1.

Urbani razvoj u Bosni i Hercegovini

Naselja Bosne i Hercegovine meusobno se bitno razlikuju, kako prema svojoj veliini, tako i prema izgledu, prostornoj i funkcionalnoj strukturi i drugim obiljejima. Te razlike su rezultat djelovanja mnogih inilaca, meu kojima su najznaajniji: prirodni uslovi, historijsko-kulturni razvoj i drutveno-ekonomski. Gradska naselja su specifian i razvijeniji oblik ljudske naseljenosti. Nastala su na viem stepenu ljudskog drutva. Njihov nastanak vezan je za pojavu zanatstva i i trgovine. Pojam grada najee se svodi na vee naselje u kome glavnina stanovnika ivi i bavi se nepoljoprivrednim djelatnostima: zanatstvom, trgovinom, industrijom i dr. Vrlo je zanimljiv i specifian razvoj bosanskohercegovakih gradskih naselja. Gledano historijsko-geografski, evidentno je nekoliko faza u nastanku i razvoju gradskih naselja u Bosni i Hercegovini. Od formiranja srednjovjekovne bosanske drave pa do sredine XIV. stoljea mrea gradova u Bosni i Hercegovini bila je sasvim rijetka. inila su je malobrojna i malena gradska naselja. Nakon toga perioda, tokom druge polovine XIV i prve polovine XV stoljea, zapoinje faza izrazito urbanog razvoja u Bosni i Hercegovini, nastankom i razvitkom vie malih gradskih naselja. Taj razvoj je uzrokovan naglim razvitkom robno-novane privrede (eksploatacija rudnih bogatstava: srebra, olova, eljeza i djelimino i zlata i bakra; zanatstvo, trgovina i dr.) Rije je, uglavnom, o veem broju manjih gradskih naselja koja su nastala uz rudnike ili u blizini njih. Dinamian razvoj rudarstva potakao je razvoj izvozne trgovine i nastanak veeg broja manjih gradskih naselja koja nastaju du prirodnih saobraajnica ka jadranskom primorju. Najvea od njih prerastaju u saobraajno-trgovaka vorita regionalnog znaaja. U temeljito izmijenjenim okolnostima politiko-ekonomske i kulturno-civilizacijske strukture, tokom turskog razdoblja dolazi do veoma ubrzanog osnivanja mnogih novih i sveobuhvatnog morfolokog, prostornog i funkcionalnog mijenjanja zateenih urbanih naselja. Dolaskom Turaka zapoinje faza vrlo dinaminog procesa urbanizacije Bosne i Hercegovine islamsko-orijentalna urbanizacija. Intenzivna urbanizacija, nastala kao posljedica kompleksnog djelovanja brojnih faktora (razvoj privrednih, upravno-politikih, kulturnoprosvjetnih i drugih djelatnosti), uzrokovala je razvoj multifunkcionalnih gradova koje tadanja Evropa nije poznavala. Naravno, to je bilo u skladu sa vrstom organizacijom turskog feudalnog sistema i istaknutim geografskim poloajem i stratekim znaajem Bosne i Hercegovine u teritorijalnom sklopu Osmanskog carstva. Tragovi turskog razdoblja urbanizacije vidljivi su i danas, kako u morfologiji, tako i u prostornoj strukturi bosanskohercegovakih gradova: arija sa zanatskim i trgovakim etvrtima i javnim institucijama, stambene zone - mahale sa orijentalnim tipom kua, damijama i dr. Kao rezultat vrlo dinamine urbanizacije, za vrijeme turske vladavine na prostoru Bosne i Hercegovine nastala je urbana mrea sa veim brojem manjih gradskih naselja lokalnih ekonomskih i upravnih sredita, te nekoliko regionalnih sredita srednje veliine i Sarajevom kao upravnim, ekonomskim, kulturno-prosvjetnim i vjerskim sreditima. Upravo u to doba mnogi gradovi u Bosni i Hercegovini nastaju i doivljavaju uspon. To se posebno odnosi na Sarajevo, Mostar, Banja Luku, Tuzlu, Jajce, Zenicu, Travnik, Fou, Zvornik, Trebinje, Viegrad i druge bosanskohercegovake gradove, a tragovi ove epohe su vidljivi i danas. Kriza Turskog carstava poevi od XVII st. dovodi do usporenog razvitka i stagnacije gradova, mada oni i dalje rastu zbog znatnijeg priliva stanovnika sa sela. Za njih se podiu i nova urbana naselja (Bosanski Petrovac, Prijedor, Kulen-Vakuf, Trebinje i dr.).1 Period do kraja turske vladavine (1878.) obiljeen je stagnacijom i nazadovanjem gradske privrede, a time i gradskih naselja. Urbanizacija u doba Turske ostavila je na tlu Bosne i
1Zubevi O., Nurkovi S., Spahi M., 1998: Geografija za II razred Uiteljske kole, Federalno ministarstvo obrazovanja, nauke i sporta, Sarajevo;

Hercegovine mreu veeg broja urbanih naselja (kasaba od 1 000 do 2 000 stanovnika), lokalnih, ekonomskih i upravnih sredita i nekoliko regionalnih sredita srednje veliine ( oko 10 000 stanovnika) sa Sarajevom kao ekonomskim, upravnim i vjersko-kulturnim sreditem Bosne i Hercegovine. Stanovnitvo tih gradia i gradova inilo je jedva neto vie od 10% ukupne populacije. Slika 1: Sarajevo u turskom periodu urbanog razvoja

Izvor: www.sarajevo.ba

Ukljuivanje Bosne i Hercegovine krajem XIX. st. u sklop Austro-Ugarske monarhije predstavlja znaajnu fazu u razvoju urbanih centara i urbanizacije u cjelini. Dolaskom Austro-Ugarske, ali i neto ranije , poeo se u Bosni i Hercegovini izgraivati eljezniki i cestovni saobraaj ime su stvoreni uslovi za podizanje novih urbanih sredita, proirenje i modernizacija starih. Pojavom industrijalizacije, koja je poela za vrijeme turske uprave, proces urbanizacije je ubrzan i dobija nove vidove. Novi mali rudarsko-industrijski centri urbanog tipa: Breza, Ugljevik, Kreka, Kakanj, Zavidovii, Drvar, Tesli, Lukavac i dr.) te manji urbani centri sa eljezniko-cestovnim pravcima: Ostroac, Jablanica, apljina, zatim Kalinovik, Bosansko Grahovo, Han Pijesak, Trnovo, Litica i dr. Postepeno mnoga gradska naselja i urbani centri poprimaju evropska obiljeja pri emu se ne gubi muslimansko-orijentalni karakter starih naselja. Time su u gradovima Bosne i Hercegovine nastale dvojne urbane strukture, to im daje specifinost u izgledu, prostornoj i funkcionalnoj strukturi. U tom smislu poseban primjer su: Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Tuzla i drugi bosanskohercegovaki gradovi. I dalje u Bosni i Hercegovini preovladavaju manji gradovi u kojima ne ivi vie od 20 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Mnoga seoska naselja prerastaju u gradska i prigradska sa mjeovitim tipom naselja: urbano- ruralnim. Slika 2: Sarajevo u austrougarskom periodu urbanog razvoja

Izvor: www.sarajevo.ba U meuratnom periodu nastavljaju se iste tendencije, ali znatno usporenijim tempom. Socijalistikim drutvenim preobraajem i iroko sprovedenom intenzivnom industrijalizacijom i izgradnjom modernih eljeznikih i cestovnih saobraajnica dolazi do naglog jaanja procesa urbanizacije, to je imalo za posljedicu osnivanje novih Banovii, Vitkovii, Pucarevo (prije Novi Travnik) i dr. i sve izrazitiju polifunkcionalnost ostalih gradova. Mnogi gradovi su udvostruili i utrostruili broj stanovnika, irei se na okolne seoske prostore. Uz stare etvrti, najvie na sasvim novim lokacijama, izgraene nove planski graene etvrti na principima ''zoniranja''. Za ovaj intenzivan proces urbanizacije naroito je znaajno prerastanje mnogih seoskih sredina u gradska naselja, prvenstveno uz saobraajnice u industrijskim rejonima.2 U periodu nakon Drugog svjetskog rata vrlo snana industrijalizacija i dinamian razvoj tercijarnih djelatnosti uslovili su vrlo intenzivnu urbanizaciju u Bosni i Hercegovini. Posljedice toga su osnivanje novih urbanih centara ( Novi Travnik, Ilija, Banovii i dr.) i prostorno irenje i demografski rast starih gradova. Uz stare gradske etvrti na novim lokacijama podiu se nove planski graene gradske etvrti poput Dobrinje u Sarajevu i Malte u Tuzli. Specifian urbani razvoj Bosne i Hercegovine predstavlja dio njenog sveukupnog drutvenoekonomskog razvoja. Snani procesi industrijalizacije i urbanizacije ogledaju se i u nastanku i koncentraciji specifinih, prema tipu teko definisanih, naselja oko eljeznikih stanica i du cestovnih saobraajnica, osobito u rudarskim i industrijskim podrujima u Bosni i Hercegovini. Npr. du saobraajnica dolinom Bosne, Lave i Spree i dr. 3

2. Savremeni urbani razvoj u Bosni i Hercegovini

2 Enciklopedija Jugoslavije 2, 1982, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb; 3 Zubevi O., Nurkovi S., Spahi M., 1998: Geografija za II razred Uiteljske kole, Federalno ministarstvo obrazovanja, nauke i sporta, Sarajevo;

Urbanizacija u Bosni i Hercegovini je starog porijekla. Meutim, urbanizacija u savremenom smislu intenzivno se razvija u Bosni i Hercegovini tek poslije Drugog svjetskog rata. Ona se kvalitativno i kvantitativno razlikuje od ranijih tipova urbanizacije. Naglo irenje gradova ili urbanizaciju dotada agrarnih podruja izazvali su: urbana industrijalizacija i elektrifikacija; depopulacija ruralnih/seoskih predjela i naselja; irenje saobraajne mree i razvijanje moderne proizvodnje.

Tako je u Bosni i Hercegovini 75 % stanovnitva deagrarizirano. Ipak, samo 33 % stanovnika ivi u gradovima, odnosno 42 % nepoljoprivrednog stanovnitva ivi u selu. Vei bosanskohercegovaki centri su: Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Tuzla, Biha, Zenica. Sarajevo je glavni grad Bosne i Hercegovine i njen najvei urbani, kulturni, ekonomski i prometni centar, glavni grad Federacije Bosne i Hercegovine i sjedite Sarajevskog kantona, koje prema procjenama ima 429,672 stanovnika.Takoer postoji mnogo gradova u kojima je stepen industrijalizacije visok, a to su: Gorade, ajnie, Visoko, Ilija, Vare, Zenica, Vitez, Novi Travnik, ivinice, Graanica, Odak, Bosanski Brod, Banovii, Zavidovii, Lukavac, Maglaj, Gornji i Donji Vakuf i dr. Od gradova sa razvijenim uslunim djelatnostima moemo izdvojiti: Trebinje, Ljubuki, Mostar, iroki Brijeg, Brko, Vlasenica, Gradaac, Kladanj, Olovo, Jajce, Tuzla, Sarajevo, Banja Luka , Foa, Doboj, i jo mnogo drugih gradova irom Bosne i Hercegovine. Prema demografskim pokazateljima iz 1991. godine u Bosni i Hercegovini je ivjelo 1,7 miliona stanovnika, odnosno 37% od ukupnog broja stanovnika u urbanim zonama, sa prosjenim rastom urbane populacije 2,8% godinje. Takoer, procjenjuje se da 45% stanovnitva ivi u gradskim zonama (na osnovu procjene iz 2004. godine), sa prosjenim godinjim prirastom urbanog stanovnitva u posljednjih 15 godina od 0,3%. Administrativni status grada, vezan je ne samo za odreeni broj stanovnika, nego i za nivo urbanog razvoja, kao i ekonomsku i kulturnu bazu opina. Iako je u poreenju sa prijeratnim, procenat urbanog stanovnitva vii, uoava se znaajan pad godinjeg prirasta urbane populacije. Gradovi se sve vie doivljavaju kao motori nacionalnih i regionalnih ekonomija, a oni posjeduju veliki kapacitet za promovisanje razvoja zajednice, socijalno povezivanje urbane kulture i identiteta. Dananju civilizaciju karakterie urbano drutvo, a na svjetskom nivou oko 50% populacije ivi u gradovima u Europi 80%, a u Bosni i Hercegovini oko 70%.4

Karta 1: Podruja koncentracije stanovnitva i saobraajna infrastruktura Bosne i Hercegovine, 1991. godine, 4 www.weebly.com/Bosna i Hrcegovina

Izvor: prema SPUFBIH 1997. godine

3. Problemi u urbanom razvoju Bosne i Hercegovine

3.1 Izrazita demografska koncentracija i polarizacija u Bosni i Hercegovini

Istraivanjima je utvren izrazit regionalni disparitet u novijem demografskom razvoju koji se ogleda u nervnomjernom razmjetaju stanovnitva Bosne i Hercegovine, snanim procesima urbanizacije i izrazitoj depopulaciji sela, te u prostorno diferenciranim procesima koncentracije i polarizacije demografskog razvoja Bosne i Hercegovine. Procese demografskog rasta gradova i demogradskog pranjenja sela, potaknuti procesom primarne urbanizacije, uvjetovao je prostorno polariziran demografski razvoj Bosne i Hercegovine. arite tako polariziranog demografskog razvoja Bosne i Hercegovine je sarajevska urbana aglomeracija, odnosno ira sarajevska socijalno-ekonomska regija, u kojoj se pod uticajem Sarajeva odvija dinamian proces koncentracije stanovnitva. Pored Sarajeva, vodea sredita demografske polarizacije, jo su i makroregionalni centri Banja Luka, Tuzla i Mostar. Na nioj regionalnoj razini arita polarizacijskog demografskog razvoja je vei broj regionalnih centara kao to su: Biha, Doboj, Bijeljina, Zenica, Travnik i Livno. Proces demografskog pustoenja sela je posljedica industrijalizacije, deagrarizacije, urbanizacije i proces sveopeg drutveno-privrednog zaostajanja bosanskohercegovakih sela i agrarnih podruja, kao i procesa demografske koncentracije i polarizacije koji su uvjetovali pretakanje stanovnitva iz ruralnih i agrarnih perifernih i semi-perifernih regija Bosne i Hercegovine, sa jednostavnom privrednom strukturom i slabom funkcionalnom diferencijacijom, u regije izrazite populacijske koncentracije i gradove sa izrazitom funkcionalnom diverzifikacijom.

3.2 Polarizacija u urbanom razvoju Bosne i Hercegovine Polarizacija u urbanom razvoju Bosne i Hercegovine se ogleda u vrlo dinaminom monocentralizmu metropole, odnosno rastu dominacije Sarajeva i makroregionalnih centara Banja Luke, Tuzle i Mostara, to je intenzivirano posljedicama rata, tokom kojeg se najvei broj izbjeglih i raseljenih iz ratom zahvaenih podruja naselio u njima, a sada se iz objektivnih razloga ne mogu ili sporo vraaju. To je sa svoje strane pojaalo proces polarizacije urbanog razvoja spomenutih gradova, i dodatno provincijaliziralo ostali dio Bosne i Hercegovine i stimuliralo daljnje preseljavanje stanovnitva i koncentraciju kao to je to sluaj npr. kod Trebinja, Foe i Gorada. Ti su gradovi prije 1992. godine imali znaenje regionalnih centara, koje su u savremeno doba, dejtonskim politiko-teritorijalnim ustrojem izgubili.

3.3 Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine

Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine nakon 1995. godine posljedica je uspostave dejtonskog politiko-teritorijalnog ustroja. Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine ogleda se u: dezintegraciji urbanog sistema Bosne i Hercegovine; dezintegraciji krupnih urbanih sistema; i dezintegraciji oko 7% cjelokupnog broja bosanskohercegovakih naselja (304) i dr. Karta 2 : Dezintegracija naseobinske strukture Bosne i Hercegovine, du MLR-a

Izvor: Nurkovi, Miri, 2005a, 34

Posljedice dezintegracije naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine su brojne i sloene i manifestiraju se gotovo na sve komponente drutveno-ekonomskog razvoja. Dezintegracija urbanog sistema Bosne i Hercegovine koja se manifestira kroz dezintegraciju urbane mree i funkcionalnih veza i odnosa izmeu naselja, koje su uspostavljene tokom dugog vremena. Dejtonskim politiko-teritorijalnim ustrojem (meuentitenskom linijom razgranienja) dezintegrirana je osnovna kima urbanog ''T'' sistema Bosne i Hercegovine transferzalno (Bosanski amac, Doboj, Zenica, Sarajevo, Mostar, apljina) i longitudinalno (Biha, Prijedor, Banja Luka, Doboj, Tuzla, Zvornik). Isto tako, meuentitenskom linijom su dezintegrirani krupni urbani sistemi, kao to je Sarajevo, Doboj i dr., kao naseobinski sistem u cjelini, to pokazuje dezintegracija 304 bosanskohercegovaka naselja. Prostorno je taj proces najizraeniji u prostoru rijeka Usora i Sprea, zatim u prostoru Sarajeva, Gorada i Jajca. Karta 3. Karta Bosne i Hercegovine sa linijom koja predstavlja gradove u obliku slova T

Izvor:www.bih-x.com

Karta 4: Dezintegracija urbanog sistema Bosne i Hercegovine du MLR-a

Izvor: prema SPUFBIH 1997. godine

3.4 Problem ruralizacije gradova Bosne i Hercegovine

Proces svojevrsne ruralizacije gradova Bosne i Hercegovine koji se odvija u savremeno doba u neposrednoj je vezi s izrazitijom koncentracijom stanovnitva. Naime, usljed ruralnog ratnog i poratnog egzodusa, velike nezaposlenosti (stopa nezaposlenosti 2002. godine iznosila je 46%), siromatva (BDP po stanovniku 2002. godine u Bosni i Hercegovini iznosio je 1 310 USA $) niskom razinom pismenosti i kvalificiranosti itd., onog stanovnitva koje je posljednjih 15-ak godina naseljavalo gradove i prigradska podruja.prenaglo naseljenje i esto stihijske graene, periferije bosanskohercegovakih gradova esto poprimaju poluseoski nain ivota, koji rijetko dopire do sredita gradova. Sasvim je sigurno da je proces urbanizacije, tj. prodiranja gradskog naina ivota u okolice bosanskohercegovakih gradova snaniji i relevantniji proces, ali ne treba izgubiti iz vida probleme koji proizilaze iz prenagle urbanizacije esto kvantitetnije nego kvalitetnije. Radi se o vrlo sloenim sociolokim i socijalno-geografskim procesima bre transformacije ivota, koji ponekad uvjetuju i niz psihosocijalnih problema.

3.5 Problem socijalno-geografske diferencijacije urbanog sistema Bosne i Hercegovine

U posljednje vrijeme (od 1992. godine) u bosanskohercegovakim gradovima odvija se vrlo intenzivan proces socijalno-geografske diferencijacije, koji se, kao vrlo sloen proces ogleda u: socijalnoj topografiji i socijalnoj segregaciji koja se odvija unutar urbanih sistema; tercijalizaciji, odnosno izrazitoj funkcionalnoj preobrazbi; preobrazbi socioekonomskog poloaja stanovnitva bosanskohercegovakih gradova; suburbanizaciji, koja se manifestira kroz preseljavanje iz sredinjih dijelova u okolicu; reurbanizaciji; i citizaciji.5

ZAKLJUAK
Naselja Bosne i Hercegovine meusobno se bitno razlikuju, kako prema svojoj veliini, tako i prema izgledu, prostornoj i funkcionalnoj strukturi i drugim obiljejima. Te razlike su rezultat 5 Nurkovi S., 2006, Savremeni socijalno-geografski problemi regiolnog razvoja Bosne i Hercegovine;

djelovanja mnogih inilaca, meu kojima su najznaajniji: prirodni uslovi, historijsko-kulturni razvoj i drutveno-ekonomski. Tokom druge polovine XIV i prve polovine XV stoljea, zapoinje faza izrazito urbanog razvoja u Bosni i Hercegovini, nastankom i razvitkom vie malih gradskih naselja. Meutim, urbanizacija u savremenom smislu intenzivno se razvija u Bosni i Hercegovini tek poslije Drugog svjetskog rata. Urbana industrijalizacija i elektrifikacija, depopulacija ruralnih/seoskih predjela i naselja, irenje saobraajne mree i razvijanje moderne proizvodnje, izazvali su naglo irenje gradova ili urbanizaciju dotada agrarnih podruja. Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine nakon 1995. godine posljedica je uspostave dejtonskog politiko-teritorijalnog ustroja. Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine ogleda se u: dezintegraciji urbanog sistema Bosne i Hercegovine, dezintegraciji krupnih urbanih sistema idezintegraciji oko 7% cjelokupnog broja bosanskohercegovakih naselja. Posljedice dezintegracije naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine su brojne i sloene i manifestiraju se gotovo na sve komponente drutveno-ekonomskog razvoja Gradovi se sve vie doivljavaju kao motori nacionalnih i regionalnih ekonomija, a oni posjeduju veliki kapacitet za promovisanje razvoja zajednice, socijalno povezivanje urbane kulture i identiteta.

LITERATURA I IZVORI

1. Enciklopedija Jugoslavije 2, 1982, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb; 2. Nurkovi S., 2006, Savremeni socijalno-geografski problemi regiolnog razvoja Bosne i Hercegovine; 3. Vresk M., 1990., Osnove urbane geografije, kolska knjiga, Zagreb; 4. Zubevi O., Nurkovi S., Spahi M., 1998: Geografija za II razred Uiteljske kole, Federalno ministarstvo obrazovanja, nauke i sporta, Sarajevo; 5. www.weebly.com; 6. www.sarajevo.ba;