a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10
MC CH HC TP:

E-

C 50 n 60 ni la phun (volcanoes erupt) mi nm trn ton th gii. M c t 2 n 3 v phun (ni la) mi nm, ch yu l Alaska. Nhng v phun ny thng xy ra nhng vng dn c tha tht ca th gii nhng khi m mt trong s xy ra vng dn c ng c th hu qu s rt thm khc. Trong 100 nm qua c khong 100.000 ngi cht bi cc v phun ni la trong ch trong thp nin 1980 c 285.00 ngi cht. Trong qu trnh pht trin dn s, ngy cng nhiu ngi sng trn nhng sn ca nhng ni la hot ng v tim tng. Do vy, nhng nc ng dn c vi nhiu ni la hot ng nh Nht Bn, Philippin v Indonesia th s c bit nguy him. Pha Ty ca nc M, mt phn Alaska, Hawaii v Ty Bc Thi Bnh Dng u c nhng ni la hot ng v tim tng, mt vi trong s nm gn thnh ph vi dn c ln hn 350.000 ngi. Nhng ngn ni la trong lch s v nh hng ca n Tn ni la hoc thnh nh hng ph Vesuvius, Italy, 79 sau Ph hy Pompeii v git cht 16000 ngi. Thnh ph b cng nguyn vi lp bi hot ng ca ni la v c pht hin nm 1595. Skaptar Jokull, Iceland, Lm cht 10000 ngi (nhiu ngi cht v i) v nhiu 1783 vt nui trn o. N cn lm mt 1 s v ma Scotland. Tombora, Indonesia, S lnh i ton cu, to ra nm khng c ma h. 1815 Krakatoa, Indonesia, S n ton cu, 36000 ngi cht. 1883 Ni la Pelee, Tro thi lm cht 30000 ngi trong pht chc. Martinique, 1902 La Soufriere, St. Vincent, Lm cht 2000 ngi v l nguyn nhn lm tuyt chng 1902 ngi Carib, n Ni la Lamington, Lm cht 6000 ngi. Papua New Guinea, 1951 Villarica, Chile, 1963- Lm 30000 ngi phi s tn khi nh. 1964 Ni la Helgafell, o Lm 5200 ngi phi s tn khi nh. Heimaey, Iceland, 1973 Ni la St.Helens, Lung hi, mnh vn v dng bn lm cht 54 ngi, Washington, M, 1980 ph hy hn 100 ngi nh. Nevado del Ruiz, Dng bn lm t nht 22000 ngi cht Colombia, 1985

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10
Ni Pinalubo, Phillipines, 1991 Ni la Unzen, Nht Bn, 1991

E-

Ting n khng khip, dng tro, dng bn cng thm cn bo nhit i lm cht hn 300, vi ngn ngi phi s tn Dng tro v nhng hot ng khc ca ni la lm cht 41 ngi, t chy 125 ngi nh v hn 10 ngn ngi phi s tn. Ngun: C. Ollier, Volcano (Cambridge, MA: MIT Press, 1969). Mc tiu hc tp ca chng ny: Lm quen vi cc loi ni la chnh, cc loi chng sinh ra v s sp t kin to mng ca chng. Bit c nh hng chnh ca hot ng ni la bao gm: dng lava, nham thch, dng vn/ dng bn. Hiu c cc phng php nghin cu hoat ng ca ni la c th a ra nhng kt qu tt hn v vic d on s phun ni la gm c hot ng a chn, s thay i cch v a hnh, s thot kh v lch s a cht.

I/ NI LA (VOLCANO) :
1/ nh ngha: Ni la l hot ng gii phng cc dung nham trong lng t ln trn b mt v t di p lc ca nng lng tch ly, thng qua knh dn l ng ni bung magma vi b mt v t. Nh vy e mt ni la hot ng cn c cc iu kin sau y: + Mt tch t magma c nng lng tch ly ln. + Mt ng dn t bung magma n b mt v t. + Vt liu do ni la phng thch c nhit rt ln t > 9000C- 12000C, do vy c sc tn ph rt ln, thiu hy hu nh ton b cc cng trnh v vt liu trong vng n i qua. 2/ Cc sn phm phun tro ca ni la: Cc cht kh: lc u, khi mi phun ra kh ch yu l gm cc cht halogen (Cl, F).Lc ni la ngui, thnh phn kh ch yu c cha lu hunh, sunfua hydro, ammoniac v kh cacbonic. C th phn bit c 5 loi kh phun sau y: Kh kh phun ra u tin, gn nh khng cha hi nc v ch yu gm nhng hp cht ca Cl nh clorua natri, clorua kali, clorua stnhit gn 5000C. Kh phun acid cha acid clohydric, anhydric sunfuaro v hi nc. Nhit t 3000C n 4000C. Kh phun bazo cha clorua amon, kh phn gii s cho amoniac t do. Nhit t 1000 n 3000C. Kh phun lu hunh hay sunphta ch yu gm c hi nc v kh sunfua hydro. Nhit trn di 1000C.

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Kh phun cacbonic hay mopheta gm c kh cacbonic. Nhit di 100 C. Kh phun cacbonic phun sau cng, c khi cch sau hot ng ni la hang chc n hng trm nm. Cc cht lng: Cc sn phm cht lng ca ni la l lava (dung nham). Lava l magma tro ra khi ming ni la nhng thot mt nhiu cht kh ha tan trong khi phun ra ngoi mt t. i vi ni la ngi ta phn ra lm hai loi lava: acid v bazo (trung gian gia hai loi ny l lava trung tnh). Lava acid ngui chm, qunh, kh chy, nhit t 7000 n 10000C. Lava bazo lng, d chy, ngui nhanh, nhit t 11000 n 12000C. Cc sn phm c: gm cc bom ni la, cui ni la, ct v tro ni la. l cc sn phm lava b phun vo khng kh ri c li v ri xung sn ni la. 3/ Cc loi ni la: Mi loi ni la u c nhng c im hot ng ring m phn ln l do nht ca magma . nht magma (Magma viscosity) c xc nh ch yu bi thnh phn SiO2 bin i t 50 n 70% v nhit ca n. V hnh dng: cc ni la c chia thnh 3 loi: a. Ni la hnh khin (Shield volcanoes): Ni la dng khin c th c xem l ni la ln nht. Chng ph bin o Hawaii v cng c tm thy Iceland v mt vi ni vng Ty Bc Thi Bnh Dng. Tuy chng c hnh dng ging nh vm thoi hay dng khin, chng nm trong s nhng ngn ni cao nht ca Tri t, khi o t y thng nm trn thm i dng. c im chung ca cc ni la dng ny l phun khng gy n; Nguyn nhn l thnh phn tng i thp ca silica trong magma (khong 50%). Loi ph bin ca magma l basalt. Thnh phn ch yu ca n l khong feldspar v cc khong vt c tnh st t. Ni la dng khin c xy bt kn gn nh hon ton t nhiu dng lava nhng chng c th sinh ra rt nhiu bi ni la (tt c cc cc dng mnh v tro ra mt cch d di t ni la) u
3

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

c gi l vn ni la. S tch ly bi ni la gn ming phun c th to thnh nhng im c trng nh l x ni la hnh nn. S tch ly bi ni la to thnh cc trm tch nham tng. Cc trm tch nham tng c th c c kt to thnh nham tng. dc ca cn ni la dng khin rt thoi gn nh (khong t 3 n 5 0) nhng li tng dn (n khong 100) sn. S thay i ny c lin quan n nht ca dng lava. Khi magma i ra khi ming ming phun nh ca ni la th n kh nng v dng chy d dng nhng khi n chy xung pha bn ca ni la th ngui v tr nn do hn v vy n cn dc ln hn c th chy xung xa hn. Tuy nhin, chy xung sn khng phi l qu trnh duy nht m dng lava di chuyn ra khi ming ni la. Magma c th di chuyn nhiu kilomet lp di cc vi lava. Nhng vi ny thng rt gn vi b mt, nhng chng bo v magma, gi cho magma nng v d chy. Sau khi lava ngui v kt tinh, to thnh ,cc vi lava c th c li nh l nhng h thng hang ng di v un khc ngon ngoo Chng to thnh nhng ng dn nc ngm t nhin v c th gy ra nhng vn kin trc khi gp phi chng trong qu trnh xy dng. b. Ni la kt tng (Composite volcanoes): Nhng ngn ni la kt tng c bit n bi dng hnh nn p. in hnh l nhng ngn ni la M nh l ni St.Helens v Rainier, c 2 u nm bang Washington. Nhng ngn la kt tng c kt hp bi magma c thnh phn silica trung bnh (khong 60%), magma ny c do cao hn magma ca nhng ni la hnh khin. Loi thng dng l andesite, c cu to ch yu bi cc feldspar giu natricacbonat v vi, nhng khong vt c tnh st t cha mt lng nh thch anh. Ni la kt tng c c trng bi s pha trn ca cc hot ng gy n v cc dng chy lava. Kt qu l, cc ni la c to bi s sp xp qua li ca cc a tng trm tch nham thch ni la v dng chy lava c gi l ni la tng. Nhng ngn ni ny c sn ng bi v gc ngh (gc dc ln nht cho vt liu lng chy xung) cho nhiu trm tch nham tng khong t 30-350.
4

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Do cc hot ng gy n v s xy ra kh thng xuyn, dng ni la ny l nguyn nhn ca hu ht cc tai bin ni la gy cht chc v hy dit trong lch s. V n ca ni la vo nhng nm 80 chng minh rng nhng ni la kt tng ny c th to ra nhng v n khng l theo phng ngang. c. Ni la mi vm (Volcanic domes): c t trng bi nht ca magma vi thnh phn silica tng cao (khong 70%). Loi ph bin l rhyolite bao gm phn ln l kali v khong feldspar giu soda (soda-rich feldspar), thch anh v mt lng nh khong cht c tnh st t. Hot ng ch yu ca ni la dng mi vm gy n nn lm cho n tr nn rt nguy him. Mt.Lassen nm ng Bc California l 1 v d in hnh cho ni la dng hnh ny. Hng lot v n Mt.Lassen t 1914 n 1917, gm mt v n kinh hong theo phng ngang ph hy c mt khu vc rng ln. V c ch hot ng: cc ni la c chia thnh bn kiu: a. Ni la phun tro: Ni la hot ng theo kiu chy trn dung nham nng lng ln trn b mt. kiu hot ng ny c trng cho dung nham c thnh phn mafic (dung nham bazan), bn knh lan truyn v vn tc lan truyn ph thuc vo nht ca dung nham v dc ca a hnh. Nhn chung, dung nham ni la c nht thp, vn tc lan truyn ln khi dc a hnh cao. Kiu hot ng ny to thnh cc ni la hnh khin, phn b rt rng. Ni la phun n: Ni la c tch ly nng lng ln, do vy hot ng bn pht mnh lit, phng thch vo mi trng cc vt liu trng thi rn (tro, vt liu vn), dng lng (dung nham) v cc kh. y l kiu phng thch dung nham acid- c nht thp, trong thnh phn c nhiu hi nc v cht bc. Bn knh nh hng quy m bng n - phu thuc vo nng lng tch ly, cao phng thch vt liu, thnh phn vt liu v iu kin kh tng. c. Ni la hot ng hn hp:
b.

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Qu trnh hot ng c xen k hot ng phun n v phun tro lin quan n vic tch ly nng lng v s bin ng trong thnh phn dung nham. d. Ni la phun kh: Thnh phn dung nham rt acid, do vy rt qunh c, dung nham c n ln lp kn ming ni la v cc kh ng hnh c gii phng to thnh cc m my nng . V v tr pht sinh ni la: ni la xut hin gn lin vi cc n v xung yu kin to. t c ch hnh thnh v pht trin cc n v kin to, ngi ta phn bit hai nhm ni la kin to: a. Ni la ca trng sut cng dn: Nhng ni la ca trng sut cng dn lin quan n ni i ln ca hai dng i lu, hay ni cch khc y l cc ni la nm i tch gin ca hai mng kin to v d ai ni la Thi Bnh Dng hoc cc cc ai ni la cc i rift lc a. Vt liu ca ni la thuc trng sut cng dn thng c thnh phn mafic do xut pht t lp manti, nhit dung nham rt ln (>10000C), do vy hot ng theo kiu chy trn. Th d v kiu kin to ny l cc ni la qun o Hawaii. Cc lp ph bazan rng ln (cc cao nguyn bazan) lin quan n cc t phun tro khe nt trong giai on Kainozoi cng c xp trong nhm ny. b. Ni la ca trng sut nn p : Nhng ni la thuc trng sut nn p phn b` ni hi t ca hai mng kin to, thng gia mng i dng v mng lc a. S hi t ca cc mng l thng l h qu ca s hi t hai dng i lu trong lp manti. Vt liu ni la thng c thnh phn hn hp (pha trn vt liu c ngun gc manti vi sn phm ti nng chy v trm tch) hoc ch n thun l sn phm ti nng chy lp v cng do ma st v do a nhit. Do vy, dung nham ni la c cha nhiu cht bc nh hi nc, nng lng tch ly ln v th ni la hot ng ch yu theo kiu phun n. Ni la ca trng sut nn p cng thng hot ng theo kiu hn hp. Ni la hot ng theo kiu hn hp l ni la va hot ng theo kiu phun n v theo kiu phun tro. Cc kiu hot ng ny thng an xen nhau trong mt t hot ng (thng th phun n trc ri n phun tro) hoc cc kiu hot ng phun n v phun tro ni tip nhau trong cc t hot ng khc nhau. Di ch ca kiu hot ng hn hp l cu to phn lp ca ci ni la, cc vt liu dung nham chen nhp vi cc vt liu vn ni la. Th d in hnh l ni la Paracutin nm pha Ty thnh ph Mexico thuc ai Thi Bnh Dng, bt u hot ng vo ngy 20/2/1943, xut pht t mt khe nt trn cnh ng ng. Bt u bng mt lot cc trn n, tro, bi, kh v vn bn tung trn bu tri; sau hai ngy phun n, dung nham bt u xut hin, sau 5 ngy phun tro mt ci ni la cao 100m c hnh thnh, t ci ni la dung nham tip tc tro ra. Sau 15 tun hot ng ni la hon ton chuyn sang hot ng phun tro. Mt nm sau

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

S di chuyn ca cc mng kin to l nguyn nhn chnh gy ra ni la

ci ni la t cao 425m. Sau 9 nm hot ng ni la mi gii phng ht nng lng v tr v trng thi yn ngh. 4/ Ngun gc ni la (Volcano origin): Nguyn nhn ca hot ng ni la l lin quan trc tip n kin to mng. Vic hiu ngun gc kin to ca cc loi ni la khc nhau gip gii thch c s khc bit v mt ha hc ca cc loi . Hn 90% ni la c lin quan n cc ra kin to mng, hu ht phn cn li c gy ra bi cc im nng (hot spot). V hn 80% magma ni la Tri t b y ra ngoi tm ko di ca i dng. Cc tm ko di ca i dng ny l ni l tng cho hot ng ca ni la v 3 l do: c nhit cao, quyn mm c t n qu nng. quyn mm c mt lng nh SiO2. Cc mng i dng phn k v magma dng ln lp y cc khe nt. y l magma basalt c nhit cao, t do, d dng thot ra khi kh. Tm ko di kt hp tt c cc nhn t thc y magma phun n ho bnh. Cc i ht chm gii thch s phun ca 7-13% magma. Cc mng i xung mang v basalt vi trm tch bo ho vo trong cc i nng hn. Nc tn ti di im nng chy ca . Mt phn magma basalt dng ln lm tan chy v lc a m n i qua. Chng thm vo mt t cht lng mi c cu to khc nhau lm nng cc chm
7

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

magma. Mi chm magma dng ln c cu to ring bit nhng chiu hng c bn l tng t l SiO2, nht v kh nng gy n ca magma bi vic gi ngy cng cht ch trong cc kh. p sut kh y dung nham ln b mt tri t v khi gp bt k k nt no n s tro ra to ra phun ni la. Trong khi phun vt cht vn p ni dc theo sn ni v to thnh mt a hnh mi. Khi magma c gii phng ht th s phn sut ca ni la dng. Lp magma che ph trn b mt ha rn tch t trn cc khe nt v gi cho hnh dng c nh cho n khi c sc p khc mnh to nn mt t phun sut mi. t gy chuyn dng t hoc khng lin quan n ni la. iu c th hiu c khi xem xt trn khng gian ba chiu. Ti t gy chuyn dng, hai mng trt theo chiu ngang v l ra quyn mm nng bn di. T cc thm ho ca ni la, s khc nhau l d hiu. Ni la i dng basalt tng i ho bnh, trong khi magma andesit-ryolit trong ni la i ht chm th d n v nguy him. Khng may thay con ngi li thch tp hp sinh sng ti cc ranh gii gia bin v lc a, ni m hu ht cc ni la nguy him hot ng. Thng thng con ngi nghin cu ni la da trn cc c tnh ring bit l hot ng, ng hay tt hn. Bi v hi vng ln rng ni la s tt v t ai gn s c ch cho s dng m nhiu ni la ng khng c cng b. M li khng xem xt iu ny: thng thng i ht chm ko di c 10 triu nm v ni la hot ng trong c thi gian y. Mt ni la ring r c th hot ng hng trm, hng ngn, thm ch hng triu nm,mc d n ng n hng th k gia nhng trn phn xut. nhn bit trng thi hot ng ca ni la ta da vo hnh dng ca n. Hot ng ni la nhng dy gia i dng sinh ra basalt. Ni m c s m rng ca h thng dy ny trn t lin, nh Iceland, ni la dng khin c hnh thnh. basalt, vi hm lng silica tng i thp, tun ra trc tip t quyn mm nh magma, trn ln rt t vi nhng khong vt khc tr v i dng, c cu thnh bi basalt. S hot ng ca ni la dng khin pha bn trn im nng (hot spot) nm di tng thch quyn. V d, ni la Hawaii v tr rt tt nm trong mng Thi Bnh Dng hn l gn ranh gii ca mt mng. Hin nay, mi ngi tin rng c mt im nng di mng Thi Bnh Dng ni m magma c pht ra. Magma di chuyn i ln qua cc mng v sinh ra cc ni la y bin v cui cng c th tr thnh mt hn o. Bi v ti o Hawaii cc mng di chuyn d di t hng Ty Bc qua cc im nng n nh, mt chui cc ni la chy theo hng Ty Bc ng Nam c hnh thnh. By gi, Hawaii gn im nng v tri qua s hot ng v pht trin ca ni la. Cc o Ty Bc nh Molokai v Oachu r rng di chuyn ra xa im nng nh cc ni la nhng o ny khng cn hot ng na. S hot ng ca ni la hn hp lin quan ti ni la andesitic v cc i suy gim. y l nhng ni la ph bin c tm thy xung quanh vnh ai Thi Bnh Dng. V d ni la vng Cascade ca Washington, Oregon v California c mi

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

lin h vi i suy gim Cascadia (hnh bn). ni la andesitic c hnh thnh ti i suy gim, ni m a magma ln trn ln vi c v i dng v v lc a. Bi v v i dng c cha thnh phn silicate cao hn magma, hnh thnh nn c hm lng silicate trung bnh. S hnh thnh nn nhng v v a hnh hm cho t hot ng phun tro, y l mt v n cc k ln. Nhng s phun tro cng vi s c mt ca rhyolitic , ny c sn sinh khi magma di chuyn xung v trn ln vi v lc a. rhyolitic cha nhiu silicate hn nhng loi ni la khc v n cha mt lng ln silicate ca lp v lc a. Nhng ni la c hnh dng vm d khng phi lun lun to ra nhng trn phun tro hnh thnh nn a hnh hm cho, th thng c tm thy nhng khu vc ca cc i suy gim (subduction zones) v nhng vng phun tro magma rhyolitic cha nhiu silicate. Cuc tho lun ngn ca chng ti ny khng th gii thch c ht s khc nhau v thnh phn cu to v hot ng ca cc loi Basaltic, Andesitic v Rhyolitic. Tuy nhin, n a ra c mi quan h c bn nht ca kin to mng vi hot ng ni la v ni la. 5/ c im ca ni la (Volcanic feature): Nhng c im ny gm c: ming ni la (crater), hm cho (caldera), ming phun ni la (volcanic vent), mch phun (geyser), sui nc nng (hot spring). Ming ni la, hm cho, ming phun ni la: Ming ni la: Ming ni la l ni gii phng nng lng tch ly v phng thch vt liu, l ch lm thng thy nh ca ni la. Chng c to ra bi s n hoc s sp v c th c dng y phng hoc dng hnh phu. Ming ni la (thng c ng knh vi km) nh hn nhiu so vi hm cho - rt ln, thng l nhng ch lm trn l kt qu ca s n magma v s sp xy ra sau . Ming cc ni la tt hoc khng hot ng thng cha y nc, to thnh cc h ni la nh Nam Ty Nguyn. Theo ngun gc c th chia ra 3 kiu ming ni la: Ming ni la tch t, c to thnh tch t vt liu b y ra khi ng ni la.
a.

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Ming ni la do n, trong c cc thnh to trc b ht tung i do lc nn p ca kh b giam hm bn trong ni la. Ming ni la b h thp do s sp ca cu trc ni la, hoc do s mt ch da bn trong, hoc do khong trng to thnh v magma thot ra ngoi, hoc do magma h xung v mt kh, kt qu l to ra mt khong trng bn trn. Kiu ny quyt nh s thnh to ca cc st trng ln caldera. Hm cho: Vt liu c a ra ngoi ni la di dng dunh nham, hoc di dng tuf, nhiu khi t ti nhiu kilomet khi. S thi kh ra ngoi mt khi lng vt cht ln nh vy dn dn s thiu ht khi lng bn trong gy sp ca cc phn phn bn ngoi. V vy, xung quanh ni la v l magma ca n hnh thnh cc i nt v v ln chm c dng gn hnh trn. Kt qu l hnh thnh g ni hnh trn bao quanh mt trung tm h thp c tn l hm cho (caldera).

Ming phun ni la: Ming phun ni la c m cc khong vt ni la (lava v vn ni la) c phun trn b mt tri t. Ming phun l nhng ng dn trn gh gh hoc cc vt nt ko di xuyn sut ch magma c phun ra.

10

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10
b.

E-

Sui nc nng v mch phun: Sui nng v mch phun l nhng c trng thy hc c tm thy mt s khu vc ni la. Nc ngm hnh thnh v tip xc vi nng tr nn nng, v trong mt s trng hp nc nng chy ra trn b mt nh l sui nc nng hoc sui nhit (thermal spring). Him hn, h thng nc ngm di b mt lin quan ti nhng kiu hnh lu thng v t nng to ra s gii phng c chu k ca hi nc v nc nng trn b mt, mt hin tng c gi l mch phun nc. Nhng lu vc v cnh ng c mch phun ni ting th gii c tm thy Iceland, New Zealand v cng vin quc gia Yellowstone Wyoming.

S phun ca hm cho (Caldera eruption): Ming ni la khng l hay hm cho rt him khi hnh thnh nhng li hot ng rt mnh lit. Khng c bt k hot ng no xy ra trn tri t ny cch y vi ngn nm nhng t nht 10 v phun xy ra trong hng triu nm trc, 3 trong s l Bc M. Mt v phun hm cho ln c th y ra ti 1000km3 vn ni la m phn ln l tro (gp khong 1000 ln khi lng tro c a Mount St.Helens phun ra vo nm 1980), to ra mt ci ming ni la c ng knh khong 10km v bao ph mt khu vc c din tch vi chc ngn km2. Lp trm tch dng tro v ma tro c th dy 100m gn vi vnh ca ming ni la v 1m hoc hn 100km cch xa ngun. V hot ng hm cho xy ra gn y nht Bc M l khong 600.000 nm trc ti vn quc gia Yellowstone Wyoming v 700.000 nm trc ti Long Valley, California.
c.

11

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Hot ng ch yu ca s phun hnh thnh hm cho c th rt nhanh ch trong vi ngy n vi tun nhng khng lin tc s hot ng vi cng thp hn c th vn tn ti trong 1 triu trm. Do vy, s kin Yellowstone li sui nc nng v mch phun bao gm Old Faithful trong khi s kin Long Valley li tai bin ni la tim n. Trn thc t, c hai mt vn cn c kh nng sinh ra ni la hot ng bi v magma vn cn hin din nhng su khc nhau bn di y hm cho. Cc hm cho u l hm cho hi sinh v y ca chng to hnh vm ln pha trn mt cch chm chp t khi s phun n hnh thnh nn chng. 6/ S phn b ca ni la: Trn b mt Tri t ni la phn b tp trung thnh bn khu vc r nt: Vnh ai ni la Thi Bnh Dng, bao gm Thi Bnh Dng, cc o v b bin nhn ra Thi Bnh Dng ca lc a Chu M v Chu . Di a Trung Hi chy theo v tuyn. Di i Ty Dng chy thao phng kinh tuyn, dc theo gia i dng ny chch nhiu v pha ng hn. Di ng Phi chy theo phng kinh tuyn t Hng Hi n gn Mozambic. Trong lch s ngi ta bit c 440 ni la hot ng, trong trn 340 ni Thi Bnh Dng v khong 100 ni la i Ty Dng v n Dng. Phn ln ni la tp trung trn cc i dc theo ra i dng, v d cc ni la ven Thi Bnh Dng to thnh vng la Thi Bnh Dng. Trn lc a rt him ni la hot ng, ch c ng Phi c mt di hot ng kin to tch cc chy theo hng Bc Nam, ko di t Hng Hi n Mozambic, nhiu h thng t gy v ni la ang hot ng trong phm vi di kin to tch cc ny. Vnh ai Thi Bnh Dng l ni c nhiu ni la nht trn th gii. Ti Vin ng ca Nga, trn cc o Aleuti c chng 40 ni la, trn bn o Kamshatka c khong 40 ni la, trong c 13 ni la ang hot ng. Ni Kliusevski cao 4850 m l mt trong nhng ni la cao nht th gii, c khong 7 -8 nm li phun mt ln, t ni ny thot ra nhiu fumarol, nhiu sui nc nng v nhiu vi nc phun. Cc ngn ni Kronot v Zhupanov l nhng ni la tt. Trn qun o Kutil c trn 20 ni la, trong c chng mt na ang hot ng. Trn cc o Nht Bn c trn 200 ni la, trong 40 ni la ang hot ng, c nhng ni la c nhiu ngi bit n nh Ph S, BandaisanTi nam v ty nam Thi Bnh Dng c nhiu ni la trn qun o Philipin, qun o Indonesia (Borneo, Clebe, Java). Trn o Java c hn 100 ni la, trong c 20 ni la cn ang hot ng, 10 ni la vo giai on phun kh lu hunh, cc ni la ny cao t 2000 n 3000m. Ni la Krakatau nm gia Sumtra v Java ni ting vi t phun ngy 20/4/1883. Trn o Tn Ghine c 5 ni la, trn a phn Austrlia ch gp ni la tt min Victoria, Newzeland v Chu Nam Cc cng c mt s ni la. Vng ni la Thi
12

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Bnh Dng ko di tip theo b pha ty ca nam v bc Chu M, ti y c cc ni la ang hot ng trong min t la ( cc nam ca Nam M), trong dy ni c trn 200 ni la.C nhiu ni la cch xa i dng 150 n 300 km, ngn ni la Cotopatxi l ni la cao nht th gii (5960 m). c trng ca dng ni la ny l khi phun c th tung nhng khi nng ti 200kg i xa n 14km. Ngay chnh gia Thi Bnh Dng, cc ni la hot ng trn cc qun o Hawai, Tn Bretagne, Bismarck, trn cc o Solomon, Fidji, Samoa, Tahiti v Mkize. Ti y c ti 40 ni la ang hot ng trong hai ngn ni la Mauna Loa v Kilauea (qun o Hawai ) l ni ting nht. Ni la Pele trn o Martinic thuc qun o Antille hot ng mnh m vo nm 1902. Mexico, phn pha ty ca Bc M, trong phm vi dy Siera Nevada v Alasca, u c ni la ang hot ng. Trong di i Trung Hi, ni la thng phn b dc theo b bin, trn cc o ca a Trung Hi, mt s nm trong cc vnh. Trong s nhng ni c bit n nhiu nht l Vesuve trn b vnh Napoli, Stromboli v Vuncano qun o Lipari, Etna o Sicile, Panteleriaj gia Sicile v Chu Phi, Santorin trn o Phira thuc qun o Hy Lp. Ko di v pha ng, di ny gm cc ni la tt Tiu , Kazbeck, Elbruse v cc ni la giai on phun solfata nh Ararat v Kavkaz. Ni la Elbruse cao 5633 m, c hai ni la ny u hot ng u T. Trong a phn min ni Vitimski c cc nui la tt Mushketov nm b tri v ni Obrushev b phi sng Vitim. Tip n l nhng ni la va mi tt cch y khng lu Mng C, Mn Chu v ng Siberia. Di i Ty Dng gm nhng ni la phn b trn cc o Ian Maien, Bng o, o Axo, Canari, o Saint Helen v o Tristan da CunhaTrong s cc ni la thuc di ny th ni Hekla cao 1520 m Bng o c bit n nhiu nht. Di ng Phi c cc ni la trong a phn Ethiopi nht l min pha Nam nc ny. Cc ni la Kenia v Kilimandzaro rt ni ting, chng u nm pha ng h Victoria. Ngn th nht cao 5600m, ngn th hai cao 6110m.

13

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Qua nhng iu trnh by trn v s phn b cc ni la hin nay trn th gii chng ta thy r, hn 90% ni la ang hot ng phn b dc theo ra ca cc mng thch quyn. Phn ln cc ni la tp trung vo cc min ven ra i dng, cc min i dng v bin.

Vit Nam hot ng ni la xy ra rt mnh lit vo cui Mesozoi vi kiu hot ng phun n, thnh phn vt liu trung tnh n acid. Trong Kainozoi ni la phun tro pht trin rng ri Ty Nguyn v Nam Trung B to thnh lp ph bazan dy, nay phong ha thnh t bazan rt mu m. u th k 20 hot ng ni la ch cn thy ri rc vng ven bin Nam Trung B. Ni la Nam Trung B c th xut hin, c bit l vng Hn Tro.Tr li lch s, ngy 15/2/1923, nhiu vng thuc c lao Hn (Phan Thit) b chn ng mnh, nh ca nghing ng, ngi ng khng vng. Nhng chn ng ny ko di mt tun lin. Sau , khi i ngang qua c lao ny, thy th trn tu Vacasamaru ca Nht pht hin mt m khi en dng ng, km theo mt ct hi dy c bc cao hn 2.000 m cng vi nhng ting n mnh pht ra tng t. Ngy 8/3 nm , c lao Hn phun ra nhng cht mu xm en, xm nht gm hi nc, bn v t. Trc mi t phun, nhiu ting n pht ra nh bom v hn hp bn bt ln sng la. Ngy 15/3/1923, ni la ngng phun nhng hn o cn nng m v n ngy 20/3/1923, ng t xy ra, ni la phun tr li. Trc t hot ng ca ni la Hn Tro, ngy 8/2/1923, tu ca hi qun Hong gia Anh khi i qua vng ny cn pht hin thm mt hn o khc vi chiu di 30,5 m, cao 0,3 m, cch Hn Tro 3,7 km cng phun la cao 12 m, xung quanh nc xoy rt mnh. Ngoi t hot ng vo nm 1923, ti khu vc Hn Tro v mt s vng xung
14

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

quanh, hot ng ng t v ni la xy ra hai ln vo cui th k th 19 v sm hn na nn c nhiu kh nng ni la Hn Tro c th hot ng tr li.

II/ NHNG TAI BIN NI LA (VOLCANIC HAZARDS):

Nhng tai bin ni la bao gm nhng nh hng s cp (primary effects) ca hot ng ni la l kt qu trc tip ca s phun tro v nhng nh hng th cp (secondary effects) c th do nhng nh hng s cp gy nn. Nhng nh hng s cp gm dng lava (lava flow); hot ng trm tch vn ni la (pyroclastic activity) gm c: tro ri xung (ash fall), dng tro (ash flow)v lung hi bn trong (lateral blast) ; s thot kh- hu ht dng hi nc, nhng i khi l nhng kh n mn v c hi. Nhng nh hng th cp gm dng nhng mnh vn v, dng bn, trt l t v la. A/ Cc tai bin s cp (Primary effects): 1/ Dng lava (Lava flow): Dng lava l mt trong nhng sn phm thng thy nht ca hot ng ni la.Chng c c khi magma ln n b mt v chy trn ln ming ni la hoc ming phun dc bn sn ca ni la. C 3 nhm lava chnh c tn t nhng loi ni la: balsatic (chim hu ht), andesitic v rhyolitic. Dng lava c th kh lng v di chuyn nhanh hoc tng i snh v di chuyn chm. Lava balsatic vi hm lng silic khong 50%, quy nh phm vi ca tc chy. Nhng dng vi hm lng kh v nhit bn ln cao nht di chuyn nhanh nht vi tc lc bnh thng l khong 1m/h; nhng lava ny c kt cu b mt nhn khi chng ha rn. Nhng dng lava balsatic mt hn t kh hn chuyn ng vi t l mt vi mt trong 1 ngy v c kt cu th kch sau khi ha rn. Ngoi l i mt vi dng cc dc ng, hu ht dng lava chy chm con ngi c th d dng chuyn i khi ni m n p ti. Dng lava t ni la Kilauea, Hawaii, hot ng c vi nm. 5/1990 hn 50 ngi nh ngi lng Kalapana b ph hy bi dng lava v 8/1990 lava chy qua phn ca bi bin ni ting Kaimu Black Sand Beach v i vo trong i dng. Ngi lng Kalapana k t nm 1995 gn nh bin mt v phi mt nhiu thp k nhiu vng t ti sn xut tr li. Mt khc,s phun tro,phi hp vi cc qu trnh ca bin, sn sinh nhng bi ct bin en mi. Ct c sinh ra khi lava nu chy xm nhp i dng v nhng mnh v vo trong cu trc ct.

15

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Nhng phng php iu khin:

C mt vi phng thc nh t bom, lm lnh nc v xy dng vch c dng lm chch hng ca dng lava ra khi khu dn c cng nh nhng khu c u tin. Nhng phng thc ny c nhng thnh cng ln tht bi. Chng khng th c mong i ngn chn nhng dng ln v cn c nhng nh gi xa hn na. t bom dng lava c th nghim ngng s pht trin ca chng. N chng t hiu qu cao nht vi nhng dng lava khi lava lng b gi bi mt con knh bng cch lm lava ng li trn ra ca dng chy. Mc tiu l lm ngn chn phn no con knh bng cch lm lava cht ng, lava thot ra vi l trnh t ph hy hn. Th tc c thit lp l t bom thnh cng nhng im cng lc cng cao khi cn thit khng ch him ha.Vic t bom c mt vi ng gp cho nhng nghin cu tng lai nhng trong chng mc kinh nghim ca chng ta dng nh n cung cp s bo v nh trong phn ln cc trng hp. Nhng kt qu ca vic t bom khng th d on c v trong bt k s kin no phng php ny khng th c mong i tc ng n nhng dng ln. iu kin thi tit xu v s d tha khi v s ri ca tn tro cng c th lm gim hiu qu ca vic t bom. Lm lnh nc ca dng lava (lm mt dng chy bi nc) i khi em li thnh cng. in hnh kim sot dng lava Iceland. 2/ Tai bin do trm tch vn ni la (Pyroclastic hazard): Hot ng trm tch vn ni la m t hin tng ni la n trong bi ni la c phun ra mt cch t nhin t ming ni la vo trong kh quyn. C mt vi loi hot ng do nham tng ni la. Trong s phun tro ni la hoc ma tro mt lng khng l ca nhng mnh v , nhng mnh v thy tinh t nhin v kh thot ra mnh vo khng kh bi s n t ni la. S n bn l s n ca kh v tro t mt bn ca ni la. Nhng vt liu c tng ra di chuyn xa khi ni la vi tc khng l, i khi t n vn tc m thanh. Nhng dng vn ni la hay dng tro l mt trong nhng phn gy cht ngi nhiu nht ca s phun tro ni la. Chng l nhng dng thc ca dm tch rt nng-tro, , mnh vn thy tinh ni la v kh-c phun ra t ming v di chuyn nhanh chng xung mt bn ca ni la. Dng dm tch cng c bit n nh nhng dng thc nng,.

16

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

a/ Ma tro (Ash fall): S phun tro tro ni la c th bao ph c hng trm n c hng ngn km2 bng tm thm tro ni la.Phun tro tro sinh ra mt vi tai bin: Thm thc vt,bao gm v ma v cy ci c th b ph hy. B mt nc b nhim bi cn,lm tng tm thi tnh acid ca nc.S tng tnh acid ch ko di vi gi sau khi t phun tro dng li. Ph v cu trc cc ta nh,nguyn nhn bi s tng gnh nng trn nc nh.B dy 1cm tro c th nm vo hn 2.5 tn cn nng ca mi nh vi din tch b mt khong 140m2. Tai bin v sc khe nh kch thch h thng h hp v mt do s tip xc vi tro v kt hp khi cay. b/ Dng tro (Ash flow): Dng tro c th nng n hng trm C v di chuyn vi tc 100km/h xung pha bn ca ni la, thiu tri mi th trn ng i. Chng him khi xy ra khu ng dn c nhng hu qu c th rt thm khc nu khu dn c nm trn ng i ca dng chy. Mt minh chng bi thm xy ra nm 1902 o Ty n ca Martinique. Sng 8/5 mt dng chy nng, tro, hi nc sng rc v nhng kh khc m m xung Mount Pele v qua th trn St.Pierre lm cht 30000 ngi. Mt ngi t trong nh giam l 1 trong 2 ngi sng st v anh ta b chy d di v to thnh so kinh khng. Theo nh a tin, anh ta sng phn i cn li i tua din xic vi ci tn Ngi t St.Pierre. Nhng dng chy nh vy xy ra ni la thuc Ty Bc Thi Bnh Dng trong qu kh v c th xy ra trong tng lai. Mt loi khc ca dng tro l s tro t y, c hnh thnh khi dng magma i ln tip xc vi nc trn hay gn b mt tri t bng s n bng nc v tro d di. Nh mt v n xy ra nm 1911 trn mt hn o Lake Taal, Philipines, lm cht 1300 c dn trn o v b h bng mt s n kinh hong qut qua dng nc. Mt s kin tng t xy ra cng vo nm 1965, ln ny l 200 s sng. S phun tro t y thng kin quan n nhng ni la nh vi minh chn nh Diamond Head,Hawaii. Nhiu ni la tt thuc loi ny c th c tm thy thung lng Christmas Lake, ni cn st li h c trung tm pha Nam ca Oregon v vng Tule Lake thuc Bc California. 3/ Kh c (Poisonous gas): Cc loi kh khc nhau bao gm c hi nc, carbon dioxide, carbon monoxide, sufur dioxide v hidro sulfide c thot ra t

17

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

hot ng ni la. Nc v Carbon dioxide chim hn 90% tng lng kh thot ra. Cc kh ni la nguy him him khi n khu dn c vi nng c. Tuy nhin, sufur dioxide c th tc dng trong kh quyn sinh ra ma acid theo hng gi thi cng vi s phun tro. Cui cng, nng c ca mt s cht ha hc thot ra di dng kh c th c hp th bi tro ni la v ri xung mt t. Rt cuc l tro c kt hp cht ch trong t v trong cy ci-ngun thc n ca con ngi v vt nui. Flo l v d c phun ra di dng acid hydrofluoric c th b hp thu bi tro ni la. N cng c th c i vo trong ngun nc. Nhng ni la ng c th pht ra cc kh trong nhng chu k di cng vi s phun. Mt minh chng t ngt v bi thng vo ti 21/8/1986, khi h Nios Cameroon, Chu Phi, m l thng kh c, hu nh gm c phn ln l carbon dioxide. Kh ny nng hn khng kh v lng li nhng ngi lng gn , lm cht gn 2000 ngi v s lng ln ng vt bng s lm ngt. Suy xt rng carbon dioxide v nhng kh khc phn gii chm trong vng nc y ca h,ni chim gi mt phn ming ca ni la ng. Min l kh ny ha tan trong nc h v c gi li bng p sut ca nc bn trn th s khng vn g. Tuy nhin, nu nc h bng nhin b xo trn bi s l t di nc v nhng trn a chn nh mang nc t di y ln mt (trng hp h Nios), cc kh c th i vo kh quyn. S kin Cameroon khng phi l duy nht, trong nm 1984 s l t di mt nc mt h gn hin nhin m u cho s phn gii carbon dioxide m cp i s sng ca 37 ngi. Nht Bn ni la c kim tra pht hin s phn gii kh c nh hydrogen sulfide. Khi s phn gii kh c pht hin thy nhng bo ng c pht ra khuyn ngi dn s tn n khu t cao thot khi kh. Cc nh khoa hc nghin cu rng h thng cnh bo Cameroon cha hiu qu bi v s phn gii kh xy ra t ngt. Mt khc, s kin hin nhin kh him v khng chc xy ra phn khc ca th gii mt cch u n. Ngy 22/8/1986 h ni la Lakes Niso phun ton l kh CO2 lm cht 1.700 ngi v gia sc, n 1988 h ni la Mamun, cch h Nios khong 100km, li cng phun kh v lm cht 37 ngi theo kiu tng t. Trong khu vc Thi Bnh Dng nhng nguy him tng t gp cao nguyn Ging o Java thuc Indonesia, lm cht 142 ngi.

18 H Nios nm 1986 phng thch kh carbon dioxide v cc kh c khc git cht khong 2000 ngi v nhiu ng vt

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

B/ Cc tai bin th cp (Secondary effects): 1/ L vn v l bn (Debris flow and Mudflow): Nhng nh hng th cp nghim trng nht ca hot ng ni la l dng vn v dng bn, c bit n vi tn Gia-va l lahar. Lahar c sinh ra khi mt th tch ln tro lng ni la v vt phng khc bt u bo ha v d chuyn ng,di chuyn thnh lnh xung tng di. im khc bit gia dng vn v dng bn ph thuc vo kch thc u th hn ca phn t. dng vn,hn 50% phn t th hn ct (ng knh 2mm). a/ L vn (Debris flow): Nghin cu y mt vi ni la xut rng ngay c s phun tng i nh ca vt liu ni la nng c th nhanh chng tan chy th tch ln ca bng v tuyt. Lng di do nc tan chy sinh ra lt, c th lm xi mn v kt hp cht ch vi trm tch nh tro ni la v nhng vt liu khc trn dc ni la,hnh thnh l vn. L vn ni la l hn hp di chuyn nhanh ca trm tch (gm nhng khi v nc) vi s chc chn ca b tng m t. Dng vn c th di chuyn nhiu kilomet xung thung lng t sn ni la ni chng c sinh ra. V d, u nm 1990 dng tro vn ni la t ni la Redoubt Alaska nhanh chng lm tan chy bng v tuyt trong khi di chuyn qua Drift Glacier. Lng ln nc v trm tch to ra mt l vn di chuyn nhanh xung thung lng,vi s tun tro c th so snh vi sng Mississippi vo giai on lt. May mn thay, s kin ny mt khu vc bit lp nn khng c thit hi v ngi.

19

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

b/ L bn (Mudflow): Nhng l bn khng l c ngun gc sn nhng ni la Ty Bc Thi Bnh Dng. Hng i ca hai dng bn c bt ngun t Mt.Rainier. Trm tch ca l bn Osceola c 5000 nm tui. Dng bn ny di chuyn hn 80km t ni la v gm hn 1.9 triu m3 vn, tng ng 13km2 vn cht ng n su hn 150m. Trm tch ca dng bn Electron nh hn 500 nm tui di chuyn khong 56km t ni la v gm hn 150 triu m3 bn. Hng trm nghn ngi ang sng trong khu vc b bao ph bi nhng dng c ny v khng c s m bo rng nhng dng tng t s khng xy ra ln na. Mt vi ngi thung lng ang i mt vi bc tin ca dng bn c th m t n nh l mt vch bn cao vi mt, di chuyn khong 30km/h. Quan st vin ny u tin c th thy dng khong cch khong 1.6km v c th cn mt phng tin hng v pha phi v pha vng t cao thot khi b chn vi. L bi hc so snh tai bin tim tng ca l vn v l bn ni la vi tai bin l sng. L lt thng n bi ma ln lm tng dn mc nc sng. Ngi sng nhng ni d xy ra l nhn chung c thi gian thot v khi l rt, nc v s nguy him v c bn khng cn. Tuy nhin, nhng l bn thm khc c th xy ra vi t hoc chng c du hiu, thng bt u khi ni la b che bi m khi. Hn na, mnh v , bnv.v.., c th dy vi mtcn li sau v vic. Bi v dng vn v dng bn b gi thung lng, tai bin khc c th tng ln khi thung lng b ngn nc sn xut in nng. Mnh vn ln hoc dng bn c th lp

20

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

y mt h t nhin, y nc vo p trn v gy l xui dng nghim trng. Mt khc,h t nhin c th l nhn t an ton cho tt c tr khi nhng dng chy tht s ln. Mc nc trong h c th ko xung trong sut mt s kin ni la ngc dng,v lu vc cha sau p c th c s dng cha ng nhng dng chy c th. y khng phi l chc nng c mong i ca p nhng l c ch an ton may mn. 2/ Sng thn (Tsunami): Mc d him khi xy ra nhng cc t phun tro ni la mnh cng c th gy ra s xo trn cc khi nc trong lng i dng v to ra ngay lp tc cc t sng thn trong khu vc . Trong qu trnh ny, sng thn c th c to ra do s di chuyn t ngt ca nc khi ni la phun n, hoc do trt l sn ni la, hoc magma ni la t ngt phun ln chim th tch ca nc bin, v cui cng hoc do b magma b st ln. Mt trong nhng trn sng thn ln nht c ghi li vo ngy 26 thng 08 nm 1883 sau v n ln v st ln ca ni la Krakatau Indonesia. V n to ra cn sng thn c cao n hn 40m, ph hy nhiu th trn v ngi lng ven bin dc theo eo bin Sunda ca c hn o Java v Sumatra, khin s ngi thit mng ln ti 36.417 ngi. Ngoi ra cn c cc dn chng cho rng ni la Santorin trong vng bin Aegean phun n vo nm 1490 trc Cng Nguyn cng nhn chm ton b nn vn minh Minoan, Hy lp. 3/ Trt l (Landslide): Hot ng phun n ca ni la lun to nn nhng chn ng mt t lm cho l t, l tuyt gy nhiu tn tht bn knh rng ln. th d nh v n ni Saint Helen (bang Washington- M) 18/5/1980 lm sp l chn li mt vng rng 600 km2 git cht 60 ngi, thung lng sng toutle b vi lp bi cc dng bn v l.

III/ MT S HOT NG CA NI LA TRONG LCH S (SOME CASE HISTORIES):

1/ Hm cho ca s sp : a/ Hm cho Long Valley: Khong 1980, t l s nng ln hm cho Long Valley tng nhanh t t l h thp nhiu (ln n 25cm trong ch 2 nm) v s thay i ny xy ra cng vi ng t. Mt vi trong s nhng trn a chn ny c cng 5 n 6, v di chuyn gn b mt (t su 8km nm 1980 n 3.2km nm 1982). Gi thuyt l magma di chuyn hng v b mt v ph v sinh ra ng t. Lin quan n s phun ni la c th xy ra thc gic cc kho st a
21

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

cht M ban hnh thng co v tai bin ni la tim tng vo nm 1982. Mt cnh bo v tai bin t nhng v ng t nghim trng, lin tc c a ra nm 1982, hng lot nhng v ng t ko di n nm 1983 v mc d nhng cnh bo c nu cao, nhng tnh hnh tng lai vn cha th chc chn. C bn v tit din ngang ca hm cho Long Valley v Mammoth Lakes, mt khu vc trt tuyt ni ting c ch ra hnh trn. S phun ni la chnh cui cng hm cho l t v n ca n bt u khong 700000 nm trc y xy ra khong 100000 nm trc, nhng nhng v phun tro nh hn bao gm n hi nc v phun n ca rhyolite xy ra mi ch cch y 400-500 nm ti ming ni la Inyo. Nhng v phun tro tim tng trong tng lai khu vc vng Long Valley c tm t nhng s kin cc k thm khc cha chc chn xy ra n nhng phun tro nh c th c. Cc nh a cht ngy nay tin tng rng magma c th ln n b mt.V th,vic kim tra s nng ln, nghing, a chn, v hot ng co dn c tip tc. Hnh bn ch ra i ma tro tim tng v chu tai bin dng tro t s phun n c th xy ra Long Valley v c th tng ra khong 1km3 vt cht. C dn Mammoth Lakes v nhng cng ng ln cn thu nhn nhng cnh bo mt cch t m, chun b cho tnh hung xu nht (sn sng s tn khi cn) v hi vng cho iu tt p nht, trong khi theo ui cng vic kinh doanh bng cch cung cp dch v gii tr tham quan cuc sng thnh th. a ra s mt mt v s sng v ti sn mt cch thm khc c th c t mt s phun tro chnh trong khu vc,v mi quan tm lo lng tt nhin l c c s.

22

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

b/ Krakatau, Inonesia: Ngy nay Krakatau l mt nhm ca o Sunda strait gia Sumatra v Java. N l mt phn cung quan trng ca ni la dng trn mng ht chm c-n. Krakatau l mt ni la hnh nn ln c hnh thnh bn ngai i dng v sau sp . Mt ng vin ngai rng hn ca n vn cn d nhn bit.

T s ph hy nghim trng ca nhng ng nt gn y, hot ng phun tro magma dng ln Krakatau trong sut th k 17. Sau 2 th k im lng, ni la hot ng tr li vo ngy 20/5/1883. n thng 8/1883, nhng trn phn xut din ra t hng t l thng. Vo 2 gi ti ngy 26/8/1883, mt trn phun rng v ngn nhng tro bi v bt cao 28km nh l mt trong nhng chm nn sp di bin, to nn t sng bin ln. Ting n m ln n ni nhng ngi pha Ty Java , bao gm c th thnh ph Djakarta khng th ng. Vo bui sm ca ngy 27/8 , nhng
23

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

trn n nhc tai, hn na l nhng sp to nn t sng thn ln lm nt khu vc vng b. Ngy ti nh m bi nhng m my dy ca tro ni la. Vo 10 am, mt v n l lng lm bay ln nhng m my rc r ca nhng bt v tro sng rc cao 80km vo khng gian. V n c th nghe r cch 5000km . Vo 10 gi sng, ni la sp gy nn sng thn cao hn 35m qut ngang nhng vnh dc theo b bin thp ca Java v Sumatra. Thm ha gy nn s thit hi trc tip, ph hy 295 th trn v git cht 36,000 ngi. Trn phn xut thi i 18km 3 vt liu( 95% magma ti v 5% v vn), to nn l ngn khong 23km2 ca vng t sp . Ni o tng c nng ln 450m , by gi l l hng nm su di mc nc bin 275m. S lng ca magma phn xut Krakatau nm 1883 t hn mt na ca phn ca dy Mazama. Nhng s sp ca Krakatau to nn nhng t sng bin rt ln. 1927 Krakatau tr li nh l ni la n hi hnh nn mi hat ng. Gi l Anak Krakatau, vn cn ang pht trin.

24

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

2/ Hot ng ni la ti cc tm tri di theo t gy: Hu ht hot ng ca ni la trn Tri t din ra dc theo cc sng ni gia i dng, ni m tch gin y bin xut hin. Lp ph b mt lng, do, nng nng ln vng p sut thp, 30-40% tan chy nh magma basalt. Qu trnh nt ra gii phng magma to 20km3 v i dng mi mi nm. Hu nh tt c hot ng ni la ny u din ra di mc nc bin nn kh quan st c. Mt in hnh cho trng hp ny l Iceland.

Iceland l mt cao nguyn ni la xy dng trn im nng phun tro dung nham basalt gia trung tm tch gin i Ty Dng. Iceland c khong 13% b mt bao ph bi bng h v 1/3 bao gm cc ni la hot ng. a/ Phun tro khe nt 1783: Trong sut ma h nm 1783, v phun tro dung nham ln nht trong lch s tun tro pha trc gn Laki. Sau v ng t mt tun, vo sng ngy 8/6/1783, mt khe nt di 25km m rng v dng dung nham basalt phun ra trong 50 ngy. S kin Laki l phun tro khe nt c vi cm ni magma in hnh chy 5000m3 /s. Khi phun tro kt thc, mt vng rng 565 km2 b chn vi bn di 13m3 dung nham basalt. Lng ln tro v mnh vn bom kh nhiu hn ln n 0.3km3. V phun tro ko di 50 ngy thi vo khng kh mt lng ln cc cht kh , chng nhiu n ni bao ph Iceland v phn ln pha Bc chu u trong sng m kh. Sng m ny giu SiO 2 v lng ln Flourine. Kh thot ra chm v lng Flourine trong n tng, git cht 75%s nga v cu Iceland v 50%gia sc. Kt qu lm cho ngi dn sng i km v 20%dn s (khong 10,000 ngi) cht. Vi nhng phng tin thng tin i chng v cng ngh thng tin pht trin nh ngy nay ci cht ny c th trnh c. b/ Dng dung nham 1973: Nhng ci cht vo nm 1783 v cng thm hi v c gi tr v kho c hc. N ni ln rng con ngi c th sng thn li v vui v gn vng ni la hot ng. Nm
25

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

1973 ti mt o nh Heimaey b Nam Iceland, mt v phun n xy ra minh ho bn cht ha bnh ca n. Th trn Vestmannanaeyjar c xy gn cng c ln ca Iceland. Cng an ton nh l mn qu ca ni la, c hnh thnh cc dung nham c. Vo ngy 23/1/1973, mt khe nt ra 1 km t mt th trn 5300 ngi. Vo thng 7 v phun tro pht ra 230 triu m3 dung nham, 26 triu m3 vt liu thi vo khng kh v quay tr li b mt nh mnh vn ni la. Cc dng dung nham lm tng kch thc ca o ln 20%. Cc kh trt ra trong sut v n, c nh hng ln l CO2 vi lng nh hn H2, CO v CH4, nhng ln hn hi nc. Ch c mt ngi cht do b ngt trong nh cha kh. Cc dng dung nham sm Heimaey bt u trn vo cng, ph hu khong 300 to nh, mnh vn ni la chn vi 70 to nh khc. Nhng sau th ngi dn Iceland c di tn. Mnh vn ni la c i to ra cc chng ngi vt lm chch hng v khng ch dng chy ca dung nham sau v khng ch ng i ca cc kh ni la dy c. bo v cng v i sng kinh t, ngi dn Iceland bm nc bin vo dng dung nham to ra cc dung nham ngui, cng li v tp trung di chuyn thnh hng khc. Vic ny ngn nga cng khng b lp y v chn vi. Vi hnh dng mi v kch thc ln hn, ngy nay n c ngha ln hn trc v phun n nm 1973. Khi vic phun n dng li, con ngi t cc h thng ng nc vo trong khi c b dy 100 m ca dung nham ngui chm. H thng ng tr li c thit k mang nc ti th trn dng si m, n c t nng ti 196 0F. Phun tro ni la khng gy hi. Con ngi v ni la c th tn ti hi ho vi nhau vi mt vi gin on. 3/ Hot ng ca ni la ti cc i ht chm:

26

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

a/ Mount St.Helens: Ngy 18/5/1980, s phn xut ca ni St.Helens gc Ty Nam Washington l v d in hnh cho nhiu s kin ni la t mt ni la Cascade. S phn xut nh nhiu s kin t nhin khc l c nht v phc tp. Ni St.Helens tnh gic vo thng 3/1980 sau 120 nm ng qun, lin quan n hot ng a chn v s n nh khi nc ngm tip xc vi nng. Ngy 1/5 s li ln ng k sn ni pha Bc c th quan st r rng v nng ln vi t l 1.5m/ngy. Vo 8h32 sng 18/5/1980, trn ng t cp 5 sinh ra bin c dn dp ca ni la, l t, nt, tuyt l (khong 2.5km3. Tuyt xung sn ni pha Bc, chuyn nc n h Spirit gn , va p vo v giy xo
27

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

mt dy 8km v pha Bc, sau n bt ng di chuyn mt khong xa 18km xung sng Toutle. Ban u nhng ch li ln khng kh nng gii thot p sut bn trong v nhng giy sau , ni St.Helens phn xut nhng lung hi trc tip t khu vc c nhng ch li ln . Sau lung hi ,1 m my ln theo chiu thng ng i ln nhanh chng n cao 19km so vi mt nc bin. S phn xut ca ct ny ko di hn 9h, v th tch ln tro ni la ri xung mt khu vc rng ln ca Washington, Bc Idaho, Ty v trung tm Montana. Tng lng tro ni la pht ra khong 1km3 v trong sut 9h phn xut, mt s dng tro qut xung cc dc pha Bc ca ni la. Ton b dc pha Bc, phn cao hn ca nhnh pha bc ca ng bng sng Toutle, b ph hy. Rng trn sn dc chuyn thnh mu xm, to nn nhng ng tro, , tng bng tan, nhng rnh hp, nhng h nc nng u tin dng bn cha hn hp ca nc, tro ni la, , vt liu vn hu c xy ra vi pht sau khi ni la phn xut. Nhng dng chy v km theo l xung thung lng nhnh pha Bc v pha Nam ca sng Toutle vi vn tc 29 - 55km/h, e da sinh mng nhiu ngi sng dc theo b sng. Mc nc ca sng t n t nht 4m, hu nh ton b cu trn sng b ph hy. Bn nng lm nhit sng tng n 380C. Bn, mnh vn v cui c mang xui dng 70km ti sng Coulitz v xui dng 28km xung sng Columbia. Khong 40triu m3 vt liu c xung sng Columbia, lm gim su ca sng t 12m cn 4.3 m trong khong cch 6km. Khi ni la c quan st li sau nhng ln phun tro, chiu cao cc i ca n gim khong 450m v cu trc i xng nguyn thy ca ngn ni by gi l hnh vng cung ln, dc bao quanh hng v pha Bc. Hng lot cc mnh vn lung theo chiu ngang, dng vn ni la v dng bn ph hy mt khu vc khong 400 km2, git cht 54 ngi. Hn 100 ngi nh b tn ph bi l, v xp x 800 triu feet rng cy tr nn bng phng bi s n. Tng thit hi c tnh khong 3 ti USD. Theo sau thm ha phun n ni St.Helen, mt chng trnh c bit c thit lp gim st hot ng ca ni la, c th l kin trc bi dng dung nham ca mi vm bn trong ming ni la sinh ra bi trn phun n ngy 18/5/1980. Sut 3 nm u sau trn phun n ngy 18/5, c t nht 11 trn phun n xy ra y dng dung nham hnh mi vm ln cao khong 250 m. Trong mi ln phun n ny, dung nham c y ln gn nh ca mi vm v chy chm xung y. Gim st s pht trin ca mi vm v s bin dng ca ming ni la cng vi nhiu k thut khc nh gim st s phun kh, th c li trong vic d on s phun n. Mi s c tng thm vi nghn m3 vo kch thc ca mi vm. Vo nm 1995, 15 nm sau s phun n chnh, c ngn ni v vng xung quanh nhiu ni xanh ln na khi s sng tr li. Tuy nhin, khung cnh g ng c to ra bi st l t tri ln, nhc li thm ha nm 1980. Vng ang tr thnh a im thu ht khch du lch ving thm, nm 1993 l 1 triu ngi. b/ Ni la Unzen Nht:

28

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Nht c 19 ni la hot ng. Cch y gn 2000 nm, ni la Unzen Ty Nam Nht Bn phun tro git cht khong 15000 ngi. Ni la thc tnh sau gic ng di 200 nm ca n vo nm 1990. N phun tro d di vo thng 6 nm 1991 v chnh quyn a phng quyt nh ng dn trong vic d tn hng ngn ngi dn. Cui nm 1993 khong 0,2km3 lava c phun ln v hn 8000 dng chy dung nham xut hin lm cho Mt Unzen c vinh d tr thnh mt trong s nhng trung tm ca nhng dng chy t dung nham ca th gii. Ni la ny cung cp khu th nghim t nhin mang tnh quyt nh cho cc nh khoa hoc nghin cu cc dng chy nh th ny. Nm 1991 s phn xut sn sinh ra nhng dng bn c hi. Mt con knh c phc tho c bit c xy dng cha nhng dng bn, nhng nhng dng chy trn qua con knh v chn lp nhiu ngi nh trong bn. c/ Nevado del Ruiz : Ni la Columbia c bit bi Nevado Ruiz hot ng 13/11/1985. Dng bn t ni la phun ln nhanh chng git cht t nht 23000 ngi v gy thit hi v ti sn hn 200 triu la. Hot ng ni la c bo trc 1 nm bao gm nhng trn ng t v hot ng ca sui nc nng. Hot ng gim st c bt u vo thng 7/1985, trong thng 10 bn tai bin c hon thnh nhn dng c chnh xc nhng s kin thc Ni Nevado Del Ruiz t xy ra vo ngy 13/11. Bn d bo cng bn a ra kh nng chnh xc 100% rng nhng dng bn gy thit hi tim n c th c sn sinh bi s phn xut, nh nhng trng hp phn xut trc y. S kin 13/11 bao gm 2 v n ln. S phun tro sinh ra nhng dng chy dung nham ch xt v lm tan chy nhng tng bng trn ni to ra nhng dng bn a xung thung lng sng, nhng khu vc chu nh hng ca s phun tro t y v dng chy dung nham, cng nh v tr cc tng bng cung cp nc cn thit to thnh nhng dng bn. Dng bn chy xung dng sng River

29

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Lagunillas v ph hy mt phn ca th trn Armero, ni m thit hi v con ngi nhiu nht. Thm kch tht s ca tai bin l kt qu c d bo trc; trn thc t, c nhng s c gng cnh bo cho th trn v s tn. Bn b tai bin sn sng v c ban hnh vo thng 10, nhng chng b pht l i. Nhng cnh bo ny c t s phn hi, kt qu l t nht l 23,000 ngi cht. u nm 1986 trung tm d bo ni la lu di Columbia c thnh lp tip tc gim st ni la Ruiz cng nh nhng ni la Nam M. Kt qu Nam M cn c s chun b tt hn i ph vi nhng phn xut ni la trong tng lai. Cn c nhng ng dy lin lc t trung tm u no n cc tnh tt hn, v s nh gi tt hn tai bin ni la tim n cch ni la 40km, thc hin di tn gim bt thit hi v con ngi v ti sn. d/ Mt .Pinatubo: Ngy 15 - 16/6/1991 s phn xut ca Mt.Pinotubo Philippin c th l ln nht th k. S kt hp nh hng dng tro, dng vn, dng bn, bo ln, lm cho khong 350 ngi cht. Phn ln ci cht l do s sp ca nhng ngi nh, v tro ni la tch t li trn mi nh dy 30cm cch ni la tn 40km, s di tn gi c sinh mng nhiu ngi. Ct phun tro t s n khng khip Pinatubo a tro bi ln n cao 30km. nh hng ln t s kin ny l nhng m my tro bi, bao gm SO2 gi li trong kh quyn v lun chuyn trn tri t trong thi gian mt nm, s gy nhng nh hng nh ti kh hu ton cu trong sut nhiu nm sau s phun tro.

4/ Hot ng ca ni la ti cc im nng i dng: a/ im nng (Hot spot):

30

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

im nng c c trng bi s dng ln chm chp ca trong manti to ra ni la trn b mt trn b mt Tri t. Nhit ca dng ln l 100 0C, nng hn xung quanh, nht t hn v dng ln b mt. Hu ht cc im nng c hnh dung nh cc chm dung nham dng ln hot ng trong 100 triu nm. Nhng ci khc lin tc lin quan n khuynh hng m rng ca thch quyn to cc i xung yu hnh thnh ni la tr nh Iceland ngy nay. im nng khng di chuyn nhiu nh cc mng kin to, n c dng lp biu chuyn ng mng. Chng xut hin di i dng v lc a, trung tm ca cc mng, v pha cc tm ko di. Vo nhng nm 70 ca th k trc, mt o c cho thy im nng to vm ni la nng ln vi ng knh ln hn 200 km. o c c 122 im nng hot ng ko di trong 10 triu nm, 53 im nng di bn i dng v 69 im nng di lc a. S lng im nng ln nht tp trung mng chu Phi. S tri dt ca mng ny din ra chm hp do s va chm ca n vi mng u- trong sut 30 triu nm. Mng chu Phi hot ng ging nh s tp trung manti lp v nhit t nng bn di n. Khi hot ng ny dng li s to nn cc dch chuyn ngang, di chuyn theo hng Ty ca Nam M tng ln gp i, tm ko di gia i Ty Dng cng ang dch chuyn theo hng Ty, b li cc im nng pha sau, nh ti Tristan da Cunda v St.Helena. im nng di tm ko di c mt khi lng ln magma basal c th phun tro. Chng hn nh ti Iceland, magma quyn mm ca qu trnh ko gin c gia t bi magma manti bn di to nn mt khi lng ln basal. Hot ng ni la lin quan n cc im nng ca i dng th tng i ha bnh, nhng lc a th cc ni la lin quan n im nng th d phun n v b tn ph t pha trong ra.

31

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

b/ Ni la ti cc im nng i dng: Ni la nhng im nng i dng c bit nhiu nht v ph bin nht l Hawaii.

32

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

im nng Hawaii c ng knh khong 80 km, c xc nh bi tm ng t su 60 km. Khi magma dng ln gn b mt, n cng r ra theo chiu nghing v cc t gy ngang, gia c qua khu vc rng ln. Cc ni la Hawaii c kh nng phun n bao gm Hleakala o Maui, nm ni la c hnh thnh o Hawaii, cng vi ni la tr vn cn di mc nc bin Loihi. Loihi l ni la cch b bin Hawaii 30 km v pha ng Nam. nh ca ni la Loihi cao 969 m nm di mc nc bin, v khi lng ca nc i dng ph ln trn lm ngn cn tnh cht gy n ca s phun tro, nhng ni la ny ang nng ln mnh m. c im bit trc phun tro ni la Hawaii l mt lot cc trn ng t khi cc mnh v di chuyn ca cc dng magma dng ln mnh m. Khi cc mnh v ny v ra b mt chng t nhin gim p sut, kh theo thot ra khi nh ca khi magma. N to nn mt lp chn la p ni vt ra thnh tia ca kh hnh thnh cc vi dung nham cao n 300 m. Sau t trt ra ban u ca kh, mt dng dung nham basal khng l trn ra khi khe nt v chy xung dc ni nh nhng dng sng red-hot. Nhng t phun n ny c th ko di t vi ngy n mt nm hoc hn na. Dng lu cht s trn ra trn lan ging nh bnh trong v nng to thnh ni la hnh khin. T l di v rng ln ca ni la Mauna Loa l mt ni la hng v khi bn xem xt n l ni la cao nht th gii. Mauna Loa vn ng vng vi chiu cao trn 9000 m vi nn l y bin.

IV/ D BO HOT NG CA NI LA (PREDICTION OF VOLCANIC ACTIVITY):

D on ni la s n ra trong tng lai gn mt cch hon ton chnh xc l mt iu khng chc chn, nhng thng tin v cc hin tng trc khi v n xy ra ng c thu thp. K thut d bo tt nht yu cu chng ta phi c kinh nghim t cc v n thc t trc khi hiu c c ch ca ni la. Chnh v vy, chng ta c th d bo tt hn v cc v n Hawaii v chng ta c rt nhiu kinh nghim vng ny. Cc phng php d bo: Quan st hot ng ng t Nhn xt c tnh ca hi nng va t trng trong hot ng a cht ca ni la M t a hnh ch nghing ln hoc ch phnh ra ca ca ni la Quan st(kho st) kh(gas) thot ra t ming ni la Tm hiu lch s a cht ca mt thnh phn (b phn ca h thng ni la hay ni la trung tm) a/ Hot ng ng t (Seismic activity): Theo kinh nghim ca chng ti v ni la th d nh l hot ng ca ni la St. Helens v nhng ni la khc trn Biag Islamd ca qun o Hawaii cho thy ng t thng l du hiu cnh bo sm nht trc khi ni la phun tro.Trong trng hp ni Helens th ng t bt u vo gia thng 3 trc khi phun tro vo

33

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

thng 5. Cc hot ng t nhin xut hin vi nhng chn ng nh lin tc.V tht khng may ,cc chn dng ny khng c b sung tng cng m ngay lp tc phun tro vo ngy 18/5 . Ti Hawaii, ng t cng c s dng kim tra qu trnh di chuyn ca magma khi chng ln gn b mt tri t. . Trc 2 thng th ni Piantubo xy ra s phun tro, mt lng hi nc bung ra v ng t bt u y. b/ Bin i a cht(Geophysical Monitoring): S bin i a cht ca ni la da trn s tht rng: trc khi phun to , th tch ca magma c tng ln ( m rng ra) di chuyn (vo khe) mt cch trt t c d tr phn di thp ca ni la. Nhng vt liu nng chy (hot) thay i theo t trng (tc l chng s sp xp theo trng lng ca chng), hi nng cc kh do s phn hy v cc iu kin a ha tc ng .V vy, cc xung quanh cng b gia nhit nng ln, iu ny c th pht hin thng qua my o hng ngoi (nh chp hng ngoi cho bit nhit ca vt th vi mi trng). Nh vy s nhn bit thng qua tun hon s khai ca mt chui ni la c th pht hin nhng im nng mi m l du hiu nhn bit ni la hot ng.Phng php ny c s dng hiu qu vi trng hp ni Helens trc khi s phun tro chnh thc xy ra vo ngy 18-5-1980. Khi lp c b nng ln do magma v tnh cht t mi, ri ngui i v kt tinh li th nhng du vt ban u ca n c th b thay i. S thay i ny c th c xc nh chi tit bng cch kim tra tnh cht t trn b mt v mi trng xung quanh ca . c/ M t bn a hnh ni la (Topographic Monitoring): a hnh bin i v chuyn ng ca ni la thng c dng tin on s phun tro ca ni la. Ti khu vc ni la Hawaii, c bit ti Kilauea c cung cp rt nhiu thng tin. Trn nh ca ni Kilauea c s thay i nghing v s tri ln ca ni trc khi v n xy ra, sau trong sut qu trnh ni la phun tro th chng li trt xung. S thay i a hnh ny gn lin vi ng t cho thy rng c s di chuyn ca magma ln gn b mt tri t v bo ng mt v n sp xy ra. Qu trnh ny c ch d bo cho cng ng dn c ti khu vc Kopoho, trn sn ca ni la cch nh khong 45 km. V vy, trc khi v n xy ra tin hnh di tn dn c ti khu vc dung nham c th tro n v ph hy mi th. Do tnh cht tri ln v cc hot ng ng t trc v n nn cc nh khoa hc hy vng rng cc ni la ti Hawaii c th d on tt hn cc khu vc khc. Cc qu trnh thay i trn b mt nh nghing, tri ln, s m rng ca cc khe h, s bin i ca mc nc ca cc h trong hoc gn khu vc ni la l mt cng c quan trng nhn thy s thay i. Nhng s thay i ch cho chng ta thy v n sp xy ra. d/ Quan st kh thot ra t ni la (Monitoring of Volacnic Gases):

34

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

Trong thnh phn, s thay i trong kh (gas) l do s kt hp hay bit i ca cc kh khc nhau (hn hp kh) CO2, SO2,CH4, . Chng c gi trong lng t v thot ra theo dng nham thch khi ni la phun tro. Cc s thay i ny u lin quan n cc din bin trn b mt ca ni la v vy chng c th cho chng ta bit qu trnh di chuyn ca magma ln mt t. Phng php ny rt hiu qu trong vic nghin cu cc v n c Helens v Pinatubo. Ti ni Pinatubo, trc 2 tun khi ni la bng n, kh SO2 tng ln so vi bnh thng. e/ Lch s a cht (Geologic History): Nm c lch s a cht ca ni la ni ring v h thng ni la ni chung rt hu ch trong vic d on cc kiu hot ng ca ni la c th xy ra trong tng lai. Cng c u tin d bo l biu sp xp cc tng trm tch ni la. Cc tng c hnh thnh do dng chy v cc hot ng ca dung nham t c th xc nh c cc qu trnh gn y xy ra nh th no. y l thng tin cn bn, cn thit thit lp nn bn m t tai bin ni la xy ra tng v tr c th. Bn a cht kt hp vi nin i c xc nh ca cc trm tnh ni la ti Kilauea, Hawaii cho thy hn 90% b mt t y c bao ph bi dung nham t 1500 nm trc. Th trn Kalapana b ph hy do dng dung nham nm 1900 c l s khng bao gi c xy dng li nu thng tin v ni la khng c bit n trc, bi v y s ri ro qu ln. Bn a cht v thi gian xy ra cc s vic chnh xc s ch ra quy lut pht trin ca tai bin t c th gip cho cc vng nng nghip chun b cho v n c d bo sp xy ra. Cc ni la trn th gii u c bn ny. g/ S pht trin trong cng tc d bo (Progress in Prediction of Eruption): Mc du, cc d on trong thi gian ngn vn cn rt t thnh cng v qu trnh hiu bit ni la vn cn di. V n xy ra ti Helens c d on t nhng nghin cu rt lu bi cc nh a cht hc t nhng nm 1960. H cho rng n s n ra trc khi kt thc th k ny.Nhng chng ta vn ch i s thnh cng t cc d bo trong thi gian ngn hn: cc nh a cht d on rng cc qu trnh ng t cng vi s tri ln ca ni la s l kiu ni la trong tng lai kh gn. Vnh ai xy ra tai bin c thnh lp v danh sch c rt ngn li trc khi v n ngy 18 thng 5 xy ra. Nhng rt ng tic chng ta vn khng th c s d on trong thi gian ngn trong vng vi gi hoc vi ngy trc khi v n ln xy ra. Sau khi v n xy ra, trong vng 30 km (45km t pha ty v ty nam) c khoanh vng. N em li kt qu tt cho v n vo ngy 7 thng 8 khi chng ta d on trc ch vi gi da vo s thay i ha hc ca kh ni la v ng t. V vy, khi nhng kinh nghim c tng ln th s thnh cng ca cc d on cng tng ln. V vy, t thng 6 nm 1980 n thng 12 nm 1982, 13 v ni la c d bo nh vo vic quan st cc hot ng ng t, s bin dng ca y ming ni la v s pht tn kh. D on trc 6 ngy chc chn v n s xy ra Pinatubo di tn dn c, v n c xem nh l mt thnh cng ngn nga nhng thm ha tim tng.

35

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10

E-

V/ S IU CHNH V NHN THC I VI TAI BIN NI LA (ADJUSTMENT TO AND PERCEPTION OF THE VOLCANIC HAZARD):
Ngoi tr, nhng phn ng tn tht v tm l, cch tt nht con ngi phng chng tn tht hot ng ni la l s tn. Nhng tri nghim ca khong 5000 ngi Iceland o Heimaey a ra mt dn chng v s phn ng cng rn ca con ngi trc mt tai bin c tnh hy dit nghim trng. Vo thng 1 nm 1973, ni la ng Helgafell hot ng tr li v kt qu l s vi chn th trn Vestmannaeyjar trong tro v dng chy dung nham. Bn cng, cng c quan trng, gn nh b chn ng, ngoi tr 300 cng chc ca th trn, nhn vin cu ha, cnh st, cn li c dn c s tn. H quay tr li vo 6 thng sau, thng 7 nm 1973 chng kin nhng thit hi v ti xy dng th trn. Nhng tnh trng khc nghit: tro lp y dy 4m v ph phn ln hn o v th trn. Dng dung nham nng chy vn cn bc hi gn ngn ni la. Cng vic u tin ca h l bi tm nh v cc ca hng ca mnh, s cu h iu m h c th lm. Sau h s dng vn ni la, ci m chn vi th trn ca h, lt nhng con ng mi v sn bay di chuyn. H cng quyt nh dng ngn ni la thu li, v khong thng 1 nm 1974 ngi nh u tin c si m bi sc nng ca dung nham xy xong. Bi v s phun ni la him khi xy ra vng dn c, t thng tin c gi tr v tai bin ni la c con ngi quan tm. Do , chnh quyn trong vng c nguy c ni la phi xy dng mt k hoch cho c dn s tn, c bit l khi vng b nh hng l vng c hot ng kinh t pht trin. Vn phc tp nht l vn tm l cng ng: ngi dn va khng t nim tin vo cc nh khoa hc, vo nhng d bo, va c nhng mi rng buc v kinh t v tp qun sinh sng. Do vy, mi ln bo ng thiu chnh xc l h thng nhng ngi lm cng tc gim st v chnh quyn a phng u gp rt nhiu kh khn. in hnh, ni la Helens cung cp dn chng c gi tr v cc loi kh khn ca con ngi sut trong v sau s kin t nhin c cng cao ph v mt khu vc rng ln. Kinh nghim s gip t ra nhng k hoch khn cp cho s phun ca ni la trong tng lai hoc nhng s kin khc nh nhng trn ng t ln. V d nh, p lc chnh tr ny sinh trong sut nhng ngy u ca s tnh gic ca ni St.Helens kh l cng thng. Vo ngy 17 thng 5 ch mt ngy trc khi phun ni la, mt on ngi i vo khu vc ca h Spirit pha chn ca sn Bc ni la xem xem xt nhng c im ca n. H yu cu s dn trong mt thi gian v cui cng c chp nhn. Chuyn i th hai c ln k hoch vo ngy 18 thng 5. Nu s phun ni la khng din ra vo ngy hm th mt tun sau t hi c bao nhiu ngi quay tr li ngn ni v b cht. Khi chng ta bit v cng v tn s xut hin cu cc qu trnh t nhin, chng ta s lm tt hn cc d on trong phm vi ngn (v d nh trong trng hp ca ni la Pinatubo v Hawaii), gip chng ta cu vn s sng trong tng lai.
36

a cht mi trng

VOLCANIC ACTIVITY

10
VI/ TNG KT:

E-

37