TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.

HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN

PHÙNG QUÝ NHÂM

Tài liệu lưu hành nội bộ - 2002

 LÔIØ MÔÛ ÑAU
À

Treân böôùc ñöôøng phaùt trieån, moãi daân toäc, duø lôùn hay beù ñeàu töï khaúng ñònh baûn saéc vaên
hoùa cuûa mình. Nhaát laø trong thôøi ñaïi haäu coâng ngheä ngaøy nay, ñieàu aáy caøng ñöôïc yù thöùc roõ
reät. Moãi daân toäc ñeàu phaûi bieát lyù lòch vaên hoùa cuûa mình, moãi con ngöôøi phaûi coù caên cöôùc vaên
hoùa cuûa daân toäc mình. Ai ñaùnh maát lyù lòch vaên hoùa, caên cöôùc vaên hoùa daân toäc mình ngöôøi aáy
seõ laïc höôùng ñi trong moät thôøi ñaïi coù nhieàu bieán ñoåi nhö hieän nay.
Thaät ñaùng buoàn khi moãi chuùng ta khoâng hieåu gì veà neàn vaên hoùa cuûa daân toäc mình. Khi
chöa hieåu mình thaät khoù loøng hieåu ngöôøi khaùc. Chæ coù theå hieåu neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa
caùc daân toäc khaùc khi anh ñaõ hieåu ñöôïc neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa daân toäc mình. Vôùi moät tinh
thaàn, moät yù thöùc nhö vaäy, chuùng ta tìm hieåu vaên hoùa Vieät Nam. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam seõ
ñeà caäp chuû yeáu caùc vaán ñeà sau:
1. Xaùc ñònh khaùi nieäm vaên hoùa vaø heä thoáng vaên hoùa.
2. Tieán trình vaên hoùa Vieät Nam.
3. Nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät.
 KHAÙI NIEÄM VAÊN HOÙA, HEÄ THOÁNG VAÊN HOÙA

I. XAÙC ÑÒNH KHAÙI NIEÄM VAÊN HOÙA :

1. Thuaät ngöõ vaên hoùa trong caùch hieåu cuûa ngöôøi Trung Hoa coå :
Theo caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Trung Quoác hieän nay thì coù 160 caùch hieåu, caùc quan
nieäm khaùc nhau. Vaø caùch hieåu thôøi xöa khaùc caùch hieåu ngaøy nay.
Thôøi xöa, töø vaên hoùa trong “Chu Dòch” ñöôïc taùch thaønh hai töø vaên vaø hoùa :
“Quan hoà nhaân vaên, dó hoùa thaønh thieân haï”.
(Xem daùng veà con ngöôøi, laáy ñoù maø giaùo hoùa thieân haï)
Nghóa goác cuûa töø vaên laø veû ñeïp do maøu saéc taïo ra. Vaên laø hình thöùc ñeïp ñeõ trong leã,
nhaïc, trong cai trò, trong ngoân ngöõ, trong caùch cö xöû ....
Ñeán thôøi Taây Haùn, Löu Höôùng (77 tröôùc CN) ñaõ söû duïng töø vaên hoùa sôùm nhaát, ñöôïc
hieåu nhö moät phöông thöùc giaùo hoùa con ngöôøi : “Duøng vaên hoùa khoâng thay ñoåi ñöôïc seõ chinh
phaït”.
Veà sau, töø vaên hoùa ñöôïc hieåu nhö laø moät phöông thöùc ñeå xaây döïng cuoäc soáng, xaây
döïng xaõ hoäi :
“Vaên hoùa noäi taäp
Vuõ coâng ngoaïi tö”
(Vaên hoùa laøm cho beân trong hoøa muïc
Vuõ coâng ñeå söûa sang beân ngoaøi)
2. Quan nieäm vaên hoùa hieän nay :
Töø vaên hoùa (tieáng Latin: Cultus). Cultusagri coù nghóa troàng troït ngoaøi ñoàng, Cultusanimi
coù nghóa laø troàng troït tinh thaàn.
Caùch hieåu phoå bieán hieän nay, vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn maø
loaøi ngöôøi ñaõ taïo ra trong tieán trình lòch söû.
Vaên hoùa laø toång hoøa caùc phöông tieän sau:
- Heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn.
- Nhöõng hoaït ñoäng nhaèm thoûa maõn nhu caàu tinh thaàn cuûa con ngöôøi.
- Heä thoáng tri thöùc vaø kieán thöùc cuûa daân toäc, loaøi ngöôøi.
- Trình ñoä cao trong sinh hoaït xaõ hoäi.
Vaên hoùa cuûa moät thôøi ñaïi, moät thôøi kyø lòch söû nhaát ñònh. Vaên hoùa coù theå hieåu theo moät
nghóa roäng bao goàm:
- Ñoù laø phöông thöùc saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát: phöông phaùp, coâng cuï, quaù trình coâng
ngheä ....
 - Sinh hoaït vaät chaát : aên, maëc, ôû ñi laïi ...
- Toå chöùc coäng ñoàng (gia ñình, laøng nöôùc…)
- Sinh hoaït tinh thaàn : tín ngöôõng, toân giaùo, phong tuïc, leã hoäi ...
- Kieán thöùc vaø tri thöùc veà töï nhieân vaø xaõ hoäi.
- Ñôøi soáng tö töôûng, tình caûm, quan nieäm ñaïo ñöùc, nhaän thöùc veà theá giôùi, veà nhaân sinh.
Theo Thuû töôùng AÁn Ñoä Jawa Harlal Neâhru, vaên hoùa coù 3 phöông dieän : tö töôûng,
phöông phaùp, lao ñoäng say söa beàn bó (baøi phaùt bieåu trong leã thaønh laäp Ban lieân laïc vaên hoùa
vôùi nöôùc ngoaøi cuûa AÁn Ñoä ngaøy 09/04/1950 – Baùo Nhaân Daân ñaêng laïi thaùng 02/1990).
Cöïu Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ vieát : “Noùi tôùi vaên hoùa laø noùi tôùi moät laõnh vöïc voâ
cuøng phong phuù vaø roäng lôùn, bao goàm taát caû nhöõng gì khoâng phaûi laø thieân nhieân maø coù lieân
quan ñeán con ngöôøi trong suoát quaù trình toàn taïi, phaùt trieån, quaù trình con ngöôøi laøm neân lòch
söû ... Coát loõi cuûa söùc soáng daân toäc laø vaên hoùa vôùi nghóa bao quaùt vaø cao ñeïp nhaát cuûa noù,
bao goàm caû heä thoáng giaù trò : tö töôûng vaø tình caûm, ñaïo ñöùc vaø phaåm chaát, trí tueä vaø taøi naêng,
söï nhaïy caûm vaø söï tieáp thu caùi môùi töø beân ngoaøi, yù thöùc baûo veä baûn saéc vaø baûn lónh cuûa coäng
ñoàng daân toäc, söùc ñeà khaùng vaø söùc chieán ñaáu ñeå baûo veä mình vaø khoâng ngöøng lôùn maïnh”(1)

3. Vaên hoùa, vaên hieán, vaên minh:

a. Vaên hoùa :
Vaên hoùa coù nhieàu nghóa. Theo nghóa roäng: Vaên hoùa laø trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh
trong lòch söû xaõ hoäi vaø con ngöôøi; laø taát caû nhöõng caùi gì do con ngöôøi saùng taïo ra.
Vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù
trình lòch söû, mang ñaäm baûn saéc daân toäc.
ÔÛ ñaây, chuùng ta coù theå gaëp vôùi quan nieäm cuûa ngaøi Federico Mayor: “Vaên hoùa laø toång
theå soáng ñoäng caùc hoaït ñoäng saùng taïo cuûa con ngöôøi dieãn ra trong quaù khöù cuõng nhö trong
hieän taïi. Qua haøng theá kyû, caùc hoaït ñoäng saùng taïo aáy caáu thaønh moät heä thoáng giaù trò, truyeàn
thoáng, thò hieáu, thaåm myõ vaø loái soáng döïa vaøo ñoù töøng daân toäc khaûng ñònh baûn saéc rieâng cuûa
mình”.
b. Vaên hieán :
Vaên hieán laø nhöõng giaù trò tinh thaàn, ñaïo lyù cuûa moät “daân toäc”. Khaùi nieäm vaên hieán ñöôïc
söû thaàn Ngoâ Só Lieân noùi ñeán trong cuoán Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö: “Nöôùc ta laø nöôùc Vaên hieán
baét ñaàu töø thôøi Só Nhieáp” Nguyeãn Traõi trong huøng vaên: “Bình Ngoâ Ñaïi Caùo” cuõng ñaõ vieát:
“Nhö nöôùc Ñaïi Vieät ta töø tröôùc.
Voán xöng neàn Vaên hieán ñaõ laâu”

Phạm Văn Đồng: Văn hoá và đổi mới, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 1994 tr.16
1
 c. Vaên minh:
Vaên minh laø nhöõng giaù trò ñöôïc xaùc laäp trong söï tieán boä veà khoa hoïc kyõ thuaät, khoa hoïc
vaø coâng ngheä trong loái soáng vaø söï vaän duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong ñôøi soáng moãi ngöôøi,
trong cuoäc soáng cuûa moãi daân toäc. Nhö H.Momdjian ñaõ nhaän ñònh: “Chæ ñeán moät giai ñoaïn môùi
veà chaát trong söï phaùt trieån coâng cuï vaø hoaït ñoäng saûn xuaát cuøng vôùi vaên hoùa tinh thaàn môùi
baùo hieäu laø vaên minh xuaát hieän”(2)
Vaên hoùa vaø vaên minh : trong cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng ngöôøi, moät taäp tuïc, moät phong
tuïc naøo ñoù coù theå ñoù laø bieåu hieän vaên hoùa. Thoùi quen maëc cuûa cö daân Tieåu Vöông quoác
Micro-Neâcia laø moät hieän töôïng vaên hoùa nhöng khoâng theå xem laø vaên minh. Ngöôïc laïi, coù
nhieàu daân toäc, nhieàu quoác gia ñaït ñöôïc ñeán trình ñoä vaên minh nhö nhau, nhöng neàn vaên hoùa
cuûa moãi daân toäc laïi coù ñaëc ñieåm, coù baûn saéc khaùc nhau. Ví duï, vaên minh AÂu Myõ coù theå ngang
vôùi vaên minh Nhaät, song veà vaên hoùa thì Myõ vaø Nhaät laïi hoaøn toaøn khaùc nhau veà baûn saéc.

Ngöôøi coõng nhau nhaûy muùa (töôïng ñoàng Ñoâng Sôn)

Neáu khaùi nieäm vaên hoùa ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng giaù trò do baøn tay vaø khoái oùc con ngöôøi
taïo ra (töùc khoâng phaûi caùi voán coù trong töï nhieân, do töï nhieân ban phaùt) thì vaên minh trong moät
yù nghóa nhaát ñònh haøm chöùa nhöõng yeáu toá, nhöõng giaù trò tích cöïc nhö laø moät toång theå.
Vaên minh laø moät khaùi nieäm lòch söû. ÔÛ moãi thôøi ñaïi lòch söû, vaên minh gaén lieàn vôùi söï tieán
boä trong saûn xuaát vaät chaát vôùi söï hình thaønh moät trình ñoä vaên minh tinh thaàn môùi veà chaát,
ñem laïi cho con ngöôøi nhöõng giaù trò môùi, tích cöïc goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, cuûa
coäng ñoàng vaø caù nhaân.
Theo nhaø nghieân cöùu Phan Ngoïc, thì nghieân cöùu vaên hoùa laø nghieân cöùu maët tónh, bao
goàm leã hoäi phong tuïc, sinh hoaït vaät chaát, theå cheá xaõ hoäi, chính trò, ngheä thuaät ... Nghieân cöùu
vaên minh laø nghieân cöùu maët ñoäng, nghieân cöùu söï tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät vaø coâng
ngheä, vaø söï aùp duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong cuoäc soáng cuûa moãi daân toäc.
4. Vaên hoùa Vieät Nam trong boái caûnh cuûa vaên hoùa Ñoâng AÙ hay Ñoâng Nam AÙ :
Theo giôùi nghieân cöùu vaên hoùa phöông Taây, caùc nhaø vaên hoùa hoïc xeáp vaên hoùa Vieät Nam
vaøo khu vöïc vaên hoùa Ñoâng AÙ. Tieâu bieåu laø coâng trình: Moät coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû (A
Study of history – xuaát baûn ôû Luaân Ñoân) hoïc giaû ngöôøi Anh Arnorld Toynbec ñaõ ñieåm ñeán 34
neàn vaên minh ñaëc saéc treân toaøn theá giôùi. Trong soá 34 neàn vaên minh aáy chæ coøn laïi 18 neàn vaên

2
Nhöõng coät moác lòch söû, NXB Maùc Leâ-nin, HN, 1986, tr. 167.
minh ñang toàn taïi vaø phaùt trieån. Neàn vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam laø moät trong 18 neàn vaên
hoùa, vaên minh aáy. Nhaø hoïc giaû xeáp vaên hoùa, vaên minh Trung Hoa, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân vaø
Vieät Nam vaøo cuøng moät loaïi vì coù nhöõng neùt töông ñoàng.
Vaên minh Trung Hoa laø trung taâm, laø ngoïn nguoàn. Coøn caùc neàn vaên minh Nhaät Baûn,
Trieàu Tieân vaø Vieät Nam laø neàn vaên minh veä tinh.
A. Tonybec cho raèng 4 neàn vaên minh naøy taïo neân moät vuøng vaên hoùa rieâng bieät. Ñoù laø
vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ (Asie Orientale). Neùt chung cô taàng cuûa caùc neàn vaên minh naøy laø taâm
linh con ngöôøi.
Nhöng theo Giaùo sö Ñinh Gia Khaùnh trong cuoán “Vaên minh daân gian Vieät Nam trong boái
caûnh vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ” (NXB KHXH, HN, 1993) oâng cuõng khoâng hoaøn toaøn baùc boû quan
ñieåm cuûa caùc nhaø vaên hoùa phöông Taây khi xeáp vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam vaøo khu vöïc
Ñoâng AÙ. Nhöng ñieàu caàn löu yù laø ôû choã nöôùc ta laø nöôùc thuoäc vuøng Ñoâng Nam AÙ (3), do vaäy
caàn ñaët vaên hoùa, vaên minh Vieät Nam trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ. Coù nhö vaäy thì môùi traùnh
caùi nhìn phieán dieän trong khi nghieân cöùu vaên hoùa Vieät Nam caàn lieân heä vôùi caùc neàn vaên hoùa
laân caän nhöng coù aûnh höôûng khaùc nhau, hoaëc ít, hoaëc nhieàu ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån
vaên hoùa Vieät Nam.
5. Vaên hoùa phöông Ñoâng vaø phöông Taây :
Coù yù kieán cho raèng caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng, chaâu Phi laø nhöõng neàn vaên hoùa
thieáu lyù tính, thieáu söï khai saùng cuûa vaên hoùa, vaên minh Chaâu AÂu. Nhaän ñònh aáy laø khoâng hôïp
lyù. Nhaø thô AÁn Ñoä Rabin Tagore coù laàn ñaõ phaùt bieåu “Ñaõ coù luùc toâi tin raèng nguoàn suoái cuûa
vaên minh coù theå phaùt nguoàn töø traùi tim Chaâu AÂu. Nhöng baây giôø, khi toâi saép töø giaõ coõi ñôøi
nieàm tin ñoù ñaõ töø boû toâi. Toâi nhìn quanh vaø thaáy tro taøn ñoå naùt cuûa moät neàn vaên minh ñaày töï
haøo vöông vai. Tuy nhieân toâi khoâng phaùn caõi caùi toâi ñaõ maát loøng tin vaøo con ngöôøi. Coù leõ bình
minh seõ ñeán töø phöông Ñoâng... nôi maët trôøi moïc”.
Dó nhieân moãi neàn vaên hoùa, vaên minh cuûa nhaân loaïi ñeàu coù giaù trò lòch söû, coù yù nghóa tích
cöïc trong söï phaùt trieån xaõ hoäi. Song do ñaëc ñieåm veà ñòa lyù, lòch söû, ngoân ngöõ... vaên hoùa
phöông Taây vaø vaên hoùa Phöông Ñoâng coù nhöõng neùt khaùc nhau.
Vaên hoùa Phöông Taây thöôøng ñi tìm caùi dò bieät cuûa caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong töï
nhieân, trong xaõ hoäi vaø tö duy. Ñieàu naøy do aûnh höôûng, chi phoái cuûa chuû nghóa duy lyù. Trieát
hoïc duy lyù nhìn söï vaät, hieän töôïng trong söï phaân caét, phaân giaûi. Vaên hoùa phöông Taây coi
troïng lyù tính, coi troïng vaø ñaït ñeán vaên minh vaät chaát. Tö duy cuûa ngöôøi Phöông Taây laø tö duy
tuyeán. Vaên hoùa Phöông Ñoâng ñi tìm caùi hoøa ñoàng, caùi dung hôïp. Vaên hoùa phöông Ñoâng lyù
giaûi caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong tính löôõng phaân, löôõng hôïp: aâm-döông, nhaät-nguyeät, trôøi
ñaát... vaên hoùa phöông Ñoâng chuù yù caùc chieàu kích cuûa lyù tính. Vaên hoùa phöông Ñoâng vöôn tôùi
caùc giaù trò tinh thaàn, tö duy cuûa ngöôøi phöông Ñoâng laø tö duy tröôøng.

3
Khaùi nieäm : Vuøng ÑNAÙ goàm 10 nöôùc : Vieät Nam, Laøo, Campuchia, Thaùi Lan, Mieán Ñieän, Malaixia, Indonexia,
Philippine, Bruneâi. Thôøi tieàn söû vuøng ÑNAÙ coù Hoa Nam (Trung Quoác hieän nay).
 Moät ñaëc ñieåm nöõa cuûa loái soáng phöông Ñoâng laø con ngöôøi luoân luoân soáng coäng sinh vôùi
quaù khöù, vôùi truyeàn thoáng, ví duï nhö yù thöùc veà doøng hoï, veà gia toäc, veà söï thôø cuùng toå tieân. Coù
theå trong vaên hoùa phöông Taây, con ngöôøi quay veà quaù khöù nhö laø moät thaùi ñoä ngöôõng moä,
chöù khoâng phaûi laø moät thaùi ñoä coäng sinh. Coäng sinh ñöôïc hieåu nhö laø moät thaùi ñoä toân troïng
ngöôõng moä, vöøa laø moät löïc ñaåy, moät söùc maïnh thoâi thuùc tinh thaàn con ngöôøi hieän taïi. Ngöôøi
phöông Ñoâng khoâng lyù giaûi caùi cheát, song hoï tin linh hoàn con ngöôøi cheát vaãn hieän höõu trong
taâm töôûng cuûa ngöôøi ñang soáng, vaø bieát ñeà ra nhöõng caùch öùng xöû thích hôïp cho con ngöôøi.
Theá kyû VI nöôùc CV, Toân Thaát Baù ñaõ xaùc laäp ba ñieåm toàn taïi maõi khoâng hö naùt ñoái vôùi moãi con
ngöôøi. Ñoù laø luaät tam baát huû cho moãi con ngöôøi: Laäp ñöùc, Laäp coâng, Laäp ngoân.
6. Vaán ñeà noäi sinh, ngoaïi sinh vaø coäng sinh ñoái vôùi vaên hoùa daân toäc:
- Noäi sinh: Nhöõng yeáu toá noäi sinh laø nhöõng yeáu toá quy ñònh vaø quyeát ñònh baûn saéc daân
toäc cuûa moãi neàn vaên hoùa.
- Ngoaïi sinh: laø nhöõng yeáu toá beân ngoaøi aûnh höôûng, taùc ñoäng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp tôùi
söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa daân toäc.
- Coäng sinh: treân cô sôû nhöõng yeáu toá noäi sinh vaø ngoaïi sinh, vaên hoùa daân toäc tìm thaáy
nhöõng nhaân toá tích cöïc, höõu ích ñeå phaùt trieån moät caùch ña daïng, phong phuù neàn vaên hoùa daân
toäc.
II. HEÄ THOÁNG PHAÂN CHIA VAÊN HOÙA :
Nhö treân ñaõ xaùc ñònh vaên hoùa laø heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn. ÔÛ ñaây caàn
xaùc laäp heä thoáng vaên hoùa theo moät chæ tieâu nhaát ñònh ñeå khaûo saùt neàn vaên hoùa. Dó nhieân
caùch xaùc laäp heä thoáng naøy coù theå khaùc nhau. ÔÛ ñaây chuùng toâi xem heä thoáng vaên hoùa nhö moät
caáu truùc noäi taïi, vaän ñoäng vaø taùc ñoäng chuû yeáu cuûa nhöõng yeáu toá noäi sinh. Ñöông nhieân khi
xem xeùt töøng yeáu toá coù chuù yù ñeán nhöõng yeáu toá ngoaïi sinh taùc ñoäng ñeán neàn vaên hoùa daân
toäc. Theo caùch phaân chia cuûa chuùng toâi, vaên hoùa ñöôïc xem xeùt trong moät caáu truùc nhö sau :
- Vaên hoùa cuûa ñoäng ñoàng ngöôøi Vieät : toå chöùc coäng ñoàng Nhaø-laøng-Nöôùc. Vaên hoùa vaät
chaát cuûa coäng ñoàng. Vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng.
- Vaên hoùa giao tieáp öùng xöû : giao tieáp öùng xöû giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi; giao tieáp öùng
xöû vôùi moâi tröôøng töï nhieân; giao tieáp öùng xöû vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi (chuû yeáu laø moâi tröôøng vaên
hoùa)
- Vaên hoùa thaåm myõ : ñaëc tröng cuûa vaên hoùa thaåm myõ cuûa daân toäc Vieät.
- Vieäc xaùc laäp moät heä thoáng nhö vaäy cuõng ñeå tieän cho vieäc khaûo saùt moät neàn vaên hoùa
daân toäc, nhöng noù khoâng haún laø tieâu chí cho moïi neàn vaên hoùa. Tuøy theo ñaëc tröng cuûa moãi
neàn vaên hoùa ta coù theå xaùc laäp caùc heä thoáng vaên hoùa khaùc nhau.
Phöôïng (chaïm goã, ñình Ñình Baøng, Haø Baéc, 1736)
 TIEÁN TRÌNH VAÊN HOÙA VIEÄT NAM

Lòch söû chính laø nhöõng böôùc ñi vaên hoùa cuûa con ngöôøi.
Coá thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ vieát : “Vaên hoùa laø sôïi chæ ñoû xuyeân suoát toaøn boä lòch
söû daân toäc, noù laøm neân söùc soáng maõnh lieät, giuùp coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam vöôït qua bieát
bao soùng gioù vaø thaùc gheành töôûng chöøng khoâng theå vöôït qua ñöôïc, ñeå khoâng ngöøng phaùt
trieån vaø lôùn maïnh, vieát neân nhöõng trang söû laï luøng bôûi tính kieân cöôøng trong hoaïn naïn, bôûi
khí phaùch haøo huøng trong giöõ nöôùc vaø döïng nöôùc” (1)
1. Văn hóa Sơn Vị, Hòa Bình, Phùng Nguyễn Đồng Đậu.
* Vaên hoùa Sôn Vò (Laâm Thao, Phuù Thoï)
Vaên hoùa Sôn Vò xuaát hieän caùch nay khoaûng 12.000 – 20.000 naêm, vaøo giai ñoaïn cuoái
thôøi ñoà ñaù vaø sang ñaàu thôøi ñoà ñaù giöõa. Væa vaên hoùa Sôn Vò traõi doïc töø Laøo Cai, qua Vónh Phuù
ñeán taän Ngheä Tónh.
Cö daân ngöôøi Vieät coå soáng chuû yeáu trong caùc hang ñoäng hoaëc treân caùc goø ñoài trung du.
Ngheà chính cuûa hoï laø saên baét vaø haùi löôïm. Coâng cuï ñöôïc cheá taïo chuû yeáu laø nhöõng hoøn ñaù coøn ôû
daïng thoâ sô.
* Vaên hoùa Hoøa Bình, Baéc Sôn
Vaên hoùa Hoøa Bình, Baéc Sôn toàn taïi caùch ñaây khoâng treân döôùi 10.000 naêm, xuaát hieän
vaøo cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù giöõa ñeán ñaàu thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi.
Coâng cuï tìm thaáy chuû yeáu laø baèng ñaù: dao, rìu baèng ñaù. Kieåu rìu thöôøng gaëp laø rìu töù
giaùc – Caùc coâng cuï, di vaät baèng ñaù ñöôïc gheø, ñeõo. Beân caïnh ñoà ñaù, ñoà goám ñaù xuaát hieän
nhöng kieåu daùng vaø kyõ thuaät coøn thoâ sôn.
Ngoaøi vieäc saûn xuaát, haùi löôïm, ngöôøi Vieät ñaõ baét ñaàu troàng troït vaø chaên nuoâi. Chính ñieàu
naøy cho pheùp chuùng toâi khaúng ñònh : Nöôùc ta cuøng moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc ñöôïc coi laø
moät trung taâm noâng nghieäp, ra ñôøi vaøo loaïi sôùm nhaát theá giôùi.
* Vaên hoùa Haï Long :
Vaên hoùa Haï Long (Quaûng Ninh), Baøu Troù (Quaûng Bình), Caàu Saét (Ñoàng Nai) laø nhöõng
neàn vaên hoùa thuoäc cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi, toàn taïi caùch nay khoaûng 4 ñeán 5 vaïn naêm, vôùi
nhöõng hieän vaät baèng ñaù khaù tinh xaûo, cö daân töø vuøng ñoài naøy xuoáng vuøng ñoàng baèng. Ngheà
chính cuûa hoï laø troàng troït, chaên nuoâi, ñaùnh caù. Töông öùng vôùi ñôøi soáng vaät chaát sô khai laø
moät cuoäc soáng tinh thaàn ñôn sô, moäc maïc.
* Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Ñoàng Ñaäu (Vónh Phuù)
Cuoäc khai quaät taïi di chæ Ñoàng Ñaäu (Vónh Phuùc) ñaõ gaây baát ngôø lôùn cho giôùi khaûo coå
hoïc ñaõ xaùc ñònh 4 taàng vaên hoùa noái tieáp nhau: Phuøng Nguyeân (1.700–2.000 naêm TCN), Ñoàng
Ñaäu (1.200 – 1.600 naêm TCN), Goø Mum (800 – 1.100 naêm TCN) vaø Ñoàng Sôn (500 – 700

1
Phaïm Vaên Ñoàng (1994), Vaên hoùa vaø ñoåi môùi, NXB Chính trò Quoác gia, HN, t.16, 17.
naêm TCN). Ñaây laø thôøi kyø cuoái thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi böôùc sang thôøi kyø ñaàu cuûa thôøi ñaïi kim khí.
Vaên hoùa Phuøng Nguyeân phaân boá khaù roäng ôû vuøng ñoàng baèng trung du Baéc Boä vôùi löu vöïc
Soâng Hoàng. Cö daân baét ñaàu rôøi caùc haøng ñoäng ra soáng ôû vuøng ven suoái, soâng vaø baét ñaàu laøm
nhaø ñeå ôû. Nhaø cuûa ngöôøi Vieät coå laø nhaø saøn.
Coâng cuï vaø ñoà trang söùc ñöôïc cheá taïo töø ñaù vaø ñöôïc gheø, maøi tinh xaûo. Beân caïnh caùc
ñoà ñaù, moät löôïng ñaùng keå coâng cuï vaø vuõ khí baèng ñoàng ñöôïc xuaát hieän vôùi nhieàu loaïi hình
phong phuù nhö rìu, muõi lao, muõi teân, löôõi caâu v.v... Troàng troït ñöôïc phaùt trieån. Luùc ñaàu, ngöôøi
Vieät troàng luùa caïn ôû goø ñoài, veà sau troàng luùa nöôùc. Ñeán giai ñoaïn naøy, ngöôøi Vieät coå ñaõ taïo ra
moät neàn vaên minh luùa nöôùc – moät trong neàn vaên minh hình thaønh sôùm ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ.
ÔÛ vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Ñoàng Ñaäu, ngheà goám vaø kyõ thuaät goám ñaõ phaùt trieån hôn: ña
daïng veà chuûng loaïi, kieåu daùng, maøu saéc, hoa vaên, hình trang trí treân

Ngöôøi coõng nhau nhaûy muùa (töôïng ñoàng Ñoâng Sôn)

goám phong phuù hôn. Goám ñöôïc nung neân chaéc chaén hôn. Song giöõa hoa vaên trang trí vaø kyõ
thuaät goám Phuøng Nguyeân vaø Ñoàng Ñaäu cuøng coù söï khaùc nhau :
 Goám Phuøng Nguyeân
- Goàm maøu naâu, ñoû, ñen
- Ñoä nung chöa cao
- Kieåu daùng ñôn giaûn
- Hoa vaên trang trí theo hình hoïc
Goám Ñoàng Ñaäu
- Ngoaøi caùc maøu treân coøn coù maøu vaøng, xaùm
- Ñoä nung cao, goám chaéc
- Kieåu daùng ña daïng hôn
- Hoa vaên trang trí phong phuù hôn

2. Quốc gia Văn Lang, Âu Lạc và Văn hóa Đông Sơn.

1. Quoác gia Vaên Lang vaø AÂu Laïc :

Quoác gia ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät laø Vaên Lang do caùc vua Huøng ñöùng ñaàu. Kinh ñoâ laø
Phong Chaâu (Vuøng Vieät Trì ngaøy nay) thuoäc ñôøi thöù 8 cuûa caùc vua Huøng. Vaên Lang ñöôïc
hình thaønh töø 15 boä toäc. Döôùi caùc boä toäc laø laøng.
Trong luaän aùn tieán só cuûa mình “Söï sinh thaønh cuûa Vieät Nam”, K.Taylor coù noùi: “Nöôùc
Vaên Lang” laø Pokhun (tieáng cuûa ngöôøi Taøy, Thaùi coå)
Ñeán ñôøi thöù 18 cuûa caùc vua Huøng, Thuïc Phaùn – moät thöù lính boä toäc AÂu Vieät leân thay, laäp
ra nöôùc AÂu Laïc, töï xöng laø An Döông Vöông. Kinh ñoâ cuûa AÂu Laïc laø Coå Loa (huyeän Ñoâng
Anh, Haø Noäi ngaøy nay). Quoác gia AÂu Laïc toàn taïi trong thôøi gian ngaén, khoaûng gaàn 30 naêm (töø
208 ñeán 179 naêm TCN)
Naêm 207 TCN, moät vieân töôùng nhaø Taàn laø Trieäu Ñaø nhieàu laàn ñem quaân ñaùnh AÂu Laïc
nhöng ñeàu thaát baïi, sau ñoù xin giaûng hoøa, roài keát tình thoâng gia, cho con trai laø Troïng Thuûy ôû
reã. Troïng Thuûy ñaõ aên caép nhieàu bí maät quaân söï cuûa vua An Döông, ñaëc bieät laø noû thaàn.
Troïng Thuûy xin pheùp vua An Döông veà thaêm cha, song kyø thöïc laø ñem bí maät quaân söï veà
trình cho Trieäu Ñaø. Cha con Trieäu Ñaø laàn naøy ñem quaân sang ñaùnh AÂu Laïc. Vaø vua An
Döông thaát thuû. Töø ñoù nöôùc ta bò phong kieán Trung Hoa ñoâ hoä. Trieäu Ñaø nhaäp caùc boä toäc
nöôùc ta vaøo mieàn Nam Trung Quoác vaø ñoåi thaønh Nam Vieät. Naêm thöù 3 TCN Nhaø Haùn trò vì ôû
Trung Quoác, tieán ñaùnh Nam Vieät, gieát cha con Trieäu Ñaø, bieán nöôùc ta thaønh caùc chaâu, quaän
cuûa Trung Quoác.
2. Vaên hoùa Ñoâng Sôn :
- Vaøi neùt veà laøng Ñoâng Sôn :
Laøng Ñoâng Sôn gaén lieàn vôùi neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Naêm 1926, moät noâng daân luùc xeû
raõnh laøm thuûy lôïi ñaõ tìm ñöôïc moät troáng ñoàng vaø sau ñoù ngöôøi ta khai quaät ôû laøng Ñoâng Sôn
nhieàu hieän vaät baèng ñoàng, ñaëc bieät laø coù 126 chieác troáng chuûng loaïi khaùc nhau. Qua nghieân
cöùu ngöôøi ta phaùt hieän nhöõng chieác troáng ñoàng naøy thuoäc theá heä thöù 2 sau troáng Ngoïc Luõ.
Ngöôøi ta laáy teân Ñoâng Sôn ñaët cho neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Ñoâng Sôn naèm ôû bôø phaûi soâng
Maõ, phía Ñoâng Baéc thaønh phoá Thanh Hoùa, caùch phía treân caàu Haøm Roàng 1 km.
Coù theå khaúng ñònh: neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn laø söï tieáp noái nhöõng neàn vaên hoùa tieàn söû maø
ngöôøi Vieät ñaõ taïo döïng, noù gaén lieàn vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Quoác gia Vaên Lang vaø
AÂu Laïc, vaên hoùa Ñoâng Sôn laø neàn vaên hoùa cuûa thôøi ñaïi kim khí. Neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn ñaït
nhieàu thaønh töïu vaên hoùa röïc rôõ, laøm raïng ngôøi theâm baûn tính cuûa daân toäc Vieät.
Ñeå hieåu roõ hôn vaán ñeà, chuùng toâi xin giôùi thieäu baøi “Quaù trình hình thaønh nöôùc Vaên
Lang” (trích trong cuoán “Lòch söû Vieät Nam”, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, HN,
1985)

QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH NÖÔÙC VAÊN LANG

Thôøi Huøng Vöông vôùi thôøi gian toàn taïi khoaûng 2000 naêm TCN, bao quaùt caùc giai ñoaïn
phaùt trieån töø sô kyø thôøi ñaïi ñoàng thau ñeán sô kyø thôøi ñaïi saét, phaûi ñöôïc quan nieäm vaø nghieân
cöùu nhö moät thôøi kyø lôùn cuûa lòch söû, nhö moät quaù trình vaän ñoäng noùi chung laø töø thaáp ñeán
cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töøng boä phaän, töøng hình thaùi cuõng coù böôùc thònh suy cuûa noù.
Vaøo ñaàu thôøi Huøng Vöông, töông öùng vôùi giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, moät soá chuyeån bieán
quan troïng ñaõ ñöôïc ghi nhaän. Ñoù laø söï phaùt trieån cuûa ngheà noâng troàng luùa nöôùc, ngheà chaên
nuoâi, ngheà goám, söï phaùt trieån ñeán möùc hoaøn haûo cuûa ngheà cheá taùc ñaù, vaø nhaát laø söï xuaát
hieän cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau. Nhöng nhìn chung, coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù vaãn hoaøn
toaøn chieám öu theá, neàn kinh teá coøn mang tính chaát nguyeân thuûy. Phaûi chaêng ñoù laø tình traïng
ñöôïc phaûn aùnh trong truyeàn thuyeát : “Luùc quoác sô, ñoà duøng cuûa daân chöa ñuû, phaûi laáy voû caây
laøm aùo, deät coû oáng laøm chieáu, laáy gaïo ngaâm laøm röôïu, laáy caây quang lang laøm thöùc aên....” (1)
Traûi qua caùc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu, Goø Mun, Ñoâng Sôn, neàn kinh teá caøng ngaøy caøng phaùt
trieån maïnh meõ vaø ñaït ñeán moät trình ñoä khaù cao. Coâng cuï ñaù ñöôïc thay theá daàn baèng nhöõng
coâng cuï ñoàng thau, roài coâng cuï saét. Neàn kinh teá bao goàm nhieàu ngaønh, ngheà, trong ñoù noâng
nghieäp troàng luùa nöôùc trôû thaønh ngaønh chuû ñaïo.
Veà noâng nghieäp, giai ñoaïn Goø Mun vaø Ñoàng Sôn ñaùnh daáu moät böôùc tieán lôùn lao. Ngoaøi
rìu ñoàng ñöôïc söû duïng ñeå khai phaù ñaát ñai, töø giai ñoaïn Goø Mun ñaõ tìm thaáy nhöõng löôõi lieàm
ñoàng vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn thì tìm thaáy haøng loaït löôõi caøy ñoàng, nhíp ñoàng vaø cuoác,
mai, thuoång baèng saét. Lieàm ñoàng vaø nhíp ñoàng laø nhöõng coâng cuï saét, duøng ñeå thu hoaïch luùa.
Löôõi caøy cuøng vôùi cuoác, mai, thuoång.... laø nhöõng coâng cuï laøm ñaát ñeå gieo troàng. Ngoaøi ra, haún
coøn nhieàu loaïi coâng cuï baèng tre, goã khoâng ñöôïc baûo toàn ñeán nay.
Tröôùc ñaây, ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät soá löôõi caøy ñoàng trong caùc di tích thuoäc vaên hoùa
Ñoâng Sôn, ít ra ñaõ coù 79 löôõi. Gaàn ñaây, taïi Coå Loa (Haø Noäi) ngöôøi ta tìm thaáy moät troáng ñoàng
ñöôïc choân ôû ñoä saâu 30cm, beân trong chöùa hôn 100 hieän vaät ñoàng thau, trong soá aáy coù 96 löôõi
caøy ñoàng. Löôõi caøy ñoàng goàm nhieàu loaïi kích thöôùc khaùc nhau, thöôøng coù hình caùnh böôùm,
hình gaàn tam giaùc hay hình gaàn quaû tim. Caên cöù vaøo kích thöôùc, hình daùng, caáu taïo, veát moøn
ôû coâng cuï, nhaát laø caáu taïo cuûa hoïng, nhieàu nhaø khoa hoïc xaùc nhaän ñaây laø nhöõng löôõi caøy
thöïc söï vôùi coâng duïng duøng ñeå reõ ñaát vaø laät ñaát moät caùch lieân tuïc baèng löïc keùo chöù khoâng
phaûi duøng ñeå xaén hay xôùi Ñaát töøng nhaùt nhö mai, thuoång, cuoác. Nhö vaäy laø moät neàn noâng

1
Vuõ Quyønh, Kieàu Phuù, Lónh Nam chích quaùi, sñd, tr.23.
nghieäp duøng caøy vôùi nhöõng löôõi caøy baèng kim loaïi ñaõ ra ñôøi vaø phaùt trieån, thay theá daàn cho
neàn noâng nghieäp duøng cuoác tröôùc ñoù.
Caøy coù theå keùo baèng söùc ngöôøi hay söùc suùc vaät. Nhöõng löôõi caøy hình caùnh böôùm
thöôøng coù kích thöôùc nhoû, daøi 4cm, roäng töø 10-13cm. Nhöõng löôõi caøy hình gaàn tam giaùc hay
quaû tim lôùn hôn, nhö löôõi caøy ôû xoùm Nhoài, Coå Loa daøi 24cm, roäng 18cm. Vôùi nhöõng löôõi caøy
côõ lôùn nhö vaäy vaø vôùi vieäc nuoâi traâu, boø ñaõ phaùt trieån thôøi baáy giôø, coù nhieàu khaû naêng con
ngöôøi ñaõ bieát söû duïng traâu boø ñeå keùo caøy. Tröôùc khi löôõi caøy saét ra ñôøi vaøo nhöõng theá kyû tröôùc
sau coâng nguyeân, vieäc duøng löôõi caøy ñoàng thau vaø söùc keùo cuûa suùc vaät, tieâu bieåu cho kyõ
thuaät canh taùc tieán boä nhaát thôøi ñoù.
Baèng nhöõng coâng cuï kim khí, cö daân giai ñoaïn haäu kyø thôøi ñaïi ñoàng thau vaø sô kyø thôøi
ñaïi ñoà saét ñaõ môû roäng ñòa baøn cö truù, ñaåy maïnh coâng cuoäc chinh phuïc vuøng ñoàng baèng Baéc
Boä vaø Baéc Trung Boä. Caùc di tích vaên hoùa Ñoâng Sôn phaân boá treân ñòa baøn raát roäng, bao goàm
caû mieàn nuùi, mieàn trung du vaø ñoàng baèng ven bieån. ÔÛ löu vöïc soâng Hoàng, noù lan leân ñeán taän
mieàn nuùi Laøo Cai (Hoaøng Lieân Sôn) vaø traøn xuoáng haàu khaép vuøng ñoàng baèng chaâu thoå cuûa
Haø Noäi, Haûi Phoøng, Haûi Höng, Haø Nam Ninh.... ÔÛ löu vöïc soâng Maõ, soâng Caû, noù cuõng toûa
roäng treân caû vuøng trung du vaø ñoàng baèng, cho deán vuøng ven bieån.
Luùc baáy giôø, noùi chung vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä ñaõ thaønh hình, nhöng
coøn hoang daïi, coøn nhieàu vuøng truõng, ñaàm laày, röøng raäm vaø nhieàu vuøng bieån aên saâu vaøo ñaát
lieàn. Doïc theo soâng luùc ñoù chöa coù ñeâ, coù chaêng thì cuõng môùi laø nhöõng ñoaïn ñeâ ngaén, ñeâ
quai töøng vuøng nhoû, neân vaøo muøa nöôùc, nöôùc traøn ngaäp vaø phuû leân ñoàng baèng nhöõng lôùp phuø
sa maøu môõ. Ñaát ñai noùi chung phì nhieâu, thích hôïp vôùi ngheà troàng luùa nöôùc.
Töø nhöõng ñieåm tuï cö treân caùc goø ñoài, chaân nuùi, treân caùc doi ñaát cao ven soâng, con
ngöôøi khai phaù ñaát ñai, môû roäng dieän tích troàng luùa nöôùc baèng nhieàu hình thöùc canh taùc phuø
hôïp vôùi ñòa hình vaø thoå nhöôõng töøng vuøng. Töïu trung coù hai hình thöùc canh taùc chính laø laøm
raãy vaø laøm ruoäng.
Raãy hay nöông raãy laø moät hình thöùc troàng troït sô khai, aùp duïng ôû mieàn ñoài nuùi, maët ñaát
thöôøng doác, khoâng coù ñieàu kieän thaâm canh, laøm thuûy lôïi. Ngöôøi ta phaùt caây coái, duøng löûa ñoát
chaùy thaønh tro than, roài choïc loã, tra haït. Ñoù laø loái “ñao canh hoûa chuûng” (caøy baèng dao, troàng
baèng löûa) ñöôïc phaûn aùnh trong Lónh Nam chích quaùi, hay ñöôïc ghi cheùp trong Ñoâng quan
Haùn kyù daãn laïi trong Haäu haùn thö “Cöûu chaân (baéc Trung Boä) coù tuïc ñoát coû maø troàng troït”.
Hình thöùc nöông raãy coù ñöôïc baûo toàn laâu daøi ôû mieàn nuùi cho ñeán thôøi gian gaàn ñaây.
Ruoäng coù nhieàu loaïi, nhöng chuû yeáu vaø phoå bieán laø loaïi ruoäng nöôùc, goàm nhöõng chaân
ruoäng phuø sa ven soâng vaø chaân ruoäng truõng ôû vuøng thaáp truõng vaø quanh caùc ao ñaàm. Moät
trong nhöõng cuoán saùch xöa nhaát cuûa thö tòch Trung Quoác cheùp veà lòch söû nöôùc ta laø cuoán
Giao Chaâu ngoaïi vöïc kyù (theá kyû IV) daãn laïi trong Thuûy kinh chuù (theá kyû VI), coù ñoaïn vieát:
“Ngaøy xöa, Giao Chæ khi chöa chia thaønh quaän huyeän, ruoäng ñaát coù ruoäng Laïc, ruoäng ñoù theo
nöôùc trieàu leân xuoáng, daân khaån ruoäng ñoù maø aên neân goïi laø daân Laïc” (Giao Chæ tích vò höõu
quaän huyeän chi thôøi, thoå ñòa höõu Laïc ñieàn, kyø ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï, daân khaån thöïc
kyø ñieàn, nhaân danh vi Laïc daân)(1). Xung quanh töø Laïc trong “Laïc daân”, “Laïc ñieàn”, “Laïc Vieät”
coøn nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau nhöng khuynh höôùng chung cuûa nhieàu ngöôøi ñeàu coi
“Laïc ñieàn” laø loaïi ruoäng nöôùc. Ñoái vôùi loaïi ruoäng naøy, coù theå aùp duïng roäng raõi kyõ thuaät caøy
baèng nhöõng löôõi caøy ñoàng thau vaø söùc keùo cuûa traâu boø hay cuõng coù theå aùp duïng kyõ thuaät
“ñao canh thuûy naäu” (caøy baèng dao, laøm naùt baèng nöôùc). “hoa caûnh, thuûy naäu” nöôùc vaøo
ruoäng, giaãm cho suïc buøn ñeå gieo troàng. Ruoäng nöôùc noùi chung laø loaïi ruoäng coá ñònh, ñöôïc
troàng troït thöôøng xuyeân, maët ruoäng ñöôïc caûi taïo, coù bôø giöõ nöôùc, nghóa laø coù ñieàu kieän thaâm
canh taêng vuï.
Coâng cuoäc chinh phuïc vuøng ñoàng baèng, phaùt trieån noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, ñaët ra
yeâu caàu caøng ngaøy caøng böùc thieát veà coâng taùc trò thuûy vaø thuûy lôïi. Thieân nhieân nhieät ñôùi gioù
muøa vôùi löôïng nöôùc, ñoä noùng, ñoä aåm cao, cuøng vôùi ñieàu kieän ñaát ñai, thoå nhöôõng vuøng ñoàng
baèng coù maët raát thuaän lôïi cho ngheà troàng luùa nöôùc, nhöng cuõng coù khaéc nghieät cuûa noù, tröôùc
heát laø moái ñe doïa cuûa naïn luõ luït, haïn naùn, uùng ngaäp. Huyeàn thoaïi Sôn Tinh – Thuûy Tinh qua
nhieàu chuyeån hoùa, cuoái cuøng phaûn aùnh cuoäc ñaáu tranh choáng ngaäp luït cuûa ñoàng baèng Baéc
Boä vôùi öôùc mô cuûa con ngöôøi : nuùi phaûi cao hôn nöôùc, Sôn Tinh phaûi thaéng Thuûy Tinh. Ngöôøi
daân vuøng naøy hieåu roõ moái ñe doïa thöôøng xuyeân cuûa thieân tai vaø luoân luoân nhaéc nhôû :
Nuùi cao soâng haõy coøn daøi,
Naêm naêm baùo oaùn, ñôøi ñôøi ñaùnh ghen.
Cho ñeán nay, khaûo coå hoïc chöa tìm thaáy di tích nhöõng coâng trình thuûy lôïi thôøi Huøng
Vöông. Nhöng moät caùch thöùc töôùi tieâu naøo ñoù coøn ñöôïc ghi nhaän trong thö tòch coå. Caâu vaên
“ruoäng ñoù theo nöôùc trieàu leân xuoáng” (kyø ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï) cuûa Giao Chaâu
ngoaïi vöïc kyù (daãn laïi trong Thuûy kinh chuù) vaø cuûa Quaûng Chaâu kyù (theá kyù V, daãn laïi trong Söû
kyù saùch aån cuûa Tö Maõ Trinh, theá kyû VIII) thaät khoù hieåu vaø töø laâu ñaõ gaây ra cuoäc thaûo luaän vôùi
nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau. Nhöng cuõng caâu ñoù cuûa Giao chæ thaønh kyù ñöôïc daãn laïi
trong An Nam chí löôïc cuûa Leâ Traéc ñôøi Traàn, thì raát roõ raøng: “töôùi ruoäng theo nöôùc trieàu leân
xuoáng”. (Quaùn ñieàn toøng thuûy trieàu thöôïng haï)(2). Muoán “töôùi ruoäng”, ngöôøi ta phaûi bieát ñaép bôø
giöõ nöôùc, phaûi bieát xaây döïng moät soá coâng trình nhaân taïo naøo ñoù nhö phai ñaäp, keânh möông...
ñeå daãn nöôùc vaø thaùo nöôùc, töôùi tieâu cho ñoàng ruoäng. ÔÛ Coå Loa ñaõ phaùt hieän ñöôïc daáu tích
cuûa moät ñoaïn ñeâ coå, coù tröôùc thôøi Baéc thuoäc. Vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, cö daân vuøng ñoàng
baèng coù theå ñaõ bieát ñaép ñeâ, nhöng chæ môùi ñaép nhöõng ñoaïn ñeâ ngaén ñeå choáng ngaäp luït cho
moät vaøi nôi trung taâm naøo ñoù.
Caây troàng chuû yeáu laø luùa nöôùc, bao goàm caû luùa teû, luùa neáp vaø coù theå luùc baáy giôø, luùa
neáp coøn ñöôïc troàng phoå bieán vaø giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng, chieám tyû leä cao trong
thaønh phaàn löông thöïc cuûa con ngöôøi. Ñieàu ñoù ñöôïc phaûn aùnh trong Lónh Nam chích quaùi:
thôøi Huøng Vöông “ñaát saûn nhieàu gaïo neáp”, vaø ñöôïc xaùc nhaän qua caùc di tích khaûo coå hoïc.

1
Lòch Ñaïo Nguyeân, Thuûy kinh chuù, q.VI, tr.62, baûn in cuûa Thöông vuï aán thö quaùn, Baéc Kinh 1958.
2
Nguyeãn Ñoång Chi, Maáy yù kieán veà xaõ hoäi thôøi Huøng Vöông. Nghieân cöùu lòch söû soá 123, 6/1969.
Phaân tích 4 maãu thoùc chaùy vaø traáu laáy töø caùc di tích Ñoàng Ñaäu, Ñoâng Tieán vaø Laøng Caû coù
nieân ñaïi tröôùc coâng nguyeân, thì thaáy ñeàu thuoäc daïng haït troøn laø daïng phoå bieán cuûa luùa neáp.(3)
Cuøng vôùi ngheà troàng luùa nöôùc, ngheà troàng rau cuû vaø caây aên quaû vaãn tieáp tuïc phaùt trieån.
Haït na, haït traùm ñaõ tìm thaáy ôû di chæ Ñoàng Ñaäu, haït ñaäu ñaõ tìm thaáy ôû di chæ Hoaøng Ngoâ. Keát
quaû phaân tích baøo töû phaán hoa ôû di chæ Traøng Keânh cho thaáy coù nhöõng caây thuoäc hoï hoøa
thaûo, boä ñaäu, hoï baàu bí, hoï daàu taèm. Truyeàn thuyeát daân gian noùi ñeán vieäc troàng döa haáu
trong Chuyeän An Tieâm, troàng cau, traàu trong Chuyeän traàu – Cau.... Ngheà laøm vöôøn phaùt trieån
cung caáp theâm nguoàn thöùc aên thöïc vaät cho con ngöôøi vaø cuøng vôùi ngheà laøm raãy, ngheà laøm
ruoäng laø ba hình thöùc cô baûn cuûa ngheà troàng troït ñöông thôøi.

3
Nguyeãn Vieät, Luùa neáp vaø choõ thôøi Huøng Vöông, Khaûo coå hoïc soá 3, 5 - 6/1981.
 Cuøng keát hôïp vôùi noâng nghieäp coøn coù ngheà haùi löôïm, saên baén, chaên nuoâi, ñaùnh caù.
Haùi löôïm vaø saên baén laø nhöõng ngaønh kinh teá khai thaùc, vaãn toàn taïi vaø coù maët phaùt trieån,
nhöng bò ñaåy xuoáng haøng thöù yeáu. So vôùi haùi löôïm, saên baén ñoùng vai troø quan troïng hôn vì
khoâng nhöõng noù boå sung nguoàn thöùc aên thòt cho con ngöôøi, cung caáp da, xöông vaø söøng cho
moät soá ngheà thuû coâng cheá taïo ñoà trang söùc, ñoà duøng vaø vuõ khí, maø noù coøn coù yù nghóa choáng
thuù döõ, baûo veä muøa maøng vaø cuoäc soáng. Ñoái töôïng saên baén, qua di tích ñoäng vaät tìm thaáy
trong caùc di chæ khaûo coå hoïc, bao goàm nhieàu loaïi thuù röøng nhö lôïn röøng, höôu, nai, hoaüng,
khæ, caày höông, dím, chuoät... vaø caû nhöõng loaïi thuù to lôùn, hung döõ nhö voi, hoå, teâ giaùc... Ít ra
vaøo giai ñoaïn Ñoâng Sôn, ngöôøi ta ñaõ bieát duøng choù saên. Treân moät soá rìu ñoàng cuûa giai ñoaïn
naøy ñaõ theå hieän caûnh saên höôu raát sinh ñoäng, trong ñoù coù con choù saên ñang chaën ñaàu moät
con höôu.
Chaên nuoâi phaùt trieån theo höôùng gaén boù chaët cheõ vôùi noâng nghieäp, khoâng taùch ra thaønh
moät ngaønh kinh teá ñoäc laäp. Choù, lôïn, traâu, boø laø nhöõng gia suùc quen thuoäc cö daân thôøi Huøng
Vöông maø xöông, raêng cuûa chuùng ñaõ tìm thaáy trong nhieàu di tích khaûo coå hoïc. Töø giai ñoaïn
Goø Mun ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn, xöông traâu, boø nhaø caøng ngaøy caøng taêng leân. Keát quaû
thoáng keâ cho thaáy, ôû Goø Mun xöông traâu boø nhaø chieám tyû leä 38,7% ñeán Ñình Chaøng thuoäc
giai ñoaïn Ñoâng Sôn taêng leân 63,7% so vôùi toaøn boä xöông raêng caùc loaïi gia suùc. ÔÛ Ñoâng Sôn
tìm thaáy töôïng boø baèng ñaát nung, ôû Ñình Chaøng tìm thaáy moät ñoà trang söùc ñaàu traâu baèng ñaù
vaø treân troáng ñoàng Ñoài Ro, Laøng Vaïc coù hình boø raát ñeïp. Söï phaùt trieån maïnh cuûa ngheà nuoâi
traâu boø vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông coù leõ khoâng phaûi chæ ñeå cung caáp thòt, maø coøn ñaùp öùng yeâu
caàu söùc keùo trong noâng nghieäp.

Trong di chæ Xoùm Reàn (thuoäc giai ñoaïn Phuøng Nguyeân), Ñoàng Ñaäu ñaõ tìm thaáy töôïng
gaø baèng ñaát nung vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn tìm thaáy töôïng gaø baèng ñoàng thau ôû Chieàn
Vaäy, Vinh Quang. Trong caùc di tích thôøi Huøng Vöông cuõng tìm thaáy xöông gaø röøng (gallus
sp), toå tieân cuûa gaø nhaø. Cö daân thôøi Huøng Vöông haün ñaõ bieát nuoâi gaø vaø con gaø ñaõ trôû thaønh
con vaät quen thuoäc trong cuoäc soáng, ñöôïc phaûn aùnh trong ngheä thuaät taïo hình.
Vieäc nuoâi ngöïa chöa tìm thaáy chöùng tích trong khaûo coå hoïc, duø truyeàn thuyeát Thaùnh
Doùng coù neâu leân hình töôïng ngöïa saét. Nhöng vieäc thuaàn döôõng voi thì ñaõ ñöôïc xaùc nhaän,
khoâng phaûi chæ vì tìm thaáy raêng voi trong moät soá di chæ, maø tröôùc heát laø vì ñaõ tìm thaáy töôïng
voi baèng ñoàng coù baønh ôû Laøng Vaïc.
Ngheà ñaùnh caù, neáu daáu veát coù môø nhaït ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân thì laïi toû ra coù nhöõng
böôùc phaùt trieån ñaùng keå ôû nhöõng giai ñoaïn sau. Xöông raêng caù caùc loaïi cuøng vôùi nhöõng chì
löôùi baèng ñaát nung, löôõi caâu baèng ñoàng thau, muõi lao ñaâm caù coù ngaïnh baèng xöông.... tìm
thaáy trong nhieàu di chæ chöùng minh ñieàu ñoù. Hôn nöõa, ñòa hình soâng nöôùc vôùi bôø bieån daøi,
nhieàu soâng ngoøi, ao ñaàm, laø ñieàu kieän thieân nhieân thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa ngheà ñaùnh
caù nöôùc ngoït vaø nöôùc maën. Nhöõng tieán ñoä veà kyõ thuaät ñoùng thuyeàn giai ñoaïn Ñoâng Sôn chaéc
cuõng goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa ngheà ñaùnh caù.
Beân caïnh noâng nghieäp, caùc ngheà thuû coâng cuõng phaùt trieån maïnh meõ, coù ngheà phaùt trieån
vöôït böïc vaø coù taùc ñoäng qua laïi chaët cheõ vôùi noâng nghieäp.
Ngheà laøm caù ñaït ñeán trình ñoä phaùt trieån hoaøn myõ ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân ñeå roài sau
ñoù, luøi daàn vaø nhöôøng vai troø cheá taïo coâng cuï cho ngheà luyeän kim. Söï suy thoaùi veà vò trí kinh
teá cuûa ngheà laøm ñaù khi böôùc sang thôøi ñaïi vaên minh laø moät taát yeáu vaø bieåu thò moät böôùc tieán
cuûa lòch söû. Tuy vaäy, cho ñeán cuoái thôøi Huøng Vöông, ngheà laøm ñaù vaãn ñöôïc baûo toàn vaø
chuyeån sang chöùc naêng laøm ñoà trang söùc baèng ñaù quyù laø chuû yeáu. Ngöôøi thôï laøm ñaù treân thöïc
teá ñaõ trôû thaønh ngöôøi thôï laøm ñoà myõ ngheä.
Ngheà laøm goám thôøi Huøng Vöông noùi chung chöa vöôït quaù giôùi haïn cuûa goám thoâ, nhöng
coù nhieàu tieán boä ñaùng keå.
Töø giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, kyõ thuaät laøm goám baèng baøn xoay ñaõ phaùt trieån. Xöông
goám laøm baèng ñaát seùt pha vôùi caùt vaø moät ít vuïn baõ ñoäng vaät, thöïc vaät, ñeå vöøa deã taïo hình,
vöøa chòu ñöôïc ñoä löûa cao, ít bò bieán daïng vaø raïn nöùt khi nung. Xöông goám ñöôïc traùng moät lôùp
nöôùc ñaát seùt ñeå sau khi nung, taïo thaønh moät lôùp aùo mòn vaø nhaün.
Ñoà goám Phuøng Nguyeân coøn bôû vaø deã thaám nöôùc. Nhöng vaøo caùc giai ñoaïn sau, ñoà goám
cöùng hôn, ít thaám nöôùc hôn, ñaït ñoä nung cao hôn, Goám Goø Mun coù ñoä nung 800 – 9000C,
chöùng toû loø nung ñöôïc caûi tieán vaø hoaøn thieän hôn.
Kyõ thuaät taïo hình vaø trang trí ñoà goám cuõng coù nhieàu tieán boä. Loaïi hình phong phuù vaø
hoa vaên nhieàu hình veõ cuûa ñoà goám chöùng toû ñieàu ñoù. Hoa vaên ñöôïc taïo thaønh baèng nhieàu
phöông phaùp nhö chaûi, ñaäp, raïch, in aán. Caàn chuù yù laø moät soá hoa vaên khoâng nhöõng coù giaù trò
myõ thuaät laøm taêng theâm veû ñeïp cuûa ñoà goám, maø coøn coù yù nghóa kyõ thuaät laøm taêng theâm ñoä
chaéc beàn vaø giaù trò söû duïng cuûa ñoà goám. Hoa vaên taïo thaønh baèng caùch chaûi coù taùc duïng laáp
nhöõng veát roã treân ñoà goám. Phöông phaùp ñaäp trong kyõ thuaät taïo hoa vaên laøm cho ñoà goám
ñöôïc neän chaët vaø chaéc hôn.
Vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông, loaïi hình ñoà goám ñôn ñieäu vaø ít ñöôïc trang trí. Ñieàu ñoù
khoâng chöùng toû söï suy thoaùi cuûa kyõ thuaät goám, maø phaûn aùnh xu höôùng thöïc duïng cuûa ngheà
laøm goám, khi nhöõng ñoà ñöïng coù giaù trò ñöôïc cheá taïo baèng ñoàng thau vaø ñoà goám thoâ trôû thaønh
ñoà duøng bình thöôøng, thoâng duïng.
Ngheà moäc vaø ngheà ñan laùt ñöôïc trang bò theâm nhöõng coâng cuï baèng kim khí vaø coù
nhöõng böôùc phaùt trieån môùi.
Ñoà goã, do chaát lieäu deã bò huûy hoaïi, neân khoâng ñöôïc baûo toàn bao nhieâu. Nhöng gaàn ñaây,
khaûo coå hoïc cuõng ñaõ tìm thaáy giaùo baèng goã ôû Goø Mun, nhieàu quan taøi hình thuyeàn ñoäc moäc ôû
Vieät Kheâ, Chaâu Can ... trong ñoù coù caùn giaùo, maùi cheøo vaø ñoà duøng baèng goã. Hình aûnh coái vaø
chaøy giaõ gaïo baèng goã, nhaø saøn, thuyeàn vaùn.... ñöôïc trang trí treân ñoà ñoàng Ñoâng Sôn.
Coâng cuï cuûa ngheà moäc töø ñoà ñaù ñöôïc chuyeån daàn sang ñoà ñoàng thau goàm caùc loaïi rìu,
ñuïc, duøi, dao khaéc, dao thöôøng.... Vôùi caùc loaïi goã phong phuù cuûa röøng nhieät
ñôùi, ngheà moäc giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng, khoâng nhöõng cung caáp nhöõng ñoà duøng
thoâng thöôøng trong sinh hoaït, maø coøn saûn xuaát moät soá coâng cuï, vuõ khí, phöông tieän ñi laïi vaø
laøm nhaø ôû.
 Ngheà ñan laùt coøn ñeå laïi veát tích qua nhöõng daáu ñan in treân ñoà goám vaø ñoà ñoàng. Ñoù laø
nhöõng daáu ñan ñeïp vaø ñeàu, goàm nhieàu kieåu ñan nhö loùng moát, loùng ñoâi, loùng nia, loùng
thuùng.... Vôùi nhöõng vaät lieäu tre, nöùa coù saün ôû khaép nôi, ngheà ñan laùt coù theå cung caáp nhieàu ñoà
duøng thoâng duïng cho con ngöôøi .
Ngheà deät cuõng ñeå laïi nhieàu chöùng tích veà söï toàn taïi vaø phaùt trieån trong suoát thôøi Huøng
vöông. Daáu thöøng treân ñoà goám vaø doïi xe chæ baèng ñaát nung cho thaáy ngheà xe sôïi ñaõ coù töø giai
ñoaïn Phuøng Nguyeân. Töø sôïi, ngöôøi ta deät löôùi cung caáp cho ngheà ñaùnh caù vaø deät vaûi ñaùp öùng
nhu caàu may maëc cuûa con ngöôøi. Chì löôùi ñaõ tìm thaáy khaù nhieàu. Hình ngöôøi treân ñoà ñoàng
Ñoâng Sôn, nhaát laø treân troáng vaø thaïp ñoàng, ñeàu maëc aùo, maëc vaùy, ñoùng khoá. Caùc loaïi vaûi
mòn, vaûi thoâ coøn in daáu treân ñoà goám, ñoà ñoàng vaø trong moät ngoâi moä ôû Chaâu Can ñaõ tìm thaáy
nhöõng maõnh vaûi. Caùc loaïi vaûi luùc baáy giôø coù leõ deät baèng sôïi boâng, gai, ñay vaø tô taèm, maø thö
tòch coå cuûa Trung Quoác ghi nhaän ñaõ coù ôû nöôùc ta vaøo ñaàu thôøi Baéc thuoäc.
Ngheà sôn ñaõ xuaát hieän vaø ñeán giai ñoaïn Ñoâng Sôn ñaõ ñaït ñeán trình ñoä kyõ thuaät khaù
cao. Trong moä Vieät Kheâ, moät soá ñoà goã ñöôïc sôn maøu naâu, maøu ñoû vaø trang trí ñeïp.
Trong caùc ngheà thuû coâng thôøi Huøng Vöông, söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim,
bao goàm ngheà ñuùc ñoàng vaø ngheà luyeän saét, coù yù nghóa nhö moät cuoäc caùch maïng vì noù taùc
ñoäng saâu saéc ñeán toaøn boä neàn kinh teá vaø töø ñoù, gaây neân nhöõng chuyeån bieán trong cô caáu xaõ
hoäi.
Ngheà ñuùc ñoàng xuaát hieän töø ñaàu thôøi Huøng Vöông, giai ñoaïn Phuøng Nguyeân, phaùt trieån
lieân tuïc qua caùc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu, Goø Mun vaø ñaït ñeán ñænh cao röïc rôõ vaøo giai ñoaïn Ñoâng
Sôn. Tieán trình lòch söû ñoù cuøng vôùi vieäc phaùt hieän ra nhöõng cuïc xæ ñoàng vaø khuoân ñuùc ñoàng,
cho thaáy quaù trrình phaùt trieån laâu daøi, taïi choã vaø tính chaát baûn ñòa cuûa ngheà luyeän kim ñoàng
thau ôû nöôùc ta.
 Luyeän kim ñoàng thau laø moät quaù trình saûn xuaát phöùc taïp, naëng nhoïc, bao goàm nhieàu
khaâu lao ñoäng töø choã tìm quaëng, khai moû, ñeán vieäc xaây loø, naáu quaëng, pha cheá hôïp kim, laøm
khuoân, ñoå ñoàng v.v... Ñoàng thau laø moät hôïp kim ñaàu tieân do con ngöôøi saùng cheá.
Keát quaû phaân tích thaønh phaàn hôïp kim ñoàng thau thôøi Huøng Vöông cho pheùp phaân bieät
hai giai ñoaïn phaùt trieån khaùc nhau.
Trong giai ñoaïn Phuøng nguyeân, Ñoàng Ñaäu vaø coù theå caû Goø Mun, haøm löôïng ñoàng
chieám khoaûng 80 – 90%, haøm löôïng thieác khoaûng 10 – 20%. Haøm löôïng chì raát nhoû beù – chæ
khoaûng 0,01 – 0,4%, cuõng gaàn nhö tyû leä cuûa moät vaøi taïp chaát khaùc. Coù theå coi ñaây laø giai
ñoaïn hôïp kim ñoàng - thieác.
Sang giai ñoaïn Ñoâng Sôn, tyû leä ñoàng vaø thieác giaûm xuoáng, tyû leä chì taêng leân roõ reät. Tyû leä
chì trong muõi giaùo Ñình Chaøng laø 2,57%, muõi teân Ñöôøng Maây laø 9,77%, troáng ñoàng thöôøng
treân 10% vaø coù khi ñeán gaàn 28% (1). Ñaáy laø giai ñoaïn hôïp kim ñoàng – thieác – chì.
Hai giai ñoaïn kim ñoàng thau ñoù bieåu thò söï phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau gaén
lieàn vôùi nhöõng yeâu caàu kinh teá – kyõ thuaät khaùc nhau. Trong giai ñoaïn ñaàu, ñoàng thau chuû
yeáu duøng ñeå ñuùc coâng cuï vaø vuõ khí. Hôïp kim ñoàng thau = 80 – 90% ñoàng + 10 – 20% thieác,
ñaùp öùng yeâu caàu treân, baûo ñaûm saûn phaåm coù ñoä cöùng vaø ñoä saéc cao. Ñeán giai ñoaïn Ñoâng
Sôn, ñoàng thau ñöôïc söû duïng roäng raõi hôn, ñöôïc duøng ñeå ñuùc troáng, thaïp, ñuùc nhieàu ñoà duøng
vaø ñoà myõ ngheä coù trang trí ñeïp. Hôïp kim ñoàng – thieác – chì ra ñôøi nhaèm thoûa maõn nhu caàu
môùi cuûa ngheà ñuùc ñoàng. Haøm löôïng chì caøng taêng thì ñoä noùng chaûy cuûa hôïp kim giaûm xuoáng,
hôïp kim keùm raén vaø saéc, nhöng laïi deûo hôn vaø deã ñieàn ñaày moïi chi tieát cuûa khuoân ñuùc. Tyû leä
ñoàng, thieác, chì cuõng thay ñoåi tuøy theo tính naêng cuûa töøng loaïi saûn phaåm. Noùi chung, loaïi
coâng cuï vaø vuõ khí caàn cöùng vaø saéc, thì tyû leä chì thaáp, thieác cao, coøn laïi ñoà duøng nhö troáng,
thaïp, thoá... caàn doä deûo cao thì tyû leä chì nhieàu, thieác ít. Vaøi keát quaû phaân tích laøm ví duï : (1)
Maãu Ñoàng Thieác Chì

Thaønh phaàn

Troáng loaïi I 60,82 – 71,17% 4,9% - 10,88% 14,25 – 26,69

Löôõi giaùo Thieäu Döông 73,3% 13,21% 5,95%
Rìu xeûo 82,2% 6,8% 1,4%

Theo caùc taøi lieäu ñòa lyù hoïc lòch söû thì mieàn Baéc nöôùc ta coù khaù nhieàu moû ñoàng vaø coù caû
moû thieác, moû chì. Lòch söû khai khoaùng cuõng cho bieát, trong thôøi trung ñaïi, haøng chuïc moû
ñoàng vaø moät soá moû thieác, moû chì ñaõ ñöôïc khai thaùc. Ñoù laø nhöõng moû khoâng lôùn laém, nhöng
noâng vaø loä thieân, deã khai thaùc. Trong baøi söû thi coù Ñeû ñaát ñeû nöôùc cuûa daân toäc Möôøng coù moät

1
Phan Vaên Thích, Haø Vaên Tuaán, Phaân tích chì trong di vaät ñoàng thuoäc thôøi ñaïi ñoàng thau vaø thôøi ñaïi saét sôùm, Khaûo coå hoïc soá 7-
8, thaùng 12/1980 Phaïm Hoàng Phi, Nguyeãn Khaéc Tuøng, Hoaøng Xuaân chinh, Phaân tích maãu hieän vaät khaûo coå ôû Ñoàng Ñaäu baèng
phöông phaùp quang phoå, Khaûo coå hoïc soá 7-8, thaùng 12-1970.
1
Leâ Vaên Lan, Phaïm Vaên Kænh, Nguyeãn Linh. Nhöõng veát tích ñaàu tieân cuûa thôøi ñaïi ñoà ñoàng thau ôû Vieät Nam, NXB
Khoa hoïc, Haø Noäi 1963, tr.217, 218.
ñoaïn daøi mieâu taû caûnh daân möôøng keùo nhui leân röøng ñi tìm “caây chu taù laù chu ñoàng, boâng
thau quaû thieác”, töùc ñi khai moû ñoàng, moû thieác (2). Nguoàn quaëng cung caáp cho ngheà luyeän kim
ñoàng thau coù ngay treân ñaát nöôùc ta vaø cö daân thôøi Huøng Vöông laø nhöõng lôùp ngöôøi ñaàu tieân
ñaõ phaùt hieän vaø khai thaùc moät soá moû ñoàng, thieác, chì ....
Tröø moät vaøi coâng cuï nhoû nhö löôõi nhoïn... ñöôïc cheá taïo baèng phöông phaùp reøn, haàu heát
hieän vaät ñoàng thôøi ñôøi Huøng Vöông ñeàu laø saûn phaåm cuûa ngheà ñuùc. Khaûo coå hoïc cuõng ñaõ tìm
thaát nhieàu khuoân ñuùc baèng ñaát, baèng ñaù vaø caû noài naáu ñoàng.... trong caùc di tích töø Ñoàng
Ñaäu ñeán Ñoâng Sôn. Rieâng giai ñoaïn Ñoàng Sôn, cho ñeán nay ñaõ phaùt hieän ñöôïc 8 khuoân ñuùc
vaø 6 noài naáu ñoàng trong caùc di tích Laøng Caû, Laøng Vaïc, Vinh Quang, Ñoàng Moõm, Quì Chöõ
..... Ñoù laø nhöõng khuoân ñuùc rìu, dao gaêm, giaùo, chuoâng.....
Caùc khuoân ñuùc tìm thaáy ñeàu laø loaïi khuoân 2 mang, trong ñoù coù caû khuoân ñuùc moät hieän
vaät vaø khuoân ñuùc nhieàu hieän vaät. Maët giaùp khuoân raát nhaün vaø kín, treân khuoân coù ñaùnh daáu
giaùp khuoân, coù ñaäu roùt, ñaäu ngoùt, coù khuoân coù ñaäu hôi hay loã thoâng hôi. Caáu taïo cuûa khuoân
vaø kyõ thuaät laøm khuoân chöùng toû ngöôøi thôï ñuùc ñoàng thôøi Huøng Vöông khoâng nhöõng kheùo tay,
giaøu kinh nghieäm maø coøn nhöõng hieåu bieát saâu saéc veà söï noùng chaûy cuûa kim loaïi, ñoä co ruùt
cuûa hôïp kim khi nguoäi, söùc ñaåy cuûa nöôùc ñoàng trong khuoân ....
Ñeå ñuùc nhöõng vaät phaåm nhoû vaø ñôn giaûn nhö rìu, giaùo, muõi teân .... chæ caàn nöôùc ñoàng
cao hôn nhieät ñoä chaûy loaõng, khoaûng 1.1000C. Nhöng nhöõng vaät ñuùc lôùn vaø phöùc taïp nhö
troáng, thaïp ... ñoøi hoûi nöôùc ñoàng phaûi chaûy thaät loaõng, khoaûng töø 1.2000C – 1.2500C, môùi baûo
ñaûm keát quaû ñoå khuoân. Nhö vaäy, nhöõng loø naáu ñoàng thôøi ñoù phaûi chòu ñöïng nhieät ñoä 1.4000C
vaø phaûi coù phöông phaùp thieát bò thoåi gioù toát (1).
Hieän vaät tieâu bieåu cho taøi naêng vaø kyõ thuaät tuyeät vôøi cuûa ngheà ñuùc ñoàng thôøi Huøng
Vöông laø troáng ñoàng vaø thaïp ñoàng. Cho ñeán nay, chuùng ta chöa tìm thaáy khuoân ñuùc troáng vaø
thaïp. Nhieàu nhaø khaûo coå hoïc vaø kyõ sö luyeän kim ñaõ daøy coâng nghieân cöùu kyõ thuaät ñuùc thöû
troáng ñoàng vaø nhieàu giaû thuyeát khoa hoïc ñaõ ñöôïc neâu leân. Naêm 1964 chuùng ta ñuùc thöû troáng
ñoàng Ngoïc Luõ boán laàn ñeàu chöa thaønh coâng. Laàn ñuùc thöû naêm 1975 baèng phöông phaùp coå
truyeàn vaø kinh nghieäm cuûa phöôøng ñuùc Nguõ Xaõ (Haø Noäi) ñaõ ñaït keát quaû toát, so vôùi hieän vaät
goác coù theå noùi ñaït 80% (2). Nhöng xung quanh kyõ thuaät ñuùc troáng ñoàng, thaïp ñoàng... thôøi
Huøng Vöông vaãn coøn nhieàu ñieàu bí aån chöa ñöôïc khaùm phaù.
Trong giai ñoaïn Ñoâng Sôn, treân cô sôû phaùt trieån cao cuûa ngheà ñuùc ñoàng, ngheà luyeän
saét ñaõ xuaát hieän, vaø ngöôïc laïi, söï phaùt tieån cuûa kyõ thuaät luyeän saét laïi coù taùc duïng thuùc ñaåy söï
hoaøn thieän cuûa kyõ thuaät ñuùc ñoàng. Daáu tích cuûa loø luyeän saét xoáp ôû Ñoàng Moõm (Ngheä Tónh),
oáng beå ôû Vinh Quang (Haø Noäi), nhöõng coâng cuï saét ôû Ñöôøng Maây, Goø Chieàn Vaäy (Haø Noäi)... laø
nhöõng chöùng tích xaùc thöïc cuûa ngheà luyeän saét. Löôõi cuoác saét ôû Goø Chieàn Vaäy coù nieân ñaïi
caùc-bon phoùng xaï laø 2.350 + 100 naêm (1950) töùc vaøo khoaûng naêm 400 TCN. Di chæ Ñöôøng

2
Ñeû ñaát ñeû nöôùc, Ty Vaên hoùa Thanh Hoùa xuaát baûn 1975, ñoaïn XX vaø XXI : tìm chu vaø chaët chu.
1
Vuõ Ngoïc Thö, Nguyeãn Duy Tyø. Kyõ thuaät ñuùc ñoàng thôøi Huøng Vöông, trong Huøng Vöông döïng nöôùc, t.III, sñd.
2
Traàn Khoa Trinh, Ñuùc laïi troáng ñoàng Ngoïc Luõ, Khaûo coå hoïc soá 2-1977: Ñuùc thaønh coâng troáng ñoàng Ngoïc Luõ, Khaûo
coå hoïc soá 3-1978.
Maây tìm thaáy coâng cuï saét, cuõng naèm döôùi chaân thaønh Coå Loa. Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa,
vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông ngheà luyeän saét ñaõ ra ñôøi vaø caâu chuyeän huyeàn thoaïi veà ngöïa saét,
noùn saét, roi saét cuûa ngöôøi anh huøng laøng Doùng roõ raøng coù coát loõi lòch söû cuûa noù.
Nhöõng hieän vaät saét tìm thaáy coù haøm löôïng saét raát cao vaø treân nhieàu hieän vaät coøn coù daáu
veát reøn. Nhöõng hieän vaät aáy ñöôïc cheá taïo baèng saét luyeän töø quaëng vaø baèng phöông phaùp reøn.
Nöôùc ta coù nhieàu quaëng saét, phaân boá roäng raõi ôû nhieàu nôi. Cö daân cuoái thôøi Huøng vöông haún
ñaõ bieát khai thaùc moät soá moû saét ñoù.
Moät phöông phaùp luyeän saét coå xöa laø phöông phaùp hoaøn nguyeân. Nguyeân taéc cô baûn
cuûa phöông phaùp naøy laø duøng ñoä noùng vaø khí CO cuûa than cuûi luùc chaùy ñeå khöû oxy cuûa
quaëng saét, laøm cho saét ñöôïc hoaøn nguyeân theo phaûn öùng hoùa hoïc toång quaùt sau :
FE2O3 + 3CO → 2Fe +3CO2
Nhöõng loø luyeän saét naøy duøng than cuûi ñeå ñoát vaø chæ caàn ñaït nhieät ñoä trong khoaûng
250 C – 8000C. Saét hoaøn nguyeân laø moät thöù saét xoáp, caàn ñöôïc nung ñoû vaø reøn ñaäp nhieàu laàn
0

môùi trôû neân raén chaéc, thaønh nhöõng thoûi saét chín. Töø nhöõng thoûi saét chín, ngöôøi thôï reøn naøy
ñöôïc baûo toàn laâu daøi trong lòch söû ngheà luyeän saét coå truyeàn nöôùc ta. Laøng saét Nho Laâm (Dieãn
Chaâu, Ngheä Tónh) cho ñeán nay, vaãn duøng phöông phaùp naøy ñeå luyeän quaëng thaønh saét trong
nhöõng loø nhoû ñaép baèng ñaát, ñoát baèng than cuûi vaø thoåi baèng oáng beã. ÔÛ ñaây, cöù 100 kg quaëng
saét vaø 100 kg than cuûi, sau 4 giôø thu ñöôïc 30 kg saét xoáp.
Moät chieác rìu saét tìm ñöôïc trong moät ngoâi moä ôû Ñoâng Sôn, coøn mang roõ ñöôøng chæ ñuùc,
chöùng toû hieän vaät ñöôïc ñuùc baèng khuoân hai mang. Nhö vaäy, beân caïnh phöông phaùp reøn, vaøo
cuoái thôøi Huøng Vöông coù theå ñaõ xuaát hieän phöông phaùp ñuùc gang. Quaëng saét ñöôïc naáu chaûy
thaønh moät thöù saét coù haøm löôïng caùc-bon cao töùc laø gang, vôùi nhieät ñoä noùng chaûy khoaûng
1.1500C. Ngöôøi thôøi Huøng Vöông coù theå xaây nhöõng loø naáu ñoàng ñaït nhieät ñoä 1.4000C, thì
hoaøn toaøn coù khaû naêng naáu gang vaø ñuùc gang.
Nhìn laïi moät caùch toång quaùt, trong khoaûng 2.000 naêm TCN, neàn kinh teá thôøi Huøng
Vöông ñaõ traûi qua nhöõng böôùc phaùt trieån lôùn lao. Töø neàn kinh teá mang daùng daáp nguyeân thuûy
vôùi coâng cuï baèng ñaù coøn phoå bieán cuûa giai ñoaïn ñaàu ñaõ phaùt trieån thaønh moät neàn kinh teá ña
daïng, phong phuù vôùi nhöõng coâng cuï baèng ñoàng thau, baèng saét, laáy noâng nghieäp troàng luùa
laøm cô sôû, vaøo giai ñoaïn cuoái. Baûn thaân neàn noâng nghieäp troàng luùa nöôùc cuõng chuyeån bieán
maïnh meõ töø noâng nghieäp duøng cuoác leân noâng nghieäp duøng caây vôùi löôõi caøy baèng kim loaïi vaø
söùc keùo cuûa gia suùc. Cuøng vôùi quaù trình phaùt trieån kinh teá ñoù laø quaù trình con ngöôøi töø vuøng
ñoài nuùi, vuøng trung du vaø vuøng cao cuûa ñoàng baèng, traøn xuoáng khai phaù vaø chieám lónh vuøng
ñoàng baèng roäng lôùn cuûa soâng Hoàng, soâng Maõ, soâng Caû, laøm thay ñoåi caûnh quan ñòa lyù vuøng
Chaâu Thoå vaø taïo ra moät cuïc dieän môùi cuûa cuoäc soáng vaên minh noâng nghieäp.
- Troáng ñoàng Ngoïc Luõ
Theo oâng Vuõ Thaéng troáng ñoàng treân theá giôùi chia thaønh 4 nhoùm. Nhoùm 1, Vieät Nam coù
4 caùi tìm thaáy ôû Ngoïc Luõ, Hoaøng Haï, Soâng Ñaø, Khai Hoùa.
 Troáng ñoàng Ngoïc Luõ cao 0,63m ñöôøng kính roäng 79cm. Treân maët troáng coù trang trí coù
trang trí hình ngöôøi, ñoäng vaät, nhaø cöûa, caùc loaïi hoa vaên hình hoïc, hình chöõ S, hình raêng löôïc
.... giöõa maët troáng coù hình maët trôøi goàm 14 tia. Caáu taïo maët troáng ñoàng coù 12 voøng ñoàng taâm.
Ñaùng chuù yù laø caùc voøng soá 8, 6, 4.
+ Voøng soá 8 trang trí chim, caù.
+ Voøng soá 6 trang trí höôu, chim
+ Voøng soá 4 laø caûnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi.
Qua maët troáng ñoàng Ngoïc Luõ chuùng ta nhaän thaáy quan nieäm veà vuõ truï, veà söï soáng cuûa
con ngöôøi, veà sinh hoaït cuûa muoân loaøi, sinh hoaït ngheä thuaät cuûa ngöôøi xöa. Ñaëc bieät laø quan
nieäm thaåm myõ, quan nieäm veà caùi ñeïp laø söï haøi hoùa, söï caân ñoái laø moät quan nieäm khaù tieán boä.
Kyõ thuaät cheá taïo raát ña daïng taïo nhieàu hình daùng, kieåu daïng khaùc nhau. YÙ thöùc veà kieåu
daùng theå hieän trình ñoä thaåm myõ cuûa ngöôøi xöa.

PHAÀN ÑOÏC THEÂM :

Troáng ñoàng laø moät trong nhöõng bieåu töôïng ñaùng töï haøo cuûa daân toäc Vieät Nam, vaên hoùa
Vieät Nam. Noùi tôùi Vieät Nam, ñaát nöôùc coù lòch söû laâu ñôøi laø noùi tôùi ñaát nöôùc coù 4.000 naêm lòch
söû, ñaát nöôùc cuûa “con roàng, chaùu tieân”, ñaát nöôùc cuûa troáng ñoàng.
Troáng ñoàng laø hieän vaät tieâu bieåu cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn – moät neàn vaên hoùa ñaëc saéc
thuoäc thôøi ñaïi kim khí cuûa ngöôøi Vieät coå xuaát hieän vaøo khoaûng thieân nhieân kyû thöù nhaát TCN.
Troáng ñoàng coù nhieàu loaïi, nhöng ñoäc ñaùo hôn caû laø troáng ñoàng Ngoïc Luõ ñöôïc phaùt hieän vaøo
naêm 1893 taïi xaõ Nhö Traùc, huyeän Lyù Nhaân, tænh Nam Haø beân höõu ngaïn soâng Hoàng. Ngaøy
15/12/1902, troáng ñöôïc ñem töø nôi thôø laø ñình laøng Ngoïc Luõ, huyeän Bình Luïc, Lyù Nhaân, Nam
Haø veà Haø Noäi tröng baøy taïi nhaø ñaáu xaûo, sau ñoù ñöôïc Tröôøng Vieãn Ñoâng baùc coå mua laïi vaø
hieän ñang ñöôïc tröng baøy taïi Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam mang kyù hieäu hieän vaät quyù LSb
5.722 (1.1036).
Troáng ñoàng Ngoïc Luõ coù ñöôøng kính maët troáng laø 79cm, cao 63 cm. Thaân troáng cao, caân
ñoái, boán chieác quai coù trang trí vaân thöøng beän. Maët troáng coù hình ngoâi sao 14 tia, xen giöõa
caùc tia (caùnh sao) coù hình loâng coâng naèm chính giöõa. Keå töø taâm ra ngoaøi coù 16 vaønh hoa vaên
trang trí. Ñoù laø nhöõng chaám daõi, voøng troøn coù tieáp tuyeán, laø nhöõng caûnh leã hoäi vôùi nhöõng ñoaøn
ngöôøi vaø thuù ñang dieãu haønh, laø nhöõng ngoâi saøn maùi cong hình daùng nhö nhöõng con thuyeàn.
Nhöõng caëp höôu vaø nhöõng ñoâi chim laï ñöôïc theå hieän tinh teá vaø soáng ñoäng treân maët troáng laø
nhieàu hôn caû. Ñoù laø loaøi höôu coù söøng daøi, coå vaø thaân laám taám nhö loaøi höôu sao, laø nhöõng
ñoâi chim loaøi to, moû quaëp, ñuoâi ngaén maét troøn. Ñoù coøn laø nhöõng loaøi chim laï khaùc moû daøi coù
maøo, mình gaày nhö loaøi coø, loaøi seáu, con ñaäu con bay maø ta quen goïi laø loaøi laïc.
Phaàn tang cuûa troáng ñoàng Ngoïc Luõ laø nhöõng hình thuyeàn, ñaàu vaø ñuoâi uoán cong leân.
Treân thuyeàn coù nhöõng hình ngöôøi ñaàu caém loâng chim ñang goõ troáng, baén cung hoaëc caàm
giaùo, caàm rìu. Ñaây ñoù treân thuyeàn, ngoaøi nhöõng chieán troáng ñoàng bình ñoàng. Ñoù laø ñieàu hieám
thaáy ôû caùc troáng ñoàng Ñoâng Sôn khaùc. Caùi ñoäc ñaùo cuûa troáng ñoàng Ngoïc Luõ chính laø ñaëc
ñieåm naøy (treân troáng ñoàng Ngoïc Luõ coù hình 15 chieác troáng ñoàng).
Löng troáng ñoàng Ngoïc Luõ laø boä phaän cuõng ñöôïc trang trí nhöõng baêng hoa vaên hình hoïc
raát ñeïp, nhöõng chaám daøi vaïch cheùo song song, voøng troøn giöõa coù tieáp tuyeán boá trí ñoái xöùng
ñoâi moät. Nhöõng baêng hoa vaên hình hoïc chia thaân troáng laøm saùu oâ hình chöõ nhaät baèng nhau.
Trong moãi oâ coù hai hình ngöôøi hoùa trang, moät tay caàm moäc moät tay caàm rìu nhö moät chieán
binh vöøa thaéng traän trôû veà vöøa ñi vöøa muùa. Caùc loaïi rìu treân tay hoï laø rìu xeùo goùt.
Töø khi troáng ñoàng Ngoïc Luõ ñöôïc phaùt hieän ñeán nay, moät traêm naêm ñaõ ñi qua vaø troáng
ñoàng vaãn ñöôïc baûo quaûn moät caùch traân troïng vaø caån thaän, nguyeân veïn maëc duø do thôøi gian,
beân ngoaøi maët troáng ñaõ phuû moät lôùp patin maøu xanh xaùm, daáu tích cuûa thôøi gian, naêm thaùng.
Troáng ñoàng Ngoïc Luõ laø hieän vaät lòch söû quyù, coù raát nhieàu giaù trò neân ñaõ trôû thaønh ñoái
töôïng nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khaûo coå trong vaø ngoaøi nöôùc. Ñaùng chuù yù laø coâng trình Troáng
Ñoàng Coå cuûa H.Parmentie (BEFFEO, T, XVIII, Haø Noäi 1918) veà nguoàn goác vaø söï phaân boå
caùc troáng kim khí cuûa V.Gouloubew (Tieàn söû hoïc Vieãn ñoâng (tieáp Phaùp) – Haø Noäi – 1932),
VAÊN HOÙA ÑOÀ ÑOÀNG vaø TROÁNG ÑOÀNG LAÏC VIEÄT cuûa Ñaøo Duy Anh (Haø Noäi, 1957),
TROÁNG ÑOÀNG ÑOÂNG SÔN cuûa Phaïm Minh Huyeàn, Nguyeãn Vaên Huyeân, Trònh Sinh (KHXH,
1987) vaø môùi nhaát laø coâng trình Ñoâng Sôn DRUMP IN VIEÄT NAM (KHXH, 1990).
Troáng ñoàng Ngoïc Luõ laø chieác troàng ñoàng coå thuoäc loaïi I theo caùch phaân loaïi cuûa nhaø
khoa hoïc ngöôøi Aùo teân laø Ph.Heâ-gô naêm 1902. Troáng coù kích lôùn, hình daùng caân ñoái, coå kính,
coù hoa vaên phong phuù nhaát so vôùi 224 chieác troáng ñoàng loaïi I Heâ-gô ñaõ phaùt hieän taïi Vieät
Nam (tính ñeán naêm 1987) caùc loaïi hoa vaên treân troáng naøy töông ñoàng vôùi nhieàu hoa vaên
trang trí treân caùc di vaät ñoà ñoàng coå nhö thaïp, thoá, rìu, giaùo, voøng tay, taám che ngöïc cuûa vaên
hoùa Ñoâng Sôn.
Troáng ñoàng Ngoïc Luõ coøn laø taùc phaåm tieâu bieåu chöùng minh kyõ thuaät ñuùc ñoàng tuyeät vôøi
cuûa daân cö Vieät coå, theå hieän ôû ñoä moûng ñeàu, hoa tieát hoa vaên trang trí tinh teá. Ñaây laø chieác
troáng ñoàng ñeïp nhaát trong caùc troáng ñoàng Ñoâng Sôn ôû Vieät Nam, theå hieän taøi naêng vaø söï
kheùo leùo cuûa ñoâi baøn tay ngöôøi thôï thuû coâng Vieät Nam töø thôøi ñaïi caùc vua Huøng.
Troáng ñoàng Ngoïc Luõ laø baùo vaät cuûa quoác gia neân vieäc tieán haønh ñuùc caùc phieân baûn phoå
bieán laø vieäc laøm raát caàn thieát, daãu raèng coâng vieäc ñoøi hoûi phaûi kyø coâng vaø toán keùm khoâng ít.
Naêm 1964, vieän baûo taøng Lòch söû Vieät Nam ñaõ tieán haønh vieäc ñuùc phieân baûn troáng Ngoïc Luõ
nhöng phaûi cho ñuùc boán laàn vaãn khoâng thaønh coâng. Maõi ñeán naêm 1975, nhöõng ngöôøi thôï thuû
coâng taøi ba nhaát ôû loø ñuùc ñoàng Nguõ Xaõ (Haø Noäi) do ngheä nhaân löøng danh Döông Vaên Tuùp
phuï traùch, baèng phöông phaùp ñuùc ñoàng coå truyeàn môùi ñuùc thaønh coâng.
Phieân baûn troáng ñoàng Ngoïc Luõ do caùc ngheä nhaân laøng Nguõ Xaõ ñaõ ñaït caùc yeâu caàu veà
kieåu daùng hoa vaên roõ ñeàu, patin töông ñoàng vôùi hieän vaät goác vaø ñöôïc caùc chuyeân gia ñaàu
ngaønh veà khaûo coå hoïc ñaùnh giaù cao.
Vaø vaøo nhöõng ngaøy ñaàu muøa thu vöøa qua, phieân baûn troáng ñoàng Ngoïc Luõ noùi treân ñaõ
ñöôïc tuyeån choïn laøm quaø taëng cuûa nöôùc CHXHCN Vieät Nam trao cho Toå chöùc Lieân Hieäp
Quoác nhaân dòp kyû nieäm 50 naêm ngaøy thaønh laäp toå chöùc quoác teá lôùn nhaát naøy. Chæ coøn ít ngaøy
nöõa, chieác troáng ñoàng Ngoïc Luõ bieåu töôïng ñaùng töï haøo cuûa nöôùc Vieät Nam vaên hieán seõ ñöôïc
ñaët ôû vò trí quan troïng taïi Truï sôû Lieân Hieäp Quoác taïi thuû ñoâ Oa-Sinh-Ton (Hoa Kyø)
Trích (Ngoâ Vónh Bình)
SGGP 22/10/1995
“Troáng ñoàng Ñoâng Sôn laø moät saûn phaåm lao ñoäng, moät taùc phaåm ngheä thuaät tieâu bieåu
cho taøi naêng saùng taïo tuyeät vôøi cuûa ngöôøi Vieät coå. Troáng ñoàng vôùi nhöõng hoïa tieát phong phuù,
sinh ñoäng phuû ñaày maët troáng vaø tang troáng coøn coù giaù trò nhö moät boä lòch söû hình aûnh phaûn
aùnh cuoäc soáng lao ñoäng, chieán ñaáu vaø nhöõng hình thöùc tín ngöôõng, vui chôi cuûa cö daân thôøi
Huøng Vöông”.
(Lòch söû Vieät Nam, t1, 1985, + t.123)

THAØNH COÅ LOA

Thaønh Coå Loa ñöôïc xaây döïng ñeå laøm Kinh ñoâ cuûa nöôùc AÂu Laïc. Thaønh ñöôïc xaây treân
moät khu ñaát cao ôû taû ngaïn soâng Hoaøng Giang. Theo söû cuõ, thaønh ñöôïc xaây quanh coù 9 lôùp
xoaùy troân oác. Di tích coøn laïi ñeán nay, khoâng keå nhöõng uï coâng söï vaø nhöõng ñoaïn luõy thaønh
rieâng leû, coù 3 voøng thaønh ñaép baèng ñaát, daøi toång coäng hôn 16 km: Chu vi voøng ngoaøi 8 km,
voøng giöõa 6,5 km voøng trong cuøng 1,6 km. Chaân thaønh ôû nhieàu nôi ñöôïc keø baèng ñaù. Treân uï
thaønh ñaép nhieàu uï ñaát cao hôn maët thaønh vaø nhoâ ra phía ngoaøi ñeå laøm voïng canh vaø coâng söï
phoøng ngöï. Phía ngoaøi moãi luõy thaønh ñeàu coù haøo saâu vaø roäng, thuyeàn beø ñi laïi ñöôïc. Heä
thoáng haøo noái lieàn nhau vaø noái vôùi soâng Thieáp thaønh maïng löôùi giao thoâng thuûy thoáng nhaát,
trong ñoù coù caû mieàn Ñaàm Caû roäng meânh moâng, haøng maáy traêm thuyeàn beø coù theå ñaäu ñöôïc.
Döôùi chaân nhieàu ñoaïn thaønh, khaûo coå hoïc phaùt hieän ñöôïc di tích nôi cö truù coù tröôùc khi xaây
döïng thaønh, thuoäc buoåi ñaàu thôøi ñaïi ñoà saét. Naêm 1959, ôû caùch chaân thaønh ngoaøi Coå Loa vaøi
traêm meùt veà phía Nam, ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät kho muõi teân ñoàng goám haøng vaïn chieác vôùi
nhieàu hình loaïi khaùc nhau. Vieäc cheá taïo muõi teân ñoàng haøng loaït chöùng toû kyõ thuaät luyeän ñoàng
ñaõ phaùt trieån cao vaø vieäc khai thaùc nguyeân lieäu ñaõ doài daøo.
Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc keát hôïp giöõa noâng - binh, laø moät thaønh coå nhaát nöôùc ta.
Vuøng Coå Loa laø trung taâm chính trò, quaân söï cuûa nöôùc AÂu Laïc, laø trung taâm luùa nöôùc, trung
taâm huyeän ñoàng thôøi ñoù. Quanh vuøng Coå Loa khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän vaät baèng ñoàng nhö
troáng ñoàng, muõi teân, löôõi caøy baèng ñoàng. Sau chieán thaéng Baïch Ñaèng, Coå Loa trôû thaønh Kinh
Ñoâ ñaàu tieân cuûa nöôùc Ñaïi Vieät ñoäc laäp, töï chuû.
Kieät taùc thaønh Coå Loa laø moät kyø coâng nhieàu maët, vaø nhö coá Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng
ñaõ vieát : “Thaønh Coå Loa chöùng toû ñaát nöôùc ñaõ vöõng vaøng, nhieàu ngaønh ngheà ñaõ coù söï phaùt
trieån ñaùng keå, vaø ngöôøi ta coù theå nghó tôùi vieäc xaây döïng moät coâng trình tieâu bieåu cho moät thuû
ñoâ cuûa moät vöông quoác cuûa vua An Döông”.
Nhö vaäy vaên hoùa Ñoâng Sôn laø neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Neàn vaên hoùa naøy chöa
chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa khaùc. Ñoù laø neàn vaên hoùa ñoäc laäp, mang ñaäm baûn saéc Laïc Vieät.
“Ñoù laø neàn vaên hoùa töï khaúng ñònh giaù trò ñeå töï baûo veä mình, ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån (PVÑ –
Vaên hoùa vaø ñoåi môùi Sñd t.17)
Moät thôøi ñaïi döïng nöùôc ñôøi Huøng Vöông – An Döông Vöông vôùi neàn vaên minh Ñoâng
Sôn raïng rôõ, ñaõ taïo laäp cho daân toäc ta moät neàn taûng beàn vöõng veà vaät chaát vaø tinh thaàn ñeå tieáp
tuïc vöôn leân vöôït qua nhöõng thöû thaùch môùi cuûa lòch söû”.
(Trích LSVN, taäp 1, Nxb ÑH & THCN
Haø Noäi, 1985, t.155)

ÑEÀN HUØNG

Ñeàn Huøng ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng Di tích lòch söû – vaên hoùa, thaùng 4-1962.
Mieáu Huøng Vöông thöôøng goïi laø Ñeàn Huøng, thôø 18 ñôøi Huøng Vöông, ôû nuùi Nghóa Lónh,
thuoäc ñòa ñieåm töông truyeàn laø Kinh Ñoâ cuûa nöôùc Vaên Lang xöa, nay thuoäc xaõ Hy Cöông,
huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï. Ñeàn khôûi döïng töø laâu ñôøi. Theo Ñaïi Nam nhaát thoáng chí,
sau khi Huøng Vöông maát, daân ñòa phöông laäp mieáu thôø; theo thaàn tích vaø vaên bia ôû ñeàn thì
chính An Döông Vöông Thuïc Phaùn caûm kích vì ñöôïc nhöôøng ngoâi, neân sau khi Huøng Vöông
maát, ñaõ ñeán nuùi Nghóa Lónh döïng ñeàn thôø. Töø phía döôùi ñi leân, ñaàu tieân laø Ñeàn Haï, töông
truyeàn laø nôi baø AÂu Cô sinh boïc traêm tröùng. Tieáp ñeán laø Ñeàn Trung nôi vua Huøng thöôøng hoïp
baøn vieäc nöôùc vôùi caùc Laïc haàu, Laïc töôùng. Treân heát laø Ñeàn Thöôïng, töông truyeàn laø nôi Huøng
Vöông thöù 6 laäp ñaøn caàu trôøi xin cho thieân töôùng xuoáng giuùp ñaùnh giaëc AÂn (sau ñoù laø nôi thôø
Thaùnh Gioùng). Beân phaûi Ñeàn Thöôïng coøn coù hai coät ñaù laø di tích mieáu coå. Gaàn ñoù coù laêng thôø
voïng Huøng Vöông. Ñeàn Gieáng ôû phía Taây Nam nuùi Nghóa Lónh, coù gieáng ñaù töông truyeàn laø
nôi con gaùi Huøng Dueä Vöông (Vua Huøng thöù 18) laø coâng chuùa Ngoïc Hoa vaø Tieân Dung
thöôøng ñeán muùc nöôùc goäi ñaàu. Caùc ñeàn hieän nay chuû yeáu laø di tích kieán truùc do Toång Ñoác
Tam Tuyeân laø Nguyeãn Baù Nghi theo ñöôïc theo saéc chæ tu taïo naêm 1874. Naêm 1912 truøng tu,
xaây söûa laïi nhö kieåu thöùc hieän nay. Naêm 1922 tu söûa laêng thôø voïng. Haøng naêm môû hoäi teá
(thöôøng goïi laø Gioã Toå) vaøo ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch, nhö ñöôïc nhaéc ñeán trong ca dao coå:
Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi,
Nhôù ngaøy Gioã Toå muøng möôøi thaùng ba.
 VAÊN HOÙA THÔØI BAÉC THUOÄC
(179 TCN ñeán 938)

1. YÙ thöùc töï cöôøng, tinh thaàn quaät khôûi:

Sau khi nöôùc AÂu Laïc do vua An Döông Vöông ñöùng ñaàu bò Trieäu Ñaø duøng möu chöôùc
xaûo quyeät ñaùnh baïi, nöôùc ta böôùc vaøo thôøi kyø leä thuoäc vaøo phong kieán phöông Baéc. Ñaáy laø
thôøi kyø ñau buoàn (chöõ ñuùng cuûa coá Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng), ñaây laø thaûm hoïa khuûng
khieáp (saùch LSVN taäp 1). Nhöng ñaây cuõng laø thôøi kyø theå hieän roõ yù thöùc töï cöôøng, tinh thaàn
quaät khôûi, theå hieän yù thöùc daân toäc vöôn leân ñeå baûo veä nhöõng giaù trò vaên hoùa cuûa daân toäc.
Thôøi kyø naøy lieân tieáp coù nhöõng cuoäc khôûi nghóa noåi leân choáng laïi söï ñoâ hoä cuûa phong
kieán Trung Hoa. Tieâu bieåu cho nhöõng cuoäc khôûi nghóa ñoù laø: khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng,
khôûi nghóa Baø Trieäu (Trieäu Thò Trinh naêm 248), khôûi nghóa Lyù Bí (542 – 602) choáng laïi nhaø
Löông. Cuoäc khôûi nghóa ñaõ thaéng lôïi vaø laäp neân nöôùc Vaïn Xuaân vaø xöng vöông Lyù Nam Ñeá.
Vaø tieáp theo sau laø nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa Trieäu Quang Phuïc, Mai Thuùc Loan (Mai
Haéc Ñeá), Phuøng Höng.
Nhöõng cuoäc khôûi nghóa aáy ñaõ chöùng toû söùc maïnh cuûa loøng yeâu nöôùc, cuûa yù thöùc töï
cöôøng cuûa daân toäc ta tröôùc söï ñoâ hoä cuûa phong kieán Trung Hoa.
2. YÙ thöùc baûo toàn gioáng noøi vaø vaên hoùa Vieät
Thôøi kyø naøy, boïn phong kieán Trung Hoa thieát laäp boä maùy cai trò treân ñaát nöôùc ta, ñem
vaên hoùa Haùn vaøo ñaát Vieät, nhaèm ñoàng hoùa vaên hoùa Vieät. Coù theå noùi ñaây laø giai ñoaïn maø vaên
hoùa Vieät ñöùng tröôùc nhieàu thöû thaùch. Vaên hoùa Vieät khoâng bò vaên hoùa Haùn ñoàng hoùa maø traùi laïi
vaên hoùa Vieät coäng sinh töø yeáu toá ngoaïi sinh ñeå taïo neân nhöõng giaù trò rieâng. Nhöõng giaù trò naøy
trôû thaønh yeáu toá noäi löïc nuoâi döôõng söùc soáng tinh thaàn daân toäc.
Phaûi ghi nhaän moät thöïc teá: ôû thôøi Baéc thuoäc, daân toäc ta coù cô hoäi tieáp xuùc vôùi vaên hoùa
Haùn, ñaëc bieät laø chöõ Haùn. Hoïc chöõ Haùn, nhöng khoâng bao giôø ngöôøi Vieät queân tieáng meï ñeû
cuûa mình. Hoï luoân baûo toàn tieáng Vieät: tieáng noùi cuûa daân toäc. Ñeå hieåu theâm vaán ñeà naøy, chuùng
toâi xin trích moät phaàn trong cuoán “Lòch söû Vieät Nam, taäp 1, NXB ÑH vaø THCN, HN, 1985).
Tieáng noùi laø moät thaønh töïu vaên hoùa, laø moät thaønh phaàn cuûa vaên hoùa. Tieáng Vieät thuoäc
nhoùm ngoân ngöõ ñöôïc xaùc laäp töø xöa ôû mieàn Ñoâng Nam AÙ vaø ñieàu ñoù chöùng toû caùi goác tích laâu
ñôøi, baûn ñòa cuûa daân toäc ta treân daûi ñaát naøy.
Khi bò ñeá cheá Trung Hoa chinh phuïc vaø kieåm soaùt chaët cheõ, tieáng Haùn vaø chöõ Haùn ñöôïc
du nhaäp oà aït vaøo nöôùc ta. Song noù khoâng theå tieâu dieät ñöôïc tieáng Vieät bôûi noù raát giaûn ñôn laø
chæ moät lôùp ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân hoïc noù. Nhaân daân lao ñoäng trong caùc xoùm laøng Vieät coå
vaãn soáng theo caùch soáng rieâng cuûa mình, cho neân hoï duy trì tieáng noùi cuûa toå tieân, tieáng noùi
bieåu hieän cuoäc soáng vaø taâm hoàn ngöôøi Vieät.
Coá nhieân, döôùi aùch thoáng trò laâu naêm cuûa ngöôøi ngoaøi, trong cuoäc soáng ñaõ xaûy ra nhöõng
bieán ñoåi veà vaät chaát vaø tinh thaàn, ñaõ naõy sinh nhöõng nhu caàu môùi, cho neân tieáng Vieät cuõng
bieán ñoåi vaø phaùt trieån. Traûi nhieàu theá kyû, tieáng Vieät phaùt trieån ngaøy caøng xa vôùi traïng thaùi ban
ñaàu cuûa noù. Noù ñaõ haáp thu nhieàu yeáu toá ngoân ngöõ Haùn. Tieáng Vieät coù nhieàu töø goác Haùn.
Ngöôøi ta thaáy nhöõng töø goác Haùn ngay caû trong voán töø vò cô baûn vaø trong caùc hö töø. Nhöng
nhaân daân ta haáp thu aûnh höôûng Haùn ngöõ moät caùch ñoäc ñaùo, saùng taïo, ñaõ Vieät hoùa nhöõng töø
ngöõ aáy baèng caùch duøng, caùch ñoïc, taïo thaønh moät lôùp töø môùi maø sau naøy ta goïi laø töø Haùn Vieät
(coù moät quaù trình ngöôïc laïi, nhieàu töø Vieät ñöôïc nhaäp vaøo Haùn ngöõ vaø taïo neân moät lôùp töø Vieät
– Haùn; seõ laø moät ñieàu lyù thuù neáu caùc nhaø nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc lòch söû ñi saâu vaøo ñeà taøi
naøy).
Tröôùc vaø trong thôøi Baéc thuoäc, tieáng Vieät cuõng tieáp thu nhieàu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ
Maõ Lai, Taïng – Mieán, vaø nhaát laø AÁn Ñoä (caùc töø chæ caây troàng nhö mít, nhaøi...vaø ñaëc bieät laø caùc
töø ngöõ thuoäc veà Phaät giaùo nhö Buït, boà ñeà, boà taùt, phuø ñoà, chuøa, thaùp, taêng giaø...). Ñieàu ñoù
khieán voán töø tieáng Vieät theâm phong phuù.
Töø thôøi Huøng Vöông, ñaõ coù moät neàn phong hoùa cuûa ngöôøi Vieät coå tuy coøn giaûn dò, chaát
phaùc. Boïn ñoâ hoä coá söùc ñöa vaøo xaõ hoäi Vieät coå nhieàu thöù leã giaùo Trung Hoa (chuû yeáu laø leã
giaùo cuûa ñaïo Nho). Nhöõng caùi aáy nhaát ñònh coù aûnh höôûng ñeán phong hoùa Vieät Nam. Ñoù laø
ñieàu khoâng traùnh khoûi. Vaø nhaân daân ta coù khaû naêng thích öùng voâ haïn vôùi moät loaïi tình theá
trong khi nhöõng truyeàn thoáng daân toäc vaø daân gian cuûa neàn phong hoùa Vieät Nam vaãn ñöôïc giöõ
gìn vaø phaùt trieån. Neáu moät maët leã giaùo Trung Hoa ít nhieàu ñaõ taêng cöôøng söï aùp cheá trong gia
ñình vaø cuûng coá cheá ñoä phuï quyeàn (töø ñaàu coâng nguyeân trôû veà tröôùc, tính chaát phuï quyeàn
trong gia ñình Vieät coå coøn môø nhaït) thì maët khaùc noù khoâng theå ngaên caûn ñöôïc söï cuûng coá ôû
moät möùc nhaát ñònh nhöõng truyeàn thoáng tích cöïc cuûa xaõ hoäi laøng xoùm cuûa ta, ví nhö loøng toân
kính vaø bieát ôn ñoái vôùi cha meï, toå tieân (coù yù kieán cho raèng söï thôø cuùng toå tieân naûy sinh ôû khu
vöïc Ñoâng Nam AÙ tröôùc khi Nho giaùo ñöôïc truyeàn baù tôùi mieàn naøy). Maø ñoái vôùi daân toäc ta thì
nhöõng toå tieân ñöôïc bieát ôn hôn heát laø ngöôøi ñaõ coù coâng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, baát chaáp söï
ngaên chaën, caám ñoaùn cuûa boïn ñoâ hoä, caùc ñeàn thôø vua Huøng, vua Thuïc ñöôïc daân ta xaây
döïng. Ñaëc bieät laø loøng toân troïng phuï nöõ cuûa vaên hoùa Vieät coå. Leã giaùo Trung Hoa coù ñaëc tröng
laø söï khinh mieät phuï nöõ, coá söùc thaét chaët hoï vaøo coå xe “Tam toøng” “töù ñöùc”, nhöng cuõng
khoâng ngaên caûn ñöôïc truyeàn thoáng duõng caûm ñaùnh giaëc.
....Vai troø cuûa phuï nöõ trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi vaãn ñöôïc ñeà cao”
3. Thôøi Baéc thuoäc Nho giaùo, Ñaïo giaùo, Phaät giaùo truyeàn vaøo nöôùc ta:
Ñaây laø thôøi kyø Nho giaùo, Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo baét ñaàu truyeàn baù vaøo Ñaát Vieät. Ngöôøi
Vieät tieáp xuùc vôùi nhöõng tö töôûng cuûa caùc giaùo phaùi treân. Ñeå coù theå hieåu roõ hôn veà caùc giaùo
phaùi naøy, chuùng toâi xin trích moät phaàn trong cuoán “ Lòch söû Vieät Nam taäp 1, NXB ÑH vaø
THCN, HN, 1985):
Trong boái caûnh tín ngöôõng vaø vaên hoùa aáy, töø ñaàu coâng nguyeân caùc luoàng tö töôûng, toân
giaùo lôùn cuûa Trung Quoác, AÁn Ñoä ñaõ ñöôïc mang vaøo ñaát Giao Chæ: Ñaïo Nho, ñaïo Laõo, ñaïo
Phaät.
Nho giaùo laø moät môù nhöõng tö töôûng trieát lyù, ñaïo ñöùc, theå cheá cai trò ñaõ coù ôû Trung Hoa
töø ñôøi Tam Ñaïi, nhaát laø ñôøi Chu, ñeán cuoái thôøi Xuaân Thu (thöù VI thöù V tröôùc coâng nguyeân)
ñöôïc Khoång Töû vaø caùc moân ñeä cuûa oâng heä thoáng hoùa roài sau naøy oån ñònh laïi trong nhöõng
Kinh (nguõ kinh: Thi, Thö, Dòch, Leã, Xuaân Thu, ngöôøi ta baûo raèng tröôùc ñoù coøn coù kinh Nhaïc,
coäng laø luïc kinh, sau bò maát); nhöõng Thö (laø töù thö: Luaän ngöõ, Ñaïi hoïc, Trung dung, Maïnh Töû)
taïo thaønh nhöõng “kinh ñieån” cuûa Nho gia. Nho giaùo coøn goïi laø Khoång giaùo – töø thôøi Haùn trôû ñi
daàn daàn trôû thaønh yù thöùc tö töôûng chính thoáng cuûa giai caáp thoáng trò Trung Hoa. Nho giaùo chuû
tröông “toân quaân, ñaïi thoáng nhaát”. Ba cöông lónh cô baûn cuûa Nho giaùo (Tam Cöông) laø: “Ñaïo
vua – toâi”, “ñaïo cha – con“, “ñaïo choàng – vôï”..
Cuøng vôùi “Tam Cöông” laø “nguõ thöôøng”, naêm pheùp öùng xöû luaân lyù vaø ñaïo ñöùc laø: nhaân,
nghóa, leã, tín, trí. Leã ñöôïc ñaêc bieät ñeà cao, “tieân hoïc leã”, töùc laø toân troïng traät töï ñaúng caáp xaõ
hoäi hieän haønh. Ngöôøi maãu cuûa ñaïo Nho laø ngöôøi “quaân töû” töùc laø ngöôøi cuùi mình tuaân theo
meänh trôøi (Thieân meänh), Trung vôùi vua, Hieáu vôùi cha meï...
Ngay töø thôøi Taây Haùn, trong chöøng möïc nhaát ñònh, “Leã giaùo” Nho ñaõ baét ñaàu thaâm nhaäp
vaøo xaõ hoäi Vieät coå ñeå laøm coâng cuï noâ dòch nhaân daân ta veà tö töôûng vaø tinh thaàn. Ñoù laø söï
chaêm lo ñaàu tieân cuûa boïn ñoâ hoä, song noù vaãn bò haïn cheá raát nhieàu trong suoát thôøi Baéc thuoäc.
Ñeán cuoái ñaàu coâng nguyeân, hai thaùi thuù Tích Quang, Nhaâm Dieân ñaõ “döïng hoïc hieäu ñeå
daïy leã nghóa” ôû Giao Chæ, Cöûu Chaân, truyeän Nhaâm Dieân trong Haäu Haùn thö cheùp raèng naêm
12 tuoåi, Nhaâm Dieân ñaõ hieåu roõ nghóa kinh Thi, kinh Dòch, kinh Xuaân Thu, noåi tieáng ôû nhaø Thaùi
hoïc, ngöôøi ta goïi laø “ thaùnh ñoàng hoï Nhaâm”
Vaøo thôøi Vöông Maõng, soá só ñaïi phu du cö sang Giao Chæ khaù ñoâng, haún ñaõ giuùp boïn
quan laïi ñoâ hoä trong vieäc truyeàn baù Nho giaùo.
Ñôøi Haùn Minh Ñeá (58 – 75), ngöôøi Giao Chaâu laø Tröông Troïng chaêm soùc, aên noùi gioûi,
ñöôïc cöû laøm keá laïi quaän Nhaät Nam (thay theá thaùi thuù vaøo kinh ñoâ taâu baøy coâng vieäc vôùi vua
Haùn) sau cöû laøm thaùi thuù Kim Thaønh.
Trong theá kyû II, Lyù Tieán ngöôøi Giao Chæ cuõng ñaõ thoâng hieåu kinh truyeän, ñöôïc boå laøm
chöùc coâng taøo (phuï traùch moät cô quan chuyeân moân veà thuû coâng) ôû quaän sau thaêng daàn ñeán
chöùc kî ñoâ uùy roài thaùi thuù Linh Laêng vaø khoaûng naêm 184 – 189 ñöôïc cöû laøm thöù söû Giao
Chaâu.
Baáy giôø ôû Giao Chaâu ñaõ coù moät soá ngöôøi ñoã hieáu lieâm (nhö cöû nhaân ngaøy sau), maäu taøi
(nhö tuù taøi ngaøy sau - do quaän thuù cöû chöù khoâng do thi maø ñoã) vaø ñöôïc cöû laøm tröôûng laïi
(quan laïi haï caáp) ôû Giao Chaâu, theo lôøi xin cuûa Lyù Tieán nhöng khoâng ñöôïc laøm quan ôû trung
nguyeân vì sôï “hay cheâ bai, baét beû trieàu ñình”(1)
Veà sau ngöôøi Giao Chaâu laø Lyù Caàm – baáy giôø laøm tuùc veä ôû ñieän ñaøi kinh thaønh Laïc
Döông – vaø nhöõng ngöôøi ñoàng höông laø boïn Boác Long (5, 6 ngöôøi) coá xin vua Haùn cho ngöôøi
Giao Chaâu neáu ñaõ coù hieáu lieâm, maäu taøi thì cuõng ñöôïc cöû laøm quan laïi ôû trung nguyeân. Vua
Haùn chæ cho moät ngöôi ñoã maäu taøi laøm huyeän leänh ôû Haï Döông, moät ngöôøi ñoã hieáu lieâm laøm
huyeän leänh ôû Luïc Hôïp. Sau Lyù Caàm laøm ñeán chöùc tö leä hieäu uùy (voõ quan cao caáp)(2).
Xem theá ñuû thaáy vieäc boïn ñoâ hoä môû tröôøng ôû Giao Chaâu vaø truyeàn baù Nho giaùo laø chæ
nhaèm ñaøo taïo moät soá quan laïi haï caáp phuïc vuï cho chính quyeàn ñoâ hoä. Nhöõng ngöôøi hoïc ôû

1
Xem Baùch Vieät tieân hieàn chí, Haäu Haùn thö, q.116.
2
Tam Quoác chí, Ngoâ Chí q.4.
nhöõng hoïc hieäu taïi caùc trung taâm Chaâu trò, quaän trò Giao Chaâu (Luy Laâu, Long Bieân, Tö Phoá,
Cö Phong...) laø con em boïn quan laïi ñoâ hoä, só phu Haùn toäc Giao Chaâu vaø com em taàng lôùp
treân (haøo tröôûng) ngöôøi Vieät. Tuy nhieân, soá ngöôøi hoïc bò haïn cheá, soá hoïc xong ñöôïc tuyeån
duïng caøng ít hôn.
Ñeán khi Só Nhieáp – vaøo ñôøi Haùn maït – laøm thaùi thuù ôû Giao Chæ thì Nho giaùo vaø vieäc hoïc
Nho ñöôïc phoå bieán roäng raõi hôn tröôùc trong taàng lôùp quyù toäc thoáng trò ôû Giao Chaâu.
Só Nhieáp luùc nhoû du hoïc ôû kinh sö, chuyeân hoïc saùch Taû Thò Xuaân Thu, ñaõ ñoå hieáu lieâm,
sau laïi ñoå maäu taøi. Só Nhieáp ham ñoïc saùch Xuaân Thu vaø ñaõ chuù giaûi saùch ñoù, laïi thoâng hieåu
ñaïi nghóa xöa nay cuûa saùch Thöôïng Thö (Kinh Thö) muoán tham gia cuoäc tranh luaän phaûi traùi
giöõa hai phaùi Kim hoïc vaø coå hoïc ôû kinh sö.
Kinh Xuaân Thu laø cuoán Söû nhaø Chu, ñöôïc ñaëc bieät ñeà cao trong soá saùch kinh ñieån cuûa
Nho gia, Xuaân thu chuû tröông toân quaân, ñaïi thoáng nhaát, noù raát phuø hôïp vôùi chính saùch ñoâ hoä
cuûa nhaø Haùn, nhaèm baét caùc nöôùc Man Di phaûi quy phuïc Trung Quoác.
Baáy giôø só phu Trung Quoác coù vaøi traêm ngöôøi sang nöông töïa Só Nhieáp, goùp phaàn cuøng
Só Nhieáp khueách tröông vieäc truyeàn baù Nho giaùo (vaø Haùn hoïc noùi chung) ôû Giao Chaâu, nhö
Löu Hi, Höùa Tónh ñeàu môû tröôøng daïy hoïc ôû Luy Laâu, Long Bieân(1).
Nho gia ngaøy sau quaù ñeà cao Só Nhieáp, toân Só Nhieáp laø “Nam giao hoïc toå” (oâng toå vieäc
hoïc cuûa coõi Nam)! Söï thöïc, Nho Giaùo vaø Haùn hoïc baét ñaàu caém reã taïi Giao Chaâu töø Tích
Quang, Nhaâm Dieân ñaàu theá kyû I, ñaõ phaùt trieån khaù trong theá kyû II vaø ñeán cuoái theá kyû naøy thì
hoïc Phong ôû Luy Laâu ñaõ coù theå goïi laø thònh ñaït. Vôùi Haùn hoïc, chöõ Haùn ñoùng vai troø chuyeân
chôû caùc trí thöùc khoâng nhöõng chæ laø Nho maø coøn laø caû Laõo, Phaät...taïi Giao Chaâu.
Sang thôøi Tam Quoác – Luïc Trieàu, ôû Trung Quoác, Nho giaùo taïm thôøi ñình ñoán, Phaät Giaùo
vaø Laõo giaùo thònh haønh hôn. Song Nho giaùo vaãn ñöôïc tieáp tuïc truyeàn baù – tuy khoâng bao giôø
coù theå ñöôïc coi laø röïc rôõ – taïi Giao Chaâu.
Thôøi Toân Quyeàn (222 – 252), Ngu Phieân bò ñaøy sang Giao Chaâu, “tuy laø thaân tuø toäi
nhöng giaûng hoïc khoâng bieát moûi. Moân ñoà thöôøng coù vaøi traêm ngöôøi Laïi caét nghóa vaø chuù giaûi
caùc saùch cuûa Laõo Töû (Ñaïo ñöùc kinh), saùch Luaän ngöõ, saùch Quoác Ngöõ ñeàu coøn truyeàn ôû ñôøi”.
Boá Ngu Phieân teân laø Haâm laøm thaùi thuù ôû Nhaät Nam, raát gioûi Kinh Dòch, daïy laïi cho Ngu Phieân.
Ñoã Tueä Ñoä ñôøi Taán Toáng cuõng chaêm môû mang tröôøng hoïc nhaèm truyeàn baù yù thöùc heä Nho
giaùo, Toáng thö cheùp raèng, Ñoã Tueä Ñoä “ caám ñoaùn thôø cuùng baäy baï”, haún laø caám nhöõng tín
ngöôõng coå truyeàn cuûa ngöôøi Vieät (nhö tín ngöôõng, phoàn thöïc vôùi caùc töôïng phuï nöõ loõa theå).
Trong thôøi kyø naøy, cheá ñoä só toäc raát thònh haønh. Boïn quyù toäc phaân bieät thöù baäc thaân sô toân ti
raát kyõ caøng, nhaân theá só phu chuyeân taâm nghieân cöùu vaø chuù giaûi Kinh leã, ñaëc bieät laø phaàn
tang leã. Töø ñoù, leã giaùo ñöôïc xem laø yeáu toá chuû yeáu cuûa Nho giaùo.
Nhö vaäy, trong nhöõng chöøng möïc naøo ñoù, Nho giaùo, tö töôûng vaø vaên hoùa Trung Hoa ít
nhieàu ñaõ thaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi Vieät. Nhöng Nho giaùo cuõng nhö toaøn boä heä tö töôûng vaø vaên
hoùa Trung Hoa noùi chung khoâng theå xem laø ñaõ thònh haønh ôû treân ñaát Vieät. Soá ngöôøi Vieät ñöôïc

1
Tam Quoác chí, Ngoâ Chæ q.8; Thuïc chí q.8.
hoïc haønh, ñoã ñaït chaúng ñöôïc laø bao. Roõ raøng keû thoáng trò ngoaïi toäc chaû bao giôø nhieät taâm
phaùt trieån vieäc hoïc haønh ôû thuoäc quoác. Vaû laïi vieäc truyeàn baù Nho giaùo vaøo ñaát Vieät trong
nhöõng ñieàu kieän chính trò ñoâ hoä nhaát ñònh vaáp phaûi söï choáng ñoái (choáng hoãn dung vaên hoùa)
cuûa ngöôøi Vieät vaø khoâng theå phaùt trieån moät caùch thuaän lôïi ñöôïc noù chæ phaùt trieån ôû moät vaøi
trung taâm chaâu trò, quaän trò.
Ñaïo giaùo cuõng ñaõ laø moät luoàng tö töôûng vaø tín ngöôõng töø Trung Quoác truyeàn baù vaøo
mieàn ñaát nöôùc ta, veà thôøi gian coù theå muoän hôn nhöng ñoä loang vaø ñoä thaám thì roäng hôn vaø
saâu hôn.
Caàn coù söï phaân bieät hoïc phaùi Ñaïo gia vaø Ñaïo giaùo. Hoïc phaùi Ñaïo gia huy suy toân Lyù
Ñam (Laõo Töõ) moät ngöôøi coù tieåu söû thieáu roõ raøng, coù theå laø ñoàng thôøi vôùi Khoång Töû – laøm toå
sö. Töông truyeàn Laõo Töû veà cuoái ñôøi vieát saùch Ñaïo ñöùc kinh ñeå laïi treân ñôøi roài maát veà phía
Taây (töø ñoù ñeû ra huyeàn thoaïi Laõo Töû thaønh Phaät ôû ñaát Hoà). Neáu Nho giaùo laø ñaïo “nhaäp theá”,
chuû tröông “voâ vi”, thoaùt tuïc, côûi boû moïi raøng buoäc xaõ hoäi, thuaän theo töï nhieân, öa thích thieân
nhieân.
Ngöôøi keá tuïc vaø phaùt trieån xuaát saéc tö töôûng Laõo Töû laø Trang Chu (Trang töû) ngöôøi
Chieán Quoác, taùc giaû Nam hoa kinh ñaày hình töôïng vaên hoïc vôùi phong caùch laõng maïn, mieâu taû
con ngöôøi maãu laø “Chaân nhaân”. Loái soáng cuûa “Chaân nhaân” goïi laø “Tieâu dao” töï do, töï taïi, töï
nhieân, hoøa cuøng thieân nhieân ñeán möùc khoâng bieát laø Trang Chu hay laø Böôùm nöõa (Trang chu
moäng ñieäp”). Tö töôûng Nho muoán taïo moät theá quaân bình trong xaõ hoäi quaân bình trong xaõ hoäi
quaân chuû, tö töôûng Laõo Trang ñaûy con ngöôøi ñeán traïng thaùi sieâu vieät taâm linh coù aûnh höôûng
nhieàu ñeán thô ca Trung Quoác (vaø Ñaïi Vieät ngaøy sau) vaø aûnh höôûng ñeán söï hình thaønh giaùo
phaùi Thieàn toâng cuûa Phaät giaùo Trung Quoác (vaø Vieät Nam).
Veà sau ngöôøi ta khai thaùc nhöõng khía caïnh thaàn bí vaø xuaát theá cuûa tö töôûng Laõo Trang,
phaùt trieån thaønh moät thöù “daïo Thaàn tieân”, toân Laõo töû laøm “Thaùi thöôïng laõo quaân “vaøo nuùi haùi
thuoác, luyeän ñan, hoïc pheùp tòch coác (nhòn aên) vaø caàu “tröôøng sinh baát laõo”.
Lôøi töïa saùch Maâu töû (cuûa Maâu Baùc, cuoái theá kyû II) coù ñoaïn noùi raèng “sau khi Linh Ñeá
baêng haø (182), thieân haï nhieãu loaïn, chæ coù Giao Chaâu laø khaù yeân oån, caùc baäc dò nhaân phöông
Baéc ñeán ñaây, phaàn lôùn tin theo thuaät thaàn tieân, luyeän pheùp tòch coác, tröôøng sinh”. Chính ban
ñaàu Maâu töû cuõng “ñoïc saùch thaàn tieân baát töû nhöng khoâng tin thaàn tieân baát töû, cho ñoù laø
chuyeän hö ñaûn”. Tröông Taân laø thöù söû Giao Chaâu thích vieäc leã baùi quyû thaàn, ñaàu thöôøng truøm
chieác khaên tím, gaûy ñaøn ñoát höông, ñoïc saùch Ñaïo Giaùo, sau bò Boä töôùng laø Khu Caûnh gieát
cheát. Thaàn tieân truyeän cuûa Caùt Hoàng cheùp raèng: Só Nhieáp “maéc beänh ñaõ cheát ñi 3 ngaøy. Coù
ngöôøi tieân laø Ñoång Phuïng cho moät vieân thuoác, laáy nöôùc ngaäm uoáng, caàm maù lay ñoäng, moät
luùc lieàn môû maét, caát nhaéc chaân tay, saéc maët daàn bình phuïc laïi”. Ñoång Phuïng laø ngöôøi Haàu
Quan (Phuùc Kieán), cuõng laø ngöôøi theo ñaïo Thaàn tieân.
Khoaûng nieân hieäu Haøm Hoøa ñôøi Ñoâng Taán (326 – 334), Caùt Hoàng töø choái khoâng nhaän
chöùc taùn kî thöôøng thò ñaïi tröôùc taùc, laáy côù “vì tuoåi giaø, muoán luyeän dan ñeå caàu soáng laâu.
Nghe tin ôû Giao Chæ coù thöù ñan sa, xin laøm huyeän leänh Caâu Laäu (Vaên Myõ, Haûi Höng)”(1). Sau
Caùt Hoàng ôû laïi nuùi La Phuø (Quaõng Chaâu) luyeän ñan vaø vieát saùch thaàn tieân, töï hieäu Baõo phaùc
töû (keû oâm aáp söï Chaát Phaùc). Ñoù laø ngöôøi phaùt huy Ñaïo giaùo thaàn tieân, taïo cô sôû lyù luaän cho
Ñaïo giaùo quyù toäc.
Ñaïo giaùo daân gian Trung Quoác (ñaïo phuø thuûy) tuy coù döïa vaøo hoïc phaùi Ñaïo gia, toân
Hoaøng ñeá (nhaân vaät thaàn thoaïi cuûa Trung Hoa coå ñaïi vaø Laõo Töû laøm giaùo chuû, neân coøn goïi laø
Ñaïo Hoaøng Laõo) nhöng chuû yeáu coù nguoàn goác töø nhöõng tín ngöôõng sa man giaùo vaø ma thuaät
cuûa Trung Quoác vaø vuøng du muïc laân caän coå ñaïi, hoãn hôïp raát nhieàu meâ tín vaø phöông thuaät
daân gian vaø cung ñình nhö ñoaùn moäng, xem sao, boùi ruøa, cuùng quyû thaàn, ñoàng coát, caàu tieân,
chöõa beänh baèng buøa pheùp, luyeän dan .v.v..
ÔÛ mieàn noäi ñòa Trung Quoác, vaøo cuoái theá kyû II vaø theá kyû III noåi leân nhieàu phong traøo ñaáu
tranh chính trò vaø vuõ trang cuûa noâng daân, ñöôïc taäp hôïp laïi trong nhieàu ñoaøn theå coù tính chaát
toân giaùo. Treân vuøng ñaát Ngoâ, xuaát hieän nhö ñaïo só Vu Caùt, laøm aûnh höôûng lôùn trong quaàn
chuùng vaø caû moät soá quan laïi. Vu Caùt Toân Saùch baét cheùm nhöng ngöôøi theo ñaïo Vu Caùt ngaøy
caøng ñoâng, laáy saùch Thaùi Bình thanh lónh thö laøm thaùnh kinh.
Laïi coù Tröông Giaùc thôø Hoaøng Laõo, theo doøng chính thoáng cuûa Vu Caùt, töông truyeàn
ñöôïc thaàn tieân trao cho cuoán saùch kinh noùi treân, caên cöù vaøo ñoù maø môû “Thaùi Bình ñaïo”. Trong
ñaïo naøy, caùc ñaïo só laø nhöõng phaùp sö phuø thuûy, ñi khaép nôi, vaø truyeàn ñaïo vöøa chöõa beänh,
trong khoaûng möôøi naêm thu phuïc haøng vaïn tín ñoà. Soá tín ñoà neáu treân döôùi moät vaïn thì laäp
thaønh moät phöông thuoäc 8 chaâu. Tín ñoà noùi vôùi nhau “trôøi xanh ñaõ cheát phaûi laäp trôøi vaøng (tín
ngöôõng veà aâm döông nguõ haønh, trôøi xanh cuûa keû boùc loät. Trôøi vaøng cuûa ngöôøi lao khoå), naêm
Giaùp Tyù seõ coù ñieàm laønh”Tích Khaên vaøng (Hoaøng Caân) maø tín ñoà thaùi bình ñaïo bòt ñaàu töø ñoù
maø ra. Khôûi nghóa ñaïo bòt ñaàu töø ñoù maø ra. Khôûi nghóa Hoaøng caân (184) noå ra maõnh lieät, laøm
tan raõ chính quyeàn Ñoâng Haùn. Bò ñaøn aùp löïc löôïng nghóa quaân taäp hôïp laïi döôùi quyeàn Tröông
Ñaïo Laêng giaùo chuû ñaïo “nguõ ñaàu meã” (naêm ñaáu gaïo quyeân goùp ñeå ñöôïc gia nhaäp), ngöôøi töï
xöng laø hoïc troø Laõo Töû, ñaõ töøng luyeän thuoác tröôøng sinh trong nuùi vaø vieát Ñaïo thö laøm chuû caû
moät mieàn Haùn trung roäng lôùn suoát ba chuïc naêm.
Ñaïo giaùo caøng ngaøy caøng ñöôïc heä thoáng hoùa (tuy vaãn baùc taïp) vôùi moät heä thoáng thaàn
ñieän (Nguyeân thuûy thieân toân hay Ngoïc hoaøng thöôïng ñeá, Thaùi thöôïng laõo quaân, töùc Laõo töû
hoùa thaân cuûa Nguyeân thuûy thieân toân; Huyeàn thieân thöôïng ñeá – Huyeàn vuõ, choøm sao Baéc ñaåu
sau goïi laø Chaân vuõ: Vaên xöông ñeá quaân töùc sao Vaên xöông chuyeân coi soà saùch ghi teân caùc
nhaân quan laïi ôû theá gian–; Quan thaùnh ñeá quaân – töùc Quan coâng thôøi Tam quoác –…), moät heä
thoáng kinh ñieån (Ñaïo taïng), moät heä thoáng ñeàn mieáu (Ñaïo quaùn)... phaùt trieån maïnh ôû thôøi Löïc
trieàu vaø ñaàu thôøi Ñöôøng.
Ñaïo giaùo Thaàn tieân vaøo nöôùc ta chæ haïn cheá ôû taàng lôùp treân, quan laïi ñoâ hoä. Nhöõng hình
töôïng sô nguyeân cuûa Laïc Long Quaân, Chöû Ñoàng Töû, Taûn Vieân, Sôn Tinh, Phuø Ñoång Thieân
Vöông.... ñeàu daàn daàn bò Ñaïo giaùo vaø Thaàn tieân hoùa.

1
Taán thö, Caùt Hoàng truyeän, q.72
 Ñaïo giaùo phuø thuûy töø cuoái theá kyû II cuõng truyeàn baù maïnh meõ vaøo nöôùc ta vaø ñaõ hoøa
quyeän vôùi nhöõng ñeàn mieáu, tín ngöôõng daân gian Vieät coå truyeàn.
Phong traøo khôûi nghóa noâng daân Trung Quoác döôùi maøu saéc Ñaïo giaùo phuø thuûy ñaõ nhieàu
laàn taùc ñoäng tôùi phong traøo khôûi nghóa choáng ñoâ hoä cuûa nhaân daân ta ôû cuoái theá kyû II (coù dö
ñaûng Hoaøng caân hoaït ñoäng ôû Giao Chæ), cuoái theá kyû IV, ñaàu theá kyû V (xem phaàn khôûi nghóa
nhaân daân cuûa chöông naøy).
Phaät giaùo töø AÁn Ñoä truyeàn baù vaøo ñaát Vieät vaø Trung Quoác roài töø Trung Quoác truyeàn doäi
sang ñaát nöôùc ta – töø raát sôùm, vaøo khoaûng moät hai theá kyû ñaàu coâng nguyeân.
Ñaïo Phaät (Buddha, tieáng AÁn laø “Giaùc Ngoä”) phaùt sinh vaøo theá kyû VI –V tröôùc coâng
nguyeân ôû Mieàn Baéc AÁn Ñoä, trong vöông quoác Ca–Pi-la-vaùt-xtu (Kapilavasttu) gaàn bieân giôùi
NeâPan. Ñaïo Phaät phaûn aùnh loøng baát bình cuûa quaàn chuùng ñoái vôùi cheá ñoä ñaúng caáp haø khaéc
vaø quyeàn uy ñoäc ñoaùn cuûa ñaúng caáp thoáng trò cuûa Baø-la-moân. Ngöôøi saùng laäp Ñaïo Phaät laø
ñöùc Thích Ca Maâu –ni (CakuaMauni) doøng doõi quyù toäc, con vua (thaùi töû). Naêm sinh ñöùc Thích
Ca coù nhieàu thuyeát khaùc nhau, giôùi Phaät giaùo theá giôùi hieän nay phoå bieán laáy naêm 624 tröôùc
coâng nguyeân laøm naêm ñaûn sinh ñöùc Phaät.
Ñaïo Phaät chuû tröông phaùp tính bình ñaúng, taát caû chuùng sinh ñeàu coù Phaät tính vaø ñeàu coù
theå thaønh Phaät, töø choå töï giaùc tieán leân laøm nghóa vuï giaùc tha. Phaät khuyeân moïi ngöôøi neân tieát
cheá duïc voïng, coù tinh thaàn voâ ngaõ vò tha, laøm ñieàu laønh traùnh söï aùc. Phaät laø bieåu töôïng cuûa
saùng suoát vaø töø bi.
Thuyeát nhaân quaû nghieäp baùo cuûa Phaät giaùo phuø hôïp vôùi tín ngöôõng daân gian Vieät veà
coâng vieäc veà oâng trôøi tröøng phaït keû aùc, cöùu giuùp ban thöôûng ngöôøi laønh. Thuyeát luaân hoài cuõng
phuø hôïp vôùi nhaän xeùt veà söï tuaàn hoaøn cuûa coû caây cuûa cö daân noâng nghieäp. Coøn nhöõng tö
töôûng lôùn cuûa Phaät giaùo veà Chaân nhö, veà saéc-khoâng, veà Töù dieäu ñeá vaø Thaäp Nhò nhaân
duyeân... thì phaàn ñoâng daân chuùng khoâng hay bieát, chæ daønh cho söï nghieàn ngaãm nghieân cöùu
cuûa giôùi taêng só vaø giôùi Phaät hoïc.
Cuõng nhö baát cöù moät toân giaùo naøo, treân ñöôøng phaùt trieån, Phaät giaùo ñaõ chia thaønh nhieàu
toâng phaùi khaùc nhau vôùi hai doøng chính laø Tieåu thöøa (Nam toâng) vaø Ñaïi thöøa (Baéc toâng). Phaät
giaùo vaøo nöôùc ta thì noù ñaõ bieán daïng khaù nhieàu, bôûi ñaïo Baø-la-moân, bôûi nhöõng theâm bôùt treân
ñöôøng truyeàn baù ñaát Vieät. Khi vaøo ñaát Vieät, Phaät giaùo cuõng bieán hoùa cho phuø hôïp vôùi phong
tuïc taäp quaùn cuûa nhaân daân baûn ñòa.
Ñaïo Phaät truyeàn baù sang phía Ñoâng theo hai ñöøông.
Con ñöôøng thöù nhaát laø con ñöôøng bieån, theo caùc thöông thuyeàn ñi doïc theo caùc bôø bieån
Nam Döông vaø Ñoâng Döông nhö phaàn kinh teá ñaõ trình baøy. Qua ñöôøng naøy, ñaïo Phaät tôùi Xri-
lan-ca, Gia –Va, Phuø Nam, Chaêm Pa, Giao Chaâu vaø mieàn Giang Nam Trung Quoác.
Con ñöôøng thöù hai laø con ñöôøng boä. Söï thaønh laäp moät ñeá cheá AÁn Ñoä nhuïc chi
(Indoscythe) roäng lôùn ôû mieàn Trung AÙ, söï baønh tröôùng cuûa theá löïc ñeá cheá Haùn tôùi taän mieàn
Pa-mia ñaõ môû ra” con ñöôøng luïa” vaøo buoåi ñaàu coâng nguyeân. Theo ñöôøng naøy. Sö taêng AÁn
Ñoä coù theå truyeàn giaùo ôû Baéc Trung Quoác. Töø Trung Quoác, ñaïo Phaät qua Trieàu Tieân maø vaøo
Nhaät Baûn cuõng nhö doäi trôû laïi xuoáng ñaát Vieät.
Goác tích ñaïo Phaät ôû nöôùc ta ñöôïc ñeà caäp tôùi trong saùch “Thieàn uyeån taäp anh ngöõ luïc”
(chöa roõ taùc giaû, coù theå laø cuûa nhieàu vò sö noái tieáp nhau bieân soaïn, töø cuoái theá kyû XI ñeán ñaàu
theá kyû XIII)(1). Ñeå traû lôøi caâu hoûi cuûa Thaùi Haäu Linh Nhaân (YÛ Lan) nhaø lyù ñaïo Phaät tôùi xöù ta töø
ñôøi naøo, thieàn sö Trí Khoâng (Thoâng Bieän quoác sö) traû lôøi raèng: “Ñeán thôøi Löu Haùn, Maõ Ñaèng
ñem ñaïo Phaät truyeàn vaøo Trung Quoác, roài Ñaït ma laïi ñem truyeàn baù ôû nöôùc Löông vaø nöôùc
Nguïy. Ñeán khi doøng Thieân Thai thaønh laäp thì söï truyeàn giaùo raát thònh. Doøng aáy goïi laø Giaùo
Toâng. Sau naøy laïi coù doøng Taøo Kheâ ñöôïc toân chæ cuûa Phaät vaø laøm saùng toû theâm toân chæ ñoù.
Doøng aáy goïi laø Thieàn Toâng. Hai doøng aáy vaøo nöôùc ta ñaõ laâu. Doøng Giaùo Toâng thì Maâu Baùc vaø
Khang taêng hoäi laø ñaàu tieân. Doøng Thieàn thì coù Tì-ni-ña-löu-chi laäp ra tieàn phaùi vaø Voâ-ngoân-
thoâng laäp ra haäu phaùi(1). Sö Trí Khoâng laïi daãn lôøi sö Ñaøm Thieân traû lôøi Tuøy Vaên Ñeá: “Xöù Giao
Chaâu coù ñöôøng thoâng sang Thieân Truùc. Phaät giaùo vaøo Trung Quoác, chöa phoå caäp ñeán Giang
Ñoâng maø xöù aáy ñaõ xaây ôû Lieân (Luy) Laâu hôn hai möôi baûo thaùp, ñoä ñöôïc hôn 500 vò taêng vaø
dòch ñöôïc 15 boä kinh roài. Theá laø xöù aáy theo ñaïo Phaät tröôùc ta. Baáy giôø coù caùc vò sö Ma-la-ki-
vöïc, Khang-taêng-hoäi, Chi-cöông-löông vaø Maâu Baùc ñeán ôû ñoù truyeàn ñaïo”(2)
Lôøi sö Thoâng Bieän keå treân coù moät vaøi sai laàm chi tieát song oâng ñaõ daãn ra nhöõng chöùng
cöù chaéc chaén toû raèng taïi Luy Laâu (Thuaän Thaønh, Haø Baéc) ôû ñaát nöôùc ta vaøo cuoái theá kyû thöù II
ñaõ coù moät trung taâm Phaät giaùo phoàn thònh vaø quan troïng roài.
Theo Thuûy kinh chuù (theá kyû VI) thì vua A-duïc (Acoka) vò vua anh huøng thoáng trò toaøn coûi
AÁn Ñoä vaø raát suøng Phaät, ôû theá kyû III tröôùc coâng nguyeân, ñaõ sai xaây döïng Phaät thaùp (suupa) ôû
treân ñaát nöôùc ta. Theo Lónh nam chích quaùi thì töø thôøi Huøng Vöông, Chöû Ñoàng Töû ñaõ theo
moät khaùch buoân nöôùc ngoaøi ñi thuyeàn ra moät hoøn ñaûo vaø gaëp moät nhaø sö AÁn Ñoä. OÂng ñaõ ôû laïi
ñaáy hoïc ñaïo Phaät, khi trôû veà ñöôïc nhaø sö AÁn Ñoä cho moät caùi gaây vaø moät caùi noùn laù coù theå laøm
pheùp laï, Chöû Ñoàng Töû ñaõ truyeàn Phaät phaùp cho coâng chuùa Tieân Dung vaø nhieàu ngöôøi Vieät
khaùc... Ñoù laø nhöõng truyeän tích, chö ñöôïc khoa hoïc lòch söû kieåm chöùng. Theo Haäu Haùn thö thì
naêm 100, nhaân daân Töôïng Laâm (Quaûng Nam, Ñaø Naüng) - ngöôøi Chaêm - noåi daäy choáng aùch
ñoâ hoä Ñoâng Haùn ñaõ ñoát phaù chuøa coâng (quan töï).
Coù theå ñaïo Phaät ñaõ thu nhaäp vaøo nöôùc ta trong theá kyû ñaàu cuûa coâng nguyeân. ÔÛ ñôøi Haùn, coù 3
trung taâm Phaät giaùo laø trung taâm Laïc Döông ôû Haø Nam (kinh ñoâ nhaø Haäu Haùn), trung taâm Baønh
thaønh ôû Giang Toâ, thuoäc haï löu Tröôøng Giang vaø trung taâm Luy Laâu ôû mieàn ñaát nöôùc ta.
ÔÛ Baønh Thaønh, khoaûng naêm 654, Sôû Vöông Anh (em cuøng cha khaùc meï vôùi Haùn Minh
Ñeá) raát suøng thöôïng Hoaøng Laõo vaø Phaät; baáy giôø ôû ñoù ñaõ coù moät ñoaøn theå Phaät giaùo vöøa taêng
giaø vöøa cö só. Naêm 71 Sôû Vöông Anh maát, nhieàu ngöôøi thaân thuoäc rôøi Baønh Thaønh veà Laïc
Döông vaø laäp chuøa Höùa Xöông ôû Laïc Döông. Trung taâm Laïc Döông ñöôïc thaønh laäp coù theå do
aûnh höôûng cuûa trung taâm Baønh Thaøn; Ñeán ñôøi Haùn (leân ngoâi naêm 165) thì noù trôû thaønh moät
trung taâm quan troïng. Haùn Hoaøn Ñeá cuõng laäp baøn thôø Laõo Töû vaø Phaät ôû trong cung.

1
Veà nguoàn goác ñaïo Phaät ôû Vieät Nam, xin tham khaûo :
- Traàn Vaên Giaùp, Le bouddhisme en Annam, des origines au XII eø sieøcle, BEFFEO XXXII. Haø Noäi 1932.
1 &2
: Thieàn uyeån taäp anh ngöõ luïc, q. thöôïng, truyeän Thoâng Bieän
 Phaät giaùo ñöôïc truyeàn vaøo Baønh Thaønh baèng ñöôøng bieån. Neáu ñaõ do ñöôøng bieån thì ñaïo Phaät
chaéc chaén ñaõ ñi qua Giao Chaâu tröôùc bôûi vì Giao Chaâu laø ñieåm giao tieáp quan troïng vaø chuû choát giöõa
Trung Quoác vaø theá giôùi beân ngoaøi.
Trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu coù theå thaønh laäp sôùm caùc trung taâm Baønh Thaønh vaø Laïc
Döông. Trung taâm Luy Laâu coù theå laø moät caên cöù vaø baøn ñaïp cho Phaät giaùo ñi saâu vaøo mieàn
noäi ñòa Trung Quoác. Sö Ñaøm Thieân coù lyù khi cho raèng Giao Chaâu theo ñaïo Phaät tröôùc mieàn
Giang Ñoâng cuûa Trung Quoác.
Giao Chaâu ôû saùt ngay caùc nöôùc chòu aûnh höôûng vaên minh AÁn Ñoä vaø söû duïng phaïn ngöõ,
laïi gaàn göõi vôùi vaên minh Trung Hoa vaø ôû ñaây ñaõ duøng chöõ Haùn. Giao chaâu thuaän lôïi caû veà
maët ñòa lyù vaø ngoân ngöõ vaên töï cho söï truyeàn baù Phaät giaùo töø AÁn Ñoä vaøo Trung Hoa. Nhö
phaàn treân ñaõ noùi, haèng naêm ñeàu coù thuyeàn chôû coáng phaåm töø Giao Chaâu leân mieàn haï löu
Tröôøng Giang roài töø ñoù, coáng phaåm môùi ñöôïc vaän chuyeån tieáp veà Laïc Döông. Chaéc chaén raèng
caùc taêng só AÁn Ñoä ñaõ töøng nghó moät thôøi gian ôû Luy Laâu, hoïc tieáng vaø chöõ Haùn, tìm hieåu tình
hình chính trò, vaên hoùa Trung hoa roài môùi theo thuyeàn buoân vaø thuyeàn chôû coáng phaåm ñi tieáp
leân mieàn Baéc.
Vaäy trung taâm Luy Laâu coù theå ñöôïc hình thaønh do söï vieáng thaêm cuûa nhöõng thöông
nhaân vaø taêng só AÁn Ñoä theo thuyeàn maø tôùi baèng ñöôøng bieån vaø ñöôøng soâng. Trong caùc
chuyeán ñi xa haèng naêm veà phöông Ñoâng tìm mua höông lieäu queá, tieâu, ngaø voi, vaøng
ngoïc...caùc thöông thuyeàn AÁn thöôøng ñaët baøn thôø ñöùc Boâp Taùt Quan theá aâm (Avalokitesvara)
vaø ñöùc Nhieân Ñaêng (Dipankara) ñöôïc noåi tieáng laø nhöõng vò che chôû cho thuûy thuû ñöôïc an laønh
ngoaøi bieån khôi. Cuõng trong caùc chuyeán ñi naøy, nhaèm muïc ñích caàu vaø cuùng döôøng tam baûo,
thöông nhaân thöôøng thænh theo thöông thuyeàn moät soá vò taêng só. Vaøo cuoái theá kyû thöù I tröôùc
coâng nguyeân, khuynh höôùng Phaät giaùo Daïi Thöøa ñaõ naûy nôû taïi AÁn Ñoä, caùc trung taâm
Amavarati (Amavarati), Na-ga-giu-koân-ña (Nagarjunakonda) ôû mieàn ven bieån ñoâng nam AÁn
Ñoä daàn daàn trôû neân trung taâm Phaät giaùo truyeàn baù sang caùc nöôùc khaùc.
Ñaïo Phaät Giao Chaâu chaéc chaén do töø AÁn Ñoä truyeàn sang tröïc tieáp, maõi veà sau môùi laïi
do töø Trung Hoa tieáp tuïïc truyeàn xuoáng.
Thöông gia AÁn Ñoä Giao Chaâu phaûi ôû laïi ñaây cho ñeán naêm tôùi, chôø gioù muøa Ñoâng Baéc ñeå
trôû veà AÁn Ñoä. Moät soá taêng só coù theå ôû laïi haún Luy Laâu. Hoï soáng vôùi ngöôøi Vieät vaø Hoa kieàu, vaø
ñaõ aûnh höôûng tôùi nhöõng ngöôøi naøy baèng tieáng noùi, loái soáng vaø ñaïo Phaät. Ngöôøi Vieät ñaõ tieáp
thu nhieàu thaønh töïu vaên hoùa vaät chaát, ngoân ngöõ vaø tinh thaàn AÁn Ñoä trong ñoù coù ñaïo Phaät.
Taäp luaän thuyeát ñaàu tieân veà ñaïo Phaät baèng chöõ Haùn – Lyù hoaëc luaän- ñaõ ñöôïc vieát laïi taïi
Giao Chaâu vaøo cuoái theá kyû II. Taùc giaû laø Maâu Baùc (Maâu Töû – coù theå laø moät phaùp danh, gioáng
nhö Phaät Töû – Maâu laø Maâu ni) sinh vaøo khoaûng 165-170, ngöôøi Thöông Ngoâ, cuoái ñôøi Haùn
Linh Ñeá, sang Luy Laâu cuøng vôùi meï. ÔÛ ñaây oâng ñaõ ñoïc caùc saùch cuûa Nho, Laõo vaø hoïc Phaät.
OÂng vieát cuoán saùch naøy ñeå ñaùp laïi nhöõng söï khích baùc veà Phaät giaùo cuûa nhöõng ngöôøi khoâng
theo ñaïo Phaät, nhaát laø nhöõng ngöôøi khoâng theo ñaïo Phaät, nhaát laø nhöõng ngöôøi theo Nho, Laõo
töø Trung Quoác qua Giao Chaâu tò naïn. Chaéc raèng ôû Luy Laâu oâng ñaõ hoïc Phaät vôùi caùc taêng só
AÁn ñoä ñang coù maët taïi ñaây vaø vôùi taêng só Giao Chaâu ñaõ thuï giôùi xuaát gia töø tröôùc. Theo saùch
naøy, taêng giôùi Giao Chaâu thôøi ñoù ñaõ khaù ñoâng ñaûo.
Saùch Tam Quoác chí (Ngoâ chí, truyeän Só Nhieáp) coù cheùp laïi moät laù thö cuûa Vieân Huy göûi
töø Giao Chaâu cho thöôïng thö leänh laø Tuaân Huùc naêm 207, trong ñoù coù ñoaïn noùi raèng Só Nhieáp
“khi ra vaøo thì ñaùnh chuoâng, khaùnh, uy nghi ñuû heát, keøn saùo thoåi vang, xe ngöïa ñaày ñöôøng;
Ngöôøi Hoà ñi saùt baùnh xe ñoát höông, thöôøng coù ñeán maáy chuïc ngöôøi”. Ngöôøi Hoà laø chæ chung
cö daân AÁn Ñoä vaø Trung AÙ. Ñaáy cuõng laø moät chöùng côù veà tính chaát AÁn Ñoä cuûa ñaïo Phaät Giao
Chaâu nöûa cuoái theá kyû II.
Theo coå Chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc trích töø baùo cöïc truyeän thì ôû ñôøi Só
Nhieáp ñaõ coù hai vò sö laø kyø vöïc (Jivaka) vaø Khaâu ñaø la (Ksucha) qua ôû Luy Laâu. ÔÛ ñaây hai
oâng ñaõ gaëp oâng Tu Ñònh, ngöôøi Mieân, qua truù nguï ôû laøng Maõn Xaù. Theo truyeän ñoù, thì 4 chuøa
Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän (teân noâm laø Chuøa Baø Daâu, Baø Ñaäu, Baø Giaøn, Baø
Töôùng) ôû quanh Luy Laâu ñeàu xaây döïng döôùi thôøi Só Nhieáp. Vaøo thôøi ñoù, theo lôøi sö Ñaøm
Thieân ñaõ daãn ôû treân, Giao Chaâu ñaõ dòch (töø Phaïn ngöõ sang Haùn ngöõ) 15 boä kinh, taêng ñoaøn
ñaõ coù hôn 500 vò vaø baûo thaùp ñaõ coù hôn 20 caùi (caùi goïi laø “chuøa”, töø chöõ AÁn stuøpa, luùc baáy giôø
laø thaùp).
Nhö theá laø töø theá kyû II, ôû Giao Chaâu ñaõ coù söï thaønh laäp taêng ñoaøn, ñaõ dòch kinh, ñaõ
döïng thaùp laøm chuøa vaø ñaõ coù caû söï saùng taùc saùch noùi veà Phaät (nhöõng hình thöùc sinh hoaït
Phaät giaùo thoâ sô hôn haún ñaõ ñöôïc thöïc hieän töø tröôùc ñoù). Nhöõng kinh ñieån Phaät giaùo ñaàu tieân
ñöôïc phieân dòch hay tuyeån dòch taïi Giao Chaâu, nhö kinh Töù thaäp nhò chöông, ñeàu nhaèm ñoái
töôïng ngöôøi xuaát gia hôn laø ngöôøi tu Phaät taïi gia, neâu leân nhöõng quan ñieåm cô baûn veà PHaät
Phaùp, Taêng, quan nieäm veà Nieát Baøn, veà luaân Hoài nghieäp Baùo, veà töø Bi, Boá Thí, Dieät Duïc vaø caû
veà Thieàn Ñònh.... Qua nhöõng kinh naøy vaø saùch Lyù hoaëc luaän, ta thaáy roõ tính ngöôõng bình daân
veà buït ñaõ xaâm nhaäp vaøo Phaät giaùo Giao Chaâu vaø ôû trung taâm Luy Laâu, Phaät giaùo coù tinh thaàn
hoøa ñoàng vôùi caùc tín ngöôõng daân gian vaø caû Laõo vaø Nho.
Boán chuøa Töù Phaùp ôû Luy Laâu chaéc chaén ñaõ keát hôïp vôùi vieäc thôø caùc nöõ thaàn noâng
nghieäp baûn ñòa.
Sau Maâu Töû, vò sö ôû ñaàu theá kyû III taïi Giao Chaâu thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi laø Khang taêng
hoäi.
Cha meï Taêng hoäi goác ngöôøi Khang cö (Sogdiane), cö truù taïi Giao Chæ ñeå buoân baùn.
OÂng sinh taïi giao Chaâu, cha meï maát töø naêm 10 tuoåi. Lôùn leân, oâng xuaát gia ñaàu Phaät vaø tu hoïc
raát tinh tieán. OÂng gioûi caû Phaïn ngöõ laãn Haùn ngöõ (ñoù cuõng laø truyeàn thoáng chung cuûa trung
taâm Phaät giaùo Giao Chaâu). OÂng ñaõ bieân taäp nhieàu saùch Phaät, dòch, chuù giaûi vaø vieát Töïa cho
moät soá kinh Phaät. Saùch cuûa oâng, vaên töø ñieån nhaõ, chöùng toû Haùn vaên oâng khoâng thu gì ngöôøi
Trung Hoa ñöông thôøi.
Khoaûng nieân hieäu xích oâ ñôøi Ngoâ (247 hoaëc 255), Taêng hoäi thaáy Phaät giaùo ñaõ ñöùng
vöõng chaân ôû Giao Chaâu, coøn ôû mieàn Giang Ñoâng (haï löu döông Töû), söï hoaèng phaùp chöa
ñaày ñuû neân oâng ñaõ mang tích töôïng sang kinh ñoâ Kieán Nghieäp, caát thaûo am. Ngoâ Toân Quyeàn
raát khaâm phuïc Phaät Phaùp cuûa Taêng hoäi, ñaõ cho döïng chuøa Xaù Lôïi. Töø ñoù Phaät giaùo ôû Giang
Ñoâng môùi höng thònh. OÂng maát naêm 280 (theo Cao taêng truyeän). Trong thôøi gian naøy, moät soá
kinh Phaät do trung taâm Laïc Döông dòch ñaõ theo nhöõng ngöôøi tò naïn maø ñöôïc ñem xuoáng vaø
löu haønh taïi Giao Chaâu. Nhaø nghieân cöùu Phaät hoïc Nguyeãn Lang cho raèng Thieàn hoïc Ñaïi thöøa
Vieät Nam khôûi ñaàu baèng Khang taêng hoäi vaø Taêng hoäi coøn phaûi ñöôïc xem laø ngöôøi ñaàu tieân
(tröôùc caû Boà ñeà ñaït ma) ñem Thieàn hoïc phaùt huy ôû Trung Hoa nöõa. Tö töôûng cô baûn cuûa
Thieàn Toâng laø “Phaät taïi taâm” vì vaäy maø Thieàn hoïc cuõng coøn goïi laø Taâm hoïc vaø Thieàn toâng
cuõng ñöôïc goïi laø Phaät Taâm toâng. Taêng hoäi noùi ñeán boán phöông phaùp cuûa thieàn nhö laø phöông
phaùp ñeå “chính taâm, nhaát yù, taäp trung ñieàu thieän duy trì töø trong taâm, yù thöùc nhöõng yù nieäm dô
baån ñeå maø khöû dieät”.
Cuøng trong theá kyû III, coù moät vò taêng só teân laø Chi cöông löông tieáp (kalasi–vi, dòch laø
Chính Voâ UÛy), ngöôøi nöôùc Nhuïc chi (Indoseythe) ñaõ tôùi Giao Chaâu vaøo khoaûng naêm 255 –
256 vaø dòch nhieàu kinh Phaät taïi ñaây trong ñoù coù kinh Phaùp Hoa Tam Muoäi, cuõng laø moät loaïi
Thieàn Kinh Ñaïi Thöøa. Nhö theá Chi-cöông-löông-tieáp cuõng thuoäc heä phaùi Phaät giaùo Ñaïi Thöøa
vaø cuõng coù khuynh höôùng Thieàn hoïc.
Ngoaøi ra, ôû theá kyû III taïi Giao Chaâu coøn coù söï Ma La kyø vöïc (Marajivaka). Theo Cao
taêng truyeän vaø Phaät toå lòch ñaïi thoáng taûi, Ma la kyø vöïc nguyeân ngöôøi Taây Truùc (AÁn ñoä) ñaõ vaân
du khaép xöù, khoâng ôû yeân moät nôi. OÂng laøm nhieàu pheùp laï, coù nhöõng haønh ñoäng maø caùc ñeä töû
vaø tuøy tuøng khoâng bieát tröôùc ñöôïc. OÂng ñeán Phuø Nam, ñi hoïc bôø bieån ñeán Giao Chaâu roài sang
Quaûng Chaâu. OÂng ñeán Laïc Döông ñôøi Taán Hueä Ñeá, naêm 294, sau gaëp bieán loaïn, laïi trôû veà
Taây Truùc. Vò sö naøy coù nhieàu pheùp laï, haúng laø ñaõ coù khuynh höôùng maät Toâng (coøn goïi laø bí
maät giaùo).
Hieän nay chöa tìm ra ñöôïc taøi lieäu naøo noùi veà Phaät giaùo Vieät Nam ôû theá kyû IV. Tuïc Cao
taêng truyeän coù noùi ñeán hai vò thieàn sö ôû Giao Chaâu theá kyû V laø Ñaït-ma-ñeà-baø (Ñharmadevaø)
vaø Hueä Thaéng. Ñaït-ma-ñeà-baø ngöôøi AÁn ñoä ñeán Giao Chaâu vaøo khoaûng giöõa theá kyû V ñeå
giaûng daïy veà caùc phöông phaùp thöïc haønh Thieàn hoïc. Thieàn sö Hueä Thaéng laø moät trong nhöõng
hoïc troø cuûa oâng. Tuïc Cao Taêng truyeän vieát “Thích Hueä Thaéng laø ngöôøi Giao Chæ, ôû chuøa nuùi
Tieân Chaâu (Tieân Du), ñaõ töøng vaân du khaép caùc mieàn soâng nuùi, thung dung giaûi thoaùt ñoïc kinh
Phaùp Hoa moãi ngaøy moät laàn.... ñaõ töøng theo vò thieàn sö ngoaïi quoác laø Ñaït-ma-ñeà-baø ñeå hoïc
phöông phaùp quaùn haïnh veà thieàn, moãi khi nhaäp ñònh thì tôùi ngaøy mai môùi xuaát ñònh”. Sau
nhaän lôøi môøi cuûa Thaùi Thuù Nam Haûi Löu Tích, Hueä Thaéng ñaõ sang Baønh Thaønh nhieàu naêm
tröôùc naêm 487 ñeå chæ baøy Thieàn phaùp ñaïi thöøa cho mieàn Giang Ñoâng. Nhö theá thì Ñaït-ma-ñeà-
baø ñeán Giao Chaâu coøn tröôùc caû ngaøy Boà ñeà ñaït ma (ñöôïc coi laø Toå ñaàu tieân cuûa Thieàn toâng
Trung Quoác) ñeán Trung Hoa (naêm 520).
3. Văn hóa Đại Việt (Töø ñaàu theå kyû X ñeán heát haäu Leâ).

1. Vaøi neùt veà lòch söû:

Ñaïi Vieät laø quoác hieäu cuûa caùc trieàu ñaïi Pkieàu töø nhaø Ngoâ ñeán heát nhaø Haäu Leâ.
Duy ngaõ Ñaïi Vieät chí quoác
Thöïc vi Vaên hieán chi bang
(Nhö nöôùc Ñaïi Vieät ta töø tröôùc
voán xöng neân Vaên hieán ñaõ laâu)
Bình Ngoâ ñaïi caùo – Nguyeãn Traõi
Töø 938 ñeán naêm 1400, nöôùc ta traõi qua caùc trieàu nhaø Ngoâ (938 – 967), nhaø Ñinh (967 –
980) nhaø Tieàn Leâ (980 – 1009), nhaø Lyù (1010 – 1225) nhaø Traàn (1226 – 1400). Ñaây laø thôøi kyø
caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam cuûng coá neàn ñoäc laäp, môû mang bôø coõi.
- 1940 Hoà Quyù Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn, laäp ra Vöông trieàu nhaø Hoà (1400 – 1407). Nhaân
cô hoäi aáy, Vua nhaø Minh cho töôùng Tröông Phuï sang Vieät nhaø Hoà ñeå khoâi phuïc nhaø Traàn,
nhöng thöïc chaát laø xaâm löôïc, thoân tính nöôùc ta.
Sau 10 naêm khaùng chieán choáng quaân Minh, Leâ Lôïi cuøng Nguyeãn Traõi cuøng nhaân daân ta
ñaõ ñaäp tan boä maùy thoáng trò cuûa nhaø Minh, giaûi phoùng daân toäc, giaûi phoùng ñaát nöôùc.
Ñeán theá kyû XVI, Vöông Trieàu nhaø Leâ daàn suy yeáu, noäi boä luïc ñuïc, xaâu xeù tranh giaønh
quyeàn lôïi laãn nhau.
Ñeán naêm 1527 Maïc Ñaêng Dung pheá truaát trieàu Leâ, Laäp neân nhaø Maïc. Cuoäc noäi chieán Leâ
– Maïc keùo daøi ñeán 1592, keát cuoäc baèng thaéng lôïi cuûa Vua Leâ.
Trònh – Nguyeãn phaân tranh (1758 – 1786) ñaõ gaây bao ñau khoå cho nhaân daân. Ñaát nöôùc
chia ñoâi laáy soâng Gianh laøm giôùi tuyeán.
Nhieàu cuoäc khôûi nghóa noåi daäy, tieâu bieåu laø khôûi nghóa Taây Sôn. Töø 1773 ñeán 1789
nghóa quaân Taây Sôn queùt saïch taäp ñoaøn phong kieán Trònh – Nguyeãn, ñaùnh baïi quaân Maõn
Thanh vaø 20.000 quaân Xieâm ôû phía Nam. Deïp xong thuø trong giaëc ngoaøi, Nguyeãn Hueä leân
ngoâi laáy hieäu laø Quang Trung vaø baét tay vaøo xaây döïng ñaát nöôùc.
Ñeán 1792, Quang Trung baêng haø, söï nghieäp lôùn lao bò dôû dang. Lôïi duïng caùi cheát cuûa
ngöôøi anh huøng aùo vaûi vaø maâu thuaãn noäi boä cuûa Trieàu Taây Sôn, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa thöïc
daân Phaùp, Nguyeãn AÙnh phaûn coâng choáng laïi Taây Sôn, sau 10 naêm giaèng co, ñeán 1802
Nguyeãn AÙnh laät ñoå trieàu Taây Sôn vaø laäp ra Vöông trieàu nhaø Nguyeãn.
2. Nhöõng thaønh töïu cuûa vaên hoùa Ñaïi Vieät.
Vaên hoùa Ñaïi Vieät bao quaùt caû quaù trình laâu daøi gaén vôùi söï phaùt trieån cuûa cheá ñoä phong
kieán Vieät Nam. Vaên hoùa Ñaïi Vieät laø moät neàn vaên hoùa coù nhieàu thaønh töïu lôùn, coù yù nghóa ñoái
vôùi söï toàn vong cuûa daân toäc Vieät. ÔÛ ñaây, chuùng ta chæ khaûo saùt moät soá thaønh töïu tieâu bieåu.
2.1 Giaùo duïc, khoa cöû:
 Vieäc hoïc ôû nöôùc ta baét ñaàu thì theá kyû thöù II, thöù III nhöõng khuoân khoå phaïm vi coøn haïn
heïp.
Khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ôû giai ñoaïn ñaàu (nhaø Ngoâ, nhaø Ñinh, nhaø Tieàn Leâ) giaùo duïc,
khoa cöû chöa ñöôïc chuù troïng nhieàu, bôûi leõ sau hôn ngaøn naêm bò ñoâ hoä, ñaây laø thôøi ñieåm caùc
vöông trieàu Vieät Nam phaûi lo cuûng coá neàn ñoäc laäp vöøa giaønh ñöôïc, chaêm lo ñeán söï an sinh
cuûa ngöôøi daân. Nhöõng vaán ñeà giaùo duïc vaø khoa cöû môùi thöïc söï ñaåy ra nhaèm ñaøo taïo, tuyeån
duïng nhaân taøi cho ñaát nöôùc. ÔÛ buoåi ñaàu nhaø Lyù, giaùo duïc ñöôïc tieán haønh chuû yeáu döôùi maùi
chuøa chöù chöa phaûi döôùi maùi tröôøng. Chuøa ôû thôøi nhaø Lyù laø nôi tu haønh cuõng laø nôi truyeàn ñaïo
vaø daïy hoïc. Chuøa trôû thaønh trung taâm vaên hoùa.
Thôøi nhaø Lyù, baét ñaàu töø Lyù Coâng Uaån (Lyù Thaùi Toå) ñaõ coù nhöõng quyeát ñònh vaên hoùa
quan troïng. Ví nhö, Lyù Coâng Uaån haï chieáu dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà Thaêng Long. Trong chieáu dôøi
ñoâ, Lyù Coâng Uaån ñaõ neâu lyù do cuûa vieäc chuyeån kinh ñoâ veà Thaêng Long: “Thaêng Long naèm ôû
chính giöõa bôø coõi ñaát nöôùc, ñöôïc caùi theá roàng cuoän, hoå ngoài; vò trí thích trung vôùi boán phöông:
Ñoâng, Taây, Nam, Baéc tieän cho hai chieàu thuaän nghòch cuûa nuùi soâng... laø nôi then choát cuûa
boán phöông hoäi laïi vaø cuõng laø nôi ñoâ thaønh baäc nhaát cuûa ñeá vöông muoân ñôøi”.
Ñeán vôùi Vua Lyù Thaùnh Toâng, oâng cho môû tröôøng, ñeà cao vieäc hoïc, vaø naêm 1070 cho
xaây Vaên Mieáu ôû Thaêng Long.
Ñeán ñôøi Lyù Nhaân Toân, nhaø Vua cho môû khoa thi ñaàu tieân (1075) nhaèm choïn nhaân taøi
cho ñaát nöôùc. ÔÛ khoa thi naøy, Leâ Vaên Thònh laø ngöôøi ñaäu thuû khoa. Cuõng chính Lyù Nhaân Toân
cho môû tröôøng Quoác Töû Giaùm (1076). Nhaø Vua khuyeán khích vieäc hoïc roäng raõi troïng daàn.
- 1086, nhaø Lyù cho môû khoa thi nhaèm choïn nhaân taøi vaøo Haøn Laâm Vieân.
- 1152, Vua Lyù Anh Toân môû khoa thi Ñình
- 1165, nhaø Vua cho môû khoa thi Thaùi hoïc sinh nhaèm choïn ngöôøi ra laøm quan.
Nhìn chung, giaùo duïc vaø khoa cöû ôû thôøi nhaø Lyù coù böôùc tieán ñaùng keå, song ta cuõng coù
theå thaáy vaán ñeà giaùo duïc, khoa cöû chöa coù moät chöông trình, moät noäi dung cuï theå. Hình thöùc
taán phong chöa coù.
- ÔÛ thôøi nhaø Traàn, giaùo duïc, khoa cöû ñaõ daàn daàn ñi vaøo qui cuõ, neà neáp hôn. ÔÛ moãi khoa
thi nhaø Traàn ñaët ra tam giaùp: Ñeä nhaát giaùp, ñeä nhò giaùp, ñeä tam giaùp. Ñeán 1247, nhaø Vua chia
ñeä nhaát giaùp laøm tam khoâi: Traïng Nguyeân, Baûng Nhaân, Thaân hoa. Nhö vaäy ñeán ñôøi Traàn,
nöôùc ta coù Traïng Nguyeân. Vò Traïng Nguyeân ñaàu tieân laø Nguyeãn Hieàn. Ñeán 1304, Vua Traàn
Anh Toân ñaët theâm chöùc Hoaøng Giaùp (ngöôøi ñöùng ñaàu ñeä nhò giaùp); vaø cuõng chính naêm 1304,
vua Traàn Anh Toân ñònh ra pheùp thi 4 kyø:
+ AÙm taû
+ Kinh nghóa, Phuù, Thi.
+ Cheá, chieán, bieåu.
+ Vaên saùch
ÔÛ khoa thi naøy, Maïc Ñónh Chi ñoã Traïng Nguyeân.
 Naêm 1347, Vua Traàn Dueä Toân ñoåi khoa thi Thaùi Hoïc sinh thaønh khoa thi Tieán só, vaø
nöôùc ta coù danh hieäu Tieán só töø thôøi ñoù. 1396 nhaø Vua ñaët ra kyø thi Höông. Ai ñaäu thi Höông
môùi ñöôïc döï kyø thi Tieán só. Kyø thi Tieán só toå chöùc sau thi Höông 1 naêm.
- 1252, Vua Traàn Thaùi Toân cho pheùp con thöôøng daân (löông daân) naøo tuaán tuù ñöôïc vaøo
hoïc ôû Quoác Töû Giaùm.
- 1462, nhaø Traàn tuyeån choïn nhaân taøi thoâng qua khaûo thí hôn laø tieán cöû hay theá taäp.
ÔÛ thôøi Traàn, nhaø Vua cho laäp ra 2 toå chöùc giaùo duïc: Quoác hoïc vieän (daïy vaên saùch) vaø
giaûng voõ ñöôøng (daïy voõ, ñaøo taïo binh só) vaøo naêm 1253.
So vôùi nhaø Lyù, giaùo duïc, khoa cöû ôû thôøi nay Traàn coù qui cuõ hôn, coù noäi dung cuï theå vaø
coù hình thöùc tieán phong roõ reät. giaùo duïc thôøi Traàn daàn mang ñaäm tính daân chuû.
- Giaùo duïc, khoa cöû döôùi thôøi Haäu Leâ
- Naêm 1438, nhaø Vua aán ñònh moãi thí sinh phaûi qua 3 kyø thi: thi Höông, thi Hoäi, thi Ñình.
Töø 1442, thi Hoäi vaø thi Ñình ñöôïc toå chöùc taïi Vaên Mieáu. ÔÛ khoa thi 1442 trong soá 450 thí
sinh döï thi, trieàu ñình chæ laáy 33 Tieán só. Nguyeãn Tröïc ñoã Traïng Nguyeân vaø cöû ñi söù ôû Trung
Quoác vaø cuõng ñöôïc nhaø Minh phong laø Traïng Nguyeân. OÂng laø ngöôøi ñöôïc nhaän laø Töôùng
quoác Traïng Nguyeân.
Naêm 1472, ñôøi Hoàng Ñöùc, nhaø vua cuõng aán ñònh kyø thi qua 4 kyø:
+ Kinh nghóa, töù thuû (Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh Töû).
+ Cheá, chieán, bieåu
+ Thi, Phuù
+ Vaên saùch.
Thôøi Leâ Thaùnh Toâng coù 12 khoa thi, choïn ra 501 Tieán só, 9 Traïng Nguyeân.
- 1495 Leâ Thaùnh Toâng laäp Hoäi Tao Ñaøn goàm 28 vò. Do oâng laøm chuû soaùi.
Thôøi tieàn haäu Leâ, vieäc thi cöû tieán haønh khaù chaët cheõ vaø nghieân tuùc. Ví duï: boû söï öu ñaõi
ñoái vôùi ngöôøi laøm quan. Taát caû moïi ngöôøi phaûi döï qua kyø thi Höông. Caùc xaõ Höông cöû ngöôøi
ñi thi Höông.
Khi vaøo tröôøng thi, ai mang taøi lieäu, saùch vôû hoaëc laøm baøi hoä thì bò phaït mieãn thi caû ñôøi.
Ñeán cuoái ñôøi Leâ Hieån Toâng trôû ñi (1740 – 1786), vieäc thi cöû daàn daàn maát ñi söï toân
nghieâm, vì trong nöôùc noäi tình luïc ñuïc, loaïn laïc xaûy ra lieân mieân.
Coù theå khaúng ñònh: trong caùc thaønh töïu cuûa vaên khoa thaønh töïu, cuûa vaên hoùa Ñaïi Vieät,
Giaùo duïc vaø khoa cöû laø moät trong nhöõng thaønh töïu quan troïng nhaèm goùp phaàn ñaøo taïo vaø
tuyeån choïn nhaân taøi cho ñaát nöôùc. Chính caùc baäc hieáu taøi ñoù ñaõ ñoùng goùp lôùn vaøo böùc tranh
cuûa vaên hoùa Ñaïi Vieät, laøm cho vaên hoùa Ñaïi Vieät ngaøy caøng phong phuù vaø raïng rôõ.
 2.2 Chöõ Noâm
Söï hình thaønh vaên töï coù 2 con ñöôøng:
- Saùng taïo hoaøn toaøn nhaø vaên tö Ai caäp coå, Haùn coå...
- Vay möôïn, moâ phoûng moät vaên töï coù saün, ñieàu chænh, boå sung cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu
rieâng cuûa mình.
Chöõ Noâm hình thaønh theo con ñöôøng thöù 2.
Chöõ Noâm laø vay möôïn chöõ Haùn, xaây döïng treân cô sôû chöõ Haùn, nhöng ñoïc theo caùch
ñoïc cuûa ngöôøi Vieät.
Chöõ Haùn laø chöõ vuoâng, phaùt trieån töø hình veõ moâ phoûng söï vaät, daàn daàn hoaøn chænh
thaønh chöõ vieát.
Chöõ Noâm cuõng laø chöõ vuoâng, caáu taïo theo phöông thöùc chöõ Haùn laø cô baûn. Noù vay
möôïn toaøn boä chöõ Haùn hay moät boä phaän chöõ Haùn nhöng kyù hieäu theo khuoân hình ngöõ aâm
tieáng Vieät.
Heä thoáng chöõ Noâm coù hai loaïi:
- Loaïi duøng nguyeân chöõ Haùn coù saün.
- Loaïi ñaët theâu khoâng coù trong chöõ Haùn.

a. Loaïi duøng nguyeân chöõ Haùn

- Duøng caû aâm laãn nghóa:
 Vai troø cuûa chöõ Noâm trong söï phaùt trieån vaên hoùa daân toäc:
Söï ra ñôøi cuûa chöõ Noâm nhaèm ñaùp öùng nhu caàu cuûa ngöôøi Vieät trong giao tieáp, trong
cuoäc soáng. Noù nhö laø moät saùng taïo vaên hoùa cuûa ngöôøi Vieät, chöõ Noâm ra ñôøi vaø phaùt trieån
chöùng toû yù thöùc daân toäc cuûa ngöôøi Vieät. Chöõ Noâm ñaõ daàn daàn chieám ñöôïc loøng tin yeâu vaø traân
troïng cuûa caùc nhaø Nho. Nguyeãn Thuyeân, Chu Vaên An ñaõ soáng laøm thô Noâm. Nhaát laø thôøi haäu
Leâ, ñôøi Hoàng Ñöùc trôû veà sau chöõ Noâm ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån.
Nhö nhaän ñònh cuûa G.S Nguyeãn Taøi Caån: “Chöõ Noâm laø moät saùng taïo raát coù yù nghóa cuûa
cha oâng ta. Söï xuaát hieän cuûa chöõ Noâm laø moät söï kieän lòch söû quan troïng, ñaùnh daáu moät böôùc
tieán lôùn treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa vaên hoùa daân toäc trong quaù khöù vaø chöõ Noâm laø moät gia
taøi vaên hoùa quí baùo” (moät soá vaán ñeà chöõ Noâm, NXB ÑH vaø THCN, HN, 1985. T.86).
 2.3 Nhöõng thaønh töïu vaên hoùa ngheä thuaät khaùc:
a. Vaên hoïc:
Ngoaøi vaên hoïc daân gian, vaên hoïc vieát baèng chöõ Haùn vaø chöõ Noâm ôû thôøi kyø naøy ñaõ coù
nhöõng thaønh töïu ñaùng keå veà tö töôûng, veà theå vaên, veà ngoân ngöõ ngheä thuaät. Thôøi Lyù noåi baät
nhaát laø boä phaän vaên hoïc Thieàn. Caùc theå thô nguõ ngoân, töù tuyeät chieám soá löôïng lôùn. Ñieàu naøy
phuø hôïp vôùi trieát lyù Thieàn laø coâ ñoïng, haøm xuùc, giaøu chaát trí tueä.
ÔÛ thôøi Traàn, theå thô thaát ngoân baùt cuù vaø phuù phaùt trieån. Vaên hoïc thôøi Traàn thieáu veà tính
chaát tröõ tình.
Ñeán thôøi haäu Leâ, ngoaøi vaên hoïc vieát baèng chöõ Haùn, boä phaän vaên hoïc chöõ Noâm khaù phaùt
trieån. Nhieàu taùc giaû tieâu bieåu xuaát hieän ôû thôøi kyø naøy nhö Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Bænh Khieâm,
ñaëc bieät laø söï xuaát hieän cuûa Hoäi Tao Ñaøn do Leâ Thaùnh Toâng laøm chuû saùch. Boä phaän vaên hoïc
khuyeát danh nhö Truyeän Noâm khuyeát danh taïo neân moät dieän maïo ñaëc bieät.
b. Kieán truùc:
Thaønh Thaêng Long ñöôïc xaây töø thôøi nhaø Lyù, coù 2 voøng thaønh, chu vi 25km, vaø teân goïi
Thaêng Long coù töø nhaø Lyù. Thaønh Thaêng Long coù 4 cöûa. Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Cöûa Taây ngaøy
nay khoâng coøn, öôùc ñònh nhìn veà phía quaõng tröôøng Ba Ñình. Cöûa Nam cuõng khoâng coøn, öôùc
ñònh nhìn ra chôï cöûa Nam.
Ñeán theá kyû XV, ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng ñaõ chia Thaêng Long Thaønh 2 huyeän Vaïn Xöông
(sau ñoåi thaønh Thoï Xöông) vaø Quaûng Ñöùc (sau ñoåi thaønh Vónh Thuaän). Tình traïng naøy cho
ñeán cuoái nhaø Leâ. Thôøi Taây Sôn goïi Thaêng Long laø Baéc Thaønh. Thôøi Gia Long vaãn giöõ teân cuõ
nhöng khoâng coøn laø kinh ñoâ maø chæ laø traán thuoäc Baéc Haø thôøi vua Minh Maïng ñoåi Thaêng Long
thaønh tænh Haø Noäi (1831).
Trong noäi thaønh Thaêng Long, caùc trieàu ñaïi phong kieán ñaõ cho xaây nhieàu Cung vaø Ñieän.
1010 Lyù Coâng Uaån cho xaây Ñieän Caøn Nguyeân, 7 ñieän vaø 3 cung khaùc. Ñieän Caøn Nguyeân laø
nôi thieát trieàu (ñeán 1029 ñöôïc tu boå vaø ñoåi thaønh Thieäu An vaø sau ñoù laïi ñoåi laø Phuïng Thieân.
Cuoái nhaø Lyù caùc coâng trình naøy bò taøn phaù.
Thôøi nhaø Traàn cho xaây caùc ñieän Thieân An, Baùt giaùc, Dieâm Hieàn (nôi laøm vieäc cuûa vua,
nôi thieát trieàu vaø thieát yeáu). Ngoaøi ra nhaø Traàn cho xaây döïng moät soá cung vaø Ñieän Dieân Hoàng
(nôi dieãn ra hoäi nghò Dieân Hoàng) thôøi haäu Leâ, Leâ Thaùi Toå cho xaây ñieän Kính Thieân. 1465 Leâ
Thaùnh Toâng môû roäng qui moâ vaø cho laøm theâm 2 con roàng baèng ñaù tröôùc cöûa chính. Ngoaøi
kính Thieân coù ñieän Vaïn Thoï (nôi vua laøm vieäc), Phuïng Thieân (nôi thôø cuùng toå tieân). Taïi Kính
Thieân nay, Quang Trung ñaõ yeát kieán, Minh Maïng tieáp söù thaàn Trung Quoác. 1882 ñieän Kính
Thieân vaãn coøn, nhöng ñeán 1886 thöïc daân Phaùp taán coâng Haø Noäi ñaõ ñoát phaù ñieän Kính Thieân
di tích coøn laïi hieän nay laø neàn ñieän vaø 2 con roàng baèng ñaù tröôùc theàm ñieän Kính Thieân.
- Thaùp: trong thôøi Ñaïi Vieät, caùc trieàu ñaïi phong kieán cho xaây nhieàu thaùp. Thaùp ñöôïc kieán
truùc nhieàu taàng. Tieâu bieåu laø Thaùp Bình sôn (xaõ Tam Sôn, Laäp Thaïch, Vónh Phuùc) Thaùp xaây
töø theá kyû XII. Thaùp laø coâng trình kieán truùc coå baèng ñaát nung, hình vuoâng, thon daàn töø döôùi leân,
coù 12 taàng, cao 16m. Beä thaùp roäng môùi chieám 5m, ôû ñænh moãi caïnh laø 1,5m. Loøng thaùp roãng.
- Chuøa: Trong thôøi Ñaïi Vieät, nhieàu chuøa chieám ñöôïc xaây. Nhaát laø ôû thôøi Lyù, Phaät giaùo raát
phaùt trieån. Nhieàu ngoâi chuøa ñaõ taïo döïng trong caùc chuøa thì chuøa Moät Coät laø khaù ñoäc ñaùo. Chuøa
Moät Coät hieän toïa laïc ôû phía Taây Nam Laêng Hoà Chí Minh, chuøa xaây naêm 1049 ñôøi Lyù Thaùi Toâng
chuøa coù teân goïi laø Dieäu Höng. Tröôùc khi ruùt khoâi Haø Noäi 1954, caùc theá löïc thuø ñòch, ñaùnh thuoác
noå phaù chuøa. 1955, chính phuû ta cho truøng tu laïi.
c. Ñieâu khaéc:
Ñaùng chuù yù ôû thôøi naøy laø ñieâu khaéc phaät giaùo:
- Töôïng phaät A Di Ñaø baèng ñaù (ñôøi Lyù) ôû chuøa Phaät tích.
- Töôïng Quan AÂm, nghìn maét, nghìn tay baèng goã do ngheä nhaân Tröông Vaên Thoï khaéc thôøi
Leâ Maïc ñaët ôû chuøa Baùt Thaùp (Haø Baéc).
- Höông AÁn ôû chuøa Saøi Goøn (Haø Taây)
d. Tranh daân gian:
Nhöõng böùc tranh coøn löu laïi nhöõng hình veõ maøu treân goã ôû ñình Caåu Ñaø (haï Sôn Bình) ñình
Laâu Thöôïng (Vónh Phuù), moät soá tranh chaân dung tranh sinh hoaït, tranh toân giaùo, ñaëc bieät laø tranh
daân gian thôøi haäu Leâ. Trong caùc loaïi tranh daân gian, ñaùng chuù yù laø tranh Ñoâng Hoà vaø Haøng
Troáng. Ñoâng Hoà thuoäc xaõ Song Hoà, huyeän Thuaän Thaønh Baéc Ninh laø moät laøng naèm saùt bôø soâng
Ñuoáng caùc Haø Noäi 30km veà höôùng Ñoâng ôû tranh Ñoâng Hoà, caùc ngheä nhaân daân gian ñaõ tieáp thu
ngheä thuaät khaéc kính, ngheä thuaät chaïm troã, roài ñem tranh khaéc vaøo goã, sau ñoù in tranh. Tranh
Ñoâng Hoà chuû yeáu duøng ñeå trang trí, nhaát laø trong dòp teát.

Hình 98
 Hình 99

Tranh haøng troáng xuaát hieän muoän hôn, coù theá nhöõng ngheä nhaân Ñoâng Hoà truyeàn ñeán
ñaây. Tranh Haøng Troáng coù noäi dung, kyõ thuaät vaø phong caùch khaùc hôn. Tranh Haøng Troáng
chuû yeáu laø ñeå thôø.
Xin noùi theâm veà tranh Ñoâng Hoà: Tranh Ñoâng Hoà coù veû ñeïp bình dò vaø ñoäc ñaùo. Giaáy in
tranh laø loaïi giaáy doù; maët giaáy mòn ñöôïc hoøa vôùi maøu saéc coå truyeàn töø hoa laù, maøu sôn töø ñaát
ñaù, maøu traéng töø tinh chaát cuûa con Ñieäp.
Tranh Ñoâng Hoà maøu beàn, khoâng bò phai nhaït vôùi aùnh saùng vaø thôøi gian.
e. Moät soá coâng trình khaûo cöùu veà lòch söû vaø vaên hoïc.
- Ñaïi Vieät söû kyù, do Leâ Vaên Höu (Baûng Nhaân) soaïn 1272.
- “Vieät Chi” (Caønh Vieät) do Traàn Taàn Soaïn ñôøi vua Leâ Thaùi Toâng
- “Vieät söû cöông muïc” vaø “Nam Vieät theá chi” do Hoà Toâng Thôùi soaïn giöõa theá kyû XV.
- “Ñaïi Vieät söû kyù tuïc bieân” do Phan Phu Tieân soaïn theo chæ duï cuûa Leâ Nhaân Toâng (hoaøn
thaønh 1455).
- “Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö” do Ngoâ Só Lieâm soaïn theo chæ duï cuûa Vua Leâ Thaùnh Toâng
(1479).
- Nguyeãn Vaên Chaát ñaõ khoâi phuïc hieäu chænh vaø boå sung vaên baùo cuoán “Vieät ñieän u linh”
- Vuõ Quyønh vaø Kieàu Phuù khoâi phuïc, haäu chænh taäp “Lónh Nam trích quaùi”
g. Moät soá boä luaät thôøi Ñaïi Vieät
- Thôøi Lyù Thaùi Toâng (1028 – 1054) cho soaïn xong luaät: Hình Thö (1040). Boä luaät naøy
hieän khoâng coøn.
Thôøi Leâ Thaùnh Toâng (hieäu Hoàng Ñöùc) cho soaïn xong luaät: Hình Thö (1040). Boä luaät naøy
hieän khoâng coøn.
 Thôøi Leâ Thaùnh Toâng (Hieäu Hoàng Ñöùc) cho soaïn “Quoác Trieàu Hình Luaät” (1483). Ñaây laø
moät boä luaät coù nhöõng noäi dung tieán boä ôû ñaây, xin daãn ra moät soá ñieàu trong boä luaät ñoù:
- 294 (ñieàu 110: Trong kinh Thaønh hay phöôøng ngoõ vaø laøng xoùm coù keû ñau oám maø
khoâng ai nuoâi naáng naèm ôû ñöôøng saù, caàu, chuøa, ñieám, quaùn thì xaõ quan ôû ñoù phaûi döïng leàu
leân maø giöõ gìn, saên soùc vaø cho hoï côm chaùo thuoác men, coát lo cöùu cho hoï soáng, khoâng ñöôïc
boû maëc hoï neân reân ræ khoán khoå. Neáu khoâng may maø hoï cheát thì phaûi trình quan treân vaø choân
caát. Neáu traùi leänh naøy thì quan phöôøng, xaõ phaûi toäi bieám (phaït tieàn) hay baõi chöùc.
- 295 (ñieàu 12). Nhöõng ngöôøi goùa vôï, goùa choàng, moà coâi vaø ngöôøi taøn taät naëng, ngheøo
khoå khoâng coù ngöôøi thaân thích, khoâng theå töï mình möu soáng ñöôïc, quan sôû taïi phaûi thu nuoâi
hoï, neáu hoï bò boû rôi thì cöù ñaùnh 50 roi, bieám moät tö. Neáu hoï ñöôïc caáp côm aùo, maø quaùn sôû taïi
laïi aên bôùt, thì phaûi kheùp vaøo toäi nhö ngöôøi giöõ kho maø aên troäm cuûa coâng.

Hình 103
Hình 104
 Hình 105

- 308 (ñieàu 35): Phaøm choàng ñaõ boû löûng vôï 5 thaùng khoâng ñi laïi (vôï trình vôùi sôû taïi vaø xaõ
laøm chöùng) thì maát vôï. Neáu vôï ñaõ coù con thì cho haïn 1 naêm. Vì vieäc quaûn phaûi ñi xa thì
khoâng theo luaät naøy. Neáu ñaõ boû vôï maø ngaên ngöôøi khaùc laáy vôï cuõ thì phaûi phaïm toäi bieám.
- Ñoái vôùi daân: ngöôøi daân daâng thö hoaëc taâu vieäc doái traù thì bò bieám hoaëc ñoà (gian caàu
hay löu ñaøy). Toá caùo khoâng ñuùng söï thaät bò phaït 80 tröôïng.
Nhöõng boä luaät neâu treân chöùng toû nhaø nöôùc Ñaïi Vieät muoán xaây döïng moät nhaø nöôùc phaùp
trò.
4. VAÊN HOÙA DÖÔÙI TRIEÀU NGUYEÃN VAØ VAÊN HOÙA THÔØI PHAÙP THUOÄC.

Vaên hoùa giai ñoaïn, naøy coù theå taùch thaønh 2 boä phaän: vaên hoùa döôùi trieàu Nguyeãn vaø vaên
hoùa thôøi Phaùp thuoäc.
Gia Long leân ngoâi 1802, coù laøm tôø trình cho Vua nhaø Thanh xin ñaët teân nöôùc laø Nam
Vieät. Maõi ñeán 1804, nhaø Thanh ñoàng yù laø Vieät Nam. Teân goïi Vieät Nam coù töø ñoù. Coøn quoác
hieäu Ñaïi Nam laø do Minh Maïng ñaët.
Giai ñoaïn naøy cheá ñoä phong kieán Vieät Nam ñaõ ñi vaøo theá suy yeáu. Ñeå giöõ vöõng ngai
vaøng, trieàu Nguyeãn ra söùc cuûng coá ñòa vò cuûa Nho giaùo. Tö töôûng quaùn xuyeán qua caùc trieàu
vua Gia Long, Minh Maïng, Töï Ñöùc laø tö töôûng thuû cöïu, beá quan toûa caûng, baøi ngoaïi, töø choái
söï canh taân ñaát nöôùc. töø 1858 thöïc daân Phaùp baét ñaàu xaâm chieám nöôùc ta, vaø cuõng baét ñaàu töø
ñoù, daân ta soáng trong caûnh moät coå hai troøng. Veà maët chính trò thöïc daân Phaùp aùp ñaët boä maùy
cai trò phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo Phaùp. Veà maët vaên hoùa, Phaùp truyeàn baù tö töôûng vaên hoùa
maãu quoác, thöïc hieän chính saùch ngu daân.
1. Vaên hoùa döôùi trieàu Nguyeãn.
Vaên hoùa döôùi trieàu Nguyeãn veà cô baûn laø raäp khuoân theo vaên hoùa nhaø Thanh. Song daãu
sao söï vaän ñoäng cuûa vaên hoùa daân toäc luùc naøy vaãn theo qui luaät keá thöøa nhöõng giaù trò cuûa vaên
hoùa ôû caùc thôøi ñaïi tröôùc vaø do yù thöùc töï cöôøng cuûa daân toäc, ñaëc bieät laø caùc nhaø nho coù taâm
huyeát; neân vaên hoùa thôøi naøy taïo ñöôïc nhöõng thaønh quaû ñaùng traân troïng. Chuùng ta töï haøo thôøi
naøy coù nhöõng teân tuoåi gaén lieàn vôùi lòch söû, vôùi vaên hoùa cuûa daân toäc nhö Phan Chu Trinh,
Huyønh Thuùc Khaùng, Phan Boäi Chaâu, Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Cao
Baù Quaùt, Nguyeãn Coâng Tröù v.v… vaø ñuùng nhö coá Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ nhaän xeùt:
“Vaên hoùa trieàu Nguyeãn vaên keá thöøa vaø phaùt trieån di saûn quyù baùu cuûa thôøi tröôùc vaø ñaõ coù nhieàu
nhaø tö töôûng, nhaø vaên hoùa lôùn vaø nhieàu thaønh quaû quan troïng” (vaên hoùa vaø ñoåi môùi – sñd,
t.38) veà vaên hoùa döôùi trieàu Nguyeãn, ta caàn chuù yù maáy ñieåm sau:
1.1. Khoa cöû
Döôùi trieàu Nguyeãn vieäc thi cöû vaãn tieán haønh. 1807, Gia Long ñaët ra leä thi Höông ñòa
ñieåm thi Höông ñöôïc môû nhö Haø Noäi, Nam Ñònh, Thanh Hoùa, Ngheä An, Thöøa Thieân, Bình
Ñònh, Gia Ñònh, An Giang (chæ 1 laàn 1864). Thi Höông döôùi trieàu Nguyeãn traûi qua 4 kyø:
Kyø 1 : Kinh nghóa
Kyø 2 : Thi, Phuù
Kyø 3 : Vaên saùch
Kyø 4 : Phuùc haïch
Thôøi Gia Long, thí sinh ñoã 3 kyø thi ñaàu goïi laø Höông Coáng (Coáng só) ñoã kyø thi Phuùc
haïch goïi laø Sinh ñoà.
Ñeán thôøi Minh Maïng, thí sinh ñoã 3 kyø ñaàu cuûa thi Höông goïi laø tuù taøi, ñaäu kyø thi thi Phuùc
haïch goïi laø cöû nhaân.
 Gia Long ñöa ra nhöõng qui ñònh cho kyø thi Höông. Nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc ñi thi: coù
tang cha meï; baát hieáu vôùi oâng baø, cha meï; loaïn luaân, cöôùp giaät, troäm caép, phaûn nghòch.
Theå leä trong kyø thi Höông : khoâng mang theo saùch vôû; khoâng rôøi khoûi leàu thi; Neáu thoâng
ñoàng thì quan tröôøng baõi chöùc thí sinh bò toäi ñoà; Neáu thi thay ngöôøi khaùc thì bò baét vaøo lính ….
Thi Hoäi: Thôøi Gia Long chöa toå chöùc. Ñeán 1822 (thôøi Minh Maïng) môùi coù thi Hoäi (thi ôû
Kinh ñoâ Hueá vaøo muøa xuaân caùc naêm Thìn, Tuaát, Söûu, Muøi). Nhöõng ngöôøi nhö : Cöû nhaân, giaùo
thuï, Huaán daïo ñöôïc tham gia thi Hoäi. Thi hoäi coù 4 kyø thi :
Kyø 1 : Kinh nghóa
Kyø 2 : Chieáu, Bieåu, Luaän
Kyø 3 : Thi, Phuù
Kyø 4 : Vaên saùch.
Ngöôøi ñaäu thi Hoäi ñuû soá ñieåm qui ñònh môùi ñöôïc tham gia thi Ñình.
Thi Ñình toå chöùc ôû kinh ñoâ Hueá. Ñeà thi do vua choïn. Toaøn hoäi ñoàng chaám. Ngöôøi daân
ñöôïc phong laø Tieán só. Thôøi Nguyeãn khoâng phong Traïng Nguyeân. Trong 39 laàn th Ñình nhaø
Nguyeãn phong 2 Baûng Nhaõn, 9 Thaùm Hoa vaø 546 Hoaøng Giaùp vaø Phoù Baûng (Naêm 1829,
Minh Maïng).
Thôøi Nguyeãn coù 2 cô quan : Quoác töû giaùm vaø Quoác sö vieän.
Veà sau, tröôùc söï xaâm nhaäp cuûa vaên hoùa phöông Taây, ñaëc bieät laø vaên hoùa Phaùp, thì neàn
nho hoïc ñi vaøo theá beá taéc, huû laäu. Thöïc daân Phaùp môû tröôøng Phaùp Vieät, daïy chöõ Phaùp, chöõ
Quoác ngöõ, vaø khoa thi chöõ Haùn cuoái cuøng ñöôïc toå chöùc döôùi thôøi Nguyeãn vaøo 1918.
1.2. Veà ngheä thuaät :
- Kieán truùc : kieán truùc döôùi thôøi Nguyeãn taäp trung chuû yeáu vaøo cung ñieän vaø laêng. Kieåu
daùng thöôøng phoûng theo kieán truùc ñôøi Thanh hoaëc kieán truùc Phaùp. Cung ñieän baét ñaàu xaây töø
thôøi Gian Long. Tieâu bieåu laø ñieän Thaùi Hoøa. Ñeán thôøi Khaûi Ñònh cung ñieän baét chöôùc theo
kieán truùc Phaùp (ví duï ñieän Kieán Trung).
Laêng goàm Laêng Gia Long, Minh Maïng, Töï Ñöùc (laêng Vaïn Nieân), Thieäu Trò, Khaûi Ñònh.
- Saân khaáu : döôùi trieàu Nguyeãn, saân khaáu tuoàng khaù phaùt trieån. Caùc vua, quan nhaø
Nguyeãn raát thích xem tuoàng. Trong hoaøng cung coù moät ñoäi tuoàng cung ñình chuyeân phuïc vuï
cho vua quan nhaø Nguyeãn. Noäi dung caùc vôû tuoàng mang naëng tö töôûng phong kieán. Nhöng
veà ngheä thuaät tuoàng, ñaëc bieät laø ngheä thuaät dieãn xuaát ñaõ coù nhöõng thaønh töïu ñaùng ghi nhaän.
2. Vaên hoùa thôøi Phaùp thuoäc
Cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, thöïc daân Phaùp, moät maët ra söùc truyeàn baù tö töôûng vaø
vaên hoùa Phaùp, thieát laäp moät heä thoáng giaùo duïc theo moâ hình giaùo duïc cuûa Phaùp; maët khaùc
vaãn duy trì nhöõng ñaïo ñöùc, phong tuïc phong kieán. Vieäc truyeàn baù nhöõng tö töôûng vaø vaên hoùa,
loái soáng phöông Taây vaøo caùc ñoâ thò nhaèm loâi keùo taàng lôùp trí thöùc thanh nieân, laøm cho hoï xao
laõng vôùi vaän meänh cuûa daân toäc, raép taâm phuïc vuï cho boïn thöïc daân Phaùp. Tröôùc söï taùc ñoäng
cuûa tö töôûng vaø vaên hoùa Phaùp, chuùng ta phaûi ghi nhaän: moät maët, nhöõng aûnh höôûng xaáu cuûa
vaên hoùa Phaùp ñoái vôùi nhaân daân ta; song maët khaùc, chính ñaây laø luùc coù söï gaëp gôõ giöõa vaên
hoùa Ñoâng – Taây ñaõ taùc ñoäng khoâng ít ñeán söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa vaên hoùa daân toäc ôû
nhieàu laõnh vöïc nhö giaùo duïc, khoa hoïc, vaên hoùa ngheä thuaät, baùo chí.v.v…
Ví duï ôû laõnh vöïc giaùo duïc, veà cô baûn thöïc daân Phaùp thöïc hieän moät chính saùch ngu daân.
Song neàn giaùo duïc maø Phaùp aùp duïng ôû nöôùc ta ñaõ ñoùng goùp vaøo vieäc taïo ra moät heä thoáng
giaùo duïc môùi, moät ñoäi nguõ caùc nhaø tri thöùc theo Taây hoïc coù trình ñoä cao; vaø chính ñoù laø
nhöõng haït gioáng quí cho söï gieo troàng vaø phaùt trieån giaùo duïc, vaên hoùa ngheä thuaät ôû nhöõng
thôøi kyø tieáp theo.
Sau ñaây, chuùng toâi xin giôùi thieäu sô löôïc heä thoáng giaùo duïc Phaùp aùp duïng ôû nöôùc ta. Heä
thoáng giaùo duïc cuûa Phaùp coù caùc baäc sau :
a. Baäc AÁu hoïc
b. Baäc tieåu hoïc
- Sô hoïc
- Tieåu hoïc (3 naêm)
+ Lôùp nhì naêm thöù nhaát
+ Lôùp nhì naêm thöù hai
+ Lôùp nhaát
- Cao ñaúng tieåu hoïc: caùc hoïc sinh ñaäu tieåu hoïc vaøo hoïc cao ñaúng tieåu hoïc 4 naêm. Toát
nghieäp nhaän baèng thaønh chung.
c. Baäc Trung hoïc: luùc ñaàu chæ môû ôû Haø Noäi, Hueá, Saøi Goøn. Baäc trung hoïc hoïc 3 naêm.
Thi ñaäu tuù taøi caû 2 phaàn ñöôïc tieáp tuïc hoïc leân Ñaïi hoïc.
d. Baäc ñaïi hoïc :
1988, toaøn quyeàn Inbe Xaroâ xin chính phuû Phaùp môû Ñaïi hoïc ôû Vieät Nam. Nhöng vì treân
theá giôùi, khoâng khí chieán tranh theá giôùi laàn thöù 1 ñang dieãn ra, chính phuû Phaùp ñình chæ. Maõi
ñeán naêm 1919 Phaùp cho môû moät soá tröôøng cao ñaúng vaø ñaïi hoïc, ví duï : tröôøng Ñaïi hoïc Canh
Noâng; Ñaïi hoïc Khoa hoïc, Tröôøng cao ñaúng sö phaïm.
Ngaøy 27/10/1924, Phaùp cho môû tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Ñoâng Döông ôû Haø Noäi
nhöng ñeán 1938 ñoåi thaønh tröôøng Myõ ngheä Ñoâng Döông. Lyù do söï ñoåi naøy laø thöïc daân Phaùp
khoâng muoán ñaøo taïo nhöõng ngheä só taïo hình Vieät Nam.
Ngaøy 18/9/1924 thaønh laäp Ñoâng Döông Cao ñaúng hoïc vieän, tieàn thaân cuûa Ñaïi hoïc Luaät
sau naøy.
Ngaøy 14/3/1924 taïi raïp Quaûng Laïc (Haø Noäi) coâng chieáu boä phim Kim Vaân Kieàu : coù theå
noùi, Ñieän aûnh Vieät Nam ra ñôøi töø ñaây.
 ÑAËC TRÖNG VAÊN HOÙA
CUÛA COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI VIEÄT NAM

Nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoùa coäng ñoàng ngöôøi Vieät theo coá vaán Phaïm Vaên Ñoàng
theå hieän ôû hai ñieåm :
1. Tính ñoäng ñoàng bao goàm 3 truïc : Gia ñình (Nhaø), Laøng vaø Nöôùc.
2. Xu theá nhaân vaên höôùng veà con ngöôøi vaø coäng ñoàng con ngöôøi, tìm thaáy ôû con
ngöôøi nhöõng tieàm löïc cuûa nhöõng ñöùc tính bieát bao toát ñeïp vôùi loøng mong muoán phaùt trieån
noù, phaùt huy noù.

I. TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI CUÛA COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI VIEÄT

1. Nhaø (gia ñình)
Toå chöùc gia ñình cuûa ngöôøi Vieät vaãn theo huyeát toäc laø chính. Trong gia ñình vaãn theo
tuïc : cha truyeàn con noái. Con trai tröôûng ñoùng vai troø quan troïng thôø cuùng toå tieân, oâng, baø cha
meï. Trong gia ñình nhaát laø nhöõng gia ñình coù neà neáp thì toân ti, traät töï raát ñöôïc coi troïng.
Nhöõng moái quan heä: Phu-Phuï. Phu-Töû, Maãu-Töû, Huynh-Ñeä vaãn thöôøng ñaët ra moät caùch
nghieâm ngaët trong toå chöùc gia ñình. Cung caùch öùng xöû trong gia ñình toân theo ñaïo lyù: kính
treân, nhöôøng döôùi. Ñaây cuõng laø moät truyeàn thoáng ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi Vieät Nam. Vieäc thôø cuùng
toå tieân, oâng baø, cha meï laø moät traùch nhieäm cuûa caùc baäc con chaùu.
Maëc daàu cheá ñoä maãu heä thoáng coøn ñoùng vai troø trong xaõ hoäi, song vai troø cuûa ngöôøi vôï,
ngöôøi phuï nöõ laø thieát yeáu trong gia ñình ngöôøi Vieät. Hoï laø ngöôøi thu veùn, thu xeáp vaø toå chöùc söï
oån ñònh trong gia ñình. Trong cuoäc soáng hieän nay ôû ñaâu maø cuoäc soáng gia ñình oån ñònh, beàn
vöõng thì khoâng theå khoâng noùi tôùi vai troø cuûa ngöôøi vôï, ngöôøi phuï nöõ. Hoï laø choã döïa taïo neân söï
ñoaøn tuï, aám cuùng trong gia ñình. Ñaëc bieät laø traùch nhieäm ñoái vôùi choàng vaø giaùo duïc con caùi.
Moãi gia ñình Vieät Nam neáu thieáu ñi ngöôøi vôï, ngöôøi phuï nöõ, nôi aáy khoâng bieát caùi gì seõ xaûy ra.
Nhöng chaéc chaén söï oån ñònh, söï aám cuùng seõ coù söï chuyeån dòch nhaát ñònh.
Gia toäc cuõng laø choã döïa tinh thaàn quan troïng cuûa moãi gia ñình trong söï bieán ñoåi cuûa
cuoäc soáng vaø thôøi cuoäc. Ta vaãn thöôøng nhaéc con chaùu nhôù ñeán toå tieân, oâng baø, cha meï, hoï
haøng chính laø nhaéc ñeán söùc soáng löu truyeàn cuûa gia toäc.
2. Toå chöùc laøng :
Noâng thoân Vieät Nam laáy ñôn vò laøng laøm toå chöùc khaù beàn vöõng. Laøng laø ñôn vò ñòa lyù,
ñòa baøn cö truù quan troïng cuûa ngöôøi Vieät. Döôùi laøng coù xoùm. Xoùm laøng laø moät moái lieân heä beàn
chaët ñeå ñoái phoù vôùi thieân tai vaø naïn troäm caép, giaëc giaõ, vôùi maâu thuaãn giöõa laøng naøy vôùi laøng
khaùc. Moái lieân keát naøy ôû mieàn Baéc dieãn ra trong thôøi gian khaù daøi cho ñeán naêm 1954.
Trung taâm sinh hoaït ôû laøng Baéc Boä laø ñình laøng. Moïi söï cuùng teá, xöû kieän, sinh hoaït cuûa
laøng thöôøng dieãn ra ôû ñình laøng. Giaø laøng coù moät vai troø quan troïng trong toå chöùc laøng.
Truyeàn thoáng coi troïng ngöôøi giaø trong sinh hoaït laøng queâ Vieät Nam laø moät truyeàn thoáng toát
ñeïp.
Laøng laø toå chöùc haønh chaùnh cô sôû ôû noâng thoân tröôùc ñaây vaø hieän nay. Laøng coøn laø nôi
hoäi tuï nhöõng tình caûm gaén boù giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi, laø choã döïa tinh thaàn cuûa moãi gia
ñình, gia toäc trong quaù trình toàn vong vaø phaùt trieån. Nhieàu laøng coù thôø thaàn hoaøng cuûa laøng
mình. Ñoù laø minh chöùng cho uy tín vaø danh döï cuûa laøng.
Moãi laøng ñöôïc toå chöùc theo daân chính cö vaø nguï cö. Daân nguï cö laø daân ôû nôi khaùc ñeán
ôû nhôø vaø thöôøng khoâng ñöôïc coi troïng vaø bò ngöôïc ñaõi. Daân chính cö chia laøm nhieàu loaïi :
chöùc saéc, chöùc dòch, laõo, ñinh, taáu.
Chöùc saéc, chöùc dòch baàu ra hoäi ñoàng kyø muïc (tieân chæ, thöù chæ. Hoäi ñoàng kyø muïc baàu ra
chöùc dòch nhö lyù tröôûng, phoù lyù höông tröôûng ...
Laõo, ñinh, aáu ñöôïc toå chöùc theo giaùp. Toå chöùc laøng xaõ döïa vaøo giaùp.
Ñaëc tröng cuûa toå chöùc laøng laø coi troïng tính coäng ñoàng. Chính nhôø yù thöùc coäng ñoàng
naøy maø hoï gaén boù vôùi nhau, nhaát laø trong nhöõng luùc gian nguy, hoaïn naïn, bieát ñuøm boïc,
töông thaân, töông aùi nhau. Nhöng cuõng töø ñaáy laïi ñeû ra tö töôûng yû laïi, döïa daãm nhau. Laøng
coøn theå hieän tính ñoäc laäp töï trò, cuoäc soáng naëng veà töï cung tö caáp, cuoäc soáng boù heïp sau luõy
tre laøng. Vaø ñoù cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân ñeû ra tö töôûng cuïc boä, ñòa phöông, heïp
hoøi.
- Kieán taïo laøng :
Laøng ôû mieàn Baéc vaø mieàn Trung laø moät vuøng laõnh thoå taùch bieät vôùi nhöõng laøng khaùc
baèng caùnh ñoàng, ao chum, con ñöôøng hay soâng ngoøi ... Bao quanh laøng laø nhöõng luõy tre
xanh. Laøng giaøu ngöôøi daân chuù yù xaây ñöôøng laøng baèng gaïch laùt.
3. Nöôùc:
Nöôùc laø moät caùi gì thieâng lieâng, moät caùi gì gaàn guõi vôùi coäng ñoàng.
Khaùi nieäm nöôùc thöôøng gaén lieàn vôùi moät laõnh thoå nhaát ñònh, vôùi bôø coõi, nuùi soâng, vôùi moät
theå cheá chính trò xaõ hoäi nhaát ñònh, vôùi moät phong tuïc taäp quaùn, vôùi moät truyeàn thoáng vaên hoùa
nhaát ñònh. Khaùi nieäm nöôùc trong yù nieäm cuûa ngöôøi Vieät thöôøng gaén lieàn vôùi khaùi nieäm Nhaø
(trong töø vöïng tieáng Vieät coù töø : quoác gia, nhaø nöôùc)
ÔÛ Vieät Nam tröôùc ñaây, caùc caáp trung gian nhö phuû, tænh vuøng khoâng ñoùng vai troø quan
troïng trong ñôøi soáng cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät. Quan troïng ñoái vôùi hoï laø laøng vaø nöôùc. Söï keát
hôïp giöõa laøng vaø nöôùc, nhaø vaø nöôùc laø moät trong nhöõng nhaân toá laøm neân söùc maïnh cuûa coäng
ñoàng ngöôøi Vieät.
Toå chöùc quoác gia treân cô sôû laõnh thoå, ñòa lyù. Coäng ñoàng ngöôøi Vieät soáng trong moät quoác
gia, moät laõnh thoå nöôùc Ñaïi Vieät ngaøy nay goïi laø nöôùc Vieät Nam.
Ñöùng ñaàu toå chöùc nhaø nöôùc phong kieán ôû nöôùc ta laø vua. Nhöng vôùi ngöôøi Vieät bieåu
töôïng cuûa nöôùc laïi laø daân. “Quan nhaát thôøi, daân vaïn ñaïi “Lyù Thöôøng Kieät coù laàn ñaõ noùi :
 “Ñaïo laøm chuû ôû daân
Coát nöôùc ôû daân”
Nöôùc vaø daân trong taâm thöùc ngöôøi Vieät laø gaén boù, laø moät theå thoáng nhaát. Ngaøy nay ta
thöôøng noùi: “Vì nöôùc, vì daân” “trung vôùi nöôùc, hieáu vôùi daân”, yeâu nöôùc, thöông daân”, “ích nöôùc
lôïi daân”, nhöõng cuïm töø aáy theå hieän söï gaén boù giöõa nöôùc vaø daân.
Nhöng caáu thaønh veà maët xaõ hoäi cuûa moät nöôùc ôû ta thôøi phong kieán bao goàm vua, quan,
daân.
- Vua: Vua ñöôïc taán phong theo tuïc cha truyeàn con noái Vua sôû höõu moïi ñaát ñai. Moïi
quyeàn löïc cuûa Nhaø nöôùc, cuûa quoác gia taäp trung vaøo vua. Moïi haønh vi, bieåu hieän cuûa Vua
thöôøng gaén lieàn vôùi caùc töø: Hoaøng, Long, Ngoïc, Ngöï. Y Phuïc cuûa Vua laø aùo vaøng (maøu hoaøng
thoå).
- Quan: quan do vua phong töôùc. ÔÛ caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, caùc quan thaêng
chöùc thöôøng laø nhöõng ngöôøi coù coâng, nhöõng ngöôøi thoâng qua con ñöôøng thi cöû. Truyeàn thoáng
troïng vaên, troïng ngöôøi taøi laø neùt ñaùng chuù yù trong vieäc thaêng quan ôû caùc trieàu ñaïi phong kieán
Vieät Nam.
- Daân: Daân chia laøm 4 haïng: Só, Noâng, Coâng, Thöông. Trong lòch söû Vieät Nam keû só
thöôøng ñöôïc coi troïng. Nhöng trong daân gian, moái quan heä keû só vaø noâng gia cuõng coù khi thay
ñoåi, xuaát phaùt töø quan nieäm soáng thieát thöïc “Coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo” vaø coù thôøi ngöôøi ta ñaõ
thay ñoåi moái quan heä Só-Noâng.
“Nhaát só nhì noâng
Heát gaïo chaïy roâng
Nhaát noâng nhì Só.
Quan nieäm treân theå hieän vai troø cuûa ngöôøi noâng daân trong ñôøi soáng, trong coäng ñoàng
ngöôøi Vieät.
 Tröôùc ñaây, truyeàn thoáng thöông maïi ôû ta khoâng ñöôïc coi troïng. Ñieàu naøy bò chi phoái bôûi
tính chaát töï trò, töï tuùc trong loái soáng cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät. Töø ñoù coù caâu :
“Dó noâng vi baûn
Dó thöông vi maït”
(laáy noâng laøm goác, laáy thöông laøm ngoïn)
Toå chöùc xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät : gia ñình laøng, nöôùc, nhö laø moät caáu truùc ñaëc
thuø, taïo neân moät theå toång hôïp, moái lieân keát moät hôïp löïc taïo neân söùc maïnh cuûa daân toäc trong
moïi nguy bieán, thaêng traàm cuûa lòch söû.

II. VAÊN HOÙA VAÄT CHAÁT CUÛA COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI VIEÄT.
Vaên hoùa vaät chaát cuûa coäng ñoàng daân toäc phaûn aùnh trình ñoä khaû naêng vaät chaát, vaø söï
tieán boä trong sinh hoaït vaät chaát cuûa daân toäc ñoù. Thoâng qua sinh hoaït vaät chaát, con ngöôøi
nhaän bieát moät phaàn sôû thích, loái soáng, phong tuïc cuûa moät coäng ñoàng ngöôøi vaên hoùa vaät chaát
gaén lieàn vôùi tieán trình lòch söû cuûa daân toäc, vôùi trình ñoä kyõ thuaät trong saûn xuaát vaät chaát, vôùi söï
taùc ñoäng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa vaät chaát cuûa khu vöïc vaø theá giôùi.
Tìm hieåu vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät chuû yeáu ñi vaøo moät soá phöông dieän : aên,
maëc, ôû ñi laïi.
1. AÊn uoáng :
a) AÊn :
Ngöôøi Vieät Nam chuû yeáu laø aên côm. Duø aên gì ngöôøi Vieät cuõng laáy côm loùt daï. Taäp quaùn
aáy laø do ngöôøi Vieät bieát troàng luùa töø thôøi Thöôïng coå.
Khoai lang laø saûn vaät nhaäp vaøo nöôùc ra töø theá kyû XV. Ngoâ xuaát phaùt töø Myõ sang Trung
Quoác vaø nhaäp vaøo Vieät Nam theá kyû XVII, XVIII.
Ngoâ, khoai cuõng laø nhöõng löông thöïc raát caàn cho ngöôøi Vieät. Do vaäy trong daân gian coù
caâu :
“Ñöôïc muøa chôù phuï ngoâ, khoai
Ñeán khi thaát baùt laáy ai baïn cuøng”
Nöôùc ta laø moät nöôùc ôû khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa coù nhieàu saûn vaät, ñoäng, thöïc vaät
phong phuù taïo neân nguoàn thöïc phaåm ña daïng, phong phuù.
Kyõ thuaät naáu nöôùng raát tinh xaûo vaø linh hoaït tuøy theo töøng vuøng, töøng muøa, tuøy theo sôû
thích vaø khaåu vò cuûa con ngöôøi trong moãi thôøi ñieåm khaùc nhau.
Caùch söû duïng nguyeân lieäu thöïc phaåm cuõng raát khaùc nhau. Taây thích aên bô, söõa, pho
maùt. Ngöôøi Trung Quoác thích aên vöøng laïc, xì daàu, huùng lieäu vaø caùc loaïi naám. Ngöôøi Vieät thích
duøng môõ, nöôùc maém, töông chao, rau caø. Caùc loaïi gia vò trong böõa aên caøng nhieàu caøng taïo
neân khoaùi caûm, ngöôøi Vieät thích aên nhieàu gia vò phoái hôïp, ví duï nhö quan saùt caùch pha cheá
nöôùc chaám cuûa ngöôøi Vieät seõ thaáy ñöôïc ñieàu ñoù. Caùi quan troïng trong pha cheá laø söï phoái hôïp
lieàu löôïng trong caùch pha cheá vaø naáu nöôùng.
Caø phaùo, maém toâm, rau muoáng, töông chao... laø nhöõng loaïi thöùc aên daân daõ maø ngöôøi
Vieät duø giaøu ngheøo ñeàu öa thích. Soáng xa queâ ngöôøi Vieät duø aên ngon ñuû thöùc, ñuû chaát vaãn
thöôøng nhôù ñeán nhöõng moùn aên ñaäm saéc vò daân toäc.
“Anh ñi anh nhôù queâ nhaø
Nhôù canh rau muoáng, nhôù caø daàm töông”
Leâ Quyù Ñoân cho bieát ôû saùch “Thaûo moäc trang” coù cheùp: “Rau muoáng tính laïnh, vò ngoït.
Ngöôøi nöôùc Nam laáy coû lau ken laøm beø thöa ñeå loå nhoû, thaû treân maët nöôùc roài troàng rau muoáng
leân treân. Beø aáy noåi leânh ñeânh nhö beøo... AÁy laø thöù rau laï cuûa phöông Nam”.
Ngöôøi Vieät laøm ra raát nhieàu loaïi baùnh: baùnh chöng, baùnh daøy, baùnh coám, baùnh gai, baùnh
ñaäu xanh, baùnh cuoán, baùnh troâi... Ñoù laø nhöõng thöù baùnh maø ngöôøi Vieät thích vaø thöôøng baøy
trong leã hoäi, cuùng baùi toå tieân, tieäc tuøng.
b) Uoáng :
Nöôùc uoáng maø ngöôøi Vieät thích laø nöôùc cheø (traø): cheø töôi, cheø khoâ, cheø maïn, cheø haït.
Uoáng cheø laø moät thoùi quen cuûa ngöôøi Vieät. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù thuù uoáng traø thì uoáng traø
ñoái vôùi hoï laø moät ngheä thuaät. Moät thuaät thöôûng traø nhö cuï Nguyeãn Tuaân ñaõ töøng baøn ñeán.
Ngoaøi ra, daân queâ vuøng chaâu thoå Baéc Boä coù moät thöù uoáng thoâng duïng laø nöôùc laù voái. Laù
voái haùi, phôi khoâ, ñem ñun soâi, uoáng vaøo muøa noùng, maùt daï, deã tieâu hoùa.
Trong caùch aên uoáng cuûa ngöôøi Vieät, ngöôøi Vieät chöa tính ñeán löôïng calo trong moãi thöùc
aên, hoï môùi nghó ñeán aên ñuû, aên no, vaø daàn daàn tieán ñeán aên ngon.
Moät neùt ñaëc bieät trong aên uoáng maø ngöôøi Vieät choïn laø nhöõng thöùc gì aên coù chaát boå, hôïp
vôùi cô theå cuûa moãi ngöôøi. Thöùc aên luoân ñöôïc cheá bieán theo quan nieäm noùng-laïnh, khöû tanh
baèng caùch taêng gia vò taïo neân höông vò cho thöùc aên, gaây caûm giaùc ngon mieäng.
2. Trang phuïc cuûa ngöôøi Vieät :
Ngöôøi Laïc Vieät maëc aùo chui, gaøi khuy beân traùi. Ñaøn oâng ñoùng khoá, ñaøn baø maëc vaùy, aùo
theâu.
Sau CN, do bò ñoâ hoä quan laïi baét daân maëc theo kieåu Trung Quoác, cuï theå laø aùo khoâng
caøi khuy beân traùi maø caøi khuy beân phaûi.
Chieác vaùy toàn taïi khaù laâu ôû mieàn Baéc cho ñeán thôøi Trònh-Nguyeãn phaân tranh. 1771,
chuùa Voõ vöông baét ñaøn baø Ñaøng trong maëc quaàn ñeå phaân bieät vôùi ñaøn baø Ñaøng ngoaøi. 1828,
Minh Maïng baét ñaøn baø maëc quaàn thoáng nhaát. Do vaäy daân gian coù caâu cheá rieãu, chuû tröông ñoù
cuûa vua :
“Thaùng taùm coù chieáu vua ra
Caám quaàn khoâng ñaùi ngöôøi ta haõi huøng
Khoâng ñi thì chôï khoâng ñoâng
Ñi thì phaûi möôïn quaàn choàng sao ñang
 Coù quaàn ra quaùn baùn haøng
Khoâng quaàn ra ñöùng ñaàu laøng troâng quan”
Thôøi xöa nguyeân lieäu ñeå deät vaûi laø voû caây sui, beï caây chuoái tieâu. Töø vaûi sui, vaûi tô chuoái
tieán ñeán vaûi boâng caây gaïo (coøn goïi laø vaûi Caùt boái). Sau ñoù ngöôøi Vieät baét ñaàu troàng daâu nuoâi
taèm, öôm keùn vaø keùo sôïi deät neân tô luïa. Ngheà deät tô luïa phaùt trieån nhieàu ôû thôøi kyø nhaø nöôùc
phong kieán giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Vaøo thôøi Traàn ngheà deät phaùt trieån hôn, do vaäy haïn cheá vieäc
mua haøng deät cuûa phöông Baéc. Ngöôøi daân trong nöôùc maëc luïa thaâm, aùo coå khaâu baèng laø,
ñaàu ñoäi khaên deät baèng tô nhuoäm xanh.
ÔÛ noâng thoân thôøi phong kieán, caùc boâ laõo, caùc vò chöùc saéc ôû laøng, xaõ ñoäi khaên ñoùng maøu
reâu, gaáp nhieàu neáp.
Vuøng troàng tô luïa noåi tieáng ôû nöôùc ta thôøi phong kieán laø vuøng soâng Nhueä, vuøng phuï caän
Haø Noäi (Thaêng Long xöa). ÔÛ Ñaøng trong, thôøi nhaø Nguyeãn ngheà deät phaùt trieån. Ñaëc bieät laø
ngheà deät tô, luïa Hueá, ôû Quaûng Nam. ÔÛ Hueá thì coù kyõ thuaät deät gaám nhieãu ñoû, laõnh (lónh)
traéng hoa troøn. Quaûng Nam coù kyõ thuaät deät lónh boùng.
Khi thöïc daân Phaùp ñoâ hoä nöôùc ta, vaø khi ñaët cheá ñoä cai trò treân toaøn coõi Vieät Nam, vaø do
aûnh höôûng cuûa vaên hoùa phöông Taây caùi maëc cuûa ngöôøi Vieät phaàn lôùn ôû caùc ñoâ thò ñaõ Taây
hoùa. Ñaây laø moät böôùc chuyeån trong söï aên maëc cuûa ngöôøi Vieät thôøi hieän ñaïi. ÔÛ ñoâ thò caùc baø,
caùc oâng baét ñaàu aên vaän theo caùch Taây, vaùy ñaàm, quaàn taây. Song phaàn lôùn daân queâ vaãn aên
maëc theo caùch cuûa daân toäc: aùo, baø ba, quaàn ta.
Trong taát caû y phuïc cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam thì chieác aùo daøi laø bieåu tröng cho veû
ñeïp kieàu dieãm, giaûn dò vaø thanh lòch cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät. Chieác aùo daøi Vieät Nam laø neùt ñaëc
tröng cho veû ñeïp cuûa vaên hoùa trang phuïc cuûa ngöôøi Vieät xöa vaø nay.
Thôøi xöa giai caáp phong kieán Vieät Nam hoïc caùch trang phuïc cuûa phong kieán Trung hoa.
Do vaäy, trong vieäc maëc coù nhöõng quy ñònh nghieâm ngaët. Trieàu ñình coù boâ leã, quy ñònh caùch
aên maëc theo thöù baäc, phaåm haøm.
- Vua : maëc aùo maøu vaøng.
- Thaày tu : maøu naâu
- Caùc quan laïi maëc maøu ñoû saãm, maøu tía, maøu luïc
- Daân thöôøng maëc aùo quaàn maøu ñen, traéng, naâu
Tröôùc thôøi Leâ ngöôøi ta chích khaên traéng. Ñeán thôøi Leâ, laáy cuû naâu, giaõ nhoû, nhuoäm thaønh
maøu lam, naâu non, sau ñoù nhuùng buøn thaønh maøu ñen. Do vaäy ta thaáy khaên ñoùng cuûa ñaøn
oâng coù 2 maøu : ñen, traéng. Khaên chít toùc, khaên choaøng cuûa ñaøn baø noâng thoân Baéc boä tröôùc
CMT8 laø khaên ñen moû quaï.
Tröôùc CMT8 vieäc maëc coù quy ñònh khaùc moät ít so vôùi tröôùc ñaây, ví duï : caùc quan maëc
maøu xanh lam, quan nhoû, toång lyù, hoïc troø maëc maøu söøng, ngöôøi lao ñoäng maëc maøu naâu, ñen
khi coù tang gia, ngöôøi trong gia ñình maëc maøu traéng.
 Maëc laø moät bieåu hieän vaên hoùa vaät chaát cuûa moät coäng ñoàng. Vieät maëc cuûa ngöôøi Vieät laø
thay ñoåi theo moãi thôøi nhöng neùt vaên hoùa maëc cuûa ngöôøi Vieät laø ôû choã: maëc thuaän tieän, thích
hôïp vôùi töøng hoaøn caûnh vaø thôøi tieát. Trong vieäc maëc, ngöôøi Vieät chuù yù ñeán caùi kín ñaùo, caùi tao
nhaõ, thanh lòch vaø caùi hoøa hôïp vôùi tuoåi taùc moâi tröôøng vaø khí haäu.
3. Nhaø cöûa :
Ngöôøi Laïc Vieät xöa ôû nhaø saøn. Vì ñeå choáng laïi thuù döõ vaø luõ luït, ngöôøi Vieät xöa caát nhaø
saøn. Nhaø saøn xöa coù hai kieåu : maùi cong voøm, vaø maùi mui thuyeàn.
Veà sau ngöôøi Vieät tieán veà vuøng chaâu thoå ñoàng baèng, veà mieàn bieån. Hoï laøm nhaø ñeå ôû.
Nhaø chuû yeáu laø töôøng baèng ñaát. Veà sau töôøng xaây döïng baèng gaïch ñoùng, hoaëc baèng ñaù ong.
Nhaø laøm baèng vaät lieäu coù saün ôû trong vuøng. Maùi nhaø lôïp baèng tranh, laù, hoaëc baèng tre ñan
taám. Nhaø thöôøng quay veà höôùng Ñoâng, Nam hoaëc höôùng Ñoâng Nam.
Kieán truùc nhaø : nhaø moät gian, hai maùi (thöôøng laø nhaø ngheøo). Nhaø 3 hoaëc nhieàu gian
tuøy theo khaû naêng cuûa töøng gia ñình maø xaây döïng. Nhaø ôû Baéc boä xöa khoâng coù chaùi. Nhaø
giaøu thì coù nhaø treân, nhaø döôùi, hoaëc nhaø ngang.
Nhaø coù nhieàu gian. Gian giöõa thöôøng laøm nôi thôø cuùng oâng baø, toå tieân. Treân baøn thôø baøy
nhieàu thö thôø, coù caâu ñoái hoaønh phi. Caïnh baøn thôø coù tuû cheø, saïp guï, gheá traøng kyû, gheá ngöïa
...
Ngaøy nay nhaø ôû noâng thoân cuõng nhö thaønh phoá ñaõ coù nhöõng thay ñoåi lôùn veà kieåu daùng,
quy moâ tuøy theo khaû naêng taøi chaùnh vaø sôû thích cuûa moãi gia ñình.
4. Ñi laïi :
Phöông tieän ñi laïi : ngaøy xöa phöông tieän ñi laïi cuûa ngöôøi Vieät chuû yeáu laø: ñi boä, ñi
thuyeàn, ñi xe ngöïa, xe keùo tay, ñi voõng, ñi kieäu. Veà sau coù caùc phöông tieän hieän ñaïi xuaát hieän
ngöôøi Vieät ñi laïi baèng caùc phöông tieän hieän coù.
Tính chaát vaø muïc ñích ñi laïi :
- Ngaøy tröôùc moãi laàn ngöôøi coù vieäc ñi xa, ñi moät coâng vieäc heä troïng naøo ñoù thöôøng laø
xem ngaøy giôø xuaát haønh.
Ñi laïi thöôøng gaén lieàn vôùi kinh nghieäm soáng : “ñi hoûi giaø, veà nhaø hoûi treû”
Khi ñi ñaâu xa, ngöôøi Vieät ñeàu coù lôøi caàu chuùc: “thöôïng loä bình an”, ñi maïnh gioûi, may
maén, ñi ñeán nôi veà ñeán choán.
Ñi laïi thöôøng giuùp cho con ngöôøi môû mang söï hieåu bieát “ñi moät ñaøng hoïc saøng khoân” ñi
cho bieát ñoù bieát ñaây, ôû nhaø vôùi meï bieát chöøng naøo khoân”.
III. VAÊN HOÙA TINH THAÀN CUÛA COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI VIEÄT
“Giaù trò cao quyù nhaát, ñeïp ñeõ nhaát, caùi muøi, caùi vò, caùi höông, caùi thô cuûa ñôøi soáng, ñoù laø
nhöõng giaù trò vaên hoùa, giaù trò tinh thaàn” cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta)
I. TÍN NGÖÔÕNG VAØ TOÂN GIAÙO
 Con ngöôøi bao giôø cuõng soáng trong hai theá giôùi: theá giôùi cuûa thöïc taïi vaø theá giôùi cuûa bieåu
töôïng. Tín ngöôõng vaø toân giaùo ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi
Vieät.
1/ Tín ngöôõng:
Tín ngöôõng laø nhöõng leã nghi thôø cuùng mang tính chaát thaàn linh, khoâng chuù yù nhieàu ñeán
söï lyù giaûi, luaän giaûi. Tín ngöôõng gaén lieàn vôùi tuïc leã thôø cuùng thaàn linh, toå tieân. Tuïc leä naøy
thöôøng mang tính chu kyø. Chu kyø naøy tính theo chu kyø maët traêng, thöôøng laáy ngaøy cuùng teá.
Tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät coå toàn taïi quan nieäm : “vaïn vaät höõu thaàn”, “vaïn vaät höõu linh”.
Tuïc thôø cuùng vaät toå, thôø cuùng linh hoàn ngöôøi cheát laø tuïc phoå bieán trong tín ngöôõng cuûa ngöôøi
Vieät. Ngöôøi ta cho raèng : ngöôøi cheát laø cheát phaàn xaùc chöù phaàn hoàn khoâng cheát, vaãn laãn quaát
trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi ñang soáng.
Tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät thöôøng mang tính coäng ñoàng: nhieàu nôi, nhieàu ngöôøi thôø
cuùng Trôøi, Ñaát, Nöôùc (goïi laø thôø cuùng Tam Phuû).
Tín ngöôõng thieân veà nöõ tính. Ñieàu naøy coù theå xuaát phaùt töø quan nieäm veà vai troø cuûa
ngöôøi phuï nöõ trong gia ñình, trong xaõ hoäi cuûa ngöôøi Vieät coå xöa.
Ví duï nhö thôø cuùng töù phaùp :
- Phaùp Vaân (chuøa Baø Daâu)
- Phaùp Vuõ (chuøa Baø Ñaäu)
- Phaùp Loâi (chuøa Baø Töôùng)
- Phaùp Ñieän (chuøa Baø Daàn).
Tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät coù vai troø tích cöïc trong quaù trình giaùo duïc ñaïo lyù cho con
ngöôøi trong quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.
Söï cuùng teá naøy daàn daàn ñöôïc moät soá ngöôøi lo lieäu, toå chöùc. Nhöõng ngöôøi naøy thöôøng laø
nhöõng ngöôøi coù uy tín, coù hieåu bieát ít nhieàu trong coäng ñoàng. Daàn daàn nhöõng ngöôøi naøy thoaùt
khoûi caùc hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát. Hoï trôû thaønh ngöôøi truyeàn ñaït, phoå bieán nhöõng nghi
thöùc cuùng teá vaø daàn daàn taïo ra moät soá tri thöùc cho coäng ñoàng. Cuøng vôùi söï phaùt trieån xaõ hoäi
cuûa coäng ñoàng, hoï trôû thaønh moät taàng lôùp ñaëc bieät: taàng lôùp taêng löõ.
- Tín ngöôõng veà con soá 3 cuûa ngöôøi Vieät :
Khi cuùng baùi toå tieân, trôøi, phaät ngöôøi ta thöôøng thaép höông theo soá leõ, nhöng thöôøng laø
thaép 3 theû.
Theo luaät Cô-Ngaãu cuûa Kinh Dòch thì caùc con soá 2, 4, 6, 8 thuoäc veà aâm, caùc con soá 1,
3, 7... thuoäc veà döông. Döông töôïng tröng cho trôøi, cho söï voâ hình, cho trong saïch, cho cao
minh, cho khôûi ñaàu sinh hoùa....
Tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät coi troïng con soá 3: ba neùn höông, laïy ba laïy, coã tam sinh,
tam quan, tam toøa Thaùnh Maãu, tam theá chö Phaät, tam baûo (Phaät, Phaùp, Taêng), trieát lyù tam taøi
(Thieân thôøi, Ñòa lôïi, Nhaân hoøa).
 Tuïc thôø oâng Taùo quaân mang moät trieát lyù veà vuõ truï. Thôø thaàn taùo quaân thöôøng moät coã
goàm 3 muõ ñoà haøng maõ: giöõa moät muõ baø, hai beân muõ oâng. Caùch baøi trí aáy laø theo queû Ly cuûa
Kinh Dòch. Ly coù nghóa laø löûa, laø trung taâm cuûa beáp nuùc.
2/ Toân giaùo :
Toân giaùo laø tín ngöôõng ñöôïc quan nieäm theo moät giaùo lyù, moät hoïc thuyeát nhaát ñònh vaø
coù söï lyù giaûi, giaûng thuyeát veà lyù leõ cuûa tín ngöôõng ñoù. Chæ coù loaïi tín ngöôõng xaây döïng theo
moät quan nieäm, moät lyù thuyeát môùi trôû thaønh toân giaùo.
Toân giaùo Vieät Nam phaàn lôùn laø du nhaäp töø ngoaøi vaøo nhö : Phaät giaùo, Ñaïo giaùo, Thieân
chuùa giaùo...
Trong ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi, ngöôøi ta caàn ñeán moät toân giaùo naøo ñoù, tuøy theo
söï ngöôõng moä cuûa moãi con ngöôøi, moãi coäng ñoàng. Nhaø baùc hoïc ENG-STANH coù nhaän xeùt
“Trong töông lai, nhaân loaïi caàn ñeán moät toân giaùo, nhöng ngöôøi ta khoâng coøn meâ tín”.
Caùc toân giaùo chính ôû Vieät Nam:
* Phaät giaùo :
- Nguoán goác cuûa Phaät giaùo:
Phaät giaùo laø tö töôûng trieát hoïc coå ñaïi xuaát phaùt ôû moät vöông quoác nhoû treân baùn ñaûo AÁn
Ñoä döôùi chaân nuùi Hy Maõ Laïp Sôn, vaøo theá kyû VII tröôùc CN.
Thuôû xa xöa ôû AÁn Ñoä löu truyeàn tö töôûng: “Vaïn vaät höõu thaàn”. Moïi vaät ñeàu coù Brahma.
Con ngöôøi thuoäc veà Brahma. Con ngöôøi khi sinh ra töø Brahma vaø khi cheát cuõng trôû veà vôùi
Brahma (taïm dòch laø Baø la moân). Veà sau thôøi ñaïi Veä Ñaø (Baø la moân) suy thoaùi ñaõ naûy sinh ra
nhieàu khuynh höôùng trong ñoù coù khuynh höôùng xem Brahma laø bình ñaúng, coøn con ngöôøi ôû
ñôøi laø baát bình ñaúng. Bình ñaúng laø thieän. Sai bieät laø aùc. Boû caùi aùc quay veà caùi thieän, boû caùi sai
bieät quay veà caùi bình ñaúng laø trôû veà vôùi Brahma.
Theo phaùi Uppanishad: con ngöôøi coù linh hoàn ñoäc laäp vôùi thaân xaùc. Thaân xaùc cheát, linh
hoàn coøn. Hoàn nhaäp vaøo xaùc khaùc, neáu khoå coâng tu luyeän thì sôùm seõ trôû veà vôùi Brahma.
Thôøi coå ñaïi AÁn Ñoä coù 5 ñaúng caáp:
− Ñaúng caáp Brahma (taêng löõ).
− Ñaúng caáp vua chuùa.
− Ñaúng caáp noâng daân
− Ñaúng caáp coâng thöông.
− Haïng cuøng ñinh.
Xaõ hoäi naøy raát xa laï vôùi söï bình ñaúng. Nhaân taâm khoán khoå. Ngöôøi chuù yù ñeán vieäc tu thaân
tích ñöùc, tu taâm thì tìm cho mình moät söï giaûi thoaùt.
Phaät giaùo ra ñôøi trong boái caûnh vaø tö töôûng xaõ hoäi ño, Thaùi töû Só Ñaït Ta (Sakyamuni:
Thích ca Maâu Ni), sinh tröôùc Khoång Töû 6 naêm, tröôùc Gieâ Su 700 naêm. Luùc treû xuaát gia. Sau
nhieàu laàn daïo chôi ngoaøi thaønh, Thaùi töû thaáy caûnh khoán khoå cuûa con ngöôøi. Ngaøi quyeát ñònh
töø boû cuoäc soáng giaøu sang phuù quyù, taàm sö hoïc ñaïo. Sau moät thôøi gian daøi tu khoå haïnh
nhöng chöa ñaït ñaïo. Sau ñoù Thaùi töû tìm ñeán moät goác caây boà ñeà, luyeän thieàn vaø daàn daàn ñaõ
ñaéc ñaïo.
Trieát lyù Phaät giaùo ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán vaän maïng cuûa con ngöôøi nhö
hoïa, phuùc, soáng, cheát, linh hoàn, theå xaùc... Noù chuû tröông töø bi, baùc aùi. Nhöng khi du nhaäp vaøo
Vieät Nam tö töôûng töø bi, baùc aùi aáy nhaït daàn ñi vaø tìm thaáy söï hoøa nhaäp vôùi truyeàn thoáng nhaân
aùi, nhaân nghóa cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät.
Phaät giaùo vaøo Vieät Nam :
Theo caùc taøi lieäu ghi cheùp coøn laïi, Phaät giaùo truyeàn vaøo ñaát Vieät töø theá kyû thöù II sau CN,
töø AÁn Ñoä sang vaø töø phöông Baéc xuoáng. Töø theá kyû thöù VI sau CN, nhö sö Ti Ni Ña Liu Chi
ngöôøi Taây Truùc ñeán truï trì ôû Chuøa Phaùp Vaân (chuøa Daâu), Haø Baéc cho ñeán khi qua ñôøi oâng laäp
ra phaùi Thieàn toâng thöù I (phaùi Thieàn toâng döïa vaøo pheùp Thieàn Ñònh, chuû tröông tu taâm laø
chính chöù khoâng phaûi ôû kinh keä). Veà sau coù nhieàu moân ñeä noåi tieáng nhö sö Phaùp Hieàn, Vaïn
Haïnh, Töø Ñaïo Haïnh ñeàu theo phaùi Thieàn toâng.
Khi nöôùc ta giaønh ñöôïc ñoäc laäp, töï chuû, Phaät giaùo phaùt trieån maïnh meõ, nhaát laø thôøi Lyù.
Thôøi Lyù caùc nhaø sö raát ñöôïc coi troïng. Caùc nhaø sö raát uûng hoä nhaø nöôùc phong kieán nhö sö
Vaïn Haïnh, sö Vieân Thoâng (sö Vieân Thoâng ñöôïc phong thaønh Quoác sö).
Phaät giaùo ôû thôøi Lyù, Traàn ñöôïc vua vaø quyù toäc raát öu aùi. Naêm 1031 Vua Lyù Thaùi Toâng
cho xaây döïng 950 ngoâi Chuøa. Traàn Thaùi Toâng cho ñuùc 350 quaû chuoâng. Vua Traàn Nhaân
Toâng laäp ra phaùi Truùc Laâm. Phaùi naøy coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán Phaät Giaùo Vieät Nam.
Veà sau Phaät giaùo bò caùc nhaø Nho baøi baùc. Vua Chuùa vaø trieàu ñình thaáy caàn döïa vaøo
Nho giaùo ñeå cuûng coá ñòa vò, quyeàn lôïi cuûa mình. Do vaäy, Phaät giaùo khoâng coøn ñoùng vai troø
Quoác gia nöõa. Nhöng trong daân gian, Phaät giaùo coù aûnh höôûng roäng, vaø coù taùc ñoäng vaøo cuoäc
soáng taâm linh cuûa ngöôøi daân thöôøng.
* Nho giaùo :
- Nho giaùo laø hoïc thuyeát chính trò vaø ñaïo ñöùc cuûa giai caáp phong kieán Trung Quoác. Noù
laø ñöôøng loái toå chöùc xaõ hoäi, cô caáu nhaø nöôùc, laø lyù luaän veà söï thoáng trò xaõ hoäi cuûa doøng hoï, laø
heä thoáng quan nieäm laøm ngöôøi, laø moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong xaõ hoäi phong kieán.
Nho giaùo ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Quoác truyeàn vaøo Vieät Nam sau CN. Luùc
ñaàu noù chöa coù vò trí trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät. Khi caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam ñöôïc
thieát laäp, giai caáp phong kieán Vieät Nam ñaõ bieán Nho giaùo thaønh moät coâng cuï höõu ích ñeå cuûng
coá ñòa vò vaø quyeàn lôïi cuûa mình.
Thôøi lyù, Nho giaùo laø choã döïa tinh thaàn vaø chính trò cuûa giai caáp phong kieán nhöng Phaät
vaãn laø Quoác giaùo. Nhöõng neàn taûng Nho giaùo Vieät Nam vaãn laø tö töôûng Nho giaùo Trung Quoác,
nhöng quan troïng laø caùc nhaø Nho Vieät Nam bieát khai thaùc nhöõng yeáu toá tích cöïc trong Nho
giaùo Trung Quoác ñeå xaây döïng nhaø nöôùc ñoäc laäp, töï chuû vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà soáng coøn
cuûa daân toäc. Ví duï nhö veà tinh thaàn yeâu nöôùc, caùc nhaø Nho Vieät Nam chuû tröông: trung quaân
phaûi gaén chaët vôùi aùi quoác trung quaân bao giôø cuõng höôùng ñeán minh quaân.
 Nguyeãn Traõi vieát :
“Vieäc nhaân nghóa coát ôû yeân daân
Laät thuyeàn môùi bieát daân maïnh”
Caùc nhaø Nho Vieät Nam cuõng xem cöûa khoång saân Trình laø quan troïng, saùch Thaùnh hieàn
laø caàn thieát, nhöng khi hoï thaáy thôøi theá vaø nhaân taâm khoâng thích hôïp thì cuõng saün saøng töø boû
quyeàn cao chöùc troïng, khöôùc töø moïi vinh hoa phuù quyù, choïn caùch soáng nhaøn taâm, thanh baàn.
Ví duï nhö Chu Vaên An coù laàn daâng sôù ñeà nghò cheùm baûy nònh thaàn. Vua khoâng nghe, oâng
treo muõ aùo töø quan, veà ñi daïy hoïc, choïn caùch soáng “an baàn laïc ñaïo”.
Caùc nhaø Nho Vieät Nam ñeà cao tö töôûng thaàn daân cuûa Maïnh Töû :
“Ñaïo ngöôïc vôùi daân thì daân gieát, nöôùc bò maát
Ñaïo ngöôïc ít thì daân bò nguy, nöôùc bò yeáu.
Ñöôïc loøng daân thì ñöôïc daân”.
Ñeán thôøi Nguyeãn, tröôùc bieán ñoåi lôùn lao cuûa ñaát nöôùc, cuûa daân toäc, boïn phong kieán nhaø
Nguyeãn vaãn coù baùm vaøo tö töôûng Nho giaùo ñaõ loãi thôøi, caûn trôû söï hoøa nhaäp, söï phaùt trieån cuûa
ñaát nöôùc vaøo tieán trình chung cuûa theá giôùi. Ñaây laø moät haïn cheá lôùn cuûa tö töôûng Nho giaùo thôøi
Nguyeãn.
Song ñaõ coù nhieàu nhaø Nho tieán boä baét ñaàu tieáp xuùc vôùi Taân thö (kieán thöùc môùi). Hoï dòch
vaø phoå bieán kieán thöùc môùi. Ví duï nhö Nguyeãn Tröôøng Toä ñaõ ñeà ra nhieàu caûi caùch ñeå chaán
höng ñaát nöôùc.
1898, ôû Trung Quoác coù cuoäc chính bieán do Löông Khaûi Sieâu vaø Khang Höõu Vi caàm ñaàu.
Tö töôûng duy taân ñoù aûnh höôûng ñeán caùc nhaø Nho Vieät Nam. Giöõa hai oâng, caùc oâng nhaø Nho
Vieät Nam thích ñoïc Löông Khaûi Sieâu hôn. Vì Löông coù lôøi leõ huøng hoàn, thoáng thieát, thöùc tænh
loøng yeâu nöôùc vaø yù chí töï cöôøng daân toäc, yù thöùc choáng cöôøng quyeàn.
Phöông chaâm xöû lyù maø caùc nhaø Nho Vieät Nam choïn laø :
“Phuù quyù baát naêng daâm (meâ hoaëc)
Baàn tieän baát naêng di
Uy vuõ baát naêng khuaát”.
Chính bò chi phoái bôûi yù thöùc tö töôûng: laáy daân laøm troïng, bôûi phöông chaâm haønh ñoäng
nhö treân, caùc nhaø Nho Vieät Nam ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp to lôùn trong lòch söû daân toäc, trong
vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån neàn vaên hoùa daân toäc. Hoï laø nhöõng ngöôøi goùp phaàn khoâng nhoû taïo
neân veû ñeïp cuûa böùc tranh vaên hoùa thôøi Trung ñaïi.
Haïn cheá cuûa Nho giaùo :
- Nho giaùo ñaõ ñaøo taïo moät ñoäi nguõ trí thöùc baûo thuû, phuïc coå, xa rôøi lao ñoäng.
- Caùc giaùo lyù cuûa Nho giaùo nhö: tam cöông, nguõ thöôøng, tam toøng ñaõ thaønh moät löïc caûn
cho söï phaùt trieån xaõ hoäi, phaùt trieån töï do caù nhaân vaø nhaân caùch con ngöôøi.
 - Tö töôûng thuû cöïu cuûa Nho giaùo bieåu hieän roõ nhaát laø tö töôûng cuûa Minh Maïng, Töï Ñöùc.
Chính vì vaäy Ñoâng kinh Nghóa thuïc coù caâu ca chæ trích Nho giaùo thôøi Nguyeãn:
“Nho ôi, nhaén hoûi moïi nhaø
Khaêng khaêng nhö theá sao ra caùi ñôøi”
* Ñaïo giaùo :
Ñaïo giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam baèng nhieàu con ñöôøng vaø tìm ñaát löu soáng trong tín
ngöôõng baûn ñòa.
- Ñaïo giaùo veà maët chính trò chuû tröông trò nöôùc theo ñöôøng loái “voâ vi”, chuû tröông ñaáu
tranh. Veà maët nhaân sinh quan, Ñaïo giaùo khueách tröông tö töôûng caàu an, an nhaøn, laø choã döïa
cho nhöõng phaûn öùng tieâu cöïc cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng.
- Ñaïo giaùo laáy tö töôûng Laõo Trang laøm neàn taûng vaø bieán thaønh moät giaùo phaùi toân Laõo
Töû, Trang Töû thaønh Chaân nhaân Ñaïo ñöùc quaân.
- Ñaïo giaùo caøng veà sau ñöôïc bieán töôùng thaønh moät tö töôûng yeám theá, meâ tín, thôø cuùng.
Ñaïo giaùo ñi vaøo ñôøi soáng daân giaõ, vaø noù truyeàn saâu trong taâm linh ngöôøi daân, taïo neân nhöõng
vò tieân, taùnh cuûa mình nhö Tieân oâng Chöõ Ñoàng Töû, Baø chuùa Lieãu Haïnh, Ñöùc thaùnh Traàn Höng
Ñaïo.
- Ñaïo giaùo luùc ñaàu cuõng laø choã döïa cuûa giai caáp phong kieán, daàn daàn tìm ñaát soáng trong
tín ngöôõng daân gian, vaø veà sau bieán thaønh , söï meâ tín muø quaùng nhö caàu ñaûo, boùi toaùn, leân
ñoàng, phuø pheùp...
2/ Leã hoäi : Leã hoäi : baûo taøng soáng cuûa vaên hoùa daân toäc
Leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät raát ña daïng, phong phuù gaén lieàn vôùi tín ngöôõng, taäp tuïc, sinh hoaït
cuûa moãi ñòa phöông, moãi ngaønh ngheà. Caùc hình thöùc leã cuûa ngöôøi Vieät nhö : leã ra cöõ, leã thaønh
nieân, leã thöôïng thoï, leã cöôùi, leã tang, leã kyû nieäm nhöõng ngaøy lòch söû. Hoäi cuûa ngöôøi Vieät coù
nhieàu daïng: hoäi laøng, hoäi ngheà nghieäp, hoäi tröôûng nhôù caùc thieân thaàn vaø nhaân thaàn v.v… Leã
hoäi cuûa ngöôøi Vieät nhaèm baøy toû söï toân kính vaø tri aân. Leã hoäi xeùt töø hình thöùc ñeán baûn chaát
nhaèm bieåu hieän nhöõng tính chaát: tính chaát löu truyeàn, tính chaát phuïc höng vaø tính chaát khai
môû caùc giaù trò cuûa vaên hoùa daân toäc.
Tieán haønh baát cöù moät leã hoäi naøo ngöôøi Vieät cuõng muoán löu truyeàn nhöõng giaù trò vaên hoùa
trong ñôøi soáng cuûa moät ñòa phöông, moät vuøng, moät daân toäc. Tính chaát löu truyeàn naèm trong
taâm thöùc muoán truyeàn göûi ñeán theá heä hoâm sau vaø mai sau moät thoâng ñieäp : phaûi bieát giöõ vaø
truyeàn baù söùc soáng vaø veû ñeïp cuûa leã hoäi daân toäc. Chính söï truyeàn baù naøylaø moät chieác caàu
taâm linh noái con ngöôøi vôùi con ngöôøi, noái giöõa quaù khöù vôùi hieän taïi vaø mai sau. Tính chaát löu
truyeàn caû leã hoäi naèm chính trong taâm linh cuûa con ngöôøi, nhöng noù mang tính chu kyø vaø dònh
hình trong ñôøi soáng cuûa coäng ñoàng. Ñieàu naøy laøm chuùng ta hieåu : duø ôû theå cheá naøo, leã hoäi
luoân ñöôïc löu truyeàn nhö moät sinh hoaït vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng.
Tính chaát löu truyeàn thöôøng gaén lieàn vôùi vieäc phuïc höng caùc giaù trò vaên hoùa caû coäng
ñoàng. Phuïc nhöng caùc giaù trò vaên hoùa laø muïc ñích, laø yù nghóa cuûa baát kyø hình thöùc leã hoäi naøo.
Tính chaát phuïc höng naø khoâng chæ laø söï toân vinh maø coøn laø khaúng ñònh nhöõng giaù trò tinh thaàn
nhaân daân cuûa daân toäc. Leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät töø xa xöa ñeán nay laø nhaèm toân vinh nhöõng giaù trò
ñaïo lyù, giaù trò nhaân aùi, loøng höôùng thieän vaø vì nghóa caû cuûa nhöõng con ngöôøi vì leõ phaûi, vì
nöôùc vì daân. Tính chaát phuïc höng naøy naèm trong baûn chaát caû leã hoäi nguôøi Vieät. Tính chaát
phuïc höng naøy khoâng phaûi laø thaùi ñoä tuyeät ñoái hoùa, lyù töôûng hoùa caùc giaù trò truyeàn thoáng, xem
noù laø khuoân maãu vónh haèng, töø ñoù daãn ñeán söï baèng loøng, phuïc coá nhöõng hình thöùc leã hoäi cuõ,
laïc haäu. Tinh thaàn phuïc höng caùc giaù trò cuûa leã hoäi laø söï bieát choïn loïc, phaùt huy caùi tinh hoa,
söùc soáng ñeïp trong leã hoäi, töø ñoù khaúng ñònh nhöõng giaù trò beàn vöõng, tröôøng toàn, tieâu bieåu cho
baûn saéc vaø phaåm giaù cuûa daân toäc.
Tính chaát löu truyeàn vaø tinh thaàn phuïc höng cuûa leã hoäi ngöôøi Vieät khoâng naèm trong thôøi
haïn kheùp maø noù luoân vöôn tôùi söï khôi môû. Tính chaát khôi môû cuûa leã hoäi laø ôû choã: treân neàn
taûng nhöõng caùi tinh hoa, caùi beàn vöõng ñoù, leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät phaûi höôùng tôùi vieäc khôi môû
nhöõng khía caïnh tích cöïc phuø hôïp cho vieäc xaây döïng nhöõng phaåm chaát cuûa con ngöôøi Vieät
Nam hieän ñaïi, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Tính chaát löu truyeàn phuïc höng cuûa leã hoäi chæ ñaït
hieäu naêng thöïc söï khi caùc giaù trò cuûa leã hoäi luoân khôi môû moät tinh thaàn môùi, moät yù thöùc môùi:
truyeàn thoáng luoân keát hôïp vôùi hieän ñaïi, daân toäc keát hôïp vôùi nhaân loaïi. Caùc giaù trò cuûa leã hoäi
khoâng döøng laïi ôû söï toân vinh ñaïo lyù nhaân baûn, yù thöùc töï cöôøng vaø tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa daân
toäc Vieät Nam maø coøn phaûi vöôn tôùi lyù töôûng nhaân ñaïo xaõ hoäi chuû nghóa. Leã hoäi khoâng duøng laïi
ôû caùi toát ñeïp, caùi ñeïp maø töø caùi toát caùi ñeïp aáy con ngöôøi vöôn tôùi caùi ñeïp – caùi cao caû: caùi ñeïp
caùi cao caû cuûa thôøi ñaïi Hoà Chí Minh.
Tính chaát khôi môû cuûa leã hoäi theå hieän roõ ôû vieäc “saùng taïo ra nhöõng giaù trò môùi” cuï theå
trong vieäc naøy laø beân caïnh vieäc löu truyeàn, phuïc höng caùc hình thöùc leã hoäi môùi phuø hôïp vôùi
cuoäc soáng con ngöôøi Vieät Nam thôøi hieän ñaïi. Ví duï, coù theå tìm nhöõng hình thöùc leã hoäi gaén vôùi
thôøi coâng nghieäp hieän ñaïi, vôùi vai troø cuûa truyeàn thoâng – tin hoïc, ñieän töû, vôùi caùc chaát lieäu vaên
hoùa hieän ñaïi taïo neân neùt môùi – hieän ñaïi trong leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät.
Tính chaát khôi môû chæ thöïc söï coù yù nghóa khi chuùng ta bieát “coi troïng, baûo toàn, keá thöøa
vaø phaùt huy nhöõng giaù trò vaên hoùa truyeàn thoáng (baùc hoïc vaø daân gian) vaên hoùa caùch maïng
bao goàm caû vaên hoùa vaät theå vaø vaên hoùa phi vaät theå” (NQTÖ 5).
Töø vieäc tìm hieåu moät soá tính chaát leã hoäi cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta khaúng ñònh tính ña giaù
trò cuûa leã hoäi. Leã hoäi laø moät hình thöùc vaên hoùa quan troïng trong ñôøi soáng vaên hoùa – tinh thaàn
cuûa daân toäc ta. Leã hoäi laø moät caàu noái taâm linh cuûa con ngöôøi vaø con ngöôøi, giöõa quaù khöù –
hieän taïi – töông lai, vaø baûo taøng soáng cuûa vaên hoùa daân toäc.
Leã hoäi laø neùt sinh hoaït vaên hoùa coäng ñoàng cuûa baát kyø daân toäc naøo. Moãi daân toäc ñeàu coù
truyeàn thoáng leã hoäi khaùc nhau.
Leã hoäi phaûn aùnh söùc soáng, söï ña daïng cuûa moät neàn vaên hoùa daân toäc. Treân toaøn theá giôùi
hieän nay, nöôùc coù nhieàu leã hoäi laø Coâloâmibia.
Tröôùc tieân caàn coù söï phaân bieät giöõa leã vaø hoäi:
 a) Leã :
Leã thöôøng mang tính chaát thaønh kính, toân nghieâm, ñöôïc tieán haønh vôùi moät nghi thöùc
nhaát ñònh. Khoâng gian cuûa leã tang nghieâm vaø coù giôùi haïn. Leã ñöôïc tieán haønh trong moät thôøi
gian nhaát ñònh. Ngöôøi tham gia leã thöôøng coù thaùi ñoä nghieâm tuùc vaø moät yù thöùc leã nghi roõ reät.
Ngaøy xöa leã thöôøng gaén lieàn vôùi phong tuïc cuûa coäng ñoàng.
b) Hoäi :
Hoäi thöôøng mang tính chaát hoäi heø. Hoäi thöôøng gaén vôùi nhöõng troø chôi daân gian, gaén vôùi
nhöõng cuoäc thi thoá, tranh taøi trong moät soá laõnh vöïc naøo ñoù. Tính chaát vui, traøo tieáu trong hoäi laø
neùt noåi baät.
Khoâng gian dieãn ra hoäi thöôøng laø roäng, khoaùng ñaït vaø coù theå dieãn ra trong moät vuøng ñòa
lyù roäng. Thôøi gian tieán haønh hoäi coù theå daøi ngaén khaùc nhau do tính chaát cuûa moãi hoäi. Ngöôøi
tham gia hoäi laø töï do, khoâng phaân bieät tuoåi taùc, thaønh phaàn, toân giaùo. Ngöôøi tham gia hoäi vôùi
tinh thaàn daân chuû, côûi môû tuøy sôû thích cuûa moãi ngöôøi.
Hoäi thöôøng coù hoäi laøng, hoäi chuøa, hoäi nhaân ngaøy kyû nieäm caùc danh nhaân, anh huøng, lieät
só, ngaøy hoäi lòch söû...
Cuõng coù khi keát hôïp giöõa leã hoäi, hoaëc ngöôïc laïi nhö leã hoäi Ñoáng Ña, hoäi leã hoaëc ngöôïc
laïi nhö leã hoäi Ñoáng ña, hoäi leã ngaøy Quoác Khaùnh 2/9 cuûa daân toäc ta.
Sau ñaây xin giôùi thieäu moät soá hoäi tieâu bieåu nhö hoäi Chuøa Höông, hoäi Ñeàn Huøng, hoäi Lim.

* Hoäi Chuøa Höông

Theo saùch “Höông sôn thieân truø thieàn phaû” thì Chuøa Höông tích ñöôïc xaây döïng töø ñôøi
Leâ Chính Hoøa (1680-1705) do moät vò Hoøa thöôïng tìm ra ñòa ñieåm naøy. Chuøa Höông ôû thoân
Yeân Vó, huyeän Myõ Ñöùc, Haø Taây, caùch Haø Noäi 60km veà phía taây cho Höông Sôn 5 chöõ : “Nam
thieân ñeä nhaát ñoäng”. Trong khu vöïc Höông tích coù nhöõng ngoïn nuùi ñeïp nhö Tuyeát Sôn,
Höông Tích, Nuùi Boàng. Trong ñoäng coù töôïng Phaät baø baèng ñaù xanh. Thôøi Taây Sôn cho ñuùc
töôïng naøy vaø chuoâng. ÔÛ Höông Tích coù chính dieän Thieân Truø. Ñoâng Tieân Sôn (coøn goïi laø nuùi
Tieân). Vaøo ñoäng Höông Tích, khaùch boä haønh phaûi leo 120 baäc ñaù. Coù Chuøa giaûi oan (gieáng
giaûi oan) coù ñoäng Tuyeát Quyønh.
Hoäi Chuøa Höông ñöôïc tieán haønh baét ñaàu töø raèm thaùng ba aâm lòch. Ngöôøi ñi hoäi ngaém
nhìn nhöõng boâng hoa lan ñoû thaém hieän leân treân neàn xanh lam cuûa nuùi, treân neàn xanh thaúm
cuûa baàu trôøi taïo neân moät böùc tranh thô moäng, kyø thuù. AÙnh saùng khoùi höông cuûa caùc ñoäng,
chuøa taïo neân khoâng khí huyeàn hoaëc. ÔÛ ñaây ngöôøi ta nghe nhöõng aâm thanh traàm cuûa lôøi chaøo
: A di ñaø phaät cuûa nhöõng lôøi caàu. Ngöôøi ñi hoäi chuøa Höông ñuû moïi löùa tuoåi. Ngöôøi ñeán ñaây
ñöôïc xem böùc tranh sôn thuûy höõu tình cuûa ñaát nöôùc vaø thaép moät vaøi neùn höông caàu mong
cho nhöõng ñieàu toát laønh. Ñi chuøa Höông khi ra veà seõ mua mô vaø rau saén. Ñoù laø nhöõng ñaëc
saûn ñoäc ñaùo cuûa vuøng naøy.
 Nhieàu nhaø thô cuûa ta ñaõ ñeán chuøa Höông, hoï ñaõ caûm höùng tröôùc veû ñeïp kyø vó vaø neân
thô cuûa Höông Tích, vaø ñaõ vieát nhöõng baøi thô tuyeät vôøi veà veû ñeïp nôi ñaây. Xin daãn ra ñaây maáy
vaàn thô cuûa Chu Maïnh Trinh taû caûnh Höông Sôn :
“Nhaùc troâng leân ai kheùo veõ hình
Ñaù nguõ saéc long lanh nhö gaám deät
Thaêm thaúm moät hang loàng boùng nguyeät
Gaäp gheành maáy loái uoáng thang maây
Chöøng giang sôn coøn ñôïi ai ñaây
Hay taïo hoùa kheùo ra tay xeáp ñaët”
* Ñeàn huøng :
Ñeàn huøng hieän nay thuoäc thoân Coå tích, xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu vónh phuù. Ñeàn
huøng toïa laïc treân moät ngoïn ñoài cao 175 moät coù caây cao, boùng caû. Daân gian vaãn thöôøng töông
truyeàn nhöõng caâu ca dao :
“Naøy leân, naøy leân, naøy leân
Leân non Coå Tích, leân ñeàn Huøng Vöông
Ñeàn naøy thôø toå Nam Phöông”
Nhöõng di tích coøn laïi cho tôùi nay cuûa ñeàn Huøng laø töø thôøi Leâ-Nguyeãn bao goàm:
+ Voøm coång ñoà soä ôû chaân nuùi phía Taây, döôùi boùng nhöõng caây coå thuï.
+ Ñeàn Haï vaø chuøa Thieàn Quang naèm cao treân voøm coång 225 baäc theàm.
+ Ñeàn Trung naèm cao treân ñeàn Haï, 168 baäc, nôi truyeàn laø choã hoïp cuûa caùc Laïc haàu,
Laïc töôùng, nôi Lang Lieân daâng baùnh chöng, baùnh daày.
+ Ñeàn thöôïng naèm gaàn ñænh nuùi, caùch ñeàn Trung 102 baäc theàm. Nôi caùc vua laøm leã
teá trôøi, teá thaàn luùa.
Leã hoäi ñeàn Huøng tieán haønh haèng naêm baét ñaàu thaùng ba aâm lòch. Nhöõng ngaøy naøy ñoàng
baøo khaép moïi vuøng ñaát nöôùc, kieàu baøo ngöôøi nöôùc ngoaøi veà ñaát toå tham gia leã hoäi trong nieàm
haân hoan, kính moä veà truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa daân toäc. Caùc cuoäc röôùc trong leã hoäi ñeàn Huøng
raát phong phuù, coù söï tham gia cuûa nhieàu laøng nhö röôùc kieäu, röôùc voi vaø coù nhieàu troø chôi
daân gian: ñaùnh ñu, ñua thuyeàn, ñaáu vaät, ñaùnh côø ngöôøi, haùt xoan...
* Hoäi Lim (coøn goïi laø hoäi quan hoï vuøng Baéc Ninh)
Hoäi Lim laáy Chuøa Lim laøm trung taâm, vaø baét ñaàu töø 13 thaùng gieâng aâm lòch haøng naêm.
Hoäi Lim tieán haønh trong moät khoâng gian roäng lôùn goàm 50 laøng thuoäc caùc huyeän Yeân Phong,
Tieân Sôn, thò xaõ Baéc Ninh. Hoäi Lim baét ñaàu töø Chuøa Lim (coøn goïi laø Cung Lim). Nôi tröôùc ñaây
caùc vua töø Thaêng Long veà Kinh Baéc ñeå gaëp daân vaø giaûi ñaùp caùc thaéc maéc cuûa daân. Moãi laàn
nhö vaäy, nhaân daân môû hoäi möøng xuaân, möøng vua. Vaøo dòp naøy trai gaùi gaëp nhau baøy toû tình
caûm. Hoï môøi chaøo, quen nhau vaø haùt ñoái ñaùp. Hoäi Lim coù caùch ñaây khoaûng 100 naêm vaø ñeán
ngaøy nay trôû thaønh moät ngaøy hoäi truyeàn thoáng. Haùt quan hoï thöôøng dieãn ra trong moät khoâng
gian vaø thôøi gian roäng vaø döôøng nhö khoâng aán ñònh thôøi gian. Hoï haùt ngaøy, haùt ñeâm, haùt trong
ñeâm traêng môø aûo, haùt khi taùt nöôùc, khi cheøo thuyeàn, haùt khi quay tô, deät vaûi.
Hoäi Lim coù hai hình thöùc haùt : haùt trong nhaø, haùt ngoaøi ñoài. Haùt quan hoï thöôøng laø moät
ñoâi baïn tình, hoaëc moät toáp. Hoï caûm nhau, hieåu nhau maø haùt ñoái ñaùp. Quan hoï baïn chôø saün
ñoùn veà nhaø. Vaøo ñeán coång thì hoï caát tieáng haùt chaøo xuaân. Sau ñoù quan hoï chuû ñöùng giöõa saân
haùt ñoùn baïn, ñôõ noùn, ñôõ oâ môøi baïn vaøo nhaø, roài hai beân haùt ñoái ñaùp. Vaø cöù nhö vaäy, trong
nhaø, ngoaøi ñoái haùt ñoái ñaùp, ngöôøi ñi hoäi ñöùng quaây quaàn nghe haùt, thöôûng thöùc yù tình, laøn
dieäu cuûa baøi quan hoï. Nhöõng laøn dieäu daân ca quan hoï nhö löôïn bay treân nhöõng caùnh ñoàng
luùa xanh môn môõn, löôïn qua nhöõng raëng caây, nhöõng keânh möông nhö hoøa nhaäp vaøo caûnh
saéc muøa xuaân, gieo vaøo loøng ngöôøi nhöõng tình caûm ñeïp ñeõ giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi,
giöõa con ngöôøi vôùi moät vuøng queâ kinh Baéc giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa.
Ngoaøi ra hoäi Lim coøn coù leã daâng höông ôû chuøa Caû, vaø sau ñoù keùo veà ñoài Lim vui chôi,
trong nhöõng ngaøy hoäi Lim coøn coù leã röôùc. Leã röôùc nöôùc, theå hieän nguyeän voïng cuûa ngöôøi daân
caàu mong möa thuaän, gioù hoøa ñeå laøm aên phaùt taøi. Leã röôùc Thaùnh ñeå con ngöôøi baøy toû ñoái vôùi
ôn ñöùc cuûa caùc baäc thaùnh ñoái vôùi ngöôøi coù coâng vôùi queâ höông, ñaát nöôùc. Leã röôùc kinh ñeå
con ngöôøi baøy toû, vaø höôùng veà leõ phaûi, ñieàu thieän.
Nhöõng ngaøy hoäi Lim ñaõ trôû thaønh neùt vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi kinh Baéc.
PHONG TUÏC :
Theo töï ñieån tieáng Vieät (NXB, KHXH, HN 1992)
“Phong tuïc laø thoùi quen ñaõ in saâu vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi, ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän vaø
laøm theo.
Ngaïn ngöõ ngöôøi Vieät coù caâu “nhaäp gia tuøy tuïc”. Moãi vuøng, moãi nôi coù nhöõng phong tuïc
khaùc nhau. Coäng ñoàng ngöôøi Vieät coù nhöõng phong tuïc ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän vaø laøm theo
moät caùch töï giaùc hay khoâng töï giaùc.
1/ Phong tuïc hoân nhaân :
Trai gaùi ñeán tuoåi laáy nhau thaønh vôï, thaønh choàng. Theo tuïc xöa, con gaùi laáy choàng laø
phaûi veà nhaø choàng. Ngaøy xöa trai gaùi laáy nhau phaûi coù leã giaù thuù. Leã giaù thuù ñeå cha meï, hoï
haøng, ngöôøi mai moái thöøa nhaän quan heä vôï choàng cuûa ñoâi löùa. Ngaøy nay giaù thuù khoâng coøn laø
moät leã nöõa, maø quan troïng laø söï chöùng nhaän cuûa chính quyeàn phöôøng (xaõ) veà söï hoân thuù cuûa
trai gaùi.
Trong hoân nhaân, ngöôøi Vieät chuù yù con daâu laø choïn ngöôøi coù ñöùc haïnh, vì hoï quan nieäm :
“Caùi neát ñaùnh cheát caùi ñeïp.
Saéc ñeïp khoâng maøi ra maø aên ñöôïc”
Ngaøy nay, ngoaøi ñöùc haïnh, trong hoân nhaân, ngöôøi Vieät chuù yù ñeán coâng aên vieäc laøm cuûa
con trai hoaëc con gaùi. Trong hoân nhaân ngöôøi Vieät cuõng chuù yù ñeán söï hôïp gia, hoï khoâng chuù yù
ñeán nhieàu tieàn “giaù thuù baát luaän taøi”. Trong hoân nhaân coù leã hoûi vaø leã cöôùi.
Leã hoûi tuøy theo moãi nôi moãi vuøng. Nhöng leã hoûi thöôøng coù traàu cau, cheø röôïu, vaø baùnh
traùi. Baùnh vaø moät soá ñoà vaät trong leã hoûi thöôøng laø moät caëp. Caùc ñoà vaät trong leã hoûi ñöôïc goùi
giaáy ñoû, ñöïng trong khai sôn ñoû, vaø phuû khaên ñieàu ñoû. Maøu ñoû töôïng tröng cho hoàng phuùc.
Leã hoûi laø thuaän tình cho trai gaùi laáy nhau.
Leã cöôùi : Leã cöôùi ñöôïc tieán haønh vaøo ngaøy laønh, thaùng toát do hai gia ñình thuaän yù. Leã
cöôùi laø ngaøy trình cho hai hoï, baïn beø chính thöùc bieát trai gaùi laáy nhau. Tuøy theo töøng vuøng,
töøng gia ñình, tuïc cöôùi naøy coù theå tieán haønh theo caùc nghi thöùc, caùc böôùc khaùc nhau.
- Trang phuïc trong ngaøy cöôùi : ngaøy xöa chuù reã ñoäi khaên löôït, maëc quaàn luïa traéng, aùo
caëp ñoâi : goàm moät aùo daøi traéng beân trong, ngoaøi laø moät chieác aùo ñoaïn keùp. Coâ daâu ôû noâng
thoân maëc aùo naêm thaân, trong aùo naâu non, ngoaøi aùo the loùt nhieãu xanh, ñaàu vaán nhung ñen,
maëc yeám luïa coå xeû maøu môõ gaø hoaëc maøu thaém. Löng thaét chieác thaét löng vôùi hai daõy yeám luïa
môõ gaø. Vaùy laø vaùy luïa. Chaân ñi deùp cong. Thôøi xöa caùc coâ thöôøng mang theo noùn quai thao,
ba taàng ñeå che naéng möa, che maët cho ñôõ theïn.
ÔÛ thaønh thò, caùc coâ vaán ñaàu baèng khaên nhung coù ñuoâi gaø maëc quan, ñi guoác phi maõ
hoaëc ñi giaøy cao goùt. AÙo trong laø maøu traéng, aùo ngoaøi laø gaám theâu hoaëc aùo sa tanh maøu ñen.
Caùc chuù reã maëc theo kieåu aâu phuïc phöông Taây. Ngaøy nay trang phuïc ngaøy cöôùi ñaõ thay ñoåi
tuøy theo sôû thích, nhöng thöôøng vaãn höôùng veà nhöõng trang phuïc hôïp vôùi moâi tröôøng, vôùi tuoåi
taùc, vôùi quan nieäm veà caùi ñeïp cuûa con ngöôøi Vieät Nam hoâm nay.
 Phong tuïc hoân nhaân ñaùp öùng nhu caàu cuûa coäng ñoàng. Hoân nhaân laø moät taäp quaùn cuûa
moïi ngöôøi ñeán tuoåi thaønh nieân nhaèm ñeå duy trì noøi gioáng, gia toäc, phaùt huy söùc maïnh cuûa
coäng ñoàng.

Phong tuïc xaây caát nhaø: Phong tuïc xaây caát nhaø xuaát phaùt töø caùi lyù tam taøi: thieân, ñòa,
nhaân (Thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa)
- Khi xaây caát nhaø, vieäc choïn ñaát, choïn höôùng laø voâ cuøng quan troïng trong quan nieäm
cuûa ngöôøi Vieät. Laøm nhaø thöôøng choïn höôùng Ñoâng hoaëc Ñoâng-Nam. Thöôøng thöôøng ngöôøi
xöa choïn nôi cao “nhaát caän giang, nhì caän sôn”
- Tröôùc khi xaây caát nhaø, ngöôøi ta thöôøng choïn ngaøy giôø ñeå ñoäng thoå. Vaø tröôùc khi ñoäng
thoå coù leã ñoäng thoå.
- Khi xaây nhaø xong thöôøng coù leã taân gia. Chuû nhaân choïn ngaøy toát ñeå doïn veà nhaø môùi.
Nhaø ôû laø moät nhu caàu, moãi gia ñình ai cuõng mong öôùc taïo döïng moät ngoâi nhaø. Ñieàu aáy
xuaát phaùt töø quan nieäm : “An cö laïc nghieäp”, soáng ôû nhaø, “thaùc ôû moà”
Phong tuïc khao, möøng tröôøng thoï, thöôïng thoï:
- Khao töùc laø laøm tieäc ñaõi khaùch. Con ngöôøi coù 3 ñieàu toát : Phuùc, Loäc, Thoï.
+ Phuùc : laø danh chöùc.
+ Loäc : con ñaøn chaùu luõ
+ Thoï : tuoåi giaø, soáng laâu
Ngöôøi Vieät thöôøng coù quan nieäm : kính laõo ñaéc thoï. Kính troïng ngöôøi giaø, ngöôøi giaø seõ
ñeå laïi tuoåi thoï cho. Trong caùc buoåi leã, hoäi heø, cöôùi xin, ma chay ngöôøi ta raát coi troïng vò trí cuûa
ngöôøi lôùn tuoåi, ngöôøi giaø.
ÔÛ coäng ñoàng ngöôøi Vieät coù tuïc khao tuoåi thoï. Ngaøy tröôùc nhaø coù ngöôøi thöôïng thoï, gia
ñình laøm, ñoà leã mang ra ñình ñeå leã. Sau ñoù veà nhaø con caùi laøm leã gia tieân vaø con caùi chuùc
möøng cha meï. Thöôøng laø chæ aên möøng thöôïng thoï caùc cuï oâng, coøn caùc baø chæ aên möøng theo
choàng.
 Phong tuïc ñaùm tang :
Phong tuïc ñaùm tang, ma chay cuûa ngöôøi Vieät gaén lieàn vôùi quan nieäm: con ngöôøi chæ
cheát phaàn xaùc, chöù phaàn hoàn vaãn laãn quaát quanh ngöôøi soáng. Phong tuïc tang ma cuûa ngöôøi
xöa raát nhieâu kheâ, phieàn toaùi. Ngaøy nay phong tuïc aáy vaãn coøn chæ löu giöõ nhöõng tuïc chính :
- Leã lieäm ngöôøi cheát.
- Leã nhaäp quan.
- Leã vieáng.
- Leã ñoäng quan.
- Leã haï huyeät.
Leã cuùng teá höông hoàn ngöôøi ñaõ khuaát. Tuïc cuùng teá ngöôøi cheát laø phong tuïc cuûa nhieàu
daân toäc treân theá giôùi. Coäng ñoàng ngöôøi Vieät cuõng vaäy. Thöôøng laø cuùng sau 3 ngaøy choân – goïi
laø cuùng môû cöûa maõ. Cuùng sau 49 ngaøy, sau 100 ngaøy. Haèng naêm choïn ngaøy maát cuûa ngöôøi
cheát, gia ñình ñeàu coù cuùng gioã. Sau 3 naêm thì cuùng maõn tang.
Tang phuïc : caùc loaïi tang phuïc tröôùc khi phaân phaùt cho moïi ngöôøi trong gia ñình, gia
toäc chòu tang ngöôøi maát ñeàu phaûi ñaët tröôùc aùn thôø. Con chaùu laøm leã chòu tang vaø maëc tang
phuïc. Tang phuïc cuûa ngöôøi Vieät laø loaïi vaûi xoâ, maøu traéng. Con caùi vaø thaân nhaân chít khaên
tang treân ñaàu. Chaùu ñích toân thì chít khaên vaøng, chaét thì chít khaên ñoû.
 IV. VAÊN HOÙA GIAO TIEÁP – ÖÙNG XÖÛ.
Trong sinh hoaït cuûa coäng ñoàng, giao tieáp- öùng xöû laø moät laõnh vöïc vaên hoùa.
Giao tieáp laø moät nhu caàu khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng cuûa moãi ngöôøi, moãi coäng ñoàng.
Neáu con ngöôøi khoâng coù hoaït ñoäng giao tieáp cuoäc soáng seõ trôû neân ñôn ñieäu, nhaøm teû voâ
cuøng giao tieáp giuùp cho con ngöôøi hieåu mình, hieåu ngöôøi, hieåu cuoäc soáng nhieàu hôn. Hôn nöõa
giao tieáp coøn giuùp cho moãi ngöôøi, moãi coäng ñoàng coù caùch thöùc, coù thaùi ñoä öùng xöû thích hôïp
tuøy theo töøng ñoái töôïng, töøng hoaøn caûnh giao tieáp.
Giao tieáp coøn laø moät ngheä thuaät soáng, ngheä thuaät öùng xöû giao tieáp ñöôïc boäc loä qua
haønh ñoäng, cöû chæ, ngoân ngöõ lôøi noùi. Haønh giao tieáp daân gian coù caâu :
“Lôøi noùi khoâng maát tieàn mua
Löïa lôøi maø noùi cho vöøa loøng nhau”
Ñeå vöøa loøng nhau, trong giao tieáp phaûi coù moät ngheä thuaät giao tieáp, moät söï öùng xöû teá
nhò, kheùo leùo.
Vaên hoùa giao tieáp coù theå xem xeùt ôû moät soá laõnh vöïc sau :
- Giao tieáp giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giao tieáp giöõa caù nhaân vaø coäng ñoàng, giao tieáp
giöõa coäng ñoàng vaø coäng ñoàng.
- Giao tieáp giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng thieân nhieân.
- Giao tieáp giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng vaên hoùa.
1/ Giao tieáp giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa caù nhaân vaø coäng ñoàng :
Nguyeân taéc cuûa loaïi giao tieáp naøy laø döïa treân söï chaân thaønh, söï nhieät taâm, laáy söï dung
hoøa, dung hôïp laøm neàn taûng cho caùc moái quan heä giao tieáp.
Ñaëc ñieåm cuûa söï giao tieáp naøy :
- Söï chaân thaønh, chuoäng tình caûm, toân troïng nhau : “Moät boà caùi lyù khoâng baèng moät tyù
caùi tình.
- Ngöôøi Vieät trong giao tieáp raát hieáu khaùch, troïng khaùch, nhöng trong giao tieáp hoï
thöôøng coù tính ruït reø. Bieåu hieän cuûa söï giao tieáp aáy laø caùch môøi chaøo: “lôøi chaøo cao hôn maâm
coå”. Trong giao tieáp ít boäc loä baèng cöû chæ, maø thöôøng theå hieän trong aùnh maét vaø nuï cöôøi.
Trong giao tieáp hoï thöôøng caån troïng trong caùch noùi naêng.
Tuøy theo töøng ñoái töôïng, töøng hoaøn caûnh maø ngöôøi Vieät coù nhöõng caùch thöùc vaø hình
thöùc giao tieáp. ÔÛ ñaâu, trong söï giao tieáp vôùi ngöôøi lôùn tuoåi, ngöôøi giaø vaãn laø moät söï coi troïng
kính caån.
Trong giao tieáp giöõa ngöôøi vaø ngöôøi neáu chöa trôû neân thaân quen, hieåu bieát nhau thì
thöôøng coù moät söï caån troïng, deø daët trong giao tieáp. Nhöng khi ñaõ trôû neân quen thaân, thì söï
giao tieáp aáy thöôøng laø côûi môû, vui veõ, ngöôøi ta coù theå boû qua moät soá sai soùt nhoû.
- Ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Vieät thì giao tieáp nhöõng ngöôøi trong huyeát thoáng, gia ñình gia
toäc laø chuû yeáu “moät gioït maùu ñaøo coøn hôn ao nöôùc laõ”. Nhöng do phaûi nöông döïa nhau giöõa
nhöõng con ngöôøi trong moät toå chöùc laøng, neân ngöôøi Vieät cuõng raát coi troïng tình laøng nghóa
xoùm “anh em xa khoâng baèng laùng gieàng gaàn”.
2/ Giao tieáp vôùi moâi tröôøng thieân nhieân :
Thieân nhieân laø moät moâi tröôøng soáng caàn thieát cuûa moãi con ngöôøi, moãi coäng ñoàng. Trong
giao tieáp vôùi moâi tröôøng thieân nhieân con ngöôøi cuõng thöôøng coù nhöõng bieåu hieän :
a) Thích öùng vôùi moâi tröôøng :
Coäng ñoàng ngöôøi Vieät soáng chuû yeáu vôùi ngheà noâng, laáy luùa nöôùc troïng trong troàng troït.
Hôn nöõa hoï soáng trong moät moâi tröôøng thieân nhieân ña daïng, phong phuù, cho neân hoï bieát lôïi
duïng moâi tröôøng thieân nhieân ñeå choïn caùch soáng, caùch öùng xöû thích öùng, thích hôïp. Ngöôøi
Vieät thöôøng thích aên nguõ coác, traùi caây vaø caùc loaïi thuûy saûn. Trong aên, hoï chuù yù ñeán söï toång
hôïp. Hoï thích maëc caùc loaïi vaûi töø vaät lieäu noâng nghieäp. Maøu saéc trong maët thích nhöõng maøu
hoøa vôùi thieân nhieân.
Do soáng ôû vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, naéng, noùng, möa nhieàu neân nhaø thöôøng xaây
höôùng Ñoâng, Nam nhaø xaây coù maùi doác ñeå thoaùt nöôùc. Aùo quaàn thích maëc roäng, thoaùng. Moâi
tröôøng thieân nhieân cuûa ngöôøi Vieät raát ña daïng vaø phöùc taïp. Do ngöôøi. Hoï bieát laøm ñöôøng ñeå ñi
laïi, bieát ñaøo ao ñeå nuoâi caù, bieát ñaøo gieáng ñeå taïo ra nguoàn nöôùc cho söï soáng cuûa con ngöôøi
vaø muoân vaät.
b) Ñoái vôùi moâi tröôøng thieân nhieân :
Ngöôøi Vieät luoân coù yù thöùc cheá ngöï: ñaøo keânh daãn thuûy nhaäp ñieàn hoaëc tieâu thuûy, bieát taïo
ra coâng trình ñeå cheá ngöï luõ luït, nöôùc trieàu.
Trong yù thöùc cheá ngöï moâi tröôøng thieân nhieân ngöôøi Vieät thöôøng gaén vôùi tín ngöôõng : thôø
cuùng, kieâng kî.
Trong giao tieáp vôùi moâi tröôøng thieân nhieân, ngöôøi Vieät luoân coù yù thöùc toân taïo, saùng taïo ra
moät thieân nhieân môùi ñeå laøm ñeïp cuoäc soáng cuûa mình. Ngheä thuaät laøm vöôøn, ngheä thuaät hoa
vieân cuûa ngöôøi Vieät tuaân theo nguyeân taéc quaàn theå non-nöôùc, caây hoa, chim caù. Chính baèng
caùch naøy con ngöôøi taïo neân moät moâi tröôøng thieân nhieân haøi hoøa, laøm ñeïp cho cuoäc soáng cuûa
mình.
Trong vieäc saùng taïo quan thieân nhieân, con ngöôøi thöôøng loàng vaøo caûnh quan ñoù moät yù
töôûng veà ñöông khí, veà söï soáng. Trong caùch ñaët teân, taïo daùng, hoï thöôøng gaén vôùi nhöõng con
soá 3,5,9.
3/ Giao tieáp vôùi moâi tröôøng vaên hoùa :
Neàn vaên hoùa Vieät Nam trong tieán trình phaùt trieån cuûa mình luoân luoân coù söï giao tieáp vôùi
caùc neàn vaên hoùa khu vöïc vaø theá giôùi. Söï giao tieáp naøy laø moät taát yeáu taïo neân söï ña daïng
phong phuù, taïo neân khaû naêng coäng sinh cho neàn vaên hoùa Vieät.
Giao tieáp vôùi moâi tröôøng vaên hoùa Vieät vaän ñoäng theo hai höôùng chính :
 - Giao tieáp vôùi caùc giaù trò vaên hoùa truyeàn thoáng. Trong höôùng giao tieáp naøy vaên hoùa Vieät
thöôøng coäng sinh vôùi caùc yeáu toá, caùc giaù trò tích cöïc, vaø bieán caùc yeáu toá, caùc giaù trò ñoù thaønh
moät söùc maïnh tinh thaàn cho moãi ngöôøi, cho coäng ñoàng.
- Giao tieáp vôùi caùc neàn vaên hoùa khu vöïc vaø theá giôùi: höôùng giao tieáp naøy, coäng ñoàng
ngöôøi Vieät thöôøng coù hai bieåu hieän: töông sinh vaø töông khaùng. Hoï bieát choáng laïi, gaït boû
nhöõng caùi gì, vaø bieát gaïn loïc, tieáp thu caùc gì caàn cho söï phaùt trieån ñaát nöôùc, phaùt trieån vaên
hoùa daân toäc. Ví duï, khi ngöôøi Vieät tieáp xuùc vôùi neàn vaên hoùa Haùn ôû thôøi kyø Baéc thuoäc, ôû thôøi
vaên hoùa Ñaïi Vieät, ngöôøi Vieät chæ tieáp thu nhöõng giaù trò tích cöïc trong tö töôûng Nho giaùo, vaø
bieát caên cöù vaøo vaên töï chöõ Haùn ñeå saùng taïo ra moät vaên Noâm ñeå xaây döïng neân vaên hoùa cuûa
ngöôøi Vieät.
YÙ thöùc töông sinh vaø töông khaùng laø yù thöùc thöôøng tröïc trong quaù trình giao tieáp vaên
hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät.

V. VAÊN HOÙA THAÅM MYÕ CUÛA NGÖÔØI VIEÄT.

Do ñieàu kieän soáng ôû vuøng noâng nghieäp, do ñieàu kieän khí haäu vaø töï nhieân, do trình ñoä
phaùt trieån xaõ hoäi, ngöôøi Vieät coå coù nhöõng quan ñieåm thaåm myõ rieâng cuûa mình. Vaên hoùa thaåm
myõ cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät coù theå thaáy ôû nhöõng maët sau :

1/ Söï keát hôïp giöõa caùi thöïc duïng vaø caùi thaåm myõ :
Moâ hình troáng ñoàng Ñoâng Sôn ñaõ phaûn aùnh khaù ñoäc ñaùo veà söï keát hôïp giöõa caùi thöïc
duïng vaø caùi thaåm myõ.
Kyõ thuaät ñuùc ñoàng, caùch phoái trí caùc tieát hoïa treân maët troáng ñoàng nhö ñaøn chim laïc, ñaøn
höôu, caûnh giaõ gaïo, caûnh cheøo thuyeàn, caûnh muùa haùt, nhöõng caûnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi,
taát caû noùi leân moái quan heä giöõa caùi caàn vaø caùi thaåm myõ trong quan nieäm veà theá giôùi cuûa ngöôøi
Vieät coå. ÔÛ ñaây ta nhaän ra neùt ñoäc ñaùo trong caûm thöùc thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät xöa. Hoï coi
troïng söï caân xöùng, söï haøi hoøa trong caùch trình baøy treân troáng ñoàng Ñoâng Sôn. ÔÛ neàn vaên hoùa
Phuøng Nguyeân caùc nhaø khaûo coå tìm ra ñöôïc moät khoái töôïng tuy nhoû : hai ngöôøi coõng nhau,
nhöng khoái töôïng naøy ñaõ cho ta thaáy trong quan nieäm cuûa ngöôøi xöa ñaõ taùch caùi thöïc duïng,
ñeå taïo neân moät khoái töôïng mang giaù trò rieâng cuûa noù. Song ñieàu aáy chöa ñuû cô sôû ñeå khaúng
ñònh laø coù moät söï thay ñoåi trong quan nieäm veà söï keát hôïp giöõa caùi thöïc duïng vaø caùi thaåm myõ
cuûa ngöôøi Vieät coå.
Trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa mình, ngöôøi Vieät coå luoân luoân yù thöùc dieãn taû, mieâu taû moät
ñoái töôïng thöïc vaø theå hieän khaùt voïng vöôït ra khoûi giaù trò thöïc duïng cuûa chính ñoái töôïng. Ñieàu
naøy laø moät söï thaät. Chính nhôø theå hieän caùi khaùt voïng vöôït ra khoûi giaù trò thöïc duïng maø con
ngöôøi muoán loàng, muoán ñöa caùi thaåm myõ vaøo cuoäc soáng cuûa mình.
 Huyeàn thoaïi veà Sôn Tinh – Thuûy Tinh, veà Thaùnh Gioùng, caùc truyeän coå daân gian khoâng
ñôn thuaàn laø caùc saùng taïo vaên hoïc, noù laø moät hình thöùc nhaän thöùc theá giôùi cuûa ngöôøi xöa, laø
theå hieän khaùt voïng vöôït ra ngoaøi caùi thöïc teá voán coù.
Giöõa hai yeáu toá thöïc duïng vaø thaåm myõ, ngöôøi Vieät coi troïng caùi thöïc duïng: “aên chaéc maëc
beàn”, “toát goã hôn toát nöôùc sôn”... Song hoï khoâng queân yeáu toá thaåm myõ : “ngöôøi ñeïp vì luïa”...
Nhö vaäy, trong vaên hoùa thaåm myõ ngöôøi Vieät luoân chuù yù söï keát hôïp giöõa caùi thöïc duïng vaø caùi
thaåm myõ. Trong daân gian coù löu truyeàn caâu chuyeän: moät anh thôï caøy thích aên côm traéng
trong moät caùi baùt ñaøn. Coøn moät cuï ñoà thích aên côm gaïo haåm trong moät caùi baùt hoa. Nhöng
ngöôøi Vieät khoâng taùn thaønh caùch choïn cuûa baùc noâng daãn cuõng nhö caùch choïn cuûa cuï ñoà.
Quan nieäm ñuùng laø phaûi thaáy ñöôïc söï keát hôïp giöõa caùi thöïc duïng vaø caùi thaåm myõ.
2/ Trong moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vaø coäng ñoàng :
Nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc truyeàn thoáng ñaõ thaâm nhaäp vaøo caùc quan heä thaåm myõ vaø trôû
thaønh cô sôû, chuaån möïc cho söï ñaùnh giaù thaåm myõ ñoái vôùi caùc hieän töôïng cuûa coäng ñoàng
ngöôøi Vieät. Quan nieäm caùi ñeïp cuûa ngöôøi Vieät trong cuoäc soáng, trong töï nhieân, trong ngheä
thuaät ñeàu laáy chuaån möïc ñaïo ñöùc nhö laø moät chuaån möïc caàn vaø phaûi coù trong vieäc ñaùnh giaù
con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Trong quan nieäm thaåm myõ, ngöôøi Vieät coi troïng caùi chaân, caùi huøng, caùi
nghóa. Trong thôøi phong kieán, moïi bieåu hieän cuûa caùi ñeïp ñeàu chòu söï chi phoái cuûa heä tö töôûng
phong kieán, ñeàu mang maøu saéc ñaïo ñöùc. Thôøi phong kieán coù quan nieäm: moät xaõ hoäi tuaân
theo vöông ñaïo. Moät con ngöôøi ñeïp laø con ngöôøi tö ñoan vaên chöông hay laø “vaên dó taûi ñaïo”...
Ñaëc bieät laø trong thaùi ñoä thaåm myõ, trong ñaùnh giaù thaåm myõ nguyeân taéc ñaïo ñöùc chi phoái caùch
nhìn, caùch ñaùnh giaù caùc hieän töôïng thaåm myõ cuûa con ngöôøi.
Quan nieäm naøy coù maët tieán boä laø goùp phaàn giaùo duïc con ngöôøi, hình thaønh nhaân caùch
cho con ngöôøi. Nhöng neân nhôù laø khoâng phaûi moïi caùi ñaïo ñöùc ñeàu coù theå trôû thaønh caùi thaåm
myõ. Chæ coù nhöõng caùi ñaïo ñöùc naâng leân ñeán möùc hoaøn thieän vaø ñeïp thì môùi trôû thaønh moät giaù
trò thaåm myõ.
3/ Vaên hoùa thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät gaén boù maät thieát vôùi thieân nhieân :
Trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät, thieân nhieân trôû thaønh ngöôøi baïn ñoàng haønh, laø nieàm
vui, laø veû ñeïp. Do vaäy, cuoäc soáng cuûa hoï, quan nieäm thaåm myõ cuûa hoï luoân gaén boù vôùi thieân
nhieân. Toå tieân cuûa ngöôøi Laïc Vieät laø con roàng, chaùu tieân, gaén lieàn vôùi soâng nöôùc, vôùi nuùi non,
caûnh trí, caûnh vaät. YÙ thöùc hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân laø moät yù thöùc thöôøng tröïc cuûa ngöôøi Vieät
Nam xöa, nay... Trong moïi nôi, moïi luùc ngöôøi Vieät coá loàng caùi thieân nhieân vaøo trong cuoäc
soáng cuûa mình. Khi xaây caát nhaø hoï thöôøng choïn höôùng. Khi ñònh vò trí cuûa laøng, cuûa ñoâ thò hoï
thöôøng choïn: nhaát caän giang, nhò caän sôn. Moïi coâng trình kieán truùc cuûa ngöôøi Vieät luoân tìm
thaáy söï haøi hoøa, hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân. Trong ngoân ngöõ cuûa tieáng Vieät caùc töø bieåu ñaït maøu
saéc luoân gaén vôùi caùc maøu cuûa töï nhieân nhö : maøu laù maï, caùnh sen, noõn chuoái, da trôøi, caùnh
chaû, laù caây, naâu guï, xanh nöôùc bieån, haït deû.. Trong caùch ví von cuõng laáy hình daùng cuûa söï
vaât, ñoäng vaät laøm ñoái taùc ñeå so saùnh: nham hieåm nhö caùo, ñoäc aùc nhö raén, khoeû nhö voi, baïc
nhö voâi, töôi nhö hoa, saùng nhö traêng, maën nhö muoái, ngoït nhö mía luøi..
 Caùc phaåm chaát cuûa ngöôøi quaân töû cuõng thöôøng ñöôïc so saùnh vôùi caây coái töï nhieân:
thaúng nhö caây tuøng, caây baùch, thanh cao nhö caây truùc, vöõng vaøng nhö caây coå thuï...
Trong saùng taïo ngheä thuaät, ñaëc bieät trong thô vaên, khuynh höôùng nhaân hoùa thieân nhieân
laø neùt ñaëc thuø trong caûm quan thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät.
Ca dao coù caâu :
Vì maây cho nuùi leân trôøi
Vì chöng gioù thoåi hoa cöôøi vôùi traêng.
Nguyeãn Traõi, nhaø thô lôùn cuûa daân toäc cuõng thöôøng möôïn thieân nhieân ñeå theå hieän caûm
höùng ngheä thuaät cuûa mình :
Ba caâu haùt cuûa ngö oâng laøm khoùi treân maët hoà toûa roäng
Moät tieáng saùo muïc ñoàng naâng traêng trôøi leân cao.
(Chu trung ngaãu thaïch-baø 2).
Vôùi ngöôøi Vieät, thieân nhieân laø chieác noâi nuoâi lôùn theå xaùc, taâm hoàn cuûa moãi con ngöôøi.
Thieân nhieân toâ ñieåm cho con ngöôøi coù ích hôn, thi vò hôn. Maët khaùc con ngöôøi cuõng bieát laøm
cho thieân nhieân ñeïp hôn, duyeân daùng hôn. Quan nieäm thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät luoân gaén vôùi
thieân nhieân. Ñoù laø neùt ñeïp cuûa vaên hoùa ngöôøi Vieät.
 PHUÏ LUÏC
]^

1. NHÔÙ VEÀ QUAN HOÏ – LÖU NGOÏC VANG

2. VEÀ THAÊM LAM KINH – MAÏNH HAØ
3. VAÊN HOÙA VAÊN LANG VIEÄT NAM –
GS. TRAÀN VAÊN GIAØU
 NHÔÙ VEÀ QUAN HOÏ

Toâi coù dòp trôû laïi tuoåi thô Quan hoï, caùi tuoåi haùt lôõ nhòp bò oâng Chaùnh quaát laèn moâng.
OÂng Chaùnh khoâng ai khaùc laø oâng noäi caùc con cuûa baø xaõ nhaø toâi. OÂng ñaùnh raùt raït vaäy maø toâi
vaãn lôùn leân cuøng theá heä chôi khaêng choïi cuø. Thôøi gian gioù chaïy treân ñoàng, toâi trôû thaønh chaøng
trai Kinh Baéc. Chieán tranh lan tôùi soâng Caàu nöôùc chaûi lô thô, toâi ñeo ba loâ con coùc, cuùi ñaàu
leo doác Tröôøng Sôn ñaùnh giaëc. Giaõ bieät thaùng naêm traän maïc sa tröôøng, toâi trôû veà nôi ñaõ ra ñi.
Vui sao ngöôøi Quan hoï laïi veà mieàn quai thao noùn thuùng.
Töø luùc maét troøn xoe nhìn hoa gaïo ñoû röïc coång laøng toâi ñaõ nghe vaø haùt Quan hoï Baéc
Ninh. Sau saùt nhaäp Baéc Ninh vaø Baéc Giang thaønh Haø Baéc, Nhaø nöôùc goïi “Quan hoï Haø Baéc”,
ngöôøi laøng toâi vaãn goïi “Quan hoï Baéc Ninh”. Goïi vaäy bôûi Baéc Ninh voán laø queâ höông caùc laøn
ñieäu Quan hoï.
Moãi laøng Quan hoï coù töø moät ñeán nhieàu ñoäi nhoùm vaên ngheä ñuû maët caùc löùa tuoåi. Hoäi
Quan hoï môû ra cuoái vuï thu hoaïch luùa vuï möôøi vaø caáy xong chieâm xuaân. Hai möôi ngaøy tröôùc
vaø sau Teát AÂm lòch laø roä nhaát. Ñænh töng böøng leã hoäi töø möôøi ba ñeán möôøi taùm thaùng gieâng
haøng naêm. Duø ai ñi ñaâu ôû ñaâu, hoï xeáp moïi vieäc sau löng, côm ñuøm côm naém, hoái haû chen
chaân, möôøi phöông haønh höông moät phöông. Vaøo hoäi, lieàn anh aùo daøi khaên xeáp oâ ñen chaân
haøi, lieàn chò aùo töù thaân, goùt haøi nhung, toùc vaán ñuoâi gaø, noùn thuùng quai thao e aáp beân mình.
Hoäi Quan hoï xuaát phaùt töø saân ñình roài toûa khaép ñöôøng laøng. Ñoaøn ngöôøi vöøa ñi vöøa haùt
thay cho lôøi chuùc möøng caû laøng sang naêm môùi an khang thònh vöôïng. Laøng naøo cuõng vaäy, hoï
haùt heát laøng mình haùt sang laùng gieàng nhö nhaéc nhau muoân laøng nhö moät, hoøa thuaän beân
nhau toái löûa taét ñeøn. Moïi nhaø ra ngoõ gaëp nhau, cô hoäi may maén cho trai gaùi giaùp maët toû baøy
ñieàu aáp uû loøng mình, khoâng ít ñoâi baïn treû soáng ñôøi vôùi nhau keå töø hoäi naøy.
Khoâng chæ Quan hoï saân ñình – beán nöôùc – goác ña – ñoài sim maø ngöôøi Quan hoï coøn ñöa
Quan hoï xuoáng soâng ngoøi – ao hoà – ñaàm sen. Quan hoï du thuyeàn töø saùng sôùm söông muø se
laïnh maët nöôùc ñeán luùc traêng gaùc ñænh ngoïn gaïo saân ñình. Ngöôøi döï hoäi ngoài doïc bôø soâng coå
vuõ. Quan hoï döôùi soâng haùt ñoái ñaùp thuyeàn noï, thuyeàn kia, thuyeàn cuøng giôùi tính ñoái nhau,
thuyeàn khaùc giôùi tính ñoái nhau, thuyeàn laøng noï ñoái thuyeàn laøng kia. Ngöôøi ra ñoái thì deã nhöng
ngöôøi ñaùp ñoái thì khoù, do vaäy, ngöôøi xuoáng thuyeàn Quan hoï thöôøng laø seáp cöùng cöïa do laøng
cöû ra laøm “boä tham möu” quyeát ñònh baøi ñaùp leã. Lieàn anh lieàn chò söøng soû gaëp nhau, cuoäc ñoái
ñaùp daèng dai nöûa ngaøy khoâng phaân thaéng baïi.
Thoâng thöôøng hai beân ngang cô nhau thì hoï cuõng döøng. Caëp naøo coù beân thua thì nôï
beân thaéng moät baøi, moùn nôï naøy hoï heïn nhau seõ traû vaøo dòp Quan hoï naêm sau. Ñaây laø caùi côù
ñeå Quan hoï “ñeán heïn laïi leân” vôùi mong moûi “bao giôø cho ñeán thaùng möôøi” (thaùng hoäi laøng),
gaëp laïi Quan hoï xöa (naêm tröôùc) cho “thoûa noãi öôùc mong”.
Muøa leã hoäi ta gaëp khoâng ít khaùch nöôùc ngoaøi tham döï hoäi laøng Quan hoï vôùi ñam meâ
thích thuù. Taïi Haø Noäi, moät soá ngöôøi Myõ (nam) haùt cheøo vaø haùt Quan hoï baèng gioïng Haø Noäi
nghe thaät deã thöông. Ngöôøi Nhaät (nöõ) haùt Quan hoï khoâng khaùc maát Quan hoï laøng Noäi Doi.
Ngöôøi Nhaät, ngöôøi Myõ haùt khaù chuaån lôøi – luyeán – laùy – nhòp – phaùch. Ngöôøi Myõ, ngöôøi Nhaät
haùt giöõa thaønh phoá coå 36 phoá phöôøng laøm ngôõ ngaøng chính Quan hoï coá ñoâ Thaêng Long vaø
Kinh Baéc. Coâ Si-koâ-ny-ka taâm söï: “Em hoïc tieáng Vieät boán naêm, em meâ Quan hoï vaø cheøo”.
Anh Gioân Maùc-Hoay traû lôøi “Toâi hoïc tieáng Vieät baûy naêm, Quan hoï tuyeät vôøi, coâ baïn naøy haùt
hay hôn toâi nhieàu” (chæ coâ toùc vaøng beân caïnh).
Baûo veä di saûn vaên hoùa baûn saéc daân toäc theo töøng vuøng daân cö, mang tính ñaëc thuø laø raát
caàn thieát. Ñaây laø nhòp caàu aâm thanh noái ñoâi bôø quaù khöù töông lai cho caùc theá heä Laïc Hoàng
gaàn nhau hôn trong nhaân caùch laøm ngöôøi. Ngöôøi tröïc tieáp nuoâi döôõng baûo veä vaät baùu aâm
thanh naøy khoâng ai khaùc laø nhaân daân vuøng ñaõ sinh ra noù. Qua nhieàu theá heä, vôùi bao chìm noåi
thaêng traàm nhöng Quan hoï vaãn sinh toàn phaùt trieån nhö maøu xanh laøng queâ Kinh Baéc.
Töø bao ñôøi vuøng trôøi Quan hoï ñeâm ñeâm traøn ngaäp aâm thanh ñoàng noäi cha truyeàn con
noái. Vaøi naêm laïi ñaây, maët ñaát Kinh Baéc pha taïp ngoån ngang baêng nhaïc haûi ngoaïi laøm baêng
hoaïi baàu trôøi Quan hoï voán trong xanh. Khoâng bieát coù ai lo ngaïi moät ngaøy naøo ñoù Quan hoï ta
maëc sooïc Taây, muõ coái... OÂi neáu theá thì buoàn ai vaø ai buoán. Khi ngoaùi laïi nhìn Noäi Dueä, lôøi cuï
Ñình Baåm vaêng vaúng beân tai: “Tao giaø roài, goác ña, beán nöôùc laø cuûa chuùng maøy, lo maø giöõ
ñöøng ñeå ngöôøi ta xaây phoøng nguû, phoøng nhaûy nhö laøng beân kia”...
Ñeán ñaây toâi laïi nhôù traän ñoøn oâng Chaùnh vì toâi lôõ rôi vaøi nhòp, traän ñoøn aáy raùt raït ñeán baây
giôø.
Löu Ngoïc Vang
 VEÀ THAÊM LAM KINH
Töø trung taâm thaønh phoá Thanh Hoùa, ñi ngöôïc veà phía Taây chöøng 50 km ta tôùi moät vuøng
queâ lòch söû – Lam Kinh – ôû vuøng nuùi Lam Sôn, caïnh con soâng Chu, thuoäc xaõ Xuaân Lam,
huyeän Thoï Xuaân, tænh Thanh Hoùa.
Nôi ñaây, naêm 1418 Leâ Lôïi ñaõ phaát côø khôûi nghóa, tieán haønh cuoäc khaùng chieán choáng
quaân Minh, giaønh laïi neàn ñoäc laäp thoáng nhaát cho ñaát nöôùc. Sau cuoäc khaùng chieán choáng
Minh thaéng lôïi, vöông trieàu nhaø Leâ ñöôïc thaønh laäp Thaêng Long laøm ñeá ñoâ vaø Lam Sôn ñöôïc
xaây döïng laøm Lam Kinh, vôùi nhieàu cung ñieän, ñeàn, mieáu ñoùn vua, quan nhaø Leâ haøng naêm veà
toå chöùc leã teá, ghi coâng ñöùc toå toâng vaø caùc baäc tieàn lieät.
Theo söû cuõ cho bieát: Lam Kinh ñöôïc vua Leâ Thaùi Toâng cho xaây döïng naêm 1433 (naêm
Leâ Lôïi maát). Tieáp naêm sau döïng theâm mieáu Thaùi Maãu, nhöng moät naïn hoûa tai ñaõ taøn phaù caùc
coâng trình. Naêm 1448 vua Leâ Nhaân Toâng cho xaây döïng laïi caùc trieàu ñaïi sau ñoù boå sung theâm,
coù nhieàu ñieän nguy nga nhö ñieän Quang Ñöùc, ñieän Suøng Thieáu, ñieän Dieân Khaùnh... Lam Kinh
trôû thaønh moät böùc tranh tuyeät ñeïp.
Khu vöïc Lam Kinh roäng khoaûng 41 ha, ñoaïn soâng Chu uoán voøng chaûy döôùi cung ñieän
goïi laø Ngoïc Kheâ, tröôùc kia coù caàu baéc qua, nay soâng caïn, caàu ñaõ maát. Coù hoà baùn nguyeät nôi
ñaây xöa caùc thi nhaân ñaõ ca ngôïi: “Chen chuùc hoà sen, ngaùt vò höông”. Loái leân, xuoáng coù boán
roàng ñaù lôùn. Ñieän thôø hình chöõ vöông, naèm cao hôn. Hieän nay coøn hôn 50 taûng ñaù coøn laïi,
ñöôøng kính moãi taûng ñeán 80cm, ñieàu ñoù cho thaáy cung ñieän coù quy moâ khaù to lôùn. Coù 17 gian
nhaø vôùi dieän tích chöøng 1000m2 maët neàn ñöôïc laùt baèng gaïch lôùn, moät loái ñi ngaén daãn töø ñieän
ñeán haäu cung. Khu naøy goàm 9 gian, caáu truùc theo hình caùnh cung, nhö oâm laáy ñieän thôø. Phía
sau coù gieáng ngoïc, coù ñöôøng truïc daãn vaøo moä Leâ Lôïi. Daõy thaønh bao quanh ñöôïc döïng theo
caùch boá cuïc cuûa caùc kieán truùc beân trong hình thaønh neân thaønh noäi vaø thaønh ngoaïi.
Lam Kinh laø nôi qui tuï nhieàu bia moä cuûa caùc trieàu vua Leâ. Ngaøy nay coøn laïi bia Vónh
Laêng (Leâ Lôïi) döïng naêm 1433, bia Chieâu Laêng (Leâ Thaùnh Toân) döïng naêm 1498, bia Du Laêng
(Leâ Hieán Toâng) döïng naêm 1505, bia Leâ Tuùc Toâng (döïng naêm 1504), vaø bia Hoaøng haäu Ngoâ
Thò Ngoïc Dao (döïng naêm 1498).
Moãi moä coù moät bia, ñaùng chuù yù nhaát laø bia Vónh Laêng. Ñaây laø taám bia to nhaát nöôùc ta
coøn laïi hieän nay. Bia coù chieàu cao 2,7m roäng 2m daøy 0,27m. Traùn vaø dieàn bia coù chaïm roàng,
ñaùm maây, hoa vaên hoa laù. Ñænh bia taïc theo hình voøng cung 1200, coù trang trí voøng troøn. Hai
beân coù hai con roàng vöôn ñaàu ñoái dieän, noåi roõ treân neàn ñaùm maây chaïm thöa. Phaàn cuoái bia,
nôi tieáp giaùp vôùi thaàn ruøa laø nhöõng hình hoïa tieát hình soùng nöôùc vaø caùc ñöôøng song haønh keùo
ngang keát caïnh cuûa taám bia. Maët sau cuûa bia cuõng trang trí nhöng ñôn giaûn hôn. Bia ñöôïc
ñaët treân löng con ruøa lôùn taïc baèng ñaù nguyeân khoái. Kyõ thuaät khaéc chöõ treân bia raát ñaëc saéc,
neùt chöõ saâu. Bia Vónh laêng do Nguyeãn Traõi – moät danh nhaân vaø coâng thaàn cuûa nhaø Leâ soaïn
thaûo. Ñaây laø moät taøi lieäu lòch söû quí giaù coøn ñöôïc löu giöõ laïi. Söï nghieäp cuûa Leâ Lôïi vaø cuoäc
giaûi phoùng daân toäc ta ñaàu theá kyû XV ñaõ ñöôïc trình baøy ñaày ñuû, suùc tích, haøo huøng treân taám
bia.
 Ngoaøi ra, coøn caàn phaûi nhaéc ñeán nhöõng con roàng ñaù ôû baäc leân xuoáng ñieän thôø, ñoù laø
nhöõng phieán ñaù lôùn taïc thaønh hình con roàng, daùng ñieäu huøng maïnh. nhöõng aùng maây ñöôïc theå
hieän vaø boá cuïc raát kheùo leùo, töôûng nhö roàng ñang vöôn mình bay leân, trong hình tam giaùc beä
roàng chính giöõa laø moät boâng hoa lôùn ñang nôû vôùi nhöõng neùt chaïm khaéc döùt khoaùt. Ñaây laø
nhöõng saùng taïo môùi cuûa neàn ngheä thuaät khaéc ñaù Vieät Nam theá kyû 15– 16.
Cuøng vôùi nhöõng di tích, danh thaéng noåi tieáng tieâu bieåu cuûa xöù Thanh: nuùi Nhoài vôùi töôïng
Voïng Phu (hình daùng moät ngöôøi phuï nöõ boàng con chôø choàng), nuùi Ñoï vôùi di chæ khaûo coå cuøng
troáng ñoàng cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn, nuùi Nöa gaén vôùi teân tuoåi cuûa Trieäu Thò Trinh choáng
aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Ngoâ vaø Haøm Roàng – ñòa danh ñaõ ghi daáu trong nhöõng thaùng naêm choáng
Myõ... Lam Kinh laø moät di tích lòch söû – vaên hoùa lôùn, moät ñieåm du lòch haáp daãn cuûa xöù Thanh
noùi rieâng vaø cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam noùi chung.
Naêm 1995, Lam Kinh ñöôïc Nhaø nöôùc ñaàu tö 800 trieäu ñoàng trong toång soá 22 tæ ñoàng
ñöôïc Thuû töôùng Chính phuû pheâ duyeät luaän chöùng phuïc höng, truøng tu vaø toân taïo töø naêm 1995
ñeán 2005. Tænh Thanh Hoùa ñaõ truøng tu bia Vónh laêng, khu laêng moä Leâ Lôïi, xaây döïng nhaø bia,
khu moä Leâ Thaùnh Toâng vaø toân töø Hoaøng thaùi haäu Ngoâ Thò Ngoïc Dao, tu söûa mieáu nhaø Haäu
Leâ ôû thaønh phoá Thanh hoùa.
Lam Kinh laø moät di tích lòch söû vaên hoùa chung cuûa daân toäc, moät ñòa danh du lòch haáp
daãn. Lam Kinh luoân maõi laø nieàm töï haøo, kieâu haõnh cuûa ngöôøi Vieät Nam noùi chung vaø cuûa
ngöôøi daân xöù Thanh noùi rieâng.
Maïnh HaØ
 VAÊN HOÙA VAÊN LANG VIEÄT NAM

Giao löu vaên hoùa laø hieän töôïng lòch söû ñaõ coù töø thuôû coù loaøi ngöôøi. Giao löu vaên hoùa
cuõng laø baûo veä vaên hoùa. Xöa nay, baûo veä vaên hoùa daân toäc gaén lieàn maät thieát vôùi baûo veä ñoäc
laäp daân toäc.
Nöôùc Vaên Lang (AÂu Laïc) rôi vaøo troøng ñoâ hoä cuûa Baéc phöông töø tröôùc Coâng Nguyeân vaø
mang aùch ñoù treân moät ngaøn naêm. Trong ngaøn naêm doøng nöôùc suoái hieàn laønh ñuû thôøi giôø ñeå
baøo moøn taát caû caùc khía caïnh cuûa moät hoøn ñaù. Huoáng hoà nöôùc chaûy raát maïnh, ñoå töø cao. Baéc
phöông ñoâ hoä Vaên Lang laø moät nöôùc lôùn, bao giôø cuõng ñoâng daân hôn, bao la hôn ta gaáp maáy
chuïc laàn! Baéc phöông laïi laø daân toäc coù vaên hoùa cao hôn, nöôùc aáy trong haøng chuïc theá kyû
nhaát luaät thöïc hieän moät ñöôøng loái tröôùc sau nhö moät, ñöôøng loái “bình thieân haï”, ñöôøng loái ñoàng
hoùa, quyeát ñem taát caû veà moät moái. Keát quaû cuûa ñöôøng loái “bình thieân haï” ñoù laø taát caû caùc quoác
gia daân toäc coå ñaïi döôùi soâng Döông Töû vaø sau Nguõ Linh ñeàu Haùn hoùa, ñeàu tieâu maát – Duy
ngoaïi leä coøn coù Vaên Lang, ñaát nöôùc toå tieân Vieät Nam; Sau hôn moät ngaøn naêm bò ñoâ hoä, Vaên
Lang ñaõ khoâng cheát maát, maø noù coøn xuaát hieän trôû laïi vôùi danh xöng Ñaïi Vieät, vôùi caùc ñaëc tính
daân toäc caøng ñaäm ñaø hôn, vôùi söùc soáng daân toäc caøng maõnh lieät hôn. Vì sao? Vì sao ngaøn
naêm nöôùc chaûy maø ñaù khoâng moøn? Baøi naøy khoâng tìm caùch lyù giaûi trong ñaát hieåm taøi cao maø
xöù naøo, daân naøo cuõng coù; baøi naøy ñi tìm lyù giaûi trong caùc nguyeân nhaân vaên hoùa, chuû yeáu laø
trong nhöõng yeáu toá taâm hoàn, trong nhöõng haït nhaân tö töôûng cuûa vaên hoùa Vaên Lang.
Xa xöa, ôû Ñoâng – Nam chaâu AÙ, ôû löu vöïc soâng Hoàng, soâng Maõ coù moät nöôùc, khoâng bieát
nöôùc aáy töï laáy teân gì, nhöng noù khoâng phaûi laø moät nöôùc trong “thieân haï” nhaø Chu. Noù sinh ra
ñoäc laäp, Baéc phöông chöa vôùi tôùi; hoï goïi noù laø Vaên Lang. Daân toäc Vaên Lang laïi laø moät daân toäc
ñònh canh, ñònh cö hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät “nöôùc treân löng ngöïa” nhö caùc daân toäc ôû
mieàn Taây Baéc cuûa Baéc phöông. Ñònh canh, ñònh cö thì ñaát nöôùc coù ñieàu kieän phaùt trieån röïc
rôõ, daân toäc coù ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå xaây döïng vaên hoùa.
Nöôùc Vaên Lang khoâng bieát ra ñôøi töø bao giôø, töø theá kyû naøo. Tieàn söû cho laø ñeâm ñen,
nhöng khoa hoïc lòch söû xaùc ñònh ñöôïc nieân ñaïi cuûa troáng ñoàng saûn phaåm ñaëc saéc nhaát cuûa
Vaên Lang, cuûa thôøi ñaïi Huøng Vöông. Trong thôøi ñaïi ñoù coäng ñoàng xaõ hoäi nguyeân thuûy phaân
hoùa ñeå ñi leân moät traät töï môùi treân coù vua Huøng, döôùi coù Laïc haàu, Laïc töôùng; Laïc daân caøy caáy
laïc ñieàn, leã hoäi theo tieáng troáng ñoàng, choáng xaâm laêng baèng muõi teân ñoàng, vöôït bieån caû ñeán
quaàn ñaûo Nam Haûi baèng thuyeàn lôùn, troàng luùa nöùôc dö thöøa thì chöùa ñöïng baèng thaïp ñoàng,
laøm nhieàu moùn trang söùc baèng ñaù quyù cho phuï nöõ. Gaàn ñaây coù nhaø khoa hoïc thaáy treân moät
troáng ñoàng moät quan nieäm veà vuõ truï vaø moät thöù chöõ vieát sô khai.
Nhö vaäy, Vaên Lang laø moät thöïc teá lòch söû, moät nöôùc beàn vöõng laâu daøi, coù bôø coõi, lòch söû,
cheá ñoä xaõ hoäi, phong tuïc taäp quaùn cuûa rieâng mình. Trong thôøi ñaïi nhö theá ngöôøi Vaên Lang taäp
hôïp ñuû ñieàu kieän ñeå saùng taïo moät neàn vaên hoùa coù baûn saéc Vaên Lang, baûn saéc daân toäc cuûa
rieâng mình. Neàn vaên hoùa ñoù mang nhöõng ñaëc tính gì maø ñaõ laøm ñöôïc nhieäm vuï baûo veä ñaát
nöôùc khoûi bò ñoàng hoùa bôûi hôn ngaøn naêm ñoâ hoä?
Ngöôøi Vaên Lang chöa coù chöõ vieát, coøn Baéc phöông thì chöa ñeán Vaên Lang, cho neân
khoâng coù chöõ vieát veà xaõ hoäi Vaên Lang, nhöng Vaên Lang ñeå laïi cho caùc ñôøi sau khoâng ít
truyeàn thuyeát, “Vaên hoïc truyeàn mieäng” caùc theá heä ñeàu nhôù caû, veà sau môùi ghi baèng chöõ. Tính
chaân thaät cuûa truyeàn thuyeát tôùi möùc naøo, nhieàu ngöôøi ñaõ baøn, ta khoâng trôû laïi. Ñieàu ñaùng chuù
yù laø : trong soá truyeän coå daân gian phong phuù cuûa Vieät Nam, coù nhöõng truyeän ñöùng ñaàu, nghóa
laø tieâu bieåu nhaát, khoâng coù chuyeän naøo noùi veà taïo thieân laäp ñòa, veà Thöôïng ñeá toaøn löông,
toaøn naêng maø phaàn lôùn caùc truyeän neáu khoâng noùi laø taát caû, ñeàu noùi veà nguoàn goác cuûa daân toäc
vaø cuûa ñaát nöôùc mình. Trí “sieâu vieät” khoâng coù maáy maø oùc “thöïc teá” thì ñaày ñuû cho cuoäc soáng
cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vaên Lang. Toång hôïp laïi noäi dung caùc truyeàn thuyeát caên baûn thì coù theå
thaáy roõ 5 ñieåm taâm hoàn, tö töôûng noåi baät hôn heát trong thôøi ñaïi xa xöa aáy, maø laï thay nhöõng
ñieåm taâm hoàn, tö töôûng xa xöa aáy ñaõ theo doõi lòch söû daân toäc Vieät Nam töø thuôû aáy cho ñeán
ngaøy nay. Naêm ñieåm aáy khoâng phaûi rôøi raïc maø keát thaønh heä thoáng.
Thöù nhaát: Nghóa ñoàng baøo. Nghóa “ñoàng baøo” laø noäi dung tö töôûng, taâm hoà cuûa truyeän
hoï Hoàng Baøng, truyeän Laïc Long Quaân saùnh duyeân vôùi baø AÂu Cô sinh traêm tröùng nôû traêm con.
Xeùt kyõ ñaây laø di chuùc ñaàu tieân, di chuùc soá moät, cuûa toå tieân: haõy thöông yeâu nhau, haõy soáng
cheát coù nhau, coù ngöôøi lôùn maïnh hôn ra rình raäp ngoaøi cöûa. Veà sau seõ coù caâu: “Nhieãu ñieàu
phuû laáy giaù göông, ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng”. Ngöôøi trong moät nöôùc ñaõ
phaûi thöông nhau cuøng, thì ngöôøi trong moät nhaø, cuøng toå tieân, cuøng moät hoïc sinh ra thì töï
nhieân phaûi thöông nhau thaân thieát hôn nöõa. Ñaây laø khôûi ñieåm cuûa ñaïo thôø toå tieân cuûa ta.
Thöù hai : Söï tích nöôùc Vaên Lang hình thaønh baèng söï hôïp nhaát cuûa 15 boä laïc anh em.
Trong vaên hoïc truyeàn mieäng ngaøy xöa cuûa nöôùc ta khoâng thaáy coù chuyeän xung ñoät, saùt
phaït naøo giöõa caùc boä laïc. Thöôøng leõ nhaát, tôùi nay vaãn coøn, trong söï laäp quoác cuûa caùc daân toäc,
khoù traùnh caùi leõ tranh huøng, maïnh ñaëng yeáu thua, lôùn nuoát beù. Traùi laïi Vaên Lang baét ñaàu
baèng söï hôïp nhaát caû vì lyù, laãn vì tình. Vaên Lang toàn taïi laâu daøi bôûi söï hôïp nhaát. Hôïp nhaát
cuõng laø cuûa toå tieân ta. Thoáng nhaát söùc maïnh toàn taïi cuûa ñoàng baøo ta ñöùng tröôùc keû ñòch.
Thöù ba: “vì nöôùc queân mình”; tö töôûng lôùn naøy ñöôïc tieâu bieåu bôûi truyeän OÂng Gioùng.
Truyeän OÂng Gioùng laø truyeän anh huøng. Truyeän anh huøng thì caùc daân toäc coå ñaïi ñeàu coù,
nhöng truyeän anh huøng cöùu nöôùc nhö truyeän OÂng Gioùng, truyeän vì nöôùc queân mình nhö
truyeän OÂng Gioùng, thì quaû laø khoâng nhieàu, ít coù laém! Truyeän OÂng Gioùng Vaên Lang laø truyeän
söùc maïnh cuûa taâm hoàn. Truyeän OÂng Gioùng thaät ra laø chuû nghóa yeâu nöôùc trong nhö loïc. Ñoù laø
taâm hoàn vì nöôùc queân mình. Töø thuôû ñoù ñeán maáy ngaøn naêm veà sau, moãi laàn giaëc vaøo bieân
cöông toaøn daân ta nhôù ñeán “göôm nuùi Soùc, coïc Baïch Ñaèng” laø vaäy.
Thöù tö : Leõ trò quoác tröôùc heát laø tröø baïo an daân. Tö töôûng tröø baïo an daân thònh ñaït nhaát
vôùi Nguyeãn Traõi nhöng naûy sinh töø thuôû Vaên Lang vaø toaùt ra töø truyeän lôùn Laïc Long Quaân dieät
Thuûy Tinh, Hoà Tinh, Moäc Tinh. Veà sau ñeán “Bình Ngoâ ñaïi caùo” coù caâu “Vieäc nhaân nghóa coát
ñeå an daân, quaân ñieáu phaït tröôùc lo tröø baïo”. Loøng tröø baïo an daân cuûa ngöôøi Vaên Lang ñaõ
ñöôïc noùi leân töø ngaøn xöa. Kyø voïng ñeïp. Traùch nhieäm cao. Nöôùc nhoû maø maïnh laø nhôø vaäy.
Neáu chæ coù chuyeän dieät ba con tinh thì traêm ñôøi sau con chaùu nhôù ñeå laøm gì.
Thöù naêm : Cuoái cuøng xin noùi ñeán söï tín ngöôõng, söï toân thôø, nghóa laø noùi caùi “Ñaïo” cuûa
ngöôøi Vaên Lang. Tö töôûng vaø tín ngöôõng thöôøng caëp keø ñi chung vôùi nhau, ñeàu thuoäc veà taâm
hoàn, thuoäc veà vaên hoùa cuûa moät daân toäc. Qua caùc truyeàn thuyeát coøn löu laïi ñeán ngaøy nay, tín
ngöôõng ñôøi xöa ñöôïc noùi leân quaù roõ. Khaù roõ laø thuôû aáy chöa coù moät toân giaùo lôùn naøo ñaõ hay
ñang vaøo Vaên Lang. Tuy vaäy ngöôøi Vaên Lang coù tín ngöôõng cuûa rieâng mình. Haún laø chuû
nghóa vaät linh, thôøi xöa, daân toäc naøo cuõng coù. Nhöng keà beân hay laø tröôùc heát, caùi ñaïo cuûa
ngöôøi Vaên Lang khoâng phaûi laø toân thôø moät vò Thöôïng ñeá toaøn löông, toaøn naêng xa laï, cao
sieâu maø toân thôø chính toå tieân cuûa mình, toân thôø caùc vò saùng laäp ra nöôùc mình, toân thôø caùc anh
huøng daân toäc coù nhieàu coâng ñöùc vôùi quaàn chuùng, toân thôø khoâng phaûi nhöõng thieân thaàn ñaâu
ñaâu maø toân thôø linh khí nuùi soâng cuûa mình.
GS. Traàn Vaên Giaøu
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. ÑAØO DUY ANH –VIEÄT NAM VAÊN HOÙA SÖÛ CÖÔNG

NXB TP.HCM, 1992

2. PHAÏM VAÊN ÑOÀNG –VAÊN HOÙA VAØ ÑOÅI MÔÙI

NXB CHÍNH TRÒ QG, HN, 1994

3. TRAÀN VAÊN GIAØU – HEÄ TÖ TÖÔÛNG PHONG KIEÁN

NXB TP.HCM, 1993

4. TRÖÔNG CHÍNH, ÑAËNG ÑÖÙC SIEÂU – SOÅ TAY VAÊN HOÙA VIEÄT NAM

NXB VAÊN HOÙA HN, 1978

5. NGUYEÃN PHI HOANH – MYÕ THUAÄT VIEÄT NAM

NXB TP.HCM, 1984

6. ÑINH GIA KHAÙNH – VAÊN HOÙA DAÂN GIAN VIEÄT NAM TRONG BOÁI CAÛNH VAÊN HOÙA ÑNAÙ

NXB VHTT, HN, 1993

7. PHAN NGOÏC – VAÊN HOÙA VIEÄT NAM VAØ CAÙCH TIEÁP CAÄN MÔÙI

NXB VHTT, HN, 1994

8. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM (BAN VAÊN HOÙA VAÊN NGHEÄ TRUNG ÖÔNG)

NXB VAÊN HOÙA HN, 1989

9. CON NGÖÔØI VIEÄT NAM

NXB TPHCM, 1992

10. PHONG TUÏC VIEÄT NAM

NXB TPHCM, 1992

11. NHÖÕNG COÄT MOÁC LÒCH SÖÛ

NXB SAÙCH GK MAÙCLEÂNIN, HN, 1989

12. GIAÛI THÍCH CAÙC DANH TÖØ TRIEÁT HOÏC SÖÛ TRUNG QUOÁC

NXB GD, HN, 1994

13. TÖØ ÑIEÅN TRIEÁT HOÏC (BAÛN TIEÁNG NGA)

NXB TAØI LIEÄU CHÍNH TRÒ, M, 1986

14. VEÀ GIAÙ TRÒ VAÊN HOÙA TINH THAÀN VIEÄT NAM
 NXB TT LYÙ LUAÄN, HN, 1983

15. ÑAËNG ÑÖÙC SIEÂU – NGÖÕ VAÊN HAÙN NOÂM

NXB GD, HN, 1987

16. NGUYEÃN NGOÏC SAN – TÌM HIEÅU VEÀ TIEÁNG VIEÄT LÒCH SÖÛ

NXB GD, HN, 1993

17. VAÊN HOÙA HOÏC ÑAÏI CÖÔNG VAØ CÔ SÔÛ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM

NXB KHXH, HN, 1996

18. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LÒCH SÖÛ – VAÊN HOÙA ÑOÂNG NAM AÙ VIEÄN ÑNAÙ, HN, 1983

Giaùo trình CÔ SÔÛ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM cuûa Khoa Ngöõ vaên tröôøng ÑHSP TP.HCM ñaêng kyù trong keá hoaïch naêm 2002.
Ban AÁn Baûn Phaùt haønh Noäi boä ÑHSP sao chuïp 600 cuoán, khoå 14,5 x 20,5, xong ngaøy 22 thaùng 10 naêm 2002.