Chng I.

Cc khi nim chung

I.1. Khoa hc mi trng l lnh vc khoa hc lin ngnh.
Khoa hc mi trng xut hin cch y 20 - 30 nm,
nghin cu mi quan h v tng tc qua li gia mi trng v
con ngi trn Tri t. Nn tng kin thc ca khoa hc mi
trng rt rng, gm cc thnh tu ca khoa hc t nhin :
Sinh hc, Ha hc, Vt l hc, a cht hc, Kh tng hc,
Thy ng lc hc, cc mn hc khoa x hi trong lnh vc
thc hin nghin cu v qun l mi trng. Trong giai on
u ny, do kh khn trong vic dy, hc v nghin cu i
tng phc tp v mi trng, cng nh khi lng kin thc v
thng tin to ln cn phi x l, khoa hc mi trng c xy
dng nn bi s cng tc ca mt tp th cc nh khoa hc
nhiu chuyn ngnh khc nhau, trong mi nh khoa hc
chuyn ngnh u c ting ni ring. Mc tiu ch yu ca
khoa hc mi trng giai on ny l lin kt cc b mn
khoa hc tm ra cc phng php v tr thc cn thit
cho vic gii quyt cc vn mi trng. C th ni khoa
hc mi trng giai on ny l khoa hc a ngnh.
Trong vng 30 nm qua, khoa hc mi trng tch ly
c mt khi lng kin thc rt ln. Xut hin nhiu ti liu
nghin cu su v mt lnh vc mi trng. T cc nghin cu
chung v mi trng sng, nh : a dng sinh hc, nhim,
suy thoi mi trng, v.v, khoa hc mi trng ang tp trung
c gng gii quyt mu thun gia mi trng v pht trin
bng chin lc pht trin bn vng. T cc kt qu ri rc
ang tng hp hnh thnh cc kin thc vphng php
ring ca khoa hc mi trng. Khoa hc mi trng ang
chuyn t a ngnh thnh lin ngnh. y chnh l mt
ngnh khoa hc trung gian trong cc lnh vc khoa hc c
trc nh : Sinh hc, a l, a cht, Ha hc, X hi hc, v.v, t-
ng t nh b mn khoa hc ha l xut hin trn ranh gii
gia vt l v ha hc cui th k 19 u th k 20.
Ti liu khoa hc ny l bc i u tin ca cc tc gi
theo hng khoa hc mi trng l ngnh khoa hc gian ngnh.
y, tc gi cp ti nhng phn chung rt c bn
ca khoa hc mi trng: Cc nguyn l c bn nht c dng
lm c s gii quyt cc vn mi trng. Bng vic lm
ny, tc gi gp phn b p cho vic o to sinh vin
rt su v chuyn mn nhng thiu cc kin thc tng hp
chung.
I.2. Quan h gia khoa hc mi trng vi k thut, qun l
v m hnh ha mi trng.
Trong quan h gia con ngi v thin nhin, tng quan
lc lng tri qua 3 giai on: giai on bt lc, giai on
con ngi ch ng v chinh phc thin nhin, giai on con ng-
i sng ha hp vi thin nhin. S thay i tng quan
xut hin t s gia tng sc mnh khoa hc k thut v s l-
ng ngi trn tri t. Tc ng ngy cng mnh m ca con
ngi n tri t lm thay i cc iu kin cn thit cho
s tn ti ca s sng lm xut hin vn mi trng.
Khoa hc mi trng mt lnh vc khoa hc gian ngnh,
nghin cu quan h qua li gia con ngi v mi trng.
Trong cc lnh vc khoa hc c lin quan, sinh thi hc c
mt v tr c bit v sinh thi hc l mn khoa hc
nghin cu quan h gia sinh vt vi ngoi cnh (con ngi l
sinh vt c bit). Con ngi c th tn ti trong cc h sinh
thi t nhin cng nh nhn to. H sinh thi c th thch
ng vi cc tc ng bn ngoi trong mt chng mc no
(ngng sinh thi). V vy cn phi nghin cu cc c im
chnh ca h sinh thi nhn thc c tc ng ca con
ngi ti mi trng.
Phng php hn ch nh hng hot ng ca con ngi ti
mi trng c thc hin theo 2 bc:
Bc 1: Tm hiu mi quan h gia hot ng v nh h-
ng ca n bng cc phng php ca khoa hc mi trng.
Bc 2: Kim sot hot ng ca con ngi bng cc phng
php qun l mi trng.
Hnh 1.1. Quan h gia khoa hc mi trng, sinh thi hc,
m hnh sinh thi qun l v k thut mi trng.
S pht trin ca k thut v cng ngh gia tng tc
ng ca con ngi n mi trng, ng thi xut hin cc
phng hng mi: Cng ngh sch, cng ngh khng c ph
thi v k thut mi trng. K thut mi trng p dung cc
phng php lm sch v tun hon cc cht gy nhim, x
l cc h sinh thi b nhim, bin chng thnh mi trng
trong sch.
Con ngi
Con ngi
M hnh sinh thi
M hnh sinh thi
Mi trng (h
sinh thi)
Mi trng (h
sinh thi)
nh hng ca t nhin ti
con ngi
nh hng ca t nhin ti
con ngi
Qun l mi
trng
Qun l mi
trng
KT mi tr
ng
KT mi tr
ng
Qun l mi trng c mc tiu l gi cho mi trng m
bo cc iu kin ca s sng bng cch hn ch cc tc
ng nhim, suy thoi mi trng bi cc hot ng ca con
ngi. Qun l mi trng thng tn km, nhng vn r hn chi
ph cn x l, khi mi trng b nhim.
Vic la chn gii php sinh thi v kinh t nht l mt
bi ton phc tp. Trong giai on hin nay ngi ta thng
dng bin php nh gi tc ng mi trng (EIA) trc khi
thc hin d n.
M hnh ha l mt bin php khc thit lp vic
kim sot v gim st nhim. Do tnh phc tp ca cc h
sinh thi, mi trng v cc tc nhn gy ra nhim, rt kh
c mt m hnh hon thin. Tuy nhin, nu bit y
v cc nguyn l ha hc, vt l, sinh hc v v h sinh
thi, chng ta c th thit lp mt m hnh n gin cha
cc bin s quan trng nht ca hin tng nhim v bng
h thng cc my tnh ta s c c bc tranh tng qut c
iu kin v cc hin tng v s xy ra.
I.3. Trnh t chc s sng trn tri t.
Quan h gia trnh t chc ca s sng v ca h
sinh hc c th hin trong s sau:
Thnh phn hu sinh: gen

t bo

c quan

c th

qun th

qun x.
Thnh phn v sinh: Vt cht v nng lng.
H sinh hc: Di truyn

t bo

c quan c th

qun th

h sinh thi.
Khoa hc sinh thi nghin cu cc i tng sinh hc cc
mc khc nhau t c th n qun th v qun x.
Khoa hc mi trng nghin cu mi trng ca tt c cc
dng sng cng vi tng quyn c cc sinh vt sng ca tri
t. Phn mi trng ny gm v tri t, kh quyn v thy
quyn.
Phn sinh vt ca tri t l sinh quyn. ton b mi tr-
ng tri t lin quan ti sinh quyn l sinh thi quyn.
I.4. Khng hong mi trng.
Biu hin ca khng hong mi trng th gii c minh
ha bng 9 vn sau y: nhim khng kh vt tiu
chun cho php, hiu ng nh knh tng ln, tng ozon b
ph hy, sa mc ha t ai, ngun nc b nhim trm
trng, nguy c sinh thi hi dng, rng xanh gim, s chng
loi ng thc vt b tit chng gia tng, rc ang e da
nhn loi.
Nguyn nhn gy ra cc khng hong l: S gia tng
dn s, s cng nghip ha v th ha. Theo cc s liu
thng k v suy on, s gia tng dn s k t nm 1650 nh
sau:
Thi im Dn s th gii
8.000 BC 5 triu
u CN 200 - 300 triu
1650 500 triu
1820 1 t
1930 2 t
1960 3 t
1975 4 t
1987 5 t
1992 5,3 t
1994 5,6 t
Nu tng 1,7% 2035 22,5 t
1% 2035 12,5 t
0,5% 2035 10,5 t
Trong khi , theo cc d bo, ti nguyn trn tri t
ch p ng nhu cu c bn ca loi ngi trong phm vi
dn s 10 - 20 t ngi.
Loi ngi ngy cng gia tng tc ng n mi trng,
gy ra nhim v cc vn nan gii khc do 3 nguyn
nhn pht sinh t dn s: Gia tng dn s tuyt i (P), gia
tng mc tiu th ti nguyn trn u ngi m v gia
tng kt qu tc ng n mi trng ca mt n v ti
nguyn (E). Cng thc tnh ton cng tc ng n mi
trng ca con ngi (I) nh sau:
I = P.C.E
C 3 yu t ny u quan trng nh nhau. Ly Hoa K
lm v d: Trong thi gian t 1950 - 1970:
I = 1,35 x 1,51 x 2 = 4 ln
Trong tng lai, tc ny ngy cng gia tng ng k.
S gia tng lng sn phm tiu th bnh qun u ngi M
c minh ha trong bng 1.1.
Bng 1.1: S thay i tiu th lng sn phm bnh qun
u ngi
M t 1950 - 1970
Loi sn phm
% mc gia
tng
Vi si tng hp (khng xenlul) 1890
Vn chuyn hng khng (tn, hi l) 890
Nha 556
Ha cht hu c tng hp 254
Vi tng hp cc loi 220
ng c (sc nga) 212
Cht ty ra photphat 210
Nng lng in 207
Nhm 182
Kh thin nhin 171
Cao su tng hp 165
Phn bn Nit 143
Thuc tr su tng hp gc hu c 115
Phn P 110
Du my 74
Xe t ng k 65
GNP (so vi gi USD nm 1958) 51
Vn chuyn hng bu in (tn) 50
Giy 48
S dng nng lng 46
Sn phm xng du 40
Xi mng 30
Tht 28
ng 20
Protein 8
Thp (sn phm) 1
Nng lng thc phm 1
Rau qu 0
C - 3
Vn chuyn ng st (tn) - 4
Than - 15
Gia cm - 17
Ch - 18
Hoa qu - 20
Vi si tng hp xenlulo - 23
Thuc l - 28
Vi si t nhin - 43
Cao su t nhin - 43
DDT - 48
X phng - 52
I.5. Tnh logic ca cc nguyn l khoa hc mi trng.
Ton b s sng trn tri t ph thuc vo s c mt
ca mt s yu t theo ng thnh phn v dng tn ti ca
n. Cc yu t khng tham gia vo qu trnh tn ti v pht
trin s sng khng c mt trong sinh quyn hoc nu c
th c mt hm lng thp hoc biu hin yu. Khi cc
yu t trn khng m bo (thay i) th s sng hoc l
khng th tn ti, hoc b hy hoi. Cht lng mi trng
chnh l gi tr thch hp ca cc yu t mi trng cn thit
duy tr v pht trin s sng.
nh lut bo ton vt cht c s dng rng ri trong cc
nguyn l tm hiu cc phn ng sinh thi hc ca
nhim v din t s cn bng vt cht thnh cc nh hng
i vi mi trng.
Nng lng cn thit duy tr s sng trn tri t: Xt
v mt nhit ng hc, tri t l mt h kn nhng khng
bit lp m lun lun c s trao i nng lng v vt cht vi
v tr. S cn bng nng lng vo v ra khi tri t m
bo nhit n nh ca b mt tri t. Khi nhit
ny thay i, s sng nguy hi. Bc x nhit ca mt tri l
ngun nng lng c bn cn cho s sng trn tri t. Chnh
nh ngun nng lng ny m cc qu trnh sinh hc, ha hc,
vt l hc v mt qu trnh a cht c thc hin trn tri
t.
S cn bng khng ch din ra sinh quyn m tng
h sinh thi. H sinh thi lun lun phn ng v tng thay
i v thnh phn, nng ha hc v nhit ca mi
trng xung quanh. Mt khc h sinh thi c kh nng lm
mt nh hng (trong mt chng mc) s thay i nng b
ha hc ca mi trng (c hi ti mi trng sng ca sinh vt).
y chnh l kh nng nn (kh nng ng ha) ca h sinh
thi. Lc ny h sinh thi phi tch ly thm nng cht
c (kh nng ng ha cht nhim ngng sinh thi).
Cc qu trnh a cht (ni sinh, ngoi sinh, kh quyn,
thy quyn v.v...), c tc ng ng k ti s thay i ca
mi trng sng, bi v s sng pht sinh, tin ha v pht
trin trong mi trng a cht lu di. Cc quy lut a
cht, lch s tri t l cha kha tm hiu mi trng
sng hin ti v xu hng pht trin lu di ca sinh quyn v
mi trng.
Chng II
Cc nguyn l bo ton vt cht
II.1. tnh bt bin ca vt cht
Theo nh lut bo ton vt cht: vt cht khng t
nhin sinh ra v mt i, ch bin i t dng ny sang
dng khc. Con ngi v t nhin ch ly i nhng g cn
cho bn thn, t tri t, tch chng ra, vn chuyn chng
t phn ny sang phn khc ca tri t, ch bin, s
dng, loi b, ti s dng chng.
Cng theo nh lut bo tn vt cht, vt cht bin
i thnh nng lng theo cng thc Eistien:
E = mc
2
c = 3.10
-8
(m/s)
(2.1)
Nu h c trao i vt cht vi mi trng th:
dt
dm
e
= M
im
- M
ex
(2.2)
KL vo KL ra
m
e
l khi lng ca nguyn t e, t: thi gian.
i vi cht ha hc c:
dt
dm
c
= M
im
- M
ex
kt qu phn ng ha hc
(2.2)
C th dng phng trnh (2.2, 2.3) tnh kh nng tp
trung cht nhim trong cc h sinh thi.
Tm tt cc iu trnh by ta c nguyn l 2.1.
Vt cht bo ton, n khng th sinh ra hoc mt i m
ch bin i t dng ny sang dng khc...
Dng tn ti ca cht nhim gi vai tr rt quan trng.
Chng ta thng c gng bin i cht thi bng cch lm
cho nng ca cc cht c hi cng thp cng tt. D
dng nhn thy rng 4 quyn tri t c thnh phn ha hc
hon ton khc nhau trong ph lc 1.
Ly mt v d minh ha cho cc nhn nh trn: u
c th chn cht thi cha Cu? Tr li cu hi ny, chng ta
cn nhiu t liu hn bng 2.1.
Bng 2.1: Nng Cu (c trng)
Thnh phn Quyn Nng
Khng kh (vng khng
nhim)
Kh quyn 2mg/m
3
Nc bin (vng khng nhim) Thy quyn 2

g/l
Nc sng Thy quyn 10

g/l
t Thch quyn 20mg/kg
Trm tch nc ngt Thch quyn 40mg/kg
To (algae) Sinh quyn 20-200 g/l
D bng ny ch ra rng: Nng Cu cao trong thch
quyn. Hn na, chng ta c th cho rng thi Cu vo trong
thch quyn s t to ra s thay i thnh phn ca 4 quyn
cht, nhng cn thit phi bit mt t v tc ng ca Cu
trong cc dng khc nhau. S lng trong bng 2.2 cho thy d-
ng nh cc ion Cu t do rt c i vi sinh vt sng di nc.
Hn na, nh ch ra bng 2.3, cc ion ng t do hp
th vo t v trm tch, c ngha rng dng cht c nht
s c mt trong mi trng nng thp.
im thi nc trc ht c chn trong quyn, ni s thay
i nng lin quan l b nht. Hn na, cn phi so
snh dng tn ti v cc qu trnh xy ra trong 4 quyn v
dng thng tin trn cho vic la chn ni thi cn thit.
Bng 2.2:
A. Nng cht ngi ca ion Cu (gi tr LC
50
v liu cht
ngi LD
50
)
Loi Gi tr
Asellus maridianus LC
50
* = 1,7

1,9 mg/l
Diphnia LC
50
= 9,8 mg/l
Salmo gairdneri LC
50
= 0,1

0,3 mg/l
Chut LC
50
= 300 mg/kg trng lng dng
sunfat
* Ph thuc vo pH, nhit , cng ca nc v cc
iu kin th nghim.
B. Cc tc ng ph ca Cu.
Tc ng Nng
Weed gim tnh a dng 63 - 218 mg/kg
Asellus maridianus gim tc tng
trng
0,1 mg/l
Pimephales promales 0,065 mg/l lm gim
Gim s trng chn (og) 40% s lng trng
Aufwuch qun x:
1. Gim quang hp 0,01 mg/l gim 15%
2. Gim h hp 1 mg/l gim 50%
Cc gi tr c trong bng 2.1 - 2.3 rt c trng nhng
khng th l tng qut v chng ph thuc mnh vo mt s
yu t khng c trong bng. iu ny khng c ngha rng
Cu c th thi vo thch quyn bt k nng no m c
ngha l t nhin chn vi Cu ch yu trong thch quyn
ni tc ng mi trng l nh nht. Cn phi kim sot nng
ion Cu t do trong nc, trong t v phi m bo
nng thp hn ngng c hi.
Bng 3: Kh nng hp th Cu ca cc mu t v trm tch
Nng ion Cu
Trm tch h Glumsoe 28 mg/g cht kh nng 5 mg/l
pH = 7,6; T = 20
0
C (cc ion ng t
do)
t giu humic c kh 76 gl/h cht kh nng 3,7 mg/l
nng trao i ion cao nc trong t
Chng c th thu gom rc thi v cht thi rng t nc
cng nhng khng th t chy to ra nhim khng kh,
xung sng, h, bin to nn nhim nc. Vn qun
l khng th gii quyt c trc khi la chn xong v tr
thi. Hn na, vic qun l mi trng i hi phi cn
nhc ton b cc hu qu mi trng. Nh vy, vic loi tr
mt dng nhim c th sinh ra mt dng nhim mi.
Cui cng, trong vic qun l mi trng phi xem xt cn
bng vt cht bao gm c vic chn ph thi v nhim t
cc ngnh cng nghip, v cc sn phm my v ha cht c
th l cc nguyn nhn gy nhim. Vn ny c th
minh ha trong v d nh my x l nc thi h Tohoe, ni
nc thi th c x l qua nhiu cng on to ra nc c
cht lng cao. Kt lun y l: phi tr gi rt cao c
c cng ngh x l nc thi hon thin kha cnh mi tr-
ng.
Nguyn l 2.2: Gii php tng th cho mt vn mi
trng c ngha l cn nhc cc hu qu mi trng gm c l-
ng cht thi sinh ra trong sn xut v cc ngnh cng nghip
ph tr bng cch tnh tng cn bng vt cht.
Hnh 2.1: Ch ra s gia tng ng thi mc lm
giu cht thi (%) v gi cng ngh x l. V s cht
nhim d bo thng theo sau xu hng gi nn gia cc tc
ng mi trng ph vi phn trm cht nhim suy gim
phi c mt quan h tng t. Hnh 2.1. Quan h
gia BOD
5
(%) v gi
loi b 1kg BOD5 t n
c thi cng nghip c
nng vt liu hu
c cao c
1
2
2
4
3
6
4
8
6
0
7
2
8
4
9
6
10
8
12
0
USD/BO
D
5
1
0
3
0
5
0
7
0
100%
S suy gim
BOD
V vy, vn mi trng ca chng ta khng phi l loi
b cht nhim (k thut mi trng) m l kim sot
nhim. Cng ngh c kh nng gip chng ta gim c mc
nhim thp hn ngng nguy him, nhng v lu di,
kim sot nghim cn bao gm c kim sot dn s v
kim sot k thut nh kim sot kiu sn phm v thnh
phn. S dng thng minh cng ngh hin c, chng ta c
th pht trin cc phng php mi, nhng thi gian d tr c
gii hn. Ci gi l khng hong nng lng l mt minh ha tt
cho nhu cu phi c cng ngh mi v cng ngh thun tin.
Chng ta khng bit r, chng ta c bao nhiu thi gian
(khong 20-50 nm), v vy, tt nht chng ta phi tin rng
s c gii php cho nhiu vn nan gii ca loi ngi trong
tng lai.
S gia tng gi cng ngh x l cng vi hiu sut (hnh
2.1) phi c p dng trong quy hoch th. Nu cho rng
cht lng mi trng l quan trng nht th vic th ha
gia tng ngha l tng lng cht thi s ng thi vi tng h
s cng ngh x l, dn ti gi thit b cho 1kg cht thi c
x l s cao. S tht ny lm cho cc gii php ca cc vn
mi trng ca cc th nhiu nc ang pht trin v
kinh t tr nn t .
Nguyn l 2.3: Cng nhiu cht thi cn phi x l
trong mt vng, hiu sut thit b x l cn thi cng cao
th gi thnh cho 1kg cht thi c x l t c tiu
chun mi trng cho php s cng ln.
II.2. Cc mc ngng.
nhim c th phn ra thnh vt cht hoc iu kin
mi trng thay i khng thch hp i vi c th sinh vt,
qun x, qun th hoc h sinh thi, vt qu cc iu kin
mi trng bnh thng (Cloud 1971). Phm vi chu ng tc
ng thay i ph thuc vo loi sinh vt v loi nhim
(Berrg 1974). xc nh mt tc ng c thch hp hay
khng thng rt kh v phc tp. Danh mc cc loi nhim
chnh c dn ra bng 2.4, y cn d on sc p mi
trng cn c nhn ln vi cc yu t trong :
1. Tnh bn (t 1 n 5).
2. Phm vi a l (t 1 n 5,1 cht nhim c gi tr
a phng, 5 cht nhim c gi tr ton cu).
3. Tnh phc tp ca cc tng tc v h qu (t 1 n
9). Ch s kh d cao nht y l 225.
iu quan trng phi nhn thc rng c c hai loi
nhim ngun gc t nhin v nhn sinh. Tt nhin, vic t
nhin gy nhim, khng lm gim ngha ca nhim do
con ngi gy ra, v c hai lm cho ngng t gi tr ti hn.
Nhn chung, chng ta c th phn nhim thnh hai
nhm:
Cc nhim lin tc, chng c hi bt k mt s lng
no v cc nhim theo ngng ch to ra tc ng c hi trn
hoc di mt nng nht nh - mc ngng s phn loi
ny c minh ha trn hnh 2.2.
i vi yu t nhim nhm A chng ta tip cn dn ti
gii hn chu ng cho mi s tng gim v nng , cho
n khi t c mc ngng. i vi cht nhim khng lin
tc (khng c ngng) gm nhiu loi pht x, nhiu hp cht
hu c nhn to khng c trong t nhin, mt s kim loi
nng nh Hg, Pb, Cd.
Hnh 2.2.
A. Cht nhim theo ng-
ng
B. Cht nhim lin tc
Bng 2.4: D bo sc p mi trng ca cc cht nhim hin
nay v trong tng lai
Hin nay Nm 2000-
2030
Kim loi nng 90 130
Cht thi phng x 35 120
O xit cacbon CO
2
75 75
Cht thi rn 35 120
Cht thi cng nghip lng 35 80
Trn du 40 70
SO
2
v SO
4
-
20 70
Nhit thi 5 70
O xit Nit (NO
2
) 20 36
Rc thi (N
2
) 20 40
Thuc tr su 30 130
Hidro cacbon trong khng
kh
10 20
Cc cht quang ha 15 20
CO 10 15
Nc thi hu c 20 40
Tc
hi
Liu l
ng
Cn l lng 20 90
Phn bn 30 50
Ting n 5 15
V l thuyt khng c mc an ton. Tuy vy, mc tc
hi ca chng ph thuc vo c im s dng sn phm
hoc quy trnh sn xut.
Cc cht c ngng gm P, N, Si, C, Vitamin v Ca, Fe, Zn
v.v... Khi cho thm hoc a thm chng vo c th sinh vt
hoc h sinh thi qu nhiu s gy nn mt cn bng sinh
thi. Th d: s ph dng ca cc h sng v ca sng do nc
thi th.
Mc nhim, loi v nng c tc hi ph thuc nhiu
vo sinh vt v ng sut. i vi mt s cht ngng c th rt
cao, trong khi mt s loi khc c th rt thp 1ppm thm
ch 1ppb.
Nguyn l 2.4. Nh vy: mc ngng ph thuc trc tip
vo nng ca yu t nhim c trong t nhin iu
kin mi trng bnh thng.
Cc bng 2.5 - 2.7 trnh by nng ca cc nguyn t
quan trng cc phn khc nhau ca sinh quyn. Nhn thy
rng, nhiu b phn khng b nhim ca sinh quyn cha
dng nh tt c cc nguyn t ha hc, mc d hm lng
thp.
Phn ng ca sinh vt vi mt cht nhim c th ph
thuc vo thi gian phn hy (chu trnh phn hy) gii hn
ngng thng thp hn vi cc con non (lc ny c ch bo v
c th cha pht trin) so vi sinh vt lc trng thnh. iu
ny hon ton ng i vi cc loi cht hu c C
1
nh DDT
v kim loi nng - hai loi ny c xem l cc cht nhim
mnh nht.
Cht nhim cn c c trng bng thi gian phn
hy ca n trong t nhin, c th sinh vt v h sinh thi.
Cc cht nhim d phn hy s t phn thnh cc thnh
phn t c hi hn, nu chng khng qu nhiu h sinh
thi. Cc cht nhim khng phn hy ngc li khng phn
hy hoc phn hy rt chm thnh cc phn trung gian
cng c hi nh nhng cht ban u. Nhn thc kh nng
phn hy ca cc cht hp phn khc nhau trong mi trng
c vai tr rt quan trng trong vic qun l mi trng, v
nng cht nhim trong mi trng khng ch l hm s
ca ngun vo v ngun ra m cn ph thuc vo cc qu
trnh din ra trong mi trng.
Nguyn l 2.5. Tc ng mi trng ca cht nhim
khng ch ph thuc vo nng v dng tn ti ca cht
, m cn ph thuc vo cc qu trnh di chuyn ca cht
nhim trong mi trng.
Bng 2.5. Nng nguyn t ha hc trong khng kh
cc khu vc khng nhim
Nguyn t ha hc Nng g/m
3
Ag 0,05

0,1
Al 1

12
As 0,1

1,0
Ca 70

250
Cd 0,05

1,5
Cu 1

4
Fe 3

20
H
2
(250

365).10
3
He 5,2.10
3
K 60

180
K
2
1,1.10
3
Mg 170

600
Mn 0,05

0,33
Na 1500

5500
Ne 18.10
3
Pb 0,4

0,8
S (3

8).10
3
Sr 0,9

4
V 0,05

0,07
Xe 86
Bng 2.6: Thnh phn ca nc bin
Nguyn t mg/l Dng tn ti
Thi gian duy
tr (nm)
H 108.000 H
2
O
He 0,000005 He
Li 0,17 Li
+
2,2.10
7
Be
0,000000
6
1,5.10
2
B 4,6 B(OH)
3
, B(OH)
2
O
-
C 28 HCO
3
-
, H
2
CO
3
, CO
3
2-
N 0,5 NO
3
-
, NO
2
-
, NH
4
+
,N
2
(K)
O 857.000 H
2
O, O
2
(K) SO
4
2-
F 1,3 F
2
(K)
Ne 0,0001 Ne(K)
Na 10.500 Na
+
2,6.10
8
Mg 1.350 Mg
2+
, MgSO
4
4,5.10
7
Al 0,01 1,0.10
-2
Si 3 Si(OH
4
), Si (OH)
3
O
-
8,0.10
3
P 0,07 HPO
2
, H
3
PO
4
S 885 SO
4
2-
Cl 19.000 Cl
-
Ar 0,6 Ar(K)
K 380 K
+
1,1.10
7
Ca 400 Ca
2+
, Ca(OH)
2
8.10
6
Se 0,0004 5,6.10
3
Ti 0,001 1,6.10
2
V 0,002 VO
2
(OH)
2
2-
1,0.10
4
Cr 0,00005 3,5.10
2
Mn 0,002 Mn
2+
, MnSO
4
1,4.10
3
Fe 0,01 Fe(OH)
3
1,4.10
2
Co 0,0005 Co
2+
,CoSO
4
1,8.10
4
Ni 0,0002 Ni
2+
, NiSO
4
1,8.10
4
Cu 0,003 Cu
2+
, CuSO
4
5,0.10
4
Zn 0,01 Zn
2+
, ZnSO
4
1,8.10
5
Ga 0,00003 1,4.10
3
Ge 0,00007 Ge(OH)
4
, Ge(OH)
3
O
-
7,0.10
3
As 0,003
HAsO
4
2-
, H
2
AsO
4
,
H
3
AsO
4
H
3
AsO
3
Se 0,004 SeO
4
Br 65 Br
-
Kr 0,0003 Kr(K)
Rb 0,12 Rb
+
2,7.10
5
Sr 8 Sr
2+
, SrSO
4
1,9.10
7
Y 0,0003 7,5.10
3
Mo 0,01 MoO
4
2+
5,5.10
5
Nb 0,00001 3,0.10
2
Ag 0,0003 AgCl
2
-
, AgCl
3
-2
2,1.10
6
Cd 0,00011 Cd
2+
, CdSO
4
5,0.10
5
In 0,02
Sn 0,003 5,0.10
5
Sb 0,0005 3,5.10
5
I 0,06 IO
3
-
, I
-
Xe 0,0001 Xe(K)
Cs 0,0005 Cs
+
4,0.10
4
Ba 0,03 Ba
2+
, BaSO
4
8,4.10
4
La 0,0003 1,1.10
4
Ce 0,0004 6,1.10
3
W 0,0001 WO
4
2-
1,0.10
3
Au 0,000004 AlCl
4
-
5,6.10
3
Hg 0,00003 HgCl
3
,HgCl
4
2-
4,2.10
4
Te 0,00001 Tl
+
Bb 0,00003 Pb
2+
, PbSO
4
2,0.10
3
Bi 0,0002 4,5.10
5
Rn 0,6.10
-15
Rn(K)
Ra 1,0.10
-10
Ra
2+
, RaSO
4
Th 0,00005 3,5.10
2
Pa 2,0.10
-9
UP(COc)
3
4-
U 0,003 5,0.10
5
Bng 2.7: Bng nng c trng ca nguyn t ha hc
trong t khng b nhim
mg/kg kh
Ag 0,01

0 Mo 0,2

5
Ar 10.000

300.000 N 200

2.500
As 0,1

40 Na 750

7.500
B 2

100 Ni 10

1.000
Ba 100

3.000 P 100

4.000
Be 0,1

40 Pb 2

200
Br 1

10 Ra (3-20).10
7
Ce 1

50 Rb 20

600
Cl 1

150 S 30

900
Co 1

40 Se 1

10
Cr 5

3.000 Se 0,01

2
Cs 0,3

25 Si 0,2

5
Cu 2

100 Sn 2

2.000
F 2

300 Sr 50

1.000
Fe 7.000

550.000 Th 0,1

12
Ga 0,4

300 Ti 1.000

10.000
Ge 0,1

50 Te 0,01

0,5
Hg 0,01

0,8 U 0,9

9
I 1

5 V 2

500
K 400

30.000 Y 2,5

250
Ls 1

5.000 Zn 10

300
Li 7

200 Zr 30

2.000
Mg 600

6.000
III.3. Cn bng vt cht.
H c xem l cch ly nu khng c xy ra cc qu trnh
v nng cc hp phn lun c nh. H sinh thi khng
phi l h cch ly m l h m hoc h kn. Trong mi tr-
ng vt cht cng thng xuyn thay i nh nng lng. Mt
ngun nng lng khi vo h sinh thi s to ra cc qu trnh
tun hon, cc thnh phn chnh s tham gia. Rt t
cht nhim l cht tr ha hc, phn ln chng c th tch
thnh cc hp phn hoc phn hy. Qu trnh phn hy
bao gm s phn hy ca cc hp cht bn vng c th biu
din bng s phn ng:
c * k
dt
dc

(2.4)
Trong c l nng ca thnh phn ang xt, t l
thi gian v k l hng s tc , k thay i trong phm vi
rng t thnh phn d phn hy sinh hc nh cacbua hydrat,
protein cho n loi bn vng nh thuc tr su DDT. Ci gi
l bn thi gian phn hy sinh hc (t

) thng c s dng
miu t kh nng phn hy, t

l thi gian cn c
nng ban u gim i mt na. Mi lin h gia k v t

c th d tm thy:
Ln =
t . * k
C
c
) t (
o

(2.5)
Ln2 = k*.t

c
o
l nng ban u.
Ph lc 2 trnh by cc hng s tc phn hy hc
c trng v bn thi gian phn hy sinh hc (K, t

) ph
thuc vo cc iu kin ca phn ng nh pH, T
0
C, bn
v.v... cc iu kin ny c bn phi cc bng.
Thit b khuy trn lin tc (CMF) minh ha hnh 2.3,
hot ng ging nh cc thnh phn trong h sinh thi. Dng
vo ca thnh phn i trong b l ci. Dng ra c tc l Q
v nng c
i0
.
p dng nguyn l bo tn vt cht, khi trong b khng
xy ra phn ng.
i io
i
Qc Qc
dt
Vdc
(2.7)
Hnh 2.3: S nguyn l
hot ng ca thit b khuy
trn lin tc
c
io
Q
Q
c
i
v
c
i
trng thi bn vng d
ci
= 0 chng ta c:
Q
cio
= Q
ci
(2.8)
Nu trong b xy ra phn ng bc 1 th cn bng s
bin i thnh:
i i io
i
c . * k . * V Qc Qc
dt
Vdc
(2.9)
trng thi bn vng:
Qc
io
- Qc
i
- v*.k*.c
i
(2.10)
Phng trnh ny cho Qc
i
ta c:
K . * 1
c
c
io
i

(2.11)
y * = V*/Q l thi gian tr hoc thi gian c tr trong
b (h sinh thi). Bin i (2.11) ta c:
1 K .
1
c
c
io
i

(2.12)
Dng qua mt lot (m) b c th tch nh nhau (V) s c
dng:
m
io
im
) K . 1 (
1
c
c

(2.13)
Trong b phn ng l tng dng ng (PF) dng chy di
chuyn trt t. Cc thnh phn trong dng chy nh nhau
khng c g thay i v nng . Trong b ny thnh
phn ch thay i dc theo trc c dng ch, phng trnh
bo ton vt cht c vit di dng vi phn:
i i
t
i
x
t
i
C * K kc
c
V
c

pht sinh, - phn hy)

(2.14)
y x l chiu trc song song vi dng chy, cn V
x
l
tc dng chy theo trc x. Cc phng trnh tng t dng
chy ngang trong cc h sinh thi di nc, ni s khuch tn
khng c nh hng. Phng trnh trng thi n nh tng
ng c th vit, khi cho phn bn tri ca cc phng trnh
trn bng 0.
Khi s khuch tn c vai tr quan trng, phi a thm
thnh phn ny vo phng trnh. Cc cht phn ng c
trn ln theo hng dng chy bi gradient nng , s
khuch tn v phn tn xoy. Cc cht phn ng c xc
nh y theo hng xuyn tn, cn tc phn ng c
c lng theo s phn ng bc 1.
Ly mt on vung gc vi hng dng chy hnh 2.4 vn
dng h qu bo ton vt cht ta c:
i
2
i
2
t
i
x
t
i
kC
C
D
c
V
c

(2.15)
Hnh 2.4: Nguyn l dng chy ngang c khuch tn
dng
vo
dng ra
khuch
tn
khuch tn
Bin mt hoc ti sinh bi phn ng
Trong phng trnh trn y D l h s phn b bng
Dm + De (h s khuch tn phn t v h s phn tn ri).
Cc biu thc trn ch din t cc qu trnh dng chy
lin tc hoc chy ngang, tc phn hy v khuch tn.
Trong t nhin bi ton s phc tp hn. Tuy nhin, c th s
Qio

dng cc phng trnh trn tm kt qu gn ng trong

cc h sinh thi di nc. Khng c nhiu iu kin ni v
cc m hnh ng dng khc. C th im ra y mt s
m hnh v ni dung mi trng sau:
1. Lc cc ion v cc hp cht hu c c trong t.
2. Bc hi cc cht hu c t t v nc mt.
3. Ra sch cc hp cht hu c c trong kh quyn.
4. Kt ta kim loi nng v cc cht hu c trong cc h
sinh thi di nc.
5. Thy phn cht hu c.
6. Lng bi kh t kh quyn.
7. S oxy ha ha hc.
8. Cc qu trnh quang ha.
Bng 2.9: nu ln nhng ngha quan trng ca cc m
hnh trn
Qu trnh V d
- Lc cc ion v hp cht hu
c trong t.
- Cc cht ph dng ra tri t
cc vng nng nghip ti cc h
sinh thi h.
- Bc hi cc cht hu c t
t v nc mt.
- Bc hi thuc bo v thc
vt.
- Ra sch cht hu c c
trong kh quyn.
- Ra sch thuc bo v thc
vt.
- Kt ta kim loi nng v cc
cht hu c trong cc h sinh
thi di nc.
- Phn ln kim loi nng c
ha tan trong nc bin s kt
ta v lng ng.
- Thy phn cc cht hu c. - Phn hy nc cc cht bo
v thc vt trong cc h sinh
thi di nc.
- Lng bi kh t kh quyn. - Lng kh kim loi nng trn
mt t
- Oxi ha ha hc. - Sunfua h oxy ha thnh
sunfat SO
2
-SO
3
, SO
3
+ H
2
O -
H
2
SO
4
- Cc qu trnh quang ha - Nhiu loi thuc tr su b
ph hy quang ha.
Nguyn l 2.6. L hm s ca thi gian, nng cc
cht nhim c th xc nh bng cc nguyn l cn bng
vt cht. Nu nh c nhiu qu trnh cng xy ra phi s
dng ti m hnh tnh ton. M t cn bng c ng dng
cho cc qu trnh nhanh.
II.4. iu kin sng.
Tc ng ca cc cht c hi ti ng thc vt s c
cp trong phn 2.12. Phn ny ch xem xt nh hng
ca cc cht khng c hi vi s sng.
Nguyn l 2.7. Qu trnh kin lp s sng i hi s
tham gia ca cc nguyn t c trng cho sinh quyn (ph
lc 1).
minh ha cho nguyn l ny, thnh phn ha hc ca
sinh vt v thc n ca chng dn ra ph lc.
Nguyn l 2.8. Thnh phn ca sinh quyn lin quan
trc tip vi chc nng ca cc nguyn t ha hc.
Hm lng cao ca H, C, O tng ng vi thnh phn C
6
H
12
O
6
ca cht hu c. Thnh phn N l kt qu s c mt protein
gm c enzym v polypectit, nucleotite. Photpho c s dng
nh vt liu khung hnh thnh cc hp cht Ca, mui pht
pht v trong cc phn t ATR (M hnh cu to phn t ATP
c trnh by hnh v 2.5).
ATP l hp cht giu nng lng, lin quan vi kh nng thy
phn t do G.
H
2
O + ATP = ADP + P + G
cao
.
H
2
O + ADP = AMP + P + G
cao.
(2.20).
AMP l hp cht ngho nng lng.
AMP = A + P + G
thp
(2.21).
Cc qu trnh ny khng xy ra trong cc t bo sng,
nhng AMP trc tip hoc gin tip tham gia vo nhm cc
phn ng chuyn v. Th d sau minh ha cho iu :
ATP + glucoze = ADP + glucoze - P
(2.22)
Nng lng ta ra nh qu trnh nhit hoc d tr di dng
cc phn t ATP cho n khi thc phm c c th sng
phn hu. V ATP biu hin cho hm s cc nguyn t khc
nhau cn thit vi c th sng, nn n c lin quan ti hot
ng sinh ha ca tng c th.
Hnh 2.5: Cu to phn t ATP.................. (trang
24).
Nguyn l 2.9: M hnh sinh ha ghi nhn quan h cn
thit ca mt s nguyn t (t 20-25), trong khi cc
nguyn t khc t nhiu l c. Mt s nguyn t cn cho loi
ny li c vi loi khc cng nng . iu ny khng c
ngha rng cc loi c th c thnh phn nguyn t c
nh, m thnh phn nguyn t ca c th sinh vt phi
thay i trong mt phm vi xc nh no .
Th d: Ta bit cc loi thc vt c 0,5 - 2,5 g P trong 100
g th trng kh, trung bnh 0 g/ 100g th trng kh.
ng vt cn oxi thi v c mt mi quan h mt
thit gia nng oxi, tc tng trng l liu gy t
vong (bng 2.10, cc hnh 2.6 - 2.8).
Bng 2.10: Quan h gia s tng trng v nng oxi i
vi
loi c Salvelinus fontinalia.
% tng trng ti
a
iu kin
0 O
2
= 1,70mg/l 278K 5g 8cm
3,0 O
2
= 2,05 278K -5 -8
8,0 O
2
= 4,8 278K -5 -8
Max tng trng O
2
= 6,90 278K -5 -8
0 1,8 278K -5 -8
30 2,23 283 5 8
80 5,09 283 5 8
Max tng trng 11,40 283 5 8
0 4,24 288 5 8
30 4,64 288 5 8
80 9,71 288 5 8
0 4,33 293 400g
30 5,36 293 400g
0 1,00 278 400g
30 1,12 278 400g
80 2,41 278 400g
Max tng trng 3,13 278 400g
0 1,74 283 400g
30 1,83 283 400g
80 3,61 283 400g
Max tng trng 6,05 283 400g
0 2,90 288 400g
30 3,17 288 400g
80 6,47 288 400g
0 3,57 293 400g
30 4,38 293 400g
Hnh 2.7:
Quan h gia thnh phn
Hnh 2.8:
S ph thuc ca tc tng
1
2
3
% tng tr
ng/ngy
mg
O
2
/L
2 3 6
1
0
2
0
4
0
Thnh phn
thc n
Nhit

10
2
0
3
0
thc n v nhit trng ca c mi Salmon i
ty dng vo nng oxi
trong nc
Nng oxi thp trong cc h sinh thi di nc thng l
nguyn nhn gy hi (cht c), v n to iu kin cho vi
sinh vt gii phng cc cht hu c c hi.
S phn hy cht hu c l nguyn nhn lm mt oxi
ca nc, iu ny tr nn nguy him khi nhit ca nc
tng, lc ny tc phn hy sinh vt tng ln, trong khi
ha tan oxi t kh quyn gim (xem bng 2.11). Cc tnh
ton can bng oxi trong nc minh ha cho kt lun trn dn
mc 2.6. Cc th d nng oxi thp i vi cc sinh vt di
nc c dn ra bng 2.12. Quan h gia nng cht dinh
dng v tc tng trng c minh ha hnh 29.
Hnh 2.9:
Minh ha nh lut Liebig
Sn lng thu
hoch
P - const
B
nng thp, cc hp phn khc s ti hn (khng tng
sn lng), c 3 mc A, B, C ng vi 3 mc nng K.
Bng 2.11. Oxi ha tan trong nc ngt v c nc bin nhit v mui khc nhau (%). Gi tr
trong bng l tng bo ha
C
0
0% 0,2% 0,4% 0,6% 0,8% 1,0% 1,2% 1,4% 1,6% 1,8% 2,0%
1 14,24 13,87 13,54 12,22 12,91 12,58 12,29 11,99 11,70 11,42 11,15
2 13,74 13,50 13,18 12,88 12,56 12,26 11,98 11,69 11,0 11,13 10,86
3 13,50 13,14 12,84 12,55 12,25 11,96 11,68 11,39 11,12 10,85 10,59
4 13,09 12,79 12,51 12,11 11,93 11,65 11,38 11,10 10,83 10,59 10,34
5 12,75 12,45 12,17 11,91 11,63 11,36 11,09 10,83 10,57 10,33 10,10
6 12,44 12,15 11,86 11,60 11,33 11,07 10,82 10,56 10,32 10,09 9,86
7 12,13 11,85 11,58 11,32 11,06 10,82 10,56 10,32 10,07 9,84 9,63
8 11,85 11,56 11,29 11,05 10,80 10,56 10,32 10,07 9,84 9,61 9,40
9 11,56 11,29 11,02 10,77 10,54 10,30 10,08 9,84 9,61 9,40 9,20
10 11,29 11,03 10,77 10,53 10,30 10,07 9,84 9,61 9,40 9,20 9,00
11 11,05 10,77 10,53 10,29 10,06 9,84 9,63 9,41 9,20 9,00 8,80
12 10,80 10,53 10,29 10,06 9,84 9,63 9,41 9,21 9,00 8,80 8,61
13 10,56 10,30 10,07 9,84 9,63 9,41 9,21 9,01 8,81 8,61 8,42
14 10,33 10,07 9,86 9,63 9,41 9,21 9,01 8,81 8,62 8,44 8,25
15 10,10 9,86 9,64 9,43 9,23 9,03 8,83 8,64 8,44 8,27 8,09
16 9,89 9,66 9,44 9,24 9,03 8,84 8,64 8,47 8,28 8,11 7,94
17 9,67 9,46 9,26 9,05 8,85 8,65 8,47 8,30 8,11 7,94 7,78
18 9,47 9,27 9,07 8,87 8,67 8,48 8,31 8,14 7,97 7,79 7,64
19 9,28 9,08 8,88 8,68 8,50 8,31 8,15 7,96 7,80 7,65 7,49
20 9,11 8,09 8,70 8,51 8,32 8,15 7,99 7,84 7,66 7,51 7,36
21 8,83 8,72 8,54 8,35 8,17 7,99 7,84 7,69 7,52 7,38 7,23
22 8,75 8,55 8,38 8,19 8,02 7,85 7,69 7,54 7,39 7,25 7,11
23 8,60 8,40 8,22 8,04 7,87 7,71 7,55 7,41 7,26 7,12 6,99
24 8,44 8,25 8,07 7,89 7,72 7,56 7,42 7,28 7,13 6,99 6,86
25 8,27 8,09 7,92 7,75 7,58 7,44 7,29 7,15 7,01 6,88 6,85
26 9,12 7,94 7,78 7,62 7,45 7,31 7,16 7,03 6,89 6,80 6,63
27 7,98 7,79 7,64 7,49 7,32 7,18 7,03 6,91 6,78 6,65 6,52
28 7,84 7,65 7,51 7,36 7,19 7,06 6,92 6,79 6,66 6,53 6,40
29 7,69 7,52 7,38 7,23 7,08 6,95 6,82 6,68 6,55 6,42 6,29
30 7,56 7,39 7,12 7,12 6,96 6,83 6,70 6,58 6,45 6,32 6,19
Bng 2.12. Cc v d v nng oxi gii hn i vi cc sinh
vt di nc (Pooleeta., 1978)
Sinh vt Nhit
0
C mgO
2
/l
C hi nu 6 - 24 1,3 - 2,9
C hi Coho 16 - 24 1,3 - 2,0
C hi cu vng 11 - 12 1,1 - 3,7
Giun nc 22 - 26 1,3 - 3,0
Chn u 0,7
Nguyn l 2.10. nh lut gii hn ti thiu ca liebig
Nu cht dinh dng c quan h trc tip vi vic s dng
n cho vic tng trng, th c mi quan h tuyn tnh gia
s tng trng v nng cht dinh dng .
Trong vic s dng cht dinh dng, nu cc yu t khc l
yu t gii hn (hn ch) th vic b sung thm cht dinh d-
ng lm s tng trng. Trong iu kin kh hu nng m,
nng sut s cp s ph thuc nhiu vo lng ma (hnh 2.10).
y, nc s l yu t sinh thi hn ch. Trong cc yu t
sinh thi hn ch, cc yu t quan trng nht l: cht dinh d-
ng, nc v nhit .
Hnh 2.10. Quan h cht ch gia lng ma trung bnh vi
nng sut s cp dc theo gradient lng ma trong vng sa mc
(ng Nam Phi)
1
2
3
Sn lng hng
nm
10
0
20
0
30
0
Nguyn l 2.11: Mi quan h gia s tng trng v
nng cht dinh dng c m t bng phng trnh
Michelia - Menten. Phng trnh cn c s dng ghi
nhn quan h gia nng cht nn (Subatate) v tc
phn ng sinh ha.
S K
S . * K
V
m
+

(2.23)
y:
V: tc tng trng trung bnh.
K*: hng s ca tc .
S: nng cht nn.
K
m
: ci gi l hng s bo ha.
Trong iu kin t nhin phc tp, hai hoc nhiu loi
dinh dng c th tng tc vi nhau. C th minh ha:
2 2 m
2 2
1 1 m
1 1
N K
N . K
.
N K
N . K
V
+ +

= Kr.
) N K (
N
.
) N K (
N
2 2 m
2
1 1 m
1
+ +
(2.24)
y:
N
1
, N
2
: nng cht dinh dng.
K
1
, K
2
: hng s tc .
K
m1
, K
m2
: hng s bn bo ha lin quan vi N
1
, N
2
.
Phng trnh ny thng to ra gii hn tng trng v khng
ph hp vi nhiu s liu quan trc (Park 1978). Phng trnh
sau y dng nh khc phc c cc nhc im trn:
V = Krmin

,
_

+ +
2 2 m 1 1 m
N K
2 N
.
N K
1 N
(2.25)
Quan h gia s thay i cht dinh dng v tc ng
ca chng ti quan h sinh thi c trnh by mc 2.6, khi
xem xt cn bng dinh dng ca h. Nu nng cht dinh
dng th s tng trng ca to cng t gi tr ln hn v c
thm oxi mi c to ra t phn ng quang hp:
6CO
2

6H
2
O => C
6
H
12
O
6

6O
2

(2.26)
Tuy nhin, s gia tng qu mc cht hu c, sm hoc
mun s dn n s thiu ht oxi (xem mc 2.7).
Trong lc cht dinh dng cn cho s pht trin ca thc
vt, th chnh n s lm xu iu kin xu cho cc dng
sng khc. NH
3
l cht c hi i vi c, nhng dng ion
chng v hi. Mi quan h gia NH
4
+
v NH
3
ph thuc vo pH
(xem them mc 6.4).
NH
4
+
= NH
3
+ H
+
pH = PK + log
+
4
3
NH
NH
Trong Pk = -logK v K l th cn bng ca qu trnh.
Ch s pH cng quan trng nh NH
4
+
hoc NH
3
c trnh by
trong bng 2.13.
Bng 2.13: Nng amonia (NH
4
+
+ NH
3
) cha NH
3
cha ion
ha 0,025mg NH
3
/lt
C
0
pH = 7 pH =
2,5
pH = 8 pH =
8,5
pH = 9 pH =
9,5
5 19.6 6.6 2 0.65 0.22 0.088
10 12.4 4.3 1.37 0.45 0.16 0.068
15 9.4 5.9 0.93 0.31 0.12 0.054
20 6.3 2 0.65 0.22 0.088 0.054
25 4.4 1.43 0.47 0.17 0.069 0.039
30 3.1 1 0.33 0.12 0.056 0.035
iu ny c ngha rng, tnh trng s tr nn kch tnh
v ma h trong cc h hypereutrophic, qu trnh quang hp
tng, pH s tng do mt i gc axit CO
2
do quang hp. Cc
bin i pH trong h hypereutrophic c trnh by trong
hnh 2.11.
pH = 9,3 trong nc ct 25
0
C, nhng gia tng cng vi tc
mui. iu ny c ngha rng nng c ghi bng
2.13 s c gi tr cao hn trong nc bin.
Nhit l yu t quan trng nht i vi s sng trong
cc h sinh thi. nh hng ca nhit ti mt s qu trnh
sinh hc c dn ra trong bng 2.14. Hnh 1.5 ch ra quan
h c trng gia s tng trng v nhit tng trng.
Hnh 2.11: S thay i pH h Glumsoe an Mch
trong nm
.......................................
Hnh 1.5: Quan h gia tng trng v nhit
S lng nng lng mt tri c mt n v din tch b
mt tri t thu nhn thay i theo v do hai nguyn
nhn. Trc ht, v cao, chm sng chiu vo b mt di
mt gc nhn lan ra mt vng rng hn. Th hai l nh sng
phi xuyn qua lp khng kh dy hn khi ti b mt tri t.
Do vy, mt phn nng lng mt tri b phn x hoc
khuch tn trong kh quyn. V vy nhit trung bnh
hng nm c xu hng gim theo v (bng 2.15). Hai cc
thng rt lnh, cn vng nhit i thng m hn.
Tng tr
ng
Nhit

Bng 2.14: nh hng ca nhit n cc qu trnh xy ra

trong mi trng
A. V
(T)
= V(20
0
) K(T- 20
0
)
Qu trnh K
Nitrification 1,07

1,10
NH4+ ---- NO2- 1,08
NO2- ---- NO3- 1,06
N hu c ---- NH4+ 1,08
Phn hy hu c trong nc 1,02

1,09
Hp th oxi ca ng vt y 1,065
H hp ca ng vt tri ni
(Zooplankton)
1,05
B. V
(T)
= V(T- 10
0
)K
Qu trnh K
H hp ca cc qun x sinh vin 1,7

1,10
H hp ca c nc ngt 2,18

3,28
S gim sunfat trong trm tch 3,4

3,9
S bi tit NH4+ ca ng vt tri
ni
2,0

4,3
S bi tit Nit ton phn ca ng
vt tri ni
1,5

2,5
Hp th oxi trm tch 3,2
H hp ca ng vt tri ni
(Zooplankton)
1,77

3,28
Bng 2.15: Thay i nhit trung bnh theo nm v
0
C
V Nm Thng 1 Thng 7 Khong giao
ng
90
0
B -22,7 -41,1 -1,1 40,0
80
0
B -18,3 -32,2 2,0 34,2
70
0
B -10,7 -26,3 7,3 33,6
60
0
B -1,1 -16,1 14,1 30,2
50
0
B 5,8 -7,1 18,1 25,2
40
0
B 14,1 5,0 24,0 19,0
30
0
B 20,4 14,5 27,3 12,8
20
0
B 25,3 21,8 28,0 6,2
10
0
B 26,7 25,8 27,2 14
Xch
o
26,2 26,4 25,6 0,8
10
0
N 25,3 26,3 23,9 0,4
20
0
N 22,9 25,4 20,0 5,4
30
0
N 16,6 21,9 14,7 7,2
40
0
N 11,9 15,6 9,0 6,6
50
0
N 5,8 8,1 3,4 4,7
60
0
N -3,4 2,1 -9,1 11,2
70
0
N -13,6 -3,5 -23,0 19,5
80
0
N -27,0 -10,8 -39,5 28,7
90
0
N -33,1 -13,5 -47,8 34,3
Trong cc h sinh thi trn cn, kh hu khng phi l
thnh phn quan trng nht ca nng lng mt tri c thc
vt tch ly di dng nng lng ha hc hay nng lng sinh hc
s cp (bng2.16).
Bng 2.16: Nng sut s cp ca cc h sinh thi chnh trn
tri t
HST
Din
tch
10
6
km
2
Nng sut s
cp/n v din
tch/nm g,
tr.1.kho/m
2
Tng
nng sut
s cp
10
6
tn
kh/nm
Khong
Trung
bnh
H v sng 2 100-1500 500 1.0
m v m ly 2 800-4000 2000 4.0
Rng nhit i 20
1000-
5000
2000 40.0
Rng n i 18 600-2500 1300 23.4
Rng i nguyn 12 400-2000 800 9.6
Rng cy bi 7 200-1200 600 4.2
Rng Xavan 15 200-2000 700 10.5
ng c n i 9 150-1500 500 4.5
Rng trn ni cao 8 10-400 140 1.1
Rng cy bi xa
mc
18 10-250 70 1.3
Xa mc v
bng
24 0-10 3 0.07
t nng nghip 14 100-4000 650 9.1
Tng HST lc
a
149 730 109.0
i dng m 332 125 41.5
Thm lc a 27 350 9.5
Ca sng 2 2000 4.0
Tng HST bin 361 155 55.0
Tng tri t 510 320 164
II.5. Cc chu trnh sinh a ha ch yu.
Tng hoc gim nng cc hp phn v cc nguyn t
ha hc trong h sinh thi c ngha rt quan trng.
Nguyn l 2.12. Vic quan trc cc xu hng bin i
ton cu nng nguyn t ha hc cn c ngha quan
trng hn v chng l cc nguyn nhn gy ra cc thay
i v iu kin sng trn ton b tri t.
Quan h ca cc nguyn t chnh trn tri t trong cc
quyn khc nhau thng qua ci gi l chu trnh "tun hon
sinh a ha". Hnh 2.13 minh ha chu trnh cacbon t CO
2
trong kh quyn v H
2
CO
3
trong thy quyn quang hp (xem
pt 2.26) thnh ccbon hu c.
y l qu trnh tch ly nng lng do mt tri cung cp.
Chu trnh sinh a ha tng qut ca tri t c trnh
by trn hnh 2.12.
Hnh 2.12: Chu trnh sinh a ha chung ca vt cht.
Vt cht v
c
Vt cht v
c
Thc vt
Thc vt
ng vt n c
ng vt n c
ng vt n
tht
ng vt n
tht
ng vt bc
cao
ng vt bc
cao
Xc
ch
n
g
thc
vt
Xc
ch
n
g
thc
vt
Vt
cht
hu
c
b
ph
n hy
Vt
cht
hu
c
b
ph
n hy
Phn hy khong ha
Thc vt cung cp nng lng (thc n) cho ng vt n c
to ra thc n cho ng vt n tht. Mi mt bc trong
chui thc n to ra ph thi (ng thc vt cht, phn,
thc n tha). Chng s b cc vi khun phn hy thnh cht
v c m thc vt c th hp th c. Nh vy vng tun
hon vt cht c khp kn. Nng lng ch o ca ton b
qu trnh ny do mt tri cung cp.
Chu trnh cc bon ton cu c minh ha trong hnh
2.13. y CO
2
l kh c lu gi trong kh quyn hoc
trong thy quyn di dng Ca (HCO
3
)
2
. Gia kh quyn v
thy quyn lun c s trao i CO
2
.
Cc chui thc n trn lc a s dng cc kh cha CO
2
lm ngun vt cht cho thc vt. Cn bng CO
2
gia kh
quyn v thy quyn c ngha rt ln ti s thay i nng
CO
2
trong khng kh v nc. S ha tan CO
2
trong mui v
kh quyn quyt nh bi nguyn l:
Nguyn l 2.13: ha tan ca mi loi kh nng
kh quyn cho trc c th m t bng nh lut Hen ry.
P = H . X.
y P l p sut ring phn.
H l hng s Hen ry. Hng s ny ph thuc vo nhit
.
X l nng mol ca kh trong dung dch.
S ph thuc ca gi tr H vo nhit c minh ha
bng 2.17
Bng 2.17: Hng s Hen ry 1 at ca cc loi kh theo T
0,
H =
X. 10
- 3
.
Loi kh O
0
10
0
5
0
15
0
20
0
25
0
30
0
Axtey
- Len 0,72 0,84 0,96 1,08 1,21 1,33 1,46
Khng
kh
0,43 0,49 0,55 0,61 0,66 0,72 0,77
CO
2
0,73 0,88 1,04 1,22 1,42 1,64 1,86
CO 0,35 0,40 0,44 0,49 0,54 0,58 0,68
H
2
0,58 0,61 0,64 0,66 0,68 0,70 0,73
Etan 0,13 0,16 0,19 0,23 0,26 0,30 0,34
H
2
S 26,8 31,50 36,70 42,30 48,30 54,50 60,90
CH
4
0,22 0,26 0,30 0,34 0,38 0,41 0,45
N
2
O 0,17 0,19 0,22 0,24 0,26 0,29 0,30
N
2
0,53 0,60 0,67 0,74 0,80 0,87 0,92
NO
2
- 1,17 1,41 1,66 1,98 2,25 2,59
O
2
0,25 0,29 0,33 0,36 0,40 0,44 0,48

Chng ta s cp su hn phn sinh ha ca chu
trnh cc bon ton cu. Tc ca qu trnh ny rt ln
trong khi tc ca cc qu trnh trong chu trnh a ha
thng chm. Di tc ng ca p sut v nhit , vt liu
hu c cht s bin i thnh du m v khong vt
cacbonat.
C nhng l do t ra cu hi v nh hng ca con
ngi ti chu trnh cacbon. Tt nhin l c. Khi s dng du
m, than, con ngi chuyn C b chn vi trong thch
quyn thnh CO
2
v phn tn n vo kh quyn.
C
x
H
2y
+ (X + Y/2) O
2
XCO
2
+ YH
2
O
(2.30)
Hnh 2.13: Chu trnh cacbon ton cu (n v tnh 10
9
tn).
By gi, chng ta s xem th s lng c nhiu hay
khng ng k. Nh trnh by hnh 2.13, lng CO
2
thi
vo kh quyn c lin quan mnh vi nng hin nay trong
Thc vt
562
Thc vt
562
7
5
2
1
H hp
ng
ha
Kh
quyn
Lc
a
Tiu
th
Tiu
th
Vt
liu
HC
cht
Vt
liu
HC
cht
Than v
du
10.000
Than v
du
10.000
Trm tch
20.000.000
Trm tch
20.000.000
5
4
40 ng
ha
Thc
vt
tri
ni
Thc
vt
tri
ni
2
0
2
0
i d
ng
9
7
10
0
20 h
hp
Tiu
th
Tiu
th
Vt
liu
HC
cht
Vt
liu
HC
cht
<
1
<
1
Nc
bin
35.000
Kh v bi giao thng
26
khng kh. S gia tng hng nm ny s cn cao hn na
nu nh thy quyn khng ly i khong 60% CO
2
mi to ra,
tuy phn ny khng my quan trng i vi thy quyn
(hnh 2.13).
Trong hnh 2.14, nng CO
2
trong khng kh tng ln
theo thi gian trn c s d bo t trng du m tiu th tng
2% nm. Cc d bo nh vy ch l tng i theo m hnh
h sinh thi, v cn nhiu qu trnh khc cng xy ra ng
thi vi n (hnh 2.13).
S khuch tn CO
2
vo bin su ch c th c lng v
cc i dng khng th xem l cc b phn ng. Hn na
ha tan ca CO
2
thay i theo pH, m bn thn pH bin
i theo xu hng tng dng axit ca CO
2
:
CO
2
+ OH HCO
-
3

(2.31).
Cc kt qu trn t ra cu hi mi v tc ng thay
i nh th no ca nng CO
2
kh quyn ti iu kin
sng trn tri t. y l cu hi kh c th tr li n
gin c, nhng vic trao i k hn s cp mc III.3.
Hnh 2.14: Nng CO
2
tng ln hng nm (ng cong 1).
Nu khng tnh n 60% CO
2
ha tan trong nc bin (ng
cong 2).
18
50
19
00
19
50
20
00
N
m
0,00
5
0,01
0
0,01
5
0,02
0
1
2
Kh v bi giao thng
26
Nng cht nhim khng kh thng hay o bng %,
%o, PPm, mg/m
3
. Nng CO
2
hin ti khong 0,034%
(1985) hay 340 PPm. Hn na c th chuyn i t %
hoc PPm thnh mg/m
3
v ngc li.
V d: 2.1. Chuyn 0,034% CO
2

0
C v 1 at.
Gii: phn t lng CO
2
l 12 + 2 x 16 = 44g/mol m
3
khng
kh cha 0,034 x 1/100.m
3
= 0,00034m
2
= 0,341 CO
2
.
P.V = mRT 1.0,34 = n. 0,082 x 273.
n = 152. 10
-2
mol = 0,668g = 668mg.
668mg/m
3
nhit
0
C v 1 at = 0,034% CO
2
.
C th vit c cc chu trnh tun hon ton cu cho
tt c cc nguyn t ha hc, cho d hiu bit ca chng ta
v mt s nguyn t cn rt hn ch. Tuy nhin, v nguyn
tc c th ly cc nguyn t quan trng lm v d
Hnh 2.15. Trnh by chu trnh sunfua ton cu, cn
hnh 2.16 minh ha chu trnh Nit ton cu. C hai chu
trnh ny khng cn cn bng bi nh hng ca cc hot
ng ca con ngi.
Hnh 2.15: Chu trnh tun hon sunfua ton cu:
4
2
2
6
9
0
6
8
7
0
2
6
Phn bn
t
Phn bn
t
1
1
4
8
phong
ha
phong
ha
1
4
Ra
tri
sng
7
3
t
t
4
Bi nc
bin
4
4
4
4
5
3
0
2
2
7
1
2
5
3
0
Kh v bi giao thng
26
9
5
i dng
Trm tch
4.000.000
Thch quyn
14.000.000
Trm tch
4.000.000
Thch quyn
14.000.000
Hnh 2.16. Chu trnh tun hon Nit ton cu.
Sn xut ni t c ngha l ly nit t kh quyn chuyn
n thnh NH
3
hoc NO
3
. Trong khi mt lng ng k nit
b ra tri t thch quyn, t nhn quyn vo cc khu vc
Ni t kh quyn
3.000.000
Thc
vt 18
Thc
vt 18
ng
vt 0,2
ng
vt 0,2
t lin
Thc
vt 17
Thc
vt 17
ng
vt 0,8
ng
vt 0,8
Vt liu hu
c ch 760
Vt liu hu
c ch 760
Vt liu hu
c cht 900
Vt liu hu
c cht 900
Ni t v c
140
Ni t v c
140
Nit v c
100
Nit v c
100
m sinh
hc
Bin
4
0-
15
30
0-
43
44
30
Ra
tri
Trm tch
4.000.000
Chu trnh nit ton cu c s o 109 tn + 106 tn N/nm bc hi
N v di chuyn Nit c th c lng gn ng.
Hai phn bit l N trong kh quyn v tc sn xut cng
nghip.
Cc s liu khc ly gn ng Thch quyn
14.000.000
C nh
m
sinh hc
10
Ni t
ha tan
20.000
3-6
40
0-
95
cc b ca thy quyn gy ra ph dng. Trng thi mt cn
bng tng t xy ra i vi nguyn t P, do con ngi s dng
phn bn ha hc lm t khong cht t nhin, gy ra s
tha dinh dng cc b trong kh quyn.
Cc chu trnh khc c gii thiu trong cc ti liu lin
quan.
II.6. Cn bng xy ca sng.
Vn quan trng nht bo v s sng trong cc h
sinh thi di nc l duy tr nng oxy cao trong nc. t nht
l 5 mg/l cho s sng ca cc loi c (bng 2.12). Nng
oxy trong nc chu nh hng ca mt s yu t:
1. S phn hy ca hp cht hu c.
Nguyn l 2.14. S phn hy hp cht hu c thng -
c biu din bng cc phng trnh nhit ng hc bc nht:
L . K
dt
dL
1
(2.32)


t
0
1
dt K
L
dL
(2.33)
dt K
L
L
Ln
1
0
1

(2.34)
t k
0 t
1 e L L

(2.35)
y: L
t
lng cht hu c ti thi im t.
L
0
lng cht hu c ti thi im ban u.
K
1
hng s tc .
Lng cht hu c c th din t bng tng lng oxy
cn thit phn hy hon ton chng. Lng oxy ny thng
c gi l BOD
5
- tng lng oxy cn d phn hy cht hu
c trong iu kin chun trong 5 ngy (phn ln cc cht
hu c d phn hy khng cn li sau 5 ngy). BOD
5
ca
nc thi cng nghip c gi tr 80-250 mg O
2
/l v nc thi sau
khi x l 10-20mg O
2
/l.
2. Nitrat ha amoniac c biu din bng phn
ng:
NH
+
4
+ 2O
2
NO
-
3
+ H
2
O + 2H
+
(2.36)
Amoniac c hnh thnh do s phn hy ca cht hu
c. Protein v cc cht hu c cha Nit b phn hy thnh
cc phn t n gin nh axit amin, tip theo thnh
amoniac, ure v axit ure. Cc cht thi t ng vt cng bin
i thnh amoniac. Cc vi khun c nh m c th s
dng amoniac lm ngun nng lng. Chui phn hy c
minh ha trn hnh 2.17, y c th thy nng lng gim
dn theo chui.
Hnh 2.17. Chui phn hy
Prtein - Nitrt
Nguyn l 2.15. Qu trnh nitrt ha c th m t
bng cng thc ng hc bc 1.
t K
dt
dN
N
(2.37)
Protein
Protein
Axit
amin
Axit
amin
Amonia
c
Amonia
c
Nitric
Nitric
Nitrat
Nitrat
U re
axiture
U re
axiture
Mc nng l
ng
Mc nng l
ng
t . K
N
N
L
N
0
t
n
(2.38)
t . k
N 0 t
e . N N

(2.39)
y: N
t
- Nng amoniac ti thi im t.
N
0
- nng amoniac ban u.
K
N
- hng s tc , h s nitrt ha.
N
t
v N
0
c th biu din bng lng oxy tiu th tng
ng vi lng amoniac (phng trnh 2.36).
Nguyn l 2.16. K
1
v K
N
ph thuc vo nhit theo
biu thc:
K
1
hoc K
N
T
0
C = (K
1
v K
N
20
0
). K
T - 20

(2.40).
y: T l nhit (
0
C). K
T
l hng s (xem bng
2.19).
Bng 2.18. Cc gi tr c trng ca K
1
, K
N
, L
0
v N
0
20
0
C.
Loi nc K
1
/ ngy
K
N
/
ngy
N
0
L
0
- Nc thi th
0,35-
0,40
0,15-
0,25
80-130 150-250
- Nc thi th x l
c hc
0,35
0,10-
0,25
70-120 75-150
- Nc thi th x l
sinh hc
0,10-
0,25
0,05-
0,20
60-120 10-80
- Nc sch
0,05-
0,10
0,05 0-1 0-1
- Nc sng
0,05-
0,15
0,05-
0,10
0-2 0-5

Bng 2.19: S ph thuc vo nhit ca K
1
v K
N
.
K
1
K
N
K
T
1,05 1,06-1,08
Quan h gia nng amoniac v lng oxy c th tnh
theo cng thc 2.36 nh sau; (2 x 32)/ 14 = 4,6 mgO
2
cho 1mg
NH
+
4
-N. Trn thc t lng ny l 4,3mg O
2
.
3. S pha long: Kh nng pha long ca dng chy c
th tnh theo nguyn l cn bng vt cht (nguyn l 2.1,
2.7).
L
S
. Q
S
+ L
W
Q
W
= L
m
Q
m
.
y L biu th cho nng (khi lng / th tch) v Q
l lu lng dng chy (th tch/ thi gian), cc ch s S, w, m -
k hiu dng chy, nc thi v nc pha long.
4. Lng ng hoc trm tch: cc ht rn s lng
nhanh ty theo trng lng v t trng, cn cc ht keo s tn ti
di theo thi gian.
5. Ti huyn ph: l hin tng thng gp trong nc khi
gp gi mnh, l lt hay ma to.
6. Quang hp: to ra oxy xem phng trnh (2.26).
7. H hp: ca ng lc trong nc.
8. xy ha: cc hp cht hu c trong trm tch th-
ng l nguyn nhn tng tiu th oxy v amoniac.
VCHC + O
2
CO
2
+

H
2
O + NH
+
4

(2.42)
9. Nu nng oxy thp hp nng bo ha (xem
bng 2.11) th xy ra s ha tan oxy t kh quyn. Th cn
bng oxy gia kh quyn v thy quyn c th tnh theo
nh lut Henry (xem phng trnh 2.29).
Nguyn l 2.17: S ha tan oxy ph thuc vo cc iu
kin:
1. S chnh lch gia nng trng thi bo ha v
nng hin ti.
2. Nhit nc.
3. Tc dng chy.
4. su ca khi nc.
Quan h ny c nh lng bng biu thc say y:
( )
3 / 2
0
a
R
V . 26 , 2
C 20 K ngy - 1).
(2.43).
( )
) 20 T ( 0
a a
e . ) C 20 ( K T K

(2.44).
) C C ( ) T ( K R
t S a a

(2.45).
y: K
a
(20
0
C) - h s ha tan oxy khng kh 20
0
C/
ngy.
K
a
(T) - - T
0
C/ngy.
V - tc dng chy (m/s).
R - su (m).
R
a
- tc ha tan (mg/l/ngy)
- hng s = 0,024/
0
C khi 15
0
C < T < 25
0
C.
C
s
- nng oxy bo ha.
C
t
- nng oxy ti thi im t.
Oconnor v doblin cn tm thy cng thc gn ng
lin quan sau:
4 / 5
4 / 1
0
a
R
S . D
649 ) C 20 ( K
(2.46)
y, D l h s khuch tn phn t (m
2
mt nc/mg),
S - dc (m/m).
Trong nhiu ti liu nghin cu cn c cc cng thc tnh
gn ng khc.
Nu tt c cc qu trnh trn xy ra ng thi th biu
thc m t nng oxy trong nc phi c dng:
S ) C C ( K T K L K R P
d
dc
t a a t N t 1
t
+
(2.47).
y: P - lng oxy do quang hp.
R - lng oxy dng h hp.
S - lng oxy dng oxy ha ca trm tch.
S pha long c th tch bng vic cng L
t
v N
t
. S trm
tch v ti huyn ph c th a vo hng s, tc K
t
v K
N
,
hoc chia cho L
t
v N
t
thnh vt ha tan v huyn ph.
Nu chng ta loi b BOD v S t biu thc (2.47) ta c:
) C C ( K R P
d
dc
t S a
t
t
+

(2.48).
Da trn php o nng oxy nh hm s ca thi gian
ta c th tnh c P, R, Ka. Nu php o c thc hin ng
thi hai trm C
1
v C
2
ta c:
R P ) C C ( K
t t
C C
t
C
t S a
1 2
1 2
+

(2.49).
y:
R P C C
t S
l cc gi tr trung bnh v t
2
- t
1
l
thi gian nc chy t trm 1 n trm 2.
i vi khong thi gian (ban m) t mt tri ln n
mt tri mc ta c th loi b P v vit:
R ) C C ( K
t t
C C
t
C
t S a
1 2
1 2

(2.50).
C s liu o trn 24 gi c th c lng Ka, P v R.
Nu P, L v R l cc gi tr trng thi, khng phi l hng
s th phi s dng m hnh tng qut hn tnh trn
my vi tnh...
50 nm trc Streeter v Phelps s dng mt cch tip
cn n gin, h ch gi thit rng c hai qu trnh ch
yu quyt nh cn bng oxy: phn hy sinh hc v tiu
th oxy. H s dng biu thc vi phn sau:
D K L K
dt
dD
a t 1

(2.51).
Trong : D = C
s
- C
t
(2.52).
S dng 2.35 v 2.51 c th vit:
t K
0 1 a
1 e L K D K
dt
dD

+
(2.53).
Biu thc c th gii bng ton gii tch.
Khi D = D
0
, khi t = 0 chng ta c:
( )
t k
0
t k t k
1 a
0 1
a e D a e 1 e
K K
L K
D

+

(2.54).
Trong trng hp K
1
= K
a
biu thc (2.53) s khng ng
trong trng hp ny.
D = (K
1
t L
0
+ D
0
) e
- k
1
t
(2.55).
T biu thc 2.54 c th loi D v C
t
v tnh ngc li.
im m nng oxy cc tiu l im gn ti hn. im
ny c th xc nh t cc iu kin:
(min) 0
t d
D d
, 0
dt
dD
2
2
<
(2.56).
1
]
1

,
_

0
0
1
0
1
a
1 a
c
L
D
1
K
K
K
K
Ln
K K
1
t
(2.57).
t
c
k
a
0 1
1 e .
K
L . K
Dc

(2.58).
Nu qu trnh Nitrt c a thm vo biu thc
Streetes Phelps ta c kt qu sau:
( )
t k
0
t k t k
n a
0 N t k t k
1 a
0 , 1
a e D a e n e
K K
N . K
) a e 1 e (
K K
L K
D

+

(2.59
).
Trong biu thc trn (2.52; 2.59) thi gian c s dng nh
mt bin c lp, p dng cho sng ta chuyn thi gian thnh
qung ng x bng cng thc:
x = v. t. (2.60) (V l tc dng
chy).
Cc biu thc trn c th s dng m t Profil oxy
trong dng chy, nu t ra mt s gi thit thy lc:
1. Nc thi ha ln vi dng chy khi vo;
2. Tc dng chy nh nhau trong ton b mt ct
ngang sng.
iu ny c ngha l nng C ngay khi nc thi c
th tnh bng cng thc n gin:
r
r r
Q Q
C Q C Q
C
+
+

w w
(2.61).
Qw: lu lng dng thi (l/s).
Cw: nng oxy trong nc thi (mg/l).
Qr: lu lng dng sng (l/s).
Cr: nng oxy trong nc sng (mg/l).
Th d: Mt nh my x l nc thi th gy nh hng
ti dng sng, c bit vo cc thng ma h khi dng chy
chm v nhit nc cao. Nc thi c lu lng cc i 12.000
m
3
/ ngy; BOD
5
= 40mg/l 20
0
C; DO = 2mg/l; nhit nc
25
0
C. Dng sng c lu lng thp nht l 1.900 m
3
/h; BOD
5
=
3mg/l 20
0
C; DO = 8 mg/l. Nhit dng sng, cc i
22
0
C. S pha ln xy ra tc thi. Tc trung bnh sau khi
pha long 0,2m/s, su ca dng chy 2,5m. Tnh nng
oxy ti hn.
/ 25 , 0
5 , 2
2 , 0 x 26 , 2
) C 20 ( K
3 / 2
0
a

ngy (xem
2.43).
Dng pha long 500 m
3
/h (n.t) + 1.900 m
3
/h (sng) =
2.400 m
3
/h.
BOD
5
ca dng sng pha long l / mg 7 , 10
400 . 2
3 x 1900 40 x 500

+
L
5
= L
0
e
- 0,15 x 5
; BOD
5
= L
0
- L
5
.
10,7 = L
0
(1 - e
- 0,15 x 5
) L
0
= 20,3 mg/l.
D
0
(pha long) = l / mg 7 , 6
400 . 2
22 x 900 . 1 25 x 500

+
K
1
22,6
0
C = 0,15 x 1,05
22,6

- 20
= 0,17 (pt 2.43).
K
a
22,6
0
C = 0,25x e
0,024 (22,6 - 20)
= 0,27 (pt 2.46).
Thiu ht oxy ca mc sng ban u s l hiu s gia
DO 22,6
0
C tr i DO ca dng pha long.
DO (22,6oC) = DO (20oC). - K22,6 - 20 vi K = 1,09.
DO (22,6
0
C) = 8mg/1. 1,09 = 8,7.
Vy thiu ht oxy ban u 8,7 - 6,7 = 2mg/1 (bng
2.14).
Thi gian cc b ti hn:
t
c
=

1
]
1

,
_

3 , 20
2
1
17 , 0
27 , 0
17 , 0
27 , 0
Ln
17 , 0 27 , 0
1
4,25 ngy (pt2.57).
D
c
=
1 / mg 2 , 6 e
27 , 0
3 , 20 x 17 , 0
25 , 4 x 17 , 0

iu ny xut hin v tr:

0,2 x 3.600 x 24 x 4,25 = 73.44m = 73,44km.
Nng oxy im ti hn:
8,8 - 6,2 = 2,5mg/1.
Nng oxy trong nc nc sng c th xc nh bng
cc m hnh sinh thi tng qut hn, gm c cc yu t
thy lc, s tng trng ca ng vt tri ni, s tiu th oxy
ca trm tch, kh nng phn hy ca cht hu c c
trong nc thi v s c mt cht c kch thch kh nng
phn hy.
Trong mc 2.4 chng ta ghi nhn tm quan trng ca
nng oxy i vi th cn bng sinh thi v s sng trong
cc h sinh thi di nc. S dng phn loi sinh hc, ha hc
ca nc chy, da trn c s Profil oxy d dng dng nng
oxy nh gi cht lng ca h sinh thi.
V s thay i nng oxy ch cn rt nh cng
gy ra bin i sinh thi ca nc chy, nn n phi c a
vo nh gi sinh thi cc h sinh thi di nc, v n s c
gi tr hn cc phn tch ha hc trong nh gi cht lng n-
c, cho d trong t nhin lun tn ti quan h cht ch gia
hai kt qu .
Mt kha cnh u th khc ca nh gi sinh thi l kh
nng c bc tranh v iu kin lu di, trong khi nh gi
ha hc ch cho ta bc tranh v tc thi.
Mt trong cc nh gi sinh thi nng trng l s dng h
Saprobien phn loi nc chy thnh 4 mc:
1. Oligosaprobic: nc khng nhim hoc dng nh khng
nhim.
2.

- Olimesosaprobic: nc b nhim nh.

3.

- Olimesosaprobic: nc b nhim.
4. Poly saprobic: nc b nhim nng.
Trong cc vn liu ca Mdng 4 tn sau y:
1. i nc sch.
2. i nc hi phc.
3. i nc b phn hy mnh.
4. i nc mt phm cht.
S phn loi da trn cc phn tch cc loi ng thc
vt hin vt tn ti trong nc. Cc loi ny c th chia thnh 4
nhm:
1. Sinh vt c trng cho nc khng b nhim.
2. Cc loi chim u th trong nc b nhim.
3. Cc loi ch th nhim.
4. Cc loi khng c trng.
Trong hnh v trnh by cc loi c trng cho mi
nhm.
Hnh 2.19: Cc loi ch yu trong nc nhim:
Hnh 2.20. Cc loi ch th nhim:
Hnh 2.21: ng vt nguyn sinh:
Hnh 2.23: Loi c trng cho nc khng b nhim:
Thng thng vic nh gi iu kin sinh thi ca nc
Giun
(tubifex)
Asellus
(Apuations)
B gy
(chironomus)
Eristalia Paychoda
alternata
X
5
Plagellates (Euglena
viridis)
X 500
Vorticella
camponula
X 200
Ganmaru
a pulex
chy l th thut phc tp v vic vn dng h Saprobien
i hi mt s kinh nghim v thi gian. Cho d vic chuyn
i trc tip cc thng s ha hc thnh cc iu kin sinh
thi khng th thc hin c, nhng vic o c cc thng s
ha hc ban u lm cho chu trnh nh gi nhanh hn. S
chuyn i phn tch ha hc thnh h Saprobien trnh
by trong bng 2.21, nhng s dng tt kh do y khng
o c BOD
5
v nng oxy ring, nng amoniac v
nitrat cn c a thm vo bc tranh nh gi c y
iu kin nhim.
Nguyn l 2.18: nh gi cc thay i hng ngy l vic
quan trng v mu cht l cc tiu gi tr nng oxy t
do.
Vic ny c th thng xuyn thc hin nhanh chng trc
vng ng.
Bng 2.20: phn loi nc chy.
Loi nc Loi sinh vt C th
Nc khng
nhim
To
Vi khun
Loi c trng
C
Cladophera ch yu
< 100 c th /1ml
gammarus pulex
Cc loi c hi
Nc b nhim
nh
Vi khun
To
> 100.000 c th/ml
Cladophora, Spirogyrra
Patamogeton, Elodea,
Batrachium, tubifex (giun
)
Chironimus (b gy), asellus,
gammarus pulex; eel
Helobdella, glossiphonia
Sphaerium pisidium,
planorlbiss, ancyclux.
Nc b nhim
Vi khun hiu
kh
To
Thc vt
Cn trng
C
<100.000 con/1ml ng vt
nguyn sinh (protozoa)
To diatomei, to lc, to
xanh
Potamogeton, Crispus
Giun , b gy, asellux
aquaticus
aquaticusStickleback,
Sphaerium
Herbobdella.
Vi khun k
kh
>1.000.000 con/1 ml
To To xanh (Oscillatoria)
Nc bn Cn trng Giun , b gy ch yu
Eristatis, ptychoptera,
Psycoda
C Khng c
Trong ti liu cn c cc biu phn loi.
Hnh 2.24: Phn loi theo NH
3
, NH
+
4
, NO
-3
3
, PO
-3
4
, HNO
2-
Hnh 2.25: Phn loi theo sinh vt ch th nhim.
Hnh 2.26: Phn loi theo to.
Hnh 2.27: Phn loi theo cc loi c trng cho nc b
nhim.
Hnh 2.28: Phn loi theo cc loi ng vt bc cao.
Bng 2.21: H Saprobien v cc thng s sinh hc - ha
hc.
Cc thng
s
Bn nhim
nhim
nh
Khng
nhim
0-3 mg/l BOD tng
Oxy ha
tan
<5% >70% bo
ha
>60% mc
bo ha
> 90%
mc bo
ha
Bo ha BOD5 gim Bo ha Bo ha
< 30% bo
ha
BOD
5
Cao Tng <5mg/l < 5mg/l <3 mg/l
Gim>20mg
/l
NH
+
4
0,5

2 0,3

1,2 < 0,2

mgN/l
<0,1
mgN/l
mg N/lt mg N/ lt
NO
-
2
0

0,2 0

0,2mg/N/lt
-0,2mg/N/l <0,05mgN
/l
mg N/lt
NO
-
3
Rt thp 1-2 mg N/lt 2-6mg/lt Cao
bn Cao Thp Rt thp Sch
II.7 Vn ph dng.
T ph dng vi ngha tng qut l "giu dinh dng" c
Nauman a ra nm 1919 khi trnh by khi nim v sch v
giu dinh dng. ng phn bit h sch cha t to, thc vt
l lng cn h ph dng giu thc vt tri ni. S ph dng
ca cc h Chu u v Bc M pht trin nhanh trong vng
vi chc nm quan do vic tng th ha v tng mc s
dng cht dinh dng trn u ngi.
T ph dng c dng ch vic b sung nhn to cc
cht dinh dng ch yu N v P vo nc. S ph dng ni chung
l khng tt, mc d ngha ca n khng phi lc no cng
ng. Mu xanh ca h lm cho vic bi thuyn v tm
khng an ton v bn. Hn na mu xanh lc khi Clorophyll
c 100 mg/m
3
lm xu cnh quan. Mt khc tc ng nguy
him gc sinh thi l lm gim nng oxy do phn
hy ca cc to. Cc h ph dng thng c nng oxy cao
trn b mt v trong ma h, nhng c nng oxy thp
tng su v l nguyn nhn gy cht c (h2.31), (h.2.32).
Sn phm phn bn tng theo hm s m trong th k
ny (hnh 2.29) c phn nh trong s tng nng P trong
nhiu h Chu u (h.2.30).
Mt khc s gia tng cht dinh dng c th c li cho cc
ao chn nui c nng v c c th l thc n trc tip hoc
gin tip cho c.
T/nm
10
8
1
0
7
10
6
N
P
2
O
5
190
0
195
0
197
5
Hnh 2.29. Sn lng
phn bn
2
0
10
19
60
19
65
19
70
A
B
C
Hnh. 2.30. Nng P
trong cc h
A. Kreutzrichter
B. Gersauer
C. Urner
Tip
tc
chui
thc n
1
2
0
2

su
Hnh 2.31. Profil
o xy
1. Ma ng
2. Ma h
C
C
B
A
Hnh 2.32
Phn tng nhit ca
h
D
C khong 16-20 nguyn t cn cho s pht trin ca
thc vt nc ngt.
Bng 2.22: Thnh phn ca thc vt nc ngt (t).
Nguyn t % Nguyn t %
O
2
80,5 Cl 0,06
H
2
9,7 Na 0,04
C 6,5 Fe 0,02
Si 1,3 B 0,001
N 0,7 Mn 0,0007
Ca 0,4 Zn 0,0003
K 0,3 0,0001
P 0,08 Mo 0,00005
Mg 0,07 Co 0,000002
S 0,06
Quan nim hin nay v ph dng lin quan vi s gia tng
mnh s lng P v N m iu kin bnh thng c gi tr
thp. P thng l nguyn nhn chnh ca ph dng (so vi N)
v n l yu t tng trng hn ch ca to trong h. To th-
ng s dng N t 4-10 ln hn P, trong t l N/P trong nc
thi ch l 3 ln. Mt khc N
2
c th mt i do qu trnh
bin i N
-
3
N
2
.
Vai tr quan trng ca P trong qu trnh ph dng c
trnh by trong hnh 2.33, nng to c m t
bng mg cht dip lc/ lt. Quan h tng quan y kh
cht ch.
Hnh 2.33: Quan h gia
sinh khi to v PO
-
4

trong cc h Anh
30
0
10
0
10
1
0,
1
1
1
0
10
0
Tip
tc
chui
thc n
Si trong
diatomei
Si trong
diatomei
Nguyn l 2.19. Di gc nhit ng hc, h c th
xem l h thng m c s trao i vt cht (nc thi, bc
hi, h hp) v nng lng (bc hi, bc x) vi mi trng xung
quanh.
Tuy nhin, trong nhiu h ln, phn vt cht mang vo
hng nm khng thay i ch tiu cht lng. Trong
trng hp ny h c th xem nh kn, c ngha n ch trao
i nng lng m khng trao i vt cht vi mi trng.
Nguyn l 2.20. Xt cho cng, dng nng lng qua mt h
sinh thi s dn n mt chu trnh vt cht trong h (gi
thit h trng thi bn vng).
Tt c cc nguyn t quan trng u tham gia vo chu
trnh nguyn t to nn s ph dng (hnh 2.34 - 2.38). S
tng trng ca thc vt tri ni l qu trnh ch o trong
s hnh thnh ph dng, c ngha quan trng nhn
thc qu trnh iu ha sinh trng.
Hnh 2.34: Chu trnh cacbon.
1: hp quang; 2: bi tit; 3: t vong; 4,5: phn hy; 6: h
hp; 7: lng ng; 8: khong ha trm tch; 9: trao i CO
2
vi kh quyn.
CO
2
trong
kh quyn
CO
2
trong
kh quyn
Cc bon v
c
Cc bon v
c
Thc vt
tri ni
Thc vt
tri ni
ng vt
tri ni
ng vt
tri ni
Cc bon hu
c ha tan
Cc bon hu
c ha tan
Cc bon hu
c l lng
Cc bon hu
c l lng
1
6
3
7
5
4
2
9
Trm tch C
Trm tch C
8
Tip
tc
chui
thc n
Si trong
diatomei
Si trong
diatomei
S - hu
c rn
S - hu
c rn
Hnh 2.35: Chu trnh Nit
Hnh 2.35. Cc qu trnh.
1: to hp th N; 2: quang hp; 3: c nh m; 4, 5, 6,
7: chui thc n; 8: t vong; 9: khong ha; 10: lng ng;
11: lng ng N l lng; 12: lng ng; 13: phn hy t
trm tch; 14: nitrat ha; 15, 16, 18: dng vo ra ca HST;
17: phn hy nit.
Hnh 2.37: Chu trnh Silic.
NO
-
3
NO
-
3
NH
+
4
NH
+
4
NA to
NA to
ng
vt tri
ni
ng
vt tri
ni
N. c
N. c
4 6
5
17
16
Dng
vo
Dng ra
15
1
Nit hu
c l
lng
Nit hu
c l
lng
SN
SN
9
8
1
2
1
3
1
1
7
(Trm
tch)
1
0
18
Si ha
tan
Si ha
tan
Si trong
diatomei
Si trong
diatomei
Si ht
rn
Si ht
rn
Si mang
i
Si mang
n
Si mang
i
Si mang
n
Si trm
tch
Si trm
tch
Theo chui thc
n
S - hu
c rn
S - hu
c rn
Chu trnh Sunfua
Nng sut s cp c o mt s cch chi tit trong
nhiu h ln > Qu trnh ny c th tm tt nh sau:
nh sng + 6CO
2
+ 6H
2
O C6H
12
O
6
+ O
2
(2.62).
Phn ng cho thy s ph thuc ca qu trnh quang hp
vo nh sng mt tri, nhit v nng cht dinh dng.
Thnh phn thc vt tri ni (Phytoplankton) lun thay
i, bng 2.23 a ra cc ch tiu trung bnh phn nh
thnh phn ha hc ca nc h. Nu nng P cao th thc
vt tri ni s hp th nhiu P hn - s hp th lng ph.
Nguyn l 2.21. Thc vt tri ni c cu to ch yu
t C, O, H, N, P. Thiu cc nguyn t ny ta khng th pht
trin c, v vy cc nguyn t trn l yu t sinh ti hn ca
vic pht trin to.
Nguyn l 2.22. thit lp cn bng vt cht cho cc
Sunfat
Sunfat
1
1
S trong
Phytoplan
kton
S trong
Phytoplan
kton
1
3
Sunfat
Sunfat
S - hu
c rn
S - hu
c rn
8
S trong
trm tch
S trong
trm tch
9
2
7
1
0
4
5
6
Theo chui
thc n
cht dinh dng th iu quan trng nht l xem xt cc
ngun cht dinh dng trong h sinh thi. l yu t sinh ti hn
Bng 2.23: Phn loi cc h
Loi
dinh d-
ng
Nng
sut s
cp mg
C/m
2
/ng
Phytoplankton Dip
lc
mg/m
3
H s
tt
nh
sng
(n/m)

C
hu
c
(mg/l)
Tng P
(

g/l)
Tng N
(

g/l)

lng
v c
(mg/l)
Mt

cm
3
/
m
3
Sinh
khi
mg
C/m
3
Siu
sch
< 5 < 1 < 50 0,1
0,5
0,03
0,8
- < 15 <1
250
2 15
Sch 50
300
- 20
100
0,3
0,8
0,05
1,0
<13 - - -
Bn
va
sch
- 13 - 0,05
1,0
- - 510 2506
60
10
200
Bn
va
250
1000
35 100
300
25 0,1
2
<15 - - -
Bn
va
bn
- 250
1000
- - - - 1030 5001
100
1005
00
Bn >1000 >300 105
0
530 530 - - -
Rt
bn
- >10 - - - - 30500 5001
5000
400
60000
Qu
bn
<50
500
- 0,1
10
0,1
10
14 330 < 110 < 1
500
5
200
Nguyn nhn ca s ph dng c gii thch nh sau: Nc
khng b nhim thng c N/P 10. Cng dn nc thi vo
h s lm gim t l trn v N/P trong nc thi l 3 (nc thi
th 30mg/Nl; 10 mg/l P) do vy nu trng to hn ch
ph dng s cng lm cho t l N/P gim i. Khi vit cn
bng vt cht cho N v P s thy phng thc tt nht
chng ph dng l loi b P t nc thi ch khng phi trng
to loi b N.
Nguyn l 2.23. iu quan trng khng phi l gii hn
cht dinh dng trong nc m l cht dinh dng phi hn ch -
c s pht trin ca to. Cn nhc trn y c ngha rng
c th kim sot qu trnh ph dng bng vic gim bt d
tr cht dinh dng. c nhiu m hnh gii quyt ti u vn
trn.
C th phn loi cho cc sn phm th cp ca n (bng
2.23).
Cc h nc sch thng su, i C thng rng hn A. Thc
vt y ngho, nng phytoplankton thp, mc d s loi
c th phong ph. Do nng sut sinh hc thp, cc i C th-
ng oxy. Nng cht dinh dng b, him khi thy hin
tng n hoa to, nc thng trong. Quan h gia nng sut sinh
hc v trong ca nc c trnh by trong hnh 2.40.
y G
24
l nng sut sinh hc cc i ca khi nc trong 24
gi.
Hnh 2.42:
Quan h gia trong
(m)
v nng sut sinh hc
s
cp G
24
h Glumsoe
Tng quan ny t c s dng, v trong ca nc cn
ph thuc vo hm lng cc cht v c l lng (ph sa), nng
10
2
10
3
10
4
10
5
1
2
3
4
su (m)
Nng sut sinh hc
trong 24h
10
2
10
3
10
4
10
5
1
2
3
4
su (m)
Nng sut sinh hc trong
24h
phytoplankton v mu ca nc (lng humc) (ch yu l
plankton).
Cc h ph dng thng cn c nng phytoplankton cao,
nh vy trong ca h thp. Thc vt y phong ph v c
hin tng n hoa to c trng.
Mt c trng khc ca h sch v h ph dng l thay
i ch quang hp theo chiu su.
Hnh 2.43:
Nng sut thc vt tri ni
cho mt n v chiu su
ca cc h
1. Sch
2. nhim
3. Ph dng
II.8. Bo ton vt cht trong chui thc n
Chui thc n c xem nh l tp hp khp kn cc quan
h gia sinh vt trong quan h sinh thi theo kiu vt d -
con mi. Trong chui thc n phn bit: sinh vt sn xut P
(thc vt), cc sinh vt tiu th C
1
, C
2
, C
n
v sinh vt phn
hy D. Thc n nhn c mt bc ca chui c dng
th, hot ng, bi tit, tng trng, sinh sn, thc n tha,
thc n khng tiu ha cho bc sau.
Nu xem tng trng v sinh sn l sn phm tinh th:
sn phm tinh = lng thc n vo - h hp - thc n tha -
thc n khng tiu ha - hot ng sng.
T s = = h s tinh
H s tinh ph thuc vo nhiu yu t thng c gi tr
bng 10%.
Nguyn l 2.24. Mi cht c bt k trong h sinh thi
Nng sut
Chiu
su
Trng lng c
thng khng mt i qua h hp v bi tit ca sinh vt v
n t b bin cht sinh hc hn cc hp phn bnh thng
trong thc n.
iu ny c ngha h s tinh ca cht c thng cao
hn cc hp phn bnh thng trong thc n. Thuc vo loi
ny c cc hp cht clo hu c nh DDT, DDE, kim loi nng.
Hiu tng ny c gi l tch lu sinh hc v c minh ha
trong bng 2.24 i vi DDT.
Nguyn l 2.25. DDT v cc loi clo hu c khc c h
s tch lu sinh hc cao v chng c kh nng bin cht sinh
hc thp v ch bi tit rt chm ra khi c th v thng
tch lu trong m m.
Bng 2.24: Tch lu sinh hc
Cc mc dinh dng Nng DDT mg/kg
cht kh
H s tch lu
Nc 0,000003 1
Thc vt ni 0,0005 116
ng vt ni 0,04 13.000
C nh 0,5 167.000
C ln 2,0 667.000
Chim n c 25,0 8.500.000
Cc nguyn l trn gii thch nguyn l 2.26.
Nguyn l 2.26. D lng thuc tr su trong c t l
thun vi trng lng ca c th c.
Trng lng c
Hnh 2.44
Gia tng d lng thuc tr su
trong c t l vi trng lng c.
1. Tng d lng
2. D lng DDT
(theo Cox 1970)
V con ngi l bc cui cng ca chui thc n nn nng
DDT thng cao trong c th con ngi (bng 2.25).
Bng 2.25: Nng DDT trong thnh phn mi trng
(mg/kg)
Khng kh 0,0000
04
ng vt khng xng sng trong
t
4,1
Nc ma 0,0002
Bi K
2
0,04 ng vt khng xng sng trong
nc
0,001
t N
2
2,0
Nc ngt 0,0000
1
C nc ngt 2,0
Nc bin 0,0000
01
C bin 0,5
C 0,05 Trng, trng c 10,0
Thc vt nc 0,01 Chim nhn 2,0
Thc vt tri
ni
0,0003 ng vt c v n c 0,5
C th ngi 6,0 ng vt c v n tht 1,0
Thc n thc vt ca ngi 0,02
Thc n (tht) ca ngi
Cc ngun c trong thc n c th tm thy bng
2.26.
Bng 2.26: H s hp th (tch lu) sinh hc
Hp phn Loi H s %
Biphenyl Chut 98,4-98,9
PPb d lng
1
0-
3
0-
5
0-
m
g
20
0
40
0
80
0
60
0
100
0
120
0
Trng lng c
Cd D 2
Co Chut 0,6
Cu C 2,9
DDT (hoa qu) Ngi 9,9
DDT (tht, c) - 40,8
Hg (v c) - 6 - 8
Hg (hu c) - 15 - 100
Pb - 5 - 17
Pb Th 0,8 - 1
Pb Cu 1,3
2- Clo ruabiphenyl
2,24,45,5
Chut 98,4 - 98,9
Hexachlorubipheny Chut 95,1 - 95,3
Cng vi thuc tr su, con ngi cn hp th mt lng ln
kim loi nng. Nhn chung, kim loi nng bi tit nhanh hn
thuc tr su, v vy, ni chung h s tch lu thng thp
hn vt cht hu c (Bng 2.26).
II.9. Bo ton vt cht trong x hi
Nh trnh by mc II.6, mi cn bng trong chu
trnh ton cu cc nguyn t ha hc u c ngha quan
trng. Chng ta nu ln trong mc II.4 v II.5 rng: vic
xc nh nng ca cc nguyn t ca cc thnh phn v
cht c c ngha rt ln nh gi iu kin sng
trong h sinh thi. Phn ny c dnh trnh by vn
nhim khu vc.
Nguyn l 2.27. Nhiu cht c lan truyn rng trn tri
t ng thi ghi nhn s gia tng ton cu v nng kim
loi nng v thuc tr su (Hnh 2.45).
Hnh 2.45
S tch lu Pb trong bng
Aixolen t 800 trc cng
nguyn n hin nay (Tp
ch Ha hc 1968).
Tuy nhin, cc vn nhim nh vy thng rt khc
nhau cc khu vc. iu ny c minh ha bng 2.27. "So
snh nng kim loi nng sng Ranh v bin Bc".
Bng 2.27: nhim kim loi nng sng Ranh
Kim loi
Sng Ranh
tn/nm
T s
Nng sng
Ranh
Nng bin
Bc
Cr 1.000 20
Ni 2.000 10
Zn 20.000 40
Cu 200 40
Hg 100 20
Pb 2.000 700
Nguyn l 2.28. Gii quyt vn nhim gm vic
pht hin ngun nhim v cc bin php ti u x l
nhim bng cch lp cc cn bng vt cht cho cc thnh
phn v nguyn t l phng thc thch hp ban u.
Th d gii p cho cu hi tm tt: Ci g l
nguyn nhn nhim Pb tc ng ca chng nh th no,
gii quyt nh th no an Mch, c th tm tt nh sau:
1. Thng tin v cn bng Pb gm cc s liu v xut,
nhp, khai khong, sn xut, ti sinh v hao tn trong cc ti
200
-
200
-
800
175
0
185
0
195
0
200
0
B-C A-D
liu thng k khu vc.
2. Hao tn Pb l ngun gc ca nhim, nhim
ny lan truyn nh th no, rng ri hay cc b, bit r
cn phi bit bn cht ca s hao tn l g?.
3. Hnh vi ca cht nhim Pb trong mi trng nh
th no? y l vn kh. C th c mt s suy
on sau:
a. Cht nhim dng ht trong kh quyn s lng, tc
lng ph thuc vo kch thc.
b. C th d on mt s qu trnh xy ra trong thy
quyn cng nh d on v hng s tc ca cc qu
trnh .
c. D on cc qu trnh tng t xy ra trong t v nc
ngm. y (b, c) cn n cc s liu v h s hp th
ca cc i tng i vi nguyn t nhim Pb.
4. nh gi nh hng ca cht nhim ti con ngi.
Thng tin v cn bng vt cht Pb an Mch c trnh
by hnh 2.46. Theo s liu thng k, s hao tn vo mi
trng c th o c trn c s cc thit b. Mt s chi tit
khng c trong hnh c a ra trong bng 2.28.
Bng 2.28: S thm nhp ca Pb vo mi trng an Mch
Ngun Lng Pb tn/nm
Pin hng 600
Thi do s dng trong cng
nghip
500*
Thi do ti sinh 100*
Thi vo kh quyn (75%
du)
900
Thuc nhum, mu v 600
n sng sn 600
S dng nhin liu 100
Cht thi rn 1.000
Tng cng 4.400
S khuch tn ca Pb ra mi trng c trnh by hnh
v 2.47. khong 360 T c th c trong nc thi.
S khuch tn Pb vo mi trng to ra nhim v cc
ngun ny s nh hng trc tip ti dn c an Mch. M hnh
hp th Pb ca ngi an Mch c trnh by trong hnh 2.48.
Trong mt ngy ngi an Mch tip nhn 0,3 mg Pb qua
thc n v nc ung nhng ch a vo mu chng 30

g, 50%
trong s 0,025 mg Pb cha trong khng kh qua h hp hp
th vo mu. Tng s l 42,5

g c bi tit qua gan chng

30

g, gi li trong mng xng 12,5

g, cn bng hp th
v bi tit.
Ti sinh Pb
Ti sinh Pb
Thi 4.4
Thi 4.4
Nhp Pb
25.8
Nhp Pb
25.8
Xut khu
9.0
Xut khu
9.0
Hp kim Pb
Hp kim Pb
Kim loi Pb
Kim loi Pb
SX Pin
SX Pin
Mu v
thuc v
Mu v
thuc v
Pb - Hu c
(du)
Pb - Hu c
(du)
Cht t
cha Pb
Cht t
cha Pb
0.1
4.0
9.2
11.
0
8.6
5.0
9.8
1.2
1.3
1.3
1.2
Nhp
2.1
2.4
0.2
0.7
0.5
2.2
5.4
0.6
0.6
0.9
0.1
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Hnh 2.46: Cn bng Pb an Mch (n.10
3
tn).
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Hnh 2.47: S khuch tn Pb vo mi trng (an Mch nm
1969)
S bi tit Pb ngi c th m t bng phng trnh bc
1:
/ / *
/ /
Pb K
dt
Pb d

y: /Pb/ l nng Pb mg/kg cht kh
K l h s bi tit/ngy
dt
Pb d / /
l tc bi tit
Bng 2.48. M hnh hp thPb ca ngi an Mch
Thi rn 1000
T/n
Thi rn 1000
T/n
Ha thiu
Ha thiu
Kh quyn
1030 T/n
Kh quyn
1030 T/n
Nhin liu 100
T/n
Nhin liu 100
T/n
Pin 600 T/n
Pin 600 T/n
CN-Ti sinh
600T/n
CN-Ti sinh
600T/n
n Pb 600 T/n
n Pb 600 T/n
Xe 900 T/n
Xe 900 T/n
X l n
c
X l n
c
Thch quyn
4080 T/n
Thch quyn
4080 T/n
Thy quyn
320 T/n
Thy quyn
320 T/n
500T/
n
30T/n
100T/
n
470T/
n
500T/
n
600T/
n
320T/
n
240T/
n
280T/
n
600T/
n
900T/
n
80T/n
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Thc phm
nc 300 n
g/ng
Khng
kh
25 g/ng
Khng
kh
25 g/ng
X
ng
X
ng
Bi
tit
Bi
tit
Bi
tit
Bi
tit
Gan
Gan
30g/ng
30g/ng
Mu
Mu
30g/ng
30g/ng
270g/n
g
270g/n
g
12,5g/n
g
12,5g/n
g
12,5g/n
g
12,5g/n
g
30g/ng
30g/ng
12,5g/n
g
12,5g/n
g
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
S hp th 0,3 mg/ngy l gi tr trung bnh. Gi tr hp
th thc ty thuc vo loi thc phm,cht lng nc (nng
Pb trong nc) v vic s dng cc dng bng Pb. Nng
Pb trong mt s loi thc phm chu u c tp hp trong
bng 2.29.
S bi tit Pb cng ph thuc vo tnh trng hot ng
ca c quan chc nng, ngun thc phm v tnh trng sc
kho ca tng c th. S tch ly Pb trong c th gy nn
nhim c Pb...
Bng 2.29. Nng Pb trong cc loi thc phm chu u
(mg/kg trng lng)
Loi thc
phm
Anh H lan an mch
Sa 0,03 0,02 0,005
Phomt 0,01 0,12 0,05
Tht 0,05 0,10 0,10
C 0,27 0,18 0,10
Trng 0,11 0,12 0,06
B 0,06 0,02 0,02
Du n 0,10 - -
Ng 0,16 0,045 0,05
C chua 0,03 0,10 0,05
Rau 0,24 0,065 0,15
Qu 0,12 0,085 0,05
ng - 0,01 0,01
ung 0,12 0,13 -
II.10. Chu trnh nc.
Nc l hp cht ha hc phong ph nht trn tri t (xem
bng 2.30) v mt s tnh cht c bit.
Tm quan trng ca nc i vi s sng trn tri t th
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
hin nhng kha cnh sau:
1. C th ngi gm 70% l nc v chng ta cn 1,5 lt nc
ung mt ngy. Chng ta c th nhn n 80 ngy, nhng ch
nhn c nc trong vi ngy.
2. Nc l mi trng trung gian chuyn vn cc cht
dinh dng.
3. Nc ra sch v pha long nhiu cht thi t nhin v
nhn to.
4. Nc c kh nng to ln d tr v dn nhit c nhit
bay hi cao so vi trng lng phn t. Cc tnh cht nhit
ny l cc yu t quan trng c nh hng ti ch kh hu
ton cu.
5. Nc c t trng ln nht 4
0
C trn im ng bng.
V vy bng nh hn nc ( 4
0
C). y l nguyn nhn gii
thch l do ti sao cc khi nc ch ng bng phn trn. Nu
bng nng hn nc th ton b cc dng sng bc cao di nc
cc cc tri t s khng tn ti.
Nguyn l 2.29. Trn tri t, nc thc hin chc nng
chu trnh vt l (chu trnh ha hc xem 2.5) c minh ha
trong hnh 2.49. Trong chu trnh tun hon ln c iu
khin bi nng lng mt tri ny, vic s dng nc ca chng
ta thng xuyn i mi.
Hnh 2.49. Chu trnh nc.
Lc a
W=2,31
Sng, h
t=6,6 nm
Nc ngm
W =
60.000;
t = 600
nm
Lc a
W=2,31
Sng, h
t=6,6 nm
Nc ngm
W =
60.000;
t = 600
nm
i dng
W = 1.370
t = 3060
nm
i dng
W = 1.370
t = 3060
nm
Bng W = 2400
Aixlen t =
4500 nm;
W = 2200
Nam cc
t = 1.400 nm
Bng W = 2400
Aixlen t =
4500 nm;
W = 2200
Nam cc
t = 1.400 nm
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
10
0
10
0
41
1
41
1
44
8
44
8
65
65
2,2
2,2
2
2
35
35
W: Lng nc, 10
3
km
3
.
t: thi gian i mi khi nc
S ghi trn mi tn X. 10
3
km
3
/nm.
Bng 2.30. Tim nng nc v cn bng nc hng nm
ca cc lc a th gii.
Ch tiu
Chu
u
Chu

Chu
Phi
Bc
M
Nam
M
c
Din tch
10
6
km
2
9,8 45 30,3 20,7 17,8 8,7 132,2
Ma km
2
7165 32690 20780 13910 29355 6405 110.10
3
Tng lng
sng km
3
3110 13190 4225 5960 10380 1965 38830
Tng nc
ngm km
3
1065 3410 1465 1740 3740 465 11885
Thm km
3
5120 22910 18020 9690 22715 4905 83380
Bc hi %
nc ngm/
nc chy,
nc ngm
40553
4
19500
26
16555
35
79503
2
18975
36
44402
4
714753
1
D on nc ngm su ti 5 km trn v tri t v phn
ln c thnh phn khng thay i.
Nc bc hi t i dng, sng, h c my a vo t
lin bin thnh ma. Mt s nc thm xung t thnh nc
ngm, phn khc bc hi tr li kh quyn, phn ln nht
chy thnh dng ra sng, bin, h khp kn chu trnh
nc. Thi gian nc thay i trong thin nhin v cc thnh
phn c trnh by trong bng 2.31
Bng 2.31. Thi gian ca chu trnh nc trong cc phn ca
tri t.
Loi Thi gian i mi
C th ngi 1 thng
Khng kh 12 ngy
Cy 7 ngy
Sng vi ngy
H 0,1-100 nm
Bin 3600 nm
Bng cc 15.000 nm
Bng 2.23. Cn bng nc hng nm cc phn tri t.
Loi t i dng Ton tri
t
Din tch 10
6
km
2
148,9 361,1 510,0
Tng lng: 10
3
km
3
- Ma 111 385 496
- Bc hi -71 -425 496
- Chnh lch -40 40 0
Chiu dy mm
- Ma 745 1066 973
- Bc hi -477 -1177 -973
- Chnh lch -269 111 0
II.11 Cc nh hng ca cht nhim khng kh.
nh hng ca ha cht c hi ti cy, ng vt v sc
kho con ngi hin nhin ph thuc vo mt s yu t s
nhc ti mc II.12. y, ch cp ti quan h qua li
gia tc ng vi thi gian chu s tc ng. Thi gian chu
tc ng l mt phn thng tin v kt qu nghin cu thc
nghim. Trong nghin cu nhim khng kh quan h gia
nng v thi gian nhim c ngha quan trng bi cc
yu t sau y:
1. Tc ng ca cc cht nhim kh ti sc kho con ng-
i c nghin cu k cho nhiu t hp nng - thi gian
chu tc ng.
2. S hp th qua h h hp t l vi thi gian chu tc
ng, khi cc iu kin tc ng nh nhau.
3. Mt s kt qu gim nh nhim kh quyn ngoi
tri c thc hin cho thy thi gian chu tc ng gi vai
tr quan trng.
4. Tiu chun cht lng khng kh phn nh mi quan h
gia nng v thi gian chu tc ng (bng 2.34, bng
9.10 ph lc 6, cc hnh 2.54 n 2.56).
Tm tt tt c cc iu kin trn chng ta c nguyn l:
Nguyn l 2.31. Tc ng ca cht c ph thuc vo
quan h gia nng v thi gian chu tc ng, cc tiu
chun cht lng khng kh phn nh mi quan h gia nng
v thi gian chu tc ng c th minh ha trong v d
i vi cht nhim kh.
Hnh 2.54: nh hng nhim ca kh sunfua ti sc khe
con ngi.
Thi
gian
10 nm
1 nm
1 thng
1 tun
1 ngy
1 gi
1 pht
0,001 0,01 0,01 10 1,0
Cht
nh
hng
sc
khe
mnh
ti
C nh
hng
ti
sc
khe
Khng
c nh
hng
Hnh 2.55: Tng quan gia mc CoHb trong mu vi
thi gian chu tc ng v loi hot ng c bp.
.............................................................................
................
Bng 2.34. V d v tiu chun cht lng khng kh (y ban
cht lng mi trng, 1982).
Cht nhim Ch th thi gian
Nng

g/m
3
PPm
Vt dng ht Trung bnh nm 75
Vt dng ht Nng cc i trong 24h
Hydrocacbon - 3h 260
CO - 8h 160 0,24
CO - 1h 10 9
SO
2
Trung bnh nm 40 35
SO
2
Nng cc i trong 24h 80 0,03
SO
2
- 3h 365 0.14
NO
x
1.300 0.50
O xit quang
ha
Trung bnh nm 100 0.05
Nng cc i trong 1h 240 0.12
Hnh 2.56: Nng tn thng SO2 ti cc loi cy (Zahn
1961)
Tc ng khng nhn c
1. Nhm cy khng 1 (nh hng)
2. Nhm cy khng 2 (ng cc, u , du ty,
hoa hng).
3. Nhm cy khng 3 (cy hng nm, rau ci).
10
100
1 10
20
SO2 (ppm)
Hy hoi
Thi gian tc ng
(h)
0
1
2
3
II.2. Cc nguyn l sinh c hc
nh gi tc ng mi trng ca cht nhim i hi
hiu bit su sc v liu lng, dng tn ti cht nhim v
tc ng ca cht nhim ti cc loi sinh vt khc nhau.
Ni mt cch khc, chng ta phi chuyn nng trong h
sinh thi thnh tc ng ti sinh vt. Phn ln cc tranh lun
v kt qu nhim mi trng u b qua vic c nh liu
lng. Nhng thiu s liu v liu lng khng c th nh gi
nh lng nhim.
Vn c nh liu lng l mt trong cc im phn
bit sinh c hc vi c hc truyn thng. Nng cht
c c th o c hoc nh gi c nh nguyn l bo
ton vt cht. Trong c hai trng hp trn, chng ta cn bit
thng tin v ng hc ca cht nhim. S phn cht
nhim nh th no? N c tch lu dng no? N s bin
i sang dng no v tc ca n bng bao nhiu? Dng
nh cn phi to nn mt m hnh da trn quan nim rng:
nng cht nhim trong h sinh thi l kt qu ca
nhiu qu trnh, trong c s tham d ca cht nhim.
c bc tranh tng qut, chng ta phi gi thit nng
cht nhim trong mi trng l hm s ca thi gian nh
th no? cc qu trnh c nh hng ti nng ca cht
nhim gm:
1. Bc hi.
2. Hp th.
3. Hp th v tch lu trong t v trm tch.
4. Phn hy sinh hc.
5. Oxy ha (bi oxy ca khng kh, nitrat, sunfat v.v...).
6. Phn hy nh sng.
7. To phc (vi mt s ligan hu c v v c c trong h
sinh thi.
8. Thy phn.
Hnh 2.57. Minh ha vic nh gi s phn v nh hng
ca cc cht c mang tnh tng hp nh th no? Biu
m hnh gi nh s phn v cc tc ng ca cc cht
c trong mi trng.
Hnh 2.57: S hnh bn cht v tc ng ca cht
c trong mi tr-
ng.............................................................................
..........T.75
Hnh 2.58. Ch r nhng dng v phng thc bo ton
khi c mt kim loi vt.
Hnh 2.58: Cc dng v phng thc bo ton kim loi vt
trong t nhin.
Hnh 2.59: M hnh quan h gia liu lng v phn ng ca
sinh vt
mc phn t cn phi bit: cht c c phi l
nguyn nhn bin dng gen (ADN) hay thay i nhim sc
th. Cht c l nguyn nhn gia tng nng enzim hay
ch to ra s cnh tranh v kim ch cnh tranh gia chng.
Cc nh hng sinh ha khc c a ra xt trong tng quan
liu lng - phn ng gm:
- Tnh hot ng ca enzim (c 3 kh nng)
Cc phc
ng
Cc phc
ng
Cc phc
bn
Cc phc
bn
Ion kim loi
Ion kim loi
Vt liu
dng ht
Vt liu
dng ht
Keo
Keo
P
h

n
g
P
h

n
g

k
h

n
g

t
u
y

n

t

n
h
Liu l
ng
- Thay i hc mn.
- Tng hoc gim hot ng ca cc phng thc sinh
ha.
- Thay i tnh cht mng t bo.
- Bin i nhim sc th.
- Bin dng gen.
Tri thc ca chng ta v lnh vc sinh ha ny cn rt
hn ch, mc d hin nay, trn th gii, cc nghin cu
lp l hng tri thc ny ang c tin hnh mnh m. Cc
cht c thng ha tan trong m v chuyn vo mu ti cc
lipoprotein v c gi li trong cc m ca Lipids. C mt c
ch rng buc gia cc kim loi c vi cc nhm chc nng
trong c th. Th d: Cu v Pb hu c lin kt vi nhm SH
trong protein. Tng t, Pb tch ly trong xng bng cch
thay th cho Ca, chuyn dch tch ly trong thn khng r
nguyn nhn. Trong cc trng hp , s tch ly cht c
l nguyn nhn c hi ti cc chc nng ca cc c quan, dn
ti cc phn ng tiu cc ca sinh vt.
mc c th, phn ng ca sinh vt i vi cht c
c th phn loi theo liu lng v tc hi ca cht c:
1. c cao, gy t vong: gi tr LD
50
v LC
50
(xem mc
2.1)
2. Tch ly mn tnh gy cht yu.
3. Tc ng ph lin quan ti cc hot ng sinh l: thiu
oxy, cn bng mao mch v ion, n ung v tiu ha, hp
th, bi tit, quang hp, c nh m, loi phn ng ny th-
ng c nh gi theo mc tng hoc gim.
4. Tc ng ph lin quan ti hnh thi c th: thay i
trong t bo v thn, khi u, bin dng c th.
5. Tc ng ph lin quan ti hnh vi: tnh nng ng,
kh nng lm vic, hc tp, th cn bng v tnh nh h-
ng, tnh tp hp, thi quen ti hin, tn thng tinh thn, lo
u, mt kh nng sn mi.
i vi cc c th, tc hi ha hc ca cc cht c gy ra
cht sm hoc gim kh nng ti sinh (sinh sn) cc th h
mi ca qun th. S thch nghi vi cht c l nguyn nhn
thay i gen ca qun th. Cc th nghim v vn ny
c trnh by phn 4 trong chng "cc nguyn l sinh
thi hc". nh hng mc qun th tt nhin s tc
ng ti qun x: s tit chng ca qun th, s thay i
thnh phn loi, s thay i t ngt loi ch o, thay
i tnh a dng sinh hc v s lng c th trong tng loi,
nng sut sinh hc, cc mi quan h khng gian, gim tnh
n nh (gm kh nng nn sinh thi v nh hng tha k).
nh hng ca cht c mc h nh thi c th quan
st trong mt s trng hp bi cc c trng: dinh dng, nng l-
ng v lng nc. Cc thay i ny phn nh ng lc ca qu
trnh ang xy ra trong h sinh thi. H sinh thi c th hn
ch hoc chng li tc ng ca mi trng thng qua vic
thay th hoc tiu dit cc qun x sinh vt. Cho d c o
ln, h thi bn b trao i thc n v nng lng thng qua
cc thay i ng hc. Cc qun th hy sinh bo ton
s vn ton v chc nng ca h sinh thi, cho d kh nng
ny ca h l gii hn. Mt kha cnh khc ca nh hng
mc sinh thi l s thay i cc thnh phn c bn ca
h sinh thi v chu trnh vt cht lin quan.
Th d: Ma axit l nguyn nhn to ra thnh phn ion xa
l vi h sinh thi, do s c mt ca cc ion t ma trong mi
trng. y, tc ng vi cc cht nhim khc gi vai tr
quan trng, nh kh nng gi kim loi nng ca t v
trm tch ph thuc mnh vo pH ca nc. T tng quan v
sinh c hc, vic qun l h sinh thi i hi s dng cc
m. Nhn chung, m hnh c hc c t gi tr tin on
hn m hnh sinh thi. Trc ht, v qu trnh ny v cc
thng s lin quan t c nghin cu hn cc qu trnh sinh
thi nh quang hp, hp th cht dinh dng v.v... cn v s liu
thch hp s dng m hnh cht c t hn cc m
hnh qun l khc. Mt khc, yu cu chnh xc trong cc
tin on rt thp. Cc gi tr LD
50
v LC
50
c cng b cho
phn ln cc hp cht c t n c ngha mi trng, nhng
tc dng ph ca cc cht ny t c bit n.
Do , mc ch qun l khng phi l t c nng
thp hn gi tr no ca nc h hoc mc ph dng,
m l m bo nng thp hn LD
50
v LC
50
. Cc cng
b nh nng cc i cho php ca nc ung WHO (xem
ph lc 6) hoc nng cho php trong thc phm (bao
gm c c) u da trn mt nguyn l chung (tr s trung
bnh khng chc chn) khng c ngha rng sc khe con
ngi v cn bng sinh thi b e da. Cho d c nhng iu
, m hnh cht c s cn l cng c qun l rt c gi
tr.
Nguyn l 2.32. Cn nhc nhiu cc thng s cha bit
l iu quan trng xy dng cc m hnh cht c
cng n gin cng tt.
iu ny i hi c kin thc ton din v ha hc v
sinh hc ca cht c. Hai v d sau y minh ha cc
nhn nh ny:
Ion Cu t do rt c vi c v ng vt tri ni. Gi tr
LD
50
ca Cu
+
vi loi c Daphia magna rt thp 20

g/l, vi
loi c hi 100-200

g/l. M hnh Cu phi tp trung vo nng

ion Cu t do trong nc v bao gm cc qu trnh xc
nh nng ny. Trong trng hp cua Cu, nng cht
ngi s thp hn nng Cu trong c, trc khi c tr nn c
vi ngi. V s hp th v bi tit Cu cy, ng vt khng
l biu hin cho nng ion Cu t do, nn cc qu trnh xc
nh nng ion Cu trong nc c th b qua.
Vic ny c ngha, mt m hnh n gin nh dn
hnh 2.60 c th s dng c lng c bao nhiu Cu v
dng no tham gia vo h sinh thi di nc.
Hnh 2.60: M hnh Cu n gin.
Ngun Cu mang vo l mt hm c ngha. Cc ion Cu
t do v hp th trn cc ht l lng c th gp vo hm ny.
Mang vo
Mang vo
Cu
2+
Cu
2+
Thi ra
Thi ra
Cu trong
trm tch
Cu trong
trm tch
Cu hp
th
Cu hp
th
Cc phc
Cu
2+
Cc phc
Cu
2+
Cn bng gia ion Cu + ligan = cc phc ng c th m t
trong thnh phn chnh bng cc hng s cn bng bit.
Qu trnh hp th cc ion Cu trong cc cht rn l lng i
hi mt nghin cu thc nghim xc nh dung tch hp th
cc cht l lng. S gii phng Cu t trm tch cn cn
c nghin cu, cho d c mt s thng tin v gi tr ny,
phng thc tip cn n gin nhng tng hp rt cn s
dng mt m hnh lm cng c qun l, cho d s lng t liu
cn thit v tng ng vi m hnh cha y .
Cng c th thit lp mt m hnh c ch nhng n
gin biu din tc ng DDT trong cc h sinh thi.
y iu ng lu l nng DDT c trong trng hp h
b ph dng mnh cng tng t nh nng DDT c tch ly
qua chui thc n. WHO khuyn co rng nng DDT
cho php cc i trong thc phm ca ngi t 1-7 mg/kg
trng lng tinh, tng ng vi mc hp th hng ngy 0,005
mg/kg trng lng c th. Vic qun l c th gi cho nng
DDT tt c cc loi c thp hn mc ny, gi s l 10
ln hay l 0,1 mg/kg trng lng tinh. M hnh dn ra hnh
2.61 minh ha cho tng ny.
Hnh 2.61: M hnh DDT n gin
Phn hy
quang hc
DDT trong
chui thc
n
DDT trong
chui thc
n
DDT pha
lng
DDT pha
lng
DDT phn
tn
DDT phn
tn
Mang
ra
DDT
trong c
DDT
trong c
DDT
trong
trm
tch
DDT
trong
trm
tch
Mang
vo
Bi
tit
Bin
cht
i vi mt s loi c, chng ta bit tc hp th
trc tip v h s tc bi tit DDT, cc s liu ny khng
c du hiu khc nhau gia cc loi. S tch ly DDT trong
chui thc n v tc quang phn v thy phn C
1
c
bit vi chnh xc cho php. Tng t nh Cu, th cn
bng DDT trong nc v DDT hp thu trong cht rn l lng c
th xc nh c trong phng th nghim. Trong khi , tc
bin i ca DDT trong trm tch c th c lng vi s
liu t t t.
Nh thy hai trng hp m hnh ha s phn b Cu
v DDT, c th xy dng cc m hnh thc t, cho php
gii p nhng vn qun l lin quan ti vic thi cht
c vo cc h sinh thi di nc.
S pht trin ng dng cc m hnh trong qun l mi tr-
ng rt ng khch l (xem Jorgensen 1959). D vy, s cn
thit ca cc phng hng tng qut nh vy ch tr nn r
rng vo gia nhng nm by mi, khi cc nh khoa hc bt
u tin hnh m hnh ha hnh vi v nh hng ca cc
chg c trong h sinh thi (Thorman 1978, Jorgensen 1979,
Hill 1976). S lng ln cc thng s cn thit p dng cc
m hnh ny khng th tm c trong cc vn liu hoc
nh cc phng th nghim ring no. Loi ngi dng
khong 50.000 ha cht khc nhau trong cng nghip v
trong cuc sng hng ngy v nu m hnh ha s c 13
thng s. T liu ny s phi c t nht 1000 loi ng vt
trong s hn 1 triu loi bit trn tri t. Kt qu l
chng ta cn ti khong 1,5 t bng t liu, sau khi la
chn nhng thng tin cn nht. y l tnh trng tin thoi
lng nan. gii quyt tnh trng ny c th th nghim
tm cc nguyn l khoa hc c s nhm xy dng cc m
hnh (php tnh gn ng vi m hnh sinh thi).
Ha hc v vt l th gii quyt vn ny bng
cch lp ra cc quan h tng qut gia cc tnh cht ca ha
cht v thnh phn ca chng. Nu s liu cn thit khng
tm thy trong vn liu, th c th ngoi suy t quan h
nh lng (php gn ng bc 2). Trong nhiu trng hp,
vic s dng quan h cho php c lng cc gi tr hon
ton chp nhn c. Trong nhiu m hnh sinh thi s dng
trong mc ch mi trng, chnh xc cc s liu thng
i hi khng cao. Trong nhiu m hnh cht c, chng ta
ch cn bit hin nay chng ta ang xa hay gn mc c
hi. iu ny c ngha, vic s dng rng ri cc quan h
tng quan s c thc hin trong tng lai gn, cho d chng
ch cho ta mt gi tr gn ng u tin ca mt s thng
s. Tuy nhin, cng nhiu kinh nghim s dng cc quan h
th cng cn phi khuyn co s dng chng. Trong
iu kin , cc quan h tng quan trong ha hc phi s
dng thn trng. Mt v d c th ca php gn ng nu
trn s c trnh by chng bo ton nnh lng l "chuyn
ha" cc qu trnh sinh hc ca cht c sang thut ng
nng lng. Phn bit Thm nhp v Hp th (Intake and
uptake) l cng vic quan trng trong giai on ny.
Nguyn l 2.33. Thm nhp l s a cc cht vo
phi, d dy, rut hoc thn ng vt. S phn ca cc cht
mang vo s do qu trnh hp th quyt nh. Hp th l s
tip nhn cc cht vo dung dch ngoi t bo (mu, huyt t-
ng). S phn ca cht hp th ph thuc vo qu trnh trao
i cht.
S liu v thm nhp v hp th khc nhau vi tng c
th sinh vt v c th phn thnh 4 lp ng vt c v, c,
thc vt cn v thc vt di nc.
Nguyn l 2.34. Tc hp th ca cht nhim qua
thc n ph thuc vo c hai yu t: tc trao i cht
ca c th sinh vt v tc tng trng (pht trin) (Nord
strom et al 1975).
i vi c nc ngt c th th hin quan h ( 20
0
C)
bng bin thc:
I = Cf (0,25m
0,8
+ 2
dt
dm
) f (g/ngy)
(2.79)
y:
I: tc hp th
Cf: nng cht nhim trong thc n g/g
m: khi lng c th g.
dt
dm
: tc tng trng g/ngy.
f: hp th ring phn qua rut d dy.
Nguyn l 2.35. S hp th h hp ca cht nhim
qua mang ca c nc ngt c chng minh bng thc
nghim, ph thuc vo tc trao i cht (de Freita et al.
1975).
Ig = 1000m
0,8
. C
w
. fg (g/ngy)
(2.80)
y:
Ig: tc hp th qua mang (g/ngy).
m: trng lng c th (g).
C
w
: nng cht nhim trong nc g/g.
fg: hp th ring phn qua mang.
S hp th cht nhim ca thc vt trn cn c
nghin cu, v y l mt xch th nht ca chui thc n
ca con ngi. Burton (1970) ngh phng trnh sau:
C = P F Pr . Fr
trong :
C: s hp th trung bnh/g sinh khi thc vt.
P: yu t t.
F: nng cht nhim trong t g/km
2
Pr: yu t tc .
Fr: tc ri ca cht nhim g/km
2
nm.
S hp th cht mhim thc vt bc cao trong nc
qua thn v l quan trng hn qua r (Ericson v Mortime
1975). Tc hp th Hg v c v Hg-mthyl t nc ca thc
vt di nc c th m t bng biu thc:
y:
t: thi gian tng trng (ngy). Quan h ny ng vi nc
c nng Hg trong khong 1-10.000 mg/l (Mortimor v
Kuds 1976).
Nguyn l 2.36. S hp th cht c t nc c th din
t trong mt biu thc chung cho c ng v thc vt.
Hg
(cy)
Hg (nc)
=
3.000 . t
(2.82)
Bng php ly gn ng chng ta c:
y:
Cb: nng cht c trong sinh vt g/kg.
Cw: nng cht c trong nc g/l.
Cp: yu t tch ly.
Bng ph lc 3 cho ta cc yu t tch ly c trng.
S tn lu cht c trong c th sinh vt c th xc
hh bng tc bi tit, tnh gn ng theo biu thc
sau:
r
e
= Ke . C
b
(2.84)
y:
r
e
: tc bi tit (g/ngy/trng lng c th).
Ke: h s tc bi tit ( /ngy).
C
b
: nng cht c trong c th sinh vt (g/trng lng
c th).
Nguyn l 2.37.
H s tc bi tit Ke c th ly xp x bng:
Ke = a. m
b
(2.85)
Trong a, b l cc hng s (b c th t 0,75); m l
trng lng c th.
S tn lu cht c trong c th sinh vt c th tnh
theo cng thc:
y:
U: s hp th t thc n + hp th t khng kh + hp
Cb
Cw
= Cp (2.83)
dCb
dt
= U - re (2.86)
th t t.
M hnh tch ly cht c trong ng vt v thc vt
trn kh n gin v ch c th s dng c lng ban
u. Li gin chi tit hn c trong cc ti liu tham kho.
Bng 2.35 v 2.36 cho ta thy s liu, tc bi tit v
tc hp th cht c ca cc c th sinh vt.
Bng 2.35: Tc bi tit.
Loi Cht c
Tc bi tit % ca
tng/ngy
Chut (nc tiu) Cd 1,25
Ngi Hg 0,01
Chut Hg 1,00
Cu Pb 0,5 - 1,0
Ngi Zn 8,00
Bng 2.36: H s hp th cht c
Loi Cht c H s %
Ngi DDT 14,4 % (b)
Ngi DDT 40,8 % (tht)
Ngi DDT 9,9 % (hoa qu)
Kh Hg 90% (methyp Hg)
Chut Hg 90% (methy)
Chut Hg 90% (methy)
Th Pb 20% (Aselat Hg)
Cu Pb 0,8 - 1 % (thc n)
C c gai (pinfish) Zn 1,3 % (thc n)
1,9 % (thc n)
S hp th v tch ly cht nhim c m t bng ba
thut ng: tch tr sinh hc (bioaccumulation), tch ly sinh
hc (bioconcentration), lm gi sinh hc (biomagnification):
- Tch tr sinh hc: l s hp th v tch tr cht
nhim ca sinh vt theo bt k c ch v phng thc no,
gm c s hp th t nc, khng kh v thc n.
- Tch ly sinh hc: L s hp th v tch tr cht
nhim ca sinh vt trc tip t nc qua mang hoc thn.
Qu trnh ny c din t bng yu t tch ly.
- Lm giu sinh hc: l qu trnh di chuyn cht nhim
t mc ph dng ny sang mc ph dng khc vi biu hin l
s gia tng nng sinh vt so vi trng thi ph dng.
Kin thc ca chng ta trong lnh vc sinh c hc cn
t v cn nghin cu thm. Mt s vn cn nghin cu
sau y:
1. Pht trin cc m hnh thch ng lm phng tin
nhn bit cc yu t xc nh s lng v phn b cht
nhim trong ng thc vt.
2. Nhn bit cc m hnh tc ng ca cht nhim v
cc tc ng ph ti ton b cc chc nng ng vt.
3. Nghin cu cc h sinh thi n gin ng thi vi cc
kha cnh biu hin trong thc nghim nhm nhn thc v
d bo cc hiu ng sinh thi.
Nguyn l 2.38. Chng ta phn bit 5 loi ng cong
liu lng phn ng (Hnh 2.65) (Bridger, 1980 Brown 1978).
1. Tn ti liu lng ngng. N c th hin bi cc mc
liu lng khng c cc phn ng vt mc kim sot. Cc
gi tr ngng ny c th xem mc II.2.
2. Phn ng tch ly. y phn ng nm cao hn -
ng cong quan h tuyn tnh. Mi liu lng u to ra phn
ng ca sinh hc.
3. Quan h ngng quasi, khng c hiu ng no c
quan st nng thp hn ngng, nhng cc gi tr trn
ngng phn ng mang tnh tch ly.
4. Quan h tuyn tnh gia liu lng v phn ng.
5. Hiu ng bo ha trong trng hp ny ng cong c
dc liu lng thp nhng hng ti nm ngang liu lng
cao.
C ch tc ng ca chng nh sau:
1. Pha ng hc: thay i c ch hp th cht c,
phn b, lng ng, trao i cht v bi tit chng.
2. Pha ng lc: thay i hp th cht c lin quan vi
p lc ha hc v tnh cht hot ha.
3. Cc phn ng ha hc gia cc cht ha hc to nn
hp cht mi, to phc v thay i trng thi ha hc, phn
ng gia cht nhim v cht nn to nn dng ha l ca
cht nhim v c tnh ca n (Anderam v Appolina
1978).
Mt s loi tng tc ca cht nhim c minh ha trong
cc hnh 2.66 v 2.67. Cc tng tc ng bin v nghch
bin lin quan ca t hp hai cht c.
Hnh 2.65: Cc loi phn ng ca sinh vt trc vic thay i
liu lng cht c.
Liu lng
P
h

n
g
1
4
2
3
5
1. Ngng; 2. Tch ly; 3. Ngng quasi; 4. Tuyn tnh; 5.
Bo ha.
Tri thc ca chng ta v tng tc v hu qu ca tng
tc gia cc cht nhim khc nhau hin nay ang cn hn
ch. Do vy, phi l gii cc vn lin quan mt cch thn
trng. Tuy nhin, cn tm ra mt gii php no , cho d n
ch l bc u v khng quan trng nht.
Hnh 2.66. Cc ng cong c phn x sinh hc bng
nhau ca t hp cht X (hot tnh mnh) v cht Y (hot tnh
yu khi c mt hnh) di nh hng ca cht X. C nhng kh
nng nh sau:
1. Y l cht tr.
2. Hiu ng nghch bin do chc nng sinh l.
3. Hiu ng nghch bin do cnh tranh ha hc.
4. Hiu ng nghch bin do cc qu trnh khng cnh
tranh.
5. Y rt nhy vi cc tc ng ng tin.
Hnh 2.66: Cc ng cong phn x sinh hc ca hai cht X
v Y.
Hnh 2.67: Cc ng cong
ng sinh ca hai cht
nhim hot tnh X v Y:
1. ng tc ng
2. ng bin
3. Nghch bin
Hnh 2.68: nh hng ca Pb2+ v Zn2+ ti s pht
trin ca u trng cua (Benifts 1975).
..........................................................................T
88
Hnh 2.69: T l t vong ca u trng cua ph thuc
vo nhit v mui (Sprague 1970)
............................................................................
T 89
Liu lng
y
Liu
lng
x
1
4
2
3
5
Liu lng
y
Liu
lng
x
1
2
3
Mt s cu hi v bi tp
1. Nu mt s nguyn t s chy ra vnh trong mc vi
mg/l v khng gy nn tc hi mi trng.
2. Nu ln mt s yu t c nh hng ti vn tc phn
hy ca thuc tr su bng cch s dng bng ph lc 2.
3. Mt ngi sng trong vng cng nghip, ni nng
chuyn dch cao khong 5

g/m
3
khng kh. Anh ta ht 20
iu thuc mt ngy, mi iu cha 1

g Cd. Thc n ca
anh ta cha 75

g Cd. H s hp th Cd ca phi l 20%,

ca b my tiu ha l 7%. Lng Cd hp th ca ngi ny hng
ngy l bao nhiu? H s tc bi tit l 0,002/ngy. Hy
vit phng trnh m t nng cc i ca Cd theo thi
gian. Nng Cd cc i ca phng trnh s bng bao
nhiu.
4. Nu I l yu t sinh thi hn ch ti. Nng cc i I
ca to nu trong nc c nng I bng 0,01 mg/l l bao
nhiu?.
5. Gii thch ti sao nh my x l nc thi sinh hc,
hm lng N trong ma ng thp hn ma h.
6. Gii thch quan h gia DDT trong nc ngt, thc vt
tri ni v to bng cch s dng bng 2.25.
7. Dng chu trnh C ton cu hnh 2.13, tnh s nhim
CO
2
ca kh quyn vo nm 2000 theo s liu c nm
1975 v lng nhin liu t tng 3% nm. Nng CO
2
trong
khng kh vo nm 2000, gi thit rng 2/3 lng nhim s
c chuyn ra bin.
8. Nu cc hu qu cn bng trong tng lai chu trnh P
v N.
9. Dng phng trnh Streeter - Phelps tm im ti hn
ca qu trnh nitrat ha cho cc trng hp sau:
Nc thi lu lng 100l/s c BOD
5
-30 mg/l v NH
4
+
= 20 mg/l
chy vo sng c lu lng 1.200 l/s, tc dng chy 0,5 m/s,
su 4m, nhit 20
0
C.
10. Mt h su 50m c din tch 10 Km
2
. Lng P mang
vo ch yu do nc thi. Khong 50.000 m
3
/24h nc thi
th chy vo h. H ny thuc loi dinh dng no? Gi tr ca
h s thi P trong nh my x l nc thi bng bao nhiu
h chuyn t trng thi nhim sang trng thi sch.
11. trong ca h l 0,8m hy tnh G
24
max.
12. i gi tr PPm sang

g/m
3
cho cht nhim kh
25
0
C v 760 mmHg. Cho bit 10
3
PPm - trng lng phn t
ca cht nhim l: 24,5.
13. Nng trung bnh ca Pb l lng l 6

g/m
3
, trong
75% nh hn 1

m. Nu mt ngi th 15 m
3
khng kh
hng ngy v h s hp th l 50% ca ht nh hn 1

m v
khng ng k i vi ht ln. Hy tnh c bao nhiu Pb c
hp th mi ngy.
14. H s phn b DDT gia du liu v nc l 925.
ha tan DDT trong nc l 1,2

g/l. Hy tnh kh nng ha tan

DDT trong du liu mg/l v mol/l. Trng lng phn t ca
DDT l 354,5 g/mol.
15. St hai gii phng trong qu trnh phong ha, bn
pH thp nhng d b oxy ha pH cao. Gii thch xem ti sao
nh vy.
16. nhit cao, kh nng oxy ha ca nc ra sao?
17. Cc sng trn tri t hng nm mang ra bin 30.10
15
kg nc. Hy s dng cc bng c tnh thi gian lu tr
ca K v Na, gi thit nng cc nguyn t ny nc bin
khng thay i.
18. Nng trung bnh ca ion st tan trong nc sng
l 1 PPm, nc bin l 8 PPb. Ci g xy ra vi ion Fe
3+
khi
n chy ra bin.
19. Tm nng NO
-
3
pH = 7,6, khi tng nng
NH
3
= NH
4
tm c l 4,6 mg/l.
20. Tm ha tan ca H
2
S trong nc 20
0
C. C
E
Chng III
Cc nguyn l bo ton nng lng
III. 1. Nhng quan nim c bn v bo ton nng lng c
lin quan n mi trng.
Nng lng c nh ngha l kh nng thc hin cng.
S bin i nng lng c th m t bng nh lut 1,2
nhit ng hc.
Nguyn l 3.1. nh lut nhit ng th nht pht biu
rng nng lng khng th tng ln hay mt i m ch c th
chuyn t dng ny sang dng khc.
Ni dung ny c th ng dng theo hng sinh thi nh sau:
"Anh khng th ly mt ci g t s khng - Khng mt vt
g ging nh ba n t do" (Commoner 1971). Nh vy, trong
h kn cng c thc hin khi c bin i nng lng, tng
hoc gim ni nng, hp th nhit.
E = Q + w (3.1)
Q: nhit hp th
w: cng thc hin trong h
E: s bin i ni nng.
Biu thc ny khng tnh n s bin i gia khi l-
ng v nng lng.
Trong mi trng, chng ta thng ng ha s nng lng
mt tri n mt n v din tch trong h sinh thi vi h
s nng lng mt tri c sinh vt bin i sang dng khc.
iu ny c minh ha trn hnh 3.1 V d v ng c
Michigan. M
E
S chuyn ha nng lng mt tri thnh nng lng ha
hc nh quang hp tun theo nh lut nhit ng hc th
nht: (3.2)
Hnh 3.1: S phn nng lng mt tri trn ng c qun x
ng c Michigan. Tt c cc gi tr l J/m
2
/nm
i vi mc tip theo trong chui thc n, cn bng nng l-
ng c th vit di dng:
F = A + UD = G + H + UD
(3.3)
y:
F - Thc n tnh theo n v nng lng (J).
A- Nng lng c ng vt ng ha.
UD - Thc n hoc nng lng khng tiu ha.
G - Nng lng ha hc ca s tng trng ng vt.
H - Nng lng nhit ca s h hp...
Nng lng
M.T Cy
hp th
Nng lng
M.T Cy
hp th
Nng lng
ha ca m
thc vt
Nng lng
ha ca m
thc vt
Nng lng
nhit s
hp th
Nng lng
nhit s
hp th
++
E w Q
nh sng mt tri
1,97. 10
9
J
Phn x
Sn phm
2,4.10
7
Sn phm tinh
2,0.10
7
H hp
0,4.10
7
S thay i sinh thi thnh nng lng ha hc c trnh
by trong bng 3.1.
Nguyn l 3.2. Trong t nhin chng ta c th phn
bit hai qu trnh: qu trnh t din bin xy ra khi khng
c s thm nhp nng lng t bn ngoi v qu trnh khng
t din bin c s thm nhp nng lng t bn ngoi. Cc
nguyn nhn cha ng trong nh lut nhit ng
hc th hai. nh lut ny pht biu rng: Cc qu trnh ko
theo s chuyn ha nng lng khng t din ra tr khi c s
phn hu nng lng t dng trt t sang dng khng trt t
hoc t dng m c sang dng phn tn. Ni cch khc
tt c s bin i nng lng s ko theo s phn hu nng l-
ng cht lng cao thnh nng lng cht lng thp (th nng
thnh nhit nng). Cht lng nng lng o bng phng php
nhit ng hc (Cht lng cao - entropy).
Bng 3.1
A. Nhit lng chy ca cc cht liu ng vt
Sinh vt Loi
Nhit lng chy
KCal/g khng tro
Cihate Tetrahymena pyrifoun -5938
Thu tc Hydro lettorabis -6034
Thu tc xanh Chlorohydra viridissima -5729
Platwom Dugesia tigrina -6286
Platworm cn Bipalium kewense -5864
Sn nc Succinea ovales -5415
Chn u Gottidia pyramidata - 4397
Tm Artemia sp, - 6737
Chadocera Leptodora kindtu - 5605
Copepood Calamus hegolandicus - 5400
Copepood Trigriopus colofornicus - 5515
Rui caddis Pycnopsyche Lepido - 5687
Rui caddis Phcnopsyche guttifer - 5706
Su Philenus leicopthaimus - 6962
Mt bt Tyroglyphus lentneri -5808
Bettle Tenebrio molitor - 6314
Guppia Lebistes reticulatus - 5823
B. Gi tr nng lng qun x ng c Georgia
Thnh phn Gi tr nng lng KCal/gm
khng tro
C xanh - 437
Cy bi cht
ng
- 4290
Rm rc - 4139
R - 4169
Cy tho mc
xanh
- 4288
Trung bnh - 4251
C. Nhit nng ca cc loi di c v khng di c.
Mu phn tch
Vt liu khng
tro Kcal/g
T l cht bo (%
trng lung kh)
Chim ling -8,08 71,7
Chim ht -7,04 44,1
Loi khng di c -6,26 21,2
M chim chit -9,03 100,0
M chit t chim ling -5,47 0
M chit t chim ht -5,41 0
M chit t chim khng
di c
-5,44 0
D. Nhit lng chy ca cc loi sinh khi
Loi sinh khi H protein
Kcal/g
H m Kcal/g H Cacbua hy
dro kcak/g
Trng - 5,75 9,50 - 3,75
Gelatin (keo) -5,25 - 9,50
Glucozen - 4,19
Tht c - 5,65 - 9,50
Sa - 5,65 - 9,25 - 3,95
Hoa qu - 5,20 - 9,30 - 4,00
Ht - 5,80 - 9,30 - 4,20
ng gluco - 3,95
ng gluco - 3,75
Nm - 5,00 - 9,30 - 4,10
Men - 5,00 - 9,30 - 4,20
nh lut nhit ng hc th hai c th din t di dng
cng thc trng thi:
dS = d
e
S + d
1
S (3.4)
y: d
e
S =
T
dQ
v d
i
S > 0 [= 0 i vi cc qu trnh
thun nghch cng s thay i trong mi qu trnh nh dS
(ph bin dS >0)].
Sinh vt h sinh thi v ton b sinh quyn c cc c
trng th nhit ng to ra v duy tr trng thi trt t
cao hoc iu kin entropia thp (enpropia c th xem l
thc o ca s khng trt t). Enpropia thp t c bng
vic chuyn ha nng lung cht lng cao (nh sng, thc n)
thnh nng lng cht lng thp (nhit). Trt t c duy tr
trong h sinh thi bi h h hp, m h hp lin tc to ra hn
lon (nhit khng trt t).
Nguyn l 3.3. nh lut nhit ng th hai gii thch
ti sao h sinh thi c th duy tr t chc v trt t. H
lin tc hng ti vic gia tng hn lon (khng trt t), v nu
chng ta cho rng h gm h sinh thi v mi trng xung
quanh n, th chng ta c th hiu rng trt t (entropia
m) s c to ra trong h sinh thi, nu s hn lon c to
ra trong mi trng xung quanh. Trong h sinh thi t l tng
h hp ca qun x trn tng sinh khi ca qun x (R/B) c
th c xem l s duy tr t l cu trc hoc l hm s trt
t nhit ng cho cc h n gen.
S bo ton nng lng trong mt h sinh thi c th ng
dng cho dng nng lng hng ti nng lng cht lng thp. V
cc hp cht ha hc mang nng lng ha hc v nm trong
chu trnh tun hon nguyn t (xem 2.5), nn nng lng cng
mang tnh cht chu trnh. Bc x mt tri l dng nng lng
mang vo h sinh thi c sinh vt quang hp to ra sinh
khi. Nng lng ha hc trong sinh khi khng mang c trng
hn lon, trong khi nhit nng to ra bi s h hp (s hn
hp (s hn lon) tr thnh dng nng lng mang. Chu trnh
ha hc ca cc nguyn t ha hc l kt qu ca dng nng
lng gin on. Khng c bc x mt tri s khng c trt t
trong h sinh thi v khng xy ra chu trnh tun hon
nguyn t ha hc.
Nguyn l 3.4. Theo quan im vt l, khng hong
mi trng l khng hong entropia v s nhim mi trng
to ra s hn lon (khng trt t).
Mt th d ca nguyn l ny c a ra trong hnh 2.45,
minh ha s tch lu Pb trong bng Aixolen t thi im 800
nm trc cng nguyn cho n ngy nay. S gia tng tch lu
Pb trong bng, chng t Pb thi ra trong kh quyn tng
phn tn trn tri t v v vy entropia ca Pb tng ln. S
gia tng entropia do phn b rng ri cht nhim, c th
minh ha bng mt m hnh n gin: hai bu kh cng
dung tch ni vi nhau bi van hm. Nu mt bu cha 1 mol
kh long v bu th hai rng th vic m van hm gia hai
bu l nguyn nhn ca s gia tng enrtopia.

e
S =

2 *
1
2
Ln R
V
V
RLn w
T
Q
t
dQ
y:
e
S - S gia tng entropia.
V2 - dung tch chim ch ca mt mol kh sau khi
m van.
V1 - dung tch chim ch ca mt mol kh trc khi
m van.
iu nghch l l: chng ta cng c gng duy tr trt t
th chng ta cng cn nhiu nng lng hn v chng ta
khng trnh khi vic to thm sc p ti mi trng.
III. 2. S dng nng lng v d tr nng lng
Hng ngy, mt ngi cn s dng khong 9000KJ, nhng
hin nay c dn trong cc nc pht trin s dng trung bnh
hn 900.000KJ, 100 ln hn mc cn thit, phn ln nng lng
c tiu th bi cc nc cng nghip ha. H chim 30% s
dn, nhng tiu th 80% nng lng th gii.
Mc 2.8 cho thy rng ch c 10-200/0 sinh khi ban
u c th c sinh vt s dng trong mc tip theo ca
chui thc n. V sinh khi c th chuyn thnh nng lng
(xem bng 3.1) hay s chuyn ha nng lng ca chui thc
n, nn chui thc n ngn ng cc con ngi s c li hn
chui di: ng cc gia sc con ngi. Tt nhin, vn
ngn ca chui thc n khng th gii quyt mt cch n
gin v gia sc to ra protein t cc axt amin thch hp hn
cho con ngi (lisine khng c trong protein thc vt) v thc
n thc vt khng th xem l thc n ch o ca con ngi
hin nay. Nhng vic sn xut thc phm ch o s gia tng
khi chui thc n ngy cng ngn.
Quan im ny cn c ng dng trong vic s dng
du t hoc cc ngun nng lng khc. Hnh 3.2 dn ra
chui nng lng nh vy, cng nhiu bc, th s mt mt
nng lng cng ln.
Bng 3.2 Cho thy h s lng tnh cho mt s lnh vc
ph bin nht. Chng ta khng th trnh n nh lut nhit
ng hc th hai, nhng chng ta c th hn ch nng lng
hn ch bng:
1. Gi chui thc n cng ngn cng tt.
2. Tng h s s dng nng lng, c ngha t s nng lng
c ch u ra trn tng s nng lng u vo.
3. Thi cng t nhit ra xung quanh cng tt, c ngha l
tng s cch nhit v s dng nhit tha do cc trm pht
nhit thi ra vo cc mc ch si sy khc.
Hnh 3.2: Phn hu nng lng trong chui nng lng.
Nguyn l 3.5. Trong mt mt xch ca chui nng lng,
nng lng chuyn t dng ny qua dng khc v nhit thi ra
l h qu ca nh lut nhit ng th hai.
nh lut th nht ca nhit ng hc c th p dng
cho trng thi nng lng. Ch c bc x mt tri l nng lng t
do, v tri t l h thng m nhn nng lng t cc ngun
Cht lng nng l
ng
t
du Nhit
chy
Nhit
thi
My chuyn
nhit
Nhit
thi
My pht
in
Nhit
thi Truyn ti
in
Nhit
thi ng c
in
Nhit
thi
Nhit
thi
Nng lng s
dng
bn ngoi. Nu chng ta ly nng t cc ngun khc chng ta
phi mt nng lng cho vic ly ny. V d, hin nay ch c
1/3 nng lng du m trong cc b cha t nhin c ly ln,
trong khi mt nng lng ng k phi b vo cc l khoan.
Hn n, tng thu hi du nng lng b thm cn qu
nng lng thu c. Do vy, tng gi tr nng lng gim i m
tiu th nng lng li tng ln.
Hnh 3.3. Minh ha s gia tng tiu th nng lng trong
th k ny v s khc bit trong s tiu th nng lng cc n-
c pht trin v ang pht trin ln nh th no.
Hnh 3.3: Khong cch
trong bnh qun tiu th
nng lng trn u ngi gia
cc nc pht trin v ang
pht trin (T liu lin hp
quc).
1. Cc nc pht trin.
2. Cc nc ang pht
trin.
Da trn cc thng tin hin nay c c, chng ta dng nh
bit r l cc loi nhin liu ch yu: du v kh c l s cn
kit u vo nm 2025 - 2050, v khi than cn d
tr cho khong 200-400 nm s dng na. Nhng than khng
th thay th hon ton cho du v kh v l do nhim
(xem 2.6, 3.5)
Do vic cn c 25 - 50 nm pht trin mt h thng
1
2
12
5-
Tiu th nng lng
u ngi (m
3
than
quy i)
0-
190019201940196019802000
Nm
25-
50-
75-
10
0-
nng lng mi, nn chng ta khng c thi gian mt vo
vic tm kim cc cht thay th cho du v kh t.
Chng ta khng h th bn thm v vn nng lng,
khi gio trnh c tn l "cc nguyn l khoa hc mi trng".
Nhng thc phm cho con ngi, ngun nng lng quan trng
nht ca th gii hin nay l vn cn c quan tm
nhiu nht: khong 40% dn s th gii hin khng c
nng lng ti thiu v cht lng v s lng duy tr sc
kho.
Bng 3.2. Hiu sut nng lng ca cc h thng s dng nhin
liu n thng thng.
H thng % Hiu sut (c
nh)
Ch bin kh t t nhin 97
Khai thc nguyn liu ht nhnU 95
Ch bin than 92
Ch bin du m 88
L si kh t gia nh 85
Xe t chy acqui 80
Khai thc than l thin 78
Chng tch kh t nhin 73
Cnh qut chy bng tuabin kh 70
L si du 65
Ch bin nguyn liu ht nhn 57
Khai thc than hm l 55
My nng lng theo chu trnh MH 50
ng c tuabin dng. 45
ng c iezen. 52
Ging du ngoi bin. 40
Nh my nng lng chy du, in ht
nhn.
38
ng c t trong. 30
Bng n hunh quang. 28
ng c Wankee. 22
T bo quang in kiu mi. 15
T bo quang in hin nay. 10
Bng n dy tc W. 5
III. 3. Nng sut
Nng sut s cp ca mt h sinh thi c nh ngha
nh l tc , nng lng bc x c cc sinh vt sn xut
(ch yu l cy xanh) tch tr di dng nng lng ha hc
trong cc cht hu c nh hot ng quang hp v tng hp
ha hc. n v o nng sut c cp l g (Kcal, KJ) hoc
gim cht kh trn m
2
hoc m
3
, trong 24 gi hoc trong mt
nm. N l th nng phn bit vi tng nng sut s cp
- tng tc tng hp gm c cht hu c dng cho h hp
v nng sut tinh - tc tch tr vt cht hu c ni
chung. Tc tch tr nng lng cc bc tiu dng gi l
nng sut th cp.
Khng th nhm sinh khi vi nng sut tinh (s bin
i sinh khi trn mt n v thi gian).
P =
dt
dB
= f (B, nhit , cc yu t MT).
(3.6).
Bng 3.3. Cc gi tr c trng ca tng sn phm s cp,
nng sut.
H sinh thi Tng sn phm s
ch
Nng sut tinh
Cc dng nng
nghip
650g cht khh/m
2
.
nm
Sa mc 200KCal/m
2
. nm 150KCAl/m
2
/ nm
Rng si - thng 11.500KCal/m
2
.
nm
5000 -nt-
Rng thng 12.200 -nt- 7500 -nt-
Rng ma 4500 -nt- 13.000 -nt-
Bi ngm san
h
12,82g cht
kh/m
2
. ng
ng c 1200g cht kh/m
2
.
nm
500g cht kh/m
2
.
nm
(khong 250-2500) (khong 150-1500)
Cc h ph dng 2,1g cht kh/m
2
.
ng
Bin to ui
nga
0,5g cht kh/m
2
.
ng
ng c
'Silver Spring' 17,5-53g cht
kh.m
2
.ng
Tng sinh quyn 2000KCal/m
2
. nm
Rng n i 8000KCal/m
2
. nm 3600KCal/m
2

Sn phm s cp gc thc phm tng hp trong cc
bng 3.5 A,B. y, sn lng thc phm cc nc pht trin
v ang pht trin c so snh vi nhau. C th nhn thy,
cc nc ang pht trin c sn lng trn mt n v din
tch thp hn khi so snh vi cc nc pht trin, c cng
nghip c b sung thm nhin liu. Vo nm 1975, ngi ta
c on 4 t ngi trn th gii mi ngi dng 4.2.10
6
KJ/nm
tng l 17.10
15
KJ/nm chim khong 0,5% nng sut tinh s
cp ca sinh quyn.
Bng 3.4. c on tng sn lng s cp (hng nm ca sinh
quyn v s phn b ca n trong cc HST ch yu.
H sinh thi Din
tch
*10
6
km
2
Tng nng
sut s cp
KCal/m2/nm
Tng sn 16
phm 10
KCal/nm
Bin
Bin su 326 1.000 32,6
Bin ven b 34 3.000 6,8
Vng nc tri 0,4 6.000 0,2
Ca sng, rn san
h
2,0 20.000 4,0
Tng 362,4 - 43,6
Lc a
Sa mc v rng su 40,0 2.000 0,8
ng c v bi c 40,2 2.500 10,5
Rng kh 9,4 2.500 2,4
Rng tng bch
min Bc
10,0 3.000 3,0
t canh tc khng
phn ha
10,0 3.000 3,0
Rng nhit i m 14,7 20.000 29,0
Rng n i m 4,9 8.000 3,9
t nng nghip c
bn phn ha hc
4,0 12.000 4,8
Tng 135,0 57,4
Tng ton b sinh
quyn (tr cc
min bng gi)
500,0 2.000 100,0
bng 3.4. Nng sut biu c tnh bng cch nhn
nng sut ccbon tinh vi 10 c KCal, sau gp i ln
c tnh tng sn lng v cui cng cng thm cho cc ca
sng (Rythrs 1996).
Nng sut HST t lin c tnh da trn phng php
Heth (1963) bng cch nhn nng sut tinh ln hai i vi cc
h sinh thi c sinh khi thp v nhn gp ba cho cc h c
sinh khi cao tnh tng nng sut. Cc rng nhit i c
cc nghin cu ring. Cc v d nng nghip, cng nghip
ha c la chn t c trng phng tin nng nghip ca
phn ln t canh tc th gii.
Bng 3.5.A Sn lng thc phm n c v sn lng s cp tinh
hng nm theo c on v thu hoch ba nc:
1. Nng nghip c bn phn ha hc.
2. Bn t hoc khng bn ha hc.
3. Trung bnh ton cu.
Thc phm Sn lng s cp tinh
Kg/ha KCal/m
2
Lng cht
kh
Kcal/m
2
Tc
Kcal/m2/
ngy
Bt m
H Lan 4.400 1.450 4.400 24,4
n 900 300 900 5,0
Trung bnh
worl
1.300 430 1.300 7,2
Ng
M 4.300 1.510 4.500 25,0
n 1.000 350 1.100 6,1
Trung bnh
worl
2.300 810 2.400 13,3
Go
Nht 5.100 1.840 5.500 30,6
Braxin 1.600 580 1.700 9,4
Trung bnh
worl
2.100 7.600 2.300 12,8
Khoai ty
M 22.700 2.040 4.100 20,0
n 7.700 700 1.400 7,8
Trung bnh
worl
12.100 1.090 2.200 12,2
Khoai lang
Nht 20.000 1.800 3.600 20,0
Inonxia 6.300 570 1.100 6,1
Trung bnh th
gii
8.300 750 1.500 8,3
u tng
Canaa 2.000 800 2.400 13,3
Inonxia 640 260 780 4,3
Trung bnh th
gii
1.200 480 1.400 7,8
ng
Hawaii (ma) 11.000 4.070 12.200 67,8
H Lan (c ci) 6.600 2.440 7.300 40,8
Cu ba (ma 3.300 1.220 3.700 20,6
Trung bnh th
gii
3.300 1.220 - -
Bng 3.5.B. Sn lng tinh s cp v thc phm ba mc
1. Cc nc pht trin (nng nghip c bn phn).
2. ang pht trin (dng t hoc khng dng phn).
3. Trung bnh th gii.
Sn lng tinh s cp
KJ/m
2
Thc phm KJ/m
2
1 2 3 1 2 3
La m 18.000 3.800 5.400 6.000 1.300 1.900
Ng 18.000 4.500 10.000 6.500 1.600 3.500
Go 22.600 7.000 9.600 7.500 2.500 3.500
Khoai
ty
17.000 5.700 9.000 8.800 2.850 4.380
Khoai
lang
15.000 4.500 6.400 7.000 2.500 3.500
u tng
10.600
0
3.300 6.300 3.500 1.100 2.000
ng 52.000 15.000 28.000 16.500 5.000 9.000
Mt khc, chng ta phi cng vo nng sut tinh s cp
ca sinh quyn mt lng ln thc n do gia sc tiu th. Lng
vt nui trn ton th gii tiu th thc phm t nht l 5 ln
so vi ngi. Nh vy, ngi v gia sc tiu th t nht l 6,5%
sn lng tinh ca sinh quyn hoc t ra l 12,5% tng sn l-
ng tinh to ra c trn t lin. Hn na, con ngi cn tiu
th mt lng ln sn lng s cp di dng si, do vy, sn lng
tinh do ngi tiu th c th chim 15% tng sn lng tinh
trn t lin. Nhng nu dn s tng gp i, liu lc by
Th n c
-4
To
khong
2

34

89
gii c thc phm khng? chng ta c th tip tc s
dng ng vt v n tht khng?. Tnh trng ny ngy cng
tr nn nghim trng v k hoch ca chng ta trong tng lai
phi c nhng lu sau:
1. Khng th c hn 25% t c th canh tc nng
nghip c. Vic ti tiu trn mt din tch ln t kh s cn
nhiu nng lng v gy ra mt s tc ng mi trng ph.
2. Chng ta c kh nng gim s lng n gia sc, nhng
nhu cu ca con ngi v protein ng vt khng th nh
gi thp c.
3. V l thuyt, sn lng ma mng cc nc ang pht
trin c th tng ln r rt, nhng cc nc ny khng tin
u t vo nng nghip, dn s ang tng qu nhanh,
bnh qun lng thc u ngi hin nay cn rt thp.
4. Nng sut nng nghip cao ch c th duy tr bng
vic phn khong v c gii ha, m iu s i km vi
nhim mi trng lin quan vi s dng my mc, thuc tr
su v phn bn ha hc.
Nhng iu trnh by trn y chng t khng
hong mi trng, khng hong nng lng v khng hong
thc phm gn b mt thit vi nhau nh th no. Gii php
gii quyt ng thi c ba vn trn mi c th xem l
gii php thc t.
III.4. Nng lng trong cc h sinh thi.
S truyn nng lng t ngun nm trong thc vt qua
ng vt n c (sinh vt tiu th s cp) ti ng vt n tht
bc cao (sinh vt tiu th bc cao) gi l chui thc n. C th
xy dng ra cc hnh 3.4 v 3.5 bng cch sf nh lut
nhit ng hc th nht. Cc thnh phn ca cc m hnh
Th n c
-4
To
khong
2

34

89
316
sn
phm
tnh

11.9
77
nng lng sinh thi trn c dn ra hnh 3.6. Trong t nhin,
quan h thc n cng n gin nh chui thc n, nhng i
khi cn to nn mng chui thc n.
Mi quan h nng lng trn cn c th trnh by di dng
thp sinh thi, c th th hin di dng s lng c th, sinh
khi (hoc thnh phn nng lng) hoc dng nng lng mi
mc trong chui thc n hoc mng thc n (hnh 3.7).
Ch c dng nng lng to ra mt thp sinh thi thc s t-
ng ng vi nh lut nhit ng th nht. S lng thp ph
thuc vo kch thc ca h sinh thi cn thp sinh khi ph
thuc vo tc trao i ca tng c th.
Hnh 3.4. Biu dng nng lng i vi HST Root Spring
cc ch s KCal/m2/nm, cc s nm trong ch s thay i
ma mng cha thu hoch (Tesl 1957).
Hnh 3.5 Biu dng nng lng trong HST ng ch Silver
Spring, Floria. Cc ch s KCal/m2/nm (trch t odium).
Th n c
-4
To
710
5
5
Nhit
2.185
1.746
18
Chuyn vo
2.300
Vnh
vn
2350
705
655
31
337
Di
chuyn
33tl
86
8
To
khong
2

34

89
295 vi
sinh vt
121
208
295
316
sn
phm
tnh

11.9
77
Hnh 3.6 Cc thnh phn ca m hnh dng nng lng sinh
thi.
I - u vo ca thc n; ND - thc phm hoc nng lng
khng tiu ha; Q - nng lng c hp th; R - nng lng h
hp; P - sn phm tinh; E - nng lng bi tit; G - nnglng
tng trng:
I = ND + A = ND + NP + R = ND + G + E + R
Ch c G c kh nng dng cho bc tip theo ca chui
thc n.
Hnh 3.7. Thp dng nng lng trn bin.
I
A
R
E
G
N
P
N
D
Thc vt tri n
ng vt tri ni
C b
C ln
250
0
5060
460
.v,
phn hy
.v n
tht
cao
v. n
c
v. n
tht
3368 383
2
1
4.6
00
316
T
ng
S.L
Vo14
66
sn
phm
tnh
nh
sng
208.
10
quan
g hp
410.0
00
11.9
77
1.89
0
Xu
t

11.9
77
Tn
g
nhit
407.
986
137
Nguyn l 3.6.
Dng nng lng sinh thi ngoi ngha mi trng to ln
cn biu hin cho kh nng lm giu sinh hc da trn c s
nng lng (xem thm II.8).
Quan im ny c min ha trong bng 2.24 ly ca
Wood well (1967). H s sinh thi c dn ra bng 3.6,
y c nu ln mt s nh ngha ch yu . Gi tr ca
mt s h s c trng th hin trong cc bng 3.7 - 3.9.
Bng 3.6: H s sinh thi.
Quan nim nh ngha
H s Lindeman T s mc hp th nng lng
bc
n/n-1: I
n
/I
n-1
H s ng ha mc dinh
dng
A
n
/ A
n-1
H s sn lng mc dinh d-
ng
NP
n
/NP
n-1
H s tng trng m NP
n
/ A
n
H s tng trng sinh thi NP
n
/ I
n
H s ng ha A
n
/ I
n
H s s dng I
n
/ NP
n-1
Bng h s ng ha (A/ I) cho cc loi sinh vt, la chn
theo t liu ca nhiu tc gi.
Loi Gi tr A/ I
Loi k sinh bn trong
Entomophagous Hymanoptera Ichneumn
Sp.
0.9
Loi n tht
C en phin 0.83
Thn ln 0.80
B nga 0.80
Nhn 0.8-0.9
Loi n c mu nng lnh
Hu nai 0.80
Mi 0.70
Linh dng 0.60
B nui 0.60
Voi 0.30
D mn nhit i 0.20
Loi n g
Mi 0.30
Rn g 0.19
Sinh vt n t
Giun t 0.07
Bng 3.8. H s tng trng m ca mt s sinh vt theo t liu
la chn.
Loi NP/ A
Loi sinh vt mu lnh
Ichneumon Sp 0.65
ng vt n c, n g mu
lnh
D mn nhit i 0.42
Cc loi d mn khc 0.16
Mi (maerotermes Sp) 0.30
Mi (trinervitermes Dp) 0.20
Rn g 0.16
ng vt n tht mu lnh
C en phin 0.21
Thn ln 0.14
Nhn 0.40
Chim v ng vt c v
mu nng
B nh 0.057
Linh dng 0.039
Voi 0.015
Hu nai 0.014
Chim s Savana 0.011
Chut ng 0.028
Chut ch rt thp
Bng 3.9. H s tng trng sinh thi cho mt s sinh vt (t
liu nhiu tc gi).
Loi NP/ I
ng vt c v n c
B nh 0.026
Linh dng 0.022
Chut ng 0.020
Hu nai 0.012
Voi 0.005
Chim
Chim s Savana 0.01
K sinh n c
Mi 0.14
D mn nhit i 0.085
D mn khc 0.050
K sinh n t, n g
Mi 0.09
Rn g 0.030
Giun t nhit i 0.005
ng vt n tht
Thn ln 0.10
C en phin 0.18
Nhn 0.35
K sinh trng bin
Ichneumon Sp, 0.58
Bng 3.10. T trng, sinh thi v dng nng lng s cp ca 7
loi tiu th s cp khc nhau theo kch thc c th.
Mt /
1/m
2
Sinh khi
g/m
2
Dng nng lng
KCal/m
2
/ng
Vi khun t 10
12
0.001 1.0
Copepod bin 10
15
2.000 2.5
Sn 200 10.000 1.0
Salt march
grasshoppers
10 1.000
0.4
Chut ng c 10
-2
0.600 0.7
Hu nai 10
-5
1.100 0.7
Nguyn l 3.7. Tn ti mt mi quan h khng kht gia
tc dng nng lng v kch thc sinh vt.
Mt s quan h quan trng c minh ha trong cc hnh
t 3.8-3.11 v bng 3.10.
Tt c cc th d trn y minh ha cho mt quan h
rt c bn gia kch thc (b mt) v hot ng sinh ha
bn trong c th sinh vt. B mt quyt nh s tip xc
nh lng vi mi trng v qua thc hin kh nng tip
nhn thc n v bi tit cht thi.
Quan h trn gii thch cc biu dn ra cc hnh
3.12-3.15, trnh by qu trnh sinh ha ca cc cht
c lin quan.
Cc biu thc trn c xy dng trn c s cc s liu
cng b, cho thy tc bi tit v hp th (i vi sinh vt
sng di nc) tun theo quy lut tng t nh tc trao i
cht (hnh 3.9). iu khng lm ngc nhin v s bi tit
ph thuc mnh m vo s trao i cht v s hp th trc
tip vo din tch b mt tip xc. H s tch ly, biu
din t s nng trong sinh vt so vi nng trung bnh
trong mi trng, to thnh tuyn tnh. H s tch ly c th
lun gii nh l t s gi tc hp th v tc bi tit
(Torgensen 1979). V phn ln cc h s tch ly c xc
nh trong th cn bng, mi quan h th hin trong hnh
3.14 dng nh c l.
Cc quy lut minh ha trong hnh 3.11-3.14 c th s
dng chung. Ni cch khc, c th xc nh tc hp th,
bi tit v cc h s tch ly, nu cho rng cc thng s ny
khng ch ph hp cho cc nguyn t hoc hp cht m cn
thch hp cho mt s loi.
Khi s tng ng ng vi cc hnh 3.11-3.15 c thit
lp, c th c ra cc thng s v trao i cht cn thit,
. . . . . . .

1ae 10ae 100ae 1mm 1cm 1dm
10dm
Chiu di ca sinh vt
nu bit c trng lng c th hoc chiu di c th sinh
vt.
Hnh 3.8. Tc ni ti ca s gia tng t nhin v thi gian
trng thnh cho nhiu loi sinh vt.
Hnh 3.9. Quan h gia tc trao i cht vi trng lng
ng vt.
0
-
-1-
-2-
-3-
-4-
-5-
-
14
-
12
-
10
-8 6 4 2 0 2 4 6 8 10
. . . . . . . . . . . . .
ng
nhit
Khng ng
nhit
Unicellni
ar
. . . . . . .

1ae 10ae 100ae 1mm 1cm 1dm
10dm
Chiu di ca sinh vt
10 -

1 -

Thi gian bn chu
k
Ch

Chut
ln
Ln
Cu

Chut
b
Th

Ngi

. . .
.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

-
-
-
-
-
-
-
-
-
R
0
=
10
5
1000
R
10
=
10
R
0
= 2
10
0.1
1.0
0.0
1
001
000
1
0.0
1
0.1 1.0
10.
0
100
100
0
100
00
Thi gian trng
thnh
2

t
u

n
6

t
u

n
1

n

m
Hnh 3.10. Quan h gia chiu di v thi gian sinh trng
ca sinh vt bin din trong h ta logarit.
Hnh 3.11 Quan h gia s bi tit Cd/ 24h vi chiu di ca
sinh vt
1. Ngi
2. Chut

3. Ch
4. Con hu
5. Con ip
6. Thc vt
nui
Hnh 3.12. Tc hp th Cd (oeg/g/ 24h) v chiu di ca
sinh vt.
100m
-
10m
-1m
-
10c
m- 1cm
-
1m
m- 100ae
-
10ae-
1P 1h
1ngy 1 tun 1 thng 1
nm 100 nm
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . .

1ae 10ae 100ae 1mm 1cm 1dm
10dm
Chiu di ca sinh vt
10
1
1
10
-1
10
-2
10
-3
10
-4
10 -

1 -

Thi gian bn chu
k
Ch

Chut
ln
Ln
Cu

Chut
b
Th

Ngi

. . .
.
1. Thc vt tri ni
2. Con ip
3. Con hu


Hnh 3.13.
H s tch ly Cd v chiu di
sinh vt

1. C vng
2. Con vm
3. Tm
4. ng vt tri ni . . . . .
. .
5. To
Hnh 3.14. S bi tit DDT v kch thc c th sinh vt.
y l gii hn trn xc nh cho tng sinh khi ca bt
k loi no nui trng trong mi trng sng cho trc. Gii hn
100.00
0
10.0
00
1.00
0
100
10
100c
m
10c
m
1cm 1mm
100a
e
10ae 1ae
10 -

1 -

Thi gian bn chu
k
Ch

Chut
ln
Ln
Cu

Chut
b
Th

Ngi

0,1
. . .
.
1 1 0
1
00
Trng lng c
th
ae 10ae 100ae 1mm 1cm
10cm 100cm
100
00
100
0
100
10
. . . . . .
ni ln nng lc mang ca mi trng sng i vi cc loi
c th.
Nguyn l 3.8. Nng lc mang lin quan n kch thc
sinh vt theo phng thc tng t nh tc dng nng lng.
C = W. P
3/2
y: C - nng lc mang (carring capacity).
W - trng lng c th trung bnh.
P - Mt qun th.
(White and Herper 1970).
iu ny c ngha, bit nng lc mang C, chng ta ch
c th tng trng lng trung bnh ca cy trong qun x
hoc mt cy ch khng phi c hai. Nh vy khng gian
c th xem l mt loi ti nguyn quan trng c lp vi cc
ngun ti nguyn khc. S gia tng khng gian cho mt n
v c th phi c nhng tc ng c ch, cho d cc
ngun ti nguyn khc vn gi nguyn. nh hng ca khng
gian ti s lng cc loi s c trnh by mc IV.5. v quan
h s c th hin trong nguyn l 4.24.
Bt k mt h sinh thi bn vng no s phi cha mt
di rng cc sinh vt c kch thc khc nhau t vi khun ti
ng vt v cy ln. Cc sinh vt nh m nhim vic h
hp (s lun chuyn nng lng) trong khi , cc sinh vt ln
to nn sinh khi.
Cc loi khc nhau c cc phng thc s dng nng lng
khc nhau duy tr sinh khi. Th d, c voi trng s dng
phn ln 97% nng lng cho vic tng sinh khi, 3% cho s
sinh sn. Nhiu loi c khc, cn trng v cc ng vt khng
xng sng s dng ti 50% dnh cho sinh sn.
Dng nng lng sinh thi rt nhy vi tc ng ca con ng-
i vo HST. Bc tranh chi tit v trong hnh 3.4 th hin
r iu ny. Chc nng ca HST c quan h mt thit vi
dng nng lng v mi s thay i trong dng nng lng ny
s c ngha l s thay i chc nng sinh thi.
Vic so snh dng nng lng sinh thi trong h sinh thi
nhn to hnh 3.17 vi dng nng lng trong h sinh thi t
nhin cho thy: dng nng lng trong h sinh thi nhn to
n gin hn nhiu. Cc h sinh thi t nhin (h sinh thi
nng nghip) thng c t tnh a dng sinh hc, ni cch
khch l s lng cc loi t. Tuy nhin, trong nhiu trng hp,
iu lm cho h sinh thi nhn to rt nhy cm vi tc
ng bn ngoi.
Nguyn l 3.9.
nh hng ca con ngi ti mt h sinh thi thng c
ngha l s n gin ha hoc gim tnh phc tp ca h,
mc d mi quan h gia bn vng ca h sinh thi v
tnh phc tp ca h thng kh rc ri.
nh hng phi li hu qu tai hi i vi s bn
vng ca h sinh thi.
Kt lun y l: phi s dng thn trng h sinh thi,
v bn vng ca h sinh thi l mt khi nim b lm
dng.
Tng cn bng nng lng ca mt h sinh thi trn cn c
th vit theo nh lut nhit ng hc th 1 (nguyn l
3.1).
R + C + H +

E = 0
(3.8)
y R - bc x (s lng tinh).
C - dn trong cht rn.
H - s chuyn ha trong cht lu linh ng.
E - s trao i nhit lin quan vi bc hi.
C, H,

E c gi tr m.
Lng bc x l phn ch o ca biu thc. N l s cn
bnggia nh sng n v i ca bc x sng di v sng
ngn.
R c th tm thy t phng trnh:
R = (1 - r) G + e' (L - T
4
)
(3.9).
y G v L dng n sng ngn v sng di, l h
s (81,7.10
-12
cho R trong n v cng 1 nm/ min), r -
h s phn x, e' - h s hp th v T l nhit tuyt i.
R
e'
v T l cc c trng b mt ca HST. Phn ln trng hp
e' ~ 1 cho cc cht khong t nhin v cc b mt hu c,
trong khi r c biu din nng lng v qu nc cho cc vng
t trn a cu
Bng 3.11. Albeo c trng cho cc b mt t nhin.
B mt Loi
iu
kin
Albeo
Nc dung dch cao mt tri 60
0
5
30
0
10
20
0
15
10
0
35
5
5
60
Bng Bng mi 75
Bng c 50
Bng h 30
t en, hu c 10
St 20
Ct Ct sng 30
Nu t 10
Kh 20
Trng t 25
Kh 35
Ct kt Kh 20
Than Kh 5
ng c in hnh Xanh 20
Kh 30
Tho nguyn Kh 25
Rng n i ly
(tunre)
15
Cy trng nng
nghip
Thuc l 25
Bng, khoai ty 20
ng ma 15
Cy Rng ma 15
Rng bch n 20
Rng cy thng 10
Rng cy g cng ma
xun
18
Bng 3.12. Gi tr trung bnh ca qu nc v nng lng ca
cc vng t a cu.
V
Qu nc mm/nm Qu nng lng Kcal/nm
P Q E E H R
Cc
bc
176 -106 -70 -4 4 0
70
0
-60
0
428 -227 -204 -12 -8 20
60
0
-50
0
577 -259 -318 -19 -11 30
50
0
-40
0
535 -155 -380 -22 -23 45
40
0
-30
0
534 -122 -412 -24 -36 60
30
0
-20
0
614 -245 -366 -21 -48 69
Nhit
i
Bc
1292 -436 -856 -50 -22 72
Nhit
i
1576 -546 -1030 -60 -13 73
Nam
20
0
-30
0
564 -88 -476 -28 -42 70
30
0
-40
0
660 -165 -495 -29 -33 62
40
0
-50
0
1102 -914 -388 -23 -18 41
50
0
-60
0
993 -605 -388 -23 -8 31
60
0
-70
0
429 -369 -60 -4 -9 13
Cc
Nam
148 -120 -28 -2 6 -4
Hnh 3.16. Dng nng lng trong h sinh thi nhn to cc
ch s l KCalk/m
2
/ ngy.
III.5. Tiu th nng lng v cn bng nng lng ton cu.
Ngy nay, ngi ta tranh lun rng ri xung quanh cc i
tng ca s thay i kh hu v c th l tc ng ca CO
2
ti kh quyn. Hin nay, tng tc gia CO
2
ca kh quyn v
kh hu l vn quan trng, c nh hng ln cc chin lc
v nng lng trong tng lai.
Vo nm 1975, nng lng s cp c s dng trn ton
cu vo khong 7,6.10
3
W (TW), trong phn ca du kh
l 5,5 TW (Hafele, 1978). I I ASA lm php d bo nhu cu
nng lng ti thiu trong tng lai, da trn cc gi thit sau:
Th gii c chia thnh 7 vng tng ng vi Bc M, Lin X,
cc vng Ty u, ng u, c v Nht, Trung v Nam M, ng
Nam , Chu Phi, Trung ng v Trung Quc.
H sinh thi
H sinh thi
Nhin liu ph
tr 60
Mt
3960
Thu hoch ma
100
nh sng mt
tri 4.000
Ly s liu dn s ca Keyfit'z (1977), tng dn s th
gii vo nm 2030 khng ln hn 8 t. Tc gia tng nhu
cu nng lng trn u ngi cc khu vc pht trin gi s
suy gim mt cch n nh, t ti im bo ha sau 50
nm, trong khi tc gia tng cao v im bo ha
mun hn c gi thit cho cc nc ang pht trin. Mt
bng tm tt cc tin on ny c dn ra bng 3.13.
Kch bn ny to ra mt nhu cu nng lng 35TW hoc 5
ln hin nay. Tiu th nng lng trung bnh u ngi c tin
on l 4,4KW/ngi/ngy vo nm 2030, trong khi hin
nay ch c 28 nc pht trin c mc tiu th 2KW. Mt cu
hi quan trng l: chng ta s tip nhn nhu cu tiu th cao
nh vy th no? Nu vy hu qu mi trng s ra sao?.
Bng 3.13. Kch bn nhu cu nng lng vo nm 2030.
Vng Dn s 10
6
KW/ngi TW
Bc M 310 16,5 5,0
Lin X v ng u 460 11,5 5,3
Ty u, c v Nht 780 10,5 8,2
Trung v Nam M 720 3,3 2,4
Nam v Chu Phi 3.700 1,4 5,2
Trung ng 300 4,8 1,4
Trung Quc 1.800 4,6 8,3
Ton th gii 8.070 4 (tb) 35,8
Tt nhin, vn l quy m ngun nng lng ha thch
phi nh th no p ng cho nhu cu nng lng to ln .
Hnh 3.18, im qua d tr nng lng ha thch bit v
mt kinh t v d bo cho rng vo nm 2030 du kh v
than quy i chim mt phn ca 35TW. Tr lng a cht
ca nng lng ha thch rt ln nhng khng th khai thc trong
iu kin cng ngh v kinh t hin nay, cng nh vo thi
im 2030.
Hnh 3.18. D tr nng lng ha thch c kh nng khai thc
mt cch kinh t.
Mt s tng phn khc trong vic tiu th nhin liu ha
thch th hin vn CO
2
. quy m no vic s dng
nhin liu s c nh hng ti hu qu ton cu?.
S dng nhin liu ha thch c ngha l to ra mt lng
ln CO
2
bi s oxy ha ccbon hoc cacbuahydro.
C + O
2
CO
2

(3.10)
C
x
H
y
+ (X + Y/4) O
2
1/2H
2
O + XCO
2

(3.11)
Xc nh rng s chy ca nhin liu ha thch to ra oxit
cacbon, chng ta phi xem xt tip oxit cacbon ny (hoc
hi nc) to ra bi s oxy ha s nh hng nh th no ti kh
hu.
y l cu hi phc tp v mi tr li cn c mt
kin thc ton cu. Mt ni dung quan trng khc lin quan
vi m hnh d bo di hn l nh gi pht hin mi v than
du v kh t. Aimen (1978) c lng s lng cacbon t
TW
25
20
20
19
75
19
90
20
10
20
30
20
50
N
m
D
u
Ngun du
khai thc
Kh

Tha
n
ngun nhin liu ha thch thi vo kh quyn giai on
cui (bng 8 ln tng lng oxit cacbon ca kh quyn (tng
ng 292 PPm hoc 52,1.10
5
phn t). Baes v nhiu ngi
khc (1976) c tnh ch s ny vo khong 12 ln, trong khi
Perry v nhiu ngi khc (1977) ly con s l 8,2 ln.
Bng 3.14 a ra nhng d on hiu nay v ti nguyn ha
thch ton cu v tng ng vi n l oxit cacbon c th to ra
tnh theo thng tin sau (Ziemen 1977).
Than 2 phn t gam CO
2
cho 1 MJ.
Du 1,68 phn t gam CO
2
cho 1 MJ.
Kh 1,29 phn t gam CO
2
cho 1 MJ.
Rotly (1978) gi thit mt s m hnh sn sinh CO
2
t-
ng lai bng cch s dng biu thc sau:
) 12 . 3 (
A
N
1 043 , 0
dt
dN
N
1
x

,
_

y, N l hm thi gian t, biu din cho tng lng oxit
cacbon to ra do vic s dng nhin liu ha thch theo thi
gian t. A l tng lng oxit cacbon c th to ra bi ton b
nhin liu ha thch c th pht hin c (tng ng vi
7,3.10
12
.t. c). X l thng s thay i gi c, kh nng v.v...
nh l mt phn ca nhin liu ha thch cn li.
Bng 3.14. D on d tr nhin liu ha thch ton cu
hin nay v lng C tng ng tnh theo n v 10
15
phn t
gam.
D bo nhin liu ha thch ton cu
10
21
J 10
15
ptg CO
2
Nhin liu rn 150 - 300 300 - 600
Nhin liu lng 10 - 80 15 - 130
Hc n v chy 10 - 20 17 - 35
Kh thin nhin 4 - 44 5 - 5
Hnh 3.19. Ch ra lng CO
2
sinh ra hng

nm tnh theo n
v PPm
theo ba gi tr X.

Hnh 3.19. Nng CO
2
trong kh quyn tri t sinh ra do
t nhin liu ha thch.
Hnh 3.20. Dn ra lng CO
2
tch lu trong kh quyn.
CO
2
tch lu
(PPm)
100.
000 50.0
00
10.0
00 5.00
0
1.00
0
500
100
50
10
5
1960 2040 2120 2200 Nm
1
x = 4
x = 1
x = 2
x
A
N
1 N
dt
dN

,
_

X =
1
X =
2
X =
1
0 1975 2050 2075 2125 2175
Hnh 2.20. Tch lu CO
2
cho trng hp X = 1, 2, 3
(Theo cng thc 3.12)
Tt nhin m hnh ny n gin, khng th biu din
ton b tng tc ca chu trnh tun hon CO
2
ton cu (xem
II.5). Mt kha cnh ca vn l xc nh mt cch nh
lng tng cc bon v dao ng ca n. Mt kha cnh khc l
nh gi mi quan h gia nng CO
2
kh quyn vi kh
hu. nh gi ny rt phc tp, v cc ph h khc nhau c
lin quan cht ch vi nhau. H thng kh hu ton cu gm
5 ph h: Kh quyn, cc i dng, bng quyn (bng v
tuyt), mt t v sinh quyn. Cc ph h ny tng tc vi
nhau qua nhiu qu trnh. Hin trng kh hu (Garp 1975)
c nh ngha nh l trng thi trung gian dao ng ca
mt tp hp phc tp cc bin i ca kh quyn, thu
quyn v bng quyn, trong khong thi gian c bit v
trong phm vi c bit ca h thng kh quyn th gii.
Trng thi kh hu l i tng tc ng ca cc dao ng
mang tnh cht thng k v bn cht vt l. gc thi
tit, cc dao ng mang tnh cht thng k khng th
d bo c theo cc thang thi gian kh tng v c th xem
nh l "nhiu" hoc "tnh bt n" vn c ca h thng kh
hu.
Chng ta khng lo cc bin i c hu ca kh hu c
lin quan vi vn CO
2
m lo rng n lin quan vi cc bin
i t nhin gy ra bi thay i cc iu kin bn ngoi
hoc ni ti. Tuy vy, mi d on v cc thay i do vic
gia tng nng CO
2
gy ra, s phi dn n mt thc t l
kh hu bin i theo thi gian v do vy phi c thi gian
di mi ghi nhn c nhng bin i c ngha v thi
tit. Cn phi ni thm rng, nhng vn nh vy c th
ny sinh do chu k thi gian ca bin i t nhin hay hng
s thi gian ca d tr nhit cc i dng.
M hnh cn bng ton cu, c th c dng tnh
s thay i kh hu trung bnh i vi mi thay i ca
nng CO
2
kh quyn. Ngy nay, cc m hnh nh vy c
th s dng c, cho d tnh hiu qu ca n cn hn ch,
bi cha c y hiu bit v c ch.
Vn thay i kh hu khu vc c ngha thc t
hn. Trong sch s cp ti vn ny.
Nguyn l 3.10. Nhng thay i mnh m trong
kh hu khu vc c kh nng xy ra m khng cn bt
k mt thay i ln lao no trn quy m ton cu.
iu ny c minh ha trn hnh 3.21, y th hin
quan h gia s thay i nhit v v .
Hnh 3.21. Mt ct dao ng nhit trung bnh
ma giai on
1942 - 1972 theo v (Ngun Williams
1976).................(Trang 124)
Cn bng nng lng ton cu (hnh 3.22) chu nh hng
ca nng xt cc bon trong kh quyn. Kh quyn l
mi trng truyn bc x mt tri, nhng ngn cn phn ln s
mt nhit t b mt tri t (bc x) sng di. S c mt
ca cc cht nhy cm quan trng nh hi nc, CO
2
, O
3
, Sol kh
v nhiu loi khc, c vai tr quyt nh chnh trong cn
bng bc x ca kh quyn. Nng CO
2
tng, ng ngha
vi s tng hp th bc x sng di v ng thi lm tng
Ni la, nc
nng
3.10
12
W Trong

3.10
12

W
nhit trung bnh ton cu. Ngoi cc cht to nn "hiu
ng nh knh", kh quyn, cn mt s cht khc nn s thay
i nhit trung bnh ton cu. Bng 3.15 im qua s
thay i nhit b mt tri t ng vi s gia tng 1%
mi cht (bng ny c xy dng trn c s cc s liu ca
Reck 1978, Wang v n.n.k 1977, Ramathan 1975, Humel v
n.n.k 1978). Mt khc, t bng ny c th thy rng, nng
CO
2
v yu t quan trng nht phng din ny mc d
vai tr ca cc kh him cha c nghin cu k.
Ni la, nc
nng
3.10
12
W Trong

3.10
12

W
Hnh 3.22. Cn bng nng lng ton cu. Hn 90% ngun l
bc x mt tri
Bng 3.15: S thay i b mt tnh cho trng hp gia tng
mi loi kh 1%
Gi tr
hin ti
n v
tnh
Ts H s
thay i
B mt
(albedo)
14,04 5 -0.14 1
m 74 % 0,065 0,46
CO
2
330 ppm th
tch
0,002 0,14
H s chiu
ca cc ht sol;
kh
0,1 1/km -0,0663 0,057
Phn x mt
tri
173.000 x
10
12
W
Phn x trc tip 52.000 x
10
12
W (30%)
Bc x sng
ngn
Bc x sng
di
Thu
triu
3.10
12
Nng lng thu
triu
Chuyn ha trc tip thnh nhit 91.000 x
10
12
W (47%)
Bc hi, ma 40.000 x
10
12
W (23%)
D tr
bng
v nc
Gi sng, hi lu v dngChy thng xuyn
37.10
12
W
Ni la, nc
nng
3.10
12
W Trong

3.10
12

W
Thc vt
Thc vt
Thi
ra
ng
vt
Quang
hp
40.10
12
W
Ht nhn,
trng lc
Ht nhn,
trng lc
Nhin liu
ha thch
Nhin liu
ha thch
V tri
t
N
2
O 6,37 ppb th
tch
0.0044 0,031
O
3
0,37 cm, at -0,0032 0,023
CH
4
1,6 ppm th
tch
0002 0,014
H
2
S 3,5 nt 0.0012 0,0086
CHCl
3
< 2.10
-4
nt 0.0010 0,0071
NH
3
6.10
-3
nt 0.0009 0,006
HNO
3
10
-3

10
-2
nt 0.0006 0,004
CF
2
Cl
3
2,3.10
-4
nt 0.00035 0,0025
SO
2
2 nt 0.00020 0,0014
CF
2
Cl
2
1,3.10
-4
nt 0.00019 0,0014
C
2
H
4
2.10
-4
nt 0.0001 0,0007
CH
3
chin lc 5.10
-4
nt 0.0001 0,0007
CCl
4
1.10
-4
nt 0.0001 0,0007
Ts - Thay i nhit b mt ( K) ng vi ngha
tng % so vi gi tr hin nay.
Augostsson v n.n.k (1977) gn mi quan h gia
nng CO
2
v nhit b mt tri t (H3.23). S thay
i trong lp my c th cng thm vo tng, khi gi thit
rng phn cao ca m my c nh hoc nhit , phn
trn m my khng thay i. C hai gi thit c s dng
trong hnh 3.23. Cho d nng CO
2
c th tin on c
mt cch chnh xc, th nh hng ca hiu ng ny ti kh
hu vn l chnh yu nht. Hn na, c chng c vng chc
gi thit rng CO
2
c a thm vo kh quyn s l
nguyn nhn lm m ln ton cu trong khong t 2 - 4
0
C,
khi nng CO
2
tng gp i. Ging nh nhit trung
bnh b mt, hon lu kh quyn cng chu nh hng ca
s gia tng nng CO
2
.
Hnh 3.23. Quan h gia nng CO
2
v nhit b mt
tng ng
theo m hnh Augostsson v Ramanathan
8
6
4
2
40
0
80
0
280
0
3200
PPm
240
0
200
0
150
0
120
0
0
C
0
C
Chu trnh hon lu kh quyn ton cu c c trng
bng s di chuyn nng lng nhit v cc cc. S gia tng
nhit cung do CO
2
gy ra, s lm tng thm s chuyn
vn nhit ngm trong cc v trung bnh, dn n s
dch chuyn cc i kh hu nng nghip, v d, nhit
ma h s qu cao i vi cy ng v u, do vy vnh ai
trng ng s dch chuyn ln pha Bc.
Nng sut nng nghip ph thuc nhiu vo kh hu. Mi
loi cy cng nghip c nhng c trng thch ng ring
i vi cc bin i kh hu (Thompson 1975) c th thy
iu trn bng 3.16 v 3.17.
Phn ng ca lp bng v tuyt vi cc yu t kh hu,
thay i khc nhau theo thi gian. Khong thi gian c tr-
ng l 0,1 - 1,0 nm i vi tuyt, 1,0 - 10 nm i vi lp bng
bin v 1.000 - 100.000 nm cho bng vnh cu Bng
o v hai cc tri t. Tt nhin, iu ti thiu l nhit
phi thp hn 0
0
C (-1,8
0
C i vi bin).
Mt tc ng quan trng khc l s khc nhau v h s
phn x (% albedo) gia lp tuyt (0,8) v t khng c
tuyt (1,0 - 0,25) hoc gia bng (0,65) v nc (0,05 - 0,1).
Hin nay, lp bng vnh cu chim 7% i dng v 11% t
lin (bng 3.18) v mt lng % ln hn t c tuyt theo ma
(bng 3.18). Bassy (1978) c nh tin on tc ng
tng hai ln nng CO
2
trong kh quyn ti bng quyn, vi
gi nh rng nhit tng ln 1,5
0
C v v cc tng t
5-6
0
(Manabe 1975).
Bng 3.16: c on % thay i nng sut ng do thay
i nhit v lng ma (Ngun Benci v n.n.k 1975)
Thay i
nhit
0
C
Thay i lng ma (% so vi bnh thng)
- 20 - 10 0 10 20
-20 19,8 21,2 22,7 24,2 25,6
- 10 8,4 9,8 11,3 12,8 14,2
0 - 2,9 - 1,5 0 1,5 2,9
10 - 14,2 - 12,8 - 11,3 - 9,8 - 8,4
20 - 25,6 - 24,2 - 22,7 - 21,2 - 19,8
Bng 3.17: S thay i % sn lng la go do nh hng
ca cc bin i nhit v lng ma (Ngun Stasel v Huke
1975)
Thay i
lng ma %
Thay i nhit (
0
C) Tng thay
i lng ma
(%)
- 2 - 1
-
0,5
+
0,5
+ 1 + 2
- 15 - 19 - 13 - 8 - 4 0 3 - 8
- 10 - 17 - 11 - 6 - 2 2 5 - 6
- 5 - 13 - 7 - 2 6 9 - 2
5 - 9 - 3 2 10 13 2
10 - 5 1 6 10 14 17
15 - 3 3 8 12 16 19 8
Tng thay
i nhit
- 11 - 5 0 4 8 11
Bng 3.18: Cc thnh phn ca bng quyn
(Untersteiner 1975, Kukia v n.n.k 1974)
Khu vc Din tch
10
8
km
2
Th tch nc
10
8
km
3
t ng bng 0,16 0,31
Nam cc 0,136 0,28
Ailen 0,018 0,027
Cc vng khc 0,004 0,003
Khi bng
Bng vnh cu t lin 0,075 0,02
Bng vnh cu bn o 0,173 0,005
Bng bin
Nam cc thng 9 0,20
Nam cc thng 3 0,025
Bc cc thng 9 0,054
Bc cc thng 3 0,15
Tng tuyt, t bng,
bng bin
Bc bn cu thng 1 0,58
Bc bn cu thng 7 0,14
Nam bn cu thng 1 0,18
Nam bn cu thng 7 0,25
Tng (trung bnh nm) 0,59
Cc kt lun
1. C s thay i khng ng k din tch lp bng v
t ng bng chnh theo thi gian hng th k.
2. S thay i vng ph tuyt theo ma cng khng
ng k. S gia tng lng tuyt ri, c l s c b p bng
s tan bng trong ma h.
3. C kh nng l s tan bng vnh cu s dn ti vic to
ra nhiu nc t do v gim s hp th bc x mt tri.
Tuy vy, c th cho rng s thiu ht ch yu l s liu
v quy m v su ca lp tuyt. Nhiu vn mu cht
vn cha c nghin cu, c bit l kin thc ca chng ta
v tc ng ca tng nhit ti kh nng tan bng cn rt
hn ch.
Cho d cn phi nghin cu nhiu hn na v c bn
quan h gia s dng nhin liu ha thch vi cc iu
kin kh hu, cc nghin cu tng quan c trnh by trn,
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
cho php chng ta c mt hiu bit nh lng v s tng tc
ca cc ph h, cn cho vic thit lp m hnh. Chng ta phi
tip tc nghin cu tm ra cc phng thc thit lp cc
m hnh thch hp hn.
Vn tho lun trong mc ny l mt trong cc vn
phc tp v gii quyt n cn c kin thc v tng
tc ca mt s ln ca ph h. S phc tp ca vn ny
c trnh by hnh 3.24: chnh sch nng lng quyt
nh nhu cu nng lng v c hai quyt nh s tiu th
nhin liu ha thch v chnh nhin liu lin quan ti vic sinh
sn ra CO
2
. Nng CO
2
trong kh quyn l hm s ca hai
chu trnh: cacbon ton cu v tiu th nhin liu ha thch.
Nng CO
2
v nhit trung bnh a cu lin quan vi
nhau trong mt quan h phc tp, v nhit s l nguyn
nhn ca nhiu cc thay i quy m ton cu khc nh
dng cao mc nc bin, di chuyn cc vnh ai cy lng
thc v nhiu thay i kh c th d on trc c trnh
kin thc hin nay. Hn na, cc d bo thay i kh
hu ton cu, s xy ra trc khi chng ta c mt chin lc nng
lng thc t.
III.6. Qu nng lng ca ng v thc vt.
Nguyn l 3.11. ng vt gn cht vi mi trng
xung quanh bi dng nng lng.
ng vt thng trng thi tm thi trong mt khong thi
gian ngn, nhng khi thi gian di chng phi cn bng
nng lng. ng vt mu nng c nhit c th t nhiu c
nh, trong khi ng vt mu lnh cho php nhit
c th thay i trong mt khong no . Tuy nhin, trong
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
ngn ng vt l, nguyn l cn bng nng lng thc cht l
nh nhau i vi ng vt mu lng v mu lnh.
Hnh 3.14. S phc tp ca vn CO
2
trong cc ph h t-
ng tc
gia cc ph h th hin bng mi tn
Nguyn l cn bng nng lng i vi thc n ch ra
trong hnh 3.6. Hnh ny c th c xem nh s minh ha
cho cn bng vt cht, v vt cht c th bin i thnh
nng lng do phn ng chy ca cacbua hydro (KJ/g). ng
vt, nhit trao i cht c to ra t thc n v c b
sung bng vic hp th cc bc x ngu nhin di dng nh
sng mt tri, phn x ca bu tri, phn x t my v cc
phn x khc t mi trng. Cn bng nng lng cho b mt
c th ng vt c th gi nh:
Chi
n lc
nng
lng
Chi
n lc
nng
lng
Nhu
cu
nng
lng
Nhu
cu
nng
lng
Tiu
th
nhin
liu
ha
thch
Tiu
th
nhin
liu
ha
thch
Sn
sinh
CO
2
Sn
sinh
CO
2
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
Nng

CO
2

trong
kh
quy
n
Chu trnh
cacbon ton
cu
Chu trnh
cacbon ton
cu
Nhit
b mt
tri t
Nhit
b mt
tri t
Kh hu
Kh hu
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
- Mc nc
bin
- i cy LT
v.v...
M = E * R = e' T
4
S
* KV ----. D
-2/3
(T
S
- T
a
) * C
(3.13)
Trong : M: Nhit trao i cht
E: Nhit bc hi
R: Bc x hp th c
e': H s hp th b mt
Hng s Stephan - Bonsman
T
S
: Nhit b mt (K
0
)
k: Hng s
D: ng knh c th (cm)
T
a
: Nhit khng kh
C: S trao i nng lng nh tnh dn nhit
Tc , dng in trao i vi bn ngoi thng
qua lp m cch nhit v lng, ph thuc vo gradient nhit
gia c th v nhit b mt. Do vy, tc sn sinh
nhit thun M - E s c tnh bng cng thc:
M - E =
I
T T
I I
T T
s b
f b
s b

+

(3.14)
y:
T
b
: Nhit c th
I
b
: Cht lng cch nhit ca m
I
f
: Cht lng cch nhit ca lng
I = I
b
+ I
f
Tch M - E ra khi cc phng trnh 3.13, 3.14 ta c:
T
b
- T
s
= I[ ] ) T T ( D . KV R T ' e
a s
3 / 2 3 / 1 4
s
+

(3.15)
ng vt mu nng, T
b
c nh, nhit b mt c
th t iu chnh theo nhit b mt thng qua c ch
cch nhit ca ng vt (xem p.t 3.14). Nu M - E b, thng
gp mt s loi b st, T
b
v T
a
dng nh bng nhau. Tt
nhin, R l hm rt phc tp i vi ng vt sng n c,
t do vo thi gian ban ngy. Tuy vy, vi phng php lm
trn s chng ta c:
R =
4
a
T ' e
(3.16)
Kh hu cng c tc ng mnh ti thc vt. Nu khng
kh lnh hn b mt l, dng khng kh chy qua l s mang
nhit t l ra ngoi theo phng i lu. Nu khng kh nng
hn l, s c dng nhit t khng kh vo l. Nu l cy l
rng, chiu dy ca l ln hn th trao i nhit xy ra
mnh m. y, tc trao i nhit ph thuc vo kch
thc ca l. Hn na, s i lu nhit t l vi s chnh lch
nhit gia l cy v khng kh v bin thin theo cn
bc hai ca tc gi. B mt l hp th mt lng bc x v
gii phng ra ngoi bng nng lng tn x:
Nu l mt nng lng bi bc x v hon lu khng kh,
chng ta c th vit cn bng nng lng nh sau:
R = ) T T ( D V . 10 . 6 T
a
1 3 4
+

(3.17)
y:
V: Tc gi
D: Chiu rng ca l
T: Nhit ca cy
T
a
: Nhit ca khng kh
Nu nh, chng ta cng th m vo y kh nng thc vt
lm lnh bng bc hi. Phng trng qu nng lng ca thc
vt c tnh ti s bc hi, bc x ton lu khng kh c dng:
R =
a e
a
a
1 3 4
r r
rhd d
580 ) T T ( D V . 10 . 6 T
+

+ +

(3.17)
y: d: Nng bo ha ca nc trong l (h/cm
3
)
d
a
: Nng bo ha ca nc trong khng kh
(g/m
3
)
rh: m lin quan
r
e
: Kh nng khng s mt nc ca l
r
a
: Kh nng chng mt nc ca b mt.
Bng 3.19: Cc c trng nhit ca cy iu kin
0
C
R
Cal/c
m
2
min
Ring
bc x
Bc x v hon lu
V = cm/s
Bc x, hon lu v bc
hi nc V = cm/s
10 100 500 10 100 500
0,6 20 28 29 30 25 27 29
2,0 60 41 34 32 33 31 30
1,4 89 53 39 34 40 35 32
Mt dng cn bng nng lng ca cy c s dng rng
ri trong nng nghip. Vic tch nhit c th thc hin nh
by nhit (hnh 3.25). Loi by nhit ny c s dng rng
ri kim sot mi trng thc vt. Cc kh nng khc c
tm tt trong bng 3.20.
Bng 3.20: Kim sot nhn to mi trng thc vt
Loi hnh Kt qu hu ch Kt qu bt li ch
- By nhit Nhit ca cy cao
Nhit cy qu
cao
- Che bng
Nhit cy gim
trong thi tit nng
t tin
- Ngm nc Bo v sng gi t tin
- Phun nc lnh - nt- t tin
- t nhin liu - nt- t tin
- Qut gi - nt- t tin
- Si t bng
nhit
- nt- Rt t
- o che nhit Nhit cy tng Rt t
- Cy t Gim mt nc
Tng tai bin sng
gi
- Thu li Gim m ca t
C th c ch cho
sinh vt n t
(giun)
- Lp t (xi
t)
Chng sng gi
Lm gim tc
hp thu nhit
- ai che v m
cy non
Gim mt nhit v
gim xi mn vo ma
xun
Lm mt m
ca t tng
su
Bc tranh nhit hng ngy cn c th thay i bi
a hnh. Mt dc hng va pha mt tri nhn c nhiu
nh sng hn nhng mt khc, do c mt dc hng v pha
Nam bc bn cu nhn c nhiu nng lng mt tri hn
mt dc hng v pha Bc v tng nhit nhanh trong nhng
ngy nng (hnh 3.26).
Mt dc hng v pha Nam thng kh hn mt dc hng
v pha Bc v nhn c nhiu nng lng mt tri hn v
nc d bc hi hn.
Hnh 2.35. By
nhit....................................................
I. By nhit bng cc tng gia cc cy.
II. By nhit bng trng cy trong rnh.
Hnh 2.36. S thay i nhit hng ngy trn cc mt
nghing v hng nam (1) v mt nghing v hng bc (2)
trong cui ma ng bc bn cu
1
2
2
4
1
0
2
0
Thi gian
(h)
1
2
C
0
Cu hi:
1. V tt c cc ng song song c th gia chui thc
n v chui nng lng.
2. Thng k t nht 6 yu t mi trng c nh hng ti
nng sut s cp.
3. S dng hnh 3.4 tr li cc cu hi sau: nu to
c h s tch ly 1000 tip xc vi nc c 1

g/l cht c
khng phn hy, vy nng cht c trong ng vt n
c v vi khun nh th no, cho rng h s hp th l 90% v
khng c bi tit.
4. Tm gn ng: thi gian ti sinh, tc trao i
cht v tc ni ti ca ng vt mu lnh c chiu di 20
cm.
5. Gia tng m c nh hng nh th no ti nhit
trung bnh ton cu. Thay i nhit s ra sao nu
m tng t 74 ln 80% v s thay i c nh hng nh
th no i vi ma mng v quyn bng.
6. Quan h gia nh lut nhit ng hc th hai v thp
nng lng sinh thi.
7. Nhit b mt tri t d bo s tng ra sao, nu
10% din tch tri t b ph tuyt chuyn thnh rng n
i "tungra". S dng bng 3.11 v 3.15.
Chng IV
Cc nguyn l sinh thi hc
IV.I. Cc c im ca h sinh thi.
H sinh thi gm sinh vt v mi trng tc ng vi
nhau, thc hin vng tun hon vt cht v dng tun
hon nng lng. H sinh thi gm 4 thnh phn: mi trng,
sinh vt sn xut (P), sinh vt tiu th (C
1
, C
2
...) v sinh vt
phn hy D. Dng tun hon vt cht trong h sinh thi l
dng kn, cn dng tun hon nng lng v dng h.
Con ngi ang i mt vi 3 cuc khng hong: mi tr-
ng, thc n v nng lng. Trong chng II, chng ta
cp ti nh hng ca con ngi i vi mi trng v sinh thi
quyn, bi s thay i cc nguyn t ha hc, cht dinh d-
ng, thuc tr su. Tc ng ca hot ng ti dng vt
cht t nhin ang e da s sng cn ca chnh con ngi
trn tri t. Trong chng III chng ta cp n nh h-
ng ca con ngi, s bo ton v can bng dng nng lng
ton cu v h sinh thi.
Trong h sinh thi xy ra hai qu trnh chnh: bin i
nng lng cht lng cao thnh nng lng cht lng thp, chu trnh
nng lng v s tun hon ca cc nguyn t ha hc to ra chu
trnh ha hc. Qu trnh th nht l iu kin cho qu trnh
sau v to ra s lin kt dng vt cht vi dng nng lng.
Chng ta thng s dng thut ng "cn bng t nhin"
khng c ngha rng h sinh thi khng b thay i theo
thi gian. H sinh thi khng tch m ngc li rt ng. Cc
qun x sinh hc lm cho h sinh thi thay i lin tc ng
vi cc thay i mi trng, cc thay i khc ca qun x,
sc p bn ngoi, trong c tc ng ca con ngi.
Mi mt h sinh thi c kh nng duy tr tnh n nh
tng th bng ba c ch chnh:
1. Kim sot dng nng lng qua h.
2. iu chnh tc chu trnh nguyn t bn trong h.
3. Duy tr tnh a dng sinh hc v cc mng li thc n
(cu trc sinh thi).
Trong 2 chng II v III chng ta tho lun k hai c
ch u, chng ny dnh gii thch c ch th ba.
Nguyn l 4.1. H sinh thi c kh nng t duy tr
v t iu chnh.
H sinh thi duy tr s n nh ca mnh nh nh h-
ng qua li v thng tin lin tc gia cc thnh phn trong
h, tc ng qua li ca chng vi nhau v vi ton b h. Do
vy, khoa hc v c ch kim sot v iu khin hc v vai
tr rt quan trng trong h sinh thi, c bit t khi con ng-
i c xu hng ph v cc qu trnh iu khin t nhin.
Trng thi, trong cc h sinh hc c xu hng chng i
cc thay i v duy tr cn bng ng c gi l trng thi
ng tnh (homoestatic). Bt k h c iu khin no cng
c th vt ngng. Trong khi cc h hon ngc c mt khong
cch gii hn chu ng s thay i, chuyn sang trng thi
tin ng tnh.
Mt s c ch hon ngc ca h sinh thi c th s dng
minh ha phn ng ca n vi sc p mi trng:
1. S thch nghi.
2. S pht trin t iu chnh.
3. Tng tc gia hai hay nhiu loi.
4. T chc, pht trin v tin ha.
5. Tnh a dng.
6. Kh nng nn trong mi trng.
IV.2. S thch nghi.
S vt c mt trong nhiu loi habitat t rng nhit i
ti cc cc ng bng, t ao cn n bin su.
Nguyn l 4.2. S thch nghi c hai ngha: Mt l
qu trnh di truyn lm cho sinh vt c kh nng
chng chu tt hn trong mi trng ang thnh hnh
v nhng kha cnh di truyn c bit cho php sinh
vt ny c kh nng tn ti tt hn sinh vt khc.
Mt s qu trnh dn n s thch nghi nhng khng
mang tnh di truyn nh: thch nghi kh hu, bin dng di
truyn do mi trng.
Nguyn l 4.3. Bin d di truyn trong qun th l
nguyn liu th ca s thay i thch nghi.
Bin d di truyn thng pht sinh t t bin gen (ADN)
hoc thay i cu trc ca nhim sc th (recombination).
Vo bt k thi im no, qun th cng gm c hai loi gen:
c v mi. Gen c l loi c trong qun th mt cch n
nh trong sut thi gian di. Trong chu k , tn s xut
hin cc gen mi ph thuc vo c im loi v chn lc t
nhin xy ra trong qun th. Cc gen mi c th to ra qua t
bin di truyn hoc mang n t qun th khc. Loi th
nht thng tn ti cc qun th t nhiu bit lp, trong khi
loi th hai c mt trong qun th c quan h vi nhiu qun
th khc.
Behnt 1960 nghin cu kh nng thch nghi ca mt
loi rui vi DDT. ng ch ra sau 5 th h, hai qun th
rui (mt chu tc ng DDT, mt khng c) c biu hin
khc nhau v tnh chng chu DDT. Sau 18 th h, gi tr
LD
50
qun th chu tc ng cao hn qun th khng c
tc ng 125 ln. iu ny cn ng vi cc loi thuc tr
su tng hp (clocacbuahydrom thm).
Nguyn ly 4.4. Vic s dng thuc tr su mi to
nn nhng kt qu tt vo nm u, nhng sau cn
trng tr nn khng thuc.
Cng vi hu qu trn, kh nng phn hy sinh hc v
tch ly qua chui thc n, vic s dng thuc tr su trong
nng nghip lun l vn m.
Mt v d chn lc t nhin do thay i iu kin mi
trng sng c Kettewil (1959) nghin cu trn loi su bm
Anh. Qun th loi bm ny c mt loi bin th bm vi mu
thay i t trng ti xm. Vic gia tng s dng nhin liu
ca con ngi to ra nhim bi. Loi bm mu en khng l
trong vng nhim nhng d pht hin vng khng nhim
v ngc li. Di tc ng ca nhim, tn s xut hin hai loi
trn trong hai ni c tr c bit vi nhau r rng: Loi bm
en thy nhiu vng nhim v loi sng mu vng
khng nhim (bng 4.1).
Cc quan st ca Kettewil cho thy: nguyn nhn dn
n s phn b trn l vic sn mi ca loi chim n bum.
Bng 4.1: Thnh phn bin th bm c tr trong cy bi
di tc ng ca nhim bi
Loi bin th Vng nhim Vng khng
nhim
% bin th trong qun th
Trng 10 95
Xm 85 5
% bin th trong qun th
Trng 13 13
Xm 28 6
Nguyn l 4.5. H sinh thi phn ng vi tc ng
bn ngoi bng vic chn lc cc bin th c th chu
tc ng nhng t c thay i nht trong mi trng.
IV.3. S tng trng v t iu chnh ca qun th.
S lng c th ca mt qun th trong t nhin lun thay
i. Mi mt qun th c mt s cc tnh cht c trng nh:
mt , tc sinh sn, tc t vong, phn b tui,
dng phn tn v v.v... S thay i ca qun th th hin
trc ht quy m v s tng trng.
Nu gi N l s sinh vt trong thi gian t, th t nc/dt
l tc thay i s lng sinh vt theo thi gian i vi mt
c th.
T l sinh tuyt i Ba v tng i Bs ca qun th:
Ba =
t
N
n

(4.1)
Bs =
t N
N
n

(4.2)
Trong : N
n
l s lng c th mi trong qun th.
Tc t vong tuyt i (Ma) v tng i (Ms):
Ma =
t
N
m

(4.3)
Ms =
t . N
N
m

(4.4)
Trong N
m
l s lng c th cht trong khong thi
gian t.
Nguyn l 4.6. Trong iu kin khng c gii hn
v khng gian, thc n v cc nh hng ca cc sinh
N
0

{
vt khc, tc tng trng ca cc qun th tr thnh
hng s ng vi gi tr cc i m iu kin kh hu
cho php.
Nh vy:
N . * r N ). Ms Bs ( Ma Ba
dt
dN
(4.5)
Trong r* - tc tng trng.
T (4.5) ta c:
rt
o t
N N (4.6)
rt
N
N
. Ln
o
t

(4.7)
y: N
t
: S lng c th ti thi im t.
N
o
: S lng c th ban u.
ng cong biu din cho phng trnh (4.5) l ng cong
sinh trng ca qun th hnh (4.1).
H s tng trng r c th nh ngha l tc ni ti
ca s tng trng t nhin ca qun x, c th so snh vi tc
ti sinh R v thi gian T.
R = ert; T =
r
LnR
H s tng trng ca mt s loi sinh vt th hin bng
4.2.
Hnh 4.1. ng cong sinh trng r > 0
N
N
0

{
t
Bng 4.2: H s tng trng r ca mt s loi sinh vt
Loi sinh vt H s tc tng trng
E.coli 60 ngy
ng vt nguyn sinh 0,8 - 1,3 ngy
Thc vt ph du 1 - 3 ngy
C 0,02 - 0,04 ngy
Chy rn (ngi) 0,78/tun
Chut xm 0,104/tun
Ch 0,06/tun
Ngi (trung bnh) 0,02/nm
Biu thc (4.5) th hin tc tng trng khng c gii
hn v khng gian v thi gian. Trong thc t, tc tng tr-
ng s gim do c sc cn tr ca mi trng, t t t gi tr
cn bng.
K
N K
rN
dt
dN
(4.8)
Trong K l s lng ti a c th ca qun th cho
php c th t c trong iu kin mi trng nht nh
(kh nng mang).
Nguyn l 4.7. K l kh nng mang ca h sinh thi,
nu N = K, tc tng trng bng khng.
ng cong nm di gi tr ny gi l ng cong tng trng
Logistic (hnh 4.2).
Hnh 4.2. ng cong tng trng Logisitc
N
t
K
Gii phng trnh (4.8) ta c:
N =
rt a
e 1
K

(4.9)
a =
N
N K
Ln

khi t = 0 (4.10)
Nguyn l 4.8. Gi tr r trong biu thc (4.8) chu nh
hng mnh ca cc yu t mi trng. Th d nh cc yu t
vt l: nhit , nh sng, m v.v... v cc yu t ha
hc: nng cc cht dinh dng, nguyn t him, cc cht
c hi c tc ng ti s tng trng thng qua tc t
vong.
Cc qun th t nhin thch nghi vi mi trng sng thng
qua cc c im v hnh thi gii phu, sinh l, v nng
lng, v mi quan h v dn s (mt ). Nghin cu hai
thng s lin quan ca qun th r (tc tng trng ni ti)
v K (kh nng mang ca h sinh thi) trong cng thc (4.8)
Mc Arthur rt ra kt lun l: Cc qun th t nhin c hai
cch chn lc t nhin thch nghi bng cch tng r hoc K.
y l hai chin lc pht trin ca qun th. Mt s c
im ca hai chin lc ny c trnh by bng 4.3.
Bng 4.3: c im hai chin lc chn lc thch nghi
ca qun th sinh vt.
Loi c
im
Chin lc r Chin lc K
Kch thc Dao ng b hn K Kh n nh, xp x
K
T vong c lp vi mt Ph thuc vo mt

Cnh tranh Km Mnh

Tui th Ngn Di
S dng nng l-
ng
Nng sut cao Nng sut thp
Bin php pht
tn
Cc loi c ng lang
thang
Cc loi t c ng
nh c
Kiu h sinh
thi
Tr Gi
Hiu qu chn
lc
S pht trin nhanh r ln S pht trin chm r
b
Sinh sn sm Sinh sn mun
Kch thc b Kch thc ln
C mt thi k c nht v
sinh sn
C nhiu thi k sinh
sn
IV.4. Tng tc gia hai hay nhiu loi.
C 8 kh nng xy ra khi hai loi sinh vt tng tc vi
nhau (bng 4.4).
Bng 4.4: Cc kh nng tng tc gia hai loi sinh vt
Tc ng ca
qun th 1
Tc ng
ca qun th 2
0 + -
0 Trung lp Li mt bn Hn ch
+
Li mt bn Cng sinh
Vt gi con
mi
- Hn ch K sinh Cnh tranh
Nguyn l 4.9. Khi xt tng tc gia cc loi, cn phi
a thm cc iu kin: dng tnh, m tnh v 0 vo cc
phng trnh tc tng trng c mc 4.3.
Th d: Phi a thm vo biu thc (4.8) gi tr t C.N.N
1
c:

,
_

1
bN
K
N K
rN
dt
dN
(4.11)

,
_

cN
K
N K
N r
dt
dN
1
1 1
1
(4.12)
Trong : N: S lng c th ca qun th 1.
N
1
: S lng c th ca qun th 2.
r, r
1
, K, K
1
, b, c: Cc hng s.
Bng cch gii cc phng trnh tng t, chng ta s c
cc m hnh ton m t cc tng tc gia cc loi.
Trong cc tng tc trn, quan h vt d - con mi v
quan h k sinh v ngha quan trng nht.
Nguyn l 4.10. ng vt n tht v sinh vt k sinh
ng vai tr ch yu trong vic iu chnh, gi cho ng
vt n c v cn trng tn tai mt thp.
C nhiu v d thc t cho thy, khi sc p vt d
(ng vt n tht) gim th cc qun th ng vt n c
pht trin bng n, to nn cc tai bin sinh thi.
Do s nhy cm v cn bng ca cc h sinh thi t
nhin, hot ng ca con ngi thng c nh hng mnh m ti
t nhin.
Nguyn l 4.11. Khi b tc ng ca con ngi, h sinh
thi sau mt thi gian s to ra mt cn bng mi, nhng tn
ti cc nguy c trc khi t c cn bng. Mi thay i t
ngt trong h sinh thi cng s to ra cc tai bin tng t.
Cc loi trong h sinh thi t nhin cn tn ti trong trng
thi cn bng.
Nguyn l 4.12. Cc trng hp s dng lm dng thuc
tr su, b qua cc nguyn l sinh thi, khng kim sot c
su bnh m cn lm cho s lng su gia tng.
Gii php vn su bnh ph thuc vo hng lot cc
yu t nh h sinh thi, cc loi sinh vt, kh hu v hng lot
cc yu t khc.
Nguyn l 4.13. Mt mnh thuc tr su khng th gii
quyt vn su bnh, n ch c th dng vi s lng hn
ch v phng thc chn lc. Trong tng lai ch c thuc tr
su phn hy sinh hc mi c s dng.
Loi thuc tr su mi c la chn pht trin trong t-
ng lai thuc th h thuc tr su th 3. Loi ny da trn
cc hocmon c tc dng ti cn bng sinh ha ca c th
su bnh.
Mt phng php mnh m khc c pht trin nhanh trong
vi chc nm gn y l s dng kim sot sinh hc. Ni
dung ca phng php l iu chnh s lng loi thin ch
vi su bnh. Hay ni cch khc l phng php s dng kh
nng sinh thi hc v tng tc gia hai loi.
Tc nhn kim sot sinh hc phi bao gm nhng tnh
cht sau y:
1. Cc loi sinh vt phi c cc loi no kim sot
chng. y l kh nng.
2. Phi c tc sinh thi cao, nhanh to ra s lng
ngn nga s lng cn trng.
3. Phi khng gy tr ngi ln cho cc sinh vt ch.
4. Phi d thch nghi vi kh hu khu vc.
5. Phi c nng lc cnh tranh mnh vi cc k th khc ca
su b c sn trong t nhin.
6. Ch tiu dit cc loi su b v khng gy tr ngi
cho cc loi c gi tr kinh t cao.
Khng c phng tin c bit tn ti, do vy, mi
trng khng th duy tr chng mt cao.
IV.5. Cu trc h sinh thi.
C 3 loi ch tiu m t cu trc ca h sinh thi: loi
ch o, s tng ng v a dng sinh hc.
A. Ch tiu loi ch o (C).
C =

1
]
1

2
i
N
n
y n
1
: Tm quan trng ca mi loi (s c th, sinh
thi, nng sut sinh hc v.v...).
B. Ch tiu tng ng (S).
S =
B A
C 2
+
y: A: S loi trong mu A.
B: S loi trong mu B.
C: S loi chung trong 2 mu.
C. Ch tiu a dng sinh hc.
(1) d
1
=
N Log
N S
; d
2
=
N
S
; d
3
= S/1.000 c th.
y: S: S lng loi.
N: S lng c th.
(2) Ch s cn bng e.
e =
S Log
H
y: H: Ch s Shannon.
S: S lng loi.
(3) Ch s Shannon
H =

,
_

,
_

N
n
Log
N
n
i i
hoc

i i
P Log . P
y: n
1
: Tm quan trng ca mi loi.
N: Tng tm quan trng.
P
i
=
N
n
i
- Xc sut tm quan trng ca mi loi.
Nguyn l 4.14. a dng loi c xu hng gim trong cc
h sinh thi b khng ch bi cc yu t vt l v cao trong
cc h sinh thi b kim sot bi cc yu t sinh hc, nhng
nguyn tc ny ch cho ta xu hng chung khng phi lc no
cng ng. C mt mi quan h gia tnh n nh v s
a dng sinh hc ca h sinh thi, nhng quan h chi tit cn
phi c khm ph.
Quan h gia s loi v s lng c th c trnh by
trong hnh 4.2.
Hnh 4.2. Quan h gia s loi (S) v s lng c th (N) c
trong mi loi.
Sc p mi trng to ra ng cong gin on.
Hai cch tnh gn ng c s dng phn tch a
dng loi trong trng hp khc nhau:
1. So snh cc ch tiu a dng sinh hc.
S
N/
S
2. So snh da trn nhn, cc phn on v biu
thc ton ca cc ng cong.
Nguyn l 4.15. C hai quan im n nh thng c
s dng. n nh l kh nng duy tr cu trc sinh hc c
nh v kh nng khng vi cc thay i ca cc yu t
bn ngoi.
Tuy nhin, trnh hiu nhm, kh nng th hai thng
c gi l kh nng nn ca h sinh thi. Quan h gia tnh
n nh v a dng sinh hc c tho lun nhiu trong
vn liu. Mt trong cc vn ch cht l iu kin ha l
n nh l nguyn nhn ca tnh a dng sinh hc cao,
hay a dng sinh hc cao to ra ra mi trng n nh? iu
cn phi hiu rng, a dng sinh hc c mt s cc thnh
phn tc ng theo cc phng thc khc nhau vi cc yu t
bn ngoi v ni ti ca iu kin mi trng. Ch s a dng
sinh hc c s dng rng ri l ch s Shannon.
a dng sinh hc cao c ngha chui thc n di, nhiu tr-
ng hp cng sinh, v kh nng kim sot hon ngc m tnh
cao, dn n vic gim s lao ng v tng tnh n nh.
Nguyn l 4.16. Ch tiu a dng sinh hc c th s
dng nh gi sc p ca con ngi ti h sinh thi. Thng
rt kh th nghim v cc h sinh thi. Do vy, cc nh
sinh thi thng hay chn cc o nghin cu, thc
nghim v sinh thi hc. Cc nghin cu trn cho thy cc
o ln thng c nhiu loi ng vt hn cc o nh.
Nguyn l 4.17.
S loi sinh vt S t l vi din tch o theo cng thc S
= C.AZ.
y C: Hng s thay i theo cc chng loi v
cc v tr. Z c gi tr 0,24 - 0,34.
A: Din tch o.
C nhiu kiu phn chia a dng sinh hc trong qun
th:
1. M hnh phn i ngang.
2. Phn chia theo tng.
3. Phn chia theo gia h (b m/con ci).
4. M hnh x hi (n, by).
5. Phn chia theo chu k.
nh gi tnh a dng sinh hc c ch trong vic thu thp
thng tin v iu kin mi trng, cho d thng tin khng
th s dng a ra nh gi nh lng mi trng.
hiu r hn a dng sinh hc, chng ta xem xt hai
khi nim sau: Vng giao sinh thi (ecotone) va t sinh thi
(ecologicalniche).
Vng giao sinh thi l vng chuyn tip gia hai hay
nhiu qun x, th d gia rng v ng c. Qun x vng
giao sinh thi thng cha nhiu sinh vt ca hai qun x gc,
cng nh cc loi sinh vt c trng ca vng giao. S lng loi
sinh vt v mt dn s ca cc loi trong vng giao sinh
thi thng cao hn qun x gc. Xu hng giao ng v tng
mt sinh thi vng giao sinh thi c gi l "Hiu ng
xen". T sinh thi l khng gian vt l do mt loi chim gi.
Cc sinh vt chim mt t sinh thi hoc mt loi sinh thi
trong cc vng a l khc nhau gi l sinh vt ng sinh
thi.
Vai tr ca a sinh vt hc c minh ha r rng trong
cc v d v rng hn hp sau y:
1. Mt ph cao cc rng hn hp. Vic s dng tng
hp t ch c th t c khi cc loi d pht trin nht
ph kn tng l t.
2. Nhu cu nh sng khc nhau ca cc loi trong vng
giao sinh thi c th gia tng h s ng ha ca cc loi
cy rng giao sinh thi v cy rng gc. iu to nn
nng sut sinh hc vng giao sinh thi cao hn.
3. Nu cc loi hn giao c cc b r khc nhau th t
s c s dng hiu qu hn. Cc loi c b r khe c kh
nng m r vo cc tng t cng to ra nhiu cht dinh
dng hn cho ton b cc loi cy.
4. c im ca l cc loi hn giao, c bit l l giu
Nit v d phn hy lm tng dinh dng v nng sut h
thc vt t.
5. Cy ci c tc dng tch cc v tiu cc vi nhau. iu
ny c minh ha rng mt s cht ha hc phi c tc ng
mnh ti s ny mm.
6. S ti sinh t nhin cc cy thn g hn giao d dng
hn cy gc. Cy hn giao c cc c trng d tin ha v
nng sut qu hn cc cy qun x gc.
7. Cc cy hn giao kh b tc ng bin i ngoi
rng cy gc. Th d t b tc ng ca bo t hn rng
cy qun x gc.
IV. 6. S pht trin v tin ha ca h sinh thi.
S pht trin hay k tip ca h sinh thi l mt qu
trnh gm 3 giai on:
1. Thay i cc iu kin mi trng khi u cho qu
trnh. Cc thay i c th l t nhin hoc tc ng ca
con ngi.
2. Tc thay i trong qun th chu s kim sot
ca qun x, th hin trong s thay i cu trc v quy m
theo thi gian.
3. Qu trnh pht trin thnh mt h sinh thi n nh
(c ngha l h sinh thi c kh nng cao duy tr cu
trc sinh thi khi cc thay i bn ngoi).
Qun x xut hin u tin gi l qun x tin phong, cc
qun x ni tip sau l dy (seres) cc qun x. Qun x bn
vng (n nh nht) gi l qun x nh cc.
S bin ha hay din th sinh thi ca cc qun x c th
d bo c. Trong qu trnh ny ngi ta c cc nhn xt:
- Mt s loi mt i, mt s loi xut hin (t ni khc
pht tn n), tnh a dng sinh hc ca qun x ngy cng
tng.
- Cc loi sng qun x nh cc thng c kch thc ln,
tui th cao, chu k sng phc tp, nng sut sinh hc thp.
- Tng sinh thi ngy cng ln, t s gia s gia tng sinh
khi trn tng sinh khi ngy cng gim, v cng h hp
ngy cng ln.
- Chui v li thc n, phn b c th, phn ha cy sinh
thi ngy cng phc tp.
- Vng tun hon vt cht ngy cng nhanh v cng c
hiu qu.
- Chin lc dn s ca qun x thay i t kiu r sang
kiu K.
- Kh nng t phc hi cn bng ngy cng ln. Tnh bn
vng ngy cng cao. Chin lc thch nghi ca qun x i vi
cc nhn t mi trng c chuyn t chin lc ca qun x
tin phong sang chin lc ca qun x nh cc.
Cc nghin cu v sinh thi hc cho php lp ra bng i
sch tnh cht (bng 4.5). Thi gian cn cho s chuyn i
t qun x t giai on ny sang giai on khc, ty thuc vo
cc yu t kh hu, sinh l qun x. Tuy nhin, s thay i
thng xy ra nhanh, khi h sinh thi xa trng thi n nh.
Nguyn l 4.17. Mt trong cc xu hng c trng ca
din th sinh thi l t l P/R (s gia tng sinh khi P, s h
hp R) t gi tr l v t s P/B (B - tng sinh khi) gim.
S ph dng ca cc h l v d tt, nng cht
dinh dng cao trong nc thc y h tr li vi P/R cao v t
a dng sinh hc. Cc h ph dng vi nng dinh dng cao
c kh nng to ra nng sut sinh hc cao. Trong h ph dng,
h sinh thi s thay i cu trc c th gim bt nng
cht dinh dng.
Nguyn l 4.18. Cu trc ca h sinh thi thay i cng
vi s thay i ca cc yu t mi trng.
Trong s tin ha ca cc qun x sinh vt c mt trng
thi gi l ng tin ha Ehrlich v Raven (1965) a ra l
thuyt tin ha c th m t bng v d sau: Gi s hnh
4.3 - phn loi cc h sinh thi trn c s trao i cht. y
l mt dng tin ha ca qun x c mt trong cc h sinh
thi.
Hnh 4.3. Phn loi cc h sinh thi trn c s s
trao i cht.
Nguyn l 4.19. ng tin ha bao gm cc tng tc
chn lc qua li gia hai nhm hoc hai loi sinh vt ch yu
v quan h sinh thi kn ca chng, nh thc vt v ng vt
n c, hoc gia k sinh trng v vt ch.
Ehrlich v Raven (1965) a ra l thuyt ng tin ha
c th din t bng v d sau: Gi s thc vt thng qua
t bin v ti sp xp nhim sc th to ra hp cht ha
hc khng c quan h trc tip vi qu trnh trao i cht
c bn ca cy, nh vy gim v ngon ca l cy i vi
ng vt n c. Nh vy loi cy lc ny t bo v tt hn v
gc no s ra nhp vo i thch nghi mi. S chn
lc lc ny din ra theo hng:
Bng 4.5: Din th sinh thi
Tnh cht Giai on u Giai on
cui
A. Nng lng
P/R 1 1
P/B Cao Thp
Nng sut nguyn Cao Thp
Entropi Cao Thp
Thng tin Km Cao
B. Cu trc
Tng sinh khi Nh Ln
Cc cht dinh dng v c
Ngoi ngun sinh
hc
Ngun sinh
hc
a dng sinh thi Thp Cao
a dng sinh hc Thp Cao
S phn ha T chc km T chc tt
S phn ha theo t
sinh thi
Khng r nt Rt hp
Kch thc c th B Ln
Chu trnh sng n gin Phc tp
Chu trnh khong cht M Kn
Tc trao i cht Nhanh Chm
dinh dng
C. Chn lc v s cn
bng
S cng s ni ti Km pht trin Rt pht trin
S n nh Km Ln
Kh nng nn ca HST Thp Cao tt
Kim sot hon ngc Km Pht trin
Dng pht trin Pht trin nhanh C kim sot
Cc h sinh thi c th phn loi theo t s P/R (hnh
4.18). S gm 3 vng. Cc h sinh thi c t s P/R cao
nm phn trn bn tri, khi cc h c P/R thp nm phn
di bn phi. Chiu bin thin ca din th sinh thi hng ti
cc h sinh thi cn bng.
H sinh thi cn bng l cc h sinh thi giai on tr-
ng thnh, cho d c s khc nhau v nng sut sinh hc v
nng lng h hp, t s P/R thay bng 1. Nng sut sinh hc
ca h sinh thi san h gp 1000 ln nng sut sinh hc ca
sa mc.
............................................................... Thiu
trang 155..................
ng vt n c thm nhp vo i thch nghi, tr nn
a dng trong iu kin khng c cnh tranh vi cc loi n
c khc. Nh vy, s a dng ca thc vt khng ch l yu
t cho s a dng ca ng vt m ngc li. Ni cch khc,
thc vt v ng vt n c tin ha ng thi, theo ngha
s tin ha ca loi cy ny ph thuc vo tin ha loi kia.
y l qu trnh ng tin ha.
Mu thun v chin lc gia con ngi v t nhin l hin
nhin. Mc ch ca nng nghip v lm nghip l nng
sut cao, trong khi t nhin hng ti mc tiu pht trin cc c
cu sinh thi phc tp c P/R bng 1 v nng sut tnh bng
khng. Hn na, vn s khng n gin, v con ngi
ch cn thc n, si v ci m cn dng xi trong kh quyn,
kh hu, khng kh v nc sch cho nhiu cng vic khc.
Cho n gn y, loi ngi khai thc chng bo m
chu trnh dinh dng, lm sch nc v khai thc nhiu chc
nng bo v ca cc h sinh thi t duy tr khc mt cch
c lp vi cc vn ng mi trng nh bin i cht
nhim, thay i cu trc sinh thi (rng chuyn thnh t
nng nghip). Cnh quan thch hp nht cho s sng gc
thm m v an ton sinh thi l cnh quan cha ng s
a dng cy trng, rng, h v v.v... c ngha a dng m
hnh sinh thi.
Ni cch khc, con ngi phi quy hoch cnh quan a
dng v thnh phn v cho php thay i cc kiu h sinh
thi khc nhau. Odum (1969) da trn cc gi thuyt ny
xy dng cu trc cc loi m hnh thch hp mi trng hot
ng ca con ngi (hnh 4.4). S bo tn cc din tch t
nhin nh trn, khng phi l s xa x ca loi ngi l v
kh c bn, c ngha ch o bo v nn vn minh
nhn loi v ton b cuc sng trn tri t.
Mi trng bo
v
(cc h trng
thnh)
Mi trng bo
v
(cc h trng
thnh)
Mi trng
th
- cng nghip
Mi trng
th
- cng nghip
Mi trng dung
ha
(cc h nhiu
cng dng)
Mi trng dung
ha
(cc h nhiu
cng dng)
Mi trng sn
xut
(cc h tng tr
ng)
Mi trng sn
xut
(cc h tng tr
ng)

IV.7. Kh nng nn Ph ca h sinh thi.
Quan nim v kh nng nn, thng thng c dng trong
ha hc din t kh nng ca dung tch duy tr gi tr
() pH.
Kh nng nn c nh ngha nh sau:
dpH
dC

: L kh nng nn.
C: L lng axit hoc baz tnh theo phn t gam.
H
+
hoc OH
-
cho thm vo 1 lt dung dch.
V pH l mt trong cc yu t quan trng trc tip hoc
gin tip quyt nh iu kin sng nn iu ct yu i
vi h sinh thi l c kh nng nn pH cao (bng 4.6, 4.7,
hnh 4.5).
Nguyn l 4.20. Nng pH thp c ngha l H
2
CO
3
bin i thnh CO
2
t do c hi i vi c v ng vt, v
s h hp khng ch bng s khc nhau v nng CO
2
trong mu v trong mi trng.
Bng 4.6: Trng thi c 1679 h min Nam
(Nauy theo s phn loi v pH)
pH S lng h
% h
khng c
c
% h tha
c
% h giu
c
< 4,5 111 73 25 2
4,5 - 4,7 245 53 41 6
4,7 - 5,0 375 38 41 21
5,0 - 5,5 353 25 40 35
5,5 - 6,0 163 8 36 56
> 6 431 1 13 86
Bng 4.7: Tc ng ca pH ti c (Albaster and Lioyd,
1980)
pH Tc ng
3,0 -
3,5
Khng c mt con c no c th sng nhiu hn vi
gi
3,5 -
4,0
Lm cht c hi, mt vi loi c khc c th sng
trong nng ny sau mt chu k sng pH cao
hn.
4,0 -
4,5
Rt c hi i vi c hi v hng lot c khc, mc d
kh nng chu ng pH ny gia tng theo kch
thc v tui trng thnh.
4,5 -
5,0
Thng c hi i vi trng v c hi nh. Cng c hi
i vi c hi v c chp to khi nng Ca, Na v Cl
-
thp.
5,0 -
6,0
Khng c hi tr khi nng CO
2
t

do ln hn
20mg/l hoc nc cha Fe(OH)
3
mi kt ta.
6,0 -
6,5
Khng c hi tr khi nng CO
2
t do ln hn
100mg/l.
Hnh 4.5. Nng NH
3
gy cht c hi ph thuc
vo pH t HCO
-
3
n kim(trang 157)
Qu trnh ny c th m t bng cc phn ng ha hc
sau y:
2
3
CO

3
HCO
2 2
CO O H +
Nng pH thp tc ng ti ton b h sinh thi v
cn bng sinh thi. Ba vn mi trng trm trng nht -
c cp di y, minh ha cho tm quan trng ca pH v
+H+
+H+
kh nng nn pH cao trong h sinh thi.
1. S a xt ha cc h do nhim SO
2
gy ra.
2. Tc ng gim pH trong t v cy trng.
3. Kh nng duy tr pH i dng trong iu kin CO
2
tng.
Qu trnh a xt ha tip din, c quan st trong nhiu
h Bc M v Scaninavia. V tr a l v cc iu kin
ca dng chy ca nhng h ny ni ln rng: s gia tng
tnh a xt l kt qu ca s lng ng cc cht a xt trong
kh quyn nh SO
2
. S lng ng ny tt nhin khng ch c
hi cho cc h m cn nh hng ti rng, t trng trt v.v...
Cc vng tc ng c c trng bng kh nng nn pH
thp. Kh nng nn ca nc mt lin quan ch yu vi cc ion

3
HCO c mt di nng thp trong cc h. Cc ion ny c
th ly H
+
theo phn ng sau:
HCO
3
+ H
+

H
2
O + CO
2
Trong khi t nhin liu cha sunfua, sunfua nguyn sinh
chuyn thnh SO
2
(97 - 98%) b xy ha thnh SO
3
, to
nn H
2
SO
4
.
SO
3
+ H
2
O

H
2
SO
4
Mt khc, SO
2
tip xc vi hi nc trong khng kh to
nn a xt yu H
2
SO
3
.
H
2
SO
3

H
+
+

3
HSO
Di nh hng ca cc hp cht Fe,

3
HSO v

2
SO nhanh
chng b xy ha thnh a xt sunfuaric.
S phn b pH trong nc ma v s suy gim pH trong nc
ma theo thi gian Chu u ph hp vi vic gia tng t
nhin liu ha thch. Nhng xu hng tng t quan st c trong
cc h Bc M v Scaninavia v c mt vi h ln Chu
u. Trong mt s h nh, ni nc ma to nn phn ln dung
tch h, pH thng thp (4).
S suy gim pH c tc ng r rt i vi c c nhiu
tc gi ghi nhn ti cc h Chu u.
Tc ng sinh hc ca vic s dng tip tc cc cht a
xt ti c th v qun th sinh vt trong cc h, to nn cc
thay i lu di, dn ti trng thi h ngho dinh dng.
Nguyn l 4.21. Trong h a xt, nng thc vt tri
ni s gim cng vi suy gim hp th CO
2
v

3
HCO , trong
ca nc tng ln (hnh 4.6).
Hnh 4.6. pH v trong ca h Stora Skarajon
Nguyn l 4.22. Nh qu trnh trn (nguyn l 4.21),
kh nng pH nn gim i bi c ch hon ngc, qu trnh a
xt ha tip theo nhanh hn.
Cui cng cn ghi nhn rng:
Nguyn l 4.23. Nng ion kim loi t do s gia tng
pH
4
0
5
0
6
0
7
0
190
0
193
0
196
0
198
0
Nm
trong
(m)
cng vi vic gim pH do c s ha tan ion kim loi t trm
tch v xu hng hnh thnh cc phc kim loi pH thp.
Thy in, ngi ta Ca(OH)
2
vo sng v h lm
gim tc hi ca pH thp. Hng trm triu curon Thy in -
c chi tiu hng nm lm tng pH ca nc t nhin. S tin
ny c th so snh vi hng t la - gi chi ph gim l-
ng sunfua trong nhin liu ha thch n mc c chp
nhn Ty bc chu u.
pH gim trong thch quyn cng gy nn s suy gim
chung trong mi trng.
Nguyn l 4.24. S mt cht dinh dng ca t gia tng
nng pH thp.
Hnh 4.7. S ra tri Ca t t rng theo pH ca nc ma.
(Lu lng ma 500mm/thng, gi tr ra tri c so snh vi nc
ct l 1)
Nguyn l 4.25. Kh nng trao i ion ca t gim
pH thp. S ra tri ion t t to ra cc thay i thnh
phn nc mt.
Nguyn l 4.26. SO
2
c tc ng trc tip ti s phn
hy sc t thc vt v cc mnh vn cy phn hy vi tc
chm pH thp (hnh 4.8).
Hnh 4.8. S ph thuc tc phn hy Sellulose vo
pH
Nc bin cha mt s cht ha tan, gm Hydrocacbonat
HCO
-
3
(khong 2,4mM), Borat (-0,43mM), Photphat (-
0,0023mM), Silicat v Fluo.
Nng cc cht ha tan c c trng bng kim A
v pH. Tng kim c xc nh bng vic a thm a xt
chun (0,1M), un si v chun vi pH = 6. Trong qu
trnh ny, tt c cc loi ccbonat, HCO
-
3
bin thnh CO
2
v
ton b borat thnh a xt boric. Lng a xt s dng (lng a xt
cho thm tr i lng a xit chun ) ng vi kim A theo
phng trnh:
S mt
Ca
2+
0,
0
1,
0
2,
0
2,
0
3,
0
4,
0
5,
0
6,
0
7,
0
8,
0
2,
5
3,
0
3,
5
4,
0
4,
5
5,
0
pH nc ma
2
6
1
2
1
8
3 4 5 6 7 pH p
g/l PO
4
A = C
H2BO3
+ C
CO2-3
+ C
BO-3
+ (C
OH
- C
H+
)
y C l nng cht tan tnh theo n v mol/lit.
pH ca o dng chng i li s thay i pH do cc a xt
v kim cha tng ng t nhin gy ra. pH ph thuc vo
cn bng trao i ion gia nc bin v cc khong st l
lng trong nc.
H nn ny c th th hin bng phng trnh n
gin sau y:
+ + +
+ + + + + H 6 ) O H ( O Si KCaAl O H 12 Ca 2 K 2 SiO 4 ) OH ( SiO Al 3
6 2 16 5 3 2
2
2 2 5 2

S ph thuc ca pH c th biu din di dng logarit:

LogK = 6log(H
+
) - 2logK
+
- 2logCa
2+
Sillen (1961) c tnh kh nng nn ca cc silicat ny
khong 1 mol/lt hoc khong 2.000 ln kh nng nn ca
cacbonat.
Nguyn l 4.27. Cc thay i c bn gi tr pH ca i
dng khng phi l kt qu ca s gia tng tiu th nhin
liu ha thch.
IV.8. Cc hiu ng nn khc trong h sinh thi.
Nh sinh thi hc nghin cu cc vn mi trng thng
quan tm ti cc phn ng ca h sinh thi gy ra bi cc
yu t thay i bn ngoi. Hnh 4.9 ch ra s gia tng nng
P theo thi gian h Pure. th ny, trong thi gian
20 nm cui cng, hm lng P gia tng ng k. C th m t
bng chui phn ng sau:
P ha tan

P hp th trong to

P lng ng

P
trong trm tch
Nguyn l 4.28. H sinh thi c kh nng hn ch cc
thay i gy ra bi cc ngun bn ngoi. Tuy vy, kh nng
nn c gii hn v mt khi kh nng s dng, s thay
g/l PO
4
i tr nn mnh m hn.
Tuy nhin, phn ng ca h sinh thi t khi c s cn
xng vi cc yu t tc ng bn ngoi. Vn qun l cc
h cn phc tp hn nhiu so vi hnh 4.9, v c nhiu qu
trnh tham d vo vic gia tng nng PO
-
4
trong h.
Mt cch tng qut, quan nim v kh nng nn ca h
sinh thi c th biu th bng biu thc:

=
d (bin thin bn
ngoi)
d (bin thin bn
trong)
y:
- Bin thin bn ngoi - cc yu t bn ngoi.
- Bin thin bn trong - bin thin trng thi.
Kh nng nn ca h sinh thi l nhy m bo ca
bin thin trng thi.
Hnh 4.9. Bin i nng P h Pure theo thi gian
0
10
0
19
30
0
20
0
30
0
40
0
50
0
60
0
4
5
5
0
5
5
6
0
6
5
7
0
Nm
7
55
g/l PO
4

nhy cm bin thin

trng thi
=
d (bin thin trng
thi)
d (bin thin bn
trong)
V khng xc nh c cc h s vi phn, kh nng nn
ca h sinh thi c xc nh theo cng thc:

=
(bin thin bn
ngoi)
(bin thin bn
trong)
H sinh thi dng nh c mt s v hn cc kh nng nn.
Kh nng nn lin h vi cc thay i P ha tan gy ra bi
s gia tng tng P c th xc nh:

P
=
P tng
P ha tan
S thay i nng P tng c o bng cch cng
tng lng cc loi P mang n h di mi dng theo nh lut
bo ton vt cht. Do s c mt ca kh nng nn v nhiu
qu trnh khc, nng P ha tan trong h s t tng hn
tnh ton theo ngun nc mang vo.
Mt cch xc nh n gin c th s dng tnh
kh nng nn thay i theo nhit :

T-r
=
T.phyt
T. phyt
y: T l nhit , phyt l nng thc vt tri ni.
Quan im v kh nng nn ca h sinh thi c
Jorgensen (1979) s dng cc m hnh sinh thi kim tra.
Tc gi nu ln cc gi thit sau:
H sinh thi phn ng vi cc thay i bn ngoi, nh
dng dinh dng mang vo, cc thay kh hu, nhit
v.v... bng vic pht trin cu trc c kh nng tt nht hn
ch cc xo trn. Nh ni: h sinh thi t a dng sinh hc
c kh nng nn vi dng dinh dng cao hn cc h sinh thi
phc tp. iu ny gii thch ti sao cc h ph dng thng
km a dng sinh hc. Cc tc gi cng nhn thy: Cc h
sinh thi phc tp c kh nng nn cao vi cc thay i nhit
vi cc loi ph thuc vo nhit thch ng khung cnh
nhit mi hn cc loi km thch ng.
Dng nh, t cc gi thit trn, cc h sinh thi khng ch
c kh nng nn hn ch cc bin i trong h gy ra bi
cc yu t bn ngoi, m cn c kh nng thay i cu trc
c kh nng nn cao hn i vi cc thay i ca cc
yu t bn ngoi.
Hn na, kh nng ca cc h sinh thi thch ng vi cu
trc trong iu kin mi, tng t nh kh nng nn, cng
c gii hn. Cc thay i kch tnh trong h sinh thi, khng
th chu ng c di bt k tnh hung no, v s n
gin ha (gim a dng sinh hc) h sinh thi dn n vic
gim gi tr sinh thi. Kh nng nn c th tng i vi dng
vo cht dinh dng hoc dng vo cht nhim nh vic
gim tnh phc tp ca h sinh thi, trong kh nng nn i
vi nhit hoc bin i kh hu khc cng ng thi
gim, s lm cho h sinh thi d b thay i bi cc yu t
bn ngoi.
Bng 4.8. Lit k mt s phn ng ca h sinh thi trc
cc thay i ca cc yu t bn ngoi theo kh nng nn.
Bng 4.8: Cc phn ng ca h sinh thi v kh nng nn
cnh tranh
Thay i
bn ngoi
Phn ng ca h sinh thi
Tng kh nng
nn
Tng P
tng
a dng sinh hc thp, cc loi c
b mt ring b v s hp th
cht dinh dng thp
P
Nhit Cc loi c nhit khc chim u
th
T - r
Nng
cht c
tng
Mt s loi pht trin mnh. Cc
loi km thch ng suy gim tox =
Cht
c
Sinh khi
Tng BOD
Mt s loi pht trin mnh, cc loi
km thch nghi ng vi nng o
xy b suy gim
BOD
=
BOD
Sinh khi
IV.9. Sinh thi quyn.
Cc h sinh thi to nn sinh thi quyn c th phn loi
theo cc c im ha - l - sinh hc.
Mi mt loi h sinh thi c habitat c trng ring, cha
ng nhng vn mi trng tim tng.
H sinh thi c th phn ra hai nhm ln: h sinh thi di
nc v trn cn. Bng phn loi cc h sinh thi c trong bng
4.9. Nhng vn mi trng ch yu ca tng h sinh thi
c ghi trong ngoc.
Bng 4.9: Cc h sinh thi
A. H sinh thi di nc.
* Nc ngt:
+ Nc chy: Sng v sui: dng chy c trng cn
bng
(BOD5/O
2
quan trng)
Tc 0,5m/s, trm tch y 5mm.
Tc 0,5m/s, trm tch y 5mm.
Vng vc: dng chy rt yu.
Nc ng: H v ao: nc chy thay i chm (ph dng v
a xt ha).
H su.
H nng.
Ao: nc nng ti mc nh sng c th ri ti y
mi ni.
* Bin:
Ven b: B thng (Shoreline): tun hon
gim (tt c cc loi nhim nc).
B
B ct.
Thm lc a: ( nhim du).
Nc tri (upwelling): (ph dng).
Sn san h.
Bin khi: - Bin m ( nhim du).
- Epipelagic.
- Mesopelagic.
- Bathypelagic.
- Abyssal.
B. H sinh thi trn cn.
Sa mc: lng ma trung bnh nm 25cm - thiu nc.
- Nng
- Lnh
Lnh nguyn ma ng di v lnh, ma h lnh (tunra)
v ngn, tr tri, a dng sinh hc thp.
- Bng cc.
- Ni cao.
ng c chn nui, lng ma 40-100cm/nm.
- m t
- Kh
Savana cy xen vi c, lng ma 50 - 150cm/nm, t 5 - 20
0
v Bc hoc Nam a dng sinh hc cao (duy tr cn
bng sinh thi v a dng sinh hc t nhin).
Rng: - Tng bch: Ch yu l loi cy l nhn ngun g
ca con ngi (mt rng).
- Rng l: Ma h m, ma ng lnh, cc loi l rng,
lng ma 60 - 150cm/nm.
Rng nhit i: T 20 v Bc n 20 v Nam, l-
ng ma ln, a dng sinh hc cao, nhit trung bnh nm
-25
0
C.
m ly (Bog): Cc cy b, tch ly than bn Bc M,
Bc u.
m ly (Marsh): Ch yu l c, lau, sy, kh hu m.
m ly (Swamp): Ch yu cy thn g, a dng sinh
hc cao hn Marsh.
Cc bng thng k nng sut sinh hc ca cc h sinh thi
trn tri t cho bit:
Nng sut tinh s cp: 333g/m
2
/nm.
Tng sn phm tinh: 170.10
9
tn/nm.
Sinh khi trung bnh: 36 tn/ha.
Tng sinh khi: 1841.10
9
tn.
IV.10. Cng ngh sinh thi.
Cng ngh sinh thi l mt mn hc c mc ch s
dng cc phng php tc ng v bin i h sinh thi
khc phc nh hng nhim.
Cng ngh sinh thi thng dng cho cc cht nhim c
ngng. Mt s phng php cng ngh lit k sau y:
1. i hng nc thi lm cho tc ng ca nhim gim
bt. Phng php ny khng thay th hon ton cho vic x l
nc thi, nhng cc tc ng nhim ti h sinh thi c th
gim i. Phng php c hiu qu tt i vi cc h, khi vn
ch yu y l ph dng.
2. Loi b trm tch nng: C th s dng tt cho cc h
qu ph dng v cc vng cha cht c. Phng php ch p
dng rt thn trng vi cc h sinh thi nh, hoc trm tch
c nng cht dinh dng cao v nhiu cht c, k c kim
loi nng. Phng php ny c chi ph ln nn ch s dng cho
cc i tng nh nh cc h Thy in (Trummen).
3. Nh v loi b cc loi thc vt ln: Thng c s dng
rng ri trong cc sui v cc h d tr nc. Phng php ny,
v nguyn tc c th s dng ni thc vt ln mang du
hiu ph dng. C th xp vic th v vt bo Nht Bn trn
cc lu vc nc thi nc ta vo loi ny.
4. Theo di s lng ng bng cc cht tr, tng ca
phng php ny l ngn nga s trao i cht dinh dng
(hoc cht c) gia trm tch v nc. Phng php c lin
quan vi phng php loi b trm tch nng.
5. Phng php xiphng mt phn nc trong c li hn ph-
ng php 2 v 4 v gi. N c th s dng lu di, cho ta
nhng kt qu cn thit. Nhng hiu qu ca phng php
ph thuc vo s khc nhau gia nng cht dinh dng
trong ngun nc vo v h cha nc. Th d nng P thp
trong nc h (0,5 - 1,0 mg/l) so vi nc thi cho php ng dng
kt ta ha hc gim bt lng P thi ra mi trng.
6. Kt bng P trong cc h v kho cha nc bng
Al
2
(SO
4
)
3
.2H
2
O hoc FeCl
3
. Khng th s dng Ca(OH)
2
v pH
cao (2,5 - 10).
7. Khuy nc xung phn y c nhit n nh
tng cng xy cho y v lm gim lng P trong trm
tch.
8. Thng kh cho cc h v kho d tr nc ngn nga
iu kin ym kh. Ngi ta dng phng php ny ngn
nga trng thi him kh cho cc sng sui b nhim nng.
9. iu chnh ch thy vn thng dng rng ri
ngn nga p ngp. V sau cn dng thay i trng thi
cc h, kho cha nc v t ngp nc. Nu thi gian duy tr
nc gim th s ph dng gim ng thi vi vic gim nng
cht dinh dng trong nc. Vic iu chnh c tin hnh
nh cc p hoc my bm.
10. Kim sot vic bn phn c th s dng trong nng
nghip v lm nghip gim vic thi cht dinh dng ra
mi trng. Vic s dng hp l cht dinh dng ca cy trng
ph thuc vo rt nhiu yu t, do vy phi tm cc bin
php ti u bn phn nh: bn theo thi v, thi tit, giai
on tng trng v.v...
11. Kim sot thuc tr su.
12. S dng t ngp nc lm by cht dinh dng. Th d:
dng nc thi pha long khng cha cc ha cht nguy him
ti rung trng la nc hay dng cc vng t ngp nc
lm sch nc thi cng nghip sau khi x l.
13. Ca(OH)
2
thng c s dng rng ri trung ha pH
ca cc dng chy v cc h trong cc vng ma axit.
14. Dng s li ko sinh hc iu chnh cn bng
sinh thi nh trng thm cc loi cy mi vo rng tng c-
ng tnh a dng sinh hc, nui cc loi c n c trong cc
h, ao ph dng lm gim cc loi thc vt trong h, nui
c n tht gim lng thc vt tri ni.
Cu hi v bi tp
1. Mt loi c c h s tng trng l 0,02/ngy, kh nng
mang ca h l 12.000. Vo mt thi im ngi ta th vo
h 100 con.
Khi no kh nng mang t gi tr 2%? ng cong tng tr-
ng logistic nh th no?
2. Hy im s khc bit v tnh a dng sinh hc gia
h su v h nng, gia h ph dng v h sch.
3. S khc nhau gia nc ngt v nc mn theo:
a. ha tan xy.
b. Gi tr LC
50
cho tng (NH
3
+ NH
+
)
4. Gii thch theo quan im kh nng nn sinh thi v
nng lng, ti sao iu kin him kh li to ra tnh a dng
sinh hc thp hn iu kin thong kh.
5. Mt hn o din tch 100km
2
c 120 loi chim. C
bao nhiu loi hy vng tm c trn o trong din tch
20km
2
.
6. Tm kh nng nn ca h c 100mg Ca
2+
/l nc v h
10mg Ca
2+
/l pH = 8 v pH = 5.
Nu cho rng kh nng nn lin quan ch yu vi HCO
-
3
v ion ny tng ng vi nng Ca, pH thay i trong 4
trng hp ny nh th no, nu nh h su 10m v tip nhn a
xt sunfuaric theo nc ma 0,5 g/S/m
2
.