Kinh Te VI Mo

CHNG 1 MI NGUYN L CA KINH T HC Thut ng nn kinh t (economy) bt ngun t ting Hy Lp c ngha l ngi qun gia. Thot tin, iu ny c v l lng.
Nhng trn thc t, cc h gia nh v nn kinh t c rt nhiu im chung. Cng ging nh mt gia nh, x hi phi i mt vi nhiu quyt nh. Mt x hi phi quyt nh ci g cn phi lm v ai s lm vic . Cn phi c mt s ngi sn xut thc phm, mt s ngi khc sn xut qun o v cng cn c mt s ngi thit k cc phn mm my tnh na. Mt khi x hi phn b c mi ngi (v t ai, nh xng, my mc) vo nhng ngnh ngh khc nhau, n cng phi phn b sn lng hng ha v dch v m h sn xut ra. N phi quyt nh ai s n trng c, n tht v ai s n rau. N phi quyt nh ai s i xe con v ai s i xe but. Vic qun l ngun lc ca x hi c ngha quan trng v ngun lc c tnh khan him. Khan him c ngha l x hi c cc ngun lc hn ch v v th khng th sn xut mi hng ha v dch v m mi ngi mong mun. Ging nh mt h gia nh khng th p ng mi mong mun ca tt c mi ngi, x hi cng khng th lm cho mi c nhn c c mc sng cao nht nh h khao kht. Kinh t hc l mn hc nghin cu cch thc x hi qun l cc ngun lc khan him. Trong hu ht cc x hi, ngun lc c phn b khng phi bi mt nh lm k hoch duy nht trung ng, m thng qua s tc ng qua li gia hng triu h gia nh v doanh nghip. Do , cc nh kinh t nghin cu con ngi ra quyt nh nh th no: h lm vic bao nhiu, mua ci g, tit kim bao nhiu v u t khon tit kim y ra sao. Cc nh kinh t cng nghin cu xem con ngi quan h qua li vi nhau nh th no. V d, h mun phn tch xem lm th no m nhiu ngi mua v bn mt mt hng li c th cng nhau xc nh gi c v lng hng bn ra. Cui cng, nh kinh t phn tch cc lc lng v xu th tc ng n nn kinh t vi t cch mt tng th, bao gm tng trng ca thu nhp bnh qun, mt b phn dn c khng th tm c vic v t l tng gi. Mc d kinh t hc nghin cu nn kinh t di nhiu gic khc nhau, nhng mn hc ny thng nht vi nhau mt s tng c bn. Trong phn cn li ca chng ny, chng ta s xem xt mi nguyn l ca kinh t hc. ng lo ngi nu nh bn cha hiu ngay tt c cc nguyn l , hoc nu nh bn thy cc nguyn l cha hon ton thuyt phc. Trong cc chng tip theo, chng ta s kho st y hn cc tng ny. Mi nguyn l c gii thiu y ch nhm gip c gi c mt ci nhn tng quan v kinh t hc. Bn c c th coi chng ny l s bo trc nhng iu hp dn sp ti. CON NGI RA QUYT NH NH TH NO? Nn kinh t l g khng h c s huyn b no c. D chng ta ang ni v nn kinh t ca Los Angeles, ca M, hay ca ton th gii, th nn kinh t cng ch l mt nhm ngi tc ng qua li vi nhau trong qu trnh sinh tn ca h. Bi v hot ng ca nn kinh t phn nh hnh vi ca cc c nhn to thnh nn kinh t, nn chng ta khi u nghin cu kinh t hc bng bn nguyn l v cch thc ra quyt nh c nhn.
NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc
Nguyn l 1: Con ngi i mt vi s nh i Bi hc u tin v ra quyt nh c tm tt trong cu ngn ng sau: Chng c g l cho khng c. c c mt th a thch, chng ta thng phi t b mt th khc m mnh thch. Ra quyt nh i hi phi nh i mc tiu ny t c mt mc tiu khc. Chng ta hy xem xt tnh hung mt c sinh vin phi quyt nh phn b ngun lc qu bu nht ca mnh: l thi gian ca c. C c th dng ton b thi gian nghin cu kinh t hc, dng ton b thi gian nghin cu tm l hc, hoc phn chia thi gian gia hai mn hc . i vi mi gi hc mn ny, c phi t b mt gi hc mn kia. i vi mi gi hc, c phi t b mt gi m l ra c c th ng tra, p xe, xem TV hoc i lm thm. Hoc hy xem xt cch thc ra quyt nh chi tiu thu nhp ca gia nh ca cc bc cha m. H c th mua thc phm, qun o hay quyt nh a c nh i ngh. H cng c th tit kim mt phn thu nhp cho lc v gi hay cho con ci vo hc i hc. Khi quyt nh chi tiu thm mt la cho mt trong nhng hng ha trn, h c t i mt la chi cho cc hng ha khc. Khi con ngi tp hp nhau li thnh x hi, h i mt vi nhiu loi nh i. V d kinh in l s nh i gia sng v b. Chi tiu cho quc phng cng nhiu bo v b ci khi gic ngoi xm (sng), chng ta c th chi tiu cng t cho hng tiu dng nng cao phc li vt cht cho ngi dn (b). S nh i quan trng trong x hi hin i l gia mi trng trong sch v mc thu nhp cao. Cc o lut yu cu doanh nghip phi ct gim lng cht thi gy nhim s y chi ph sn xut ln cao. Do chi ph cao hn, nn cui cng cc doanh nghip ny kim c t li nhun hn, tr lng thp hn, nh gi cao hn hoc to ra mt kt hp no ca c ba yu t ny. Nh vy, mc d cc quy nh v chng nhim em li ch li cho chng ta ch lm cho mi trng trong sch hn v nh sc khe ca chng ta tt hn, nhng chng ta phi chp nhn tn tht l gim thu nhp ca ch doanh nghip, cng nhn hoc phc li ca ngi tiu dng. Mt s nh i khc m x hi i mt l gia cng bng v hiu qu. Hiu qu c ngha l x hi thu c kt qu cao nht t cc ngun lc khan him ca mnh. Cng bng hm ch li thu c t cc ngun lc khan him c phn phi cng bng gia cc thnh vin ca x hi. Ni cch khc, hiu qu m ch quy m ca chic bnh kinh t, cn cng bng ni ln chic bnh c phn chia nh th no. Thng th khi thit k cc chnh sch ca chnh ph, ngi ta nhn thy hai mc tiu ny xung t vi nhau. Chng hn chng ta hy xem xt cc chnh sch nhm t c s phn phi phc li kinh t mt cch cng bng hn. Mt s trong nhng chnh sch ny, v d h thng phc li x hi hoc bo him tht nghip, tm cch tr gip cho nhng thnh vin ca x hi cn n s cu t nhiu nht. Cc chnh sch khc, v d thu thu nhp c nhn, yu cu nhng ngi thnh cng v mt ti chnh phi ng gp nhiu hn ngi khc trong vic h tr cho hot ng ca chnh ph. Mc d cc chnh sch ny c li l t c s cng bng cao hn, nhng chng gy ra tn tht nu xt t kha cnh hiu qu. Khi chnh ph ti phn phi thu nhp t ngi giu sang ngi ngho, n lm gim phn thng tr cho s cn c, chm ch v kt qu l mi ngi lm vic t hn v sn xut ra t hng ha v dch v hn. Ni cch khc, khi chnh ph c gng ct chic bnh kinh t thnh nhng phn u nhau hn, th chic bnh nh li.
Cn phi thc c rng ring vic con ngi phi i mt vi s nh i khng cho chng ta bit h s hoc cn ra nhng quyt nh no. Mt sinh vin khng nn t b mn tm l hc ch tng thi gian cho vic nghin cu mn kinh t hc. X hi khng nn ngng bo v mi trng ch v cc quy nh v mi trng lm gim mc sng vt cht ca chng ta. Ngi ngho khng th b lm ng ch v vic tr gip h lm bp mo cc kch thch lm vic. Mc d vy, vic nhn thc c nhng s nh i trong cuc sng c ngha quan trng, bi v con ngi c th ra quyt nh tt khi h hiu r nhng phng n la chn m h ang c. Nguyn l 2: Chi ph ca mt th l ci m bn t b c c n V con ngi i mt vi s nh i, nn ra quyt nh i hi phi so snh chi ph v ch li ca cc ng li hnh ng khc nhau. Song trong nhiu trng hp, chi ph ca mt hnh ng no khng phi lc no cng r rng nh biu hin ban u ca chng. Chng hn, chng ta xem xt quyt nh liu c nn i hc i hc. ch li l lm giu thm kin thc v c c nhng c hi lm vic tt hn trong c cuc i. Nhng chi ph ca n l g? tr li cu hi ny, bn c th b thuyt phc cng s tin chi tiu cho hc ph, sch v, nh li vi nhau. Nhng tng s tin ny khng thc s biu hin nhng g bn t b theo hc mt nm trng i hc. Cu tr li trn c vn v n bao gm c mt s th khng thc s l chi ph ca vic hc i hc. Ngay c khi khng hc i hc, bn vn cn mt ch ng v thc phm n. Tin n ti trng i hc ch l chi ph ca vic hc i hc khi n t hn nhng ni khc. D nhin, tin n ti trng i hc cng c th r hn tin thu nh v tin n m bn t lo liu. Trong trng hp ny, cc khon tit kim v n l li ch ca vic i hc i hc. Cch tnh ton ch ph nh trn c mt khim khuyt khc na l n b qua khon chi ph ln nht ca vic hc i hc - l thi gian ca bn. Khi dnh mt nm nghe ging, c gio trnh v vit tiu lun, bn khng th s dng khong thi gian ny lm mt cng vic no . i vi nhiu sinh vin, khon tin lng phi t b i hc i hc l khon chi ph ln nht cho vic hc i hc ca h. Chi ph c hi ca mt th l ci m bn t b c c n. Khi a ra bt k quyt nh no, chng hn nh vic liu c nn i hc i hc, ngi ra quyt nh phi nhn thc c nhng chi ph c hi gn vi mi hnh ng c th. Trn thc t, h thng thc c. Nhng vn ng vin la tui hc i hc - nhng ngi c th kim bc triu nu h b hc v chi cc mn th thao nh ngh - hiu r rng i vi h, chi ph c hi ca vic ngi trn ging ng l rt cao. Khng c g ng ngc nhin khi h thng cho rng ch li ca vic hc i hc l khng xng vi chi ph b ra. Nguyn l 3: Con ngi duy l suy ngh ti im cn bin Cc quyt nh trong cuc sng him khi minh bch, m thng trng thi m m. Khi n gi n ti, vn bn phi i mt khng phi l s thc nh h hay thc nh miu, m l c nn n thm mt cht khoai ty nghin hay khng. Khi k thi n, vn khng phi l b mc bi v hoc hc 24 gi mt ngy, m l nn hc thm mt gi na hay dng li xem ti vi. Cc nh kinh t s dng thut ng nhng thay i cn bin ch nhng iu chnh gia tng nh so vi k hoch hnh ng hin ti. Bn hy lun lun nh
rng "cn bin" c ngha l "bn cnh" v bi vy thay i cn bin l nhng iu chnh vng ln cn ca ci m bn ang lm. Trong nhiu tnh hung, mi ngi a ra c quyt nh tt nht nh suy ngh ti im cn bin. Gi s bn mun mt ngi bn a ra li khuyn v vic nn hc bao nhiu nm trng. Nu anh ta phi so snh cho bn cch sng ca mt ngi c bng tin s vi mt ngi cha hc ht ph thng, bn c th s phn nn rng s so snh nh th chng gip g cho quyt nh ca bn c. Bn c mt s trnh nht nh v bn ang cn quyt nh liu c nn hc thm mt hay hai nm na. ra c quyt nh ny, bn cn bit ch li tng thm nh hc thm mt nm na (tin lng cao hn trong sut cuc i, nim vui c chuyn tm hc hnh) v bit chi ph tng thm m bn s phi chu (hc ph v tin lng mt i trong bn vn hc trng). Bng cch so snh ch li cn bin v chi ph cn bin, bn c th i n kt lun rng vic hc thm mt nm c ng gi hay khng. Chng ta hy xem xt mt v d khc. Mt hng hng khng ang cn nhc nn tnh gi v bao nhiu cho cc hnh khch bay d phng. Gi s mt chuyn bay vi 200 ch t ng sang ty lm cho n tn mt 100.000 la. Trong tnh hung ny, chi ph bnh qun cho mi ch ngi l 100.000 la/200, tc 500 la. Ngi ta c th d dng i n kt lun rng hng hng khng ny s khng bao gi nn bn v vi gi thp hn 500 la. Song trn thc t, n c th tng li nhun nh suy ngh im cn bin. Chng ta hy tng tng ra rng my bay sp sa ct cnh trong khi vn cn 10 gh b trng v c mt hnh khch d phng ang i ca sn sng tr 300 la cho mt gh. Hng hng khng ny c nn bn v cho anh ta khng? D nhin l nn. Nu my bay vn cn gh trng, chi ph ca vic b sung thm mt hnh khch l khng ng k. Mc d chi ph bnh qun cho mi hnh khch trn chuyn bay l 500 la, chi ph cn bin ch bng gi ca gi lc v hp nc s a m hnh khch tng thm ny s tiu dng. Chng no m ngi hnh khch d phng ny cn tr cao hn chi ph cn bin, th vic bn v cho anh ta cn c li. Nhng v d trn cho thy rng cc c nhn v doanh nghip c th a ra quyt nh tt hn nh cch suy ngh im cn bin. Ngi ra quyt nh duy l hnh ng ch khi ch li cn bin vt qu chi ph cn bin. Nguyn l 4: Con ngi phn ng vi cc kch thch V mi ngi ra quyt nh da trn s so snh chi ph v ch li, nn hnh vi ca h c th thay i khi ch li hoc chi ph thay i. Ngha l mi ngi phn ng i vi cc kch thch. V d khi gi to tng, mi ngi quyt nh n nhiu l hn v t to hn, v chi ph ca vic mua to cao hn. ng thi, ngi trng to quyt nh thu thm cng nhn v thu hoch nhiu to hn v li nhun thu c t vic bn to cng cao hn. Nh chng ta s thy, tc ng ca gi c ln hnh vi ca ngi mua v ngi bn trn th trng - trong trng hp ny l th trng to - c ngha quan trng trong vic tm hiu phng thc vn hnh ca nn kinh t. Cc nh hoch nh chnh sch cng cng khng bao gi c qun cc kch thch, v nhiu chnh sch lm thay i ch li hoc chi ph m mi ngi phi i mt v bi vy lm thay i hnh vi ca h. V d vic nh thu xng khuyn khch mi ngi s dng t nh hn, tit kim nhin liu hn. N cng khuyn khch mi ngi s dng phng tin giao thng
cng cng ch khng i xe ring v sng gn ni lm vic hn. Nu thu xng cao n mt mc nht nh, mi ngi c th s bt u s dng t chy in. Khi cc nh hoch nh chnh sch khng tnh n nh hng ca cc chnh sch m h thc hin i vi cc kch thch, h c th nhn c nhng kt qu khng nh trc. Chng hn, chng ta hy xem xt chnh sch v an ton i vi t. Ngy nay, tt c t u c trang b dy an ton, nhng 40 nm trc y khng phi nh vy. Cun sch Nguy him mi tc ca Ralph Nader lm cng chng phi rt lo lng v vn an ton khi i t. Quc hi phn ng bng cch ban hnh cc o lut yu cu cc nh sn xut t phi trang b nhiu thit b an ton, trong c dy an ton v cc thit b tiu chun khc trn tt c nhng t mi sn xut. Lut v dy an ton tc ng ti s an ton khi li t nh th no? nh hng trc tip l r rng. Khi c dy tht an ton trong tt c t, nhiu ngi tht an ton hn v kh nng sng st trong cc v tai nn t nghim trng tng ln. Theo ngha ny, dy an ton cu sng con ngi. Nhng vn khng dng . hiu y tc ng ca o lut ny, chng ta phi nhn thc c rng mi ngi thay i hnh vi khi c kch thch mi. Hnh vi ng ch y l tc v s cn trng ca ngi li xe. Vic li xe chm v cn thn l tn km v mt nhiu thi gian v tn nhiu nhin liu. Khi ra quyt nh v vic cn li xe an ton n mc no, ngi li xe duy l so snh ch li cn bin t vic li xe an ton vi chi ph cn bin. H li xe chm hn v cn thn hn nu ch li ca s cn trng cao. iu ny l gii v sao mi ngi li xe chm v cn thn khi ng ng bng hn nu so vi trng hp ng thng thang. By gi chng ta hy xt xem o lut v dy an ton lm thay i tnh ton ch li - chi ph ca ngi li xe nh th no. Dy an ton lm cho cc v tai nn t tn km hn i vi ngi li xe v n lm gim kh nng b thng hoc t vong. Nh vy, dy an ton lm gim ch li ca vic li xe chm v cn thn. Mi ngi phn ng i vi vic tht dy an ton cng tng t nh vi vic nng cp ng s - h s li xe nhanh v t thn trng hn. Do , kt qu cui cng ca lut ny l s v tai nn xy ra nhiu hn. S gim st an ton khi li xe c tc ng bt li r rng i vi khch b hnh. H cm thy d b tai nn hn. Nhn qua, cuc bn lun ny v mi quan h gia cc kch thch v dy an ton tng nh ch l s suy on vu v. Song trong mt nghin cu vo nm 1975, nh kinh t Sam Pelzman ch ra rng trn thc t o lut v an ton t lm ny sinh nhiu hu qu thuc loi ny. Theo nhng bng chng m Pelzman a ra, o lut ny va lm gim s trng hp t vong trong mi v tai nn, va li lm tng s v tai nn. Kt qu cui cng l s li xe thit mng thay i khng nhiu, nhng s khch b hnh thit mng tng ln. Phn tch ca Pelzman v o lut an ton t l v d minh ha cho mt nguyn l chung l con ngi phn ng li cc kch thch. Nhiu kch thch m cc nh kinh t hc nghin cu d hiu hn so vi trong trng hp o lut v an ton t. Khng c g ng ngc nhin khi Chu u (ni thu xng cao), ngi ta s dng loi t c nhn nh hn so vi M (ni c thu xng thp). Song nh v d v an ton t cho thy, cc chnh sch c th gy ra nhng hu qu khng lng trc c. Khi phn tch bt k chnh sch no, khng nhng chng ta xem xt nh hng trc tip, m cn phi ch ti cc tc ng gin tip do cc kch thch to ra. Nu chnh sch lm thay i cch kch thch, n s lm cho con ngi thay i hnh vi ca h.
Kim tra nhanh: Hy lit k v gii thch ngn gn bn nguyn l lin quan n ra quyt nh c nhn. CON NGI TNG TC VI NHAU NH TH NO? Bn nguyn l u tin bn v cch thc ra quyt nh c nhn. Nhng trong cuc sng hng ngy, nhiu quyt nh ca chng ta khng ch nh hng n bn thn chng ta, m cn tc ng n nhng ngi xung quanh. Ba nguyn l tip theo lin quan n cch thc m con ngi tng tc vi nhau. Nguyn l 5: Thng mi c th lm cho mi ngi u c li C l bn nghe trn bn tin thi s rng ngi Nht l nhng i th cnh tranh ca chng ta trong nn kinh t th gii. Xt trn mt vi kha cnh, iu ny l ng v cc cng ty Nht v M sn xut nhiu mt hng ging nhau. Hng Ford v hng Toyota cnh tranh thu ht cng mt nhm khch hng trn th trng t. Compaq cng cnh tranh vi Toshiba trn th trng my tnh c nhn thu ht cng mt nhm khch hng. V vy, ngi ta rt d mc sai lm khi ngh v s cnh tranh gia cc nc. Thng mi gia Nht v M khng ging nh mt cuc thi u th thao, trong lun c k thng, ngi thua. S tht th iu ngc li mi ng: Thng mi gia hai nc c th lm c hai bn cng c li. l gii ti sao, hy xem xt thng mi tc ng nh th no ti gia nh bn. Khi mt thnh vin trong gia nh bn i tm vic, anh ta phi cnh tranh vi nhng thnh vin ca cc gia nh khc cng ang tm vic. Cc gia nh cnh tranh nhau khi i mua hng v gia nh no cng mun mua hng cht lng tt nht vi gi thp nht. V vy theo mt ngha no , mi gia nh u ang cnh tranh vi tt c cc gia nh khc. Cho d c s cnh tranh ny, gia nh bn cng khng th c li hn nu t c lp vi tt c cc gia nh khc. Nu lm nh vy, gia nh bn s phi t trng trt, chn nui, may qun o v xy dng nh cho mnh. R rng gia nh bn thu li nhiu t kh nng tham gia trao i vi cc gia nh khc. Thng mi cho php mi ngi chuyn mn ha vo mt lnh vc m mnh lm tt nht, cho d l trng trt, may mc hay xy nh. Thng qua hot ng thng mi vi nhng ngi khc, con ngi c th mua c nhng hng ha v dch v a dng hn vi chi ph thp hn. Cng nh cc gia nh, cc nc c li t kh nng trao i vi cc nc khc. Thng mi cho php cc nc chuyn mn ha vo lnh vc m h lm tt nht v thng thc nhiu hng ha v dch v phong ph hn. Ngi Nht, cng nh ngi Php, ngi Ai Cp v ngi Brazil l nhng bn hng ca chng ta trong nn kinh t th gii, nhng cng l i th cnh tranh ca chng ta. Nguyn l 6: Th trng thng l mt phng thc tt t chc hot ng kinh t S sp ca ch ngha cng sn Lin X v ng u c l l thay i quan trng nht trn th gii trong na th k qua. Cc nc cng sn hot ng da trn tin l cc nh lm k hoch trong chnh ph trung ng c th nh hng hot ng kinh t mt cch tt nht. Cc nh lm k hoch quyt nh x hi sn xut hng ha v dch v no, sn xut bao nhiu, ai l ngi sn xut v ai c php tiu dng chng. L thuyt hu thun cho qu
trnh k hoch ha tp trung l ch c chnh ph mi t chc c cc hot ng kinh t theo phng thc cho php nng cao phc li kinh t ca t nc vi t cch mt tng th. Ngy nay, hu ht cc nc tng c nn kinh t k hoch ha tp trung u t b h thng ny v ang n lc pht trin nn kinh t th trng. Trong nn kinh t th trng, quyt nh ca cc nh lm k hoch trung ng c thay th bng quyt nh ca hng triu doanh nghip v h gia nh. Cc doanh nghip quyt nh thu ai v sn xut ci g. Cc h gia nh quyt nh lm vic cho doanh nghip no v mua ci g bng thu nhp ca mnh. Cc doanh nghip v h gia nh tng tc vi nhau trn th trng, ni m gi c v ch li ring nh hng cho cc quyt nh ca h. Mi nghe qua th thnh cng ca cc nn kinh t th trng tht kh hiu. Xt cho cng th trong nn kinh t th trng, khng ai phng s cho phc li ca ton x hi. Th trng t do bao gm nhiu ngi mua v ngi bn v s hng ha v dch v khc nhau, v tt c mi ngi quan tm trc ht n phc li ring ca h. Song cho d ra quyt nh c tnh cht phn tn v nhng ngi quyt nh ch quan tm ti ch li ring ca mnh, nn kinh t th trng chng t thnh cng l thng trong vic t chc hot ng kinh t theo hng thc y phc li kinh t chung. Trong cun Bn v v bn cht v ngun gc ca ci ca cc dn tc vit nm 1776, nh kinh t Adam Smith nu ra nhn nh ni ting hn bt c mt nhn nh no trong kinh t hc: khi tc ng qua li vi nhau trn th trng, cc h gia nh v doanh nghip hnh ng nh th h c dn dt bi mt "bn tay v hnh", a h ti nhng kt cc th trng ng mong mun. Mt trong cc mc tiu ca chng ta trong cun sch ny l tm hiu xem bn tay v hnh thc hin php mu ca n ra sao. Khi nghin cu kinh t hc, bn s thy gi c l cng c m nh bn tay v hnh iu khin cc hot ng kinh t. Gi c phn nh c gi tr ca mt hng ha i vi x hi v chi ph m x hi b ra sn xut ra hng ha . V h gia nh v doanh nghip nhn vo gi c khi a ra quyt nh mua v bn ci g, nn v tnh h tnh n cc ch li v chi ph x hi ca cc hnh ng ca h. Kt qu l gi c hng dn cc c nhn a ra quyt nh m trong nhiu trng hp cho php ti a ha ch li x hi. C mt h qu quan trng t k nng ca bn tay v hnh trong vic nh hng hot ng kinh t: Khi ngn khng cho gi c iu chnh mt cch t nhin theo cung v cu, chnh ph cng ng thi cn tr kh nng ca bn tay v hnh trong vic phi hp hng triu h gia nh v doanh nghip - nhng n v cu thnh nn kinh t. H qu ny l gii ti sao thu tc ng bt li ti qu trnh phn b ngun lc: thu lm bp mo gi c v do vy lm bp mo quyt nh ca doanh nghip v h gia nh. N cng l gii tc hi thm ch cn ln hn do cc chnh sch kim sot gi trc tip gy ra, chng hn nh chnh sch kim sot tin thu nh. V n cng l gii s tht bi ca m hnh k hoch ha tp trung. Trong m hnh ny, gi c khng do th trng xc nh, m do cc nh lm k hoch trung ng t ra. Cc nh lm k hoch ny thiu thng tin c phn nh trong gi c khi gi c t do p li cc lc lng th trng. Cc nh lm k hoch trung ng tht bi v h tm cch vn hnh nn kinh t vi mt bn tay b tri sau lng - l bn tay v hnh ca th trng. PHN C THM ADAM SMITH V BN TAY V HNH C l ch l s trng hp ngu nhin khi tc phm v i Bn v bn cht v ngun gc ca ci ca cc dn tc ca Adam Smith ra i vo nm 1776, ng vo nm cc nh cch mng
M k bn Tuyn ngn c lp. Song c hai vn bn ny u chia s cng mt quan im rt thnh hnh thi by gi - l thng tt hn nu mc cho cc c nhn t xoay s m khng cn n bn tay th bo ca chnh ph ch o hnh ng ca h. Trit l chnh tr ny to ra c s t tng cho nn kinh t th trng v ni rng hn l cho mt x hi t do. Ti sao nn kinh t th trng li vn hnh tt nh vy? Phi chng l v con ngi chc chn s i x vi nhau bng tnh yu v lng nhn t? Hon ton khng phi nh vy. Nhng dng di y l li ca Adam Smith bn v cch thc con ngi tc ng qua li trong nn kinh t th trng: Con ngi hu nh thng xuyn cn ti s gip ca anh em v bn b, v s l ph hoi cng sc nu anh ta ch trng ch vo lng nhn t ca h. C l anh ta s ginh c nhiu li th cho mnh hn khi thu ht c nim a m ca bn thn h v lm cho h tin rng vic lm theo yu cu ca anh ta c li cho chnh bn thn h... Khng phi nh lng nhn t ca nhng ngi bn tht, ch ca hng ru hay ngi bn bnh m m chng ta c c ba ti, m chnh l nh li ch ring ca h.... Mi c nhn thng khng c nh phng s li ch ca cng ng, v anh ta cng khng h bit mnh ang cng hin cho n bao nhiu. Anh ta ch mun ginh c mi li cho bn thn mnh, v trong khi lm nh vy, cng nh trong nhiu trng hp khc, anh ta c dn dt bi mt bn tay v hnh hng ti vic phng s cho mt mc ch nm ngoi d nh ca anh ta. Song khng phi lc no cng l ti t i vi x hi nu iu nm ngoi d nh ca anh ta. Khi theo ui ch li ring ca mnh, anh ta thng phng s cho ch li x hi mt cch c hiu qu hn l trng hp anh ta thc s d nh lm nh vy. Khi vit nhng cu trn y, Smith mun nhn mnh rng nhng ngi tham gia vo nn kinh t th trng b thc y bi ch li ring v rng "bn tay v hnh" ca th trng hng ch li ny vo vic phng s cho phc li kinh t chung. Rt nhiu nhn thc ca Smith vn ng vai tr trung tm ca kinh t hc hin i. Phn tch ca chng ta trong cc chng ti s cho php chng ta din gii nhng kt lun ca Smith mt cch chnh xc hn v phn tch y nhng im mnh v im yu trong bn tay v hnh ca th trng. Nguyn l 7: i khi chnh ph c th ci thin c kt cc th trng Nu nh bn tay v hnh ca th trng k diu n vy, th ti sao chng ta li cn chnh ph? Mt l do l bn tay v hnh cn c chnh ph bo v. Th trng ch hot ng nu nh quyn s hu c tn trng. Mt nng dn s khng trng la nu nh anh ta ngh rng ma mng s b nh cp, mt nh hng s khng phc v tr khi c m bo rng khch hng s tr tin trc khi ri qun. Tt c chng ta u da vo cng an v ta n do chnh ph cung cp thc thi quyn ca chng ta i vi nhng th do chng ta to ra. Mt l do khc cn n chnh ph l mc d th trng thng l mt phng thc tt t chc hot ng kinh t, nhng quy tc cng c vi ngoi l quan trng. C hai nguyn nhn ch yu chnh ph can thip vo nn kinh t l: thc y hiu qu v s cng bng. Ngha l hu ht cc chnh sch u hoc nhm vo mc tiu lm cho chic bnh kinh t ln ln, hoc lm thay i cch thc phn chia chic bnh . Bn tay v hnh thng dn dt th trng phn b ngun lc mt cch c hiu qu. Song v cc nguyn nhn khc nhau, i khi bn tay v hnh khng hot ng. Cc nh kinh t hc s
dng thut ng tht bi th trng ch tnh hung m th trng t n tht bi trong vic phn b ngun lc c hiu qu. Mt nguyn nhn c kh nng lm cho th trng tht bi l ngoi ng. nh hng ngoi hin l nh hng do hnh ng ca mt ngi to ra i vi phc li ca ngi ngoi cuc. V d kinh in v chi ph ra bn ngoi l nhim. Mt nguyn nhn na c th gy ra tht bi th trng l sc mnh th trng. Sc mnh th trng ch kh nng ca mt ngi duy nht (hay nhm ngi) c nh hng ng k ln gi c th trng. V d, chng ta hy gi nh tt c mi ngi trong mt th trn u cn nc, nhng li ch c mt ci ging, ngi ch ging khng phi tun theo s cnh tranh khc lit m c n, bn tay v hnh kim sot ch li c nhn. Bn c s thy rng trong trng hp ny, vic iu tit gi m nh c quyn quy nh c th ci thin hiu qu kinh t. Bn tay v hnh thm ch c t kh nng hn trong vic m bo rng s thnh vng kinh t c phn phi mt cch cng bng. Nn kinh t th trng thng cng cho mi ngi da trn nng lc ca h trong vic sn xut ra nhng th m ngi khc sn sng tr gi. Vn ng vin bng r gii nht th gii kim c nhiu tin hn kin tng c vua th gii v ngi ta sn sng tr nhiu tin xem bng r hn l xem c vua. Bn tay v hnh khng m bo rng tt c mi ngi u c lng thc y , qun o tt v s chm sc y t thch hp. Mt mc tiu ca nhiu chnh sch cng cng, chng hn chnh sch thu thu nhp v h thng phc li x hi, l t c s phn phi cc phc li kinh t mt cch cng bng hn. Vic ni rng trong mt s trng hp, chnh ph c th ci thin tnh hnh th trng khng c ngha l n s lun lun lm c nh vy. Cc chnh sch cng cng khng phi do thn thnh to ra, m l kt qu ca mt qu trnh chnh tr cn lu mi hon ho. i khi cc chnh sch c hoch nh ch n gin nhm thng cng cho nhng quyn lc chnh tr. i khi chng c hoch nh bi nhng nh lnh o c thin ch, nhng khng thng tin. Mt mc tiu ca vic nghin cu kinh t hc l gip bn nh gi xem khi no mt chnh sch ca chnh ph thch hp thc y hiu qu hoc cng bng, cn khi no th n khng thch hp. Kim tra nhanh: Hy lit k v gii thch ngn gn ba nguyn l lin quan n nhng tng tc v mt kinh t. NN KINH T VI T CCH MT TNG TH VN HNH NH TH NO? Chng ta bt u bng vic tho lun v cch thc ra quyt nh c nhn, sau xem xt phng thc con ngi tng tc vi nhau. Tt c cc quyt nh v s tng tc ny to thnh nn kinh t. Ba nguyn l cui cng lin quan n s vn hnh ca nn kinh t ni chung. Nguyn l 8: Mc sng ca mt nc ph thuc vo nng lc sn xut hng ha v dch v ca nc S chnh lch mc sng trn th gii rt ng kinh ngc. Vo nm 1997, bnh qun mt ngi M c thu nhp l 29.000 la. Cng trong nm , mt ngi M-hi-c c thu nhp bnh qun l 8000 la v mt ngi Ni-gi-ria bnh qun c thu nhp l 900 la. Khng c g ng ngc nhin khi s khc bit trong thu nhp bnh qun c phn nh cc ch tiu khc nhau v cht lng cuc sng. Cng dn ca cc nc thu nhp cao c
nhiu ti vi hn, nhiu t hn, ch dinh dng tt hn, dch v y t tt hn v tui th cao hn ngi dn cc nc thu nhp thp. Nhng thay i mc sng theo thi gian cng rt ln. Trong lch s, thu nhp M tng khong 2% mt nm (sau khi loi tr nhng thay i trong gi sinh hot). Vi tc tng trng ny, c 35 nm thu nhp bnh qun li tng gp i. Trong th k qua, thu nhp bnh qun tng gp tm ln. u l nguyn nhn ca s khc bit to ln v mc sng gia cc quc gia v theo thi gian? Cu tr li n gin n mc ng ngc nhin. Hu ht s khc bit v mc sng c nguyn nhn s khc nhau v nng sut lao ng ca cc quc gia - tc s lng hng ha c lm ra trong mt gi lao ng ca mt cng nhn. nhng quc gia ngi lao ng sn xut c lng hng ha v dch v ln hn trong mt n v thi gian, hu ht ngi dn c hng mc sng cao; cn cc quc gia c nng sut km hn, hu ht ngi dn phi chu cuc sng m bc. Tng t, tc tng nng sut ca mt quc gia quyt nh tc tng thu nhp bnh qun ca quc gia . Mi quan h c bn gia nng sut v mc sng kh n gin, nhng c nhng hm su rng. Nu nng sut l nhn t thit yu quyt nh mc sng, th nhng l do khc phi ng vai tr th yu. Chng hn, ngi ta c th cm nhn rng nghip on hoc lut v tin lng ti thiu c ng gp lm tng mc sng ca cng nhn M trong th k qua. Song ngi anh hng tht s ca cng nhn M l nng sut lao ng ngy cng tng ln ca h. Mt v d khc l mt s nh bnh lun cho rng s cnh tranh tng ln t Nht v cc nc khc l nguyn nhn dn ti mc tng trng chm trong thu nhp quc dn ca M sut 30 nm qua. Nhng tn ti phm thc s khng phi l s cnh tranh t nc ngoi, m chnh l s tng trng chm ca nng sut M. Mi lin h gia nng sut v mc sng cn c hm su sc i vi chnh sch ca nh nc. Khi suy ngh xem chnh sch bt k s tc ng nh th no n mc sng, vn then cht l n s tc ng ti nng lc sn xut hng ha v dch v nh th no. nng cao mc sng, cc nh hoch nh chnh sch cn lm tng nng sut lao ng bng cch m bo cho cng nhn c o to tt, c cc cng c cn thit sn xut hng ha v dch v v c tip cn nhng cng ngh tt nht hin c. Nguyn l 9: Gi c tng khi chnh ph in qu nhiu tin Vo thng 1 nm 1921, gi mt t nht bo c l 0,3 mc. Cha y hai nm sau, vo thng 11 nm 1922 cng t bo y gi 70.000.000 mc. Gi ca tt c cc mt hng khc trong nn kinh t cng tng vi tc tng t. y l mt trong nhng v d ngon mc nht lch s v lm pht- tc s gia tng ca mc gi chung trong nn kinh t. Mc d nc M cha tng tri qua cuc lm pht no tng t nh c vo nhng nm 1920, nhng i khi lm pht cng l mt vn kinh t. V d trong nhng nm 1970, mc gi chung tng gp hn hai ln v tng thng Gerald Ford gi lm pht l "k th s mt ca cng chng". Ngc li, lm pht trong nhng nm 1990 ch khong 3% mt nm; vi t l ny, gi c phi mt hn hai mi nm tng gp i. V lm pht cao gy nhiu tn tht cho x hi, nn gi cho lm pht mc thp l mt mc tiu ca cc nh hoch nh chnh sch kinh t trn ton th gii. Nguyn nhn gy ra lm pht l g? Trong hu ht cc trng hp lm pht trm trng hoc ko di, dng nh u c chung mt th phm - s gia tng ca lng tin. Khi chnh ph
10
to ra mt lng ln tin, gi tr ca tin gim. Vo u nhng nm 1920, khi gi c c tng gp 3 ln mi thng, lng tin cng tng gp 3 ln mi thng. D t nghim trng hn, nhng lch s kinh t M cng a chng ta n mt kt lun tng t: lm pht cao trong nhng nm 1970 i lin vi s gia tng nhanh chng ca lng tin v lm pht thp trong nhng nm 1990 i lin vi s gia tng chm ca lng tin. Nguyn l 10: X hi i mt vi s nh i ngn hn gia lm pht v tht nghip Nu d dng l gii lm pht nh vy, th ti sao i khi cc nh hoch nh chnh sch vn gp rc ri trong vic cho li con thuyn nn kinh t. Mt l do l ngi ta ngh rng vic ct gim lm pht thng gy ra tnh trng gia tng tm thi ca tht nghip. ng minh ha cho s nh i gia lm pht v tht nghip c gi l ng Phillips, ghi cng tn nh kinh t u tin nghin cu mi quan h ny. ng Phillips vn cn l mt ti gy tranh ci gia cc nh kinh t, nhng hin nay hu ht cc nh kinh t u chp nhn kin cho rng c s nh i ngn hn gia lm pht v tht nghip. iu ch hm rng trong khong thi gian mt hay hai nm, nhiu chnh sch kinh t y lm pht v tht nghip i theo nhng hng tri ngc nhau. Bt k tht nghip v lm pht ban u mc cao (nh u nhng nm 1980) hay thp (nh cui thp k 1990) hay nm u gia hai thi cc , th cc nh chnh sch vn phi i mt vi s nh i ny. Ti sao chng ta li phi i mt vi s nh i ngn hn nu trn? Theo cch l gii ph bin, vn pht sinh t vic mt s loi gi c thay i chm chp. V d, chng ta hy gi nh rng chnh ph ct gim lng tin trong nn kinh t. Trong di hn, kt qu ca chnh sch ny l mc gi chung gim. Song khng phi tt c gi c u thay i ngay lp tc. Phi mt nhiu nm tt c doanh nghip a ra cc bn cho hng mi, tt c cc cng on chp nhn nhng b v tin lng v tt c cc nh hng in thc n mi. iu ny hm gi c c coi l cng nhc trong ngn hn. V gi c cng nhc, nn nh hng trong ngn hn ca cc chnh sch m chnh ph vn dng khc vi nh hng ca chng trong di hn. Chng hn khi chnh ph ct gim lng tin, n lm gim s tin m mi ngi chi tiu. Khi gi c b mc mc cao, mc chi tiu s gim v iu ny lm gim lng hng ha v dch v m cc doanh nghip bn ra. Mc bn ra thp hn n lt n buc cc doanh nghip phi sa thi cng nhn. Nh vy, bin php ct gim lng tin tm thi lm tng tht nghip cho n khi gi c hon ton thch ng vi s thay i. S nh i gia lm pht v tht nghip ch c tnh tm thi, nhng n c th ko di trong mt vi nm. V vy, ng Phillips c ngha rt quan trng trong vic tm hiu cc xu th pht trin ca nn kinh t. c bit, cc nh hoch nh chnh sch c th khai thc s nh i ny bng cch vn dng cc cng c chnh sch khc nhau. Thng qua vic thay i mc chi tiu ca chnh ph, thu v lng tin in ra, trong ngn hn cc nh hoch nh chnh sch c th tc ng vo hn hp gia lm pht v tht nghip m nn kinh t phi i mt. V cc cng c ny ca chnh sch ti kha v tin t c sc mnh tim tng nh vy, nn vic cc nh hoch nh chnh sch s dng nhng cng c ny nh th no qun l nn kinh t vn cn l mt ti tranh ci. Kim tra nhanh: Hy lit k v gii thch ngn gn ba nguyn l m t phng thc vn hnh ca nn kinh t vi t cch mt tng th.
11
KT LUN Gi y bn bit i cht v kinh t hc. Trong nhng chng tip theo, chng ta s tm hiu thm nhiu iu su sc hn v con ngi, th trng v nn kinh t. nm c nhng vn ny, chng ta cn phi n lc mt cht, nhng chng ta s lm c. Kinh t hc da trn mt s t tng cn bn t c th p dng cho nhiu tnh hung khc nhau. Xuyn sut cun sch ny, chng ta s cn quay li vi Mi Nguyn l ca kinh t hc c lm sng t trong chng ny v tm tt trong bng Bn hy nh rng, ngay c nhng phn tch kinh t phc tp nht cng c xy dng trn nn tng ca mi nguyn l ny. TM TT Nhng bi hc cn bn v ra quyt nh c nhn l: con ngi i mt vi s nh i gia cc mc tiu khc nhau, chi ph ca bt k hnh ng no cng c tnh bng nhng c hi b b qua, con ngi duy l a ra quyt nh da trn s so snh gia chi ph v ch li cn bin, v cui cng l con ngi thay i hnh vi p li cc kch thch m h phi i mt. Nhng bi hc cn bn v s tc ng qua li gia con ngi vi nhau l: thng mi (tc trao i) c th em li ch li cho c hai bn, th trng thng l cch thc tt phi hp trao i bun bn gia mi ngi, v chnh ph c th ci thin cc kt cc th trng khi mt tht bi th trng no tn ti hay khi kt cc th trng khng cng bng. Nhng bi hc cn bn v nn kinh t vi t cch mt tng th l: nng sut l ngun gc cui cng ca mc sng, s gia tng lng tin l nguyn nhn cui cng ca lm pht v x hi i mt vi s nh i ngn hn gia lm pht v tht nghip.
12
CHNG 2 CC LC LNG CUNG CU TH TRNG Khi mt t gi lnh vo bang Florida, gi nc cam tng trong cc siu th trn ton quc. Mi khi thi tit vo ma h m ln bang New England, gi thu phng khch sn vng Ca-ri -b lp tc suy gim. Khi mt cuc chin tranh bng n Trung ng, gi xng M tng v gi xe Cadillac c gim xung. Nhng bin c ny c im g chung? Tt c chng u cho thy s vn hnh ca cung v cu. Cung v cu l hai t m cc nh kinh t s dng thng xuyn nht - v v nguyn nhn rt hp l. Cung v cu l nhng lc lng lm cho nn kinh t th trng hot ng. Chng quyt nh lng ca mi hng ha c sn xut ra v gi m n c bn. Nu mun bit mt bin c hoc chnh sch nh hng ti nn kinh t nh th no, th trc ht bn phi ngh xem n nh hng ti cung v cu nh th no. Chng ny gii thiu l thuyt v cung v cu. N nghin cu hnh vi ca ngi bn v ngi mua, cng nh s tng tc gia h vi nhau. N ch ra cch thc quyt nh gi c ca cung v cu trong nn kinh t th trng, cng nh gi c n lt n li phn b cc ngun lc khan him ca x hi nh th no. TH TRNG V CNH TRANH Khi nim cung v cu c dng ch hnh vi ca con ngi khi h tng tc vi nhau trn th trng. Th trng l mt nhm ngi bn v ngi mua mt hng ha hoc dch v nht nh. Vi t cch l mt nhm, ngi mua quyt nh cu v sn phm v vi t cch mt nhm, ngi bn quyt nh cung v sn phm. Trc khi tho lun v hnh vi ca ngi bn v ngi mua, chng ta hy xem xt k lng hn khi nim th trng v cc dng th trng khc nhau m chng ta quan st thy trong nn kinh t. Th trng cnh tranh Th trng c nhiu dng khc nhau. i khi th trng c t chc rt cao, chng hn th trng ca nhiu loi nng sn. Trong nhng th trng ny, ngi mua v ngi bn gp nhau vo mt thi gian v ti a im nht nh m ti , ngi xng gi gp phn nh gi v t chc bn hng. Nhng hu ht cc th trng c t chc mc thp hn. Chng hn, chng ta hy quan st th trng kem trong mt khu ph nht nh. Ngi mua kem khng h tp hp nhau li vo bt k thi im no. Ngi bn kem nm cc a im khc nhau v bn cc sn phm khc nhau i cht. y khng c ngi xng gi cng b gi kem. Tng ngi bn t ghi gi cho mi chic kem v tng ngi mua quyt nh mua bao nhiu kem ti mi ca hng. Mc d khng c t chc, nhng nhm ngi mua v ngi bn kem hnh thnh mt th trng. Ngi mua bit rng c nhiu ngi bn anh ta la chn v ngi bn thc c rng c ngi khc bn sn phm tng t sn phm ca anh ta. Gi v lng kem bn ra khng phi do mt ngi bn hay ngi mua no quyt nh. Trn thc t, gi v lng l do tt c ngi bn v ngi mua quyt nh khi h tng tc vi nhau trn th trng. Ging nh hu ht cc th trng trong nn kinh t, th trng kem c tnh cnh tranh cao. Th trng cnh tranh l mt th trng trong c nhiu ngi bn v ngi mua n mc
NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng
mi ngi ch c nh hng khng ng k n gi th trng. Mi ngi bn kem ch c kh nng kim sot hn ch i vi gi c v nhng ngi bn khc ang cho bn cc sn phm tng t. Ngi bn c t l do bn vi gi thp hn gi ph bin trn th trng, v nu anh ta bn vi gi cao hn, ngi mua s mua hng ni khc. Tng t, khng mt ngi mua c bit no c th tc ng ti gi kem v mi ngi ch mua mt lng nh. Trong chng ny chng ta s tm hiu xem ngi mua v ngi bn tng tc vi nhau nh th no trn th trng cnh tranh. Chng ta s nghin cu xem cc lc lng cung cu quyt nh lng hng ha bn ra v gi ca n nh th no. S cnh tranh: hon ho v khng hon ho Trong chng ny chng ta gi nh rng cc th trng c tnh cnh tranh hon ho. Th trng cnh tranh hon ho c nh ngha l nhng th trng c hai c tnh quan trng nht: (1) tt c hng ha c cho bn l nhng hng ha nh nhau, v (2) ngi mua v ngi bn nhiu n mc khng c ngi bn hoc ngi mua c bit no c th tc ng ti gi th trng. V ngi bn v ngi mua trn th trng cnh tranh hon ho phi chp nhn gi do th trng quyt nh, cho nn h c coi l ngi nhn gi. C mt s th trng trong gi nh v s cnh tranh hon ho hon ton ng. Chng hn trn th trng la m c hng ngn nng dn bn la m v hng triu ngi tiu dng s dng la m v sn phm lm t la m. V khng c ngi bn v ngi mua c bit no tc ng c ti gi la m, nn mi ngi u coi gi la m l cho trc. Tuy nhin, khng phi mi hng ha v dch v u c bn trn cc th trng cnh tranh hon ho. Mt s th trng ch c mt ngi bn v ngi bn ny quy nh gi c. Ngi bn ny c gi l nh c quyn. Chng hn, cng ty truyn hnh cp trong th trn ca bn c th l mt nh c quyn. Ngi dn trong th trn ca bn c th ch c mt cng ty truyn hnh cp h mua dch v ny. Mt s th trng nm gia hai trng hp cc oan l cnh tranh hon ho v c quyn. Mt dng th trng trong s , ci c gi l th trng c quyn nhm, ch c mt t ngi bn khng phi lc no cng cnh tranh mnh m vi nhau. Cc tuyn bay l mt v d. Nu mi tuyn bay gia hai thnh ph ch c hai hay ba hng hng khng phc v, cc hng ny c th trnh cnh tranh qu khc lit gi cho gi c mc cao. Mt dng khc ca th trng l cnh tranh c quyn: n bao gm nhiu ngi bn, mi ngi cho bn mt sn phm hi khc so vi sn phm ca ngi khc. V sn phm khng hon ton ging nhau, nn mi ngi bn c mt kh nng no trong vic nh gi cho sn phm ca mnh. Mt v d l ngnh phn mm my tnh. Nhiu chng trnh son tho vn bn cnh tranh vi nhau, nhng khng c chng trnh no hon ton ging nhau v v vy chng c gi ring. Mc d th trng m chng ta quan st c trn th gii rt a dng, nhng chng ta bt u bng vic nghin cu th trng cnh tranh hon ho. Th trng cnh tranh hon ho l dng th trng d phn tch nht. Hn na, v trn hu ht cc th trng u c mt mc cnh tranh no , nn nhiu bi hc m chng ta c c khi nghin cu cung v cu trong iu kin cnh tranh hon ho c th vn dng vo cc th trng phc tp hn. Kim tra nhanh: Th trng l g? Khi nim th trng cnh tranh hm g? CU Chng ta bt u cng trnh nghin cu th trng ca mnh bng cch xem xt hnh vi ca ngi mua. Trong phn ny, chng ta s xem xt cc yu t quyt nh lng cu v mt
hng ha no , tc lng hng ha m ngi tiu dng sn sng v c kh nng mua. tp trung suy ngh ca mnh, chng ta hy lun lun nh ti mt hng ha c th l kem. Yu t no quyt nh lng cu ca mt c nhn? Chng ta hy xem xt cu ca mnh v kem. Bn lm th no quyt nh mua bao nhiu kem mi thng, v nhng yu t no nh hng ti quyt nh ca bn? Sau y l mt s cu tr li m bn c th a ra. Gi c. Nu gi kem tng so vi mc gi ban u l 20 xu mt cc, bn s mua t kem hn. Thay vo , bn c th mua mn sa chua ng lnh. Nu gi kem gim so vi gi 20 xu mt cc, bn s mua nhiu hn. V lng cu v kem gim khi gi tng v tng khi gi gim, nn chng ta ni lng cu c quan h nghch vi gi c. Mi quan h ny gia gi c v lng cu ng vi hu ht hng ha trong nn kinh t. Trn thc t, n c tc dng rng ri n mc cc nh kinh t gi n l lut cu: nu cc yu t khc khng thay i, th khi gi mt hng ha tng, lng cu v hng ha s gim. Thu nhp. iu g xy ra i vi cu v kem ca bn nu bn mt vic lm trong ma h? Kh nng cao nht l n s gim. Mc thu nhp thp hn hm bn c tng mc chi tiu thp hn v v vy bn chi tiu t hn mua mt s hng ha - v c l l hu ht cc hng ha. Nu cu v mt hng ha gim khi thu nhp gim, th hng ha ny c gi l hng thng thng. Khng phi mi hng ha u l hng thng thng. Nu cu v mt hng ha tng khi thu nhp gim, th hng ha ny c gi l hng cp thp. Vic i xe but l mt v d v hng cp thp. Khi thu nhp ca bn gim, c t kh nng bn s mua mt chic t hay i tc xi, m c nhiu kh nng bn s i xe but. Gi cc hng ha lin quan. Chng ta hy gi s gi mn sa chua ng lnh gim. Lut cu ni rng bn s mua nhiu sa chua ng lnh hn. ng thi, c th bn s mua t kem hn. V kem v sa chua ng lnh l hai mn trng ming lnh, ngt v bo, nn chng tha mn c nhng nguyn vng tng t nhau. Khi s gim gi ca mt hng ha lm gim lng cu v hng ha khc, chng ta gi hai hng ha ny l hng thay th. Hng thay th thng l mt cp hng ha c s dng thay th cho nhau, chng hn xc xch nng v bnh m kp tht, o thun v o s mi, v xem phim v tin thu vii. By gi chng ta hy gi s gi mn ko mm nng gim. Theo lut cu, bn s mua nhiu ko mm nng hn. Nhng trong trng hp ny bn cng mua kem nhiu hn, v kem v ko mm nng thng c n km vi nhau. Khi s gim st gi ca mt hng ha lm tng cu v hng ha khc, hai hng ha c gi l hng b sung cho nhau. Hng b sung thng l mt cp hng ha c s dng cng nhau nh xng v t, my tnh v phn mm, bn trt tuyt v v vo khu trt tuyt. Th hiu. Yu t r rng nht quyt nh cu ca bn l th hiu ca bn. Nu bn thch kem, bn mua n nhiu hn. Cc nh kinh t thng khng tm cch l gii th hiu ca con ngi v n hnh thnh t cc yu t lch s v tm l nm ngoi vng quc ca kinh t hc. Tuy
nhin, cc nh kinh t ch phn tch xem iu g xy ra khi th hiu thay i. K vng. K vng ca bn v tng lai c th tc ng ti cu hin ti ca bn v hng ha v dch v. Chng hn, nu d kin kim c nhiu thu nhp hn trong thng ti, bn c th sn sng hn trong vic chi tiu mt phn tin tit kim hin ti mua kem. V d khc l nu d kin gi kem ngy mai s gim, bn c th khng sn sng mua mt cc kem vi gi hin ti Biu cu v ng cu Chng ta nhn thy rng nhiu bin s quyt nh lng kem m mt c nhn c cu. Hy tng tng ra rng chng ta gi cho tt c cc bin s ny khng i tr mt bin s l gi c. Chng ta hy xt xem gi c tc ng ti lng cu v kem nh th no. Gi mt cc kem 0,00 la 0,50 1,00 1.50 2,00 2,50 3,00 Lng cu v kem 12 10 8 6 4 2 0
Bng 1. Biu cu ca Catherine. Biu cu ch ra lng cu ti mi mc gi. Bng 1 cho bit s cc kem m Catherine mua mi thng ti cc mc gi kem khc nhau. Nu kem c cung cp min ph, Catherine s n 12 cc. Vi gi 0,50 la mt cc, Catherine mua 10 cc. Khi gi tip tc tng ln, c mua ngy cng t kem hn. Khi mc gi bng 3 la, Catherine khng mua mt cc kem no c. Bng 1 l mt biu cu, tc mt bng ch ra mi quan h gia gi ca mt hng ha v lng cu. (Cc nh kinh t s dng t biu v bng ny c cc ct con s song song vi nhau nh mt biu ghi gi tu chy). Gi kem
3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lng kem
Hnh 1. ng cu ca Catherine. ng cu ny l th c v bng s liu ca bng 1. N cho bit lng cu v mt hng ha thay i nh th no khi gi ca n thay i. V
gi thp hn lm tng lng cu, nn ng cu dc xung. Ceteris Paribus - Nhng ci khc khng thay i Mi khi nhn thy ng cu, bn cn nh rng n c v cho trng hp nhiu bin s khc khng thay i. ng cu ca Catherine trong hnh 1 cho thy iu g xy ra i vi lng kem m Catherine mun mua khi ch c gi kem thay i. ng cu c v vi gi nh rng thu nhp ca Catherine, th hiu, k vng v gi c cc hng ha c lin quan khng thay i. Cc nh kinh t s dng thut ng ceteris paribus nhn mnh rng tt c cc bin s c lin quan, tr cc bin s c nghin cu vo thi im , u c gi cho khng thay i. Thnh ng la tinh ny c ngha en l nhng ci khc khng thay i. ng cu dc xung v, nu nhng ci khc khng thay i, gi c thp hn hm lng cu cao hn. Mc du thut ng nhng ci khc khng thay i c p dng cho mt tnh hung gi nh, trong mt s bin s c gi nh l khng thay i, nhng trong thc t, nhiu s vt ng thi thay i. V l do ny, khi s dng cc cng c cung cu phn tch cc bin c hoc chnh sch, vn quan trng l phi nh rng nhng ci g c gi cho khng thay i, cn ci g th khng. Cu th trng v cu c nhn Cho n gi chng ta ch ni v cu ca mt c nhn v hng ha. phn tch phng thc vn hnh ca th trng, chng ta cn xc nh cu th trng, tc tng cc cu c nhn v mt hng ha hay mt dch v c th. Bng 2 l biu cu v kem ca hai c nhn l Catherine v Nicholas. Biu cu ca Catherine cho chng ta bit lng kem m c mun mua v biu cu ca Nicholas cho chng ta bit lng kem m anh mun mua. Cu th trng l tng cu ca hai c nhn. V cu th trng hnh thnh t cc cu c nhn, nn n ph thuc vo tt c cc yu t quyt nh cu ca nhng ngi mua c bit. Cho nn, cu th trng ph thuc vo thu nhp ca ngi mua, th hiu, k vng v gi c ca cc hng ha lin quan. Ngoi ra, n cn ph thuc vo s ngi mua. (Nu c thm ngi tiu dng khc l Peter cng n kem vi Catherine v Nicholas, lng cu th trng s cao hn ti mi mc gi.) Biu cu trong bng 2 cho thy iu g xy ra i vi lng cu khi gi c thay i, trong khi tt c cc bin s khc quyt nh lng cu u c gi cho khng thay i. Gi mt cc kem 0,00 la 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 Catherine Nicholas Lng cu th trng = 19 12 + 7 16 10 6 13 8 5 10 6 4 7 4 3 4 2 2 1 0 1
Bng 2. Biu cu c nhn v biu cu th trng. Lng cu trn mt th trng l tng
lng cu ca mi ngi mua. Hnh 2 v cc ng cu tng ng vi nhng biu cu ny. Hy ch rng chng ta cng cc ng cu c nhn theo phng nm ngang c ng cu th trng. Ngha l xc nh tng lng cu ti bt k mc gi no, chng ta cng cng lng cu ca cc c nhn xc nh c trn trc honh ca ng cu c nhn. V quan tm ti vic phn tch phng thc vn hnh ca th trng, nn chng ta thng s dng ng cu th trng. ng cu th trng cho thy tng lng cu v mt hng ha thay i nh th no khi gi c thay i. Cu ca Catherine
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50
Cu ca Nicholas
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0 1 2 3 4 5 6 7 Lng kem
Cu th trng
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Lng kem
Hnh 2. Cu th trng l tng cu ca cc c nhn. ng cu ca mt th trng c xc nh bng cch cng theo phng nm ngang tt c cc ng cu c nhn. Ti mc gi bng 2 la, Catherine mun mua 4 cc kem v Nicholas mun mua 3 cc kem. Lng cu trn th trng ti mc gi ny bng 7 cc kem.
S dch chuyn ca ng cu Gi s Hip hi Y t M t nhin cng b mt pht minh mi: nhng ngi n kem thng xuyn sng lu hn, c sc khe tt hn. Cng b ny nh hng ti th trng kem nh th no? Pht minh trn lm thay i th hiu ca mi ngi v lm tng cu v kem. Ti mi mc gi, by gi ngi mua mun mua lng kem ln hn v ng cu v kem dch chuyn sang phi.
Gi kem S gia tng nhu cu
S gim st nhu cu ng cu, D3 0 Lng kem ng cu, D1 ng cu, D2
Hnh 3. S dch chuyn ca ng cu. Bt k s thay i no lm tng lng hng m ngi mua mun mua ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng cu sang phi. Bt k s thay i no lm gim lng hng m ngi mua mun mua ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng cu sang tri. Mi khi mt yu t quyt nh cu no thay i, tr gi hng ha, ng cu u dch chuyn. Hnh 3 ch ra rng bt k s thay i no lm tng lng cu ti mi mc gi cng lm dch chuyn ng cu sang phi. Tng t, bt k s thay i no lm gim lng cu ti mi mc gi cng lm dch chuyn ng cu sang tri. Bng 3 ghi cc bin s quyt nh lng cu trn th trng v s thay i trong mt bin s tc ng ti ng cu nh th no. Hy ch rng gi c ng mt vai tr c bit trong bng ny. V gi c nm trn trc tung khi chng ta v ng cu, nn s thay i ca gi c khng lm dch chuyn ng cu, m ch biu th s di chuyn dc theo n. Ngc li khi c s thay i trong thu nhp, gi ca cc hng ha lin quan, th hiu, k vng hay s ngi mua, lng cu thay i ti mi mc gi; iu ny c biu th bng s dch chuyn ca ng cu. Cc bin s tc ng ti lng cu S thay i trong bin s ny Gi c Di chuyn dc theo ng cu Thu nhp Lm dch chuyn ng cu Gi ca cc hng ha lin quan Lm dch chuyn ng cu Th hiu Lm dch chuyn ng cu K vng Lm dch chuyn ng cu S ngi mua Lm dch chuyn ng cu Tm li, ng cu cho thy iu g xy ra vi lng cu v mt hng ha khi gi c ca n thay i v tt c cc yu t khc quyt nh lng cu c gi cho khng thay i. Khi mt
trong cc yu t khc ny thay i, ng cu s dch chuyn. NGHIN CU TNH HUNG: HAI CCH CT GIM LNG CU V THUC L Cc nh hoch nh chnh sch thng mun gim bt s ngi ht thuc. C hai cch m chnh sch c th s dng t c mc tiu ny. Mt cch gim bt ngi ht thuc l lm dch chuyn ng cu v thuc l v cc sn phm thuc l khc. Cc thng bo ca nh nc, cnh bo bt buc v tc hi i vi sc khe trn bao thuc l v cm qung co thuc l trn ti vi l nhng chnh sch nhm ct gim lng cu v thuc l ti mi mc gi. Nu thnh cng, cc chnh sch ny lm dch ng cu v thuc l sang tri, nh trong phn (a) ca hnh 4. Mt cch khc l cc nh hoch nh chnh sch c th lm tng gi thuc l. Chng hn, nu chnh ph nh thu vo vic sn xut thuc l v cc cng ty thuc l tm cch chuyn phn ln khon thu ny cho ngi tiu dng di dng gi c cao hn. Gi cao hn khuyn khch mi ngi ct gim s iu thuc l m h ht. Trong tnh hung ny, lng thuc l gim i khng biu th s dch chuyn ca ng cu. Thay vo , n biu th s di chuyn dc theo ng cu c ti mt im c gi cao hn v lng thp hn nh trong phn (b) ca hnh 4. Lng ht thuc phn ng nh th no i vi nhng thay i trong gi thuc l? Cc nh kinh t tm cch tr li cu hi ny bng cch nghin cu xem iu g xy ra khi thu thuc l thay i. H pht hin ra rng khi gi thuc l tng 10 phn trm, lng cu v thuc l gim 4 phn trm. Thanh thiu nin c bit nhy cm vi gi thuc l: 10 phn trm tng gi lm cho lng ht thuc ca thanh thiu nin gim 12 phn trm.
(a) S dch chuyn ca ng cu Gi thuc l Chnh sch cn tr s ht thuc lm dch chuyn ng cu sang tri 2 B A D1 Lng thuc l
D2 0 Gi thuc l 4 C 10 20
b) S di chuyn dc theo ng cu Thu lm tng gi thuc l gy ra s di chuyn dc theo ng cu
A D1
10
20
Lng thuc l
Hnh 4. S dch chuyn v di chuyn ca ng cu. Nu nhng li cnh bo trn bao thuc l thuyt phc c nhng ngi ht thuc ht t hn, ng cu v thuc l s dch chuyn sang tri. Trong phn (a), ng cu dch chuyn t D1 sang D2. Ti mc gi bng 2 la mt bao, lng cu gim t 20 xung cn 10 iu thuc l mi ngy. Ngc li, nu mt khon thu lm tng gi thuc l, ng cu khng dch chuyn. Thay vo , chng ta quan st thy s di chuyn n mt im khc trn ng cu. Trong phn (b), khi gi tng t 2 ln 4 la, lng cu gim t 20 xung cn 10 iu thuc l mi ngy nh c biu th bng s di chuyn t im A ti im C. Mt cu hi c lin quan l gi thuc l tc ng nh th no i vi cu v mt loi thuc ht b cm. Nhng ngi chng li thu thuc l thng lp lun rng thuc l v thuc ht l nhng hng ha thay th cho nhau, cho nn thu thuc l cao lm cho mi ngi s dng thuc ht nhiu hn. Ngc li, nhiu chuyn gia v s lm dng ma ty coi thuc l l loi ma ty u tin dn thanh nin ti vic th cc loi ma ty c hi khc. Hu ht cc cng trnh nghin cu s liu ph hp vi quan im ny: chng ch ra rng gi thuc l thp c lin quan n vic s dng nhiu thuc ht hn. Ni cch khc, thuc l v thuc ht c v l nhng hng ha b sung, ch khng phi thay th cho nhau. Kim tra nhanh: Hy nu ra cc yu t quyt nh lng bnh pizza m bn c cu. Hy a ra mt v d v biu cu bnh pizza v v ng cu ngm nh. Hy nu ra mt v d v yu t no c th lm dch chuyn ng cu. S thay i trong gi bnh pizza c lm dch chuyn ng cu ny khng? CUNG By gi chng ta chuyn sang mt khc ca th trng v xem xt hnh vi ca ngi bn. Lng cung ca bt k hng ha hay dch v no cng l lng m ngi bn sn sng v c kh nng bn. Mt ln na, tp trung t duy ca bn, chng ta hy xem xt th trng kem v phn tch cc yu t quyt nh lng cung. iu g quyt nh lng hng m mt c nhn cung ng? Bn hy tng tng mnh ang qun l mt ca hng Bnh ko Sinh vin - mt cng ty chuyn v sn xut v bn kem. Yu t no quyt nh lng kem m bn sn sng sn xut v cho bn? Sau y l mt vi cu tr li m bn c th a ra. Gi c. Gi kem l mt yu t quyt nh lng cung. Khi gi kem cao, vic bn kem c li v v vy lng cung ln. L ngi bn kem, bn lm vic lu hn, mua nhiu my lm kem v thu nhiu cng nhn hn. Ngc li khi gi kem thp, cng vic kinh doanh ca bn c li nhun km hn v bn sn xut t kem hn. Khi gi c thp hn na, bn c th quyt nh ngng kinh doanh hon ton v lng cung ca bn gim xung ti khng. V lng cung tng khi gi c tng v gim khi gi c gim, nn chng ta ni lng cung c mi quan h thun vi gi hng ha. Mi quan h ny gia gi c v lng cung c gi l lut cung. Nu nhng ci khc khng thay i, th khi gi mt hng ha tng, lng cung v hng ha cng tng. Gi cc u vo. sn xut kem, cng ty Bnh ko Sinh vin s dng nhiu u vo khc
nhau nh bt kem, ng, hng liu, my lm kem, nh xng v lao ng ca ngi cng nhn trn cc cht vi nhau v vn hnh my mc. Khi gi ca mt trong cc u vo ny tng, vic sn xut kem tr nn t c li hn v doanh nghip ca bn cung ng t kem hn. Nu gi cc u vo tng mnh, bn c th quyt nh ng ca doanh nghip v khng cung ng mt cc kem no. Nh vy, cung v mt hng ha c mi quan h nghch vi gi cc u vo c s dng sn xut ra hng ha . Cng ngh. Cng ngh chuyn cc u vo thnh kem l mt yu t khc quyt nh cung. Chng hn vic sng ch ra my lm kem c c kh ha lm gim ng k lng lao ng cn thit sn xut kem. Nh ct gim chi ph ca doanh nghip, tin b cng ngh lm tng lng cung v kem. K vng. Lng kem bn cung ng hm nay c th ph thuc vo k vng ca bn v tng lai. Chng hn, nu d kin gi kem s tng trong tng lai, bn s chuyn mt phn sn lng vo kho v hm nay bn cung ng t hn ra th trng. Biu cung v ng cung Chng ta hy phn tch xem lng cung thay i cng vi gi c nh th no khi gi cho gi u vo, cng ngh v k vng khng thay i. Bng 4 ch ra lng cung do Ben, mt ngi bn kem, cung ng ti cc mc gi kem khc nhau. Vi mc gi di 1 la, Ben khng cung ng mt cc kem no c. Khi gi c tng ln, anh ta cung cp lng kem ngy cng ln hn. Bng ny c gi l biu cung. Gi mt cc kem 0,00 la 0,50 1,00 1.50 2,00 2,50 3,00 Lng cung v kem (cc) 0 0 1 2 3 4 5
Bng 4. Biu cung ca Ben. Biu cung ch ra lng cung ti mi mc gi. Biu cung l mt bng ch ra mi quan h gia gi ca mt hng ha v lng cung. Hnh 5 v th m t mi quan h gia lng cung v kem v gi c. ng gn gi c vi lng cung c gi l ng cung. ng cung dc ln v, nu cc yu t khc khng thay i, gi c cao hn hm lng cung ln hn.
Gi kem $3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lng kem
Hnh 5. ng cung ca Ben. ng cung ny - mt ng c v da vo biu cung trong bng 4 - ch ra rng lng cung v mt hng ha thay i khi gi c ca n thay i. V gi cao hn lm tng lng cung, nn ng cung dc ln. ng cung c nhn v ng cung th trng Cng nh cu th trng l tng cc cu ca tt c ngi mua, cung th trng l tng cc lng cung ca tt c ngi bn. Bng 5 l biu cung ca hai nh sn xut kem l Ben v Jerry. Ti bt k mc gi no, biu cung ca Ben cng cho chng ta bit lng kem m anh ta mun cung ng v biu cung ca Jerry cho chng ta bit lng kem m c ta mun cung ng. Cung th trng l tng mc cung ca hai c nhn. Cung th trng ph thuc vo tt c cc yu t tc ng vo mc cung ca nhng ngi bn c bit nh gi cc u vo c s dng sn xut ra hng ha, cng ngh hin c v k vng. Ngoi ra, n cn ph thuc vo s ngi bn. (Nu Ben v Jerry thi khng bn kem na, lng cung ca th trng s gim xung ti 0.) Biu cung trong bng 5 cho thy iu g xy ra i vi lng cung khi gi c thay i trong khi tt c cc bin s khc quyt nh lng cung c gi cho khng thay i. Th trng Gi mt cc kem Ben Jerry 0,00 la 0 + 0 = 0 0,50 0 0 0 1,00 1 0 1 1,50 2 2 4 2,00 3 4 7 2,50 4 6 10 3,00 5 8 13 Bng 5. Biu cung c nhn v biu cung th trng. Lng cung trn mt th trng l tng lng cung ca tt c ngi bn. Hnh 6 v cc ng cung tng ng vi nhng biu cung trong bng Cng nh lm vi cc ng cu, chng ta cng cc ng cung c nhn theo phng nm ngang c ng cung ca th trng. Ngha l xc nh tng lng cung ti bt k mc gi no, chng ta cng cng lng cung ca cc c nhn xc nh c trn trc honh ca ng cung c nhn. ng cung ca th trng cho thy tng lng cung v mt hng ha thay i nh th no khi gi c thay i.
Cung ca Ben
Cung ca Jerry
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lng kem
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 Lng kem
Cung th trng
Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lng kem
Hnh 6. Cung ca th trng l tng cc mc cung c nhn. ng cung ca mt th trng c xc nh bng cch cng theo phng nm ngang tt c cc ng cung c nhn. Ti mc gi bng 2 la, Ben cung 3 cc kem v Jerry cung 4 cc kem. Lng cung trn th trng ti mc gi ny bng 7 cc kem. S dch chuyn ca ng cung Gi s gi ng gim. S thay i ny nh hng ti cung v kem nh th no? V ng l mt u vo cho vic sn xut kem, nn s gim gi ca n lm cho vic bn mt lng kem ln c li. iu ny lm cho cung v kem tng ln: ti bt k mc gi no, gi y ngi bn cng sn sng sn xut lng kem ln hn. Bi vy, ng cung v kem dch chuyn sang phi. Khi c s thay i trong bt k yu t quyt nh cung no ngoi gi hng ha, ng cung u dch chuyn. Nh hnh 7 cho thy, bt k s thay i no lm tng lng cung ti mi mc gi cng lm cho ng cung dch sang phi. Tng t, bt k s thay i no lm gim lng cung ti mi mc gi cng lm cho ng cung dch sang tri.
Gi kem
S3
S1
S2
S gia tng ca cung S suy gim ca cung
Lng kem
Hnh 7. S dch chuyn ca ng cung. Bt k s thay i no lm tng lng hng m ngi bn mun sn xut ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng cung sang phi. Bt k s thay i no lm gim lng hng m ngi bn mun sn xut ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng cung sang tri. Bng 6 ghi cc bin s quyt nh lng cung trn mt th trng v cch thc pht huy nh hng ca s thay i trong mt bin s ti ng cung. Mt ln na, gi c li ng vai tr c bit trong bng ny. V gi c c ghi trn trc tung khi chng ta v ng cung, nn s thay i ca gi c khng lm dch chuyn ng cung, m ch biu th s di chuyn dc theo n. Ngc li, khi c s thay i trong gi u vo, cng ngh, k vng hay s ngi bn, lng cung ti mi mc gi u thay i; iu ny c biu th bng s dch chuyn ca ng cung. Cc bin s tc ng ti lng cung Gi c Gi u vo Cng ngh K vng S ngi bn
S thay i trong bin s ny ... Biu th s di chuyn dc theo ng cung Lm dch chuyn ng cung Lm dch chuyn ng cung Lm dch chuyn ng cung Lm dch chuyn ng cung
Bng 6 Cc yu t quyt nh lng cung. Bng ny ghi cc bin s c th tc ng ti lng cung trn mt th trng. Hy ch ti vai tr c bit ca gi c: s thay i ca gi c biu th s di chuyn dc theo ng cung, cn s thay i ca mt trong cc bin s cn li lm dch chuyn ng cung. Tm li, ng cung cho thy iu g xy ra vi lng cung v mt hng ha khi gi ca n thay i nu cc yu t quyt nh lng cung khc c gi cho khng thay i. Khi mt trong cc yu t khc ny thay i, ng cung s dch chuyn. Kim tra nhanh: Hy nu ra cc yu t quyt nh lng cung bnh pizza. Hy thit lp mt biu cung gi nh cho bnh pizza v v ra ng cung tng ng. Hy nu ra mt v d v
mt yu t no lm dch chuyn ng cung. S thay i gi bnh pizza c lm dch chuyn ng cung ny khng? KT HP NG CUNG V NG CU VI NHAU Sau khi phn tch cung v cu bit lp vi nhau, by gi chng ta kt hp chng li tm hiu xem chng quyt nh lng hng bn ra v gi c trn mt th trng nh th no. Trng thi cn bng Hnh 8 v ng cung v ng cu ca th trng trn cng mt h trc to . Hy ch rng c mt im m ti ng cung v ng cu ct nhau; im ny c gi l trng thi cn bng ca th trng. Mc gi m ti hai ng ny ct nhau c gi l gi cn bng v lng c gi l lng cn bng. Trong hnh 8, gi cn bng l 2 la mt cc kem v lng cn bng l 7 cc kem.
Gi kem Cung Gi cn bng 2.00 Trng thi cn bng
Lng cn bng 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Cu Lng kem
Hnh 8. Trng thi cn bng cung cu. Trng thi cn bng c xc nh khi ng cung v ng cu ct nhau. Ti mc gi cn bng, lng cung bng lng cu. Trong trng hp ca chng ta, gi cn bng l 2 la: ti mc gi ny, 7 cc kem c cung ng v 7 cc kem c cu Trong t in, t trng thi cn bng c nh ngha l mt tnh hung trong cc lc lng khc nhau cn bng vi nhau - v t ny cng c dng m t trng thi cn bng ca th trng. Ti mc gi cn bng, lng hng ha m ngi mua sn sng v c kh nng mua ng bng lng hng ha m ngi bn sn sng v c kh nng bn. Gi cn bng i khi cn c gi l gi lm cn bng cung cu, v ti mc gi ny, mi ngi trn th trng u tha mn: ngi mua mua c tt c nhng th h mun mua, cn ngi bn bn c tt c nhng th m h mun bn. Hnh ng ca ngi mua v ngi bn ng nhin lm cho th trng chuyn ti trng thi cn bng cung cu. hiu ti sao, chng ta hy xem xt iu g xy ra khi gi th trng khng bng gi cn bng. Trc ht chng ta hy gi s gi th trng nm trn gi cn bng nh trong phn (a) ca hnh Ti mc gi 2,5 la mt cc kem, lng hng ha c cung ng (10 cc kem) vt qu lng cu (4 cc kem). Th trng c s thng d v hng ha: cc nh cung cp khng
th bn ht lng hng m h mun ti mc gi hin hnh. Khi c s thng d kem trn th trng kem, chng hn ngi bn thy t lnh ca mnh ngy cng cht y kem, h mun bn, nhng khng th bn c. H phn ng i vi s thng d bng cch ct gim gi bn ca h. Gi tip tc gim cho ti khi th trng t ti trng thi cn bng. By gi gi s gi th trng nm di gi cn bng nh trong phn (b) ca hnh 9. Trong tnh hung ny, gi kem bng 1,5 la mt cc v lng cu vt qu lng cung. Th trng c s thiu ht hng ha: nhng ngi c cu khng th mua c ton b lng hng m h mun ti mc gi hin hnh. Khi tnh trng thiu ht xut hin trn th trng kem, chng hn ngi mua xp hng rng rn mua mt vi cc kem hin c. Do c qu nhiu ngi mua tm mua mt lng hng ha qu t, ngi bn phn ng i vi s thiu ht bng cch tng gi bn ca h m khng b mt doanh thu. Khi gi c tng, th trng li chuyn ti trng thi cn bng. Nh vy, hot ng ca nhiu ngi bn v ngi mua t ng y gi th trng ti mc gi cn bng. Khi th trng t ti trng thi cn bng ca mnh, tt c ngi bn v ngi mua u tha mn, khng c p lc y gi c tng ln hoc gim xung. Vic trng thi cn bng t c nhanh n mc no thay i theo tng th trng, ty thuc vo ch gi c iu chnh nhanh hay chm. Tuy nhin, trong hu ht cc th trng t do, s thng d hay thiu ht ch mang tnh cht tm thi v gi c c th chuyn ti mc cn bng ca n. D nhin, hin tng ny ph bin n mc i khi n c gi l quy lut cung cu: gi c ca bt k hng ha no cng iu chnh lm cho cung v cu v n cn bng nhau. (a) D cung Gi kem
Thng d 2.50 2.00
Cung
Cu
0 4 7 Lng cu 10 Lng kem Lng cung
Gi kem
(b) D cu
Cung
2.00 1.50 Thiu ht Cu 4 7 Lng cung 10 Lng kem Lng cu
Hnh 9. Th trng khng nm trong trng thi cn bng. Trong phn (a), th trng c s thng d. V gi th trng 2,5 la nm trn mc gi cn bng, nn lng cung
(10 cc kem) vt qu lng cu (4 cc kem). Cc nh cung cp tm cch tng mc bn ra bng cch ct gim gi kem v iu ny lm cho gi chuyn ti mc cn bng. Trong phn (b), th trng c s thiu ht. V gi th trng 1,5 la nm di mc gi cn bng, nn lng cu (10 cc kem) vt qu lng cung (4 cc kem). V c qu nhiu ngi mua tm mua lng hng qu t, nn cc nh cung cp li dng tnh trng thiu ht tng gi. Bi vy trong c hai trng hp, s iu chnh ca gi c u chuyn th trng ti trng thi cn bng cung cu. Ba bc phn tch nhng thay i trong trng thi cn bng Cho n nay chng ta nhn thy cung v cu cng nhau quyt nh trng thi cn bng th trng nh th no v n lt n, trng thi cn bng ny li quyt nh gi v lng hng ha m ngi mua mun mua v ngi bn mun sn xut ra. D nhin, gi v lng cn bng ph thuc vo v tr ca ng cung v ng cu. Khi mt bin c no lm dch chuyn mt trong hai ng ny, trng thi cn bng trn th trng s thay i. Vic phn tch s thay i nh vy c gi l phng php so snh tnh v n lin quan n vic so snh hai trng thi tnh - trng thi cn bng c v trng thi cn bng mi. 1. Xc nh xem s kin xy ra tc ng ti ng cung, ng cu (hoc c th c hai). 2. Xc nh hng dch chuyn ca cc ng 3. S dng th cung cu xc nh xem s dch chuyn tc ng ti trng thi cn bng nh th no. Bng 7. Chng trnh ba bc trong qu trnh phn tch nhng thay i ca trng thi cn bng. Khi phn tch cch thc tc ng ca mt s kin no ti th trng, chng ta tin hnh theo ba bc. Th nht, chng ta xc nh xem s kin xy ra tc ng ti ng cung, ng cu hoc c hai (trong mt s tnh hung). Th hai, chng ta xc nh xem cc ng ny dch chuyn sang phi hay sang tri. Th ba, chng ta s dng th cung cu kim tra xem s dch chuyn tc ng ti gi v lng cn bng nh th no. Bng 7 tm tt cc bc ny. hiu cch s dng bn thc n ny, chng ta hy xem xt cc s kin khc nhau c th tc ng ti th trng kem. V d: S thay i ca cu. Gi s vo mt ma h thi tit rt oi bc. S kin ny nh hng ti th trng kem nh th no? tr li cu hi ny, chng ta hy tin hnh theo ba bc ni trn. 1. Thi tit oi bc nh hng ti ng cu bng cch lm thay i th hiu v kem. Ngha l thi tit lm thay i lng kem m mi ngi mun mua ti mi mc gi. ng cung khng thay i v thi tit khng trc tip tc ng ti cc doanh nghip bn kem. 2. V thi tit lm cho mi ngi mun n kem nhiu hn, nn ng cu dch chuyn v bn phi. Hnh 10 biu th s gia tng trong cu ny di dng s dch chuyn ca ng cu t D1 n D2. S dch chuyn ny ch ra rng lng cu v kem cao hn ti mi mc gi. 3. Nh hnh 10 cho thy, s gia tng cu lm tng gi cn bng t 2 ln 2,5 la v lng cn bng t 7 ln 10. Ni cch khc, thi tit nng lm tng gi kem v lng kem bn ra.
S dch chuyn ca mt ng v s di chuyn dc theo mt ng. Hy ch rng khi thi tit oi bc y gi kem ln, lng kem m cc doanh nghip cung ng tng, cho d ng cung vn v tr c. Trong mt s tnh hung, cc nh kinh t ni rng c s gia tng ca lng cung nhng khng c s thay i ca cung.
1. Thi tit nng lm tng nhu cu v kem Cung Trng thi cn bng mi Trng thi cn bng ban u D1 Cu 0 7 10 3. ..v lng hng bn ra cao hn Lng kem
Gi kem
2.50 2.00
2..gy ra mc gi cao hn
D2
Hnh 10. S gia tng ca cu nh hng n trng thi cn bng nh th no. Mt bin c lm tng lng cu ti mi mc gi s lm dch chuyn ng cu sang phi. C gi v lng cn bng u tng. Trong v d ca chng ta, ma h oi bc bt thng lm cho ngi mua c cu cao hn v kem. ng cu dch chuyn t D1 ti D2, lm cho gi cn bng tng t 2 ln 2,5 la v lng cn bng tng t 7 cc kem ln 10 cc kem. T cung trong trng hp ny c dng m ch v tr ca ng cung, cn t lng cung c dng ch lng hng m cc nh cung cp mun bn ra. Trong v d ca chng ta, cung khng thay i v thi tit khng lm thay i s sn sng bn kem ti bt k mc gi cho trc no. Thay vo , thi tit oi bc lm thay i nguyn vng mua kem ca ngi tiu dng ti bt k mc gi cho trc no v bi vy n lm dch chuyn ng cu. S gia tng cu lm cho gi cn bng tng. Khi gi tng, lng cung tng. S gia tng ca lng cung ny c biu th bng s di chuyn dc theo ng cung. Tm li, s dch chuyn ca ng cung c gi l s thay i ca cung, cn s dch chuyn ca ng cu c gi l s thay i ca cu. S di chuyn dc theo mt ng cung c nh c gi l s thay i ca lng cung, cn s di chuyn dc theo mt ng cu c nh c gi l s thay i ca lng cu. V d: s thay i ca cung. Gi s trong mt ma h khc, mt trn ng t ph hy nhiu nh my kem. S kin ny tc ng ti th trng kem nh th no? tr li cu hi ny, mt ln na chng ta tun th ba bc. 1. Trn ng t nh hng ti ng cung. Bng cch lm gim s ngi bn, trn ng t lm thay i lng kem m cc doanh nghip mun sn xut v bn ra ti mi mc
gi. ng cu khng thay i v trn ng t khng trc tip lm thay i lng kem m mi ngi mun mua. 2. ng cung dch chuyn v bn tri v tng s kem m cc doanh nghip mong mun v c kh nng bn ra gim ti mi mc gi. Hnh 11 biu th s suy gim ca cung ny di dng s dch chuyn ca ng cung t S1 n S2. 3. Nh hnh 11 cho thy, s dch chuyn ca ng cung lm tng gi cn bng t 2 ln 2,5 la v lm gim lng cn bng t 7 xung ch cn 4 cc kem. Do trn ng t, gi kem tng v lng kem bn ra gim.
Gi kem
S2
Trng thi cn bng mi

2.50 2.00 2. ..gy ra mc gi cao hn 0 4 7 3. ..v lng hng bn ra thp hn
1. Mt trn ng t lm gim cung v kem S1
Trng thi cn bng ban u
Cu Lng kem
Hnh 11. S suy gim ca cung nh hng n trng thi cn bng nh th no. Mt bin c lm gim lng cung ti mi mc gi s lm dch chuyn ng cung sang tri. Gi cn bng tng trong khi lng cn bng gim. Trong v d ca chng ta, v ng t lm cho ngi bn cung t kem hn. ng cung dch chuyn t S1 ti S2, lm cho gi cn bng tng t 2 ln 2,5 la v lng cn bng gim t 7 cc kem xung ch cn 4 cc kem V d: s thay i ca c cung v cu. By gi chng ta gi s thi tit oi bc v trn ng t ng thi xy ra. phn tch tc ng tng hp ca c hai s kin ny, chng ta vn tun th quy tc ba bc ca mnh. 1. Chng ta nhn nh rng c hai ng u dch chuyn. Thi tit oi bc tc ng ti ng cu v n lm thay i lng kem m cc h gia nh mun mua ti mi mc gi cho trc. ng thi, trn ng t lm thay i ng cung v n lm thay i lng kem m cc doanh nghip mun bn ti mi mc gi cho trc. 2. Hai ng dch chuyn theo hng ging nh trong phn tch trn y ca chng ta: ng cu dch sang phi v ng cung dch sang tri. Hnh 12 minh ha cho s dch chuyn ny.
(a) Gi tng, lng tng

Gi kem Gi kem Cu tng mnh Cn bng mi S2 S1 Cung gim nh P2
(b) Gi tng, lng gim

Cu tng nh Cn bng mi S2 Cung gim mnh S1
P2
P1
D2 Cn bng ban u D1 Q1 Q2 Lng kem
P1 Cn bng ban u D1
D2
Q2
Q1
Lng kem
Hnh 12. S dch chuyn ca c ng cu v ng cung. Trong tnh hung ny chng ta quan st thy c c s gia tng ca cu v s suy gim ca cung. Hai kt cc c th xy ra. Trong phn (a), gi cn bng tng t P1 ln P2 v lng cn bng tng t Q1 ln Q2. Trong phn (b), gi cn bng vn tng t P1 ln P2, nhng lng cn bng gim t Q1 xung Q2. 3. Nh hnh 12 cho thy hai kt cc c th xy ra, ty thuc vo quy m dch chuyn tng i ca ng cu v ng cung. Trong c hai trng hp, gi c u tng. Trong phn (a), khi cu tng mnh v cung gim nh, lng cn bng vn tng ln. Ngc li trong phn (b), khi cung gim mnh v cu ch tng khng ng k, lng cn bng gim. Cho nn, nhng bin c ny chc chn lm tng gi kem, nhng nh hng ca n i vi lng kem bn ra khng r rng. Kt lun. Chng ta tm hiu 3 v d v cch s dng ng cung v ng cu phn tch s thay i trong trng thi cn bng. Mi khi mt s kin no lm dch chuyn ng cung, ng cu hoc c hai, bn c th s dng cc cng c ny d bo s thay i ca lng hng bn ra v gi ca n do s kin ny gy ra. Bng 8 nu ra kt c d bo c cho bt k kt hp no do s dch chuyn ca hai ng gy ra. m bo chc chn rng hiu cch s dng cc cng c cung v cu, bn hy ly ra mt vi mc trong bng ny v t mnh l gii ti sao ngi ta li i n d bo nh vy.
Khng c s thay i ca cung Khng c s thay i ca cu S gia tng ca cu S gim st ca cu P nh c Q nh c P tng Q tng P gim Q gim
S gia tng ca cung P gim Q tng P khng r rng Q tng P gim Q khng r rng
S gim st ca cung P tng Q gim P tng Q khng r rng P khng r rng Q gim
Bng 8. iu g xy ra i vi gi v lng khi ng cung hoc ng cu dch chuyn. Kim tra nhanh. Hy phn tch xem iu g xy ra i vi th trng bnh pizza nu gi c chua tng. Hy phn tch xem iu g xy ra i vi th trng bnh pizza nu gi bnh hambuger gim. KT LUN: GI C PHN B NGUN LC NH TH NO? Chng ny phn tch cung v cu trong mt th trng duy nht. Mc d phn trnh by ca chng ta tp trung vo th trng kem, nhng nhng bi hc thu c y cng c th p dng cho hu ht cc th trng khc. Mi khi n ca hng mua mt ci g , bn ng gp vo cu v n. Khi tm vic lm, bn ng gp vo mc cung v dch v lao ng. V cung v cu l hin tng kinh t rng khp nh th, nn m hnh cung cu l mt cng c phn tch mnh m. Chng ta s s dng m hnh ny nhiu ln trong cc chng sau. Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc trnh by trong chng 1 l: th trng thng l cch tt t chc hot ng kinh t. Cho d cn qu sm nh gi xem cc kt cc ca th trng tt hay xu, song trong chng ny chng ta bt u nhn thc c phng thc vn hnh ca th trng. Trong mi h thng kinh t, ngun lc cn c phn b cho cc mc ch s dng khc nhau. Nn kinh t th trng iu khin cc lc lng cung cu t c mc tiu ny. Cung v cu cng nhau quyt nh gi ca nhiu hng ha v dch v khc nhau trong nn kinh t; v n lt n, gi c li l tn hiu nh hng s phn b cc ngun lc kinh t. Chng hn chng ta hy xem vic phn b t ai bi bin. V t ai c hn, nn khng phi ai cng c thng thc th vui xa x l sng trn bi bin. Ai s nhn c ngun lc ny? Cu tr li l: ai sn sng v c kh nng tr gi cho n. Gi ca t ai bi bin iu chnh cho n khi lng cu v t ai ng bng lng cung. V vy, trong nn kinh t th trng, gi c l c ch phn phi cc ngun lc khan him. Tng t, gi c quyt nh ai sn xut hng ha no v sn xut bao nhiu. Chng hn chng ta hy xem xt cng vic trng trt. V chng ta cn thc n sng v vn quan trng l phi c mt s ngi trng trt. Ci g quyt nh ai l trng trt v ai khng? Trong x hi t do, khng c c quan chnh ph no a ra quyt nh ny v m bo mt lng cung thc phm ph hp. Thay vo , vic phn b lao ng cho cc nng tri c tin hnh trn c s cc quyt nh ca hng triu ngi v vic lm. H thng phi tp trung ny hot ng tt l v quyt nh ca mi ngi ph thuc vo gi c. Gi thc phm v tin
lng ca nng dn (tc gi tr cho lao ng ca h) iu chnh m bo rng c s ngi chn cch tr thnh ngi trng trt. Nu mt c nhn cha bao gi nhn thy nn kinh t th trng trong thc t, th ton b tng ny c v v l. Nn kinh t l mt tp on ngi tham gia vo nhiu hot ng ph thuc ln nhau. Ci g lm cho cc quyt nh phi tp trung khng ri vo tnh trng hn lon? Ci g phi hp hot ng ca hng triu con ngi vi nng lc v nguyn vng khc nhau? Yu t no m bo rng ci cn lm s thc s c lm? Cu tr li l gi c. Nu nn kinh t c dn dt bi bn tay v hnh nh cu ni ni ting ca Adam Smith, th h thng gi c l cy gy m bn tay v hnh s dng ch huy dn nhc kinh t. TM TT
Cc nh kinh t s dng m hnh cung cu phn tch cc th trng cnh tranh. Trong th trng cnh tranh c nhiu ngi bn v ngi mua, mi ngi ch c nh hng rt nh hoc khng c nh hng i vi gi th trng. ng cu cho bit lng cu v mt hng ha ph thuc vo gi c nh th no. Theo lut cu th khi gi ca mt hng ha gim, lng cu v n s tng. Bi vy, ng cu dc xung. Ngoi gi c, cc yu t khc quyt nh lng cu bao gm thu nhp, th hiu, k vng v gi ca cc hng ha thay th hoc b sung. Nu mt trong cc yu t ny thay i, ng cu s dch chuyn. ng cung cho bit lng cung v mt hng ha ph thuc vo gi c nh th no. Theo lut cung th khi gi ca mt hng ha tng, lng cung v n s tng. Bi vy, ng cung dc ln. Ngoi gi c, cc yu t khc quyt nh lng cung bao gm gi cc u vo, cng ngh v k vng. Nu mt trong cc yu t ny thay i, ng cung s dch chuyn. Giao im ca ng cung v ng cu quyt nh trng thi cn bng ca th trng. Ti mc gi cn bng, lng cung bng lng cu. Hnh vi ca ngi mua v ngi bn ng nhin thc y th trng thay i theo hng tin ti trng thi cn bng. Khi gi th trng nm trn gi cn bng, s xut hin s thng d hng ha v iu ny lm cho gi th trng gim. Khi gi th trng nm di gi cn bng, s xut hin s thiu ht hng ha v iu ny lm cho gi th trng tng. phn tch xem mt bin c tc ng ti th trng nh th no, chng ta s dng th cung cu nghin cu xem bin c tc ng ti gi v lng cn bng nh th no. Trc ht chng ta xt xem bin c lm dch chuyn ng cung hay ng cu. Th hai, chng ta xt xem ng dch chuyn theo hng no. Th ba, chng ta so snh trng thi cn bng mi vi trng thi cn bng c. Trong nn kinh t th trng, gi c l tn hiu ch o cc quyt nh kinh t v qua phn b cc ngun lc khan him. i vi mi hng ha trong nn kinh t, gi c u m bo rng cung v cu cn bng nhau. Khi gi cn bng quyt nh ngi mua s mua bao nhiu hng ha v ngi bn s bn bao nhiu hng ha.
CC THUT NG C BN ng cung Biu cu Biu cung Gi cn bng Hng b sung Hng cp thp Hng ha thng thng Hng thay th Lng cn bng Lng cu Lng cung Lut cu Lut cung Nhng ci khc khng thay i Quy lut cung cu S thng d S thiu ht Th trng cnh tranh Th trng Trng thi cn bng Supply curve Demand schedule Supply schedule Equilibrium price Complement Inferior good Normal good Substitute Equilibrium quantity Quantity demanded Quantity supplied Law of demand Law of supply Ceteris paribus Law of demand and supply Surplus Shortage Competitive market Market Equilibrium
CHNG 3 H S CO GIN V NG DNG Hy tng tng bn l mt nng dn trng la m Kansas. V ton b thu nhp m bn kim c l t vic bn la m, nn bn dnh mi n lc lm cho t ai t nng sut cao nht. Bn phi nm vng tnh hnh thi tit v ph ca t, phi kim tra tnh hnh su hi v dch bnh, cng nh nghin cu cc thnh tu mi nht trong ngnh trng trt. Bn bit rng cng trng nhiu la m, bn cng bn c nhiu sau khi thu hoch, nh vy thu nhp v mc sng ca bn cng cao. n mt ngy, trng i hc Tng hp Kansas cng b mt pht minh ln. Cc nh nghin cu thuc b mn Nng nghip ca trng ny to ra mt ging la m mi cho php lm tng sn lng m ngi nng dn c th sn xut trn mi mu thm 20%. Bn s phn ng th no trc thng tin ny? Bn c s dng ging mi khng? So vi trc y, pht hin ny lm li hay gy thit hi cho bn? Trong chng ny, chng ta s thy cc cu hi nh vy c th dn n nhng cu tr li rt ng ngc nhin. S ngc nhin xut pht t vic ng dng nhng cng c c bn nht ca kinh t hc l cung v cu vo th trng la m. Chng trc gii thiu v cung v cu. bt k th trng cnh tranh no, chng hn th trng la m, ng cung dc ln biu th hnh vi ca ngi bn v ng cu dc xung biu th hnh vi ca ngi mua. Gi hng ha iu chnh lm cho lng cung v cu cn bng nhau. ng dng phng php phn tch c bn ny vo mc ch tm hiu nh hng ca pht minh trong nng nghip nu trn, trc ht chng ta pht trin thm mt cng c na: khi nim h s co gin. H s co gin - mt cng c phn nh mc phn ng ca ngi mua v ngi bn trc nhng thay i ca th trng - cho php chng ta phn tch cung v cu vi chnh xc cao hn. H S CO GIN CA CU Khi phn tch cc yu t quyt nh cu trong chng 4, chng ta thy rng cu v mt hng ha no ca ngi mua cao hn nu gi ca n thp hn, thu nhp ca h cao hn, gi ca nhng hng ha thay th cao hn, hoc gi ca nhng hng ha b sung cho n thp hn. Phn tch ny mi ch mang tnh cht nh tnh, ch cha phi l nh lng. Ngha l chng ta mi phn tch v hng thay i ca lng cu, ch cha phn tch quy m thay i. tnh ton quy m thay i ca cu trc nhng thay i ca cc yu t quyt nh n, cc nh kinh t s dng khi nim h s co gin. H s co gin gi ca cu v cc yu t quyt nh n Lut cu ni rng s gim gi ca mt hng ha lm tng lng cu v n. H s co gin gi ca cu phn nh mc phn ng ca cu trc s thay i ca gi. Cu v mt hng ha c coi l co gin vi gi c nu lng cu thay i mnh khi gi thay i. Cu c coi l khng co gin nu lng cu ch thay i rt t khi gi thay i. Nhng yu t no quyt nh cu v mt hng ha co gin hay khng co gin? Do cu v mt hng ha bt k ph thuc vo s thch ca ngi tiu dng, nn h s co gin gi ca cu ph thuc vo rt nhiu yu t kinh t, x hi v tm l - nhng yu t to ra nguyn vng c
NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng
nhn. Song da vo kinh nghim, chng ta c th nu ra mt vi nguyn tc chung v cc yu t quyt nh h s co gin gi ca cu. Hng thit yu v hng xa x. Cu thng khng co gin theo gi c i vi hng ha thit yu, nhng li co gin i vi hng xa x. Khi gi ca dch v khm bnh tng, mi ngi khng gim ng k s ln i khm bnh, mc d h c th i khm t hn i cht. Ngc li, khi gi du thuyn tng, lng cu v du thuyn gim ng k. L do l hu ht mi ngi u coi vic i khm bnh l dch v thit yu, cn du thuyn l mt mt hng xa x. Tt nhin, vic mt hng ha c coi l thit yu hay xa x khng ph thuc vo cc thuc tnh c hu ca n, m ty thuc vo s thch ca ngi mua n. V d mt thy th khng c vn g v sc khe c th coi du thuyn l hng thit yu v cu ca anh ta khng co gin, cn khm bnh l hng xa x v cu ca anh ta li co gin. S sn c ca cc hng ha thay th gn. Nhng hng ha c hng thay th gn thng c cu co gin mnh hn, v ngi mua rt d dng chuyn t vic s dng chng sang cc hng ha khc. V d, b ng vt v b thc vt l hai loi hng ha d thay th cho nhau. Nu gi b thc vt khng thay i, mc tng nh ca gi b ng vt c th dn ti s gim st ng k ca lng b ng vt bn ra. Ngc li, do trng l loi thc phm khng c hng ha thay th, nn cu v trng c th t co gin hn so vi cu v b ng vt. nh ngha v th trng. H s co gin ca cu trn bt k th trng no cng ph thuc vo cch xc nh phm vi ca th trng . Nhng th trng c phm vi hp thng c cu co gin mnh hn so vi th trng c phm vi rng, bi v ngi ta d tm c hng ha thay th gn gi cho nhng hng ha c phm vi hp. V d thc phm, mt nhm hng rng, c cu tng i t co gin v khng c hng thay th gn gi. Kem l mt mt hng hp hn nn c cu co gin mnh hn v ngi ta d dng tm c loi thc n trng ming khc thay cho kem. Kem va ni l mt mt hng hp hn na, nn cu v n co gin rt mnh, do cc hng v khc ca kem hu nh c th thay th hon ho cho va ni. Gii hn thi gian. Hng ha thng c cu co gin hn trong khong thi gian di hn. Khi gi xng tng, cu v xng gim cht t trong mt vi thng u. Nhng v lu v di, ngi ta mua nhng loi xe tit kim nhin liu hn, chuyn sang s dng phng tin giao thng cng cng hoc chuyn nh v gn ni lm vic hn. Trong vng vi nm, cu v xng gim ng k. Tnh ton h s co gin gi ca cu Sau khi phn tch khi nim h s co gin gi ca cu theo ngha chung, by gi chng ta xem xt k hn v cch tnh ton n. Cc nh kinh t tnh h s co gin gi ca cu bng cch ly phn trm thay i ca lng cu chia cho phn trm thay i ca gi. Ngha l: H s co gin theo gi ca cu = Phn trm thay i ca lng Phn trm thay i ca gi
Gi s s gia tng 10 phn trm ca gi mt cc kem lm cho lng kem m bn mua gim 20 phn trm. Chng ta tnh ton h s co gin gi ca cu trong trng hp ny nh sau: H s co gin ca cu = 20 phn trm /10 phn trm = 2
Trong v d ny, h s co gin bng 2 cho chng ta bit rng s thay i ca lng cu ln gp hai ln s thay i ca gi c. Do lng cu v mt hng ha c quan h t l nghch vi gi ca n, nn phn trm thay i ca lng cu lun tri du vi phn trm thay i ca gi. Trong v d trn, phn trm thay i ca gi l dng 10% (phn nh s tng ln), phn trm thay i ca lng l m 20% (phn nh s gim i). Do , h s co gin gi ca cu thng c ghi bng s m. y, chng ta thng nht b qua du m v ghi tt cc h s co gin gi bng s dng (cc nh ton hc gi l gi tr truyt i). Nh vy theo quy c, h s co gin gi cng ln, mc phn ng ca lng cu i vi gi cng mnh. Phng php trung im: cch tt hn tnh ton phn trm thay i v h s co gin Nu tnh h s co gin gi ca cu gia hai im trn mt ng cu, bn s vp phi mt vn kh chu, l h s co gin t im A n im B c th khc vi h s co gin t im B n im A. V d, chng ta hy xem xt cc s liu sau: Ti A: Gi = 4 la Lng = 120 Ti B: Gi = 6 la Lng = 80 T im A n im B, gi tng 50% v lng gim 33%, nn h s co gin gi ca cu bng 33/50 hay 0.66. Ngc li, t im B n im A, gi gim 33% v lng tng 50%, v vy h s co gin gi ca cu bng 50/33 hay 1,5. Mt cch trnh trc trc ny l s dng phng php trung im khi tnh h s co gin. Thay v tnh phn trm thay i theo cch thng thng, phng php trung im tnh phn trm thay i bng cch chia mc thay i cho gi tr trung bnh gia mc u v mc cui. V d gi tr trung bnh ca 4 la v 6 la l 5 la. Do theo phng php trung im, s thay i t 4 la ln 6 la c coi l bng 40%, v ( 6 - 4 )/5 x 100 = 40%. Tng t, s thay i t 6 la xung 4 la c l gim 40%. Do phng php trung im mang li cu tr li ging nhau cho c hai trng hp, mc d s thay i c hng khc nhau, nn n thng c s dng khi phi tnh h s co gin gi ca cu gia hai im. Trong v d ca chng ta, trung im gia A v B l: Trung im: Gi = 5 la Lng = 100 Theo phng php trung im, khi i t im A n im B, gi tng 40% v lng gim 40%. Tng t, t B n A gi gim 40% v lng tng 40%. Nh vy trong c hai trng hp, h s co gin gi ca cu u bng 1. Chng ta c th trnh by phng php trung im bng cng thc tnh h s co gin gi ca cu gia hai im (Q1, P1) v (Q2, P2) nh sau: H s co gin gi ca cu =
(Q2 Q1 ) / [(Q2 + Q1 ) / 2] ( P2 P1 ) / [( P2 + P1 ) / 2]
T s trong cng thc trn l phn trm thay i ca lng tnh theo phng php trung im, mu s l phn trm thay i ca gi tnh theo phng php trung im. Nu cn tnh ton h s co gin, bn nn s dng cng thc ny. Song trong cun sch ny, t khi chng ta cn thc hin nhng tnh ton nh vy. i vi mc ch nghin cu chng ta, th iu quan trng khng phi l cch ton h s co gin, m ngha ca n - tc mc phn ng ca lng cu i vi gi.
Cc dng ng cu khc nhau Cc nh kinh t phn loi ng cu theo h s co gin ca chng. Cu c coi l co gin khi h s co gin ln hn 1, tc khi lng cu thay i vi t l ln hn so vi gi. Cu c coi l khng co gin khi h s co gin nh hn 1, tc khi lng cu thay i vi t l nh hn so vi gi. Nu h s co gin ng bng 1, tc khi lng cu thay i cng mt t l vi gi, cu c coi l co gin n v. Do h s co gin gi ca cu phn nh mc phn ng ca lng cu i vi nhng thay i trong gi c, nn n c quan h cht ch vi dc ca ng cu. Nguyn tc may ri sau y l mt ch dn rt hu ch: ng cu i qua mt im nht nh cng phng (tc cng t dc), th h s co gin gi ca cu ti im cng ln; ngc li ng cu i qua mt im nht nh cng dc, th h s co gin gi ca cu cng nh. Hnh 5-1 nu ra 5 tnh hung. Trong tnh hung cc oan vi h s co gin bng 0, cu hon ton khng co gin v ng cu c dng thng ng. Trong trng hp ny, bt k gi thay i nh th no, lng cu vn hon ton khng thay i. Khi h s co gin tng, ng cu ngy cng phng hn. Ti im cc oan ngc li vi tnh hung th nht, cu hon ton co gin khi h s co gin gi ca cu tin ti v hn v ng cu tr nn nm ngang. ng cu ny phn nh thc t l s thay i rt nh ca gi cng dn ti s thay i cc ln ca lng cu. Cui cng, nu gp kh khn trong vic ghi nh thut ng co gin v khng co gin, bn c th s dng th thut sau: cc ng cu khng co gin trng ging ch ci I nh trong phn (a) ca hnh 1, cn cc ng cu co gin trng ging ch E trong phn (e). y khng phi l mt nhn thc su sc, nhng n gip bn vt qua c k kim tra.
(a) Cu hon ton khng co gin: h s co gin bng 0 Gi Cu 1. Gi 5$ tng 4$ ...
(b) Cu khng co gin: H s co gin nh hn 1 Gi 1. Gi 5$ tng 22%... 4$
Cu
100
2. ... khng lm thay i lng cu
Lng
90 100
Lng
2. ... lm gim lng cu i 11%
(c) Cu co gin n v: H s co gin bng 1 Gi
d) Cu co gin: H s co gin ln hn 1 Gi
5$ 4$ 1. Gi tng 22%... 80 100 Lng Cu
5$ 4$ 1. Gi tng 22%... 50
Cu
100 Lng
2. ... lm lng cu cng gim 22%
2. ..lm cho cu gim 67% Gi 1. Ti mc gi cao hn 4$, lng cu bng khng.
(e) Cu hon ton co gin: h s co 4$ gin bng v cng 1. Gi thp hn 4$ th lng cu l v cng
Cu 2. Gi bng 4$, ngi mua s mua bt k lng no Lng
Hnh 1. H s co gin gi ca cu. H s ny quyt nh ng cu dc hay phng. Cn lu rng tt c cc mc phn trm thay i u c tnh theo phng php trung im. Khi nghin cu s thay i ca cung v cu trn th trng, mt bin s m chng ta thng quan tm l tng doanh thu, tc lng tin m ngi mua tr cho ngi bn. Trn bt k th trng no, tng doanh thu cng bng PxQ, tc gi hng ha nhn vi lng hng bn ra. Chng ta c th m t tng doanh thu bng th nh trong hnh 5-2. cao ca phn nh du pha di ng cu bng P, chiu rng bng Q. Din tch ca n, tc PxQ, bng tng doanh thu trn th trng. Trong hnh 5-2, vi P = 4 la v Q = 100, tng doanh thu bng 4 la x100 = 400 la. Tng doanh thu thay i nh th no khi chng ta di chuyn dc theo ng cu? Cu tr li ph thuc vo h s co gin gi ca cu. Nu cu khng co gin nh trong hnh 5-3, th s gia tng gi c lm tng tng doanh thu. y, s gia tng gi c t 1 la ln 3 la ch lm cho lng cu gim t 100 xung 80, do tng doanh thu tng t 100 ln 240. S gia tng gi c lm tng tng doanh thu PxQ v s gim st ca Q nh hn so vi s gia tng ca P. Tng doanh thu v h s co gin theo gi ca cu Chng ta nhn c kt qu ngc li nu cu co gin. S gia tng ca gi trong tnh hung ny s lm gim tng doanh thu. V d trong hnh 5-4, khi gi tng t 4 la ln 5 la, lng cu gim t 50 xung 20, v vy tng doanh thu gim t 200 la xung 100 la. Do
cu co gin, nn s gim st ca lng cu ln hn mc gia tng ca gi c. Ngha l s gia tng gi c lm cho tng doanh thu PxQ gim, v mc gim ca Q ln hn mc tng ca P.
Gi
$4
PxQ = 400$ (Doanh thu)
Cu
100
Lng
Hnh 2. Tng doanh thu. Lng tin do ngi mua tr v ngi bn nhn c di dng doanh thu bng din tch ca hnh ch nht nm di ng cu, tc PxQ. y, ti mc gi bng 4 la, lng cu bng 100 v tng doanh thu bng 400 la.
Gi
Gi
3$ 1$ Doanh thu = 240$ 100

Lng
Doanh thu = 100$
80
Lng
Hnh 3. Tng doanh thu thay i th no khi gi thay i: ng cu khng co gin. Vi ng cu khng co gin, s gia tng gi c dn n s suy gim ca cu vi t l nh hn. Do , tng doanh thu (bng tch ca gi v lng) tng. y s gia tng gi c t 1 la ln 3 la lm lng cu gim t 100 xung 80, do tng doanh thu tng t 100 la ln 240 la.
Gi
Gi
5$ 4$ Doanh thu= 200$ Cu Doanh thu = 100$
Cu
50
Lng
20
Lng
Hnh 4. Tng doanh thu thay i th no khi gi thay i vi ng cu co gin. Vi ng cu co gin, s gia tng ca gi c dn n s suy gim ca lng cu vi t l ln hn. Do , tng doanh thu (bng tch ca gi v lng) gim. y, mc tng gi t 4 la ln 5 la lm cho lng gim t 50 xung ch cn 20, do tng doanh thu gim t 200 la xung ch cn100 la. Mc d nhng v d trong hai hnh trn l cc tnh hung c bit, nhng chng u minh ha cho quy tc chung l: Khi ng cu khng co gin (h s co gin gi ca cu nh hn 1), s gia tng ca gi c lm tng tng doanh thu v s gim st ca gi c lm gim tng doanh thu. Khi ng cu co gin (h s co gin gi ca cu ln hn 1), s gia tng ca gi c lm gim tng doanh thu v ngc li, s gim st ca gi c lm tng tng doanh thu. Trong tnh hung c bit vi cu co gin n v (h s co gin ca cu bng 1), s thay i ca gi c khng nh hng ti tng doanh thu. H s co gin v tng doanh thu dc theo ng cu tuyn tnh Mc d mt s ng cu c h s co gin khng i ti tt c cc im, nhng khng phi bao gi cng nh vy. Mt v d v ng cu c h s co gin thay i l ng thng (hay tuyn tnh) trn hnh 5. ng cu tuyn tnh c dc khng i. Hy nh li rng dc c nh ngha l tung chia cho honh v trong trng hp ca chng ta chnh l t l ca mc thay i gi c (tung ) chia cho mc thay i ca lng cu (honh ). dc ca ng cu c bit ny khng thay i v mc tng 1 la ca gi c lun lun lm cho lng cu gim 2 n v. Mc d dc ca ng cu tuyn tnh khng thay i, nhng h s co gin ca n li thay di. L do l ch dc bng t l gia cc mc thay i ca hai bin s, trong khi h s co gin l t l gia cc phn trm thay i ca hai bin s. Bn c th d dng nhn thy iu ny bng cch nhn vo bng 1. Bng ny ch ra biu cu tng ng vi ng cu trong hnh 5 v tnh ton h s co gin gi ca cu bng phng php trung im. Ti cc im gi thp v lng cao, ng cu khng co gin. Ti cc im gi cao v lng thp, ng cu co gin. Bng 1 cng ghi tng doanh thu ti mi im trn ng cu. Cc gi tr ny minh ha cho mi quan h gia tng doanh thu v h s co gin. V d khi gi bng 1 la, cu khng co gin v nu gi tng ln 2 la, tng doanh thu s tng ln. Khi gi bng 5 la, cu co gin v nu gi tng ln 6 la, tng doanh thu s gim. Khi gi thay i gia
3 la v 4 la, cu co gin n v v tng doanh thu ti hai mc gi bng nhau. Gi $ 7 6 5 4 3 2 1 2 4 6 8 H s co gin ln hn 1
H s co gin nh hn 1 10 12 14 Lng
Hnh 5. ng cu tuyn tnh. dc ca ng cu tuyn tnh khng i, nhng h s co gin li thay i.
Gi 0 la 1 2 3 4 5 6 7
Lng 14 12 10 8 6 4 2 0
Tng doanh Phn trm thay Phn trm thay H s co thu (Gi x i ca lng i ca gi c gin Lng) cu 0 la 12 200% 15% 0.1 20 67 18 0.3 24 40 22 0.6 24 29 29 1.0 20 22 40 1.8 12 18 67 3.7 0 15 200 13.0
M t bng li
Khng co gin Khng co gin Khng co gin Co gin n v Co gin Co gin Co gin
Bng 1. Tnh h s co gin ca mt ng cu tuyn tnh. Ch : H s co gin y c tnh theo phng php trung im. NGHIN CU TNH HUNG: NH GI V VO THAM QUAN VIN BO TNG Gi s bn l gim c mt vin bo tng ngh thut. Anh trng phng ti chnh ni vi bn rng vin bo tng sp ht tin v ngh bn tng gi v vo tham quan bo tng tng doanh thu. Khi bn s lm g? Bn tng hay gim gi v vo tham quan bo tng? Cu tr li ph thuc vo h s co gin gi ca cu. Nu cu v v tham quan bo tng khng co gin, th vic tng gi v s lm tng doanh thu. Nhng nu cu co gin, th bin php tng gi v s lm lng khch tham quan gim nhiu n mc tng doanh thu b gim. Trong trng hp ny, bn nn gim gi v. Lng khch tham quan s tng ln nhiu n mc lm
tng tng doanh thu. c lng h s co gin gi ca cu, bn phi hi cc nh thng k ca mnh. H c th s dng s liu lch s nghin cu xem s lt khch tham quan bo tng thay i th no qua cc nm khi gi v thay i. Hoc h s dng s liu v s lt tham quan mt s bo tng trong nc xem xt tc ng ca gi n s lt khch tham quan. Khi nghin cu mt trong hai dy s liu ny, cc nh thng k cn tnh n nhiu yu t khc tc ng n s lt khch tham quan nh thi tit, dn s, v.v... tch ring tc ng ca gi c. Cui cng, vic phn tch s liu nh th s em li kt qu c lng v h s co gin gi ca cu m bn c th s dng quyt nh xem nn x l vn ti chnh ca mnh nh th no. Cc loi h s co gin khc ca cu Ngoi h s co gin gi ca cu, cc nh kinh t cn tnh ton mt s h s co gin khc m t hnh vi ca ngi mua trn th trng. H s co gin theo thu nhp ca cu. Cc nh kinh t s dng h s co gin theo thu nhp ca cu phn nh mc thay i ca lng cu khi thu nhp ca ngi tiu dng thay i. H s co gin theo thu nhp ca cu l phn trm thay i ca lng cu chia cho phn trm thay i ca thu nhp. Ngha l: H s co gin thu nhp ca cu = Phn trm thay i ca lng cu Phn trm thay i ca thu nhp
Trong chng 4 chng ta bit rng phn ln hng ha l hng thng thng: thu nhp cng cao, lng cu cng cao. V lng cu v thu nhp thay i cng chiu, nn hng ha thng thng c h s co gin thu nhp dng. Mt vi hng ha, chng hn v xe but, l hng cp thp: thu nhp cao hn lm cho lng cu thp hn. V lng cu v thu nhp thay i ngc chiu, nn hng cp thp c h s co gin thu nhp m. Ngay c trong trng hp hng ha thng thng, h s co gin thu nhp cng thay i ng k. Nhng hng ha thit yu nh qun o v lng thc thng c h s co gin thu nhp nh v ngi tiu dng thng xuyn mua chng, cho d thu nhp ca h thp n mc no. Nhng hng xa x nh lng th hay trng c mui c h s co gin thu nhp rt cao, v ngi tiu dng cm thy hon ton khng cn n chng khi thu nhp ca h qu thp. H s co gin theo gi cho ca cu. Cc nh kinh t s dng khi nim h s co gin gi cho ca cu phn nh s thay i ca lng cu v mt hng ha khi gi ca hng ha khc thay i. N c tnh bng phn trm thay i ca lng cu v hng ha 1 chia cho phn trm thay i ca gi hng ha 2. Ngha l H s co gin theo gi cho ca cu = Phn trm thay i ca lng cu v hng ha 1 Phn trm thay i ca gi hng ha 2
H s co gin gi cho ny mang du m hay dng ty thuc vo ch hai hng ha l hng thay th hay b sung. Nh phn tch chng 4, hng thay th c tnh cht l c th thay th cho hng ha khc, nh trng hp xc xch v bnh hamburger. S gia tng gi xc xch lm cho mi ngi chuyn sang tiu dng bnh hamburger. V gi xc xch v lng cu v bnh hamburger thay i cng chiu, nn h s co gin cho ca n mang du dng. Ngc
li, nhng hng b sung nh my vi tnh v phn mm c h s co gin cho m do s gia tng gi my vi tnh lm gim lng cu v phn mm. Kim tra nhanh: Hy xc nh h s co gin gi ca cu! Hy gii thch mi quan h gia tng doanh thu v h s co gin gi ca cu! H S CO GIN CA CUNG Sau khi phn tch cc yu t quyt nh cung trong chng 4, chng ta thy rng ngi bn s tng lng cung v mt hng ha no khi gi ca n tng, khi gi u vo ca h gim, hoc khi cng ngh c ci thin. chuyn t phn tch nh tnh sang phn tch nh lng v cung, chng ta li s dng khi nim h s co gin. H s co gin gi ca cung v cc yu t quyt nh n Lut cung ni rng gi cao hn lm tng lng cung. H s co gin gi ca cung cho bit mc phn ng ca lng cung trc nhng thay i ca gi. Cung v mt hng ha c coi l co gin nu lng cung thay i ng k khi c s thay i ca gi c. Cung c coi l khng co gin nu lng cung ch thay i cht t khi gi thay i. H s co gin gi ca cung ph thuc vo kh nng linh hot ca ngi bn trong vic thay i lng hng ha m h sn xut. V d t ai bn b bin c cung khng co gin do ngi ta khng th sn xut thm loi hng ha ny. Ngc li, cc hng ha cng nghip nh sch, xe t, ti vi c cung co gin do cc doanh nghip sn xut ra chng c th iu hnh nh my ca mnh sn xut nhiu hn khi gi c cao hn. Trn phn ln cc th trng, mt yu t then cht quyt nh h s co gin gi ca cung l khong thi gian nghin cu. Trong di hn, cung thng co gin nhiu hn so vi trong ngn hn. Trong khong thi gian ngn, cc doanh nghip khng th d dng thay i quy m nh my thay i quy m sn xut. Do vy, trong ngn hn cung khng nhy cm lm vi gi. Ngc li trong di hn, cc doanh nghip c th m thm nh my mi hoc ng ca mt s nh my c. Ngoi ra, cc doanh nghip mi c th gia nhp th trng v mt s doanh nghip c ng ca. Do trong di hn, lng cung phn ng ng k vi s thay i ca gi. Tnh ton h s co gin gi ca cung Sau khi nm c mt vi tng v h s co gin gi ca cung, chng ta hy phn tch k hn. Cc nh kinh t tnh ton h s co gin gi ca cung bng cch ly phn trm thay i ca lng cung chia cho phn trm thay i ca gi c. Ngha l: Gi s s gia tng gi sa t 2,85 la ln 3,15 la mt thng lm tng lng sa ca nh sn xut sa t 9000 ln 11.000 thng mi thng. p dng phng php trung im, chng ta tnh c phn trm thay i ca gi nh sau: Phn trm thay i ca gi = (3,15 - 2,85)/3 x 100 = 10% Tng t, chng ta tnh c phn trm thay i ca lng cung: Phn trm thay i ca lng cung = ( 11000 - 9000 )/10000x100 = 20% Trong trng hp ny, h s co gin gi ca cung: H s co gin gi ca cung = 20%/10% = 2,0 H s co gin gi ca cung bng 2 cho chng ta bit lng cung thay i vi t l ln gp hai ln so vi t l thay i ca gi c.
10
Cc dng ng cung khc nhau V h s co gin gi ca cung phn nh mc nhy cm ca lng cung i vi gi c, nn n c biu th bng hnh dng ca ng cung. Hnh 6 nu ra nm trng hp. Trong trng hp c bit vi h s co gin bng 0, cung hon ton khng co gin v ng cung l mt ng thng ng. Trong trng hp ny, lng cung khng thay i bt k gi c bng bao nhiu. Khi h s co gin tng ln, ng cung tr nn phng hn v iu ny cho thy lng cung phn ng mnh hn trc i vi s thay i ca gi c. Mt trng hp c bit ngc li l cung hon ton co gin. iu ny xy ra khi h s co gin gi ca cung tin n v hn v ng cung nm ngang, ngha l s thay i rt nh ca gi cng dn n thay i rt ln ca lng cung. Trn mt s th trng, h s co gin gi ca cung khng c nh, m thay i dc theo ng cung. Hnh 7 ch ra trng hp c trng cho mt ngnh m cc doanh nghip sn xut ca n b gii hn v nng lc sn xut. Ti cc mc cung thp, h s co gin ca cung cao do cc doanh nghip c th phn ng nhanh chng trc s thay i ca gi. Trong khong sn lng ny, cc doanh nghip vn cn nng lc sn xut nhn ri, chng hn nh xng, my mc, thit b b khng c ngy hoc mt phn trong ngy. S gia tng nh ca gi c cng lm cho doanh nghip thu c nhiu li nhun hn v h tn dng phn nng lc sn xut nhn ri ny. Khi sn lng tng dn, doanh nghip dn dn tn dng ht nng lc sn xut. Khi nng lc sn xut c s dng ht, vic tng sn xut thm na i hi phi xy dng thm nh xng. khuyn khch cc doanh nghip quyt nh chp nhn thm khon chi ph ny, gi c phi tng ng k, do vy cung tr nn t co gin hn.
(a) Cung hon ton khng co gin H s co gin bng 0
(b) Cung khng co gin : H s co gin nh hn 1
Gi 1. Gi 5$ tng 4$
Cung
Gi 1. Gi 5$ tng 22%... 4$
Cung
100 2. ... lng cung khng i
Lng
100 110 Lng

(c) Cung co gin n v H s co gin bng 1
2. ... lm tng lng cung ln 10%
11
d) Cung co gin : H s co gin ln hn 1 Gi 1. Gi tng 22%... 5$ 4$ Cung Gi Cung 1. Gi 5$ tng 22%... 4$
100 200 2. ... lm cung tng 67%
Lng
100 125
Lng
2. ... lm lng cung tng 22%
(e) Cung hon ton co gin: h s co gin bng v cng Gi 1. Ti mc gi cao hn 4$, lng cung bng v cng. Cu 2. Gi bng 4$, ngi bn s cung bt k lng no Lng Hnh 6. H s co gin gi ca cung. H s co gin gi ca cung quyt nh ng cung dc hay phng. Hy ch rng tt c cc mc phn trm thay i u c tnh bng phng php trung im.
Gi 15 12
H s co gin nh hn 1 H s co gin ln hn 1
4 3 100 200 500525 Q
12
Hnh 7. H s co gin gi ca cung thay i nh th no. Do cc doanh nghip thng c nng lc sn xut ti a, nn h s co gin gi ca cung rt ln nhng mc cung thp v rt nh nhng mc cung cao. y gi tng t 3 la ln 4 la, lm cho lng cung tng t 100 ln 200. Do cung tng 100%, nhiu hn so vi t l tng ca gi l 33%, ng cung co gin khong sn lng ny. Ngc li, khi gi tng t 12 la ln 15 la, lng cung ch tng t 500 ln 525. Khi , gi tng 25% th lng cung ch tng 5%, ng cung khng co gin trong khong sn lng ny. Hnh 7 l mt v d bng s v trng hp ny. Khi gi tng t 3 la ln 4 la (tng 29% theo phng php trung im), lng cung tng t 100 ln 200 (tng 67%). Do lng cung thay i vi t l ln hn so vi gi c, ng cung c h s co gin ln hn 1. Ngc li, khi gi tng t 12 la n 15 la (tng 22%), lng cung tng t 500 ln 525 (tng 5%). Trong trng hp ny, lng cung thay i vi t l thp hn so vi gi, do h s co gin ca cung nh hn 1. Kim tra nhanh: Hy nh ngha h s co gin gi ca cung! Gii thch ti sao h s co gin gi ca cung trong di hn li khc so vi ngn hn! BA NG DNG CA CUNG, CU V H S CO GIN Mt tin tc tt lnh trong ngnh trng trt c th l tin xu cho ngi nng dn khng? Ti sao T chc cc nc xut khu du m (OPEC) li tht bi trong vic duy tr gi du mc cao? Bin php cm ma ty lm tng hay gim cc v ti phm lin quan n ma ty? Mi nghe qua, nhng cu hi ny dng nh khng c my im chung. Song tt c u l nhng cu hi v cc th trng, v tt c cc th trng u ph thuc vo cc lc lng cung cu. y chng ta ng dng cc cng c cung, cu v h s co gin tr li nhng cu hi c v phc tp ny. Mt tin tc tt trong ngnh trng trt c th l tin xu cho ngi nng dn khng? By gi chng ta hy quay li cu hi a ra u chng: iu g xy ra i vi ngi nng dn trng la m v th trng la m khi cc nh nng hc pht minh ra mt ging la lai mi c nng sut cao hn cc ging la hin c? Cu hi ny c tr li chng 4 theo ba bc. Th nht, chng ta xc nh xem s kin ny lm dch chuyn ng cung hay ng cu. Th hai, chng ta xc nh hng dch chuyn ca n. Th ba, chng ta s s dng th cung cu xc nh s thay i trong trng thi cn bng ca th trng. Trong trng hp trn, vic pht minh ra ging la lai mi tc ng n ng cung. Do ging la lai ny lm tng sn lng la m c th sn xut trn mi mu t, nn nng dn sn sng cung nhiu la m hn ti bt k mc gi cho trc no. Ni cch khc, ng cung dch chuyn sang phi. ng cu vn gi nguyn, v nguyn vng mua la m ca ngi tiu dng ti cc mc gi khng b nh hng bi vic s dng ging la lai mi. Hnh 8 nu ra mt v d v s thay i kiu ny. Khi ng cung dch chuyn t S1 n S2, lng la m bn ra tng t 100 ln 110, trong khi gi la m gim t 3 la xung ch cn 2 la.
13
Gi 3$ 2$
S1
S2
2. ... dn n gi gim nhiu...
1. Khi cu khng co gin, s tng ln ca cung...
Cu 100 110 Lng
3. ... v s gia tng ca lng bn vi t l nh hn. Kt qu l tng doanh thu gim t 300 $ xung 220$.
Hnh 8. S gia tng ca cung trn th trng la m. Khi mt tin b cng ngh trong ngnh nng nghip lm tng cung v la m t S1 ln S2, gi la m s gim. Do cu v la m khng co gin, nn sn lng tng t 100 ln 110, nh hn t l gim gi t 3 la xung 2 la. Kt qu l tng doanh thu ca ngi nng dn gim t 300 la (3 la x 100) xung 220 la (2 la x 110). Pht minh ny c lm li cho ngi nng dn khng? c th tr li cu hi ny, chng ta hy xem tng doanh thu ca ngi nng dn b nh hng nh th no. Tng doanh thu ca ngi nng dn bng PxQ, tc bng gi la m nhn vi lng la m bn ra. Pht minh ny tc ng n ngi nng dn theo hai cch mu thun nhau. Ging mi cho php ngi nng dn sn xut nhiu hn (Q tng) nhng h phi bn mc gi thp (P gim). Vic tng doanh thu tng hay gim ph thuc vo h s co gin ca cu. Trn thc t, cu v cc loi lng thc c bn nh la m thng khng co gin, v nhng hng ha ny thng r v c t hng ha thay th gn gi. Khi ng cu khng co gin nh trong hnh 8, th s gim st ca gi s lm gim tng doanh thu. Bn c th thy r iu trong hnh v: gi la m gim ng k trong khi lng la m ch tng cht t. Tng doanh thu gim t 300 la xung 220 la. Do , vic pht minh ra ging la mi lm cho tng doanh thu t vic bn la m ca nng dn gim. Nu ngi nng dn b thit do pht minh v ging la mi ny, ti sao h vn s dng n? Li gii p cho cu hi ny ng chm n vn ct li trong phng thc vn hnh ca th trng cnh tranh. Do mi ngi nng dn ch l mt thnh phn nh trn th trng la m, nn h coi gi la m l cho trc. Ti mi mc gi la m cho trc, vic s dng ging mi vn c li v h sn xut v bn c nhiu la m hn. Tuy nhin, khi tt c nng dn u ng dng pht minh ny, th cung v la m trn th trng tng, gi la m gim v ngi nng dn b thit. Mc d khi mi nghe qua, v d ny ch c tnh gi thuyt, nhng trn thc t n c tc dng ln trong vic l gii mt thay i ln trong nn kinh t M trong sut th k qua. Hai trm nm trc y, hu ht ngi M sng da vo ngh nng. Kin thc v phng php canh tc vn cn s khai n mc hu ht chng ta phi lm ngh nng c thc phm. Tuy nhin theo thi gian, nhng tin b trong phng php canh tc lm tng lng thc phm m mi nng dn c th sn xut ra. S gia tng ny ca cung v thc phm cng vi cu v
14
lng thc khng co gin lm gim thu nhp ca nng dn v chnh iu ny thc y mi ngi ri b nng thn. Mt vi s liu s cho thy quy m ca s thay i lch s ny. Cho n nm 1950, c 10 triu ngi M sng bng ngh nng, chim 17% lc lng lao ng. n nm 1998, cha n 3 triu ngi lm ngh nng, ch cn chim 2% lc lng lao ng. S thay i xy ra ng thi vi nhng tin b vt bc v nng sut lao ng trong nng nghip: mc d s nng dn gim 70%, vo nm 1998 ngnh nng nghip M vn to ra sn lng trng trt v chn nui nhiu gp 2 ln so vi nm 1950. Phn tch ny v th trng nng sn cng gp phn l gii mt nghch l ca chnh sch m chnh ph thc hin: mt s chng trnh nng nghip tm cch tr gip nng dn bng cch khuyn khch h khng s dng ton b t canh tc. Ti sao ngi ta li thc hin cc chng trnh nh vy? Mc ch ca cc chng trnh ny l lm ct gim cung v nng sn, qua y gi ca chng ln. Do cu khng co gin, ngi nng dn vi t cch mt tng lp nhn c tng thu nhp cao hn nu h cung lng nng sn t hn ra th trng. Khng c ngi nng dn no t mnh chn phng n t hoang, v mi ngi u coi gi th trng l cho trc. Nhng nu tt c nng dn cng nhau lm nh vy, th mi ngi c th c li. Khi phn tch tc ng ca mt cng ngh hay mt chnh sch i vi ngnh nng nghip, th iu quan trng cn ghi nh l mt vic tt cho nng dn cha chc tt cho ton x hi. Tin b cng ngh trong nng nghip c th gy bt li cho nhng ngi nng dn ang tr nn ngy cng khng cn thit, nhng chc chn l iu tt lnh cho nhng ngi tiu dng c hng gi lng thc r hn. Tng t, mt chnh sch nhm lm gim cung v nng sn c th lm tng thu nhp cho ngi nng dn, nhng ngi tiu dng li phi tr gi. Ti sao OPEC li tht bi trong vic gi gi du mc cao? Nhiu s kin lm rung chuyn cc nn kinh t trn th gii trong sut vi thp k qua c ngun gc t th trng du m th gii. Trong thp k 70, cc nc thnh vin ca OPEC quyt nh tng gi du nhm tng thu nhp ca h. Cc nc ny thc hin mc tiu trn bng cch cng nhau ct gim lng cung du m ca mnh. T nm 1973 n 1974, gi du ( loi tr lm pht) tng hn 50 phn trm. Vi nm sau , OPEC li tip tc thc hin bin php trn. Gi du li tng 14 phn trm vo nm 1979, sau tip tc tng 34 phn trm vo nm 1980 v thm 34 phn trm na vo nm 1981. Song OPEC thy rng kh c th duy tr gi du m cao nh vy. T nm 1982 n 1985, gi du gim lin tc mi nm 10 phn trm. S bt mn v chia r lan trn gia cc nc thuc khi OPEC. Nm 1986, s hp tc gia cc thnh vin OPEC hon ton v, v gi du st gim ti 45 phn trm. Nm 1990, gi du ( loi tr lm pht) gim xung ti mc trc khi n bt u tng vo nm 1970 v duy tr mc thp ny trong hu ht nhng nm 1990. Cu chuyn ny cho thy cung v cu biu hin khc nhau nh th no trong ngn hn v trong di hn. Trong ngn hn, c cung v cu v du m u tng i khng co gin. Cung khng co gin do tr lng du m v kh nng khai thc du hin ti khng th thay i mt cch nhanh chng. Cu cng khng co gin do thi quen mua hng khng th phn ng nhanh chng trc nhng thay i ca gi c. Chng hn, nhiu li xe s dng loi xe c ngn nhiu xng vn phi mua xng gi cao. Do nh phn (a) ca hnh 9 cho thy, c ng cung v cu ngn hn u rt dc. Khi ng cung v du m dch chuyn t S1 n S2, mc gi tng kh nhiu, t P1 ln P2.
15
Tnh hnh s rt khc trong di hn. Trong di hn, cc nh sn xut du m ngoi khi OPEC phn ng vi mc gi cao bng cch tng sn lng du khai thc v xy dng thm cc c s khai thc mi. Ngi mua phn ng bng cch thay nhng chic xe c ngn nhiu xng bng nhng chic xe mi tit kim nhin liu hn. Do nh phn (b) ca hnh 9 cho thy, c ng cung v cu di hn u co gin hn. Trong di hn, s dch chuyn ca ng cung t S1 n S2 ch gy ra s gia tng nh ca gi c. Phn tch trn cho thy ti sao OPEC li thnh cng trong vic duy tr gi cao trong ngn hn. Khi cc nc thnh vin OPEC thng nht gim sn lng du khai thc, h lm dch chuyn ng cung sang bn tri. Khi cho d mi nc thnh vin OPEC bn t du hn, s gia tng mnh m ca gi c trong ngn hn vn lm thu nhp ca h tng. Ngc li trong di hn, khi cung v cu co gin mnh hn, cung vn gim mt lng nh vy, nhng gi c li tng t hn nhiu. Do , bin php ct gim cung do khi OPEC phi hp thc hin em li mc li nhun thp hn trong di hn.
(a) Th trng du trong ngn hn Gi du P2 S2 S1 1. Trong ngn hn, khi cung v cu u khng co gin, s dch chuyn ca cung s...
2... dn n P1 gi tng mnh
Cu Lng du
(b) Th trng du trong di hn Gi du
1. Trong di hn, khi cung v cu u co gin, s dch chuyn ca cung s... S2 S1
2... dn n gi tng rt t
P2 P1 Cu Lng du
Hnh 9. S gim st ca cung trn th trng du m th gii. Khi cung v du m gim, s phn ng ca th trng ph thuc vo di thi gian. Trong ngn hn, cung v cu u tng i khng co gin, nh trong phn (a). Do , khi ng cung dch chuyn t S1 n S2, gi tng ng k. Ngc li trong di hn, cung v cu u tng i co gin nh trong phn (b). Trong trng hp ny, s dch chuyn ca ng cung vi mc nh phn (a) ch gy ra s gia tng nh ca gi c.
16
Khi OPEC vn tn ti cho n tn ngy nay v i khi vn thnh cng trong vic ct gim cung v lm tng gi. Nhng gi du ( loi tr lm pht) khng bao gi lp li mc nh ca nm 1981. Gi y cc ten ny dng nh nhn thy rng vic lm tng gi trong ngn hn d dng hn so vi trong di hn. Bin php cm ma ty lm gim hay tng cc v ti phm lin quan n ma ty? Mt vn tn ti dai dng trong x hi hin i l vic s dng cc loi ma ty bt hp php nh heroin, cocain... Vic s dng ma ty gy ra nhiu tc ng tiu cc. Mt trong nhng tc ng l s ph thuc vo ma ty c th hy hai cuc sng ca ngi s dng n v gia nh ca h. Tc ng khc l s nghin ngp ma ty thng dn ti cc v cp v phm ti khc ly tin tha mn cu v ma ty. hn ch vic dng ma ty, chnh ph M chi hng t la mi nm nhm mc tiu lm gim ngun ma ty chy vo trong nc. Chng ta hy s dng cng c cung cu phn tch tc ng ca chnh sch cm ma ty ny. Gi s chnh ph quyt nh tng s lng cc c quan lin bang tham gia vo cuc chin chng ma ty. iu g s xy ra trn th trng ma ty bt hp php? Nh thng l, chng ta phn tch theo ba bc. u tin, chng ta xc nh ng cung hay ng cu dch chuyn. Th hai, chng ta xem xt hng dch chuyn. Th ba, chng ta phn tch tc ng ca s dch chuyn n gi v lng cn bng. Mc d mc ch ca vic cm ma ty l ct gim mc s dng ma ty, nhng tc ng trc tip ca n l i vi ngi bn ma ty, ch khng phi ngi mua. Khi chnh ph cm khng cho ma ty xm nhp vo nc M v bt gi bn bun lu, bin php ny lm tng chi ph bn ma ty v v vy lm gim lng cung v ma ty ti mi mc gi. Cu v ma ty - tc lng ma ty m ngi mua mun mua ti mi mc gi - khng thay i. Nh phn (a) ca hnh 10 cho thy, bin php cm ny lm dch chuyn ng cung t S1 n S2 v khng lm dch chuyn ng cu. Gi cn bng ca ma ty tng t P1 n P2 v lng cn bng gim t Q1 xung Q2. S gim bt lng cn bng y cho thy bin php cm ma ty lm gim mc s dng ma ty. Nhng cn cc v phm php lin quan n ma ty th sao? tr li cu hi ny, chng ta hy xem xt tng s tin m ngi mua phi tr cho ma ty. Do ch c t con nghin c kh nng thay i thi quen ca mnh khi gi ma ty cao hn, nn ng cu v ma ty c kh nng khng co gin nh c biu th trong hnh Nu cu v ma ty t co gin, th s tng gi s lm tng tng doanh thu trn th trng ma ty. Ngha l v bin php cm ma ty lm tng gi nhiu hn l lm gim lng cu, nn n s lm tng tng s tin m con nghin tr cho ma ty. Khi cc con nghin s i n cp c tin tha mn thi quen ca h s c cn c nhiu tin n cp hn. Do , bin php cm ma ty lm tng cc v phm php lin quan n ma ty.
17
Gi ma ty P2 P1 2... dn n gi tng Q2 Q1
S2 S 1
1. Bin php cm ma ty lm gim cung...
Cu Lng ma ty
Gi ma ty
1. Gio dc ma ty lm gim cu v ma ty... Cung
P1 P2 D2 Q2 Q1 D1
2... dn n gi gim
Lng ma ty
v lm gim lng bn
... v lm gim lng bn
Hnh 10. Chnh sch ct gim mc s dng ma ty bt hp php. Bin php cm ma ty lm gim cung v ma ty t S1 n S2 nh trong phn (a). Nu cu v ma ty khng co gin, th tng s tin m cc con nghin phi tr tng ngay c khi lng tiu th gim. Ngc li, bin php gio dc ma ty lm gim cu v ma ty t D1 n D2 nh trong phn (b). V c gi v lng u gim, nn tng s tin m cc con nghin phi tr gim. V tc ng tiu cc ca bin php cm ma ty, nn mt s nh phn tch xut nhng bin php khc x l vn ma ty. Thay v c gng gim lng cung ma ty, cc nh hoch nh chnh sch nn c gng ct gim cu v ma ty bng cch thc hin chnh sch gio dc ma ty. Chnh sch gio dc ma ty thnh cng s c tc ng nh trong phn (b) ca hnh 5-10. ng cu dch chuyn sang tri t D1 n D2. Kt qu l lng cung gim t Q1 xung Q2 v gi gim t P1 xung P2. Tng doanh thu, tc gi nhn vi lng cng gim. Nh vy, ngc vi bin php cm ma ty, chnh sch gio dc ma ty c th lm gim c vic s dng ma ty ln cc v phm ti lin quan n ma ty. Nhng ngi ch trng cm ma ty cho rng tc ng ca chnh sch ny khc nhau trong di hn v ngn hn do h s co gin ph thuc nhiu vo di thi gian. Cu v ma ty khng co gin trong ngn hn do gi cao khng tc ng mnh ti vic dng ma ty ca cc con nghin. Nhng cu c th co gin mnh hn trong di hn do gi cao c th hn ch cu dng ma ty v s c t con nghin hn. Trong trng hp ny, bin php cm ma ty c th lm tng cc v phm ti trong ngn hn, nhng li lm gim chng trong di hn. Kim tra nhanh: Mt v hn hn ph hy mt na v thu hoch ca tt c cc loi nng sn c tt cho ngi nng dn khng? Nu mt v hn hn nh vy l tt th ti sao nng dn khng t ph v ma ca mnh khi khng c hn hn? KT LUN Mt cu chm ngn c ni rng con vt cng c th tr thnh nh kinh t ch n gin bng cch ni ra cu cung cu. Hai chng cui ny c l lm cho bn cm thy cu ni trn kh ng. Cc cng c cung v cu cho php bn phn tch nhiu s kin v chnh sch quan trng i vi nn kinh t. By gi bn c s khi u tt trn con ng tr thnh mt nh kinh t (hay t ra cng nh con vt c dy d cn thn).
18
TM TT
H s co gin gi ca cu phn nh mc phn ng ca cu trc nhng thay i ca gi c. Cu co gin nhiu hn nu l hng xa x ch khng phi hng thit yu, nu c hng thay th gn gi, nu phm vi th trng c xc nh hp, hoc nu nhng ngi mua c thi gian phn ng li s thay i ca gi c. H s co gin gi ca cu c tnh bng phn trm thay i ca lng cu chia cho phn trm thay i ca gi c. Nu h s co gin nh hn 1, cu s thay i t hn gi v cu c coi l khng co gin. Nu h s co gin ln hn 1, cu s thay i nhiu hn gi v cu c coi l co gin. Tng doanh thu l lng tin chi ra mua mt hng ha. N bng gi ca mt hng ha nhn vi lng hng bn ra. i vi ng cu khng co gin, tng doanh thu tng khi gi tng. i vi ng cu co gin, tng doanh thu gim khi gi tng. H s co gin thu nhp ca cu cho bit mc phn ng ca lng cu trc s thay i ca thu nhp. N c xc nh bng phn trm thay i ca lng cu chia cho phn trm thay i ca thu nhp. H s co gin gi cho ca cu phn nh quy m thay i ca cu v mt hng ha khi gi ca hng ha khc thay i. H s co gin gi ca cung cho bit mc phn ng ca cung trc nhng thay i ca gi. H s co gin ny thng ph thuc vo di thi gian nghin cu. Trong phn ln cc th trng, cung thng co gin mnh hn trong di hn nu so vi trong ngn hn. H s co gin gi ca cung c tnh bng phn trm thay i ca lng cung chia cho phn trm thay i ca gi c. Nu h s co gin nh hn 1 v khi cung thay i vi t l nh hn so vi gi, cung s b coi l khng co gin. Nu h s co gin ln hn 1, lng cung thay i nhiu hn gi v cung c coi l co gin. Cc cng c cung v cu c th c p dng trong nhiu loi hnh th trng. Chng ny s dng chng phn tch th trng la m, th trng du m, v th trng ma ty bt hp php.
19
CHNG 4 CUNG, CU V CHNH SCH CA CHNH PH Cc nh kinh t ng hai vai tr. L nh khoa hc, h xy dng v th nghim cc l thuyt l gii th gii xung quanh mnh. L nh hoch nh chnh sch, h s dng l thuyt ca mnh vi mc ch lm cho th gii tr nn tt p hn. Hai chng va qua tp trung vo vai tr nh khoa hc. Chng ta thy cung v cu quyt nh gi c v lng hng ha bn ra nh th no. Chng ta cng thy cc s kin khc nhau lm thay i cung v cu, qua lm thay i gi v lng cn bng nh th no. Chng ny em li cho chng ta mt ci nhn ban u v chnh sch. y, chng ta phn tch cc loi chnh sch khc nhau ca chnh ph hon ton bng cng c cung v cu. Nh cc bn s thy, phng php phn tch ny em li mt s hiu bit ng ngc nhin. Cc chnh sch thng gy ra cc hu qu m cc nh hoch nh ra chng khng mong i hay d kin trc. Chng ta bt u bng vic xem xt cc chnh sch kim sot gi c trc tip. V d, lut v kim sot tin thu nh quy nh mc tin thu ti a m ch nh c php thu t ngi thu nh. Lut v tin lng ti thiu quy nh tin lng thp nht m cc doanh nghip c php tr cho cng nhn. Nhng quy nh v kim sot gi c thng c a ra khi cc nh hoch nh chnh sch tin rng gi th trng ca mt hng ha hay dch v no khng cng bng i vi ngi mua hoc ngi bn. Song nh chng ta s thy, chnh cc chnh sch ny cng c th to ra s bt cng. Sau khi tho lun v cc bin php kim sot gi c, chng ta s xem xt nh hng ca thu. Cc nh hoch nh chnh sch s dng thu va tc ng vo cc kt cc th trng, va to ngun thu cho cc mc tiu cng cng. Cho d tnh ph bin ca thu trong nn kinh t ca chng ta rt r rng, nhng hiu qu ca chng th kh hiu hn. V d khi chnh ph nh thu vo tin lng m doanh nghip tr cho cng nhn, doanh nghip hay cng nhn phi chu gnh nng v thu ny? Cu tr li ch tr nn r rng khi chng ta s dng cc cng c mnh m l cung v cu. CC BIN PHP KIM SOT GI C phn tch nh hng ca bin php kim sot gi c i vi cc kt cc th trng, mt ln na chng ta li xem xt th trng kem. Nh chng ta thy trong chng 4, nu kem c bn trn th trng cnh tranh, khng c s can thip ca chnh ph, th gi kem s iu chnh cn bng cung v cu: Ti mc gi cn bng, lng kem m ngi mua mun mua ng bng lng kem m ngi bn mun bn. C th, chng ta gi s gi cn bng l 3 la mt chic kem. Khng phi ai cng cng vui mng vi kt qu m th trng t do to ra. Gi s Hip hi nhng ngi n kem M phn nn rng gi 3 la qu cao v mi ngi khng th thng thc mi ngy mt chic kem (nh mc n kem m h a ra). Trong khi , T chc Quc gia cc nh sn xut kem li ku ca rng mc gi 3 la - kt qu ca s cnh tranh ct c - ang lm cho thu nhp ca cc thnh vin ca h qu thp. C hai
NGUYN L KINH T HC Chng 4 Cung, cu v chnh sch ca chnh ph
nhm ny u vn ng chnh ph thng qua mt o lut nhm thay i kt cc th trng bng cch kim sot gi c trc tip. Tt nhin, do ngi mua bt k hng ha no cng mun c gi thp hn trong khi ngi bn li mun bn vi gi cao hn, cho nn li ch ca hai nhm ngi ny xung t nhau. Nu nhm ngi n kem thnh cng trong vic vn ng hnh lang, chnh ph s thng qua mt mc gi ti a cho kem, gi l trn gi. Nu nhm cc nh sn xut kem thnh cng, chnh ph s thng qua mt mc gi ti thiu, gi l sn gi. Chng ta s ln lt xem xt nh hng ca cc chnh sch ny. nh hng ca trn gi ti kt qu hot ng ca th trng Khi chnh ph p t mt mc trn gi cho th trng kem do b mi lng v nhng li ca thn ca ngi n kem, hai kt cc c th xy ra. Trong phn (a) ca hnh 1, chnh ph nh mc trn gi l 4 la mt chic kem. Trong trng hp ny, trn gi c coi l khng rng buc do gi cn bng cung cu (3 la) thp hn trn gi. Cc lc lng th trng s y nn kinh t v trng thi cn bng mt cch t nhin v trn gi khng gy ra nh hng g. Phn (b) ca hnh 1 ch ra mt kh nng khc th v hn. Trong trng hp ny, chnh ph n nh trn gi l 2 la mt chic kem. Do gi cn bng l 3 la cao hn trn gi, nn trn gi ny khng phi l mt iu kin rng buc trn th trng. Cc lc lng cung cu c xu hng y gi c v mc gi cn bng. Nhng khi gi th trng ng vo trn gi, n khng th tng cao hn na. Do , gi th trng phi bng trn gi. Ti mc gi ny, lng cu v kem (125 chic nh trong hnh v) vt qu lng cung v kem (75 chic). Do xy ra tnh trng thiu ht kem, nn mt s ngi mun mua kem mc gi cao hn khng mua c kem. Khi tnh hnh thiu ht kem xy ra do tc ng ca trn gi, mt c ch no s t nhin pht sinh phn phi lng kem ny. C ch ny c th l nguyn tc xp hng: Nhng ngi mua sn sng n sm v ch i s mua c kem, trong khi nhng ngi khng sn sng ch i khng mua c kem. Hoc ngi bn c th phn phi s kem ny theo s thin v c nhn ca h, chng hn ch bn cho bn b, h hng, ngi cng dn tc hay chng tc. Cn ch rng mc d trn gi c a ra nhm mc ch gip ngi mua kem, nhng khng phi tt c ngi mua u c hng li t chnh sch ny. Mt s ngi c li v c mua kem vi gi thp hn, nhng h phi xp hng, trong khi nhng ngi khc khng mua c mt chic kem no. V d v th trng kem ch ra mt nguyn tc chung: Khi chnh ph p t mt trn gi rng buc trong th trng cnh tranh, tnh trng thiu ht hng ha s pht sinh v ngi bn phi phn phi lng hng ha khan him ny cho mt s ln ngi mua tim tng. Cc c ch phn phi pht sinh di tc ng ca trn gi ny him khi ng mong mun. Vic xp hng di l khng c hiu qu, v n lm mt thi gian ca ngi mua. S phn bit i x theo thin kin ca ngi bn va khng hiu qu (v hng ha khng n c ngi mua nh gi n cao nht), va c kh nng khng cng bng. Ngc li, c ch phn phi trong th trng cnh tranh t do va c hiu qu, va khch quan. Khi th trng kem t trng thi cn bng, bt k ai mun tr theo gi th trng u mua c kem. Th trng t do phn phi hng ha thng qua gi c.
(a) Gi trn khng rng buc Gi kem 4$ 3$
(b) Gi trn rng buc Gi kem Cung
Cung Gi trn
3$ 2$ Gi trn Thiu ht 0 75 125 Lng kem lng cung lng cu Cu
Cu 0 100 Lng kem (lng cn bng)
Hnh 1. Th trng vi trn gi. Trong phn (a), chnh ph nh mc trn gi l 4 la. Do mc trn gi ny cao hn gi cn bng l 3 la, nn n khng c tc dng g v th trng c th t ti trng thi cn bng cung cu. Ti trng thi cn bng, lng cung bng lng cu l 100 chic kem. Trong phn (b), chnh ph nh ra trn gi l 2 la. Do trn gi ny thp hn gi cn bng l 3 la, nn gi th trng ch l 2 la. Ti mc gi ny, lng cu bng 125 chic kem nhng lng cung ch bng 75 chic kem. Do vy, mc thiu ht l 50 chic kem. NGHIN CU TNH HUNG: XP HNG TI TRM XNG Nh chng ta phn tch trong chng trc, vo nm 1973 T chc Cc nc Xut khu Du m (OPEC) lm tng gi du trn th trng du th th gii. Do du th l u vo ch yu dng sn xut xng, nn gi du th cao hn lm gim cung v xng. Tnh trng xp hng di trc cc trm xng tr nn ph bin v li xe thng phi ch i hng gi ch mua c vi thng xng. Ai phi chu trch nhim v tnh trng xp hng di mua xng ny? Hu ht mi ngi li cho OPEC. Chc chn l nu OPEC khng lm tng gi du th, th tnh trng thiu xng khng xy ra. Th nhng cc nh kinh t li li cho cc quy nh ca chnh ph nhm gii hn gi m cc cng ty xng du c php tnh cho xng.
(a) Gi trn khng rng buc ca xng Gi xng 1. Ban u gi trn khng c tnh rng buc, ... Cung, S1 Gi trn P1
Cu 0 Q1 Lng xng
(b) Gi trn mang tnh rng buc ca xng 2. ... nhng khi cung gim ... Gi xng P2 4. ... gy ra thiu ht P1
S2
S1
Gi trn 3. ... gi trn tr nn rng buc
Cu
0 QS QD Q1 Lng xng
Hnh 2. Th trng xng vi trn gi. Phn (a) cho thy th trng xng khi trn gi khng rng buc bi v gi cn bng P1 thp hn trn. Phn (b) cho thy th trng xng sau khi s gia tng gi du (mt u vo cho sn xut xng) lm dch chuyn ng cung sang tri t S1 ti S2. Trong th trng khng b kim sot, gi s tng t P1 ln P2. Tuy nhin, trn gi ngn cn khng cho iu ny xy ra. Ti mc trn gi rng buc, ngi tiu dng sn sng mua lng QD, nhng ngi sn xut xng ch sn sng bn lng QS. Mc chnh lch gia lng cu v lng cung QD - QS chnh l lng xng b thiu ht. Hnh 2 cho bit iu g xy ra. Nh c minh ha trong phn (a), trc khi OPEC lm tng gi du th, gi cn bng ca xng l P1, thp hn trn gi. Do , quy nh v gi c khng c tc dng g. Tuy nhin, khi gi du th tng ln th tnh hnh thay i. Vic du th ln gi lm tng chi ph sn xut xng v iu ny lm gim cung v xng. Phn (b) cho thy, s dch chuyn sang tri ca ng cung t S1 ti S2 lm tng gi cn bng. Trong th trng khng b kim sot, s dch chuyn ca ng cung ny s lm tng gi xng cn bng t P1 ln P2, v kt qu l khng c tnh trng thiu ht xng. Song trn gi ngn cn khng cho gi tng ln n mc cn bng. Ti mc trn gi ny, cc nh sn xut ch sn sng bn lng QS v ngi tiu dng sn sng mua lng QD. Bi vy, s dch chuyn ca ng cung gy ra tnh trng thiu ht trm trng ti mc gi b kim sot. Cui cng th o lut v kim sot gi xng cng b bi b. Cc nh lm lut hiu ra rng h phi chu mt phn trch nhim trong vic lm cho rt nhiu ngi M mt thi gian ch i xp hng mua xng. Hin nay khi gi du th thay i, gi xng c th iu chnh lm cho cung v cu cn bng nhau.
NGHIN CU TNH HUNG: KIM SOT TIN THU NH TRONG NGN HN V DI HN Mt v d ph bin ca trn gi l chnh sch kim sot tin thu nh. Ti nhiu thnh ph, chnh ph a phng quy nh mc trn cho tin thu m cc ch nh c th thu t ngi
thu nh. Mc tiu ca chnh sch ny l tr gip ngi ngho thng qua vic lm cho nh tr nn r hn. Cc nh kinh t thng ch trch chnh sch kim sot tin thu nh ny vi lp lun rng l mt cch km hiu qu gip ngi ngho nng cao mc sng. Mt nh kinh t gi chnh sch kim sot tin thu nh l cch tt nht ph hy mt thnh ph, ngoi nm bom. Qung i qun chng khng thy ngay nhng tc ng tiu cc ca chnh sch kim sot tin thu nh, bi v chng ch xy ra sau nhiu nm. Trong ngn hn, ch nh ch c mt s lng cc cn h cho thu c nh v h khng th nhanh chng thay i con s ny khi tnh hnh th trng thay i. Hn na, s ngi mun thu nh trong mt thnh ph c th khng phn ng mnh i vi tin thu nh trong ngn hn, bi v ngi ta cn c thi gian iu chnh nh ca mnh. Do trong ngn hn, cung v cu v nh tng i t co gin. Phn (a) ca hnh 3 ch r cc tc ng ngn hn ca chnh sch kim sot tin thu nh i vi th trng nh . Cng nh vi bt k trn gi no, chnh sch kim sot tin thu nh gy ra tnh trng thiu ht. Song do cung v cu khng co gin trong ngn hn, nn mc thiu ht ban u do chnh sch kim sot tin thu nh gy ra thp. Tc ng chnh trong ngn hn l lm gim tin thu nh.
Tin thu cn h Cung Tin thu cn h
Cung
Tin thu b kim sot thiu ht 0 Cu Lng cn h (a) Kim sot tin thu nh trong ngn hn (cung v cu t co gin) 0 thiu ht
Tin thu b kim sot
Cu
Lng cn h
(b) Kim sot tin thu nh trong di hn (cung v cu co gin mnh)
Hnh 3. o lut v kim sot tin thu nh trong ngn hn v di hn. Phn (a) cho thy tc ng ngn hn ca lut kim sot tin thu nh: V cung v cu v nh tng i khng co gin, mc trn gi c quy nh bi lut kim sot tin thu nh ch gy ra s thiu ht nh v nh . Phn (b) cho thy tc ng di hn ca lut kim sot gi c: V cung v cu v nh co gin nhiu hn, nn lut kim sot tin thu nh gy ra lng thiu ht ln. Din bin trong di hn li rt khc bi v theo thi gian, ngi thu v ngi cho thu nh phn ng mnh hn i vi cc iu kin th trng. V pha cung, ch nh phn ng li tin thu nh thp bng cch khng xy thm cc cn h mi v khng bo dng cc cn h hin c. V pha cu, tin thu nh thp khuyn khch mi ngi tm thu cn h ring (thay v sng vi cha m hay thu chung vi ngi khc) v gy ra tnh trng ngy cng c nhiu ngi v thnh ph. Do , c cung v cu u co gin nhiu hn trong di hn.
Phn (b) ca hnh 3 minh ha cho th trng nh trong di hn. Khi chnh sch kim sot tin thu nh lm cho tin thu nh thp hn mc cn bng, lng cung v cn h gim, trong khi lng cu v cn h tng. iu ny dn n tnh trng thiu ht nh trm trng. cc thnh ph p dng chnh sch kim sot tin thu nh, ch nh s dng nhiu c ch phn phi nh. Mt vi ch nh c mt danh sch di cc khch ch. Ngi khc th u tin ngi thu cha c con. Li c nhng ngi phn bit i x vi khch hng theo chng tc. Cng c khi cc cn h li c dnh cho ngi thu nh sn sng t lt nhng k trng nom khu nh y. V bn cht, cc khon hi l ny lm cho tng tin thu nh ca cn h (bao gm c tin hi l) gn vi mc gi cn bng. hiu y cc tc ng ca chnh sch kim sot tin thu nh, chng ta phi nh li mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc nu ra trong chng 1: Con ngi phn ng vi cc kch thch. Trong th trng t do, ch nh c gng gi nh sch v an ton, bi v cc cn h c gi cao. Ngc li, khi chnh sch kim sot tin thu nh to ra s thiu ht v ch i, ch nh mt ng c quan tm ti li ch ca ngi thu nh. Ti sao ch nh li phi chi tin bo dng v nng cp nh cho thu trong khi ngi c cu thu ang xp hng thu chng trong tnh trng hin ti? Xt cho cng th mi ngi thu c nh vi gi r hn, nhng h cng phi chp nhn ngi nh km cht lng hn. Cc nh hoch nh chnh sch thng phn ng vi cc tc ng do chnh sch kim sot gi gy ra bng cch a ra cc quy nh mi. V d, c cc o lut quy nh rng vic phn bit chng tc khi cho thu nh l phm php v yu cu ch nh phi p ng iu kin sinh hot cn thit ti thiu. Song vic thc hin cc o lut ny rt kh khn v tn km. Ngc li, nu chnh sch kim sot tin thu nh b bi b v th trng nh c iu tit bi cc lc lng cnh tranh, nhng o lut nh trn s tr nn t cn thit hn. Trong th trng t do, tin thu nh t iu chnh loi tr tnh trng thiu ht - mt nguyn nhn gy ra nhiu hnh vi khng mong mun ca ngi cho thu nh. Tc ng ca sn gi ti kt cc th trng xem xt nh hng ca mt loi chnh sch kim sot gi khc ca chnh ph, chng ta hy quay li vi th trng kem. By gi chng ta hy tng tng ra rng chnh ph b thuyt phc bi nhng li khn cu do T chc Quc gia ca cc nh sn xut Kem a ra. Trong trng hp ny, chnh ph c th thit lp mt sn gi. Sn gi, cng nh trn gi, l mt c gng ca chnh ph nhm duy tr gi c mt mc khc vi mc gi cn bng. Trong khi trn gi p t mc ti a cho gi c, th sn gi li p t mc ti thiu. Khi chnh ph quy nh sn gi cho th trng kem, hai kh nng c th xy ra. Nu chnh ph p t sn gi 2 la mt chic kem trong khi gi cn bng l 3 la, chng ta s c kt qu nh trong phn (a) ca hnh 4. Trong trng hp ny, sn gi khng c tnh rng buc bi v gi cn bng cao hn sn gi. Cc lc lng th trng s y nn kinh t ti trng thi cn bng mt cch t nhin v sn gi khng c tc ng g. Phn (b) ca hnh 4 cho thy iu g xy ra khi chnh ph p t sn gi bng 4 la mt chic kem. Trong trng hp ny, sn gi c tnh cht rng buc trn th trng bi v gi cn bng 3 la thp hn sn gi. Cc lc lng cung cu c xu hng y gi th trng v mc cn bng, nhng khi chm sn, n khng th xung thp hn na. Gi th trng phi bng sn gi. Ti mc sn gi ny, lng kem cung ra (120 chic) vt qu lng cu (80 chic).
Mt s ngi mun bn kem vi gi hin hnh khng bn c kem. Do , sn gi rng buc gy ra tnh trng thng d. Nu trn gi v s thiu ht c th dn n cc c ch phn phi khng mong mun, th sn gi v s thng d cng vy. Trong trng hp p dng sn gi, mt s ngi bn khng th bn ht lng kem m h mun bn vi gi th trng. Nhng ngi bn bit chiu theo khuynh hng c nhn ca ngi mua, c th do mi lin h gia nh hay chng tc, s bn c nhiu kem hn so vi nhng ngi khng c iu kin ny. Ngc li trong th trng t do, gi ng vai tr l c ch phn phi v ngi bn c th bn c tt c lng kem h mun bn ti mc gi cn bng.
(a) Gi sn khng rng buc Gi kem Cung
3$ 2$ Gi sn Cu 0 (b) Gi sn rng buc Gi kem 4$ 3$ (gi cn bng) D tha Gi sn Cung 100 Lng kem (lng cn bng)
Cu 0 80 120 lng cu lng cung Lng kem
Hnh 4. Th trng vi sn gi. Trong phn (a), chnh ph p t sn gi bng 2 la. V sn gi thp hn gi cn bng l 3 la, nn n khng c tc ng g. Gi th trng iu chnh cn bng cung cu. Ti mc gi cn bng, c lng cung v lng cu u l 100 chic. Trong phn (b), chnh ph p t sn gi bng 4 la, cao hn gi cn bng l 3 la. Do , gi th trng l 4 la. Do c 120 chic kem c cung ng ti mc gi ny trong khi lng cu ch bng 80 chic kem, nn mc thng d bng 40 chic kem.
NGHIN CU TNH HUNG: LUT TIN LNG TI THIU Mt v d quan trng v chnh sch sn gi l tin lng ti thiu. Cc o lut v tin lng ti thiu quy nh mc gi thp nht m gii ch c th tr cho ngi lao ng. Quc hi M ln u tin quy nh tin lng ti thiu trong o lut v Tiu chun lao ng bnh ng vo nm 1938 nhm m bo cho ngi lao ng mt mc sng ti thiu. Vo nm 1996, tin lng ti thiu theo lut Lin bang l 4,75 la/gi. Mt s bang cn c tin lng ti thiu cao hn. phn tch tc ng ca tin lng ti thiu, chng ta hy xem xt th trng lao ng. Phn (a) ca hnh 5 m t th trng lao ng ph thuc vo cung v cu nh tt c cc th trng khc. Ngi lao ng quyt nh cung v lao ng v cc doanh nghip quyt nh cu v lao ng. Nu chnh ph khng can thip, tin lng s iu chnh cn bng cung v cu v lao ng.
(a) Th trng lao ng t do Tin lng W cn bng Cung (b) Th trng lao ng vi tin lng ti thiu c tnh rng buc Tin lng Wmin D cung lao ng (tht nghip) Cung
Cu S vic lm Lng cn bng lao ng
Cu 0 Lng cu Lng cung Lng lao ng
Hnh 5. Tin lng ti thiu nh hng ti th trng lao ng nh th no. Phn (a) m t th trng lao ng trong tin lng iu chnh cn bng cung v cu v lao ng. Phn (b) ch ra nh hng ca tin lng ti thiu c tnh rng buc. Do tin lng ti thiu l mt loi sn gi, nn n gy ra s thng d: Lng cung v lao ng vt qu lng cu. Kt qu l tnh trng tht nghip. Phn (b) ca hnh 5 m t th trng lao ng vi tin lng ti thiu. Nu tin lng ti thiu cao hn mc cn bng nh trng hp ny, th lng cung v lao ng s vt lng cu. Kt qu l tnh trng tht nghip. Do , tin lng ti thiu lm tng thu nhp ca ngi lao ng c vic lm, nhng n lm gim thu nhp ca ngi lao ng khng tm c vic lm. hiu bit y v tin lng ti thiu, vn quan trng l cn nh rng nn kinh t khng ch bao gm mt th trng lao ng duy nht, m c nhiu th trng lao ng cho cc loi lao ng khc nhau. nh hng ca tin lng ti thiu ph thuc vo k nng v kinh nghim ca ngi lao ng. Ngi lao ng c k nng cao v nhiu kinh nghim khng b nh hng, v tin lng cn bng ca h cao hn nhiu so vi mc lng ti thiu. i vi nhng ngi lao ng ny, tin lng ti thiu khng c tnh rng buc.
Tin lng ti thiu c tc ng mnh nht i vi th trng lao ng thanh nin (tui di 20). Tin lng cn bng cho i tng lao ng ny c xu hng thp v h nm trong s nhng ngi lao ng c t k nng v kinh nghim nht trong lc lng lao ng. Hn na, h thng chp nhn tin lng thp hn i ly vic c o to qua cng vic. (Trn thc t, c nhng lao ng tr sn sng lm vic vi t cch ngi hc vic khng n lng. Bi v hc vic th khng c tr lng, nn tin lng ti thiu khng p dng i vi h. Nu c p dng, cc cng vic nh th c th khng tn ti). Kt qu l tin lng ti thiu thng c tnh rng buc nhiu hn i vi lao ng thanh nin so vi cc i tng khc ca lc lng lao ng. Nhiu nh kinh t phn tch nh hng ca lut v tin lng ti thiu i vi th trng lao ng thanh nin. Cc nh nghin cu ny so snh s thay i tin lng ti thiu theo thi gian vi s thay i ca mc s dng lao ng thanh nin. Cho d cn c s tranh ci no v vic tin lng ti thiu nh hng mc no ti cng n vic lm, kt qu nghin cu tnh hung in hnh vn cho thy rng khi tin lng ti thiu tng 10 phn trm, mc s dng lao ng thanh nin gim t 1 n 3 phn trm. hiu c con s c tnh ny, chng ta cn ch rng mc tng tin lng ti thiu 10 phn trm khng lm tng mc lng bnh qun ca thanh nin thm 10%. S thay i ca lut khng trc tip tc ng ti s thanh nin c tr cao hn mc ti thiu. Hn na, vic thc thi cc o lut v tin lng ti thiu khng hon ho. Do vy, mc gim c tnh ca vic lm t 1n 3 phn trm l con s ng k. Ngoi vic lm thay i lng cu v lao ng, tin lng ti thiu cn lm thay i lng cung. Do tin lng ti thiu lm tng tin lng m thanh nin c th kim c, nn n lm tng s thanh nin i tm vic lm. Cc cng trnh nghin cu cho thy rng tin lng ti thiu cao hn tc ng ti nhng thanh nin ang c vic lm. Khi tin lng ti thiu tng ln, mt s thanh nin ang i hc quyt nh ngh hc i lm. Nhng ngi mi b hc ny s th ch nhng ngi b hc trc v h tr thnh ngi tht nghip. Tin lng ti thiu lun l mt ch chnh tr gy tranh ci. Nhng ngi ch trng p dng tin lng ti thiu coi chnh sch ny l mt cch nng cao thu nhp ca nhng ngi lao ng ngho. H ch ra mt cch ng n rng ngi lao ng hng lng ti thiu ch c mc sng m bc. V d vo nm 1994, khi tin lng ti thiu l 4,25 la/gi, th hai ngi ln lm vic 40 gi mt tun v tt c cc tun trong nm u hng tin lng ti thiu ch c c tng thu nhp c nm bng 17.680 la, bng gi na mc thu nhp ca mt gia nh trung bnh. Nhiu ngi ch trng chnh sch tin lng ti thiu cng tha nhn rng chnh sch ny gy ra nhng tc ng tiu cc, trong c tht nghip, nhng h tin rng chng khng ng k v khi xem xt vn mt cch ton din, th mc lng ti thiu cao hn lm li cho ngi ngho nhiu hn. Nhng ngi phn i chnh sch tin lng ti thiu cho rng khng phi l cch tt nht chng li i ngho. H lp lun rng tin lng ti thiu cao gy ra tnh trng tht nghip, khuyn khch thanh nin b hc v lm cho ngi lao ng khng c ngh mt c hi c o to qua cng vic. Hn na, nhng ngi phn i tin lng ti thiu ch ra rng tin lng ti thiu l mt chnh sch khng nhm ng i tng. Khng phi tt c nhng ngi lao ng n lng ti thiu l ch h gia nh ang c gng gip gia nh h thot khi i ngho. Nhiu ngi n lng ti thiu l thanh nin thuc tng lp trung lu, h lm cc cng vic ph c thm tin tiu vt.
nh gi chnh sch kim sot gi Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc tho lun chng 1 ni rng th trng thng l cch tt t chc hot ng kinh t. Nguyn l ny l gii ti sao hu ht cc nh kinh t lun phn i cc chnh sch quy nh trn gi v sn gi. i vi cc nh kinh t, gi c khng phi l kt qu ca mt qu trnh ln xn, t pht no . H cho rng, gi c l kt qu ca hng triu quyt nh do cc doanh nghip v ngi tiu dng n sau ng cung v ng cu a ra. Gi c c nhim v quan trng l cn bng cung v cu, qua iu phi hot ng kinh t. Khi cc nh hoch nh chnh sch nh gi bng php lut, h lm m cc tn hiu m thng thng c tc dng nh hng qu trnh phn phi ngun lc x hi. Mt nguyn l khc trong Mi Nguyn l ca kinh t hc l i khi chnh ph c th ci thin kt cc th trng. Trn thc t, cc nh hoch nh chnh sch kim sot gi v h cho rng kt qu hot ng ca th trng khng cng bng. Chnh sch kim sot gi thng nhm gip ngi ngho. V d, lut v kim sot tin thu nh c gng lm cho ai cng c nh v lut v tin lng ti thiu th tm cch gip mi ngi thot khi cnh i ngho. Th nhng chnh sch kim sot gi thng gy tn hi cho nhng ngi cn c tr gip. Chnh sch kim sot tin thu nh c th gi cho tin thu nh thp, nhng n khng khuyn khch ch nh duy tu nh v lm cho vic tm kim nh tr nn kh khn. Lut tin lng ti thiu c th lm tng thu nhp ca mt s ngi lao ng, nhng n cng lm cho nhng ngi khc tht nghip. Vic gip nhng i tng cn tr gip c th c thc hin bng nhng cch khc, ch khng nht thit phi thng qua chnh sch kim sot gi. V d, chnh ph c th lm cho nh r hn bng cch tr mt phn tin thu nh cho cc gia nh ngho. Khng nh chnh sch kim sot tin thu nh, vic tr cp tin thu nh khng lm gim lng cung v nh , do khng dn n tnh trng thiu ht nh . Tng t nh vy, bin php tr cp tin lng c th nng cao mc sng ca ngi lao ng ngho m khng gy kh khn cho cc doanh nghip trong vic tuyn dng h. Mt v d v tr cp tin lng l min thu thu nhp. Chng trnh ny ca chnh ph h tr thu nhp cho nhng cng nhn c tin lng thp. Mc d cc chnh sch thay th ny thng tt hn chnh sch kim sot gi, nhng chng cng khng hon thin. Bin php tr cp tin lng v tin thu nh lm tng s tin m chnh ph phi chi ra v chnh ph phi tng thu. Nh chng ta s thy trong phn tip theo, thu cng c ci gi ca chng. Kim tra nhanh: Hy nh ngha trn gi, sn gi v cho v d v mi loi. iu g dn n s thiu ht? iu g dn n s thng d? Ti sao? THU Tt c cc c quan chnh ph - t chnh ph lin bang Washington cho ti chnh quyn a phng cc th trn nh - u s dng thu to ngun thu cho cc d n cng cng nh ng x, trng hc v quc phng. Do thu l mt cng c chnh sch quan trng, v bi v thu nh hng n cuc sng ca chng ta theo nhiu cch, nn vic nghin cu thu l mt ch m chng ta s quay tr li nhiu ln trong cun sch ny. Trong phn ny, chng ta bt u nghin cu vn thu nh hng ti nn kinh t nh th no.
10
c c s phn tch, chng ta hy tng tng ra rng chnh quyn a phng quyt nh t chc mt l hi kem hng nm - c diu hnh, pho hoa, v quan chc c din vn. c ngun thu phc v cho s kin ny, ngi ta quyt nh nh thu 0,5 la trn mi chic kem bn ra. Khi k hoch c thng bo, c hai nhm vn ng hnh lang vo cuc. T chc Quc gia cc nh sn xut kem cho rng hi vin ca h ang phi vt ln tn ti trn th trng cnh tranh v h ngh ngi mua kem phi np khon thu . Hip hi nhng ngi n kem M cho rng ngi tiu dng kem ang tng qun v yu cu ngi bn kem phi np thu. V hy vng t c mt s tha hip, nn ng th trng nu ra kin l mt na s thu s do ngi bn chu v na cn li s do ngi mua chu. phn tch cc xut ny, chng ta phi nghin cu vn n gin, nhng khng d pht hin: Khi chnh ph nh thu vo hng ha, ai l ngi chu gnh nng thu kha ny? Ngi mua hng? Ngi bn hng? Hay, nu ngi mua v ngi bn cng chia x gnh nng thu, th iu g quyt nh cch phn chia? Liu chnh ph c th quy nh n gin vic phn chia ny nh ng th trng xut, hay s phn chia c quyt nh bi cc lc lng c bn hn trong nn kinh t? Cc nh kinh t s dng thut ng im ri ca thu ch vn phn chia gnh nng thu. Nh chng ta s thy, chng ta c th rt ra c mt s bi hc ng ngc nhin v nh hng ca thu ch bng cch s dng cng c cung v cu. Thu nh vo ngi mua tc ng th no n kt cc th trng? u tin chng ta hy xem xt khon thu nh vo ngi mua hng. Gi d, chnh quyn a phng thng qua mt o lut quy nh ngi mua kem phi tr cho chnh ph 0,5 la mi khi h mua mt chic kem. Lut thu ny tc ng nh th no n ngi mua v ngi bn kem? tr li cu hi ny, chng ta tun theo ba bc trong phn tch cung v cu chng 4: (1) xc nh xem liu o lut ny tc ng ti ng cung hay ng cu; (2) xc nh xem cc ng ny dch chuyn theo hng no; (3) xc nh xem s dch chuyn ny tc ng ti trng thi cn bng nh th no. Tc ng u tin ca khon thu ny l lm thay i cu v kem. ng cung khng b nh hng bi v i vi bt k gi kem no, ngi bn vn c ng c cung ng kem ra th trng nh c. Ngc li, by gi ngi mua phi np thu cho chnh ph (v gi kem cho ngi bn) mi khi h mua kem. Do vy, khon thu ny lm dch chuyn ng cu v kem. Tht d dng xc nh hng ca dch chuyn ny. Do thu nh vo ngi mua lm cho vic mua kem khng cn hp dn nh trc, nn ngi mua c lng cu v kem thp hn ti mi mc gi. Kt qu l ng cu dch chuyn sang tri (hay xung di) nh trong hnh 6. Trong trng hp ny, chng ta c th ni chnh xc ng cu dch chuyn bao nhiu. Do ngi mua b nh thu 0,5 la, nn gi mua kem thc s i vi ngi mua cao hn gi th trng 0,5 la. V d, nu gi th trng ca mt chic kem bng 2 la, th gi thc s bng 2,5 la. Do ngi mua coi tng chi ph mua hng bao gm c thu, nn h c cu mua mt lng kem ging nh trng hp gi th trng cao hn gi bn ra l 0,5 la. Ni cch khc, ngi mua c cu v bt k lng kem no, th gi y gi th trng cng phi thp hn 0,5 la b li nh hng do thu gy ra. Cho nn, khon thu 0,5 la lm dch chuyn ng cu xung di mt lng ng bng mc thu (0,5 la), tc t D1 ti D2.
11
thy r im ri ca thu, chng ta so snh im cn bng c vi im cn bng mi. Bn c th thy trong hnh v l gi cn bng ca kem gim t 3 la xung 2,8 la v lng cn bng gim t 100 xung cn 90 chic. Do ngi sn xut bn t hn v ngi tiu dng mua t hn, nn khon thu ny lm gim quy m th trng kem. By gi chng ta hy quay tr li vi vn nh hng ca thu: Ai l ngi chu thu? Mc d ngi mua np ton b s thu cho chnh ph, nhng c ngi mua v ngi bn u phi chu gnh thu. Do gi th trng gim t 3 la xung cn 2,8 la khi chnh ph nh thu, nn ngi bn thu c s tin t hn 0,2 la t mi chic kem bn ra so vi khi cha c thu. V vy, thu gy nh hng tiu cc i vi ngi bn. Ngi mua tr ngi bn gi thp hn (2,8 la), nhng gi m anh ta thc s tr gm c thu tng t 3 la ln 3,3 la (2,80 + 0,5 = 3,3 la). Cho nn, khon thu ny cng lm ngi mua b thit.
Gi kem D2 Gi ngi mua tr Gi khng thu Gi ngi bn nhn Cn bng sau thu 0 90 100 $3.3 3.0 2.8 Thu (0,5$) Thu nh vo ngi mua lm dch chuyn ng cu xung di mt lng ng bng thu (0,50 la) D1 S1 Cn bng trc thu
Lng kem
Hnh 6. Thu nh vo ngi mua. Khi mt khon thu 0,5 la nh vo ngi mua, ng cu dch chuyn xung mt khong bng 0,5 la, tc t D1 xung D2. Lng cn bng gim t 100 xung 90 chic kem. Gi m ngi bn thu c gim t 3 la xung cn 2,8 la. Gi m ngi mua tr (bao gm c thu) tng t 3 la ln 3,3 la. Mc d thu nh vo ngi mua, nhng c ngi mua v ngi bn u phi chia s gnh nng thu. Tm li, phn tch trn y em li cho chng ta hai kt lun tng qut: - Thu cn tr hot ng ca th trng. Khi mt mt hng b nh thu, lng bn ra ca n gim khi th trng t trng thi cn bng mi. - Ngi mua v ngi bn cng chia s gnh nng thu. Trong trng thi cn bng mi, gi m ngi mua phi tr cao hn v gi m ngi bn c nhn thp hn. Tc ng ca thu nh vo ngi bn n kt cc th trng By gi chng ta hy xem xt trng hp thu nh vo ngi bn. Gi s chnh quyn a phng thng qua mt o lut quy nh nhng ngi bn kem phi np 0,5 la cho chnh ph i vi mi chic kem h bn. o lut gy ra nhng tc ng g?
12
Trong trng hp ny, trc ht thu tc ng vo cung v kem. Do thu khng nh vo ngi mua, nn lng cu v kem ti mi mc gi vn nh c, do ng cu khng thay i. Ngc li, khi thu nh vo ngi bn, chi ph bn kem tng v ngi bn cung ng lng kem t hn ti mi mc gi. ng cung dch chuyn sang tri (hay ln trn). Mt ln na, chng ta c th tnh ton chnh xc quy m ca s dch chuyn. i vi bt k mc gi th trng no ca kem, gi m ngi bn thc s nhn c - tc s tin h c php gi li sau khi np thu - thp hn so vi trc l 0,5 la. V d, nu gi th trng ca mt chic kem l 2 la, gi ngi bn thc s nhn c s l 1,5 la. Cho d gi th trng l bao nhiu, th ngi bn cng ch cung ng mt lng kem nh trong trng hp gi th trng gim 0,5 la. Ni cch khc, lm cho ngi bn cung ng bt k lng no, gi th trng by gi cng phi cao hn 0,5 la b li im ri ca thu. Do nh c ch ra trong hnh 7, ng cung dch chuyn ln trn mt on bng ng mc thu (0,5 la), tc t S1 ti S2. Khi th trng chuyn t trng thi cn bng c sang trng thi cn bng mi, gi kem cn bng tng t 3 la ln 3,3 la v lng cn bng gim t 100 xung cn 90 chic kem. Mt ln na, thu li lm gim quy m th trng kem. V ln ny cng vy, ngi mua v ngi bn cng chia s gnh nng thu. Do gi th trng tng, ngi mua phi tr thm 0,3 la cho mi chic kem m h mua so vi trc khi c thu. Ngi bn nhn c gi cao hn so vi trc khi c thu, nhng gi thc s (sau khi ng thu) gim t 3 la xung cn 2,8 la. So snh hnh 6 v 6.7, chng ta i n mt kt lun ng ngc nhin: Thu nh vo ngi mua v thu nh vo ngi bn tng ng nhau. Trong c hai trng hp, thu u t mt chic nm vo gia gi m ngi mua tr v gi m ngi bn nhn c. Chic nm ny khng thay i, cho d thu c nh vo ngi mua hay ngi bn. Trong c hai trng hp, n u lm dch chuyn v tr tng i ca ng cung v ng cu. Ti im cn bng mi, ngi mua v ngi bn cng chia s gnh nng thu. im khc bit duy nht gia thu nh vo ngi mua v thu nh vo ngi bn l ngi np thu cho chnh ph. Tnh tng ng ca hai loi thu ny c l d hiu hn nu chng ta tng tng rng chnh ph thu thu 0,5 la mt chic kem bng cch t mt ci bt ti mi quy bn kem. Khi chnh ph nh thu vo ngi mua, ngi mua c yu cu b 0,5 la vo bt khi h mua mt chic kem. Khi chnh ph nh thu vo ngi bn, ngi bn c yu cu b 0,5 la vo bt mi khi h bn mt chic kem. Vic 0,5 la i trc tip t v ca ngi mua vo bt, hay gin tip t v ngi mua qua tay ngi bn ri vo bt u c nh hng nh nhau. Khi th trng t n im cn bng mi, ngi mua v ngi bn cng nhau chia s gnh nng thu, vic nh thu nh th no khng quan trng.
Gi kem D1 S2 Thu nh vo ngi bn lm dch chuyn ng cung ln trn mt lng ng bng mc thu (0,50 la)
Gi ngi mua tr Gi khng thu Gi ngi bn nhn
$3.3
Thu (0,5$)
S1
3.0 2.8
Cn bng NGUYN L KINH T HC trc Chng 4 Cung, cu v chnh sch ca chnh ph thu Cn bng
13
Hnh 7. Thu nh vo ngi bn. Khi mc thu 0,5 la nh vo ngi bn, ng cung dch chuyn ln trn 0,5 la, tc t S1 ln S2. Lng cn bng gim t 100 xung 90 chic kem. Gi ngi mua phi tr tng t 3 ln 3,3 la. Gi ngi bn nhn c (sau khi np thu) gim t 3 xung 2,8 la. Cho d l thu nh vo ngi bn hay ngi mua, th c ngi mua v ngi bn u chia s gnh nng thu NGHIN CU TNH HUNG: QUC HI C TH PHN CHIA GNH NNG THU TIN LNG KHNG? Nu tng nhn c mt tm sc tr lng, bn c th thy rng thu c khu tr i t s tin bn kim c. Mt trong cc loi thu c gi l FICA, ch vit tt ca o lut v ng gp bo him Lin bang. Chnh ph Lin bang s dng ngun thu t thu FICA chi tr bo him x hi, y t, h tr thu nhp v cc chng trnh chm sc sc khe cho ngi gi. FICA l mt v d v thu nh vo tin lng, v n nh vo tin lng m cc doanh nghip tr cho cng nhn ca h. Nm 1995, tng ngun thu t thu FICA nh vo mt cng nhn in hnh bng 15,3% thu nhp t tin lng. Bn ngh ai phi chu gnh nng thu nh vo tin lng ny - doanh nghip hay ngi lao ng? Khi ph chun o lut v thu tin lng, Quc hi tm cch phn chia gnh nng thu. V vy, Quc hi quy nh mt na s thu do doanh nghip tr v na cn li do ngi lao ng tr. Ngha l mt na s thu c thu t doanh thu ca doanh nghip, cn na kia c khu tr vo tin lng ca cng nhn. S tin khu tr trn cung sc tin lng ca bn l phn ng gp ca ngi lao ng. Song phn tch ca chng ta v nh hng ca thu ch ra rng cc nh lm lut khng th phn b gnh nng thu d dng nh vy. minh ha, chng ta c th phn tch thu tin lng ging nh l mt loi thu hng ha, trong hng ha l lao ng, cn gi c l tin lng. c im then cht ca thu tin lng l n t mt chic nm vo gia tin lng m doanh nghip tr v tin lng m ngi lao ng nhn c. Hnh 8 ch ra kt cc ny. Khi loi thu tin lng c hiu lc, tin lng m ngi lao ng nhn c gim i v tin lng m doanh nghip phi tr tng ln. Cui cng th ngi lao ng v doanh nghip cng chia s gnh nng thu ng nh lut quy nh. Nhng vic phn chia gnh nng thu ny gia ngi lao ng v doanh nghip chng c g lin quan ti s phn chia theo lut quy nh: S phn chia gnh nng thu trong hnh 8 khng nht thit phi l 50-50, v kt qu tng t cng s xy ra nu o lut ny yu cu ngi lao ng np ton b tin thu hay doanh nghip np ton b thu tin thu. V d trn ch ra rng bi hc c bn nht v nh hng ca thu thng b b qua trong cc cuc tranh lun cng khai. Cc nh lm lut c th quyt nh vic thu ly t v ngi mua
14
hay ngi bn, nhng h khng quyt nh c s phn chia gnh nng thu. Trn thc t, nh hng ca thu ph thuc vo cc lc lng cung cu.
Tin lng Tin lng do doanh nghip tr Chic nm Tin lng thu khng thu Tin lng ngi lao ng nhn c Cu v lao ng Lng cng nhn Cung v lao ng
Hnh 8. Thu tin lng. Thu lng t mt chic nm vo gia tin lng ngi lao ng nhn c v tin lng doanh nghip tr. Khi so snh tin lng c thu v khng thu, bn nhn thy rng ngi lao ng v doanh nghip cng chia s gnh nng thu. Vic phn chia gnh nng thu gia ngi lao ng v doanh nghip khng ph thuc vo vic vo vic chnh ph nh thu vo ngi lao ng hay doanh nghip, hoc phn chia thu thnh hai phn bng nhau cho hai nhm ngi ny. H s co gin v im ri ca thu Khi mt hng ha b nh thu, c ngi mua v ngi bn cng chia s gnh nng thu. Nhng thc ra gnh nng thu c phn chia nh th no? Rt him khi n c chia u cho cc bn. bit gnh nng ny c chia s nh th no, chng ta cng xem xt nh hng ca thu ti hai th trng trong hnh. Trong c hai trng hp, hnh ny ch ra ng cu ban u, ng cung ban u v mt mc thu chn chic nm gi vo gia s tin ngi mua phi tr v s tin ngi bn nhn c. (Trong c hai phn hnh 9, chng ta khng v ng cung v ng cu mi. Vic ng no dch chuyn ph thuc vo ch thu nh vo ngi mua hay ngi bn. Nh chng ta thy, iu ny khng lin quan ti im ri ca thu). S khc bit gia hai phn l h s co gin tng i ca cung v cu. Phn (a) ca hnh 9 minh ha cho mt loi thu trn th trng c cung rt co gin v cu tng i khng co gin. Trong tnh hung ny, ngi bn phn ng mnh i vi gi c trong khi ngi mua t phn ng i vi gi c. Khi mt loi thu c p dng trong th trng c h s co gin nh vy, gi ngi bn thu c khng gim nhiu, nn ngi bn ch phi chu mt phn nh ca gnh nng thu. Ngc li, gi ngi mua phi tr tng ng k v iu ny cho thy ngi mua chu phn ln gnh nng thu.
Gi Gi ngi mua tr Gi khng thu Gi ngi bn nhn (a) Cung co gin, cu t co gin Cung Thu 1. Khi cung co gin nhiu hn cu ... 2 gnh nng ca thu ri vo ngi mua nhiu hn
3... l nh vo ngi bn
Cu
Lng (b) Cung t co gin,KINH T HC NGUYN L cu co gin Chng 4 Cung, cu Khichnhco gin nhiu hn cung ... 1. v cu sch ca chnh ph Gi Cung
15
Hnh 9. Gnh nng thu c phn chia nh th no. Trong phn (a), ng cung co gin cn ng cu khng co gin. Trong trng hp ny, gi ngi bn nhn c gim t trong khi gi ngi mua phi tr tng nhiu. Do , ngi mua chu phn ln gnh nng thu. Trong phn (b), ng cung t co gin cn ng cu co gin. Trong trng hp ny, gi ngi bn nhn c gim nhiu trong khi gi ngi mua phi tr tng t. Cho nn, ngi bn chu phn ln gnh nng thu. Phn (b) ca hnh 9 minh ha cho mt loi thu trong th trng c cung tng i khng co gin v cu rt co gin. Trong trng hp ny, ngi bn rt t phn ng mnh i vi gi, nhng ngi mua li phn ng mnh. Hnh ny cho thy khi c thu, gi ngi mua phi tr khng tng nhiu lm, trong khi gi ngi bn nhn c li gim mnh. Cho nn, ngi bn phi chu hu ht gnh nng thu. Hai phn ca hnh 9 nu ra mt bi hc chung v cch phn chia gnh nng thu. Gnh nng thu nghing nhiu v bn th trng t co gin hn. Ti sao iu ny ng? V bn cht, h s co gin phn nh s sn sng ri b th trng ca ngi mua v ngi bn khi iu kin th trng tr nn bt li. Cu khng co gin hm ngi mua khng c cc phng n tt thay th cho vic tiu dng hng ha ny. Cung t co gin hm ngi bn khng c cc phng n tt thay th cho vic sn xut hng ha ny. Khi hng ha b nh thu, bn th trng c t s la chn hn khng th d dng ri b th trng v do phi chu gnh nng thu ln hn.
NGHIN CU TNH HUNG: AI CHU THU NH VO HNG XA X? Vo nm 1990, Quc hi thng qua o lut thu mi nh vo cc mt hng xa x nh du thuyn, my bay t nhn, lng th, trang sc v xe hi t tin. Mc ch ca loi thu ny l tng ngun thu t nhng ngi c kh nng np thu. Bi v ch nhng ngi giu mi c th mua nhng xa x, nn nh thu vo hng xa x dng nh l mt l gic hp l khi ngi ta mun nh thu vo ngi giu. Th nhng, do nh hng ca cc lc lng cung v cu, kt qu li khng nh Quc hi d kin. V d, chng ta hy xem xt th trng du thuyn. Cu v du thuyn tng i co gin. Mt triu ph c th d dng khng mua du thuyn na, m dng s tin mua mt ngi
16
nh ln hn, i du lch chu u, hay li tha k ca ci nhiu hn cho con chu. Ngc li, cung v du thuyn khng co gin, t nht l trong ngn hn. Cc nh my sn xut du thuyn khng d dng chuyn sang hot ng sn xut khc, cn cng nhn ng du thuyn th khng sn sng i ngh p li iu kin thay i ca th trng. Phn tch ca chng ta a ra mt d bo r rng trong trng hp ny. Vi cu co gin v cung t co gin, gnh nng thu ch yu ln u cc nh cung cp. Ngha l thu nh vo du thuyn t gnh nng ch yu ln vai cc doanh nghip v cng nhn sn xut du thuyn, bi v cui cng h thu c gi thp hn cho sn phm ca mnh. Song cng nhn khng phi l ngi giu c. Do , gnh nng ca thu nh vo hng xa x ri vo tng lp trung lu, ch khng phi l nhng ngi giu. Nhng gi nh sai lm v nh hng ca thu nh vo hng xa x nhanh chng tr nn r rng sau khi o lut thu ny c hiu lc. Cc nh cung cp hng ha xa x lm cho i din ca h trong Quc hi nhn thc c kh khn m h phi tri qua v Quc hi bi b hu ht lut thu nh vo hng xa x vo nm 1993. Kim tra nhanh: Trong th cung cu, hy ch r tc ng ca mc thu 1.000 la/ mt chic xe nh vo ngi mua xe i vi s lng xe bn ra v gi ca chng. Bng mt th khc, hy ch ra tc ng ca mc thu 1.000 la mt chic xe nh vo ngi bn i vi s lng xe bn ra v gi c ca chng. Trong c hai th, hy ch ra s thay i gi c m ngi mua xe phi tr v s thay i gi c m ngi bn xe nhn c. KT LUN Nn kinh t do hai loi lut chi phi: lut cung cu v lut do chnh ph a ra. Trong chng ny, chng ta bt u tm hiu xem cc lut ny tng tc nh th no. Kim sot gi v thu mang tnh ph bin trong cc th trng khc nhau, v nh hng ca chng thng c bo ch v cc nh hoch nh chnh sch tranh lun. Ch cn mt cht kin thc kinh t l c th hiu v nh gi c cc chnh sch ny. Trong cc chng sau, chng ta s phn tch chnh sch ca chnh ph mt cch chi tit hn. Chng ta s xem xt cc nh hng ca thu y hn v nghin cu nhiu loi chnh sch hn so vi chng ta lm trong chng ny. Song cc bi hc c bn ca chng ny s khng thay i: Khi phn tch cc chnh sch ca chnh ph, th cung v cu l nhng cng c phn tch u tin v hu hiu nht.
17
CHNG 5 CHI PH SN XUT Nn kinh t c cu thnh bi hng ngn doanh nghip sn xut ra nhng hng ha v dch v m hng ngy bn s dng: General Motors sn xut t, General Electric sn xut bng n, General Mills ch bin mn ng cc dnh cho cc ba sng. ch l ba trong s nhng doanh nghip c quy m ln; h thu hng ngn cng nhn v c hng ngn c ng cng nhau chia s li nhun. Cc doanh nghip khc, chng hn ca hng ct tc, quy bn bnh ko thng c quy m nh; h ch thu mt vi lao ng v do mt c nhn hay h gia nh s hu. Trong nhng chng trc, chng ta s dng ng cung tm lc cc quyt nh sn xut ca doanh nghip. Theo lut cung, cc doanh nghip sn sng sn xut v bn lng hng ln hn khi gi cao hn v phn ng ny lm cho ng cung dc ln trn. Lut cung l tt c nhng g chng ta cn bit phn tch nhiu vn v hnh vi ca doanh nghip. Trong chng ny v cc chng tip theo, chng ta xem xt hnh vi ca doanh nghip chi tit hn. Ch c trnh by y s gip bn c thm hiu bit v nhng quyt nh nm sau ng cung th trng. Ngoi ra, bn cn c iu kin lm quen vi mt b phn ca kinh t hc c tn l T chc ngnh - mt b mn nghin cu cch ra quyt nh ca doanh nghip v gi c v lng hng trn c s cc iu kin th trng m h phi i mt. V d ni bn ang sng c th c vi hiu bnh ngt, nhng ch c mt cng ty truyn hnh cp. S khc bit v s lng doanh nghip tc ng nh th no n gi th trng v hiu qu ca th trng? Mn t chc ngnh s gii quyt vn ny. L im khi u trong vic nghin cu t chc ngnh, chng ny phn tch chi ph sn xut. Tt c doanh nghip, t cng ty cung cp dch v hng khng n ca hng rt nh bn thc phm gn ni bn , u phi quan tm n chi ph khi h sn xut hng ha hay cung ng dch v. Nh chng ta s thy trong cc chng tip theo, chi ph ca mt doanh nghip l yu t then cht i vi vic ra quyt nh sn xut v nh gi. Tuy nhin, vic xc nh xem nhng g l chi ph ca mt doanh nghip khng phi chuyn n gin nh ngi ta vn tng. CHI PH L G? Chng ta hy bt u bng vic tho lun v chi ph ca Nh my Bnh ngt Hungry Helen. Helen, ngi ch nh my mua bt m, ng, va ni v cc nguyn liu lm bnh khc. C cng mua my trn bt, l nng v thu cng nhn vn hnh thit b. Sau , c bn nhng chic bnh lm ra cho ngi tiu dng. Qua mt s cng vic m Helen phi lm khi thc hin cng vic kinh doanh ca mnh nh trn, chng ta c th rt ra mt s bi hc p dng cho tt c cc doanh nghip trong nn kinh t. Tng doanh thu, tng chi ph v li nhun Chng ta bt u bng mc tiu ca doanh nghip. hiu mt doanh nghip phi quyt nh nhng g, chng ta phi bit doanh nghip ang c gng lm g. C th nhn thy rng Helen khi nghip kinh doanh v c mun cung ng bnh ngt cho x hi. Tuy nhin, cng c th Helen kinh doanh kim tin. Cc nh kinh t thng cho rng mc ch ca cc doanh nghip
NGUYN L KINH T HC Chng 5 Chi ph sn xut
l ti a ha li nhun v h thy rng gi thit ny ng trong hu ht cc trng hp. Li nhun ca doanh nghip l g? Lng tin doanh nghip nhn c t vic bn sn phm ca mnh (bnh ngt) gi l tng doanh thu. Lng tin m doanh nghip phi tr mua cc u vo (bt m, ng, cng nhn, l nng...) gi l tng chi ph. Helen s gi li s tin cn li sau khi tr chi ph. Chng ta nh ngha li nhun ca doanh nghip l tng doanh thu tr i tng chi ph. Ngha l Li nhun = Tng doanh thu - Tng chi ph Mc tiu ca Helen l lm cho li nhun ca nh my ln n mc c th. bit doanh nghip ti a ha li nhun bng cch no, chng ta phi xem xt ton din cch tnh tng doanh thu v tng chi ph. Tng doanh thu tng i d hiu: N bng sn lng ca doanh nghip nhn vi gi bn sn phm. Nu nh my ca Helen sn xut 10.000 chic bnh ngt v bn chng vi gi 2 la mt chic, tng doanh thu ca c s bng 20.000 la. Ngc li, vic tnh tng chi ph ca doanh nghip kh hn nhiu. Chi ph tnh bng chi ph c hi Khi tnh chi ph ca nh my bnh ngt Hungry Helen hay ca bt k doanh nghip no khc, iu quan trng l chng ta cn nh ti mt trong Mi Nguyn l ca Kinh t hc chng 1: Chi ph ca mt th l ci m bn phi b ra c c th . Hy nh li rng chi ph c hi ca mt vt l tt c nhng vt khc bn phi b qua c c n. Khi cc nh kinh t ni v chi ph sn xut ca doanh nghip, h tnh tt c chi ph c hi pht sinh trong qu trnh sn xut ra sn lng hng ha v dch v. Chi ph c hi ca sn xut c khi r rng, c khi khng. Khi Helen tr 1.000 la mua bt m, th 1.000 la l chi ph c hi, bi v Helen khng th dng 1.000 la mua th khc na. Tng t, khi Helen thu cng nhn nng bnh, tin lng c phi tr l mt phn chi ph ca doanh nghip. y l nhng chi ph hin. Ngc li, mt s chi ph c hi l chi ph n. Chng ta hy tng tng ra rng Helen tho my tnh v c th kim 100 la/gi khi lm cng vic ca chuyn vin my tnh. Mi gi Helen s dng lm vic trong nh my bnh ngt, c mt i 100 la thu nhp v phn thu nhp mt i ny cng l mt phn chi ph ca c. S khc bit ny gia chi ph n v chi ph hin cho chng ta thy im khc nhau quan trng gia phng php phn tch doanh nghip ca nh kinh t v cc k ton vin. Cc nh kinh t quan tm n vic nghin cu cch thc doanh nghip ra quyt nh v sn xut v gi c. Bi v nhng quyt nh ny da vo c chi ph hin v chi ph n, nn cc nh kinh t xem xt c hai khi tnh chi ph ca doanh nghip. Ngc li, cc k ton vin lm cng vic theo di cc dng tin lun chuyn ra v vo doanh nghip. Do vy, h phi tnh cc chi ph hin, nhng thng b qua chi ph n. S khc bit gia nh kinh t v k ton vin tht d nhn ra trong trng hp c th ca nh my bnh ngt Helen. Khi Helen b c hi kim tin vi t cch chuyn vin my tnh, k ton vin ca c khng tnh n vo chi ph kinh doanh ca doanh nghip. Bi v khng c lung tin no chy ra khi nh my tr cho chi ph , nn n khng c biu th trn cc bng kt ton ti chnh ca k ton vin. Nhng nh kinh t coi phn thu nhp mt i l mt khon chi ph, bi v n tc ng n quyt nh m Helen a ra trong cng vic kinh doanh ca mnh. V d, nu tin lng ca Helen vi t cch chuyn vin my tnh tng t 100 la ln 500 la/gi, c c th ngh rng vic iu hnh nh my bnh ngt qu tn
km v quyt nh ng ca nh my i lm chuyn vin my tnh c ngy. Chi ph s dng vn vi t cch mt loi chi ph c hi Mt chi ph n quan trng i vi hu ht cc doanh nghip l chi ph c hi ca vn c u t vo kinh doanh. Gi s Helen s dng 300.000 la tin tit kim ca mnh mua nh my bnh ngt ca ngi ch c. Nu khng lm nh vy, Helen c th dng s tin ny gi vo ti khon tin gi ngn hng em li li sut 5 phn trm v mi nm nhn c 15.000 la. Cho nn s hu nh my sn xut bnh ngt, Helen phi t b 15.000 la thu nhp mi nm. 15.000 la mt i mi nm l mt trong cc chi ph c hi n trong hot ng kinh doanh ca Helen. Nh chng ta thy, nh kinh t v k ton vin c cch x l chi ph khc nhau v iu ny c bic ng trong vic x l chi ph s dng vn. Nh kinh t coi 15.000 la thu nhp v tin li m Helen t b mi nm l chi ph cho cng vic kinh doanh ca c, mc d l mt khon chi ph n. Song nhn vin k ton ca Helen khng coi 15.000 la ny l chi ph, bi v khng c khon tin no chy ra khi doanh nghip thanh ton cho khon chi ph . hiu su hn s khc bit gia nh kinh t v k ton vin, chng ta hy thay i v d trn mt cht. By gi chng ta gi nh rng Helen khng c 300.000 la mua nh my, v vy c ch dng 100.000 la tin tit kim ca ring mnh v vay 200.000 la cn thiu t mt ngn hng vi li sut 5 phn trm. Nhn vin k ton ca Helen, ngi ch tnh chi ph hin, by gi s coi khon li sut 10.000 la tr li cho ngn hng mi nm l chi ph, bi v by gi khon tin ny chy ra khi doanh nghip. Ngc li, theo quan im ca nh kinh t, chi ph c hi ca vic s hu doanh nghip hin vn l 15.000 la. Chi ph c hi bng tin li tr cho ngn hng (chi ph hin bng 10.000 la) cng vi phn tin li tit kim mt i (chi ph n bng 5.000 la). Li nhun kinh t v li nhun k ton
Quan im ca k ton vin v doanh nghip
Li nhun kinh t Li nhun k ton Doanh thu Chi ph n Tng chi ph c hi Doanh thu
Chi ph hin
Chi ph hin
Hnh 1. Nh kinh t v k ton vin. Nh kinh t a tt c chi ph c hi vo phn tch, trong khi k ton vin ch tnh chi ph hin. Do , li nhun kinh t nh hn li nhun k ton.
By gi, chng ta hy quay tr li mc tiu li nhun ca doanh nghip. Bi v nh kinh t v k ton vin tnh chi ph khc nhau, nn h cng tnh li nhun khc nhau. Nh kinh t tnh li nhun kinh t ca doanh nghip bng cch ly tng doanh thu ca doanh nghip tr tng tt c cc chi ph c hi (bao gm chi ph hin v chi ph n) ca vic sn xut hng ha v cung ng dch v. K ton vin tnh li nhun k ton ca doanh nghip bng cch ly tng doanh thu ca doanh nghip tr cc khon chi ph hin ca n. Hnh 1 biu th s khc nhau ny. Cn ch rng do k ton vin b qua cc chi ph n, nn li nhun k ton ln hn li nhun kinh t. mt doanh nghip c li nhun theo quan im ca nh kinh t, tng doanh thu phi b p c tt c cc chi ph c hi, k c chi ph hin v chi ph n. Kim tra nhanh: Bc nng dn McDonald dy n vi gi 20 la/gi. Mi ngy ng dnh 10 ting trng ht ging tr gi 100 la trn trang tri ca mnh. Tnh chi ph c hi ca ng? Nu ht ging ny mm v ng thu hoch c s nng sn tr gi 200 la, th theo cch tnh li nhun k ton, ng s thu c li nhun bao nhiu? ng c li nhun kinh t khng? SN XUT V CHI PH Cc doanh nghip phi chu chi ph khi h mua nguyn liu sn xut hng ha hoc cung ng dch v m h d kin. Trong phn ny, chng ta hy xem xt mi quan h gia qu trnh sn xut ca doanh nghip v tng chi ph ca n. Mt ln na, chng ta tr li vi nh my bnh ngt ca Helen. Trong phn phn tch tip theo, chng ta a ra mt gi nh n gin ha rt quan trng: Chng ta s gi nh rng quy m nh my ca Helen l c nh v Helen ch c th thay i lng bnh sn xut bng cch thay i s lng cng nhn. Gi nh ny st vi thc t trong ngn hn, nhng khng ng trong di hn. Ngha l Helen khng th xy dng mt nh my ln hn trong mt m, nhng c c th lm nh vy trong mt hay vi nm. Do , phn phn tch ny nn c coi l s m t cc quyt nh sn xut m Helen phi i mt trong ngn hn. Chng ta s xem xt mi quan h gia chi ph v thi gian mt cch y hn phn sau ca chng ny. Hm sn xut Bng 13.1 cho thy lng bnh ngt m nh my ca Helen sn xut ra trong mt gi ph thuc vo s lng cng nhn. Nu khng c cng nhn trong nh my, Helen khng sn xut chic bnh no c. Khi c mt cng nhn, c sn xut 50 chic bnh. Khi c 2 cng nhn, c sn xut 90 chic, v vn vn. Hnh 2 v th t hai ct s liu ca bng 1. S lng cng nhn c ghi trn trc honh, cn lng bnh ngt sn xut ghi trn trc tung. Mi quan h gia lng u vo (cng nhn) v sn lng (bnh ngt) c gi l hm sn xut. S cng nhn 0 1 Sn lng Sn phm Chi ph (lng bnh cn bin ca ca nh ngt sn xut lao ng my (la) mi gi) 0 30 50 50 30 Chi ph tr Tng chi ph u vo cho cng (Chi ph ca nh my + nhn (la) Lng tr cho cng nhn) ( la) 0 30 10 40
2 3 4 5
90 120 140 150
40 30 20 10
30 30 30 30
20 30 40 50
50 60 70 80
Bng 1. Hm sn xut v tng chi ph: Nh my bnh ngt Hungry Helen. Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc gii thiu trong chng 1 l: Con ngi duy l suy ngh ti im cn bin. Nh chng ta s thy trong cc chng tip theo, quan im ny ng vai tr then cht trong vic tm hiu quyt nh ca doanh nghip v vic nn thu bao nhiu cng nhn v sn xut bao nhiu sn lng. tin mt bc ti s hiu bit v cc quyt nh ny, ct th ba trong bng trn ghi sn phm cn bin ca mi cng nhn. Sn phm cn bin ca bt k u vo no trong qu trnh sn xut cng bng s gia tng ca sn lng t mt n v u vo tng thm. Khi s cng nhn tng t 1 ln 2, sn lng bnh ngt tng t 50 ln 90, v vy sn phm cn bin ca ngi cng nhn th hai l 40 chic bnh ngt. V khi s lng cng nhn tng t 2 ln 3 ngi, sn lng bnh ngt tng t 90 ln 120, v vy sn phm cn bin ca ngi cng nhn th ba l 30 chic bnh.
Sn lng (S bnh mi gi)
150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5
Hm sn xut
S cng nhn
Hnh 2. Hm sn xut ca cng ty Hungry Helen. Hm sn xut ch ra mi quan h gia s cng nhn s dng v sn lng sn xut. S cng nhn (trn trc honh) c ly t ct th nht trong bng 1 v sn lng (trc tung) c ly t ct th hai. dc ca hm sn xut gim dn khi s cng nhn tng, phn nh quy lut sn phm cn bin gim dn. Cn lu rng khi s cng nhn tng, sn phm cn bin gim. Ngi cng nhn th hai c sn phm cn bin l 40 chic bnh, ngi cng nhn th ba c sn phm cn bin l 30 chic v ngi cng nhn th t c sn phm cn bin l 20 chic. Thuc tnh ny c gi l quy lut sn phm cn bin gim dn. u tin, khi ch c t cng nhn c thu, h d dng s dng thit b nu nng ca Helen. Khi s cng nhn tng ln, nhng cng nhn tng thm phi chia s thit b hin c vi cc cng nhn c v lm vic trong iu kin cht chi hn. V vy khi thu ngy cng nhiu cng nhn, mi cng nhn tng thm ng gp ngy cng t vo sn lng bnh ngt.
Quy lut sn phm cn bin gim dn cng th hin r trong hnh 2. dc ca hm sn xut (bng tung chia cho honh ) cho ta bit mc thay i sn lng bnh ngt ca Helen (tung ) cho mi u vo lao ng tng thm (honh ). Ngha l dc ca hm sn xut phn nh sn phm cn bin ca mt cng nhn. Khi s cng nhn tng, sn phm cn bin gim v hm sn xut tr nn phng hn. T hm sn xut n ng tng chi ph Ba ct cui cng ca bng 1 ghi chi ph sn xut bnh ngt ca Helen. Trong v d ny, chi ph ca c l 30 la mt gi v chi ph tr cho cng nhn l 10 la mt gi. Nu c thu 1 cng nhn, tng chi ph ca c bng 40 la. Nu c thu 2 cng nhn, tng chi ph ca c bng 50 la, vn vn. Nh thng tin ny, gi y bng trn cho chng ta bit s cng nhn m Helen thu c mi quan h nh th no vi lng bnh ngt m c sn xut v vi tng chi ph sn xut ca c.
Tng chi ph ( la)
80 70 60 50 40 30 20 10 0 20 40 60 80 100 120 140
ng tng chi ph
Sn lng (S bnh mi gi)
Hnh 3. ng tng chi ph ca cng ty Hungry Helen. ng tng chi ph ch ra mi quan h gia sn lng c sn xut ra v tng chi ph sn xut. Sn lng (trn trc honh) c ly t ct th hai trong bng 1 v tng chi ph (trc tung) ly t ct th su. dc ca ng tng chi ph khi sn lng tng do quy lut sn phm cn bin gim dn. Mc ch ca chng ta trong nhiu chng tip theo l nghin cu cc quyt nh sn xut v nh gi ca doanh nghip. i vi mc ch ny, mi quan h quan trng nht trong bng 1 l gia sn lng sn xut (ct th hai) v tng chi ph (ct th su). Hnh 3 v th t s liu ca ca hai ct ny vi sn lng sn xut trn trc honh v tng chi ph trn trc tung. th ny gi l ng tng chi ph. Hy ch rng ng tng chi ph ngy cng dc khi sn lng tng. Hnh dng ca ng tng chi ph trong hnh ny phn nh hnh dng ca hm sn xut trong hnh 2. Chng ta hy nh li rng khi xng lm bnh ca Helen ng cng nhn, th mi cng nhn tng thm sn xut c lng bnh ngt t hn; quy lut sn phm cn bin gim
dn ny c phn nh li trong dc gim dn ca hm sn xut khi lng cng nhn tng. Nhng by gi lgch trn chuyn theo hng ngc li: khi Helen sn xut mt lng bnh ln, c phi thu nhiu cng nhn. Bi v xng lm bnh ca c cht chi, vic sn xut thm mt chic bnh ngt kh tn km. Cho nn khi sn lng tng thm, ng tng chi ph tr nn dc hn. Kim tra nhanh: Nu bc nng dn Jones khng trng ht ging no trn trang tri ca bc, bc s khng thu hoch c g c. Nu trng 1 bao ht ging, bc s thu hoch c 3 gi la m. Nu trng 2 bao ht ging, bc s thu hoch c 5 gi. Nu trng 3 bao, bc s c 6 gi. Mt bao ht ging gi 100 la v mnh bc phi tr s tin mua ht ging . Hy s dng s liu ny v th ca hm sn xut v ng tng chi ph ca bc nng dn. Hy l gii hnh dng ca chng. CC THC O KHC NHAU V CHI PH Phn tch ca chng ta v nh my bnh ngt Hungry Helen cho thy tng chi ph ca nh my c phn nh trong hm sn xut ca n nh th no. T s liu tng chi ph ca nh my, chng ta c th rt ra mt s i lng v chi ph c lin quan. Chng tr nn hu ch khi chng ta phn tch cc quyt nh sn xut v nh gi trong cc chng tip theo. thy cc i lng c lin quan ny c tnh ton nh th no, chng ta hy xt v d trong bng 2. Bng ny ghi s liu v chi ph ca c s sn xut nm cnh nh my ca Helen: nh my ch bin nc chanh Lemonade Stand ca b Thirsty Thelma. Lng nc chanh (cc/ gi) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tng chi Chi ph c Chi ph bin i nh ph ( la) ( la) ( la) Chi ph c Chi ph Chi ph Chi ph cn nh bnh bin i bnh qun bin qun bnh qun ( la) ( la) ( la) ( la) ___ 3.00 1.50 1.00 0.75 0.60 0.50 0.43 0.38 0.33 0.30 ___ 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00 1.10 1.20 ___ 3.30 1.90 1.50 1.35 1.30 1.30 1.33 1.38 1.43 1.50 0.30 0.50 0.70 0.90 1.10 1.30 1.50 1.70 1.90 2,10
3.00 3.30 3.80 4.50 5.40 6.50 7.80 9.30 11.00 12.90 15.00
3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00
0.00 0.30 0.80 1.50 2.40 3.50 4.80 6.30 8.00 9.90 12.00
Bng 2. Cc thc o khc nhau v chi ph: nh my Lemonade Stand ca Thirsty Thelma.
Ct th nht ghi s cc nc chanh m b Thelma c th sn xut, t 0 n 10 cc mi gi. Ct th hai ghi tng chi ph sn xut nc chanh ca Thelma. Hnh 4 v ng tng chi ph. Lng nc chanh (s liu ct th nht) c ghi trn trc honh v tng chi ph (s liu ct th hai) c ghi trn trc tung. ng tng chi ph ca Thelma c hnh dng tng t ng tng chi ph ca Helen. C th, n tr nn dc hn khi sn lng tng v iu ny cho bit (nh tho lun) sn phm cn bin gim dn. Chi ph c nh v bin i Tng chi ph ca Thelma c th phn thnh 2 loi. Mt s chi ph, gi l chi ph c nh, khng thay i theo lng sn phm sn xut. Chng tn ti ngay c khi nh my khng sn xut g c. Chi ph c nh ca Thelma bao gm tin thu nh m b phi tr bi v khon chi ph ny khng thay i, bt k b sn xut bao nhiu nc chanh. Tng t, nu Thelma cn thu ngi th k lm c ngy theo di ha n, tin lng ca anh ta cng l chi ph c nh. Ct th ba trong bng 2 ghi chi ph c nh ca doanh nghip Thelma. Trong v d ca chng ta, n bng 3 la mt gi.
Tng chi ph ( la)
16.00 14.00 12.00 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 $0.00 0 2 4 6 8 10 12
ng tng chi ph
Sn lng (S cc nc chanh mi gi)
Hnh 4. ng tng chi ph ca cng ty Thursty Thelma. Sn lng (trn trc honh) c ly t ct th nht trong bng 1 v tng chi ph (trn trc tung) ly t ct th hai. dc ca hm sn xut tng dn khi sn lng tng do sn lng cn bin gim dn. Mt s chi ph ca doanh nghip, gi l chi ph bin i, thay i khi doanh nghip thay i mc sn lng c sn xut ra. Chi ph bin i ca Thelma bao gm chi ph chanh v ng: cng sn xut nhiu nc chanh, b cng phi mua nhiu chanh v ng. Tng t, nu b phi thu thm cng nhn ch bin thm nc chanh, tin lng ca nhng cng nhn cng l chi ph bin i. Ct th t ghi chi ph bin i. Chi ph bin i bng 0 khi Thelma khng sn xut g, bng 0,3 la khi b sn xut 1 cc nc chanh, bng 0,8 la khi b sn xut 2 cc, v.v...
Tng chi ph ca doanh nghip bng tng chi ph c nh v chi ph bin i. Trong bng 2, tng chi ph ct th hai bng chi ph c nh trong ct th ba cng vi chi ph bin i ct th t. Chi ph bnh qun v chi ph cn bin L ch doanh nghip, Thelma phi quyt nh sn xut bao nhiu sn phm. Phn then cht ca quyt nh ny l chi ph thay i nh th no khi b thay i mc sn lng. Khi ra quyt nh, b c th hi ngi gim st sn xut hai cu hi sau v chi ph sn xut nc chanh: Phi chi ph bao nhiu sn xut mt cc nc chanh? Phi chi ph bao nhiu tng mc sn xut nc chanh thm mt cc? Mc d ban u hai cu hi trn dng nh c cng mt cu tr li, nhng thc t khng phi nh vy. C hai cu tr li u c ngha quan trng i vi vic tm hiu qu trnh ra quyt nh sn xut ca doanh nghip. xc nh chi ph cho mt n v sn phm in hnh, chng ta ly chi ph ca doanh nghip chia cho sn lng m n sn xut ra. V d nu mt nh my sn xut 2 cc nc chanh mt gi, tng chi ph l 3,8 la v chi ph cho mt cc nc chanh in hnh l 3,8 la/2 bng 1,9 la. i lng c tnh bng cch ly tng chi ph chia cho sn lng c gi l chi ph bnh qun. Bi v tng chi ph l tng ca chi ph bin i v c nh, nn chi ph bnh qun c th c biu th di dng tng ca chi ph bnh qun c nh v chi ph bin i bnh qun. Chi ph c nh bnh qun l chi ph c nh chia cho sn lng v chi ph bin i bnh qun l chi ph bin i chia cho sn lng. Mc d chi ph bnh qun cho chng ta bit chi ph ca n v sn phm in hnh, nhng n khng cho chng ta bit tng chi ph bin i nh th no khi doanh nghip thay i mc sn xut ca mnh. Ct cui cng trong bng 2 cho bit mc tng tng chi ph khi doanh nghip tng sn lng thm 1 n v. i lng ny c gi l chi ph cn bin. V d, nu Thelma tng mc sn xut t 2 ln 3 cc nc chanh, tng chi ph s tng t 3,8 la ln 4,5 la. V vy, chi ph cn bin ca cc nc chanh th ba l 4,5 la tr 3,8 la, hay 0,7 la. Vic biu th cc nh ngha ny di dng ton hc s rt c li. Nu gi Q l sn lng, TC l tng chi ph, ATC l tng chi ph bnh qun v MC l chi ph cn bin, chng ta c th vit: ATC = Tng chi ph/Sn lng = TC/Q MC = (Mc thay i ca tng chi ph)/(Mc thay i ca sn lng) = TC/Q y l ch ci Hy Lp, c l enta, biu th mc thay i. Cc phng trnh ny cho bit cch tnh chi ph bnh qun v chi ph cn bin t tng chi ph. Nh chng ta s xem xt y hn trong chng sau, b Thelma, ngi ch doanh nghip ch bin nc chanh ca chng ta, nhn thy cc khi nim chi ph bnh qun v chi ph cn bin cc k hu ch khi quyt nh sn xut bao nhiu nc chanh. Tuy nhin, chng ta cn nh rng cc khi nim ny thc ra khng cung cp cho b thng tin mi v chi ph sn xut. Chi ph bnh qun v chi ph cn bin biu th theo cch mi nhng thng tin c sn trong tng chi ph ca doanh nghip m b s hu. Chi ph bnh qun cho bit chi ph ca mt n v sn lng in hnh, nu tng chi ph c chia u cho cc n v sn phm. Chi ph cn bin cho bit mc tng tng chi ph pht sinh t vic sn xut thm mt n v sn lng. Cc ng chi ph v hnh dng ca chng
Nu nh trong cc chng trc chng ta thy th cung v cu hu ch nh th no i vi vic phn tch s vn hnh ca th trng, th chng ta cng s thy cc ng chi ph bnh qun v chi ph cn bin hu ch nh th i vi vic phn tch hnh vi ca doanh nghip. Hnh 5 v cc ng phn nh chi ph ca Thelma t s liu trong bng 2. Trc honh ghi lng hng m doanh nghip ny sn xut ra, cn trc tung ghi chi ph bnh qun v chi ph cn bin. Hnh ny c 4 ng: ng chi ph bnh qun (ATC), chi ph c nh bnh qun (AFC), chi ph bin i bnh qun (AVC) v chi ph cn bin (MC). Cc ng chi ph ca nh my Thelma c mt s thuc tnh bnh thng nh cc ng chi ph ca nhiu doanh nghip trong nn kinh t. Chng ta hy xem xt ba thuc tnh c th: hnh dng ca ng chi ph cn bin, hnh dng ca ng chi ph bnh qun v mi quan h gia chi ph bnh qun v chi ph cn bin. Chi ph cn bin tng dn. Chi ph cn bin ca Thelma tng ln cng vi sn lng sn xut. iu ny phn nh quy lut sn phm bin gim dn. Khi Thelma ang sn xut mt lng nh nc chanh, b thu t cng nhn v nhiu thit b khng c s dng. Bi v b c th d dng s dng nhng ngun lc nhn ri ny, nn sn phm cn bin ca mi cng nhn tng thm ln v chi ph cn bin cho mt cc nc chanh tng thm nh. Ngc li, khi Thelma ang sn xut lng ln nc chanh, xng sn xut ca b c qu nhiu cng nhn v hu ht thit b ca b c s dng ht. B Thelma c th sn xut nhiu nc chanh hn bng cch thu thm cng nhn, nhng cng nhn mi phi lm vic trong iu kin cht chi v c th phi ch i c s dng thit b. Bi vy, khi lng nc chanh c sn xut mc cao, sn phm cn bin ca mi cng nhn tng thm thp v chi ph cn bin ca mi cc nc chanh ln. Chi ph bnh qun dng ch U. ng chi ph bnh qun ca Thelma c dng ch U. hiu ti sao li nh vy, chng ta hy nh li rng chi ph bnh qun bng chi ph c nh bnh qun cng vi chi ph bin i bnh qun. Chi ph c nh bnh qun lin tc gim khi sn lng tng, bi v chi ph c nh c phn b cho s lng n v sn lng ngy cng ln hn. Chi ph bin i bnh qun tng khi sn lng tng bi v nhn chung sn phm cn bin gim dn. Chi ph bnh qun phn nh hnh dng ca c chi ph c nh bnh qun v chi ph bin i bnh qun. Ti cc mc sn lng rt thp, nh 1 hay 2 cc nc chanh mi gi, chi ph bnh qun cao bi v chi ph c nh ch c phn b cho mt s t n v sn phm. Khi chi ph bnh qun gim v sn lng tng cho n khi sn lng ca doanh nghip tng ln 5 cc nc chanh mi gi, tc khi chi ph bnh qun gim xung 1,3 la mi cc. Khi doanh nghip sn xut nhiu hn 6 cc, chi ph bnh qun bt u tng bi v chi ph bin i bnh qun tng mnh.
Chi ph ( la)
3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00
MC ATC AVC
NGUYN L KINH T HC Chng 5 Chi ph sn xut 0

2 4 6 8 10
AFC
10
12
Sn lng
Hnh 5. Cc ng chi ph bnh qun v cn bin ca Thursty Thelma. Hnh ny v ng chi ph bnh qun (ATC), ng chi ph c nh bnh qun (AFC), ng chi ph bin i bnh qun (AVC) v ng chi ph cn bin (MC) ca Thelma. Cc ng chi ph ny c v theo s liu trong bng 2. Chng ch ra ba thuc tnh c coi l ph bin: (1) chi ph cn bin tng khi sn lng tng, (2) ng chi ph bnh qun c dng ch U, (3) ng chi ph cn bin ct ng chi ph bnh qun ti im cc tiu ca n. y ca ng dng ch U nm mc sn lng ti thiu ha chi ph bnh qun. i khi mc sn lng ny c gi l quy m hiu qu ca doanh nghip. Trong trng hp ca Thelma, quy m hiu qu l 5 hoc 6 cc nc chanh. Nu sn xut nhiu hay t hn sn lng ny, chi ph bnh qun ca b s tng trn mc ti thiu l 1,3 la. Mi quan h gia chi ph cn bin v chi ph bnh qun. Khi quan st hnh 5 (hay quay li bng 2), thot tin bn thy mt iu g ht sc ngc nhin. Bt k khi no chi ph cn bin nh hn chi ph bnh qun, tng chi ph bnh qun u gim. Bt k khi no chi ph cn bin ln hn chi ph bnh qun, tng chi ph bnh qun u tng. Thuc tnh ny ca cc ng chi ph m Thelma phi i mt khng phi l s trng hp ngu nhin do s liu trong v d ca chng ta to ra: n ng vi tt c cc doanh nghip. bit ti sao, chng ta hy xem mt v d tng t. Chi ph bnh qun ging nh im trung bnh ca bn. Chi ph cn bin ging nh im trong hc k tip theo m bn s t c. Nu im ca bn trong k sau nh hn im trung bnh, th im trung bnh ca bn s gim. Nu im ca bn k sau ln hn im trung bnh, th im trung bnh ca bn s tng. C s ton hc ny ca chi ph cn bin v chi ph bnh qun ging ht nh c s ton hc ca im trung bnh v im cn bin. Mi quan h trn gia chi ph bnh qun v chi ph cn bin c ngha quan trng: ng chi ph cn bin ct ng chi ph bnh qun ti im c quy m hiu qu. Ti sao? V cc mc sn lng thp, chi ph cn bin thp hn chi ph bnh qun v v vy chi ph bnh qun gim. Nhng sau khi hai ng ny ct nhau, chi ph cn bin cao hn chi ph bnh qun. Vi l do m chng ta ni ti trn, chi ph bnh qun phi bt u tng ti mc sn lng ny. V vy, giao im ca hai ng ny l im c chi ph bnh qun nh nht. Nh bn s thy trong chng tip theo, im c chi ph bnh qun thp nht ny ng vai tr quan trng trong qu trnh phn tch cc doanh nghip cnh tranh. Cc ng chi ph in hnh Trong nhng v d m chng ta nghin cu t trc ti nay, cc doanh nghip u c sn phm cn bin gim dn v v vy chi ph cn bin tng ln ti tt c cc mc sn lng. Nhng cc doanh nghip trn thc t thng phc tp hn nhiu. Trong nhiu doanh nghip, quy lut sn phm cn bin gim dn khng bt u xy ra ngay khi ngi cng nhn u tin c s dng. Ty theo qu trnh sn xut, ngi cng nhn th hai hoc th ba c th
11
c sn phm cn bin cao hn ngi th nht, bi v tp th cng nhn ny c th phn cng nhim v v lm vic c nng sut hn mt cng nhn ring l. Nhng doanh nghip nh vy ban u c sn phm cn bin tng, sau mi c sn phm cn bin gim dn. Bng 3 ghi s liu v chi ph ca mt doanh nghip nh vy, c tn l Bagel Bin ca Big Bob. Nhng s liu ny c s dng v cc th trong hnh 6. Phn (a) cho bit tng chi ph (TC) ph thuc vo sn lng c sn xut ra nh th no v phn (b) cho bit chi ph bnh qun (ATC), chi ph c nh bnh qun (AFC), chi ph bin i bnh qun (AVC) v chi ph cn bin (MC). Trong khong bin thin ca sn lng t 0 n 4 thng mt gi, doanh nghip c sn phm cn bin tng dn, v ng chi ph cn bin gim. Sau mc sn lng 5 thng mi gi, doanh nghip bt u tri qua thi k sn phm cn bin gim dn v ng chi ph cn bin bt u tng. S kt hp ca chiu hng tng, sau gim, cng to ra ng chi ph bin i bnh qun dng ch U. Lng (mi gi) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tng chi ph ( la) 2.00 3.00 3.80 4.40 4.80 5.20 5.80 6.60 7.60 8.80 10..20 11.80 13.60 15.60 17.80 Chi ph c nh ( la) 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 Chi ph bin i ( la) 0.00 1.00 1.80 2.40 2.80 3..20 3.80 4.60 5.60 6.80 8.20 9.80 11.60 13.60 15.80 Chi ph c Chi ph Chi ph nh bnh bin i bnh qun qun bnh qun ( la) ( la) ( la) ___ ___ ___ 2.00 1.00 3.00 1.00 0.90 1.90 0.67 0.80 1.47 0.50 0.70 1.20 0.40 0.64 1.04 0.33 0.63 0.96 0.29 0.66 0.95 0.25 0.70 0.95 0.22 0.76 0.98 0.20 0.82 1.02 0.18 0.89 1.07 0.17 0.97 1.14 0.15 1.05 1.20 0.14 1.13 1.27 Chi ph cn bin ( la) ---1.00 0.80 0.60 0.40 0.40 0.60 0.80 1.00 1.20 1.40 1.60 1.80 2.00 2,20
Bng 3. Cc i lng khc nhau v chi ph: Doanh nghip Bagel Bin. Mc d nhng khc bit so vi nhng v d trc ca chng ta, ng chi ph ca Big Bob vn c ba c tnh quan trng nht cn phi ghi nh sau: Chi ph cn bin c th tng cng vi mc sn lng ng tng chi ph bnh qun c dng dng ch U. ng chi ph cn bin ct ng tng chi ph bnh qun ti im thp nht ca tng chi ph bnh qun.
20.0 0 18.00 16.00 14.00 12.00 10.00
Tng chi ph ( la) ng tng chi ph NGUYN L KINH T HC Chng 5 Chi ph sn xut 12
3. 5 3 2. 5 2 1. 5 1 0. 5 0
Chi ph
MC
ATC AVC
AFC
2 4 6 8 Sn lng 1 0 12 1 4 16
Hnh 6. Cc ng chi ph ca Big Bob. Rt nhiu doanh nghip, chng hn nh Bagel Bin ca Big Bob, c sn lng cn bin tng dn trc khi xut hin hiu ng sn phm cn bin gim dn, do c ng chi ph nh trong hnh ny. Phn (a) ch ra mi quan h gia tng chi ph (TC) v sn lng. Phn (b) cho thy chi ph bnh qun (ATC), chi ph c nh bnh qun (AFC), chi ph bin i bnh qun (AVC) v chi ph cn bin (MC) ph thuc vo sn lng nh th no. Cc ng ny c v theo s liu bng 3. Cn lu rng cc ng MC v AVC ban u dc xung, sau mi dc ln. Kim tra nhanh: Gi s tng chi ph ca cng ty Honda khi sn xut 4 chic t l 225.000 la v tng chi ph sn xut 5 chic l 250.000 la. Hy tnh chi ph bnh qun ca vic sn xut 5 chic t. Hy tnh chi ph cn bin ca chic t th nm. Hy v ng chi ph cn bin, ng chi ph bnh qun ca cng ty ny v gii thch ti sao nhng ng ny li ct nhau . Chi ph trong ngn hn v di hn Chng ta thy u chng ny rng chi ph ca doanh nghip c th ph thuc vo khong thi gian nghin cu. Chng ta hy xem xt mt cch chnh xc hn l do ti sao li nh vy. Mi quan h gia chi ph bnh qun ngn hn v di hn
13
i vi nhiu doanh nghip, s phn chia tng chi ph thnh chi ph bin i v chi ph c nh ph thuc vo di thi gian. V d chng ta hy xem xt mt nh sn xut t, nh cng ty Ford Motor. Ch trong khong thi gian mt vi thng, cng ty Ford khng th thay i c s lng hay quy m nh my sn xut t ca mnh. Cch duy nht n sn xut thm t l thu thm cng nhn lm vic trong nhng nh my hin c. Bi vy, chi ph ca nhng nh my ny l chi ph c nh trong ngn hn. Ngc li trong khong thi gian vi nm, Ford c th m rng quy m cc nh my, xy dng thm nh my mi, hoc ng ca nhng nh my c. V vy, chi ph ca nhng nh my ny l chi ph bin i trong di hn. Bi v nhiu quyt nh b c nh trong ngn hn nhng bin i trong di hn, nn ng chi ph di hn ca doanh nghip khc vi ng chi ph ngn hn. Hnh 7 nu ra mt v d. Hnh ny v ba ng chi ph bnh qun ngn hn - cho nh my nh, va v ln. N cng v ng chi ph bnh qun di hn. Khi cng ty di chuyn dc theo ng di hn, n ang iu chnh quy m nh my theo khi lng sn xut. Hnh trn cng cho thy chi ph ngn hn v di hn c quan h vi nhau nh th no. ng chi ph bnh qun di hn dng ch U phng hn nhiu so vi ng chi ph bnh qun ngn hn. Ngoi ra, tt c cc ng ngn hn u nm trn hoc pha trn ng di hn. Nhng tnh cht ny pht sinh t tnh linh hot ngy cng cao ca cng ty trong di hn. Trong di hn, v c bn cng ty c quyn la chn ng ngn hn no m n mun. Nhng trong ngn hn, n phi chp nhn bt k ng ngn hn no n chn trong qu kh.
Chi ph bnh qun
ATC ngn hn vi nh my trung bnh ATC ngn hn vi nh my ln
ATC ngn hn vi nh my nh
Phi hiu qu theo quy m Hiu qu theo quy m ATC di hn
S t mi ngy Hiu qu khng i theo quy m
Hnh 7. Chi ph bnh qun trong ngn hn v di hn. V chi ph c nh bin i trong di hn, nn ng chi ph bnh qun trong ngn hn v di hn khc nhau. Hnh 7 l v d v s thay i trong sn xut lm thay i chi ph nh th no trong cc khong thi gian khc nhau. Khi cng ty Ford mun tng sn lng t 1.000 ln 1.200 xe mi ngy, th trong ngn hn, n khng c s la chn no khc ngoi vic thu thm cng nhn vo lm vic nhng nh my quy m va hin c ca n. Do quy lut sn phm cn
14
bin gim dn, chi ph bnh qun tng t 10.000 ln 12.000 la mi chic xe. Song trong di hn, cng ty Ford c th m rng c quy m ca nh my ln lc lng lao ng v chi ph bnh qun vn bng 10.000 la/chic. i vi cc doanh nghip, khong thi gian bao lu c coi l di hn? Cu tr li ty thuc vo tng doanh nghip. C th mt mt nm hoc lu hn cc doanh nghip ln nh cng ty t xy dng mt nh my ln hn. Ngc li, ngi qun l quy ch bin nc chanh c th mua chic my vt ln hn trong vng mt gi hoc ngn hn. V vy, khng c cu tr li thng nht v vic mt doanh nghip phi mt bao nhiu thi gian iu chnh phng tin sn xut ca mnh.
Hiu qu kinh t theo quy m v phi hiu qu kinh t theo quy m Hnh dng ng chi ph bnh qun di hn em li nhng thng tin quan trng v cng ngh c s dng sn xut ra mt hng ha. Nu ng tng chi ph bnh qun trong di hn gim khi sn lng tng, n c coi l c hiu qu kinh t theo quy m. Nu chi ph bnh qun di hn tng khi sn lng tng, n c coi l phi hiu qu kinh t theo quy m. Nu chi ph bnh qun di hn khng bin i theo cc mc sn lng, n c coi l hiu sut khng i theo quy m. Trong v d ny, cng ty Ford c hiu qu kinh t theo quy m ti mc sn lng thp, c hiu sut khng i theo quy m mc sn lng trung bnh v vp phi phi hiu qu kinh t theo quy m mc sn lng cao. iu g c th l nguyn nhn gy ra hiu qu v phi hiu qu kinh t theo quy m? Hiu qu kinh t theo quy m thng ny sinh do mc sn lng cao hn cho php cng nhn chuyn mn ha - iu lm cho mi cng nhn thc hin tt hn nhim v c giao. V d, phng php sn xut dy chuyn hin i cn mt lng cng nhn ln. Nu cng ty Ford ang sn xut lng xe nh, n khng th tn dng c ngun lc v chu chi ph bnh qun cao hn. Phi hiu qu kinh t theo quy m c th ny sinh do cc vn phi hp m bt k t chc ln no cng u gp phi. Cng ty Ford cng sn xut nhiu t, i ng qun l cng phi vn ra xa v ngi qun l bt lc trong vic gi cho chi ph mc thp. Phn tch ny cho thy ti sao cc ng chi ph bnh qun di hn thng c dng ch U. Ti cc mc sn lng thp, cng ty gt hi c nhng mi li t vic tng quy m v n c th tn dng c li th ca trnh chuyn mn ha cao hn. Trong giai on ny, vn phi hp cha nghim trng. Ngc li ti cc mc sn lng cao, nhng ch li ca chuyn mn ha c tn dng ht v kh khn trong vic phi hp tr nn nghim trng hn khi quy m cng ty ngy cng ln. V vy, chi ph bnh qun di hn gim ti mc sn lng thp do chuyn mn ha tng v tng ti mc sn lng cao do nhng kh khn trong vic phi hp hnh ng ngy cng tng. PHN C THM: BI HC T NH MY SN XUT INH GHIM Mt ngh th sng, ng ngh th cht. Cu thnh ng ni ting ny gii thch ti sao i khi cc doanh nghip li t c hiu qu kinh t theo quy m. Mt ngi c gng lm mi th thng chng gii ngh no c. Nu mt doanh nghip mun cng nhn ca h lm vic vi nng sut m nng lc ca h cho php, th cch tt nht i vi n thng l giao
15
cho h mt cng vic hp m h c th chuyn su. Nhng iu ny ch c th thc hin khi doanh nghip thu mt s lng ln cng nhn v sn xut khi lng ln sn phm. Trong cun sch ni ting Bn v ngun gc v bn cht ca ci ca cc dn tc, Adam Smith nu ra mt v d v vn ny da vo chuyn tham quan ca ng ti nh my sn xut inh ghim. Smith rt n tng v s chuyn mn ha gia cc cng nhn m ng quan st v hiu qu kinh t theo quy m m h t c. ng vit: Mt ngi rt dy, mt ngi ko thng n ra, ngi th ba ct, ngi th t bm l, ngi th nm p vo u si dy to thnh u kim, lm c u ghim cn c hai hay ba thao tc; lm ra n l mt cng on k diu, nh bng n li l mt cng on khc, thm ch vic ng hp cng l mt cng on ring. Smith ni rng do chuyn mn ha, mi cng nhn nh my inh ghim sn xut c hng ngn chic ghim mi ngy. ng cho rng nu cng nhn lm inh ghim mt mnh, ch khng phi vi mt i ng cng nhn c chuyn mn ha, th chc chn h khng th lm ni 20 chic mi ngy, thm ch chng c chic no. Ni cch khc, nh c chuyn mn ha, nh my ghim ln c th t nng sut trn mt cng nhn cao hn v chi ph bnh qun trn mi chic inh ghim thp hn nh my inh ghim nh. S chuyn mn ha m Smith quan st c trong nh my sn xut inh ghim l hin tng ph bin trong nn kinh t hin i. V d nu bn mun xy dng mt ngi nh, t bn thn bn c th c gng lm mi vic. Nhng hu ht mi ngi u thu mt ngi xy dng, ngi sau thu th mc, th in, th nc, ngi sn ca v nhiu loi cng nhn khc na. Nhng cng nhn chuyn mn ha vo tng loi cng vic c th v iu ny cho php h lm vic tt hn. D nhin, tc dng ca chuyn mn ha trong vic t c hiu qu kinh t theo quy m l mt nguyn nhn lm cho cc x hi hin i thnh vng nh hin nay. Kim tra nhanh: Nu hng Boeing sn xut 9 chic phn lc mi thng, tng chi ph di hn ca n l 9 triu la mi thng. Nu n sn xut 10 chic phn lc mi thng, tng chi ph di hn ca n l 9,5 triu la mi thng. Vy Boeing t hiu qu kinh t hay phi hiu qu kinh t theo quy m? KT LUN Mc ch ca chng ny l pht trin nhng cng c m chng ta c th dng nghin cu vic cc doanh nghip a ra cc quyt nh v gi c v sn xut nh th no. By gi bn bit cc nh kinh t dng thut ng chi ph ch ci g v chi ph thay i cng vi sn lng m mi doanh nghip sn xut ra nh th no. Bng 13.4 tm tt mt s nh ngha m chng ta gp bn nh li nhng iu hc. Tt nhin, bn thn cc ng chi ph khng cho chng ta bit doanh nghip s a ra quyt nh no. Nhng chng l thnh t quan trng trong quyt nh , nh chng ta s thy trong chng sau. Thut ng Chi ph hin Chi ph n nh ngha Cc khon chi ph i hi doanh nghip chi tiu tin Cc khon chi ph khng i hi doanh nghip
K hiu ton hc ___ ___
16
chi tiu tin Chi ph c nh Chi ph khng thay i cng vi sn lng sn xut ra Chi ph bin i Chi ph thay i cng vi sn lng sn xut ra Tng chi ph Gi tr th trng ca tt c u vo m doanh nghip s dng trong sn xut Chi ph c nh bnh Chi ph c nh chia cho sn lng qun Chi ph bin i Chi ph bin ichia cho sn lng bnh qun Chi ph bnh qun Tng chi ph chia cho sn lng Chi ph cn bin Mc tng tng chi ph pht sinh t mt n v sn phm tng thm Bng 4. Cc loi chi ph: Tm lc. TM TT

FC VC TC = FC + VC AFC = FC/Q AVC = VC/Q ATC = TC/Q MC = TC/Q
Mc ch ca doanh nghip l ti a ha li nhun, tc l tng doanh thu tr tng chi ph. Khi phn tch hnh vi ca doanh nghip, vn quan trng l phi tnh ht tt c cc chi ph c hi ca sn xut. Mt s chi ph c hi, chng hn tin lng doanh nghip tr cho cng nhn, l chi ph hin. Cc chi ph c hi khc, chng hn tin lng m ngi ch doanh nghip phi t b khi lm vic cho doanh nghip ca mnh ch khng lm cng vic khc, l chi ph n. Chi ph ca doanh nghip phn nh qu trnh sn xut ca n. Hm sn xut ca mt doanh nghip nhn chung phng hn khi lng u vo tng, biu th tnh cht sn phm cn bin gim dn. Kt qu l ng tng chi ph ca doanh nghip tr nn dc hn khi sn lng tng. Tng chi ph ca doanh nghip c th c chia thnh chi ph c nh v chi ph bin i. Chi ph c nh l nhng chi ph khng thay i khi sn lng thay i. Chi ph bin i l nhng chi ph thay i khi sn lng thay i. T tng chi ph ca doanh nghip, chng ta c th tnh c hai i lng v chi ph c quan h vi nhau. Chi ph bnh qun l tng chi ph chia cho sn lng. Chi ph cn bin l mc tng tng chi ph khi sn lng tng thm 1 n v. Khi phn tch hnh vi ca doanh nghip, ngi ta thng v ng chi ph bnh qun v chi ph cn bin v cch lm ny rt hu ch. i vi mt doanh nghip in hnh, chi ph cn bin tng khi sn lng tng. Ban u chi ph bnh qun gim khi sn lng tng, nhng sau tng khi sn lng tng cao hn na. ng chi ph cn bin lun lun ct ng chi ph bnh qun ti im c chi ph bnh qun ti thiu. Chi ph ca doanh nghip thng ph thuc vo khong thi gian nghin cu. C th, nhiu chi ph c nh trong ngn hn, nhng bin i trong di hn. Kt qu l khi doanh nghip thay i mc sn lng, chi ph bnh qun trong ngn hn tng nhanh hn trong di hn.
CC THUT NG C BN Tng doanh thu Total revenue
17
Tng chi ph Li nhun Chi ph hin Chi ph n Li nhun kinh t Li nhun k ton Hm sn xut Sn phm cn bin Sn phm cn bin gim dn Chi ph c nh Chi ph bin i Chi ph bnh qun Chi ph c nh bnh qun Chi ph bin i bnh qun Chi ph cn bin Quy m hiu qu Hiu qu kinh t theo quy m Phi hiu qu kinh t theo quy m Hiu sut khng i theo quy m
Total cost Profit Explicit cost Implicit cost Economic profit Accounting profit Production function Marginal product Diminishing marginal product Fixed cost Variable cost Average total cost Average fixed cost Average variable cost Marginal cost Efficient scale Economies of scale Diseconomies of scale Constant returns to scale
18
CHNG 6 DOANH NGHIP TRN TH TRNG CNH TRANH Nu trm xng a phng bn tng gi bn xng 20%, lng xng bn ra ca n s gim mnh. Khch hng ca trm xng nhanh chng chuyn sang mua xng cc trm xng khc. Ngc li, nu cng ty cp nc a phng bn tng gi nc 20%, lng nc bn ca n ch gim xung cht t. Mi ngi c th ti c t i v mua nhiu loi vi hoa sen tit kim nc hn, nhng h khng th gim lng nc tiu dng mt cch d dng v kh c th tm ra ngi cung cp nc khc. S khc nhau gia th trng xng v th trng nc rt r rng: C rt nhiu doanh nghip cung cp xng, nhng ch c mt doanh nghip cung cp nc. Nh bn thy, s khc bit trong cu trc th trng tc ng ti quyt nh sn xut v nh gi ca nhng doanh nghip hot ng trn cc th trng . Trong chng ny, chng ta nghin cu hnh vi ca cc doanh nghip cnh tranh, nh trm xng a phng bn. Chc bn cn nh rng th trng c tnh cnh tranh khi mi ngi bn v ngi mua nh so vi quy m th trng v v vy hu nh khng c kh nng tc ng ti gi c th trng. Ngc li, nu mt doanh nghip c th nh hng n gi th trng ca hng ha n bn ra, doanh nghip c coi l c sc mnh th trng. Trong ba chng tip theo chng ny, chng ta s nghin cu hnh vi ca cc doanh nghip c sc mnh th trng, ging nh cng ty cp nc a phng bn. Phn tch ca chng ta v doanh nghip cnh tranh trong chng ny s lm sng t nhng quyt nh nm sau ng cung trn th trng cnh tranh. Khng c g ng ngc nhin khi chng ta thy rng ng cung th trng c quan h cht ch vi chi ph sn xut ca doang nghip. (D nhin, bn c ci nhn khi qut v vn ny qua phn tch ca chng ta trong chng 7). Nhng trong cc loi chi ph khc nhau ca doanh nghip - chi ph c nh, chi ph bin i bnh qun v chi ph cn bin - loi no thch hp nht i vi quyt nh v lng cung? Chng ta s thy rng tt c cc i lng v chi ph ny u ng vai tr quan trng v c quan h qua li vi nhau. TH TRNG CNH TRANH L G ? Mc ch ca chng ta trong chng ny l nghin cu xem cc doanh nghip a ra quyt nh sn xut nh th no trn th trng cnh tranh. c kin thc lm c s cho phn tch ny, chng ta hy bt u bng vic xem xt th trng cnh tranh l g. ngha ca t cnh tranh Mc d bn v ngha ca t cnh tranh trong chng 4, nhng chng ta vn nn tm tt li bi hc y. Th trng cnh tranh, i khi cn gi l th trng cnh tranh hon ho, c hai c tnh: C nhiu ngi mua v nhiu ngi bn trn th trng. Nhng ngi bn khc nhau cung ng cc hng ha v c bn l ging nhau. Do nhng iu kin ny, hnh vi ca mi ngi mua hay ngi bn ring l trn th trng nh hng khng ng k n gi c th trng. Ngi mua v ngi bn u coi gi th trng l cho trc. Chng ta hy ly th trng sa lm v d. Khng ngi mua sa no c th tc ng ti gi sa, v mi ngi mua ch mua mt lng nh so vi quy m th trng. Tng t, mi
NGUYN L KINH T HC Chng 6 Doanh nghip trn th trng cnh tranh
ngi bn sa ch c kh nng kim sot rt hn ch i vi gi sa, v nhng ngi bn khc cng cung ng sa, th m v c bn ging ht nhau. V mi ngi bn c th bn ton b lng hng mong mun vi mc gi hin hnh, nn hu nh chng c l do g anh ta gim gi; cn nu anh ta tng gi, ngi mua s i mua ch khc. Ngi mua v ngi bn trn th trng cnh tranh phi chp nhn gi c do th trng quyt nh v v vy c gi l nhng ngi chp nhn gi. Ngoi hai iu kin ca cnh tranh nu trn, c mt iu kin th ba i khi c coi l c trng cho th trng cnh tranh hon ho: Cc doanh nghip c th t do gia nhp hoc ri b th trng. V d, nu ai cng c th xy dng mt tri nui b sa v nu bt c ngi nng dn ang cung cp sa no cng c th quyt nh ri b cng vic kinh doanh sa, th khi ngnh nui b sa tha mn iu kin trn. Cn lu rng phn ln phn tch v cc doanh nghip cnh tranh khng da trn gi nh v s t do gia nhp v ri b th trng, v y khng phi iu kin cn cc doanh nghip l ngi chp nhn gi. Nhng nh chng ta s thy trong phn sau ca chng, nhng ngi gia nhp v ri b th trng l nguyn nhn chnh to ra kt cc ca th trng cnh tranh trong di hn. Doanh thu ca doanh nghip cnh tranh Cng nh hu ht cc doanh nghip khc trong nn kinh t, doanh nghip trong th trng cnh tranh tm cch ti a ha li nhun, tc tng doanh thu tr tng chi ph. c th ha vn , chng ta hy xem xt mt doanh nghip: Tri nui b sa Smith. Tri b sa Smith sn xut mt lng sa l Q v bn mi n v sa mc gi th trng P. Tng doanh thu ca tri b sa l P.Q. Chng hn, nu mi thng sa gi 6 la v tri b sa bn 1000 thng, th tng doanh thu ca n bng 6000 la. V tri b sa Smith nh so vi th trng sa th gii, nn n chp nhn mc gi do cc iu kin th trng quyt nh. Ni r hn, iu ny hm gi sa khng ph thuc vo sn lng sa do tri b sa Smith sn xut v bn ra. Nu tri b sa Smith tng gp i lng sa sn xut m gi sa vn khng i, th tng doanh thu tng gp i. Kt qu l tng doanh thu t l vi sn lng. Bng 1 ghi tng doanh thu ca tri b sa Smith. Hai ct u ghi lng sa sn xut v mc gi sa m n bn ra. Ct th ba ghi tng doanh thu ca tri b sa. Trong bng ny chng ta gi nh gi sa l 6 la mt thng v v vy doanh thu c tnh bng cch n gin l ly 6 la mt thng nhn vi s thng. Lng Q 1 2 3 4 5 6 7 8 Gi P 6 6 6 6 6 6 6 6 Tng doanh thu TR = P.Q 6 12 18 24 30 36 42 48 Doanh thu bnh qun AR = TR/Q 6 6 6 6 6 6 6 6 Doanh thu cn bin MR = DTR/DQ 6 6 6 6 6 6 6 6
Bng 1. Tng doanh thu, doanh thu bnh qun v doanh thu cn bin ca doanh nghip cnh tranh. Nu cc khi nim bnh qun v cn bin hu ch trong chng trc, khi chng ta phn tch chi ph, th chng cng hu ch i vi chng ta trong phn tch doanh thu. hiu c nhng khi nim ny cho bit iu g, chng ta hy xt hai cu hi sau: Tri b sa nhn c bao nhiu doanh thu cho mt thng sa in hnh? Tri b sa nhn c bao nhiu doanh thu tng thm nu tng mc sn xut thm mt thng sa? Hai ct cui trong bng 1 tr li nhng cu hi ny. Ct th 4 trong bng ghi doanh thu bnh qun, c tnh bng cch ly tng doanh thu (ct 3) chia cho sn lng (ct 1). Doanh thu bnh qun cho chng ta bit doanh nghip nhn c doanh thu bao nhiu t mi n v sn lng bn ra. Trong bng 1, bn thy doanh thu bnh qun l 6 la, bng gi mi thng sa. iu ny minh ha cho bi hc tng qut khng ch p dng i vi doanh nghip cnh tranh m cn vi cc doanh nghip khc. Tng doanh thu bng gi c nhn vi sn lng (P.Q), v doanh thu bnh qun bng tng doanh thu (P.Q) chia cho sn lng. V vy i vi mi doanh nghip, doanh thu bnh qun bng gi c hng ha m n bn ra. Ct th 5 ghi doanh thu cn bin, tnh bng mc thay i trong tng doanh thu do vic bn thm mi n v sn lng gy ra. Trong bng 1, doanh thu cn bin l 6 la, bng gi ca mi thng sa. Kt qu ny minh ha bi hc ch c p dng i vi cc doanh nghip cnh tranh. Tng doanh thu bng P.Q v P c nh i vi cc doanh nghip cnh tranh. V vy khi Q tng thm 1 n v, tng doanh thu s tng P la. i vi doanh nghip cnh tranh, doanh thu cn bin bng gi hng ha. Kim tra nhanh: Khi mt doanh nghip cnh tranh tng gp i lng hng bn ra, gi bn v tng doanh thu ca n s thay i nh th no? TI A HA LI NHUN V NG CUNG CA DOANH NGHIP CNH TRANH Mc tiu ca doanh nghip cnh tranh l ti a ha li nhun, vi li nhun c tnh bng cch ly tng doanh thu tr tng chi ph. Chng ta va bn v tng doanh thu v trong chng trc chng ta bn v tng chi ph. By gi chng ta sn sng nghin cu vn cc doanh nghip ti a ha li nhun nh th no v quyt nh dn ti ng cung ra sao. Mt v d n gin v ti a ha li nhun Chng ta hy bt u phn tch ca mnh v quyt nh cung ca doanh nghip bng v d trong bng 2. Ct th nht ghi s thng sa m tri b sa Smith sn xut. Ct th hai ghi tng doanh thu, c tnh bng cch ly 6 la nhn vi s thng sa. Ct th ba ghi tng chi ph ca tri b sa. Tng chi ph bao gm chi ph c nh, trong v d ny l 3 la, v chi ph bin i, ph thuc vo s lng sa sn xut ra. Ct th 4 ghi li nhun ca tri b sa, c tnh bng cch ly tng doanh thu tr tng chi ph. Nu khng sn xut, tri b sa b l 3 la. Nu sn xut 1 thng, n thu c li nhun l 1 la. Nu sn xut 2 thng, li nhun l 4 la, v v.v... ti a ha li nhun,
tri b sa Smith chn lng sa em li mc li nhun cao nht. Trong v d ca chng ta, li nhun t gi tr cc i khi tri b sa sn xut 4 hoc 5 thng sa v li nhun bng 7 la. Chng ta c th xem xt quyt nh ca tri b sa Smith theo cch khc: gia nh Smith c th tm c lng sa ti a ha li nhun bng cch so snh doanh thu cn bin vi chi ph cn bin t mi n v sa sn xut. Hai ct cui trong bng 2 ghi doanh thu cn bin v chi ph cn bin t nhng thay i trong tng doanh thu v tng chi ph. Thng sa u tin c tri b sa sn xut c doanh thu cn bin l 6 la v chi ph cn bin l 2 la; v vy vic sn xut thng sa lm tng li nhun thm 4 la (t - 3 la ln 1 la). Thng sa th hai c doanh thu cn bin l 6 la v chi ph cn bin l 3 la, v vy thng sa ny lm tng li nhun thm 3 la (t 1 la ln 4 la). Khi doanh thu cn bin cn vt qu chi ph cn bin, vic tng sn lng lm tng li nhun. Song khi tri b sa Smith t mc 5 thng sa, tnh hnh khc i. Thng th 6 c doanh thu cn bin l 6 la v chi ph cn bin bng 7 la, v vy vic sn xut thng sa lm cho li nhun gim 1 la (t 7 la xung 6 la). Nh vy, gia nh Smith khng nn sn xut qu 5 thng sa. Tng doanh thu ( la) TR 0 6 12 18 24 30 36 42 48 Tng chi ph ( la) TC 3 5 8 12 17 23 30 38 47 Li nhun ( la) TR - TC -3 1 4 6 7 7 6 4 1 Doanh thu cn bin ( la) MR = DTR/DQ 6 6 6 6 6 6 6 6 Chi ph cn bin ( la) MC = DTC/DQ 2 3 4 5 6 7 8 9
Lng Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Bng 2. Ti a ha li nhun: v d bng s. Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc nu ra trong chng 1 l: Con ngi duy l suy ngh ti im cn bin. By gi chng ta s xem xt tri b sa Smith nghin cu xem cn p dng nguyn l ny nh th no. Nu doanh thu cn bin ln hn chi ph cn bin - nh trong trng hp sn xut 1, 2 hay 3 thng sa - tri b sa Smith nn tng sn lng sa. Nu doanh thu cn bin nh hn chi ph cn bin - nh mc sn lng 6, 7, 8 thng - gia nh Smith nn gim sn lng sa. Nu tri b sa Smith suy ngh ti im cn bin v thc hin nhng iu chnh nh c li i vi sn xut, tt yu h s i ti mc sn lng ti a ha li nhun. ng chi ph cn bin v quyt nh cung ca doanh nghip m rng phn tch ny v qu trnh ti a ha li nhun, chng ta hy xt cc ng chi ph trong hnh 1. Nh chng ta bn trong chng 13, cc ng chi ph u c ba c
trng ca hu ht cc doanh nghip: ng chi ph cn bin (MC) dc ln, ng tng chi ph bnh qun (ATC) dng ch U, ng chi ph cn bin v ng chi ph bnh qun ct nhau ti im thp nht ca ng chi ph bnh qun. Hnh ny cn v mt ng nm ngang ti mc gi th trng. ng gi nm ngang v doanh nghip l ngi chp nhn gi. Gi hng ha ca doanh nghip khng thay i cho d n quyt nh sn xut lng hng bng bao nhiu. Cn nh rng i vi doanh nghip cnh tranh, gi c ca doanh nghip va bng doanh thu bnh qun (AR), va bng doanh thu cn bin (MR). Chng ta c th s dng hnh 1 xc nh mc sn lng ti a ha li nhun. Gi s doanh nghip ang sn xut mc sn lng Q1. Ti mc sn lng ny, doanh thu cn bin ln hn chi ph cn bin. Ngha l nu doanh nghip sn xut v bn thm mt n v sn lng, doanh thu cn bin (MR1) s vt qu chi ph cn bin (MC1). Li nhun, tc tng doanh thu tr tng chi ph, s tng. V vy, nu doanh thu cn bin ln hn chi ph cn bin nh mc sn lng Q1, doanh nghip c th tng li nhun bng cch tng sn lng. Chng ta cng c th lp lun tng t vi mc sn lng Q2. Trong trng hp ny, chi ph cn bin ln hn doanh thu cn bin. Nu doanh nghip gim mc sn xut 1 n v, chi ph tit kim c (MC2) s vt qu phn li nhun b mt i (MR2). V vy, nu doanh thu cn bin nh hn chi ph cn bin nh mc sn lng Q2, doanh nghip c th tng li nhun bng cch gim sn lng.
Chi ph v Doanh thu MC2 P=MR1
Doanh nghip ti a ha li nhun bng cch sn xut lng hng m ti chi ph cn bin bng doanh thu cn bin.
MC
ATC P = AR = MR AVC MC1
Q1
QMAX
Q2
Lng
Hnh 1. Qu trnh ti a ha li nhun ca doanh nghip cnh tranh. Hnh ny v ng chi ph cn bin (MC), chi ph bnh qun (ATC) v chi ph bin i bnh qun (AVC). N cng v ng gi th trng (P), ng trng vi ng doanh thu cn bin (MR) v doanh thu bnh qun (AR). Ti sn lng Q1, doanh thu cn bin MR1 ln hn chi ph cn bin AR1, v th quyt nh tng sn lng lm tng li nhun. Ti mc sn lng Q2, doanh thu cn bin MR2 thp hn chi ph cn bin AR2, v th
quyt nh tng sn lng lm gim li nhun. Sn lng ti a ha li nhun QMAX c xc nh bi giao im ca ng gi nm ngang v ng chi ph cn bin.
Gi
MC P2 P1 ATC AVC
Q1
Q2
Lng
Hnh 2. ng chi ph cn bin vi t cch ng cung ca doanh nghip cnh tranh. S gia tng ca gi c t P1 ln P2 lm cho mc sn lng ti a ha li nhun ca doanh nghip tng t Q1 ln Q2. Bi v ng chi ph cn bin cho chng ta bit lng cung ca doanh nghip ti mi mc gi, nn n l ng cung ca doanh nghip. Nhng iu chnh cn bin i vi mc sn lng kt thc im no? D mt doanh nghip bt u sn xut mc sn lng thp (nh mc Q1) hay mc sn lng cao (nh mc Q2), th cui cng n cng iu chnh cho n khi sn lng t mc QMAX. Phn tch ny ch ra mt quy tc chung ti a ha li nhun l: mc sn lng ti a ha li nhun, doanh thu cn bin ng bng chi ph cn bin. By gi chng ta c th thy doanh nghip cnh tranh quyt nh mc sn lng cung ng cho th trng nh th no. V doanh nghip cnh tranh l ngi chp nhn gi, nn doanh thu cn bin ca doanh nghip bng gi th trng. Ti bt k mc gi no cho trc, sn lng ti a ha li nhun ca doanh nghip cnh tranh cng c xc nh bi giao im ca ng gi v ng chi ph cn bin. Trong hnh 1, mc sn lng l QMAX. Hnh 2 cho thy doanh nghip cnh tranh phn ng nh th no khi gi tng. Khi mc gi bng P1, n sn xut mc sn lng Q1 - tc mc sn lng c chi ph cn bin bng gi c. Khi gi c tng ln P2 , n nhn thy rng vi mc sn lng nh c, doanh thu cn bin by gi cao hn chi ph cn bin, nn n quyt nh tng sn lng. Sn lng ti a ha li nhun mi l Q2 - tc mc sn lng c chi ph cn bin bng mc gi mi cao hn. V c bn, do ng chi ph cn bin ca doanh nghip quyt nh lng hng m doanh nghip sn sng cung ti mi mc gi, nn n chnh l ng cung ca doanh nghip cnh tranh. Quyt nh ng ca ca doanh nghip trong ngn hn Nh vy, chng ta phn tch vn doanh nghip cnh tranh sn xut bao nhiu. Song trong mt s trng hp, doanh nghip c th quyt nh ng ca v ngng sn xut.
y chng ta nn phn bit gia s ng ca tm thi v vic ri b th trng vnh vin ca doanh nghip. Khi nim ng ca c dng ch quyt nh ngn hn, trong doanh nghip khng sn xut g c trong mt thi k nht nh do iu kin hin ti ca th trng khng thun li. Khi nim ri b c dng ch quyt nh di hn ca doanh nghip v vic rt ra khi th trng. Quyt nh ngn hn v di hn khc nhau v hu ht cc doanh nghip khng th trnh c chi ph c nh trong ngn hn, nhng trong di hn h li lm c iu . Ngha l doanh nghip tm thi ng ca vn phi chu chi ph c nh, trong khi doanh nghip ri b th trng c th tit kim c c chi ph c nh v chi ph bin i. Chng hn chng ta hy xem xt quyt nh sn xut ca mt nng dn. Chi ph t ai l mt trong nhng chi ph c nh m ngi nng dn phi chu. Nu ngi nng dn quyt nh khng trng cy g trong mt v, mnh t b b hoang v anh ta khng th thu hi c chi ph ny. Khi a ra quyt nh c nn ngng sn xut mt v hay khng, chi ph c nh v t ai c coi l chi ph chm. Ngc li, nu ngi nng dn quyt nh t b hon ton vic canh tc, anh ta c th bn mnh t i. Khi a ra quyt nh di hn v vic c nn ri b th trng hay khng, chi ph t ai khng phi l chi ph chm. (Chng ta s tr li vn chi ph chm trong on sau.) By gi chng ta hy xt cc yu t nh hng n quyt nh ng ca ca doanh nghip. Nu ng ca, doanh nghip mt tt c doanh thu t vic bn hng ha, ng thi tit kim c chi ph bin i ca qu trnh sn xut (nhng vn phi chu chi ph c nh). Do , doanh nghip s ng ca nu doanh thu nhn c t vic sn xut nh hn chi ph bin i ca sn xut. Mt cht ton hc c th lm cho tiu chun ca vic ng ca tr nn hu ch hn. Nu TR i din cho tng doanh thu v VC l chi ph bin i, th quyt nh ng ca ca doanh nghip c th biu th nh sau: ng ca nu TR < VC Doanh nghip ng ca nu tng doanh thu nh hn chi ph bin i. Chia c hai v cho sn lng Q, chng ta c ng ca nu TR/Q < VC/Q Cn lu rng chng ta c th n gin ha biu thc ny hn na. TR/Q l tng doanh thu chia cho sn lng, tc doanh thu bnh qun. Nh trn y chng ta ni, doanh thu bnh qun i vi mi doanh nghip u bng gi hng ha ca doanh nghip P. Tng t, VC/Q l chi ph bin i bnh qun AVC. Do , tiu chun doanh nghip quyt nh ng ca l: ng ca nu P < AVC Ngha l doanh nghip quyt nh ng ca nu gi hng ha thp hn chi ph bin i bnh qun. Tiu chun ny rt trc quan: khi quyt nh sn xut, doanh nghip so snh gi c m n thu c t mt n v hng ha vi chi ph bin i bnh qun m n phi b ra sn xut n v hng ha . Nu gi c khng b c chi ph bin i bnh qun, th doanh nghip nn ng ca. Doanh nghip c th m ca tr li trong tng lai nu tnh hnh thay i v gi c cao hn chi ph bin i bnh qun. By gi chng ta c bc tranh y v chin lc ti a ha li nhun ca doanh nghip cnh tranh. Nu sn xut, doanh nghip canh tranh sn xut mc sn lng c chi ph cn bin bng gi hng ha. Nhng nu gi thp hn chi ph bin i bnh qun ca mc sn
lng , doanh nghip nn ng ca v ngng sn xut. Nhng kt qu ny c minh ha trong hnh 3. ng cung ngn hn ca doanh nghip cnh tranh l phn ng chi ph cn bin nm trn ng chi ph bin i bnh qun.
ng cung ngn hn ca doanh nghip
Chi ph
Nu P > ATC, sn xut v c li
MC ATC AVC
Nu P > AVC, c th sn xut trong ngn hn
Nu P < AVC, ng ca 0
Lng
Hnh 3. ng cung ngn hn ca doanh nghip cnh tranh. Trong ngn hn, ng cung ca doanh nghip cnh tranh l phn ca ng chi ph cn bin (MC) nm pha trn ng chi ph bin i bnh qun (AVC). Nu mc gi thp hn chi ph bin i bnh qun, doanh nghip nn ng ca. Bnh sa b v cc chi ph chm khc i khi trong cuc sng, ngi ta khuyn bn rng ng c go ln khi bnh sa b hay Ci g qua th hy n qua i. Nhng cu ngn ng ny ni ln mt chn l su xa v qu trnh ra quyt nh duy l. Cc nh kinh t ni mt khon chi ph l chi ph chm khi n c chi ra m khng th thu hi. Theo mt ngha no , chi ph chm ngc vi chi ph c hi: chi ph c hi l ci chng ta phi t b khi quyt nh lm mt vic thay v lm cc vic khc, trong khi chi ph chm khng th trnh c, d s la chn ca chng ta l g. V khng th trnh c chi ph chm, nn chng ta c th b qua n khi a ra cc quyt nh v nhng phng din khc nhau trong cuc sng, bao gm c chin lc kinh doanh. Phn tch ca chng ta v quyt nh ng ca ca doanh nghip l mt v d v vic khng thu hi c chi ph chm. Chng ta gi nh rng doanh nghip khng th thu hi c chi ph c nh bng cch tm thi ngng sn xut. Do , chi ph c nh ca doanh nghip l chi ph chm trong ngn hn v doanh nghip c th yn tm b qua nhng chi ph ny khi quyt nh sn xut bao nhiu. ng cung ngn hn ca doanh nghip l phn ng chi ph cn bin nm trn ng chi ph bin i bnh qun v quy m chi ph c nh khng nh hng ti quyt nh sn xut. Vic khng cn tnh n chi ph chm l gii cch thc ra quyt nh ca cc doanh nghip trn thc t. V d vo u nhng nm 1990, hu ht cc hng hng khng ln u thng bo l b thua l nng n. Trong mt nm, American Airline, Delta v USAir, mi hng l hn 400 triu la. Nhng cho d b thua l, cc hng hng khng ny vn tip tc bn v v ch khch. Nhn qua, quyt nh ny dng nh rt ng ngc nhin: nu cc hng hng khng ang thua l, th ti sao ng ch ca chng khng quyt nh ng ca?
hiu c hnh vi ny, chng ta phi tha nhn rng nhiu chi ph ca ngnh hng khng trong ngn hn l chi ph chm. Chi ph c hi ca mt chuyn bay ch bao gm chi ph bin i ca nhin liu, tin lng ca phi cng v on tip vin trn chuyn bay. Ch cn tng doanh thu ca chuyn bay vt qu nhng chi ph bin i ny, cc hng hng khng cn nn tip tc hot ng. V trn thc t, h lm nh vy. Vic khng thu hi c chi ph chm cng quan trng i vi cc quyt nh c nhn. Chng hn, bn nh gi ch li ca vic xem mt b phim mi trnh chiu l 10 la. Bn mua v ht 7 la, nhng trc khi vo rp, bn mt v. Bn c nn mua v khc khng? Hay bn ra v v t chi tr thm 7 la xem b phim ? Cu tr li l bn nn mua v khc - ch li ca vic xem phim (10 la) vn vt qu chi ph c hi (7 la cho chic v th hai). 7 la bn tr cho chic v b mt l chi ph chm. Ging nh khi bnh sa ri, th vic go ln phng c ch g. NGHIN CU TNH HUNG: NHNG NH HNG M V SN GN MINI LC TRI MA Bn bao gi bc vo mt nh hng n tra v nhn thy n hu nh khng c ngi n cha? C l bn c ln t hi ti sao ca hng ny vn tip tc m ca? Dng nh doanh thu c c t vi ba ngi khch khng th b p chi ph hot ng ca ca hng. Khi a ra quyt nh c m ca phc v ba tra khng, ngi ch ca hng phi tnh n s khc nhau gia chi ph c nh v chi ph bin i. Nhiu chi ph ca ca hng - nh tin thu nh, dng c nu nng, bn gh, bt a, bc, v.v... - l chi ph c nh. Vic ng ca ca hng vo bui tra khng lm gim cc khon chi ph ny. Ni cch khc, chng l nhng chi ph chm trong ngn hn. Khi ngi ch cn nhc xem c nn phc v ba tra hay khng, th ch c chi ph bin i - gi ca thc n v tin lng ca i ng phc v - l ng quan tm. Ngi ch ch ng ca hng vo gi n tra khi doanh thu t vi ngi khch n tra khng b p chi ph bin i ca ca hng. Ngi iu hnh sn gn mini trong khu du lch ma h cng i mt vi quyt nh tng t. V doanh thu thc s bin i theo ma, nn doanh nghip phi quyt nh thi gian no m ca v thi gian no ng ca. Mt ln na, cc chi ph c nh - chi ph mua t v xy sn - khng th thu hi c. Sn gn mini ch nn m ca kinh doanh nhng khong thi gian trong nm m doanh thu ca n vt qu chi ph bin i. Quyt nh di hn ca doanh nghip v gia nhp hoc ri b th trng Quyt nh ri b th trng trong di hn ca doanh nghip cng ging nh quyt nh ng ca. Nu ri b th trng, doanh nghip cng mt ton b doanh thu t vic bn sn phm ca mnh, nhng gi y n c th tit kim c c chi ph c nh v chi ph bin i ca sn xut. Do , doanh nghip s ri b th trng nu doanh thu nhn c t vic sn xut nh hn tng chi ph ca n.
10
Chi ph
ng cung di hn ca doanh nghip
MC
ATC
Doanh nghip ri b th trng nu P < ATC
Lng
Hnh 4. ng cung di hn ca doanh nghip cnh tranh. Trong di hn, ng cung ca doanh nghip cnh tranh l phn ca ng chi ph cn bin (MC) nm trn ng tng chi ph bnh qun (ATC). Nu gi hng ha thp hn ATC, doanh nghip nn ri b th trng. Chng ta cng c th lm cho tiu chun ny tr nn hu ch hn bng cch trnh by n di dng ton hc. Nu TR l tng doanh thu v TC l tng chi ph, khi quyt nh ca doanh nghip c th vit nh sau: Ri b th trng nu TR < TC Doanh nghip ri b th trng nu tng doanh thu nh hn tng chi ph. Chia c hai v cho sn lng Q, chng ta c: Ri b th trng nu TR/Q < TC/Q Chng ta c th n gin ha hn na nu lu rng TR/Q l doanh thu bnh qun v bng gi c P, cn TC/Q l chi ph bnh qun ATC. V vy, quyt nh ri b th trng ca doanh nghip c th vit di dng: Ri b th trng nu P < ATC Nh vy, doanh nghip s quyt nh ri khi th trng nu gi hng ha thp hn chi ph sn xut bnh qun. Cch phn tch tng t cng ng vi nhng ngi ang cn nhc v vic c nn khi nghip kinh doanh khng. H s gia nhp th trng nu hnh vi c kh nng sinh li, m iu ch xy ra nu gi hng ha cao hn chi ph sn xut bnh qun. V vy, quyt nh gia nhp th trng c th vit di dng Gia nhp nu P > ATC Quyt nh gia nhp thc cht l ngc vi quyt nh ri b th trng. By gi chng ta sn sng m t chin lc ti a ha li nhun trong di hn ca doanh nghip cnh tranh. Nu doanh nghip ang hot ng trn th trng, n s sn xut mc sn lng m ti chi ph cn bin bng gi c. Nhng nu gi thp hn chi ph bnh qun mc sn lng , doanh nghip s quyt nh ri b (hoc khng gia nhp) th trng. Cc kt qu ny c minh ha trong hnh 4. ng cung di hn ca doanh nghip cnh tranh l phn ng chi ph cn bin nm trn ng tng chi ph bnh qun. Cch tnh li nhun ca doanh nghip cnh tranh bng th
11
Khi phn tch s ri b hay gia nhp th trng, s l rt hu ch cho chng ta nu c th phn tch chi tit hn li nhun ca doanh nghip. Nn nh rng li nhun bng tng doanh thu (TR) tr tng chi ph (TC): Li nhun = TR - TC Chng ta c th vit li nh ngha ny bng cch nhn v chia v phi cho Q: Li nhun = (TR/Q - TC/Q) x Q Cch biu din li nhun ny cho php chng ta tnh c li nhun trn th.
Gi P
ATC
(a) Doanh nghip c li
Li nhun
MC
ATC
P=AR=MR
Q Lng Sn lng ti a ha li nhun

(b) Doanh nghip thua l
Gi MC ATC P L 0 Lng ATC
P=AR=MR
Q Sn lng ti thiu ha thua l
Hnh 5. Li nhun l din tch nm gia gi c v chi ph bnh qun. Phn t m nm gia gi c v chi ph bnh qun l li nhun ca doanh nghip. Chiu cao ca hnh ch nht l gi c tr chi ph bnh qun (P-ATC) v y ca n l sn lng (Q). Trong phn (a), v P > ATC, nn doanh nghip c li nhun. Trong phn (b), do P < ATC, nn doanh nghip b thua l. Phn (a) ca hnh 5 biu th mt doanh nghip thu c mc li nhun dng. Nh chng ta ni, doanh nghip ti a ha li nhun khi sn xut mc sn lng m ti gi c bng chi ph cn bin. By gi hy nhn vo phn hnh ch nht t m. Chiu cao ca hnh ch nht bng (P - ATC), tc phn chnh lch gia gi c v chi ph bnh qun. y ca hnh ch nht l Q, tc mc sn lng sn xut. V vy, din tch ca hnh ch nht (P - ATC)Q chnh l li nhun ca doanh nghip. Tng t nh vy, phn (b) trong hnh 5 biu th doanh nghip thua l (li nhun m). Trong trng hp ny, vic ti a ha li nhun hm phi ti thiu ha thua l v iu
12
ny c th t c bng cch sn xut mc sn lng c gi c bng chi ph cn bin. By gi chng ta hy xem xt hnh ch nht phn (b). Chiu cao ca hnh ch nht l ATC - P v y l Q. Din tch ca n (ATC - P)Q l mc thua l ca doanh nghip. V doanh nghip trong tnh hung ny khng t doanh thu b chi ph bnh qun, nn n quyt nh ri b th trng. Kim tra nhanh: Gi c m mt doanh nghip cnh tranh ti a ha li nhun phi i mt c so snh vi chi ph cn bin ca doanh nghip nh th no? Hy gii thch. Khi no doanh nghip cnh tranh ti a ha li nhun quyt nh ng ca? NG CUNG TRONG TH TRNG CNH TRANH Gi y, sau khi nghin cu quyt nh cung ca mt doanh nghip c bit, chng ta c th bn v ng cung ca th trng. C hai trng hp cn xem xt. Th nht, chng ta nghin cu th trng c s doanh nghip c nh. Th hai, chng ta nghin cu th trng m s doanh nghip c th thay i do cc doanh nghip c ri b th trng v cc doanh nghip mi gia nhp th trng. C hai trng hp u quan trng, v mi trng hp c p dng cho mt khong thi gian khc nhau. Trong ngn hn, vic cc doanh nghip gia nhp hay ri b th trng thng rt kh xy ra v v vy vic gi nh s doanh nghip c nh t ra thch hp. Nhng trong di hn, s doanh nghip c th iu chnh thch nghi vi s thay i ca tnh hnh th trng. Ngn hn: Mc cung th trng khi s doanh nghip c nh Trc tin, chng ta hy xem xt mt th trng c 1000 doanh nghip ging ht nhau. Ti bt k mc gi no cho trc, mi doanh nghip cng cung mt mc sn lng sao cho chi ph cn bin bng gi c nh c ch ra trong phn (a) ca hnh 6. Ngha l khi gi c cn cao hn chi ph bin i bnh qun, th ng chi ph cn bin ca mi doanh nghip vn l ng cung ca n. S lng sn phm cung ra th trng s bng tng sn lng ca 1000 doanh nghip c bit. V vy rt ra ng cung th trng, chng ta cng sn lng ca tt c cc doanh nghip trong th trng li vi nhau. Nh phn (b) trong hnh 6 cho thy, do cc doanh nghip ging ht nhau, nn lng cung ra th trng bng 1000 ln sn lng ca mi doanh nghip.
(a) Cung ca mt doanh nghip Gi MC $2.00
1.00
100
200
Lng ca doanh nghip
13
(b)Cung th trng Gi Cung $2.00
1.00
100.000
200.000
Lng ca th trng
Hnh 6. Cung ca th trng vi s doanh nghip c nh. Khi s lng doanh nghip trn th trng c nh, ng cung ca th trng trong phn (b) phn nh ng chi ph bin ca cc doanh nghip c bit trong phn (a). Trong trng hp c 1000 doanh nghip, mc cung ca th trng bng 1000 ln mc cung ca mi doanh nghip. Di hn: Mc cung th trng khi c s gia nhp v ri b th trng By gi chng ta hy xem iu g xy ra nu cc doanh nghip c th t do gia nhp v ri b th trng. Chng ta hy gi nh rng mi ngi u s dng cng ngh sn xut nh nhau v c kh nng tip cn th trng cung cp u vo cho sn xut nh nhau. Vi gi nh ny, mi doanh nghip hin c v doanh nghip c kh nng gia nhp th trng u c cc ng chi ph ging nhau. Quyt inh ri b hay gia nhp th trng thuc loi ny ph thuc vo nhng kch thch m ngi ch doanh nghip hin c v cc doanh nhn c th khi nghip phi i mt. Nu doanh nghip hin c trong th trng kim c li nhun, cc doanh nghip mi s c ng c gia nhp th trng. S gia nhp ny lm tng s lng doanh nghip trn th trng, lm tng lng hng cung ng, lm gim gi c v li nhun. Ngc li, nu cc doanh nghip trn th trng b thua l, mt s doanh nghip hin c s ri b th trng. S ri b ca h lm gim s lng doanh nghip v mc cung, do gi c v li nhun tng. Khi qu trnh gia nhp v ri b ny kt thc, cc doanh nghip cn li trn th trng phi c li nhun kinh t bng 0. Hy nh li rng chng ta c th biu din li nhun ca doanh nghip di dng: Li nhun = (P - ATC) x Q Phng trnh ny ch ra rng doanh nghip ang hot ng c li nhun bng 0 khi v ch khi gi hng ha bng tng chi ph bnh qun sn xut ra hng ha . Nu gi hng cao hn tng chi ph bnh qun, li nhun s dng v iu ny khuyn khch cc doanh nghip mi gia nhp th trng. Nu gi hng thp hn chi ph bnh qun, li nhun s m v y l nguyn nhn buc mt s doanh nghip phi ri b th trng. Qu trnh gia nhp v ri b th trng ch kt thc khi gi c v chi ph bnh qun bng nhau. Phn tch ny dn ti mt kt lun ng ngc nhin. Trong phn trn ca chng ny, chng ta thy rng cc doanh nghip cnh tranh sn xut mc sn lng sao cho gi c bng chi
14
ph cn bin. Gi y chng ta li thy rng s t do gia nhp v ri b th trng lm cho gi c bng chi ph bnh qun. Nhng nu gi c bng chi ph cn bin v chi ph bnh qun, th hai thc o chi ph ny phi bng nhau. Tuy nhin, chi ph cn bin v chi ph bnh qun ch bng nhau khi doanh nghip sn xut vi chi ph bnh qun thp nht. Do , trng thi cn bng di hn ca th trng cnh tranh c s t do gia nhp v ri b th trng phi bao gm cc doanh nghip ang hot ng quy m hiu qu. Phn (a) trong hnh 7 biu th doanh nghip trong trng thi cn bng di hn nh vy. Trong hnh ny, gi P bng chi ph cn bin MC v v vy n ang ti a ha li nhun. Nhng v mc gi ny cng bng chi ph bnh qun ATC, nn li nhun phi bng 0. Cc doanh nghip mi khng c ng c gia nhp th trng v cc doanh nghip ang hot ng khng c ng c ri b th trng.
(a) iu kin li nhun ca doanh nghip bng 0 Gi Gi (b) ng cung ca th trng
MC ATC P= ATCmin Cung
Lng
Lng
Hnh 7. Cung th trng vi s gia nhp v ri b th trng. Cc doanh nghip s gia nhp hoc ri b th trng chng no li nhun cn khc 0. Do trong di hn, gi c bng chi ph bnh qun ti thiu nh c biu th trong phn (a). S lng doanh nghip iu chnh bo m rng mi cu u c tha mn ti mc gi . ng cung di hn ca th trng l ng nm ngang i qua mc gi nh trong phn (b). T phn tch v hnh vi ca doanh nghip, chng ta c th xc nh ng cung di hn cho th trng. Trong th trng c s t do gia nhp v ri b, ch c mt mc gi tng ng vi li nhun bng 0 - l mc chi ph bnh qun ti thiu. Nh vy, ng cung th trng di hn phi l ng nm ngang mc gi ny nh trong phn (b) ca hnh 7. Bt k mc gi no cao hn gi u to ra li nhun, dn ti s gia nhp th trng v lm tng tng lng cung. Bt k mc gi no thp hn gi u gy ra thua l, dn ti s ri b th trng v gim lng cung. S lng doanh nghip trn th trng iu chnh sao cho gi c bng chi ph bnh qun ti thiu v c s lng doanh nghip cn thit tha mn ton b cu ti mc gi ny. Ti sao cc doanh nghip cnh tranh tip tc kinh doanh nu h c li nhun bng 0? Mi nghe qua, vic doanh nghip cnh tranh c li nhun bng 0 trong di hn dng nh l iu l lng. D sao th ngi ta kinh doanh cng l kim c li nhun. Nu rt
15
cuc vic gia nhp th trng lm li nhun tin ti 0, th hu nh chng c l do g h tip tc kinh doanh. hiu c iu kin li nhun bng 0 y hn, chng ta hy nh li rng li nhun bng tng doanh thu tr tng chi ph, cn tng chi ph bao gm c chi ph c hi v thi gian v tin bc m ngi ch doanh nghip dnh cho vic kinh doanh. Ti im cn bng li nhun bng 0, doanh thu ca doanh nghip phi b p c chi ph n v thi gian v tin bc m ngi ch doanh nghip tiu tn duy tr cng vic kinh doanh. Chng ta hy xem xt mt v d. Gi s mt ngi nng dn phi u t 1 triu la m mt trang tri v s tin ny anh ta c th gi ti ngn hng thu c tin li 50000 la mt nm. Ngoi ra, anh ta phi t b mt vic lm m l ra anh ta thu c 30.000 la mt nm di dng tin lng. Khi chi ph c hi ca ngi nng dn trong vic m trang tri bao gm c tin li sut anh ta c th nhn c v tin lng b qua - tng cng l 80.000 la. Cho d li nhun ca anh ta tin ti 0, nhng doanh thu t trang tri vn phi b p cho anh ta nhng chi ph c hi ny. Cc bn cn nh rng cc k ton vin v cc nh kinh t tnh ton chi ph khc nhau. Nh chng ta bn n trong chng 3, k ton vin thng tnh chi ph hin v b qua chi ph n. Ngha l h ch hch ton chi ph vi t cch dng tin m doanh nghip cho ra m khng tnh ti chi ph c hi ca sn xut m khng c dng tin chy ra. Do ti trng thi cn bng li nhun bng 0, li nhun kinh t bng 0, nhng li nhun k ton vn dng. Chng hn k ton vin ca bc nng dn trong v d ca chng ra s kt lun rng bc nng dn thu c khon li nhun k ton l 80000 la, ngi nng dn tip tc kinh doanh. S dch chuyn ca ng cu trong ngn hn v di hn V cc doanh nghip c th gia nhp v ri b th trng trong di hn ch khng phi trong ngn hn, nn phn ng ca th trng i vi s thay i ca cu ph thuc vo khong thi gian nghin cu. thy iu ny, chng ta hy theo di nhng tc ng do s dch chuyn ca ng cu gy ra. Phn tch ny s ch ra cch thc phn ng ca th trng theo thi gian, cng nh vic s gia nhp v ri b a th trng n im cn bng di hn nh th no. Gi s th trng sa bt u ti im cn bng di hn. Cc doanh nghip ang to ra li nhun, do gi c bng chi ph bnh qun ti thiu. Phn (a) ca hnh 8 biu th tnh hung ny. im cn bng di hn l A, lng sa bn ra trn th trng bng Q1, v gi bng P1. By gi gi s cc nh khoa hc pht hin ra sa c ch li thn diu i vi sc kho. Kt qu l ng cu v sa dch chuyn ra pha ngoi, t D1 n D2 nh trong phn (b). im cn bng ngn hn chuyn t im A n im B; do sn lng tng t Q1 ln Q2 v gi tng t P1 ln P2. Tt c cc doanh nghip ang hot ng u phn ng trc mc gi cao hn bng cch tng sn lng. V ng cung ca mi doanh nghip phn nh ng chi ph cn bin, nn vic mi doanh nghip tng sn lng bao nhiu c quyt nh bi ng chi ph cn bin. Ti trng thi cn bng ngn hn mi, gi sa vt qu chi ph bnh qun, nn cc doanh nghip t mc li nhun dng. Theo thi gian, li nhun thu c trn th trng ny s thc y cc doanh nghip mi gia nhp. V d, mt s ngi nng dn chuyn sang sn xut sa thay v cc loi nng sn
16
khc. V s lng doanh nghip tng, nn ng cung ngn hn dch chuyn sang phi t S1 xung S2 nh trong phn (c) v iu ny lm cho gi sa gim. Cui cng, gi sa dn tr v mc chi ph bnh qun ti thiu, li nhun bng 0 v cc doanh nghip ngng gia nhp th trng. Tnh hnh ny lm cho th trng t im cn bng di hn mi ti im C. Gi sa tr li mc P1, nhng sn lng tng ln n Q3. Mi doanh nghip tr li sn xut quy m hiu qu, nhng v c nhiu doanh nghip trong ngnh sa hn, nn lng sa c sn xut v bn ra nhiu hn. Ti sao ng cung di hn c th dc ln n y chng ta thy s gia nhp v ri b th trng c th lm cho ng cung th trng di hn nm ngang. im ct li trong phn tch ca chng ta l c s lng ln cc doanh nghip gia nhp tim tng, tt c u phi chu chi ph nh nhau. Nh vy, ng cung th trng di hn l ng nm ngang ti mc chi ph bnh qun thp nht. Khi cu v hng ha tng, kt qu t c trong di hn l s tng ln ca s lng doanh nghip v tng lng hng ha c cung, trong khi gi khng thay i.
(a) iu kin ban u
Doanh nghip Gi Gi Th trng
MC P1 P
ATC
A
S1
P1
Cung di hn
D1
0
Lng (DN)
Q1
Lng (TT)
(b) Phn ng ngn hn

Gi
Doanh nghip
Li nhun
Gi
Th trng
S1
Cung di hn
MC
ATC
P2 P1
P2 P1
B A
D1 0
D2
Lng (DN)
Q1
Q2
Lng (TT)
(c) Phn ng di hn
Gi
Doanh nghip
Gi
Th trng
S1 S2
Cung di hn
MC P1
ATC
P2
A
B C
P1 D1
D2
NGUYN L KINH T HC Chng 6Lng (DN)nghip trn th trng cnh tranh Q3 Doanh 0 Q1 Q2
17
Lng(TT)
Hnh 8. S tng cu trong ngn hn v di hn. Th trng bt u ti mt im cn bng no , chng hn im A trong phn (a). Ti im cn bng ny, cc doanh nghip u c li nhun bng 0 v gi c bng chi ph bnh qun ti thiu (ATCmin). Phn (b) cho thy iu g xy ra trong ngn hn khi cu tng t D1 ln D2. im cn bng chuyn t A sang B, gi c tng t P1 ln P2 v lng hng bn ra tng t Q1 ln Q2. V gi c by gi vt qu ATCmin, nn cc doanh nghip thu c li nhun v iu ny kch thch s gia nhp ca cc doanh nghip khc. Yu t lm dch chuyn ng cung ngn hn sang phi, t S1 n S2 nh trong phn (c). Ti im cn bng di hn mi l C, gi c tr li mc P1, nhng sn lng tng ln ti Q3. Li nhun tr li mc bng 0 v gi c bng ATCmin, nhng th trng c nhiu doanh nghip hn tha mn mc cu cao hn. C hai l do lm cho ng cung th trng c th dc ln trong di hn. Th nht, mt s ngun lc c s dng trong sn xut c th ch c mt lng hn ch. V d, xt th trng nng sn. Mc d ai cng c th mua t v canh tc, tuy nhin t ai ch c hn. Khi c nhiu ngi mun canh tc hn, th gi t canh tc s tng, iu ny s lm tng chi ph trong ngnh trng trt. Nh vy, s gia tng cu v nng snar khng th to ra s gia tng ca lng cung m khng lm tng chi ph, iu ny c ngha gi nng sn phi tng. Kt qu l ng cung th trng trong di hn dc ln ngay c khi c s gia nhp th trng t do. L do th hai ng cung dc ln l cc doanh nghip phi chu mc chi ph khc nhau. V d, chng ta hy xem xt th trng dch v qut sn. Bt c ai cng c th gia nhp th trng dch v qut sn, nhng khng phi mi ngi u c chi ph nh nhau. Chi ph khc nhau mt phn v mt s ngi lm vic nhanh hn ngi khc v mt phn v mt s ngi c cch s dng thi gian ca mnh tt hn ngi khc. Ti mi mc gi cho trc, nhng ngi c chi ph thp c nhiu kh nng gia nhp th trng hn nhng ngi c chi ph cao. tng lng cung v dch v qut sn, nhng ngi gia nhp b sung ny phi c khuyn khch gia nhp th trng. Do h c chi ph cao hn, nn gi phi tng vic gia nhp th trng em li li nhun cho h. V vy, ng cung th trng ca dch v qut sn dc ln ngay c khi c s t do gia nhp th trng. Hy ch rng nu cc doanh nghip c chi ph khc nhau, mt s doanh nghip cn thu c li nhun ngay c trong di hn. Trong trng hp ny, gi c th trng phn nh chi ph bnh qun ca doanh nghip cn bin - tc doanh nghip s ri b th trng nu gi c thp hn. Doanh nghip ny t li nhun bng 0, nhng cc doanh nghip c chi ph thp hn thu c li nhun dng. S gia nhp th trng khng loi b c cc khon li nhun ny, v nhng ngi gia nhp tim tng c chi ph cao hn cc doanh nghip ang hot ng trn th trng. Cc doanh nghip c chi ph cao hn ch gia nhp th trng nu gi tng v th trng em li li nhun cho h.
18
V hai l do trn, ng cung th trng di hn c xu hng dc ln, ch khng phi nm ngang. iu ny hm mc gi cao hn l cn thit lm tng lng cung. Tuy nhin, bi hc c bn v s gia nhp v ri b th trng vn lun lun ng. Do cc doanh nghip gia nhp v ri b th trng trong di hn d dng hn trong ngn hn, ng cung di hn thng co gin hn ng cung ngn hn. Kim tra nhanh: Trong di hn vi s t do gia nhp v ri b th trng, gi th trng bng chi ph cn bin, chi ph bnh qun, bng c hai hay khng bng khon chi ph no? Hy gii thch bng th. KT LUN: PHA SAU NG CUNG Chng ta bn v hnh vi ca cc doanh nghip cnh tranh tm cch ti a ha li nhun. Chc bn cn nh rng mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc trong chng 1 l: con ngi duy l suy ngh ti im cn bin. Chng ny ng dng tng l gii hnh vi ca cc doanh nghip cnh tranh. Phng php phn tch cn bin em li cho chng ta l thuyt v ng cung trong th trng cnh tranh v nh chng ta hiu su sc hn cc kt cc th trng. Chng ta bit rng khi mua hng ha ca mt doanh nghip trong th trng cnh tranh, chng ta c th tin chc rng gi m chng ta phi tr gn vi chi ph sn xut ra hng ha . c bit, nu cc doanh nghip cnh tranh vi nhau v tm cch ti a ha li nhun, gi hng ha s bng chi ph cn bin sn xut ra hng ha . Ngoi ra, nu cc doanh nghip c th t do gia nhp v ri b th trng, gi cng bng tng chi ph sn xut bnh qun thp n mc cho php. Mc d trong sut chng ny chng ta gi nh rng cc doanh nghip l ngi chp nhn gi, nhng nhiu cng c c pht trin y cng hu ch i vi vic nghin cu hnh vi ca doanh nghip trong nhng th trng c mc cnh tranh thp hn. Trong ba chng tip theo, chng ta s nghin cu hnh vi ca cc doanh nghip c sc mnh th trng. Phng php phn tch cn bin vn c ch trong vic phn tch cc doanh nghip ny, nhng n dn ti nhng kt lun hon ton khc. TM TT Do doanh nghip cnh tranh l ngi chp nhn gi, nn doanh thu ca n t l thun vi sn lng m n sn xut ra. Gi hng ha bng doanh thu bnh qun ca doanh nghip v doanh thu cn bin ca n. ti a ha li nhun, doanh nghip chn mc sn lng m ti doanh thu cn bin bng chi ph cn bin. Do doanh thu cn bin ca doanh nghip cnh tranh bng gi bn trn th trng, nn n chn mc sn lng m ti gi c bng chi ph cn bin. V vy, ng chi ph cn bin ca doanh nghip chnh l ng cung. Trong ngn hn, khi doanh nghip khng th thu hi chi ph c nh, n s quyt nh ng ca tm thi nu gi hng ha thp hn chi ph bin i bnh qun. V doanh nghip c th thu hi c chi ph c nh v chi ph bin i trong di hn, nn n s chn cch ri b th trng nu gi bn thp hn chi ph bnh qun.
19
Trn th trng c s t do gia nhp v ri b, li nhun tin dn n 0 trong di hn. Ti trng thi cn bng di hn ny, tt c cc doanh nghip u sn xut quy m hiu qu, gi c bng chi ph bnh qun ti thiu v s lng doanh nghip iu chnh tha mn lng cu ti mc gi ny. Nhng thay i trong cu gy ra nh hng khc nhau trong nhng khong thi gian khc nhau. Trong ngn hn, s gia tng cu lm tng gi c v em li li nhun, cn s gim st ca cu lm cho gi c gim, dn n tnh trng thua l. Nhng nu cc doanh nghip c th t do gia nhp v ri b th trng th trong di hn, s lng doanh nghip t iu chnh a th trng ti im cn bng c li nhun bng 0.
20
CHNG 8 C QUYN NHM Sau khi n ca hng mua bng ten nt, c th bn s tr v vi nhng qu bng mang mt trong bn nhn hiu sau: Wilson, Penn, Dunlop v Spalding. Bn cng ty ny sn xut gn nh ton b s bng ten nt bn th trng M. Cc cng ty trn cng nhau quyt nh lng bng ten nt c sn xut v gi bn vi ng cu th trng cho trc. Chng ta c th m t th trng bng ten nt ny nh th no? Hai chng trc bn v hai loi cu trc th trng. Trn th trng cnh tranh, mi doanh nghip qu nh so vi th trng nn khng th nh hng ti gi bn v do vy phi chp nhn mc gi do cc iu kin th trng quy nh. Trn th trng c quyn, mt doanh nghip duy nht cung ng hng ha cho c th trng, do c th chn bt k gi v lng no trn ng cu th trng. Th trng bng ten nt khng ging th trng cnh tranh v th trng c quyn. Cnh tranh v c quyn l cc thi cc ca cu trc th trng. Cnh tranh xy ra khi c nhiu doanh nghip trn mt th trng m cc hng ha v c bn l ging ht nhau; c quyn xy ra khi ch c mt doanh nghip trn th trng. Chng ta bt u nghin cu t chc ngnh t hai trng hp cc oan ny v chng l nhng trng hp d hiu nht. Tuy vy c rt nhiu ngnh, trong c ngnh sn xut bng ten nt, nm u gia hai thi cc ny. Cc doanh nghip trong nhng ngnh ny c i th cnh tranh, nhng ng thi li khng phi cnh tranh nhiu nh khi h l ngi chp nhn gi. Cc nh kinh t gi tnh hung ny l cnh tranh khng hon ho. Trong chng ny, chng ta tho lun v cc dng cnh tranh khng hon ho v nghin cu mt dng c bit gi l c quyn nhm. Bn cht ca th trng c quyn nhm l y ch c mt s t ngi bn. Kt qu l hnh ng ca mt nh cung ng s nh hng n li nhun ca tt c cc nh cung ng khc. Ngha l cc doanh nghip c quyn nhm ph thuc vo nhau theo cch m cc doanh nghip cnh tranh khng c. Mc tiu ca chng ny l xem xt s ph thuc ln nhau quyt nh hnh vi ca cc doanh nghip nh th no v nhng vn g t ra cho chnh sch ca chnh ph. GIA C QUYN V CNH TRANH HON HO Hai chng trc phn tch cc th trng vi rt nhiu doanh nghip cnh tranh v cc th trng ch c mt doanh nghip c quyn duy nht. Trong chng 14, chng ta thy gi c trn th trng cnh tranh hon ho lun bng chi ph sn xut cn bin. Chng ta cng thy rng vic gia nhp v ri khi ngnh trong di hn y li nhun kinh t xung bng 0, v vy m gi c bng chi ph bnh qun. Trong chng 15, chng ta thy cc doanh nghip vi sc mnh th trng c th gi gi cao hn chi ph cn bin, to ra li nhun kinh t dng cho doanh nghip v gy ra khon mt khng cho x hi. Trng hp cnh tranh hon ho v c quyn minh ha cho nhng tng quan trng v c ch vn hnh ca th trng. Tuy nhin, phn ln th trng trong nn kinh t c cc yu t ca cc cu trc trn, do khng th m t chng y ch bng mt trong hai trng hp ny. Doanh nghip in hnh trong nn kinh t phi i mt vi cnh tranh, nhng cnh tranh khng mnh n mc lm cho n tr thnh ngi chp nhn gi nh phn tch chng 14. Doanh nghip in hnh c sc mnh th trng mt mc no , nhng sc mnh
NGUYN L KINH T HC Chng 8 c quyn nhm
th trng ca n khng ln n mc n c th c m t chnh xc l doanh nghip c quyn nh phn tch chng 15. Hay ni cch khc, doanh nghip in hnh trong nn kinh t ca chng ta c tnh cnh tranh khng hon ho. C hai dng th trng cnh tranh khng hon ho. c quyn nhm l th trng ch c mt vi ngi bn, mi ngi bn sn phm tng t hay ging ht sn phm ca ngi khc. Mt v d l th trng bng ten nt. V d khc l th trng du th: Mt vi nc Trung ng kim sot phn ln tr lng du m ca th gii. Cnh tranh c quyn l dng cu trc th trng trong c nhiu doanh nghip bn cc mt hng tng t, nhng khng ging ht nhau, v d th trng tiu thuyt, phim nh, a CD v tr chi in t. Trn th trng cnh tranh c quyn, mi doanh nghip c s c quyn v sn phm, nhng nhiu doanh nghip khc cng sn xut ra sn phm tng t v cnh tranh ginh git nhng khch hng nh nhau. Hnh 1 tm tt li bn dng cu trc th trng. Cu hi u tin l c bao nhiu doanh nghip trn th trng. Nu ch c mt doanh nghip th l th trng c quyn. Nu ch c vi doanh nghip, th l th trng c quyn nhm. Nu c nhiu doanh nghip, th chng ta cn t thm mt cu hi na: cc doanh nghip bn sn phm ging ht nhau hay khc bit? Nu cc doanh nghip ny bn sn phm khc bit th l th trng cnh tranh c quyn. Nu nhiu doanh nghip bn sn phm ging ht nhau th l th trng cnh tranh hon ho.
S lng doanh nghip? Nhiu doanh nghip Vi doanh nghip c quyn nhm Bng tennt, du th Sn phm phn bit Loi sn phm Sn phm nh nhau Cnh tranh hon ho La m, Sa
Mt doanh nghip
c quyn Nc my, Truyn hnh cp
Cnh tranh c quyn Tiu thuyt, Phim
Hnh 1. Bn dng cu trc th trng. Cc nh kinh t nghin cu t chc ngnh chia th trng thnh bn loi: c quyn, c quyn nhm, cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho. Tt nhin, thc t khng bao gi r rng nh l thuyt. Trong mt s trng hp, bn c th thy kh khn trong vic dng cu trc no m t tt nht mt th trng. V d khng c mt con s thn k no phn bit mt t v nhiu khi m s doanh nghip. (C phi khong mi hai cng ty bn xe hi M hin nay lm cho th trng l c quyn nhm hay cnh tranh hn? Cu tr li cn cha thng nht.) Tng t nh vy, khng c cch chc chn no quyt nh xem sn phm l phn bit hay ging ht nhau. (C phi cc thng hiu sa khc nhau thc s l mt khng? Mt ln na, cu tr li cng cn c tranh lun.) Khi phn tch th trng trong thc t, mi nh kinh t u phi nh cc bi hc v cu trc th trng v p dng bi hc nu chng t ra thch hp.
By gi th chng ta hiu nh kinh t nh ngha cc dng cu trc th trng nh th no v s i tip phn tch chng. Trong chng tip theo, chng ta s phn tch cnh tranh c quyn. Trong chng ny, chng ta nghin cu c quyn nhm. TH TRNG VI VI NGI BN Do th trng c quyn nhm ch c mt s ngi bn, nn c trng ca c quyn nhm l s cng thng gia hp tc v li ch c nhn. Cc nh c quyn nhm c li nht nu hp tc c vi nhau v hnh ng nh nh c quyn - sn xut s lng nh v bn hng ha vi gi cao hn chi ph cn bin. Nhng v mi nh c quyn nhm ch quan tm n li nhun ca mnh, nn tn ti nhng ng lc mnh m ngn cn mt nhm doanh nghip duy tr v th c quyn. V d v th trng nh quyn hiu v hnh vi ca cc nh c quyn nhm, chng ta hy xem xt mt th trng c quyn nhm ch c hai thnh vin, gi l th trng nh quyn. Nh quyn l hnh thc n gin nht ca c quyn nhm. Cc th trng c quyn nhm vi ba hay nhiu thnh vin hn cng gp phi cc vn tng t nh th trng nh quyn, do vy vic xem xt th trng nh quyn l im xut pht hu ch i vi chng ta. Chng ta hy tng tng ra mt th trn c hai c dn l Jack v Jill s hu cc ging nc sn xut nc sch. Vo th by hng tun, Jack v Jill quyt nh bm bao nhiu thng nc a ra th trn v bn vi gi th trng. n gin ha vn , chng ta gi nh Jack v Jill c th bm ln bao nhiu nc ty thch m khng mt chi ph g. Ngha l chi ph cn bin ca nc bng 0. Bng 1 cho thy biu cu v nc ca th trn. Ct u tin biu th tng lng cu, ct th hai cho bit mc gi. Nu hai ngi ch ging nc bn ra 10 thng, gi s l 110 la/thng. Nu h bn lng nc tng cng l 20 thng, gi s gim xung ch cn 100 la/thng v c nh vy. Nu v th t hai ct s liu ny, bn s c mt ng cu chun c dc m. Ct cui cng trong bng 1 cho bit tng doanh thu t vic bn nc. N bng lng bn nhn vi gi bn. Do khng mt chi ph bm nc, nn tng doanh thu ca hai nh sn xut ng bng tng li nhun ca h. By gi chng ta s xem xt cch t chc ngnh cp nc ca th trn nh hung n gi v lng cung v nc nh th no. Lng Gi Tng doanh thu (v tng li nhun) (thng) ( la) ( la) 0 120 0 10 110 1100 20 100 2000 30 90 2700 40 80 3200 50 70 3500 60 60 3600 70 50 3500 80 40 3200
90 100 110 120
30 20 10 0
2700 2000 1100 0
Bng 1. Biu cu v nc sch. Cnh tranh, c quyn v cc-ten Trc khi xem xt vn gi v lng nc hnh thnh t th trng nh quyn ca Jack v Jill nh th no, chng ta s tho lun qua v hai cu trc th trng hc: cnh tranh v c quyn. Trc ht chng ta tm hiu xem iu g s xy ra nu th trng nc l th trng cnh tranh hon ho. Trn th trng cnh tranh, cc quyt nh sn xut ca mi doanh nghip s lm cho gi c bng chi ph cn bin. Trn th trng nc, chi ph cn bin bng 0. Do vy trong iu kin cnh tranh, gi cn bng ca nc s bng 0 v lng cn bng s l 120 thng. Gi nc phn nh chi ph sn xut n v sn lng nc hiu qu c sn xut v tiu dng. By gi chng ta hy tm hiu hnh vi ca nh c quyn. Bng 1 cho thy tng li nhun c ti a ha ti mc sn lng bng 60 thng v gi bng 60 la/thng. Do vy, nh c quyn ti a ha li nhun s sn xut v nh gi ti mc ny. ng nh trng hp nh c quyn, gi bn cao hn chi ph cn bin. Kt qu ny khng c hiu qu, v lng nc sn xut v tiu dng thp hn mc c hiu qu i vi x hi l 120 thng. Vy iu g xy ra vi th trng nh quyn? Mt kh nng l Jack v Jill lin kt vi nhau, tha thun v lng nc cung ng v gi bn. S tha thun nh vy gia cc doanh nghip v sn lng v gi c c gi l s cu kt, cn nhm cc doanh nghip hnh ng thng nht gi l cc-ten. Khi mt cc-ten hnh thnh, th trng trn thc t ch do mt t chc c quyn cung ng v chng ta c th p dng phn tch ca chng 15. Ngha l nu Jack v Jill cu kt vi nhau, h tr thnh c quyn v n cho php h ti a ha tng li nhun m cc nh sn xut c th thu c t th trng. Hai nh sn xut ca chng ta s sn xut lng nc tng cng l 60 thng v bn vi gi 60 la/thng. Mt ln na, mc gi cao hn chi ph cn bin v kt cc ny khng c hiu qu i vi x hi. Cc-ten khng ch phi thng nht v tng sn lng, m cn phi tha thun v sn lng ca tng thnh vin. Trong trng hp ca chng ta, Jack v Jill phi tha thun v vic phn chia sn lng c quyn l 60 thng. Mi thnh vin ca cc-ten lun mun c th phn ln hn, v th phn ln hn hm li nhun cao hn. Nu Jack v Jill ng chia th trng thnh hai phn bng nhau, th mi ngi s sn xut 30 thng v bn vi gi l 60 la/thng, qua mi ngi thu c li nhun bng 1800 la. Trng thi cn bng ca th trng c quyn nhm Mc d cc nh c quyn nhm mun thnh lp cc-ten thu li nhun c quyn, nhng iu thng kh xy ra. Nh s tho lun sau y trong chng ny, cc o lut chng c quyn nghim cm s tha thun cng khai gia cc nh c quyn nhm. Ngoi ra, s bt ng gia cc thnh vin ca cc-ten v vic phn chia li nhun trn th trng nhiu khi
lm cho tha thun gia h khng th thc hin c. Do vy, chng ta s xem xt iu g xy ra nu nh Jack v Jill c quyt nh c lp v lng nc sn xut. u tin, mi ngi c th d on rng Jack v Jill s lin kt thnh nh c quyn v kt cc ny cho php ti a ha tng li nhun ca h. Tuy nhin, nu khng c s tha thun mang tnh rng buc no, kt cc c quyn khng th xy ra. bit ti sao, chng ta hy gi s rng Jack d on rng Jill ch sn xut 30 thng (mt na sn lng c quyn). Jack s lp lun nh sau: Ta cng c th sn xut 30 thng. Trong trng hp ny tng cng 60 thng nc c bn vi gi 60 la/thng. Li nhun ca ta l 1800 la (30 thng x 60 la/ mt thng). Nhng ta c th sn xut 40 thng. Trong trng hp ny c tng cng 70 thng nc c bn vi gi 50 la/thng. Li nhun ca ta l 2000 la (40 thng x 50 la/ mt thng). Tuy rng li nhun ca c th trng gim, nhng li nhun ca ring ta cao hn, v ta c th phn ln hn. Tt nhin l Jill cng c th lp lun nh th. Nu vy, c Jack v Jill cng cung 40 thng nc cho th trn. Tng lng bn ra s l 80 thng v gi gim xung cn 40 la mt thng. Nh vy, nu tng nh nh quyn theo ui li ch c nhn trong vic ra quyt nh sn xut, tng sn lng ca h s ln hn sn lng c quyn, gi bn s thp hn gi c quyn v tng li nhun thu c s t hn li nhun c quyn. Mc d l gc v li ch c nhn lm sn lng ca th trng nh quyn cao hn sn lng c quyn, nhng n khng thc y cc nh nh quyn t ti s phn b mang tnh cnh tranh. Chng ta hy xem iu g s xy ra nu cc nh nh quyn sn xut mi ngi 40 thng. Gi s l 40 la v mi nh c quyn nhm thu c li nhun bng 1600 la. Trong trng hp ny, l gc v li ch c nhn ca Jack dn n mt kt lun khc: Hin nay li nhun ca ta l 1600 la. Gi s ta tng sn lng ln 50 thng. Trong trng hp , c tng cng 90 thng c sn xut v bn vi gi 30 la mt thng. Nh vy li nhun ca ta ch l 1500 la. Thay v tng sn lng v lm gim gi, ta c li hn nu gi mc sn lng 40 thng. Kt cc m trong Jack v Jill mi ngi sn xut 40 thng ging nh mt loi cn bng no . Trong thc t, kt cc ny c gi l cn bng Nash (t theo tn nh kinh t John Nash). Cn bng Nash l tnh hung trong cc ch th kinh t tng tc vi nhau, mi ngi la chn mt chin lc tt nht cho mnh vi nhng chin lc m ngi khc chn cho trc. Trong trng hp ny, khi bit Jill sn xut 40 thng, th chin lc tt nht i vi Jack l sn xut 40 thng. Tng t nh vy, khi bit rng Jack sn xut 40 thng, th chin lc tt nht i vi Jill l sn xut 40 thng. Mt khi t c trng thi cn bng Nash, c Jack v Jill u khng c ng c a ra quyt nh khc. y l v d minh ha cho s cng thng gia hp tc v li ch c nhn. Cc nh c quyn nhm c li hn nu hp tc vi nhau t c kt cc c quyn. Song do theo ui li ch c nhn, h khng t c kt cc c quyn v ti a ha tng li nhun ca mnh. Cc nh c quyn nhm b cm d tng sn lng v c c th phn ln hn. V ai cng lm nh vy, nn sn lng tng v gi gim. ng thi, li ch c nhn cng khng y th trng n kt cc hon ton cnh tranh. Ging nh nh c quyn, cc nh c quyn nhm hiu rng vic tng sn lng s lm gim gi bn ca h. Do vy h dng li, ch khng lm nh cc doanh nghip cnh tranh sn xut n im m gi c bng chi ph cn bin.
Tm li, khi cc doanh nghip trong th trng c quyn nhm chn mc sn lng ti a ha li nhun, sn lng ca h s ln hn sn lng ca nh c quyn v nh hn sn lng trong th trng cnh tranh. Gi ca nh c quyn nhm thp hn gi c quyn, nhng cao hn gi cnh tranh (bng chi ph cn bin). Quy m ca th trng c quyn nhm nh hng n kt cc th trng nh th no Chng ta c th s dng nhng hiu bit v th trng nh quyn tho lun xem quy m ca th trng c quyn nhm tc ng nh th no n kt cc ca th trng. Gi s John v Joan khm ph ra ngun nc trong din tch t thuc s hu ca mnh v tham gia vo th trng c quyn nhm v nc sch ca Jack v Jill. Biu cu trong bng 1 khng thay i, nhng gi y c nhiu nh cung ng hn tha mn nhu cu ny. Vic tng s nh sn xut t hai ln bn nh hng nh th no n gi v lng nc trong th trn? Nu cc nh cung cp thit lp c mt cc-ten, h c th ti a ha tng li nhun bng cch sn xut mc sn lng c quyn v bn vi gi c quyn. Cng ging nh khi ch c hai nh cung cp, cc thnh vin ca cc-ten cn nht tr v sn lng ca mi ngi v tm cch no tha thun ny c hiu lc. Khi cc-ten tr nn ln hn, kh nng t c tha thun s kh khn hn. Vic t c v thc thi mt tha thun s kh hn khi quy m ca nhm tng ln. Nu cc nh c quyn nhm khng thit lp c cc-ten - c th lut chng c quyn khng cho php h lm iu - h s phi t mnh quyt nh sn lng nc. xem vic s nh cung cp tng nh hng nh th no n kt qu cui cng, chng ta hy phn tch quyt nh ca tng nh cung cp. bt k thi im no, mi ngi s hu ging u c th chn cch tng sn lng thm mt thng. i n quyt nh nh vy, ngi ch s hu ging phi so snh hai hiu ng sau: Hiu ng lng: Do gi cao hn chi ph cn bin, vic bn thm 1 thng nc ti mc gi hin hnh lm tng li nhun. Hiu ng gi: Vic tng sn lng lm tng lng nc bn ra, nhng li lm cho gi nc gim v lm gim li nhun tnh trn tt c cc thng khc. Nu hiu ng lng ln hn hiu ng gi, ngi s hu ging s tng sn lng. Nu hiu ng gi ln hn hiu ng lng, h s khng tng sn lng. (Trn thc t, vic ct gim sn lng c li hn trong trng hp ny.) Cc nh c quyn nhm tng sn lng ln n mc m hai hiu ng cn bin ny cn bng nhau, khi bit trc sn lng ca cc doanh nghip khc. By gi chng ta xem xt s lng doanh nghip trong ngnh c nh hng th no n phn tch cn bin ca mi nh c quyn nhm. S lng nh cung cp cng ln, th mi nh cung cp s t quan tm hn n nh hng ca mnh i vi gi c th trng. Nh vy khi quy m c quyn nhm tng ln, hiu ng gi yu i. Khi c quyn nhm tr nn qu ln, hiu ng gi bin mt hon ton, ch li hiu ng lng. Trong trng hp cc oan ny, mi doanh nghip trong c quyn nhm cn tng sn lng chng no gi cn ln hn chi ph cn bin. By gi chng ta c th thy rng th trng c quyn nhm ln thc cht l mt nhm cc doanh nghip cnh tranh. Doanh nghip cnh tranh ch cn quan tm n hiu ng lng khi ra quyt nh sn xut: Do doanh nghip cnh tranh l ngi chp nhn gi, hiu ng gi hon ton khng c. Nh vy, khi s lng nh cung cp trong th trng c quyn nhm
tng ln, th trng c quyn nhm ngy cng tr nn ging th trng cnh tranh. Khi , mc gi tin n chi ph cn bin v sn lng tin n mc hiu qu i vi x hi. Phn tch trn v c quyn nhm em li cho chng ta mt cch nhn mi v cc hiu ng ca thng mi quc t. Gi s Toyota v Honda l hai nh sn xut t duy nht Nht, Volkswagen v Mercedes Benz l cc nh sn xut t duy nht ca c, cn Ford v General Motors l cc nh sn xut t duy nht M. Nu cc quc gia ny cm thng mi v t, mi nc s c mt th trng nh quyn v t v kt cc th trng s khc xa so vi kt cc cnh tranh. Song nu c thng mi quc t, th trng t tr thnh th trng ton cu, v th trng c quyn nhm trong trng hp ny c su thnh vin. Bng cch cho php thng mi quc t lm tng s nh sn xut m ngi tiu dng c th la chn, s tng cng cnh tranh s lm cho gi gn chi ph cn bin hn. Nh vy, l thuyt v th trng c quyn nhm cn em li mt l do khc ngoi l do v li th so snh tho lun trong chng 3 l gii ti sao tt c cc nc u gt hi c nhiu mi li t nn thng mi t do. NGHIN CU TNH HUNG: OPEC V TH TRNG DU TH GII Cu chuyn ca chng ta v th trng nc sch trong th trn hon ton mang tnh h cu, nhng nu chng ta i nc thnh du, cn Jack v Jill thnh Iran v Iraq, cu chuyn tr nn gn vi hin thc hn. Phn ln du ca th gii c mt s t nc sn xut, ch yu Trung ng. Cc nc ny to thnh th trng c quyn nhm. Cc quyt nh ca h v lng du bm ln ging nh quyt nh ca Jack v Jill v lng nc khai thc. Cc nc khai thc phn ln du ca th gii thnh lp mt cc-ten, gi l T chc cc nc xut khu du m (OPEC). Khi thnh lp vo nm 1960, OPEC bao gm Iran, Iraq, Kuwait, Saudi Arabia v Venezuela. Vo nm 1973, c thm tm nc gia nhp l: Qatar, Indonesia, Libya, Cc tiu vng quc Arp thng nht, Algeria, Nigeria, Ecuador v Gabon. Cc nc ny kim sot khong 3/4 tr lng du th gii. Ging nh bt c cc-ten no, OPEC cng c gng lm tng gi sn phm ca h ln thng qua vic cng nhau ct gim sn lng. OPEC tm cch quy nh mc sn lng cho tng nc thnh vin. Vn m OPEC gp phi rt ging vn m Jack v Jill i mt trong cu chuyn ca chng ta. Cc nc OPEC mun gi gi du mc cao. Nhng mi nc thnh vin li c ng c tng sn lng chim c t trng cao hn trong tng li nhun. Cc thnh vin OPEC thng nht tr ct gim sn lng, nhng sau thng khng trung thnh vi mc tha thun (cheat on their agreement). OPEC thnh cng nht trong vic duy tr s hp tc v gi c cao trong giai on t 1973 n 1985. Gi du th tng t 2,64 la mt thng trong nm 1972 ln 11,17 la trong nm 1974 v sau l 35,10 la trong nm 1981. Nhng vo u thp k 1980, cc nc bt u tranh ci v sn lng du v OPEC khng duy tr c s hp tc c hiu qu na. Vo nm 1986, gi du th gim xung ch cn 12,52 la mt thng. Trong nhng nm 1990, cc thnh vin ca OPEC gp nhau hai nm mt ln, nhng cc-ten tht bi trong vic t c v thc thi cc tha thun. Phn ln cc thnh vin ca OPEC ra quyt nh c lp vi nhau v th trng du th gii c tnh cnh tranh cao. Hu nh trong sut thp k ny, gi du th ( loi tr nh hng ca lm pht) duy tr mc cha bng mt na mc gi m OPEC t c trong nm 1981. Song trong nm 1999, s hp
tc gia cc nc xut khu du m tr nn cht ch hn. Ch c thi gian mi chng t c tnh bn vng ca s hp tc mi ny. Kim tra nhanh: Nu cc thnh vin ca th trng c quyn nhm c th tha thun vi nhau v tng sn lng, th h s chn mc sn lng no? Nu cc nh c quyn nhm khng cng nhau hnh ng, m t mnh ra quyt nh sn xut, th h sn xut mc tng sn lng cao hn hay thp hn mc sn lng trong cu tr li ca bn cho cu hi trn? Ti sao? L THUYT TR CHI V KINH T HC V S HP TC Nh chng ta thy, cc nh c quyn nhm mun t c kt cc c quyn. Nhng iu ny i hi phi c s hp tc m nhiu khi kh c th duy tr. Trong phn ny, chng ta s xem xt k hn cc vn m mi ngi gp phi khi h mun hp tc, nhng kh c th hp tc vi nhau. phn tch kinh t hc ca s hp tc, chng ta cn hc thm mt cht v l thuyt tr chi. L thuyt tr chi nghin cu hnh vi ca con ngi trong cc tnh hung chin lc. y chng ta dng t chin lc ch tnh hung m trong khi ra quyt nh hnh ng, mi ngi u phi tnh n phn ng ca nhng ngi khc trc hnh ng ca mnh. Do s lng doanh nghip trong th trng c quyn nhm t, nn mi doanh nghip phi hnh ng mt cch chin lc. Mi doanh nghip bit rng li nhun khng ch ph thuc vo sn lng ca mnh, m cn ph thuc vo sn lng ca cc doanh nghip khc. Khi ra quyt nh sn xut, mi doanh nghip trong c quyn nhm cn tnh n quyt nh ca mnh nh hng nh th no n quyt nh sn xut ca cc doanh nghip khc. L thuyt tr chi khng cn thit hiu th trng cnh tranh hay c quyn. Trong th trng cnh tranh, cc doanh nghip u qu nh so vi th trng, nn s tng tc chin lc gia cc doanh nghip khng quan trng. Trong th trng c quyn, s tng tc chin lc khng c v th trng ch c mt doanh nghip. Nhng nh chng ta s thy, l thuyt tr chi rt hu ch cho vic tm hiu v hnh vi ca cc nh c quyn nhm. Mt tr chi c bit quan trng l th lng nan ca ngi t. Tr chi ny em li cho chng ta nhng hiu bit su sc v vic ti sao li kh duy tr c s hp tc. Rt nhiu ln trong i, ngi ta khng hp tc vi nhau ngay c khi s hp tc lm li cho tt c cc bn. c quyn nhm ch l mt v d trong s . Cu chuyn v th lng nan ca ngi t hm cha bi hc ph bin c th p dng cho bt c nhm ngi no m trong cc thnh vin ang tm cch hp tc vi nhau. Th lng nan ca ngi t Th lng nan ca ngi t l cu chuyn v hai phm nhn va b cnh st bt. Hy gi h l Bonnie v Clyde. Cnh st c chng c kt ti Bonnie v Clyde phm phi mt ti nh l mang sng nhng khng ng k. V ti ny, mi ngi s b kt n mt nm t. Ngoi ra, cnh st cn nghi ng rng h cng nhau thc hin mt v cp nh bng, nhng thiu chng c r rng quy kt ti ln ny cho h. Cnh st hi cung Bonnie v Clyde trong cc phng ring bit v tha thun vi tng ngi nh sau: Hin nay chng ti c th giam gi anh trong mt nm. Tuy nhin, nu anh nhn ti cp nh bng v t co ng phm, th anh s c min ti v tha bng. ng phm ca anh s
lnh n 20 nm t. Nhng nu c hai ngi cng nhn ti, th chng ti khng cn chng c v khng mt chi ph xt x v v vy mi anh s nhn mt bn n 8 nm t.
Quyt nh ca Bonnie Th nhn Bonnie b 8 nm t Th nhn Quyt nh ca Clyde Im lng Clyde b 20 nm t Clyde b 8 nm t Bonnie c t do Clyde b 1 nm t Clyde c t do Bonnie b 1 nm t Im lng Bonnie b 20 nm t
Hnh 2. Th lng nan ca ngi t. Trong cuc chi gia hai ngi b tnh nghi phm ti, bn n i vi mi ngi ph thuc vo quyt nh th nhn hay im lng ca bn thn anh ta cng nh ng phm. Nu Bonnie v Clyde - hai tn cp nh bng v lng tm - ch quan tm n bn n ca mnh, th theo bn h s hnh ng nh th no? H s th ti hay im lng? Hnh 2 cho bit s la chn ca h. Mi ngi t c hai chin lc: th nhn hoc im lng. Bn n m mi ngi t nhn c ph thuc vo chin lc anh ta chn v chin lc m ng phm ca anh ta chn. Hy xem quyt nh u tin ca Bonnie. Anh ta lp lun rng: Ta khng bit Clyde s lm g. Nu anh ta im lng, th chin lc tt nht ca ta l th nhn, v ta s c th thay v phi ngi t mt nm. Nu anh ta th nhn, chin lc tt nht ca ta vn l th nhn, v ta ch phi ngi t 8 nm, tt hn l phi ngi t 20 nm. Do vy, khng cn bit Clyde s lm g, tt nht l ta nn th ti. Theo ngn ng l thuyt tr chi, mt chin lc c gi l chin lc tri nu l chin lc tt nht cho mt u th, bt k chin lc ca u th kia l g. Trong trng hp ca chng ta, th nhn l chin lc tri i vi Bonnie. Anh ta s phi ngi t t hn nu th nhn, cho d Clyde s th nhn hay im lng. By gi chng ta hy xem xt quyt nh ca Clyde. Anh ta cng c s la chn ging nh ca Bonnie v lp lun hon ton tng t. Cho d Bonnie lm g, Clyde vn c th gim c thi gian ngi t bng cch th nhn. Ni cch khc, th nhn cng l chin lc tri i vi Clyde. Cui cng, c Bonnie v Clyde u th nhn, do vy c hai u ngi phi t 8 nm. Song y l kt cc bt li i vi c hai. Nu c hai cng im lng, h c th c li v mi ngi ch phi ngi t 1 nm do mang sng bt hp php. Do mi ngi ch theo ui li ch ring ca mnh, nn c hai ngi t to ra mt kt cc bt li cho mi ngi. thy vic duy tr s hp tc kh khn nh th no, chng ta hy tng tng ra rng trc khi cnh st bt gi Bonnie v Clyde, hai ngi tha thun vi nhau l s khng khai bo. R rng tha thun ny c li cho c hai ngi nu h trung thnh vi iu cam kt, v
mi ngi ch phi ngi t 1 nm. Nhng h c thc s im lng hay khng mc d tha thun s khng khai bo? Mt khi b hi cung ring bit, l gc ca li ch c nhn s chim u th v h s th nhn. S hp tc gia nhng ngi t kh c th duy tr, bi v s hp tc l v l nu ng trn quan im c nhn. c quyn nhm vi t cch th lng nan ca ngi t Th lng nan ca ngi t c quan h g vi th trng v cnh tranh khng hon ho? Ha ra l, tr chi m cc nh c quyn nhm thc hin nhm t c kt cc c quyn ging nh tr chi m hai ngi t lm trong th lng nan ca h. Chng ta hy xem xt mt th trng c quyn nhm c hai thnh vin l Iran v Iraq. C hai nc u bn du th. Sau thi gian thng lng ko di, hai nc tha thun l s gi sn lng mc thp gi cho gi du th gii mc cao. Sau khi tha thun v sn lng, mi nc phi quyt nh xem s hp tc v thc hin ng nh tha thun, hay pht l n v tng sn lng. Hnh 3 cho thy li nhun ca hai nc ph thuc vo chin lc m h la chn nh th no. Gi s bn l tng thng Iraq. Bn c th lp lun nh sau: Ta c th gi sn lng thp mc nh tha thun, hoc ta c th tng sn lng v bn nhiu du hn ra th trng th gii. Nu Iran trung thnh vi tha thun v gi sn lng mc thp, th nc ta s thu c 60 t la vi sn lng cao v 50 t la vi sn lng thp. Trong trng hp ny, Iraq c li hn vi mc sn lng cao. Nu Iran khng trung thnh vi tha thun v sn xut nhiu hn, th nc ta thu c 40 t la vi sn lng cao v 30 t la vi sn lng thp. Mt ln na, Iraq c li hn sn lng mc cao. Do vy, cho d Iran lm g, nc ta cng c li hn nu bi c tha thun v sn xut mc cao hn. Sn xut mc cao l chin lc tri i vi Iraq. Tt nhin, Iran cng lp lun tng t nh vy v do vy c hai nc cng sn xut mc cao. Kt qu l kt cc bt li (t lp trng ca Iran v Iraq) vi li nhun thp hn cho mi nc.
Quyt nh ca Iraq
Sn lng cao
Iraq thu 40 t la Iran thu 40 t la Iran thu 60 t la
Sn lng thp
Iraq thu 30 t la
Sn lng cao
Quyt nh ca Iran
Sn lng thp
Iraq thu 60 t la Iran thu 30 t la Iran thu 50 t la
Iraq thu 50 t la
Hnh 3. Tr chi c quyn nhm. Trong tr chi gia cc thnh vin ca th trng c quyn nhm, li nhun ca mi nh c quyn nhm ph thuc vo quyt nh sn xut ca chnh anh ta v ca nh c quyn nhm khc.
10
V d ny l gii ti sao cc nh c quyn nhm gp kh khn trong vic duy tr li nhun c quyn. Kt cc c quyn l hp l cho c th trng c quyn nhm, nhng mi nh c quyn nhm li c ng c gian ln. Cng ging nh li ch c nhn thc y phm nhn th ti trong th lng nan, li ch c nhn cng lm cho cc nh c quyn nhm gp kh khn trong vic duy tr kt cc hp tc vi sn lng thp, gi cao v li nhun c quyn. Cc v d khc v th lng nan ca ngi t Chng ta va thy th lng nan ca ngi t c th c dng tm hiu vn ca c quyn nhm. L gch ny cng c p dng cho rt nhiu trng hp khc. y, chng ta xem xt ba v d m trong li ch c nhn ngn cn s hp tc v dn n kt cc bt li i vi cc bn tham gia. Chy ua v trang. Chy ua v trang c nhiu im ging nh th lng nan ca ngi t. thy c iu ny, chng ta hy xem xt quyt nh ca hai nc - M v Lin X v vic nn ch to v kh mi hay gii tr qun b. Mi nc u mun c nhiu v kh hn, bi v kho v kh ln hn cho php c nh hng nhiu hn i vi cc vn ca th gii. Nhng mi nc cng mun c sng trong ho bnh, khng b v kh ca nc kia e do.
Quyt nh ca M (U.S.) V trang V trang Quyt nh ca Lin X Gii tr qun b M c ri ro Lin X c ri ro M an ton v mnh Lin X c ri ro v yu Lin X an ton Gii tr qun b M c ri ro v yu Lin X an ton v mnh M an ton
Hnh 4. Tr chi chy ua v trang. Trong tr chi gia hai nc, s an ton v sc mnh ca mi nc ph thuc vo c quyt nh ca n v vic c chy ua v trang khng v quyt nh ca nc kia. Hnh 4 minh ha cho cuc chi cht ngi. Nu Lin X tng cng kho v kh, nc M s c li hn nu lm theo v trnh b mt quyn lc. Nu Lin X chn cch gii tr qun b, M c li hn nu tng cng kho v kh, v nh vy M s mnh hn. i vi mi nc, tng cng kho v kh l chin lc tri. Do vy, mi nc u chn cch tip tc cuc chy ua v trang, a n kt cc bt li m trong c hai u gp phi ri ro. Trong sut thi k Chin tranh lnh, M v Lin X tm cch gii quyt vn ny thng qua cc cuc thng lng v tha thun v kim sot v kh. Cc vn m hai nc gp phi ging nh nhng vn ca nh c quyn nhm trong qu trnh duy tr
11
cc-ten. Ging nh nh c quyn nhm lp lun v sn lng, M v Lin X lp lun v s lng v kh m mi nc c php c. V ging nh cc-ten gp kh khn trong vic thc thi mc sn lng, c M v Lin X u s rng nc kia s gian ln i vi mi tha thun. Trong c hai tnh hung - chy ua v trang v c quyn nhm - ci l gch bt di bt dch ca li ch c nhn thc y cc bn tham gia hng ti mt kt cc khng mang tnh hp tc v khng c li cho mi bn. Qung co. Khi hai doanh nghip qung co thu ht cng mt khm khch hng, h gp phi nhng vn tng t nh trong th lng nan ca ngi t. V d chng ta hy xem xt quyt nh ca hai cng ty thuc l Marlboro v Carmel. Nu khng cng ty no qung co, th h chia i th trng. Nu c hai cng qung co, h cng chia i th trng, nhng vi li nhun thp hn v cng ty no cng mt chi ph qung co. Song nu mt cng ty qung co trong khi cng ty kia khng, cng ty qung co s thu ht c khch hng t cng ty cn li. Hnh 5 cho bit li nhun ca hai cng ty ph thuc vo hnh ng ca h nh th no. Bn c th thy rng qung co l chin lc tri i vi c hai cng ty. Nh vy, c hai cng ty u qung co, mc d c hai c li hn nu khng ai qung co. Mt cuc th nghim i vi l thuyt qung co ny c thc hin trong nm 1971, khi quc hi thng qua o lut cm qung co trn truyn hnh. Trc s ngc nhin ca nhiu nh quan st, cc cng ty thuc l khng s dng sc p chnh tr phn i o lut ny. Khi o lut c hiu lc, chi ph qung co gim xung v li nhun cc cng ty sn xut thuc l tng ln. N lm c iu m cc cng ty sn xut thuc l khng t mnh lm c: n gii quyt th lng nan ca ngi t bng cch p cc bn i n kt cc hp tc vi chi ph qung co thp v li nhun cao.
Quyt nh ca Marlboro Qung co Khng qung co Qung co Quyt nh ca Camel Khng qung co Marlboro thu 3 t la li nhun Camel thu 3 t la li nhun Marlboro thu 5 t la li nhun Camel thu 2 t la li nhun Camel thu 4 t la li nhun Marlboro thu 2 t la li nhun
Camel thu 5 t t la li nhun
Marlboro thu 4 t la li nhun
Hnh 5. Tr chi qung co. Trong tr chi gia cc doanh nghip bn nhng sn phm tng t, li nhun ca mi doanh nghip ph thuc vo quyt nh qung co ca chnh n v quyt nh qung co ca doanh nghip kia. Ngun lc cng ng. Trong chng 11 chng ta thy rng mi ngi c xu hng khai thc qu mc ngun lc cng ng. Chng ta c th coi y l mt v d v th lng nan ca ngi t. Gi s hai cng ty du la Exxon v Arco c cc ging du nm cnh nhau. Di cc ging du ny l mt m du chung tr gi 12 triu la. Vic khoan mt ging ht du ln tn
12
1 triu la. Nu mi cng ty khoan mt ging, mi cng ty s thu c mt na s du v kim c li nhun l 5 triu la (6 triu la doanh thu tr 1 triu la chi ph). Do m du l ngun lc cng ng, nn cc cng ty khng khai thc n mt cch hiu qu. Gi s rng cng ty no cng c kh nng khoan thm ci ging th hai. Nu cng ty no c hai trong ba ging, th cng ty c hai phn ba s du v li nhun l 6 triu la. Song nu cng ty no cng khoan thm ging th hai, hai cng ty li chia i lng du. Trong trng hp ny, cng ty no cng phi chu chi ph cho ging du th hai v li nhun ch cn l 4 triu la cho mi cng ty.
Quyt nh ca Exxon Khoan mt ging Khoan hai ging Khoan hai ging Quyt nh ca Arco Khoan mt ging Exxon thu 4 la triu li nhun Arco thu 4 triu la li nhun Exxon thu 6 triu la li nhun Exxon thu 3 triu la li nhun
Arco thu 6 triu la li nhun
Arco thu 3 triu la l i nhun
Exxon thu 5 triu la li nhun Arco thu 5 triu la li nhun
Hnh 6. Tr chi ngun lc cng ng. Trong tr chi gia cc cng ty bm du trn cng mt m, li nhun m mi cng ty thu c ph thuc vo s ging du m n khoan v s ging du do cng ty kia khoan. Hnh 6 ch ra tr chi ny. Vic khoan hai ging du l chin lc tri ca mi cng ty. Mt ln na, ch li c nhn ca hai u th dn h ti kt cc bt li. Th lng nan ca ngi t v phc li x hi Th lng nan ca ngi t m t rt nhiu tnh hung trong cuc sng v n ch ra rng s hp tc rt kh duy tr, thm ch ngay c khi s hp tc lm li cho c hai bn. R rng l tnh trng thiu hp tc l vn cho nhng ai ang trong tnh hung . Nhng c phi l mt vn i vi ton x hi khng? Cu tr li cn ph thuc vo tnh hung c th. Trong mt s trng hp, im cn bng khng hp tc c hi cho ton x hi v ngi chi. Trong tr chi chy ua v trang c minh ha trong hnh 4, c M v Lin X u ri vo tnh trng ri ro. Trong tr chi v ngun lc cng ng trong hnh 6, cc ging khoan thm ca Arco v Exxon l s lng ph hon ton. Trong c hai trng hp, x hi u c li hn nu hai u th t c kt cc hp tc. Tri li trong trng hp cc nh c quyn nhm c gng duy tr li nhun c quyn, s thiu hp tc li c li cho c x hi. Kt cc c quyn c li cho cc nh c quyn nhm, nhng c hi cho ngi tiu dng. Nh chng ta thy ln u tin trong chng 7, kt cc cnh tranh l tt nht cho x hi, v n ti a ha tng thng d. Khi cc nh c quyn nhm khng hp tc c vi nhau, sn lng ca h s gn mc ti u hn. Hay ni cch khc, bn tay v hnh dn dt th trng phn b ngun lc c hiu qu ch khi th trng mang tnh cnh tranh v th trng ch cnh tranh khi cc doanh nghip trn th trng khng hp tc c vi nhau.
13
Tng t nh vy, chng ta hy xem xt trng hp cnh st hi cung hai nghi phm. S khng hp tc gia cc phm nhn l tt v cnh st kt ti c nhiu ti phm hn. Th lng nan ca ngi t l s nan gii i vi ngi t, nhng li l iu tt i vi nhng ngi khc. Ti sao i khi mi ngi li hp tc c vi nhau Th lng nan ca ngi t cho thy rt kh hp tc vi nhau. Nhng phi chng l iu khng th thc hin? Khng phi ton b ti phm u khai ra ng phm ca mnh khi b cnh st hi cung. Cc cc-ten thnh thong vn duy tr c cc tha thun mang tnh cu kt, d cho ng lc c nhn c kh nng gy tr ngi. L do thng thy l gii ti sao nhng ngi tham gia cuc chi c th gii quyt th lng nan ca ngi t l h tham gia chi khng phi mt ln, m nhiu ln. bit ti sao s hp tc li d dng thc thi hn trong cc tr chi lp li, chng ta hy quay li tr chi ca hai nh nh quyn Jack v Jill. Hy nh li rng Jack v Jill u mun duy tr kt cc c quyn, trong mi ngi sn xut 30 thng nc, nhng li ch c nhn y h ti im cn bng trong mi ngi sn xut 40 thng nc. Hnh 7 minh ha cho tr chi ca h. Vic sn xut ti mc 40 thng nc l chin lc tri ca mi ngi tham gia cuc chi ny. Hy tng tng ra rng Jack v Jill c gng thnh lp mt cc-ten. ti a ha tng li nhun, h tha thun vi nhau v kt cc hp tc trong mi ngi sn xut 30 thng. Song nu Jack v Jill ch chi c mt ln, th khng ai c ng c trung thnh vi tha thun k kt - li ch c nhn thi thc h gian ln v sn xut 40 thng nc. By gi gi s rng Jack v Jill bit h tham gia vo tr chi lp li hng tun. Khi a ra cc tha thun ban u v vic gi sn lng mc thp, h bit iu g s xy ra nu mt bn bi c. V d, h tha thun rng mt khi mt bn bi c v sn xut mc 40 thng, th c hai s sn xut 40 thng mi mi. Hnh pht ny d dng c thc thi v nu mt bn sn xut mc cao, bn kia c l do lm ng nh th.
Quyt nh ca Jack Bn 40 thng nc Bn 40 thng nc Quyt nh ca Jill Bn 30 thng nc Jack thu 1.600 la li nhun Jill thu 1,600 $ li nhun Jack thu 2.000 la li nhun Jill thu 1.500 la li nhun Bn 30 thng nc Jack thu 1.500 la li nhun Jill thu 2.000 la li nhun Jack thu 1.800 la li nhun Jill thu 1.800 la li nhun
Hnh 7. Tr chi c quyn nhm gia Jack v Jill. Trong tr chi gia Jack v Jill, li nhun t vic kinh doanh nc ca mi ngi ph thuc vo c lng nc m anh ta mun bn v lng nc m ngi kia mun bn.
14
S e do ca hnh pht ny c th l tt c nhng g cn thit duy tr s hp tc. Mi ngi u bit rng bi c s lm tng li nhun t 1800 la ln 2000 la. Nhng khon li nhun ny ch tn ti c trong mt tun. Sau , li nhun gim xung cn 1600 la v gi mc . Chng no nhng ngi tham gia cuc chi cn tnh n li nhun trong tng lai, h cn b qua li nhun thu c mt ln do bi c. Nh vy trong tr chi lp li th lng nan ca ngi t, hai ngi chi hon ton c kh nng t c kt cc hp tc. NGHIN CU TNH HUNG: CUC THI U TRONG S LNG NAN CA NGI T Gi s bn ang chi tr th lng nan ca ngi t vi mi ngi b thm vn trong mt phng ring. Ngoi ra, hy tng tng ra rng bn chi nhiu ln, ch khng phi mt ln. S im ca bn khi kt thc cuc chi bng tng s nm t. Bn mun s im ny cng nh cng tt. Bn s chi theo chin thut no? Bn bt u bng vic th ti hay im lng? Hnh ng ca ngi kia nh hng th no n cc quyt nh ca bn v vic th ti trong ln tip sau. Th lng nan ca ngi t lp li nhiu ln l mt tr chi kh phc tp. khuyn khch s hp tc, cc u th phi trng pht nhau nu khng hp tc. Tuy nhin, chin lc c m t trong cc-ten nc sch ca Jack v Jill - bi c mi mi mi khi ngi chi kia bi c - khng c tnh v tha cho lm. Trong tr chi lp li nhiu ln, chin lc cho php u th quay v kt cc hp tc sau khi khng hp tc thng c a chung hn. bit chin lc no tt nht, nh khoa hc chnh tr Robert Axelrod t chc mt cuc thi u. u th mun tham gia tr chi phi gi n mt chng trnh my tnh c thit k chi tr chi th lng nan lp li ca ngi t. Sau , mi chng trnh s chi tr chi vi cc chng trnh khc. Ngi chin thng l chng trnh nhn s nm ngi t t nht. Ngi chin thng ha ra li l ngi i theo chin lc n gin gi l n ming tr ming. Theo chin lc n ming tr ming, u th nn bt u bng s hp tc, sau lm iu m u th kia lm trong ln trc. Nh vy, u th n ming tr ming hp tc cho n khi u th kia bi c; anh ta bi c cho n khi u th kia hp tc tr li. Ni theo cch khc, chin lc ny bt u bng thi thn thin, trng pht u th khng hp tc v tha th cho anh ta khi iu kin cho php. Trc s ngc nhin ca Axelrod, chin lc n gin ny c hiu qu tt hn tt c cc chin lc phc tp khc m mi ngi gi n. Chin lc n ming tr ming c mt lch s lu di. y thc cht l chin lc trong kinh thnh i mt con mt ly mt con mt, i mt chic rng ly mt chic rng. Cuc thi u trong th lng nan ca ngi t gi rng y c th l quy lut n gin, c hiu qu tham gia mt s tr chi trong cuc sng. Kim tra nhanh: Hy k li th lng nan ca ngi t. Hy lp mt bng ch ra cc quyt nh ca ngi t v l gii xem kt cc no c th xy ra. Th lng nan ca ngi t dy chng ta iu g v th trng c quyn nhm? CHNH SCH CNG I VI C QUYN NHM Mt trong Mi nguyn l ca kinh t hc trong chng mt ni rng trong mt s trng hp, chnh ph c th ci thin kt cc th trng. Vic p dng nguyn l ny i vi th
15
trng c quyn nhm l iu ng nhin. Nh chng ta thy s hp tc gia cc nh c quyn nhm c th gy bt li i vi ton x hi v n dn ti mc sn lng qu thp trong khi mc gi li qu cao. chuyn s phn b ngun lc gn hn ti im ti u ca x hi, cc nh hoch nh chnh sch nn tm cch buc doanh nghip trn th trng c quyn nhm cnh tranh, ch khng phi cu kt vi nhau. Chng ta hy tm hiu xem cc nh hoch nh chnh sch x l vn ny nh th no v cc im tranh ci pht sinh trong lnh vc chnh sch cng cng. Hn ch thng mi v lut chng c quyn Mt trong nhng cch ngn cn s hp tc l s dng lut. Thng thng, quyn t do k kt hp ng l phn ct yu ca nn kinh t th trng. Doanh nghip v h gia nh s dng hp ng t chc hot ng trao i m cc bn cng c li. H da vo h thng to n nhm bo m cho hp ng c hiu lc. Vy m trong nhiu th k qua, cc quan to Anh v M cho rng nhng tha thun gia cc i th cnh tranh v vic ct gim sn lng v tng gi mu thun vi li ch cng cng. V th, h khng chp nhn hiu lc ca cc tha thun nh vy. o lut chng c quyn Sherman nm 1890 quy nh v thc thi chnh sch ny: Mi hp ng, tha thun kt hp di dng t rt hoc theo cch khc, hay m mu, nhm hn ch bun bn hay thng mi gia cc bang, hoc vi nc ngoi, u b coi l phi php... Bt k ngi no c quyn ha hoc tm cch c quyn ha, tm cch kt hp hay c m mu vi mt hoc mt s ngi khc c quyn ha bt c lnh vc bun bn hay thng mi no gia cc bang hay vi nc ngoi, u b kt ti l c hnh vi xu v b pht khng qu 50 ngn la, hoc b b t khng qu mt nm, hay b pht di c hai hnh thc nu theo quyt nh ca to n. o lut Sherman a tha thun gia cc nh c quyn nhm t ch khng c hiu lc ln thnh m mu phm ti. o lut Clayton trong nm 1914 tng cng cho cc o lut chng c quyn. Theo o lut ny, nu mt ngi c th chng minh rng anh ta b hi bi mt tha thun phi php nhm hn ch thng mi, th ngi ny c th khi kin v c n b gp ba ln mc thit hi m anh ta phi chu. Mc ch ca quy tc pht gp ba ln tn tht l khuyn khch cc v kin t nhn chng li m mu ca cc nh c quyn nhm. Ngy nay, c B t php M v cc bn t nhn u c quyn a ra cc v kin php l thc thi cc o lut chng c quyn. Nh tho lun trong chng 15, cc o lut ny c dng ngn chn nhng v sp nhp dn n sc mnh qu ln ca mt doanh nghip duy nht. Ngoi ra, chng cn c s dng ngn chn cc nh c quyn nhm hp tc theo cch lm cho th trng ca h km cnh tranh hn. NGHIN CU TNH HUNG: C IN THAI PHI PHP Cc doanh nghip trong th trng c quyn nhm c ng c mnh m cu kt vi nhau, nhm ct gim sn lng, tng gi v tng li nhun. Nh kinh t v i ca th k 18 Adam Smith nhn thc rt r kh nng xy ra tht bi th trng ny. Trong cun Ca ci ca cc dn tc, ng vit rng, Nhng ngi kinh doanh cng mt mt hng him khi gp
16
nhau, nhng cc cuc i thai ca h li thng kt thc bng mt m mu chng li cng chng, hoc mt mu no tng gi. Chng ta hy xem xt mt v d hin i v cuc i thai m A. Smith nhc ti. l on trch t cuc i thai gia hai gim c ca hai hng hng khng trong nhng nm u ca thp k 1980. C in thai c ng trn t Thi bo New York ngy 24 thng 2 nm 1983. Robert Crandall l ch tch ca hng American Airlines v Howard Putnam l ch tch ca hng Braniff Airways. Cradall: Ti ngh tht ngu xun... nu c ngi y m m doanh thu ca nhau v chng kim c mt la li nhun no c. Putnam: ng c gi g cho ti khng? Cradall: C, ti c mt gi cho ng. Hy tng gi v ca ng ln 20%. Ti s tng gi ca ti trong bui sng hm sau. Putnam: Robert, nhng chng ta... Cradall: ng s kim c nhiu tin hn, v ti cng vy. Putnam: Chng ta khng c trao i v vic nh gi u! Cradall: , Howard. Chng ta c th ni vi nhau v bt c iu g m chng ta thch. Putnam ng: o lut chng c quyn Sherman cm cc gim c ca cc doanh nghip cnh tranh ni chuyn vi nhau v vic n nh gi. Khi Howard a cun bng v cuc i thai ny cho B t php, B t php khi t chng li Robert Crandall. Hai nm sau, Crandall v B t php t c quyt nh trong Crandall phi hn ch cc mi quan h ca mnh trong hot ng kinh doanh, bao gm c vic lin h vi vin chc ca cc hng hng khng khc. B t php ni rng cc yu cu nu ra trong quyt nh ny s bo v s cnh tranh trong ngnh hng khng thng qua vic ngn chn American v Crandall c nhng hnh vi c quyn ha ngnh dch v hng khng phc v hnh khch trn bt c tuyn bay no thng qua vic trao i vi cc i th cnh tranh v gi c dch v hng khng. Tranh lun v lut chng c quyn Theo thi gian, phn ln s tranh ci xoay quanh vn cc dng hnh vi m lut chng c quyn cn nghim cm. Phn ln nh bnh lun nht tr rng tha thun nh gi gia cc doanh nghip cnh tranh l phi php. Song cc o lut chng c quyn c s dng kt n mt s hot ng kinh doanh c nh hng khng r rng. y chng ta hy xem xt ba v d. C nh gi bn l. Mt v d v th on kinh doanh gy nhiu tranh ci l c nh gi bn l, cn c gi l thng mi cng bng. Chng ta hy tng tng ra rng Superduper Electronics bn my VCR cho cc ca hng bn l vi gi 300 la. Nu Superduper yu cu cc i l bn l bn vi gi 350 la, th n b coi l c nh gi bn l. Bt c nh bn l no bn vi gi thp hn 350 la u vi phm hp ng vi Superduper. Mi nghe qua, tha thun c nh gi bn l c v nh chng li cnh tranh v do gy hi cho x hi. Ging nh tha thun gia cc thnh vin ca mt cc-ten, n ngn cn cc nh bn l cnh tranh v gi. V l do ny, to n thng coi tha thun c nh gi bn l l vi phm lut chng c quyn.
17
Nhng cc nh kinh t ng h vic c nh gi bn l vi hai l do. Th nht, h cho rng n khng nhm lm gim cnh tranh. Nu Superduper Electronics c sc mnh th trng mc no , n c th s dng sc mnh ny thng qua gi bn bun, ch khng cn thng qua tha thun c nh gi bn l. Hn na, Superduper khng c l do g hn ch cnh tranh gia cc nh bn l. D nhin, nu mt cc-ten cc nh bn l bn c t hn nhm cc nh bn l cnh tranh, Superduper s b thit hi nu cc nh bn l ca n l mt cc-ten. Th hai, cc nh kinh t cho rng tha thun c nh gi bn l c mt mc tiu hp php. C th Superduper mun nh bn l cung cp cho khch hng mt phng trng by d chu v mt i ng bn hng thnh tho. Nh vy khi khng c tha thun c nh gi bn l, mt s khch hng c th tn dng dch v ca mt ca hng bit v cc c tnh quan trng ca VCR v mua VCR vi gi r hn nh bn l khng cung cp dch v ny. Trong chng mc no , dch v tt l mt hng ha cng cng gia nhng ngi bn l bn VCR ca Superduper. Nh chng ta tho lun trong chng 11, khi mt ngi cung ng hng ha cng cng, nhng ngi khc c th s dng n m khng phi tr tin. Trong trng hp ny, cc nh bn l bn r hn sng nh dch v m cc nh bn l khc cung cp, dn n tnh trng lng cung v dch v t hn mc mong mun. Tha thun c nh gi bn l l mt cch Superduper gii quyt vn s dng m khng tr tin ny. V d v tha thun c nh gi bn l minh ha cho mt nguyn l quan trng: nhng th on kinh doanh c v ngn cn cnh tranh trn thc t li c th phc v cho cc mc ch hp php. Nguyn tc ny li lm cho vic vn dng lut chng c quyn tr nn kh khn hn nhiu. Nhng nh kinh t, lut s v quan ta chu trch nhim thc thi cc o lut ny phi lm r loi hnh vi no m chnh sch cng cng nn cm v chng ngn tr cnh tranh v lm gim phc li kinh t. Thng thng, y l mt vic kh khn. Bn ph gi (Predatory Pricing). Cc doanh nghip c sc mnh th trng thng dng sc mnh tng gi ln trn mc cnh tranh. Nhng cc nh hoch nh chnh sch bao gi quan tm n vic cc doanh nghip c sc mnh th trng nh gi qu thp cha? Cu hi ny l trng tm ca cuc tranh ci th hai v chnh sch chng c quyn. Chng ta hy tng tng ra rng hng hng khng ln gi l Coyote Air nm c quyn trn mt tuyn bay no . Sau Roadrunner Express gia nhp v chim 20 phn trm th trng, ch li cho Coyote 80 phn trm. chng li s cnh tranh ny, Coyote bt u gim gi v xung. Mt s nh phn tch vn chng c quyn lp lun rng hnh ng ca Coyote c th chng li cnh tranh: vic gim gi l nhm y Roadrunner ra khi th trng Coyote chim li v th c quyn, sau tng gi ln. Hnh vi nh vy gi l bn ph gi. Mc d vic nh gi kiu chim ot thng c nhc n trong cc v kin tng chng c quyn, nhng mt s nh kinh t nghi ng lp lun ny v tin rng vic nh gi kiu chim ot him khi xy ra v c l khng bao gi l mt chin lc kinh doanh c li. Ti sao? cuc chin gi c y c i th ra khi th trng, gi c phi thp hn chi ph. Vy khi Coyote bt u bn v r v chu l, n nn c nhiu chuyn bay hn, v gi thp hn s thu ht nhiu khch hng hn. Ngoi ra, Roadrunner c th p li hnh ng kiu n cp ca Coyote bng vic ct gim s chuyn bay. Kt qu l Coyote phi chu hn 80 phn trm tn tht v t Roadrunner vo v th tt tn ti trong cuc chin gi c. Ging nh
18
trong cc bc tranh bim ha c v Roadrunner v Coyote, k cp phi gnh chu nhiu thit hi hn con mi. Cc nh kinh t cn tip tc tranh ci v vic liu cch nh gi kiu n cp c cn c cc nh hoch nh chnh sch chng c quyn quan tm khng. Nhiu vn khc nhau vn cha c gii p. Cch nh gi kiu n cp c phi l mt chin lc kinh doanh c li khng? Nu c th khi no? To n c th bit trng hp gim gi no mang tnh cch tranh v bi vy c li cho ngi tiu dng, cn khi no l n cp khng? Khng c cu tr li d dng cho nhng cu hi ny. Bn km. V d th ba v th on kinh doanh gy tranh ci l hp ng bn km. Gi s Makemoney Movies sn xut c hai phim mi l Cuc chin tranh gia cc v sao v Hamlet. Nu Makemoney bn cho cc rp chiu phim c hai phim vi mt gi duy nht, ch khng bn ring, th nh sn xut phim ny b coi l bn km hai sn phm ca n. Khi th on bn km phim c a ra xt x to n, to n ti cao M nghim cm th on ny. To n lp lun nh sau: gi s rng b phim Cuc chin tranh gia cc v sao l b phim thnh cng rc r, trong khi Hamlet l b phim ngh thut khng c li. Nh vy nh sn xut phim s dng cu cao v b phim Cuc chin tranh gia cc v sao buc cc rp chiu phim phi mua b phim Hamlet. C v nh sn xut phim s dng th on bn km nh mt cng c m rng sc mnh th trng. Tuy nhin, nhiu nh kinh t nghi ng lp lun ny. Chng ta hy tng tng ra rng cc rp chiu phim sn sng tr 20.000 la cho b phim Cuc chin tranh gia cc v sao v khng mun tr la no cho b phim Hamlet. Khi s tin nhiu nht m cc rp chiu tr cho c hai b phim l 20.000 la - ng bng s tin m h tr cho b phim Cuc chin tranh gia cc v sao. Vic bt buc mt rp chiu chp nhn b phim khng c gi tr g vi t cch mt phn ca thng v ny khng lm tng s sn sng thanh ton ca rp chiu. Makemoney khng th tng cng sc mnh th trng ca mnh ch n gin bng cch gn hai b phim ny vi nhau. Nhng ti sao th on bn km li tn ti? C kh nng rng y l mt dng phn bit gi. Gi s c hai rp chiu phim. Rp Thnh ph ng tr 15.000 la cho b phim Cuc chin tranh gia cc v sao v 5.000 la cho b phim Hamlet. Rp t nc th ngc li: h sn sng tr 5.000 la cho b phim Cuc chin tranh gia cc v sao v 15.000 la cho b phim Hamlet. Nu Makemoney nh gi ring bit hai b phim, chin lc tt nht ca n s l 15.000 la mi b phim. V mi rp s quyt nh ch chiu mt phim. Nhng nu Makemoney gn hai b phim vi nhau, n c th t gi 20.000 la cho hai b phim. Nh vy, nu cc rp khc nhau nh gi cc b phim khc nhau, th th on bn km c th cho php hng phim tng li nhun bng cch nh gi c gi gn st vi tng mc sn sng thanh ton ca ngi mua. Bn km hin vn cn l th on kinh doanh gy nhiu tranh ci. Lp lun ca to n ti cao rng vic bn km cho php doanh nghip m rng sc mnh th trng sang cc mt hng khc l khng c c s vng chc, t nht di dng n gin nht ca n. Nhng cc nh kinh t ang pht trin l thuyt hon thin hn l gii ti sao th on bn km li ngn cn cnh tranh. Vi kin thc kinh t hin c ca chng ta, vic bn km c hi cho c x hi hay khng vn cha r rng.
19
NGHIN CU TNH HUNG: V KIN CNG TY MICROSOFT V kin chng c quyn quan trng v gy tranh ci nhiu nht trong nhng nm gn y l v kin ca chnh ph M chng li cng ty Microsoft vo nm 1998. V ny chc chn khng thiu kch tnh. y l cuc sc gia mt trong nhng ngi giu nht hnh tinh (Bill Gates) v mt trong nhng c quan quyn lc nht th gii (B t php M). Ngi bin h cho chnh ph l nh kinh t xut chng (Gio s trng MIT Franklin Fisher). Ngi bin h cho Mirosoft l nh kinh t xut sc khng km (Gio s trng MIT Richard Schmalensee). Mi quan tm y l tng lai ca mt trong nhng cng ty c gi tr ln nht th gii (Microsoft), kinh doanh mt trong nhng ngnh tng trng nhanh nht trong nn kinh t (phn mm my tnh). Vn trung tm trong v Microsoft l vn bn km - c th l, Microsoft c c php gn trnh duyt Internet vo h iu hnh Microsoft khng. Chnh ph cho rng Microsoft gn hai sn phm ny vi nhau m rng sc mnh th trng ca mnh trn th trng h iu hnh my tnh sang th trng khng lin quan (cc trnh duyt Internet). Chnh ph lp lun rng vic cho php Microsoft gn nhng sn phm nh vy vo h iu hnh cn tr cc cng ty phn mm mi nh Nestcape gia nhp th trng v cung cp sn phm mi. p li, Microsoft ch ra rng vic a cc tnh nng mi vo cc sn phm c l mt phn ca tin b cng ngh. Ngy nay, xe hi c gn stereo v iu ho nhit , nhng th m trc y c bn ring l, v my nh gn sn n chiu. iu ny ng vi cc h iu hnh my tnh. Theo thi gian, Microsoft a thm cc tnh nng mi vo Windows m trc kia chng l cc sn phm c lp. Cch lm nh vy lm cho my tnh d s dng hn v ng tin cy hn, v ngi tiu dng c th tin rng cc cu phn tng thch vi nhau. Microsoft cho rng vic tch hp cng ngh Internet l mt bc t nhin tip theo. Mt im bt ng c lin quan n quy m sc mnh th trng ca Microsoft. Khi bit rng 80 phn trm my tnh c nhn mi s dng h thng iu hnh Microsoft, chnh ph lp lun rng cng ty c sc mnh c quyn qu ln v ang tm cch tng cng sc mnh ny. Microsoft p li rng, th trng phn mm lun lun thay i v rng Microsoft Windows ang phi chu sc p t cc i th cnh tranh, v d h iu hnh Apple Mac v Linux. N cn ch ra rng gi m n t ra cho Windows - khong 50 la, hay ch bng 3 phn trm gi ca chic my tnh thng thng - l bng chng cho thy sc mnh th trng ca n rt hn ch. Trong khi cun sch ny bt u c in, kt qu cui cng ca v Microsoft vn cha c. Trong thng 11 nm 1999, cng t vin ta s thm kt lun rng Microsoft c sc mnh th trng qu ln v lm dng quyn lc ny. Tuy nhin, cn nhiu vn cha c gii p. Quyt nh ca to s thm c ng vng trong to phc thm khng? Nu c, chnh ph s c bin php g chn chnh tnh hnh? N c iu chnh nhng thay i trong cc thit k ca h iu hnh Windows trong tng lai khng? Liu n c chia Microsoft ra thnh cc cng ty nh hn v c tnh cnh tranh cao hn khng? Cu tr li cho nhng cu hi ny s quyt nh b mt ca th trng phn mm trong nhng nm ti y. Kim tra nhanh: Cc loi tha thun no l phi php i vi cc doanh nghip? Ti sao ngi ta li tranh ci v lut chng c quyn?
20
KT LUN Cc nh c quyn nhm mun hnh ng nh nh c quyn, nhng li ch c nhn li y h ti gn th trng cnh tranh hn. Do vy, nh c quyn nhm cui cng c th trng ging nh nh c quyn hoc i th cnh tranh, ty theo s doanh nghip trong c quyn nhm v cc doanh nghip ny cnh tranh vi nhau mc no. Cu chuyn v th lng nan ca ngi t cho thy cc nh c quyn nhm kh duy tr s hp tc trong khi s hp tc em li ch li ln nht cho h. Cc nh hoch ch chnh sch iu chnh hnh vi ca nh c quyn nhm thng qua lut chng c quyn. Phm vi ca cc o lut nh vy hin cn gy tranh ci. Mc d th on c nh gi gia cc doanh nghip r rng lm gim phc li kinh t v nn c coi l phi php, nhng mt s th on kinh doanh t ra l lm gim cnh tranh li c nhng mc ch rt hp php. V vy, cc nh hoch nh chnh sch nn cn thn khi s dng sc mnh ln lao ca cc o lut chng c quyn t ra cc gii hn cho hnh vi ca doanh nghip. TM TT Cc nh c quyn nhm ti a ha tng li nhun ca h bng cch hnh lp cc-ten v hnh ng ging nh nh c quyn. Nhng nu cc nh c quyn nhm ra quyt nh sn lng mt cch c lp, kt qu s l sn lng cao hn v gi thp hn so vi kt cc c quyn. S lng doanh nghip trong c quyn nhm cng ln, lng v gi cng gn vi kt cc ca th trng cnh tranh. Th lng nan ca ngi t cho thy rng li ch c nhn c th ngn cn mi ngi duy tr s hp tc vi nhau, mc d s hp tc c li cho c hai bn. L gc t th lng nan ca ngi t c th p dng trong nhiu trng hp, bao gm c cc cuc chy ua v trang, qung co, vn ngun lc cng ng v c quyn nhm. Cc nh hoch nh chnh sch s dng lut chng c quyn ngn chn nh c quyn s dng cc th on lm gim cnh tranh. Vic vn dng lut ny c th a n nhiu tranh ci, bi v c mt s hnh vi t ra lm gim cnh tranh, nhng trong thc t li c mc ch kinh doanh chnh ng.
CC THUT NG C BN Cc-ten Cnh tranh c quyn Cu kt Chin lc tri c quyn nhm Cartel Monopolistic competition Collusion Dominant strategy Oligopoly
21
L thuyt tr chi Th lng nan ca ngi t Trng thi cn bng Nash
Game theory Prisoners dilemma Nash equilibrium
22
CHNG 9 CNH TRANH C QUYN
Bn vo mt hiu sch mua mt cun sch d nh s c trong k ngh ti. Trn gi sch, bn tm thy truyn thn b ca John Grisham, truyn git gn ca Stephen King, truyn lng mn ca Danielle Steel, hi k ca Frank McCourt v cn nhiu loi sch khc. Khi bn chn mt cun v mua n, th trng m bn ang tham gia thuc loi no? Mt mt, th trng sch c v mang tnh cnh tranh. Khi tm kim trn gi sch, bn c th thy rt nhiu tc gi v nh xut bn cnh tranh nhau thu ht s ch ca bn. Mt ngi mua trn th trng ny c hng ngn sn phm cnh tranh nhau chn la. V bi v mi ngi c th tham gia th trng bng cch vit v xut bn sch, nn ngnh kinh doanh sch khng c li lm. C mi tiu thuyt gia c tr nhun bt cao, th c hng trm tc gi khc ang cnh tranh vi anh ta. Mt khc, th trng sch c v nh c quyn. Bi v mi cun sch l duy nht, nn cc nh xut bn c nhiu kh nng nh gi bn. Ngi bn trong th trng ny l ngi nh gi, ch khng phi ngi chp nhn gi. V qu tht, gi sch cao hn chi ph cn bin rt nhiu. V d gi ca mt cun tiu thuyt ba cng khong 25 la, trong khi chi ph in thm mt cun cha n 5 la. Trong chng ny, chng ta nghin cu nhng th trng va c c im ca th trng cnh tranh, va c im ca th trng c quyn. Loi cu trc th trng ny c gi l cnh tranh c quyn. Th trng cnh tranh c quyn c nhng c im nh sau: Nhiu ngi bn: C nhiu doanh nghip cnh tranh nhau thu ht cng mt nhm khch hng. Phn bit sn phm: Mi doanh nghip sn xut mt sn phm d t cng khc i cht so vi sn phm ca cc doanh nghip khc. Nh vy, thay v l ngi chp nhn gi, mi doanh nghip phi i mt vi mt ng cu dc xung. Gia nhp t do: Cc doanh nghip c th gia nhp hoc rt khi th trng m khng c bt k tr ngi no. Nh vy, s doanh nghip c iu chnh cho n khi li nhun kinh t bng khng. Ch cn suy ngh mt cht thi, chng ta nh ra mt danh sch di nhng th trng c cc thuc tnh nh trn: sch, a CD, phim, tr chi in t, nh hng, cc bui hc n piano, bnh, g, v.v... Ging nh c quyn nhm, cnh tranh c quyn l cu trc th trng nm gia cnh tranh v c quyn. Nhng c quyn nhm v cnh tranh c quyn li khc hn nhau. c quyn nhm lch khi cnh tranh hon ho trong chng 14 bi v th trng ch c mt s t ngi bn. S lng nh cc nh cung cp lm cho s cnh tranh khc nghit kh din ra v nhng tng tc chin lc gia h tr nn c tm quan trng c bit. Tri li trong cnh tranh c quyn, c nhiu ngi bn trn th trng v mi ngi trong s h c quy m nh so vi th trng. Th trng cnh tranh c quyn lch khi cnh tranh hon ho bi v mi ngi bn a ra mt sn phm khc nhau i cht. CNH TRANH VI CC SN PHM PHN BIT
NGUYN L KINH T HC Chng 9 Cnh tranh c quyn
tm hiu v th trng cnh tranh c quyn, trc tin chng ta xem xt cc quyt nh ca mt doanh nghip ring l. Sau , chng ta s xem xt iu g xy ra trong di hn, khi cc doanh nghip gia nhp hoc rt khi ngnh. Tip theo, chng ta so snh trng thi cn bng trong cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho nh xem xt trong chng 14. Cui cng, chng ta tm hiu xem kt cc trong cc th trng cnh tranh c quyn c li cho ton x hi khng. Doanh nghip cnh tranh c quyn trong ngn hn Doanh nghip trong th trng cnh tranh c quyn ging nh c quyn theo nhiu kha cnh. Do sn phm ca n khc sn phm ca cc doanh nghip khc, nn n phi i mt vi ng cu dc xung. (Tri li, doanh nghip cnh tranh hon ho i mt vi ng cu nm ngang ti mc gi th trng.) Nh vy, doanh nghip cnh tranh c quyn tun theo nguyn tc ca nh c quyn ti a ha li nhun: N chn mc sn lng m ti doanh thu cn bin bng chi ph cn bin v s dng ng cu tm ra mc gi tng ng vi sn lng .
(a) DN c li nhun Gi
MC ATC
Gi Tng chi ph bnh qun
Li nhun
Cu
MR
0 Sn lng ti a ha li nhun Sn lng
(b) DN b thua l Gi Tng chi ph bnh qun Gi Thua l
MC
ATC
Cu
MR
0 Sn lng ti thiu ha thua l Sn lng
Hnh 1. Cc nh cnh tranh c quyn trong ngn hn. Ging nh nh c quyn, nh cnh tranh c quyn ti a ha li nhun bng cch sn xut mc sn lng m ti doanh thu cn bin bng chi ph cn bin. Doanh nghip trong phn (a) c li nhun v ti mc sn lng ny, gi cao hn chi ph bnh qun. Doanh nghip trong phn (b) b thua l v ti mc sn lng ny, gi thp hn chi ph bnh qun.
Hnh 1 v ng chi ph, ng cu v ng doanh thu cn bin ca hai doanh nghip in hnh, trong cc ngnh cnh tranh c quyn khc nhau. Trong c hai phn ca hnh v ny, mc sn lng ti a ha li nhun l mc m ti ng doanh thu cn bin ct ng chi ph cn bin. Hai phn trong hnh v ny cho thy cc kt cc khc nhau v li nhun ca doanh nghip. Trong phn (a), do gi cao hn chi ph bnh qun, nn doanh nghip thu c li nhun. Trong phn (b), gi thp hn chi ph bnh qun. Trong trng hp ny, doanh nghip b thua l v iu tt nht m n c th lm c l ti thiu ha mc thua l. Tt c nhng iu ny u quen thuc vi chng ta. Doanh nghip cnh tranh c quyn la chn mc gi v sn lng ging nh nh c quyn. Trong ngn hn, hai loi cu trc th trng ny ging nhau. Trng thi cn bng di hn Cc tnh hung m t trong hnh 1 khng ko di. Khi doanh nghip ang c li nhun, nh trong phn (a), cc doanh nghip mi c ng c gia nhp th trng. S gia nhp ny lm tng s lng sn phm m ngi tiu dng c th la chn, do lm gim cu ca mi doanh nghip ang tn ti trn th trng. Ni mt cch khc, li nhun khuyn khch s gia nhp v s gia nhp lm ng cu ca cc doanh nghip hin c dch chuyn sang tri. Do cu ca cc doanh nghip hin c gim, nn h thu c t li nhun hn. Ngc li, khi ang b thua l nh trong phn (b), cc doanh nghip trong th trng c ng c ri khi ngnh. Do mt s doanh nghip ri b th trng, nn ngi tiu dng c t sn phm hn la chn. S gim bt s lng doanh nghip c tc dng m rng cu i vi cc doanh nghip cn li trn th trng. Ni cch khc, s thua l khuyn khch cc doanh nghip ri b th trng v s ri b lm dch chuyn ng cu ca cc doanh nghip cn li trong ngnh sang phi. Do cu ca cc doanh nghip cn li tng, nn s doanh nghip c li nhun ngy cng tng (tc s thua l gim). Qu trnh gia nhp v ri b ngnh tip din cho n khi cc doanh nghip trn th trng kim c li nhun kinh t bng 0. Hnh 2 m t im cn bng di hn. Mt khi th trng t c im cn bng ny, cc doanh nghip mi khng c ng c gia nhp, cn cc doanh nghip hin c khng c ng c ri b th trng. Cn ch rng ng cu trong hnh v va chm vo ng chi ph bnh qun. V mt ton hc, chng ta ni rng hai ng ny tip tuyn vi nhau. Chng phi tip xc vi nhau khi s gia nhp v ri b ngnh y li nhun kinh t n 0. Do li nhun trn tng n v hng ha bng mc chnh lch gia gi (xc nh trn ng cu) v chi ph bnh qun, nn li nhun ti a ch bng 0 nu hai ng ny ch chm vo nhau, ch khng ct nhau.
Gi
MC ATC
P=ATC
MR
Sn lng ti a ha li nhun
Cu Sn lng
Hnh 2. Nh cnh tranh c quyn trong di hn. Trong th trng cnh tranh c quyn, nu cc doanh nghip hin c thu c li nhun, doanh nghip mi s gia nhp ngnh, lm dch ng cu ca cc doanh nghip hin c sang tri. Tng t nh vy, nu cc doanh nghip hin c b thua l, mt s doanh nghip s ri b th trng v ng cu ca cc doanh nghip cn li dch chuyn sang phi. Do s dch chuyn ny ca ng cu, doanh nghip cnh tranh c quyn cui cng nm trong cn bng di hn nh trn hnh v. Trong trng thi cn bng di hn, gi bng chi ph bnh qun v cc doanh nghip hin c thu c li nhun bng 0. Tm li, hai c tnh ca trng thi cn bng di hn trn th trng cnh tranh c quyn l: Ging nh trong th trng c quyn, gi cao hn chi ph cn bin. Kt lun ny c c l v vic ti a ha li nhun i hi doanh thu cn bin bng chi ph cn bin v do ng cu dc xung, doanh thu cn bin thp hn gi c. Ging nh trong th trng cnh tranh, gi bng chi ph bnh qun. Kt lun ny c c l v s gia nhp v ri b ngnh t do lm li nhun kinh t bng 0. c tnh th hai cho thy cnh tranh c quyn khc vi c quyn nh th no. Do nh c quyn l ngi bn duy nht i vi sn phm khng c hng ha thay th gn, nn n c th kim li nhun kinh t dng ngay c trong di hn. Tri li, do c s gia nhp t do vo th trng cnh tranh c quyn, li nhun kinh t ca doanh nghip trong dng th trng ny b p xung ti 0. Cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho
(a) Doanh nghip cnh tranh c quyn Gi Markup
MC P
ATC
Chi ph cn bin
MR
Sn lng Quy m hiu qu
Cu Sn lng
D tha nng lc (b) Doanh nghip cnh tranh hon ho Gi
MC ATC P = MR
ng cu
P = MC
Sn lng = quy m hiu qu
Sn lng
Hnh 3. Cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho. Phn (a) ch ra trng thi cn bng di hn ca th trng cnh c quyn, cn phn (b) ch ra trng thi cn bng di hn trn th trng cnh tranh hon ho. y c hai im khc bit. (1) Doanh nghip cnh tranh hon ho sn xut ti quy m hiu qu vi chi ph bnh qun c ti thiu ha. Ngc li, doanh nghip cnh tranh c quyn sn xut thp hn mc hiu qu. (2) Gi bng chi ph cn bin trong cnh tranh hon ho, nhng gi cao hn chi ph cn bin trong cnh tranh c quyn. Hnh 3 so snh trng thi cn bng di hn trong th trng cnh tranh c quyn vi trng thi cn bng di hn trong th trng cnh tranh hon ho. (Chng 14 tho lun v trng thi cn bng trong th trng cnh tranh hon ho.) C hai im khc nhau ng ch gia cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho: d tha nng lc sn xut v thng s. Nng lc sn xut tha. Nh chng ta va thy, s gia nhp v rt khi ngnh y doanh nghip trong th trng cnh tranh c quyn n im tip xc gia ng cu v ng chi ph bnh qun. Phn (a) ca hnh 3 cho thy mc sn lng im ny nh hn mc ti thiu ha chi ph bnh qun. Nh vy trong cnh tranh c quyn, cc doanh nghip sn xut trn on dc xung ca ng chi ph bnh qun. Theo gic ny, cnh tranh c quyn khc hn cnh tranh hon ho. Nh phn (b) trong hnh 3 cho thy, s gia nhp t do vo th trng cnh tranh y cc doanh nghip ti vic sn xut ti im c chi ph bnh qun ti thiu. Mc sn lng cho php ti thiu ha chi ph bnh qun c gi l quy m hiu qu ca doanh nghip. Trong di hn, cc doanh nghip cnh tranh hon ho sn xut ti quy m hiu qu, trong khi cc doanh nghip cnh tranh c quyn sn xut t hn mc ny. Cc doanh nghip trong cnh tranh c quyn u b coi l c nng lc sn xut tha. Ni mt cch khc, khng ging nh doanh nghip cnh tranh hon ho, doanh nghip cnh tranh c quyn c th tng sn lng v gim chi ph sn xut bnh qun. nh gi cao hn chi ph cn bin. im khc bit th hai gia cnh tranh c quyn v cnh tranh hon ho l mi quan h gia gi v chi ph cn bin. i vi doanh nghip cnh tranh nh trong phn (b) ca hnh 3, gi bng chi ph cn bin. i vi doanh nghip cnh tranh c quyn nh trong phn (a), gi cao hn chi ph cn bin bi v doanh nghip lun c sc mnh th trng. Vic nh gi cao hn chi ph cn bin c ph hp vi s t do gia nhp v li nhun bng 0 khng? iu kin li nhun kinh t bng 0 ch m bo rng gi bng chi ph bnh qun. N khng m bo rng gi bng chi ph cn bin. Thc ra trong trng thi cn bng di hn, cc doanh nghip cnh tranh c quyn hot ng trn on dc xung ca ng chi ph bnh qun v do vy chi ph cn bin phi nh hn chi ph bnh qun. Nh vy bng chi ph bnh qun, gi phi ln hn chi ph cn bin. Trong mi quan h ny gia gi v chi ph bnh qun, chng ta thy c mt s khc nhau c bn trong hnh vi ca nh cnh tranh hon ho v nh cnh tranh c quyn. Gi s bn phi hi mt doanh nghip cu hi sau: Anh c mun nhn thy thm mt khch hng i vo v sn sng mua hng ti mc gi hin hnh khng? Doanh nghip cnh tranh hon ho s tr li l n khng quan tm. V gi ng bng chi ph cn bin, li nhun t vic bn thm mt sn phm bng 0. Ngc li, doanh nghip cnh tranh c quyn rt mun c thm mt
khch hng na. Do gi cao hn chi ph cn bin, mi n v tiu th tng thm ti mc gi nim yt u mang li nhiu li nhun hn. Ni theo cch ni c, th cc th trng cnh tranh c quyn l th trng m ngi bn gi thip chc mng ging sinh cho ngi mua. Cnh tranh c quyn v phc li x hi Kt cc ca th trng cnh tranh c quyn c phi l ng mong mun i vi c x hi khng? Cc nh hoch nh chnh sch c th ci thin kt cc khng? Cc cu hi ny khng c cu tr li n gin. Nguyn nhn gy ra tnh phi hiu qu l vic y gi ln mc cao hn chi ph cn bin. Do gi c cao, mt s khch hng nh gi hng ha cao hn chi ph cn bin (nhng nh hn gi c) khng mua c hng ha . Nh vy, doanh nghip cnh tranh c quyn gy ra khon mt khng i vi x hi do cch nh gi c quyn. Chng ta bit tnh phi hiu qu ny ln u tin khi tho lun v c quyn trong chng 15. Mc d kt cc trn khng ng mong mun so vi kt cc tt nht trong gi bng chi ph cn bin, nhng cc nh hoch nh chnh sch khng d dng gii quyt vn ny. m bo vic nh gi theo chi ph cn bin, cc nh hoch nh chnh sch phi qun l tt c cc doanh nghip sn xut hng ha khc nhau. Do nhng sn phm nh vy rt ph bin trong nn kinh t, nn gnh nng hnh chnh ca s iu chnh qu ln. Thm vo , khi iu chnh cc nh cnh tranh c quyn, ngi ta cng phi i mt vi tt c nhng vn ny sinh trong qu trnh iu chnh th trng c quyn. c bit, vic buc phi gim gi xung mc chi ph cn bin lm cho cc nh cnh tranh c quyn thua l, v h c li nhun kinh t bng khng. gip h tip tc kinh doanh, chnh ph phi b l cho h. Thay v tng thu ti tr cho cc khon tr cp ny, cc nh hoch nh chnh sch c th quyt nh rng tt hn ht l sng vi tnh phi hiu qu ca kiu nh gi cnh tranh c quyn. Mt khc, cnh tranh c quyn khng c hiu qu i vi x hi l v s lng doanh nghip trn th trng khng phi l con s l tng. Ngha l c th c qu nhiu hoc qu t ngi tham gia th trng. Mt cch tip cn vn ny l xem xt cc ngoi ng gn vi s gia nhp. Mi khi mt doanh nghip mi xem xt vic tham gia th trng vi sn phm mi, n s ch quan tm n li nhun c th kim c. Nhng s gia nhp ca n vn gy ra hai ngoi ng: nh hng a dng ha sn phm: V ngi tiu dng nhn c mt s thng d tiu dng t vic c thm sn phm mi, s gia nhp ca doanh nghip mi em li ngoi ng tch cc i vi ngi tiu dng. nh hng nh cp th trng: V cc doanh nghip khc mt khch hng v li nhun khi c s gia nhp ca doanh nghip mi, nn s gia nhp ca doanh nghip mi gy ra ngoi ng tiu cc i vi doanh nghip hin c. Nh vy trong th trng cnh tranh c quyn c c ngoi ng tch cc v tiu cc gn vi s gia nhp ca cc doanh nghip mi. Th trng cnh tranh c quyn c th c qu nhiu hoc qu t sn phm, ty thuc vo ch ngoi ng no ln hn. C hai ngoi ng ny u gn vi cc iu kin ca cnh tranh c quyn. nh hng ngoi hin a dng ha sn phm xut pht t vic doanh nghip mi a ra sn phm khc vi cc doanh nghip hin c. nh hng ngoi hin nh cp th trng xut hin v cc doanh nghip nh gi cao hn chi ph cn bin v v vy lun mun bn nhiu hng ha hn.
Ngc li, do cc doanh nghip cnh tranh hon ho sn xut hng ha ging ht nhau v nh gi bng chi ph cn bin, nn cc ngoi ng ny khng tn ti trong cnh tranh hon ho. Cui cng, chng ta ch c th kt lun rng th trng cnh tranh c quyn khng c c cc c tnh phc li ng mong mun ca th trng cnh tranh hon ho. Nh vy, bn tay v hnh khng c kh nng m bo rng tng thng d c ti a ha trong th trng cnh tranh c quyn. Song do tnh phi hiu qu khng r rng v kh xc nh, nn chnh sch cng cng khng d dng ci thin kt cc th trng. Kim tra nhanh: Hy nu ba thuc tnh then cht ca cnh tranh c quyn. Hy v v bng th ch ra trng thi cn bng di hn ca th trng cnh tranh c quyn. Trng thi cn bng ny khc trng thi cn bng ca th trng cnh tranh hon ho nh th no. PHN C THM: Tnh trng d tha nng lc sn xut c phi l vn x hi khng? Nh chng ta thy, doanh nghip cnh tranh c quyn sn xut lng hng di mc ti thiu ha chi ph bnh qun. Ngc li, cc doanh nghip trong th trng cnh tranh hon ho buc phi sn xut ti mc ti thiu ha chi ph bnh qun. So snh ny gia cnh tranh hon ho v cnh tranh c quyn dn mt s nh kinh t trong qu kh ti lun im cho rng tnh trng d tha nng lc sn xut ca cc i th cnh tranh c quyn l ngun gc gy ra tnh trng khng c hiu qu. Ngy nay, cc nh kinh t hiu rng tnh trng d tha nng lc sn xut ca cc i th cnh tranh c quyn khng c tc dng trc tip trong vic nh gi phc li kinh t. Khng c l do g x hi mun tt c cc doanh nghip sn xut mc ti thiu ca chi ph bnh qun. Chng hn, chng ta hy xem xt mt nh xut bn. Vic sn xut mt cun tiu thuyt c th tn mt khon chi ph c nh 50.000 la (thi gian ca tc gi) v chi ph bin i 5 la mi cun (chi ph in n). Trong tnh hung ny, chi ph bnh qun ca mt cun sch gim khi s lng sch tng v chi ph c nh c phn b cho ngy cng nhiu n v sch hn. Chi ph bnh qun c ti thiu ha bng cch in s lng sch v hn. Nhng vic sn xut mt s sch v hn l hon ton v ngha i vi x hi. Tm li, cc i th cnh tranh c quyn c nng lc sn xut d tha, nhng thc t ny khng ni vi chng ta nhiu iu v tnh cht ng mong mun ca kt cc th trng QUNG CO Trong nn kinh t hin i, hu nh khng c ngy no chng ta khng b di nhng qu bom qung co. Mi khi c mt t bo, xem ti vi hay ang li xe trn ng cao tc, bn u b doanh nghip no tm cch thuyt phc bn mua sn phm ca h. Nhng hnh vi nh vy l mt thuc tnh t nhin ca th trng cnh tranh c quyn. Khi bn sn phm phn bit v t gi cao hn chi ph cn bin, mi doanh nghip u c ng c qung co nhm thuyt phc ngy cng nhiu ngi mua sn phm ca h. Mc qung co thay i ng k gia cc sn phm. Cc doanh nghip bn hng tiu dng c s phn bit cao nh dc phm thng dng, nc hoa, nc gii kht, dao co ru, cc mn n sng lm t ng cc v thc n cho ch thng chi t 10 n 20 phn trm doanh thu cho qung co. Cc doanh nghip bn sn phm chuyn dng cho cng nghip nh my
khoan, v tinh vin thng thng li chi rt t cho qung co. Cn nhng doanh nghip bn hng ha ging nhau nh la m, lc hay du th khng chi mt ng no cho qung co. i vi c x hi, chi tiu cho qung co chim ti 2 phn trm tng doanh thu ca cc doanh nghip, tc vo khong 100 t la. Qung co c rt nhiu hnh thc. Khong mt na chi ph qung co c dnh cho vic qung co trn bo ch v khong mt phn ba cho qung co trn ti vi hay radio. Phn cn li dnh cho nhiu dng tip cn khch hng khc, nh gi th trc tip, bng qung co c ln v c cc qu khinh kh cu n mng nm mi. Cuc tranh lun v qung co C phi x hi ang lng ph ngun lc cho qung co khng? Hoc c phi qung co ang phc v mt mc ch ng qu khng? Rt kh a ra nhn nh v gi tr x hi ca qung co v c nhiu cuc tranh ci nng bng gia cc nh kinh t. Chng ta hy xem xt c hai mt ca cuc tranh lun ny. Ph phn qung co. Nhng ngi ph phn qung co cho rng cc doanh nghip qung co tc ng vo s thch ca mi ngi. Phn ln qung co c tnh cht tm l, ch khng c tc dng cung cp thng tin. V d chng trnh qung co trn truyn hnh v mt loi nc gii kht. N thng khng cho ngi xem bit gi c v cht lng ca sn phm. Thay vo , n li chiu cnh mt nhm ngi ang vui v trong mt ba tic ngoi bi bin vo mt ngy nng m p tri. Trong tay h l nhng lon nc gii kht. Mc tiu ca chng trnh qung co ny l truyn ti mt thng ip v thc (nu khng mun ni l khng r rng): Bn cng c th c nhiu b bn v hnh phc nh th, ch cn bn dng nc gii kht ca chng ti. Nhng ngi ph phn cho rng cch qung co ny to ra s thm mun m l ra mi ngi khng c. Nhng ngi ph phn cng cho rng qung co cn ngn cn cnh tranh. Cc hot ng qung co thng tm cch thuyt phc ngi tiu dng rng sn phm khc nhau nhiu hn mi ngi tng. Bng cch to ra thc v s phn bit sn phm v nui dng s trung thnh vi nhn mc, qung co lm cho ngi mua t quan tm hn n s chnh lch gi gia cc hng ha tng t. Vi ng cu co gin t hn, cc doanh nghip c th y gi ln cao hn nhiu so vi chi ph cn bin. ng h qung co. Nhng ngi ng h qung co li cho rng cc doanh nghip qung co nhm cung cp thng tin cho ngi tiu dng. Qung co thng tin v gi c ca hng ha c em ra bn, s tn ti ca sn phm mi v a ch ca cc ca hng bn l. Thng tin ny gip khch hng c s la chn tt hn v hng ha nh mua, do nng cao hiu qu phn b ngun lc ca th trng. Nhng ngi ng h qung co cng cho rng qung co gp phn thc y cnh tranh. Do qung co cho php khch hng bit nhiu thng tin hn v cc doanh nghip trn th trng, nn h c th tn dng s chnh lch gi d dng hn. Nh vy, cc doanh nghip c t sc mnh th trng hn. Thm vo , qung co cn cho php cc doanh nghip mi d gia nhp th trng hn, v n to cho doanh nghip mi mt phng tin thu ht khch hng ca nhng doanh nghip hin c.
Theo thi gian, cc nh hoch nh chnh sch tha nhn rng qung co c kh nng lm th trng cnh tranh hn. V d quan trng l s iu chnh mt s ngnh ngh nh lut s, bc s v dc s. Trong qu kh, nhng ngi lm cc ngh ny thnh cng trong vic thuyt phc chnh quyn bang cm qung co trong lnh vc ca h vi l do l qung co khng mang tnh chuyn mn. Song trong nhng nm gn y, to n li kt lun rng tc dng ch yu ca nhng bin php hn ch qung co ny l lm gim cnh tranh. Do vy, h lt li nhiu o lut c dng cm nhng ngi hnh ngh trong nhng lnh vc ny qung co. NGHIN CU TNH HUNG: QUNG CO V GI MT KNH Qung co c tc ng nh th no i vi gi hng ha? Mt mt, qung co lm cho ngi tiu dng ngh rng hng ha khc bit nhau nhiu hn thc t. Nu ng nh vy, n s lm cho cc th trng t cnh tranh hn v ng cu ca cc doanh nghip tr nn t co gin hn, dn ti vic cc doanh nghip nh gi cao hn. Mt khc, qung co c th gip khch hng tm ra doanh nghip c gi bn hp dn nht. Trong trng hp ny, qung co lm cho th trng cnh tranh hn v ng cu ca doanh nghip co gin hn, dn n gi c gim. Trong mt bi bo ng trn Tp ch php lut v kinh t nm 1972, nh kinh t Lee Benham kim nghim c hai gi thuyt ny v qung co. Trong nhng nm 1960, chnh quyn bang M thc thi cc o lut rt khc nhau v hot ng qung co ca cc bc s nhn khoa. Mt s tiu bang cho php qung co mt knh v khm mt. Nhng rt nhiu tiu bang li nghim cm iu . V d lut ca bang Frolida quy nh rng: S l phi php nu mt ngi, doanh nghip, hay cng ty...qung co trc tip hay gin tip di bt k hnh thc no v gi c hay tr gp ca knh thng hay knh thuc, hoc v bt c mt dch v nhn khoa no... Lut ny c ban hnh l bo v sc kho, s an ton v phc li ca cng chng... Cc bc s nhn khoa chuyn nghip ng h nhit thnh nhng hn ch ny v qung co. Benham s dng s khc nhau gia lut ca cc bang nh mt thc nghim t nhin kim nh hai cch nh gi trn v qung co. Kt qu tht ng kinh ngc. Trong nhng bang cm qung co, gi bnh qun ca mt i mt knh l 33 la. (Con s ny khng nh nh chng ta tng; v n l gi ca nm 1963, khi m cc loi gi c u thp hn by gi rt nhiu. chuyn i gi ca nm 1963 ra gi hin nay, chng ta phi nhn vi 5.) nhng bang khng cm qung co, gi bnh qun l 26 la. Nh vy, qung co lm gim gi bnh qun 20 phn trm. Trn th trng mt knh, v c l l rt nhiu th trng khc, qung co thc y cnh tranh v lm gim gi cho khch hng.
Qung co vi t cch tn hiu cht lng Rt nhiu dng qung co em li thng tin khng r rng v sn phm c qung co. Chng ta hy xem doanh nghip gii thiu mn n sng mi lm t ng cc. Cch qung co in hnh l hnh nh mt din vin c thu nhp cao ang n mn v anh ta tht ln rng mn n mi tuyt diu lm sao. Cch qung co ny thc s em li bao nhiu thng tin?
Cu tr li: nhiu hn l bn ngh. Nhng ngi ng h qung co lp lun rng thm ch ngay khi qung co t ra cha ng thng tin t i, th thc ra n cng cho ngi tiu dng bit iu g v cht lng sn phm. S sn sng thanh ton mt khon tin ln cho qung co t thn n l mt tn hiu bo cho ngi tiu dng bit v cht lng sn phm c qung co. Chng ta hy xem xt vn m hai doanh nghip Post v Kellogg phi i mt. Mi cng ty u c mt cng thc ch bin mn ng cc mi v s bn vi gi 3 la mt hp. cho mi vic c n gin, chng ta gi nh rng chi ph cn bin sn xut bng 0, nn s tin 3 la chnh l li nhun. Mi cng ty bit rng nu b ra 10 triu la qung co, n s thu ht c 1 triu khch hng nm th mn . V cc cng ty u bit rng nu ngi tiu dng thch mn ng cc mi, h s mua nhiu ln, ch khng phi mt ln. Chng ta hy xem xt quyt nh ca Post trc. Da vo kt qu nghin cu th trng, Post bit rng mn ng cc mi ca h ch thuc loi xong. Mc d qung co cho php n bn cho 1 triu khch hng, nhng ngi tiu dng s nhn ra y khng phi l mn n ngon v khng mua na. Post quyt nh rng chng ng b ra 10 triu la cho qung co thu c 3 triu doanh thu. Do , n khng qung co. N s yu cu u bp ca mnh tm ra mt cng thc khc. Nhng Kellogg bit rng mn n ca mnh rt ngon. Mi ngi nm th s mua mi thng mt hp trong nm ti. Nh vy 10 triu la qung co s em li doanh thu 36 triu la. Vic qung co y t ra c li v Kellogg c sn phm tt, khin cho ngi tiu dng mua nhiu ln. Nh vy, Kellogg s qung co. Chng ta xem xt hnh vi ca hai cng ty v by gi hy xem xt hnh vi ca ngi tiu dng. Chng ta bt u vi gi nh ngi tiu dng c xu hng nm th loi mn ng cc mi khi n c qung co. Nhng hnh vi ny c hp l khng? Ngi tiu dng c nn nm th mt mn ng cc ch v ngi sn xut qung co n khng? Trn thc t, vic ngi tiu dng nm th mn ng cc mi c qung co c th hon ton hp l. Trong cu chuyn ca chng ta, ngi tiu dng quyt nh nm th mn ng cc mi ca Kellogg v cng ty ny qung co. Kellogg em mn ng cc ra qung co v n bit rng sn phm ca mnh hon ton tt, trong khi Post khng qung co v bit rng sn phm ca mnh thuc loi xong. Bng vic sn sng qung co, Kellogg a ra tn hiu v cht lng mn ng cc ca mnh cho ngi tiu dng. Hon ton c th gi nh rng khch hng ngh Nu cng ty Kellogg sn sng b ra nhiu tin nh th qung co mn ng cc ny, hn n phi ngon lm. iu ng ngc nhin nht v l thuyt qung co ny nhn mnh rng ni dung qung co khng quan trng. Kellogg a ra tn hiu v cht lng sn phm ca mnh bng cch sn sng chi cho qung co. iu m qung co ni ln khng quan trng bng vic ngi tiu dng bit rng qung co rt tn km. Ngc li, hot ng qung co r tin li khng c hiu qu trong vic pht ra tn hiu v cht lng ca sn phm cho ngi tiu dng. Trong v d ca chng ta, nu chi ph cho chin dch qung co nh hn 3 triu la, c Post v Kellogg s dng n a mn ng cc mi ra th trng. Do c mn ng cc ngon v xong cng c qung co, ngi tiu dng khng suy lun c v cht lng ca mn ng cc mi qua vic n c qung co. Theo thi gian, ngi tiu dng hiu ra v b qua s qung co r tin .
10
L thuyt ny gii thch ti sao cc doanh nghip tr nhiu tin cho cc din vin ni ting sn xut cc chng trnh qung co, m b ngoi t ra khng em li mt thng tin no ht. Thng tin khng nm trong ni dung qung co, m ch hm cha trong s tn ti v chi ph ca n. Thng hiu Qung co gn b cht ch vi s tn ti ca cc thng hiu. Trn nhiu th trng c hai loi doanh nghip. Mt s doanh nghip bn sn phm vi thng hiu c cng nhn rng ri, trong khi cc doanh nghip khc bn nhng hng nhi (generic substitutes: cc sn phm rthya th tng t/cng loi). V d trong mt hiu thuc in hnh, bn c th tm thy thuc aspirin Bayer trn gi nm cnh loi aspirin thng. Trong ca hng thc phm, bn c th tm thy Pepsi nm bn cnh cc loi nc tng t khc. Thng thng, doanh nghip c thng hiu chi nhiu tin cho qung co hn v nh gi cao hn. Ging nh c s tranh ci v vai tr ca qung co, chng ta cng c s tranh ci v vai tr ca thng hiu. Chng ta hy xem xt c hai mt ca cuc tranh lun ny. Nhng ngi ph phn thng hiu cho rng thng hiu lm cho ngi tiu dng thy s khc nhau m thc ra khng c. Trong nhiu trng hp, hng nhi gn nh khng phn bit c vi hng ha c thng hiu. Nhng ngi ph phn cho rng vic ngi tiu dng sn sng tr gi cao hn cho hng ha c thng hiu l mt s phi l do qung co gy ra. Nh kinh t Edward Chamberlin, mt trong nhng ngi u tin a ra l thuyt v cnh tranh c quyn, i n kt lun rng thng hiu l iu ti t i vi nn kinh t. ng khuyn ngh chnh ph hn ch vic s dng n bng cch khng m bo nhn hiu c quyn m cc cng ty s dng cho sn phm ca mnh. Gn y hn, cc nh kinh t ng h thng hiu nh l mt bin php hu hiu ngi tiu dng chc rng hng ha h mua c cht lng cao. C hai lp lun gn cht vi nhau. Th nht, thng hiu cho bit thng tin v cht lng khi ngi ta kh nh gi c cht lng trc khi mua. Th hai, thng hiu to ra cho cc doanh nghip mt ng lc duy tr cht lng cao, v cc doanh nghip c li v ti chnh khi gn gi uy tn cho thng hiu ca mnh. thy ti sao lp lun ny li c hiu lc trong thc t, chng ta hy xem xt mt thng hiu ni ting: bnh hmbg ca McDonald. Hy tng tng ra rng bn i ngang qua mt th trn xa l v bn mun dng li n tra. Bn trng thy mt ca hng McDonald v mt nh hng a phng gn . Bn s n u? Nh hng a phng c th thc s cung cp thc n ngon hn vi gi r hn, nhng bn khng c cch no bit c iu . Tri li, McDonald c sn phm n nh nhiu thnh ph. Thng hiu ca n hu ch cho bn trong vic nh gi cht lng ca th m bn nh mua. Thng hiu ca McDonald cng m bo rng cng ty c ng c duy tr cht lng. V d nu mt s khch hng b m do n phi thc n thiu bn ti mt quy McDonald, tin tc ny s l mt thm ha i vi cng ty. McDonald s mt nhiu uy tn qu bu c gy dng qua nhiu nm vi chi ph qung co ln. Kt qu l doanh s v li nhun gim khng phi ch quy bn thc n thiu, m cn tt c quy khc trn ton quc. Tri li, nu mt s ngi tiu dng b m v thc n thiu mt nh hng a phng, nh hng ny c th phi ng ca, nhng li nhun mt i nh hn nhiu. Do , McDonald c ng lc ln hn m bo rng thc n ca n an ton.
11
Bi vy, cuc tranh lun v thng hiu tp trung vo vn liu ngi tiu dng c hnh ng hp l khng khi thch cc thng hiu hn hng nhi. Nhng ngi ph phn cho rng thng hiu l hu qu phi l pht sinh t phn ng ca ngi tiu dng i vi qung co. Nhng ngi ng h li lp lun rng, ngi tiu dng c l do chnh ng tr gi cao hn cho cc sn phm c thng hiu, bi v h tin tng vo cht lng ca nhng sn phm ny hn.
KT LUN Cnh tranh c quyn ng vi tn gi ca n: l mt s kt hp gia c quyn v cnh tranh. Ging nh c quyn, mi nh cnh tranh c quyn phi i mt vi ng cu dc xung v kt qu l nh gi cao hn chi ph cn bin. Song ging nh trn th trng cnh tranh, c nhiu doanh nghip v s gia nhp cng nh rt khi ngnh y li nhun kinh t ca tng nh c quyn xung mc bng 0. Do doanh nghip cnh tranh c quyn bn sn phm phn bit, nn h qung co thu ht khch hng mua sn phm ca mnh. Trong chng mc no , qung co tc ng vo s thch ca ngi tiu dng, kch thch s trung thnh vi thng hiu mt cch phi l v ngn cn cnh tranh. Nhng trong phm vi rng ln hn, qung co cung cp thng tin, xc lp thng hiu v cht lng ng tin cy v kch thch cnh tranh. L thuyt v cnh tranh c quyn c v m t ng nhiu th trng trong nn kinh t. Do , s c mt cht tht vng nu nh l thuyt ny khng a ra c khuyn ngh n gin v thuyt phc cho chnh sch cng cng. T lp trng ca cc nh l thuyt kinh t, s phn b ngun lc trong th trng cnh tranh c quyn l khng hon ho. Song xt t gic ca cc nh hoch nh chnh sch thc t, h khng c nhiu c hi ci thin n. TM TT Th trng cnh tranh c quyn c ba c trng: nhiu doanh nghip, sn phm phn bit v s gia nhp t do. Kt cc ca th trng cnh tranh c quyn khc vi kt cc ca th trng cnh tranh hon ho theo hai chiu hng c lin quan vi nhau. Th nht, doanh nghip c d tha nng lc sn xut. Ngha l n hot ng trn phn dc xung ca ng chi ph bnh qun. Th hai, doanh nghip s nh gi cao hn chi ph cn bin. Cnh tranh c quyn khng c cc c im ng mong mun ca cnh tranh hon ho. Trn th trng ny, mc khon mt khng ca c quyn c nguyn nhn vic nh gi cao hn chi ph cn bin. Ngoi ra, s lng doanh nghip (v s phong ph trong chng loi hng ha) c th qu ln hay qu nh. Trong thc t, kh nng cc nh hoch nh chnh sch trong vc iu chnh nhng mt phi hiu qu ny rt hn ch. S phn bit sn phm gn vi cnh tranh c quyn dn n vic s dng qung co v thng hiu. Nhng ngi ph phn qung co v thng hiu lp lun rng cc
12
doanh nghip s dng chng li dng suy ngh khng hp l ca khch hng v lm gim cnh tranh. Nhng ngi ng h qung co v thng hiu lp lun rng cc doanh nghip s dng chng cung cp thng tin cho khch hng v thc y cnh tranh mnh m hn v gi c v cht lng hng ha.
13
CHNG 10 O LNG THU NHP CA MT QUC GIA Khi bn tt nghip v bt u i tm vic lm, th phn ln kinh nghim m bn tch lu c l nh iu kin kinh t hin ti. Trong mt s nm, cc doanh nghip trong ton nn kinh t m rng sn xut hng ha v dch v, vic lm tng v bn d dng tm c vic lm. Trong mt s nm khc, cc doanh nghip phi ct gim sn xut, vic lm gim v bn mt nhiu thi gian mi tm c vic lm tt. Khng c g ng ngc nhin l tt c sinh vin tt nghip i hc u mun gia nhp lc lng lao ng vo nm hot ng kinh t m rng, ch khng phi khi nn kinh t ang ri vo tnh trng suy thai. Do iu kin ca ton nn kinh t nh hng su sc n tt c chng ta, nn nhng thay i trong iu kin kinh t thng c thng bo rng ri qua cc phng tin thng tin i chng. Trn thc t, rt him khi chng ta cm mt t bo ln m khng nhn thy s liu thng k mi v nn kinh t. S liu thng k c th phn nh tng thu nhp ca mi ngi trong nn kinh t (GDP), tc tng gi bnh qun (lm pht), phn trm lc lng lao ng khng c vic lm (tht nghip), tng mc chi tiu ti cc ca hng (doanh s bn l), hoc s mt cn bng ca hot ng thng mi gia M v cc nc khc trn th gii (thm ht thng mi). Tt c nhng s liu thng k ny u l ch tiu kinh t v m. Thay v cp n mt h gia nh hoc mt doanh nghip ring l, chng cho ta bit iu g v ton b nn kinh t. Nh bn c th nh li t chng 2, kinh t hc c chia thnh 2 phn ngnh l kinh t vi m v kinh t v m. Kinh t vi m l b mn nghin cu v vic cc h gia nh v doanh nghip ring l a ra quyt nh v tng tc vi nhau nh th no trn cc th trng c th. Kinh t v m l b mn nghin cu v nn kinh t vi t cch mt tng th. Mc tiu ca kinh t v m l l gii nhng bin ng kinh t ng thi tc ng ti cc h gia nh, doanh nghip v th trng. Kinh t v m nu ra nhiu cu hi rt khc nhau: Ti sao thu nhp bnh qun cao mt s nc, trong khi li thp nhng nc khc? Ti sao gi c tng nhanh trong mt s thi k, nhng li n nh hn nhng thi k khc? Ti sao sn lng v vic lm tng trong mt s nm, nhng li gim trong nhng nm khc? Chnh ph c th lm g thc y s tng trng nhanh ca thu nhp, ct gim lm pht v n nh vic lm? Nhng cu hi ny mang bn cht kinh t v m, bi v chng lin quan n qu trnh vn hnh ca ton b nn kinh t. Do nn kinh t vi t cch mt tng th chng qua ch l tp hp ca rt nhiu h gia nh v doanh nghip tng tc vi nhau trn nhiu th trng, nn kinh t vi m v kinh t v m c mi lin h cc k cht ch vi nhau. V d, cc cng c c bn ca cung v cu ng vai tr trung tm trong phn tch kinh t v m, cng nh trong phn tch kinh t vi m. Song vic nghin cu nn kinh t vi t cch mt tng th cng t ra nhng thch thc mi v hp dn. Trong chng ny v chng tip theo, chng ta s tho lun v mt vi s liu m cc nh kinh t v nh hoch nh chnh sch thng s dng theo di s vn hnh ca ton nn kinh t. Nhng s liu ny phn nh nhng bin ng kinh t m cc nh kinh t v m tm
NGUYN L KINH T HC Chng 10 o lng thu nhp ca mt Quc gia
cch l gii. Chng ny xem xt tng sn phm trong nc, gi tt l GDP, ch tiu phn nh v tng thu nhp ca mt quc gia. GDP l s liu thng k kinh t thng thy nht, bi v n c coi l ch tiu tt nht v phc li kinh t ca x hi. THU NHP V CHI TIU CA NN KINH T Nu phi nh gi xem mt ngi c hot ng kinh t tt khng, c th trc tin bn nhn vo thu nhp ca anh ta. Mt ngi c thu nhp cao d dng mua c nhng hng ha thit yu v sang trng cho cuc sng. Khng c g ng ngc nhin khi nhng ngi c thu nhp cao c hng th mc sng cao - nh sang trng hn, chm sc sc kho tt hn, nhng chic xe hi snh iu hn v nhiu k ngh sang trng hn, v vn vn. L gch tng t cng p dng cho nn kinh t ca mt quc gia. Khi nh gi xem nn kinh t no c hot ng tt khng, d nhin ngi ta thng nhn vo tng thu nhp m mi ngi trong nn kinh t kim c. chnh l nhim v ca tng sn phm trong nc (GDP). GDP cng mt lc phn nh hai s vic: tng thu nhp ca mi ngi trong nn kinh t v tng chi tiu mua sn lng hng ha v dch v ca nn kinh t. L do lm GDP phn nh c c tng thu nhp v tng chi tiu l v hai i lng ny thc ra ch l mt. i vi nn kinh t vi t cch mt tng th, thu nhp phi bng chi tiu. Ti sao iu ny li ng? L do lm cho thu nhp ca nn kinh t bng chi tiu l mi giao dch u c hai bn: bn mua v bn bn. Mi khon chi tiu ca ngi mua no u l thu nhp ca ngi bn khc. V d, gi s Karen tr Doug 100 la ct c cho c. Trong trng hp ny, Doug chnh l ngi bn dch v, cn Karen l ngi mua. Doug kim c 100 la v Karen chi tiu 100 la. Do vy, giao dch ny ng gp vo tng thu nhp v tng chi tiu ca nn kinh t mt lng nh nhau. Bt k tnh theo tng thu nhp hay tng chi tiu, GDP u tng thm 100 la.
Doanh thu (= GDP) Th trng hng ho v dch v Chi tiu (= GDP)
Bn hng ho v dch v
Mua hng ho v dch v
Cc Doanh nghip
Cc h gia nh
u vo sn xut
Lao ng, t ai v t bn Th trng cc nhn t sn xut
Tin lng, tin thu, v li nhun (= GDP)
Thu nhp (= GDP)
Hnh 1. Biu vng chu chuyn. Cc h gia nh mua hng ha v dch v ca cc doanh nghip, cn cc doanh nghip s dng doanh thu bn hng thanh ton tin lng cho cng nhn, tin thu cho ch t v li nhun cho ch doanh nghip. GDP bng tng s tin m cc h gia nh chi ra trn th trng hng ha v dch v. N cng bng tng tin lng, tin thu v li nhun m cc doanh nghip thanh ton trn th trng cc nhn t sn xut. Mt cch khc nhn thy s bng nhau gia thu nhp v chi tiu l s dng biu vng chu chuyn trong hnh 1. (Bn c th nh li biu vng chu chuyn trong chng 2). Biu ny m t tt c cc giao dch gia h gia nh v doanh nghip trong nn kinh t gin n. Trong nn kinh t , cc h gia nh mua hng ha v dch v t doanh nghip; cc khon chi tiu ny i qua th trng hng ha v dch v. Sau cc doanh nghip s dng tin nhn c t vic bn hng ha v dch v tr tin lng cho cng nhn, tin thu cho ch t v li nhun cho ch doanh nghip; cc khon thu nhp ny chy qua th trng cc nhn t sn xut. Nh vy, tin lin tc chy t khu vc h gia nh sang khu vc doanh nghip, sau quay tr li khu vc h gia nh. Chng ta c th tnh GDP cho nn kinh t ny theo hai cch: cng tt c cc khon chi tiu ca cc h gia nh li vi nhau hoc cng cc khon thu nhp (tin lng, tin thu v li nhun) m cc doanh nghip thanh ton. Bi v mi khon chi tiu trong nn kinh t cui cng u tr thnh thu nhp ca ai , nn GDP l nh nhau, bt k n c tnh theo cch no. Tt nhin, nn kinh t trong thc t phc tp hn nhiu so vi nn kinh t c minh ha trong hnh 1. C th, cc h gia nh khng chi tiu ht thu nhp ca mnh. H np mt phn thu nhp cho chnh ph di dng thu, cng nh tit kim v u t mt phn thu nhp s dng trong tng lai. Ngoi ra, cc h gia nh khng mua tt c hng ha v dch v c sn xut ra trong nn kinh t. Mt s hng ha v dch v c chnh ph mua, cn mt s khc c cc doanh nghip mua, v h d kin trong tng li s s dng chng vo vic sn xut ra sn phm ca ring h. Tuy nhin, bt k h gia nh, chnh ph, hay doanh nghip mua mt hng ha hoc dch v no , th giao dch vn c bn mua v bn bn. Do vy, khi xem xt nn kinh t vi t cch mt tng th th chi tiu v thu nhp l lun lun bng nhau. Kim tra nhanh: Tng sn phm trong nc phn nh hai s vic g? Lm th no n c th phn nh hai s vic cng mt lc? TNH TON TNG SN PHM TRONG NC Gi y, sau khi tho lun khi qut ngha ca tng sn phm trong nc, chng ta hy tm hiu xem c th ch tiu thng k ny c tnh ton nh th no. Sau y l nh ngha v GDP: Tng sn phm trong nc (GDP) l gi tr th trng ca tt c hng ha v dch v cui cng c sn xut ra trong phm vi mt nc, trong mt thi k nht nh. nh ngha ny xem ra c v kh n gin. Song trong thc t, c rt nhiu vn phc tp ny sinh khi tnh ton GDP ca nn kinh t. Do vy, chng ta hy xem xt cn thn tng cm t trong nh ngha ny.
"GDP l gi tr th trng..." C l bn tng nghe cu chm ngn "Bn khng th so snh to vi cam." Nhng GDP li lm ng nh vy. GDP cng rt nhiu loi sn phm thnh mt ch tiu duy nht v gi tr ca hot ng kinh t. lm c iu ny, n phi s dng gi th trng. Do gi th trng biu th s tin m mi ngi sn sng chi tr cho cc hng ha khc nhau, nn n phn nh gi tr ca nhng hng ha ny. Nu gi ca mt qu to bng hai ln gi ca mt qu cam, th mt qu to ng gp vo GDP gp hai ln gi tr ng gp ca mt qu cam. "ca tt c..." GDP c gng biu th mt cch y . N bao gm tt c cc hng ha c sn xut ra trong nn kinh t v c bn hp php trn cc th trng. GDP tnh ton gi th trng khng ch ca to v cam, m cn ca l, nho, sch, phim nh, dch v ct tc, chm sc y t, v vn vn. GDP cn bao gm c gi tr th trng ca dch v nh do khi lng nh hin c ca nn kinh t cung cp. i vi nhng cn nh cho thu, chng ta d dng tnh c gi tr ny - tin thu nh ng bng chi tiu ca ngi thu nh v thu nhp ca ch nh. Tuy nhin, c nhiu ngi sinh sng trong chnh cc cn nh ca h v do vy khng phi tr tin thu nh. Chnh ph hch ton nhng ngi nh do ch s hu s dng vo GDP bng cch c tnh gi tr cho thu ca chng. Ngha l, GDP c tnh da trn gi nh cho rng ngi ch s hu tr tin thu nh cho chnh h, do vy tin thu nh nm trong c chi tiu v thu nhp ca anh ta. Tuy nhin, c mt s sn phm m GDP b st do vic tnh ton chng qu kh khn. GDP khng tnh nhng sn phm c sn xut v bn ra trong nn kinh t ngm, v d nh dc phm bt hp php. N cng khng tnh c nhng sn phm c sn xut v tiu dng trong gia nh v do vy khng bao gi c a ra th trng. Nhng loi rau qu mua ti cc ca hng tp phm l mt phn ca GDP, song rau qu trng trong vn ca bn li khng nm trong . Nhng thiu st ny ca GDP i khi c th dn n nhng kt qu k quc. V d, khi Karen tr tin thu Doug ct c cho c ta, giao dch ny l mt phn ca GDP. Nu Karen ci Doug, th tnh hnh s thay i. Mc d Doug vn tip tc chm sc bi c cho Karen, nhng gi tr ca hot ng ct c gi y b a ra khi GDP, bi v dch v ca Doug khng cn c bn trn th trng na. Do vy, khi Karen v Doug ci nhau, GDP gim. "cui cng..." Nu cng ty International Paper sn xut giy, sau giy c cng ty Hallmark s dng lm thip chc mng, th giy c gi l hng ha trung gian, cn thip chc mng c gi l hng ha cui cng. GDP ch bao gm gi tr ca nhng hng ha cui cng. L do l gi tr ca nhng hng ha trung gian c tnh vo trong gi c ca hng ho cui cng. Vic cng gi tr th trng ca giy vi gi tr th trng ca thip s dn ti s tnh trng. Ngha l, gi tr ca giy c tnh hai ln (tnh sai). Trng hp ngoi l quan trng i vi nguyn tc trn ny sinh khi hng ha trung gian c sn xut v, thay v c s dng, n c a vo hng tn kho ca doanh nghip s dng hoc bn trong tng lai. Trong trng hp , hng ha trung gian c tm thi coi l "cui
cng" v gi tr ca n di dng u t vo hng tn kho c tnh vo GDP. Sau , khi mc tn kho hng ha trung gian ny c s dng hoc bn, th u t vo hng tn kho ca doanh nghip s l m, v GDP trong thi k sau phi gim mt lng tng ng. "hng ha v dch v..." GDP bao gm c nhng hng ha hu hnh (thc phm, qun o, xe hi...) v nhng dch v v hnh (ct tc, lau nh, khm bnh). Khi bn mua chic a CD c thc hin bi mt nhm nhc m bn yu thch ghi m, th iu ny c ngha l bn mua mt hng ha v gi mua nm trong GDP. Khi bn tr tin nghe mt bui ho nhc cng ca nhm nhc , th c ngha l bn mua mt dch v v gi v cng nm trong GDP. "c sn xut ra..." GDP bao gm mi hng ha v dch v c sn xut ra trong thi k hin ti. N khng bao gm nhng giao dch lin quan n hng ha c sn xut ra trong qu kh. Khi cng ty General Motors sn xut v bn chic xe hi mi, th gi tr ca chic xe hi c tnh vo GDP. Khi ngi no bn chic xe hi qua s dng cho ngi khc, th gi tr ca chic xe hi qua s dng khng nm trong GDP. "trong phm vi mt nc..." GDP tnh ton gi tr sn xut trong phm vi a l ca mt nc. Khi mt cng dn Canaa lm vic tm thi M, th gi tr sn xut ca anh ta l b phn cu thnh GDP ca M. Khi mt cng dn M s hu nh my Haiti, th gi tr sn xut ti nh my ca anh ta s khng nm trong GDP ca M (n l mt phn trong GDP ca Haiti). Do vy, cc sn phm c a vo GDP ca mt quc gia khi chng c sn xut ra trn lnh th quc gia , bt k nh sn xut c quc tch nc no. "...trong mt thi k nht nh." GDP phn nh gi tr sn xut thc hin trong mt khong thi gian c th. Khong thi gian ny thng l mt nm hoc mt qu (3 thng). GDP phn nh lng thu nhp v chi tiu trong thi k . Khi chnh ph thng bo GDP cho mt qu, th n thng biu th GDP theo nm. iu ny hm con s GDP hng qu c thng bo bng tng thu nhp hoc chi tiu trong qu nhn vi 4. Chnh ph s dng quy c ny m bo rng con s GDP hng qu v hng nm c th so snh vi nhau mt cch d dng hn. Ngoi ra, khi chnh ph thng bo GDP hng qu, th s liu ny c iu chnh bng mt th thut thng k gi l iu chnh thi v. Nhng s liu cha c iu chnh cho thy mt cch r rng rng nn kinh t sn xut nhiu hng ha v dch v hn trong mt s thi im so vi mt s thi im khc trong nm. (Nh bn c th d on, ma mua sm vo dp l Ging sinh vo thng 12 l thi k cao im.) Khi theo di din bin ca nn kinh t, cc nh kinh t v nh hoch nh chnh sch thng mun b qua nhng bin ng thi v lp li thng xuyn ny. Do vy, cc nh thng k ca chnh ph iu chnh s liu qu loi tr chu k thi v. S liu GDP c thng bo trong cc bn tin lun c iu chnh loi tr tnh thi v. By gi hy nhc li nh ngha v GDP:
Tng sn phm trong nc (GDP) l gi tr th trng ca tt c cc hng ha v dch v cui cng c sn xut ra trong phm vi mt nc trong mt thi k nht nh. Cn thy r rng GDP l mt ch tiu phc tp v gi tr ca hot ng kinh t. Trong nhng kha hc nng cao v kinh t v m, bn s hc c nhiu v tnh phc tp ny sinh trong qu trnh tnh ton n. Song gi y bn c th thy rng mi mt cm t trong nh ngha ny c rt nhiu ngha. Kim tra nhanh: Vic no ng gp vo GDP nhiu hn - sn xut ca mt kg bnh hamburger hay sn xut ca mt kg trng c mui? Ti sao?
PHN C THM Cc ch tiu khc v thu nhp C sau ba thng, B Thng mi M li tnh GDP mt ln. ng thi, h cng tnh cc chi tiu thu nhp khc nhm a ra mt bc tranh hon chnh hn v nhng g ang xy ra trong nn kinh t. Nhng ch tiu ny khc vi GDP ch chng loi b hoc tnh thm nhng khon mc thu nhp no . Sau y l m t tm tt v nhng ch tiu thu nhp ny, c sp xp theo th t t ln nht n nh nht. Tng sn phm quc dn (GNP) l tng thu nhp m cng dn ca mt quc gia to ra. N khc vi GDP ch n cng thm cc khon thu nhp m dn c trong nc to ra nc ngoi v tr i cc khon thu nhp m ngi nc ngoi to ra trong nc. V d, khi mt cng dn Canaa lm vic tm thi M, gi tr sn xut ca anh ta l mt phn cu thnh GDP ca M, nhng n li khng thuc GNP ca M. (N thuc GNP ca Canaa.) i vi hu ht cc nc, trong c M, cng dn trong nc to ra hu ht gi tr sn xut trong nc, nn GDP v GNP c gi tr gn bng nhau. Sn phm quc dn rng (NNP) l tng thu nhp ca cng dn mt nc (GNP) tr i khu hao. Khu hao l cc khon hao mn trang thit b v nh xng ca nn kinh t, v d nhng chic xe ti b xung cp, bng n ng b chy. Trong h thng ti khon quc gia do B Thng mi m nhn, khu hao c gi l khon "tiu hao t bn c nh." Thu nhp quc dn l tng thu nhp m cng dn mt nc to ra trong qu trnh sn xut hng ha v dch v. N khc vi sn phm quc dn rng ch khng bao gm cc khon thu gin thu (v d thu doanh thu), nhng bao gm c cc khon tr cp kinh doanh. NNP v thu nhp quc dn cn khc nhau khon "sai s thng k" pht sinh t vic thu thp v x l s liu. Thu nhp c nhn l thu nhp m cc h gia nh v doanh nghip c th nhn c. Khng ging nh thu nhp quc dn, n khng bao gm li nhun li cng ty, tc khon thu nhp cc cng ty to ra nhng khng tr cho ch s hu. N cng khng bao gm cc khon thu thu nhp cng ty v ng gp bo him x hi (ch yu l cc loi thu bo him x hi). Ngoi ra, thu nhp c nhn cn bao gm thu nhp t li sut m cc h gia nh nhn c t cc khon cho chnh ph vay v thu nhp m cc h gia
nh nhn c t cc chng trnh tr cp ca chnh ph, v d nh chong trnh Phc li v bo him x hi. Thu nhp kh dng l thu nhp m cc h gia nh v doanh nghip c th cn li sau khi hon thnh ngha v np thu cho chnh ph. N bng thu nhp c nhn tr thu thu nhp c nhn v cc khon thanh ton ngoi thu khc (v d l ph giao thng). Mc d cc ch tiu thu nhp c th khc nhau v chi tit, nhng chng hu nh lun k cho chng ta cng mt cu chuyn v cc iu kin kinh t. Khi GDP tng trng nhanh, th cc ch tiu thu nhp khc cng tng nhanh. V khi GDP gim, th cc ch tiu thu nhp khc cng gim theo. i vi vic theo di nhng bin ng ca ton nn kinh t, th vic chng ta s dng ch tiu no khng c ngha quan trng. CC THNH T CA GDP Chi tiu trong nn kinh t c nhiu dng. Ti mt thi im no , gia nh Smith c th ang n tra ti nh hng Burger King; cng ty General Motors c th ang xy dng mt nh my sn xut xe hi; Hi qun M c th ang mua mt chic tu ngm; Hng hng khng British Airways c th ang mua mt chic my bay ca hng Boeing. GDP bao gm tt c cc dng chi tiu v nhng hng ha v dch v c sn xut trong nc. hiu c cch thc s dng cc ngun lc khan him ca nn kinh t, cc nh kinh t thng quan tm nghin cu c cu chi tiu ca GDP. Khi lm nh vy, GDP (chng ta k hiu l Y) c chia lm 4 thnh t: tiu dng (C), u t (I), chi tiu ca chnh ph (G), v xut khu rng (NX): Y = C + I + G + NX Phng trnh trn l mt ng nht thc - tc mt phng trnh lun ng do cch nh ngha cc bin s trong phng trnh. Trong trng hp ca chng ta, do mi la chi tiu nm trong GDP u thuc mt trong bn thnh t ca GDP, nn tng ca bn thnh t phi bng GDP. Chng ta va xem mt v d v cc thnh t ca GDP. Tiu dng c cc h gia nh chi tiu cho cc hng ha v dch v, v d ba tra ca gia nh Smith ti nh hng Burger King. u t l cc khon chi tiu mua my mc, thit b t bn, hng tn kho, xy dng nh xng, hng tn kho, v d nh my ca cng ty General Motors. u t cng bao gm cc khon chi tiu xy dng nh mi. (Theo qui c, chi tiu cho nh mi, mt dng chi tiu ca cc h gia nh, c coi l u t ch khng phi tiu dng.) Chi tiu ca chnh ph bao gm cc khon chi tiu cho hng ha v dch v ca cc cp chnh quyn a phng, bang v lin bang, v d nh khon chi tiu mua tu ngm ca Hi qun. Xut khu rng bng cc khon chi tiu ca ngi nc ngoi mua hng ha sn xut trong nc (xut khu) tr i cc khon chi tiu ca ngi dn trong nc mua hng ha ca ngi nc ngoi (nhp khu). Hot ng bn hng ca doanh nghip trong nc cho ngi mua nc ngoi, v d hot ng bn my bay ca Boeing cho British Airways, lm tng xut khu rng ca M. T "rng" y phn nh nhp khu c khu tr khi xut khu. Vic khu tr ny c thc hin bi v nhp khu hng ha v dch v nm trong nhng thnh t khc ca
GDP. V d, mt h gia nh mua mt chic xe hi tr gi 30.000 la ca hng Volvo, mt nh sn xut xe hi ca Thu in. Giao dch ny lm tng tiu dng mt lng l 30.000 la, bi v khon chi tiu mua chic xe hi ny l mt thnh t chi tiu ca ngi tiu dng. N cng lm gim xut khu rng mt lng l 30.000 la, bi v chic xe hi l hng nhp khu. Ni cch khc, xut khu rng bao gm nhng hng ha v dch v c sn xut ra nc ngoi (vi du m), bi v nhng hng ha v dch v ny nm trong tiu dng, u t v chi tiu chnh ph (vi du dng). Do vy, khi mt h gia nh, doanh nghip hay chnh ph trong nc mua hng ha hoc dch v t nc ngoi, th khon chi tiu lm gim xut khu rng - song do n cng lm tng tiu dng, u t hoc chi tiu chnh ph, nn n hon ton khng nh hng n GDP. Ni dung "chi tiu chnh ph" cng i hi mt vi li gii thch. Khi chnh ph tr tin lng cho mt vin tng qun i, th khon lng l mt phn ca chi tiu ca chnh ph. Nhng iu g s xy ra khi chnh ph chi tr tr cp x hi cho ngi gi? Khon chi tiu ny ca chnh ph c gi l chuyn giao thu nhp, bi v n khng c thc hin i ly hng ha hoc dch v no. Theo quan im kinh t v m, cc khon chuyn giao thu nhp ging nh khon min gim thu. Cng nh thu, chuyn giao thu nhp lm thay i thu nhp ca cc h gia nh, song n khng nh hng n gi tr sn xut ca nn kinh t. Do GDP c s dng tnh ton thu nhp (v chi tiu) cho vic sn xut hng ha v dch v, nn cc khon chuyn giao khng c coi l thnh t chi tiu ca chnh ph. Tng s (t USD) 8.511 5.808 1.367 1.487 .151 Bnh qun u ngi ( la) 31.522 21.511 5.063 5.507 .559 T l % trong tng s 100% 68 16 18 .2
Tng sn phm trong nc, Y Tiu dng, C u t, I Chi tiu chnh ph, G Xut khu rng, NX Ngun: B Thng mi M
Bng 1. GDP v cc thnh t ca n. Bng ny cho thy GDP ca nn kinh t M vo nm 1998 v bn thnh t ca n. Khi c bng ny, hy nh rng Y = C + I + G + NX. Bng 1 trnh by cc thnh t cu thnh GDP ca M trong nm 1998. Trong nm , GDP ca M bng khong 8,5 nghn t la. Nu chia con s ny cho 270 triu ngi dn nc M trong nm 1998, th chng ta thy rng GDP tnh theo u ngi - mc chi tiu bnh qun ca mt ngi M - l 31.522 la. Tiu dng chim khong 2/3 GDP, hay 21.511 la u ngi. u t bng khong 5.063 la u ngi. Chi tiu ca chnh ph l 5.507 la u ngi. Xut khu rng l - 559 la u ngi. Con s ny m bi v ngi M kim c t vic bn hng ha v dch v cho ngi nc ngoi t hn chi tiu mua hng ha v dch v ca M t ngi nc ngoi. Kim tra nhanh: Hy lit k bn thnh t ca chi tiu. Thnh t no ln nht?
GDP THC T V GDP DANH NGHA Nh chng ta thy, GDP phn nh tng chi tiu cho cc hng ha v dch v trn tt c cc th trng ca nn kinh t. Nu tng chi tiu tng t nm ny qua nm khc, th mt trong hai iu sau y phi ng: (1) nn kinh t ang sn xut ra sn lng hng ha v dch v ln hn, hoc (2) hng ha v dch v c bn vi gi cao hn. Khi nghin cu s bin ng ca nn kinh t theo thi gian, cc nh kinh t mun bc tch hai nh hng ny. C th, h mun c mt ch tiu v tng lng hng ha v dch v m nn kinh t sn xut ra, m khng b nh hng bi nhng bin ng trong gi c ca nhng hng ha v dch v . lm c iu ny, cc nh kinh t s dng mt ch tiu c gi l GDP thc t. GDP thc t tr li cho cu hi l thuyt: Gi tr ca nhng hng ha v dch v c sn xut trong nm nay l bao nhiu nu chng ta nh gi chng theo gi hin hnh ca mt nm no trong qu kh? Bng cch nh gi sn lng sn xut hin ti theo mc gi c nh trong qu kh, GDP thc t cho bit tng sn lng hng ha v dch v ca nn kinh t thay i nh th no theo thi gian. c ch tiu v gi tr hng ha sn xut m khng b nh hng bi s bin ng gi c, chng ta s dng GDP thc t, tc sn lng hng ha v dch v c tnh theo gi c nh. tnh GDP thc t, trc ht chng ta chn mt nm lm nm gc. Sau , chng ta s dng gi c ca xc xch v bnh hamburger trong nm gc tnh gi tr ca hng ha v dch v cho tt c cc nm. Ni cch khc, gi trong nm gc to c s so snh sn lng trong cc nm khc nhau. V d, chng ta chn nm 2001 lm nm gc. Chng ta c th s dng gi ca xc xch v bnh hamburger trong nm 2001 tnh gi tr sn lng hng ha v dch v trong nm 2001, 2002, v 2003. Bng 22.2 trnh by nhng php tnh ny. tnh GDP thc t ca nm 2001, chng ta s dng gi c ca xc xch v bnh hamburger trong nm 2001 (nm gc) v sn lng xc xch v bnh hamburger trong nm 2001. (Do vy, trong nm gc, GDP thc t lun bng GDP danh ngha.) tnh GDP thc t ca nm 2002, chng ta s dng gi xc xch v bnh hamburger trong nm 2001 (nm gc) v sn lng xc xch v bnh hamburger trong nm 2002. Tng t nh vy, tnh GDP thc t ca nm 2003, chng ta s dng gi nm 2001 v sn lng ca nm 2003. Khi thy GDP thc t tng t 200 la trong nm 2001 ln 350 la trong nm 2002 v sau l 500 la trong nm 2003, chng ta bit rng s gia tng ny hon ton do s gia tng ca sn lng, bi v gi c c nh theo gi ca nm gc. Tm li, GDP danh ngha s dng gi hin hnh tnh gi tr sn lng hng ha v dch v, GDP thc t s dng gi c nh trong nm gc tnh gi tr sn lng hng ha v dch v ca nn kinh t. Do GDP thc t khng chu nh hng ca s bin ng gi c, nn nhng thay i ca GDP thc t ch phn nh s thay i ca lng hng ha v dch v. Do vy, GDP thc t l ch tiu phn nh lng hng ha v dch v ca nn kinh t. Mc ch ca chng ta khi tnh GDP l nh gi mc hot ng ca ton nn kinh t. Do GDP thc t phn nh lng hng ha v dch v, nn n cng phn nh nng lc ca nn kinh t trong vic tho mn nhu cu v nguyn vng ca ngi dn. V vy, GDP thc t l mt ch tiu nh gi phc li kinh t tt hn GDP danh ngha. Khi cc nh kinh t ni v
tng trng ca nn kinh t, h phn nh tc tng trng bng t l phn trm thay i ca GDP thc t t thi k ny sang thi k khc. Ch s iu chnh GDP Nh chng ta thy, GDP danh ngha phn nh c gi c v sn lng hng ha v dch v m nn kinh t ang sn xut. Tri li, nh gi cho gi c mc ca nm gc, GDP thc t ch phn nh lng hng c sn xut ra. T hai ch tiu thng k ny, chng ta c th tnh c ch tiu th ba, gi l ch s iu chnh GDP, n phn nh gi c, ch khng phn nh lng hng ha v dch v. Ch s iu chnh GDP c tnh nh sau: GDP danh ngha x 100 Ch s iu chnh GDP = GDP thc t Do GDP danh ngha v GDP thc t phi bng nhau trong nm c s, nn ch s iu chnh GDP trong nm gc lun bng 100. Ch s iu chnh GDP trong nhng nm sau phn nh s gia tng ca GDP danh ngha t nm gc, khng phi s gia tng ca GDP thc t. Ch s iu chnh GDP phn nh mc gi hin hnh so vi mc gi trong nm gc. hiu c iu ny, chng ta hy xem xt mt vi v d n gin sau. Trc tin, hy tng tng ra rng sn lng ca nn kinh t tng theo thi gian, nhng gi c khng i. Trong trng hp ny, c GDP danh ngha v GDP thc t u tng vi t l nh nhau, do vy ch s iu chnh GDP khng thay i. By gi gi s rng thay vo , gi c tng theo thi gian trong khi sn lng li khng i. Trong trng hp th hai ny, GDP danh ngha tng nhng GDP thc t khng i, do vy ch s iu chnh GDP cng tng. Ch rng trong c hai trng hp, ch s iu chnh GDP u phn nh nhng g xy ra i vi gi c, ch khng phi l lng. By gi hy tr li v d ca chng ta trong bng 22.2. Ch s iu chnh GDP c tnh phn cui ca bng. Trong nm 2001, GDP danh ngha l 200 la, v GDP thc t l 200 la, do vy ch s iu chnh GDP bng 100. Trong nm 2002, GDP danh ngha l 600 la, v GDP thc t l 350 la, do vy ch s iu chnh GDP bng 171. Do ch s iu chnh GDP tng t 100 ln ti 171 trong nm 2002, nn chng ta c th ni rng mc gi tng 71%. Ch s iu chnh GDP l ch tiu c cc nh kinh t s dng theo di mc gi bnh qun trong nn kinh t. Chng ta s xem xt mt ch s khc - ch s gi tiu dng - trong chng tip theo v s trnh by s khc nhau gia hai ch s ny. GDP V PHC LI KINH T Trong phn u ca chng, GDP c coi l ch tiu tt nht v phc li kinh t ca mt x hi. Gi y khi bit GDP l g, chng ta c th nh gi li khng nh ny. Nh chng ta thy, GDP phn nh c tng thu nhp v tng chi tiu ca nn kinh t mua hng ha v dch v. Do vy, GDP bnh qun u ngi cho chng ta bit thu nhp v chi tiu ca mt ngi trung bnh trong nn kinh t. Do hu ht mi ngi u mun nhn
10
c mc thu nhp cao hn v tn hng mc chi tiu cao hn, nn GDP bnh qun u ngi c v l ch tiu t nhin v phc li kinh t trung bnh ca mt ngi. Tuy nhin mt s ngi tranh ci v tnh hp l ca GDP trong vai tr l ch tiu phc li. Khi Thng Ngh s Robert Kenedy chy ua vo chc v tng thng trong nm 1968, ng c mt bi pht biu cm ng ph phn ch tiu kinh t ny: (Tng sn phm trong nc) khng em li sc kho, cht lng gio dc hay nim vui cho con em chng ta. N khng hm cha v p ca thi ca hay s bn vng ca hn nhn, n cng khng em li s thng minh trong cc cuc tranh lun cng khai ca chng ta hay s lim chnh ca cc quan chc chnh ph. N khng ni ln lng dng cm, s thng thi v lng trung thnh ca chng ta i vi t nc. Ni tm li, n phn nh mi th, tr nhng ci lm cho cuc sng tr nn c gi tr hn, n cng ni cho chng ta mi ci v nc M, tr l do ti sao chng ta li t ho rng mnh l ngi M. Hu ht nhng g Robert Kenedy pht biu u ng. Vy ti sao chng ta li quan tm n GDP? Cu tr li l trong thc t, mt khi lng GDP ln gip chng ta c c cuc sng tt p. GDP khng cho bit sc kho ca con em chng ta, song cc quc gia c GDP ln hn c th c c dch v chm sc sc kho tt hn cho con em h. GDP khng phn nh cht lng gio dc, nhng cc quc gia c GDP ln hn c th c h thng gio dc tt hn. GDP khng ni ln v p ca thi ca, nhng cc quc gia c GDP ln hn c th dy cho nhiu cng dn ca h bit c v bit thng thc thi ca. GDP khng tnh n s thng minh, tnh lim chnh, lng dng cm, s khn ngoan hoc lng trung thnh ca chng ta i vi t quc, nhng tt c nhng iu ny c th d dng c hn khi mi ngi t phi bn tm vi nhu cu vt cht ca i thng. Ni ngn gn, GDP khng trc tip phn nh nhng ci lm cho cuc sng ca chng ta c gi tr hn, nhng n li cho bit kh nng ca chng ta trong vic t c iu . Tuy nhin, GDP khng phi l ch tiu hon ho v phc li. Mt s th gp phn to nn cuc sng tt p b loi ra khi GDP. Mt trong s l thi gian ngh ngi. V d, nu mi ngi trong nn kinh t t nhin bt u lm vic tt c cc ngy trong tun, khng ngh vo cui tun, nhiu hng ha v dch v hn s c sn xut v GDP tng. Song mc d GDP tng, nhng chng ta khng th ni phc li ca mi ngi c tng hay khng. Nhng ci mt t vic gim thi gian ngh ngi lm trit tiu nhng ci c t vic sn xut v tiu dng mt khi lng hng ha v dch v ln hn. Do GDP s dng gi th trng nh gi hng ha v dch v, nn n b qua hu ht cc hot ng xy ra bn ngoi th trng. C th, GDP b st gi tr ca nhng hng ha v dch v c sn xut ti gia nh. Khi ngi u bp chun b ba n ngon v bn n ti nh hng ca anh ta, th gi tr ca ba n l mt phn ca GDP. Song nu ngi u bp chun b ba n nh vy cho v anh ta, th gi tr gia tng m anh ta thc hin i vi ba n khng nm trong GDP. Tng t, dch v chm sc tr em cc nh tr nm trong GDP, nhng nhng hot ng chm sc tr em c b m chng thc hin ti nh th khng. Cc cng vic tnh nguyn cng ng gp vo phc li ca x hi, nhng GDP khng phn nh c nhng ng gp ny. GDP cn b qua mt th khc l cht lng mi trng. Hy tng tng ra rng chnh ph d b tt c o lut v mi trng. Cc doanh nghip c th sn xut hng ha v dch
11
v m khng cn bn tm n s nhim m h gy ra v GDP c th tng. Tuy nhin, phc li rt c th s gim. S suy thai cht lng khng kh v ngun nc gy ra nhiu thit hi hn nhng ch li do vic sn xut nhiu hn mang li. GDP cng khng cp n phn phi thu nhp. Mt x hi c 100 thnh vin vi thu nhp hng nm bng 50.000 la s c GDP l 5 triu la v ng nhin GDP bnh qun u ngi bng 50.000 la. Kt qu ny cng ng vi x hi c 10 ngi kim c 500.000 la v 90 ngi khng c g c. Rt t ngi coi hai tnh hung nh nhau. GDP bnh qun u ngi cho chng ta bit nhng g xy ra i vi mt ngi trung bnh, nhng ng sau s bnh qun c rt nhiu s khc bit gia cc c nhn. Cui cng, chng ta c th kt lun rng GDP l mt ch tiu tt v phc li kinh t i vi hu ht cc mc tiu - nhng khng phi tt c. iu quan trng l phi bit GDP bao gm nhng g v n b st nhng g. NGHIN CU TNH HUNG: S CHNH LCH GDP TRN TH GII V CHT LNG CUC SNG Mt phng php xc nh tnh hu ch ca GDP trong vai tr ch tiu v phc li kinh t l xem xt cc s liu quc t. Nhng nc giu v nhng nc ngho c GDP bnh qun u ngi chnh lch rt ln. Nu GDP ln m dn n mt mc sng cao hn, th chng ta quan st thy rng GDP c tng quan cht ch vi cc ch tiu v cht lng cuc sng. V trong thc t, chng ta nhn thy iu ny. T l bit ch ca Tui th GDP thc t ngi trng thnh trung bnh Nc u ngi (%) (nm) ( la) M 29.010 77 99 Nht 24.070 80 99 c 21.260 77 99 Mehic 8.370 72 90 Braxin 6.480 67 84 Nga 4.370 67 99 Innxia 3.490 65 85 Trung Quc 3.130 70 83 n 1.670 63 53 Pakixtan 1.560 64 41 Bnglat 1.050 58 39 Nigria 920 50 59 Ngun: Bo co pht trin con ngi 1999, Lin hp Quc Bng 3. GDP, tui th trung bnh v t l bit ch. Bng 22.3 trnh by 12 nc ng dn nht th gii xp theo th hng GDP bnh qun u ngi. Bng ny cng ghi s liu v tui th trung bnh (thi gian sng k t khi c sinh ra) v t l bit ch (phn trm dn s trng thnh bit c). Nhng s liu ny ch ra mt xu hng r rng. cc nc giu, v d nh M, Nht v c, ngi dn c th sng n gn tm mi, v hu ht dn s u bit ch. nhng nc ngho, v d nh Nigria,
12
Bnglat, v Pakixtan, ngi dn thng ch sng n tui nm mi hoc u su mi, v ch c khong mt na dn s bit ch. Mc d s liu v nhng kha cnh khc ca cht lng cuc sng khng hon chnh c nh vy, nhng chng cng em li cho chng ta nhng thng tin tng t. Cc nc vi GDP bnh qun u ngi thp thng c s lng ln tr em c sinh ra vi trng lng thp, t l cht ca b m v tr s sinh cao, t l suy dinh dng ca tr em cao v t c kh nng tip cn ngun nc ung an ton. nhng nc vi GDP bnh qun u ngi thp, c t tr em trong tui i hc c n trng v nhng a tr i hc phi hc trong cc lp ng hc sinh hn. Nhng nc ny cng thng c t tivi hn, t in thai hn, t nhng con ng c tri nha hn v t h gia nh c in hn. Khng nghi ng g na, cc s liu quc t cho thy rng GDP ca mt quc gia c lin quan cht ch vi mc sng ca ngi dn nc . Kim tra nhanh: Ti sao cc nh hoch nh chnh sch li quan tm n GDP? KT LUN Chng ny tho lun vic cc nh kinh t tnh ton tng thu nhp ca mt quc gia nh th no. Tnh ton tt nhin ch l im khi u. Phn ln kinh t v m tp trung vo vic tm ra cc nhn t quyt nh tng sn phm trong nc ca mt quc gia trong c ngn hn v di hn. V d, ti sao GDP M v Nht li cao hn GDP n v Nigria? Chnh ph nhng nc ngho nht c th lm g thc y s tng trng nhanh chng ca GDP? Ti sao GDP ca M li tng nhanh trong mt s nm v gim trong mt s nm khc? Cc nh hoch nh chnh sch ca M c th lm g gim nhng bin ng nghim trng ny ca GDP? y l nhng cu hi m chng ta s gii quyt trong cc chng tip theo. Vo lc ny, iu quan trng l chng ta phi nhn thc c vai tr quan trng ca vic tnh ton GDP. Qua kinh nghim cuc sng ca mnh, tt c chng ta u hiu i cht v phng thc vn hnh ca nn kinh t. Song cc nh kinh t, nhng ngi nghin cu s bin ng trong nn kinh t, v cc nh hoch nh chnh sch, nhng ngi hoch nh cc chnh sch kinh t, khng ch dng li nhng hiu bit m h ny - h cn c nhng s liu c th a ra cc nh gi ca mnh. Do vy, vic lng ha hot ng ca nn kinh t bng cc ch tiu thng k nh GDP l bc u tin pht trin khoa kinh t v m. TM TT Do mi giao dch u c mt bn mua v mt bn bn, nn tng chi tiu phi bng tng thu nhp trong nn kinh t. Tng sn phm trong nc (GDP) phn nh tng chi tiu ca nn kinh t v nhng hng ha v dch v mi sn xut ra v tng thu nhp to ra t vic sn xut ra chng. Ni chnh xc hn, GDP l gi tr th trng ca tt c cc hng ha v dch v cui cng c sn xut ra trong phm vi mt nc, trong mt thi k nht nh. GDP c phn lm 4 thnh t chi tiu: tiu dng, u t, chi tiu ca chnh ph v xut khu rng. Tiu dng bao gm tt c cc khon chi tiu mua hng ha v dch v ca cc h gia nh, tr cc khon chi tiu mua nh mi. u t bao gm
13
cc khon chi tiu mua my mc, trang thit b v nh xng mi, bao gm c cc khon chi tiu mua nh mi ca cc h gia nh. Chi tiu ca chnh ph bao gm cc khon chi tiu mua hng ha v dch v ca cc cp chnh quyn a phng, bang v lin bang. Xut khu rng bng gi tr ca nhng hng ha v dch v sn xut trong nc v bn nc ngoi (xut khu) tr i gi tr ca nhng hng ha v dch v sn xut nc ngoi v bn trong nc (nhp khu). GDP danh ngha s dng gi hin hnh tnh sn lng hng ha v dch v ca nn kinh t. GDP thc t s dng gi ca nm gc tnh sn tr lng hng ha v dch v ca nn kinh t. Ch s iu chnh GDP c tnh bng t s gia GDP danh ngha v GDP thc t. N phn nh mc gi ca nn kinh t. GDP l ch tiu tt v phc li kinh t, bi v mi ngi thng mun c thu nhp cao hn. Tuy nhin, n khng phi l ch tiu hon ho v phc li. V d, GDP b st gi tr ca thi gian ngh ngi v mi trng trong sch.
CC THUT NG C BN Chi tiu ca chnh ph Ch s iu chnh GDP u t GDP danh ngha GDP thc t Kinh t vi m Kinh t v m Tng sn phm trong nc (GDP) Tiu dng Xut khu rng Government expenditure GDP deflator Investment Nominal GDP Real GDP Microeconomics Macroeconomics Gross domestic product Consumption Net export
14
CHNG 11 O LNG CHI PH SINH HOT Vo nm 1931, khi nn kinh t M phi vt ln vi cuc i suy thai, cc cu th bng chy ni ting nh Babe Ruth vn kim c 80.000 la. Trong thi gian , mc lng ny cc k cao, ngay c i vi cc ngi sao bng chy. Theo ngi ta k li, mt phng vin khi hi Ruth rng anh c ngh vic anh nhn c mc lng cao hn Tng thng Herbert Hoover, ngi ch nhn c 75.000 la, l hp l khng. Ruth tr li ti c mt nm tt hn. Ngy nay, cc cu th bng chy trung bnh kim c khong gp 10 ln mc lng ca Ruth trong nm 1931. V nhng cu th gii nht c th kim c gp 100 ln. Trc tin, con s ny c th khin bn ngh rng bng chy tr thnh mn th thao d kim tin hn so vi su thp k trc y. Nhng nh mi ngi u bit, gi c hng ha v dch v cng tng. Vo nm 1931, mt xu c th mua c mt chic kem, v 25 xu c th mua c mt chic v xem phim. Do gi c thi k ca Ruth thp hn rt nhiu so vi ngy nay, nn vic Ruth c c hng th mc sng cao hn so vi cc cu th hin nay khng l iu cha th kt lun c. Trong chng trc, chng ta xem xt vic cc nh kinh t s dng tng sn phm trong nc (GDP) nh th no tnh ton sn lng hng ha v dch v ca nn kinh t. Chng ny s nghin cu cch thc tnh ton chi ph sinh hot. so snh mc lng 80.000 la ca Ruth vi mc lng hin nay, chng ta cn tm ra mt phng php no chuyn cc con s tnh bng la thnh ch tiu v sc mua c ngha hn. chnh l nhim v ca ch tiu thng k c tn l ch s gi tiu dng. Sau khi xem xt cch tnh ch s gi tiu dng, chng ta s tho lun cch thc s dng ch s gi ny so snh cc con s tnh bng la cc thi im khc nhau. Ch s gi tiu dng c s dng theo di s thay i ca chi ph sinh hot theo thi gian. Khi ch s gi tiu dng tng, cc gia nh phi chi tiu nhiu tin hn trc duy tr mc sng nh c. Cc nh kinh t s dng thut ng lm pht m t tnh hung c s gia tng ca mc gi chung trong nn kinh t. T l lm pht l phn trm thay i ca mc gi so vi thi k trc. Nh chng ta s thy trong cc chng tip theo, lm pht l mt phng din trong hot ng kinh t v m c theo di cht ch v n l mt bin s c bn c vai tr hng dn chnh sch kinh t v m. Chng ny cung cp c s kin thc cho phn tch bng cch ch ra cch tnh t l lm pht ca cc nh kinh t khi s dng ch s gi tiu dng. CH S GI TIU DNG Ch s gi tiu dng (CPI) l thc o tng chi ph m mt ngi tiu dng in hnh b ra mua hng ha v dch v. Hng thng Cc thng k lao ng thuc B lao ng tnh ton v thng bo ch s gi tiu dng. Trong phn ny, chng ta tho lun cch tnh ch s gi tiu dng v nhng vn ny sinh trong qu trnh . Chng ta cng tm hiu s
NGUYN L KINH T HC Chng 11 o lng chi ph sinh hot
khc bit ca ch s ny so vi ch s iu chnh GDP - ch tiu khc v mc gi chung ca nn kinh t m chng ta cp n trong chng trc. Ch s gi tiu dng c tnh ton nh th no Khi Cc thng k lao ng tnh ton ch s gi tiu dng v t l lm pht, h thng s dng s liu v gi c ca hng nghn hng ha v dch v. bit chnh xc nhng ch s thng k ny c thit lp nh th no, chng ta hy xem xt mt nn kinh t n gin trong ngi tiu dng ch mua hai hng ha - xc xc v bnh hamburger. Bng 1 trnh by nm bc m Cc thng k lao ng phi tri qua. Xc nh gi c. Bc th hai trong qu trnh tnh ton ch s gi tiu dng l xc nh gi c ca mi hng ha v dch v trong gi hng ti mi thi im. Bng ny trnh by gi xc xch v hamburger trong 3 nm khc nhau. Tnh chi ph ca gi hng. Bc th ba l s dng s liu v gi c tnh chi ph ca gi hng ha v dch v ti cc thi im khc nhau. Trong bng cng trnh by php tnh ny trong c 3 nm. Ch rng ch c gi c trong php tnh ny l thay i. Bng cch gi gi hng ha v dch v khng i (4 xc xch v 2 hamburger), chng ta c th tch c nh hng ca s bin ng gi c ra khi nh hng ca sn lng nu n thay i trong cng thi k . Chn nm gc v tnh ch s. Bc th t l quyt nh chn mt nm no lm nm gc - nm c s dng lm mc so snh vi cc nm khc. tnh ch s, gi ca gi hng ha v dch v trong tng nm s c chia cho gi ca gi hng ha v dch v trong nm gc v t s ny sau c nhn vi 100. Kt qu thu c chnh l ch s gi tiu dng. V d trong bng 1 chn nm 2001 lm nm gc. Trong nm , gi hng xc xch v hamburger c chi ph l 8 la. Do vy, gi ca gi hng trong tt c cc nm c chia cho 8 la v nhn vi 100. Ch s gi tiu dng l 100 trong nm 2001. (ch s ny lun bng 100 trong nm gc) Ch s gi tiu dng trong nm 2002 l 175. iu ny hm gi ca gi hng trong nm 2002 bng 175% gi ca n trong nm gc. Hay ni cch khc, gi hng ha c chi ph l 100 la trong nm gc s c chi ph l 175 la trong nm 2002. Tng t, ch s gi tiu dng trong nm 2003 l 250, tc l mc gi trong nm 2003 bng 250% mc gi trong nm gc. Tnh t l lm pht. Bc th nm, bc cui cng, l s dng ch s gi tiu dng tnh t l lm pht, tc phn trm thay i ca ch s gi so vi thi k trc. Tc l, t l lm pht gia hai nm lin tip c tnh nh sau:
Lm pht trong nm 2 = CPI trong nm 2 - CPI trong nm 1 100 CPI trong nm 1
Trong v d ca chng ta, t l lm pht l 75% trong nm 2002 v 43% trong nm 2003. Mc d v d ny n gin ha th gii thc bng cch gi nh ch c hai hng ha, nhng n vn cho thy cch tnh ch s gi tiu dng v t l lm pht ca Cc thng k lao ng (BLS). Hng thng, BLS thu thp v x l s liu v gi ca hng nghn hng ha v dch v khc nhau, sau thc hin nm bc trn v nh h xc nh c
tc tng chi ph sinh hot ca ngi tiu dng in hnh. Khi hng thng BLS cng b ch s gi tiu dng, th thng thng bn c th nghe c con s trn cc bn tin tivi bui ti hoc thy n trong cc t bo ca ngy hm sau. Cng vi ch s gi tiu dng tnh cho ton nn kinh t, BLS cn tnh nhiu ch s gi khc. H thng bo ch s cho tng khu vc c th (v d nh Boston, New York, v Los Angeles) v ch s cho mt s mt hng nht nh (v d thc phm, qun o v in). H cng tnh ch s gi sn xut, tc chi ph m doanh nghip, ch khng phi ngi tiu dng b ra mua mt gi hng ha v dch v. Bi v cc doanh nghip cui cng cng s chuyn chi ph mua hng ca h sang cho ngi tiu dng di dng gi c cao hn, nn nhng thay i ca ch s gi sn xut cng thng c coi l hu ch khi d bo s thay i trong ch s gi tiu dng. IU CHNH CC BIN S KINH T LOI TR NH HNG CA LM PHT Mc ch ca vic tnh mc gi chung ca nn kinh t l a ra c s so snh cc ch tiu tnh bng la ti cc thi im khc nhau. Gi y, khi bit cch tnh cc ch s gi, chng ta hy xt xem c th s dng chng nh th no so snh mt ch tiu tnh bng la trong qu kh vi ch tiu tnh bng la trong hin ti. Cc con s tnh bng la ti cc thi im khc nhau Trc tin chng ta tr li vi v d v mc lng ca Ruth. Mc lng 80.000 la trong nm 1931 l cao hay thp so vi mc lng ca cc cu th ngy nay? tr li cu hi ny, chng ta cn bit mc gi c nm 1931 v mc gi hin nay. Mt phn s gia tng tin lng ca cc cu th bng chy l b p cho mc gi cao hn hin nay. so snh mc lng ca Ruth vi mc lng ca cc cu th ngy nay, chng ta cn chuyn mc lng tnh bng la nm 1931 ca Ruth thnh ng la hin nay. Ch s gi quyt nh quy m ca s hiu chnh lm pht ny. S liu thng k ca chnh ph cho thy ch s gi tiu dng ca nm 1931 l 15,2 v ca nm 1999 l 166. Do vy, mc gi chung tng 10,9 ln (bng 166/15,2). Chng ta c th s dng con s ny tnh mc lng ca Ruth theo ng la ca nm 1999. Cch tnh nh sau: Mc lng nm 1931 tnh bng la nm 1999 = Mc lng nm 1931 tnh bng la nm 1931
Mc gi nm 1999 = 80.000 la 166/15,2 Mc gi nm 1931
= 873.684 la Chng ta thy rng mc lng ca Babe Ruth vo nm 1931 l tng ng vi mc lng di 1 triu la hin nay. khng phi l mc thu nhp ti, nhng thp hn mc lng ca mt cu th bng chy trung bnh hin nay v n thp hn nhiu so vi mc lng tr cho cc ngi sao bng chy hin nay. V d, cu th Sammy Sosa ca cu lc b Chicago Clubs c tr khong 10 triu la trong nm 1999. Chng ta hy xem tip mc lng 75.000 la ca Tng thng Hoover trong nm 1931. chuyn con s ny v ng la ca nm 1999, mt ln na chng ta li nhn n vi t s gia cc mc gi trong hai nm. Chng ta nhn thy rng mc lng ca Hoover tng
ng vi 75.000 la (166/15,2), hay 819.079 la tnh bng ng la nm 1999. Mc lng ny cao hn rt nhiu so vi mc lng 200.000 la ca Tng thng Clinton (v thm ch cao hn mc lng 400.000 la m theo qui nh ca mt iu lut gn y s c tr cho ngi k nhim Clinton). Nh vy, c v nh Tng thng Hoover c mt nm kh thnh t. Trt gi Nh chng ta va thy, ch s gi c s dng loi tr nh hng ca lm pht khi so snh cc ch tiu tnh bng la ti cc thi im khc nhau. Vic iu chnh ny c thc hin trong nhiu lnh vc ca nn kinh t. Khi theo lut nh hay hp ng, gi tr tnh bng la c iu chnh t ng loi tr nh hng ca lm pht, ngi ta ni n c trt gi. V d, nhiu hp ng di hn gia doanh nghip v t chc cng on bao gm iu khon trt gi cho mt phn hoc ton phn tin lng da vo ch s gi tiu dng. iu khon nh vy c gi l tr cp chi ph sinh hot, gi tt l COLA. COLA t ng lm tng tin lng khi ch s gi tiu dng tng. Trt gi cng l c im ca nhiu o lut. V d, tr cp an sinh x hi c iu chnh hng nm nhm b li s gia tng gi c cho ngi gi. Cc mc thu thu nhp - thu sut thay i theo cc mc thu nhp khc nhau - cng trt gi theo lm pht. Tuy nhin, cn rt nhiu lnh vc m h thng thu khng trt gi theo lm pht, thm ch khi iu t ra rt cn thit. Chng ta s tho lun nhng vn ny mt cch y hn khi bn v chi ph ca lm pht phn sau ca cun sch ny. Li sut thc t v li sut danh ngha Vic iu chnh cc bin s kinh t loi tr nh hng ca lm pht c ngha c bit quan trng v i khi cn ti th thut, khi chng ta nhn vo cc s liu v li sut. Khi gi tin tit kim vo mt ti khon ngn hng, bn thu c li t s tin gi ny. Ngc li, khi vay tin ca ngn hng tr hc ph, bn phi tr li cho khon tin vay. Li chnh l khon phi thanh ton trong tng lai cho khon tin chuyn giao trong qu kh. Do vy, li sut lun gn vi vic so snh gi tr ca tin ti cc thi im khc nhau. hiu y v li sut, chng ta cn bit cch thc loi tr nh hng ca lm pht. Chng ta hy xem mt v d. Gi s Sally Saver gi 1.000 la vo mt ti khon ngn hng v nhn c li sut hng nm l 10%. Sau mt nm, Sally thu c 100 la tin li. Sau Sally rt 1.000 la. C ng l Sally c li 100 la khng so vi thi im c gi tin vo ngn hng mt nm trc y? Cu tr li ph thuc vo ngha ca t "c li". ng l Sally c thm 100 la so vi trc y. Ni cch khc, s la m c c tng 10%. Tuy nhin, nu cng lc gi c tng, th mi la by gi mua c t hng ha hn so vi mt nm trc y. Do vy, sc mua ca c ta khng tng 10%. Nu t l lm pht l 4%, th lng hng ha m Sally c th mua c ch tng 6%. Cn nu t l lm pht l 15%, th gi c hng ha tng vi tc nhanh hn tc tng ca s la trong ti khon ca c. Trong trng hp , sc mua ca Sally thc t gim 5%. Li sut m ngn hng tr c gi l li sut danh ngha, cn li sut loi tr lm pht c gi l li sut thc t. Chng ta c th vit mi quan h gia li sut danh ngha, li sut thc t v lm pht nh sau:
Li sut thc t = Li sut danh ngha - T l lm pht. Li sut thc t l phn chnh lch gia li sut danh ngha v t l lm pht. Li sut danh ngha cho chng ta bit tc gia tng theo thi gian ca lng la c trong ti khon ca bn ti ngn hng. Li sut thc t cho chng ta bit tc gia tng sc mua theo thi gian ca ti khon ti ngn hng.
Li sut (% nm) 15 Li sut danh ngha 10 5 0 1965 1970 1975 Li sut thc t 1980 1985 1990 1995 1998
Hnh 3. Li sut thc t v li sut danh ngha. Nhng con s trn biu th li sut danh ngha v li sut thc t trn c s s liu hng nm t nm 1965. Li sut danh ngha l li sut ca tn phiu kho bc k hn ba thng. Li sut thc t l li sut danh ngha tr t l lm pht (tnh bng ch s gi tiu dng). Hy ch rng li sut danh ngha v li sut thc t thng thay i cng chiu vi nhau. Hnh 3 minh ha cho s thay i ca li sut thc t v li sut danh ngha t nm 1965. Li sut danh ngha l li sut ca cc tri phiu kho bc k hn 3 thng. Li sut thc t c tnh bng cch ly li sut danh ngha ny tr t l lm pht - tc phn trm thay i ca ch s gi tiu dng. Bn c th thy li sut thc t v li sut danh ngha khng phi lc no cng bin ng cng chiu. V d vo cui nhng nm 1970, li sut danh ngha rt cao. Tuy nhin, do lm pht cng rt cao nn li sut thc t li thp. Thc t trong mt s nm, li sut thc t m, bi v lm pht lm xi mn ti khon tit kim nhanh hn tc gia tng ca n nh li sut danh ngha. Ngc li, vo nhng nm cui 1980, li sut danh ngha thp. Nhng do lm pht cng rt thp, nn li sut thc t tng i cao. Trong cc chng tip theo, khi nghin cu v cc nguyn nhn v nh hng ca s thay i li sut, th iu quan trng l chng ta cn phi nh c s khc bit gia li sut thc t v li sut danh ngha. Kim tra nhanh: Vo nm 1914, Henry Ford tr cho mi cng nhn ca ng 5 la mt ngy. Nu ch s gi tiu dng ca nm 1914 l 10 v ca nm 1999 l 166, th s tin m Ford tr cho mi cng nhn s tr gi bao nhiu khi tnh bng la nm 1999? KT LUN "Mt ho khng cn ng gi nm xu na," c mt ln cu th bng chy Yogi Berra chm bim nh vy. Trn thc t, trong sut lch s cn i, gi tr thc ng sau ng nm xu, mt ho v la khng n nh. S gia tng dai dng ca mc gi chung tr thnh ph bin. Tnh trng lm pht nh vy lm gim sc mua ca cc n v tin t theo thi gian. Khi so snh gi tr ca ng la vo cc thi im khc nhau, iu quan trng l phi nh rng mt la ngy nay khng cn ging mt la 20 nm trc y, hoc tng t nh vy n cng khng ging mt la sau 20 nm na. Chng ny tho lun cch tnh mc gi chung trong nn kinh t ca cc nh kinh t v vic h s dng ch s gi nh th no iu chnh cc bin s kinh t nhm loi tr lm
pht. Phn tch ny ch l im khi u. Chng ta vn cha xem xt cc nguyn nhn v nh hng ca lm pht hay lm pht tng tc vi cc bin s kinh t khc nh th no. lm c iu , chng ta cn i xa hn vn tnh ton. Trn thc t, y chnh l nhim v sp ti ca chng ta. Sau khi hiu c cch thc tnh ton cc tng lng kinh t v m v mc gi chung ca cc nh kinh t trong hai chng va qua, gi y chng ta sn sng pht trin cc m hnh l gii nhng bin ng ngn hn v di hn ca chng. TM TT Ch s gi tiu dng phn nh chi ph mua mt gi hng ha v dch v so vi chi ph mua cng mt gi hng ha v dch v nh th trong nm gc. Ch s ny c s dng o lng mc gi chung ca nn kinh t. Phn trm thay i ca ch s gi tiu dng phn nh t l lm pht. Ch s gi tiu dng l ch tiu khng hon ho v chi ph sinh hot v ba l do. Th nht, n khng tnh n kh nng thay th ca ngi tiu dng theo hng s dng hng ha v dch v c gi r tng i theo thi gian. Th hai, n khng phn nh c s gia tng sc mua ca ng tin do s xut hin ca nhng hng ha mi. Th ba, n b bin dng do c nhng thay i khng tnh c trong cht lng hng ha v dch v. Do nhng vn tnh ton ny, nn CPI c tnh qu cao quy m lm pht hng nm khong 1%. Mc d ch s iu chnh GDP cng phn nh mc gi chung ca nn kinh t, nhng n khc ch s gi tiu dng v n phn nh gi ca nhng hng ha v dch v c sn xut ra, ch khng phi nhng hng ha v dch v c tiu dng. Do vy, nhng hng ha nhp khu nh hng n ch s gi tiu dng, nhng li khng c nh hng n ch s iu chnh GDP. Hn na, trong khi ch s gi tiu dng s dng gi hng c nh th, ch s iu chnh GDP li t ng lm thay i nhm hng ha v dch v theo thi gian khi cc thnh t ca GDP thay i. Cc ch tiu tnh bng la cc thi im khc nhau khng phi l s so snh chnh xc sc mua. so snh gi tr ca mt la trong qu kh vi mt la hin nay, th ng la trong qu kh phi c iu chnh bng cch s dng ch s gi c. Nhiu o lut v hp ng t nhn s dng cc ch s gi c loi tr lm pht. Tuy nhin, cc lut thu li ch trt gi mt phn khi c lm pht. Vic iu chnh loi tr lm pht c ngha c bit quan trng khi nhn vo s liu v li sut. Li sut danh ngha l li sut c thng bo trn th trng; n l tc gia tng theo thi gian ca lng la nm trong ti khon tit kim. Ngc li, li sut thc t tnh n nhng thay i theo thi gian v gi tr ca ng la. Li sut thc t bng li sut danh ngha tr t l lm pht. CC THUT NG C BN Ch s gi sn xut Ch s gi tiu dng (CPI) Ch s trt gi Li sut danh ngha Li sut thc t Producer price index Consumer price index Indexation Nominal interest rate Real interest rate
T l lm pht
Inflation rate
CHNG 12 TIT KIM, U T V H THNG TI CHNH Hy tng tng bn va tt nghip i hc (chuyn ngnh kinh t) v bn quyt nh m mt doanh nghip ring - chng hn cng ty d bo kinh t. Trc khi kim c tin t vic bn cc thng tin d bo, bn phi b ra mt khon chi ph ng k thnh lp cng ty. Bn phi mua my tnh tin hnh d bo, cng nh bn, gh, gi lu tr trang b ni tht cho vn phng mi. Mi loi ti sn ny l mt dng t bn m cng ty ca bn s dng sn xut v bn dch v. Lm th no bn c tin u t vo cc hng t bn ? C th bn mua chng t khon tin tit kim trong qu kh. Song thng th ging nh hu ht cc doanh nhn khc, bn khng c tin trang tri cho cc khon chi ph khi nghip. V vy, bn phi tm kim s tin cn thit t cc ngun khc. Bn c nhiu cch ti tr cho cc khon u t vo nhng ti sn . Bn c th vay tin t ngn hng, bn b hoc ngi thn. Trong tnh hung ny, bn phi ha vi ngi cho vay khng nhng s hon tr ton b tin vay ng hn, m cn phi tr mt khon li cho vic s dng tin. Mt cch khc l bn thuyt phc ai cp cho bn s tin cn thit cho hot ng kinh doanh i ly mt phn li nhun tng lai ca bn, bt k n l bao nhiu. Trong c hai tnh hung, khon tin u t cho my tnh v trang thit b vn phng u c ti tr t ngun tit kim ca ai . H thng ti chnh bao gm nhng nh ch trong nn kinh t gip cho tit kim ca ngi ny n khp vi u t ca ngi khc. Nh chng ta tho lun trong cc chng trc, tit kim v u t l nhng nhn t c bn quyt nh tng trng kinh t di hn. Khi mt nc tit kim phn ln GDP ca mnh, th n c nhiu ngun lc u t vo t bn, v khi lng t bn ln hn lm tng nng sut v mc sng. Song chng trc cha gii thch vic nn kinh t phi hp tit kim v u t nh th no. Ti bt c thi im no cng c ngi mun tit kim mt phn thu nhp dnh cho tng lai, ng thi li c ngi mun vay tin u t vo cc doanh nghip mi v m rng sn xut. iu g a hai nhm ngi ny li vi nhau? iu g bo m rng mc cung v vn t ngi mun tit kim cn bng vi mc cu v vn t nhng ngi mun u t? Chng ny xem xt phng thc hot ng ca h thng ti chnh. Th nht, chng ta tho lun v hng lot cc nh ch cu thnh h thng ti chnh trong nn kinh t ca chng ta. Th hai, chng ta tho lun mi quan h gia h thng ti chnh v mt s bin kinh t v m then cht - c bit l tit kim v u t. Th ba, chng ta pht trin m hnh cung v cu v vn trong cc th trng ti chnh. Trong m hnh, li sut l gi c c th iu chnh cn bng cung v cu. M hnh cho thy cc chnh sch ca chnh ph nh hng nh th no n li sut v qu trnh phn b nhng ngun lc khan him ca x hi. CC NH CH TI CHNH TRONG NN KINH T M Ni theo cch chung nht, h thng ti chnh c chc nng chuyn cc ngun lc khan him ca nn kinh t t ngi tit kim (nhng ngi chi tiu t hn thu nhp) ti ngi i vay
NGUYN L KINH T HC Chng 12 Tit kim, u t v h thng ti chnh
(nhng ngi chi tiu nhiu hn thu nhp). Ngi ta tit kim v nhiu l do: chun b tin bc cho con ci vo hc i hc trong my nm ti hoc dnh dm cho bui x chiu trong vi chc nm na. Tng t nh th, ngi ta vay tin v nhiu l do: mua mt cn h hoc m mt doanh nghip v k sinh nhai. Ngi tit kim cung ng tin ca h cho h thng ti chnh vi hy vng s nhn li khon tin gc cng vi tin li vo mt ngy trong tng lai. Ngi i vay c nhu cu v tin t h thng ti chnh vi nhn thc rng h phi hon tr c gc ln li vo mt ngy trong tng lai. H thng ti chnh c to nn bi nhiu nh ch ti chnh gip kt ni ngi tit kim vi ngi i vay. chun b cho vic phn tch cc lc lng kinh t chi phi h thng ti chnh, chng ta xem xt nhng nh ch quan trng nht. Chng ta c th phn loi chng thnh hai nhm: th trng ti chnh v trung gian ti chnh. By gi chng ta ln lt xem xt tng nhm. Th trng ti chnh Th trng ti chnh l cc nh ch qua ngi mun tit kim c th trc tip cung cp vn cho ngi mun vay. Hai th trng ti chnh quan trng nht trong nn kinh t ca chng ta l th trng tri phiu v th trng c phiu. Th trng tri phiu. Khi Intel, mt i gia trong lnh vc sn xut chp my tnh, mun vay tin xy dng nh my mi, n c th vay trc tip t cng chng. N lm nh th bng cch bn tri phiu. Tri phiu l chng t vay n xc nh trch nhim ca ngi i vay i vi ngi nm gi tri phiu. Ni mt cch n gin, tri phiu l chng t xc nhn rng "ti n anh" (IOU). Trong tri phiu c ghi ngy ngi i vay phi hon tr khon n, gi l ngy o hn, v li sut ngi i vay phi tr thng k cho n khi o hn. Ngi mua tri phiu a tin cho Intel i ly li ha tr li thng k v nhn li s tin cho vay vo ngy o hn (gi l vn gc). Ngi mua tri phiu c th nm gi n n ngy o hn hoc bn n cho ngi khc trc khi n n hn. C hng triu loi tri phiu khc nhau c lu hnh M. Khi cc cng ty ln, chnh quyn lin bang, bang hay a phng cn vay n ti tr cho vic mua nh my mi, my bay chin u mi hay xy dng trng hc mi, h thng pht hnh tri phiu. Nu xem t Tp ch ph Un hay mc kinh doanh trn cc t bo a phng, bn thy danh sch lit k gi c v li sut ca nhng tri phiu quan trng nht. Mc d cc tri phiu rt khc nhau, nhng chng c ba c tnh chung quan trng nht. c tnh th nht l k hn ca tri phiu - khong thi gian cho n khi tri phiu o hn. Mt s tri phiu c k hn ngn, v d vi thng, nhng mt s tri phiu c k hn di ti 30 nm. (Chnh ph Anh thm ch tng pht hnh mt loi tri phiu khng bao gi o hn, gi l tri phiu vnh vin. Loi tri phiu ny tr li mi mi, nhng khng bao gi hon tr vn gc.) Li sut ca tri phiu mt phn ph thuc vo k hn ca n. Tri phiu di hn thng ri ro hn tri phiu ngn hn, v ngi nm gi tri phiu di hn phi i lu hn mi n ngy nhn li vn gc. Nu ngi nm gi tri phiu di hn cn tin trc ngy o hn, anh ta ch c cch bn tri phiu y cho mt ngi khc, c th vi mc gi thp hn. b li mc ri ro cao hn, tri phiu di hn thng c li sut cao hn tri phiu ngn hn.
c tnh quan trng th hai ca tri phiu l mc ri ro tn dng ca n - l xc sut ngi i vay khng th tr mt phn li sut hay vn gc ca tri phiu . Hin tng c gi l v n. Ngi i vay c th (v i khi h vn lm nh vy) tuyn b v n i vi cc khon tin vay ca h bng cch tuyn b ph sn. Khi ngi mua tri phiu nhn thy xc sut v n cao, h yu cu mc li sut cao b li ri ro. V chnh ph c coi l khng c ri ro tn dng, nn li sut tri phiu chnh ph thng thp. Tri li, cc cng ty khng ng tin cy v mt ti chnh thng pht hnh tri phiu mo him, c li sut cc cao. Ngi mua tri phiu c th nh gi mc ri ro tn dng bng cch tham kho kin cc t chc t vn chuyn xp loi ri ro tn dng ca cc loi tri phiu, v d cng ty Standard & Poor's. c tnh th ba ca tri phiu lin quan n chnh sch thu - tc cch x l ca lut thu i vi li thu c t tri phiu. V li ca hu ht cc tri phiu u b nh thu, nn ngi s hu tri phiu thng phi tr mt phn li di dng thu thu nhp. Tri li, khi chnh quyn bang v a phng pht hnh tri phiu, gi l tri phiu thnh ph, ngi s hu tri phiu khng phi np thu thu nhp lin bang t li. V c li th v thu nh vy, nn tri phiu do chnh quyn bang v a phng pht hnh thng c li sut thp hn tri phiu ca cc cng ty hay chnh quyn lin bang. Th trng c phiu. Mt cch khc m Intel p dng c tin xy dng nh my sn xut thit b bn dn ca mnh l bn c phiu trong cng ty. C phiu biu th quyn s hu ti sn ca doanh nghip, do n cng biu th quyn c hng li nhun ca doanh nghip. V d, nu Intel bn 1.000.000 c phiu, th mi c phiu biu th quyn s hu mt phn triu ti sn ca Intel. Vic bn c phiu c tin c gi l ti tr bng c phn, cn vic bn tri phiu c gi l ti tr bng n. Mc d cc cng ty thng s dng c cch ti tr bng c phn ln cch ti tr bng n c tin u t mi, nhng c phiu v tri phiu rt khc nhau. Ngi s hu c phiu ca Intel l mt trong s cc ch s hu ca Intel, trong khi ngi s hu tri phiu ca Intel li l ch n ca n. Nu cng vic kinh doanh ca Intel rt hiu qu, ngi nm gi c phiu (c ng) ca n c thu nhp cao, trong khi ngi nm gi tri phiu ch nhn c li t tri phiu ca mnh. Nhng khi Intel gp kh khn v ti chnh, th n c trch nhim tr n cho ngi nm gi tri phiu trc tin, sau mi ti ngi nm gi c phiu. So vi tri phiu, c phiu c ri ro cao hn, nhng cng c th em li li tc cao hn. Sau khi mt cng ty pht hnh c phiu bng cch bn c phn cho cng chng, nhng c phiu ny c mua i bn li gia nhng ngi nm gi c phiu ti cc th trng chng khon c t chc. Trong cc giao dch ny, bn thn cng ty khng nhn c tin khi c phiu ca n trao tay. Th trng chng khon quan trng nht trong nn kinh t M bao gm Th trng chng khon Niu Oc, Th trng chng khon M v h thng NASDAQ (H thng yt gi t ng ca hip hi cc nh bun chng khon Quc gia). Phn ln cc nc u c th trng chng khon ring trao i c phiu ca cc cng ty trong nc. Gi ca c phiu bun bn trong th trng chng khon do cung v cu v c phiu ca cc cng ty quyt nh. V c phiu biu th quyn s hu ti sn trong mt cng ty, nn nhu cu v c phiu (v do l gi ca n) phn nh nhn thc ca dn chng v kh nng sinh li trong tng lai ca cng ty. Khi mi ngi lc quan v trin vng ca mt cng ty, h
mun c s hu c phiu ca n v y gi c phiu tng ln. Ngc li, khi mi ngi ngh li nhun ca mt cng ty thp, thm ch l, gi c phiu ca n gim xung. Ngi ta dng nhiu loi ch s chng khon theo di mc gi chung ca c phiu. Ch s chng khon c tnh di dng gi bnh qun ca mt nhm cc c phiu. Ch s chng khon ni ting nht l Ch s cng nghip bnh qun Dow Jones, xut hin t nm 1896. Hin ti ch s ny c tnh trn c s gi c phiu ca 30 cng ty ln M nh General Motor, General Electric, Microsoft, Cca Cla, AT&T v IBM. Ch s ni ting khc l Ch s Standard & Poor's 500, l ch s c tnh trn c s gi c phiu ca 500 cng ty ln. V gi c phiu phn nh mc li nhun d kin, nn cc ch s chng khon ny c theo di st sao vi t cch nhng ch s v tnh hnh kinh t trong tng lai. PHN C THM Cch c cc bng chng khon trn bo ch Hu ht cc t nht bo u c cc bn tin v tnh hnh mi nht trn th trng chng khon lin quan n c phiu ca nhiu cng ty. Sau y l nhng thng tin m chng thng nu ra: Gi c. Thng tin quan trng nht v c phiu l gi c phiu. Bo ch thng thng bo nhiu loi gi c. Gi mi nht hay gi ng ca l gi ca giao dch cui cng din ra trc khi th trng chng khon ng ca vo ngy hm trc. Nhiu t bo cn ghi gi cao v gi thp ca ngy trc , thm ch i khi c ca nm trc . Khi lng giao dch. Hu ht bo ch u ghi s lng c phiu bn ra trong ngy giao dch trc, gi l khi lng giao dch hng ngy. C tc. Cc cng ty thanh ton mt phn li nhun ca h cho c ng. S tin ny c gi l c tc. Phn li nhun khng tr di dng c tc c gi l thu nhp gi li. N thng c cng ty s dng u t. Bo ch thng thng bo li tc c tr trong nm trc cho mi c phiu. i khi h cn thng bo t l c tc, tc c tc tnh bng phn trm ca gi c phiu. T l gi-thu nhp. Thu nhp ca mt cng ty, hay li nhun, l s doanh thu m n nhn c khi bn sn phm ca mnh tr chi ph sn xut do cc nhn vin k ton ca cng ty tnh. Thu nhp trn mi c phiu bng tng thu nhp ca cng ty chia cho s c phiu hin c. Cc cng ty s dng mt phn thu nhp ca mnh tr c tc cho c ng, phn cn li c dng thc hin cc khon u t mi. T l gi-thu nhp, thng gi l P/E, bng gi c phiu ca mt cng ty chia cho s tin cng ty kim c trong nm trc. Theo kinh nghim th t l gi-thu nhp bng khong 15. T l P/E cao hn hm c phiu ca mt cng ty tng i t so vi thu nhp gn y ca n; iu ny c th cho thy mi ngi d kin thu nhp s tng trong tng lai, hoc c phiu ca n b nh gi qu cao. Ngc li, t l P/E thp hn hm c phiu ca mt cng ty tng i r so vi thu nhp gn y ca n; iu ny cho thy mi ngi d kin thu nhp s gim, hoc c phiu ca n b nh gi qu thp. Ti sao hng ngy bo ch li cng b tt c nhng thng tin trn? Nhiu ngi u t tin tit kim ca mnh vo c phiu da vo nhng con s ny khi quyt nh mua hay bn c phiu. Tuy nhin, cng c mt s c ng tun th chin lc mua v nm gi: h mua c phiu ca cc cng ty qun l tt, gi n trong mt thi gian di v khng phn ng li nhng bin ng hng ngy c thng tin trn bo ch.
Trung gian ti chnh Trung gian ti chnh l cc nh ch ti chnh m nh ngi tit kim c th gin tip cung cp vn ca h cho ngi i vay. Thut ng trung gian (hay mi gii - ND) phn nh vai tr ca nhng nh ch ny trong vic ng gia ngi tit kim v ngi i vay. By gi chng ta nghin cu hai loi trung gian ti chnh quan trng nht: ngn hng v qu tng h. Ngn hng. Nu ch mt ca hng tp ha mun c tin m rng kinh doanh, chc chn anh ta khng th lm nh Intel. Anh ta kh lng tng vn kinh doanh thng qua th trng tri phiu hay c phiu. Mi ngi ch mun mua chng khon ca cc cng ty ln, c tn tui. V vy, ngi ch ca hng tp ha m rng kinh doanh bng cch i vay t mt ngn hng a phng. Ngn hng l loi trung gian ti chnh quen thuc nht i vi mi ngi. Nghip v c bn nht ca ngn hng l nhn tin gi ca ngi tit kim v cho vay li s tin . Ngn hng tr li cho ngi gi tin v tnh li cao hn mt cht i vi khch hng vay tin. S tin chnh lch gia hai mc li sut cho php b p chi ph ca hot ng ngn hng v em li cho ch ngn hng mt khon li nhun. Bn cnh chc nng l trung gian ti chnh, ngn hng cn c vai tr quan trng khc na: n lm cho hot ng mua, bn tr nn thun tin hn bng cch cho php mi ngi vit sc vo cc khon tin gi trong ngn hng. Ni cch khc, ngn hng gp phn to ra mt loi ti sn c bit cho php mi ngi s dng nh mt phng tin trao i. Phng tin trao i l mt th cho php mi ngi thc hin cc giao dch. Vai tr cung cp phng tin trao i l im quan trng lm cho ngn hng phn bit vi cc trung gian ti chnh khc. Ging nh tin gi, c phiu v tri phiu l phng tin ct gi gi tr ca khi lng ca ci m ngi ngi tch lu c trong qu kh, nhng vic s dng cc ti sn y khng d, r v nhanh nh vit sc. By gi chng ta tm thi b qua vai tr th hai ca ngn hng v s quay tr li vi n trong chng 27, khi bn v h thng tin t. Qu tng h. Mt loi hnh trung gian ti chnh ngy cng c vai tr quan trng trong nn kinh t M l qu tng h. Qu tng h l nh ch pht hnh c phiu ra cng chng ri dng s tin thu c mua mt kt hp - gi l c cu u t (portfolio) - gm nhiu loi tri phiu, c phiu hoc c tri phiu v c phiu. C ng ca qu tng h chp nhn mi ri ro v li tc gn vi c cu u t . Nu gi tr ca c cu u t tng, c ng s c li. Nu gi tr ca c cu u t gim, c ng s b thit. Li th trc ht ca cc qu tng h l chng cho php mi ngi a dng ha c cu u t vi s tin t i. Nhng ngi mua c phiu v tri phiu thng c khuyn l nn ch n cu ngn ng l: ng b ton b trng ca bn vo cng mt gi. V gi tr ca bt k c phiu hay tri phiu no cng gn lin vi vn mnh ca mt cng ty, nn vic gi mt loi c phiu hay tri phiu duy nht ht sc mo him. Ngc li, nu gi c cu u t gm nhiu loi c phiu v tri phiu, ngi ta s gp t ri ro hn v h nm mt phn nh ti sn
ca mi cng ty. Cc qu tng h cho php thc hin vic a dng ha ny mt cch d dng. Ch vi vi trm la, mt ngi c th mua c phiu ca qu tng h v gin tip tr thnh ngi tham gia s hu hay ch n ca hng trm cng ty ln. c hng dch v ny, mi nm c ng phi tr cho cng ty kinh doanh qu tng h mt khon l ph bng khong t 0,5% n 2% gi tr ti sn. Li th th hai m cc cng ty kinh doanh qu tng h thng qu quyt l qu tng h to iu kin cho nhng ngi bnh dn s dng chuyn mn ca cc nh qun l tin t chuyn nghip. Cc nh qun l ca hu ht qu tng h theo di st sao din bin v trin vng ca cc cng ty m h mua c phiu. H mua c phiu ca cc cng ty c nh gi l c li nhun trong tng lai v bn c phiu ca cc cng ty c trin vng t sng sa hn. Ngi ta lp lun rng cch qun l chuyn nghip ny lm tng li tc m nhng ngi u t vo qu tng h nhn c t cc khon tin tit kim ca mnh. Tuy nhin, cc nh kinh t ti chnh thng nghi ng lun im th hai ny. Vi hng ngn nh qun l tin t theo di cht ch trin vng ca mi cng ty, gi c phiu ca mt cng ty thng phn nh ng gi tr thc ca n. Kt qu l, tht kh c th "nh bi th trng" bng cch mua c phiu tt v bn c phiu ti. Trong thc t, cc qu tng h c gi l qu ch s mua tt c cc c phiu trong mt loi ch s chng khon nht nh t c kt qu cao hn mt cht so vi cc qu tng h khai thc li th t vic qun l ch ng ca cc nh qun l tin t chuyn nghip. Cch l gii cho tnh u vit ca qu ch s l chng c chi ph thp do mua, bn rt t v khng phi tr tin lng cho cc nh qun l tin t chuyn nghip. Tm tt C rt nhiu nh ch ti chnh trong nn kinh t M. Bn cnh th trng tri phiu, th trng c phiu, ngn hng v qu tng h, cn c qu hu tr, hip hi tn dng, cng ty bo him, thm ch c nhng k vay tin la o a phng. Cc nh ch ny khc nhau v nhiu mt. Tuy nhin, khi nghin cu vai tr v m ca h thng ti chnh, chng ta cn ch ti s ging nhau ca chng, ch khng phi tm kim s khc bit gia chng. Tt c cc nh ch u c chung mt mc ch - chuyn ngun lc t ngi tit kim ti ngi i vay. Kim tra nhanh: C phiu l g? Tri phiu l g? Chng khc nhau nh th no? Chng ging nhau nhng im no? TIT KIM V U T TRONG CC TI KHON THU NHP QUC DN Cc s kin din ra trong h thng ti chnh l vn chnh yu hiu s pht trin ca ton b nn kinh t. Nh chng ta thy, cc nh ch cu thnh h thng ny - th trng tri phiu, th trng c phiu, ngn hng v qu tng h - c vai tr gn tit kim vi u t trong nn kinh t. V nh chng ta thy trong chng trc, tit kim v u t l nhn t quan trng quyt nh tng trng kinh t di hn v mc sng. Do , cc nh kinh t v m phi hiu cc th trng ti chnh vn hnh nh th no cng nh cc s kin v chnh sch tc ng n chng. lm quen vi vic phn tch th trng ti chnh, trong phn ny chng ta tho lun v cc bin s v m phn nh hot ng ca cc th trng ny. y chng ta ch nhn mnh c
s hch ton, ch khng phi hnh vi ca th trng. Hch ton l khi nim dng ch cch thc nh ngha v cng cc con s li vi nhau. Nh k ton t nhn c th gip mt c nhn cng cc khon thu nhp v chi tiu ca anh ta li vi nhau. Nh k ton thu nhp quc dn cng lm nh vy, nhng vi ton b nn kinh t. Ti khon thu nhp quc dn bao gm GDP v nhiu i lng thng k lin quan. Trong cc nguyn tc hch ton thu nhp quc dn c nhiu ng nht thc quan trng. Nn nh rng ng nht thc l mt phng trnh lun lun ng do cch chng ta nh ngha cc bin s trong phng trnh. Hy nh rng cc ng nht thc c ngha quan trng v n m t mi quan h gia cc bin vi nhau. By gi chng ta hy xem xt mt s ng nht thc ni ln vai tr v m ca th trng ti chnh. Mt s ng nht thc quan trng Hy nh li rng tng sn phm trong nc (GDP) va l tng thu nhp trong nn kinh t, va l tng chi tiu v cc hng ha v dch v ca nn kinh t . GDP (k hiu l Y) bao gm bn thnh t: tiu dng (C), u t (I), chi tiu ca chnh ph (G) v xut khu rng (NX). Chng ta c th vit: Y = C + I + G + NX Phng trnh trn l mt ng nht thc, v mi la chi tiu nm v tri cng nm mt trong bn thnh t v phi. Do cch nh ngha v tnh ton cc bin s, phng trnh trn phi lun lun ng. Trong chng ny, chng ta n gin ha phn tch bng cch gi nh rng nn kinh t m chng ta xem xt l nn kinh t ng. Nn kinh t ng l nn kinh t khng c quan h vi cc nn kinh t khc. Nn kinh t ng khng bun bn vi nc ngoi, cng khng tham gia vo hot ng vay hoc cho vay quc t. Tt nhin, cc nn kinh t trn thc t l nn kinh t m - ngha l chng c giao lu vi nc ngoi. (Chng ta s nghin cu kinh t v m ca nn kinh t m phn sau ca cun sch). Tuy nhin, gi nh nn kinh t ng l cch n gin ha c li m nh chng ta c th rt ra mt s bi hc ng vi tt c cc nn kinh t. Ngoi ra, gi nh ny hon ton ng vi nn kinh t th gii (bi v hin nay cha c thng mi gia cc hnh tinh). V nn kinh t ng khng tham gia vo thng mi quc t, nn xut v nhp khu ng bng 0. Bi vy, xut khu rng (NX) cng bng 0. Trong tnh hung ny, chng ta c th vit: Y=C+I+G Phng trnh trn ni rng GDP l tng ca tiu dng, u t v chi tiu ca chnh ph. Mi n v sn lng bn ra ca nn kinh t c tiu dng, u t hoc c chnh ph mua. thy iu m ng nht thc trn cho chng ta bit v th trng ti chnh, chng ta tr C v G ra khi hai v ca phng trnh ny. Chng ta nhn c: Y-C-G=I V tri (Y - C - G) ca phng trnh trn l tng thu nhp ca nn kinh t cn li sau khi thanh ton cho cc khon tiu dng ca mi ngi v mua hng ca chnh ph. Phn cn li c gi l tit kim quc dn, hay n gin l tit kim, v k hiu l S. Thay Y - C - G bng S vo v tri, chng ta c th vit li phng trnh trn di dng: S=I Phng trnh ny ni rng tit kim bng u t.
hiu r hn ngha ca tit kim quc dn, chng ta bin i phng trnh trn thm mt cht na. Gi T l tng s tin thu c t thu ca chnh ph sau khi tr cc khon tr cp cho h gia nh hoc chuyn giao thu nhp (v d bo him x hi hay phc li). Chng ta c th vit tit kim quc dn theo hai cch: S=Y-C-G hoc: S = (Y - T - C) + (T - G) Hai phng trnh ny tng ng nhau, nhng phng trnh th hai chia tit kim quc dn thnh hai phn: tit kim t nhn (Y - T - C) v tit kim ca chnh ph (T - G). Chng ta hy xem xt hai thnh phn ny. Tit kim t nhn l phn thu nhp ca h gia nh cn li sau khi np thu cho chnh ph v tiu dng. V thu nhp ca h gia nh l Y, thu phi np l T v tiu dng ca h l C, nn tit kim t nhn bng Y - T - C. Tit kim ca chnh ph l phn thu nhp t thu ca chnh ph cn li sau khi chi tiu mua hng ha v dch v. Chnh ph nhn c thu T di dng thu nhp t thu v chi tiu G mua hng ha v dch v. Nu T ln hn G, chnh ph c thng d ngn sch v thu nhiu hn chi. Phn thng d ngn sch ny chnh l tit kim ca chnh ph. Nu chnh ph chi nhiu hn thu, G s ln hn T. Trong trng hp ny, chnh ph c thm ht ngn sch, v tit kim ca chnh ph l mt s m. By gi chng ta hy xem cc ng nht thc hch ton ny gn vi th trng ti chnh nh th no. Phng trnh S = I ni ln mt thc t quan trng: i vi nn kinh t ni chung, tit kim nht nh phi bng u t. Nhng thc t ny lm ny sinh mt s cu hi quan trng: C ch no nm sau ng nht thc ny? iu g phi hp nhng ngi quyt nh cn tit kim bao nhiu vi nhng ngi quyt nh nn u t bao nhiu? Cu tr li l: h thng ti chnh. Th trng tri phiu, th trng c phiu, ngn hng, qu tng h, cng nh cc th trng v nh ch ti chnh khc ng gia hai v ca phng trnh S = I. N thu nhn cc khon tit kim quc dn v chuyn chng cho cc nh u t. ngha ca tit kim v u t Thut ng tit kim v u t i khi vn b hiu lm. Hu ht mi ngi s dng nhng thut ng ny mt cch t nhin v i khi thay th chng cho nhau. Ngc li, cc nh kinh t v m s dng hai thut ng ny mt cch thn trng v vi hm khc nhau. Chng ta hy xem xt mt v d. Gi s Larry chi tiu t hn khon tin anh ta kim c, v quyt nh gi s tin cha tiu vo ngn hng hoc em ra mua tri phiu hay c phiu cng ty. V Larry chi tiu t hn thu nhp, nn anh ta lm tng tit kim quc dn. Larry c th cho rng anh ta ang "u t" s tin ca mnh, nhng nh kinh t v m gi hnh ng ca Larry l tit kim, ch khng phi u t. Trong ngn ng ca kinh t v m, u t ngha l mua thm t bn, v d my mc hay nh xng. Khi Meo vay tin ngn hng xy mt ngi nh mi, anh lm tng u t ca quc gia. Tng t nh th, khi cng ty Curly bn c phiu v s dng s tin thu c xy nh my mi, n cng lm tng u t ca quc gia. Mc d ng nht thc S = I ni ln s cn bng gia u t v tit kim trong tng th nn kinh t, nhng n khng th p dng cho mt h gia nh hay mt doanh nghip ring l. Tit kim ca Larry c th ln hn u t ca anh ta v anh ta gi phn cn li vo
ngn hng. Tit kim ca Meo c th t hn u t ca anh ta, nn anh ta phi vay tin t ngn hng. Ngn hng v cc nh ch ti chnh cho php c nhn duy tr s chnh lch gia u t v tit kim ca h, ng thi lm cho tit kim ca ngi ny tr thnh ngun ti tr cho u t ca ngi kia. Kim tra nhanh: Hy nh ngha tit kim t nhn, tit kim ca chnh ph, tit kim quc dn v u t. Chng c quan h vi nhau nh th no? TH TRNG VN VAY Sau khi tho lun v mt s nh ch ti chnh quan trng trong nn kinh t M v vai tr kinh t v m ca chng, chng ta c th xy dng mt m hnh v th trng ti chnh. Mc tiu ca chng ta khi xy dng m hnh ny l l gii xem th trng ti chnh gn tit kim vi u t ca nn kinh t nh th no. M hnh ny cng em li cho chng ta mt cng c phn tch nh hng ca cc chnh sch m chnh ph thc hin ti tit kim v u t. n gin ha vn , chng ta hy gi nh rng nn kinh t ch c mt th trng ti chnh, gi l th trng vn vay. Mi ngi tit kim u n th trng ny gi tin tit kim ca h v mi ngi i vay u n th trng ny vay tin. Nh vy, thut ng vn vay c dng ch mi khon thu nhp m dn c quyt nh tit kim v cho vay, ch khng phi tho mn nhu cu tiu dng c nhn ca h. Trong th trng vn vay ch c mt li sut; n va l li tc ca tit kim, va l chi ph ca tin vay. D nhin gi nh ch c mt th trng ti chnh duy nht khng hon ton thc t. Nh chng ta thy, nn kinh t c nhiu loi nh ch ti chnh. Nhng nh chng ta tho lun trong chng 2, ngh thut thit lp m hnh kinh t l n gin ha th gii l gii n. phc v cho mc ch hin ti, chng ta b qua s a dng ca cc nh ch ti chnh v gi nh nn kinh t ch c mt th trng ti chnh duy nht. Cung v cu v vn vay Ging nh cc th trng khc trong nn kinh t, th trng vn vay b chi phi bi cung v cu. Do hiu th trng vn vay vn hnh nh th no, trc ht chng ta xem xt ngun gc ca cung v cu trn th trng ny. Cung v vn vay bt ngun t nhng ngi c mt s thu nhp di ra m h mun tit kim v cho vay. H c th cho vay trc tip, chng hn khi mt h gia nh mua tri phiu ca mt cng ty, hoc gin tip, v d mt h gia nh gi tin vo ngn hng, sau ngn hng s dng khon tin cho vay li. Trong c hai trng hp, tit kim l ngun cung v vn vay. Cu v vn vay bt ngun t cc h gia nh v cc doanh nghip mun vay tin u t. Nhu cu ny bao gm cc h gia nh mua nh theo hnh thc tr gp. N cng bao gm cc doanh nghip vay tin mua thit b mi hay xy dng nh my. Trong c hai trng hp, u t l ngun gc lm pht sinh nhu cu v vn vay.
Li sut
Cung
5% Cu 0 1200
Vn vay (nghn t ng)
Hnh 1. Th trng vn vay. Li sut trong nn kinh t iu chnh cn bng cung v cu v vn vay. Cung v vn vay bt ngun t tit kim quc dn, bao gm c tit kim t nhn v tit kim ca chnh ph. Cu v vn vay bt ngun t cc doanh nghip v h gia nh mun vay tin u t. y li sut cn bng l 5%, cn c lng cung v lng cu v vn vay u bng 1.200 t la M. Li sut l gi ca mt khon vay. N biu th lng tin m ngi vay tr cho khon vay v lng tin m ngi cho vay nhn c t khon tit kim ca h. Bi v li sut cao lm cho vic vay tin tr nn tn km hn, nn lng cu v vn vay gim khi li sut tng. Tng t, li sut cao lm cho tit kim tr nn hp dn hn, lng cung v vn vay tng khi li sut tng. Ni cch khc, ng cu v vn vay dc xung v ng cung v vn vay dc ln. Hnh 1 biu th mc li sut lm cn bng cung v cu v vn vay. Ti trng thi cn bng, li sut bng 5%, lng cung v lng cu v vn vay u bng 1.200 t la M. Qu trnh iu chnh ca li sut n mc cn bng xy ra v nhng l do thng thng. Nu li sut thp hn mc cn bng, lng cung v vn vay nh hn lng cu v vn vay. S thiu ht vn vay khuyn khch nhng ngi cho vay tng li sut. Ngc li, nu li sut cao hn mc cn bng, lng cung v vn vay cao hn lng cu v vn vay. Khi nhng ngi cho vay cnh tranh nhau ginh git s ngi i vay c hn, li sut s gim. Bng cch ny, li sut tin dn n mc cn bng m ti cung v cu v vn vay ng bng nhau. Hy lu l cc nh kinh t phn bit gia li sut danh ngha v li sut thc t. Li sut danh ngha l li sut m chng ta thng s dng ghi chp, chnh l thu nhp bng tin t tit kim v chi ph bng tin tr cho cc khon vay. Li sut thc t l li sut danh ngha loi tr lm pht; n bng li sut danh ngha tr t l lm pht. V lm pht lm tin gim gi tr theo thi gian, nn li sut thc t phn nh chnh xc hn thu nhp thc t t tit kim v chi ph thc t t hot ng vay tin. Do , cung v cu v vn vay ph thuc vo li sut thc t, ch khng phi li sut danh ngha v trng thi cn bng trong hnh 1 cn c hiu l quyt nh li sut thc t trong nn kinh t. Khi ni n li sut trong phn cn li ca chng ny, chng ta cn nh l ang cp ti li sut thc t. M hnh cung v cu v vn vay cho thy th trng ti chnh hot ng hon ton tng t nh cc th trng khc trong nn kinh t. V d trong th trng sa, gi sa iu chnh sao cho lng cung v lng cu v sa bng nhau. Bng cch ny, bn tay v hnh phi hp
10
hnh vi ca nng dn cung ng sa v nhng ngi ung sa. Mt khi nhn thc c rng tit kim biu th cung v vn vay v u t biu th cu, chng ta cng hiu c bn tay v hnh phi hp tit kim v u t nh th no. Khi li sut iu chnh cn bng cung v cu trn th trng vn vay, n phi hp hnh vi ca nhng ngi mun tit kim (ngi cung v vn vay) v hnh vi ca nhng ngi mun u t (ngi c cu v vn vay). By gi chng ta c th s dng phn tch ny v th trng vn vay phn tch nh hng ca cc chnh sch khc nhau m chnh ph thc hin i vi tit kim v u t trong nn kinh t. V m hnh ny bao gm cung v cu trong mt th trng c th, nn chng ta phn tch mi chnh sch theo ba bc nh tho lun trong chng 4. Mt l, chng ta phi xc nh xem chnh sch nh hng n ng cung hay ng cu. Hai l, chng ta phi xc nh hng dch chuyn. Ba l, chng ta s dng th cung - cu biu th s thay i trng thi cn bng. Chnh sch 1: Khuyn khch tit kim Cc gia nh M c xu hng tit kim phn nh hn trong thu nhp ca h nu so vi gia nh nhiu nc khc, chng hn Nht v c. Mc d l do dn n s khc nhau gia cc nc ny khng r rng, nhiu nh hoch nh chnh sch M coi mc tit kim thp ca M l vn ln. Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc trong chng 1 l: Mc sng ca mt nc ph thuc vo nng lc sn xut hng ha v dch v ca n. V nh chng ta tho lun trong chng trc, tit kim l mt yu t quan trng quyt nh nng sut di hn ca mt quc gia. Nu M c cch no tng t l tit kim ln mc ph bin cc nc khc, tc tng trng GDP s tng v theo thi gian, cng dn M c mc sng cao hn. Mt nguyn l khc trong Mi Nguyn l ca kinh t hc l: mi ngi phn ng vi cc kch thch. Nhiu nh kinh t s dng nguyn l ny ch ra rng t l tit kim thp M mt phn l do lut thu khng khuyn khch tit kim. Chnh ph lin bang M cng nh chnh quyn nhiu bang thu thu thu nhp bao gm c thu nhp t li sut v c tc. thy nh hng ca chnh sch ny, chng ta hy xt mt ngi 25 tui tit kim 1000 la v mua mt tri phiu 30 nm vi li sut 9%. Nu khng c thu, anh ta s nhn c khon tin l 13.268 la vo tui 55. Song nu chnh ph nh thu thu nhp t tin li vi t l 33%, th li sut sau thu ch cn 6%. Trong trng hp ny, ngi ch nhn c 5.743 sau 30 nm. Vic nh thu vo thu nhp t tin li lm gim ng k thu nhp tng lai t cc khon tit kim hin ti v do lm gim ng c tit kim ca mi ngi. Trc tnh hnh ny, nhiu nh kinh t v lp php ngh thay i lut thu nhm khuyn khch tit kim. V d, nm 1995 ngh s Bill Archer ca bang Texas tr thnh ch tch ca U ban hng mnh v nh v sinh hot, ng ngh thay thu thu nhp hin nay bng thu tiu dng. Vi thu tiu dng, thu nhp t tit kim khng b nh thu cho n khi tit kim c rt ra chi tiu; thc cht, thu tiu dng ging thu doanh thu m hin ti nhiu bang ang s dng to ngun thu. Mt ngh nh nhng hn l m rng i tng min thu, chng hn i vi ti khon hu tr c nhn, cho php ngi dn gim ngha v np thu t tit kim. Chng ta c th thy nh hng ca chnh sch nh vy n th trng vn vay trong hnh 2. Trc ht, chnh sch ny tc ng vo ng no? Bi v s thay i thu nh hng n ng c tit kim ca cc h gia nh ti mc li sut bt k cho trc, nn n tc ng ti
11
lng cung v vn vay ti mi mc li sut. Nh vy, ng cung v vn vay dch chuyn. ng cu v vn vay khng thay i v tr v s thay i ca thu khng nh hng trc tip n lng cu v vn vay ca cc nh u t ti bt k mc li sut no. Hai l, ng cung s dch chuyn theo hng no? V tit kim b nh thu t hn so vi lut thu hin ti, cc h gia nh tng tit kim ca h bng cch tiu dng phn nh hn trong thu nhp ca mnh. H dng phn tit kim tng thm gi vo ngn hng hay mua thm tri phiu. Cung v vn vay tng v ng cung dch chuyn sang phi, t S1 ti S2 nh trong hnh 2. Cui cng, chng ta c th so snh cc trng thi cn bng c v mi. Trong hnh 2, s gia tng cung v vn vay lm gim li sut t 5% xung 4%. Li sut thp hn lm tng lng cu v vn vay t 1.200 t la ln 1.600 t la. Ngha l, s dch chuyn ca ng cung lm cho im cn bng th trng di chuyn dc theo ng cu. Vi chi ph vay tin thp hn, cc h gia nh v doanh nghip c ng c vay nhiu hn ti tr cho mc u t ln hn. Nh vy, nu s thay i ca lut thu nhm khuyn khch mi ngi tit kim nhiu hn, kt qu s l li sut thp hn v mc u t cao hn.
Li sut Cung, S1 S2
5% 4%
2. ...lm gim li sut cn bng... 0
1. Chnh sch khuyn khch tit kim lm tng cung v vn vay... Cu
1.200
1 600
3. ...v tng lng vn vay cn bng.
Lng vn vay (t la)
Hnh 2. S gia tng cung v vn vay. S thay i trong lut thu nhm khuyn khch ngi M tit kim nhiu hn lm dch chuyn ng cung v vn vay sang phi t S1 n S2. Kt qu l li sut cn bng gim v li sut thp hn kch thch u t. Trong trng hp ca chng ta, li sut cn bng gim t 5% xung 4%, trong khi lng vn c tit kim v u t cn bng tng t 1.200 ln 1.600 t la M. Mc d phn tch ny v nh hng ca s gia tng tit kim c cc nh kinh t tha nhn rng ri, nhng ngi ta cha nht tr nn thay i lut thu nh th no. Nhiu nh kinh t ngh ci cch thu nhm lm tng tit kim vi mc ch thc y u t v tng trng. Song cc nh kinh t khc li hoi nghi v nh hng ca cc chnh sch nh vy n tit kim quc dn. S hoi nghi ny cn c nguyn nhn nim tin ca h vo tnh cng bng ca cc chng trnh ci cch. H lp lun rng trong nhiu trng hp, s thay i thu ch yu c li cho nhm ngi giu - nhng ngi t cn gim thu nht. Chng ta s gii thiu cuc tranh lun ny y hn trong chng cui cng ca cun sch. Chnh sch 2: Khuyn khch u t
12
Gi s Quc hi thng qua o lut mi cho php gim thu i vi nhng doanh nghip xy dng nh my mi. V c bn, y chnh l iu m Quc hi lm khi a ra cc ch nh v gim thu u t. Chng ta hy xem xt nh hng ca chnh sch nh vy n th trng vn vay, nh c minh ha trong hnh 3.
Li sut Cung 1. Chnh sch min thu u t lm tng cu v vn vay...
6%
2. ...iu ny lm tng li sut...
5%
Cu, D1
1.200 1.400 3. ...v tng lng vn vay cn bng.
D2
Vn vay (t la)
Hnh 3. S gia tng cu v vn vay. Nu chnh sch gim thu u t c tc dng kch thch cc doanh nghip M u t nhiu hn, th cu v vn vay s tng. Kt qu l, li sut cn bng tng v li sut cao hn kch thch tit kim. y, khi ng cu dch chuyn t D1 n D2, li sut cn bng tng t 5% ln 6% v lng vn vay cn bng c tit kim v u t tng t 1.200 t la ln 1.400 t la. Trc ht, o lut nh hng n ng cung hay ng cu? V bin php min thu c tc dng khuyn khch doanh nghip vay tin v u t nhiu hn vo t bn mi, nn n lm thay i u t ti mi mc li sut v do vy lm thay i cu v vn vay. Ngc li, v bin php gim thu khng nh hng n mc tit kim ca h gia nh ti mi mc li sut, nn n khng nh hng n cung v vn vay. Hai l, ng cu dch chuyn theo hng no? Bi v cc doanh nghip c ng c u t nhiu hn ti mi mc li sut, nn lng cu v vn vay cao hn ti mi mc li sut. Nh vy, ng cu v vn vay dch chuyn sang phi, t D1 n D2 nh trong hnh 3. Ba l, trng thi cn bng s thay i nh th no? Trong hnh 3, vic tng cu v vn vay lm tng li sut t 5% ln 6% v n lt n, li sut cao hn lm tng lng cung v vn vay t 1.200 t ln 1.400 t la, khi h gia nh phn ng li mc li sut cao hn bng cch tng tit kim. S thay i ny trong hnh vi ca h gia nh c biu th bng s di chuyn dc theo ng cung. Nh vy, nu s thay i lut thu c tc dng khuyn khch u t, li sut s tng v tit kim cng tng. Chnh sch 3: Thm ht v thng d ngn sch ca chnh ph Sut nhng nm 1980 v 1990, mt trong nhng vn chnh sch ni cm nht l qui m thm ht ngn sch chnh ph. Nh bn bit, thm ht ngn sch xy ra khi chi tiu ca chnh ph vt qu ngun thu t thu. Chnh ph ti tr cho thm ht ngn sch bng cch vay tin trn th trng tri phiu v s tch t cc khon vay trong qu kh c gi l n chnh ph. Vo nhng nm 1980 v 1990, chnh ph lin bang M c thm ht ngn sch ln, gy ra s gia tng rt nhanh ca n chnh ph. Do , nhiu cuc tranh
13
lun hng vo nh hng ca cc khon thm ht i vi s phn b ngun lc khan him ca nn kinh t v tng trng kinh t di hn. Chng ta c th phn tch nh hng ca thm ht ngn sch n th trng vn vay theo ba bc nh c minh ha trong hnh 4. Mt l, ng no dch chuyn khi thm ht ngn sch tng? Nh cc bn bit tit kim quc dn - cung v vn vay - bao gm tit kim t nhn v tit kim ca chnh ph. S thay i trong thm ht ngn sch chnh ph biu th s thay i trong tit kim ca chnh ph v do l cung v vn vay. Bi v thm ht ngn sch khng nh hng n lng vn m cc h gia nh v doanh nghip mun vay ti mi mc li sut, nn n khng lm thay i cu v vn vay. Hai l, ng cung dch chuyn theo hng no? Khi chnh ph c thm ht ngn sch, tit kim chnh ph mang gi tr m v iu ny lm gim tit kim quc dn. Ni cch khc, khi chnh ph vay tin ti tr cho thm ht ngn sch, n lm gim cung v vn vay ti tr cho cc d n u t ca h gia nh v doanh nghip. Nh vy, thm ht ngn sch lm dch chuyn ng cung v vn vay sang tri, t S1 n S2 nh c minh ha trong hnh 4.
Li sut S2 Cung, S1 1. Thm ht ngn sch lm gim cung v vn vay
6% 5%
2. ...lm tng li sut cn bng
Cu
800
1.200
Vn vay (T la)
3. ...v lm gim lng vn vay cn bng Hnh 4. nh hng ca thm ht ngn sch chnh ph. Khi chnh ph chi tiu nhiu hn thu nhp t thu, tnh trng thm ht ngn sch lm gim tit kim quc dn. Cung v vn vay gim v li sut cn bng tng. Nh vy, khi chnh ph vay tin ti tr thm ht ngn sch, n ln t doanh nghip v h gia nh trong vic vay tin ti tr u t. y, khi ng cung dch chuyn t S1 n S2, li sut cn bng tng t 5% ln 6% trong khi lng vn cn bng c tit kim v u t gim t 1.200 t la xung 800 t la. Ba l, chng ta c th so snh trng thi cn bng c v mi. Trong hnh 4, khi thm ht ngn sch lm gim cung v vn vay, li sut tng t 5% ln 6%. Khi li sut cao hn lm thay i hnh vi ca cc h gia nh v doanh nghip tham gia vo th trng vn vay. C th, nhiu ngi c nhu cu vay vn tht vng v mc li sut cao hn. S gia nh mua nh mi v s doanh nghip xy dng thm nh my mi gim. S gim st u t do chnh ph vay tin gi l s ln t u t v c minh ha trong hnh 4 bng s di chuyn dc ng cu t 1.200 t la xung cn 800 t la. Ngha l, khi chnh ph vay ti tr cho thm ht ngn sch, n ln t khu vc t nhn trong vic vay tin ti tr cho cc d n u t.
14
Nh vy, bi hc c bn nht v thm ht ngn sch rt ra trc tip t nhng nh hng ca n n cung v cu vn vay l: Khi chnh ph lm gim tit kim quc dn do b thm ht ngn sch, th li sut tng v u t gim. Bi v u t rt quan trng i vi tng trng kinh t di hn, nn thm ht ngn sch lm gim tc tng trng ca nn kinh t. Thng d ngn sch chnh ph c tc ng hon ton ngc li so vi trng hp thm ht ngn sch. Khi thu thu nhiu hn so vi chi tiu, chnh ph tit kim phn chnh lch bng cch ct gim s n tn ng. Mc thng d ngn sch, hay tit kim chnh ph, lm tng tit kim quc dn. Nh vy, thng d ngn sch lm tng cung v vn vay, lm gim li sut v khuyn khch u t. n lt n, mc u t cao hn hm tch lu t bn nhiu hn v tng trng kinh t cao hn.
NGHIN CU TNH HUNG: CUC TRANH LUN V THNG D NGN SCH Phn tch ca chng ta cho thy trong iu kin cc nhn t khc khng i, thng d ngn sch c li cho tng trng kinh t hn so vi thm ht ngn sch. Tuy nhin, vic hoch nh chnh sch khng phi l cng vic n gin. Mt v d tt l thc t vo cui nhng nm 1990, khi chnh ph M c thng d ngn sch v ngi ta tranh lun rt nhiu v vic nn lm g vi s thng d ngn sch . Nhiu nh hoch nh chnh sch ng h vic duy tr thng ngn sch, ch khng th tiu n bng cch tng chi tiu hay ct gim thu. Kt lun ca h da trn phn tch m chng ta bit: Vic s dng phn thng d hon tr mt s khon n chnh ph s khuyn khch u t t nhn v tng trng kinh t. Cc nh hoch nh chnh sch khc li c quan im khc. Mt s cho rng thng d cn c s dng tng chi tiu ca chnh ph vo c s h tng v gio dc, bi v theo h li sut ca u t cng cng vo cc lnh vc ln hn li sut bnh qun ca u t t nhn. Mt s li cho rng cn ct gim thu. H lp lun rng thu sut thp hn lm bin dng qu trnh ra quyt nh t hn v lm cho qu trnh phn b ngun lc c hiu qu hn; ng thi h cng cnh bo rng nu khng ct gim thu nh vy, Quc hi s c xu hng chi tiu phn thng d vo cc d n a phng em li cho h nhiu phiu bu, nhng chng c my gi tr. Khi cun sch ny a i xut bn, th cuc tranh lun v thng d ngn sch vn cn d di. Vn cn ch nhng con ngi ng knh bt ng vi nhau. Chnh sch ng ph thuc vo quan im ca bn v gi tr ca u t t nhn v u t cng cng, mc bin dng do thu gy ra v mc tin cy ca qu trnh chnh tr. NGHIN CU TNH HUNG: LCH S N CA CHNH PH M Chnh ph M mc n n mc no? Li gii p cho cu hi ny thay i ng k theo thi gian. Hnh 5 biu th mc n ca chnh ph lin bang M tnh bng phn trm GDP ca M. N cho thy n chnh ph bin ng t mc bng 0 nm 1836 ln n 107% GDP vo nm 1945. Nhng nm va qua, n chnh ph bng khong 50% GDP. Biu hin ca t l n/GDP l mt tiu chun nh gi iu g ang xy ra vi ti chnh ca chnh ph. Bi v GDP l mt thc o tt v c s thu ca chnh ph, nn t l
15
n/GDP gim dn cho thy rng n ca chnh ph gim tng i so vi kh nng ca chnh ph trong vic to ngun thu t thu. iu ny hm rng theo mt ngha no , chnh ph ang chi tiu trong phm vi cho php. Ngc li, t l n/GDP ngy cng tng hm n ca chnh ph ang tng ln so vi kh nng to ngun thu t thu. Ngi ta thng cho rng chnh sch ti kha - tc chi tiu v thu ca chnh ph - khng th duy tr mi nhng mc hin hnh.
10 8 0 6 0 4 0 2 0 0
N ca chnh ph M
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
Hnh 5. N ca chnh ph M. Hnh ny cho thy n ca chnh ph lin bang M tnh bng phn trm GDP thay i ng k theo thi gian. N t mc cao nht trong Th chin II do chi tiu tng qu mnh, sau gim dn trong sut nhng nm 1950 v 1960. Nhng vo u nhng nm 1980, n li bt u tng khi chnh quyn Rign ct gim thu m khng ct gim chi tiu mc tng ng. Sau n dn dn n nh v gim cht t vo cui nhng nm 1990. Trong sut chiu di lch s, nguyn nhn c bn nht gy ra s dao ng ca n chnh ph l chin tranh. Khi chin tranh xy ra, chi tiu ca chnh ph cho quc phng tng ln ng k tuyn qun v mua thit b qun s. Thu thng cng tng, nhng t hn so vi chi tiu. Kt qu l thm ht ngn sch v n chnh ph tng. Khi chin tranh kt thc, chi tiu ca chnh ph gim v t l n/GDP cng bt u gim. C hai nguyn nhn chng ta tin rng ti tr cho chin tranh bng n l mt chnh sch ph hp. Mt l, n cho php chnh ph n nh thu sut theo thi gian. Nu khng ti tr bng vay n, thu sut s tng mnh trong thi chin v nh chng ta thy trong chng 8, iu ny lm gim ng k hiu qu kinh t. Hai l, vic ti tr cho chin tranh bng vay n cho php chuyn mt phn chin ph sang cc th h tng lai, nhng ngi c ngha v thanh ton n chnh ph. y l s phn b cng bng gnh nng ca thu, bi v cc th h tng lai c li khi th h hin ti u tranh bo v nn c lp dn tc trc s xm lc ca cc th lc th ch bn ngoi. Vic n ca chnh ph M tng mnh trong nhng nm 1980 hon ton khng lin quan n chin tranh. Khi tng thng Rign thng c vo nm 1981, ng cam kt ct gim thu v thu hp hot ng ca chnh ph. Tuy nhin, ng nhn thy iu kin chnh tr lm cho vic ct gim chi tiu ca chnh ph kh hn ct gim thu. Do , nc M bc vo thi k di c thm ht ngn sch ln khng ch trong hai nhim k ca tng thng Rign, m cn tip din nhiu nm sau . Kt qu l, n chnh ph tng t 26% GDP nm 1980 ln 50% vo nm 1993.
16
Nh chng ta tho lun, thm ht ngn sch lm gim tit kim quc dn, u t v tng trng kinh t di hn, v y chnh l l do gii thch ti sao s gia tng n chnh ph vo nhng nm 1980 gy ra cuc tranh lun gay gt gia cc nh kinh t. Cc nh hoch nh chnh sch ca c hai ng Cng ho v Dn ch u nht tr vi lun im ny v coi thm ht ngn sch ko di l mt vn chnh sch nghim trng. Khi Bill Clinton chuyn n lm vic ti Nh Trng vo nm 1993, th ct gim thm ht ngn sch l mt trong nhng mc tiu quan trng hng u ca ng. Tng t, khi ng Cng ho kim sot Quc hi vo nm 1995, h c bit quan tm n vic ct gim thm ht trong chng trnh ngh s ca mnh. Tt c nhng n lc ny lm gim ng k qui m thm ht ngn sch ca chnh ph v cui cng ngn sch c mt cht thng d. Kt qu l vo cui nhng nm 1990, t l n/GDP mt ln na li gim. Kim tra nhanh: Nu ngi M thc thi li sng gp, th iu ny nh hng nh th no n tit kim, u t v li sut? KT LUN Plnit khuyn con trai ng ta trong v Hamlet ca Shakespear l "hy ng vay tin ca ai v cng khng cho ai vay tin". Nu mi ngi u lm theo li khuyn , th chng ta khng cn nghin cu chng ny. Mt s nh kinh t c th ng tnh vi quan im ca Plnit. Tuy nhin trong nn kinh t ca chng ta, ngi ta thng i vay v cho vay, v nhn chung l c li. Mt ngy no bn c th vay tin kinh doanh hay mua nh mi. V mi ngi c th cho bn vay tin vi hy vng li do bn tr cho php h c c cuc sng sung tc hn lc ngh hu. H thng ti chnh iu phi tt c cc hot ng i vay v cho vay ny. Theo nhiu cch, th trng ti chnh ging cc th trng khc trong nn kinh t. Gi ca vn vay - tc li sut - l do cung v cu quyt nh, hon ton ging nh cc loi gi c khc trong nn kinh t. V chng ta c th phn tch s thay i ca cung v cu trn th trng ti chnh ging nh lm trn cc th trng khc. Mt trong Mi Nguyn l ca Kinh t hc gii thiu chng 1 l: th trng thng l mt phng thc tt t chc hot ng kinh t. Nguyn l ny cng ng i vi th trng ti chnh. Khi th trng ti chnh lm cho cung v cu v vn vay cn bng nhau, n gp phn phn b ngun lc khan him trong nn kinh t cho cc mc ch s dng theo cch c hiu qu nht. Song theo mt ngha no , y l dng th trng c bit. Khng ging hu ht cc th trng khc, th trng ti chnh ng vai tr quan trng trong vic gn hin ti vi tng lai. Nhng ngi tit kim cung ng vn vay bi v h mun chuyn mt phn thu nhp hin ti thnh sc mua trong tng lai. Nhng ngi i vay c cu v vn vay bi v h mun u t hm nay c t bn nhiu hn trong tng lai v sn xut c nhiu hng ha v dch v hn. Nh vy, th trng ti chnh hot ng tt c vai tr c bit quan trng khng ch i vi th h hin ti, m c vi cc th h tng lai, nhng ngi tha hng nhiu ch li t nhng hnh vi .
17
TM TT H thng ti chnh ca M bao gm nhiu loi nh ch ti chnh, nh th trng tri phiu, th trng c phiu, ngn hng v qu tng h. Tt c cc nh ch ti chnh ny hot ng chuyn ngun lc m cc h gia nh mun tit kim t thu nhp ca mnh cho cc h gia nh v doanh nghip mun vay tin. Cc ng nht thc hch ton thu nhp quc dn phn nh mt s mi quan h quan trng gia cc bin kinh t v m. C th l i vi mt nn kinh t ng, tit kim quc dn bng u t. Cc nh ch ti chnh l c ch m nh tit kim ca ngi ny n khp vi u t ca ngi khc. Li sut c qui nh bi cung v cu v vn vay. Cung v vn vay bt ngun t cc h gia nh mun tit kim mt phn thu nhp ca h v cho vay chng. Cu v vn vay bt ngun t cc h gia nh v doanh nghip mun vay tin u t. phn tch xem mt chnh sch hay s kin no tc ng n li sut nh th no, ngi ta cn phi xt xem n tc ng nh th no ti cung v cu v vn vay. Tit kim quc dn bng tit kim t nhn cng vi tit kim ca chnh ph. Thm ht ngn sch chnh ph hm tit kim ca chnh ph mang du m, do lm gim tit kim quc dn v cung v vn vay ti tr cho u t. Khi thm ht ngn sch chnh ph ln t u t, n lm gim tc tng nng sut v GDP. CC THUT NG C BN C phiu H thng ti chnh Qu tng h S ln t Thm ht ngn sch Thng d ngn sch Th trng ti chnh Th trng vn vay Tit kim ca chnh ph Tit kim quc dn Tit kim t nhn Tri phiu Trung gian ti chnh Stock Financial system Mutual Fund Crowding out Budget deficit Budget surplus Financial market Market for loanable funds Public saving National saving Private saving Bond Financial intermediaries
18
CHNG 13 H THNG TIN T Khi i n nh hng, bn nhn c mt gi tr no , v d no bng. thanh ton cho dch v ny, bn phi tr cho ch nh hng mt s t giy bc mu xanh c trang tr bng nhng hoa vn k l, to nh quc hi v chn dung nhng ngi M ni ting qua i. Hoc bn c th tr cho ng ch nh hng t giy trn c tn mt ngn hng v ch k ca bn. Nh vy d bn tr bng tin mt hay sc, th nh hng vn sn sng tho mn nhu cu m thc ca bn i ly nhng t giy m bn thn n khng c gi tr no. i vi bt k ngi no sng trong nn kinh t hin i, tp qun x hi ny u khng c g xa l. Mc d nhng t tin giy khng c gi tr c hu, nhng ngi ch nh hng tin rng trong tng lai s c ngi th ba chp nhn n i ly ci g m anh ta cho l c gi tr. V ngi th ba cng tin rng ngi th t no s chp nhn nhng ng tin ny vi nim tin rng ngi th nm s chp nhn n l tin v vn vn. i vi ng ch nh hng v nhng ngi khc trong x hi chng ta, tin mt hoc sc ca bn i din cho quyn c hng hng ho v dch v trong tng lai. Tp qun s dng tin trong cc giao dch ca x hi cc k hu ch trong x hi ln v phc tp. Bn hy dng li i cht tng tng ra rng trong nn kinh t khng c ci g c chp nhn rng ri trong hot ng trao i hng ho v dch v. Khi mi ngi s da vo phng thc trao i hin vt - hng i hng. c ba n nh hng, bn phi tr bng mt th g c gi tr tng ng nh ra bt, ra t hay b quyt gia truyn v cch lm mn bp ci cun tht. Nn kinh t da vo trao i hin vt s gp nhiu kh khn trong vic phn b ngun lc khan him mt cch c hiu qu. Trong nn kinh t nh vy, cc giao dch ch c th thc hin c khi c s trng khp nhu cu - iu kh c kh nng xy ra, v him khi trong hai ngi mun tham gia trao i, ngi ny c hng ho hoc dch v m ngi kia cn v ngc li. S tn ti ca tin gip cho qu trnh trao i c thc hin d dng hn. ng ch nh hng khng cn quan tm n vic bn c sn xut cho ng ta mt hng ho hoc dch v c gi tr khng. Quy c nh vy cho php trao i din ra khp mi ni. ng ch nh hng sn sng chp nhn tin ca bn v bit nhng ngi khc cng hnh ng nh vy. ng ta nhn tin ca bn v s dng s tin tr lng cho c u bp ca mnh; c u bp ny li s dng tin lng ca mnh tr cho nh tr v vic chm sc con c; nh tr ny dng tin hc ph tr lng cho gio vin; v gio vin li dng tin lng nhn c thu bn ct c. Khi tin c chuyn t ngi ny sang ngi khc trong nn kinh t, n to thun li cho hot ng sn xut v trao i, qua cho php mi ngi chuyn mn ho vo cng vic m h c th lm tt nht, qua nng cao mc sng ca h. Trong chng ny, trc tin chng ta xem xt vai tr ca tin trong nn kinh t. Chng ta s tho lun vn tin l g, cc loi tin, h thng ngn hng to ra tin nh th no v chnh ph kim sot lng tin trong lu thng ra sao. V tin rt quan trng trong nn kinh t, nn phn cn li ca cun sch ny s tm hiu tc ng ca s thay i trong cung ng tin t ti cc bin s kinh t khc, bao gm lm pht, li sut, sn lng v tht nghip. Nht qun vi nhng nghin cu di hn 3 chng trc v chng sau, chng ta s xem xt nh hng
NGUYN L KINH T HC Chng 13 H thng tin t
di hn ca vic thay i cung ng tin t. Nhng nh hng ngn hn ca s thay i trong cung ng tin t l mt ch kh phc tp v chng ta s nghin cu phn sau ca cun sch. Chng ny to ra c s thc hin tt c cc phn tch . NGHA CA TIN Tin l g? Cu hi ny c v k quc. Khi bn c thy rng nh t ph Bill Gates c nhiu tin, bn hiu iu hm ng ta giu n mc c th mua hu ht hng ho m mnh mun. Vi ngha ny, tin c dng ch ca ci. Tuy nhin, cc nh kinh t s dng thut ng tin theo ngha c th hn: tin l tt c cc ti sn trong nn kinh t m mi ngi thng s dng mua hng ho v dch v ca ngi khc. Tin mt trong v ca bn l tin bi v bn c th dng n mua mt ba n nh hng hay mt chic o ca hng qun o. Ngc li, nu ngu nhin s hu phn ln Cng ty Microsoft nh Bill Gates, bn s l ngi giu c, nhng ti sn ny khng c coi l mt loi tin. Bn khng th mua mt ba n hay chic o s mi bng s ca ci nh vy nu nh trc khng i n ra tin mt. Theo nh ngha ca cc nh kinh t, tin ch bao gm mt s t loi ca ci thng c ngi bn chp nhn i ly hng ho v dch v Cc chc nng ca tin Trong nn kinh t, tin c ba chc nng: l phng tin trao i, n v hch ton v phng tin ct tr gi tr. Ba chc nng ny lm cho tin khc vi cc ti sn khc, nh c phiu, tri phiu, bt ng sn, tc phm ngh thut v ngay c th chi bng chy. Sau y chng ta s ln lt xem xt tng chc nng ca tin. Phng tin trao i l ci m ngi mua trao cho ngi bn khi mua hng ho v dch v. Khi bn mua mt chic s mi ca hng qun o, ca hng trao cho bn chic s mi v bn trao cho ca hng tin ca mnh. S chuyn giao tin t ngi mua sang ngi bn cho php h thc hin giao dch ny. Khi bc vo ca hng, bn tin chc rng ca hng s chp nhn tin ca bn khi bn mun i tin ly nhng hng ho m n ang bn, v tin l phng tin trao i c chp nhn rng ri. n v hch ton c ngha tin l thc o m mi ngi s dng nim yt gi v ghi cc khon n. Khi i mua hng, bn c th nhn thy gi mt chic s mi l 20 la v chic bnh hamburger gi 2 la. Mc d c th ni chnh xc rng gi ca chic o bng 10 chic bnh v gi ca chic bnh bng 1/10 chic o, nhng gi khng bao gi c ghi theo cch ny. Tng t, nu bn vay tin ca ngn hng, th s tin bn phi hon tr trong tng lai s c tnh bng la, ch khng phi bng lng hng ho v dch v. Khi mun tnh ton v ghi chp gi tr kinh t, chng ta s dng tin vi t cch l n v hch ton. Phng tin ct tr gi tr l mt th m mi ngi s dng chuyn sc mua t hin ti ti tng lai. Khi hm nay mt ngi bn chp nhn tin trao i ly hng ho hoc dch v, anh ta c th nm gi tin v tr thnh ngi mua hng ho hoc dch v khc vo thi im no trong tng lai. Tt nhin, tin khng phi phng tin ct tr gi tr duy nht trong nn kinh t, bi v mt ngi c th chuyn sc mua t hin ti ti tng lai bng cch nm gi cc ti sn khc. Thut ng ca ci c dng ch tng phng tin ct tr gi tr, trong c tin v cc ti sn khng phi tin.
Cc nh kinh t s dng thut ng kh nng thanh khon ch mc d dng i mt ti sn thnh phng tin trao i ca nn kinh t. V tin l phng tin trao i ca nn kinh t, nn n l ti sn c kh nng thanh khon cao nht. Cc ti sn khc nhau c kh nng thanh khon rt khc nhau. Phn ln c phiu v tri phiu c th bn mt cch d dng vi chi ph thp v v vy chng l nhng loi ti sn c kh nng thanh khon tng i cao. Tri li, vic bn mt ngi nh, mt bc ha Rembrandt hay th chi bng chy nm 1948 ca Joe DiMaggio i hi nhiu thi gian v n lc hn, cho nn cc ti sn ny c kh nng thanh khon thp hn. Khi mi ngi quyt nh hnh thc nm gi loi ca ci no, h phi cn i gia kh nng thanh khon ca mi loi ti sn v tc dng ct tr gi tr ca n. Tin l loi ti sn c c kh nng thanh khon cao nht, nhng khng phi phng tin ct tr gi tr hon ho. Khi gi tng, gi tr ca tin gim. Hay ni cch khc, khi hng ho v dch v tr nn t hn, th s tin trong v ca bn s mua c t hng ho v dch v hn. Mi quan h gia mc gi v gi tr ca tin t tr nn quan trng hiu tin tc ng ti nn kinh t nh th no. Cc loi tin Khi tn ti di hnh thc mt hng ho c gi tr c hu, tin c gi l tin hng ho. Thut ng gi tr c hu hm hng ho c gi tr ngay c khi n khng c s dng lm tin. Mt v d v tin hng ho l vng. Vng c gi tr c hu bi v n c s dng trong cng nghip v ch tc trang sc. Mc d ngy nay chng ta khng s dng vng lm tin, nhng trong lch s vng l mt hnh thi tin t ph bin bi v n tng i d dng vn chuyn, cn o, kim tra thun nht. Khi mt nn kinh t s dng vng lm tin (hoc tin giy c m bo bng vng), th ngi ta ni nn kinh t ang hot ng trong ch bn v vng. Mt v d khc v tin hng ho l thuc l. Trong Th chin II, t binh cc tri giam trao i hng ho v dch v vi nhau bng cch s dng thuc l lm phng tin ct tr gi tr, n v hch ton, phng tin trao i. Tng t, khi Lin bang X vit b sp vo nhng nm cui 1980, thuc l li thay th ng rp v n l loi tin c a thch Mtcva. Trong c hai trng hp trn, ngay c nhng ngi khng ht thuc vn sn sng chp nhn thuc l trong trao i, bi v h bit rng c th dng thuc l mua nhng hng ho v dch v khc. Khi tin khng c gi tr c hu, n c gi tin php nh. Khi nim php nh n gin ch l mt php lnh hay ngh nh v tin php nh l loi tin c to ra nh mt php lnh ca chnh ph. V d, hy so snh nhng t la trong v ca bn (c chnh ph M pht hnh) v nhng t la trong tr chi c quyn (c cng ty tr chi Parker Brothers pht hnh). Ti sao bn c th s dng nhng t la th nht thanh ton cho ho n ca bn ti mt nh hng, trong khi nhng t la th hai th khng? Cu tr li l chnh ph M qui nh bng mt php lnh rng nhng t la l t la hp l. Mi t la trong v ca bn u c dng ch: this note is legal tender for all debts, public and private (t giy bc ny l phng tin thanh ton hp php cho tt c cc khon n, t nhn v cng cng). Mc d chnh ph l c quan ng vai tr trung tm trong vic thit lp v iu hnh h thng tin php nh (v d truy t nhng k lm tin gi), nhng h thng tin t hot
ng thnh cng, cng cn c nhng nhn t khc na. Ni rng hn, s chp nhn tin php nh ph thuc nhiu vo k vng v tp qun x hi cng nh mt php lnh ca chnh ph. Trong nhng nm 1980, chnh ph Lin X cha bao gi hu b ng rp, bi v n l ng tin chnh thc m chnh ph qui nh. Nhng ngi dn Mtcva li thch chp nhn thuc l (hoc la M) hn ng rp trong vic trao i hng ho v dch v, bi v h tin rng loi tin ny c nhng ngi khc chp nhn trong tng lai. Tin trong nn kinh t M Nh chng ta bit, lng tin lu thng trong nn kinh t - c gi l khi lng tin t c tc ng mnh n nhiu bin s kinh t. Nhng trc khi xem xt ti sao iu li ng, chng ta cn tr li cu hi quan trng: khi lng tin t l g? C th, hy tng tng bn c giao nhim v tnh ton xem trong nn kinh t M c bao nhiu tin. Theo cch tnh ca bn, khi lng tin t bao gm c nhng loi ti sn no? Loi ti sn r rng nht cn a vo khi lng tin t l tin mt - bao gm cc ng tin giy v tin xu trong tay cng chng. Tin mt r rng c chp nhn lm phng tin trao i mt cch rng ri nht trong nn kinh t. Nh vy, tin mt l mt b phn ca khi lng tin t. Tuy nhin, tin mt khng phi l ti sn duy nht m bn c th s dng mua hng ho v dch v. C nhiu ca hng chp nhn sc c nhn. Ti sn m bn nm gi di dng ti khon vit sc cng d dng s dng trong vic mua hng ho v dch v nh nhng ti sn m bn ct trong v. V vy tnh khi lng tin t, bn phi tnh c cc ti khon tin gi khng k hn - l nhng ti khon ngn hng m ngi gi c th s dng theo nhu cu, n gin bng cch vit sc. Khi coi s d ti khon vit sc ca bn l mt phn ca khi lng tin t, bn s ngh n cc loi ti khon khc m ngi gi ti ngn hng v cc nh ch ti chnh khc. Ngi gi tin ti cc ngn hng thng khng th pht hnh sc vo s d ti khon tit kim, nhng h c th d dng chuyn nhng khon tit kim ny thnh ti khon vit sc. Ngoi ra, nhng ngi gi tin ti qu h tng trn th trng tin t c th vit sc vo s d ca h. Chnh v vy, khi xc nh cc b phn ca khi lng tin t ca M, chng ta phi tnh n cc ti khon ny. Khi lng tin Nm 1998 M1 1.092 (t la) Bao gm
Tin mt Sc du lch Tin gi khng k hn Cc ti khon c th vit sc khc M2 4.412 (t la) Mi th trong M1 Tin gi tit kim Tin gi ngn hn Qu h tng trn th trng tin t ... Bng 1. Hai i lng phn nh khi lng tin t trong nn kinh t M. Hai i lng c ch nhiu nht v khi lng tin t l M1 v M2.
Trong nn kinh t phc tp hin nay, chng ta khng th phn bit r rng u l ti sn c gi l tin v u l ti sn khng phi tin. Tin xu trong v chng ta l mt phn ca khi lng tin t v to th chnh Niu-oc r rng khng phi l tin, nhng c rt nhiu ti sn nm gia hai thi cc ny m chng ta kh phn bit r rng. Chnh v th, khi lng tin t M c tnh theo nhiu cch khc nhau. Bng 1 minh ha cho hai cch tnh quan trng nht l khi lng tin t M1 v M2. Mi cch tnh s dng nhng tiu chun tng i khc nhau phn bit ti sn l tin v ti sn khng phi tin. Trong cun sch ny, chng ta khng xem xt s khc nhau gia cc cch xc nh khi lng tin t. iu quan trng l cung ng tin t trong nn kinh t ca M khng ch c tin mt, m cn bao gm nhiu khon tin gi trong cc ngn hng v nh ch ti chnh m ngi gi d dng s dng mua hng ho v dch v. NGHIN CU TNH HUNG: TIN MT NM U?
Mt vn n nan gii ny sinh khi xc nh khi lng tin t trong nn kinh t M lin quan n vic tnh ton khi lng tin mt. Vo nm 1988, khi lng tin mt trong nn kinh t M bng khong 460 t la. hiu c con s ny, chng ta c th chia n cho 205 triu ngi trng thnh (trn 16 tui) M. Kt qu tnh ton ny cho thy th mi ngi ln trung bnh nm gi khong 2.240 la tin mt. Hu ht mi ngi u bt ng khi bit rng trong nn kinh t ca chng ta c nhiu tin nh vy, bi v h trong v s tin t hn rt nhiu. Ai ang nm gi s tin mt ny? Khng ai bit chnh xc, nhng c hai cch l gii d hiu. Cch l gii th nht l phn ln tin mt c ngi nc ngoi nm gi. cc nc c h thng tin t khng n nh, ngi dn thng thch nm gi la hn ti sn trong nc. Trn thc t, vic la M c s dng nhiu nc lm phng tin trao i, n v hch ton v phng tin ct tr gi tr khng phi l iu bt thng. Cch l gii th hai l mt lng ln tin mt c nhng k bun ma tu, trn lu thu v ti phm khc nm gi. i vi hu ht ngi M, tin mt khng phi l loi ti sn tt nht. L do khng ch v tin mt c th b mt, b nh cp m cn khng c hng li sut, trong khi cc ti khon tin gi ti ngn hng em li li sut. Chnh v th m ngi dn ch mun gi mt lng nh tin mt. Ngc li, nhng k ti phm trnh gi tin vo ngn hng, bi v ti khon tin gi ngn hng cho php cnh st da vo s sch ln theo du vt ca cc hot ng bt hp php. i vi bn ti phm, tin mt l mt phng tin ct gi gi tr tt nht.
PHN C THM
TH TN DNG, TH GHI N V TIN
C v l l t nhin khi chng ta coi th tn dng l b phn ca khi lng tin t trong nn kinh t. Xt cho cng, mi ngi s dng th tn dng mua nhiu th. C phi v th m th tn dng l phng tin trao i khng? Mc d nhn qua lp lun ny c v thuyt phc, nhng th tn dng khng c coi l tin cho d khi lng tin t c nh ngha theo cch no. Nguyn nhn y l th
tn dng thc ra khng phi l phng php thanh ton, m l phng php thanh ton chm. Khi mua mt ba n bng th tn dng, ngn hng pht hnh th s tr tin cho nh hng th hng n. Vo mt ngy no trong tng lai, bn phi hon tr ngn hng (c th c li sut). Khi n hn thanh ton s tin chi tiu bng cch s dng th, c th bn phi thc hin iu bng cch vit mt tm sc vo ti khon vit sc. S d trong ti khon vit sc ny l b phn cu thnh khi lng tin t ca nn kinh t. Hy ch rng th tn dng rt khc th ghi n, mt phng tin c dng rt vn t ng t ti khon ngn hng tr cho hng ho mua. Th ghi n khng cho php ngi s dng tr tin sau cho hng ho mua, m cho php anh ta s dng trc tip cc khon tin gi trong mt ti khon ngn hng. Hiu theo ngha ny, th ghi n ging mt tm sc hn th tn dng. S d trong ti khon lm c s cho th ghi n nm trong cc nh ngha v khi lng tin t. Mc d th tn dng khng c coi l mt dng ca tin, nhng n c ngha quan trng i vi vic phn tch h thng tin t. Nhng ngi c th tn dng c th tr tin mua hng ca mnh mt ln vo cui thng, ch khng phi thanh ton mi khi mua hng. Kt qu l, nhng ngi s dng th tn dng c l nhn chung nm gi t tin hn nhng ngi khng c th tn dng. Cho nn, vic p dng v tnh ph bin ngy cng tng ca th tn dng c th lm gim lng tin m mi ngi quyt nh nm gi.
on nhanh: Hy lit k v gii thch 3 chc nng ca tin. H THNG D TR LIN BANG Khi nn kinh t da vo h thng tin php nh nh nn kinh t M, th phi c mt c quan no chu trch nhim iu hnh h thng tin t. M, c quan l Qu d tr Lin bang, gi tt l Fed. Nu nhn ln pha trn t la, bn s thy dng ch giy bc ca Qu d tr Lin bang. Fed l mt v d v ngn hng trung ng - mt nh ch c thnh lp gim st hot ng ca h thng ngn hng v iu tit lng tin trong nn kinh t. Cc ngn hng trung ng ln khc trn th gii bao gm Ngn hng Anh (BOE), Ngn hng Nht (BOJ) v Ngn hng trung ng chu u (ECB). T chc ca Fed Qu D tr Lin bang c thnh lp vo nm 1914, sau khi hng lot v b ngn hng vo nm 1907 lm cho Quc hi M nhn ra rng phi c mt ngn hng trung ng bo m s lnh mnh ca h thng ngn hng ton quc. Hin nay, Fed hot ng di d lnh o ca Hi ng Thng c gm 7 thnh vin c tng thng c v Thng vin ph chun. Cc thng c c nhim k 14 nm. Cng ging nh cc thm phn lin bang c hng nhim k sut i tch h ra khi chnh tr, cc thng c ca Fed c nhim k di trnh cho h cc p lc chnh tr trong ngn hn khi h hoch nh chnh sch tin t. Trong s by thnh vin ca Hi ng Thng c, ngi quan trng nht l ch tch. Ch tch ch o nhn vin ca Fed, lnh o cc cuc hp ca hi ng v nh k gii trnh
v chnh sch ca Fed trc cc u ban ca quc hi. Tng thng trc tip b nhim thng c cho nhim k 4 nm. Khi cun sch ny ang in, th Ch tch Hi ng thng c ca Fed l Alan Greenspan, ngi trc y c tng thng Rign b nhim vo nm 1987 v sau ny li c tng thng Bush v Clinton ti b nhim. H thng d tr lin bang bao gm Hi ng D tr Lin bang c tr s th Washington v 12 Ngn hng D tr Lin bang khu vc c tr s ti cc thnh ph ln trn khp nc M. Ch tch ngn hng khu vc do hi ng gim c ngn hng - nhng ngi trc y hot ng trong cng ng kinh doanh v ngn hng trong khu vc - bu chn. Fed c hai nhim v gn b vi nhau. Nhim v th nht l iu hnh cc ngn hng v m bo s lnh mnh ca h thng ngn hng. y l nhim v ch yu thuc phm vi trch nhim ca cc Ngn hng D tr Lin bang khu vc. C th, Fed gim st tnh hnh ti chnh ca tng ngn hng v to thun li cho cc giao dch ngn hng thng qua thanh ton sc. N cng hot ng vi t cch l ngn hng ca cc ngn hng. Ngha l Fed cho cc ngn hng vay tin khi h mun vay. Khi cc ngn hng gp kh khn v ti chnh cm thy thiu tin mt, Fed s ng vai tr l ngi cho vay cui cng - tc ngi cho nhng ngi khng th vay ni khc vay tin - duy tr s n nh ca ton b h thng ngn hng. Nhim v th hai v quan trng hn ca Fed l kim sot lng tin hin c trong nn kinh t, thng c gi l cung ng tin t. Nhng quyt nh do cc nh hoch nh chnh sch a ra c lin quan n cung ng tin t to thnh chnh sch tin t. Ti Qu D tr Lin bang, chch sch tin t c U ban th trng m Lin bang (FOMC) thc hin. FOMC hp su tun mt ln ti th Washington trao i v cc iu kin ca nn kinh t v xem xt nhng thay i trong chnh sch tin t. U ban th trng m lin bang U ban th trng m Lin bang c 7 thnh vin ca Hi ng Thng c v 5 thnh vin c chn t 12 ch tch ngn hng khu vc. Tt c 12 ch tch ca ngn hng khu vc u c tham d ti cc cuc hp ca FOMC, nhng ch c 5 ngi c quyn b phiu. Nm mi ngi c quyn b phiu ln lt c chn t 12 ch tch khu vc. Tuy nhin, ch tch ca Fed Niu oc lun c mt phiu, bi v Niu oc l trung tm ti chnh truyn thng ca nn kinh t M v cng bi v tt c cc giao dch mua bn tri phiu ca Fed u c tin hnh ti quy giao dch ca Fed Niu oc. Thng qua cc quyt nh ca FOMC, Fed c quyn tng hoc gim s lng t la trong nn kinh t. Ni bng mt hnh nh n gin, bn c th tng tng ra rng Fed in ra nhng t la, sau dng my bay trc thng th chng xung khp nc M. Tng t nh vy, bn cng c th hnh dung ra vic Fed s dng mt chic my ht bi khng l ht bt cc t la trong v ca mi ngi. Mc d trn thc t cng c m Fed s dng lm thay i cung ng tin t phc tp hn th nhiu, nhng my bay - my ht bi l mt hnh nh gn ng vi ngha ca chnh sch tin t. Trong phn cui chng ny, chng ta s tho lun cch thc Fed lm thay i cung ng tin t, nhng c l y chng ta cng nn bit rng cng c c bn ca Fed l nghip v th trng m - tc vic mua v bn tri phiu chnh ph. (Hy nh li rng tri phiu chnh ph M l mt chng ch n ca chnh ph lin bang). Nu FOMC quyt nh tng cung ng tin
t, Fed in la v s dng s la ny mua tri phiu chnh ph t tay cng chng trn th trng tri phiu quc gia. Sau khi Fed mua tri phiu, s la trn s nm trong tay cng chng v v vy vic mua tri phiu trn th trng m ca Fed lm tng cung ng tin t v ngc li. Fed l mt t chc quan trng bi v s thay i trong cung ng tin t c th tc ng mnh m ti nn kinh t. Mt trong Mi Nguyn l ca kinh t hc chng 1 l: gi c tng khi chnh ph in qu nhiu tin. Mt nguyn l khc trong Mi Nguyn l ca kinh t hc l: x hi phi i mt vi s nh i ngn hn gia lm pht v tht nghip. Sc mnh ca FOMC nm nhng nguyn l c bn ny. V nhng l do m chng ta s tho lun y hn trong nhng chng sau, cc quyt nh chnh sch ca FOMC c tc ng ht sc quan trng ti t l lm pht ca nn kinh t trong di hn, cng nh vic lm v sn xut trong ngn hn. D nhin, ch tch Qu D tr Lin bang l ngi c quyn lc mnh m th hai, ch sau tng thng M. on nhanh: Nhng trch nhim quan trng nht ca Qu D tr Lin bang l g? Nu Fed mun tng cung ng tin t, n thng lm theo cch no? H THNG NGN HNG V CUNG NG TIN T n y chng ta bit tin l g v Qu d tr Lin bang kim sot cung ng tin t bng cch mua v bn tri phiu chnh ph trn th trng m nh th no. Tuy s l gii cung ng tin t ny ng, nhng cha y . C th, n cha cp n vai tr trung tm ca cc ngn hng trong h thng tin t. Hy nh rng s lng tin m bn nm gi bao gm c tin mt (tin giy trong v bn v tin xu trong ti bn) v ti khon tin gi khng k hn (s d trong ti khon vit sc ca bn). Tin gi khng k hn nm cc ngn hng thng mi v v vy hnh vi ca cc ngn hng nh hng n lng tin gi v cung ng tin t trong nn kinh t. Trong phn ny, chng ta s tm hiu xem hnh vi ca cc ngn hng thng mi nh hng nh th no n cung ng tin t v h lm cho hot ng ca Fed tr nn phc tp nh th no khi n kim sot cung ng tin t. Tnh hung n gin: hot ng ngn hng d tr 100% xem xt nh hng ca hot ng ngn hng thng mi n cung ng tin t, u tin chng ta hy tng tng ra rng trn th gii khng tn ti bt k ngn hng no. Trong nn kinh t gin n ny, tin mt l hnh thc duy nht ca tin. Ni c th, nu tng lng tin mt l 100 la, cung ng tin t cng l 100 la. By gi chng ta hy gi nh rng ngi no m ti khon ti mt ngn hng, gi l Ngn hng quc gia th nht (FNB). Ngn hng quc gia th nht ch l nh ch nhn tin gi. Ngha l, n ch nhn tin gi m khng cho vay. Mc ch ca hot ng ngn hng ny l cung cp ni an ton cho mi ngi gi tin. Mi khi nhn c tin gi, n ct s tin ca h vo kt st cho n khi khch hng n rt tin ra hoc vit sc vo s d ti khon ca mnh. Nhng khon tin gi m ngn hng nhn c, nhng khng cho vay c gi l d tr. V trong nn kinh t tng tng ny, tt c cc khon tin gi c gi li di dng d tr, nn h thng ngn hng ca n c gi l ngn hng d tr 100%.
NGN HNG QUC GIA TH NHT

Ti sn D tr 100 la Cc khon n Tin gi 100 la
Chng ta c th biu th tnh hnh ti chnh ca Ngn hng quc gia th nht bng ti khon ch T. y l bng k ton n gin cho bit nhng thay i trong ti sn v cc khon n ca n. Sau y l ti khon ch T ca Ngn hng quc gia th nht nu ton b 100 la tin ca nn kinh t c gi ti ngn hng ny. 100 la ghi bn tri ca ti khon ch T l ti sn ca ngn hng (s tin m ngn hng gi trong kt st). Bn phi ca ti khon l cc khon n cng ghi 100 la (s tin m n n ngi gi). Hy nh rng ti sn v cc khon n ca ngn hng Ngn hng quc gia th nht ng bng nhau. By gi chng ta s xem xt cung ng tin t trong nn kinh t tng tng ny. Trc khi Ngn hng quc gia th nht khai trng, cung ng tin t l 100 la tin mt m cng chng ang nm gi. Sau khi n khai trng v cng chng gi tin mt ca mnh, cung ng tin t l 100 la tin gi khng k hn. (Tin mt khng cn na v ton b s tin ny nm trong kt st. Mi la tin gi vo ngn hng lm gim mt la tin mt v lm tng tin gi khng k hn mt lng ng nh th, cho nn cung ng tin t khng thay i. V vy, nu cc ngn hng gi ton b khon tin gi di dng d tr, th h s khng tc ng ti cung ng tin t. Qu trnh to tin gi ca hot ng ngn hng d tr mt phn C th cc ch ngn hng ti Ngn hng quc gia th nht bt u suy ngh li chnh sch d tr 100% ca h. Vic cho ton b tin nm nhn ri trong kt st l khng cn thit. Ti sao li khng s dng mt phn s cho vay? Cc h gia nh mua nh , cc doanh nghip xy nh xng mi v sinh vin tr hc ph, tt c u sn sng tr li sut cho vay mt phn tin trong mt thi gian. Tt nhin, Ngn hng quc gia th nht cng phi gi mt phn di dng d tr c sn tin mt khi ngi gi n rt tin ra. Nhng nu cc khon tin gi mi gn bng s tin rt ra, th Ngn hng quc gia th nht ch cn gi mt phn tin gi di dng d tr. Nh vy, hot ng ca h thng Ngn hng quc gia th nht p dng h thng c gi l ngn hng d tr mt phn. T trng tin gi m ngn hng gi di dng d tr c gi l t l d tr. T l ny c xc nh da trn quy nh ca chnh ph v chnh sch ca ngn hng. Nh chng ta s trnh by k hn vo cui chng ny, Fed t ra t l d tr ti thiu m cc ngn hng phi nm gi, gi l d tr bt buc. Ngoi ra, cc ngn hng thng mi c th nm gi khi lng d tr ln hn mc d tr ti thiu m lut php yu cu, gi l d tr di ra, m bo chc chn rng h khng b thiu ht tin mt. phc v cho mc ch ca mnh, chng ta coi t l d tr l cho trc v tm hiu ngha ca hot ng ngn hng d tr mt phn i vi cung ng tin t.
Gi s Ngn hng quc gia th nht c t l d tr l 10%. Ngha l, ngn hng ny gi li 10% tin gi di dng d tr v cho vay ht phn cn li. By gi chng ta hy nhn li ti khon ch T ca n:
Ngn hng Quc gia Th nht

Ti sn D tr 10 Cho vay 90 la Cc khon n Tin gi 100 la
Cc khon n ca Ngn hng quc gia th nht vn l 100 la, v vic cho vay khng lm thay i ngha v tr n ca ngn hng i vi ngi gi tin. Nhng gi y ngn hng c hai loi ti sn: 10 la trong kt st v n cho vay 90 la. (Cc khon cho vay ny l khon n ca nhng ngi vay tin ngn hng, nhng l ti sn ca ngn hng cho vay, bi v ngi i vay sau ny phi hon tr ngn hng). Nhng tnh tng cng, ti sn ca Ngn hng quc gia th nht vn bng cc khon n ca n. Mt ln na, chng ta hy xem xt cung ng tin t trong nn kinh t. Trc khi Ngn hng quc gia th nht cho vay, cung ng tin t bng 100 la di dng tin gi vo ngn hng. Nhng khi Ngn hng quc gia th nht cho vay, cung ng tin t tng ln. Ngi gi tin vn c 100 la tin gi khng k hn, nhng gi y ngi vay tin ca ngn hng nm gi 90 la tin mt. Cung ng tin t (bng tng ca tin mt v tin gi khng k hn) bng 190 la. Nh vy, khi cc ngn hng ch gi mt phn tin gi di dng d tr, h to ra tin. Trc ht, qu trnh to tin ny ca ngn hng d tr mt phn c v qu tuyt vi, v dng v nh ngn hng to ra tin t khng kh. lm cho qu trnh to tin ny khng cn l php mu, chng ta hy nh rng khi Ngn hng quc gia th nht cho vay mt phn d tr v to ra tin, n khng to ra thm bt k ca ci no. Cc khon cho vay ca Ngn hng quc gia th nht em li cho ngi i vay mt s tin mt v v vy h c kh nng mua hng ho v dch v. Song ngi i vay phi chu nhng khon n, v vy cc khon cho vay khng lm cho h giu hn cht no c. Ni cch khc, khi mt ngn hng to ra ti sn l tin, n cng to ra ngha v tr n tng ng cho ngi i vay. Vo cui ca qu trnh to tin ny, nn kinh t c kh nng thanh khon cao hn, hiu theo ngha c nhiu phng tin trao i hn, nhng nn kinh t khng c nhiu ca ci hn trc. S nhn tin Qu trnh to tin khng dng li Ngn hng quc gia th nht. Gi s nhng ngi vay tin t Ngn hng quc gia th nht s dng 90 la mua mt ci g t ngi no v nhng ngi ny sau khi nhn c tin li quyt nh gi ton b s tin mt ca mnh vo Ngn hng quc gia th hai. Sau y l ti khon ch T ca Ngn hng quc gia th hai:
Ngn hng Quc gia Th hai

Ti sn D tr 9 la Cho vay 81 la Cc khon n Tin gi 90 la
10
Sau khi c khon tin gi, ngn hng ny c khon n bng 90 la. Nu ngn hng Ngn hng quc gia th hai cng gi t l d tr l 10%, n s nm gi ti sn bng 9 la di dng d tr v cho vay 81 la. Bng cch ny, Ngn hng quc gia th hai to ra thm lng tin 81 la. Nu 81 la tin mt cui cng li c huy ng vo Ngn hng quc gia th ba v ngn hng ny cng c t l d tr l 10%, n s gi 8,1 la di dng d tr v cho vay 72,9 la. y l ti khon ch T ca Ngn hng quc gia th ba:
Ngn hng Quc gia Th ba Ti sn c Cc khon n D tr 8,1 la Tin gi 81 la Cho vay 72,9 la Qu trnh c th tip din mi mi. Sau mi ln tin mt c gi vo ngn hng v ngn hng tin hnh cho vay, tin li c to thm. Vy bao nhiu tin c th c to ra trong nn kinh t? Chng ta hy cng chng li vi nhau: Tin gi ban u = 100 la Cho vay ca Ngn hng quc gia th nht = 90 la [= 0,9 x 100 la] Cho vay ca Ngn hng quc gia th hai = 81 la [= 0,9 x 90 la] Cho vay ca Ngn hng quc gia th ba = 72,9 la [= 0,9 x 81 la] * * * * * * Tng mc cung ng tin t = 1.000,00 la Nh vy, mc d qu trnh to tin c th tip din mi mi, nhng n khng to ra lng tin v hn. Nu kin nhn cng chui v hn cc con s trong v d trn li vi nhau, bn s thy 100 la d tr to ra lng tin bng 1.000 la. Lng tin do hot ng ca h thng ngn hng to ra t mi la d tr c gi l s nhn tin. Trong nn kinh t tng tng ca chng ta, 100 la d tr to ra lng tin bng 1.000 la v nh vy s nhn tin bng 10. Yu t no quyt nh quy m ca s nhn tin? Cu tr li tht n gin: s nhn tin l s nghch o ca t l d tr. Nu r l t l d tr ca tt c cc ngn hng trong nn kinh t, th c mi la d tr s sinh ra 1/r la. Trong v d ca chng ta, 1/r=10 v v vy s nhn tin bng 10. Cng thc nghch o tnh s nhn tin ny bao hm mt ngha quan trng. Nu mt ngn hng c 1.000 la tin gi, khi t l d tr 1/10 (10%) hm n phi d tr 100 la. S nhn tin ch o ngc tng ny: nu h thng ngn hng vi t cch mt tng th
11
nm gi tng cng 100 la d tr, n ch c th c 1.000 la tin gi. Ni cch khc, nu r l t l d tr so vi tin gi (tc t l d tr) ti mi ngn hng, th t l tin gi so vi d tr trong h thng ngn hng (tc s nhn tin) phi bng 1/r. Cng thc trn cho thy lng tin m cc ngn hng to ra ph thuc vo t l d tr nh th no. Nu t l d tr ch bng 1/20 (tc 5%), h thng ngn hng c th to ra s tin gi ln gp 20 ln d tr v s nhn tin bng 20. Mi la d tr to ra 20 la tin gi. Tng t, nu t l d tr bng 1/5 (tc 20%) v lng tin gi bng 5 ln d tr, th s nhn tin phi bng 5 v mi la d tr to ra 5 la tin gi. Bi vy, t l d tr cng cao, lng tin gi m cc ngn hng cho vay cng t v s nhn tin cng nh. Trong trng hp c bit vi hot ng ngn hng d tr 100%, t l d tr bng 1 v s nhn tin bng 1. Kt qu ny tng ng vi trng hp ngn hng khng cho vay hoc khng to ra tin. Cc cng c kim sot cung ng tin t ca Fed Nh chng ta bit, Fed c trch nhim kim sot cung ng tin t trong nn kinh t. By gi, sau khi hiu ngn hng d tr mt phn hot ng nh th no, chng ta vo v th t hn hiu cch thc Fed thc hin cng vic ca mnh. Bi v cc ngn hng to ra tin trong h thng ngn hng d tr mt phn, nn s kim sot cung ng tin t ca Fed c tnh cht gin tip. Khi Fed quyt nh thay i cung ng tin t, n phi bit hnh vi ca mnh tc ng nh th no vo h thng ngn hng. Fed c ba cng c kim sot cung ng tin t: nghip v th trng m, t l d tr bt buc v li sut chit khu. Chng ta hy tm hiu xem Fed s dng cc cng c ny nh th no. Nghip v th trng m. Nh chng ta bit, Fed thc hin nghip v th trng m khi n mua hoc bn tri phiu chnh ph cho cng chng. lm tng cung ng tin t, Fed ch th cho cc nh bun tri phiu ca mnh Fed Niu oc mua tri phiu trn th trng tri phiu quc gia. Cc t la m Fed b ra mua tri phiu lm tng lng la trong lu thng. Mt phn trong s la mi ny c gi di dng tin mt, phn cn li c gi vo cc ngn hng. Mi la mi c gi di dng tin mt lm tng cung ng tin t ng 1 la. Mi la c gi vo ngn hng lm tng cung ng tin t nhiu hn 1 la v n lm tng d tr v lng tin m h thng ngn hng c th to ra. Ngc li, ct gim cung ng tin t, Fed bn tri phiu chnh ph cho cng chng trn th trng tri phiu quc gia. Cng chng tr cho cc tri phiu bng tin mt v tin gi ngn hng m h ang nm gi v v vy lng tin trong lu thng gim xung. Ngoi ra, khi cng chng rt tin ra khi cc ngn hng, cc ngn hng nhn thy lng tin d tr ca h gim. p li s suy gim d tr ny, cc ngn hng gim khi lng cho vay v qu trnh to tin s din ra theo chiu hng ngc li. Nghip v th trng m rt d thc hin. Trn thc t, vic mua bn tri phiu chnh ph ca Fed trn th trng tri phiu quc gia ging nh cc giao dch m bt k c nhn no thc hin khi thay i c cu u t ca mnh. (Tt nhin khi mt c nhn mua hoc bn tri phiu, s tin trong tay h thay i, nhng lng tin trong lu thng vn nh c). Hn na, Fed c th s dng nghip v th trng m thay i cung ng tin t trn quy m nh hoc ln vo bt k ngy no m khng cn c nhng thay i ln trong lut php hay cc
12
qui nh v ngn hng. Chnh v th, nghip v th trng m l cng c ca chnh sch tin t m Fed s dng thng xuyn nht. T l d tr bt buc. Fed cng c th tc ng ti cung ng tin t thng qua t l d tr bt buc, tc mc d tr ti thiu m cc ngn hng phi nm gi so vi tin gi. T l d tr bt buc nh hng n lng tin m h thng ngn hng c th to ra t mi la d tr. S gia tng t l d tr bt buc hm cc ngn hng phi d tr nhiu hn, do cho vay t hn t mi la m n nhn c di dng tin gi; kt qu l, n lm tng t l d tr, lm gim s nhn tin v cung ng tin t. Ngc li, bin php ct gim t l d tr bt buc lm tng s nhn tin v cung ng tin t. Fed rt t khi thay i t l d tr bt buc bi v s thay i thng xuyn c th lm gin on hot ng kinh doanh ca ngnh ngn hng. V d, khi Fed tng t l d tr bt buc, mt s ngn hng nhn thy h b thiu ht d tr, mc d h khng thy c s bin ng no trong tin gi. Trong trng hp nhu vy, h phi t chi cho vay cho n khi to ra c mc d tr bt buc mi. Li sut chit khu. Cng c th ba trong cc cng c tin t ca Fed l li sut chit khu, tcli sut m Fed p dng khi cho cc ngn hng thng mi vay tin. Khi khng d tr bt buc, ngn hng thng mi phi vay tin ca Fed. Tnh hung ny c th xy ra bi v ngn hng cho vay qu nhiu hoc bi v c qu nhiu cc khon tin c rt ra. Khi Fed cho mt ngn hng vay tin, h thng ngn hng s c nhiu d tr hn v h c th to ra nhiu tin hn. Fed c th thay i cung ng tin t bng cch thay i li sut chit khu. Li sut chit khu cng cao, cc ngn hng cng ngi vay tin ca Fed b p d tr. Bi vy, bin php tng sut chit khu lm gim d tr ca h thng ngn hng, dn n cung ng tin t gim. Ngc li, bin php gim li sut chit khu khuyn khch cc ngn hng vay tin ca Fed, dn ti lng d tr tng v cung ng tin t tng. Fed s dng hnh thc cho vay chit khu khng ch kim sot cung ng tin t, m cn nhm gip cc nh ch ti chnh khi h ri vo tnh th kh khn. V d vo nm 1984, mi ngi n rng ngn hng quc gia Continential Illinois National Bank c rt nhiu khon n kh i v rt nhiu ngi gi tin rt tin ra. cu ngn hng ny, Fed hot ng vi t cch ngi cho vay cui cng v cho n vay hn 5 t la. Tng t, khi th trng chng khon ph Un sp vo ngy 19-10-1987, nhiu cng ty mi gii chng khon ph Un ngay lp tc nhn thy h cn phi c s tin ln thanh ton cho khi lng giao dch chng khon ln. Trc khi th trng chng khon m ca vo sng hm sau, ch tch ca Fed Alan Greenspan thng bo rng Fed sn sng cung cp phng tin thanh ton h tr cho h thng kinh t v ti chnh. Nhiu nh kinh t tin rng phn ng ca Greenspan i vi s sp ca th trng chng khon l mt l do quan trng gii thch v sao s kin ch c rt t hu qu. Nhng vn ny sinh khi kim sot cung ng tin t Ba cng c ca Fed - nghip v th trng m, t l d tr bt buc v li sut chit khu tc ng mnh n cung ng tin t. Tuy nhin, Fed khng th kim sot cung ng tin t
13
mt cch chnh xc. Fed phi vt ln vi 2 vn . Chng ny sinh bi v phn ln cung ng tin t l do h thng ngn hng d tr mt phn ca chng ta to ra. Vn th nht l, Fed khng kim sot c lng tin m cc h gia nh quyt nh nm gi di dng tin gi ti cc ngn hng. Cc h gia nh cng gi nhiu tin vo ngn hng, cc ngn hng cng c nhiu d tr v h thng ngn hng cng c th to ra nhiu tin. V ngc li, cc h gia nh cng gi t tin vo ngn hng, ngn hng cng c t d tr v h thng ngn hng cng to ra t tin. thy r ti sao y li l mt vn , chng ta hy gi nh rng vo mt ngy no , mi ngi bt u mt nim tin vo hot ng ca h thng ngn hng, v vy h quyt nh rt tin ra khi ngn hng v gi nhiu tin di dng tin mt hn. Khi iu ny xy ra, h thng ngn hng mt mt phn d tr v to ra t tin hn. Cung ng tin t s gim, cho d khng c bt k s can thip no ca Fed. Vn th hai ca vic kim sot cung ng tin t l, Fed khng kim sot c lng tin m cc ngn hng cho vay. Khi tin c gi vo mt ngn hng, tin ch c to ra nhiu hn khi ngn hng ny cho vay. Bi v cc ngn hng c th quyt nh gi mt phn d tr di ra, ch khng cho vay, nn Fed khng bit chc h thng ngn hng to ra bao nhiu tin. V d, gi s cc ngn hng tr nn thn trng hn trong kinh doanh do tnh hnh kinh t khng thun li, v vy h quyt nh cho vay ra t hn v gi nhiu tin di dng d tr hn. Vi quyt nh ny ca cc ngn hng, cung ng tin t s gim. Bi vy trong h thng ngn hng d tr mt phn, lng tin trong nn kinh t ph thuc mt phn vo hnh vi ca ngi gi tin v ngn hng. V Fed khng th kim sot hoc d bo chnh xc hnh vi ny, nn n khng th kim sot cung ng tin t mt cch hon ho. Song nu Fed ch n nhng vn ny, th chng khng phi l nhng vn ln. Hng tun Fed u thu thp s liu v cc khon tin gi v d tr ca cc ngn hng, chnh v vy Fed c th nhanh chng nhn ra bt k s thay i no trong hnh vi ca ngi gi tin v cc ngn hng. Do , n c th phn ng li nhng thay i ny v gi cho cung ng tin t st vi mc m n la chn.
NGHIN CU TNH HUNG: TNH TRNG X N NGN HNG RT TIN V CUNG NG TIN T Mc d c l trong i mnh chng bao gi bn chng kin hin tng x n ngn hng rt tin, nhng c th bn nhn thy cnh trong nhng b phim nh Mary Poppins hay l cuc sng tuyt vi. Tnh trng x n ngn hng rt tin xy ra khi ngi gi tin ngh rng ngn hng c th ph sn v bi vy h x n rt tin gi ca h ra. Hin tng x n ngn hng rt tin l mt vn cho tt c cc ngn hng p dng nguyn tc d tr mt phn. V ngn hng ch gi mt phn tin gi ca mnh di dng d tr, nn n khng th tho mn mi yu cu rt tin ca tt c ngi gi tin. Ngay c khi cc ngn hng thc s c kh nng thanh khon (hiu theo ngha ti sn ca h vt qu cc khon n), th h cng khng c tin mt tr cho mi ngi mun rt tin ra. Khi hin tng x n ngn hng rt tin xy ra, ngn hng phi ng ca cho n khi ly li c
14
tin vay hoc khi ngi cho vay cui cng no (chng hn Fed) cung cp tin mt tho mn nhu cu ca ngi gi tin. Hin tng x n ngn hng rt tin lm cho vic kim sot cung ng tin t tr nn phc tp. Mt v d quan trng v vn ny xy ra trong cuc i suy thoi vo u nhng nm 1930. Sau mt ln sng x n ngn hng rt tin v ng ca ngn hng, cc h gia nh v ch ngn hng tr nn thn trng hn. Cc h gia nh rt tin gi ca mnh ra khi ngn hng v mun gi tin di dng tin mt hn. Quyt nh ny lm o ngc qu trnh to tin, khi cc ch ngn hng p li s suy gim d tr bng cch ct gim cc khon cho vay. ng thi, h cn tng t l d tr c tin tr cho ngi gi ngay c khi c tnh trng x n ngn hng rt tin trong tng lai. T l d tr cao hn lm gim s nhn tin v cung ng tin t. T nm 1929 n 1933, cung tin gim 28 phn trm, mc d Fed khng thc hin bin php thu hp tin t no. Nhiu nh kinh t cho rng s gim mnh ca cung ng tin t l nguyn nhn gy ra tnh trng tht nghip cao v gi c gim trong thi k ny. (Trong cc chng sau chng ta s tm hiu c ch tc ng ca cung ng tin t ti tht nghip v gi c.) Ngy nay, hin tng x n ngn hng rt tin khng phi vn ln i vi h thng ngn hng hoc Fed. Hin nay chnh ph lin bang thc hin ch bo him tin gi hu ht cc ngn hng, ch yu thng qua Cng ty Bo him Tin gi Lin bang (FDIC). Ngi gi tin khng x n ngn hng rt tin bi v h tin rng nu ngn hng ca h ph sn, FDIC s tr cho h s tin tng ng. Chnh sch bo him tin gi ca chnh ph cng c gi ca n: cc ch ngn hng nhn tin gi c bo him thng c qu t ng c trnh nguy c khng i c n khi cho vay. (Hnh vi ny l mt v d minh ha cho hin tng ri ro v o c m chng ta nu trong chng trc.) Nhng mt ci li ca bo him tin gi l h thng ngn hng n nh hn. V l do ny, nhiu ngi trong chng ta ch nhn thy cnh x n ngn hng rt tin trn phim nh. Kim tra nhanh: Hy trnh by qu trnh to tin ca h thng ngn hng. Nu Fed mun s dng c ba cng c ca chnh sch tin t ct gim cung ng tin t, th n s lm g? KT LUN Vi nm gn y, cun sch bn chy nht c tiu l Nhng b mt ca Ngi n: Qu D tr Lin bang iu hnh t nc nh th no. Mt d, khng c bt k s hoi nghi no v s phng i ca cun sch, nhng tn ca n lm sng t vai tr quan trng ca h thng tin t trong i sng thng nht ca chng ta. Mi khi mua hoc bn mt th g , chng ta u phi da vo quy c cc k hu ch l tin. Gi y, sau khi bit tin l g v ci g quyt nh cung ng tin t, chng ta c th bn n vn nhng thay i trong cung ng tin t nh hng nh th no n nn kinh t. Chng ta s cp n vn ny trong chng sau. TM TT Tin l khi nim ch nhng ti sn m mi ngi thng s dng mua hng ho v dch v.
15
Tin c ba chc nng: phng tin trao i, n v hch ton v phng tin ct tr gi tr. Vi t cch phng tin trao i, n l vt c s dng trong cc giao dch. Vi t cch n v hch ton, n to ra mt cch ghi gi v cc gi tr kinh t khc. Vi t cch phng tin ct tr gi tr, n to ra mt cch chuyn sc mua t hin ti ti tng lai. Tin hng ho, chng hn vng, l tin c gi tr c hu. N c gi tr ngay c khi khng c dng lm tin. Tin php nh, chng hn cc t la, l tin khng c gi tr c hu: n khng c gi tr nu khng c dng lm tin. Trong nn kinh t M, tin bao gm tin mt v cc ti khon tin gi khc nhau ngn hng, chng hn ti khon vit sc. Qu D tr Lin bang, ngn hng trung ng ca M, c trch nhim qun l h thng tin t M. Ch tch ca Fed do tng thng b nhim v c Quc hi ph chun cho nhim k 4 nm. Ch tch l ngi ng u U ban Th trng M Lin bang. U ban ny hp su tun mt ln nhm xem xt nhng thay i trong chnh sch tin t. Fed kim sot cung ng tin t ch yu thng qua nghip v th trng m: nu Fed mua tri phiu chnh ph, cung ng tin t s tng, ngc li nu Fed bn tri phiu chnh ph, cung ng tin t s gim. Fed cng c th tng cung ng tin t bng cch gim t l d tr bt buc hoc gim li sut chit khu v ngc li. Khi cc ngn hng cho vay mt phn tin gi ca mnh, h lm tng lng tin trong nn kinh t. Do vai tr ny ca cc ngn hng trong vic quyt nh cung ng tin t, nn s kim sot cung ng tin t ca Fed khng hon ho. CC THUT NG C BN n v tnh ton Chnh sch tin t Cung ng tin t D tr D tr bt buc Hot ng ngn hng d tr mt phn Kh nng thanh khon Li sut chit khu Ngn hng trung ng Nghip v th trng m Phng tin trao i Phng tin ct tr gi tr Qu D tr Lin bang (Fed) S nhn tin Tin gi khng k hn Tin hng ho Tin mt Tin php nh Tin Unit of account Monetary policy Money supply Reserves Reserve requirements Fractional-reserve banking Liquidity Discount rate Central bank Open market operations Medium of exchange Store of value Federal Reserve Money multiplier Demand deposit Commodity money Currency Fiat money Money
16
T l d tr
Reserve ratio
17
CHNG 14 TNG CU V TNG CUNG Hot ng kinh t bin ng t nm ny qua nm khc. Nhn chung, sn lng hng ho v dch v lin tc tng ln theo thi gian. Do c s gia tng ca lc lng lao ng, t bn v tin b cng ngh, nn kinh t ngy cng c th sn xut nhiu hn. S tng trng ny cho php mi ngi hng th mc sng cao hn. Trung bnh trong 50 nm qua, sn lng ca nn kinh t M tnh bng GDP thc t tng trng khong 3 phn trm mi nm. Tuy nhin, trong mt s nm, s tng trng bnh thng ny khng xy ra. Cc doanh nghip khng bn c ht hng ho v dch v v quyt nh ct gim mc sn xut. Nhiu cng nhn b sa thi, t l tht nghip tng cao v nhiu nh my b b khng. Khi nn kinh t sn xut hng ho v dch v t hn, GDP thc t v cc i lng phn nh thu nhp khc gim i. Nhng thi k thu nhp gim trong khi tht nghip tng cao c gi l suy thoi nu tnh hnh khng nghim trng, v c gi l khng hong nu vn thc s nghim trng. iu g gy ra bin ng ca hot ng kinh t trong ngn hn? Cc chnh sch cng cng c th lm g ngn chn cc thi k thu nhp gim v tht nghip tng cao? Khi kinh t suy gim hoc suy thoi xy ra, cc nh hoch nh chnh sch c th lm g gim bt di v mc trm trng ca chng? y l nhng cu hi m chng ta xem xt trong chng ny v hai chng tip theo. Cc bin s m chng ta nghin cu trong cc chng tip theo phn ln l cc bin s m chng ta bit. l GDP, tht nghip, li sut, t gi hi oi v mc gi. Cc cng c chnh sch ca chnh ph nh chi tiu, thu v cung ng tin t cng quen thuc vi chng ta. im khc bit trong cc chng tip theo l khong thi gian phn tch. Trng tm ca by chng va ri l nn kinh t trong di hn. Gi y, chng ta quan tm n nhng bin ng trong ngn hn xung quanh xu hng di hn ca nn kinh t. Mc d cn c s tranh lun gia cc nh kinh t v phng php phn tch bin ng kinh t trong ngn hn, nhng hu ht cc nh kinh t u s dng m hnh tng cu v tng cung. Hc cch vn dng m hnh ny phn tch nh hng ca cc chnh sch l nhim v ch yu sp ti ca chng ta. Trong chng ny, chng ta bn n hai mng then cht ca m hnh l tng cu v tng cung. Sau khi c ci nhn tng quan v m hnh trong chng ny, chng ta s nghin cu k hn trong hai chng tip theo. BA C IM C BN V BIN NG KINH T Nhng bin ng trong ngn hn ca cc hot ng kinh t din ra tt c cc nc v mi thi i trong sut chiu di lch s. c im khi u cho vic tm hiu nhng bin ng t nm ny sang nm khc, chng ta hy trnh by mt vi tnh cht quan trng nht ca chng. c im 1: Cc bin ng kinh t din ra bt thng v khng th d bo Bin ng ca nn kinh t thng c gi l chu k kinh doanh. Nh thut ng ny cho thy, bin ng kinh t gn lin vi nhng thay i trong iu kin kinh doanh. Khi GDP tng trng nhanh, hot ng kinh doanh pht t. Cc doanh nghip c nhiu khch hng v li nhun ngy cng tng. Ngc li, khi GDP thc t gim, cc doanh nghip gp nhiu kh khn. Trong thi k hot ng kinh t suy gim, hu ht cc doanh nghip
NGUYN L KINH T HC Chng 14 Tng cu v tng cung
bn c t hng hn v kim c t li nhun hn. Tuy nhin, thut ng chu k kinh doanh c th dn ti s hiu lm, v n c v hm rng bin ng kinh t din ra theo mt quy lut v c th d bo c. Trn thc t, chu k kinh doanh khng h c tnh cht nh k v khng th d bo vi chnh xc cao. Phn (a) ca hnh 1 biu th GDP ca M t nm 1965. Phn c mu ti ch ra nhng thi k suy thoi. Nh biu ny cho thy, cc t suy thoi khng din ra u n theo thi gian. i khi cc t suy thoi din ra gn nhau nh trong nm 1980 v 1982. Song trong nhiu nm khc, nn kinh t li khng tri qua t suy thoi no.
T la 1992 $7.000 6.500 6.000 5.500 5.000 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 1965 T la 1992 $1,100 1,000 900 800 700 600 500 400 300 1965 Phn trm lc lng lao ng (a) GDP thc t Suy thoi GDP thc t
1970
1975
1980
1985
1990
1995
(b) Chi tiu cho u t Suy thoi
Chi tiu cho u t
1970
1975
1980
1985
1990
1995
(c) T l tht nghip Suy thoi 12 10 8 6 4 2 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 T l tht nghip
Hnh 1. Quan st bin ng kinh t ngn hn. Hnh ny biu th GDP thc t trong phn (a), chi tiu cho u t trong phn (b), v t l tht nghip trong phn (c) ca nn kinh t M
vi s liu qu t nm 1965. Cc cuc suy thoi c nh du bi cc vng mu ti. Hy ch rng, GDP thc t v chi tiu cho u t gim trong thi k suy thoi, trong khi tht nghip tng. Ngun: B Thng mi M, B lao ng M. c im 2: Hu ht cc bin s kinh t v m cng bin ng GDP thc t l ch tiu c s dng rng ri nht theo di nhng thay i trong ngn hn ca nn kinh t v n l ch tiu ton din nht v hot ng kinh t. GDP thc t phn nh gi tr hng ho v dch v cui cng c sn xut ra trong mt thi k nht nh. N cng phn nh tng thu nhp ( loi tr lm pht) ca mi ngi trong nn kinh t. Nhng thc ra khi theo di bin ng kinh t ngn hn, vic s dng ch tiu no phn nh hot ng kinh t m chng ta theo di khng quan trng. Phn ln cc bin s kinh t v m o lng thu nhp, chi tiu hay mc sn xut, cng bin ng. Khi GDP gim trong thi k suy thoi, th thu nhp c nhn, li nhun cng ty, tiu dng, u t, sn lng cng nghip, doanh s bn l, quy m mua bn nh ca v t cng gim xung. Do suy thoi l mt hin tng xy ra trong ton nn kinh t, nn n biu th trong nhiu ngun s liu v m khc nhau. Mc d cc bin s kinh t v m cng bin ng, song chng bin ng vi quy m khc nhau. C th, nh trong phn (b) ca hnh 1 cho thy, u t bin ng rt mnh trong chu k kinh doanh. Mc d u t ch bng khong mt phn by GDP, nhng s suy gim trong u t ng gp vo hai phn ba mc suy gim GDP trong thi k suy thoi. Ni cch khc, khi cc iu kin kinh t xu i, phn ln mc suy gim u bt ngun t s gim st chi tiu xy dng nh my, nh v b sung thm hng tn kho mi. c im 3: Khi sn lng gim th tht nghip tng Nhng thay i trong sn lng hng ho v dch v ca nn kinh t gn cht vi nhng thay i trong vic s dng lc lng lao ng ca nn kinh t. Ni cch khc, khi GDP thc t gim th t l tht nghip tng. iu ny khng c g ng ngc nhin: khi cc doanh nghip sn xut t hng ho v dch v hn, h sa thi bt cng nhn v s ngi tht nghip tng. Phn (c) trong hnh 1 cho thy t l tht nghip ca nn kinh t M t nm 1965. Mt ln na, cc thi k suy thoi c nh du bng cc vng mu ti. Biu cho thy tc ng r rt ca suy thoi ln tht nghip. Trong mi t suy thoi, t l tht nghip tng ln rt cao. Khi suy thoi kt thc v sn lng bt u tng, t l tht nghip gim dn. T l tht nghip khng bao gi gim xung bng khng, m thng bin ng xung quanh t l tht nghip t nhin bng khong 5 phn trm. Kim tra nhanh: Hy nu v gii thch ba c im then cht ca nhng bin ng kinh t. L GII NHNG BIN NG KINH T NGN HN Vic m t xu th nh k m nn kinh t tri qua khi n bin ng theo thi gian l mt cng vic n gin. Song vic l gii nguyn nhn gy ra nhng bin ng kh khn hn nhiu. Tuy nhin, nu so vi cc ch m chng ta nghin cu trong cc chng trc, l thuyt v bin ng kinh t vn cn tranh lun nhiu. Trong chng ny v hai chng tip theo, chng ta s pht trin m hnh m phn ln cc nh kinh t s dng l gii cc bin ng kinh t ngn hn. Ngn hn v di hn khc nhau nh th no Trong cc chng trc, chng ta xy dng nhng m hnh xc nh cc bin s kinh t v
m quan trng nht trong di hn. Chng 24 l gii thch quy m v tc tng nng sut v GDP thc t. Chng 25 l gii vic li sut iu chnh nh th no cn bng u t v tit kim. Chng 26 l gii ti sao lun c tht nghip trong nn kinh t. Chng 27 v 28 trnh by h thng tin t v nhng thay i trong cung ng tin t nh hng n mc gi, lm pht v li sut danh ngha nh th no. Chng 29 v 30 m rng phn tch ny cho nn kinh t m l gii cn cn thng mi v t gi hi oi. Tt c nhng phn tch ny trong phn trn u da vo hai tng c quan h vi nhau l s phn i c in v tnh trung lp ca tin. Nh li rng s phn i c in l s tch bit gia cc bin thc t (tnh bng lng hay gi tng i) v cc bin danh ngha (tnh bng tin). Theo l thuyt kinh t v m c in, s thay i trong cung ng tin t ch nh hng n cc bin danh ngha, ch khng nh hng n cc bin thc t. Vi tnh trung lp ca tin, chng 24, 25 v 26 c th xem xt cc yu t quyt nh nhng bin thc t (GDP thc t, li sut thc t v tht nghip) m khng cn a vo cc bin danh ngha nh cung ng tin t v mc gi. Nhng gi nh ny ca kinh t hc v m c in c th p dng vo th gii m chng ta ang sng khng? Li gii p cho cu hi ny c vai tr quyt nh trong vic tm hiu phng thc vn hnh ca nn kinh t: Hu ht cc nh kinh t cho rng l thuyt kinh t c in m t th gii trong di hn, ch khng phi trong ngn hn. Sau vi nm, thay i trong cung ng tin t nh hng n mc gi v cc bin danh ngha khc, nhng khng nh hng n GDP thc t, tht nghip hay cc bin thc t khc. Khi nghin cu v nhng thay i t nm ny qua nm khc, gi nh v tnh trung lp ca tin khng cn ng na. Phn ln cc nh kinh t cho rng trong ngn hn, cc bin thc t v danh ngha lin quan vi nhau. c bit, thay i trong cung ng tin t c th tm thi y sn lng ra khi xu th di hn ca n. Do , hiu nn kinh t trong ngn hn, chng ta cn mt m hnh mi. xy dng m hnh ny, chng ta da vo nhng cng c pht trin trong cc chng trc v khng da vo s phn i c in v tnh trung lp ca tin. M hnh c bn v bin ng kinh t M hnh ca chng ta v cc bin ng kinh t ngn hn tp trung vo hnh vi ca hai bin s. Bin th nht l sn lng hng ho v dch v ca nn kinh t tnh bng GDP thc t. Bin th hai l mc gi chung tnh bng CPI hoc ch s iu chnh GDP. Cn ch rng sn lng l bin thc t trong khi mc gi l bin danh ngha. Do , bng cch tp trung vo mi quan h gia hai bin s ny, c ngha chng ta tha nhn khng c s phn i c in.
Mc gi Tng cung Mc gi cn bng Tng cu 0 Sn lng cn bng Sn lng
Hnh 2. Tng cu v tng cung. Cc nh kinh t s dng m hnh tng cu v tng cung phn tch cc bin ng kinh t. Trn trc tung l mc gi chung. Trn trc honh l tng
NGUYN L KINH T HC Chng 14 Tng cu v tng cung 4
lng hng ho v dch v c nn kinh t sn xut ra. Sn lng v mc gi iu chnh n im m ti ng tng cu v tng cung ct nhau. Chng ta phn tch bin ng ca c nn kinh t vi t cch mt tng th bng m hnh tng cu v tng cung c minh ha trong hnh 2. Trn trc tung l mc gi chung trong nn kinh t. Trn trc honh l tng sn lng hng ho v dch v. ng tng cu cho bit lng hng ho v dch v m cc h gia nh, doanh nghip v chnh ph mun mua ti mi mc gi. ng tng cung cho bit lng hng ho v dch v m cc doanh nghip mun bn ra ti mi mc gi. Theo m hnh ny, mc gi v sn lng iu chnh cn bng tng cu v tng cung. Chng ta c th mun coi m hnh ny chng qua l hnh nh phng to ca m hnh cung v cu th trng c cp trong chng 4. Tuy nhin trn thc t, m hnh ny khc hn. Khi chng ta xem xt cung v cu trn mt th trng c th, chng hn th trng kem, hnh vi ca ngi mua v bn ph thuc vo kh nng di chuyn ngun lc t th trng ny qua th trng khc. Khi gi kem tng ln, lng cu gim i v ngi tiu dng mun mua sn phm khc. Tng t nh vy, khi gi kem tng, lng cung tng do cc nh sn xut c th tng sn lng bng cch thu thm lao ng t cc b phn khc ca nn kinh t. S thay th mang tnh kinh t vi m t th trng ny sang th trng kia khng c ngha khi chng ta phn tch cho c nn kinh t. Xt cho cng, lng hng m m hnh ca chng ta tm cch l gii - GDP thc t - phn nh tng lng hng ho sn xut trn tt c cc th trng. hiu ti sao ng tng cu dc xung v ng tng cung dc ln, chng ta cn c l thuyt kinh t v m. Nhim v tip theo ca chng ta l xy dng mt l thuyt nh vy. Kim tra nhanh: Hnh vi ca nn kinh t trong ngn hn khc vi hnh vi ca n trong di hn nh th no? Hy v m hnh tng cu v tng cung. Cc bin s no nm trn hai trc? NG TNG CU ng tng cu cho bit tng lng cu v hng ha v dch v trong nn kinh t ti mc gi bt k cho trc. Hnh 3 cho thy ng tng cu dc xung. iu ny c ngha l nu nhng ci khc khng thay i, s gim st mc gi chung ca nn kinh t, v d t P1 xung P2, c xu hng lm cho lng cu v hng ho v dch v tng, chng hn t Y1 ln Y2 . Ti sao ng tng cu dc xung Ti sao s gim st mc gi chung li lm tng lng cu v hng ho v dch v? tr li cu hi ny, chng ta hy nh li rng GDP thc t (Y) bng tng ca tiu dng (C), u t (I), chi tiu chnh ph (G) v xut khu rng (NX): Y = C + I + G + NX Cc thnh t ny u ng gp vo tng cu v hng ho v dch v. By gi, chng ta gi nh rng, chi tiu ca chnh ph c c nh bi chnh sch. Ba thnh t cn li - tiu dng, u t v xut khu rng - ph thuc vo cc iu kin kinh t, c th l mc gi chung. Bi vy, hiu ti sao ng tng cu dc xung, chng ta phi xem mc gi nh hng n lng cu v hng ho v dch v cho tiu dng, u t v xut khu rng nh th no.
Mc gi
P1 1. S gim st trong mc gi P2
Tng cu
Y1
Y2
2. ...lm tng lng cu v hng ho v dch v
Sn lng
Hnh 3. ng tng cu. S gim st mc gi t P1 xung P2 lm tng lng cu v hng ho v dch v t Y1 ln Y2. Mi quan h nghch ny do ba nguyn nhn gy ra. Khi mc gi gim, ca ci thc t tng, li sut gim v t gi hi oi gim. Cc hiu ng ny kch thch tiu dng, u t v xut khu rng. Tng chi tiu cho cc thnh t ca sn lng c ngha l lng cu v hng ho v dch v ln hn. Mc gi v tiu dng: Hiu ng ca ci. Hy nhn vo khon tin trong v hay ti khon ngn hng ca bn. Gi tr danh ngha ca nhng khon tin ny c nh, nhng gi tr thc t ca n th khng. Khi mc gi gim, nhng ng tin ny c gi hn v chng c th mua c nhiu hng ho hn. Nh vy, s gim st mc gi lm cho ngi tiu dng cm thy mnh c nhiu ca ci hn v iu ny khuyn khch h mua nhiu hn. Chi cho tiu dng tng ln c ngha l lng cu v hng ho v dch v ln hn. Mc gi v u t: Hiu ng li sut. Nh tho lun trong chng 28, mc gi l mt trong nhng yu t quyt nh ca lng cu v tin. Vi mc gi thp hn, mi ngi cn t tin hn cho vic mua hng ho v dch v. Nh vy khi mc gi gim, cc h gia nh s tm cch gim lng tin nm gi bng cch cho vay mt phn s tin hin c. V d, mt h gia nh no c th dng s tin di ra ca mnh mua tri phiu c li. Hoc h c th gi vo ti khon tit kim v ngn hng li dng khon tin ny cho vay. Trong c hai trng hp, do cc h gia nh chuyn mt phn s tin nm gi thnh cc ti sn sinh li, h lm cho li sut gim xung. Li sut gim n lt n li kch thch cc doanh nghip u t vo nh xng v thit b mi hoc cc h gia nh mua nh mi. Do vy, mc gi thp hn lm gim li sut, khuyn khch chi tiu mua hng u t v qua lm tng lng cu v hng ha v dch v. Mc gi v xut khu rng: Hiu ng t gi hi oi. Nh chng ta va tho lun, mc gi thp hn M lm cho li sut M thp hn. iu ny lm cho mt s nh u t mun u t nhiu hn ra nc ngoi. V d, khi li sut tri phiu chnh ph gim, mt qu h tng bn tri phiu chnh ph M mua tri phiu chnh ph c. Khi qu h tng chuyn ti sn ra nc ngoi, n lm tng cung v la trn th trng ngoi t. S tng cung v la lm cho ng la gim gi so vi cc ng tin khc. V mt la gi y mua c t n v ngoi t hn, hng ho nc ngoi tr nn t hn hng ho v dch v M. S thay i ny trong t gi hi oi thc t (gi tng i ca hng ni so vi hng ngoi) lm tng xut khu v lm gim nhp khu. Xut khu rng (bng xut khu tr nhp khu) s tng ln. Nh vy, khi s gim st mc gi lm cho li sut gim, t gi hi oi
thc t gim, dn n xut khu rng tng v qua lm tng lng cu v hng ho v dch v. Tm tt. Nh vy c ba l do c quan h vi nhau l gii ti sao khi mc gi gim, lng cu v hng ho v dch v tng: (1) Ngi tiu dng cm thy mnh c nhiu ti sn hn nn tng cu v hng tiu dng. (2) Li sut gim v iu ny kch thch cu v hng ho u t. (3) T gi hi oi thc t gim, kch thch nhu cu v xut khu rng. V c ba l do ny m ng tng cu dc xung. iu quan trng l cn nh rng, ng tng cu cng ging nh cc ng cu khc c xc nh khi gi cho cc yu t khc khng i. c bit, c ba cch l gii ca chng ta v ng tng cu dc xung u gi nh rng cung ng tin t khng thay i. Ngha l chng ta ang xt xem s thay i ca mc gi nh hng nh th no n nhu cu v hng ho v dch v trong khi gi cho lng tin trong nn kinh t khng thay i. Nh chng ta s thy, s thay i trong lng tin s lm dch chuyn ng tng cu. Hin ti hy nh rng ng tng cu c v cho mt lng tin nht nh. Ti sao ng tng cu c th dch chuyn S dc xung ca ng tng cu cho bit rng s suy gim mc gi lm tng lng cu v hng ho v dch v. Tuy nhin, cn c nhiu yu t khc nh hng n lng cu v hng ha v dch v ti mt mc gi cho trc. Khi mt trong nhng yu t ny thay i, ng tng cu s dch chuyn. Chng ta hy xem xt mt vi v d v nhng bin c lm dch chuyn ng tng cu. Chng ta c th phn loi chng theo thnh t chi tiu trc tip b nh hng nhiu nht. S dch chuyn pht sinh t tiu dng. Gi s ngi M t nhin tr nn quan tm nhiu hn n tit kim cho khi ngh hu, v kt qu l h gim mc chi tiu hin tai. Do lng cu v hng ho v dch v ti mi mc gi thp hn, nn ng tng cu dch chuyn sang tri. Ngc li, hy tng tng rng s bng n ca th trng chng khon lm cho ngi ta tr nn giu c v t quan tm n tit kim hn. Vic chi tiu cho tiu dng tng ln pht sinh t c ngha l lng cu ln hn ti mi mc gi, do vy ng tng cu dch chuyn sang bn phi. V vy, bt c s kin no lm thay i tiu dng ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng tng cu. Mt bin chnh sch c nh hng nh vy l mc thu. Khi chnh ph ct gim thu th iu khuyn khch mi ngi tiu dng nhiu hn, do ng tng cu dch chuyn sang phi. Khi chnh ph tng thu, mi ngi tiu dng t hn, v ng tng cu dch chuyn sang bn tri. S dch chuyn pht sinh t u t. Bt c s kin no lm thay i u t ca cc doanh nghip ti mt mc gi nht nh cng lm dch chuyn ng tng cu. V d, ngnh sn xut my tnh cho ra mt mt dng my c tc cao hn v nhiu doanh nghip mun u t vo cc h thng my tnh mi ny. Do lng cu v hng ho v dch v ti mi mc gi cao hn, ng tng cu dch chuyn sang phi. Ngc li, nu cc hng bi quan v iu kin kinh doanh trong tng lai th h c th ct gim chi tiu u t v iu ny lm ng tng cu dch chuyn sang tri. Chnh sch thu cng c th nh hng ti tng cu thng qua u t. Nh chng ta thy trong chng 25, chnh sch gim thu u t (tc l chnh ph gim thu khi cc doanh
nghip chi tiu cho u t) lm tng lng cu v hng u t ca cc doanh nghip ti bt k mc gi no. Bi vy, n lm dch chuyn ng tng cu sang phi. Vic hu b chnh sch gim thu u t lm gim u t v ng tng cu dch chuyn sang tri. Mt bin chnh sch khc c th nh hng n u t v tng cu l cung ng tin t. Nh chng ta s tho lun y hn trong chng sau, s gia tng cung ng tin t lm cho li sut gim trong ngn hn. iu ny lm cho khon vay tr nn t tn km hn, n kch thch chi u t v do ng tng cu dch chuyn sang bn phi. Tri li, khi cung ng tin t gim, li sut tng ln, lm cho nhu cu u t gim xung v ng tng cu dch chuyn sang tri. Nhiu nh kinh t tin rng trong sut lch s nc M, thay i trong chnh sch tin t l mt nguyn nhn quan trng gy ra s dch chuyn trong tng cu. S dch chuyn pht sinh t chi tiu ca chnh ph. Mt trong nhng cch trc tip m cc nh hoch nh chnh sch c th lm dch chuyn ng tng cu l thng qua chi tiu chnh ph. V d nh quc hi quyt nh gim mua sm cc h thng v kh mi. Do lng cu v hng ho v dch v thp hn ti mi mc gi, nn ng tng cu dch chuyn sang bn tri. Ngc li, nu cc chnh quyn bang khi cng xy dng nhiu ng cao tc hn, kt qu l lng cu v hng ho v dch v cao hn ti mi mc gi v ng tng cu dch chuyn sang bn phi. S dch chuyn pht sinh t xut khu rng. Bt c bin c no lm thay i xut khu rng ti mt mc gi nht nh u lm cho ng tng cu dch chuyn. V d khi chu u bc vo thi k suy thoi, n mua t hng ho hn t M. iu ny lm gim xut khu rng ca M v dch chuyn ng tng cu ca nn kinh t M sang bn tri. Khi nn kinh t chu u hi phc v li mua hng ho ca M, n s lm dch chuyn ng tng cu sang bn phi. Xut khu rng nhiu khi cng thay i do nhng bin ng trong t gi hi oi. Gi s cc nh u c quc t y gi tr ng la ln trn th trng ngoi t. S ln gi ny ca ng la lm cho hng ho ca M t hn so vi hng ngoi. iu km hm xut khu, khin ng tng cu dch chuyn sang tri. Ngc li, s mt gi ca ng la s thc y xut khu rng v dch chuyn ng tng cu v bn phi. Tm tt. Trong chng sau, chng ta s phn tch ng tng cu chi tit hn. Chng ta s xem xt chnh xc hn cc cng c ca chnh sch tin t v ti kho c th lm dch chuyn ng tng cu nh th no v liu cc nh lm chnh sch c nn dng nhng cng c ny cho mc ch khng. Nhng y, bn cng nn bit qua ti sao ng tng cu dc xung v loi bin c v chnh sch no c th lm dch chuyn ng tng cu. Bng 1 tm tt nhng g chng ta va hc. Ti sao ng tng cu dc xung? 1. Hiu ng ca ci: Mc gi thp hn lm tng ca ci thc t, kch thch chi tiu cho tiu dng. 2. Hiu ng li sut: Mc gi thp hn lm gim li sut, khuyn khch chi tiu cho u t. 3. Hiu ng t gi hi oi: Mc gi thp hn lm gim t gi hi oi thc t, thc y xut khu rng.
Ti sao ng tng cu c th dch chuyn? 1. S dch chuyn pht sinh t tiu dng: Mt bin c thc y ngi tiu dng chi tiu nhiu hn ti mt mc gi cho trc (gim thu, th trng chng khon bng n) lm cho ng tng cu dch chuyn sang phi. Mt bin c lm cho ngi tiu dng chi tiu t hn ti mt mc gi cho trc (tng thu, s sa st ca th trng chng khon) lm cho ng tng cu dch chuyn sang tri. 2. S dch chuyn pht sinh t u t: Mt bin c khin cc doanh nghip u t nhiu hn ti mt mc gi cho trc (lc quan v tng lai, gim li sut do cung ng tin t tng) dch chuyn ng tng cu v bn phi. Mt s kin khin cc doanh nghip u t t i mt mc gi cho trc (bi quan v tng lai, li sut tng do gim cung ng tin t) dch chuyn ng tng cu v bn tri. 3. S dch chuyn pht sinh t mua sm chnh ph: S gia tng mua sm chnh ph v hng ho v dch v (chi tiu nhiu hn cho quc phng hoc xy dng cc ng cao tc) lm dch chuyn ng tng cu sang phi. Gim mua sm hng ho v dch v ca chnh ph (gim chi cho quc phng v lm ng) lm dch chuyn ng tng cu sang tri. 4. S dch chuyn pht sinh t xut khu rng: Mt bin c lm tng chi tiu cho xut khu rng ti mt mc gi cho trc (bng n kinh t nc ngoi, t gi hi oi gim) s dch chuyn ng tng cu sang phi. Mt bin c lm gim chi tiu cho xut khu rng (suy thoi nc ngoi, t gi hi oi tng) s dch chuyn ng tng cu sang tri. Bng 1. ng tng cu: Tm tt. Kim tra nhanh: Hy gii thch ba nguyn nhn lm cho ng tng cu dc xung. Hy nu mt v d v mt hin tng lm dch chuyn ng tng cu. S kin ny lm cho n dch chuyn theo hng no? NG TNG CUNG ng tng cung cho bit tng lng hng ho v dch v m cc doanh nghip sn xut ra v mun bn ti mi mc gi cho trc bt k. Khng ging nh ng tng cu lc no cng dc xung, ng tng cung biu th mt mi quan h v c bn ph thuc vo khong thi gian nghin cu. Trong di hn, ng tng cung thng ng; cn trong ngn hn, ng tng cung dc ln. hiu nhng bin ng kinh t ngn hn v s chch khi v tr di hn ca nn kinh t trong ngn hn, chng ta cn nghin cu c ng tng cung di hn v ng tng cung ngn hn. Ti sao ng tng cung thng ng trong di hn Nhn t no quyt nh lng cung v hng ho v dch v trong di hn? Chng ta ngm tr li cu hi ny trong phn u ca cun sch khi phn tch qu trnh tng trng kinh t. Trong di hn, sn lng hng ho v dch v ca mt nn kinh t (GDP thc t ca n) ph thuc vo ngun cung v lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin v cng ngh dng chuyn cc yu t sn sut ny thnh cc hng ho v dch v. Do mc gi khng nh hng n cc yu t quyt nh GDP thc t trong di hn, nn ng tng cung di hn thng ng nh trong hnh 4. Ni cch khc, trong di hn ngun lao ng, t bn, ti nguyn thin
nhin ca nn kinh t v cng ngh quyt nh tng lng cung v hng ho v dch v, lng cung vn s gi nguyn bt k mc gi thay i ra sao.
Mc gi
Tng cung di hn
P1 P2
1. S thay i trong mc gi 0 Mc sn lng t nhin 2. ...khng nh hng n lng cung v hng ho dch v c trong di hn
Sn lng
Hnh 4. ng tng cung di hn. Trong di hn, lng cung v sn phm ph thuc vo lng lao ng, t bn v ti nguyn thin nhin ca nn kinh t v cng ngh dng chuyn cc u vo ny thnh sn lng. Lng cung ng khng ph thuc vo mc mc gi chung. Kt qu l, ng tng cung di hn thng ng ti mc sn lng t nhin. V thc cht, ng tng cung thng ng ch l mt cch p dng s phn i c in v tnh trung lp ca tin. Nh chng ta tho lun, l thuyt kinh t v m c in da trn gi nh cho rng cc bin thc t khng ph thuc vo cc bin danh ngha. ng tng cung thng ng ph hp vi t tng ny, v n hm rng sn lng (bin thc t) khng ph thuc vo mc gi (bin danh ngha). Nh lu trc y, hu ht cc nh kinh t tin rng nguyn l ny ng khi nghin cu nn kinh t trong thi k di nhiu nm v khng cn ng nu nghin cu s thay i t nm ny qua nm khc. Do vy, ng tng cung ch thng ng trong di hn. Ngi ta c th bn khon rng ti sao ng cung v cc mt hng c th c th dc ln nu ng tng cung di hn thng ng. L do l cung v hng ho v dch v ph thuc vo gi tng i - tc gi ca hng ho v dch v so vi cc gi khc trong nn kinh t. V d khi gi kem tng ln, cc nh sn xut kem s tng sn lng v ly i lao ng, sa, s c la v cc u vo khc t sn xut cc sn phm khc, chng hn sa chua. Tri li, tng sn lng ca c nn kinh t b gii hn bi lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin v cng ngh. Do , nu gi c ca tt c hng ha v dch v trong nn kinh t cng tng ln th tng lng cung v hng ha v dch v s khng thay i . Ti sao ng tng cung di hn c th dch chuyn V tr ca ng tng cung di hn cho bit lng hng ho v dch v c l thuyt kinh t v m c in d bo. Mc sn lng ny thng c gi l sn lng tim nng hay sn lng ton dng. Ni chnh xc hn, ta gi l mc sn lng t nhin v n cho bit nn kinh t sn xut ra bao nhiu khi tht nghip mc t nhin hay bnh thng. Mc sn lng t nhin l mc sn lng m nn kinh t hng ti trong di hn.
10
Bt k mt thay i no trong nn kinh t m lm thay i mc sn lng t nhin cng lm dch chuyn ng tng cung di hn. Do sn lng trong m hnh c in ph thuc vo lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin v cng ngh, nn chng ta c th phn loi nhng dch chuyn ca ng tng cung di hn theo cc ngun gc ny. Nhng thay i pht sinh t lao ng. Hy tng tng ra rng nn kinh t c s gia tng ln sng nhp c t nc ngoi. Do c nhiu lao ng hn, lng cung v hng ho v dch v tng ln. Kt qu l, ng tng cung di hn dch chuyn sang bn phi. Ngc li, nu nhiu cng nhn ri b nn kinh t ra nc ngoi, ng tng cung s dch chuyn sang tri. V tr ca ng tng cung di hn cn ph thuc vo t l tht nghip t nhin, nn bt k s thay i no trong t l tht nghip t nhin ny cng dch chuyn ng tng cung di hn. V d nu Quc hi cn phi tng ng k mc lng ti thiu ln, t l tht nghip t nhin s tng v nn kinh t s sn xut ra mt lng hng ho v dch v nh hn. Kt qu l ng tng cung di hn s dch chuyn sang bn tri. Ngc li, nu ci cch trong h thng bo him tht nghip khuyn khch ngi tht nghip n lc tm vic lm hn, t l tht nghip t nhin s gim, v ng tng cung di hn s dch chuyn sang phi. Nhng thay i pht sinh t t bn. S gia tng khi lng t bn trong nn kinh t lm tng nng sut, v do lm tng lng cung v hng ho v dch v. Kt qu l ng tng cung di hn dch chuyn sang phi. Ngc li, s suy gim trong khi lng t bn lm gim nng sut, gim lng cung v hng ho v dch v, lm cho ng tng cung di hn dch sang tri. Cn ch rng l gch trn p dng cho c trng hp t bn hin vt v vn nhn lc. S gia tng khi lng my mc hay s ngi tt nghip i hc u nng cao nng lc sn xut hng ho v dch v. Do vy, chng u lm cho ng tng cung di hn dch sang phi. Nhng thay i pht sinh t ti nguyn thin nhin. Nn sn xut ca mt quc gia ph thuc vo ti nguyn thin nhin ca n bao gm t ai, khong sn v thi tit. Vic khm ph ra mt m khong sn c th lm dch chuyn ng tng cung di hn sang bn phi. S thay i thi tit c th lm cho hot ng canh tc kh khn hn v ng tng cung di hn dch chuyn sang tri. nhiu nc, nhng ti nguyn thin nhin quan trng c nhp t cc nc khc. S thay i trong ngun ti nguyn thin nhin ny cng lm dch chuyn ng tng cung. Nh chng ta s tho lun phn sau ca chng ny, cc bin c trn th trng du kh th gii l mt tc nhn quan trng lm dch chuyn ng tng cung. Nhng thay i pht sinh t tri thc cng ngh. C l l do quan trng nht hin nay chng ta sn xut ra nhiu hng ho v dch v hn th h trc l s tin b trong tri thc cng ngh. Vic pht minh ra my tnh gip chng ta sn xut ra nhiu hng ho v dch v hn vi lng lao ng, t bn v ti nguyn thin nhin nh c. Kt qu l ng tng cung dch chuyn sang phi. Tuy nhin, cn c nhiu nhng bin c khc c nh hng ging nh thay i cng ngh mc d chng khng phi l cng ngh. Nh chng 9 gii thch, vic m ca thng mi c tc dng nh vic pht hin ra quy trnh sn xut mi v lm dch chuyn ng
11
tng cung sang phi. Ngc li, nu chnh ph thng qua mt s quy nh hn ch doanh nghip s dng mt phng php sn xut no , c th v chng qu nguy him i vi cng nhn, th ng tng cung s dch chuyn sang tri. Tm tt. ng tng cung di hn phn nh m hnh c in v nn kinh t pht trin trong cc chng trc. Bt c chnh sch hay bin c no lm tng GDP thc t trong cc chng trc, th gi y u c th coi l lm tng lng cung v hng ho v dch v v ng tng cung di hn dch chuyn sang phi. Bt c chnh sch hay bin c no lm gim GDP thc t c cp trong cc chng trc u c th c coi l lm gim lng cung v hng ho v dch v v lm cho ng tng cung v hng ho v dch v dch chuyn sang tri. Mt cch mi m t tng trng di hn v lm pht Sau khi gii thiu ng tng cu v tng cung di hn ca nn kinh t, by gi chng ta c mt cch mi m t xu th di hn ca nn kinh t. Hnh 5 m t nhng thay i i vi nn kinh t qua cc nhng nm. Cn ch rng c hai ng u dch chuyn. Mc d c nhiu yu t nh hng n nn kinh t trong di hn, v v nguyn tc c th gy ra nhng s dch chuyn , nhng hai yu t quan trng nht trong thc t vn l cng ngh v chnh sch tin t. Tin b cng ngh nng cao kh nng sn xut hng ho v dch v ca nn kinh t v iu ny lm cho ng tng cung di hn dch chuyn sang phi. Cng lc do Qu d tr Lin bang M lin tc tng cung ng tin t, nn ng tng cu cng dch sang phi. Nh hnh ny cho thy, kt qu l s tng trng theo xu th ca sn lng (biu th bng s gia tng ca Y) v lm pht lin tc (biu th bng s gia tng ca P). y l mt cch khc biu th s phn tch c in v tng trng v lm pht trnh by trong chng 24 v 28. Tuy nhin, mc tiu pht trin ng tng cu v tng cung khng phi l khoc chic o mi cho nhng kt lun di hn. Thay vo , n cung cp cho chng ta mt khun kh phn tch ngn hn nh s thy ngay sau y. Khi xy dng m hnh ngn hn, chng ta gi cho phn tch n gin bng cch khng xem xt s tng trng v lm pht lin tc trong hnh 5. Tuy nhin lun nh rng, cc xu th di hn to ra nn tng cho cc bin ng ngn hn. Bin ng ngn hn trong sn lng v mc gi nn c coi l nhng sai lch so vi xu th di hn din ra lin tc.
2. ...v s gia tng cung tin lm dch chuyn ng tng cu... LRAS1980 LRAS1990 LRAS2000 1. Trong di hn, tin b cng ngh lm dch chuyn ng tng cung
Mc gi
P2000 4 ...v lm pht tip P1990 din P1980 AD1980 0 Y1980 Y1990 Y2000
AD2000 AD1990 Sn lng
3 ...dn n s tng trng ca sn lng
12
Hnh 5. Tng trng di hn v lm pht trong m hnh tng cu v tng cung . Khi nn kinh t c kh nng sn xut nhiu hng ho v dch v hn theo thi gian, trc ht l nh tin b cng ngh, ng tng cung di hn dch chuyn sang phi. ng thi, khi Qu d tr Lin bang tng cung ng tin t, ng tng cu cng dch chuyn sang phi. Trong hnh ny, sn lng tng t Y1980 ln Y1990, v sau ln Y2000, cn mc gi tng t P1980 ln P1990 v sau ln P2000. Nh vy, m hnh tng cu v tng cung em li cho chng ta phng php mi m t cc phn tch c in v tng trng v lm pht. Ti sao ng tng cung li dc ln trong ngn hn By gi chng ta i n im khc nhau then cht gia nn kinh t trong ngn hn v trong di hn: hnh vi ca tng cung. Nh chng ta tho lun, ng tng cung di hn thng ng. Tri li trong ngn hn, ng tng cung li dc ln nh trong hnh 6. Ngha l, trong vng mt hay hai nm, s gia tng trong mc gi chung c xu hng lm tng lng cung v hng ho v dch v trong nn kinh t v s gim st mc gi c xu hng lm gim lng cung v hng ho v dch v. Yu t no gy ra mi quan h thun ny gia mc gi v sn lng? Cc nh kinh t v m a ra ba l thuyt gii thch cho s dc ln ca ng tng cung ngn hn. Trong mi l thuyt , mt s khng hon ho ca th trng lm cho mt cung ca nn kinh t trong ngn hn c biu hin khc vi trong di hn. Mc d cc l thuyt ny khc nhau v chi tit, nhng chng c mt kt lun chung: lng cung v sn lng chch khi mc di hn hay t nhin khi mc gi chch khi mc gi m mi ngi d kin. Khi mc gi vt qu mc d kin, sn lng s vt qu mc t nhin v khi mc gi thp hn mc d kin, sn lng gim xung di mc t nhin ca n.
Mc gi Tng cung ngn hn
P1
1.S gim st ca mc gi
P2
2. ...lm gim cung v hng ho v dch v trong ngn hn.
Y2
Y1
Sn lng
Hnh 6. ng tng cung ngn hn. Trong ngn hn mt s gim gi t P1 xung P2 lm gim tng cung t Y1 xung Y2. Mi quan h thun ny c th do nhn thc sai lm, tin lng cng nhc, hay gi c cng nhc. Theo thi gian, nhn thc, tin lng v gi c iu chnh, do mi quan h thun ny ch c tnh tm thi. L thuyt nhn thc sai lm. Mt cch tip cn i vi ng tng cung ngn hn l l thuyt nhn thc sai lm. Theo l thuyt ny, s thay i trong mc gi chung c th tm thi lm cho cc nh cung cp nhn thc sai lm v tnh hnh din ra trn cc th trng c bit, m h bn sn phm ca mnh. Do nhn thc sai lm trong ngn hn, cc nh cung
13
cp phn ng li nhng thay i trong mc gi v phn ng ny dn n ng tng cung dc ln trong ngn hn. hiu qu trnh ny din ra nh th no, chng ta hy gi s mc gi chung gim xung di mc m mi ngi d kin. Khi cc nh cung cp thy gi sn phm ca mnh gim, h c th lm tng rng gi tng i gim. V d, ngi nng dn trng la m c th nhn thy gi la m gim trc khi bit rng gi ca nhiu hng tiu dng m h mua gim. T kt qu quan st ny, h c th suy lun rng gi la m l thp tm thi v h c th phn ng li bng cch ct gim lng la m m h cung ng. Tng t nh vy, cng nhn c th nhn thy lng danh ngha ca h gim trc khi nhn ra rng gi hng ho m h mua gim. H c th suy lun rng mc th lao lao ng tm thi thp v h phn ng bng cch ct gim lng lao ng m h cung ng. Trong c hai trng hp, mc gi thp hn gy ra nhn thc sai lm v gi tng i v nhn thc sai lm ny lm cho cc nh cung cp phn ng li mc gi thp hn bng cch ct gim lng cung v hng ho v dch v. L thuyt tin lng cng nhc. Cch l gii th hai cho ng tng cung ngn hn dc ln l l thuyt tin lng cng nhc. Theo l thuyt ny, ng tng cung ngn hn dc ln v tin lng danh ngha iu chnh chm chp hay cng nhc trong ngn hn. Trong mt chng mc no , s iu chnh chm chp ca tin lng danh ngha c nguyn nhn cc hp ng di hn gia doanh nghip v cng nhn. Cc hp ng ny thng c nh tin lng danh ngha, i khi n ba nm. Ngoi ra, s iu chnh chm chp ny cn c th c nguyn nhn cc quy chun x hi hay cm nhn v s cng bng, nhng yu t ny nh hng n vic xc lp mc tin lng v chm thay i. bit tin lng danh ngha cng nhc c ngha nh th no i vi tng cung, chng ta hy tng tng ra mt doanh nghip ng tr cho cng nhn mc tin lng ph hp vi nhn nh ca anh ta v mc gi. Nu mc gi (P) thp hn d kin v tin lng cng nhc W, tin lng thc t W/P s tng ln cao hn mc m doanh nghip nh tr cho cng nhn. Do tin lng chim t trng ln trong chi ph sn xut, nn tin lng thc t tng c ngha l chi ph thc t tng. Doanh nghip phn ng li vic tng chi ph ny bng cch thu t lao ng hn v sn xut lng hng ho v dch v nh hn. Ni cch khc, do tin lng khng iu chnh ngay theo s thay i mc gi, nn mc gi thp hn lm cho vic lm v sn xut em li t li nhun hn v iu ny lm cho cc doanh nghip gim lng cung v hng ho v dch v. L thuyt gi c cng nhc. Gn y, mt s nh kinh t v m a ra cch tip cn th ba i vi ng tng cung ngn hn gi l l thuyt gi c cng nhc. Nh chng ta tho lun, l thuyt tin lng cng nhc nhn mnh rng tin lng chm thay i. L thuyt gi c cng nhc nhn mnh rng gi c hng ho v dch v cng chm iu chnh p li cc iu kin kinh t thay i. S thay i chm chp trong gi c mt phn l do chi ph iu chnh gi c, gi l chi ph thc n. Nhng chi ph ny, bao gm chi ph in v phn phi cc catal v thi gian thay i cc nhn gi. V l do ny, gi c v tin lng c th cng nhc trong ngn hn. hiu cc hm ca gi c cng nhc i vi tng cung, chng ta hy gi s rng mi doanh nghip trong nn kinh t thng bo gi c cho cc sn phm ca h trc da trn nhng d bo v cc iu kin kinh t. Nhng sau khi gi c c cng b, nn kinh t tri qua thi k thu hp cung ng tin t nm ngoi d kin v iu ny lm gim mc gi
14
chung trong di hn. Mc d c th c mt s doanh nghip gim gi ngay phn ng li nhng thay i trong nn kinh t, song cc doanh nghip khc c th tm thi khng iu chnh g c do khng mun chu thm chi ph thc n. V gi ca cc doanh nghip ny qu cao, doanh thu bn ca h gim xung. S gim st doanh thu n lt n li lm cho cc doanh nghip ny ct gim sn xut v vic lm. Ni cch khc, do khng phi tt c gi c u iu chnh ngay lp tc khi iu kin kinh t thay i, nn s gim st bt ng ca trong mc gi c th lm cho mt s doanh nghip c gi bn cao hn mc mong mun, v iu ny lm gim doanh s bn ra v lng hng ho v dch v m cc doanh nghip sn xut. Tm tt. C ba cch l gii khc nhau v s dc ln ca ng tng cung ngn hn: (1) nhn thc sai lm, (2) tin lng cng nhc, (3) gi c cng nhc. Cc nh kinh t tranh lun vi nhau v vic l thuyt no ng. phc v cho mc ch ca chng ta trong cun sch ny, nhng mt ging nhau gia chng cn quan trng hn l s khc bit. C ba l thuyt ni rng sn lng s chch khi mc t nhin khi mc gi lch khi mc d kin. Chng ta c th biu th nhn nh ny bng cng thc ton hc nh sau: Sn lng cung ng = Mc sn lng t nhin + a (Mc gi thc t - Mc gi d kin) Trong a l con s cho bit sn lng phn ng nh th no trc s thay i ngoi d kin ca mc gi. Cn ch rng c ba cch l gii ng tng cung ngn hn u tp trung vo mt vn c th ch mang tnh tm thi. Cho d s dc ln ca ng tng cung ph thuc vo nhn thc sai lm, tin lng cng nhc hay gi c cng nhc, th cc iu kin ny khng phi lc no cng tn ti. C th cui cng, khi mi ngi iu chnh k vng ca h, nhn thc sai lm s c sa i, tin lng danh ngha c iu chnh v gi c khng cn cng nhc na. Ni cch khc, trong di hn mc gi thc t v d kin bng nhau v khi ng tng cung thng ng, ch khng dc ln. Ti sao ng tng cung ngn hn c th dch chuyn ng tng cung ngn hn cho chng ta bit lng cung v hng ho v dch v ti mi mc gi. Chng ta c th coi ng ny tng t nh ng tng cung di hn, nhng b lm cho dc ln bi nhn thc sai lm, tin lng cng nhc v gi c cng nhc. Do khi xem xt cc yu t lm dch chuyn ng tng cung ngn hn, chng ta phi xem xt tt c cc yu t lm dch chuyn ng tng cung di hn, cng thm mt bin mi - mc gi d kin mt yu t nh hng n nhn thc sai lm, tin lng cng nhc v gi c cng nhc. Chng ta hy bt u bng nhng hiu bit ca mnh v ng tng cung di hn. Nh tho lun trc y, s dch chuyn ca ng tng cung di hn pht sinh t nhng thay i trong lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin v tri thc cng ngh. Cc bin s ny cng lm dch chuyn ng tng cung ngn hn. V d khi s gia tng khi lng t bn lm tng nng sut, c ng tng cung ngn v di hn u dch chuyn sang phi. Khi s gia tng tin lng ti thiu lm tng t l tht ngip t nhin, c ng tng cung di hn v ng tng cung ngn hn ny u dch chuyn sang tri. Mt bin s mi quan trng tc ng n v tr ca ng tng cung ngn hn l k vng ca mi ngi v mc gi. Nh chng ta tho lun, lng cung v hng ho v dch v trong ngn hn ph thuc vo nhn thc sai lm, tin lng cng nhc v gi c cng nhc. Th nhng nhn thc, tin lng v gi c u c xy dng da vo k vng v mc gi. Cho nn khi k vng thay i, ng tng cung ngn hn dch chuyn.
15
lm cho tng ny c th hn, chng ta hy xem xt mt l thuyt c th v tng cung l l thuyt tin lng cng nhc. Theo l thuyt ny, nu mi ngi d bo mc gi cao, h s quy nh tin lng cao. Tin lng tng lm tng chi ph ca doanh nghip, v ti mc gi thc t bt k cho trc, n lm gim lng hng ho v dch v m cc doanh nghip cung ng. Do vy, khi mc gi d kin tng, tin lng s tng, chi ph s tng v cc doanh nghip quyt nh cung ng t hng ho v dch v hn ti bt k mc gi thc t cho trc no. Do vy, ng tng cung ngn hn dch chuyn sang tri. Ngc li, khi mc gi d kin gim, tin lng s gim, chi ph s gim, cc doanh nghip tng sn lng v ng tng cung ngn hn dch sang bn phi. L gch tng t cng c p dng cho cc l thuyt khc. Bi hc chung l: S gia tng mc gi d kin lm gim lng cung hng ho v dch v. qua dch chuyn ng tng cung ngn hn sang bn tri. S gim st mc gi d kin lm tng lng cung v hng ho v dch v, qua dch chuyn ng tng cung ngn hn sang phi. Nh chng ta s thy trong phn sau, nh hng ny ca k vng v mc gi i vi v tr ca ng tng cung ngn hn ng vai tr then cht trong vic iu ha hnh vi ca nn kinh t trong ngn hn v di hn. Trong ngn hn, k vng c c nh v nn kinh t nm giao im ca ng tng cu v ng tng cung ngn hn. Trong di hn, k vng c iu chnh v ng tng cung ngn hn dch chuyn. S dch chuyn ny cui cng s a nn kinh t n giao im ca ng tng cu v ng tng cung di hn. By gi bn hiu ti sao ng tng cung ngn hn dc ln, cng nh cc bin c v chnh sch c th lm ng ny dch chuyn nh th no. Bng 2 tm tt phn trnh by ny. Ti sao ng tng cung ngn hn li dc ln 1. L thuyt nhn thc sai lm: Mc gi thp ngoi d kin lm cho mt s nh cung cp ngh rng gi tng i ca h gim v do vy h ct gim sn lng. 2. L thuyt tin lng cng nhc: Mc gi thp ngoi d kin lm cho tin lng thc t tng ln, lm cho cc doanh nghip thu t lao ng hn v sn xut ra mt lng hng ho v dch v nh hn. 3. L thuyt gi c cng nhc: Mc gi thp ngoi d kin lm cho mt s doanh nghip c gi c cao hn gi mong mun, iu ny lm gim doanh s bn ra ca h khin h ct gim sn xut. Ti sao ng tng cung ngn hn c th dch chuyn 1. Nhng thay i pht sinh t lao ng: S gia tng ca lng lao ng hin c (c l l do t l tht nghip t nhin gim) lm dch chuyn ng tng cung sang phi. S gim st lng lao ng hin c (c l l do t l tht nghip t nhin tng) lm dch chuyn ng tng cung sang tri. 2. Nhng thay i pht sinh t t bn: S gia tng khi lng t bn hin vt hoc vn nhn lc lm dch chuyn ng tng cung sang bn phi. S gim st khi lng t bn hin vt hoc vn nhn lc lm dch chuyn ng tng cung sang tri. 3. Nhng thay i pht sinh t ti nguyn thin nhin: Vic khai ph thm nhiu ngun ti nguyn thin nhin mi lm dch chuyn ng tng cung sang phi. S suy gim ngun ti nguyn thin nhin lm dch chuyn ng tng cung sang tri.
16
4. Nhng thay i pht sinh t cng ngh: Tin b trong tri thc cng ngh lm cho ng tng cung dch chuyn sang bn phi. S gim st ca cng ngh (do quy nh ca chnh ph) lm cho ng tng cung dch sang tri. 5. Nhng thay i pht sinh t mc gi k vng: S gim st ca mc gi d kin lm dch chuyn ng tng cung sang phi. S gia tng mc gi d kin lm dch chuyn ng tng cung sang tri. Bng 2. ng tng cung ngn hn: Tm tt. Kim tra nhanh: Hy l gii ti sao ng tng cung di hn li thng ng. Hy gii thch ba l thuyt l gii ti sao ng tng cung ngn hn li dc ln. HAI NGUYN NHN GY RA BIN NG KINH T By gi, sau khi gii thiu m hnh tng cu v tng cung, chng ta c nhng cng c c bn phn tch cc bin ng trong hot ng kinh t. Trong chng tip theo, chng ta s hc cch s dng cc cng c ny k hn. Nhng ngay lc ny y, chng ta c th vn dng nhng g hc v tng cu v tng cung xem xt hai nguyn nhn c bn gy ra cc bin ng kinh t ngn hn.
Mc gi Tng cung di hn
Tng cung ngn hn
Gi cn bng
Tng cu 0 Mc sn lng t nhin Sn lng
Hnh 7. Trng thi cn bng di hn. im cn bng di hn ca nn kinh t nm giao im gia ng tng cu v ng tng cung di hn (im A). Khi nn kinh t t ti im cn bng di hn th nhn thc, tin lng v gi c s iu chnh ng tng cung ngn hn cng i qua im ny. Hnh 7 biu th nn kinh t ang nm trong trng thi cn bng di hn. Sn lng v mc gi cn bng c xc nh ti giao im ca ng tng cu v ng tng cung di hn, nh im A trong hnh v. Ti y, sn lng mc t nhin. ng tng cung ngn hn cng i qua im ny cho thy rng tin lng v gi c c iu chnh hon ton t ti im cn bng di hn. Ngha l khi nn kinh t mc cn bng di hn, nhn thc, tin lng v gi c phi iu chnh giao im gia ng tng cu v ng tng cung ngn hn trng vi giao im ca ng tng cu v tng cung di hn.
17
Nhng nh hng do s thay i ca tng cu Gi s rng v mt l do no m mt ln sng bi quan lan ra ton nn kinh t. L do c th l mt v x cng an Nh Trng, s v ca th trng chng khon hay s bng n mt cuc chin tranh nc ngoi. Do bin c ny, nhiu ngi mt lng tin vo tng lai v thay i k hoch ca h. Cc h gia nh gim tiu dng, tr hon cc khon mua sm ln v cc doanh nghip tm ngng vic mua thit b mi. Ln sng bi quan ny nh hng n nn kinh t nh th no? Mt bin c nh th s lm gim tng cu v hng ho v dch v. Ngha l, ti bt c mc gi no, cc h gia nh v cc doanh nghip gi y cng mun mua t hng ho v dch v hn. Nh hnh 8 cho thy, ng tng cu dch sang tri v t AD1 n AD2. Trong hnh ny, chng ta c th xem xt cc nh hng ca s suy gim tng cu. Trong ngn hn,
2. ...lm sn lng gim trong ngn hn... Mc gi
Tng cung di hn
Tng cung ngn hn, AS1 AS2 3. ...nhng theo thi gian, ng tng cung ngn hn dch chuyn...
P1 P2 P3 B
C AD2
1. S gim xung ca tng cu
Tng cu, AD1 Sn lng
Y2 Y1 4. ...v sn lng tr v mc t nhin
Hnh 8. S suy gim tng cu. S suy gim tng cu, c th do ln sng bi quan trong nn kinh t gy ra, c biu din bng s dch chuyn sang tri ca ng tng cu t AD1 n AD2. Nn kinh t chuyn t im A n im B. Sn lng gim t Y1 xung Y2 trong khi mc gi gim t P1 xung P2. Theo thi gian, nhn thc, tin lng v gi c iu chnh, ng tng cung ngn hn dch chuyn t AS1 n AS2, v nn kinh t t ti im C, ni ng tng cu mi ct ng tng cung di hn. Mc gi gim xung P3, v sn lng quay v mc t nhin Y1. nn kinh t di chuyn dc t A n B theo ng tng cung ngn hn ban u AS1 . Khi nn kinh t chuyn t A dn B, sn lng gim t Y1 xung Y2 v mc gi gim t P1 xung P2. S suy gim sn lng cho thy nn kinh t ri vo suy thoi. Mc d khng c biu th trong hnh v, cc doanh nghip phn ng li s gim st doanh s bn ra v sn xut bng cch ct gim vic lm. Do vy, s bi quan khin cho ng tng cu dch chuyn, trong mt chng mc no li chnh l do t bn thn chng ta: ngha l s bi quan v tng lai lm cho thu nhp gim v tht nghip tng.
18
Cc nh hoch nh chnh sch nn lm g khi i mt vi mt cuc suy thoi nh vy? Mt kh nng l thc hin cc bin php kch thch tng cu. Nh chng ta nhn mnh phn trc, s gia tng trong chi tiu chnh ph hay cung ng tin t u lm tng tng cu v hng ho v dch v ti mi mc gi, lm cho ng tng cu dch chuyn sang phi. Nu cc nh hoch nh chnh sch hnh ng kp thi v chnh xc, h c th trit tiu s dch chuyn ban u ca ng tng cu, y n tr v AD1 v a nn kinh t v im A. Trong chng tip theo, chng ta s tho lun k hn v cch m chnh sch ti kho v tin t nh hng n tng cu v nhng kh khn trong vic s dng nhng chnh sch ny trong thc t. Ngay c khi cc nh hoch nh chnh sch khng can thip g c th cuc suy thoi cng s t phc hi sau mt khong thi gian. Do tng cu gim, mc gi gim xung. C th, k vng bt theo kp thc t v mc gi d kin cng gim. Do s gim st ca mc gi d kin lm thay i nhn thc, tin lng v gi c, nn n lm cho ng tng cung ngn hn dch sang phi, t AS1 sang AS2 nh trong hnh 8. Theo thi gian, qu trnh hiu chnh ny ca k vng cho php nn kinh t tin dn n im C, im m ng tng cu mi (AD2) ct ng tng cung di hn. Ti im cn bng di hn C, sn lng tr li mc t nhin. Mc d ln sng bi quan lm gim tng cu, nhng s gim st ca mc gi (n P3) trit tiu s dch chuyn ca ng tng cu. Nh vy trong di hn, s dch chuyn ca ng tng cu c phn nh hon ton trong mc gi m khng c mt nh hng no ti sn lng. Ni cch khc, nh hng di hn ca s dch chuyn ng tng cu l lm thay i bin danh ngha (mc gi thp hn) ch khng phi lm thay i bin thc t (sn lng nh c). Tm li, s dch chuyn ca ng tng cu em li cho chng ta hai bi hc quan trng: Trong ngn hn, s dch chuyn ca ng tng cu gy ra s bin ng v sn lng hng ho v dch v ca nn kinh t. Trong di hn, s dch chuyn ca ng tng cu nh hng ti mc gi chung, nhng khng nh hng n sn lng. Nhng nh hng do s thay i ca tng cung Mt ln na, bn hy tng tng ra mt nn kinh t ang nm trong trng thi cn bng di hn. Gi s mt s doanh nghip t nhin phi i mt vi chi ph sn xut cao hn. V d nhng bang sn xut nng nghip, thi tit xu ph hai ma mng, lm chi ph sn xut lng thc tng. Hoc cuc chin n ra vng Vnh lm tc nghn vic vn chuyn du, y chi ph sn xut cc sn phm du m ln cao.
1. S dch chuyn bt li ca ng tng cung ngn hn... AS2 Tng cung ngn hn, AS1 P2 P1 3. ...v mc gi tng ln. 0 Y2 Y1 Tng cu Sn lng B A
Mc gi
Tng cung di hn
2. ...lm sn lng gim...
19
Hnh 10. S dch chuyn bt li trong tng cung. Khi bin c no lm tng chi ph ca cc doanh nghip, ng tng cung ngn hn dch chuyn t AS1 n AS2. Nn kinh t chuyn t im A n im B. Kt qu l hin tng lm pht km suy thoi: sn lng gim t Y1 xung Y2 trong khi mc gi tng t P1 ln P2. nh hng kinh t v m ca s gia tng chi ph sn xut l g? mi mc gi bt k cho trc, cc doanh nghip mun cung ng ra t hng ho v dch v hn. Nh trong hnh 10 cho thy, ng tng cung ngn hn dch chuyn sang tri t AS1 n AS2. (Tu theo bin c, ng tng cung di hn cng c th dch chuyn. Nhng gi cho s vic n gin, chng ta gi nh n khng dch chuyn.) Trong hnh ny, chng ta c th theo di nhng nh hng ca vic ng tng cung dch chuyn sang tri. Trong ngn hn, nn kinh t di chuyn dc theo ng tng cu t im A n im B. Sn lng ca nn kinh t gim t Y1 xung Y2 trong khi mc gi tng t P1 ln P2. Do nn kinh t va ri vo suy thoi (sn lng gim) v va tri qua lm pht (mc gi tng) nn hin tng ny c gi l suy thoi i km lm pht.
Mc gi 1. Khi tng cung ngn hn gim... Tng cung di AS2 hn
Tng cung ngn hn, AS1
P3 C P2 P1 3....iu ny lm cho gi c tng hn na 0 4. ... nhng li gi sn lng mc tim nng. Mc sn lng t nhin A 2. ... cc nh hach nh chnh sch c th x l s dch chuyn ny bng kch thch tng cu... AD2 Tng cu, AD1 Sn lng
Hnh 11. Thch ng vi s dch chuyn bt li ca ng tng cung. Trc s dch chuyn bt li ca ng tng cung t AS1 n AS2, cc nh hoch nh chnh sch - nhng ngi c kh nng nh hng n tng cu - dch chuyn ng tng cu t AD1 n AD2. Nn kinh t s chuyn t im A ti C. Chnh sch ny c th ngn chn khng cho s dch chuyn trong cung lm gim sn lng trong ngn hn, nhng mc gi s tng t P1 ln P2 v duy tr mc . Cc nh hoch nh chnh sch nn lm g khi phi i mt vi tnh trng suy thoi km lm pht? Nh chng ta s tho lun k hn trong phn sau ca cun sch ny, khng c nhng la chn d dng. Mt kh nng l khng lm g c. Trong trng hp ny, sn lng hng ho v dch v tip tc mc thp Y2 trong mt thi gian. Nhng cui cng, tnh trng suy thoi s t hiu chnh khi nhn thc, tin lng v gi c iu chnh i vi chi ph sn xut cao hn. V d, thi k c sn lng thp v tht nghip cao gy p lc lm cho tin lng cng nhn gim. n lt n, tin lng thp hn lm tng sn lng. Theo thi gian khi m ng tng cung ngn hn dch chuyn tr li AS1, mc gi gim v sn lng tin ti mc
20
t nhin. Trong di hn, nn kinh t tr li im A, ni ng tng cu ct ng tng cung di hn. Phng n khc l cc nh hoch nh chnh sch nhng ngi nm quyn kim sot chnh sch ti kha v tin t- c th mun trit tiu nh hng ca s dch chuyn ng tng cung ngn hn bng cch lm dch chuyn ng tng cu. Kh nng ny c biu din trong hnh 11. Trong trng hp ny, nhng thay i trong chnh sch lm ng tng cu dch chuyn t AD1 n AD2, va ngn chn khng cho s dch chuyn ng tng cung tc ng n sn lng. Nn kinh t di chuyn trc tip t im A n im C. Sn lng duy tr mc t nhin v mc gi tng t P1 n P3. Trong trng hp ny, cc nh hoch nh chnh sch thch ng vi s dch chuyn ca ng tng cung, bi v h cho php s gia tng chi ph nh hng lu di ti mc gi. Tm li, s dch chuyn ca ng tng cung c hai hm quan trng: S dch chuyn ca ng tng cung c th gy ra lm pht i km suy thoi, tc l kt hp gia suy thoi (sn lng gim) v lm pht (mc gi tng). Cc nh hoch nh chnh sch, nhng ngi c th nh hng n tng cu, khng th ng thi lm trit tiu c hai nh hng bt li ny. NGHIN CU TNH HUNG: DU M V NN KINH T Mt s bin ng kinh t ln nht M t nm 1970 c ngun gc cc m du Trung ng. Du th l mt u vo rt quan trng trong qu trnh sn xut ca nhiu hng ho v dch v, v phn ln du m ca th gii c khai thc rp Xt, C ot v cc nc Trung ng khc. Khi mt bin c no (thng l c ngun gc chnh tr) lm gim lng du c cung ng t khu vc ny, gi du trn ton th gii s tng. Cc doanh nghip ca M sn xut ra xng, sm lp v nhiu sn phm khc phi chu chi ph cao hn. Kt qu l s dch chuyn sang tri ca ng tng cung v iu ny dn n hin tng lm pht km suy thoi. Hin tng ny xut hin ln u tin vo gia nhng nm 1970. Cc nc c tr lng du ln nhm hp li vi nhau vi t cch l thnh vin ca OPEC, T chc cc nc xut khu du m. OPEC l mt cc-ten - tc mt nhm ngi bn tm cch ngn cn cnh tranh v gim sn lng tng gi. V qu thc, gi du tng ln ng k. T nm 1973 n 1975, gi du tng gn gp i. Cc nc nhp khu du m trn ton th gii phi chu ng thi c lm pht v suy thoi. Lm pht M tnh bng ch s CPI ln u tin vt qu 10 phn trm sau nhiu thp k. Tht nghip tng t 4,9 phn trm trong nm 1973 ln 8,5 phn trm trong nm 1975. Mt vi nm sau, tnh hnh li xy ra gn nh tng t. Cui nhng nm 1970, cc nc OPEC li hn ch lng cung v du m tng gi. T 1978 n 1981, gi du cao hn gp i. Mt ln na, kt qu li l lm pht km suy thoi. Lm pht, sau khi gim bt phn no sau s kin OPEC th nht, li tng hn 10 phn trm mt nm. Nhng do Qu d tr Lin bang M khng nh x l s gia tng nhanh chng nh vy ca lm pht, nn ngay sau xut hin tnh trng suy thoi. Tht nghip tng t 6 phn trm trong nm 1978 v 1979 ln khong 10 phn trm mt vi nm sau . Th trng du m th gii cng c th l ngun gc gy ra s dch chuyn thun li trong tng cung. Trong nm 1986, cuc ci v n ra gia cc nc thnh vin ca OPEC. Cc nc thnh vin bi c khng tun th nhng tho thun v hn ch sn lng du khai
21
thc. Trn th trng du th gii, gi du gim khong mt na. S gim gi du ny lm gim chi ph cho cc doanh nghip ca M v lm cho ng tng cung dch chuyn sang phi. Kt qu l, nn kinh t M tri qua trng thi ngc li ca lm pht km suy thoi: Sn lng tng nhanh, tht nghip gim v t l lm pht t mc thp nht sau nhiu nm. Trong nhng nm gn y, th trng du m th gii tng i yn tnh. Ngoi l duy nht l mt thi k ngn trong nhng nm 1990, ngay trc Cuc chin tranh vng Vnh, khi m gi du tm thi tng v ngi ta lo s rng cuc xung t qun s ko di c th lm ngng tr sn xut du. Tuy nhin, s yn tnh ny khng c ngha l nc M khng cn phi lo n gi du na. Nhng rc ri chnh tr Trung ng (hay s hp tc cht ch hn gia cc thnh vin OPEC) lun c th y gi du ln cao. Kt qu kinh t v m ca s gia tng mnh trong gi du c th d dng ging vi tnh trng lm pht km suy thoi ca nhng nm 1970.
KT LUN: NGUN GC CA TNG CU V TNG CUNG Chng ny t c hai mc tiu chnh. Th nht, chng ta tho lun mt s c im quan trng v cc bin ng kinh t ngn hn. Th hai, chng ta gii thiu m hnh c bn gii thch nhng bin ng kinh t, gi l m hnh tng cu v tng cung. Trong hai chng tip theo, chng ta s xem xt tng mng ca m hnh ny chi tit hn hiu r hn cc yu t no gy ra nhng bin ng trong nn kinh t v cc nh hoch nh chnh sch i ph vi chng ra sao. By gi chng ta c nhng hiu bit s b v m hnh ny v cng nn nhn li lch s ca n. M hnh v cc bin ng kinh t ngn hn hnh thnh nh th no? Cu tr li l, v c bn n l sn phm ph ca cuc i suy khng hong kinh t trong nhng nm 1930. Cc nh kinh t v hoch nh chnh sch vo thi gian ny rt bi ri, khng hiu c nguyn nhn ca thm ha ny v khng bit i ph vi n nh th no. Nm 1936, nh kinh t John Maynard Keynes xut bn cun sch c tiu L thuyt tng qut v vic lm, li sut v tin t l gii nhng bin ng kinh t trong ngn hn ni chung v cuc i khng hong kinh t ni ring. Thng ip c bn ca Keynes l suy thoi v i khng hong c th xy ra v tng cu v hng ho v dch v thp. T lu Keynes ph phn l thuyt kinh t c in - trnh by t chng 24 n 30 - v n ch gii thch c nhng nh hng di hn ca chnh sch. Mt vi nm trc khi a ra cun L thuyt tng qut, Keynes vit v kinh t hc c in nh sau: Di hn l s nh hng sai lm cho cc vn hin ti. Trong di hn, tt c chng ta u s cht. Cc nh kinh t t t cho mnh mt nhim v qu d di, qu v tch s nu nh trong ma ging bo, h ch c th ni vi chng ta khi no bo tp qua th bin s lng. Thng ip ca Keynes nhm vo c cc nh hoch nh chnh sch v cc nh kinh t. Khi nn kinh t th gii phi chu mc tht nghip cao, Keynes ng h cc chnh sch kch thch tng cu, trong c chi tiu chnh ph cho cc chng trnh vic lm cng cng. Trong chng tip theo, chng ta s kim tra xem cc nh hoch nh chnh sch c th s dng chnh sch tin t v ti kho nh th no tc ng vo tng cu. Cc phn tch trong chng sau v cng nh chng ny u l di sn ca John Maynard Keynes.
22
TM TT Tt c cc x hi u tri qua nhng bin ng kinh t ngn hn xung quanh xu th pht trin di hn. Nhng bin ng ny tht thng v phn ln khng d bo c. Khi suy thoi din ra, GDP thc t v cc i lng khc phn nh thu nhp, chi tiu, v sn xut gim v tht nghip tng. Cc nh kinh t phn tch bin ng kinh t ngn hn bng cch s dng m hnh tng cu v tng cung. Theo m hnh ny, sn lng hng ho v dch v, cng nh mc gi chung iu chnh cn bng tng cu v tng cung. ng tng cu dc xung v ba l do. Th nht, mc gi thp hn lm tng gi tr thc t ca s tin m cc h gia nh nm gi v iu ny kch thch chi cho tiu dng. Th hai, mc gi thp hn lm gim lng tin m cc h mun nm gi v do cc h gia nh tm cch i t tin mt sang cc ti sn em li li sut, li sut s gim v iu ny khuyn khch chi cho u t. Th ba, v mc gi thp hn lm gim li sut, ng la mt gi trn th trng ngoi t, iu ny kch thch xut khu rng. Bt c bin c hay chnh sch no lm tng tiu dng, u t, mua sm ca chnh ph, hay xut khu rng ti mt mc gi bt k cho trc, u lm tng tng cu. Bt c bin c hay chnh sch no lm gim tiu dng, u t, mua sm ca chnh ph, hay xut khu rng ti mt mc gi cho trc, u lm gim tng cu. ng tng cung di hn nm thng ng. Trong di hn, lng hng ho v dch v cung ng ra ph thuc vo lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin v cng ngh ca nn kinh t, ch khng ph thuc vo mc gi chung. C ba l thuyt c a ra l gii ti sao ng tng cung ngn hn li dc ln. Theo l thuyt nhn thc sai lm, s suy gim ngoi d kin ca mc gi lm cho cc nh cung cp tin mt cch lm ln rng gi tng i ca h gim, iu khin h ct gim sn lng. Theo l thuyt tin lng cng nhc, s gim st mc gi ngoi d kin tm thi lm tng tin lng thc t, iu khin cc doanh nghip thu t lao ng hn, v ct gim sn lng. Theo l thuyt gi c cng nhc, s gim st mc gi ngoi d kin lm cho mt s doanh nghip c gi tm thi qu cao, n lm gim doanh s bn ra v lm cc doanh nghip ct gim sn lng. C ba l thuyt ny u hm rng sn lng lch khi mc t nhin ca n khi mc gi lch khi mc gi m mi ngi d kin. Cc bin c lm thay i nng lc sn xut ca nn kinh t, nh thay i trong lao ng, t bn, ti nguyn thin nhin hoc cng ngh, lm dch chuyn ng tng cung ngn hn (v c th lm dch chuyn c ng tng cung di hn). Ngoi ra, v tr ca ng tng cung ngn hn cn ph thuc vo mc gi d kin. Mt trong nhng nguyn nhn c th gy ra bin ng kinh t l s dch chuyn ca ng tng cu. V d khi ng tng cu dch chuyn sang tri, sn lng v gi c gim trong ngn hn. Theo thi gian, khi s thay i trong mc gi d kin lm cho nhn thc, tin lng, v gi c iu chnh, ng tng cung ngn hn dch chuyn sang phi v nn kinh t quay tr li mc sn lng t nhin vi mc gi mi thp hn. Nguyn nhn th hai ca cc bin ng kinh t ngn hn c th l s dch chuyn ca ng tng cung. Khi ng tng cung dch chuyn sang tri, tc ng trong ngn hn l sn lng gim v gi c tng - s kt hp c gi l lm pht km suy thoi. Theo thi
23
gian, khi nhn thc, tin lng v gi c iu chnh, mc gi gim xung mc ban u v sn lng phc hi.
CC THUT NG C BN Khng hong Suy thoi M hnh tng cu v tng cung ng tng cu ng tng cung Lm pht km suy thoi Depression Recesion Model of aggregate demand and aggregate supply Aggregate demand curve Aggregate supply curve Stagflation
24
CHNG 15 LM PHT Lm pht l mt hin tng kinh t v m ph bin v c nh hng rng ln n cc mt ca i sng kinh t - x hi. Mt v d ht sc ni bt v lm pht l thi k siu lm pht m nc c tri qua vo u nhng nm 1920. Ngi ta cho rng, siu lm pht ph hu ton b h thng chnh ph dn ch m nc c n lc xy dng sau tht bi trong cuc chin tranh th gii ln th nht v to c s cho s tng cng quyn lc ca ng pht xt do Hitler ng u. Mt lot cc nc M La-tinh lm vo lm pht rt cao trong nhng nm 1980 do nh hng ca cuc khng hong n bng n vo nm 1982. Vit Nam cng nh phn ln cc nc trong giai on u ca qu trnh chuyn i t m hnh k hoach ho tp trung sang kinh t th trng u tri qua lm pht cao. Trong phn u ca chng chng ta s cp n nh ngha v cch o lng lm pht. Sau , chng ta s gii thiu cc l thuyt gii thch nguyn nhn gy ra lm pht. Mt l thuyt v lm pht ch thc s c ngha, khi n gii thch c thc t l lm pht thng xuyn bin ng v lin kt c s tng/gim lm pht vi s tng/gim ca cc bin c lp hay cc nhn t quyt nh lm pht. Trong phn cui ca chng, chng ta s bn v nhng tn tht m lm pht gy ra cho x hi v mi quan h gia lm pht v tht nghip. I. Khi nim v o lng 1. Khi nim Lm pht c nh ngha l s gia tng lin tc trong mc gi chung. iu ny khng nht thit c ngha gi c ca mi hng ha v dch v ng thi phi tng ln theo cng mt t l, m ch cn mc gi trung bnh tng ln. Lm pht vn c th xy ra khi gi ca mt s hng ha gim, nhng gi c ca cc hng ha v dch v khc tng mnh. Lm pht cng c th c nh ngha l s suy gim sc mua ca ng tin. Trong bi cnh lm pht, mt n v tin t mua c ngy cng t n v hng ha v dch v hn. Hay ni mt cch khc, trong bi cnh lm pht, chng ta s phi chi ngy cng nhiu tin hn mua mt gi hng ha v dch v nht nh. Nu thu nhp bng tin khng tng kp tc trt gi, th thu nhp thc t, tc l sc mua ca thu nhp bng tin s gim. Do vy, thu nhp thc t tng ln hay gim xung trong thi k lm pht ph thuc vo iu g xy ra vi thu nhp bng tin, tc l, phi chng cc c nhn c nhn thm lng tin gim gi tr b p cho s gia tng ca mc gi hay khng. Ngi dn vn c th tr nn kh gi hn khi thu nhp bng tin tng nhanh hn tc tng gi. Mt iu quan trng m chng ta cn nhn thc l lm pht khng ch n thun l s gia tng ca mc gi m phi l s gia tng lin tc trong mc gi. Nu nh ch c mt c sc xut hin lm tng mc gi, th dng nh mc gi ch t ngt bng ln ri li gim tr li mc ban u ngay sau . Hin tng tng gi tm thi nh vy khng c gi l lm pht. Tuy nhin, trong thc t mi c sc thng c nh hng ko di i vi nn kinh t v do c th gy ra lm pht. Chng ta s xt mt tnh hung nh c m t trong Bng 9-1.
NGUYN L KINH T HC Chng 15 Lm pht
Trong mi trng hp, chng ta gi thit ch c mt c sc xut hin vo thi k 3 m trc mc gi c n nh mc 100. Trong trng hp th nht, mc gi tng 100% trong thi k 3, sau gim 50% trong thi k 4 v li n nh trong cc thi k tip theo. Nh vy, t thi k 4 gi c tr li mc ban u ging nh trc khi c sc tc ng n nn kinh t. Trong trng hp th hai, mc gi tng 100% trong thi k 3, sau n nh trong cc thi k tip theo. Vn tr nn phc tp hn trong trng hp th ba, khi mc gi tng 50% trong thi k 3, sau tng chm li trong cc thi k tip theo do mi ngi iu chnh mt phn theo sai s d bo v lm pht. Trong trng hp ny mc gi chung tng lin tc v gy ra lm pht ko di nhng gim dn theo thi gian. Bng 9-1 Tc ng ca mt c sc n t l lm pht Trng hp 2 Trng hp 3 Thi k Trng hp 1 Mc gi Lm pht Mc gi Lm pht Mc gi Lm pht 1 100 100 100 2 100 0 100 0 100 0 3 200 100 200 100 150 50 4 100 -50 200 0 175 6,7 5 100 0 200 0 187,50 7,1 6 100 0 200 0 193,75 3,3 Trong thc t, vic phn bit c cc s kin ch xy ra mt ln nhng c nh hng ko di vi s gia tng lin tc c lp li ca mc gi trong mi thi k c ngha rt quan trng i vi vic iu hnh cc chnh sch kinh t v m. Chnh ph thng ch iu chnh chnh sch trc cc c sc ko di, cn cc mt cn i tm thi thng th trng t gii quyt. Trng hp ngc li ca lm pht l gim pht, din ra khi mc gi chung lin tc gim. Khi , sc mua ca ng ni t lin tc tng. 2. o lng lm pht o lng mc lm pht m nn kinh t tri qua trong mt thi k nht nh, cc nh thng k kinh t s dng ch tiu t l lm pht c tnh bng phn trm thay i ca mc gi chung. T l lm pht cho thi k t c tnh theo cng thc sau: t =
Pt Pt 1 100% Pt 1
Trong : t : t l lm pht ca thi k t (c th l thng, qu, hoc nm) Pt : mc gi ca thi k t Pt-1 : mc gi ca thi k trc R rng l tnh c t l lm pht, trc ht cc nh thng k phi quyt nh s dng ch s gi no phn nh mc gi. Nh chng ta bit t Chng 2 l ngi ta thng s dng ch s iu chnh GDP (D) v ch s gi tiu dng (CPI) o lng mc gi chung. Tuy nhin, nu mc tiu l xc nh nh hng ca lm pht n mc sng, th r rng ch s
gi tiu dng t ra thch hp hn. Trong thc t, cc s liu cng b chnh thc v lm pht trn ton th gii u c tnh trn c s CPI. 3. Phn loi lm pht Lm pht thng c phn loi theo tnh cht hoc theo mc ca t l lm pht. Vic phn loi lm pht theo tnh cht s c cp khi bn v tc ng ca lm pht, cn trong mc ny chng ta s phn loi lm pht theo mc ca t l lm pht. Theo tiu thc ny cc nh kinh t thng phn bit 3 loi lm pht: lm pht va phi, lm pht phi m v siu lm pht. Lm pht va phi. Lm pht va phi c c trng bi mc gi tng chm v nhn chung c th d on trc c v tng i n nh. i vi cc nc ang pht trin lm pht mc mt con s thng c coi l va phi. l mc lm pht m bnh thng nn kinh t tri qua v t gy tc ng tiu cc n nn kinh t. Trong bi cnh , mi ngi vn sn sng gi tin thc hin giao dch v k cc hp ng di hn tnh bng tin v h tin rng gi v chi ph ca hng ha m h mua v bn s khng i chch qu xa. Lm pht phi m. Lm pht trong phm vi hai hoc ba con s mt nm thng c gi l lm pht phi m. Vit Nam v hu ht cc nc chuyn i t c ch k hoch ha tp trung sang nn kinh t th trng u phi i mt vi lm pht phi m trong nhng nm u thc hin ci cch. Nhn chung lm pht phi m c duy tr trong thi gian di s gy ra nhng bin dng kinh t nghim trng. Trong bi cnh , ng tin b mt gi rt nhanh, cho nn mi ngi ch gi lng tin ti thiu va cho cc giao dch hng ngy. Mi ngi c xu hng tch tr hng ha, mua bt ng sn v chuyn sang s dng vng hoc cc ngoi t mnh lm phng tin thanh ton cho cc giao dch c gi tr ln v tch ly ca ci. Siu lm pht. Siu lm pht l trng hp lm pht c bit cao. nh ngha c in v siu lm pht do nh kinh t ngi M Phillip Cagan a ra l mc lm pht hng thng t 50% tr ln. Trong khi lm pht 50% mt thng c th khng thc s gy n tng, nhng nu t l lm pht ny c duy tr lin tc sut 12 thng th t l lm pht c nm s ln ti khong 13.000 phn trm. Theo nh ngha ny, cho n nay th gii mi tri qua 15 cuc siu lm pht. Mt trng hp c nghi nhn chi tit v siu lm pht l nc c sau Chin tranh Th gii th Nht. Gi mt t bo tng t 0,3 mc vo thng 1 nm 1921 ln n 70.000.000 mc ch trong cha y hai nm sau. Gi c ca cc th khc cng tng vi tc tng t. T thng Ging nm 1922 n thng 11 nm 1923, ch s gi tng t 1 ln 10.000.000.000. Cuc siu lm pht c c tc ng tiu cc ti nn kinh t c n mc n thng c coi l mt trong nhng nguyn nhn lm ny sinh ch ngha c quc x v cuc Chin tranh Th gii th Hai. C mt s iu kin c bn gy ra siu lm pht. Th nht, cc hin tng ny ch xut hin trong cc h thng s dng tin php nh. Th hai, nhiu cuc siu lm pht c xu hng xut hin trong thi gian sau chin tranh, ni chin, hoc cch mng, do s cng thng v ngn sch chnh ph. Vo nhng nm 1980, cc c sc bn ngoi v cuc khng hong n ca th gii th ba ng vai tr quan trng trong vic gy ra siu lm pht mt s nc M La-tinh.
c im chung ca mi cuc siu lm pht l s gia tng qu mc trong cung tin, iu ny thng bt ngun t s cn thit phi ti tr cho thm ht ngn sch qu ln. Hn na, mt khi lm pht cao bt u, tnh hnh thm ht ngn sch c th tr nn khng th kim sot c: lm pht cao dn n gim mnh ngun thu t thu tnh theo phn trm so vi GDP, lm tng thm ht ngn sch v chnh ph s phi da nhiu hn vo pht hnh tin m iu ny n lt s y lm pht dng ln cao hn. Da trn cc bng chng lch s, dng nh l thm ht ngn sch ko di c ti tr bng pht hnh tin trong khong t 10-12 % ca GDP s gy ra siu lm pht1. II. Cc nguyn nhn gy ra lm pht iu g gy ra lm pht l mt cu hi ph bin, song cc nh kinh t vn cn nhng bt ng. C nhiu l thuyt gii thch v nguyn nhn gy ra lm pht m di y chng ta s gii thiu nhng l thuyt chnh. 1. Lm pht do cu ko Lm pht do cu ko xy ra do tng cu tng, c bit khi sn lng t hoc vt qu mc t nhin. Thc ra y cng l mt cch nh ngha v lm pht da vo nguyn nhn gy ra lm pht: lm pht c coi l do s tn ti ca mt mc cu qu cao. Theo l thuyt ny nguyn nhn ca tnh trng d cu c gii thch do nn kinh t chi tiu nhiu hn nng lc sn xut. Tuy nhin cho nh ngha ny c sc thuyt phc th cn phi gii thch ti sao chi tiu li lin tc ln hn mc sn xut. Chng ta s ln lt xem xt cc thnh t ca tng cu. Lm pht c th hnh thnh khi xut hin s gia tng t bin trong nhu cu v tiu dng v u t. Chng hn, khi c nhng ln sng mua sm mi lm tng mnh tiu dng, gi c ca nhng mt hng ny s tng, lm cho lm pht dng ln v ngc li. Tng t, lm pht cng ph thuc vo s bin ng trong nhu cu u t: s lc quan ca cc nh u t lm tng nhu cu u t v do y mc gi tng ln. Trong nhiu trng hp, lm pht thng bt ngun t s gia tng qu mc trong cc chng trnh chi tiu ca chnh ph. Khi chnh ph quyt nh tng chi tiu cho tiu dng v u t nhiu hn vo c s h tng, th mc gi s tng. Ngc li, khi chnh ph quyt nh ct gim cc chng trnh chi tiu cng cng, hoc cc cng trnh u t ln kt thc, th mc gi s gim. P AS0 E2 E0 AD2 AD0 AD1
Y0
1
P2 P1 P0
Y*Y2
Sachs, J.D. and Larrain, F. (1993), Macroeconomics in the Global Economy, Harvester Wheatsheaf, New York. NGUYN L KINH T HC Chng 15 Lm pht
Hnh 9-1 Lm pht do cu ko Lm pht cng c nguyn nhn t nhu cu xut khu. Tuy nhin, hng xut khu tc ng ti lm pht trong nc theo mt cch khc: khi nhu cu xut khu tng, lng cn li cung ng trong nc gim v do vy lm tng mc gi trong nc. Ngoi ra, nhu cu xut khu v lung vn chy vo cng c th gy ra lm pht, c bit trong ch t gi hi oi c nh, v iu ny c th l nguyn nhn dn ti s gia tng lng tin cung ng2. Tnh hnh ngc li s xy ra khi nhu cu xut khu v lung vn nc ngoi chy vo gim do nn kinh t th gii hay trong khu vc lm vo suy thoi. Trong th tng cung-tng cu, lm pht do cu ko xut hin khi c s dch chuyn sang bn phi ca ng tng cu. Nh minh ha trong hnh 9-1, s gia tng ca mt thnh t no ca tng cu s lm dch chuyn ng tng cu sang bn phi. Do ng tng cung dc ln trong ngn hn, nn kinh t s c tc tng trng cao hn v tht nghip thp hn, nhng ng thi li phi i mt vi lm pht. R rng lm pht do cu ko s khng phi l vn m thc ra cn cn thit v c li cho nn kinh t nu nh nn kinh t cn nhiu ngun lc cha s dng nh trong trng hp ng tng cu dch chuyn t AD0 n AD1: lm pht s kh thp trong khi sn lng v vic lm s tng ng k. Ngc li, lm pht do cu ko s tr thnh vn thc s nu nh ton b ngun lc s dng ht v ng tng cung tr nn rt dc nh trong trng hp ng tng cu dch chuyn t AD1 n AD2. Khi , s gia tng tng cu ch yu y lm pht dng cao trong khi sn lng v vic lm tng ln rt t. 2. Lm pht do chi ph y Lm pht cng c th xy ra khi mt s loi chi ph ng lot tng ln trong ton b nn kinh t. Trong th tng cung-tng cu, mt c sc nh vy s lm ng tng cung dch chuyn ln trn v sang bn tri. Trong bi cnh , mi bin s kinh t v m trong nn kinh t u bin ng theo chiu hng bt li: sn lng gim, c tht nghip v lm pht u tng. Chnh v vy, loi lm pht ny c gi l lm pht do chi ph y hay lm pht i km suy thoi (stagflation). Ba loi chi ph thng gy ra lm pht l: tin lng, thu gin thu v gi nguyn liu nhp khu. Khi cng on thnh cng trong vic y tin lng ln cao, cc doanh nghip s tm cch tng gi v kt qu l lm pht xut hin. Vng xoy i ln ca tin lng v gi c s tip din v tr nn nghim trng nu chnh ph tm cch trnh suy thoi bng cch m rng tin t. Vic chnh ph tng nhng loi thu tc ng ng thi n tt c cc nh sn xut cng c th gy ra lm pht. y, thu gin thu (k c thu nhp khu, cc loi l ph bt buc) ng mt vai tr c bit quan trng, v chng tc ng trc tip ti gi c hng ho. Nu so snh vi cc nc pht trin l nhng nc c t l thu trc thu cao, chng ta c th nhn nh rng cc nc ang pht trin, ni m thu gin thu chim t trng ln trong tng
2 Trong h thng t gi hi oi c nh, khi dng vn t nc ngoi chy vo s lm tng cung v ngoi t. ngn cn ng ni t ln gi, ngn hng trung ng cn tung ni t ra mua ngoi t. Kt qu l d tr ngoi t ca ngn hng trung ng tng, ng thi cung tin cng tng.
ngun thu t thu, th thay i thu gin thu dng nh c tc ng mnh hn ti lm pht. P E1 E0 AD0 Y1 Y* Y Hnh 9-2 Lm pht do chi ph y i vi cc nn kinh t nhp khu nhiu loi nguyn, nhin, vt liu thit yu m nn cng nghip trong nc cha sn xut c, th s thay i gi ca chng (c th do gi quc t thay i hoc t gi hi oi bin ng) s c nh hng quan trng n tnh hnh lm pht trong nc. Nu gi ca chng tng mnh trn th trng th gii hay ng ni t gim gi mnh trn th trng ti chnh quc t, th chi ph sn xut trong nc s tng mnh v lm pht s bng n. Nhng yu t nu trn c th tc ng ring r, nhng cng c th gy ra tc ng tng hp, lm cho lm pht c th tng tc. Nu chnh ph phn ng qu mnh thng qua cc chnh sch thch ng, th lm pht c th tr nn khng kim sot c, nh tnh hnh ca nhiu nc cng nghip trong thp nin 1970 v u thp nin 1980. 3. Lm pht Trong cc nn kinh t hin i tr siu lm pht v lm pht phi m, lm pht va phi c xu hng n nh theo thi gian. Hng nm, mc gi tng ln theo mt t l kh n nh. T l lm pht ny c gi l t l lm pht . y l loi lm pht hon ton c d tnh trc. Mi ngi bit trc v tnh n khi tha thun v cc bin danh ngha c thanh ton P trong tng lai. AS2 P2 P1 P0 E2 E1 E0 Y* AS1 AS0 AD2 AD1 AD0 Y AS1 AS0
P1 P0
Hnh 9-3 Lm pht Hnh 9-3 cho thy lm pht xy ra nh th no. C ng tng cung v ng tng cu cng dch chuyn ln trn vi tc nh nhau. Sn lng lun c duy tr mc t nhin, trong khi mc gi tng vi mt t l n nh theo thi gian.
NGHIN CU TNH HUNG: Lm pht tng tc trong nm 2004 Sau mt thi gian di c kim ch mc thp, lm pht bng ln trong nm 2004. iu ny c coi l mt trong nhng s kin kinh t ni bt ca Vit Nam. Theo s liu ca Tng cc Thng k, ch s gi tiu dng nm 2004 tng 9,5%, trong , ch s gi nhm lng thc-thc phm tng cao nht: 15,6% (gi hng lng thc tng 14,3%, gi thc phm tng 17,1%); nhm dc phm y t tng 9,1%; nhm nh v vt liu xy dng tng 7,4%; cc nhm hng khc tng t 2,2 n 5,9%. y l mc tng gi cao nht trong 9 nm qua v cng l nm u tin k t nm 1999 t l lm pht vt ngng do Quc hi ra (5%). Cu hi t ra l ti sao lm pht Vit Nam trong nm 2004 li tng t bin nh vy? Trc ht, cn phi khng nh rng din bin lm pht ton cu c hng quan trng n ng thi lm pht Vit Nam trong nhng nm va qua. Cng vi qu trnh hi nhp ngy cng su rng vo nn kinh t khu vc v th gii, nhng bin ng ca gi c trn th trng th gii c tc ng ngy cng r nt n th trng trong nc. Thc t cho thy lm pht thp trong giai on 1999 2003 khng phi do chnh sch ti kho v tin t qu tht cht hay do nn kinh t tng trng qu cao gy ra tnh trng d tha hng ho, m nguyn nhn ch yu l do xu hng gim gi ton cu sau cuc khng hong ti chnh - tin t chu . Cn trong nm 2004, bt chp nn kinh t tng trng cao hn, trong khi cc chnh sch ti kho v tin t khng c s iu chnh ng k so vi cc nm trc, nhng lm pht vn tng tc. Thc ra lm pht cao trong nm 2004 khng phi l hin tng ring c ca Vit Nam m l hin tng kinh t mang tnh ton cu. Hu ht cc quc gia trn ton th gii u i mt vi mc lm pht cao hn trong nm 20043. Lm pht cao nc ngoi lan truyn vo nn kinh t Vit Nam qua c hai knh: xut khu v nhp khu. Vi knh xut khu, theo tnh ton ca B Thng mi tnh trung bnh gi hng xut khu ca Vit Nam nm 2004 tng 8% so vi nm 2003. S gia tng gi xut khu lm tng gi thu mua trong nc v gp phn lm tng mc gi chung trn th trng ni a. ng thi, khi thu nhp ca cc nh sn xut v kinh doanh hng xut khu c ci thin, h s mua nhiu hng ho v dch v hn, iu ny tip tc lm tng cu tng. Kt qu l c mc gi v sn lng u tng ln mc cao hn. y l mt l do quan trng lm cho nn kinh t trong nm 2004 va tng trng nhanh hn, va tri qua lm pht cao hn. Cn vi knh nhp khu, gi ca nhiu vt t quan trng nhp khu nh: phi thp, ht nha, ho cht sn xut tn dc, xng du, khi t ho lng, phn bn ho hc, clinker, ph liu ngnh dt may... tng mnh trong nm 2004. Cc doanh nghip u tm cch a chi ph cao hn vo gi c v do y gi nhiu mt hng sn xut trong nc tng ln. Tuy nhin, thc t cho thy cc nc chu khc cng chu nhng tc ng khch quan bn ngoi tng t nh Vit Nam, nhng mc lm pht ca h ch thp hn 5%. Do vy, lm pht cao Vit Nam trong nm 2004 nht nh phi c s ng gp quan trng ca cc nhn t bn trong m di y l nhng lc lng c bn. Th nht, dch cm g lan rng 57 tnh, thnh ph, lm cho nc ta thit hi hn 1.300 t ng, lm gim 1% tng trng GDP, lm cht 1/10 n gia cm, y hng nghn h chn
Lm pht Trung Quc l 3,4% (nm 2003: 1,2%), i Loan l 1,5% (nm 2003: -0,3%), Malaixia l 1,5% (nm 2003: 1,1%), v Thi Lan l 2,8% (nm 2003: 1,8%). NGUYN L KINH T HC Chng 15 Lm pht
3
nui n b vc ph sn. Do gi tht g tng cao cng vi nhng quan ngi v s an ton s dng thc phm, ngi dn chuyn mnh sang s dng cc loi thc phm thay th (tht ln, tht b, c,...). Nhng do ngun cung v cc thc phm ny t co dn trong ngn hn, nn gi ca chng tng mnh trong nm 2004. S liu thng k cho thy gi thc phm cao l ngun ch yu gy ra tnh trng lm pht cao bt thng trong nm 20044. Th hai, Chnh ph vn tip tc thc hin n lc kch cu nhm thc y tng trng kinh t trong nm 2004. Nhn chung, tc tng ca tng phng tin thanh ton, d n tn dng v chi tiu Chnh ph trong nm 2004 c duy tr mc cao tng t nh trong giai on 1999-20035. Tuy nhin, cc bng chng thc nghim cho thy cc ngun lc nhn chung c s dng gn n gii hn trn. Trong bi cnh nu khng c cc khon u t mi tng nng lc sn xut, s gia tng tng cu s ch yu lm tng mc gi m t nh hng n sn lng v vic lm. iu ny cng cnh bo v tim nng m chnh sch kch cu c th tip tc khai thc trong thi gian ti. Th ba, tm l tng lng v a tin mi c mnh gi ln vo lu hnh cng to yu t tm l bt li lm tng tc chu chuyn ca tin v do lm tng gi c trn th trng trong nc. Th t, vic iu hnh qun l ca Nh nc cn cha theo kp yu cu, nht l trong h thng phn phi lu thng (in hnh l thp v thuc cha bnh) to k h cho cc nh cung ng thng ng gm gi hng u c tng gi.
4. Tin t v lm pht L thuyt tin t l cch gii thch thuyt phc nht v ngun gc su xa ca hin tng lm pht. T tng c bn ca cc nh tin t l lun im cho rng lm pht v c bn l hin tng tin t. Tuy nhin, nhiu tc gi khc, v d nh Friedman i xa hn v ra mt hnh thi mnh hn ca ch ngha tin t. H ch ra mi quan h nhn qu trc tip gia cung tin v lm pht: "Lm pht u v bao gi cng l hin tng tin t ... v n ch c th xut hin mt khi cung tin tng nhanh hn sn lng"6. Thc ra, kt lun ny da trn hai iu. Th nht, cc nh tin t cho rng lm pht gy ra bi s d tha tng cu so vi tng cung, v nguyn nhn ca s d cu ny l do c qu nhiu tin trong lu thng. Nu cch gii thch ny ng v mt lch s, th n khng nh rng lm pht gy ra bi sc p t pha cu, ch khng phi t pha cung. Th hai, cc nh tin t gi thit rng mi quan h nhn qu bt ngun t cung ng tin n mc gi, ch khng phi ngc li l gi c tng ln lm tng lng tin cung ng. hiu mi quan h chng ta
Trong c cu ca gi hng tnh CPI hin ti, nhm hng thc phm chim 27%. Trong nm 2004, gi ca nhm hng ny tng 17,1%, p gp 53% vo s gia tng ca CPI. 5 Tc tng cung ng tin t v d n tn dng ln lt l 25% v 30,4% nm 2002; 21% v 27% nm 2003; 22% v 25% nm 2004. Chi ngn sch nm 2004 tng 19% so vi nm 2003 v vt d ton 12%. Tuy nhin, do thu ngn sch tng 20,2% so vi nm 2003, nn thm ht ngn sch vn c kim ch di 5% so vi GDP. 6 Friedman, M. (1970) 'The Counter-Revolution in Monetary Theory', Institute of Economic Affair, Accasioanl Paper, No 33.
4
phi xem xt c ch lan truyn. Vi gi thit v th trng cn bng, v bt u t v tr cn bng trn th trng tin t, khi s gia tng trong cung ng tin t s dn n s mt cn bng trn th trng tin t. thit lp trng thi cn bng, mt phn ca s tin d tha c dng mua hng ho v dch v. Tuy nhin, v s lng hng ho v dch v c qui nh bi cc ngun lc khan him trong nn kinh t, do xut hin d cu trn th trng hng ho. iu ny, n lt n s gy p lc lm gi c tng ln thit lp trng thi cn bng mi trn th trng hng ho. Trong m hnh tng cung - tng cu, s gia tng cung ng tin t s dn n s dch chuyn sang bn phi ca ng tng cu v lm tng mc gi do ng tng cung thng ng trong di hn. im khi u cho l thuyt s lng l quan st cho thy dn c gi tin ch yu mua hng ha v dch v. Gi s Y l mc sn lng m nn kinh t to ra trong mt nm v P l gi ca mt n v sn lng in hnh, khi s ng c trao i trong nm bng P.Y. V tin trao tay khi giao dch, chng ta c th s dng thng tin ny d on s ln m mt t giy bc in hnh trao tay trong nm. Nu chng ta k hiu V l tc chu chuyn, tc l s ln trung bnh m mt t giy bc in hnh c s dng mua hng ha v dch v trong mt nm, v M l cung tin, th s n v tin t trao i trong nm cn phi bng M.V. Do vy, chng ta c ng nht thc: M.V = P.Y l phng trnh s lng, bi v n phn nh mi quan h gia lng tin cung ng (M) v GDP danh ngha (P.Y). Phng trnh s lng cho thy s gia tng lng tin trong nn kinh t phi c phn nh mt trong ba bin s khc: mc gi phi tng, sn lng phi tng, hoc tc chu chuyn tin t phi gim. Nhn chung, tc chu chuyn tin t tng i n nh theo thi gian. Khi , lm pht (P tng) ch c th xy ra khi lng tin cung ng (M) tng nhanh hn sn lng (Y): tc tng cung tin cng cao th t l lm pht cng cao (khi cc nhn t khc khng thay i). ng thi, cc bin php chnh sch m mt nc cn thc hin gim lm pht chnh l ct gim tc cung ng tin t. Nh vy, theo quan im ny, chnh sch tin t s l chnh sch then cht nhm kim sot lm pht; v chnh sch ti kho cng c th nh hng n lm pht bi v thm ht ngn sch ca chnh ph c xu hng lm tng cung tin.
500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0
19 95 19 97 19 87 19 89 19 91 19 93 19 99 20 03 20 01 20 05 20 07
-50
Lm phat
M2
Hnh 9-4. T l lm pht v t l tng tin hng nm Vit Nam, 1987-2007
Hnh 9-4 s dng s liu tng tin v t l lm pht hng nm Vit Nam t nm 1987 n nm 2007. S liu ny xc minh mi tng quan dng gia t l tng tin v t l lm pht. Nhng nm Vit Nam c t l tng cung tin cao c xu hng i km vi lm pht cao, cn nhng nm c t l t l tng cung tin thp c xu hng i km vi lm pht thp.
III. Nhng tn tht x hi ca lm pht Ti sao ngi dn li khng thch lm pht? Nu nh thu nhp danh ngha lun tng cng vi mc gi, th thu nhp thc t gi nguyn khng thay i. Song iu ny thng kh xy ra. Tnh cht ca lm pht c nh hng quan trng n tn tht m lm pht gy ra cho x hi. Theo tnh cht ngi ta phn bit lm pht c d tnh trc v lm pht khng c d tnh trc. 1. i vi lm pht c d tnh trc Lm pht hon ton c d tnh trc l trng hp lm pht xy ra ng nh d tnh t trc ca cc tc nhn kinh t. Trong trng hp ny, mi khon vay, tin lng cng nh hp ng v cc bin danh ngha khc nhn chung c iu chnh thch ng vi tc trt gi. Loi lm pht ny gy ra nhng tn tht g cho x hi? Th nht, lm pht hot ng ging nh mt loi thu nh vo nhng ngi gi tin v c gi l thu lm pht. Tuy nhin chng ta cn thn trng phn bit thu lm pht vi thu c tin. Nh chng ta bit thm ht ngn sch xy ra khi chnh ph chi nhiu hn thu nhp t thu. Chnh ph c th ti tr thm ht bng i vay hoc in tin. Tng t nh thu, tin mi pht hnh cng l mt ngun thu ca chnh ph bi v chi ph pht hnh tin mi rt nh, trong khi chnh ph c th s dng s tin mua hng ha v dch v. Thu nhp m chnh ph nhn c bng cch in tin c gi l thu c tin. Tuy nhin, mt s ngi phi tr cho khon thu nhp ca chnh ph. Thc ra, khi in tin mi, chnh ph nh thu lm pht. Lng tin c cung ng nhiu hn thng gy ra lm pht v do lm gim gi tr ca nhng ng tin ang lu hnh. C mt iu chng ta cn nhn thc ng l bn thn thu khng phi l chi ph i vi x hi, n ch l s chuyn giao ngun lc t cc h gia nh sang cho chnh ph. Nhng kinh t hc vi m li ch ra rng hu ht cc loi thu u lm cho mi ngi c ng c thay i hnh vi trnh thu v gy bin dng cc kch thch ny lm cho x hi vi t cch mt tng th b tn tht. Ging nh cc loi thu khc, thu lm pht cng gy ra tn tht cho x hi bi v mi ngi lng ph ngun lc khan him khi tm cch trnh thu. Lm pht lm tng li sut danh ngha, v do lm gim cu tin. Nu bnh qun mi ngi gi t tin hn, h cn n ngn hng thng xuyn hn rt tin. S bt tin ca vic gi t tin hn to nn chi ph mn giy, v vic n ngn hng nhiu hn lm cho giy ca bn chng mn hn. Tuy nhin, khng nn hiu khon chi ph ny theo ngha en ca n: chi ph thc t m bn b ra gi t tin hn khng ch ch giy ca bn nhanh mn, m l thi gian v s tin li m bn phi hy sinh khi gi t tin hn ci m bn khng phi tr khi khng c lm pht.
10
Th hai, lm pht gy ra chi ph thc n. l nhng chi ph pht sinh do cc doanh nghip c th phi gi cc catal mi cho khch hng, phn phi bng gi mi cho nhn vin bn hng ca mnh, cc hiu n cng phi thay i thc n mi, khi gi c thay i. Vic ny i khi cng tn km. Th ba, lm pht c th to ra nhng thay i khng mong mun trong gi tng i. Gi s mt doanh nghip c pht hnh catal ch thay i gi c mi nm mt ln do pht sinh chi ph lin quan n vic in v phn phi catal, v gi s cc doanh nghip khc thay i gi c thng xuyn hn. Nu trong nm cc doanh nghip khc tng gi bn cho cc sn phm ca h, th gi tng i ca sn phm do doanh nghip pht hnh catal s gim. Nh chng ta bit kinh t vi m nhn mnh n vai tr ca gi tng i trong vic phn b cc ngun lc mt cch c hiu qu. Trong chng mc m lm pht gy ra s thay i gi c khng u v do lm mo m gi tng i, th sc mnh ca th trng t do s b hn ch. S phn b sai lch ny cng cn c hiu l ni dung truyn t thng tin ca gi c b suy yu. Th t, lm pht c th lm thay i ngha v np thu ca cc c nhn thng tri vi nh ca nhng ngi lm lut. Trn thc t, lut thu thng khng tnh n tc ng ca lm pht, v do vy khi thu nhp danh ngha tng, mi ngi s phi np mc thu cao hn, ngay c khi thu nhp thc t ca h khng thay i v do vy lm gim thu nhp kh dng ca h. iu ny khng khuyn khch mi ngi lm nhiu, lm tt v lm hiu qu. Lm pht c nh hng ch yu n hai loi thu nh vo thu nhp t tit kim: Tin li vn l thu nhp c c t vic bn mt ti sn cao hn gi mua. Li vn danh ngha l i tng chu thu. Gi s bn mua mt c phiu gi 20 ng v bn n vi gi 50 ng. Nu mc gi tng gp i trong thi gian s hu c phiu , th bn ch thu c mt khon li v vn thc t l 10 ng (bi v thc ra bn phi bn c phiu vi gi 40 ng th mi ha vn), nhng bn phi ng thu trn khon thu nhp danh ngha l 30 ng, v lut thu khng tnh n lm pht. Tin li danh ngha cng b nh thu, cho d mt phn tin li danh ngha n thun ch b p lm pht. Khi chnh ph nh thu theo mt t l phn trm c nh ca tin li danh ngha, th tin li sut thc t sau thu vn gim trong iu kin c lm pht ngay c khi li sut danh ngha c iu chnh hon ton cng vi t l lm pht. Chng hn, chnh ph nh thu 30% thu nhp t tin li. Nu ban u, li sut danh ngha l 10% v t l lm pht l 5%, th li sut thc t trc thu l 5% v li sut thc t sau thu l 2% [=(1-0,3)10% 5%]. Sau , gi s t l lm pht tng ln 10% v li sut danh ngha c iu chnh hon ton theo lm pht ln 15% duy tr li sut thc t trc thu khng thay i. Tuy nhin, by gi li sut thc t sau thu gim xung ch cn 0,5 % [=(1-0,3)15% - 10%]. Bi v thu nh trn li vn danh ngha v tin li danh ngha, cho nn lm pht lm gim li tc thc t sau thu cho cc khon tit kim v v vy lm pht khng khuyn khch tit kim v khng c li cho tng trng kinh t. Vn ny c th c gii quyt bng cch a lm pht ra khi h thng thu hoc p dng ch s trt gi trong h thng thu sao cho thu ch cn nh vo thu nhp thc t. Cui cng, lm pht gy ra s nhm ln v bt tin. Hy tng tng rng chng ta tin hnh thm d kin v t ra cho mi ngi cu hi sau: Hin ti 1 m bng 100 cm. Theo bn, nm ti 1 m nn c di bao nhiu? Gi s mi ngi u tr li mt cch nghim tc, th
11
chn chn h s ni vi chng ta l di ca 1 m nm ti vn nn bng 100 cm. Cch lm khc ch phc tp ho vn mt cch khng cn thit. Pht hin ny c g lin quan n lm pht? Chng ta bit tin l n v hnh ton, tc tin l ci m chng ta s dng nim yt gi v ghi cc khon n. Ni cch khc, tin l thc o m chng ta s dng o lng cc giao dch kinh t. Nhim v ca Ngn hng Nh nc Vit Nam tng t cng vic ca Tng cc tiu chun o lng ch l m bo tnh tin cy ca n v o lng c s dng ph bin. Khi Ngn hng Nh nc tng cung ng tin t v gy ra lm pht, n lm mo m gi tr thc t ca n v hnh ton. Tht l kh c th tnh ton c tc hi ca s nhm ln v bt tin gn vi lm pht. Trn y chng ta tho lun vic cc lut thu o lng sai thu nhp nh th no khi nn kinh t c lm pht. iu cng ging nh cc nh k ton tnh sai cc khon thu nhp ca doanh nghip khi gi c thay i theo thi gian. V lm pht lm cho ng tin c sc mua khng ging nhau vo cc thi im khc nhau, nn vic tnh ton li nhun ca cng ty - phn chnh lch gia cc khon thu v chi ph - s phc tp hn khi nn kinh t c lm pht. Do vy, trong mt chng mc no , lm pht lm cho cc nh u t kh phn bit gia cc doanh nghip hot ng c hiu qu v cc doanh nghip lm n km hiu qu v kt qu l cn tr th trng ti chnh trong trong vic phn b mt cch hiu qu cc khon tit kim ca nn kinh t cho cc d n u t. 2. i vi lm pht khng c d tnh trc Chng ta tho lun v nhng tc hi ca lm pht xy ra ngay c khi lm pht n nh v c d tnh trc. Tuy nhin, lm pht c mt tc hi na khi n xy ra bt ng khng ng nh d tnh t trc ca cc c nhn trong nn kinh t. Lm pht khng c d tnh trc dn n s phn phi li thu nhp gia cc thnh vin trong x hi khng theo n lc, cng hin v nhu cu ca h. Xt cc hp ng tn dng di hn. Cc hp ng tn dng thng qui nh mc li sut danh ngha da trn t l lm pht d tnh. Khi t l lm pht thc t khc vi t l lm pht d tnh th li sut thc t thc hin v li sut thc t d tnh cng khc nhau. Nu t l lm pht thc t ln hn t l lm pht d tnh, th li sut thc t thc hin thp hn li sut thc t d tnh. iu c ngha ngi tit kim c thu nhp thp hn d tnh ban u, trong khi ngi i vay tr vn gc v tin li bng nhng ng tin km gi tr hn so vi d tnh ban u. iu hm c s phn phi li ca ci t ngi cho vay sang ngi i vay. Ngi i vay s c li, cn ngi cho vay s b tn tht. S phn phi li din ra theo chiu hng ngc li khi t l lm pht thc t thp hn t l lm pht d tnh. Lm pht khng c d tnh trc cn gy tn tht cho nhng ngi nhn thu nhp danh ngha c nh hoc c thu nhp danh ngha chm c iu chnh theo lm pht. Cng nhn v doanh nghip thng tho thun v mc lng danh ngha trong cc hp ng lao ng di hn da trn k vng v lm pht. Do vy, cng nhn s b tn tht khi lm pht cao hn mc d kin, ngc li cc doanh nghip li b tn tht khi lm pht thp hn mc d kin. Trn thc t, lm pht cao thng c xu hng bin ng mnh v kh d on trc, gy ra
12
nhng bt trc v ri ro cho cc hot ng tit kim v u t di hn, v do khng c li cho tng trng kinh t. Chnh v vy n nh lm pht mc thp l mt mc tiu quan trng ca iu tit v m.
Tm tt Lm pht xy ra khi mc gi chung tng ln. Ngc li, nn kinh t c gim pht khi mc gi chung gim xung. Ngy nay, chng ta tnh ton lm pht bng cch s dng ch s gi. Hai ch s gi c s dng rng ri o lng mc gi chung l ch s gi tiu dng (CPI) v ch s iu chnh GDP. Lm pht trong mi thi k c xu hng dao ng xung quanh mt mc nht nh, chnh l t l lm pht hay t l lm pht d kin. l t l lm pht m mi ngi d on trc v c a vo trong cc hp ng lao ng v cc tha thun khc. Trong thc t, cc c sc cung v cu thng xuyn tc ng n nn kinh t, y nn kinh t trch khi th cn bng di hn v lm pht trch khi mc d tnh. Lm pht do cu ko xut hin l do tng cu tng ln, c bit khi sn lng t hoc vt qu mc t nhin. Lm pht do chi ph y l mt hin tng mi ca cc nn kinh t hin i, xut hin l do chi ph sn xut tng v kt qu l nn kinh t tri qua ng thi c lm pht v suy thoi. Trong di hn lm pht v c bn l hin tng tin t: lm pht ch xy ra khi lng tin cung ng tng nhanh hn sn lng thc t. Do , bin php c bn v lu di chng lm pht l kim sot tc tng cung ng tin t. Rt nhiu ngi ngh rng lm pht lm cho h tr nn ngho hn v n lm tng gi hng ho m h mua. Tuy nhin, quan nim nh vy l sai lm v lm pht thng cng lm tng thu nhp danh ngha. Cc nh kinh t ch ra 6 tc hi ca lm pht: chi ph mn giy lin quan n vic ct gim lng tin nm gi; chi ph thc n lin quan n vic iu chnh gi thng xuyn hn; lm tng s bin ng ca gi tng i; lm tng gnh nng thu v lut thu khng p dng ch s trt gi; gy ra s nhm ln v bt tin pht sinh t s thay i n v hnh ton; v ti phn phi ca ci mt cch tu tin gia ngi i vay v ngi cho vay. Trong thi k siu lm pht, a s cc chi ph ny ln, nhng qui m ca cc chi ph ny khng r rng lm khi lm pht mc va phi.
13
CHNG 16 KINH T V M CHO NN KINH T M Ton cu ho v khu vc ho tr thnh mt trong nhng xu th pht trin ch yu ca cc quan h kinh t quc t hin i. Nhng tin b nhanh chng v khoa hc k thut cng vi vai tr ngy cng tng ca cc cng ty a quc gia thc y mnh m qu trnh chuyn mn ho v hp tc gia cc quc gia, lm cho lc lng sn xut c quc t ho cao . Tt c cc nc trn th gii u iu chnh chnh sch theo hng m ca: gim dn v tin ti d b hng ro thu quan v phi thu quan, lm cho vic trao i hng ho, lun chuyn cc yu t sn xut nh vn, lao ng v k thut trn th gii ngy cng thng thong hn. khng b gt ra ngoi l ca s pht trin, cc quc gia u phi n lc hi nhp vo xu th chung v tng cng sc cnh tranh kinh t. Trong bi cnh , vic qun l nn kinh t ca mt nc khng th c quyt nh mt cch bit lp v cc m hnh kinh t v m ch thc s c ngha m t cc nn kinh t thc v cung cp c s cho vic hoch nh v nh gi tc ng ca cc chnh sch kinh t mt khi c tnh n cc kha cnh quc t ca mt nn kinh t. iu ny hm nn kinh t cn c xem xt vi t cch l nn kinh t m, tc nn kinh t c tng tc vi cc nn kinh t khc trn th gii. Mc ch chnh ca chng ny l gii thiu nhng khi nim then cht m cc nh kinh t thng s dng m t mt nn kinh t m. Chng ta s c bit nhn mnh n t gi hi oi, mt cng c then cht m chnh ph c th s dng tc ng n hot ng thng mi vi th gii bn ngoi v nhiu bin s kinh t v m quan trng khc ca cc nn kinh t hin i. I. Cn cn thanh ton Phn ny gii thiu tng quan v cn cn thanh ton quc t, mt ch tiu kinh t quan trng i vi cc nh hoch nh chnh sch trong mt nn kinh t m. Trng thi ca cn cn thanh ton c nh hng quan trng n s thay i ca t gi hi oi. Trong nhiu trng hp, chnh ph buc phi iu chnh cc chnh sch kinh t i ph vi nhng mt cn bng trong cn cn thanh ton ang e da s n nh v pht trin ca nn kinh t. Cn cn thanh ton l mt bng cn i ghi chp mt cch h thng ton b nhng giao dch kinh t gia trong nc vi th gii bn ngoi trong mt khong thi gian nht nh (thng l mt nm). N phn nh gi tr hng ho v dch v m nn kinh t xut khu v nhp khu cng nh cc khon tin m quc gia i vay hoc cho th gii bn ngoi vay. Ngoi ra, s can thip ca ngn hng trung ng vo th trng ngoi hi thng qua vic thay i d tr ngoi t cng c phn nh trong cn cn thanh ton. Cn cn thanh ton c ghi chp di dng mt ti khon. Cc giao dch mang li ngoi t cho t nc nh xut khu hay bn ti sn cho ngi nc ngoi c ghi l khon mc c (mang du +). Ngc li, cc giao dch dn n vic thanh ton ngoi t cho th gii bn ngoi nh nhp khu hng ho hay mua cc ti sn ngoi c ghi l khon mc n (mang
NGUYN L KINH T HC Chng 16 Kinh t v m cho nn kinh t m
du -). Cc ti khon ca cn cn thanh ton Cn cn thanh ton bao gm hai ti khon ch yu: ti khon vng lai v ti khon vn. Ti khon vng lai Ti khon vng lai ghi chp cc giao dch v hng ho, dch v, thu nhp v chuyn giao vng lai. Ti khon vng lai bao gm ba khon mc ln: ti khon thng mi, thu nhp nhn t t nc ngoi v chuyn giao vng lai. Th nht, ti khon thng mi ghi chp thu nhp v thanh ton lin quan n cc giao dch thng mi quc t. Nh gii thiu trong Chng 6, xut khu l nhng hng ho v dch v sn xut trong nc c bn ra nc ngoi, cn nhp khu l hng ho v dch v sn xut nc ngoi c bn trong nc. Xut khu mang li ngoi t cho t nc v do c ghi l khon mc c, cn nhp khu i hi phi chi ngoi t ra nc ngoi v do c khi l khon mc n. Khi Tng cng ty lng thc min Nam bn go cho Xingapo, th go l xut khu ca Vit Nam v nhp khu ca Xingapo. Khi Boing, nh sn xut my bay ca M, ch to v bn 3 chic my bay Boing 777 cho Tng Cng ty hng khng Vit Nam, th s my bay ny l nhp khu ca Vit Nam v l xut khu ca M. Bng 10-1 Cn cn thanh ton ca Vit Nam, 2002-2005 n v: triu USD 2002 2003 2004 2005 Cn cn ti khon vng lai -673 -1932 -1565 218 Cn cn thng mi -1803 -2860 -3178 -1944 Xut khu hng ha & dch v 19654 23421 30352 36618 Nhp khu hng ha & dch v 21457 26780 33511 38562 Thu nhp t u t -791 -812 -891 -1219 Nhn 167 125 188 364 Tr 958 937 1079 1583 Chuyn khon rng 1921 2239 2485 3380 1136 4083 2447 1913 Cn cn ti khon vn u t trc tip rng t nc ngoi 2045 1829 1252 2045 Tr cc khon vay FDI 414 590 819 414 Vay trung v di hn (rng) 523 1045 1396 1405 Vn ngn hn -996 1734 -291 -1790 463 2151 883 2131 Cn cn tng th -463 -2151 -883 -2131 Ti tr Ngun: IMF Country Report No 06/423, Table 23
Xut khu rng ca mt nc chnh l chnh lch gia kim ngch xut khu v kim ngch nhp khu. Vic bn go ra nc ngoi lm cho xut khu rng ca Vit Nam tng ln, trong khi vic mua my bay Boing lm cho xut khu rng ca Vit Nam gim xung. Do xut khu rng cho bit v tng th mt nc l ngi mua rng hay bn rng trn th trng hng ho v dch v th gii, nn xut khu rng cn c gi l cn cn thng mi. Nu xut khu rng dng, tc gi tr xut khu ln hn gi tr nhp khu, th nn kinh t bn hng ho ra th gii bn ngoi nhiu hn lng mua vo. Trong trng hp ny, nn kinh t c thng d thng mi. Nu xut khu rng m, tc gi tr xut khu nh hn gi tr nhp khu, th nn kinh t mua hng ho t nc ngoi nhiu hn lng bn ra. Trong trng hp ny, nn kinh t c thm ht thng mi. Nu xut khu rng bng khng, tc gi tr xut khu bng ng gi tr nhp khu, nn kinh t c cn bng thng mi. Vy iu g quyt nh lng xut khu, nhp khu v do l cn cn thng mi ca mt quc gia? Chng ta c th d dng im ra cc yu t c th nh hng n xut khu, nhp khu v xut khu rng. Di y l nhng yu t chnh: Th hiu ca ngi tiu dng v hng trong nc v hng nc ngoi. Gi c tng i gia hng trong nc v hng nc ngoi. T gi hi oi m ti mi ngi c th chuyn i gia ng ni t vi tin nc ngoi. Thu nhp ca ngi tiu dng trong nc v ngi tiu dng nc ngoi. Chi ph bo him v vn chuyn hng ho t nc ny qua nc khc. Cc chnh sch ca chnh ph i vi thng mi. Do tt c cc bin s ny thay i theo thi gian, khi lng thng mi cng thng xuyn thay i. Th hai, s liu trong khon mc Thu nhp nhn t t nc ngoi ch yu l thu nhp t hot ng u t quc t nh tin li, c tc v li nhun. Thu nhp nhn t rng chnh l khon chnh lch gia GNP v GDP ca mt quc gia m chng ta gii thiu trong Chng 2. Th ba, chuyn khon quc t ghi chp cc giao dch khng c i ng gia cc quc gia. l cc giao dch mt chiu. Gi s chnh ph Nht vin tr cho Vit Nam mt s t but dng cho giao thng cng cng. x l cc giao dch khng c lun chuyn ti chnh i ng ny, trong cn cn thanh ton cng c khon mc c tn gi Chuyn khon. Quy c ny cho php cc giao dch mt chiu c chuyn thnh giao dch 2 chiu chun tc. Cc t but vin tr c hch ton nh mt khon nhp khu (ghi N) trong ti khon ca Vit Nam, c thanh ton bng chuyn khon (ghi C). Nhn chung, tt c cc khon chuyn khon c mt gi tr k ton m khng c khon i ng. Chuyn khon vng lai bao gm chuyn tin, qu tng bng hng (thc phm, thuc men), cc khon ng gp cho cc t chc quc t, v khon tin ca nhng ngi lao ng lm vic nc ngoi gi v cho gia nh. Ti khon vn Cho n nay, chng ta tho lun vic dn c ca mt nn kinh t m tham gia vo th trng hng ho v dch v quc t nh th no. Ngoi ra, dn c ca nn kinh t m cn tham gia vo cc th trng ti chnh quc t. V d, ngi Vit Nam c th
dng 500 triu ng mua mt chic xe Ford, nhng cng c th dng s tin chuyn sang la M v mua tri phiu do chnh ph M pht hnh1. Trong khi giao dch th nht to ra mt dng lun chuyn hng ho, th loi giao dch th hai to ra dng lun chuyn vn. Ti khon vn ghi chp cc giao dch lin quan n dng vn lun chuyn gia trong nc vi th gii bn ngoi. Vic ngi Vit Nam b tin ra mua cc ti sn nc ngoi c coi l nhp khu ti sn quc t v do c ghi l mt khon mc n trong ti khon vn ca Vit Nam. Ngc li, vic ngi nc ngoi mua ti sn ca Vit Nam c coi l xut khu ti sn ra nc ngoi v c ghi l mt khon mc c. Hy nh li rng u t ra nc ngoi c hai dng. Vic VIFON xy dng mt nh my sn xut m n lin ti Hungari l mt v d v u t trc tip ra nc ngoi. Ngc li, vic mt ngi Vit Nam mua c phiu ca mt cng ty Hungari l v d v u t gin tip ra nc ngoi. Trong trng hp th nht, nh u t Vit Nam trc tip iu hnh hot ng u t. Cn trong trng hp th hai, nh u t Vit Nam ng vai tr th ng hn. Trong c hai trng hp, nhng ngi ang sng Vit Nam mua ti sn ca mt nc khc v nh vy lm tng dng vn ca Vit Nam chy ra nc ngoi. Dng vn lun chuyn gia cc quc gia chu s chi phi ca nhng bin s quan trng sau y: Li sut thc t tr cho ti sn nc ngoi. Li sut thc t tr cho ti sn trong nc. Nhn thc v ri ro kinh t v chnh tr ca vic nm gi ti sn nc ngoi. Cc chnh sch ca chnh ph nh hng ti vic ngi nc ngoi nm gi ti sn trong nc. Cn cn thanh ton Cn cn thanh ton l tng hp ca cn cn ti khon vng lai v cn cn ti khon vn. N biu th lung tin rng t th gii bn ngoi chy vo mt quc gia khi cc c nhn, cng ty v chnh ph tin hnh giao dch trong mt khong thi gian nht nh. Mt quc gia c thm ht cn cn thanh ton khi lung tin chy ra ln hn lung tin chy vo. Ngc li, khi lung tin chy vo ln hn lung tin chy ra, th quc gia c thng d cn cn thanh ton. Cn cn thanh ton cn bng khi khi lung tin chy vo va ng bng lung tin chy ra. Ti khon ti tr chnh thc Phn cui cng trong ti khon cn cn thanh ton phn nh nhng giao dch v d tr quc t do ngn hng trung ng ca quc gia qun l. l ti khon ti tr chnh thc. Cc giao dch ny phn nh vic ti tr cho s d ca cn cn thanh ton. Ngn hng trung ng hu ht cc nc u gi cc ngoi t mnh m ch yu l la M c th can thip vo th trng ngoi hi nhm hn ch s bin ng bt
Hin ti cc cng dn Vit Nam khng c php chuyn vn ra nc ngoi u t vo ti sn nc ngoi. Tuy nhin, h c th mua ngoi t v gi tin tit kim trc tip bng ngoi t. NGUYN L KINH T HC Chng 16 Kinh t v m cho nn kinh t m
1
li ca t gi hi oi. Khon mc ti tr chnh thc lun bng v gi tr v c du ngc li vi cn cn thanh ton. Ngn hng trung ng can thip vo th trng ngoi hi nhm tc ng n t gi ca ng ni t so vi ngoi t. V d, gi gi tr ca ng Vit Nam khi b gim gi trn th trng ngoi hi, Ngn hng nh nc Vit Nam cn phi bn ngoi t hoc vng thu tin ng ca Vit Nam t lu thng v. Ngn hng Nh nc Vit Nam ch c th lm c iu nu c d tr ngoi t v vng. Khi mun ngn cn ng Vit Nam tng gi, Ngn hng Nh nc Vit Nam cn tung ng Vit Nam ra mua ngoi t. Khi d tr ngoi t ca Ngn hng Nh nc tng ln. Hot ng ny s c gii thiu chi tit khi cp n cc h thng t gi hi oi. II. T gi hi oi 1. Khi nim v o lng 1.1. T gi hi oi danh ngha T gi hi oi danh ngha (Nominal Exchange Rate) l t l trao i gia tin ca cc quc gia. V d nh khi n cc quy giao dch ngoi t, bn thy ngi ta nim yt 16100 ng/ 1 la M. Nu bn bn 1 la M th h s tr cho bn 16100 ng; hoc nu bn mua 1 la M th bn cn tr cho h 16100 ng. Trong thc t ngn hng s nim yt gi bn la cao hn gi mua la. S chnh lch ny l mt trong nhng ngun thu nhp ca ngn hng. n gin cho vic phn tch, chng ta s b qua s chnh lch ny. T gi hi oi c th c nim yt theo 2 cch. Nu t gi hi oi l 16100 ng i c 1 la M th n cng l 1/16100 ( 0,000062) la M i c 1 ng. Trong chng ny, t gi hi oi danh ngha c qui c l s n v ni t i ly mt n v ngoi t v k hiu l E. Vi tnh hung trn chng ta s vit nh sau: EVND/USD = 16100. Nu t gi hi oi thay i sao cho 1 la c th i c nhiu tin ng hn th chng ta gi l s gim gi ca tin ng Vit Nam. Ngc li, nu 1 la mua c t tin ng hn th chng ta gi l s ln gi ca tin ng Vit Nam. V d nh khi gi la trn th trng ngoi hi tng t 16100 ng ln 17000 ng, th tin ng Vit Nam c coi l gim gi v ng la c coi l ln gi. i khi chng ta thy cc phng tin truyn thng ni rng tin ng Vit Nam mnh hay yu. M t ny thng ch cp n s thay i trong t gi hi oi danh ngha. Khi mt ng tin ln gi, ngi ta gi ng tin mnh hn v n c th mua c nhiu ngoi t hn. Ngc li, khi mt ng tin gim gi, ngi ta gi ng tin yu i. 1.2 T gi hi oi thc t Nh chng ta bit, t gi hi oi danh ngha l t l m cc ng tin trao i vi nhau. Do vy, s thay i trong t gi i oi danh ngha c th lm thay i gi hng ho xut khu v nhp khu khi tnh bng ng ni t, v do c nh hng n s la chn ca ngi tiu dng gia mua hng Vit Nam v hng ha ca nc
khc. Tuy vy, hnh vi xut khu, nhp khu li ph thuc khng ch vo t gi hi oi danh ngha. Hnh vi ny cn ph thuc vo gi tng i trn th trng trong nc v nc ngoi. T gi hi oi danh ngha c iu chnh theo lm pht tng i gia trong nc v nc ngoi c gi l t gi hi oi thc t (Real Exchange Rate). Chng ta c th tnh t gi hi oi thc t () theo cng thc sau:
= T gi hi oi danh ngha Gi nc ngoi Gi trong nc
Cng nh t gi hi oi danh ngha c biu th bng lng ni t trn mt n v ngoi t, t gi hi oi thc t c biu th bng lng hng ho trong nc trn mt n v hng ho nc ngoi. V d, mt chic o jacket gi 800.000 ng Vit Nam v 100 la ti M, trong khi t gi hi oi danh ngha l 16.000 ng i mt la, th t gi hi oi thc t ca o jacket Vit Nam so vi o jacket M l:
16.000 ng/1 la 100 la /1 o jacket M 800.000 ng /1 o jacket Vit Nam
= (1.600.000 ng/1 o jacket M)/(800.000 ng /1 o jacket Vit Nam) = (1.600.000 ng/1 o jacket M) (1 o jacket Vit Nam /800.000 ng) = 2 o jacket Vit Nam/1 o jacket M Nh vy, t gi hi oi thc t phn nh t l trao i gia hng ho ca cc quc gia khc nhau. V cc nh kinh t v m quan tm n nn kinh t vi t cch mt tng th, nn h ch ti mc gi chung, ch khng xem xt tng loi gi ring bit. Do vy, thay v dng gi o jacket tnh t gi hi oi thc t, cc nh kinh t v m s dng ch s gi ca mi nc:
=
EP* P
Trong E l t gi hi oi danh ngha, P l ch s gi trong nc, P* l ch s gi nc ngoi. Cng thc trn cho thy t gi hi oi thc t cho bit gi tng i gia gi hng ho v dch v ca nc ngoi so vi gi hng ho v dch v trong nc tnh theo mt n v tin chung ( y l tnh theo ng ni t). Khi tng, ng ni t c coi l gim gi thc t so vi ng tin nc ngoi (real depreciation). Khi gim, ng ni t c coi l tng gi thc t so vi ng tin nc ngoi (real appreciation). Ti sao t gi hi oi thc t li quan trng? T gi hi oi thc t l mt nhn t quyt nh nng lc cnh tranh quc t ca mt nn kinh t. N s quyt nh quc gia s xut khu v nhp khu mt hng no v vi s lng l bao nhiu. V d nh, khi cc nh nhp khu nc ngoi quyt nh xem nn mua go ca Vit Nam hay ca Thi Lan, h s quan tm xem go ca nc no r hn. T gi hi oi thc t gip h c cu tr li chnh xc. Trong mt v d khc, bn ang cn nhc nn i
ngh Nha Trang hay Pattaya (Thi Lan). Bn c th hi gi khch sn Nha Trang (bng ng) v gi khch sn Pattaya (bng bt) v t gi gia bt v ng. Nu bn quyt nh s i ngh u bng cch so snh chi ph, th thc ra bn da vo t gi hi oi thc t ri y. i vi tng th nn kinh t th vic ng Vit Nam gim gi thc t hm rng hng ha v dch v ca Vit Nam tr nn r hn mt cch tng i so vi hng ha v dch v ca cc nc i tc. Khi c ngi tiu dng trong nc v nc ngoi u c xu hng thay th hng ca cc nc bng hng Vit Nam lm cho xut khu rng ca Vit Nam tng ln. Ngc li, khi ng Vit Nam tng gi thc t, th hng ngoi tr nn r hn mt cch tng i so vi hng ha Vit Nam, lm cho xut khu rng ca Vit Nam gim xung. 1.3 T gi hi oi bnh qun Cho ti thi im ny, chng ta ni ti t gi hi oi nh l ch c mt t gi hi oi duy nht. Gi y, chng ta cn hiu khi nim ny mt cch chnh xc hn. Trc ht, chng ta thy rng bt c mt nc no cng c nhiu t gi hi oi song phng gia ng ni t vi cc ng ngoi t khc nhau. ng Vit Nam (VND) c th c dng mua la M (USD), Yn Nht (JPY), Bng Anh (GBP), Nhn dn t Trung Quc (CNY), v.v... Khi nghin cu nhng thay i trong t gi hi oi, cc nh kinh t thng s dng cc ch s mang thng tin trung bnh v cc t gi ny. Cng ging nh ch s gi tiu dng chuyn nhiu loi gi trong nn kinh t v mt loi gi, mt ch s t gi hi oi chuyn cc t gi hi oi khc nhau thnh mt thc o duy nht v gi tr quc t ca ng ni t. Trong hu ht cc trng hp, t gi hi oi bnh qun (effective exchange rate) c hiu l s bnh qun gia quyn ca hu ht cc t gi song phng quan trng vi mc gia quyn c xc nh bi t trng ca mi loi ngoi t trong tng kim ngch ngoi thng ca nc . Cng thc tnh t gi hi oi bnh qun c th c biu din nh sau: EE = EiWi vi EE l t gi bnh qun, Ei l t gi hi oi song phng vi nc i, v Wi l t trng thng mi ca nc i trong tng gi tr thng mi ca nc ang xt. 2. Th trng ngoi hi Chng ta xt mi quan h kinh t gia Vit Nam v M v xem iu g quyt nh t l trao i gia tin ng ca Vit Nam v la M. V d v hai nc lm cho vic phn tch tr nn n gin hn, song nhng nguyn l chung c p dng cho mi giao dch vi nc ngoi. Theo ngha , la M c coi l ngoi t i din, v s ng Vit Nam i 1 la M c coi l t gi hi oi i din. V tin ca mt nc c trao i vi tin ca nc khc trn th trng ngoi hi, do cu v la M chnh l cung v ng Vit Nam, trong khi cung v la M chnh l cu v ng Vit Nam. V l do ny mt l thuyt v t gi hi oi gia la M v ng Vit Nam c th xem xt hoc l cu v cung v la M trao i vi ng Vit Nam hoc l cu v cung v ng Vit Nam trao i vi la M. Tuy nhin, tin cho vic phn tch chng ta s xem xt cu v cung v la M trao i vi ng Vit Nam v t gi c tnh bng s ng Vit Nam i mt la M (EVND/USD).
2.1 Cung v la M Cung v la M bt ngun t tt c cc giao dch quc t ca Vit Nam to ra thu nhp v la M. Mt ngun quan trng ca cung v la M trn th trng ngoi hi l ngi nc ngoi hin ti khng c tin Vit Nam nhng mun mua hng ho v dch v ca Vit Nam. Mt cng ty M cn nhp hng thu sn ca Vit Nam. l mt ngun ca cung v la pht sinh t thng mi quc t. Mi ngi mua nc ngoi cn bn tin nc h v mua tin ng thanh ton cho hng ha v dch v ca Vit Nam. Ngoi ra, ngi nc ngoi cng c th mua c phiu, tri phiu, v bt ng sn Vit Nam. iu ny i hi h phi chuyn ngoi t thnh ng Vit Nam. Nh vy, cung v la M n gin biu th nhng giao dch trong cc ti khon vng lai v ti khon vn to ra thu nhp v ngoi t (cc khon mc c). Hnh 10.1 biu din th trng trao i gia tin ng Vit Nam v la M. Trong t gi hi oi tnh bng s ng Vit Nam i mt la M biu din trn trc tung v s ng la M a ra th trng trao i vi ng Vit Nam c biu din trn trc honh. Khi di chuyn dc xung pha di theo trc tung, ng la M gim gi tr so vi tin ng ca Vit Nam hay tin ng ca Vit Nam ln gi so vi la M. Trong trng hp ngc li, chng ta ni ng Vit Nam gim gi so vi la M. ng cung v la M biu th s la M cn chuyn i sang ng Vit Nam ti mi mc t gi hi oi. N l ng dc ln phn nh khi ng la M ln gi so vi ng Vit Nam, s c nhiu la M hn c cung ng chuyn i sang ng Vit Nam. S d nh vy l v khi ng la M tng gi, gi hng v ti sn ca Vit Nam tnh bng la M gim. iu ny s hp dn ngi nc ngoi hn v h s mua nhiu hng v ti sn ca Vit Nam hn v do vy h s phi chuyn i nhiu ngoi t hn sang ng Vit Nam phc v cho mc ch ny. 2.2 Cu v la M Cu v la M trn th trng trao i gia ng Vit Nam v la M n gin bt ngun t cc giao dch quc t theo chiu ngc li so vi cung v la M. N biu th nhng giao dch trong ti khon vng lai v vn lin quan n vic thanh ton ngoi t cho cc i tc nc ngoi (cc khon mc n trong cn cn thanh ton). Vy ai c nhu cu v la M? Cc cng dn v cng ty Vit Nam c nhu cu mua hng hay ti sn ca nc ngoi s phi cung ng ng Vit Nam chuyn i sang la M. ng cu la M l mt ng dc xung bi v khi ng la M ln gi so vi tin ng ca Vit Nam, th hng ngoi v ti sn ngoi tr nn t hn v t hp dn hn i vi ngi Vit Nam. Chng ta s mua t hng ha v ti sn ngoi hn v do vy s cn t la M hn. 2.3 Xc nh t gi hi oi trong h thng t gi hi oi th ni Trong phn ny, chng ta xt mt h thng trong t gi c xc nh hon ton bi quan h cung cu trn th trng t do cnh tranh v khng c bt k s can thip no ca ngn hng trung ng. Ging nh bt k mt loi gi cnh tranh no khc, t gi hi oi s dao ng theo nhng iu kin ca cu v cung. Gi s mc gi la
hin ti l qu thp (v d E1 trong Hnh 10-1). Khi lng cu v la vt qu lng cung. Do la khan him, mt s cng ty cn la thanh ton cc hp ng nhp khu khng mua c la, v h s sn sng tr gi cao hn mua c s la cn thit. Nhng hnh ng nh vy s y gi la tng ln mc E0. Ngc li, nu hin ti gi la qu cao, chng hn nh E2. Khi lng la c nhu cu thp hn lng la cung ng. Nhiu ngi cn bn la s khng bn c v h s sn sng h gi bn c s la cn thit. Ch ti mc t gi E0 th qu trnh iu chnh mi dng li. Khi , lng cu v la ng bng lng la cung ng. E0 c gi l t gi hi oi cn bng.
EVND/USD E2 E0 E1
D cu la (cn cn TT thm ht) D cung la (cn cn TT thng d)
SUSD
DUSD
Lng la, QUSD Hnh 10-1 Xc nh t gi hi oi Lu rng khi ngn hng trung ng khng can thip vo th trng ngoi hi, th th trng ngoi hi trng thi cn bng cng c ngha l cn cn thanh ton cn bng v khon mc ti tr chnh thc bng khng. 2.4 S thay i t gi hi oi T gi hi oi c th thay i thng xuyn v i khi thay i rt ln. Bt k thay i no dn n s dch chuyn ca ng cu hoc ng cung la M trn th trng trao i vi tin ng ca Vit Nam u s lm cho t gi hi oi thay i. Cc yu t c th lm dch chuyn cc ng cu v cung bao gm nhng thay i trong th hiu hoc mc thu nhp, nhng thay i trong dng lun chuyn vn quc t, v nhng thay i mt bng gi. Nhng thay i trong th hiu hoc mc thu nhp Gi s rng cc nc i tc thng mi vi Vit Nam tng trng mnh. iu khin cho h c nhu cu ln hn v hng ho v dch v, k c hng ho v dch v ca Vit Nam. Kt qu l cu ca h i vi ng Vit Nam tng ln. H phi cung ng nhiu la M hn i ly tin ng Vit Nam. Trn th ng cung i vi la M dch chuyn sang phi nh c biu din trong hnh 10.2. Kt qu tng t cng s xy ra nu ngi nc ngoi bng nhin nhn thy hng ha v dch v Vit Nam tr nn hp dn hn hoc quyt nh chuyn t mua c ph Braxin sang c ph nhp khu t Vit Nam.
Khi ng cung i vi la dch sang phi, gi tnh theo ng ca la b ko xung. V d, trong hnh 10.2 cc bn c th thy rng gi tnh theo ng ca la gim t 16100 ng trn mt la xung 15.900 ng trn mt la. la b gim gi (mt gi tr so vi tin ng) bi v by gi mt la i c t ng hn. Ngc li, tin ng ln gi (tng thm gi tr) so vi la bi v by gi cn t ng hn trc y mua c 1 la.
EVND/USD B 16.100 15.900 A D0 0 QUSD 150 160 S0 S1
Hnh 10-2 Tng cung la M Ta s biu din nh th no nh hng ca ca s tng thu nhp ca Vit Nam hoc s tng c mun mua hng M - chng hn, my tnh xch tay IBM? Nhng thay i ny s lm tng cu i vi cc sn phm M v do s lm tng cu i vi la M. Do ng cu i vi la s dch sang phi, nh biu th trong Hnh 10-3. Thay i ny lm cho la ln gi hay gim gi? Cn tin ng th sao?
EVND/USD 16.400 16.100 B A D1 D0 0 QUSD 150 165 S0
Hnh 10-3 Tng cu la Cu tr li ng l mt s tng trong cu i vi la s lm cho ng la ln gi. Nh cc bn thy t Hnh 10-3, gi tnh bng ng ca la tng t 16.100 ng ln 16.400 ng. la phi c gi tr hn (ln gi) bi v by gi mt la i c nhiu ng hn. Ngc li, tin ng gim gi tr v phi chi nhiu ng hn trc y mi mua c 1 la. S thay i trong mc gi chung Thay v gi ca mt mt hng xut khu thay i, by gi chng ta gi thit c s thay i gi ca mi hng ha do nn kinh t ang tri qua lm pht. Khi , mc gi chung ca hng Vit Nam s thay i mt cch tng i so vi mc gi chung ca cc i tc thng mi. Trong m hnh n gin ch c hai nc, M s ng vai tr l th gii cn li.
EVND/USD 16.600 B S1 S0
NGUYN L KINHA HC T 16.100 D1 Chng 16 Kinh t v m cho nn kinh t m

D0
10
Hnh 10-4 Cung v la gim trong khi cu la li tng Nu mc gi c hai nc u tng ln theo cng mt t l, v d tng 10 phn trm. Khi , gi tnh bng la ca hng M v gi tnh bng tin ng ca hng Vit Nam u tng 10%. Ti mc t gi hi oi hin hnh, gi tnh bng tin ng ca hng M v gi tnh bng la ca hng Vit Nam u tng 10%. Do vy gi tng i gia hng nhp khu v hng ha sn xut trong nc s khng thay i c hai nc v chng ta khng c l do d tnh c s thay i trong nhu cu v nhp khu ca mi nc ti mc gi ban u. Do , lm pht ging nhau c hai nc s khng nh hng n t gi hi oi cn bng. Tuy nhin, iu g s xy ra nu Vit Nam c lm pht trong khi mc gi li n nh M. Gi tnh bng tin ng ca hng Vit Nam s tng, v chng s tr nn t hn ti M. iu ny s lm gim lng hng Vit Nam xut khu sang M v gim s lng tin ng m cc nh nhp khu ca M c nhu cu (h s cung ng t la hn chuyn sang tin ng). ng thi, xut khu ca M sang Vit Nam c mc gi tnh bng tin ng khng thay i trong khi gi hng Vit Nam bn trong nc tng ln do lm pht. Nh vy hng M s tr nn hp dn hn so vi hng Vit Nam (bi v chng tr nn r hn mt cch tng i), v ngi Vit Nam s sn sng mua nhiu hng M hn. Ti mi mc t gi hi oi, cu v la M s tng. Nh vy, trn th ng cung v la M dch chuyn sang bn tri, cn ng cu v la M li dch chuyn sang bn phi. Kt qu l gi ca ng la ti trng thi cn bng s tng: tin ng ca Vit Nam gim gi tr so vi la M. S vn ng ca lung vn quc t Ngy nay, hot ng vay v cho vay quc t din ra rt mnh m. Tm quan trng ca n i vi th trng ngoi t l mt iu hin nhin nu chng ta nhn vo s liu sau: Khi lng xut khu ca th gii nm 1997 l 6,6 nghn t USD, hay xp x khong 2,5 t USD mt ngy, trong khi lng giao dch ngoi t trung bnh mt ngy l 1,5 nghn t USD. Xc nh t gi hi oi tr nn phc tp hn nhiu khi chng ta a s vn ng ca lung vn vo trong phn tch. Ngi Vit Nam mun u t vo M s cn phi c la mua cc ti sn M, do vy s lm tng cu v la M. Trn th, ng cu v la M s dch chuyn sang bn phi v ng la M s ln gi so vi tin ng ca Vit Nam. Ngc li, ngi M mun u t vo Vit Nam s cung la chuyn i sang tin ng Vit Nam v thc hin k hoch u t ca mnh. Trn th, ng cung v la M s dch chuyn sang bn phi v ng la M s gim gi so vi tin ng ca Vit Nam. Nhng khon u t ny
11
nh hng ti t gi ra sao s ty thuc vo s tin m ngi M mun u t vo Vit Nam ln hn hay nh hn s tin m ngi Vit Nam mun u t vo M. ng la M s gim gi nu cung v la M tng nhiu hn cu v la M. Ngc li, ng la M s ln gi nu cu v la M tng nhiu hn cung v la M. Thng thng, nu u t tr nn hp dn hn Vit Nam, th ngi Vit Nam s quyt nh nm gi nhiu ti sn trong nc hn l u t ra nc ngoi v do ng cu v la s dch chuyn sang bn tri. ng thi, ngi M s quyt nh u t nhiu hn vo Vit Nam v ng cung la s dch chuyn sang bn phi. Kt qu l t gi hi oi s gim: ng la M s yu hn trong khi tin ng ca Vit Nam s tr nn mnh hn. u c Mt nhn t quan trng quyt nh t gi hi oi l hot ng u c. Cu mt v loi ti sn ph thuc vo mc gi k vng m ti sn c th bn c trong tng lai. Tin bt k nc no cng l mt loi ti sn. Nu ngi Vit Nam tin rng trong tng lai ng la M s ln gi tng i so vi tin ng ca Vit Nam, th hin ti h c th s mun gi nhiu la M hn. V d, xt iu g s xy ra nu t gi hin hnh l 16.100 ng i mt la. Mt nh u t tin rng la s tng gi, ng ta d tnh vo cui thng n s i c 17.000 ng, v v vy nh u t ny s gi ng la nhiu hn. Ti sao anh ta li lm nh vy? Bng cch chi 161.000.000, anh ta c th mua 10.000 la M. Vo cui thng, anh ta c th i s tin ny ly 170.000.000 ng, v anh ta thu c li tc l 5,6% trn s vn b ra. Nu mi ngi cng nhn thc v quyt nh nh anh ta th ng cu v la s dch chuyn mnh sang bn phi. Kt qu l ng la M s ln gi mt cch tng i so vi tin ng Vit Nam. Ngc li, nu mi ngi cho rng ng la M s tr nn yu hn trong tng lai, th vic u t vo ti sn nh danh bng la M s tr nn t hp dn hn. Cu v la M s gim lm cho ng la M gim gi so vi ng Vit Nam ngay trong hin ti. III. Qun l t gi hi oi H thng t gi hi oi hon ton th ni m chng ta m t trn c u im l linh hot v d thch ng vi mi trng quc t v trong nc thng xuyn thay i. Tuy nhin nhc im c bn ca h thng l nhng dao ng thng xuyn ca t gi hi oi gy thm nhng bt trc v ri ro cho cc giao dch thng mi v ti chnh quc t v qua hn ch mt phn s tng trng ca nhng giao dch . Chnh v vy, cc ngn hng trung ng nhiu nc n lc qun l t gi hi oi. Trong trng hp cc oan, cc gii chc tin t tm cch trit tiu hon ton nhng dao ng hng ngy trn th trng ngoi hi bng cch c nh t gi hi oi mt mc nht nh c cng b trc. Trong cc trng hp khc, h ch ng can thip vo th trng ngoi hi nng gi hay gim gi ng ni t so vi mc cn bng th trng hng ti cc mc tiu c th trong mi thi k. 1. H thng t gi hi oi c nh.
12
Trong h thng t gi hi oi c nh, t gi hi oi c gi mt mc nht nh. T gi hi oi ch thay i do nhng quyt nh chnh sch ca chnh ph. Hin ti, nhiu nc trn th gii vn duy tr h thng ny. S ra i ca Lin minh tin t chu u t ngy 1 thng 1 nm 1999 gn lin vi vic c nh vnh vin t gi hi oi gia tin ca cc nc thnh vin. Thng thng cc nc nh hn s quyt nh c nh mt cch tng i t gi hi oi ca ng ni t vi tin ca mt bn hng thng mi then cht. C hai cu hi pht sinh: Lm th no m mt nc c th c nh t gi hi oi? Nhng u im v nhc im ca h thng t gi hi oi c nh l g? Hy gi thit chnh ph Vit Nam quyt nh c nh t gi hi oi gia ng Vit Nam (VND) v la M (USD) ti mc 15.000 VND i 1 USD. Hnh 10-5 m t th trng trao i gia la M v ng Vit Nam. Nh hnh v cho thy t gi hi oi cn bng (16.100) cao hn t gi c nh (15.000). Nu khng c bt k s can thip no ca Chnh ph, th ng la M s tng gi cho n khi t mc 16.100. Ti mc t gi c nh 15.000, cu v USD l Q1 ln hn cung USD l Q2. gi cho t gi n nh mc 15.000, Ngn hng Nh nc Vit Nam cn phi dch chuyn ng cung USD sang bn phi t S0 ti S1. iu ny c th t c bng cch bn (Q1 - Q2) la M. Hot ng ny s lm gim d tr ngoi t ca Ngn hng Nh nc Vit Nam mt lng tng ng (Q1 - Q2) v c s tin trong lu thng s gim bt mt lng bng (Q1 - Q2).15000 ng. EVN/USD S
0
16.100 15.000
A B C
S1
D0
Q2 Q0 Q1
QUSD
Hnh 10-5 C nh t gi hi oi Hot ng u c thng c coi l gy bt n i vi nn kinh t, tuy nhin trong nhng hon cnh c th u c thc ra li gp phn bnh n th trng. V d, nu cc lc lng th trng y t gi tng ln 16.100, nhng cc nh u t tin rng chnh ph c k hoch can thip a n tr li 15.000 th cc nh u c s tin rng nu h mua VND by gi, th gi tr ca chng s tng khi ngn hng trung ng can thip. H c th d tnh s thu nhiu li nhun bng cch bn USD v mua VND. iu ny s lm dch chuyn ng cung USD sang bn phi, gip a t gi cn bng tr li ti mc 15.000. Nhiu vn c th xut hin khi cc nh u c tin rng t gi hi oi cn bng c th khc rt xa so vi t gi c nh. Nh li cch m Ngn hng Nh nc Vit Nam n lc duy tr t gi bng cch mua VND v bn USD. Tuy nhin nu ngn hng Nh nc khng d tr ngoi t v cc nh u c tin rng ngn hng Nh nc s khng th hoc khng sn sng duy tr t gi ti mc 15.000, th hu qu khn lng c th xy ra. Mt khi cc nh u t tin rng t gi c nh s b d b, v ng USD
13
s ln gi mnh, th h d tnh s b l vn nu gi VND. Phn ng tt nht ca h l bn tho cc ti sn nh danh bng VND trc khi t gi c nh b d b. ng cu v USD s dch chuyn mnh sang bn phi, lm ni rng chnh lch gia t gi c nh v t gi cn bng. duy tr t gi c nh, ngn hng Nh nc by gi cn phi dch chuyn ng cung sang bn phi nhiu hn trc bng cch bn nhiu la M ra th trng. Chnh lch gia cu v cung v la M ti mc gi c nh tr nn rt ln. Cui cng, ngn hng Nh nc c th buc phi t b t gi c nh v cho ng Vit Nam gim gi. Khi ngn hng Nh nc cng b s c mt mc t gi mi cao hn (nhiu ng ni t hn i mt la) trong h thng t gi c nh, iu ny c gi l ph gi tin t. Mt lun im quan trng ng h h thng t gi hi oi c nh cho rng n lm gim ri ro lin quan n nhng dao ng ca t gi. Nhiu nh kinh t t ra lo ngi v s bin ng mnh ca t gi th trng. T gi hi oi bin ng rt mnh c trong ngn hn ln trong nhng khong thi gian di hn. Mt nguyn nhn quan trng l do s thay i ln trong k vng. Nh cp trn, tin cng l ti sn. Do gi tr ca t gi hm nay ph thuc vo iu m cc nh u t d tnh v t gi vo nm sau. Do vy, s n nh ca t gi hi oi ph thuc vo s n nh trong k vng ca cc nh u t. V d, khi ng ni t yu hn, cc nh u t nc ngoi c th d tnh n s tng gi. Trong trng hp , khi gi tr ca ng ni t gim, li tc k vng t vic gi ng ni t tng bi v cc nh u t tin rng dng nh n s tng gi v h s thu c khon li vn khi ng ni t ln gi trn thc t. Trong trng hp ny, k vng gip bnh n th trng bi v cc nh u t nc ngoi c th hn ch s st gim gi tr ca ng ni t bng cch mua n khi n gim gi. Tuy nhin nu khi ng ni t mt gi v nh u t nc ngoi k vng n s tip tc trt dc, th h s khng sn sng u t vo ti sn ca quc gia khi ng ni t gim gi tr. Trong trng hp ny, s suy gim ban u trong gi tr ca ng ni t thc ra lm dch chuyn ng cu v ngoi t ra pha ngoi, tip tc lm ng ni t gim gi tr. Bt k nguyn nhn l g v bn cht ca k vng ln quan n s thay i tng lai ra sao, th s dao ng mnh ca t gi hi oi s lm tng ri ro cho cc hot ng kinh doanh quc t v do vy ngn cn cc doanh nghip v cc nc khai thc cc li th tng i ca mnh. Nu ng ni t tng gi mnh, cc nh xut khu t ngt nhn thy th trng cho cc sn phm ca mnh b thu hp, ch tr khi h gim gi mnh; trong c hai trng hp li nhun ca h u b gim ng k. Ngay c cc doanh nghip Vit Nam ch sn xut cho th trng trong nc cng phi i mt vi ri ro ln khi t gi hi oi bin ng. Th trng Vit Nam c th s trn ngp hng Trung Quc nu nh ng Vit Nam ln gi so vi ng nhn dn t; mt ln na, h s hoc phi gim lng hng bn ra hoc phi gim gi; v trong c hai trng hp, li nhun u gim. C mt s cch m cc doanh nghip xut khu v nhp khu c th gim c ri ro lin quan n s bin ng ca t gi hi oi trong ngn hn, khong t 3 n 6 thng. Xt mt doanh nghip Vit Nam xut khu hng dt may sang M. Doanh
14
nghip ny k hp ng ngoi tnh theo la M. Tuy nhin, doanh nghip ny li tr lng cng nhn tnh bng VND ch khng phi bng USD. Nu USD gim gi khi doanh nghip ny nhn tin v chuyn i sang VND, doanh thu nhn c c th gim xung thp hn s VND s dng tr lng cho cng nhn. Thc ra doanh nghip c th t bo him bng cch k mt hp ng (vi mt ngn hng hoc mt nh bun trn th trng ngoi hi) cho vic bn s USD ny ti mc gi tha thun ngay by gi. Nh vy doanh nghip s trnh c ri ro v s bin ng ca t gi hi oi. Tuy nhin, cc doanh nghip khng th d dng mua hay bn ngoi t cho vic cung ng sau 2 hay 3 nm. V nhiu d n u t ko di hng thp k, cc nh u t phi i mt vi ri ro t gi m h khng khng nhn c s bo him. Ngay c cc doanh nghip khng mua hay bn trn th trng quc t cng phi i mt vi s bin ng ca t gi hi oi: Cc doanh nghip Vit Nam khng th mua bo him cho cc loi ri ro di hn khi m th trng Vit Nam trn ngp hng nhp khu gi r do ng Vit Nam ln gi. Khon ri ro ny s khng ng k khi t gi hi oi n nh. Tuy nhin, trong xu hng m ca v hi nhp kinh t hin nay, vic theo ui ch t gi c nh, thot ly s nhy bn ca th trng s dn n cc vn sau: - Nu t l lm pht trong nc cao hn th gii bn ngoi t nc s mt dn kh nng cnh tranh trn cc th trng quc t, gy tn tht cho cn cn thanh ton quc t v nh hng xu n sn xut trong nc. - bo v t gi c nh chnh ph thng phi s dng cc cng c hn ch nhp khu nh thu quan, hn ngch, v.v... v hn ch lung vn lun chuyn quc t nhm kim ch thm ht cn cn thanh ton. iu ny s mu thun vi yu cu ca tin trnh hi nhp kinh t quc t. - H thng t gi hi oi c nh khng cho php s dng chnh sch tin t vo cc mc tiu khc (nh n nh vic lm hoc mc gi) m ch s dng vo mt mc tiu duy nht l duy tr t gi c nh mc cng b. 2. H thng t gi hi oi th ni c qun l Hin nay trong khi hu ht cc nc khng c nh t gi ti mt mc nht nh, h thng can thip vo th trng ngoi hi, mua v bn, nhm gim bt bin dao ng hng ngy ca t gi hi oi. Khng cho t gi hon ton th ni theo cc lc lng cung v cu nh trong h thng t gi th ni, cc ngn hng trung ng u c nhng can thip nht nh vo th trng ngoi hi. Cc nh kinh t thng gi l h thng t gi th ni c qun l. Khc vi h thng t gi hi oi c nh, mc ch ca s can thip ca ngn hng trung ng trong h thng t gi th ni c qun l l hn ch hoc thu hp bin dao ng ca t gi hi oi. Trong mt s trng hp khc, cc gii chc tin t c th c gng o ngc chiu hng thay i ca t gi hi oi m h coi l khng thch hp hoc thc y nhng thay i t gi hi oi m h xem l ng mong mun. Nh vy, h thng t gi hi oi th ni c qun l chnh l s kt hp h thng t
15
gi hi oi th ni vi s can thip ca ngn hng trung ng. Chnh v vy s dng h thng ny c th pht huy c nhng im mnh v hn ch c nhng yu im ca hai h thng: th ni v c nh. H thng ny cng thng c coi l s m t tt nht v ch t gi hi oi m hin ti a s cc quc gia ang theo ui. IV. Tc ng ca s thay i t gi hi oi n nn kinh t T gi c nh hng quan trng n nhiu bin s kinh t v m trong mt nn kinh t m nh lm pht, cn cn thng mi v tng trng kinh t. Cc t chc ti chnh quc t nh Ngn hng th gii (WB) v Qu tin t quc t (IMF) thng khuyn ngh ph gi2 ng ni t khi mt nc gp kh khn v cn cn thanh ton quc t vi lp lun cho rng ph gi s lm cho gi hng ho nhp khu tng trn th trng trong nc v gi ca hng ho xut khu gim trn th trng quc t. C hai tc ng ny u ci thin sc cnh tranh quc t ca hng trong nc. Cc ngun lc s c thu ht vo cc ngnh sn xut ni a m gi y c th cnh tranh c hiu qu hn so vi hng nhp khu, v ngun lc cng s c thu ht vo cc ngnh xut khu m gi y c th cnh tranh c hiu qu hn trn cc th trng quc t. Kt qu l xut khu tng ln v nhp khu gim i, lm cho cn cn thng mi ca nc ph gi c ci thin v lm tng tng cu. Nu nh nn kinh t cn cc ngun lc cha c s dng, th y l c hi tt cc doanh nghip trong nc m rng sn xut p ng nhu cu cao hn. Kt qu l sn lng s tng v tht nghip s gim, nhng ng thi mc gi cng c xu hng tng3.
P P1 P0 AD1 AD0 O Y B A AS0
Y0
Y1
Hnh 10-6 Tc ng ca ph gi n tng cu, mc gi v sn lng Tuy nhin, c mt s im cn ch v tc ng ca ph gi n cn cn thng mi: - S chm tr trong phn ng ca ngi tiu dng. Cn phi c thi gian ngi tiu dng c nc ph gi ln th gii bn ngoi iu chnh hnh vi mua hng trc mi trng cnh tranh thay i. Chuyn t tiu dng hng nhp khu sang hng sn xut trong nc nht nh cn phi c thi gian v ngi tiu dng trong nc khi
Thut ng ph gi thng c s dng ni ti bt k hin tng gim gi danh ngha no ca ng ni t mt cch c ch v vi mc ng k. 3 Thc t cho thy lm pht thng i cng vi ph gi. Mc gi chung tng khng ch do tng cu tng m ch yu do gi cc u vo nhp khu tnh bng ng ni t tng ln, lm tng chi ph sn xut v dch chuyn ng tng cung sang bn tri. NGUYN L KINH T HC Chng 16 Kinh t v m cho nn kinh t m
2
16
quyt nh mua hng khng ch quan tm n s thay i ca gi tng i m c nhiu yu t khc chng hn thi quen v danh ting ca hng ngoi so vi hng ni; trong khi ngi tiu dng nc ngoi c th khng thch chuyn t tiu dng loi hng ho h vn quen s dng sang hng nhp khu t nc ph gi. - S chm tr trong phn ng ca cc nh sn xut. Ngay c khi ph gi ci thin c kh nng cnh tranh ca hng xut khu, cc nh sn xut trong nc cng cn c thi gian m rng sn xut. Hn na, cc n t hng thng c t trc v nhng hp ng nh vy khng th hu b trong ngn hn. Cc nh my khng th hu b hp ng i vi u vo v nguyn liu th quan trng. - S cnh tranh khng hon ho. Vic thm nhp v gy c nh hng trn th trng quc t l mt cng vic kh khn v mt nhiu thi gian. Cc nh xut khu nc ngoi c th khng chu chia x th trng v c th phn ng trc s suy gim kh nng cnh tranh ca h bng cch gim gi hng xut khu ca h sang nc ph gi. Tng t, nhng ngnh cng nghip nc ngoi phi cnh tranh vi hng nhp khu t cc nc ph gi c th phn ng trc s suy gim ca kh nng cnh tranh bng cch gim gi c trn th trng trong nc, v do hn ch khi lng nhp khu t cc nc ph gi. Trong thi gian di hn, khi nhng ngi mua v nhng ngi bn iu chnh lng xut khu v nhp khu, c lng xut khu cao hn v lng nhp khu thp hn chc s lm ci thin cn cn thng mi. Nh vy, vic gim gi ng ni t lc u c th lm cho cn cn thng mi tr nn xu hn nhng sau s c ci thin. Tm tt Trong cc hng mc ca cn cn thanh ton, lung tin chy vo c ghi l khon mc c v lung tin chy ra c ghi l khon mc n. Ti khon vng lai bao gm cn cn thng mi, thu nhp nhn t t nc ngoi v chuyn giao quc t. Ti khon vn ghi chp cc giao dch v mua v bn ti sn. Cn cn thanh ton l tng ca cn cn ti khon vng lai v cn cn ti khon vn. T gi hi oi danh ngha l t l trao i gia tin ca cc quc gia, cn t gi hi oi thc t l gi tng i gia hng ha v dch v ca cc quc gia. Khi t gi hi oi danh ngha thay i sao cho mt ng ni t mua c nhiu ngoi t hn, th ng ni t c gi l ln gi hay mnh ln. Khi t gi hi oi danh ngha thay i sao cho mt ng ni t mua c t ngoi t hn, th ng ni t c gi l gim gi hay yu i. T gi hi oi c quyt nh bi cc lc lng cung v cu. Cung v cu v ngoi t c quyt nh bi xut khu v nhp khu, cu ca ngi nc ngoi mun u t ti Vit Nam, cu ca ngi Vit Nam mun u t ra nc ngoi, v bi cc nh u c c nhu cu v cc loi tin khc nhau da trn k vng v s thay i t gi hi oi. Trong h thng t gi hi oi th ni t gi hi oi iu chnh cn bng cc lung ngoi t chy vo v lung ngoi t chy ra gi cho cn cn thanh ton lun cn bng: mt khon thng d trong ti khon vng lai phi c cn i
17
bng mt khon thm ht trong ti khon vn v ngc li. Trong h thng t gi hi oi c nh, ngn hng trung ng can thip vo th trng ngoi hi m bo s cn bng gia cung v cu ti mc t gi c nh c cng b trc. Khi , mt khon thng d hay thm ht trong cn cn thanh ton cn c cn i bng mt khon ti tr chnh thc. Trong mt nn kinh t m, xut khu rng l mt thnh t ca tng cu. C nhp khu v xut khu u ph thuc vo t gi hi oi thc t. Vic ng ni t gim gi thc t s c tc dng khuyn khch xut khu v hn ch nhp khu, lm tng tng cu v cho php s dng y hn cc ngun lc hin c.
18

Kinh Te VI Mo

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kinh Te VI Mo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CHNG 1 MI NGUYN L CA KINH T HC Thut ng nn kinh t (economy) bt ngun t ting Hy Lp c ngha l ngi qun gia. Thot tin, iu ny c v l lng.

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 1 Mi nguyn l ca kinh t hc

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

Bng 2. Biu cu c nhn v biu cu th trng. Lng cu trn mt th trng l tng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Lng kem

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

S gim st nhu cu ng cu, D3 0 Lng kem ng cu, D1 ng cu, D2

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

b) S di chuyn dc theo ng cu Thu lm tng gi thuc l gy ra s di chuyn dc theo ng cu

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lng kem

Gi kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 Lng kem

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

S gia tng ca cung S suy gim ca cung

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

Gi kem Cung Gi cn bng 2.00 Trng thi cn bng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

2.00 1.50 Thiu ht Cu 4 7 Lng cung 10 Lng kem Lng cu

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

Trng thi cn bng mi

1. Mt trn ng t lm gim cung v kem S1

Trng thi cn bng ban u

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

(a) Gi tng, lng tng

(b) Gi tng, lng gim

D2 Cn bng ban u D1 Q1 Q2 Lng kem

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 2 Cc lc lng cung cu th trng

NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng

NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng

NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng

(a) Cu hon ton khng co gin: h s co gin bng 0 Gi Cu 1. Gi 5$ tng 4$ ...

(b) Cu khng co gin: H s co gin nh hn 1 Gi 1. Gi 5$ tng 22%... 4$

2. ... lm gim lng cu i 11%

NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng

(c) Cu co gin n v: H s co gin bng 1 Gi

5$ 4$ 1. Gi tng 22%... 80 100 Lng Cu

2. ... lm lng cu cng gim 22%

2. ..lm cho cu gim 67% Gi 1. Ti mc gi cao hn 4$, lng cu bng khng.

Cu 2. Gi bng 4$, ngi mua s mua bt k lng no Lng

NGUYN L KINH T HC Chng 3 H s co gin v ng dng

PxQ = 400$ (Doanh thu)