gi ng nh tri u nh, cha m c gi lo l ng. H quy t nh nh Ta thnh can thi p. Nh n th y y l m t gia nh ngoan o, gng m u v c vai v trong x h i, Gio hong ch thn phn b o. Con chin ngoan o Mariette c th k t hn v i Hong m t n c theo Ph t gio khng? i di n Ta thnh ng Dng t v n ln Gio hong v t lu sau chnh n c Php qua i s Php t i La M c nh ng cu c v n ng ro ri t v i Vatican. Ngi i s Charles Roux nh n c m t b c th di c a Ton quy n ng Dng Pierre Pasquier gi i thch r l do c n thi t bnh v c cu c hn nhn ny v ph i tch c c ngh Ta thnh can thi p. Chng ta d y d c bi t chu o v Hong t ny t tu i u th t i Php [...]. V Hong tr tu i ny v b n ch t trung thnh v i n c Php che ch ng ta, nhng nh ng suy ngh c a ng ta v p ph i nh ng th l c tr tr v ph n ng c a m t ch l i th i ang suy s p t t , b i l chnh l, tr c h t trong tri u nh v trong t p qun truy n th ng c a hong cung v t c l hong gia ng i ta nh n th y c s chia r v quan ni m gi a ch qun ch An Nam gi nua v Nh vua tr . Trong hong cung y r y d u v t c a cu c s ng xa hoa v khp kn c a t tin. Hong cn ph i c ng l i quy n h n c a cc b Hong thi h u tr c y dnh cho vua m t h u cung bao g m nh ng c gi p nh t trong n c v c d p t t tr tu m i m c a Hong [...]. Vi c c p thi t v c ngha chnh tr l ph i nhanh chng ch n cho Hong ng i v no c th gip Nh vua v hi u ha s c khng c v nh ng s ch ng i . Cn t t c cc c gi do cc quan i th n ngh u khng c gio d c theo l i Ty phng v ch c ch n s b cc b Hong thi h u sai khi n. Trong s cc c gi h c Php v ch c m t ng i n i b t ln, c th snh i v i Hong t nhng... c ta l i l ng i cng gio. Ti xin ni thm l Hong t Vnh Th y c d p g p g c gi nhi u l n Php v ngay t i y v ng ta cho ti bi t mu n c i c gi lm v . Ngi i s c th th y chnh ph s r t c l i n u t o thu n l i cho vi c th c hi n d nh hn nhn ny. Chnh l qua cc b vng phi m phe ng th c u trong tri u c th tin l s khu t ph c c Nh vua v tch ng ta ra kh i ng i Php. Chng ta ph i lm th t b i m i tnh ton v Hong h u m chng ta mong mu n s l m t ng minh qu gi m b o thnh cng vnh vi n cho chnh sch c a n c Php Hu [5]. Gio hong Pierre XII bung m t ti ng... khng c t l n sau thng bo cho s th n Ta thnh truy n t cho ngi i s bi t s kh c t c a mnh. c th mi n gi m cc i u ki n hn nhn, lu t gio h i i ph i c hai i u b o m. Tr c h t v ho c ch ng khng theo cng gio ph i tn tr ng tn ng ng c a ng i b n i c a mnh. Sau , cc con c a h ph i c r a t i v c d y d theo khun kh c c gio. i u b o m th hai ny ph i c th hi n b ng m t b c th c ch k c a c hai bn v v ch ng. i u kho n ny lin quan n con c a h s sinh ra v sau ny k nghi p ngi bu. Nh v y l khng th ch p nh n. Kh m t ng t ng r ng ng i ng u m t qu c gia theo Ph t gio l i c r a t i v nh n tn thnh. Gio hong khng th nhn nh ng g v i u ny. Lu t gio h i l r rng, d t khot. Tin Gio hong kh c t c gi kn. t ng i c bi t n i u th m kn ny. Ki m duy t c a chnh quy n b o h cng nh c a chnh ph Nam tri u c g ng b t kn tin ny. Cc c quan m t thm cng gp ph n. H bi t c m t tin do m t phng vin bo Paris Soir (Paris bu i chi u) chuy n i t Hu : S ki n quan tr ng c th c h u qu chnh tr . D nh hn nhn gy xn xao d lu n c m t tri u t tn cng gio An Nam. Gio hong t ch i. Cc i u ki n mi n gi m khi n tri u th n tn tr ng t p t c truy n th ng ph i lo l ng cho l xm ph m phong t c t p qun t tin. y ch c m t mnh ti l nh bo chnh qu c, s c th g i b n t ng thu t y v l c i v vai tr c bi t nguy hi m c a cc c v n ng ng sau.... Cc bo khc l i a tin tri ng c. Khng bi t do d i tr hay do khng bi t. Trn trang bo ng tin Gio hong ng v xem th y cu c hn nhn ny nh Clovis v Clotilde ti th [6]. Tri u nh gi thi im l ng.
- 22 -
Daniel Grandclement
M i vi c nh an bi khng th khc. Ton x An Nam v c th c ng Dng u tin l Gio hong ch p nh n cu c hn nhn ch ng lng v gio ny. Ch c m t t bo ti ng Vi t mu n khi ph c l i s th t v ku g i c gi hy c u nguy n cho cu c k t hn ny d sao cng s t t p cho t n c [7]. T i Rome, i s Charles Roux v n kin tr v n ng nh m vo gi i thn c n v i Gio hong. M i gi i php u c tnh n, k c t ch c c i kn ngha l khng l ra ngoi nhng nh th th ph i c s gi i thch v m t ngo i giao v trong gio h i. Ngi i s Roux sau nhi u cu c h i ki n v i h ng y Qu c v khanh v h ng y ph trch tuyn truy n, k l i r ng Hai v y ch c th xc nh n v i ti l Gio hong khng th lm tri v i nh ng i u c lu t gio h i quy nh r rng, d t khot l con sinh ra trong cc gia nh lng gio h n h p ph i c d y d theo nguyn l cng gio. B n cam k t ph i c hai bn cng k tn bi u th thi ng tnh c a h . B n vn ny khng cng b n u hai bn th a thu n nhng d nhin n u lm tri i cng khng c tuyn b cng khai. V nh v y kh ng nh i u g tri v i chn l t t nhin d n n ch ng l i chn l [8]. T t c nh ng i u ny c nghim tr ng l m khng? H ng y Pacelli ni: Chnh v chuy n r c r i trong hn nhn tn gio m nh th C c m t t n c Anh vo th k XVI!. Thng Ging nm 1934 t c l ba thng sau khi n l n th nh t xin php Gio hong khng c, chnh quy n b o h c sng ki n yu c u Nh vua ban th ng cho cc h ng y. Th l h ng y Fuamasoni Bioni c trao Nam Long b i tinh nh t ng, cn cc c ng s th c ban th ng b i tinh ng c p th p hn. T t c u t ra hi lng. H l y lm vui v c n nh n l g n b i tinh c nh ng tn g i l tai. T i Hu trn ton ng Dng cng nh bn chnh qu c, khng cn ai bn tn v i u ki n mi n gi m i v i cc cu c hn nhn lng gio h n h p. Tnh tr ng ko di cho n khi c m t lo t bi bo ni gio hong ch p nh n con trai c a c p ch ng lng v gio c th mi n l r a t i. Ngay l p t c t Observatore Romano (Ng i quan st La M) li n nh chnh ngay v nh c l i l p tr ng c a Ta thnh khng thay i. V vi c tr thnh v n chnh tr . B tr ng Thu c a Laval cn si t ch t thm ch ki m duy t. Th r i khng m t ai c bo tr c, cu i cng l c i B o i v i Nam Phng v n c c hnh. Ch c ch n l thng 3 nm 1934. Sau khng m t tin t c no c a ra. Nhng khng ph i v th m h t chuy n. Khng c ki n ngh hay khi u n i no khc. Cng khng c vi c Nh vua quy theo cng gio nhng l c i c c hnh kn o. Ch c ng i Vi t Nam tham d . Khng m t l i bnh ph m no sau . Ch tr i s Php t i La M, Charles Roux m y thng sau g i m t b c i n cho Pierre Laval, m i v lm B tr ng Ngo i giao bo tin l c i c c hnh m t cch m th m, l ng l : Ti c bi t g n y Hong t ch c l c i m t cch kn o nhng v n c nhi u ng i bi t. Theo ngu n thng tin ring, c s cam k t c n thit l k t hn c th c hnh c l s cam k t cc con c trai l n gi sau ny sinh ra s c d y d theo nguyn l c c gio, c hai v ch ng u k tn vo b n cm k t ny! i v ch ng m i c i khng c trong T C m thnh theo quy t nh c a H i ng hong t c (Tn nhn ph ). Tho t u h m t cung i n ring, sau ny g i l i n Ki n Trung g n ngay y nhng v n l ngoi khu v c T C m thnh. B o i van ni Hong thi h u T Cung v b ny kh n kho n xin v i Tn nhn ph cu c hn nhn ny c ch p nh n. Ton b nhn cch v tr thng minh s c s o c a b Nam Phng l nh ng y u t c n thi t xa tan khng kh ng v c xung quanh. B tham d cc bu i l Ph t, i thm cc lng t m, lun ng th ng ng i nhng hai tay bao gi cng ch p l i ngang ng c v i m t thi knh c n, th m tha che gi u tn ng ng th t c a mnh. Nhng b cng kin quy t i th c hi n cc bi n php canh tn c a mnh. Ch m d t s c m t c a cc cung phi tr c y v n quy qu n B o i v Nam Phng hong h u t i xm xt quanh Nh vua, b s l Hong h u duy nh t, cng Paris, 1939 khng cn ho n quan, thi gim, khng cn cung n cai qu n d n d t n a. o l Thin cha gio c a ng i v tr s cho php b khng ph i ch u c nh ch ng chung v i nh ng ng i n b khc. V n xem ra c gi i quy t. Th c t B o i cam k t v i b
- 23 -
Daniel Grandclement
s khng sinh hong nam v i ai khc khng x y ra chuy n tranh ginh ngi bu sau ny. Hnh nh, ng khng bao gi cam k t s chung th y v i b. Tuy nhin Nam Phng c t n phong Hong h u ngay hm c i trong khi quy t c hi n hnh nh r ng ch sau khi vua bng h th v vua m i c phong Hong h u. Cn v c u con trai sau ny s l Hong t k nghi p, sinh ra hai nm sau khi c i s c d y d theo nguyn l c c gio. C u b B o Long chnh th c theo o Ph t, ni ng ra l ban ngy h c theo nguyn l Ph t gio nhng ban m c u h c v ng tr m cc php t c cng gio, d l misa, h c gio l trong bu ng ring c a m . Tm l i c u ta lm t t c m i vi c m m t a tr ngoan o ph i th c hi n b c vo vng qu c c a Cha Tr i. T t c nh ng vi c u ti n hnh m t cch ln lt gi u m i ng i nh th i cc tn u tin c a Thin cha gio. B o Long c ch u l r a t i khng? Sau ny c h i, ng ta kh ng nh l khng. Vi c n Gio hong lm nh v y cha k t thc. Ph i c Gio hong cho php th m i c c l misa vo ban m v Hong h u Nam Phng trong n th nh c u Ta thnh nh c n chuy n th i xa nh ng tn Thin cha gio u tin ph i th Cha trong cc h m m . M y m con b Nam Phng l y lm vui m ng nh t l ch b B o Long cn th y i cht t ho khi th y hnh ng th Cha c a mnh ch ng khc no nh nh ng b c ti n b i c a o gio. Khng kh nh ng bu i c u nguy n th m ln lm anh em B o Long vui thch. T i tr c nhi u sch v cc b c t v o t v mnh nh h , ngha l ph i che gi u c tin c a mnh. D nhin b Nam Phng cng c x r t kho v i m i ng i tn sng o Ph t trong hong t c. B nng i l cha c khi cho c cc con cng i v i b nhng b cng h n ch n m c t i thi u ch cho d nh ng ngy l chnh c a o Ph t, can ngn khng cho b Hong thi h u eo ba c tay chu n i c a b. B cng kh c t eo vo vai ti ng nh ng l ba. H n b ngh m con b c Cha che ch , vi c g ph i eo ba tr t cho con? Cn Hong B o i th khng ph i gi u di m g vi c cho Hong t B o Long i h c tr ng bn o. ng khng ph i n o g v vi c ny v ng cho r ng l tr ng t t nh t th c hnh n n gio d c phng Ty, trong lc Trung K khng c tr ng no d y d tr em t t hn cc tr ng h c do nh th t ch c. R t lu sau ny khi sang c tr Php, khng cn ch u rng bu c v i tri u nh An Nam, r t l l b Nam Phng l i cho cc con h c tr ng Roches l m t tr ng khng ph i c a bn o hon thi n vi c gio d c c a cc con b. Khng bn no ginh c ph n th ng trong cu c s c tm linh , cng ch ng c ai c l i l c g trong vi c ko di vi c l a ch n nn th Ph t hay th Cha. By gi th ng B o Long cng khng cn tin g Cha n a. Cch s ng khng theo khun php truy n th ng nh th lm m i ng i tr c h t l b Hng Thi h u ng c nhin v ph n i. Tu i thanh xun c a Hong t B o Long di n ra trong b i c nh lun lun i ngh ch nhau gi a m t bn l m l Hong h u Nam Phng v bn kia l b n i t c Hong thi h u T Cung. Hai ng i n b, m ch ng - nng du ch ng a g nhau m l i i l p nhau v tn gio. Cu c tranh ginh c tin lu i v dai d ng d u n trong tm tr B o Long t tu i u th cho n sau ny khi l n ln. Tranh ginh c nhn nhng cng l tranh ginh nh h ng chnh tr . S kh c t ln gi m i ch ng l i truy n th ng. Cu c xung t khng bao gi ch m d t b t ch p th i gian, b t ch p hon c nh chi n tranh, b t ch p c nh ng gi t l v nh ng bi n i v quy n l c. Ngoi nh ng tr c tr v tn ng ng th m i chuy n u t t p. C p uyn ng B o i - Nam Phng qu l p i, khng ph i bn ci, c d lu n ng ng m trn phng di n qu c t t khi hai ng i l y nhau. V l ch s qu phi c a Hong h u Nam Phng, khi n nhi u ng i m c: c tnh yu, nhi u ti n b c, phong cch cao qu v tao nh. C hai v ch ng l nh ng con ng i tn ti n, lun lun mu n t ra l tn ti n. M i ng i nhn vo qun i th c t l v vua ny c r t t quy n hnh v trch nhi m v i th n dn. Sau khi cn xc ng c a tri u nh d n d n tiu tan, ng Chatel, Khm s Trung K cho th c hi n d nh c t lc khi B o i t Php tr v l hi n i ha cung i n ring c a B o i t nay mang tn i n Ki n Trung. Bn ngoi nt ki n trc cung i n truy n th ng ng v n c duy tr nhng bn trong thay i thong ng r ng ri, h p v sinh v ti n d ng hn, t Asie nouvelle (Chu m i) miu t : M t thong Paris gi a . l c m t ng nh n ra khi ng tr c nh ng ng nt hi n i c a ta nh, trang tr sng s a, nh ng mn tr ng m t mu, nh ng phng khch, phng ng , theo ki u vng Hu . g do th ng c ti ng Paris, Leleu, v ki u v ch tc cho h p v i n i th t. Ta nh nh m t hn o nh , m t mi ng t c bi t phng Ty l t th m gi a chu vnh c u. B o i v nh ng ng i thn thu c c a ng l nh ng ng i duy nh t dm th c hi n i u trong m t thnh ph phng ng tr m l ng n ng truy n th ng xa xa. Bo ch ng Dng ng nhi u nh v B o i v Nam Phng v ra s c khai thc nh m t c p v ch ng ng hong x Monaco. B o i m c o vt ng n, i gng tr ng ho c trang ph c chi gn (m l i trai, qu n ch n tm g i...) ho c qu c ph c o vc vng, khn vng (mu dnh ring cho vua). Nh vua thch c ch p nh ng bo m i ng i t thu d t truy n thuy t v mnh. Cu i cng ng i ta ni con ng i B o i l s k t h p phng ng v phng Ty k t h p gi a o l ng phng v khoa h c ty phng.
- 24 -
Daniel Grandclement
[1] Tr ng Les Oiseaux c nhi u chi nhnh Vi t Nam nh t l L t. Ni y Hong h u Nam Phng s h u m t ngi bi t th . [2] Paul Bernard, Le problme conomique indochinois (V n kinh t ng Dng). [3] CAOM, H s Lu tr b Php qu c H i ngo i - Cng vn c a S M t thm Trung K g i cc S M t thm B c K v Nam K. [4] M t ng i anh c a m t trong cc c gi ngy nay cn s ng Hu , c giao trng nom ngi nh ring c a b Hong thi h u T Cung, bn c nh Cung An nh. Trong ngi nh ny cn gi c m t s r t t g , nh ng b c tranh nh ng t m nh gia nh k c c a Nam Phng c lu gi v treo trn t ng. [5] Lu tr b Ngo i giao. V - Chu i Dng, t p E, nh ng nm 1930 - 1940, h s 40. [6] Clovis nh t l vua c a ng i Franc, c dn c xa trn t Php th k V-VI sau cng nguyn. Clotilde, v Clovis. Hai v ch ng n i ti ng p i trong l ch s . [7] Bo Thu n Ha, nm 1934. [8] H s b Ngo i giao v Chu i Dng, t p E, nh ng nm 1930-1940, h s 40.
- 25 -
Daniel Grandclement
Cng gi ng nh nh ng tri u vua tr c, B o i sau m y thng c m quy n c nh ng hnh ng ph n khng. Cc Hong ti n nhi m tr c cng th . Ch sau vi nm th t v ng, h chn ng y. Nh ng b c t ng thnh d ng nh v d ng g n nh tr c i. V t nm 1884 tri u nh ng m ngi bu c ph i ch p nh n s b o h c a ng i Php. N c c i l ch t ng thnh ch che ch ci sn kh u b nhn. Nh ng b c t ng thnh kiu hnh, ph trng c xy d ng v i m c ch phng th qun s nhng nay ch ng cn b o v ai. Ch ng c ai e d a tnh m ng c a nh ng ng i bn trong ta thnh . Tri l i ta thnh l ni di n ra nh ng tr chi cung nh, nh ng d c v ng c a cc cung phi v nh ng hy v ng b t thnh m t s ng i quy n cao ch c tr ng. Nh ng th i i m v vang v t ho cha xa l m nhng ti ng sng khng cn r n vang trn t ng thnh v trong cc thp canh t lu v ng bng qun s Khng c g thay i. Cng nh ng b c t ng y, cng nh ng khng gian dnh ring nhng h ng kh i v cu ng nhi t khng cn. Hnh nh nh ng sn bi ng ngh t vn v b quan v lnh trng, o qu n s c s i vo qun lng. V c mi v , ti ng gm ki m lch cch, tin t c lan truy n v tr n nh b t u cng khng ai cn nh . l nm 1881, khi qun i c a C ng ha Php d i quy n c Courbet l n u tin nh vo kinh thnh. Lnh pho th , lnh b binh thu c a B c Phi ti n vo cc n ly An Nam, cc m hnh c u trc qun s c xy d ng theo cc b n v c a ng i Php u tri u Nguy n. T ng ly tr v ng nhng sng ng c a qun vng An Nam, theo cch g i c a binh s Php th i , ch ng c gi tr g. Cc s quan dng c m c a cc tu Bayard, Atalante, Lynx u trn sng c i nh o nh ng v kh c a qun phng th . n pho c a tu binh Php u trn sng Hng ph tan cc cng s i phng cn n sng th n cng c a qun tri u nh b n tr l i ch lm tung te c t n c cch tu hng ch c mt. Sng th n cng qu c l , t m b n ng n, khng m nh, ch dng di u binh trn sng Hng ho c b n cho trong cc nghi l , ch khng ph i nh nhau. Qun ti n cng chi n th ng, nhanh chng b p i phng, b n gi t nh ang thao di n. Nhng h cng ch t khng t khi ph i xung phong ln cc ng n i xung quanh thnh Hu , v cc c n ct c a sng Hng. Nhng l n ny lnh B c Phi ph i d ng l i cc c a ta thnh. Qun Php chi m c thnh ph nhng hong thnh, hnh h n c a kinh Hu v n ng v ng. Ngy 5 thng 7 nm 1885, t c l b n nm sau, bn kia t ng thnh b t kn v cc cng s phng th (c t t c hai mi b n cng s khi n cho cc b c t ng bao quanh khng cn v n i u) y qun lnh, ng i Php ti p t c uy hi p. Tri u nh Hu nh n s b o h , by gi ch cn l thi hnh nh ng i u kho n ch y u v khng m m m i cht no. Qun i t Paris phi t i c m t nghn ba trm b y mi nhm ng i do m t t ng ch huy v a m i n, tn l De Courcy. M t con ng i c ngh l c, th ng v c quy t. V a m i c b nhi m, n m tr n quy n qun s v dn s , ng ta n trnh qu c th ln Nh vua. ng s n sng dng v l c th c thi nhi m v , thi l nh lng, ngang ng c. c m t nghn ba trm ng i h t ng ng cho l kh m nh ch ng t d i quy n c a ng s b o h s n ng n v s ng n m i lnh v c Ngoi ra ng cn c nhi m v p tan m i ch khng c a tri u nh nh m t ng i d i quy n ng vi t: y l mnh khe v m mu ch ng l i n c Php. y l m t i m nh y c m ph i nh chi m v lm vi c ny c n ph i lm ch hong thnh ang che ch tri u nh. Vin Khm s c c giao cng m t nhi m v ny nhng qu nhu nh c v c thi ha gi i nn b tri u h i v Php. Tr c m t, ng sau cc h m h c a tri u nh, vua Hm Nghi m i 13 tu i ang tr v. Bn c nh vua c hai quan ph chnh c tinh th n dn t c bi Php r t m nh, lm c v n nhng th c t ang i u khi n n c An Nam trong th i k chinh ph c thu c a. Hai quan ph chnh cn n m quy n ch huy qun h thnh. Cng gi ng ho c g n gi ng nm mi nm sau ny, i qun y ph ph c tr c B o i, nhng by gi i qun ny, ng hn, kiu hnh v l s e d a i v i qun Php. V cn c nh ng con voi chi n r t p, trng dn d khng cn m y hi u l c nhng cng bi t xng tr n, khi ti ng tr ng n i ln cng v i ti ng sng vang r n. '
V kh s ln ti ng thay cho nh ng l i qua ti ng l i. Cng

nh t ng De Courcy, Paris t c gi n i ph i gi i quy t s m. Nhng Nh vua gi im l ng khng tr l i yu c u c a De Courcy xin b ki n trnh qu c th. ng tr i bn kia sng Hng i di n v i hong thnh, ng i Php ch i tr l i c a tri u nh. M t ngy r i hai ngy... M i c g ng thng l ng d ng nh v ch. Ng i Php bi u dng
Vua Hm Nghi
- 26 -
Daniel Grandclement
nh v ch. Ng i Php bi u dng s c m nh c a v kh. R rng h nhi u sng, hi n i hn: sng tr ng Gras, i lin nhi u nng, l nh ng v kh t t nh t, v pho binh. Nhng binh s Php th s th : r ng r m, m t i, kh h u, mu i..., y cn nh n ng chi chang trn t tr ng khng bng cy. Ngoi nh ng cnh r ng ng nguy n r a m h b xc khng t, h cn c trnh hi u bi t, c m th y s n sng ph tan i qun vng kia. i n ngy th t, khng th y tri u nh tr l i, De Courcy m ti c kho n i qun s. ng m i t t c cc s quan n n ti c tr s ta khm s . Hm , th i ti t nng n c hn m i ngy. M i v t v n im lm. m v khuya, m i khch m i tr v doanh tr i. n m t gi sng ti ng sng l nh n vang. M t d u hi u t n cng. Ngay l p t c hng nghn qun Vi t mang u c v m t u trn vo cc doanh tr i qun Php, mi nh gianh bn l a chy ng ng. Cu c chi n gip l c ban u b t phn th ng b i nhng d n d n lnh Php c trang b t t hn, hu n luy n thnh th c hn, chi m u th . By gi h trn vo bn trong hong cung, ph h y cc cng s phng th , b n pho vo sn r ng. V cu i cng h p tan s khng c c a qun h thnh tuy qun s ng hn. Tri tim c a nh n c phong ki n b trn ng p, cu c khng c tan r, s phng th tr nn v hi u. Cnh c a cc cung i n m toang. Lnh Php lm lm sng trong tay xng vo cc ni thm cung b n v qu gi nh t c a vng qu c. Vi c c p ph h y di t cc cung i n ko di su t m ngy. Th vi n y p pho sch qu chy ba ngy li n. Hng on xe l c l ch y cc v t d ng qu gi, vng b c, chu ng c, c mng mn, qu n o bt a v th t p nham khc qua c ng Ng mn, v n ch dnh ring cho vua ra vo... Qun tr ng c p s ch, ph s ch tr th cc hnh ng kh ng b , nh ng cn c m ng c a mi n t ng Dng... Cu c chinh ph c mi n t x p, m c ti n hnh b ng nh ng cu c ti n qun nh c nh n, nhi u m hi v tn b o tm c l i thot. Ng i Php Php tn th ng. H theo di tr n chi n t xa b i v ph i b n thng sau t Illustration (Minh h a) m i cng b th c a m t nhn ch ng: M i ngy qua r i m nhn quang c nh i n i Hu v n th y khi p m. Ch vi doanh tr i l n v cung i n cn ng v ng, khng kh v n c v xc ng i v sc v t cht th i r a khng chn k p. Trn ng ph ch th y nh ng con ch v ch i lng s c ki m n trong nh ng cn l u trng r ng. Tru b g l n th rong i lang thang. Ng i ta l y i trn m i tri u ti n m t, nhi u th i b c, nn vng m cc ng th ng th khng k p mang theo khi ch y tr n. C c nh ng m thu t trong cung vua cng v t tung te bn ng. Nhng ph i u i k p vua Hm Nghi. Ph i b t cho c nhn v t tiu bi u cho cu c khng chi n An Nam. V vua tr cng qu n th n n nu trong r ng ng c ln Th ng Lo nh ra B c b ng ng ni. Tri u th n, h u cung l l t i theo Nh vua. Trong cn nguy bi n, m i l ti t u chm ch c. Cc b Hong thi h u, cc b phi, ch em gi, c d c a vua u ph i i b , ring ch c vua, m t ch b 13 tu i c ng i trn ki u c ng i khing. B t ch p t t c d th t b i, ci ch t n g n ngay c c th ch y tn lo n. Vua v n gi nguyn t c l . Xung quanh l b ti, c n th n i h v . H ng hng ngn, l nh ng ng i giu c, sng gi, lu l c v nng thn An Nam. Kiu hnh hay v ng vu v trang s c y mnh. Trong khi ch y tr n h lm ri vi vng b c chu bu m ng i nng dn v i nh t nh nh ngay. n ng, n b, hong thn v ng i h u n m ng ngay d i t hay trn cng m t chi c chi u. Cng th i gian , kh p ni n i d y ph vua gip n c. Qun Php b tiu hao, ch t nhi u, cch Hu vi ch c cy s . Tn st, ch t chc. L n ny c c trn hai v n tn cng gio b co bu c gip k xm l c thu c a. Phong tro C n Vng c a s phu b t u. Theo truy n th ng t ngn xa, nho s tr th c l r ng c t c a chnh quy n. H h c vi t ch nho bao hm lun l, vn chng v nhi u khi ni m th c ti n. n c An Nam xa, m t vng qu c tinh t v thng thi, s c m nh l tr tu v vn ho. t n c ng thng, xanh xao, nh t nh t, b lm nh c ang c t ng l p nho s tr th c v quan l i n l c th c t nh trong lc Hm Nghi v quan qun i theo c thot kh i s truy u i c a qun lnh thu c a. Phong tro c n vng c a s phu ko di g n m i nm. M i nm bnh nh v i cc tr n giao chi n, x gi o, t ng giam vo nh t kh sai n i ti ng kh ng khi p o Cn Ln. Cu c xu t bn c a Hm Nghi nhanh chng tr thnh n i th ng kh . Quan qun m t m i, ki t s c. Nhi u ng i nhi m b nh s t rt, d ch t . H t ng ci v ng mn, quan qun ph i r l v ch ng m i trong r ng r m. Con s nh ng ng i trung thnh gi m d n. T ng on ng i khng ch u n i gian kh b v Hu u hng. i kht, ki t s c, vua, nh t l hai quan ph chnh lun lun bn khuyn nh v gi vai tr quy t nh, b nh ln pha B c v r ng v pha ty tm ni n nu m t vng cn trung thnh v i tri u nh. , trong m t vng i ni v nhi u sng, su i, quan qun y u s c d n, tri n v ng th ng l i ngy cng xa. Qun Php c h u i k p n ni. H ch th y nh ng xm lng hoang v ng. Gi ng b l p y, cc kho la tr ng r ng. Nh vua c m t ton dn mi n ni gip s c nh th ng c vi tr n. Nhi u vin ch huy n i ti ng trong c i u Hugo c a t ng De Courcy b thi t m ng trong m t cu c giao chi n. Nhi u cnh qun phi i truy kch ph i quay v . Vua v quan ph chnh t ng n lc thay i c chi u h ng pht tri n c a
- 27 -
Daniel Grandclement
l ch s . c tin th ng tr n c v, phong tro C n vng c a s phu c n c l i r ln. Nhi u thanh nin gia nh p qun i trung thnh v i tri u nh. L n u, qun Php b d n vo tnh th kh n qu n. Nhng th ng l i qu ng n ng i. M t cnh qun m i c phi n xng vo ch vua tr n, sut n a th b t c. Quan qun tri u nh l i m t phen n a b nh ti t . Nh l a chy ngn ng t gi a tr n ti n, Nh vua m t l n n a l i ch y thot. L n ny khng cn ki u c lnh khing vc n a. Vua ph i ch y b nhi u ngy trong r ng tr c khi u i k p cnh tn qun i sau. Ng i Php khng cn uy hi p m nh nh tr c. chnh qu c, chi n tranh ko di nn m t s ng h c a nhn dn. M t s qun i a sang l i l n n a ch ng l i l nh truy kch. Cu i cng nh m t tn quan h u r t g n gi vua ph n b i i bo cho Php ch vua tr n. Th l qun Php xng vo b t s ng. S ki n ny di n ra ba nm sau khi th t th kinh thnh Hu t i m t vng ng i M ng g n bin gi i v i Lo. Quan ph chnh Tn Th t Thuy t lu nay v n lun lun i st vua nay th y khng b o v c vua tr n c sang Trung Qu c. Lm g v i Nh vua b b t? L i a ln ngai vng hay b t ph i thoi v ? Cc nh ng c c thu c a khng ph i suy ngh nhi u. Ch m y ngy sau khi chi m c thnh Hu , ng i Php t l p ng i anh c c a vua Hm Nghi l ng Khnh ln lm vua, b t ch p thng l l n u khng do H i ng hong gia ti n c th ph i h i ki n nh th n tr c khi l p vua m i. Tuy nhin cng c m t b ph n nh th n ng u l Hong thi h u T D v quan ph chnh th hai Nguy n Vn T ng m i v hng Php, ng h . M t s khu t ph c hon ton. V tn Hong ng Khnh th m ch cn i n ban hun chng cho lnh Php t n cng nh chi m hong thnh. Cn Hm Nghi? i y l xong? T n Algrie. T nay chnh quy n b o h mu n lm g ty , mu n l p ai lm vua cng c. Th l ng i Php hon ton quy t nh thay c Tr i. Vo cu i th k , Tr i hay cn g i l Th ng , x An Nam l chnh quy n b o h . T i Paris, Jules Ferry lm Th t ng chnh ph . T i Ngh vi n a s ngh vin thu c phi thu c a lm ma lm gi. Cu c chinh ph c trong c vi c chi m kinh thnh Hu l hnh ng chung c c c bnh v c v i y l do. No l b o v cc nh truy n gio b hnh h , no l ng h cc nh bun b nh ng c c a phng lm kh d , no l c t do thng thng, tu binh v qun i Php c t do i l i. V cng l - y l i u chnh qu c ng i ta bm vo v khoe khoang - nhi m v khai ha cc n c l c h u cha bi t vn minh l g. Jules Ferry tin t ng v ng ch c nh inh ng c t vo nhi m v ny. V i cu c c i cch gio d c, l nhi m v c a chnh ng, l m c ch t i th ng. Cng v m c ch , m ch sau m y ngy chi m thnh Hu , trong lc thnh L ng Sn pha b c, g n bin gi i v i Trung Qu c b uy hi p n ng n m ng b l t , ph i ch y tr n kh i ngh vi n d i s gi u c t v la c a cc ngh vin. Vua m i Hu , ng Khnh m i 23 tu i. ng l m t vai vua trong m t v ti u nh c k ch. ng vua b nhn u tin x An Nam, d thch nghi v i vai tr m i c a mnh. Cng nh ph n l n nh th n, ng tin r ng x h i Vi t Nam ph i i m i tr c khi ngh n khi ph c c l p cho t n c. Nhn dn Vi t Nam ch ng l i s c p c a Trung Qu c trong chn th k l i v a m t ch quy n sau hai mi nm u tranh. M t cu c chinh ph c hon ton v su s c Cc vin ch c Php d n d n thay th quan l i c: Thu m, cng chnh, h t ch. Chnh quy n thu c a bao trm ln quy n l c c a nh n c phong ki n. N c Vi t Nam b chia nh thnh ba mi n ring bi t B c K b c, Trung K trung v Nam K nam. Tr c m t ph i gi l i b m t m t nh n c qu c gia. Chnh quy n b o h ch trng giao cho m t t quy n hnh cho quan ph chnh cn l i l Nguy n Vn T ng. ng ny c nhi m v t ch c m t chnh ph ho c gi ng nh l m t chnh ph . Nhng bi n php ra khng em l i k t qu . Nhn dn mu n c vua c a mnh, coi th ng ng vua do t ng Php ch nh b i l chnh t ng Php t l p vua khng h i ki n Paris. Ngai vng, Thin t , Vng qu c, t t c nh ng chuy n nh m nh u trong tay t ng Php De Courcy x l m i vi c. Cn tri u nh? cn l m t ci bng c a tri u nh v nh ng ng i u t trong tri u r i b kinh thnh ra i v i vua Hm Nghi. Tri u nh v n trong i n i nhng ch g m do m t s quan i th n tn thnh vi c khai ha c a ng i Php. Hu nay l m t thnh ph ch t. T nay cc Hong ch l s n ph m c a ng i Php. Cc Hong An Nam khng cai tr , khng quy t nh vi c g h t. Nhng l i lm t li t, ngn ch n chnh sch Vua nh tu i ng Khnh c a chnh qu c em s c v s ch m ch p i l p v i cc d
- 28 -
Daniel Grandclement
n c a Paris. i u ny ko di n cu i th k cho n khi Paul Doumer lm Ton quy n. ng ny v sau lm T ng th ng C ng ha Php. Cn ng Dng ng l p ra Ph Ton quy n c a Lin bang ng Dng, c h ng m t ngn sch d a vo thu thu trn ton b cc t ai do Php th ng tr ng Nam . T nay vua v cc quan th ng th ch cn m t ph n nh trch nhi m tr dn i u hnh t n c. ng ra khng cn l ch b o h m l m t s cai tr tr c ti p ch t ch v qu t m . V y gi l i m t tri u i khng c i t ng cai tr , khng ch c nng i u hnh lm g? Dn chng Vi t Nam nay b chia r . M t s th a nh n Php b o h , tn thnh th a nh n Php v ng h Php nh tr c y n c Php c cc ng vua bnh th ng. Cn nh ng ng i khc c tinh th n qu c gia th mu n nh ch b o h Php ti p t c u tranh xa b ch qun ch . Trong nh ng nm 1900, ng m t th k sau, thanh nin Ty h c B c K, Trung K v Nam K hng hi tm c Voltaire, Diderot, Montesquieu c g i theo phin m Hn - Vi t l th y M nh (M nh c T Cu), th y L (L Thoa). C hai n c Php. Nh ng ng i theo ch ngha qu c gia - dn t c cm ght th c dn nhng l i ca t ng n c Php cch m ng nm 1789 c a phi bch khoa v nh ng chi n ly ng ph . M c d v y, trong ba mi m t nm khng cn ai ni n ho c ni r t t n kinh thnh Hu . Tuy v y nm 1906, m t nm sau chi n th ng L Thu n (Port- Arthur), qun i t n c M t tr i m c nh b i qun i Nga hong, m t hong thn h u du tr c h v i Vua khai sng tri u Nguy n, t c K ngo i h u C ng h ng v n c Nh t duy tn. C l ph i i h c nh ng ng i anh em da vng, cng chung m t n n vn ha Hn xem h nh u i ng i phng Ty nh th no, canh tn x s c khoa h c v t ch c thnh c ng qu c. Hn n a h l i m r ng vng tay n nh ng ng i c t t ng qu c gia n Nh t ti p thu bi h c c th m t ngy kia nh u i ng i Php. Hong thn C ng v m t m t nhm nh cch m ng thu c phi c u nho n ng Kinh (Tokyo), th n c Nh t, chu n b m t cu c kh i ngha ginh c l p dn t c i theo ch qun ch l p hi n trong khi nhi u ni trong n c hng trm h i kn truy n b cc kh u hi u nh Php v khu y ng vng qu. Nhi u s si, ph thu , nh ng ng i c coi l yu n c g n b v i gi tr c xa gia nh p h i kn chu n b vng d y. M t th lnh th c t l m t s phu c nh c m quy n Php nh gi l tn c p ng di lm ch m t vng lnh th nh b v dng lm i m t a cho nh ng ng i ho t ng Nh t v . Cng nm , v i s mi t th c c , cc nh c m quy n Php ph tru t vua Thnh Thi lc ang t i ngi. B n thn bi n php khng c g c bi t tr thnh thng l v i n c Php. L n ny l do a ra c khc th ng. Vua m c ch ng in khng minh m n cai qu n t n c. Quy n hnh trong tay ng i Php vua khng c g lm, khng c ai cai tr . Ng i Php k t t i Nh vua l tra t n cung n [1] ban u b giam sau bu c ph i thoi v . C l n ny B thu c a cng khng can thi p. T t c do Ton quy n ng Dng hay do Khm s Trung K quy t nh ph tru t vua ny v l p vua khc theo h . Tn tu i v c p b c vin ch c ng i Php quy t nh ph tru t vua nh th i h i m t ng i y t hay m t ng i in nguy hi m, cho t i nay v n khng ai bi t. Nhng ch ng c g quan tr ng, nh n c b o h coi th ng c hnh th c. T bo Illustration (Minh h a) ng t c a cc t bo c nhi u thin phng s l n gi i thch quy t nh nh sau: S c n thi t ph i tru t ngi Thnh Thi khng thnh v n ng quan tm ngay c d i con m t tri u th n, cc quan Phan B i Chu (ph i) v th ng th v gia nh nh ng ng i hng ngy ch ng kin nh ng hnh Hong thn C ng ng in r c a Nh vua b m c ch ng hoang t ng gi t ng i. C n ph i ch m d t m t tnh th nguy hi m ny m lng nhn t c a chng ta ko di qu lu. Vi c quy t nh a ra khng h tham kh o tr c ki n nh th n, khng c php c a cc quan th ng th Vi n c m t hay b t k m t h i ng hay h i ngh ng i Vi t no. Quy t nh a ra nh m t ngh nh t m th ng. Cng khng ni r h u qu ra sao? N c Php c mu n xa b n n qun ch khng? Xa b m t cch gi n n m l n x n cc cung i n, nhung l a v vn ha. Cc quan trong tri u lao xao nghi ng i. Chnh h kh n kho n xin vin ton quy n ch nh m t ng i khc ln ngi. H ni r n u c th ch n ng i trong hong t c nh m i khi v n lm nh v y. Bo Illustration (Minh h a) vi t: Chnh ph Php hon ton ch p nh n quan i m ny v tn tr ng nguy n v ng nh th n. Chnh ph Paris ch nh con trai th nm vua Thnh Thi l Hong t Duy Tn m i 7 tu i thn hnh m nh d , mang d u n c a m i tnh c a m t ng i in v i cung n , ng i h u gi c a m t trong cc b phi c a vua Thnh Thi.
- 29 -
Daniel Grandclement
C u hong c nhi u b phi nhng v n thch quan h v i ng i con gi bnh dn. Nay b tr thnh Hong thi h u, m c a vua m i l p. V th c a b ch ng t t hn ? M t tnh c nh h p v i con mnh ra. Khng? Cc hng ro ngn cch cc giai t ng x h i, t p qun t c l c cn ... Ngu n g c xu t thn c a b qu th p hn... B khng mong i m t cht vinh hoa no... M t ti l th cho m t cu n ti u thuy t bnh dn u th k XX, m cha c m t nh vn no khai thc. Chnh ph b o h ti n hnh m i bi n php b o m m y nm sau khng tr l i m t tnh hung i u v i vua. B nh in c a Thnh Thi, nh ng hoang t ng tnh d c v b nh ho n c l ch l l do a ra che y ng c th t s l mu n lo i tr m t ng vua c tinh th n dn t c v c ng u, c ng c v i chnh quy n b o h . Bo ch Php a ra nhng l do d n n vi c ch n Duy Tn ln lm vua thay Thnh Thi. Cng t bo Illustration (Minh h a) miu t cu chuy n k l ch n ng i k v ngai vng v i gi ng i u tr ch th ng: M t bu i sng, quan Ton quy n v quan Khm s i cng v i m t thi u t qun y n cung i n tm xem ai c th a ln lm vua. S ph n k l c a hai quan ch c c a C ng ha Php. M t cch tr nh Vua Thnh Thi tr ng, ph h p v i m t nhi m v tng t , hai v ti n vo h u cung. T i y m i ng i ph n , tr em, thi gim b t u la ht v s hi. Gi a m n o kinh kh ng hai quan i th n c a Nh n c b o h v vin thi u t qun y c t p h p cc ch b Hong t k v ang ch y tn lo n v khi p s . Cu i cng h cng t p h p c m ng v quan ton quy n cho ng bc s qun y v i trnh chuyn mn y h c c a mnh ch n a tr no s c kh e nh t lm vua. Ch c h n l vin s quan qun y lu nay quen khm cho lnh trng h i qun nn th y b i r i nhng r i ng tr n tnh l i v nhu lng my ti n hnh khm. Ngay lc u ng lo i a l n hn c : Cc v hy nhn ci trn ny. Tai a ny hay bong ra. M t l m lt... Th ng b ny ci qu, r t gi ng b . Hy ni m y l i xem no?. M t a khc ng ngc, ch b p b c m y cu. Cc v nghe th y ti ni lc ny y. Th y khng, th ng b ny n n qu... Thi sang a khc v y. Cu c khm s c kh e ch n vua n i ngi ti p t c. Cc Hong t k v y nh ng khuy t t t c a ph hong l i. T t c u c b m t c n c i, chn tay kh ng khiu, dng i u x o tr. Chnh lc ng i ta ngh n Duy Tn Hong t th nm c a vua Thnh Thi, con m t ng i h u gi c a m t b phi. Lc ny khng th y m t c u b v b vua cha do tnh n t b t th ng t ng giam vo ng c, chn tay b cm cng v i nh ng a tr khc con cc quan i th n. Khi on ng i b c vo phng giam, c u b b t u khc r ng ln gi m chn g i m , nhng ng thi u t qun y vo li ra ch sng th n nhin quan st c u b. Tr i t? Coi b th ng b ny kh y? - ng ta v a phn v a mn m vu t ve c u b ch ng khc no ng ph i ch n trong n ch m i , xem con no kh nh t khng n n i ph i em i dm xu ng n c. a tr ny c i tai qu l n, rng h ng h t nhng cn kh hn c . Cc v th y c khng? L y a ny i. c nhn nh n l tiu ch lm vua, c u b, sau ny ln ngi l y nin hi u Duy Tn, b li s nh s ch ra kh i nh ng c nhng v n la ht.... Cu chuy n ti u lm ny c th t khng? D sao hnh nh l m t thi k qu c, m t thng l t i t trong l ch s cc v vua cha An Nam l ch n a tr y u u i ch c h n l r ng ng cho cc quan ph chnh c th s c thao tng cng vi c tri u chnh sau ny. Chn dung cc ng vua tr con y na n gi ng nhau u c l a ch n v u y u u i c . Trong nh ng cu c l ng quang vng mi n, ng i ta th y nh ng khun m t ng ngc s hi tr c nh ng l ti t ph trng r m r trong b trang ph c khn o, m hia, v nh ng trang s c n ng n . Ng i ta khng th y b m t ti t nh v i n c i no trong nh hay cc b c ho . T t c u c cng m t thi nh nhau cng nh ng cu h i cm l ng. Hm Nghi sau ny s r i kh i ngai vng tr n vo r ng r m cng nh Duy Tn v B o i v sau u m t nt bu n gi ng nhau trn khun m t. Ph i i n nm 1916, trong lc cc n c l n ang st ph t nhau trong cu c chi n tranh th gi i, ch qun ch An Nam m i c c h i ng ng cao u m t l n n a. Nh vua lc , Hong Duy Tn, m i tu i m i lm hy cn l m t a tr . Chnh ng l ng i Vua Duy Tn ln ngi ngy 5-9-1907
- 30 -
Daniel Grandclement
c ch n khng b dm xu ng n c theo l i gi i thch c a vin thi u t qun y. V vua tr tu i nn c kh nng v th ch t v v tr tu , ng cng lm vua. D sao vai c a ng cng khng mn m i v nh ng vinh quang trong cung nh. tu i m i l n ng nghe c nh ng ti ng n t Tokyo (th n c Nh t) v ng v , ng i anh em h c a ng l K ngo i h u C ng v n ho t ng ro ri t. ng l ng nghe nh ng ki n khu g i tinh th n dn t c yu n c c a nh ng ng i lnh o nhm qu c gia Hu lun lun c nh c i nh c l i bn tai ng. Cu i cng m t m ng v t b c t ng dy n m i mt ra kh i hong cung i g p nh ng ng i mu kh i ngha. Cu chuy n v cu c n i d y ng l c th r t p, c th snh v i b n anh hng ca c a Hm Nghi nhng b nhanh chng qun lng v nhanh chng b d p t t m t cch ng thng. Nh vua tu i cn tr b b t sau m y ngy, b i x nh m t gian phi t m th ng, b nh p, b lm nh c v cu i cng b a i y o Runion. V nh n c b o h khng Nh vua i y m t mnh. Cha ng s i cng. Vua cha Thnh Thi, coi l b in b ph tru t, nhng ph i i chn nm sau m i c n c Php quy t nh s ph n l cng i y o Runion v i con... Nh ng s ki n x y ra trong nm 1916 gi a chi n tranh th gi i l n th nh t ang di n ra k ch li t. Cu c kh i ngha ng thng khng gy c s ch c a d lu n. Paris cng im l ng khng a tin v gi c m ng c l p c a vua Duy Tn m i 15 tu i. Nhng cng theo thng l ph i l p vua m i. l Kh i nh, m t ng i anh em h c a vua Duy Tn v thn ph c a B o i c nh gi c u c sng su t, s n sng ti p nh n cc t ng n t phng Ty. [1] Theo bo Illustration (Minh h a) Nh vua hnh t i cc cung n b ng cch c m kim nh n ln ng c h v giao cho sc v t c n x.
- 31 -
Daniel Grandclement
Ph m Kh c He rn rn b c vo: B m Hong th ng, Ta Khm s c tr l i, h v a g i thng i p sang. B o i trong b gn lun lun ch i chu t, ti p t c nh qu bng tr c m t. Sn gn, ti ng Anh g i l bi c xanh (green) v cng ph i g i nh th , m nh t r ng hai, ba hecta c san ph ng tr ng c xanh m t. ng He ti n l i g n r i c b c cng vn c a Ta Khm s tr l i ng cho xy cn nh my bay. B o i khng ni g ch nh ch mp m m c i. Ci tin t m th ng l l i k t cho c m t cu chuy n. Cn nh kho, ng khng h xin, khng ng ph i h mnh xu ng xin Ta Khm s m t vi c c n con y. M t v Hong khng ph i i thng l ng, khng gi i thch hay bi n h g v i ai. ng ch c nh n. ng l nh th . Tuy nhin vi c cho m t cn nh my bay khim t n cng nh d u thnh tch c a ng. ng cho ng i ta gim st th ng cng l i t ng c nh n i u g ng mu n, cng hi gi ng nh m t a tr dng mu m o ng i l n cho qu. V vi c b t u t ba hm tr c b ng cch g i m t th cho gim c hng ch t o my bay Republic Air craft Corporation Farmingale Long Island thu c bang New York. Ng ti n vn phng yu c u g i quy n qu ng co v my bay Seversky, gi c v th i gian giao hng. Th g i i v th tr l i u b c quan m t v Php ch n l i. Hng bun M ngh cc d ch v v cho bi t c khuy n m i: m t th y phi c Grunman c, gi nm mi b y nghn la M v n u mua m i nguyn th gi su mi nghn. M t thng v kh? Ton quy n Catroux ang t i ch c th i k ny cng g i ngay m t i n m t cho B tr ng Thu c a: Ti c ngu n tin ch c ch n cho bi t Hong B o i ang thng l ng mua m t my bay du l ch do M s n xu t gi su trm nghn frng xu t x ng. Ti cho r ng m t Nh vua c b o h m l i mua my bay n c ngoi s n xu t t p li l khng thch h p cho l m. Khng k vi c gi mua i h i ph i chuy n ti n ng Dng sang ngo i t khng ph h p v i thu nh p c nhn c a B o i. V y ti ang tc ng v i B o i ng ta h ng v my bay do Php s n xu t. Ti ngh c th thuy t ph c c d dng n u chi c my bay do Php s n xu t s do chnh ph nh n c C ng ha Php t ng ton b hay m t ph n. Ti cng xin bo l ng ta h ra r ng c nh ng nhn v t cao c p Paris h a v i ng ta s dnh nh ng i u ki n c l i. Th r i cng vi c cng xong. Ba thng sau, Ton quy n ng Dng thng bo cho Nh vua bi t nh c m quy n Php s bi u ng ta m t chi c my bay du l ch Farman 393 hay m t chi c Morane do Php s n xu t. Nhng chi c my bay ph i c nh ch a. V y l Nh vua khng mu n trch ng lng t i c a mnh lm nh ch a my bay. V ph i m t phen th i th v qua nhi u c p th m quy n cu i cng chnh quy n b o h s ch u trch nhi m xy d ng nh my bay. Cu c s ng c a tri u nh b n b u v nh ng chuy n l t v t kh n kh v nh c nh nh v y. ***** Nh vua ang m m i v i my bay nn khng thm t n a. ng ch n cc ki u xe v i t cch ng i th c kh hn l m t v cha t . Ng i ta ni B o i c th t mnh tho r i v l p l i m t ng c. Hi gi ng vua Louis XVI thch loay hoay v i cc b kha c a mnh. B o i tr nh tr ng nh n xt nh v y trong lc ng ang ng m c nh nng thn L t t trong chi c xe v a m i giao cho ng. M t chi c limousine s , n ng n , sn en, bng nhong ln m trn con ng d c thoai tho i d n n trung tm thnh ph . Nhn nh ng cy thng cao vt, cnh l sum su, ph y sng tr ng trong b u khng kh trong lnh v ma xun t i t ng t, ng nh l i c nh quan Zermatt bn Th y S. L t c nhi u ng n i, thung lng, cc cnh r ng tha xanh m t v d u dng. Phong c nh c ph n gi ng Th y S, l i c ph n gi ng Vichy Php, c hai ni ng ta bi t kh t ng t n. C hai ni ng u bi t qua. ng thch ni y v dng ton b quy n l c y u u i c a ng bi n L t thnh ni gi i tr v b i b s c kh e. Trong thnh ph c m t ch tng i b ng ph ng nh t c ng cho xy m t tr ng ua ng a. M t ng ua th t s ang hnh thnh, xung quanh c nh ng con ng a thu n ch ng ang g m c v m t i ng ng o nh ng ng i chm sc ng a, khc bi t v i c dn thnh ph . Ch y u l dn mi n ni ng i Mnng c tr y t nhi u th k nay. Nh vua ch i theo con ng c a nh ng ng i th c dn da tr ng v ch s n t tr c nh m bi n cao nguyn thnh ni ngh c a thch. L t, c th ni, l s pha tr n k qu c m t thnh ph ngh d ng hi n i v i m t th tr n th i Trung c , hon ton khc bi t v i cc vng khc trong n c. Xa ng b ng, cch kinh Hu hng trm cy s , thnh ph L t c khai sinh nm mi nm tr c y do thin ti Alexandre Yersin, gim c u tin c a Vi n Pasteur t i thnh ph ven bi n Nha Trang. Gi a nhi u pht minh, trong c vi c tm ra vi khu n d ch h ch, nh bc h c Yersin t n d ng nh ng giy pht gi i tr ng vai nh thm hi m. ng tm ra cao nguyn ny v v n l ng i thng th o. ng ki m nghi m th y khng kh y trong lnh v r t t t cho s c kh e, ph c h i
- 32 -
Daniel Grandclement
s c l c c n ki t v kh h u x An Nam cho nh ng ng i Php. H n y r t ng ngh ngi v h ng s yn tnh. T i y an ninh c b o m, c nh st r t hi m tri ng c v i dn ni khc n r t ng cng con em h h c trong cc tr ng h c c a thnh ph . Xe t c a Nh vua tr c tr ng h c Yersin, hong Vnh C n, ng i em h c a B o i xung cn ng i ti p vo r ng sn. Nhng tr c h t ng ng m ngha b su t p cc sng sn c a ng: cc kh u mauser, parabellum, hay beretta. ng bi m , t mnh chm cht lau chi gi ng nh chm sc cc xe t c a ng. l nh ng chi chnh quy n b o h th ng thm cho ng. Chi c xe limousine s , mu en l i ln bnh. L n ny c m t chi c xe nh hn bm theo sau. Trn xe ng i bn c nh ng i li c ng i coi khu sn b n lm nhi m v d n ng. Tuy nhin, B o i, hn b t c ai, bi t r nh ng vng r ng l n bao quanh L t. M i i c kho ng ch c cy s xe to d ng l i bn v ng. Ch cn chi c xe nh i theo con ng mn, gi a hng thng n m t cnh ng c . Ng i trng nom khu sn b n ch m t n b ang g m c cch m t trm mt. l nh ng con b r ng to l n, s ng en di. Ba ng i l n theo ng mn i ti p gi a m c cao b ng u ng i. B o i d ng l i rnh. M t mnh. Cn ng i d n ng rn rn vng qua ng sau sc v t. Ng i li xe ng pha sau B o i. ng chu n b sng: Hm ng mang theo hai kh u mauser. Cn ph i i thm n a, c th m t ti ng m i n sng. M t con b ra kh i b i cy ti n th ng ln, ngang qua m t, B o i t sng vo vai nhng cha b n. M t con b th hai xu t hi n, hi ng p ng ng khi thong th y hai ng i tr c m t. N do d trong giy lt r i l ng ln. B o i kh a n ln nng, i s ng en l l m t t. L n ny ng b m c. M t pht, con v t ti p t c ch y. C hai ng i u nghe th y ti ng th h n h n c a con b trng n ang ti n g n. Kh u mauser kh c thm m t pht n n a trong lc con b x u s kh ng l i, s p ng xu ng. L n ny n trng n g n mm, ng v t xu ng gi a b i cy ch cch hai, ba mt, mnh run b n b t, hai chn tr c cn c a qu y. Mu t v t thng c con v t, ph t ra t ng cn, s m. B o i ng d y giao sng cho ng i d n ng h n h n ch y n. ng b c ra v , ch ng bu n ngoi c nhn l i. Ng i li xe ti n l i g n con v t ang h p h i v k t li u b ng m t vin n c c-bin.
- 33 -
Daniel Grandclement
B o i ng i ki u qua m y trm mt n a ngn cch i n Ki n Trung v i sn r ng l ni s c hnh l . ng ng i trn ki u cao, nhn c h t quang c nh xung quanh. c trong i n c a ng khng gi ng cc g nhi u mu s c trong hong cung. Kia l m t chi c ki u b ng g do vua n c Php t ng m t c t c a ng, trng r t p. Gi a th k XX r i m m i khi vua i u trong i n i u ng i trn ki u. l quy t c, m y quy t c l lu t c p d ng khng c gi i h n g n nh m t b c tranh hi h c. Nh s l ng ng i khing ty theo a v ng i ng i trn ki u. C ki u tm, b n ho c hai ng i khing nh l cc xe th m th k XVIII. D nhin, Vua c quy n s d ng ki u c n nhi u ng i khing nh t, t c l lo i ki u c n tm ng i khing. Hm , ngy 7 thng 3 nm 1939 l m t ngy quan tr ng. Con trai u c a ng, Hong t B o Long c ch nh lm ng i k v , tr thnh Hong thi t . M t c h i m i, m t s h i sinh. a con trai nh c a ng lm vai tr th t ch t hn s ha h p v i tri u nh. Cu c hn nhn v i Nam Phng, m t tn cng gio c nm nm. V y vi c B o Long c t n phong Hong thi t ch ng t ng quay v xin tha th khng ph i c a hng tri u ng i dn Vi t t khi g p m c a hng ngn quan l i ang cai tr . m ng hoan h ng hm nay chnh l nh ng ng i nm nm tr c h n d i v i ng bu c ng ph i s ng n a n d t nh k c t i. Vua m c m t o di vng. l mu c a ng, ch ring ng c dng. Nh l c ui nheo ch treo khi chi n th ng, l bi u hi n c a s c m nh, c a quy n vua. ng thi t tha n vi c ny. Cng nh ng tha thi t quan tm n chi c khn vng qu n quanh trn, n i ng lt lng n s ph c tng c a cc quan hay cc ng i h u g p trong hong cung cn ng chm m trong gi c ng , n hng nghn d u hi u knh tr ng hay tn th , ph phi m hay y xc ng. ng t nh d y t lc r ng ng, ng t nhng b m t nh n bng khng gi l i d u n thi u ng . ng nm nay trn 25 tu i. Lc no cng ra dng m t v Hong tr tu i p trai ng l b t u tr v th t s . Trong b s c ph c truy n th ng thu kim tuy n, trng ng gi ng h t t tin ng. Cng v n v tr nh tr ng, nghim trang trong c ch , nh m t. M c d nh ng c i cch hi m hoi, m c d c i m t b Hong h u cng gio, y hnh nh m i vi c v n y nguyn khng c g thay i. Hong thnh v n im lm m mnh trong t p qun c xa.
Ngy 7-3-1939, t n phong Hong t B o Long
Hong t
B o Long (Con vua B o i)
- 34 -
Daniel Grandclement
Nh vua n v tr dnh cho mnh trn m t b cao gi a sn r ng, ci sn r ng u tin tr c i n Thi Ha c g i l sn i tri u nghi dnh cho cc cu c l tr ng i trong tri u. ng nhn sang bn c nh xem m t nh ng nhn v t tr ng y u cha. ng ch n b Hong thi h u T Cung lc ny th y l ng l hn m i ngy, b Hong h u Nam Phng lc no cng r t p, ng th ng, hi l nh lng v xa cch. V cu i cng a con trai b u bnh v bnh tnh, kin nh n i bu i l b t u. B o i th y th a mn trong lng. Vi c t n phong s di n ra ng nh d ki n. Khng c s can thi p c a Ton quy n ng Dng, c a chnh quy n b oh . B o i ti p t c ki m tra m ng cc quan i th n r i l i m t l n n a dn m t nhn nh ng ng i thn trong hong t c. ng a m t nhn xem c th y ng i em h Vnh C n khng. ng ta cng tu i thanh nin nh ng, c l hn m t cht. H coi nhau nh b n thn thi t, xa lnh cc mu m mnh khe, cc tham v ng. Hong thn Vnh C n lc no cng i bn c nh vua nn c lc g i l hong tng Vnh C n i khi l b n tm tnh, l m khi l i l ng i trung gian truy n m nh l nh hay mu n ring c a vua. l i tai c a ng nghe m i chuy n khng ph i trong tri u. Vua t ti p xc v i bn ngoi. Hu l m t thnh ph cng ch c quan l i ch y u l th c a nghi l . M c d v huy hong trong cc thi tr nh tr ng nghim trang c a tri u nh, c a cc quan i th n nhng th c quy n ch khc: t i dinh Khm s Php, cc n i n th c dn hay cc cu l c b chnh tr . Tm l i l quy n l c th t s khng trong cc ta nh trng l c a trung tm i n i, trong m i hai cung i n trong hong cung. Cng khng ph i ni lm vi c ring v ch c a gia nh B o i, m t gia nh ng nh m t b t c, m t th t c hay m t dn t c c a m t mnh gia nh ng. Khng bi t dng lm g? Khi t chu u tr v B o i t t cu h i. Xung quanh Hong An Nam v tri u nh c n m t v n ng i c nam l n n , t t c u l con chu h u du c a m t v vua sng l p tri u Nguy n l Gia Long t g n m t th k nay. M t m ng i ng o c ch c v , ph m tr t khc nhau, tranh ginh i h i m i ng i m t m u quy n hnh, ch i s th t s ng hay n s ng, l i d ng s ph tru t c a vua ny ng h m t vua khc. M i nghn anh em h cc i vua k ti p nhau ang tranh ch p, ph n b i nhau, by t m mu ny n hay ch n thu n h ng th m t c n l sinh t m t gia nh quy n qu. T m t trm nm nay nh c nhi u v cc vua u ng con. Gia Long c nm mi m t ng i con n i nghi p. Ng i con trai n i ngi l y nin hi u l Minh M ng c m t trm b n mi hai ng i con! M i m t ngc ngch x x nh trong hay ngoi hong thnh u c cn nh, m nh v n lm ni tr ng v nui s ng h hng con chu g n xa v i vua v khng t trong s ny ch cam lng c tn trong danh sch di d ng d c nh ng ng i trong hong t c. B trai B o Long sinh ra cch y ba nm. Vui v bi t bao, t ho bi t bao khi cha m bi t gi i tnh c a n. Sinh con trai trong m t gia nh An Nam l m t tin m ng, m t h nh phc l n. a tr l n ln s l ng i ti p n i vi c th cng t tin, n i di tng ng, lu truy n tn h . cc gia nh ng i Vi t i u kh tm, i u b t h nh l n l khng c con trai n i gii. H nh phc v hoan h cng g p b i n u a b trai l con vua. Vi c n i ngi th l c b o m. H nh phc hn n a l Nh vua, cha a tr s c lng dn hn v sinh hong nam v th t ng a b l i kh e m nh. B o i vi t: Con trai c a chng ti l Hong t B o Long cn tr m c tr i ph cho nh ng ph m ch t t nhin cao qu, c nng khi u l i l c, khi n chng ti c th nui hy v ng t t p v tng lai c a n. a b c t cch m u h u vi b c, tr c m t m t dy tri u th n. M t a b khu kh nh xinh p. Khng kh i m i lng th y a b ph i ch u ng nh ng nghi th c trang tr ng, r m r v n ng n v i chi c m mi n v b s c ph c hnh nh khng v a v i thn hnh a b. N khng c i, khng nh y nht chi a, tri l i ng i yn v i dng v nghim trang. Hm sau, quan Ton quy n ng Dng, ng i c trch nhi m cao nh t c a chnh quy n thu c a s vi t th cho Nh vua ni r ng r t xc ng v tnh nghim tc v tr nh tr ng c a l t n phong. a tr v n nhn th ng vo m ng tri u th n che kn m t t trong gian phng ngai vng. M t, hai trm con ng i. Dng v n ng n , l ph c thu kim tuy n. M t c nh t ng oai nghim v tr nh tr ng trong khung c nh uy nghi c a i n i. Cc quan l i trong tri u u coi Hu nh nh h . l th c a h , thnh ph c a h , l sn chi c a h . Ng i ta g p h m i ni, m i lc. Nh cng ch c m t thnh ph hi n i, hng ngy h n cng s bu i sng b ng xe tay v v mu n vo bu i t i vng ngo i c nh ng lm cy xanh. Ngy nay h khng cn i vng sn son th p vng m n b ng xe t. Nh ng lnh h u xm l i, m l ng che. C m t i qun em theo l d ng c : i u kh m x c , cc lo i n, bt lng v m c t u v c khi c tr u cau, ng nh . H u m c o di b ng vc hay g m thu kim tuy n vng, m cnh chu n, ai lng r ng c hai cnh t o cho m t m t dng i m nh m nh quan v, chn i ng d dy, mi ng ng ln. Khi h b c i trng n ng n nh th l n, c v nh ng p ng ng hay ko l i chn theo ti n trnh c a bu i l . B o i ch nh con trai u lng lm Hong thi t . l ngha c a l t n phong, m t s ki n quan tr ng, m t s l a ch n thing ling i v i a tr . n l t n, khi vua cha bng h, n s lm vua t c Thin t (Con Tr i) v n c An Nam Vua cng n m quy n l c c a th gi i bn kia. Lc ny m t mnh n nh b c l p, cch m u h u vi b c, v vua tng lai im hi l ng ti ng, hi ng c nhin v v trng l di n ra tr c m t n v v n. N ch ng hi u g v ngha cc nghi th c, n cng khng hi u l i tung h c a ng i ng u
- 35 -
Daniel Grandclement
hng cc quan i th n v quan tuyn co. V vua tng lai m i bi t ni v khi ni l ni b ng ti ng Php. Lm sao c th khc c. B o i v Hong h u ch ni tr c m t n b ng ngn ng c a Voltaire v ngay c cc quan pha d i kia tuy tr ng thnh t ch ngha thnh hi n m cng b t u b ri ti ng ni c a t tin. Tuy v y cu i thnh n i, c m t cung i n dnh cho gia nh Nh vua. C m t i ng gia s d y ti ng Vi t cho cc con vua. Cn c hai gio s n a, m t Th y S, m t Php d y d n d n cc mn h c khc, thm m t v c nhn Hn h c n a d y vi t ch nho m c d ngy nay khng dng n a. T m t th k nay n c Vi t Nam ch p nh n m u t la tinh. Vi c ch nh con trai m i ln ba lm thi t n i nghi p l m t hnh ng chnh tr bi u hi n m t s th n tr ng [1]. B o i c ty hon l i vi c ch nh vo th i gian sau ho c c th ch nh m t ng i no khc hay gi ng nh vua cha tr c y i n tr c khi trt hi th cu i cng m i a ra tn ng i k nghi p. Nhng p ng i h i c a Hong h u Nam Phng, B o i quy t nh i tr c m t b c ch n ng cng m t lc m i tnh ton v tranh ginh ngi th cung nh. Nh vua tng lai sau ny s l con trai ng v ng c c may sinh c con trai u lng. M t quy t nh n gi n, bnh th ng hi n i nh ng mu n, v ng lun lun mong mu n i m i m t s nghi th c bu n t c a tri u nh An Nam. T t c nh ng nhn v t trang ph c nhi u mu s c, t t p trn ci sn lt g ch r ng l n, ch p tay vi. Cnh c ng l n dt vng c a Ng mn, l i vo chnh c a i n i h m . B y pht sng l nh vang ln. B y pht, m i pht m t va, h p v i b y va c a a b trai, theo tn ng ng Vi t Nam. a b c hai thanh nin i km bn c nh v t qua c a Ng mn, c a l ph c m bnh th ng ch c Nh vua ang tn v m i c quy n i qua. Thi t B o Long c hai ng i l n i km i qua chi c c a thing ling ny. Ch m i ba tu i. B ng vi c qua c a ny, c ba nh n t c hi u Hong t , con vua ho c hong thn anh em h v i vua. M c d B o i c nho n n trong vn ha phng Ty nhng ng coi tr ng bu i l t n phong ny s a l i cho con trai ng, thi t k nghi p thm m t v ng ho quang n a. Cn hai ng i n a? M t l Vnh C n, anh em con ch con bc v l ng i b n tm giao c a B o i v m t ng i n a cng l anh em h sau ny s l i s Vi t Nam t i Paris tn l Vnh L c. Nh vua tr v ng i trn m t chi c ngai b ng g th p vng trong gian t ngai vng i a con vo ng i bn c nh. D n u c b n ng quan i th n, t tr tri u nh, r t thn c n v i Nh vua, c tr ng trch khuyn rn, can gin vua, gip vua d n d t th n dn. Tr i oi b c. Chnh B o i ch thn quy t nh ch n thng ba t ch c l t n phong con trai ng. Sau n l t cc ng th y xem t ng s xc nh r thm nn ch n ngy no l ngy t t nh t trong thng. Hu by gi l cu i ma ma cng khng ph i th i i m t t nh t nhng ch c l Nh vua ngh n d nh cng Hong h u i chi Php vo ma xun t i v c l ng mu n ti n hnh t n phong con trai ng tr c khi ln ng. D sao cng l mong mu n n u khng ni l l nh c a chnh quy n b o h n u x y ra i u b t h nh, nh n c b o h khng lng tng trong vi c ch n ng i k v . Hong tng lai s l y tn hi u l B o Long. M t quy t nh do Gia Long a ra cch y hn m t th k . trnh l n x n ng sng tc m t bi th g i l h thi xc nh tn cho cc tri u ti p theo [2] cho n th h th hai mi. Duy ch c ci m i kh quan tr ng l l t n phong ph i lm vo bu i sng v do Ton quy n ng Dng ch to . Xa kia, c s gi c a tri u nh Trung Hoa n d . N c An Nam thay i n c th n ph c by gi l n c Php, do Ton quy n ng Dng l i di n th ng tr c v th a y quy n n m quy n cai tr khc v i tri u nh Trung Hoa tr c y ch n ng v danh ngha, v bi u t ng. Nm mi nm sau Hi p c b o h y l l n u tin trong d p t n phong con trai B o i lm Hong thi t th s th a nh n c a Php m i i vo nghi th c. Dn chng Hu ngoi thnh c bi t c l t n phong nhng h khng c m i d . y l m t nghi l kn, nhi u mu s c, tr ng ching m nhng ch dnh ring cho tri u nh. Ngoi ra dn chng t khi c th y m t vua v qu n th n. D th no th trong cc l chuy n giao tri u i hay ng quang, dn chng u khng c d . Ring ch c t Nam giao l cho php dn chng ng m nhn vua, gia nh vua v on h gi. Ton b tri u nh i cch thnh n i vi cy s n n t , ni y m hn hai ch c con b, cho n khi B o i ban d bi b l ny. L Nam Giao l d p vua bo co cng vi c tr v cho Tr i, ng i th y che ch vua. M t l h i uy nghi nhng ba nm m i t ch c m t l n. Vn v b quan l n l t n vi l y tr c B o Long. L t n phong k t thc, m i ng i l l t ra v . Cc quan nh th n s c ph c ho nhong lui v t dinh, cn quan ch c bnh th ng v nh. Ring b Hong thi h u quay v v i bn m t ch c, b Hong h u v v i l con nh , cn B o i v i cc chng trnh i sn d ki n. C hai ng i u i h t kho ng cch ngn ni c hnh bu i l v i i n Ki n Trung. M t ta nh n ng n nhng bn trong tri v i truy n th ng, h s ng theo ki u phng Ty. T i nay vua v Hong h u m i khch n t i. Sau t i m t cn phng r ng bn ngoi hong thnh, t ch c ti c nh y c tm trm khch n d
- 36 -
Daniel Grandclement
chc m ng thnh cng c a s ki n quan tr ng ny. C u b trai hi u r ng t nay mnh ph i thay i thi quen. Ph i b c nhanh hn m t cht, ln chi c ki u c hai th v khing. T nay c u c h ng m t s quy n dnh ring cho vua: c nh, ng hn l ph ring. l m t ta nh bn ngoi hong thnh, trn b knh. y cn l bi u t ng. Trong m i hay nm mi nm n a khi s ph n v Tr i nh, vua t i v v ch u tr i th t ph ny nh th n s long tr ng r c c u vo i n i ln ngi vua n m quy n bnh. Ch m i n thu n ch l hnh th c. B o Long v n khng r i kh i ch hi n nay trong T C m thnh, ni anh l n ln cng v i Vua cha v Hong h u. Ta ph dnh ring c a Thi t ch dng lm ni ti p nh n ph m v t ho c n a l ni t ch c ngy sinh m t nay c n c s n m ng. Thi t ti p nh ng i di n c a chnh quy n b o h v vi ng i trong s m t v n anh em h n chc m ng. M t cung i n n a l nh h c dnh ring cho Thi t nhng xy cao trn t ng thnh. Cu c s ng hng ngy c a c u b Hong t k v b c l bu n t n i u. Ph m t c c a c u bu c ph i s ng c n. Ng i b n thn nh t l ng i h u phng, th ng c a c u ch hn c u vi tu i. Tuy nhin cng c lc bu n, coi nh m t tr gi i tr, c u n m c qu n o ngy h i n v n an b Hong thi h u T Cung. B gi ny s ng trong cung dnh ring cho mnh g i l cung Din Th . B ham m c b c nh t l m t ch c nh nhi u b m nh ph khc. B m i cc c n th n, b n b v c m t s quan th ng th c m t. B c ki n vi c ny vi c n trong tri u v c cng vi c c a nh n c. Mua quan bn t c nhi u khi di n ra quanh bn m t ch c. B c khun m t xng xng, c p m t s c s o, tu i cao m v n t ra ngang ng nh, n c trung thnh v i t c l truy n th ng. C l b xu t thn t ng l p bnh dn ngho v vi c hn nhn v i Kh i nh - vua cha c a B o i - l m t s tnh c , m t bng hoa c a s ph n. Cung c a Thi t B o Long cch cung Din Th c a Hong thi h u vi trm mt. M i l n n, B o Long ng i cng, su th v theo h u v ph i m c nam ph c o di thu, qu n l a, khn ng. M i l n n thm b n i, m i a chu u mang ph m v t bi u b, th ng l l a v sn mi. Hong thi h u ng i i cc chu trong cn phng l n v a lm ch chi bi v a ng . B ng i trn m t chi c gh bnh r ng. Cc chu n khng c m hn m ph i ch p tay l y b theo ki u Vi t Nam. Sau l b gi ht trn m i chu. l ki u hn An Nam. Cu c tr chuy n b t u gi a b Hong thi h u v con du v Hong h u Nam Phng bao gi cng i v i cc con m i khi n v n an b. Cc con u khng d bu i tr chuy n ho c ch ng i m t lt r i l nh i ch khc, v chng khng quen v i cch ni di dng c a ng i l n trong cung c m v chng khng hi u ti ng Vi t. B Nam Phng v a gi ng gi i v a d ch sang ti ng Php. Trong sinh ho t gia nh, tr khi ni chuy n v i Hong thi h u, v ch ng con ci u ni v i nhau b ng ti ng Php. Hn th n a v m t php t c trong n i cung, khng bao gi Vua, Hong h u v cc con trao i tr chuy n v i ng i h u. B o Long l n ln cng v i cc em trong khung c nh gia nh khng ni ti ng m trong m t th i gian di. Cc cu c i thm b Hong thi h u ch y u l hnh vi qui c B n tr r t chn ch mong chng n gi v . Trong khi ch i ng i l n ni chuy n, chng tha h n hoa qu v hng ni k o bnh c chu n b s n cho chng. Khng c chuy n c n a. Khng c lm g n u khng c ng i l n cho php v ch d n. Sau ny khi Hong thi h u th y r ng chng bi t rm r p nghe l i ng i l n b m i cho chng c t n mt ch y chi kh p chn trong cung. Chng tung tng vui v nh xem h i. Ngi nh l n m r ng c a cc phng y b i b m cho l tr . Chng nh l c lng trong cc ngc ngch x x nh, gi a ng hm, rng ng trang s c, cc bnh phong, cc g c k . Cu c i thm ny nh m t ci d u ngo c n coi nh lm b n ph n i v i truy n th ng do b Hong thi h u i di n. M c d c m t th i thanh xun xo ng b v n hi n thn cho n c An Nam v vang v b n b . Nhng nh h ng c a b bi n m t t lc qua c cc cnh c a cung Din Th m r ng. ***** Ngoi nh ng bu i n ch u b Hong thi h u, Thi t B o Long lc no cng m c u ph c tri v i c a b n i c i n hn. Trong i s ng x h i ho c cu c s ng th ng lu cng th . Tri ng c v i B o i tr c y ph i s ng xa lnh x h i bn ngoi n nm ln b y, cc con ng by gi khng ph i s ng cch bi t trong T c m thnh. Chng i ra ngoi cc b c t ng thnh tham d cc l nghi do ng i Php t ch c. Trong ngy k ni m ngy sinh l n th b y, B o Long cn c nh n l i chc m ng c a nh n c b o h . Coi nh qu t ng nhn k ni m ngy sinh, n c Php t ch c bu i bi u di n v LOiseau Bleu (Con chim xanh) c a Maeterlinck. T t c gia nh Nh vua, nhn d p ny r i kh i T c m thnh n khu ph Ty, ni c nhi u bi t th xy d ng theo ki n trc thu c a, trung tm thnh ph Hu . Bu i cng di n u tin t ch c trong cung An nh, xa kia l cung i n ma h c a vua cha Kh i nh. T i y Nh vua qu c b tr m t phng trnh di n sn kh u. Bu i di n u tin thnh cng. Ng i xem u hi lng. Bu i di n th hai t ch c tu vi n dng C u th cng g n khu ng i u. B o Long m t mnh n , m u cc chuy n i chnh th c ra ngoi hong thnh. Xe t mang c vng
- 37 -
Daniel Grandclement
thu hnh con r ng x ch tr c c a tu vi n. C u ta m c chi c o g m ki u c mu da cam s m, u cht khn vng ng hong b c xu ng u tin. T tu n bo Indochine (ng Dng) th t ln: Th t hi m khi th y m t v Hong t m i 7 tu i m ra v trang nghim ch ng ch c n th ! [3]. l m t nhn v t c m i ng i bi t n, c tng b c, c tn tr ng ti p l i d l khai gi ng nm h c cc tr ng h c, thm cc tu ng m. M c d cng v chnh th c, c u b lc th i m tnh, lc th cu k nh i khi cn b d a nh roi my. Vi n roi nh vo mng t, m t hnh ph t c i n n c An Nam v vua cha ngy xa th ng xuyn ch u tr n. Hn l ci pht vo t, nh n roi my bao gi cng l i nh ng v t h n. D u n vo c th v tm h n. Thay v dng tr ng ph t b ng roi v t, Nam Phng b t con n m t mnh trong m t cn nh g n t ng thnh su t b y ngy khng cho v nh nh i y. Hong h u Nam Phng lm m i th d y d con ci trong s tn tr ng cc gi tr nhn vn l n: i h i kh t khe v tr tu , th c tr ng danh d , lng dng c m, tnh nghim ng t. By gi B o Long tm s : Th t l bu n chn v t tr chi? B c x v i con trai nh m t ng i m yu con v g n gi, m p chi u chu ng nhng khng t ra tn tr ng c bi t v khng xa lnh. Thm m t ci m i n a. Hong t B o Long chi th thao. Vi c ny c coi nh cu c cch m ng trong i n i. Ngy tr c cc Hong t k nghi p gi i tr b ng suy ng m v t t ng Kh ng T ho c v ngh cu c s ng b ng cch ng m nhn h Tnh Tm trong v n ng uy n. Theo l thi h ph i nn mnh khng bi t ng lng l g v b t ng ngha l khng c hnh ng ph n ng ngoi khun php, l nh ng d u hi u c a quy n uy. V v n ny c m t cu chuy n lm cho h run s . M t hm nh th n quy t nh ph vua m khng mu. u nm, theo truy n th ng, vua ng i b t ng trn ngai vng ph i n nh n nh ng l i tung h v n tu . ng l sau khi nghing mnh ci l y, cc quan ph i rt lui, ng ny h l i quay xu ng ng sau ng i m i n v l p l i l i tung h khng d t. Ch ng no tung h cha h t, vua v n ph i ng i im khng ng y kh i m t i tnh cch thnh s ng. hi u mu m hi m c c a nh th n, Nh vua v n ng i th n nhin. Nh vua ki t s c d n, m t ti nh t r i nhng v n ng v ng, ch sau ba ngy vua bng h. Cu c mu ph n thnh cng. Qu l vua t ch t m khng ph i ai x v cng khng m t m t gi t mu. Chnh B o i ch thn k l i nhi u l n cu chuy n kinh kh ng ny cho cc con nghe. Th h vua cha m i ho c th h cc Nh vua tng lai c ng hn. H cn ra ngoi tr i t p luy n. Thi t B o Long r t thch c i ng a. M i ngy hai tay vu ch t vo hai tay n m c a yn ng a, c u b xoay ng i cho ng a phi n c i. ng th y d y ng a ng vin khuy n khch. Chnh B o i cng hoan h khen ng i. B o Long thch n c. Trong th thao, c u ta khng thch cc mn chi huy ng nhi u ng i. chi c a c u ta cng hi n i, ph n l n nh p c ng t Php. Nh ng b c nh v th i cn l i n nay bao gi cng cho bi t B o Long lc no cng nghim ngh , tr nh tr ng d t khot, n m c ch i chu t. Khng th y lc no m m c i hay bu mi, ph ng ph u nh tr con. C u ta tu i nh nhng c dng trang nghim, gi gn nh ng i l n. C v hi bu n. Cu c s ng c a B o i t nghi th c hn so v i nh ng nm m i c m quy n, nhng v n xa cch m i ng i. T m vc c a ng, cng v c a ng khi n ng ph i gi m t kho ng cch nh t nh v i cc con. Ngy nay B o Long ni v cha mnh: l m t nhn v t huy n tho i, a ti: m t thi n x , m t phi cng c ti. Lun lun c ci g khc th ng ng. ng th ng a ti i trn thuy n ua c a ng. ng c m t i thuy n nh trn sng Hng v nh t l ti khng th khng c n t ng v ng trong cc l nghi chnh th c. Th c t l hng ngy ng th p hng th cng t tin. Cc v ho nhong c a tri u nh c a cc b ti, cc c ki u, m mi n n m qu, khn ng v o di, t t c u gy n t ng cho c u con trai c a ng. B o i c h ng t phong nh m t cng qu c. l hong tri u cng th trn cao nguyn Bun Ma Thu t. T i y ng i Php t ch c cu c sn l n v hon h o cho ng, c on sn th ng tr c, c ng i ch huy cu c sn. M t vi l n ng a con trai ln, cho con bi t qua cc c m xc m nh v qua cng c thm uy tn. ng lun lun v n c ng i i knh ph c, khi n ng i ta thng c m tha th h t, bi n minh h t hnh ng c a ng. Ng i ta cn knh ph c ng mi, d tr i qua nhi u cu c chi n tranh, d ph i i bi t x v nh ng thay i t ng t trong cu c s ng... [1] Vi c ch nh khng ph i l trnh c h t m i s lo l ng. Nh vua T c khi ch t do khng c con trai nn ch nh ng i con tr ng trong ba ng i con nui v giao vi c tr v cho hai quan ph chnh. Hai ng ny tru t lun vua m i l p v b i trong ng c t i r i l p em c a vua qu c nhng th y qu l n (23 tu i) kh b thao tng nn hai quan ph chnh l i ph tru t lun a ng i em ln ngi... Nhng cu i cng ng ny cng b ng i Php b t ph i thoi v . [1] Cng theo cch ny B o i c tn l Vnh Th y, B o i c ngha l b o t n ci v i c ch n trong d p l ng quang. [2] Bo Indochine (ng Dng), ngy 18 thng 3 nm 1943.
- 38 -
Daniel Grandclement
H i ng C m t v n cha bn th o xong. B o i t khi d cu c h p th o lu n ko di khi n ng chn ng y m c d di n ra trong i n C n Chnh trong gian ngai vng. ng ng i trn ngai gi a r ng c t. C c th y tm mi nhm c t b ng g t ch, l ng l y, trng l , sn th p vng ng nh. Nh vua a m t nhn nh ng hnh cu n iu kh c trang tr gian nh r ng. ng ni t lm khng kh trang nghim thm. H i ng ny t p h p quan th ng th. Khng c ng i Php no d . L n ny khng h p bn v ngn sch m v chi n tranh. Khng ph i chi n tranh Trung - Nh t m chi n tranh e d a ton chu u: Trn bn c hai t bo hng ngy u ng chn dung Hitler trang nh t. Cc quan th ng th ang ng i bn v chi n cu c. Cu c chi n tranh cn xa y l m m c d c lc c v c a B o Long ku ln: Nh qu khi ch tay vo t bo. Cc quan th ng th t ra bnh tnh hn. H khng th hnh dung r ng ng i Php ng Dng cng b thi t h i khi chi n tranh bng n , h s ng trong th i k chi n tranh th gi i th nh t 1914-1918 c nghe k v nh ng ng i tnh nguy n Vi t Nam ra tr n, v nh ng chi n ho, v chi n th ng v cu i cng h a ra nh n xt ph c p chi n tranh cho m t ng i cn nui s ng vi ng bo... Nghe tin cu c xung t b t u, cc quan th ng th khng lo h cho chnh ph b o h . H cng ch ng lo g cho chnh h . Tri l i B o i cn hy v ng c c h i m r ng n n t tr cho An Nam. Khng ai t ng t ng ra chuy n l i d ng chi n tranh tho ch h th c dn Php. Cha ph i lc n i d y kh i ngha nhng cng khng th ng i yn m quan st. B o i ch y u ngh n cu c thm Php s p t i, c d th hn, t m r i kh i khung c nh tri u nh. ng t ng t ng, khng ph i l khng thch th, hnh nh thanh bnh m ng s c ng hi n cho dn Paris. Hong thi t s cng i, t t nhin c c Hong h u Nam Phng. M c d b s ng khc cc b v vua cc tri u tr c, b cng mong i chuy n i ny, cng mu n i y i , thot ra kh i gi c m ho nhong v b i b m. B khng s i ra ngoi cung. B th ng i ra kh i T C m thnh r i ra kh i i n i, ra h n ngoi quan st ph ph ng c cc cng ch c l u o i, c khu ph u p v sng Hng th m ng. B i d l khai gi ng nm h c, pht ph n th ng cu i nm t i cc tr ng... B lun lun i th ng ng i l i d ng chi u cao c a thn hnh v dng v ch ng ch c... M t vi l n b a m t, hai con cng i nhng theo B o Long k l i nh ng lc y qu hi m. B t u t nm 1936, m t ng i n ng tn l Nguy n Ti n Lng lun lun i theo b v gip b trong cc ho t ng i di n. l m t th k ring, g n gi thn tnh, ch no cng c m t. Nhi m v chnh l so n th o cng vn th t , v nh c nh ngha v Hong h u. Th c t ng l thng ngn. Nam Phng n ng tai khng nghe c l i pht ra v i c ng m thanh bnh th ng nh t l khi nh ng l i l khng c khc chi t, km m ch l c. ng Lng lm vai tr ng i ni l i, khng ph i phin d ch m ni l i cho b Hong h u hi u ng i i tho i ni g v i mnh. T i i n C n Chnh, ni di n ra cc bu i ch u hng ngy, tr c ngy ln ng i Php B o i quy t nh ln ti ng. y cng l tr ng h p hi m hoi. Th ng ngy ng ch ni m t cch tho i mi v cc cu c sn b r ng hay cc th vui am m c a ng nh t, my bay hn l chuy n chnh tr . ng ch n th i i m phc qua thnh t u c a tri u i ng tr v v ni v chuy n du hnh s p t i. M t chuy n i nhi u l n c tranh ci v bc b . M c d nh n c b o h h a h n nhi u l n, t sau chuy n tr v n c n m quy n bnh nm 1932, ng cha c d p tr l i Php. Nm nm sau Nh vua bo s i Paris tm thng, bo ch i l p thi nhau ln ti ng: i v ng lu ngy ch ng t r rng ch c trch lm vua c a ng B o i ch ng ch l i g [1]. Nh ng gi i h u trch Php cng th y chuy n i hi di. Nhng l do s c kh e l khng ai c th bc c v m i ng i c th thng c m. V n u Nh vua mu n i thm c ngi m i t i Cannes th c th gip ng ch a kh i v t gy xng chn hai nm tr c trong m t cu c i sn Ty Nguyn. M t tai n n ngu ng c. Ng i ta ni l m t tr n bng hay m t chuy n i sn nhng c k t c c b t h nh. M y thng tr c, Nh vua i u tr Si Gn v cng nhn d p l n u tin ng khm ph th ph x Nam K. H t X. quang ny l i X. quang khc, cc bc s u nh n th y r ng v t thng b vi ha km h khuyn nn i Paris. V tai n n ny lm n y sinh m t s tin n. M t s c n th n cho r ng v Nh vua lao theo m t tr n thi u th thao khc hn l i sn nn vua b tr o chn, th c ra do m t anh ch ng ghen tung no lm ng b thng. Tin n bao gi cng dai d ng. n by gi Bun Ma Thu t ng i ta cn lan truy n tin n . D th no i n a, bn ngoi cu chuy n th thao hay phiu lu tnh i B o i i chuy n ny l chuy n th t sang Php v ng tnh trong chuy n i ny ng s tranh th c m t vi s a kho n no i v i th ch khng ph i l c l p th cng l m r ng t tr ho c n u khng th n gi n ch l tn tr ng cc i u kho n k trong hi p c nm 1884. Tr l i hi p c 1884, ng mu n khng cn c n n ba ch k c a quan ch c Php m i c ban th ng huy chng gio d c cho cc th y gio An Nam hay mu n thay l p m i cho xe t cng ph i c ch k c a vin th ng s [2].
- 39 -
Daniel Grandclement
V y B o i mu n g p Georges Mandel, B tr ng Thu c a trnh by th ng v i ng ta khng qua trung gian l chnh quy n b o h , gi i thch cho chnh ph Php ch khng ph i cho nh ng i di n chnh ph , bi t r ng b n thn Nh vua v b ti c a ng m t m i v s v trch nhi m c a cc nh ng c c b o h , r ng ng s i m t cch r t l , r t khn ngoan Php tr l i cho tri u nh thm m t cht quy n hnh. Ngoi ra cng v ci m vua cha Kh i nh tr c y g i ng sang Php du h c b t ch p t c l truy n th ng m cc tri u vua tr c theo u i m t th k nay. V y l ng ph i bnh v c cho nh ng yu sch c a ng a ra. M t vi c v n c a ng c tinh th n c l p nh t, ch c h n nh ng ng i ng t ho nh t, ph i chu n b m t bi pht bi u ng s ph i c Paris. ng B tr ng Thu c a ph i bi t r ng Nh vua, chnh ph , binh s v cc quan l i h t th y u v d ng. H ch thay m t cho m t nh n c trong truy n th n tho i. M t tn tch c a truy n th ng tch r i th c t Nghi th c, quy t c n ng n , v khng th xm ph m c a tri u nh ch l nh ng v ti u nh c k ch. Nhng n c Php ang s d ng b my tri u nh v chnh ph Nam tri u che y b my cai tr tr c ti p c a Php Vi t Nam. Vua ch l ng th y d y v bal, v vai tr duy nh t c a ng ta l duy tr nh ng quy n h n lin quan n l nghi, quy n c x, phong s c cho thnh hong, ban ph m hm v truy t ng [3]. Hnh nh c a Nh vua qua bo co chnh th c v nh ng cu chuy n ring t c a gi i quan ch c thu c a l hnh nh v m t chng thanh nin t t b ng. M t con ng i dng c m, khng sinh chuy n r t c th b nh ng hng v ng t ngo v nh ng qu bi u lm h h ng. Ng i ta d y ng bi t h ng th cu c s ng v ch c ch n ng c khi u lm vi c . Cu c i c a ng nh c th y tr c. M i th u c chnh quy n b o h chm cht lm h i ng. Trong nh ng nm cn tr , khng m t s ph n khng hay ng o m n no x y ra. Tri l i, kh c t m i c g ng, trnh ng , nhng ph c tng knh tr ng, gi v hay th t s . Hm Nghi ch l m t a tr khi nghe theo Tn Th t Thuy t r i b kinh thnh ku g i s phu n i ln ch ng Php. Duy Tn cng ch l m t thi u nin ng m theo Tr n Cao Vn mu tnh i s . Nhng B o i th khng. C th c m nh n ny khng ng. Chn dung m t con ng i b nh h ng qu l n c a nh ng ng i mu n anh ta nh th . Tuy nhin ph i th a nh n B o i c m t c ng qu c thu c a nho n n t b. ng ta l m t ng i khng h c sng ki n v b t c chuy n g, khng c ch r r t, c kh ng nh th t s l c. Ng i ta th y nh ng thng u tin tr v hon ton do nh n c b o h s p t tr c. Ch c ch n thnh ph n H i ng th ng th (t c n i cc chnh ph ) cng nh th . Trong s nh ng ng i tr tu i n i tr i bm l y ng nh ng ai l b n b thn thi t nh t? Ch c h n l hong thn Vnh C n nhng anh ny cng ch l m t anh h vui tnh, m t k c m i hay khoe khoang, khoc lc trong cc mn tr. B i c nh, t c l truy n th ng, hnh vi v c ch t ng trng u cng quan tr ng trong lc khng c g khc. Tnh hnh ny khng th ko di. [1] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, Th c a S M t thm Trung K g i S M t thm B c K. [2] H i chuy n Merry Bromberger. Paris-Presse (Bo ch Paris), thng 5 nm 1955. [3] Cc thnh hong l nh ng s phu, quan l i, nh ng ng i c ti ng tm, c vai tr a phng trong khun kh x, nh ng nhn v t gng m u no m h i c c thi v ha b ng huy n tho i trong s cch bi t khng gian v th i gian, tr thnh thnh hong sau khi c nh vua phong s c cho php dn lng th cng.
- 40 -
Daniel Grandclement
Nh vua v on h gi r i Hu thng 5 nm 1939. M t chuy n i xa di ngy, ng ng i ty tng. L tr thch th c r i kh i hong thnh chn ng t. B y nm v tr c khi t bi t m u qu c tr v , B o i tho t u i trn m t tu vi n dng sau chuy n sang thng bo h m c hai tu h i qun i h t ng. Quy m to l n ki u cch khc th ng. Nh n c b o h t n nhi u cng s c, ti n b c tn thm ng vua tr . Cn l n ny on ty tng xem ra km b nh bao hn. L kh i hnh km huy hong hn. Tuy v y v n ra v oai phong l m li t. Khi i qua c a Ng Mn l n u tin l tr v a i v a quay u l i nhn b c t ng cao s ng s ng c a ta thnh. Chuy n du hnh ng l m t th thch trn nhi u m t. n gi pht cu i cng B o i quy t nh b Hong h u v cc con i tu bi n cn ng i my bay. B y gi vi c i l i gi a Hu v Paris c m t chi c my bay Dewoitine m nhi m. Nm ngy i ng trn chi c my bay mang dng ch Ville de Beyrouth (Thnh ph Beyrouth) c t ng th k hng hng khng Php Air France thp tng, qua Bangkok, Rangoon, Calcutta, Karachi, Beyrouth, Tripoli, Tunis v cu i cng l Marseille. C m i o n ng l i t ch c n ti p c i qun danh d b ng sng cho. Liban v Tunisie, i s qun Php t i y huy ng m ng dn chng t t p hai bn ng h: Hong v n tu ! My bay h cnh Marignane, B o i th t ln: i! c tr l i t n c p th ?. Cc quan ch c i n ng, t nh tr ng, ph t nh tr ng i di n b tr ng, t t c u nghim trang, l ph c mu s m, khn tr ng ci ti ng c. Cn Nh vua m c tr ng n i b t tr c m ng quan ch c ra n on. Xe i v h ng lu i Thorenc trn Cannes. y l lu i ng m i mua. y l m t dinh c p, m t trong nh ng ta nh p nh t b bi n mi n Nam n c Php. Hng xm c a ng l Hong t x Galles n c Anh, cc vua Th y i n, an M ch, Xim. Nhng h ch l thu trong th i gian ngh h y. Ng c l i, duy nh t ch c B o i l ch s h u dinh c ny t a l c lng ch ng Californie m t khu ph sang tr ng Cannes. Ta nh c m t qu t c Anh xy kho ng nm mi nm tr c y, nhng ng i cu i cng l gia nh m t nh bun t tn l Neubauer. Ng i vi t tin v t trn bo bnh ph m: Hn l m t lu i, ph i g i l cung i n m i ng. Trng l , trang tr phong ph p nhi u c m th ch t i s nh n phng nh nh t khi n nhi u nh bo n thm lu i ph i ng c nhin. Trong phng n chm hnh c bi n b ng ch t gi hoa treo t ng hi u sng m t ki t tc c a ngi nh l qu y r u do h a s Jean-Gabriel Domergues bi tr. B o i mua l i ton b , lu i, c qu y r u... m chnh ng cng khng r t ng di n tch l bao nhiu. Ta bi t th t ra hon h o c p v ch ng Nh vua tr ny tr ng . V l i dn thnh ph Cannes cn nh l i tr c y ta nh th ng c Maharadjah (Hong t ) n Porbandar c thi quen thu . V Hong t tr ny nh vo tr t ng t ng c a dn a phng b i s hoang ph c a mnh. Nh ng ng i hng xm th th c r ng ngy no v Hong t n cng di u hnh trn cy thnh gi nh ng tr c ba con voi tr ng. B o i khng c mu n lao vo nh ng chuy n k qu c nh th . ng ch n Cannes v yu thch th thao, thch i thuy n y-at, l m t th chi ring c a vng ny. Cng c th c c nh b c n a. Sng b c Palm Beach chn i Californie m ng c th i b n. Lm sao khng th mua c m t dinh c xa x l ng l y nh th [1]. V i ngn sch c a tri u nh An Nam, ch c th ! Cng c th l qu bi u c a nh n c b o h . Sau ny n c Vi t Nam khng i thu h i cung i n x Provence ny trong lc ng ta bi n ti s n c a nh n c thnh s h u ring. B o i i cn ph i ch ng can khi xem k ta lu i mua b ng cch g i th nhng r t h p v i s thch c a ng. Cu i cng n thng 4 nm 1939 ng m i v Paris tr ng t i ngi nh ring c a ng ph Lamballe. Bo ch nh t l bo ch thu c a tng b c qu m c v vui m ng th y ng tr l i thm Php. Sau b y nm, m t giai o n cha t ng c trong bin nin s An Nam c th c hi n nh c vai tr thc y c a B o i, i u x ng ng c th ng [1]. Bo ch cn xc ng v tin Hong h u Nam Phng cng s n Php m t b hong tr v p tuy t tr n. C bnh th ng chng? Khng hon ton nh v y khi c Nh vua xu t hi n nh m t con ng i thi u nghim tc v ph phi m m c d tc gi cc bi bo khng thi u thi n ch. Khng ai ng c nhin th y gi a cc bu i ph ng v n B o i th ng b ng t qung v nh ng vi c chu n b t ng t cho m t tr n u qu n v t hay v ng ngh s Nam K Jean de Beaumont m i n ch ni v o t m v b bi chu n b cho Hong B o i c h ng nh ng bu i ngh cu i tu n t i m t lu i tuy t p no n mnh trong cnh r ng dy th ng g p d c con ng p c a n c Php [2]. T i tr s chnh ph , nh d ki n, ng Georges Mandel i Nh vua n. Cu c ti p ki n t t p nhng qu mu n i v i th i cu c. Trong phng lm vi c c a B Thu c a ph Oudinot, tin t c v cu c chi n tranh ang e d a chu u l n t cc v n c a n c An Nam xa xi. T tr hay b o h khng ph i l v n trong chng trnh ngh s . Sau ny B o i ti t l cu c h i ki n di n ra trong tnh hu ng bi hi. Nh v y trong qu trnh th o lu n hai ng mu n c l i nh ng i u kho n c a Hi p c b o h k nm 1884.
- 41 -
Daniel Grandclement
Th t khng may, t i B Thu c a khng l y u ra vn b n c a b n hi p c t i t ny m khng ai bi t c [3]. Mi v sau ny ng i ta m i tm c trong vn kh c a B Ngo i giao. C n lu r ng cu c h i ki n quan tr ng ny gi a m t v Hong ng tr v v i ng b tr ng c a qu c gia b o h c d ki n trong m i lm pht! Hi ng n? Ch c ch n l n tng x ng v i t m quan tr ng c a ng i n xin h i ki n v ng b tr ng. Cu i cng bo ch ch nhn m t minh ch ng cho quan h t t p g n b hai n c An Nam v Php. Cu c h i ki n ko di nhng ring vi c i tm vn b n ci hi p c kh tm kia cn m t nhi u th gi hn nhi u. ng Mandel t ra t quan tm n vn b n hi p c c, ng c l i ng lo l ng v vi c phng th ng Dng. Cng tri m nm 1938 thu c a b t u n h n ph i thanh ton. M t nh my l p rp my bay ra i g n H N i nhng cng qu mu n r i. M t phi on c phi i Washington t mua v tr ti n cc v kh M ch th ng v ng Dng. Nhng nh ng v kh ch s n sng a xu ng tu sau khi k hi p c nh chi n nm 1940 gi a Php v c. Cc v kh v n bn ngoi i Ty dng [4]. i u lm cho ng B tr ng quan tm l Nh t B n ng minh c a c ang uy hi p ng Dng. qu c M t Tr i M c c t qun nh Trung Qu c t hai nm nay v nhi u xe t v n t i, d ng c v ng i qua ng B c K ti p t cho qun i B c Kinh. Ng i Nh t c nh gic phng v ch ng my ch c khng ch u c n a h h t i h u th i ng c a bin gi i. Khng kh Paris vo ma xun k c c y khng thu n l i. Tuy nhin chng trnh ngh s cu c i thm Php v n c tn tr ng. Cc cu c th o lu n chnh tr nh ng i ta th y di n ra nhanh chng v t trt l t nh t. Cn l i nghi th c v l ti t Hu v nghi th c Paris. l b a ti c i n Elyse do T ng th ng Albert Lebrun ch to . M t l n n a, l i long tr ng, l i huy hong do nh n c C ng ha Php dnh ring cho m t ng vua khng c quy n hnh. Sau B o i i ch a tr chn. Tho t u ng i u tr Cannes, r i v Vichy v Aix-les-Bains. Trong m y tu n , ng b t u h ng m t th vui m i m nh ng nm sau ny ng cn ti p t c am m. L n u tin ng b c chn vo sng b c, t ti n chi v th ng vn u tin cng kh ti n t u m t chi c Citroen 6 xilanh, my r t kh e. y l l n u tin ng b ti n ti, ti n c b c mua s m b i v tr c n nay ch c n Nh vua t by mu n l th qu tri u nh xu t ti n qu ra th a mn nguy n v ng ngay. L n ny chi c xe ny l c a ring ng khc v i ph n l n ti s n khc l qu bi u hay ti n c a tri u nh b ra. Nhng th i gian tri i v cu c chi n tranh c nguy c bng n n ni m c d B o i v Nam Phng ang say sa h ng th cu c s ng Php v i cc th vui giao ti p v th thao (ch y u B o i h c li my bay) th cng n lc ph i quay v n c. Sau tr n m c u cu i cng Touquet [5], Nh vua g p rt chu n b v n c v a ng lc tr c khi chi n tranh th gi i bng n . Ph i ln ng nhanh kh i b m c k t Paris. Nh bo ch ni, Nh vua mu n tr v v i th n dn em uy quy n c a mnh, d ch ng c bao nhiu, ph c v cho n c Php. Bo ch ti p t c nh c n trong cu c chi n tranh th gi i 1914-1918 c hng v n thanh nin tng chinh v hy sinh cho n c Php. M t t bo vi t [6]: Mai kia s c hng v n ng i An Nam ch m t l i ku g i c a Hong s l i n n c ra tr n. Cng nh l t i, lc v b Hong h u Nam Phng l i i tu bi n vi n dng v n c. L n ny v tnh hnh cng th ng nn b b r t nhi u cu c thm th l tn t i nhi u ni d ng chn nh lc i. Cng may l tr i sang thu, sng yn b l ng khng nh ba thng tr c . sang m t trang s m i, nh ng cu c g p ng n ng i v i ng B tr ng l i n i ni m cay ng cho B o i. Sau chuy n i Php tr v , m t b c th nh m t nt nh c l c i u trong dn ha m th n ph c d ng nh lm ng r t thch th. Th c ng tri n qu c huy tri u nh An Nam, lm l th n ng thm. Nh vua t tay vi t. y cng l m t vi c hi m th y. L th, nh thng l b t u b ng m t l i tuyn th trung thnh v i n c m . B t lu n tnh th ra sao chng ti s lun st cnh v i n c Php b o v s sinh t n c a chng ti ng th i b o v l t ng c a vn minh v cng l. Sau vi dng cho v s l i c m n, ng by t s lo ng i v tnh hnh B c K. Theo hi p c b o h Nh vua khng c quy n l c g v i mi n B c. Tri l i, c quan Th ng s thay m t cho tri u nh [7]. B o i ngh c m t quan ch c c a tri u nh bn c nh Th ng s B c K. Quan ch c ny s m nh n vi c lin l c v i tri u nh trong m i cng vi c lin quan n cai tr ng i b n x , v d nhin t d i quy n quan th ng s . M t c i cch nh b ch ng c tc d ng g l n nhng cng ch ng t Nh vua c m t t ng m h v b n ph n mnh v m i quan tm c a ng khng ph i ch chuyn v chuy n i sn hay phiu lu tnh i. Ch l chuy n nh . Nhng l do sng ki n c a ring ng. i xa hn n a, trong m t o n khc trong th ng mong mu n tri u nh c ngn sch t qu n. i v i chng ti l v n th di n s c l i v m t tinh th n m t cch r rng [8]. Ch c h n y l m t cch t nay m i chi tiu c nhn d r t khim t n c a ng khng cn ph i ph thu c vo chnh ph b o h . ng B tr ng Thu c a v n l Georges Mandel, sau khi nh n b c th c a B o i, tr l i: Khng... Cha ph i lc. Sau chi n tranh s tnh. M t l i t ch i th ng th ng v d t khot:.. T t c c vi t v i l i l th b o, khng ro tr c n sau, r m
- 42 -
Daniel Grandclement
r. Tuy nhin Nh vua cng ch ng ph t lng v s kh c t . ng cn g i cng hm by t thng c m v i B Thu c a, v xin l i v ch n th i i m khng ng lc v v vi c coi nh chm su trong qun lng. [1] Les Annales coloniales (Bin nin s thu c a), ngy 3 thng 7 nm 1939. [2] Tribune de France (Di n n n c Php), thng 6 nm 1939. [3] H i chuy n Jacques Sallebert, bo Combat (Chi n u) ra ngy 15 thng 10 nm 1946. [4] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i. T p 1231. y ban nh chi n Vichy Wiesbaden khng ch p nh n vi c giao hng. [5] Le Petit Parisien (Ng i bnh dn Paris), ngy 31 thng 7 nm 1939. [6] Excelsior (Ti n ln), ngy 28 thng 8 nm 1939. [7] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i. [8] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i
- 43 -
Daniel Grandclement
Ngy 22 thng 9 nm 1940, qun i Ph Tang ti n vo B c K. y khng ph i l s o l n g l n i v i B o i. Hu cc thi quen c a ng v n y nguyn. Trong ph n l n th i gian chi n tranh Thi Bnh Dng, Hong h u Nam Phng v cc con v n L t. Lc ny chi n tranh cha nh h ng g l n l m i v i n c An Nam c a B o i. Nh kho ng cch cn xa cc vng chi n s v chnh sch khn kho c a Ton quy n Decoux m ng Dng v n y nguyn m t cch k l . Nhng ng i b n x m i ch bi t chi n tranh th gi i qua bo ch. M c d th t b i chnh qu c v nh ng o l n chnh tr ti p theo, n c Php v n gi nguyn uy quy n c a mnh ng Dng. Ng i Nh t v n kn o. H ng qun xa trung tm cc thnh ph , dn chng t trng th y h : Qun i c a n c M t Tr i M c cn nhi u vi c ph i lm nh ng ni khc. Tuy nhin h v n hi n h u, hng m nh v e do . Tho t u, ng i dn th ng t ra t n tr ng ng i Nh t. Elula Perrin, m t n k gi Php tr tu i c m t Hu nm 1940 vi t: Nh ng ng i Nh t u tin ko vo chi m ng ng Dng l nh ng ng i lnh p trai, thn hnh cao l n, tnh tnh cng ngh v hi u ng, mi th ng, u tr c i m cal c m nh v i che kn gy. l nh ng ng i Nh t phng b c... Cu c chi n tranh Nga-Nh t nm 1904 h n l i nh ng a con lai... H i b ho c ng i trn xe t t i, c t ti ng ht tr m hng nh ng hnh khc r t nh p nhng [1]. Nhng nh ng ng i lnh hi u ng y khng ch lm chi n tranh nh thu tha ng-ten. M y hm tr c h h st tm trm lnh Php v Vi t. Nh ng cu c thng l ng v vi c cho h ng qun B c v Trung K ko di v hnh nh k t qu t c khng c r rng l m. H t n cng nhanh g n cc n Php b c L ng Sn g n bin gi i Trung Hoa. Sau h u d u v tr c s ph n i k ch li t c a chnh ph Vichy Php, h rt lui. Qun i Thin hong khng chi m ng Trung K. S c m t c a h ch c ch ng th c b ng m t hi p nh m h v phng th chung [2], ni theo m t cch khc l h n b o v ng Dng. Th t l m t tnh th l lng m ng i Php mi n c ng ch p nh n. Ngoi tr n L ng Sn v gim st ng bin gi i v i Trung Qu c t nay vnh vi n ng c a, nh ng ng i lnh Nh t khng ph i l nh ng ng i c u c th h n. H n ng qun v chu ang c chi n tranh. V s c m t c a h B c K nh m c t con ng chuyn ch v kh cho qun Qu c dn ng Trung Hoa. Tho t u qun i Nh t ch yu c u ng c a bin gi i v i Trung Hoa sau i ki m sot xem ng kn cha. V s i h i c ch p nh n. Vo ma h nm 1940 nh ng c c Php ng Dng n c. N c Php thua tr n, Ptain ln c m quy n nhng khng c ng i, khng c phng ti n gip ng Dng trnh kh i b Nh t xm l c. V v y c Decoux ph i ch p nh n ng qun Nh t c a x M t Tr i M c ng qun trn lnh th B c K v Trung K, v sau mau chng vo t n Nam K. V ng i Nh t khng ch b ng lng v i vi c ki m sot bin gi i ch n ng con ng ti p t v kh cho Trung Hoa. Ngoi ra kh p ni chu h chi m nhi u qu c gia v m t mnh cai tr . H cng c th lm nh th Vi t Nam nhng ch c h n l b my cai tr c a ng i Php ng Dng cn c l i ch thi t th c cho h v v y h quy t nh duy tr quy n l c c a Ton quy n ng Dng. y ch l nh m t vn bi khc r i s chi vn sau m thi... M c ch cu i cng v n l thnh l p khu Th nh v ng chung i ng . V l i, Tokyo tuyn b nm x ng Dng (B c, Trung, Nam K, Lo v Cao Min) s thnh l p lin bang t tr v thot kh i s l thu c vo Php t t nhin l l thu c vo Nh t B n. V y nay Php v Nh t h p tc chu ch ng no xung quanh ng n l a chi n tranh bng ln ang b chia x. Chnh quy n b o h v qun i Ph Tang, hai bn thi nhau tr ti x o quy t v khn kho trong b i c nh h u ngh Php - Nh t k c c khng thi u m t s m t gy cho nhau s kh ch u... V nh Ton quy n ng Dng, c Decoux trao t ng b i tinh Nam Long c a tri u nh An Nam, cho cc t ng lnh Nh t nh Nishihara v Sumita h i thng 10 nm 1940. Nhi u ho t ng h n h p hai bn c t ch c: h i ho , th ca, cc cu c vi ng thm c a tr th c v ngh s Nh t B n, tin t c v x h i th ng lu Nh t B n... T t c u a ra hnh nh m i quan h giao h o, t nhin gi a hai n c lng gi ng. Bo Indochine (ng Dng) s ra thng 7 nm 1942 cn i xa hn n a b ng cch ku g i ng i Vi t Nam c thi h u h o anh em v i k chi m ng Nh t. H p tc Php - Nh t l chn thnh khng c n , trn cc lnh v c tr tu v vn ho. y l s h p tc hon ton thn thit v tin c y l n nhau. H u qu l r rng. Ng i An Nam n u khng lm g ch ng l i l i ch c a s nghi p chung Php - Nh t, giao du v i ng i Nh t ti p n ng i Nh t v bun bn v i h , tm hi u nh ng i u m i l n c Nh t, th h u l nh ng ng i gp ph n vo s nghi p h p tc . H ng c c v ch khng ph i nghi ng v chng ti tin ch c nh c m quy n Php s tin h . cn b ng v i nh h ng c a Nh t B n, m bo Indochine (ng Dng) ni g th ni, cng l nh m m c ch cu i cng ch ng l i s c m t c a ng i da tr ng chu , c Decoux ra s c xy d ng m t th c th ng Dng chn chnh. M t lin bang c n c Php tr l c v du d t nhng th a nh n l ch s v
- 44 -
Daniel Grandclement
vn ha c a m i n c, m i mi n. Ng i chu u c yu c u thay i thi i v i ng i b n x , ch m d t tnh tr ng m t quan ch c ng i Vi t cai tr m t tri u dn nhng l i lnh lng b ng m t ph qu n h i quan ng i Php [3]. Khng cn v n nh m m t lm ng tr c n n h i l trong quan tr ng, khng cn v n tuy n d ng cng ch c ng i u ti nng km c i ch v d a vo quy nh nh ng cng vi c dnh ring cho ng i u. Chnh th c c m xng h my tao v i vin ch c ng i Vi t. Cc cch i x t i t s b ph t v uy quy n truy n th ng m i n c ng Dng c ca ng i h t l i. Cha bao gi Hong B o i c cao chc t ng nh trong th i k ny. Sau ny Nh vua gi i thch: M t chnh sch tn tr ng lc u khi ng y (ch Decoux) th y mnh y u nhng khi ng ta th y mnh v ng r i th l i nh tr c v cn t hn [4]. Tuy nhin chnh quy n b o h ngy cng ri vo tnh th kh x . Php m t n c, chnh ph m i h p tc v i c do Ptain ng u r i kh i Paris rt v Vichy. Vi t Nam cng nh trn ton bn o ng Dng nh h ng v quy n l c c a Php v n c duy tr, trong lc chi n tranh Thi Bnh Dng s p n ra, bn o ng Dng khng th khng dnh lu vo cu c xung t. Nh t B n ngy cng tng c ng s c p h n ch th m quy n c a nh nc b o h . Sau ny nh ng hnh ng khng chi n c a nh ng ph n t theo De Gaulle ng Dng tng thm tnh th kh x c a chnh quy n b o h c a Decoux. Ho t ng c a phi De Gaulle b nh n c b o h c a Decoux ngn tr , khng mu n t o c qun i Nh t tng c ng s c p h n ch quy n l c c a Php ng Dng, th m ch s m i n o chnh l t chnh quy n b o h c a Php nh sau ny ngy 9 thng 3 nm 1945 Nh t c r nh tay i ph v i ng minh. T i Hu , sinh ho t c a dn chng d ng nh khng c g x y ra. Hn th n a, trong hon c nh chi n tranh m i quan h gi a cc n c thu c a v chnh qu c c t ch c l i theo h ng tng thm quy n h n cho cc chnh ph thu c a nh t o pht tri n m i v kinh t - x h i trn ton bn o ng Dng. Chnh quy n b o h tng thm cc cng trnh xy d ng, t c nhi u thnh t u l n, l y s nghi p dn s thu c a b p nh ng t n th t v qun s t i chnh qu c. Ng i Nh t th a thu n gi nguyn ch b o h c a Php ng Dng, khng s d ng nh ng ph n t qu c gia do Tokyo b o tr l t Php. Hong thn C ng c ch u ng cu c s ng lu vong Nh t ch th i c lc ny cha n v i ng ta. Ng c l i, nh ng l c l ng cch m ng Vi t Nam lc ny th nh n nh: chi n tranh th gi i bng n . Php thua tr n v b chi m ng. qu c Php suy y u, pht-xt Nh t vo ng Dng nhng cn lo i ph v i ng minh. Chi n tranh s m mu n s lan sang chu . Th i c thu n l i lm cch m ng gi i phng dn t c n. T t c cc m c tiu u nh m nh u i pht xt Nh t - Php, tch c c chu n b v trang kh i ngha xa b ch th c dn, khi ph c c l p, thnh l p ch c ng ho, ng h nhn dn Trung Qu c ch ng xm l c Nh t, lin minh v i Lin X v cch m ng th gi i [5]. B c u tin l xy d ng c s cch m ng nng thn v thnh ph . Ma thu nm 1940, l i d ng cu c xung t gi a lnh Nh t v lnh Php bin gi i pha b c, m t cu c kh i ngha n ra nhng th t b i hon ton v au n, l c l ng v trang cch m ng b n p m mu. Hai thng sau, thng 11 nm 1940, Nam K m t mu toan kh i ngha c a nhn dn nhi u t nh Nam K, l n ny l l i d ng cu c chi n tranh Php - Xim. M t cu c chi n tranh b qun lng. Php m t cho Xim m t s vng gip bin gi i Xim Cao Min v Lo. Cu c kh i ngha lan r ng nng thn Nam K l i th t b i, b dm trong b mu. Ngh An, cch Hu vi trm cy s v pha b c x y ra m t v binh bi n t i m t n kh xanh do m t vin i ch huy nhng cng th t b i. Hng nghn ng i cch m ng b t hnh ho c a i y Cn o. Chnh quy n c a c Decoux cn m nh, ch thu c a cha ni l i co chung. Trong kho ng nm nm, ch chi m ng c a qun Nh t trn bn o ng Dng cha bi t g i tn l g L n u t i kinh ch ng c g thay i. Hu nh m t b c, m t nh b o tng, lc no cng l ng l nh thu c v m t vng qu c khc h n ni xu t pht c a cc qun i Nh t. Nh m t ch n b ng lai, m t thin ng c ch a ra v tnh c knh lu i v nh t l ni y ch nhn c a n khng c quy n hnh g. Nh vua v n m i m sn b n nh khng c g x y ra. Ban m ch c m t ng i h u i theo, ng li xe Jeep lu n qua cc ng r ng Ty Nguyn tm th. Xe ch d ng l i khi ng bi t g n c h qua l i. ng xu ng xe, i b d t ng b c d i nh sng c a chi c n pha v ch khi no ch c n, m t nhn r m c tiu ng m i b m c v c th ch m t pht l h c th. ng h c bao nhiu con th? Ch c ch n ph i hng trm con l t. i sn v n chi i v i ng l vi c quan tr ng hi m c, g n nh ng ng i. B o i tuy t nhin khng ni g v i con trai v cu c chi n tranh ang di n ra xung quanh. V l i ng ch bi t qua loa t cht qua bo ch. Ton quy n ng Dng Decoux m c d u c thm nhi u bi u hi n tn tr ng B o i nhng cng mu n l ng trnh vi c ni chuy n chi n tranh v i ng. Nh vua d ng nh khng t c gi n v vi c ny. Nhng t khi qun i M c a t ng Mac Arthur chi m Okinawa th tnh hnh thay i h n v c cc cu c nm bom u tin trn bn o ng Dng. M nh m vo cn c c a Nh t ng vng xung quanh. T i Hu , bom ri cch chn thnh Hu vi trm mt. Tho t u c nh l tr a. Nh vua c nhi u my bay, c thi quen lm ng i xem thch th v nh ng l n bay b ng trn b u tr i. Tri u nh b m c cho my bay c a... khng l c Anh tha h bay l n trn hong thnh. Khng th c c ho c coi th ng nguy hi m, B o
- 45 -
Daniel Grandclement
i ng m nhn nh ng my bay ng minh bay v t qua trn b u tr i th m ch t v thch th nh i d h i hay xem b n pho hoa m i khi m t my bay xu t hi n: l chi c Lightning! Cn y l chi c Librator!. V a lc ti ng hoan h im b t. Ti ng bom n thay cho ti ng v tay c a ng i ng xem. Nh vua nh khng cht s hi tr c tnh hnh n c si l a b ng t n c ng ang tr v. ng i sn, cu c, th s c n chi, ng m trng trn ban cng bi t tng lai h u v n v lm nh chi n tranh v n ch l cn c m ng khng ch c x y ra. ng cng khng t ra qu am m nh ng chuy n dan du. Ti t , khinh kh nh, khng em l i c m gic l ph i th t s t n. ng ch ng t v g l au kh , c che gi u c m xc c a mnh. Ch c l tnh th n nhin ng phng v cc s ph c a ng kh c su trong tr c ng. Dy d n, kn o, l nh lng, ng ch ph n ng khi nguy c r rng hi n nhin. Gi ng nh khi c m t con h h m h v l y ng trong lc ng ng m t mnh ban m hay khi ng ang i u khi n my bay bay li ng trn hong thnh. C l s nht nht r t r no khi n ng xa lnh nh ng ng i xung quanh. ng khng c m y b n thn. Vnh C n, ng i anh em h c a ng, m t nhn v t khng c vai v g hay c i a v qu nhi t tnh gip b n, m t gia nhn hn l ng i b n tm tnh. V y g n gi ng ch cn l n b. T t nhin l n b. Nam Phng i ng xa b ch a th. ng lm nh v y. ng s khng c nhi u v nh cha ng. Nhng khng d g ch n gi n b ng m t quy t nh m xa c t p qun lu i c a m t tri u i. L m t ng vua phng ng, B o i s c th phi trong su t th i gian tr v c a ng. Khng d dng ph n khng l i t p qun. Thi k qu c l khng t gia nh ti n c v i ng con gi xinh p nh t trong nh mnh. Khng ai vi t g v nh ng m i tnh nh t th i . Tuy nhin cn l i nh ng tn cc th phi chung s ng v i ng. Tr c h t l Phi Y n xinh p [6]. B o i tuy khng c nhi u ti n l m cng t ng h n m t ngi bi t th cho ng i tnh. V vi c i n k t thc bi th m. Nhi u ng i k r ng Hong h u Nam Phng ghen tung c nh cho li xe b n ln vo hai ng i ang tnh t L t. B Decoux, v quan ton quy n c l ph i hy sinh thn mnh trong v vi c ng bu n ny. B i t lao nhanh n ch h n h ngn c n m t v n m ng c th x y ra. Sau l L L H quy n r ng Si Gn nh ng nm 40. l m t n hong s c p hoa h u H N i nm 1938 hay 39 g . Tin n v s c p c a c gi h L n tai ng i anh em h t n tnh Vnh C n v ng ny a L L H n g p B o i t i ni t i th ph x Nam K. Khi ng v y ch a chn gy hai nm tr c trong m t cu c i sn L t. L L H qu mi n B c c ch ng nhng khng ph i l s tr ng i c gi ny i nh y m cc ti m nh y Si Gn. Tm l i, anh ch ng d c bi t cng lnh m t. M t bo co m t c a S m t thm Php cho bi t: Nm 1932, L L H qu H i Phng ng L ch Tray c m i ng i quen g i l Thng. Th i ny, s ng b ng vi c bun hng bn ph n n i ti ng v s c p quy n r. Kho ng 1934, hay 1935 tr t i m t nh ht c u khu ph Qun B Mau H i Phng. Nm sau, ln H N i v ti p t c lm gi nh y cho m t v tr ng ph Khm Thin c a m t m ch n i ti ng l c Sao, c nhi u ng i theo u i, nhng c ta cng bi t phn pht n hu i l y qu bi u hay ti n m t trong khi v n i tm i t ng h p tm u.... Nam Phng khng ph i l khng bi t nh ng chuy n trng gi c a ch ng v b khng th ch p nh n. B l ng i qu hi u th o, qu hi n th c nh nh n xt c a nhi u ng i cc t nh l Php. Cu i cng qu au kh v b ph b c c lc b ngh n i tu. B ti c nu i tu i thanh xun l y ph i m t ng i ch ng p trai, thng minh nhng ngng cu ng, m gi, v ham chi, ch m t m c ch y theo khoi l c trn i. Nhng cn b n thn B o i ng c yu v khng? Khng ch c. Ch c h n ban u ng b m qung v vc dng v s c p c a b. S am m cng ko di n m i nm. M i nm ch ng r i nhau. Cng i sn, cng ho t ng x giao, khnh ti t... vui, bu n c nhau. Th t l m t c p uyn ng m u m c, t ng l mi mi khng th tch r i. Nhng v i th i gian, s g n b tiu tan d n trong cu c s ng cung nh y b i b m. Tnh yu quy n luy n nhau ch c h n cng c n ki t v chnh cu c xung t n i tm v tn ng ng gi a b v nh ng ng i xung quanh lun lun m nh d n v t b. B l con ng i tnh ton hay ch n gi n l l nh lng, thi u c i m . Ng i ta khng th y b ti c i, vui v nh thi quen thng th ng. Tuy nhin tr c y th c nhng v i th i gian v nh ng n i b t h nh, b ph i c t ra thanh th n ch u ng che y tm tr ng au kh cng c c do th i th thn ph n thay i. B l ng i ch u bao n i xt xa cay ng, c s c p m ph i s ng trong bi k ch c a cu c i. Hi n ng tai, b s ng m th m trong cung i n gi c i, g ng mnh nui d y gi gn con ci trong lc cu c chi n tranh s p n bng trn t n c v ko di trong su t b n ch c nm m m i th u tu t kh i tay b. Cu c s ng bn ngoi hong thnh ang si ng. Quan h gi a ng i Php v ng i Nh t tr nn ngy cng cng th ng. chnh qu c, quy n l c c a Th ng ch Ptain s p . N c Php nay ch ni theo m t gi ng l gi ng c a De Gaulle, ng i khng h k k t g v i ng i Nh t. Tri l i chnh ph lm th i c a C ng ha Php tuyn chi n v i qu c M t Tr i M c v cho bi t s gip ng minh nh Nh t. B t u t thng 7 nm 1944, m i quan h tr c ti p v i chnh qu c b c t t. Ton quy n Decoux x s nh m t qun vng hay t ng th ng m t Nh n c c l p, m t qu c gia ng Dng t bi trong chi u h ng c a cu c chi n tranh. Ng i lnh Nh t u tin m B o Long g p l m t anh lnh th ng. M t qun nhn t m th ng, l lng v i
- 46 -
Daniel Grandclement
chi c ki m di st t, thi c ng r n, th k ch. Cng v i ng i, anh ta ng qun dy nh ph c a ngi bi t th b d Didelot L t. Bu i sng hm , c u ta nh th ng l nh m t mnh. B o Long c thi quen thch s ng l ng l m t mnh, trnh xa cc tr chi quen thu c v i b n b. Nh t l y. Ngi nh ny c u ta r t thch, nh hn cung i n c u ta sinh ra v l n ln trong i N i Hu . C u thch cu c s ng thanh th n trong m t khung c nh yn tnh. T trn ng n i ng i ta nghe r ti ng n d i thnh ph , khng c ti ng xe, lc ny t cn hi m l m nhng l ti ng n o, l n ti ng tr con n a, ti ng chung xe p, c ti ng ch s a. M t b u khng kh thn d nh nhng ti mt, khc xa khung c nh trong i N i Hu ni th i ti t hnh nh lc no cng n ng n c nh s p ma. y c u th y d ch u. Cn hn c Si Gn, nh ng ta nh gia nh c u gp cng xy d ng, t nh th n tr ng h c tr i r ng n t n chn tr i. C n ngi m honh trng c a ng i cha thn sinh ra Hong h u Nam Phng cng hi n r trong t m nhn. N l n nh m t ngi cha, c b c thang i ln, cao hn cc ta nh trong thnh ph . Ci th p gi b ng bn c nh c d ng ln nh b o v cc ngi bi t th v cc ta cng s bao quanh. T nay c u b s s ng trong ngi bi t th xinh x n vng cao nguyn L t ny. Hong h u cng n y khi cn nh . Gia nh b xy m t cn nh p, m t ta bi t th b ng u tin trong thnh ph , trong nh ng nm 40. By gi th bi t th b ng c nhi u. Khung c nh cng nh kh h u v song y thu ht kh ng ng i n . Nh ng ng i c mu m t c a b my chnh quy n b o h v nh ng ng i Php khai kh n n i n u mu n c m t cn nh y? Thnh ph c coi nh m t b o tng ki n trc, m t thnh ph ngh d ng trong th i k gi a hai cu c chi n tranh th gi i. Trn m t trm ngi bi t th duyn dng, nhu m v oai nghim, i m xuy t trn nh ng cch r ng thng b t ngn. Nh ng ngi nh p nh bi t th c a b d Didelot c a B o Long u xy d ng trn i cao. Tr i qua trn ba ch c nm chi n tranh, h u h t cc ngi nh u nguyn v n, ni y khng b ln sng xy d ng theo ki u Tn chu lm h ng khng gian ki n trc ang trn ng p cc thnh ph Vi t Nam. S ng L t B o Long c m th y d ch u hn Hu . L t t b i b m hn, t c ng nh c hn v c u g n gi hn v i cu c s ng c a cc b n trai khc. C u ta v n thch s ng c c, nng n y nhng r rng l r t thch s ng y. B Nam Phng cng th . B c m th y nh nhm hn khi r i xa cu c s ng cung nh, m t th gi i trong T C m thnh, t tng g n nh trong tr i t p trung. B o i cho xy m t ta nh l n g n nh m t cung i n. Ki n trc s Cruz v ki u, c s tr gip c a m t ng nghi p Vi t Nam. y l m t thnh t u ki n trc ng n tr ng theo phong cch Le Corbusier hay c a Mallet-Stevens hon ton hi n i. Trang tr n i th t cng gi ng nh i n i Hu do nh ki n trc n i th t Leleu m nhi m. Gia nh B o i th ng v y s ng v t nay cc con c a h khng r i kh i y. B o Long i h c tr ng Les Oiseaux c a cng gio nh m c u tr c y khi cn nh . B n h c c a c u l m t s ng i Vi t, con ci nh ng ng i c a v cao trong x h i quan ch c hay th ng th, cn l i ph n l n l con em gia nh ng i u, c c h i hay i u ki n s ng y. Cng nh gia nh Nam Phng cho t v b ti n xy d ng, tr ng Les Oiseaux a cc s v y. Tr ng Les Oiseaux thnh cng tuy t v i Neuily bn Php v xy m t tu vi n L t b i v gia nh Nam Phng v y. Gia nh b c phng ti n ti chnh, l i c quan h m t thi t v i Gio hong Pie XI nn nhanh chng c s ch p thu n. B o Long ban u h c tr ng Les Oiseaux sau chuy n sang Adran cng do nh th cng gio b o h v cng L t, d y theo chng trnh Php c coi l hon h o nh t Vi t Nam. B o Long c nhi u b n cng trang l a nhng khng c b n thn. Cc b n cng l p tuy t t c u l tr con nhng c thi d d t xa lnh c u. Nhng i u khng lm c u kh ch u. C u ta khng hi u th no l tnh b n, l s n o trong gi ra chi v c nh ng cu c u khi tan h c. Nh vua tng lai c coi l m t a tr ngoan ngon. C m i tu n sau gi th d c cng gi ng nh ph n l n cc tr em Php trong th i y, B o Long ng th ng ng i gi cnh tay ra pha tr c ht: Tha Th ng ch ! C chng ti!. Chnh l y, trong r ng thng lm p thm cc ng n i L t b t u cu c o l n. Ng i lnh Nh t khng ph i l ng i u tin B o Long g p, i s n c M t Tr i M c Yokohama n g p v ch ng B o i Nam Phng. l m t nhn v t nh nh n, c h c th c, ni th o ti ng Php, d giao thi p... n v i t cch khch m i c a ta bi t i n. G n nh b n thn c a gia nh, nh B o i sau ny k l i nhng ng ta khng c g c bi t, khng c g l th nh tr ng h p anh lnh Nh t. l cu c g p nm 1945 cho n lc c u ta khng t ng g p qun i ngo i qu c bao gi . C u l ng i ham thch v kh v qun i t khi cn th u nhng c u khng nhn th y g trong g n nm nm d i s b o tr c a Nh t B n. Vi ngy n a, vi tu n n a, khng kh ha bnh v thanh th n m t cch k l s tn nh n tiu tan v chi n tranh b t u. [1] Elula Pierrin Mouson de femmes (Gi ma i v i n b), Nh xu t b n Ramsay, 1985. [2] Hi p nh Darlan-Sato, thng 7 nm 1941. [3] i n c a c Decoux g i b Thu c a thng 8 nm 1941
- 47 -
Daniel Grandclement
CAOM Lu tr b Php qu c H i ngo i, h s 1207. [4] Andr Blanchet, bo Le Monde (Th gi i) 23 thng 2 nm 1946. Philippe Devillers trch d n trong Histoire du Vietnam (L ch s Vi t Nam), Nh xu t b n Le Seuil. [5] Philippe Devillers, L Asie du Sud-Est (ng Nam ), Nh xu t b n Sirey, 1971. [6] Nhi u ng i s ng trong th i k ny kh ng nh chnh m t v Php b tr Phi Y n g p B o i v i n m ch t ng vua b nhn ny hn n a.
- 48 -
Daniel Grandclement
Ngy 2 thng 2 nm 1945 i pht thanh b m t c a m ng l i Pavie ni r ng v a nh n c m t trm ba mi ba thng v hai mi hai hm v nay yu c u g i ti n n. Pavie l m t danh c a t ch c Hu do Ban Hnh ng (Service Action) c a l c l ng Php t do. Ban ny t d i quy n t ng Blaizot ch huy qun i vi n chinh Php Vi n ng, m i n Kandy, trn o Ceylan (nay g i l Srilanca) g n y. Cu i cng, nh ng ng i Php theo De Gaulle hnh ng. u nm 1945 c ng i Anh gip s c h b t u xy d ng m ng l i tnh bo trn ton bn o ng Dng, theo kinh nghi m c a i qun ng m ho t ng b n nm d i ch chi m ng c a c. Ng i t bn ngoi quy t nh cc n v l c v ti p t v kh. Con ng i n m ton b h th ng b m t trong nh ng thng u l Crvecoeur thu c phi De Gaulle. Ngoi ra chnh t ng De Gaulle Alger ra l nh cho ng ta c m u Ban Hnh ng. i u Crvecoeur l ng i ph trch mi n trung x Trung K. l m t con ng i cng ngh , u c phiu lu m o hi m nhng chnh xc, t m l i t p h s dy c m m i lm t p t i Vi n l ch s qun s Vincennes. Hng kil gi y khng ni c h t cc ho t ng c a cc th ng s, trung u ngay sau khi Php u hng mong c c sang chu chi n u ch ng Nh t hay n gi n ch d n thn tm ki m vinh quang. Crvecoeur t b n doanh Cn Minh pha nam Trung Hoa, ph ng theo cc phng php ho t ng c a SOE (Special Operation Executive), c quan c v Anh c Churchill hon ch nh, pht ng ng i Php khng chi n ch ng c. L n ny nh ng ng i lnh d khng nh y xu ng Bordeaux hay Nevers Php m pha b c Hu , nam Qu ng Tr . Ng i Anh cung c p my bay cn ng i M th cung c p v kh. Trn m t t n i a c m ng l i g m vin ch c dn s v qun nhn l t ch c Gordon c l p ra t nhi u nm nay. T ch c ny thu l m tin t c, gip nh ng ng i lnh v t ng c v gip cc phi cng t my bay b b n ri. Cc cng ch c, cc c quan cng chnh v ng s t t ch c ph ho i vi c qu n l khai thc ng s t. C chuy n v n t i c a Nh t B n b ch n l i v i mun vn l do, do nh tro hay do ki m sot Khm s Trung K, Grandjean, t ng h th m ch ch ng l i cc ho t ng ch ng Nh t c a cc ph n t theo De Gaulle. Ngay c t ng Turquin ph trch qun s cng v y. Hai ng ny s r ng Nh t s vi n c lo i b ng i Php v ch m d t ch quy n c a Php ng Dng. u nm 1945, cng cu c khng c ngy cng tr nn quan tr ng. D i s thc y c a Ban Hnh ng nhi u s quan v h s quan trong qun i thu c a tham gia vo m ng l i ch ng Nh t. Cng nh cc thu c a, nh ng quan h cng th ng n y sinh gi a cnh dn s v qun s . Nhng Trung K cn c nh ng cng th ng gi a cc nhm c l i ch khc nhau. Cc thnh vin c a nhm Gordon cung c p tin t c tnh bo tr c h t cho ng i M . Nhng T ng th ng Roosevelt l i l ng i kin quy t tn thnh chnh sch phi th c dn ho. ng quy t nh ng h ng i Vi t Nam mong mu n nh u i ng i Php ra kh i c a. N c M ngh s cng nh dn chng u ln n thi c a Php i v i cc thu c a c c a mnh. Bo M Chicago Sun (M t tr i Chicago) vi t: ng Dng thu c Php tr thnh t ng trng cho ch ngha th c dn da tr ng. So v i ng i M v ng i Anh, ng i Php lm r t t gio ha dn chng v c i thi n cu c s ng v t ch t cho h . S ngho nn trn ng p t n c, s ngu d t c a ng i b n x , cc bi n php h n ch v kinh t nh m rng bu c thu c a v i chnh qu c, t t c lm cho ng Dng tr thnh m t i m en c bi t chu thu c a [1]. Cc m ng l i ch ng Nh t c nh tranh nhau th m ch i ngh ch v i nhau. Ng i ph trch c a m ng Gordon, m t thng nhn lm n N ng, m t tch trong nh ng tnh hu ng k l , trong lc ang ng h m i hai qun nhn ng minh b r t xu ng bi n... Nhng ni chung h hon thnh nhi m v . Nhi u khi h li u lnh v mu n n to. H th d khng ph i ch l nh ng kh u ti u lin Stein hay sng l c t ng m c nh ng d ng c r t kh gi u kn nh i bc, tr ng pho v n pho. Tuy nhin nhi u thng rng t cu i 1944 n u 1945, ng i Nh t u khng pht hi n c [2]. T i Hu , Giraud, k s tr ng cng chnh, Girard, gim c nh my i n, Gey, nha s v Niedris, k s i n lnh o phong tro khng Nh t. M t qun nhn, i u Hebre, khng ng ng tm c nh ng bi r ng th d v kh. u thng 2 nm 1945 h yu c u c s ti n m i nghn ng b c ng Dng d n d p bi ti p nh n Lng H i pha ty thnh ph Hu . c cung c p tin t c tnh bo, M nm bom cn c Nh t ngy cng chnh xc. i n ngy 2 thng 2 nm 1945 nh i t Hu nh d u vi c ch m d t cc d t th d. Cu i thng t t c cc t ch c ch ng Nh t y nh n y v kh lm nhi m v . Ch cn 15 ngy n a nh ng nhm ho t ng b m t s n sng kh i s . l ngy N. c ghi trong cc b c i n m t nh m t tr n Normandie pha b c n c Php m i thng tr c . V cc nhm ch ng Nh t y khng ph i ch c gip ng i M m cn c nh ch ng minh b vo ng Dng s n i d y o t l i ch quy n t tay Nh t. l i u ng i Php mong i. H th o lu n nhi u khi khng gi gn t , khng th n tr ng. Hnh nh h cho r ng khng ph i l nhi m v qu kh khn khng th th c hi n c. Ng i Nh t y khng nhi u, An Nam ch c b y nghn qun
- 49 -
Daniel Grandclement
trong t ng s b n mi b y nghn ton ng Dng k c Cao Min v Lo. T i sao ph i v i v i n m t chung cu c xem ra khng th trnh kh i? Cc pho i bay M nm bom Tokyo. Qun ng minh ph n cng qun Nh t g n nh kh p cc m t tr n ng. Ch c h n v l n u gi i phng c m t vng t thu c a c c s tham gia nhi t tnh v c k t qu c a Php s c nh h ng chnh tr l n. N c th ch ng t r ng vi c De Gaulle tuyn chi n v i Nh t khng ph i l nh ng l i l tr ng r ng. T i L t, ni th ng xuyn c a Ton quy n Decoux, nh ng ng i c m u ch ch t c a chnh quy n b o h u c thng bo v tnh hnh kh ch t ch . H u bi t vi c g x y ra. Nh ng ng i c chnh ph m i Php tn nhi m, km st c v bao trm ln b my quy n l c c a ng ta. Ngy 9 thng 3 nm 1945, trung t Crvecoeur b m t ki m k nh ng ng i Vi t Nam ng tin c y. D i t m bnh phong chng ta s l a ch n nh ng ng i s lm vi c cho chng ta trong tng lai. B c i n k t thc b ng m t o n phng tham v ng c a ng i M . Nh v y nh ng ng i ph trch chnh quy n b o h v nh ng ph n t trong Ban Hnh ng b t tay nhau cng hnh ng. Sau ny Ton quy n Decoux s b a ra ta x v t i trung thnh v i chnh ph Vichy, nhng lc ny y vo ngy 9 thng 3 nm 1945 t t c nh ng ng i Php ng Dng u c chung m t m c tiu. Cn B o i, ng ta ni b hon ton ng ngoi m i m mu khi ph c ch quy n c a ng i Php. Hnh nh khng bi t g n ho t ng c a nh ng ng i Php ch ng Nh t ny v r t t quan tm n cu c chi n. Cng ngy hm , ngy 9 thng 3 nm 1945 b t u t bu i t i ng i Nh t kh i s tru t quy n th ng tr c a Php. M t ti ng st, m t ln sng t n cng khi n dn chng v qun i thu c a s ng s ! Trong l ch s ng i ta g i l n m ng 9 thng 3 hay l cu c o chnh m ng 9 thng 3. Nh t l t Php, c chi m ng Dng. Tm l i m t n tn nh n v cng hi u m t cch ng c nhin. T i Hu , nh ng qun nhn M t Tr i M c b t u kh i s b ng vi c chi m nh ga r i khch s n Morin u c u Tr ng Ti n, m t chi c c u s t b c qua sng Hng th i g i l c u Clmenceau dng dn chng ng i Php bn ny sng Hng sang c khu i N i v kinh thnh Hu . Ng i Nh t m c th ng ph c t o th b t ng r i chia nhau bao vy cc doanh tr i qun Php. Cc n v lnh Php ang chu n b rt ra ngoi u b tiu hao. Nhi u binh s ang i chi ngoi ph b t ng b b t ho c b gi t. T i nh Ngn hng ng Dng, lnh Nh t gi t ng i gc m, chi m nh bng. Ch l i hai lnh Nh t canh gi ta nh t ng trng cho s c m nh c a C ng ha Php. Tuy nhin qun Php c l t ch ng l i. Nhi u tr n giao chi n c li t v m mu di n ra. Qun Nh t ch t hai trm b n mi b y binh s. Chi u hm sau n v b o v thnh Hu h v kh u hng. i pht thanh Si Gn qua l i ku g i c a n pht thanh vin ng i Php ngh n ngo c l i ku g i ng i Php u hng. Tn binh qun i b o h u b b t lm t binh g n n Mang C, t i y nm 1885, qun c a t ng De Courcy dng ch ng c l c l ng tri u nh n i d y. Kh p ni trn ton ng Dng, qun i Nh t giam gi t binh Php trong x lim v t p trung qu n thc ki u dn Php t i cc tr i ho c cc khu bi t c. Ch trong m t m, ng i da tr ng b ti n cng, b n gi t b ng i lin, l i l ho c b giam gi . Nh ng ng i Nh t khi m i n di u hnh trn ng ph m t cch d thng, nh ng tr th c ng i Nh t t ng t ch c chung nh ng ho t ng giao lu vn ha v i t s n thu c a b c l m t cch ng ng c nhin nh ng hnh ng tn b o c a h . Theo th ng k c a qun i vi n chinh Php nm 1947, hai nghn m t trm ng i Php b gi t h i trong m m ng 9 thng 3 v nh ng ngy sau . Qun lnh thu c a ch ng c h t s c mnh. Trong m 9 thng 3 ton b lnh Php H N i u b b t lm t binh cng nh L ng Sn, tnh hnh cn bi th m hn. G n b n trm lnh Php b ch t u b ng ki m. S cn l i u b b t h t. Cc s quan bu i t i m ng 9 c m i n n t i v i cc c p ch huy tng ng c a Nh t. Ti c r u tan, lnh Nh t yu c u khch h v kh v ra l nh cho qun lnh d i quy n ph i u hng. S quan Php t ch i. H b chnh nh ng ng i v a n nh u v i h ban ny rt ki m v dao gm x t ngay. Trong m kinh hong , bi t bao hnh ng tn c khng th gi i thch c khng th tha th c v ni chung u khng g p s khng c ng k no c a ng i Php. S c m t g n m t th k c a Php b xa s ch trong m t dm. Nh ng ng i tr c y coi th ng s c m nh ng i Nh t cho r ng h khng c nhi u qun, nay l ng l ng ngc ng i trong nh giam bng b v t thng. Khng cn th i c no ngh n cc tranh ginh nh h ng v i ng i M hay cc cu c thanh tr ng ti p theo s s p c a ch Vichy. Ng i Nh t v a nh c nh h r ng chi n tranh cha ph i l ch m d t. Cn i v i dn chng ng i Vi t, th n u khng t ra th ngh ch th cng l th , n u khng ni l h h tr c tai h a c a b n th c dn. B o i sau ny vi t h i k: Ci u Php b c t la kh i c th Vi t Nam. Ch c n m t m, n c An Nam c xa chuy n thnh m t n c Vi t Nam m i [3]. T i Paris cu c o chnh Nh t ng Dng khng c ai ch . Chnh qu c cn b n tm nhi u chuy n khc. Tuy nhin danh sch nh ng k b hnh hnh ma xun nm 1945 cn di. Hi n binh Nh t, m t lo i Gestapo chu lo i tr h t nh ng ph n t ngn c n cng cu c phng v c a Nh t B n. T i Hu chn trm t binh b tra t n nhng khng ai cho bi t thnh ph n v v kh trang b cho cc nhm ch ng Nh t c
- 50 -
Daniel Grandclement
m nh danh Ban Hnh ng. C c di n chi n tranh thay i. Nh ng quan ch c Php khng cn. Duy ch cn s quan ch huy trong qun i Nh t cn b n l cm ght ng i da tr ng. H dng th i gian ng n ng i cn l i tr c khi b i tr n th y tr c l khng th trnh kh i, ng h nh ng ng i qu c gia Vi t Nam. N n th ng tr c a Php b qut s ch. H ph i tm ng i thay th . H khng c s c hay th i gian l p b my th ng tr m i. V y h ph i c a ng i b n x vo l p ch tr ng c a cc quan ch c b o h l i. Lm sao y t ch c b my m i duy tr ho t ng cc c quan cng ch v cu i cng l nh n b n th c dn ng i u? B ng cch giao quy n hnh cho B o i. Qun i Nh t s p t ng m ng. L a chi n tranh lan trn t Nh t, chnh th c a h , Tokyo b cc pho i bay c a M oanh kch. H c s c tn lao vo cng vi c cu i cng ny: ph c hng ch qun ch . B o i ch l ng vua b nhn... Thi cng c, ng ph i ng ra tr v v y! Ngy 9 thng 3 Nh vua v Hong h u ang i sn, nh th ng l khu r ng cch Hu vi cy s . Chi u ngy 9 ng i Nh t n c h gi l i. Sau m t m ng c th i gian suy ngh tnh s v i chnh quy n Php, v i nh ng qun nhn Php b ng i Nh t k t t i l ph n b i. Hm sau ng i Nh t m i a B o i v Nam Phng v Hu . V y l trong m x y ra o chnh B o i v ng m t t i Hu . Trng h p ng u nhin? Khng. y l c tnh ton. B o i khng mu n ch ng ki n s tan r c a nh ng ng i b n c. ng phong thanh c tin t ngy 25 thng 2 l ng i Nh t s hnh ng nhng ng khng thng bo cho ng i Php bi t. Cn hn th v ng i Php bo tr c l d a vo ng tuyn b c l p cho Vi t Nam [4]. Nh vua ang lu m d n trong bn tay ng i Php, ch vui th sn b n v m m ng th nay ang chi n chnh tn kh tinh t khi n cc qun nhn Php khng t ng t ng n i. Tuy nhin Ph m Kh c He, nguyn T ng l Ng ti n vn phng c a ng l i miu t khc. ng He ghi c di n bi n cc s ki n kh chnh xc ng nh x y ra bn trong T C m thnh. Cch nhn c a ng He khng m d u g. Sau ny ng i theo c ng s n nn ng cng ph i h b t gi ng khi miu t v Hong nh d , ph phi m hn l s th c. ng vi t: Sng s m hm sau 10 thng 3 ng i xe vo n c a Th ng T th y c a ng ch t g i mi khng th y ai ra m . Trn t ng dn nh ng t b co b ng ch Hn i : qun i Thin hong nh Php, thi t qun lu t gi tr t t v gip Vi t Nam l y l i ch quy n c l p cng Nh t B n xy d ng kh i Th nh vng chung i ng [5]. Dn chng t t p tr c t b co khi n xe ng He khng i c. Ng i xem bn lu n xn xao ngh n l i l i i ng He quay xe nh tr ra th b b n lnh Nh t ch n l i, ng ph i xu ng xe v ln xe c a chng, d n n tr c m t tn quan ba Nh t tr tu i, eo knh tr ng, m t mi khi ng, gm bn hng di l th st gt. Th y ng He eo bi ng Ng ti n Vn phng T ng l, y ng nghim cho v knh c n ni b ng ti ng Php: Qun i Thin hong ch tru t quy n c a th c dn Php thi, khng ng ch m n Nam tri u. Vin s quan Nh t cho bi t thm qun Php u hng trn ton lnh th ng Dng, nhng Php ch t r t t v qun Nh t t b n n th t ch t pho ng uy hi p khi n qun Php t ng l n th t nn u hng ngay cn cc quan ch c dn s th cho b t ngay ch tr m t s tn ngoan c b gi t. ng T ng l vn phng c a B o i lo ng i khng ph i l s an ton c a cc b n ng m s r i lo n c a b my i u hnh t n c. M i c quan trong tri u nh u c quan ch c t Paris c n ng u, nay khng cn ng i Php n a th b my nh n c s i u hnh s ra sao y v i u quan tr ng nh t l ai s tr lng y? Ng i Nh t? Vin quan ba Nh t ni ng yn lng: Chng ti s n m gi cc v tr c a ng i Php tr c y, nhng chng ti s s m chuy n giao cho ng i Vi t Nam. Nhng khi ng He h i ai s thay Khm s Php n m th c quy n hnh php, vin s quan Nh t l c u tr l i khng bi t. V n khng c tin t c g v Nh vua. Nh ng c n th n c a Nh vua u bi t xe t ch B o i r i kh i khu v c sn t m nhng h khng bi t ng i Nh t gi ng su t m khi xe v n Hu ! Cu i cng, sng hm sau, 11 thng 3 Ph m Kh c He n i n Ki n Trung ni v lm vi c c a B o i h i. Th v tr l i vua v nhng cn ang ng m m t? Tr c khi ng n, cc v i th n trong Vi n C m t n y nhng th y B o i cn ng li n ko c sang ch u b Hong thi h u Cung Din Th . T i y, ng He g p l i h . B Hong thi h u T Cung m c d cn s m ph pho ht thu c su kn. B t ra t xc ng v s ki n di n ra m tr c. Ng i ch m ch trn s p sn son th p vng b ti p t c ni chuy n m t cch khoi ch v vn m t ch c v i cc v i th n vi n c m t trong c c Ph m Qunh, v i th n v n m nhi m cng vi c h u h c T t c l lm m t chn nh bi v i b Hong thi h u. Cu chuy n v n ang rm r nhng ai cng lo l ng v Nh vua. Quan th ng th h Ph m ni m i ng i yn tm: c m t i tu n tra Nh t thp tng, B o i tr v i n i an ton v v n m nh kh e. Lc m t th v ln bo B o i d y v s n sng cho vo b ki n. Tr c khi r i phng, c T cn ni nh v i i th n b H l H c Kh i h i vay ba trm b c ti p t c nh bi. Cu c h p r t quan tr ng. V n c bn l ti p nh n hay kh c t n n c l p m ng i Nh t trao tr . Ch ng c g quan tr ng th t nhng ngh ngy 10 thng 3 c a h a ra ph i c tr l i. ... Yokoyama, i s n c M t tr i m c v a n y hm qua. ng ta ngh s m nhi m ch c trch
- 51 -
Daniel Grandclement
tr c y c a Khm s Php, v nh v y s mang danh ngha c v n t i cao c a chnh ph Vi t Nam c l p s c thnh l p nay mai. Nh vua thng bo cho H i ng c m t v h i ai c ki n g khng. Ch ng ai c ki n g. T t c u nh t tr hoan nghnh. By gi ch cn vi c ra m t b n tuyn b Vi t Nam c l p. Ph i vi t th no cho khc v i b co c a ng i Nh t. C n th o ngay m t b n tuyn chi u c a Nh vua. M t d th o c Ph m Qunh a ra ngay sau g m c m y chnh: - M t l tuyn b Vi t Nam c l p. - Hai l xa b cc hi p c k v i Php. - Ba l chnh ph Vi t Nam c l p s h p tc thn thi n v i chnh ph i Nh t B n cng nhau xy d ng kh i th nh v ng chung i ng . Th c t b n d th o ch chp l i trung thnh m t b n gic th m Yokoyama trao cho Nh vua. M i ng i u vui m ng, b n d th o c m i ng i nh t tr ch p nh n. Cu c h p k t thc ch sau m y pht r t nhanh. B o i chuy n sang chuy n i sn hai hm tr c, ng sn h c con b r ng r t to, r i Nh vua k t thc cu c h p: Thi, m i cc th y v ngh . Ai thch m t ch c v th t b r ng th chi u nay vo ch u c T ... Cc v th m st, n i th ng kh ng i Php ph i ch u, cc v tra t n ang di n ra ch cch cung i n Nh vua ch vi trm mt. Nhng xem ra khng thnh v n Ngy 11 thng 3, b n tuyn b Vi t Nam c l p, sau khi c c ng He hon ch nh c cng b . Vi t Nam c l p nhng th c t ch Trung K v B c K tr ba thnh ph H N i, H i Phng, N ng v ton b Nam K l nh ng a cha c ng i Nh t trao tr . Chi u tnh hnh qu c t ni chung v tnh hnh chu ni ring, chnh ph Vi t Nam cng khai tuyn b b t u t hm nay xa b hi p c b o h k v i Php v t n c l y l i n n c l p. N c Vi t Nam s n l c b ng phng ti n c a chnh mnh x ng ng v i m t nh n c c l p, ph h p v i nh ng nguyn t c chung v i ng , t coi l m t ph n t trong i ng nguy n s em ht s c mnh ng gp vo n n th nh v ng chung. Nh v y chnh ph Vi t Nam tin vo lng chnh tr c c a Nh t B n v quy t tm h p tc v i Nh t t m c ch ni trn. Ph i l p chnh ph cho nh n c m i. Nhng t i sao khng l p vua m i. K Ngo i h u C ng c nh n nh c ch i t ba mi nm nay Tokyo, c l th i c v n cha n v i ng ta chng? Gi i php a C ng v lm vua v i Ng nh Di m lm Th t ng c lc c tnh n... B tham mu Nh t cu i cng gi B o i. l ki n c a t ng Tscuchihashi, t ng t l nh l c l ng chi m ng th ng th . Nhng kh nhi u s quan c a ng khng tn thnh trao c l p cho ng i ng Dng v theo h dn chng ng Dng cha trnh cai qu n t n c. Khng c b my qun s th khng th tuy n m nhn l c cho cu c chi n v duy tr an ninh. Tscuchihashi ngh r ng ch c n c l p danh ngha hn l th c ch t v chnh ph c a Vi t Nam c l p ph i c ki m sot ch t ch [6]. V y th ch n ai l Th t ng? Tho t u Ph m Qunh c ch nh t m quy n nhng hnh nh Ph m Qunh qu l m t thn Php. Hn n a ng ta cng ph n i khng ch p nh n nh ng quy t c m i. Cng v i cc quan i th n trong Tri u nh ng ta th y ngay n n c l p c nh ng gi i h n nh h i cn m ma ch b o h . Khng c t ch v ngo i giao, khng c qun i, khng c c l p ti chnh, v.v... Tokyo li n ch n m t nhn v t c tinh th n qu c gia n ha hn v g n gi v i Nh t B n hn. l nh s h c, nh gio Tr n Tr ng Kim, c uy tn v tr c y b ng i Php truy n, hi n ang nng nu t i Singapore, lc b Nh t chi m ng v i tn l Chiu Nam o. Ai ch n v ch nh Tr n Tr ng Kim? Ch c ch n ph i l ng i Nh t. D trong cc c n th n cng c ng i nh c n tn Tr n Tr ng Kim nhng Nh vua ch ng c vai tr g trong vi c ch nh ny. V l i ng Kim, m t thanh tra ti u h c c Yokoyama ti p tr c khi vo b ki n B o i. Chnh ph m i c thnh l p ngy 17 thng 4 nm 1945 nhng v ph i ch cc v tn b tr ng t p trung ng nn ngy 8 thng 5 m i chnh th c ra m t t i Hu trong T C m thnh. Theo t c l truy n th ng, sau l bi m ng t i i n C n Chnh, ton th n i cc ph i vo ch u c Hong thi h u T Cung t i cung Din Th . B ny i cc v b tr ng m c qu c ph c. T ng l n i cc s i khn ng, b n o di g m qu n r ng nhng cc b tr ng khc khng ai b t ch c nh gio gi v m i ng i v n m c u ph c nhng ch p khn ng trn u, khoc o g m r ng ra ngoi, d i v n m c qu n ty v i gi y ty. M t b c tranh t p nham v s c ph c. Tuy nhin b Hong thi h u cng m i tr u v thu c thay l i cho m ng. Khi chia tay, b khng qun m i Th t ng v cc b tr ng a cc b m nh ph n lun ch u tam cc, t tm hay nh m t ch c l m t am m khng th b c a b Hong thi h u. Sau bu i ch u Hong thi h u, ton th n i cc d n nhau n i n Ki n Trung y t ki n Nh vua v Hong h u. T i y v ch ng B o i v Nam Phng ch s n. Nh vua m c o di lam b ng sa tanh, giy thu, cn Nam Phng b n o di v qu n tr ng. C hai nom dng i u vui v . H m sm banh chc m ng tn Th t ng v cc b tr ng c m t ng . Nam Phng thn i h i thm gia nh t ng v khi n h r t c m ng.
- 52 -
Daniel Grandclement
Chnh ph m i b t u nhi m v trong m t b u khng kh g n nh vui v . Tuy nhin Nh vua l con ng i chu ng th c t v sng su t. Cng l con ng i trung th c, ng bo tr c cho cc tn b tr ng ch p nh n m i tnh hu ng hi m nguy ang ch n h . Chnh ph u tin c a Vi t Nam c l p b cng kch tr c. H khng th lm c vi c g n u khng c s ng c a ng i Nh t. H ph i ng u v i s s nh c khi ng i Nh t n l t h b ng minh nh b i v r i kh i ng Dng. Ch vi thng sau, chnh ph m i thnh l p ny b cch m ng nh . Tuy nhin -kp m i ny g m nh ng ng i c tinh th n qu c gia s lm c i vi c c ch. Ch p nh n c l p trong b i c nh c ph i l sai l m khng? M c d ng i b o h Nh t B n suy y u, m c d chi n tranh v bo t cch m ng, ch c ch n B o i v n hy v ng c th i gian a Vi t Nam v v i cc n c t do. Tr c m t Nh vua ch cn m y thng tr c khi qu c M t Tr i M c s p d i cc n ti n cng c a ng minh. V ngoi ra tr chi chnh tr ny c v lm ng thch th... ng g n nh b n b u v i tr t t m i. M y hm sau ng tr l i cc nh bo: Th i Php thu c ti khng ni c g, khng c t i u. Nhng by gi th t kh p ni trong n c cc i bi u n nhi t tnh by t s ng h i v i chnh ph m i. Ti r t sung s ng [7]. Ngy 9 thng 3, B o Long v n L t v i b d. T hm sau, m t i t Nh t m i b b t c Didelot l em gi b Nam Phng v Hu . Ng i Nh t a n m t chi c xe v i c m t ti u i lnh h v . Chuy n i ko di ba ngy. B b t c m t mnh v i m tr , con c a b v cc con c a b Nam Phng. Ba ngy ph i i su trm cy s t l t v Hu . T t c cc c u trn ng b nh s p, ng b cc my bay M nm bom h h ng nhi u ch t nhi u thng nay. Nhng cu i cng h cng v n thnh ph . B b t c ph i v t m m t cn nh r i tm cch lin l c v i b ch sau. Trong T C m thnh cu c s ng v n ti p di n bnh th n nh tr c ho c g n nh tr c. Nh vua cng m t lc t ch c chnh ph m i v quan tm n a con trai c a ng. Chi n tranh ch ng lm ng b n tm, k c cc s ki n x y ra trong th i k ny c lin quan n v n m nh c a n n qun ch hay s ph n c a Vi t Nam. Nh vua v n m i m sn b n, chi qu n v t, c l c nh gn trong lc ti ng n o c a cu c chi n ang bao quanh. Khng c g thay i trong vi c th c hi n cc th tiu khi n c a ng. Su t i, ng Con Tr i ny gi c phong cch s ng theo s l a ch n c a ng. Th n nhin, h h ng v i cc s ki n ng l ra ph i thu ht s ch c a ng. Khng th t s l ti t , nhng qu l cch s ng c a ng v t ln trn m i s lo toan b n b u c a ng i th ng. Tuy t nhin khng c ho c t c i u g c th th t s ng n ng. M t s ng i cho c tnh c a ng vua b nhn ny qu gi n n, ng ch ng coi tr ng i u g ngoi th n chi. Bu i t i hm , ng d y con trai m t tr chi m i. Hai cha con ng i trn thuy n l t trn m t n c h trong i n i ... cu nh ng con c chp to hng trm tu i ang nhung nhc d i n c. y l cu c sn c v ng cng v i con trai ng i trn thuy n ph i tnh ton khc x mi tn hay chi c lao phng ra i qua m t n c trng vo con c ang bi. c thu ht nhi u c ng cn chi u n xu ng m t n c. T i nay th ng i sn c, t i khc th ng chi qu n v t trn sn qu n v t c b tr trong m t gian nh kho g n t ng thnh. Khng ph i lc no cng h i h nh m. Nhng d sao n n c l p cng ph i c n m ng, c hoan h. D c l p n qu d dng nhng cng l sau hng ch c nm n l c m khng dm m t ng n. Con ng d c sng Hng ng ngh t ng i n m ng c l p. M y hm sau khi o d tuyn co c l p c a ra cho th n dn. M t nh vn n c m t Hu hm miu t : Ph chnh ng ch t nch ng i b n x . M t chi c loa phng thanh ku oang oang inh tai nh c c cc kh u hi u. Nh ng chi c xe t i r m ng pht nh ng c gi y mu c nh mu vng - , mu c a n c An Nam. y l on ng i i n m ng c l p gi ng nh m t m ma nh giu hn l m t cu c bi u tnh yu n c v i pho n , ti ng c c chi tai c a dn so nh , ti ng tr ng inh i, nh ng c ph n c c i do nh ng dn qu vc i, nt m t ng ngc nh khng hi u sao h l i c a n y [8]. n m ng l c l p theo cch ring c a mnh, B o i ban D n x cc chnh tr ph m. T t c nh ng ai b ph t t, ph t giam v tham gia h i h p hay xm ph m t do bo ch, v nh cng, nh ng ng i b i y hay c m lu tr u c tr t do. Nhng c n th n hn B o i ni nh ng ti s n b t ch thu hay bn r i th khng c tr l i. Hn th n a, m t o d cn gi i thch thm nh ng ai ph m t i c p c a gi t ng i c t nh d c l do chnh tr cng khng c h ng n x. Trong th i gian , nh ng ng i Php th ng dn i t n n b t bu c hay qun nhn t binh u ln ng. T t c u t p trung v Si Gn, H N i, Nha Trang, L t, v Hu ( i v i ng i sinh s ng mi n Trung). Cc chuy n i mang dng d p c a nh ng cu c di dn. Nh ng ng i N ng t r i kh i thnh ph b ng xe l a dnh ring. H ph i l i ti s n, m i ng i ch c mang theo mnh m t valy xch tay. Cc ng xe l a u b qun i mang theo v kh v canh gc
- 53 -
Daniel Grandclement
bao vy. M t cu c i y nh nhng d i con m t t m c a dn chng ng i Vi t h t ho ng tr c cch i x v i cc ng ch c c a h . Ng i Vi t Nam hay ng i Nh t t chnh qu c n, n m gi nh ng v tr c a ng i Php tr c y trong b my chnh quy n b o h . l tr ng h p c a nh Ngn hng ng Dng t i Hu do m t gim c v ph gim c c a Ngn hng Yokoyama Spishi i u hnh. D sao cc giao d ch ngn hng khng c g nhi u. Ngn hng ng Dng ch cn quan h v i n c Nh t. Ng c l i n v n c quy n pht hnh gi y b c m nh ng ch nhn m i ng Dng quan tm trn h t. T i Hu , th ng dn Php t n n v y r t ng. H x tm nh ty theo ti ti n v quan h b n b. R t ng, vi trm gia nh, km theo tr em v hnh l c ng k nh, h b ng nhin ph i ri vo hon c nh t i t c a th i chi n. Khng b coi l t binh, nh ng ng i Php th ng dn u ph i d n v cc khu v c ring v khng c quy n i kh i ni . Ng i th trn vo cc khch s n, ng i th n nh nh b n, tr i m trong hnh lang hay l i i lm ch t m. H chen chc nhau nhng cu i cng cng thu x p c ch ch p nh n c. M t dn s tng nhanh, gi a ng i chung c nh ng d dng k t b n v i nhau d tr c y khng h quen bi t nhau. T t c u i l i b ng i chn, b ng xe p ho c nh ng chi c t hi m hoi v khng o u ra xng ch y xe, v xng cng khan hi m nh r u vang. i thu thanh, sng, my ch , my nh, ng nhm u b t ch thu. Cc cha c dng C u th ng i Canada g c Php cng b t m gi m c d nh tu c a h khng trong khu bi t c. May m n l b v i s Yokoyama l i l ng i Php v c th nh c y, b ta khoan h ng i cht v i ng i Php. H c lm g ty mi n l khng ra kh i chu vi dnh cho h . Cng may l trong chu vi y hnh thnh nn m t ci ch v lc u c bn c lng th c. Cc nh bun c t do mang hng n bn... a s gia nhn h u h trong cc gia nh Php ki u u b tr n. D khng ci l n, khng c hnh vi b o l c khng tr m c p, nh ng ng i Vi t v n b i, v ng bng ng i Vi t trn ng ph quang c nh thnh ph tr nn r. Ngy 15 thng 3, cc t co th dn trn t ng cho bi t m i s i l i trong khu bi t c u b c m. Ch nh ng ai c eo bng tay do qun i Nh t c p m i c i l i. T t c ch ng 15 ng i k c nhn vin y t . ti p t c giao lu v i nhau, nh ng ng i b qu n thc c ph t ng ro ngn cch quanh nh. Ch ng m y ch c sau ny ng i Nh t c m c vi c g i nhau qua t ng. M t y ban tng tr c thnh l p thay m t Php ki u giao d ch v i nh ng c c Nh t v nh ng ng i c trch nhi m h p php u b b t t ho c a i t p trung. Gia nh B o i - Nam Phng v n t xu t u l di n, su t ngy ru r trong n i cung. Vi c dn chng ng i Php b d n vo trong nh ng khu bi t c cng khng lm thay i cu c s ng c a b n tr c a gia nh Hong h u Nam Phng. Chng khng c ai l b n b thn thi t. T vi nm nay Nh vua cng t ti p xc v i gi i quan ch c thu c a. Chn ch ng v nh ng c i cch c a ng u h ng ho c b xuyn t c, B o i t g p cc quan ch c cai tr ng i Php. m o chnh m ng 9 thng 3 khng thay i g n cu c s ng ring c a Nh vua... M t hm, dn chng th y m t chi c my bay bay th p l l trn cc nc nh cao t ng trong thnh ph . H nh n ra l m t trong nh ng chi c my bay c a B o i i th truy n n c a Nh t tr n an dn chng, ng th i t thi c ng r n c a nh ng ng ch m i i v i nh ng ai - k c Nh vua - h p tc v i ch th c dn. Ngy 27 thng 8, b nh vi n ng c a. Cc b nh nhn d cha kh i cng ph i tr v nh. Cc th y thu c, ph n l n l qun nhn u b t p trung v Mang C. Elula, Perrin m t nh vn n ng i u c m t Hu miu t . Cc th y thu c qun nhn c php t t qua nh. H mang qun ph c tm t t, eo cc hun huy chng trn ng c bnh th n b c ln xe v n t i a h v tr i giam. H m hn t bi t v con. Nh ng ng i ny lu nay trong khu i u tr c a b nh vi n nay ph i b l i cc c c ng k nh v t i tr ng Thin H u (Providence) do Nh th Thin Cha gio cai qu n. Tr ng Thin H u hn m t nm sau , tr thnh ni tr n chnh c a ki u dn Php khi chi n tranh n ra. Vo thng 3 nm 1945, t i y c n nm trm ng i a s l ng i gi, ph n v tr em thn nhn cc t binh Php t m lnh, m ch c m y cha c ng i Canada g c Php chm sc. Trong cc cn nh trong khu ph Ty, m i ng i u t ch c t v . Cc gc nh, gc v n bi n thnh nh ng pho i nho nh . Nhng v kh ch l g y tre vt nh n, sng cao su v c bng n i n m khi n c th gy ti ng n khi n i phng c th nghi l ti ng sng. T t c nh ng th g i l v kh th s khng ph i l ch ng Nh t m ch ng lu manh, tr m c p hay nh ng ph n t qu c gia qu khch. Th ng dn Php b b ri, ph m c cho b n c p c a gi t ng i, n m c ngy 25 thng 4, c v n t i cao c a Tri u nh l i s Nh t Yokoyama ph i ra thng tri ku g i dn chng khng nn nh m l n ch chnh tr th c dn v i nh ng ph m cch c h u c a ng i Php. C nhi u ng i Php lm h t s c mnh v l i ch c a nhn lo i. i v i nh ng ng i chng ta ph i c x theo o l chung i ng . Khi m t con chim nh b thng qu n
- 54 -
Daniel Grandclement
qu i trong bn tay ng i th sn, anh ta s khng gi t ch t n.... Khng c g ng khinh b ng cch i x tn t v i k y u khng cn g t v ... Nh ng c c Nh t B n c l i khuyn dn chng nn b t ch c c ch cao c . T i Hu , m t b ph n qun Php khng b b t lm t binh ch y thot sang bin gi i Vi t-Lo. B c B cc ti u on c a t ng Alessandri sau khi b t n th t n ng trong cc cu c giao chi n v i Nh t ch y c sang Trung Qu c, cn nh ng cnh qun khc b nh ti t , b tiu hao, ch t v b b t lm t binh. M t s n v khng chi n u, ch y di, tr tr ng h p ngo i l . Qun i t i ng Dng khng t n t i. Cc nhm ch ng Nh t trong m ng l i Ban Hnh ng b tan r hon ton. Hng nghn th ng dn Php b k t trong cc khu ph Ty ch cn d a vo s khng c c a chnh mnh. Tr m c p nh ri. Qu n o gi t xong, phi trn dy cng ph i thay nhau trng kh i m t c p, k c cc v t nh , khng gi tr . Nhi u ng i ph i bn cc th cn l i, khng c n thi t l y ti n nh t v cc kho n lng, ph c p u b c t. Nhi u ng i ngh s m mu n cng ph i ra i vnh vi n t bi t ci x s y tai ng ny nn ph i tnh chuy n bn d n c. Nhi u ng i Vi t Nam v n ki m s ng trn h ph , h i t bi t th ny sang bi t th khc tm mua c. Khu ph Ty bi n thnh m t ch gi i kh ng l dng lng ng, v a h by c rao bn. Nhng ch c m t th i gian ng n ng i Nh t ra l nh gi i tn ch bn c, c m ng b n x lui t i cc khu ph Ty. M t s hi m hoi ng i Vi t cn lm cng cho cc gia nh ng i u giu c c php lu t i nhng ph i eo bng cnh tay do cc nh ng c c Nh t B n c p. i u ny khi n nh ng ng i Vi t Nam k th v cm ght v tr th. Ngy 13 thng 7 nm 1945, nh ng chi c my bay hai thn xu t hi n trn b u tr i Hu . l nh ng my bay M . C l h thao di n m ng ngy Qu c khnh Php 14 thng 7? Nh ng ki u dn Php x xo bn tn, on gi on non qun ng minh s b vo ng Dng nay mai. Nhng li ng vi vng, chng l ng l bay i khng c d u hi u g mu n ti p xc v i ng i Php. Sang u thng 8, nh ng ng i Php b giam trong nh lao c chuy n v Mang C giam chung v i t binh. Ch y u l nh ng nhn vin S M t thm v nh ng thnh vin c a m ng l i ban Hnh ng, c coi l nh ng ph n t nguy hi m. Sau , m t s trong b n ny c th m c d c m t thanh nin t ng nh ch t m t binh s Nh t. H k l i: C c nh t l nh giam, di n tch ch r ng 2 mt x 1,2 mt. Trong 22 ti ng ng h c a m t ngy m, h b Hi n binh Nh t tra h i lin t c xem c t gi u v kh du. Cai ng c b t t nhn qu trn nh ng thanh g c ng, k p trong k tay r i bp ch t cho xng ngn tay gy rng r c, lu n dy i n vo h b ho c p khn t trn m t r i t i m n khi n n nhn ng t th . M t bu i chi u b n lnh Nh t g i t binh ra lm bia cho cc binh s luy n v jiu-itsu [9] Ngy 8 thng 8, t binh Php b giam Mang C b gi i i Si Gn. M t trm nm mi s quan b gi i ra ga i qua tr c c a khch s n Morin. S l n khc chia thnh nhi u ton i ng khc ra ga. Nhi u v con t binh nghe tin ng d c ng ti n bi t ch ng con. Nhng khng ph i ai cng c g p. Nhi u ng i g t l ra i khng nh n c cht an i cu i cng no c a ng i thn. Sau khi m t binh c chuy n i, ki u dn Php thnh ph ph Hu c m th y nh b b ri. ng ph trong khu ph Ty cng thm v ng. Thn nhn t binh cng th y hiu qu nh, b v, khng bi t tin t c ch ng con h ra sao. Nhng r i m t tin n lan ra, dai d ng nh c th t v a gy ra m i lo s v a gy c m gic hi lng v le ln nh ng tia hy v ng... Ng i M nm bom nguyn t trn t Nh t. Hai thnh ph Hiroshima v Nagasaki c l bi n thnh tro b i. T n th t gh g m. M t tin n khc l i gieo hoang mang khng km. Qua nh ng ng i Vi t Nam hi m hoi h cn c g p trn ng ph h c nghe nhng ng i cch m ng v a l p Chnh ph Vi t Nam Dn ch C ng ho. Qun du kch Vi t Minh lm ch ph n l n lnh th mi n B c, i thnh Qun Gi i phng. Ng i ng u Qun Gi i phng h qun l nh kh i ngha. [1] CAOM, H s lu tr B Php qu c h i ngo i. Bo Chicago Sun (M t tr i Chicago) ra ngy 26 thng 8 nm 1945. [2] Ngy 23 thng 2, Ton quy n Decoux i n cho B thu c a: Vi c thi u th n tr ng c a t ch c khng chi n gy cho ti nhi u tr ng i. M i quan tm c a chng ta l cc sng ki n qu s m khng c gy khiu khch ng i Nh t h ng vi c l n. Jacques Folin trch d n trong Indochine 1940-1945 la fin dun rve (ng Dng 1940-1945, k t thc m t gi c m) Nh xu t b n Perrin 1997. [3] B o i: Le Dragon d Annam (Con R ng Annam) Plon. [4] Gilbert David, Chroniques secrtes d Indochine. (Bin nin s b m t ng Dng), Nh xu t b n LHarmattan, 1994. [5] Ph m Kh c He - T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. [6] Masaya Shiraishi trch trong L Indochine franaise (ng Dng thu c Php) c a Paul Isoart, Nh xu t b n Presses Universitaires Franaises, 1982. [7] Ngy nay, s 2, ra ngy 12 thng 5 nm 1945.
- 55 -
[8] Elula Pernn, Sch d n. [9] Elula Perrin, Sch d n.
Daniel Grandclement
- 56 -
Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam Chng 13 Phan II Cach mang
Daniel Grandclement
Ng i thi u ph cn tr v kh p vu t ph ng chi c vy di b ng v i, ng i thu mnh trn hng gh pha sau. Sng sn x p g n trong c p xe. M t chi c xe bnh th ng nh m i xe khc khng c d u hi u g n i b t cho bi t xe dng vo vi c g. Nhng trn u xe, pha bn ph i v n ph p ph i chi c c vng nho nh c a Hong gia. Trong ci thnh ph ny, xe t ch y trn ng ph ch ng c bao nhiu, c m c hi u hay khng, ai cng bi t ng i ng i trong xe l ai v y l chi c xe ring c a Nh vua, ch ch ng trong cc chuy n i chi xa ngoi thnh ph . ng cng ng i hng gh sau, im l ng, v m t m m b hi m trong b sn. Cn nng nhn th ng pha tr c, hi ng ng i v pha sau gi a cc g i d a khi chi c xe v t qua tr m gc c a lnh h thnh ng i Vi t. Khi xe qua tr m gc ngoi cng gi a m binh s Nh t ng nghim cho th nng l i ng ng i thm n a. Chi c xe l ng l ra kh i hong thnh b ng c a pha ng nh m i l n, c kn o hn l qua c a Ng mn ch dnh cho s th n n c ngoi hay on ng o trong cc nghi l chnh th c. Cu c i ny khng c g ph i ln lt? Trong hong cung, ai m ch ng bi t hm nay Ngi Ng i sn cng v i b c v n Nh t. C hai ng i ch ng b n tm g n th i cu c bn ngoi trong lc chi n tranh ang ti p di n v cu c cch m ng s p n g n. Tuy nhin thnh ph Hu m i ngy l mang thm dng v th i chi n. Khu ph Ty cch bi t, pha nam sng Hng, bn kia c u Tr ng Ti n, chung quanh chng dy thp gai c lnh Nh t canh gi . Trn m t ng nham nh cy x i v cc m nh bom M dn chng v n qua l i bnh th ng nhng khng ai qun cu c s ng v n ang cn trong th i chi n. K cng qu ng pha l n i cht hi h c. Trong khng kh n c si l a b ng c a nh ng ngy h nm 1945, t ai t ng t ng c r ng b c v n Yokoyama, m t ph n Php xinh p, v n nhi u l n rong chi su t ngy trong nh ng cnh r ng tha cng v i Nh vua, ch v ham thch sn b n v h ng khng kh thong ng ngoi tr i. Th nhng ng T ng l Ng ti n vn phng Ph m Kh c He cho bi t nh ng chuy n phiu lu tnh i ny ch ng lm ai ng c nhin. Trong hong cung v c l c nh ng thnh vin khc c a n i cc cng u bi t thi quen v ti quy n r c a Nh vua. Tuy nhin ch c h n r i y nh ng chuy n nhn tnh nhn ngi v l i s ng phng tng cng ph i ch m d t trong bo tp cch m ng ang x n lm thay i n t n m i ng ngch c a cu c s ng, khng tr m t ai. T m y nm nay Vi t Minh ng v phe ng minh bn c nh Trung Hoa, Anh v M ang trn ph n cng th ng l i trn kh p cc m t tr n t u sang . Ng i M cn cung c p c v kh, i n i, v c ng i hu n luy n cho du kch Vi t Minh. Cn B o i, m t k c b o h ngoan ngon v trung thnh c a qu c Php, nay l i c Nh t B n, trong th th t b i khng trnh kh i, trao tr c l p. Trong lc nh ng ng ch c ng i Php, b giam trong tr i t binh, ho c s ng t p trung trong cc khu bi t c d i s canh gi c a lnh Nh t th nh ng ng i c a n c Php t do thu c phe De Gaulle, d bi t nh ng g x y ra trn x ng Dng, v n cha chu n b xong phng ti n chi m l i thu c a t tay Nh t. Pierre Messmer v Jean Cdille, c ch nh lm y vin C ng ha Php chu n b hnh trang, s n sng nh y d, m t ng i xu ng B c K, m t ng i xu ng Nam K, cn t ng Leclerc v a c b nhi m lm T ng ch huy i qun vi n chinh Php t i Vi n ng lc ny cn cha t p h p xong l c l ng. Th i c ngn nm m i c m t l n, ng H Ch Minh khng b l pht ng nhn dn ginh l y chnh quy n. Khng kh u m bao trm ln c i n i. T t c u r u r, r r i. Thu m, l n u tin tri u nh Hu c vinh d c tr c ti p thu nhng khng thu c. Tnh hnh b t an x y ra kh p ni. Lm sao l p l i tr t t thnh ph , nng thn, trong lc trong tay chnh ph hong gia khng c c nh st, cng ch ng c m t l c l ng tr t t no c th hnh ng h u hi u. M i ra m t qu c dn c m y thng, ngy 5 thng 8 Chnh ph Tr n Tr ng Kim xin t ch c: Ba b tr ng xin t nhi m, m t b tr ng b n n v bom M . Cc b tr ng khc tuyn b b t l c, khng th lm c vi c g n u khng c c v n t i cao Nh t ng . B o i ch p nh n t ch c nhng l i giao Th t ng l p chnh ph m i, r i theo th ng l ng ti p t c i sn m n Qu ng Tr . Hong h u Nam Phng tri u t p T ng l Ng ti n vn phng n g p. ng He k l i: B lo l ng v chi u h ng pht tri n c a tnh hnh, chn n n than vn v c vua v n ch ng no t t y, say m chi b i, c b c, sn b n, trai gi... B h i xem c cch no c u vn tnh hnh c khng nhng c u vn th no i v i con ng a quen ng c? Vi c l p n i cc m i trong tnh hnh Nh t B n u hng n ni xem ra khng th th c hi n. ng Kim c s c lin h , ti p xc, v n ng ng i ny ng i khc nhng cc nhn v t c p ti n u kh c t c ng tc. Ln
- 57 -
Daniel Grandclement
sng cch m ng ang dng ln cu n cu n, ko phng c nh ng ng i lng ch ng do d . Nh ng c g ng c a ng u v ch. Lc ny khng th ngh n ti p t c th ch hi n hnh c n a. Duy tr n n qun ch lc ny l o t ng. ng He b t u tc ng m t cch kin nh n vo tinh th n ang suy s p c a Nh vua, v n ng ng t nguy n thoi v . ng khng ng t g i l i cu c cch m ng Php 1789 v s ph n bi th m c a vua Louis XVI r i nh nhng khuyn Nh vua khng nn ch n c n chn m i nh y. B o i v a c i nh t v a ni v i gi ng m a mai: Khng c l qun i Nh t s khoanh tay ng i nhn cho dn chng lm chi th lm?. Cu i cng ng Th t ng Kim co b nh, kh ng nh ng b tng huy t p v khng ra kh i nh. ***** Vo gi a thng 8 ng t ng t, nng b c, Nh vua c ng i Nh t trao l i cc nh ng a H N i, H i Phng, N ng v x Nam K thu c a. Ngy 14 thng 8 B o i ra s c ch Nguy n Vn Sm sung ch c Khm sai Nam B , nhng ng ta cha k p ln ng th hm sau, ngy 15 n c Nh t thng bo... nh u hng ng minh? Ng i Nh t b cu c, u hng v i u ki n. Khng m y ng c nhin nhng khng ai ng Nh t B n u hng s m th . ***** Hai hm sau, ngy 17 thng 8, t i th H N i, Vi t Minh l i d ng m t cu c mt tinh c a cng ch c c tri u t p bi u th ng h Nh vua, h c c a ch qun ch xu ng, trng c sao vng ln. Hai ngy sau, 19 thng 8, qu n chng cch m ng chi m dinh Khm sai B c B tr c y l dinh Th ng s B c K, thnh l p chnh quy n cch m ng t i th H N i. Cu c t ng kh i ngha ginh chnh quy n do Vi t Minh lnh o nhanh chng lan ra kh p cc t nh, thnh trong c n c. n lc ny Nh vua quy t nh hnh ng. Cng ngy 17, ng tri u t p m t cu c h p b t th ng c a n i cc lm th i. Cu c h p quy t nh Nh vua, nh mu n v t qua m t Vi t Minh, g i thng i p n nh ng ng i ng u cc n c M , Anh, Trung Hoa, Php, ku g i gip b o v n n c l p ginh c t tay Nh t. Trong thng i p g i i t ng De Gaulle c o n vi t: Ti ni v i nhn dn n c Php, ni ti s ng th i nin thi u, ti mu n ni v i t cch m t ng i b n, ch khng ph i ng i ng u nh n c. Cc v au kh qu nhi u trong b n nm y tang tc d i ch chim ng, nn khng th khng hi u r ng dn t c Vi t Nam c hai mi th k l ch s y vinh quang trong qu kh , khng mu n v khng th ch u ng c n a b t k m t s h no, c a n c ngoi. Cc v s hi u r hn n u cc v c th ch ng ki n nh ng s ki n ang di n ra y th y r nguy n c l p c a nhn dn Vi t Nam p t n y lng v khng m t s c ng i no c th km nn c. Ngay d cc v c th l p l i trn t n c ny s th ng tr c a Php th cng khng c ai nghe theo: m i lng s l m t khng chi n, m i ng i c ng tc c c a cc v s l m t k th, v cc quan ch c, cc ki u dn Php s ch i thot kh i b u khng kh ngh t th ny. Mong cc v hi u r ng cch duy nh t c u vn quy n l i Php v nh h ng tinh th n c a n c Php l th ng th n th a nh n n n c l p c a Vi t Nam, t b m i ngh l p l i ch quy n ho c b t c m t hnh th c cai tr no c a n c Php trn t n c ny. Chng ta c th d dng th a thu n v i nhau n u cc v t b nh tr l i lm ng ch c a chng ti. Cn v i ng i ng u nh n c Lin X? D Lin X cng l n c th ng tr n v c cng l n nh t trong vi c tiu di t ch ngha pht-xt v trong h i ngh cng c ng i nu ki n, nhng cu i cng B o i khng g i thng i p cho Stalin, ng i ng u nh n c X vi t. Trong h i k c a mnh, ng vi t: Ti ch n ch ng c a ti. B o i cn yu c u ng T ng l Ng ti n vn phng th o m t o D s 105 tuyn b nh c a ng l s n sng trao chnh quy n cho Vi t Minh l t ch c u tranh nhi u nh t cho quy n l i c a nhn dn v m i cc lnh t Vi t Minh vo Hu thnh l p N i cc m i. V n chnh th s do nhn dn quy t nh sau. Nh vua cam oan s tun theo nguy n c a nhn dn. Thi u m t cu r ku trong d th o. ng He tm ra cu : Mu n c ng c c l p c a n c nh v b o v quy n l i c a dn t c Tr m s n sng hy sinh v t t c cc ph ng di n. Tr m t h nh phc c a nhn dn Vi t Nam ln trn ngai vng c a Tr m. Tr m ng lm dn m t n c c l p hn lm vua m t n c n l , Tr m ch c r ng ton th qu c dn cng m t lng hy sinh nh Tr m. Bu i chi u, ng He trnh b n d th o l n cu i. ng c to, r rng t ng l i cu ni y dng c m i vo l ch s : Tr m mu n lm dn m t n c c l p cn hn lm Vua m t n c n l .... ng cn nh c i nh c l i nh nh p tm v cho quen mi ng, khng v p vp khi ph i nh c tr c cng chng. Sau m t lt n o, ng nhn vai nh nh r i cu i cng t bt k [1]. V y l khng h c chuy n i u v i chnh quy n cch m ng. V l i Nh vua khng mu n v cng ch ng c phng ti n ch ng l i. Sau ny B o i gi i thch: ng mu n trnh m t cu c t m mu gi a nh ng ng i cch m ng v ng i Nh t. V ng i Nh t, m c d th t tr n, v n c tr ng trch duy tr tr t t cho n khi ng minh vo ti p nh n u hng.
- 58 -
Daniel Grandclement
Nhng v i m t s ng i thn c n mu n Nh vua thoi v ngay, khng yu c u Nh t can thi p. Ph i thnh l p ngay ch c ng ha m khng c n i n tuy n c , ch h i ki n nhn dn. Quy n bnh nay trn cc ng ph H N i hay kh p nng thn ch khng ph i trong cc gian phng hoang v ng c a i n i, cng khng trong tay B t l nh qun i Thin hong ch mu n c yn thn ch ng minh n gi i gip v mau chng tr v n c. Quy n l c m ng manh c a cc ng khm sai, cc t nh tr ng c a chnh ph Tr n Tr ng Kim ang tan r t ng m ng. Th i gian g p l m r i. Ni ni n i d y thnh l p chnh quy n nhn dn. Ngay ven l chung quanh thnh Hu , cc i t v dn qun t p luy n m ngy. C sao vng bay ph p ph i trn nhi u nh trong thnh ph . Ngay hm sau, qu n chng bi u tnh trn ng p cc ph ging cao c sao vng, h vang: c l p mun nm, o ch ngha pht-xt, nhi u nh t l: ng h Vi t Minh. Nguy c bng n cu c n i d y t i kinh Hu khi n t l nh qun i Nh t ngh dng v l c l p l i tr t t trn ng ph . Ch c n hai ti ng ng h l qut s ch cu c n i lo n. Nh vua t ch i. ng khng mu n ng i Vi t Nam ph i mu. Tr c khi c quy t nh cu i cng, B o i mu n bi t ai ng sau Vi t Minh? Nh cch m ng no? Trong k c c a mnh ng nh n ci tn V Nguyn Gip, ci tn duy nh t ng nh c. Bu i chi u ngy 19 thng 8, b n l n ng g i i n cho ng He, h i xem lnh t Vi t Minh l ai? M i ng i ch bi t Nguy n i Qu c, nh cch m ng, nhi u l n b truy n v k t n, nhng cng t ng i bi t Nguy n i Qu c v H Ch Minh ch l m t. l ng i ng u chnh ph cch m ng lm th i ng tr s t i t ng m t ta Th ng s H N i, nay c g i l B c B ph . S m tn, nh th ng th y Vi t Nam, c vai tr quan tr ng trong nh ng gi pht quy t d nh. Ph m Kh c He khng ng ng nh c l i cu s m truy n: Nam n sinh thnh. Thnh c th l nh ch s Phan B i Chu, nhng Phan B i Chu khng thnh cng v m t nm 1940. T nh ng nm 1920 ng i ta l i gi i thch ng thnh c u n c ch c th l Nguy n i Qu c cng qu Nam n v i Phan B i Chu Ngh An. Chnh cu s m truy n y cng v i d lu n n i, theo ng He k l i sau ny, khi n Nh vua i n quy t nh cu i cng. Ngy 20 thng 8, B o i cho bi t ng s n sng thoi v ngay n u ng i ng u Vi t Minh l Nguy n i Qu c. Bu i sng ngy 21 thng 8, l c vng ba g ch hnh qu ly c a Tri u nh lu nay v n ng o ngh trn c t c cao trn k i c a hong thnh th hm nay c thay b ng l c c a cch m ng, mu c ngi sao vng nm cnh gi a. Nh ng ng i lnh lm nhi m v b o v chn k i c m t lc ch ng nh ng khng lm g ngn c n m l i cn ph gip nh ng ng i cch m ng ko l c sao vng ln [2]. Vi c ny lm B o i au kh v suy s p hn l tuyn b s n sng thoi v . ng ngh tr c khi lm l co y t t tin v giao quy n bnh cho chnh ph cch m ng th quy n l c Nh vua m tiu bi u c a n l c vng c l n treo cao g n ba ch c mt, xa hng ch c cy s v n nhn th y. ng ch p nh n ki n thoi v v vo th i i m , d c th a nh n hay khng, phong tro Vi t Minh t p h p c i a s nh ng ng i yu n c c tinh th n qu c gia - dn t c trong nhn dn. Nh ng ng i C ng s n ch chi m s r t t trong hng ng nh ng ng i tham gia Vi t Minh. Theo s li u c cng b sau ny c n c lc ch kho ng nm nghn ng vin, ph n l n l i l nh ng ng vin m i. H ho t ng b m t v th ng gi u kn c vi c h l ng vin. Cng ngy, De Gaulle ln ti ng. Lc ny ng ang Washington h i ki n v i Truman. Ng i ng u n c Php t do c t ng th ng M d t khot cng nh n ch quy n c a Php ng Dng. L p tr ng c a De Gaulle lc ny l khng th ch p nh n ng Dng c l p. ng ch tuyn b . Do thi tr c k xm l c v trung thnh v i n c Php, dn chng ng Dng x ng ng c s ng sung tc v t do hn. Nh th l cn r t xa so v i l p tr ng c a B o i nu ra trong thng i p ngy 17 thng 8 g i De Gaulle, b n thng i p khi n ng i Php r t r u lng. Gim c c quan DGER - T ng nha nghin c u v t li u t c C c tnh bo Php sau ny, l A. Boutheret - vi t cho Laurentie, gim c chnh tr c a B Thu c a: ngh c a B o i a ra ng vo lc t ng De Gaulle ang thng l ng v i M , y chng ta vo m t tnh th cc k t nh . Nhn nh ng t i a c a chng ta l c l p c a Lin bang ng Dung trong khun kh Lin hi p Php. l s ph n ng duy nh t c a De Gaulle i v i thng i p c a B o i nhng v n c gi kn. Trong H i k chi n tranh, t ng De Gaulle khng h nh c n b c th . Lc ny n c Php khng c nh trao tr c l p cho Annam v ch c ch n khng th a nh n nh ng g th a thu n gi a Nh t v Vi t Nam. Hai ngy sau, Ren Pleven, B tr ng Thu c a vi t: V n gay c n hi n nay l lm sao gip cho nhng nhn v t nh B o i c th thoi lui m khng m t m t hon ton. i u khng c ngha l chng ta ph i ti p t c dng ng ta. Ch c ch n l uy tn c a B o i b gi m st nghim tr ng sau khi ng ta tm cch khi ph c quy n l c mu n mng b ng cch bin mnh thnh cng c c a ng i Nh t. *****
- 59 -
Daniel Grandclement
M t n v bi t kch Php, mang m t danh Lambda c my bay Anh a t Calcutta n nh y d xu ng mi n r ng ni pha ty Th a Thin cch Hu hai mi tm cy s vo ngy 22 thng 8 nm 1945. C m u l i u Castelnat [3], ng i b n c, nguyn s quan h u c n c a B o i. Su ng i trong i bi t kch c l nh b ng m i gi ph i lin l c c v i B o i yu c u ng hy ng v i thoi v ch ng i Php tr l i. M t nhn ch ng, Elula Perrin, gi i thch trong m t cu n sch c cng b b n mi nm sau: Nh ng ng i Php m i chnh qu c cho r ng nh ng ng i Php c ng Dng l nh ng k c ng tc c l c v i ng i Nh t. H khng tin nh ng ng i ny nn khi nh y d xu ng vng r ng ni tm cch lin l c v i nh ng ng i dn b n x chi n u ch ng Nh t, t c l nh ng ng i cng trong m t tr n ch ng pht-xt nh h , hy v ng nh n c s ng h . i bi t kch khng n c thnh ph Hu . V a xu ng t h b Vi t Minh ch n nh v b t lm t binh, cng v i v kh, i n i v y ti li u H n qu ch m. L c l ng cch m ng th y c n ph i tng c ng s c p bu c Nh vua thoi v ngay ngn ch n h u ho . Nh vua cng bi t r ng mnh nhi u nm l cng c ngoan ngon v trung thnh c a chnh quy n b o h nn khng c lng nhn dn. M t m t ng th y kh m c ng l i ch c a nhn dn, m t khc tuy khng mu n b Php l i d ng m t l n n a nhng cng khng s c ch ng l i m mu d d c a chng. Trong c nh ng c a ng lc ny, ng ch v t vt c i cht th di n l nhanh chng ch p nh n t b ngai vng trao n ki m t ng trng qun quy n cho Vi t Minh v s n sng cng v i nhn dn ra s c gi gn n n c l p. Ngy 22 thng 8, c tin Vi t Minh chi m chnh quy n H N i v nhi u ni khc trong n c Nh vua v n hy v ng c th gi c ngi bu b ng cch giao cho Vi t Minh l p n i cc m i. ng ban chi u m i th lnh Vi t Minh vo Hu l p n i cc [4]. ng khng bi t tr c t i H N i c cu c ti p xc b m t gi a Khm sai B c b Phan K To i v c Th t ng Tr n Tr ng Kim v i i bi u Vi t Minh, trong Vi t Minh kh c t l i m i h p tc m kin quy t i chnh ph h Tr n t ch c, giao ton b chnh quy n cho Vi t Minh. Ngay t i Th a Thin, nhn dn h ng ng l i ku g i t ng kh i ngha c a Vi t Minh, n i d y l p chnh quy n cch m ng m t s huy n trong t nh. ng hm sau, ngy 23 thng 8, Vi t Minh t nh Th a Thin (mang m t danh Nguy n Tri Phng) ch trng bi n cu c mttinh cho m ng vi c Nh t trao tr Nam k thnh cu c bi u tnh tu n hnh v trang kh i ngha l p chnh quy n cch m ng t i thnh ph Hu . Trong lc hng ch c v n dn cc ph , huy n trong t nh Th a Thin v n i thnh Hu , c bi n r p tr i, v a i v a h kh u hi u, n m n p ko v sn v n ng Hu th m t t i h u th, l i l kh khan, cng quy t, g n nh th b o, c dn kn v g i cho Tri u nh. Chnh Nh vua t tay m th c: - L c l ng cch m ng Vi t Nam kh p c n c v Th a Thin-Hu s n sng kh i ngha, ginh chnh quy n v tay nhn dn. Qun Nh t u hng khng c quy n l c g Vi t Nam v chnh quy n Nam tri u cng khng th t n t i c n a. - Yu c u chnh quy n Nam Tri u ph i gi i tn v vua B o i ph i tuyn b thoi v ngay. - Chnh quy n cch m ng thu c v nhn dn tuyn b b o m tnh m nh v ti s n cho Hong gia v ton th n i cc, k c gia nh h . i v i lng t m c a cc vua ngy tru c cch m ng v n gi nguyn v n, khng lm g h h i. H n tr l i ch m nh t l 13 gi 30 ngy 23 thng 8 nm 1945. - ng Ph m Kh c He c Vi t Minh ch nh lm ng i lin l c gi a Nh vua v chnh quy n cch m ng [5]. K tn v ng d u Vi t Minh Nguy n Tri Phng. Lm th no by gi ? B o i th y mnh n c. c xong b c th, ng b c d c ng d y quay vo trong nh ni: Thi m c k cc ng, cc ng mu n lm chi th lm. Bn ngoi, ng ph chuy n ng, ti ng reo h xen l n ti ng h kh u hi u nh s m d y. Trong i N i, tm tr ng m i ng i ho ng lo n. Lc ny ngi bu cng ch ng c ngha l g v i m ng s ng c a m i ng i trong hong gia. Hn su ch c nm qua, k t khi vua T c bng h (1883), hong cung ch ng ki n nhi u chuy n vua b ph tru t r i b t b ng c, b c t , em i dy bi t x ... u ti ng t ng kinh ni m Ph t rm ran, c l y l i bnh tm, c u mong c Ph t tr tai qua n n kh i. Nh vua v Hong h u cng v i b Hong thi h u c t ra i m tnh nghe ngng tnh hnh, nhng m i ng i khng kh i lo s qu n chng bi u tnh a vo trong hong cung v m t cu c tn st c th x y ra. ng 12 gi 25 pht ngy 23, n i cc lm th i h p c p t c do Nh vua ch to . Khng ph i bn nhi u, m i ng i nh t tr ch p nh n t t c cc i u ki n c a Vi t Minh a ra. Th t ng Tr n Tr ng Kim ni gi ng mt m nh mu n m ch ng He l ng i c a Vi t Minh: - Thi, by gi th m i vi c do tay ng He quy t nh c ? Nhng khng ai l khng bi t chnh ng Kim cng nh nhi u ng i trong n i cc c a ng, nh ng lc hi m nguy i tm s che ch c a ng i Nh t.
- 60 -
Daniel Grandclement
Tan h p, Ph m Kh c He th o ngay th tr l i ch p nh n thoi v ngay c a Nh vua v c l nh chuy n ngay cho Vi t Minh ang ch tr cu c mttinh sn v n ng Hu tuyn b thnh l p chnh quy n nhn dn ton t nh Th a Thin v thnh ph Hu . T i hm , tin kh i ngha thnh cng t i Hu v Vua B o i nh n thoi v c i n bo co ngay cho H N i [6]. Sng hm sau, 24 thng 8 l i m t b c i n ng n do y ban nhn dn B c b g i vo: M t chnh ph nhn dn cch m ng lm th i thnh l p, ch t ch l c H Ch Minh. Yu c u c Vua thoi v ngay c ng c n n c l p v thng nh t n c nh. Sau ny tin y hn cho bi t: Chi u ngy 21 thng 8 nm 1945 t i H N i m t nhm tr th c v sinh vin h p Vi t Nam h c x nh t tr yu c u Nh vua thoi v , trao chnh quy n cho chnh ph lm th i do Vi t Minh thnh l p [7]. Lc ny, ng He i d h i c cc ngu n tin ng tin c y cho bi t lnh t Vi t Minh chnh l Nguy n i Qu c v H Ch Minh cng chnh l Nguy n i Qu c. V l i, tra hm tr c, Nh vua ch p nh n t i h u th c a Vi t Minh Th a Thin-Hu l thoi v ngay cho nn lc ny ch ng cn g tr tr n a. H i 15 gi ngy 24 thng 8 nm 1945 B o i l nh cho Ng ti n vn phng tr l i ngay cho y ban Nhn dn B c b : Khm ph ng Hong , s c vn phng ti tr l i b c i n 6-T c a qu y ban r ng Ngi vui lng thoi v ngay v s p t s n sng nhng v c trch nhi m i v i l ch s v ton th qu c dn v mu n chnh ph m i chnh th c ra m t qu c dn m t cch long tr ng Ngi mong ng ch t ch chnh ph g p v Thu n Ha Ngi s n sng giao chnh quy n v Ngi mu n ng cho bi t ngy lm l y. ng th i Hong l i s c vn phng ti sao chuy n b c i n vn ny cho cc nh ng ch c Nh t B n v y ban nhn dn cch m ng Thu n Ha bi t [8]. Ngay bu i chi u ngy 25 thng 8 ng He c l nh nim y t t i Phu Vn Lu Chi u thoi v v tuyn chi u g i hong t c, ng th i sao g i cc Khm sai B c B , Nam B v cc t nh tr ng t i Trung B . Ngy 26 thng 8, thm m t b c i n n a t H N i g i vo, l n ny l c a y ban Dn t c gi i phng: Hoan nghnh Nh vua thoi v , nh ng chnh quy n cho Vi t Minh l i bi u c a cc t ng l p dn chng. Ngy 27 thng 8 on i bi u Chnh ph lm th i s ln ng i Thu n Ha [9]. T t c d ng nh k t thc. Chi u 26 thng 8, Nh vua lm l co y t thoi v v i t tin t i Th mi u, c thng bo m i ng vn v b quan n d , nhng ch ng c ai n tr c m y ng i cn l i n pht cht. Sau h n i n Ki n Trung bi y t Nh vua v Hong h u l n cu i cng. H x p hng i hai tay ch p tr c b ng, vi cho. B o i nt m t v n l nh lng, th n nhin nhng Nam Phng l ng l khc th m, yn nh ng gi t n c m t ln trn g m. B cho ng i em tr chi c m c nh chn con ph ng hong b ng vng cho Ng ti n vn phng nhng Ph m Kh c He khng nh n, l y l do l ti s n qu c gia s c ki m k sau... Nhng ng vui v nh n chi c c p da lng bng c a b v b cc o ch n b ng h phch n m vng c a B o i t ng ring ng He lm k ni m. Trong bu i tr chuy n tm s chi u hm v i ng He v cu c s ng dn th ng sau khi r i b ngai vng, B o i c m th y trong ng i nh nhm nh v a thot kh i m t tnh hu ng kh x . ng khng c nhi u ti s n c nhn. T t c nh ng g ng c h ng u thu c v nh n c. ng khng c g ngoi chi c xe 11 CV Citroen t u b ng ti n c b c khi sang Php ch a chn nm 1939. ng cn s h u m t n i n ch v hai chi c xe t i cn t t. Ch c th khai thc bn. Xe t i c th c i t o thnh xe ch khch. V s l i i sn khng ch l th vui m em th sn c lm th t bn. S ng hu, nai v xng h s n u cao, em bn lm thu c b v ch a c nhi u b nh [10]. M y hm sau ng T ng l vn phng ki m k cc chu ng c trong kho bu v t c a Hong cung c tng tr trong cn h m l n t d i mi sau i n C n Chnh. Hng nm vo ngy hai mi thng ch p m l ch, tri u nh lm l a bu v t ra lau chi, ki m k. Ch c cc quan t nh ph m tr ln m i c d l ny v ph i t tay mnh a ra lau chi qut s ch b i b m sau l i a xu ng h m ch n nm sau. ***** Ngy 27 thng 8, hai ngy sau khi v H N i, H Ch Minh m r ng thnh ph n y ban Dn t c Gi i phng, m i m t s nhn s tr th c ngoi Vi t Minh tham gia v i thnh Chnh ph lm th i ng th i c m t phi on chnh ph g m ba ng i, c m t ti u i gi i phng qun h t ng r i H N i i trn hai chi c t ln ng vo Hu , tr ng on l Tr n Huy Li u, B tr ng Tuyn truy n c ng, nguyn Ph ch t ch y ban Dn t c Gi i phng ngoi ra cn c Nguy n Lng B ng, i di n T ng b Vi t Minh, C Huy C n, B tr ng khng b trong Chnh ph lm th i. D c ng i n u cn b a phng v ng bo h th y c on chnh ph t H N i vo l gi l i h i thm tin t c, c ni t t p ng o nghe i bi u chnh ph ni chuy n. ng x u, nhi u cy c u b bom M ph s p cha k p s a l i, nhn dn a phng ph i lm c u phao t trn thuy n ghp cho xe i cho k p. G n n Hu tr i l i ma, ma to nh trt n c. Mi n tra ngy 29 thng 8, phi on m i n Hu i th ng vo sn v n ng, ni hng ngn ng i t t p cho m ng phi on. Nhi u ng i xa n t t i hm tr c, qu n o t s m v tr n ma m. Th i ti t ma ny Hu hay c ma ro b t thnh lnh nh v y. Ti ng h kh u hi u vang d y ti p l cc di n vn cho m ng, p t , chc t ng v i cch
- 61 -
Daniel Grandclement
cho Vi t Minh: a tay n m ngang tai. M i ng i hoan h khi Tr ng on Tr n Huy Li u dng d c tuyn b tm mi nm th ng tr th c dn, m t nghn nm ch vua quan phong ki n ch m d t. Sau mt tinh, phi on tr v ta Khm s nay l tr s y ban nhn dn Trung B . Sau khi nghe bo co, phi on nh t tr ch trng chung i v i B o i l khoan h ng, v i thi m m d o. T i y ng T ng l Ng ti n vn phng chuy n n Phi on ba ngh : 1. Cc lng t m, n mi u c a cc v vua cha nh Nguy n c tn tr ng; 2. Chnh ph cch m ng khng phn bi t i x v i ng i trong hong t c; 3. Cho php cc quan l i c trong tri u ty theo tinh th n v kh nng c ng gp vo cng cu c ginh c l p th ng nh t v xy d ng t n c. Cc ngh c a Nh vua u c phi on chnh ph ch p nh n ng th i phi on cng yu c u: B o i v gia nh Nh vua r i kh i hong cung sau khi thoi v , ch c em theo ti s n ch th c l c a ring; nh ng ti s n trong hong cung s do y ban nhn dn Trung B lm bin b n vo b o qu n; lng t m, n mi u l cng trnh c a nhn dn xy d ng ln ph i l ti s n chung c a Nh n c, h nh Nguy n c n y cng bi t tin, nhng khng c nh n lm c a ring. Hai bn cn th a thu n tr c lc l thoi v chnh th c c hnh, th c vng c a hong tri u c ko ln l n cu i cng trn k i, khi tuyn b thoi v xong s h xu ng v ko c cch m ng ln. Phi on ngh c g p Nh vua vo lc b n gi r i chi u hm sau, 29 thng 8 [11]. M y hm tr c vin quan nm Nh t B n ch huy l c l ng Nh t Hu ra l nh tng c ng phng th hong thnh, chng thm dy thp gai c u Tr ng Ti n v cc c a vo thnh b o v an ton cho hong gia. B o i lc ny tin l tnh m nh c chnh quy n cch m ng b o m nn kh c t s b o v c a Nh t v ra l nh d b hng ro dy thp gai, m r ng cc c a vo i n i t 7 gi sng n 7 gi t i hng ngy nh c. m b o thi hnh l nh c a Nh vua, ng cn vi t th g i t i B ch huy Nh t t i Hu . Chi c xe t ch phi on chnh ph ng ngy gi h n tr c ti n th ng vo T c m thnh, tr c th m i n Ki n Trung. Cc thnh vin phi on, nhn d p ny, m c nh ng b qu n o p nh t, thay cho qu n o m c h i chi n khu khng thch h p trong lc ny. Nh vua hm nay m c chi c o ch n mu xanh, u tr n, cng v i ng Ph m Kh c He ti p phi on. Lc u c hai bn hi lng tng trong cch xng h. H ch n cch xng h Ngi, Nh vua v chng ti, trnh cch xng h l i th i hong th ng, tr m... ng t vui m ng c trao quy n bnh cho chnh ph cch m ng do Nguy n i Qu c ng u. ng cho bi t ng mu n lm nhi u vi c c ch cho dn nhng b ng i Php ngn tr . Trong bu i h i ki n, khng c m t Hong h u Nam Phng, B o i d ng nh c m ng m t cch chn thnh. Cu c h i ki n r t ng n, di n ra ch g n n a gi . Hai bn th a thu n s t ch c l thoi v long tr ng vo b n gi chi u hm sau, 30 thng 8. M c d thi ha gi i v i gi ng ni n ho, m m m ng t r l ng khoan h ng c a cch m ng nhng B o i hi th t v ng khng c t tay trao quy n bnh cho ng i ng u chnh ph cch m ng. Sau cu c h i ki n v i B o i, phi on chnh ph v ngh t i y ban nhn dn Trung B t t i Ta Khm s Trung K c. Qua ng dy lin l c v i Cao Min v Lo, phi on thng bo tnh hnh cch m ng thnh cng Vi t Nam. Phi on nghe bo co v ton bi t kch Lambda c a Php g m su ng i t Jesorre thu c Bengale (Mi n i n nay l Myanmar) cn c c a l c l ng 136 c a B ch huy ng minh ng Nam , nh y xu ng Hi n S cch Hu hn hai ch c cy s , nh m m c tiu l ti n v Hu , lin l c v i cc nhm ng i Php khng chi n ch ng Nh t tm cch l p l i n n th ng tr c a Php khi Nh t u hng [12]. Vin thi u t ch huy i bi t kch Castelnat yu c u c ra H N i lin l c v i i di n ng minh nh t l v i phi on Sainteny c a Php v a m i t i H N i nhng khng c ch p nh n. Chi u ngy 30 thng 8 ng o cc on i bi u su huy n trong t nh Th a Thin v cc t ng l p nhn dn kinh thnh Hu t t p trn bi t tr ng gi a c a Ng Mn v k i d l thoi v c a B o i, ng vua cu i cng c a Tri u nh phong ki n nh Nguy n. S l ng ng i n d , theo tin loan bo chnh th c ln n m i v n ng i, nhng khng ng b ng cu c mttinh m t tu n tr c t i sn v n ng Hu , ngy 23 thng 8 tuyn b thnh l p chnh quy n cch m ng. D sao th cng l cu c t t p ng nh t t xa n nay tr c c a Ng Mn. Phi on Chnh ph ng i xe mui tr n t t ti n qua c a chnh gi a Ng Mn, xa nay ch dnh ring cho Ton quy n hay Nh vua trong cc nghi l chnh th c. on qun nh c kn ng sng long v m t n v gi i phng qun Vi t Minh, m c qun ph c ch nh t nhng khng mang c p hi u, l i l tu t tr n l p hng ro danh d r t uy nghi, ngoi ra cn c l c l ng b o an, c nh st tr t t , lnh c u h a hng ng ch nh t . Hong thn Vnh C n, em h B o i, thay m t hong t c cng m t s th ng th, quan l i c c a Tri u nh v cc quan khch c a chnh quy n cch m ng a phng cng c m i ln l i t trn l u Ng Ph ng. Khc v i cc l t n phong tr c kia, b Thi h u T Cung v Hong h u Nam Phng u khng c m i d . B o Long cng v i m theo di quang c nh bu i l t m t gc c a s trn i n Ki n Trung.
- 62 -
Daniel Grandclement
Tm tr ng r i b i, nh ng c m t ng n ng n xen l n lo u s hi, b Hong h u t ng t ng mnh nh l Hong h u n c Php Marie Antoinette s p b truy b t r i b ch t u cng v i ch ng l vua Louis XVI. Nh ng ng i cch m ng mu n l thoi v c t ch c tr ng th v trang nghim. Nh vua trong b i tri u ph c m c hong bo c thu r ng tr c ng c, u cht khn vng, qu n l a tr ng, chn i giy thu, ti n ln pha tr c, nh ng ng i i theo ng li pha sau. M t lnh th v ko l c vng c a chnh th qun ch ln c t c . Ti ng sng l nh n vang m u bu i l . Trong m qu n chng c m t m t s ng i th y l c vng l i tung bay trn k i khng gi u n i tm tr ng b c b i tuy h c bo tr c y ch l m t nghi th c c n thi t v ci vinh d cu i cng ny ch ko di trong ch c lt. ng Tr ng on i bi u chnh ph lm th i Tr n Huy Li u ni ln ngha quan tr ng c a bu i l long tr ng hm nay khng nh ng ch l l thoi v c a Nh vua, chuy n giao chnh quy n cho cch m ng m cn nh d u s s p ch phong ki n vua quan t n t i hng ngn nm trong l ch s . ng vui m ng bo tin chnh ph lm th i c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ha ng u l ch t ch H ch Minh s ra m t qu c dn ngy 2 thng 9 c Tuyn ngn c l p tr c qu c dn v ton th gi i. Ti p n Hong B o i tr nh tr ng c Chi u thoi v . ng xc ng khng ni nn l i. Khn gi d c nghe qua loa phng thanh v n khng nghe r. C th ng t ni ti ng Vi t, nh t l tr c m ng. Tuy nhin qu n chng hi u r ng B o i chuy n giao quy n l c cho chnh ph dn ch v ng th nh c u: 1. i v i tn mi u v lng t m c a Li t thnh, chnh ph m i x tr nh th no cho c s th . 2. i v i cc ng phi t ng ph n u cho n n c l p qu c gia nhng khng i st phong tro dn chng, chnh ph s l y s n ha x tr nh ng ph n t y cng c th gip vo s ki n thit qu c gia v t r ng chnh ph Dn ch C ng ha n c ta xy p trn s on k t c a ton th qu c dn. i v i hong t c, Nh vua ku g i: b con trong hong t c... ai ai cng vui lng ngha n c ln trn tnh nh m on k t ch t ch v i ton th qu c dn ng h chnh ph dn ch c ng ha, gi v ng n n c l p cho T qu c.... B o i k t thc b n tuyn b thoi v b ng cu ni n i ti ng. Tr m ng lm dn m t n c c l p cn hn lm vua m t n c n l , quy t khng cho ai l i d ng danh ngha c a Tr m hay c a hong gia lung l c qu c dn v h: Vi t Nam c l p mun nm! Dn ch C ng ha mun nm!. Hai bu v t bi u t ng c a quy n l c, thanh ki m vng n m ng c, chi c qu c n n ng g n tm kil c t th i Minh M ng c Nh vua thay m t cho qun quy n tr nh tr ng trao t n tay cho i bi u chnh ph cch m ng. Sau khi c vng qu ly t ng trng cho qun quy n h xu ng - l n ny th vnh vi n, ngay l p t c, ti ng sng l nh n vang trong lc l c sao vng t ng trng cho chnh th dn ch c ng ha ko ln. Ti ng hoan h l i vang ln m m nh s m. i v i vi trm quan l i, cng ch c chnh quy n Nam tri u c, vi c thoi v th l hon t t. Khng cn Hong , khng cn B o i. Ch c m t cng dn m i mang tn Nguy n Vnh Th y, ci tn trong s Tn nhn ph , ch c g i khi cn i h c lc nh ... Ti p n v Tr ng phi on chnh ph Tr n Huy Li u pht bi u ni ln ngha quan tr ng c a l thoi v chnh th c chuy n sang quy n hnh chnh ph dn ch c ng ho, m t s ki n c ngha l n trong l ch s k t thc ch phong ki n t n t i t nghn nm nay. M i vi c coi nh xong. Nhng nh ng ng i c m t trn l i c m t pht b i r i. M t kho ng tr ng nh . Cn thi u m t ci g chng? M t l i ni, m t c ch h u ngh , c m thng? Th y v y i di n T ng b Vi t Minh Nguy n Lng B ng nhanh tr gi trn ng c ng chi c huy hi u mu t ng trng cho qu c k c ngi sao vng gi a, ch c h n l st hnh t ng con r ng thu trn hong bo Vua ang m c trn ng i. M t l n n a qu n chng l i v tay hoan h sau khi nghe ng tr ng on Tr n Huy Li u pht bi u: T nay c u Hong B o i c g i l cng dn Vnh Th y. Cc quan khch trn l i ch p tay nghing mnh vi cho ng i cng dn m i Vnh Th y, c ng i ng ng ngh u nng n m tay ph i ln ngang tai cho theo ki u Vi t Minh. Bu i l thoi v k t thc. M i ng i hn hoan h h i di u qua l i r i m i gi i tn vui v ra v . C u hong l ng l tr v i n Ki n Trung. B Nam Phng ang r u r, s t si gi t l ch i. Ng c nhin th y ch ng tr v yn lnh, khng b cch m ng d n i sau l thoi v nhng b khng che gi u n i ni m chua xt th y tri u i nh Nguy n th l ch m d t h n. Nhng c ng ng qu c t ngay c khu v c chu c v nh d ng dng tr c s k t thc c a tri u i phong ki n Vi t Nam. Tin Nh t B n u hng ng minh, chi n tranh Thi Bnh Dng ch m d t, cc chnh quy n thn Nh t trong khu Th nh v ng chung i ng theo nhau s p khng lm m y ai b n tm b ng trm cng nghn vi c trong nh ng tu n l ha bnh u tin chnh n c h . C ph i B o i ch p nh n l t ng dn ch c ng ha c a Vi t Minh khng? T i sao khng th c gi i php dung ho, gi l i ngi bu lm t ng trng nhng v n giao th c quy n cai tr cho c H ? Ai cng bi t trong chng trnh Vi t Minh nhi m v gi i phng dn t c l t ch th ng tr thu c a c t ln hng u. Nhng cng trong chng trnh Vi t Minh nu ln kh u hi u thnh l p ch dn ch c ng ho, v y li u c ch p nh n m t ch qun ch l p hi n khng? ng H Ch Minh trong thm tm c tnh n m t
- 63 -
Daniel Grandclement
cng th c th a hi p, t ra l trong th i gian u khi n n c l p cha c c ng c t bn trong v cha c th gi i cng nh n t bn ngoi hay khng? i v i ng minh, B o i l k h p tc v i qun phi t Nh t, d ch v n v n trn nm thng, li u h c ch p nh n chnh quy n m i do B o i ng u khng. Hon c nh l ch s Vi t Nam th i k ny, khng tm u ra m t nhn v t trong hong t c c tinh th n ch ng Nh t ngha l ng v phe ng Minh c th cng v i Vi t Minh ng ra ni chuy n v i phe ng Minh, v n ng h cng nh n chnh quy n m i. Duy tr thm m t th i gian n a ch qun ch d l d i hnh th c qun ch l p hi n, hon l i s thoi v m t th i gian c th gp ph n nng cao uy th c a cch m ng, h n ch s c ph n khng c a cc th l c i l p, nhng khng bo ch a cho m t ch qu nhi u b b i, n p phong tro nng dn Ty Sn v nhi u phong tro nng dn khc t th k XVIII, m t n c cho th c dn Php sau l i cam ch u lm tay sai ngoan ngon cho ch b o h h t Php l i Nh t. Khng nn qun r ng l t ng dn ch c ng ha khng ph i ch n y n trong nhn dn Vi t Nam t khi c phong tro Vi t Minh, c ng C ng s n m r t lu tr c , t khi phong tro ng Du tan r. Cng ngy 30 thng 8, thng t n x Nh t Domei loan tin: Nh vua Vi t Nam nh l p m t chnh ph m i. ng m i ng cch m ng vo Hu l p chnh ph m i, l p nn a s cnh t trong chnh quy n m i. Qu th t, sau ngy chnh ph Tr n Tr ng Kim t ch c m ng 5 thng 8, B o i giao Tr n Tr ng Kim m i m t s c u chnh tr ph m c tham gia chnh ph m i, nhng khng m t ai h ng ng. Ng i ta nh l i ngy 22 thng 8 nm 1945 ngha l ba ngy sau T ng kh i ngha H N i, v m t ngy tr c kh i ngha Hu , Nh Vua v n hi v ng c th c u vn ngi bu, m i th lnh Vi t Minh vo Hu l p n i cc m i trong khi ch n i cc ny tri u t p Qu c h i quy t nh chnh th . L thoi v v a k t thc, Hong v Hong h u h p t t c nh ng gia nhn, h u c n, th v th n thu d n c giao l i hong cung cng ti s n cng c a Tri u nh cho chnh quy n cch m ng, i b ph n cho v gia nh qu hng b n qun. Nh ng dng c nhn, qu bi u c th mang theo. Vua thoi v , tri u nh khng cn, n n qun ch b th tiu. S c m t c a h nh ng ni nguy nga ny khng cn l do t n t i. C nh ng n c i c a c u hong d n d n l r. B o i nay khng cn c quy n c a m t Hong , c h ng m i quy n t do c a cng dn, nhng cng c ngha v ph i ch p nh n m t s h n ch : ng c l nh ph i ch m d t m i lin h v i ng i n c ngoi nh t l v i nh ng ng i b n c Php, Nh t. S c m on ny l c n thi t phng m i tnh hu ng ph c t p c th x y ra. Sau l thoi v , khng kh ng ph v n no nhi t kh th d ng nh mu n thay i n p s ng tnh l ng quen thu c c a ng i dn x Hu . Khng m y ngy l khng c nh ng on qu n chng di u hnh trn hai b sng Hng. Nh ng ti ng loa, nh ng ti ng h kh u hi u, nh ng nh p tr ng ch c a thi u nhi, nh ng ti ng ht ng ca vang trn ng ph . Tng b ng, h h i nhng khng ph i khng c nh ng ti ng tht cm h n, nh ng v b t b , nh ng tnh c nh cay ng, nh ng phin ta cch m ng tuyn n t hnh v n quy t thi hnh ngay l p t c. Nhng nhn chung ch thay i qu m , c nh l c s dn x p u vo y t tr c. V i m t s ng i, t ng nh H Ch Minh v B o i hnh ng theo m t k ho ch chung c v ch ra m t cch t m : B o i l i d ng Nh t tuyn b c l p, xa b cc hi p c b o h do cc tri u vua tr c k v i Php, tuyn b n n d c l p c a Vi t Nam m t th i gian ng n sau Nh t b i tr n th Nh vua thoi v , l ng l trao chnh quy n cho Vi t Minh v Vi t Minh chi n u bn c nh ng minh nn c t cch giao d ch v i ng minh yu c u h cng nh n c l p. Lm th no c th tch b ch ci g thu c v nh n c, ci g thu c v gia nh Nh vua v Hong h u? ng b tr ng Lao ng L Vn Hi n m t c u chnh tr ph m b k t n nm nm kh sai trong nh ng c Kontum, trn ng ra B c nh n nhi m v , c H Ch Minh giao nhi m v ki m k ti s n trong hong cung m Ph m Kh c He chu n b b c u. Cng vi c c a ng ti n hnh khng m y kh khn. Hong gia khng tham gia vo vi c xc nh xem t ng v t ci no thu c v h . Ng i i di n c a chnh ph cch m ng cng c thi r ng ri. My bay, t c coi l qu bi u c a Php, v y th l i cho c u hong s d ng. Nhng c u hong nh t nh nh ng l i cho cch m ng, nh t l hai chi c my bay hu n luy n phi cng [13]. Sau cu c trao i h u ngh y, m t b ng li t k di c trnh ln B tr ng. M con b Nam Phng khng mang theo nh ng g thu c ti s n nh n c, tuy nhin, cng n kho ng b n ch c hm c Vi c thu d n ra bn ngoi hong thnh ti n hnh r t kh n trng, ch n a ngy l xong. M t on ng i di nh trong m t cu c rt lui hay m t cu c di c l l t ra kh i c a thnh. M t s mang theo c n ng qu khng s c em h t ph i b l i trn c u Tr ng Ti n, cy c u s t s v duyn dng b c qua sng Hng g n tr c c ng thnh. Cho n chi u ngy 31 thng 8 b Hong thi h u T Cung cng m con b Nam Phng v gia nhn d n h t c ti s n ring v An C u trong cung An nh tr c y l ni ngh h c a hong gia. Trong lc B o i cn ang hon thnh vi c bn giao th ng Tn Quang Phi t, ch t ch y ban Nhn dn t nh Th a Thin-Hu chuy n n cho c u hong m t b c i n kh n: Chnh ph lm th i m i cng dn Vnh Th y ra H N i lm c v n t i cao cho chnh ph . N u nh n l i, s c nh ng ch d n c n thi t ng c v n c th ra H N i s m nh t. K tn: H Ch Minh. ng c u hong c i c l i b c i n, m t ti i, ngh y c ph i l
- 64 -
Daniel Grandclement
m t cu c i y tr hnh chng. M t l n n a Vnh Th y l i nhn vai, a bn tay tri ln ngang c , l m b m ni m t cu ti ng Php: n c r i c ln thm m t cht n a cng ch ng can chi [14]. Nhng ng tr n tnh c ngay, l p t c ngh n vi c c ai i thp tng. ng He hay Hong thn Vnh C n? ng c u T ng l Ng ti n vn phng h i thc c u hong nn nh n l i v khuyn V ng i i theo, nn h i ki n H N i. V y l ng s ra s ng v lm vi c t i H N i, th m i c a ch C ng ho. M t thnh ph ng hnh nh c i lm vua ch n m t l n t khi Paris v , vo th i m ng i Php cho ng i thm t n c tr c khi n m quy n bnh. [1] Xem ton vn t Chi u ngy 17 thng 8. [2] Hai thanh nin Vi t Minh c giao h l c vng c a Nh Vua, ko c sao vng c a Vi t Minh l ng Vn Vi t v Nguy n Th Lng, c hai u l thanh nin tr th c Hu . Sau ny trong khng chi n ch ng Php, ng Vn Vi t l Trung on tr ng, n i ti ng trong cc tr n nh trn ng s 4, m t tr n Cao B c L ng v Nguy n Th Lng l C c ph C c Qun Bo B T ng Tham mu Qun i nhn dn Vi t Nam. Vin lnh binh ch huy lnh kh vng b o v k i k l i r ng ng dn qun chu n b ch ng l i, nhng B o i sau khi c tin bo, can ngn: Ch , ch ! Vi t Minh y! Cc ngi m n sng th Tr m l ng i ch t tr c - xem H i k ng Vn Vi t, Ng i lnh gi ng Vn Vi t, chi n s ng s 4 anh hng, Nh xu t b n Tr , T.P. H Ch Minh, 2004 (B.T). [3] C ti li u vi t l Castella (B.T). [4] Bo ng Pht xu t b n t i H N i ngy 25 thng 8 nm 1945. ng ch l t chi u ny khng c Ph m Kh c He nh c n trong h i k T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. Nguyn vn t chi u ngy 22 thng 8 nm 1945. [5] Ph m Kh c He, T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. Xem thm: T H u: Nh l i m t th i, Nh xu t b n Vn ha Thng tin, 2004 (N.D). [6] T H u, Nh l i m t th i, Nh xu t b n Vn ha Thng tin, 2004 (ND). [7] B n nh tr th c k tn vo ki n ngh l Nguy n Xi n, Ngu Nh Kontum, Nguy n Vn Huyn, H H u T ng. Cu c h p c a tr th c v sinh vin H N i Vi t Nam h c x ngy 21 thng 8 cng nh b c i n c b n nh tr th c k tn l ho t ng t pht. Khng c g ch ng t l do Vi t Minh gi t dy (N.D). [8] Bo C u qu c s ngy 27 thng 8 nm 1945, v Ph m Kh c He, T tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. [9] Bo ng Pht, xu t b n t i H N i ngy 29 thng 8 nm 1945. [10] Ph m Kh c He, sch d n. [11] Tr n Huy Li u, T c n ki m c a Hong B o i, T p ch Nghin c u L ch s , s 18, thng 9 nm 1960. [12] ng Vn Vi t, Ng i lnh gi ng Vn Vi t, chi n s ng s 4 anh hng, Nh xu t b n Tr , Thnh ph H Ch Minh, 2004. Chi n l i ph m thu c g m: 6 kh u Carbine, 6 kh u sng ng n Brown Canada 9 mm, 2 i n i, 2 my pht i n quay tay, 6 ti qun trang, l u n, n c, h p, thu c men, b c nn, ti n ng Dng, 6 c p da ng nhi u ti li u, gi y bt, b n , la bn... Cng xem Philippe Devillers, Paris Saigon - Hanoi. Les archives de la guerre, 1944-1947, Nh xu t b n Gallimard, 1988 (ND) [13] Trong phin h p ngy 29 thng 10 nm 1945 c a chnh ph , b tr ng L Vn Hi n cho bi t ng Vnh Th y s n lng cho chnh ph m n hai chi c my bay ring chnh ph hu n luy n phi cng. Ngy 29 thng 11, hai chi c my bay ny c tho cnh ch xe l a ra H N i, r i sau a i Chim Ha thu c t nh Tuyn Quang lm h c c cho l p hu n luy n khng qun u tin, nm 1949 (ND). [14] H i k Ph m Kh c He, (sch d n).
- 65 -
Daniel Grandclement
Ngy 3 thng 9 m t chi c my bay ki u Liberator c a khng qun hong gia Anh bay th p qua thnh ph , sau vi vng l n th p th ra ba chi c d mu. Khng c ng i, ch l ba chi c thng g dy, ng ai ch c ch n. M t chi c ri xu ng v t ru ng trn cnh ng An C u, l t ngay vo tay l c l ng b i gi i phng qun Hu ng g n . Hai chi c khc ri xu ng sn tr ng Thin H u, ni c kho ng 200 gia nh Php ki u v cha o cc gio x trong t nh t p trung v y t sau o chnh Nh t m ng 9 thng 3 nm 1945. n ra cu c ng nh gi a Php ki u v dn qun, t v Vi t Minh tranh nhau chi m o t hai chi c hm g c th xu ng sn tr ng. C hai bn u c thng vong. M t ng i Php g c ng v trng n ti u lin c a Vi t Minh. M t thanh nin t v c nhi m v canh gc khu v c Php ki u tn l L Vn M i b trng n ti u lin, hm sau c chnh quy n a phng t ch c l tang tr ng th . Khng ai bi t s ng i b thng c hai pha Php v Vi t l bao nhiu. Hai hm g c khui ra. Tuy t nhin khng c v kh. H t th y u ch thu c men v lng th c. C c nh ng chi c gng c c l lm tn hi u cho my bay. N n nhn Php tn l Chenevier, c chn trong v n nh th ch khng ph i ngha a v ngha a do Vi t Minh ki m sot. Quan ti lm b ng nh ng m nh g ph lo i, ph c tam ti. Sau m t s ng i Php b ng i Vi t b t em i c th v . M t ng i khc tn l Meynier b b t gi i i u khng ai r [1]. Hai trm Php ki u chen chc trong khu ph Ty, sau s ki n ngy 3 thng 9 s ng nm n p lo s b tr th. Nghe u m i cn nh u c nh d u trong s t n cng c a t v . M y ngy sau, ngy 11 thng 9 my bay ng minh tr l i, h cnh ng hong xu ng sn bay Ph Bi, mang theo m t ton g m 6 qun nhn M ho c c th c ng i Php tr tr n vo l y danh ngha phi b ng minh, c nhi m v i u tra, tm hi u s ph n phi cng ng minh b Nh t b n ri trn chi n tr ng ng Dng tr c y, v ti p t cho t binh Php. H c chnh quy n a phng n ti p n ng nhi t, nhn dn ng ch t hai bn ng T c mang c , bi u ng Hoan nghnh phi b ng minh (Welcome to the Allied Mission), Quy t chi n u cho n n c l p c a Vi t Nam (Struggle for independence of Vietnam), N c Vi t Nam c a ng i Vi t Nam (Vietnam to vietnamese) hoan nghnh phi b ng minh. Trong bu i ti p ki n chnh quy n a phng, phi b ng minh nh c l i s ki n th d ti p t cho Php ki u tu n tr c. i di n chnh quy n gi i thch: s d c v ng l do tr c 8 ngy c v bi t kch Php nh y d xu ng Hi n S cch Hu 25 cy s v pha Ty, yu c u t nay mu n ti p t cho t binh v Php ki u, xin chuy n qua y ban nhn dn t nh [2]. T i khch s n Morin phi b ti p xc v i Php ki u, h a s chuy n gip th tn. T ma thu 1940 nh ng ng i Php Hu cng nh ni khc khng g i c g v gia nh Php v t khi b i tr n, m i quan h th tn v bun bn gi a chnh qu c v ng Dng h u nh b c t t. M t nh bo M lin l c c v i Php ki u, mang theo th t Nam K v c nh ng tin t t lnh. C nh ng ng i thn trong gia nh c a binh s Php i thot v Si Gn v t qua c nghn cy s ng r ng ph n l n l pha Lo, con ng h i sau ny c g i l ng mn H Ch Minh. Nhi u ng i trong b n h b m d c ng nhng v n c i thot vo n Si Gn. i u ki n s ng trong khu ph Ty st km h n. Ng i Php ph i t mua th c ph m t i m t c a hng ti p t do Vi t Minh ph trch. Sau khi tr ti n c lnh m t tch k h n hm sau l y hng. Khng cn bnh m, b, c ph, nh ng n, th c u ng quen thu c c a ng i Php, nhng l i c Vi t Minh coi l xa x . m m nghe th y nhi u ti ng sng ch ng bi t v l do g, ai b n v b n ai, nh ng tin n th m st. T ng m ng i s ng trong khu i n m v i cu h i m nay s l m cu i cng chng. R i nh ng h i tr ng rung ln cng d n d p vo bu i sng s m. Gi ng i u tr nn cng th ng nh t l t sau ngy Php gy h n Nam B , 23 thng 9 nm 1945. Tnh hnh khi n Paris lo ng i. M t bo co ngy 22 thng 9 nm 1945 c a cc t ch c m t v Php Vi t Nam cho bi t: Tnh c nh c a cc ki u dn Php, b t p trung hay qu n thc r t b p bnh. Nh ng v l n x n ngy cng nhi u. Nguy c v m t cu c tn st hng lo t v n t n t i v ngy cng nghim tr ng [3]. [1] Elula Perrin, sch d n. [2] Bo C u qu c s 43 ngy 14 thng 9 nm 1945. [3] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, h s 1211NF.
- 66 -
Daniel Grandclement
Ngy 2 thng 9, nm gi sng, hai ngy sau l thoi v , cng dn Vnh Th y r i Hu ra H N i, v i ch c v c v n c a chnh ph . Ch t ch H Ch Minh ang ch ng. on g m hai xe t. Xe th nh t ch Vnh Th y c B tr ng Lao ng L Vn Hi n thp tng. Xe kia ch hong thn Vnh C n. Phi on Tr n Huy Li u sau khi nh n n, ki m ln ng ra H N i t hm tr c. Nh n c m i cha c xe, on dng hai chi c xe ring c a c u hong. Hnh trnh su trm cy s t Hu ra H N i c th c hi n trn hai chi c xe ti n nghi nh t lc l cc xe Mercury v Packard. Bn c nh ni m hn hoan chung, m t m i lo u n ng n trn ng p m t b ph n quan tr ng trong dn chng thnh. l gia nh nhn vin hong gia, cc tri u th n hay c nh ng nhn vin bnh th ng trong b my Nam tri u c. Lng thng s ra sao y? Chnh quy n cch m ng h a s tr lng thng 8, nhng sau th sao, cng vi c trong b my chnh quy n m i u dnh cho h . Chnh quy n nhn dn khng l nui h mi? Tnh c nh c a h th t gi ng nh Php sau cch m ng 1789, giai c p qu t c c ph i s ng nh nh ng ng i ngho kh tr c y b h bc l t. ***** Khi t v a n my th Nam Phng v cc con ch y ra sn ti n ng Vnh Th y. ng xc ng ni v i chng nh ng l i cn d n d u dng b ng ti ng Php. l m t cu c ra i thn tnh g n nh l ng l hi m hoi trong gia nh h . Xa kia th c qun lnh lm hng ro. By gi , khi ng i ng u hong cung i xa, ch vi cu ni u y m c a ng i thn, l i ti n bi t l ng l c a m gia nhn. B Nam Phng l ng l t bn tay ph i ln cy thnh gi eo trn chi c ki ng. ng Vnh Th y rng rng n c m t m hn a con nh nh t. Cn b Hong thi h u T Cung khng m y hoan h tr c vi c b nhi m con b lm C v n cho chnh ph m i. B linh c m m t tng lai khng c g t t p. B ch ng ki n Thnh Thi ra i, r i n l t Duy Tn. L n ny chnh con b ra l i ra i v pha phe i l p, khng bi t lnh d ra sao? C ph i l s i y tr hnh hay cn ci g t hn n a. Ai bi t r ng on xe s khng ri vo ph c kch? Chnh ph m i khng c Algrie, khng c o Runion y k th c. B lo cho tnh m nh c a con mnh. Nh m y hm tr c, t trong cung An nh l i vang ln ti ng m t ng kinh. Ti ng m b c l n i lo ng i c a cc b m nh ph . Hon ton ng c l i, trn ng ra B c, phi on c dn chng nhi u ni nghnh n khng ph i ch nh m B tr ng L Vn Hi n, c u chnh tr ph m Kontum m c c u hong B o i t nay c g i l C v n t i cao Vnh Th y. Vnh Th y v n l ng i t ni, nh t l l n u tin ti p xc v i qu ng i qu n chng m nh d n h h i ch khng ph i m quan l i, ch c d ch ch s p l y khng dm ng ng u nhn th ng vo m t vua. L Vn Hi n k l i: C l tnh ng Vnh Th y hi nht nht. ng ta ch ng bi t g v cch m ng, ng h i ti H Ch Minh l ai. Ti cho ng bi t chnh l Nguy n i Qu c, ng c v hi lng. Hm u tin khi ng c bi t H Ch Minh v Nguy n i Qu c l m t ng nh l i cu s m truy n Nam n sinh thnh, thnh y ph i l Nguy n i Qu c ng th t ra: Th th thoi v cng ng. [1] on xe lao nhanh trn ng. nh c a c H l mu n c v n Vnh Th y c m t cng v i cc thnh vin chnh ph lm th i trong bu i l long tr ng c Tuyn ngn c l p t i v n hoa Ba nh ngy 2 thng 9 nm 1945, nhng khng k p. Tnh hnh kh n trng. Cng vi c b b n nh ni. L i cn ph i lo i ph hng ch c v n qun T ng ang l l t ko vo. Ch t ch H Ch Minh mu n c c u hong bn mnh, th hi n tnh i on k t dn t c, ch ng l i m i m mu chia r l t chnh quy n cch m ng. ang ma l l t. ng b n c ng p nn xe ph i i ch m l i. Nhi u c u b bom M ph s p. Khng ph i l chuy n i b m t nn m i khi t i a phng no on ph i d ng l i qu n chng nghnh ti p. Vnh Th y khng ph i l m t vin ch c bnh th ng nh cc vin ch c khc trong b my chnh quy n. Su t d c ng t c ra thnh ph l n pha b c, qu n chng nhn dn nh n ra ng, hoan nghnh. L n u tin dn chng c nhn th ng vo Hong m khng ph i qu l y. Su t d c ng dn chng dnh cho ng nh ng bi u hi n hn hoan, n ng nhi t v a knh tr ng v a yu m n khi n ng c m ng xi t bao! [2]. n Vinh, g n n a ng Hu - H N i, on c thm m t thnh vin m i: hong thn Souphanouvong, lnh t nh ng ng i Lo yu n c. Bn kia dy Tr ng Sn, cch kho ng trm kilmt, ng i Lo cng ang c g ng kh ng nh ch quy n c a h . Hong thn cng tu i v i Vnh Th y v cng s ng nhi u nm Php, h c tr ng c u ng nhng cm th ng i Php su s c, tham gia phong tro ch ng Php t r t s m v tr thnh ng i lnh o phong tro. M t vinh d m i dnh cho cng dn Vnh Th y: cch th H N i vi ch c cy s , t l th tr n Ph L (thu c a ph n t nh H Nam) ng Tr n Huy Li u, m t trong nh ng nhn v t chnh c a T ng B Vi t Minh, ng i nh n s thoi v , ch n ng bn ng. S n ti p chnh th c, thn tnh, khi n ng xc ng nh t l
- 67 -
Daniel Grandclement
kh ng nh thi tr ng th c a chnh quy n cch m ng i v i ng. Nh ng cu c n ti p chnh th c c a chnh quy n a phng, nh ng ti ng hoan h c a qu n chng khng bi t th t tm n u. nhng cng lm cho ng yn tm. Ch c th i ti t l khng thu n l i. Tr i v n ma dai d ng, khng lc no t nh. Sau m t m d ng l i t i Ph L, 9 gi sng hm sau, on ln ng i n t ch ng ng cu i cng v H N i. n st c a ng th , lc c v n c nh ng ch dn chng t t p n cho m ng c v n t i cao c a chnh ph . Ngy 4 thng 9, vo lc 11 gi , chi c Mercury tr c c a m t ta bi t th xinh x n tr c y l nh ring c a vin c l thnh ph s 51 i l Gambetta (ngy nay g i l ph Tr n Hng o) m t ng ph vo lo i p nh t thnh ph H N i. Sng hm sau, c v n Vnh Th y chnh th c n cho ch t ch H Ch Minh t i dinh ch t ch t t i ta Th ng s B c K sau i thnh dinh Khm sai B c B . D i con m t Nguy n Vnh Th y, ng i ng u nh n c, dng ng i m nh kh nh, y u u i trong chi c o khoc ngoi kn c , v i i dp cao su, chm ru la tha, gi ng m t ng i kh h nh v a gi ng m t nh nho, ph h p v i cc cu c m o vn chng hn l ho t ng chnh tr . Tuy nhin, i m t su sau m t cn s t rt n ng tr c khi r i chi n khu, v n tot ra m t ni m tin v ng ch c ti n t n c, c s c c m ha r t m nh i v i ng i i tho i v i mnh. ng g i Vnh Th y l Ngi m t cch trn tr ng nhng thi c x thn tnh nh tnh cha con. n t ng t t p ny v n c lu gi mi v sau, c ng c v n nh c l i trong th vi t v cho m l b Hong thi h u T Cung, trong cu chuy n v i m t nhn vin m t v Php Cn Minh v c v sau ny khi quay tr v h p tc v i ng i Php c m u chnh ph ch ng l i Vi t Minh, nh ng k l i trong h i k. Ngay chi u ngy 5 thng 9, Ch t ch H Ch Minh n p l ng c v n t i nh ring. Ng i ta th y hai ng i sau khi ni chuy n trong phng khch, cn xu ng sn khoc tay nhau i i, l i l i ti p t c tr chuy n n hn n a ti ng. S tng ph n v vc dng v trang ph c gi a m t nh cch m ng lo thnh, ch t ch chnh ph , thn hnh m nh kh nh, g y g, m c qu n o ka ki c ng, chn i dp v m t c u hong tr tu i bo t t, tc ch i m t, qu n o tut-xo b nh bao, c th t c-v t, chn d n giy da lng bng t o thnh m t s tng ph n r r t nhng cng l hnh nh i on k t dn t c c o hi m th y trong l ch s . B t u t ngy 8 thng 9, ng c v n d cc phin h p c a H i ng chnh ph h p u n vi l n trong m t tu n, H Ch Minh ch t a cc phin h p. Vnh Th y lun lun c x p ng i pha u bn, gi a m t bn l H Ch Minh bn ph i v m t bn l B tr ng N i v V Nguyn Gip, bn tri. ng c m t phng lm vi c ring, ngay st phng lm vi c c a Ch t ch H Ch Minh. Sng sng ng n lm vi c h i b y gi . Bi t bao vinh h nh, bi t bao bi u hi n tn knh lm cho ng xc ng. Nhng thi c a c v n Vnh Th y lm cho m i ng i ng c nhin. ng ch ng ni m t l i, ng i im l ng, nh th cc cu c th o lu n khng lin quan g n ng. Trong nhi u thng, ng d hng ch c cu c h p v trong th i k tr ng n c chnh quy n m i thnh l p, chnh ph h p hng ngy nhi u khi bn c cc v n c th ch ng khc no m t cu c h p c a h i ng thnh ph khi n ng pht chn. ng v ng m t nhi u bu i. Ngay c nh ng bu i c m t, ng ng i im l ng, khng pht bi u g. Trong thnh ph n chnh ph u tin c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ha c i bi u cc ng phi, cc xu h ng khc nhau. C nh ng bu i bn b c qua qut hnh nh m i vi c c quy t nh u , tranh lu n bn ci ch l v ch. C nh ng bu i tranh lu n kh cng th ng trong lc tnh hnh kinh t x h i ang kh khn ch ng ch t, quan h v i Tu, v i Php, v i cc ng phi i l p di n bi n ph c t p lm cho ng c v n m t m i. ***** Cu c s ng th ng nh t c a ng c v n t i cao kh d d trong hon c nh chung r t eo h p lc b y gi . Cng nh m i thnh vin khc trong chnh ph ng khng c lng. B a n do khch s n Asia cung c p. ng ch khch s n tr c y kinh doanh xch l nay tr nn giu c quy t nh gp ph n ng h chnh ph m i. Ngi bi t th chnh ph c p cho ng g n cc dinh th c a cc ng t ng Tu, g n c nh t ng M Gallagher, i di n phi b ng minh. C hm ng li xe Jeep M cng v i m y s quan ng minh i chi ph ng th i th tnh nng c a lo i xe k c c ny. Th ng ng dng chi c xe Mercury sang tr ng mang t Hu ra, l n trong cc ph c a th . C hm dn chng nh n ra ng xm l i khen ng i chi c xe, hoan h cng dn Vnh Th y. Trong m y ch c nm ng trn ngai vng cha bao gi ng c thi bnh dn, g n gi dn chng nh lc ny... Cc nh bo H N i t ch c m t b a ti c l n hoan nghnh ng t nguy n t b cu c s ng vng gi tr thnh cng dn bnh th ng, hi sinh ngai vng v l i ch dn t c, v h nh phc c a nhn dn. Trong m t l n v Th Xun thu c t nh Thanh Ha, ng cng c nhn dn a phng tr ng v ng nh v y khi ng n t ng ni m tr c nh ng ngi m c a cc ng t tri u Nguy n. Nhn dn H N i cng cha qun khun m t ng trn cc con tem th in hnh ng v b Nam Phng. Bu i n Vi t Nam cha c phng ti n in tem m i v cng ti t ki m, v n dng l i nh ng con tem c, ng d u Vi t Nam Dn ch C ng ha v gi c c m i theo th i gi. Trong nh ng ngy u tin, v i t cch c v n chnh ph , Vnh Th y s ng tho i mi trong khu ph vo lo i
- 68 -
Daniel Grandclement
sang tr ng nh t th . Tr c m t ngi bi t th l tr i b o an binh c. M t ti u i m i ng i c phi n canh gc ta nh v b o v ng. Trong hai chi c xe em t Hu ra, ng bi u m t chi c cho ng b tr ng Lao ng L Vn Hi n, c u chnh tr ph m, ng i thp tng ng ra H N i. Ch m y thng sau Vnh Th y g p l i L L H, ng i tnh c c a ng. ng quan h cng khai v i , m m i d o, n nh u, lui t i cc ni n chi, ti m nh y b t ch p d ngh c a m i ng i xung quanh ang s ng kh c kh m b c. Cch m ng thnh cng, khng kh ph n kh i h h i nh ng ngy u m i ginh c chnh quy n r i cng qua i, khng che l p nhng kh khn ch ng ch t trong cu c s ng. Nhn dn nhi u a phng thi u n, h u qu c a n n i u nm cha kh c ph c xong, nhi u o n khng ch ng n i m c n c dng cao trong ma l thng 8. Vi c ti p t g o t mi n Nam g p nhi u tr ng i do phng ti n v n chuy n thi u, nhi u c u c ng b bom M ph h y cha ch a xong. Hng v n qun Nh t cha h i hng h t th g n hai ch c v n qun T ng trn vo. Ti ng sng ch ng xm lng d n mi n Nam. Gi i quy t v n ci n c a nhn dn l m t trong nh ng kh u hi u chnh c a chnh ph m i. G n hai tri u nng dn ch t i trong nh ng thng tr c , c ngha l b ng hay g n b ng con s ng i ch t trong b n mi nm chi n tranh m nhn dn Vi t Nam ph i ch u ng.. T khi r i b ngai vng, Vnh Th y cng m t lc m t ph n l n ti s n c a ng. T t c nh ng g ng c u g n v i a v c a ng. ng ch ng c g: nh c a, cung i n, ng a, xe, t t c l c a Tri u nh. R i b ngai vng cng c ngha l ng cng d t b lun cu c s ng xa hoa c a m t v vng. Ch vi tu n sau ngy thoi v , ng khng cn lo nhn dn v chnh quy n cch m ng tr th, m ng s ng c b o m nhng cu c s ng i th ng khi n ng nh t nh l i sau m t cn m di. ng th y mnh ang gi m t vai tr chnh tr th c s , ch khng ph i lm v, m cng l b o m cho tnh h p php c a chnh quy n m i. S c l nh ngy 10 thng 9 nm 1945 chnh th c c ng vo ch c v C v n c a chnh ph lm th i. Sau ny c m i l n thay i thnh ph n chnh ph , t chnh ph lm th i sang chnh ph lin hi p, r i chnh ph chnh th c do Qu c h i trong phin h p u tin m ng 2 thng 3 nm 1946, ng u c c lm Tr ng on c v n t i cao, cho n nh ng l n c i t chnh ph sau ny, d ng v ng m t, ch c v c v n t i cao c a ng khng h thay i. Th c t ng lm cng vi c y v chnh th c thay m t chnh ph trong nhi u d p. Ba ngy sau ra t i H N i nh m ch c, ngy 7 thng 9 nm 1945, cc bo n ph ng v n ng t i nh ring 51 ph Tr n Hng o. C l y l l n u tin k t khi v n c c m quy n bnh nm 1982, ng m i c cu c ti p xc v i ng o cc nh bo. ng pht bi u kh trn tru, thnh th t v t tin: Ti thoi v , chnh ph l i m i lm c v n. Ti vui lng ra y yn lng chnh ph ... Ni n chuy n tr c kia, ng i Php khi no cng mu n ti ng i yn m t ch , khng cho ra ngoi thn m t v i dn cho nn trong hai mi nm tr i lm vua, ti ra B c c m t l n v m t l n vo Nam K, cn xung quanh ti, h t ton nh ng ng i m t thm. Ti r t bu n hi u r ng khng th lm vi c chi c ch cho t n c. H mu n lm g th h lm phi u tu ln lc ti c c th Khm s Php k r i thnh ra ti khng thi th c sng ki n g c . M c ch c a ng i Ty l ai nh tm gip ch cho n c th h tm cch lm xa ti ra, n u khng xa c th h ph. Cng v c nhi u chuy n bu n nh v y nn ti ch mu n v ni v non cho qun h t m i i u. V ti hay i chi nn c l n ng i Php h i ti: Sao Ngi khng lm vi c g m c i chi hoi nh v y?. Ti tr l i: Cc anh ph i b ch c khm s ton quy n y ti m i lm vi c c. Ti ln ng ra B c c gh m y t nh pha b c Trung B v gh Ninh Bnh v Ph L. T i u ti cng th y nhn dn c quy t hng hi i n c l p hon ton, ti r t vui lng. n H N i, ti c m i qua dinh B c B h i ng g p anh em trong chnh ph m t cch vui v thn m t. L n tr c ti ra H N i, ti khng th y r rng m t c i g. L n ny i l i t do, ti c th bi t r c nhi u i u hn tr c. Ban u khi tham d cu c l , ti c lo lo. Nhng sau kh th y i bi u chnh ph i i c bi t nn khng lo ng i g n a v ti cng vui m ng th y vi c hy sinh (ngi bu) c a ti cng l m t vi c c ch cho t n c. Sau khi trao quy n, ti cng mu n ra kh i hong thnh ngay c t trnh m i s nghi ng , v ti s r ng cn ng i y, th s c ng i l i d ng ti. Ti ra y m c ch gip chnh ph thc hi n n n c l p hon ton. Vi c g ti cng h t lng gip . Ti cn lu t i y. Ngy v cha nh t nh. Tr c khi i, ti d n m y ng trong n i cc c th ng no cng ng . Trong lc ny ph i on k t tri t th m i sng, n u chia r th ch t... Lc tr c m i vi c (quan h ) v i ng i Nh t r t kh, l i ph i t ch c r t nhi u vi c. Tuy v y n i cc c cng c lm mong cho m i ngy m t kh nhng sau ny khng th y c k t qu g nn m y l n xin t ch c. H l nh ng ng i h t lng ra lm vi c v bi t lm ch khng ph i l b t l c. Khi bn ngoi hong thnh c cu c kh i ngha,... m y cng s b Vi t Minh chi m c r i. Ng i Nh t phi ng i n h i ti n u mu n nh qun cch m nh th chnh ph (Nam tri u) ph i lm n yu c u qun Nh t gip, qun Nh t s n lng gip. Ti c ni r ng khng bao gi chnh ph Vi t Nam l i yu c u ngo i qu c nh dn Vi t Nam. [3].
- 69 -
Daniel Grandclement
***** Hm sau, ngy 8 thng 9, cc bo B c B t ch c ti c chiu i Vnh Th y t i nh hng Asia. Cng d c Hong thn Vnh C n, s quan c n v Nguy n H u T ng, v ng Ph m Kh c He, c u T ng l Ng ti n vn phng, nay lm vi c t i B N i v . ng thay m t ch t ch H Ch Minh lm ch t a l b m c Tu n l Vng ngy 30 thng 9 nm 1945, v ngay t i hm ch t a ti c chiu i ban t ch c Tu n l Vng, ch t a b a cm chay nhn ngy l H nh nguy n c a Ph t gio t i cha Qun S ngy 16 thng 10. D l t n phong Gim m c L H u T ngy 29 thng 10 nm 1945, d i h i Lin on cng gio t i Pht Di m ngy 30 thng 10 nm 1945. ng lun thp tng H Ch t ch trong nhi u cu c l long tr ng: khai m c i h i thanh nin thnh Hong Di u ngy 25 thng 9, l thnh l p H i Thn h u Vi t M ngy 5 thng 10, khai m c tu n l vn ha ngy 7 thng 10, d l khai m c cu c l c quyn g o ch ng i ngy 11 thng 10, d cm chay c a nh Ph t t i cha Qun S ngy 14 thng 10, d l t Kh ng T t i Vn Mi u Qu c t gim ngy 21 thng 10, d ti c lin hoan on k t gi a cc ng phi (Vi t Minh, Vi t Nam Qu c dn ng v Vi t Nam Cch m nh ng minh h i) ngy 24 thng 10. Theo g i c a chnh ph , ngy 14 thng 9 nm 1945 nhn danh Hong thn Vnh Th y, nguyn Hong B o i, ng vi t th cho chnh ph v qu c dn Php v i gi ng vn kh hng h n: Ti ku g i s hi u bi t c a cc ng i c trch nhi m c a n c Php kh i c nh ng vi c ng ti c x y ra. N u s ch ng may khng th trnh kh i c th trong hng ng qun i c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ho, ti quy t s l m t tn lnh th ng bn c nh ng bo c a ti v s chi n u hy sinh tnh m nh khi ph c t do cho T qu c [4]. T y c v n Vnh Th y sau khi v t qua xu t s c m t s th thch, tr thnh m t chnh khch c th a nh n, c m i ng i knh n . ng khng thm n m t cu ni hi h c c a dn ngo i th : Vi t Nam l m t dn t c nh nhng l i c m t ng vua cao to, bo t t nh Ty!. ng cn c chnh ph b nhi m tham gia y ban d th o hi n php cng v i b y thnh vin khc do Ch t ch H Ch Minh ng u, c trch nhi m cng v i cc thnh vin khc so n ra b n d th o hi n php u tin c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ha trnh Qu c h i thng qua. T i y, theo l i nh ng ng i thn c n, ng t ra r t n i b t, khc h n hnh nh m nh t c a ng h i ng chnh ph . Ki n th c c a ng v lu t hnh chnh h c c tr ng khoa h c chnh tr Paris gip ng c c vai tr tch c c trong y ban so n th o hi n php u tin c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ho. ng cn c c lm ch t ch ngo i giao y vin h i, y vin qu n tr h i ng i h c Vi t nam v i m t s tr th c khc [5]. Sau khi ch t a l t n phong Gim m c L H u T t i Pht Di m ngy 27-10-1945, ng ra ngh S m Sn (Thanh Ho). ng l i hai thng b bi n, hai thng rong chi, ng m m t tr i l n, nh ng ngy ngh k l . C lc th ng th t ng t ng t ng c m t pht sng t u b n trng hay m t nht dao gm s k t li u i ng. Nhng chnh quy n khng nh ng khng tm cch hm h i ng, m cn m i ng chuy n n m t ni khc su trong t li n, mi vng Th Xun, an ton hn bi bi n, gi a lc c tin Php ang ng p ngh b ln S m Sn. Ng i ny thnh k th tr c ti p c a ng, k t khi h n sng ti chi m Nam B . B t k th no, chnh quy n nhn dn khng mu n ng ri vo tay h . Thng ch p nm 1945, ng nh n l i m i ng c i bi u Qu c h i t nh Thanh Ha v trng c v i s phi u kh cao: 92% phi u b u, m c d u ng khng b n tm l m n phi u vi c b u c v cng khng i v n ng b u c v cng khng bi t ch xc a i m b phi u th c hi n quy n cng dn c a mnh. Theo ngh quy t c a h i ngh Postdam, qun i Trung Hoa t Vn Nam vo mi n B c gi i gip qun Nh t. Theo chn chng l nh ng ng phi qu c gia ch ng c ng, m mu l t chnh quy n cch m ng. B n ny cng tm th y C u hong m t s ng h khi th y nh ng vin t ng Qu c Dn ng Trung Hoa c v c thi n c m v i ng, t ng u ng cng mu n khi khi ph c l i quy n bnh nn n c l i d ng ng. Phi on Php HN nhi u l n xin g p, nhng c l n m t C H nn ng l ng trnh [6]. Nhng khng, i u khng h p tnh cch ng. Nh th cng c ngha l c th x y ra n n ng tranh d n n n i chi n, m t i u ng mu n trnh t tr c khi t nguy n thoi v . ng khng th lm nh th . V v y ng v n ti p t c l i S m Sn, trnh xa m i mu toan l t chnh quy n nhn dn c a t ng L Hn v b n tay sai ng i Vi t. ***** Ngy thng tri qua, p l c c a cc ng phi i l t qu c gia c qun i Trung Hoa ng ng sau tng ln. Trn ng ph , m t s dn chng i bi u tnh qua bi t th ng , h kh u hi u i l p chnh ph m i do Vnh Th y ng u. Cc t ng lnh Trung Hoa lin t c t i g p ng. Thng 2, t t c cc ng cnh h u thn Trung Hoa v n ng dn chng xu ng ng i h i l p m t chnh ph do c u hong lm ch t ch. Vnh Th y tm s v i ng He: ng bi t y, ti khng ph i l ng i ham quy n bnh. Nh ng ng i thu c phe qu c gia ni dn chng ng h ti. Sau khi i h i ki n ng H , c u hong trnh khng ti p i bi u c a on bi u tnh m y trm ng i di u qua bi t th ng . Ngy 22 thng 2, ng th ng th n tuyn b tr c cc nh bo: Thng 8 nm ngoi, ti b ngi vua m c ch l th gi i v trong n c bi t r ng dn t c Vi t
- 70 -
Daniel Grandclement
Nam khng phn bi t giai c p trn d i u m t lng on k t ch t ch quy t ginh l y c l p v t do. Ngy nay cc ng phi u on k t, ti r t vui lng v c on k t m i c l c l ng, c l c l ng m i tranh th c hon ton c l p. B i v y ti mong r ng ton dn nn em k t tinh th n v l c l ng gip chnh ph trong cng vi c khng chi n ki n qu c. Nh ng vi c g c th lm cho lng ng i hoang mang, c th cho qun ch l i d ng nh bi th , bi cng th nhn dn khng nn lm. V n m nh c a n c nh l trong tay ton th ng bo chng ta on k t ch t ch th nh t nh chng ta th ng l i. N u ton th dn chng mu n ti tr l i chnh quy n th ti s n sng nh n, nhng m t nhm ng i khng ph i l ton th dn chng. Vi c b u ch t ch n c Vi t Nam Dn ch C ng ha s do Qu c h i nh o t. V ch Qu c h i m i l i bi u chnh th c c a dn chng c n c. Khng ph i m t nhm ng i mu n cho ai lm ch t ch l ng i y c lm ch t ch ngay [7]. Cng ngy, i u ng c nhin l H Ch Minh c m t lc cho bi t ng khng ph n i vi c c u hong ng u nh n c cn ng s lm c v n t i cao th vo ch c a ng Vnh Th y. Ph i chng theo ngh c a ng H l m t cch tng k t u k lm v a lng ng i Php ang i h i k k t hi p nh v i m t chnh ph tiu bi u cho th ng nh t dn t c... Ng i ta k l i cu chuy n l lng gi a c v n Vnh Th y v ch t ch H Ch Minh: M t bu i sng khi Vnh Th y ang dng b a sng i m tm th c H n v i m t dng i u c v suy s p. C ni: Ngi hy tr l i vai tr ng u nh n c... Ng i Php khng mu n thng thuy t. Nh ng ng i trong phe qu c gia ang gy s c p m nh i v i ti. Vnh Th y nghe th y th l y lm l , h i l i: C khng a y ch ? N u ti ng u chnh ph , ti c th ch n cc ng b tr ng gip vi c ti c khng? Hay bu c ph i ch p nh n nh ng ng i do C a ra? C H tr l i d t khot: Khng, ngi c th l y t t c nh ng ng i ngi mu n, l p chnh ph m i. Nhng n khi g p l i, c H l i thay i ki n: Tha Ngi, ti ngh l i r i, ti khng th thoi thc nhi m v trong lc kh khn ny. Ti v n ph i l i cng v ng u chnh ph . [8] ***** Ngy 7 thng 3, k Hi p nh s b Vi t - Php c m t ngy, ng lun lun bn c nh ch t ch H Ch Minh ti p chnh th c i bi u Php Sainteny v n thm p l ng ta. Ngy 8 thng 3 nm 1946, H i ng chnh ph h p quy t nh c m t phi b thn thi n i Trng Khnh ng th i cng c m t phi on thn thi n i Php. Ngy 11 thng 3, h i ng chnh ph l i quy t nh c v n Vnh Th y d n u phi on i Trng Khnh. Trong on cn c Nghim K T , ng i c a Vi t Nam Qu c dn ng, Th tr ng Ngo i giao, Nguy n Cng Truy n, i bi u Vi t Minh, y vin tuyn truy n thu c y ban Nhn dn B c B , H Ph Hng, i bi u ng Dn ch Vi t Nam (trong Vi t Minh), y vin tuyn truy n thu c y ban nhn dn Trung B . Phi b s l i m t i di n l i Trung Hoa lm i di n th ng tr cho phi b . H i ng chnh ph cn xc nh nhi m v c a phi b l t r cho chnh ph Trung Hoa l cc ng phi on k t r i, h i Trung Hoa c th gip ta nh ng g, yu c u ta nh ng g, t c m tnh v i Trung Hoa, trao i ki n ch khng cam k t g. Phi b cn c php l i Trung Hoa m t i di n cho phi b [9]. C v n Vnh Th y nh n l i i Trng Khnh nhng v i t cch c u hong i du l ch ch khng lnh o phi on. V v y Nghim K T , ng i c a Vi t Nam Qu c dn ng lm tr ng on. ng ngy ln ng, 16 thng 3 nm 1946, Vnh Th y ni v i Ph m Kh c He c u t ng l vn phng c a ng: Sau khi ti ln ng i Trung Hoa, ng c th vui lng i Hu m t l n n a m i b Nam Phng a cc con ra H N i khng. C H cng ng v i ngh ny [10]. V y l Vnh Th y v H Ch Minh chia tay nhau. H khng g p l i nhau n a v m i ng i m t phe i l p nhau trong cu c chi n tranh Vi t - Php sau ny. Nhng th i gian u chnh ph H Ch Minh v n c thi nng tay, cho n pht cu i cng v n c nu ko m t con ng i l m l c tr v v i s nghi p chnh ngha. ng Ph m Kh c He k l i sau ngy ton qu c khng chi n, Ch t ch H ch Minh cn c ng Ph m Ng c Th ch em ti n sang v v n ng B o i v n c tham gia khng chi n v i nhn dn. Nhng ng kh c t . Sau ny chnh ng Ph m Kh c He cn c H Ch t ch c i Hongkong v n ng B o i tr v nhng s p i th c tin B o i nh n l i v v i Php nn ng He khng i n a. Cng theo nh bo T ng H u, m t nhn vin Vi t Nam c a hng thng t n Php cho bi t Chnh ph khng chi n H Ch Minh cn phi m t nhn vin cao c p trong chnh ph tn l H c Linh mang vng v ngo t sang cho B o i v thuy t ph c ng v n c nhng khng thnh cng [11]. [1] Nguyn vn cu ti ng Php: a vaut bien le coup, alors?. Xem H i k c a Ph m Kh c He: T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987.
- 71 -
Daniel Grandclement
[2] Ni chuy n v i ng B o Long t i Paris (Tc gi ). [3] Bo Quy t chi n, c quan ng h chnh quy n nhn dn cch m nh, xu t b n t i Thu n Ha ngy 8 thng 9 nm 1945. [4] Bo C u Qu c ngy 15 thng 9 nm 1945. [5] Ti n s Nguy n Tr ng H u trong bi Nh ng i u cn t bi t v m t ng i th k c bi t c a Ch t ch H Ch Minh nm 1946. Thng bo khoa h c c a vi n B o tng cch m ng Vi t nam, thng 6-2005 [6] V Nguyn Gip. Nh ng nm thng khng th no qun, Nh xu t b n Qun i nhn dn [7] Bo S th t ngy 24 thng 2 nm 1946. Xem thm bo C u Qu c ngy 23 thng 2 nm 1946, Ph m Kh c He d n trong T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. [8] B o i, Con R ng An Nam, sch d n. C m t vi c t ng i bi t t i l vi c c H c nh C u hong B o i thay m t c k vo Hi p nh 6 thng 3 v i Php. C ni v i V nh Hunh, m t ng i gip vi c g n gi: ng ta k m hay. Php tin ng ta hn tin ti (xem H i k V nh Hunh: Thng Tm c bay, Bo Vn Ngh , thng 4 nm 1993) (B.T.). [9] Bin b n H i ng chnh ph ngy 8 v ngy 11 thng 3 nm 1946, lu tr t i B o tng H Ch Minh. [10] Xem Ph m Kh c He, T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. [11] T ng H u, S th t v chi n tranh Vi t Nam 1945-1975, Nh xu t b n Cng an Nhn dn, 2004 (ND).
- 72 -
Daniel Grandclement
Sng s m, m t tr i v a m c, b Nam Phng d y. B h c a phng, nh nhng b c ra th m. B b n chi c o v i nh , th t ai lng v i, u i m nhng i chn t, nhn nh y i m t i u v ch m ri m c d khng c nh c m. Cnh tay a ln cao t o thnh m t ng l n ung a trn u, i m t vi v o r t ch m. i u ba l v a thanh thot l i v a n ng n xi t bao. Nm nay v a trn ba mi tu i nhng cha bao gi b th y mnh p nh th i gian ny. Thn hnh hi m nh d , khun m t khng cn thanh t th i thi u n tr ng thnh lc b c ln xe hoa nhng l c a m t thi u ph c thn hnh cn i, kiu sa. C m i bu i s m mai, b khiu v m t mnh d i con m t t m c a ch b i ng qun g n . Tnh h v n nht nht, khng dm ng ng u nhn th ng vo ng i n b qu t c ang nhn nh y, cho lm nh th l ph m th ng. B Nam Phng t p th d c u n hng ngy ngay c sau ny khi c chi n tranh cng v y. Ng i dn quanh cung An nh cng quen v i c nh ny nn khng m y ai ch m cng ch ng bn tn g v s c m t c a b c u hong v i l tr l ng c cnh vng ci xm yn tnh bn con knh pha ty b c thnh Hu . T i Hu , cng nh quanh vng Th a Thin - Hu khng kh chnh tr thay i k t khi c u hong r i kinh thnh ra B c v khi phi on chnh ph quay v H N i, mang theo h nh ng l i h a h n i x khoan h ng v i quan l i v ch c s c c a ch c... Trong khi m t s quan l i c h i h p bi u l lng trung thnh v i ch m i th m t s ph n t ch ng i ho c gy tr ng i cho chnh quy n m i u b th ng tay tr ng tr . Khng ai bi t r con s l bao nhiu. Trong thng 11 cc bo Hu a tin v n t t Ph m Qunh, nguyn th ng th b L i, ng u Vi n c m t c a Tri u nh Hu v Ng nh Khi, nguyn th ng th, cng v i con trai l Ng nh Hun b ta n cch m ng x t trong th i gian thi t qun lu t. Bo cn a tin: Sng 10 thng 12 nm 1945 ta n qun s Thu n Ha (t c thnh ph Hu ) m phin ta x Nguy n Ti n Lng, tr c y l th k ring c a b Nam Phng, cng l con r c a Ph m Qunh, tuyn ph t tm nm t, t ch thu hai ph n ba gia s n. M t hm c u con trai l n c a b Nam Phng, B o Long, g p l i ng i th k ring c a cha mnh b c nh st vy quanh. ng ta g y gi xng, ru ria m c di, run l y b y. ng ta n xin l i t ti n g i b Hong h u ngy tr c khi c n th tr thu c cho nh ng ng i canh gi mnh hay mua th c n thm... m tr th c m c ng ny tr c y bo t t ch ng ch c m nay trng th m h i th . B Nam Phng, khng c i, gi i thch kho: C l do ht thu c l nhi u qu... M t i u k di u x y ra v i ng Lng l ng ch b giam m t th i gian ng n. Sau ng i theo khng chi n, c Vi t Minh s d ng vo vi c d y ti ng Php v d ch thu t. Cn nhi u ng i khc km may m n hn, t i sao h khng ku c u v i c v n t i cao Vnh Th y? D c ku c u b Nam Phng th v i v th c a b lc ny cng kh c th gip c ai. Cn v i ng c v n, cha ch c ng n chuy n ny tuy c th m t vi tin n v cc v hnh quy t n tai ng. ng bnh v c b n b v hnh nh nh c m t s ng i thot kh i t i ch t (trong c Ng nh Di m). Nhng nh ng ng i ng s v i ng cng ng i lm vi c trn t ng gc B c B ph t c dinh Ch t ch chnh ph t t i ta Th ng s c, khng ai cn nh c ng c u hong c can thi p gip c ai khng. Hong gia r i kh i hong thnh khng bao gi tr l i. C nh by gi v cung An nh, m t ngi nh xy l n nhng km ti n nghi g n khu dn c c a thnh ph Hu , trng nh m t c a hng bnh ng t, m t b ch y d c theo con ng i N ng, m t b st con sng h p g i l sng An C u, thuy n i l i nh m c c i. Chi c thuy n r ng c a Nh vua neo u t i y. Dn nh thuy n h trng th y chi c thuy n r ng neo y l h hi u r ng Nh vua ang trong cung An nh nn ch dm nhn xu ng m t n c ch khng dm nhn ln ta nh kh i lm u cung i n ma h c a hong gia pha b nam sng Hng trong khu ph ng i u i di n v i hong thnh. Tr c ta nh l m y th c sn, gi a sn l hn ni non b . Pha ngoi l chi c c ng xy b th c h a ti t trang tr b ng . ng sau ta nh l con ng di gi a hai h n c hai bn. C ng sau xy n gi n, thanh thot b l i dng v n ng n c a cung An nh. Hai bn sn sau cn c hai dy nh, ki n trc n gi n m t bn l nh b p v bn kia c d ki n xy chu ng h v nui c s u. Nay hai dy nh ny lm ni ng qun c a n v b i Vi t Minh v a lm nhi m v canh gc v a gim st ho t ng c a hong gia. Ch huy kim chnh tr vin c a n v cng v i anh em binh s trong hai dy nh . Lc m i n ng ch huy cn l l m, nhng r t nhanh chng c i x nh m t thnh vin trong hong gia. Cung An nh ngy nay trng hoang tn. Dy nh bn tri tr c dnh cho b i ng qun b ph h y trong chi n tranh khng bao gi c xy l i. Tnh c o c a ta nh ny l sn sau c b tr nh m t nh ht ngoi tr i do ch thn vua Kh i nh ra l nh xy d ng. Sn kh u l m t sn tr i xy trn b cao, tr c m t th p hn l ch ng i c a ng i xem. Cung An nh c xy ln t u th k . Ki n trc th thi n, n a u n a , c , kim l n l n tuy b th nhng km ti n nghi, c n i th t t i tn, l i th i, trong nh thi u nh sng. T khi xy d ng u th k , n cha bao gi c c i t o hay s a sang l n cho h p v i tro lu hi n i. Ni y cn l ni c a Hong t Vnh
- 73 -
Daniel Grandclement
Th y sau khi c t n phong ng cung thi t lc 6 tu i, tr c khi sang Php h c t p. Ngy nay ngi nh v n t n t i nhng trng nh m t cung i n hoang ph , bi u t ng c a m t s giu sang trong qu kh [1]. Trong nh, gian phng l n t i tm cn nguyn hng c t, chi c c u thang n ng n b ng , trn t ng cn gi cc b c h a trong khung g hnh xo n c dt vng miu t phong c nh khu lng t m nh Nguy n vng ngo i thnh Hu . T t c cn l i nh m t nh t l n. Nghe ni m t ki n trc s ng i Php nm 1916 cho xy thm ba sn tr i pha sau n nh sng theo phong cch a Trung H i. Ni y vo nh ng ngy h nng n c, Nh vua mu n trnh ci khng kh oi b c trong i n i th ng ra y ngh ngi hng gi Nam. B Nam Phng cng cc con v b Hong thi h u T Cung t khi d n ra y u s ng chung d i m t mi nh. Tr c y trong T C m thnh, m i b u c cung i n ring. Quan h gi a h v i nhau khng m th m g, khng ch l gi a m ch ng nng du, m do tnh cch hon ton khc h n nhau. M t b xu t thn bnh dn, lm v th ba c a vua Kh i nh, nh sinh con giai l Vnh Th y nn sau khi Kh i nh ch t, Vnh Th y c ln ngi, b m i c phong lm Hong thi h u, m o Ph t, t ch nhng tr ng l ngha theo o Kh ng, cn m t b l con nh i ph ho b c nh t nh mi n Nam, du h c bn Php t nh , ti p thu vn ha phng Ty, thu c gia nh c o g c n m y i. Khng c nh ng cu c ci l n om sm m ch l s i u ng m trong cu c chi n tranh l nh th ng l v nh ng chuy n l t v t nh cch nui d y con, cng gi t tin. B Nam Phng khng ch u c mi hng. Th nhng trong i N i, m i cung i n u c bn th ring, th t tin, th th cng, th a nh ph n l n cc gia nh Vi t Nam khc. Trong s gia nhn th n theo cc b hong c S L , m t ch h u phng r t m c trung thnh, rt c ti n dnh gip hong gia. Cng nh c u hong b Nam Phng khng c nhi u ti n dnh ngoi nh ng trang s c t ti n do ch ng b cng cc b n bi u t ng. Tuy gi m r t nhi u nhng s gia nhn y t theo hai b v cung An nh cng cn n m i ng i. B c u hong Nam Phng v cc con c t do i l i ch c n bo tr c cho ng chnh tr vin n v b i c giao canh gc cung An nh cng nh b o m an ton cho cc thnh vin hong gia m i khi c n i ra ngoi ph . D nhin b khng ch u ng i ny nhn soi mi vo cu c s ng c a b nh t l sau khi c m t s v hnh quy t c a ta n cch m ng gy n i kinh hong cho nh ng ai tr c y hay giao du v i ng i Php. Cc linh m c v tu s Cng gio cung c p u n tin t c cho b, nh b bi t r di n bi n c a cc s ki n, v cng lm tng thm n i lo u c a b. B hay n i nng m t cch v c . C ng v i nh ng lo l ng v chnh tr b cn s hi nh ng cn gi n d c a con trai b. B o Long khng ph i l a tr d tnh. Nh ng ng i thn thu c r t s m i khi c u b n i gi n v c ho c ch v nh ng chuy n khng u nh ph i ch i lu m i khi i h i m t i u g . B hong v i m y gia nhn cn l i khng cn bi t nh ai gip th ng b tr l i bnh tnh. B n thn b cng tr nn nghim kh c hn, km kin nh n v km l ng hn. Tuy v y, B o Long t ra l m t thi u nin ngoan ngon. t c nh ng nh ch p no m khng th y m y anh em quy qu n bn nhau: M t a con trai m u m c, ch ng ch c, bi t suy ngh. C u b l i c p sch n tr ng. Nhng khng ph i l tr ng c. Khng cn i u ki n ln t n L t i h c tr ng Cng gio nh tr c. Cng khng cn gia s trong nh. By gi l i h c tr ng cng trong thnh ph , ng hn l tr ng Lyce cho con gi nhng cc l p d i, con trai con gi h c chung. C u ta vo h c l p tm theo chng trnh trung h c tng ng v i l p nh ti u h c. Chng trnh h c c m t c i ti n lm c u ta ngao ngn: c m ni ti ng Ty ng c h n v i tr c y Ai vi ph m s b k lu t. Lc u, c u b ni ti ng m r t km nn t ni, c u ta th y l c lng nhng r i ha nh p r t nhanh v i b n b trong l p. C hm, th y cc chu lng tng khng tm c t ti ng Vi t thch h p, c gio ph i nh c nhng l i d n ng k v i ai, v lm nh th chng s chng qun ti ng m , nh t l m y a em gi B o Long. Cn c u ta th v n say m v i ng sch truy n ti ng Php c a ng n i l c vua Kh i nh l i, nh t l m y cu n truy n vi n t ng khoa h c c a Jules Verne. Nh c th ng t nguyn tc ti ng Php, nn nh ng cu chuy n v i u thuy n tr ng Nemo v v Phileas Fogg - nh ng nhn v t trong tc ph m c a Jules Verne B o Long v n c d p ti p xc v i ti ng Php. By gi B o Long i h c khng ph i sau ny lm vua n a. V i ci tn c ghi danh l Nguy n B o Long, c u ta cng ch y nh y, rong chi ngoi ng, n a, ngh ch ng m, ci nhau, nh nhau nh m i h c tr khc. Khng cn b rng bu c b i bao i u c m k g b nh i v i m t ng cung thi t khi tr c. Cc b n h c trong tr ng ch ng m y may phn bi t i x , th ght g dng di hong gia. Hn th m i ng i v n knh n ng vua cu i cng tri u Nguy n t nguy n r i b ngai vng giao chnh quy n cho cch m ng r i tr thnh c v n t i cao c a chnh ph , ngang hng v i ch t ch H Ch Minh, ng i gi i phng cho dn t c. c ci B o Long h c r t kh. ng u l p, c ghi tn trn b ng danh d . Trong cc bu i cho c ngy u tu n, c u ta c vinh d ko l c sao vng ln nh c t c sn tr ng nh m y thng tr c y c u ta cng c ch n ko l c tam ti c a n c Php? C nh ng ni tn vui tu i tr con m tr c y trong cu c s ng trong cung c u ta khng bao gi c bi t t i:
- 74 -
Daniel Grandclement
i chn v t v i tr con ng ph , t n c vo nhau trn cc vng n c trong ma ma x Hu . L n u tin, B o Long bi t th no l ma ma Hu . M i nm, c n tr c ma Ging sinh m y m con b Nam Phng l i ko nhau ln ngh L t c kh h u vng ni cao, trnh ma ma x Hu . khng ph i l ma ro t ng cn m l ma phn, lm thm, khng ng t su t m ngy, ko di t thng ch p nm tr c n thng ba nm sau. M i th u m t, ng s nh p nhp, c nh t ng thin nhin bu n b. T sau khi Vua B o i thoi v , hong gia d n v trong cung An nh khng cn cha c n nh rao gi ng kinh thnh, khng cn c u nguy n ngay trong phng ring, vo m i bu i t i. M i bu i sng s m, t p th d c xong, b ch c n qua sn sau sang bn kia ng m y ch c mt l n gio ng dng Cha C u th c u nguy n v nghe cha c gi ng gio l, v cng l d p nghe ngng tin t c. Cn cc con b th chng nhanh chng ha nh p v i cu c s ng h c ng, ti p thu nh h ng mc-xt c a Vi t Minh. Cu c s ng d ng nh ph ng l ng nh t nh o. May m cn c cc cu c mttinh, bi u tnh ch ng ngy no khng c, ch ng khc no vo ma l h i. l th i k c a nh ng ho t ng si n i tc ng m nh n tm l ng i dn. Cng nh cha chng H N i, con c a b Nam Phng, nh ng Hong t , Cng cha l ng c cnh vng tr c y, ch ng cu c mttinh, bi u tnh no v ng m t. Chng cn h kh u hi u to hn nh ng a tr khc. Hong gia cn tch c c h ng ng cc cu c l c quyn trong c Tu n l Vng. B Nam Phng ng gp vi chi c xuy n b ng vng rng. c tuyn dng, b th y cng ch ng c g ng g i l cng tr ng. Ti p theo l tu n l quyn gp ng, quyn v i may qu n o gip tr em ngho trong ma ng l nh gi. D lu n t thi n c m v i b khi b tuyn b v i nh bo: Ti r t vui m ng v c m n Chnh ph Dn ch C ng ha i i r t t t v i gia nh chng ti. Chng ti r t vui m ng th y ch em ti n r t chng trn con ng c u n c. T trong n i m i d n sang, nh c a x p t cha xong, hi n nay ti cha lm g c nhi u, song nay mai khi no ch em c vi c g c n n ti, ti s r t sung s ng m gnh l y m t ph n cng vi c [2]. Khi d ti c c a cc nh bo chiu i phng vin M c a hng Associated Press gh qua Hu , b yu c u nh bo M lc no v n c lm n cho chnh ph v dn chng M bi t ch ng b, Hong thn Vnh Th y r t vui lng thoi v t lng on k t v i ton dn Vi t Nam ng h chnh ph Vi t Nam Dn ch C ng ho. [3] Ngy 18 thng 11 nm 1945, b c u hong ra l i ku g i ph n ton th gi i, c cc bo ng ton vn nh sau: N c Vi t Nam thot kh i ch n l ... Chnh ph Lm th i Dn ch C ng ha thnh l p. Ch ng ti, ng Vnh Th y t c c u Hong B o i t ng tuyn b Vui lng lm dn m t n c t do hn lm vua m t n c n l nn ng thoi v . Ti cng ng v i ch ng ti, nn ch ng ti lm c v n trong chnh ph lm th i c a n c Vi t Nam Dn ch C ng ho. Ring ti, ti cng cng v i cc ch em ph n gip nhi u vi c trong cng vi c x h i n c chng ti. Chng ti ch inh ninh ph ng s cho t qu c c a chng ti. Nhng t lu nay b n thc dn Php c s che ch c a phi b Anh xm chi m t n c chng ti v mi n Nam n c Vi t Nam hi n gi , ni chn rau c t r n c a ti ang b chm m trong vng khi l a. ng bo chng ti trong y c c thn quy n c a ti b gi t, b hnh h b i s tham tn c a m t b n ng i xm l c. Nh ng b n b c a ti nhi u n c chu u, cc ng cc b quen bi t ti, t t c nh ng ng i yu chu ng t do cng l, cc ng i ku g i chnh ph c a cc ng i cng quy t can thi p ngn c n bn tay m mu c a b n th c dn Php mi n Nam n c Vi t Nam l cc ng i lm n cho dn t c chng ti, lm n cho t t c ph n chng ti, cho c ti n a. Cc ng i hy tin ch c ch n r ng m i c m tnh n ng nn c a dn t c chng ti, c a ring ti i v i cc ng i s nh m t n t i mi mi. Thay m t cho m i ba tri u b n gi c a n c Vi t Nam, m t l n n a ti ku g i lng bc i nhn o c a cc ng i. Ti mong m i cc ng i khng cho chng ti ph i th t v ng. Tm l i, cu c s ng m thu n, vui v . M t cu c cch m ng th c s . Ch c m t i u d ch ng. ng chnh tr vin lun lun c m t, gim st ch t ch m i ho t ng c a b. Trong lc chuy n tr, b ph i c n th n gi gn t , l a l i khng lm ph t lng ng ta. Ngoi ra tm tr ng b lc no cng lo u ph p ph ng. Sng sng, b n tr n tr ng b ng xe ko. Tr a b nh t cha tu i vo l p, cn ba a ch t y m t xe ko. Trn o n ng ng n t nh n tr ng chng c ch ng ki n b n lnh Trung Hoa x s nh t n c chng: Chng ngang nhin c p bc, tr n l t v vt c a c i c a ng i dn em v doanh tr i. Nhng vui nh t l lc i qua khu ph Ty g n tr ng h c, trong nh ng gia nh ki u dn Php s ng chen chc bi t l p trong cc nh theo ki u bi t th . B n tr con ng i Vi t h th y l con Ty l tru ch c, ch i b i xua u i vo trong nh, dng sng cao su hay nm vo cc c a s . Anh em B o Long cng ua i theo cc b n chi ci tr c c . Ng i h c sinh c c a tr ng dng Oiseaux v c a tr ng trung h c dAdran cng h ht, nm vo c nh ng a tr m ch cha y m t nm tr c y c u h ng yu m n. Dn qun Vi t Minh ngy m canh gc khu ph Ty ngn m i hnh ng qu khch. M t hm tnh hnh tr nn cng th ng hn m i ngy: X y ra m t cu c x xt gi a m y anh b i Vi t Minh v i m t s ki u dn Php. S l trn m t tr n Nam B , b i Vi t Nam v a dng l u n nh chm chi c tu Php Richelieu. B i Hu nghe tin li n t ch c h i h p n m ng chi n
- 75 -
Daniel Grandclement
cng . Qu ph n khch, sut n a th h xng vo cc nh Php ki u tn st. Cc l c l ng tr t t n k p: ch c m nn ch gy thng tch nh cho n n nhn. B Nam Phng c thm nh ng l do lo l ng tnh hnh s x y ra t i t hn n a. Nh ng k ni m th i Php thu c phai m d n trong tm tr ng i dn, k c nh ng a tr trong hong gla. Quy n l c c xy d ng v t n t i g n m t th k pht ch c tiu tan qua cc phong tro n i d y c a ng o qu n chng. Khng cn bng ng i Php nghnh ngang trn ng ph . Ki u dn Php s ng t p trung trong khu bi t c. Binh lnh v s quan c a i qun thu c a m t th i t ng di u binh hng dng d i ch Decoux, hy cn b giam gi trong cc tr i t binh t ngy o chnh m ng 9 thng 3, m c d Nh t u hng [4]. S ph n hong gia b th gi i phng Ty, nh ng k b o h h tr c y, b qun. Ch ng ai bu n oi hoi n h . Th t l lng ch c c DArgenlieu, v a m i c t ng De Gaulle b nhi m Cao y Php t i ng Dng nh n. T Chandernagor, m t t nh n , thu c Php ng ta theo st tnh hnh ch th i c thu n l i ti n vo ng Dng. ng lin ti p bo co v Php: Hong h u An Nam v cc con b nh ng ng i n i d y nh t Hu . Hong thi h u k th b, chnh quy n cch m ng lun lun e d a tnh m nh b. B c nh h ng l n i v i tn cng gio ng Dng. Hy v ng Ta Thnh s can thi p v i Trung Hoa ang ch u trch nhi m gi gn tr t t khu vc b c ng Dng c nh ng bi n php c n thi t a b Hong h u v cc con v Si Gn (i n ngy 9 thng 10 nm 1945). Nhng Laurentie trong y ban ng Dng nh n b c i n t i m t ngy 9 thng 10 nm 1945 bc b ngh c a DArgenlieu. Trong h s c a B Php qu c h i ngo i lu gi Aix-en-Provence, ng i ta cn th y d u tch bt ph b ng bt ch c a ng Laurentie chua bn l b c i n c a c DArgenlieu: Ti th y khng ng lc vi c nh Ta Thnh can thi p v Trung Hoa gy s c p v i nh ng ng i chng ti mu n thng thuy t [5]. Nhi u phng vin n g p b c v n t i cao vi t bi. Tr c tin l hai phng vin bo Quy t th ng, c quan c a Vi t Minh Trung B . H thu t l i: n cung An nh h c yu c u ch phng khch. M t ng i ru r m, c v tr th c ti p h . l Nguy n Duy Quang, nguyn i n i i th n c a B o i. ng ni b phu nhn c v n ang t m nn khng th ti p h c, yu c u nh bo l i nh ng cu h i ph ng v n hm sau tr l i. Hm sau, vo n c ng h ch n m t c u b, chn m i tu i khu kh nh ang cu c bn sng o. Ch c l B o Long. ng Quang d n h vo m t phng di c hai gh bnh l n, hai gh bnh c a c p v ch ng Nh vua tr c y. B Nam Phng t trong bu ng trong b c ra. Hai ng nh bo b t ng th y b ng th ng ng i, nng n m tay ph i ln ngang tai cho theo ki u Vi t Minh? M t b c u hong , b c i qu xa khng? c h i v tnh hnh ng c v n H N i. B cho bi t ng v n m nh kh e, lm vi c nhi u, th nh tho ng vi t th v , th no cng ni t t v c H [6]: C c tu i nhng lm vi c mi t mi, c hm v r t mu n, th c n ngu i m cng khng yu c u ng i ph c v hm l i. Nh bo h i v vai tr c a b c u hong trong x h i m i v trch nhi m c a phu nhn c v n t i cao, b vui v tr l i: By gi t n c c c l p r i, n lc ng i ph n ph i coi tr ng vai tr c a mnh. Ph n Trung Nam B c c nhi m v chung l tch c c tham gia vo cng cu c ti thi t t n c. B cn t mong Chnh ph c H s giao cho b m t trch nhi m c th . M i khi vi t th tr l i ng c v n b u nh c l i nguy n v ng . Tr l i cu h i v gia nh, cc Hong t Cng cha, b c u hong tr l i: t t c u m nh kh e. C m n cc nh bo n ph ng v n. B ng d y, t ng t c t d t cu chuy n, ti c i b t tay t m bi t hai nh bo v lui vo bu ng trong. Tc gi k t lu n bi bo: Tnh cch b c u hong th t c bi t. t lu sau, p ng nguy n v ng c a b mu n tham gia vo cng cu c ki n thi t qu c gia, H Ch Minh k s c l nh b nhi m b cng v i hai ch c nhn s tr th c c tn tu i tham gia y ban nghin c u k ho ch ki n qu c thnh l p ngy 31 thng 12 nm 1945. Tuy v y cha khi no b r i Hu tham gia cc cu c h p c a y ban ny. Thng m i nm 1945, ng Ph m Kh c He, c u T ng l Ng ti n Vn phng nay lm vi c B N i V t H N i vo Hu mang n cho b m t phong th c ba t gi y xanh kn ch to r ng c a B o i. B Nam Phng xc ng run tay nh nh thong th c b c th u tin c a ng c v n. ng He g p b trn ng d c b knh. B v a i d l ch u nh th Ph Cam v . ng He theo b vo cung An nh, ln c u thang l n n m t cn phng nh , kh c . Ni y khng nghe ti ng n c a ph x, cng khng nghe ti ng h c a nh ng ng i ko thuy n trn sng bn c nh nh. B ng i trn m t chi c gh bnh n ng n c tay v n ch m r ng. Gh c l t th i vua Kh i nh l i. D ng i nh th v m nh kh nh, Kh i nh thch nh ng dng l n. ng He ng i bn c nh trn m t gh bnh cng lo i, ch b c th xong. ng gi im l ng. B v n n ng tai n u khng ng i g n st, b khng nghe c ng i i tho i ni g. Tr c y c Nguy n Ti n Lng c m nh danh l ci tai c a Hong h u Nam Phng chuyn nghe r i ni l i cho b hi u. Lc ny ng Lng ang ng i trong t. Hm nay b m c chi c o di lam gi n d , c eo chi c ki ng vng n ng, khng trang i m v v a i l v . ng He ng c nhin th y b nh gi i, nh ng n p nhn nh hi n trn gng m t p.
- 76 -
Daniel Grandclement
ng c m ng th y b b i r i, hai gi t n c m t ln ch m ch m trn g m. B c u hong th y khng c n che gi u cn xc ng. B h n ng n bu i chi u s tr l i l y th tr l i g i ng Vnh Th y. 4 gi chi u hm , y h n, ng He tr l i cung An nh. L n ny, cu c tr chuy n c v thn tnh hn. Sau khi a th, b ni: - ng He ny, ti r t tin ng, tr c th no th nay cng th , ti mu n ng cho bi t t t c s th t v vi c ng Vnh Th y m con L. - Chng ti r t ti c khng c bi t t ng t n, nhng ng l H N i ti c nghe ni long thong v vi c Ngi c v n c quan h (ng th i g i l mo) v i L, ng He p ng. - ng bi t con L nhi u khng. Con y l ng i nh th no? - Chng ti cha bao gi trng th y c ta. Ch nghe ni l c ta p nhng v t cch th kh i ph i ni. - ng He ni thm - Chng ti khng bi t g khc v ti khng cng nh v i Ngi c v n. Cng vi c b N i v chon h t th i gian nn chng ti khng quan tm n nh ng chuy n khc. - ng He im l ng m t lt, r i ni thm - B cng cc con nn ra H N i cng s ng v chm sc Ngi... - N u ch ng ti c h nh phc v i ng i tnh th ti khng h ngn c m. T t hn l ti l i m t mnh y. Ngoi ra c H c ngh ti ra s ng H N i khng...? - Ti cha bi t. y m i l ki n ring c a ti. Cu c ni chuy n k t thc. B cn h n ng m t cu c g p n a vo sng hm sau tr c khi ln ng ra H N i, b c cu chuy n mu n ni. [7] D s ng v lm vi c H N i, ng He v n c nh ring cho gia nh c Hu . V thm l i v con, ng cn nghe c. nhi u tin n trong thnh ph . B Nam Phng cn c chuy n g n a mu n ni v i ng? ng th c m c t h i. Ch c h n b s ni v i ng v m t k ho ch m ng c nghe phong thanh. N u tin n l c th t th l m t k ho ch, ng hn l m t m mu o chnh ang c p m linh h n chnh l Nam Phng. Cnh b o th trong hong t c t p h p m t s ng i cng gio s ti n cng n Mang C pha b c hong thnh, gi i thot m lnh Php ang b Nh t canh gi r i t ch c c p chnh quy n, v i s ng h c a hong t c s a B o Long ln ngi vua. Tr c y khi B o i thoi v , hong t c khng c tham kh o ki n nn trong lng v n on h n. K ho ch ny n u em ra th c thi, ch c ch n s n ra n i chi n. C l b thm d ki n ng He. T i sao l i l ng? B bi t ng r t thn c n v i chnh quy n Vi t Minh. C th quan h thn tnh tr c y khi n b ngh r ng ng s gi im l ng ho c k ho ch xc ti n n m c ng c bi t cng khng th ngn c n n i. Hm sau ng He i lun H N i, khng tr l i cung An nh n a. Sau khng c chuy n g x y ra. C th b c u hong thay i ki n, cng c th ng i Php khuyn b khng nn lm g. ng Tr n H u D c, nguyn Ph Th t ng chnh ph k l i: Th i gian ny v i t cch ch t ch y ban nhn dn Trung B ti cng n thm gia nh b Vnh Th y t i cung An nh trn b sng An C u, cng v i m ch ng (t c b hong thi h u T Cung), v cc con trai, con gi, c p 10 m u ru ng thn An C u, theo yu c u c a b T Cung l y hoa l i dng vo vi c th cng cc vua nh Nguy n, c p m t xe t i theo yu c u c a b Nam Phng ch y xe l y ti n chi tiu thm... C l n ra H N i h p, g p Vnh Th y ti h i c c n g khng, Vnh Th y ni ng ta H N i cng nh gia nh Hu u c chnh ph chm sc [8]. ng L Vn Hi n, b tr ng Lao ng, trong m t chuy n cng cn c bi t vo cc t nh pha Nam, n thm b Vnh Th y. Nhn danh chnh ph ng chnh th c ngh b cng cc con ra s ng H N i. l m t vinh d m chnh ph dnh cho b. Nhng b c u hong p l i m t cch t t n: B r t sung s ng c th y ngy vinh quang c a x s . B khng mong g cho c nhn b, cho gia nh b c . B ch mong sao cho cho n n c l p c a n c nh c v ng b n. B cng mong c c dip ra B c thm ng bo B c B nhng nh v y s t n hao v phi n ph c cho chnh ph nn b h n ch ngy n c nh c c l p chnh ph kh i cn kh khn, b s ra B c. B r t mong ch ng b em h t ti s c gip chnh ph . [9] Trong lc Vnh Th y ang s ng lu vong t i Trung Hoa, trong phin h p ngy 20 thng 5 nm 1946, sau khi nghe B tr ng Ngo i giao Nguy n T ng Tam bo co v tnh hnh gia nh b Vnh Th y, H i ng chnh ph quy t nh s dng phng php lo cho s an ton gia nh ng C v n, v n u b C v n ng ra ngoi B c ho c ng th no th chnh ph s ty lo li u [10]. T i sao b kh c t l i ngh ra H N i cng s ng v i ng c v n? H n b bi t qu r tnh n t c a ng ch ng, b c ra H N i cng, v t t lm ng ch m d t thi trng hoa c a ng, hn th n a xung t gia nh c phi by tr c m t m i ng i ch lm m i ng i ch c i, lm hoen thm uy tn ng c v n v khi su thm n i chua xt c a b. [1] Cung An nh l ni c a b Hong thi h u T Cung cho n nm 1954, sau Ng nh Di m bu c b ph i r i cung. Sau nm 1975, cung An nh tr thnh di tch c a c Hu . [2] Bo Quy t chi n, c quan ng h chnh quy n nhn dn cch m nh t i Thu n Ha, xu t b n ngy 18
- 77 -
Daniel Grandclement
thng 9 nm 1945. [3] Bo Dn qu c xu t b n t i H N ngy 24 thng 9 nm 1945. [4] i t Cdille, c De Gaulle c lm y vin c ng ha Php t i mi n Nam Vi t Nam nh y d xu ng L c Ninh ngy 22 thng 8 nm 1945 b Nh t b t a v Si Gn trao cho Gracey, tr ng phi b Anh (ND). [5] COM, b Php qu c H i ngo i, H s 1211, NF. [6] t nh t ng C v n g i n nm b c th v cho v , nh cn b i cng tc vo Nam chuy n. [7] Ph m Kh c He, Sch d n. [8] Xem H i k Tr n H u D c, B c qua u th, Nh xu t b n Chnh tr qu c gia, 1996. [9] Bo Dn qu c xu t bn t i H N i ngy 20 thng 12 nm 1945. [10] Bin b n h p H i ng Chnh ph ngy 20 thng nm 1946, lu tr t i B o tng H Ch Minh.
- 78 -
Daniel Grandclement
Ma thu nm 1945 Hu , t tr i xm x t, ma phn ko di. N c ma r rch trn nh ng t m ngi men trn mi l u Ng ph ng c a Ng mn. C khu v c i n i hoang v ng m t. i n Ki n Trung, ni tr c y c a vua v Hong h u v n c a ng then ci. Khng ai c p ph, m i th y nguyn. Song quang c nh tr ng tr i trong khu v c b n kilmt vung ny tr c y cng bu n t hiu h t. Hng ngn con r ng b ng s n m r i rc trn cc mi nh, nh ng rnh mng, trong nh ng khu v n nh ng n ng luy n ti c ch c th i qun ch . Ring ch cn l i m t pho i n ng c a b c c a ta thnh l cn s ng ng. Dn a phng quen g i pho i ny l n Mang C, ni ng qun c a l c l ng b o v kinh Hu tr c y. Sau ngy o chnh 9 thng 3, ni y tr thnh ni giam gi qun nhn Php trong nh ng cn bu ng ch t h p hi hm. Nh t B n d u hng. M t tri u i k t thc. Vi t Minh n m chnh quy n ton qu c nhng s ph n qun nhn Php b giam gi khng h hay i. Nh ng ng i lnh Php kh n kh thot ch t kh i nh ng hnh ng tn b o c a Nh t lo s s ph i ch u s tr ng ph t c a Vi t Minh, nh ng ng i b hnh h a y d i ch th c dn. Khng c chuy n h c tr t do tr c khi ng i Php tr l i x ny. Qun Nh t d b i tr n nhng v n c ng Minh giao nhi m v m b o an ninh khu v c ng qun, k c vi c ti p t c canh gi t binh Php. Chnh ph Vi t Minh ln ti ng ph n i vi c tr t do cho m t binh Php ny. Trong nh ng ngy thng 8 nm 1945, Php khng binh l c ti n vo ng Dng gi i thot t binh v ngn c n Vi t Minh c p chnh quy n, nhng t bn ngoi h ro ri t chu n b ti n hnh m t cng vi c phi th ng. D cn y u km, d ng i M cng khai ph n i vi c l p l i ch thu c a Php ng Dng, Php s tm cch a qun tr l i mi n Nam qun Php theo chn qun Anh vo gi i gip qun Nh t v sau , v i s th a thu n c a Vi t Minh, ti n ra B c, thay th qun Trung Hoa lm nhi m v ti p phng mi n b c ng Dng. M t nm (1946) nh d u b ng nh ng cu c chm gi t mi n Nam, khiu khch, qu y r i mi n B c, nh ng cu c nh chi n ng n ng i, nh ng c g ng ha gi i r i k t thc b ng m t cu c chi n tranh th c s gi a ton b binh l c hai bn Vi t Nam v Php. Thng 9 nm 1945, nh ng ng i lnh Php u tin np sau qun Anh b vo Si Gn. Ng i Anh, khng gi ng ng i M , t n tnh gip qun c a t ng Leclerc b p s c khng c c a Vi t Minh, nhanh chng l p l i n n th ng tr trn ph n l n cc thnh ph , th tr n v vng nng thn mi n Nam. Ban u, m i s di n ra thu n l i tuy t v i. Si Gn, ng i Anh bu c l c l ng cch m ng ph i tr gi t. Cn nng thn, chnh qun Nh t l i gip Php nh b i Vi t Minh. V i s ng h h u h o c a qun Anh, t ng Php Massu c th qut s ch cc n v Vi t Minh, nh b t h ra kh i Nam B v Nam Trung B . Qun i t ng Leclerc ph i thay i cch nh khng gi ng nh ng tr n nh bn sng Rhin. ng b ng C u Long du kch Vi t Minh khng c sng ng ph i nh ch b ng cung tn... Thng 11 tnh hnh b t u gay go. Dn qun du kch bm t, bm dn ra s c ngn ch n b c ti n c a qun Php. Nh ng b ph n c a s on 9 b binh thu c a, thm m t l on n t Madagascar c tung vo cu c chi n. l m t i qun ch p v, nh t nh nh g n nh ln lt, ng lc chi n tranh v a k t thc nn khng ph i d cc tr n nh cu i cng c a cu c th chi n th hai. V kh c a h tp nham lo i t nhi u ngu n Anh v M , mua l i cc kho d tr khng dng n, r i rc kh p chu . l nh ng siu th qui g chuyn bn l u v kh, h ph i mu m o l m m i mua c, v t qua cc qun l nh v c m on. Ng i M t thi ng p ng ng khi ph i bn sng n dng vo vi c duy tr ho c l p l i ch thu c a. Ceylan, cng nhn b c vc bo cho lnh s Php bi t h s khng x p hng xu ng nh ng tu i Si Gn n u l nh ng hng ph c v cu c chi n tranh ch ng ng i da vng [1]. M c tiu cu i cng l ph i chi m l i H N i v ton b b bi n ng. Nh v y c n c xu ng b . Ng i ta mua c c a ng i Anh Singapore. Cn my bay, ch c hai chi c Dakota th a c a M , chng c tho r i, g i t ng b ph n theo ng dn s . L i cn ph i h a b a r ng hai chi c my bay s khng dng chi n u. May m n l v n ng i Anh, bn l i nh ng chi c Spitfire, ng hm t London cng v i m i su Dakota khc, m i hai Junker c v ba th y phi c Catalina. u thng 3 nm 1946, l i d ng th i c ha hon do hi p nh s b m ng 6 thng Ba k gi a Sainteny v H Ch Minh, trung t Crvecoeur chu n b a qun vo Hu . T ng nh ha bnh s n g n khi hai bn k nh ng vn ki n th a nh n C ng ha Vi t Nam l m t qu c gia t do, c chnh ph , ngh vi n v ti chnh ring. Ng c l i, qun Php c php ti n ra mi n B c thay th qun i Trung Hoa, ng qun m t s v tr then ch t bn c nh l c l ng ti p phng Vi t Nam. Vi c k k t hi p nh Sainteny-H Ch Minh qu l t o thu n l i cho vi c Php ti chi m mi n B c. N u khng th , vi c qun Php ti n v Hu khng th d dng mau chng n th . Crvecoeur, khng qun s ng i u, ph i l y du kch ng i thi u s M o Lo b sung. Cn m t m mu thm c khc: ng i M o v n thm th ng i Vi t t xa xa. Qun Php v t bin gi i Lo xm nh p lnh th Vi t Nam vng ni pha ty Trung B , v a i v a nh. Nh ng cu c ch m sng d d i nhng ng n ng i, v i lin qun
- 79 -
Daniel Grandclement
Lo-Vi t. Sau khi chi m c Tchpone, h d ng l i Lao B o, m t ci o trn nh Tr ng Sn. M t cu c chi n tranh khng tuyn b . G i cc cu c giao chi n y l g, gi a m t bn l qun Php t ngoi vo nh nhau v i nh ng ng i cch m ng, nh ng ng i ch m t m c b o v chnh ph ang n m quy n H N i. M t cu c chi n tranh khng tuyn b , gi u m t, ng x u h . Cn nh ng ng i Php ang m c k t Hu . Trn bo ch chnh qu c, khng ai ni n h . Vi trm th ng dn ang s ng trong c nh s hi lo u, b l ch s b qun. Trong cc tr n giao chi n u tin y, qun c a trung t Crvecoeur ch m trn v i qun c a L Vn S u t l nh qun khu 4 g m t t c cc t nh mi n trung Trung B n v tuy n 16. Tchpone cu c ng x y ra c li t nh t. Lin qun Lo - Vi t g m ba trm hai mi b y tay sng. Qun s chnh l ch qu. Sau l cc tr n nh l t trn ng Khe Sanh, con ng v ng v khng ng i qua l i ngoi vi tr m ki m sot hay ti p t , hn hai mi nm sau tr nn n i ti ng m t cch ng bu n i v i ng i M trong cu c chi n tranh ng Dng l n th hai m Washington g i l cu c chi n tranh c a ng i M cn H N i g i l cu c khng chi n ch ng M . Vi c ph c u theo d tnh khng th c hi n c. B tng r n qu. Nh ng vin n lm, nh ng gi b c ph khng lm s p c m c u. Th l qun c a Crvecoeur v t sng, qua c u nhanh chng khng g p m t s khng c quan tr ng no. Tuy nhin trung t th y l nh c a H Ch Minh c nim y t kh p vng qu, d c ng ti n qun. Qun i Php pht hi n ra b y xc ch t b ch t u, ch c l c a lnh o ng ho c cc tn tay sai ph n ng b Vi t Minh tr ng tr . Trong m t bo co tnh bo ngy 30 thng 3 nm 1946, Crvecoeur vi t: nh h ng c a chnh ph H N i l khng th bn ci [2]. T i Hu , h c sinh tr ng qun s Trung B , n thanh nin, h ng o sinh, thanh nin cng gio g i th cho cc chi n s m t tr n ng vin h gi v ng tinh th n khng chi n cho n khi nh th ng k th Php. Ng i ch huy m ng l i tnh bo Ban Hnh ng (Service Action) c a ng i Php ng Dng thu c phi De Gaulle, t h i: C th k t lu n nh th no? Sau khi hi p nh m ng 6 thng 3 c cng b , nhi u cu c mt tinh bi u tnh c t ch c y , ph n nh m t tm tr ng hi lng no y, th y cu c chi n u ch m d t, nhng ng i ta khng mu n th nh n, b c l m t mu n r t c trng c a ng i Vi t l khng m t m t, l i c v chi n th ng, th hi n trn cc kh u bi u c nh c l i nhi u l n khng m y may thay i: c l p! nh u i th c dn Php [3]v.v... B t k nh th no, ngy 29 thng 3 khi qun Php mang c tam ti, ha bnh ti n vo c Hu , s th ng dn Php lu nay s ng qu n thc trong khu bi t c c m th y nh nhm yn tm sau m t th i gian di ch i. T bo Paris - Si Gn m t : Lc l m i su gi ba mi ngy 29 thng ba. Cc n v qun Php t nhin xu t hi n. Trung t Crvecoeur u i m n i xanh c a n v Commando, ng th ng trn xe Jeep, qua c u Tr ng Ti n i u on qun ti n vo thnh ph . Ti ng hoan h vang d y khng d t. Lin t c trong n a gi , ch tr m y pht gin o n do c i lnh tu n tra Trung Qu c i ngang qua, di u hnh tr c m t ch huy cc xe Dodge, GMC, xe ba bnh l p lin thanh t ng c a n v bi t kch thi t gip k , lnh qun xa, pho binh, y b i b m, mu da rm n ng, nhng nt m t ti t nh mn nguy n ti ri sung s ng. Paris? ng l quang c nh gi i phng Paris c s ng l i, khng ph i cho ba tri u dn chng Paris m ba nghn ng i dn Php trong thnh ph Hu , nhng cng l khng kh y, ni m hn hoan y, cng nh ng thi u n m c o m ng, mu sng ng i trn xe Jeep, cng nh ng ci hn y, nh ng m ng ng i l n v tr em tm nm t m ba, mi ng nhai k o scla M vy quanh nh ng anh lnh li xe Jeep. on xe i qua dng ng i v n h ht, hoan h c i ni, m hn nhau c c ti ng khc v xc ng n qu b t ng . Ch ti c r ng Hu khng c g u ng, ngoi n c l. on qun Php ti n vo Hu c v hnh di n, r t n t ng i v i B o Long. C u ta ch tr c h t n thn hnh l c s c a cc ch huy chi n xa, nh ng i ln kh i thp pho. Th t l nh ng con ng i kh ng l bn c nh kh ng i b nh c a lnh Vi t Nam, Trung Qu c, Nh t B n. T Paris - Si Gn k t lu n v i u c sng su t hn: Ci ngy quan tr ng ny i v i ng i Php Hu nh d u m t th i i ch m d t, n c th ha s k t thc chi n tranh v t s u hng c a Nh t, s ph n c a h khng h thay i, nhng n cng ni ln m t ci g khc khp l i. Trong x Annam c xa ny m ng i Php cam k t b o h t 1884, khng th quay v v i qu kh . Tr c y Hu ng i Php t ng c tn vinh, nhng Hu by gi l th ph c a Trung B , l n c Vi t Nam t do lin k t v i C ng ha Php v ha bnh v ti n b . C th cho php t x hi m t ngy, nhng ch m t ngy thi v ngy nay nh ng kh khn b t u xu t hi n, pha Php hay pha Vi t c n c nh ng ng i i m tnh, thng minh c thi n ch. May thay, Php v Vi t Nam v n c nh ng con ng i nh th . Tri v i khng kh l c quan c miu t trong cc bi vi t, thnh ph Hu c a ng i Vi t khng tham gia vo ngy h i. Khng c ti ng hoan h ti ng reo h khi cc on qun xa ti n th n tr ng qua ngo i . a s dn chng ng i Vi t c khng hoan nghnh g i qun v a m i thnh l p c a n n t c ng ha Php. Ngay hong gia d d ng v i cch m ng cng ch ng hoan nghnh h n y. Cc c, cc c u con b Nam Phng, nh ng h c tr ngoan d i mi tr ng c a n c Vi t Nam c l p, xem h l nh ng k th man r .
- 80 -
Daniel Grandclement
S c m t c a qun i Php cng lm cho tnh hnh thm l n x n. T nay, trong m t thnh ph c b n th qun c a b n n c khc nhau: Vi t Nam, Php, Trung Hoa, Nh t B n ng bn c nh nhau. L c l ng Nh t B n, d th t tr n v n ng hn c . Su mi ngn lnh Nh t n tr Trung B v B c B h i u 1946. Hu , ni sau ny ng i ta g i l ch o l a Vi t Nam tnh hnh cng th ng hn, ghi d u b ng m t s cu c ng nh t l v ban m. Tnh th k c c ny, s chung ng c a nh ng l c l ng i ch nhau, ko di nhi u thng, lc th yn tnh lc l i cng th ng. Ng i Php trong khu ph Ty Hu tin r ng h tai qua n n kh i. H n ngon, ng yn khng cn ph i lo nm n p cho m ng s ng c a h , yn ch ch i s s p x p c a Ta i di n C ng ha Php t i H N i tr v chnh qu c hay sang m t thu c a khc. Nhng ch l th i gian t m ngh . chi n s s tr l i v i m c c li t hn. Vi thng sau, qun Php gy h n H i Phng. Cu c thng l ng ha bnh L t r i Fontainebleau khng t k t qu . [1] Xem Leclerc et lIndochine: 1945-1947, - Leclerc v ng Dng 1945-1947, Quand se noua le destin dun empire, Khi no k t thc v n m nh c a m t qu c - Nh xu t b n Albin Michel. [2] SHAT- Vi n l ch s l c qun Php, H s Crvecoeur. [3] SHAT- Vi n l ch s l c qun Php, H s Crvecoeur.
- 81 -
Daniel Grandclement
C u hong l ng l th t dy gi y cao su. ng c n th n vu t th ng i bt t t ng n tr ng. Tri v i i th , thay qu n o trong phng dnh ring gc v n, ng thay qu n o lun trong bu ng ng . M t gian phng p, r ng ri, thi t b n i th t theo phong cch u chu, m t t qu n o m-c, m t t ng khn, m, chn t c u k. Chi c gi ng r ng khng c n m m nh gi ng n m i n Ki n Trung Hu hay H N i, nhng m t v chuy n i xa lm cho ng qun i c ng c a ci gi ng. V chng lc ny ang c chi n tranh d r ng nhn t Park Hotel, m t khch s n b lng qun mi n Nam Trung Qu c, nh ng cu c chi n u d ng nh li xa vo qu kh . B o i ng d y, nh ci my, nhn vo chi c gng ng ki m tra b c a mnh. ng chm cht dng chi c qu n v i, chi c o s mi c c tay, ch n m t c p knh rm r i xu ng sn qu n v t. Nghim K T i th qu n v t c a ng ang i. H trao i vi ng ban. Xung quanh d c hng ro m t co ngn sn qu n v t v i bi tr c khch s n, m t ton lnh Qu c dn ng canh gc, u o i nh th v i c nh khc th ng ang di n ra. M y thng tr c y, khng ai chi ban y. ph i d n d p, lo i b nh ng linh tinh, ng n ngang, gh u, gh di, nh ng v chai. Khch s n l i tm l i c t nhi u v l ng l y c a n v i s xu t hi n c a ng i khch du l ch khng ch i ny. Hai ng i chi ln l i. Chi c v t c a B o i d ng trn u v t, xoay trn nh m t chi c c r i xu ng. B o i c giao ban. ng b c n cu i sn sau v ch sn, nh m t qu ban r t m nh. Ti ng p r t cng vo l i v t nh th c khu v n bao quanh. L n ny b n lnh Qu c dn ng chm ch theo di cc ng ban. Hai ng i chi t t, th ng cnh khng e d. D hi m p, B o i h u nh chi m lnh sn, ln l i m i khi c th . G n nh m t tr n u c a nh chuyn nghi p n m c lnh Qu c dn ng xut xoa th di m i khi tnh i m hai tri ban nh l i. Khng cn phn bi t ai l c u hong, ai l b n chi m ch l hai i th m i m qu n nhau qua ng ban, b t ch p th i gian v l ch s . Hai bn ngang s c ngang ti nn nh ng ng i Trung Qu c khng h ni g n k t qu tr n u. i u b t ng cho t t c l s c m t c a m t ng i tr tu i cao lu u theo di c nh t ng t tr c ban cng c a khch s n. ng ta khng gi ng lnh Qu c dn ng cng khng gi ng hai i th qu n v t trn sn. Cao to, tc c t ng n, qu n o s m mu, ng theo di khng m m c i v i u c a hai bng tr ng. Ng i ta g i ng l Hng, H Ph Hng, m t nhn v t n i ti ng, thot n n t nh ng c Kontum tr v . Hng l m t trong hai trm ba mi t nhn c a nh ng c ny, g m cng nhn, nng dn, sinh vin, ph n l n l t chnh tr . Cha ng c l Palmsani. Hng b y vo y sau nh ng cu c bi n lo n nm 1930. Cao tro cch m ng nm 1930 b dm trong b mu trong nh ng v n p tn kh c cha t ng c, th c hi n b ng l i l, b ng sng lin thanh, i khi b ng c i bc. m t Palmsani g m t chi c ba toong vo u m i t nhn, mi ng m m t hai ba, v.v... Nh ng k b h ng c c nhi m v hon thnh xy d ng m t con ng thu c a 14, t Dakpao n Dakxut, trong su thng t thng ch p nm 1930 n thng su 1931, m t trm b y mi t nhn b m ng. Khng ph i v kh h u v s t rt m b gi t. Palmsani lo i b nh ng ai khng ch u ng n i nh p ti n trnh cng vi c. Ngy 12 thng Ch p nm 1931, t kh sai t ch i khng ch u r i ng c Kontum i Dakpek ni h b ch t nhi u, lnh canh ng c li n n sng. M i su ng i ch t trong s nh ng ng i c ng u nh t. L ch s khng ni cu i cng h c ch u i khng. Chnh quy n Php bi t t t c nh ng s ki n . Ngay sau khi Vi t Minh c p chnh quy n, Hng thot ng c tr v tham gia ngay cng tc cch m ng l y vin ph trch vn ha v tuyn truy n trong y ban nhn dn Trung B . Thng 3 nm 1946 ng c tri u t p n dinh ch t ch chnh ph t i B c B ph , tr c y l dinh th ng s B c K. ng n b ng xe p, phng ti n i l i quen thu c c a ng. Gip, ng i b n h c c t i tr ng Qu c h c Hu , n ti p ng v a n g p ch t ch H Ch Minh. M c d u c p b c khc nhau, do cng vi c b n r n, nh ng nm au y u, hm nay l n u tin ng i c u chnh tr ph m nh ng c Kontum m i g p l i b n c. ng H Ch Minh ni v i Hng: Anh ph i i Trng Khnh g p T ng Gi i Th ch ni v i ng ta r ng chng ta c n v kh nh u i qun Php. ng H gi i thch thm: qun Php chi m Nam B , ang e d a H N i. ng Hng kinh ng c v l i yu c u, v s tn nhi m c a ch t ch H Ch Minh. Ch t ch giao ph cho ng s m nh quan tr ng ny. ng ch ng bi t g v chnh tr i ngo i, v nh ng chuy n cng cn ngo i giao. Nhng ng bi t r ng th i gian c p bch v hi u r ng v lnh t cch m ng tm cch phn ha Trung Hoa v Php, lc ny ang th a hi p thu x p v i nhau trn lng Vi t Minh. Hm sau, th c su s c t m quan tr ng c a s m ng c a mnh, Hng tr l i ph ch t ch th g p m t nhm ng i, ngu n g c chnh tr r t khc nhau, ng i ta b o s i v i ng. C nh ng b tr ng c ng s n, c nh ng ng i c a cc ng phi qu c gia thn Trung Qu c. Th i , chnh ph lin hi p qu c gia t p h p nh ng ng i c th c h r t khc nhau. D c nh ng cu c h i h p, n ti p, nhng chnh l nh i pht
- 82 -
Daniel Grandclement
thanh Php m ng Hng c bi t c v n Vnh Th y cng tham gia phi on. ng khng a c u hong l m nhng cng hi u c u hong khng ph i cng lo i v i nh ng ng i kia. Chuy n i b t u b ng t ra phi tr ng. Chi c Packard mang t Hu ra, l i ln bnh ch ch c v nh ng ng i cch m ng trong chuy n i khng bi t tr c ny. Hng gh sau hi ch t, Nguy n Cng Truy n, m t quan ch c Vi t Minh, y vin ph trch tuyn truy n trong y ban nhn dn B c B v H Ph Hng ng i c nh B o i. Nghim K T , ng i c a Qu c dn ng, th tr ng Ngo i giao lm tr ng phi on trn danh ngha, sau khi B o i t ch i khng nh n lm tr ng on, s i sau. D cn tr nhng Hng v a tr i qua m i hai nm c m c trong x lim, c eo gng n i v i hai chi c xi ng quanh m t c chn khi n cho ng khng ng th ng c. ng n i ti ng l m t t chnh tr ngoan c ng v i k lu t h kh c trong nh t th c dn. Trn xe ra phi tr ng c v n Vnh Th y th l v i hai b n ng hnh, khi n h s ng s t: Ti ch y u l i du l ch. ng n m c t ch nh, sang tr ng. M t ng i i du l ch, t i sao khng. Ngoi cu ni trn theo thi quen, ng khng ni g thm. Phi on ln my bay t phi tr ng H N i t i Cn Minh trn chi c my bay DC-3 chen chc m qun nhn Trung Hoa, l nh k nh hm xi ng. Tr ng Vnh Th y cng bi t li my bay l i dy d n trong chuy n i xa b ng my bay, cn v i nh ng ng i khc th y l l n u tin h i my bay. Cn Minh ch l m t tr m trung chuy n. M t qu i c a Vn Nam, cao hn hai nghn mt trn m t bi n. M t khch s n b cu c n i chi n lm h h i. H t m tr y ch thi n c a T ng Gi i Th ch. T ng th ng ch m y ngy m i tr l i. Nghim K T t trong n c i sau theo k p h y. Khng kh trong on thi u c i m m m. H khng ni g v i nhau trong cu c h p chung ton on, ch trao i ring t ng nhm quen bi t nhau. Gi pht tri qua ch m ch p. Vnh Th y, khng b l th i c, qua m v i m t c h u bu ng c a khch s n. Ban ngy ng l i m c qu n o tr ng chi qu n v t d i con m t s ng s c a ng Hng. B o i, t nay ta l i tr l i v i ci tn quen thu c c a nhn v t, l i th ng vn n a. Nghim K T ch y b hi tai t u ny n u kia c a sn qu n ng ph cng khng l i c v i B o i. C u hong v n gi nguyn v ph t l nh ch hi m hi, d tr i n ng. Sau tr n u h i t m. Khch s n c xy d ng c nh m t su i n c nng cch kho ng b n mi cy s . L n ny ch c hai ng i v i nhau. Khng c lnh Trung Qu c, khng c hai ng cn b Vi t Minh kh c kh th ng tham d vo cu c ki m i m c a h . Sau khi t m l n tra. B th tr ng c a t ng L Hn, ng i d n m t trm su mi ngn qun Trung Hoa vo Vi t Nam m i m t bn ti c tra. Ch c B o i n m t mnh khng ai thp tng ng. Cu c ch i Cn Minh b y ngy. Trong khi B o i, Nghim K T , vui th qu n v t, t m su i n c nng th ng Hng khng h t b v m t c ng r n c a ng. C m t ng i khc cng c m th y kh ch u. l lnh s Php t i Cn Minh. ng khng hi u g v chuy n i c a c u hong. ng ta i t n n hay tri l i tham gia m t phi on chnh th c nh ng i ta ni [1]. Vin lnh s i n v n c m t bi tr l i ph ng v n c a ng Hng v i m t t bo a phng: Ng i ta ni r ng c u Hong B o i khng b ng lng chnh ph H Ch Minh? Khng. ng hon ton tn thnh nh ng bi n php c a chnh ph . N u ng i Php khng tn tr ng hi p nh s b m ng 6 thng 3, khng trao tr c l p cho cc ng, th cc ng s lm g? Tr l i: Chng ti s n sng chi n u v s n sng hy sinh m t tri u ng i [2]. Cu i cng m t chi c my bay DC-3 a h ln Trng Khnh, m t thnh ph ba tri u dn, ni chnh ph Trung Hoa ng. y trong khch s n m i B n ma, B o i c b tr m t phng r ng c phng ti p khch ring, trong lc Nguy n Cng Truy n v H Ph Hng chung nhau m t phng nh . H cn ph i ch i m y hm n a. Cu i cng vn phng chnh ph yu c u c u hong ch m t mnh ng n ni chuy n v i th ng ch h T ng. Ng i ta h i B o i, ng i i du l ch, c ph i ng ng c m u phi on khng? B o i t b cy v t n dinh th ng ch . V uy nghim c a dinh th T ng Gi i Th ch khi n ng nh l i cung i n vng son c a ng trong T C m thnh Hu . Nh ng nghi th c tr ng th dnh cho ng, m t i H N i c i cht lng qun, ch ng t ng i Trung Qu c coi s thoi v ch l m t giai o n. M t chi c xe cng n khch s n n v a ng n tr s chnh ph . ng c cc nhn v t cao c p Qu c dn ng m i n tra. C u hong khng ti t l v i cc b n ng hnh n i dung c a nh ng cu c trao i. Sau ny ng tm s v i m t nhn vin m t v Php: Ng i ta cho ti bi t chnh ph Vi t Nam, m t m t c ti i th c hi n m t s m ng h u ngh v i Trung Hoa th ng th i cng c m t phi on i g p i s X vi t. T ng Gi i Th ch r t b t bnh. Trong th c t , chnh l M c T Khoa ch huy m i cng vi c hi n nay H N i [3]. ng Hng, ng i pht ngn chnh th c c a phi on, r t cu c c m i d m t cu c h i m v i nh ng ng i lnh o Qu c dn ng Trung Hoa. Cu i cng do B o i yu c u kh n thi t, ton th thnh vin trong phi on c cc c v n c a
- 83 -
Daniel Grandclement
T ng Th ng ch ti p trong m t ngi cha bu i h i ki n khng c tnh cch chnh th c v ng i Trung Hoa khng mu n ti p chnh th c nh ng nhn v t c ng s n. Cc ngi c th cung c p v kh cho chng ti ho c gip chng ti chi n u v i ng i Php khng?. ng Hng nu cu h i. Sau khi Nh t u hng, chng ti c qu nhi u v n ph i gi i quy t. Hn n a t t c nh ng phng ti n chng ti c trong tay u c n c m chn qun i c a Mao Tr ch ng. Chng ti khng c phng ti n gp cc ng. S t ch i l d t khot nhng i pht thanh Php nh c l i: M t phi on quan tr ng c a chnh ph cch m ng g p T ng Gi i Th ch. Thng bo ny hnh nh t ra r ng m i dy lin h gi a n c Php v Trung Qu c khng ch t ch nh ng i ta t ng. Chnh ph H N i ra s c tuyn truy n, qu ng b r ng ri tin ny. N cng ng gi cho chuy n i ny, H Ch Minh khng mong g hn th . ***** Bu i t i B o i c t do nhng c ki m sot. Ng i Trung Hoa khng cho ng c t do s ng cu c s ng ban m c a ng d r ng, m c d trong th i chi n, Trng Khnh khng thi u tr tiu khi n h p d n. C nhi u c m b y, ng i Php c th b t cc ng. Cu i cng, khi ng i Trung Hoa nh n th y c u hong khng th nh n nh ng cu c i ra ngoi ph , h phi n cho ng m t c gi g i. C ny ngy m khng r i ng n a. Chuy n i v nh ng cu c thng thuy t c a B o i v i th ng soi gy ra m t m i bn khon l n trong cc nhn vin m t v ang gim st thnh ph Trung Qu c. Bo co c a h mu thu n lung tung. C u hong i Trung Hoa chnh xc v l do g, cho ai? y l m t ti nghin c u th v c a gi i tnh bo. Lc u, c quan m t thm Php bo tin, ng sang Trung Qu c t c vi c rt ba mi nghn qun c g i sang Vi t Nam ch ng l i qun i do Paris g i sang. Sau h l i kh ng nh: ng sang thng l ng vay hai mi tri u ng c a cc nh ti chnh M do T ng Gi i Th ch gi i thi u. Theo m t lo t ngu n tin khc, ngu n tin no cng ni l c ngu n ng tin c y, B o i sut n a thnh n n nhn c a m t v mu st Cn Minh, ng khng ng ng ku g i s can thi p c a cc c ng qu c ng minh cng nh n ng l ch t ch chnh ph Vi t Nam thay th H Ch Minh b c ng s n Php mua chu c. M t tin khc: c u hong tm cch bn cho Trung Qu c cc m than H ng Gai l y sng n, i u ch c ch n l Nh vua tr nhi u l n ti p xc v i i s qun Hoa K. ng mong Washington s vo cu c v ng i M s ch p nh n lm tr ng ti gi a n c Php v Vi t Nam m i. Th i k Nh vua ph i mu m o m i mua c quy n album dn tem xa r i. Chi n tranh v cch m ng khi n ng tr nn quan tr ng. Khng ph i do hnh vi c a ng hay s l a ch n ch ng t s sng su t nhn xa trng r ng c a ng. Nhng t nay ng cn nh c cc s ki n v mnh khe. Con ng i ng ch a ng m t m h n t p nh p nh ng. C lc ng th t s l m t thanh nin c ng trng lc no cng mang m t n i phi n mu n tri n min. Hnh nh ng m nh t. Hi m m y u. Hnh nh ng cho cc s ki n ko i m khng c chnh ki n, hay khng c c ngh l c v ng vng. Hnh nh ng m c cho ng n gi y ng theo chi u h ng t t. n lc ph i tr v , c u hong thng bo th ng th ng v i cc thnh vin trong phi on Ti l i, ti s i du l ch. ng thm: N u g p v ti, nh cc ng ni gip ti kh e. H Ph Hng n i gi n, khng gi c nh ng i u km nn trong lng t lc ra i : Tha ngi, ngi ch ngh n n chi, gi v c b c. C u hong m m c i nhng khng ni g. Nh n xt c a ng Hng u c sai s th t. Chuy n ny do Hng thu t l i, chuy n k ch c c th khc n u m y thng sau B o i khng ch ng l i nh ng ng i c ng s n. R rng l c u hong khng tr v v i gia nh. M t h c sinh tr n h c. M t v n chnh tr cao siu hay n gi n ch l lo cho sinh m ng khng b o m an ton, n u tr v v i cch m ng l v n an ton. B tr n hay ch l v ng m t, v n ny ng l ng l l n trnh t khi cch m ng n ra, by gi ng m i gi i quy t. Quy t nh c a c v n khi n m i ng i s ng s t. Phi on Vi t Nam nghe B o i ni v y tng h ng nh t trn cao ri xu ng. Mu n hay khng, on cng ph i r i Trung Hoa v n c. Ngoi B o i, Nghim K T cng l i khng ch u v . T sau hi p nh 6 thng 3, qun Php thay th qun Trung Hoa lo gi i gip v h i hng qun Nh t. Qun c a t ng L Hn rt kh i mi n B c, cc ng phi i l t qu c gia ch ng ph cch m ng m t lun ch d a. Chnh ph nhn c h i ny th ng tay tr ng tr chng, gi i tn cc ton v trang, xa b chnh quy n ly khai m t s t nh. ng Hng v Nguy n Cng Truy n tr v H N i bo co v i ch t ch H Ch Minh. Bi t ni g y? M t cu c ch y tr n, m t s o ng hay ch l mu n ngng cu ng i du l ch? K l i c ch g. Bnh th ng ra, phi b i Trung Hoa s ph i c m t ng i l i Trung Hoa l i di n nh trong quy t nh c a h i ng chnh ph trong phin h p ngy 11 thng 3 nm 1946. Nhng ng i l ai? H Ch Minh ch c ch n bi t tr c nh c a ng c v n t i cao. ng c vi t th cho B o i b o ng ta l i ch l nh m i khng? Khng ai kh ng nh i u ny. Ngoi m t ng t ti c s l a ch n c a B o i. Tuy nhin nh p c u khng v
- 84 -
Daniel Grandclement
th b c t t. Hn th n a, H Ch Minh cn thuy t ph c chnh ph g i cho B o i m t s ti n ng ta c th tr v n c trong tr ng h p ng mu n tr v . Trong th c t , ng c v n t i cao khng cn m t xu dnh ti. Ti n v nh chuy n cho ch ng cn g, ti n n m trong ti kho n c a ng nh bng ng Dng b phong to . Mu n s ng Trung Hoa ng ph i vay n . Lc u ng vay c a m t ng i Tu tn l Wong Phu. Ba nm sau, khi ng l i c lm Qu c tr ng, ng i Tu ny g c a i n . ng vay c a L L H, c nhn tnh l n l i sang Trng Khnh theo ng, chia s ngy m v i ng v m h u bao. B o i lao vo cc cu c thng th o v i ng i Trung Hoa v Php. ng s ng nh vo ti n ti t ki m c a nhn tnh. Sau ny ng cn c m t ng i Trung Hoa khc bao ng. Zing Tsong Phao, m t nhn vin tnh bo Trung Hoa-M , ng i ti n ng Cn Minh. B o i i r i, d bo ch H N i khng c bi no ln n hnh ng ph n b i c a ng nhng y nh ng tin n v ngu n g c ng ng c a ng c nh c l i truy n tai nhau. Nh ng chuy n x u xa v t cch ng c bn tn, lan r ng kh p ph ph ng H N i. [1] H s lu tr b Ngo i giao Php. [2] Yunnan Ye Pao - Vn Nam Nh t bo, s ra ngy 24 thng 3 nm 1946. [3] H s lu tr b Ngo i giao Php - V - Chu i Dng.
- 85 -
Daniel Grandclement
Chng 19 S c xun t i m ln c Hu nh ng mu m d u. Sau nh ng cn ma ng lin min r rch khng d t, nh ng tn cy c t s c h ng m nh c gi i phng, nh m t l i h a h n h nh phc. c bi t l trong nm 1946 ny, dn chng c , v c gia nh hong gia u c bi t c m nh n c i u ny. ng H Ph Hng v a Trung Qu c v , n H N i sau khi bo co v i H Ch Minh v Hu bo tin cho b Nam Phng bi t. B Nam Phng khng t v ng c nhin khi nghe ng Hng k chuy n nhng cng khng gi u n i n i bu n su l ng v t nay b th c s ph i s ng l loi n chi c. B v n ni l khng h bi t ch ng mnh c nh chu du ngo i qu c. Nhng d u sao, ng t ng t quy t nh khng tr v . M t b r m l . Nm mi nm sau, ng Hng v n cn xc ng khi nh l i chi u hm . L no ch ng b l i khng bo tr c cho b? V y l t nay, khng cn ai ng ra che ch b t c p cao c a nh n c. N u chi n tranh ch ng Php n ra, ch c ch n b s b c l p. i u x u hn n a, d khng c ni ra, r ng tuy b khng b ai e d a nhng v tr c a b s th c s nh m t con tin cng nh c gia nh b v c bi t l Hong t k v . Tin n s c chi n tranh Vi t-Php lan r ng, b c u Hong h u khng che gi u nh c a mnh l r i cung An nh n ni an ton hn cho cc con b c bi t l B o Long. C nh, b n gia nhn v t t nhin nh ng ng i gim st b bi t r nh ny. Nm 1946 tri qua v kh nng thi hnh b n hi p nh m ng 6 thng 3 r t mong manh. Cu c i u gi a Vi t Nam v Php l i u khng trnh kh i. Nh ng v r c r i m c d t hn v khng m mu b ng H N i nhng nay x y ra th ng xuyn hn. Chng di n ra theo cng m t k ch b n. M t pht sng n , nhi u ng i Php b thng ho c ch t th l c khu ph n i d y. Tnh hnh ch t m l ng khi c s can thi p c a t lin ki m Vi t-Php. Nh ng tay sng b n t a gi u mnh trong bng t i c a cc ngi nh v ng ph tr l i yn tnh ch i m t v r c r i m i. Ph n l n cc v l n x n u do cc ng phi i l t qu c gia gy ra n m c xu t hi n s m u cu c n i chi n gi a qun i chnh ph v cc nhm thn T ng. Tnh tr ng v chnh ph m t l n n a e d a th cn b ng mong manh h i thng 3 v c u vn ha bnh. Trong khng kh n ng n nh v y, b c u Hong h u tr tu i quy t nh c n ph i lm ci g . B n tin thng 8 nm 1946 c a Phng Nh Php (SEHAN) ti t l m mu ny, c ngha l g n m t nm sau khi ng He nghe c tin n. Phe b o hong, ch y u g m nh ng ng i cng gio, nh t tr hnh ng trong nh ng ngy t i cho ra i m t chnh ng th c s i l p v i phe Vi t Minh. ng ny ch trng th ng nh t ba k Trung, Nam, B c d i s ch o c a B o i, m c d v n cn nhi u b t ti n nhng cn hn l ch nhi p chnh. M t h i ngh cng gio nhm h p ngy 15 thng 8 nm 1945 t i Hu , m i k u c i bi u n d h p, d i quy n ch t a c a b c u Hong h u Nam Phng. i u ny nh d u m t giai o n ho c b c kh i ng cho chnh ng cng gio t n t i b m t. Nh v y b Nam Phng b t tay hnh ng th t s . Chnh ng cng gio m b l linh h n, do m t c u th ng th, ng Tr n Vn L, c c khm m ng ta thnh Vatican ng h . V y ng ny mu n g? H mu n Php trang b v kh cho 30 ho c 40 nghn ng vin l tn cng gio. Th m ch h cn khuy n khch Paris hnh ng b o l c Trung v Nam k. Sau ng i c a phi b o hong cng gio s gip qun i Php. N u chnh ng ny cn ch n ch th s th t b i v khi Vi t Minh s n m tr n quy n bnh. V y l c th ng ny s i di n cho m t phe i l p c n c b ch huy Php theo di v ki m sot n u c n [1]. Nhng Paris khng ng tnh g. m mu khng thnh. Nhng d sao, khng ph i ch l n ny. [1] CAOM. Lu tr b Php qu c H i ngo i t i Aix-en-Provence, S m t thm.
- 86 -
Daniel Grandclement
Theo cch lm quen thu c, ng i Php mu n l p vua m i ng u chnh quy n tay sai... D i con m t ng i Php, B o i l con ng i v d ng, b c nh c, hai l n ph n b i ng i Php. H t ph c tng chnh ph Vichy thn c, lm b nhn cho Nh t, l i ngoan ngon quy thu n Vi t Minh, d dng thoi v , r i cu i cng ng h chnh ph H Ch Minh. V ch c ch n l v i ng bo mnh, ng ta hon ton m t h t lng tin. Ch n ai by gi ? Ch n B o Long c ngha l s giao quy n nhi p chnh cho c u Hong h u Nam Phng. c lc gi i php ny c ngh n. C nhi u thu n l i v lc ny b c u hong s p s a ku g i ng i Php gip thot kh i s ki m t a c a Vi t Minh. Tuy nhin, gi i h u trch trong chnh ph lm th i Php khng d ng l i gi i php ny. H i xa hn, ng c th i gian, ngh n Duy Tn, v vua tr thch th c h trong nh ng nm 1916. Gi y ng ta ra sao? Dn chng thnh ph Saint-Denis thu c bn o Runion bi t r Duy Tn, n m c ch g i b ng t c hi u Hong t m khng c n g i ch danh. ng c m t c a hi u nh trung tm thnh ph . Hong t Vnh San t c c u hong Duy Tn, nay ki m s ng b ng ngh s a ch a, l p t thi t b v tuy n i n lm k sinh nhai. Ch ng ph i l thi t b v tuy n i n cho tu ng m, cho cc n v d chi n hay cho i qun ng m m ch l lo i my thu thanh v tuy n n gi n hnh trn, c n sng t trn qu y r u nh qu. Lc u tng thm thu nh p t i c a mnh, ng cn lm ngh c i ng a ua (d-k). Thu nh Hu khi h c lm vua ng c h c c i ng a. 17 tu i, b lu y x ng i, ch ng bi t lm g khc, d nhin ng nh ch n ngh c i ng a ua, ua ng a v n l m t ngh . Tuy nhin, chnh ph Php tr c y ph tru t ng, th gi y l i ho phng c p cho ng m t kho n tr c p. M t kho n tr c p nh , nh bo ch Php v ch r, ch tng ng v i lng c a m t cng nhn lm ng [1]. Ti s n c a ng trong n c lc u b t ch thu, sau c tr v cho Tri u nh. Th t s ph s n, c u hong Duy Tn b ngh ua ng a v t v , quay sang nh c v chn nui m i s ng. Kho n tr c p t i c a ng khng nui c gia nh. V sau, do nhu c u b t bu c, ng lao vo lnh v c thng tin v tuy n i n v t nhi u thnh cng. C a hi u c a ng nhanh chng n i ti ng trong l c l ng khng chi n o Runion. u c th nghe c ti ng ni c a i Ti ng Php t do, u c th g i cc tin t c ra ngoi d dng hn l t c a hi u b nh c a ng i chuyn v v tuy n i n ny. V i th i gian, v c u hong lu y tr nn n i ti ng. ng tham gia u n cc cng vi c c a chi h i Tam i m (Tnh b n) Saint-Dems, cng nh tham d cc cu c h p c a H i Nhn quy n. Chi h i tr ng h i Tam i m trong th gi i thi u vi t v Duy Tn: u cng v y, ng c m i ng i ch v quan i m r t r rng v cng l v cng b ng. ng l m t ng i ham h c h i giu tnh c m, l i nhi u n t ng kh qun. Tnh tnh kh khan, cng th ng nh v s samurai hay nh ngkis t. M t ng i b n Php yu c u ng t kh c h a chn dung, ng vi t: Ti l m t con ng i th t ng y u, c v nh tnh kh t nh . Mi t th g n nh tuy t i th ch t mnh. G n nh khng c b n nng b o t n. T t c u ng c l i v i ng i em h B o i c a ng m t t nhin ng coi nh m t k c p ngi h ng xong. Ch ng nh ng khng th ght n c Php, Duy Tn cn mu n chi n u v n c Php. Ngay t thng 9 nm 1939 ng mu n chi n u ch ng c nn ng ngh v i nh ng c c Php o Runion c nh p ng. Th t l m t c ch ngha hi p v i cht gy ng c nhin i v i m t k i y bi t x , t ng tr i qua t nh vinh quang n cng qu n th t s do chnh cc gi i c m quy n trn o gy nn. M t v Hong b Php ph tru t nay l i xin s n sng hy sinh cho n c Php. Th no cng c. i u ch ng quan tr ng g. Th i th by gi dnh cho ch ngha anh hng v chnh ng B tr ng thu c a ph i quy t nh nn x tr nh th no i v i yu c u nh p ng l lng kia. Nhng vi c Hong t Vnh San tham gia pht thanh b m t m t nm tr c y l m t cch ph phn ch ngha th c dn Php. Do , ng khng c gia nh p qun ng [2]. Khng on h n, Vnh San quy t nh gia nh p l c l ng n c Php t do v t nm 1940 ng tch c c tuyn truy n cho phi De Gaulle. Ho t ng khng chi n ny lm ng b c nh st c a chnh ph Vichy b t giam m t thng. Sau , ng tham gia nhi u cu c giao chi n trn o, tham d vo cu c b c a l c l ng n c Php t do vo o Runion nm 1942. Nhng khng an ph n d ng l i, ng ln ti ng i c ra tr n ti p t c chi n u. T t nhin l v n c Php. Cu i cng th ng cng c nh n vo lm chn thng tin v tuy n i n trn m t khu tr c h m v i c p b c chu n u. M t c p b c qu khim t n i v i m t ng i tu i 40. M t a v th p km trong qun ng i v i m t ph khi n ng r u lng n n i ng trnh m t khng mu n g p ng bo ng i Vi t c a mnh. Sau ngy 9 thng 3 nm 1945, ngha l sau khi Nh t o chnh l t chnh quy n th c dn Php ng Dng, Vnh San t m gc mu n tham gia chi n u chu , ngh g i nh ng thng i p qua v tuy n i n ku g i ng i dn Vi t Nam, ng ln u tranh ch ng Nh t, khng ch p nh n n n c l p d i ch chi m ng
- 87 -
Daniel Grandclement
c a Nh t. Cc nh c m quy n trn o Runion hoan nghnh nh ng bi u hi n yu n c c a ng ng h sng ki n v c a hng v tuy n i n c a ng, trao t ng ng c Hun chng gi i phng, nhng h khng th ng tr v ng Dng. ng nh ch p nh n ra m t tr n ch ng c chu u. ng vui v bay i Paris nhng khi d ng l i Tananarive (th Madagascar), ng c tin c Qu c x u hng... Thng 3 nm 1945, chnh ph De Gaulle b t u t h i tng lai c a bn o ng Dng s ra sao. Hong B o i, con c a ch ngha th c dn Php, c nui n ng d y d t b t i C ng ha Php nay hnh nh n v i k th Nh t B n. C l gi ng nh th i Hm Nghi, Thnh Thi hay c th i Duy Tn, c nn ngh n vi c nhanh chng thay i ng i chi m gi ngai vng Vi t Nam. C v nh ng i Anh cng c ki n nh v y. Cng trong thng 3 nm 1945, b Ngo i giao Anh yu c u tm hi u nh ng ngu n tin lin quan n vi c h u du tr c ti p c a vua Gia Long, b y bi t x 29 nm tr c y, s tr thnh v Hong tr tu i Vi t Nam [3]. T , s nghi p c a ng i t ng l Hong v t ng ua ng a ny thng ti n r t nhanh. Thng 8 m i ch l chu n u, n thng 11, ng thng c p ti u on tr ng? R i ban tham mu i u ng i Paris, ng trong i hnh s on 9 b binh thu c a. Nhng s on 9 b binh thu c a xu ng tu i Si Gn. Binh on n i ti ng ny, d i s ch huy c a Leclerc, s d n d n ti chi m Nam B tr c khi ti n ra mi n Trung v B c B . Ngay lc , Hong t Vnh San c chuy n sang trung on xe tng ng t i c. B tr ng thu c a mu n gi nguyn nhi t tnh hng hi c a ng nh t l cha mu n chi con bi Duy Tn qu v i v b ng cch a ng vo binh ch ng xung kch... T t nhin l Vnh San t c in ln, khng t ki m ch c n a, r i cu i cng ng vi t th cho t ng De Gaulle, ng i ti p ng Madagascar: Xin ngi hy lm m i vi c ti c th nhanh chng n , c th t chu c l i b ng s hy sinh trong l a n. Ti mu n c dng hi n c th xc v tm h n cho t n c ti, xin ngi ng cho ng i ta em v n c m t ci xc khng h n [4]. Kh n kh thay c u Hong Duy Tn, c mu n c g p th n t ng m i c a ng v l ng i th y c a ng l t ng De Gaulle, v ng ta cng nh v n c Php ng s n sng hy sinh, ng vi t: By gi ti c bi t r ng lnh o ti c m t con ng i ti s ti n ln d ph i ng xu ng ti cng khng c n!. Con ng i l lng pht bi u nh m t lnh gi, cu ng nhi t, c c c n, l trong cn phng khch s n Littr, ch i m t cu c ti p ki n khng l y g lm ch c ch n n u khng ni l ho huy n - v i v ch t ch chnh ph lm th i c a n c Php. y l l n u tin ng s ng Paris, b i v i v i ng th gi i bn ngoi ch l Hu , v i cu c s ng khp kn trong T C m thnh xa lnh dn chng v hn o Runion, ni ng b lu y ba ch c nm. V th ng tranh th c h i i thm cc cng trnh ngh thu t, r t ng c nhin v gi tr cc v t v ch n c m t vi c nh t ng lm ng xao xuy n, ng khng cn th n nhin kh c ng nh tr c. Trong th g i ng i b n gip ng i kh i Runion, ng vi t Paris, t t c cc c gi u i xe p su t c ngy, nhng l nh ng chi c xe p th c s v v cc c u m c vy ng n v r ng nn ng i ta khng c n ph i c c c xem qu n lt c a cc c mu g?. Cu i cng t ng De Gaulle cng nh t i ng. De Gaulle vi t v ng trong cu n Mmoires de guerre (H i k v chi n tranh) c a ng nh sau: m i vi c c th i n m t k t thc t t p, ti ang nui d ng m t nh b m t. l gip cho c u hong Duy Tn c tr l i ngi bu, n u nh ng i k v v cng l ng i b con B o i c a ng ta b th i th v t qua. Hong Duy Tn b ng i Php tru t ngi nm 1916, tr thnh Hong t Vnh San v a v o Runion, tuy nhin ng tham gia chi n tranh, ph c v trong qun i chng ta v i c p b c thi u t. l m t nhn cch l n. Ba mi nm lu y khng th xa b c hnh nh v vua ny trong tm h n ng i Vi t. Ngy 14 thng ch p t i (nm 1945) ti s ti p ng y v cng v i ng y xem xt t ng ng i m t bi t c th cng nhau lm c g. D nh ng ng i cng chnh ph c a ti s i n k k t cc hi p nh nh th no, ti d tnh s n ng Dng k chnh th c m t cch tr ng th nh t khi th i c chn mu i [5]. K t thc cu c ti p ki n, Hong t Vnh San khng cn km nn n i s vui m ng. Khun m t thanh t, kh c ng, tri ng c v i khun m t c a B o i, n m t n c i r ng r : Th l xong, ng th t ln, m i vi c c quy t nh, chnh ph Php s a ti tr l i ngai vng, t ng De Gaulle s thp tng khi ti tr l i !. Khi no y? De Gaulle d tnh chuy n i vo u thng 3. ng s lm g trong lc ch i? Tr v doanh tr i c hay n m ch Paris? Jacques Soustelle (tham mu tr ng qun i Php, ph trch tnh bo) quy t nh ng tr v o Runion, i nh ng th s t t hn. Pierre Messmer, v i t cch t ng th k y ban lin b v ng Dng k l th thng bo cho ng v quy t nh ny. M i hai ngy sau, chi c my bay ch Hong t Vnh San v o Runion n tung trn b u tr i chu Phi, trong vng ph c n Bangui. M t tai n n, th c s l m t tai n n m ng khng trnh kh i.
- 88 -
Daniel Grandclement
[1] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, t p 1105 NF, h p 122. [2] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, s 2337 NF, h p 267 - i n c a cc ng Aubert v Court. [3] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, t p s 1580 NF. [4] Gnral de Gaulle, Mmoires de guerre (H i k chi n tranh), Nh xu t b n Plon, Paris. [5] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, t p 1580.
- 89 -
Daniel Grandclement
Ngy 19 thng 12 nm 1946, t m sng, B o Long r i kh i cung An nh, ni c u ta s ng cng m v cc em t khi cha thoi v . Ng i ko xe ch s n ngoi c ng. Cng i cn c m t ng i tr tu i, theo h u t lc cho i, ch c h n cn l ng i b n thn thi t c a c u. Khng ai ni v i ai m t l i, nh nh ng k i tr n, hai ng i men theo khu v n r ng, li li ra kh i cung v pha thnh ph . Tr i h ng sng r t nhanh v trong ch c lt tia n ng tr i r t r c a ma ng mi n Trung chi u h t ln nh ng b c t ng g gh bao quanh khu nh ht c ng sau cung. Hu , khu ph ny mang dng d p thn d, nhng trong s nh ng ng i nh qu hng ngy v n lm ru ng quanh , khng ai hai ng i ang ln lt ra kh i cung. Trong gia nh hong gia, k c nh ng ng i thn c n, khng m t ai ni ln hai ti ng i tr n. B n thn b Nam Phng cng th y ch i tai. Ng i trong nh b nhn theo a con trai u lng v ng i h u cho n khi hai ng i i qua c ng, v t b c t ng ngn r i b c ln chi c xe ko ch s n. Lc ny xe xch l cn t ng i dng, khng ph bi n nh nh ng nm sau. C t ng i Trung K s d ng xch l m m t vi nm sau n tr nn r t ph bi n. Hai ng i b c ln xe l t th m trong thng xe bn c nh ti ng qu n o v dng v t vnh. Ng i h u gi c a b Nam Phng cng v a n. Khng h c m hn, ch m t cht bi u hi n tnh c m. Chi c xe b t u ln bnh, l c l. B Nam Phng l ng l nhn theo. Th c ra ch i m t qung ng n hn trm mt l n khu nh th dng Cha c u th . ng sau cnh c ng, m t cha c i s n. ***** M t vi tu n tr c , Php n sng gy h n H i Phng. Su nghn ng i ch t v tr ng pho t tu chi n b n vo. Su nghn th ng dn v t i ph i tr gi cho cn gi n d c a c hai bn Php v Vi t Nam. T t c b t u b ng m t v tranh ch p h i quan c ng H i Phng. Quan h hai bn v n r t cng th ng. Vi c hai bn, k th ng cng nh ng i thua cng ng qun c nh nhau tr c y cn vui v cng di u binh Hu cng nh nhi u ni khc nay nh ng ch cho cc cu c ng . Tnh tr ng l n x n v hy v ng qua i, n lc n ra xung t, tm l i, l khng th trnh kh i gi a Vi t Nam v Php. N c nhen nhm t nhi u thng nay, g n nh hng nm nay v vo thng 12 nm 1946, n th c s n ra. Chnh xc hn l vo m 19, u tin l H N i, r i n Hu , ngha l ch m t vi gi ng h sau khi B o Long r i kh i cung An nh. B Nam Phng n tr c c tnh hnh ny l do m ng l i nh ng ng i cng gio cung c p u n tin t c lin quan n cc s ki n ang di n ra t i Vi t Nam. B mu n a h t cc con vo lnh trong khu nh th , nhng b hong thi h u ph n i. Cu c tranh lu n k ch li t, khng ai ch u ai i lc d n n vi c hai m con gi n d i nhau th t s ... Th c v y, v n tr nn nghim tr ng. Chnh quy n cch m ng khng h c thi th ngh ch v i hong gia v y c nh t thi t ph i. r i b cung An nh ang c b i Vi t Nam b o v ch y sang khu v c khc tm s che ch hay khng? Theo tnh ton c a b c u Hong h u, ngi C v n t i cao Vnh Th y b i, s ng u Trung Hoa hay Hongkong, nh v y ng khng cn vai v g trong chnh ph cch m ng. nh h ng c a ng trn m nh t Vi t Nam l r t t, th m ch l s khng. Nh ng ng i lnh o chnh ph s chuy n sang ng l i c ng r n. V th b c u Hong h u th y c n ph i tm ki m m t th l c khc nng t a cho ch c ch n. Bi t i u y? Ng i Php c thuy t ph c nhng b kh c t d n n trong khu v c do h ki m sot. a ngay gia nh vo khu v c qun i Php c che ch i bng c ba s c, con trai b s m t i m i c may tr l i ngi bu, tch kh i tro lu c l p trong lc ny ang t p h p c a s cc t ng l p dn chng ng i Vi t. T t nhin b c n ph i tm m t ni no g n , phng lc nguy c p c th nhanh chng n ni tr n an ton. Ng i n sinh c c a tr ng dng Les Oiseaux ph i x s khn ngoan khng gy phi n h cho ngi c v n v a khng lm lin lu t i con trai b cho nn ch n m t ni t m tr trung l p ngha l ng gi a, khng ng v pha Php hay Vi t Minh v cng ch ng t r ng khng ph i b thay i l p tr ng chnh tr . V v y b cho B o Long i tr c v n ni tr n m t cch d dng. By gi , b ch cn lo sao cho b n thn v nh ng a con khc cng s ra i ti p. L n ny khng gi c b m t n a. Ng i chnh tr vin n v b o v bi t r nh c a b a cc con ra kh i cung An nh. Tho t u anh ta t c gi n khng ch p nh n l i th nh c u c a b. B c u hong t t n v kin tr gi ng gi i l l . Cu i cng ng i chnh tr vin cng m i lng ng lm ng b a cc con ra kh i cung An nh [1]. C gia nh b c u Hong h u Nam Phng nay nh trong tr ng dng C u th do cc cha o ng i Canada g c Php cai qu n. Trong khu gio ng tn nghim ph p ph i l c Canada. Trung l p theo ngha chnh tr m cng l m t a i m n m ng gi a hai phng tuy n Vi t Nam v Php trong cu c giao chi n s p x y ra nay mai. ng v y, tu vi n dng C u th , m t bn ch cch cung An nh, ni b i Vi t Nam chi m gi lm v tr ti n tiu, m t qung ng n cn Php s ng qun trong nh th Thin H u pha i di n. Tu vi n mang m t
- 90 -
Daniel Grandclement
dng v c knh c a cc nh th tn gio d i th i qun ch ngy tr c, l m t ta nh r ng hnh ch nh t g m hai dy phng dnh cho cc tu s c hnh lang bao quanh. l ni cc cha x v n th ng hnh l v xng t i. M t ta nh th t p, c trang tr m t cch c u k b ng nh ng ng ch b ng th ch cao. Ta nh mang dng v c a m t ta lu i m ngy nay cc cha trng coi v n g i n v i m t gi ng y m a mai l m t cung i n Versailles thu nh . Tu vi n trng cng su thm khi pha bn trong l m t ta nh khc bnh d hn, l gio ng hay l m t tr ng dng, vo th i m gia nh b Nam Phng t m lnh y, th t ng c ch ng sinh trong m t s ch nh nh hn tu i B o Long. T nm 1952, m t nh th c xy d ng theo ki n trc hi n i b ng b tng n m st ngay bn c nh tu vi n, lm thay i ph n no ki n trc c a tu vi n. T i sao Hu l i c m t ng i Canada? Cc gim m c Vi t Nam mong c cc tu s n gi ng o c m phng. Ta Thnh ngh cc cha ng i Canada t i v xem ra dng tu Canada h p v i nguy n c a gio h i chu . Do vo m t ngy p tr i nm 1925 kho ng 15 cha c ng i Canada g c Php thu c gio ph n Sainte-Anne-de-Beaupr x Qubec thu c Canada n Hu m nhi m cng vi c truy n gio. Cha Larouste, ng u tu vi n, bu i sng hm y thn hnh ng n B o Long c ng tu vi n. ng c b ru r m v di, tr ng mu t che kn ng c. ng c lm quen v i b c u Hong h u ch t khi b ra kh i hong thnh sau l thoi v c a B o i, v cung An nh, hng ngy b i ch u nh nguy n trong tu vi n ngay st g n cung An nh. Cu c g p u tin gi a b c u hong v a con trai c a mnh v i cha x di n ra trong khng kh n ng n , g n nh ng t ng t. Theo Cha b trn, n u cho gia nh b lnh n n trong tr ng, c ng ng ng i Canada v ton th tu vi n c th b lin lu . B i Vi t Minh c th b t B o Long lm con tin ngn c n b ch y sang pha Php. Trong tr ng dng, khi m a cc em n, B o Long th n nhin, l nh lng khng m y may xc ng, khng m hn, ri n c m t nh phong t c y u u i c a ng i Ty phng. Trong b a n u tin vi n, c nh n u ng bnh th ng, khng lm d u, khng c kinh c u nguy n. B o Long su t ngy m c qu n soc l ng theo l i phng Ty, c b tr m t phng ring. C u ta c m th y tho i mi, nhanh chng thch nghi v i mi tr ng tn gio nh t v m c a c u l ng i sng o Trong tu vi n c nhi u ch ng sinh ho c con em cc gia nh lnh n n khc cng l a tu i, c u lm quen r t nhanh, m c d sau m t nm h c tr ng cng trong thnh ph c u quen v i n n n p sinh ho t nhi ng theo cch gio d c c a Vi t Minh, c h ng th nhi u t do khc h n l thi gio d c lm vua trong hong cung tr c y, ho c tc phong sinh ho t tn gio trong tu vi n. Vo y khng cn c nhi u gia nhn y t n a, ngo i tr m t c h u phng duy nh t i theo b hong... Ng i h u B o Long t khi c u m i ra i a c u n y cng nh ng i ko xe nay nh n cng vi c gc c ng tr ng dng [2]. M c d u hon c nh ch t ch i chen chc, gia nh b hong cng c Cha b trn thu x p cho trong b n cn phng ring st li n nhau c c a ra vo thng nhau c nh i l i, ra vo g p g nhau m khng ph i i qua hnh lang, trnh khng chung ng v i nh ng gia nh lnh n n khc. Cc tu s t cc ni d n v lm tu vi n tr nn qu ch t ch i. Su mi cha x v tu s m t trm ba mi ch ng sinh, hng ch c gia nh lnh n n g m c Php l n Vi t. Chn m x p t ng ch ng khi n hnh lang tr nn ch t h p, khng c ch len chn. Nh ng chi c bn di c k st t ng. Chnh cc cha thu g n chng l i, cn cc cha c dnh t ng hai. ng ng i chung lm cho cu c s ng tr nn kh khn. N c r t khan. Cc con b Nam Phng ph i h c cch r a m t m i bu i sng v i m t ca n c. ***** Ngay m u m i n, vo kho ng hai gi sng, c tu vi n t ng t t nh gi c v nh ng ti ng n cht cha. Sau l ti ng sng lin thanh, sng c i, l u n xen l n ti ng tht xung phong b ng c hai th ti ng Php, Vi t. n ph t t t, n c trong vi ng ng ch y. M i ng i h t ho ng s hi ch y o ra sn nh y xu ng cc ng ho cu i v n, dn mnh vo cc g c cy. Chi n tranh bng n . Vi t Minh l n ny p d ng cch nh t p kch vo ban m y nh 21 thng tr c y Nh t o chnh Php m m ng 9 thng 3 nm 1945. Nhng l n ny, qun Php c trang b t t hn v t b t ng hn. T i H N i, b i, t v chi n u ton thnh ph nh t lo t n sng ti n cng cc v tr Php, t chy ho c vy hm cc ngi nh theo phong cch ki n trc chu u. i phng tr tay khng k p, nhi u ng i b gi t, m t s b b t lm con tin. m u tin, ng i ta c tnh c 300 ng i b m t tch t i th , trong c nhi u th ng dn, a s l ph n v tr em, c bi t nh ng ng i lai u- l nh ng n n nhn chnh. Ngay c Jean Sainteny, y vin c ng ha Php cng b thng khi xe c a ng b trng mn. L nh ti n cng c quy nh ng lo t l 20 gi t i 19 thng Ch p nhng do thng tin lin l c ch m tr nn mi n n a m Hu m i n sng. S sai l ch ny lm cho qun Php phng v k p loan bo cho cc ni ng qun khc. L c l ng Php ng t i c ph i ng u v i hng lo t cu c ti n cng c a i phng. Tuy c trang
- 91 -
Daniel Grandclement
b t t, c xe b c thp, nh t l c phi c y m h (nh ng chi c Spitfire n i ti ng mua c a Anh) nhng i phng l nh ng chi n s quy t tm, s n sng hy sinh hn l u hng, mi ng ht vang bi qu c ca Vi t Nam. H ti n cng anh dng cc v tr Php khi n ng i ta nh l i cc hnh ng t st c a qun Nh t tr c y. i tin phong trong cc tr n nh l nh ng i quy t t g m nh ng ng i lnh m i qua 10 ngy hu n luy n s n sng hy sinh ngay trong tr n nh m mn c a cu c ti n cng n i ti ng m 19 thng Ch p [3]. Theo k ho ch nh, ngay t lc b t u n sng, b i Vi t Minh c l nh m t ti n cng mnh li t, kin quy t, lin t c t o th b t ng , nhanh chng tiu di t g n khng i phng k p tr tay. Th l h lao vo cu c chi n v hng trm ng i trng n b l i thi th ngay trn cnh d ng, cc hng ro, trn ng ph . H l m t i qun dng c m, v danh khng phin hi u cng nh khng c cc v t ng n i danh. H ch l nh ng ng i lnh, nh ng chi n binh s n sng hy sinh cho s nghi p cao c . H l nh ng dn qun, khng m c ng ph c, xung tr n trong b qu n o th ng dn. Ph n l n b i Vi t Nam t p trung trong hong thnh. M t s khc gi tr c u c u b nam sng Hng l nh l c l ng ch t trong cung An nh. Cn qun Php t p trung g n , ng qun trong tr ng Thin H u (Providence), tr c y cng l m t tu vi n. Xe b c thp c b tr trn m t th a ru ng ngay d i chn , cha nng pho ra xung quanh. Khu v c tr ng dng C u th n m gi a hai v tr i ch cho nn s tr thnh i m tranh ch p c li t gi a hai bn Php, Vi t. n sng c i t m g n c a Vi t Minh ri trng vo t ng c a tr ng dng, ph h y chi c c ng l n c a tr ng dng lm h ng hng chi n v cc chn c t. M t chi c c t trng n c i s p . Mi nh b nghing, khi n m m t trong cc hnh lang. Nh ng ng i trong tu vi n d l tu s hay dn t n n u v tr thu n l i quan st t i ch cc di n bi n. B o Long nhn th y m t chi c xe tng b trng mn v cc d th qun tng vi n v lng th c ri xu ng cnh ng ngay bn c nh, nh n ra nh ng chi c phi c bay th p ngay trn u l nh ng chi c Spitfire ang b n ph cc ta nh trong cung An nh, ni c u s ng m y hm tr c i qun nh y d sang m t tr n bn kia, c u cng nh n ra my bay Spitfire ang bay st m t t ngay trn u c u x n vo ngi nh m c u s ng m y ngy hay m y gi tr c y. C u nghe th y c ti ng lch cch c a cc sng lin thanh. S nh t l cc ti ng n vo ban m. B i Vi t Nam th ng l i d ng m t i t n cng qun Php nhi u hn ban ngy. Ngy 20 thng Ging, khi tr i h ng sng th m t qu mn c gi s n trong s cc m c u ngay st g n m t n c n tung, lm tung ln m t c t n c. Nhng chi c c u s t b c qua sng Hng ch b h h ng nh nh b t c d. Ng i i b v n i qua c cho n khi hai ti ng n lin ti p lm cy c u b s p hon ton. By gi th cy c u n i ti ng Tr ng Ti n (ng th i cn g i l c u Clmenceau) s p h n chm d n trong dng n c sng Hng. Vi c giao thng i l i trn c u t m ng ng. m ng t t p g n th y ph h y c chi c c u s t kin c reo h hoan h. Dn chng c ph n l n s ng t p trung quanh hong thnh b b c sng Hng. Cn quanh khu v c ph Ty bn b nam th khng th y bn tn g d cng c m t s ng i dn y c m t lc c u b nh s p. Ti ng reo h xen l n ti ng ht vang ln t ng t. T v , dn qun l nh ng ng i no ng nh t chi m s ng trong cc tr n nh. Qun s c a h l hn m t nghn r i. H m c th ng ph c trn ng c o ch ghim m t mi ng v i -vng, t ng trng cho mu qu c k Vi t Nam. L c l ng chnh quy Vi t Nam g m kho ng hai nghn qun. H ph i h p v i nhau, thay nhau ti n cng lin t c cc v tr Php. Trn d i t h p trn b b c sng Hng i di n v i cc ta nh theo ki n trc thu c a bn b nam, dn qun v t v - nh ng ng i lnh u tin lm quen v i tr n m c - th p o do qun s ng. Ngoi ra b i cn ng r i rc kh p chung quanh thnh ph bao vy qun Php, c d n i phng vo khu ph Ty nh h p hnh tam gic tiu di t. Hu , Php c 750 qun thu c trung on 21 b binh thu c a v m t trung on xe b c thp c nh ng thp pho nh ln nhng c ngu trang k b ng l cy Cy c u s t Clmenceau honh trng b c qua sng Hng, v n l ni m t ho c a thnh ph , nay g c, d m c u chm su trong dng n c. i l i qua sng ph i dng thuy n b. Ti ng i bc 75 g m vang t c ti ng h xung phong. Nhng pho binh Vi t Nam cha bi t i u ch nh c t m b n, cha bi t ph i h p v i b binh, nn cha pht huy c h a l c. Sau ny, trong chi n tranh, cc kh u pho c a n g n m c tiu v b n th ng nn gy nhi u thi t h i cho i phng hn. Cn gi y, ti ng sng i bc ch c tc d ng c v tinh th n hng hi chi n u c a b binh. T i ngy 20 thng Ging, m t b n thng co chi n s u tin lm n c lng qun v dn x Hu . Hn 100 lnh Php b lo i kh i vng chi n. M t xe Jeep v hai xe b c thp b ph hu . Chi n cng u th t ng ph n kh i. Nhng khng c ngha quy t nh. V nhi u l do, thng tin lin l c ch m tr hay chu n b cha xong, Hu n sng ch m hn H N i n su ti ng r i ng h . Nh v y, cn u l y u t b t ng n a? Tuy nhin, t i Hu , trong nh ng gi pht giao tranh u tin, b i Vi t Nam ginh c l i th . My pht i n n tung, n t t ng m cng m t lc v i hi u l nh ti n cng. i n m t th ngu n n c cng b c t. Kho xng b c chy ngu n xng d u c nguy c c n s ch. B ti n cng t i t p, qun Php rt b nhi u v tr bn b b c rt v khu hnh chnh v khu ph Ty b nam
- 92 -
Daniel Grandclement
sng Hng c th ch vi n binh. Vi t Minh lm ch khu dn c bn b b c. T v , dn qun v b i chnh quy dng hng trm chi c thuy n, ghe v t sng b sang b nam, ti p t c ti n cng qun Php. V a t chn ln b h o t xung phong ngay vo cc v tr Php ng trong cc ta nh cng s d c b sng. Hng hi, dng c m c th a, nhng ti n cng thi u bi b n, trang b v kh khng , sau lng l m t sng khng c ch d a, h v n xng th ng ln, b t ch p thi t h i. Sau cu c ti n cng vo s Cng chnh Trung b , c m t trung i hy sinh ch c ba ng i s ng st? Xc ch t ng n ngang bao quanh cc ta nh theo ki n trc thu c a. Tuy nhin h chi n th ng. Qun Php rt b dy nh cng s d c b sng ring v tr Monn ngay u c u Clmenceau v n tr v ng. Ta nh khch s n vung v c, dng hi c l , i di n v i hong thnh l ni c th c a qun Php Hu , m t thch th c i v i l c l ng Vi t Minh t p trung trong thnh n i pha tr c m t bn kia sng Hng. Tr n nh ginh gi t khch s n Morin di n ra c li t gi a l c l ng ti n cng v qun c th . Cng nh n i bc, cc tri l u n t t o c a Vi t Minh khng pht huy hi u l c do c ch t o t cc ch t li u km ch t l ng. Cc ng n c a lnh Php gy nhi u thng vong cho bn ti n cng. Vi t Minh ti p t c tng vi n t b b c sang. Nh nh ng con ki n, m i ng i mang m t b rm s t d i ta nh chnh trong khch s n. Nhng nh th cha . Ph i lu m i chy h t. V th h cc x t vo ng l a. Rm tr n t chy n lp bp t o ra m t m khi m m t n ng t th . Nhng qu mu n. Xe b c thp Php, xu t hi n cch ch kho ng m t trm mt. Ngay l p t c, chng n sng ch n ng cu c ti n cng v cu i cng nh lui c l c l ng ti n cng. Khch s n Morin ng thng, en s m khi sng v n n m trong tay qun Php. Vi t Minh b thi t h i n ng, b d cu c ti n cng, v sau khng tr l i n a. H b l i cc ta nh chi m c, rt ra ngo i thnh th t ch t vng vy, ti p t c qu y r i, tiu hao l c l ng Php. M y l n Php a m y trung i c g ng n ng ra ph vy nhng khng thnh cng. Binh lnh v th ng dn Php Hu b vy ch t trong thnh ph trong nhi u tu n [4]. Ngay m 19 thng Ch p nm 1946, Ch t ch H Ch Minh ra l i ku g i: Chng ta mu n ha bnh, chng ta ph i nhn nh ng. Nhng chng ta cng nhn nh ng, thc dn Php cng l n t i, v chng quy t tm c p n c ta l n n a! Khng! Chng ta th hy sinh t t c , ch nh t nh khng ch u m t n c, nh t nh khng ch u lm n l . H i ng bo! Chng ta ph i ng ln! B t k n ng, n b, b t k ng i gi, ng i tr , khng chia tn gio, ng phi, dn t c. H l ng i Vi t Nam th ph i ng ln nh th c dn Php c u T qu c. Ai c sng dng sng. Ai c gm dng gm,. khng c gm th dng cu c, thu ng, g y g c. Ai cng ph i ra s c ch ng thc dn Php c u n c. Gi c u n c n. Ta ph i hy sinh n gi t mu cu i cng, gi gn t n c... [5] Chi n tranh lan r ng, giao tranh ngy cng d d i v quy t li t. Cu c chi n u Hu ko di hai thng. Hai thng kinh hong cho ng i dn c . Hai thng c u nguy n khng d t i v i cc th y tu trong b u tr i r c l a. Kh khn l m qun Php m i ngn c cc cu c ti n cng c a i phng nhng lun lun b vy ch t v ph i chi n u t ng ngy kh i m t thm cc i m t a. T m y tu n tr c, khi tnh hnh tr nn cng th ng, B o Long khng n l p n a. C u khng cn nh c t i cc kh u hi u c a Vi t Minh n a. Chng li v qu kh m nh ng ng i thn trong gia nh b hong cng c g ng c u khng nh t i n a. C u c m cho m c b qu n o h p v i tu i, khc v i qu n o c a b n tr cng ang lnh n n trong tr ng dng. Tuy nhin t ngy n y, c u khng cn i bt t t ng n n a. C u khng thch ng m t mnh trong cn phng dnh cho mnh. Qu t i, khng c khng kh, qu kn mt. M y thng s ng nh b giam l ng, c u ph i b s thch i chi lng nhng v i l b n trn ph . C u c m th y g b, nh b nh t trong t. C u thch c ng chung v i nh ng a tr khc. Vi ngy sau, giao tranh k ch li t hn. ng vo lc c u quen v i nh ng ti ng n inh tai v nh ng chm tia sng x mn m. Lc u cng th y s . S cu ng cu ng, rc u vo n m, th h n h n. m u tin th t kinh kh ng. M i ng i trong tu vi n ang ng , sau nh ng ti ng ng ong u tin, vng ngay d y, r i rt ch y i tm ch n n p, nhng B o Long trong tr ng thi qu cng th ng g n nh suy s p c u ng i l m t ch . Ch ng thi t n u ng. Ngay c Cha b trn Larouste c b ru di, r t bnh tnh, ra s c an i c u ta cng khng n thua. Tuy nhin m y ngy sau, c u ta quen d n v cn th y trong hon c nh t n n nh th ny cng c ci hay. Gi ng nh m t cu c th nghi m c o, g n nh m t tr chi. By gi th ng l c u ta khng ph i vui a v i nh tr n gi c my bay m cn say m v i cu c xung t th t s ang di n ra. C u cn p bu c cc em chi tr chi n tranh nh th l nh ng s ki n ang di n ra ngoi kia v n cha . C u thch nh t l my bay. Cng gi ng nh cha c u tr c y khi Hu b M nm bom l n u tin, c u nh n ra l nh ng Spitfire bay l l st mi nh r i nh ng ch m tr ng nh t trn tr i h d n d n xu ng. l nh ng chi c d mang lng th c v v kh do my bay DC-3 ho c Dakota th xu ng ti p t cho qun ang b vy hm. B o Long chm
- 93 -
Daniel Grandclement
ch nhn theo di, ch cho cc em t ng lo i my bay. C nh ng chi c Junker 52 m i t ch thu c c a c, c Php t l i tn l Toucan. Trong nh ng ngy hi m hoi t m im ti ng sng, b u tr i yn bnh v ng bng my bay, B o Long ra sn chi. Ch c nh ng tr n nh l t , nh ng cu c xung phong ch p nhong, r i r c c a bn ny ho c bn kia. C nh ng hm yn ng, B o Long nai n t qu n o ma ng b t kn u, chi tr d ng tr i b ng hng trm v n lin thanh 7,65 do my bay Spitfire th xu ng r i rc trong v n c a cc cha x . C u cng v i cc em cn nui nh ng con v t b l c ang lang thang tm ch tr n. M y anh em B o Long quen v i cu c s ng k l v a kh ng khi p v a au kh . D ng nh khng cn g khi n chng ph i ch hay b chong n a. Chng th n nhin nh quen v i hi m nguy v c ci ch t. B o Long m c d tu i cn nh ph i lm quen v i cu c s ng trong tu vi n. C u v n ti p t c cu c s ng trong tu vi n. Ch ng c g ng c i. Ch c ch t ch , nghim tc, km vui v h p d n nh ngoi i t sau cch m ng. D y s m tr c 5 gi sng, n b a sng m b c. Ch c cm v cm. Khng c th c n. Th nh tho ng cc cha x chia cho m y kh u ph n n do lnh Php em bi u. Khi , khng kh vui v nh n ti c. Nhng nh ng b a ti c nh th th t hi m hoi. Tuy nhin, cc tu s quen s ng kham kh . i khi cn ch u nh n, t i m th c n c a B o Long b ng nh ng th c n do cc con chin em bi u cc cha nhn ngy gi t t Hu , thin cha gio v tn ng ng truy n th ng v n chung s ng ha thu n v i nhau, khng khi no xung kh c [6]. m m, m i ng i trong tr ng dng u th c d y c u kinh. Sau khi ng l i vi gi n a m i ng i l i th c d y hnh l b c sang m t ngy m i. Nhng i u k l nh t i v i b n tr l bu i l ti n hnh vo cc ngy th su hng tu n, sau khi c u kinh t i. Cc cha x g i l l nh roi t ph t. Cc n u b t sng, m i ng i v phng ring c a mnh, c a m tung. H trt b qu n v t nh vo mng b ng nh ng s i th ng lm b ng cy gai. Trong lc t hnh xc h v n ti p t c c to kinh sm h i. Lc ny b n tr trong gia nh b hong v n n m im trong phng ring c a chng, khng nhn th y g ch nghe th y ti ng c u kinh m thi. Vi ngy tr c l Ph c sinh, qun Php b bao vy hai thng rng, vi c hnh xc sm h i c a cc cha x dng Cha c u th tng g p i. Trong lc ang chi v i l tr , m t cha b ng nhin th t ra m t ti ng th di au n. Chng xm l i h i l do, t lo ng i. Cha li n ch cho chng xem ci o c ci dy k m gai b ch t ng c sm h i. D lng nhi t thnh sm h i b ng t hnh xc gy xc ng v cng th ng, d cc tr n giao chi n gy nguy hi m b Nam Phng c m th y d n d n b t cng th ng hn, trong lng thanh th n, th m ch b cn em chi c my quay phim 9,5 ly ra quay c nh ch n tranh. Cng gi ng nh ch ng b t ng quay phim nh ng l n my bay ng Minh i qua trn b u tr i Hu trong th i Nh t chi m ng. B c m th y l i c s c m nh trong lc xung quanh b ch c cc cha cng gio, nh ng ng i b n th c s c a b. T t c m i ng i trong tr ng dng u dnh cho gia nh b v c u con trai b s qu tr ng. T t c m i ng i u bi t r tung tch gia nh b. Nh ng ng i m i i tu, 130 th y tu tr mng hay g p gia nh b, l ng l quan st v i khi b t chuy n. M t hm, m t cha x tu i cn tr - chnh l cha i t, nay tr thnh Cha B trn c a tu vi n dng C u th t i Hu - ni v i b: B l Hong h u, ch c b ph i sung s ng l m. B tr l i m t cch r t khn ngoan: Khng ph i nh v y u, giu c khng em l i h nh phc m l ci tm c a m i ng i. B v n t can d vo cu c s ng c a c ng ng tn gio y, cng bi t quy nh c a dng C u th l khng c ti p ng i l . B hi m khi ra kh i phng ring v t t c u c bo tr c b kh i ph i i qua l i hnh lang. B c sch v nng c u kinh, c b o m an ton. Cn phng ring c a b c cc hnh lang bao quanh khng c c a s trng ra ph . ***** Ngay khi chi n s bng n , b Hong thi h u r i Hu , i t n c t i qu nh. Cung An nh gi y v ng l ng, lo s chi n s lan t i m i ng i b i. Ch cn m t vi ng i h u, trong c Nguy n c Ha, m t trong nh ng ng i s ng y lu nh t l i v i m t vi ng i n b c tu i ng Ha c i khi cng v t n qu v n an b Hong thi h u. Cu c s ng th i chi n th t cam go. Ta nh chnh s p v trng bom. Ch cn st l i hai dy hai bn u h i ngy tr c v n dnh cho gia nhn. Nhi u tu n tri qua, qun Php v n khng ph c vng vy. Qun tng vi n v n cha n. Vi t Minh cng cha c cu c ti n cng l n no. M t hm, Phng Nh - c quan an ninh Php cho bi t s p c cu c ti n cng l n c a i phng vo tr ng dng, Vi t Minh ang truy tm gia nh b hong, nh t l thi t B o Long ngn ch n vi c ti l p n n qun ch , khi Php tr l i. Qun Php bo tr c cho cc cha x bi t n u Vi t Minh ti n cng tr ng dng, h s l p t c kin quy t ch ng tr ngay, nh t nh khng i phng chi m c tr ng dng m c d l m t m c tiu r t kh b ov . Tr c tin cc cha x trong tr ng dng Cha c u th tm cch che gi u tung tch B o Long. Cha B trn
- 94 -
Daniel Grandclement
ra l nh c o tr c u c u b d tr tr n v i cc ch ng sinh. Ng i ta cn t m t tn m i l Nguy n Ng c B o v b t ph i nh c i nh c l i nhi u l n n u ch ng may b b t th khng b l tung tch. Theo Cha i t k l i, th trong th i gian ng n ng i t m lnh y, B o Long vi l n nghe gi ng gio l... Tuy nhin, d ng nh i v i b Nam Phng v cc em gi c a B o Long th cc cha x khng ra bi n php che gi u tung tch, m c d c Cha B trn ngh n vi c kho c i trang hong n l n tu i nh t lm h c sinh tr ng dng v hai a nh tu i hn lm con gi nng dn. T t c nh ng d nh y th t n c c i, ang trong tnh hnh cng th ng nh th vi c c i trang khng d g th c hi n. M t hm, ti ng sng my lm m i ng i gi t mnh. Lc B o Long ang chi ngoi sn. Cc tu s h t ho ng tro ln mi nh pht hi n hung th nhng ch ng th y ai, khng bi t c ph i Vi t Minh nh b n ln B o Long khng. M i ng i trong tr ng bng hong lo ng i. B Nam Phng cng tin vo lu n i u c a ng i Php. B th y c n quy t nh d t khot ra i r i kh i tr ng dng tm m t ni n nu bn kia phng tuy n. ng B o Long k l i: Ng i Php cng kho chi, thng qua cc tu s C u th , h ra s c lung l c tinh th n m ti. C xem cch Vi t Minh i x v che ch cho b n i ti, c Hong thi h u T Cung lc ny ang i t n c, ti thi t ngh r ng h s n tm v s n m ti v cc em i t n c trong vng h ki m sot. B i l c chng ti ng v pha h , h s cng c nhn dn ng h . Nhng qu mu n r i. Vo thng 4 nm 1947, b Hong h u d t khot vnh bi t t m bnh phong trung l p Canada. Ch p nh n s gip c a Php c ngha l d i con m t c a Vi t Minh, c a t t c m i ng i dn Vi t Nam v th gi i, b c u Hong h u ch y theo Php. ng B o Long ni ti p: Nhng n u m ti ng theo Vi t Minh th sao? Ti cho r ng n u c nh v y th v th c a Vi t Minh tr c ng i Php s c c ng c kh m nh v c th mu s t hn. Vi c m ti r i kh i s che ch c a ng i Canada ch c ch n khng gip c g cha ti m ch khi n ng cng d t khot r i b c H . V m ti, ti th y b l m t ng i ph n hi n th c, c ph m h nh ng qu, vo th i i m thc bch ch m t m c lo lm sao cho cc con c yn n ch khng c tham v ng g v chnh tr . Cng c th lc ny cha ti ang qu xa, b khng c cch no lin l c c. Cn tr ng h p cha ti sau ny th khc, ng n o r t nhi u tr c khi quay v h p tc v i ng i Php. ng v y. Khng th lin l c c v i B o i lc ny ang Trung Qu c, b Hong h u t quy t nh m t mnh. Cng c th ng i Php tnh ton xa hn nn quy t nh n m con b sau ny c con bi B o Long n u khng li ko c B o i nh n m t gi i ph p c l i cho h . V ph n cc cha x , h cng th y nh mnh, m con b ra kh i tr ng dng ph i chng h tc ng b i n quy t nh nh v y. H khng mu n lin lu v chnh tr . Tuy cc cha x l ng i Canada trung l p, nhng l Canada g c Php nn cng khng trnh c nghi ng i ng v c c a nh c m quy n Vi t Minh. K l i chuy n c, Cha b trn c a nh th C u th Hu th a nh n: Chnh cc cha x Canada g c Php h i gi ng gi i cho b thng c m mu n c a h l gia nh b nn ra i trnh phi n ph c cho h sau ny. T tr ng dng ch c n ch y qua con ph ngn cch v i tr ng Thin H u, ni m t ti u on Php ang c th . Nhng l c l ng Vi t Minh hi n ng trong cung An nh ang ki m sot d c ph . N a m, m t ti u i qun Php ti n ra d n ng, m m t l i i an ton v chu n b che ch n cho cc con b Nam Phng i trt l t ngang qua ph . n gi xu t pht. B hong, c h u phng v nm a tr t t c ch s n ngoi c ng ch tn hi u. M i ng i eo m t ti v i ng cc dng thi t y u. Nh th ng l , B o Long l ng i i u tin. Ph i ch y vi ch c mt m i n ch lnh Php b tr che ch n. T i sao ch n B o Long i u tin? R rng ai cng bi t ph i t n d ng y u t b t ng , ng i i u s khng c nguy c b dnh n, nh ng i th hai ho c th ba, i phng k p phng. Ng i Php cng tnh ton. Ph i m b o an ton cho B o Long tr c tin sau ny cn c ng i gi ngi bu. d ki n nhi u bi n php phng t o thu n l i cho vi c v t qua con ph , nhng lnh Php l i qun khng yu c u c i trang. B o Long v n m c chi c qu n soc l ng mu tr ng hng ngy, nn t o ra m t v t sng r t d pht hi n trong bng t i nh nhem. M t m c tiu r t d l . M c k ? B o Long c nh m m t l i i qua hng ro thp gai bao quanh tr ng Thin H u m ch y th c m ng, sut v p ng nhng cu i cng cng v t qua bnh an v s . Cn l i b Nam Phng d t du m y a con b ch y theo. B i Vi t Minh, c l b b t ng , khng pht hi n ra ho c khng mu n b n. Ngay sau khi sang n ni an ton trong tr i qun Php tr ng Thin H u, t t c ln xe g n sng lin thanh Coventry v c xe b c Humber y m tr (nh ng xe ny qun Php m i mua l i c a qun i Anh) r i ti n v ni tr n c b o v t t hn v xa vng chi n s hn. Tuy nhin, v n khng ph i i kh i Hu v lc ny Vi t Minh v n bao vy ch t cc v tr qun Php. H ch n m t ni t tr ng tr i hn i cht v ch vi n binh n gi i vy. Sau ny khi chi m c tr ng dng, b i Vi t Minh l c sot r t k . Sn nh b l t ln k c sn nh nguy n. H ch tm cc ni c t gi u v kh. Khng ai tra h i tung tch m con b Nam Phng. Sau ny khi Php lm ch hon ton thnh ph Hu , ph n l n cc tu s tr v Canada, v tr ng dng C u th Si
- 95 -
Daniel Grandclement
Gn ho c i ni khc. Tuy nhin trong ta nh l n c coi l i n Versailles thu nh , cc cha x Vi t Nam v n l i. Cc hnh lang di g n nh tr ng r ng. V sau, tr ng dng ng c a h n, cc tr ng h c cho tr em trn 5 tu i tch kh i nh th , d y theo chng trnh c a Nh n c. Thay vo l tr i m ci dnh cho tr em dn t c t ng i mi n ni. [1] B Hong thi h u T Cung v n l i cung An nh sau khi b ra s c ngn c n con du khng c. Sau m t th i gian ng n i t n c t i qu nh khi chi n s lan r ng, b tr v cung An nh v s ng . n nm 1955, Ng nh Di m ph tru t B o i, cung An nh b sung cng, b m i d n sang ngi nh ring g n (79 Phan nh Phng) cho n khi m t nm 1980, th 90 tu i. [2] Ng i theo h u B o Long nm , sau ny, khi B o i tr v n m quy n bnh, theo hong gia sang Php v cu i cng cng m m t nh hng Paris. [3] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i - C v n Chnh tr , ph l c lin quan n an ninh. [4] Xem H i k V Nguyn Gip, Chi n u trong vng vy, Nh xu t b n Qun i nhn dn, thng 4/1995 v bo Qun i nhn dn s ra ngy 19 thng 12 nm 1991. [5] H Ch Minh ton t p, t p 4. Nh xu t b n Chnh tr Qu c gia - 1995, tr. 480. [6] Ni chuy n v i B o Long t i Paris, thng 9 nm 1994 v cha Lnh Hu thng 2 nm 1995.
- 96 -
Daniel Grandclement
Tr i ma. N m chnh gi a Hongkong, sn bay r t g n cc cao c n n i my bay m i khi h cnh nh mu n ch m vo cc ta nh. C u hong ng i ch y kh lu. Khng k m y ngy i Cn Minh, d ng thoi v , th i bu i cch m ng hay chi n tranh, t khi ng ph i ch i lu nh l n ny. G n n a ngy tri qua. Tr n m t bu i sng, ng ch th y m i m t c nh t ng l m t: Trn ng bng, t ng on lnh Anh t p n p x p hng ln my bay v n c. H t chi n tr ng ch ng Nh t tr v sau khi chi n tranh k t thc. Bn o Hongkong l i tr thnh m t ng t si ng. Cn l i r t t v t tch chi n tranh. Cn vi tu n l n a cc qun nhn s ra i nh ng ch cho chnh quy n dn s . Cn by gi , khi B o i n y m i quy n l c v n n m trong tay h . R rng l ng i Anh coi nh s c m t c a ng, khng c m t nghi th c n ti p no, ch ng t ng khng hon ton l ng i c hoan nghnh. Cu i cng m t vin ch c n d n c u hong lm nh ng th t c quen thu c v nh p c nh nh i v i b t k dn t n n hay du khch no. C u hong khng ch i c m t mnh i v i ng cn c Yu, m t ng i b n Trung Hoa, Hongkong v c c L L H. Cng nh ng, hai ng i tr m tr ca t ng c nh nh n nh p c a Hongkong. bn o ny, cc ta nh cao c ua nhau m c ln, cao nh b c thnh kh ng l , pha d i l c nh l n x n khc th ng, y mu s c, c m t khng hai trn th gi i. Ti ng ng n , ngy v m nh n nh p, bng bi n qu ng co ging kh p ph . M t thnh ph n o n k l , say sa, khc h n Trng Khnh hay H N i l ng l , bu n t . T 5 thng nay, B o i c t do. Thng t, ng quy t nh l i, m c cho phi on chnh ph ra v m t mnh [1]. Thng chn, ng n Hongkong. ng lm g trong kho ng th i gian y? Th ng l thm th y . ng i thm cc danh lam th ng c nh, v nng thn d cc tr du h, tham vi ng h u ngh . Nh ng k trong h i k, ng c m t gia nh Trung Hoa ti p n chm sc, chi u chu ng u i. Ng i i v i ng hm nay l con trong m t gia nh i x ho hi p v i ng. C lc ng ngh n i tu. M t nh s thch xem t ng, th y ng c nh ng nt h p v i cu c s ng tu hnh. B Hong thi h u t ng cam oan r ng ng l Ph t ging tr n, th m... rt c c khng ph i th . ng thch i xa, d o chi, ng ng u ln, khng ai bi t, th a tr t m, h ng th trong m t thnh ph l n u tin ng c bi t n. ng thch ng r t nhanh v i mi tr ng m i. Nh ng ngy ti p theo, ng i ta c th th y ng, vo bu i tra, n nh m nhp cc mn n h o h ng, th ng th c nh ng ti n nghi c c k hi n i c a nh hng Parisian Grill. ng i nh golf, chi qu n v t, v y vng bi l i Repulse Bay, bi bi n sang tr ng c a Hongkong. Chnh lc ng ch t nh n th n dn c v quy t nh g i cho h m t thng i p. Tr m t b ngai vng v ch n con ng lu vong khng tr thnh v t c n cho cu c th nghi m m cc ngi tin r ng ph i em l i h nh phc cho ton dn [2]. ng Vnh Th y, d xa H N i xa chnh ph , v n cn l c v n t i cao. Hnh nh khng c quan h g v i chnh ph H Ch Minh. i u l lng l c hai bn, bn no cng gi tnh tr ng khng r rng. Cng lu n khng bi t chnh xc ng ng v pha no. ng phn vn, khng bi u l thi r r t. Hnh nh H Ch Minh v n ti p t c g i ti n cho ng trong nh ng thng u. G i qua ng b , qua ni non pha b c, n t n Qu ng Chu. t ra l cho n ma h nm 1946. R i sau , lng v n c n d n, cu c s ng sa st h n. Khng cn lu i, khch s n sang tr ng n a. Vnh Th y ch n m t khch s n nh , mang tn Happy Valley (Thung lng h nh phc), trong m t khu ph bnh dn nh n nh p, n o, ngoi cc trung tm bun bn. ng ch m t phng. Khng k c nhn tnh, m ty tng xem ra ch ng cn ai trung thnh i theo ng. M c d ph i n tiu t n ti n, trong cu c s ng c n, ng, v n vui v th ng th c cu c s ng ban m Hongkong ch ng c n ph i gi gn t , gi u di m ai. Ph i chng ng c th bnh th n s ng phng ng ni n chi n i ti ng nh Hongkong, nh k th c a ng v n ln n, trong lc trong n c tnh hnh ang n c si l a b ng, s ph n v con ng ra sao d i ch Vi t Minh? B ngoi xem ra ng khng h t ra bn khon v v n . ng Vnh Th y v n l con ng i nng c n. Ch ng c g lm cho ng ta ph i suy ngh su xa. Th i gian ng n ng i c ng tc v i c H , vi c ra i khng m y v vang kh i Trung Hoa n t n n t i Hongkong cng v y: Nay t t c cc ng phi u ph i ve vn ng. V ng ho quang bao ph quanh ng tng ln t ng ngy. Ngy 4 thng 11 nm 1946, H N i, H Ch Minh c i t chnh ph chu n b b c vo khng chi n ton qu c M t s ph n t ph n ng i l t qu c gia, b l m t ch y theo quan th y Trung Hoa. Nhi u b , th tr ng l ng i c a b n chng b u i ra kh i Chnh ph . Nhng c v n t i cao Vnh Th y, m c d ang n chi Hongkong, v n c tn trong danh sch chnh ph , km theo ghi ch: ang n c ngoi v vi c ring. Ba l n c i t chnh ph ti p theo, tn ng v n v tr th hai trong chnh ph . M i khi nh c n tn Vnh Th y ng H khng qun nu y ch c v c v n Vnh Th y. t lu sau, trong m t cu c g p cc nh bo Hongkong, c u hong B o i s ng gi ng: Khng, ti khng cn l c v n n a. H Ch Minh mu n
- 97 -
Daniel Grandclement
ch ng minh chnh sch i on k t c a ng, c kh nng t p h p r ng ri cc t ng l p x h i, cc khuynh h ng chnh tr khc nhau ph n u cho s nghi p chung. [1] Sau ny, theo gi i thch c a chnh ng, H Ch Minh vi t th b o ng bo sau. [2] Bo Le Monde (Th gi i). l i Trung Hoa, khi c n tr v s
- 98 -
Daniel Grandclement
Khng kh trong xe b c thp nng n c, b Nam Phng, m t tay g b khn trm trn u t lc r i kh i tr ng dng, m t tay gi ch t trn u g i hai con nh tu i nh t. Ng i tr c m t l B o Long cng ang m ch t em gi. Chi c xe trinh st b c thp scout-car cng chi c xe g n sng my ch lnh Php i sau h v , b ng ci l n th ng l , theo l i t t, c t ngang qua sn tr ng Thin H u, m t v tr c th c a qun Php. Nh th , v a nhanh chng ra kh i ni nguy hi m, v a ra ngoi t m b n c a pho binh i phng. Chi c Humber vo s , tng t c l i pha sau nh ng c a knh cc cn nh trong khu ph Ty. Tr i t i, xe i nhanh nn khng m t ai nhn th y ng i i trong xe l m con b hong. Nhng n u ai nh n ra th h s suy ngh bn tn ra sao nh ? B Nam Phng t ng t ng ra nh ng n c i gi u c t hay nh ng ti ng la ht th ch. Nhng may l khng c g x y ra h t. Cc ngi nh ng kn c a, bn ngoi p ly che ch n. Tr i t i m t nh mong mu n c a trung t Costes. Cc tay sng b n t a c a i phng khng th pht hi n m c tiu. ng v ng l ng. Ch c ti ng ng c g m g c a chi c t g n sng my i su h v nh ti ng ch sn th d c ch y theo ch . M con b hong th l ch y sang bn kia chi n tuy n. Nh v y c ph i l ph n qu c khng? B t nh : Khng. B khng ph n b i t qu c, khng ch ng l i nhn dn. B ch mong c m t ni an ton cho cc con b. M y hm tr c cc s quan Php b n tin cho b bi t t nhi u ngy nay, Vi t Minh tng c ng trinh st d ng nh s p ti n cng tr ng dng n ni thu h p khu v c c th c a Php. Tr ng dng C u th s b k t gi a hai lu ng n s nguy hi m n tnh m ng m con b. B o Long c th b b t lm con tin... Nh v y th d t khot l ph i i kh i ni u sng ng n gi ny, khng cn c cch no khc. o n ng ny ch i m y pht l n m t ni m b Nam Phng bi t qu r. l chi nhnh Nh bng ng Dng t i thnh ph Hu , ni v ch ng b g i m t ph n ti s n g i ti n v vng vo ti kho n, chnh xc hn l n cn h m d i nh bng. Hn cc thnh ph khc, Hu c nhi u cng trnh ki n trc tiu bi u, c nhi u danh lam th ng c nh, nhi u cung i n nguy nga trng l , l ni t p trung lng t m cc v vua tri u Nguy n, n hi n d i tn l, lm cy, tr m m c trong khng gian tnh l ng lm xc ng lng ng i. Hu l i c nhi u nh c a dinh th c a chnh quy n b o h c, xy b ng g ch, t ng trng cho quy n l c c a k b o h t chu u n. p nh t, s nh t, sang tr ng nh t v ch c ch n l c b o v t t nh t v n l nh ng ta nh c a Nh bng ng Dng l ng danh. l m t th l c, m t quy n uy, g n nh m t nh n c, cung c p ti chnh cho cc thu c a Php, gin ti p ch huy n n kinh t c a hng ch c qu c gia, gi h u bao c a vi ngn khch hng. Trong cc h i s Ngn hng, an ninh c t hng u. Nh ng hng c t p hoa cng, nh ng chm n th y tinh tr ng s a, nh ng qu y b ng g qu. C nh ng kt s t ng ti n ch c ch n v i nh ng cnh c a thp v a to, v a dy chuy n ng trn nh ng bnh xe thp nh n bng m i khi c n ng kn. Tm u c ch t t n n p, khng b bn l a chy, trnh c n pho v sng my, hn l h m ng m hay h m m . Nh bng cn hn th . N u qun Php ph i rt th y l s l ni c th cu i cng. Hn th n a, nh bng cn c nh ng h m ng m c gia c k , thing ling hn m i ch thing ling, l tri tim c a ta nh, l phng cc kt s t. Chi c scout-car b c thp qua ng t i l Jules Ferry, qu t sang tri, ch y ti p m t qung trn i l Clmenceau d c b sng Hng, r i v t qua c ng vo sn. Xe g n sng my ngoi ng i. B n lnh i b o v nhn chm chm v pha thnh n i bn kia sng, ni t p trung l c l ng Vi t Minh, cng l ni xu t pht cc cu c ti n cng vo cc v tr Php bn ny sng. Trong sn, chi c scout-car ln bnh ch m ch m trn s i n m t n n cao, xy kn ba m t n m gi a nh bng v dy nh ph ng sau, xa ng, bn ngoi khng nhn th y. Nhng xe v a d ng th ng i li thay i ki n, li xe v d ng l i tr c l i vo chnh, chn c u thang l n, ni ng Fafard, gim c nh bng ang ng i. Nam Phng bi t ng ny t lu. Hai nm tr c y, khi ng m i n nh m ch c b g p hm ng vo b ki n Nh vua. B a nay b th y ng c v kh khan, nghim ngh hn th ng l , trong nh sng l m l t qua c a trn gc l ng r i xu ng b c tam c p. B Nam Phng ch a m t tm b Fafard nhng ch th y m t mnh ng ng . Cn c gia nh ang trn gc n p sau cnh c a ch p ng kn. Cc con ng b Fafard v n qu n o ch nh t , s ch s , g n gng theo ng tc phong c a m t gia nh cng ch c Php ph i i ph v i tnh hu ng b t h nh. C ch g n nh anh hng m khng bi t. S n sng c gi i thi u khi b Hong h u t i tr n trong nh bng. Su t chi u nay, khi c bi t gia nh c u Hong n n nu trong nh mnh cc c gi t p cc c ch n cho sao cho cung knh, l php. Chng t p nhn chn khi nghing mnh cho khch, n l i cch i ng, cho h i cho ng php t c. D ang lc chi n s di n ra c li t, cc qu n tri ph 75 ly t hong thnh bn kia sng b n qua u sang pha tr ng Thin H u, cc c gi v n h n h r i rt ch n s c m t c a gia nh Nh vua trong nh mnh. Nh ng ng i trong gia nh ng ch nh bng ng Dng Hu
- 99 -
Daniel Grandclement
v n coi vi c m con b hong n lnh n n nh mnh l m t vinh d c bi t. i v i h , coi nh khng c chuy n Nh vua thoi v . ng Fafard thu c phi ng h chnh ph Vichy thn c, ng cn l b n thn c a ton quy n Decoux, khng th m t s m m t chi u qun ngay hnh nh v ch qun ch c. Nam Phng b c ra kh i xe u tin. C ch r t ng hong, dng v oai v . Theo sau l c h u phng t xe v n t i b c thp b c ra, t nay c s chm sc anh em B o Long. B hong b n chi c o di tr ng nn tuy tr i t i bng dng b v n n i b t. T khi ch ng thoi v b khng c php m c o vng ch dnh cho ng kim Hong v Hong h u. B ni to, ki u ni c a ng i n ng tai, c t ti ng cho ng ch nh bng, a m t chm ch nhn nh ng b c t ng t nay s che ch gia nh b. Ta nh khng c v m t cng s kin c . B hong ch th y ngi nh nh b, y u t khng c v ng ch c, oai v nh hnh nh c lu l i trong tr nh c a b. Theo nh gi c a nh ng chuyn vin b t ng s n th l m t ngi nh l n, bnh d c a cc nh ki n trc b c th y. Ngi nh hai t ng hnh h p, m i b m i lm mt, xy c t k cng, kh e kho n nhng khng c tnh cch no h p v i th i chi n. T ng tr t ch t nch ng i lnh n n. Khi b hong b c qua chi c c a s t, nh ng con m t t m nhn theo, b nh n ra nhi u khun m t quen thu c. T nhin b c m th y kh ch u, ng ng ngh u th t s , m t tm tr ng l l m tr c y cha h c. Quanh b l nh ng ng i ang s ng chen chc trong khng kh ng t ng t c a cc phng lm vi c c a nh bng nay bi n thnh nh ng cn h m c th . T t c u l ng i da tr ng, khng c ai l ng i Vi t, tr m t thi u ph , v khng chnh th c c a m t ng i qu o Corse theo anh ta n y tr n. ng ch nh bng i tr c d n m con b hong qua m t c u thang r ng ln t ng trn c d n d p g n gh dnh cho gia nh qu t c ny g m hai ng i l n v nm a tr , hai trai ba gi, cng m t t ng v i gia nh nh ch . Nhng sau c ki n c a m t s quan nh binh Php, ng b Fafard ph i thu x p ch ng d i t ng h m cho an ton cn ban ngy c th t m trn gc nhng lc no cng ph i s n sng khi c ti ng n pho rt qua th xu ng ngay t ng d i trnh n, m c d cc con ng b Fafard cng bi t cch phng trnh m i khi b pho kch. Chng nhanh chng ra kh i phng v n p trong hnh lang, lun lun mang theo n m ch ng m nh n. Khi i qua t ng d i xu ng t ng h m, b hong g p l i nh ng nh m t khng m y thi n c m, i lc r rng l th ngh ch c a m ng i u chen chc t ng d i. M t s ng i ang t ng h m ph i chuy n ch , nh ng ch cho m con b hong. M t ng i c thi qu khch ph n khng ln ng Fafard. Chnh l anh ng i qu o Corse, m t nhn vin thu quan Hu . Lu n i u c a anh ta l t i sao ng i Php l i ph i nh ng ch cho m t m n b qu t c ng i Vi t i theo Vi t Minh, m y hm tr c cn bng b n c Php trong lc ch ng m ang cng v i H Ch Minh ch huy nh ng tn hi u st ang lm kh ng i Php y. Sao m y u u i nhu nh c k l v y. ng Fafard v n tnh i m m ph i dng quy n uy c a mnh m i d p c cn th nh n c a nh ng ng i ph i chuy n ch n gi a phng, xa cc c a s l n t ng tr t c a nh ng ng i b u i. Nh ng ng i ny ph i tm m t ni tr n gi a nh ng c a s cao c a t ng tr t ng sau nh ng bn gi y ki u ch t y h s. Anh chng nhn vin thu quan ng i Corse khng nn n i cn gi n d, vng v ng ra kh i nh bng i th ng v nh mnh o ho p t phng v . Trong s tr con ang tr n y v i b m , B o Long nh n ra m t s b n h c ng i c nh mnh tr c khi x y ra chi n s . Trong t ng h m nh ng t m khn tr i gi ng c cng ln lm vch ngn ra t ng khoang c a nh ng ng i n tr c. B Nam Phng thong th i v ch dnh cho gia nh, khng nhn th y nh ng b c t ng xm x t cng cc c p h s lu tr dy c m. Cng d ng chnh c a t ng h m l v y. Tr c h t l cc c ng k nh, ti p n hng dy kt s t. M con b hong c thu x p ch ng trong m t gian r ng c t m ngn b ng kim lo i dy. Nh th ng l , c u con trai l n c u tin m t ch c b o v ch c ch n nh t, g n t m vch ngn kim lo i dy nh t, nh c b c kn trong m t t m n m thp. G n nh m t n m m . ng ch nh bng quen g i ni y l h m m . B hong rng mnh khi con mnh trong ngn h m c dng m t nh tng. Nhng cn hn l trng m nh n pho ho c b i phng b t lm con tin. L nh c a nh binh Php l ph i chu n b ch ng cho B o Long gc ny lm cho ng Fafard m m c i. Nhng b hong th th y khng c g ng c i. B ch th y yn tm hn. ng th . Con b c b o v nh m t b o v t, nh nh ng t gi y b c nh bng. Th no cng c. Cng t t. M t cnh c a n ng n , b ng kim lo i dy ba mi phn c y b ng m t bnh xe quay tt g n gi ng nh bn c quay. Bn trong t ng h m khng c a s ny, r t t t ng, m ch c s t thp, nh m t ci h p kn ch ng n. Gia nh b hong n nh ch n m. M i ng i m t h c lm b ng v i chng trn dy t o thnh vch ngn v i gian kt s t. B hong v n cha h t kh ch u, khng ph i ch v i u ki n s ng thi u ti n nghi. M t tm tr ng chua xt khi th y thn ph n m t m u nghi thin h ph i chui rc trong gian phng ch a kt b c c a th c dn. T ng h m khng ra dng m t cn phng. Ngoi gian kt s t, t ng khng nh n, bng lng nh cc
- 100 -
Daniel Grandclement
tr s ti chnh hi n i, nhng c t i m b ng nh ng g hnh ch tri n. M t cch trang tr, c i n, c k , l i th i theo cung cch phng khch th dn. Cng nh tr ng dng Cha C u th , y n c r t t. Duy nh t ch c m t vi n c trong phng t m trn t ng m t c a gia nh Fafard. c n c d tr , b n t m c ch a y p phng khi b c t n c. Nh ng ng i t ng tr t n vi n c l y y t ng x xch xu ng nh, cn gia nh b hong v ng b Fafard v cc con c l y n c th ng t vi bao nhiu lu cng c. gi t th i gian, b n tr chi bi. Nh ng lc ng t ti ng sng, B o Long r i kh i t ng h m lm b ng s t thp n ng n y ch y ra sn chi v i l b n cng l a, i lc cn ch c gh o b n con gi, t t c u hn tu i, c a n tu i 17, 18. B Nam Phng ch ng a g s chung ng thn m t thi qu nh th c a b n tr , nhng v hon c nh bu c b ph i cng nh n thi gia nh ng ch nh bng qu l t n tnh. Th nh tho ng b tr chuy n v i m y ng i u ln la lm quen v i b. Trong giao ti p b gi v oan trang, gi gn m v n uy nghim qu phi. Ring v i ng Fafard, c hm b ni chuy n tay i n g n m t ti ng ng h . B gi ng gi i thi c a ch ng b. B chm ch c u nguy n. D n d n b tham d nh ng bu i l ch u trong phng khch c a t ng m t. B c ch ring cho b, li su trong m t cn phng ring c a b, c a ng . Th i gian tri qua, B o Long quen d n cu c s ng d i t ng h m. So v i nh ng ngy tr ng dng, c u th y c r ng c ng hn, ch y nh y n a trong hnh lang v c u thang. Thch nh t l gi nguyn mi tc. Khi tr ng dng cc cha x d nh c o tr c u c u b gi u tung tch n u l b b t, nhng cha k p th c hi n th b hong a cc con ch y theo Php. Chung quanh nh bng t ng bao kn mt, cc c a s t ng h m u l p kn ngn m nh n khng vng vo trong. Tia sng m t tr i khng th l t qua cc b c t ng kn. Tuy v y bn trong nh bng khng n n i t i qu. My pht i n vo vo su t ngy m. M i ngy qua i c nh d u b ng cc bi n c . Tr c tin l kha c a phng kt s t b h ng hc. May m lc khng c ai bn trong. B o Long ang chi ngoi sn. M t hm m t ng n n n ri xu ng khn tr i gi ng v b c chy. M i ng i pht ho ng. May ch h u phng v c bnh n c, d p t t c ngay. M c d ni tr n h m ng m, ti ng n c a n sng c i v i bc v n d i vo B o Long ch m th y i bc b n vo thnh ph . C u ta ch ng s g, ch ti c khng c nhn g n hn. V kh v n l th lun lun quy n r thi t B o Long. ng Fafard, t ng ngy m t, ghi l i cc s ki n x y ra trong ngy vo cu n s tay c a ng, v i nt ch thanh v chnh xc: 24 thng ging. m yn tnh. H s Petit cho bi t t i qua t pha ng thnh ph Vi t Minh p st m t n ti n tiu c a Php An C u ch cch 300 mt r i t pho 75 ly b n th ng vo n lm m t ng i ch t m i b thng, m t m t tch. Qun Php ph i b n rt ch y. Ng i ta ni m t my bay Php b trng n, h cnh xu ng bn kia k i, vin phi cng k p ph h y my bay v ch y thot vo tr ng dng Cha C u th . Kllng bi t c ng nh th khng! Kho ng m i m t gi , ba my bay tim kch d i bom xu ng cung An nh, y m h cho my bay th d ti p t cho cc n v lnh Php ang b Vi t Minh bao vy. Bu i t i yn tnh. 22 gi c ti ng n l n pha ng. M i su gi chn c t ng Van Vuick, ch t v trng thng i cch y m i lm ngy. Ti cng gh vai khing quan ti. Lc h huy t, n n trn u, m nh n tung te xu ng sn. C ti ng huyn no m c a b i Vi t Minh bn kia sng. M y pht sng c i c a qun Php lm cho h im b t. Nh ng lo t n sng c i khc rt vo thnh n i. Cu c pho kch ng n ng i khng th y Vi t Minh ph n ng g. i u P. cho b n lin thanh sang bn kia b sng. C ti ng ti ng ng i lao xao. Ng c th t. Khng nn b n t i quan st, v r t d l m c tiu. Hn n a b n sng my ban m m khng xc nh r m c tiu v t m b n th lm sao c hi u qu . Chng ti c vinh d c bi t c n cha Urutia n nh c kinh thnh. Chng ti r t lo l ng cho s ph n c a cc c o v cc n tu cn ang b k t trong vng do Vi t Minh ki m sot. Nam Phng gi kn khng th l cho ai bi t d nh c a b. Ch ng hi u v sao. B c th bo cho ng gim c nh bng bi t nay mai h t phong to , may m khng b Vi t Minh b t v b cng s khng tr l i tr ng dng. B v n coi ng nh ng i thn tn c th tm s c v ng cng l m t con ng i ng hong lun lun tn tr ng v c nhi u thi n v i b. Ho c v i gio s ng i Italia, cng l m t ng i n lnh n n t ng tr t c a nh bng. ng ny lun g n gi b, quan tm n lo l ng c a b, n tr c cc mong mu n c a b. n n i nh ng ng i u khc ch nh o ng l i n i th th n. M t ng khc nguyn l Khm s Trung K cng khng n h cng vi c. Khng qu n m t i, ng li u m ng i ki m rau xanh, c c i c i thi n b a n hng ngy. Th c n y, th ng n i u, ch y u l cm theo kh u ph n c a ng i lnh. Nh bng ng Dng Hu trong nh ng ngy chi n tranh ch ng khc g con tu chng chnh gi a bi n khi trong cn bo tp. L i l a c a cc tay sng Vi t Minh trm ln u nh ng ng i ang tr n bn trong. Cc v tr Php Hu b bao vy, thi u n c, v kh, lng th c nhng khng b Vi t Minh qut s ch cng l chuy n l . Ch c th c t ngha b ng trnh tc chi n v ch huy y u km c a b i Vi t Minh. Nh sau ny chnh B ch huy Vi t Minh cng ph i th a nh n: Qun Php c th trong cc v tr kin c , tuy l c
- 101 -
Daniel Grandclement
l ng khng nhi u nhng l i qun nh ngh c trang b hi n i cn l c l ng c a ta tr th c qun s c h n, trang b l c h u, cha bi t nh ch trong cng s v ng ch c... nh trn lan, phn tn khng t p trung binh l c gi i quy t d t i m... [1]. Trung t Costes, ch huy qun Php Hu , d do d v thi u t tin, d n d n cng ch n c cc cu c ti n cng c a b i Vi t Minh cho n ngy c gi i vy. Chi n s t i y kh c li t. Qun Php b bao vy m nhi u cu c ti n cng n ng ra u th t b i. M t chi c my bay tim kch Spitfire b pho phng khng c a b i Vi t Minh ng trong hong thnh b n h . Phi cng b thng v b b t, ch t trong khi b giam gi . T i thnh ph Vinh, xa hn v pha b c, chi nhnh Ngn hng ng Dng cng b bao vy. Hu , m t l n tu chi n tu Php neo trn sng Hng b n pho t i t p vo hong thnh. n pho ro qua nc nh bng, ph h y cc lu i, cung i n Nh vua trong i n i n sau cc b c t ng thnh ki u Vauban. B o Long k l i: Cu c n pho r t n t ng. Nh ti ng m m c a m t con tu t c hnh. M i ng i trong nh kh p kh i mong sao cho binh on Burgonde (mang tn v t ng ch huy), s s m n gi i thot h . Cc cu c pho kch sau cn ti p t c lm cho ti thch th nh n th y qun Php c nhi u v kh hi n i hn so v i Vi t Minh v c qun i Trung Hoa Qu c dn ng c m t Hu tr c y [...]. Chi n tranh i v i ti lc nh m t tr chi. Th y c hi u l c c a v kh m khng nhn th y ng i b n. Nh ng ngy , ti r t thch m i khi c nghe th y ti ng sng n . Hng ngy, B o Long hay la c n v m y ng i lnh Php n p b n trn t ng th ng nh bng. H ch c hai: m t h s v m t lnh. M i trn m i tu i, c u b c v ham thch v kh, tr n m c... C l n sut n a c u b ngn tay trn c sng trung lin v nh b n th xem ra lm sao. Th t l nguy hi m. N u l m c tiu b i Vi t Minh s b n tr ngay. Ti ng sng n m m, mi thu c n kht l t... Cu i cng qun ti p ng n, ph v c cu c bao vy. B i Vi t Minh ph i rt ra xa kh i thnh Hu , b l i cc cung i n n mi u trong i n i tan hoang v bom n. T t c nh ng ng i tr n nh bng a ra ngoi, ng bm vo c a s nhn sang xem quang c nh tn ph bn kia sng. Cu c bao vy c gi i to . M y m con b hong r i kh i t ng h m. Khng cn ph i chung v i kt s t n a. Cng khng cn ph i th p th m v i ti ng n ro qua mi nh... ng Fafard, ch nh bng c nh m i h ln trong phng c a gia nh ng. H c ng trn gi ng, c n m ong hong. Nhng bn kia sng trong i N i cc lu i v n m chy. Khi ph kn b u tr i. L a t t nhng gia nh hong gia khng th tr l i hong thnh. Khng ph i t t c u nt nhng cc cung i n s khng bao gi c d ng l i n a. Lnh Php a gia nh b hong v thm l i cung An nh, ni h hn m t nm sau khi Nh vua thoi v . T ng l ch m nh n, mi s p, nh xiu, v n vng vi kh p ni. c, qu n o, v t d ng s ch trn. Bao k v t th i huy hong khng cn g. Ci dinh c l x u x t ng l ni c th c a b i Vi t Minh m y thng qua. Ni y l nh cu i cng c a hong gia t i c Hu . Hu by gi l m t thnh ph th i chi n c y nh ng nt tiu bi u: Cy c u s t n i ti ng b c qua sng Hng n i li n hai khu v c c a thnh ph b nh s p. Nhn dn qua l i ph i dng thuy n. ng s th s b bom n cy x i nham nh . C t c trn k i b n tri ph ti n t i, n a d i cn l i n toc, m nh t p ti t ung a trong gi. Hng trm ta nh trong i n i b ph tr i tan hoang gi ng nh m t g kh ng l b x p hi. Gi a ng g ch v n, nh ng m nh ngi men ng s c v n nh ln mu s c nh p nhy d i tia n ng. Nh ng hoa vn trang tr r ng, ph ng xa kia l ng l y l th nay vng vi kh p ni trn bi tha ma c a nh ng con r ng b h b . C a Ng mn, mang tnh l nghi n i ti ng ch c m trong nh ng d p n r c long tr ng nay ch c n l y vai hch nh cng bung ra. Quang c nh hong cung hoang v ng, khng ng i canh gi , khng lnh b o v . T i nghi p cho x Hu th m ng, ti c a bi t bao bi th kim, c , c Th n, Ph t tr nay ch ng cn g ng m nhn ca ng i n a. Ru ng ng hoang ha, v n t c xc x. Chi n tranh v n cn . Quang c nh xm x t v h n n. Nh ng m tr lang thang ki m n. Qun Php tr l i nhng thanh bnh cha n. Thi u lng th c, an ninh khng c g m b o. M t tr n li xa v vng r ng ni pha ty nhng cu c chi n v i du kch khng bao gi ng ng. Cc i bi t ng Vi t Minh v n b t ng xu t hi n trong thnh ph . M t y ban i u hnh lm th i ra s c khi ph c cc ho t ng bnh th ng, tung nh ng chi n d ch tuyn truy n cho vi c l p l i n n qun ch . Tng lai khng c g ch c ch n. M t nhn vin tnh bo Php (SDECE - Service de Documentation Extrieure et Contre-Espionnnge - c quan tnh bo v ph n gin Php), n g p b Nam Phng thm d... Khng m t l i ca ng i th ng l i c a qun Php, b ni Nh ng hy sinh c a ti ch ng l g so v i nh ng kh c c hi n nay c a nhn dn. M t cu ni chnh tr , gio i u. R i b ni ti p khng bi t li u b v cc con c s ng c trong tnh c nh kh n cng [2] nh th ny c n a khng. Sau khi r i kh i nh bng, m con b hong l i tr v nh dng Cha C u th t m m y ngy r i t t c theo ng b ra N ng. *****
- 102 -
Daniel Grandclement
Hong gia s gi quan h t t p v i gia nh Fafard, gim c chi nhnh nh bng ng Dng t i Hu . Trong nhi u d p khc v sau, m i l n n thm l i ng b Fafard, nh t l cc c con gi u c b hong n ti p ni m n . Chnh ng sau ny s c b hong ch n lm ng i tin c n qu n l ti s n ring cho mnh. Trong on h t ng hong gia i N ng l i cng v n nh ng chi c xe b c thp Coventry v Humber nhng l n ny ch lm nhi m v b o v , cn m i ng i i xe th ng. Chuy n i khng km ph n v t v . Em gi l n nh t c a B o Long b m d c ng. Trn o H i Vn di n ra nh ng c nh ch ng m y th m ng nh ci tn g i c a o: Xe b c thp l i cha nng pho ra pha ba r ng phng du kch ti n cng. on xe d ng l i cho n khi hong n bnh ph c. ***** T N ng gia nh b Nam Phng p my bay v n t i qun s Junker 52 bay i L t. Nhng b khng v trong bi t i n c a B o i, ni xa kia c gia nh Nh vua s ng ph n l n th i gian trong nh ng nm tr v. Ta bi t th l n qu, b nay khng cn ty tng, gia nhn. ang th i chi n, cao nguyn Lang Biang cng khng trnh kh i s tr thnh chi n a. V v y b a cc con v bi t th c a m v t m trong g n ba thng. Ba thng ngh ngi tm tr tr l i bnh tnh, h i ph c nh ng ch n thng tinh th n. L t v n cn l t Vi t Nam, nhng r i b v cc con v n ph i ra i. B c t t h n quan h v i Vi t Minh v m con b lnh n n bn chi n tuy n c a k th. Cu c s ng t i L t cng khng l y g lm vui. H t c huy hong, l ng l y. V n b t tin v ng B o i. Khng cn tr ng cho b n tr i h c. May l c cc anh ch em h bn ngo i c lm cho cc con b vui v . Tr B o Long cn gi c v n ti ng Php nh m y cu n truy n c a Jules Vernes t ngy xa ng n i l i cn cc a con khc trong hong gia ch ni ti ng Vi t. Sau ny chng s ph i h c l i ti ng Php l th ti ng quen dng trong gia nh. [1] Th a Thin- Hu trong khng chi n chng th c dn Php, Nh xu t b n Thu n Ha, 1994, trang 60-63. [2] CAOM - Lu tr b Php qu c H i ngo i - Bo co 1257 c a S tnh bo ph n gin Php (SDECEService de Documentaion Extrieure et de Contre Espionage), t p s 1245 NF.
- 103 -
Daniel Grandclement
Th ng l i c a qun Php ch l t m th i. B i Vi t Minh t ng nh tan r, tan bi n vo vng r ng ni, nhng vi ngy sau l i xu t hi n. H chi n u b n b , kin quy t, khng h lay chuy n tr c mun vn kh khn. Khng bao gi c th tiu di t c h d c gy cho h nh ng th t b i t m th i lc u. Cn qun vi n chinh Php, ch ng m y ch c tng qun s t i m t trm nghn ng i g m c lnh u, B c Phi, ngu qun ng i Vi t c Php trang b . H ch lm ch c cc thnh ph , th tr n, ng ci l n, nh ng a i m quan tr ng, xy d ng h th ng c i m, boong-ke, thp canh b o v vng ki m sot. Nhng quanh h l nh ng vng vy, t ng t ng l p l p... H ch lm ch c ban ngy cn ban m b i, du kch Vi t Nam m c s c tung honh b t ch p pho sng, v kh hn h n c a i phng. L dng B c Phi, lnh d h t th y u kinh hong... M t m i lo s m , ko di, pht sinh ngay t sau nh ng cu c giao chi n u tin, m i ngy m t tng ln sau nh ng cu c ng m mu l i nh ng xc ch t c a ng i thu nh t c m i s m mai. Qun Nh t, qun Anh, qun Trung Hoa, t t c u rt v n c. T y ch cn hai ch th Vi t v Php i m t nhau. Chi n s lan r ng kh p n c. M i th tr n, m i m nh ru ng u c th l ni di n ra m t tr n ph c kch, l m c tiu c a m t tr n pho kch b ng sng c i. Trn m i o n ng nh c th c b y chng, lm b ng tre gi r n nh thp s t xuyn th ng da th t. Hai thnh ph H N i v Si Gn c xem nh nh ng th th i chi n. T i y khng xa m t tr n bao nhiu, nhng cu c sng kh h n. Ti n b c t Php rt sang chi tr cho cu c ti chi m thu c a trn ng p kh p cc ph ph ng, cc hi u bun. Cc cng ty v n t i, nh ng nh bun, nh ngn hng v c nh ng nh ch a l nh ng ni ti n vo nh n c... Trong lc ng i Php l n ng i Vi t yn v trong cu c s ng sung tc v nguy hi m ny th m t s th t p vo m t: khng th b p i phng, khng hy v ng m t th ng l i quy t nh, d t khot b ng gi i php thu n tu qun s . Vi t Minh, c a s dn chng ng h t nguy n hay khng t nguy n, l m t i th qu v ng ch c, r t kh n m b t. H Ch Minh v chnh ph c a ng r i kh i B c B ph trung tm thnh ph H N i, phn tn cc c quan lnh o ra t ng b ph n nh v di chuy n n vng t gic ty b c th v nam ng b ng sng H ng ti n hnh cu c chi n tranh du kch kinh i n h u nh khng th d p t t c. B ch huy qun i vi n chinh Php cng ph i th nh n khng l c l ng ginh chi n th ng qun s . C nn thng l ng khng? Nh t nh l ph i thng l ng tm ra m t gi i php, nhng l p tr ng hai bn cn xa nhau qu. Paris khng ch p nh n cho s c l p c a Vi t Nam m ch ni s dnh cho Vi t Nam quy ch m t Qu c gia Lin k t d i s ki m sot c a h . Trong lc Vi t Minh coi Php l xm l c nn i tr c h t ph i tn tr ng ch quy n hon ton v tr n v n c a Vi t Nam. Chi n tranh s ko di v nh t l b t ng ch huy Php khng nh n ra c chung cu c s nh th no. ki n c a h thay i ty theo nh ng ng i n m quy n hnh Paris. Nh ng ng i thu c ng x h i mong mu n tm ra m t gi i php th a thu n v i H Ch Minh, d c s ki n m 19 thng ch p nm 1946 v cu c ng quy t li t ang di n ra. Tri l i, nh ng ng i lnh o Phong tro C ng ha bnh dn (MRP), nay mai s ng ra thnh l p chnh ph t ch i khng thng l ng v i chnh ph c ng s n, hy v ng Vi t Nam ha chi n tranh - dng ng i Vi t nh ng i Vi t v d ng ln m t nhn v t c th i tr ng v i lnh t cch m ng. Ng i d nhin l B o i d c th i k h p tc v i Nh t B n, hay t ng lm c v n t i cao cho chnh ph c H , d tnh cch chn i v l i s ng ti t c a ng. Lucien Bodard - m t nh bo chuyn vi t v Vi t Nam nh gi B o i l chng Hamlet da vng l n trnh trong tm tr ng ph nh v trc tng. ng ta lc no cng do d gi a trch nhi m l ch s v h ng th . Ngy 1 thng t nm 1947, Emile Bollaert, m i c b nhi m lm cao y ng Dng p my bay c a hng Air France n H N i. Cng i c v , hai con v chnh vn phng Pierre Messmer. thnh thng l cc quan ch c i cng cn bao gi cng c v con v ng i thn i cng. Trong su t th i gian lm vi c ng Dng, c chi n tranh hay khng, cao y s l i d ng nh ng chuy n i v Paris h ng nh ng cu c du l ch ng n ngy. Trn ng i, m i d p d ng chn t i cc th hay thnh ph , ng tranh th i thm th cc ni, khm ph nhi u c nh quan m i l , bao gi ng cng c v , con cng i. Ngay khi i Vatican y t ki n gio hong cng c con gi Jacqueline i theo. Khi ng t chn xu ng ng bng sn bay Tn Sn Nh t, ng mang s n trong ti o, m t ti li u nh my m i m t trang. l m i m t trang hu n th , nh m t b n i u l nh, m t b n h ng d n hnh ng trnh c nh ng i u d i d t, sai l m, ch c ch n l ng p d ng ng chnh sch c Paris quy t nh. i v i chnh ph H Ch Minh th sao? Trong ti li u ghi r: kin quy t ln n. Th cn v n c l p cho Vi t Nam? c, nhng c l p trong khun kh Lin hi p Php, khng c qun
- 104 -
Daniel Grandclement
i ring, khng c ngo i giao ring, t t c u km theo s ki m sot ch t ch v chnh tr . Cu km theo bi n php ny g i l i bng ma c a c Courbet, c a t ng De Courcy v cc ph h i gi a th k XIX. Trong ti li u, ghi r M t th nghi m c, cch y m t trm nm, ch ng t b qua m t s b o m no l qu s m [1]. Cu i cng, v i B o i, b n ti li u ni r: L p l i b my cai tr c, nhng khng t ra l chng ta l p l i tri u i qun ch . t nh t l ph i nh th . K tn d i b n hu n th c Th t ng N i cc Paul Ramadier, ng i c a ng X h i, cn c ph Th t ng Maurice Thorez, t ng b th ng C ng s n. ***** T i Hongkong, Con Tr i B o i khng lm g h t. ng ta ngh ngi, th ng th c l c th trn i. Nm 1932, ng do d khi r i Paris v n c n m quy n bnh. Nm 1945, ng thoi v hi v i, r i rong chi Trung Hoa trong lc t n c l m than v c m t c a qun i chi m ng n c ngoi v lo s x y ra n i chi n. V y vi c g ng ph i t b nh ng thi quen c c a mnh. Trong khi ng khng chnh th c c giao m t ch c trch r r t no. ng c t do. ng t nh : cn cha b ng nh ng ng i khc. ng i tn. Khng cn Hong B o i. Cng khng ph i cng dn Vnh Th y m l Wang Kunney tin sinh, m t ng i Trung Hoa. Mun nm s kn o, s mai danh n tch? Tuy nhin ng v n g p cc nh bo, vui lng gi i thch l i s ng c a ng, nh ng cung cch m i c a ng. Nhi u nh bo nhanh chng c thi quen n thm ng hong b ph tru t k d , khng bu n, cng khng ph i thi thc h i thm tin t c v con ang s ng Hu d i chnh quy n Vi t Minh ra sao. ng i d o trn bi t m, ph trng ng i tnh c a mnh, tr c tin l L H, ti p theo l M ng i p, m t m i tnh khc c a ng. u i m panama, mnh m c chi c m t o smi l a b ch theo ki u Trung Qu c, qu n ng r ng thng thnh; gi u m t b ng c p knh rm to, B o i s ng nh m t th ng dn v cng r i ngh . Nh m i ng i, ng i xe cng c ng ch t ln c a Hongkong, t m, chi gn, chi qu n v t. ng lun lun lm cho cc chnh khch bm quanh ng ph i ng c nhin thn ph c. Dng d p tr trung, thn hnh l c s, tu i m i g n ba mi t, nhng ph n l n th i gian r i ng phn chia gi a c b c v th thao. T i t i, ng lao n Paramount, v tr ng l n nh t c a thnh ph . ng th ng xuyn lui t i cc ca lu t u qun. Ngay t gi a th i k cch m ng H N i, ng l khch quen c a nh ng h p m H N i. C n g? ng yu thch ci khng kh chong l n, trong nh ng m b t t n, thch ci nhn c a nh ng ng i i l t qua bn ng trn sn nh y hay trong cc s i b c. Th nhng ng tng thi u, g n nh ngho tng. Hong m nh th th ngho cng c c r i. Ti n ng qung trn cc bn b c ho c thanh ton ti n phng khch s n t i tn c a ng l c a c nhn tnh L L H chi tr . C ny ph i m kt, bi u ng t t c ti n ti t ki m c a m t c gi nh y n a th ng lu, s ti n ln t i vi trm b c kin tr tch cp c nh ti quy n r c a c. ng c th t l m t con ng i v d ng nh cc t p ch miu t ng khng? ng c ng k ch khi t ra l m t nh du l ch bi m ho ? ng lm h t s c cho chn dung v ng c th tin c. ng khng ch l chng thanh nin rm n ng, ti c i lun lun xu t hi n trn cc t p ch. Tuy nhin bo ch lu l i hnh nh y v qua bo ch cng chng tin r ng c u hong ch l m t con ng i nh th . Ti ng tm c a ng b v n c nh ng thnh cng chnh tr sau ny c a ng s b phai m v nh ng chuy n b b i trong i t c a ng. M t s bi bo c d ng t o nn hnh nh v ng ch l m t k n chi trc tng khng th s a c. M t t bo Nam B , t Duy Tn ng m t tin gi t gn, u ch y su t trn tm c t bo: M t c gi ng i Hoa tn l Tr n N - c bi t nhi u hn v i ci tn Jenny Wong - t Hongkong sang Si Gn, i tm nh ng ng i c vai v trong h i ng hong t c bo cho bi t c c mang v i B o i v a tr sau ny ra i s c chnh th c ha nh th no trong h i ng hong t c?. Bi bo b S ki m duy t c b [2]. Bo ch Php cn kh ng nh m t cch qu quy t hn. Trong t Paris Presse, Merry Bromberger vi t: Mu n g p B o i Hongkong ch c n d o m i b n h p m trong thnh ph , d hn l tm ng trong m t khch s n Anh [3]... Th i gian qua i, di n bi n cc s ki n, thi l ng ch ng do d c a ng i Php lm cho B o i chn ch ng, m t m i, ch m ch p, l i bi ng, v m ng n a, hn th i k tr v kinh Hu . Tuy nhin, theo ghi chp c a m t nhn vin tnh bo Php (SDECE) tr tu c a ng v n r t s c s o gi ng nh quan h t m th ng khng lm nh t th h ng l c v dan du tnh i d di. C v n t i cao c a chnh ph H Ch Minh ch ng bao lu n i l i s ti p xc v i ng i Php. Ai ch ng trong vi c ny? ng B o i: l Paris. M t nhn vin Ngn hng ng Dng b n tin: chnh ph Php mu n ng tr l i ngi bu. Th y ng ang g p kh khn v ti chnh, Ngn hng ng Dng dnh ngay cho ng m t ngn kho n hai nghn la Hongkong. Sau l i thm m t mn ti n c a gio h i Php cho vay n a. Cc gio s dng Tn ch i h i mn vay c m b o b ng ti s n c a ngai vng. Theo c quan tnh bo Php th chnh l B o i ch ng yu c u c gip , sau khi tiu n ng
- 105 -
Daniel Grandclement
la cu i cng. ng nh n c m t mn ti n nh , nm trm ng sau khi c ki n c a lnh s Php, B Ngo i giao v B Thu c a. S ti n ch dng trnh cho c u hong kh i b cc nhn vin n c ngoi khc li ko. Trong b t k tnh hu ng no th khi c ti n, ng l p t c i sang m t khch s n m i, sang tr ng hn. l khch s n Gloueester trn ng Hong h u (Queens Road). Th cng cha . Cc phi vin Php ti p t c dng ti n lung l c c u hong. M t ng i tn l Yole, tnh bo vin gi vo lnh s qun Php t i Hongkong, c u u m i thng rt cho ng nm nghn la Hongkong. Ti n ny l y t qu en c a ng Bollaert. M t mn ti n l n chi cho cc ho t ng chnh tr : m t ph n dnh cho cc i bi u c a cc t ch c qu c gia n thm ng. Ngu n g c c a kho n ti n y c gi kn. Cc chnh khch sa-lng khi nh n c tr c p ngoi mong i y, inh ninh r ng B o i gia n cho h . M t phi vin khc tn l Reynaud, m t c ng tc vin thn c n c a Cao y Bollaert lm con thoi ch y i ch y l i gi a Si Gn v Hongkong. Khng ch ng vai tr trung gian, Cao y cn giao trch nhi m cho ng ta bm st c u hong, tham d cc h i h ban m c a ng, tr thnh m t trong nh ng ng i thn tn c a ng. Reynaud bi t B o i t lu v tr c chi n tranh th gi i ng ta l nhn vin b o hi m c a ng. Ng i b n m i ny cn ra s c khuy n khch ng tr l i cc phi v lm n v s cung c p ti n b c. Nhng m t ng i tin c n khc c a Cao y l Cousseau - nguyn cng s Sn La - n m dy th t h u bao. ng ta ni v i nh bo Lucien Bodard: Ti tin s p thnh cng n ni v B o i r t c n ti n. l m t ng vua t m th ng, b ph tru t, khng c ti n tiu, khng c hoi bo g. ng ta ang trong c nh g n nh kh n cng. Th c t l m t cng vi c khng d dng cht no. Ti em n hng tri u b c, m v n khng [...]. Tr l i v i cu c s ng n chi x lng, B o i cng b li cu n... ng ta hi u r ng ng i ta cng g n v i ng bao nhiu th l i cng c n n ng b y nhiu. Ngu n g c s ph t ln r t nhanh c a B o i l m t b m t m m i ng i ai cng bi t c . Trong m t v khm va-li c a con gi Bollaert t i phi c ng Si Gn, m t kho n ti n ngo i t su trm ngn ng b pht hi n. C gi khai s ti n ny g i cho chnh m t thm. ng ny bu c ph i ni r: l ti n lng tr cho chi ph lu tr c a B o i Hongkong. Nh ch chuy n ti n hay bun b c m nh ng mn ti n nh ban u nhanh chng tr thnh kh che m t thin h . Nh ng tr o thu t r t h i y do m t thanh tra ti chnh tm ra. T t c nh ng ng b c c php chuy n t Si Gn hay H N i n Paris i ra ng franc c tng g p hai l n gi tr ban u. Lm nh v y khuy n khch nh ng ng i lao ng chn chnh sang lm vi c ng Dng ho c b tr cho nh ng nh bun ph i li u lnh b v n lm n ci x s ang c chi n tranh. M t ng b c ng Dng c php chuy n v chnh qu c n m i b y franc. Nhng n u qu h n m c cho php c chuy n ti n v n c th m t ng b c ng Dng ch n c tm franc. B o i nh n i cho ng i Php lm vi c hay kinh doanh ng Dng mu n chuy n ti n v n c ngoi h n m c, t ng b c ng Dng ra la Hongkong v i gi tm franc/ ng b c ng Dng. ng g i nh ng ng b c ng Dng v Si Gn v lm th t c chuy n ti n v Paris, lm nh nh ng ng b c ki m c m t cch h p php t i ng Dng ch khng ph i mua l u t i Hongkong. Ti n ny tr v Paris i thnh franc v i gi h i oi m i b y franc m t ng. Nh v y ch c n cho ti n l n v Hongkong v l i ti p t c hnh trnh i - v . Ph i chng c u hong ph t to nh h th ng chuy n ti n ma qui ny? ng l nh th . D sao ti s n c a ng tng v t. Sau ny ng th nh n: Ti n ngo i t t g i n cho ti, km theo nh ng mc ngo c trong b my ngn hng - ti chnh, khi n ti c th lm bi n i t gi h i oi c a ng b c ng Dng Hongkong [4]. Nh v y c ph i l phi php, b t bnh th ng khng? ng Dng, trong th i k u c a chi n tranh th chuy n khng c g l b t bnh th ng. Vng quay c a ng ti n khng ng ng tng t c , nh ng phi v khng c g nguy hi m v kh khn... m ai cng c ph n trong khi v n ph i ti p t c cc cu c giao chi n, s ng ch t khng bi t lc no. Khng k cc v bun bn khc d t khot l ng ng , m m t s ng i thn c n c a ng l th ph m. Cn ng khng th khng c chia ph n, m t khi cc v lm n phi php trt l t. C u hong cho Phan Vn Gio, b th c a ng, hai mi ngn la Hongkong th ng cng cho Gio lm vi c t t. V i s ti n , Phan Vn Gio mua m i lm hm khng sinh g i v Si Gn trn m t con tu h i qun c a qun i qu c gia. M t ni khc m t xe c u thng d hng xu ng nh b Didelot, ch gi b Nam Phng Hong h u. Cc hm hng c em bn l i ch en, c b y trm nm mi nghn ng. Ai mua? Ng i c a Vi t Minh mua hng em v bng bi n! B o i c bi t khng? Khng th no khng bi t. Chnh ng cng tham gia vo cc v p-phe c a m c n th n. Ngoi Phan Vn Gio cn c Nguy n H u Th, gim c c quan tnh bo c a ng cng l c v n ti chnh cho ng. Th n m c quy n cung ng v v n t i cho mi n Trung Vi t ng th i cng bun bn kim cng, r u vang, cao su v cng v i Pierre Reynaud tr thnh nhn v t thn tn c a ci h p tc kinh t v qun s Trung K. y th m ch ng c g r rng c . Ch ng ai bi t chnh xc ng c u hong lu vong lm vi c cho bn no. Cc v p-phe l n thu l i cho ng v m c n th n nh m Vi t Minh c m t ngu n ti p t c m b o
- 106 -
Daniel Grandclement
ch c ch n. Quan h tay i gi a nh cch m ng lo thnh H Ch Minh v c u hong B o i lu vong th l tan v chng? Khng hon ton nh v y. Hng thng t n Anh Reuter loan tin: B o i kh ng nh: Khng bao gi ti tr l i Hu l p m t chnh ph b nhn cho ng i Php. Ti th y ng H Ch Minh l m t con ng i ti nng, m t ng i yu n c chn chnh. Ring i v i ng H , khng bao gi B o i ln n. ng trnh khng t ra ng h n v phe no. C l nh th l khn ngoan. Vi c t nguy n thoi v c a ng c lng dn chng. Ai cng bi t hai ng i u c chung m t nguy n v ng mu n cho t n c c c l p dn chng c sung s ng, nhng con ng t m c ch khc nhau, l i s ng khc nhau, nhng trong th i k cn h p tc v i nhau H Ch Minh bao gi cng c thi tn tr ng c u hong - c v n t i cao c a chnh ph . Chnh ph Vi t Nam, m t m t duy tr B o i trong ci v th k qu c c v n t i cao, m t khc t n cng tri t vo cc nhn v t thn c n c a ng. Nhn v t thn c n ch khng ph i ng. H Ch Minh kin nh n ch i k t c c cc cu c thng thuy t gi a c u hong v i Php r i m i t thi d t khot. Ngy 5 thng 7 nm 1947, B o i ln ti ng Hongkong trong m t cu c tr l i ph ng v n: N u ton dn Vi t Nam t lng tin vo ti [...] ti s sung s ng tr v ng Dng. Ti khng ng h cng khng ch ng l i Vi t Minh, ti khng thu c ng phi no!. M c d ln n ch ngha c ng s n, ng khng l n ti ng kch ch Dn ch C ng ha i phng, khng tr c di n cng kch c nhn H Ch Minh... Nhng cu c m c c v n cha ng ng. B o i cao gi ng i Php ph i trao tr c l p, cng nh n n n th ng nh t, Nam B ph i tr v lnh th n c Vi t Nam khng c n trng c u dn. V hnh th c t ng nh c u hong cn i h i cao hn H Ch Minh nm 1946. Trong dn chng nh t l trong vng Php ki m sot, c d lu n cho r ng c u hong giao thi p v i Php l c s th a thu n v i H Ch Minh, nh nm 1945, ng nh n n n c l p t tay Nh t r i m y thng sau l i trao l i cho Vi t Minh. Ph i chng, t i Hongkong, ng l i ti di n l p tr ny. ng thng thuy t v i ng i Php tr l i n m quy n bnh, r i sau , ng s cai qu n t n c cng v i H Ch Minh? Philippe Franchini, ng i Php chuyn v chi n tranh ng Dng vi t: M t nhm ng i nhn ng nh qu c vng c a m t n c Vi t Nam tm l i c o trung dung c a Kh ng T . Nhm khc th xem ng l s b sung cho H Ch Minh, gi ng nh m v Dng, nh M t tr i v M t trng, ch m l i th thnh vng trn hon ch nh, hnh dung v m t n c Vi t Nam l t ng [5]. T cn c khng chi n, ng H Ch Minh ni v i S. Ehe Maissie phng vin hng thng t n M International New Service M , nh nh chnh: ng Vnh Th y l c v n trong Chnh ph Vi t Nam Dn ch C ng ha tuyn th trung thnh tr c Qu c h i, tr c Chnh ph v tr c qu c dn. ng ta ch c t cch ng ra i u nh khi no c Chnh ph C ng ha Vi t Nam y quy n. [6] Ng i Php t v s t ru t cn B o i v n t ra v b hi m. ng khng v i p l i nn n c a ng i Php. Bi t mnh ch ng c h u thu n g c a dn chng nhng ng bi t l i d ng s kh khn c a Php trong vi c i ph v i phong tro khng chi n c a Vi t Minh. Hn n a trong cc phe phi ang ve vn, l i d ng v tr ng vua cu i cng tri u Nguy n c a ng cng cha nh t tr v i nhau trong vi c tranh ginh ch ng - km theo l quy n l i trong chnh ph b nhn tng lai, c phi b o hong mi n Trung, c phi Nam K mu n c nhi u quy n v l i hn trong chnh ph Vi t Nam th ng nh t, ni r ng hn c c a ng i M mu n l i d ng Php suy y u d n d n thay th Php bi n ng Dng s m tr thnh m t xch tr ng y u trong vnh ai ch ng c ng c a ng Nam , m t khi b Trung C ng nh b t kh i l c a Trung Hoa. L m t ng i khng km thng minh, B o i khng ph i l khng bi t m i s toan tnh . ng bnh th n ch xem tnh hnh pht tri n ra sao r i m i t thi d t khot. Cn thi c a ng i Php? Bollaert t ra r t s t ru t. L p tr ng m phn c a ng b H Ch Minh c tuy t sau chuy n cng cn c a c phi vin Paul Mus n khu khng chi n. Ti p l th t b i qun s trong tr n t n cng quy m Thu ng nm 1947 vo chi n khu Vi t B c ch p b t c quan lnh o khng chi n. Cc on i bi u cc phe nhm, cc ng phi l l t sang Hongkong ngy cng nhi u. C ng i sang thm d, m c c r i tr v . S ng i l i cng khng t. Ng nh Di m, sau m t th i gian di M cng khng ch u v ng m t Hongkong v i ngh l p m t chnh ph g m cc nh chuyn mn hn l i di n cc ng phi. Thng 11 nm 1947, Robert Schuman thay th Paul Ramadier ng u chnh ph . L ng i c a M t tr n t p h p bnh dn (MRP do De Gaulle sng l p) chnh ph Php ngy cng ng sang h u. Emile Bollaert l ng i c a ng c p ti n. D n i cc thay i, ng v n ti p t c cc cu c m c c Hongkong. ng s l i ch c v hi n nay, d cho c thay i n i cc th no i n a, trong 18 thng n a, n 15 thng 9 nm 1948, nh ng ch cho Lon Pignon. H Ch Minh cng thay i tuyn b tr c cc nh bo v tnh tr ng c a B o i. Ngy 8 thng 12 nm 1947, m t ngy sau cu c g p Bollaert - B o i (ngy 6, 7 thng 12 nm 1947), tr l i
- 107 -
Daniel Grandclement
cc nh bo H Ch Minh tuyn b tr c cc nh bo c tnh rn e: ... C v n Vnh Th y xa khng kh i b nh ng thm t Php nh b n Cousseau bng bt v nh ng ng i v s nh Nguy n H i Th n, L Vn Ho ch v.v... bao vy cho nn c v n c th nghe nh ng l i h a h n sung c a b n th c dn Php m i g p chng. N u c v n Vnh Th y bi t r tnh hnh trong n c th ch c c v n khng b chng l a b p... Chnh ph v nhn dn ta r t mong c v n Vnh Th y khng c nh ng hnh ng tri ng c v i nh ng l i th tr c T qu c v tr c ng bo tri v i nguy n v ng c a dn t c [7]. Sau nhi u ci b t tay, km theo l ch v lng kin nh n, Bollaert c g ng thuy t ph c B o i ch p nh n tr v n c v ng u chnh ph , nhng v i i u ki n th ng nh t v c l p ph i c b o m. Nhi u cu c h i m ti p theo i n th a c H Long, m t b n ngh nh th quy nh nh ng i u Php s n sng dnh cho Vi t Nam v nh ng i u B o i c th ch p nh n. V nh H Long, v i c nh quan hng v v trang nghim c t o thnh b i nh ng o nh kh c h a trn b u tr i, tr thnh a i m u i cu c ti h p Php - Vi t. c l p, th ng nh t bao gi cng l v n gay c n trong m phn. B o i i c l p hon ton, ton di n cn Php ch nhn nh ng cho Vi t Nam t do d i s gim st c a Php cn v n n m ch t m t s lnh v c. Ph m vi v s l ng c a cc lnh v c y gi m d n trong qu trnh thng l ng. Cu i cng, hai bn i n th a c H Long d ki n Vi t Nam c l p trong khun kh Lin hi p Php, c hnh chnh ring, c nh st ring, nhng qun i v ngo i giao v n d i quy n Paris. i m n i b t quan tr ng l chnh ph trung ng c quy n l c trn ton b t n c g m c Nam K, c ngha l chnh th c ha s th ng nh t c a Vi t Nam. Nh v y l nh ng bi n php trn g n ph h p v i ch th c a chnh ph Php trao cho cao y Bollaert su thng tr c y, r ng ri hn nh ng i u dnh cho H Ch Minh h i k hi p nh s b thng 3 nm 1946. Nhng ph m vi quy n l c c a chnh ph trung ng c a B o i ph ng c bao nhiu ngoi cc thnh ph th tr n v d c ng giao thng do Php ki m sot v b o v cn g n nh ton b vng r ng ni v ph n l n nng thn mnh mng u t d i quy n c a chnh ph khng chi n do H Ch Minh lnh o. Nhng l lng thay, v a k t t xong B o i tuyn b bc b th a c, la l i r ng ng b l a. V pha Php cng v y. Phe b o th khng mu n nghe ni n th a c v a c k k t. Ng i ta b ng nh n ra B o i ha ra khng ph i l con ng i d b o, y u m m, hn n a khng ph i l m t tn b nhn bn mnh cho qu . Ng i ta th y ng t ra c ng r n, c l p trong suy ngh v hnh ng hn l nh ng nh ch c trch Php hnh dung v ng. Cc nh thng thuy t t Paris sang, khng gi u s b c mnh tr c tnh thi u thi n ch, v thi khng khoan nh ng c a ng. ng vua b h b ny l ai m ph i c u c nh n nh th nh . V a m i k th a thu n xong b c u ph i tay ngay. Chnh ph Php nh m chng? ng ta c th c s c l p trong hnh ng khng hay do m t s c v n c nh h ng i u khi n ng trong bng t i nh th i k Hu ng d dng tuyn b thot ly quan h v i Php, nh n s b o h c a Nh t r i l i nhanh chng thoi v v lm c v n cho chnh ph H Ch Minh. Gi y, sau s ki n H Long, ai m i l ng i khng khoan nh ng v khn kho? Ph i chng sau lng ng ta, chnh l ng i M ang mu m n m con bi B o i, mu n ng c l p v i Php v a lm suy y u th l c Php ng Nam , v a ti n t i xy d ng m t chnh quy n tay sai m nh lm ro c n ch ngha c ng s n chu . Sau cu c g p V nh H Long, gi i h u trch chnh tr Php v cng th t v ng khng tm c ai c th thay th B o i m c d h khng a B o i n a. Thng tm nm , i pht thanh Vi t Minh pht t Hu m t ci tin kh l lng, thu t l i m t bi ng trn bo Continental Daily Mail ra ngy 25 thng 7 nm 1947 t i London: Cc nh ch c trch Php n thm c u Hong h u Nam Phng, ngh b a con trai b m i ba tu i ln ngi. B khng tr l i. Trong lc cc v khch Php gi i thch th b n tr c n dng c m th n nhin chi bi Ti n qun ca, qu c ca c a Vi t Nam.... M t thng sau, t Echo du Vietnam ti t l m mu: M t k ho ch x o quy t do H i thu c a trnh by. H ch trng khi ph c ch qun ch An Nam. C th kh i u b ng m t cu c thoi v tr ng th c a B o i nh ng ngi cho con trai. C u hong ph i th a nh n sai l m c a b n thn, t nguy n rt lui kh i chnh tr ng m ng cho s ha h p chn thnh v i n c Php [8]. M t nh bo h i c u Hong h u Nam Phng lc ang L t: C ph i con b s p ln ngai vng khng?. B khng tr l i nhng cng khng c i chnh. Cn B o Long, ma h nm 1947 ang s ng d i s chm sc yu thng c a b ngo i t i L t. Ng i ta nh c n vua Thnh Thi nm 1910 b bu c ph i r i kh i ngai vng v xu ng tu i y o Runion, v r i lo n tm th n. T i y, ng ch ng ki n con ng, Duy Tn, r i kh i o, v t li n ph c v qun i n c Php t do. S ng bn ng cn c m t Cng cha. Chnh c ny thng bo cho cao y bi t nguy n v ng c a cha c mu n c s ng nh ng ngy cu i i t i qu nh. L i th nh c u y v nh ng bn tn thu d t khi n ng i ta cho r ng ng i Php ang ngh n vi c tm ki m con bi thay th B o i. L i n i ny sau khng thnh s th t. Nhng Vua Thnh Thi c php v s ng gi a Si Gn, ch ngy v Hu , thnh ph c a ng. ng gi t ra l con ng i d thng, l ch s , g n gi v i dn Si
- 108 -
Daniel Grandclement
Gn. Lc u ch l s t m, d n d n ng c c m tnh c a m i ng i. Nhng v n ch d ng l i . Ngy 12 thng 8 t i Hu , b n mi ngn ng i t h p tr c c a Ng Mn yu c u Hong B o i tr v n c n m quy n bnh. Gi i php B o Long, Thnh Thi hay ai khc khng cn c m y ai nh c n. l i l lc c u Hong h u Nam Phng quy t nh r i kh i Vi t Nam. C nhin b v cc con p my bay Anh t i Hongkong g p ch ng. L tr m hn cc anh em h v sau m y gi bay pht hi n ra th gi i hi n i. nh n nng chong l n, tu th y v ti n b c. Cu c s ng d di, k di u bn c nh ci ngho nn c a L t, ngay c Hu . L n u tin chng nh p vo m t thnh ph nh th v khng th quen c v i chi u cao c a nh ng nh ch c tr i, v i v vn nh sng, v i s tr n l n gi a s c s ng v s h n n, c trng c a bn o. ng c u hong g p l i v con sau hai nm xa cch. M t th i gian, B o i ph i b t n ti m nh y Paramount v nh ng sng b c khc. Cu c s ng v ch ng m i g p l i nhau c t ln hng u. L L H, M ng i p v cc c gi tr khc t m lnh m t, t nh t trong m t th i gian. Khng bao lu sau b Nam Phng v cc con r i Hongkong sang Php. M t chuy n i v t v gian nan. Ph i t m d ng l i Bangkok ch kh c ph c nh ng tr c tr c k thu t c a chi c th y phi c. Do khng phng tr c nh ng h ng hc, nn sau nhi u ngy, m i ng i u ph i chuy n sang i tu th y cng v i hnh l. T i Php, trong th i gian u, m con b Nam Phng v Cannes, ni c ta lu i Thorenc trng l c dnh cho c gia nh. T nay trn t Php b Nam Phng ch c th bi t qua loa tnh hnh trong n c nh nh ng l th c a b ch ru t l b b t c Didelot l i Si Gn k nh ng chuy n l t v t cho b. ***** Anh r b, b t c Didelot l i L t. Trong m t b c th vi t cho con gi - l th b S ki m duy t gi l i ng ni v B o i: Cha tin vo ng ch c a con - ch B o i - ng ta khng ph i l m t v nhn cng khng ph i l m t th ng ng c nhng n u c bi t r tnh hnh, ng ta s c th nh n nh ng n. ng ta hay b m t s ng i c u c v l i ph nh ph v ch u nh h ng c a h . Tr c y m t s ng i ng h ng thoi v v h p tc v i H Ch Minh cng l c u vn v th c a h . By gi H N i (... Vi t Minh rt i, Php tr l i) c nh ng bi u ng , truy n n dn trn t ng yu c u B o i tr v n c n m quy n bnh.... C u hong khc no m t k ang nh b c trong khi nh ng ng i ng i ch u ra v nh ng tay ng ngoi c c c v i nhau v c may c, thua. M i ng i chung quanh t v , anh r , ch th , hay th n dn hnh nh ai cng bi t r nh ng ch bi cng nh nh ng i m y u c a ng. ng l con ng i thng minh c nh n th c nhanh nhng l i ham thch n chi. Li u ng c bi t chi canh b c cu c i ny khng hay tri l i cho ng i Php hay Vi t Minh chinh ph c. B o i c v nh t tin, ng nh gi qu cao v v th ng vua cu i cng tri u Nguy n c a mnh. Trong H i k Con r ng An Nam ng vi t: Ring ti, ti c m th y r t tho i mi, th i ng i ta hay ni: trong tay ti ch ng c g nhi u, ngay c tnh i di n c a ti cng cn ph i bn ci. Ni nh th l coi nh m t y u t ch y u, ch ti l i di n chnh thng cho m t tri u i, ti l ng Thin t , l Con Tr i, c Tr i giao s m nh tr v th n dn. C l ch c mnh ti nh n th y tnh i di n chnh thng ny. N khng th c xem nh m t lu n c trong m t cu c m phn ngo i giao, cng khng th vi n ra ngay t u. Tuy nhin n v n hi n h u, m nh m hn m i lu n c chng l i ti. Ch c ch n l nh ng ai khng ph i l dn Vi t Nam th khng c m nh n c i u m ti cng khng th thuy t ph c c h . Khi ti ph n ng hay t thi , nh ng ng i l tho i v i ti khng th hi u c, h ch a l l gi a con ng i v i nhau, ngang t m v i h , h p v i trnh c a h .... M t i u ch c ch n l ph i thng l ng, ch m d t m i mu m. T thng 12 nm 1946, chi n tranh lan r ng kh p c n c v i m c ngy cng kh c li t. Vi t Minh v n thi hnh chnh sch v n khng nh tr ng nh ng vng h t m rt i. Th i gian ngy cng thi thc. Qun Php ch chi m c cc thnh ph , th tr n, cn vng nng thn mnh mng vng r ng ni hi m tr v n n m trong tay Vi t Minh. Ng i M gia tng p l c. William Bullit, c u i s M t i Php ng h gi i php B o i. Nhn danh chnh ph M , ng ta v a khuyn Php nh ng b thm n a tr c i h i c a B o i, v a kh n kho n yu c u B o i ph i ng u v i Php, tm l i l i cho c c l p [9]. T i Hongkong, B o i hnh nh thot kh i c nh cng qu n. ng tr l i cu c s ng xa hoa giu c. Ni ng l m t ta nh r t p theo phong cch ki n trc Anh, g n b bi n cch Hongkong hai mi cy s ng c m t ban th k ring gip vi c. ng s ng Stanley Beach nhng th ng hay ti p cc on trong n c ra Causeway Bay, cho h ngh t i Hongkong Hotel ho c Paramount hay Saint-Francis. Sau khi bn ti s n ring Hongkong c ng v i c v t, ng c m t kho n ti n ti n m t tri u ng ng Dng. ng i chu u, sau su nm xa cch. u tin ng n Anh ch a m t r i v Cannes ni Nam Phng v cc con ang i ng. Gin ti p v tr c ti p ng i Php gip ng tr l i cu c s ng sung tc. Cc phe nhm ng phi qu c gia
- 109 -
Daniel Grandclement
tng b c ng, t o v n chnh tr ho nhong bn ngoi cho ng tr c h t v quy n l i c a chnh h . C l ng cng bi t ng ch ng c h u thu n g ng k trong n c, cng khng s c ch ng l i khng chi n do H Ch Minh lnh o nhng ng p su trong cu c s ng ph phi m h ng l c, ng khng th li c n a. Ph i k k t. Thng 1 nm 1948, ng i g p cao y Php Genve. T i sao ng l i ch n Th y S, m t n c trung l p truy n th ng, m Genve l m t a i m l t ng cho cc cu c m c c ngo i giao, gip ng c c c m t kho ng cch v i nh ng ng i i tho i. L n ny ng ch n ng n Cannes trn m t chi c xe hi c bi t, l chi c Gordini, t khi tr l i giu c, ng ti tr cho nhn xe ny. Chi c xe c t c nhanh, xi xng pha octane v i t l cao, khng bn ngoi th tr ng t do, nn ph i l p ring m t h th ng kho xng d c ng t Cannes n Genve. M c d tnh hnh lc ny nghim tr ng, nhng trong lc chi n tranh ang ti p di n c li t m l i i m phn ch m d t chi n cu c th u ph i l m t vi c t m th ng. ng cng bi t ph i i nh ng n c c cao. Bo ch cnh t m t l n n a a ra hnh nh v ng nh m t k trc tng ch k . c phi vin c a t Combat (Chi n u) vi t: Nh ng cu c thng thuy t v i ng Bollaert ch ng i n u, nhng ng B o i cng khng b l d p Genve s m thm nhi u b cnh m i. Ti d m t b a i m tm r t sang c a ng. Tc u n, tay t vo ti chi c o chong mu nu nh t, ng s i b c bn c nh b hong r t tr p, c phong thi r t Paris. Nh ng cu c thng thuy t ko di b t t n, m i l n l i nh d u b ng nh ng tuyn b l c quan nhng khng c hi u qu g. B o i ra v m t con ng i k c c cha t ng th y bao gi . Ph i c u kh n van ni, ph i l y lng b ng nh ng ci c i n , c i nho n d dnh. Ph i tr i th m ng ln my bay v Si Gn. M i l n t ng nh ng ch c ch n nh n l i, th ng l i l n khn, trnh n, im l ng. Bo ch ph n n , cc nh ch c trch in u. Bn kia i dng chi n tranh ngy cng d d i. Cn ng Hong ny c lm cao, nng gi ln mi, m khng quy t nh vo cu c. Th i gian thc bch l m r i. B ng m i gi ph i d ng ln m t chnh ph chiu h i t t c nh ng ph n t qu c gia ch ng c ng s n. Nhng khng. Con Tr i B o i lun mu n ng trn m i cu c xung t ng phi, khng mu n d n thn vo th c a. C l ng ch thm mu n g hn v th hi n nay c a ng, v i ngi bi t th p Hongkong, ta lu i xinh x n Cannes. Tuy nhin cu c u tranh c a ng khng v ch. M i l n thng l ng l i c thm m t cht n i r ng quy n t tr cho Vi t Nam ngay c t c l p cng khng cn l i u c m k n a. u nm 1949, d ng nh B o i nghe theo l p lu n c a nh ng ng i thn c n ang bu quanh ng, cng b m t t m c (modus vivendi) theo cch c a ng. Cha gi i quy t c g c , nhng c hai bn Php v Vi t ph i c cng s ng chung v i nhau, trong khi ch i tnh hnh c c i thi n. V th l ra i m t chnh ph tm t m c quy n l c c n c d i quy n c a Th t ng Nguy n Vn Xun, m t s quan do Php o t o, leo ln c p thi u t ng, ng i c a B o i. Nh m t tr ph php. Bo ch khng ti c l i ca ng i th a thu n t c cng nh n Vi t Nam c l p trn gi y tr ng m c en. Nhng l c l p trong khun kh Lin hi p Php. l quy ch cu i cng dnh cho Vi t Nam. M t l n n a, c nh quan hng v c a v nh H Long c ch n lm a i m l k k t. Nhng l n ny, Th t ng Xun l m t bn k k t d ch l k t t hi p c, c s ch ng ki n c a B o i. L n ny ng ch lm cng vi c gim st t xa nh ng hnh ng u tin c a ci chnh ph do ng v a d ng nn. Nhng l i m t l n n a, th a c m i ch ng thay i c bao nhiu tnh hnh ang di n ra. Vi t Minh v n tr v ng cc vng nng thn. M t khc qun Php khng c nh gi tr n quy n l c c a mnh. T i Nam K, ngh vi n c c a thu c a t y chay chnh ph Nguy n Vn Xun. Tm l i l chnh ph trung ng c a t ng Xun ch ng cai tr g h t. Ng i ta nhanh chng th y rang duy ch c c u hong B o i l c th kh ng nh quy n l c c a mnh v ch c ng m i l l c i tr ng c a H Ch Minh. B o i cn mu n ng i Php ph i van ni hn n a. ng i thm cc i u b o m m i nh t l thu h i c Nam K [10] (Nam K ph i tr v lnh th Vi t Nam). Bn Trung Hoa, qun c ng s n c a Mao Tr ch ng ang th ng nh ch tre, t o m t s c c v m nh m cho khng chi n Vi t Nam. Tnh hnh nhanh chng ch ng t r ng ch c c u hong B o i m i c th kh ng nh c quy n l c c a mnh v ch c ng m i c th i ch i c v i H Ch Minh. Ng i M cng s t ru t. Cu i cng T ng th ng C ng ha Php Vincent Auriol v B o i k th a c 8 thng 3 nm 1949, C u hong s tr v n c, b nhi m cc th hi n cai tr ba k. Cc dn t c mi n ni c h ng t tr nhng t d i quy n tr c ti p c a B o i, g i l Hong tri u cng th . Nhng khng l p l i n n qun ch . B o i s khng tr l i lm Vua m l Qu c tr ng Vi t Nam. Sau ny khi ha bnh c l p l i, nhn dn s b phi u l a ch n ch chnh tr cho mnh. Nhng trong khi ch d i, B o i v n cho php v cn mong mu n c m i ng i tu Hong th ng ho c tu B H . Sau ny khi v n c, Vn phng Qu c tr ng v n ng L t v ng i Php dng d ng khng ch u giao dinh Norodom, t ng trng cho quy n l c c a Ton quy n ng Dng c cho Qu c tr ng Vi t Nam. Cn thi c a chnh ph khng chi n H Ch Minh? Ngy 25 thng 1 nm 1949, tr l i cc nh bo, H Ch Minh ni: ng Vnh Th y th trung thnh v i T
- 110 -
Daniel Grandclement
Qu c, v i nhn dn v Chnh ph . N u ng y cam tm bun dn, bn n c th ng y s b t i ph n qu c nh nh ng k ph n qu c khc [11]. Ngy 2 thng 2 nm 1949, tr l i phng vin hng thng t n Anh Reuter h i v ng Vnh Th y c cn c coi l c v n t i cao trong chnh ph n a khng, H Ch Minh kh ng nh: ng ta t cch ch c y r i [12]. Hai thng sau, bnh lu n v b n k k t 8 thng 3 gi a B o i v Php, H Ch Minh tuyn b . B n k k t 8 thng 3 i v i nhn dn Vi t Nam ch l t gi y l n. Th th ng nh t v c l p gi hi u y ch ng l a b p c ai... Vnh Th y tr v v i 10.000 vi n binh Php gi t h i thm ng bo Vi t Nam. Vnh Th y cam tm bn n c. l s th t... Vnh Th y lm tay sai cho th c dn l m t tn ph n qu c... Chnh ph Vi t Nam s th ng tay tr ng tr nh ng tn Vi t gian u s bn n c bun dn... [13]. u thng 10 nm 1949, tr l i nh bo M A. Steele, bo New Herald Tribune, H Ch Minh tuyn b d t khot: Chng ti khng c n g n b n b nhn... Ch c b nhn v ph n qu c m i ng h B o i [14]. Cng vo th i gian ny, t i cn c khng chi n c a Lin Khu III, h u ng n sng H ng, m t phin ta c bi t c a Ta n qun s tuyn n t hnh v ng m t Vnh Th y v t i ph n qu c. Ch trng x cng khai t i bn n c c a B o i ph n nh thi c a chnh ph khng chi n do H Ch Minh lnh o th hi n qua m t lo t cc bi bo v tuyn b chnh th c c a H Ch Minh ln n B o i bn n c, h i dn v lm tay sai cho Php, ch ng l i khng chi n. [1] H s lu tr b Ngo i giao Php - V - ng Dng, t p 15. [2] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i - S M t thm. SPCE 376. [3] Paris Presse, 2/4/1947. [4] B o i, Le Dragon dAnnam (Con R ng Annam) Nh xu t b n Plon, Paris. [5] Philippe Franchini: Les Guerres dIndochine (Cc cu c chi n tranh ng Dng), Nh xu t b n Pygmalion,1988. [6] H Ch Minh ton t p, t p 5, Nh xu t b n Chnh tr qu c gia, 1995, trang 220. [7] H Ch Minh ton t p, t p 5, Nh xu t b n Chnh tr qu c gia, 1995, trang 310. [8] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i - T p C v n chnh tr s 2, Nh n c - 285. [9] CAOM, H s lu tr b Php qu c H i ngo i, SPCE (Service Presse Corps Expditionnaire - Phng bo ch qun i vi n chinh) - H s 376. [10] ng i h p H i ng qu n h t Nam K bi u quy t i tr v v i Vi t Nam, sau Ngh vi n Php s h p php ha yu c u [11], [12] [13] H Ch Minh ton t p, t p 5. Nh xu t b n Chnh tr qu c gia, 1995, t p 5, tr. 562. [14] H Ch Minh ton t p, t p 5, Nh xu t b n Chnh tr qu c gia, 1995, tr. 581, 694.
- 111 -
Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam Chng 25 Phan III Tr ve
Daniel Grandclement
T lu i Thorenc nhn ra c nh quan tr i r ng d i m t B o Long gi ng nh Nha Trang, m t th ng c nh trn b bi n mi n Trung n c Vi t. , trn nh i cha ra bi n s ng s ng m t dinh c s mang tn bi t i n B o i, cn y m t ta bi t th nguy nga khng km, c v tr tng t nh trn b bi n Nha Trang, c g i kn o hn l lu i Thorenc. Khc chng l n i b t trn mu xanh lam c a v nh Cannes, r i rc nh ng cnh bu m tr ng, nh ng can my, nh ng chi c du thuy n yatch m nh mai, qu phi, c c u b chm ch theo di. An ninh Cannes c b o m, c ng ra vo ta bi t th uy nghi, ch c ch n v i i s t trang tr trn c t tr hai bn... B o Long sang tu i m i ba. Li d n vo d vng : nh ng k ni m khng m y m m v nh ng ngy lnh n n s ng trong tr ng dng cha C u th Hu cng nh ng l hnh xc c a cc th y tu, hay nh ng m ng d i t ng h m nh bng ng Dng, nm n p lo s trong ti ng rt c a n tri ph vt mi nh. By gi c u b ch cn ch ngy t u tr ng. Trn t n c thanh bnh nh n c Php nm 1948, ngy tr l i tr ng h c khng ph i l m t s ki n b t ng , gia nh no cng c th bi t tr c. Nhng l a ch n tr ng no cho thch h p khng ph i l chuy n n gi n, v ba nm qua, trong tnh th y bi n ng qu nh vi c h c t p c a m y anh em B o Long cng b o l n, d dang. Hai nm h c Hu hon ton theo chng trnh gio d c Vi t Nam lc u l c a chnh ph Tr n Tr ng Kim, sau l d i ch dn ch c ng ho, v nm ti p theo, b h n sch v v chi n s , v di chuy n, h t L t l i Hongkong. Cu i cng, Nam Phng quy t nh cho con vo h c tr ng Roches. T i sao l i h c tr ng Roches? y l m t tr ng ng n, k lu t r t nghim kh c, c Nh th Cng gio b o tr , m c d u t i Masslacq, g n Pau, ch l c s t n c th i chi n c a tr ng chnh Verneuil-sur-Avre. Chi n tranh k t thc c b n nm r i nhng s con em cc gia nh l i v n ng nn tr ng v n t n t i. B Nam Phng r t hi u tnh n t b ng b nh kh b o c a con trai u lng nn b hy v ng h c tr ng ny con b s tr nn thu n th c hn. u thng 1 nm 1948, B o Long theo m t ng i c u, em c a Nam Phng, r i ta bi t th Cannes, xuyn qua mi n nam n c Php cn y d u tch chi n tranh n Pau nh p h c. Cng may l nh tr ng c u c thong, p d ng nh ng phng php gi ng d y hi n i, theo h th ng gio d c Anh, ngha l cho php h c sinh pht huy tnh ch ng t qu n trong cu c s ng t p th k tc x dnh cho con ci gia nh giu c t i mi n ty-nam n c Php. Phng php gi ng d y v gio d c c a nh tr ng r t c tn nhi m n m c sau ny c nhi u gia nh quy n qu Vi t Nam g i con n theo h c. B o Long ha nh p c ngay v i cc b n tuy cng l p nhng nh tu i hn mnh. i m n i b t cu i cng c a nh tr ng l m c d tr ng ny khng thu c gio h i qu n l, nhng trong ban tri t h c - sau ny B o Long cng theo ban ny - c su h c sinh th b n ng i khi ra tr ng tr thnh tu s. B o Long c g ng khp mnh vo k lu t h c ng, song t c v Hong t k nghi p cng cho c u c h ng m t s c quy n: M i bu i sng c u ta c t m n c nng trong khi cc b n cng l p ph i t m n c l nh. Kh u ph n b a t i cng c u tin: c chia nhi u th c n hn, nhi u chocolatte hn. C u ta cn em chia b t cho cc b n. Ng i ta gi i thch l do nh ng bi t i y: B o Long l ng i t x nhi t i n, khng quen kh h u kh kh c nghi t c a vng ni Pyrnes, khng quen t m n c l nh, c n c n nhi u c a ng t hn. c ci c u ta thng minh, sng d , nhanh chng ha nh p v i t p th , gi i vn chng, ngn ng , c t ng nh ti ng Hy L p c . Ng c l i v ton v cc khoa h c t nhin th k t qu bnh th ng, tuy nhin nhi u l n ng hng u trong b ng t ng x p h ng. Gi ng nh L t, quanh cc nh ni i vng ty-nam n c Php u ng p bng thng reo. C nh tr y g n nh vng Alpes, hi bu n, m v thanh bnh. B o Long c m th y c c. Nh nh, nh cc em ang s ng Cannes v i m . Gi ng ph n ng cc thanh nin h c sinh th i th ng hay u th i m n th nh m t cn b nh th i i, B o Long lun lun c c m gic phi n mu n trong lng. Cc b n thn trong l p k l i r ng tm tr B o Long lun b m nh xt xa m i khi nh l i nh ng c nh hong cung Hu ngn ng t chy r i trong khi l a bom n. Th i gian u cc th y c gio v b n h c lng tng khng bi t xng h th no cho ph i v i t c v cao qu c a B o Long? Khng l m i l n l i xng h Hong t B o Long, m t cch tr nh tr ng, e khng h p v i khung c nh h c ng d i ch c ng ha g n hai trm nm tu i Php trong khi v danh ngha ch qun ch nh Nguy n Vi t Nam cng co chung c g n b n nm r i. Nn chng ch g i l Nguy n? Vi t Nam cc vua thu c tri u i cu i cng cng nh c nhi u ng i dn thu c dng h Nguy n. Cu i cng ng
- 112 -
Daniel Grandclement
hi u tr ng ch n tn... Philippe t cho c u ta. Philippe c ngu n g c Hy L p hyppos, c ngha l ng a. B o Long v n m c i ng a. c h i ki n, B o Long v h i l i m , cu i cng c hai u ng , duy ch bn khon m t n i l ci tn Philippe c v cng gio qu. Khng sao. B o Long r t l m v i s ng tn gio. Sau ny ng k l i: tham d cc nghi l tn gio cng t a nh i xem ht. M t ngh hi k qu c nhng khng c g c . B o Long v n l con ng i c tnh l nh lng, l ng l , t k t giao v i b n b, khng a l i xng h my, tao, c u, t nh th ng th y trong b n h c v i nhau trong tr ng. B o Long ch c ba ng i th t s g i l thn thi t [1]. Anh thch th thao, bi t chi nhi u mn. y cng l c th c a nh tr ng. Ph n l n cc bu i chi u u dnh cho ho t ng th thao. Sinh ho t l p c tr ng l p i u khi n, c g i l i tr ng - B o Long c lng b n b nn t l p nh b c trung h c anh c ch nh lm tr ng l p. Ngy 4 thng 3 nm 1950, x y ra m t s ki n khi n tn tu i B o Long c nu ln trang u cc bo. T t c cc t bo Php u a tin gi t gn: thi t B o Long b e d a b t cc. Th l m i ng i Php u bi t Hong t k nghi p c a Tri u nh An Nam ang t n n chi n tranh Php. Th tr n nh b Masslacq si s c khng kh c nh gi i. C nh binh s c s o kh p ni k c nh ng b i r m tm d u v t k tnh nghi. Tin m t bo t m t b c i n tn n c danh cho c nh st bi t c m t nhm ng i Vi t c c oan m mu b t cc con trai c a c u Hong B o i. Tn ch i m ni r ngy gi s ti n hnh v b t cc, ch khng ch ch danh t ch c no ch mu nhng ai cng bi t trn chnh tr ng Php th i ch c th l c ng s n, l c l ng ang tch c c ng h Vi t Minh ch ng l i cu c chi n tranh ti chi m ng Dng. T Aurore (R ng ng) ra ngy 4 thng 3 nm 1950 vi t: ... Nh ng ph n t thn Vi t Minh m mu b t cc Hong thi t lm con tin. Chng n t Cannes trn m t chi c xe t c bi n ng k b c nh st pht hi n.... M t i c nh binh trang b ti u lin c c n tr ng Roches tc tr c. Cc c nh binh thay phin nhau bm st B o Long, khng r i m t b c. Tan h c, B o Long theo n v b o v n m t a i m b m t, qua m , hm sau l i c h t ng n tr ng. Bo ch ra s c khai thc tin gi t gn ny. nh c a B o Long trng kh p ni. M t thi u nin m i 14 tu i nhng ch ng ch c, tc ch i m t, c eo c v t, m c qu n soc ng n, c p m t thng minh. Bo no cng ni n c i m r t r, tr m tnh. M t s t bo cn ni B o Long sng o, lm cho c u ta b c mnh. M y ngy sau bo ch l i thay i gi ng i u. M t t bo c ng s n - t Le Soir (Bu i chi u) - kh ng nh: t t c ch l mu toan nh l c h ng ch c a qu n chng lao ng ang u tranh i c i thi n i s ng x h i. T Le Soir cn i u tra v kh ng nh S c nh st Cannes ch ng bi t g v chuy n ny. Ch ng c ai ch i m cng khng c s e d a th t s no. Ch c ng i c ng s n l khng tin c m mu b t cc. Cc bo khc v n ti p t c lu n i u c a h . Hai ngy sau c m t nhn ch ng ni: m t nng dn c tu i xc nh n c nh ng hi n t ng b t th ng xung quanh tr ng h c. ng gi k r ng th y hai ng i, m t ng i c m chi c n tn hi u mu , ng i kia c m n tn hi u mu xanh. H nh tn hi u trong m, trong lc c ti ng ng c c a m t chi c xe n g n. Tm l i, x y ra chuy n g . Nhng khng kh p v i th i i m v khc v i lo i xe m c nh st tin on. Nhng khng ai nghi ng s th t v m t m mu b t cc. c con trai h i ki n, B o i ni n gi thuy t ph bi n nh t, v m t mu toan c s dnh lu c a ng C ng s n Php. Cu c b t cc s gy p l c bu c c u hong ph i rt lui kh i sn kh u chnh tr . Cn ngy nay, khi k l i chuy n c B o Long v n cho r ng y n gi n ch l m t v vi c dn s thng th ng c a b n lu manh nh m i m t mn ti n chu c. S vi c khng c nhng cng c nh ng h u qu n ng n v sau. B o Long tr i qua m t th i nin thi u y bi n ng, th ng l c n, tr m t giai o n ng n c m i ng i knh n khi cha anh, ng Vnh Th y, v i t cch c v n t i cao trong chnh ph , s ng H N i, hng ngy tham d cu c h p v i cc ng b tr ng trong chnh ph ho c thp tng C H trong cc bu i ti p tn. Th i k h c tr ng Roches l b c u c a m t th i th u bnh th ng v i cc b n h c, tham d cc tr chi trn sn tr ng hay trn sn v n ng v cng nh chng b n anh b t u c cu c s ng t nhi u thot kh i nh ng mu toan chnh tr t i tm ho c lin quan n cu c s ng cung c m. V y m, m t m mu b t cc, d khng x y ra hay ch l b a t, l i nm anh tr v v i nh ng quy ch k qu c c a con trai n i nghi p m t v Hong c tng lai khng ch c ch n. M t chi c xe c t c nh st h t ng a B o Long i kh i Masslacq m t cch tuy t m t. Anh c a n ch ng vi n dng Benoit Madiran thu c Pyrnes- H . M t l n n a, l i ph i s ng v i cc th y tu. Ph n x c a b Nam Phng l n ny ch ng khc g th i Hu d i bom n m y nm tr c. Con trai b khng tm u c s an ton b ng gi a nh ng nh tu hnh. L n ny khng k c c b ng tr ng dng cha C u th Hu nm no. vng Pyrnes-H , d nhin l khng c chi n tranh, cu c s ng y t si ng hn, qu yn tnh l khc. B o Long bu c ph i m t mnh nh i tr n. R t t ng i bi t ni c a anh. M t c nh binh lun lun i theo b o v . Su t ngy m, anh khng ra kh i phng. M t cn bu ng kn o chung quanh trang tr ton mu c a chnh c gim m c nh ng cho anh, n thng v i bu ng bn c nh lc no cng c m t vin c nh binh, sng ti u lin trong tay,
- 113 -
Daniel Grandclement
lun t th s n sng. Anh y hai thng, cch bi t v i th gi i bn ngoi, h u nh khng lin h g v i ng i xunh quanh. Ng i trong bu ng nhn ra, th y cc tu s tr ang chi bng p-l t r t mu n ch y ra nh p b n cng khng c. Anh vi t hng ch c l th cho b , cho m van xin c tr v cu c s ng bnh th ng nh m i ng i nhng khng ai tr l i. Hng ngy anh chi c am (c vua) ho c ngh ch ng m t p tho ra, l p vo kh u sng ti u lin c a ng i c nh binh. Anh c sch, t t nhin ch l nh ng sch sng o, chn ng t. M t hm, m t chng thanh nin m i i tu ln a anh c m y t p th tnh c a Claudel. y l sch h u nh b c m trong tu vi n. Qu th t l li u? Sau hai thng, th i gian cu lu k t thc, anh c a v Masslacq, tm v tr ng c, cng v n l c s c a tr ng Roches, nhng Normandie, mi n b c n c Php. Cu c s ng y bi n ng nh th nhng k t qu h c t p v n xu t s c. M i b y tu i, t ti tri t h c, nhng v n lun lun c c nh binh i km. N u khng k s c m t c a ng i b o v ny, B o Long s ng nh c c. Khng b n b, t gi i tr, ch c sch. Tri ng c h n v i cha, anh t giao thi p v i ph n . V l i, lun lun c thanh tra c nh st bn c nh, chng trai m i l n ny mu n m t ng nh ng chuy n di m tnh cng kh tr thnh hi n th c. Tnh tnh anh tr nn qu i m tnh, qu l ng l , v qu nghim trang so v i tu i. Anh ph i c ch u ng nh ng bi n php che ch thi qu c a cha m t b, nhng tu ng nh khng ham vui chi n m. Anh tr nn t , d d t, kin nh n, l nh lng... L m lc v Cannes, anh b c b i v khng th tham gia vo cu c s ng vui v , n chi c ab . Sau ny B o Long k l i: Ti ph i s ng ngn cch v i th gi i xung quanh, c c nh binh b o v , m c d Cannes l c m t th gi i n chi, c t sang tr ng, c my bay ring, c gia nhn y t . Tm l i ti khng bi u sao ng i ta l i b t ti s ng trong k tc x tr ng trung h c Roches, k lu t kh t khe, thi u th n m i th . Sau ny ti m i hi u, chnh m ti mu n trnh cho ti kh i b nung chi u qu, trnh cu c s ng phng ng nh cha ti, m t l i s ng gy cho b nhi u au kh . D sao, anh cng c b t ng m t chi c t lm qu sinh nh t tuy cn thi u n a nm n a m i n tu i c m tay li. Trn chi c thuy n y-t cha anh m i mua, neo Monte-Carlo, m t thanh tra c nh st chu n b s n ch anh n l trao anh gi y php c cch, dnh cho con trai Hong An Nam do n c c ng ha Php b o tr . D u v y, anh v n ph i qua m t cu c st h ch. Ng i thanh tra c nh st cho anh ln xe cng v ch y n u c ng v ch t ra m t cu h i duy nh t: Khi hai chi c xe ch y cng chi u trn ng, n m t giao i m th chi c xe no c u tin? B o Long tr l i lun: chi c i bn ph i!. Th l xong. Kh i c n th tay li v nh ng cu h i khc. B o Long c gi y php li xe lm s n, c c nh st trao t n tay, d i thuy n y-t. l m t chi c xe p v di. M t chi c xe ki u Anh, n i ti ng thanh l ch v i cng su t ng c mang nhn hi u Jaguar XK 120. T i sao l i 120? V l chi c xe u tin c a x-ri c th v t qu v n t c t i a m t trm hai mi d m/gi (t c hai trm cy s /gi ). l c m c a B o Long. Khng may l vin s quan h u c n c giao nhi m v i mua xe l i nh m. Chi c xe ang n m c a b n to l n, oai v , sang tr ng nhng ch ng ph i l xe th thao. ng l mc Jaguar nhng l Mark VII. N ng ba t n, da v g nh vecni v ch. B o Long t c gi n i ph i mang i ngay. Chi c XK 120 c a ngay n, anh m c a xe, ng i ngay sau tay li qu r ng v i kh ng i, anh li m t chi c xe nh hn l v a. Anh n my cho xe ch y. V a ra kh i c ng, xe m vo s n m t chi c xe i ng c chi u. May l khng thi t h i l n. Anh bi t li u, cha qua m t l p h c li, ch trng vo th c hnh. Trong hai nm anh gy ra m i hai v tai n n. May l khng nghim tr ng cho c hai bn. Nh c xe, m i k ngh anh i v u n t Normandie v Cannes. Gia nh cha c nh Paris. M i l n c m tay li chi c xe t c cao, anh ph i c ki m ch xe i v i v n t c trung bnh. m c nh st h ht h t hi ch y theo nhi u khi ph i m n chi c xe 203 c a cha anh m i u i k p. Sau v m mu b t cc, tuy khng x y ra, c nh st v n gim st ch t ch hnh tr ng c a B o Long. M t hm, trn qung ng g n Aix-en-Provence, xe b h ng khi v t qua m t ch ngo t. Nh m i l n anh b xa xe c nh st h t ng n vi ti ng ng h . Khi anh ang li hi ch a xe i ti p, th chi c xe c nh st bm theo, trn xe c hai ng i c vun vt ch y mi t v pha tr c nn khng nh n ra chi c xe Jaguar ang h ng my n m bn l ng. V th , khi c nh st n Cannes tr c th c nhn vin c a lu i Thorenc cho bi t thi t v n cha v n ni. Th l h ph i li xe 100 km quay tr l i m i g p B o Long ang rong ru i trn ng v nh khng c chuy n g quan tr ng x y ra. Th ng ch c m t nhn vin c phn cng lun lun km st thi t b o v . l thanh tra T ng nha tnh bo Chabrier. ng ng lun phng li n k , thng v i phng ng c a B o Long, c th nhanh chng can thi p khi c chuy n. Hng ngy ng theo B o Long n tr ng, chi m m t ch ng i cu i l p nhng khng ph i nghe gi ng bi m ch chm chm theo di nh t c nh t ng c a thi t . Ban u, cc b n h c ng c nhin th y hm no cng c m t ng i l n tu i c m t trong l p nhng cng quen d n. M i khi B o Long ra
- 114 -
Daniel Grandclement
ngoi, d trn my bay hay xe l a, Chabrier lun lun i bn c nh. Nh ng hm B o Long li xe i chi xa, ng i ta th y ng gh ch t tay li chi c xe 203 bm theo xe c a B o Long. Nhng khi anh v ngh v i gia nh Paris, Cannes hay Valberg, th l p t c c c nh st a phng thay th . Thanh tra Chabner t ng lm ph n s theo B o Long mi n nam, vng ni Pyrnes, nay ph i theo B o Long ln Normandie, mi n b c Php. Trong ngy ngh cu i tu n, ng th ng tranh th a gia nh ln ch lm ph n s . Trong chi c xe 203 c a B o i, ng i ta th y gia nh Chabrier ng i bn c nh thi t i thm cc khu r ng trong vng. V n ham sn b n, nhi u l n ng Chabrier r c B o Long cng i sn v i m b n b m i lm quen c t khi n y lm nhi m v . Thng 8, thng ngh h, B o Long v ngh v i gia nh Cannes, Chabrier cng ph i theo v . Lm cng tc b o v nh ng th lm g c ngh h. C B o Long cng v y, su t t khi h c l p ng n khi h c h t nh t trung h c r i t ti tri t h c, cng khng c ngh h. Trong nm nm qua, B o Long h c v t c p, b qua nm tam. Sau l i c m t i b o v khc n thay th cho n khi h c h t b c trung h c. i ny th ng dng m t chi c t t c cao, i khi ph i m n chi c Talbot trong s cc xe c a c u hong lm nhi m v h t ng. B o i cng hay li m t chi c Ferrari vun vt i tr c, xe c nh st lao theo. Nh ng con ng t Cannes i ng c ln tuy nh h p nhng t xe qua l i, c xe c nh st i h t ng l n xe c a cha con c u hong u ch y v i t c cao, ch ng khc no m t cu c ua t, cc nhn vin T ng nha tnh bo ch ng m y ch c cng tr thnh nh ng tay li xe ua c khi. B o Long, tnh tnh v n tr m l ng, kn o nhng xem ra l i r t thch th v i cu c s ng Cannes. Nh t l nh ng lc c m t cha anh. Anh cng ham thch bi thuy n v li t th thao nh cha. M i khi B o Long ra b bi n i gi, bao gi cng i hai xe t, xe c a anh v xe c a c nh st, cn thm ch h u phng tr tu i v b qu n gia. T xa, m i ng i nh n ra, m ng x xo khi on xe i qua. Xe i r i c ng i cn ngoi c l i xem Hong t , Cng cha no m ty tng ng th ... Chng thanh nin B o Long a chu ng th thao cn khm ph nh ng ni m vui m i nh chi l t vn, m c d m i lm quen cng l t r t c . Nhng cng l nh ng mn th thao c nhn ch khng ph i chi theo i hnh c u php h p ng, lu t chi ch t ch nh bng , bng r hay bng chuy n. Nh ng ngy s ng La Riviera vui th nh ng v y! Trn chi n tr ng ng Dng xa xi, cu c xung t m mu di n ra hng ngy, hng ngn ng i m i bn tham chi n theo nhau b m ng, nhng h u nh ch ng m y may nh h ng n cu c s ng v cng xa hoa c a gia nh c u hong. B o Long tnh t ng ngy ph i tr l i tr ng h c. M t l n B o i n thm con t i k tc x vo ng gi a qu. Nh th l m t nm b n l n, vo ngy ch nh t, trong lc ph n l n cc b n h c cu i tu n v gia nh, cn B o Long ng i m t mnh trong ta nh r ng l n ch b n. C u hong m t mnh t li xe n. l m t chi c Ferrari hay Bentley gi n d , m khng ph i l nh ng chi c Rolls sang tr ng c a gi i th ng lu n chi. ng c u hong bao gi cng ng b , b nh bao, chu n b ngh m i th leo ni hay cu c d i chn cc thc n c Pyrnes. Chng thanh nin khng bi t r ng trong lc ang i chi cng v i b cc vng thn d nh th th tn tu i anh cng c cc bo ni n nh chu n b thay th vua cha n m quy n bnh. Tuy nhin, khi g p nhau, hai cha con khng ai nh c n chuy n tng lai. t ti xong, B o Long ghi tn h c d thnh c hai tr ng m t lc: tr ng Hnh chnh v tr ng Lu t. Anh v n am m t nh tr c. L n ny anh li chi c Alfa Romeo hay chi c Siatia, m t chi c t mui tr n hai ch ng i l p ng c Fiat. Anh th ng li xe i xuyn ngang Paris lun lun c chi c xe c nh st h t ng. Lc no cng c hai c nh st h v , m t ng i kim li xe c phn cng l i bn ngoi trng xe cn ng i kia theo chn B o Long vo gi ng ng, chi m m t ch ng i bn c nh, cng gi b chm ch nghe cc bi gi ng v l ch s , v kinh t m ch c l ch ng hi u g h t. Cn cc gio s ch c m u gi ng cng ch ng ai bu n bi t n danh tnh c a chng thanh nin chu hay v ng m t trong cc bu i th c hnh, coi th ng mn lu t h c. Cng khng m t ai ch n s c m t c a ng i c nh st m c th ng ph c lc no cng l ng nh ng bm theo anh. B o Long nghe ch ng thng c m v i nh ng ng i i theo anh lm nhi m v b o v . Anh g n gi v t thi thn tnh v i h . C hm anh b chi c xe Alfa hay chi c xe khc c a mnh leo ln chi c Citroen c l d n ng bnh tr c c a c nh st cng v cn nh r ng su trm mt vung m b Nam Phng v a m i t u Neuilly. Cc bu i t i, m i l n B o Long ra ngoi hay i xem phim ngoi r p cng v n c m t c nh st kn o theo anh vo phng chi u ng i cch xa vi mt. Nh ng chuy n i theo nh v y qu bnh th ng n m c trong gia nh ch ng ai bu n n nh ng hnh bng quen thu c v cng ch ng ai nh n tn tu i tnh tnh c a cc chng c nh st m n cn . Th r i t nhin ng i ta th y chng Hong t mu n t b cu c s ng c chi u chu ng qu m c, c nhi u xe t sang tr ng, k c cc thanh tra T ng nha tnh bo chm ch b o v mnh xin ng vo hng ng chi n u. Hnh nh anh c m th y b t r t trong lng khi th y mnh v ng m t trong i qun qu c gia m i thnh l p theo hi p nh m cha anh m i k k t v i t ng th ng Php Auriol, trong lc hng ngn thanh nin tr c tu i anh ang tham d cu c chi n. Anh cho cha anh bi t nh t b vai tr k v ngi bu m ng i ta
- 115 -
Daniel Grandclement
giao cho anh t khi cho i v mu n tr v n c, theo h c tr ng v b L t m i thnh l p tr thnh s quan qun i qu c gia tr tu i. B t ng tr c nh c a con trai, c u hong B o i ban u ch i t , ch c h n ng khng mu n con trai ng lm v t hy sinh. Th y B o Long tha thi t theo u i binh nghi p hn l lm chnh tr , ng chi u con nhng cho con vo h c tr ng v b Saint-Cyr, c ti ng hn, v... an ton hn. T t nghi p xong tr ng ny cha ch c B o Long ph i ra tr n ng Dng. Trong thm tm ng ch ng tin g tr ng v b L t, ch ng tin g cu c chi n tranh ng ang theo u i v cng ch ng tin g gi i php mang tn ng. Ngoi ra ng th ng ni: Lm g c gi i php B o i m ch c m t gi i php c a ng i Php m thi! Trong lng b c b i nhng B o Long tun l nh cha, khng tr l i Vi t Nam. [1] Francois du Haut de Brenc, h a s trang tr Bangkok, Phoenix v Kim dEstainville, ch t Algrie.
- 116 -
Daniel Grandclement
Sau hi p nh k v i Auriol, B o i chu n b r i Cannes tr v n c. L i m t l n n a, Vi t Nam chu n b n c u hong B o i h i loan. Gi ng nh nm 1932, ng i Php ph i ngh cch lm sao cho l n tr v ny th t r m r c ng o dn chng n ti p v i c qu t kn tr ng... C khc tnh hnh nm 1932 l l n ny i th c a ng m nh m hn nhi u. l cu c khng chi n c a c m t dn t c i theo ng n c c u n c c a Vi t Minh. T i Si Gn, khi m t tr i ln cao quang canh ng Catinat m i th c gi c b t u cu c s ng nh n nh p th ng l . Cc sn th ng cn v ng khch. Ph n l n gh ng i m tr c cn ng n ngang trn m t ng, gi ny cn ch t ng trong cc ti m c ph c nhi u l p ro thp bao quanh. Xa xa, trn sn th ng khch s n Continental, m y anh nh bo ang dng b a i m tm. Cn y ngay trn ng nh a, m n my ang m mng ng g ng g t. Tho t u m t t truy n n t trn cao ri xu ng bn c nh m t ng i n my. R i nhi u t khc bay l l ri xu ng ban cng cc nh hai bn ng ph . Nhi u t khc mu xm nh nh ng con chim hay l cy l t nh ri xu ng cc gc ph trung tm. Nh ng ng i i ng nh t ln, b t u c, v v t v i i nh khng mu n c h t. Cch tn pht truy n n c a Vi t Minh kh ti tnh. Truy n n c nhng t r i t trn nc nh hay mui xe t vo ban m. Sng ra, chng c nh ng tia n ng ban mai s y kh t ng t m t, gi th i bay kh p ni theo t ng t. R i rc trong ngy, kh p th ph c a Nam B ng i ta nh n c l i ln n sau y c a khng chi n: H i r ng: ai long tr ng th tr c dn chng: Th lm cng dn m t n c c l p cn hn lm vua m t n c n l . - chnh l B o i! Ai nh n nhi m v lm c v n t i cao cho chnh ph Vi t Nam Dn ch C ng ha r i trn ra n c ngoi, n chi trc tng? - chnh l B o i! Ai xin ti n c a Php, M s ng xa hoa, ng i m v tr n quan th y, qu g i k cc hi p nh V nh H Long v hi p c Auriol? - chnh l B o i! N i nghi p bn n c c a cha ng trong dng h , m t tn vua ch bi t sng tru l c trong bn nh, nay l i nh n ti n c a k th, lm tay sai cho chng, tn st ng bo, cn t xng l c u tinh c a T qu c. Tn vua ph i b ton dn Vi t Nam nghim tr ! o tn ph n b i B o i! o B o i bn n c! o B o i m t g c! o B o i r c voi v dy m t ! Ngy 26 thng 4 nm 1949, ch huy tr ng l c l ng khng chi n ton Nam B ra l nh: Qun i vng duyn h i ph i s n sng chi n u, lin t c ti n cng, th c hi n ph ho i, b n my bay.... Cng th i gian , m i t nh ph i b c thm c ra b n ng i m t t nh, h p thnh m t t tnh nguy n g i l ban m st vo Si Gn lm nhi m v th tiu B o i. M t truy n n k tn y ban khng chi n Si Gn - Ch L n h l nh lm v n khng nh tr ng t y chay cc ho t ng n ti p B o i v n c lm tay sai cho Php: T t c cc nh ph i ng c a, khng c ra ngoi ph . Bi ch , c m mua bn vo ngy ... L lng l tin B o i v n c d y ln m t cn s t c c c: gi no, ngy no, c u hong s v n c nh th no. t c c th to, ng i c th hi m. Tri v i m i ch i, B o i khng v Si Gn m v L t. n Singapore ng thu m t my bay c bi t bay v thnh ph nh mi n ni trnh m t cu c n ti p linh nh hay m t cu c t y chay hay gi th di n v Php khng ch u ng v t i dinh Norodom (t c Ph Ton quy n c t ng trng cho quy n l c ton qu c). Ch n L t cng cn c ngha ng khng d n thn hon ton vo chi n tranh. Chi c Dakota h cnh xu ng ng bng Lin Khng, cch bi t gi a r ng, cch L t kho ng mi cy s . Cao y Lon Pignon c m t di n t ng n cho m ng. M t hng di quan l i, m c qu c ph c nghnh n c u hong. C hi u mu vng Nh vua ph p ph i bay trn nc phi tr ng. T t c h u nh c bi t tr c. Nhng B o i gi v m t u bu n. ng ta c m t bi di n vn nh t nh o. Nh bo Lucien Bodard k l i: K t thc bi di n vn, c u hong chui v i vo chi c xe limousine to t ng a ng v bi t th c a ng n m su gi a r ng. T t c c v gi d i, qua qut. M y tu n sau, vo thng 6, B o i m i long tr ng vo Si Gn. Nh d ki n, khng x y ra chuy n g khi B o i v Si Gn. An ninh c tng c ng nghim ng t. Ba
- 117 -
Daniel Grandclement
tn kh ng b s p nm l u n vo xe c a B o i th b b t r t k p th i. Nhng c qu t t. Ch m t dm ng i ng d c ng i qua. M t s bo gi i thch s thi u n ng nhi t y l do dn s Vi t Minh tr th. Ph n ng dn Nam B khng bi t n ho c c c m v i cu c tr v B o i cng nh Tri u nh nh Nguy n tr c kia v n khng c dn Nam B coi tr ng. Tuy nhin s c h p d n c nhn v s c li cu n t nhin c a c u hong, thi tho i mi, i m m c gi n d c a ng ta v s hi u bi t hon h o tm l qu n chng v tm h n Vi t Nam khi n ng ginh c c m tnh c a dn chng mi n Nam. Trong m t b c i n g i v cho b Nam Phng l i Cannes, B o i vi t: Chuy n v Si Gn tuy t h o. n ti p r t vui!. M t thng sau, ng v Hu , nhng ch n gi n l v thm. v n lun trong tnh tr ng chi n tranh, k t 9 thng 3 nm 1945, khi Nh t l t chnh quy n c a Php. M c d thnh ph Hu v n b l c l ng khng chi n bao vy uy hi p nhng l nh gi i nghim c rt t chn gi t i xu ng n a m, dn chng m h i m ng B o i tr v , d ng ch lu l i c vi gi . Hong thnh m r ng c a. Nhn dn t m qun nh ng b c t ng chy sm v hnh nh c u Tr ng Ti n chm su d i dng n c sng Hng th m ng. B o i m m t b a ti c l n trong nh ng ngi nh thot kh i bom n v m chy, trong phng thi t tri u v trong m t ph n cung i n ng tr c kia. Ai c th tin c cu c ti ng gi a c u hong v ? Nh bi t ng thu t t h ng c a bo gi i v c a chnh B o i: K l l m qu n chng c c v nh h i h n, y ti t i ch ph i b ngai vng b n nm tr c. Khng ph i l ci hn hoan ti th y Si Gn v s th y l i H N i. Hng ngn ng i dn x Hu t nh ng n mu s c s ko n c a Ng mn, ci c a l n uy nghi v s , may m n cn l i sau cn binh l a. T i , Hu nh s ng l i sau b n nm chi n u v s hi. B a ti c k t thc, di n ra m t d h i ki u Venise. H i hoa ng c truy n c t ch c trn sng Hng: hng trm thuy n b n th p sng trng l t trn n c, trn thuy n l nh ng v cng mang m t n . Nh nh c t ng nh b qun lng nay l i tng b ng vang ln t nh ng qu i. L h i k t thc vo n a m trong ni m vui. Nhng ch ba gi sau, m t lo t n sng c i ri cch t ng thnh vi mt. T b n nm nay cc cu c chi n u cha bao gi th t s ch m d t c Hu . Ch k trn hi p nh i n Elyse khng ch m d t c khng kh s c si chnh tr Hu . B o i khng dm l p l i Tri u nh. V i danh ngha Qu c tr ng ng cai tr m t t n c g m c ba k nhng m i k v n gi b n s c ring, c ba u th ng xuyn x y ra kh ng ho ng. C quan tuyn truy n t ch c cc chuy n vi ng thm, cc cu c g p g , cc cu c bi u tnh hoan nghnh Qu c tr ng, c g ng pht huy tinh th n qu c gia. Thng 6 nm 1951, B o i t ch c l h i th ng nh t qu c gia. Cc i bi u ba mi n B c, Trung, Nam, i bi u cc dn t c thi u s v Si Gn, mang theo m t n m t qu hng. Qu c tr ng tr nh tr ng tr n l n cc n m t y t ng trng cho s th ng nh t cc mi n t trong n c. M t trm nghn ng i d cu c l y hoan h nh s m d y khi B o i t tr n vo y cc bnh t trn bn th T qu c. Ti p kh p cc mi n trong n c, nhi u l nghi tn gio c c hnh cng v i cc cu c di u hnh qu n chng r m r bi u dng s ki n tr ng i ny. Ho t ng ti p theo l lm sao nh ng i u kho n trong hi p c Auriol - B o i c th c hi n, n u khng th th c l p ch l m t t r ng tu ch. Cng vi c ny khng d dng cht no. Chi n tranh ang ti p di n. M t tr n qun s ph i c u tin. Ai c m sng ng i n m th c quy n. Nh ng nm 50, trong vng t m chi m, quy n hnh th c s n m trong tay i qun vi n chinh ng t i hai trm nm mi nghn ng i. l nh ng quy n qu n l hnh chnh i v i dn chng trong vng chi m ng, quy n thu thu , quy n tr an. B o i ph i v t l n, u tranh ginh gi t t ng quy n m t cho n ba nm sau m i t c m t hi p nh m i v chuy n giao quy n hnh cho Chnh ph qu c gia Vi t Nam v c Qu c tr ng B o i, lc qu mu n [1]. Trong lc th tr n cha ng ng dm t ng t Php hnh ng y h t nh nm 1884, sau hi p c b o h hay nh nm 1933, ban hnh nh ng bi n php m b o quy n t tr cho Tri u nh Hu , ch ng d m x a bao nhiu n nh ng i u kho n chnh tr trong hi p c v a k k t. V l i, th i gian ny gi i chp bu trong b my c m quy n Php cha c nh trao tr c l p t do th c s cho nhn dn cc n c thu c a. Khng tham kh o ki n c a ai, B o i ti p xc v i ng i Xim, nh t l ng i M . M t bo co m t c a c quan tnh bo Php (DST) vi t: ng ta - ch B o i - ti n hnh nh ng cu c thng thuy t v i n c ngoi m khng cho Paris bi t. M c ch l nh m tranh th s ng h c a hai n c l n trong Lin h p qu c gy s c p v i chnh ph Php nhanh chng th c hi n nh ng i u kho n trong hi p c Php - Vi t, r i thot ly kh i nh h ng c a Php, gia nh p phe M . Hn n a b n bo co m t cn ti t l B o i c l th a thu n v i i Loan, tranh th s ng h c a ba trm nghn Hoa ki u ng Dng gip vo vi c bnh nh ng Dng [2]. Cu i cng c u hong u tranh thnh l p cho c qun i c a ring mnh c m nh danh qun i qu c gia, ng i ng th i cn g i l qun i B o i g m ton ng i Vi t Nam, c qun ph c v qun hi u Vi t Nam, c qun s nh y v t t hai mi nhm nghn nm 1949 n g n hai trm nghn nm 1954, c cc qun binh ch ng l c, h i, khng qun, d nhin c trang b t t b ng v kh M , do s quan Php
- 118 -
Daniel Grandclement
hu n luy n, do B t ng ch huy qun i vi n chinh Php i u ng tc chi n, d i ci tn chung mang tnh l a b p l qun i Lin hi p Php. M c d ng xu t hi n bn c nh t ng lnh Php trong l di u binh cc i i s quan m i ra l trong l qu c khnh Php 14 thng 7 nm 1951, l n ti ng h ho thanh nin vng t m chi m sung vo qun ng coi nh l c l ng xung kch, i tin phong trong cng cu c b o v n n c l p nhng ch c h n ng khng khng m y tin t ng v kh nng chi n u v ti n c a i qun y nn ng nh t nh can ngn con trai ng khng cho v n c h c tr ng v b L t ra lm s quan cho qun i qu c gia. Sau l nh t ng ng vin c a Qu c tr ng B o i, su mi ngn ng i s c b sung vo qun i qu c gia chi n u bn c nh qun i vi n chinh Php ch ng l i l c l ng khng chi n c a ng H Ch Minh. C u hong t ra c tinh th n trch nhi m hn, c v d n thn hng hi hn ph n l n l do cng c a Jean de Lattre de Tassigny, vin t ng nm sao y t tin, l n u tin n m quy n cao nh t c qun s l n chnh tr ng Dng: v a l T ng ch huy qun i vi n chinh v a l Cao y [3]. ng c b nhi m sang ng Dng thng 12 nm 1950 trong lc qun i vi n chinh Php ang ri vo tnh tr ng t i t nh t sau th t b i bin gi i Vi t - Trung vo thng 9 nm 1950 n m c t ng Carpentier, ng i ti n nhi m c a ng, tnh n m t cu c rt lui kh i H N i v c th t i mi n duyn h i H i Phng - Hn Gai. Nhng khng y m t thng sau khi t i ng Dng, v t ng ch huy m i nh b i t ng Gip Vnh Yn, cch th kho ng m t trm cy s v pha b c. Tuy ph i tr gi t nhng d sao cng l m t tr n th ng, gi c phng tuy n trung du, y li cu c ti n cng c a Vi t Minh v ng b ng v H N i, khi ph c ni m tin cho i qun vi n chinh sau nhi u thng sa st. Nhng B o i lc u t ra khng tin t ng con ng i b nh lun lun nng ng tri ng c h n v i tnh cch c a ng cng nh thi i v i cu c chi n. C u hong v n gia nh s ng an bnh Cannes, can ngn con trai ng khng c v n c chi n u ch ng Vi t Minh. Tri l i, t ng De Lattre, m nh danh l vua Jean a v sang s ng H N i v con trai yu qu c a ng ch t tr n ng b ng sng H ng cho s nghi p m ng g i l gi i phng Vi t Nam kh i hi m h a C ng s n. Ngy thng tri qua, v ch huy chi n tranh v c u hong i t l nh nh t n c m ph c nhau, knh tr ng nhau, m i m c i ng nhau, khng ti c l i tng b c nhau, t ra l b ngoi. B o i khi m i v n c s ng g n nh n d t L t hay Bun Ma Thu t, m m i sn b n, nh b c hn l chuy n chnh tr ng nay b t xa lnh cc cu c h p, ch u tham gia bn b c chuy n i s , b t trnh n cc cu c lin hoan h i h ng ng i, v tham d cc cu c di u binh, di u hnh v i cng v m t Qu c tr ng khng th v ng m t. De Lattre khng ch b ng lng v i vi c ln gn c t m s quan, binh s ng i Php v Vi t dang r u r tinh th n trn cc chi n tr ng ng Dng. ng cn lm vai tr tr ng s bnh v c cho gi i php B o i n c ngoi. ng sang t n Hoa K xin ti n v v kh. Khi De Lattre t M tr v , Qu c tr ng t ch c m t cu c chiu i long tr ng t i dinh Gia Long n m ng k t qu chuy n cng du. Hm c m t ton b cc thnh vin chnh ph Vi t Nam, on ngo i giao, v cc t ng lnh c a hai qun i Php-Vi t. Trong l i cho m ng, B o i khng ti c l i ca ng i De Lattre: Nhn dn Vi t Nam bi t ch u nhi u n ngha i v i ngi khng th k h t. t lng bi t n, nhn dn Vi t Nam th y mnh ph i l n m nh ln, th c c s trong sng c a nh ng nh c a ngi v s khng ngi ph i th t v ng.... T ng De Lattre ng su t th i gian B o i c di n vn. n l t ng p t b ng nh ng l i hoa m khng km: C u hong B o i l bi u t ng, l i m t a c n thi t cho s thng nh t c a Vi t Nam. Ng i k v tr v hi n i c a m t tri u i lu i, ch mnh ng m i c th c u r i c tm h n An Nam. Ngi l c i ngu n c a s h u hi u c a t n c v ngi th hi n ch chi n u c a nhn dn. T t c xem ra u c th tr thnh hi n th c. Nhng hai thng sau b a ti c ny, De Lattre ph i nh p vi n. ng ch t v cn b nh ung th ngy 11 thng Ging nm 1952. Qun i qu c gia ti p t c t n t i sau khi cha c a n l t ng De Lattre b bi t bao cng s c sinh thnh nhng qua i qu s m. Ti p n l t Th t ng c B o i b nhi m s c v tu i tr Vi t Nam lao vo cu c chi n. C th ni r ng cu c th nghi m B o i thnh cng? Khng. Chnh c u hong cng c c m t ng r ng ng ch ng tin t ng g vo hnh ng c a ng. T y ng khng r i c p knh en n a, c th y nh n ng m t tr i gay g t l ch y n c m t. D ng th ng v c ng nh c trong trang ph c i l hay v cng l ch s trong b u ph c, ng khng gi u n i v u s u lun eo ng trong ng i. C ph i do qu nhi u cu c sn b n, qu nhi u l n lu tr t i Php, qu nhi u tai ti ng eo xo v cu c s ng tru l c? C th do qu bi ng nhc. Hnh nh ng l con ng i t ho t ng. Kh m g p c ng, ng g n nh d ng dng v i t t c . Tuy nhin ng c ng vai tr c a m t nguyn th qu c gia. ng ch nh, bi ch c cc Th t ng [4], t ng nh mnh l ch t g n k t ba mi n t n c. Nhng ch l thn ph n b nhn. ng ch ng c th c quy n g trong vi c thay i ng i c m u chnh ph , nhng lc u ch ng g ng cng gy tc h i khng nh i v i s nghi p chnh ngha c a Vi t Minh.
- 119 -
Daniel Grandclement
Nhng cng c m t vi nhn v t khi n ng nh b ng t nh kh i cn m, tr v cu c s ng i th ng. Nhn v t ng ch l B y Vi n, c g p ng l n u Si Gn nm 1949 v th ng g p l i L t ma thu nm 1950. l m t t ng l c lm kht ti ng, m t tay trm anh ch , m t trong nh ng tn c m u phe ng Bnh Xuyn. Trn t Nam k, t nhi u th p k nay, c nhi u phong tro tn gio khc nhau ho t ng khng lin quan g v i cc tro lu t t ng l n. M i gio phi c h th ng ch c s c, tng ni ring, v sau cn c c l c l ng v trang ring chia nhau hng c m t vng t ring, nh ng ng i c m d u l nh ng lnh cha th t s . Phe ng Bnh Xuyn cn c bi t hn n a. Giang sn c a b n ny l vng ngo i Si Gn, khu r ng Sc r m r p hoang vu, m t vi o nh h o lnh gi a hng ngn hecta m l y v n c l . T i y chng h p thnh m t th tri u nh k qu c, t t p nh ng b n lu manh cn hung hn, t v t ng c, nh ng dn anh ch quen ch c tr i qu y n c, t t c u ang b c nh st truy n. Gi a vng t ngoi vng php lu t ny c m t lng, c tn c l Bnh Xuyn, nay c l y lm tn chung cho c ng ng m du th du th c ny. Sau khi ch t ng Dng Vn Dng hy sinh trong m t cu c ng v i Php, quy n ch huy n m trong tay B y Vi n. M t u s lu manh th c th . H n t ng c m u mafia Ch L n. l m t nhn v t c bi t nh B o i th l , tr thnh th lnh nh s c m nh v bi n, tr ng thnh t cu c s ng ng ph , nh nhau r t li u lnh xng hng xng b m t vng ng b ng Nam B tr i di t ngo i Si Gn n ng Thp M i. B y Vi n cn n i danh ch ch nh vo b n nh giu. H n b Php y ra Cn o r i v t ng c, theo Vi t Minh nh Php m t th i gian, sau l i quay v h p tc v i qun i vi n chinh. c Php thu n p v t t nhin c giao ki m sot Ch L n, ni t p trung cc sng b c l n, cc ti m ht m khch hng ph n l n l ng i Hoa Si Gn. B o i g p B y Vi n ng lc y r i b khng chi n v hng Php. V n l n khi n B o i ph i g p B y Vi n thng l ng xu t pht t i Th Gi i, m t sng b c kim nh ch a quy m l n n i ti ng ton chu , c l c th gi i, t k l c v doanh s cng nh v s con b c hay lui t i. i Th Gi i Ch L n c th xem nh m t siu th nh b c, ch m i xu t hi n nm 1946, tr c khi Vi t Minh pht ng ton qu c khng chi n. Chuy n l lng l sng b c i Th Gi i ra i do quy t nh c a c Thierry dArgenlieu, t ng ch huy qun i vi n chinh, m t th y tu m c o lnh v ng c m y nm ph ng s Cha tu vi n Trappe tr c khi theo t ng De Gaulle chi n u gi i phng n c Php... T i y c c bc quan v ti s u, l nh ng tr nh b c ki u Tu m dn Si Gn r t m. T i t i, nh ng tay mu m c b c bnh dn n y chi chy ti, h t s ch c s ti n t i ti t ki m c, c khi cn hn n a, vt c ng ti n cu i cng ng l nui s ng gia nh h trong tr en ba mi su con v t. y cn l ni t t p c a b n t chi ng giang h nh ng khu nh c t ng cao vy quanh, ai i trn i l n i li n Si Gn v Ch L n u nh n ra ngay. C m t m dy xch ch ng ch t khi lu ng cho m ng t p n p chen chc cc l i vo,. v a d dng l c sot c m con b c em theo hung kh. i t Leroy, ng i sau ny ph trch gim st an ninh Ch L n cho qun i Php vi t: Bn trong t ng ro, trn sn t r ng, nm mi cn nh khung mi tn c d ng trn n n xi mng, trong m i cn c k b n, nm bn nh b c, ban m c hng ngn bng n chi u sng. M i ngy su t t sng n t i, hng ngn, hng ngn con ng i chen chc n i ui nhau theo dy chuy n quanh cc bn b c st ph t nhau, tr n l t nhau b ng cc tr may r i. Th c t , ng i thua nhi u hn ng i c, r t t c may th ng cu c [5]. Bn c nh cc bn nh b c, ba nh ht v hai r p chi u bng vt n t t ti n cn l i c a khch chi. K qu c nh t c l l v tr ng. Sn nh y r ng n ba trm mt vung b ng g c thi t k ring lm m i ng i kinh ng c: Sn g t trn l xo, v i nh ng k x o c bi t nh nh ng b hm th y l c, theo ng i ta ni, l khi nh y, dng i u thm ph n uy n chuy n, m m m i, tng thm ph n thanh l ch... Cc c v n , kh ng, m c o di l a b st ng i, cng tng v p l ng l y. Cc nh c cng, n i b t ln gi a m t s khch chi n m c li thi l ch th ch, lun lun trang ph c ch nh t v i b smoking tr ng bng trn ng c gi bng hoa c m ch ng mu . Trong i Th Gi i bn c nh khu n chi c a gi i bnh dn, cn c m t lo t cc bu ng kn o hn, y v b n dnh ring cho khch chi giu c. Tr c tin l phng dnh cho ng i Php, c bn c quay mu s c. Xa hn m t cht l nh ng bu ng kn o hn n a trng nh nh ng l-c t v i nh ng c a s knh m , l cu l c b ring c a cc ng ch ngn hng, cc thng gia giu c, ch cc hng tu bun, ng i mi gi i h i oi, tm l i l nh ng i gia Ch L n. Ng i Vi t Nam c v nh ham nh b c hn ng i chu u n n i u nm 1950, B o i ph i c m cng ch c v qun nhn vo y. Nhng khng ph i l n i dung bn b c gi a c u hong B o i v t ng B y Vi n. V n t ra khng ph i l nh ng h u qu x u c a sng b c kh ng l i Th Gi i em l i cho x h i m l kho n l i nhu n thu c t c s n chi ny. Theo l lu nay l hai nm m t l n s b th u, ai n p nhi u ti n nh t s ginh c quy n khai thc. T 1948, nh ng ng i Hoa Macao ginh c quy n ny b ng cch u n m i ngy n p cho chnh ph Nam K b n trm nghn ng b c ng Dng. Nhng mu n n ch c, khng b Vi t Minh qu y r y, h cng ph i trch thm nm trm nghn ng n a n p cho Vi t Minh, t ng c ng m i ngy i Th Gi i ph i b ra g n chn trm nghn ng b c ng Dng (tng ng m i lm tri u ba trm nghn franc nm 1948) ch c kinh doanh yn n t hai pha. C m t gia ti? ng nh th n u l i
- 120 -
Daniel Grandclement
nhu n t i ch khng trang tr i cho chi n tranh. Ai c may m n trng th u khai thc cn c quy n a nhn vin c a mnh ph trch cc chn: h l, ca s, n ti p vin, gi g i, nhn vin k ton, b o v ... cng vi c kinh doanh ti n tri n t t. Khu ph v n n o, nh n nh p lc ban ngy c chi u t i n l i cng thm ng c no nhi t. Cc ng ch sng b c i Th Gi i h u nh khng g p kh khn g trong vi c n p c ng u u khng nh ng cho c hai bn Php v Vi t Minh m cn cho c Cao y, gim c c nh st thnh, gim c h i quan, cho c b v c a b tr ng n i v , cho Bnh Xuyn ang n m quy n hnh Ch L n v ch c ch n cho nhi u ng i khc n a nhng... B o i n gi pht ny v n cha c ph n [6]. Cu c g p g gi a c u hong v vin t ng c p c th ch ng em l i k t qu g n u hai ng i khng c m m n nhau. H tng b c nhau theo cch ring c a m i ng i. H g p l i nhau, cng nhau i sn, cng nhau chia s cc th n chi. Th ng th ng, ng ch Ch L n mang theo on h t ng lm lm sng ti u lin Thompson v l u n. D ng nh h n mu n t ra ch tin c y chnh mnh v th h c a h n gi an ton cho h n. Cng l cch ch ng t tnh ngang tng ch ng l thu c vo m t th l c no. D n d n B y Vi n gia nh p nhm thn c n c a c u hong v ch ng bao lu k ho ch n m i Th Gi i tr thnh hi n th c. L c l ng Bnh Xuyn cng nh Qu c tr ng u c n ti n bnh tr ng th l c. T m t nhm ng i khi m i quay v h p tc v i Php, B y Vi n d n d n n m trong tay ba nghn lnh, khng k b n thn binh, m t v , tnh bo, ch i m... Cc th thu m thu c c a cc thng gia trong thnh ph khng nui i qun h p c a h n, m c d t khi tr v v i chnh ngha qu c gia c a Qu c tr ng B o i, l c l ng Bnh Xuyn c tr lng nhng l m t kho n ti n t i. V ph n c u hong c l ng khng ch nh n m t ph n ngu n l i trn. ng lm m i cch t o thu n l i cho B y Vi n c trng th u khai thc s i b c i Th Gi i, nm 1950. Ngay l p t c, cu c thng l ng k t thc nhanh chng nh ti ng tm hung hn c a l c l ng Bnh Xuyn. Gi i kinh doanh sng b c d l nh ng ng i Hoa s ng s , lm sao c th bn ci dy da v i i di n c a ba nghn tn anh ch ch quen gi t ng i, c v trang y ... B y Vi n l i khn ngoan kho dn x p v i nh ng nhm ng i Hoa khc Ch L n cng nh v i i di n ng i Corse Nam K. i u l lng l nm 1950, ng i Corse cn thao tng m t ph n mafia Si Gn. Sau h rt d n vai tr c a h trong cc tr c quay, t s c v ti p theo l bi baccara. B y Vi n b ng lng c ng n p hng ngy cho chnh ph qu c gia nm trm nghn ng ng Dng. Th l nhi u hn Hoa thng Macao n m t trm nghn ng r i. T L t, B o i g i th can thi p v i chnh ph Nam K t tr yu c u B y Vi n trng th u. Ngy 1 thng Ging nm 1951, m i vi c xong xui T nay l c l ng Bnh Xuyn hon ton thao tng i Th Gi i. V ph n mnh, c u hong c nh n ring m t kho n ti n hng thng l hai trm b n mi nghn ng (tng ng hai mi b n tri u franc theo t gi h i oi nm 1950). Ti s n c a c u hong tch cp c trong nh ng nm ch y u l t cc kho n ng gp c a i Th Gi i. Tnh b n gi a c u hong v vin th lnh Bnh Xuyn ngy cng th t ch t thm n a. Hai ng i cng i sn, cng cu c, nh ng con c ng xanh n ng hng trm cn. B o i ban t ng cho B y Vi n m t chi c t, chi c Jaguar to t ng. Chi c Jaguar Mark II c a ng, chi c xe c nh t Vi t Nam tr c y ng h a t ng con trai k ni m ngy sinh c a anh. B y Vi n lc m i quay v v i Php ch c phong i t. Khng lu sau , B o i can thi p v i B ch huy qun i vi n chinh phong t ng cho h n. T h n mang m t tn m i c v dn s hn: T ng L Vn Vi n. Chnh Qu c tr ng B o i t tay g n lon t ng cho h n tr c s ch ng ki n c a b tr ng Qu c phng v nhi u quan khch. Vo lc ny tn t v t ng c Cn o, B y Vi n, cn n tm nm t ph i tr theo cng l Php! V t ng m i c vinh thng, ra dng con nh v, v i thn hnh l c l ng, nhng tnh cch tn b o ra m t. Nhng c nhn b qun ph c ch ng ch c, v i v y thn ph c m t con ng i siu phm, hng nghn con ng i ng xung quanh ch ng ki n l phong qun hm d ng nh qun i g c gc khng l y g trong s ch c a h n. T nay, h n c m i ng i kho n i, tng b c. M t th l c ngang tng, tn nh n. T ng L Vn Vi n lun c m t trong cc cu c duy t binh, cc bu i ti c tng. Vin t ng l c lm g c r ng Sc, c ngh m t vai tr chnh tr . H n c giao quy n th ng lnh cc i qun Cao i, Ha H o, c m u m t t p h p cc ng phi qu c gia. T nay l c l ng b o v Qu c tr ng chnh l phe ng Bnh Xuyn v Qu c tr ng s ng d i s e d a th ng xuyn c a nh ng ban m st Vi t Minh n i ti ng. Thnh vin c a cc ban m st c m t trn kh p t n c, th tiu cc i th chnh tr , ng vai b o v c h nh v l nh ng thnh tr lun l ch ng l i vi c ch y theo l i nhu n ang th nh hnh. C quan lu tr cn gi l i m t b c th v n t t c tiu Tr n Vn Ng, tr ng ban m st Si Gn - Ch L n g i cho m t ch sng b c Ch L n: R rng l nh ng ho t ng c a ng xc ph m n phong ha c a dn chng v ng lm giu m t cch qu d dng. ng d a vo b n Php t ch c m t sng b c gy tan v cho nhi u c p v ch ng v nhi u v t t . V v y Ban m st c nh co ng v cho ng m t th i h n l 45 ngy thu x p cng vi c c a ng. Sau ng i c a chng ti s x ng theo hnh ph t n ng nh t v nh ng t i l i
- 121 -
Daniel Grandclement
c a ng. H s dng ba v kh sau y gi t ng: 1. Dao gm, 2. L u n, 3. Sng l c. Chng ti r t ti c ph i tr ng tr ng nh th . Chng ti nghing mnh tr c thi hi ng [7]. Trong cc thng bo c nh co ch ng c u hong, c m t b c c a c quan i u tra ph n gin Php (SDECE) g i ngy 30 thng 5 nm 1949, cho bi t c m t ph n tn l L L H c c quan an ninh Vi t Minh giao nhi m v b t cc B o i. Ngy hm sau, cu c i u tra k t thc, s Lim phng cho bi t thm: L L H nguyn l ng i tnh c a B o i r i H N i i Cn Minh thng 6 nm 1946 r i sau i Th ng H i g p B o i. M t tu n sau, s m t thm g i bo co b sung: L L H khai c ta c quen B o i Si Gn, c s ng m t th i gian v i B o i H N i nm 1945. C i du l ch Trung Qu c qua Hongkong, s ng v i B o i c m y thng nh ti n v vng dnh d m c trong nh ng nm bun ph n bn son. Cu i 1946, c v s ng H N i. Vi t Minh b t lin l c v i c. Nm 1949, c b Php b t. Ng i ta tm th y trong ng i c m t chi c huy hi u mang hnh B o i. Nhn ch ng kh ng nh c lm vi c cho Vi t Minh t 1946. C c Vi t Minh giao nhi m v quan h v i B o i, r i sang Hongkong tm g p B o i. V Vi t Nam c m ti m c ph g n Nam nh. C nhi u cn b Vi t Minh lui t i nh hng c a c. Sau , c b cc l c l ng Php b t trong m t tr n cn g n Nam nh. C b gi l i m i lm ngy t i s m t thm H N i. Sau c B o i b o lnh, cho ng i em xe n n c ra kh i phng giam. Trong cu c th m v n c lun lun khng nh n mnh l ng i c a Vi t Minh, m tri l i, t b n nm nay, c b Vi t Minh gim st ch t ch . Nhng trong vng khng chi n khng ai khng bi t m i quan h c a c v i B o i. C lun lun b tnh nghi: Php, Vi t Minh r i sau ny l c Ng nh Di m, ai cng nghi c, n m c B o i khi g p l i ni gi ng gi u c t: Li u by gi em cn c nh gi t anh khng?. Ng i ph n xinh p sau tr thnh ng i a tin u n cho c quan tnh bo Php. ***** Cn m t nhn v t n a xu t hi n bn c nh c u hong Hongkong v c tnh bo Php theo di ch t ch . l Bi M ng i p cng l nhn tnh c a B o i. Sinh nm 1924 H N i, c gi g c Kinh B c (B c Ninh) h Bi n i ti ng v s c p v ti quy n r cnh my ru. c m t i ch ng l th y thu c - bc s Ph m Vn Phn n i ti ng H N i - v m t a con ring [8]. Sau ny dan du v i B o i b cn sinh thm c m t con gi t tn l Phng Th o (1946) [9] v hai con trai B o Hong (1954-1955) v B o Sn (1955-1987). M ng i p quan h v i c u hong thng 9 nm 1945, ch m y ngy sau khi ng ra th nh n ch c c v n t i cao cho chnh ph H Ch Minh. Khng kh cch m ng s c si trong nh ng ngy u c a ch m i khng gy n t ng g l m cho B o i n m c ng ph i lng qun th chi qu n v t. Chnh trong cu chuy n trn sn qu n, cc i th tr c a ng k chuy n v i ng v c b n gi tuy t th giai nhn c a h . Th l ng i g p nng ngay bu i t i hm t i nh nng v l i y. Cng trong th i gian ny, m t cu c dan du khc v i ng i p L L H cng b t u v di n ra song song. Trong lc , t i Hu , b Nam Phng l ng l s ng np mnh trong cn phng u t ch cung An nh t i tm. Khc v i L H, M ng i p khng i Thanh Ha v i c u hong nhng sau cng l n l i sang Hongkong mang thm ti n cho ng tiu xi. Sau nm 1949, B o i v n c, b lun lun c g n gi c u hong. T i L t, B o i t u cho b m t ta nh ring g n bi t i n c a B o i. Sau l i theo B o i ln Bun Ma Thu t. Khi thp tng c u hong sang Php v s ng Cannes, b cng t u m t bi t th ring g n lu i Thorenc c a hong gia. Th i gian Bun Ma Thu t, M ng i p gip B o i trng nom vn phng Hong tri u cng th t c mi n t Ty Nguyn Php giao tr cho B o i tr c ti p cai tr . y B o i cng s ng thanh th n hn gi a c nh v t thin nhin c a r ng ni Ty Nguyn, b cn b nh m t ng hnh h ng nh khi s ng ni khc. Chnh Bi M ng i p cng th y th i gian s ng Bun Ma Thu t tho i mi hn c . Bi M ng i p cng hay v Hu thm b T Cung, thn m u B o i. Nng kho c x , tranh th c c m tnh c a b Hong thi h u. D ng nh b gi khng m y d tnh ny qu tr ng c con du tuy khng ph i l chnh th c nhng cng xu t thn bnh dn nh b, sng o Ph t, bi t chm lo th ph ng t tin, khc h n Nam Phng, theo cng gio, tnh tnh l nh lng, th nh tho ng l i hay xung kh c v i b. B ngh n vi c chnh th c ha quan h c a ng i thi u ph v i con trai b. T i sao l i khng tr l i t p qun xa c a tri u nh An Nam? Trong lc b Nam Phng v cc con b sang Php , con trai b cng c n c ng i chm sc. Nh ng i u ki n cho cu c hn nhn chnh th c c a con trai b cch y g n hai mi nm ph ng cn m y gi tr ? M ng i p s l v th hai c a con trai b, l th phi, c b Hong thi h u ban m o sau khi lm l tr c bn th t tin trong i N i. Cng ch ng c n ph i khai bo v i h t ch vin hay lm php thnh tr c linh m c v M ng i p khng ph i l con chin. Tuy thin di m tnh c hong t c v quan ch c c a Qu c tr ng m c nhin nhn nh n, cc con u c a vo tn ph , nhng Bi M ng i p v cc con b khng c phong t c hi u no. ***** Hai bu v t thing ling, bi u t ng c a m t tri u i i theo m t hnh trnh quanh co n k l . Sau khi
- 122 -
Daniel Grandclement
c long tr ng trao cho i bi u Chnh ph lm th i chi c n vng v thanh ki m n m ng c t ng trng cho qun quy n c a ra H N i, bo co v i Chnh ph v qu c dn trong l Tuyn ngn c l p t i qu ng tr ng Ba nh. Chi n tranh n ra, khng bi t lm sao hai bu v t y c c t gi u trong m t chi c thng d u h a b ng s t ty, l i l t vo tay qun i vi n chinh Php. Theo ngu n tin c a qun i vi n chinh th nm 1951 trong khi o mng s a ch a m t ngi nh th x H ng, lnh Php tnh c pht hi n c hai bu v t ny [10]. Ng i ta khng r t i sao khng ch B o i v n c lm l nh n l i n ki m cho long tr ng. C th chnh B o i cng khng cho vi c nh n l i hai bu v t c m t ngha quan tr ng no. Theo yu c u c a ng, hai bu v t c ng i Php trao l i cho ng i thay m t ng l th phi Bi M ng i p ang c m t Bun Ma Thu t tr c s ch ng ki n c a b Hong thi h u T Cung. Nm 1953, sang Paris, Bi M ng i p khng trao l i cho B o i m l i trao cho b Nam Phng v thi t B o Long hai bu v t cng m t s k v t khc do b Thi h u T Cung g i. ***** M t ng i tnh th ba c a c u hong, m t thi u n con nh lnh, giu c v ngu n g c danh gi. L i chnh l Phan Vn Gio - sau ny l Th hi n Trung ph n - gi i thi u v i B o i khi ng v a t chn xu ng sn bay L t. Tn nng l Phi nh, em v Phan Vn Gio. Nng cng l m t trang nhan s c, m t trong nh ng c gi p nh t thnh ph . B o i cng r t yu nng, mua cho nng m t bi t th , c v i nng hai a con, m t trai m t gi. Tn con gi t tn m l Phng cn con trai c tn m l B o coi nh dng di chnh th c c a B o i. Su t th i gian L t, Phi nh r t c c u hong Qu c tr ng u i. Nhng khc v i Bi M ng i p, Phi nh khng d nh ng bu i ti p tn, khng c g n gi v i b Thi h u, khng ln Bun Ma Thu t cng i sn th v i B o i nh M ng i p. Sau ny khi chi n tranh k t thc, Phi nh l i Vi t Nam s ng c n v ch t t i thnh ph H Ch Minh, cn con gi l Phng Minh s ng v i ch ng l ng i Php l p nghi p t i Hoa K... Nh n hu c a c u hong, L t tr thnh th c a Qu c gia Vi t Nam, ni t tr s c a cc c quan trung ng c a chnh quy n B o i. L t c kh h u tuy t v i, nhi u nh c a dinh th theo ki n trc Php l i thu c Hong tri u cng th c Php giao cho B o i tr c ti p qu n l hnh chnh. ng khng mu n v Si Gn s b lp v bn c nh cc c quan c a Cao y ng Dng cn chi m dinh Norodom t c Dinh Ton quy n ng Dng c, t ng trng cho quy n l c c a chnh quy n thu c a. D nhin ng khng dm t tr s Chnh ph Qu c gia t i H N i qu g n khu v c chi n s , khng m b o an ton, cng khng mu n v c Hu b chi n tranh tn ph n ng n . T i L t, c quan chnh ph t trong m t ta nh ki u cch v sang tr ng trn nh m t ng n i cao hn h n xung quanh, c che khu t gi a hng thng, c cc n v v trang qun ph c ch nh t b o v vng trong vng ngoi. Nhng khng m t ai khi ng m nhn cnh c ng s t n ng n l i c th t ng t ng r ng bn trong l i l ni ho ch nh chnh sch quan tr ng nh t c a chnh ph c a ci g i l qu c gia Vi t Nam. Nhng theo cc nh bin nin s thu c a th y l m t a i m p, kh h p d n vo lo i nh t nh c a thnh ph cao nguyn L t. Ta nh c dng v thn d v m . Ch c khch kh a vo ra, cc thnh vin n i cc i i v v , khu y ng b u khng kh tnh l ng bao quanh. Cc c v n thn c n c a B o i lc no cng quy qu n quanh ng nh ng i thn trong gia nh. H c s d ng m t cn nh nh g n ta th chnh thnh ph . y m i l tr s ch th c c a chnh ph . Lm vi c bn trong l ba nhn v t: Hong thn B u L c, lu t s; Nguy n , m t t ph, con c a c u khm sai - ph vng B c K v Phan Vn Gio c l l ng i thn c n nh t c a B o i trong nh ng ngy l n n Hongkong. Ba nh tr th c ny v t c ngh ra cc chi n l c ho c cc n c i cch r i trnh ln Qu c tr ng. C th coi y l m t chnh ph th c th lm vi c nghim ng t v m n cn. C ba ng i t lu nay v n lun lun l nh ng t trung thnh v i c u hong. ***** Trong lc b Nam Phng cn Cannes bn Php th b Hong thi h u T Cung v n cn pht huy nh h ng c a mnh. Khi t v n ph i l p m t i c n v m b o an ton cho Qu c tr ng, chnh tay b l a ch n m i i gc [11]. M i nm 6 thng h b v L t gip Qu c tr ng t ch c cc bu i ti p tn, l a ch n gia nhn y t , m i m c b n b, nh t l b con thn thu c. C nhin ti c tn l b t u cc vn bi m t ch c cng nh ng tr chi lnh m nh khc. t r u, t ma tu, nhng vi i u x-g hay n gi n ch thu c l Bastos thng th ng. Nhi u hm m v khuya c u hong xch sng ln xe Jeep vo r ng sn c p. Ch c h u c n i theo, hi m hoi m i c m t b n gi i cng. ng l m t tay sn t m c . Trong dinh th c a ng, n n nh ph da th lm th m. i khi ng vo r ng ch th b v suy t ng, m t mnh th ng th c s thanh v ng trong r ng khuya. T i no m trng hay trong ng i th m m t th ng co t tr c khi khch ra v . ng khng bao gi ng m t mnh. N u khng M ng i p th Phi nh ho c m t c gi khc n m bn. B n li t k cc nhn tnh c a ng kh di. t ai ng v i ng qu m t hay hai m. Ng i ta ni cn l quy t c n a do Thi h u T Cung t ra [12]. Cc c gi ra kh i dinh qua m t c u thang nh bn c a ngch, trnh c a chnh.
- 123 -
Daniel Grandclement
Bo ch, nh t l c a cnh t ph phn B o i khng cht nng tay: T Libration (Gi i phng) s thng 12 nm 1949 vi t: Khng nn ko di hn n a cu c th nghi m v gi i php B o i. H ng h n r i. T bo cn t co B o i n Paris l lao vo cc chuy n l ng l. Nh th ng l , tn tu i B o Long l i c m i ng i nh c n, c coi nh m t vai ph , m t chi c bnh xe d phng s n sng a ra lm vai chnh m t khi ng i cha th t b i hon ton. H i u nm, c tin n B o Long s thay th cha anh v trong tr ng h p Phan Vn Gio tr thnh ph chnh [13]. Cn B o i t by gi tr nn sung tc, hn th n a, r t giu c. Ch c h n hng thng ng c c p m t kho n ph c p ring v i cng v Qu c tr ng. Ngoi ra ng cn c s d ng m t ngn kho n chi cho ho t ng tc ng tinh th n nhn dn Vi t Nam, c n chia l i nhu n t sng b c i Th Gi i v cc b ng l c linh tinh khc. S thch c a ng v n nh tr c chi n tranh, n m c khng c n ph i mu m o v i c quan m t v , ng t mnh t mua t Anh m t chi c my bay DC-3, r i l i m t chi c my bay Viscount 700 dng ring. Theo m t bo co g i i u Php tn l Jullerot ph trch vi c ghi chp nh ng phng ti n c th dng c sau khi Chi n tranh th gi i k t thc th cc ki u my bay ni trn c l p t m t cabin lm phng ng (nh my bay Viking c a Hong Anh Georges VI), m t phng n c th chiu i ng ng i. on ty tng nhi u nh t khng qu 15 ng i, nh th b o m m t ng knh ho t ng v i nh ng bnh ch a nhin li u cho su nghn killmt. V cn m t chi c th y phi c n a ki u Sealand, chi c u tin c a m t lo t s n ph m c s l ng l n n u ch t l ng c b o m. R i v n l nh ng chi c my bay Sea Oters v ph tng thay th v c l thm m t my bay DC-3 th hai, th m ch th ba n a v ch c h n nh ng my bay th thao Tiger Moth. Tc gi b c th c c quan m t v gi u tn, k t thc b n bo co, c v s t ru t: Lc ny c nh ng c h i c bi t lm vi c v lm nhanh. Ti hy v ng chng ta s c th y chng xu t hi n r t s m. [14] t lu sau, gia nhn c a b Hong thi h u L t nh m tnh: C u hong c t t c b n my bay DC-3, m t my bay B.24 su ch , m t my bay B.29 c chnh c u hong cho s a l i, v m t my bay thi nho l n. R i sau l i m t n t hng khc: m t du thuy n y-t, ng ra l hai chi c y-t (ng Jullerot c yu c u g i ngay b ng gi v m u m). V hai du thuy n ny, thm m t i h i c p bch: ph i l lo i th t sang tr ng. Cn thi c a c u hong ra sao tr c nh ng l i t co v nh ng mn chi tiu hoang ph c a ng? ng v n t ra ph t l , khng thm n. Thng 6 nm 1949, t Le Soir (Bu i chi u) ti t l : Th t ng Queuille t ng Qu c tr ng B o i m t du thuy n y-t gi m t trm tri u franc. Ng i dn ng thu Php ch c s sung s ng th y r ng tnh hnh ti chnh n c nh khng n n i bi t nn chnh ph m i n tiu r ng ri nh th . Qua trung gian c a ty vin h i qun c a chng ta London, chng ti c bi t chng ta v a mua c a m t nh cng nghi p Anh m t du thuy n y-t Jajusy c ng c, v i s c ch a tr ng t i 50 ton (1 ton = 2,83m3), lm qu bi u. Thng 7 nm 1950, C u hong B o i, v n ch thch nh ng xe t c cao, l i t mua m t chi c Mercedes l n, n ng b n t n, c knh dy trn 3cm, v thp ch ng c n 8 ly c a ti u lin v sng my. Nhng ng cng c nh ng t bnh th ng kh n t ng v i khch n thm: B n chi c limousine M to, m t chi c Citroen d n ng bnh tr c, chi c ny hnh nh ng c b c Biarritz, nm 1939. Ngoi ra cn nh ng xe th thao, nh ng chi c Ferrari hay Bentley Php. Nh vua Louis XVI m cc kha, B o i thch h hoy v i cc ng c t. ng m m i chuy n ny n hng gi . Du thuy n y-at, my bay, t. Nhng v n m i m sn b n hn bao gi h t, trong khu dnh ring cho ng Bun Ma Thu t r ng mnh mng. M i vi c t ng nh sun s . Nhng hi m h a Vi t Minh treo l l ng trn u ng. Tho t u l nh ng l i ch i b i, r i nh ng cu v ng dao vang trn ng ph . Nguy n i r i Nguy n l i v Nguy n v ng vai h tay sai... Gi p cng v i r u Ty Qu c tr ng m gi li m gi y th c dn Khi no sng n u y B nhn B o i tan thy c ngy... [15] Sau khi b Ta n qun s Lin khu III tuyn n t hnh v t i bn n c, chi c u B o i c Vi t Minh t gi m t trm nghn ng theo th i gi thng 8 nm 1949, m t nm sau, khng bi t c ph i do ng ti n m t gi hay thn ph n b nhn ln gi m s ti n th ng ln t i ba trm nghn ng. Tuy nhin B o i khng i x v i ch th c a mnh nh k th. ng v n g i h l phe khng chi n. D p i thm chnh th c H N i, ng n t vng hoa trn m nh ng n n nhn trong cu c chi n t i 19 thng Ch p nm 1946. Khng ai khng bi t ni y chn c t cc thi th nh t nh nh trn cc ng ph H N i sau ci m l ch s m ph n l n l c a cc t v chi n u v b i Vi t Minh. ng cn d nh dnh cho Vi t Minh - nh ng ng i chiu h i tr v v i chnh ngha qu c gia b y gh trong qu c h i s c thnh l p theo hi p c Auriol, nhng sng ki n ny b d lu n Php la ph n i. Sau ny ng ch ng l i vi c nm bom t
- 124 -
Daniel Grandclement
nh ng vng do qun i c a H Ch Minh ki m sot nh ngh c a ng i M [16]. Chi n tranh m r ng v c m t t m vc m i. ng sau n c Php v B o i, l c phng Ty t p h p trong m t th p t chinh ch ng c ng s n. Paris, Washington v London ch ng l i B c Kinh v Mtxcva. Thng 9 nm 1951, De Lattre h ht tr c m nh bo: H N i hm nay l ti n n c a c th gi i t do ng Nam , gi ng nh Bastogne thng 12 nm 1944 v Berlin thng 6 nm 1947. Ti n v v kh M vo cu c chi n ngy m t nhi u. Cc chnh khch bn kia i Ty dng sang thm chi n tr ng ng Dng ngy cng ng. Richard Nixon khi l Ph T ng th ng M lc ra kh i bi t i n c a B o i pht bi u m t cu bnh v c Php n m c ng c nhin: Nh ng g n c Php ngy nay ang lm cho Vi t Nam gi ng nh xa kia h lm cho Hoa K trong bu i bnh minh c a l ch s H p ch ng qu c. Ngy thng tri qua gi thuy t Hoa K d n d n tr thnh c th ch p nh n c. Nhi u nhn v t thn c n c a c u hong c Washington b m t cho n b m. M t bo co c a S m t thm lin bang th m ch kh ng nh r ng: B o i thn M t tm can. ng ta khng dm cng khai t r thi y v s Php pht hi n. D i s thc y c a De Lattre, v kh c tng thm em l i l i th cho qun i Php - B o i - Vi t. Nhng nm sau, Vi t Minh xoay chuy n c c di n, ngn ch n cc cu c hnh qun c a qun i vi n chinh, gi i phng nhi u vng r ng l n Ty B c B c b , uy hi p kinh Lo. Trong tnh hnh y, i t ng Navarre, t ng ch huy qun i Lin hi p Php quy t nh ch n ng cu c ti n cng c a Vi t Minh l i b ng cch t p trung qun i n Bin Ph , m t v tr chi n l c thu c x Thi. Cc t ng lnh Php hy v ng thu ht qun i c a t ng Gip vo m t a i m thu n l i nh m t n quy t nh. mi n Nam, B y Vi n v n n m Ch L n v thao tng i Th Gi i. Quan h gi a h n v i Qu c tr ng B o i v n ch t ch . Nh ng cu c thm vi ng L t c a B y Vi n ngy cng nhi u. Nhn m t l n g p, B o i i nm trm nghn la b ng ti n m nh gi l n trong vng b y mi hai gi . T t c b n tay chn Si Gn nho nho huy ng ng gp. L c l ng Bnh Xuyn ch c ti n ng Dng. C n ph i mua la v i gi cao. c a B o i l mu n cho Si Gn c n s ch ti n M . ng ta th ng cu c. Tr c khi th i h n k t thc, m t tay chn thn c n v i B y Vi n bay i L t v i m t valy y gi y b c. Ph n th ng c a c u hong ngang v i s ti n ph i n p. Tr c tin l m t l th B o i thng bo cho B y Vi n bi t ng nh n h n lm em nui - bo . Sau ny khi Qu c tr ng sang lu tr Cannes, m t b c i n bo xc nh n L i Vn Sang, ph t c a B y Vi n nay thay th B y Vi n c m u l c l ng Bnh Xuyn, c b nhi m t ng gim c Nha c nh st v an ninh ton Vi t Nam. Vi c b nhi m gy xn xao d lu n, nhng m t s bi n php c a ng ch m i d p yn: thanh tr ng nh ng cng ch c qu h ha, thu gom gi i m, vy b t nh ng ph n t Vi t Minh... r i tin t c x u v chi n cu c che l p vi c thng ch c k c c ny. B o i v n c c nm nm. Th i gian cho php t ng k t nh ng vi c lm c, x u t t n u. M c d nh ng am m sn b n, nh ng mn l i nhu n kh ng l nh n c t i Th Gi i, nh ng vi c lm trong nm nm c m quy n cng khng ph i hon ton tiu c c nh ghi nh n c a a s cc s gia. Cu i nm 1953, Lucien Bodard nh bo kim nh vi t s vi t: B o i thi t l p c m t ch c a ring ng, t ch c ra m t h i ngh i bi u nhn dn ton qu c, v a gi c v ngoi c a m t n n dn ch m khng gy nguy hi m cho mnh. Khi ph c hon ton ch Annam c v i t cch m t n c t do, c ch quy n gi y l m c ch tr c m t c a ng. Nhng ng hnh ng n c, m i thc hi n c nh chp c a quy n l c v cng ch v i m t s nhn v t ng khng tin nh ng ng i bnh th ng. Ch c a ng tr c l nh nh ng cng c kinh i n: qun i, c nh st, vin ch c, nhng ng khng c . Tuy nhin n u ng i ta ch p nh n nh ng tiu ch c a chnh ng ta th ph i ni B o i lm c nhi u vi c t t. Ngy 9 thng 4 nm 1954, m t b a ti c c t ch c ti n Qu c tr ng tr l i Paris. T L t, ng d ng chn m t ngy Si Gn. Tr i p. M t ln gi nh l t qua ng bng Tn Sn Nh t. Ban sng tr i v a m i ma trn di n r ng kh p lu v c sng C u Long. Pha d i khoang c a my bay c Hong thn tn Th t ng B u L c, i t ng Henri Navarre, vi tu n t i s ch huy tr n i n Bin Ph i m t v i t ng Gip, ng ngo i giao on v ng hng u l i s M Donald Heath. B o i v n tr trung, dng l c s, v t ln cc quan khch, i qua ng bng cho qu c k r i i duy t i qun danh d , nh lu nay thnh l t khi ng tr v n c nm 1949. Ch l m t nghi th c khng gi ng l th c trong tri u nh Hu , li xa v qu kh . Cng khng ph i nh nghi th c H N i, nm 1945, khi ng cn l c v n t i cao cho chnh ph H Ch Minh. M t thi quen vng gi m i m i n nh mu n lu danh mun thu trong hng ch c cu n phim th i s trong ng i ta th y ng ng s ng, dng v hi n ng n , g n nh th k ch. Trang ph c lc no cng ch nh t khng ch vo u c, v i c p knh en khng r i t chuy n du ngo n Poole, c p knh en khi n ng khng gy c m y c m tnh c a dn chng Php, M hay c Vi t Nam.
- 125 -
Daniel Grandclement
Bu i t i, bu i chiu i b t u. Vi c i l i t i trung tm Si Gn b c m. Cc xe t Citroen, Peugeot s m mu n m m p thay cho on xe tay l n x n, chi c Mercedes to t ng k nh cng ch Qu c tr ng tr c dinh Th t ng. Bu i chiu i ng n g n. Qu c tr ng cho bi t sng s m mai ng s bay t 5 gi , nn c n ph i i ng s m. Hm sau ng v on ty tng i trn m t my bay ring, chi c Liberator. Cng i v i ng c hong Vnh C n, ng i em h lun thp tng ng trong cc chuy n i xa v Nguy n Duy Quang, ph trch l tn, nguyn i n i i th n khi cn Hu , t 12 nm nay khng r i ng n a b c chn. My bay ln t ng cao r i b t ng quay l i, ph i h cnh c p t c do tr c tr c v my lin l c v tuy n. L n ny khng c ban n ti p, khng c i danh d , khng c tr ng. S c b t tr c ny khng ph i i lu. B o i ra kh i my bay, th b trn ng bng. ng khng dm i qu xa v l c l ng an ninh ra v . M c d v y ng ht khng kh m t c a t n c. Ngy v a r ng, ng i thm vi b c n a r i quay v ch trn my bay, l n ny ra i khng bao gi tr v n a. [1] Bo co c a Lnh s M Si Gn, ngy 5 thng 7 nm 1949 cho bi t: Vi t Nam khng c m t cht quy n h n g n u khng c Php th a thu n ho c c tham kh o ki n tr c. Trch d n c a Jacques de Folin trong sch Indochine 1946-1954, Nh xu t b n Perrin. [2] CAOM, H s Lu tr b Php qu c H i ngo i, SPCE (V Bo ch qun i vi n chinh) 376, nm 1950. [3] Theo Yves Gras, tc gi cu n Histoire de la guerre d Indochine, Nh xu t b n Denoel, 1992, B tr ng cc qu c gia lin k t (nay l B Php qu c H i ngo i tng ng v i B Thu c a xa kia) ch th cho t ng De Lattre: Ph i em l i cho cc qu c gia lin k t nh ng phng ti n v ch m nh n l y trch nhi m chi n u ch ng Vi t Minh, i h i chnh ph c a h c m quy n v d n d t h theo m t chng trnh hnh ng cho php ngay t c kh c thnh l p ngay nh ng i qun qu c gia... [4] Th i B o i tr l i c m quy n nm l n thay i Th t ng: l Nguy n Phan Long, Tr n Vn H u, Nguy n Vn Tm, Hong thn B u L c v sau cng l Ng nh Di m. [5] i t Leroy, Fils de la rizire (Nh ng a con c a ng ru ng) Nh xu t b n Robert Laffont, 1977. [6] Piere Darcourt, Bay Vien, le Maitre de Cho Lon, (B y Vi n, ng ch Ch L n), Nh xu t b n Hachette. [7] CAOM. SPCE-376, Lu tr b Php qu c H i ngo i Phng bo ch qun i vi n chinh, nm 1949. [8] C tn l Ph m Vn Hng t c Jean Bi, sinh nm 1944, c B o i u v g n gi, qu m n t nh . Cu i nm 1953, theo m sang Php, ti n s Lu t nm 1969, c B o i g i g m vo h c tr ng ENA (tr ng Qu c gia hnh chnh chuyn o t o cng ch c cao c p v n i tr v ngo i giao Php). Lm vi c cho Ngn hng c a Php h tr cho Ngn hng nng nghi p v pht tri n nng thn Vi t Nam. [9] Phng Th o l y ch ng l m t ng i Php dng di qu t c giu c. B th ng v n ng cc t ch c qu c t gip trng tu Vn Thnh v nh Minh Lu trong qu n th lng Minh M ng Hu . Nm 1996, b cng v i m l b M ng i p v thm Hu . [10] Jacques Massu - Jean Julien Fonde, Lventure Viet Minh, Nh xu t b n Plon, 1980, tr.83. [11] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i - SPCE (Phng bo ch qun i vi n chinh) 376, nm 1949. [12] H i chuy n Nguy n c Ha, m t gia nhn c a b Hong thi h u T Cung cn s ng L t (thng 2 nm 1995). [13] CAOM, H s Lu tr b Php qu c H i ngo i, SPCE 376 (Phng bo ch Qun i vi n chinh) 376, nm 1949. [14] CAOM, H s Lu tr b Php qu c H i ngo i - SPCE 376 (Phng bo ch Qun i vi n chinh), nm 1950, bo co ngy 7 thng 1 nm 1950. [15] CAOM, Lu tr b Php qu c H i ngo i, SPCE, (Phng bo ch Qun i vi n chinh), nm 1949. [16] CAOM. H s Lu tr b Php qu c H i ngo i SPCE (Phng bo ch Qun i vi n chinh), nm 1949.
- 126 -
Daniel Grandclement
B o i dn m t nhn vo con quay mu en. Con ng i nh th tr c m t ng cng khng dm nhn ng. G l ng l tr i cc con bi trn th m xanh. Khng ai ni v i ai m t l i. t nhin nh ng chi ti t mang m t t m quan tr ng hi m c. Chi c nh n m t to t ng hay chi c ng h b t b ng b c g n nh tr ng m ng i M vu t ve gi a hai l n chia bi, hay chi c c o m r ng. Anh ta khng eo c-v t, b t ch p k lu t c a ni ny. Anh ta giu c v n i ti ng nn nh ng ng i ph trch sng b c khng b t bu c anh ta ph i tun theo quy t c p t cho nh ng con b c khc. Quanh chi u b c nh ng k t m nn th theo di vn bi. Ph n l n trong s h cng l nh ng nhn v t tn tu i. i u c t ngha s c m t c a h ci ni g i l t thnh c a cc t thnh Palm Beach ny. Bn ngoi r ln ti ng c i c a nh ng ng i ang t m hay ti ng lao xu ng n c c a nh ng ng i nho l n. B bi li n k , kh r ng, nhn ra bi n. B o i khng n y bao gi . ng i th ng vo phng nh b c. Ra dng l ch s , theo thi quen ng m c b tr ng, nhng khng eo knh en nh m i l n. M c d m t tr i cu i bu i tra cn h t nh n ng chi chang, bn trong phng nh b c tuy r ng nhng v n hi t i. Nhng l n ny, r i thay c u hong thua, m thua m! Ba trm nm mi tri u franc vo ti i th l Jack Warner, trm i n nh Hollywood. Thua m khi n sng hm sau cc bo, t nh t l cc bo vng Cannes u a tin th t thi t ny v i nh ng hng tt l n. Tin khng lm ai ng c nhin. C u hong B o i l m t trong nh ng tay c ph m dn chi u quen m t. Trong nh ng nm 50, thnh ph ng, vui nh vo h i. thnh m t. Nh ng bu i d h i n i ti p nhau, y ph c l p lnh trang kim. Gi p n n c. Ti n l i ch y vo cc v lm n. K c vi c bun bn ti n ng Dng. Theo m t th i th ng, Palm Beach tr thnh sng b c ma h Cannes, ni c bi t h p d n i v i c u hong. M t ki t tc ki n trc qui g v i nh ng kha rng kh ch y xung quanh, khi n n c phong cch H i gio. T xa ng i ta nh n ra n nh m t cy n bi n trn m m Croisette khp l i v nh Cannes v pha ng. Nh ng ci u t ng mang vng mi n chen chc n y. M t t i m c n ba Hong v m t ch c Hong t n gp m t cng nhau n c sm banh v l l t trn sn nh y r ng. Farouk, qu c vng Ai C p, Hong Hail Slassi, qu c vng Iran, hong thn Umberto c a Italie, cc qu c vng Zogu c a Albanie, Faycal c a -r p X-t v nhi u ng i khc. B o i ch l c u qu c vng gi a nh ng ng i khc. Khng c g n i b t nhng duy nh t c ng l Qu c tr ng m t n c ang c chi n tranh. ng l m t khch quen, m t c t tr trung thnh c a cc d h i. Khng ph i ch by gi . Th i r t tr , ng tham gia y ban danh d c a Motor Yacht Club (Cu l c b du thuy n y-at c ng c). Lu i Thorenc t m t bi t th bnh th ng tr thnh dinh chnh ph . Hnh nh khng ai ng c nhin th y 6 thng m t l n tr s th c s c a chnh quy n Vi t Nam m t n c ang c chi n tranh, l i t trn Cte dAzur. M t c h i lm n bo b c a cc khch s n l n nh c v h i c a cc nhn v t quan tr ng, cc b tr ng, cc quan ch c t kh p ni n Cannes y t ki n Qu c tr ng. H ng o v giu c. Gio ch o Cao i Vi t Nam cng nh cc i di n chnh ph Php th ng c m t nh k t i Carlton. Trong ta nh b ng c m th ch, chung quanh B o i kho ng hai ch c ng i c ng tc: t ng l vn phng, th k, c v n, s quan h u c n, li xe. C u Hong h u Nam Phng cng c m t vn phng ring trong lun lun c Nguy n Ti n Lng v v , k c B o Long m i khi i u u c th k ring i theo. B o i v n Cannes khi phng tuy n trn con ng s 4 s p v qun i Vi t Minh lm ch chi n tr ng mi n B c. ng v n trong khi i n Bin Ph b bao vy v vo lc cu c ti n cng c a t ng Gip di n ra trong nh ng gi pht cu i cng c a cu c chi n tranh ng Dng... Th t b i c a qun i Lin hi p Php ngy cng d n d p bo hi u k t c c bi th m c a cu c chi n kh b trnh kh i lan r ng nhng ng v n gi nguyn cc thi quen c a mnh. Bao gi ng cng mu n c nh ng ngu n c m xc m nh. L t, trong r ng m ng li u lnh xng pha vo r ng ch m trn v i h . Cannes ng nh y ln mt lao su vo nh ng con ng nh pha sau thnh ph . B o i v n a li u lnh, t c , v c th m, ti ng g m r c a chi c mt Norton. Lun lun ph i t o h ng th nh tr c y ng c l n ng i sau tay li b t xa cc c nh binh b hi tai theo st ng. Vo cc bu i chi u hay t i, ng chi tr li u lnh trong cc canh b c. Nh ng nm Cannes l thnh ph ng u n c Php v sng b c. B o i t tay li nh ng chi c xe limousine l ng l y d ng tr c th m cc s i b c. C ai tin c khng? Tin n i th i cho bi t ng l con b c kht n c ham nh to r i thua m nh l n nh b c v i ng trm i n nh M Jack Warner. Nh ng h l trong Casino thnh ph cn nh mi v vn b c ng ng i chi m khng n o. T i c u hong th t i kho ng ch c b n b, c nh ng ph n tr v vi ng i chu , trong c hong Vnh C n. ng ny v a n ni l b c lun vo phng nh b c, r i l trong cho n khi m i ng i ra v . H cn ni Qu c tr ng B o i, m t con b c tr m tnh, u o i d t ti n r t th n tr ng v d s n. ng
- 127 -
Daniel Grandclement
u ng t, ch n c tr thi, hi m khi u ng r u. Th i gian nh di ra, nh ng ci bng ng i xm xt b n r n ba b n gi li n quanh cc bn s nh b c. Th ng nh th . Nhi u bu i chi u trong tu n. Cn nh ng ngy khc? Cng nh th trong cc sng b c khc, Nice, Monaco hay trong m t s cu l c b bi b c khc. H phung ph nh ng g ki m c m t sng b c khc, ch ng h n nh i Th Gi i ang lm ma lm gi Si Gn. R i ti n li t cc v chuy n ti n t ng b c ng Dng sang ti n franc, ch y khng ng t vo m t nhm xun xoe ny. C u hong B o i s ng nh vng nhng ng v n gi nguyn phong cch quen thu c c a ng. G p ai ng cng lm cho ng i hi lng, m n ph c ng b t k a v x h i nh th no d l hong thn Cng cha hay nhn vin bnh th ng. Th i gian ng Si Gn khng lu, nhng cng l i nhi u tnh b n v lng tn knh. Ai cng c m nh n ng l con ng i kn o, l ch s , l v thng minh. ng k t b n c v i m t anh h l sng b c v m i anh ta n n v i ng t i lu i Thorenc. Paul Paccim, tay t ch c c ti trong cc bu i lin hoan d h i Cannes k l i: m t l n h n cng ng i my bay t Nice i Paris. D c ng my bay tr c tr c ng c nn ph i quay l i Nice. Paccini t ch c m t b a n t m t i qun n trong lc ch xe l a ch y su t n th . c tin bo, t t c c ng ng ng i Vi t quanh vng ko n hoan h. Nhi u ph n n v i ng. lo i. Th ng l nh ng gi lng chi chuyn nghi p, hay v cc gia nhn y t , nh ng ng i tnh quen thu c trong c th phi Bi M ng i p, c ng t u cho m t bi t th Antibes. ng c nhu c u i v i n b, m t th nhu c u th ng xuyn khng th d p t t c nh n th c u ng. M t c u b tr ng trong chnh ph H Ch Minh ti t l : ng B o i khoe, t khi n tu i l n, m no cng ph i c m t ng i n b n m bn, m i m m t ng i khc. Ng i ta x xo v nh ng cu c phiu lu tnh i c a ng. Lucien Bodard k l i: C u hong mang v Vi t Nam m t c nhn tnh Cannes. Khi m i ng i bo tr c r ng c ta s l a d i ng. ng g t i: Ti bi t th , nhng anh mu n g, c gi y c n hn nh m t thin th n. C y hnh ngh c a c y. Nhng chnh ti m i l m t con i m ch th c [1]. M t ng i thn thi t v i ng bnh ph m chnh xc hn v nt c trng c a B o i l m t ph n m i c a Farouk, hai ph n m i c a Machiavel v b y ph n m i c a Hamlet [2]. N u ng i dn thnh ph Cannes cn gi nh ng k ni m v m t ng hong ham thch h ng l c v i nh ng th vui tr n th th Nam Phng l i k ni m v m t b hong bu n b. i khi b cng tham d nh ng cu c vui Palm Beach, nhng khng l i n t ng g v khng bao gi b theo ch ng vo cc phng nh b c. B gh t m cu c s ng Cannes. B khng a nh ng con ng i b g p y, cm ght nh ng thi h t t x u c a ch ng, khng ch u c l i s ng bung th c a ng, khng th quen c v i cc th o n l a d i trng tro, nh ng hnh vi b i b c c a ng. Tuy nhin s c p c a b cng lm xao xuy n tm can nhi u vng cng Hong t nh t l Gio ch Agha Khan, x n , lin ti p m i m c v nhi u l n c n ti p b v cc con trong dinh th r ng mnh mng c a ng. Nhng tin n i Cannes cng khng cho bi t g thm. Ch c ch n b Nam Phng v n l m t ng i v chung tnh. ***** B n tr r t m thnh ph Cannes. Chng c n thm c nh ng phng nh b c n a, nh c php c bi t c a b tr ng N i v . M i ngy c nh ng th vui, nh ng mn th thao ring cho ngy . C nh ng chuy n i chi xa khng d t. Cc b n tin c a s tnh bo ghi nh n nh ng chuy n i Vitell, Paris, Evian, o Corse b ng chi c Librator, my bay ring c a c u hong. ng r t hi lng v cm n chnh quy n a phng n ti p ng. ng vi t cho th tr ng Maurice Cornut Gentille: Ti s khng qun s chu o, kn o v n c n m cc ngi dnh cho ti, nh khng lc no ti c m th y mnh l ng i n c ngoi m lun lun th y mnh c m b c nh l m t ng bo c a cc ngi [3]. M t cu c s ng qu l vui v , p , th v v nh nhng, n u qu hng xa xi c a ng khng c chi n tranh - cu c chi n tranh b n th u v i nh ng au thng khn l ng: 460 nghn ng i Vi t Nam, 60 nghn ng i Php ch t t nm 1949. M t thng sau chuy n vi ng thm Si Gn l n cu i cng nh ng cu c thng thuy t ha bnh b t u. Cu c xung t gi a hai bn Php-Vi t tr thnh v n qu c t . Cc cu c thng l ng em l i ha bnh cho ng Dng di n ra Genve, t i tr s c a Lin h p qu c, c nm n c tham d : Hoa K, Anh, Lin X, Trung Qu c v Php. Chnh gi a gian phng l n, hai on i bi u c a hai bn Vi t Nam ng i i di n nhau: on i bi u c a Vi t Nam Dn ch C ng ha v on i bi u c a chnh quy n B o i. Cng th i gian , Th t ng Joseph Laniel k t i i n Matignon - dinh Th t ng, m t hi p c ch ng bi t th m y dnh cho Vi t Nam quy n c l p hon ton. R rng l qu mu n. Vo gi h i ngh l p l i ha bnh ng Dng khai m c t i Genve, B o i ang Cannes. Nh ng nh thng thuy t i l i nh con thoi gi a lu i Thorenc v thnh ph Th y S thng bo v i B o i - T t c nh ng ng i ng u chnh ph Php u tr nh tr ng th tn tr ng s ton v n lnh th Vi t Nam - khng c chuy n tr l i v n th ng nh t ph i tr gi t m i ginh c. B o i khng tin. Lc u chnh ph c a ng t ch i khng ng i chung bn v i i di n Vi t Minh. Georges Bidault, lc l b tr ng Ngo i giao
- 128 -
Daniel Grandclement
ph i b o m b ng vn b n do chnh ng ta vi t, r ng: Chnh ph Php khng tm cch l p ra hai qu c gia ring bi t, m i n c c khuynh h ng qu c t ring, c h i n s th ng nh t c a Vi t Nam, n lc chnh quy n B o i m i ch u c i bi u n Genve. ng ngy h i ngh khai m c, i n Bin Ph th t th , cng v i n l s s p tinh th n c a qun i Php Vi t. S tan r hon ton c a l c l ng n tr trong t p on c i m gy chong vng tai h i hn b t k m t th t b i qun s quan tr ng no d n ng n n u. Chnh l y, trong cu c i u t ng l c, qun Php tin ch c l ph i nh b i qun Vi t Minh. L n u tin c l t khi chi n tranh b t u, cng lu n Php th hi n s quan tm n n i th ng kh x thu c a c chu . D lu n chm ch theo di nh ng c c nh c kh n kh, nh ng bi u hi n c a ch ngha anh hng c a qun i Php trong nm mi b y ngy b bao vy. T p on c i m i n Bin Ph mang gi tr bi u t ng: hnh nh nh ng xc ch t ph kn chi n ho, nh ng on di t binh Php i di u d i s p t i c a nh ng ng i lnh Vi t Minh th p b khi n d lu n chnh qu c ngao ngn. Cn qun i qu c gia Vi t Nam, i qun c B o i t v cho p m i khi duy t binh ang tan r ti t . Ch vi tu n sau i n Bin Ph c hai mi nhm nghn lnh qu c gia b ng [4]. Cng v i s th t b i i n Bin Ph , cc chnh ph Php v Vi t theo nhau . T i Paris, Pierre Mends France thay Joseph Laniel. Si Gn, hong thn B u L c xin t ch c. Ng nh Di m nh n l i m i c a Qu c tr ng B o i ng ra l p chnh ph m i... Mends France cam k t em l i ha bnh b ng thng l ng trong vng m t thng. Tri v i nh ng l i b o m c a ng i ti n nhi m, ngay lc u ng ngh chia c t Vi t Nam thnh hai mi n ring bi t. Ngy 20 thng 7 nm 1954, cc nh thng thuy t ng r ch m t v ch ngang trn v tuy n 17 pha trn Hu m t cht. Hu n m trong vng khng C ng s n. Cc bn th a thu n sau hai nm s t ch c t ng tuy n c th ng nh t t n c v quy t nh ch chnh tr c a Vi t Nam. Hai bn nh chi n t i ch . Chi n tranh ch m d t. Vi t Minh tuy l ng i th ng tr n, ch ch p nh n ch m d t xung t d i p l c c a cc ng minh Lin X v Trung Qu c. Nhng v i B o i, l s ph s n. ng khng c m x a t i. Khng ai bu n nghe nh ng l i ph n khng c a ng. Nh ng i bi u c a ng ch ng vai ph . ng h l nh cho h r i kh i h i ngh . Hi p nh Genve v ng Dng c k k t khng mang ch k c a i bi u chnh quy n B o i. Phe ng khng ch th t b i m Vi t Nam l i b chia c t lm i. Th ng nh t c a Vi t Nam, l m c tiu u tranh c a ng. c l p, th ng nh t l trn h t. V n n th ng nh t ng lm in u ng i Php t nhi u nm, thoi thc, l n l a mi tr c khi ch p nh n gi i php c a h . K t c c c a h i ngh Genve i v i ng cn hn l m t th t b i, n cn l m t c sau lng. D ng nh nh m nh v cc c ng qu c lc qut ng nh qut m t h t b i v gi tr , khng h tn tr ng hng ch c nghn binh lnh b xc trn chi n a ch t v nh ng t ng c a ng. Khc no m t tn y t b ng i ta t ng c i m khng thm cho bi t l n b u i. [1] Lucien Bodard. La Guerre dIndochine, Lhumiliation (Chi n tranh ng Dng - S nh c nh) - Nh xu t b n Gallimard, 1973. [2] Jean Bresson, La Fabuleuse Histoire de Cannes (Huy n tho i v thnh ph Cannes) - Nh xu t b n Le Rocher, 1981. [3] Cannes: H s Lu tr thnh ph . [4] Georges Chaffard, Carnets secrets de la Dcolonisation (Ti li u m t v phi th c dn ha) Nh xu t b n Calmann-Lvy, Alain Ruscio trch d n trong La guerre franaise dIndochine (Chi n tranh ng Dng c a Php).
- 129 -
Daniel Grandclement
B o Long ko cao chi c m ca-l, c m i b c l i t t d n xu ng trn. Phn i anh cn l i 28 ng i. Nh ng ng i lnh xung kch i b , kh u Mas 36 bn hng. L r ng c t i m thm d i nh chi u t x Bretagne. H ang cy s th 38. Khng m t ai trong m lnh tr ny t ra m t nh c, b c chn ng n hn lc kh i hnh, nhng cng c ng c i hn. B o Long i hng cu i phn i, khng ni nng g. Ngoi ra cng r t t ai ni chuy n t lc kh i hnh, ti ng ng cng t, ngoi ti ng l o x o chn b c trn ng. Vin s quan tung tng trn hng u, gy c o nh n, ng i cao l n b v . Thn hnh h n v t tr i h n ln so v i binh s trong hng qun. H n b t nh ng ng i lnh b nh g n nh ph i ch y cho k p b c chn h n. M c d m t nh c v ng xa, cu c hnh qun xem nh m t tr chi. M t thnh tch th l c th c hi n trong m t khng kh g n nh vui v . H u cn tr , kh e m nh, r n r i, g n b v i nhau trong n l c chung. Chi n tranh v nh ng n i kh c c li xa cng nh th i i h c i h c, cng nh cu c s ng Vi t Nam... T nhi u thng nay, B o Long tng qun nh l i khuyn c a c u hong, cha anh. T ngy 6 thng 10 nm 1954, khng ph i thi tuy n sinh, anh c cch c vo h c tr ng v b Saint-Cyr. Hm , b Nam Phng i cng con trai vo sn tr ng v b lin qun Coetquidan, thi u t ng ch huy tr ng nh tr ng n ti p h , m i h n tra. Ban sng theo l , b v con trai n thm ngh vi n Bretagne Rennes. Bu i chi u b ra v m t mnh. Chng thanh nin t nay tr thnh h c sinh qun, tr ng v b , thnh vin c a ci m ti ng lng Saint-Cyr g i l bazar t c l ng i c a baz ti ng lng c ngha l tr ng h c. Bazar cn c ngha l c a hng t p ha bn cc lo i hng th p c m r ti n cc ch phng ng. Ch ng bao lu, B o Long tr thnh m t h c sinh gng m u v xu t s c. Nh nh ng ng i khc, anh l n l i trong r ng Brocliande, lng eo m t ba l y s i. Nh nh ng ng i khc, anh thu d n ch n m vung v c, ln l b toi trong bn l y, h ht cc m nh l nh. Khi n l t, cng nh nh ng ng i khc, anh cng ph i c r a nh x. Anh khng nh m t s thanh nin khc, qu m nh mai y u u i, qu m t m i, tuyn b b cu c sau ba thng u tin c a kha tn binh. Ch y u trong cc ngy qua l t p i u b c, l nh ng bu i di n t p linh tinh, nh m m c ch d y cho nh ng thanh nin tn binh bi t ch huy ng i khc. u n, m t i di n chnh th c c a chnh ph Vi t Nam n tr ng tm hi u m t cch tn knh nh ng g x y ra v i ng i lnh m i.. B o Long bnh th n ch u ng cu c s ng kh c kh trong qun ng, chan ha v i hai mi b y b n ng ng chung ch trong m t phng. Su t th i gian th thch m i m ch ng ba ho c b n gi . Trong tr ng khng c ni chuy n chnh tr . Khng ni g v Vi t Nam, vo th i i m ny cu c xung t gi a cc gio phi bng ln d d i Si Gn. B o Long khng mu n bi t i u g ang x y ra trn t n c anh. Qu nhi u au kh , qu nhi u luy n ti c khi n anh mu n xa h n, khng mu n dnh dng g v i t n c khi n anh ngh v qu hng. Anh khng c bo, tha d n nh ng cu c ti p xc v i ng hng. Tuy cu c s ng qun ng t o thu n l i cho tnh b n pht tri n, anh khng k t b n v i ai, lc no cng l ng l , xa lnh, gi gn t d tnh on k t qun ng d lm cho m i ng i g n b v i nhau hn. B o Long vo h c tr ng v b v i t cch sinh vin c a m t n c trong Lin hi p Php. Anh c th r i b tr ng b t k lc no anh mu n. Nhng anh l i. Kiu hnh trong b qun ph c o , m chm lng, c trng c a h c sinh qun Saint-Cyr, anh tham gia cu c di u binh ngy Qu c khnh Php 14 thng 7 nm 1955, i qua qu ng tr ng Champs-Elyses, anh i hng cu i c a ti u on v vc dng b nh . Nhng cha v m anh u khng t i xem cu c di u binh . Tuy nhin, d c nh ng bi u hi n b ngoi , trong nh ng nm u t p luy n, B o Long b t u nh n ra c l t t hn l nn ch tm vo vi c h c tri t h c. Lng say m binh nghi p gi m d n. Cu i nm 1956, sau hai nm h c anh ph i ch n m t tr ng th c hnh. G n nh ton b h c sinh qun trong kha c a anh nhanh chng i th ng sang Algrie tham gia chi n u. Cu c chi n tranh thu c a m i c a Php ang c n ng i, nh t l cn b khung. Ch cn l i nh ng ng i n c ngoi. T t c c su ng i: m t Hong t Cao Min, m t thi u u Lo, hai ng i Nam M , m t thi u t ng lm qun c a Qu c vng Iran v anh. Anh v n cn chnh th c thu c bin ch qun i qu c gia Vi t Nam nn khng th i chi n u c. V th c a anh r t k l . Anh khng c m t th gi y t no xc nh n nhn thn ngoi m t h chi u ngo i giao. V i ng i Php, anh l ng i Vi t Nam, nhng v i ng bo mnh, anh khng s ng chung cng h v i t cch cng dn. V y lm g y? l i qun i Php chng? Nhng anh chn ng t m t i qun ti n hnh chi n tranh thu c a v i t n c anh, b i tr n i n Bin Ph . May sao cc c p ch huy th y anh thch c i ng a bn ngh anh sang h c tr ng k binh - thi t gip Saumur. L n ny t i bi t th Bentley Continental c a cha, anh i v nh con thoi gi a thnh ph nh Touraine v th Paris. Anh c phong thi u u. B n h u cho y l m t th ng l i th c s . Anh s ng m t mnh xa doanh tr i trong m t gian phng trong thnh ph . V n t gi gn, t n b, t nh ng cu c phiu lu tnh i trong ci
- 130 -
Daniel Grandclement
nm anh b hi u l m l dn n chi. M i th b y hay ch nh t, trong cn h gia nh Neuilly, anh ng c a dng ph n l n th i gian c sch. Ch ng ph i l binh php c a Clausewitz, cng ch ng ph i nh ng ti u lu n v chi n l c m l nh ng nh siu th c qu hi m thu ht anh nh Lise Dcharme hay Marcel Balu. L lng l Saumur anh g p nh ng s quan khc c cng s thch. R rng B o Long r t t gi ng cha. Trong khi v n ni anh quy n luy n v khm ph c cha nhng anh h t s c c g ng khng gi ng cha. T t c nh ng g l kiu cng, h m hnh v t mn u xa l i v i anh. Tnh tnh B o Long h ng v ci bi th m cn cha anh, ng c l i, ham chi, thch h ng l c. Nm h c th c hnh k t thc, xa Saumur, xa b y ng a, anh ngh n... ci ch t. M t ci ch t nhanh chng, n u c th , ph i l ci ch t v vang. Anh khng v t qua c n i au m t n c v qun i th t b i th m h i c a cha anh. Trong cn phng nh tr ng ky binh - thi t gip Saumur, chng thanh nin k v tri u Nguy n quy t nh d t khot, tm n ci ch t kh i ph i au kh , ch m d t chu i th t b i, v b v trong th i nin thi u c a mnh. Thay v t t anh xin chuy n sang i qun l dng i chi n u Algrie. Anh ngh l cch ch c ch n nh t khng bao gi ph i ngh l i n a v t k t li u i mnh nhanh nh t. C lc anh tnh li m t trong nh ng chi c xe sang tr ng c a anh m th ng vo g c cy c ch t nhanh hn n a nhng r i anh l i quy t nh vi t m t l n xin thuyn chuy n. L ng i n c ngoi, n u mu n g p l i cc b n Saint-Cyr, ch c cch l sung vo i qun l dng g m lnh n c ngoi. Sau khi g i n vo ma xun anh tr v nh v s ng trong khung c nh c a lu i Thorenc uy nghi ch i tr l i. Ph i g n ba thng sau anh m i nh n c cng vn ch p thu n c a B chi n tranh, trong khi Si Gn ng i ta em hnh n m v nh chn dung c a cha anh ra t v lm nh c. M anh c c ch ng ph i c tm m i cch dn x p v cu i cng m i tm ra gi i php v i Ng nh Di m c yn thn. Anh khng h i ki n ai, chm m trong c n, trong n i tuy t v ng m t n c, cng khng bo cho cha m bi t. Khi bi t quy t nh c a con, B o i cng nh Nam Phng tn tr ng nguy n c a con khng tm cch lm thay i s l a ch n c a con, trnh khng g i v n v gi im l ng khng b c l cn xc ng tr c m t con. Ch c h n B o i c m th y t n thng v con khng ni th ng v i mnh m ch c v cho bi t. ***** Hng ro dy k m gai ko di mi, r t xa. l phng tuy n ci b a di 320km y ch ng ng i b ng dy k m v mn. B n mt chi u ngang, hai mt chi u cao. Gi a cc hng ro l b c t ng g m m i m t hng dy d n i n cao th t 5 n 7 nghn vn. Pha sau xa xa l x Tunisie, t kh c n ho c i khi c nh ng cy liu. Phng tuy n La Herse (Ci b a) hay cn g i l phng tuy n Morice - l y tn c a v b tr ng Chi n tranh c nhi m k ng n ng i, ng i x ng v ch o vi c xy d ng n. Phng tuy n ny kha ch t Algrie theo d c chi u di bin gi i. Phng tuy n ny ko di n sa m c. Ni ny khng c ch n n p, nh ng v t chn i trn ct ngn c n khng cho qun i b m t i qua. l m t s khm ph, lc u ch c coi l m t v t l m t, n gi n nhng sau ny t ra l m t b my ng s . N s lm thay i s ph n c a cc v kh. ***** Nh ng xe trinh st b c thp (EBR) c a trung i ti n th ng v pha nam. Chng ch y nhanh, t c trn 60 km m t gi . Tm bnh xe nh b i. T ng qung m t d c theo hng ro thp l i c nh ng h m tc chi n. m qua tn hi u bo ng pht ra t nh ng h m ny. L c l ng du kch fellagha c a Algrie nh b c t ng thp, mang y sng n trong ng i, b t ch p radar, mn st thng, nh t l dy thp mang i n th hng nghn vn, tm cch v t qua phng tuy n. L n ny h dng nh ng d ng c n gi n v th s nh t. l km c t b ng thp, nh ng chi c ko c t n ng n s n xu t t i c. H dng mnh xng ln, ch c th ng phng tuy n, ho c ph nh ng n m cao su cch i n ln trn dy thp gai c i n ho c cn chui vo cc c ng ng m lu n d i hng ro dy k m gai - cng trnh c c a ng i La M xa kia v ch c ng i dn a phng m i bi t. L n ny, h coi th ng thu c n i qua phng tuy n m t cch c i n nh t v v y cc n b t Php pht tn hi u bo ng. B o Long vn n a ng i ra kh i thp xe b c thp. M t tr i v a ln. Theo m t k ch b n hi u ch nh k , n v tu n ti u l dng xc nh m t cch chnh xc v tr c a m v chuy n d ch v tr c nh c a qun du kch. Sng ra, ti u on xe b c thp c l nh b t ch t nh ng ni nghi c ch i qua. B o Long ch huy trung i xe b c thp thi hnh nhi m v ny. ng c g m r, nh ng kh i thp s lc l c di chuy n trong ng v n cm l ng. Anh ni: Quanh y 10 km ng i ta nghe c ti ng ng c c a chng ta ang di chuy n. Chng thanh nin m nh d , k v ngi bu An Nam i c m t qung xa. Trong on qun khng ai l khng bi t anh l ai, t u n. u i chi c m s t n ng s p g n ngang t m m t, anh h kh u l nh. Ng n g n v anh thp. binh s d i quy n ph i tun l nh, khng tr tr , do d . Nh thnh quen. Nh m t cng vi c thng th o. SaintCyr trong m t cu c di n t p ng i ta d y anh bi t cch ch huy m t n v di chuy n c ly 50 ho c 60 m.
- 131 -
Daniel Grandclement
Trung i lao ln theo anh. B o Long bi t c b n . Nh ng t m b n r ng, in trn gi y k millimt c a Vi n a l qu c gia (IGN). Nhi u ch huy n v khng c c, nh t l cc h s quan th ng b l c gi a sa m c y s i xung quanh Batna ho c Tebessa. Anh c th o hn nh ng ng i khc, y l chuyn mn c a anh. Nh c khi u tr i ban. Anh n i ti ng v th , nh m t thnh nhn hay th y bi. i v i anh th on xe b c thp khng bao gi b l c. Pha tr c n v tin phong g p ch. Cu c ch m sng b t u. Ch th y b i m h t ln t ng qung, nh ch p c a n pho. Trn cao, nh ng chi c my bay b n ph x i x vo i phng b bao vy. G n nh m t vi c thnh n p. T nhi u nm nay cu c s ng c a anh y l nh th . Hnh qun trn ng, l n theo d u v t, sn u i du kch. Trong nm ngy th b n ngy nh v y. M t cu c s ng r t u i d i nh n ng m t tr i v b i bm y m t. Nhng t ra anh cng c t do ht th khng kh ngoi tr i. Cc b n anh cng i trong xe, hai ng i li, m t th my, mnh m m hi. Chi n tranh l nh v y. Khng h c ti p xc v i dn chng, t c ngh ngi, ch c r t u i theo d u chn, l i cn b i b m v xa xa l hnh nh cc cu c giao chi n. D dng, nhanh chng hay gay go, c li t nh tr n Aurs. C m t i i c a trung on 4 khinh binh l dng b qun khng chi n Algrie ph n cng v d n xu ng v c su. L n ny qun b ng khng ch m sng v i ch. Du kch ch c th ng phng tuy n bao gi cng nh m m c ch ti p t v kh n c cho l c l ng wilayas n i a. Chnh v th m h xu t pht t cc cn c t Tunisie, ng u v i dy thp gai d n i n 5.000 vn, nh ng tri mn, nh ng trung on l dng, b binh v xe b c thp truy u i h . c trang b t t v khi t p h p l i, h ti n hnh cc tr n nh c li t. Bao nhiu ng i ch t, bao nhiu xc ng i b phanh thy d i nh m t tr i chi chang? Hng nghn. Thng 4 nm 1958, qun gi i phng dn t c Algrie (FNL) vo qun s ng 900 ng i, li u lnh ch c th ng phng tuy n i n qua hai i m khc nhau. 300, ch c 300 ng i v t qua an ton. V cu c truy kch b t u. Cu i cng ch cn 30 ng i s ng st. 30 trn 900, phng tuy n i n gi t ng i qu l hi u nghi m. Hn l m t b c t ng ngn, ch nh m t v ch th ng l nh lng, phng tuy n i n em l i hy v ng cho cc nh chi n l c Php. Cu c khng chi n Algrie thu h p d n, tn l i r i t t ng m v khng c lng th c, khng c ch d a v cc ngu n d tr t Tunisie. Nh ng i u qun l dng bi t c . Trong nhi u nm sau h xng vo cc n v du kch b bao vy v tiu di t h t. Chi n xa c a B o Long b n u tin. Chnh anh t ng vin n di vo c b m c a pho. l vai tr c a anh. Anh h l nh khai ho . Tuy nhin cn xa m i n ch hai bn giao chi n. Anh thong th y ti n qun c a qun i Php xung tr n, ng i c a anh trong xe ht ln. B ng ti ng c. H u l ng i c, ph n ng bi t vi ti ng Php. Trong tr n chi n h khng c n tm hi u ti ng c a nhau. M t Hong t ng i Vi t lm g y trn m t chi n xa do ng i c li, m t chi n xa ch y h t t c i gi t nh ng ng i yu n c Algrie? Trong khi hnh qun, B o Long khng t ra cu h i ny nhng khi ti ng va ch m c a v kh l ng xu ng anh l i b m nh v i u phi l c a tnh c nh. M y thng sau, chi c xe c a B o Long n tung do ph i qu mn khi trung i xe b c thp v t qua m t khu tr ng phn cch hng ro dy thp gai v bin gi i. Dy thp gai d n i n l n vo t nh ng ch thu n ti n nh t v i khi i xa kh i ng phn cch. Cc chi n xa n b m t con sng ph i v t qua, c m t tri mn chn d i t. M t tri mn - m t c my gi t ng i c xa - qun du kch o t l i c a ng i Ai C p tr c y do qun Anh gi xung quanh knh o Suez. R t may l tri mn n d i g m xe nn s c p hnh ch V ch l t nho chi c xe b c thp v h t anh ra kh i xe. B t t nh... Anh khng nh sau th no. M i ng i k l i h t ng anh ha in, lo n tr, ht ln nh ng m nh l nh r i r c, lm t li t m i lin l c v tuy n. Nh ng ng i khc ch t trong nh ng tr ng h p tng t . Trong nh ng nm anh ph c v Algrie ba mi xe b c thp n tung nh v y, g n chi n ly Herse. M t chu n u trong i i anh ch t, xc tan t ng m nh trong hon c nh tng t . Anh ta nh y ra kh i xe v b nh ng m nh s t c a chi c xe trng mn ph t c t u. Th ngha l ci ch t rt c c cng ch l ci ch t! B o Long ch ng n y v th sao? g p ci ch t nhanh g n v vinh quang. Nhng khng. Anh khng ch t, cng khng in. Anh t nh l i sau su ti ng ng h sau, hon ton khng th c c ci g x y ra. Hai ngy n m vi n, xt nghi m th ... Ch ng lm sao c . Anh tr v doanh tr i. G p l i thp xe c a mnh. L i nh ng cng vi c thnh n p trong th i chi n. Cng nh tr c y anh quy t nh ng lnh l dng m khng h i ki n ai, l n ny, nh tr n b thng tr v anh khng h rng n a l i. Khi c v php g p l i cha m nh ng ngy sau , anh cng khng ni g v chuy n tri mn. Mi su thng sau, cha m anh m i bi t tin. Qua bo ch. M t nhm phng vin n thm ti u on c a anh bi t chuy n loan tin . Khi tin c cng b , trung y B o Long ang ngh Cannes. l m t s quan l dng k qu c, tr m l ng, lun lun d d t, t . Ham thch nh c , anh lm cho cc b n ng ng cng say m khng km. Anh th ng h d dng. lm cho vn c thm th v , anh lm nh ng i khi m th nh c . Khng nhn vo bn c , anh ch bo tr c n c i b ng cc con s . Anh u n nh n c sch t m t c a hng sch c c t Paris. C a hng ny g i cho anh nh ng n ph m khoa h c vi n t ng ho c nh ng tc ph m siu th c b ng ti ng Anh. Anh lm g trong b qun ph c ny? Trong cu c chi n tranh ny? Ch c ch n l anh t t cho mnh cu
- 132 -
Daniel Grandclement
h i ny v ch c trao i v i duy nh t m t ng i c th g i l ch thn tnh. Tn anh ta l Morillon, cng l h c sinh qun Saint-Cyr nh anh, sau ny tr thnh ng i ch huy n i ti ng c a l c l ng can thi p qu c t lm nhi m v ngn cch hai phe i l p Bosnie, thu c Lin bang Nam T (c)... Anh chn ch ng, gh t m m i th , trong su t cu c chi n tranh Algrie, m t cu c chi n tranh thu c a, i x ng v i cu c chi n tranh ng Dng y a t n c anh.. Trong trung i do anh ch huy, ph n l n binh s d i quy n l ng i c. l nh ng con ng i d ch huy, bi t vng l i, bi t knh tr ng. Nhng l nh ng lnh nh thu khng cng chia s nh ng lo toan c a i qun h ang ph c v . N c Algrie thu c Php khng ph i l m c ch chi n u c a h . H th ng pht bi u: l nh ng v n c a ng i Php. B o Long nh t tr v i h : i u kh ng khi p khng ph i l nhn th y mu ra hay bi t c bao nhiu ng i ch t m l tm tr ng th m h i, tinh th n suy s p c a qun i, l tnh phi ngha c a cu c chi n, nhn th y tr c l s th t b i... Tr ng h p c a t n c ti tr c y cng th [1]. Chung quanh anh, v ng ho quang ch v n cha t t. L s quan trong qun i l dng, v n c h ng c quy n c m t phng ring, c s quan h u c n ng i Vi t nguyn l s quan c ng lm qun trong khi B o Long m i mang qun hm i t. M t hm nhn th y m t con b c p b l i g n B o Long anh ta li n th tay ch p ngay l y. B o Long h i t i sao ph i lm nh th , anh ta p, t nhin: Ti lm th v t n c ti, ngi l Hong t k v .... M t l n khc, m t chi n xa s p n v ch p i n, B o Long lao vo xe ng t i n. Nhng m t ng i lnh Vi t Nam lao ln tr c, x b t anh ra, y anh ra xa v t mnh nh y vo xe. Hnh nh ch cn tr i y khi B o Long g p ng i chu c a Hm Nghi, v Hong d tr tu i b ph tru t cu i th k tr c v ho t ng ch ng Php. Anh ta cng l s quan l dng. Hai ng i lm quen v i nhau v tr chuy n. Cng l m t vi c o le: C hai h u du c a cc ng vua tri u Nguy n nay cng chi n u chung d i m t bng c gi m t thu c a l n, cu i cng cho n c Php. T i phng n c a s quan - B o Long t khi t i - b ng nhin anh nh n ra b m t c che gi u c a cu c chi n tranh b n th u ny. Nhng ng i c a pha i phng b b t u b tra t n m t cch h th ng. Vin i t cng n khng hi u t i sao anh ng i im l ng v xin co bi t, vi n c kh . S pht hi n ny sau ba nm trong qun ng, tho t tin l trong tr n chi n Aurs, r i trn phng tuy n La Herse, khi n anh xin chuy n kh i n v v m t l p tu nghi p c a k binh - thi t gip. Th i gian ph c v Algrie l i trong anh m t d v cay ng. M t c m gic gh t m. o qun anh l m l c ph c v su t m i nm, khng l i cho anh m t k ni m no t t p. Anh m t thng b ng v tinh th n v khng tm c cht hi m tnh ng i anh v n i h i m t cch tuy t v ng [2]. [1] H i chuy n Thi t B o Long, Paris, thng 9 nm 1994. [2] K t thc chi n d ch, B o Long c t ng th ng hun chng Qun cng (valeur militaire) v i nhi u ngi sao: , b c, ng.
- 133 -
Daniel Grandclement
Sau hi p nh Genve t t c d ng nh tr t qua tay B o i. S chia c t Vi t Nam v tuy n 17 tr thnh hi n th c. Th t ng Ng nh Di m v a c ng b nhi m, khng tun l nh ng, g t b ng, xem ng nh m t ph n t khng ng k . Hi p nh Genve v a m i k k t c m t thng sau c u hong ngh n tr l i Si Gn hay L t, hai ni ny n m trong vng t do do Vi t Minh trao l i. ng mu n l p l i tr t t , kh ng nh ng l i chnh tr c a ng, nhanh chng ngn ch n ci r t gi ng nh m t m mu. C u hong B o i, nh su t th i gian t n c tr i qua cc cu c kh ng ho ng su t tm nm qua, v n Cannes, trong t dinh c a ng. M t dinh th hi hoang v ng k t khi ng khng cn c may m n v chnh tr n a. Cu c chi n tranh b n th u chu k t thc. M t cu c chi n tranh khc b t u, g n n c Php hn, pha bn kia a Trung h i, ngy cng hi n di n r hn trong tm tr ng i Php, v c s tham gia c a m t l a qun d ch. Th nhng thnh ph Cannes cha bao gi l i vui nh th . Thin h n cc bi t m Croisette hay La Napoule. Ngy 23 thng 8 nm 1955, c quan an ninh phn tch tnh hnh l n cu i cng tr c ngy ng c th tr v . Bo co vi t: L n ny khng c v n nghi th c n ti p long tr ng. y l c h i cu i cng c a c u hong. Khi tham kh o ki n cc ni, c ng i t th ng v n : T i sao Qu c tr ng khng ph n ng g tr c thi c a Php t i h i ngh Genve. Ng i Php khng thm h i ki n phi on Vi t Nam. V pha ng i dn th ng, theo k t lu n c a t t c nhn vin m t v , h hon ton th tr c s i i v v c a B o i. T hn n a, m t s ng i nh n m nh Uy tn c a ng, sau m y nm tr v, ngy cng sa st, nh d u b ng hng chu i th t b i d n n h i ngh Genve, t i chnh ngha qu c gia b nh o bng. Ho c tr ng tr n hn, cu c s ng xa hoa i tru c a C u hong gy nn s khinh nh n. H u qu l sau hi p nh Genve ng i Vi t Nam v cng t c gi n tr c s th t b i ton di n c a ng l i chnh tr c a ng. H ni: Qu c tr ng ch l i d ng cu c tr v ny thu vn ti s n c a mnh ch khng ph i ra nh ng quy t sch m tnh th hi n t i i h i. Nh m i l n, m i khi B o i b cng kch m nh th tn tu i B o Long l i tr i d y. M t s ng i bnh lu n: Vi c pht hnh nh ng con tem mang bi u trng c a Hong t bo tr c s thoi v c a B o i nh ng quy n cho m t h i ng nhi p chnh.... c c nh bo v s ln n c a th n dn, C u hong t b nh v n c. ng l i Cannes. B t l c, c l t c pht in, ng theo di t xa nh ng s ki n xa b ch c a ng. L n u tin, ng th y mnh c c Khng cn l ng i c a Php, khng ph i c a Nh t, cng khng ph i c a M . L n ny ng ch i di n cho chnh ng v b n h u. Th c t , r t t ng i ng h ng lc ny. ***** Con ng i th p ln khng th u ra ngoi c a s . Th nhng khng m t thnh vin no c a chnh ph c a ng gi u c v t m. T t c nhn m ng dng ng i bi u tnh cu n cu n ch y v trung tm Si Gn. By gi on bi u tnh ln t i kho ng ba, b n nghn ng i di u quanh nh th b ng g ch h ng r i xu ng ph Catinat. H la ht, h kh u hi u tr c con m t bnh th n, th c a qun i qu c gia. Con ng i th p ln ng m t mnh trong Vn phng r ng l n c a Th t ng. ng khng a s xa hoa ph trng xung quanh. ng thch m t cn phng m c m c. M t cn phng dng v kh c kh ch c m t chi c gi ng nh , khng c gh bnh, khng tr i th m, khng trang tr. Khng c g khc ngoi m t cy th p t , c l cng l cy th p t treo trn t ng tr ng Hu nm 1933. Bn ngoi, nh ng ng i tham gia bi u tnh tu n hnh i qua c a khch s n Continental. M t chi c quan ti sn en c m ng khing trn tay t ng trng cho vai tr c a c u hong B o i ch m d t h n. Khng m t ai ph n i khi on ng i di u qua, v cng ch ng ai dm ln ti ng. Nh ng b bn cho, khng. Nh ng ch b bn bo, khng. Nh ng c gi lng chi l n l quanh nh ng ti m nh y t r t s m, cng khng m t l i ph n i. Nhi u ng i on gi on non: ln sng ti t h nh ang trm ln thnh Nam ph n ch c s cu n s ch b n i m ny. ng Di m, ng i c coi nh thnh - Savonarole (thnh dng tu minch b rt php thng cng v thiu s ng) c a Vi t Nam - s gi v ng quy n l c, v h , nh ng ng i s ng v m, khng ph i l b n c a ng. i xa hn n a, cng trong cu c di u hnh ngy 21 thng 10 trong m di u hnh, m t hnh n m eo knh en to t ng c dng i gi a m ng huyn no nh o bng. Cu i cng hnh n m c t vo quan ti em chn nh th t trong s hoan h c a dn chng. Nhi u ng i khc mang nh ng l c v chn dung B o i l b ch v d d ng. Ngay sng hm , dn Si Gn cng th y xu t hi n nh ng nh ng p phch k d mang hnh nh c u hong. Khng ph i l chn dung quen thu c, uy nghim, ng knh m l nh ng bi m h a miu t m t nhn v t k ch x, v m hi, l l t, n m di, x o quy t, v ng v c c m ch x u x h t ch ni. Khi m tang gi k t thc, m ng i theo h t h t
- 134 -
Daniel Grandclement
nh ng bi u ng , p phch kh u hi u vun thnh m t ng l n, chy ng ng gi a ng ph ngay bn b sng. D ng dng, lun bnh tnh, Th t ng m i ti p cc c v n c a ng, ngha l cc em trong gia nh ng. Khng c h , ng ch ng quy t nh c g. H c m t ng tr m t ng i, b cch m ng tr ng tr nm 1945 Hu , c thay th b ng m t t m nh chn dung to t ng treo cao trn t ng ng tr phng h p, bn c nh m t t m nh nh hn, nh c u Hong h u Nam Phng. M c d nh ng l i nguy n r a v tha m c a chnh quy n m i i v i c u hong B o i, b Nam Phng v n ti p t c quan h v i ng ch m i c a ch Si Gn. l th i k c a m t k ch b n c d ng ln khng bi t l n th m y nh m m t l n n a a B o Long ln ng u vng qu c, v i Ng nh Di m lm Th t ng chnh ph . Ho c v i s nhi p chnh c a Nam Phng... M t m l l h n t p mun thu th t b i khi tri u i (phong ki n) s p . Di m l con quan, b n thn cng l quan l i, ng i tri t tn tr ng php ch , r t s xa b n n qun ch . M t nm tr c y, trong i h i cc ng qu c gia h p Si Gn, chnh ng b o v m t ki n ngh a B o Long ln ngi v Nam Phng lm nhi p chnh. C hai u c chung m t c tin, u th Cha v c hai t ng nh c th hi n dng c i mnh cho s nghi p y. Gia nh h khng cn quan tr ng nh nh ng ng i c a Nh th . ng Di m r t b t bnh v cch c u hong i x v i v ng ta c m th y g n gi v i b Nam Phng, t ra thng c m v i tnh nghim ng t c a b v o c v tn ng ng, r t xa l v i tnh d di khoan dung qu m c v khao kht l c th c a B o i. Trn bn lm vi c, m t chi c bn s c a Th t ng, b c th c t kh n i b t trn m t t m lt tay t hnh con r ng v bi u trng An Nam. M t t gi y tr ng n gi n ghi r bi u trng c a C u hong B o i. Di m c l i b c th m t cch ch m ri: ng c ti ch n i u khi n m t chnh ph on k t dn t c. M c d c ch th c a ti, ng gp ph n gy phng h i n quan h thn h u v i n c Php v y nhn dn Vi t Nam vo tnh tr ng n i chi n. Tham v ng c a ng lm mu nhn dn v t i. L ra ph i hnh ng nh m t nh chnh khch, ng em l i tai h a cho t n c. V y ng ph i r i ngay Si Gn trong chuy n bay s p t i, sang bo co v i ti v tnh hnh hi n t i [1]. Nh v y B o i cch ch c ng, ch b ng m t vi ch . Con ng i th p ln, th ng c m t nh m t ng i b o th c ng r n v l nh lng, n c m t rng rng [2]. By gi th i th thay i r i, ng ta s khng ra i th t b i, g n nh nh c nh nm 1933. Khng c v n l i tr vo bng t i v ch u khu t ph c. ng c tuy t m nh l nh c a Qu c tr ng nhng, khng v nt l th. ng khng thu c lo i ng i nh th . ng t nh nhng xu ng bn. Nh ng l i qu trch c a Qu c tr ng ch ng quan tr ng g i v i ng. Quy n l c trong tay ng. B o v ng v cng gim st ng, c tm trm c v n M cng v i v kh v ti n b c. C u hong khng ng m x a n n a. Vi c cch ch c ng ta v a tuyn b ch y nhanh vi c lo i tr ng ta kh i cu c chi chnh tr Vi t Nam. ***** Trong dinh th ring c a ng Cannes - tr s c a ci chnh ph tr h - B o i, ra tuyn b khng tn nhi m Th t ng Ng nh Di m, qu g n b v i quy n l i c a ng i M , ku g i ha h p v i Vi t Minh. M t ch trng khng ai ng tnh. Paris, nh t l Washington ph n i. B n tuyn b vi t: Ti khng mu n ng bo b li ko lu hn n a vo con ng ch c th d n n phn li t, n chi n tranh, hn n a c th li ko cc n c vo m t cu c chi n tranh ton c u m i. Chnh ph hai mi n ph i c g ng gi m b t i khng, th m ch c th th t th h p tc trong m t s lnh v c v l i ch t i th ng c a t qu c, ph i c t ln trn l i ch ring c a m i mi n [...]. N u chnh sch c a ng Di m c ti p t c, ch c ch n n s lm cho Vi t Nam ch u qu nhi u th thch khng c h ng l i ch c a ha hon qu c t. Chnh sch y cn c nguy c lm h i n ha bnh ton th gi i. 40 nm sau c l i b n tuyn b c a B o i ng i ta th y nh ng l i c nh bo c a ng c tnh d bo m t cch l th ng. ng t khi sai l m. T thng i p g i t ng De Gaulle nm 1945, n cng hm ngo i giao g i cc i di n c a cc c ng qu c m i nm sau, ng nh n nh ng. Trong th n tho i Hy L p, Cassandre tuy b t l c nhng tin on m t cch sng su t nh ng tai h a s x y ra trn t n c. ng ti p t c b b ri. H i ng hong t c h p Hu , v ng m t b Hong thi h u T Cung, tuyn b ph tru t B o i kh i cng v Qu c tr ng. ng cn b c m khng c l y danh ngha hong gia v s d ng t c hi u Hong [3]. T i Si Gn, Di m ph nh n ton b gi tr c a hi p nh Genve. Ngay t c kh c, v th c a ng c a ln cao hn h n cc ti n nhi m. Mun thu l i th ng th i l ng la c a B o i, t lc cn tr , ng l n n trong ch n quan tr ng ch m b c trn cc b c thang quy n l c. Gi y th i th n v i ng trn t t nh vinh quang. ng ph i t n d ng. M t cch hng hi v in cu ng d n nn su t hai mi ba nm. Tri v i B o i, ng thm th ng i Php. Dai d ng t lu, t khi cha ng, Ng nh Kh , i n i i th n tri u Thnh Thi ng v pha Nh vua khi ng ny b ng i Php ph tru t nm 1907. ng theo Cng gio v l m t con chin ngoan o. ng ph ng s Cha trong b n nm t i m t tu vi n Hoa K tr c khi v n c c m u nhm qu c gia c ng r n v ng u chnh ph . Hoa K ng g p nhi u nhn v t chnh tr v nh t l nh n c s ng h c a H ng y gio ch Spellman n i ti ng. Chnh
- 135 -
Daniel Grandclement
Foster Dulles, ngo i tr ng Hoa K p t vi c b nhi m Di m lm Th t ng thay B u L c. Ngay sau khi nh m ch c, Di m v gia nh xc nh l p tr ng ch ng c ng s n, nhng tr c h t l g t b t t c nh ng ai lm vi c v i B o i. Tho t u l cc gio phi Ha H o, Cao i r i cu i cng l l c l ng Bnh xuyn. Cc t ng lnh trong qun i trung thnh v i B o i u b bi ch c. Cu c thanh tr ng di n ra khng sun s . T ng Nguy n Vn Hinh t ng ch huy qun i khng ch p nh n v v n d a o chnh. ng sau ng ta l ph n l n qun i bao g m hng trm ngn ng i. B o i ph i thuy t ph c ng ta nghe theo l ph i, t b m t hnh ng c th chia r qun i. Cu c o chnh khng x y ra. Tr thnh con ng i hng c nh t Si Gn, Di m tha h t do hnh ng. ***** T y, khp mnh trong lu i Thorenc n i ti ng Cannes, gia nh B o i hng ngy ph i nghe nh ng l i nguy n r a y h n th pht ra t Si Gn d i ch c ti Ng nh Di m. Bo ch m chi n d ch t co m nh m c u hong lm giu nhanh chng, s ng xa hoa nhi m nhi u thi h t t x u. T i Si Gn nh ng phe nhm ng h B o i b qut s ch. K c cc gio phi cng b ng i c m u chnh ph g t b . M t l n n a, nh ng cu c ng m mu n ra ngay trn ng ph Si Gn, l n ny l gi a nh ng ng i trong cng m t phe. c li t nh t l nh ng tr n giao chi n gi a l c l ng ng h Di m v phe B y Vi n. Tn trm bng c p ny trung thnh v i B o i v n n m l c l ng c nh st thnh, v n ki m sot c khu dn c Si Gn - Ch L n, nh ng sng b c v nh th . Di m l con ng i tr ng ti t h nh, khng th ch p nh n mi m qun t tr v hn n a hon ton v o. B qun Di m t n cng, B y Vi n v qun Bnh Xuyn c th trong t ng Nha c nh st, c ko di cu c c m c . Qun Di m ph i dng n mocchi- v xua l lnh d li u ch t xng vo m i chi m l i c T ng Nha c nh st v nh b t qun B y Vi n ra kh i thnh. Tn qun Bnh Xuyn lui v cn c c a h R ng Sc, cch thnh ph vi kilmt. Mang danh Qu c tr ng, B o i v n ru r Cannes. ng phi m t t ng v Si Gn c ch m d t cu c n i chi n. V a v n sn bay Tn Sn Nh t, vin t ng s gi b b t ngay l p t c. Rt cu c th Di m th ng. Nh v kh v ti n b c c a M , ng thu ph c c cc gio phi. Cu c T ng tuy n c ra trong hi p nh Genve c hon v th i h n. N c Vi t Nam b chia c t lm i. V n cn l i l c ng c ch m i. Kh m duy tr Qu c tr ng i u cng khai v i Th t ng N i cc. Ph i ch m d t vai tr c a Qu c tr ng c a B o i, t lu i Cannes v n ra r nh ng l i nguy n r a d d i ch ngha bi t phi c a Di m. Di m ngh m t cu c trng c u dn. Nhn dn mi n Nam Vi t Nam s l a ch n. Ho c i v i Di m ti n hnh chi n tranh ch ng c ng, ho c ha h p v i Vi t Minh nh ch trng c a B o i. M i c tri c nh n m t l phi u g m hai ph n. M t c hnh c a Di m v i ghi ch: Ti ph tru t B o i v cng nh n Ng nh Di m lm Qu c tr ng Vi t Nam v i s m nh thi t l p m t ch dn ch . Ph n kia v i n i dung ng c l i. Cu c trng c u dn tr thnh m t cu c b phi u ton dn cho Di m. R t quan tr ng, hn 98,1% phi u b u cho Di m. R rng l c gian l n. Trong thnh ph Si Gn Di m c su trm nm mi nghn phi u ng h , trong lc trong cc danh sch c tri ch g m c b n trm nm mi t nghn ng i ng k. L n ny th l h t h n. H t cu c s ng vng, chn vi m i o t ng ngai vng. Thng qua chnh quy n Di m ng i M ch huy cu c chi n tranh. Ton b ti s n B o i v vt c sau khi v Vi t Nam u b t ch thu. Chi n d ch bo ch v n ti p t c. Chnh B o Long cng b ln n l bao c m t b u on th thi p. Mn h , khng m t l i co bi t, khng l i m t b c nh no. B o i l ng l ra i. Nh chui xu ng l , nh nh y xu ng v c. D ng nh ng thch nh v y. Khng ph ng v n, khng bnh lu n lc ny, lc khc nh cc ng vua b h b th ng lm. Khng c c nh ng cu c ti p xc h p v i ng bo. H s c a cc bo, kho lu tr c a cc c quan m t v hay cc b u khng l i h s no v ph n ng c a B o i. Nhn ch ng hi m hoi. C nh ng ta i tr n, trnh m t cc nh bo, khng tr l i ai, lm nh ch t r i. Qu c gia Vi t Nam c a B o i th l s p tan tnh. Hnh nh v i giai nhn ti t lc no cng c p k bn nhau trong nh ng chuy n du ngo n, nh ng cu c ti p tn long tr ng bi n m t. T t c u b cu n theo s th t b i c a ng. T nay h khng ph i gi v s ng ha thu n v i nhau, che y s r n n t lm ng b ly thn th t s m i nm nay. ng l ng i thua cu c, nh n c Php r i b chu trong lc hng nghn ng i Cng gio r i b mi n B c di c vo Si Gn. B o i ti p t c cu c s ng m nh t Cannes. ng b t u ch t chiu, gi m b t m i chi tiu ho phng, h th p m c s ng c a ng, cho thi vi c nh ng ng i Vi t Nam lm vi c lu i Thorenc, nh khng mu n sng sng, g p l i nh ng b m t c a qu kh . Cho thi vi c c ng Nguy n Ti n Lng, ng i b chnh quy n cch m ng giam c m m t th i gian, r i i khng chi n, lm vi c d i tr ng t ng Nguy n Sn qun khu B n, r i ch y v vng chi m ng, theo ng cho n nh ng ngy tn t . Cho thi vi c c nh ng t ng l vn phng, quan h u c n v vi ng i khc. Cn l i m y gia nhn, h u h t l ng i a phng Cannes, d nhin l c li xe, ng i lm v n v h u phng. Hong b ph tru t s ng ph n l n th i gian Alsace. Chnh t i y ng c m th y nh c b l i nh ng
- 136 -
Daniel Grandclement
ngy s ng trang tr i Bun Ma Thu t. ng khng b c th i sn b n. i v i ng l m t nhu c u thi t y u, nh th nh b c. Nhu c u n b cng v y. Jean de Beaumont, c u ngh s c a x thu c a Nam K xa kia, con ng i ni m n v i ng nm 1939, sau chi n tranh v s ng Cannes gip B o i tm hi u a phng. De Beaumont lc c coi l m t trong nh ng tay th sn xu t s c c a n c Php. ng cng c m t khu t trong m t th tr n bn c nh. B o i thu m t m nh t m t nghn nm trm hecta c nh lng Epshtein. ng xua mung th xung quanh vo sn, nhng kh hn l sn cc con b r ng hay hu Bun Ma Thu t. M i chuy n i sn c k t qu cng b n c nm hay su con v t l bnh th ng. Khng c h , khng c voi nhng c chim tr, th r ng, sc... ng thay i nhi u. Vc dng g y hn, tnh cch kin quy t hn. ng ni ng ang s ng m t cu c i n d t t do suy ngh, xa lnh cc cu c giao du v i gi i th ng lu. M t s bi bo hi m hoi thu t l i cu c s ng nng thn c a ng, m t m t bi t th hi n i c a ng Gerstheim, bn b sng Rhin. M t mnh khng y t , ng dng b a t i nh m t ng i h u c n c, g n . l m t h s quan Php n i ti ng ng Dng tn l Rochereau [4], c v lm th k ring. B ny c dung nhan kh p, c m i ng i knh m n. B o i cn cho xy d ng m t ngi nh nh khc gi a r ng Krafft, lm ch g p g b n gi trong cc cu c sn. l m y c di n vin, ng o cc c gi tr , th ng l ng i chu u. H lu l i dm ba ngy, m t vi tu n r i ra i khng tr l i. C nh ng l n B o i v ng m t cc c v n l i , dng b a t i gia nh Rochereau. ng khng mu n nh c n ng Dng v d ng nh trong nh ng nm mu n xa i t t c . ng c sch, i sn v l i i sn n a. Th ng l m t mnh v i n ch sn nm con thu c gi ng lng ng n. ng chng i tr c, s c s o cc b i cy. ng hay c i ng a ch y d c ngang trang tr i c a mnh. M t con ng a p mang t Vi t Nam sang. Nhng by gi con v t ch cn c nh ng ng i hng xm trong lng chm sc. H ng c nhin th y nhi u ph n tr , p i i, v v v i ng. Cu i cng cng ch ng cn c nh st bm theo ng kh p ni nh ngy u m i n y. Ng i ta ni: ng khng mu n nghe ni t i sng b c, h p m. Tuy nhin th nh tho ng ng v n v Cannes. V n nh b c, v thua m. Lun c m t t i cc sng b c Palm Beach, n m c nm 1955 s thu v c quan gim st sng b c ph i m cu c i u tra v ng. Ng i ta khng bi t th no m ng c th thua b c nhi u nh th trong lc ch ng c ngu n thu nh p no. ng mang cng m c n nhi u. Thu th tr ch c a lu i Thorenc t lu cha c ti n n p. Chnh ph Php khng cn tr c p nh ng mn ti n kha kh nh nh ng nm 50. Khng cn ki m chc qua nh ng v chuy n ti n t ng Dng sang Php nh tr c. Sng b c i Th Gi i Si Gn b ng Di m, con ng i ti t h nh ng c a vnh vi n. Tuy nhin c u hong hy cn giu c. M t ti kho n ng k g i ngn hng Th y S, m t ngi nh Florence, m t b t ng s n i l Villiers. Trng ng c v u o i, hay ng tr. T i sao ng cn l i Php, ci n c Php ph n l i ng, nh o bng ng? Ch ng bao lu sau , ng ph i bn lu i Thorenc. M t ng i dn Cannes x ng r i chnh h n mua ta lu i n i ti ng ny v gi i quy t xong xui m i vi c trong khi ng v ng m t. ng v n ti p t c say m sn b n. ng khng i chi xa n a, hnh nh d t khot mu n qun nh ng v t thng c a mnh trn nh ng lu ng cy Alsace. t lu sau ng l i ti p t c bn d n ti s n cn l i c ti n chi tiu. ng t ni, ng ra ngoi cu c chi chnh tr v l c lng ch ng ki n s suy s p c a t n c mnh. Vo nh ng nm 60, cu c kh ng ho ng ng Dng b c vo giai o n c c k su s c. Ng nh Di m ch t h t nhi u l n, khi th sut ch t v cc tay sng m st c a Vi t Minh trong m t chuy n i th st Bun Ma Thu t, khi th thot n n kh i v nm bom trng dinh c L p c a hai phi cng trong qun l c Vi t Nam c ng ha Ph m Ph Qu c v Nguy n Vn C , ng i ta d c m nh ng bi n c l n s p x y ra Si Gn. Theo nh bo T ng H u, tr c tnh th lc b y gi , B o i l i c o t ng v n may l i s p n ng c th xu t hi n tr l i trn chnh tr ng mi n Nam. T i Paris ng Nguy n Vn Chi ty vin bo ch bn chnh th c c a ta T ng i di n Vi t Nam Dn ch C ng ha t i Php n thm d ph n ng c a B o i. Hai bn cng th o lu n v kh nng B o i s ra m t b n tuyn co c cng b nhn d p T t Qu Mo (1968) ku g i M t tr n dn t c gi i phng mi n Nam v chnh ph Di m thng thuy t ti l p ha bnh t i mi n Nam Vi t Nam. ng Chi nh n m nh cho B o i hi u r l khng nn nui nh ng o v ng v n u trong tng lai B o i c m i nh n m t nhi m v m i, th trch nhi m ny s kh khn ch khng em l i l i l c. B o i p l i l ng nh n th c c nh ng hy sinh l n m ng i ta ch i ng. Tnh hnh i thay, nn nh ng ng i c ng s c a B o i l n ny s ph i l nh ng con ng i lim khi t. B o i cng cho bi t l c nhi u nhn v t M n g p ng tm ki m m t ng i s thay th Ng nh Di m v trong s ny c ng Averell Harriman, v ng mu n ch xem tnh hnh s bi n chuy n ra sao [5]. Ng i ta nh l i, nm 1963, T ng th ng Php De Gaulle, trong d p i thm Campuchia, long tr ng i n c ngoi ch m d t can thi p
- 137 -
Daniel Grandclement
qun s vo mi n Nam Vi t Nam, m i gi i php ph i d a trn nguyn t c tn tr ng c l p, th ng nh t v trung l p cho mi n Nam Vi t Nam. Php kn o chu n b l bi Tr n Vn H u lm Th t ng thay Ng nh Di m v B o i c th tr l i lm Qu c tr ng. Sau ny m i ng i u bi t chnh Ng nh Di m trong th i gian ny tm cch thm d chnh quy n Vi t Nam Dn ch C ng ha t i H N i thng qua i s Maneli, Tr ng on Ba Lan, trong y ban qu c t v gim st nh chi n v thi hnh hi p ngh Genve, m t vi c m cch tm nm (1955), Di m cng quy t kh c t [6]. C th v mu n ngn ch n m i cu c v n ng ha bnh c a Di m, ngn ch n xu h ng trung l p ha mi n Nam ang n y n mi n Nam Vi t Nam v trn th gi i m M quy t nh thay ng a gi a dng, by tr o chnh th tiu anh em Di m, Nhu... Th y tnh hnh khng thu n l i nn B o i cng b lun g i c a ng Nguy n Vn Chi, d t khot r i kh i chnh tr ng. [1] Tr nh nh Kh i, La Dcolonisation du Vietnam, Un avocat tmoigne, (Cng cu c phi th c dn ha Vi t Nam. M t tr ng s a ra ch ng c ) Nh xu t b n LHarmattan, 1994. [2] Theo l i k l i c a i t M Lansdale c v n chnh tr , lc c m t trong phng lm vi c c a Di m. [3] Franc Tireur (Qun du kch), 17 thng 6 nm 1955. [4] Paris Presse (Bo ch Paris), ngy 1 thng 12 nm 1960. [5] T ng H u, Nh ng i u t bi t v chi n tranh Vi t Nam 1945-1975, Nh xu t b n Cng an nhn dn, 2002 (B.T.). [6] Xem h i k Mieczyslaw Maneli, War of the Vanquished - Chi n tranh c a nh ng k b i tr n, Harper&Row, New York xu t b n nm 1971 (B.T.)
- 138 -
Daniel Grandclement
Chabrignac cch Brive-la-Gaillarde ba mi cy s , l m t lng nh Corrze gi a nh ng qu i, c b n trm dn v i nh ng ngi nh mi l p ngi ru phong. B c u Hong h u Nam Phng ch n ni y s ng n d t nh ng ngy cu i i. ng qu, th t l ng qu, khc h n nh ng ng n ni Cannes ho c khung c nh tnh m ch c a L t. Tuy v y c vi cy thng l nt tng ng duy nh t v i thnh ph cao nguyn Vi t Nam. B chn cu c s ng c a gi i th ng lu. Ch c h n trong lng y on h n v di n bi n c a th i cu c, l n phi n mu n v thn ph n, b mu n c s ng yn tnh v m . V v y nm 1958, b mua m t ngi nh di mi ngi, t ng trong trang tr i La Perche lng Chabrignac. Ta nh d a lng vo s n i. Tr c m t l m t cnh ng bt ngt c nhi u m h . Ng c l i v i ch ng, b c u Hong h u cn gi c ph n l n ti s n. Ngoi cn nh r ng mnh mng Neuilly, b cn nhi u nh Maroc, m t cn nh i l Opra, thm m t trang tr i Congo v nhi u v t qu. Nhng d n d n b ch ng thi t n nh ng ti s n y n a m ch ngh n trang tr i Corrze. C ngi Chabrignac r ng n m t trm su mi hecta t, thm m t n gia sc g m kho ng m t trm con b s a. Cn ngi nh di bnh d xy b ng La Perche, b cho s a sang l i cho c v honh trng quen thu c v i gia nh b. Ba mi hai bu ng, b n phng khch v.v... Tuy nhin c m t l do khc, tnh c m hn, hnh nh thc y b ch n ni bi t l p ny, g n nh m t t chim i bng. B b t c De La Besse, r t i ng c nhin nh trn tr i ri xu ng khi c tin ng i lng gi ng m i d n n l m t c u Hong h u An Nam. Ai a tin ny cho b? Xm gi ng, ng i thn hay l i n i? D th no i n a th cng khng ph i chnh b Nam Phng ni ra. B b t c c m th y g n nh th l m t i u khng thch h p. t ng no khi n b ta d n n c nh nh b? Trang tr i La Perche m b Nam Phng m i mua khng ch cch nh b vi cy s hay bn c nh nh th l qu to b o r i. ng ny n l i st hng ro v i lu i Chabrignac, thu c s h u gia nh De La Besse t nhi u th k nay. B b t c ng c nhin v b n thn b l m t Cng cha An Nam. B l con gi c a vua Hm Nghi. M t s trng h p? C th , nhng th t l c bi t! G n nh l huy n di u. V y l hai h u du c a ngai vng An Nam khng c m l i thnh lng gi ng c a nhau, m t trong nh ng vng xa xi cch bi t nh t c a n c Php... N b t c De La Besse, tn g c Vi t Nam l Cng cha Nh L, th i th u s ng Algrie. Nm 1885, Vua Cha l Hm Nghi r i kh i kinh thnh Hu tham gia khng Php cu i cng b Php b t v ph tru t r i em y y t nm 19 tu i. ng s ng yn bnh ni ny. Ni ng ra ng ch b y m t th i gian. ng v Paris v l i . ng l y v ng i Php, con gi m t quan ta ng nhi m trong thnh ph . Trong th i gian lu y Hm Nghi khng vo qun i, khng ch y theo cc d c v ng m am m... m nh c, h i h a v iu kh c, v ch c l c ti t c t ng v ng c tc ph m trng by th . Cc Hong An Nam, t Hm Nghi n Duy Tn u cam ch u cu c s ng lu y do Php p t, ph c tng mu n c a Paris, t n d ng nh ng m t thu n l i c a hon c nh ni xa l . Khng h c d u hi u n i lo n, b t ph c tng hay mu n quay v n c... Duy Tn s ng trong c nh thi u ti n nghi v tng b n. Tri l i Hm Nghi c h ng m t kho n tr c p kha kh v c m t gia nhn c a t trong n c sang v c chnh ph Php thay th hai nm m t l n. C hai, khng h n th m cn yu n c Php hn c ng i Php. H mu n c ph c v trong qun i Php. Hm Nghi qua i Alger nm 1940, c mai tng trn m nh t thu c s h u c a ng. T ng De Gaulle c nh a thi hi ng v n c. Hi n nay Hm Nghi an ngh t i Thonac Dordogne, g n ni c a con gi v khng xa trang tr i La Perche c a c u Hong h u Nam Phng. K l l trong nh ng nm 60, m nh t ty-nam c a n c Php n i ti ng v c nh p, v cc mn n c s n a phng, tr thnh ni chn c t c a nhi u thnh vin trong hong t c An Nam. Nhng c u Hong h u Nam Phng v Cng cha Nh L, m s ph n thch a v l lng a h bn c nh nhau t i m t ni bi t l p t n cng c a n c Php, su t nm nm khng h g p nhau. M c d nh ng h u du c a vua Hm Nghi c thi ng h Di m, hai chi h khng b t ha v i nhau. Trong lu i La Noche ni lc ny Cng cha Nh L ang c pho t ng Phc - L c - Th b ng ng c th ch, t ng trng cho h nh phc, con chu y n, may m n. l qu c i c a B o i. Lc cn nh , B o i - c t n phong Hong An Nam - c Hm Nghi ti p Alger. V y t i sao l i c s l nh nh t ngn cch hai ng i n b tu i cn tr nh v y? C th l do i l p gi a m t chi h chnh th ng c a Nh vua yu n c b Php b lu y v chi h c a B o i, ng vua do Php l p nn t nguy n thoi v v quay v v i Php ch ng l i khng chi n ho c n a l do ci k t c c bi th m y tai ch c a cu c chi n ng Dng.
- 139 -
Daniel Grandclement
Nam Phng sau khi c i b chi c o khoc c m i ng i tn knh khi b i bn c nh ch ng trong cc bu i ti p n chnh th c, khng n Corrze m t mnh. i theo b c ng i qu n gia. Theo l i bnh ph m c a cc b l m i u trong lng Chabrignac th l m t ng i i n trai, dong d ng cao, c ch d ch u, n m c trang nh. ng ch a tr b ng li u php v n ng cho b khi cn Cannes. Nghe ni ng l ng vin c ng s n... V v y ng quan tm n gia nh b v ng c l i. Cn cc gia nhn Corrze ph c v cho c u Hong h u th h c m t m c cho r ng gi a hai ng i c quan h tnh c m v i nhau... Trong ta nh s c t i ba mi hai phng, Nam Phng s ng vui v . Cc gia nhn cn nh ti ng c i, ti ng ht, l i s ng yu i c a b. D y s m, b n b n gi n d i thm kh p trang tr i, vui v tr chuy n v i nh ng ng i nng dn n cho b. B i ch mua bn, t li chi c xe Dauphine, bao gi cng c ch h u phng hay ng i qu n gia i theo. B chm sc cc cy hoa, t tay trang hong nh c a. T t c s l hon h o, n u khng c n i nh qu hng. Nam Phng ngh m t ngy kia b c th v Vi t Nam, n u khng ph i l ph c h i ch qun ch th t nh t B o Long, con trai tr ng, l ni m hy v ng v ch d a tinh th n c a b cng c vai tr no trn chnh tr ng Vi t Nam. B khng b gim st nh h i c ng i cn b chnh tr Vi t Minh ng trong cung An nh Hu ho c nh ng c nh st eo bm theo b kh p ni Paris hay Cannes. Ngay nh th , cc cha c cng t g n b hn h i b s ng L t v Hu . Khng th y d u tch g v vi c b c quyn gp hay khng cho nh th trong lng Chabrignac. Vnh bi t ng i n b l nh lng v cng ngh . Hnh nh c a b gi y khc h n, c th l hnh nh c a m t ng i ang h nh phc. B n ng i cng nhn nng nghi p trong trang tr i cng nh cc ch h u phng tn sng b. T t c u c b ch hi khc th ng ny chi u chu ng. H c qu Noel, qu bi u... ng B o i n thm b ba l n. Ba l n trong nm nm. B con nng dn trong vng ch n chi c t di, chong l n u tr c nh nh d u chuy n thm l n u c a ng. ng n ch y u lm m c i cho con gi th hai - Phng Lin (Hoa Sen) l y m t thanh nin qu Bordeaux. Bo gi i nhi u nm nay t ng nh qun c p v ch ng vng gi ny, nhn d p ny l i tr l i vui a v i c nh c u hong m i ng x tr ng lng Chabrignac, m t ng vin c ng s n, n d ti c c i. Nam Phng s ng ph n l n th i gian t i ngi nh , b r t t ln Paris, ch y u cng l thu d n n t c cn l i Neuilly r i tm cch chuy n n t v Corrze. Cc con b cng s ng Chabrignac, nh t l nh ng a b nh t. Trong cc d p ngh h, chng l i nh ng k ni m ti sng, d thng. T t c , tr B o Long, v n lun mang v m t nghim kh c. Ngy 14 thng 9 nm 1963, b Nam Phng t Brive v , ku au h ng. Hm sau b cho g i bc s n thm b nh. ng ny ch n on ch l vim h ng thng th ng, k n r i i ngay, c l khng bi t ti n s b nh c a b l trng h t (lao h ch). Vi gi sau Nam Phng ku kh th . Cc b h u phng v ng qu n gia khng yn tm l i g i i n cho x Jouillac k bn, r i l i g i n th tr n Pompadour cch m t ch c cy s yu c u c m t th y thu c khc. Nhng ch ng c ai n. M i pht qua i, b c u hong cng ku au. Ph i gi b trn gi ng v b c mu n vng d y cho d th . Cu i cng b ch t v ng t. Sen m, nhn vin c p c u ch y n, c tm cch cho b h i l i nhng khng k t qu B ra i, tu i i m i 49. Thi hi b c an tng Chabrignac trong m t ngha trang nh trng sang nh th . M t ngi m th p l t, kn o c nh cc nh m to, n ng n c a vng Corrze, trn t m m ch ghi r ph m t c v tn th i con gi c a b vi t b ng ti ng Php: Ni y an ngh b Hong h u n c An Nam, tn khai sinh l Jeanne Mariette Nguy n H u Ho. Pha sau ch m kh c dng ch Hn c t trn xu ng: i Nam Nam Phng Hong h u chi m . Tang l mang tnh cch g n nh chnh th c. Tham d c m t s nhn v t thn c n c a B o i, qu n tr ng, nhi u dn bi u trong vng, v b Cng cha Nh L, ng i em h lng gi ng su t nm nm qua khng m t l n g p m t. Ng i ta ni: thi hi b c u hong c chn cng v i nh ng n trang qu bu, m t ki ng c , m t xuy n nh n m ng c lam, khng bi t c a th t hay gi . Ngi m ba l n b o b i. Hai l n nh n tr m bu v t v m t l n vo d p k ni m tr n i n Bin Ph , ch c v ng c chnh tr ... Hi n nay bia s t c nh, dng v tiu i u. M t ng i lm v n Jouillac c giao nhi m v trng coi ngi m , nhng m i nm m i gi y u thm ch ng cn i l i thm nom c n a. Hng nm vo d p Thanh minh trong l Cc Thnh, ch c Cng cha Phng Lin, con gi th hai c a b, s ng Bordeaux, em hoa ti n tr ng trn m . Theo dn lng Chabrignac, B o i khng m t l n n nghing mnh tr c m . Ng c l i, cch ngi m ch mi mt, c m t n m m khc c a ng i qu n gia. ng c nguy n v ng c an tng bn c nh ng i ch c l ng t ng yu.
- 140 -
Daniel Grandclement
C u hong B o i i cho cnh c a r ng m m i b c ra h ph . T t c u yn l ng. Con ph ng th p hn i l T ng th ng Wilson, nh bi t l p v i ph n cn l i c a thnh ph . Qu i Chaillot che ch n cho n, t o cho n m t v yn tnh t nh l , nh m t ng c t trong khu nh c ng a thch. Ch c n v t qua hai ch c mt l l i nghe th y ti ng xe c t p n p i t i cng vin Trocadro. ng b t u t chn ln d c i t i v n hoa. ng a tay m m m n m l y cnh tay qu n cha Monique. R t t khi ng ra ngoi khng c b i bn c nh. ng khng thch li u lnh ra ph m t mnh. Trng b tr hn, r n ch c hn. By gi b l v chnh th c c a ng sau l thnh hn ngy 18 thng ging nm 1983 t i qu n 16, th Paris, sau m t cu c bn b c tay i ko di. Tn b l Monique Baudot, m t c gi xinh p tr c tu i ba mi, qu vng Lorraine. Sau khi c i b t xng l qu n cha Monica m ch ng qua m t l ng quang no b i tri u nh phong ki n Vi t Nam s p t nm 1945 v chnh b n thn ng B o i cng b H i ng hong t c, nm 1955 d i s c p c a Di m, chnh th c t c b m i t c hi u c a ng. B l m t ng i b n hay ng hn, nh l i m ti u c a nh ng k khng a b, l h u phng, l qu n gia kim th k cho ng. B Monique k l i r ng: khi ang l lnh s danh d c a n c C ng ha Zaire mi n Trung Phi th b nghe ni v c u Hong An Nam, ang s ng c thn trong c nh tng b n, g n nh b b ri... M i quan h c a hai ng i, tho t u l m t cu c c u sinh. Cu c c u sinh thnh cng v nh Monique, B o i tm l i c m t cht uy th qua m t cht qu phi v thanh th n bn ngoi gy nhi u n t ng cho cc qun nhn v cc nh chnh tr Php. Cu c hn nhn gi a ng B o i v b Monique khng c d lu n ch . Khng c nh ng hng tt l n trn bo ch nhng c ng ng ng i Vi t Php khng tha th m t cu c hn nhn khng cn x ng nh i a l ch . V ph n ng th t nay ng cng xa cch nh ng th n dn c c a mnh. C con trai, con gi cng tha d n nh ng cu c n thm mi n c ng ng i cha cn h nh h p s 29 ng Fresnel, qu n 16, (Paris) d i c p m t gh l nh c a b Monique. ng c u hong c tu i khoc tay b v tr b c vo cng vin. L n no cng qua m t c a. Khng ai nh n ra h . Tuy nhin ng v n gi c m t cht g l tr nh tr ng, g n nh dng v qun vng trong b c i, trong cch th ht khng kh. Tr nh tr ng v th n tr ng. ng ch ra y vo ngy p tr i, trnh nh ng hm nng n c hay ng gi. ng d o b c trn khu t vn cao gi a k sng Seine v lu i Chaillot. Ni y l khng gian quen thu c c a ng, r ng ch ng vi trm mt vung c dng tr con n chi a, tr t pa-tanh. Dng i u qu phi, oai v , ng ch m ri i nh ng b c ng n c a ng i gi. Hai ng i snh vai l ng th ng b c ln m t l i i trng xi mng, qanh co gi a th m c , theo cc m t c a qu i bao quanh cng vin. B ng nhin ng gi d ng l i, l c trong ti nylon tr ng l y ra m t gi b c gi y d u, th n tr ng m ra. Con ng i lc tr t ng s c s o trong r ng m sn h , nay tr v gi t n m n l y th c n m m cho mo v n n... Th cng l thu c gi ng mo c . Nh ng con mo khi n ng thch th, say m n a. C m t gia nh mo s ng y, khng c ch , nhng c m t s ng i i d o cho n v che ch . ng vi t bi ng bo bnh v c chng. T Figaro cng dnh vi dng vi t v s ki n ny: Hong v nh ng con mo... B o i v cc b n ng trong cng vin Trocadro. K cng vui v ng nghnh. ng thong th ch cho l mo n u ng no n. Bao gi cng v y. ng nh n nha b c t i m t chi c gh t trong cc cng vin Paris. ng i, m m nhn cc con v t ang n. Cn qu n cha Monica th s t ru t ch lo ng trng gi l nh.
- 141 -
Daniel Grandclement
Lc ny ng sang tu i tm mi hai. Nh ng cu c d o chi quanh cc con mo l nh ng d p ra ngoi duy nh t c a ng. ng t xu t hi n tr c m ng, khng tham d . cc bu i h p Cu l c b Php qu c h i ngo i ch cch ni ng vi trm mt, nhng ng v n trung thnh chi bi bridge vo cc ngy th t trong tu n. Sau cu n h i k Con r ng An Nam mang tn ng l tc gi , ng b nhi u tai ti ng v n i dung ch a ng nhi u b a t, vn phong l ng c ng v c u trc ch p v, manh mn do c nhi u ng i vi t - c Ty l n ta - trong s c t ng Jean Julien Fonde, nguyn l thi u t tr ng on Php trong Ban Lin Ki m nm 1946 t i H N i [1], nh t l sau ng l i thua ki n v i ng ny v quy n tc gi . Sau ny, ng cng k tn Hong B o i ng tc gi v i phng vin nhi p nh Philippe Lafond trong cu n Hu , la cit interdite (T C m thnh Hu ) do Mengs xu t b n nm 1995. Th c ra ng ch vi t ph n gi i thi u ng n v Hu v ch thch cc nh ch p r t t v cc cng trnh ki n trc trong i n i. t lu sau , ng cn tr l i ph ng v n cho nh bo kim i n nh Fdric Mitterand trong m t cu n phim ti li u ng n v Vi t Nam, c nh gi l chn th c. C l s nghi p tr c tc c a ng ch c th . C ng i k ng nh n l i ni chuy n v Vi t Nam d i th i qun ch v cng cu c Php ng (Francophnie) Vi t Nam tr c m t h i ngh v Php ng th tr n Payrac h t Lot vo ngy 31 thng 8 nm 1997, nh m h ng ng H i ngh th ng nh v Php ng h p nm y H N i, nhng ng ng b nh v m t B o i, Paris, 1995 tr c m t thng (31 thng 7 nm 1997) [2]. ng khng giu, ng hn l khng cn giu. May thay chnh ph Php tr l i tr c p cho ng ch c l c s can thi p c a b b n. Th i Giscard dEstaing lm T ng th ng, ng ch ng c g c , nhng khi cnh t ln n m chnh quy n th hng thng ng c tr c p tm nghn franc. n th i Jacques Chirac th c nng ln hai mi nghn franc. Ngoi ra ng ch ng c g c . Vnh bi t chuy n sn b n Alsace, vnh bi t lu i Thorenc, hai con thuy n y-at, nh ng chi c xe Ferrari v Bentley sang tr ng, vnh bi t nh ng ngi nh Florence v nh ng ni khc. n m c trong nh ng nm 70, ng ph i n tra b ng xc xch gi m i franc m t su t trong nh ng qun n nh trong khu ph Huclette v ng th y r hn. Sut n a th ng i ch nh u i ng ra kh i nh v khng tr c ti n thu nh. Nh tu i tc m ng thot kh i c nh y. C m t l n ng b c nh st t m gi v th y ng ang nh m t gi i m tn l Clment lm nh hng Le Moulin Rouge (C i xay ) trong khu n chi Paris dnh dng n bun l u. Nh M ng i p, ng i tnh c c a ng, can thi p, ng c th trong tnh tr ng m y u, m t m i v u ng nhi u thu c ng . ng lu l i nh b th phi vi ngy r i l i i. Ng i ta k l i l th i k tinh th n ng suy s p nh t sau khi r i kh i Alsace b l i nh c a c cho c v h ng i Php tn l Vicky sau m y nm chung s ng v sinh h c m t con gi t tn l Phng T . Ti s n c a ng, cc ti s n s , n m l i trn cc bn en, trong cc cu l c b , cc sng b c. Trong nhi u nm ng c u hong l ngi sao c a Palm Beach hay c a cu l c b Riviera sang tr ng. M t ph n ti s n n m trong tay nh ng ng i n b y ng vo c nh ngho kh . M t ph n quan tr ng n a n m trong cc cng ty hng khng lm n th t bt. y l m t am m c a ng. ng d dng tin vo nh ng d n c a cc b n phi cng. R t nhi u l n, m i l n t m t, c ng l i thnh nhi u ti n ra i. Nay ng hon ton lui v cu c s ng n d t. Trong nh ng nm 70 ng c nh xin v n c nhng chnh quy n Nam Vi t Nam th i kh c t nn ph i b nh y. Sau ny vo lc qun i c a t ng Gip m tung cc cnh c a vo Si Gn, ng xin ng ra lm trung gian ha gi i cu i cng. T sau chi n th ng Xun 1975 hai mi n th ng nh t th tinh th n qun ch cng co chung. Tuy nhin m t s ki n l tro xng c a Duy Tn, ng vua tr nm 1916 dm n i d y ch ng n n b o h c a n c Php th l i c chnh ph Vi t Nam x h i ch ngha t o i u ki n a v chn c t trong n c. ng B o i khng t b nh ng chuy n i xa. Cch y m y nm, ng sang M thm con gi l Phng Minh, k t qu c a m i tnh v i b Phi nh khi cn H N i nm 1946, sau ny theo ng ln L t khi ng c b th phi M ng i p bn c nh. Chuy n vi ng thm gy c t nhi u ti ng vang trong c ng ng ng i Vi t y. ng cn d nh ph i pht bi u t i Qu c h i M Washington. Nhng m t c ch v ng v , thi u tn tr ng i v i qu n cha Monique, v a m i k t hn v i ng, khi n ng ph i rt ng n chuy n vi ng thm v h y b chng trnh pht bi u t i Qu c h i M . Cho mo n xong, B o i ti p t c i d o. ng tr l i con ng c d n n khu nh c a th y cung Trocadro, c c i d ng dng vo vi c khc t ch c nm nay. Nh ng b c t ng n t n , nh ng ng , ni ng i ta c m tr con khng c chi tr i tr n s x y ra tai n n. M t b n tr xu t hi n t ng t, t bi tr c ch y n, m t a m s m vo ng gi v a b ch y v a ni i i xin l i. N khng bao gi bi t n
- 142 -
Daniel Grandclement
v a x y ng Hong cu i cng c a tri u i nh Nguy n, m t ng i m hng tri u ng i dn Vi t tr c y khng lu coi nh m t thnh nhn. B c vo tu i gi ng i ta hay ngh v qu kh . Ch c ng khng thot kh i quy lu t y. Cu c s ng y thng tr m trong m t th gi i nhi u bi n ng c a th k XX, ba l n thay th y i ch , b y nhiu l n ph n th y v b cng kch v ln n ni chnh gi i v cng lu n Php, ni nui d ng ng tr v ch p chnh cng l nh nh t v b ri ng, n v , con, v c ng i tnh v bi t bao ng i ch u n s ng c a ng nay cng xa lnh, lm ng day d t khng yn. Khi cn tr lc tr v Hu , ng nghe l i m l b thi h u T Cung, quy y Ph t gio, nay v gi, lu l c x ng i, ng l i nghe b v tr n nh th Saint-Pierre de Chaillot, qu n 16, Paris, lm l r a t i v quy y Cng gio nm 1988. M t bu i chi u cu i thng 8 nm 1996, trong lc ng tha th n ng i m t mnh trn gh cng vin Trocadro, m t ng i Vi t Nam d o chi qua y tnh c nh n ra ng, ng l i h i chuy n. Tr c khi chia tay, ng than th : Hi n nay ti ch ng cn g ng . Ti s ng c n m c d c b Monica chm sc chu o. B n b, con ci xa lnh. Tr l i cu h i: ng c nh mu n v Vi t Nam thm l i m m t tin khng? ng bi ngi p ch m ri: Ti khng bao gi qun Hu v cng lao c a cha ng nhng ti v n cn m i h n trong lng (ng dng ti ng Php rancune). ng khng ni g thm n a. Khng hi u ng nh m ch ai khi ni ln ch rancune? M i h n i v i chnh ph khng chi n H Ch Minh v bo ch chi n khu nghim kh c ln n ng l ph n qu c v ta n qun s Lin khu III tuyn n t hnh v ng m t i v i ng nm 1949, hay i v i chnh quy n Ng nh Di m, ng i c ng che ch , l t l ng m t cch hn h , trng tro ph n b i l i th trung thnh v i ng, ph b ng, thng qua m t cu c trng c u dn gi hi u v gian l n t ch bin ti s n, nh c m ch i r a ng cay c hn bo ch khng chi n nm 1949, l i cn gi t dy h i ng hong t c tru t b cng v Qu c tr ng v m i t c hi u c a ng? Ng i i ni ng cng l con ng i thng minh, su t i s ng xa dn nhng t nhi u cng hi u c chuy n i. Sang Php du h c t lc 7 tu i, c ng b Charles, nguyn khm s Trung K trng nom rn c p c h c cc th y gi i c a cc tr ng n i ti ng Paris nh tr ng Henri IV, Condorcet, t ti lo i u, c vo h c tr ng Sciences PO ( i h c Khoa h c chnh tr ) danh ti ng, l i c c nhn Hn h c L Nh Lm do Tri u nh Hu c sang d y thm ch Hn. Ph i ci ham chi, m gi v c nhi u gi m, ham thch nh y m, chu ng th thao: qu n v t, nh gn, c i ng a, cu c, sn b n, thch phng xe t v c li my bay nho l n, v cu i cng l gi i bi b c. Nh ng t t x u ny u ph i ch ring ng m i c. Cc v vng trn th gi i ny, u cng nh , th i nay cng nh th i xa khng hi m ng i nh ng. ng khng tham quy n c v , v bi t mnh ch ng c quy n l c g m ch mu n lm vua c s ng nh vua n tiu ho phng, khng ph i ch u trch nhi m g v i qu c dn, nh vua cc n c qun ch l p hi n nh Anh, Th y i n, Nh t B n, Thi Lan... l chnh th ng h ng m c nhng su t i ng khng th c hi n c. Khi m i v n c c m quy n bnh tu i 19, ng bi t ng u h ng tr l i khi c ng i h i: - Ngi d nh lm g khi tr v ch p chnh? - Ti ch ng lm g c ! - ?? - V c vi c u m lm. M i vi c ng i ta lm h t! ng cng bi t k t thc m t cch khn ngoan v m p ch vua quan phong ki n t n t i hng ngn nm trong l ch s Vi t Nam v b nhn dn cm ght. Cu ni i, c d lu n trong v ngoi n c hoan nghnh - cho d c ng i khc vi t s n - Th lm dn m t nu c t do cn hn lm vua m t n c n l - v vi c ch p nh n thoi v gip ng b o ton m ng s ng, m khng c n ph i d a vo s can thi p c a qun Nh t Hu theo chng ngh , trnh m t cu c mu v ch. Vai tr c v n chnh ph cch m ng, d ch l t ng trng, t m thm hnh nh i on k t dn t c. Khng b n lnh ti p b c con ng nhn dn v cch m ng m ra, ng cam tm bn mnh cho qu d , nh n lm con bi trong gi i php B o i che l p tnh ch t phi ngha c a cu c chi n tranh ti chi m thu c a. ng ph n l n th i gian lm Qu c tr ng vo cu c s ng n mnh trong th vui sn b n Bun Ma Thu t v m m i trong cc sng b c Cannes. Ngh l c lm vi c c a ng th i gian ny dnh vo vi c n chia l i nhu n v i B y Vi n kinh doanh i Th Gi i Ch L n, mua s m t i m i, t u bi t th sang tr ng, cn m i vi c qu c gia ch l k cc o d , cc s c l nh, cc thng i p, c cc bi di n vn c ng i khc lm s n. ng b m c l c n th n tha h c n c bo c, mua quan bn t c thanh ton l n nhau. Quan th y chn ngn khng m y tin ng. Tn tu i ng g n v i th t b i c a cu c chi n tranh ng Dng l n th nh t (1945-1954). L ch s chuy n giai o n, Vi t Nam tr thnh tiu i m c a cu c chi n quy t li t ch ng c ng ng Nam chu . Th y ng khng s c m ng nhi m v m i, c nhin ch m i ph i tm tay sai m i. Chnh nh thay ng a gi a dng c a cc th l c ph n ng n c ngoi ng ng sau hnh ng ph n tr c c a Ng nh Di m, i th chnh tr c a ng ch cha ph i l s tr ng ph t nghim kh c c a nhn dn nh n ch m ng chn vi ton b s nghi p chnh tr c a ng su t i lm cng c cho cc th l c ngo i xm. *****
- 143 -
Daniel Grandclement
Cng vo gi ny, bn kia c a thnh ph Paris, B o Long i n tra. Dng ng i th p b hn b , c ch thanh l ch, n m c ch i chu t pha cht phng tng ng ng c nhin c a m t nhn vin ngn hng. ng lm vi c trong m t chi nhnh ngn hng c h i s giao d ch kh to v p trn i l Opra. ng l ng i c ti d sao th cng l con ng i dy d n bi t lm cho ti n c a m ng sinh si. ng ph trch cng vi c u t ti n c a khch hng ra n c ngoi, em l i l i ch cho h . B c qua ng ng c a, nh m i ngy, ng ng p ng ng giy lt nh b chong ng p tr c nh m t tr i, ng i ng c i l , d ng l i tr c cc t knh c a hng, r i l i ti p t c nh ng b c chn nh nhng, u n v uy n chuy n. n gi n tra, ph x y nh ng nhn vin cng s mu n th ng th c c nh p ngoi tr i, ng i l ngoi th m ti m c ph. B o Long d ng chn th n tr ng sang ng i tr l i vi b c. Cu i cng ng cng d ng l i tr c m t qu y hng c mi che do d r i b c vo mua m t bnh m k p th t n tra nh t t c m i ng i. Hon ton ng nh v y, n u khng c nh nhn m m, n a thn trn th ng c ng m t cch g n nh qu t c bi u l m t qu kh khc th ng, c o. Tri v i cha ng, ng giu c. T vn phng ngn hng, ng qu n l ti s n th a k c a m , quan tm n vi c sinh l i, gi c i cht n nh sau bao nhiu bo t . ng s ng trong m t cn h p ng Marais. Cha bao gi l p gia nh, khng con ci. Lun lun day d t v cu c s ng lu vong. Cu c s ng nhi u tai ti ng c a b , su t t th i tr v n lc sau ny thn b i danh li t lc v gi n c ngoi, l i cn tranh ch p ki n t ng gi a hai cha con chia nhau bu v t trong c hai qu c b o l n v ki m nh Nguy n xa [1] khi n tm tr ng ng lc no cng u u t, bu n phi n. Qu kh hi n v qua nh ng d nh m nh t tm cch tr v n c. Trong nh ng thng u nm 1975, khi Nam Vi t Nam ch i cu c t ng cng kch cu i cng th m t s quan n i ti ng trong tr n Alger trong cu c chi n tranh Algrie l i t Trinquer cng nh m cu c v n ng ng h ng tr v n c, nhng khng thnh. ***** L L H, ng i tnh n i ti ng m t th i c a B o i, ng i d c h t ti n ti t ki m ng chi tiu Hongkong, hi n s ng xa, t i m t lng ngo i thnh c a th . Nng s ng trong m t khu qun nhn v tu i tm mi m t v n am m chuy n tranh c . Ng i ch ng Php c a b lm chnh tr , ang nhm nhe m t chn trong -kp lnh o thnh ph . B cha g p l i C u hong t khi b n Paris cch y ba mi nm. Nhng khi ni n ng, b v n t lng tn knh, m t i u Ngi Ng hai i u Ngi Ng . L i ni y g i ln m t k ni m. Cn th phi M ng i p m vai tr g n nh Hong h u Bun Ma Thu t, b s ng trong m t cn h hai bu ng g n qu ng tr ng Nation, qu n 12 Paris, v b Nguy n Ti n Lng, cng nh ch ng, i theo b Nam Phng n cng. V cn nhi u ng i khc, b con thn thu c n hng ngn ng i, trong hong t c tr i qua nh ng bi k ch nh nhau... Khi cc th l c phng Ty b qut s ch vnh vi n kh i Vi t Nam th h u h t nh ng h hng xa g n v i hong t c, nh ng di n vin cu i cng trong k ch b n v ch An Nam cn s ng u di t n ra n c ngoi trong nh ng nm nm mi hay sau . Ch m t s t l i v i ch m i. C m t s ngo i l , trong c b Hong thi h u T Cung m t nm 1980, m tang c chnh quy n thnh ph Hu gip t ch c v i y l nghi theo t c l Ph t gio. Ph n dng h u g n t xa tr i. H s ng l ng l , b b qun, ch i s may r i c a l ch s , nhng khng hy v ng. T vi nm nay tr c cng cu c i m i ang m c a cho t n c lu i c a h , t t c u chm ch theo di s c kh e ngy m t tn t c a c u hong. [1] T ng h i hu Jean Julien Fonde, nm 1946 l thi u t tr ng phi on Php trong Ban Lin Ki m (Commission de Contrle et de Liaison). Ban ny c nhi m v lin l c gi a hai qun i Vi t - Php v ki m sot vi c thi hnh hi p nh 6 thng 3 nm 1946 v m t qun s . [2] Nguy n c Xun, H i chuy n tnh b th phi Bi M ng i p v i c u hong B o i, ng trn bo Ki n th c ngy nay s 527, ngy 1 thng 4 nm 2005 (B.T.) [3] l chi c n b ng vng v ki m c chu i n m ng c c Hong B o i trao cho Tr ng phi on Chnh ph lm th i Tr n Huy Li u trong l thoi v ngy 30 thng 8 nm 1945 Hu . Khi chi m l i H N i, Php tm l i c hai bu v t ny khng dm gi lm l trao l i cho hong gia t i Bun Ma Thu t. Lc ny B o i v n Php cng ch ng m y quan tm n vi c ny. Nm 1953, b Bi M ng i p c B o i giao nhi m v mang hai bu v t sang Php trao l i cho b Nam Phng. Khi v Corrze , b Nam Phng a cho B o Long gi . Sau ny B o i ki n i l i c n cn ki m do B o Long gi . (Theo l i k c a b Bi M ng i p cho nh bo Nguy n c Xun (xem bi H i chuy n tnh b th phi Bi M ng i p v i c u hong B o i ng trn bo Ki n th c ngy nay s 530 ngy 10 thng 6 nm 2005 - B.T)
- 144 -
Daniel Grandclement
Tr i ma. Ma gi ma, nng v n ng h t lm t nh ng khch b hnh l loi. Nh th Saint-Pierre de Chaillot, 35 i l Marceau g n qu ng tr ng toile (Ngi sao), qu n 16, th Paris, xem ra qu l n cho bu i l tang nh th ny. Vo ngy 6 thng 8 nm 1997, c u hong B o i ra i vo ci vnh h ng c nm ngy r i. ng m t v n c mng no, xu t huy t n i t ng th n v ung th tu t i b nh vi n qun i Val-de-Grce. M y anh nh bo i i l i l i trong kho nh sn r ng tr c c a nh th . Lc u h cha c php vo trong gian gi a nh th . B hong Monique - hay cn g i l Hong h u Thi Phng - Hong h u Phng Ty, t c hi u t t c a b ga B o i - lc u cn c m m nh bo vo. Sau l nh c m c hon thi hnh, v kho ng m t ch c i di n cc hng thng t n, hai nh quay phim truy n hnh c php n g n linh c u. Trong lc i gi c hnh tang l , cha x ni chuy n v i m t c u qun nhn ng c eo y hun chng. S c m t c a ng i nh c a hng ch c i bi u cho m t t ch c hng m nh, em l i s ng c nhin cho m i ng i c m t trong bu i sng hm y. Cu i i, ng B o i th nh tho ng cn n t i v i m y c u qun nhn Php chi n u ng Dng. C l h tm u h p l m. Cho nn theo di chc, m t trong s ny c ch n c bi i u. ng vua cu i cng c a tri u Nguy n quy y cng gio v lm l r a t i t i nh th ny nm 1988. ng mang m t tn m i theo l cng gio l Jean-Robert. Chnh Gio h i dng tn ny m i khi ni v ng, v cu c i v v c tin d mu n c a ng. ng B o i th ng xuyn n nh th Saint-Pierre de Chaillot c u nguy n tr c t ng Cha. ng tham d vo cc sinh ho t c a Nh Th , ln t n qu ng tr ng Champs - Elyses, tay vc thnh gi n ng b ng g cng v i m y b n ng hng khc c a ng. Chnh ng, con ng i a nghi v l nh lng n r p u tr c c m ng trinh, nh tr c y cc th n dn ci r p mnh tr c ngai vng c a ng. Cha chnh x k r ng t nm 1984, ng vi t th cho Gio hong Pie XI gi i thch vai tr m ng mu n ng chu . V hm nay m t Gio hong khc, Jean Paul II g i i n chia bu n. Ph T ng th ng Php c m t i di n n, cng nh ng th tr ng Paris cng ch c ng i thay m t n d . Ton b phe cnh B o i u c m t: cc c u qun nhn, nh ng ng i ng u gio phi, c u b tr ng, i di n c ng ng ng i Vi t t i Hoa K. C t a t ra ng c nhin v t c v Hong h u m b Monique t phong, th nh tho ng cn c i m m. M t thng co c a Chnh ph C ng ha x h i ch ngha Vi t Nam cng b t i H N i, nh c l i r ng: v Hong ham chi v t b cnh -liu c a ch t ch H Ch Minh a ra. C l l c h i duy nh t trong l ch s c th c m t c ch l ng nh th . Ti c r ng ng ta ch p l i m t cch tch c c thi thi n ch y trong m t th i gian ng n. Tuy nhin m t chi c xe c a i s qun Vi t Nam t i Php em n m t vng hoa tr ng, trn t m bng tang c ghi dng ch b ng ti ng Vi t: M t tr n T qu c knh vi ng. L tang di n ra t t p theo ng nghi th c cng gio v i bi T ng Cha c a c m theo yu c u c a ng i qu c m y ti ng tr c khi nh m m t. M t ph n c t a c m th y ng ng ngh u khi s ng i Vi t Nam c m t qu t. Khng m t cht g g i l i hnh nh nh ng m ng th n dn Hu xa kia v i s ng ng m i v i con ng i ang n m gi a l i i trong nh th hm nay. Cha x khng m t l i no ni n gia nh ng i qu c . Ng i chu u c m t trong gian chnh l i ng hn ng i chu . Hnh nh c m t c i n tho i c nh bo r ng nh ng thnh vin cn st l i c a tri u nh c th s khng c hoan nghnh khi n d l tang. a s , do l a ch n nh t 40 nm nay m t thi kn o. Phu nhn ng i qu c ng i ring m t ch , xa nh ng gh dnh cho gia nh c tang, ngang hng v i v i di n T ng th ng Php. L i pht bi u c a cha x chnh l nh m vo b ta. Cn B o Long, ng i c t n phong k v ngai vng t nm 1936 ng bn linh c u. Nhng khi tang l k t thc, trong lc ti ng n ng l n c a nh th vang ln, ng khng i theo cng on tang nh truy n th ng i h i, m ch c Hong h u Thi Phng i sau linh c u. Trong nh th ng i Vi t Nam t i l ng l nh nn th ch m t c ch , m t d u hi u t ra ch An Nam khng hon ton m t i, m c d cc cu c chi n tranh li xa v qu kh v s im l ng ko di b n mi nm qua r i, m t ng Nguy n c th nhm l i ng n u c. Nhng B o Long, g n nh khng mu n m i ng i nhn th y, kn o b c ra kh i nh th b ng m t c a ngch. C ng ng ng i Paris khng bi t g m y v m t ng hong b n, gi k . Con ng i khng thay i g k t khi r i kh i n v thi t gip c a Qun i l dng Php. m ng t t ra kh i nh th v l ng l chia tay, m i ng i m i ng . H chm ch l ng nghe vi tin n u c th em l i hy v ng r ng tr i xanh khng nghi t ng v c l m t ngy kia nh ng chi c c ng s c a i N i Hu s l i m c a n Hong .
- 145 -
T.P H Ch Minh, thng 8-1994 Paris, thng 8-1997
Daniel Grandclement
- 146 -
1. Nh ng t li u ch y u tham kh o CAOM - Trung tm Lu tr b Php qu c H i ngo i Aix en Provence. SHAT - Phng L ch s l c qun Vincennes. Lu tr b Ngo i giao. Lu tr thnh ph H N i. Lu tr thnh ph Cannes. Lu tr qu c gia Fontainebleau. 2. Th m c
Daniel Grandclement
B o i, Le dragon dAnnam - Con r ng Annam. Plon, 1980. Lucien Bodard, La guerre dIndochine - Chi n tranh ng Dng. Gallimard, 1973. T p th tc gi : Leclerc et lIndochine 1945-1947 - Leclerc v ng Dng 1945-1947. Quand se noua le destin dun emprie - Khi no k t thc v n m nh m t qu c Albin Michel, 1992. David Gilbert, Chroniques secrtes dIndochine - Tin t c b m t v ng Dng. LHarmanttan, 1994. Devillers Philippe, Fiste Pierre, L Thnh Khi, LAsie du Sud-Est - ng Nam . Sirey, 1971. Devillers Philippe, Histoire du Vietnam de 1940 1942 - L ch s Vi t Nam t 1940 n 1942, Le Seuil, 1952. Durand Maurice, Huard Pierre, Connaisance du Vietnam - Tm hi u Vi t Nam, imprimerie nationale, Ecole franaise dExtrme-Orient, Hanoi, 1954 Feray Pierre Richard, Le Vietnam - N c Vi t Nam, PUF, 1979. Franchini Philippe, Les guerres dIndochine - Nh ng cu c chi n tranh ng Dng, Pygmalion, 1988. Gaultier Marcel, Ltrange aventure de Ham Nghi - Nh ng cu c phiu lu k l c a uua Hm Nghi, La Nef de Paris dition. Gras Yves, Histoire de la guerre dIndochine - L ch s chi n tranh ng Dng, Denol, 1992. Isoart Paul, LIndochine franaise, PUF, 1982. Meuleau Marc, Des pionniers en Extrme-Orient: Histoire de la Banque de lIndochine - V nh ng ng i i tin phong Vi n ng: L ch s ngn hng ngDng, 1875-1975, Fayard, 1990. Perrin Elula, Mousson de femmes - Gi ma cho n b, Ramsay, 1985. Ruscio Alain, La guerre franaise dIndochine - Cu c chi n tranh c a Php ng Dng, Complexe, 1992. Nguy n c Xun, Histoires damour des dames dans le palais des Nguy n - Chuy n tnh c a cc b trong cung nh Nguy n, Th gi i, 1994. Nguy n Ti n Lng. Les chemins de la rvolte - ng cch m ng, Y Vi t xu t b n. Ph m Kh c He, K chuy n vua quan nh Nguy n, Nh xu t b n Thu n Ha, Hu 1991 v T Tri u nh Hu n chi n khu Vi t B c, Nh xu t b n Thu n Ha, 1987. C g l trong cung nh Nguy n. Nh xu t b n Thu n Ha, Hu 1991
- 147 -
Daniel Grandclement
Mot so hnh anh t lieu
Gia nh vua B o i Vua B o i
Vua B o i nm 1954 - 148 -
Vua Hm Nghi
Daniel Grandclement
Vua B o i nm 1925 Vua Gia Long
- 149 -
Daniel Grandclement
- 150 -
Daniel Grandclement
Vua Duy Tn
- 151 -
Daniel Grandclement
Vua Kh i inh
B Nguy n Th nh - 152 -
Vua Thnh Thi lc b i y
Daniel Grandclement
Het. Tat ca v s phat trien cua E-book Team va TGE!
- 153 -

BaoDai - NHG Ngay Cuoi Cung Cua Vuong Quoc AnNam

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BaoDai - NHG Ngay Cuoi Cung Cua Vuong Quoc AnNam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bao ai hay la nhng ngay cuoi cung cua vng quoc An Nam

Ghi ch: Nh ng s tng thch ch th t c a cc v hong tr v

V kh s ln ti ng thay cho nh ng l i qua ti ng l i. Cng

Ngy 7-3-1939, t n phong Hong t B o Long

B o Long (Con vua B o i)

Mot so hnh anh t lieu

Gia nh vua B o i Vua B o i

Vua B o i nm 1954 - 148 -

Vua B o i nm 1925 Vua Gia Long

Vua Thnh Thi lc b i y

Het. Tat ca v s phat trien cua E-book Team va TGE!

You might also like