Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - phần 1

kho tng l hi c truyn Vit Nam
Cng trnh c xut bn trong s hp tc ca Tp ch Vn ha ngh thut v Cng ty pht hnh sch H Ni cho mng nhng ngy l ln nm
2000, v hng ti k nim ngn nm Thng Long
M s
V 37 30 2000 DT - 2000
Nhiu tc gi
l hi c truyn vit nam
Kho tng
Nh xut bn Vn ha dn tc Tp ch vn ha ngh thut H Ni, 2000
Ban tuyn chn:
TS Nguyn Ch Bn (trng ban) PGS, TS Trn Lm Bin TS Bi Khi Giang TS Nguyn Minh San TS Lai Thy CN Phm V Dng CN V Hong Lan Nhc s Nguyn Thanh Ngh Ba: Ha s Trn Quang Vinh nh : Phm L
Li gii thiu
Ngh quyt Hi ngh ln th 5 BCHTW ng kho VIII v xy dng v pht trin nn vn ho Vit Nam tin tin, m bn sc dn tc ra nhng nhim v c th trong s nghip xy dng vn ho Vit Nam, trong c nhim v bo tn, k tha, pht huy cc di sn vn ho, cc gi tr vn ho truyn thng. Nghin cu, su tm, tp hp, gio dc su rng nhng o l dn tc tt p thng qua di sn vn ho phong ph do cha ng li, do , l ngha v, trch nhim ca ton ng, ton dn ta, trong , i ng tr thc gi vai tr quan trng. T nhiu nm nay, Tp ch Vn ho ngh thut, c quan ngn lun ca B Vn ho Thng tin, c gng thc hin nhim v ny, th hin vic ng ti nhiu cng trnh nghin cu khoa hc, nhiu bi bo v thng tin a dng v vn ho ngh thut, vn ho dn gian, c tc dng thit thc i vi cng cuc xy dng i sng vn ho nc ta. Khng ch dng li , Tp ch cn nghin cu, tp hp xut bn c nhng chuyn lun, nhng cng trnh nghin cu vn ho hin i v truyn thng, sch ph cp kin thc vn ho... nh: Tm v bn sc dn tc ca vn ho; Vn ho v con ngi; Vit Nam, ci nhn a vn ho; Hi v p v vn ho Vit Nam... kin tr tng nghin cu vng vn ho th hin cc s chuyn v vn ho a phng, cc cun sch Vn ho ngh thut Nam B, Vn ho ngh thut Trung B...Nhng n phm khoa hc gip ch nhiu cho cc nh qun l vn ho, cc nh nghin cu, cc cng tc vin v bn c ng o. S xut hin cng trnh Kho tng l hi c truyn Vit Nam do Tp ch Vn ho ngh thut tp hp, chn lc, bin son, mt ln na khng nh phng chm nghin cu v ph bin khoa hc vn ho ca Tp ch. l i tm bn sc vn ho Vit Nam, sc thi cc vng vn ho c th hin cc i tng vn ho c th, m l hi c truyn Vit Nam ch l mt trong nhng i tng . Chng ti cho rng l hi c truyn l mt hin tng tri ca vn ho truyn thng Vit Nam, tng c tm hiu, phn loi, su tp, nghin cu kh k lng. T liu cng b v cha cng b v i tng ny chc chn ht sc a dng v phong ph, khng ch s lng su tp c m cn cch tip cn, m t, tp hp v h thng ho t liu. Chnh s phong ph v a dng ca ngun t liu t nhiu to cho
9
ngi c cm gic chong ngp hay trng lp. Trong bi cnh , s xut hin ca Kho tng l hi c truyn Vit Nam, vi ci nhn tng quan v l hi c truyn, vi cch sp xp v nhn nhn l hi c truyn gn vi vng vn ho..., theo kin ring ti, c c ngha l lun v thc tin nht nh, ng gp c hiu qu vo vic su tm, nghin cu l hi c truyn, vn ho dn gian v vn ho dn tc. t ra, cho n nay, y cng l s tp hp y hn c v l hi c truyn Vit Nam. Cc nh qun l vn ho, cc nh khoa hc, cc nh su tm nghin cu, hot ng vn ho, cc nh gio, cc em hc sinh v bn c ng o, v tr ca mnh, s tm thy trong Kho tng l hi c truyn Vit Nam nhng tri thc cn thit cho bn thn. Ch dng y thi, th cng c th thy vic Tp ch Vn ho ngh thut bin son v cho ra mt c gi cun Kho tng l hi c truyn Vit Nam l vic lm ng n v hu ch. Xin trn trng gii thiu cun sch ny vi bn c gn xa./. H Ni, thng 1 nm 2000
Nguyn Khoa im UVBCHT ng B trng b vn ho thng tin
10
Cng bn c
1. L mt hnh thc sinh hot vn ho cng ng, l hi c truyn Vit Nam c v th quan trng v to ln trong i sng x hi, i sng vn ho trc y cng nh ngy nay. Do vy, nhiu th h cc nh nghin cu vn ho, vn ho dn gian su tm, nghin cu l hi c truyn. Nhiu n phm v l hi c truyn Vit Nam c cng b trong nhng nm qua. Tuy nhin, mt cun sch c tnh cht tng hp gii thiu c ton cnh l hi c truyn Vit Nam, cho n nay vn cha c ra mt bn c. Mt cng trnh nh th, s c rt nhiu tc dng cho vic su tm nhng l hi c truyn Vit Nam, cng nh vic tm hiu gi tr vn ho ca l hi c truyn Vit Nam. Xut pht t nhu cu cp bch c v l lun ln thc tin y m Tp ch Vn ho ngh thut ch trng tp hp, bin son v cho ra mt bn c cng trnh Kho tng l hi c truyn Vit Nam. 2. Khi thc hin cun sch ny, nhm tuyn chn c mt thun li c bn l c k tha ton b thnh tu su tm, nghin cu l hi c truyn ca th h i trc v nhng ngi cng thi, nhng mc khc nhau, nhng khng gian, thi gian khc nhau. Nhng thnh tu ny l ht sc c bn v to ln. D th, trc ngun t liu s nh vy, nhm tuyn chn cng khng trnh khi nhng kh khn trong thao tc x l, sp xp i tng. Trong khi x l t liu, chng ti nhn thy c nhng hin tng: - C nhng l hi mi ch c mt tc gi cp n. - Cng mt l hi c nhng tc gi vit mt cch khc nhau (v gc tip cn, v phong cch, v khng gian, thi gian l hi, v din bin nghi l, v nhn vt th phng...). - C nhiu l hi cha c cp ti hoc c vit mt cch s si, song do kh nng c hn, chng ti cng cha tp hp c vo trong sch ny. Hy vng s thiu vng ny s c lp y khi c iu kin v t liu v cc phng din khc. - c bit, chng ti phi nhn mnh n hin tng nhiu cch vit, nhiu ging vn khc nhau khi vit v l hi, ngha l, c l hi c vit di gc nghin cu, c l hi c vit vi tnh cht miu thut, c l hi li ch c ch mt vi tnh tit...
3. V th, nguyn tc x l ca nhm tuyn chn nh sau: - Tn trng tnh khoa hc ca vn bn t liu c k tha. - Thng k, x l, la chn, bin son tng l hi c truyn Vit Nam theo trt t nh sau: + a im, thi gian t chc: thn, x, huyn, tnh (thnh ph), ngy t chc, ch dn ng i v.v... + Di tch: miu t khi qut di tch, khng gian, cnh quan l hi v.v... + Nhn vt phng th: Th chnh, phi th, lp vn ho.. truyn thuyt, sc phong v.v... + Din bin l hi: Nghi thc th cng, tr din, rc, vt l, tr chi... + Gi tr vn ho ca l hi: ngha, cc lp vn ho, gi tr trong i sng... Trt t ny, khi ng dng trong thc tin bin son cng ch mang tnh tng i v, thc ra, c nhng bi vit v mt l hi no , li khng p ng y cc mc ca trt t nh mt m hnh cu trc y. Cho nn, chng ti cng ch coi y l khung c bn biu hin quan nim khoa hc ca nhm tuyn chn, v mt m hnh cu trc ca l hi c truyn. Vic c nhng l hi khng p ng hon ton m hnh ny vn c tp hp trong sch c coi l nhng bit l. V vy, trong la chn v x l, c nhng l hi c s dng nguyn vn, c l hi c bin tp, b sung, c khi vi ba bi vit v mt l hi c gn kt vo lm mt (c ch ngun c th) trn c s tn trng ti mc cao nht vn bn c. c bit, c nhiu l hi c ban tuyn chn vit li trn c s t liu c, c nhiu l hi c vit mi... Kho tng l hi c truyn Vit Nam, bi l cun sch v l hi nhiu vng vn ho khc nhau, ca nhiu tc gi khc nhau nhiu thi im lch s khc nhau, nn s chp nhn a phong cch trong miu t v din t cng l mt l ng nhin. 4. Cun sch c chng ti kt cu nh sau: - M u l bi vit v Tt. Tch ring, trc tt c cc l hi c truyn, bi chng ti quan nim Tt l s n mng nm mi (Trn Quc Vng), l s m u ca ma l hi, t ma xun n ma thu v ht nm.
10
Trong mt kha cnh no , c th coi Tt nh mt l hi c truyn. - Sau , cc vng vn ho l ranh gii chng ti sp xp cc l hi c truyn. C th cn nhiu tranh lun v cch phn vng vn ho Vit Nam, tm t ra ngoi s tranh lun y, chng ti ly cc vng: Ty Bc- Vit Bc, chu th Bc B, duyn hi Trung B, Ty Nguyn v Nam B sp xp cc l hi c truyn. Trong tng vng nh vy, chng ti sp xp theo a, b, c ca a danh c l hi c truyn. - i vi cc l hi th c voi/ c ng, chng ti coi nh mt ngoi bit, bi theo chng ti, y l mt loi l hi c th ca c dn khng thun tu sng bng ngh trng la nc, m sng bng ngh nh bt hi sn, tri di ven bin t Bc vo Nam. L hi th c voi c sp xp theo hnh trnh (t Bc n Nam). Khi lm sch ny, nhm tuyn chn ch c mong rng tp hp c mt cch y cc l hi c truyn trong di sn vn ho m cc th h trc li, nhm em n cho bn c mt ci nhn tng i ton din v kho tng l hi c truyn Vit Nam. Tuy nhin, do hn ch v t liu kho st, v thi gian v nhn lc, chng ti cha th tp hp c vo sch ny ton b l hi c truyn nh chnh s tn ti ca n trong cuc sng. Chng ti hy vng rng cng vic cn phi c tip tc tng lai chng ta c c mt Kho tng l hi c truyn Vit Nam y nh s tn ti ca l hi c truyn trong cuc i. D c gng ht sc, chng ti vn thc rng, vi mt cng vic ln nh vy, cun sch khng trnh c nhng thiu st. Mong rng cc bc tr gi, cc nh hiu bit, ng o bn c, bng tm lng chn thnh v lng s gp , ch bo nhng ln xut bn sau cun sch s tt hn./. Nhm tuyn chn
11
12
Kho tng l hi c truyn Vit am
Tng quan v kho tng L hi c truyn Vit Nam

Nguyn Ch Bn
-1-
L hi l mt hnh thc sinh hot vn ha cng ng, ra i v pht trin trong x hi loi ngi. Vit Nam, l hi gn b vi lng x nh mt thnh t khng th thiu vng trong i sng cng ng. L nhng c dn nng nghip sng vi ngh trng la nc, vng quay ca thin nhin v ma v to ra trong con ngi nhng nhu cu tm linh m l hi chnh l ni, l c hi tha mn nhu cu tm linh y ca h. Trong tm thc mi ngi dn Vit Nam, nu cy a, ging nc, sn nh l nhng thnh t gn b thn thit vi mi ngi t thu thiu thi cho n lc gi bit ci i th l hi li l thnh t vn ha gn b khng nhng thn thit m va thing ling li va mnh lit, gn gi. L hi c truyn l mt "thi im mnh ca sinh hot cng ng" - ch dng ca GS. inh Gia Khnh - mt thnh t c tnh cht tng hp trong cc thnh t: tn ngng, tn gio, ngh thut biu din dn gian v.v... -2Trong s cc loi hnh ca vn ha dn gian Vit Nam, l hi l loi hnh c su tm nghin cu tng i mun mng. Thi k t th k th X n nm 1858, cc nh nho ch quan tm ghi chp li huyn thoi, thn tch v cc thn c ngi dn cc lng qu th phng m t ghi chp s phng th cc v thn y ca ngi dn cc lng qu. Thc t, cc thnh t: tr din, truyn thuyt, di tch v.v... ca l hi c
15
truyn gn b vi nhau mt cch mt thit. Sut dm di lch s, chc chn cc thnh t ny tn ti trong mt di tch, mt l hi nh mt thnh t khng th tch ri. Phi chng, iu ny l do quan nim ca cc nh nho hay do truyn thng ca vn ha Vit Nam. Thnh th, t Vit in u linh ca L T Xuyn1 n Lnh Nam chch qui ca V Qunh - Kiu Ph 2 n V trung ty bt ca Phm nh H 3 n chu cn lc ca Dng Vn An4, v.v... ch ghi chp phn huyn thoi, truyn thuyt lin quan n cc v thn c cc vng triu, cc a phng phng th. mt a ht khc, khi lm cc b sch loi ch, thc lc, cc nh nho hay cc vin quan trong Quc s qun nh Nguyn c ghi chp mt s dng v phong tc tp qun. Bt php ca th ch, k, thc lc hay do quan nim m cc tc gi ca cc b sch nh i Nam nht thng ch, Gia nh thnh thng ch, Lch triu hin chng loi ch v.v..., ch ghi nhng dng ngn gn n mc n gin v cc phong tc, tr chi, l tt ca c dn mi vng m h cp. Bi vy, nu nhn nhn mt cch nghim ngt, cc tc gi trong thi k t th k X n 1858, cha su tm, nghin cu v l hi, nhng nhn tng thnh t, khng th khng tha nhn cc tc gi y c nhng dng ghi chp v c th ni l nhng dng ghi chp u tin v l hi c truyn Vit Nam. Thi Php thuc, sm nht trong cc tc gi su tm nghin cu v l hi c truyn Vit Nam phi chng l G.Dumoutier. Bi vit ca ng v l hi lng Ph ng c in trn Revue d' histoire des religions nm 1893, c l l bi nghin cu sm nht vit v l hi c truyn Vit Nam. Tc gi miu thut truyn thuyt v m rc cng mt li bnh kh sc so: "Cnh tng m chng ti chng kin... s l mt
1
Bn dch ca Trnh nh R, inh Gia Khnh hiu nh, b sung, Nxb Vn hc ti bn, H Ni, 1972. 2 Bn dch ca inh Gia Khnh v Nguyn Ngc San, Nxb Vn ha, Vin Vn hc, H Ni, 1960. 3 Bn dch ca ng Chu Nguyn Hu Tin, Nxb Vn hc, H Ni, 1972. 4 Bn dch ca Trnh Khc Mnh v Nguyn Vn Nguyn, Nxb KHXH H Ni, 1997.
16
trong nhng cnh tng hp dn m chng ti c xem Bc K. chu u c knh ca chng ta, th hi dn tc no li hnh din l cn c tin hnh k nim mt s kin anh hng ca lch s mnh xy ra t hai nghn ba trm nm trc"1. Nhng nm u th k XX, vic nghin cu ng Dng, trong c Vit Nam, ca ngi Php c tng ln vi nhp ng k vi nguyn c nh vin ton quyn ng Dng P.Doumer tng vit: Mun cai tr tt dn tc thuc a th iu trc ht phi hiu tng tn dn tc c cai tr. L hi c truyn l mt thnh t ca vn ha dn gian c cc tr thc ngi Php, c khi l linh mc, c khi l cng chc quan tm nghin cu. L ng th ca M.J. Przyluski cng b nm 1910 trn BEFEO l mt cng trnh nh vy. Nm 1913, mt s tr thc ngi Php ti Hu lp nn Hi thnh hiu c (Association des Amis du Vieux Hu) Hu. Vic nghin cu vn ha, trong c vn ha dn gian Hu, c y mnh. Trn t tp ch Nhng ngi bn Hu c (BAVH), t nm 1914, xut hin nhiu cng trnh nghin cu v l hi c truyn vng Hu nh T Nam giao ca L.Cadire v R.Orbard. Nm 1915, H.Dltie c mt bi vit kh sinh ng v cn k v nghi thc ln ng: L rc sc thn Thin Yana in Hu Nam. Nm 1916, R.Orbard vit v lch l hi Hu m thc ra l ng miu t nhng l tt ca c dn vng Hu theo thi gian. Nm 1915, khi vit v phong tc tp qun, Phan K Bnh cng dnh nhiu trang trong cun Vit Nam phong tc vit v vic Th thn, Vic t t, nhp tnh, i hi, L k an2. Tuy khng miu t mt l hi no c th, nhng nhng nhn xt v l hi c truyn ca ng l rt xc ng. V d nhng miu thut ca ng v i hi t m hi n sa sang ni th cng, luyn tp, rc nc, gia quan, phng nghnh hi nh v.v...
1
Chuyn dn t inh Gia Khnh, Chu Xun Din, Vn hc dn gian, tp 1, Nxb H v THCN, H Ni, 1972, tr.116 . 2 Xin xem Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1990, t trang 75 n tr.109.
17
Nm 1930, khng hon ton su tm hay nghin cu v l hi c truyn, Nguyn Vn Khoan khi nghin cu v ngi nh ca ngi Vit dnh ba mc: Cc bui cng t trong nh, Tc l th cng, Mt s hm c bit1 cp n phn vn ha phi vt th gn b vi ngi nh. Chnh y li l nhng thnh t ca l hi c truyn gn b vi mi trng x hi ca vn ha, ni khc i t cht, chnh ngi nh l mi trng din xng, l khng gian ca l hi c truyn. Thnh cng sm nht trong s cc nh khoa hc Vit Nam nghin cu l hi c truyn l gio s tin s Nguyn Vn Huyn. ng l ngi "tip thu c nhiu kinh nghim ca hc thut Php v do li nhng cng trnh kho cu rt c gi tr"2. Hai l hi c truyn c gio s tin s Nguyn Vn Huyn dnh tm huyt v nghin cu cn k l l hi lng Gi (nay l x Yn S, huyn Hoi c, tnh H Ty) v l hi lng Ph ng (nay thuc huyn Gia Lm, thnh ph H Ni). Va miu thut chi tit, t m, va gii m nhng yu t ca hai l hi c truyn trn, gio s tin s Nguyn Vn Huyn dng li din mo ca hai l hi lng Gi v Ph ng rt trn vn. Cho n hm nay v mi sau ny, chc chn nhng miu thut, nhn xt ca gio s tin s Nguyn Vn Huyn v hai l hi c truyn ny s khng b lc hu hay phai nht gi tr. Xin n c phn ng miu thut l hi lng Gi: Mt l hi L Phc Man hng nm t s phn cng n m rc, n cc l ln: t v cc li khn u c ng miu thut rt cn k. Nguyn nhn a n s thnh cng ny cng khng n thun ch l s vn dng mt phng php m cn do "Nguyn Vn Huyn t ra say sa vi ti l hi v tn ngng truyn thng Vit Nam"3.
1 2
Bn dch chp tay ca Trnh Hu Ngc. inh Gia Khnh, bi V nhng ng gp ca cc nh nghin cu ngi Php trong vic tm hiu vn ha dn gian Vit Nam, trong tp 90 nm nghin cu v vn ha v lch s Vit Nam, Nxb KHXH, H Ni, 1993, tr.167. 3 H Vn Tn, Nh bc hc Nguyn Vn Huyn vi vn ha Vit Nam, in trong tp Gp phn nghin cu vn ha Vit Nam, tp 1, Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.13.
18
Nhng nm 30-40, trn bo ch cng khai hi y, lc c c mt s bi bo vit v cc l hi, chng hn nh L Ta (tc Th L), vit v hi Dng1, V Bng vit v hi Lim2, Nguyn Duy Kin vit v hi cha Thy3, Huy Tn vit v Tc thi cm thi phin ch Chung4, Anh t vit v Thi th chim hi n Chm5, Nguyn Vn T vit Mt vi tc c v ma xun 6. Nm 1938, khi cho ra mt bn c cun Vit Nam vn ha s cng, ng o Duy Anh c cp n l hi c truyn trong phn Tn ngng v t t 7. L hi khng l i tng c ng cp nhng nhng ghi chp ca ng vn c nhiu tc dng cho vic nghin cu l hi ca cc th h sau. Chng hn, ng nhn xt: "Trong l vo m hay vo hi ca t nhiu lng, c mt chi tit c bit gi l hm, ngi ta thng by mt tr nhc li tnh tnh s nghip hoc sinh bnh ca v thn lng th"8. Bng i my nm t 1945 n 1954, hu nh l hi c truyn khng c ch tm nghin cu, su tm. L do chnh phi chng l khi la ca cuc khng chin chng thc dn Php khin cho nhng l hi c truyn khng c m, nn vic su tm, nghin cu v n cng cha c pht trin. T nm 1954 n nm 1975, t nc tm thi chia ct, vic su tm, nghin cu l hi hai min din ra khc nhau, cng phng php v ng c cng c khc nhau. min Nam, trn cc tp ch nh Vn ha nguyt san, Bch khoa, Ph thng, T tng v.v..., thnh thong vn c nhng nghin cu v l hi, l tit v.v... C th k n cc bi
1 2
Bo Phong ha s 99 nm 1934. An Nam tp ch s 19 nm 1931. 3 Trung Bc ch nht s 9 nm 1940 4 Trung Bc ch nht s 102 nm 1942. 5 Trung Bc ch nht s 65 nm 1942. 6 Tp ch Tri tn nm 1945, s 175-178 7 Xem Vit Nam vn ha s cng, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992, tr225-244. 8 Sd, tr.234.
19
vit ca cc tc gi nh Bu K vi bi : L t xun hay m rc thn nng (Bch Khoa, 1961), Nhng l tt u nm (Bch Khoa, 1961), m Quang vi bi vit v hi n Hng (Vn ha nguyt san, 1959), T Thc Khi vit v gi Hng Vng (Vn ha nguyt san, 1959), Nguyn Ngu vit v hi ma xun vi i sng tnh cm ca Vit Nam (Bch Khoa, 1962), Phong An vit v nghi thc cng nh (Hn nc, 1971), Thi Bch vit v k nim Thnh Ging (Vn ha nguyt san, 1960), Thi Vn Kim vit v cc l tit (Vn ha nguyt san, 1960), L Vn Ho vit v c tc ca ngi Vit qua hi ma (i hc, 1964). L hi ca cc dn tc t ngi cng c ch trng gii thiu. L Hng vit v l Ok om bok (Ph thng, 1967), Nguyn Trc D vit v tc thng xun ca ng bo Thng (Tp san S a, 1967), Nguyn Bt Ty vit v Tt ca ngi Dao Mng (tp ch Phng ng, 1973). Bn cnh cc tc gi vit v cc l hi c th, Nguyn Toi vit mt bi nghin cu ng lu v l hi c truyn ng trn Nghin cu Vit Nam: Nh li hi h nh m1. Tc gi khng dng mt l hi no c th, m trnh by nhng nt khi qut v l hi c truyn. Tc gi i t vic th phng phc thn v thnh hong cc lng qu n vic tm hiu nghi thc cng t, tr din, tr rc ca cc l hi lng qu. Mc d tc gi vit r "l mt vi k c v nh lng, v hi h nh m" 2 nhng bi vit vn l mt bi nghin cu ng quan tm trong cc cng trnh nghin cu v l hi c truyn min Nam trc nm 1975. Trong s cc tc gi min Nam t nm 1954 n nm 1975 su tm nghin cu v l hi c truyn, c hai tc gi ng lu . Th nht l Nguyn ng Thc. Tht ra, ng khng chuyn su tm nghin cu v l hi c truyn m ng xem l hi c truyn nh mt phng tin tm hiu t tng Vit Nam. Nm 1965, trn Vn ha nguyt san, ng vit v vn
1 2
Nh sng chnh Hu, nin san 1973, tp 1. Bd, tr.47.
20
ha nh lng, n nm 1973, trn tp ch T tng, ng li tr li vi ti ny. Sau khi gii thiu v nh lng thng qua nhn nh ca cc hc gi khc, ng miu thut kh cn k in thn ca nh lng cng nh hi h nh m. Trnh t cc nghi thc nh lng trong ngy l hi c miu t kh chi tit. ng dn nhng kin xc ng ca L.Cadire v tn gio tn ngng ca ngi Vit phn tch cc tn ngng gn lin vi cc l hi. Vn nht qun vi cch tip cn ca mnh, khi vit v t tng bnh dn Vit Nam trong lch s t tng Vit Nam, ng vn dnh nhng trang kh ln ni v l hi c truyn, phc v cho s phn tch t tng bnh dn Vit Nam, nh Ma xun vi i sng tnh cm Vit Nam, Try hi hnh hng1. Nu nh Nguyn ng Thc coi l hi c truyn l phng tin ng tip cn lch s t tng Vit Nam th Toan nh li coi l hi c truyn l mc ch tip cn, i tng miu t v nghin cu ca ng. Sinh ra trn t Bc, nhng nm sng min Nam trc 1975, vit v l hi c truyn, vi Toan nh cn nh mt c hi nh thc nhng k nim xa c v qu hng ca mnh, nh tc gi t: "Knh dng anh hn thn ph k nim nhng ngy th u thn ph thng dt con i xem nhng hi qu tnh Bc" 2. Nm 1960, trn Vn n tun san, ng vit v hi h v phong tc ma thu. Nm 1969, quyn thng cun Np c hi h nh m ra mt bn c, nm 1974, quyn h ca cun sch ny ra mt bn c. Ngoi nhng phn kho cu, ng tp trung miu thut cc l hi c truyn trn mi min t nc. Vi 54 l hi c truyn, Np c hi h nh m ca ng l b su tp u tin, dy dn v l hi c truyn Vit Nam. Ring phn kho cu, Toan nh miu thut kh cn k nhiu tr din ca cc l hi qua cc mc nh: hi h nh m l g, mc ch ca hi h nh m,
1
Xin xem Lch s t tng Vit Nam, tp 1, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992, t trang 122-177. 2 Quyn thng, Nam chi tng th, xb, S, 1969, quyn h, tc gi xb, S, 1974.
21
thi gian m hi, rc, t gia quan, hm, nhng tr gii tr v.v...1. ng li dnh chng th t cp cc tr din ca cc l hi m ng gi l Nhng c tnh ca cc c tc2 vi cc mc luyn i tnh, khc vi hi h nh m, chin u tnh v.v... Bi vy, c th ni Toan nh l ngi c ng gp rt ln vo cng vic su tm v nghin cu l hi c truyn Vit Nam. min Bc, t sau nm 1954, vic su tm v nghin cu l hi c truyn c th chia lm hai giai on: trc v sau nm 1975. Trc nm 1975, vic su tm nghin cu l hi c truyn cha c gii nghin cu quan tm nghin cu. Mt phn do chnh s pht trin ca i tng nghin cu. Nhng nm 1954-1975, cuc khng chin chng M cu nc i hi chng ta phi tp trung sc ngi sc ca cho s nghip gii phng min Nam, thng nht t nc, mt khc, do nhiu tc ng ca chin tranh, cho nn l hi c truyn tm lng xung. Phi chng v th m vic su tm nghin cu l hi c truyn cng cha pht trin lm. Sm nht trong s cc cng trnh su tm nghin cu v l hi c truyn sau 1954 min Bc, phi k n bi vit ca c gio s Nguyn ng Chi: Mt s tc c v tr chi ca ngi Vit Nam trong Tt nguyn n v ma xun3. Ngi c nhn xt mt cch bao qut v l hi c truyn min Bc vo thi im ny l gio s Nguyn Hng Phong. Tip cn t gc dn tc hc, khi nghin cu x thn Vit Nam, gio s Nguyn Hng Phong khi cp v sinh hot cng ng x thn, c nhng nhn xt v l hi c truyn 4. Tc gi nhn xt. "Hi h nng thn nc ta ngy xa cng u c tnh cht va gii tr va tn ngng. V hi h no th cng c tnh cht gii tr hoc tn ngng, nhiu hay t l ty tng loi. Song d
1 2
Xin xem Np c hi h nh m quyn h, tc gi xut bn, S, 1974, t tr. 9-35. Sd, t tr. 227-344. 3 Tp san Nghin cu Vn S a s 37, 1958 (t tr 5-7). 4 Xin xem X thn Vit Nam, Nxb Vn S a, H Ni, 1959, t tr. 201-218.
22
loi no th hi h cng c tc dng gii tr, c ni dung gii tr. Do , ngha ca hi h cng c khc nhau, c th xut pht t yu cu gii tr nh cc hi ma xun nng thn, c ci th xut pht t yu cu tn ngng - ci tn ngng ny ni chung l lnh mnh - nh hi cha Keo, hi n Kip Bc, hi cha Hng, hi Ph Giy, hi n Hng v.v... tin hnh ngoi phm vi ca tng thn"1. l mt nhn xt ng. Mt khc, tc gi c phn tch cc thnh t ca l hi t sinh hot v biu din vn ngh, cc tr chi v ch ra cc mt tiu ca hi h nh: "cun ngi nng dn vo nhng t chc t t lng ph rt nhiu th gi v tin ca"2, v "mt tinh thn th ngy hi cng l mt dp bn lm ngh tn gio tuyn truyn cho tn gio, bn lm ngh m tn (ng bng... thy bi, thy tng, xem th...) tng cng hot ng" 3. iu ng lu l tc gi nhn s tn ti ca l hi vi cc thnh t ring bit nn khng thy c s gn kt gia cc thnh t vi nhau, cng nh cc lp vn ha lng ng trong l hi c truyn. Vn tip cn t gc dn tc hc, cc nh nghin cu khi nhn nhn thi Hng Vng, khng qun nghin cu v l hi thi k ny. Trong cun Thi i Hng vng 4, PGS L Vn Lan vit mt s trang v hi l thi k ny. ng miu thut mt cch n gin mt s tr din nh tc nh trng ng, nh cng, ma nhy v ca ht, gi ci v bi thuyn v nhng hot ng trn sng nc, k chuyn dn gian theo nghi thc i ti nhn xt: "Ngy hi l thi Hng Vng nh vy l mt dp sinh hot vn ha tinh thn quan trng v c sc. N gm c nhiu hnh thc phong ph v c o. l nhng ngy hi lng" 5. Trong khi , vit v H Ni, GS Trn Quc Vng v nh nghin cu V Tun Sn vit v
1 2
Sd, tr.203-204. Sd, tr.215. 3 Sd, tr.216. 4 Vn Tn, Nguyn Linh, L Vn Lan, Nguyn ng Chi, Hong Hng, Nxb Khoa hc x hi , H Ni, in ln 1 (1973), in ln 2 (1976). 5 S Vn ha Thng tin H Ni, 1975, t tr. 259 - 282.
23
nhng l hi ca H Ni xa phn 6: sinh hot vn ha Thng Long bui L Trn ca cun sch H Ni nghn xa. Cc tc gi trnh by nhng l tit ca Thng Long bui y v c nhng kin gii kh xc ng: "Tm tng, l mc dc, khng ch dnh ring s tng Pht m vi c tng v bi v thnh thn... L mc dc ny, d b Pht gio ha v o gio ha, vn h m cho ta thy ci ngun xa xa t nhng l thc cu ma" 1. Cng trc nm 1975, c mt tc gi tr li vit v hi Ging, nhng l mt gc tip cn khc, so vi Nguyn Vn Huyn trc cch mng thng Tm. l nh nghin cu qu c Cao Huy nh vi tc phm Ngi anh hng lng Dng. Qu tnh " nhng nm 60, khi m khng t ngi nghin cu vn hc dn gian vn cn nhn folklore ngn t bng con mt vn hc t gic vn hc, Cao Huy nh kin tr mt phng php lm vic: t tc phm vn hc dn gian vo mi trng ny sinh ra n m kho st"2. Vi phng php y, Cao Huy nh dnh chng III: Hi Dng v ngh thut din xng anh hng ca cho vic nghin cu tm c "s chuyn ha thng xuyn t ngh thut truyn k sang ngh thut din xng" c tnh cht tng hp v ngc li 3. Tc gi miu thut kh trn vn din trnh ca hi Dng nhng phc v cho vic tip cn hnh tng ngi anh hng lng Dng ca mnh. Sau nm 1975, vic nghin cu, su tm v l hi c truyn nh c mt bc pht trin mi. Vn tip cn t gc dn tc hc, L Th Nhm Tuyt cng b lin tc chm bi v l hi c truyn trn tp ch Dn tc hc. Tc gi i t v tr lch s ca hi lng n cc loi hnh ca hi lng trc cch mng thng Tm nm 1945 v hi lng trung du. Nhng nhn nh
1 2
Sd, tr. 273. Cc tc gia nghin cu vn ha dn gian, Nguyn Xun Knh (ch bin), Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr. 130. 3 Nghin cu vn ngh dn gian Vit Nam, Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1997, tr 498.
24
ca tc gi l chnh xc. Chng hn v a im m hi: "Hi lng thng ly nh lm c s. y l ni th thnh hong. V nhiu ngi ngh n s ng nht gia hi lng v tn ngng thnh hong: Hi lng chnh l nghi thc biu t quan nim ca dn lng v thn thnh hong lng. Nhng c khng t hi lng li chng ly nh lm ni m hi. Ngi cha lng mi l c s ca hi lng kh nhiu ni... V cng cn nhiu ni na, khng dng nh, cng khng chn cha, m li ly n lm ni m hi lng" 1. Tc gi cng a ra quan nim v s phn loi hi lng trc cch mng thng Tm nm 1945 ca mnh. ng thi, nh cha bng lng kt qu nghin cu ca mnh, tc gi vit: 'Chnh v vy m vn hi lng cn phi c xem xt vi ci nhn va lch i (nghin cu hi lng trong lch s) va ng i (nghin cu loi hnh hi lng)" 2 . Sau ny, trn Tp ch Vn ha dn gian (s 1-1984 v s 1/1985), tc gi c gn nhng kin ca bn thn cng b trn tp ch Dn tc hc bng tiu lun: Nghin cu v hi lng ca ngi Vit. Tc gi i t quan nim v hi lng ca bn thn phc ha s bin i ca hi lng qua cc thi k lch s, trn c s y m khng nh gi tr ca hi lng. Nm 1978, cc tc gi ng Vn Lung, Hng Thao, Trn Linh Qu cng b cun Quan h ngun gc v qu trnh pht trin3. Tip cn t gc ca folklore hc, tc gi ng Vn Lung miu thut mt s l hi, ch yu l cc l hi lin quan n quan h nh hi Lim, hi , hi Nhi, hi Bi v cc li ht quan h nh ht trm u, ht cu o, ht hiu, ht kt ch, kha cnh tc gi quan tm l vic nghin cu ngun gc v qu trnh pht trin ca dn ca quan h m cc l hi ch l phng tin tc gi chng minh cho l hi ca mnh. Ni khc i l, l hi khng l i tng nghin cu ca tc gi trong cng trnh ny.
1 2
Tp ch Dn tc hc s 1-1976, tr.48. Tp ch Dn tc hc s 2-1976, tr.23. 3 Nxb KHXH H Ni, 1978.
25
Nm 1981 trong khun kh ca loi sch t nc, con ngi, T Nguyn - Trnh Nguyn cho ra mt bn c cun Kinh Bc - H Bc1. Cc tc gi c dnh mt chng cho l hi c truyn H Bc vi s phn loi thnh 6 loi: loi hi h lin quan n tn ngng nng nghip c truyn; loi hi ma biu hin cc hnh thc thng v; loi hi h lin quan n cc anh hng dng nc, gi nc v nhn vt lch s; loi hi vn ha; loi hi cha; v nhng hi h t l cc lng mang mu sc o gio. Thc ra, cch phn loi ca cc tc gi cha tht khoa hc, nhng nhng trang vit v hi h H Bc ca cc tc gi vn l nhng trang u tin vit v l hi c truyn phm vi mt vng t. Bt u t nhng nm 80, tc gi Thu Linh c nghin cu v l hi c truyn, Trn tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, (s 2-1982), tc gi xc nh Hi l mt hnh thc sinh hot vn ha truyn thng. Sau , nm 1983, cng nghin cu vi tc gi ng Vn Lung, ch cng b chuyn lun L hi truyn thng v hin i2. Vi su chng: My nt v qu trnh pht trin ca hi (chng 1), c trng v chc nng ca hi (chng 2), Cu trc hi (chng 3). Hi v i sng (chng 4), Hi trong thi i chng ta (chng 5), Tm hiu phng php t chc hi (chng 6), hai tc gi Thu Linh v ng Vn Lung c nhng ng gp nht nh vo vic nghin cu l hi. Bi l, y l mt trong khng nhiu chuyn lun v l hi c cng b sm nht trong tin trnh su tm, nghin cu v l hi Vit Nam. ng tic l cc tc gi ng nht hai phm tr l hi c truyn v l hi ng i v nn khng tp trung vo gii m nhng vn cn gii m ca l hi dn gian. V vic i tm mt kch bn cho l hi c truyn l khng st vi c im ca i tng nghin cu.
1 2
Nxb Vn ho, H Ni, 1981. Nxb Vn ha, H Ni, 1984.
26
Khc vi gc tip cn ca cc tc gi L Th Nhm Tuyt, Thu Linh v ng Vn Lung, kin tr quan im ca mnh v tn gi ca i tng nghin cu nghin cu l hi l, GS inh Gia Khnh tip cn l hi c truyn nh mt thnh t vn ha dn gian (folklore). Trong lot bi nghin cu v cc thnh t: ngh thut to hnh, ngh thut biu din, nm 1982 ng cp n ngha x hi v vn ha ca hi l vn ha dn gian 1. Bn nm sau khi xut bn cun Trn ng tm hiu vn ha dn gian, ng t hi l dn gian trong tng quan vi cc thnh t khc nh ng vn dn gian, ngh thut to hnh dn gian, ngh thut biu din dn gian. Phn bit vi cc thnh t khc, gio s cho rng hi l l "thi im mnh trong sinh hot cng ng". Phi tha nhn rng, y l kin ch ra c chnh xc c trng l hi c truyn. Chng vit v l hi trong cun sch ny ca gio s qu c sc khi qut cao v l hi c truyn 2. Cng vi GS inh Gia Khnh, trc nm 1975, khi vit v H Ni nghn nm vn hin, GS Trn Quc Vng vit v l hi c truyn. Nm 1978 trn tp ch Nghin cu vn ha ngh thut, ng li vit v hi h dn gian vi lng qu i mi. Nm 1986, trn tp ch Vn ha dn gian, ng t vn tip cn l hi t mt ci nhn tng th. ng khng nh chng ta "ch c kh nng cp n nhng l hi hin hu t thi nng nghip" 3 v t i n quan nim: "l hi l mt sn phm v mt biu hin ca mt nn vn ha" 4. Trong nhng nm trc 1980, ngoi nhng tc gi trn cn c mt s tc gi khc vit v l hi c truyn nh Nguyn Huy Hng vit v hi cha Keo (1977), Nguyn Quc Lc vit v hi Hin (1977), Dng Vn Thm vit v tr Trm (1974), hi nh c Lng Th (1976), Nguyn Hu Thu vit v hi ht cho tu (1975) ri hi ma xun ht thi cm thi (1982),
1 2
Tp ch Vn ha dn gian s 1-1985. Xem Trn ng tm hiu vn ha dn gian, Nxb KHXH, H Ni, 1989, t tr. 171-191. 3 Tp ch Vn ha dn gian s 1-1986, tr. 3. 4 Bd trang 4.
27
Nguyn Khc Xng vit v mt s din xng hi lng v vng chn ni Hng (1976) v.v... Trc nm 1985, nhn nhn nhng cng trnh su tm, nghin cu l hi c truyn khng th khng cp n nhng trang miu thut v hi lng H Bc (nay l hai tnh Bc Ninh, Bc Giang) ca tc gi Trn Linh Qu trong cng trnh a ch H Bc 1. Tc gi miu thut mt cch phc tho cc hi lng H Bc t cc tr din: rc, thi t pho, thi cp cu, nm cu trong ngy hi n cc tc l khc nh thi c mc lc, ht quan h v.v... y l cng trnh a ch sm nht trong cc cng trnh a ch v cc tnh thnh ca nc ta c cng b sau nm 1954. Thnh ra, nhng trang vit v l hi H Bc cng l vo loi sm trong cc cng trnh su tm, nghin cu l hi c truyn. Sau nm 1985, tnh hnh su tm, nghin cu l hi c truyn nh bng ln vi mt lung sinh kh mi. L hi c truyn c khi phc v pht trin tr li. Thc tin y i hi cng tc su tm, nghin cu l hi c truyn phi pht trin cc tp ch khoa hc, sau nm 1985, s lng cc cng trnh su tm nghin cu v l hi c truyn c cng b tng rt nhanh. Nu trc nm 1985, tp ch Nghin cu Vn ho ngh thut (nay l tp ch Vn ho ngh thut) ch c 2 bi vit nghin cu v l hi c truyn th t nm 1986 n nm 1998, tp ch ny cng b 66 bi vit nghin cu, miu thut v l hi c truyn. Bn c gp y nhng bi miu thut v l hi c truyn c th nh bi ca Trnh Minh Hin vit v hi chi tru Sn, ca V Kim Bin v l hi n Hng xa, ca Nguyn c Minh v l hi Long Chu Hi An, ca Nam Phong - Hu Bnh v l hi m Loan, ca Nguyn T Hi v l hi cu ng Khnh Ho v.v... Mt khc, s lng cc bi nghin cu v l hi c truyn cng c cng b kh
1
Nhiu tc gi, Ty Vn ha v Thng tin, Th vin tnh xut bn, 1982, ch o bin son L Hng Dng, t tr.555-579.
28
nhiu. ng ch l nhng bi vit su sc v l hi c truyn nh bi: T mt vi tr din trong l hi lng ca PGS Nguyn T Chi; bi: Nhng gi tr vn ho ca l hi c truyn v nhu cu ca x hi hin i ca PGS, TS Ng c Thnh .v.v... tp ch Vn ho dn gian, t nm 1983 n nm 19971 c 180 bi vit c miu thut ln nghin cu v l hi c truyn c cng b th s lng bi cng b sau nm 1985 l 155 bi. Nhiu cng trnh tp trung miu thut l hi v th nh TS L Hng L vi Hi Trng Yn v c Hoa L, Nguyn Th Hin vi l hi n ho D Trch, TS Bi Xun nh vi hi cha Tam Sn, TS Hunh Vn Ti vi l hi Dinh C .v.v... Nhiu cng trnh nghin cu su sc v l hi dn gian c cng b nh Hi l dn gian truyn thng trong thi hin i ca GS inh Gia Khnh, Phc tho lch s l hi ca ngi Vit Bc B ca PGS, TS Nguyn Xun Knh .v.v... Nm 1986, cun a ch vn ha dn gian vng t t 2 ra mt bn c. Tc gi Nguyn Khc Xng trong chng Tr din hi lng 3, tc gi L Trung V v Nguyn Li trong chng L thc trong sinh hot x hi v gia nh 4 phc ha nhng nt chnh ca l hi c truyn Vnh Ph. Khng dng li miu thut mt l hi no trn vn m cc tc gi miu thut cc loi tr din trong cc l hi c truyn. u cng l mt ng gp ng qu. Cng thi im ny, ngnh vn ha thng tin H Bc t chc mt cuc hi tho khoa hc v l hi c truyn H Bc vo ngy 11-11-1986. Hi tho thu ht cc nh nghin cu nh GS ng Nghim Vn, PGS L Trung V, PGS, TSKH Phan ng Nht, PGS, TS Phan Khanh, cc TS Trn nh Luyn, L Hng L, L Vn K, cc cn b nghip v a
1
Theo thng k ca tp ch Vn ho dn gian cc nm 1983 - 1992, 1993 - 1994, 1995, 1996 - 1997. 2 Ch bin Ng Quang Nam, Xun Thim, S Vn ho Thng tin Vnh Ph, 1986. 3 Sd t tr. 211 - 256. 4 Sd, t tr. 267 - 300.
29
phng nh Nguyn Quang Khi, Trn Thi v.v... Ni dung ca cuc hi tho khng ch dng li nhng vn v l hi c truyn H Bc m cn m rng n cc vn nh quan nim v thc t cc nc x hi ch ngha anh em, v cng tc, t chc, ch o v qun l cc ngy hi trong giai on hin nay. ng tic, c l do thi gian chun b cha cn k nn cc tham lun cha phi l su sc. Du vy, ni tip cng vic y, nm 1989, S Vn ha Thng tin H Bc li xut bn cun Hi x Bc (tp II) vi vic miu thut ba l hi: hi Lim, hi pho ng K, hi lng nh Bng. Thc ra, so vi mt vng t tng l trung tm sinh t ca ngi Vit, vic miu thut cc l hi H Bc thc ra cn qu t i, cha phn nh ng din mo ca l hi c truyn ni y. Nm 1988, nh xut bn Vn ha dn tc cho ra mt bn c cun L hi Kh me Nam B ca tc gi Srya. Tc gi miu thut l hi Chol Chnam thmy, l Oc Omboc v ngy hi ua ghe ngo, l ci, l n ta v l tang. Mc d tc gi cha c s gii m hay nghin cu m ch dng mc miu thut, nhng n nay, y vn l tc phm duy nht miu thut l hi c truyn Kh me Nam B. Nm 1988, tc gi Tn Tht Bnh cho cng b nhng su tp ca mnh v l hi dn gian Bnh Tr Thin. Ngoi tiu lun Vi nt v vn ngh dn tc Bnh Tr Thin 1, tc gi miu thut 8 l hi dn gian Bnh Tr Thin 2. ng tic l tc gi khng phn nh cc hnh thc din xng dn gian v l hi c truyn. Thnh th ng gp ca cng trnh vo tin trnh su tm, nghin cu l hi c truyn cha c l bao. Nm 1989, nh xut bn Th dc th thao xut bn cun Tr chi xa v nay 3. Nhn cc tr din ca cc l hi trong din mo tr chi dn gian Vit Nam, cc tc gi miu thut
1 2
S Vn ha Thng tin Bnh Tr Thin, t tr. 9-39. Sd t tr. 40-160. 3 Ch bin Mai Vn Mun, Nxb Th dc th thao, H Ni, tp I, 1989.
30
kh nhiu tr din trong l hi c truyn Vit Nam nh tr chen (Nga Hong, H Bc), tr bt chch trong chum v.v... Ln u tin, lch l hi c truyn mt s a phng c cc tc gi sp xp v hon chnh vi cc thng tin, tn hi, huyn, tnh v cc tr c sc. Nm 1990, Vn phng Ban np sng mi trung ng t chc xut bn cun Hi h Vit Nam 1. Ngoi li m u, lch hi Vit Nam, du lch v hi h Vit Nam, tp sch miu thut 18 l hi c truyn, trong c 16 l hi pha Bc, 2 l hi pha Nam cng bi vit nhng phong tc p v hi h ca mt s dn tc t ngi. Vic miu thut ca cc tc gi, tht ra khng c g mi m v mt t liu so vi cc th h trc miu thut. Nm 1991, S Vn ha Thng tin Thi Bnh, xut bn cun Hi l dn gian Thi Bnh ca cc tc gi Phm Minh c, Phm Th Nt, Phm Th Lan, cun sch c hai phn: phn mt l bi vit Nhng ghi nhn bc u v hi l dn gian Thi Bnh v phn hai l 17 bi miu thut v 17 l hi Thi Bnh cng phn ba l lch hi Thi Bnh. C th ni, Thi Bnh l tnh u tin chu th Bc B c c mt tp sch miu thut cc l hi c truyn trong tnh. Mc du so vi tim nng l hi c truyn ca tnh cn kh nhiu l hi c truyn khc na. Vi con s thng k ca tc gi Nguyn Thanh, Thi Bnh c 49 l hi c truyn 2, th 17 l hi c truyn c miu t qu l cha y . Trong khi , nm 1991, s Khoa hc cng ngh v mi trng H Ni cho thc hin ti khai thc nhng yu t tch cc, hn ch cc yu t tiu cc ca l hi dn gian truyn thng, nh hng mt m hnh l hi hin i ng dng th nghim vo tnh hnh l hi hin nay ang c phc hi nhanh chng th H Ni do ng Nguyn Vinh Phc lm ch
1 2
Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1990. Xem Nhn din vn ha lng Thi Bnh, S VHTT v TT Thi Bnh, 1998, t tr. 186-200.
31
nhim ti. Do a gii H Ni hi y nn cc tc gi miu thut 8 l hi, m n nay, c nhng l hi thuc v H Ty hay Vnh Phc. Bi tng lun ca ti ny ca hai tc gi Nguyn Vinh Phc v L Vn Lan sau ny c xut bn trong cun Tm hiu di sn vn ha dn gian H Ni 1 cng bi vit v Hi Ging ca GS Trn Quc Vng: Cn bn trit l ngi anh hng Ph ng v hi Ging 2. Cng nm 1991, cng trnh a ch vn ha dn gian Thng Long - ng - H Ni, do GS inh Gia Khnh v ng Trn Tin ch bin c ra mt bn c. Mc d cng trnh khng dnh mt chng vit v l hi dn gian, nhng chng Tr chi v tr din dn gian, cc tc gi c dnh mt mc vit v cc hi thi ti ca ngi dn Thng Long m cc tc gi xp vo mc Tr chi dn gian. Cng chng ny, tc gi li dnh mt mc vit v cc tr din dn gian, trong c cc tr: rc thn An Dng Vng, din trn Thnh Ging dit gic n, rc thnh Trm. Ngoi ra, trong chng L thc v phong tc, cc tc gi c mt mc nhng l hi dn gian vi vic miu thut 30 l hi trn a bn H Ni. Thc ra, con s ny bao hm c nhng l hi m theo a gii hin nay khng cn thuc H Ni na, cho nn cha th ni rng con s y l tt c cc l hi c truyn H Ni. Nm 1991, cc tc gi Ng c Thnh, Hng K, T ng Hi hon thnh cng trnh khoa hc Vn ho dn gian M'nng do PGS, TS Ng c Thnh lm ch bin. Chng L hi dn gian M'nng 3ca cun sch ny do tc gi T ng Hi m nhn. Tc gi t h thng thn linh v nhng quan nim tn ngng ca ngi M'nng m cp n nhng h thng l nghi: l nghi nng nghip, l nghi vng i ngi, nghi l gia nh v nghi l cng ng. Vic miu thut ca tc gi th
1 2
Nxb H Ni, 1994. Sd, tr. 203-225. 3 S Vn ho Thng tin c Lc, in ln 2, 1995
32
kh cn k, nhng vic gii m gi tr vn ha ca l hi y th ng tic, tc gi cha lm c l bao. Nm 1992 c th ni l nm nh du nhng ct mc trn tin trnh nghin cu l hi c truyn. Sau hai nm 1990 1991 bin son, nm 1992, cng trnh L hi c truyn ca ngi Vit Bc B 1 do PGS L Trung V lm ch bin ra mt bn c. Cng trnh thu ht tr tu ca cc nh khoa hc nh PGS, TS Ng c Thnh, PGS, TSKH Phan ng Nht, PGS, TS Nguyn Xun Knh cng TS L Vn K vi 367 trang kh 13 x 19 cm, cc tc gi trnh by kh cn k v cc vn ca l hi c truyn t v tr ca l hi trong i sng tinh thn ca ngi Vit, mi trng t nhin, x hi lch s ca s hnh thnh l hi, lch s l hi ca ngi Vit Bc B, n ni dung phn nh ca hi lng, cng vic miu thut 9 l hi chu th Bc B v lch mt s l hi c truyn ca ngi Vit Vit Nam. Trong lnh vc nghin cu v l hi c truyn, cng trnh ny l cng trnh nghin cu u tin trnh by mt cch y , trn vn, khoa hc v l hi c truyn, tuy rng cc tc gi gii hn a bn nghin cu ca mnh l chu th Bc B. Ni cch khc, y l mt ct mc m cc nh nghin cu Vin nghin cu vn ha dn gian cm c trn ng nghin cu v l hi c truyn, mt ct mc m khng phi ai cng d dng cm c . Cng trnh th hai c xut bn trong nm 1992 l cun Bo tng di tch l hi 2. Vn l mt lun n ph tin s c in thnh sch, tc gi dnh 5 chng v mt ph lc tip cn vn : chng 1 l chng khi qut s liu v vn t ra; chng 2 l chng Bo tng vi khoa hc v di sn vn ha dn tc; chng 3 l chng mt s vn l lun,
1 2
Nxb, KHXH, H Ni, 1992. Nxb Vn ha thng tin, H Ni, 1992. Tn sch trang ba lt li l: Bo tng - di tch - l hi, vn bo v di sn vn ha dn tc.
33
thc tin bo tng di tch nc ta; chng 4 l chng Di tch, l hi v cuc sng. Chng 5 l cc kch bn l hi. Ngoi ra l ph lc: danh sch di tch lch s vn ha, cc lch l hi trong nm. Nh vy, l hi c tc gi dnh cho mt chng, nhng tc gi ch cp n trong mi quan h vi di tch v vn xy dng nghi l, nghi thc cng nh kch bn l hi cc di tch lch s. ng ch l cc kch bn l hi m tc gi a ra trong phn ph lc. Cc kch bn ny, c thc thi trong cuc sng, nhng n khng l kch bn c tnh cht mu mc ca cc l hi c truyn. Cng nm 1992, tc gi Sn Nam cng b mt cun sch mng vi nhan nh miu v l hi dn gian 1. Thc ra lnh vc ny khng phi l quen thuc vi nh vn bin kho Sn Nam. Vi hn 60 trang sch kh 13 x 19, tc gi chia cun sch ca mnh thnh tm chng, cng mt ph lc nh miu ng bng sng Cu Long ca tc gi Trng Ngc Tng, gii quyt vn theo kiu bin kho. So vi nhng bt k bin kho ca ng nh Hng rng C Mau, Vn minh mit vn, ng bng sng Cu Long, nhng nt sinh hot xa v.v..., hnh nh lnh vc ny khng phi l s trng ca ng nn cun sch tht ra cha p ng c yu cu nghin cu v nhng iu tc gi trnh by, thc ra, cha c g mi m nu khng mun ni l s si v l hi dn gian. Nm 1993, cc tc gi Phan Hu Dt, L Ngc Thng, L S Gio, Lm B Nam cng b cun L cu ma ca cc dn tc Vit Nam 2. y vn l kt qu ca mt cng trnh khoa hc cp B c nghim thu v nh gi tt do Trung tm chu - Thi Bnh Dng ca trng i hc tng hp H Ni ch tr, c s hp tc cht ch ca b mn dn tc thuc khoa lch s ca trng.
1 2
Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992 Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1993.
34
Cc tc gi cp n tc cu ma ca ngi Kinh, ca vng Vit Bc - ng Bc, Ty Bc v Bc Trung B cng vng Trng Sn - Ty Nguyn, d l nhng nt phc tho, nhng tng i bao qut v l cu ma ca cc dn nng nghip cc vng trn. Nm 1993, nhm chun b cho mt qui ch l hi mi, ph hp vi s bng n ca l hi c truyn, thay th qui ch m hi truyn thng ban hnh km theo quyt nh 54/VHQC ngy 4-10-1989 ca B Vn ha - Thng tin, V Vn ha qun chng v Th vin, thuc B Vn ha - Thng tin m hi tho v l hi t ngy 27 n 29-6-1993 ti H Ni. Ti hi ngh, cc nh qun l v cc nh khoa hc " by t v trao i kh si ni v nhiu kha cnh khc nhau trong vic qun l l hi, cng nh cc iu nn gi, nn b, thm ch phi cm on khi tin hnh l hi" 1. V ngy 21-5-1994, B trng B Vn ha - Thng tin k quyt nh s 636/Q-QC ban hnh Qui ch l hi. Cng nm 1993, S Vn ha Thng tin H Ni t chc hi tho khoa hc v l hi c truyn vi 38 tham lun tham gia hi tho. Mt s c im ca l hi H Ni, cng nh mt s vn l lun chung v l hi cng thc tin mt s l hi H Ni c cp. Cng nm 1993, Vin khoa hc x hi Vit Nam t chc hi tho quc t "L hi truyn thng trong i sng x hi hin i". Vi s c mt ca 11 nh khoa hc nc ngoi, 25 nh khoa hc trong nc cng 6 khch mi, hi tho cp n nhiu kha cnh khc nhau xung quanh l hi c truyn v hin i Vit Nam v cc nc Innxia, Philippin, Thi Lan, Trung Quc, v.v... C th ni rng, so vi cng trnh L hi c truyn ca Vin nghin cu vn ha dn gian c xut bn nm 1992, hi tho ny l mt ct mc na m gii nghin cu vn ha dn gian t c lnh vc nghin cu l hi c truyn, vi nhiu kin gii khoa hc su sc.
1
K yu hi ngh - hi tho v l hi, V VHQC v TV, H Ni, 1993, tr. 5.
35
Nm 1993, ln u tin bn c c tip nhn cun T in hi l Vit Nam ca tc gi Bi Thit 1. Vi 403 l hi c gii thiu trong cc mc t, cun sch l mt tp hp u tin v l hi c truyn c gii thiu tm tt. Gi nh tc gi kho st in d cn k hn cc l hi c truyn, chu kh i chng t liu xc lp c cc thng tin ng th cun sch s l mt cun sch c gi tr v l hi c truyn Vit Nam. Rt tic, tc gi cha lm c iu y! Thnh ra, gi tr khoa hc ca cun sch khng khi b nh hng t nhiu. Nm 1995, sau mt thi gian di nghin cu v sa cha nhiu ln, cng trnh a ch vn ha dn gian Ngh Tnh 2 do GS Nguyn ng Chi lm ch bin c cng b. Di mc Hi din dn gian, PGS V Ngc Khnh cp n l hi dn gian vi cc loi: hi din ngh nghip, hi din k nim vi 17 l hi Ngh Tnh. Cc l hi ny, c miu thut trong khun kh ca mt cng trnh dng ch, l c liu, ch bo rt tt cho nhng ai mun nghin cu, su tm l hi c truyn y sau ny. Nm 1995, TS Ng Vn Doanh cng b cng trnh L hi b m (p thi) cc dn tc bc Ty Nguyn (dn tc Giarai Bana). C th ni, y l cng trnh u tin v l hi c truyn ca hai dn tc Bana, Giarai Ty Nguyn. Th nhng, y li l kt qu ca mt qu trnh kho st in d chu o, t m v khoa hc ca tc gi. Mt khc, s gii hn vn trong phm vi l b m khin cho tc gi c iu kin i su vo tng vn ca l hi ny t vic phn tch l b m - nh im ca ma l hi, ri ci cht c hi sinh, ngi sng c gii phng, nhng ngy hi din ca ngh thut truyn thng, ri trnh by nhng gi tr c o ca l b m: t ba n, li cng, n tng m, nh m. Cng trnh cn dng li miu thut l b m ca cc nhm nh ca hai tc ngi Bana,
1 2
Nxb Vn ha, H Ni, 1993 Nxb Ngh An, Vinh, 1995. Qu trnh bin son v sa cha ny xin xem: V vic bin son a ch vn ha dn gian Ngh Tnh t tr. 7 n tr 8.
36
Giarai Ty Nguyn. C th ni rng, TS Ng Vn Doanh cm mt ct mc khng d g vt qua trn ng su tm, nghin cu l hi c truyn ca cc dn tc t ngi Ty Nguyn. Nm 1995, PGS L Trung V cng b cng trnh L hi dn gian 1. y l cng trnh ot gii nht nm 1993 trong tng thng hng nm ca Hi Vn ngh dn gian Vit Nam. Ngoi phn trnh by nhng tiu , tc gi trnh by cc l hi ca c gi theo vng i ngi, theo h thng l nghi nng nghip cng mt s cc l khc nh l cng bn nc, l cu no , l hi Kpan v.v... Tc gi miu thut cn k v chn xc cc l hi ny. Bi vy, cho n nay, cng trnh ny vn l cng trnh duy nht c gi tr khoa hc trong vic su tm, nghin cu l hi dn gian . Cng v tc ngi , nm 1995, trong cng trnh Vn ha dn gian 2 do PGS, TS Ng c Thnh lm ch bin, PGS L Trung V li tr li ti ny trong chng 6: L thc trong i sng c nhn v cng ng ca cng trnh. Cng nm 1995, cng vi nh nghin cu Thch Phng, PGS L Trung V li cng b cng trnh 60 l hi truyn thng Vit Nam3. y l mt cng trnh miu thut cc l hi c truyn ca hai tc gi. Ngoi nhng phn nh phm l, cng bn c, hai ng miu thut 43 l hi ca ngi Vit, 17 l hi cc dn tc t ngi. ng thi hai ng cn dnh mt s phn miu thut cc hin tng theo hai ng quan nim l tr din, tr chi (9 tr din v chi), cuc thi ti (10 hnh thc), gii thiu lch 100 l hi v cc cu ca hi h. Sau b Np c hi h nh m, cun sch ny l b tp hp miu thut nhiu l hi c truyn nht c ra mt bn c.
1 2
Nxb VHDT, H Ni, 1995. S VHTT k Lak xut bn, 1995. 3 Nxb KHXH, H Ni, 1995.
37
Nm 1995 khi cp vai tr ca vn ha dn gian Vit Nam trong s pht trin ca x hi Vit Nam, GS inh Gia Khnh dnh mt chng trnh ca cun sch Vn ha dn gian Vit Nam vi s pht trin ca x hi Vit Nam 1 cp n nhng gi tr ca l hi c truyn trong i sng x hi hin nay.. C th ni ng trnh by kh y quan nim ca ng v l hi c truyn t hi lng v cc tn gio ngoi lai, hi lng v tn ngng bn a n ngha x hi v vn ha ca hi lng. Nhng nhn xt ca ng c tc dng nh hng cho vic tip cn l hi c truyn. Chng hn: "Hi lng v tn ngng gn vi hi lng l mt biu hin ca bn sc dn tc ta. Bn sc y khng b cc tn iu v cc biu tng ca cc tn gio ngoi lai lm cho lu m i. Ngc li, cc tn iu, v cc biu tng tn gio mun c c ngha no trong x hi nc ta th phi hi nhp c vo bn sc y".2 Nm 1996, L Vn K tip cn mt kha cnh ca l hi c truyn trong cng trnh: Mi quan h gia truyn thuyt ngi Vit v hi l v cc anh hng 3. Ngoi mt ph lc vi 4 truyn thuyt, cng trnh vn l mt lun n ph tin s ca tc gi, bao gm ba chng: Chng mt cp n truyn thuyt vi t cch mt th loi vn hc dn gian; chng hai cp n hi l Vit Nam vi t cch l mt hnh thc sinh hot vn ha cng ng c bit. Chng ba cp mi quan h gia truyn thuyt v hi l v ngi anh hng. y l mt gc tip cn hp, do vy, tc gi c nhng nhn xt xc ng v quan h gia truyn thuyt v hi l v ngi anh hng4.
Xin xem Vn ho dn gian Vit Nam vi s ttrin ca x hi Vit Nam Nxb CTQG, H Ni, 1995 t tr 74 n tr 120. 2 Sd, tr 111. 3 Nxb KHXH, H Ni, 1997. 4 Xem sd, t tr.100- 169.
38
Cng gc tip cn hp, nm 1997, H Hng Tin cng b cng trnh L hi v danh nhn lch s Vit Nam 1 vi 4 chng sch v 1 ph lc, tc gi cp n nhiu kha cnh ca vn ny. ng lu l chng 4: T lch s dn tc n danh nhn vn ha v l hi hin ti. Tc gi gii thiu 12 l hi c truyn v cc danh nhn vn ha ca Vit Nam t cc vua Hng n Quang Trung. Rt tic l tc gi khng tp trung vo vn d kin la chn, m dn tri, thnh ra, cc kt lun khoa hc ca tc gi cha c g ng gp nhiu lm cho vic nghin cu l hi c truyn Vit Nam. Trong khi , nm 1997, TS Tn Tht Bnh cng b nhng kho st, su tm ca anh v l hi dn gian Hu trong cng trnh Hu, l hi dn gian 2 c k tha cng trnh L hi dn gian Bnh Tr Thin trc y. Ln ny, tc gi tp trung miu thut kh cn k cc l hi dn gian Hu, t l hi tng nim cc v khai canh, khai khn (19 l hi) n l hi cc t s ngnh ngh (9 l hi), n l hi theo tc l, cu an theo v ma (9 l hi), n l hi tn ngng tn gio (9 l hi) v l hi tng nh cc danh nhn anh hng lch s (3 l hi). Cng vi vic miu thut ny, tc gi c mt tiu lun: L hi dn gian hin nay Tha Thin Hu 3. C th ni, cng trnh bao qut c din mo l hi dn gian vng t mt thu l kinh k ca Vit Nam thi qun ch. Nm 1997, cng vi TS Nguyn Hng Dng, PGS L Trung V cng b cun Lch l hi 4 vi 387 l hi. Cc l hi u c c nhng thng tin: a im l hi, nhn vt phng th, tr din ca l hi.v.v... C th ni, y l mt tp t liu qu, c h thng v cc l hi Vit Nam, nhn nhng nt cn bn nht.
1 2
Nxb VHTT, H Ni, 1997. Hi Vn ngh Tha Thin Hu xut bn, 1997. 3 Xin xem Hu, l hi dn gian, Sd, t tr.7-13. 4 Nxb Vn ho Thng tin, H Ni, 1997.
39
T mt lun n ph tin s, nm 1998, tc gi H Hong Hoa cng b cng trnh L hi, mt nt p trong sinh hot vn ha cng ng 1 . Tc gi khng tip cn l hi c truyn t gc ca khoa vn ha dn gian m i su vo kha cnh m hc ca l hi c truyn. Vi 4 phn: phn mt l nhng vn chung; phn hai l tnh thm m, tnh cng ng v cc gi tr ca l hi, phn ba l chc nng v vai tr ca l hi trong sinh hot vn ha cng ng; phn IV l mt s vn ca l hi truyn thng trong x hi hin i. y l cng trnh khoa hc u tin tip cn l hi c truyn t tnh m hc ca n. V tc gi thnh cng v gii quyt trn vn vn ny. Nm 1998, TS Ng Vn Doanh cng b cng trnh L hi Rija Ngar ca ngi Chm 2. Chn Rija Ngar lm i tng nghin cu, tc gi b nhiu cng kho st in d, su tm t liu lm r mt l hi, m theo anh chnh l Tt nm mi truyn thng ca ngi Chm. V vy, cng trnh l mt ng gp vo vic nghin cu, su tm cc l hi c truyn ca ngi Chm Vit Nam. Nm 1999, di s ch bin ca TS Trn Hu Sn, mt s tc gi d cng b kt qu su tm nghin cu v l hi c truyn Lo Cai vi nhan : L hi c truyn Lo Cai 3 . Ngoi tiu lun, bi c im mn n trong l hi, cun sch gii thiu 9 l hi c truyn Lo Cai. C th ni y l c gng rt ln ca tc gi Lo Cai, gii thiu c din mo l hi c truyn Lo Cai. Tu trung, tin trnh su tm v nghin cu l hi c truyn Vit Nam tri qua mt qu trnh lu di. Nhiu thnh tu t c, mt s b su tp l hi c cng b. Tuy nhin, khng phi mi vn khoa hc v l hi c truyn
1 2
Nxb KHXH, H Ni, 1998. Nxb VHDT, H Ni, 1998. 3 Nxb Vn ha Thng tin, H Ni, 1999.
40
c gii quyt trn vn. Trc ht l cng vic su tp cc l hi c truyn. Cho n hin nay, su tm, miu thut tht s cc l hi c truyn vn l cng vic t ra mt cch cp bch. Nhiu l hi, nhiu tr din trong cc l hi b mai mt, tht truyn. Mt s b lo am tng l hi, cc lng qu dn d v th gii khc, mang theo c vn ling v l hi m h c c qua nm thng. Thnh ra, vic su tm, miu thut, dng li din mo cc l hi c truyn cng cp bch hn. Khng c t liu y , kh m gii m c trn vn nhng vn ca l hi c truyn. Mt khc, du cng tc nghin cu l hi c truyn t c nhiu thnh tu, nhiu ct mc c cm trn tin trnh nghin cu nhng cha phi cc kha cnh v l hi c truyn c xem xt y . Hn na, vn dng nhng thnh tu mi m ca khoa hc vo vic nghin cu, gii m l hi c truyn, chng ta li cha lm c l bao. Nhng cu hi cn ang t ra trc mt cc nh nghin cu ch cu tr li.
-3Hin ti, quan st l hi c truyn thc ra chng ta quan st trn lt ct ng i. Bi l, l mt thc th, mt thnh t ca vn ha, l hi c truyn khng khi no l mt thnh t bt bin, tri li, n vn ng trong thi gian v khng gian. Lng ng trong l hi c truyn, qua dng sng thi gian, qua nhng bi xa, b l, l nhng lp ph sa vn ha khc nhau. Mi l hi c truyn, tn ti n hm nay, u l kt qu ca mt qu trnh tip bin vn ha lu di. Qu trnh tip bin y khin cho l hi c truyn lun mang dng v ca thi i m vn khng mt i din mo ban u, ni khc i l, cu trc ca l hi khng b ph v hai mng ln: l v hi. C th thy qu trnh tip bin y ba ln khc nhau:
41
- Ln 1: Thi s s v thi Bc thuc. - Ln 2: Thi qun ch v thi thuc Php. - Ln 3: T 1945 n nay. ln th nht, t liu v hiu bit ca gii nghin cu vn ha dn gian v l hi c truyn giai on ny cn qu t i, cha chng ta hiu tn tng v l hi c truyn giai on ny. Cn c m cc nh khoa hc da vo l trng, thp ng ng Sn, Nhng hnh chm khc trn cc hin vt kho c cho chng ta hnh dung c din mo vn ha ng Sn, trong c l hi thi ng Sn1. Ngi ta thy mt tn ngng th mt tri nh mt thanh nam chm ht vo n nhng sinh hot vn ha v cn thy quan nim v th gii ca c dn ng Sn. ng thi, ngi ta cn thy tn ngng phn thc, mt tn ngng m theo cc nh khoa hc x hi v nhn vn l tn ngng ca mt lp c dn gn vi c tng vn ha ng Nam . V th, trn lt ct ng i, l hi c truyn cn nhiu nhng l thc m cc nh nghin cu tha nhn c t thi xa xa, phn nh nhng hin tng n hm nay khng cn tn ti, hoc ch ai hiu c nhng l thc y, hoc trong con mt ca ngi hm nay, thy hin tng y l "bun ci", thm ch "km vn ha"?! Chng hn nghi thc tt n bui r m ca lng La, cc nghi thc th phm hnh ng tnh giao mt s hi lng, rc cc biu tng sinh thc kh, tho khon cho nam n t do giao hp v.v..., mt s hi lng. Ngi ta thng ngh n ci ngun ca nhng l thc ny c tng vn ha ng Nam , nn vn ha trc khi c vn ha ca ngi Hn nhp vo mnh t ny. Do vy, trong bui khi u ca vn ha Vit, l hi xut hin, do nhu cu t nhin ca c dn ni chu th Bc B. Vng quay ca thin nhin, ma v ni tip nhau, chnh im ni tip y, l hi xut hin, nh mt l t nhin, vi c dn nng
1
Xin xem Trn Quc Vng, L hi, mt ci nhn tng th, Tp ch vn ha dn gian, s 11985, tr. 5.
42
nghip m phng thc canh tc chnh l trng la nc: L ln ng, xung ng, tt Nguyn n, l hi ma xun v.v... C l, trong m hnh cu trc ca l hi thi y, cha c mt nhn vt trung tm c phng th, v cng cha th c c mt h thng nghi l y , lp lang nh l hi c truyn giai on sau ny. Tip bin vn ha xut hin khi ngi phng Bc trn xung xm lc v h Giao Chu. Ri vi v th a vn ha, a chnh tr ca vng chu th Bc B, vn ha n du nhp vo y. C hai nn vn ha y cng an xen vi vn ha ca c dn Vit. Cc thnh t ca hai nn vn ha ny c c hi ha vo l hi ca c dn Vit. S hi nhp gia Pht gio v tn ngng t php m du vt chng ta cn thy l hi lng Du (x Thanh Khng, huyn Thun Thnh, tnh Bc Ninh) t huyn thoi n in thn di tch, n cc nghi thc ngy l hi l biu hin cho kha cnh y. ln th hai, tip bin vn ha li mang n cc lp vn ha cho l hi giai on ny. S phn thnh ca Pht gio bui L Trn, s u th ca Nho gio thi L s l ngn ngun a n nhng tip bin vn ha ca l hi. c th ca Pht gio Vit Nam khin cho ngi cha lng tr thnh mt mi trng ca l hi c truyn. Trong ln th hai ny, l hi c truyn c s thay i kh quan trng. S can thip ca vng triu qun ch thng qua vic phong thn cho mt s v thn cc lng qu, vic k khai, san nh thn tch vo nm 1572 s khin cho v thnh hong bc nhng bc i di v cc ngi nh tr ng, lm v thnh hong lng. Vi quyt nh nm 1496 giao cho lng qun l nh v quyt nh ca nh L yu cu cc lng qu k khai thn tch, ri giao cho Nguyn Bnh san nh, din mo tn ngng lng qu Vit ni chu th Bc B c nhng thay i quan trng. Thc cht, y l mt qu trnh sng to folklore. Khi ngi dn k khai thn tch ca v thn lng mnh, chnh l
43
lc ngi dn bt u qu trnh sng to ny. c c qu trnh sng to y, ngi dn huy ng ton b vn ling vn ha m h c. Mt cht mu thn thoi, mt cht vn ha Pht gio, Nho gio, pha cht vn ha Lo gio v.v..., u c huy ng vo qu trnh sng to. Khi san nh xong, triu nh gi v cc lng x bn thn tch y. V lc ny, thn tch li bt u mt i sng ca n trong tm thc dn gian. Bi nhng bn thn tch y u vit bng ch Hn, m i a s c dn Vit, thi qun ch, khng phi ai cng bit, cng c c th ch ny. V chng, trong con mt nhng ngi dn qu, bn thn tch y l vt bu nh vua ban cho v thnh ca lng, thnh th, n cha khng t cht thing ling k b, nn c ct gi cn thn. V ngi dn qu ch c nghe li, k li t cc ng nho, cc nhn vt c lng x trao cho quyn ct gi thn tch. Vic truyn ming din ra, v ng nhin, qu trnh sng to folklore li bt u. C nh vy, qua thi gian, din mo ca v thn ca lng qu ny c hon chnh, tr thnh v thnh ca cng ng trong tm thc dn gian. Nhng cn thy rng, s sng to y ca dn gian khng phi l s sao chp lch s m l " thc lch s ca nhn dn, hn th na l "cng lnh" c c thi v yu sch ca nhn dn trc lch s"1 . Din mo ca v thn c phng th trong l hi, s c to dng trong qu trnh sng to ny. Do , nhiu lp vn ha lng ng trong l hi c truyn. Ni khc i l, s tip bin vn ha thi k qun ch, do nhng tc ng c thc, c ch nh ca cc vng triu khin cho din mo l hi c truyn thay i, so vi giai on trc. Ni cch khc, n thi qun ch, m hnh cu trc ca l hi c truyn c thay i quan trng, hon chnh nh chng ta quan st sau ny. Ngha l, l hi c mt nhn vt c phng th, gn vi mt tn ngng nht nh, c mt nghi thc th cng theo qui nh ca nh nc qun ch
1
Trn Quc Vng, Nguyn T Chi, bi Vua ch, in trong tp Gp phn nghin cu vn ha v tc ngi, Nxb VHTT, Tp ch Vn ha ngh thut, 1996, tr.161.
44
v nhng nghi thc ngoi l, c nhng tr din gn vi tng nhn vt c phng th. Mt khc, cng chnh cc vng triu qun ch, chng hn nh nh Trn, nhiu ln ra lnh n p "dm thn", ph b cc "dm t" to cho mt s phn ng trong ngi dn, s thay i trong cu trc l hi. Nhiu tr din vn l cc nghi l phn thc tr thnh nghi thc bn l, nghi thc m ngi dn cc lng qu gi l "hm". Thi gian i qua, dn lng khng ai gii thch c, hoc c bit, cng khng dm gii thch, c rt nhiu cc loi hm khc nhau: loi hm nghi l lin quan n chin trn, loi hm phn thc, loi hm ca nhng ngi cht gi thing, loi hm v vic giao duyn, u gia cc lng. Trong tm thc dn gian, nhng nghi thc bn l, nhng "hm" y, i khi nh t min su thm ca k c cht hin v, bt thn v ro rc, theo ting trng ngy hi lng. Cng cn ni n din mo l hi c truyn thi thuc Php. Ngi Php, ng nhin l c thi v vt thuc a ca k xm lc. Thc dn Php hn l nhiu hnh ng ng ln n vi dn tc Vit Nam, nhng phi thy rng trn c bn, cc hng s ca vn ha Vit Nam; nng dn, nng nghip la nc, xm lng, khng b ph v trong giai on t nm 1858 n nm 1945. nh rng, c s tip bin gia mt bn l vn ha Vit Nam v mt bn l vn ha Php v vn ha Vit Nam t nm 1858 n nm 1945 c nhng bin i quan trng nhng l hi c truyn trong giai on ny, khng c s bin i ln lm nh thi qun ch. ln th ba, l hi c truyn c mt thi k chng li, do hon cnh t nc c chin tranh. Th nhng, khi c ch trng ca ng, Nh nc v bo tn v pht huy truyn thng vn ha dn tc, l hi c truyn li pht trin tr li, nh cha h bit n mt thi k chng li qua. iu ng quan tm l "s bt pht tr li" - ch dng ca GS inh Gia Khnh ca l hi c truyn trong giai on hin nay li trng vi s
45
thay i ca nn kinh t nc ta ang chuyn t c ch quan liu bao cp sang nn kinh t vn hnh theo c ch th trng. Mt tri ca nn kinh t vn hnh theo c ch th trng, tc ng kh nhiu mt ti cc lnh vc i sng x hi, vn ha, trong c l hi c truyn. ng thi, "s bt pht tr li" ca l hi c truyn li xy ra vo thi k khoa hc cng ngh nht l cng ngh thng tin vin thng c nhng pht trin vt bc. Do , nhng tip bin vn ha thi k ny tc ng n l hi c truyn s khc cc giai on qua. Cc yu t truyn thng c quan h vi cc yu t hin i, s xy ra c hai chiu: tiu cc v tch cc. GS inh Gia Khnh khng nh: "Hi l dn gian truyn thng vi tnh cch l mt hin tng truyn thng th tt l phi c hnh thnh dn t nhiu yu t c t trc v ln lt xut hin trong tin trnh lch s. Nu nh n nay n khng cn p ng c cho nhng nhu cu tng lm cho n tr thnh mt hnh thc "x hi - lch s" ca t tng v cm xc ca cng ng th tt l n phi cht. Nhng nu n cn c th sng c th chnh l v n bit thch ng c vi i sng hin nay bng cch tip nhn v ng ha nhng yu t mi, d l bn a, d l ngoi lai" 1 Nh vy, trn lt ct ng i, l hi c truyn c s vn ng trong khng gian v thi gian khc nhau, nn c nhiu lp vn ha lng ng. Ni cch khc, l hi c truyn l mt bo tng vn ha ca Vit Nam.
-4 thnh mt ci nhn quen thuc, cc nh nghin cu chia l hi c truyn thnh hai b phn: phn l v phn hi. Phn l bao gm cc nghi thc, cc ng tc, cc bi vn t, phn hi vi tr chi, tr din, vt dng cng... Thc ra, s
1
Bi Hi l dn gian truyn thng trong thi hin i, Tp ch vn ha dn gian, s 2 1993, tr.10.
46
phn bit gia cc yu t ny ch c tnh cht tng i. Bi l, trong cc tr chi dn gian, kh nhiu tr chi vn l cc tr din nghi l hoc mang tnh nghi l, nhng hin ti, n nht dn hay mt i tnh nghi l, khin chng ta lm tng l tr chi dn gian n thun. Chng hn tr chi g, u vt v.v... Nu gi nh l hi c truyn nh mt m hnh th yu t u tin phi cp n l nhn vt phng th. mi lng qu khc nhau, nhn vt ny li khc nhau, nh mt cu phng ngn: "Trng lng no lng y nh, thnh lng no lng y th". Nhn cc gc khc nhau, s thy nhn vt phng th c nhiu loi khc nhau. C th l cc thn t nhin, nhng cng c khi l nhn thn. Nhn gc tn ngng, c th l mt v thnh hong lng, cng c th l mt phc thn, hoc mt v thnh mu, thm ch l mt loi vt loi khi xa l c ng/c voi. Nhn gc cp bc, cc nh nho cng nh mt s vng triu qun ch xa chia cc v thn ny thnh cc th bc: - Thng ng thn - Trung ng thn - H ng thn Du nhn gc no, cc v thnh y u l kt qu ca mt qu trnh sng to dn gian ca ngi dn nhiu th h qua dm di lch s. Mc ch cui cng ca qu trnh sng to dn gian y nhm thing ha nhn vt phng th, bin nhn vt phng th tr thnh thing ling. ng ch l, bng tm lng yu nc, lng t ho dn tc, thi ung nc nh ngun, ngi dn cc th h a nhiu nhn vt lch s, vn ha ca t nc vo h thng cc nhn vt c phng th. Bi vy, c hai cch m ngi dn hay s dng trong qu trnh thing ha nhn vt phng th ny: mt l lch s ha, hai l huyn thoi ha. ng nhin, s tch bch gia hai th php ny ch c tnh cht tng i. Hai th php ny c th thy trong kh nhiu nhn vt phng th ca cc l hi khc
47
nhau. Tc ng ca hai th php ny c th thy qua ln k khai thn tch ca ngi dn cc lng qu v san nh thn tch ca ng cc i hc s tin s Nguyn Bnh vo nm 1572. iu ng quan tm l qu trnh lch s ha v huyn thoi ha nhn vt phng th u gn b mt thit vi cnh quan tng vng qu, di tch v in thn ca cc nhn vt phng th. Qu trnh lch s ha v huyn thoi ha ny li din ra khc nhau gia cc vng vn ha. Nu nh vng chu th Bc B, qu trnh ny din ra mnh m v trn vn th vng ng bng Nam B, qu trnh ny li din ra chm hn v cha ton vn. C th ly nhn vt thnh hong lng lm v d. Nu nh cc v thnh hong lng ca chu th Bc B c y v ci xa m ca lch s, vi mt khong thi gian v thy v chung vi mt gng mt ca mt nhn vt lch s th thnh hong lng ng bng Nam B vn vn nguyn dng v ca mt v thn t nhin, cha xy ra qu trnh lch s ha v huyn thoi ha. So snh gia nhn vt thnh mu Liu Hnh v b cha X ni Sam (th x Chu c, tnh An Giang), cng s thy iu ny: mt bn l qu trnh huyn thoi ha din ra trn vn, mt bn l qu trnh huyn thoi ha mt pho tng vn khng c gc r t vn ha Vit cha ton vn. Mt khc, cc nhn vt phng th ny u gn b vi cc tn ngng khc nhau. Ni cch khc, cc nhn vt phng th l i din, l ni k gi cc nim tin tn ngng khc nhau. a s cc nhn vt phng th trong cc l hi c truyn cc lng qu, u l thnh hong lng: d l nhn thn hay thn t nhin. Nhng h u c sc phong ca triu nh th tc, lm mt nhim v ca triu nh: "bo ng l dn" (bo v dn en ca ta - tc nh vua). Th hai, l nhng nhn vt phng th gn b vi tn ngng th mu. Cc nhn vt ny c th l cc mu vi mt h thng in thn tng i lp lang t bc vo nam vi mu Thng ngn, mu Thoi, mu Liu Hnh, cha Ngc thnh mu, Linh Sn thnh mu, cha X thnh mu v cc cn thn nh quan ln Tun Tranh, ng Hong Mi, c Ba Bc L v.v... Th ba l nhng ng t s, t ngh gn b vi tn
48
ngng th t ngh, nh ng t ngh vng bc, t ngh khm trai, t ngh thu v.v... Th t l cc v thn gn vi tn ngng ca ng bo cc dn tc t ngi: cc Yang ca ng bo Ty Nguyn, v Thn nng ca ng bo Ty - Nng Vit Bc Ty Bc v.v... Tu trung, nhn vt phng th gn vi tn ngng n tng trong l hi c truyn nh thnh t ln nht, ch yu nht. Kh c th ni n mt l hi c truyn m li khng cp n nhn vt phng th v tn ngng. Khng c tn ngng, khng c nhn vt phng th, khng thnh l hi, hay ni gin d nh dn gian, phi l bt thnh hi. Cng cn ni n cc tn gio ngoi lai khi cp n l hi. Trong tin trnh lch s dn tc, nhiu tn gio ngoi lai du nhp vo Vit Nam. Th nhng, nh cc nh nghin cu khoa hc x hi v nhn vn khng nh, cha c mt tn gio ngoi lai no du nhp vo Vit Nam li c th tr thnh mt h thc duy nht, c tn thng tr i sng x hi. Tri li, cc tn gio ngoi lai u phi thch nghi, ha hp vi cc tn ngng bn a. V " nc ta, cc hin tng vn ha dn gian, cc tc phm vn ha dn gian gn vi cc sinh hot cng ng (trong c hi lng), c th t nhiu chu nh hng ca cc tn gio ngoi lai nhng khng h b khun c vo cc m thc tn gio y, khng h b ng ha vo h thng tn iu, h thng biu tng ca cc tn gio y"1. Thnh t th hai ca mt l hi c truyn cn lu tm l tr din. Ngi ta hay xp tr din vo phn hi, nhng thc ra tr din gn kt rt mt thit vi nhn vt phng th. Ton b cuc i ca nhn vt phng th c "trnh din" trong ngy l hi bng nhng ng tc, nhng nghi thc v.v..., t bao i li. C th l tr nghim qun trong l hi lng Gi (x Yn S, huyn Hoi c, tnh H Ty), c th l tr Thnh
1
Vn ha dn gian Vit Nam vi s pht trin ca x hi Vit Nam, Nxb Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, tr.111.
49
Ging i nh gic n ca l hi lng Ph ng (huyn Gia Lm, thnh ph H Ni), hoc l tr ko ch trong l hi Ph Giy (x Kim Thi, huyn V Bn, tnh Nam nh). Trnh t ca mt tr din dn gian lin quan n nhng a im gn b vi cuc i ca nhn vt phng th. V vy, im xut pht ca cc tr din thng l ni th vng (a phn l nh: ni lu gi thn tch v sc phong) nh nhn xt ca Phan K Bnh: "Miu l ch qu thn bng y, nh l ni th vng"1. V im kt thc l mt a im no gn b vi s kin no trong cuc i ca nhn vt phng th, thng l ni ho ca nhn vt c phng th (a phn l ngh/miu). Do mi mt l hi c mt nhn vt phng th khc nhau nn tr din ny khng ging nhau. C mt s loi tr din thng thy trong cc l hi c truyn nh sau: - Th nht l tr din ng nht vi nghi l ly nc lm l mc dc. L hi x T Nhin (huyn Thng Tn, tnh H Ty), n a Ha (x Bnh Minh, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn), n ha D Trch (x Yn Vnh, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn) v.v..., chnh l nhng l hi c cc tr din loi ny. Khi im ban u ca cc tr din y phi chng l l mc dc, m l mc dc, l nghi thc cu ma ca c dn nng nghip, v sau c lch s ha v huyn thoi ha?! - Th hai l tr din k li cuc i chin cng ca nhn vt phng th. L hi lng Ph ng (huyn Gia Lm, thnh ph H Ni), l hi lng ng K (huyn T Sn, tnh Bc Ninh) l nhng l hi c truyn c tr din ny. Cc tr din kiu ny mang tnh cht ng hin lch s. Trc mt nhng ngi dn trong lng, lch s l mt dng chy lin tc, ng hin c qu kh ln hin ti v tng lai.
Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1990, tr.76.
50
- Th ba l tr din gi nh. Tr din nghinh ng trong cc l hi th c voi ca c dn ven bin c th coi nh loi tr din ny. Ngi dn th cng c ng gi nh rng ra ngoi khi xa ni nc sng vi nc bin gp nhau, dng thuyn li l c th nghinh ng, gp ng ln vi trong ngy l nghinh ng. - Ngoi ra l mt s cc tr din khc. Ni n tr din l phi ni n cc sinh hot vn ha, vn ngh c hi nhp vo y. Trn ng vn hnh ca tr din trong lch s, ngi dn a vo loi: ca ht, ma snh tin, ma con nh bng v.v..., khin cho tr din mang tnh cht va trang nghim, linh thing, va trn tc, vui v, va honh trng va k b. Quan st tr din trong l hi, theo ci nhn lch i, t s thy s bin thin ca n. C nhng tr din l lu nh ca nhng nghi thc xa xa ca c dn nng nghip, nhng li c nhng tr din vn l nghi thc ca mt tn ngng khc c ht vo nhng nghi l gn vi nhn vt phng th ny. Vn cn lu l hin thc c phn nh trong cc tr din l hin thc thng qua lng knh ca ngi dn cc th h. Lch s y l thc ca nhn dn v lch s. Ni cch khc, cc tr din trong l hi l thng ip m ngi dn cc th h trc gi li cc th h sau. Mt thnh t khc khng th khng cp n khi nhn nhn l hi c truyn. l cc vt dng cng. Cn phn bit hai loi vt dng cng: mt l nhng vt dng cng thng thng nh hng hoa, on, qu, ru, thc cng v.v..., hai l nhng vt dng cng mang tnh nghi l, nh mn bnh tri trong l hi n Ht Mn (huyn Thch Tht, tnh H Ty), mn ch c mi trong cc l hi lng vng trung chu thuc cc tnh Vnh Phc, Ph Th. c im ca cc vt dng cng ny l s gn kt ca vt dng cng v nhn vt phng th. Hoc l mn n quen thuc ca nhn vt phng th dng trc khi ha, v ci linh thing, hoc l mn n lc sinh
51
thi nhn vt phng th a thch, dng v.v... C th ni, l tn hiu folklore qu gi, gip chng ta gii m c nhiu iu v thi lch s xa xa, cung cp c liu cho cc nh kho c hc, dn tc hc, nhn hc v.v... Nhng trong tng th ca mt l hi, y l nhng yu t qu gi, mang bn sc dn tc ca l hi c truyn. Cng trong cc vt dng cng, c nhng vt dng cng nh c to ra t mt nim, t ci v thc trao truyn ti th h hm nay. Mn bnh dy c mt trong nhiu l hi chnh l mt vt dng cng nh vy. Vi t cch l mt vt dng cng, bnh dy va l mt vt dng cng cc thn linh, va thi ti gia cc c th, gia cc cng ng ln nh, va cng l ni cha ng tng, t tng ca ngi xa. Cc l hi c truyn cc lng nh lng C Dc (x An o, huyn Phong Chu, tnh Ph Th), lng Nha Mn (huyn Phong Chu, tnh Ph Th), lng Yn Th (huyn Vnh Lc, tnh Ph Th), u c mn bnh dy rt l th. Mn bnh ny l vt thi ti gia cc thnh vin trong lng, sau m trnh thnh, trong ngy l hi, khng th khng c. Thc ra, cc vt dng cng ny, mt thi xa xa l ni ti cha mt ni dung tn ngng. Thi gian tri qua lm bin thin, to ra vt t gia vt dng cng v tn ngng m mt thi gia chng c s gn kt. Cho nn, hin ti kh c th nhn ra ng dy lin h t thi xa xa y. Thnh t th nm ca l hi c truyn l nghi thc th cng. Thng thng, nghi thc th cng ca cc l hi c truyn l phng tin con ngi giao tip vi thn linh, bao gm: bi vn t, trnh t bui cng t v cc ng tc cng t. Nu nh cc tr din thng xy ra khng gian rng th cc nghi thc th cng ny li ch xy ra khng gian hp ca di tch. Trong cc yu t y, bi vn t l mt yu t kh bin m ban qu t thay i theo tng nm. bi vn t ny ch c mt yu t bt bin, l phn ca ngi cng lao, n c ca v thnh m dn lng phng th. Phn c thay i theo tng nm l
52
ngy thng, tn nhng ngi c dn lng y quyn cng t thn linh. Trnh t ca bui th cng v cc ng tc ca nhng ngi c dn lng y quyn ng ra cng t thn linh, thc ra rt ging nhau tt c cc l hi cc lng qu t cc qui nh khi no dng ru, khi no dng tr, khi no dng l mn v.v... Thc ra, cc qui nh y gn nh m phng, sao li nghi thc cng t ca triu nh, bi quan nim hng ng tiu triu nh ca nhng ngi dn qu trong lng x xa. Ch cn so snh vi nghi thc cng t ca triu nh, chng hn triu nh nh Nguyn trong l t giao, s thy s ging nhau y1. Mt s m phng hay s p t ca triu nh qun ch, cng kh m ni cho xc ng?! Hay ni khc hn, kh m minh nh c mt cch r rng. Ring vi nghi l ny Nam B, trong ngy l k yn nh lng vi c dn lm ngh trng la nc c s khc bit m Phan K Bnh nhn ra t nhng nm u th k ny: " v Nam K th cc n g cng hin. Trong khi hin ru, ngi ta i mt cch khoan thai v trang nghim. Nam K, khi hin ru, hin n thng c hai ngi ng tung, mc nhung tay cm nn i trc, k n mi bn ba bn con ht, o m rc r, mi cm vi nn hng, va i va c cu chc h ri mi n ngi hin ru, hin n i sau. M cch i th rt ng nghnh, ngi no mt cng nhng nhng nho nho, nghing u nghing c, chn bn n chn bn kia, lm cho ai l mt cng phi ph ci, m h th cho th mi l i vo kiu" 2. Cc nhn vt m Phan K Bnh gi l con ht, cc b lo Nam B gi l o thi. Ti nh Bnh Thy, thnh ph Cn Th, tnh Cn Th, cc c o thi ny i sau hc tr l v ht nhng cu chc mng nh:
Xin xem Phan Huy Ch, Lch triu hin chng loi ch, bn dch ca t phin dch , Vin s hc Vit Nam, Nxb S hc, H Ni, 1961, tr.123. 2 Vit Nam phong tc, ti bn, Nxb tp. HCM, 1990, tr. 86.
53
i n thn thnh m nhun Hng lm hoan lc ph mng k yn 1
-5Nh vy, khi im l cc nghi thc nng nghip ca nhng c dn sng bng ngh trng la nc, l hi tr thnh mt sinh hot vn ha - tn ngng ca cng ng, mt thnh t vn ha c bit lng qu. V th, nhn phng din tnh cht, l hi c truyn c hai yu t: cht thing ling v cht th tc. Ai tng chng kin mt hi lng, t s thy r iu y. m thanh no nc ca ting trng vo hi, khun mt rng r, hoan h ca nhng c dn trong cng ng, d l cng ng ca tc ngi Vit hay ca ng bo cc dn tc t ngi. ng lng, ng xm nh sch s, phong quang hn. Mi th u tr nn khc vi bnh thng. Tm tr mi thnh vin ca cng ng u hng vo v thn c th phng, v thnh ca lng. Nhn vt ny va gn gi, va xa vi, va thing ling, va rt i. l ni ngi dn k thc mi nim vui, ni bun, l ch da tinh thn ca c th, gia nh, dng h v cng ng. Mi ngi u tm thy ch da y cho chnh mnh v cng ng, trong mt x hi nng nghip y php phng, lo u cng cc trc tr u c th p n. L hi l lc p nht mi ngi dn trong cng ng th hin nim bit n, nim tin tng y. Chng phi ngu nhin m c nh nghin cu khng nh gi tr vn ha ca l hi l s "cng mnh v cng cm" - ch dng ca PGS, TS Ng c Thnh. Do , trn ngp trong cc nghi thc, nghi l, hot ng ca ngy l hi l cht thing. Cht thing ny c kt cc s phn con ngi, hng con ngi vn ti s trong sng, bng an ca tm hn. Li na, con ngi n vi l hi l n vi mt
1
Xin xem: Vn ha dn gian Nam B, nhng phc tho, Nguyn Phng Tho, Nxb Gio dc, in ln 2, H Ni, 1998, tr. 28.
54
chui thi gian khng xc nh qu kh, hin ti, tng lai m l thi gian ng hin, a con ngi vo ci thing, sng trong mt khng gian thing t trung tm in thn ca di tch n nhng a im lin quan n nhn vt phng th. Cc tr din, cc nghi l a con ngi vo tm th tr v ci ngun, tm mnh trong khng gian huyn thoi, m c cht lch s. V biu hin trong con ngi lng bit n, s c mong thm kn khi h n vi v thnh ca lng, n vi thn linh cu mong cho bn thn, gia nh, dng h, cng ng s bng an, sinh si ny n ca con ngi ln to vt. Tuy nhin, an ci, ho ln vo cht thing y l cht th tc. L hi c truyn, v th, lun lun thm m cht i. Du c mt thong ngn ng v nhng nghi thc c xa, mt cht thm th ting gi t ngn xa vng v th m thanh no nc ca l hi vn l m thanh cuc i ti nguyn nha sng. Ai c th qun c mi thm cay nng quyn r ca ming tru m c gi lng c ln mi cn ch mi ta trong khng kh bng lng ca chiu hi lng. Ai c th qun c gi lng tht y lng ong va cng em b, va gi ch cc trong vng vi, va nu ni cm thi. Ai c th qun c bnh dy trng mut ot gii nht ca ngy hi lng, dng ln thnh ng v.v... Nhng biu hin ca cht th tc y, ha quyn vo cht thing, khin cho l hi l "thi im mnh ca sinh hot cng ng", l mt sinh hot vn ha c bit ca vn ha lng. Nhng gi tr ca l hi c truyn phi c nhn t quan h gia cht th tc v cht thing ling y ca l hi c truyn.
-6Khi nhn l hi c truyn, c mt hin tng m chng ta phi tch bit r rng, trnh lm ln v gi tr ca n. l hin tng mt s sinh hot vn ha tn ngng, thng c gi l m tn, an ci vo cc l hi c truyn. Chng hn, cc
55
hin tng nh xc th, bi ton, xin xm, vay tin v.v..., thc ra, cc hin tng ny gn b vi l hi c truyn rt lng lo. Gi cho ng, cc hin tng y ch gn b vi l hi theo kiu cy tm gi, hay ni cch khc l sng nh khng gian thing ca l hi. Cc ng thy thc hnh vn ha nh thy bi, thy tng v.v..., mn khng gian thing ca l hi thc thi cc hot ng ca mnh. Hnh nh h hiu rng, khng gian l hi bao gi cng m cht thing, khin cho mi con ngi khi t chn ti , u cm nh thy mnh l con ngi khc, d chp nhn hn, d tin hn. V cc ng thy thc hnh vn ha trit tn dng c im ny thu li cho mnh. Hn na, cc hin tng y khng l ca ring l hi no, m tt c cc l hi mi vng qu u c. Hin tng vay tin khng ch c n b Cha Kho (th x Bc Ninh, tnh Bc Ninh) m miu b Cha X (ni Sam, th x Chu c, tnh An Giang) cng c. Hin tng xc th, khng phi ch c cc cha ca ngi Hoa (thnh ph thnh ph H Ch Minh), m chc chn cha ca ngi Vit chu th Bc B cng c, v cc th u c mt ni dung nh nhau tt c cc vng trong c nc. Thi ca ng, Nh nc ta vi cc loi tm gi ny trong l hi c truyn rt r rng. Thc hin Ch th s 27/CTTW ngy 12/1/1998 ca B Chnh tr Ban chp hnh Trung ng ng Cng sn Vit Nam, Ch th s 14-1998/CT-TTg ngy 28/3/1998 ca Th tng Chnh ph, B Vn ha - Thng tin ra Thng t s 04-1998/TT-BVHTT ngy 11-7-1998 hng dn thc hin vic ci, vic tang, l hi. Thng t ghi r: "Nghim cm li dng l hi hnh ngh m tn d oan". Bi vy, khi nhn nhn cc hin tng vn ha tn ngng y cn thy r kha cnh "tm gi" vo l hi ca n. Nhng sinh hot vn ha, tn ngng y c b loi b th cng khng nh hng g n gi tr ca l hi c truyn.
56
-7Tip cn l hi c truyn Vit Nam, d gc nhn no, u d thy gi tr vn ha ca n. Nhiu nh nghin cu khng nh gi tr cng cm, cng mnh ca l hi c truyn, tnh cht l "thi im mnh trong sinh hot cng ng" ca n. Trong cc thnh t ca vn ha lng x Vit Nam, l hi c truyn l thnh t t ra nhiu vn hn c. Lm th no k tha v pht huy kho tng vn ha qu gi ny ca cc th h tin nhn li? Tr li cu hi y, khng phi l mt cng vic n gin, c th gii quyt mt sm, mt chiu v cng khng th l cng vic ca mt ngi hay mt s ngi m phi l cng vic ca cng ng, c dn tc. D th no, l hi c truyn vn nh dng nc mt lnh chy t ci ngun vn ha dn tc qua thi gian v khng gian v c sc chy lan ta n cc th h hm nay v mai sau. Phi chng, l hnh trang ca th h hm nay bc vo thin nin k th ba, xy dng mt nn vn ha Vit Nam tin tin m bn sc dn tc. C l khng l phi chng m chc chn l nh vy. Bi l hi c truyn tn ti qua lch s bao i nay nh mt loi cy trn y sinh lc sng./. H Ni, cui nm 1999 N.C.B
57
Kho tng l hi c truyn Vit Nam
V loi c v qu trnh thing ha

Nguyn Ch Bn
Theo T in bch khoa nng nghip th: "C Voi Balaenus, (tn
khc : c ng, c ng voi) ch ng vt c v bin thuc b Cetacea, h Balaenidae. B ngoi ging c nhng c mu nng, th bng phi, con, nui con bng sa. T tin c voi c l l ng vt n tht, sng cn, 60-70 triu nm v trc chuyn xung nc. Do mi trng c ma st ln, cu to c th c bin i thch nghi. Thn trn, hnh thoi, thun v pha ui, kt thc bng vy ui hai cnh nm ngang. Chi trc bin thnh vy ngc, chi sau, da lng, cc tuyn m, tuyn m hi v tai ngoi b thoi ho. a s cc loi c vy lng, khin c th thng bng trong nc. Di da c lp m dy. C khng th hin r. Mi c 1, 2 l c van. Phi rt d co dn. Ct sng c 41-98 t, xng sn 17 i, nhng ch c 10-11 i lin, c voi c th ln di nc lu n 1,5 gi. Thnh gic pht trin mnh, xc nh c chnh xc m hng truyn ti, nh xoang kh s v vic tch h thn kinh 2 tai. V gic v xc gic (qua da) kh nhy. Mt b, th gic ng vai tr th yu... C voi l ng vt c v ln nht hin nay. Thn di t 12 n 33m tu theo loi. C con nng n 150 tn. Cc loi thuc nhm c voi rng ch yu n c, thn mm chn u. Cc loi c voi khng rng ch yu n thn gip tri ni" 1. Loi c ny c ghi chp trong th tch. u th k XIX, Trnh Hoi c vit: "Tng ng : c voi. u trn ni trn c l phun nc ra, ming mi ging nh con voi, trn lng khng c vy, ui c hai chi ging ui tm, tnh t thin bit cu tr ngi nn cc nh ng ngh thng gi l nhn ng" 2. Gia th k XIX cc vin quan trong Quc s qun ca nh Nguyn cng ghi chp v c voi vi nhng dng tng t : "C ng voi : c ng (theo tn i T c ban cho)... u i Minh Mnh cho tn l nhn ng, u i T c cho i tn hin nay... D lc k trong An Nam ch ca Cao Hng Trng chp rng: "Hi thu l th c rt ln trong cc loi c, phun hi nc ln trn khng, gi bay i nh ma. Cch tr knh nguyn dn sch Chnh t thng chp
1 2
Trung tm quc gia bin son t in bch khoa Vit Nam xb, H Ni, 1991, tr.85 i Nam nht thng ch, Sd, tr.58.
1361
rng : Bch ng di 20 trng, tnh hin lnh hay cu ngi hoc thy ngi chi b loi c d lm khn qun n cng gii cu. Li sch Bc s chp: Nc Chn Lp c th c tn l kin ng, bn chn, khng vy, mi nh vi voi, ht nc phun ln cao n 6, 7 mi thc. Vy chp ra y phng kho cu. Nm Minh Mnh th 17 khc hnh tng vo nhn nh" 1. T mt loi c ngoi bin khi, qu trnh huyn thoi ho, lch s ho din ra, c voi tr thnh linh thing. Trong dn gian, ngi ta k truyn thuyt v c voi theo hai dng khc nhau: mt l truyn thuyt ca ngi Chm; hai l truyn thuyt lu hnh vng bin Trung B. Truyn thuyt th nht k: "C voi vn l ho thn ca mt v thn tn l Cha-Aih-Va. V nn nng tr v x s sau thi gian rn luyn php thut, Cha-Aih-Va ci li thy, t bin thnh c voi, ra sng ln m i, sau b thy trng pht. Sau li nguyn ra ca thy, ChaAih-Va b cc loi thu tc bin ng hnh hnh, b ho thnh thin nga... sau cng tr li hnh ngi. Cha-Aih-Va i tn v t xng l PRi-I-k lin ho thnh c voi, r sng n dng thuyn v a ngi vo b" 2. Cng i theo hng ny, ng Thi Vn Kim cho rng : "t thu xa xa, ngi Chm tn xng c voi l vua ca sng c... T xa xa, ngi Chm tn th tt c nhng g c v k l trong con mt ca h. Chnh khc g c hnh dng con i bng m nhng ngi B o Nha u tin tr bng gi vng l i tng ca mt truyn thuyt gii thch ngun gc nh tri ca dn Chm. Ngha l ngi Chm l chu con ca mt cuc kt duyn ca chim ng g (ting Chm l Patangahlan) v vua sng c tc l c voi. Bi vy, c voi lun lun bo h nhng ngi i bin b m tu b v cu gip h" 3. Trong khi , ng L Quang Nghim ghi min ven bin Trung B mt truyn thuyt v ngun gc c voi: "Theo huyn thoi, xa kia c Pht Quan m trong ln tun du i Hi ngm ngi au xt cho s phn ca ngi trn b cht chm ngoi bin khi, nn x chic o c sa lm mun mnh th trn mt bin lm php thnh c ng, ly b xng voi ban cho c ng c thn hnh to ln, li ban cho php (thu ng)
Gia nh thnh thng ch, Bn dch ca Phm Trng im, o Duy Anh hiu nh, Nxb KHXH, H Ni, 1971, tp 5, tr.362-363. 2 Nguyn Vn Kim, Bi v tc th c ng (c voi) vng ven bin Bn Tre trong tp Bn Tre t v ngi, ti liu nh my ca ti a ch Bn Tre, 1985, tr.317. 3 Tc th c voi, Tp san nghin cu x hi ng Dng, 1972. Bn dch ca Lai Thu, tr.6.
1362
li tht mau hu lm trn trch nhim cu vt ngi lm nn" 1. Trong cun Np c hi h nh m, ng Toan nh, khi ghi chp v l hi Vm Lng (nay thuc tnh Tin Giang), cng ghi truyn thuyt nh ca L Quang Nghim : c voi l tin thn ca c Quan Th m B Tt, v "nhng ngi dn sng v bin c u cu nguyn n c voi mi ln lm nn. Theo ng dn ven b bin Bnh Thun, h c 12 cu nguyn gi l Thp nh i nguyn. Tng truyn l ca c Quan Th m truyn cho h h cu ln ku cu vi Nam Hi i vng trc mi tai nn" 2. ng L Quang Nghim, ng Toan nh khng ghi ch c th truyn thuyt ny l ca tc ngi no, nhng truyn thuyt cc ng ghi chp trong tc phm ca mnh khc vi truyn thuyt m tc gi Nguyn Vn Kim nu ra. Xung quanh cc ngi n th c voi Trung B, Nam B, u bao ph nhng tnh tit lin quan n c voi, vi t cch l thn h mnh, lun ng vai tr cu gip ng dn ni bin khi. Kho st in d cc x ven bin Bn Tre, chng ti khng gp truyn thuyt th nht, m ch gp nhng mnh vn ca truyn thuyt th hai. Ti x Bnh Thng, huyn Bnh i, chng ti c nghe ng Nguyn Vn Phng k: "theo hu ng cn c cp c ao nu ng khng lm trn phn s, c ao s l ngi x ti ng. Ngi dn x Thi Thun tng nht c u c ng tri dt t ngoi bin vo, v h em v th cng". vng Ba Tri, ng Nguyn Duy Oanh tng ghi : "Dn chi li c lp mt ci miu th c ng ti vng Bi Ngao. Mi khi ra khi, h thng cng vi. Nhiu ln h c c ng gip trong lc bin ng mnh ghe nh c ca h sut chm. H cu cu c ng th t pht sau c ng hin n. C ng k lng thuyn h lt qua sng gi hi hng. Mi ln c ng hin ln trn mt bin che ch thuyn chi th y nh c mt con c ao theo bn" 3. Cng trong qu trnh thn thoi ho cn c mt qu trnh lch s ho. l vic ngi ta gn s linh thing ca c ng vi nhng ngy hn vi ca nh vua Gia Long. Ngi dn vng G Cng c chuyn c ng cu Nguyn nh m Thi Vn Kim ghi li : "Gia Long khi cn l hong t Nguyn nh b sn ui bi qun Ty Sn phi chy thng vo vng cc Nam vng Soi Rp (gia Gia nh v G Cng). Mt trn bo in cung ni ln. Chic thuyn ln chng chnh nh sp lt. V vua tng lai cu khn tri. Th l mt iu k diu xy ra : mt con
1
Bi Nhng tc th cng c bit v k l ca ng ph li ng tnh Khnh Ho, Tp ch Bch khoa, S,1970, s 322, tr.26. 2 Quyn thng, Nam chi tng th xb, S, 1969, tr.123. 3 Tnh Bn Tre trong lch s Vit Nam t 1757 n 1945. Ph QVK c trch vn ho xb, S, 1971, tr.355-356.
1363
c voi xut hin, n i chic thuyn ln v bi thot ra khi vng bo v t thuyn cp bi Vm Lng (G Cng)." 1 . ng Toan nh cng ghi li truyn thuyt ny trong cun Np c hi h nh m ca ng. Bn Tre cng lu hnh chi tit c lch s ho ny v s linh thing ca c ng. ng Nguyn Duy Oanh ghi : "Dn vng Bi Ngao (Ba Tri) cng thut rng cng c ln thuyn ca vua Gia Long n y gp sng to gi ln v cng c c ng h tng vo n Bi Ngao" 2. Tt c cc chi tit ca cc truyn thuyt v c ng u hng ti mc ch thn thoi ho, lch s ho mt i tng t lu c ngng m. Loi c ni bin c ho thn thnh v thn thing ling ca bin. C s ca vic thn thoi ho v lch s ho y, chnh l nim tin tng i tng c tin, ca ngi dn sng bng ngh bin. Ct li ca nhng thn thoi y u l vic c ng/ c voi cu gip ngi ngoi bin khi, ng thi c ng / c voi gip cho c dn c ma bin. D rng, cc thn thoi c khc nhau, nhng tm thc dn gian ca c dn vng bin u coi c ng / c voi l thn. Bi vy ngi dn vng bin khng khi no n tht c ng / c voi. Ngi ta cng gi c ng / c voi bng nhiu tn khc nhau : ng Khi, ng Lng, ng Sa v.v... Khi gp c ng / c voi cht, bao gi c dn vng ven bin Bn Tre cng chn ct rt t t. Vic chn ct, nh s ghi chp ca Trnh Hoi c, vo u th k XIX: ...Dn min bin n knh l, thy thy c voi ny tri dt, dn chi li gp tin mua vi hm lim chn, ngi trng trong ng h ng lm tang ch, ct n phng s 3. Bn cnh vic th phng l tc king k. Dn y c mt lot king k lin quan n c ng / c voi. Thi Vn Kim ghi kh chi tit v vic king k ny : "Chng ti c trong tp ch Excuraions et Reconnaissances s 6 in Si Gn nm 1880 : Vic dng tn c voi b cm. l du hiu t s knh trng c voi. Ngi ta ch dng t ng. Nu c b cht, ngi ta cng trnh dng t cht m ch dng t ly. Lng c ng th ngi ta gi l lng ng"4. Trong s chuyn ho t mt loi vt ni bin c thnh mt v thn ca c dn sng bng ngh bin, c vai tr ca vng triu Nguyn. Nh Nguyn phong tng c ng l : "Nam Hi c tc ngc ln tn thn". Kho st in d cc lng c ng cc x ven bin Bn Tre, chng ti
1 2
Bd, tr.7. Nguyn Duy Oanh, Sd, tr.356. 3 Gia nh thnh thng ch, Sd, tr.59. 4 Tc th c voi, ti liu d, tr.11.
1364
cha gp mt sc phong no. Nhng ngay t u th k XIX, Trnh Hoi c ghi rt r : "Thn l con c nhn ng... ng ph dng li nh c, thng h l thn m cu khn th nhn ng ui c by c chy vo li. Ng ph rt cm n, c khi nhn ng lm vo trong li, th ng ph m mt mt li ku m dn ra, nhn ng t theo ca li y m ra" 1 . ng khng nh l vua Gia Long phong c ng lm "Nam Hi tng qun". Cc tc gi Hunh Ngc Trng, H Tng, Trng Ngc Tng, cng b sc phong c ng thi Minh Mng m cc ng tm thy nh L Nhn, phng 6, qun 4 thnh ph H Ch Minh, nh sau : "Sc Nam Hi c tc ngc (ln) chi thn, h quc dn hin tr cng c. (Tch) ng (Th) T Cao Hong () (?) (?) Khnh b (?) nhn t. Kim quang thiu hng (n) (min) nim thn hu, hp long n in, kh gia (tng) (Ph) T chi thn. Chun ha Trng cc i (y) cu phng s thn. K hiu linh li hu du (t). Khm tai. Minh Mng ng nin tht nguyt (?) nht (Sc mnh chi bo). Phng dch : Sc phong cho thn Nam Hi c tc ngc ln (tc c voi) gip nc ph dn cng c sng t. Xa Th T Cao Hong ca trm, (tc vua Gia Long) (chng may b nn) gp im lnh l thn cu kp lc. Nay c s soi sng ca hng n, trm lin min suy ngh n cng n thn hp vi sch ghi n ln, nn tng thm l Thn Ph T. Chun cho nhng i Trng (tc nhng i canh gi ca sng) y nh c m th phng thn. Cn thn th linh ng gip ch (cho nhng ngi trn sng nc). Knh vy thay. Ngy.... thng 7 nm Minh Mng th nm (1825) n : Sc mnh chi bo" 2. Thi im ca sc phong ny l nm 1825. V th, c th ni qu trnh tr thnh vt biu trng thn bin ca c voi c c hai chiu tc ng : nim xc tn ca ngi dn v s di xung ca vng triu nh Nguyn. Ngi dn tin tng, th phng, triu nh phong chc cho c voi bt dn phng th. D l chiu tc ng no, nim tin tng ca
1 2
Gia nh thnh thng ch, Sd, tr.112. nh Nam B, tn ngng v nghi l, Nxb TP HCM, 1993, tr.269-270. Nhng ch trong ngoc n l do sc thn b rch, cc tc gi on thay nhng ch mt.
1365
c dn sng bng ngh bin, to ra qu trnh thn thoi ho v lch s ho mt con vt c phng th./. N.C.B
1366
L hi Cu an bn Mng
Qunh Chi
L hi cu an cho bn mng (xn bn, xn mng) ca ngi

Thi, c bit l ngi Thi Mai Chu, Thun Chu, Mc Chu; ngi Mng... l mt sinh hot vn ha tn ngng rt quan trng i vi cng ng ngi Ty Bc. L hi thng c t chc vo cui thng ging, u thng hai m lch hng nm (dp tt Nguyn n), gn vi tc git tru hin sinh cu v t thn linh, c biu hin qua ting sm, tc li phn quyt ca vua tri, qua hnh tng thy thn, thung lung... L hi c lin quan n i sng vt cht, tinh thn, tm linh ca c bn mng, n ma mng, sc khe v s lm n ca cng ng nm y, nn c t chc rt trng th, vui v, thu ht s tham gia ca ng bo a vc ln (bn, mng). L hi cu an cho bn mng ca mt s tc t ngi s d thu ht c s tham gia t chc, ng gp... ca cc bn, mng l bi, trc ht n gn vi nghi l hin sinh th thn nc, ngun nc, v thn gn b cht ch vi i sng tm linh ca cng ng. Th na, theo quan nim lu i ca ngi dn bn mng, nu khng t chc l cng trong ton bn, ton mng, khng hin l vt (tru, cp tru) cho t tin v cc v thn linh th cuc sng vt cht v tm linh ca con ngi trong cng ng s gp nhng trc tr, khng thun li, thn khng ph h cho c nhn khang, vt thnh, cng ng bnh an. Chnh v th m c bnh yn, cng ng ngi Thi, Mng... ni Ty Bc xa xi ny s dng mt th ng x rt quen thuc ca cc c dn Vit v c dn cc tc t ngi trn t Vit, l hin t l vt (tru, b, heo, g... thng hoc k c ngi na) cho thn linh, m y l thy thn, thn nc, thn ngun nc... di dng con thung lung, con gii, con giao long... Cc nghi l ny ngy cng nht dn i, ngn gn thm, nhng ch cho cc tr bch h mang tnh hi h. D th, qua nghi thc hin sinh rt ngn gn trn, nhng nh khoa hc, vn ha tho gii m s c c rt nhiu biu tng gn vi ci ngun vn ha vn c.
101
Vy l, cu bnh an, cu c ma, mng bn t chc l hi xn mng, xn bn 1. Thng th ngi ta t chc l cu an cho mng trc, sau ln lt lm l hi cu an cho bn hoc lin bn. L hi ny, nh ni, khng ch bc l kht vng an lnh cho cuc sng, mi quan h khng kht gia thn v ngi m cn biu hin kht vng sinh si qua s mong mun v cu khn ma mng bi thu, gia sc sinh si. Dn d, l hi ny cn mang tnh cht t n thn linh cho ma mng bi thu, em s no m n cho mi ngi. Chnh v th, ngy nay, qui m l hi (to hay nh, ko di hay thu gn...) mt phn ln ty thuc vo thi tit lin quan n s c mt ca ma mng nm ti, nhng cn ph thuc vo s c mt, nhiu t ca ma mng va ri, sau khi thu hoch. L hi ny thng c t chc ti mt bi rng, ni c ngun nc (m nc), nhiu khi l ngun nc thing, hoc cnh rng (ba rng) trong hai hoc ba ngy. Ty a vc m s hin sinh gn vi mt biu hin ca thn linh hay bn thn thn linh (sm, ma, thung lung, th cng, th a...). Nhiu ngi cho bit, Mc Chu, l hi ny c tin hnh u ngun nc thuc mt bn c chn (thng l bn Mn). y l ngun nc thing, gn rng thing, ni c tr ca thn thung lung y uy lc. ngi Thi Mai Chu, th l hi li c t chc bi rng gn nh nh cc l hi chu th, ng bng. C ni, ngi ta t chc l cc miu th th cng, th a ca bn, ca gia nh, vn v u rung. Thng th ngay t dp tt Nguyn n, mi th dng cho l hi chun b xong. L hi thng ko di trong 3 ngy (c ni hai ngy mt m, c ni mt ngy mt m). Nghi l cng king c bn l hin sinh tru (ni l mt cp tru c to, trng - en, ni th mt con, nhiu ni cng c g, ln). Mc Chu, trong l xn bn, xn mng, ngi ta hin t cp tru en - trng c t mi tui tr ln. Hai tru, nhng tru trng mi thc s mang nng lng thing thnh l vt t thn ( y l thy qui thung lung, con ma to nht di nc m b con thng gi l phi ngc). C l nghi thc th, hin sinh hai tru l mi hn nghi thc hin sinh mt tru mng rt ph bin. Bi theo b con cho bit, trc kia, dn mt mng khc phi em tru trng v cc cng ln cng ti bn Mn ny. T ny sinh l cng lin mng (xn lin mng) m
1
Cc tc gi Thch Phng, L Trung V trong 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1995 gi l hi hoa ban, do hi m nh k vo ma hoa ban n. Cch gi ny, c l, ch ng v mt hnh thc, bi, trong ma hoa ban n, khng ch din ra l hi xn bn, xn mng.
102
cng v tru hin sinh tng thm v s lng. Suy tng ny, thc ra, mi ch l gi thit. Ngi chu trch nhim chnh trong t chc l hi cu an bn mng l a nha, nhng ngi trc tip iu hnh bui l li chnh l ng thy cng (mo mng). Dn chng trong mng, ngoi bn, bt k gi tr gi trai u c ngha v tham gia, ng gp ty sc mnh v c quyn tham d l hi ca mng. Nghi l git tru y ht sc n gin, khng quan trng v h thng nh nghi l m tru, n tru Ty Nguyn. Trc ngy hi chnh thc, tc l khong 2-3 gi chiu ngy hm trc, ngi ta lm l git tru. Trc khi tht tru, ng mo mng v ng m phn (tc ng thy chm, c dn mng chn ra) lm l vi thn linh, t tin ri cm dao nhn lm ng tc chm d (mang tnh nghi l) vo c cc con tru dng t l, ming th thm nhng cu nh thn ch (thc ra, nhiu ngi cho rng cc ng ch ni li knh bo vi thn linh, t tin: tru t thn sn, dn bn, dn mng tht tru dng cc v ri y nh, xin cc v v m nhn ly). Sau , cc ng lui ra, dnh ch cho cc thanh nin khe mnh vo chm tru, tht tru... Bt u ngy hi, ngi ta lm nhiu mm c cng (mi mm c tng trng cho mt bn ln, xa, c to bn ng u, cc bn nh khng c tng trng bng mm c) t cnh ngun nc thing ca mng. c bit, mm c ca ng a nha, t gia, dng cng t tin (mm cng chnh thc) phi y cc b phn ca con tru hin t (u, i, thn, mng, ui...) cng tt c cc b phn ca mt con ln. Nhng mm cn li ca cc bn, ngoi tht tru, cm ru... cn phi c g vt, t hai bn mm cng chnh, dnh cng cc v thn khc. Khi bui l bt u, mo mng qu trc cc mm c, pha sau l a nha, to bn, dn mng qu l. Trong khng kh trang nghim, linh thing, ng mo trang trng, xut thn c bi cng thng thuc, mi t tin (ng cha b c ni ngoi ting Thi l Pao pu pang ci), thn t (Chau n), ch ngun nc (Chau nm bo), th cng th a... v nhn l vt, dng c, vui v vi cng ng dn c bn mng; ng thi cu mong t tin thn linh ban phc, ph tr cho bn mng bnh yn, lm n sun s, con ngi khe mnh, ng la sinh si, gia sc gia cm n n, lp lp... Khn xong, mo mng v cc v chc sc cng dn bn mng vi ly t tin v cc v thn. Trong lc , mo mng nm hai qu trng (mt , mt trng) v mt nm cm nh xung ngun nc. Cuc l kt thc, mi ngi bt u vo cuc n ung cng cm, vui chi th thao, vn ngh...
103
Cuc n ung cng cm din ra ht sc vui nhng ng l nghi. Cc ng mo mng, a nha, to bn... n lm php mm c chnh, ri i tng mm; mi mm cc ng n mt ming tht, ung mt hp ru. K , c bn mng n ung vui v cho bng ht cc mm, khng c b tha hay em v. chun b cho vic din ra nhng tr bch h trong hi l, ngay t sng tinh m ca ngy u tin, bn cnh v tr cng l (mt bng, c th l bn cnh ngun nc), ngi dn bn sa sang, dn dp mt bng, rng cch ni hnh l khong trn di 100m. Mi hot ng hi h, tr chi, vn ngh, th thao...u c din ra ni y. Tri v chiu, trong ting trng, ting ching du dt lc khoan lc nht, dn lng t chc xe vng, xe i, xe n tht ho hng. Bn mm ru tp th, nhng nam thanh n t ht gii ma hay, bit nhiu, nhanh nhn trong ng i va n ung, chc gho, va ht i p giao duyn. H ht gii thiu, khen ngi nhau, by t ch hng, t lng vi nhau... trong men ru, men tnh... Bn cnh , dm by i nam n (thng l nhng i ngm kt nhau, t chc ma sp, thi bn n, bn sng ha mai. Nhiu ni cn c tc i sn tp th vo ngy kt thc l hi. Di s ch huy ca mt th sn gii nht mng, c dn bn bu ln, mi ngi lao mnh vo cuc sn mt cch ho hng. Th rng sn c s chia u cho mi ngi cng nh l ch tham gia cuc sn... C nh th cuc vui ko di trong hai, ba ngy. Sau , bn no v bn y. Bn no giu c, nhiu kh nng vt cht th mi mo mng, a nha v bn mnh, tip tc m ln, git g tic tng vui v, hoc t chc cu an cho bn (xn bn). Nh vy, cc nghi l chnh trong l hi cu an bn mng va bc l tn ngng th phng thy thn (thn nc, thn ngun nc, sm bo ma) va th hin tn ngng gn vi thi sn bn, hi lm nguyn thy. Tuy nhin, bng vo tc hin sinh tru, c th thy nghi l chnh l cu thn nc, cu t tin cho lng bn bnh an, lm n pht t, ngi vt pht trin. Tc i sn, nhiu khi, l h qu ko theo, ngy cng mang tnh hi h nhiu hn. Vt tch nghi l tn ngng qua tc sn bn t ra rt m. D sao, cng l s ko theo hay xp lp vn ha, thng gp trong vn ha dn gian. V l hi cu an cho bn mng, c t liu khc cho rng, i tng thing c ch l ting sm (bng dng ca nhin thn, thn sm, chp - php li, php in). Ngoi vic bc l s ngng vng, khn cu thn nc cho ma mng sinh si, con ngi phn thnh, c l cng cn nhng tn hiu biu trng khc cn phi bc tch v l gii. D sao, vic ch trng n ting sm u nm, vi t cch bng dng hay
104
bn thn mt nhin thn (i din cho tri), mt mt chng t s gn b n mc nhiu khi l thuc vo thin nhin, nhin thn ca c dn v ma mng tc Thi, mt khc cho thy kinh nghim sng, kinh nghim lm n phong ph ca c dn y. Qua mt vi chi tit thong qua, c tnh gi m sau y; "Ngi Thi Mai Chu cho rng h nm no nghe ting sm rn t pha thng ngun sng M, th nm t c i hn... Ngi ta m t ln, g lm l t thn cu ma, ra l la, xua ui thn trng... Ngc li, h nghe ting sm u nm rn pha thng ngun sng , th mi ngi u phn khi, ti vui. H tin rng nm s ma thun gi ha, trin vng ma mng s bi thu, thc ng y b y kho, mi ngi khe mnh, t m au" 1, c th thy thn linh cng c phn loi tt xu gn vi hon cnh c th, s vt c th, ngun nc c th (sng M, sng ...). Kinh nghim lm n thc tin c tc ng khng nh n suy nim v i sng tm linh c dn min ni. iu ny gn vi vic th thy qui nu, song c v gin tip hn. Tuy nhin, v mt din trnh, l hi cu an bn mng c khc nhau mt s chi tit hi. Nh vy, ngoi s khc bit i cht nghi l hin t, hu nh, cc hot ng ca l hi cu an bn mng u ging nhau, ch y l dp mi ngi t hp, gp g vi t tin, thn linh, gp g vi nhau trong c sinh hot vt cht ln hnh ng tm linh; va bc l nim thnh knh, ngng vng thnh thn, va th hin sc mnh ca con ngi; va cu phc cho mt cuc i hnh phc, an bnh, va bc l kh nng vui chi, thi ti... C th ni, l hi cu an bn mng l mt hot ng vn ha tn ngng c sc ca cc tc Thi, Mng...; mt sinh hot vn ha dn gian tng th; mt ngun vui khng th thiu ca c dn t ngi ni ro cao Ty Bc xa xi, mi khi ma hoa ban trng n./. Q.C
Thch Phng, L Trung V.Sd. tr. 331-337.
105
L hi cng rng
Vng Thung chng
Hng nm, c mi xun v, cng vi hi tt nhy ca ngi

Dao; hi gu to - si sn ca ngi H Mng; hi xung ng ca ngi Giy, Ty... ngi Nng li tp np m hi cng rng. Hi cng rng c t chc hai khu rng cm khc nhau, vo hai thi im khc nhau: l hi cng rng u bn vo ngy 30 thng ging v hi cng rng cm gia ng vo ngy mng 2 thng 7 m lch. Hi cng rng u xun ngy 30 thng ging c t chc khu rng u bn. y l hi chnh nn c t chc mt cch chu o t m v cht ch. Cch y vi chc nm, hi ny do cc gi lng ng ra t chc. Sau hi c giao cho ban qun tr hp tc x cng i sn xut lo liu v hin nay giao cho cc trng ph thn ch tr, cc thy cng thy mo ch lm cc th tc l nghi. T trc hng tun, cc c ng v b con dn bn t chc quyn gp tin nong mua ln g, vng hng, go np lm ru cm. Ban t chc tp hp b con dn bn phn vic cho cc b phn: hu cn, tip tn l nghi phc v thy cng - thy mo, b phn pht dn c lm sch mi trng khu rng cm. c bit, trong b phn hu cn, ngi ta chn mt b gi va c va c kinh nghim lm h ru cm cng thn linh. T sng sm ngy 30 thng ging, trong khi i cc b phn pht dn, tip tn chun b, cc thy mo - thy cng xc ming bng nc mui, ra mt bng nc trm hng v im tm ngm ru, mc qun o di mi, chn i giy, u vn khn xp chun b tin hnh cc nghi l cng rng. Trong khi cng, khng c ai n ung, v sinh ba bi, u mi trng. Bn th cng t hai gc cy c th gi l cy b v cy m (ting Nng l chapq- chamq). Thc n t trn l chui trn mt ci gi hai tng, mm trn v mm di.
107
C mm trn gi l mm t nc gm mt con g sng lng p; mt con ln c en tuyn; 7 chn ru xp hng ngang- chn gia i y mt chn khc; mt bt nc; mt nhm mui, 7 con nga giy en; mt ci bng giy en che l hng (l hng c bn bng c); 7 nn nhang; 7 bt cm v 7 xu tht tng hp. c bit c mt bt tht gm tht nc, gan, tim, tit, gi l bt bo h t nc. C mm di gi l mm bo v bn lng. Mm ny gm mt con g sng gy, mt ming tht ln, 5 xu tht ln tng hp; 5 chn ru v 5 bt cm. Chn gia cng i y chn khc; 5 con nga bng giy. Khc vi mm c trn, mm di c mt bt thc n chay. C hai thy cng, thy mo thay mt nhn dn thn bn p mt vo cy, qu ly 4 phng tri, 2 ln mi ln 3 ly, mang ngha n ngun nc m v ph h tr cho b con dn bn an c lc nghip, mi s bnh yn. Ru cng l ru np cm. Sau khi khai l ln th nht, qu ly 4 phng tri, th m ln g lm cc thc n theo th tc by th, ht hai ln cng th cc thy cng v hai ngi tip tn cng nhau n ung im tm, xem bi xng g. Trong khi thy cng qu ly, khn vi, nhng ngi khc c th xem nhng khng c ni ting dn tc khc pha tp ting m . Cc thy cng v ngi phc v khng c n ung g c, k c v sinh cng phi ra ngoi khu rng cm. Sau khi lm ht cc th tc th cng, xem bi xng g, trng ban t chc mi dng loa i mi ton th dn bn ti d hi. Hi c quy t ven khu rng cm v sinh hot ti ch. Ngi i din gia nh n d hi phi l con trai, bt k gi tr u c. n d hi ai cng phi n mc chnh t, khng c u trn chn t v t em bt a cm ru ng gp theo nhu cu ca mnh. Cc gia nh thn bn khc v ng bo dn tc khc trong khu vc cng c php d hi min l tun th cc quy nh chung ca ban t chc m tc l ra nh: phi c trch nhim ng gp theo quy nh chung, trong lc d hi cng nh sau l hi phi tun th cc l lng trong phm vi khu vc nh: khng th rng gia sc, gia cm ph hoi ma mng ngi khc; khng cht ph cy rng ba bi, khi lng bn c gia nh no tai bay v gi i rt, bnh tt, thin tai hn hn hoc ci xin, tang gia au bun phi c trch nhim gip , on kt ln nhau trong lc hon nn, kh khn. Mi ngi n ung tp trung nh mt hi th, khng phn bit gi tr, giu ngho v tt c thc n u nu chung thnh mt cho (nh cho thng c) v chia s u nhau. Cc thy cng cng cng n ung vi mi
108
ngi trong khng kh chan ho tnh cm gia nh. Mi ngi va n ung va chuyn tr vui v. Gia tic hi, thy cng trnh trng thng bo nhng iu hay, iu g ca xm lng qua b xng g, u g, chn g cho dn bn hay cng nhau phng, trnh nhng iu tai bay v gi..., cu chc cho dn bn lao ng sn xut c ma v sng bnh yn hnh phc. Cc thy ku gi mi ngi hy on kt chung lng u ct thi ua sn xut trn ng rung, nng ry, pht trin chn nui n gia sc, gia cm; cu thn rng ph h tr che ch cho mi ngi u c thanh tnh bnh an, ma mng ti tt, c cuc sng an khang thnh vng ng thi yu cu mi ngi thc hin tt cc quy nh v l lng c dn bn bn bc, nht tr ra trong l hi. Cui bui l hi, thy cng tuyn b n tt 3 ngy khng ai c vi phm tc l. Nu ai mang vc cuc cy, ba, dao hay ch em ph n c mang i nn qua lng trong nhng ngy tt s b pht v. Sau cc th tc l nghi, cc thy cng ra v, dn bn vn cn ru ch ca ht linh nh. C tp th chi tr Leng hao tc l hai tt gn ging nh on t t; c m th ht Sn cx tc sn ca nhng ch yu l ht dn ca Lnx cha chinw (ting ht lm n) trong c on: Mt nm 12 thng Thng ging l mc tn Thng hai l mc nh L mc nh m qu L gianh ngn li mc Mi l cy u mc Mun th hoa ua n Chim rng ht vang rng Chim rng ca vang ni Ve nng ku nhiu nh thc ngi ng mun Dy ly nc ng bu Dy ly thc tra nng Bo lm n ma mi K c nga sa chung
(1)
(1)
L mc: L loi cy tn l mayx mucq
109
Ngi chng lon sa sng K lng chi sa nh Ngi lm n sa . Tuy ru ch ca ht say sa, nhng cui hi khng ai qun dnh mt phn thc n v cho gia nh cng vui hng phc lc ca rng. Sau cc gia nh lm cc loi bnh tri chun b sn nh bnh khc, bnh dy, bnh chng ri m g cng gia tin, r con chu h hng, mi lng xm ngoi bn thn quen cng xum vy n tt ba ngy. Nam thanh n t, tr em thiu nhi li trng din nhng b qun o mi lng ly i tham d cc tr chi xui xun nh nh quay, nh yn, nh u, lm leng hao, chi c g. T khp gc bn n gia lng ch no cng nhn nhp, nghe thy nhng ting con quay m p chm nhau, u quay ku ko kt ting v tay c ng m ca nhng ngi thng cuc trong hi leng hao, c g... Sau 3 ngy chi tt, n ung vui xun tho thch, nghe ting chim ng mun ku vang ng ni rng, khng ai bo ban thc gic, b con dn bn tip tc mt nm lm n mi v s sinh tn ca mi con ngi, gia nh v c lng bn. Truyn thuyt ca ngi Nng k li rng: con ngi vn c t tin, sinh ra nhiu th h con chu ni tip nhau khai thin lp a, on kt bn nhau lp lng, dng bn gia tri t thin nhin tr ph. Nh rng ni mnh mng, thi tit thun ho, t ai mu m, cy c hoa l xanh ti con chu mi xy dng cho mnh cuc sng m no hnh phc. Cng nh con ngi, t tri rng ni l t tin, linh hn ca vn vt. N bo v, che ch cho th gii thin nhin lun tn ti v pht trin. V vy, cng vi vic th cng gia tin trong cc ngy l tt c truyn, n p cng n ca t tin th cng phi cng ni rng, cu rng ph h che ch cho ma mng, gia sc gia cm lun c pht trin tt ti khng b ma gi vi dp, su b ph hoi, bnh dch git hi gia sc; cu ni rng v t tin ph h cho ngi Nng trnh khi mi tai bay v gi, lon lc lm nguy. Rng ni non nc c dn th cng nh t tin dn tc. Nguyn do ca l hi cng rng l th. Hi cng rng cn c nhng gia nh gp ri ro, m au, bnh tt, ma mng tht bt t chc. L vt cng rng gia nh n gin hn, gm mt con ln, mt con g sng gy v mt chai ru. Thy cng phi khn 3 bi cng l:
(2)
(2)
: dng lao ng sn xut
110
- Mi thn rng xung trnh tu, - Xin thn rng gip cu dn th, - M ln g np l. V d trong bi cng mi thn rng trnh tu cu gip gia ch c on: Hi ch g sung, ci g sng! Knh bn phng tri bn hng t D phng ng phng nam Cng knh mi ti phng ng phng nam ... ng xa, sui su khng qua c Khi hng ny cng i qua ng xa, ng dc khng bit i Khi hng ny i bo phi v ng gn li hoa ting ngt N t ny i van mi cng v i ni n ch ng, i van n ch nm phi v N t ny i knh mi phi v Thy mo ny i tm phi gp Mi v dm trc bn Mi v ngi ln gh ng bn ny vng Khng gh kia v... Sau khi cng xong, gia ch mi i din ca bn cng h hng n ung. Trong ngy l ny, nhng ngi trong gia tc cng phi tun th nhng iu cm k nh trong hi c bn. Hi cng rng cm gia ng hoc ngay trc bn t chc vo ngy mng 2 thng 7 m lch - u ma la chn. Rng cm ny ch bo h v la rung ng. Mm l vt cng rng ny cng ging mm cng vng rng cm u bn, song c mt iu khc l mm cng di rng cm ny c thm mt con vt, v b con thng chn vt gc cy la.
111
Qu trnh t chc hi ny cng ging nh hi chnh. Song trong qu trnh t chc, nu nh no ang c rung la b su hi hoc b a vng kh gi l b phm thn la, ting Nng gi l Sriuw phay, th cng cng ti ch. Trong mm cng khng c xu tht m ch c bt tht tinh cht v xi vng, dng ru trng ch khng phi dng cm np cm vi ngha chc mng v cu mong la chn r. Lc n hi, ch c nam gii i d, bt k gi hay tr. Nhng ngi c v cha th khng c i d m chia phn v nh v ngi ta tin rng nu i th la s b mc bnh m l. Nhng ngi i d khng i m th rung s c su n la v ai em theo t i n rung la s cht kh. V vy, trong khi i n c, mi ngi phi tun th theo quy nh chung ca l lng l khng c ni ting dn tc khc, khng c u trn chn t, khng c n mc qun o rch, khng c em t, cm chy, ru kh. Nc chm- mn n cng ng ch c mui, m chnh, rau thm. Lc n c th ni tc ch khng c chi by. Nh vy, hi cng rng ca ngi Nng ngoi ngha l hi cu ma, cu t tri thin nhin ph h cho con ngi mt cuc sng an khang thnh vng, cn gp phn bo v mi trng sinh thi, gi gn bo v cnh thin nhin k th... ca lng bn./. V.T.C
112
Hi oc Moong ngi Mng x Phong Ph

Nguyn Hu Thc
Trc y, rng cn nhiu, sau tun vui tt, ngi Mng xm

L, x Phong Ph, huyn Tn Lc, tnh Ho Bnh li chnh thc bc vo mt ma lm n mi. Ngy y, ngi Vit gi l ngy h nu. Nu ngi Vit t chc nu vo mng 7 thng ging th h nu ca ngi Mng Tn Lc l ngy 6 thng ging, bi quan nim trong dn gian cch tnh ngy ca ngi Mng xa li mt ngy so vi ngi Vit. Ngy mng 1 tt ca ngi Vit coi l ngy 30 ca ngi Mng, th nn, ngy h nu ca ngi Vit cng l ngy h nu ca ngi Mng m ch khc nhau v cch gi. Ngy h nu c l khai sn (l m ca rng). Sau l khai sn mi ngi bt u vo rng hi lm v sn bt th. Trong ngy ny, mt trong nhng sinh hot cng ng rt vui, nhiu ni t chc, l Hi oc Moong. Tiu biu l hi oc moong ca ngi Mng xm L. oc ngha en l m, m rng ngha l sn. Ngn ng TyThi c c mt m tng t l toc ngha l ng, m rng ngha l trng. Moong cn gi l Mung, l t ch cc loi th 4 chn. Hi oc Moong l hi i sn cc loi th rng. Bui sng , ngi trong Mng hay Qul (n v c tr) Mng L (x Phong Ph ) khng phn bit tr gi trai gi, ai c th tro i, leo ni c cng ko nhau i. Mt ngi sn gii (trm sn)ca mng cng cc c gi c kinh nghim bn nh hng xut pht lm n v chn im sn. Sau , mi ngi tng bng reo h cng ng trm sn theo hng nh n mt qu i hay mt khu rng. Mi ngi to ra vy quanh khu rng . Nhng th sn gii c sng kp hoc n cng, nhanh chn tm ch n lng cc khe, cc li mn th hay i. Nhng ngi khc khp kn dn vng vy, h h, reo, h ui th, tay cm cy lao hoc cm mt cy gy nh. Nhiu ngi cm cng (ching), loi cng nh (ching bong beeng) nh theo iu i sn. Nhng ch ch sn ca
114
mng theo hiu lnh ca cng sn vt ln sc so cc bi rm nh hi th. Ting cng sn dp dn, ting h reo vang rn, ting ch sa chi tai cun ht bc chn ngi, tt c to thnh mt m hng si ng ca cuc sng cng ng bc vo ma lm n mi. Th rng b vng vy khp kn dn dn vo mt ni. Trc l b ch tn cng sau l ngi a n dng gy nhn, cy lao chn nh. Cng c khi khng i n lc b dn vo mt ch nhng con th ranh mnh phng ngc li hng tin ca con ngi. Lc y, mi ngi khng b vy m ch s t ngi tch ra ui theo con th. Thng ch con th thot c li l ch c ngi np n ch i th chy vo tm ngm l n sng tiu dit. Hi oc moong rt vui, thu ht nhiu ngi tham gia. Nu bui sn hm c th, lng Mng vui mng nh cng, g phch. H khing con th n mt miu ln bng g, dng xm L, th c Tn Vin. Hu cung c tng ngi (Thnh Tn Vin) bng . Mi ngi m con th sn c dng l t Thnh Tn. ng mo thay mt dn x, mc o thng, i m tai n lm l khn Thnh Tn ph tr ma mng ti tt. Nh khng c th g, dn Mng t bun cho vic xut hnh u nm mi khng may. Dn lng nh phi chn mt con b thay th rng t Thnh Tn. miu th Thnh Tn c tc khng git tru t thn. C iu khi chn ni sn, cc c tu trnh k lng, mt khi ko dn chng i oc moong th th no cng phi sn bn c th. Th nn, khu rng c chn thng l ni cm sn bt trong nm nhiu th v . Sau l t Thnh Tn, mi ngi t mang cm v ru cn n vui mng sut ngy ti tn m khuya. Ngoi con th c dng l Thnh Tn, h phng sn c bt thm c con th no khc, lng c l chia phn nh sau: Ngi no git cht con th s c hng mt i sau cng u con vt, v tr ct ly u tnh bng cch tm ci tai con vt vt xung pha c, u nhn tai n u th ct phn c n . Sau y, h m con vt ra ly tht chia u cho tng s ngi v ch. Mi ngi quan nim phn ca mt u ngi tng ng vi phn ca mt u ch. Cng c khi trong cuc sn mt con th nh ln rng, hong, cheo cheo v.v... chy ra lin b my ngi ui nh v m cht. Khi con vt cht hn, mt ngi h to khng m na, mi ngi t nguyn
115
gi cy lao ca mnh ra pha trc, cn c vo u con th v i sau chia u cho nhng ngi . Nu ai , d rng anh nh con vt ng qu xung, him v ngn lao ca anh khng c mu th vn coi l anh khng trc tip git con vt . L Mng quy nh th nn nhiu ngi chy ti sau, tic cng sc ui th, cho d con th b m cht, anh ta cng c lao ti chm u nhn ca mnh cho c mu con vt hng vinh quang v phn tht chia. L ny gip chng ta hiu thm c s ra i cu phng ngn ca ngi i sn l Ry mu n phn. Ngi git c con th ct yu l nhn v s ving quang, cm phc ca ngi trong mng ch li lc chng l my, bi l khi nhn phn em v nh, ngi git c th phi tn km nhiu ru tht khon i dn mng n chc mng anh ta. C iu: sng lng sang nc, d l tn km nhng ngi git c th ly lm vui mng lm, cho l gia nh c phc ln, tin trong nm lm n gp nhiu may mn. ...Cuc sn chm dt bng hiu lnh cng. thnh thi quen, h nghe iu cng th ngi v ch b v tr tr v mng. Cng gn lng mng h cng reo h, cho n thng li ginh c. Hi oc moong ngy u nm mi khng thun tu ch l ngy Hi i sn m m rng ngha thnh ngy hi vn ho cha ng nhiu yu t sinh hot cng ng hp dn nh nh ching, leo ni, vui h, ung ru cn, thi ti bn n, bn sng, m lao... gip con ngi Mng hiu bit ln nhau v sng gn b vi nhau hn trong mt cng ng lng xm chan cha ngha tnh./. N.H.T
116
l hi gu to
M A Lnh - L Seo Chng
Gu to l l hi quan trng ca ngi Hmng. L hi m ra

nhm mt trong hai mc ch cu phc hoc cu mnh. Mt gia ch no khng c con, tha con hoc sinh con mt b, s lm l nh thy cng bi xin cho m hi Gu to nhm cu mong c con - l hi cu phc. Mt gia ch khc b m au bnh tt, con ci yu t, thm ch c con b cht, ma mng, vt nui li dn, cng nh thy cng bi xin m hi Gu to - l hi cu mnh. Ngay t cui thng chp, khi c thy cng bi xin m hi, gia nh m hi cu phc phi nh anh trai, ch du (nhng ngi c con c trai, c gi) cht cy mai cao to, khng ct ngn, ngn di c l v dng nu. Ring gia ch cu mnh, mong mi ngi trong gia nh u c khe mnh xin ui ht bnh tt m au, lm n tn ti th phi c hai thanh nin khe mnh trong dng h cht cy mai v dng nu. L dng nu c t chc t ngy 26 n ngy 29 tt. a im trng cy nu (cng l a im m hi) mt qu i gn ng i, tng i bng phng, nh bt gc cy, dn sch cc bi cy lp xp. Cy nu c chn ngay trn nh i. Nu l hi c chia lm ba nm (t chc sut ba nm lin) th mi nm ch dng mt cy nu bng cy mai. Nhng nu l hi ch t chc gp mt ln th phi chn dng ba cy nu theo hnh tam gic cn gia nh i. Trn gn ngn nu treo 3 ming vi lanh mu en, trng, khc nhau. Pha Long (Mng Khng) ch treo mt ming vi v di vi en. Sa Pa li ch treo mt di vi . Pha di si vi, treo lng lng bu ru ngon v mt dy tin giy bng giy bn. Khi dng xong cy nu, gia ch cn lm l cng ngay chn ct nu mi t tin cc thn ph h cho c con, mi thnh vin u khe mnh, bng an k tc vic lm n, lm mc theo dng h. Khi cy nu c dng ln, cc lng gn, lng xa bit rng tt nm nay s m hi Gu to. Mi ngi n nc chun b d hi. Thi gian m hi thng trong khong t ngy mng mt n ngy 15 thng ging. Nu hi t chc 3 nm lin th mi nm t chc 3 ngy lin, hi lm gp mt nm s t chc 9 ngy.
117
Sa Pa, sng ngy mng mt tt lm l m hi. Mng Khng m hi vo ngy mng 3 tt. Sau phn cng khai hi ca thy cng, mi ngi cng tham gia cc cuc thi tr chi. Sng sm ngy khai hi, mi ngi t tp n bi m hi. Khp bi dng thm nhiu lu lp l cy cho ngi gi n ung chc tng. Bi bng nht c dn ra cho tr em nh quay. Nhng dy ng ht c chng ln khp trin i. Ni bn n, bn cung, sn ma khn, ng ua nga cng c qui nh v bi tr n gin. Mi sn bi u ct c ngi qun x (ch s). Gia ch l ngi c quyn ti cao thng lnh ton hi. Bn cnh gia ch, s c hai n ba trung nin hay ng gi tho ng n ni thay mt gia ch gii quyt mi s. Nu gia ch l ngi t ni nng, chm chp th c th nh v y quyn cho mt ngi thay mt mnh. Ngoi ra cn c x quan (qun l) chm lo vic n ung, c hu pu t (qun ci uc), hu pu gi (trng nom xay gi dn sng) cng vi x quan. Ti y khi lm nhng th tc l bi, hu ht l dng nhng t hoa m (png l) thanh cao, nhng cu v m miu, nhng cu tc ng (l tx) khoa trng. Ngy nay rt t ngi bit ht nhng cu, t, bi s dng trong hi. Khch ngoi h, khch ng xa n, ngi th ng go, ngi th th ng, ngi th h ru, ngi xch i g, ai mang n u phi vo lm l cu chc cho mi ngi yn vui khang ng, tip na l cu chc cho ma mng bi thu, ln g y chung, y sn. Ch nh ni li cm t v bit n ghi su lng hiu tho ho phng ca khch. Khch gn khch xa, ngi gi, ngi tr ai thch chi tr g th lm n sn y. m hi no cng nm np. X quan, quan x cng gia ch v cc bc trit nhn thnh hin, thy mo ch sau nhng cuc n khch trng th, h cng b m hi bng mt l nh nhng, ri n khai mc tng m chi. m bn thi cung n qui nh tiu im bng mt l nh, hin mt ht ng, trc l tnh sau l ng, di chuyn nhanh nh chim bay hay sc ln bi. Ln lt tng ngi mt vo bn, c th dn hng ngang bn ng thi, nhng ri vn phi tng ngi phn thng bi. Ngi thin x s c ban t chc ban thng mt bu ru ngon. m chi quay thu ht ht cc em nh v c nhng ngi vo tui thanh nin. Quay to, quay nh, c c trng ra. Tr chi tr em th nhiu v k ngay cnh bi quay, vn gy, nhy so, mimi no tu si (nh tr bt mt bt d ca nhiu dn tc khc), chi u quay, nhy nga, nh yn, nh cu. Song ni bt nht, ho hng nht vn l tr nh quay.
118
Con quay lm bng g cng: inh, lim, ch ch v c 2 loi quay. cc lng Hmng pha Ty sng Hng (Bt Xt, Sa Pa) cc bn tr thng dng con quay o trn, phn trn gt trn, nhm v c nm, phn di hi nhn, ngay nh nhn c ng mt chic inh. Chic quay nng t 0,2 n 0,5 kg. min ng sng Hng, li dng quay to, nng hn, ty sc lc v thch tng ngi. Ai c nhng con quay t na cn (0,5kg) tr ln u c mi ngi trm tr thn phc, coi nh loi siu nng. Con quay min ng phn trn phng, phn di hi nhn, dng th, nng hn quay min Ty. Dy nh quay thng c tt bng si lanh, di 1 si, si ri ty theo chic quay to hay nh. nh quay c 2 hnh thc ch yu: thi quay tt v chi quay. u tin cc bn tr thng thi quay tt. Mt vng trn c vch trn t bng cch vch ngi ng thi t 5 - 7m, mi ngi ng dn hng ngang vch thi u, khong cch va phi khi vung tay khi va chm vo nhau. Ch tr h ln mt ting, nhng con quay lao vt vo vng quay pht ra nhng ting ku vo vo, v v quay tt, con quay no quay lu nht s c mi ngi trm tr khen ngi. Con no nhy chm chm vt ra khi vng trn ri ln ching ra l cha t, ch nhn ca n tiu nghu, c khi phi o li chic khc. C ni ngi ch quay cn dng dy qut vo cnh trn ca con quay, to ra mt lc tip tuyn nui quay quay c tt lu hn. Loi quay trn c nm, ngi ta c th ht ln cho quay trong lng bn tay. Tr chi quay bao gi cng thu ht c nhiu ngi chi, nhiu khn gi hm m. Ai c con quay trc th phi th ra khong trng trc mt lm mi, con quay mi ang nhy nht, quay v v. Mt ngi khc vung tay ln, mt con quay t trn b xung ging mnh vo con quay mi. C con quay b ging mnh cn b v toc. Ting xut xoa khen ngi ni ln. Nu chi khng trng, th con quay chi li phi thay th con mi. Bc H - Lo Cai, chi quay c tin hnh ba bc (mi bc cch nhau 5m). Ngi thua cuc bc 1 s lm mi cc bc tip theo. Chi quay tng bc, i hi ngi chi va phi nhn cho tinh, ling trng ch, va phi khe ling quay nht nh xa. Thi quay, chi quay, to cho cnh tay thm rn chc, con mt thm tinh nhanh, lm c s khi n tui trng thnh, luyn tp mn v nm qu cn xa 15 - 25m vn trng ch dit k th. m ma khn tht l trnh trng, c coi nh mn ti t cao sang nht. Mi ngi quy quanh ngi ma, bung tay, nghing mnh knh
119
cn chim ngng nhng ti hoa xut chng. Ngi ma i nhng ng ln, ng vng, nc i, nc li, khi th nh con nai in trn thm c, khi th nh cn gi mt lt nh qua rng cy, khi th nh con cng ng chm chn xe cnh, ln trn, ln nho, quay tt ngn chn, chn v hoc tay v chn kia... Kt thc bi, ngi ma li thi bi mi mc ri ngi khc bc ra sn, bi cho, khng cho trang khn b t qung. Ngi va biu din xong, bc ra khi sn bao gi cng c n nhng i chn ru vi mt s trng vng khm phc c bit. m ht gu plnh, ht tnh ca, i p, trao duyn, ht vui hi h thng c mt nhng thanh nin trai gi ang thanh xun. H ht thi th ti ngh, v cng nhn th tm hiu nhau. Nhng bi ht thng l sng tc tc th. m ht khng thiu nhng ngi nh ni chn bi v c lut hi cho php v cm k khng c ghen tung, ch k; hn na m ht lun c ngi kim sot nn ai c v sp li gn nhau s c ngay chic gy trc ca ngi kim sot tr vo gia nhc lut, v hai ngi phi dn cch. Song nhiu chic gy thng mi xem thi khn hoc l l vi bu ru nn c qun nhim v l iu d hiu. Trong m ht, nhng ngi nh ni chn thng lui ti bn nhng chic ng ht. T ng mai u ny ti ng mai u kia cch khong 100 - 200m l mt si t tm vng ng ni lin, mi ng bc trn mt cy cc cao va tm ngi ng. Khi ngi u ny ht th ngi u kia p tai lng nghe, ging ht truyn qua nguyn vn trn si dy. Nhng ngi chi nh thi so bt v so li ng, gy n mi th ty thch nhp m hoc chi ring mt mnh. Trn khp cc trin ni, ting kn l bay bng vang tri gi mi nhau. Cc c b cng ko nhau ra hi mm mm k chuyn ny chuyn n hoc chm cht li n ting ni, bc i ng, np vy o cho con chu. Cc c ng rng r mt my bn nhng mm ru v ch tr cho nhng cuc l mt cch cung knh. Mt ngy ba ba n sp cm, nc y . Xa kia cn c chum ru cn to tng, t ngay ti gc cy nu, vi to, vi nh trong nhng cn lu, nhng gc cy, bi c c chic v th ng ru chua, chum th ru cn, c vi th ru np thm, u c cn, ai mun ung bao nhiu ty thch (v khng s bn v ni linh thing khng ai dm lm by lm bn). m n, khch xa, ngi cao tui c mi v nh gia ch. Ti bi hi, nhng ng la c t ln, mi ngi tip tc cuc vui. Ngy u tin, sau khi lm l khai hi, nu nh thy mo gn th mi ngi ko vo nh thy lm l nhy (ha thng). m nhy ng thi cng s tip din cho n ht hi. Nhng nm khng c hi, mi
120
ngi vn ko n nh thy mo cng nhy ng (nhy tp th tp nam hoc tp n). Hnh thc, ng tc nhy rt n gin, mt tp nam hoc mt tp n, thng l thanh, thiu nin, ng thnh mt hng ngang trc bn th. Cuc nhy m u do thy mo nh ching. Ching nh pha sau lng tp nhy. Khi c tp nhy ng lot run ry, thy trnh ra, c tp cng nhy li, ri nhy tin theo 4 hng. Tin, li mi n lc mt, i vi nam, ln lt qu ly trc bn th, ly 3 ly theo 3 hng. i vi n th chy ra ngoi hoc ra pha bp l. Thng thng lc ang nhy, c th v bt mt ngi cng nhy cho vui. C bit c ngi khi nh ching, khng run ln c, c ng tr ra. Thy mo s phi ra tay bng cch m qu bi di chn, t mt th giy, ly tro ha nc, phun vo ngi, khi lm nhng ng tc y, u phi khn theo bi cng n phng sch y, buc ngi phi nhy, v i khi khng th dng c, thy phi khn th mi dng. l nhng ngi hay thch thch thy. Nhy ng mang tnh cht ca sa man gio, dng nh v ngha, song thc cht ngha ca n l cu mong sc khe, sinh sn, cu mong ma mng tt ti, cu mong t tri thun ha, cu mong thn linh ma qui khng gy ra nhng iu oan trc. Nhy ng cn ta nh c thi min, hn c la khi xc, khin ngi c bay bng vo ci m. Ht thi hn hi, gia ch lm l kt thc, cy nu c h xung. Thy mo t th giy, ht than cho vo go nc, va i va cu khn. Sau mi on khn vi, thy li hp mt ngm nc phun ra xung quanh. Gia ch cm bu ru h t trn cy nu i theo sau thy mo, cng hy ru ra khp ni. Mnh vi th mang v treo trong nh cu mong hng phc i i. Trng hp nu l hi cu phc, ng ch hi chn mt i trai gi, mt i nam n ng tui ng con v h hng rc nu v gia ch gc ng sau nh hoc lm git ging mong sm c con. Nu m hi cu mnh th rc cy nu n gc ch vch kh ro./. M.A.L - L.S.C
121
hi ht sc ba ngi mng
v hoa
Sc ba1 l mt hnh thc sinh hot, mt b phn trong h thng

nhng hot ng cn c trong dp chc mng nm mi tng gia nh v trong c lng. Sc ba cn tham gia mt s nghi l khc nh m ci, hi ma (Xc png km c'li l). Khi cc gia nh giu c c vic vui mng ln, h cng mi cc on cng n nh cho thm phn vui v. Nhng trc ht, i vi tc Mng ni chung v Mng Mng Vang- Lc Sn ni ring, sc ba gn lin vi ma xun. mt thi, n l phong tc n mng nm mi khng th thiu c ca h. Hng nm, vo nhng ngy cui cng ca nm c, trc khi vo mt v cy mi, trong cc lng ngi Mng ni chung v trong tng gia nh Mng ni ring u nhn nhp chun b n mng ci Tt sp n. Ngi ta qut dn nh ca, sn ng, chun b qun o p, go, 2 ru, tht g v gi bnh penhpang . Trong ngy cui nm, mi gia nh u son mt l nh gi l wi hp (tp hp cc va li) tp trung mt s va ca cc thnh vin trong gia nh ang lang thang vo thn ch ca chng cu khn tri ph h cho chng v thng qua chng, cho ch ca chng c mt sc kho di do . Ngy mng mt tt hng nm l ngy th cng t tin ca ngi Mng. Mng hai tt mi l ngy cc phng ba bt u i chc tt.
1
Theo ng bo, t Sc ba c th hiu theo ngha l nh cng. Tuy nhin, ngi ta ch s dng t trn trong trng hp cng c nh mt cch tp trung nht, vi mt s lng cng nht nh no (m trong , cc loi cng khc nhau c tp hp li theo mt t l c quy c) trong dp tt n mng xun mi. Nu cng c nh mt cch ring r tng chic hoc vi chic mt th ngi ta ch gi l nh cng. 2 Ging bnh chng ca ngi Vit. 1 Theo quan nim ca ng bo, mi ngi c 90 va"bn mi wai bn m, nm mi wai bn chiu" (bn mi va bn phi, nm mi va bn tri). Nhng va ny nhiu khi ri khi c th i chi. trong nhng ngy tt, phi tp trung chng li trong th xc th con ngi mi kho mnh c.
123
Gi l phng ba, nhng thc t y ch l s tp hp nhng ngi bit nh cng li, tnh cht phng hi cha r rng. Nhng ngi c v c chng cng c th tham d. Tuy nhin, trai thanh gi lch cha v cha chng vn chim a s. Phng khng c quy ch: ngy thng khng c ng gp, hi hp, luyn tp. Sinh ra v ln ln trong cc lng Mng, ngay t nh h c nghe, c thy, c nh th ting cng, sc ba ngm vo tm khm n 15-17 tui, h bt u gia nhp phng ba i chc tt trong lng v khp lng trn xm di. Tuy nhin, khi i chc tt nhng lng khc th con gi thng khng tham gia. Nhn chung, quy trnh ca mt cuc sc ba chc tt trong lng cng tng t nh quy trnh ca mt cuc sc ba chc tt ngoi lng. Phng ba gm c 12 ngi tho nh cng (ngi Mng gi l ching). Ngoi ra, cn c hai ngi i sau cng on, chuyn khing mt chic thng ng go. Tuy nhin, con s ca phng ba c th x xch t nhiu tu theo s lng cng hin c v s ngi mun tham gia. Trc tt t hm, h tp trung nhng cng tt trong lng li thnh mt b, mt nh chc chn, rng ri trong lng. Thng thng, mt b cng gm c nhng loi sau: - Bn ching dng. Loi ny thng phn cho nhng ngi tho nh cng nht s dng. - Hai ching gim (s lng ching gim khng bt buc, c th 34 ci). Trong s ny ngi ta chn ly ci c ting vang hay nht lm ching ci (ching dn). Ching ny thng c s dng cc u bi ln con hay cn gi l ln ci ching do thy thng m nhn. - Ba ching c. - Hai ching thau. - Mt thanh la. Khi ching b, thy thng phn nhng chic ching mn cho tng ngi. Ngi c giao nh th xem ching tt hay xu v chu trch nhim v chic ching c giao. Nu lm hng ching s b n bng tru hoc b. Sau khi nhn ching, h bt u tin hnh vic
1
Thy thng: Ngi c ging ht tt, ht nhiu bi ht v gii t li khi ht i p.
124
luyn ching. Sng v chiu ngoi vi ting i ba, h tp trung li nh gi cng. Bui luyn tp ko di nhiu khi thu m n sng. Sng mng hai tt, phng ba tp trung ng nh cng. Ai ny u chnh t trong nhng b trang phc truyn thng p ca dn tc. Con gi bt u bng mt mnh khn trng (bt trc); khoc mt chic o chng en, pha trong mc mt chic o ngn khng cc, mu trng hoc mu sng (;) trong cng l chic ym mu xanh hoc mu ; mc vy mu chm; cp vy dt hoa vn con rng, ng tin hoc qu m (qu v dy my). Con trai thng mc o cnh ngn sng mu, khoc o chng en, mc qun trng, u qun khn nhiu. H bn nhau xem trong lng s n nh no trc v sau nu ra khi lng s n lng no trc. S la chn l tu hng, khng theo mt quy nh no c. Phng ba xut pht t nh cng, theo th t sau: thy thng i trc, tip n l nhng ngi cm ching dng, n nhng ngi cm ching gim, ching c, ching thau, thanh la, cui cng l hai ngi khing thng. Trc khi xut pht, t v tr ca mnh trong sn nh cng, thy thng c: T n i ra T nh i n i ht bn mi khong rung Ba mi i tranh Vng ng o mng ny Vui lm ri li vui nhiu. Dt li, thy thng va ln ci ching va dn u on ba tin ra cng. Ra n ng, h c th va i va nh bi cng i ng hoc do hng th, h c th nh mt trong nhng bi cng khc nh bi ln ching, bng mt, bng hai, bng ba, bng bn, ln cng. Nhn chung trong ngy hi ny h c th nh tu hng nhng bi c sn ch khng bt buc phi nh theo mt quy nh, bi bn no. n cng ngi nh nh vo, thy thng ln ci ching. C on tin vo sn. Thy thng ln ng h nh, cnh chic ci t di chn cu thang. C on ba i vng t bn tay phi sang pha bn tay tri ca ng (ngc chiu kim ng h) v cun thnh mt vng xung quanh thy thng. Hai ngi khing go ng ngoi i hnh . Sau khi n nh v tr, h dp ching su ln (ba ln ln, ba ln xung). Ting
125

1
ching va ngng, thy thng c bi Pht rc . Cng nh ton b cc bi ht khc trong sc ba, da trn mt ch c c nh t trc, Pht rc c sng tc theo phng php ngu hng. Tu ti ng khu ca thy thng cao hay thp, tu theo hon cnh c th ca gia ch m di ngn, s phong ph, chi chut ca li ca c khc nhau nhng ni dung ca n bao gi cng gm nhng vn : ca ngi gia cnh (khang trang b th), i sng sung tc, n nn lm ra ca ch nh: Phng ba chng ti i chc i chi i chi i nhi i n y chi y, n y di sn Di xng lm n nh ng Ti ngi di sn ti trng Trng i ng i Trng i ng li Nhn thy nh ng Khang khang ngt du Khng bit nh ng, 1 L u chu hay u v2 Khng bit nh ng l cai x3 Hay l cai o quyn anh4 5 Thy ro xung quanh x r Ct cng nh ng Ct cng c hnh con c M cng nh ng M cng c hnh con rng Khng bit ng rc c th bn bc u kho nhiu Khng bit ng rc c th bn ng u kho chm
1
Pht rc: Pht: ngha en l tung ra, ph ra, m ra; rc: l nc. T pht rc c th hiu theo ngha l : m ra mt khong thi gian m trong ma thun gi ho. 1, 2,3,4 Nhng chc v do nh lang t ra. 5 Mt cch vo vn c nhng u nhn cha ra ngoi.
126
Chm thnh t ong b v 6 Chm thnh by ong min Chm nn kin en Chm nn kin vng Chm nn ln li con hong 7 i n tri rong rch 8 Chm nn trng chim khiu 9 Mi chim kc 10 i n tri m, mi xanh Chm nn chim hong anh xung tm gi. Chm nn vy c con rng Chm nn hoa vn cnh x. 1 ng lip sp, ging ng ng nhn qun tin trng, Dy tin ng ng em ra ng thng. Phi nm c ma ng thng quan by Phi nm khng c ma ng thng quan ba ng khng cho ch no ra khng ra sung Ra khn, ri ro ma nm mi Pht rc. Khi thy thng bt u c Pht rc, ch nh ra ng u cu thang v chm ch lng nghe. Nghe xong, nu khng mi on ba ht thng th ch nh trao cho thy thng mt thung thc nh. Thy thng trn trng bng nga chic ching gim ly thc do ch nh trt vo: xong ng trao li cho nhng ngi khing go. Nhng ngi ny thc vo chic thng m h vn khing theo. Sau nhng ng tc trn, thy thng c bi Pht rc t n gia ch: T n, c lng t n
6 7
Tn mt loi ong rng. Tn mt loi qu rng m chim th thch n 8 Tn nhng loi chim rng. 9 Tn nhng loi chim rng. 10 Tn hai loi qu cng loi c. 1 Lip sp: Sp an bng cy sy hay na tp. Ging ng: Ging c mu ging nh mu ng.
127
n b cng c cng n ng cng c phc Ti chc, ti li truyn Chc truyn cho ng cng b n li li ngy sau Lm nm n, giu c C chn bch la np Mi bch la t Ht nm ny, nm sau phng ba chng ti li n. Pht rc. Dt li, phng ba tip tc n nhng nh khc trong lng. Nu mt gia nh no mun gi on ba li, ht thng th sau bi Pht rc, ch nh b ra v t ngoi cu thang mt chic mm. Trn mm c mt chai ru, vi chic cc, hai bt to ng go, trn mi bt c cm bn nn hng; mt a tru cau. Ch nh ni: "nhn dp phng ba i mng nm mi, mi phng ba ht mt bi thng cho ngi gi c nghe". Vn ng v tr c, gia vng trn do on ba to thnh, thy thng ht mt bi thng t n. Tip , thy thng ht nhng bi thng k li chng ng qua ca on ba, ng thi khen ngi gia th ca ng ch. Thy thng dt li, ch nh lc ng u cu thang, lin ht thng p li. T lc ny, cuc ht bt u chuyn sang phn ht i p. Hai bn d , th lng, thng qua rng thng m hi nhau. Nam: " di sn trng ln nh Thy dm ba chic ni tr Nghe s lm hi nhiu" N: "Anh rng trng ln nh Thy dm ba chic ni tr Ni bn di, chic ni ch n,
128
Ni bn trong, ni h y thi Em cn n khng ri Tm ng chi ni nhi" Cuc ht i p c nh vy m tip din. Nu bn trai ht km, h c th b "giam" di sn cho n khi i bng m vn cha c mi ln nh. Ht cho n k cng m vn b thua, phng ba nh lng l rt lui tm i th khc ngang sc. Trong trng hp phng ba thng, nu khng mun ln nh , c th rt qun mt cch m thm vi nim hnh din trc b con ang ng xem quanh : Em ni thng iu ting y Anh ln chi ca mt ln Ln chi nh mt bui Ni khng thng iu y Cho anh xin go trng go vng V ng xa xm ko tri ti li Nu mun ln nh tip tc cuc vui, thy thng ht tip bi thng xin ln nh. Ch nh p li bng bi ht thng mi phng ba ln chi. Sau phng ba bt u bc chn ln nh. Thy thng ln trc, mi ngi ln lt theo sau, vn theo ng nh v tr khi i ng. H c tip gian khch, trc chic ca s ca gian th nht (tnh t cu thang chnh ln). Thy thng v ch nh ngi i din vi nhau, st cnh ca s. Nhng ngi cn li ngi tip theo, lm thnh mt vng trn. Ching c xp gian th hai. Trc ca s ca gian th hai ny, ngi ta xp ching dng, ching gim v cc loi ching khc lm hai hng dc. Ching c xp nga. Ngi ta rt cm k vic xp cng ching vo nhau. Khi n nh v tr, thy thng xin php gia nh, b m, chng (nu c) c i p vi bn gi. Ht xin php b m: Thng thit li thng nng Thng khng ng nm vui thng tt Ngy ny i anh i chc i chi n ca b thang m Chn ch ni ny
129
Thy cy bng la bng i Thy cy hp ni vui a Xin b m trong nh Bng nhng cu v von so snh, bn trai d xem bn gi c chng cha: Ci ny i anh thy o p anh cng mun thay Thy o sch anh cng mun qung Thy ng sch anh cng mun i M ch s chng em mng m Con gi tr li: D rng em c ca D rng em c nh Xp ca li i gianh gi Xp nh li i gianh non lm ng cng anh n chi. Nu cha chng, c gi c th tr li bng cu ht: Em y vn cha c chng Cn n khng thoi mi Ri c gi cng hi li chng trai nhng cu tng t. Sau bn trai ln lt ht tip nhng cu hi thm ng ch v ton th gia nh, hi thm nhng ngi ng u v cc c ng, c b, ri hi thm xem cc em b c ngoan ngon chm ch chn tru, chn vt hay khng? Ht on hi thm, thy thng ht mt cu ngt on: Ht ting y ta b bt sang li khc. Bn gi mang tru, nc, thuc lo ra mi: bn trai ht khen ngi nhng th p l. Tip , gia ch mang mt bnh ru cn ra t vo gia vng on ba ang ngi. Khi c mi, thy thng p li: "Nm mi, chng ti ln chc mng gia nh, mong gia nh pht t. Ch nh c v ru cn cho chng ti ung, chng ti xin cm n". Tip , thy thng ht mt bi thng m t li qu trnh lm ru cn v khen ngi bnh ru ca ch nh.
130
Khi ung ru th ch nh, thy thng v nhng ngi cao tui ung trc, phng ba v nhng ngi khc ung tip t hai, t ba. Ngi cnh v ru l ch trm, ngi chuyn cm sng tru tip nc vo v, lin tc, ng vi s ru b vi i trong v. Khi ai ny cm cn trong tay, mi ngi cng ng thanh "h" ln mt ting tht to ri mi bt u ung. Sau nhng hip ung ng ngi, ngi ta bt u ung tng ngi mt. Mi ngi phi ung mt s ru tng ng vi mt hoc hai sng tru nc. Phi ung trong mt khong thi gian cho nc trong mt chic sng tru (c thng mt l nh di y v) ht hai lt. Nu ht s thi gian quy nh m nc trong v hy cn lp xp trn mt l th ngi ung s b pht. S ru pht nhiu gp i s ru phi ung lc ban u. Xong cuc ru, gia nh no mun gi phng ba lu hn na th lm cm mi h li. Mi cc anh i ng xa kh di V n ca cng nh nh em em dn bn cm cho anh n Bn trai p li: Em anh c chn bng tho Chn d lng thng Em dn bn cm cho anh nh Bn c cho anh n Em ng ni iu ting y Anh y nghe phi thng nhiu. Ri h ht thng khen mm cm va dn. Sau ba cm, cuc ht chuyn sang phn ht giao duyn. Bn trai m u: Thng thit li thng nng Thng khng ng bu v L h li ni rng La mnh i anh em ta Cng n cng chi vi nhau T lc cy si mi c mt cnh Cy a mi c mt chi
131
Chng ta nh nhng i hoa cng mt cnh Chi bn nhau khi cha h n Em gi p, tc di, da trng. ang ln ln vn vt Cn mnh la i anh Ci mnh ci ci, ci mnh anh cn b Vy nn anh khng snh ni ng ba Khng a ni ng cy Em b anh li mt mnh B anh li gia mng em i chn un i giu c Chn con lang o ph Bi n giu c hn anh hi em. Bn gi p: Thng thit li thng nng Thng khng ng thing v ng mnh i anh ni cu nhn ngha y M phi nn n lng thng Anh ln nn trai gia bi Em ln ln gi gia mng M la i anh khng mn ngi n mi Khng nh ngi gi n hi Cho em c n vi b trong ca, m trong nh la mnh i ta c i ra ng t cng mt nh Khi v vo cng chung mt ca... Nhn chung, cuc ht giao duyn ny thng cng gm nhng chng nh nhng cuc ht v giao duyn ng bng. N din ra theo trnh t: m hi, ng li, th l tnh cm, th tht c hn hoc ni ln nhng ni nim ring khi tnh duyn trc tr, ht chia tay. Sau thng ba ra v. Trc khi v, thy thng cho v chc ch nh. Dt li, thy thng bc chn xung trc, phng ba ln lt theo sau. Khi ngi khing go i cui cng. n chn thang, hai ngi
132
ny quay li ly vt tng do ch nh trao cho (m u bui vn u cu thang) v vo thng ca mnh. on ba ra v, khi ra cng, h khng nh ching. H c th nh ching lc ra n ng. n cng nhng nh cn li trong lng, trnh t c li lp li. Nhng cuc sc ba ny c tip din cho n ht ngy mng 7 tt. Sau , dn lng tin hnh nghi l cy lung t u tin trn rung t ca mnh. Trc y, u chu- trong b y phc dn tc p : o chng en, qun trng, u qun khn nhiu- vc cy dt tru i ra mnh rng chuyn trng la dng cho vic th cng ca th lang. ng thay mt th lang cy lung t u tin trong nm mi trn tha rung . Hnh ng trn cn c ngha ln hn: y chnh l lung cy u tin 1 c tnh cht nghi l ca ton th dn lng trn rung t ca lng . Sau , tt c mi ngi u bt tay vo cng vic cy ba. Mt v sn xut mi li bt u. * * * Nhn li ton b cuc sc ba: v thi gian, cch thc trnh din v ni dung cc li ca trong bui l, ta thy c nhiu yu t lin quan n nng nghip. Trc ht, chnh sc ba m u nh mt nghi thc cu chc, cu mong cho mt nm, mt ma lm n thnh vng. K ngay sau l mt lot nhng ngy l khc mang rt m tn ngng nng nghip: l rc bng cm tri la, nghi l cy lung cy u tin, ri sau , mi quy trnh sn xut ca v ma mi chnh thc bt u. Ngay chnh li ca thng s dng trong sc ba cng mang nhiu du tch ca mt nghi l nng nghip. Ni dung ch o ca li ca l cu cho ngi an vt thnh, nh nh giu c, lm n tn ti: c "tin trng", "tin ng", nh ca "khang trang ngt du", ngi ngi kho mnh sng lu v ma mng bi thu. Mun c nh vy, gia ch phi tr n nhng ngi mang iu cu chc n cho gia nh mnh. Tip , l ht i p giao duyn gia hai bn trai gi. Nhn chung, trong mi bc tin hnh, ton b li ca v cch thc tin hnh ca sc ba, t tng ch o ca ngy hi ny bc l kh r
1
Do c ch x hi, ngi th lang c coi l i din ca lang trong nhiu lnh vc (thn quyn, tc quyn, chnh quyn). Chnh v vy nn vic tin hnh nghi l trn mnh t ca nh lang, ng thi cng em li hiu qu cho rung t cc gia nh khc thuc quyn th lang cai qun.
133
nt: ngi ta gi gm vo nim cu mong cho t ai ph nhiu, gn lin vi quan nim v s phn vinh ca bn thn con ngi v kh nng ti to ca con ngi. Thng qua cc bin php tin hnh, ng bo mong mun lm tng tc dng ca sc sinh sn truyn sang rung t. C l chnh v bao hm ni dung m cc yu t ca sc ba (c cu on ba, s lng ching, cc bi bn) c l hi rc bng cm tri la - mt nghi l nng nghip- s dng nh mt l thc khng th thiu trong qu trnh tin hnh. Bi vy, tuy gi y, sc ba ch cn tn ti nh mt hnh thc vui chi, sinh hot vn ngh dn gian nhn dp n xun, nhng ta c nhng c liu ng tin cy c th ngh rng, trc y n tng l mt nghi l nng nghip quan trng, c vai tr tc dng nh chnh bn thn ngha ca t pht rc, tn gi ca bi ht c tnh cht khai trng ngy hi ny, m ra mt khong thi gian, mt nm mi, mt v ma mi m trong , thi tit thun li cho trng trt: ma thun gi ho, ma mng, ngi v vt u sinh si pht trin ./. V.H
134
Hi hoa ban
Thch Phng - L Trung V
Hng nm, c vo dp thng 2 m lch, thi tit nng m, vng

Ty Bc hoa ban bt u n trng ni, trng rng. Lc ny cng l thi k la chim gp ma xun, xanh mn mn trn cc cch ng la nc. V loi hoa c trng ca ni rng Ty Bc, truyn thuyt ca ngi Thi k rng: Thu y, c mt chng trai tn l Khum em lng yu c gi tn l Ban. Khum va gii lm nng, li c ti sn bn. Ban th kho tay dt vi li c ging ht lm say m nhiu chng trai. Th nhng, cha nng Ban v ham giu nn em g nng cho con trai nh to mng, vn l mt thanh nin li nhc, li c tt g lng. Mc cho c gi ht li van xin, ngi cha vn khng t b nh, v ng bn bc cng vi nh to mng sa son lm l ci cho hai ngi. Trong bc ng cng, nng Ban chy sang bn ca Khum gp chng cu cu. Nhng chng may khi n nh Khum, th c tin chng theo cha i mua tru bn xa. Nng bn ly chic khn piu ca mnh, buc vo ni cu thang nh ngi ri bn b i tm chng. Nng i ht ni ny, rng khc, gi tn ngi yu n khn c ging, nhng chng xa no c nghe thy. Cui cng kit sc nng ng gc sau khi vt qua mt dy ni cao. Ni nng nm xung sau mc ln mt cy hoa mang bp trng nh bp tay ngi con gi. V chng bao lu, loi hoa y mc lan ra khp ni rng Ty Bc, v hng nm c mi xun v, hoa n trng nh bng. Ngi ta t tn loi hoa l hoa ban. V phn Khum, sau khi v n nh, thy chic khn piu ca ngi yu vt ni cu thang, bit l c chuyn chng lnh, bn vi v i tm nng. D hi b con bn bn ngi yu, Khum bit c l nng b nh ra i, cn i u th khng r. Th l chng trai ln ng i tm ngi yu, i mi ht mng ny, bn khc m vn khng tm thy bng ngi yu. Cui cng, chng kit sc, ng xung. Sau khi cht, chng ho thnh con chim sng l loi trong rng, v c n ma hoa ban n, li ht vang nh ting gi ngi yu tha thit t nm no. Sn La, c xun sang, hoa ban n trng trn cc sn ni, th nam n thanh nin trong cc bn mng li r nhau i hi chi ni, hi hoa
136
mng xun. y cng l dp nam n thanh nin vui chi, ca ht, nh n tnh, thi kn, ma xo, trao v n nhn tnh yu. T sng tinh m ca ngy hi, ting trng, ting ching, m vang truyn lan ni rng. Cc bp nh sn bp bng la : xi, luc g, thi mng; c nh m ln by c. Ru cn tng v ln, nh c b ra chun b i khch. l nhng cng vic phn ln thuc v lp trung nin v ngi gi. Cn nhng chng trai, c gi th o qun, khn vy chnh t, gi nhau i v cng ra ng dn n nhng cnh rng c nhiu hoa ban n. H chn nhng cnh hoa p nht, va h n u nht tng ngi yu v biu b m. Theo quan nim ca ngi Thi, hoa ban khng ch tng trng cho tnh yu, m cn l biu tng ca lng hiu tho, bit n. Cng trong ngy hi ny, trn dng Nm Na, thng din ra cc cuc ht giao duyn ca nam n trn thuyn. Thuyn tri nh trn dng nc; cc c gi duyn dng che ngi mi thuyn, bn cnh nhng b hoa ban ti thm va mi hi, ct ln ting ht nhng bi dn ca mt m, gii by cm xc v tm trng ring t, trong khi cc chng trai ngi pha ui thuyn, va li thuyn, va nh n tnh, thi so. Ngi Thi huyn Mai Chu (Ho Bnh) li c th tc m hi Xn bn, xn mng. Hi m vo dp hoa ban n, nn cn c tn l hi Hoa ban. Hi t chc nh k hng nm, nhng quy m to hay nh cn tu thuc vo thi tit c lin quan n s c, mt ca ma mng nm . Vo khong thng ging, ngi Thi rt ch trng n ting sm u nm. Theo quan nim lu i ca ng bo y, ting sm l du hiu linh thing, l "li phn quyt ca vua tri" c lin quan n cuc sng ca bn mng, ca ma mng nm . Ngi Thi Mai Chu cho rng h nm no nghe ting sm rn t pha thng ngun sng M, th nm t c i hn; mi ngi phi lo tch nc lm ma cng nh cho sinh hot i sng, li phi chun b phng tin nh cuc, thung, gu... o mng, o ging chng hn. Do hi Xn bn xn mng nm ny ch t chc nh v n s. Ngi ta m t ln, g lm l t thn cu ma, "ra l la" (xua ui thn trng). Cc cuc vui chi, n ht coi nh b xp li. Cc ng ng dn vo bn u c buc cnh cy xanh - du hiu "cm ngi ngoi vo bn, king ngi ngoi ln thang" - trong mt s ngy "king k". Nh no nh ny ng ca im m v c ci l xanh. Khng kh sinh hot ca bn trong nhng ngy ny chng xung, m v lo u, bun t.
137
Ngc li, h nghe ting sm u nm rn pha thng ngun sng th mi ngi u phn khi ti vui. H tin rng nm s ma thun gi ha, trin vng ma mng s bi thu, thc ng y b y kho, mi ngi khe mnh, t m au. Tr gi cng r nhau ra sui tm, git, gi u. Nhng dng nu n hng ngy nh ni, ch xi cng c em ra co ra. V tt nhin, hi Xn bn xn mng ca nm cng c t chc ln hn, rn rp hn. C bn cng m tru, m heo, n ung, vui chi nhiu ngy. Ngy th nht, hi Xn bn xn mng m u bng m rc, tip theo l l hin sinh cng thn. m rc din ra t nh to mng ra nh. Dn u m rc l cc chc sc trong mng vi trang phc p may bng the, la, c c, lng, ching, trng, kn, so, nh i km. Tip n, cc c gi i khn , mc o t tm vng, qun chm sm, tht lng xanh. Mt s c mang theo c cung n. Mt con tru mng to bo, c tm ra sch s, da en bng c dt theo, i sng tru bc giy mu lp lnh; gia trn v hai bn mng c dn giy trng ct hnh hoa ban to nh ming bt. i sau cng l nhng chng trai trong bn, mc o vin xanh, qun vng, i m chp sn du, chn qun x cp en n tn u gi, eo gm hoc gio bn vai. Ti nh, v m gi - thy mo c uy tn - o thng xanh, m ui n , qun chm, i hi, bc ra trc hng n lm l cu thn. Lt sau, v m gi cm chic chung nh rung ln mt hi bo hiu l co thn xong v lnh cho dt con tru mng ra lm l hin sinh. Tru c dt n ni bi rng cnh nh m tht. T lc ny, cc tr vui ca nam n thanh nin bt u. H t chc ma xo quanh ni m tru theo nhp ching trng v cuc vui chi ko di cho n khi pha xong tht tru mi chu dng. Khi nhng mm c c dn ln, th ching trng cng cc nhc c khc lc ny cng c chuyn v nh. Tng i nam n lun phin ho tu cho ti lc h c. m n, nam n thanh nin vui chi, ca ht cho n khuya mi chia tay. Ngy th hai l ngy thi bn sng ho mai v cung n. Mi th sinh phi bn c hai mc tiu tnh v ng. Mc tiu tnh thng n gin, bia t cch 50 mt. Mc tiu di ng l mt qu bi ang ln trn mt dc nht nh. Phi l mt tay thin x, c kinh nghim bn n gii mi mong t c gii. Nu th sinh bn trng mc tiu di ng c 3 pht th c hng mt mm c y, c xi, tht, gi l pn han (c ngha l c dnh cho ngi ti gii). C pn han do chnh tay to mng chun b trc tng cho ngi ot gii trong cuc thi ti. To mng
138
nhn khu sng ho mai t tay nh thin x v ly thm mt con dao sc mi nguyn, chui bng ng voi, em t cho hai loi v ny bn mm c ni bn th co thn. Ht tun hng, c c bng xung mi ngi c gii ngi vo mm thng thc vi tt c nim vinh d. To mng lc y ng ra tuyn b trc thn linh v cc chc sc, b lo cng dn chng trong ton mng, t nay ngi c gii nhn trng trch "Tun mng" (ngi trng coi vic an ninh trong mng). Ngi Thi c cu ngn ng: Rung hoang qu tru c, mng lon qu ngi hng. Ngy th ba l ngy vui chi tp th, l ngy hi t do, si ng nht, c ngi tham gia ng o nht. Ai thch tr chi g th hy nhp cuc vo cc nhm: nm cn, ca ht, thi kn, so, thi chim ht, thi tru bo... (Tc l y king thi vt v cm tru b hc nhau trong nhng ngy ny). Nhng bn ng dn, ngi ta chia cuc vui chi thnh hai ni: Mt u bn, mt cui bn trnh tp trung qu ng mt ch. i vi nam n thanh nin, m hi cui l m vui nht, li nhiu k nim nht. Di nh trng, mu trng ca hoa ban nh ln trn nn xanh thm ca rng, to nn mt v p thanh khit. Gia khung cnh y th mng y, cuc thi ht giao duyn ho cng ting kn, ting so gia nam n din ra t lc trng ln v ko di cho n tn khuya. H tng cho nhau nhng tm ph (mt vy thu cng phu), vng eo tay bng bc, tru cau v nhng chai ru np mang hng v ca rng, ca sui. T cuc vui ny, c bao nhiu mi tnh chm n v bit bao nhiu i nn v nn chng. Tip theo hi l mt ngy king k. Nh no nh ny u ng kn ca, ci cnh l xanh, ngi trong nh ngh i rng, i ry v khng tip khch l. Hi Xn bn xn mng m vo ma hoa ban n l hi cu ma, cu phc ca ngi Thi. H gi gm vo nhng c vng ln lao v mt cuc sng bnh yn, no m ni bn mng, ng thi cng l dp thi ti, vui chi, trai gi tm hiu, tm tnh qua ting ht, ting n ... ./. T.P - L.T.V
139
L hi K'h - igi - igi

Xun mai - ging xun Mi
Ngi H Nh en tnh Lo Cai c gn 3.000 ngi. H gii lm

rung bc thang, cy la nc, thng tp trung tng khu vc, tng thn bn, khng an xen vi dn tc no nh: Bn San 1, Bn San 2, Sui Ty H thuc khu vc Trnh Tng, Lao Chi, T D Thng, D Thng, L khu vc Y T; Nm Pung, Bn Sn, San Chi khu vc Mng Hum, huyn Bt Xt. Mi thn bn c t 15 n 50 h. cc khu vc ny, hu nh sng m, gi tuyt quanh nm. i ph vi kh hu, vic xy dng nh cng nh mi sinh hot i thng u c nt ring. Hin nay ngi H Nh en Lo Cai mt nm c hai l hi dn gian vo thng ging v thng 6 m lch, nhng ln nht l l hi thng 6. L hi thng 6 t chc rng cm, ni trung tm nht ca thn bn. Theo ngi gi k li, t xa xa, khu rng cm c lu gi mt a im c cy g qu sng lu nm. Bn nghim cm khng ai c cht ph cy ci khu ny. Theo quan nim ca ng bo, nu ai vi phm s b thn linh cha t trng pht, gia nh s m au, chn nui ln bi. V th dn bn ai cng s nn khng dm cht ph. Nhng ngy thng cng khng ai c t chn ln khu rng ny. Ngy hi, cng xong, dn bn mi c vo rng cm. L hi ca thng 6 c cng hai im. a im th nht l cng nh ng thn linh th a - ng to bp. Nhng l vt cng nh gm 5 ci bnh dy (clooc) mt bt tht tru luc gm 5 ming, khong 2 n 3 lng nc lc, mt bt nc gng pha ln nc un si, 4 ci bt con p xung t trc bn th. Bnh dy xp trn mt ci bt t trn bn th, cn li trn mt ming g thay cho mm c ng knh 0,50m. Nhng mn n trong mm c phi trc tip do ngi v ch bin. Nu v i vng, phi do con gi c lm, nu con gi c ly chng th phi gi v gip gia nh. Khi chun b c xong gia ch khn o chnh t vo l.
141
Trc bn th, ng ch qu hai u gi xung t, u ci gt gt ba ci ri ng khom hai tay chp nga trc mt ly ba ln, ni tm ca gia nh th hin lng mong cc quan ngi hng th ri pht lc cho mi ngi trong nh. Bi cng Cooccoc khng pht thnh li, m ch l tm nim: Ton gia qua 6 thng Gia nh gp may Ht ging reo n ngay Mi ngi u hnh phc Lng thnh mt bt tht "nec" Cui nm sum vy chung Chng con nh cng n L nh thn t m. (V A Se dch) Khi ch gia nh cng tm nim xong, ln lt cc thnh vin trong nh u phi ln trc bn th l ba l. M u l con trai t, ln lt cho n con c l ngi cui cng. Mi ngi l t xong, ch gia nh ly bt nc gng chia cho tng thnh vin mi ngi mt hp nh (cng ln lt t nh n ln). Sau bt tht tru thi nh c chia cho tng ngi n ti ch. Tt c khch n chi cng c mi n nh gia nh, mc ch l hng lc thn cho mi ngi khe mnh, n nn lm ra, tt c gp nhiu iu lnh, trnh iu c. Phn cui l bnh dy, gng ru c chia cho to qun, ngay trn u ng to bp. Xong phn l trong gia nh, cc dng s dng phi c ct ring di bn th, khng c dng trong ngy thng. Bn th trong nh c xy dng ngay cnh bp nu n hng ngy vo gian cnh v pha tri ngoi ca vo. l ci bn n gin c chiu cao khong 0,80m, rng 0,4m, di 0,60m c 4 chn ng lin. Mt iu king k, k c gia nh v khch khng c nm, ngi a chn v mng quay v pha bn th, v h cho l v l v s b thn qu pht. L cng ngoi rng cm (Gahelso) c thc hin ni trung tm ca bn. l khu rng c mt s cy lu nm chu c kh hu ca bn ma v c hai cy c chn sn lm cy u dy (a g) hng nm. C mt bi rng khong 100m lm u quay (a qu). Hin nay vn cn mt s a phng gi c mt ln hi c din tch t 12 n 14m2, ct lm bng loi g khng mi mt, chu c
142
nng ma. Mi lp bng tranh, hng nm vo ngy hi phi sa cha; phn sn c lt bng g (c ni lt bng tre) c chiu cao khong 0,40m tr con, ngi gi ngi n lin hoan, thng thc cc tr chi trong ba ngy hi. Dng u cy (a g) Ngi ta ly hai cy "Sua" lm tr c chiu cao t 15 n 20 mt, ng knh 0,20m, di 1m80 bc ngang trn cao vo hai trng ca ngn cy tr, lun hai si dy rng trn ngn cy tr xung t. Cch mt t khong 0,40m buc vo bn m khong 0,80m va cho hai ngi ng i din nhau. Dng u quay (a qu) gia trung tm trng mt cy c ng knh t 0,30m, n cao cch mt t 1mt c lm vam gia dng sng cu u (soc cua) cn bng hai bn. hai u sng cu u c tay cm ngi chi u nm chc khi chi. Sng cu u c chiu di 6m40 chia i mi bn l 3m20. Trc khi vo chi u cng nh cc tr chi khc phi lm l cng thn t, thn gi ngi chi an ton. Thy cng phi l ngi c tui t 50 tr ln, c nm khng gp iu bt hnh no v c dn bn bu. Khng nht thit phi l thy mo chuyn nghip. Phn l quy nh: mi gia nh phi c mt mm c gm 8 mn, phi c mn rau qu + tht v.v... C ng thy c 10 mn hoc 12 mn n. Ch gia nh a c nh mnh ra "gahelso", xp th t trn sn ln t c ng thy tr xung. ng thy cng xong ln hi, c c chuyn ton b xung "a g" v "a qu" cng trc khi vo chi. Sp xp xong ng thy ly cc mn n trong c ca mnh mi th mt t t vo mt tu l chui rng di tr ct u. ngoi u cng xong, ng thy qu hai chn xung ci u gt ba ci ri ln chuyn tng mn n vo tr cy u, c th l ba ln. Xong phn a g, chuyn sang a qu. Sau thy quay ba vng ca a g v a qu. Tt c u hng v phng bc trc. V h cho rng ng t ca ngi H Nh t phng bc n nn phi nh t. Sau khi cng thn xong thanh nin nam n trong bn v khch bt u chi u. Bi cng hai cy u: cy a qu: Con chu chi u quay Thn t che ch ngay Lng thnh u t
143
Vng quay tt, tt vng quay, An ton l hnh phc Hnh phc c t y cy a g: Chng chnh hai si dy Vt qua hai hng cy Tung bay cao, cao vt Bay vt 9 tng my Su tun trng qua Su tun trng li n Pua roc cc y nh L cng ng thn a Khi cng xong cc tr chi c tip din. Trong lc ln hi gi lng v khch chc tng nhau ung ru, n c. Gi lng dn bn chc nhau t mt, sang t hai gi lng mi khc cng ngi n lin hoan. n, phi n cho ht khng c em v nh. Khng kh ngoi gahelso tht vui v1. "... L hi thng 6, c t chc trong ba ngy. Ngy u, chn vo ngy thn, cng ga kh cc vo ban m. Lm ban m thn t, thn gi yn tnh ngh ngi. H hy vng s c soi xt mt cch cng tm dn bn ai cng c gp may mn, cng bng. Ngy th hai l ngy t Cong nai nha, ngy vui chi ca dn bn, nam n r nhau vo rng u du na mi ngi ly 6 cnh ci nh v np cho l hi. Ngy th ba l ngy ng, tt c dn bn tp trung ga kh la coc ngi cao tui nht, ct da tru chia cho tng gia nh. Nu gi lng ct chia cho mi gia nh 2 chic th nm lm n khng thun li. Nhng nu gi lng chia cho s dn trong bn m l mt chic th nm dn bn lm n gp rt nhiu may mn, la, ng y nh; tru, b, gia sc y n; trai gi ly nhau cng nhiu hn nhng nm gi lng ct chia va . Tt thng 6, dn bn c m tru, tu theo s dn trong bn , nu s khu qu ng s m 2 con. L ca dn tc c 6 nm s t chc l hi mt ln, tp trung ton khu vc mt im rng ri cha c c
T y chng ti b sung t liu ca Ging Xun Mi, on "L hi... ng h" vi nhiu nt khc bit, ni dung hi phong ph hn v xin ghp tn hai tc gi (BTC).
144
cc x ln cn. Cn bnh thng hng nm vn t chc, nhng a im ch hp trong tng thn bn. a im t chc l hi c quy nh l mt ni trung tm nht ca bn. Ni bo tn c mt s cy g qu sng lu i thnh c th, v mt phin cng lu i c tn to li cho p hn chiu rng 2m, di 2m, cao 1m, lm bn th cng thn. Dn bn cn phi lm mt ngi nh n gin bng g qu, lp bng c tranh, rng khong 12m2 ngi gi v tr con di 5 tui ngi d l hi. L hi thng 6 m lch cng thn t, thn gi "La coc loc". Ngi thy cng khng nht thit phi l thy mo. Nhng ngi c tui t 50 tr ln, trc ngy t chc l hi c gi lng mi n trung tm t chc hi. Gi lng t 6 nn hng, ri ngi tui 50 tp trung xung quanh bn th cng u gi cao tay phi ming h: d xn x (on t t). Ngi no ra hiu ng s c thay mt dn bn cng thn trong c nm. L hi thng ging m lch cng chn trong ba ngy: dn, thn, t. Hi ny c m ch, ln, g. Ngy dn m ch, cng tht ch. Ch m ra ch ly mt ci u, bn ci chn, mt ci ui v mt ca qu ca chng (di ch) cng "tua tu muoa" - tc l cha sn lm. Lp bn th u bn, ni c con ng m dn lng v mi ngi thng i li vo bn mnh. Nu nh bn no c 2 ng vo bn cng phi lp 2 bn th. Ngy thn: m g trng, to nh tu theo. G khng cng c con, m phi lt da c lng v u, v ly mt qu tim. Cng vo bn dng mt ct tre cao bng u ngi ri treo b da g c lng ln ct tre. Theo l, ct tre phi c 6 t. Ngoi ra l mt i kim g "mua gua", mt khu sng ho mai gi. Ti y s cng t tin ng - lc i, v nhng ngi cht ng khng ni nng ta cng s c mi v hng th, ph h cho dn bn n nn lm ra, con ngi, con vt kho mnh. Ngy t, m mt con ln, lm lng sch s, luc chn c con. C mt bt xi np 6 mu, mt bt nc gng cay. Khi cng xong mi ngi u c mi vo n ti ch, v phi n cho bng ht. Khi n xong, phn xng u ln c chia nhiu phn, mi ngi ly mt ming a v nh mnh cng ng to gia nh. Cng lc cn cng ngoi cng. Ni chnh ca l hi gi lng nh n "hot t", b gi nhy ma, thanh nin nam n ht i nhau. Khi ht i h ht qua ng nghe lm bng hai ng na, gia lun mt
145
si ch lm bng dy mc, hai bn lin h vi nhau qua ng nghe ny, h u bn kia ht hoc ni th bn ny a vo tai nghe v ngc li. Nhng i nam n n tui tm hiu th r nhau i chi, leo ni ngi vo phin cnh sui nc tm tnh biu l tnh cm vi nhau. i no tm tnh ng s c ngi con trai trm chn kn o vc v nh mnh bo co vi b m t chc l ci. i no cha thnh c th ngi khoc chn cho nhau chuyn tr sut m cho n sng. Trong l hi c cc iu ma rt c sc: - Ma K'h igi igi hoc l ma trm chn, phi hp nam n. - Ma oc ga g: Mt khun ma giao duyn gia nam v n cha thn thit lm. Nam trn phin cao. N mt bn lch nc gn phin . - Ma Lu di mua: ma vui lin hoan, phi hp c nam n. - Ma dua tu m: nam n v tay nhau. - Khun ma kt thc ca l hi Du lua cuu: Nam n ng xen k nm tay nhau, i vng trn ngc chiu kim ng h" 1. Trong ngy hi cn c tr u dy, u quay v ht giao duyn. u dy: Ngi ng trn phin c sn ly , bc hai chn ng ln bn a, dng sc nhn hai chn y ngi ln thng u s bay cao. Khi ln cao cng lm ngc li. Mun cho cao hn vn lin tip nhn ly , v phi nhn u u, c nh th khi no khng mun chi na th hm li bng cch ng thng ngi, t u s chm li. i khc li tip tc chi. Phn u quay "a qu": Mi bn bn ngi ng i nhau quay theo kim ng h. C hai cch chi. Cch th nht: Tay bm vo sng cu u, phn mm ca bng da vo sng cu u. C hai bn u dng chn y mnh xung t t 4 n 6 bc min sao cho sng cu u quay trn. Mt bn ghm xung thp bng tm chn, mt bn m cht sng cu u bng ngi ln cao. Khi y ht bn cao i xung t. C vy, hai bn i nhau. Nu bn no cng kho nh nhau th sng cu u thng bng quay tt nh con quay. Nh vy c hai bn u c ti v ngi ta cho rng cc thin thn nm nay s to cho dn bn lm n gp may mn. Cch th hai: C hai tp ngi trn sng cu u, hai chn xoc hai bn p vo sng cu u, m tht lng nhau. Ngi s 1 cm chc tay ct
1
Xem thm Ging Xun Mi, L hi dn tc H Nh en, Tp ch Vn ha dn gian, thng 4/1995.
146
an ton, tp con gi ng di chn tr ct cu u dng ht sc y cho sng cu u quay trn theo hng kim ng h cng nhanh cng tt. Nu bn no khng chu c phi xung coi nh chu thua. Tp con gi ng gia u ko tai bn thua, bt cc cu con trai phi thi kn ppagmy, mt loi kn cun bng l nh con su c m lng rt trm, vang xa. Bi kn ppagmy c ni dung "Anh l ngi thua cuc khng c ht trm chn vi ai u". Ngoi hai bi chi a g v a qu cn c nhiu tp trai gi trong bn cng nh khch xa n tng i, r nhau n bn cc lm cy, phin ngi ht trao i, tm tnh. C nhiu i quen nhau nm tay nhau i nhng ch vng v, trm chn cho nhau tm tnh. Ngc li cng c i rt ng nhau nhng cha lm th no gn nhau. H n bn cc phin di gc cy ni chuyn vi nhau qua ng giao duyn c b tr sn ca ban l hi. Ht giao duyn C hai ng na di khong 0,20m, mt mt bt kn bng da rn hoc mng cy tre c. Lun mt si dy moc rng di khong 6 n 10 mt qua hai u bt kn. Cch chi: mi ngi mt ng. Ngi bn A ni chuyn hoc ht, ngi bn B a st vo ti nghe ri tr li v ngc li. Loi chi giao duyn ny ch p dng cho nhng i mi quen bit ln u cha dm ngi gn, cha dm nhn thng mt nhau. Nu trong khi chi hiu nhau, ngi bn A thi ba ln ph ph, bn B cng tr li ba ln ph ph: c ngha l em ng i chi vi anh, chng ta hy cng nhau n nhng ni hn h cng cc bn. Hai ngi li ko nhau i v t chic chn mi c khoc cho bn gi. Ngy th hai - ngy th ba ca hi vn tip din chi a g, a qu. Cc i cn li hiu nhau. Tng i a nhau ra cc mm , cc lm cy, sui nc di sng m. C hai mi u cng trm chung mt tm chn ph kn. H ht hn h, th l nhng g thm kn nht, ht nhng bi ca c nguyn m h hng mong mun. Ni dung bi ht ca n: m nay em i chi hi Khng hn m gp anh Chng ta cng t tnh Mau mt tri nhn thy ... Nam ht: Anh tn rng xanh
147
V y anh bit em Cy xanh ng mt mnh Mt mnh tht n l C nam, n cng ht: Anh v em tn rng xa n Khng ai h bit mt mt ln Ch trong hi chng mnh mi bit Cu c g chng mnh chung mt bp, mt chn. (Dch t ting H Nh: V A Se) V c th trong ba ngy l hi h lm c nhiu iu mong c, c nhiu i thnh v thnh chng, cng c i ch l tnh cm ban u. Nhng i hiu nhau, h chong chn kn mt khng cho ai nhn thy v chng trai vc c gi v nh mnh lm v. Nh vy, thanh nin nam n ngi H Nh en Lo Cai c quyn la chn tnh yu. Song, nhng a con u lng ca ngi H Nh thng t c chm sc yu thng ca ngi b v h ngh rng a con cha phi thc s l con h. T a th hai tr i mi chnh thc l con ca mnh./. X.M - G.X.M
148
l hi xun nh lng ging

Quang Huynh
Hu Lng, vng t ca ng pha Nam ca x Lng cng c

nhng hi xun no nc, thu ht s hi t ca trai thanh, gi lch v du khch bn phng. Hng nm, c sau ba ngy Tt nguyn n l mi ngi no nc chun b v t chc hi. Hi lng ny ri n hi lng khc: Mng su thng ging hi nh ng Lai; Mng by hi nh lng Ngc; Mng tm hi nh lng Bn; Mng mi hi nh lng Ging... Ri hi n Bc L ko di t u thng ging n trung tun thng hai... Trong s nhng hi xun y, hi nh lng Ging (x Yn Thnh) l mt l hi c nhiu iu k th v ng c quan tm. Hi c t chc vo ngy 10 thng ging, nhng nhng cng vic chun b c tin hnh t trc , nht l vic n luyn, tp dt cc tit mc tr din trong ngy hi. Ngy hi, t sng sm, theo s sp t, ct c ca Cai m, lnh trng trong lng, tng h lo vic ng gp cng sc, l vt cho ngy hi. Tng nh a c bn l lt n nh lng. Trn mt m rung bng phng trc ca nh, gia by hng n th thn, xung quanh dng tre ng gio by c. C by theo tng hng, phe v chia thnh hng thng, hng h. C thn, c phn cm theo tng hng, tng lp php phi tung bay. n gi, ching trng ni ln. Nhng trai lng rc hng n t cc n miu xung quanh cng v t hi. i theo cc m rc l nhng phng bt m vang ln nhng bn nhc lu thy, sinh tin. Ha cng ting trng, ting ching m vang nhn nhp. Khi hng n t cc ni v , tm ng gi lng, m o chnh t, ng ra knh cn cng t t tri thn linh cu mong cho t nc thanh bnh "dn khang vt thnh", "phong ng ha cc", ma mng bi thu, mi nh c ti, c lc". Bui tra c bn by ra, mi ngi n ung vui v. Sau chuyn sang phn hi, t chc cc tr din. Lc ny mi ngi t gi tr gi trai, du khch bn phng t hi ng .
150
M u l tr "ma dm" (ma gm theo nhp trng). Tr ny do mt ng ht ci nh trng gi nhp v tm chng trai lng khe mnh, hot bt biu din. Nhng chng trai ny c luyn tp t ngy mng ba Tt. Khi tp h ch c dng gm g, cho n ngy mng chn mi c tp bng nhng thanh gm st bu vt ca lng, hm sau biu din trong ngy hi. Trc ngy nhn gm qu cc chng trai ny c a n u ngun sui "M C" nc trong v m tm ra sch s, lm l khn thn linh. T ti hm h n n ng chung nh ng "ht ci", thc hin "trai gii mc dc", king k n b cho trong sch v linh thing. Vo tr, ching trng ni ln. ng "ht ci" gi nhp trng v xng ln mt bi ca ch Hn theo nhp ma: Thin bng, Cu bng tri thng .......... Thng b kim cng Thu t st mc Ta li h st! Tm chng trai nai nt gn gng, mt hng vo nhau, ming h vang "H st! H st!', tay cm gm vung ln sng long v ma theo nhp trng, nhp ching lc khoan, lc nht, lc ro rc oai hng, lc uyn chuyn duyn dng... iu ma biu th mt tinh thn thng v v cu mong sc khe, gi gn, xy dng cuc sng thanh bnh. Sau cc iu ma gm, tm ngi chuyn sang din cnh nh n. H va ma gm, va chy n mt "n" c quy kn bng l ct c tt hoa l xung quanh. Tm ngi nhy ma, biu th s chin u gian nguy kh nhc. Ri mt ngi xng c vo "n", mt pht pho lnh n vang. T trong "n" khi bi mt m. Mt l c mu en c ging ln tung bay php phi. Mi ngi reo h hoan h. Tip l cnh din "C gi nh giu kn chng". Nhng chng trai c ha trang thnh "b giu", "m giu", "con gi nh giu" v bn ngi i din cho bn ngh: s, nng, cng, thng. B giu c n mc sang trng. M giu th li mc vy v chng v p can trm ming v bng vi chm, vi en... chn bi ngh vng trng n tc ci. Tng phn vi m l c gi nh giu c mc
151
o t thn, tht lng la o, u i nn thng quai thao, ngc n, m phn mi son... trng rt duyn dng v ng nghnh. B giu tay g m, ming ht ln: Cc cc lao lao o di m cao Ai c lng no Th ln cho chng... Bn chng trai i din cho bn ngh s, nng, cng, thng ln lt ra trnh din, tr ngh c gi nh giu kn chn lm chng. M u l chng "S" mc o chng thm, u i khn xp, tay cm bt nghin, va i va ht: S l ta cm cha o m Bn ma xun h lm bn sch n. Vua Thun, vua Nghiu... ta tng quen ........... Nng giu nm lang tu c con tru S c nm ng tu c cy bt Hi con gi nh giu c ly S ta? Tip theo l chng "Nng", u i nn l, tay cm roi cy: Nng l ta, gi vic cy cy in vin th y thc l vui thay Ta ly nhau v lm rung ma mng c ma thc la cha chan G ln, d ngan, tru b y ni Nh b c con gi c g cho Nng ti chng? C g th rng cho ti c bit. Sau l n chng "Cng", vai gnh b l rn, tay cm dao, ba: Cng l ta gip vic nh ro Tin bc cp dng thin h v bin ........... Hi con gi nh giu c ly ta khng?
152
Sau mt lt c bn chng trnh din, c gi vn t ra e l, kn chn. ng b, b m lm ng tc gic con nhn li ngi ny, ch ngi kia... trng rt bun ci, vui v. n vng th hai, khi chng "Nng" ln ht, c gi quyt nh chn chng "Nng" lm chng, biu th s trng nng, "nht nng nh s". Hai ngi dn nhau bi ly cha m t thun tnh. Mt ngi ng vai quan lng a mm c to lm l t hng kt duyn. Sau l chuyn sang cnh din:"Hi du, chn tm, bn kn". Li ca c on: Chng ta l nng T Th Con b Hong ni Lch San ni i Ngn C du mc tt Tnh c gp on i kn n ra Ta mang v nh N ra con mn St du ha trn Nho nh c chn Tm n mt, tm n hai Nhn ln thi thi... .......... Lu truyn vn i Tch cho lng ta y B ch b b nh ra m mua kn. Nhng chic "kn tm" c tt bng lt giang nhum mu ng sc tung ra. Mi ngi tranh nhau ly hng lc. Ri n cnh din i cy, gieo m, i cy, i gt, gnh la, say ru... rt ng nghnh. Mi cnh din u c iu ma v li ca ph ha cun ht ngi xem t u n cui.
153
Cng lc nhng im khc cnh y c t chc nhng tr chi u, u vt, ko co... si ng, p ng nhu cu chi hi a dng ca ngi xem. m n, ng m ht hi. Nhng phng cho, phng tung din tch c, ting trng cho vang ln sut m ti sng. Mi ngi c hng trn vn mt ngy hi vui ti thoi mi. n nay, nhng ngi dn vng Tam Yn (Hu Lng) trn tui bn mi mi khi xun v vn cn bi hi nh ting trng, ting ching nhp ma dm v nhng tr din ca hi nh lng Ging./.
Q.H
154
l hi lp tch
l hng l
Dao H (thuc bn Khe M, x Sn H huyn Bo Thng, Lo Cai) l mt cng ng khng ln so vi c dn trong x. Trong s 40 gia nh sng x Sn H th ngi Dao H ch c 10 nc nh (gia nh). V a vc c tr, h khng su. Ti ph Lu, theo ng st hoc ng b (quc l II), n Khe M ch cn khong 6 km, ngi dn bn vn ra ch ph Lu mua bn nhng nhu yu phm cho mnh. Ngi Dao H Khe M sng ven theo cc trin ni thp bn cc khe sui hoc thung lng hp. Khe M trc kia gi l Khe Lau, theo dn bn v trc y c rt nhiu cy lau, sau ny khi c nhiu ngi Kinh n sinh sng v gi l Khe M. Ngha ca t ny l g khng ai r. y cng khng phi l t lu i ca ngi Dao H, m nhng ngi Dao H y vn gc t Gia Ph- Thi Nin do trnh s o p ca Php m chy v y sinh sng. Lc u ch c ngi Dao H y, sau ny ngi Kinh min xui ln sinh sng v c ng dn nh ngy nay. Trong kho tng vn ho ca ngi Dao H, th l lp tch ng mt vai tr quan trng trong i mt con ngi. L lp tch (hay cn gi l cp sc) ca ngi Dao H ging nh l thnh inh ca cc dn tc nc ta v trn th gii. l nghi l nh du mt giai on ca cuc i con ngi, giai on t tui thiu nin ln tui trng thnh, c cng ng cng nhn c v tr trong i sng v sinh hot ca ngi Dao H. Hn th na, khng ch l s cng nhn chnh ca cng ng, m cn l s chp nhn ca thn linh cho chng trai c y mi tiu chun ca mt thnh vin chnh thc ca cng ng. lm c mt l lp tch cn phi chi ph kh tn km v mt kinh t, do khng phi ai cng c th lm c, d rng l iu mong c ca mi gia nh. Bi v, khi cha lm l ny th ngi n ng cho n khi cht vn ch l ngi thng, khng c vai tr g trong cng ng. n nhng ni thing ling anh ta khng c quyn vo, khng c coi trng trong cc bui hi h, n ung, m ch l ngi phc v bnh thng. Gia nh nh lm l lp tch cho con cn phi chun b go, tht, tin lm c cng thn, mi cc thy cng v b con dn lng. Tuy
Ngi
155
rng mi ngi n u c qu mng, nhng phn ch yu vn l do gia nh t lo. Lm l lp tch gm c hai loi Tam Thanh v Tam Nguyn. Tam Thanh n gin hn Tam Nguyn, nhng ngi lm Tam Nguyn xong s th bc cao hn so vi Tam Thanh. Lm Tam Thanh hay Tam Nguyn l do truyn thng ca tng gia nh. Nu trc kia trong gia nh ng b lm Tam Thanh th nay cng ch lm Tam Thanh cho con. Nu b trc kia lm Tam Nguyn th nay con cng phi lm Tam Nguyn. Tam Nguyn i hi tn km v cc nghi l phc tp, do vy khng phi ai cng lm c, m ch nhng ngi c iu kin. Con trai t 13 tui tr ln, nu gia nh c iu kin, l lm c. C ngi n cht vn cha lm c th lc nh m khng c tham gia, khng c vo ln th ch ngi ta ang lm nghi l m ch c ngoi ra. Nh vy, vic lm hay khng lm l lp tch c mt ranh gii rt r rng. khng ch vi nhng ngi ang cng chung sng m cn vi thn linh ca cng ng. Khi gia nh quyt nh lm l lp tch cho con, phi la ngy tt n gp ng thy xem tui c c ngy, c thng, c nm hay khng. Sau v nh, 20 ngy sau tip tc xem chn gi, nu chn gi m p, tc l lm c - thn linh ng . Gia nh ly mt t giy, vit tn tui chng trai, tn tui ca thy v ngy thng gia nh s lm v mi thy n. Vic mi thy phi trc t nht 7 ngy thy chun b tm nhng ngi gip vic v xem sch dy cc bc lm, sm sa cc trang tr n ngy mang ti gia nh. iu ny rt quan trng bi v i vi ngi Dao H, mi mt bc lm trong mi nghi l u c sch quy nh. V li vic trang tr trong mt bui l rt cng phu, no l vit s, dn tranh th, trang tr bn th, th v cc vt hnh l. Do cn phi c s chun b trc ht sc t m. V pha gia nh mt mt tip tc chun b l vt, mi anh em h hng gn xa, mt khc nh b con anh em gn n dng ln th. Ln th l ni s tin hnh cc nghi thc chnh thc cho l lp tch. Ln c xy dng trn mt khong t bn cnh hoc ngoi xa nh mt cht, theo ng kiu mt ngi nh thu nh. c bit l mt bn mi c khot trng gia nhng thng t vch ln ch khng phi gia mi. Ni s dng mt bn th ngoi tri. Bn th c dng trn 4 cc. Ton b ln th c thng kn bng vch xung quanh, ch mt ca ra vo. Trn khp bn vch c dn kn bi rt nhiu
156
tranh th, giy mu, cc t s v nhng hnh ct dn rt cng phu. Theo chiu dc ca ln th c dng 4 khi cc thng nhau theo nc ln, xung quanh bn khi cc (mi khi gm nhiu cc tre nh b li) c dn kn bng giy mu, s .v.v ... Theo suy ngh ca ngi Dao H, l ni nht cc ma chng khng quy ph con ngi trong ngy l. C th ni hu ht cc nghi l quan trng u c tin hnh ti y v n l trung tm ca nhng ngy l. Vic dng ln th l mt vic lm ht sc cng phu, nn gia ch phi bo trc thy cng chun b. n ngy ng thy n trang tr ln th, mi vic ng u da trn lut tc quy nh m bn bc, tho thun cng gia ch cho hp l, ch khng bao gi c on bt gia ch phi nht nht tun theo ca mnh. y cng l nt vn ho ng ch . Lm ln th xong, nh ch chn ly vi ngi thn cn i ly dy an vng. l mt tm li c an bng nhng cy leo trong rng chng trai sau khi hon thnh cc nghi l Tam Nguyn t trn tri tr li vi cng ng. Ngi i ly dy lm vng khng cn phi la chn k, nhng loi dy leo lm vng phi c la chn rt k. l loi dy leo di, do v ch chn nhng cy leo vt qua ngi nc hoc sui v tht xon. Loi cy leo gi l tay thy my, c truyn t i n qua i kia, dng bn vng. Thng thng nhng ngi i tm dy leo l nhng ngi rt thng tho, bit ch no c nhiu loi dy . Ngi ta n ly v cun thnh b khing v bc ht v, ch ly rut ri tc ra thnh ng sn . Lm bn a cng l mt vic quan trng. Bn a l ni thc hnh nhng nghi l cui cng ca ngi lp tch Tam Nguyn. Ti y, sau khi lm xong cc nghi l, ngi th l s bung mnh ri xung tm li vng do mi ngi cm di, biu tng cho mt cuc th thch di, qua ht cc on ng v t trn tri tr v vi cng ng. Ni t bn a l v tr cao ro, thong u bn. Ti ngi ta dng 4 chic cc bng bn on g to, kho v chc chn. Trn u bn cc y c t mt chic bn hng v pha ng, cng l ni ngi lm l lp tch phi ri xung. Bn g c ct cht vo bn gc cao t 2,5 m n 3 m. Mt chic thang di 3m c t pha ty gn vo mp bn. Thang gm 12 bc, tng trng ng i ln tri. Trc khi lm bn a, ngi ta sm mt mm l vt gm hng, go, trng, ru. Thy cng t mm l y trn ch t s lm bn a. Trn mm l cn c mt con dao gm. Sau khi thy cng khn vi xong lin cm con dao gm vch ra my vch ch s chn cc, ta nh thn
157
linh mch bo ch phi t bn a. Sau , thy cng cm chic ru, s dng cht cy lm cc, dng ln trc mm l v khn, ri cm ru ra cht vo cc cy sn cnh . Thy cng tip tc khn mt vi li na v ly con dao gm trn mm ra o di ca cc ly kch thc. Ly xong ng thy khn tip vi li na ri mi ngi bt tay vo vic. iu ng ch y l vic thc hnh nghi l cng ny c hai ngi. Mt ng thy ng trc mm l c tt c nhng li khn, cn mt ng khc ngi i din st mm thc hin nhng bc k trn theo li khn ca ng thy ng trc mm. Khi xong cc nghi thc, nhng ngi n ng, mi ngi gp mt tay lm bn a, ngi o h, ngi cht cy, ngi buc thang... Chng my chc m chic bn a dng xong. Cc thy cng kim tra li chc chn ca thang, ca bn ri mi ngi dng l chui ph ln. Vic lm bn a kt thc. Trong lc di u bn lm bn a th trn nh gia ch, ngi ta gy mi an vng. Mi gy nh mt chic chn quang, xung quanh chic vng trn kiu chn quang ny, cch u tng on, ngi ta buc sn cc si dy di ra cc pha, sau ny c theo cc on dy y m an tip vo lm thnh mt tm li vng. Gy mi xong, ngi ta dn tt c ng dy leo tc sn y thnh mt ng, buc gn li, i n lc em ra ch bn a an vng. Trong lc mi ngi gy mi an vng, c nhc ca ching v trng km theo. L lp tch ca ngi Dao H Khe M ko di ti ba ngy v c th hn na. Nhiu nghi l v sinh hot tn ngng c tin hnh trong thi gian . Ngi ta thng kt hp lm c lp tch cho Tam Thanh, Tam Nguyn v lm chay (hay cn gi l lm ma kh) vo cng mt ln. Nh vy s tn km hn. Ngi ta quy nh r cho tng ngy trong thi gian din ra l lp tch phi lm nhng g. Theo li k ca cc gi lng th trc y, thi gian lm l rt di v gm nhiu nghi l phc tp. Nhng nghi l m chng ti quan st c vo thng 3 nm 1996 gm mt s lp nh sau: - L trnh trc bn th t tin. - Cc nghi l trong ln th. - Cc nghi l ngoi bn a. Trong s ny, di nht v phc tp nht l cc nghi l din ra trong ln th. y l ni hnh l chnh thc v gm rt nhiu l nh l cng cu, l ma g, l cn ln, lm ba, l dn ng cho Tam Thanh
158
v Tam Nguyn .v.v... V thi gian, trong ba ngy th ngy u tin thc hin nhng nghi l m u cho l lp tch, cng t tin, thn linh bo cho bit, mi h v d v gip ui t ma; n khch n thm hi d l, chun b ln th. Ngy th hai tip tc trang tr ln th, dn tranh, vit s, ym ba tr t ma, lm bn a, an vng v cng l trong ln th n ht m. Sang ngy th ba th t lc cha sng tin hnh ma g, cn ln v kt thc cc nghi l trong ln th sau thc hin cc nghi l cui cng l nghi l nhy vng t trn bn a. Sau nhy vng l kt thc l lp tch. Nu gia nh no kt hp lm chay th sau l nhy vng mt lc ngi ta s tin hnh lm chay. Chng ti xin trnh by y l nhy vng ca ngi lm Tam Nguyn. cng l giai on kt thc ca mt l lp tch ca ngi Dao H. Trc ht phi tha rng Nhy vng l do chng ti t t ra ch nghi l m ngi con trai lm Tam Nguyn phi tin hnh giai on cui ca l lp tch. l khi anh ta bung mnh ri t trn bn a xung tm li to do nhiu ngi n ng khc t di cng ra v . Vng y chnh l mt tm li to c an bng loi cy leo, c trnh by trn. Ngi Dao H quan nim rng vic h hng tm li y ra ch n ngi con ca cng ng, sau khi tri qua mi th thch, c thn t, thn gi, c t tin v cc v thn linh khc che ch, nay chnh thc c lm mt ngi con ca gia nh, dng h, mt thnh vin ca cng ng vi y phm cht ca n. Vo sng ngy th ba, sau khi nhng nghi l kt thc, ti ln th lc ny, ngi ta chong cho ngi lm Tam Nguyn mt chic o di , mt chic khn thu trm ln u. Hu ht tt c cc thy cng c mt ti y tin hnh nghi l. By ng thy, mt ngi cm dao, mt s tay khng, i xung quanh Tam Nguyn, va v tay va tung dao chm vo khong khng. Sau , h cm mi ngi mt ngn nn i vng quanh Tam Nguyn. Ht vng, tt c cng chm tay vo trn Tam Nguyn, lm rm c thn ch, ri cng p tay vo bng, vo chn Tam Nguyn c thn ch. Mt ng thy ng bn ngoi c to cc li khn. Tip n tt c cc ng thy cng nhau ngi xung trc bn th c li khn. c xong, mt ng thy trang phc ging nh Tam Nguyn, u i m c ui, trn c eo mt bc tranh v mt v thn, ni vi Tam Nguyn bng mt tm vi trc bng, dt Tam Nguyn i vng quanh chic ct gia ln th. Cc thy c mt cng nhau c nhng li khn vit sn trn giy v chun b i xung bn a.
159
on ngi dn Tam Nguyn xung bn a gm c: Ngi i u tin cm hai kim, va i va ma. Theo sau l mt ngi cm thc, mt ngi cm kim v mt ngi eo mt n. Ri tip n hai ngi vi nhng chic tua vi tay va i va ma. K n l mt ng thy dn Tam Nguyn i. ng ny i git li, mt i mt vi Tam Nguyn dn ng. Ln lt theo sau l mt ng thy i m, mc o , tay m sch; mt ngi cm hng, mt ngi c li khn trong lc i. Hai ngi khing vng cng dn nhc v mi ngi i theo. n bn a, tt c i quanh bn a thun chiu kim ng h. Pha trc mt bn a, v hng ng, c t mt chic bn hng v mt bc tranh thnh, pha i din bn ny hng ty, sau chn thang ln bn a, cng t mt bn hng nh th. Sau khi ba vng i quanh thang kt thc, nn c thp v cm dc hai bn ca 12 bc thang ln bn a. Tam Nguyn cng ng thy dn ng bc ln bc . Cc ng thy cng khc ngi ht ln cc bc thang cn li pha trn. Sau tt c cc ng thy trn t t i xung, mt ng thy khc t di t bc ln thang va i va khn, va xua tay v gt ht nhng cnh l chui che trn xung. Mt ng thy ng trc chn thang c li khn. Mt ng khc tip tc tro ln thang. Khi ln ti bn, ng ta ng dy lm nhng ng tc thn ch v ma trn . Mt tay ng cm tua vi, tay kia cm mt chic gy bng g, mt u vt nhn, mt u l con dao. Sau khi ma xong, ng ta khng i xung theo bc thang, m nhy xung. Lc ng thy ang ng c khn trc chn thang tip tc ln. Tay ng cm con dao c eo mt vng tin xu cn, khi ln ti bn ng ly tay vch trn mt bn v th thm c li nim ch. Kt thc ng ta cng nhy xung. Mt iu ng lu l c hai ng ny mi khi nhy xung u v hoc xoa tay vo ct bn a ri mi nhy. Mt bn kh cao so vi mt t nn cc ng u tro th chn ri mi nhy ch khng nhy thng t trn mt xung. Khi ng thy cm dao c vng tin kt thc nghi l ca mnh th ng thy dn Tam Nguyn bt u ln. Hai thy tr cng ln cu thang song song vi nhau, mi ngi mt bn. Va i va ci xung dng tua vi xua xua hai bn nh dp ng. n cnh bn, ng thy cng nim ch ri Tam Nguyn ln mt bn. ng ta ly ra nhng mnh vi trng v en (do ng ch nh sm sn v a lc ng thy cn ng di chn cu thang bt u kp vo ba khe ngn tay gia ca Tam Nguyn, mi khe ba cp. Nhng tm vi dng qun bng ca c thy ln tr c ci ra v lun xung khe thang. ng thy nhy xung khi thang
160
vo bn a b cht t v thang c em i. Trn bn lc ny ch cn Tam Nguyn ngi xung, quay lng v hng ng (ni s ri xung, mt nhn v hng ty ni ng thy s ch huy cuc nhy vng. ng thy cm con dao khi ny by gi ngi cch bn a khong 5m, bt u hnh l. ng ta h ln hai ting , bo cho Tam Nguyn bit cuc l bt u. Sau , ng ta h tip mt ln ng thi nhm ngi ln mt t, h ln th hai ng khom v h ln th ba ng thng ngi ln. Xong vic ny, ng dang tay phi sang phi v cng h ba ln, mi ln h l mt ln nng dn ln, n cu th ba th gi thng ln u. Ht bn phi chuyn sang bn tay tri. C mi ln h v lm ng tc ny th Tam Nguyn trn bn cng nhn m lm theo, v xong mt bn tay th Tam Nguyn th mt cp hai ming vi en trng mt k tay. C nh vy sau su ln th s mnh vi kp tay cng ht. Xong vic th cc mnh vi, theo li h ca thy, Tam Nguyn ng thng v ngi xung, hai tay b vo gi. Li ba ln h, Tam Nguyn theo m chm chn v xoay dn ra mp bn pha ng. Trong lc , mi ngi di cng nhau tri vng cho cng ra. Trn mt vng tri 12 ci chn an cho nhau, ng thi ly go vi khp mt vng. S chn phi xp sao cho lc ngi Tam Nguyn nhy xung th tt c cc u chn phi chm li ph kn ton b ngi nhy vng. Tam Nguyn c nhch dn, nhch dn. n ln h th ba th bung mnh ri xung vng theo ng lng xung trc. Khi xung ti ni, tt c cc chn ph kn Tam Nguyn. Anh ta khng c ng y m vn gi nguyn t th ngi b gi. Ch n khi cc thy xng vo, ly tay p vo u gi, lc y Tam Nguyn mi c b tay ra v dui thng ngi v chn. Cc thy ci o ca mnh ra p cho Tam Nguyn. Ngi ta bt u c nhng li thn ch. Sau ngi ta nng Tam Nguyn ngi dy, cc thy ln lt vo dng du ba ng (tng trng) v nim ch cho Tam Nguyn, bn trng v cm cho Tam Nguyn. Ngi ta em n mt cun vi v chic ng na dc tin vo lng Tam Nguyn kim tra m dng ri x cho Tam Nguyn hai on vi. Mi th tc nh vy l xong. Gi y chng trai y coi nh c cp sc l Tam Nguyn. V anh ta tr thnh mt ng thy Tam Nguyn mi v ho vo dng cc thy ma ba vng xung quanh bn a. Trong lc va ma cc thy cng nhau cht vng ra nhiu mnh v em vt ra bn pha. L kt thc, mi ngi li nhy ma tr v nh trong ting nhc rn r.
161
Nhng ngi hm qua dng bn a nay li t tay ph n ra, ngoi nhng ngi khng ai c lm. Ln th c d v em ra khi khu vc nh t i. L lp tch ca Dao H l mt l hi va phong ph va phc tp, trong cha ng rt nhiu cc cc phong tc, tn ngng ca dn tc Dao H. N l mt hin tng vn ho tng hp gm nhiu loi hnh ma, nhc, l v c bit l s lng ln nhng bi cng do cc thy cng c t cc sch c quy nh t lu i, c ngha rt quan trng n i sng vt cht vo tm linh ca tc ngi ny. Do hiu bit cn cha c thu o, cng nh vic quan st cn cha y , nn chng ti c gng dng ln mt phn no c gi hnh dung mt hin tng vn ho kh c o ny. ng thi cng l thnh cu nhng li ch gio ca cc bc thc gi tng tri, vi lng mong mun c b sung m dng li mt cch y tt c nhng nghi l th v ny./. L.H.L
162
hi ma lng cng vng tu l

Nguyn hu thc
Mi khi ma xun v, ngi Mng x Tu L, huyn Bc,

tnh Ha Bnh li t chc hi ma lng cng. Hi ny din ra hai ln trong mt nm, vo cc ngy mng 3 thng ging v ngy mng 4 thng 3. Tc l vo dp tt Nguyn n v tt thanh minh. Dp tt Nguyn n, khong 3 gi sng ngy 3 thng ging, khi ting trng ba hi 9 ting t tay mt ng gi lng Mu vang ln nh c nh, y l lc hi ma lng cng bt u. Tip theo ting trng l ting ching ca lng Cng. Lng Cng ni cng, ting cng rn r li ng gi dn ra nh. Sau , bt cht vang ln ting xng ca ngi lng Ring. ting xng va l li ku gi va l li chc thc gic dn chng cc lng mau mau ra d hi. Li xng bng ting Kinh nh sau: Ching ching lng i Ht nm c, bc ra nm mi C l tic thnh hong, Mng ba thng ging Cu cho dn lm ma lm mng Lm n, lm ung, Lm la, lm m, lm bng, lm vi C tru, c b C la c m Con tr cho n khe Ngi gi cho n bc u Nghn nm trm tui Con bun k bn v dn lng ta i! Li xng thnh thong li ct ln sut ngy trong ngy hi. Tin h, hu ng sau li xng tt c dn chng reo h hng ng.
164
Mi ngi t tp mt ngi nh c 4 ct ci bng g trai to, quanh thng vn, trn lp tranh, gian gia l bn th thnh hong. Hai bn c hai bc cn g chm hnh con cng. K l hai ng bng to gm nhiu b lng cng, mi b 6 chic. Bui l bt u. Trong nh n, nh uc sng trng, ng ch t h Sa ngi Mng ra t. T xong, ng ly t ng ra mi tay mt chic lng cng bt cho tay trc ngc v bt u ma. Sau ch t ma l i din cc bn vo chu. Mi ln hai ngi mc o thng i m ng cn, tay cm lng cng ma. H ma theo nhp trng v ching. Mi lt ngi ma xong, ngi xm Ring li xng bi. Ching ching lng i... gian gia nh ng c lng Cng ng bn hai chic ching ln. ng c lng Mu ng bn mt chic trng to. Ting ching, ting trng nh xen k nhau, thnh thong li nhp vo nhau lm nhp cho ngi ma. Mi cp vo ma khong 20 n 30 pht, iu ma phng theo iu n cng ma. Sng hm trong khng kh tng bng ca ngy hi xun, cc nh mang ra nh mt mm cm trng tinh v nhiu mn n. Cc mm thnh dy di. Khng c ai ng ra chm thi nhng trong thm tm mi nh y l ni thi c vi nhau. Tra cc gia nh ph c n ngay ti ch. Cng vi by c, hi t chc cc tr chi nh u git di la, nm cn, ko co lnh gii v.v... Cng bui sng , khi no dn bn nghe ting trng t xa tin v bn th mi ngi vui mng no ng. H dong c, ni ching trng ra n ngi anh em t Mng My vo d hi. Tng truyn, ng t Sa Qu a lp t Tu L, cn em rut ng em mt s dn i lp t Mng My. Cho nn, nc anh Tu L lm g u bo cho nc em Mng My bit cng lm. Nc anh phi ra n nc em nh th mi qu nhau. Tm mt gi chiu, dn lng v ngi d hi mc qun o mi v p i n nh ch t rc c kiu sn son thp vng trong ng sc vua ban t nh ch t ra nh. Ti mng 3, cc quan chc a phng, ngi gi bn ma chu xong th mi ngi t vo nh tham gia vn ngh. Cng nh ma lng cng phn vn ngh thu ht rt nhiu ngi n xem. M u ngi ch
165
tr nh 3 ting trng, by mm ht, mt bn dnh cho nam, mt bn dnh cho n. Xong u y ch tr dng dc xng mt bi r to bng ting Mng: Dn im lng ti xin tha t dn Mng ta c ngh Qu dn Mng ta c tic L tic thnh hong mng ba thng ging No gi hng huyn No trai hng huyn No gi hng Mng Ai c thng ni rng thng 1 Ai c ang ni rng ang 2 Trc l chu bng thn thnh Sau l qu chc dn Mng nghe nh Ma cm th c, ma la th ln Phong ng, ha cc lng ... Dn chng h ng h theo. Li ht y khng c bi bn gn vi l hi m ty theo tnh cnh m ng tc, xen vo ting ht l ting trng m. T m sng hm sau hi vn, ng ch t cm lng cng ma iu "Chu n qun tha" (ma bi lui) a tin mi ngi ra v. Din bin ngy hi ma lng cng vo ngy tt ci mng ba thng ging l vy. Sang ngy mng bn thng ba (dp tt Thanh minh), hi t chc li, trnh t tin hnh gn nh ngy ba thng ging ch c i ch khc nh sau: - Bi xng ca lng Ring c thay i i ch: Ching ching lng i. Ht ma c bc sang ma mi C l tic thnh hong Mng bn thng ba Cu rung xung ng
1 2
Thng : Mt loi ht i p nam n ca ngi Mng. ang: Mt loi ht i p nam n ca ngi Mng.
166
Cho dn lm ma lm mng... - Sng ngy mng bn thng ba dn chng khng mang c ra by m m tru, m ln dn lng n chung. - Chiu hm dn chng khng i rc sc vua m rc ng " t, nc", ngha l ng u t khu M ng, khing linh hn ng ta v nh. - Phn vn ngh, ch tr vn xng bi c ch khc thay "l tic thnh hong mng ba thng ging" bng "l tic thnh hong mng bn thng ba". - Bi t thng ging gi tn u t Tu L nhng bi t thng ba gi tn cc u t quanh vng t Tn Minh tr xung. * Din bin ca ngy hi ma lng cng Tu L gi cho chng ti mt s vn nh sau: 1. Hi ma lng cng l ngy hi tng nh t tin, mt nghi l nng nghip ca dn tc Mng vng Tu L. Xa kia cc c dn nng nghip trc khi m u mt ma mi thng lm l th thn u t cu mong s ph tr cng vic lm n ca lng gp nhiu may mn. Theo mt s c gi vng Tu L, ng t t y l ng c Sa Qu a, ngi Mng trc chu Mc, sau dn con chu xui dng sng vo lp bn Tu L. Truyn rng hi y thung lng Tu L cn l rng gi c rt nhiu cy ch mc cao vt. n y, ng c Sa Qu a gp n cng ang nhy ma mt bi c (cnh ng Cng by gi). ng ngh t lnh chim u v bo b con dng chn khai ph. No ng t y tt, lm n thun li, i sng dn chng mi ngy mt m no. C ngi n chng nhng cng khng bay i m thng ngy vn xung nhy ma. Vi lng yu qu con vt, ng c cho l iu tt nn bo dn chng khng git cng m bt chc iu cng ma vui chi. Ni y, ng lp miu th bn th. Sau ngy ng mt, dn chng ghi nhn cng lao ca ng lp ng lm thnh hong ca lng. Mi nm chun b lm ng, dn li t chc mt ngy hi tng nh t tin. Ngy vui y h ma li iu cng ma by t lng bit n t tin v con vt mang iu tt lnh cho h.
167
2. Hi ma lng cng pht trin c qui m ln, vi trnh t chc cao c ph din thng qua cc hnh thc vn ngh tng hp. V qui m ngy hi th din kh r trong s phong ph ca cc hnh thc vn ngh. Ngy hi c ma, c ht, c thi tr, c rc hi, do vy thu ht rt ng ngi n xem. T Ph Th xung, t Thch Bi sang, ng thi con bun k bn cng v kim li. Nim t ho qua cu: "Con bun k bn v dn ta lng i". Khng phi v c bi xng ca lng Ring li bng ting Kinh. Chc nhiu ngi xui c mt nn Ban t chc hi thy cn phi ni bng ting Kinh thng bo mc ch ca ngy hi. Trnh t chc cao ch c s phn cng r rng minh bch qua cu ca: Lng Mu nh trng Lng Cng nh ching Lng Ring xng h G P ni rang (ang) Lng Ching i vi Nh s phn cng y nn cc khu din xng kh n nhp nhau th hin ti t chc, s iu luyn v chuyn mn. Di bn t tin l nhng ng tc ma lng cng nhp nhng, uyn chuyn th hin nim vui sng ca nhng c dn nng nghip va qua mt k lm n vt v ginh m no v ni nim say m ca nhng con ngi chun b bc vo mt ma lm n mi. Ngi n hi chng kin ti nng ma ca tng cp cc v i din cc bn n chu. H c quyn khen v ch ng ny, ng n. H c quyn t ho ngi bn h ma p. Xen vo l ting trng, ting ching, ting thng, ang bay ra t mm ht i nhau va mn m tnh ngha, va t duyn dng. Cn cuc vui ngoi tri thc s cun ht nh mt say m ca cc chng trai, c gi. H ht v m. Ting h reo ca ngi xem khch l ngi u vi tm la t tm. bi nm cn, ai bo trong qu cn kia khng gi ghm cht tm t tnh cm ca nhng i la yu nhau. Vui nht l m ko co. Mt bn nam, mt bn n co ko nhau qua si dy song di. Mt cuc thi sc. Nu bn nam thng, nm y mi ngi tin rng ma la s c. Nu bn n thng h ra v vi nim tin
168
ma bng s tt. Ngy hi chun b cho h nim tin vo cng vic h sp lm. Bi xng gi dn hng mi ngi hy ch vo cng vic lm ma: Ching ching lng i Ht ma c bc sang ma mi... Bi xng trong phn vn ngh bn cnh khch l cc ti nng vn ngh tr ti, h khng qun nhc nh: Ma cm th c, ma la th nn Phong ng, ha cc v.v... Ht u th ht nhng mc ch vn hng vo cng vic sn xut chnh ca ngi nng dn l sn xut nng nghip. N th hin rt r mc ch ca vn ngh i vi cuc sng. 3. Hi ch s khai, ngy hi thi ti. V mt hnh thc, ngy ba thng ging, dn lng ch gp mt nn cm v t c kh ct c ngi lng Mu Cng cn u theo s h t ln bn th v thnh hong (ch ngha bnh qun kiu cng x nguyn thy). Ngoi ra cc gia nh cn mang mm cm ca nh by ra. H i xem c ngi v t chm c mnh. H thi giu thng qua s lng cc mn n, thi kho tay (lm trng tru nm cnh, mng ly c tai xe ra, cch gi tim, gan ln hy cn ti nguyn...). y l hnh thc hi ch s khai ca dn tc Mng nhm gii thiu c sn a phng, thng qua th hin ti nng ch bin sn vt nng nghip. Ngy hi l dp dn chng ph trng nhng b qun o p, nht l nhng b qun o ca ph n Mng. 4. S chuyn dch ca ngy hi xung ng vo ngy hi u xun nm mi. Chc rng khi thy ngy hi ma lng cng c t chc vo thng ba. Bi ngy hi ny cn mang nhiu tn d ca cng ng cng x nguyn thy. V thi gian n gn lin vi thi im m u mt ma (thng ba l ma pht ry lm nng, ma i sm tra ht); hnh thc sinh hot th c lng cng n chung. y l li hp xa ca cc tc trng hp c tc n h ho sn xut, truyn ging kinh nghim, by t cch lm n; c lng t chc rc ngi t t v bi vn t bao qut tn u t, gi va la ca c mt vng thuc huyn Bc...
169
Sau , n mt giai on lch s nht nh, lng cng x b rn nt to iu kin cho tng nh ca lng pht trin, ngy hi li ko c nhiu ngi n xem th n khng cn gi nguyn vn cc yu t ca hi l nng nghip na m nhng ch cho cc hnh thc sinh hot vn ngh dn gian pht trin. Hi pht trin c nh hng rng ra vng c nhiu ngi, nhiu ni bit n. Cng nh cc nh cha, miu mo khc, v thnh hong Tu L c vua phong sc nhn dp u xun nm mi. Nim t ho ca lng tri dy, dn lng m hi n sc vua ban. T y, ngy hi ma lng cng c ti din ngc li vi thi gian khi thy ca n (4-3) sang ngy u xun nm mi (3-1). Do vy, ngy 3 thng ging khng c tc rc ng u t t M ng v m i rc sc vua, khng c tc n chung m thi c, li xng nng v chc tng nhiu hn l khch l sn xut. Tuy nhin, ngi dn Tu L khng th qun cng lao ng t lp t ca mnh, mc du lc trn h c mt ng vua ng tr. Mt mt h th vua m hi u xun, mt khc h th t tin m hi thng ba. Hai ngy hi v hnh thc din xng gn nh nhau trong mt ma xun. Hai hng i lp nhng thng nht v t tng: "t c l qu c thi". * Hi ma lng cng l ngy hi mang nhiu nt ring ca ngi Mng Tu L. Trong s nhiu nguyn nhn hnh thnh chng ti c bit lu n hai nguyn do: 1. Mi trng, cnh quan, a l. Tu L l vng t tt m bo cho b con lm n kh gi, c iu kin t chc trong mt ma xun hai ln din hi nh vy. 2. Ch chnh tr Tu L khng n mc h khc, qun l cht ch n tng ngi mt nh cc vng Mng c ch lang o lu i. Nhng ngi dn y mang trong h ci cht phng khong. H va c bn lnh c nhn va c cht cng ng dn ch cao. V l vn ha ca ngi Mng Tu L khng thun nht. Vn ha ca mt s dn tc anh em nh hng vo h kh su v r. V d, tc cm bn ca ngi Ty, ngi Mng Tu L nhp vo t thi Mc Chu. (Tc cm trong mt s ngy nht nh, dn khng ra khi bn, ngi ngoi bn khng c vo. ng ra vo bn u cng dy. Tu L nu m tru cm 7 ngy, nu m b cm 5 ngy, m ln cm 3 ngy. Ba nm lm mt ln). Chnh hai ci l nn tng to ra ngy hi ln c nhng hnh thc vn ngh c sc, nht l ma lng cng m sau ny ngnh Vn ha 170
Thng tin khi phc pht trin thnh iu ma hay 1 b sung vo di sn vn ha c o ca ngi Mng tnh Ha Bnh./.
N.H.T
Nm 1976 ma lng cng ca i vn ngh x Tu L do c Th o din i d hi din tnh ginh Huy chng vng. Nm 1978, o din Khc Tun trn c s ma lng cng thm ma Dao, ma ng dng v "Vui xun dng hi" li ot Huy chng vng. Cng v ny i vn ngh huyn Kim Bi dn dng i hi din ton qun cng nm li ot Huy chng vng.
171
L hi ln hai
I Ly
mt ma l hi. Trong khng kh xun ti y, xin hy n vi nhng ngi anh em tc Ty c chng kin nhng l hi c sc ca h. Sau tt Nguyn n n xun, ngi Ty ni chung, ngi Ty vng ng Kh, tnh Cao Bng ni ring thng m hi cu ma, cu sc kho cho mi ngi v t chc vui chi. C th l hi tung cn trong l xung ng (Lng tng), hoc l hi m Trng, cn gi l hi Trng, hay hi Hai1. Nghing v pha phn hi, chng ti gi y l hi Ln Hai, hay hi ht mi Trng. y l mt l hi quan trng ca ngi Ty, thng c chun b ht sc chu o v ko di nhiu ngy, ch yu ring trong tng bn, qu lm l mi thm mt s ngi thn thch, quen thuc mt vi bn ln cn tham gia m thi. V th, c th thy ngay y l mt l hi mang tnh hng ni trong phm vi bn, c l, n biu hin s ri rt ca mt tm l ct c, t giao lu, gia cc bn trc kia, hoc gi mt vn g m cc nh nghin cu l hi cha tm ra c. Th nhng, l nhng chuyn v sau. Nh ni, hi ht mi Trng thng c t chc di ngy v c chun b, sa son kh cng phu, ngay khi dn bn cn say sa trong tt Nguyn n. ng vy, ngay t sng mng mt tt Nguyn n, trong l cng th cng ti bn, mt thanh n xinh p, trong trng c dn bn la chn, c ra lm l xin php thn linh cho m hi Ln Hai (ht mi m Trng). Sau khi c thn linh ng (m thng th thn linh bao gi cng ng vi nhng nh v hnh ng tt p ca con ngi), c gi knh mi gi bn ( hoc hi ng gi bn) la chn ngy tt m hi v kt thc hi. Dung lng thi gian v qui m hi khng c nh m tu thuc vo iu kin vt cht, tinh thn, s chun b cng nh s la chn ca tng bn. Ch c iu bt di bt dch l: hi ht mi Trng phi t chc vo (v trong) dp tt Nguyn n. l khng/ thi gian vn ho t nhin ca hi.
Mi khi ma xun ti, khp ni trn t nc ta li bc vo
Thch Phng- L Trung V- 60 l hi truyn thng Vit Nam. Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.339.
172
Sau khi la chn c thi gian, n nh thi lng, a im din ra hi, mt ban t chc hi, ng u l cc gi bn c bu ra lo vic chn ngi, phn cng cc khu, cc cng vic t chc l hi. Gia nh no, c nhn no c chn vo lc lng chun b hi u rt hnh din, vui mng v vinh hnh. C bn nh bng si trong khng kh tt tht vui v, khng kh chun b tht rn r. Mi nh, mi ngi no nc chun b v d khng ni ra, ai cng trong tm trng n ch thi khc m hi. Mi nh trong bn u no nc chun b ngha v ng gp phn mnh. Lc ny ma mng thu hoch xong, thc la vo b, vo kho, ln bo c sn trong chung. Ni gc nh, chum ru bc men thm dy. Tt c sn sng vo hi. Cng vic chun b u tin l lm din trng ( ni din ra hi), dng sn cng, gin hoa... Trc ht, nhng ngi kho mnh, kho tay trong bn chn mt khu t trng hoc mt bi trng rng ri, bng phng, c a th tt trong bn lm ni t chc hi. H dng cc nguyn liu chun b sn nh vn, tre, phn, dy, inh... dng sn cng. Sn cng cao khong 1,2m n 1,4m, xung quanh thng kn phn na, phn tre. l ni t l vt v hng cng thn linh ca bn. Bn cnh sn cng, ngi ta dng mt gin hoa ( tng trng cho vn hoa), ni m, theo thnh cu ca dn bn, m Trng v cc thn linh ( nam v n) s xung hi hoa, nghe ht, xem ma... Trong khi , mt s ngi khc, theo s phn cng ca gi bn hoc ban t chc, lo chun b vt cht ( c thc cng nh hng, hoa, tr, ru..., c thc n bnh thng nh bnh tri, go, tht...) cho l hi. y l cng vic t c ch ti, nhng c vai tr ht sc quan trng cho s thnh cng ca l hi. Trung tm hn c, quan trng hn c v v th cng thu ht hn c l nhng ngi c bnh bu, chn la ng cc vai, cc nhn vt trong l hi. Chnh nhng ngi ny quyt nh s sinh ng v quyn r ca l hi. H phi l nhng ngi tiu biu cho lng bn, va p nt li va p ngi, ng thi li phi thuc cc bi ht v gii ca ma. Thiu mt yu t trong nhng g nu trn, th h kh c th c la chn nhp nhng vai quan trng trong l hi ht mi Trng. K t sau khi c la chn, phn vai, s ngi ny t lo trang phc, tp dt cc vai, n li cc bi ht iu ma trong l hi v tm n nhng b m gii vn ngh, thng gi l M Cc hc thm nhng bi ln Hai.
173
Mc ch ca l hi ht mi Trng l cu khn m Trng (qua cuc diu hnh n v tin m Trng...) cho thn linh trn thng gii, ban pht iu lnh iu tt, tr b iu d iu xu, gip cho ma mng bi thu; cy ci xanh ti, gia sc thot khi dch bnh, sinh n n ng, con ngi hnh phc, m no... Do c mong nhng iu tt p m hnh thc ngi lm l, cc vt dng tham gia l hi cng nh khng kh l hi u phi p v ph hp trong s giao cm tin- trn, thnh thn- con ngi. C l v th m cc vai chnh trong cuc l nh: hai m Trng (cng hai), hai m Kho (thip sl), v cc thiu n ma ht v hai thanh nin bo v...u p , kho mnh, phc hu... Trong khng kh huyn hoc, nh thc, nh o, gia ngi ci tin v ci trn; gia ngi d l v ngi nhp vai..., ai cng c cm gic rng mnh ang c chng kin nhng g ht sc quan trng i vi cuc i tng con ngi trong ngy xun m m ny, v ai cng hi hp ch giy pht bt u l hi ht mi Trng... V cui cng, ci giy pht y cng n. Hi ht mi Trng bt u bng l dng hoa, va c ngha chc mng nhng ngi ng vai, va nh l nghi thc m u cho hi. Sau nghi l dng hoa l din ln Hai (tc ca ht mi Trng), mi ngi ht nhng bi ht tin hn on ngi trn gian ln cung tin n mi m trng xung d hi trn gian di nghi thc l diu hnh. Cc vai chnh trong cuc l diu hnh gm: Hai ngi ph n trung nin, phc hu, c , p nt, vc dng p ng vai hai m Trng (tc l hn m Trng nhp vo- c gi l cng hai) ht i p vi ngi trn. - Hai ph n khc, tiu chun nh trn, c th tr hoc gi hn i cht, ng vai hai m Kho (c gi l thip sl) lm nhim v dng hoa v cu nguyn. - Mt s thiu n thanh tn, tr p, tham gia ma ht, ph vic cho cc thip sl. - Hai thanh nin kho mnh (cm hai cy nu bng trc) ng bo v trc ca nh m Trng. Tt c cc nhn vt ni trn u ho trang p, trong m Trng rc r nht: o la , qun hng, khn , tay cm di la hng1. Hnh trnh diu hnh ln cung trng bao gm hai chng:
1 ,2,3
Trch Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 339- 343.
174
- Chng th nht qua th gii nhn gian, ci ngi gm ng trong bn, vn rau, vn cy n qu, miu th cng, ging nc, cnh ng la, bi du, ph Thnh Lm, nh Tin, ng qu, ni vn, th gii ong ve, qua cu Tam Quang2. - Chng th hai qua th gii thn linh, i vo khng trung qua ni ca nhng ngi cht yu, ch trai gi, ch Tam Quang, mng t tin, phng nhng ngi lm quan h gii, cui cng n cung Trng3. Vy l, tri qua bao nhiu chng ng, ca i, cui cng on ngi trn gian cng n c m Trng xung vui xun. Khi on ngi n m Trng tr v h gii, th c thm hai m Trng v 14 v thn nam n ho cng dng ngi n vi chn nhn gian. Khi on rc v ti mt t, c bit l khi m Trng xut hin, mi ngi reo mng, ca ht, hi hoa, n rc, lm l dng hoa, cu chc. Cc nhn vt cng mi ngi u bt u cuc ht mi Trng vui chi. Sau nhng li ht cho hi, chc tng, a n l nhng cuc ht nguyn cu, xin cho nhiu ging tt, xin cho nc phn nhiu, cu khng c thin tai th d, cu cho ng la nng bng, ma mng tru ht... Mt trong nhng li cu khn (tm dch) nh sau: Ly m cho con la ging Cho con ging la nng Cho con ging la ng Ging la np gt cui v Thng nm cho nc cy cy... V ny tt hn v xa, Ma ny tt hn ma trc Gc la b trn Bng trm qua b di...1 Sau nhng li ln Hai (ca ht di Trng) va c tnh cht gii thiu trn gian vi thn linh ( y l M Trng cng cc thin thn), va mang tnh cu nguyn nghi l (c gn cht t ti nghi l cu ma, nghi l cu ma, m biu tng l thu triu, mt Trng), mi ngi u cm thy yn tm v nhng g mong c c ca ln trc thn linh v thn linh cng bit c kht vng ca con ngi. V dng nh ho ng vi kht vng , m Trng, sau khi ni li cu nguyn, ly
175
khn che mt cng tham gia ht i p vi ngi trn gian i d hi v mi chuyn, t vic sinh sng, lm n, ma mng, sc kho, tr tnh yu2. n nay, cng cha c ai gii thch v sao khi ln Hai, mi ngi khng cp n ch tnh yu? Do mt cm k nguyn thu? Do m Trng ch lin quan ti ma mng, thin nhin, bnh tt con ngi? Hoc gi, bn cnh m Trng, trong cuc i nhng con ngi tc Ty, nhng dp nh th ny cn c mt v thn linh ch tr tnh yu? ch l nhng gi thuyt cn minh chng thm. D sao th ln Hai cng c nh th m truyn lan; khng kh ht h vui vy, no nc c ko di t ngy ny qua ngy khc, ni hai ba ngy, bn mt tun lin, c ch ti gn na thng mi dt... V, mt mng khng th khng nhc ti l, trong khi ni chnh hi ang din ra cuc ht khi ho thanh, lc i p gia tin v trn, th nhng a im xung quanh , ngi ta xen k t chc nh yn (cu lng g), nh quay, chi g... cho ti mt hm mi ngi trong bn thy cuc vui , cu ht cn, li cu xong, th lm l kt thc hi1. L kt thc hi (c gi l slng hai, tc l tin mt Trng v tri) l ngy l m rng, vui nht ca hi, vi thnh phn tham d gm b con trong bn, ngi thn thuc, khch mi v du khch vng lai. Lc ny, ngoi sn cng trong bn nh t phn trn, ngi ta phi dng thm mt sn cng na ngoi ng rng c ch cho khch d, cng l ni din ra cuc ln (ma ht) mi chia tay, tm bit gia ngi trn v ngi ci trn, tin m Trng v cc thn v tri. Dn chng, ngi d tp trung sn cng trong bn ri cng ko ra sn cng ngoi ng. Hai thanh nin bo v nh m Trng cm nu trc i song song dn u on ngi i, mang theo cc dng, vt tng trng hnh mt trng, thuyn, hoa, mm xi v nhng hnh thc khc. Sut bao ngy l hi, cc nhn vt (c thay i danh ngha) sng chan ho cng nhau, thng cm nhau su sc, nay chia tay khng khi bi ngi. Bi ht ln lc ny nng ngha, lu luyn tin a nh chng mun ri2... Lc ny, m Trng trn ho, khng cn l thnh thn xa l m tr thnh bn thn ca con ngi, cng con ngi bn rn, nc n chia ly, ht tm bit v ht hn h gp g ma l hi sau. Xin nghe mt on li ht ca ngi trn: Tnh thng i ta nh non cao ni c
1,2 1 ,2
Trch Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 339- 343. Theo Thch Phng- L Trung V- Sd- tr 343.
176
Ch nh chic l gai nghing ng lung lay, Ch nh bng c tranh bay theo chiu gi Trng v tri, lng ta xit ni nh thng... Cn y l mt on ht ca Trng nhn ngi trn: Nhn ba ngy bun hy b cnh cy trn phin Ngy vui hy b cnh l trn cnh cy trng trn thng gii c nhn, c thy Ngi trn bun cn bit thu tha may v, Trng bun phi sut i go trn tin...21 V khi kt thc cu cui cng ca bi ht chc tng, th hai ngi ng m Trng ng xung, thip i trong i pht. Khi m Cc phi lm ng tc thu hn hai ngi (tc m Trng ri ci trn). Sau , hai ngi tnh li, tr li vai tr dn bn thng ngy ca h. S tr li ny lu hay mau tu vo mi ngi. Hi ln Hai (hi ht mi Trng) kt thc trong nim giao cm mnh m, thing ling, thn thnh gia con ngi v siu nhin. Hai sn cng c d i. Mi ngi t hi vi nhau, ln lt t chc n ung mng hi, mng xun, mng du khch n vi l hi. C bn lng u hn hoan hy vng m Trng v cc thn linh s chp thun gip cho ma mng tt ti, ngi vt mnh kho, l hi ma sau ng hn, phong ph hn, chu o hn... V, vi tt c nhng chi tit s qua v tng vn ho tn ngng mi bc l phn no, rt cn c tip tc khai thc, c th ni l hi ht mi trng l mt sinh hot vn ho- tn ngng hp dn v huyn diu vi bt k ai, - cng nh cha- tng chng kin./. I.L
Theo Thch Phng- L Trung V- Sd.
177
l tt mng mt thng by
vng thung chng
Sau tt nguyn n c truyn, ng bo Nng Mng Khng c mt

l tt khng km phn linh nh, ho hc vui ti, l tt mng mt thng by m lch. Hng nm, c n h tun thng 6 (m lch), b con ngi Nng li n nc phn khi chun b cho n v t chc l tt mng mt thng by (ting Nng gi l chinw chetx). Khp cc gia nh, lng bn t gi n tr, k mng ngi lo bn tn xn xao, no nc ua nhau chun b c tt. Cc b m, ch em ni tr no lo sm go np lm xi 7 mu, may mc qun cao mi, lm ti ng cng g cho tr em; no lo g, tht v nhng th thc phm cn thit. Cc ng b, anh em trai th lo chun b gt a mi, ru ch, mi khch ngoi tc, ngoi bn, hoa qu bnh tri. a mi c gt bng vu gi, gt mt na on hnh ch nht, mt na on trn v gt trc t 3 n 4 ngy phi kh khi nhum mi p v khng b mc. Ru thng t nu bng ng np v ru ng np ung ngt hn. Do khi trng ng nh no cng phi trng mt cht ng np. Khch mi th nh no cng mi cc anh em h hng, bn b thn thit phng xa ngoi ngi Nng v mi trc hng tun anh em c thi gian thu xp cng vic v mua sm qu cp ti mng v cm t. Cc nam n thanh thiu nin th r nhau ly ci kh, i cng gi go, ct c tru nga, ly rau ln d tr cho nhng ngy tt dnh thi gian vui chi. n gip tt, ngy 30 thng 6 m lch, ngi no k y trong mi gia nh, ai cng tp np ua nhau lm cc cng vic ca mnh, ph n ct ra l xi, l chui, l dong nhum a , xi 7 mu, lt xi mu th gia tin, gi xi lm qu cho khch, xay u ph lm thc n sn cho nhng ngy l tt, ng ln con t 20-25 kg lm tht quay chun b thc n sn. Nh kh gi v mi nhiu khch th m hn mt con, khng th vi ba nh chung nhau mt con. Cc ng b gi, con tr cng mi ngi mt vic: ra bn gh, m chn, bn th, chn bt. Cc em thiu nin th ct c nga, ly rau ln ba ngy tt. Mc d mi nh c s chun b cho tt khc nhau nhng c n cui chiu chp ti hu nh nh no cng phi nhum xong a - cng vic chun b b chnh thc u tin cho l. a c nhum bng l xi a (ting Nng gi l chmj thuj). Loi l xi ny ch dng nhum a v xi . K thut nhum a
179
rt n gin: cho l xi mt lng va phi vi s lng a v nc un. Nu s lng a t, l xi nhiu th khi luc s b qu ng mu thm, a khng ti. Ngc li s lng a nhiu m l xi t th thiu v a nht cng khng p. Bi vy, nhiu ngi phi nh nhng ngi c kinh nghim nhum gip. Cng vic cui cng trong ngy chun b tt l nh ai ny u tm git thay qun o sch s, nh no phi lm c cng tri th chun b mm c cng. Mm c cng tri c t trn sn gc sn m bo sch s. Do nhng nh phi cng tri phi lm mt ci sn gc sn nh vo dp tt thng 7, sau dng phi thc, ng, ngi khu v v lm ch vui chi cho tr em nhy ma trong nhng m trng sng. Song c iu k l ngi mang thai khng c lm, phi nh ngi khc lm gip. Mm cng tri ting Nng gi l Pai chan- cungj phax. Mt ci bn t quay hng mt tri mc v c mt cy cu tri bng vu cao hn u ngi c cng bng l chui, t 5 ci bt, 5 ci chn lm bng dng cy sy, mt bt nc php; 5 l hng bng thn chui; c hng giy nga treo mu 5 con (c dng h 3 con); chn ru gia cng i y mt chn khc gi l ta chanj nh cng rng; mt bt nc l xi nhum a ; mt l t gi bng vu, c c chy nhum . Bn cnh mm c by c b l xi nhum a. Vt cng ch c mt con g sng gy to, p, lng ; 5 bt xi mu tm v mt ming tht ln nh. Gn nh thnh mt quy lut t nhin, tt thng 7 nm no cng vy, cng vi vic chun b tp np, nhn nhp th ngy 30/6 hoc ch t cng l bui chiu tri cng tun ma tm t, nh trt nc. ng bo gi cn ma l ma di sn. Mc d ma vy nhng ng bo vn thch v n ra sch tt c mi u rc ri, kh tri ti tm nng nc hm tt tri quang my tnh, khng kh trong lnh, chi tt c thoi mi. Nu khng ma th b con lo lng s tt s mt vui v cu mong cho tri cn ging. V vy m b con chun b tt rt chu o. Sng mng mt thng by l l chnh ca ng bo; sau l vui chi n ung linh nh, hi h tp np. Sau mt ngy tri ma dng, bu tri tr li quang ng trong xanh, bu khng kh tr nn trong lnh nh c cun ht mi rc ri mi trng, ph h tr cho ng bo Nng n tt. Khi tri mi chuyn ngy g gy canh ba, cc gia nh lm sn cng tri thc dy nhm bp thi xi m g cng tri trc khi tri sng. Thy cng mc qun o di, vi en, u i khn xp, chn i giy, long trng khn ly bn phng, tm hng
180
tri t, ni rng, cy chui lm l cng t n tri t, ni non... ph h tr cho ngi Nng chin thng gic ngoi xm, bo tn ni ging dn tc v mi thn tri, ni non, rng chui xung d l tt chin thng c truyn dn tc m ngi Nng khng bao gi qun. Ni dung bi khn c on: Hi thn tri thnh t Hi ng thn tri t Hi mt tri trn cao V rng chui ni thp Hm nay ngy mt thng by n tt th ngi Nng1 N t ny h Vng chu gia Con i chu th h i cht ngi Nng N t ny em ming tht ln nh, con g sng gy to ln knh em a xi tm, ngm ru ngt v mi Mi n thn tri thnh t d c Mi n thn tri t, mt tri trn cao ngi mm Cng t tin tc Nng chi vui ba c Cng th h chu, h cht ngi Nng n tt thng by n c xong xin ph h tr ngi Nng Ban phc tc Nng thnh tr bnh an... Sau mt bi cng, thy cng m g np l. Con g c lm lng ti ch. Lm sch g, con g khng luc chn m by tht sng, c lng rc g cng c by nguyn ti ch trn l chui t cnh mm v cng cng mt lc vi mm c. Sau khi lm sch g xong, gia nh bng c ch xi mu tm xung by cng cng con g, tht ln. Mt iu ng ch quan tm l phi lm sm, nhanh sao cho cng xong, thu dn trc khi tri sng. Sau ba hi th cng vi ba hi nhang tt mi ho vng thu v nh. Sau khi thu v nh, b l xi v lng g vn nguyn trn sn qua 3 ngy mi c dn. ng thi sn cng cm bang n tt 3 ngy sau mi c s dng lm sn phi hoc chi bi. Sau khi by sn th cng xong li tip tc m g th cng gia tin. G th cng gia tin khng nht thit l g sng gy m g mi cng c. Mm
1
Tt thng 7 l Tt th, sau Tt c Nguyn n.
181
c th cng gia tin ch c g v cc thc n ph khc v nht thit phi lm bt tit canh g. Tht g khng by c con m em cht tng ming xp gn trong a. Bi cng trong mm c l gia tin ni dung ch yu l knh mi gia tin xung d tt c truyn mng mt thng by cng vi thn tri thnh t... cu cc ng b t tin tip tc ph h tr cho con chu gia nh c cuc sng an khang thnh vng. Cng lc vi cc ng lm l cng gia tin th cc b, cc ch cng lm xi by mu, l mu ti ( c), mu thm, mu vng, mu xanh l gng, mu nu, mu xanh nc bin, mu tm. Nguyn liu lm xi 7 mu ny cng lm t hai loi l xi a v xi hoa (ting Nng gi l chmj thchmj lai) v mt loi hoa rng thng n vo thng 2-3 m lch (ting Nng gi l oc pfnj). Loi hoa ny c mi thm lng, khi n r hi em v phi kh ct dng lc no cng c. Loi hoa ny nhum xi vng: em hoa kh luc vi mt lng mui va phi, nu nhiu mui qu s b vng nht. Luc xong lc ly nc ngui ri em ngm vi go np. Go np phi c vo sch, ngm nc t ti hm trc n trng va phi, nu qu s b nho. Thi gian ngm ch mt ting, khi si ln, xi s ng mu vng rt p v thm. Xi th dng l xi a luc k, lc ly nc ngui, cho vo ngm go np nh xi vng, khi si ln s c mu ti ( c). Xi tm cng dng l xi a nhng em gi vi gio bp. trc khi gi em t qua la cho ho. Lng gio cng cho va phi nhng phi l gio than ci, cn gio c rc , rm r th khng c v khng c mn cht mu khng ngm su, s b bc mu. Xi mu xanh nc bin th dng l xi hoa (chmj lai) gi vi gio bp ri lc ngm go np xi ln s ra mu xanh nc bin. Nhng lng gio v thi gian ngm cng va phi, lm sao khi vt go ra c mu xanh l n khi xi ln th va p, nu khi vt go ra m c mu th xi ln s ng mu qu m, chuyn sang mu chm. Xi mu xanh l gng (ting Nng gi l khu looc buw tsinhw) khi lm phc tp hn. Phi dng go np ngm ra mu vng ri mi li em ngm nc l xi hoa loi mu xanh nc bin vi lng va phi. Nu thiu nc gio l xi hoa th s ra mu xanh nn chui hoc nu nc xi hoa qu nhiu th cng to mu xanh m, khng p. Xi mu nu cng phc tp nh xi mu xanh l gng. Trc ht phi ngm go np mu c sau li em ngm nc l xi a gi gio (nc l xi mu tm), mt gi sau vt ra s ra mu nu.
182
Cui cng l xi mu thm. Xi mu ny kh lm nht nn rt t ngi lm, ch ngi c kinh nghim mi lm. Loi xi ny phi dng go np nhum sau ngm nc l xi hoa vi mt t l rt t, nht. Thng thng ngm nc l xi hoa ln th hai (tc l sau khi ngm li mu xanh nc bin ht ht mu chun cn li lng mu rt nht). Khi ngm go np mu s gim mu c to thnh mu thm khng phi mu nu cng khng phi mu tm mang sc mu mu ng. Cc loi go np sau khi nhum xong mu phi i sch ri ro nc mi em xi. Vic lm xi 7 mu rt hp dn nhng khng km phc tp, khng khc g ngi ho s pha mu ti ba giu kinh nghim. Khp u lng cui bn ch em ph n ch bn tn v vic lm xi mu v tu tt mi nhau v nh mnh thng thc xi mu- chim ngng ti ngh ca mnh. Sau khi nhum go np 7 mu th cho vo ch g mi th mt gc ri un si. Phi b ch trong cho un nc nng va bc hi ri mi cho xi vo khi b ng nc lu, tranh bt y ch. Cng gia tin xong, xi 7 mu cng va chn ti, khi bc hng thm to nghi ngt khp gia nh lng bn. Anh em h mc, bn hu thn thit ngoi tc, ngoi bn cng tp np n mi gia nh d l tt. Cc gia nh cui bn phi c con chu n u bn n khch, nu khng s b tranh mt khch v trong ngy l tt ai cng mong c khch n chi k c khch cha mi n; khch vo nh th hu nh khng ai cho ra khi nh bt phi d c vi gia nh chia vui v n li thng nm gian kh. Trong lc cha m, anh ch th cng gia tin, lm xi 7 mu th cc em thiu nin t t m sng gi nhau i r nhau i th tru khi tru no c cng l lc b m nh th cng lm xi 7 mu xong; v n nh ch vic thay qun o mi, n tt xum vy. Ngoi vic chun b tin hnh th cng, l c ngy tt, gia nh no cng c bit ch n cng g cho tr em; khng ch tr em trong nh m c con chu anh em, khch kha cng phi biu mi a ci cng. c bit cng g cho chu trong ngy tt phi to gp i mi khi. Do gia nh no cng phi mua rt nhiu g. C nhng nh phi m ti 7-8 con g c mi ci cng cho tr. B con cho rng tr em tuy nh nhng cng rt vt v, nht l nhng a tr chn tru. Cc chu cng b m di nng dm ma chn tru, ct c ly rau ln, ly ci gp phn gip gia nh lm nn cuc sng m no. Nn ngy tt phi may qun o mi, biu cn g to, mng tin n qu bnh b p cng sc cc chu.
183
Khch kha, bn b thn hu n d l tt vi b con rt h hi, trng din b qun o mi, tay xch vai mang ti qu tng phm. Qu tng c th l gi bnh ko, cn hoa qu rt gin d tng cho ng b v cc chu, gp phn thm vui ngy tt m thi. n ba c gia nh t gi n tr ai cng mc qun o mi, chn i giy dp, tc tai chi sch s cng cc qu khch vui c. Mm c thng lm 8 mn l tht g luc, tht ln kho tu, tht ln quay, u ph bc tht ln rn, min xo, u ph sng, bt tit canh g v bt canh xng hm. Khng phn bit mm ngi ln, tr em. Khi n, thng thng l pht cng g cho tr em trc ri gia ch gp bt tit canh g chi mu c khai c; cc thc n khng quy nh, c dng ht li ly thm, c gia nh v khch kha cng chc ru, n xi 7 mu rt vui v linh nh. Sau mt hi chc tng say sa, c khch ln ch u thi nhau ct ting ht i p chc mng ba c trong c cu: i khng xng bn thn i khng cn bn hu Bn gc (c) un sng b Trn c ton bt khng. V khch p li rng: Hi bn thng thn hu? C say khng bit chc Bn gc (c) un sng tru Trn c by tm bt. C gia nh sau ba c th lm hi leng hao, chi bi g chc ru c ngy. Cc qu khch thn hu n d l tt sut ngy v ng qua m, sng sau mi v. Song ho hng nht l cc tng lp thanh thiu nin nhi ng. n c xong thanh nin nam n r nhau i chi tr chi nh n, ngi ta chi bt k ch no ngoi sn hoc trong nh. Khi chi mt c gia nh mi nc, n xi 7 mu thm ch cn mi ung ru, v gp phn vo khng kh vui ti trong gia nh. Cc thanh nin chi n thng chi i, i nam vi i n hoc i nam n. Nu i no c quan h trao duyn th i n cng bay ln khng ngt. Chi i, thng c cch chi cho nam n; nhng ph bin l chi i n nam n nhng thng lng cho hai con n vo nhau con ln ln, con ln xung trng rt p mt. Cc em thiu nin nh nhau, nu cng g ai gy (b thua) th mt mt na. Bi vy, d kh khn, cc ng b cha m cng c gng mua ly 1-2 con g sng to
184
xng cng tht dai, nh cng g cho chc. Bui ti cc i nam n thanh nin cn t chc tp trung ti mt gia nh no rng ri thun li ht i giao duyn. L tt thng 7 c thu xp vui chi n ung trong ba ngy; song qua ngy mng mt, sang ngy mng hai l cc khch thn bn hu xin php ra v v chi ht tt s khng p. Gia gia nh v khch li lu luyn chia tay. Gia nh no cng gi xi 7 mu cng vi cng g lm qu cho gia nh thn khch, ri li hn gp nhau trong dp l tt nm ti rt nng nhit chan cha lng ngi . Mc d cng vic ng ng b bn nhng l ngy tt c truyn ca dn tc nn gia nh no cng thu xp thi gian n tt 3 ngy, sau mi tip tc lm c la, ln nng ry thu ng, lao ng mt cch phn khi, mang theo bao m hng ngy tt. V lch s l tt mng mt thng by khng cn ai bit c th. Cc t liu thnh vn cng cha ai ghi chp m ch truyn li trong k c nhn dn mt huyn thoi lch s ho hng y ngha. Theo cc truyn thuyt dn gian tuy cha y nhng c th phc ra rng l tt mng mt thng 7 gn lin vi mt trang s ho hng dn tc Nng c khi qut nh sau: Vo thng 5 trong mt nm i nh Hn, bn gic Hn phng Bc cy ngi ng mun m rng khu vc cai qun xua qun nh chim vng t ngi Nng Mng Khng. Bng mi cch chng tm ngi Nng git cht tt c. Nhiu ngi b chng vy bt git hi mt cch m mu. Vng t Mng Khng vn c ngi Nng khai thin lp a, to lng dng bn, bao m hi xng mu xy dng cuc sng hnh phc gia vng t lnh chim u nn nhn dn y t chc chng li quyt lit gi mnh t ni chn rau ct rn ca mnh. Mc d qun gic mnh hn gp bi nhng ngi Nng cng giao tranh cm c gi vng vng t c hng thng tri. Song, do th mng, lc t li b ng trc m mu ca gic, sau mt thng chng c c lit lc lng ngi Nng ngy cng thu hp v yu th. trnh nhng thit hi khng cn thit, lc lng cn li ca ngi Nng tm thi b mt rt lui an ton vo cc khu rng chui rm rp ven sng Chy bo ton v xy dng lc lng ch khi c thi c th chp ly ni dy nh li gic Hn ginh li qu hng. Tng chim c vng t ngi Nng, v khng thy bng dng ngi Nng u na nn gic Hn h hng rt mt b phn lc lng quay v ch li mt b phn cai qun gia vng rng ni hoang vu rm rp. Sng gia tnh cnh kh khn gian kh, phi chui li trong cc khu rng chui rm rp v hang hc, ci kh l ci khn, ng bo Nng bng ngh ra mu k cht cy chui la gic Hn. V cy chui mc nhanh ch vi ngy
185
cao bng u ngi nn khi gic Hn kim sot truy lng thy cy chui b cht li cao thnh rng tng ngi Nng b chy i ni khc lu ri, nn mt cnh gic. Trong khi gic Hn ch quan, ng bo Nng tranh th n nh tinh thn, xy dng cng c li lc lng h quyt tm nh gic Hn. ng nh mu k vch ra, vo mt ngy cui thng su m lch tri nh mun ph h ngi Nng, t nhin ma tm t nh trt nc, nh mun cun tri tt c mi nng bc, ngt ngt, rc ri cnh vt tr li trong lnh, kh tri quang ng. Gic Hn mt cnh gic nh li cn an bi trong gic ng lu tranh. Li dng lc tri ma, ngha qun v ng bo Nng bng cc th v kh trong tay nh dao pht, mc, n, cuc thung gy gc cng nhau vng dy phn chia b mt ln vo cc lu ln ca gic v nhng nh dn b gic chim ng nh chm git li bn Hn lm cho chng khng kp tr tay, i b phn b ngha qun ngi Nng chm git, nh b thng; mt b phn nh xin u hng b ta bt tri. Cuc chin din ra mt cch thm lng, gic Hn phng xa khng h bit tip vin. Ch trong na m ngha qun ng bo Nng chim li c qu hng lc tri cn cha sng. Khi nghe tin chin thng ca ngha qun, ng bo Nng khp ni trong vng ni dy h reo t uc tr v, n rng sng mng mt thng 7 v n mnh t c Mng Khng ca mnh. k nim chin thng v i ny, ngi Nng quyt nh t chc n mng 3 ngy t sng mng mt n ht ngy mng 3 thng 7. Ngi Nng cho rng nh rng chui xanh thm che ch, nh ng tri ma to gi bo to nn thi c cho h chin thng gic xm lc nn rng chui, ng tri tr thnh thn ph h- bo mnh, ngi Nng phi m g lm l cng t n rng chui, ng tri ngay trc sn nh. V thi gian qu gp, tri gn rng sng, khng lm nhanh s qua gi pht lch s trng i nn khng cn luc g, c ti m th cng v c lng g cng khng cn dn dp, c by ti ch min sao t lng bit n l c . Vui mng ngy thng li, ngi Nng khng qun nhng ngy thng nh nhau mu, n dt gian kh trong rng nn cng c bt nc bng l xi tng trng cho bt mu tc l n cm chan vi mu. Cn i a cng dng l xi nhum tng trng cho chic gy u , u en l v kh th s ngi Nng s dng nh gic Hn. V phi t chc cng sm trc khi tri sng tuyn b chin thng ca mnh vi bn dn thin h, ng b t tin lm cho gic Hn phng xa bn kia khng kp ng ph, chp nhn tht bi.
186
Sau khi th tri, cng chui, ng bo ai cng tip tc m g lm xi 7 mu cng dng chin cng ln gia tin ng thi mi cc ng b t tin xung d hi n mng chin thng. Vi ngha ln lao ngi Nng cho rng lm xi 7 mu l tng trng cho chng ng lch s 7 thng y ngha trong mt nm t tri xoay chuyn nhng gn lin lch s dn tc l: - Xi mu xanh l gng l biu trng cho thng ging- mu xanh cy c m chi ny lc. - Xi mu nu l biu trng cho thng hai- mu nu ca t khi con ngi bc vo ma lm n mi khai ph i nng gieo trng. - Xi mu tm l biu trng cho thng ba- mu tm thy chung tng nh ti ng cha, lm tt thanh minh to m. - Xi mu xanh nc bin l biu trng cho thng t u h kh tit trong lnh, my tri trong xanh nh nc bin. - Xi mu thm l biu trng cho thng nm- l mu mu ca dn phi khi nh nhau vi gic Hn. - Xi mu vng biu trng cho mu bt hnh thng su, ng bo phi n dt gian nan v phi tm rt lui vo rng bo ton lc lng chun b tinh thn tip tc chin u. - V xi mu ti ( c) biu trng cho mu chin thng gic Hn ngy mng mt thng by. Tht l nhng biu trng vn ho y tnh nhn vn. l ton b ni dung, ngun gc cng nh ngha lch s vn ho ca tt c truyn mng mt thng by. T n nay, l tt mng mt thng by tr thnh l tt c truyn ca dn tc Nng sau tt nguyn n. Tri qua chng ng lch s vi bit bao th h con chu nhiu tp tc trong l tt mai mt khng cn duy tr c (v d nh vic lm sn cng tri, rng chui khng cn ph bin, ch c con trng mi dng h i din lm v cng m thi, xi 7 mu cng khng lm ch 3-4 mu, thm ch c ni ngi lm cn dng phm nhum mt cch lo lot va mt ngha va km thm ngon...). Song ring bn thn l tt hu nh vn duy tr tn ti t th h ny sang th h khc, nm ny n nm khc. c bit i a v xi 7 mu vn cn duy tr gn lin vi mi ngi dn ngi Nng v ch c tt thng by mi lm m thi. cng l hai di sn vn ho vt cht phn nh nhng gi tr lch s v vn ho ca l mng mt thng by ca ngi Nng./.
187
V.T.C
188
hi mng MA mng mc
Song Phm
Ma xun ti, ni ni rng Ty Bc, khi nhng cn ma rng

trao nc cho dng sui, khi cy l m chi, ra lc, khi hoa ban n trng rng v khi con ngi khp ni ho hng n cho mt nm mi tt lnh, th cng chnh l khi b con dn tc Kh M, Thi en, Mng, X, Khng... t chc l hi mng ma mng mc. y l mt trong nhng tc l khng th thiu ca ngi dn Kh M cng nh ca nhiu tc nhiu khc vo dp nm mi nhm vui chi cho tho nhng ngy cm ci cuc t ph nng. Hn na, l hi ny cn l chn ngi dn gi n thn linh li khn cu, mong cho cuc sng phn thnh, hoa tri tt ti, ma mng tru ht, con ngi an khang, vui v... Vi con ngi ni y, ma mng mc l mt s kin biu hin nim vui v biu tng y sc sng, sc vn ln ca cng ng. Ngy l n gn. Cc bn c sang sa sch p. Dn bn, gi tr, gi trai ti mi, hn h trong trang phc ngy hi ca dn tc mnh, tu tt r nhau n bi trng, ba rng hay ven sui, ni dnh cho hi hp, vui chi ca bn lng. Khng kh va trang trng, va bng khung, khin lng ngi no nc. Trn bi ngi ta t mt bn th ln, nhiu khi l mt khung th. Gia khung th l mt cy tre cao, trm tr, trang tr rt p mt, gn y hoa (cy nu). Cnh cy nu l mt cy chui chn ln ngc, c c o tc thnh hnh u linga (sinh thc kh nam). Di cy chui l nhng bi c, xung quanh l nhng khm s, khm khoai s lc lu c, nhng khm mng vu v nhng qu bu hnh be ru, (c ni li trng cy chui ln, qun hoa, treo con ging bng tre, nhng ht ging, mt cy v tr tng trng cho s giao ho thin nhin - con ngi). Bt u cuc l, ng ch l mc o , qun en, vn khn u, thay mt dn lng lm l t thnh thn, c li khn cu thn linh ban cho ma thun gi ho, khoai la tt ti, con ngi v mun vt sinh si ny n, bnh an, kho mnh ... Tt c dn bn ng thnh knh xem ng ch l khn, ch lm nhm theo ch khng c ng tc l bi g. Khn xong, ng ch l ra mt bng nc pha t lm php. Trong khi
190
, pha trc khung th, cch ni ng ch l ng khong vi mt, tm c gi p, trinh bch c chn la k cng, dn hng ngang. Mi c hai tay cm hai ng tre ln, rng hai u, c di khc nhau. Khi l xong, cc c va ht dn ca dn tc mnh, va g cc ng tre xung mt tm vn, to thnh ting m bum bum nghe rt vui tai. Trong khong trng gia cc c v bn th, mt ngi n ng mnh kho, ci trn, mc qun ngn, eo trc bng mt khc g trn, di khong 40 - 50cm o thnh hnh linga, nhy ma trc mt cc c gi. Theo tng bc nhn nhy ca ngi ma, linga lc th dng ln, lc li nm song song vi chn ngi. C chc chc, ngi n ng li tin gn n cc c gi v khi gn c no th c cha lng ng tre ra ng a mu g lt su vo trong ng. C nh vy, iu ma giao i m dng lp i lp li trong ting ht dn ca, ting ching trng lc u nhp, khi dn dp tng bng, trong ting reo ci sng khoi ca b con dn bn. Trong khng kh va linh thing, va h hi, khng ai c cm gic l nhng hnh ng tc tu m ngc li, ngi ta cm thy mn nguyn v chnh l tng trng cho li cu mong mi s tt p, mt nguyn vng phn thc hn nhin v mc mc, cu cho vn vt sinh si, cu cho mng mc, hoa n, cy tri m chi ny lc. Sau l t thn v iu ma giao i m dng, mi thc s l lc con ngi vui nh hi. Tr, gi, trai gi vi nhng b trang phc dn tc p nht, mi nht ko nhau ra bi d hi. Gia nh no cng mang h ru cn ca mnh ra bi trng, mi mi ngi cng ung, to thnh mt khng kh no nhit him c. Say men ru, say men tnh, say cu chuyn, h hn huyn ci m vi nhau, gii to khc mc v gin hn; cho qua nhng chuyn m ngy thng khng th cho qua. Cui cng, khi dn tam ching v trng ci bt u vo hi vi m hng c o ca mnh, mi ngi to thnh vng trn quanh b trng ching, cng nhau nhy ma ht ca, nm tay nhau trong mt nim hng khi v mi ng cm v bin. Ngi gi say sa nh li tui trng nin, con tr vui chi mc sc, nam thanh n t cng nhau ht ma ri, ma iu tng bu, hn my, xe cp ... quen thuc. V khi hong hn bung xung, mt ng la ln c t ln, to sng bng hnh nhng ngi dn bn say sa trong men ru, cuc tnh, iu ma, ting trng ching, say sa vi mt nim tin khng h tt vo kt thc tt p ca hi l, rng mt nm mi ti p s n, nh ma mng sinh si ny n trn t rng Ty Bc xa xi ny. Cuc vui lan t rng v bn, to vo tng nh, ni, mt ln na, con ngi li say trong men ru, men tnh bn ba tic mng ma mng mc ...
191
Hi mng ma mng mc th hin mt c nguyn phn thc, mt quan h s khai ca ngi dn vi thin nhin, coi thin nhin nh ngi bn tt ca mnh v mong ngi bn y ban cho nhn khang vt thnh. l nim tin, ng thi cng l nim vui bt tn ca ngi Kh M v bao tc ngi khc ni ni rng Ty Bc m l hi mng ma mng mc, l ni h gi gm./. S.P
192
Hi mng nh mi
Thch Phng - L Trung V
Ngi L L h xy dng gia nh th phi lm nh mi v ra ring.

Tt nht l c nh ring khi cha c con. y l cng vic ln, ht sc vt v cho i v chng mi ci. Mc du vy, theo phong tc, v chng phi t i tm khu t lm nh, lm nng, chun b cho cuc sng lu di, ng thi phi chun b cho l mng nh mi. Theo tp qun, ch nhn c th v trai trng trong bn gip lm nh. Ngy nh hon thnh, c coi l ngy hi, c dn bn ko n d. Nam th mang ru ti, n th mang cm, xi, bnh... va l mng, va gnh bt tn ph cho ch nh. Thy cng (thy mo) bao gi cng l ngi c mi u tin. Thot u, thy by nhng dng c khai thc lm sn lm nh trc bn th. Khn xong, thy cm ba ln lt g vo cc ct (mi ct ba ci), nh th g v kim tra ton b ngi nh, cu mong cho mi ngi trong ngi nh mi u gp may mn, khe mnh. Va g, thy va ht bi ht Th g, gii thiu cc loi g v chc tng ch nh. i ht mt vng quanh cc ct nh, bi ht cng va kt thc. ... Ct nh ta th, G rng ta dng, Chn ct, mi ct cng, Nh ny tht l vng... Nh hp n, hp nam Nh hp tri, hp t... Sau khi thy cng th ct nh xong, ch nh b ra mt qu bu to mi mi ngi p v. Ai cng hm h ly tay m vui cng ch nh. Qu bu v c em i nu mi ngi cng n. Theo truyn thuyt ca ngi L L, qu bu do rng sinh ra v l "nh " u tin ca h. Nay gi tc p bu trong hi mng nh mi l nh li mt truyn thuyt xa xa. Ch nh ng ln mi cho v khai mc cuc ru: Ngi tc trng ngi trn,
193
Ngi tc en ngi di. Mi ngi gi nhm ru, Mi ngi tr "gp rau" 1 n ung xong, mt s ngh nhn mang kn, so ti ha tu thu m, sut sng. Cng lc y, quanh bp la trung tm ngi nh, cc c gi ngi ht thuc, thng thc v p ngi nh mi, ca ngi v chc tng theo tr tng tng phong ph ca tng ngi. Trong khi , m ngi tr cng nhau ht i p. Ch ca cuc ht tp trung miu t li qu trnh vt v ca cp v chng xy dng nn ngi nh hm nay. Cuc ht chm ri, va i p, va t s, v nhm nhp ru cho n khi tri sng. Lc ny mi ngi ra v v hn s gp nhau vo cuc ht m sau. m th hai l m ht giao duyn. C th ni l m ht ca thanh nin. H chia thnh hai phe nam n. N ng vai ch, nam ng vai khch. Ch khch giao duyn qua nhng cu ht i p. Ch : m nay l m g? M sng rng, sng ni. Chng ta mng nh mi... Khch:Ti nay l ti g? M bp la reo sng. m nay l m g? M ht vui lng bn. C th, ban u l nhng cu ht lm quen, ri chuyn qua t s, cui cng l nhng cu ht ng li. Cng v khuya, li ca tr tnh cng thm m thm. Hi mng nh mi ca ngi L L khng ch l nim vui ln ca mt gia nh, m cng l ngy hi chung cho xm bn. Ngi ta coi ngi nh l tng trng cho s on t, hnh phc ca gia nh, mt thnh vin khng th thiu ca cng ng. Mng nh mi l c hi biu hin mt m tc gn lin vi np ngh, np sng truyn thng, thc tng thn tng i ca ngi L L./. T.P - L.T.V
1
Tc tht, theo li ni khim tn ca ngi L L.
194
195
hi ma s t
L Vn L
Ma s t l mt tr chi dn gian rt ph bin trong ng bo

Ty Nng. ng bo, ch yu l thanh nin ra lp hi ma s t khng nhng biu din, vui chi trong thng tt, c bit l trong cc hi lng tng cu ma mng, m cn rn luyn thn th v hc mt s mn v ngh t v, chng gic cp trc y thng xy ra cc vng bin gii. Hi ma s t thc cht l mt hi quyn thut. Trung bnh mi hi ma s t c khong 15, 16 hi vin trong c mt thy dy v (lo slay) mt ngoi giao vin (tng cha). Thy dy v c nhim v hng dn vic ma s t, dy v cho hi vin, i ln rng hi thuc hi vin ngm ru ung xoa bp cho rn gn rn tht, hoc cha cho hi vin trong khi luyn tp, u v b thng tch. Ngha l thy dy v phi bit c ngh thuc nam, dy cho hi vin bit mt vi mn thuc thng thc cn thit, c bit l cc mn thuc cha thng tch. Ngoi giao vin th chu trch nhim giao dch vi bn ngoi t chc cc bui ma s t, vit thip mi b con n xem biu din. Dng c ma s t gm c mt trng nh, mt thanh la, mt i no bt mt u s t loi trung (gn nh biu din), mt mt n di i, hai mt n kh, cc th v kh nh gy, inh ba, m tu, song ao, tay thc v.v... Con s t no ma lu nm eo thm mt bng vi en c ( ni ln s lo luyn trong ngh) v c cc con s t n em tn trng. Mun tr nn mt hi vin ma s t t ra phi c rn luyn qua mt kha v ngh, gi l mt "pn" trong 40 ngy, di s ch do ca mt thy dy v. Ngi no mun c thc s tinh thng v ngh th tm thy gii n dy thm vi ba kha. ng bo t chc hc v vo khong thng mi m lch sau v gt ma, vng hc v m khi nh hng n cng vic sn xut. Mn n bi dng sau bui luyn tp l cm np, u chn v ru thuc, tt nht l ru ngm tay gu, tc l "hng chng".
196
Mt bui biu din c hai phn, phn ma s t v phn biu din quyn thut, u v, biu din mt s tit mc xic nh nho ln, nhy cao, trng cy chui, i bng tay. C hi luyn c mn "qu tu pa" (vt ca dao), k thut rt cao. Trn bn, ngi ta dng dao gy, inh ba buc vo nhau thnh mt chic ca nh va lt thn ngi. Cc v s thu mnh gn nh chic thoi, hai tay chp vo nhau, dn mnh phi thn nhy bng qua ca dao nh con c vt sng. Ma s t cng ch l mt iu ma v, nht l trong khi s t a nghch vi b ba i i v hai kh. i i v khi tm mi cch tru trc s t. Con th d ny nhiu lc pht khng ln nhe rng ra nh ngom u i i v kh, nhng l ny dng ming v n trnh mt cch ht sc ti tnh. Trong hi "lng tng", theo tc l, con s t no n trc gi vai tr n anh, c quyn ch tr cc bui biu din. Con n sau phi eo vo cm con n trc mt ming vi gi l "qu hng" tha nhn quyn n anh. Trng hp tranh chp, ngi ta t chc u ming gia cc con s t. Con no qut ng i phng s c nhn vai tr n anh. Trng hp ny, mi bn u chn mt tay quyn thut gii ma ti vi i phng. Nhiu khi, chnh bn thn thy dy v phi ng ra m ng vic ny. ng bo Ty Nng rt thch xem ma s t, khng nhng v n lnh mnh, vui nhn khe khon, m v ng bo cn cho rng, k ln s t xut hin l mt im lnh, mt cnh tng thi bnh. Theo tn ngng dn gian, ma s t dit tr c ma t, qu qui, nht l dit tr c ma n dch, trnh c nn toi gia sc. ng bo Nng c cu ht ma s t mng xun : To mc n chu sy hon h K ln sy ch hng kha cai (Cy c khp ni u vui v Ph phng rc nh bng k ln!)./. L.V.L
197
Hi rng poc
Sn chng
Rng poc cng c th mang ngha xung ng. Song y l ngy

hi, do , chng ti mun lm r hn hai t Rng poc trong ting Giy. Trong ting Giy rng l xung, nhng poc li cha phi hon ton ngha l ng, m mang ngha hi nhiu hn, bi v poc y ch ng ngi, nh vy, ta c th hiu hai t rng poc l hi ( c hi t phi ng ngi) c t chc cnh ng. Ngi Giy Lo Cai, trong 12 thng (tnh theo m lch) ch tr thng 11 l khng c ngy n tt, cn li 11 thng, thng no cng c ngy n tt, nhng vui chi th ch c thng ging, thng hai, thng ba, thng su, thng by. Vui chi gn vi ngha hi th ch c thng ging, l hi rng poc. lng Giy no cng c rng poc v ngi ta t chc ng vo ngy Thn trong thng ging (thng tt). Ngi Ty Lo Cai, Lng Sn, Cao Bng, H Giang cng t chc hi , song, v chi tit c nt khc nhau, cho nn y, ch gii thiu v rng poc ca ngi Giy Lo Cai. Lo Cai c mi huyn, th th c by huyn, th c ngi Giy c tr, trong huyn Bt Xt l ng nht, sau n Mng Khng, Bo Thng, hai th x Lo Cai, Cam ng ri n Sa Pa v Than Uyn. Ngi Giy c tr thnh lung (lng), bn (bn), mng (mng) mi mt lng, mt bn, mt mng u c th mt v thn ring. Ni c tr ca ngi Giy Lo Cai thng l ven sng, sui, thung lng, ng bng, t khi sn i, nh ni. Ngh chnh ca h l trng la nc, v vy, tt c cc ngy tt ca cc thng u theo s pht trin ca cy la trong mt v (ngy xa mt nm ch cy mt v la). Hi Rng poc ca ngi Giy c t chc trn cnh ng trc lng, (chng ti dng t lng ch chung cho c bn v mng). Mi lng u c mt cnh ng tng i rng t chc hi, cho nn hng nm cnh ng gn nh c lng qun l t chc cho
198
ngy vui ca lng, ch ca cnh ng khng c nc vo hoc lm bt c mt vic g c th cn tr n t chc hi. V th, ngi ta quen gi hay ng hn l t tn cho cnh ng l N rng poc (rung xung ng). Hi rng poc c t chc vo ngy Thn thng ging (thng tt); cn u thng, gia thng hay cui thng l ty thuc vo nhng yu t kinh t (c no khng), x hi (c n nh khng)... v c thi tit na. Thng l ngi ta thch t chc vo trung tun ca thng hay cui thng, bi v hi ny c ngha l kt thc tt, ngha l sau rng poc khng cn ai vui chi na, mi ngi u quay v nh mnh chun b cc cng c lm vn, ln nng, xung rung. Ngy hi rng poc c ch lng thng bo cho cc gia nh trc v thi gian, v s ng gp. Trc y ngi ng u mt lng ca ngi Giy c gi l Sr hoc pnh v c mt ngi lm rn u (ngi trong nh ngi nh quan) nh lin lc x ngy nay, i bo, i truyn mi vic n tng nh v cng c c nhim v thu nhng th ca dn ng gp. Trc ngy rng poc mt ngy, nhng chc sc ca lng n nh ch lng i mua g, vt, ln ( 30 n 50 cn), lm vng mt tri. Cch lm vng mt tri nh sau: ngi ta ly tre vt v un vng trn, sau n giy xanh, , vng v ct mt tri bng giy , mt trng bng giy vng dn vo gia vng, sau ct con m dng dn ln mt trng. Vng mt tri cn c ba tua bng hoa giy xanh, , tm, vng. Ngy rng poc, t sng sm, nhng chc sc trong lng n nh ch lng cng chun b cc cng thn, cy treo vng mt tri v.v... Cy treo vng mt tri c gi l Tng Cn (ct cn), bng cy mai di t 10-12 si tay, c ngn, sau un cong ngn buc vng mt tri. Tt c nhng th chun b u c a ra ng t khong by gi sng. Vic u tin phi lm l: t bn th cng thn, trn bn th gm c: mt bt go to t trn mt tm vi mc trng (vi t dt ly) cm nm nn hng, (ba nn sau, hai nn trc), trc bt hng c nm chn to p ming xung bn v nm chn con t ln trn nm chn p rt nc ch hoc ru cng, hai bn c hai a trng luc nhum phm , mi bn hai qu, c a trang tr bng bc (vng c, vng tay), a c rn, hai c mng vu, xi by bt con, by i a, bng ngt nm bt con, mt bt nc l, trong bt c nm ho bc trng, bt
199
nc l lm ph php, su qu cn, mi bn bn cng ba qu (nhng qu cn ny l ca cc c gi cha chng). ng sau bn cng thn t mt gh bng, trn gh bng c mt chn chin gp gn t ln gh, hai u gh th mt u c mt gnh c non mt cht tay nh, mt u c mt gnh ci con ch nh, cng mt cht tay nh. Sau vic t bn cng, ngi ta thp hng vo bn th v lm l chn ct cn. Thp ba nn hng, t vng m, o l ti ni thp hng , sau thy cng, ch lng, vi ngi gi v mt s thanh nin bt u nng ct, t vo l v chn cht theo hng ca vng mt tri quay v ng. Tip nhng cng vic trn, thy cng bt u khn: Vn n i - Ngy ny tt Pi n l - Thng ny lnh p pi cu - Tt nm c Hu pi m - Vo nm mi T png Sr - C lng vui Snh Sry png tu nng - Mi thn n ng tr. Sm vn Sr hn lai - Cng ngy vui mi ngi. Tip theo xin m dng. Vt dng xin m dng l mt on cnh o di ngn tay tr, cht vt hai u, ch i, khi mt mnh sp mt mnh nga l c - ngha l thn n; nu khng s tip tc xin n khi c mi thi. Mi c thn n ri th ly bt nc trng trn bn cng coi nh c thn ph php vo v em ti ln ln, g, vt, ri m. Sau khi ln, g, vt c luc chn, mm c cng thn c by ln gm c: th ln, bn chn ln, hai ming tht, mi ming mt cn, hai bn l g, vt, mt bt nc canh luc tht, nm lng bt cm trng v nhng chn nc ch cng ban u c thay bng ru trng. Ngoi mm c chung ra, mi nh - ty theo iu kin, khng nht thit phi c: mt mm c, trn mm gm mt con g luc, mt a c rn hoc trng rn, hai c mng vu nu c, hai qu trng vt luc nhum phm , ba n nm bt bng, hoa qu, bnh ko (nu c) v mt qu cn. Tt c cc mm c u hng v ni th thn lng, v thn ny c th trc lng hoc bn sn ca lng, khng bao gi sau lng. Thn lng c ngi Giy th l v thn khng xc nh, u c tn gi
200
chung l: Sry, png (quan lng). V c lng (c ngi c tr) th u c th thn lng. Ngoi mm c cng trong ngy hi cn c i kn p l, c mt trng to lm hiu thng bo, c cc tr chi khc nh nh mt chc, xc a (nh bc), thanh nin nam n th nh cn, nh n, nh quay, chi bp bnh... Khi cng t trong ngy hi rng poc, thy cng phi mc o di ci khuy nch (nh o c ca ngi n ng Trung Quc), nhng ngi khc c mc bnh thng. Thy cng thp ba nn nhang, vi ba ln ri cm vo bt nhang, sau c bi cng: Vn n i - Ngy ny tt. Pi n l - Nm ny li p pi cu - Ht nm c Hu pi m - Vo nm mi. T bn, t png - C lng, c bn Rng poc, c tng - Xung ng, ra bi. Cuc Sr riu - Lm vui chi Snh Sry png tu nng - Mi thn lng v ng. Po hu bn lung i - Gi cho bn, lng yn Po tm pra, n hu - Gi ao c, rung la Cht b y, chy b m - m khng vo, au khng c. Hu rim n, pra rim t - Thc y rung, c y sng.... Ri li gieo qu xin m dng v cng, ni dung ch yu l: Tht ln, tht g, vt bo ngon, c mng mi, c ru ngon, thn n ri n na, ung ri ung thm, ri bo v cho xm lng bnh yn, ng la tt ti, tru b, ln g y chung, c y sng, ngi khng au m... Trong bi cng cn c on: "Thn n xong cn xin dn, thn n xong cn xin ct v mi thn tr li ni thn ng...". Sau , t vng m v thy cng ly tt c cc qu cn c trong ngy hm n vi trc bn th thn. Lm xong th tc trn th mi nhng ngi cao tui, nam ng mt bn, n ng mt bn v ly nhng chic cn c "ra mt" thn nm tng trng ba ln gia nam v n. Sau l thanh nin nm cn vi
201
mc tiu lm thng vng mt trng mt tri trn ngn ct. Khi nm thng vng mt tri mt trng, ngi ta ly chic cn nm vi ba vi, sau thy cng, ch lng rt bn chn ru (c phm ) mi i nam n mi ngi hai chn v mi ngi c thng hai no bc trng. Xin lu thm iu ny, nm no m nm khng thng l ngi ta phi dng sng bn bng thng, nu khng nm s khng yn n. Tip theo l l ko co (gi l ko my, tc dy my) bng dy song to, bn, gc ca dy v hng ng, ngn v hng ty. Lc u ko tng trng mi nhng ngi c tui ko trc, pha gc ca dy l nam, ngn l n. Ko tng trng ba lt i ba lt v, sau l thanh nin khe mnh, nhng khng c ko t dy, nm no t dy l nm s khng yn n. Sau mt hi ko, pha ng ngn gi v thua, pha gc thng v mt ngi ko thng dy song v pha nh ch lng. Ko my xong, thy cng thp ba nn hng v ba t giy vng n gc ct khn, cm hng ri cht h ct xung. Ngay hi kt thc v ngi ta chun b hai con tru khe vi cy cy khong ba n nm ng cy tng trng cho mt v ma mi bt u. Tip l vic n. Mm cng ca nh no nh y em v, cn mm cng thn c n chung ti ni t chc hi, ngha l mi nh mt ngi, t em cm, ru... n, cn thc n sau khi lm xong, cc mm tri l trn mt t, thc n s c chia u cho cc mm, mm no khng ht h li t chia u cho nhau em v nh. Trc lc vo n, ch lng thng bo nhng vic mi nh phi nh v lm theo nh: Cm cht cy xanh rng no, rng no c ly ci, thi gian thu, chn th gia sc; lm ng i, o mng, p p, ngn sui; chng trm cp, gi gn trt t, an ninh thn bn... Ai lm tri hoc khng thc hin s b pht ln, g, vt, go, ru, bc trng, lm ng... v, nh vy, c nm ch c mt cuc hp , nhng mi ngi nghim tc thc hin, ngi vi phm khng k thn quen u b x pht nh qui nh. n xong ba c cng l kt thc hi, kt thc mt thng n chi v bc vo mt nm mi lao ng vt v. C th ni thm, sau khi n ba n tp th , cc chc sc c th ko n nh ch lng vui n khuya, nhng ru tht v ngi phc v l do ch lng t chu. Hi rng poc ca ngi Giy l hi xun. Ngy hi ny, theo suy ngha ca ngi Giy l: Hi kt thc mt thng vui chi (thng Tt): n xing n d vng - Thng ging thng nhn ri
202
n tc chng c c - Thng nh quay chi bng n phung l p ni - Thng tui tr phong lu... ng thi chnh m u cho mt nm mi lao ng v, trong t tng (ht nhn c bn ca ngy hi) y cn l mt l cng thn cai qun a bn, thn ph h cho ng la tt ti, ma mng phong ng, chn nui pht trin, xm lng bnh yn, mi ngi khe mnh. V vy, vi mt l do no m khng t chc c, th nm mi nh, mi ngi lm n thp thm v h c mt s c no xy ra ca t nhin, nh l lt, st l rung nng, bnh dch.... ngi ta s cho l do khng "rng poc". Cc tc ngi khc sng xung quanh cng chia s, cng mong i nh ngi Giy. Ci "hi", ci vui chi l ca tt c mi ngi quanh vng lng Giy. Ngi Giy quan nim: Tri l cao nht, tri sinh ra tt c: lnh, d, tt, xu; "tin" cng trn tri, nhng "tin" ch yu lm ra iu tt, lnh. "Thn" l di trn gian, ngi trc tip lm ra nhng iu lnh, d, tt, xu. Do l cng thn trong ngy hi rng poc cng l cng c tri, c "tin", c "thn". Hi "rng poc" va l vui chi, nhng li va cu tri t, thnh thn ph h cho sn xut, cho cuc sng ca c lng bnh yn. Ngi Giy ngh nh vy, lun lun mong c nh vy./. S.C
203
hi xung ng
Trn Hu Sn
Hi xung ng - l hi cu ma c sc ca nhiu tc ngi.

Qua miu thut hi xung ng ca ngi Ty mt bn c th, bn Ln x Khnh Yn huyn Vn Bn tnh Lo Cai, chng ti c gng l gii i iu. Bn Ln c 68 h, vi 363 nhn khu thuc cc dng h ln nh Lc, La, Vi, Hong... Dn bn sng ch yu bng ngh trng la nc. Hng nm, vo ngy 5 Tt, bn Ln li tp np m hi xung ng, nhng thc ra, qu trnh chun b hi din ra t trong nm. Cc dng h trong bn u phn cng lo cc phn vic nh chn dy song ko co, chn cy cn, l vt cng chung ... m 30 tt, khi g gy canh mt, i din cc dng h cng ng vua lm l rc nc thing v bn, nc c ly ni mch nc ang tun chy u ngun sui Hin n. Sau khi ly y bu nc chung ca bn v cc ng nc mi ca tng gia nh, nam n thanh nin cn vui v t nc ln ngi nhau. Trong ting ching rn r, mt i nam n thanh nin cn thn khing qu bu ln ng nc ngun v lng. Qu bu ng nc c trnh trng t trn bn cng ca ng thy mo. Sng 5 tt, on ngi n n ng mo i m hi, i u l mo v bu nc ngun, i sau cng l hai ngi khing trng va i, va nh. a im m hi l gia cnh ng N Noi ln nht bn, li gn b sui. Chnh gia cnh ng dng mt dn cng bng tre, na cao khong 1,2m, rng 40 cm, theo hnh ch U. Phn trang trng nht l dn cng chnh t hng ng. Pha nam dn cng an ci nhng cnh l ao (cy bng h cau c thng ly bt lm lng thc, nu ru). Mm cng ca ng mo t gia dn cng. Trn mm c bt nc (ly trong bu nc thing) y bt c mt ng bc trng, mt a xi , mt a xi vng, mt con g nh luc chn, mt xu c nng, mt bt tit, mt con dao nhn, mt b vi mi dt. Hnh nm hai con c lm bng giy bn mu vng, hai con chim n lm bng giy bn mu , hai chm hoa bng ht go rang u cm trn nhng mnh b thn chui trang trng trong mm. Hai bn mm cng ca thy mo l hai chm qu ao. Tip theo hai bn mm cng ca thy mo l mm ca cc chc dch v
205
dn lng, cui dn cng l mm ca nhng ngi mi chuyn v bn trong nm. Cc mm cng ca chc dch v dn ch yu l cc mn n, khng c bt nc, con dao, a tit. Mt hi ching vang ln, l cng m hi bt u. Thy mo cung knh c bi cng mi thn bn, thn cc con sui (n thn) thn cc ngn ni (nam thn) v d l cng. Ni dung bi cng cu mong "la tt nh c lau, c lc, ht to nh qu ao khng c su cn ph, c nm cht sui, cht ao, tru, ln y n, g vt y sn, ngi ngi kho mnh, nh nh ng con, bn thm nhiu tr nh, xm khng ngi yu au...". Cng xong, thy mo mt tay cm bt nc, mt tay cm dao lia bn ln trn bt nc, ct ngang dc theo bn phng, tm hng, thy mo ngm nc phun bn phng, tay cm bc trng vy bn hng. Cng xong dn cng chnh, thy mo li trnh trng n cng ti ct cy cn. Cy cn l mt cy mai di, c l, ngn un cong thnh hnh trn ng knh khong 40cm. Mt bn hnh trn (pha ng) dn giy (tng trng cho mt tri), mt bn dn giy vng (pha ty) tng trng cho mt trng. Thn cn c kt thm mt cnh l ao. Di gc cn l mm cng chung ca c bn gm c mt con g trng to luc, mt u ln luc, xu c nng v hai a xi mu , mu vng, hai qu cn (trong nhi thc, ht bng, ct) c tua mu . Sau khi cng xong, thy cng tung cao qu cn cho cc chng trai tranh cp y no nhit v vui v. Chng trai no cp c qu cn ca ng mo u tin cng l ngi u tin nm cn, m cuc vui. Cc qu cn lin tip bay ln h xung hai bn nam n. Chng trai nm qua phng cn cho thiu n bt. Cc thiu n tung cn cho cc chng trai. Ai cng no nc thi nhau nm trng phng cn. Phng cn thng, ngi nm trng s c thng hai vung vi . V, qu cn nm thng phng cn s c ng mo rch ra, ly ht bng, ht thc trn vi thng thc rang, tung ln m ng ngi d hi. Mi ngi chen ln, x y nhau, m vt o hng cho bng c vi ht thc rang, mong nhn c phn nhiu. Ht tr nm cn l n tr ko co. Lc u, ko co cn mang tnh nghi l, thng chia lm cc phe nh phe nhng gia nh pha trn m nc dng sui trng ko vi phe i din nhng gia nh pha di ca m nc. i din pha thng ngun phi dnh phn thng. Hoc thi ko co gia i din gia nh pha ng ko vi i din gia nh pha ty bn. Tt nhin phi dnh cho pha ng thng, nm mi c ma.
206
Mt s nam n thanh nin li chi tr nh n - nh cu lng (cu bng ng trc cm ba chic lng g). M u tr chi, ng mo thng nh vi mt b gi ng con gn ct cn, ng theo hng nm cn: ng - ty. V sau, nam n thanh nin chn ni khut gi nh c thun li. Ai cu ri s b vo tai hoc phi k nim cho i th mt ti th cm, hoc mt tm khn, thm ch c vng bc. Ht phn ko co, nh n mang tnh nghi l, mt b gi ng con trai trc tip nh trng lm nhp cho cc iu ma. Theo nhp iu ca trng, mt tp 12 ngi, 6 nam, 6 n cm mc v kim ra trnh din tr ma kim. Khi ting trng "tng" ngi cm kim phi m mi kim vo mc, ngi ma buc phi n phn thn di, a mc . Ma kim kt thc, trng, ching, ni ln rn rp, gi mi ngi cm tay nhau vo iu xo vng. Trng gia vng xo, xung quanh vng xo ngy cng ni rng, v c thm nhiu ngi.... Nh vy, hi xung ng ca ngi Ty Vn Bn ni ring v ca cc tc khc ni chung l mt l hi cu ma. C phn l v phn hi u tp trung phn nh c nguyn ca dn lng mong c c ma, ngi ngi kho mnh, sinh nhiu con chu. Mc ch ch c vy, nhng hi xung ng tp trung c mt h thng tn ngng an xen, ho nhp vo nhau kh m tch bch. Cc tn ngng thng bao quanh cc yu t nh hng n nng nghip nh: nc, mt tri... 1- Hi xung ng l mt hi m u chu k sn xut nn n lun phn nh c mong sinh sn. V vy, tn ngng phn thc th hin bng cc l thc, ma thut, din xng hng xuyn cc hnh ng hi. Mt s nh nghin cu l gii tr nm cn l hnh ng tng trng, din li nim nam n giao phi. Qu cn tng trng cho nam tnh, nm vo phng cn, ph v phng cn (mng trinh) s c ma, qu cn mang nam tnh nn trong nghi l trao cn, ng mo trao qu cn trn mm cng c np nng lng thing cho cc trai trng. V tt nhin, khi nm cn nghi l m u cuc nm bao gi cng l nam gii, cn bn nhn l n gii. Khi nm trng phng cn, ng mo cn tung ht ging (c nng lng thing, c s sinh sn mnh) cho mi ngi tranh nhau cp. l chuyn tnh cht thing ca hnh ng nam n tnh giao sang ht ging, nhm chia thm cht "thing" cho mi thnh vin cng ng. c bit, tnh phn thc cn th hin r nht iu ma kim v mc vi hnh ng chc thanh kim vo mc theo nhp trng. Khi , ngi cm mc cng n na thn di ra pha trc. ng nhin, khng th ph nhn l iu ma mang y tnh cht thng v.
207
Nhng thc ra, ct li ca iu ma l din t li hnh ng tnh giao. Kim l biu tng ca dng, cn mc l m. Trong tr nh n, n l biu tng ca dng, bn nh l m. nh n l s giao ho nam tnh v n tnh (m dng) cho s sng sinh si. 2- Trc y, thi im t chc hi xung ng vo khong thng 3, thng 4 m lch, l thi im n nhng cn ma u ma vng cao pha Bc. V sau do n Tt Nguyn n, hi mi m vo thng ging. Nc l yu t quyt nh ca nn nng nghip la nc. V vy, du vt cu ma phn nh kh m nt trong hi ny. Trong cc thn linh v d hi, bn cnh thn ni (nam thn) cn c thn m nc (n thn) - biu hin ca m dng ho hp. Nc cng trong ngy hi phi l nc ngun mang tnh cht tinh khit, chy mi khng cn. Nc c ngi dn nh ching rc nc v t trn bn th ng mo np nng lng. Ngay sau l cng, ng mo cn nim ch lm tng cht thing ri ngm nc phun bn hng. l hnh ng m phng cu ma, mong ma ti khp trn gian. Ngay lc , mt hi trng vang rn nh ting sm hi. Trong tr ko co c mn ko gia ngi thng ngun v ngi h ngun v phe thng ngun thng th nm s ma thun gi ho v c ma "ko ln ngun - ngun thng - nc trn b y khe". 3- Cng nh nc, mt tri l yu t cc k quan trng m bo cho la nc c ma. Trong l hi xung ng, ta cng gp nhng biu tng mt tri v tn ngng lin quan n mt tri. l vic lm dn cng chnh sp cc mm cng quan trng nht ca ng mo, cc chc dch lm hng ng - hng mt tri mc. Mm cng ca gia nh no cng c hai a xi, xi tng trng cho mt tri, xi vng tng trng cho mt trng. Mm cng ca ng mo t v tr trang trng nht, mu gn nh mu ch o: a xi , hai con chim n bng giy , a tit g mu ... Mm ca ng mo li t trn khoanh giy hnh vung ... Ngay trong mt tr chi trong hi - tr chi nm cn cng cho ta nhng lin tng n tn ngng th mt tri. Mt bn phng cn mu tng trng cho mt tri, qu cn c nm t ng sang ty (hng i ca mt tri). Tr chi nh n c m u bng nghi thc ng mo tung n (biu tng mt tri) cho b gi theo hng ng - ty. Trong tr ko co, bn thng cuc phi l hng ng (mt tri mc).
208
Ngay vng xo quanh ct cn cng chuyn ng t phi sang tri chiu chuyn ng o ca mt tri. ng vng trn kn ny cn c ngha l biu tng ca mt tri. Tt c nhng tn ngng trn u nm mt mc ch mong cy la sinh si, ny n. Cy la v ht thc tr thnh hnh tng trung tm ca ngy hi. L n ng mo v mm cng ca ng mo din ra trang trng. ng mo i trc, theo sau l ngi i mm cng v ngi b r ng thc rang thnh bng. Thc rang l mt biu tng ca ht ging, n cn trc tip nhn nng lng thing ny sau s c phn pht cho mi thnh vin qua nghi thc li ht ging. Trn bn th ng mo, bn cnh r ng ht ging l cc chm qu ao. Khi cng, ng mo khn cu "mong ht la to nh qu ao". Ti sao c hin tng ny ? Cy ao, ngi Vit gi l cy bng, mt loi cy thuc h cau c, mt l cy lng thc ca ngi Ty. ng bo thng ly bt thn cy bng nu n vi go, hoc nu ru. C th, trc khi tm ra la, ngi Ty sng ch yu nh bt bng. Khi c la h vn khng qun cy bng. V, cy bng i vo hi xung ng nh l mt loi cy thing ph h cho la, truyn nng lng thing cho la. L hi xung ng cn h m c lch s tin nng nghip ca ngi Ty - lch s kinh t hi lm m cy ao l i din. 5- Trong hi xung ng c sinh hot xo vng. Trng xo treo ngay ct cn. Cy cn mang biu tng ca cy la thing, cy v tr trong iu ma ny tr thnh trung tm im. i hnh ma quanh ct cn l i hnh hng tm. Ngun gc ca n l nhng sinh hot cng ng quanh ng la thi xa xa. Mt khc, ng vng ny khng ch c to bi i hnh ma m cn l mt ng vng ca cc m thanh trng ching. T tm im l ct trn, ting trng s lan u xung quanh. Bao bc bn ngoi i hnh ma hng tm li l vng trn dn lng xem hi. C th ngy xa, x hi c mang tnh cht dn ch cng ng cao, cy cn mi l trung tm tip nhn nng lng thing ca ngy hi. T tm im ny, nng lng thing lan to u cho mi thnh vin. Tnh dn ch cng ng c cao, mi ngi u bnh ng n nhn nng lng thing. V sau, x hi phn ho v tr nhn nng lng thing t cn chuyn sang bn th (dn cng theo hnh ch U). Nhng y tnh cht bnh qun, bnh ng khng cn na. V tr trang trng nht, c kh
209
nng nhn nng lng thing ln nht l phn y ch U - ni t bn th ca ng mo, theo hng mt tri mc. Sau mm cng ca ng mo, n mm cng cc gia nh chc sc, ngi dn bnh thng v cui cng mi n cc gia nh ng c. Nng lng thing khng chia u m mang tnh cht "c quyn c li" cho mt s ngi. Hi xung ng nh mt b trm tch cc lp tn ngng, vn ho phong ph v hp dn. C l no li cho hi ny phai nht dn trong i sng ngi dn vng ni pha Bc hin nay ? ________________ T.H.S Ghi ch: C nhiu tc gi quan tm n Hi xung ng ca c dn cc tc. Chng ti dn thm mt t t liu lm sng r thm v mt hi l rt ph bin ny. + chu th Bc B: "...Xa, dn thng lm hai v la: v ma v v chim. Tuy phn ln lng x u lm hai v, nhng c ni li mnh v lm la ma, c gi l cc lng ng ma; c ni li mnh v lm la chim, gi l lng ng chim. Theo m hi xung ng, tu lng chim hay ma, m c t chc vo nhng thi im khc nhau. cc lng ng ma, hi xung ng tin hnh vo mng 1-6 (m). Cn cc lng ng chim, hi c t chc vo mng 1-11 (m). Nhiu lng, hi ny c ghi vo l lng (hng c) nh l mt tp tc nm no cng phi c. Ngy vo hi ngay t sng sm, cc quan vin k mc hay gi lng tu nh lng lm l t thnh hong v co yt thn nng, cc v thn ph h cho nhn khang vt thnh v ma mng ti tt. Sau , mi ngi mi t tp ti v tr c chn trc (thng l cch nh khng xa), t chc hi xung ng. Nhiu lng, l co yt cc thn c t chc ti ni m hi. l mt mnh rung cng tt nht c cy xi tht k, gia rung cm mt cy tre ti cnh l lm cy nu. Trn ngn thng buc mt n la nhiu bng, chc ht (c ni buc v tre an hnh tam gic, tng trng cho mong c phn thc, sinh si). Sau l co yt thn nng, hi xung ng bt u bng nghi thc cy la. Nhng ngi thc hin nghi thc ny c gi l cha ng. C lng ch c mt cha ng. C lng li chn t 3 n 5 cha ng. l nhng ngi cao tui, tho ngh cy hi, am hiu ng t, li phi phc hu, ng con, nhiu chu, mnh kho, c uy tn v c bit gia nh phi ho thun v khng vng tang ma. Dn lng hy vng rng nhng c tnh
210
tt p ca cha ng s ho nhp vo cy la, truyn cho la sc sinh si mnh lit. Sau khi lm l thn nng, th a, cha ng bt u li xung rung v cy m vng quanh chn nu. Trong khi , trn b, dn lng va nh trng (gi ting sm) va h reo vui nhn, t nc (gi lm ma), nm bn t (gi lm thin tai)... vo cha ng. Nu cha ng vn vng vng, vn cy p, ngay ngn th dn lng cho rng c mong ma thun gi ho, ma mng ti tt, con ngi kho mnh nht nh s thnh hin thc. Khung cnh ca hi xung ng tht l vui v. Sau khi cha ng cy c mt khong rng, dn lng a nhau xung cy tip trong khng kh ho hng, si ni vi mong mun mnh cng c tho vic v c nhiu c tnh p nh cha ng. Sau khi cy xong tha rung cng, dn lng tr v nh mnh, ai cy ca nh ny. H tin rng khng kh sinh si ni kia s truyn cho cy la ca ring mnh...". Ngc Lu Ly1 + ngi Ty Bc xa "T sm ngy 30 Tt, dn cc bn Ty t v khong t rng tin li nht do quan chu chn, thng l gn trung tm vng v gn con sui trong xanh nht, bi h cho rng: Thn bn thng gn sui. Nhng ai bit thi kn, nh trng nh ching u mang theo nhc c ca mnh n y ri lp thnh mt ban nhc phc v cho cuc vui sau cuc l. Quan chu ch tr l hi, thy cng (mo) ng thi l ngi lo bn cng v cc vt cng t nh g trng to luc chn, c tit g chn ri trn, vi ln (hoc u ln), ru, bt nc sui trong c ng bc, hng thp v tin ma (lm bng giy bc). Cng vi thy cng, c thy tr gip (Bo mo). Di bn cng chnh, dn cc bn cn em v nhng g, tht ln, bnh tt, hoa tri, hng nhang ... by thm hai dy cng. Bt u cuc l, ng mo vi dng v ng hong, thn b trong th ng khoanh tay vi b phc trang: o ging o di n nhng khng c vin, tc th bi nh u, cng mi Thn Nc bn m nc: Pak St, PaK S, Pak Zt, Pak Lng v Thn Ni cng vi bn thn: P jng Sng, P an Tng, P kh To v P Lnh v d l, nhn nhng vt hin t ph h cho dn bn nm ti c ma, v mi nh yn vui kho mnh. Sau nhng bi cng, ng mo mt tay bng bt nc c ng bc trng, mt tay cm dao a trn bt nc ct ngang dc bn phng tm
Hi xung ng, Bo H Ni mi ch nht s 270, thng 5/1994.
211
hng, ri nim thn ch, xong ng ngm nc phun v cc pha. y l mt hnh ng m phng cu ma, mong ma mng khng b hn. Cng xong, cng trn bn chnh ch c thy mo, quan chu, thy ph mo v vi ngi ph l c n. l nhng i din cao nht cho dn bn ng ra nhn nng lng thing m tri t ban cho qua cc vt hin t. Cn nhng dy cng m mi ngi em n c ch bin chung tt c cng n, khng k ngi em n t hay nhiu. y cng l mt biu hin ca sinh hot cng ng m ngi Ty cn gi c trong l n chung cng ny. Sau l cng v nim ch, hai gi bn c uy tn nht, c quan chu c, em ti nhng vc ng rang tung vi ra bn pha trn khng. Lc ny, l bt phn trang trng, gn nh l s chuyn tip sang phn hi. Tt c mi ngi ho hc, x n hng nhng ht ma ng, mong mnh c phn nhiu nm ti ma mng bi thu ( Bc H, ng chim v tr rt quan trng trong lng thc, v ch c mt ma la). Xong tr vi ng, hai gi bn khc ph trch tr nm cn (gieo m) xut hin cng chic ching trong tay, chn ba i chi cn cn xng ra bi. Nu cc gi ng ai, gi s a ching ln ngang vai h g mt ting ... Mi tp chi c nm ba ln. Qu cn l mt bc vi trn bng ci bt n cm, c tua. C gi c cm tri cn nm trc, qua mt vng trn bng dy my un treo trn ct (cy d). Cc i trai gi c php nm qua nm li ba ln, nu trng s c thng v ngi nm trng u tin bao gi cng c phn thng cao nht, cn nu m "nam vt i khng trng, n nm vo khng tin" qua ba ln th cc gi trng tr s thay ba i khc. Tr chi din ra lin tc cho n khi trng tr thy khng cn cc i cn xng na. Khc vi tr nm cn, tr u git c l tr chi khng c thng. Vng u c kt vo ba ct g (cy d) chn hnh tam gic u, ngoi xa cc chn ct c hng ro bng dy my un hnh bn nguyt ken li thnh vng trn ta ra mt bi u c gii hn. L c c treo trn nh chm ca cc ct u. Mi ln thi, trng tr chn hai i nam hoc hai i n, vng u bt u bay vi s c gng ca cc vn ng vin cng ting reo h ca nhng ai ngoi cuc, hoc ca bn nam nu trn vng u l n hoc ngc li. Thi gian v c khng gian cng bay, c th ni tr chi ny mang tnh th thao rn luyn sc kho v lng dng cm cho thanh nin. Tr u tuy khng c thng m vn thu ht nhiu bn tr tham gia tht vui v.
212
Gc bi ny nh u, gc kia ko co, ni thng l bn sui. Mt si dy my di v to c a n lm vt co. Thanh nin cc bn chia thnh hai phe, i khi c c ngi gi v thiu nin, ng dc b sui theo cch tnh u nc - cui nc. Ting trng ching vang ln l hiu lnh bt u cho cuc ua sc, th hin s ng tm hip lc, bn no thng, ma mng nm s tt hn, mi ngi s khng m au. C dp, cuc ko co l s ua sc gia nam v n, khi n thng, ngi gi bo rng "nm nay bn gi s kho mnh hn y". mt gc bi khc, mi ngi quy thnh mt vng xo ln, nhy ma lin tc theo iu nhc t ban nhc bn ngi vi trng, kn, ching v mt cp chm che. Ai thch "xo" th vo vng, mt th ra, ngi khc s thay th ... Hnh thc sinh hot ma ny m nt dn d hn vo bui m. Mi ngi cho rng xo m mi l linh hn ca ngy hi. Khuya, hi xo c kt thc trong chia tay y lu luyn ca mi ngi v hi "Lng tng" - m u l hi ma xun kt thc vi n tng mnh m ca m xo...". (Lan Phng) 1. + ngi Ty Nng - Vit Bc: "Lng tng (ting Ty: lng tng = xung ng) khng ch l ngy hi tng bng nht c t lu i m cn l ngy hi bao hm nghi vn ho tc ngi ca c dn Ty, Nng Vit Bc. V bn cht, lng tng l hi cu ma, c t chc nh tng kt mt nm sn xut qua v chun b cho cng vic nm ti. Phn ln hi din ra trong thng ging m lch hng nm, c bit mi t chc vo thng hai, nhng cng t khi vt qu h tun. Bui sng tinh m t nh lng vang ln ting trng, ging ba hi mt v vo khong 7-8 gi sng th km theo ting ching, an xen nhau rn rng. m rc thn v thnh hong nhp cng ching trng, tin vo m t, ni din ra l hi (thng l tha rung to nht, gi l n lng tng: rung xung ng). Ngy hi thng by c cng ngoi ng. Theo nh l, mi h mang mt mm c, lm tu theo kh nng, nhng cng c ni quy nh tiu chun theo s trng inh trong h. V th, nhiu khi mm c l b mt kinh t ca mi gia nh v h thi nhau lm tht thnh son. Nh no c nhiu con gi cha chng, li giu na, c khi lm ti 120 mn (c c chay), gi l pc nh v. Nhng mm y, mn n phi xp thnh nhiu
1
Vi nt sinh hot xa ca ngi Ty Bc H. Hong Lin Sn. Tp ch VHNT s 6/1990, tr 32,34.
213
tng, nhiu lp, do hai ngi kho mnh khing. Khi thp hng cn phi dng l chui y k. Lc ng tri cng xong, nh trng bo "h ban" mi c m ra n ung. T khi cng n lc n, ch khong hn ting ng h v khng qu mi gi tra. Sau cuc vui thc s bt u. Trong ting ching trng rn rng, ngi iu khin (khng nht thit l ng tri) tuyn b v hng dn cuc vui. Cc tr chi khng phi ni no cng ging nhau v th t sp xp theo tp qun mi vng. Khi chuyn mc, c nhng bi ca, cu khn xin m dng (dng hai mnh g tung ln xem xp nga) v xin thn pht cho php. Thc ra, mi ngi ch chm ch nghe li khn ch khng my ai ti vic thn thnh ng hay khng. Thng thng c mt s tr chi: - Tung cn (tc cn, n cn, tt cn). C hai loi, loi tung t do nhng trc tip phc v ni dung cu ma: ngi ta dng mt ct (thng l cy mai) cao 20-30 mt, nh ct c vng trn dn giy im hng tm. Li tung ny i hi sc kho v k thut. Chng trai no tung cn thng vng giy l c. Nm no khng c ai tung thng, lng bn mt vui v cho rng s mt ma, i km. C ni, sau ngy hi phi t chc tung li cho c mi thi. Bi th trong ngy hi, ai tung c u tin c coi nh ngi sao sng trong nm, mi ngi thn phc v lnh phn thng ca lng. Loi th hai: tung cn theo tng phe nhm, c khi l cc i, cc nhm trai gi gia cc lng vi nhau, tnh c thua bng s ln t nhiu cn ri xung t. - Ko co (x thi, ko ti). Tr chi ny c thi theo lng, cng c khi theo khi dn c v tr a l ng, ty, nam, bc. Trc khi thi, bao gi cng chia lm hai phe ng - ty, ko ly l bn ng thng lin ba ln ri mi thi chnh thc. Ngi ta cho rng, bn ng thng l mt tri thng s gip lm n c ma. - Ma v, ma gio (oc quyn, oc png). Ma v c nhiu loi. C loi ma trong l cng thnh thn, mang tnh cht biu din. C loi v thi sc kho ti ngh cao thp, phn c thua v c gii thng, nh u v tay khng, ma song dao, ma cn hoc gio. - Ma s t (K ln, tng k ln): C khp cc vng Ty, nhng vng ng Vit Bc a dng hn. C hi ch c mt con s t ma vui, nhng nhiu hi thi c hng chc con tham gia tranh gii (mt con s t c 7-10 ngi hp thnh). Cuc thi v chm vi nhiu mc: 1) Ti biu din p mt. 2) Vt chng ngi vt (nhy qua bn, qua li
214
gm ...). 3) u vt so ti sc gia nhng ngi lm u tr ca mi con. Trong cuc thi, ting ching, trng ni ln no ng c mt vng. - Ra qun (tu qun). C su ngi cm c i u. Tip n vi hai hng 40 - 50 thanh nin trai trng vn l phc, mi ngi cm mt cy cn ngn khong mt mt bc giy mu sc s, an nhau ngang dc trng kho v p. - Pht ng (pht tng, tc tng). Hng my chc thanh nin nam n vi l phc rc r tay dao, tay cuc lm nhng ng tc cht cy, pht c, cuc t theo nhp ching trng cng bi ngm rn r. - nh quay (tc xng), nh cu (tc yn: tng t cu lng, nhng nh bng bn tay). Cch nh: theo i hay gia cc cp vi nhau, nh quay l tr ca con trai, cn nh yn ch yu ca con gi ..." (Phng Bng). 1 + ngi Ty Bc Thi: Chnh gia mt bi rng, ni c chn lm a im t chc hi, mt cy mai di t gc n ngn ang c ngi ta dng, lm mc cho cc trai lng thi ti sc nm cn. Trn nh ct, h un ngn cy mai thnh mt vng trn, ng knh t 50 n 60 cm. Vng trn c dn kn bng giy mng mu trng. Chnh gia vng trn, ni ln hai ch "Nht" "Nguyt", mt mt tng trng cho mt trng, mt kia tng trng cho mt tri. M u cuc vui, ch bn ng trc cc mm cng c mt bi mo, cu mong cc bc thn thnh nm mi hy ra tay ph h tr cho dn lng c lm n khang thnh, nhn dp nm mi xin dng c n cc ngi. Mm cng th hin s kho tay ca cc b, cc ch nng du, con gi. Mm no cng y p bnh chng, bnh bng, bnh kho, ch lam, c sp xp mt cch hi ho cn xng. Chnh gia cn c mm cao c y ca cc h khc n khai khn lp lng u tin cng vi ch bn. Cc mm ny c xp cao n 4 hoc 5 tng (ting Ty gi l Ty). Ni l 5 tng, nhng ch dng mt chic mm g. Bn bt ng y cc loi bnh dng lm cho mt ming phn an tha t ln trn, ri 4 bt bnh khc li dng lm cho mt ming phn khc, cho ti 4 ln phn. Tng trn cng by mt c bnh hnh hoa (png bjooc). Bnh ny c lm bng bt go gi nhuyn nh bnh dy, cn mng v ct ri thnh tng di nhum cc mu sc. Nhng di ny c ging ln 1 ci que cao t 30 n 50cm thnh hnh chp nn. Xung quanh c bnh ny cn by nhiu loi bnh khc. Hai i qu cn
1
i nt v hi lng tng v vic khi phc n - T/c Dn tc hc s 1/1990, tr 62-64
215
treo hai gc mm. Cc qu cn c khu bng 4 ming vi mu tm li, bn trong nhi ct mn. Cng c lc ngi ta nhi bng thc, bng hi bng, bng xanh... Ch lng kt thc bi mo, mi mc, dng l cc thn xong, on quay mt ra pha c cy mai cao vt va c dng ln, tay xch 1 i cn vung vy 3 ln, ri trao cho mt thanh nin ng gn y, m u cho cuc thi nm cn ly gii. S ngi tham d thi nm cn khng hn ch. Min sao phi nh ngi chi vi mnh, khi "cn" trng vo vng trn trn ngn cy mai kia, th c hai u c thng. Chi cn phng (tn gi cy mai lm ch nm cn) ch dnh cho nam gii, v n khng sc nm ln cao hoc cng v l do king k na ! Sau cuc nm cn phng , trai gi mi c r nhau chi nm cn ring cho mnh. ch ca qu cn lc ny khng phi mt ci vng trn cao, m li l cc nng tin t khp ni xa gn n d hi. Ngi con trai c nm qu cn ca mnh sao cho chnh xc: trng vo u hoc vo mnh c gi. Bn gi li tr ti bng cch bt nhng qu cn do bn trai nm ti, sao cho duyn dng p mt. Chiu gn ti, h cn trao cho nhau nhn, vng bc v c tin na. H buc qu tng vo dy cn h hn dp khc gp li. Tri v ti, khi cc i nam n khng cn nhn r tua cn, m n bt na, h tin li gn nhau ct ln ting ln truyn thng. Trong khi , gia sn hi lng tng n nn c thp sng trng, hng chc chic chiu hoa ri ngay ngn, xi tht y mm. Ch bn ng ra mi v ch tr ba lin hoan . Ngi n d l i biu ca cc gia nh trong bn. Go, tht do ch bn sp t theo ch lun phin ng gp t h ny sang h khc. V sau (trc nm 1954) c lng cng gom gp. Kt thc ngy hi lng tng lng Ninh (gi tt l tng Ninh) li ch i n hi "xung ng 3 x" (tng slam x) c t chc vo ngy 16 thng 1 m lch" (Dng Kim Bi) 1.
Trch t Hi xung ng, dn tc Ty Bc Thi T/c Dn tc hc s 1/1977, tr112-114.
216
hi nh lng an c
phm minh c phm th nt - phm th lan
thn An C, x Thu An, huyn Thi Thy, chng ta s ti nh An C- ngi nh c kin trc p ni ting v c xa nht ca Thi Bnh. Cng nh nhiu nh lng Thi Bnh: nh ng La (ng Hng), nh Hip Lc (An Kh), nh ng Linh (Qunh Ph), nh T Cc (Thi Thy), nh Thng Lit ng Tn (ng Hng)... nh An C l ni th thnh hong lng v l trung tm ca nhng sinh hot vn ho cng ng lng. Theo truyn thuyt th nh An C xy dng cng thi vi nh C Trai (Hi Phng), khong nhng nm u ca th k XVI. Theo ngc ph miu An C (Thy An, Thi Thy) th thnh hong lng An C tn l Phm Hi. ng sinh ra trong mt gia nh giu c v rt trung hu chu B Chnh (Qung Bnh nay). Cha tn l Phm Xuyn, m l Bi Th Nguyn. Vn c lng thng ngi nn ng b thng mang ca nh chia cho ngi ngho. ng b ch bn khon mt iu: tui cao m cha sinh c mt mn con, 3,4 nm sau gia ti ht, ng b thng phi i nht ci, nh li. Mt hm tri quang, trng sng, hai ng b ang nh c ngoi bin bng c mt con c nhy vo thuyn ri bay ln tri. Con c to nh ho quang xung b Nguyn, b Nguyn v c thai. Sau 12 thng, ngy 10-2 b sinh con trai t tn l Hi. Thu nh Hi rt thng minh; 13 tui thuc lu kinh sch Khng Mnh, tinh thng v ngh, hiu su c thin vn, a l... Nm 21 tui, b m Hi ln lt qua i. Cng lc y, Sn Nam c dch l, lt li, dn phi cu o. Mt m, nh vua nm m thy thn bo mng cho hay rng: Phm Hi c th gip nc an dn. Tnh dy, vua cho gi Phm Hi vo triu ri hi han cn k, chng i p rnh mch nn phong cho lm i nguyn soi, cai qun c vng Sn Nam. Phm Hi i Sn Nam o, Thy Anh huyn, Thi Ninh ph, lp n ca bin Bnh Lng (Thu Xun), lt li yn , dn trang An C mang l mi ng v lng mnh. Phm Hi v trang An C, thy ni y phong cnh hu tnh, ng bn cho qun lnh xy hnh cung . ng tch cc khuyn nng, tr dch hi, xin min t thu tp dch cho dn An C. Vua y cho...
221
T th x Thi Bnh i Dim in, r ln bin, hi vo
Khi gic sang xm ln nc ta, vng mnh vua, ng bi binh b trn ca bin, nh cho qun gic phi rt chy v nc. Vi cng trng , sau khi mt, ng c nh vua phong : "Nam Hi i Vng thng ng thn", cho lng An C lp n th. Bng vic huyn thoi ho, ngi dn thing ho nhn vt phng th. ng sau lp huyn thoi y, ngi dn mun khng nh: Thnh hong lng l Phm Hi- ngi c cng ln trong vic gip dn chng li thin tai, ch ho, tr dch bnh, khuyn khch trng la nc, trng du nui tm. Trc nm 1950, Thy An c hai nh (nh trong nh ngoi) v mt miu. Hin gi lng vn cn lu gi c y th, vng lng, ngc ph, thn ph... nh An C by gi l nh ngoi (nh trong b thc dn Php ph hng). nh An C trng v hng ty, tin thn nh thi L lm kiu ch inh. n u Nguyn c xy thm 9 gian tin t v hai to bt gip, trc cu nh xy mt tam mn. Nm 1961, tt c cc to tam mn, bt gip v nh tin t u b ph. Hin gi nh cn gi li nguyn s phong cch thi L. nh di 26 mt, rng 10 mt gm 7 gian, khng c mng v thit k theo kiu v ko chng rng. Ton b sc nng ca ngi nh dn vo 44 ct trong c 12 ct c ng knh 80 cm; 32 ct nh c ng knh 60 cm. S lp rp ton b chi tit lin kt trong nh u dng mng, khng dng inh. Bi vy, nh tr thnh mt h thng khung vng chc c th nng ln, t xung, di chuyn i mt ni no khc, hoc c th tho d ton b khung nh. nh An C khng ch l cng trnh kin trc m cn l mt cng trnh ngh thut trang tr ni ting ca Thi Bnh, c xp hng di tch quc gia. Hng nm c vo ngy sinh (10-2) v ngy mt ca thnh hong lng (15-11) nh An C li rn rng. Nhn chung, cc nghi thc t l, hi h nh An C khng c g khc so vi cc hi. S ngy hi khng c nh, nm c ma hi ko di hng chc ngy, t l linh nh, cc tr rm r, nm tht bt hi t chc bnh thng theo nh k xun - thu. Gn n ngy hi, lng chn nhng chng trai kho mnh, thanh lch tham gia vo m rc. Trc ngy l, ngi d l phi n chay, sch s, nghim tc, sp xp theo chc v theo ng th t trong l rc.
222
Bui khai hi An C l rc v thnh hong lng t miu ra nh. i u m rc l on nhc cng nh ching trng, kn, nhc, n ht... Tip n 10 chng trai khi ng, mc o c thu ch km si kim tuyn, u i m b nc, ng kh tua c, vc c, bin, gio mc, sng ng, khing nhang n, long nh, bi v. Ni sau l on ngi mc o lng cp, qun trng tht lng xanh lc b mi cnh sn khnh rc song loan, kiu vng. Cui cng l dn lng An C i chm ri. Vo t: ngi d c th mc o xanh hoc en, u i m, chn i hia. Ring 24 ngi chu t u i m da, chn i hia, mc o gio tay cm gm ch xung t. An C, bnh thng king tn hu ca thnh hong lng, nu ngi no vi phm s b pht: ru 1 h v 12 ming cau tru, nhng trong lc t th khng king tn hu. Trc y cng t u b v 8 gip trong lng. Mi gip mt l gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong, c t c chia v tng gip. Sau ny, 8 gip lm thnh mt l chung gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong 8 gip cng th lc. T l trong nh va kt thc th ngoi sn nh cc tr vui din ra tht si ni. Ban ngy c nh c v u vt. Gii thng cho mn u vt thng t hai n ba quan tin, thng cho no thng cuc, gii thng cho cc " c" bng cc gii la iu. m n, trn sn nh, ngi xem ng cht nch, nhng khng c cnh chen ln n o, h chm ch theo di nhng ln iu cho, nhng tch tung c, c v ng vin ngi din. Di nh sng n m o, c ngi din v ngi xem b cun ht bi li ht cng iu ma, h gn nh qun hn nhng thng ngy lao ng mt mi... Hi lng An C trong hnh mu hi lng c th ca t chc hi h nh m xa kia nc ta. Hi c t chc vi ba phng din chnh: Nhng cuc t l, nhng cuc gii tr, nhng tic tng. thc sng bi v thnh hong thng qua hi t thn, l biu hin thc ngh v ci ngun. Np ngh "ung nc nh ngun" v ang l np sng p v ph hp vi tm l ca dn tc Vit Nam./. P.M. - P.T.N P.T.L
223
Hi n an dng vng
V Hong Lan
Khng bit t bao gi trong dn gian lu truyn cu ca:

"Cht th b con b chu Sng th khng b mng su thng ging". l ngy m hi n th An Dng Vng x C Loa thuc huyn ng Anh, ngoi thnh H Ni. Hi m, sc xun tng bng bao ph ln mi cnh vt, thm m tm hn du khch hnh hng. Ngi ta cm thy ln khi hng nh dn tm tr con ngi ngc thi gian tri theo dng lch s v truyn thuyt m v mt vng t ci ngun. n th An Dng Vng, cn gi l n Thng, c xy dng trn mt g t cao k trong lu thnh c gc Ty Nam, thuc a phn xm Cha. M u l ba cy hng mang t cch trc v tr rt p c lm khong u th k XVIII. T bc nhiu bc ln thm cao, hai bn c i rng ln, mt in hnh ca ngh thut u th k XVIII, dn vo nghi mn. Theo bia k cn ghi li th n c xy dng nm 1687 v sa li nm 1893. y cng c th l nin i ca ngi nghi mn xy bng gch Bt Trng vi lu thng cao. Sau nghi mn vo n sn lt gch kh rng, kp hai bn sn l hai dy nh t hu mc khch thp phng dng chn sa son trc khi vo l. Tin bi l mt ngi nh ba gian to, cao, ct lim s, gc mi cong vt, hai u hi lin kt vi hai dy hnh lang, ri chy vo ni vi in chnh to thnh mt khung kn m ly mt "sn vung" m gia l mt ngi nh trng dim tm mi cao. Ngi ta nh cm thy kt cu ngi nh ny t nhiu chu nh hng ca dch hc. Rng: c to nh nh tng cho Thi cc, lp mi trn tng cho dng, mi di tng cho m, bn pha mi nh hin thn ca t tng v tm l mi cho bt qui. Tt c hi li nhm ni ln s ny sinh v pht trin. Ngi nh ny c t bao gi hin khng r, song trn ca c trang tr mang phong cch ngh thut ca cui th k XVI u th k XVII. Ni y, trn bn th ngoi bt hng c tng Ra bng g sn son thp vng v mt chic n c tn, l bn th thn Kim Quy. Hu cung cng dng ba gian c bn th An Dng Vng t gia, vi pho tng ca Ngi bng ng, mc triu phc, bn ng l bn th hong hu v bn ty th Thi Thng hong. Trn mt g t
225
cao pha ty n l nh bia, xa kia l ni vua lp miu th thn Nng. y l mt nh bia hai tng tm mi, c th coi l p nht nc ta c v a th v cy ci, kin trc v ngha trit hc. Cch cng n khng xa, pha trc mt l mt h trn ln, chnh gia c mt cn t trn v tm xy mt ging nh bng gch, tng truyn l ging Ngc. Am B Cha cch n khng xa, cng khun vin vi nh, ni y c cy a c th to bng mt t lu lm ri. Tin bi ca am l ngi nh nh ba gian, gia l bn th. Qua mt ci sn nh l hu cung cng gm ba gian, gian gia t bn th cng cha, hai bn l 12 nng hu. Vn bc mn sau bn th s thy mt khi ln hnh chic ngai, thng ph vi vng, ba b khi c xy kn, theo li truyn tng ca dn gian, l tinh linh M Chu hi vo . Trong cm di tch ny cn c nh C Loa c xy trn t m ngi ta truyn li t xa xa l ni vua ng triu. nh trng v hng nam, pha trc c nghi mn (nay b ph), tip theo l mt lp cng xy c ba ca, gia l ca ln ng kn. Hai bn ca gia xy tr gch c phng lt, lng n... ca hai bn kiu t v i mi gi, sau ln ca l sn gch kh rng ri ti nh. nh c lm vi kt cu c truyn gm ba gian hai chi ln. Theo li truyn th nh ny c di chuyn t ni khc ti, vi ngh thut u th k XVIII. Ni y tp trung nhiu mng chm rt p, vi ng nt mnh, chc tay, c th coi nh du vt ngh thut in hnh ca ng thi. Theo Lnh Nam chch qui, Thc Phn ni nghip cc vua Hng ln ngi, xng l An Dng Vng, nhp hai tc u Lc v Lc Vit thnh nc u Lc, nh C Loa. Vua mun xy thnh nhng mt rt nhiu cng sc, m thnh xy xong li , vua bn lp n trai gii, cu o bch thn. Ngy mng 7 thng 3 c mt c gi t phng ng i ti trc ca thnh m than rng: "Xy dng thnh ny bit bao gi cho xong c !". Vua n vo trong in hi rng: "Ta p thnh ny nhiu ln bng l, tn nhiu cng sc m khng thnh, th l c lm sao ?". C gi p: "S c s Thanh Giang ti cng nh vua xy dng mi thnh cng". Hm sau, vua ra ca ng ch i, thy mt con Ra vng t phng ng li, ni trn mt nc, ni c ting ngi, t xng l s Thanh Giang, thng t vic tri t, m dng qu thn. c s gip ca Ra vng nn tr c yu qui, thnh xy na thng th xong. Thnh rng hn ngn trng, xon nh hnh trn c, cho nn gi l Loa thnh, cn gi l Qu Long thnh. Trc khi tr v bin ng, Ra vng trao cho nh vua vut thn, vua sai Cao L lm n, ly vut ra lm ly gi l "Linh Quang Kim Quy thn c". Khi Triu cho qun xm lc phng
226
Nam, vua ly n thn ra bn, qun thua ln phi xin ho. Sau , Triu xin An Dng Vng cho con trai mnh l Trng Thu c kt hn cng cng cha M Chu, vua v tnh ng v cn cho Trng Thu r. Trng Thy c M Chu cho xem trm n thn, hn ngm nh tro vut Ra vng, sau mang v phng Bc cho Triu . Trc khi chia tay, M Chu hn vi chng: Nu sau ny chng may gp phi cnh bit ly th Trng Thu c theo du lng ngng s tm thy mnh. c n thn, Triu cho qun sang nh u Lc, An Dng Vng tin tng vo n thn nn vn im nhin ngi nh c, khi qun tin st vua mi cm ly n, nhng n khng cn thing v b mt ly thn, vua bn t M Chu ngi sau nga ri cng nhau b chy v phng Nam. Ra ti bin (i sau truyn rng l t D Sn, x Cao Ph, ph Din Chu) thy khng c thuyn vua ku ln rng: "Tri hi ta, s Thanh Giang u mau mau li cu ta". Ra vng hin ln ni: "K no ngi sau nga chnh l gic !", vua tut kim chm M Chu ri theo Ra vng xung bin. M Chu cht, mu chy xung nc, trai s n phi u bin thnh ht chu. Qun v Trng Thu theo du lng ngng ui ti ni khng thy g, ch cn li xc M Chu. Trng Thu a xc M Chu v tng Loa thnh, ri lao u xung ging m cht. Ngi i sau m c ngc bin ng em v ra nc ging ny th ngc trong sng hn. X C Loa gm ba lng ng, oi, Cha vi 12 xm: Thng, Nhi, Dng, G, Lan Tr, Cha, Ch, Vang, Hng, Mt, Bi v Tri. T bao i nay, nhn dn 12 xm cng nhau trng coi di tch ny, cng nhau th phng v m hi hng nm tng nh n An Dng Vng, ng thi cng nh n mt thi k lch s bi hng ca t nc. Xa kia hi bt u m t mng 6 cho n ht 18 thng ging, theo truyn thuyt dn gian th ngy 6 thng ging l ngy Thc Phn nhp cung v ngy 9 thng ging l ngy ng ln ngi v m tic khao ton b binh s. C Loa cn kt ch vi 7 x khc xung quanh cng th An Dng Vng t ngy 6 thng ging, nn hi n An Dng Vng tr thnh hi ln trong vng vi s tham gia rc kiu ca c 7 x . Tuy nhin, c nhng nm v b mt ma hay v mt l do no m lng ch m hi trong 4 hay 6 ngy, thng thng nhng nm ny lng khng t chc rc, m ch t l v dng hng ti n Thng. Vic chun b cho ngy hi c bt u t nm trc, theo cc c cao tui trong lng th ngy xa vo gia thng Tm, lng hp bn vic t chc m hi. Lng C Loa khi y chia lm 4 gc, mi gc s c 2
227
ngi n ng vo ban iu hnh ca lng, hai ngi ny gi l lang cai. Cc lang cai phi l nhng ngi n ng c tui (ngoi 50 tui), c uy tn i vi dn lng, c kh nng t chc cng vic v c bit l gia nh phi quang qu, thun ha, m m ... Cng vi 8 v lang cai, cn c 2 v dch mc ca lng s l nhng ngi chu trch nhim chnh trong vic t chc l hi. Trc ht, nhng ngi trong ban t chc s quyt nh thi gian m hi nm (6 ngy hay 12 ngy), s chn qun chn v qun c. Mi xm s c mt s thanh nin nht nh kho mnh, p trai, gia nh khng b vng vo cc iu cm k, cm c v khnh kiu, l nhng qun chn. Qun c l nhng thanh n t 13 n 16 tui, cha c chng, xinh p v gia nh cng khng b vng vo cc iu cm k. Khi tham gia m rc, thanh nin mc o gm tht khn ngang lng, thanh n mc o the, nhng qun o ny cng nh qun o ca cc quan vin u do mi gia nh t sm ly. Ngy 14 thng Chp lng s t chc kim tra mi vic chun b n lc hon tt hay cha, l ngy nhp tch. Trong ngy ny c th lng s t chc tp duyt cc nghi thc t l, rc, hoc b sung, thay th cc qun chn hoc cc quan vin v l do no khng th tham gia ngy hi c. n th, am th c qut dn sch s, th, rc c lau chi cn thn, sa sang trng by. Ngy 18 thng chp l ngy l gia quang, tc l ngy rc o m ca thn v n ni thn ang ng. Chiu ngy 5 thng ging c 8 x t chc dng hng ti nh lng, ti n Thng cc v chc dch, quan vin trong lng cng lm l dng hng v n li cng lao, chin cng ca nh vua. Ngy chnh hi (6 thng ging) c bt u bng cc cuc rc v i t. Sng sm ngy 6 thng ging, mt m rc rt nghim trang v lng ly, rc bn vn t nh ng in vn1 ra n, dn u l mt vin chc mc o thng xanh, u i m t cng vi dn lng mang c qut, long nh. Ra n n, ng cai m n Thng phi ra nghnh tip bn vn v rc vo t hng n. Ngoi sn n, c hi, c ui nheo, l c i cm trn ct c ln gia sn, php phi bay theo ln gi xun. St hai bn ca n l i nga hng, nga bch bng g, to nh nga tht, c yn cng hnh chim phng, li c trang tr bng cc ng, ai thu kim tuyn rt sc s, lng ly. Dc hai bn dng o l hai hng l b v bt bu xp cn xng. Lc ny, kiu ca by x kt ch cng c rc ti n Thng v by xung quanh sn, cuc t l bt u. L vt
1
ng in vn thng l ngi c ti vn chng, t cao, c phe t vn trong lng tn nhim, chn vit chc vn t thn cho ngy hi nm .
228
dng ln thn gm c hng, hoa, on, qu, xi tht, v c c bnh dy, c bng, theo dn gian l hai th An Dng Vng dng khao qun. L t din ra n qu Ng (12 gi tra) mi xong, v t y l t hi ng, tc l 7 x cng C Loa thay phin nhau t. L ra, C Loa l ch nn c t trc, nhng ngi C Loa cho rng h khng phi l dn gc y nn h mi lng Quy (Lin H) t trc, v dn lng Quy mi l dn gc, khi lng Quy t xong, C Loa mi cng cc x khc ln lt t. Cc quan vin, k mc lm l trc bn th xong, tip ti dn chng l theo. Trong lc , ni t, mt s k mc i din cc xm cu nguyn nh vua ph h cho dn lng c bnh yn, thnh vng. Sau khi t l xong n Thng, tt c cc quan vin cng k mc v dn chng c hnh l rc thn t n sang nh thn xem hi, y l m rc c quy m ln nht vi s tham gia rc ng thi ca tt c cc kiu. Tuy ng rt ngn ch t n Thng i vng qua ging Ngc ra n u lng ri vng v ng ti nh C Loa, nhng m rc i chm. n nghi mn, kiu ca lng no tr v lng , trc khi v u c nhn l ban phc, ng ch t lng C Loa thp hng, xc th ri cm cho mi kiu ba nn hng, hng ny chy cho ti khi kiu v n tng x. on rc v kiu ca C Loa vo t mt tun na ti nh, kt thc nghi thc t l ca ngy hi chnh. T cho n ht hi, ti nh v n ch cn l tc trc v l ca cc phe, gip, cc dng h v khch thp phng vi cc l vt do h em ti. Hi n An Dng Vng cn c mt l rc rt c sc l l rc vua gi lng Nhi. Trn ni Si lng Nhi c n th Trn V, theo truyn thuyt l v thn gip vua tr yu qui, xy thnh C Loa. Thnh xy xong, An Dng Vng t mnh n ni Si lm l t n, ti y nh vua cho xy dng n th v vo ngy 12 thng ging hng nm, nh vua thng cng vn v b quan sang y t l. Nhng ri vic i li ca nh vua v on tu tng qu cu k, tn km nn An Dng Vng giao cho dn s ti c ngi thay mt mnh (ng vua) v t chc t l ging nh tht. V sau ngi ta din li tch . Lng s chn mt ngi cao tui, c c ng vai vua hnh l. Tuy y l mt phong tc ring ca lng Nhi nhng n cng gp phn lm phong ph thm cc hot ng ca l hi C Loa. Ngy 18 thng ging, ngy gi hi, ngi ta s t chc mt i l gi m ti n, cc nghi thc c tin hnh trong bui l cng ging nh ngy chnh hi. Sau khi t xong, thn v c rc hon cung, dn lng cng nhau th lc thnh vi hy vng mt nm m no, thnh vng,
229
di s bo tr ca thn linh, ang ch i h. Ngoi ngy hi chnh vo u ma xun, trong nm ti n An Dng Vng cn c mt s l hi khc, nh ngy l thnh sinh (11.8 tc truyn l ngy sinh ca Thc Phn), ngy thnh ho (7.3), l "n su b Cha" (13.8 l ngy n hi ca cng cha M Chu). Khng ch c phn l, dn chng i hi cn c tham d vo nhiu tr vui khc nhau, nh vy, ngy hi khng nhng em li cho ngi ta s tho mn, yn n v mt tm linh, m cn l dp nhng ngi nng dn xa ngh ngi, vui chi thoi mi trc khi bc vo mt chu k lao ng mi, vt v v nhiu u lo. Cc tr vui din ra ngay ti sn nh v xung quanh cc ni th t khc, vi nhng tr ph bin tt c cc hi h trn khp cc lng qu Bc B nh c ngi, u vt, chi g, nh u, leo dy, t tm, ht cho, tung ... u c ngi l mt cuc thi kh th v, bi nhng ngi cao c nht ca mi lng mi c tham gia v git c gii c l mt nim vinh d ln cho lng. Trc khi vo cuc, ngi u phi vo l Thnh ri mi ra u. C ln lt u loi nhau, ai gi c cho n cui cng th c gii, l ngi ph gii c v l ngi gii c nht ca hi nm . Chi u l tr chi thu ht kh nhiu trai thanh gi lch tham gia. Trc ngy m hi, ban t chc trng sn hai cy u cc i nam n thi ti. Gii thng thng ch l vi vung la, nhng nhng ngi c gii vn rt sung sng v c dp th hin ti nng v lng dng cm ca mnh. Tr u vt din ra bi t ngoi nh, cc chng trai khe mnh, nhanh nhn ca cc lng u c th tham gia, bi si vt l ni th hin tinh thn tng v. Gi tr vt cht ca gii thng khng phi l ln nhng gi tr tinh thn li rt ng k, y l dp cc chng trai ph by sc kho v ti ngh ca mnh trc dn lng, trc cc thn n trong vng. i vi h, y cng l mt nim vui, nim vinh d m hi lng mang li. Chi g l mt trong nhng tr vui ni ting hi C Loa, v vng ny cng l vng hay t chc u g chi v nui g chi, nn n hi ngi ta li em nhng cp g c nui nng, luyn tp cng phu tranh gii.
230
o a l mt kiu nh o c bit, c mt ngi lm ci. Ngi ny t mt chic mt, trong mt mt ci a nh. Nhng ngi chi ng cch mt khong 2 thc, ri i nhng ng trinh hoc nhng ng xu vo ci a, nu trng mt s c n nm, nhng ng no bn ra mt s b mt cho nh ci, ng no khng vo mt cng khng vo a ngi chi c i li. Ngoi ra cn khng t tr vui khc nh t tm im, nh c bi... Ti ti nh lng li c ht cho th thn, c nm c c ht tung ... C nh vy, nhng tr vui y ko di sut t ngy m hi cho n ngy gi m, mang li cho lng qu mt khng kh no nc, vui v khc thng./.
V.H.L
231
L hi n Ba X
v c cng
n nay Minh c, huyn ng ho, tnh H Ty, ngi dn

vn c thi quen gi con tru l con ngh; cho d con tru lm cha lm m, chn bi, rng long khng th ko cy. Chng l theo nh li k ca cc bc cao nin: Xa xa vng ny l rn nc ng chim, nghip canh nng c nm ch mt ma m vn bp bnh. C dn i ngho x xc trn ng trng, nc trong. Cho ti khi c ngi h Mc, tn gi l Tru Trng ra dy dn khoanh vng ngn nc v trng cc ging la thch ng theo tng ma v. Kt cc l dn c m no, qun c tr nn phn thnh v tr ph. Khi ng qua i, nh cng n y, nhn dn trong vng quyn tin, gp sc lp n th v tn ng lm c thnh hong v cng t y ngi a phng c thi quen k hu tn gi: Tru. n th c thnh Mc Tru t ni trung tm ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng v Thnh H. Mt n nhn v hng ng, trng ra mt h sen bt ngt. Hai bn t hu n, bn l chi lu ca dng sng Nhu, bn l ng ci quan un khc nh con rng, con rn ln quanh. n c kt cu mt bng theo kiu ni cng ngoi quc. T ng ln i vo qua tam quan l con ng va gch nghing a ta n sn chu. Hai bn ng, di bng cy c th, c by nhiu tru , nga , voi v ch trng va uy nghim va dn d. Chnh din khang trang chia lm ba lp, nn thng c gi nm l: tam cung. Trn cc v ko, chn gi, c bit l ca vng c chm tr tinh vi bng nhiu ha tit nh: t linh, hoa l, c vt V Mn v.v... Ni cung by bi v c thnh hong v nm bt nhang th ca nm lng cng nhiu t kh: tn lng, bt bu, x mu v kiu rc v.v... Hai bn chnh in, cng trng ra sn chu l hai dy nh nm gian, ng vi nm thn dng lm ni tip khch v nhn l trong mi k l hi v.v... n Ba X t ma bt tit hng bay. Song nhn nhp tng bng hn c l k l hi thng nin 12 thng su. V nh thnh l c nm
233
nm mt k m l hi to. chun b cho mi k l hi, ngi nm thn Minh c nui nm con ngh. Trc ngy l hi cc con ngh c dt n thi: Con no vo gii, c chn hm sau m hi git tht t thn v chia u nm thn th lc. Ngy khai hi 12 thng 6, t sng sm, lng thn rn r, tng bng. Ngi ca nm thn trng giong c m, kiu rc a thn thnh th trong bn ht thn mnh v n d hi. Sau khi c nm thn, anh trc em sau t tu ng , l rc nc bt u. Vn theo th t anh trc em sau, nm on rc ra sng Nhu lm l rc nc. i u mi on rc l i c, tip sau l i nhc, i kiu rc bt nhang hng n, v kiu rc chum nc. Chum nc c quy quanh bng vi trng, ming ph vung vi ... Ti b sng nm thn, mi thn dng nm chic chi ra gia ging sng ly nc v lm l mc dc. Sau l mc dc l l t thn, ln lt nm thn lm l t, tip sau l l t ca cc dng h, cc gia nh v khch thp phng. Trong khi chnh n long trng din ra l t, ngoi h ngoi bi n, din ra nhiu tr chi si ng nh ma rng, ma ln, chi g, u vt. Si ni v cun ht ngi xem hn c l tr p b go v tm nc. Ngi ta treo nhiu b go v tm nc ln mt gi treo. Ai p vo b go th c thng. Ai p vo tm nc, tm nc v ra bn tung to vo ngi th l nhng ting ci r ln theo v.v... L hi n Ba X t lu tr thnh l ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng, Thnh H v dn chng thp phng ko v d hi rt ng. phc v cho vic n ca khch thp phng, nhiu ngi a phng qun t gn n, dng nh, lp qun, thnh mt ni bun bn sm ut thi xa. Chnh v l m gn n Ba X ngy nay, c mt a danh c gi l: Ph Cng Thn./. V..C
234
l hi n b tm
l hng l
n B Tm nay thuc x Dng X, huyn Gia Lm ngoi thnh

H Ni, xa kia thuc trang Th Li, huyn Siu Loi, ph Thun An, tnh Bc Ninh. Dng X gm ba thn l Dng nh, Dng v Dng anh (tam Dng), xa na l ba ng trong mt lng, n B Tm nm trn t ca thn Dng . Trc y ring Dng X l mt x, nhng nay hp vi Thun Quang v Yn Bnh thnh x Dng X mi. Trong hu cung n c tng b Tm (Nguyn Phi Lan) v su tng n khc gi l lc b. Gian ngoi c t mt s th v chic ngai, trn ngai c bi v ghi "L triu tam hong thi hu" v mt vi bia k hai gian bn cnh. c bit c b khm long nh rt p mang nin i thi Mc. Hng nm ngy tic l chnh l 19-2 m lch - ngy hi ln l 25-7, tng truyn l ngy gi b. Ngoi ra vo cc dp xun thu, nhng ngy sc vng u c l trong n. Xa kia hi n b Tm rt ln, khng phi ch c Dng X v Thun Quang t chc, m c tng Dng Quang c (gm chn x sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm (Hi Hng) v nhng lng cy rung hu ca n. Trong n cn gi c tm bia ghi r tn cc lng cy rung hu ca n vi s lng c th. Do hi kh ln, nn thng phi nm nm mi t chc mt ln. Hi cui cng, theo tr nh ca dn lng, c t chc vo nm 1939, nhiu ngi cn nh c tn ngi c gii c ngi nm l ng Trn Nht Tn. Trc y chnh hi l t 19 n 22 thng 2 m lch, nhng thc cht ngi ta rc rch t ngy 16 v n tn 25 thng 2 mi ht hi. Ngay t tic u xun dn lng t hi ti n chun b hi xun t l cn co vi B, mong ph h cho lng. Dn lng chn c cc tin ch, tng c, ban t cng cc vic khc cho ngy hi. Ngy 19-2 m lch tng truyn l ngy sinh ca b Tm. Ngy hi c m u bng mt m rc long trng - rc nc. m rc khi hnh t n B Tm ln ti ging nc cnh cha lng Si (Ph Th) cch n khong 2km. i u m rc l c ng hnh, tip n
235
l Tng c, ri n ching, trng, bt bu. Lin sau l long nh rc b Lan (bi v), c nhng ngi phc dch theo kiu. ng i t n theo ng 179 ngy nay ln Si. Sau kiu B l kiu ng che dng ly nc. Cc c gi cn nh trc kia trong n c mt chic che bng s Nht Bn rt cao v to, nhng nay b mt. Ngoi ra l kiu ca cc thn thuc Dng X v tt c cc lng cy rung nh n. Do vy m m rc rt ln v di, bi v rung t lc ca b tri rng ti tn Ngha Trai, Bnh Tr, Lin M... B cng c coi l Mu nghi thin h. Do qui m ca m rc di v ln nh vy nn n ko di ti bn nm ting ng h mi rc c nc v ti n. Trong lc din ra cuc rc nc, th t cc thn cng tin hnh rc l vt ra n t l. Sau khi kiu B v nc c a vo n yn v, cuc t l bt u. Cc b lo nm thn c c vo ban t tin hnh kim tra l vt rt nghim ngt. L vt t l trong ngy hi hon ton l tru, ru. T thng c nm no cng vy c chng thm th ch c bnh gai, bnh mt m thi. Tng truyn vic lm on xi th cng phi rt tinh khit. Phi dng nc ging Qun i, u thn Dng nh, gnh v nh trc ba bn ngy tht trong, khi mi em ra vo go v thi xi, nh vy mi m bo tinh khit. Sau khi xem, xt l vt mt cch k lng, cuc t l bt u. Trong "L triu tam hong " bn ch Hn cn chp r bn vn t Hong thi hu v ma xun n. Chng ti xin ghi li y lm c liu tham kho: "Rng: Nm nay l... thng ... ngy mng mt. Tnh-ph-huyn-tng-x, ton dn knh dng l vt mong c chiu c. Triu L, Hong th ba, Lan linh ng, dung mo thm tho, c hnh oan trang, tr ha hin hu, trinh tit php lnh, lng danh nhn hu... gip nc y phc, ngha p, mt mc hin ha n hu, dp ht nn, yu nc; oan trang im lnh, cu i yn dn, gip nc bo v s nghip, gy dng c , vun trng nn n, ban phc, pht ca... c ln lng danh, hnh vi tao nh, gi n np, yn dn gi nc, lng nhn c m rng ko di khng ngh. Rt linh Hong thi hu ngi trn, rng c l t trong ma xun. Knh mong Hong thi hu xt n ch ti tm. oan trang thun ty cng n y ghi li c nm, mun k. Nay gp thi lnh, t ma xun, l
236
mn, tnh thm, knh cn, xin c chiu c, ban phc, gip nc thnh vng, gip cu vt dn c m no. Xin tu trnh" Chc chn vn t ny c lm v sau, v ti nay khng r vo ngy hi ni dung bi t c ging nh trn khng, song t nht cng l c liu thy c nim mong c cu xin ca dn lng i vi B. Sau cuc l chnh thc ca cc c trong hi ng, ra vo khng ngt l cc cuc dng l ca dn lng v khch thp phng. Ngy hi u tin ko di cho n khuya trong khng kh nghim trang ti n cng cc cuc vui ngoi sn v khu vc xung quanh. Tng truyn sau khi t l xong ngy hm cng nh bui hm sau, l vt c chia ra lm i, ring Dng (l ni sinh ra B) c mt na, na kia mi c chia cho cc thn cn li trong x. Ring ng ch t c biu 60 phm on v 60 qu chui. Nhng c gi c chng ti hi u khng nh hi xa khng c chi tit v kiu v vng lng ca ng bn du trong m rc ngy hi (ngi m theo truyn thuyt bo trc cho Lan bit s tr thnh hong hu). Tuy nhin theo Bc Ninh d a ch ca Trng V, (mc c tch) khi ni v miu L Thi hu li nhc n chi tit ny nh sau: "Ngi con gi lng Dng X hi du trong nng. C mt ng lo bn du trng thy trn u c c m my ta lin n bo c ta i gp vua. Ngi con gi t chi ni: "M ti sai ti i hi du ch khng sai i xem vua". ng lo ni thm, ni "sau ny nu qu c c qu hin th cho ti vng lng i trc". n lc , c ta mi chu nghe theo ng lo n ch vua ng... L Nhn Tn ln ngi, tn lm hong thi hu. Nh li ng bn du, mi khi ng gi li cho vng lng (ca ng - LHL) i trc. Nn v sau, dn vn gi l c. Hng nm ngy nhp tch m hi, vn rc mt ci kiu khng v mt i lng xanh i trc kiu thn, khng dm thay i". Ngy 20 thng 2 hi cng bt u bng nhng cuc rc. Song ln ny l rc Thnh hong v l vt ca cc thn thuc Dng X v nhng ni n lc rung ca n bi vng v dng l. Tr kiu ca bn thn thuc Dng X v Thun Quang c vo trong n, cn tt c cc kiu ca nhng lng khc u phi ng bn ngoi cng n (ch ng 5 by gi) bi vng vo. L vt c chuyn vo trong n. Ti sn n cn c tc pht c tng, truyn rng nht l vo nhng nm tri m u, ma c l xua tan my m cho tri quang my tnh.
237
Thun Quang l lng c quyn la chn tng c cho hi hng nm. Tng c cng c la chn cn thn, l ngi khng tang ch, p ngi, khe mnh v nhanh nhn. Ngoi ra cn c hai th hiu trng v ching. C th hiu c v th hiu trng, ching u mc p v phi tp luyn t trc. Cc ng tc v iu ma ca h cng ging nh hiu c, hiu trng v hiu ching hi Dng. Hiu c cng qu, nhy, ma ba ln nh ba vn hi Dng. L c cng di nh hi Dng, nhng tng c phi tp luyn cn thn, thun thc, trnh c lng nhng m cun vo cn, nh vy s b pht v rt nng v c li vi Thnh. Do m cc tng c lun lun phi ch trong khi luyn tp. Ti bi Xy trong n, ngy trc rt rng v cy ci um tm, mt m, l ni din ra cuc u c ngi. Ngi p nht c chn lm tng. Mi qun c u c mt chic gh u ngi. Ring tng c c che thm mt chic lng. Ngi chi nh nc no th ngi ng vai qun c chuyn ch theo nc nh. C nh vy vn c din ra cng thng vi s u tr ca ngi chi, nhng li hp dn ngi xem khng ch v cc nc c ti ba m cn bi cc mu sc v s thanh t ca cc nam n ng qun c. Cuc nh c phn thng bi cho cc ch th ko di cho ti ht hi. n cui hi ngi ta mi xc nh r ngi thng v trao gii cho ngi nht cuc. Mi nm hi u c phng ht cc ni n ng cai ht gi ca n, sut t 19-2 n ht hi. Thng thng cc phng ht n xin, a phng tn nhim phng no th cho php h ti ht gi ca n cho n khi r m mi thanh ton tin cho h. Ngoi ra cc phng cho, tung khc cng n gp vui cho hi thm si ni. Trong hi cn c cc tr chi khc nh t tm im, u vt, chi g, t pho v thi Php thuc c c ht c u... C nh vy l hi n b Tm ko di cho n ht ngy 21 thng 2 m lch. Ngy 22 thng 2 l ngy t r m v kt thc hi. Cng vo ngy cc gii vt, gii c mi phn ngi nht nh v lm l trao gii. Qua kho st l hi Dng X v nhng lng c lin quan ta thy mt s im sau: 1. Trong cc lng th Nguyn Phi Lan th hi Dng X c qui m ln nht. Hi c rc nc t trn Si (Ph Th) vi m rc ln gm c tng Dng Quang xa v cc lng n lc n B Tm. Nu nh Nh Qunh (Hi Hng) hay cha Dm (Nam Sn, Qu V, Bc Ninh), Ph Th (Gia Lm, H Ni) nht mc mi ngi u cho ch th Nguyn
238
Phi Lan, th ti Dng X, b Tm v Nguyn Phi ch l mt v c mt qu trnh lch s di t mt hnh tng c Tm lam l v thng minh n v nguyn phi ti ba, tho vt. Ch c Dng X king ch Tm gi l bi, cm gi l n. 2. Vo dp hi, c Dng X, Nh Qunh v Ph Th u rc giao hiu v c ba ni u trn trng yu qu thn tng Mu nghi thin h ca mnh. Cng d nhn ra iu v Th Li trang xa bao gm t ai sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm, Vn Giang, Hi Hng ngy nay. C ba lng trn u thuc trang Th Li y. Do vy khng ly lm l khi xut hin tm thc knh trng, c ba lng u coi Nguyn Phi Lan l ngi ca qu mnh. 3. Ghp cc chi tit hi c ba lng ta s c c mt l hi trn vn vi ni dung l ton b truyn thuyt v s thc lch s v Nguyn Phi Lan. l cc tc l, nghi thc lin quan n c Tm n B Tm. Chi tit ng bn du hi lng Ghnh (Nh Qunh) nhc n on c Tm da bn khm lan khi i hi du v gp vua thnh hong hu sau ny. Tc bng sng hi lng Ph Th (Si) nhm k li s tch u thai ca vua L Nhn Tng v cui cng l nhng nghi thc v l vt ca ngy hi ni ln qung i cui cng ca Nguyn Phi chuyn tm vo vic xy dng cha chin, chuyn tm lm iu thin, tu nhn tch c ni ca Pht. Ton b lch s ca mt nhn vt c biu tng ha trong cc nghi thc, tc l l hi ca c ba lng. Do vy vic t chc tt l hi y s pht huy c tnh on kt, tng tr ln nhau gia cc a phng nh truyn thng tt p ca cc lng mc Vit Nam vn c t xa xa. 4. Nhng nm gn y, hi n B Tm ngy cng tr thnh mt l hi ln. Khu vc n c tu sa khang trang hn, p hn. Ngy hi c s t chc kh chu o ca chnh quyn a phng v nhn dn trong x. Nhiu tr vui dn gian c khi phc li nh t tm im, chi g... Mt s sinh hot mi c t chc... Trong mt khu vc n hn hai hcta, cc tr chi c b tr hp l cho nn thu ht ngi xem rt ng. Dng X li l ni gn th , nm cnh ng quc l s 5, do khch try hi cng rt tin li. V vy khch n hi mi nm mt ng thm./. L.H.L
239
Hi th diu B Giang
Minh Nhng
Lng B Giang, x Hng H, huyn an Phng c mt ngi

miu c, th ng Nguyn C. Hng nm lng m hi vo thng ba m lch thng c rc bnh dy, thi cm thi, th diu thi... Hi thi th diu ng vui v ho hng nht. Theo thn ph v nhng cu chuyn truyn ming trong dn gian: Ngy xa, trong lng c nh ho trng, sinh c c gi xinh p, nt na. Nm 18 tui mi t tn l Th Trm. Khi u lng c mt g t cao ro, bng phng. Gia g c mt hn xanh nhn nhi. Xung quanh cy ci um tm, c hoa ti tt. Cc loi chim mung thng n t tp ru rt gi by. Mt hm c Trm i hi ci v qua , nhn tri nng bc bn ngi ln phin hng mt. Bng c mt con kh t trn cy cht nhy xung m ly c... C Trm bng hong ngt i. t pht sau con kh b i, c Trm dn dn tnh dy vi v mang ci v nh 1 . T , c thy trong ngi c cm gic l ri mang thai. n ngy 16 thng 2 nm Bnh Thn, tri t bng chuyn ng, my m ko n ti mt c mt vng. C Trm tr d sinh ra mt ngi con trai c dng hnh k l. Khun mt nh v tng, tay di qu u gi. Mt vt chm lng bn chn nh hnh con du. C t tn con l K. Ngi trong vng gi l C (ng ln); nm 12 tui ni ting thng minh hc gii. Vn chng qung bc, v ngh cng tinh thng, trong vng khng ai snh kp. Trong thi gian y, thnh thong con kh ra vo nh. Ma la chn, kh li mang thc la v cho c Trm nui nng con khn ln. Nm 20 tui, uy danh ca Nguyn C lng ly khp ni. ng lp doanh tri gia p lm ni t tp anh ti. i vi dn, ng li khoan nhn c , lun ly iu nhn ngha ph d lng ngi. ng c mun dn hng phc. Anh hng ho kit ko n ph tr cho ng. Mt ln bn gian lon ca triu nh n nh p ng (v d ng khng c), gia vng vy bn mt, ng dng mt chic qun en, ly ct ng y hai ng qun ri tm li. ng cm qun ng ct xng thng vo m gic, tung ct bay m mt, lm cho chng phi bng mt chy ton lon.
1
Do truyn thuyt trn m lng ny khng c tc "bt v" nhng "ph n khng chng m cha".
241
Lc ny vua inh Tin Hong m vn nc, dp 12 s qun. Nghe ting ng gi quyn bnh mt vng, vua bn sai ng inh in n vi ng. m y, ng nm m thy mt c gi ru tc bc, ti ci vo dinh c bn cu rng : Ngy mai "ngi rung" n chi nh Vua inh thng nht li sn h. Vua ti gp g ngn nm nghip Tri t nh nn th m ! ri bin mt. Tnh dy th tri sng, ngoi sn, binh m ko n m m. Mt ngi ni to: Ti l inh in, by ti ca inh Tin Hong, vng lnh nh vua n n tng qun v gip nh inh dng nghip ln ! ng bn nhn li, m tic khao qun, thng dn v em theo nm trm qun s v Hoa L yt kin inh Tin Hong. Vua inh c mng phong ng lm Ph sy tng qun. Lp n trng co t tri t, cho c hai mt qun thu b cng tin nh thnh s ca cc s qun, thu giang sn v mt mi. inh Tin Hong ln ngi hong , m tic ln n mng v phong thng cho cc cng thn. ng Nguyn C c phong l Tng sy thng t i tng qun. Thng cho x B Giang l qu p s ti. Nh vy m h hng c qu hin, lng xm c vinh quang. ng lm quan trong triu chng c bao lu th triu nh suy thoi, bn gian thn gy nhiu cnh lm on hn lng dn. Nhiu ln Nguyn C khuyn can, nhng nh vua khng nghe. Cui cng ng vit t s ni r mi iu li hi v nu c th v nhng vic nn trnh hoc nhng vic nn lm dng ln, nhng vn khng c vua chp nhn. ng C bn co n t quan v hng p. ng dy dn lm n, vui vy cng cnh in vin thn d. Lc rnh ri by tr vui, chi diu cng m tr mc ng. Ri mt hm, trn g t nm xa, ng li thy Hu Cng (con kh) ngi trn gia hn . ng knh cn ci u lm l. t nhin hin ra mt ln my trng t t nng bng hn bay ln. Ln my bao bc xung quanh bin thnh my ng sc. Li thy c gi c bn cu th : "Ging sinh trn th ti g ny Nay li v tri ta ng my Tnhngha cha con, cha xung n Anh hng sinh ho thy u hay".
242
Ting th va dt th sm chp m m, gi ma m mt. ng C cng ha theo, hm y l ngy 12 thng 8. Lt sau, tri tnh my quang. Ngi trong vng ra pha g, v cng nui tic. Ai ny u hng ln tri nh ngm chic diu bay. Tng nh cng n ng C, ngi dn lp miu th ngay trn g t y. Triu nh phong sc vi nhng m t. Hin nay trong miu cn i cu i : "Sinh tin tch tr inh triu soi Ha hu linh chiu B p thn". ngha l : "Khi sng triu inh lng tng gii Ha ri p B rng thn thing". Hi thi th diu B Giang cng c m ra t t. Ngay t thng 8, trong lng rc rch lm diu. Ngi chn tre, mua giy, ngi khot so, vt dy... Cng vic rt cng phu, t m. Dy diu xa lm bng tre tui, vt u ni di ri cun li ngm vo nc qu cy cc ht v mui. Cho vo ni ba mi un mt m, dy va mm li va dai. So diu cng dng nan tre an thnh ng, un sn gn vi ming so lm bng g vng tm. Ting so va thanh li va m. Giy dn diu ln l loi giy xi mng, diu nh bi bng giy bn. Ngy nay dy diu c thay bng dy ni lng, nh diu cng d bay ln. Ngy rm thng ba m lch, lng B Giang vo hi. Sau phn t l, rc bnh dy tng nh thn nhn, hi thi th diu m ra. Mi nm, lng c ngi kho tay lm mt chic diu to lm biu tng. Diu di 5m, rng 1m50 dn giy hng iu, c bi th : Gi ht trng thanh hn non nc Si cnh diu bay nhc so ngn Kh thing tng C lu truyn thng, Anh hng rng r sng lng dn a im thi th diu l khu vc trc ca miu th ng Nguyn C n n Chu Trn th thn bn th. Ca miu nhn ra mt cnh ng thong rng, bn con sng Hng m p ly xm lng. Mt di h trong xanh in bng nc. M u l l trnh diu, tt c nhng ngi d thi u mang diu n l trnh trc ca miu. Hng nm, thng c t 30 n 60 diu d thi. Diu to di 3m, diu nh di 1m. Ngi thi a s trong lng, c thm ngi H M, Tn Hi, Lin Trung... cng mang diu n d. Bui chiu qu, khi gi nm nam lng thi, cnh ng la
243
ang th con gi xao ng r ro. Trc ca miu B Giang, my chc cnh diu ni tip bay ln, bu tri xanh vi vu ting so... ng trn b , trong lng xm, ngoi ng rung, u cng xem c diu bay. Thnh thong li c diu t dy bay mt ra pha sng. C diu chao o ri ri xung nc. Li c nhng diu an cho dy qun vo nhau, c hai u ri,... gy thnh nhng cuc reo h huyn no v nhng chui ci sng khoi ca ngi xem. L tr trong lng r nhau th diu con theo hi. Th l c hng chc, hng trm diu nh dn ui bay khp hi, to thnh my tng diu cao thp bay chp chi trong gi xun. Nghe u y ngn nga ting "chung Bng, cng B". Ha cng ting so, ting vng ca hi diu. Cnh sc lng qu bit bao ngon mc. Cuc thi th diu din ra mt hoc hai gi do ban t chc qui nh, cn ph thuc vo sc gi ca thin nhin. Nhng diu do t dy hoc o, t loi khi cuc thi. S lng diu bay gim dn theo thi gian ca cuc thi. Thng khi vo chung kt ch cn li trn hoc di 10 diu d chm gii. Ban t chc thng trc n Chu Trn. Ngi c diu d chm la dy buc vo hng ct trc ca n. Sao cho diu trn cao ng vi nc miu th ng Nguyn C. Gii thng ca hi diu l c v tng phm, xp theo th t nht, nh, ba vi tiu chun: Diu bay cao, khng o v c ting so hay. Ngi c nhn gii ln lt vo t l thn v hi thi kt thc, nhng cnh diu vn tip tc bay, ting so vn ngn nga "hu thnh" cho n tn m khuya. Trong nh trng thanh, dn lng B c nghe ting so vo von cng phn bit c diu y l ca ai th. My nm gn y, diu chim gii nht l ca cc c Thn Ng (1992), Hng Nhm (1993) v Nguyn Vn Bi (1994) u lng B Giang. Ngy hi vn ha huyn an Phng ln th nht, x Hng H c 10 ngi mang diu ln huyn d lin hoan, c ngi xem hoan nghnh. Ngy nay, miu B Giang c nh nc xp hng di tch Lch s - Vn ha. Ngi dn y quan nim rng, c nm no hi diu mn nguyn th nm y dn lng c "ha cc phong ng". Di tch v hi diu u c gn gi v k tha./.
M.N.
244
hi Bch Hc
toan nh*
Lng Bch Hc, (nay thuc tnh Ph Th) hng nm m hai k

hi Xun, k u t mng 3 n ht mng 5 thng ging, k sau t mng 10 n 13 thng ba. Bch Hc chnh l Phong Chu, kinh nc Vn Lang i Hng Vng. Hng Vng Chu Phong y ni Bch Hc, hp dng Thao Giang. t tn l nc Vn Lang, Chia mi lm b bn chng cng lin. (i Nam quc s din ca) Bch Hc nm bn t ngn sng L, theo danh t a phng cn gi l sng Thao, trng sang thnh ph Vit Tr. Mun ti Bch Hc, du khch hoc dng xe la, ng H Ni i Lo Cai, n ga Bch Hc, cch H Ni chng by chc cy s, xe la s ngng ni y trc khi i qua cu sng L sang Vit Tr, hoc du khch c th i theo ng b, quc l s 2 ng H Ni i Tuyn Quang, H Giang, thng ti Bch Hc, quc l s 2 cng i qua cu Vit Tr trn sng L nh ng st. nh lng Bch Hc trng thng ra sng L, trn mt khu t cao va trang nghim va thanh tnh. Ni y th Th Lnh i vng, mt v thin tng xut hin xung t Phong Chu vo i nh ng. Thn tch ghi rng v i ng khi L Thng Minh lm Th s Giao Chu, mt hm nhn du n y ngm phong cnh, nm mng thy t trn tri bay xung hai thin tng. Hai thin tng ny l hai anh em rut. L Thng Minh mi hai v thi ti, ai hn s li hng hng khi ca dn lng Bch Hc. c Th lnh i vng l anh, bc mt bc qua sng v mt bc na th lui v ch c. Ngi bc mnh n ni in hn vt chn ln mt tng , ni y khi hng nm trong k hi thng ba c cuc ua thuyn, thuyn bt u khi hnh.
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
246
Theo li dn chng, bn kia sng cng c mt vt chn nh vy, nhng v lu nm b t ph sa che lp i. Tng v m sng Bch Hc, dn lng cn ghi c v ct gi nh lng. Vt chn di mt thc, rng nm tc. Em c Th lnh i vng l c Thch Khanh i vng c dn lng Th Sn, huyn Hc Tr tnh Ph Th th phng. Do s lin h huynh gia hai v thn linh, dn hai lng Bch Hc v Th Sn c tc giao hiu vi nhau trong nhng k t l hi h ca hai lng. Hi Bch Hc vi hai k thng ging v thng ba mi nm, nhiu c tc c nhc li, nhng ng ch nht, y c cuc thi thuyn trn sng L v tc cp cu. Cn nhng tc khc nh chi c bi, t l th cng khng khc g nhng ngy hi Xun, hi Thu khc min Bc. Tc cp cu din ra trong thi k hi mng ba thng ging. y l mt th vui c bit ca dn lng v hng nm, trong ngy hi, dn chng cc x ln cn ko nhau ti y rt ng xem v i khi cng tham d cuc cp cu. Mi nm dn lng c mt ngi may b cu tung cho dn lng cp trong dp hi. c c may b cu l mt iu vinh d trong dn x, thng l hng chc trong lng. B cu gm mt qu cu m v tm qu cu con. Mi qu cu gm mt nm bng bc trong vi ng sc c thu ch mu sc s. Mt si ch c nh vo qu cu, mt u ch buc vo mt ngnh tre. Mi qu cu u c di bung thng, di hoc khu bng la mu, hoc kt bng ch sc s. Sng ngy mng ba Tt, dn lng ti nh v Hng chc c ch nh may cu rc b cu ra nh. m rc long trng c c Tin ch trong lng cm hng, cc nam n thanh nin i theo, c phng bt m c nhc im theo ting ching trng rt oai nghim. Chn m con qu cu by trn long nh do bn thanh nin khing. Rc ti nh, c b cu c knh cn t ln bn th thay cho b cu nm trc. K l l t cu. T cu xong l cuc tung cu dn lng v c dn thin h cng chen nhau cp. Cu tung tng ba qu mt, mi ln tung u do mt v hng chc hoc mt v b lo m nhim. u tin l ng Tin Ch, thi Php thuc khi khng c ng Tin Ch, do ng nin trng trong lng, - tung qu cu M v hai qu cu
247
Con. V ny trc ht phi c mt bi vn chc, i khi ca tng phong cnh ca lng, dn phong v nht l s linh thing ca c Thnh Hong che ch cho dn c thnh vng, lng x c yn bnh. Sau bi vn chc ba cnh tre c gi cao theo nhp trng th. Khi ting trng dt, dn lng h reo m . Dt hi h reo, v Tin Ch li c mt bi vn chc th hai cu cho dn chng trong x gp c mi s tt lnh. Tip theo bi vn chc th hai li l mt hi trng v mt lot h reo m . Sau v Tin Ch hoc nin trng tho ba qu cu buc ngnh tre ra, buc li vi nhau lm mt ri tung ln dn chng x nhau cp. B ba qu cu khng kp rt xung t c ngi , nhng lin , ngi c ba qu cu li b ngi khc chen y ging mt. H x ln nhau, h chen chc nhau, h ci, h gi nhau i i, ngi ny ng, ngi kia reo, cho n khi mt ngi nm cht c b cu, s t mi ngng. Su qu cu sau do hai v chc sc hoc b lo khc mi ngi tung ba qu, nhng ln ny, khng cn hai bi vn chc, ch c trng nh nhp v mi ngi h reo. Mi ngi li x y chen ln nhau nh ln th nht. H tin rng cp c qu cu s gp may mn. H tranh nhau rt hng hi, n ng, n b, thanh nin nam n u d cuc, khng phn bit ngi thn k l, ngi gn k xa, ngi sang k hn. Cp c cu, d mt qu hay b ba qu, c th em v nh lm k nim, hoc th ti nh. Thng thng dn lng Bch Hc, cp c cu, h vn mang ti nh th cho ti nm sau. Tc cp cu, tuy ch l mt c tc c hnh hng nm theo nghi thc c truyn, nhng y chnh l mt c tc cao tinh thn thng v, chng t ngi dn Vit Nam lun lun sn sng bt khut n khin dn tc Vit Nam c t ch vi bn nghn nm lch s. Cuc thi thuyn hng nm lng Bch Hc t chc vo ngy r m trong k hi t mng Mi n Mi Ba thng ba, t chc ngay trn dng sng L dn x v khch try hi t thp phng ti c th ng hai bn b sng d xem. Lng c bn gip: B u, Tiu Hc, ng Nam v Thn Chc. Mi gip c mt chic tri di bng g ch, di hn hai chc thc, rng chng thc ri, ng bng nguyn c cy g theo chiu di. Chic tri c nm chc bi cho hai bn; u tri un thnh rng v ui tri cng ln khc nh ui rng.
248
d cuc bi tri cc gip u kn nhng dn inh kho mnh sung vo nhng tay bi, mi gip nm chc ngi cho chic tri, nhng gip no cng kn mt s ngi d khuyt. Ngoi nhng tay bi, mi gip cn phi kn ba ngi, ba ngi ny thng l cc bc n anh trong gip, mt ngi ng u thuyn cm c hiu, mt ngi ng gia g mt chic trng khu gi nhp cho nhng tay cho, v cui thuyn, mt ngi ngi cm li. Mi bn mn thuyn l hai mi lm tay cho, y l nhng tay trai lc lng c hng gip la chn, v c luyn tp cng vi ba v n anh iu khin chic tri. Trong lc bi, h va cho va h reo. Ngi ng u thuyn cm c hiu, v ng thi cm trch cho chic thuyn bi. Ngi ny trc ht phi lun lun ng cho cn, t gi ly thng bng, ng v mnh m thuyn thin lch, gy kh khn cho cc tay bi. ng trn thuyn cho vng, mc con thuyn lao i vun vt trn mt nc theo cc tay cho, trong khi li phi cm trch cho chic tri, dng c hiu pht cho chic tri hoc i thng, hoc tin tri, hoc tin phi, hoc vng theo mt no quay u tr li, qu khng phi l mt vic d dng. Ch cn mt cht s c th ng lao xung nc trong khi chic tri vn vun vt bi i. Ngi cm trng khu ng gia thuyn cng phi gi mnh cho cn, cho khi ng nh ngi cm trch, v ting trng phi sao cho u khi lc tay cho nhng ngi ang bi. Ngi cm li ng cui, cm c vn mnh ca chic tri trong tay, tri i nhanh hay chm l do nhim v ngi cm li. Phi gi li cho tri i thng, phi la trnh nhng chic tri khc m vn vt ln u. Li cn lc quay, khi ln, phi la cho thuyn theo li. Vi tng y kh khn, ngi cm li li phi ng cho vng, cho cn trn cui thuyn, nu v ng xung sng, chic tri khng li s bi ngang bi nga... Ngi cm li phi lun lun ti ngi cm trch, theo hiu ca ngi cm trch li chic tri. Nm chc tay cho, ngi xung chic tri, phi ch ht n vic bi, tai phi nghe ting trng, tay phi bi cho u u, ng sai nhp vi bn cng bi. Mt tay cho bi sai nhp, c th gy ri lon cho ba bn tay cho khc, c khi cho c mt m chic tri. Tht l kh khn! Do phi c s luyn tp hng thng trc.
249
Lc xung bi tri, cc tay cho u mnh trn trng trc mi ngi ch vn mt chic kh, mi bn mt mu kh u nhau, trng tht p, nht l khi, mi hng on h dt nhau xung tng chic tri trc cuc bi, trng h vi thn hnh n nang, bp tay rn chc, c th v h nh nhng bc tng ng lc s. Lc cuc thi bt u, bn chic tri xp hng u nhau ngay trc ca nh lng. Tht l mt cnh nhn nhp cho ngi xem v c cho ngi d cuc. Dn gip no cng hi hp nh chnh nhng tay bi. Trn chic tri, ngoi nhng tay cho mnh trn ng kh, ba ngi n anh cm trch, nh trng v gi bnh li, ngi no cng khn o ng o di, tht lng buc mi sang bn, trng c v ung dung bnh tnh v rt t tin. Cc chic tri khi hnh trc ca nh lng v bi cho ti ng ba sng nhnh chy vo sng L. Theo li truyn tng y l dn lng din li tch c Th Lnh i vng, tin c Tn Vin khi xa, lc c Tn Vin ti thm ngi ra v. Chic tri v ti nh trc nht s c gii thng v lm l t mng bnh pho. Dn lng Bch Hc gii thch cuc bi tri cn c trn mt s tch huyn b: c Th lnh tin a c Tn Vin, nhng trn thc t, dn ta cn lun lun tp luyn cho quen sng nc, v hn mt ln chng ta thng gic trn mt sng! Bch ng Giang cn , Chng Dng cn kia, v c trn sng L nm 1947, khi ton dn khng chin khin gn ba nghn qun Php vong thn tri theo dng nc! Gp nhng nm dn lng lm n thnh vng, ma mng c, nhn dp hi thng ba, dn lng t chc c ngi thay cho c bi, c ngi cng chi nh c bi ch khc qun c thay v nhng bin c c khc ch, l nhng nam n thanh nin mc qun o c thu ch mang tn nhng qun c, ch thu trc ngc v sau lng ngi ng qun c. Cng c ni, qun c mc qun o nh thng, nhng c thm chic bin khc hoc vit ch theo b c, nh vy mi nc i, nu qun c di chuyn phi mang theo chic bin ca mnh. Ti mi v tr ca bn c u c mt chic gh qun c ngi. Ti nhng x ln thnh t, nhng nam n ng qun c cn mang theo kh gii, v khi qun bn n n qun bn kia, qun c n s ma mt th v nh h qun c b n, y nh trong mt mn ht bi. Trn y l my c tc c bit din ra hng nm ti x Bch Hc trong nhng
250
ngy hi. Ngoi nhng c tc trn, hi cn nhiu tr vui khc nh t tm im, o a v.v./. T.A
251
l hi lng bch tr
Nguyn ngc thanh
Lng Bch Tr ngy nay thuc x Tin Thng, huyn M Linh,

tnh Vnh Phc. Bch Tr xa c tn Nm l K Bch thuc tng Bch Tr, ph Tam i, trn Sn Ty 1. Lng pha ty, cch th x Phc Yn 3 km, ngay ven sng Nguyt c (a phng gi l C L2). Lng nm tri di dc theo ven , trong mi xm ng, nh ca thng c tng xy bao bc, ng i ca xm, ng hp vi nhiu ng ngang tt, mt c tr trong tng xm dy c, thng anh em h hng gn nhau, khng kh "trong nh ngoi lng" lc no cng m m. Lng Bch Tr xa c bn xm, xm R, xm Nng, xm Ch v xm Go. Sau ny do s tng dn s thm mt s xm khc na xut hin vo nhng thi im khc nhau, tuy nhin din mo ca lng c khng thay i nhiu lm so vi trc cch mng thng Tm nm 1945. Dn lng xa chia thnh tm gip: gip ng R, gip ty R, gip ng Nng, gip ty Nng, gip ng Ch, gip ty Ch, gip ng Go, gip ty Go. Cc gip u th chung thnh hong nh. l M Nng cng cha (con vua Hng Vng th 18, l v ca Sn Thnh Tn Vin) v Hong Cng (tc Cng Sn) qun s v tng ca Hai B Trng. Theo truyn thuyt v ngc ph chp vo nm Hng Phc nguyn nin 1572, i L Anh Tng3 hin ang cn lu gi c ghi: M Nng cng cha nhn mt ln i chi, tnh c thy nhiu c tr trng mc ven ng, hi tn lng, dn khng ai bit, nng lin t tn gi l lng Bch Tr, ng thi lu li dy dn lng bit ngh dt vi. tng nh cng n, hng nm lng m hi tung bng nhm ghi nh li s vic ny. Cn Hong Cng (Cng Sn) theo ngc ph, ng qu ng Hoa L (Ninh Bnh) theo Hai B Trng khi ngha chng qun Hn, lp nhiu chin cng c phong thc p
1
Vin Nghin cu Hn Nm: Tn lng x Vit Nam u th k XIX. Nxb KHXH, H Ni 1981, tr. 36-39. 2 Theo sch i Nam nht thng ch, bn dch, tp IV, Nxb KHXH, H Ni 1971, tr.208 c ghi: sng Nguyt c l chi lu ca sng Bch Hc (tc sng Hng) on t Yn Lc chy qua Thnh K, Kh Do v Bc Ninh gi l Nguyt c. 3 Cun ngc ph ny do ng Cc i hc s Nguyn Bnh son.
Bch Tr v ng n ti y. Khi Hai B Trng mt, ng vn tip tc cuc khng chin chng qun Hn xung quanh Bch Tr. nh lng c xy dng trn mt khu t cao ro gia lng, trc nh c mt ci ao hnh bn nguyt. Nhn chung y l mt cng trnh kin trc s, mang du n ca nhiu thi. Phong cch v truyn thng kin trc c dn tc th hin r qua cc u ao, dc thp v nng ca b mi, qua b cc kin trc, h thng cn, gi ching cc u hi. Khng nhng th Bch Tr cn l mt chng c lch s, mt cng trnh tng nim nhng ngi c cng xy dng v bo v lng. Ngy trc cng nh hin nay, hng nm dn lng li tng bng m hi. Ngi nh thc s tr thnh trung tm ca hi lng. Vo nhng ngy , gi tr, trai gi, ln b, t tp ngoi nh, quanh nh, bn b ao cng vui hi. Trong mt nm Bch Tr c nhng hi l chnh sau: - Thng ging: ngy mng 10, c Thnh Cng Sn sinh nht, c ht cho, nh vt n ht ngy 15, hng ngy c t l nh. - Thng hai: Khnh h c B cng cha, t ngy mng 1 n ngy mng 10 lng m hi c cc tr chi, nh c, bt chch trong chum, th vt xung sng ui bt, nh u. C rc kiu c B t miu v nh. - Thng tm: c B cng cha sinh nht, lng m hi t chiu mng 9 n ht ngy 15. T chc rc kiu t miu v nh t l vo mng 10, ngy 15 t t rc kiu v miu, sn nh t chc tung bng. - Thng mt: c B cng cha ph ho nht, tm gip lm tm c bnh dy mang ra nh thi. - Thng chp1: c ng ph ho nht, ngy 11 m tic gi trn tng nh n chin cng ca Hong Cng (Cng Sn). Di y l bn l hi chnh. A. L hi vo thng hai: Xa kia c mi nm mi m hi mt ln, hi bt u t ngy mng 1 n ht ngy mng 10. Khng kh trong lng trc ngy vo hi kh nhn nhp, nh no cng lo l vt sao cho chu tt nu c gip c mang ln nh cng thnh hong cng khng h thn vi cc gip bn. Trong nh ngoi ng u c dn dp sch s.
1
Ngy thng trong bi chng ti ghi theo cch tnh m lch.
Trong ba ngy u hi, mi gip c hai nam thanh nin kho mnh, mc qun o mi, u cht khn i rc kiu t miu v nh, n chiu li rc kiu t nh v miu. Nhng ngy ny cc c hng lo tc trc ngy m ngoi nh n tip khch t cc x ln cn ti d hi. T ngy mng bn lng t chc cc tr chi. a. nh c ngi. Trn sn nh mt bn c tng 32 qun c k sn vi sao cho t tng n qun u l ngi thc c th ng va. Cc qun c thng l giai tn, do ch t chn sn t trc. Mi bui sng ng ch t dn qun c n bn c, mi v tr qun c c cm bin tn cc qun c bng ch Hn, v gi loa mi nhng ngi gii c n kho c. b. Bt chch trong chum. Bch Tr, ngi ta ch dng mt chic chum, nc n na chum v b chch vo. Nhng ngi xin bt chch ln lt ghi tn theo th t. C th ch l mt ngi n ng bt chch. Nu ai bo dn, "tn" kho th r thm mt ngi ph n cng vo bt chch. Nhiu khi chch chng thy u li bt nhm phi tay nhau, lc dn lng v i trai gi ci vui v, d dm, tinh nghch, h h. Tr bt chch trong chum khng nhng gn lin vi nghi l phn thc ca ngi Vit c t thu xa xa m cn th hin s thng minh, nhanh nhn, ti tr ca ngi lao ng nng nghip, trong chng mc no cn c ngha giao duyn v nhiu i trai gi nn v, nn chng sau tr chi ny. c. Th vt xung sng. Tr chi ny ch c nam gii tham gia. Vt th xung sng, trai lng cng mt lc nhy o xung, ngi bi, ngi ngp sn bt vt. Ai bt c vt th em v nh lnh thng, gii thng tu theo tng ln lng m hi. C nm phn thng bng vi may mt b qun o, c nm bng tin. B. L hi vo thng tm (cn gi l hi tung bng). y l ngy hi vui nht, tp trung dn bn phng v d hi, hi bt u t ngy mng 10 n ht ngy 15 thng 8. Trc vi tun cc gip phi lo go np, , g trng bin l cng thnh hong. Sng mng 10, cc gip mang l vt gm tht g, xi v ch ra nh. Bui sng hm lng t chc l rc kiu c B t miu u
lng v nh. i u m rc c on ngi vc c, qut ri n phng bt m, tip n kiu c B do tm chng trai kho mnh ca tm gip ct c khing. i sau kiu l ch t v cc c. Khi ting trng ni ln, m rc chm ri tin v nh, hai bn ng dn lng ng xem rc kiu ng nght nhng khng h ci a v th to cho m rc khng kh trang nghim. m rc kiu v ti nh, lng t chc khn l, bn trong nh ngay gian gia tri ba chic chiu to, hai bn hng ct nh mi bn c su ngi n ng mc qun o theo li v quan di cc triu phong kin xa, tay cm v kh (ao, kim). Di sn nh l hai hng ngi xp dc tay cm l vt (ru v hng). Sau khi ng ch t c xong bi khn, th t hai ngi mt i vo trong nh tin l dng thnh hong. Cng vic t thnh hong t chc trong bn ngy theo nghi thc trn. n sng ngy 15, phn khn t kt thc, lng t chc rc thnh hong v miu, thnh phn rc ging nh hm u, nhng mi ngi phi va i va chy. Sau l rc thnh hong, lng t chc tung bng ngay ti nh. Gia sn nh, ngi ta k mt chic bc cao, ng ch t ng trn bc chun b tung bng. Dn lng chen chc sn nh v bn ao nh ngng i. Bng c lm bng mt t tre non tc rt kho, nhng mnh x mu trng mut, mm mi, mng manh, c buc thnh tm ging nh mt cun bng. Dt ting trng, ngi ch t tung bng ln cao, khi bng cha chm t dn lng x nhau vo cp. Ngi ta chen nhau, h reo m , trng thc lin hi, c nhng nm ch t tung bng xung ao nh, dn lng li o xung ao ginh bng. Theo l lng, ai cp c bng mang v nh, ln bn th t tin, chm ba nn hng l c. Nhng phn nhiu chng ai ginh ly bng m cn nguyn vn, ngi nhiu c vi si, ngi t ch c vi on si. Song ai cng vui v, h h v ngh rng cng vic lm n c nm s c thnh hong gip ch che. C. L hi mng bn thng mt. Tng truyn y l ngy M Nng cng cha mt v vy hng nm lng lm l tin c bnh dy ln nh ng thi m hi thi bnh dy. L lng xa, tm gip phi c tm chic bnh dy to, va l bnh dng t thnh hong va d thi. Ngy xa, mi gip c mt tha rung ring chuyn cy la np ly lm bnh thi, n v gt, la np sau khi p mang phi kh, chn la k cng ri mang v nh ng cai gip, n ngy 25 thng 10 thc mi c mang ra gi, go lm bnh cng chn kh cu k, ht go phi u nhau, khng st m hoc b gy v phi
4
gi trng. Go gi xong nhng cha c lm bnh ngay m n sng mng hai thng 10 mi em ngm. Khi gi go lm bnh phi gi theo mt k thut cao, sao cho khi vt bnh th bnh mn, do v trng. Tt c cc cng vic lm bnh hon thnh trong ngy mng ba. Chiu ti ngy mng ba cc gip c ngi mang bnh ra nh (bnh c t trn mm ng, v c ph giy hng iu). Sng ngy mng bn sau khi t l xong, cc mm bnh ca tm gip h xung thi. Ban gim kho chm thi l cc chc sc trong lng, sau khi xem xt v bnh phm, ban gim kho s hi chn bnh t gii nht. Ngy hi thi bnh dy cng l ngy cho cc em trai t ba tui tr ln ra nhp gip hay cn gi l vo lng, hm gia nh ch cn c mt ci tru trnh cai gip l c chia phn bnh dy, nhng t nm sau, mi em phi np cho gip mt ni go np ci (tng ng mt thng bnh dy loi nh) v np lin tc trong 10 nm. C nh vy n tui 25 mi c ra n c nh lng. D. Tic gi trn ngy 11 thng chp. Theo ngc ph th ngy 11 thng chp nm 46 (sau CN) l ngy din ra trn quyt chin gia qun s ca Hong Cng vi qun xm lc Hn, v tng quan lc lng chnh lch, Hong Cng cng nhiu qun s ca ng ng xung. Tng nh n ng hng nm dn lng m tic gi trn vo ngy 11, hm king ht xng v cc tr chi. Tic gi trn c t chc bi ng S theo ng bo y l ni Hong Cng luyn tp binh s. Trc ngy m tic, tm gip c ngi ra bi qut dn sch s. ng ch t (do cc gip rt thm chn ra) s vch thnh tm u nhau chia cho tm gip. gia bi k mt chic bn to dng l vt. L vt l tht ln en hoc b vng do cc gip gp tin mua. n ngy m tic, ngoi l vt k trn, tng gip mang theo hng, hoa n by ln trn bn. ng ch t nh ba hi, ba ting trng tt c dn lng u ra bi ng mc nim. Ch t ng gia bi hng mt ln bn by l vt c bi vn t. Trn y l vi nt phc ho v mt s ngy hi l chnh lng Bch Tr. Nhng cng nh mi lng qu khc, hi lng Bch Tr khng ch mang tnh cht tng nim nhng ngi c cng xy dng c , nng v t l m cn c cc tr chi m mu sc dn gian.
Hi lng Bch Tr cn bo lu cc tr chi c gn vi nghi l phn thc ca ngi Vit c (tr bt chch trong chum). Hi lng cn biu hin nghi l ca c dn lm nng dt vi (hi tung bng). Hi lng Bch Tr ly nh lng lm trung tm ca cc hnh ng hi chng t c s ng nht gia hi lng vi tn ngng thnh hong./. N.N.T
hi lng bt trung v tc thi nu cm cn

nguyn thanh
Lng Bt Trung nm ven ng quc l 39B, km s 10 trn ng t

th x v Tin Hi, nay l xm Vit Hng x Ho Bnh, huyn Kin Xng. Thu xa nh, n, miu th Triu Quang Phc v tng lnh ca ng c xy dng thnh mt qun th ln, nay b h hao ch cn li mt ngi miu c. Hng nm lng m hi hai k vo 15 thng ging v 15 thng 8, nhng nm gn y c t chc vo dp 15 thng 3. Xa, hi lng Bt Trung m vi nghi thc tng nim Triu Quang Phc cng nhiu s l, nhiu tr dn gian nh thi ln lnh, bt g c bit l tc thi ko la, leo cy chui, chy gii ly nc nu cm cn. Nay tc thi ln lnh khng duy tr cn cc tr dn gian vn c duy tr, ring tr thi ko la nu cm cn thng thu ht nhiu thnh vin trong lng tham gia. Tng truyn, vo th k VI, khi Triu Quang Phc lui qun v D Trch (Hng Yn) c hai ngi lng Bt Trung l L Chiu Tng v Trn Hng Trn chin u di c ca ng. Ngha qun ca Triu Quang Phc trn cc chin thuyn b vy rit, trn m ly khng c la nu cm h ngh ra cch dng dy thuyn ko mnh vo cc thuyn to ra la, treo niu trn so va lt thuyn va nu cm. Thu y vng t thuc lng Bt Trung ngy nay cng ang l mt vng m ly y lau sy, hai ng L Chiu Tng v Trn Hng Trn cng c Triu Quang Phc cho trin khai th trn y v tng phi nu cm theo cch ny. Sau ny dn lng lp n th Triu Quang Phc v hai ng. Theo nh l c ba nm mt ln vo cc nm TMo- Ng- Du lng Bt Trung t chc thi ko la nu cm cn, cn tc thi ln lnh v cc tr bt g, bt vt, u roi... nm no cng c duy tr trong ngy hi. Tc thi ln lnh hng gip vn l mt tc l kh ph bin nhiu lng c Thi Bnh. Cc c lo trong lng Bt Trung gi l tc nui n (t cch gi ny chng ta thy tc nui ln phn cho cc nh trong gip Bt Trung vn c rt lu i bi t n vn l t nm c nay khng cn thng dng, ch thy tn ti trong cm t c nh n ln, n lt). Lng Bt Trung c 4 gip, hng nm cc gip phn cho mt h theo nhn inh nui ln. Nh no n phin nui ln lnh c xem l mt vic i s. T u nm phi lo chn ging,
258
lm chung. Con ln d thi gi l ng ln, c chm lo nui dng sch s, chu o. n ngy khai hi, gia ch phi lo lm xi i lng, i gip ri ching trng rc ln ra nh d thi. Ln c o bng dy tnh vng vai, chiu di, vng bng. Thc dy o xong li c kim tra li trn thc khc trn tng nh. L ca mi lng v qui cch o, tnh thng khc nhau. Ring lng Bt Trung nu chiu di ln 1m10 l l, 1m20 c hng khoang (hay cn gi l qun u), t 1m30 c tr phn con ci min phi nui ln theo l... Ln t thnh xong tng phn c th con ln chia theo ngi th trong lng, phn cn li chia cho cc xut inh vng. Khng t nh b khuynh gia bi sn v l nui n ca lng. Mu thun trong lng cng d ny sinh khi chia phn theo tm thc ming tht lng hn sng tht ch. Tc thi nu cm cn ca lng Bt Trung l mt cuc thi mang sc thi c o ca c dn nng nghip vng chu th Bc B. c c bt cm do cng thn, phi qua cc k thi ko la, leo cy chui, chy gii ly nc nu cm, nu cm chn, do, vt thi gian. Cuc thi u tin l ko la. Lng Bt Trung c 4 gip, mi gip mt ci d thi. Ci dng ko la l mt on tre ho gc gi, thng, di chng 1m20. t gia on tre c thng mt l di 20cm, rng 1,5cm t mi, khong gia c to thnh hai rnh t dy ko . Dy ko la l loi lt tre dy di chng 80cm, dy phi va do va bn, ko khng b t. Mi bn la l loi mt r mc trn mi nh lp r c nghin nh rang, phi k hoc mt t b sn, dy, mt ca, v bo, rm r nghin ln. Vic to ra ci, dy, mi, ci, l c mt k ngh b truyn, khi ko la l c mt ngh thut tng hp ca nm by ngh nhn, t ngi gia ci n ngi ko khng b t, gi ci sao cho khng b nhc khi mi, ko sao cho nhanh, mnh to ra nhit thnh la. Khi c hiu lnh trng, cc chng trai ca tng ci vo cuc ko la ching trng v ting h reo c v vang dy. Ci no ko c la sm s c chm theo th t. Khi ko la xong sang phn thi leo cy chui ly niu. Bn cy chui ht loi to nht nh trong lng c pht ht l, bc lp b bn ngoi, bi bn trn nhn , trn ngn chui treo mt chic niu nht. Mi gip c mt ngi leo. Gii cng c chm theo th t thi gian ly c niu ca cc gip. Ly niu xong l phn thi chy vt sng gia cnh ng ly nc nu cm. Nc c ng vo mt chic a c mang v, vt thi gian l rt kh khn. Gii c chm theo th t gip no mang a v ch sm nht.
259
Khi c la, c niu, c nc, cuc thi nu cm cn bt u. Niu cm c treo trn cn mt cy tre cn c phn ngn trang tr, cy tre ng knh phn gc chng 3cm, di chng 5m, mt ngi vc cn, mt ngi phn ngn, bn ngi cm uc nu cm, mt ngi va gi cho niu thng bng va theo di khi cm si phi gh cho chn u v iu chnh la. Thu trc, niu nu cm l niu nht bng ng nu chng mt b go, nay dng xoong nhm loi nh. Trn mt niu cm t mt chic khn thm nc sao cho rc c nhit ln m khng qu lnh n mc tn nhit. Kh khn nht l c bn ci u phi chy quanh sn theo hiu lnh ca ch kho. Ngi vc cn chy sao cho niu cm khng b snh nc, ngi cm uc chy sao a la u vo niu, ngi gi niu tnh thi gian bit khi cn nc m ra gh m mt nhit... Thng thng t khi nu n khi cm chn phi chy u trong khong 15 n 20 pht v phi duy tr u n cc thao tc sao cho cm chn sm nht, do nht, nu kh, nho, kh, sng b tr im. Khi c 4 ci hon tt vic nu cm, Ban gim kho tnh im. im tng th dnh cho ci no nu cm nhanh nht, cm do ngon nht c gii. Cn cc gii tng phn cng c tnh im cng tng s nh im ko la, im leo cy chui, im ly nc, im thi gian nu cm, im cht lng cm... Khi chm im xong, cc niu cm c xi mang vo l thnh. Trong cc phn thi mi gip u c mc ring c coi l nhng b quyt khng l ra ngoi. Trc ngy khai hi nhiu ngy cc trai trng c chn phi tp luyn chu o t vic ko la n cc thao tc leo cy chui, chy vt sng ly nc, nu cm cn... Gii tng th hay gii tng phn tuy khng ln nhng l iu may cho c gip trong nm. Ngoi tc thi ko la nu cm cn, hi lng Bt Trung cn c tc thi bt mt bt g vui nhn. Ngi ta dng li quy mt gc sn nh th 4 con g ca 4 gip c nh du ring. Bn chng trai ca bn gip c bt mt vo bt. ng trng ti va g trng va xua ui g chy ton lon, ai bt ng g gip mnh th c thng, ai bt nhm g khc th ting ci vang dy. Nay tc bt g n gin hn, ch bt mt con. Ngoi cc tr dn gian truyn thng, nhng nm qua hi lng Bt Trung cn thm nhiu tr vui mi./. N.T
260
l hi n Bc L
*
V Hong Lan
Tc th Mu c mt v tr kh c bit trong i sng tm linh ca

ngi Vit. Tn ngng dn d ny pht trin cng vi lch s pht trin ca dn tc Vit, cc di tch th Mu cng ra i theo bc chn ca tc ngi ny, t ni rng cho xung ng bng, v Bc L l mt trong nhng trng im ca loi hnh di tch . n Bc L x Tn Thnh huyn Hu Lng (Lng Sn), l ni th Mu Thng Ngn - b cha sng to v cai qun vng rng xanh. n Bc L khng phi ch c mt ngi n ng c lp, m l mt qun th di tch, gm c n chnh, n Chu B v n o Kng. Cho n nay cha tm c mt ti liu no cho bit chnh xc thi im ra i ca ngi n, ch bit rng n tri qua rt nhiu ln trng tu tn to, c khu cn c xy li mi hon ton (nh n Chu B chng hn), do vy ngi n c dng v c truyn kt hp vi cc yu t hin i. Gi y n chnh vn nm trn khu t xa kia, l mt dy nh ba ta lin mi, xy bng gch, c cc ct g v c lp bng ngi ty. Ba ta nh ny ng thi cng l ba cung. T ngoi vo: cung nht c ban th Ng v Tn ng v h ban th Ng Dinh. Sau cung nht l cung nh c ba ban th: ban th c vua Cha Ngc Hong gia, ban th Cha Sn Trang li v sau, pha bn tri, v ban th c Thnh Trn ng sau pha bn phi. Cui cng l cung cm vi hai ban th: ban th Pht c t trong cng, v ban th Tam Ta Thnh Mu pha ngoi. Cch n chnh khong 15m v bn phi l n Chu B mi c xy dng li. n o Kng tuy cch n chnh 2 km nhng vn c coi l mt b phn trong qun th di tch ny. n cng c cu trc nh n chnh vi ba cung thu nh: nht, nh, cung cm. Trong Tam Ta Thnh Mu, Mu Thng Ngn cn gi l Mu Nh, truyn thuyt v b c lu truyn trong dn gian vi rt nhiu d bn, nhng u trng hp nhng im chnh nh: ngun gc xut thn vng gi ca b (l con gi Hng Vng, hoc l con gi ca Sn Tinh
*
Bi vit c s dng t liu ca PGS, TS Ng c Thnh - Phm Qunh Phng trong o Mu Vit Nam (tp I), Nxb Vn ha thng tin, H, 1996.
262
v M Nng..), b c sc p v nhng ti nng hn ngi do c tha hng t cc v thn tin, nh vy b em li cho mun dn chn rng xanh mt cuc sng yn m v no . Nh n b, dn gian tn b l M - B M Rng Xanh, cai qun tt c 81 ca rng ci Nam Giao v xy dng n Bc L th phng b. Truyn thuyt cn cho thy B gn lin vi nhng s kin lch s c th nh Mu Thng Ngn gip cc triu i L, Trn nh thng qun xm lc phng Bc, gip L Li trong cuc khng chin chng qun Minh... Bn cnh nhng truyn thuyt ny, ngi dn s ti cn ng nht Liu Hnh cng cha vi Cha Thng Ngn, nn cng c ngi cho rng n Bc L th Mu Liu. Tng truyn trong mt ln chu du min sn cc, Liu Hnh ti Bc L mt thi gian. Trc , Bc L l ni t d nhng khi Liu Hnh xut hin qui phc c cc loi th d, cuc sng ca ngi dn khng b e da na..., v dn gian xy dng n Bc L by t lng bit n v th phng Thnh Mu Liu Hnh. Tht ra th Mu Thng Ngn hay Mu Liu Hnh cng u l ha thn ca mt B M Khi Nguyn, trong t duy dn d b m ny sng to ra x s v mun loi, sng to ra cc gi tr vn ha vt cht v tinh thn ca tc ngi Vit. Bi a bn c tr u tin ca tc ngi Vit vng rng ni nn b m khi nguyn c dng dp ca b cha rng xanh. Tuy vy, cng ging nh tt c mi n th Mu khc, n Bc L cng th tt c cc v thn linh trong h thng thn in Mu, nh Tam Ta Thnh Mu, Ng V Vng Quan, T Ph Chu B, Vua Cha Ngc Hong... Ch c iu, ngi dn y c bit coi trng nhng v thn linh gn vi a phng h nh Mu Thng Ngn, Chu B, C B. Theo nim tin ca ngi dn s ti, Chu B l mt v nhn thn qu Bc L, nn cn gi l C B Bc L. y, C B Bc L c mt quyn uy v cng to ln, c th thay mt Mu ban pht mi iu cu xin ca con ngi. Khng bit t bao gi trong dn gian truyn tng v s linh ng ca cc v thn linh c phng th n, nn n Bc L thu ht c mt s lng ln khch hnh hng, khng ch l dn a phng m cn rt nhiu vng khc, c H Ni, Hi Phng... cng c ngi ln tn y l bi, nht l vo nhng dp l hi ln ca n. n Bc L trong mt nm c 5 ngy l ln m nhng ai tng n l y u nh r, v l nhng ngy hi t rt ng o khch thp phng. m u cho mt nm l l Thng nguyn, c t chc vo khong t mng 2 n 15 thng ging, ri n l vo h (u
263
thng t), l ra h (u thng tm), l Mu (20-9) v cui cng l l tt nin (na cui thng chp). D t chc vo nhng thi im khc nhau trong nm, nhng ni dung chnh ca cc l hi ny u by t lng thnh knh v bit n thn linh ca con ngi, ng thi cu mong thn linh che ch v ban phc lnh c c cuc sng bnh yn, phn thnh. Nu ni rng s cu cng, l bi ny s lm cho con ngi c thc li, trng ch vo s may ri v li lao ng th tht l khng phi, bi mi ngi i l u tin rng mi thnh qu m h c c u do cng sc lao ng m h b ra v nh vo s gip ca thn linh m cng sc y khng b ung ph. Bi vy, c th ni rng, thc cht vic i l ch to ra mt s yn n v mt tinh thn, nh c s yn n y m ngi ta vng tin hn khi bc vo mt chu k sn xut mi. V dng ln thn linh nn cng l thng c nhn dn chun b rt chu o, t cc l vt (nh c chay, c mn, m...), n cch sp xp l (cc l by trn ban th phi theo mt trt t nht nh), n th t cc bi thnh: Pht - Thnh - T Ph Chu B - Ng v quan ln... Trong cc ngy l ny th l tic Mu l l hi ln nht v thu ht c nhiu s ch nht, cng c th xem y l l hi chnh ca n. L tic Mu c t chc vo ngy 20-9 hng nm, theo dn gian th y l ngy gi Mu, bi ngy 3-4 l ngy Mu thc ln th nht v ngy 20-9 l ngy Mu thc ln th hai. Cng vic chun b cho l hi c bt u t trc nhiu ngy, nhng l dng ln Mu phi c la chn cn thn nn khu chun b rt c coi trng, y l lc ngi ta nui g vt ln, chn go, lm m... L hi c bt u vo ngy 18 bng l m ca n. Cc ban th trong n, cc t l c dn dp v lau chi sch s, ngi ta lm l tm ngai (ngai Vua Cha Ngc Hong v ngai Mu Thng Thin) bng nc ma, hoc nc ly u ngun sui Bc L t sng sm, v nc trm hng. Sang ngy 19 ngi ta phi chun b c cng, c cho cc ban cng c qui nh cht ch: c tam sinh, c mn cho ban Cng ng, Ng v Tn ng; c chay (c khi c c mn) cho ban Mu; c trng, tht sng cho ban Ng H; c c cua, c luc cho ban Cha Sn Trang. Theo mt s nh dn tc hc m thut th hnh tng h l tng trng cho sc mnh ca trn gian, i din cho cc thn linh di mt t, Ng H l tt c cc thn linh thuc 5 phng ca th nhn, nn em trng sng ti cng ban ny c ngha nh nhng linh hn ca cc kip i qua c a ti y cu s bo tr ca sc mnh thing ling ny. Tuy nhin trong
264
thc hn nhin dn d th h cng c ng nht vi Cha Sn Lm nn ngi ta cn em tht sng ti cng nh tha mn mt nhu cu phm tc thuc t nhin. Cn vic em bin n l ban Cha Sn Trang biu hin cho s b sung ci thiu ca min sn cc, ng thi biu hin lng thnh knh ca tn v mt no phn nh mi giao lu ca thng mi pht trin. m cng c chun b ht sc phong ph vi hu ht cc kiu loi, nhng nhng th c tnh cht bt buc l 2 voi, 2 nga, 6 thuyn, 5 m quan, 6 hnh nhn (mi hnh c 3 u)... Ngy 20, chnh hi, vo ngy ny cc nghi l trng th c din ra ti n chnh. u tin l l mi Mu i xem hi, ri mi n l rc. Sau khi hiu lnh do ngi cai m pht ra, ching trng ni ln, pho hiu n vang, on c kiu bt u xut pht. i u tin l 11 l c, gm c tit (c vua trao lm tin), c mao, c ng hnh vung c ui nheo, c t linh. Y phc ca nhng ngi cm c rt p v thng nht: o nu np , i nn du... Sau hai ngi cm bin dn ng (mt bin c ch "hi t" - trnh xa, v bin kia l "tnh tc" - yn lng) l bn ngi khing trng v ching. Ri n kiu nhng m (voi, nga...) c che lng, tip l phng nhc bt m v kiu bt bu. Mt on ty tng i nn du, tht lng b que, mang gm h tng. nh trm hng v mm ng qu c trn kiu long nh do bn ngi khing i trc, tip theo l kiu vua Cha Ngc Hong, hai kiu bt cng rc Mu, c Trn Triu v kiu vng rc hng cc Chu. Sau cng l khch hnh hng v dn trong vng. on rc i t n chnh n n o Kng, qung ng di 2 cy s, nhng khng kh no nhit, ng vui ca m rc lm cho mi ngi khng ai cm thy ng xa v mt nhc, lng tin cho ngi ta sc khe v nim hng phn tham d c ht mi l nghi din ra trong hi. Khi on rc n ni, ngi ta bt u c hnh i t. Bui t din ra trc ban th c Vua Cha Ngc Hong v ko di trong 2 gi vi cc nghi thc: n thn, dng ru, c chc v ha, l tt, l hi cung. Kt thc i t n o Kng l l hi cung, mi Pht v cc v thn tr li n, m rc c t chc quay v theo ng th t nh lc i. V n n chnh, li tip tc c mt i t na, cng ging n o Kng. Chiu ti 20, mt cuc phn pht lc thnh din ra, tt c mi ngi i l u c nhn lc, bt k l khch thp phng hay dn s ti, d ng gp nhiu hay t vo l hi, bi "lc ha ng phn". L hi n Bc L l l hi ca tn ngng th Mu, bi vy c nhng gi tr vn ha tn ngng ch thc ca n./.
265
V.H.L
266
l hi cha bi
L ngc canh
vn ha ca ngi Vit. Qu trnh pht trin Pht gio cng l qu trnh hnh thnh, pht trin hi cha, nhng du n tt p trong sinh hot vn ha cng ng ngi Vit. Song, qua qu trnh bin ng pht trin ca lch s v vn ha cng ng, hi cha dn dn lui v d vng m ch cn li l cha. Tuy vy, hi cha khng mt hn, iu ng mng l vng t Bc H vn cn tn ti hi cha Bi (thuc Chn m, huyn Ty Chn, trn Sn Nam xa). i L Trng Hng, huyn Ty Chn i l huyn Nam Chn, nay thuc x Nam Giang huyn Nam Ninh tnh Nam nh. Cha Bi. Cha c xy dng trn vng t rng thuc ba thn Vn Chng, Gip Ba, Gip T. Cha Bi xa b tn ph khi nh Minh h nc ta (1407 - 1427), ngy nay ch cn li mt s tng c l vt tch ca ngi cha c xy dng trn mnh t ny. Theo lch s cha Bi (i Bi t), cha c t i vua L Nhn Tng. Tri qua nhiu thng trm ca lch s, tng giai on cha c xy dng li v trng tu vi cp khc nhau: - Ngi cha u tin c xy dng t thi L, nm Nhm T (1073). - Thi L s, cha c xy dng li trn nn t c (1427-1527) - i L Trung Hng, tu sa ln, vo nm Chnh Ho th III (1682). - Nm Gia Long th 6 (1807) cha Bi li b qun Bc thnh t ph khi ng V nh Khnh tc gi l lnh Khnh ngi thn Gip Ba chng li nh Nguyn. S vic ny c c chp trong s sch 1. Sau ny cha Bi c xy dng li theo phong cch kin trc thi Nguyn. Tuy vy cn nhng bng dng ho tit l lt, my tn, rng bay ca thi L trung hng.
1
Hi cha l ni t hi nhng sinh hot m bn sc
i Nam thc lc - tp III. Chnh bin - nht k III - Nh xut bn S hc, H Ni, 1963.
267
Hin nay cha c kin trc theo kiu "Ni cng ngoi quc" i xng hai bn linh o, nguy nga s, t tin snh n thng in kt cu theo nhiu lp, cha c nng cao dn. Ngoi h thng chnh ca cha, hai bn cn c hai dy hnh lang di v thp, tri mi rng, mi dy 20 gian, cng lm tn v p ca cha. n cha Bi, du khch v nhng nh nghin cu khng th khng n gc chung 2 tng, 8 mi v nhng u ao un cong. Cha c qu chung ln, sm sm, chiu chiu ngn vang c mt vng nh nhc nh chng sinh cnh tnh v gic ng. Nm Minh Mng th 18 (1838) chung c c li, cao hai mt, ng knh 1m60 nng 1.800kg. Cha cn 18 bia, vn bia c nht c khc nm K Mi (1679) i L Hy Tng. Cha Bi ngoi th Pht, cn c mt gian th i php thin s T o Hnh. Theo thnh ph :"o Hnh thin s h T, hu L, cha l T Vinh gi chc St tng quan triu L, nhn tr lng An Lng tc lng Lng, kt duyn cng b Tng Th Loan m sinh ra Thin s. St tng quan vn ngi cng trc, em vua L Nhn Tng l Din Thnh hu ghen ght, tm cch mu st, mn php s i in git hi ng. Thin s a m i tm ni lnh nn. Ln i v chn Sn Nam Ty Chn huyn Chn m x ty Gi thn ng chn am my M con mng r y tr tr Sa sang phong cnh cha Bi To vng rc r, vn K thanh u... K Thnh T o Hnh Thin s kt bn vi Minh Khng th in s tu cha Khng L (Giao Thu) v Gic Hi thin s tr tr cha Phc Lm (Giao Thu). Ba ngi nghin cu php mn La Ni ri cng nhau i Ty Thin c Pht t truyn cho tm n, lc tr thn thng. Khi v nc thin s tr li cha Bi, th thn mu qua i. Thin s di ln tr tr cha Thin Phc, ni Pht Tch, huyn Thch Tht, trn Sn Ty. Ngoi vic tu hnh Thin s cn dy ngh lm tr ri (i li), nn nhn dn gi Thin s l thy. Ngn ni Pht Tch m thng ngy thin s tnh ta cng gi l ni thy. Theo s tch, v cn nhiu tc lu, thin s thc sinh lm con trai Sng Hin hu ni nghip vua L Nhn
268
Tng tc l vua L Thn Tng. o Hnh thin s cn c suy tn l mt trong ba v thnh t Vit Nam (Vit Nam tam thnh t)1. Sch Vit in U linh vit thi Trn, c ghi chuyn T o Hnh, Nguyn Minh Khng (Khng L) v Gic Hi sang Ty Trc hc c thut l. Sch H phng ph lc ca trng nguyn Lng Th Vinh, vit gia th k XV th T o Hnh l t th 5 trong 7 v t ngh cho. Thin Uyn Tp Anh chp :o Hnh thin s l bc chn tu c o, v t th 12 ca thin phi T Ni a Lu Chi. Mt trong chn v thnh Pht c ghi trong Pht ph Vit Nam. T o Hnh l mt trong ba v sinh sinh ho ho: T o Hnh, Linh Lang i vng v Vn Ct Thn N, cng vi bn v khng cht (t bt t) l Ph ng thin vng, Ch ng T, Liu Hnh Cng cha v Tn Vin Sn thnh. Hi cha. n hi cha Bi, khch thp phng u nhn thy l c phn di, tung bay trong gi. C phn l biu tng cho chn tu hnh, ni th Pht. Tng truyn rng thu xa cc nh s i truyn o, khuyn ging v o l ca Pht l hng thin, tr t, nhn i, vi t tm v tm lng thnh. Ti mt gia nh n, gia nh tt, hng thin, trong nh c mt ngi con ng ngc, ngang tng, hung hng, sau khi nghe truyn gio l ca o Pht, quy phc. Ngi con ngang ngc bn ly dao m bng ly lng mnh cng Pht, v ni " l tm lng thnh ca ti cng Pht". Sau , cc s vi i c lng y v cha, i c vi ngy mi hi thi khng chu c, bn nm xung sng. Bng c con qu thing xut hin, tha b lng v vi cha. Bi vy trn ct c phn bao gi cng c hnh con qu tng trng cho qu thing, qu thn. C di kiu rng ca v c di di hai bn l tng trng cho tm lng thnh ca con ngi hng v Pht, quy Pht 2.
Theo t liu ca cc c: on Vn Bng, on Chu Un. on Vn Quang, on Vn Lnh. 2 Phn (Phan) trang nghim, biu dng oai c nh Pht, khi treo nhm cu phc c - Qu c coi l thin s ngm phan ban phc, em lnh ca tng trn xung nh cha cho m hi.
269
S tch thn Vn Chng, Gip Ba, Gip T khu vc cha Bi, theo cc c trong ban di tch k rng1: thu xa thin s T o Hnh v y lp cha Bi (i Bi t), thin s c i quyn gp xy dng cha. Ti thn Gip Ba ngy nay (trc l Cm Nang thn), T o Hnh n quyn gp, dn lng ngi gp, ngi khng, thiu nhit tnh. Thin s n thn Vn Chng, dn lng rt nhit tnh, thnh tm ng gp ngay. Thin s n thn Gip T (xa l Kinh Lng thng thn) quyn gp, cng c s nhit tnh ng gp ca dn lng. V sau thn Cm Nang, tc thn Gip Ba cng c ng nn thin s xp thn Vn Chng l anh c, thn Gip T l anh hai, thn Gip Ba l anh ba. Mc du cha c xy dng trn t ca thn Gip Ba ngy nay. Do vy vic th cng, t chc rc hi cha Bi thn anh c Vn Chng c vai tr quan trng, c l tc quy nh phn rc, t, l. Hi cha Bi hng nm t chc vo ngy 20, 21, 22, 23, 24 thng ging m lch. Ngy 20 thng ging: - L pht tu do cc nh s m nhim, tin hnh theo nghi l nh Pht. - Ti ma ri cn chu thnh T o Hnh v cng l 12 u lng theo ngha, cp khc nhau (u lng l 12 u ri). Trong c 6 ng lng, tng trng cho 3 thn gi l cha lng, nh u tng: Hong hu, 2 c tin, ng chng, ng mnh, ng chp v 6 u tng nh khc. Ngy 21 thng ging Dn gian c cu: Th nht l hi Ph Giy Vui th vui vy chng ty cha Bi Bui sng cc xm thn tng bng trong ting trng ching cng vui i hi. Khi u m rc t thn Vn Chng (thn anh c rc 2 kiu, i t miu Vn Chng qua nh thn Gip Ba, m rc v kiu ca thn Gip Ba tip theo sau. V n cha Bi cng l lc m rc kiu ca thn Gip T ti ca cha. Tp kt ba m rc ca ba thn trc cha, ri th t kiu thn anh c (Vn Chng) i trc, tip theo l thn anh hai (Gip T), sau cng l thn anh ba (Gip Ba).
Theo t liu ca cc c: on Vn Bng, on Chu Un, on Vn Quang, on Vn Lnh.
270
m rc ca mi thn u theo trt t i hnh nh sau: C ng hnh, ma s t, ma rng, phng bt m, ma snh tin, hng bt bu, kiu, cc quan t, cc n quan, Pht t va i va tng kinh ln trng ht. Tip theo l t ln cha, mi thn chn 6 ngi, coi nh ngi nh thnh vo cha tin hnh l Pht, theo nghi thc quy nh, v c vn t. Sau t l l cc tr chi dn gian nh thi chi g, u vt, nh u, c ngi. Sau ny c tr chi ko ch, tin hnh c ban m v ban ngy. Cc qun c trn c thp n du hoc nn. Ti ht ma ri bng cc u lng, din t s tch, ca tng cuc sng thanh bnh an khang v khuyn nh mi ngi hc hnh nu s si kinh, n cha ngha m. Gio Ng Canh, c nhng li m khuyn con chm hc, c ch nn ngi. ...Khi con i hc nh thy Si kinh nu s m ngy cho chuyn Ch thy nh kh m phin ng kia lnh lo, c phen xun v ... ng i ch ngi l xa t kia nng p, t l nn non V d o ging cho su o cho thy nc, mi hu nn cng Gio Chinh Ph, ca ngi ngi ph n vi tnh cm tin chng i nh gic Chng vng mnh khm sai nh tuyt V nh chc tit phng khng Chng i dp gic khi nay nh thip chu su ty hi chng ... Chng i thip chu nhng lo L l chng phi dn d thip chi Hoc l: ... C m th vn than di H nm li dy ngi ngi ngi lo C m g gy o.o!
271
Thng chng gian kh, i no nhng no C m nghe m truyn lao H nm li tng chim bao thy chng... Trong m hi ht ri cn, trc ca cha cn c on trch chuyn m t v p ca cy la, ca ngi tinh thn chin u, t nc hng cng, ca ngi tnh ngha v chng, phn nh cnh chia ly, ngi khoa bng, hc hnh ti ch, o l lm con i vi cha m, khuyn con gi i vi chng... C th xem ht ma trong nhng m hi cha Bi l sinh hot din xng rt si ng hp dn. Nt c o ca hi cha Bi l sinh hot din xng (ht ma ri cn, ca ngi thn tch cng c, l sng nhn sinh, cch ng x vn ha ca con ngi vi cng ng). Ngy 22 v 23 thng ging: Sng cng Pht Chiu u vt v cc tr chi dn gian Ti ht ma ri chu thnh Ngy 24 thng ging: Sng cng Pht Chiu u vt v cc tr chi dn gian Ti l t v ng ca cha, kt thc hi. Ai n cha Bi v d hi cha khng th khng ghi nhn nhng nt c o, nhng bn sc vn ha tt p m hi cha l mt trong nhng biu hin. Bn sc y cha Bi s cn c bo lu v pht trin lu di trong sinh hot vn ha cng ng lng x ca ngi Vit. Ni y c hnh thc din xng ma ri cn, vi nhng tch tr sinh ng, hp dn, ni dung phong ph, a dng truyn cm, khuyn con ngi hng thin, nhn i, ho thun pht huy th ng x vn ha truyn thng ca cng ng lng x. D ch mt ln vng cnh cha Bi cng cm nhn nt kin trc c o ca cha t thp ln cao dn. S tch thin s T o Hnh xy dng v tr tr ti cha, l tc phn chia anh c, anh hai, anh ba th phng cng l. S tch c phn, chim qu, l mt biu hin tm t, tnh cm ca con ngi, ca tng ni Pht t lun ngng m v hng ti tu nhn tch c. Khng nhng th, cha Bi cn tn ti cy n th Pht trm ngn thp sng. Kin trc ngh thut, sinh hot vn ha l hi cha Bi xng ng l im sng ca vn ha cha v vn ha ca cng ng ngi Vit./.
272
L.N.C
273
Hi nh - n bng in
Nguyn thanh
Bng in, vn l a danh dng t cho mt hng ca mt

vng t nm k t ngn sng Hng vo thi L; c thi k dng lm a danh ca mt huyn sau i thnh Th Tr, xa c tn l trang Bng in. Vo thi Nguyn lng Bng in thuc tng Bng in, huyn Th Tr, nay thuc x Tn Lp, huyn V Th, tnh Thi Bnh. Trung tm ca trang Bng in xa thuc lng Hng ng, nay thuc x Vit Hng, ni t Lng m Qu Hoa, n tng thi Hai B Trng. nh Bng in ca lng Bng in nay th nh v i vng, hai v tng thi Hng, n Bng in th Qu Hoa cng cha. C dn lng Bng in xa a phn c gc gc t Hng ng xung khai ph lp lng cch ngy nay trn di 300 nm. L hi lng Bng in c lin quan n nhiu lng ph cn m m rc t nh n Bng in v lng m b Qu Hoa Hng ng vn c gi tn l m rc v lng. Hin ti, Thi Bnh t ni cn lu gi c c mt qun th y cc thit ch lin hon ca lng l nh- n - cha - vn ch nh lng Bng in. Qun th di tch c xy dng trn din tch 16000 mt vung, thu trc cn c mt ao nh rng gn 10.000 mt vung nm st chn sng Hng m hi vi sc cha hng ngn ngi tham gia hnh l v cc hot ng ua ti gii tr trong ngy hi. Theo truyn thng, hng nm lng Bng in m hi vo mng 10 thng 3, chnh hi l hai ngy 14 v 15 thng 3. Nghi l ln nht, c s quan tm v chm lo ca c lng Bng in v cc lng ln cn l m rc v lng vo ngy 15 thng 3. Khai hi ngy 14 thng 3 l m rc nc Kiu thnh mang bi v thnh hong lng c rc t nh ra n vn chi (cn tn l n Hng Vn) vi qung ng chng hn 1km. Khi kiu Thnh n n Vn chi th h kiu, dn lng lm l bi vng ri a l nc xung thuyn c on thuyn h gi xui dng n Ng ba sng ni sng Hng vo sng V Hong th lm nghi l nc c xung, mc nc mi ln a v t ln kiu rc v nh th. Sau nghi l rc nc l cuc
274
ua tri vt sng Hng ca cc lng Bng in, Vn Chi, ng An. Bui chiu 14 cc tri c a v ua ti ao nh. Cng ti ao nh, cuc thi bi ca trai trng cc gip trong lng c t chc. Trn sn nh l cc tr vt, chi g, p niu, c ngi... di ao nh sau cuc ua chi, thi bi l tr bt vt. Ti Vn ch ca lng l l t ln sng, huyt mao ca hi t vn. Ti nh l cuc t ca tng gip theo ln lt 12 gip ca lng. Cng vo chiu 14 cc lng Vn Chi, ng An rc kiu t lng mnh n n Bng in lm cc nghi l t thnh v chun b m rc vo sng hm sau. Sng 15 thng 3 m rc vi nghi thc trng th t nh Bng in ln lng th Qu Hoa ti Hng ng vi qung ng hn 4km, c i v v chng gn 10km cun ht c dn cc lng Bng in, Vn Chi, ng An, Hng ng cng tham gia. Ngoi kiu Pht, kiu vng l kiu thnh ca cc lng. Mt m rc khng l t m sng ngy 15 c t chc xut pht t nh - n Bng in dc sng Hng tin ngc ln Hng ng, dc ng i kiu ca cc lng thng quay xui ngc dc ngang, vic iu hnh m rc l c mt ngh thut thng nht cao theo hiu lnh ch huy. Ring vi lng Bng in, lo c ngi vo ph gi phi chn n ng trinh sch ngi, sch nt, sch tang. Cc gip lo c trai trng gip mnh vo ph gi. Ring hai n cm l soi v hai nam cm c va phi l nhng ngi p nht lng. C bn ngi cm lng i che cho ngi cm l soi v cm c va. Khi m rc ti a phn lng ng An gia khong cch lng Bng in v lng Hng ng th dng kiu. Theo tc xa c lng ng An nh no nh ny, giu dy kh mng nu xi ch hoc lm c sn ch nhng ngi i rc vo n, khng k l c thn thit hay khng. Nh no khng c ngi vo n coi nh b xi quy, b d lun ci ch cho nn khi va dng kiu dn lng ng An ra mi cho, li ko s nh mnh c. Khi rc n lng b Qu Hoa ti Hng ng th t chc t l v rc t v nh n. m rc thng din ra c ngy, c nm ti xm mi rc v n nh n Bng in v phi t chc t m, sau cc lng Vn Chi, ng An li rc kiu t nh n Bng in v n lng mnh. Do quy m rc t trn khng gian rng my lng nh th nn l hi nh n Bng in c nh hng rng v mang tnh cht ca mt hi vng.
275
Nhng nm gn y, ao nh b lp quai , tc ua chi khng c duy tr nhng s rc t vn theo nh l c. V trong x Tn Lp c ba lng u m hi nn l hi Bng in c ba nm mi rc v lng mt ln. T thn nhng hnh ng hi trong hi nh n Bng in to ra tnh cng ng, cng cm ca hng vn c dn cc lng xa vn cng trang Bng in vi tm thc chung mt ci ngun./. N.T
276
l hi n cn
yn ly
n Cn l mt ngi n c c xy dng t th k XIII nm ti thn Phng Cn, x Qunh Phng, huyn Qunh Lu tnh Ngh An. Ngy nay mun n n Cn du khch t ngoi bc vo theo ng 1A n th trn Hong Mai, r tay tri, i gn 10km l n ni. n nm bn ca bin Lch Cn gia mt a hnh non nc hu tnh, bn dng sng Mai th mng ca huyn Qunh Lu. n Cn c hai n gi l n chnh (n Trong) pha trong ca lch v n ph (n Ngoi) pha ca bin. Hin nay, n Ngoi b h hng, ch cn li nhng tn tch nt, c nhn dn tp hp li nh l hng bng , tng ngh , phng ...n Trong cng b h hng khng t, may cn gi li c i cht kt cu ca kin trc. Hu ht cc di vt cn li n c a vo t ti n Trung. l bn th, khm th, ngai, cc tng ngh, tng phng cm bt hng, tng ngi cm tay thc, khm... trong c hai ngai cng c tng n mc o vng. Phn kin trc cn gi li c n Trung qu l mt cng trnh ngh thut ln vi nhng mng chm u l nhng tc phm iu luyn. n th t v thnh, hin cn ghi li nh sau: i cn quc gia Nam Hi t v thnh nng thng ng thn ngc b h. Truyn thuyt v cc B dc ng Nguyn ng Chi ghi trong Kho tng truyn c tch Vit Nam. Lc u, ngi dn Qunh Bng lp n th cc B nn lm n rt pht t. Trc y, ngi dn Phng Cn y cc B i, sau ngh li, bn hp nhau xung cp bi v v th. Cuc tranh dnh ko di v bt phn thng bi, h bn em vic ny ln xin vua B x kin. Vua B bo mng bo hai lng bc bt hng ng ln th, nu bn no bt hng chy t di ln th bn c chnh v th Ngi. Cui cng, dn Phng Cn thng, nhng cng t c hai lng u th v thn thin vi nhau. V vy, hng nm khi vo dp hi n Cn li c tc chy i din li s tch y. Hi chnh n Cn xa ko di t 15 n 21 thng ging m lch, nhng t u thng ging dn lng Phng Cn chun b cho ngy hi.
277
Lng c bn gip Nht, Nh, Tam, T cng l bn t chc c bn to nn ngy hi lng. Ngy mng su thng ging lng tin hnh cuc t xun u tin chun b vo hi chnh thc. Cuc t din ra rt linh nh vi t l ln bi tru tc l 5 con tru tht b rut, 5 con ln cng vy nhng c t ln lng 5 con tru! Sng ngy mng by thng ging, ngi ta tin hnh t bnh dy. Bnh c lm to, cao, ht rt nhiu go. Mi gip u phi lm bn chic bnh ging. Bn chic bnh ny ht mt thng go (20 kg). Bnh ging c em ra n th cc v thnh, sau ring ng Seo (tn gi ngi trng gip) c biu hai ci, cn li hai ci chia phn cho c gip. Ngoi ra gip cn lm mt chic bnh dy to, cao, bng c mt thng go np 20kg, gi l bnh cc. Bnh ny c rc ra n l thnh, ri ng dn cng hng. Sau hai ngy t y l thi gian ca cc trai i mng, tc l chia thnh tng nhm i quyn tin ca b con trong lng, thm tht cho ngy hi. H c th i c sang cc lng bn quyn gp. D nhiu d t, nh no cng c d tin, go, hoc vt g gp chung, mong ngy hi c ng vui. Ai cng ngh nh mt vic lm ly may ca u nm mi, ng thi t r s si li ca mnh cu s ban n trong nm c may mn v pht t. Khng kh hi h ko di nh vy cho ti ngy rm thng ging. Dn y thay cu L Pht quanh nm khng bng ngy rm thng ging bng cu: C nm c rm thng by C thy c rm thng ging. Ngy 15 thng ging lm l nghim qun, tc l rc tt c cc th t nh kiu, tn, lng, chp kch v.v... ra kim im li xem thiu ht, hng nh th no. Mi th c by bin, lp rp lau chi bng long, c qut c treo ln, c x vo cn, tt c xp theo hng li rc r c mt khu n. Ngy 16 thng ging ngi ta t chc rc mt kiu c 4 tn vng che, ln cha thm s ng, tng trng nh thnh ln cha vn an Pht. Ngy 17 thng ging rc mt kiu, c cc n m trch c tm tn che v cc th khc t ngoi ch. Trong sut ba ngy ba m 17, 18 v 19 thng ging c t chc ht bi rt ng vui mi ngy kiu c mt hoc hai phng bn hng ch ng h hng, ng, tru, ru. Thm ch, h cn c th lo c ti vui ca ngy hm . Cho nn vo
278
nhng ngy ny c khu vc ch l mt sn khu hi rt ln v ng vui khng k xit. Tt c din ra vui v cho n ngy 20 thng ging. Tt c cc kiu cng nghi trng c rc tp trung ti n vo ngy 20 thng ging, ch y chun b chy i. C ngy 20 thng ging trong lng cng nh ngoi n khng kh tht nhn nhp. Ngi ta nng lng ch i gi pht linh thing ca tc chy i, tc ch i c thnh ng ng (du hiu biu hin cho php chy i). Cc c gi lm l th gi, xem chn g c nng khng, l du hiu thnh ng ng. Chy i tc l chy xung hn i ngoi bin, ni xc c thnh mu v cc cng cha tri dt . Nay din li s tch hai lng tranh nhau bi v ngi ta din tc chy i tng trng. Ngi tham d l ca bn gip Phng Cu. Qua 12 gi m 20 thng ging, sau khi cc c xem xt thy c php chy i, th ngi ch t ra lnh ngi ca bn gip c phn cng sn ai cm g, rc g, rm rp chy. Ai chy n trc th gip thng cuc. Sng ngy 21 thng ging, mi th tc tin hnh xong. Trong n tip tc t l. Cc tr vui nhng hm trc din ra ch yu ngoi ch th nay dn vo n, m ni bt l ua thuyn trn dng Mai Giang trc n. Ngoi ua thuyn, ti sn n v cc bi xung quanh cn c u, u vt, u c v nhng tr chi khc. Ngy hi kt thc trong khng kh tng bng ca ma xun, bo hiu mt nm mi tt lnh./. Y.L
279
L hi n cung
trn minh siu
Do cng lao dng nc v gi nc, ch bt khut trc k th,

Thc An Dng Vng c lch s nh gi l ngi anh hng dn tc, nhiu ln lnh o nhn dn ui Tn, nh Triu lp nn nhng chin cng hin hch, m u cho vic to dng nn truyn thng anh dng, kin cng bt khut chng gic ngoi xm ca dn tc Vit Nam. tng nh cng n to ln ca Thc An Dng Vng, nhn dn vng Din Chu (nay thuc x Din Trung) lp miu th ca Hin. Theo truyn thuyt mi khi mn m bung xung, c nhng m la lp lo trn sn ni M D. Nhiu ngi ngh rng - m la l linh hn vua Thc mun yn ng trn sn ni, nn nhn dn lp n v rc linh hn ngi v th phng. n th Thc An Dng Vng c t . n Cung nm st ng Quc l 1A, l im cc nam huyn Din Chu cch thnh ph Vinh 30 km v hng bc. Du khch n di tch c th i bng ng b, ng bin hay ng st, u thun li. Nu i bng tu ho, dc tuyn ng st Bc - Nam, ti ga M L (Din Chu), ch cn i b 1 km na l ti n. Nu i bng ng bin, ch cn neo thuyn ca Hin sau i 3 km ng qua ni M D l ti Theo nhn dn truyn li, hi ni M D c rt nhiu chim cng, n ni ng thi c ngi gi l ni Cng. Th ni M D ng xa trng ging hnh con cng (hoc con chim hc) khng l ang ma, ui xo ra n lng La Vn, hai cnh dang rng vi nhng ngn ni lp xp, u cng chnh l ni dng n Vua Thc. V th nhn dn thng gi n th Thc An Dng Vng l n Cng, ting a phng gi l n Cung. Nin i khi dng n Cung n nay vn cha xc nh c chnh xc, nhng n thi L mt, danh s Phm nh H (1768 - 1839) trong tc phm V Trung tu bt vit: Nhn vic nh ti i qua n Cung, ng trn u hc nhn xung, n Thc An Dng Vng nm trn sn ni, nhn thy c hc xanh r n cng ma rt p, qua trung in, h in mi lp tranh, qua ba cp l xung ni. Nm 1802, vua
280
Gia Long cho tu sa li n. n nm Gip T (1864) di thi T c, triu nh cho tu sa v nng cao nh quy m hin nay, nin i tu sa cn ghi r vn m nh h in. Vic tu sa theo sc ch ca vua T c phi chn g tt, th gii v lm. Da trn biu mu ph duyt, hai hip th ni ting Nam n v Hng Nguyn thi nhau lm. Khi khnh thnh vua T c ban thng mt ng tin vng mang nhn hiu nh vua lm bo vt ca n. n nm Thnh Thi th 10 (1897) nh thng in c nng cp cho ph hp vi ni th phng v vua ch. Nm Khi nh th 1 (1916) phn ngoi tht c tu l hi ho vi nt tht ca n. n Cung l mt cng trnh kin trc p, vng chc ph hp vi iu kin thin nhin x s min Trung c nhiu ma to, bo ln. Trn ni M D hin nay l c rng thng bt ngn. Sau ni l bin c mnh mng ngy m r ro sng v, mi sng sm mt tri t bin nh ln, tt c cnh vt c ph ho quang rc r. V pha bc di chn ni M D l ca Hin lch s, ni c huyn thoi khi An Dng Vng cng ng, thn Kim Quy hin ln r nuc a ngi v ci vnh hng, ni c ngi m ca M Chu, mt nn nhn ca thin bi tnh s. Bi bin vng ca Hin bng phng, nc trong xanh l bi tm rt tt, y l vng tiu kh hu khng c gi ty nam, nhng t gi nng t t Lo trn qua dy Trng Sn, v ti y b cy rng ca ni M D chn li. Trn bi bin nh ln hng ngn hn c hnh th ging nh nhng con c bin nn nhn dn gi l bi Ng Hi. y c mt phin to cao, bng phng tng truyn nhng ngy p tri, Thc An Dng Vng thng do chi v nh c vi tin , nn gi l Bn C. Khi bnh minh thc dy, c bi nh ln vn mu sc rc r. C th nhng hn c mu sc y s tr thnh vt k nim cho nhng ai l du khch tng t chn ti y. Na chiu khi bng ni M D xung che ht c bi , th nhit y h xung mt m, d chu, thn kinh c th gin, thoi mi. Nu con ngi bit gia cng m thut th bi Ng Hi s bin thnh nhng bi t nhin du khch ngi hng mt, gii kht, thng thc cc c sn vng qu Din Chu, tm hn ho quyn vi bin, tri, non nc trong huyn thoi thn Kim Quy vi vua Thc, M Chu vi Trng Thu... T n Cung nhn v pha ty cha y mt cy s l ni Ma, c dng voi phc chu v n Cung. Tc truyn rng trn nh ni ny c ngt 50 tng s ca vua Thc tun tit. St chn ni Ma c phin
281
s, b mt phng phiu in m bn chn cc nng tin lc du ngon trn gian. Bn phi ni Ma l ni Bc c dng hnh con Kim Quy (Ra Vng) ang nm im, m mng nhn v n Cung, nh ti mt thi oanh lit ca qu kh. Khng xa v pha ty c ng Hng Hoa vi bao huyn thoi v vic to dng qu hng vng ny. c p nc Xun Dng, phong cnh nn th, c nhiu v ngon, c th l ni bi thuyn cu c cho du khch n ngh mt bi bin ca Hin. T n Cung ra pha bc gp ni Lng Kin (ln Hai Vai), mt thng cnh, mt di tch lch s gn lin vi thi tin s v c thi hin i, l ngun cm hng sn sinh ra nhiu ng vn th ni ting ca bao thi nhn mc khch. Quanh chn ln Hai Vai c sng Bng nh mt di la un ln gia mu xanh ca ng la rng thng cnh c bay. Trn b sng Bng ti lng L Trai, x Din K c di tch lch s vn ho ca ph t ng khoa tin s Ng Tr Tri, Ng Tr Ho thi hu L, thnh Tri x Din Hng ni tng inh L ca L Li dng k mai phc cp c 300 thuyn lng ca tng gic Minh l Trng Hng, buc Tit Ph phi m ca ra hng. Cch n Cung v pha ty chng 4km l lng Nho Lm, ni c ngh rn ni ting do L Cao Sn mt tng ca Thc An Dng Vng khi to. Cng tn ti vi n Cung, di chn pha ty ni M D, c dng knh un ln do L i Hnh o vo th k th X. Nhng lc p tri ng trn nh ni M D phng tm mt ra bn pha, ta mi thy c nhng iu k th ca mt vng non nc hu tnh, c ng y l ni gp g ca ni v bin, ca sng ngi v knh rch ca lch s v tnh yu. n Cung l mt di sn vt cht qu gi c B Vn ho Thng tin ra quyt nh s 9 Q/BT ngy 21/2/1975 xp hng l di tch lch s vn ho quc gia. Trc y cc triu i phong kin Vit Nam cng ghi nhn, khng nh gi tr vn ho qu bu, cao p ca di tch n Cung nn c nhiu bn sc phong v t chc trng tu, tn to. Ring vua T c tng mt o chiu vn tn vinh Thc An Dng Vng l Nam quc Vng, xp n Cung vo hng quc t. T xa xa, lch l tit hng nm ca n Cung thng c t chc vo hai k chnh l ngy 15-2 (m lch) gi l Xun t v 15-8 (m lch) gi l Thu t. Nhng, l hi ch yu m vo ma Xun trong cc
282
ngy 14,15,16 thng 2 (m lch) tc l vo dp Xun t 1. Xa, ban phng s t l chun b cho l hi n Cung rt long trng v chu o. n Cung l n quc t, nhng vic phng s t chc t l li do tng Cao X ph Din Chu m nhim. n Cung cn l n th thnh hong ca 4 lng quanh n: Tp Phc (nay thuc Din An), Cao Quan, Cao i, Yn Ph (nay thuc x Din Trung) gi chung l T thn. L hi n Cung xa khng ch b hp trong phm vi tng Cao X, T thn m quy m ca n m rng ra c vng ng Thnh (gm Din Chu, Yn Thnh v mt x thuc huyn Nghi Lc hin nay). Trc my ngy chun b vo i t n Cung, cc nh phi lm l co yt v xin thn hong cho php lng m hi v rc kiu thn v n Cung (vo cc ngy 12,13-2). Ngy 13-2, ti n Cung, ban phng s n Cung ca T thn tin hnh lm cc l: L rc nc: nc c ly t gia sng hoc ging, rc v n Cung v cc nh lng. Sau khi m rc n ging, ngi ta trnh trng t kiu long nh mt ni cao ro, sch s. Hai thanh nin kho mnh ( c trai gii), khing chum t kiu long nh xung, t st gn ming ging. Mt c gi c ct c trc, ly go da c cn di, a go ra gia ging mc tng go mt t t qua ming vi iu cng qua ming chum sau khing ln kiu rc v n Cung. L mc dc: ngay sau l rc nc, lng c hnh l mc dc, ra tng thn, t kh, long ngai... T gia quan: sau khi lau ra, lm l khoc o m cho tng thn (t vng m), sau bt u tun t trc long kiu (gi l t gia quan). Ngy 15-2, t chc l t thn (i t), mc ch thnh mi v n rc thn linh v d hi dn lng chc tng, t lng bit n ng thn linh. y l nghi l trang trng nht trong h thng l. Sng ra, trng, ching ging 3 hi 9 ting. Mi chc sc, b lo t tu ng , l phc trang nghim vo cuc t thn. Ni chung nghi thc t l n Cung cng l nghi thc t l c truyn nh cc ni khc, nhng xa, cc v v t l n Cung u l cc quan v hu v quan chc ng triu, ngi no cng o m cn ai, lm cho bui t thn cng uy nghim, khng khc g mt bui thit triu trc cung in nh vua. Ch t trong l chnh Xun t v Thu t hng nm l tng c An Tnh. Nm
1
T liu vit v phn l hi di y, chng ti tham kho n Cung- di tch v l hi Lun n thc s khoa hc vn ho ca Lng Khi Hon- H Ni 1997.
283
i l (4 nm mt ln vo cc nm Su, T, Du), ch t l quan i thn ca triu nh l ngi trong vng, hu. Trc y c ng Cc hc s Cao Xun Dc, T tu hong gip ng Xun Thy tng lm ch t ti n Cung. Bui t ko di thng l 2 ting ng h, qua 40 ln xng v thc hin, k t khi khi chinh c ti l tt. Sau l t thn l rc kiu. m rc thn n Cung xa c tin hnh nh sau: i u m rc l c tit, c mao. Tip n l 5 l c ng hnh, mi c mt mu tng trng cho mt th vt cht (kim, mc, thu, ho, th), tip n l 4 l c t linh. Tip n l l c bt qui. Cc chn c i nn du, o nu, np , tht lng b que. Tip sau l m ngi mang bin hi ty, tnh tc, trng ci, ching va i va nh theo nhp quy nh. K tip l mt nga hng, nga bch bng g to nh nga tht, c trang tr rt p t trn b g c 4 bnh xe, mi bn c 2 ngi ko. Nga c tn lng che v c ngi vc hiu ao i h v. K tip l on ngi vc chp kch, l b, phng nhc ng, con nh bng, m ngi mc trang phc nh lnh mang kim lnh, ri n phng bt m, m tu khing long nh, long kiu. Cc b lo, chc sc n mc l phc, dn lng mi la tui i sau m rc. m rc mt vng t n Cung xung cc lng sau li rc v n Cung (hon cung): Trong lc , khu vc xung quanh n, ngi try hi kn c mt vng, cc phe, gip, phng hi no nc ua ti. Bui ti, cc phng tung, cho, ht ca tr, ht giao duyn, v phng vi, ht dm... Ban ngy c nh u, c ngi, u vt, chi g, ko co, ma ln, rng, nu cm thi, lm nham (nm). c o ca cuc nu cm thi hi n Cung l theo hai th loi: nu cm cn v nu cm canh cc, i vo cu ca: i coi (xem) mt ba cm cn B cng nhp o (bn), nhp qun c nm.
Hay:
Thi ng ru r na em
Sa son khn ym i xem cm cn. Qua phn trnh by trn, c th rt ra nhn xt l: l hi n Cung, phn l chim nhiu hn phn hi. L hi n Cung, trong my chc nm qua, do nhiu nguyn nhn,
284
khng t chc c. Nm 1993, UBND huyn Din Chu bt u cho khi phc li, xun t Hi (1995) c s ng ca tnh u, UBND tnh, S Vn ho - Thng tin, S Th dc th thao phi hp vi UBND huyn Din Chu t chc l hi n Cung nhm phc hi li cc gi tr vn ho truyn thng ca dn tc v gp phn tho mn nhu cu hng th vn ho ngy cng cao ca qun chng nhn dn./. T.M.S
285
Rc bnh va hi Bnh
L Trung V
X Bnh Minh thuc huyn Thanh Oai, tnh H Ty l mt x ln.

V ng b, x nm trn ng ba ng 71 v 22. V ng thy, x nm ven sng y, gn ng ba sng y v sng ng. X cch Trung tm H Ni 24km, vn c coi l vnh ai pha Ty, bo v kinh t lu i. Thn Bnh thuc x Bnh Minh c hai ngi nh p l nh Ni - cn gi l nh Trong v nh Ngoi gi l nh Ngoi. nh Ni th Lc Long Qun, theo truyn thuyt l thy t ngi Vit. Lng cn gi c nhiu ti liu qu ca nh nh thn ph, sc phong, ching ng, th, cc bia thi L, Nguyn, v mt s bc gi tng (ph iu) ln rt gi tr. Nm 1985 nh Ni c xp hng l di tch lch s - ngh thut. nh Ngoi ba lng, gip ng 22. nh m ca hng Nam, n gi mt, ng trn th p "lc long triu hi" (6 rng chu v). nh th L Lang Cng, con vua L Thi Tng (1028-1054). ng tr thnh thnh hong lng, c cng nh gic Tng v cu hn cho dn. Hi Bnh m ngy 6 thng 3 (m lch), chnh hi, chung cho c hai nh. Mng 5: gip hi, t sng sm ca nh rng m c hnh l mc dc Thnh v (lau bi v lau nc thm ng hng). Trng ching ni ba hi chn ting bo cuc thi xi ch lm vt phm dng thnh. C nht lm l phm nh Trong, c nh: l phm nh Ngoi. Tip theo l ha m v i t. Sang gi mi (13 gi-15 gi) trng ching li ni m vang. Mi ngi sa son cuc rc kiu "giao hon". y l vic rc sc t nh Trong ra nh Ngoi ri tr v. Sc ca b (Lc Long Qun: Quc t) gi con i nh gic gi nc. Con (Linh Lang) l biu tng ca th h tip ni dng di Quc t. m rc c i ma rng, ma ln ln ln, ln xung nh n nh a. Hong hn, cuc rc uc mi t nh Ngoi quay v nh Trong. y l m rc ln nht. Trng ching "tng dinh" cng nhc phng bt m rm ran bu tri l hi trong bui chiu t cui xun. C loi, mu rc r khp no ng dn v hi: c ng hnh, c t linh, c hng gip. Ma xnh tin c, ting trng cm ha nhp. Ri gi trng gi ching, bt bu, n lng sng m mt mu vng mt.
286
Nh dn hai bn ng u k bn th ra cng n hi l vng. Tri ti hn, cc xm u c uc, ni tip nhau "bt hng" sng rc tri m. Ha vo ching trng, xnh tin, n so l ting reo h ro rt ca dn lng d hi, va dn d va linh thing: va n o va hng trng tt c ng thi dy ln trong khng kh trn y ti vui m c s, nh mun li con ngi v qu kh xa, tng nh y l cuc hnh hng ca on ngi ngoan o thnh tn tr v t t ca mnh. Gi Tut (19-21 gi) m rc ln ti cng nh Trong. m rc ln tm dng, cho n m rc ca cc cha va ti. m rc nh cha khng n o m y v tn knh nghim ngh vi nhng l phn di - c nh Pht - cng on s si trm lng, khim nhng, va i va ln trng ht trong ng phc nu sng ng ni thn quen. Vt phm nh cha u l c chay xp ngn np trn nhng mm ng do cc si i: 100 phm on, 100 qu chui, 100 ming cau u, 100 gh cho (1). i lng ging nhau gia cc loi vt phm mang tnh biu tng gi nh ti v quc t ca ni ging Lc Hng. y l hnh nh 100 qu trng, 100 con trai nh ci vn ban u ca dn s, tc ngi. Nm gian nh Ni n nn sng trng khi hng nghi ngt ngan ngt tha thm. Vt phm dng trnh va xong th mm bnh tri th gi l bnh va, bnh thy cng va rc ti. Ch t nhn a ngay vo hu cung dnh cho nghi l c bit ngy mai, mng 6, chnh hi. Ca nh ln lt ng li. S yn lng bn trong to thnh khng kh thing. Ch cn hai ch t, bn trm, bn gii qun tin hnh l thnh bch thn v ph h cho dn lng, lm n phn chn, ma mng thnh vng. Cn pha ngoi, sn nh rng ln l th m nh khng sao cha ht ngi, vi ting ci ni, reo h tng t vang dy trong tr m trn y sc sng. Pho bng pht sng lp lnh mu vi nhiu tr vui trn mi tng ca cy pho: ngi i cy, ngi ma cn, cnh u vt... hoc cc tr nh Thch Sanh nh trn tinh, c Tm i chi hi... Mi tch tr thng km theo mt loi pho. V cui cng, tng cao nht thng l tng pho thng thin vt ln, ng thi le by mu, gi l "tht tinh", c ngi xem tm tc l may mn, hon thin. V l by sc cu vng, mu ca tri t, i lng y ca cnh sc thin nhin.
(1)
Gh m, 100 con trai Lc Long Qun - u C v hng lc, d l, an ta.
287
Tri - t - Ngi ha hp, theo trit l phng ng, l hnh phc trn vn, y . Ngy Chnh hi: mng 6. Trong nh ch c ch t cng bn trm cai ni ang knh cn by bin xem xt l vt cho m rc va, gm: nc trong (1 bt), tru cau (1 trp), tin m (100 t), on ln (12 phm), bnh thy (bnh va 3 vin) y kn trong i. Sng r mt ngi, trng ching gi hi ba hi chn ting dng dc vang ln lan rng nh nhc nh, li nh gic d dn lng ti. Ch t, trm cai xem xt tng mm, t vo ng ni th nh ngc ph qui nh. Ri, ca nh ng li. L cu cng din ra nh m qua. Khong mt gi sau, l tt, ca nh m rng, ching trng, n nh ni ln ha tu, bo hiu nghi l mi: l ma c, ma bng: n mi v cu nguyn quc t. Cuc t sa son sn, tip ngay sau hai l ma trn. T trong nh Ni ng thi cu Thin Quan, i t tri, t, trc nh, pha bn tri. Cc gip mang l ln (ln c con, sch lng, sch lng) by la lit quanh i. Mi ni mt ch t m nhim. Ch t ti n tri t c vn, li thit tha, ging trm bng xc ng lng ngi, cm ha tri t: "Thit ngh m dng u cm, gii t lu thng, u hin tuy khc, thnh tm nh mt. Ngy ny, gi ny, nc i Vit, ph ng Thin, huyn Thanh Oai, x Bo , quan vin, chc sc k mc, l dch cng trn di, gi tr mi su gip, hng nm m tic cu phc vo ngy mng 6 thng 3, knh mi..." Nghi thc c sc nht ca hi sp bt u: l Rc Bnh Va. Sau mt hi trng ching m vang ko di, kiu bnh va c rc vo cu Thin Quan trc. Bnh ba ci, ch c bit nh vy, khng ai trng thy bao gi, trong i y kn. Kiu c lng, tn, qut hu hai bn. Trng khu i theo m rc gi nhp v gi thng bng. Sau kiu l hai ng ch t nh Ni, nh Ngoi cng Tin ch, hai ng t, hai ng trm thn cai v i din gia nh lm bnh va. B con chen chc nhau quanh ging cha C ch i. Nhc trng ching "tng dinh" cng phng bt m reo vui a m rc ti bn ging. Vin cm uc dn ng (mc du lc ny vo gi ng - 12 gi tra). Tn, c, qut, vi ph kn i bnh. Ba ngi yn lng, thnh knh, chm ri bc ti st mp nc. Ti y quy sn mt khung ct trn. c mt khu xong, ch t m i ly tng chic bnh bp nt th xung nc (trong khung ct). Bnh chm ht mi tt v ngi hnh l mi trn trch nhim. Ba ngi yn lng i ln. m rc v nh Ni lm l.
288
Bui chiu c cuc rc "hon cung". Rc c su kiu t nh Trong ra nh Ngoi. n ni l co trnh Thnh xong, li ba kiu, cn ba kiu rc tr v nh Trong (hon cung). Ht hi, ngi dn Bnh u tin c thnh quc t Lc Long Qun v c Thnh hong L Lang Cng s ph h cho dn lng nh li ghi trong Ngc Ph: Cu cho con ngi bnh yn, mnh khe, sng lu, la tt, ca nhiu, mun i sung sng. V con ngi Bnh , lun ngh ti s hi ha m dng, ha hp con ngi vi v tr, biu hin quan nim "thin thi - a li - nhn ha" hnh phc trn vn trong cuc sng./. L.T.V
289
Cha v hi bi kh
Trn lm bin
ng tn! Nh s va i va bm t tay- ngy hi n gnMt ting chung trong veo nh ho mnh mng vo ct bi em ngun vui nhc nh mun nh. Nh l thng, cc lo ng, vi b theo ting gi truyn kip m ln cha, lng gi nh tr li, hng hi tham gia vo cc cng vic chun b cho hi. Va lao ng cc c va n li s tch v cc mt vn ho ca cha. Nm trn a phn x Tam Hng, huyn Thanh Oai, tnh H Ty, c xy dng t thi Trn, qua nhiu ln trng tu, Cha ngay u lng Bi Kh. T ngoi vo, trc cha l mt bi rng. Qua bi rng s n mt cng gch, l cng cha m ng thi cng l cng lng. Sau cng l con ngi nh, du tch ca dng sng ng thu xa, c nhp cu nh vt ngang. Qua cu s ti tam quan ca cha- mt kin trc ba gian, hai tng tm mi; tng trn l gc chung. Cha lm theo kiu ni cng ngoi quc: pha trc l ni th Pht, pha sau l ni th thnh, hai bn l hai dy hnh lang, mi dy by gian, by tng t truyn ng; quy quanh bn pha, bao bc ly thng in. to ny dng trn nn cao, ct to v thp, u ao gc mi un cong thanh thot; cc b phn kin trc bng g chm tr kh cng phu, mang du n ngh thut iu khc trang tr thi Trn, nht l nhng u by chm rng hng hin, c bit c mt u by gc mi bn tri, ngoi hnh rng cn chm hnh chim thn. Trong cha cn gi c nhiu di vt v th qu. Pha trong cng ca to thng in t mt b th Pht c t thi Trn, thuc loi ln. B chia lm nhiu tng, trn cng l i hoa sen; thn b tc hnh rng, th, hoa l; bn gc b tc hnh chim thn. Cha cn c bn cy n gm thi Mc, trang tr hnh cnh sen v hnh rng p ni. c bit c i cy thing, trng trong chu p ni gi, tt c u bng g, sn son thp vng, rt p. Qu trnh xy dng cha v s tch c thnh Bi th cha c ghi li trn nhiu tm bia, trong c nht l bia Bi ng thnh tch bi k c nin i gia th k XV. Trong khun vin cha c nhiu cy c th, vn hoa cy cnh xen gia nhng cm kin trc, lm tn thm v thanh nh, u tch ca chn thin lm. Hi y, vo khong cui th k XIII u th k XIV, nh s o s Nguyn Bnh An, mt ngi c cng xy dng ln ngi cha ny. ng
290
thng i li gia S (Trm Gian) v Bi Kh, dng tm t bi m kt ch hai lng. Truyn rng, m ng dm vo vt chn ngi khng l trn m sinh ra ng. V vt chn ng cng li nhng ao nh trn bc ng i t lng n ti lng kia. ng i guc trn nc nh trng coi th, dng mt niu cm v vi qu c m th n mi khng ht. Th ri, khi ng vin tch, dn lng chu n p xc ng thnh tng th. Ti khi qun Minh sang, chng t tng ng, b mt trn ma mu m tan tc. R rng l Nguyn Bnh An tr thnh mt nhn vt c xy dng t nhng mnh vn huyn thoi thnh v thnh mang hnh bng ca anh hng vn ho. Mt quan nim chung, rt xa, v bc i ca loai ngi, cho rng: Khi thu, con ngi mang thn hnh to ln, song khng c linh li, h nh mt sn phm khng hon chnh ca to ho. Nh vy cn phi to lp li- mt trn i hng thu cun sch h khi th gian- Sau , ging ngi nh hin nay dn thnh hnh. Ging ngi khng l thng li du vt trn , v ngi n b no v tnh dm vo vt tch ny s thu ht ly ci tinh kh ca h m sinh ra thnh nhn... C l truyn thuyt v s ra i ca c thnh Bi phn no mn t s tch Ph ng (?), ri con ng di khong 20km, vi ngi ch cn vi bc. Song, cng nh vy chng ta gp vt chn ca nga Ph ng trn ng ln ni Sc, vt chn ca Nguyn Minh Khng Nam nh v Thi Bnh. Thc ra, l nhng ao nc cu hn nm ri rc trn khp cc rung ma (khng thy rung chim), nhng ao ny v cng cn thit vi c dn Vit s dng nc ti ch cho nng nghip (nc ma). Chng c linh thing ho trong s bo tr ca thn linh. S kin ny c g lin h vi vic nh s khu La cho man Nng, hay mt v thn linh ngoi bin cho Ch ng T chic gy cm xung t th nc mi pht ln cu dn chng hn... Mt s kin ng lu tm v thnh Bi cn nh c nt bt ngun t truyn Thch Sanh trong s tch niu cm. Tt c hi li thnh c thnh linh thing quyn nng v lng, c hi hng ca ti thng thn Siva, ngun sinh lc vnh cu, to mi ca ci nng nghip. Truyn li, pho tng ca ngi mang mu cnh dn m gn gi vi mu tng Pht T Php. Sau ny tng thnh c c bng ng, song vn gi mu m. Mu sc y gn vi Siva thuc o B la mn v phn no gn vi ngun nc. Vi v thnh c bit ny mi c ngi cha c bit. Cng nh cha Keo (Thi Bnh), cha Thy (H Ty)..., cha Bi Kh va th Pht va th Thnh, vi cc in th ring. l mt ngi cha g mt mang nhiu du vt ca kin trc vo th k XIV xa nht cn li nc ta291
Trn , nhng chic ct, chic x, u by nng n bng g mt hn ln nhng ng gn thi gian, ri nhiu mng chm rng phng hoa l v cng p ca ng thi, cn lm rung ng tm hn ngi hoi cmt in thnh hai tng mi, vi cc u cng khng xa cch gc chung cha Keo ni ting- Trong hai ni y cn lu gi mt mang nhang n ln (di hn 3m) y nt ngh thut (ca yu t phng nam) c nin i 1382; mt tng Quan m Thin Th ln in hnh ca ngh thut th k XVI, nhiu bia th k XV- XVII, ri tng c Thnh, nhiu th g rt qu v nhng vin gch hm s trang tr linh vt... Tt c to cho ngi cha c mt gi tr t thn ch thc ng t ho. V, hn ht neo trong thc mi khch hnh hng vn l ngy hi cng cc l tit ring ca cha, in hnh l l cu ma. Ngi Vit l mt c dn nng nghip la nc. chu th Bc b, phn no c thin nhin u i, nn trong sn xut h cha c nhu cu ph cp v mng- phai, (thu li) nh mt s c dn khc quanh vng. Ngun nc ch yu l nc ti ch, tc nc ma.
Ly tri ma xung Ly nc ti ung

Ly nc ti cy Ly y bt cm Ly rm un nc thc cu nc t trn tri lun thng trc, thng qua cc nghi l cu ma. Hin tng ny cng ph bin trong c dn Vit khp cc vng. Ti cha Bi Kh (Thanh Oai- H Ty), vic cu ma c l l mt trong nhng ni cn gi c nhiu tp tc hn c. Ni y, ngi cha l mt trung tm vn ho lng x ch khng phi nh, song cha li ly vic th thnh l chnh. Cc cha dng ny khng c s m ch c ng Thng lo vic n hng. Trong nhiu nghi l cu ma Bi Kh trc y, v thnh v ng Thng c vai tr quan trng vi dn v vi hi. Dn quanh vng Bi Kh tn th, sng knh Thnh tuy khng my ngi c chim ngng tng Ngi. Pho tng ny lun c du kn hu cung; vo nhng ngy nht nh trong nm, ch mt vi ngi c vo lm l mc dc (tm tng) hoc thc hin nhng Hm no y.
292
Rt may mn, trong mt ln i kho st in d, chng ti c vo hu cung xem tng. y l mt pho tng ln, kch thc gn bng ngi tht. Tng c trang phc theo li ph bin ca nhng nh quyn qu th k XVII- XVIII. u i khn Thanh Ct m st u ri r di xung lng, o qun v da tht c to mu sm. Khun mt c v d tn, nh thng thy cc tng loi ny, (tng Minh Khng cha Keo, tng T o Hnh...) mt au u nhn su vo tm, vo ci mng lung. Tng c tc theo th kit gi ph ta nh cc tng Pht. Khi tri nng mi m khng ma, mi th cu cng khc u khng linh nghim, th cc gi lng n chay, cu nim, cng ng Thng vo l thnh. Cc c vo l phi quang qu (khng vng tang tr, khng gp chuyn g xu- ri, gia nh ho thun). C cng xong, tng thnh c rc ra phi nng ngoi sn. Hnh ng c v phm thng nh mu thun vi vic tn sng Thnh ny, c t duy dn d, chn cht ca ngi nng dn l gii mt cch n gin n ngy th: Ngi trong khm kn hu cung, c l c Thnh khng bit tri ang hn. Di ci nng thiu t, Ngi s ng cam cng kh thng cm vi khao kht ca ngi nng dn m lm ma xung. L thc cu ma cn din ra tc trc rng. Vo mt ngy thing c chn, ng Thng v dn lng bn rm thnh nm con Rng ln (+), t sn cha, tng trng cho nm phng, mi con hng v mt pha, con gia chu vo cha. Ming mi rng ngm mt ng u , cm vo siu nc trong ting trng m , ng Thng cm kim ng trn thm cha ma v lon x theo mt bi ch mnh ng bit. ng thi, ng la ht v lm nhm c thn ch, ton nhng li chng ai nghe kp hay khng hiu ni. Cui cng, ng x di vo cha. Ton dn ch i, hng khi nghi ngt cho n lc nhng ht ma u tin ri xung. Nhng cng c khi tri vn khng ma c. ng Thng li ng ln ma v, bt quyt, nim ch, cui cng ht ln v vung kim cht vo u mt con Rng ra oai. Con Rng ng ngnh b trng pht thng l con Rng hng Bc, v dn gian d nghim rng: cn ng Bc cha chc ma (?) ng thi l hng hc m. T bao i, ngi Vit tin rng Rng l ch ngun nc. Con vt linh thing v huyn thoi ny lun l ti chnh trong iu khc c chanh... nh mt biu tng cho hnh phc nng nghip. V vy khi c hn hn ngi ta vin ti Rng. T duy dn d vng Bi Kh trong
293
giai on mun mn t nhiu chu nh hng ca vic cu o kiu Trung Hoa khi phn khng gian lm nm phng. Nm con rng rm t ng- Ty- Nam- Bc v Trung phng s ht nc cc bin (tng bng nm siu nc) lm ma. ng Thng lc c coi l ha thn ca thnh. Bn thn thnh Bi (hay T o Hnh, Minh Khng...) xa kia tu hnh theo li Mt tng, thng ph ch nn cng thng hnh php n- quyt, cu o gip dn. ng Thng cng cn thy bng dng ca ng mo Mng c Vit ho v phc tp ho trong s hn dung gia tn ngng dn gian Pht gio v yu t o Trung Hoa. Hai nghi l cu ma k trn c t chc nh nhng liu php cp cu tc thi. mong ma thun gi ho, dn vng Bi Kh cn l Mu v c tc t pho u xun. - L Mu c t chc vo cc ngy Sc- Vng hng thng (lch Trng) trong in Mu mt ngi n ring trong khun vin cha Bi Kh. y l mt in Mu nng dn v Tam To ch c Mu Thin- Mu Thoi- Mu a. Mu Thng Ngn th ring mt ban th khc. (Nhiu in Mu thnh ph t Mu Thng Ngn v tr Mu a, nhm cu xin tin rng- bc bin, bn th kiu ny b tng lp thng nhn chi phi lm bin i). T duy nng nghip mong mu Thin ban cho s thun ho v kh tit, xin mu a s ph nhiu cho t ai, v cu mu Thoi (Thu) ngun nc y trng cy. nhiu ni, mu Th in l Mu Thoi. Dn lng Bi Kh by tng Tam To ngang hng, nhng nm no t ma h rc Mu Thoi nh hn v pha trc nh Mu nghe r hn nhng li c cng. - Hi Pho u xun khng ch c Bi Kh, nhng nh ng K (H bc) th t chc sn nh v cha vi vic thi pho ln. hi Pho Bi Kh, th t duy lin tng v cc hin tng t nhin r nt v phong ph hn qua tc thi t pho mn than. Tc ny lu khng lm nn ch cn trong k c ca mi ngi. - Khong gn tra ngy 12 thng ging m lch hng nm, cc thn trong lng Bi Kh thi t pho. Ngi ta t trn ngn mt cy tre (cao khong 15- 17m) mt khung giy trn (ng knh 40- 50cm) qut dy thuc pho d bt la, xung quanh gn nhiu pho con v gia c mt qu pho i. Cch t bng Nh Thanh hay Thng Thin t di t, ct thuc va , sao cho khi chm la n bay ln va ti mn than th n, to la gy chy mn, ri dn n n pho con v pho i. Mi
294
thn chn mt s ngi ra t pho, nhng ngi ny phi hon ton trong sch, l lch r rng, gia nh khng c iu xu, khng tang ma... Lnh gi thn c vo trc, mt ngi trung nin, mt thnh knh bc ln, hai tay nng chic pho x di vo cha, ming lm rm nhng li cu nguyn, sau bc ra, t pho chiu ln mn than- ng chnh i chnh li chic pho trong s hi hp ca mi ngi, gi quyt nh ti, ng thi la bi nhi, chm vo m, tay run run a vo ngi pho. Mt ting xo (hay ting n) kh khc, v, chic pho bay ln... Bao con mt nhn theo vi mt thong cu mong. Nu ngay t chic pho u m mn than chy n, th c coi l mt bo hiu tt lnh cho c vng, cn nu khng, th, thn th hai, th ba... thay nhau vo t, mi nghi thc c lp i lp li cho ti khi mt thn no lm chy c mn than. C khi s vic t pho phi quay ti hai ba vng v cui cng mi vic u tt p. Cuc t pho ch c ngi thng m khng c ai thua, ngi thng c dn thn reo h cng knh ti trc ca Pht t n v lnh thng. Ngi ta tin phc ln do Thnh ban s n vi mi nh trong thn ngi t c mn than. m n cho pho mn than l pho trng v cc th pho khc to nim xc cm- C th hiu c ngha tc t pho ny nh sau: Mn than en sm thuc pho c nhn nhn nh mt bu tri my ng nc. mn than bt chy ngon ngoo theo vt thuc l hnh nh nhng tia chp. Ri rm ran pho con l tng ca sm rn. Ting n ln cui cng l sm i. Tt c lm nn mt ting vng ca cn ma nh nhc nh t tri thc hin nhim v- hy theo s gi ca chng ti y, m ni sm ln gi my ma v cho mi min no m. Ri sau hi ngi ta nh cm thy y nhng chi non thp th trn mi no, gi ngn xun phong v thi gian chuyn ng ht ma bay v ma mng xanh ti mt mt ngi trng. ngha cu ma theo cch din v nhi li t nhin ri gi cho Tri t thun theo c vng ca con ngi cn c thy trong nghi l nh trng Thing. Thc ra, y khng hn l mt nghi thc ring, m n thng i km cc nghi l trn. cha Bi Kh trc y c mt chic trng i treo trn gi chm rng v ao ln. Vin quanh mt trng ngi ta v hoa vn hnh ch S, hnh tng ngh thut ho ca chp. Gia mt trng l hnh trn Lng Nghi vi hai na m- Dng trong th i i, vn hnh. Trong chnh th ny, hnh Rng tng trng cho bu tri my vi cc tia chp (ao), ting trng ng nht vi ting sm. Ting rung- vang
295
ca trng (sm) nh to cho m- Dng giao ho, sinh si, vn vt ny sinh v pht trin. Ch vi mt ngi cha Bi Kh, cc hnh thc l cu ma hi t thnh mt hin tng vn ho dn gian c sc. Ch vi mt ni dung cu ma, ngun hnh phc nng nghip, ca c dn la nc, vn ho c truyn Vit th hin cc nghi l phong ph v a dng. Tm thc dn gian mang nhiu nt p bt ng. Gii m c cc nghi l c truyn va loi b h tc va gi gn v pht huy bn sc dn tc l iu m chng ta lun ngh ti./. T.L.B ------------Ch thch (+) Mt phn bi vit theo ti liu ca Nguyn Hng Kin. (*) Kch thc khng nht nh, thng di t 1m n 2m.
296
L hi lng Canh Hoch

Nguyn Hu Thc
Canh Hoch tn xa l C Hoch, tn Nm l lng Vc hay lng

Vc thuc x Dn Ho, huyn Thanh Oai tnh H Ty. l mt lng qu tr ph tng c dn trong vng bit ti v ngh lm chi (n ko qun) cho tr em, lm qut giy, nhng nm gn y pht trin thm ngh lm lng chim. Ngy no cng c hng trm lng chim m thut, kiu dng to nh, chm khm trai lng lnh chuyn ln th H Ni. Canh Hoch ni ting trong vng l t vn vt, ni xut hin hai trng nguyn thi phong kin t ch. Sch Cc nh khoa bng Vit Nam 1075-1919 chp Nguyn c Lng, ngi x Canh Hoch, huyn Thanh Oai, con tin s Nguyn B K, cha tin s Nguyn Khung L. nht gip tin s cp nht danh (trng nguyn) khoa Gip Tut nin hiu Hng Thun 6 (1514) i L Tng Dc. Thi nm 50 tui. Lc u tn l H c vua ph cho i tn l c Lng. Lm quan n chc L b T th lang. Sau khi mt c tng Thng th. Trng nguyn Nguyn c Lng c ngi em gi l Nguyn Th Hin ly cng t Nguyn Don Toi con ng Nguyn Don ch thm hoa khoa Tn Su nin hiu Hng c 12 (1481) i L Thnh Tng, sinh cu con trai t tn l Nguyn Thin. 6 tui m cho Nguyn Thin theo hc cu l Nguyn c Lng. Sau i thi Nguyn Thin trng nguyn. Dn gian gi l Trng Cu, Trng Chu. Cuc i Trng nguyn Nguyn Thin c tm tt trong sch Cc nh khoa bng Vit Nam 1075-1919 nh sau: Nguyn Thin, ngi x Canh Hoch, huyn Thanh Oai, 38 tui Hi Nguyn, c ban nht gip tin s cp nht danh (trng nguyn) khoa Nhm Thn nin hiu i Chnh 3 (1532) i Mc ng Doanh. ng lm quan nh Mc n chc Li b Thng th, ng s i ng s, ng cc i hc s, Nhp th kinh din, tc Th qun cng. Sau v bt mn vi nh Mc, ng cng vi thng gia l i tng Thi t Phng quc cng L B Ly dn qun chng trn vo Thanh Ho quy thun triu L Trung Hng. Vua L Trung Hng
298
ban thng, cho gi nguyn cc chc tc, m trch vic tuyn b quan li cho nh L trong khong 8 nm. Mt nm Thin Hu (1557) i L Anh Tng, th 63 tui. Nguyn Thin hiu l Co Xuyn, danh s c ting th k XVI. ng trng nguyn trc Nguyn Bnh Khim 1 khoa, sau hai v trng nguyn ny thng xng ho th vn vi nhau. Hin cn mt s bi th ca Nguyn Thin chp trong Ton Vit thi lc v Bch Vn am thi tp. Nguyn Thin l cha ca Nguyn Quyn mt danh tng li lc thi nh Mc. Nhc n vn hin lng Canh Hoch khng th khng nhc ti Nguyn Quyn. Vn l tung gii ca nh Mc, do cha bt mn, ng gi trn ch hiu theo cha quy thun nh L. Sau khi cha cht Nguyn Quyn v em ng l Nguyn Min tr li nh Mc. Dn gian thi y c cu cao cng lao ca Nguyn Quyn i vi triu Mc: Quyn tn Mc ti Quyn bi Mc vong Sau nhng nm vi triu L - Trnh (1551-1557), Nguyn Quyn tr v vi nh Mc cm qun nh mt s trn ln thng rn r lm thanh th qun nh Mc cng mnh hn. Nguyn Quyn cn mang mt b phn qun v xy dng cn c qun s ln v m mang thng nghip trang C Hoch t ng t Vc n ht lng To Dng. i bn doanh l khu nh sc hin nay lng Canh Hoch. Thi by gi dn gian c cu: Th nht C Bi Th nh C Loa Th ba C Hoch C Bi huyn Gia Lm, th k XVIII cha Trnh Cng chn t y xy dng Ph . C Loa thuc huyn ng Anh kinh thi Thc An Dng Vng. Vi cu tc ng trn, qua con mt ca ngi dn, C Hoch c coi l mt trong ba ni c v tr qun s quan trng v l ni c dn sm ut, kinh t pht trin vng ngoi kinh thnh Thng Long. Chin cng ca Nguyn Quyn ly lng t nh Mc, vua Mc phong ng ln bc Thng quc cng ri Thi bo. Nh thanh th ca ng dn chng qu hng ng rt t ho. Thi y c cu ca: Gi th by huyn x ng Trai th Go, Vc chu ng gi Thng
299
By huyn x ng l qu hng ca nh Mc, cn Go (lng To Dng), Vc (lng Canh Hoch) l qu qun v tr qun ca Thng quc cng Nguyn Quyn. Trai gi nhng ni trn gii giang trung thnh vi nh Mc. D nhin vai tr c nhn Nguyn Quyn khng th cng li c xu th tt yu ca lch s, khi nh Mc tuy c nhiu yu t tin b nhng i ngoi lm mt lng dn nn khng quy t c nhn tm to thnh sc mnh bo v triu nh. Nm 1592, Nguyn Quyn b thua trn Cu Dn, b bt v cht trong ngc. Cc hc gi L Qu n, Phan Huy Ch son sch u nh gi cao ti nng qun s ca Nguyn Quyn. L hi lng Canh Hoch c lin quan mt thit vi Trng nguyn Nguyn c Lng v Thng quc cng Nguyn Quyn. Chnh hi ca lng t chc vo ngy 12 thng 3 m lch ti nh Canh Hoch, xa kia c tn l nh n, ni sinh hot chung cho c 5 gip ca lng. nh nm th t cao gn gia lng, vi li kin trc honh trng, kho khon v bay bng, ca nh trng hng ty. Ci kho khon th hin thp ca b ct ko mi, k tin ko di ra, s to ngang m rng ca lng nh tin t. y nhng li rt thong v bay l kiu kin trc ca ng mung v nh hu cung t y bt ng nh ln mt to nh chng dim tm mi, cc gc ao cong mi rng ta nh mt bng hoa trn to i vy. Ngi lng Vc rt t ho v ngi nh lng mnh, truyn ngn cu chuyn v b Hu, tc b Nguyn Th Ngc Cm con trng nguyn Nguyn Thin, nm 1551 cng thng gia L B Ly quy thun vua L, theo gia ph thi gian ny, Nguyn Thin g b cho cha Trnh Tng (?). Sau khi nh Mc b y ln chim c Cao Bng, b ra kinh Thng Long. B Hu c truyn sai ngi lng Go (To Dng) nguyn qu ni ca cha b v ngi lng Vc ni tr qun v l qu ngoi ca cha, ln d dinh c ca b chuyn g v qu. Lng Vc ln trc chn d cn nh nh. Lng Go ln sau phi d ngi nh to hn. Khi s g mang v hai lng ht, b cha mi bo s g y b cung tin hai lng lm nh. Lng Go nh s g nh to nn lm nh ln. Lng Vc c s g ca nh nh nn nh b hn, thay v t th nn nh tuy b nhng kiu cch li thanh v p. Cu chuyn d dm trn thay gii thch s ra i ca ngi nh t nht cng c t thi L- Mc ng thi ca tng ci p ca ngi nh gn vi nghip ca nhng ngi th th cng m thut lm qut kho tay hay
300
mt bin nhng ci th tr thnh ci p trang sc cho lng mnh. cng l mt nt vn ho ca lng Vc. nh Canh Honh th ba v thn. Hai v thn tn l Trnh L, Cao Hn tng truyn l tng thi Hng Vng th 18 em qun i nh gic bo v b ci nc Vn Lang khi dn qun qua t Canh Hoch thy t c th p, mt mt trng ra sng y, cnh lng li c khe nc thay ho rt thun li lp n lu lin ng qun li. n thi nh Trn c tng Trn Ut con th hai tng qun Trn Hng o st cnh bn cha chng gic Nguyn-Mng, thy Canh Hoch l ni c a cng em qun v lp n binh lng. Sau , ba v tng Trnh L, Cao Hn thi Hng Du Vng v Trn Ut tn hiu Minh Lang i vng thi Trn c dn lng tn th lm phc thn - thnh hong bo tr lng. Din bin l hi lng Canh Hoch t ngy 11 n 13 thng 3 m lch. Xa kia hnh thc t chc l hi tin hnh nh sau: Ngy 11/3 dn lng t chc rc ba c kiu thnh hong, kiu c Thnh C Trnh L i trc, tip kiu c Thnh Hai Cao Hn v kiu c Thnh Ba Trn Ut t nh xung cng Dinh vo nh sc rc sc cc v thnh hong ra nh. Sau , lng dng kiu n xung rc bt nhang Trng nguyn Nguyn c Lng t Nh th Trng nguyn h Nguyn v li rc bt nhang Thng quc cng nh Sc v nh n phi hng t cng ng. Ngy 13/3 dn lng t chc rc sc, rc bt nhang trng nguyn v Thng quc cng hon cung. Xa l vy, cn nay k t nm 1991 khi nh lng c nh nc cng nhn l di tch lch s vn ho th lng m li hi v trnh t hi c lng nht tr din ra nh sau: - Ngy 11 thng 3 m (tng truyn ngy sinh ca v thnh hong Trn Ut) c lng cng ra nh sa sang l, dng cng cho v cc cy nu, thn nu cm bng tre nhum mu p mt. Sng hm dn lng t chc t nghnh (t mi) sang bui chiu, khong 3 gi dn lng mi ct vai kiu t chc rc ra, m rc ln c i c, i trng, i bt m, bt bu, gm hu, i ma xnh tin (12 n 16 em gi), lng c 4 xm rc 4 c kiu, theo trnh t sau: + i u l kiu n (kiu c) rc quan Trng. + Tip kiu bt cng rc bi v c Thnh C, chong o . + Tip kiu rc bi v c Thnh Hai, chong o vng. + Tip kiu rc bi v c Thnh Ba, chong o vng.
301
Ngoi ra, cc xm l v xm ch ca ph Vc c cc c kiu nh rc c, rc lng hoa i km m rc. c bit ngi lng Vc cn to i hnh rc qut, mt sn phm c o ca ngh lng, trong c 1 chic qut th t trong hu cung ca nh lng c lm vo u th k XX. Qut di 83 cm, khi xo to thnh na vng trn, ng knh 158cm. Hai nan ci bng sng tru nh bng en nhnh, hnh mi cho, ch rng nht ca bn nan l 7,3cm. u qut to bng trng ngng. Mt nan ci bng sng, chm h ph v hnh rng cun thu. Mt qut bng vi la. Ph gi mi c kiu thnh c 2 ngi vc qut tre. Hai i ma rng biu din dp m t u m n cui m. on rc t nh l ng 22 i qua ng t Vc n ng vo Nh th Trng Nguyn h Nguyn th kiu n tch ra rc c vo nh th cn cc c kiu khc i tip xung u lng v quay ngc ln. Kiu n c h xung t trc sn nh th Trng nguyn. l ni th k tip 3 i i khoa ca dng h Nguyn l tin s Nguyn B K, Trng nguyn Nguyn c Lng, tin s Nguyn Khung L. Nh th kin trc ch nh, khng to tt m khim tn trn mt g t cao trng ra ao rng. Duy ch c hai ct ng tr bp hoa ta hai ngn bt vn cao ln tri nh mt k hiu bo cho khch xa gn bit l ni th. Hu cung nh th h Nguyn c bc i t: Trng nguyn t. Trong nh th Trng nguyn c i cu i rt hay: Phin m: Cu trng nguyn, sanh trng nguyn, nht gip khoa danh quang s bt Ph tin s, t tin s, bt truyn chung nh d Gia khng Dch ngha: Cu trng nguyn, chu trng nguyn, khoa danh u sng danh s sch Cha tin s, con tin s, tm i quyn qu phc y nh. Cc lo lng Canh Hoch dng tin l vo nh th quan Trng, sau mt tun t ng trng h v cc lo lng mang bt nhang quan Trng ra t ln kiu n v dn lng cng rc kiu v c bin ca Trng nguyn ra ng ci ln nhp vo on rc ca lng ang i , vn theo trnh t kiu rc quan Trng i u. on rc i qua ca nh xung cng
302
Dinh cui lng th mt kiu i li ca nh vo rc bt nhang ng Thng quc cng nh Sc. Nh Sc hay nh Sc di danh ngha ca lng nhng thc cht l ni th Nguyn Quyn v l ni ghi cng trng ca gia nh Trng nguyn Nguyn Thin. Hin din nh Sc kin trc kiu ch nht, ba gian, hai bn c t hu mc. Gian gia t long ngai bi v Thng quc cng Nguyn Quyn, gian bn phi hm sc ca cc triu i phong kin phong cho cc v thnh hong, gian bn tri t bi v b Hu, tc b Nguyn Th Ngc Cm, con Trng nguyn Nguyn Thin, lng Vc tc gi l B Cha Thun. Dn lng rc bt nhang Thng quc cng ra cng Dinh v nhp vo on rc quay tr li nh lng t cng ng. Cc c kiu c sp t ngn ngn sn nh v cc c ln lt rc 3 long ngai bi v, cc Thnh v bt nhang quan Trng, quan v Thng quc cng t ln hng n trong hu cung nh dn chng vo l Thnh. Tc hm ca lng Canh Hoch l dn i t v rc vic nh Thnh khng mc o , vng m mc o mu en np . - Ngy 12 thng 3 m lch (chnh hi), cc c t chc t, dn lng dng 1 l mn gm mt ln v vn xi y. - Ngy 13 thng 3 m lch, cc xm trong lng ra nh l t, mm l ch lm chay (hng hoa, on qu...) t chc cc tr chi dn gian nh u c, nh gy ht cho sn nh; n chiu, sau tun t tin th dn lng t chc rc kiu n a bt nhang quan Trng v quan v Thng quc cng v yn v, gi l rc hon cung Thnh gi. Dn gian c cu: Mi mt rc ra, mi ba rc v l vy. Hi lng Canh Hoch l mt hi ln trong vng. Vic c lng i rc trng nguyn Nguyn c Lng v quan v Thng quc cng Nguyn Quyn l mt hin tng vn ho c o cao truyn thng hiu hc v tinh thn thng v ca lng. Ngoi ra, nhng yu t trong l hi tng nh cc v Thnh hong thi Hng Vng - thi Trn v yu t rc qut tn vinh ngh lng l nhng nt vn ho c sc khin cho l hi lng Canh Hoch tr nn sinh ng, hp dn dn chng trong vng./. N.H.T
303
304
L hi n Cn Giang
L Linh Hong
n Cn Giang cn gi l n Cng Cun hay n c Thnh l

mt ngi n ln nm n mnh di nhng tn l bng c th, cnh ng ba sng Cun thuc a phn lng Phc Kh, huyn Thanh Lan nay l x Thin Quan, huyn Thi Thy, cch th x Thi Bnh khong 12 km. Truyn thuyt v v thn c th n k rng vo cui th k XV lng Phc Kh c hai anh em nh h Quch ni ting l thng minh, hc rng, ti cao, t gii cao trong cc k thi. Ngi anh l Quch nh Bo thm hoa, ngi em l Quch Hu Nghim hong gip, u c cc triu L Thnh Tng ri L Hin Tng tin cy, giao gi nhiu trng trch. Hai ng cn ni ting l nhng ngi c , c bit trn lnh vc gio dc v ngoi giao, c cc quan ng triu v dn lng knh trng. S sch cn ghi rng nm Nhm Tut (1502) Quch Hu Nghim c c lm quan chnh s, i s nc Minh lm l t n vua nh Minh ban m v o cho vua L Hin Tng, tip tc "bi p ha kh", "dp tt mun i ha chin tranh". Quch Hu Nghim lm trn s mnh v t r l mt v chnh s ti gii, kho lo. Nh s hc Phan Huy Ch (th k XIX) nh gi Quch Hu Nghim l "nh ngoi giao y mu chc chnh tr". T nhng bi biu li l mm mi, bay bm n nhng bi th vnh cnh t n ti tnh m Quch Hu Nghim dng ln khin vua Minh rt hi lng, phi khen l "nhn ti i tam i" v ban cho ng mt chic thuyn ln, u thuyn chm tr hnh con chim ch, mt loi chim to, khe, vt bin nhanh. Vo mt ngy thu p tri, quan thng th h Qunh dong thuyn theo dng sng Tr L v thm qu. Nhng, l thay, khi n ng ba sng th thuyn t nhin dng li. Thy vy, dn chng tp trung ti xem rt ng. Lnh trn thuyn b neo. Vi ba ngi ln b tm gp quan vin s ti. H bo gp rng quan thng th h Quch khng bnh tt m t nhin cht, hm l ngy 9 thng 9 (m lch) nm Gip T (1504). Nhn c tin d, vua L bn c ngi mang tin bc v lm l an tng ng theo nghi thc trng th. Dn lng Thin Quan lp n th ng lm thnh hong lng. Vua L phong cho hong gip Quch Hu Nghim -
306
thng th b li kim ng s lm "Ti linh thng ng thn", ct 52 mu rung gn dn lm l phng s hng nm. K t n nay, i n ni i kia, nm ny qua nm khc, c n ngy gi ng, dn lng Thin Quan t chc t l ln, c quan i thn trong triu v d. Ngi, nga, xe c, qut, vng lng cht kn sn n. Ngy gi thnh hong lng tr thnh ngy hi ln trong vng t bao gi khng r. Ngoi phn nghi l t, rc bt buc, dn cn t chc cc tr chi khc nh nh c, nh gy, chi g, thi vt, ht cho v.v... Mi ln m hi, ngi ngi tin rng thn hong lng - h Quch lun em phc lnh n cho dn lng : tr gi khe mnh, lm n thnh vng, ra khi vo lng an ton./. L.L.H
307
Hi n Chm
Minh Thng
Hi Chm l mt trong nhng hi ln ca th H Ni. Dn

H thnh thng c cu: Th nht l hi C Loa Th nh hi Ging, th ba hi Chm. Lng Chm thuc x Thy Phng (xa cn gi l Th im, ri Thy Hng), huyn T Lim, H Ni, nm bn t ngn sng Hng. T trung tm th i theo Yn Ph, hoc xui theo ng Cu Giy v pha cu Thng Long, n chn cu, hng theo i ngc ln khong hn 1 km l ti lng. ng trn sng Hng, c th nhn bao qut c ton b din trng ca l hi Chm. Ni n hi Chm khng phi ch ring c lng Chm m l hi ca dn "tam lng": lng Chm, lng Hong, lng Mc. Mi trng l hi din ra trong mt khng gian rng ln, c nh, c bn ch v mt qung sng di trn 3km. Ngi nh nm di nhng rng cy xanh nh ra gia dng sng trng nh mt bn o nh. nh Chm c xy dng t thi Bc thuc (603-939), n nay qua nhiu ln trng tu, nhng vn mang mt dng v c knh tiu biu cho li kin trc th k XVII. Vic nng cao ngi nh ln 2,4m so vi ban u qu l mt k cng ln ca nhn dn ni y. Mt chnh ca nh nhn ra sng. Ton b khu nh c chia lm hai phn: Phn ngoi l Tu Tng (ni voi nga) l mt ngi nh ba gian, hai d, cao 10 m, c bn mi ln vi cc hnh Long, Ly, Quy, Phng. Trc ca Tu Tng c bn ct ng tr cao t 12 n 14 m to cho nh mt dng thanh thot trang nghim. C hai vn bia lu mc dc. Bn phi ghi cng c ca ngi ng gp, bn tri ghi vic kiu nh. Khu trong l khi chnh cung. Chnh cung c thit k theo hnh ch cng, c tin cung, trung cung v hu cung. Tin cung c long sng c ngai, hng n. Hai bn l gi ng ng bt bo l b.
308
Trung cung c 5 bn th, vi cc th nh chnh, l hng, n, nn... Hu cung c tng L ng Trng (i tng suy tn) tng phu nhn v hai nng hu. Hai bn t v hu v tng su ngi con ng. Hu cung c bi v ca c ng, c b. C rt nhiu truyn thuyt v L ng Trng, nhng qua s chn lc, chng ti thy truyn thuyt di y c l ph hp vi lch s hn: Thi Hng Vng th 18, Tun Cng (ngi x Thy Phng) thng minh tun t, kt duyn vi H Nng (x a Lc) nhan sc tuyt vi. H sng vi nhau hnh phc, nhng mi ti nm 32 tui m vn cha c con. Hai ngi bn em mt phn ca ci b th cho thin h cu phc. Mt hm H Nng ang do chi vn hoa, bng trng thy mt vt chn rt to, nng m th vo chn mnh. Va m xong th thy ton thn sc nc hng thm. Nng c mang t y. n thng th 13, nm bnh tut, H Nng sinh c mt cu b. Tuy cn nh nhng cu b c t th tun chnh, mt mi khi ng, cao ln l thng. Hai v chng v cng sung sng cho l tri ban phc lnh nn t tn l Trng. Ln ln Trng cao 20 thc, sc lc hn ngi, tr dng siu qun, thng minh xut chng. Lng c 28 nt rui ging nh 28 ngi sao, rn li c ci lng. Nm 18 tui, khi vua h chiu cu hin tm ngi vn hay v gii, mi huyn phi c mt ngi n kinh ng tuyn. Ph Quc Oai chn L ng Trng. Khi n yt kin, vua trng thy hi lng bn phong cho l ch huy s coi vic bo v cung nh. Tnh Trng nng ny, thng thn nn nhiu ln qu tay git k phm ti nhng vua mn ti nn vn trng dng. Mi khi c gic Chim Thnh, Ai Lao, vua sai Trng ra qun l gic b nh tan tc. Sau vua ra lnh cho ng Trng ra trn th Lm Thao. Cc dn tc bin thy u mn phc. ng thng ni "lm ngi nn c ch hng hi nh chim phng hong bay mun dm xa, lm sao chu lm ti ti ngi cho ngi mng pht". ng cu hc, cu tin ri lm tng cho An Dng Vng Thc Phn. Thi y nc ta bnh yn. Bn Trung Quc, Tn Thu Hong thng nht t nc, nhng qun Hung N vn ngy m quy ph vng bin i. Vua Tn p An Dng Vng phi cng np ngi ti sang Trung Quc. L ng Trng c c i s cho nh Tn. Mc d Tn Thy Hong cho xy vn l trng thnh nhng vn khng ngn ni s quy ph ca Hung N. Vua Tn nh L ng Trng ra qun. ng i trn no thng trn , qun Hung N khng dm xm phm ca i nh
309
Tn na. L ng Trng c b nhim l quan T L hiu u v c g cng cha Bch Tnh Cung. V gi, ng c vua Tn cho v nc. Sau , qun Hung N li ti uy hip, vua Tn li cho mi ng sang. ng t chi khng c, khng mun xa T quc mt ln na nn ng t st. An Dng Vng cho p xc ng gi sang Trung Quc lm bng chng. Tn Thy Hong cm kch nn t chc l tang ng rt long trng. Sau Tn Thy Hong cho tc tng ng bng ng dng ca Hm Dng. V, mi ln c s gi sang, vua Tn ngm sai ngi lm cho tng c ng. Qun Hung N ng ng Trng vn cn t Tn, nn rt chy. Dn lng ni ng sinh ra knh trng ti nng c v oai linh ca ng nn lp bn th tc tng ng v phu nhn, suy tn ng lm thnh hong; tn l c ng v c B, cng th chung trong mt ngi n ca lng. Hng nm hi Chm m 3 ngy t 14 n 16 thng 5 m lch tng nim ng. Ngy 14 n v nh m ca nhn dn n dng hng. C l nghinh thu trn sng Hng, l tn pht cng Pht, c ba lng t c ti nh. Ngy 15 l ngy chnh hi; cc l rc c ln lt c hnh. M u l l rc nc, thng c tin hnh vo bui sng, y l cuc rc nc ln v uy nghi nht, ly nc lm l mc dc. Nhng ngi tham gia, qun o sc mu mang theo t l i b ngc b cch nh 3 km ri xung ba chic thuyn rng loi ln xui theo dng sng n trc ca nh Chm. Ti y din ra nghi thc ly nc. Ba thuyn cng cho chng lm sao cho cng quay ba vng. Trong lc thuyn quay, mt ngi ly go mc nc sng vo chnh v nh phn cho nc trong. Tt c mi vic phi tin hnh xong khi thuyn quay ht vng th ba. Khi thuyn quay, ching trng ni ln cng vi ting h c- c vang di c khc sng vng t b nam sang b bc to m hng l tai. Theo cc c gii thch: Ting c l s m phng ting h ui gic Hung N pht ra t pho tng ca ng ca Hm Dng m Tn Thu Hong dng k nghi binh qun gic. Ly nc xong, on thuyn xui v bn Ng, tc nh m cch n khong 1 km th dng li, ly t l v cuc rc nc, rc m trn b bt u. i u m rc l xe, voi, nga cho nc, tt c u c lng che v c nhiu ngi ko. Sau n kiu m, o, kiu bt
310
cng. m rc i theo nhp ching trng ca ng th hiu, ng i hiu, nhp nhng v ti sn nh lm l mc dc (tm Thnh). Chiu ti tin hnh rc vn (vn t). Cuc rc c c hnh long trng nh rc nc. Vn t t trn kiu (gi l long nh). Vn c rc t nh ng trng vn ra n. Hai bn ng lng nhiu ng hng c cm thnh tiu, to khng kh tn nghim. Cng lc, l rc vn; l pht tu c tin hnh. i ng t gm 12 ngi mc o thng mu xanh lam, m quan vn, tht lng ai. Cc ng tr t mang ru, mang nn hng thp sng tin vo cung, ba tun dng ru, mt tun m thc, mt tun tin h. Hng t i gia cc ng gi tay cm c nheo di 2m mu xanh, mu hng quay tt. Cui cng ch t c vn t rc t cha Chm tr v (gi l M t c Thnh C) ngi d l im phng phc, trm hng bay nghi ngt. Ting ng ch t sang sng vang ln: Uy mnh oanh lit th tn gin Khm c trang tnh tuyn vn hin hu Tng tc anh ngh Trung hiu thun chnh. Tm dch: Ngi uy linh anh hng ting tm vang di Nam bang C ch trang nghim vn v ton ti o c ton vn vi nc vi dn. Sau phn hi, nhn dn c xem nhiu tr chi nh bt vt, th chim cu, th diu, bi tri... Ngy 16, ngy cui hi, sng c l nghinh thu trn sng Hng. Chiu rc vn t cha Chm v nh. Xen k trong ngy l cc tr chi gii tr nh: nh c, u vt, ht cho... Chiu ti tan hi, ba lng lm l hu hi ti nh. Ba ngy ca hi lng Chm li mt n tng su sc trong lng ngi dn, l s knh trng nim t ho v con ngi v ni y. M s nghi thc, tp tc ca l hi nh: l rc nc, l tm tng (m mnh trong nc gia dng sng Hng) cng vi tc ua thuyn (trn mt nc), tc th chim b cu (trn khng) gi ln cho chng ta nhiu iu suy ngh. Phi chng y l d nh m nht ca cc nghi l cu ma (cu ma v cu tnh, cu ma thun gi ho) ca c dn nng nghip t
311
thu xa xa, m nay ch cn hin din nh mt np sng thng v v th chi tao nh?./. M.T ----------------C s dng t liu ca: Thch Phng, L Trung V trong L hi truyn thng Vit Nam - Nxb KHXH, 1995; V s dng bn vit tay: L hi nh Chm ca Vn Hu, Hi VNDG H Ni, 1991.
312
L hi chi tru Sn
Song Phm
nc ta, c nhiu l hi gn vi con tru hay biu tng tru, mt con vt quen thuc vi cuc sng ca c dn nng nghip. Ring v chi tru, cc ng Thch Phng, L Trung V cho bit rng " nc ta, mt s ni, trong dp hi h c t chc chi tru, nh chi tru Bch Lu (huyn Lp Thch), Chu Ho, Ph Ninh (huyn Phong Chu), Hong Cng (huyn Thch Ho) tnh Vnh Ph ( nay l tnh Ph Th, Vnh Phc -SP). Chi tru y c coi nh l mt tr vui bn cnh cc tr vui khc, hn l mt tp tc c quy c"1. Nu ng vy, th chi tru y ch mang ngha mt hnh ng hi, ch cha bc l nt tm linh, tc l nghi qua vic chi tru. Cng c th, , di nhng lp vn ho su hn, sau ny, ngi ta c th c c i nt nghi l, tn ngng nh ln qua hnh ng chi tru chng. Vy m c mt ni, l hi chi tru tr thnh mt tc l ngn i, gn vi tn ngng th thu thn ca c dn vng bin, thu ht s quan tm ca dn chng v du khch c nc. Ni nay l th trn Sn, thnh ph Hi Phng, vn l Tng Sn gm 3 x Sn, Hi, Ngc Xuyn. T mt hi lng, l hi chi tru Sn dn bin thnh l hi lin lng, vng v dn dn mang tnh quc gia. Nh c bi bin c quc gia, nh c hi chi tru ni ting m bn o rng hn 20 km2 nm pha ng nam, cch trung tm thnh ph Hi Phng khong 20 km ny tr thnh ni c nhiu ngi quan tm: D ai bun u bn u Mng chn (mi) thng tm chi tru th v D ai bun bn trm ngh Mng chn (mi) thng tm th v chi tru. Chng ai cn nh cu ca ny c t bao gi, th nhng n c da dit, thi thc lng ngi phng xa, khin h, d i u, cng kh qun ngy v d hi.
Thch Phng - L Trung V: 60 l hi truyn thng Vit Nam. Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.269.
313
Di tch l hi ny, cho n nay, cha thy ai miu t mt cch k cng. Do th, c l nh bng lng vi vi dng s si, ngn ngi c ghi trong sch i Nam nht thng ch nh sau: " chn ni Sn, huyn Nghi Dng c n thu thn. Tng truyn c ngi bn th i qua, n m thy hai con tru chi nhau di n, nn hng nm, n ngy 10 thng 8 c tc chi tru t thn"1. y c l cng khng nm ngoi cch nhn huyn thoi trn tinh thn thing ho mt ngi n th thu thn, thn bin. Mt ti liu khc cho bit "Lc m ng dn mi lp n th, y ch l mt ngi n lp l, nhng sau ny n c xy gch vi y v tn nghim. n to lc i din sng Hng Giang, pha trc ni thn linh xut hin"2. R rng ni y, huyn tch, huyn thoi c vai tr rt ln trong vic lm linh thing l hi, lm nhn ho, linh ho nhn vt c th phng (thu thn), d rng hnh thc, ng tc, tin trnh chi tru ngy cng m tnh cht th thao trong khi vn gi c nhng nghi l ti thiu cu mt l hi th thu thn, th nc vi m tp Trng-Tru-Bin (gn vi thu triu). V mt thn tch, thn ph, s tch... cc v thn c th n thu thn cng nh ngun gc tc chi tru, cng c nhng im khc nhau cc ti liu kho cu. "Theo cc ng Nguyn Vn Lim, Th Y S v Ng Quc Cn, nguyn tri ph Kin Thy m tp san Indochine nhc li trong s 7, xut bn ngy 17-9-1942, nguyn do nh sau: Cch y 18 th k, vi gi ma ng Nam, mt s ng ph nguyn qun Thn Ho tri git ti chn ni Thp Sn ca bn o Sn... Sng y, nhng c dn ny lin tip chu mi thin tai bo t ni tip tri hn hn. Trc mi tai nn, h ch cn bit ngy m ngng ln tri van vi v cu khn xin ch v thn linh min ven duyn hi thng h. Cho ti mt hm, tri trong sng di nh trng thng 8, mt s ngi trng thy ngoi bin, di nh trng vng ang a sng gn, mt lo nhn u tc bc ph ng trn mt chic sp , tay cm mt chic gy di ngm nhn mt i tru chi nhau. Hnh nh ny hin ri bin. Sau , mt trn ma lng ti mt mt t. Qua hnh nh xut hin bt ng trn mt bin, ng dn hiu thn linh ging h bo cho dn chng bit m th phng. lm hi lng thn nhn, h t chc nhng cuc chi tru v tc ny c lu truyn mi mi. Mt tm honh khc vo i Vua
1 2
Dn theo L hi c truyn, Vin Vn ho dn gian, NXBKHXH, H Ni, 1992. Chuyn dn t Toan nh- Np c hi h nh m (quyn h)- Nxb tp HCM, 1992, tr. 169.
314
L Thnh Tng (1054-1059) gn trn chnh in ngi nh x Sn, chng t c tc c t lu lm"1. Thch Phng v L Trung V li dn li cc b lo v L hi c truyn-sd, cho rng " y cn lu gi mt tc c gn lin vi huyn thoi xa. Trc kia, sau ngy hi, sng ngy 11, c tng lm l t thn. Ri ngi ta ch con tru ot gii nht ra Hn c (ni c vc xoy) nm xung bin ng ni B ngy xa b dm cht hin sinh, th lng mi yn"2. Theo ct ngha ca nhiu ti liu, B l mt trinh n xinh p tn , kt duyn vi vua thu t (Thy thn), c thai, dn lng pht v, bn ho l em c dm cht bin ( Hn c). C cht oan, hin linh v c lp n th. Li c ti liu gn chi tru vi s tch ngi anh hng nng dn Qun He (qun Ho) i Hu L, pht c khi ngha chng li nh nc phong kin. Hi ma c, chi tru l tng nh ng 3. Nh vy, trong lp sng m huyn thoi, ta vn c th thy l hi chi tru bao cha nhiu lp vn ho chng xp ln nhau, m cho ti nay, khng phi ai cng c th l gii, bc tch c. y l mt l hi cn tip tc ch gii m qua vic c nhng biu tng vn ho bc l trong tin trnh l hi, c bit l cc nghi l tn ngng1. L hi chi tru thng din ra trong mt ngy, thm ch ch trong mt bui. Cn hnh ng chnh, m ngi ta dng gi tn l hi, qu trnh chi tru, nhiu khi ch kt thc trong khonh khc. Nhng c c nhng khonh khc , vic chun b cho l hi bt u trc hng dm by thng tri. Ngoi nhng cng vic cn thit cho mt l hi
1 2
Toan nh- Sd, tr.168. Thch Phng- L Trung V- Sd.tr.275. 3 Xin xem cc ti liu ca Toan nh, Thch Phng- L Trung V, L hi c truyn ... dn trong bi. 1 - Toan nh cn cho rng nhn vt c th l im Tc i vng hay Bt B tn thn (tm v thn linh - khng r tn). Xin xem Toan nh, sd, tr.169-170. L hi c truyn, Sd, tr 291 cho rng nhn vt c th l im Tc i Thn Vng. - Phm Li, khi vit v nhn vt c tn th, khng nh: "Thn Thnh hong ca tng Sn c th ti n Ngh. Tng truyn, xa, t ny ang ng vui, bng mt con thu qui n ph hoi xm vn, bt dn mi nm phi cng cho n mt "thin nam" ti vng Mt. Mt m h ging bo ni ln, xc thu qui b git git vo bi bin ni mm Ngh, chn ni Ngc; c dn lp n th ti , tc l n Ngh. c thn linh gip , xm vn tr li yn vui, c dn Sn tin hnh l cu du hiu ca thn. Sau 5 m 7 ngy hng khi, mt nt chn chim xut hin trn mm bt v thn im Tc tr thnh thn thnh hong ca tng" (VHDG-2/1995).
315
bnh thng, th l hi chi tru Sn, tru chi l vn c ch trng bc nht. Qu trnh chun b cho l hi chi tru gm cc giai on v cng vic: kn chn-mua tru; trnh tru vi thn, chm sc, luyn tp tru; u loi chn tru vo hi v l hi chi tru . Nhiu tc gi, trong cc cng on trn, khng ch ti mt nghi thc rt ng nhn mnh: l l trnh tru. Bi, n nay nghi thc ny b ln khut, c khi trit tiu i trn thc t. Song, trong h thng nghi l ca l hi, n c vai tr rt quan trng2, bi, ngay t trc khi nui v luyn tp, tru chi c thn linh ghi nhn, khng th thay th hoc nh tro. By gi, chng ta i lt qua cc giai on v cng vic chun b. Trc ht l kn chn-mua tru. Hi m thng Tm, nhng nh ni, t thng hai, ba (m lch), thm ch t sau tt Nguyn n, cc lng lo c ngi i kn chn mua tru chi. Tin mua tru l tin u thu cc y, khu sm nh bt tm, c trn bin hoc kt hp vi s ng gp ca dn lng. Ngi c giao trng trch i mua tru phi l ngi c thn, lng tn nhim, thnh tho tng tru, thng thuc ch ba, tn tm tn lc vi cng vic chung. Li phi l ngi trong sch, gia nh ho thun vui v, khng mc tang ch... Nhiu ngi trong thn lng cng nh cc nh nghin cu u nh gi y l cng vic c ngha quyt nh i vi cuc chi tru v cng l vi l hi chi tru, lin quan ti uy tn thn lng v mc cao hn, l sc khe, vn may trong sinh hot lm n ca mi ngi. V th, h i nhiu ni, kn chn rt k, ng tiu chun th mi mua. Theo kinh nghim nhiu i, ngi thnh tho s chn tru chi (tc tru cn nhiu th tnh) theo 10 tng m cc c c kt (v cc ti liu dn trn cng ghi nhn) l: thn trng, c rng, hng to, c c, ui chai, t nhn, lng tm, sng cnh cung, trng i, ngn qun. Tc gi Phm Li c nhng miu t k cng hn: "Nu tiu chun chn tru cy ko l kho mnh, do dai v hin lnh th yu t hng u i vi tru chi l s hung d, gan l v c b - i sng - tt. i sng c coi l tt khi khong cch gia hai nh sng rng t 40-48 cm v chiu cao t 24-26 cm, sng phi en mn, cong u v hi "hng tin". gan v s hung d ca tru ph thuc vo trng mt, m mt v mt s khoang khoy... Tru c cp m dy, trng mt vn , c
2
C l ch c Toan nh v Phm Li ch ti hnh thc ny khi ghi nhn l trnh tru ca 14 thn ti nh lng Hi (xem Toan nh, sd, tr. 172-173 v Phm Li, Tp ch dn, tr.17).
316
khoang, c khoy s v khoy tam tinh, da dy, lng mc... thuc loi ny. Pha di c tru nu ch c mt vt trng vt ngang l tru "c khoang"; khoy ng gia hai mt l khoy "tam tinh", ng gia nh u, cch u hai chn sng l "khoy s". Tru mun ginh chin thng trn si chi cng phi kho mnh, do dai, s o vng ngc tru phi t 1,80m tr ln v c t 9 n 12 nm tui. Tru chi phi "cao vy, rng c, hng to, c c, t ngt, lng tm b, tin ct, hu h, sn kn, bng cheo, trng i, ngn qun, nh khoeo" hay "mnh c trm, bng teo, bn chn mng th, nh khoeo, kn mng", "thng mng con, trn mng to"1... Thng tru chi phi t by, tm tui tr ln th mi sc thi u. Theo mi ngi cho bit th tru chi thng c mua Hi Phng, Hi Dng, H ng, Nam nh, Thi Bnh, Tuyn Quang, Yn Bi, Thanh Ho, Ngh An... Th n l l trnh tru vi Thn. Nh ni, y l mt l tit ngoi hi nhng li ht sc quan trng khi t n trong h thng nghi l ca hi. C th coi y l l tit u tin m nh , tru chi khc (thing hn) tru bnh thng. L trnh tru cng ht sc ngn gn: Sau khi tt c mi bn thn, mi thn kn chn tu c con tru, dn lng tng lm l trnh tru vi c tn thn. Tt c n tru ca mi bn thn u c dt ti sn nh lng Hi, con ng con nm ngn ngang, con ming ang nhai li m c n lc sng. trong nh quan vin hng tng hi hp lm l khn trnh vi thn linh. L tt nhin c nhng l vt nh hng ng tr qu ru tru. V i din hng tng thp hng khn vi l thn ri xin mt qu m dng c bit thn hi lng v nhng con tru chn. Ri ln lt cc quan vin khc trong hng tng u vo l, sau cng l nhng dn thn c hng tng u nhim vic nui tru. L trnh tru xong, thn no dt tru v thn , v k t ngy , mt ngi c hng thn c nui tru phi sn sc con tru sao cho kho mnh v nht l tinh khit 2. Ti liu khc chp: "khi chn c tru, c dn Sn chun b i dt tru v lm l trnh thnh hong. Trc khi i dt tru, cc gip phi lm l xin php thnh hong ti nh Cng v nh Ngh, phi cng th thn, thnh hong a phng c tru, nu ngh m li dc ng th lc ra i ngi dt tru cng phi cng l 3.
1 2
Phm Li - T/c dn, tr. 17. Toan nh, Sd, tr.172-173. 3 Phm Li - T/c dn, tr. 17.
317
Sau l ny, nhng con tru mc nhin c thn linh ghi nhn vo danh sch tru dng chi trong l hi (k c vng u loi). K n l khu nui, chm sc, luyn tp tru. y l loi tru chi v hin t thn, ngi c giao cho nui tru cng phi la chn theo tiu chun ring ca tng lng, nhng thng l ngi c ting tm, c lng tin cy, khng mc tang ch, tho ngh nui tru v trong thi gian nui tru nht thit phi thanh tnh. Tru c nui theo ch ring (n ung, king khem, lm quen dn vi khng kh si chi cng nh khng gian l hi vi ting trng ching, h reo, qun o, c qut ng sc...). Sau khi th tru (tc hai con tru c a n i mt nhau hai bn mt chic cng st kho chc chn, chng s lao vo nhau bng nhiu cch"1, th cng vic nui, luyn tp coi nh hon thnh. Thi gian mua, nui, luyn tru chi c th ko di hai, ba, bn thng tu lng. Vng u loi chn tru d l hi chi tru (tc vng chi chn tru vo chung kt nh ngy nay chng ta thng gi). Trc y, tng Sn c 3 x, 14 gip (Toan nh vit l 14 thn), mi gip (thn) gp mt tru chi, u loi vi nhau chn 6 tru vo hi. Vng u vo trung tun thng 5, vng hai vo u thng 6, sao cho c 3 x u c tru vo d hi2. Thng th Sn c 3 tru, Hi 2 tru v Ngc Xuyn 1 tru vo d l hi chi tru, cc tru b loi vn c nui lm l vt hoc sau ny m tht, tru ca x no, x hng tht. Cui cng thi gian l hi chnh thc cng n. Thng thng cng chng l hi ch nh v l hi chi tru qua cu ca dao, vo ngy mng 9 (hay mng 10 ) thng tm. Thc t, l mt ngy trng i, y no nc trong lng ngi dn s ti v du khch hin i. Tuy nhin, theo Phm Li, th ngy vo m, m u l hi chi tru c truyn ca c dn Sn l ngy 30 thng 7 v kt thc vo ngy 168"3. Ngha l thi gian chnh thc ca l hi din ra trong sut hn na thng". Sng 30 - 7 nh Cng v ngy 8-8 nh cc thn, x l thi im din ra nghi thc l rc, l mc dc v l yn v... Chiu 30-7 c dn Sn tin hnh l rc thn thnh hong t n Ngh v nh Cng... Ngy 9-8 c dn Sn tin hnh tc chi tru t thn"1. Ngy
1 2
Phm Li - T/c dn, tr.17. Toan nh chp c khc v thi im u loi: "Cuc u loi bt u trong nhng ngy mng 8 v mng 9 thng 6 ri li tip tc vo ngy 30 thng 7 m lch" (xem Sd, tr.175). 3 Phm Li -T/c dn, tr.18. 1 Phm Li - T/c dn. tr.18 .
318
xa, hi thng ko di trn chc ngy, trong hi c nhiu nghi l, tr vui, cc sinh hot vn ho dn gian, m ni bt l tr chi tru v nghi l hin t tru cho thn bin. Hin nay nghi l hin t (vt tru xung bin) khng cn hoc c biu trng ho, nn c l v th m s c sc quy t vo nghi thc chi tru. Nh vy l ngy 9-8 (nhiu ti liu v th tch ghi l ngy 10-8) l hi chnh thc c bt u. M u l nghi l rc cc tru chi i d hi. Khong 1-2 gi sng, ch t cc nh lm l xin php thnh hong a tru i. "Ngi rc tru thn phi tm ra thanh khit, mc o di, tht lng , i nn l da. Tru thn cng c trang tr, lng trm vi , ng buc nhng di la iu" 1. i u m rc l c ng phng, trng ching, long nh, long kiu, bt bu..., tip l cc v b lo, chc sc, cng chng v...tru chi theo th t xp hng vng loi. i hai bn l hai chng trai ma c mi gip, tc c 28 chng ma c 2. Si chi cch ca nh khong 70 -80 mt, mi cnh xp x 200 mt 3, c ho nc bao quanh ( trnh nguy him khi tru thua ph ro, nhng cng gi n yu t nc, yu t ho bao quanh c tnh thn linh-thnh hong), trong c hai dy ln tre cho tru ng, ngoi c cc ln phc v ngi d hi. Rc tru ti si khong 10-11 gi tra, nghi thc chi tru t thn bt u. Trc mi khp u u c ma c, tc nghi l m trn cho 2 tru vo si ua ti. 28 chng trai kho mnh o , tht lng xanh, hai tay cm c ui nheo ... tin li, ma c theo nhp trng, dn th trn nh ang giao chin, rt vui mt v ho hng4 . Nhng ngi ma c va vo nc cho, th trng lnh ni ln, hai tru chi vo si. Hai qun tru dt tru vo ng di chn hai ct c ng phng. Hiu trng th hai, hai tru tin ln gn cch nhau khong 15-20 mt. Hiu trng th ba, hai ngi dt tru rt dy mi. Hai tru chi t do lao vo giao u. Kiu cch giao u phn thng bi c nhiu, chng ti trch mt t liu khc: " Nhng con tru sng vng ry xng vo i phng, ci xung ly cng l sng cm ngay vo mt i phng, ri qu xung khng cho i phng g ra. on n nhanh chng khp mnh qut mt ci l i phng ng. y l li nh "gip l c", u tru n lin st vi u tru kia, nh gi rt khng cho h cch nhau. i vi tru c sng dng, hi hng v pha trc th cch
1 2
L hi c truyn-sd. tr. 295. Sch L hi c truyn, tr.295 ghi l 24 thanh nin ma c (nay l 16 c gi ma c). 3 Thch Phng - L Trung V, sd, chp l si c cng dy trn bi rng khong 6 mu (20.000m2 = 2ha), khng ni si rng bao nhiu. 4 Ma c cn c gn vi l ra qun ca qun He (qun Ho) trc lc xut qun.
319
nh li khc hn. i phng cng tin st th n c li tht nhanh to mt khong cch ri dng cp sng to chc phang vo mt mi i phng; c nhng c phang rt mnh lm dp c l ma, mu chy lnh lng, khin i phng ch cn cch l phi b chy. Li c nhng i tru ghm nhau rt lu, hai u st nhau, hai c vn di n xung, hai mi st t, bn mt chng chc nhn nhau, bn chn trc chng xung vng chc, bn chn sau choi ra, gi th d tm s h ca i phng m tn cng ginh thng li. i cp sng tru rp vo nhau cch cch. u sng rch vo da nhau ku son sot. Mt t nt nho, ct tung bi m, c th i tru chi dun i y li hn mt ting ng h m khng phn thng bi. Trong trn u, con tru no kho, v ly c nhiu cng (ngha l c nhiu ming hay, ming him, lm tn thng cho tru i phng) th chc chn l thng cuc. C nhng con tru b thng tch y mnh: rch da, mu chy, mt sng nhng vn gan l, ch s h ca i phng nh n him hc hoc con b i phng ly cng nhng khn kho g cng ri ly cng i phng c ngi xem hoan nghnh, c v nhit lit. Nhng ang chi m con no ch cn b chy 1,2 bc l thua cuc. Hi chi tru kt thc bng mt cuc rc gii tru nht v lm l t thn. Mi ngi thoi mi, phn khi k c x c tru thua, d vo m rc ny biu th s on kt, v t mng ngy hi vui thng li. Tru nht hng tng, ngoi vic c thng mt s tin, cn c phn thng c bit: mt l c vc hng thu hai ch: "Thng ng" bng ch kim tuyn, mt bt hng bng xanh, em theo m rc tr v. Hi lng tip tc n ngy 9-8 m lch mi kt thc. Ngy hm sau, mng 10-8, tt c 14 gip tru d gii (s kho v chung kt) d tru thng hay tru thua u git tht trc l t thn linh, sau l chia cho hng m lin hoan cng hng" 1. Sau , l hi chnh thc kt thc, nhng hi lng cn ko di ti tn mi rm hoc mi su thng 8 mi kt thc 2.
1 2
Trnh Minh Hin- Hi chi tru Sn- Tp ch VHNT s 3/1990, tr 35-38. Phm Li cn vit rng, vo chiu ngy 16-8, c l tng thn, gi m, kt thc hi. Nghi l c thc hin bin (trc) hoc cc ging nh (nay) bng cch cc hng s hai tay b a mao tit h to hai ba ting, vi ba vi v ht xung nc trong bi cnh khng c ai i li ngoi ng cn tr thnh hong v Ngh (xem Phm Li - T/c dn, tr.20).
320
L hi chi tru l mt l hi lng (tng, vng) c tnh cht tng th nguyn hp vi s chng xp ln nhau ca nhiu lp vn ho cn c tip tc gii m. D sao, c th thy, y l mt tp tc lu i ca ngi Vit, khng ch bc l du vt nghi l hin sinh cho thu thn cu bnh an, cu nhn khang vt thnh, cu sng yn b lng, c ma tm c... m cn l s biu dng sc mnh ca con ngi, s trnh by cch thc ho nhp v dn dn chinh phc t nhin ca c dn ven bin Sn; l cch thc t lm phong ph i sng tinh thn, tm linh ca mnh trn mt nn tng nghi l-huyn thoi... D g i na, l hi chi tru Sn bo ton c nghi l hin sinh c xa ca loi ngi 1. V t xa n nay, trong tm thc khch gn xa, mi khi n k, th d "bun u, bn u", h cng khng th qun r nhau v min bin Sn quyn r ...chi tru ./.
S.P
Xem thm L hi c truyn , Sd, tr 298.
321
L hi n Chiu Trng
ThoNnguyn
L Khi, thy l V Mc, con ng L Tr, anh th hai ca L Li. Cha m mt sm, L Khi vi ch l L Li, tham gia ngha qun Lam Sn t ngy u khi ngha n lc khng chin chng Minh thnh cng. ng tng tham gia hi th Lng Nhai v c tn trong 35 cng thn khi ngha. ng tham gia d nhiu chin dch, lp nhiu cng ln. Sau khng chin thng li, ng lm quan tri ba triu: L Thi T, L Thi Tng, L Nhn Tng, ln n chc Khm sai tit ch thu b Lc dinh, H v thng tng qun. Nm 1443, ng c phi vo lm tng trn Hoan chu (Ngh Tnh). y ng ch trng pht trin nng nghip, o knh, p p, khai hoang lp lng. Nm i Ho th 3 (1446), phng mnh vua Nhn Tng, ng cng Nguyn Chch, Nguyn X (i Vit s k ton th chp l L Thu, L Kh, L Khc Phc) i nh Chim Thnh chu Thun Ho, bt c cha Chim l B Cai. Trn ng tr v, b bnh nng, ngy 3-5 bnh dn, on chin thuyn v n ca St, chn ni Nam Gii th ng mt. Triu nh lm quc tang, thi hi ng an tng ni Long Ngm v cho lp n th ng y, hng nm quc t, truy phong Nhp ni kim hiu t khng. Nm Quang Thun th t (1463), L Thnh Tng ng gi thm n, ving m, ng ch bi th quc m vnh, sc cho U Bng nhn Nguyn Nh son bia dng ti n. Nm Hng c th 18 (1487) li phong Chiu Trng i vng. i L Thn Tn, nm tn t, quan Hu ty xin lp mt n mi thn Nguyn Phc, x Triu Khu, huyn Hng Nguyn (Ngh An) tin vic t t. n ca St giao li cho ba x Mai Ph, Vnh Tuy v Kim i trng nom, phng th. n Chiu Trng cn gi l n V Mc, thuc x Kim i nay thuc a phn x Thch Bn, huyn Thch H, tnh H Tnh. n dng trn ni Long Ngm, ngn ni cui cng ca dy Nam Gii. n Chiu Trng c xy dng theo kiu tin miu hu lng, pha sau l lng m Chiu Trng i vng, pha trc l n th, gm ba to, thng, trung v h in. n in dng xong vo nm inh Mo (1447), mt nm sau khi L Khi mt. Mc d tri nhiu gi bo, qua nhiu ln trng tu, nhng n Chiu Trng c bn vn gi c phong
323
cch kin trc c truyn. n Chiu Trng p c v quy hoch kin trc ln trang tr ngh thut. Cc mng chm tr n Chiu Trng, nht l trung in ht sc iu luyn, tinh t. Ngoi cc ti bt tin qu sn, bt tin qu hi, t linh, bt bo quen thuc cn c nhiu ti khc mang m cht dn gian nh n cng nh n nguyt, n cng thi so, v n, cc hnh con ging nh voi, hu. ng ch l trung in cn c tng hai v s Chm (phi chng y l mt du hiu ca giao lu vn ho Vit Chm trc y). n Chiu Trng l mt trong bn ngi n p nht x Ngh: n Cn, n Qu, Bch M, Chiu Trng. Ngoi n chnh ni Long Ngm, c ba x Vnh Tuy, Mai Ph, Kim i u c n th vng. Hng nm n Chiu Trng c hai l chnh. L thng xun vo ngy 4 thng ging v hi n vo cc ngy 2 v 3 thng 5 m lch. L thng xun: Vo khong gi thn (7-9 gi), cc x Vnh Tuy, Kim i bt u t chc m rc v n vng x Mai Ph. Sau hnh thnh cc m rc bng hu ht thuyn ca c ba x v n chnh. Sau khi on thuyn n cch n chnh khong 500 m th ton b on rc v nhng ngi d l dng li v m rc i b v n. Vo khong bt u gi ng (11 gi) th l t c tin hnh. L t ko di khong 2 gi bao gm 3 tun t. Sau khi t xong, dn cc x li rc kiu v n vng x mnh. L thng xun kh ng ngi tham gia. Ngoi dn ca ba x cn c dn ca nhiu x, nhiu vng ti hnh l, du xun. L thng xun ngoi ngha tng nh cng c ca Chiu Trng i vng L Khi, y cn l dp du xun u nm mi ca dn trong vng, dp gp g u nm ca mi ngi, nht l th h tr. C th ni y l mt hnh thc hi xun ca nhn dn vng ca St. Hi n Chiu Trng i vng c tin hnh vo dp gi ng hng nm (2-3/5 m lch). Vo chiu hoc ti ngy 1-5 vng ny thng c mt trn ma dng. Dn trong vng bo l ma di tng, ma ra n chun b cho ngy hi n. Thc ra, cng vo khong thi gian ny ngi ta tin hnh l mc dc, lau chi tng Chiu Trng i vng ( n c pho tng L Khi c tc bng g trm hng kh p). T gi ng ngy 2/5, dn cc x Kim i, Vnh Tuy bt u tin hnh rc kiu (ng bt hng, ng s), tn, lng, c v t kh t
324
n vng x mnh v n vng x Mai Ph. Cng nh l thng xun vo dp u nm, on rc ca ba x hp thnh mt on rc t n vng x Mai Ph ( st b sng St) v n chnh. Bt u t ngy mng 1, hu ht dn ca ba x ngh vic lm n d hi, v th m rc rt ng. Hng trm chic thuyn c trang tr c hoa tham gia rc. Con gi mc o t thn, u cht khn m qu pha trong, ngoi cn c mt lp khn bc. Nam gii mc qun o nu c ch np, i nn g sn (g g ghp thnh nn, pht sn ta). Con gi i mm ng s, n ng v thanh nin trai trng gnh kiu v mang t kh, trong c hai thanh nin mang kim ng s, nhng ngi c tang khng c tham gia t rc kiu. Trong on rc cn c phng bt m c nhc l. Thuyn ca dn cc lng ln cn, ca ng dn cc ni (thng ra vo ca St) cng tham gia on rc. Ngoi ra cn c on thuyn rng tham gia cuc thi bi cng diu hnh cng m rc. Sau khi v n, bt u lm l yt. Bui ti mng 2, dn chng v khch thp phng li n rt ng. Ti y, h va dng hng nhn ngy gi i Vng ng thi c dp du ngon cnh sn thy (ni Long Ngm st ca sng, mt mt l bin, cnh ht sc hu tnh). Ban m trn ni di sng, di bin n sng lung linh. Khi bt u v khuya, trai thanh n t bt u t chc ht v dm. C nhiu tp ht khc nhau, trn ni di thuyn ht vi nhau v cc thuyn ht vi nhau. Trong lc trong n hng khi nghi ngt, nh nn lung linh, nhng ngi cao nin, cc b cc c li ht cc bi chu vn ca ngi cng c Chiu Trng i vng. C mt vng Ca St, ni Long Ngm nh khng c m mng 2/5 v hu nh khng c ai ng, mi ngi b cun ht vo mt khng kh hi h y sinh ng. Ngy 3/5, khong gi t, bt u c hnh l t. L vt c hng hoa, xi, g, ru do dn ba x dng cng. Tin hnh l t gm c mt ngi iu hnh gi l iu; mt ch t (i mnh), ch t phi l ngi cao tui, v chng song ton, gia tht yn m, do ba x lun phin c ra; 2 bi t, 1 c vn, 1 tiu hu (nh mn- mt loi nhc c iu hnh l), 1 tiu c (nh trng con), 1 i c (nh trng ln), 1 i chinh (nh ching); 1 thng hng (a hng cho ch t); 3 tin tu (tin ru- s d 3 ngi v n c 3 to). L tin hnh 3 tun t, ko di khong 2 gi. Sau , dn lng v khch thp phng dng hng lng m i vng. Sau l t l hi cho gii- hi thi bi thuyn. Cuc thi thuyn c tin hnh ngay ca St, pha trc n. Tham gia cuc thi khng ch c
325
dn 3 x m cn c c cc lng, x ln cn. S thuyn tham gia khng n nh. Nhiu t tu nm, nhng nm t nht cng c ti vi chc thuyn. Thuyn d hi neo cht ca sng. Trn b, di chn n hng vn ngi ng xem v c v. Thuyn thi c trang tr kiu thuyn rng, mi thuyn c 17 ngi, 14 tay cho, 1 ngi cm li, 1 ngi ch huy, 1 ngi bt nhp. Cc tay cho ng kh, mnh trn. Ngi ta th 2 chic phao c cm c tiu cch nhau khong 700-800 mt gii hn ng bi. Cc thuyn thi phi bi 3 vng qua qung sng gia 2 im ny. Thuyn no v trc l thng v git gii. Nhng nm c nhiu thuyn thi, phi t chc thnh 2-3 tp thi. Khi on thuyn bi, c ngi thi ln ngi xem, c v thng h ng vin: My khi ba x hi ng Trn phng nghi c thnh, di thuyn rng cho bi. D h! l h d h... Qua kho st, cho thy, hi thi cho gii ny l mt hnh thc sinh hot vn ngh th thao ca dn ba x vng bin ny. Th na, L Khi v n ca St l i bng ng bin t Thun Ho ra. V vy, nhn ngy gi ca ng, nhn dn ca St t chc cuc thi ny nhm din t li chin tch ca ng. Do nhiu bin ng lch s, t khong nhng nm 1940-1980, hi n Chiu Trng khng c t chc vi quy m v hnh thc c. T nm 1981 tr li nay, huyn Thch H v hai x Kim i, Mai Ph (x Vnh Tuy sp nhp vi x Mai Ph thnh x Thch Bc, nay i thnh x Mai Ph) tin hnh tn to, sa cha n v phc hi n Chiu Trng. Cc nghi l, cch thc t chc c bn phc hi theo hi xa. Tuy vy, hi hng nm hin nay b sung thm mt s hnh thc sinh hot vn ho khc nh gii thiu nhn vt lch s L Khi v gi tr kin trc, ngh thut ca ngi n, ri biu din vn ngh, chiu phim vo cc ti mng 1, mng 2/5: ngoi thi bi thuyn rng cn c thm thi bi thuyn thng, u bng chuyn bi bin... H Tnh hin nay phc hi li mt s l hi nhng hi n Chiu Trng cng vi hi cha Hng l c quy m nht, khai thc c nhiu yu t hi l truyn thng nht. Vic t chc v a cc hnh thc mi vo l hi c bn ph hp vi nghi l truyn thng, c im tp qun sinh hot ca dn c. Thm mt iu ng ni l y phc hi (c ci tin, b sung) hi l truyn thng m hu nh khng c cc biu hin ca hot ng m tn d oan. Hi n
326
Chiu Trng ngy nay thc s l mt sinh hot vn ho tinh thn b ch, n khng ch nhm p ng nhu cu tn ngng tm linh m thc s l ngy hi tng nh n cc v tin bi c cng vi dn vi nc, rt cn thit gp phn gio dc truyn thng yu nc cho cc tng lp nhn dn, nht l th h tr./. T.N
327
Hi ch lng Chung
PhngV
Lng Chung l tn nm ca x Phng Trung, huyn Thanh Oai,

tnh H Ty. X Phng Trung c 7 thn hp li thnh mt lng, nh th bit lng Chung thuc loi lng ln trong vng. Lng Chung ni ting v ngh lm nn. Nn Chung p dng li bn, tng l k vt to ra v du dng ca bao c gi bc ln xe hoa v lm du nh chng. C x Bc K khng my ni l khng bit ti nn lng Chung. Lng Chung khng ch ni danh ngh nn m t xa xa nc ting v hi ch na. Hi ch lng Chung t chc vo ngy mng mi thng ging l hi ch ln nht ca tnh H ng c. S khao kht mun i ch Chung ca c con gi c b m cm thng ng tnh, th hin qua on ca dao lu truyn ph bin trong vng: Mng chn ta ch i u nh tm tru mng mi ch Chung B nh th m li nung D cho ch b ch Chung mng mi B nh th m li ci D cho ch b mng mi ch Chung C sao m hi ch Chung li hp dn c gi n vy? Ngc tr li ci ngun ca lch s chng ta bit rng, xa xa ch khng thun ty l ni trao i hng ha, ch cn l ni qui t v din ra cc sinh hot vn ha trong vng. iu ny cn tn ti nhiu ch phin trn cc vng ni cao. Yu t trao i hng ha v yu t giao lu tnh cm song song tn ti. Mt khi gi l hi ch th cc yu t vn ha trong ch cng ni tri hn. iu ny cng chng t qua vic xem xt lch ch din ra trong vng na u thng ging. Chng ta thy ch Chung khng phi l ch
328
hp sm. Trc hai ngy c phin ch nh th trn Vn nh, nhng ch nh li khng c gi l hi ch. Dn chng gii thch tnh cht hi ch Chung bng mt cu ca dao rt ngn gn: Mng mi i ch Chung chi Xem nh c ngi xem thi cm thi. R rng cu ca dao trn phn nh ch Chung mng mi ch l ni du khch i "chi". iu ngi ta quan tm l n ch xem hai tr din mang tnh vn ha c o l nh c ngh thut v thi cm thi. nh c ngi ch Chung c t chc ngay trc ca nh trn khu t hp ch. nh c ngi thc hin ti tr ca con ngi. Cuc u tr giu tnh vn ha gia hai i th trn mt bn c tng m cc qun c u bng ngi tht. Mt bn 16 qun c l nam gii n mc sang trng, pha trc o in ch Hn th hin chc nng ca qun c . Bn kia, 16 qun c do n gii sm vai. Ring tng ng v tng b ca hai bn c ngi trn gh c lng che, ngi sm vai qun c khc phi ng. Tc truyn ngi lm tng ng, tng b ngi trn gh bn c c lng chn la rt k cng, va p v hnh thc li phi n phc c, trong nm gia tc khng c vn o xm (vic tang). Sau cuc thi nh c ngi, cc v tng ng, tng b s mi qun c v nh m tic cau tru ch nc. Gia ch hnh din c lng chn vo v tr tng c nm . Du khch ti hi ch Chung l dp xem nhng trai thanh n t ca t Phng Trung ph by v p trn bn c tng. nh c ngi u cng l mt ngh thut chi cao cp ca cha ng ta c c cng ng lng hng ng. Tc thi cm thi hi ch Chung ginh cho c hai phi nam v n. y l mt tr din thi ti nu nng. Cc c gi ca lng ng th s ng vo mt vng trn vi ng knh khong 1,5m, c 1 a tr chng 6, 7 thng khng phi con mnh ra, v 1 con cc cng cc nu nng. Cc c phi ly la t bi nhi rm, tc ma lm ci, nhm bp trng tr con khng khc, trng con cc khng cho nhy ra ngoi vch vi. Theo mt s c gi a phng, th: Hnh thc v mt vng trn bng vi trng l tng cho tri, con cc l cu ng tri, tng cho ma (trn trng ng c nhiu cc
329
mang ngha ny). Gi cc trong vng trn c ng nht vi thc cu ma, cu mt dng sinh lc cho cy trng, m bo ngun hnh phc. Trc y, ngi con gi i d nu cm thi cn phi n chay v khi nu khng c ni ci, phi chng ng nht vi b m t. Cc c gi vt v vt qua nhng iu kin lng t ra cn th thch s nhanh nhn, tho vt ca con c gi lng Chung. Ni cm ca c no chn trc, do ngon s c lng thng. Tc thi cm thi ginh cho nam gii xa t chc trn mt ci m cnh ch. Chng trai d thi mi ngi ngi trn mt thuyn nan cu, trong lng thuyn cha sn go, nc, ci, bi nhi gi la. Khi c hiu lnh ca cc b lo, cc chng trai bi tay a thuyn t b bn kia sang b bn ny. Trong thi gian du l tay t cng phi tm cch ly la, nhm bp, vo go nu cm. Mi vic din ra trn chic thuyn cu va bi va nu cm tht kh. Lm sao gi thuyn khng chng chnh, bi tin v ch v nu cho kp ni cm thm ngon. y cng l mt th thch i vi cc chng trai lng Chung. Cng cn lu l ng sau s i chi ch, xem tr, bn thn mi ngi n hi u c mt nhu cu giao lu tnh cm. Chng phi ng nhin m c gi li: Mng chn ta chng i u nh sm sa tru cau mng mi. Cc c gi xa trong vng chun b i hi ch Chung l nh vy . Mi c u bc theo mt ti tru cau. Ming tru l u cu chuyn. Ming tru nn ngha nn tnh. Gp nhau gia ch m gi tru ra mi bn b ming tru do chnh tay c gi tm, hn l trong s cc bn nhn tru c ngi bn trai m c gi em lng thng nh, sau h nn ngha v chng. Trong bi cnh x hi phong kin ngy xa tri buc ngi con gi vo khun php gia nh, b m t u con ngi th kht vng ca c gi c tm tru i chi ch, giao thip rng ri vi bn b mi chnh ng lm sao. V, ch c ngi m mi hiu ht tm trng su kn ca con gi mnh. Hi ch Chung thc cht l ngy hi sinh hot vn ha nng nghip ca mt vng t. Vn ha lng ngh cng nhn dp ny th hin trong ngy hi ch. Trong tun u ca thng u nm "thng ging l thng n chi" y th mng mi thng ging c ngha khp li ngy cui ca k thng tun (t mng mt n mng mi) chuyn sang k trung tun
330
(t 11 n 20); cng c ngha l khp li mt tun chi n mng xun mi (sau ny chu k tun rt ngn cn 7 ngy, nn ngy mng 7 tt l ngy h nu, bt u lm ng, lch ngi Mng ngy li thng tin nn ngy ng th, m ca rng l ngy mng 6 tt), bc vo tun th hai con ngi ch tm vo vic lm n mu sinh. Do vy, hi ch Chung cn thm ngha na l hi ch mua bn ly may ginh cho nhng ngi lm nng nghip kim th cng. Ngi lng Chung c ngh c truyn lm nn, t rt xa xa h lm cc loi nn i u, trong ph bin nn thng quai thao, sau nm 1930 mi chuyn sang lm nn Xun Kiu hay cn gi l nn Ba n nh ngy nay. Ngh lm nn l ngh thch hp vi n gii v n gii cng l i tng chnh mua nn. Chnh v l , hi ch Chung thu ht rt ng cc b, cc c ti ch. Ngy nay con gi lng Chung mang nn ra ch bn ly phc, t r khng thnh vn min l c ngi mau mm ming chn tay mua cho mnh. Cn cc c gi trong vng v hi ch cui bui thng l mua v cho mnh mt chic nn mi coi nh l k vt ca ngy i hi m xa kia rt him hoi cc c mi c mt ngy th thi c cha m cho i chi nh th. Sau na cng phi ni ti khng gian lng Chung m hi ch. Lng Chung hp ch ngay trc ca nh v cha. nh Phng Trung sau nhiu ln tu sa c xy dng to p vo cui th k XIX. Mc d b bom n qun Php hy hoi nhng n nay lng vn gi c nghi mn hai tng ng i uy nghi, sau nghi mn l i bi s 5 gian trong bi tr nhiu th t, thuc loi qu him cc lng x trong vng. nh th ngi anh hng dn tc Phng Hng, dn ngng knh gi l B Ci i vng. Phng Hng dn binh s t qu hng ng ng Lm theo dng sng y xung ti trang Thi Trung (tn xa ca lng Chung) th ng n binh luyn qun s . T lng Chung, Phng Hng dn qun qua Thch Bch n lng Triu Khc (H Ni) nh thng vo thnh Tng Bnh lt ch thng tr phong kin nh ng th k VII ginh quyn t ch cho t nc. Sau ny dn lng nh n lp n th v tn Phng Hng lm thnh hong ca lng. Lng m hi tng nim Phng Hng vo ngy mng mi thng ba, c quc t, v ngy 25 thng mi, lm l t c n mng chin thng ca qun s Phng Hng h c thnh Tng Bnh. K lin nh l cha Phng Trung. l mt cha c, kin trc kiu ch inh ( ) vi h thng tng pht trn 100 pho. iu ng lu
331
l cha Phng Trung bi tr h thng tng th theo kiu "Tin thn hu pht". Pha trc Pht i, nh cha t v tr trang trng th tng Hu v cng cha Phng Dung. Truyn rng, Hu ngi lng Chung dn 50 trai trng ca lng trong c cc con trai v ngi trong h gia nhp on qun ca Phng Hng tham gia nh thnh Tng Bnh, Phng Hng phong Hu lm tng ch huy. Cn cng cha Phng Dung l v ca Phng Hng, b "xut gia tng o pht" chn t Phng Trung xy dng cha chin, m mang ci pht. Sau ngy b mt dn lng gi b l c Thnh B v th cha. iu ng ni l hi ch cnh mt ngi cha c th Pht nn xut hin mt tng vn ha su hn ci ta thng thy y l hi ch Chung phng pht tn ngng hi cha. i hi ch Chung du khch va tham gia sinh hot ch ba va ng ngha vi vic hnh hng vng cnh ch Chung v i l Pht. Hi ch li cnh mt ngi nh c th v anh hng dn tc lng danh Phng Hng B Ci i vng, cho nn i hi ch Chung cng l dp nhn dn by t lng tn knh vi v anh hng dn tc.Chc hn c mt s rt ng du khch s vo thm ving mi nh cy a lng Chung v thnh knh thp nn nhang tng nim v thnh hong lng. C th ni, hi ch Chung l s hn dung rt nhiu lp vn ha trong tin trnh pht trin ca lch s. Nhng trm tch ca vn ha cha chin, ca tn ngng thnh hong lng, ca cc sinh hot gn lin vi nn nng nghip trng la nc v nhng biu hin ca vn ha ngh, tt c to thnh mt tng th ha quyn vo nhau v th hi ch Chung c sc sng lu di trong tm tr nhn dn v ang c c hi thc thi trong i sng x hi hin i./. P.V.
332
Hi n Ch ng T
Nguyn Minh San - Nguyn Ch Bn
a Ha l tn lng, xa thuc tng M S huyn ng An tnh

Hng Yn,nay thuc x Bnh Minh huyn Chu Giang, tnh Hng Yn. T H Ni, du khch c th xui dng sng Hng chng 20 km, ti bi T Nhin, bn Bnh Minh hoc c th i ng b, qua cu Chng Dng r phi, theo ng chng 25 km l ti ni (i bng t hay xe my, xe p rt thun tin). Khch thp phng ti y khng ch ng trn con sng Hng thng ngon mt vng qu vi nhng con ng lt b tng ti tn cng tng ngi nh ca nhn dn ngi ha, ngm nhn mt di ph sa chy tt tp theo trin sng Hng t lu l ni trng cy dc liu qu nh a tin, bc h, sinh a, ngu tt, bch trut... m c m mnh trong chn Bng lai tin cnh ca n Ch ng T thn a Ha v dng hng bi vng chnh ni th c thnh Ch ng T - ngi c nhn dn bao i nay tn l mt trong T Bt T ca thn linh Vit cng nh v phu nhn tn l Tin Dung cng cha, con gi Vua Hng th 18 c phong tng l Thng tn thn ng thin tin tn thn v Ty Sa cng cha c phong tng l Ni trch Ty cung cng cha huyn diu tn thn. hng ngn nm nay, ngi ta truyn rng: Vua Hng th 18 c ngi con gi tn l Tin Dung. Nm mi tm tui, nhan sc tuyt trn, nhng nng khng c nh ly chng, ch thch du ngon nhng ni danh lam thng cnh ca t nc. Vua cha chiu con, cho nng tha ch. By gi ti lng Ch X (nay thuc huyn Gia Lm, ngoi thnh H Ni) c ng Ch C Vn, v l Bi Th Gia chng may mt sm, li cnh g trng nui con. Mt ngy n, ha hon thiu chy ton b gia sn, hai cha con ch cn c mt ci kh vi. V th, ch khi ai i u, mi dng kh. Mt ngy kia, ngi cha m nng, trc khi cht dn con rng: "Khi no cha cht, con c chn mnh trn, gi ci kh m mc". Ngi cha qua i, Ch ng T khng ang tm cha thn trn, ly kh qun cho cha trc khi chn. Cn mnh, nh mnh trn chu rt v i. Hng ngy, chng ra b sng, cho nc ngp ti na ngi che
334
phn di trn tri, i cc thuyn bun qua li xin b th, hoc bn vi con c m chng bt c. Mt hm, cng cha Tin Dung du ngon n bn sng ni Ch ng T ang sinh sng. Cng ching ni ln, n so ha nhp, c lng rp tri, ty tng h tng nng ng o. Ch ng T thy th s qu, chy trn ln mt bi ct lp xp nhng bi cy. Chng bi mt ci h, vi mnh xung ct. Nng cng cha dng li chnh ni . Thy cnh ti p, trn u c mt vng my ng sc, nng bc n m ct ngm cnh r hn. Cm thy l ni sch s, nng quyt nh tm mt. Th l mn c che ln bn pha, cho Tin Dung trong . Trt b xim y, nng di nc ln tm thn ngc ng v ngt ngy thng thc s du mt do dng nc em li. Nc chy lm tri ct i l ra thn hnh cng trng ca Ch ng T. Gia cnh thanh thin bch nht, nng cng cha ang trng trn, trong nh ngc, trng nh ng vi chng trai phi phi tui xun. C hai u trong t th t nhin lc lt lng. Cng cha bng hong, xu h, lo s hi rng: "Ngi l ai, sao li chn ny?" Ch ng T k li vi nng v cuc i kh cc ca mnh. Nghe xong, cng cha cm ng m rng: - "Ta nguyn khng ly chng, nhng nay c s th ny, chc l nguyt lo mun xe duyn cho chng ta". Ni xong, nng sai ngi ly qun o ri mi chng ln thuyn m tic vui. ng T khng dm chp nhn cuc hn nhn, Tin Dung bo: "Chng ta gp nhau nh th l do tri, sao dm cng li?". Chng nh phi thun. Chuyn n tai vua Hng. Hng Vng ni cn thnh n: " - Tin Dung khng bit trng danh gi. N i lang thang ly mt a cng inh, cn mt mi no nhn thy ta na". Tin Dung s khng dm tr v, li cng chng m mt hiu bun. Vng ngy cng thnh vng, dn c tp trung ng c, dn dn tr thnh mt ci ch ln l ch Thm (hay ch H Lng, nay l ch a Ha). Khch bun ngoi quc u xem nng nh ngi ng u trong vng. C mt nh bun khuyn Ch ng T nn i cc vng bin xa lm n bun bn. ng T i theo. Ti vng Qunh Lng, chng tro ln ngm cnh v vo thm mt chic am s si dng tt trn nh ni. Thy ng T c dng ngi tin ct, nh s bn truyn cho o php. Ch ng T nhn li hc o, sau mt nm mi v. Pht Quang (c ti liu ghi l Ngng Quang) cho chng mt ci gy, mt ci nn v dn: "Nhng quyn php mu nhim c trong gy v nn ny". ng T nhn qu v co bit. V nh, chng truyn o cho v. Tin Dung gic ng, b ngh bun bn. Hai v
335
chng li cng nhau i hc o. Mt ngy kia, ang gia chng ng xa khng nh ca th tri ti. ng T nh cm chic gy chp nn ln tr tm. No ng, vo khong canh ba thy hin ln thnh quch lu i bng qu, dt chu bu, ging chm tr, mn trng che dy cng tng s th v, vn v b quan nh mt triu nh ring. Sm sau, dn trong vng thy s l, knh cn ua nhau mang l vt dng cho c hai v chng Ch ng T. Tin n v kinh , vua Hng cho l Tin Dung v Ch ng T l nhng k phn lon. Vua sai em binh m n hi ti. Binh lnh nh vua gn ti ni, nhng ngi thn cn khuyn cng cha cho qun ra chng c. Tin Dung mm ci ni: "Ta c gy nn c s ny u. Mi vic u do tri c. Ta sng hay cht cng nh tri. Lm sao ta dm chng li vua cha. Nu cha ta phn quyt, ta cng cam chu". Khi binh lnh ca nh vua ko gn ti ni, th tri ti, nh h tri ng qun. Vo lc na m, bng ni ln mt trn cung phong. Ch trong khonh khc, c ta thnh cng ngi, vt u bay ln tri. Hm sau ngi ta thy mt di ct tr tri gia m m ly mnh mng. Ngi i sau gi ni ny l bi T Nhin (nay thuc a phn x T Nhin, huyn Thng Tn, tnh H Ty) v m ly y l m Nht D (m c hnh thnh trong mt m), hay l m D Trch. Truyn thuyt vng Khoi Chu cng do Nguyn Bnh son vo th k XVI cn c mt on na 1. Sau khi truyn o cho Tin Dung, hai ngi i chu du, mt hm n a u ng nh thuc a phn huyn ng An, bng gp mt ngi con gi khong 18, 19 tui, c nhan sc tuyt trn, ngi lng ng To (nay l x ng To, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn). Tin Dung bo chng: "Ngi c phi chng nh ly lm v b chng?". ng T mm ci, Tin Dung hiu bn n ni vi c gi rng: "Nng l tin hay l trn? Lang qun ta l ngi ti mo tuyt vi, nng lm thip cng tht xng thay, ta tuy l con vua nhng khng h k, ta vi nng lm ch em cng chng vui lm sao". Ngi con gi ni: "Ti chnh l tin n Ty Cung, khng hn m gp, do tri hay do ngi". Tin Dung ni: "Do tri thi", ri kt lm ch em, n ch ng T lm l giao kt, m yn tic vui v. Ri ba ngi i vn du. Lc , p ng nh c 5, 6 ngi cht v dch, ng T dng gy ch vo, nhng ngi cht lin sng li, n ni nh thng. Ty Cung ly mt t giy trng vit mt ch no , t ln, ly tn cho nhng ngi b bnh dch ung, hng trm ngi u khi c. Gi tr lng ng nh
1
Theo truyn thuyt lng ng To, ngi con gi ny c tn l Ngi Ha.
336
ko n bi t. Ri Ch ng T li dng gy, nn ha php ra n miu trao cho dn n hng v sau. Ba ngi i qua cc vng Kim ng, Tin L u ha php ra lu i, nh ca nh vy. Sau, c ba ngi u tr v tri. Truyn thuyt v mi tnh gia nng cng cha l ngc cnh vng vi mt chng trai ngho nhng rt mc hiu tho t lu tr thnh thin tnh s p nht trong kho tng vn hc dn gian Vit Nam. Ch ng T - Tin Dung - nhng con ngi khng ham danh vng, khng mng ph qu vinh hoa, sut i ch tm nhng ci p trong thin nhin, khai ph to dng nhng bi bi ph sa, i vo ci bt t. n a Ha c Nh nc xp hng vo nm 1962, l di tch lch s vn ha ni ting. y khng ch l mt di tch lu truyn v lan ta v mt thin tnh s hng ngn nm nay mang ngha nhn vn cao p m cn c gi tr c bit v ngh thut kin trc v iu khc thi Nguyn. n do tin s Chu Mnh Trinh (t l Cn Thn, hiu l Trc Vn ngi lng Ph Th, tng M S, huyn ng Yn, ph Khoi Chu, tnh Hng Yn, nay thuc huyn Chu Giang tnh Hng Yn) ng ra vn ng nhn ti vt lc ca nhn dn tm thn tng M S cng thp phng cng c xy dng, tn to nm 1894 trn nn mt ngi n c. Hin cha tm c ti liu no chnh xc cho bit ngi n c ny c xy dng t thi gian no, bng vt liu g, qui m to nh ra sao v, iu quan trng hn l ngi n ny th ai. y l mt ti hp dn cho cc nh nghin cu vn ha tn ngng dn tc khai thc. n a Ha hin nay l mt kin trc qui m ln, mt quay hng chnh Ty, nhn thng sang bi T Nhin thuc a phn huyn Thng Tn tnh H Ty m k , c ngi n Ng Di ghi du ni Tin Dung dng thuyn tm tha no. Tng th kin trc n nm trn mt khu t cao, rng, bng phng, hnh ch nht c tng din tch 18.720m2, bao gm 18 nc nh ln nh. Con s ny l s gi gm tng ca ngi xy dng nhm nhc nh ngi i sau nh ti thin tnh s ca nng Tin Dung va trn 18 tui, din ra vo i Hng Vng th 18. Di tch c chia lm hai khu. Khu ngoi rng chng 7.200m2 khng c tng cao, ni bt l nh bia ca tr ra 4 hng, 2 tng 8 mi cong chu nh hng ca trit l dch hc di bng a c th, v trc mnh mng sng nc. Trc ca pha Ty treo bc i t, ba ch Trn Giang Lu - bt tch ca tin s Chu Mnh Trinh. y l kin trc mi,
337
c xy dng st cnh nn c ca ngi nh bia b thc dn Php ph d. T nh bia gia hai hng cy go - mt loi cy bt t, cy thing, c tui i snh ngang vi tui i ca ngi n l con ng lt gch rng 6m dn ti cng chnh vo khun vin n. Ti y, hai ct tr vt cao ng trn nh l hai con ln quay mt vo li i, ngy m canh gi ngi n. Trn ct tr c hai cu i: Phng gi hng sn kim nh an thnh phong v d Hc qui hoa biu ngc tuyt linh b thy vn gia. s hng tm hn du khch vo chn linh nghim. Con ng lt gch rng 8m di nhng tn a - cng l mt loi cy bt t, cy thing v nhng vm nhn thng ti nghi mn. Hai bn con ng ny l nh chung v nh khnh . C hai nh c kin trc ging nh bia. Chung cao 1,5m, ng knh 0,8m. Khnh di 1,2m, cao 0,8m. C chung v khnh u c lm vo thi Nguyn. Ng mn gm c 3 ca. Ca chnh l ta nh 3 gian cao, rng, trn nh nc p lng long chu nguyt, trc ca c treo bc i t ln 4 ch nho sn sn thp vng Bng lai cung quyt. Cch ca bng g lim thng song h bn, chn song con tin ch m vo nhng ngy i l. Cn hai bn ca thng xuyn rng m n khch xa gn. Qua mt khong sn ln, lt gch (sn i) l cc nh i t, ta Thin Hng, cung nh, cung Tam v cui cng l Hu cung. Ni lin cc cung, cc nc l hai Tho x, hai Tho bt, hai nh nga, hai nh pho i din nhau qua sn i v sn chu. n a Ha c xy dng vo i Nguyn. Song, kin trc ni y c c nhng nt rt ring v cng c o ca n. Trc ht phi k n kiu dng nc ca 18 ngi nh ln, nh. nh ca tt c nc u l hnh con thuyn, loi thuyn dng thi bi chi mi cong c bi hai con vt c mt rng, mnh s t (nhn dn a phng quen gi l con vc). Nu ng trn cao nhn xung s thy 18 nc nh - ci ngang ci dc, ci cao, ci thp nh 18 con thuyn ang qun t dp dnh trn bic l. Lc chc hn trong ta s sng ng hnh nh on thuyn ca cng cha Tin Dung v bn sng ny thu no. Nt c sc ca ngh thut kin trc khu n c dn cho ta Thin Hng. Ta nh c kin trc cao, thong, trang nghim. Ton b phn mi 2 tng 8 mi cong gi gm trit l dch hc, ngi vy c, u ao cong c bi 8 ct g vung 4 gc nh. Cc u k x ngang, x i c cch iu l nhng con ln mt hnh rng, mnh s t. Bng
338
cc x ngang, ngay di cc u l cc bp sen bng g chc xung nh th Tri ban hng xung cho chng sinh. Nhng u ao, b nc chm tr tinh vi, p gt t m, mu sc rc r. p ngay vo mt ta khi bc ln thm ta nh ny l bc i t 3 ch ln sn son thp vng Giao Quang Cc (ni nh sng hi t), trong ta ny c treo i cu i; nhc n mt cch c ng truyn thuyt v Tin Dung v Ch ng T ni ny: Ha cnh th h nin, T nhin vi chu, Nht d thnh trch. (Cnh p c ha ra bn b sng, bi ct thnh chu ngc, mt m thnh m nc). K duyn khong thin c, nhn gian phu ph, thin thng thn tin. (Ngn nm trc c mi duyn k ng, di trn gian l v chng, trn i l thn thnh). Ngh thut iu khc y ni bt l ca vng cung nh v cc bc y mn vin xung quanh ca vo Ng Mn ta Thin Hng v cc cung. Cc iu khc g ny u c chm lng hnh chim phng, hoa cc mn khai v cc hoa qu thing biu hin c vng cu phc, c sn son thp vng lng ly. B ca 12 cnh t ta Thin Hng vo cung nh trn chm lng hoa l, h bn c v thng, mai, cc, trc (t qu). Cng vi bn tay y m cm lm nn nhng tc phm iu khc li dng tng nhng hng n chm lng t linh, nhng c ngai, bi v v nhng c kiu bt cng c chm khc, ta tt tinh vi. Cc c ngai c chm thng tinh xo, c o vi k thut chm lng bong knh, cc ct ngai chm rng qun quanh. Cc tay ngai cng chm hnh u rng lm cho ta phng pht bng dng ngai vng Hu. Thu ht s ch ca khch hnh hng l cc pho tng, c bit l cc pho tng c thnh Ch ng T v nh v phu nhn. Tng c c bng ng, mt tng c sn mu da, k mt. Cc pho u c cao, ngang bng nhau. Ngi gia l pho tng Ch ng T u i m c ch Vng, nt mt thng minh thun phc. Nh v phu nhn ngi hai bn, u i m n hong, khun trng sng, nhn hu, hin thc. Hin nay trong n c 6 pho tng t lm hai hng cn xng nhau u l tng Ch ng T v nh v phu nhn. Ba pho khng trong ngai v lm bng g. S d c thm ba pho ny na l v, trong thi gian thc dn Php chim ng vng ny, sau khi ph phch, chng ly ba pho tng bng ng em i. Nhn dn a phng tc ba pho bng g ny ging nh nhng pho bng ng b cp. May l mt thi gian sau, do u tranh ca nhn dn, chng phi tr tng li cho n, tr li v tr c ca n ni chnh in. Ba pho tng bng g kia sng
339
trong tm linh mi ngi v vy c gi li tip tc cuc sng ca n, ng thi ghi du mt tha ni y gic ngoi xm tn ph qu hng, ph b cha chin. Ton b kin trc trn cng c tn nghim thm v p c knh bi n c nm trong mt khng gian thm m vi sng nc bao la, c th bn ma xanh tt. Cy ci ni y cng c chn lc tp trung vo ch im khng nh s bt t ca c thnh Ch ng T cng nh mi tnh tuyt m ca Ngi. l nhng cy do sc sng mnh lit ca n c nhn dn gi l nhng cy bt t cc cy thing thng c trng trong cc ni th t nh a, go, si... Ngoi ra, n cn c lm p bi nhng li hay, p, ca ngi cnh p v tnh yu bt t ca con ngi tot ln qua mi li, mi ch ca nhng honh phi, cu i ca nhng tao nhn mc khch mi thi. Thc l chn Bng Lai tin cnh vy. Hin nay di tch cn bo tn c nhiu di vt qu, him, trong c bit phi k n i l Bch th (mt trm ch th khng ch no ging ch no vit, khc trn thnh l bng gm), mt c vt v gi ca dn tc. n a Ha din mo in thn xa c b tr nh sau: Trung tm in thn l Hu cung vi ban th ln trn ng ba pho tr tu ng trong cc c ngai sn son thp vng chm rng. Ngi ni chnh in l tng c thnh Ch ng T, bn t l Tin Dung, bn hu l Ty Sa cng cha. Pha ngoi ban th ny, hai bn l ban th thn mu v thn ph ca Ch ng T, b Bi Th Gia v ng Ch C Vn. Cng hng chnh in, bn ngoi ban th c thnh Ch ng T l ban th Cng ng. Hai bn tng ca gian th ny, hng vo trc chnh in l hai ban th Thnh bn th. Xa a Ha l n hng tng nn trn cc ban ny c t 8 bt nhang, ca 8 thn thuc tng M S xa l Hong Trch, Ph Trch, Nhn Thp, M S, Ph Th, Thit Tr, Bng Nha, a Ha. X ra pha ngoi, hai bn tng, hai ban th cng hng vo trc chnh in, mt bn l ban th cc quan, mt bn l ban th tin s Chu Mnh Trinh. Trn ban th ng khng c tng, ch c ngai, bn cnh mt cy n tranh ng nhc rng sinh thi ng l ngi hay th, hay nhc, thch n ht. Ti y, ngi dn thp phng bao i hng khi trong nim tin tng cu Phc, Lc, Sc khe ma mng ti tt cho mnh v cho
340
c t nc. Vic th phng theo tn ngng dn gian y din ra hng nm, nhm nhng dp sau (theo m lch): - 4/Ging l ngy sinh cng cha Tin Dung. - Ngy 10/2 ngy sinh nng Nguyn (Ty Sa). - Ngy 1/4 cng cha Tin Dung v tm bi T Nhin. - Ngy 2/5 ngy gi quan thnh hong bn th. - Ngy 12/6 ngy gi thn mu Ch ng T. - Ngy 12/8 l ngy thi c mng sinh nht Ch ng T. - Ngy 10/10 ngy gi thn ph Ch ng T . - Ngy 17/11 ngy Tam v ha, tc l ngy Ch ng T cng nh v phu nhn bay v Tri. Xa, thnh l, c 3 nm mt ln, n a Ha m hi hng tng t 10-15 thng 3 m lch gi l hi K Yn (l cu mt). Trong ngy hi, on rc kiu ca 8 lng a thnh bn th ca lng mnh v trnh c Thnh v d hi, lm cho mt qung v cc ng ng v n ng vui, nhn nhp, c x rp tri. Gi hi, cc lng li rc kiu lng mnh tr v. Tiu biu v ng vui nht trong nm ti n l ngy hi rc nc t chc vo thng Ging, sau Tt m lch. L hi ny do nhn dn a phng tin hnh, c s tham d cng cm ca cc lng ln cn v khch thp phng. L din ra trong ba ngy, tht tng bng no nhit, nht l vo ngy rc nc. Tt c dn lng quanh vng u tp trung v n d hi. Khng nhng th, nhng ngi con ca qu hng sinh c lp nghip ni khc hoc nhng ngi i cng tc v lm vic ni xa vo nhng ngy ny cng v vui chung cng b con dn lng. M u hi l l khai mc. Mi ngi cng nhau n li truyn thuyt v mi thin duyn Ch ng T v Tin Dung cng cha cng Ty Sa cng cha. Sau l khai mc l l rc nc, tc l l ly v mang nc sng Hng v n. Theo tc l th nc dng trong vic Thnh n trong c nm nh lm l mc dc (lau tng), nc cng phi l nc c ly gia dng sng Hng. Lc lng tham gia l ny gi l giai , c ti hng trm ngi, c bin ch thnh cc i nh: i t nam gm cc v trung nin tr ln, i t n gm cc b trung nin tr ln, i ma snh tin (ma tin) gm cc thiu n tui chng 13, 14, ban nhc l, i ma rng, i khing kiu Thnh, i khing kiu che ng nc, lc lng cho thuyn... cc i ny c trang phc ngy hi,
341
kiu cch ring. i u m rc l hai con rng vng lng ly uy nghi c m rc n hn mi ngi ma, un ln theo nhp trng phch dn dp. Ma rng l mt ngh thut, lm sao cho ging "rng bay". Dn on rc kiu l hai hng cc b, cc c trong i t n trong nhng b xim y, di mu xanh, , vng, trng. Sau m rc rng l ban nhc l, sau n kiu Thnh c lng che hai bn, cng bt bu, chp kch do trai thanh gi lch trong lng rc. Kiu che s c b , c lng che, treo trn 4 di la buc di t kiu, lun lun c 2 c gi i 2 bn gi cho cn bng. Hng on ngi trong trang phc ngy hi ni tip nhau theo m rc ti b sng. Bn kia sng, trn bi ct trng T Nhin, ni Ch ng T v Tin Dung gp g bui u cng c x rp tri. l m hi ca lng Ng Di ch tham gia on rc v trnh Thnh. on rc n bn Tun th dng li. Ti y, hai con rng c a xung 2 chic thuyn ch nhng vi nguyn c x v nhng t t trn tay. Trong ting trng no nc, ting n nh, so si ng on thuyn rc bt u bi sang bi T Nhin. Lc ny cnh p nn th v tr tnh. Trn sng, hai con rng ang "bay" cng hng chc chic thuyn kt y c hi ang du ngon trn mt nc nh cnh on thuyn Tin Dung thu no. Chic thuyn mang che t ch ang c dng nc cun chy y xui dng c nhng cnh tay tri khe mnh li xoay ngang gia dng. Cng lc, nhng con thuyn ch on i theo cng b li cho thuyn quy qun thnh vng trn quanh chic thuyn mang che. Cuc mc nc c tin hnh. Ngi c chn ra mc nc l mt ngi gi c , khe mnh, mc l phc, tay cm chic go da sn ci xung mc tng go vo che ti khi y. Xong vic, on thuyn quay vo b trong ting trng, ching, ting mi cho lm no ng c lng ngi. m rc li tin hnh theo th t nh lc i theo sau hai con rng vng tr v n. L rc nc trong l hi Ch ng T a ta tr v khng kh ca nhng hi lng thu xa. Trong bn cht, l hi ny mang r nt tn ngng cu nc ca nhng c dn nng nghip. L rc nc hnh thnh nh mt hnh ng thing ling biu trng cho lng cu mong tri cho nc v tr thnh mt nghi l m u cho rt nhiu hi lng vng ng bng v Trung du Bc B. Tt c cc hnh ng ca bui l ny hoc trc tip hoc gin tip u tp trung ni v nc, nh hot ng ca i rng ma ln v trong hnh ng cho thuyn khuy ng nc, v cc tr din khc... Do c th ni, l rc nc y l mt sinh hot vn ha dn gian tng hp. Sau l dng hng l cc tr chi din ra trc sn ta Thin Hng v sn i t, thu ht mi ngi tham d. Ch ny th vt,
342
v, nh gy, ch kia nh c ngi (nh no c con gi p c c mt trong bn c l vinh hnh lm), ma rng, ma s t. Ban ngy c ht c u, m c ht cho. Ngoi ra, khch hnh hng cn c tha mn nhu cu tm linh ca mnh trc in thnh. tha mn nhu cu tm linh, t lu ngi Vit Nam sng to mt th gii huyn thoi, trong tn ti nhng v thn c ngun gc thun Vit. Trong s cc v thn linh y, c bn v c tn vinh l Thnh Bt T - T Bt T. l Tn Vin Sn Thnh, Ch ng T, Thnh Ging v Mu Liu Hnh. Nu nh Tn Vin Sn Thnh l biu tng cho sc mnh c kt ca cng ng v khng nh n trc t nhin, ch ng nhng sc mnh tn ph ca t nhin nh ma, gi, l, lt; Thnh Ging l biu tng cho sc mnh on kt nhn ti vt lc ca cng ng trong cuc chin u chng xm lng bo v lnh th v quyn lm ch bt kh xm phm ca mnh; Mu Liu Hnh l khng nh quyn sng ca con ngi, quyn t do v bnh ng vi nam gii ca ph n thot khi nhng rng buc ca x hi, ca l gio phong kin li thi, kht vng vn ti t c nhng c vng ca hnh phc gia nh th Ch ng T l biu tng ca tnh yu i la vt ln trn tin ti v a v, ca c mun xy dng mt x hi n nh, cn bng, ca ngha c cu chng sinh m bo s trng tn ca cng ng. Ch ng T i vo tm thc dn gian v trng tn qua nm thng, khng ch l con ngi hiu tho, nhn i, thun hu chinh phc c lng ngi m cn l biu tng ca mt ch hng pht trin ca c cng ng, m mang khai ph ng bng ly trng thnh cnh ng tt ti, trng du, chn tm, dt la, pht trin cc ngnh ngh, c bit l ngh bun bn. Ch ng T nhn dn ta cn hc c ch t lc, tnh hn nhin, tm hn phng khong, th mng v mt tnh yu mnh lit, thy chung. Chnh nhng c tnh ny l phm cht o l truyn thng m con ngi Vit Nam hng c v qu trng. V vy m Ch ng T tr thnh Bt T. Vic th phng Ch ng T biu hin khuynh hng tn th anh hng vn ha, tn th nhng ngi c cng vi dn vi nc vn l truyn thng ca nhn dn ta. Mt khc, Ngi cn c tn th nh ng t ca o th tin - Ch o T - Tin, theo quan nim ca dn gian l nhng ngi ci tri ging trn hoc l ngi trn gii c o ct, ti nng v c , qua thi k tu luyn tr thnh tin, sau dng php l ca mnh cu nhn th, c dn gian tn th, ngng m. Ch ng T v Tin Dung tuy thm nhun trit l
343
v vi ca o Lo nhng cuc i ca h vn tot ln tnh nhn bn su sc gn gi vi tt c nhng g t nhin nht, h l thn tin nhng khng h cch bit vi th gii ngi trn. Truyn thuyt v thin tnh s Ch ng T v Tin Dung ngoi vic phn nh mt cm quan huyn thoi v vic Ngi, vic i ni dng th ca nhn dn ta trong tin trnh lch s ca mnh, cn l bc tranh phn nh hin thc lch s ca nhn dn vng ng bng v trung du Bc B trong vic khai ph vng m ly ph sa ven sng Hng bui bnh minh ca t nc. Ch ng T v Tin Dung bay v tri nhng tnh yu ca h vn cn mi mi vi thi gian v bt t trong tm linh cc th h ngi Vit Nam. n Ch ng T x Bnh Minh v nhn dn ni y l mt trong nhng im ta cho sc sng bt t y. By gi c ba nm ngi dn tng M xa li m l hi mt ln bt u t ngy 10/2 m lch n ht ngy 12/2 m lch. Thi gian i qua, truyn thng vn ha ca dn tc, nh th, vn c lu gi mt cch trn vn nht./. N.M.S - N.C.B
344
L hi Ch X
Lan Phng
Ch X, cn c tn nm l lng Sa, l anh c ca 72 lng th c

Thnh Ch vng chu th sng Hng bi y l qu hng ca Ngi. Ch X l mt trong ba lng ca x Vn c (Trung Quan, Ch X v Sn H) huyn Gia Lm, thnh ph H Ni. T H Ni (trung tm thnh ph), qua cu Chng Dng, xui dc theo ng sng Hng xung pha nam hn chc cy s, qua lng gm Bt Trng, i tip 3 km ri r phi xung chn qua a phn x Xun Quan, Kim Lan s gp bn Vn c (thuc lng Trung Quan) th r tri i thm 2 km s ti lng Ch X, nh vy, chng ta phi i khong 20 km. Ch X c bit n t th k XV, l vng t c v c b dy vn ho lu i. i vi ngi dn Ch X, nu nh Tt Nguyn n l Tt Nin lch, tt ca mt chu k ma mng, th hi nh mi thc s l Tt ca c cng ng lng t n v cu c t tin (c Thnh Ch) cng cc v thn Cn Hi i Vng T V Thnh Nng, hai thn ng Nin- ng Cnh gip dn lng c cuc sng m no hnh phc. L hi lng Ch X c mt nt c bit l, nghi l c t chc hai ni: nh Ch X v Lng Thn Ph- Thn Mu ca Ch ng T. Xa kia, Hi lng c t chc trong ba ngy t 17 n 19 thng Ging (m lch). Dn lng phi chun b bt u ngay sau nhng ngy Tt nm mi. Ngay ngy u tin ca nm mi, khi c Tin ch ra nh thp hng cng nm mi khn cu cc v thn cho con chu trong lng (cc gip) chun b lo ngy hi v lo l dng thnh. Sau , hi ng trng gip (7 gip) hp, do c Tin ch ch tr, bn v cc vic nh chn la nhng ngi c ng trong ban t (gm 18-24 ngi, tui t 40 tr i), bu chn ngi lm ng xng, Ty xng, c ngi lm ph t (phng vn) trong s nhng ngi t; chn la nhng ngi thc hin l Mc dc. Nhng ngi c chn ny s phi trai gii mt tun trc ngy hi;bn vic lm c cng nh v i khch v nhng ngi hu l (ban t, ban nhc, i trng, i sinh tin, cc v chc sc trong lng...). Theo quy nh, mi gip gp c 7 cn xi, 7 cn tht, nu gip no ng cai phc v l (thay phin thng nin) ch gp ru. Gip ng cai hu l lng phi trc nh t mt vi hm trc hi qut dn nh v sn nh sch s. Nm no khch ng (thng l i biu t 72 lng th Ch ng T ti t v d l) lng phi lo nhiu c th ngoi s lng ng gp chung ca cc gip, s lng
347
lng thc thc phm thiu, lng s giao cho cc gia nh kh gi m trch, nhng tt c u c gi l c lng. Cui cng, hi ng trng gip im qua tnh hnh chun b cc nghi thc hu l nh ma trng xp ch, ma sinh tin, ma con nh bng, phn cng ngi i c, i rc chp kch v bt bu, im s thuyn dng trong ngy hi (dng trong l rc nc, ua thuyn). Ngy 16 thng Ging (m lch), cc gia nh bt u chun b lm c cng nh. C cng c hai loi: C chay (trai l) gm: tru cau, on xi, chui, cam, ma (cht tm khong 30 cm, hai u bc giy iu), ch ng, ch kho, xi v, bnh gai, bnh cm (lm gi t thc np ngm nc ri rang chn); C mn (sinh l) gm cc mn: tht ln luc, tht ln xo (thi mng, to bn), canh tht (tht ct vung nu long nc vi nc mm), c bit c mn d l mt loi canh xt xt dng chm khi n vi on xi. Canh d c ch bin t xi gi nu vi tht m cho nh, khi mc ra bt s by ln trn cc ming gan luc. Cm cng c nu bng go tm, ngoi ra cn c bnh chng, tht g (cng c con luc chn, thng l t c cc gia nh mang ra cng th lc thnh). Ngy 17 thng ging, lng bt u vo hi. Hm l ngy lm l Rc nc v Mc dc. Mt mm c chay by cng trn b Thnh Ch ng T v nh v phu nhn, hai mm c mn by cng trc in ca c Cn Hi i Vng T v Thnh Nng v trc bn th hai v thn ng Nin ng Cnh. Khi by cng Thnh c Cn Hi i Vng, c mn y c 4 bt to cm go tm (1 kg go nu chn ri chia bn) vi bt canh tht (mc 16 ming tht) v a tht xo (cng 16 ming). Cn bn bn th thn ng Nin ng Cnh ch cn by cng xi v chn gi luc. Ngoi cc gian i bi v Tin t by cng hoa qu, on xi. ng gi chn, ng Tin ch chnh t trong b o l vo thp hng trong nh v vo l hu cung xin cc ch Thnh cho dn lng rc kiu a cho i ly nc lm l Mc dc. Lng cng tin hnh mt nghi l tng t. on rc nc bt u khi hnh t nh, i v hng lng n cho ca Thnh Ph Thnh Mu , ri hng ra b sng. i u on rc l nhng nam thanh nin cm c hi, c ng sc, tip n l cc chng trai rc bt bu (trng ao, kim, bt, qut, khnh, bn c...), ri n i trng ching ca cc ng trung nin. Tt c nhng ngi ny u mc o di l, tht lng xanh . Tip theo l i ma sinh tin ca 12 em gi (8-12 tui), c lng chn l nhng em ngoan nt, con chu cc gia nh ho thun. Cc em u trong trang phc o t thn mu , qun trng, tht lng vng, khn di chong vai mu xanh. Cc em va i va ma sinh tin to ting nhc nghe thanh nh, vui tai, nhng i tay kp khn chong a ln, vng xung to thnh nhng cnh ln uyn chuyn, cc c cn gi l iu ma tin. C hai chng trai ng
348
gi n ma iu con nh bng, cng i lin y. C Tin ch i tip sau, bn thanh nin khing hng n c hng nhang v hoa qu ri n cc chng trai khing kiu t cho nc, h u mc o di trng vi tht lng mu . Cui on rc l cc b lo, chc sc, t vn v dn lng. n b sng (cch lng khong 3 km), nhng chic thuyn ch sn v n on rc ra sng. Mi thuyn ch mt kiu c cho nc, nhng ngi khing v mt ng c phn cng mc nc. C Tin ch trn thuyn vi cho nc ca Ch ng T- Tin Dung v Ty Sa, i km theo l i trng ching, t v.... Cc i ma sinh tin v nh bng cc thuyn sau. Cn mt vi thuyn ch cc v chc sc v mt s dn lng. on thuyn rng c c Tin ch hng dn bi vng hai vng theo hng ngc dng v u ngun, trng xa ging nhng con rng tht ang quy nc theo nhp trng ching, t v v ting nhc sinh tin. Sau , on thuyn dng gia sng chn mt lung nc trong lm l ly nc. Hng n lc no cng nhang khi thm ngt. C Tin ch c bi vn l h b ri nm vng thoi ( m) xung nc (500 thoi). Xong nghi thc ny, nhng ngi c ch nh ly nc s dng go (sn son thip vng) mc nc di sng ln v mi v Thnh ch cn ly 4 go nc. Nh vy, cho ca c Thnh Ch v nh v phu nhn cn 12 go nc, cho ca Cn Hi i Vng T V Thnh Nng cn 16 go v cho ca b m Ch ng T cn 8 go. Ly nc xong, cc thuyn a on rc v bn ri theo ng c tr v lng v nh. Cc cho nc c a vo lng v nh ch l Mc dc, c Tin ch li khn trnh Thnh cc cho nc. Nghi l Rc nc ko di ti 4-5 ting ng h. Chiu cng ngy (17-1 m lch), c Tin ch thp hng dng thnh cc l phiu dng bc thm chn ngi trong ban l Mc dc xem ai l ngi thc hin l ny lng hay nh. L Mc dc c tin hnh vo u gi chiu. nh l Mc dc c lm ngay ti hu cung. Ngai v bi v c a ra khi b lau chi sch s v khoc xim y m mo. Cn lng, hai bc tng Thnh Ph, Thnh Mu c lau ra sch s v thay khn chong. Dn lng cho rng ai c lm l Mc dc th nm c gia nh c nh lc thnh, con chu s kho mnh, lm n d dng. m ngy 17-1, cc gip tip tc lm c lng cho ngy chnh hi (18-1), c lng cng c ch bin nh ngy hm trc, vi hai loi: c chay (trai l) ; c mn (sinh l). Ngoi c lng, cc gip cn phi lm c thi (bnh dy) ti nh cc ng trng gip. Go np nu xi lm bnh dy thi c tuyn chn rt k t np qut (np thm) v c ngm bng nc ma. C khong 40 kg go
349
np chn, ngm nc t m hm trc, vt ra ro ri cho vo hai ch thng (g) chn ri em ra gi lm bnh. Ci v chy gi c bo qun rt k, cc chy gi c thay u bt mi nm mt ln (chy lm bng tre gi bt u bng mo nang). Thng mi gip c 2 ci 8 chy, cc ci gi xi thng do cc thanh nin kho m nhim. Xi gi nhuyn c vo mm ng tht sch ri a vo ni to bnh - thng l bung ring c dn dp sch s. Trc khi bt (vo) bnh, cc ng phi ln i ln li xi gi xem cn st ht xi no khng, nu c th dng tm gy ra bnh c m bo nhuyn mn hon ton. Khi bt bnh ngi ta xoa tay bng lng trng trng g cho kh khi dnh tay. Bnh bt xong c m vo khun ri mi t vo nhng ming l chui ty non (c ra sch v lau kh), li c ngi khc ch chuyn ngi dng ming vi chc bu nn dng vo nc chanh vt trong chu nc ri xoa vo mt bnh cho nn trng v bng. Sau khi bnh c hon thin, ngi ta xp nhng chic bnh ln mt sp g (ging) v quy mn kn xung quanh gi khng cho mt ht bi vng vo. Mi chic bnh to bng chic a nh (ng knh khong 17 cm) v nng gn cn go. Nh vy, mi gip lm c khong gn 40 chic bnh. H s chn ra 22 chic bnh u v p by c thi. Mm by bnh hnh vung c sn son v chm tr hnh hoa l rt p (nay lng thay bng mm bng ln, hnh trn). Lng mm by bnh c sn cc l trn cho va bnh, mi mm c 22 l. C bn lm xong th tri cng sng, mi ngi chun b qun o chnh t v em c ln nh. Sng ngy 18 (thng Ging-m lch), ngi ta a sn long ngai v bi v ca c Thnh Ch v nh v phu nhn c t trn cc kiu ra ngoi sn nh lm l. Hng n cng c t ra ngoi sn nh, ngay chnh gia ca, trc hng n ngi ta tri nhng tm chiu, cc ng ng xng Ty xng ng hai bn. Sau cc ng l phng trng. Hai ng ng xng Ty xng l ngi iu hnh cc nghi thc l, sau mi lnh xng ca hai ng l mt hi trng. M u l vic trnh vn t cc c Thnh do ng ch t (Tin ch) c, ng cnh ng ch t l hai ng ph t (hay cn gi l phng vn). Sau bi vn t, c ban t (18 ngi, trang phc o di l mu lc, qun trng v i hi thu rng) vo t v lm l dng hng, dng ru, ng ch t nng khay chn, cn hai ng ph t nng hai be ru. Sau cc bc cung, bi cc ng rt ru a ln hng n dng Thnh. Ngy nay cn c thm ban t n (cng 18 b trong trang phc o di mu vng, qun trng, tht lng xanh, khn vnh dy mu vng c nh kim sa) vo t, theo iu khin ca ng xng Ty xng, ban t n vo dng tr v hoa. Trong khi cc ban t ca lng lm nghi thc t l th ng sau h l i ma sinh tin biu din, ht bi th n hai cu con trai gi n ra ma iu con nh bng.
350
Khi t xong, ng ch t iu khin on rc cc kiu Thnh Ch v nh v phu nhn c m, o, ai, hia ra lng l trnh Thnh Ph-Thnh Mu. i theo on rc cng c, trng, cc i t, i ma, v.v... ngoi lng, ngi ta cng c mn nhng vn c hng, hoa, tr, qu. lng cng lm nghi thc nh va trnh nh, hai ng ng xng v Ty xng cng iu hnh cuc t, c mt bi vn t t n cha m. Sau khi l cha m xong, on rc quay tr li nh, long ngai v bi v ca c Thnh Ch v nh v phu nhn c a vo hu cung. C mn, c chay c by vo b th cng ngm nga. Hai gian i bi v Tin t, ngi ta by cc mm c thi (bnh dy) ca 7 gip. Bui sng 18-1 (m lch) ny, nghi thc t l rt long trng v thing ling. Cc lng th Ch ng T khp ni ti t trong ngy hi Ch X. Cc lng lp cc i t nh (6- 8 ngi) do cc ng Tin ch ca cc lng lm ch t, y gn nh l mt cuc hnh hng v l t. Cc lng th c Thnh Ch cng c mun l trnh trc khi lng h m hi t l Ngi (lng Ch X m hi u tin). Cuc t l c khi ko di n ht ngy bi cc lng xa gn n ri rc. Ch X m bo tip khch chu o ng nh mt ngi anh c (lng xa kia lm c mt con ng chy di sut ra lng, pha ngoi sng- c gi l ng khch tip rc cc on l cc ni n). Sau khi lng t xong, hi ng i biu cc gip v cc chc sc t chc cuc bnh xt v cc c bnh dy ca cc gip. Gii nht s thuc v mm c m bnh c cht lng: trng u, mn, nhuyn, bng v bnh khng b kh. Gii thng ch l mt be ru ( cng thnh), chc ming cau kh v tru tm hoc c thm bnh pho, nhng l mt vinh d v cng cho gip git gii nm . H cho rng, gip no c gii nht s lm n thnh vng v mi ngi u kho mnh. Sau khi c gii, gip c php rc kiu bnh i vng quanh lng. Pha ngoi cc ban t, cc i ma sinh tin, ma con nh bng thay nhau ma hu Thnh. c bit, phi k n iu ma trng xp ch Thin h thi bnh ca 22 em trai (tui t 10-15). y l iu ma rt p v ni ting trong vng, dn lng cn gi l nghi thc l ch. Tuy nhin, sau khi lng anh (Ch X) t l xong, cc lng khch (em) n t, ngi ta bt u t chc cc tr chi (t u gi chiu) cc bi t c san sa phng ngoi sn nh. Trc ht phi k n tr nh gy (cn gi l ma gy) ca nam thanh nin- trung nin. Cc cp chi vi nhau phi cng tui, thi thong c cc cp chi mang tnh thi th th c lch tui. Mun chi c, h phi tp luyn t
351
trong nm vo mi dp nng nhn v c cc v s hng dn. Ch X rt ni ting v tr nh gy v tr thnh ngn v ca trai lng. Xa kia, vo nm 1370 i Trn Ngh Tn, vua i theo ng sng vo Thng Long dp lon Hn c Cng Dng Nht L, trai lng Ch X hng ng v mang theo gy tre, theo sau thuyn vua v Thng Long, gip vua dp lon. Sau ny, trai lng Ch X cng vi cy gy gip ngha qun Nguyn Thin Thut. Gy ma (nh) c chn t cc cy tre c gi, cc mt t tre c 3 d, loi tre ny lm gy nh kh dp, thn gy khng to d cm, gy c di khong 2 m. Sau khi chut ht cc mt tre, ngi ta h qua la nn cho thng, ri nh bng nhn, hai u c sn . Cc gy tre ny c dng trc hng n cng Thnh trc khi mang ra chi. Tr chi nh gy thu ht mi ngi t gi, tr, gi, trai bi s hi hp vi ting gy p vo nhau nghe cht cha cng vi ting trng iu khin thc dn mi khi trn u bc quyt nh. Cc ng gy ma tt, qun vo nhau, khng phn bit c tay ngi no vi ngi no, ting cc bc chn nhy ln nhy xung thnh thch... Cc ngn v c thay i lm sinh ng cuc chi, lc th nh nm ca (ng mn), khi th nh ba ca (tam mn). Tt c u l li nh trc- sau, trn- di, phi- tri phi hp li to thnh cc ngn v. C cc cp chi qu mnh m n gy gy, ngi ta li thay gy khc v chi tip. Ngoi ao nh cng c tr chi kh hp dn, l thi bi thuyn (nh) vi mi cho ngn. Thanh nin cc gip c ti iu khin thuyn lp thnh cc i thi vi nhau. Mi thuyn ch cn 6 hoc 8 ngi. Mi ln thi ch cn hai thuyn, v s ngi trn thuyn phi bng nhau. V khng phi bi trn sng c ng thng m l trong ao nn mi ngi trong nhm phi phi hp vi nhau tht kho lo sao cho thuyn va i nhanh m vn c th ln theo vng ao, khng m phi b ao v khng m phi nhau. S vng bi do ng trng tr (thng l mt ngi c lng bu l ngi bi gii v cho thuyn gii nht lng) t ra. C hai i thi vi nhau ri sau o i thi. Tr chi lm cho khng kh hi thm nhn nhp bi ting trng thc gic trn b, ting h reo ca mi ngi cng vi ting khua nc om op. Ni l thi nhng li khng c gii, i no thng s c dn lng truyn danh c nm. Mt gc bi khc, tr chi chm ma (t trng ca ngi Ch X trc y vn l bi trng mt v ma) cng si ng khng km tuy khng c t chc chnh thc nh cc tr trn. Tr chi ny th hin s kho lo v c nhiu ngi tham gia. Rt nhiu ma t cc gia nh c mang vo hi va chi va phc v (bn) gii kht lun. Cc cy ma cn c cht ra thnh tm v t nhin t lc no, hnh thnh nhng ngi thi cht ma nhanh v u tm. Ai
352
c th ng ra lm trng ti v h mt-ba, c ngha l mt nht dao cht c 3 tm ma hoc hai-nm l hai nht dao cht thnh 5 tm ma. lm c, ngi tham gia chi dng cy ma ln, tay cm pha ngn ma vt n xung lm cho cy ma cong i. Ngi dng mt con dao di li hi to bn v rt sc chm tht mnh mt nht t trn xung. ng dao i qua hai on ca cy ma cong (mt pha ngn, mt pha gc), th l mt nht chia cy ma ra thnh ba. Mun cht thnh 5 tm ngi ta cng lm nh vy, tr chi ny i hi ngi tham gia phi c ng tc kho lo khi un cong thn cy ma, bi cy ma mm d un th cng d trt gc pha di t, do vy ngi ta thao tc rt nhanh v vung dao cht mnh, dt khot. C nh thua mt c m ma m vn vui v. Nhng cy ma ca ngi thng cuc c em chia cho mi ngi vy quanh n tho thch. Mt tr chi khc nghe cng rt l, l tr ct u ph (Ch X l t trng mu nn c rt nhiu u tng, v y l mn n thng ngy ca h). Nhng ba u ph (hnh ch nht) to gn bng bn tay ngay t khi sn xut ngi ta a vo nhng que tre vt nh bng ci tm v t dc hoc ngang ba u. Nhn hnh ba u rt kh on ci que nm u, th m vn c ngi c ngn tay nhy cm, ngi nhn li tranh th lt nh cc ngn tay trn ba u trc khi ct, cng dng tre vt que hnh dt mng, ri h tay ct. Kt qu cng kh hi hp, d on trng hay khng th c ngi thi ln ngi u ph ln ci mi khi kt qu hin ra. Tr chi ct u l mt tr chi gii tr nh nhng, c nam c n, c ngi gi tr con u c th v gii . Sut chiu ngy 18, dn Ch X chy qua chy li tham gia vo cc sinh hot cng ng (xem hoc d cuc) va tr chuyn cng nhau, chc tng cho nhau v ma mi. Trong ngy hi, mt s c gi by bn nc v tru cau cho ngi chi hi ung cho kht, n ming tru cho thm ming v mnh th c thm cht lc u nm. Cc c c th hin s kho lo ca mnh qua ming tru tm cnh phng mong cc chng trai ti mua. Cc chng thanh nin thng t nhau li ri ko i ln lt cc bn ca cc c xem tru, bnh phm, tru chc cc c. Li qua li i p d gy cm tnh v on tnh cch nhau kt thn. y mi l mun ch thc ca cc c... Ngoi ra, cn mt s tr chi khc nh u vt, chi g c nhm hp thnh hi chi trn bi.. Cc tr chi ko di sut bui chiu v ring cc bn tru nc ca cc c th by bn c ti, bi ti lng c tr din cho. Xa kia,Ch X c phng nhc rt gii v c nhiu kp cho ni ting nh gnh ht ca kp Viu, Qun Gi vi nhng ngh nhn nh ng Cu, b Mun... Bui ti ngy mi tm ny, cc phng cho thng din cc v Lu Bnh-Dng L, Phm Cng Cc Hoa, Nh Mai, cc tch trong Tam Quc... c nm h din tch (phng cho
353
t son) v cuc i ca c Thnh Ch, tch din ko di nhiu m, bt u t m mi su. Khng hiu sao, v sau tch din ny mt. Ngy th ba ca l hi lng (19 thng Ging), ngy cui cng c gi l ngy L T hay cn gi l ngy l Gii Y (ci o). cng ca ngy hm ch yu dng chay (trai l): bnh dy, on xi, hoa, qu, tr, ru. Nhng c bit, ngy hm , lng c mt h (chnh) mm c Mi mang ra nh cng dng thnh. H mm c ny c cc gip bu chn ra mt gip chun b lo l vt t nm trc. Gip no c chn lm mm Mi s khng phi ng gp vt cht trong hi lng. C Mi trng ging c m, thm ngon v chc tht, h mm Mi c chun b t nm trc- sau hi lng nm . Vo ma c Mi (thng 2-3 m lch) ngi ta nh c v chn ra 100 con c Mi to bng bn tay (khong 2-3 lng) ri ly rut ra sch, ro nc ri xp vo h, c mt lp c ngi ta ri mt lp mui v thnh go rang vng, trn cng h c ngi ta vo mt chn tng ru go thm ngon ri y kn np n nm sau mi m ra cng. C mui phi m bo c mu , thm v kh. H snh mui c khng c dng li ln hai. n chiu, c ch t (Tin ch) ra nh lm l xin Gii Y (ci o) cho cc c Thnh v ng thi lng cng xin Thnh ct cc : trng con, trng ln, trng bng, ching, thanh la, t v (c bin, sng tru), sinh tin. L hi coi nh kt thc tuy mt s tr chi vn cn tip tc nh nh gy, u vt, chi g, nhng dng nh khng cn si ni nh hm trc. Cc phng cho cng din thm m cui. Hi lng kt thc, mi ngi u cm thy phn chn trc ngy mi v nhn c hi s ph h ca cc v thn cho mnh v cho vt nui, cy trng. Ch X ngy nay, hi lng khng cn quy m ln nh xa, ch ko di trong hai ngy. Cc nghi thc t l c rt gn li, s lng em n l t i, ch yu l cc lng x Bnh Minh (Yn Vnh- Chu Giang- Hng Yn), lng Gi (T Nhin-Thng Tn-H Ty) n t. Nghi thc l h mm c mi hin nay khng cn (trc nm 1945, tc ny vn cn) v Ch X ht ngh chi li trn sng v sng cng khng cn ngun c mi, tc thi c bnh dy cng mt, dn lng phi sang Vn Phc, lng bn kia sng t bnh dy by cng, mt s cc tr chi nh ua thuyn, chm ma, ct u khng cn bi dn khng cn trng ma, c lng ch cn 1-2 nh lm u ph... iu kin t nhin mi trng tc ng ti c cu kinh t, t li nh hng ti i sng x hi, con ng i ca l hi cng c nhng thay i. Tuy nhin, ngha ca cc hnh tng tm linh ca ngi dn khng thay i. Tt c
354
cc c Thnh u l cc v thn bo tr cho xm lng v cuc sng ca ngi dn ni y./. .L.P
355
Hi n Ha D Trch
Nguyn Ch Bn - Nguyn Minh San
Cch H Ni non 20km, theo ng chim bay, v pha nam, nm

ven dng sng Hng l x D Trch, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn. Ngc dng lch s, ngy xa, vng t thuc Chu Din, i L, t Chu Din gi l Chu Khoi, i Trn, gi l l Khoi. Nm 1289, vua Trn Nhn Tng em t ny cho tng qun Nguyn Khoi lm thang mc p 1. i nh L, u nin hiu Quang Thun, vng D Trch, t Khoi Chu thuc Thin Trng Tha tuyn. n nin hiu Hng c, i thnh Sn Nam Tha tuyn. Khi t Sn Nam c chia thnh hai l, ni y thuc thng l. Nh Nguyn Ty Sn i Sn Nam thng l thnh trn Sn Nam. Nm 1831, nh Nguyn t tnh Hng Yn, th D Trch thuc huyn ng Yn, ph Khoi Chu ca tnh ny. Nhn li s thay i ranh gii a l, thy vng t D Trch c lch s lu i. D ranh gii c thay i theo tng bc i ca lch s, lng Yn Vnh, tc x D Trch hm nay, vn l vng t ghi du anh linh ca tin nhn. Vo th k th VI, D Trch "chu vi khng bit l bao nhiu dm, c cy um tm, bi rm che kn, gia c th t cao c th c, chung quanh bn ly, ngi nga kh i, ch c th dng thuyn c mc nh chng bng so i lt trn c nc mi c th n c. Nhng nu khng quen bit ng li m vo, l sa xung nc th b rn cn cht. Quang Phc thuc r ng li, mi em hn hai vn ngi vo ng trong nn t chm, ban ngy th tuyt khng l khi la du ngi, ban m th dng thuyn c mc ra nh B Tin - tc tng nh Lng, git v bt c rt nhiu, ly c lng thc, lm k cm c lu di. B Tin theo ht m nh nhng khng nh c. Ngi trong nc gi l D Trch Vng" (i Vit s k ton th). Nh th, vng t D Trch l vng t gn b vi ngi anh hng nh gic Lng: Triu Quang Phc. L cn c ca ngha qun, bi a th him tr, nhng cn mt nguyn c na l lng ngi. Nu ngi dn thu y khng ng h ngha qun, cuc chin kh lng m t c chin thng.
1
Thang mc p: t dnh cho mt v cng thn no hng cc quyn li.
358
Ri n phong tro Cn Vng chng Php, c ng Qu cng ly ngi n lm tr s tuyn m ngha qun. Mt khc, D Trch cn l vng t ca ngi dn khai ph. Nhng git m hi ca con ngi bin vng t hoang vu thnh rung bi tt ti. i Nam nht thng ch chp: "Chm Nht D a phn cc x thuc cc tng M S, Kha Nhu, Bnh Dn, Yn Vnh, Yn Cnh, Yn Lch, i Quan vng ng Kt, nay thnh rung su, trong a b u chp l x D Trch". Hn ht, D Trch l vng t gn lin vi thin tnh s p nht ca vn chng dn gian Vit Nam. Khng hiu sao, lch s tri chy li chn D Trch lm ni lng ng mt truyn thuyt, qua thi gian, vn lm xao xuyn, thn thc con ngi bao th h1. C truyn thuyt cng nh cc d bn u nhm v ln chn dung mt con ngi, mt v thnh. Trong tm thc dn gian, Vit Nam c 27 v thn sinh ra hay tng sinh sng trn t nc ta. Li cng trong s y c bn v c suy tn thnh T Bt T l : - c Thnh Tn - Ch o T - c Thnh Ging - c Thnh Mu Liu Hnh Trong s y, Ch ng T l ngi, sinh ra mt gia nh lao ng. Bnh sinh, Ch ng T cng cha chm ch ngh m cua bt c, sng vui vy vi sng nc. Vi cha, chng l mt ngi con hiu tho. Sau thnh chng ca cng cha Tin Dung, chng lm n bun bn sinh sng. Hc o, ri truyn o cho v, ngi cng nh v phu nhn i cc ni cu nhn th. Vi t nc, ngi linh hin ng lc, gip nhng anh ti ca t nc nh thng gic ngoi xm. V th, Ch ng T l biu tng ca mt cng ng, vi nhng kht vng nhn bn. Cuc chinh phc m ly cn c v xut hin nhng anh hng vn ha ca cng ng, kt tinh nhng c m ca ngi dn khai ph m ly, bin hoang vu thnh mu xanh ti tt. Hn na, Ch ng T cn l ngi i tin phong trong vic m mang bun bn vi nc ngoi. Trong vn ha dn gian Vit Nam, nhn vt u tin to ra s giao lu gia dn tc v cng ng bn ngoi l Ch ng T.
Truyn thuyt ny xin xem l hi n Ch ng T.
359
Lng ng trong tm thc bao th h con ngi nh mt ngt ni u mi li l thin tnh s dim l ca Ch ng T v Tin Dung. Mi tnh khng phn bit ng cp, giu ngho mi mi l tm gng sng, l kht vng nhn bn ca con ngi. Dng chy ca truyn thuyt khi nh v vng Khoi Chu c thm nhng tnh tit mi, vn khng lm phai nht v ngt ngo ca thin tnh s y. V th, t chng trai ngho nh c, Ch ng T tr thnh v thnh bt t trong tm thc dn gian Vit Nam. Ti D Trch, n c xy dng khi no, kh m on nh c nin i. Thn ph do Nguyn Bnh son vo u th k XVI ghi rng, sau khi Ch ng T cng nh v phu nhn v tri, Hng Tu (Du ?) vng, xa gi ti tn b m, xem xt s tnh, cm ng xung chiu cho dn lp n y cng nh nhiu ni khc. Lnh Nam chnh qui, tc phm tng truyn c vit trong khong th k XIII-XIV, ghi rng, sau khi Ch ng T v nh v phu nhn v tri th dn lp n th, bn ma cng t gi chm l chm Nht D. Th k th VI, khi Triu Quang Phc cu o, phi chng c n th? ! Th k XV, theo truyn thuyt Nguyn Tri v Trn Nguyn Hn n ni ny cu mng, chc chn rng y c miu (n) th. Qui m vt liu xy ct n khng c ti liu no ghi chp, nn kh xc nh. Truyn Trng Ln ghi rng, sau khi bit ngi gip mnh thnh t l Ch ng T, Trng Ln tu ln vua L Thnh Tng s vic, vua ban tin cho ng sa sang n th Ch ng T. Cc tc gi ca Hi Tao n th k XVI, khi lm th vnh Ch ng T cng khng nh khi y c miu th: Anh linh miu di lng hng khi i Nam nht thng ch ca nh Nguyn khi chp v cc n miu ca tnh Hng Yn c on: n D Trch huyn ng Yn... n Ch linh thn huyn ng Yn th Ch ng T v Tin Dung cng cha.... Nh th, lch s bin thin theo tng bc i nhng n th Ch ng T v nh v phu nhn vn c duy tr cho ti nay my ngn nm. Nh nc ta cng nhn n D Trch l di tch lch s vn ha nm 1989. Ngi n vi kin trc nh hin ti l c trng tu vo nm 1890, hng ca n quay v pha ng. T ngoi ng ng, khch hnh hng s thy lu chung. Lu c mt chic chung c c t nm Thnh Thi th 14 (1902), mang tn D Trch t chung (chung
360
n D Trch), chung di 1,5m, rng 0,8m, ngoi ra cn c hai bia dng i din vi nhau, mt bia v. Bia c nin i t nm Gia Long th 17 (1819). Bia lm bng tng ln, mi nhn, bia cao 1,6m, rng 0,8m, dy 0,17m. K tip l hai dy nh chn gian, xa chn chic kiu. Trc n c h hnh bn nguyt, nc trong xanh khng bao gi cn. Ngy trc, ni gc h l hai cy i ti tt. Gia h c hai t ln, l m hai ng thn ng. Truyn thuyt k rng: Xa kia trn thin nh c hai ng thn ng. Theo l, mi khi nghe ting trng di trn gian vng ln th hai ng bit l du hiu khng tt i vi ma mng. Hai ng xung trn gian gip dn tr hn hn, lt li hay su ry. Mt ln nghe ting trng, hai ng ang bn vic trn thin nh nn khng xung ngay c. Khi ti ni, ma mng b thit hi nng n. Hi hn, hai ng li trn gian bin thnh hai m t ln. Hai m t cn n ngy nay, trn c hai cy xng tiu. Qua h bn nguyt l sn n. Trc y, mi khi lng m hi, ngi dn mi bc cu g (hay tre) vo sn n, nay dn lng xy chic cu bng b tng. Hai bn ca l hai tng c ng ng canh. Ngy xa mun vo n, phi leo 19 bc. Khi Vn Giang v 18 nm lin t ph sa lp i 15 bc, ch cn li 4 bc. n c xy theo kiu ch cng (I), c ba ta lng ly. Trn mi n tc nhng hnh long phng chm tr tinh vi, rt p. Gian ngoi cng, ni ca vo l bn th, trn c mt bi th ca Chu Mnh Trinh. p vo cc x nhng bc i t : - Nam thin t v (Bn v thn tri Nam) - Hi thng tam thn (Ba v thn v tri ti bin ny) - S qu gi ho (T lm qu i, phi ha thnh ci khc) - m dng hp cng (m dng cng ha hp) - Danh cao thin c (Danh cao thin c) - Ut thng giai kh (Kh ng li, dn tng ln) Ni ta th hai l mt ban th cc quan. Ta th ba l phn chui v, trn mi l vm cun tam cp vi nhng hnh thuyn hn l gi nh hnh nh ca mt thi v thnh sng bng ngh sng nc. Gia gian l ban th cng ng. Gian hu cung, bn phi t ngoi vo l ban th th cng miu nh, tng quan v, bn tri t ngoi vo l mt con c chp bng g sn son thp vng ng nh. l B ng thuyn quan, m ngi dn quen gi l ng B. Hai con nga, mt , mt trng cng t trong gian ny. Tng truyn, l hai con nga m c Thnh v nh v phu
361
nhn ci khi i cha bnh cho mun dn. St gian ny cn mt gian th Pht mi c phi t gn y. Ni hu cung bn phi l ban th cc v thn sinh ca c Ch ng T, bn tri l ban th Triu Vit Vng. Trc y, cch n ny chng mt trm mt v pha ty l miu th ngi anh hng h Triu, sau miu h hng, ngi dn phi t li n ny. Chnh gia hu cung l ba bi v, ba pho tng th Ch ng T cng nh v phu nhn. Nhn in thn, nt ring ca n D Trch l s xut hin ca ng B. Tn ngng th c nguyn thy ca c dn chinh phc m ly cn li vi hnh tng ng B. Nt c o ca ngh thut kin trc th hin nhng chic kiu sn son thp vng. Bn tay ti hoa ca ngi th chm tr nhng chic kiu p , tinh xo phng th cc v thnh trong hng T bt t. Tn ngng th cng v thnh trong hng T bt t ca ngi dn ni ngi ha, vng D Trch, vng Khoi Chu th hin qua nhng iu king k. Ngi ta khng dm gi Tin Dung, m gi chnh ra l Tn Dong, khng gi B m gi m, king k vic p nn ln gy, cn cuc hay cnh cy. Ai l ra lm nh vy s b coi l ch nho thn, s b thn pht. Mt khc, cc ngy l ti y l du vt ca tn ngng th cng ny. Ti n Ha Trch, vic th cng c tin hnh vi cc ngy: - 4/thng ging ngy sinh ca cng cha Tin Dung - L hi chnh m vo cc ngy 10, 11, 12 thng 2 m lch. - 12/8 ngy sinh Ch ng T - 17/11 ngy c ba v bay v tri. Mi ngy l y c mt bn vn t ring, nhng nghi thc th ging nhau. c sc nht l l hi tng nh c Thnh v nh v phu nhn t chc vo thng 2 m lch. Chnh l hi ny tng n nhiu nt vn ha ca c dn nng nghip. Vo ngy hi, ni ny tht tng bng no nhit. Khch t phng ko v nm np xung quanh khu n. M u l nghi l rc nc, tc l ly nc sng Hng v n. i u m rc l con rng vng lng ly uy nghi, un ln theo nhp trng phch dn dp. Dn u on ngi rc kiu l hai hng cc b cc c trong lng mc nhng chic o xim o di mu sc. Trn chic kiu u tin t chic gy, nn p trn u gy. Tt c cc biu tng gi nh uy linh ca thnh c trang
362
tr rc r. Sau l bt bu, chp kch, kiu thnh. Ba cp con nh bng i sau va nh trng, va ma rt do. on ngi i rc nc s i qua m D Trch, qua , ra bi xung sng Hng. Bn kia sng, trn bi T Nhin, ni du vt cn li ca Thnh cng nh v phu nhn sau khi ha, y c x rp tri. Hng vn ngi ch i nh tng nh li pht giy ging t, bo bng c ta thnh, ngi nga bay v tri. C rng v on ngi i rc nc u xung thuyn ra gia dng sng ly nc. Bn kia sng, con rng ca x T Nhin cng bt u xung nc. Sng nc mnh mng, c x rp tri, rng bay ln ni bn sng, n cho nhng che nc trong snh nh mi tnh ca hai ngi him c thu xa. Nhng go nc c mc gia dng em ng vo nhng ci che c np y. on thuyn ca x D Trch, x T Nhin cng cp bn, trong ting trng gin gi, bp bng, ting mi cho ct nc khn trng, ting pho n ran, mi hng trm thm thong trong lng gi, vi s h hi, no nc ca ngi i d hi. Ti n, l dng hng c c hnh trc ban th ln. i u l mt c ng p lo, mt c b cao tui cng cc c i mm nhang n on qu vo dng thnh. Sau , nhm cc b h trong nhng chic o di bng vi thm bit tng nim kinh Pht, thuc kinh u ng thanh ht bi "Quang minh tu c", "Nam m Ch ng T tin ng ch c i thin tin ngc b h". Tip l ma sinh tin do cc em gi chng 13, 14 tui thc hin. Ngi dn trong vng gi iu ma ny l ma tin hay ma cnh tin. Bi l, ngi ma trang phc sc mu rc r, trn vai mi em vt mt chic khn la di c tua hai u. Khi cc em ma, di la ln l nh hnh cnh tin. C tin i u t trn hai vai hai bu nc v u i mt a tru cau, trong ting nhc sinh tin rn r. Xung quanh n, quanh h nc hnh bn nguyt, quanh gc chung l nhng tr chi dn gian: no chi g, no bt vt, ma gy, ma s t, ma con nh bng v.v... Ngy hm sau, mt hi trng rn r thc gic mi ngi cng tham gia m rc pht du, ngha l rc thnh i du ngon ni cnh c. m rc c bt u t n. Bao gi con rng cng ma ln, dn u m rc, ri n c, trng, bt m, sinh tin, long nh, nhang n, nga, chp kch, bn c huyn l1 , ri n kiu ng, bt bu, kiu b Tin Dung, bt bu v kiu b Hng Vn. m rc i ti lng ng
1
Huyn l: cc c gnh l trm.
363
Kim, qu hng b th, ri vng qua nhng b ng, bi ma xanh ti, vng qua khu m Nht D, dng li ni lu i thnh quch c ca v chng Tin Dung. Di y m nc trong vt, mi ngi nhn r c tc tin dp dn trong sng nc. Cc c gi cao tui trong lng k rng l tc nng cng cha Tin Dung. Khi v tri, nng vn cn lu luyn cnh c, nn gi li mn tc ca mnh. Ngy th ba ca l hi, ngi dn vn tip tc mang hng hoa, on qu vo n l thnh, v c nhn lc thnh. Din bin ca l hi theo trnh t nh trn, chng t c kh nhiu lp vn ha lng ng trong l hi. M hi l dn lng tng nh v thnh bt t cng nh v phu nhn, nhng thc cht l tng nh mt anh hng vn ha, mt n nhn ca lng qu, ngng m mt thin tnh s dim l. Thc cht ng dy tn ngng qui t cc hnh ng hi ca l hi ny chnh phng din y. C th c s an xen ha nhp ca o Lo, o Nho trong truyn thuyt v v thnh bt t, nhng ngi dn m hi tng nh t tin, ngi c cng lao vi ngi dn trong vng, vi nc nh. u cng l mt nt ng x vn ha ca ngi hm nay vi ngi i trc, cng l ng dy lin kt gia hin ti v qu kh. Nim cng cm cng ng c ti hin trong mt khng gian rng ln: khu vc n, sng nc, m Nht D, bi ct di dc, cc lng ln cn, vi nhng nghi thc c s. Nhng hnh ng hi ban u c l l s cu nc ca c dn nng nghip. iu ma rng vi hnh nh con rng un ln dn u m rc cng l mt biu tng ca nc, thn nc, bng dng b khc x ca tc cu ma thi xa xa. Khc vi nhiu l hi dn gian ca cc lng qu trn t nc Vit Nam, l hi D Trch va mun phn nh cu chuyn tnh say m, th mng, k l trong kho tng truyn thuyt Vit Nam, va mun tng nh cng c ca Ch ng T v nh v phu nhn. Din bin ca hi, va gn b vi truyn thuyt, va mang du vt quen thuc ca hi lng. L hi D Trch va c ci chung, nhng li c ci ring kh ln. Cng kh m phn bit c rnh mch u l lp vn ha gn vi cu chuyn tnh dim l, u l lp vn ha c xa ca c dn nng nghip tng n trong tr din. L hi lng nhng li l hi tng nh mt mi tnh say m, mt anh hng vn ha, din ra trong ma xun, vi nhng du vt ni ci trn rt thc m rt o, rt thing. Sc hp dn ca l hi D Trch chnh phng din y. Vt ra ngoi ranh gii ca lng, l hi D Trch tr thnh ni thu ht khch thp phng. Ai ch mong mnh c dp sng li nim cng cm cng ng ca ngi xa, ch mong
364
mnh c sng nhng pht giy thn tin ca kht vng nhn bn, n cha trong mnh nhng biu tng p vnh hng ca tnh yu th mng, phng khong, vi nim ngng m ca cc th h sau i vi mt v thnh bt t, l hi D Trch s cn sc sng mnh lit vi thi gian, trong tm linh ngi dn Vit./. N.C.B N.M.S -
365
Hi Cha Du
L Trung V
Hi cha l mt l hi ca o Pht. L hi tn gio, hiu ni

dung theo duy danh v quan nim thng thng l nhng sinh hot mang tnh tn gio: ti, gio l, t chc tin trnh l thc tng nim Gio ch hoc Thn, Thnh thuc din tn gio , theo gio lch ring v do nhng tu s c hnh phc v tn ca mnh. Nhng ni dung trn ca l hi tn gio, ng vo hi cha Vit Nam t 2000 nm nay trong khng gian ng bng v trung du Bc B v vi ngi nng dn Vit c li khng hon ton ng nh vy. Pht gio l mt tn gio ngoi nhp, vo Vit Nam t rt sm. T n o Pht truyn vo nc ta c th trc c Trung Quc, bng ng b, qua t Ph Nam, dc theo b bin Trung B, ri n Bc B. Sch s Vit Nam C Chu Php Vn bo hnh ng lc chp: "Khu La v Ma Ha K Vc cng nhau ti Luy Lu, tr s ca S Nhip, cui i Hn Linh (khong 168-169). Khi n Giao Chu th Khu La li"1. c bit, Pht phi c nh hng su sc i vi x hi Vit Nam thi c l Thin Tng (Nam tng ca Lc t Hu Nng) 2, vi mt vi c im nh, Pht gio Thin Tng bn nhiu v phong cch tu hnh (tng phong) hn l l lun. Thin Tng ch trng a nit bn v trn th t n trong lng con ngi, tm th Pht (Nit bn v tr x) . Thin Tng li coi lao ng nh mt iu kin tu hnh "nht nht bt tc, nht nht bt thc" (mt ngy khng lm, mt ngy khng n). Nh vy, Thin Tng coi s chu ng bn kh trong sinh hot cng l mt cch
1
Cc sch s c Trung Hoa nh Cao tng truyn, Pht t lch i thng ch cng ghi nh vy. Dn theo My vn v Pht gio v lch s t tng Vit Nam, Nxb KHXH, H.1986. + Hoc nh Thin s Tr Khng i L, trong khi m o vi hong hu Lan dn li s m Thin i Tu ni rng: "X Giao Chu c ng thng sang Thin Trc - Khi Pht gio cha vo Trung Quc, cha ph cp ti Giang ng m vng Luy Lu ca x y xy dng hn 20 bo st, c 500 ni tng v dch c 15 b kinh ri. Th l x y theo o Pht trc ta....." (Thin Uyn tp anh, truyn Thng Bin. Dn theo H Bc ngn nm vn hin, Tp I, Ty Vn ho H Bc, 1973.
2
Sch dn trang 156-157.
367
rn luyn ca ngi chn tu. Hn th, nhng t tng bnh ng, nhn i, khng tha nhn ng cp ca Pht gio l mt im rt ng lu i vi ngi Vit ng thi. Bi v, cng vo thi im y, sc sng bn ngoi v sc mnh bn trong ca lng v ngi Vit c (tinh thn c kt cng ng, tinh thn bnh ng, dn ch thi cng x) cng vi cc tn ngng dn gian bn a hnh thnh trong nn vn minh Vit c - vn minh sng Hng- tn ti nh mt gi tr, mt bn sc, nn khi cng ng ny tip xc vi Pht gio khng xy ra phn ng i khng, song li to ra s ho nhp hay hn dung tn gio. o Pht c "bn a ho", "dn gian ho", ngha l t khi y c ngi tiu nng Bc B coi l ngi bn ng hnh t tng ca mnh, c Pht tr thnh gn gi, "ho" thnh ng "Bt"(Bouddha) quen thuc trong tm linh dn lng. Bt thnh thn linh thing, hin lnh ("hin nh Bt"), chuyn lm vic thin, khuyn iu thin, hay xut hin trong truyn c tch thn k gip ngi ngho kh, bt hnh. Ngc li, Pht gio khi nhp vo Vit Nam cng bm ngay vo mnh t y sinh kh ca tinh thn cng x, kt hp vi tn ngng dn gian a phng, vi nn kinh t nng nghip, sinh hot vn ho bn a, to cho bn thn mt bin dng mi, phong ph v biu hin v a dng v hot ng sng tn. Nh s v ngi cha thnh nhng hin thn vt cht c sc cun ht mnh m trong i sng hng ngy ca dn lng. Nh vy, Pht gio bt r vo lng, vo t tng v tnh cm ngi lng, l lng tn ti. Ngi cha, gio ng nh Pht c xy dng ngy cng nhiu t rt sm ti cc lng qu Bc B1. Nh cha khng b qua nhng l thc nng nghip v cc tn ngng lin quan n trng trt, chn nui ca cc lng qu. V Man Nng - cng huyn tch - ngi lng Mn (Mn X, x H Mn, huyn Thun Thnh, Bc Ninh), vi tn d mu quyn trong x hi Vit c nhanh chng nhp vo Pht in ( Luy Lu, t khi nguyn ca o Pht Vit Nam), tr thnh Pht mu (cng nh Lan phu nhn s thnh quan m n v sau) ri li sinh ra - mt cch gin tipt php: Php Vn (my), Php V (ma), Php Li (sm, st), Php in (chp)2, to ra huyn thoi T php1 v b tng T php ra i l
1
Theo Giao chu bt hun k th ng bng Bc B hi thuc ng (th k VII-VIII) c 88 ngi cha ni ting. (Ma xun v phong tc Vit Nam, NXB Vn ho,H,1976). 2 H thng T php ny t Du - Luy Lu- truyn i cc a phng khc nh cha T Php x Lc Hng (huyn M Vn, Hng Yn), cha T Php - Vn Gip (huyn Thng Tn, H Ty).
368
da trn hon cnh lch s . Ai cng c th thy y l mi quan h cht ch gia thi tit v ngh nng, ri bin Pht i v nh cha thnh ni thc hin hai chc nng song hnh: cu Pht v cu phc thn nng nghip. Ngoi ra, c sc sng bn vng hn, dn d hn, o Pht - ngi cha, trn b th Tam bo - tip nhn nhng tn ngng c a phng nh tc th gii t nhin (tc th ...) hoc tn ngng phn thc2. Gn gi v quen thuc hn l tn ngng th t tin (T n) hoc c nhu cu "hu" c nh cha dnh cho b th nhng bnh hng "k k". Hoc na, trn Pht i cn suy tn c thn bn mnh ca lng, thn vn ho, hoc mt ng vua.....(m hnh "Tin Pht hu Thnh", "Tin thn hu Pht"3). Hoc na, nh cha sn sng tip nhn c o T ph, lp ring in th Mu.... Hng nm, sau Tt Nguyn n vo xun hoc c sang thu, cha li m hi - Hi Cha - nhng li mang ni dung v chc nng hi lng, dn lng thc hin mi k vng v vui chi. Ngay ni tn nghim vi gio l "dit dc" ny, trai gi vn sng snh o qun ngy hi, ko nhau ti y, trn sn cha, hoc ngoi ca cha, ht giao duyn sut thi k hi m! Chng ta theo di hi cha Du thy r hn nhng c im trn. Du chnh l Luy Lu (Lin Lu), ni hai nh s Khu La v Ma Ha K Vc, t n ti v truyn ging o Pht. Ni y cng l tr s ca S Nhip, thi th Giao Chu hi u Cng nguyn. Du cn c du tch thnh c, trung tm ca chnh quyn h ng thi. Cha Du thuc thn Khng T, x Thanh Khng, huyn Thun Thnh, Bc Ninh. Thp Ho Phong sn cha cao, c coi l mc ca
1
"T Php lun gip dn lm ma nng thun ho. i vua L Nhn Tng (1072-1128) trong nc "Ba nm ma gi ng ng ran", vua sai rc Pht Php Vn v cha Bo Thin Thng Long cu, ma mng lin phong ng ho cc. Ri li mt ln "3 thu i hn theo hnh kh khn", Pht Php Vn li c rc v cha Khu Sn pha ty in Rng vua lm l cu, th "Tri lin ma xung ng ng bn phng"...Nh vy, c mi ln trong nc gp hn, cc vua...li cu o v bao gi cng ng nghim". T Php cn gip dn gi nc, chng ngoi xm. Trong cuc chng qun Tng xm lc thi L, Pht Php Vn c rc ln Thi Nguyn v tham gia chin u, ginh thng li v vang". (H Bc ngn nm vn hin. Tp I. Ty vn ho H Bc, 1973). 2 Ti cha Du, bn cnh tng Pht Thch Ca, B Tt Php Vn, cn th , gi l c Thch Quang. Hin vt gi biu tng lin-ga, tn ngng phn thc (Sch va dn, tr.168). Hoc nh cha B (H Ni). Khi im dng cha l o c y bc tng bng . Tng c em th khi dng xong cha v ly tn tng lm tn cha. 3 Nh cha Bi Kh (H Ty), cha Keo (Thi Bnh)...
369
cha, ai i hi cng hng v . Xa, cha c tn l C Chu t, ri Thn nh t, nay l Din ng t, th Php Vn. C th ban u cha ch dng bng tre na, mi lp tranh. Cn kin trc cha hin nay l gch, g, ngi, vi nhiu cng trnh chm khc ghi du n rt c. D ai i u v u H trng thy thp cha Du th v D ai bun bn trm ngh Nh ngy mng 8 th v hi Du. Hi Du m ngy mng 8 thng t, l hi hng tng. D hi Du khng ch l hnh hng v t Pht, m ngi ta gp y nhng sinh hot vn ho ca c dn nng nghip. Nm ngi cha th nm m con b Man Nng quy qun trong nm lng. Hi tng bng v mang nhiu ngha l nh cc m rc: rc cho, rc n, rc a. Ngi rc kiu l trai, gi tuyn chn trong 12 lng (c tng), mi lng gp t 20 n 50 ngi: 1- B Man Nng (Pht Mu) tr Cha T (Mn X). 2- B Du (Php Vn - con c) cha Du (Thin nh Din ng) Thanh Khng. 3- B u (Php V- con th hai) cha u (lng Hnh o). 4- B Tng (Php Li - con th ba) cha Ph Tng (Thanh Tng). 5- B Dn (Php in - con t) cha Phng Quan. Mng 8 thng t, cc lng rc tng ba b Php Li, Php in, Php V v cha Du hi vi ch c. Ngi d hi qu ng, khng rc c, b Dn cho nh gy. Ba mi hai (32) gy trao cho cc trng inh ma mt v khc mnh, p mt, "dp m", m li cho m nhao ln ng. ng ng (12 gi tra), b Du li cng b u thi cp nc. Khi lnh pht ra, dn hai lng Phng Quan, Hnh o rc kiu hai b chy t ca cha Du ra tam quan (khong 300m). t kiu xung, mi kiu mt tu (ngi khing) cm bnh mc nc ging ri th nhau v trc, lnh thng. Khi bn ch em hi ng ri th m rc T Php v cha Mn X bi vng m l Mu Man Nng. Mng 9 hi cng din ra nh vy. Ri c m rc ln i quanh tng mt vng (t cha Du li
370
v cha Du). m rc ti Thanh Tng, b Tng (Php Li) cho ch, cho em ri v cha Php Li. n Phng Quan b in cho hai ch Vn, V v cha mnh. n cha Du, hai b Vn, V cho nhau ai v cha ny. Ngoi tr cp nc, dng nc, nh gy trn bi cha Du, cn c ma s t, ma hoa trang ra v hc, ma trng, u vt, c ngi v t cy bng. Ngi hnh hng v d hi m ngy lui ti khng lc no ngt. ngha ca nghi l rc khng ch l tnh M - Con, Ch Em - biu hin c truyn thng, m m rc cn c hiu l s giao ho thi tit. R rng y gi l t Pht t m o Pht nhng cho tn ngng dn gian vi nghi thc nng nghip c c hnh vo ngy 8 thng t, tc l Pht n. Lin tng v hi Dng (mng 9 thng t) cng lm sng t l nhp cu ma ph bin ca ng Vit vng trung chu ny1. Hn na, ngy Pht n, m chnh Php Vn l mt ho thn ca Pht li cng l biu tng ca tn ngng nng nghip v tn gio bn a. Ngy Pht n gc n , ti cha Du, t Vit tr thnh ngy sinh Php Vn. Nh vy, o Pht ho nhp vo tn ngng bn a. Tht l hin ho, dn d, mang mu sc a phng v thm nhun cht l hi nng nghip hi lng vn l hi cha. Ni cch khc, thi im ny, hi cha thu nhn chc nng ca hi lng. Nh vy, hi cha cho thy r, t hng ngn nm qua m rng ni hm. y vn l mt l hi tn gio, ng thi cng l mt sinh
1
Cu ca lch hi cng lch thi tit tng hi: Mng 7 hi Khm, mng tm hi Du Mng 9 u u tr v hi Dng.
V:
Lm rm hi Khm U m hi Du (Nng) V u hi Dng.
371
hot vn ho dn gian ca cng ng lng xm ngi Vit. o Pht ho nhp vo cuc sng nng thn Vit Nam tn ti v pht huy tc dng./. L.T.V
372
L hi lng Dim
NguynMinh Hong - ng Mai Hng
n c Vua B, cn gi l n Vng Mu nm lng Vim X

(tn c l lng Dim), x Ho Long (tc tng Chm Kh), huyn Yn Phong (ngy xa l huyn V Ging), tnh Bc Ninh. n th mt ngi ph n, tng truyn l ngi u tin c cng sng tc (t chuyn) v dy cho dn lng ht quan h cch y hng th k. Triu nh phong tng, nhn dn tn sng l c Vua B, tc B Vua sinh ra iu ht quan h Bc Ninh. Th hin r nht hai cu i trc ca n th B: Trung lit hin hi hng vn c cng thng honh v tr Thn linh hng vim p ly triu phong tng i cn khn. Ngy mng 6 thng hai hng nm c lng Dim cng gi c Vua B. Ngy ny t lu cng tr thnh ngy l hi lng Dim, tng bng no nhit. H chun b nhiu ngy trc vi nhng th c sn, cu k nh bnh dm, bnh khc, bnh chng... cng ti nh. Trc khi cng ti nh, h son mt mm hoa qu, vng hng em ln cng c Vua B v dng tin cng c, t nhiu tu tm. Bnh dm lm bng bt np trng tinh, chnh gia c nhn bng xanh mu vng thm, va p, va ngon. Bnh khc lm bng xi np quyn vo nhng l khc c gi nh. Bnh chng mu xanh nh l la, xanh t trong rut bnh, v h gi l gng trn vo np, trng p, thm ngon, c o. n mt ming, nh mi khng qun. Bn b, b con, lin anh, lin ch hn nhau ht i p quan h vo ngy gi ny. Cc gia nh chun b n khch lin anh, lin ch cc ni n chi nh nhn nhp ng trn ng di. y, c 4 im di tch vn ho, lch s: n Cng - B Cha, cha th Pht, n Vua B v nh lng Dim... nh mt qun th tuyt p, hi ho cch nhau khong nm chc mt. Gia c sn vn ng v mt h nc rng, con sng nh un khc quanh lng v xa xa l dy ni nhp nh nh mt bc tranh sn thu hu tnh. n Cng - B Cha c t rt lu, c xy v tr cao ro, mt m. Lng n ta vo ni, ca n hng v pha nam. Trc n c ging Ngc, cn gi l ging Tin, nc ung tinh khit, trong lnh,
373
him thy ni no c loi nc nh vy, c bit khi nu ch xanh, c mu sc, mi thm c bit. Ging c bao bc thng xuyn v bng mt ca cc cy c th trm ln, ng ch l cy dui to, cao, xum xu. Di ging c hai con c vng, mt c, mt ci, sng vi nhau bao i ny, ln rt chm, khng ng k. Ngi dn chng kin nhng nm lt to, nc trn trn ging nhiu ngy m i c vn khng i ni khc. Hng nm, ngi lng ny thp hng, tt ging mt ln. Tt ging mc kit nc, t mch ngm di y nc li n ln nh c, vn rt trong v xanh l. nh lng Dim l mt cng trnh kin trc c ni ting, ct lim to, khng c mng, con x, chm tr rt tinh t, t m, cng phu. Cho nn bao i nay c cu: Th nht l nh ng Khang Th hai nh Bng, v vang nh Dim Bc Ninh l trung tm im ca vng vn ho Kinh Bc, c 49 lng quan h, trong huyn Yn Phong c 17 lng. Trong ngy hi lng Dim dn quanh vng tp trung v y dng hng, cng t v thi ti ht i p vi nhau. Khng ch huyn Yn Phong m cn c cc huyn khc nh Hip Ho, Tin Sn cng v d thi ht. Trong ngy hi, nhn dn nhiu ni trong tnh, nhiu c quan Trung ng v H Ni, khch thp phng v c khch nc ngoi na v d rt ng. T th x Bc Ninh vo lng Dim khong 5km, ng s kh khn, nhng khch thp phng vn hi h, ho hng n d. Mi ngi ni vui vi nhau: c Vua B linh thing ph h. Dn y k rng: Mng 6 thng hai nm no thi tit cng tt khng c ma. M u l hi l mn trnh din ca c Vua B v mt dn ma nm cu cho nhau trong ngy xun try hi. c Vua B d hi thy vui, nhng mun cho dn lng ngy xun trai gi c vui hn, B ngh ra vic dy cho mi ngi ht quan h i p. Nhng ngy Tt, thng ht canh qua m. c Vua B mc o mu vng, thu tha cng phu, u i khn xp vng, tay cm qut lng tin, kiu hong hu. Ngi ng vai c Vua B c dng ngi cn i, rt p, mt hin, mt trn tri xoan, phc hu do dn lng Dim hp bnh chn rt nghim tc t my thng trc, u tin l c ny phi l con gia nh my i ni ngoi trong sng v o c, mu mc v cuc sng, sing
374
nng trong lao ng, sng to trong lm n, kinh t kh gi. Sau mi l ti tiu chun thanh tn, xinh p. Sau mn trnh din nm cu l n tit mc rc cc kiu vng. i u l kiu c Vua B. Trn kiu c hng hoa, cn c Vua B th i b, bn cnh c hai v n, ng sau c mt on n t i hng i, n mc qun o ton mu vng, nh kim tuyn. Th ba l mt kiu c l l kiu ca mt tng i hu v. Xen vo kiu u tin l on cc c n mc o di xanh cnh s, u i khn xp, cm c ng sc, tng cho ng hnh: kim, mc, thu, ho, th. iu mun ni cuc sng con ngi lun phi hi ho trong v tr. Xen vo sau kiu c Vua B l on qun n mc chin trn, cm v kh kiu c, sn son thip vng. Nhng v kh u chm tr: long, ly, quy, phng, th hin bn con gn b mt thit vi con ngi chin thng cc th lc c qu, tn bo. m rc di dng dc. im dng chn u tin l trc sn n c Vua B. Mi ngi dng hng, hoa, mm c tin cng c Vua B, mi c Vua B i vn cnh ngy xun, tng trng bng vic a bi v c Vua B t n ln kiu, rc n n Cng - n B Cha thp hng ving t tin ca lng v mc mt l nc t ging Ngc a v n Vua B. Sau on rc i tip v sn nh Dim dng hng v kt thc cuc rc. Khi m rc kt thc l cc cuc vui chi, thi ht, nh c, nh u... L hi lng Dim, mt s kin vn ho m bn sc dn tc, cng l ngy gi c Vua B, thy t dn ca quan h Bc Ninh gy du n su m trong tm hn mi ngi dn lng Dim v khp cc huyn Yn Phong, Tin Sn, Hip Ho v khch thp phng. Sau l hi, ai cng cm thy trong lng thanh thn, tinh thn hng v ci ngun p pht huy tch cc trong i sng ca mi ngi. Bi, ung nc nh ngun l o l ca ngi Vit Nam./. N.M.H - .M.H
375
Hi D
Kiu Thu Hoch
Hi D, tc hi ht D, l mt l hi gn lin vi nhng l nghi phong tc th c Thnh Tn x Lip Tuyt (nay l x Tuyt Ngha, huyn Quc Oai). X Lip Tuyt nm ven b sng Tch, l mt vng t c, tng truyn Tn Vin sn thnh c ln qua y, thy phong cnh ti p, bn dng li chi. Khi y, trai gi di ng rung va cy cy, va v von tru gho nhau. c Thnh Tn thy vy rt hng th, bn cho xy dng Xun Ca cung (hoc cn gi n Khnh Xun), ri gi m trai gi ti dy h ht ma. Cc bi ca thnh dy u c ghi li trong sch Quc nhc din ca1. Do s tch ny, m Lip Tuyt c hi ma ht ghi nh cng n c Thnh. Li c truyn thuyt k rng, c ln c Thnh qua chi x Lip Tuyt, dy cho dn bit cch chn ht la ging v cch lm rung. Sau , c Thnh Tn i chi ni khc, hn ngy la chn s quay li. Nhng nhn dn a phng mi mt ch trng m cha thy n nhn tr li. Mi 36 nm sau, Thnh Tn mi ti, thy dn no , bn tp hp trai gi trong lng dy h ma ht, mng dn no m c ma. Th l t , dn lng xy n th c Thnh Tn, v c 36 nm, dn lng theo l, li m hi ca ma tng bng, gi l hi ht D, nghi nh cng n c Thnh Tn dy dn lm rung v ca ht. Hi D vo m t mng 10 n 15 thng ging m lch th kt thc. Nhng vic sa sang n th v may sm lng c th phi chun b t trc hng nm. Vic tp ca ht cng c dn lng bt u t sau rm Trung thu nm trc, hoc c khi cn sm hn. Ti ti, trai gi cc thn xm u no nc tp luyn cn ua ti vi nhau. V th, tuy hi cha m m khng kh trong lng thy rn rp khc thng. Cuc tp luyn ko di n thng Chp th ngng, chun b qun o v cc vt dng cho ngy vo m.
1
x Lip Tuyt hin cn vn bn Quc nhc din ca, bng ch nm do Trc Hin Hi Hm sao nm Khi nh I (1916), t mt bn sao nm T c 29 (1875). Nghe ni bn gc c t thi L, do mt ng cng ngi a phng su tp cc bi ca truyn ming trong dn gian, chnh l v ghi chp thnh vn bn nh hin nay cn thy.
377
T chiu mng 9 thng ging, bt u cuc rc kiu ca ton x t nh miu ra n. Vic rc kiu cng c nhng tc l v nghi thc cht ch. Trai trng kho mnh, trong sch, mi c chn khing kiu. C 4 ngi khing mt kiu, ngi ny mi th ngi khc thay. i trc kiu l cc chc sc trong x; hai bn kiu c ngi vc c, vc lng i km. Nhng ngi trong cc Ban ht gm Ci ht (ngi con trai dn u) v cc Con ht (u l con gi, cn gi l Bn nng ) cng c i trc kiu, mi ngi u c che u. Ngi con trai lm Ci, c chn la kh k, l mt chng trai khi ng v c ging ht trong tro. Cn Bn nng th chn gi trinh, tui t 13 n 17. C Ci v Bn nng u phi quang qu (nh khng c tang, bn thn trong sch, chay tnh...). m rc gm nhiu thn ni di theo th t vai v. i phu l thn anh c ca x Lip Tuyt c i u, sau n thn Vnh Phc l anh hai, ri tip theo l cc thn Bi Ni, Bi Ngoi... C m rc l mt rng c, mu xanh, , hoa l... bng la, un ln trong ting trng tng bng, rn rp. Nhng thanh nin cm c, vc lng, khing kiu th u qun khn lt, mc qun trng o the en, chn qun x cp hoc i giy vi. Ci cng n bn tng t, nhng chn khng qun x cp. Cc bn nng th mc o nm thn, bn trong l o , gia l o xanh, ngoi cng l o the en, chn i dp cong, c eo chui ht vng, tay eo nhn, cm khn , qut v ti mi cam nhiu mu sc s. Khi m rc kiu t tu trc n Khnh Xun ri, mi ngi li v nh. Sng hm sau, mng 10 thng ging, thc s bt u vo hi,bt u c hnh i l ti n. Thn anh c i Phu phi n sm v c vo ht trc tin. Trnh t cuc ht l nh sau: Ci dn cc Bn nng vo trc n, ri g nhp snh lm hiu cho cc Bn nng vo trc bn th. Tt c u i theo hnh ch chi. Khi nghe snh bo hiu cho cc Bn nng b dp, bc vo chiu, ri bt u ct ting ht theo cc bi nh ghi trong vn bn c. Sau khi ht xong mt chu, th Ci v cc Bn nng c ngh, v by gi cuc t l mi bt u. Khi t l th ring Ci v Bn nng thn Bi Ni c li ht b b. Tip , cc thn ln lt thay nhau vo ht. Cuc ht th din ra t sng n x chiu mi xong. Cc ngy sau cng vn din ra nh vy. Trong khi n c hnh t l v ht th trang nghim, th ngoi sn n, li l mt bi hi tng bng no ng vi cc tr vui dn d nh nh
378
u, chi g, c ngi, ma ri nc1... thu ht ngi hng tng, ngi ca mi min X oi cng ng o khch thp phng ti xem. n chiu ngy 15 thng ging th ht hi. Nhn dn cc thn li rc kiu t n v miu ca thn mnh, ri 36 nm sau mi li c mt ln m hi tip. Tuy my chc nm mi m hi mt ln, song Hi D vn li n tng su sc trong nhn dn X oi. Ni dung ca hi c t l, c rc kiu, c cc tr vui dn gian, nhng ni bt v ch yu vn l phn ca ht. V th, c phn tri vi thng l l ly tn lng gi tn hi, y ngi ta li ly tn ca khc gi tn hi. Chng hn, do trong bi ht Cho thuyn ti on kt thc nhng ting m huy d, huy d rn dp, si ni, m nhn dn gi hi lng Lip Tuyt l Hi Ht D. c bit, trong ht D cn c c ma, do cuc ht kh sinh ng v gy c nhiu hng th cho ngi xem. Nh khi ht phn Li ca chnh, th c ng tc i vo i ra khi bn th theo hnh ch chi, hoc c nhng ng tc cho thuyn, do cc Bn nng dng qut giy tng trng cho mi cho, ming ht tay cho, chn cng bc ln li xung nhp nhng trng rt p mt. Nht l khi ht sang phn ht B b, th cng nhiu iu b hn. V nh ht n cu: Ngi ri ly ch ra xe, Ly kim ra x, ngi h v may. Cc Bn nng u ngi xung v lm cc ng tc xe ch, lun kim, may v... tht th v. Theo kt qu bc u ca gii nghin cu m nhc, th Ht D c ti trn 20 ln iu, va mang nhng nt c o ca X oi, va c nhng m iu chung ca dn ca nghi l vng trung du v ng bng Bc B. Cn v mt li ca, th ngoi nhng bi ht tr tnh giao duyn, phn nh tnh yu nam n, hnh phc la i, chc chn xut hin vo giai on mun, nhng bi dn ca nghi l cn li ngn t u rt c, rt mc mc, nghe nh m vang ca nhng li ca khn nguyn nguyn s ca cc th tc di chn ni Tn:
1
Hin cn du tch ao ri c truyn thn i Phu.
379
Bc chn vo ti chu Thnh C, Bc chn ra ti t thin quan c Thnh C vng ch cho an, T hu thin quan, Vng ly chng ti an lnh... iu chng t ci ngun c xa ca Hi Ht D. iu cng ng hp vi nhng l tc v huyn tch m nhn dn Lip Tuyt coi thn ni Tn nh mt anh hng khai sng, anh hng vn ho./. K.T.H
380
Hi T c Dng X
Phm Minh c Phm Th Nt - Phm Th Lan
Lng Dng X tnh Thi Bnh nm bn tri ng 39 thuc

a phn x Tin c, huyn Hng H ngy nay. By trm nm trc, Dng X thuc t lng Thi ng, huyn Ng Thin, ph Long Hng, ni pht tch, "chn thing" ca vng triu Trn. V vy, nhng sinh hot vn ho (hi h, rc l) trc y Dng X cng nh cc lng ph cn phn ln lin quan cht ch n nh Trn. C th ni, hi t c c t chc hng nm vo ngy mng 5 v mng 6 thng ging Dng X l biu hin c th cho mi quan h y. Nh Trn ln ngi, chn vng Tc Mc (Thin Trng - Nam nh) qu hng t bn i lm ni xy dng hnh cung, ni ngh ngi vui chi cho cc thng hong1; chn huyn Ng Thin (Long HngThi Bnh) lm ni t m t, lng tm. Nn cc lng: Th lng, Chiu lng, D lng, c lng, an tng Thi Thng hong Trn Tha v cc vua Thi Tn, Thnh Tn, Nhn Tn u c t y2. Vic la chn ny c tin hnh vo thi k hng thnh v v vang nht ca triu Trn. khng ch l ch : nh Trn nhn thy r ci li th v kinh t, chnh tr, qun s ca vng t Long Hng (tin ng giao thng, xa ca ng bin gii pha Bc, nm su trong vng hu phng, dn ng, vt lm...) m cn l tp tc c truyn ca dn tc l mun tr v, gi xc ni qu cha t t (ging nh cc vua L chn Tin Sn, vua L chn Lam Kinh). Nhng Thi ng (tc Dng X, Ty Nha, Tam ng sau ny) khng hn ch l khu lng tm, xen trong cn c nhng hnh cung n miu ln, lng ly nh: in Thin An, in Din Hin, thm Thin Tr.v.v... Hai i qun ln mang tn Hi Khu v H Dc ngy m bo v khu vc ny. t Long Hng c cc vua Trn coi l t t. Qun dn vng Long Hng c xem nh con em thn thuc. Cc i qun: Thin
1 2
Tnh n i Trn Tha. Ring vua Trn Hiu Tn c an tng An Lng (Kin Xng) tc ng Thanh (V Th nay).
381
Thuc, Thch Chng, Chng Thnh, Cng Thn (qun cm v) ca nh Trn u l con em vng Long Hng. Cai qun nhng i qun ny l nhng ngi quc thch hoc tng gii ca triu nh. (Tng quc Trn Nht Hiu qun qun Tinh Cng, tng Phm Ng Lo qun qun Thin Thuc). Vy quanh khu lng tm, n, miu l cc in trang thi p ln ca cc vng hu, qu tc nh Trn. Thi p ca tng quc Trn Nht Hiu chnh l lng Dng X, thuc x Tin c, huyn Hng H ngy nay. Dng X nm chy di chng ba cy s, m ly pha ng khu lng tm vi din tch khong chng 250 mu. Ti y, Trn Nht Hiu cho xy dng mt hnh cng ln c gi l u i s v thnh lp mt i qun ring- chnh l mt trong s nhng i qun mnh nht ca nh Trn sau ny - Qun Tinh Cng. Sau khi Trn Nht Hiu mt, dn lng Dng X tn ng lm thnh hong. Miu th ng c t thn L. nh th ng c t thn Trung. Ch cao nht, p nht trn cnh ng lng Dng X l ni t m ng. Theo ghi chp ca L Qu n th m Trn Nht Hiu rng chng 5 so, nm cnh mt ngi m khng r ca ai cng rng chng 5 so. Trn c ra , bia v 8 mu t in1. Cho n trc khi nh Trn di chuyn hi ct ca cc vua Trn Long Hng v Yn Sinh (ng Triu, Qung Ninh), nhn dn y khng ch c tham d nhng bui mai tng, t t long trng ca cc vua v hong hu nh Trn m cn c chng kin v tham d nhng s kin c ngha chnh tr quc gia. l nhng cuc ving thm, nhng bui lm l mng chin thng m cc vua Trn ch thn ng ra t chc t n t tin ph h cho chu con gi vng c nghip t tng t nc . Trong nhng ngy y, khi "nghi trng ko qua nghn ca n cho nghim tc, o m cc quan c by phm" th nhn dn Long Hng coi l ngy hi ln ca mnh. Ngoi khu lng tm lm l ln trong lng, ti cc nh cha ni ching, trng l thnh hong v l Pht. Cc thin nam tn n ko nhau ln cha, cc nh th h v nh nh u t
1
Theo nhn dn th t in l 8 mu 4 so. Nm 1983, S Vn ho v Phng Vn ho huyn Hng H c khai qut mt ngi m trong khu vc ny, phi chng chnh l m Trn Nht Hiu.
382
chc l n mng chin thng. Trn cc sn nh trai trng t chc nh gy; di sng thi bi tri, thi bt vt... ni ni t chc vui chi ca ht: rc thn, ma k ln s t, snh tin... lng Dng X 700 nm trc sng trong khng kh vui v v long trng y... Sau ny, hng nm, lng Dng X vn m hi- Hi t c tng nh cng c ca tng quc Trn Nht Hiu- thnh hong lng v nh v mt thi oanh lit ca nh Trn trn t Long Hng. Vo ngy hi t c, mi gip sm sa l vt cho ngy hi- l nhng con c trm. C l c tnh theo vng ngc thng l ba v (mi v bng bn ngn tay t st). T chiu mng 5 tt, nh Dng Trung c x php phi, khi hng nghi ngt. C lng Dng X trong khng kh va trang nghim, va no nc chun b cho vic nng c, lm bnh dy. Trong mm c c l thn, ngoi mn c nng, cn c c kho, canh c, c luc nc gng lc nu vi ngng ci thi nh v bnh dy. Ngi ta lm sch c ri tm m, nng vng. Cm nu bng go tm xoan nc lc qua giy bn. Trong khi chun b lm c c, lng t chc rc tng Trn Nht Hiu t ngi miu th ng thn L v nh Dng Trung. m rc linh nh c kiu sn son thip vng, c thn sc ho trong m thanh kn, la, trng phch no ng c vng. m rc nh lm sng li nhng sinh hot vn ho, nhng l th cng mai tng v nhng bui dng l mng chin thng 700 nm trc. Bui ti, t chc ht chu vn hu Thnh. Ht ngy mng 6 lng t t v trao gii cho gip no c c to nht, sp c ngon nht. Kt thc hi, mi ngi ra v trong nim luyn tic. H hn nhau 3 thng sau li v vi Hi thi diu cha B (24 thng 4 m lch). Ngy y, trong cha th l Pht, ngoi sn cha rng hng trm cnh diu thi nhau sc ua ti. C vng ven sng Hng dy vang ting so v ting h reo no nhit. Diu no bay cao, dy ng, ting so hay s c gii. Ai thng cuc, nm y lm n s gp nhiu may mn. nh Dng X n nay khng cn na v hi l t c u xun cng mt i nhng lp cao tui trong lng vn cn nh r. C ngi cho rng, s d c l t c trong hi lng Dng X l v nh v dng h Trn - mt dng h c cng lao vi dn tc m T ca h Trn lm ngh
383
chi li trn sng1. Li c ngi cho rng t c thuc v hi l nng nghip. Ngoi nhng hi l gn mt cch trc tip vi ngh nng nh rc nc, t thn nng, h in, thng in.v.v... Hi l nng nghip cn bao gm c nhng hi sn chim quc, sn h, co, nh bt c sng, h, ao, thi hi l, mng, nm.v.v... D nhn nhn di gc no th hi lng Dng X m l t c u xun l trung tm cng l mt hnh thc sinh hot vn ho kh c o lin quan trc tip n nh Trn./. P.M. - P.T.N P.T.L
C ti liu cho rng h Trn ly tn cc loi c t tn cho con chu mnh, chng hn: Trn Kinh tn c l Knh (c Knh), Trn Hp l Trm, Trn L l Chp; Trn Tha l Da, Trn T Khnh l Ngnh; Trn Liu l Nheo; Trn Cnh l Lnh Canh. Khi thnh nghip ln mi b b Ng bn cnh m c theo tn ch.
384
Hi lng a S
L Ngc Canh
nh lng a S khng r c xy dng t bao gi, nhng theo

cc b lo, nh c trng tu vo nm 1802 (Nhm Tut) nin hiu Gia Long th nht. Sn nh ny tng din ra nhng v cho, v tung, nhng cnh ht ca tr c sc sut thi gian hi lng. Nhn ton cnh nh lng a S, cho ta mt cm gic l bc tranh, mt mng mu ca ng qu lun sng ng, xanh ti vi cy i. Trc ca nh l ao nc trong xanh, bn gc c a, si ta bng mt. Gia ao c mt g ni hnh vung, c xanh nh tm thm, bn gc g trng bn cy cau. Dn lng gi l bn c (c l thu xa y l bn c ngi). Ca nh l hai ct Bc M cao, phn nh p hai ngh chu bn pha ct c cu i ch Hn. Tip n l sn nh rng, vi t hu u dng nh 5 gian dc. Cui sn l ngi nh ln, cao rng, b khung c lm bng g lim, vi 16 ct. Chn tng ct bng khi c c theo lut m dng. p vo ct l cc cu i sn son thp vng. nh cn c nhng bc honh phi ln chm khc tinh so. Hu cung c n hng, l ni th thnh hong lng. Cng vi nh, khng bit t bao gi, dn lng a S kho chn a th xy miu, cha, lm cho cm kin trc ny thm trang nghim c knh. Miu a S xy dng bn b sng Nhu, n sau nhng i c th, l khng gian t nhin ca miu. T ngoi vo qua hai cy Bc M n Vn ch, c bia khc tn v hc v nhng danh nhn lng a S. Tip lin Vn ch l sn lt gch ri n miu. Miu cu trc theo kiu c ca ngi Vit. Tin cung (cung trc) c 8 ct gn cu i, trn cao treo honh phi sn son thp vng. Ni y t hng n, l hng hc chu.
385
Trung cung (cung gia) cng b tr nh tin cung. Song hai bn, trc hng n, cn b sung hai hng bt bu, gi qut, gi c. Hu cung c cc honh phi, cu i, v bn th chnh th thnh hong lng Hong n Ha vi ngai, bi v chm khc tinh vi. Kin trc miu cu to 3 tng theo hnh thp. Cc gc mi un cong, u p rng v ngh. nh miu c rng chu mt nguyt. Hai bn miu l hai dy nh ngang, mi dy 5 gian. Dn lng a S to dng tng v tn th c Hong n Ha lm thnh hong lng. Tng ngi phn nh r nt mt hin t phc hu, thng minh tr tu. V hnh thc, tng Hong n Ha l mt tc phm iu khc ngh thut c ng nt, hnh khi, nh sng, t th, dng kiu hi ha trong th thng nht. Pha phi miu, l mt tm bia c nin hiu Phc Thi th 6 thi vua L Chn Tng (l648). Cc mt bia ghi "a S x bi" hoc "Thng h i tiu ng". Bia cho bit: Chnh phu nhn Hong Th Lc, hiu l T Nhun, c cng vi qu hung c "ta v hu thn". Cc hin vt trong miu, ng k l b kiu do tng trn Ngc Hu Nguyn B Xuyn v theo mu kiu ca nh vua v ngh nhn ng kiu l L Cng La cng h hng ngy m dn tm, dn ch lm cho kiu tr nn p , rc r. Trong , kiu ng tc tm con rng, kiu B tc tm phng u sn sn thp vng. Khi rc kiu lc i nhanh, i chm, lc li, lc xoay l tng trng rng cun, rng ln. Kiu ng rc thnh hong lng Hong n Ha, kiu b rc phu nhn thnh hong lng l Phng Dung cng cha. Hi lng a S ly ngy mt ca thn Hong n Ha lm ngy hi lng. Hng nm m hi vo 12 thng ging v n ngy 15 thng ging d m. Hi t chc rt trng th theo nghi thc c truyn: T, l dng hng. Rc. Vui chi (vui hi) - T, mt nghi thc tng nh cng c ca thnh hong lng, n cao c dy, nhc nh con chu lun ung nc nh ngun.
386
Nhng ngi tham gia t gm c: Mt ch t, ba bi t, thng hng (ngi dng hng), m phc (ngi dng ru). Bt u l trng ching, bo hiu cuc hnh l. u tin ng xng, Ty xng, ri ch t ng ra h, lm hiu iu khin l. Phn quan trng l c vn t (c cng c ca thnh hong lng). Kt thc t l dng hng, dng ru, dng hoa (hng, hoa, ng, tr, qu, thc). Tip n l rc. - Rc: qui t, tng hp cc loi hnh vn ha ngh thut, l ct li, trung tm ca qui trnh hi, gm: rc kiu, long nh, hng n v cc loi hnh ngh thut ma snh tin, m, trng, s t, rng, mt n, c v.v... - Vui chi: k tip l cc tr chi lm cho hi thm vui ti. Hi thng c cc tr chi dn gian nh: nh u, chi g, nh c ngi, vt, cho sn nh, ht ca tr, din tung v.v... T thu xa xa, hi a S lng vang mt vng. Ngy ny, H ng, H Tr xung, Sa La, Vn Qun sang, Mu Lng ngc ln, Xm qua ng n. Trc ca miu, nh, cha, cm l c thn ln tung bay trong gi, trng ching rn vang m u cho mt ngy hi. Kiu ng , kiu B, long nh, lng, tn, c, qut, phn, gm ao, bt bu n hoa sn sng. Nhng m thanh no nc bo hiu vic rc thnh hong bt u vi trnh t sau: m u l hai hng c, ri trai lng thi t v, lng eo thc, eo kim; i trng ching v ma s t m ng, ng hiu trng, hiu c dn kiu ng v i ma trng ng li, ma m; theo kiu l cc lo ng, tip theo l i n snh tin va i va ma, b hiu ching, hiu c dn kiu B; ri cc c cm c phn... Hai bn ng l dn lng, khch thp phng n d hi. L lng xa, qun kiu phi l nhng gi lng xinh p, trai lng tun t, c chn la v tp luyn cng phu (cha v, cha chng, c c tnh tt, phm hnh ngoan ngon, khng tang, khng ting xu). c chn lm qun kiu, hiu c, hiu trng, hiu ching l vinh d ca gia nh h hng thn tc. Ngy u ca hi rc kiu t miu i quanh ao nh v nh, mc du on ng ch ngn khong 500 mt nhng phi t sng n qu tra m rc mi ti ni. Theo tc l c rc kiu phi i tng bc mt theo nhp trng lnh (trng khu), c 3 bc tin 1 bc li. Hoc c lc i bc dn, li bc dn hoc quay kiu.
387
Ngy cui, 15 thng ging li rc kiu t nh i quanh ao v miu. Ao ny c coi l vin "ngc qu" ca lng. Hi lng a S lm gim bt i nhng u phin, em li s ha ng, nim ti vui, phn khi cho mi ngi. Tc rc kiu ca lng a S biu hin s tn knh ngi c cng vi nc, vi dn, vi lng xm, tn knh b trn v trn trng b di, mi khi rc kiu ra khi ca miu l kiu ng dng li kiu B i trc. Khi rc v n ca miu, th kiu ng li nhng kiu B. cng l th ng x vn ha truyn thng, mt nt c o ca l tc lng a S. Trong hi, sn nh l ni din cc tch cho, tung, trnh din ca tr sut c thi gian hi. "Ca tr c mt trong cc cuc t l tin thnh tin hin... T rt sm n c mt b phn ht, ma mang tnh cht tn gio, th cng phc v cho phng, hi, lng, ch trong cc dp n mng c ma, l t tri t, hoc t cc v t ngh. Nh t ngh l rn, t ngh c..." 1 C liu trn cho ta nhn bit ca tr cng mt lc c hai mi quan h: quan h vi tn gio v quan h vi vic th cc t ngh. a S c hai ng t lng danh, l t ngh thuc c tn th lm thnh hong lng v t ngh rn. C l v th m ca tr c trnh din trong hi lng? (12 thng ging l ngy gi t thnh hong lng). cng l ngy hi truyn thng ca lng a S. Thi im din ra ca tr phc v cho t t lc ph gi (rc kiu) n lc l t, ri vo cuc ht ca nh. Khi din ca tr th o va ht va ma theo nhp n, trng, phch, song loan. Khi t, o ht ma theo ni dung tit mc hnh l, n nhp vi cc ng tc ca ngi t. Ht ca tr trong t gm c chn khc, theo th t sau: - Nguyn ha khc (dng ru) - Thi ha khc (thn vo v) - Th ha khc (tun ru th nht) - D ha khc (tun ru th hai) - Minh ha khc (tun ru cui) - Hi ha khc (ung ru nhn phc thn ban) - An ha khc (co bit thn)
1
Tuyn tp th ca tr, NXB Vn hc, H Ni 1987, tr. 11.
388
- Thun ha khc (ch mong thn ban phc thm mi) - Ung ha khc (l xong) Ht ca tr ca nh tuy c ni dung th thn, nhng vn gp phn lm cho mi ngi cng hng, cng vui, n gn vi tnh qun chng, tnh nhn dn. a S l mt lng ngh. Bi vy, l hi lng, bn cnh nhng nt chung vn c nhng nt ring ca mnh. c im vn ha y chnh l nhn t khin hi lng a S tn ti n hm nay./. L.N.C
389
Hi lng m
L Hng L
Lng m nay l x Ty Tu, huyn T Lim, H Ni. Ty Tu trc kia thuc ph Hoi c, tnh H ng. y l mt lng c c truyn thng vn ho v sn xut t lu i. Bi m, rc Gi, hi Thy hay Lng La canh ci, lng m ua thuyn l nhng cu ca dao quen thuc vang n tn kinh thnh Thng long xa. T cu Giy, theo ng H Ni- Sn Ty, n Nhn r tay phi, ch i vi cy s l ti lng m. Vo ma xun khi n dp hi lng, t ng xa du khch c th nhn bit bng mu sc ca c hi ni bt trn mt thm xanh ca nhng rung rau, da cc loi ang kt tri i ma thu hoch. Rau v da Ty Tu qu quen thuc vi t H Thnh. Hi lng m din ra trong ba ngy, t mng 9 n 11 thng ba m lch. Xa kia hi ko di ti nm ngy v c nm nm mi t chc ua thuyn, bi chun b cho mt cuc ua i hi s tn km khng t thi gian, tin ca v sc lc con ngi. Theo cc c gi cao tui cho bit hi c t chc ln cui vo nm 1940. K t khng m hi nhng i thuyn ua lng m vn lun c mi v d ua trong nhng dp l hi ln ca t nc ti h Thuyn Quang, h Gm, h By Mu. Khong nhng nm 1972- 1973 lng c t chc bi nhn n Quc trng Cmpuchia sang thm nc ta, nhng cuc ua cha phi l hi. Nhng nm gn y, xu th khi phc dn dn nhng truyn thng xa ang c ch . Bng chng l sau 54 nm, nm 1994, hi c t chc li mt cch cng phu v trang trng. Theo sch Lng x ngoi thnh H Ni th Ty Tu xa vn gi l Ty m, v king tn hu vua L Th Tng (1573 1600) nn i gi l Ty m; n nh Nguyn, v king quc hu i gi l Ty Tu cng l tn mt trong 13 tng thuc ph Hoi c c. Tng Ty Tu gm by x, nay thuc t Ty Tu, huyn T Lim v Tn Hi huyn an Phng (H Ty). Pha bc Ty Tu gip hai x Lin Mc v Thng Ct, pha ng v ng nam gip hai x Ph Minh v Xun Phng, pha ty gip x Tn Lp huyn an Phng v x D Trch huyn Hoi c(1).
(1)
Bi Thit: Lng x ngoi thnh H Ni, 1985, tr. 231.
390
Ty Tu gm ba thn l thn Thng hay cn gi l min Thng, thn Trung hay gi l min Trung v thn H cn gi l min H. Hng nm, vo dp hi ba min cng nhau t chc hi v thi bi thuyn. Nhng di tch lin quan n hi cn li cho n nay ch yu nm xung quanh nh v on sng, ni din ra cuc ua thuyn. nh lng m th c thnh Tam Giang, dn gian gi l Bch Hc Tam Giang(1). Vo ngy hi trong nh c t ba c ngai. Mt c trong hu cung, ln v c mc o trng. Ngai th hai tip theo ngai hu cung, c t gian gia nh, nhng ch li thp hn xung so vi hai bn theo chiu dc ca nh. Ngai th ba c t ngoi cng v l ngai rc ra ng ngoi thu t lc thi bi thuyn. C hai ngai th hai v th ba u c mc o vng. nh b h hng nhiu, khng c g c bit v ang c tu sa dn dn. Ngay ca gia ca nh nhn thng ra l lin tip hai nh thu nh cch nhau khong by tm mt, c gi chnh ng trong v chnh ng ngoi. Vo nhng ngy hi, kiu ca c Thnh rc v c t chnh ng ngoi, cn chnh ng trong l ni din ra cc cuc t l v sau l im xut pht rc ngai Thnh ra ng xem bi. Bn tri v bn phi khong trng gia chnh ng trong v chnh ng ngoi cn c hai nh thu nh nh khc. Cnh hai nh thu nh y l nhng dy nh di c gi l dy mung. Pha bn phi nhn t ca nh ra c hai dy mung, cn pha bn tri ch c mt dy, cnh dy l T V. Trong T V c t mt bia hnh tr, bn cnh bia l hai ng phng ngi canh bia. Thu t c xy dng trn b sng vn ra mt nc. N chia thnh ba phn r rt. Phn trung tm l ni ng gi ca kiu Thnh, bn
(1)
Giang Qun trong bi Vng t c thng v v hi bi m Bo H Ni mi ngy 3.5.1994, tr2 c ghi truyn thuyt v Bch Hc Tam Giang nh sau: Vn trc lng cha c nh, miu. ng cu ch h V ngi thn H i theo trin sng Ci ln mi vng trn, thng hay n ngh nh n Bch Hc. Mt hm, c t i vng nh ng V n hng h. ng thy trn n c ti ba bi v th m lng mnh li cha c thnh hong bn lm l xin m dng n mt v v m. l Th Lnh Bch Hc Tam Giang. v lng gp lc ang c dch cht ngi v gia sc, ng V s em giu gin mp. Ma l nm y c l ln, nc trn vo ng, c mt mi thuyn g chm vo u hc tri dt vo ca miu. ng cu ch nhn ra ng l u thuyn ua n Hc. Dn lng bn c ngi ln n chnh th thn Tam Giang xin mu thuyn, hi th thc bi tri ri v lng ng thuyn, xy nh thu t, t chc thi bi. Hi m bt ngun t , n nay khong 600 nm.
391
tri l chiu dnh cho cc b lo cao tui v trong hi ng t l, bn phi dnh cho quan khch. Tt c nhn ra hng mt sng. y l mt nhnh ca sng Nhu m vn xa kia cc c gi ni rng n ni sng Hng t Gi xung vi sng Nhu, nhng nay b ct nn cn gi l m m. Khc sng di khong 1000m v cuc ua thuyn din ra ti , vi v tr xut pht l nh thu t v im cui cng l on sng trc ca miu th c Thnh Tam Giang. Gi l miu nhng y thc cht l mt ngi n ln trong cn gi c kh y bia k v cc t kh cng honh phi cu i. y l t ca thn Thng nn miu cn gi l Thng miu. i din vi miu ny pha bn kia b sng chch v pha phi c mt b th c gi l ln t. Ln t, theo nhn dn a phng l ni xa kia rc Thnh v t tm ti , trc khi a ngi ng vo miu. Ngy y ln t kh b th v nm su trong trng k ngh nn ngi ta dch chuyn ln t ra st b sng v mi xy thnh mt b th nh vy. Mi s chun b cho ngy hi c tin hnh t trong nm. Ngy mng 9 thng ba l ngy m u cho l hi ca lng. Nghi thc quan trng nht ca ngy hm y l m rc Thnh t miu xung nh. Sau khi t l nh, lm l co yt miu, ngi ta tin hnh rc Ngai ca Thnh v nh. m rc long trng vi l b v nghi trng cng nhng v c trng trch trong ngy hi vi ng o dn lng. m rc i t miu Thng theo ng lng i v nh. Ti nh kiu rc Ngi c t chnh ng ngoi. Sau cc tay cng b lo rc Ngai ca Ngi vo nh v ng ti . Ting pho n vang cng ting nhc rn r lm khng kh ngoi nh no nhit trong mun mu sc ca c, t kh v hng khi nghi ngt. Ngoi sng, cc thuyn ua ca ba thn cng tin hnh bi do. Va cho mng ngy hi cho mng Thnh ng thi cng l duyt li ton b cc bc chun b ca mnh xem t v tr ngi ca tng trai bi hp l cha, cc tay cho c iu g phi sa sang cho tt v u, nhp bi c ng u n vi nhau khng; ngi ch huy, ngi chng so, tt nc, v.v... Tt c gn nh mt cuc duyt li tng chi tit chun b cho cuc ua ngy hm sau. ng thi y cng l lc thm d trc lung lch sao cho tit kim c thi gian nht m li t hiu qu cao nht.
392
C th ni, sut m 9-3 mi ngi u no nc ch i. Cc trai bi hi hp chun b cho cuc thi u ngy mai. Dn lng ra thp hng l bi ngoi nh miu. Cc c trong ban khnh tit thay nhau tc trc nhang khi th Thnh. Sn nh rn r khng kh ngy hi lng, n uc sng trng, k ra ngi vo tp np. Mng 10 thng ba l ngy chnh hi. By gi sng mi chun b cho ngy hi phi c hon tt. Ngy hi bt u bng cuc t l long trng ca hi ng b lo trong lng. Mi nghi thc t l c thc hin t chnh ng trong qua qung sn trc ca nh v vo n trong nh. Cc bc t ca mi tun t u bt u t chnh ng trong vo nh. chp kch, ching trng, c qut c xp ngay ngn sut dc hai bn t chnh ng trong vo ca nh cn gia c tri chiu. Cc nghi thc t l lng m khng c g khc bit vi nhng ni khc, duy ch c i im ng ch . Th nht, trc ca nh c hai thanh nin mc qun o mu xanh, chn qun x cp u i m c chp nhn cng mu xanh, trn chp c mt tm lng g hoc lng chim, tay cm roi song ng hai bn ca gia nh. Trong lc t l hai thanh nin y ng nghim trang ti . Th hai, hi lng m cng t ba tun, nhng ngi ta li c chc trc tun cui cng ca cuc t. Sau t thm mt tun na ri mi t chc vn. Chc vn c mt c gi cm trn tay, sau khi vi ly thnh ri chm la t. C gi phi xoay trn tay sao cho t chc phi chy ht m khng c ri xung t. Chc vn phi c t chy ht ngay trc bn th Thnh. Trong lc cc b lo tin hnh t l, trong nh hai gian cnh c tri sn chiu khch thp phng v b con dn lng chun b dng l ln bn th Thnh. Ngi ra vo nm np vi loi l vt, tuy vy khng h nh hng g ti cng vic t l ca cc c. Khi cuc t kt thc, ching trng ni ln rn r, bo hiu cuc rc sp bt u, ng thi l hiu lnh nhng ngi c trch nhim chun b. Nghe hiu lnh cc trai kiu chun b. Nghe hiu lnh cc trai kiu v nhng ngi cm c qut, chp kch t khp cc ng ca hi ln lt ko v chung quanh ca nh. Kiu rc Thnh c chuyn t chnh ng ngoi vo chnh ng trong. Mt hi ching trng ni ln mt s trai kiu cng cc c rc ngai Thnh t trong nh ra chnh ng trong. Theo hiu lnh ca mt c gi mc o tm, cm trng khu mi ngi t t t ngai Thnh vo kiu. Cc c xem xt li t m xem vic t ngai vng cha, c
393
nghing ng g khng, lng che trn ngai kn cha ri bt u xp sp i hnh. Th t m rc nh sau: Hai thanh nin qun o xanh, qun x cp m chp nhn xanh, lc trc ng ca nh vi roi song trn tay, nay i u lm nhim v dp ng. Tip n cc nam n tr qun o trng, tht lng v u qun khn cm c v chp kch. Sau l hai c gi mc qun o t mu xanh i git li, mt hng vo kiu Thnh. Theo sau hai c l mt c gi khc mc qun o tm, tay cm trng khu lm hiu lnh cho m rc. Ri n kiu Thnh vi mt c gi mc o (l c t gi nh) i st kiu trng nom, sa sang bc i cho cc kiu, ch bo ngi cm lng i sau kiu che cho ng ngai Thnh... Hai bn kiu l hai thanh nin mc kiu v tng (u i m, tht ai, i ght...) cm gm bo v kiu. i sau kiu l cc c gi trong ban t, cc b lo n tui thng th vi o , o vng theo lp tui cng dn lng i rc Thnh. Hai bn li kiu i ngi lng, khch thp phng chen chn ng xem m rc vi khng kh v cng phn chn. Kiu i thng t chnh ng trong qua chnh ng ngoi ti ng lng trc mt ao nh. T chnh ng trong v chnh ng ngoi kiu c nng trn tay ca cc trai kiu nhng khi ra khi chnh ng ngoi, theo hiu lnh ca ngi cm trng khu, kiu c t ln vai cc trai kiu rc i. Khi i ra ti ng lng, on rc r sang tay phi tin v pha thu t. m rc i nhp nhng, khoan thai trong ting nhc, ting pho n v di s iu khin cht ch ca c gi mc o tm. C nh vy, m rc i trong vng mt ting t ca nh n thu t. Khi ti trc ca thy t, kiu c h xung, cc trai kiu cng cc b lo rc kiu vo t ti b gia nh thu t, c qut, chp kch c t trc mt kiu Thnh, hng ra mt sng. Mt hi ching trng ni ln, pho thu t, hai bn b sng v trong nh c t n rn r cng mt lc, bo hiu Ngi an v. Cc c tr v chiu ca mnh gian cnh, trai kiu v thanh nin cm c v t kh nhanh chng tn ra khp ni tm ch thun tin xem bi. Trong khi ngoi nh tin hnh rc kiu th cc thn nhng bc kim tra cui cng cho cuc ua thuyn c tin hnh. T chi tit nh c kim tra v thng nht gia cc trai bi v ngi ch huy. Tng thn lm l tin on thuyn ua ca cc thuyn ca tng thn c khing ra sng do quanh i hiu lnh tp trung v thu t.
394
Hiu lnh chun b ua thuyn l khi ting chung trng v ting pho n rn r lc kiu Thnh yn v nh thu t. Cc thuyn ua t cc ng t t tin vo gn nh thu t trong ting reo h vang dy ca ngi ba thn c v cho thuyn ua ca mnh. Mi ngi sung sng v hi hp ch cuc ua bt u. Ba thn Thng, Trung v H mi thn c hai thuyn ua. Xa kia c thm mt thuyn th by gi l thuyn Quan. Thuyn Quan khng ua m ch lm nhim v bi theo quan st cuc ua. Thuyn ua di ti 15m gm 18 trai bi v su ngi khc. Su ngi l: ng li (ngi li thuyn), ng d (l ngi bt nhp, ch huy), ng pht c (ngi cm c pht sang phi sang tri c v anh em bi); ng cm lng (l ngi cm so, mt u c mc st hnh ch U chng v y thuyn khi thuyn st vo thuyn khc mt ngi tt nc (cm go hoc th g tin li ht nc ra khi thuyn) v mt trng ti c nhim v ch ngi theo di cc trai bi v nhng ngi trong thuyn khng c phm vi cc lut l quy nh. Trai bi c chn trong tui t 20 n 35 tui c kinh nghim v kho mnh. u thuyn ca mi thn u gn u ca ba loi a, ly, hc. Ring con hc lun lun gn vi hai thuyn ca thn Thng v thn Thng c miu ca Bch Hc Tam Giang. Cn hai u a v ly l ca hai thn di. Trong hai thuyn ca mi thn li chia ra mt thuyn ng v mt thuyn ty, cn su thuyn c nh s th t cho d nh. Vic ng thuyn v tp luyn cho cuc ua l c mt qu trnh lu di v tn km. Tuy vy thn no cng c gng ht sc dnh c chin thng. y ngoi s ganh ua v gii, ngi ta cn thi ua c v danh ting cao c khi c gii nht. N gp phn c v cho c thn trong nm mi. Cuc ua thuyn c tin hnh bi su vng. Sng ngy 10- 3 bi hai vng, chiu mt vng. Ngy 11- 3 cng bi ba vng nh vy sau kt thc hi. Sau hi ching trng bo hiu ngai Thnh yn v, cc thuyn ua tp trung trc thu t. Di sng cch Thu t vi mt c mt ct c treo l c i tht to. ng thi cng cch vi mt, mt si dy c cng t b sng bn ny sang b sng bn kia, trn dy c treo c mu sc, cng l mc cho cc thuyn xp hng bi. Hai c gi mc o qun ngy hi ng bn b phi ca Thu t lm nhim v hiu lnh. Sau khi cc thuyn tp trung vo v tr, c lnh c pht, cuc bi do bt u. y ch l bi biu din do cc thuyn khng
395
ganh ua v vi v m c bi cho tht p, tht nh nhng, ngon mc li cun ngi xem. Tuy vy, khng kh trn b cng rt si ng, ting ching trng, ting pho n mng ni ln khp ni. Bi do mt vng theo ng ua va l bi biu din, va l bi th cc tay cho quen tay m bt u cuc u. Sau khong 15- 20 pht cc thuyn u tr v ng bt u cuc bi chnh thc. Cc thuyn ua hng mi vo nh thu t. Ba hi ching trng bo hiu cc thuyn chun b vo l thnh thi bi. Sau theo hiu trng cc thuyn ln lt c ngi bc ln thu t lm l thnh. Mt ting trng: Thng ng, Thng ty vo; hai ting trng; H ng, H Ty vo. Tng cp mt sau khi lm l xong, ch t gi: Thng ng, Thng ty, cc trai bi trn thuyn nht lot d ran. Cng nh vy vi thuyn ca thn Trung v thn H. Sau l bi yt Thnh, cc thuyn c ba trng ti xung kim tra rt k lng t s ngi, dng c trn thuyn nh dm li, mc nc, nht l so chng. Bi v so chng l phi thng nht, do ban t chc pht, khng c i so v ch cn di hn mt cht l thuyn rt c li trong vic y v chng. Cng lc ny cc thn c php c ngi ln thuyn u lo cc trai bi bng thuc l v cc th khc c v tinh thn cho cc i. Khi mi vic hon tt ting ching trng, thanh la, t v dn dp vang ln bo hiu cuc thi sp n gi xut pht. Bng hiu c v loa cc trng ti a cc thuyn vo v tr cho c trt t v bng nhau ch xut pht. Thuyn ca ba thn c xp xen k nhau sn sng ch lnh. Mt trng pho di c t bo hiu pht quyt nh sp n, tt c cc ch huy v trai bi trn thuyn u hng sang pha hai c gi cm c lnh, mi ngi ci rp xung v khi l c c chm mnh xung l lc cc thuyn bt ln lao i. Ting ching trng hi, ngi trn b cng nhoi ngi ra h ho c v v nhc nh cc thuyn ua. iu th v y l cc thuyn ua sp hng bng nhau trn mt qung sng khng rng, thuyn li to v di ch khng xut pht so le nh hi ua thuyn mt vi ni khc, chng hn nh ng Xm... Do vy khi xut pht, do s bt ln kh mnh ca cc tay bi, v vi vng mun bt ln khi thuyn khc ly khng gian v i khi khng trnh khi lng tng m cc thuyn tm tm vo nhau. Thm ch lc u cha chnh c tay bi nn khng tt nc u tay, ngi li cha nh hng v tm nhn cht nn cc thuyn c th b xin ngang, quay cung mt im. V th qui nh ca cuc ua cho php cc thuyn
396
chen nhau tm li thot nhng khng c va chm. Vai tr ca ngi chng (lng) lc ny l v cng quan trng. Anh ta ngi u mi thuyn cm lng ngang ra mt chm chm nhn hai bn y v chn bt c thuyn no p st vo thuyn anh ta. Thuyn i din cng trong t th nh vy, do to ra mt cuc tranh ginh quyt lit bt ln. Song ngi chng ch c php chen y vo mn thuyn hoc mi thuyn ca i phng ch khng c php lm bt c iu g xu nh hng n thuyn bn. Anh ta phi cho chng sao cho thuyn ca anh ta c c khng gian m bt ln. Do , pht hi hp nht chnh l lc ny, v chen chc nhau nn c thuyn vi vng nghing ng lm lt p, song cc trai bi vn khng b cuc m nhy ln dc nc, cho thuyn tip tc cuc ua. Ting h ho ca ch huy, ting trng, ting phch cng ting c v ca hng ngn ngi ng kn hai b lm cuc ua mi lc mt no nc. Ngi cc thn rm rp chy hai bn b sng c v cho thuyn thn mnh. Vic y, chen v chng cc thuyn bn cnh bt ln theo dn gian y gi l bng. Cn khi n im mc cui on sng trc ca miu Thnh, cc thuyn bi cng phi vng qua mt ct c (vng t tri sang phi), c ngi li v ngi lng (chng so) phi lt sao cho kho ng cua tit kim ng ua v thm ch vt ln thuyn pha trc mnh. Ci ngi ra gi l dc v vt gc. Dc v vt gc cng iu luyn thuyn i cng nh v nhanh, cn khng kho s va vo ct mc hoc ng cua qu rng m mt thi gian. Ngay c khi cc thuyn rn ra nu ngi li v lng khng kho lo, cc trai bi khng u thuyn vn bi chm v c trng hp nc trn vo thuyn lm m hoc ngi bi vi tt nc ln nho xung sng. Khi c thuyn bm sau nu khng nhanh x l trnh thuyn trc m vt ln th cng m nt, nh vy s cn tr tc rt nhiu. Ngi ta tnh im tng thuyn v ch trc sau m xp hng cng im cho c i. Sau mt vng ua cc thuyn bi c ngh ngi khong mi lm pht hi sc v rt kinh nghim. Ngi cc thn x n thuyn ca mnh m nhn xt, nhc nh, gp cho cc trai bi. ri li ho hc ch vng ua mi. Sau khi gii lao trng gic gi cc thuyn ua vo v tr. Ln ny ngi ta li i v tr ua ca mi thuyn. C nh vy trong su vng ua ca hai ngy mi thuyn c ng mt v tr khc nhau t b bn ny sang b bn kia mt cch cng bng.
397
Trong hai ngy ua thuyn, nhng lc ngng cuc ua di sng trn mt t din ra nhng tr th chim, thi c bi v nht l chi g. y l mt vng c truyn thng nui g chi rt ni ting, c nhng cp g c a i u nhiu ni. y cng l mt ni c truyn thng vt vi cc vt lng danh nh Hng Thn, Bp Qu, Ba Oe... ban m c t pho bng, ht cho. Ngy 11- 3 bui sng bi tip hai vng na, v bui chiu kt thc trao gii. Thuyn c gii cn c vinh d ch ngai ca Thnh v miu Thng. Bi v theo phong tc t xa Thnh i b v thu, do vy hai thuyn git gii c a Thnh v cung ca Ngi vo bui chiu ngy 11- 3. Sau khi ua thuyn xong, dn lng t l t n thnh ri rc Thnh xung thuyn v miu ca Ngi. Ngy hi kt thc trong khng kh vui mng phn khi ca ton th dn lng. Ti li t pho hoa mng ngy hi, ting ht cho li vang ln ti sn nh. Li ca, ting n, ting pho quyn vo hng khi trong nh sng ca mun vn ngn n nn to nn mt khng kh kh qun i vi mi ngi d hi, nm sau du khch li nh m tm n. ua thuyn l mt tc l ph bin Vit Nam, nhng mi ni tu theo hon cnh a l v phong tc m li c nhng kha cnh ring ca n. Ci quyt lit ca ua thuyn lng m khng phi di ca ng ua v ua lin tc nhiu vng trong mt ln nh hi bi chi ng Xm. Khng phi s kh khn , khc lit nh bi ngang dng sng Hng nc chy mnh nh Sa Lng (Lin H) gn hoc sng nc chy xit, thuyn phi bi ngang trong khi b c thng sn t trc, nu khng bi nhanh s m nh Gia Lng H Bc. Hay ch l bi thuyn nghi l nhm n li cuc luyn qun ca n tng thi hai B H Ct T Lim, v.v... Ci quyt lit y l bc xut pht cuc ua phi bng thuyn (y, chen thuyn bn m ly ch cho thuyn mnh); dc thuyn (lt, vut gc thuyn bt ln m khng va chm, gy cn tr lt thuyn, chm thi gian); l lng thuyn (chng, y thuyn bn cho khng chm vo ngn cn thuyn mnh), l vut gc on cui ct mc sao cho thuyn lt nhanh khng b lng tng ti , v.v... Ci quyt lit y biu hin s mau l, quyt on v tnh ton iu khin thuyn t c tc ti a m ch mt mt sc lc ti thiu. iu i hi c mt kinh nghim dy dn v s tng tri ln ca mt c dn sng nc chuyn nghip. Cng d hiu khi nhn a d ca Ty Tu xa vn nm trong mt khu vc chng cht sng ngi. Bn thn m m l mt nhnh t
398
sng Hng qua vng Gi sang sng Nhu. T Gi ti Ht Mn, ni c on sng Ht ni vi sng Hng l mt on khng xa. C mt khu vc t Ht Mn Phng, Gi, Din ngy nay vn xa c nhiu sng ngi chng cho nhau. Bng chng l nhng on sng ct nh m m, nhng con nay khng cn gi tr ngn nc sng na v cc con sng tn ti cho n by gi. Sng trong mt mi trng a l nh vy, ngh sng nc t phi c cao v pht trin. Xt v mt hnh dng ca thuyn ua, vi nhng con quy con a ta cng thy chng gn vi nc. Cn hai con hc y n cha nhng iu g m ta cha bit c? l iu ng lu . Hai con hc y vi c thnh Bch Hc Tam Giang v mt truyn thuyt huyn o km theo tn gi ca ba thn cng vi t min (min Thng, min Trung, min H) c g lin quan n nhau khng? Li na, ng i ca c Bch Hc Tam Giang i b v thu. C g chng gia Tri- t- Nc, gia Ni- Sng hay l s xoay vn l ci mnh mng ca v tr trong quan nim ca ngi xa? V nh ni trn, lng nh gia thp hn xung so vi hai bn theo kiu lng thuyn, nu l nguyn trng ca thi xa xa th cng c th lin tng ti ci nh hnh thuyn m cc nh kho c hc nhc ti. Nhng d cm ban u, nhng nghi vn cha c y chng c thuyt phc, song d sao chng ti cng c gng trnh by ra y theo mt trt t nht nh c gi cng xem xt, v li cng l ngi vit suy ngm v tip tc hon thin trong tng lai./. L.H.L
399
400
L hi o X
Bi Xun nh
Lng o X, nay thuc x o X, huyn Tam Thanh, tnh Ph

Th. y l mt lng rt c, nm ven con m, vn l dng sng c, ni lin sng Hng vi sng vo thu xa xa. Lng nm trong mt vng c nhiu a im kho c hc thi i mi v ng nh G Bng, Xun Lc. Ngay ti o X cng pht hin c nhiu di vt ca cc thi i kho c trn, trong , ng lu c chic trng ng loi Hg I mun ln u tin c pht hin Vnh Ph. C dn o X sng ch yu bng mt v la chim, ngoi ra cn c ngh trng sn v khai thc cc sn phm t nhin. o X th Hng Hi Cng, mt b tng ca Hng Vng th 18 v ba ngi con ca ng lm thnh hong. Theo truyn thuyt a phng v bn thn ph (chp nm Hng Phc th hai 1558), hin cn lu n lng th thi Hng Vng vng o X, Hng Ha, Th Xun, D Nu (vng chim trng ca huyn Tam Thanh) b Thy Tinh dng nc lm ngp lt. Hng Vng phi Hng Hi Cng cng v l b Trang phu nhn i thuyn rng t o X ln Th Xuyn. Gia cnh sng nc hu tnh, b Trang phu nhn m sinh ra qu t. t lu sau, b th thai v sinh ra ba ngi con trai t tn l t Linh Long, Mn Linh Long v Uyn Linh Long. Khi ba ngi con khn ln, Hng Vng phi Hng Hi Cng v nhm tr Hng Ha, phi ngi con t l Uyn Linh Long nhm tr Th Xuyn, D Nu, cn hai ngi kia li gi o X. Dn o X thng gi Hng Hi Cng l c thnh ph, b Trang phu nhn l c thnh mu cn ba ngi con l tam v i vng v cng th h nh v n. Ngoi ra trong n cn th b Qu Hoa cng cha l ngi mua vui cho b Trang phu nhn trong nhng ngy b mang thai. Vi cc v thnh hong c th trn y, l hi o X trong mt nm c tin hnh theo lch sau y: - Thng ging: ngy 3 ma tru din t li vic Qu Hoa mua vui cho b Trang phu nhn, l thc c t chc ti n. T 27 n 29: Cu thng ging. Rc thnh hong t nh v n t l, m hi ma voi, thi cm thi sn nh.
402
- Thng hai: Chn ngy tt t chc t xun. Ngy lo l lp n th b Qu Hoa, cng l ngy lm thng in kt thc mt v cy cy. - Thng ba: Ngy 12 c thnh ph ha nht cng l l nh L phong sc cho thnh hong lng, l Ch Du (l kt ngha vi lng Du Dng). - Thng t: Chn ngy tt lm l cu yn nh. - Thng nm: Ngy 5 c thnh ph sinh nht, nhn kt thc v gt chim lm l treo hi. - Thng by: T 9 n 15, l hin thn ph vua nh L nh gic Tng, t chc bi tri gia cc gip, din li s tch thnh hong gip L Thng Kit nh gic. - Thng chn: Ngy 9, t chc l h in m u v cy chim. - Thng chp: Ngy 12, l mng vua Trn phong sc cho thnh hong, cu cng n. Ngy 15, l c thnh mu ha cu cng nh. Ngy 30, l bn giao gip ng cai. Sau y chng ti trnh by mt s l chnh thc: 1. L mng 2 thng ging: Ma tru: Theo truyn thuyt, trong nhng ngy b Trang phu nhn mang thai, Qu Hoa by cc tr chi mua vui cho b. L thc chnh c t chc ngy 2 Tt. n gi ng th, ch n hay th t xin m dng, nu c th ra ca n t pho, gip ng cai ni ba hi trng ri khp thn xm h reo. Sau khi khn thnh hong bng 12 c t, gip ng cai n nh ngi c lm bnh tru rc lng bnh v n. Mi lng bnh l mt con tru lm bng bt go np dn (np en) tr gi 6 u go, mt con tru ph giy bc. Trn mnh mi con c khc ch xun ngu, trn bn th c t hai bt nc, mt bt ng qu trng, bt kia ng chic gu dai bng giy ct bng tre. Hai ngi (mt nam i din gip ng v b ng) nng lng bnh tru ma i din nhau. Sau ch t vy nc hai bt vo hai ngi ma. L thc ny thc ra gn vi hnh thc sinh hot u ma. 2. Cu thng ging: Sng 27, gip ng cai bin tru cau, ch t knh l ng th nh, ct c ngi son knh t, cng cc chp kch qut, tn, lng. Ngi c phn cng c vn t nm vo nh c vn. Quan vin trong lng v trai inh cc gip rc vn, em kiu vo n. Ch t (c ch) vo co yt n ri em bi v ra lm l mc dc mt b trong sn n. Sau rc bi v, bt hng, hm sc v mt bung cau v nh. Gip ng cai mang hng n, knh t v
403
nh. Bn gip bin l tru ru. Quan vin lm l co t, cc gip li dng l vt lm l chnh t (l gm: ba ni chui, ba bt lnh lang, mt th bnh tri khng nhn, ba con c chp tng trng cho tam v i vng theo gic mng ca v Hng Hi Cng). Sng 28, tin c th (bn c ca gip ng cai, mi c gm bn ng ch kho, bn ng bnh mt, ngoi ra c chui, pht th, chanh yn, cam, qut, cau, tru, mt con g trng luc...) c ny nh n sng 29. Bn gip chn m ln c en lm c t nh ngy mng ba thng ging. Trc khi i vo i t, phi rc kiu, bt hng, bung cau t nh ra im trung qun cch chng 200 mt, kiu hng v pha ng mt lc (cu vng, tin c thnh ph v nhm tr x Hi Dng). m rc rt cu k, trng th. Hnh trnh ca m rc ch c 200 mt nhng phi i t nht trong hai ting. Trc khi quay tr v nh th t pho, ging ba hi ching trng. Sau , m rc tp kt sn nh, quan vin hng x vo t. T lc m rc khi hnh, n khi t xong mt khong su ting ng h. Bui ti hm nh c t chc thi ht. Trc khi ht, phi lm l mi ng t mi hai n o X lp nghip sm nht v nghe ht. Ngy 29, cc nghi thc tin hnh gn nh ngy 28, ch c khc khng tin c th, khng cho cc ng t. n ngy 30, cc gip bin tru cau, ch t lm l xin hon cung. Trong cc ngy cu ny, c mt s tc ng lu : a. Ma voi: Theo truyn thuyt xa kia mi ln Hng Hi Cng i kinh l t o X ln Th Xuyn, di nc c thuyn rng, trn b c voi i h gi. V vy, dn lng lm hai "ng voi" "phc v" Hng Hi Cng. Voi c to ra vi ct tre an theo kiu c bit m hin nay ch c mt s c cn nh. Da voi c bc bng vi mu ca x (Lm Thao) nhum en. Ngoi ra cn c ng, mt, trn lng c ai gi. Kch thc ca voi to nh voi tht. Hai ngi chui vo trong iu khin cho voi hot ng di s ch huy ca qun tng. Trong cc m rc, voi lm nhim v dp m bo v trt t v trang nghim. Khi t nh, hai voi nm ph phc canh gi cng nh. b. Thi cm thi: T chc sng 29 ti sn nh, thi ti gia trai inh bn gip vi nhau, mi gip l mt bp t gc nh. Mi bp c bn ngi (mt ngi cp g, mt ngi ko la, mt ngi gnh nc, mt ngi xay gi go - mi ngi tht mt chic khn ngang lng). Dng c c php ca mi bp gm: mt ni t nu cm, mt ni
404
ng luc g, mt bp king, mt ci xay la, mt cc con gi bng g nhn, chy tay, mt b ci (c nm ch c dng b ma, hoc tre ti gi), dao tht. Th t cuc thi nh sau: C ba hi trng pht ra, nhng ngi cp g phi nhanh chn ln thm nh cp mt con g sng mang v, ngi i gnh nc ( ging Vung, cch nh 300m), ngi ko la, v ngi lm go, tt c vo vic. Kh khn nht l vic ca ngi ko la, khng c nh dim m phi ly hai, ba si dy giang ko la, ko trn mt cy na kh, hoc nhn tre hoc trn cy g b , tru, trm trng, loi g d bt la. Vic lm go cng kh v ci xay gc sn khng ging ci. Cuc thi ko di trong khong mt ting ri ng h trong khng kh nhn nhp v ting h reo c v ca dn lng. Khi c hi trng nh, cc bp phi em cm v g ln ban gim kho duyt (Cm nu chn th p v ni t cm vo a cn g t ln mt a khc ri c hai th ln mt chic khay g. Bp no c cm trng u, khng kh nt, g tht trng, sch lng l c gii. 3. Cu thng by: Sng mng 9 gip ng cai bin l tru cau giao cho th t v ch t lm l co yt n, rc bi v ra b lau ra ri rc vo v tr th chnh. Gip ng cai sa son knh t, c bn nh ngy mng ba thng ging. Sau quan vin vo t, khi t, ch dng kn, khng khua ching trng, bui ti c lng khng c khua ng m . T xong, lm l h chi. t chc bi chi m nc trc ca n, trai tn cc gip phi i h chi. C tc bi chi v theo truyn thuyt v ghi chp trong thn ph, vo thi L, trn ng i kinh l cc ni xem xt a th b tr phng tuyn v phng n tc chin vi gic Tng, L Thng Kit ngc sng Hng theo dng sng C ni sng Hng vi sng (nay c ci to thnh vng chim trng) vo cu khn ti n o X, thn linh ph tr gip nc ui gic Tng. L Thng Kit va khn xong th thn hin ln c bn cu th m ni dung c nhiu nt ging bi "Nam quc sn h Nam c": Nam thin d nh t Nam qun i c giai do c nht tn Tht qun sn h nht thng Tng binh bt min tn nh vn Lc dch: Tri Nam nh vua Nam ta c ln ngy thm c mi ra
405
By qun non sng thu mt mi Binh Tng tan tnh ta my sa Va dt li th t pha ngoi m xa hin ln hai chic thuyn rng, mi thuyn c hng trm ngi h reo, bi thng vo ca n. L Thng Kit tng qun Tng n, lin cho thuyn ra nghinh chin th trn thuyn kia c ting gi "thuyn qun thn linh n cng ng nh gic Tng, xin ng ngi". on qun tng tin vo n, cng vi qun tng L Thng Kit lm l cu vi thn linh xut qun nh gic. Gic tan, L Thng Kit tr v, tu vua xin phong Hng Hi Cng v Tam v i vng lm "thng ng phc thn". Dn lng o X m hi n mng, t chc bi chi din li cnh L Thng Kit cng qun tng n thuyn ca thn linh. Hai gip gi mt chi (gip ng v gip Bc: Chi c, gip Ty v gip Nam: Chi ci). Mi chi c 27 ngi (24 ngi 24 khoang, 1 ngi g m 1 ngi gi u chi, 1 ngi b li, tt c u i khn , mc o , ng kh). Khi h chi, bi ra t ca n, m , nh nhng, khng ng hiu. n dy i Gc th quay v, lc ny cc chi mi ni trng, m v bi nhanh. Chi no v ti ca n trc s thng cuc. C nh th ba ln cc ngy 10, 11, 12, 13, 14, 15 l thc cu cng v bi chi din ra nh ngy 9. Chiu 15 lp n lm l t h n. Qua din trnh hi trn, chng ti c my nhn xt sau: 1. Hi l o X, ly vic th thnh hong l v thn c cng tr thy lm trung tm rt phong ph v lch th cng v ch : Hi l nng nghip (ma tru, bi chi) thi ti (thi cm thi) luyn qun nh gic (bi chi) v.v... Song yu t nng nghip v sng nc trong hi lng ni ln rt r. iu ny phn nh c im sinh hot vn ha v hi l ca c dn vng chim trng. 2. Tnh cht "nng nhn" ca hi l vng chim trng ni ln rt r, cc l chnh thc u tp trung vo thng ging (la cy xong) v thng 7 (nc ngp). 3. Cc l thc trong hi lnh mnh, c tc dng gio dc su sc, p ng c yu cu thng thc vn ha ca dn lng nn c bo lu dai dng (cho ti ngy nay, hng nm, vo cc ngy cu vic t vn duy tr, t nm 1983 ti nay, ma voi v rc c phc hi v i phc v hi n Hng, dn lng li ang mong mi c phc hi bi chi, nh lng o X c xp hng). iu cng khng nh gi
406
tr tch cc ca hi lng v l t liu tham kho cho c quan vn ha trong vic phc hi mt s yu t tch cc ca hi l./. B.X.
407
Hi nh Bng
*
L Vn K
"Hi c tht lng bao xanh C v nh Bng vi anh th v nh Bng c lch c l C ao tm mt, c ngh nhum thm" y l cu ca dao c ca ngi cnh sng tr ph ca mt min qu quanh nm nhn nhp hi h m chng ta ang ni ti. nh Bng tn nm l lng Bng (xa l rng bng), cng nhiu tn gi khc nh C Lm (thi nh inh); Thin c (thi nh L); ng Ngn (thi nh Trn) v.v... nh Bng ni ting cn do y l qu hng nh L - mt dng h vi 8 i vua c cng ln trong s nghip phc hng nc i Vit. Nh thin thi a li, nh chu kh lm n, t lu nh Bng tr thnh mt trong nhng lng tr ph. nh Bng hin l mt x ln gm 13 thn thuc huyn Tin Sn, tnh Bc Ninh. Ngoi nng nghip l ngun sng chnh, dn lng cn bit nhiu ngh th cng ni ting nh sn then, sn mi, dt mnh, dt vi, v.v... Xa, lng c c vng bit ti v mi nm c ti tm mi l hi ln nh v vic n ung th u mm cao c y, chu o, sang trng. Hi nh Bng thng m vo ma xun, trong hai hi ln chng ta s kho st l hi n v hi nh. I. Hi n L Bt : n L Bt cn gi l n (tc n C Php) c xy dng vo th k XI trn t lng nh Bng (Tin Sn, Bc Ninh) cch th x Bc Ninh khong 15 km theo quc l 1A. n nm gia a phn H Ni v Bc Ninh. Theo cc c gi k li, n do L Thi Tng xy dng nm 1030 th L Thi T. Vo th k XV, gic Minh khi sang xm lc nc ta ph hy lng nh Bng v n . Nm 1602 vua L Knh Tng cho quan in chnh V K S cng dn lng xy dng li n
*
Bi in trong L hi c truyn (Vin Vn ha dn gian - Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1992), y c bin tp li v b sung mt s t liu.
408
. Nm 1952, n b chin tranh ph hy. Thi gian qua, nhn dn nh Bng tin hnh tu dng li cc cng trnh xng ng l ni tn th ca nhn dn c nc vi cng c ca cc v vua nh L. n c bao bc bng mt bc tng xy bng gch rng bn. Tng mt rng 0,9m, cao 2,3m. Kin trc n cn xng, hi ha, c p v, chm khc tinh xo, ti ngh gm 20 hng mc cng trnh. chnh gia nh l in th - ni t bi v v tng tm v vua nh L. Qui m ca n b th, ct, khung nh v cc cnh ca u bng g lim, bng vng tm c th. Pha trc n c h bn nguyt vi din tch 9.500m2. n thm n , chng ta s thy cc ca rng c chm khc hnh my bay, hnh rng chu mt nguyt. Trn ca rng, c ao rng cong vt. Qua ca rng l n nh vung tm mi, chng dim, y l mt kin trc mang m nt thi L, sau nh vung tm mi chng dim l n nh tin t gm by gian, l ni din ra cc hot ng tm linh v l hi. Trong n c hai bc i t "Bt dip trng quang" (tc tm vua u sng) v "C Php triu c" (tc l t C Php l nn mng dng ln c nghip nh L). Di na l hng n th tm v vua L theo th t thi gian k tip tr v: - L Thi T (L Cng Un) (1010 - 1028) - L Thi Tng - L Pht M (1028 - 1054) - L Thnh Tng - L Nht Tng (1054 - l072) - L Nhn Tng - L Cn c (1072 - 1128) - L Thn Tng - L ng Hon (1128 - 1138) - L Anh Tng - L Thin T (1138 - 1175) - L Cao Tng - L Long Cn (1175 - 1210) - L Hu Tng - Thi T Sm (1210 - 1224) Ngoi ra cn th thm thn mu L Cng Un v tm v hong hu. Hai bn hng n l l tng Ri ci trn ng kh. Theo tng truyn dn gian, hai ng Ri c cng ln cng vua L i dp gic. Sau khi hai ng cht, c tc tng th t lng trung thnh vi vua. Dn gian c cu: Tng qun Ri ng kia Ngn nm chung thy canh bia gia n. Pha sau hng n l tng L Phng Hiu v T Hin Thnh. Qua nh chuyn bng, th vo hu gm by gian, cng l ni t bi v tm v vua nh L.
409
Tt c nhng cng trnh ny cng vi nh thy ta, vn ch, v ch, nh inh ng, binh cu, nh ghi cng cc vua L hi ha cng nhng cy cnh, dng sng Tiu Tng to nn mt cnh quan th mng v thing ling cho n . Bn kia sng Tiu Tng l Th Lng Thin c, ni an ngh ca cc vua triu L: n kin trc tuyt vi Thng Long p t p ngi ngn nm. Hnh nh thy nh ca n c chn lm biu tng in trn giy nm ng tin vng thi trc. 1 L Cng Un c ngi m h Phm nh Sm 2; ng l con nui L Khnh Vn, con ca h L C Php 3. Truyn thuyt dn gian li khng nh L Cng Un chnh l con trai ca thin s h L ngi nh Bng l L Khnh Vn tu cha Tiu, hi quan sau chuyn v cha Rn. Lc thiu thi, L Cng Un cng l tiu cha Rn. Khi ln ln, L Cng Un khi ng tun t thng minh v c sc khe phi thng c dn chng mn phc. ng tham gia triu chnh nh tin L, lm quan ti chc t thn v in tin ch huy s. Chnh trong thi gian ny, ng c cc thin s Vn Hnh, a Bo v quan li nh o Cam Mc to ra sm k, chun b d lun a ng ln ngi vua m nghip vng ca dng h L, L Nga Triu mt, qun thn suy tn L Cng Un ln lm vua nm 1009. Nm 1010 L Thi T xa gi v qu ban pht cho cc b lo tin, la theo cc th bc khc nhau v sau phong thc p cho dn lng. C mi xut inh c cp 5 so, 3 c ph lo c cp 1 mu, 32 gip trong lng c cp mi gip 8 mu cng in lo vic chung ca dn lng trong nm. tng nh ti L Cng Un (L Thi T) v cc i vua L tip theo c cng vi nc, vi dn lng, nhn dn lng nh Bng chn ngy 15 thng 3 m lch, ngy L Cng Un ln ngi vua lm l ng quang vua L 4. T thnh l, hng nm dn lng m hi vo ngy 15 thng ba m lch v kt thc ngy 18 cng thng. Do vy, m hi cn c tn l "L hi ng quang". Dp no c ma ba nm lin th lng m hi ln (hi i). M hi, vic u tin l bu Cai m.
1
Phn m t di tch theo Nguyn Hong Long:Di tch lch s n (Nhn dn, ngy 9.3.1998). 2 Nay l thn Dng Li, x Tn Hng, huyn Tin Sn. 3 Lch s H Bc tp I, Hi ng lch s H Bc xb, 1986. 4 Theo Ng Hu Thi : Hi nh Bng xa v nay, (Hi x Bc - tp II, S VHTT H Bc 1989).
410
Cai m l ngi thay mt lng m nhim ton b vic hi, 32 v gip trng phi hp trc cn nhc ngi xng ng ri sau mi a ra lng la chn. Cai m phi l ngi c uy tn vi lng, gia nh ha thun, con ci y np t, kinh t kh gi, khng c khuyt tt. Ngi c tang khng c bu. Bu xong Cai m, lng phi c ci tru, nm ru n mng v a trng i vo tn nh rc Cai m ra n trnh Thnh trc khi vo hi. Ngay hm , Cai m cng m ln, bin c co gia tin. Nu cha m cn thng ti th Cai m phi mc o thng , sm ring mt c "mng c". Cai m biu trng cho s tt p, trong sch ca xm lng, thay vua L Thi T ra n lm l t n c Thnh Mu, t n t tin nn rt c mi ngi trng vng, tin tng. V vy m k t khi nhn chc, Cai m phi sng chay tnh, n ring mt mm, khng n nh ngi c tang v khng tham gia nhng vic c tnh d bn... Sau khi lng rc ra n, Cai m s l ngi cai qun vic t l v chnh bn thn ng lm ch t trong sut 4 ngy. Nghi l: T ngy 15 n ngy 18: ngy no cng t hin sinh - mi ngy mt con tru mng thui chn v mt bng xi to. T xong th n ti ch mt phn, phn cn li chia v gia nh mi ngi cng c hng lc hi. Sng sm ngy 15: Cai m ra cha Rn (tc cha C Php) bch bi c Thnh Mu, c Thnh Vn, c Thnh Tam Bo... Sng 16 cng ra cha dng on, chui ri mi v t l n v chun b bc vo ngy hi chnh. L nh phi hnh l cha trc v L Cng Un vn sinh cha 1 ny. Mm c ngy hi do cc gip bin sm theo la lt. nh Bng c 32 gip, mi gip c chia 8 mu rung cng dng cho hi h, gi chp quanh nm nn dn lng khng phi ng gp thm g, mc d "vic n ung y him ni snh c", mc du mi nm lng m 12 con tru mng t l (bn con dng cho hi n, tm con dng vo tm ngy gi tm v Hong nh L).
Theo truyn thuyt th xa kia c mt b lm cng trong cha C Php nm ng ngoi sn cha. Mt nh s bc qua, b th thai, ra mt cu b tun t. B ta li a b cho nh cha ri b i. Cu b y chnh l L Cng Un.
411
Bc Ninh, t tru thui l mt tc c o ch ring nh Bng mi c. N c bt ngun t s tch Khng Minh Khng cha khi bnh ha h cho vua L Thn Tng. Nh vua qu trng thy thuc v gi n thy bng cch cho dn lng thui tru cng khi thy qua i. T m bin thnh tc l. Rc kiu: hi n L Bt , rc kiu l nghi l long trng nht, l hnh ng chnh ca ngy hi thu ht rt nhiu ngi. Lng chun b vic ny kh chu o. Trc khi vo m ba thng phi tuyn ba ng "Th tng" vi tiu chun: khe, khi ng; c c . Sau ba Th tng l 16 tng nam v 16 tng n cng l nhng ngi xinh p, tr trung, cha c chng, cha c v. Tip na l chn phng nhc c tn nhim; chn ngi cm c (thng l ngi c chn trong t vn); chn trng inh i khing kiu, ko nga, v.v... nh Bng cn c tc p ng rc kiu t n ln cha C Php gi l "ng rc kiu" dnh ring cho hi n. ng rng ri, quang ng nhng li hi g gh vi dng l cho nhp m rc chm ri nhm tng thm phn long trng ca nghi l v tha mn lng tn knh, ngng m ca dn chng. Tm c kiu trang hong lng ly c rc t n ln cha C Php nghe tng ni tng kinh ri li rc v ch c. Trc khi rc, ba ng Th tng vo n thp hng lm l. Th tng l xong, lui ra ri dn u m rc ln ng. Th tng ci trn, ng kh vng, mi ng vc mt ci di (nguyn th trong n) gi l "di tri dnh". H c xem l Thnh do vua L ng vo trong ngy hi. Sau Th tng l phng nhc. Tip phng nhc l hng n tin gm 4 kiu, 4 nga chin bng g do cc trng inh ci trn, ng kh bao, i m quai ru, khing ko. Sau hng n tin l Cai m mc o thng xanh, qun trng, i m y quan, i hia, che lng. Tip theo l hng n hu cng c 4 kiu, 4 nga v cc trng inh phc dch. Sau hng n hu l chc sc, hng lo v dn chng. Theo l, m rc phi c 32 cy c to, p (ca 32 gip) do thanh nin t 13 n 18 tui ca tng gip vc i. i theo hng n, cn c bt bu, c 8 tng nam mc o mu lam v 8 tng n mc o di , tt c u c lng che. Ph gi cho kiu l 24 ngi do lng chn. l nhng dn inh mnh khe, trong sch, c nhit huyt cng ng. C th ni: Rc kiu hi n L Bt l mt m rc khng l, honh trng, mang tnh hon thin v nghi thc ln thm m. Khng
412
ch ring nh Bng m l ngi hng tng ko v cun cun i theo m rc nh tng trng cho mt cuc diu hnh biu dng sc mnh i Vit v th hin lng bit n su sc i vi cc bc tin bi c cng trong lch s nc nh. n L Bt b gic Php ph hy t nm 1946 v hi n t y cng mai mt dn. Tr chi: Ngoi nghi l thing ling, hi n cn c nhng tr chi vui kho cun ht nhiu ngi tham gia nh u vt, nh c, chi g, ht cho, din tung, v.v... Nhng hi ny, tr chi c lu nht l c ngi. y l mt tr chi truyn thng, qui c nn vic chun b cho hi c tht l chu o, nghim tc. 32 qun c l ngi tht, cho nn c tng y cn gi l "c ngi". Mi su nam ng qun , mi su n ng qun en. Tng ng, tng b, phi l nhng ngi khi ng, tun t, c o c. Cc vai tng, s u c lng che. Cc "Qun c" phi khn o chnh t, trang phc thng nht, c ch ng n "qun trng, o di the, giy Gia nh, khn xp, tht lng iu". Ngi cm qun phi chp hnh nghim chnh lut l ca hi v c mt ngi theo hu sai bo khi cn thit (nh tru, thuc, lnh chm qun, lnh chiu tng, v.v...). Hi c mt ngi nh trng bi khch l tinh thn chin u ca hai bn, ng thi cng l hiu lnh nhc nh cc u th lc phm qui. Thi gian dnh cho tng nc c c qui nh sn ch khng ty tin theo ngi cm qun. C tng nh Bng ni ting t lu i v gii c y bao gi cng to nht vng. Ai ot c gii qu l kiu hnh, vinh quang nhng iu khng d. Mun dnh c gii cao nht th phi vt qua ba "ca i" - nht thng, nh thng; tam thng ri mi vo vng chung kt u tr, ti. So vi cc ni khc, c tng y c nhiu nt c o. N khng ch l mt tr chi gii tr n thun m c th ni l s tng hp ca l tr, mu lc, thi c, v s "hn thua" cay c ny dng nh c lin quan n th thi nhn tnh. T hun c, chun b n cch chn tng, tuyn qun, thi gian, lut l, np ngh, li nh cng nh thi , c ch ca ngi chi u th hin mt ci g h trng, nng n, hoi cm, u ut, khin ngi xem c quyn suy din: Phi chng th c cng l th sng, l vn nc, l cuc u tr chnh tr ca mt thi m d m cn vang vng?
413
Mi dp vo m, tr chi ny nh gi ln trong lng ngi a phng mt thi va kiu hnh, t ho, va lnh lng, thng cm v mt dng h y oanh lit, v vang nhng hu vn khng ly g lm may mn. S ln ngi ca nh Trn l tt yu lch s nhng s i i ca nh Trn i vi nh L c nhiu iu ng ch trch. Ci tr thnh nim mc cm nng n v hnh nh s mc cm i vo i thng (ngay c lc vui chi) m c tng l mt biu hin c th. II. Hi nh: Hi nh t chc ti nh lng. y l mt ngi nh tuyt p xy dng vo gia th k XVIII v cho n nay vn cn y nguyn. H thng thn thnh hong trong nh ny kh phc tp. Lc u, nh ch th c ba v l thn ni (Cao Sn i vng); thn nc (Thy b i vng); thn trng trt (Bch L i vng). Sau , nh cn th thm su v "lc T" c cng xy dng li lng (tc l su ngi con trai ca nh Bng sng st li sau v "st phu, hip ph" ca gic Minh), ri n khi n L Bt b Php ph hy th nh li th thm tm v vua nh L t n chuyn v. V vy, m hi nh Bng c nhiu yu t an xen kh phn bit (thin thn; nhn thn; tn gio s khai v chnh thng v.v...). y c th thy: Hi nh c mc ch tng nim ba lp thn ng vo ba lp thi gian ph hp vi thc t lch s m lng nh Bng tri qua. Xa kia, hi c m t ngy 12 n 16 thng hai m lch hng nm. Hi din ra theo tin trnh: 1. Nghi l: Vic t l c c hnh trong 4 ngy. Cc ngy 12, 14, 16 t thn bng mt mm xi, mt con ln. T xong, h mm c n ti nh theo bn gc dn (mi gc c 8 gip v ng u 8 gip l mt "u v tng"). m 13, c tc t thn bng hai con ln sng (mt c, mt ci). T xong m ln chia cho cc Hiu mang v tng nh. Kinh ph dng cho hi ly t hoa li rung cng do 32 gip thay nhau m nhim. 2. n Ch: Trong 5 ngy hi nh, lng dnh ring cho mt ngy n Ch anh t lng Cm Giang n, v hai lng ny kt ngha vi nhau rt khng kht, gip nhau tn tnh nhng lc kh khn. Theo tc kt Ch th mi lng vo m u phi mi i biu ca Ch n d. Cm Giang c tn l Ch anh. Sng ngy 15 thng hai: on i biu Ch anh sang nh Bng d hi. Cuc n tip c din ra rt long trng. n gn cng lng nh
414
Bng th Ch anh dng li. Dn nh Bng c mt s hng lo, chc sc khn o chnh t cng mt s trai inh cm c lng v phng m nhc ra n - sau rc Ch anh v lng mnh d hi. Khi on Ch anh n, dn nh Bng t gi ch tr u t ra qu mn, trng vng ngay c trong li ni v c ch. Ch anh vo nh lm l ri c mi n ni sang trng nht ca lng tip nc v xi c. Nhng mm c tip Ch anh phi sp sa tm tt t lng tn knh ca Ch em khi anh n. Lc tin Ch anh ra v cng rt tnh ngha. Trong khng kh chia tay quyn luyn, h chc tng nhau nhng li tt lnh v hn h nhau n hi ln sau. y l mt tc p, c truyn thng t Kinh Bc, tht ng qu. 3. Tr chi: Hi nh cng c nhng tr chi hp dn nh hi n. No u vt, chi g, th chim cu, tung, cho... c nhiu ni bit n. a. u vt: L tr chi thng v ph bin nht ca hi. Cc triu i nh L rt khuyn khch tr ny. Trong cc cuc thi v v tuyn chn tng v u c mn vt. V vy m l vt nh Bng sm ni ting, c cc l vt sng s nh Gia Lng, Hi Dng (c), H Ni, H ng (c), Nam nh (c) v.v... tm n sc, thi ti nhn ngy hi. nh Bng thnh lp mt phng vt gm nhng ngi vt gii v c nhng ngi kinh t kh gi yu thch mn vt, t nguyn ng gp cho phng nhng quyn li vt cht. Phng c nhim v gip hi lo chun b cuc u v mi mt nh n tip bn, c ngi cm chch, sm sa xi vt, lo gii thng v.v... u vt hi nh Bng c qui nh theo th thc sau y: - no b lm lng, trng bng l thua. - C mt ngi cm chch ch huy bng trng; mt ngi gim st; mt ban gim kho. - C ba gii chnh thc l gii ba, gii nh, gii nht - ngoi ra cn c mt gii lo (gii khuyn khch) ng o mi ngi cng tham gia. - Thng gii lo mi c vo tranh gii ba; thng gii ba mi c tranh gii nh; thng gii nh mi c tranh gii nht. - Gii thng to hay nh ty theo tng nm, nhng ot gii nht th th no cng c thng hin vt (ngoi bnh pho, gi ch, vung nhiu, cn c hai chic mm thau, mt ni ng - c nm th thay mm thau, ni ng bng con b hay con ngh).
415
Thng thng th cc l vt u c cc n em vo trc th sc, thm d i th. Sau cc sng s mi vo tranh gii cao. u vt hi nh Bng tuy hng say, quyt lit nhng khng th bo, him c. Phn ln cc u s dng phong cch mm mi, uyn chuyn, n nhau cc ming c o nn c nhiu ngi khen l nh Bng c kiu vt "rng bay, phng ma, h vn", k c khi vo ming, u ming v ph ming. Hi nh Bng bi dng c nhiu ni ting trong i v c trong giai thoi, sch v nh ng Cn Ng, ng C Lm, Qun en, T Chu, v.v... V tc ch "hn, thua", h qun mnh tp luyn v khi c gic gi, h tr thnh nhng ngi hu ch cho t nc, qu hng. b. Chi g: Cng l mt tr chi c ting hi nh Bng c nhiu ngi hng ng, m say. Tr chi ny tht l cng phu v c th ni l "mt ngh thut" na. Mun c g chi th phi tuyn chn ri tp luyn rt dy cng theo nhng "th thut" nht nh. Chi g trc ht l chn ging ri mi n tng mo theo quan im dn gian: Mnh chng, m qup, cnh v chai Qun ngn, i di, ch s ai. Chi g c t chc ti sn nh - ni khong t bng phng nht v khng c c dy g khi ng v vng phi ca. Mt hip chi l mt h (mt h khong 15 n 20 pht). Khi g mt phi ngh th gi l "khuya h". Nhng con g khe c th chi c 20 h nh con "ta xe" xa kia ca ng Quang (nh Bng) chng hn. N va khe, nh hu hay li trnh gii nn i u l thng y v tng mang li nim kiu hnh cho c lng. Chi g cng c gii thng, c lut l v c ban gim kho phn thng bi trong nhng trng hp phc tp m hai ng ch khng tha thun c vi nhau. Thng thng th con no b chy trc hoc b nhng ming nh nguy him cht ti ch l thua. l trng hp g Hu gp g m hay g m gp g Dc 1. Cn nh g M gp g Li; g Li gp g L 2 th chuyn thng bi c khi ko di hng bui vn cha phn. V vy m khi a g ra bi
1
- G Hu: chuyn nhm vo yt hu m nh lm i th hoang mang, mt tinh thn b chy d ang cn sc. - G m: gp i th l nh quyt lit, cp tp thng hay thua ch din ra trong mt thi gian ngn. - G Dc: chuyn nh vo u i th theo hng thng hoc mang tnh p o. 2 - G M: lch bn m ri nh t hai bn vo nh ngi ta hay ni "lun trnh,
416
chi th cc ng ch phi chn ng i tng; phn on c kh nng ca i phng mi c th dnh c kt qu. y cng l vic kh, i hi phi dy kinh nghim. Chi g l mt hot ng bn nng ca ng vt nhng do con ngi t chc, iu khin. V vy m vai tr ca ch g ht sc quan trng trong cc trn u cng nh qu trnh la chn, tp luyn vt nui. Ci th v ca tr chi ny chnh l ch . Vo dp hi nh, nhiu ni a g v y sc thi ti v hc hi kinh nghim nh Hi Dng (c), H Ni, Sn Ty (c) v xa hn na l Hi Phng, Thanh Ha lm cho ngy hi thm vui. Ch th thi cng c th thy l hi nh Bng rt phong ph, a dng. N phn nh ng hin thc cuc sng ca mt min qu tr ph, c lch s lu i v truyn thng vn ha tt p m chng ta tng ghi nhn./. L.V.K
nh m". - G Li: lun chui di bng i phng, ch khi i phng mt mi xng ln nh quyt lit dnh lun phn thng. Loi g ny trn hai nm mi c u gii. - G L: gan l, c sc chu ng tt d au n vn khng chu b cuc, ch thi c thun li nh tr i th khi i th tung ht cc ming v ca mnh. (Ni chung, tn ca cc loi g chi c ngi ta t theo cch nh, s trng ca n).
417
Hi nh trn sng
L Ngc Canh
lng chi ngi dn c cuc i, bao th h ni tip nhau sinh

sng, vt ln trn sng nc lao ng, chin u v tn ti. Trong iu kin thc t y, dn chi sng to, xy dng cho mnh nhng sn phm vn ha mang c tnh vn ha sng nc. nh trn sng ca lng chi m chng ti c bit khng nhiu, cha c ph bin rng khp c dn sng nc, mi ch tn ti mt s lng chi trn sng Hng, sng y. Nh nh trn sng vng Vit Tr, Ht Mn, Vn Du, Thanh Tr, Hoi c, an Phng. Nhng tiu biu hn c l nh trn sng lng chi Vn V, x Trung Chu huyn an Phng. Vn V (Vn Chi) tng quen thuc vi dn chi trn sng Hng vng an Phng. C l do phi vt ln vi sng gi, sng nc m dn chi xa t tn lng chi ca mnh l Vn V. Vn l sng, mnh V l i, ln Vn V l sng lu, sng ln. Vn V xa c mt a bn kh rng trn vng sng Hng thuc an Phng. Gm cc xm chi Yn Dng (gn cu Phng), Vn Chi nay l i Thn, Vn V. Lng chi thng t c trn mt vng sng nht nh vi nhng thuyn nh tng i n nh, cn cc thuyn nh thng lu ng trn sng nh c theo ma, theo lung c, v hng nc. Nhng thuyn nh, nh l nhng thuyn i nh c v thng thng. Ni nim khn ngui ca dn chi l sng khng c ch , cht khng c ch chn. Bi vy lng chi no cng phi kt ngha vi nhng lng ngi Vit trn t khi cht c ch chn, xem l lng, l qu th hai ca mnh, hng nm ln vng t y l cng v t n. Lng Vn V, t lu kt ngha vi lng Li T Chu l lng th hai ca mnh. Nhn dn Li T Chu vi nhn dn lng Vn V (Vn Chi) tr nn gn b thn thng m thm tnh cng ng, tnh lng xm.
419
Nhng ngy l, tt, hi ca lng Li T Chu l dn Vn V (Vn Chi) em hng hoa n cng l. c bit, Vn V cn khing kiu n tham gia rc hi. I. Tc th thn H B Hu ht cc lng chi trn sng Hng cng nh lng Chi Vn V u c tc th H B linh thn, Lc Long Qun (Lc Long Vng), thn Linh Thng, thn Linh ng, thn Ng ph tin s,... Hi Vn V t chc vo ngy 9 thng ba m lch hng nm. K t ngy 20 n ngy 22 thng 2 m lch tin hnh l xung li, t 23 n 25 thng 2 m lch dong thuyn i nh c. Trong thi gian ny, mi ng dn u phi li con c ln nht trong ngy chn cng H B linh thn. C khi phi n ngy trc hi mi nh bt c c to. Gia nh no c c to nht lng c chn lm vt cng thn, th gia nh , dn chi nm c m no, hnh phc. Gia nh c vinh d nht lng chi. Ngoi tc t l cc H B linh thn, Lc Long Vng (thy quan), Linh Thng thn, Linh ng thn, Ng Ph Tin S thn, th cng nh nhiu lng khc Vn V v i thn cn th cng thn c cng c vi dn vi nc, nh V Du (Trung Ngi i Vng). II. nh trn sng nh c xy dng trn chic thuyn rng rng ln nht vng. Thuyn nh c to dng theo hnh rng bay, rng phc, di 12 mt, rng 5 mt, cao 3 mt 50, chia thnh 3 khoang: Khoang 1 (ph u rng) l nh Khoang 2 l i bi Khoang 3 hng n nh gm 4 ct g, 4 x ln, 4 x nh 8 mi un cong, mi trn nh hn mi di. Mi nh khng c ngi m lm bng phn p, l c, hoc na kh. Cng c trng hp mi phn p gia un thnh mt mi, 4 pha l nhng tm vn g lin kt li vi nhau to thnh 3 mt ca nh (mt tin, hu, t). nh c neo gia dng sng. Sn nh gm t 3 n 5 thuyn hoc nhiu hn ghp li vi nhau, mun rng th ghp nhiu thuyn.
420
Khng gian hi lng chi thng tp hp t 21 n 23 thuyn ln. Hi rc thng c khong 7 n 8 can thuyn chnh (ba thuyn ghp thnh mt can). 4 can kiu v t l. Can thuyn nh xp theo hng dc: Can I (3 thuyn): - Thuyn 1: c nh - Thuyn 2: c gi hng - Thuyn 3: c hng n. Can II: lin kt theo hng ngang vi cc kiu sn son thp vng: - Thuyn 1: kiu bt cng rc gi vn, c, qut, trng, ching. - Thuyn 2: kiu bt cng (kiu rc H B linh thn) rc 5 bt hng (5 v thn). - Thuyn 3: kiu bt cng, c qut trng ching. Can III: Lin kt theo hng ngang: - Thuyn 1: ng xng v phng bt m - Thuyn 2: Hng n, ch t, trng t - Thuyn 3: Ty xng Can IV: b tr theo hng dc: - Thuyn 1 v 3: chp kch, bt bu, try ng, c, v 3 phn - Thuyn 2: Thuyn uc c thn v bnh nc Can V: Xp theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3: c c, uc - Thuyn 2: ht o Can VI: Cng theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3: t trng nhc v ni ca chc sc - Thuyn 2: ma s t, ma rng Can VII: theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3 ca quan vin - Thuyn 2: quan khch Cc thuyn khc n d hi u quy thnh vng trn gia sng Hng hng vo thuyn nh v cc can thuyn.
421
Thuyn nh trn sng c 10 nm li c lm mi. Trc v sau khi lm li thuyn nh u phi tin hnh cc th tc nghi l theo phong tc c truyn. III. L hi Trn cc thuyn u cm c, phn, n, hoa, uc t sng rc c mt sng, mi thuyn nh mt lu i, n hoa ng nh sc mu, nhum khng gian nh huyn thoi thy tin. Theo lut tc c truyn mi gip c mt thuyn ring trn thuyn hng n v cc vt t, mt c thn (c ui nheo) v hai c vung, cc c c ng vin ng sc, ng ngoi theo hnh rng ca v nhng b uc ln (uc thn). C thn ln nht ca hi l c ui nheo di 12m80, c lm bng vi t tm mu ng, mu trng (c l tng trng cho mu nc, (sng nc), xung quanh c ng vin ng sc, pha ngoi l ng vin hnh rng ca, v c cc di la mu di khong 14 mt. Trn l c c cc hnh qun s, by con nhn, voi, rng, thuyn rng, chim, c... Ct c lm bng thn cy g, hoc tre, trn u ct c con c bng g - biu tng ca ngh ng nghip gn vi nc v c th c mt trng na. ct c l mui ra - biu hin ca s vng chc. Ngoi c ui nheo cn c mt s t c thn (c vung). Tt c cc u ct c u c hnh c bng g. Hi ln thng c: 3 kiu bt cng 6 qut i 6 tn 3 b bt bu n hoc kp 2 ph vit 2 try ng Khng k c i theo qui nh, cn c cc loi c: - Hai b c ng phng - Hai b c ng hnh - 10 c ui nheo
422
- 10 c vung Hai bn b sng c c, n, hoa, uc v nhn dn khp vng n xem hi rc. Hi hng nm bt u t m ngy 9 thng 3 m lch n ht ngy 10 thng 3 m lch. Hi ln ko di ti 7 ngy. M u cho hi trng, ching, tu bt m, ma s t, ri tin hnh nghi l. Cc vt phm cng t gm c hoa, hng, ng, tr, qu, thc. Ngoi ra nht thit phi c con c to nht t trn mm lt tm vi iu cng H B linh thn (thy thn) ri t mi tin hnh nghi thc khc. L hi gm c 2 phn: T: Ch t ng gia hng vo bi v. Pha sau 2 bn l 2 ngi bi bi, tip theo l 8 ngi ng thnh 2 hng hnh hng, hnh tu (mi bn 3 ngi ng dng i ru, mt ngi ng xng, mt ngi Ty xng). Khi l: bt u t na m gi l t Phng Linh, n sng l t Yn v: c nhng cng c ca thnh hong lng v cu mong H B thn linh ph h cho dn chi mi iu tt lnh, hnh phc m no, quanh nm c ma c... Hi rc Khi u bng pho n m tri, trng ching rn vang c mt vng. Thuyn c thn (ui nheo) i u, trng ching, nhiu uc nh v 3 b uc ln st chm vo nhau to thnh b uc ln gi l cy nh Liu. Tip n l cc thuyn 2, 3 ca can I v theo th t thuyn 1, 2, 3 ca cc can II, III, IV, V, VI, VII. Cc thuyn ca nhn dn trong vng n d hi, xem hi u i theo hai bn cc thuyn hi. Ba thuyn c kiu ht cng u do thanh nin ng trn thuyn khing kiu. Nhng ngi cho thuyn u mc trang phc nh nhng ngi chp kch. Trn cc thuyn hi c mi ngi ch l cnh ma s t rt p, rt hp dn. Tip n l cnh ma tin, ht ca tr. Thuyn rc ko di nh nhng rng c, rng hoa, rng uc lp lnh trn dng sng Hng, tht l mt cnh ngon mc v c o ca hi rc lng chi. m rc n khc sng su chn trc, th on thuyn rc ni ui nhau ln trn tin hnh th tc nghi l mc nc, sau bnh nc c rc v nh trn sng.
423
Khi m rc tr v n nh sng cng l lc nh bnh minh tri nhng tia nng ban mai trn mt nc sng Hng long lanh. n y hi rc trn sng tin hnh nghi thc t l yn v. Tip n l cc tr chi trn sng nh ua thuyn rng, bi chi, din cho, ma s t, ht ca tr... c khc sng Hng tng bng rn vang trong ngy hi ca dn chi. nh, hi, rc trn sng ca dn chi Vn V ni ring, vng sng Hng an Phng ni chung l di sn vn ha c o, him v khc bit vi nhng vng vn ha khc. N gp vo nn vn ha cng ng ngi Vit nhng tinh hoa sng to trong tng th vn ha Vit Nam./. L.N.C
424
L hi n ng b u
Nguyn Hu Thc
T th H Ni, du khch theo ng 1A v pha nam chng

26,5 km th gp mt ng t nh, ri rm trng, chy xin qua cnh ng bi bt ngn nhng ma, ln mt sng Hng lng gi thuc a phn x Thng Nht, huyn Thng Tn (H Ty). n , du khch b ngp xanh gia vng t bi, xanh ca ma, ca ng, ca lc, ca , xanh ca l chui trong vn, ca rng tre u ng, dp dn sen xanh chy di theo cc h nc ven chn . Lng l xanh my chm chm tri theo dng sng bc sng Hng. V, ni ln gia ng xa kia l mt khu vn xanh sm cy c th, di n mt di tch c l n ng B u. n c t rt xa, tng ni ting trong vng. S quan triu Nguyn son sch i Nam nht thng ch xp n B u l mt trong s 36 n miu c tch ca tnh H Ni. th k XVII, sch Cng d tip k (ghi chp nhn khi ri vic quan) ca tc gi V Phng chp s tch ng Thin i thnh Thin Vng thn th n B u. Mt s sch Hong Vit a d ch, Nam Vit a d ch u c chp danh thng n B u. Chuyn k rng, thi Hng Vng dng sng Hng xut hin nhiu thung lung chuyn n tht ngi. Ngy kia c b m mt lng ven sng ra bn Gip gnh nc th t ngt hai con thung lung lao ti cun b xa ra b. B m thng tht ku cu. Chng mt bng ngi. Tui gi sc ui chng yu t b b con thung lung ci nut dn vo bng. By gi b mi ngng mt ln tri ta thn: - Tri i! Ngi ta sinh con mong cy nh, cn ti c con m cng nh khng th ny! Li b m thu ti tri. Bng ngi con t trn my cao xanh s xung. Th nhng thung lung nut nh chng vo bng. Chng cm gin ng choai chn sang bn b sng, lng gp xung, a hai tay khong nc t ng ba Bch Hc n ng ba Tun Vng. V chng thung lung thy c bn co khng l, co i qut li lng sng, sng ni d di, bn sc ngu th ln lch tm ch giu thn. Chng trai
425
kp tm c n mang ln b, vut ngc bng con thung lung ci ly xc m ra. Sau , chng a c hai con thy qui xung lng bn chn nhn su xung bn en. Chng trai tng m vo lng bn tay Mu bt ly thn. Xong u y, chng bc ln bi ven sng ri bay v tri. Sau ny, dng sng Hng t ng ba Bch Hc n ng ba Tun Vng khng cn gp thung lung quy nhiu na. Bn sng lng Gip li 3 vt chn lm su xung t. Ch vt chn cui chng "xung thin" ha dn lp n chnh cn hai vt chn kia dn lp miu th. Lng Gip c tn gi l x B u (ngha l bc chn) v l . Chng trai ha thn c tn l Huyn Thin i thnh Thin Vng (c sch gi l ng Thin). Truyn rng, thi Thnh t Trit Vng Trnh Tng (1570 - 1623) em i nh qun nh Mc, khi thuyn qua n B u, Trnh Tng c ln khn xin thn linh ph tr. Dp lon xong, Trnh Tng mng mt ngi cao ln ti xng cng bn sai th tu sa n th, cho tc mt pho tng Thnh bng g cao n 21 thc ta (= 8,4m), chn p ln u con thung lung. Sch Cng d tip k chp tc tng thn cao 3 trng 6 thc (= 14,4m). Hng nm ngy 19 thng 9 m lch, sau k l cui sng Hng, dn m i hi t thn, tng truyn l ngy ha ca c Thin Vng. Cu chuyn k trn phn nh cuc u tranh quyt lit ca c dn Vit gian lao vt v chinh phc ng ly Bc B ng thi phn snh quan nim o c ca nhn dn v ngi anh hng dn tc. Nh chng ta bit, thi Hng Vng, cc c dn Lc Vit bui u t min trung du trn xung ng bng phi u tranh rt gian nan vi t nhin sinh tn. Nhng truyn thuyt bui u dng nc phn nh phn no iu . K th h phi ng u l H Tinh, Mc Tinh, Ng Tinh... cng nh th d trn cn, th d di nc gy cho h bit bao kh khn. C th mt ngi m no bn Gip kia b thy qui bt. Thng xt m nn ngi con trai mu tr v dng cm tm cch dit thy qui. T hin thc lch s kt hp vi du tch ao m ven sng c hnh th l dn dn cu chuyn qua tr tng tng c h cu ng nht vi mu chuyn thn thoi thi tin s ca ngi chin cng dit thy qui ca ngi khng l c tn l ng ng, mt nhn vt c nhiu chin cng trong vic khai thin lp a, dit i bng, di ni ngn sng... Ngi khng l nhp vo chng trai lng Gip v h qu l ra i mt sn phm tinh thn dung np nhiu ngha mi phn nh thc h thi phong kin m iu ct yu l
426
trung v hiu. Ph tr gip vua dp lon y l v thn trung. Tr ha thy qui cho lng y l v thn c ngha. Cu gip m lc nguy nan y l v thn c hiu. Con ng hnh thnh cu chuyn nh trn phi tri qua nhiu thi k, trm tch nhiu lp vn ha. T ch th thn t nhin (th du chn ng ng), tip n th ng ng, sau l ng nht ng ng vi chng trai lng Gip. * ** Ngy 6-2-1979 n ng B u c UBND tnh xp hng l di tch lch s. Hi n cng c m li t nm v lng t l chnh hi vo ma xun, ngy 8 thng ging, tng truyn ngy sinh ca c thnh. Hi ch pht trin nhng hnh thc sinh hot vn ha truyn thng a phng m ci c sc nht, hp dn nht l ma gy. Hu ht cc trai inh ca lng d hi u tham d ma gy. Gy ma l on tre di 2,5m n 2,8m. Tay cm m na vng thn gy l i phng c nh rc gy trt trn mt thn tre khng v vo ngn tay ngi . Gy trang tr thnh tng vng xanh, , trng trng p mt. u tin tng cp u u qun khn ru, eo tht di , chn buc x cp ra ng chng gy trc ca n. Khi c hiu lnh h cng dng chn gy tung ln, tay n gy ma i ra, ri li ma vo. Ba ln ma vng trn cho thn, cho ngi xem. Sau thao din cc bi c bn, ngi ma cng ng cng tt, cy gy xoay tt trn tay. Cc bi ma c bn nh sau: - Ma vt: Bc ln ba bc, lui ba bc. Tay gy a ht trc mt. - Ma ro t: Tay cm gy gi pha trc ri a vo nch quay ngi li pha sau. - Ma vt khn: a gy xung ba ln ri chuyn gy ra sau gy, vo th a gy ra . - Ma qut ch: a gy la qua u, nh gy qut qua chn. i phng nhn hiu lnh bo nh phi nhy ln.
427
- Ma nh l lt: Ma trn gy trn u, nh gy xung, quay 180 nh thun, nh nghch t tri sang phi. y l bi kh nht. Nhn chung, trong qu trnh thao din, mi ngi ma cc bi c bn t n gin n phc tp. Thao din xong cc tay gy thm th ti tr ca nhau vo u. Lc u c vn dng tt c cc bi c bn nhng cm chc to (chc ngc gy), qut ch phi lm hiu gy bo trc, cm bt thnh lnh nh b thng. Ngi thua l do khng kn, khng phn on ni ca i phng b gy dnh ngi hoc khng chc b ri gy khi tay. Tay gy no thng lin ba hip s ng gi ch gy. Ngi vo ph thng hai hip coi l c cuc. Ngi gi gy ti ht bui hi qui nh khng ai ph ni l ngi git gii. Nm y lng tn l ch soi ma gy. Ma gy hi n ng B u l mt tr din hay, c o, hp dn c truyn thng lu i v l tr din gi vai tr ch o ca ngy hi nu cao tinh thn thng v a phng. * ** n ngy hi ng B u du khch c dp thng ngon phong cnh vng t bi ven sng Hng. i trn mt cao 8-9m nh i trn lng mt con rng t. Bn ny nc sng Hng ma xun lng trong lng l con tu ko mt on x lan di ngc H Ni. Cn st chn kia l nh lng Thng Gip vi kin trc ngh thut m phong cch thi Nguyn. T mt chnh theo con ng thng, mn t sa bi, dn ta vo n. C mt khu t xanh tre, xanh chui, ni ln r nht l cy go c n my trm tui, to n my ngi m, ngn vn cao chng 40-50m, cnh ln mc trng, rm r nhng bi tm gi treo l lng lng tri. Trc y vn n c tn l G. Tn y l do mt ln qu tha g chng may mi ri xung. Con g thot cht lc cc kim n. Ln ln g sinh con ci thnh mt h nh g my chc con. Xa xa bi G ch c qun th l thin bn mt vng nh hnh ta vt chn ngi khng l. Hin nay n phn thnh hai phn, phn trc; 5 gian nh tin t rng ri xy theo hnh ch nht, trng v hng bc. Trong nh c chm i t ch Hn "Thin nhn" (ngi tri). V, ni bt nht l bc cn sn son thp vng "xung thin h quc" (bay thng ln tri gip nc). gian gia ngi nh tin t vt ln 4 ct ln cao 6-7m, ng knh
428
0,30m, ly mi. Ct l khi nguyn, thn chm ni cc mu hoa vn thi Nguyn, c ngng ci lp vo b di. Khi dng ct lng phi bc gio dng dy treo ct ko ngc ln. Phn sau: Hu cung. Vo ta bt cht gp mt bc tng to cao ng uy nghi chong ht c gian nh. y l tng Thin Vng. Tng tc th ng thng cao 5,5m, b vai rng 1,5m, u i m tng gia c mt nguyt, hai di m ng vn th sau vai, mc o di kiu v tng chm ni hoa vn my c mt h ph ai lng, chn i hia dm ln hai con thung lung u rn, mt c, chn chim, mnh trn. Tay phi nng long ao trn tht lng, li ao a thng pha trc. Tay tri xe hoa nng lng chng dim tm mi. o pha trc c lng long chu mt nguyt, gia bng l mt mt rng to. Sc mt Thin Vng trng hng, ming hi ngm. Mt nhn thng, m to bun ru... Bc tng th hin trng thi gin d ca Thin Vng i vi thy qui hi m mnh, ng thi cng th hin tm trng nui tic ca Thin Vng khng kp v cu m. Tm c to ln ca bc tng phn no ni ln kht vng ca ngi xa mong ci thin c sc mnh v song bp th lc c b e da cuc sng ca con ngi. Ngi n hin nay lng i tu vo nm Bnh Ng (1906). Kin trc trc y gm nh tin t 5 gian, gian gia chng dim 8 mi chung ng. Hu cung 2 tng. Tng trn ba b ghp knh. Dn chng i trn sng Hng u nhn thy mt Thin Vng nh ln tng lu. Do hu cung h nng tng thnh phi tc p li so vi tng trc thp i nhiu, b tng trn hu cung v xy kn cc mt. Hu cung n ng B u cn trng by 8 tng kim cng c o chm m o tng cao t 2,9m n 3,1m, mi v mt v khng v no ging v no. Tm v kim cng c nhim v dit c phc thin, bo v iu tt lnh ca con ngi. S c mt 8 bc tng trn gip cho chng ta hiu r thm ti nng ngh thut ca cc ngh s dn gian thi trc. Du khch v ni y, gia ci mi, ci p ca ngy hm nay s bt gp sinh kh ca ngi xa trn mnh t lch s ny./. N.H.T
429
Hi lng ng Linh
Nguyn Thanh
Lng ng Linh (c tn nm l lng Nghn) l mt lng c nm

cn k ng quc l s 10 bn dng sng Ha, tip gip vi Hi Phng bng nhp cu Nghn. S sch xa v nay nhc nhiu n a danh ng Linh. nh lng ng Linh hin cn lu gi c dy bia khc ghi truyn thng vn ha vn hin ca vng t ny. Ti v tr trung tm ca ta i bc cn gi c bc i t a linh nhn kit. Trong truyn thng, ng Linh c xem l lng khoa bng vi 4 v t tin s n hong gip v hng chc c nhn vi hc phong ni tri qua nhiu i. nh lng ng Linh, vi ngh thut chm khc g, chm khc nguy nga, lng ly tng c xem l mt trong nhng ngi nh p vo bc nht hin cn pha bc tnh Thi Bnh. iu ng qu l ngoi qun th kin trc cn gi c kh nguyn vn nhng nt chm khc c, nhng tm bia c, th t kh, honh phi, cu i ca nh ng Linh cn kh phong ph. c bit, ti ngai th hu cung cn c nhng th biu trng ca tnh phn thc nh i hc, i n th c xem l "c nht v nh" trn a bn Thi Bnh ngy nay. nh lng ng Linh th Tng quc Thi Bo Phm Bi. Tng truyn Phm Bi sinh ra v ln ln ti vng t ny, khi gic Minh xm lc cng 6 anh em dy ngha sau vo Lam Sn chin u di c ca L Li v c ban quc tnh. Theo nh l, hng nm c vo dp trung tun thng 2 m lch lng ng Linh m hi, cun ht ng o du khch trong vng v try hi. Ngoi nghi thc rc, t nh nhiu hi lng trong vng,hi lng ng Linh cn nhiu tr chi, tr din dn gian nh ma ko ch, vt v, c ngi... Nhng nm gn y, hi lng ng Linh khi phc tc gi chic bnh chng nng chng hn 70kg, vn xa xa i vo cu phng ngn "cy xi lng Ly, bnh dy lng L, bnh chng lng Nghn". Tng truyn hi lng Ly thng c tc thi cy xi, xi c dn vo cc ct chng cao ngang nc nh, hi lng L thng c tc thi gi bnh dy c ln, lng ng Linh c tc cng bnh chng miu xm vi nhng tm bnh chng khng l. Ba lng ny vn thu xa xa cng nm trong mt tng, thuc huyn Ph Dc (c). Nay cc miu xm khng
431
cn, tc gi bnh chng c duy tr trong hi lng vi s tham gia ho hng ca c lng. Tng truyn, tc gi bnh chng c ln trong hi lng ng Linh vn xut pht t vic gi bnh chng lm lng n cho qun s nh gic thu xa (c thuyt cho rng t thi vua Hng, c thuyt cho l t thi Hai B Trng, c thuyt cho l t thi chng Nguyn - Mng, li c thuyt cho l t thi Phm Bi dy ngha chng Minh, hin cha kho cu c chnh xc). D th no th t vic chun b binh lng bng vic gi chic bnh chng cho hng trm ngi n v a vo nghi thc hi lng cng l s l gii c th chp nhn c. Theo truyn ngn ca mt s c lo trong lng th tc gi bnh chng ln trong hi lng chia phn cho c lng khi s nhn inh trong lng cn t. Khi c dn ng Linh ng c th tc gi bnh chng c duy tr xm gn vi tc cng miu xm, ngy 6 thng ging hng nm. Ty theo s nhn inh tng xm, xm t th gi 2-3 tm, xm nhiu 4-5 tm, 6 xm trong lng vo ngy 6 thng ging u rn r vi tc rc bnh chng ra miu, cng miu xm v chia phn rm ran c lng. L gi bnh chng hng nm, cc xm phn cho tng nhn inh ca mi gia nh theo ngha v "cm ln cho lt". Gia nh nm sau n lt gi bnh th mi vic u phi chun b t nm trc vi cc vic chn ging la np thm cy, chn ging ln nui, trng dong ly l, phi b chui ht lm dy, chun b gia v, mn ni luc bnh, tch tr ci un... v mi vic chun b tp np, hi h vo nhng ngy cui nm. Khi la np ma chn, gt v nht ht nhng bng ci, bng ln phoi gi, r sch, xay gi cn thn ri ra nong, nia nht ht ht ln, ht gy. xanh lm nhn cng c chn k khng cn ht k, ht en. B cy chui ht bnh t c phi do, tch thnh dy xe thnh dy gi bnh. Trc v sau tt Nguyn n, nhng gia nh c lng phn cng gi bnh coi l vic i s trong nm, k vo ngi ra tp np, ngi th n gip vic ny, vic kia, ngi th n thm hi, chuyn tr. Gia ch th thao thc, lo toan sao cho c tm bnh to, bnh ngon, bnh rn c ting vi xm vi lng, khi mang ting k ci ngi ch. Thng thng mi tm bnh chng theo l bnh chng cng miu xm cn chng 30 u go (mi u tng ng vi 1,2kg). Khong 10 n 12 u xanh, chng 7 n 10 kg tht ln mng sn v nhiu th gia v khc trong khng th thiu h tiu v hnh c. gi c tm bnh chng khng l ny thng phi dng ti hn 1000 chic l dong,
432
m mun bnh ngon phi dng l dong trng vn ch khng dng l dong rng v dy gi phi dng dy b chui phi kh xe nh kiu dy cho cy chu lc v lt tre bnh t. Khi bt tay vo gi bnh c hng chc ngi tham gia, t vo go, i , m ln, ra l v 8 ngi snh gi bnh trc tip gi. Trn chic nong i, bn chic lt tre di khong 2m c xp theo ch tnh (#) trn cc ngh nhn thao tc nhp nhng t vic an ci l dong thnh mt tm phn n vic tt dy, gy mi. Sau khi go dn u nhn nh gi nhng chic bnh chng thng, 8 ngi cm 8 u lt, bn ngi bn cnh vun dn chic phn l dong ln, khi bn cnh tip gip, gi chng ln nhau th rt lt buc li. Nhng ngi xe dy chui va xe xon li va tt thnh chic r b cht ly tm bnh, ng thi t nhng mi dy giao nhau hp v mt mi kt thnh mt c quang va lun chic n khnh a bnh vo ni luc. Khi luc bnh, ngi ta vn ngang chic n khinh qua mt ni, chic bnh c treo l lng trong ni trnh sao tm bnh khng st y ni khi luc nhit ta u, bnh rn khng b by. Chic ni ng dng luc nhng tm bnh chng khng l ny l loi ni ng c i, ngi dn ng Linh c th dng thay thuyn vt sng Ha. Khi luc bnh, ngi ta o mt chic h, trn mt h t ni luc bnh. Chic h c o gn ging hnh cy thp c, tnh ton su nng, ngang, dc sao cho khi luc nhit to u, tn ci, khi, d ci than ra, d tip ci vo... Sau khi luc chn, bnh c khnh ra v li cho vung vc dng l dong gi thm lt ngoi cho p, a ln kiu rc ra miu xm cng tn thn. Ngy mng 6 thng ging, c lng nhn nhp t vic cng t miu cc xm n vic chia phn, nhn phn bnh chng cho d d m hng v bnh chng ngy tt trong cc nh vn cn nhng ming bnh chng "gia lng" vn thing ling, c d lun trong lng ch . chia u phn bnh cho tng nhn inh, ngi ta dng dy ct ngang tm bnh chng theo mt phng ngang gia bnh lt thnh hai na u nhau, dng bn xoa, xoa u cho nhn bnh ph kn mt v dy u nhau ri ct chia tng phn u nhau. Bnh ngon, bnh rn c ting khen c xm, bnh khng ngon th ting i. Cc c g lng ng Linh k rng, khi bc bnh, ct bnh, chia bnh l thi im ng nh nht ca dn lng ny thu trc v hng thm ca bnh chng lan ta khp lng. Nhng gia nh lm bnh xm li tt t hn v phi mang phn biu nhng ngi thn thuc trong h, ngoi lng nh mt hnh thc bo h.
433
T sau nm 1954, tc gi bnh chng khng l cng miu xm lng ng Linh vo ngy 6 thng ging khng c duy tr. Ngy hi lng ng Linh nm 1998, mt chic bnh chng nng chng 70 kg c gi, a ln kiu rc trong ngy hi v chia u cho cc gia nh trong lng vi nim vui cng ng, cng cm./. N.T
434
Hi lng ng Quang
Toan nh
Trong cc hi h v k nim lch s, hi Cha lng ng Quang l mt

hi c bit hn c, ngy hi c dn Vit Nam gi l ngy Gi trn ng a. Theo nh ngha ca ngy gi, y l ngy k nim ca mt ngi cht qua i, nhng Gi trn ng a tuy l ngy k nim lch s lin quan ti vua Quang Trung, nhng chnh ra khng phi l ngy nh vua qua i, m l ngy k nim ci cht ca gn 20 vn qun Thanh b qun ca nh vua git cht ti g ng a thuc a phn lng ng Quang vo ngy mng 5 thng Ging nm K Du (1789). Lng ng Quang thuc qun ng a (H Ni). Hng nm vo ngy thng trn ca nh vua, dn lng ng Quang m hi ti cha lng, trc l mng Xun, sau l tng kinh siu cho mi my vn qun Thanh b mnh v chin trn, v ng thi cng tng kinh cu nguyn cho cc chin s Vit Nam b mnh trong trn chin thng ca dn tc ny. Cha ng Quang trn con ng H Ni i H ng. Ai c dp i t Thi H p ti cc lng Mc, l tt nhin phi nhn thy nhng m t thp nh cnh ng: l nhng di tch cui cng ca qun nh Thanh, sau khi tht trn c vi nng di nm c khu, khng k nhng qun s b mnh theo ging nc sng Hng khi Tn S Ngh cht cu qua Kinh Bc. Hi cha ng Quang khng phi l l k nim mt v thn linh, y ch l l k nim mt s kin lch s, di y l s lc: Sau khi tng Ty Sn v V Vn Nhm nh chim Bc H, vua L Chiu Thng, b Hong Thi Hu v mt s cc by ti tng vong sang cu cu vua Cn Long nh Thanh. Nm Mu Thn (1788), mn c cu nh L, Vua Thanh Cn Long phi qun sang chim gi Thng Long, c mun thn tnh nc Nam. Qun Thanh do Tn S Ngh, Tng c Lng Qung ch huy, gm qun bn tnh Qung ng, Qung Ty, Qu Chu v Vn Nam.
435
Tn S Ngh chia qun lm ba o ko sang nc Nam, mt o do li Tuyn Quang, mt o do ng Cao Bng v mt o do ng Lng Sn. Di trng Tn S Ngh c c Ha Th Hanh, tri ph in chu Sm Nghi ng v mt s cc tng lnh ti gii. on qun ny hng h ko sang Thng Long nh n cp d. Tng Ty Sn l Ng Vn S ng qun Thng Long, c tin qun Thanh sang, lin mt mt rt qun v o Tam ip, tc l o Ba Di thuc a phn tnh Ninh Bnh gip Thanh Ha ngy nay, mt mt co cp v Ph Xun. Qun Ng Vn S rt i, qun Thanh chim ng Thng Long. Vua Quang Trung lc mi l Bc Bnh Vng, c tin gic chim Thng Long lin hi hp cc tng s bn vic ra qun. Theo li yu cu ca ch tng, trc khi ra qun, Vng p n qun Bn Sn v ln ngi Hong vo ngy 25 thng 11 nm Mu Thn. Sau Ngi thng lnh i binh ra nh qun Tu. Qun ta gm tt c mi vn v 100 voi. Ngy 20 thng Chp, i qun ko ti o Tam ip. Ng Vn S v Ng Thi Nhim trnh by cng nh Vua th mnh ca qun Thanh. Ngi ci ni rng: - Chng n sang phen ny l mua ly ci cht! Ta ra chuyn ny, thn coi vic qun, ng, gi, nh mo ri, ui qun th chng qua mi ngy l xong vic, nhng ch ngh chng l nc ln gp bi mi ln nc ta, sau khi chng thua mt trn, tt chng ly lm xu h, li mu bo th, nh th th nh mi khng thi, dn ta hi nhiu, ta sao n th. Vy nh xong trn ny, ta phi nh Thi Nhim dng li ni kho nh ch vic chin tranh. i 10 nm na, nc ta nui c sc ph cng, ta khng cn s chng na. Vua Quang Trung truyn cho chin s n Tt Nguyn n trc ngy n hm tr tch th ct qun i, nh ngy mng 7 thng Ging s vo Thng Long m tic n mng. Nh Vua chia binh lm 5 o tin ra Bc: Ng Vn S em qun ra lm tin phong c H H Hu c chin. i c Lc em thy qun vt bin qua sng Lc u, ko v vng Lng Giang, Phng Nhn, Yn Th chn ng qun Tu. c Tuyt cng em thy qun vt b, kinh lc mt Hi Dng, tip ng xung m sng. c Mu em qun i xuyn qua huyn Chng c, ny l huyn Chng M, ko thng ti lng Nhn Mc huyn Thanh Tr, nh qun Sm Nghi ng. i c Bo thng xut qun tng m, ko ra lng i ng, huyn Thanh Tr tip ng cho mt t.
436
Qun ca vua Quang Trung c ko theo k hoch ng m hm tr tch ko qun ra Bc nh v nh bo, nh tan qun L bn Gin Thy, Ninh Bnh, bt sng ht ton qun Thanh ng Ph Xuyn, tnh Nam H Nam Ninh ngy nay. Ngy 5 thng Ging, vy n H Hi, ko thng ti Thng Long, git qun gic cht nh r G ng a. Cc tng lnh nh Thanh l c Ha Th Hanh, tin phong Trng S Long, t dc Thng Duy Thng u t trn. Tri ph in Chu l Sm Nghi ng ng qun ng a b bao vy phi tht c t t. Tn S Ngh na m c tin bo hong ht, khng kp thng yn nga v mc o gip, em my tn lnh k chy qua sng sang Bc. Qun Tu hay vy cng x nhau chy trn sang cu, cu b Tn S Ngh sai chm t, v sng Hng H l m chn my vn qun Thanh. Qun Thanh tan, t v sau ti cha ng Quang hng nm c m hi gi l ngy Gi Trn ng a. C l dn lng cng mun k nim chin cng oanh lit ca nc nh, nhng qua mt hnh thc ca ngy hi v y l ngy l cu siu cho tng s qun nh Thanh tng b mnh ti ni y trong trn ma Xun nm K Du. Hi m ra dn lng nhn dp Xun mua vui, nhng iu chnh yu ca ngy hi l tng kinh cu nguyn cho nhng vong hn cht trn. Ngy xa nh cha c lp n chay tng nim, v dn lng cng nhau ti l n, gip tin gip go nh cha lo vic b th chng sinh. Trong ngy hi, dn chng H Ni trc y d ng lm, ti y nh li mt giai on hng ho ca lch s, nhng cng ti y tham d nhng cuc l bi cu cng cho m c hn tng s nh Thanh v ng thi c mt s Vit qun b mnh trong trn ny. G ng a c m Sm Nghi ng, ngy hi ngi Trung Hoa ko nhau l lt ti ving cha v ving m. Cc b gi, dn lng ng Quang v c khch try hi, mang vng hng ti t trc nhng ngi m v tha nhn ca qun Tu. Ring v Sm Nghi ng, ngi Trung Hoa c lp n th ti H Ni ng Sm Cng. c ti y c l mt vi bn c phi ngc nhin, ti sao dn ta i vi qun th li c thi bao dung l lng nh vy. Thm nhun nn o c ng phng, dn ta ly ch nhn lm trng. Qun Tu, khi sng chng xm lng t nc chng ta, nhng mt khi cht, ta khng k y l nhng k th na, h khng cn lm hi c ta chng ta nhn h bng mt con mt khc. H l nhng chin s chin u theo mnh lnh ca triu nh, cht i h l chin s trn vong. Chng ta phi knh trng h, h l nhng ngi cht v quc gia, chng ta phi thng hi h, h
437
cht t l qu ngi h l nhng vong hn khng ai cng vi, phi chu i kht. Cc ngi gi c, nhn ngy hi ng a t vng hng cho h, v trong cha tng kinh cu nguyn cho h, chnh l mong cho h khng chu cnh kh s ca nhng ma i kht, cu cho h c siu sinh tnh . y va l lng nhn t, va l c ch rng ri vi k th, li va th hin c s tn knh i vi chin s trn vong. Song song vi nhng cuc l bi, cu nguyn v t vng hng cng cho cc vong hn, ti hi cha ng Quang cn c nhng tr vui khc cho khch i xem Hi thng Xun: C bi, ma ht v nh vt. Ring v Sm Nghi ng, ngi Trung Hoa c lp n th ng Sm Cng, sau ph Hng Bum H Ni. Tc truyn rng ngi n ny linh thing lm v vong hn Sm Nghi ng thng tc yu tc qui vi dn chng H Thnh, mi cho ti khi n s H Xun Hng qua , v ght mt mt tn tng t trn cn lm oai lm phch, c bi th sau: Gh mt trng ngang thy bng treo, Ka n Thi th ng cheo leo. V y i phn lm trai c, Th s anh hng h by nhiu! Theo li truyn li, sau bi th trn ca n s h H, n h Sm ht linh thing! C l vong hn quan tri ph bit thn. K t khi vua Gia Long ln ngi, mc du nh Ty Sn b gi l ngy triu, m m nh Ty Sn b khai qut v ai nhc nh ti nh Ty Sn u b ti nng, nhng nhn dn qun Bnh Kh, tnh Bnh nh (qu ca Nguyn Hu, Nguyn nhc, Nguyn L), nay thuc huyn An Kh (tnh Gia Lai) vn ct mt ngi n ti ni nh c ca Ba Vua th phng, che mt vua quan nh Nguyn, ngi ta phi ni di l n th thn. Mi nm, Xun Thu nh k, dn lng c t l rt long trng, iu c bit, c t l nhng khng c vn t, dn lng ch khn vi thm. Rt tic n th ny, lp ti thn Kin M, x Bnh Kh, nm 1947 b ph hy, cho ti nm 1955, nhn dn Bnh Kh, mi li cng nhau gom gp xy mt ngi n trng l hn xa, v hng nm nhn ngy gi trn ng a, ti y cng c c hnh l k nim chin cng oanh lit nm K Du. Sau nm 1975, khu di tch ny c khi phc, trng tu theo mu hnh thu xa, v nhn dn Bnh nh cng nh Gia Lai u t chc rt trng th l hi ny./. T.A
438
439
Hi n Tng qun on Thng

Toan nh
Ai c dp i t H Ni ti Hi Dng t bit th trn Bn Yn

Nhn. Bn Yn Nhn l mt th trn sm ut v c n th tng qun on Thng, cn c tn l ng Hi i Vng (1), mt trung thn v l mt dng tng i vua L Hu Tn. Tng qun on Thng ngi lng Hng Th, huyn ng Ho, tnh Hi Dng (Hi Hng) l mt ngi rt kho c sc ch mun ngi, c vua L Hu Tn giao cho trng trch trn gi t Hng Chu, mt khu vc ven sng Hng . Sau khi vua L Hu Tn i cha, L Chiu Hong lm vua c t lu ri nhng ngi cho chng l Trn Cnh tc l vua Trn Thi Tn. on Thng khng phc nh Trn, vua Trn cho ngi chiu d, nhng tng qun nht quyt khng chu theo nh Trn. Tng qun ch bit c nh L, khng bit ti nh Trn, mc du vua Trn ha phong vng v g cng cha. Trc ch cng quyt ca tng qun, Trn Th cho qun n nh nhng khng thng, phi tm k ging ho ri ngm sai qun nh dn hai mt ph qun ca Ngi. B nh bt thn, li b lng u th ch, qun ca Ngi b thua, v chnh Ngi b mt tng nh Trn chm mt nht vo c gn t u ti a ht thn ng o x Yn Ph tnh Hng Yn (Hi Hng) by gi. B chm, Ngi lin ci dy lng buc c cho khi ri u ri hm hm t nga nh git qun Trn, nga Ngi i ti u, qun Trn s hi phi trnh ti . Khi nga Ngi chy ti lng Yn Nhn, Bn Yn Nhn ngy nay, Ngi gp mt ng c gi m o chng chc, ng bn ng cho Ngi v ni rng:
(1)
Hng Nhng Vng, con trai Hng o Vng cng c tn l ng Hi i Vng.
440
Tng qun trung dng lm. Thng kn tng qun lm thn x ny. C mt ci g bn cnh lng kia, chnh l ni hng ha ca tng qun, xin tng qun tm cho. Nghe c gi ni, on tng qun vng li, cho nga i thng ti ch g , xung nga, nm gi u ln mc mt lc th cht. Lin ngay , mi n t ln thnh ngi m ca Ngi. Ni l lng Yn Ph. Dn lng ny lp miu th Ngi c t tng tc bia, nhng v sau nc lt, n miu b cun . Tng ca Ngi tri v x Yn Nhn, x ny lp n bn b sng Hng th Ngi. Ngi hay hin linh gip dn chng, dn chng rt ghi n Ngi. Triu Nguyn, Ngi c phong l Bo Quc h dn nht ng thn. Hng H n s on Th im, c i cu i treo n Ngi: Thanh miu tu thi hng, lng cc bt khai canh hon cc. Hng chu kim c l, cng thng sc khi vng lai nhn; i cu i ny Nht Nham Trnh Nh Tu trong Hng Yn a ch dch: Khi hng thanh miu ngt ngo, tri trng gi cao nu nn tit ngha. ng s Hng chu i li, khch gn xa trng r ct cng thng. * * * Nht nin nht l, hng nm ngy 11 thng 4 m lch, ti n th Ngi c m hi. Dn chng Bn Yn Nhn n nc i xem hi v lng Yn Ph nm no cng c mt nhm ngi thay mt dn x ti yt l trong dp ny. Hi c t l rc xch theo tc l c truyn. C nh c bi v cng nh cc n miu khc, c cc ng ng b Bng ti ln ng hu bng. Khch try hi, l thn ri xin th. Dn chng cc ni ko nhau ti hi ny ng lm, nht l dn chng vng Hng Yn./. T. A
441
442
L hi n ng Bng
Bi Ngc Dng
L mt trong nhng hi lng ma thu c ting, l hi n ng

Bng, tnh Thi Bnh xng ng c ngi dn vng chu th Bc B truyn i nhc vi nhau ghi nh: D ai bun xa bn xa Hai mi thng tm gi cha th v D ai bun bn trm ngh Hai mi thng tm th v o Thn. Hi n ng Bng m hng nm, t ngy 20 n 26 thng tm m lch, thu ht hng vn ngi trong tnh v khch thp phng v d. Ngi n nm cnh mt bn sng mang tn l sng ng Bng; t xa thuc thn o ng tng Vng L, huyn Ph Phng (nay l x An L, huyn Qunh Ph, tnh Thi Bnh). Ngoi tn ng Bng, n cn c tn l n c Vua, n Bt Hi... iu ng quan tm l tc ua thuyn, bi tri l hot ng ni bt trong cc ngy hi . * ** Tc ua thuyn xut hin t nhiu th k, gn vi vic qun t c dn vng ny. Nhng truyn thuyt dn gian v mt qun th cc di tch lch s, cnh quan vn ha - a l h m phn no cho ta thy tnh cht c xa ca tc ny. Dn lng o ng thng truyn ngn rng: Vo thi Trn, c hai ngi trong i qun nh gic vng ca bin, khi gic tan, h chia tay nhau ti mt qun nc lng Nui (thuc Ph Ni, Thanh Min, Hi Dng). Mt ngi li Ph Ni chiu dn lp p, mt ngi tr v o ng m lng, lp nn tm trang o ng. Sau ny dn hai lng kt ngha giao ch vi nhau v hng nm t chc ua thuyn vui ch. Mt ngi c th nh lng Nui, mt ngi c th n ng Bng. Tc l y c tip ni cho n nhng nm 40 ca th k ny. Sng ng Bng v sng Nui tr thnh ng ua truyn thng ca hai lng. Mi ln t chc ua, dn o ng rc thn c th n ng Bng ra nh
443
bi (nay l khu ch ng Bng). Lng Nui cng c l ua thuyn t lu i v t chc vo ngy 10 thng tm m lch hng nm. Cc c gi u cho rng chnh hai ngi bn trong i qun nh Trn l ng t ca tc l ny v qu quyt rng, khi chia tay nhau, hai ngi c li nguyn khc vo tm bia ng ng ba Rch; ng tic l nh lng Nui b ph t lu, sc phong, thn tch, bia k khng cn na. Hai nhn vt trn khng c s sch no ghi li tn tui, hnh trng. Theo sc phong n ng Bng th khong cui th k XIV u th k XV c mt danh tng nh Trn tn l Trn Nhn Hu v khn t vng ny v lp ra o ng trang, ng c coi l thnh hong ni y. Liu ng c lin quan g vi lng Nui th cha r. Ch bit l, trong my ln khng chin chng qun Nguyn th c vng rng ln ny l a bn chin lc ca nh Trn. Mc du vy, vic th cng trong dn li theo hai quan nim khc. Ngi theo quan nim th nht th cho rng n th c Bt Hi ng nh, mt thy thn, nn n c tn l n Bt Hi ng nh. Cn quan nim th hai th cho rng v thn c th trong n l c Thnh Trn. Li thm cch y khong 450 nm (vo th k XVI) mt h ln ca o ng l h inh lu tn sang lng Nui v by gi nhng ngi cng dng h y vn c mi quan h cht ch. Nh vy tc ua thuyn gia hai lng nh l h qu ca mi quan h c dn c truyn thng lu i. Kho st din trng ua cng qun th di tch, ta c th hiu thm b dy vn ha ca tc ny. V a l mi trng, trn a bn o ng c con sng mang tn ng Bng, hin nay b lp dng ch cn li du tch tng on ca mt con c nh, c on bin thnh sng ct hay m ly. Kho st th thy sng di gn 4 km, chy theo hng ng bc - ty nam, pht nguyn t ca Ba M (x An Qu) ni vi sng o ng, vng qua thn ng ng gp sng C ti p H ri ra sng Ha. Trc nm 1954 sng cn rt rng, c on rng ti 500m v su hng chc mt, thuyn b tp np, y l con ng thy quan trng lm gch ni gia hai trc ng thy bc v ng nam tc sng Dim v sng Lc. Xa hn na, trc y sng ng Bng, sng o ng c vai tr quan trng trong i sng c dn vng ny, l ng trng thu ht nhiu tay chi li gii bi li, nh c. Trn hai b sng ng Bng, c th gp nhng ph tch. y l nhng m gch c nin i thuc thin nin k I nh ng S, ng He, ng ng Hng. Nhn dn gii thch tn ng He l do trc y c he
444
t bin vo rt nhiu. l nhng bng chng cho thy c dn y qun t t lu i, mun nht cng l t u cng nguyn v ko di sut mi th k Bc thuc. C l y l ni dn chi li n hp c. Vy, a bn o ng l vng th nhng hnh thnh sm v sm c dn khai thc. V mt a hnh, An L l vng tng i trng, c sng ln, m ly bao bc nn vic nh c l ngh sng quan trng trong i sng c dn. Sng ng Bng v o ng ni lin min bin vi vng ni a pha bc ven sng Luc, sng Ha ca Qunh Ph. Chnh cc sng ny c th hp lu hay phn lu vi sng C, sng Lm, Dim H v cc vng ca bin Dim in, vi sng Luc, sng Ha ra ca Thi Bnh rt thun li. Theo ti liu kim k di tch ca bo tng Thi Bnh, a bn va nu c lin quan n ba ln khng chin chng qun Nguyn ca nh Trn. Sut thi k khng chin v c sau ny, thy qun l mt lc lng trng yu ca qun i nh Trn, gp phn c lc vo thng li chung. Theo cc nh nghin cu, vng bc Qunh Ci, Ph Dc l vng him yu, l cn c ca qun i nh Trn. Khu vc bc Thi Bnh, nam Hi Phng l khu cn c c hnh thnh sau khi nh Trn rt khi Long Hng, Thin Trng v tn ti ti khi t chc chin dch Bch ng. T y ngy 10 thng hai nm 1288 thy qun nh Trn tin ln tiu dit ch vng ca bin i Bng (nam Sn) v hai thng sau Trn Hng o dn qun vt sng Ha tin ln chun b chin dch Bch ng Giang lch s. L v tr chin lc va c th th va c th tin cng c ng theo ng thy, vng bc Qunh Ci, Ph Dc tr thnh a bn quan trng trong cuc khng chin ln th ba - chin dch "i thy chin" - m rt c th o ng l mt trung tm v y c m rng ln, kn o, sng su thun tin cho vic luyn qun v tp dt thy chin. V vy, ua thuyn o ng thnh mt hot ng thng xuyn, mt hnh thc rn luyn th lc, k chin thut ca qun s nh Trn, ng thi l hnh thc hot ng vn ha c nui dng, pht trin trn c s lch s nu. Khi vic ua thuyn tr thnh tr din trong l hi th n mang c trng ca l hi c truyn, mt hnh thc sinh hot vn ha ca mt dn tc gii thy chin trong cc cuc khng chin chng ngoi xm. * ** Bi tri c tin hnh vo cc ngy 22, 23 v 24 thng tm m lch.
445
Tri c ng bng g gii, mt loi g nh, chc v do, th mn, khi thnh tm t nt, c th ct gi qua nhiu nm, do an ton ca tri cao. Sang hn, ngi ta cng c th ng tri bng g vng tm. Tri c ghp mng, cht vt v m sn cht ch. Vn tri mc, khng sn, khng trang tr v hoc khc. Thng thng tri di t 20 - 25 thc ta (khong 8 - 10m). Lng o ng c ba tri, mi tri gi l mt "tch" do ngi "cai mn" ng u. Cai mn l ngi c uy tn, c k thut bi cao nht v tinh thng lut l. Tri khng cng mt kch c, c th nh sau: - Tri Trung Ton (tch Trung) di 20 thc - Tri ng o (tch ng) di 25 thc - Tri Thng Thng (tch Thng) di 22 thc. Tuy vy, chng li hon ton ging nhau v cu to v cch b tr, trang b. Khc gia tri phnh, u v ui tht li. Nu ct ngang tri c mt thit din m khong gia rng gn 3 thc (1,1m) thon dn xung ui l gn 2 thc (0,7m) ging dng con c chp hoc ci l my vy. Mi tri cao 2 thc (0,8m) so vi mt nc, khng vt nhn m ngang bng, c ai mt vng kim loi bo v chc chn, trnh b v khi hc vo b hoc chng ngi. u mi tri c gn vi mt u rng tng trng bng g gi l "ng ro". Lng tri rng va phi, y hn 1 thc (0,5m) phn tip nc khng phng, m nh mt cung trn hnh bn nguyt khin tri lt nhanh d dng. ui tri cao so vi mt nc chng 2 thc ri (1m) vt to vi y mt gc 40o sau xe hnh "ui tm" song song vi y khin ton b hnh dng chic tri, theo cc c tng l trai bi k li, l "u rng ui tm". B tr cu to trn tri nh sau: chnh gia lng tri c mt ng "rut rng" rng gn 1 thc (30-40cm) chia tri lm hai phn dc bng nhau, cao ngang bng vi b mt hai mn tri v pha gn st y c c cc l thng nc. Hai bn "rut rng" c ch cho hai ngi lm nhim v tt nc ngi. Mi tri gm 12 "phch" tc l cc xng ngang, mi "phch" cch nhau mt thc, hai u ghp vi thnh mn tri, gia ghp vi "rut rng" c bt vt cht ch vi c kim loi hnh hoa th. Cc mp trn ca "phch" bng bn vi mp trn thnh mn v "rut rng". Di mi "phch" l mt vn bng dy 2cm gia lc cho "phch". Cc vn bng cng c lm theo hnh bn nguyt khp kht vi lng tri v hai mn, chng ging cc cung trn m phch l dy cung. Vn bng
446
c ni vi hai u "phch" chc chn cng bng cc c vt v phn tip st y tri ca n c c ba l, ng knh 8-10cm thot nc. Ngoi ra t phch th 4 v 6 c hai thanh g di 2 thc, rng 0,5 thc c ghp bng v dc st hai bn "rut rng" lm ni ng cho ngi chp hiu. Ngi chp hiu ng cn gia tri, hai chn t hai bn "rut rng", trn hai tm vn . Dm bi nu cng loi g nh tri l tt nht nhng cng khng nht thit bt buc phi nh vy m c th bng g thng dng nh xoan, bch n. Dm bi c hnh li mai di 3 thc (1,2m) trong phn cn di 2 thc (0,7m), phn mi dm hn 1 thc. Dm ca "tch" no mang mu sc ring ca "tch" y. V d: Dm bi ca tri Trung Ton c mu trng v khc chm ch "Ton"; dm bi ca tri ng o mu cng ch "ng" khc chm v dm Thng Thng mu xanh cng ch "Thng". Bnh li c dng gn nh bnh li cc thuyn ngy nay, phn cn trn sn mu v phn ngp nc dt v sn trng. Trn mi tri c khong 30 ngi c sc vc khe mnh, nu trung bnh mi ngi l 60kg th tri c sc ch l 1,5 n 1,8 tn. Trong tng s ngi y gm mt ngi chp hiu (nh m), hai ngi li, mt ngi pht c, hai ngi tt nc v hai mi t tri bi. vo ua, ngi ta phi tp luyn trc hng tun thnh thc hiu lnh, ng tc, v tr n ni qui. Do hng nm c thay i v nhn s nn vic tp luyn li cng cn thit. Tri c ct gi, trng nom trong nh tri m ngi ta gi l "xing tri" hay "qun tri". Ba qun tri ca o ng cch nh bi 50m v lm thnh mt dy thng nhau tng t nh nh ng ngy nay, theo th t qun Trung Ton th nht, gia l qun ng o v cui cng l Thng Thng. Qun tri gm 7 gian, mi gian di 5 thc ta v lng ch rng hn tri mt t sao cho mi bn di ra cch hai mn tri khong mt gang tay. Khung qun c hai hng ct g song song i xng nhau v tra l gc cc then ngang. Vi cch kin trc y, vic ct tri rt tin li. Lc ct tri, ngi ta tho bnh li, lt p nguyn tri xung, y vo n u lp then ngang n . Gu v dm ring. Lc ly tri ra th thao tc theo trnh t ngc li. ng u cc tri l ngi "cai mn" c hi ng k mc giao ph trch nhim, quyn li v ngha v vi "tch" ca mnh nh t cch mt ch thuyn.
447
"Cai mn" phi trng nom, coi sc ti sn ca "tch" mnh: qun tri h hng, dt nt phi c khc phc, thuyn nt hng phi sa cha ngay, thiu th g phi b sung th . Mi "tch" c lng o ng cp cho mt mu rung cng canh tc. Hoa li, sn phm thu hoch s dnh gii quyt cc khu t tu sa thuyn qun, may sm c qut, vt phm t l thn thnh. Tt c chun b xong xui, ngy 22 thng tm l ngy h tri, tin hnh cuc ua u tin. Cc trai bi c ba "tch" c tuyn chn hp sc cng nhau khing tri ra khi qun a xung im xut pht. Vic ny khng phn bit "tch" no vi "tch" no, cng vic l chung ca cng ng. C ba tri Thng Thng, ng o v Trung Ton c ln lt a ra v xp mt hng ngang ti im xut pht. Lc ny cc dng ngi v hai bn b sng xem ng cht nh nm ci. Ba ting cng ni ln tp trung cc "tch" vo cui gi Ng (mt gi chiu), ngi ta kim tra li s ngi, trang b v bt u xung tri ca "tch" mnh. Ngi chp hiu xung trc, tip l ngi pht c khoang trng gia phch th hai v phch th ba nhng ng di sn, ri ti hai ngi cm li v hai ngi tt nc. Chp hiu, pht c v cm li u mc o chn loe phn di, u tht khn m ru , tht lng bao tng hoc vng c b mi. Cui cng l hai mi t trai bi i hng i xung tri theo cc v tr hai bn t "phch" mt n "phch" th 12. H phi vo v tr mt cch trt t, khng nhm ln hay ln xn. Trang phc ca trai bi c mu sc ring d phn bit cc "tch". Trang phc c may sn ri phn pht. - Trai ng o khn m ru , o trng, qun trng - Trai Trung Ton khn , o xanh, qun trng - Trai Thng Thng khn , o , qun trng. Tt c vo ch c phn cng t trc v t th sn sng. Trn u cc tri by tng "ng m" (tng con phng hong bng g sn son thp vng rc r) cng mm cng l gn nh l tru ru. Ti 13 gi ri, trn b c cuc t Nh v do hi ng k mc gm cc b lo v nhng chc sc c uy tn (mi ngi c thy) tin hnh. Mt trng pho n gin anh va bo gi t va l hiu lnh xut pht cuc bi. Cc tri ng lot ht ng M cng t xung sng (ngi cai mn s c trch nhim vt chng) v xut pht. ng tc ca nhng ngi hiu lnh (ngi lnh trch nhim ch o tri) lc ny phi nhanh gn, mnh m v chnh xc. Ngi chp hiu gim chn, ming h "Giai bi! Giai khe!" Ngi pht c phi pht ng nhp h ca ngi chp hiu. Cc giai bi da
448
bnh mt, c bp cun cun, mt chn p st mn, mt chn t ln phch pha trc. H c t th vng chi b dm bi. p li ting h ca ngi chp hiu, cc trai bi ng thanh p "D huy!" vang ng khc sng. Ting h kt hp cht ch vi ng tc. "D!" l lc a dm ln. "Huy!" l lc dm xung. ng tc, h hiu v hiu c u tm tp y con thuyn lao vun vt i. "Tch" no cng mun git gii v cho gip mnh. Ting trng thc hi trn b, ting reo h c v no nhit ca ngi xem ua ngn ngt bc thi thc cc trai bi dc ton lc cho s chin thng ca tri mnh. ng l: Trai n vua lc ua thuyn rng Gi n chng lc bng con tr. Xut pht t nh bi (nay l ch ng Bng) cc tri s thc hin mt vng ti th Thng (ng ng) ri ti th H (tc Cng i v nay cn gi l Cu Vt, dn gian cn c cu Thng ng ng, h Cng i) v tr v nh bi. Th l mt cy tre di 8 n 10m ngn tre c mt l c v nh c cm gia sng. Ti th H v th Thng u c mt ngi lm nhim v gim st cht ch vic tun th thc hin cc qui nh tr thnh lut thi ca cc tri. Ti th Thng tri phi vng theo tay phi mi c nh th (th Thng cch nh bi khong 2km) nu vng theo tay tri m nh th b gi l "ht" th v l phm lut, v b loi khi gii. Vic nh th rt kh. N i hi hnh ng ca cc thnh vin trn tri phi nhp nhng nhanh gn v dt khot sao cho nh th ln m tri vn thng bng, khng b tring (chng chnh), lt. n th H, ngi ta cng phi nh th v mang v nh bi. Hai gim st vin l nhng ngi do lng bu ra, trung thc vi nhim v khng thin v tri no. Cuc thi sau 3 gi (n khong 16 gi ri) th kt thc. Tri no v nht, khng phm lut l git gii. L trao gii din ra trc nh bi. Gii thng gm mt bnh pho di 1,2m, mt mm xi v mt th ln do hi ng k mc trao. Cn ch l trong hai ngy 22 v 23 thng tm mi l gii "thm th" ch do ba tri ca o ng ua vi nhau. Ngy 24 thng tm l ngy chnh tch (ha thn) cuc ua, ngoi ba tri ca o ng cn c thm ba tri ca lng Nui l "tch" Ty , "tch" Thy M v "tch" ng Thng tham gia. Trc tin, ba tri ca o ng cng thi bi ln Nui trc, mang tnh cht mi ch v chu s gim st ca lng Nui. Sau tri lng Nui bi xung o ng d ua. Vn ng ua hm trc nhng ln ny c su tri dn hng ngang xut
449
pht. Tri no thng cuc trong ln ny c thng t 20 n 30 (vung) la iu, mt bnh pho, 10 quan tin xanh (sau ny, nhng nm 30-40 ca th k c thay bng 5-10 ng ng Dng). Di sng th khng kh tranh ua, song ln b li bao trm mt khng kh chan ha, thn i, cng chia s nim vui vi nhau, mt truyn thng p ca cng ng, ca tc "nc ngha" anh em. Cuc ua ko di n ht ngy 24 thng tm th kt thc trong nim hn hoan, y sng khoi v lnh mnh ca ngi xem v nhng li chc mng, ha hn v cuc ua trong l hi nm sau. Chiu 25, tri bi li tp trung lm l ct tri, a ba tri vo qun tri gi gn. C th ni tc ua thuyn o ng l mt sinh hot vn ha dn gian hm cha trong n nhiu gi tr truyn thng tt p: gi tr th thao, vn ha, truyn thng thng v v tinh thn c kt cng ng./. B.N.D
450
Hi ng K
Toan nh - Nguyn Thu Minh
Lng ng K c tn nm c l lng Ci xa thuc thn Tam Trang,

tng Ngha Lp, ph T Sn, trn Kinh Bc, nay thuc x ng Quang, huyn Tin Sn, tnh Bc Ninh. l mt lng tr ph nm trong vng ng bng tnh Bc Ninh, bn dng Ng Huyn Kh th mng. T H Ni theo ng quc l s 1A H Ni - Lng Sn ti th trn T Sn r tay tri li qua trng i hc Th dc th thao T Sn l ti lng ng K. Xa kia dn lng ng K lm ngh nng l ch yu, ch c mt s rt t lm ngh th cng (th mc, nh c v tiu thng) nhng sau ny v nht l by gi y pht trin nhiu ngh c bit l ngh mc lm khm trai trn cc t ch, sp g, bn, gh v.v... rt ni ting trong nc v xut khu. ng K xa vn l mt lng c, y hnh thnh nhiu tp qun tt p ca mt c dn trng la, hu ht nhng phong tc y cn gi c cho ti ngy nay. C s vt cht ca cc di tch vn ha nh nh, cha, n, miu tri qua nm thng y vn cn gi c gn nh nguyn vn. ng K vn l mt lng ln ca x ng Quang. Xa kia lng chia thnh nm xm l xm nh, xm Bng, xm T, xm Ging, xm Ngh. Lng c ch hp ngay cnh nh, mt thng 6 phin vo nhng ngy 1 v ngy 6. nh lng ng K l mt ngi nh kh s v p, nh nhn ra dng Ng Huyn Kh di nhng bng cy c th t bao i. nh xy theo kiu ch Tam, nhn ra hng Ty. Trong nh cn gi c nhiu th, bn th c chm tr t m, nhng iu khc v qui m ca mt ngi nh c knh. Ti y hng nm dn lng t tp t l th thnh hong lng v m hi tng nim cng lao to ln ca ng. Thnh hong lng ng K l ng Cng Cng c vua phong l Thin Cng, mt v tng c cng ln dp gic Xch Qu thi Hng Vng. "Theo thn tch lng ng K, ng Cng Cng - con trai ng Kinh Bc qun vng thi Hng Vng th 4, c cng dp lon "Xch Qu" c vua phong lm Thin Cng. Tc truyn rng Thin cng trong khi phng mnh triu nh binh nh gic c tr v ni sinh trng (tc thn ng K ngy nay) tuyn binh chn tng. y ng cho lp trng thi v, tp trn chn tng tin phong. Vo ngy mng bn thng ging, ng ra lnh xut
452
qun nh gic. Thin Cng chia qun lm 4 tp v giao cho bn tng di quyn ch huy. Trong bui l xut qun y, mi ngi t chc t pho, h reo rn r to mt khng kh no nhit, anh hng. Khi dp xong gic "Xch Qu", Thin Cng tr v lng cng nhn dn m hi n mng" 1. Sau ny, ghi nh cng n ca ng, lng tn ng lm thnh hong v hng nm m hi nhn dp ngy mng 4 thng ging vi cc tc t pho v tranh ct Thi Bch nhc li s tch k trn. Li truyn rng trc kia lng m hai hi ko di gn ht thng ging v hi cu phc t mng mi n hai mi hai thng ging. Sau lng gi li hi Xun i, tin hnh t mng bn n mng su thng ging m c im l thi pho i, nn hi c gi l hi pho ng K hay hi pho nh Ci. Ngy chnh hi ca lng l vo ngy mng 4 thng ging, song s chun b v mt s phong tc phi c tin hnh t trc . Ngoi vic chun b cc t l, dn dp chun b lau chi t kh trong nh, b lo v chc dch trong lng phn cng nhau trong cc ban t l v phc dch ngy hi. Cc gia nh trong thn t chc lm pho. Vic ny c tin hnh trn c s t nguyn t gic ty theo kh nng kinh t ca mi nh, khng bt buc. Tc l u tin trong ngy hi l tc tranh ct Thi Bch. y l tc din ra trc ngy hi nhc li s tch Thin Cng kn tng tin phong i dp gic. Truyn k rng, vo ngy 30 thng chp nm y, ngi c lnh mang binh i nh gic. Ngi lp tc triu tp cc tng lnh di c kn tng tin phong. Cc tng ai ny u no nc, ai cng mun qu n tin phong v tay mnh. Cuc ua ti sc y din ra ht sc quyt lit. Sau ny, hng nm trc khi vo hi, m 30 tt, s tch tranh n y li c din ra bng tc tranh ct Thi Bch (hay cn gi l tc m ct). Ct Thi Bch l chic ct ci bn phi nhn t ca nh vo pha trc bn th thn. ng K c 4 gip l: Tin, Thng, ng, oi. m 30 Tt vo lc giao tha, bn gip c bn ng c gi nht ca gip ra tranh ct. Thng c s tha thun trc gia cc gip nhng nhau lun phin gi ct mt nm. Song cng c nm cc gip tranh nhau kch lit. Cc c u n mc trang phc chnh t. M ni, qun si , o la hng. ng giao tha bn c ln lt vo t thn, xong l bc vo cuc tranh ct. Dn cc gip vy quanh, h reo c v cho c gi gip mnh. Khng kh ua tranh tht no nhit. V c mt ct m c no cng tranh m, nn cc c ging
1
Nguyn Thu Minh: Hi pho ng K v vic ci to, xy dng m hnh mi. Trong "Hi x Bc", H Bc, 1988, tr. 85.
453
nhau, li ko nhau, thm ch c vt nhau. Khng ai m ct c lu, c nh vy m ko di cho n 6 gi sng th dn lng phn x. C no gi c lu v nhiu ln nht khe nht l c gii. n ngy mng 3 Tt, dn lng rc thnh t miu ln nh nhp tch. m rc rt long trng. Ngi i rc n mc qun o ngy hi, c s phn cng nghim ngt. i u m rc l c thn, c hi, tip n l trng, ching v phng bt m. Kiu rc hng n, che nc. Sau n hu bnh trn cc th bng ng. Ri ti long nh hm sc vua ban. Cui cng l c th, cc quan m v cc c ph lo. Dn lng ra hai bn ng xem v ko theo m rc. Ting kiu, ting nhc, ting ngi xen ln nhau to thnh khng kh nhn nhp vui v. Thn c trnh trng rc ln nh hm sau d hi lng. Trc ngy hi, lng c ra ban khnh tit gm 16 ngi do 4 gip chn, 4 ng quan m nht, 4 ng quan m nh, 4 ng kho v 4 ng quan ngoi lo vic t l rc xch. Nhng ngi ny u tui 51, l lng bt buc phi lm. Ngy xa c sc nht ca hi lng ng K l thi t pho trng, pho 1 i . Tng truyn rng, ting pho n l tng trng cho ting sng ca Thin Cng nh gic. Theo s tch k li th ngy mng 4 l ngy xy ra trn giao tranh c lit gia qun ca Thin Cng v qun gic. Qun ca Thin Cng i thng, do ting pho ngy hi cn l ting sng mng thng trn. Lm pho: Pho thi gm pho i v pho trng. Pho i chia lm pho nht, pho nh, pho ba... do cc gip gp thm v c ngi lm. Quan nim ca nhn dn cho y l pho th thn nn phi lm cn thn. Khi qun pho phi qut sch sn, gi gng ha vi nc ma un si ry khp sn ty u. Nguyn liu dng lm pho cng c ry bng nc gng. Nhng nh lm pho to phi nh ngi th nhng ngi tui t 18 n 50, khng tang tr, ngi tn thuc pho phi chay tnh. Trc y c s cnh tranh gia cc gia nh lm pho nn vic lm pho phi ht sc b mt. Ai cng mun pho ca mnh to hn pho ngi khc nn h thi ua nhau. V th khi chuyn pho ra, c nh phi ph vch. C th dn ra y mt vi kch thc: Nm 1923 qu pho di nht l 15m, ng knh ti 1,52m, nm 1974 qu di nht l 6m, ng knh 1m. Nhng nm sau pho thng di 4-5m, ng knh t 50-70cm.
Chng ti ghi li mt phong tc xa nhm nghin cu. Hin ti, chp hnh nghim tc ch trng ca Chnh ph, ngi dn ng K khng t chc t pho na (Ban bin tp).
454
Bc ly thuc trong pho l giy xi mng, rm, ct, lp ngoi cng trang tr hoa m, bc bng giy c cc hnh hoa l, long, ly, qui, phng bng giy trang kim ni hoc chm trong thn pho. Con rng bng giy ng sc bi ni un khc quanh qu pho ming rng ng thi l phun la v bt la cho ngi pho qu pho n. Nhn xa trng qu pho i ta thy c mt cng trnh ngh thut s, cng phu ni bt ln gia mun vn mu sc p ca ngy hi xun. Rc pho: Vo ngy hi, gia nh c pho i d thi coi l mt may mn ln. Ngi ta tin rng nm y s lm n pht t, con chu hu, ma mng bi thu. V vy lm pho xong, ngi ta cn n ung mi mc h hng b bn cng chia x nim vui. Sng mng bn tt, khong 9 gi, lm l xong, tin hnh rc pho ra nh d thi. Pho c t ln kiu, thanh nin trong gip rc v h tng. Khi ct pho ln vai, ngi ta t mt trng pho di v c i vi mt li n tip bnh khc. Thanh nin trong gip va rc va reo h. m rc c l b nh c, qut, ching, trng i cng. Thnh thong mt ngi li h to: "Mng cho pho ta mt ting ny i... a!" tt c ng thanh h to "i... a!". Khi pho h xung sn nh, ngi ta t mt trng pho cui cng, ri gia nh c pho mang tru cau mi b con n hi xem pho. Pho rc ra tp trung trc ca nh. Cc ch pho tht lng nhiu iu, cht khn la ng bn qu pho ca mnh i lnh. t pho: Trong lc cc gip ln lt rc pho ca mnh n th trong nh cc quan m v dn lng t l. Cuc t ko di cho ti 10 gi sng th xong, bt du cuc t pho. Ting trng nh ba hi bo hiu. Pho trng n trc, pho i n sau. Trc khi t, ch pho cm hng quay vo nh lm l, tin ln ba bc vi thn, vi cc quan m v b lo nm vi ri chm la. Pho n t 10 gi cho n khi ht cc qu pho d thi. Trc khi t pho i, ngi ta thng t pho trng. Pho trng thng di t 150 200m, phi vt qua tng nh, cun vo cnh cy cao mi ln ngn hoc vt qua nh tm mi. Mi trng pho n trn di mt gi. Tip l chuyn sang t pho i. Trng ct, pho n v c sau mt qu pho n th trong xun i li c bn hi trng lnh ca bn gip nh ln. Ting pho i ca tng gip mi ln n xong, thanh nin trong gip lin lao ngay vo ch pho n m xc pho tung ln, reo h mng pho n to v tan ht xc. Ngi ta tin rng nh vy trong nm s gp nhiu may mn. Ting pho "hp hiu" (tc l qu pho ln nht n sau cng) tng trng cho lnh thu qun chin thng hon ton. V pho to nn ngi chnh ca
455
pho c ni vi mt pho i, l ming rng hoc t ming rng phun la bn sang ngi. y l c mt ngh thut th v. Trong khi ngi t v ngi xem c iu kin trnh ra xa. Pho i n to, rung chuyn khp lng, c nm bay c ngi nh. Pho tt l pho n to, c ting vang m, xc tan ht. Cn pho trng phi n rn, gin, anh ting, t pho xt, pho rng, nh th l t. M ch chm la mt ln, n cho ti ht trng pho. Gii thng rt m bc. Pho nht c mt dy bnh dy, mt qu cam, mt tm ma v mt ming tru. Phn thng ch mang ngha tng trng, thing ling bi ai cng cm thy t ho v c tham d ngy hi pho. Ngi ta tin rng gia nh c gii s gp may mn ln v ma mng nm bi thu. Sau khi thao pho xong, dn lng t chc d ng m (tung ng m trc ca nh) tng trng cho kh th chin thng. Nhng ng m c cc trai gip rc, ma, ni ln gia m ng nh nhng bng hoa, nn cn gi l ma hoa. Song tr din ny ct cao tinh thn thng v, ph trng sc khe v thc qun th. Tng gip mt, m thanh nin mnh trn ng kh cng nhau kiu trn vai ng m ca gip h. ng m mc qun mu hng thm bng nhiu, vc hay la ty theo kh nng ca tng ng. Cc ng c kiu ln vai trai inh i quanh nh ba vng gia ting ching, trng ln ting reo h ca dn lng. Sau ba vng cc ng c ngi vo chiu cp iu tri gia nh, ngay trc bn th thn. ng m thng l ngi cao nin trong gip. Ngy mng nm thi u vt. Trai cc gip s n nc ra ua ti ua sc ginh gii cho gip mnh. Xi vt din ra v cng no nhit v hp dn. Ngoi ra cn c cc vt ni khc v y ginh gii vi trai ng K. Thi bnh dy: ngy 6 thng ging, tc truyn l ngy Thnh khao qun. Theo l lng, ch cc c ng c b t 52 tui tr ln mi c dng l vt. Mun vy mi c phi em ra nh nm nong, nm nia, nm mt, nm mm hoc nm a bnh dy. Nhiu t, to nh ty tm, ty cnh nh, nhng nht thit phi l nm. Go l loi np ci u ht, thm nn. Bnh phi c gi c k thut sao cho khi vt bnh phi mn, do, trng. Khun to nh ty theo nh ca ngi lm. Trn mt mi bnh u dn ming giy trn, c ch th ct bng giy trang kim lng lnh. Xong xp ra nong, nai, mt, mm hay a. Sng mng 6 rc bnh ra nh. Km theo cn c mi qu cam ngt, mi on ma di rc v v tin sn, mt con g trng c luc tht kho, c un nm trong t th p, ming ngm bng lu hoc bng hng. Khi c mang ra c bnh chm v cng thn. Sau chia u cho cc xut inh t lt lng cho n thng c.
456
Ngoi nhng phong tc c bit k trn, cng nh bao hi lng khc nc ta, hi lng ng K cn c nhiu tr vui ph bin nh u c ngi, chi g, bt mt bt d, u v.v... Tt c nhng tr chi y gp phn lm cho hi lng phong ph v hp dn. C th ni rng, di lp v bc ca ngy hi pho hm nay, ta vn thy n tng nhng du tch ca mt nn vn ha xa xa ca ngi Vit c, mt c dn trng la nc ca vng ng Nam . Cng nh tt c cc dn tc lm nng nghip trn th gii, ngi Vit c xa lun cu mong mt ma mng bi thu, mt cuc sng sung tc, sinh si ny n. Du tch ca tn ngng phn thc, t bnh dy, thi g bo... chnh l th hin nim ao c . V hin nhin, i vi cy la nc, yu t nc ng mt vai tr cc k quan trng. Khng phi ngu nhin m tc ng Vit Nam c cu "Nht nc, nh phn, tam cn, t ging". V th, c mt ma mng thnh vng th ma thun gi ha l v cng cn thit. Ting pho ngy hi chnh l tng trng cho ting sm em li nhng trn ma u ma. Ting sm lm cho: La chim lp l u b H nghe ting sm pht c m ln. C l ci ngun su xa ca ngy hi pho tng bng l nhng ngha ca tn ngng phn thc. ng nhin, cng nh tt c cc yu t vn ha khc ca mt dn tc, hi ng K cng l mt qu trnh tip thu v loi tr. Tip thu nhng yu t vn ha ph hp, hp thi i v loi tr nhng ci c, khng hp thi. Vic chp hnh ch th ca Chnh ph trong vic dng pho n ca ngi dn ni y, cng chnh l thi y. Hnh nh v thn Thin Cng chng gic gi lng, gi nc l mt s tip thu tch cc ca ngy hi, ph hp vi nhu cu ca lch s v ph hp vi truyn thng ca dn tc Vit Nam./. T.A - NTM
457
Hi n ng Nhn
H My
Lng ng Nhn thuc qun Hai B Trng, v pha nam thnh

ph H Ni. Lng ny c n th Hai B Trng Trc v Trng Nh. n th Hai B ngay trc ca nh my ru, cch ng Nguyn Cng Tr chng trn, di 500 thc. Theo truyn thuyt, khi dn lng ng Nhn vt c tng Hai B lin bo ln triu nh, th vua L Anh Tng lp tc cho lp n th Hai B vo nm 1142. Nhng theo Ton th, th n c xy dng vo nm 1160. n c dng trn bi ng Nhn cnh b sng Hng. n nm 1819, khi sng Hng chuyn dng, bi bi st l th n c di vo trong thn Hng Vin cng thuc lng ng Nhn. n to th trn nn t cnh cha lng thuc khu V S (ni luyn v thi L) t lc cho n nay. Trc n c mt h bn nguyt. Mt hng ct c nhiu cu i nhng nay b v nhiu. Tip n l mt ci sn rng. Trc kia bn phi sn c mt cy a c th, cnh l ti tt. Ngy hi nhn dn thng treo nhng i giy v nhng b hng tng nh n nhng ngi hu cn ca Hai B. V qua nhng ln tu sa cy a b cht v by gi c trng bng cy a mi. Gn cy a c mt tm bia kh ln. l bia Trng Vng s tch bia k do tin s V Tng Phan son nm 1840. Ni dung vn bia biu dng s nghip ca Hai B cng nh vic di n t bi vo lng nh th no! nh tin t, bn trn c hai tht voi sn en. St tng bn tri c mt tm bia do c nhn Dng Duy Thanh son nm 1848 cng mang tn Trng Vng s tch bia k. Ni dung bia ny ging nh vn bia ca tin s V Tng Phan son nm 1840. hu cung c tng Hai B t trn b cao. Tng khng i m, hai tay a ra pha trc (tt nhin khng c ng vi truyn thuyt). Tch truyn k rng1 sau trn chin bi cui cng, Hai B gieo mnh xung sng Ht th ho thnh hai pho tng t ngoi sng Nh
1
Xem thm v Hai B trong bi Hi lng H Li.
459
xui dng dt n bi ng Nhn. Mt hm, lng chi B Lnh (tc bi ng Nhn) khi i nh c v cm so xung sng ct thuyn vo b, ngay ti , c Tin Ch c ngi bo mng rng: "Cm so vo tay M ri!" Sng hm sau c triu tp dn lng li, bo tin ny cho mi ngi bit. Lng lin phn cng mt ngi ln gii ln xung sng th thy c hai pho tng va tri n u bi ng Nhn, dn lng nh ko vt ln nhng khng sao vt c. Sau lng lm l xin vt hai pho tng ln th li c bo mng l mun vt c tng phi dng dy hng iu ch khng c dng dy thng. Dn lng lm y nh li bo mng v rc c hai pho tng ln. l tng Hai B Trng. Tng ln v nng, u i m tr, thn mc o gip, hai tay ch ln tri, mt chn qu, mt chn ng. Nghe cc c k li: hai pho tng oai phong lm lit nh ang cn ra sc vy vng trong m ba qun, v, t hai pho tng nh ho quang to sng lung linh. C th l do kh anh linh ca Hai B kt thnh. Tr li hu cung ca n ng Nhn, bn tng Hai B cn c tng 12 n tng. iu ng ch l nh tin t cng nh hu cung c nhiu cu i hay nh: "Nhn miu, tn tng tc thanh cao, ho kh nh sinh, Bc c mc trung v Hn quc. Hn thu mn, n o thi chn ng anh phong bt t, Nam m s thng hu B Vng". (Khuyt danh) Tm dch l:" Miu ng Nhn, tng bu trang nghim, ho kh nh cn, ngonh ng Bc phng khng nc Hn. Ca sng Ht sng hn si sc, anh phong khng dt, ting vang Nam s c Vua B". Hoc mt cu i khc: "Kh lin Hn xng Quang V Bt thoa qun khi ngha binh" (Khuyt danh) Tm dch l: "Kh thng vua Hn ph vn m Khn qun thoa dy ngha binh". Ngoi nhng im ni trn, cn mt iu ch na pha bn phi n th Hai B l ngi nh v bn tri l cha ca lng ny. Cha
460
c tn l Vin Minh t (cha Vin Minh). Tn ny bt ngun t mt sc phong nm 1533. Vo nm - nm Nguyn Ho th nht i vua L Trung Tng - c sc phong cho Hai B l Qung Gio Vin Minh Linh Thch Trng Vng pht (ch Vin Minh ly t php hiu ny). Qua s tch n ng Nhn k trn, c th hiu rng t i L, t hai v anh hng cu nc, Hai B Trng c vng triu ny tn ln l hai n thn bo h nng nghip. T i L Trung Hng, hai B li c rc tn ln lm Pht. Hi n ng Nhn ko di bn ngy, t mng ba ti mng 6 thng 2. Nhng ngy hi chnh l ngy mng 6 thng 2. Trong nhng ngy hi c t l rc xch, ma n theo nhp trng ca con nh bng; m cuc nh b bi, v xa kia thng c ht cho ng dn mua vui. L rc nc sng Hng: l ny c coi nh im cht ca l hi, v y c l l hnh thc hi nc (th nc cu ma), mt l tit tn ngng nng nghip nguyn thu m y trn ln vi ch lch s (tng nim Hai B). T 8 gi sng, nhng ngi c phn cng a voi, kiu, c qut.v.v... ra sn n c hnh m rc. m rc diu hnh mt cch uy nghi gia ting n, ting so, ting trng, ting ching, ting tng nim ca cc c gi. i theo m rc cn c hng trm dn lng hay ngi dn ph. c bit cc thn hai bn ng m rc i qua u by hng n bi vng. m rc i theo mt l trnh nht nh, khi n b sng Hng th dng kiu li, rc kiu xung thuyn. Thuyn ny ra gia dng sng, ch c nc trong sch, ly go mc nc vo i cho. Lng chn hai b lo go chng c hnh lm cng vic tm v thay o mi cho tng. S nc cn li s dng cng quanh nm. Sau khi m rc quay tr v n th bt u lm l t. C nm cn t chc t n quan, tc l mi th tc t l u do ph n hon ton m nhim t ch t, bi t cho n cc chp vin. Nghi thc l cng ging nh khi do cc quan vin trong lng c hnh. Ma n v con nh bng: Trong bui hnh l, sau m l, ti n c on v cng ma n theo nhp trng ca con nh bng... y cng l mt tit mc sinh hot vn ho dn gian hp dn trong l hi ny. i ma n gm 10 thiu n mc o di en, tht lng buc ngoi o, mi buc cho cnh sn. n l nhng i hoc a chung quanh ct giy hnh cnh hoa dn vo, gia i l mt ngn nn ang
461
chy. Ngi ma hai tay cm hai n i thnh hai hng, ln qua ln li trc ban th, khi th i ni ui nhau, khi th i theo hng li khc, khi cho, khi thng, khi vng trn, khi k trc gp ngi sau, khi xp thnh mt hng, khi tch thnh hai hng i din nhau trc ban th. ng tc ma rt nhp nhng, an ln nhau, tay a ln a xung, di nh sng chp chn, khi t khi m ca nhng ngn nn m khng nn tt hoc chy lan ra cnh hoa giy. l nt c sc v cng l s th hin kho lo ci p c o ca iu ma n. Dn u i hnh ca iu ma n ny c mt nhn vt m nhn dn ta thng gi l "con nh bng" nhng li do mt ngi n ng ng. Ngi ny mc o di thm, qun trng, khn lt, trn vai c qung nhng dy vi ng sc, vai eo mt ci trng cm, sau lng c cm cho ln hai vai t 2 n 4 l c ui nheo nh. Ngi ny lm ra b dng iu mm mi, o l, va i va v hai tay vo ci trng cm vi nhp "bp bng, bp bng" gi nhp v lm cho iu ma cng thm rn rng, linh hot. C bi v ht cho: mt tha rung bn cnh n, xa kia c mt bn c bi dn lng hoc cc tay danh k ti nh c gp vui cho ngy hi. Bui ti, trc n c ban cho n ht th thn v phc v dn lng gii tr. Thng th vo ngy mng 6 dn lng ng Nhn cng vi mt s lng (nhng ni c n th Hai B) nh: lng H Li, Ht Mn, Phng Cng, cng n dng hng t l. Tu theo tnh hnh ca tng a phng nhng mi lng thng c khong 60 c v d l. Trong my ngy l, cc cng l thng gm: cng chay, cng xi tht, cng bnh dy... Hi lng ng Nhn cng nh nhiu hi ca cc lng khc gia yu t lch s v yu t tn ngng dn gian thng an xen ho quyn. y ngoi tng nh n cng lao to ln ca Hai B cng cc tng lnh, cn c l rc nc, ma con nh bng, cng bnh dy, phi chng l nhng tn ngng nguyn thu ca c dn nng nghip cn ng li cho n ngy nay./. H.M -----------Bi c s dng t liu ca:
462
1, Trn Tin, bn vit tay, 1991. 2, L Hng L, bn nh my. 3, Toan nh, Np c hi h nh m- quyn thng, ti bn, Nxb thnh ph HCM, 1992.
463
L hi ng Xm
Phm Minh c- Phm Th Nt - Phm Th Lan
Theo thn tch, n ng Xm do Triu V xy dng nm

214 (trc CN). n nm 137 (trc CN) sau khi vua Triu cht (th 120 tui), ngi miu ng Thm (ng Xm) chnh thc c coi l chnh t 1. Nm thng qua i, ngi n c b mc nt cng thi gian. Cho n nm 1920- 1925, nhn dn 13 lng ca tng ng Xm c (gm Hng Thi, Tr Giang v mt phn x Quc Tun, huyn Kin Xng ngy nay) tin hnh cuc vn ng xy dng li ngi n theo kin trc thi Nguyn. n ng Xm c xy dng trn mt a bn rng, thong t b ng sang b ty sng ng Giang, thuc t ca hai lng ng Thm v Vn Cc c. Nhn chnh din t ca n: b pha ty l to cc lu nm ca, cao gn 20 mt. Di sng gn b pha ng, l to thu t hnh lc lng. Trn sng xy hai cu gch ln, lm thnh hai ng a khch tham quan vo hai khu n chnh. Mt cng trnh iu khc honh trng, lng long ng h trn dy gi sn, tt c u hng vo to i bi. Bn t, bn hu l hai dy hnh lang c tn cao ni lin mi bn hai cng vng lu, i xng qua sn t chnh gia. Qua to i bi ti to trung nh ri n hu cung ni t tng c thnh Triu v b Trnh Th. Pha sau khu n l khu cha Dung v am th v t ngh kim hon. ng tngh kim hon ng Xm (Hng Thi) l Nguyn Kim Lu. ng qu chu Bo Lc Tuyn Quang (sau ny thuc huyn Bo Lc tnh Cao Bng). Trong qu trnh lm ngh, xung n ng Xm ng c cng dy cho dn y bit ngh kim hon. ghi nh ngi c cng khai sng ngnh ngh, nhng ngi th bc ng Xm tn ng l ng t ca ngh ny lng mnh. Hin nay ng Xm vn cn lu gi mt tm bia ni v cng trng ca Nguyn Kim Lu nh sau: Hong triu Chnh Ho thp nin, t ph hnh ngh b ch ng ngoa, Thng chu Bo Long t lc hc ngh o ng Xm x, kin lp thp nh
1
Thn tch n ng Xm x Hng Thi, huyn Kin Xng tnh Thi Bnh, Phm c Dut dch.
464
phng kim hon truyn ngh. (Triu vua Chnh Ho th 10 (1689), t ph Nguyn Kim Lu lm ngh kim hon chu Bo Long n x ng Xm lp 12 phng truyn ngh). Hin nay ngi cha th Nguyn Kim Lu vn c gn gi, tu b, sa sang li. Cha ng cng n ng Xm to nn mt qun th kin trc va mang tnh trng l nguy nga va mang v thm u ni linh a. Ni y, hng nm c n ngy 1 thng 1 m lch li din ra hi l si ng, thu ht hng vn khch thp phng. Cho n nay, ngi dn Hng Thi cng cha l gii c v sao hi n ng Xm li m vo ngy 1 thng 4 hng nm. Phi chng hi n ng Xm cng nm trong lch hi ph bin ca cc hi vng, hi lng khc: xun- thu nh k. Nghin cu hnh trng ca Hong hu Phng Dung Trnh Th i vng ngi c t tng th ti hu cung ca n, th ngy 1 thng 4 l sau 100 ngy mt ca B (20 thng 12). Rt c th hi m ra vo ngy ny tng nh n ngi con gi h Trnh ca qu mnh tng lm hong hu ca nh Triu, v nh m khu di tch ny mi c iu kin tu b, sa cha v c lu gi. Xa kia, hi n ng Xm ko di trong 3 ngy (t ngy 1 thng 4 n ngy 3 thng 4 m lch). c hi thng 4 th ngay t cui thng 3, cc chc sc trong x thn hp bn chn ngi gi chc mnh bi, chc c vn v chc thng xng. Thng thng ngi gi chc mnh bi thuc thn Cthn Thng Gia; ngi c vn ca thn T Ph hoc Hu Bc; cc thn khc chn ngi vo ph t. Cuc hp bn cng d kin cc t vin v c bit bn t chc thi bi tri- hot ng ch yu ca l hi y. Ngy 26- 3 lng lm l m ca n. Mi vic chun b c kt thc bng l t mc dc (l tm tng) do cc v mnh bi, c vn, thng xng tin hnh ti n chnh vo ngy 30- 3. Cng nh nhiu hi lng khc, hi n ng Xm c chia thnh hai phn l v hi rt r rt c v thi gian v a im. Sng mng 1 thng 4: l rc Thnh B t n Thng Ho ra n chnh c t chc tht uy nghim v c o. on rc gm ton gi ng trinh v l con chu cc v chc sc trong x. Nhng ngi trong on rc n mc ng phc trang phc ngy hi, tay cm chp kch, bt biu, mt s c chn khing kiu vng. i vi hi l ng Xm, l rc Thnh B c coi l l trang nghim v trang trng nht.
465
Sau khi m rc v n n chnh, trn sn t chnh gia n, l t cng c bt u v cng thi im ny, ti cc im: cha ng, cha T Ph, n Thng Ho cng din ra l t tht uy nghim. Nhn chung cc nm, l t, rc c din ra vo sng mng 1 thng 4 v kt thc vo chiu 3 thng 4 bng cuc rc Thnh B t n chnh v n Thng Ho, kt thc ba ngy hi. Khong thi gian cn li: t chiu mng 1, ngy mng 2 v sng mng 3 thng 4 dnh cho hot ng hi tht phong ph v si ng, trong cuc ua tri trn sng ng Giang trc ca n thu ht hng vn ngi i hi. T trc n nay ua tri tr thnh hot ng ch yu trong ngy hi ng Xm. Bi vy ngay t rt sm, ban t chc lo chun b cho cuc ua ny tht chu o. Ngay trong cuc hp bn ca cc v chc sc vo ngy 20- 3 ginh mt thi gian kh di bn v cuc ua tri. Thng thng tng ng Xm c 7 tri: Thng Gia, T Ph, Hu Bc, Thng Ho, Thuyn nh, Lng ng (Tr Giang); c Chng (Quc Tun). Nu tri no khng tham d cuc ua trong hi hng nm th ngay trong cuc hp ny phi bo co c th, nu khng lng s pht li v sau 3 nm mi c tham d gii. Ngy 23- 3, ngy m ca n chnh, cng l ngy lng lm l h tri. L h tri thng l th ln, mm xi (c nm mt con g v mm xi). L ny do mnh bi sm v t ngay ti u tri l Thnh v l H B. (Ngoi ra trong mi ngy ua u c l ring). Sau l h tri ngi ta t chc bi tp chn v luyn giai bi. Khi chn s giai bi chun b cho cuc ua, lng giao cho ng mnh bi chn trong s giai bi ly ngi cm li, lo nui giai bi n, ng tp trung t 26-3 n ngy vo ua. Ngun kinh ph ny da vo thu sn phm trn ba mu rung hu ca n v cc lng, cc gia nh ng h. Ngoi vic lo tp luyn cho giai bi, trong ba ngy 28, 29, 30 thng 3 lng chn ngy t chc bc thm bi. Khc vi cc cuc ua tri cc a phng, Hng Thi phi bc hai loi thm: thm phn bng v thm ng bi. Trong 7 tri bi phn bng lm hai loi: loi 1 (4 tri) v loi 2 (3 tri) ng thi bc thm ng bi, (v bi tri ng Xm c im xut pht lch nhau). Thm ng bi cng c hai loi: 2 tri chy (1 chy thng lu v 1 chy h lu) v 2 tri ui (1 ui thng lu v 1 ui h lu). Vi cch ua ny nn lc no trn sng cng c tri ua.
466
Sau thi gian tch cc chun b, hi ua tri ng Xm c bt u vo chiu ngy 1-4. Ngay t 11, 12 gi tra ngi i hi nm np v ng kn hai bn b sng ng Giang ni di my cy s. Trn to lc lng cc quan chc c mt ng . Di sng, trn mi tri cc giai bi mc qun o ng phc vi 7 tri l 7 mu qun o khc nhau nn rt d phn bit. Trn mi chic tri g di 11 mt, rng 1,1 mt ngi xem thy 6 cp bi tay cm nhng chic dm bi di 60cm, mt ngi nh m, mt ngi tt nc, tt c gn gng trong trang phc: o ngn tay ng np, qun i ng np c tht lng, u cht khn mu v ng li- vi o di the, qun trng, u khn xp v i nn da. Cc tri trong t th sn sng. Sau ba hi chung, ting ngi dch loa t to lc lng dng dc: Giai bi nghe cho lt, rp lng xung... v sau mt ting trng, gn cng pht i t to lc lng, t cc im xut pht cc tri vun vt lao i. Trn hai b sng ng Giang cng din ra cuc ua ca cc c ng vin. Trn li ginh ring cho c ng vin, ngi xem thy xut hin rt nhiu ngi ca cc lng c tri d ua, tay g ching, trng, lnh, chy theo ng vin tri ca lng mnh lm cho khng kh cuc ua cng si ng trong khng gian 1500 mt t tiu h (cha Lng ng) n tiu thng (n Thng Ho). Sau ba vng bi, tri no v nht, nh, ba c lng thng tin v c bit tri no ginh gii nht c ba bui ua c nhn thm gii ( ng Xm gi l gii lo). Gii thng cho ua tri thng bng tin, ngoi ra cn c qu tng ca nhng ngi i d hi trao tn tay cc giai bi. Ngy mng 3-3 tri no thng cuc c lng t chc rc tri v rc gii v lng mnh rt linh nh. Hi n ng Xm ngoi bi tri cn c nhiu tr vui khc: ma ri nc, u c ngi, t tm im, u vt v c bit l ht cho, ht ca tr. C th ni hi n ng Xm tr thnh t im ca nhng ngh nhn v nhng ngi a thch mn ngh thut ny. Xa kia gn n ng Xm cn c mt ngi n c tn l n Ca Cng. Ti y cn gi li mt vn bn Hn nm chp rng: Khi xa Triu V i tun th n lng ng Thm (sau i l ng Xm) ly b Trnh Th phong lm hong hu v lp hnh cung y. Khi B mt, nh vua cho con chu 36 thi vng. Sau con chu bn vng ly tin mua 36
467
mu rung lm t in. i sau con chu Trnh hong hu chuyn gi vic ca cng v cng c nhiu o kp hay ni ting. Ngy nay ng Xm vn cn lu truyn mt bi ca tr c tn ng Xm chnh t phong cnh ca. Bi ca khng ch ni n cnh quan cng khng kh ngy hi m cn khng nh n ng Xm nh mt chng tch lch s: ng Giang a th. Chn hnh cung thnh dng ra... ... Xinh knh thay, bui xun ri sng h. Gi hiu hiu hng x thong bay. Gi thuyn quyn qut ngc an tay Trai trng s bui ny tranh gii nht. Trn bi nhn lnh hi c pht. Di dng quyn, thuyn dt tri ln...1 Xa kia ng Xm, khi ba ngy hi kt thc, ring ht cho v ht ca tr vn cn ko di hng tun v c nm ko di hng thng. iu ny ni ln s hm m ca nhn dn ni y vi b mn ngh thut truyn thng ny. Ngy nay, v d hi n ng Xm, chng ta khng ch tr v mt vng qu c ngh chm bc ni ting, ni c phong cnh hu tnh cng cng trnh kin trc kh ni ting ca vng Kin Xng v ca Thi Bnh; m cn nh c sng li khng kh ca l hi c truyn./. P.M. - P.T.N P.T.L --------------------Ph bn: Nguyn Thanh - o Hng, khi quan tm n l hi ny, c t nhiu chi tit khc, xin c dn nh sau (t Tp ch VHDG s 4/97 trang 34- 36): ...Cho n nay, trong tm thc ca nhiu ngi, ngh n hi n ng Xm thng ch ngh n ni th Triu (Triu V ) m cha hiu ht rng n ng Xm nm trong mt qun th kin trc c quy m honh trng, rng ln trong c n th Trnh Th hong hu (v vua Triu V ) gn vi mt lng cho, lng ca tr ni ting v n
1
ng Xm chnh t phong cnh ca, Phm c Dut su tm v phin dch.
468
th Nguyn Kim Lu (th k XV), v t ngh chm bc c truyn v h thng n cha nm k sng Vng gn vi tc ua thuyn trong ngy hi. Nu khng k n ngi cha Lng ng (nay thuc x Tr Giang) v h thng n cha th Trnh Th hong hu nm dc theo trc un vng ca ng ua thuyn th khu trung tm ca cm di tch n ng Xm l mt tng th kin trc s vi gn 1.000 mt vung xy dng, gm cc cng trnh kin trc chnh nh: 1. Vng lu 2. Cu xy gch cun vm bc qua sng Vng. 3. Nh Thu t (ta) 4. Honh m 5. H thng t vu- hu vu 6. Sn t 7. To tin t 8. Phng nh 9. To in th 10. Hu cung ni Thnh Triu v Trnh Th hong hu hu ng 11. H thng cha Kim Tin 12. Nh th T s ngh chm bc. Cho n nay vng lu v cy cu gch dn ng vo n khng cn. S nguy nga b th ca tng th kin trc ny c th tnh t nh thu t c o nm trn mp nc sng Vng trc ca di tch. Thu t l mt ngi nh xy cao cht ngt hnh lc lng xy cun vm gm su ca vm quay ra cc hng. Nh thu t nm n ng ngay trn ng trc thn o ca ng vo di tch. Ngi trn nh thu t, du khch c th quan st ton cnh nhng hot ng trong sn t v ng thuyn ua tp np trn sng. K sau thu t l mt dy kin trc p va chon pha trc ca ngi n bao gm honh m to dng lng long ng h xen vi cc chu hoa, cy cnh v nhang n th c p v bng va. i rng khng l v nm con h d tn c p v cng phu dng nh tng trng cho quyn lc v sc mnh ca cc bc vng v to s uy nghi, linh thing ca ngi n. Hai dy t vu cng bn to vng lu xy gch c t bn gc ca sn n. Mt bng cc cng trnh kin trc ny c xy cao so vi mt t l 1,5m vi nguyn liu ch yu bng vi. Bn
469
to vng lu kin trc theo li chng dim c cc, tng di cun vm lm ng ra vo, hai tng trn vn cao ti 15 mt gi cho khch try hi cm gic nh ang ng di chn cc to thnh thu xa. Nhng mng ph iu p va hnh u rng, mt h ph trng trng nhn ra bn pha v h thng cu i c ko di sut theo chiu cao ca vng lu cng tng thm v thm nghim, c knh ca ngi n. To tin t ca ngi n l mt to i nh gm nm gian rng vi quy m s c chiu cao ti 13 mt v kiu dng kin trc b th, t gp cc di tch khc. Phn hin ca to tin t rng khch sp l vo n hoc ng li vo ban m thong mt. Ni tht to tin t l c mt ngh thut bi tr c o. Vm in cao v rng vi h thng ct lim to cao sng sng chng hai tng x lim c kch thc 5m x 0,5m x 0,6m gnh chu sc nng ca mi nh. H thng i t, cun th c kch c cc ln vi 3,5m x 1,5m c chm khc g cng phu ch chn c, ch trin, ch tho c. Di tm cao ca cc i t, cun th l h thng y mn, ca vng c chm tr tinh xo hon m vi cc ti t linh, t qu an xen vi cc mng chm cnh long cun thu, long qun, long vn cng hoa l cch iu nho sc, chim tr- ph dung... phn chm khc g ca n ng Xm phong ph, a dng c th xem l mt trong nhng tp i thnh thu tm cc ti ca ngh thut chm khc g ca Vit Nam thi Nguyn. Pha hin sau ca to tin t vi hu cung l to in trung t c kin trc theo kiu phng nh m mi cnh bng ba gian ca to tin t khp vi cc to ng mung dn t to tin t n hu cung. Mt bng xy dng khu vc ny c cc ngh nhn x l mt cch cc k ti hoa. T ba gian tin t c rt li mt gian chnh gia lm nn ca to phng nh. Hai gian bn cnh c b tr nm xen gia hai gian ng mung pha ngoi xy thnh ging cha nc ma t cc mi n xung theo kiu kin trc thc thin tnh (ging tri) trong kin trc n, cha c ca Vit Nam. nh sng tri chiu vo lm cho c khu vc ny sng sa , thng thong. S bi tr chu hoa, cy cnh vi nhiu kiu dng cu k nh to c mi giao thoa gia thin- a- nhn, gy cm xc mi l trong lng du khch khi h bc ti hu cung. To hu cung ca n c cu trc thnh hai b phn lin hon l to in nm gian ni vi gian trung tm l phn chui v c tn cao mt bng t khm gian. Pha hin ngoi ca to hu cung c bi tr hi ho bng nhng i t cun th, cu i cng h thng y mn g chm. Nhiu bi th, cu
470
i khu vc ny cn lu bt danh bi ca nhng danh s trong lch s vn hc Vit Nam nh Doanh in s Nguyn Cng Tr, Tin s Don Kh, Ph bng V Tun... H thng cnh ca khay soi ch kp ba gian trung tm ca to in hu cung c chm thng vi ti bt bu, hoa vn, dy l, ch trin trn 12 ca ca hu cung to cm gic lng lng, thot tc cho du khch trc khi bc qua ngng ca vo y. Khm gian t ti hu cung l mt tc phm c o mang nt c th ca lng ngh chm bc, ng, st. Khm gian c phong kn bng nhng l ng chm thng cc ti t linh, t qu, lng long chu nguyt... nh sng ca nhng ngn nn chm tr to ra mt qung sng huyn o, linh thing buc du khch phi tnh tm chn thm cung tnh mch hon ton tri ngc vi cnh nhn nhp, huyn no pha ngoi trong thi gian c hi. Trong khm th t tng Triu V v hong hu Trnh Th. C hai pho tng u c c bng ng khm vng, thip bc. C tng to tng ng vi ngi tht t th ngi. Tng Triu V dng mt ngi Hn to ln ng b uy nghi. Tng Trnh Th mang dng ngi ph n Vit Nam thon th vi nt mt n hu, nhn t, phng pht nt oan trang, trinh thc ca c thn n Vit Nam. Trong khm th cn bo lu c kin trc vng, ba st, theo truyn ngn l bo vt ca Triu V c lu truyn (?). Nm trong tng th kin trc ca n ng Xm l n th hong hu Trnh Th, n th t ngh chm bc Nguyn Kim Lu v cha Kim Lin c quy m kin trc nh hn lm nn cho ngi n thm nguy nga, lng ly. Cc t liu t thn tch, sc phong, cu i i t kt vi ngun t liu t truyn thuyt dn gian lu truyn trong vng cho thy Triu V (207- 136 tr. CN) i tun th n lng ng Thm (sau i l ng Xm) thy nng Trnh Th nhan sc, nt na, n gii, ht hay bn ly lm v, phong lm hong hu v cho lp hnh cung y. H Triu lng ng Xm n nay tng vn t ho l mt dng h c nhiu ngi hin t. Ngi n ng Xm c xy dng chnh trn t hnh cung xa. Con chu hong hu Trnh Th chuyn ph trch cm ca chn cung nh v sau khi hong hu mt th dn lng c dng mt ngi n th nhng ngi ca cng ti y. Hng nm khi lng vo hi thng t chc thi ht cho, ht ca tr. Dn lng ng Xm vn c truyn thng n gii, ht hay, nhiu ngi tr thnh nhng ngh s cho c ting thi hin i. Ring ngi n th t s ngh chm bc ca lng th thn tch, sc phong v tm bia thi L c nin hiu Thun Thin nh nin (1429) (?)
471
cho bit rng: Nguyn Kim Lu ngi thn Thng Gia lng ng Xm sng vo thi thuc Minh (1407- 1427) lu lc ln chu Bo Lc, tnh Tuyn Quang hc c ngh kim hon. Khi tr v qu, ng truyn ngh lp ra phng lm kim hon. T lng ng Xm dn khang, vt thnh, dn lng li to i lm ngh nhiu vng trong nc v u cng thnh t. Khi ng qua i, dn lng lp n th ng. Sn phm chm bc ca lng ng Xm t thi Php thuc n nay khng ch ni danh trong nc m cn c ngoi nc bit n v a chung. T xa xa, l hi n ng Xm thng c nhiu l thc, nhiu tr chi, tr din, ua ti c t chc. Trong cc nghi thc rc t hi th l rc Thnh B c coi l mt nghi l c dn lng quan tm vo bc nht. Sng mng mt thng t (m lch) nghi l rc Thnh B t n Thng Ho ra n chnh. on rc gm ton n ng trinh p ngi, p nt c dn lng bnh chn tham gia cm t kh v khing kiu. Khi kiu rc Thnh B n sn t n ng Xm th cc nghi thc t l cc im ph cn cng bt u. Hm r hi, nghi thc t l cng kt thc bng vic rc Thnh B t n chnh tr v n Thng Ho. Ngoi nghi thc l Thnh, cc tr ua ti gii tr hi ng Xm c sc cun ht ng o cc du khch try hi nh ht cho, ht ca tr, u roi, vt v... v ni bt nht l tr ua tri...
472
Hi thi cm thi ng Vn
Minh Nhng
x ng Thp huyn an Phng c lng ng Vn (xm

ng Lc v xm Vn sp nhp) bn dng sng y. Nhn dn sinh sng bng cy la, trng mu v c an lt r, r. Lng c ngi nh n mnh di cy go c th, bn ging nc trong xanh. nh th ng Vng V, tng truyn c dng ngi cao ln, ru tc bc ph v tm lng nhn hu. Vo mt nm Mo i L, nc sng ln to lm v, nhn dn ra sc cu nhng khng c. May c ng Vng V i vng cnh qua y, thy vy ng lin nhy xung chn ng dng nc chy, cu gip dn tnh khi cnh lm than, lt li. Nhng ri ng cng b dng nc cun tri lun. Dn lng thng tic ngi anh hng, bn lp n v hng khi phng th ng. Hng nm, c n ngy rm thng ging, lng ng Vn thng m hi rc nc, ht cho v thi cm thi. Hi thi cm thi y c nt c o v cch ly la v m mu sc hi hc ca dn gian. Khc vi hi thi cm thi trn cn Lin H, Lin Trung... Cng khng ging thi cm thi trn thuyn ca lng H M v H Hi... Hi thi cm thi ca lng ng Vn din ra nh sau: Trn sn nh ngi ta trng sn 4 cy chui ht cao 4m thng tp nh ct nh. Phn ngn cht b l, cm mi cy mt nn hng thm. Di chn 4 ci , 4 r thc v 4 mnh tre gi. Ngi d thi c tuyn chn t cc xm trong lng. Xm nh, xm Tri, xm Qun v xm Miu, mi xm thnh mt i d thi gm 5 ngi nam thanh, n t tui t 18 n 30. Mi i c thm mt anh h nh trng khu thc gic. Trang phc cng mi i mt mu sc khc nhau. Lng c ra ban gim kho gm 9 v l ngi trong ban khnh tit v khch n d hi, vic chm thi c cng minh. Bt u vo hi thi, trng ching im 3 hi, cc i hnh d thi xp hng trang nghim thnh knh lm l dng hng trc ca nh tng nh v thn thnh hong lng c cng cu dn, h quc. Hi thi bt u t vic ly la t trn ngn cy chui cao. Khi ba ting trng hiu va dt, bn thanh nin ca bn i nhanh thon thot leo ln thn cy chui rt trn v bi m. C ngi leo ln, tt xung, li leo ln... C ngi
474
phi b cuc, ngi khc li leo ln, quang cnh ht sc vui nhn. Khi ly c nn hng mang xung, ban t chc pht cho 3 que dim chm vo hng chy thnh ngn la. Ngi trong i vt mnh tre gi thnh nhng a bng chm la t vo nhng ngn uc. Trong khi , ngi trong nhm d thi nhanh tay gi thc, dn sng thnh go, ly nc v bt u thi cm. Nhng ni cm nho nh treo l lng di cn cong hnh cnh cung c cm kho lo t dy lng un v trc mt. Tay cm cn, tay cm uc ung a cho nh la bp bng. Cc i thi cm an xen nhau un ln trn sn nh trong s c v nng nhit ca ngi xem hi. Nhng ch h lm lnh lun thc trng khu lin hi bn tai ngi thi cm. Nghe ni c nm hi thi cn thm tit mc tranh nhau mc qun o. Ban t chc sn mt ng qun o, c vy o ph n ln ln gia sn nh. Ngi d thi nghe hiu lnh chy n tranh nhau nhn qun o, khn m, giy dp... Ai nht c g phi dng th y. Nn c cnh n ng mc phi vy o ca n b, v ngc li, gy nn nhng trn ci "chy nc mt". To khng kh hi hc si ng trc lc vo thi thi cm. Khong sau mt gi ri, nhng ni cm ln lt c em trnh trc ca sn nh. Ban gim kho m ni cm chm theo ba tiu chun: Go trng, cm do v khng c cm chy. Cc ni cm c nh s ng vi ngi d thi, gi b mt vi ban gim kho. Hi cm thi ng Vn l sinh hot vn ha c truyn c bt ngun t cc cuc try qun nh gic ca ngi Vit c bn dng sng y xa. Phng tin ca hi l sn vt "cy nh, l vn". Nhng cy chui, ht go t vn rung, nhng mnh tre, b uc, an lt ca lng ngh truyn thng. Hi thi l dp ua ti ca trai trng trong lng v sc kho, thng minh khi ly la. L dp th hin bn tay kho lo ca gi lng c go trng, cm do tip t binh lng. Hi cn vang ln nhng trn ci hn nhin, sng khoi ca ngi nng dn sau nhng ngy lao ng mt nhc. Hi t lng bit n v thn t thu hng hoang m nc. Hi gi gn nt vn ha dn gian c sc tim n mi lng qu hm nay./.
M.N
475
Hi lng ng Ph
Nguyn Hu Thc
Lng ng Ph thuc x Phng T, huyn ng Ha (H Ty).

Trc nm 1945, ng Ph l tn gi mt x gm ba thn ng Ph, Nguyn X, Ngc ng thuc tng o T huyn ng Ha. Nay cc thn trn thuc x Phng T. L hi lng ng Ph l mt l hi ln trong vng vi s tham gia ca hai thn Nguyn X v Ngc ng. Vic kt ngha ba thn cng t chc l hi xut pht t ci ngun lch s nh sau: Truyn rng, vng Hoan chu c gia nh tc trng Bch Ln, v l Nghim Th sng phc c, dn trong vng ai cng knh trng. Him ni v chng mun ng con ci. 49 tui b Nghim Th mi mang thai v sinh nht bo thai hai ngi con trai. Ngi anh t tn l Bch Tng, ngi em l Bch a. Ln ln hai anh em tng mo uy nghi, thn th cng trng thng minh hn ngi. By gi, sau khi Ng Quyn mt, t nc lm vo cnh 12 s qun ct c. Hai em Bch Tng v con b d l i bn i kinh l khp min t nc tm anh ti mu vic ln. H n huyn Sn Minh (mt phn t ca huyn ng Ha xa), ph ng Thin dng t tp dn chng lp nn trang Nguyn X v sau pht trin lp tip trang ng Ph, Ngc ng, gi l Tam Khu, ly khu t ng Ph lm trung tm. Lc ny, ng Hoa L s qun inh B Lnh ti gii sng sut hn ngui nghe tin ph ng Thin c ba anh em Bch Tng thanh th ni ting trong vng, bn sai cng thn Nguyn Bc, inh in triu v triu giao chc tc, thng lnh qun thy b i dp hai s qun ct c vng Sn Ty. Dp xong lon 12 s qun, thng nht non sng v mt mi, inh B Lnh ln ngi hong ban thng cng lao cho cc tng lnh. Hai anh em Bch Tng cng i c inh Tin Hong cho n thc p x ng Ph v cai qun vng t Sn Ty n min ng Hi. Sau ngy cc ng mt dn khu ng Ph lp miu th anh c Bch Tng, dn khu Ngc ng th Bch a cn dn khu Nguyn X th i. L tc quy nh ba thn cng ng t chc l hi lun phin
477
tng thn, v vy hi lng ng Ph ba nm mi m i hi. Do ng Ph th anh c lm Thnh hong lng, li l khu t trung tm ca hng x nn thng l hi lng ng Ph to hn hai thn Nguyn X v Ngc ng. Chnh hi lng ng Ph t chc vo ngy 4 thng ging, tng truyn l ngy huynh cng Bch Tng xut trn dp lon. Tuy nhin, hi lng c t chc tng bng t chiu mng 3 tt. Hm lng t chc nghim qun, biu dng lc lng tham gia rc Thnh hong. Tt c qun rc t tp ng sn trc nh i bi ca nh ng Ph, di s ch huy ca ban khnh tit, on rc theo trnh t ln lt rc kiu Thnh hong t nh ra u lng, xung cui lng. i hnh nghim qun c i c, i rc bt bu, i nhc bt m, i ma snh tin 12-16 em gi, i trng n, i ma rng ph gi kiu. ng ch hi rc lng ng Ph c bn c kiu: 1. Kiu tam t (1 nh ng v 2 cy nn bng ng). 2. Kiu ng s (1nh, 2 cy nn bng ng v 2 l lc bnh). 3. Kiu long nh t long ngai bi v c bn th. 4. Kiu bt cng, 16 ngi khing trn kiu t long ngai bi v huynh cng Bch Tng i vng. Rc kiu Thnh mt vng quanh lng th hi gi tr li nh, xp cc c kiu trc ca nh i bi. Bui ti cc c t chc t Thnh hong. Vic t rt nghim cn. Tc xa n nay lng ng Ph nht thit phi sa mt c chay dng l nh Thnh. Mm c chay gm: 3 bt cm, 3 bt ch, 3 bt canh u v 6 a (a ci da, a lc, a b, a vng, a gi u, a u vn) cng gi l lc cng. Sng mng 4 tt l ngy chnh hi, dn lng ng Ph t tu nghnh n hai on rc ca lng Nguyn X t trn xung, ca lng Ngc ng t di ln. Theo quy nh nu m rc ca lng Nguyn X n trc th phi dng trc nghi mn i m rc lng Ngc ng ti v nhng kiu Thnh Ngc ng vo trc v Thnh hong Ngc ng l Tng a i vng thuc th bc hng trn ca Thnh hong lng Nguyn X l i i vng. Lc ny l thi im tng bng nht ca hi lng ng Ph. Cuc hi nhp m rc ca ba lng nghnh n tip nhau. Cc i ma s t t do trnh din, ting trng hi no nhit ph v trt t nghim chnh
478
ca m rc kiu, nhiu khi c c kiu quay, kiu bay. C x bt bu rp tri. Ma snh tin, ma trng... bc l ti nng a dng. Sau nhng mn trnh din ngon mc cc tr dn gian, cc c kiu Thnh c n rc qua nghi mn vo t ngay ngn trc ca nh. By gi cc c ba thn cng vo thc hin cc nghi l t cng ng. Cuc t ko di nhiu tun. Bui tra dn lng t chc n chay kt ngha vi nhau. Cui bui chiu dn lng Nguyn X v Ngc ng rc kiu v. Cc thn tip tc nghi l t m hm ti nh lng mnh. Hi lng ng Ph th hin truyn thng ung nc nh ngun, tng nim cc v anh hng c cng vi t nc, tht cht tnh ngha gia cc thn cng chung mt tn ngng, t tng cng s on kt gip nhau trong cuc sng v gp phn bo lu nhng gi tr vn ha c sc a phng. * * * Cng ti lng ng Ph, trc nm 1945, tng din ra mt l hi o v c din tr cp cu ni ting ph ng Thin xa. Thi im t chc o v - cp cu vo thng ba thng t m lch. H nm no nng nng kh hn sang n thng ba m tri vn khng c ma th b lo su x, thn (Hu X, Vn Nu, ng Ph, Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X) quyt nh t chc o v, ct c dn cc thn chun b cng vic cho ngy hi l. Tr Vn ng thuc x To Dng Vn cn li 5 thn kia thuc x Phng T. C 6 thn trn cng t tp theo m rc cc c kiu Thnh ca lng ng Ph v Ngc ng v miu C, cn gi l qun C c xy bn th l thin bng gch, l ni hai anh em Bch Tng, Bch a v ngi em con d i, thi lon 12 s qun, t t Hoan chu tm n vng t ng Ha, dng chn chia dn i m t 3 khu Nguyn X, ng Ph, Ngc ng. Kiu Thnh ca cc thn c by hng trc ca qun C, b lo cc thn vo cng ng cu ma. Sau mt tun l th mi thn c hai c ra vt lo, cn gi l vt th chu Thnh qun C. n bui chiu cng ngy 6 thn rc kiu v nh n thn ng Ph. nh n l nh ca lc thn, kin trc 15 gian b dc thnh hnh ch nht, ca nh trng v hng mt tri ln. Hng b lo t o v ca nh n cn dn 6 thn t chc cp cu ngoi nh.
479
Bi cp cu chia thnh hai khu ly cng nghi mn ca nh lm ranh gii; sn trong (khong t bn trong cng nh) v sn ngoi (khong t bn ngoi cng nh). Sn trong (hng ng) dn lng o mt h t su 0,80 m, ng knh mt h 0,60m cn sn ngoi (hng ty) o mt h v chnh gia cng nghi mn n o mt h kch c tng t sn trong. 3 h ny thng hng nhau v hai h bn cch u nhau so vi h gia. Qu cu bi phm , ng knh khong 0,40m. Trc ngy cp cu dn thn c ngi n lng Phng X, huyn M c tm cy chui ht c c to nht th o ly c o trn mang v. Tc truyn c dn thy ngi i tm c chui lm cu th nh no cng sn n dn ngi o vo vn chui nh mnh. C chui nh no c chn lm cu th ch h rt mng tm nim trong nm lm n may mn. Hai ngi khing qu cu v nh phi qua sng y. Cc ngang, dc bn sng u mun ch ngi i o cu v qu cu qua sng. Dn king khng i chung ch cu s khng may. Qun tham gia cp cu 6 thn khng hn ch, min l dn inh khe mnh, chia ra nh sau: - Qun thn ng Ph gi l qun chy gy, qun bn t, mc qun o lng di, tht lng , u cht khn . - Qun cp cu ci trn ng kh. Qun thn Hu X, Vn ng gi l qun tng thng t tp sn trong v qun cc thn Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X gi l qun tng h t tp sn ngoi. Tr cp cu din bin nh sau: Trc tin mi bn tng thng v tng h c mt ngi n trc ca nh n vt th trc nh Thnh. Nu bn no thng th bn y cp qu cu a ra sn ngoi b cu vo h bn ty, bn no thua th phi cp cu a vo sn trong b vo h bn ng. Tng thng c mt c gi mc qun o , qun khn lng , cht khn u , tay cm c c nhim v pht ngn c v pha h qun mnh phi em qu cu n b. Tng h cng nh vy, ch khc c gi cm c xanh pht v pha h qun mnh phi b cu. ng cnh hai c l ngi nh trng khu, ngi nh kng bng ng lm hiu lnh thc gic qun cp cu. Khi c hiu lnh ca ch m, qun chy gy chy ra h gia nghi mn, tay cm gy by qu cu ln th ln trn mt t v rt gy
480
chy ra ngoi dp m vng quanh sn bi. Lin , qun hai bn x ti, c theo hiu lnh trng, kng v hng c ch ging cp bng c qu cu v pha c lng ch nh. Cuc ging cp cu quyt lit, c keo qun hai bn tranh cp cu vi ba gi ng h mi a c cu vo h ca bn mnh. Mi ngy qun tng thng v tng h phi tranh cp cu ba keo. Bn no hai ln cp c cu b vo h trong ngy l thng cuc. Tr cp cu din ra ba ngy lin tip, c thy l 9 keo. Cp cu din ra rt si ng trong ting trng, ting kng thc gic. Qun hai bn ham cp cu khng e ngi g s va chm. Ngi ta bo rng nu c s va chm xy xt da tht th ch cn ly t bn h gia xoa vo l t s mau lnh. Ngy th ba sau khi cp cu 9 keo th i din ban khnh tit lc thn cng b bn thua, bn c. Qun bn c reo mng cn dn hng tng th tin rng mt tri b nh ng nn khng gy nng nng kh hn vi con ngi na m tri s mang nc n ti cho ng rung dn cy cy. Cng b thua c xong, qun cp cu v sn ring ca tng cn qun chy gy mang qu cu t h ln mt t ln cu i vng quanh bi, gi l dt cu i chi. Qun chy gy tinh nghch ln qu cu vo m n b, con gi i xem hi to ra nhng trn ci vui sng khoi. Sau vi vng dt cu i chi, qun chy gy dt cu th xung ging lng ng Ph. Cu c chui ni trn mt nc i khi no tri ma to th vt ln b i. Ngoi sn t chc cp cu, n nh 3 ngy, cn trc ca nh cc c lc thn t cu o v, t n khi no tri t thay i c ma mi thi. Nu trng hp mi cp cu c mt ngy m tri ma th dn lc thn tm nim thnh hong lng ng Ph thing ph tr cho dn toi nguyn nn dn thn phi t t Thnh vi ngy. Ngy nay, khng cn nghi l t o v v cp cu, nhng k c v tr cp cu vn in m trong tm tr cc c lng ng Ph. Dn lng ang c k hoch gy dng li tr vt lo, cp cu, coi l sinh hot vn ha c o ca a phng, phc v cho ngy l hi tam thn 3 nm t chc mt ln vo ngy mng 4 tt lng ng Ph./. N.H.T
481
Lng ng Ph thuc x Phng T, huyn ng Ha (H Ty). Trc nm 1945, ng Ph l tn gi mt x gm ba thn ng Ph, Nguyn X, Ngc ng thuc tng o T huyn ng Ha. Nay cc thn trn thuc x Phng T. L hi lng ng Ph l mt l hi ln trong vng vi s tham gia ca hai thn Nguyn X v Ngc ng. Vic kt ngha ba thn cng t chc l hi xut pht t ci ngun lch s nh sau: Truyn rng, vng Hoan chu c gia nh tc trng Bch Ln, v l Nghim Th sng phc c, dn trong vng ai cng knh trng. Him ni v chng mun ng con ci. 49 tui b Nghim Th mi mang thai v sinh nht bo thai hai ngi con trai. Ngi anh t tn l Bch Tng, ngi em l Bch in. Ln ln hai anh em tng mo uy nghi, thn th cng trng thng minh hn ngi. By gi, sau khi Ng Quyn mt, t nc lm vo cnh 12 s qun ct c. Hai em Bch Tng v con b d l bn i kinh l khp min t nc tm anh ti mu vic ln. H n huyn Sn Minh (mt phn t ca huyn ng Ha xa), ph ng Thin dng t tp dn chng lp nn trang Nguyn X v sau pht trin lp tip trang ng Ph, Ngc ng, gi l Tam Khu, ly khu t ng Ph lm trung tm. Lc ny, ng Hoa L s qun inh B Lnh ti gii sng sut hn ngui nghe tin ph ng Thin c ba anh em Bch Tng thanh th ni ting trong vng sai cng thn Nguyn Bc, inh in v triu giao chc tc, thng lnh qun inh thy b i dp hai s qun ct c vng Sn Ty. Dp xong lon 12 s qun, thng nht non sng v mt mi, inh B Lnh ln ngi hong ban thng cng lao cho cc tng lnh. Hai anh em Bch Tng cng i c inh Tin Hong cho n thc p x ng Ph v ai qun vng t Sn Ty n min ng Hi. Sau ngy cc ng mt dn khu ng Ph lp miu th anh c Bch Tng, dn khu Ngc ng th Bch a cn dn khu Nguyn X th i. L tc quy nh ba thn cng ng t chc l hi lun phin tng thn v vy hi lng ng Ph ba nm mi m i hi. Do ng Ph th anh c lm Thnh hong li l khu t trung tm ca hng x nn thng l hi lng ng Ph to hn hai thn Nguyn X v Ngc ng. Chnh hi lng ng Ph t chc vo ngy 4 thng ging, tng truyn l ngy huynh cng Bch Tng xut trn dp lon. Tuy nhin, hi lng c t chc tng bng t chiu mng 3 tt. Hm lng t chc nghim qun, biu dng lc lng tham gia rc Thnh hong. Tt c qun rc t tp ng sn trc nh i bi ca nh ng Ph di s ch huy ca ban khnh tit on rc theo trnh t ln lt rc kiu Thnh hong t nh ra u lng, xung cui lng. i hnh nghim qun c i c, i rc bt bu, i nhc bt m, i ma snh tin 12-16 em gi, i trng n, i ma rng ph gi kiu. ng ch hi rc lng ng Ph c bn c kiu: 1. Kiu tam t (1 nh ng v 2 cy nn bng ng). 2. Kiu ng s (1nh, 2 cy nn bng ng v 2 l lc bnh). 3. Kiu long nh t long ngai bi v c bn th. 4. Kiu bt cng, 16 ngi khing trn kiu t long ngai bi v huynh cng Bch Tng i vng. Rc kiu Thnh mt vng quanh lng th hi gi tr li nh xp cc c kiu trc ca nh i bi. Bui ti cc c t chc t Thnh hong. Vic t rt nghim cn. Tc xa n nay lng ng Ph nht thit phi sa mt c chay dng l nh Thnh. Mm c chay gm: 3 bt cm, 3 bt ch, 3 bt canh u v 6 a (a ci da, a lc, a b, a vng, a gi u, a u vn) gi l lc cng.
482

Sng mng 4 tt l ngy chnh hi, dn lng ng Ph t tu nghnh n hai on rc ca lng Nguyn X t trn xung, ca lng Ngc ng t di ln. Theo quy nh nu m rc ca lng Nguyn X n trc th phi dng trc ca tam quan i m rc lng Ngc ng ti v nhng kiu Thnh Ngc ng vo trc v Thnh hong Ngc ng l Tng a i vng thuc th bc hng trn ca Thnh hong lng Nguyn X l i i vng. Lc ny l thi im tng bng nht ca hi lng ng Ph. Cuc hi nhp m rc ca ba lng nghnh n tip nhau. Cc i ma s t t do trnh din, ting trng hi no nhit ph v trt t nghim chnh ca m rc kiu thay th vo l nhng biu din kiu quay, kiu bay. C x bt bu rp tri. Ma snh tin, ma trng bc l ti nng... Sau nhng mn trnh din ngon mc cc tr din dn gian, cc c kiu Thnh c n rc qua ca tam quan vo t ngy ngn trc ca nh. By gi cc c ba thn cng vo thc hin cc nghi l t cng ng. Cuc t ko di nhiu tun. Bui tra dn lng t chc n chay kt ngha vi nhau. Cui bui chiu dn lng Nguyn X v Ngc ng rc kiu v nh lng. Cc thn tip tc nghi l t m hm ti nh lng mnh. Hi lng ng Ph th hin truyn thng ung nc nh ngun, tng nim cc v anh hng c cng vi t nc, tht cht tnh ngha gia cc thn cng chung mt tn ngng, t tng cng s on kt gip nhau trong cuc sng v gp phn bo lu nhng gi tr vn ha c sc a phng. ** * Cng ti lng ng Ph, trc nm 1945, tng din ra mt l hi o v c din tr cp cu ni ting ph ng Thin xa. Thi im t chc o v - cp cu vo thng ba thng t m lch. H nm no nng nng kh hn sang n thng ba m tri vn khng c ma th b lo su x, thn (Hu X, Vn Nu, ng Ph, Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X) quyt nh t chc o v ct c dn cc thn chun b cng vic cho ngy hi l. Tr Vn ng thuc x To Dng Vn cn li 5 thn kia thuc x Phng T. C 6 thn trn cng t tp theo m rc cc c kiu Thnh ca lng ng Ph v Ngc ng v miu C, cn gi l qun C c xy bn th l thin bng gch, l ni hai anh em Bch Tng, Bch a v ngi em con d i thi lon 12 x qun t t Hoan chu tm n vng t ng Ha dng chn chia dn i m t 3 khu Nguyn X, ng Ph, Ngc ng. Kiu Thnh ca cc thn c by hng trc ca qun C, b lo cc thn vo cng ng cu ma. Sau mt tun l th mi thn c hai c ra vt lo, cn gi l vt th chu Thnh qun C. n bui chiu cng ngy 6 thn rc kiu v nh n thn ng Ph. nh n l nh ca lc thn, kin trc 15 gian b dc thnh hnh ch nht, ca nh trng v hng mt tri ln. Hng b lo t o v ca nh n cn dn 6 thn t chc cp cu ngoi nh. Bi cp cu phn thnh hai khu ly cng tam quan ca nh lm gianh gii; sn trong (khong t bn trong cng nh) v sn ngoi (khong t bn ngoi cng nh). Sn trong (hng ng) dn lng o mt h t su 0,80 m, ng knh mt h 0,60m cn sn ngoi (hng ty) o mt h v chnh gia cng tam quan nh n o mt h kch c tng t sn trong. 3 h ny thng hng nhau v hai h bn cch u nhau so vi h gia. Qu cu bi phm , ng knh khong 0,40m. Trc ngy cp cu dn thn c ngi n lng Phng X, huyn M c tm cy chui ht c c to nht th o ly c o trn mang v. Tc truyn c dn thy ngi i tm c chui lm cu th nh no cng sn n dn ngi o vo vn chui nh mnh. C chui nh no c chn lm cu th ch h rt mng tm nim trong nm lm n may mn. Hai ngi khing qu cu v nh phi qua sng y. Cc ngang, dc bn sng u mun ch ngi i o cu v qu cu qua sng. Dn king khng i chung ch cu s khng may. Qun tham gia cp cu 6 thn khng hn ch, min l dn inh khe mnh, chia ra nh sau: - Qun thn ng Ph gi l qun chy gy, qun bn t, mc qun o lng di, tht lng , u cht khn . - Qun cp cu ci trn ng kh. Qun thn Hu X, Vn ng gi l qun tng thng t tp sn trong v qun cc thn Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X gi l qun tng h t tp sn ngoi. Tr cp cu din bin nh sau: Trc tin mi bn tng thng v tng h c mt ngi n trc ca nh n vt th trc nh Thnh. Nu bn no thng th bn y cp qu cu a ra sn ngoi b cu vo h bn ty, bn no thua th phi cp cu a vo sn trong b vo h bn ng.
483

Tng thng c mt c gi mc qun o , qun khn lng , cht khn u , tay cm c c nhim v pht ngn c v pha h qun mnh phi em qu cu n b. Tng h cng nh vy, ch khc c ga cm c xanh pht v pha h qun mnh phi b cu. ng cnh hai c l ngi nh trng khu, ngi nh kng bng ng lm hiu lnh thc gic qun cp cu. Khi c hiu lnh ca ch m, qun chy gy chy ra h gia tam quan, tay cm gy by qu cu ln th ln trn mt t v rt gy chy ra ngoi dp m vng quanh sn bi. Lin , qun hai bn x ti, c theo hiu lnh trng, kng v hng c ch ging cp bng c qu cu v pha c lng ch nh. Cuc ging cp cu quyt lit, c keo qun hai bn tranh cp cu vi ba gi ng h mi a c cu vo h ca bn mnh. Mi ngy qun tng thng v tng h phi tranh cp cu ba keo. Bn no hai ln cp c cu b vo h trong ngy l thng cuc. Tr cp cu din ra ba ngy lin tip, c thy l 9 keo. Cp cu din ra rt si ng trong ting trng, ting kng thc gic. Qun hai bn ham cp cu khng e ngi g s va chm. Ngi ta bo rng nu c s va chm xy xt da tht th ch cn ly t bn h gia xoa vo l t s mau lnh. Ngy th ba sau khi cp cu 9 keo th i din Ban khnh tit lc thn cng b bn thua, bn c. Qun bn c reo mng cn dn hng tng th tin rng mt tri b nh ng nn khng gy nng nng kh hn vi con ngi na m tri s mang nc n ti cho ng rung dn cy cy. Cng b thua c xong, qun cp cu v sn ring ca tng cn qun chy gy mang qu cu t h ln mt t ln cu i vng quanh bi, gi l dt cu i chi. Qun chy gy tinh nghch ln qu cu vo m n b, con gi i xem hi to ra nhng trn ci vui sng khoi. Sau vi vng dt cu i chi, qun chy gy dt cu th xung ging lng ng Ph. Cu c chui ni trn mt nc i khi no tri ma to th vt ln b i. Ngoi sn t chc cp cu, n nh 3 ngy, cn trc ca nh cc c lc thn t cu o v, t n khi no tri t thay i c ma mi thi. Nu trng hp mi cp cu c mt ngy m tri ma th dn lc thn tm nim thnh hong lng ng Ph thing ph tr cho dn toi nguyn nn dn thn phi t t Thnh vi ngy. Ngy nay, khng cn nghi l t o v v cp cu nhng k c v tr cp cu vn in m trong tm tr cc c lng ng Ph. Dn lng ang c k hoch gy dng li tr vt lo, cp cu, coi l sinh hot vn ha c o ca a phng phc v cho ngy l hi tam thn 3 nm t chc mt ln vo ngy mng 4 tt lng ng Ph./. N.H.T
484
Hi Gi
Nguyn Ch Bn
ch nhng tr din l hi cun ht lng ngi ca x oi xa. Bi m l mt tr din ca l hi lng m (nay l x Ty Tu, huyn T Lim, ngoi thnh H Ni), hi Thy tc l hi cha Thy v rc Gi l mt tr din ca l hi lng Gi.
"Bi m, rc Gi, hi Thy" l cu phng ngn quen thuc
Lng Gi, thi trc c tn l K S, ri i C S v by gi bao gm c t x c S v x Yn S. Nm ven b sng y v trc ng b t kinh k ln x oi th xa, K Gi, vi v th a - vn ho, a - chnh tr ca mnh, tr thnh mt th t sm ut. Bn Gi, ch Gi, Bn La v.v..., t lu ni ting khp x oi1. Nhng k Gi cng i vo lch s nh mt lng chin u lu i v oai hng. Lch s xy dng v bo v qu hng lng Gi thm m m hi v xng mu ca bao nhiu th h, c ghi vo s sch, vo k c dn lng bng nhng truyn thuyt, v nhng chng tch vt cht nh M Thnh, Rng Cm, G Gio, M Go, Qun Gi, cha Bn .v.v.... Nhn vt trung tm ca l hi lng Gi chnh l mt ngi con ca lng: anh hng L Phc Man. Truyn thuyt v nhn vt ny c ghi rt sm vo s sch. Th k XIV, Vit in u linh chp:"By gi thin h gp bui m ti, ngi ho kit phi giu h tn. i Vng cn tr tui, phong t v ti ngh khc thng, ci nga bn cung u gii, c uy c li c sc tr c voi. Vng gip vua L Nam (cng thi vua V nh Lng), vua thy ti mo, bit l bc i trng phu, c th m ng mt mt trn, bn cho theo vic binh, lp c nhiu cng to. Sau thy t - ng bin gii, mt ni xa v him, phi i Vng khng ai cai tr ni, vua mi cho Vng lm i tng ra trn th ni . Mt hiu lnh ca Vng ban ra, nhng k hng trng u phi nn hi, trm cp v hng phc, dn trong ht rt yn vui, gi tr u cm n c.
1
V s hnh thnh ca lng, xin xem Nguyn Ch Bn bi Lng xa xanh ngt bng da in trong H Ty, nhng lng ngh lng vn tp 2, S Vn ha Thng tin H Ty, 1993 , tr. 238-249
483
Qun Lm p (tc l Chim Thnh) vo cp qun Cu - c. c tin bo cp, triu nh hp bn vic i nh, cc quan u ni: "Tt phi ng tng qun mi dp c gic ny". Vua bn c i Vng c xut cc tng em binh vo Nam, ph tan qun Lm p Cu c. Tin thng trn bo v kinh , vua khen ngi hi lu, bo cc quan rng: "Tre gi mi bit dao sc, ngha l c gp lc gian nguy mi bit ngi ti gii. Nay ng tng qun bn vi pht tn m ph tan qun gic d, tht l mt ngi ho kit t Sn Ty, du bc danh tng i xa cng khng hn c, cn phi trng thng". - Vua bn nhn Vng c nhiu cng chinh phc cc r, t tn l Phc Man, cho theo h nh vua l h L li g cng cha L Nng cho Vng v thng chc Thi u, gi chnh quyn ng u cc quan, Thi u c tnh trung hu thanh lim, phm bn nh vic g cng theo l cng bng ngay thng, mnh bo can ngn vua, khng dung tha k c li, n hc k lng quyn, khng e s g c. Trong ngoi ai cng knh phc v gi Phc Man tng cng". Ti Yn S, truyn thuyt dn gian k Phc Man tng cng ly cng cha L Nng, con gi L Nam . ng thi, trong Gp phn vo vic nghin cu v thnh hong L Phc Man, tin s Nguyn Vn Huyn cn ghi li truyn thuyt v mt ngi v ca L Phc Man lng ny. B tn l Nng, dn lng coi v thn ny l ngi v th hai ca ng. Vn l mt c u ht, b n y ht chu v thn thnh hong trong l hi, bng nhin bin mt, li qun o lng. Sau , trong lng Yn S c nhiu ngi cht, ngi ta bn i bi ra v xem chn gi, c bit l trong lng c mt v thn mi. ng ch lng qu ca Nng, c mt ci g rt thing m khng i dm vi phm, thn Thng Kh, c mt tha rung m pha ty ca tha t ny c mt hn hnh con ra m ngi dn gi l t ra, di 2 thc su tc, rng 1 thc tm tc. Tng truyn, tha t v hn linh thing ny thuc quyn s hu ca Nng (phc thn Yn S). Ton b truyn thuyt v ngi anh hng L Phc Man lng ng ti Yn S, sng vi thi gian v tm thc dn gian trong di tch v l hi y. Ni cch khc, ngi dn Yn S th cng mt v anh hng dn tc. l tn ngng hay lng bit n t tin, tht kh m tch bch c r rng.
484
S th hin ca tn ngng ny l ngi nh v qun Yn S. va l thit ch vt cht ca tn ngng, va l khng gian ca l hi K Gi, tc x Yn S v c S hm nay. Ngi nh lng K Gi th L Phc Man, hin ti khng cn na nhng l mt ngi nh c bit: nh khng x. Nm 1947, thc dn Php t n. Bi vy, " chng ta ch cn c th tip cn v p qua s miu t ca tin s Nguyn Vn Huyn trong cng trnh Gp phn vo vic nghin cu mt v phc thn An Nam L Phc Man (Contribution l'tude d'un Gnia Tutlaire Annamite L Phc Man). "Chiu ngang ca nh l 34m, chiu su 13m50, mt nh day ra lng sng v pha ty nam. Nc nh kiu 4 mi to ln khc thng, t trn nhng ct bng g rt to. Bn gc c un cong thnh ao u rng. B nc chy sut chiu ngang ngi nh xy bng loi gch hoa lm bng t nung, hai u c hai con rng ging vut. nh chia lm nm khoang ln v hai khoang u hi c th gi l hai chi. Mi khoang c hai v ko su ct t trn tng. Hai ct gia c ni vi nhau bng mt x cu u. Nhng ct gia hay ct ci c ni lin vi nhng ct con mt tin hay mt hu bng nhng ko chm hoa l hay long, ly, qui, phng. Chnh nhng ko ny gnh ht sc nng ca mi. Hai v ko gian gia l gian ban th khc vi cc v ko khc ch chp ni vi nhng ct con mt hu. Nh vy, ta thy rng, ngi nh c dng bng nhng v ko bit lp, ch c ni vi nhau bng phn nc v nhng g n tay ngoi rim mi nh. Cc ct khng c ni vi nhau theo chiu dc. V chnh y l c im ca n, khin n khc hn vi cc ngi nh lng khc chu th Bc B. Kin trc ca cc b phn trong nh mang tnh m thut rt cao. Nhng hoa vn hnh rng qun trc, rng chu mt vng thi dng rc la, khin cho ngi nh c mt v p c mt khng hai x oi" 1. Thit ch vt cht cn li l qun Gi. N hng mt v tr tht p. Ngy trc, bao quanh ba mt qun l mt khu rng cm, ton b qun v sn nm trn din tch chng 6000 mt vung. Trong hng cng ngoi, hai bn con ng trung o c xy hai tr vung bng gch, trn u tr c trang tr u rng v nh tr l hnh bn con phng kt cnh chng ln tri lm thnh mt ci hoa to c hnh bn cnh kp. Bc
1
Ton b phn miu t nh Gi, qun Gi v m rc ca hai lng, chng ti s dng kt qu in d, nghin cu ca tin s Nguyn Vn Huyn trong cun sch dn, qua bn ting Vit ca Trnh Hu Ngc.
485
tng th hai c trang tr bng gch c hnh chm ni. Tng pha ng c 23 vin, tng pha ty c 26 vin. Cc hnh chm trn cc vin gch khng ging nhau. l hnh cc con vt nh rng, phng, voi, hnh ngi nh c, hnh ng chi, chng th sinh. ng lu hn th 11 c li chc gi tr trong lng c ph, th, khang, ninh. Di bn ng kt thc bng mt lot cnh sinh hot, di bn ty ko di bng mt dy hnh 12 qu trm. Nhn nhn cc ho tit ny, ngi ta nh gi khng ging nhau, c ngi coi l cnh sinh hot, c ngi li cho l nhng tch trong Pht thoi. D th no, nhng vin gch c hnh chm ny vn l nhng ho tit c to ra bng mt bn tay kho lo, ti hoa. Qua nghi mn hai bn l hai dy hnh lang, gia l mt sn c rng chng 22m2. K tip l mt sn gch trn nn tam cp rng 15m70, di 12m25. Chnh din gm c ba ngi nh song hnh t ngoi vo trong l h nh, trung nh v thng nh. H nh l mt ngi nh rng 16m30, su 8m80, b nc c trang im bng hai con rng ln ang tin n vng dng lm bng mt ming knh trn mu , chung quanh p thnh hnh nhng ngn la ang rc sng. Mt tin ca ngi nh c che bng hng lip an. Gia h nh v trung nh l mt khong cch ch cho mt ci mng bng ng hun, hng nc ma. Hai ngi trung nh v thng nh ch c 6m40 chiu su v 12m60 chiu rng. Gia trung nh c mt b vung xy bng gch dng lm ch by l vt ngy khnh tit. Sau ci b l mt ci bn by l hng, nn, v hai bnh hng. Sau ci bn ny l mt ci bn nh v thp hn t ba i ru. Ri n mt bn th c ba chic ngai ln mang bi v ph nhiu iu. Hai bn t hu l tng quan hu ca thn. Trong thng nh l mt cung cm c mt bn th v nm pho tng: ba pho gia l tng L Phc Man (chnh gia), L nng v nng hai bn. Pha ngoi t v hu l hai th n. Hai ngi thng nh v trung nh c ni vi nhau bng mt hng hin ng kn. Ton b hp thnh hnh ch cng. Tng ngoi ca ngi nh chy theo hnh vung ca ch quc. Nh vy, qun Yn S c xy dng theo kiu ni cng ngoi quc. St tng bn ty ca h nh l mt b nc ma hng t mng ng hun. Sau b nc ma l nh bia. Ti nh bia ny cn nm tm bia , tm c nht c nin i nm 1620, sau l tm c nin i 1663, ri tm th ba c nin i 1728,
486
tm th t c nin i 1803 v tm th nm c nin i 1855. Ni dung vn bia l nhng t liu v cng qu gi ghi li s tch ca L Phc Man mt s s kin lch s ca lng cng vi vic tu to nh qun, chp li mt s qui c, tp qun, lnh ch, sc phong ca cc triu i cho L Phc Man. Khp chu th Bc B, khng phi nh no cng c mt s lng bia qu gi nh vy. i xng vi nh bia, pha ng l nh con nga bng ng hun, con nga ny c c nm Vnh Thnh th ba (1707), ngy nay c sn trng. ng sau thng nh l mt ci sn con gia c mt bnh phong vi mt hn non b. Thc ra, qun/ n Gi qua nhiu ln trng tu. Vn bia ti qun Gi cn ghi r cc nin i ny. Theo truyn thuyt, nm 1026, L thi T lp n. Nm 1257, n c sa li, nm 1608 xy li hai hnh lang, nm 1672 dng nghi mn nm 1682 xy hai ct nh tr, nm 1682 khc nhiu bia, xy thm thm v nghi mn. Tuy th, in thn ca qun Gi vn khng thay i. Cng khng r t khi no, ngi dn th cng anh hng L Phc Man vi nh v phu nhn nh hin nay, nhng vic trng tu c tin hnh di thi vua Thnh Thi (1889-1907). Vic th cng L Phc Man "cc lng Yn S v c S u c t chc theo li khc nhau", hai lng Yn S, c S ca lng K Gi xa ch t chc chung ngy hi tng nh L Phc Man. Nhng ngy u thng ba, k mc ca hai lng bt u hp phn cng cc vic ca l hi. L hi c t chc t ngy mng mi n ngy 26 thng ba hng nm v c hai phn rt r: phn rc v phn t. Nghi thc rc l nghi thc c sc nht, ring bit nht ca hi lng K Gi. Ngy 10 thng 3, cc gip ca hai thn Yn S, c S, cng thn Din X, i ng, Yn Thi mang l vt n nh Yn S. Khong 10 gi l nghi thc xin php thn cho trang tr li ngi nh. C kiu ln ca Thnh Hong c lp rp li, con nga bng ng hun c ko vo sn. Chiu ngy 10/3, c hai lng i rc bi vn t vn ch thuc a phn lng Yn S, y ch l m rc vn t. Hai lng Yn S li tin hnh nhng m rc khc nhau. m rc ca lng c S
487
vo ngy l. Xut pht t nh, m rc ca lng c S i theo con , i u l ngi vc gio, ri ngi cm t v. K tip l mt hng di gm 20 l c vung, c ng hnh, hai lng vng, hai tn vng, mt ching v mt trng ci. Bn ngi khing mt ci bn trn t cc th t kh, l trm, nn, n, hai con hc v hai bnh hoa. Sau ci bn ny l 8 ngi mang b bt bu dn thnh hai hng. Theo sau l ngi mang ph vit, di ng, 12 ngi mang hng trng, hai ngi mang tn thu. K l phng nhc vi ba nhc c: nh, so v cnh, ri c kiu vn. ng trc kiu l 4 n lng, hai tn v hai qut i theo che cho kiu. i sau kiu l hai v b lo: mt v mc o thng xanh, i hia i m, mt v mc o thng thm, i khn thm i hia i m. K hai v l hai l c. Tt c nhng ngi khing vc ny u mc o , c c cao, ng tay di. Trong m rc cn c 36 em mc o di thm, khn thm v mc qun trng, i chn t, ngoi o di c mt ci tht lng , c tt mi pha bn tri. Cc em ny c chn trong tr em ca lng, khng phn bit con nh ai, min rng cc em khng c tt nguyn g, hay trong nh khng c tang ch. Cc em cm mt l c nh mu vng hay vng sm trn tay. Ngi lng gi cc em l tng c. Cc tng c ny c t di quyn ch huy ca mt ng trc bn mi tui, gi l ng th hiu. ng ny ch huy 36 em tng c bng mt ci ching con. Khi ng ta nh ching th tt c cc em u ng thanh ku to: Lai r h r . Sau khi rc c vn t, ngi ta quay tr li nh qun Yn S, qua nh c S. Khi v ti ca qun, sau ba ting trng, m rc li tin bc, ti ni, tt c nhng ngi vc c v t kh u ng ngoi, hai bn t, hu st nghi mn. ng th hiu v cc tng c tip tc vo sn t. Trong khi , m rc ca lng Yn S li tin hnh vo ngy chn, xut pht t qun n vn ch. Nhng ngi tham gia m rc ny phi l ngi lng Yn S. Nhng ngi khing vc t kh u n mc nh c S. Ring cc tng c li ti 48 em. m rc ca lng Yn S khc m rc ca lng c S ch c nhng c gi trong lng gi vai quan hu ca thn. Cc c h lo v trung lo ca hi ng k mc mc o c ng tay rng trng xung tn u gi, khuy o u pha bn phi, o b cht ly ngi bi mt tht lng mu lc m mi th c tt pha bn hng phi. Cc c u i mt ci nn rm c vnh rt rng (xa kia nn ny lm bng g). Qun ca cc c l mu trng. Trong tay mi c cm mt cy roi di mt u sn son thp vng.
488
Mi c chia thnh hai hng i trc hng n, mi c chia hai hng i trc kiu vn. Mt c khc cng n mc y nh vy, cm ching ch huy cc em tng c, mi khi c nh ching, cc em li ng thanh la ln bn ting: Lai r h r. m rc i theo hng li nht nh, vi trt t: i u l ngi ma s t, sau l tun inh mang roi, gio, t v, ri 20 l c thn. Tip sau l ching, trng ci c lng che, di ng, ph vit, hng n, phng nhc, tn, hai tm bng sn son thp vng vi hai dng ch: thanh linh, uy vin, bt bu, ri n cc tng c chia hai hng di quyn ch huy ca ng th hiu. Cng nm trong i hnh rc cn c hai l c vung, bn n lng, hai ci tn, hai ci qut v v rng, mt phng bt m, mt c kiu, mt trng ci. i sau cng l bn l c vung. Khi n vn ch, cng ch c cc tng c, cc quan hu ca thn v c kiu l c vo sn, cn li bn ngoi, ng hai bn ng. Xong nghi thc ny, ngi ta li rc tr v con ng c vi trt t i hnh nh lc ra i. ng lu nht trong l hi ca Yn S l l t c rt trang nghim, thing ling. Ni sn qun l i hnh thanh nin, trai trng trong lng ng ti hng trm ngi, sau l t c l tr din "nghim qun". Tt c i hnh c sp xp ti tnh ma theo hnh xoy trn c, ngi tng cm l c i ph vng vy rt ti tnh. Tr din, trn lt ct ng i th hin cuc ph vy ca ngi tng, cng nh s luyn qun, nhng tng su ca tr din chnh l tn ngng th mt tri. Mu o , vic ma ln theo vng xoy trn c, ngc kim ng h, chnh l nhng tn hiu folklore cho ta hiu nhng tn ngng xa xa b khut lp bi thi gian v cc lp sa bi vn ho - lch s. Nhng ting la l l ca cc em nh lm nhim v tng c, ngay thi lm cun sch v L Phc Man, tin s Nguyn Vn Huyn khng nh l ting th hin hm ca thn, phi chng l nh x ca kht vng cu ma ca c dn nng nghip. S an xen cc lp vn ho tn ngng trong l hi th cng v thnh hong ca ngi dn K Gi khin hm nay chng ta kh nhn ra tng yu t. Cng kh m tch bch u l thi knh trng ngng m ca ngi dn cc th h vi ngi anh hng, u l tn ngng th cng thnh hong, u l tn ngng th mt tri, u l nghi thc cu ma ca c dn nng nghip. D sao, ni n l hi lng k Gi, l phi ni ti tr din rc. Hng trng, trang
489
nghim, linh thing, t s lng c ng o, ti tr "nghim qun" rc Gi nh mt bn sc vn ho ca lng Yn S, lm thnh mt gng mt vn ho kh ln so vi cc lng qu bnh d khc. Cng nghi thc rc l vic t l. L vt trong ngy hi ca lng K Gi c dnh cng Thnh hong l xi, g, on, ch kho v bnh cun. C mt s ngy ngi ta cng b. ng lu l nhng con b ny u c thui c con b mng nc chy pha ng ngi nh, sau t trn bn cng thn. Vic t l din ra theo nghi thc chung ca nghi thc cng t cc thnh hong nh lng qu xa. ng ch l li vn t. K Gi, mi dp t l c mt lng vn khc nhau, phn u v phn cui ca bi vn t khng thay i. Chng hn, lng vn ca bi vn t mng mt tt: i vng Dng iu thng minh Tnh tnh qu cm Cng nhiu gip nc, dn Sc ln tr tai, hm ho Trm iu tt u nn Mi vic may u t Cho dn con c sng cnh thanh bnh. Hoc bi vn xin m hi: Ci mong Thn rng lng chng gim thu hiu tm lng thnh knh ca dn con cho c lng c m no hnh phc Mun im lnh dn li ni y mi nh vung trn m mn. Nh vy, gt i lp vn ho Nho gio ng vo l hi cc nghi l tha gi, xin ly, m hng chnh ca phn l nghi l ngi xa mun gi gm L Phc Man s ph h tr cho mt cuc sng bnh yn, thnh vng. ng dy tn ngng qui t cc hnh ng hi chnh l s th cng ngi anh hng, nh li vn khc trn bia Thut thn t bi:
490
"Tng nghe: c cng vi nc th c th cng. C c vi dn th c th cng. Dp yn tai ha th c th cng, dp b nguy nan th c th cng"1 .nu cha tnh cc lp vn ho khc lng ng trong l hi th ch ring yu t tn ngng ny ca l hi lng K Gi l mt thi vn ho ng trn trng. Tuy nhin, nhiu lp tn ngng nh tc th mt tri, tc cu ma v.v... ng li trong cc hnh ng l hi ny, khin n c din mo nh chng ta thy hm nay. D th no, l hi lng k Gi vn c mt nt ring kh trn ln trong din mo l hi x oi. Tnh honh trng, s ca tr din rc, chnh l nt ring y./. N.C.B.
Vn bia H Ty, Bo tng tng hp S Vn ha thng tin th thao H Ty, 1993, tr.136.
491
Hi rc thnh hong tng H Hi

Chu Huy
Tng H Hi c thuc huyn Thng Phc, ph Thng Tn, tnh

H ng (nay thuc H Ty) l mt vng qu nm cch pha Nam th H Ni chng 20km. Ni y t xa xa tng ni danh trong cu phng ngn: Pha nam nht ch Bng, Vi. Bng l ch x Bng Vng (Bnh Vng) nay thuc x Vn Bnh, cn Vi chnh l tn nm lng H Hi nay thuc x H Hi. Ch vi mt cu phng ngn y ni ln s giu c v sn vt, s thnh vng v ch ba, mua bn ca mt vng c dn tr ph. Nhng H Hi li c lch s ghi nh su m hn trong chin tch ca vua Quang Trung mng 3 Tt K Du (1789) trong chin cng i ph qun Thanh. Trc cch mng thng Tm-1945, tng H Hi bao gm cc lng (cng gi l x) H Hi, Ph Cc, Ho Lng, Kh Hi (nay thuc x H Hi), c Trch (nay thuc x Qut ng), Bch Lin, Phng Qu (nay thuc x Lin Phng). Ngy hi rc thnh hong ca c tng l ngy 16- 3 m lch, tng truyn l ngy sinh ca v thnh hong Cao Sn i vng, c cc triu i phong tng thng ng ti linh. C 7 ngi nh ca 7 lng trong tng u th thnh hong Cao Sn i vng, thnh hong Cao Sn, trong cun sch ng ph H Ni c ghi nh sau: V lai lch thn ny c nhiu thuyt k khc nhau, nhng u thng nht mt im: Cao Sn l mt b tng thn cn ca Sn Tinh (thnh Tn Vin). Ngy l thnh l ngy 16-3 (Ngy n sinh). Ngy 12-8 l ngy thnh ho. Ngy 6-11 l ngy khnh h. Ni y cn thn ph vit ngy mng mt u xun nm Hng Phc nguyn nin (1572) ngi son l quan L b Hn lm vin ng cc i hc s Nguyn Bnh. Ngi vit l quan qun gim bch thn tri in Hng lnh Thiu khanh Nguyn Hin chp y bn chnh vo ngy lnh thng 8 nm Vnh Hu th 5 (1739). Bn cui cng c chp li vo ngy mng mt u ng nm Nhm Tut Hong triu Khi nh nm th 7 (1922).
497
Ngoi cun thn ph, cc ti liu th tch cn gn gi c n ngy nay gm 20 o sc phong ca cc triu vua L Trung Hng, Ty Sn v nh Nguyn. Qua cc ti liu th tch, c bit l sc phong Cao Sn quc ch, c th khng nh Miu Tng hay Phng Qu t xa xa c trng nom hng khi ht sc chu o. Ni dung sc phong cho bit cng lao to ln ca cc v thn, c bit l Cao Sn Quc Ch trong vic h quc t dn. Thnh thn t ngun gc xut x th no, d nhn thn hay thin thn khi c cng lao u c th phng. Nh vy theo thn tch, th Cao Sn c h tn l Cao Hin, sng vo khong cui th k 13 v th k 14, c cha l Cao Khnh v m l Trn Th T. Tuy nhin ln theo thn tch ta thy c nhiu chi tit khng xc minh c v mu thun vi lch s. Chng hn nhng chi tit v a danh ni c ng ca Cao Khnh kh i chiu vi a danh Thanh Ho hin nay, cn a danh v ni ca Trn Th T th c th xc minh c: x Quang Lit trc th k 19 thuc tng Nam Bn huyn Tng Sn, ph H Trung nay l huyn H Trung tnh Thanh Ha. Rt c th Cao Khnh c ng vng Trng Yn, Tam ip thuc Ninh Bnh hin nay, song nhng a danh nh An Mc, Gi Ca, Ph c, khng tn ti trong a ch lch s trc th k 19 nn cha th xc minh. V vy chi tit v qu qun thc s ca nhn vt Cao Sn vn ch l c on, gi nh m thi. V ng nhin, nhn vt Cao Hin phi chng cng c th l khng c tht, m nu c tht nhn vt ny cng c nhn dn h cu v huyn thoi ho qua qu trnh lu truyn t a phng na n a phng khc trong trng k lch s ca dn tc. Mc du vy v thnh hong ny vn c th phng ht sc tn knh nhiu n nh miu, c nhiu triu i ni tip nhau sc phong nhng m hiu cao qu. Ring tng H Hi th v thnh hong Cao Sn tr thnh v vua tinh thn qua nhiu thi c th phng ht sc tn knh. Ngy n sinh 16 thng 3 m lch hng nm tr thnh ngy hi lng ca c tng ht sc linh nh trng th, hi rc thnh hong tng H Hi tr thnh mt hi rc ln ca c vng Thng Tn xa kia. Trnh t l v trnh t rc bt u t ngy 14 thng ba m lch. Ngy 14 cc lng u c t nh v t chc rc kiu quanh lng c tnh cht lm quen v tp dt nghi thc. Ngy 15 t trng nh bui sng ri bui chiu c tng hi kiu nh H Hi. Sn n H Hi rng hng mu dt rc r c hi, hoa, n, kiu, lng, voi, nga, trng, phch... ca c tng i rc v, v tuy cng th v thnh hong Cao Sn, nhng lng H Hi vn c coi l
498
lng anh c. Ti ngy 15 c cuc t l long trng ti nh H Hi, m ch t l c cao tui nht c c ca lng H Hi, cn bi t l i biu ca c 6 lng cn li. Sng ngy 16 c tng li rc kiu ln Miu tng tc n Phng Qu. y l mt hi rc ln c s kiu t 10 n 14 chic, vi s ngi tham gia nghi thc n hng nghn, i trn mt on ng di t lng H Hi vng ra quc l s 1 ri i theo ng tnh l 71 sau r ln Bch Lin, Phng Qu. Trnh t, i u l m rc hi ca hai lng Bch Lin, Phng Qu vi ngha hai lng s ti, ri n m rc kiu ca cc lng Kh Hi, Ph Cc, H Hi, Ho Lng v c Trch. i u mi m rc ca mi lng thng l i c tuyt mao, 5 hoc 4 c ui nheo, hoc c gc vung bng d hoc n, 5 c ng hnh xanh, , vng, trng, en, 4 c t phng xanh, , trng, en, 4 c t linh long, ly, quy, phng, 8 c bt qui kin, khm, cn, chn, tn, ly, khn, oi. Ngi cm c i nn du, tht lng b que, eo mt ci ci con trong ngc c c cho nh. Tip l trng ci ln hai ngi khing, mt ngi che lng, mt ngi nh trng, n mc theo quy c. Tip l ching cng khing ging nh trng hoc c xe ko. Sau l voi rt my hoc nga g c che tn lng, c ngi vc khin i km hai bn. i lin vi voi nga l i v s, cn gi l i chp kch mang gm, bt bu, di ng, ph vit, tay vn, tay v, bin tnh tc, bin b dc thng ng ti linh thn hoc lch triu phong tng th hin uy phong danh v ca v thnh hong. Ngi cm cc loi bin mc o thng xanh, c lng che. Tip l phng ng vn nh trng ba nhp, mt vi trng khu, mt thanh la, hai sinh tin, tm ngi mc o np , eo trng bn ngang lng. Hai ngi nam gi dng n eo trng cm gi l con nh bng, ma iu c rng theo nhp trng. Tip n c lnh, c va ca thn v v ba ngi mang kim lnh ca v thn. Phng bt m tm ngi chi hai bi lu thu, ng i. Ri mi n kiu long nh by hng hoa, mm ng qu, c bn tu i km ngoi. C hai ngi cm trng khu hoc cm cnh ging hiu. C tn lng che kiu long nh cho tn nghim. Tip n kiu rng (kiu bt cng) rc bi v thnh hong Cao Sn. i bn kiu c 8 tu nam thay th tu ang khing. i theo kiu l cc b lo, vin chc lng x mc o c b t, che c lng xanh, c vi ngi y t cp trp, iu theo hu t ra l ngi danh gi. m rc to cn c phng tung v h eo mt n i n ng. Hi rc tng H Hi thng ch c m rc ca lng H Hi l c mi nghi thc v lng to ng dn, kinh t kh. Cn m rc ca cc lng khc trong tng thng gia gim s lng nghi thc v s lng ngi tham gia. Nhng d c gia gim n mc no th cng vn c kiu
499
rng, c phng trng, phng bt m v c lng nghim chnh. Nm 1964 hi rc tng H Hi kt hp vi trin lm sn phm nng nghip, din ra vo ngy 16 thng 3 m lch cn li kh nhiu d v ca mt vng qu tr ph. Hm y th tng Phm Vn ng c v d v ni chuyn vi ng bo. Nhiu tm nh chp hi y hin cn ghi li c cnh honh trng ca mt l hi lng qu, hin ang lu tr ti UBND x H Hi. Vi nm gn y cc lng trong tng H Hi c ang khi phc li hi rc truyn thng. Chc chn s c dp hi rc truyn thng tng H Hi li c t chc ng vui v hp dn nh nhng nm xa, tho mn nhu cu vn ho giao tip ca mt vng qu ang i mi. Sau hi rc ca cc lng trong tng ln Miu tng H Hi, tc n Phng Qu, th bt u nghi thc i t din ra Miu tng. Mi lng trong tng c 2 ngi tham gia vo ban hnh l, ch t lc u l ngi thn Kh Hi, t vn l ngi ca thn Phng Qu s ti. Nghi thc i t din ra theo ng quy nh chung. Sau khi t l xong dn lng xem cc tr din nh c bi, ma gy, thi bi, hi thu chin. Bui ti c vn ngh ht cho, din tung. Cho n ti 17 thng 3 hi rc mi r m. Qua hi rc thnh hong tng H Hi v lai lch v thnh hong Cao Sn i vng c th rt ra my nhn xt sau y: Hi rc hay l hi lng qu l mt hot ng vn ho tng hp p ng nhu cu giao tip, thng thc, trnh din vn ho ca lng qu Vit Nam. Lng ny v lng n, x ny vi x khc ch c dp hi rc, hi l mi c th gp g ph din nhng ci g l tinh hoa nht ca lng xm mnh, mi c dp cng lo lng, cng chun b, cng hp ng v cng thng thc nhng gi tr cao p ca cng ng lng x. V vy hi rc, hi l l mt nhu cu tt yu ca nhng ngi nng dn quanh nm lm n vt v, vn t c dp gp g vui chi cng nhau. - Thnh hong Cao Sn i vng mc d c ngun gc h o vn c ngi dn th phng tn knh. y Cao Sn i vng khng cn l mt nhn vt c th na m l v vua tinh thn vi lng qung i, bc i, nhn t, hiu thun ph hp vi chun mc o c v s hng ti ci cao c ca nhn dn. H th phng thnh hong nh chnh h ang th phng nhng iu thin, nhng iu tt p nht ca tm linh con ngi. Vic th phng v thnh hong ny hay v thnh hong khc khng quan trng bng chnh nhng c mun cao c .
500
Hin nay, nhu cu khi phc hi rc, hi l ca cc lng trong tng H Hi c l mt nhu cu chnh ng. Mc d mt s di tch c truyn trong c nh thn Ph Cc, nh c Trch, Miu tng H Hi b ph hu, song tm linh ca ngi dn vn cn y, hi vn sng vi nhng gi khc huy hong ca qu kh v h ang to dng c hi mi khi phc li nhng gi tr tinh thn ca lng x c truyn. Lng qu Vit Nam d ang trn i mi, song vn phi tip ni truyn thng ca n. Nhng lng x ca tng H Hi c ang vn ng theo xu hng nh vy.../. C.H
501
L hi n H
Nguyn Minh Hong
n H cn gi l T H, l ngi n c ta lc trn ngn ni

K Ln (cn gi l K Sn) thuc a phn lng H H xa, nay l lng Kp x Hng Giang huyn Lc Ngn tnh Bc Giang. n xy kiu ch tam (ch Hn) gm 3 ta: n H c 5 gian, n Trung (c 5 gian), n Thng (c 3 gian mang t cch nh ta hu cung). Tng truyn, n c t thi L - Trn, song du vt kin trc xa hin nay khng cn ngoi mt s di vt c nh: gch ngi, mnh gm... Ngi n hin ti c xy vo cui thi L u thi Nguyn. Ln tu to cui cng vo nhng nm 1929 - 1930. Trong n hin cn lu gi nhiu th, nga th, bt bu, bt tin, v, bt, a v nhiu honh phi cu i c gi tr vn ha cao. n c Nh nc cng nhn l Di tch lch s vn ha. Cnh n H l ngi cha cng c tn l cha H, gp phn to nn mt tng th kin trc ngh thut hi ha vi cnh tr thin nhin, pha trc l con sng Lc Nam, sau l ni ca lng H H xa. n H th tng qun V Thnh 1 v 6 nhn vt thi L (th k XI) l: 1. Thnh ph thn, Thn tng quc, Thi truyn t bc x V Tnh tn thn, thn v. 2. Thnh Mu quc: Quc Mu Thin Thnh, Thi ng thi trng L Th Cnh cng cha thn v. 3. Thnh di: Thy Thin cng cha L Th Dc, hiu diu vn thn v. 4. Thnh di: Bnh dng cng cha L Th Gim, hiu diu Minh thn v. 5. Thnh di: Yn Hoa cng cha L Th Kin, hiu diu Linh thn v.
1
C ti liu ni thn V Thnh chnh l Thn Cnh Phc, ph m nh L.
502
6. Thnh phi: Truy phong trinh minh, trinh tnh Gim Th Tun, gia tng Trnh M phu nhn, diu thc chi thn thn v. Hin trong n cn gi c pho tng tng qun V Thnh c tc t thi L. Tng sn son thp vng lng ly, uy nghi, t n Thng. Qua cc bn thn tch v hn 20 o sc phong ca cc thi L, Nguyn, s tch v tng qun V Thnh c th tm tt nh sau: Vo thi L, thn An Khnh x Tng Lnh huyn Na Ngn c quan t bc x V Tnh c vua g cng cha L Th Cnh cho. Hai ngi sinh ra V Thnh, mt trang nam t khi ng tun t, vn v song ton, u gii cao trong mt cuc thi triu nh. Song, him ni, khi vinh qui bi t th chng may ngi cha t ngt qua i, ng phi nh chu tang. Gia lc y, gic phng Bc trn sang xm lc nc ta, git hi dn lnh. Nghe theo ting gi ca non sng, ng cm qun i dp gic. Tri qua 9 trn chng gic phng tuyn dc sng Lc Nam, ng b thng, chy v n ni K Ln th mt. V cng thng tic, nhn dn hai bn b khc sng ny lp n th ng. V hng nm, vo ngy mng 8 thng Ging, l hi tng nim tng V Thnh c t chc linh nh, v nhm din li chin cng nh gic oai hng tha xa ca ng v nhn dn i Vit. Chnh hi l ngy mng 8 nhng ngay t ngy mng 6, 7, n H ng c ngi trong vng v khch thp phng n cng bi. Ngy mng 8 lm l t thnh hong, t chc cc tr chi nh u vt, nhiu phng cho trong vng thay nhau biu din (v th, hi n H cn c gi l hi phng cho). Dn lng gp go tht nui mi phng cho v sau khi biu din xong, li c phn thng nh, gi l "lc thnh". c sc nht trong l hi n H l m rc v din li s tch tng qun V Thnh nh gic. Hm theo hiu lnh cc i qun c n mc chnh t, xe nga, kh gii trong tay t t tin vo khu nh trn t ti Bi Dc. Ti y, c mt i qun m sn. Khi c gi ng bc ni ln, hiu lnh pht ra, i qun ny reo h, t cc ni mai phc xng ra. Hai bn giao tranh "quyt lit". Sau lm l t c thng trn ri thu qun v n. Qua s tch v thn c th cng nh qua cc hnh ng, chng ta phn no hiu c chnh sch on kt dn tc, chnh sch bo v bin cng vng ni ca nh L. L hi lm sng li ci
503
khng kh ho hng ca cuc khng chin chng ngoi xm xa ca cha ng./. N.M.H
504
Hi n H Li
H My
Lng H Li (xa cn c tn l C Li, ri C Lai) thuc x M

Linh, huyn M Linh, tnh Vnh Phc, tng truyn y chnh l qu hng ca Hai B Trng. Lng nm ngay bn t ngn ca sng Hng, t H Ni theo ng Yn Ph ngc ln pha ty bc, qua cu Thng Long, theo sng Hng i ngc ln 14 km, du khch s gp n Hai B. Ngi n c knh nm gn chn sng Hng, pha ng nam ca lng. n c xy trn mt khu t cao, rng, thong, gia cnh ng, nhn ra sng Hng. Cng n p. Trn ca chnh c bc honh mang dng ch Ly chiu t phng (tc: nh sng chiu to bn phng). Sau cng l mt khong sn rng. Cui sn c h bn nguyt. Bn h l nh tin t. Ti y c mt tm bia v mt qu chung. Bia c tn l: Ci chnh miu hng bi k (bia v vic sa li cho ng hng miu), c khc nm 1899. Chung c dng nin i c nm 1803. Nh vy, n c xy dng t rt lu ri, cn hng v din mo ca n nh hin nay l c t nm 1899. Pha trong nh Tin T l hu cung. c nh tin t v hu cung c mt s honh phi, cu i mang y ngha t ho l hai bc honh: Nam quc sn h v Hong t. i cu i c nin i xa nht ca Vnh Tng - tri ph Nguyn Thi - cung tin nm 1881 c ni dung: Bt th anh hng vng t mui Nhng tin c ch tu xun thu Tm dch l: Vua ch, vua em, ho kit th gian kh snh cn nn, cn mng xun thu hng lu di lu Mt cu i khc cng kh hon chnh ca hun o Phm Quang Tin (cng vi ng tr ph sa Thng bin ph Vnh Tng) son nm Canh Tut 1910: S thin nin Din qun c , ut ut thng thng giang sn ng th
505
Thp bt th Lc Hng di tr, oanh oanh, lit lit, t mui nht mn Tm dch l: My ngn nm Din qun c , t nc nh ta v vang rc r Mi tm i Lc Hng, dng c, ch em mt ca hin hch vang lng. Pha trong hu cung, trc kia trn b th c t tng b Trng Trc v tng ng Thi Sch ngang hng nhau. Theo t khai ca hng l lng ny (thng 4-1938) th hai pho tng ny lm bng t luyn. n nm Gia Long th 11 (tc nm 1822) mi thay bng tng g. t bn ngoi tng l bi v B Trng Nh, bi v tc bng . Hai pho tng v bi v ny b ph hu trong giai on khng chin chng Php (19471948). Sau khi ho bnh lp li (1954), dn lng mi nh ngi v li hai pho tng Hai B ging nh n ng Nhn, ri em v treo Hu cung. Trong dn gian cng nh trong s sch cn lu gi v ghi chp nhiu v s tch Hai B. Nhng y, chng ti mun ghi li bn truyn thuyt v Hai B cn lu li trong tr nh ca ngui dn H Li, trn c s cng thm vi nhng chuyn i thc t v nhng t liu qu gi ca cc ng nghip: Mi tm i nh Hng u xng l Hng Vng. Ti Hng Du khng c con trai nn nhng ngi cho Thc Phn, th lnh b Nam Cng. Thc Phn ln ngi, i tn nc v di v thnh C Loa, xng l Thc An Dng Vng, nc u Lc. Nm Du cht, sau c tin n truyn rng Thc Phn s ngi h Hng khng thun phc nn c ngm mun dit. Ngi nh h Hng rt lo s.... Mt chi h Hng i thnh h Trng tm v vng Thin S (Thi Nguyn?) n. Chi ny truyn n i Hng ip (Trng ip) th sinh ra Hng nh (Trng nh). Trng nh khng Thin S m chuyn v trang H Li, huyn M Linh lm ngh dy hc v ly Trn Th oan con gi ng Trn Minh, trang C Lai. Nm th 14 u cng nguyn, b oan sinh i c hai ngi con gi (vo ngy 1.8 nm Gip Tut). Hai ngi xinh p, t cht thng minh khc thng, t tn l Trc Nng v Nh Nng.
506
Thi y nh Hn cai tr nc ta, c T nh lm quan thi th, ni ting tn c. Nm th 31, mt hm hai ch em tp v ngoi vn nghe ting la , Trng Trc bo Trng Nh ra xem, dn lng k v Ngy Hc (mt tn quan nh Hn) n i cng np, nh p dn rt tn c. Trng Nh v k vi ch, hai ch em rt ut c v cng n tn ni xem. Thy hai c gi tr, Ngy Hc a ct, tru gho. Trng Nh rt tn bn qua u Ngy Hc cnh co, hn s qu xin tha ti cht m rt v. Ngy Hc em chuyn k vi T nh, T nh nghe xong em Ngy Hc ra chm lin ly uy lc cho qun. Sau c Tch Lm i trng tr ch em Trng Trc. Tch Lm b Trng Trc chm lm ba mnh, cn qun s ca hn b Trng Nh nh cho tan tc. Li ni huyn Chu Din c gia nh ng ng Tp sinh c ng Thi Sch. Sch khn ln c i hc, nhn ng L Sinh T Thanh Tc lm thy. Thy nc nh c cc lm than, Sch thng by t vi thy ch hng v xin i chu du y tm ngi cu nc. Gn mt nm tri i m khng gp ai, mi n khi v M Linh th nghe ti tr ca hai ch em Trng Trc, bn em lng khm phc, vit th by t ni lng. Trng Trc bn phc p ngay. Thi Sch rt vui v v cm ng lin tm gp hai ch em. Dn dn gia Thi Sch v Trng Trc em lng mn phc v ng li vi nhau. Sau khi ci nhau, Thi Sch li i chiu m ngi ti. Song cng khng c kt qu. Lc Trng Trc lin bn: chng l con quan Lc tng, nn ly danh hiu l huyn lnh m chiu np mi ngi cho thun. Qu vy, Thi Sch lm theo danh ting ni nhanh khp ni. V chng Thi Sch giao cho Trng Nh rn luyn qun s thnh C Trin (Tam ng). Thnh c xy p rt cn thn, c o ging cho qun ly nc, c ao cho qun tm git, thn tch gi l Tam Kha hay thnh Dn. Sau khi hon thnh, Trng Trc sai Trn Nang n gi thay Trng Nh ln Bch Hc luyn qun thu. Gic Hn ngy cng tn bo, in cung. Thi Sch cm phn vit th cho T nh k ti v cnh co hn. Bit khng th git c Thi Sch d dng, T nh lp mu mi Thi Sch n d yn bn chuyn. ang gia bn tic T nh lin m th ca Thi Sch k ti hn, bit tnh th nguy ngp Thi Sch lin nhanh tr rt gm ca mt tn lnh ng hu nh chm T nh, nhng b chng bt tri li. Trn ng b dn ra php trng hnh hnh, Thi Sch nhy xung mt ci h t t. Xc ng b T nh treo ln cng huyn ng.
507
Hnh vi bo ngc ca T nh khng lm cho Hai B nht ch, m tri li, Hai B quyt tm tin hnh khi ngha n n nc, tr th nh. Tin n th trc ng o binh s, B Trng nu r 4 mc tiu ca cuc khi ngha: Mt xin ra sch nc th Hai xin em li nghip xa h Hng Ba xin oan c lng chng Bn xin vn vn s cng lnh ny Thng 3 nm 40, Hai B pht ng khi ngha ca sng Ht. Ngi yu nc khp ni rm rp ko v t ngha M Linh. T M Linh ngha qun tin cng vo thnh Luy Lu th ph ca chnh quyn ng Hn Giao Ch. Trong thi gian ngn khi ngha lin tip xy ra nhiu a phng, T nh hong s b trn v nc. Ngha qun thu c 65 thnh. Khi ngha thng li, nn c lp dn tc c phc hi. Trng Trc ln lm vua. Trng Nh c phong l Bnh Khi cng cha. Hn Quang V ut c, sau hai nm nui ch phc th sai M Vin v Lu Long mang ba vn qun cng 2000 thuyn sang nh li nc ta. Cuc chin u ngy cng c lit, qun M Vin lin tip c ng cu, cn qun Hai B c hao tn dn. Sau trn Lng Bc Hai B rt v Cm Kh xy dng doanh tri, t nhin thy gi lm gy ct c, cho l iu chng lnh. Ngy 8/3/44 Hai B gieo mnh xung dng Ht Giang t vn sau nhng trn chin u mt mt mt cn vi k th. y l mt trong nhng truyn thuyt mang tnh lch s m c v cng rt giu cht th. Cuc khi ngha ca Hai B l biu hin cao ca mt tinh thn on kt chin u, ca ch ngha anh hng cch mng tp th v ch qut cng khng chu khut phc trc k th ca dn tc ta. tng nh n cng lao ca Hai B, sau ny rt nhiu ni lp n th cng v m hi: Theo mt s ti liu c chp li rng hi n H Li x M Linh xa m vo rm thng ging m lch hng nm. Song cc cuc kho st gn y cho thy, cho n nay hi vn c m vo 6 thng ging m lch. Cu ca vn cn in m trong tm tr ngi dn ni y: C v thm hi H Li Thng ging mng su cho ti i cng
508
Kiu b i trc kiu ng N binh h gi khn hng hi hoa Tng truyn ngy mng 6 thng ging l ngy Hai B m tic khao qun, cho nn sau ny dn lng m hi k nim s kin . Mi nm, ti ngy hi, ngi cc ni ko n rt ng. Hi c l cng bnh dy v nhng tr vui c truyn nh u c, nhn u... Nhng nm gn y cn c u vt rt si ni. Song c sc nht ca hi n Hai B l tc rc kiu hi ng hay cn gi l m rc tp trn. T gia thng chp, lng chn c xong 150 c gi xinh p v 70 chng trai tun t lm chn kiu, chn c, chn lng... v cho tp luyn, rc xch hng tun rt chu o. n c ba c kiu: hai kiu rc thnh v Hai B, kiu th ba rc thnh v ng Thi Sch, chng b Trng Trc. Sng ngy mng 6 thng ging, sau tic t ba tun ru, trng ching ni ba hi chn ting sa son cuc rc hi ng. Tt c nhng ngi tham gia rc tp trung trc sn n sp xp hng li. Nh nhiu m rc khc i u bao gi cng l cc loi c hi, c thn. T trong n ba kiu c sp xp theo th t, u tin l kiu Thi Sch, tip n l kiu Trng Trc, cui cng l kiu ca Trng Nh. Khi xut pht kiu Thi Sch do 32 chng trai khing, km theo l 32 thanh nin khc d b i bn cnh thay i cho nhau. Nhng ngi ny u mc qun o ng phc ngy hi: o di en, qun trng, tht lng mu buc thnh mi sn bn tri, u cht khn lt. Cn kiu Hai B do cc c gi ng trinh, cng vi s lng nh kiu Thi Sch. H mc ng phc o di t thn mu nu, hai vt tht lng mu buc ra sau, u cht khn mu hng, chn i hi. Khi sp xp cn thn, tt c sn sng, m rc bt u trong ting ching, ting trng vang ng, ting nhc ca phng bt m rn r cng ting ngi d hi to nn mt khng kh si ng v nhn nhp. Qua khi cng n ra ti ng Trng Qun th kiu ca Thi Sch dng li nhng cho hai kiu kia ln trc. Tc ny gi l tc giao kiu vi ngha hi gia huynh , ngoi quc qun thn (Trong nh l anh em, ra ngoi vic nc l vua ti). Mt c ch l ngha trong truyn thng ng x Vit Nam. m rc i trn ng trng qun ra ng ci ln, ri tin v nh Hi ng vi bn v thnh hong l: , H, Bch, Hc v ng thnh Ct Tung... Theo li k ca c Hng nm 1985 - khi y c 86 tui - th ngy cn nh, c thy lc m rc t n theo ng Trng Qun ra nh, cc u v c nhng ngi i theo u ht mt bi rt c.
509
Tng truyn bi ht ny do chnh Hai B t ra c v nhn dn v qun lnh: Ta ln ni Ta ln ni ui n hu, ui n hu, Ch em nm ba mt cng ru ru Ta ln ni, ta ln ni ui n nai ui n nai Ni nim tm s than th cng ai? oi trng phng ng: nc rng mnh mng oi trng phng Ty: trng g gh oi trng phng Nam: my che u ngn oi trng phng Bc: ni cao ngt Sau cc phn nghi thc t l v rc xch l cc cuc vui nhn dp u xun. c bit, hi n Hai B nhng nm sau ny lun lun t chc gii vt rt u n. V iu th v khc l gii cao hu ht ri vo tay cc vt ca hai lng Hong Kim v Trng Vit ( bn cnh H Li). V vy hi xun ngy cng thm no nc bi cc cuc tranh ti y. Cng vo khong thi gian ny, ngoi l hi n Hai B ca H Li cn c mt s hi khc v Hai B cc lng bn cnh. l hi lng ng Cao (ng Kiu), x Trng Vit. Ni dung ca n cng k v nhng chi tit ca cuc chin u c lit gia Hai B v qun Hn. phc v qun s ca Hai B, chiu chiu dn lng li nhn nhp sa son ci chy lm bnh dy b sn vo mo cau cho qun i nh gic. Cn lng Trng Vit, cng x vi ng Cao th do ban ngy bn rn nh gic n mc khng c th gi m n ung, mi n m mi c n nn phi t n uc m n. V th m y cn lu truyn cu ca: ng Kiu c hi b mo Trng Vit t uc i m n m./. H.M
510
511
Hi lng H Thi
Phm V Dng
C mt hi lng, nh thi, khng din ra nh thng thy vo

tit "Xun - Thu nh k" m chnh hi li nhm vo nhng ngy chm ng - y l hi lng H Thi. H Thi l mt trong ba thn thuc x Duyn Thi (gm cc thn Duyn Trng, Phc Am v H Thi), huyn Thng Tn, gip vi a phn H Ni. Xa xa, H Thi cn c tn l H Trng Trang, thuc chu Thng Phc. n cuc chia lng lp x vo th k XV, c gi l H Thi x, lc thuc huyn Thanh Tr, ph Thng Tn, trn Nam Sn Thng. n thi Minh Mng, x thuc huyn Thanh Tr, tnh H Ni. u nhng nm 60, x c st nhp thnh mt b phn ca huyn Thng Tn, tnh H Ty. Nhng ngy vo hi, ngi cc ni khc cng v vui chung vi dn lng, ch yu l ngi H Ni. Ch cn i dc quc l 1A khong 15 km, n Ngc Hi, r tri hn 2 km na l t chn vo trung tm ca hi lng vi nhng di tch v cnh quan p. Nt ring ca thn H Thi, ca hi lng, l cm di tch lch s c xp hng, hi t trong mt phm vi khng ln lm, gm nh H Thi (cn gi l nh B Ly1 , tn tc ca nhn vt dn gian c th phng); cha H Thi (hay Thi Phc T), ngh thn H Thi (cn gi l miu Nm Ca). Chnh v tr gn k nhau ca cc di tch l im thun tin cho s ngng vng v hnh hng. nh lng H Thi khng bit xy dng t nm no bi khng cn tm thy vt tch nin i xy nh. Nhng theo li k li th nh c xy trn nn nh ca b inh Th Trch (b Ly) ngi nguyn hin mnh cho cp n tht cu dn lng. nh c dng theo kiu ch Tam, gm c ta i bi, nh thiu hng, hu cung v hai bn t
1
. C kin cho rng, cm t B Ly ny sinh t Play, ngha l ngn t ch lng ca ngi thuc h M Lai, Gia Rai, . C l cng nh Ba La Bng , B T, B Gi... ni m, mt thi, triu nh cho t binh Chm c ng, ri dn Vit ho thnh tn lng.
512
mc, hu mc. Tri qua nhiu bin c, hin nh thiu hng v bn hu mc khng cn na, ch cn nhng du vt chng t chng tng hin din. Pha trc c sn nh rt rng, c xy bao, ng hai ca t, hu. Gn gia sn l mt hng ct to v cao, mi vy, to mt hin nh rng ri. Pha trc, ngoi sn nh l mt ging nh c (khng c tn ring), trn, ng knh trn di 10m, xy bao quanh. Nc ging trong, y v c t nhiu hoa sen, hoa sng. C th ni ton b ngi nh, sn nh, hng ct, ging nc v nhng con ng lng xung quanh to nn mt cnh tr p mt v hi ho. Tuy khng tm c du tch nin i xy nh, nhng bng vo kin trc tinh xo v c tnh ngh thut trong v ngoi nh, nht l nh i bi v cc hng ct, nhiu nh nghin cu cho rng, nh H Thi c dng vo khong thi L Trung Hng. nh lng H Thi th nh v thnh hong, mt nam, mt n (mt chnh s, mt d s). l ng Bi S Lng - mt quan v thi L, c cng ph L dit Mc v b inh Th Trch (tc gi l b Ly) t nguyn np mnh cho cp tinh gii cho dn lng ci hn phi cng np ngi hng nm. Mt thn ph, mt truyn thuyt nhng quyn vo nhau bi tinh thn cu dn lng. Cng c ca hai v thnh hong c truyn tng t lu i v c l cn mi mi ngn sau : "c ng v nc cu dn c B v ngha hin thn cu lng" V c ng Bi Hu Lng, theo thn ph cn lu li v theo li truyn ca dn a phng, th ng khng phi l ngi lng H Thi, c th phng ni y ch do mt s ngu nhin. L mt ngi thuc t Ch Linh (Hi Dng c), lc nh thng minh dnh ng, ln ln vn v ton ti, ng theo nh L lm n chc Thi s kim in tin ch huy s. n khi nh Mc cp ngi L, ng gi quyn ch huy 10 vn qun tinh nhu dit Mc ph L, gi yn t nc, em li thi bnh cho thin h. Sau , gp lc nhn tn ng c qua H Thi, thy y l ni c th t tt rng chu h phc, cnh p, ngi ng, ng bn b tin mua t, dng in v miu ngay bn b sng T. Sau khi mt, ng c vua L phong lm Trung ng thn, cho lm thnh hong c mt vng rng ln, khng ch H Thi m thn Duyn Trng cnh , ng cng c th lm thnh hong cng tn gi c ng.
513
Theo li cc c gi k, th trong tm thc dn lng, v thnh hong quan trng hn, c sc nng hn, li l v n thn inh Th Trch (b Ly). L do c phi v c ng ng y mt cch ngu nhin, hay v c ng vn xut thn khng phi ngi lng, hoc ngi c cng vi lng vn thit thn hn, hoc gi ci ha th d, trong con mt dn, vn ng s hn ha gic gi,... m xy ra s la chn trn, nhng r rng c mt s tht tm l nh vy. V th, d n vi H Thi vo bt c lc no, chnh hi hay ngy thng, bn cng c th c nghe cc c ho hng k v mt truyn thuyt va nh xa xi, va nh mi xy ra. K rng : khng r vo thi no, ch bit thu , vng t ny cn l mt ni hoang vu, cy ci um tm, nh ca tha tht, dn c v gia sc cha ly g lm ng c lm. Ngi dn y vn nm np lo thin tai v th d da dm. Lc , trong rng c mt con h vn d, gi l h lang (trong mt ngi dn th l mt con cp thnh tinh) thng v lng bt ngi v gia sc n tht. Dn lng lo s khng bit lm sao, nh phi thn phc cp d, chu cng mi nm mt ngi cho cp vo ngy 10 thng 1 m lch th n mi yn cho lm n sinh sng. C vy, thnh l, nh l mt vic khng lm khng c. Lc , b Ly gi li khng c chng con, mt mnh m ngi qun nh bn nc cho ngi qua ng. Qu thng xt cho s phn dn lng, khng nh lng trc cnh tang tc ca cc gia nh n phin c ngi np mng cho h. Nm y, vo ngy 10 thng 1 m lch (l hn phi np ngi cho h), b Ly tnh nguyn xin vi dn lng cho mnh c th mng vi mt tm nguyn rng ci hn hng nm , t nay s c chm dt. ng hn, h lang n v v tha b i t H Thi qua Vn Hi, Nh Kh ri Phng Cng, li trn qung ng di nhiu vt mu. n Phng Cng, h b li ci u v bin mt. Dn cc lng trn thng xt con ngi trng ngha hy sinh thn mnh tr ha cho cng ng, nn p thnh g ng nhng ni c vt mu ca b. Dn lng Phng Cng chn ct chu o phn u ca b v lp miu th. Dn lng H Thi ghi n, tn b lm thnh hong lng v phi th cng c ng Bi S Lng. (Hin, trc ca nh H Thi cn mt ci g to, theo li k, l du vt mt vng mu, ni h v v tha b i). Khng hiu do tm nguyn ca b linh ng hay v l do g m t ngy n tht b Ly, con h lang b i bit tch v dn lng H Thi thot c ci nn phi cng np ngi. Tm nguyn y c truyn li bng mt bi th,
514
vit trn mt bc ha v cnh h lang sp n tht b Ly; treo gia nh lng: "Ci hn hng nm qu nhiu nhng Lm sao cho ht hn thin trng No ngi mt ba vui th y Ut c mun lng xt vi thng Ci nghip trn gian ta mn Gip i qua kh hy hin ngang Ny thi ngi nh, t nay ht Ci hn hng nm qu nhiu nhng". (Li c Thnh B) T n nay, hng nm, c n ngy b tch 10 thng mt m lch dn lng li m hi tng nh cng c ca b. Ngy hi th B cng ng thi rc c kiu ng. Trong nh hin cn gi nhiu vt chm khc tinh xo: kiu c ng hnh tr kp, kiu c B l thuyn mui luyn hnh rng, 2 lng u sn son thp vng kim tuyn, b trng gm 1 trng ci 6 trng con, trng ma bng, cc ct chm khc hnh rng... Bn phi nh, cch mt con ng nh lt gch l cha H Thi (hay Thi Phc t). Trc kia cha gn b sng, trong vn bng. Sau ny, cc c trong lng mun tin vic cng t, mi xin ri cha vo gn nh. Thi gian ri cha cn c khc r trn ct Tam bo: l ngy 15 thng 5 nm Thnh Thi th 10 (tc 1898). T n nay, cha c trng tu nhiu ln bng cng ca ca dn lng. Hin, cha cng ang c tip tc sa cha. Thi Phc t xy theo kiu ch inh vi ngh thut chm khc truyn thng. Ngoi hai bc cn "Lng long chu nguyt", trong cha cn lu gi mt b tng trn phong ph v a dng gm 21 pho: Tng Tam th, (qu kh, hin ti, v lai), Tam tn (A di , Quan th m B tt, i th ch B tt), Ngc Hong Thng , Nam To, Bc u, ng khuyn Thin, ng trng c, Mu Liu, Bch Hoa, Lin Hoa, Mai Hoa cng cha, c Thnh Trn v cc v thn khc. Trc kia, cha cn c Tam quan rt p, nhng qua nhiu ln trng tu, mi Tam quan b d b (do nt, v) m khng c ch xy li. iu ny lm gim i khng t gi tr kin trc ca ngi cha.
515
Cch nh v cha H Thi mt qung khong 500m l Ngh thn H Thi (cn gi l miu c ng hoc miu Nm Ca). Hin ngh ny ch l mt phn ca ngi miu c th c ng (Bi S Lng) v v l Phng Anh phu nhn. Miu mang tn Nm Ca khng phi do c 5 ca m do c xy trn cnh ng nm ca. Theo li k, miu ny c xy trc nh v cha rt lu, to, p gm hu cung, nh thiu hng tm mi. Nay nh thiu hng mt, ch cn li hu cung (chnh l miu by gi), gm ba gian, gian gia th v chng c ng. y l ni th vng c ng ca c hai lng Duyn Trng v H Thi. n ngy sc vng (ngy 10 thng ba m lch - ngy sinh - v ngy 10 thng 8 m lch - ngy ho ca c ng) miu c m ca b con n thp hng ngng nim, ng thi kt tnh giao ho gia hai lng. S d, c chuyn hai, ba lng cng th vng c ng ( nh v miu), ngoi l do Bi S Lng c phong lm thnh hong mt vng (c l gm H Thi v Duyn Trng), cn c l do khc. Truyn thuyt k rng: Trc kia trong miu c th tng c ng bng ng en rt thing. m m, ngi hin linh i tun bo v xm lng khin bn trm cp cm lm. Mt ln chng ch ngi hin linh ri miu ri b tng qung xung sng. Tng tri n Duyn Trng th dng li, dt vo b. Mt ngi n b Duyn Trng thy vt en tri n th s qu, tin tay cm chi khua y ra xa. Tng tri tip n lng Phng Dc th c m tr chn tru vt ln. Ti , dn lng thy c khong t y sng rc th ra rc tng v th. Dn lng H Thi bit tin n rc ngi v miu nhng bao nhiu ngi khing cng khng ni. Sau c ngi hin linh bo cho dn H Thi rng ngi khng mun v v dn khi no H Thi c vic, c t ba ng pho lnh v khn, ngi s v. V th ngy nay mi khi m hi, lng H Thi phi t ba qu pho lnh mi ngi v trc khi rc. Cn lng Duyn Trng, ni ngi n b xua tng i th c lng sau tot mt, phi ra miu cu cng, th vng mi mi khi... nh lng H Thi th 2 v thnh hong nhng l hi li ch yu m vo ngy ha ca b Ly (10 thng 1 m) ngha l phn ca B (trong tm ngi dn) vn hn phn ng. Cn vic th chnh c ng li l Duyn Trng, vi chnh hi l 10 thng 8 m, ngy ng ho. Ngy , dn H Thi ch m ca nh th vng, thp nhang, ch khng m l hi. Mc d c nhiu ngy sc vng, cng t, song ngy hi ln nht, hi chnh ca H Thi c t chc vo ngy 10 thng 1 m lch, tc
516
ngy b Ly t nguyn th mng, hin mnh cho cp d. iu chng t rng trong lng ngi dn y, nhn vt dn d c nh hng mnh hn nhn vt lch s. Hnh ng trng ngha ca mt ngi n b bnh thng, n c c nh gi cao hn. Nhn dn rt cng bng v c l khi a ra s la chn (mt cch khng chnh thc) ny. H Thi, bng dng c B m nt hn c ng, mc d, trong hi, h khng ch t rc ring b, m cc nghi l u c tin hnh song song cho c hai v thnh hong. Cc th h dn lng sng knh b ti mc, sau ny, triu nh cng phi cng nhn n c ca b bng o sc phong (nin i Cnh Hng bn mi bn), trong c vit : "B l ngi c c sng thun nh... o theo l tri, c hp vi t. Gip nc gi v thanh bnh, c sc ngm gip gi dn yn, m mang sng tt... Xin ghi chp li ni in sch lu mi mun i...". T nhng cn nguyn y, ta c th hiu hn v m dn gian ca l hi lng H Thi. Hi lng c t chc trong ba ny, t ngy 9 n ngy 11 thng mt m lch. Mng 10 l chnh hi. Khng kh hi lm nhn nhp cc lng ln cn v t nhiu khch thp phng cng dn H Thi i lm n xa, cng nh ngy tr v on t vi gia nh, h mc v d hi lng. Trc ngy khai hi khong na thng, mt thng, ban t chc l hi c dn lng la chn, ch yu l cc c trong hi th v cc v chc sc. Cc l thc c tp dt sn sng, l vt phi c chun b chu o, c bit cy nu phi c cm cnh ging nh t na thng trc hi. Xa, c sp vo hi, ging nh b cm dng nc gi cho trong sch, dnh nc cho cng t v l rc nc. Ngy nay, nc dy khng c tinh khit nh xa, nn dn lng dng nc ma thay th, nhng cc l thc vn khng thay i. Cc c thay nhau qut dn, lau chi tha t nh, cha, ngh. Mng 9 thng mt treo c v lm l mc dc. Mi gia nh qut dn sch ng lng, ng nh, i ch mua sm sng mai lm l cng ti gia, sau ra nh d hi. Hn hoan nht l ngy 10 chnh hi. T sm tinh m, cc c ng ra nh, cc c b ra cha hon tt cng vic chun b, cc v chc sc kim tra ln cui mi cng vic c th bt u cuc t l. Khi ngoi nh ng ngi, cc v chc sc chun b tuyn b phn chnh ca l hi bt u. Trong khng kh h hi ca ngi d hi, trong s trang nghim ca ban t chc, di bng l c i v c ng sc tung bay trong gi, c ch t thp hng khn nh v thnh hong, ng thi t ba ng pho
517
lnh mi c ng v nh, chng kin s ngng vng ca b con dn lng. Tip l l rc nc (trc, nc c mc ging nh, nay l nc ma) t ln bn th. K theo l l dng hng nghim cn t thnh hong, cn gi l l lc cng. D nhiu hay t, l vt trong l dng hng phi 6 thc, bao gm: hng, hoa, nn (ng), tr (ch hoc ru), qu (cc loi hoa qu), thc (on, xi nn, cm). Theo ging xng ca ngi ch xng, ch t, bi t, phng bt m... c th m hnh ng theo ng th t va trang trng, va cht ch, va trnh trng, va nhp nhng. V d, khi ngi ch xng h: "Khi chinh c" th ching trng bt u ni ln, h "Thin pho"1 th pho bt u n rn, h "C sot t vt" th cc c kim sot li cc vt cng t xem tha thiu th no cn b khuyt kp thi. C th, l thc ca l dng hng va trang trng, va p mt, nh mt bui trnh din ngh thut h ng, to mt cm gic c bit linh thing. C ngi hnh l v ngi xem u ha nhp vo khng kh trang trng n m ngi. Khi l lc cng (dng hng) xong xui, mi l lc l hi bt u vi khng kh nhn nhp ca n bng l rc kiu t nh ra miu. Kiu ng hnh tr ng, kiu B, hnh thuyn rng mui luyn khm khc tinh t, sn son thp vng c khing ra ca nh. qu hng ca ngh vng m v sn thp, cc kiu c nhng bn tay tho ngh lm cho ng mt, lp lnh y v quyn r. Qung ng t nh ra miu di khong 500m, ng hp. Kiu c ng l kiu Long nh do bn thanh nin khing. Kiu c B l kiu Bt Cng do tm c gi khing. Nhng ngi khing kiu (qun kiu) phi c chn lc, l nhng ngi khe mnh, o c tt, cha v, cha chng, khng vng tang ma... Trn kiu bt hng, thanh bng hoa qu. Mt i ma s t i trc dn ng, k l phng bt m, on ngi mang c, bt bo, ch t v bi t. Tip n l kiu ng, ri n kiu B. Nhiu khi m rc ko di n 2-3 trm mt dc con ng hp t nh ra miu. Khng kh rc xch tht h hi, tng bng trong ting trng s t, ting nhc ca phng bt m, ting pho v ting reo h. n miu, ch t v bi t em l vt vo bn th lm l
1
Thin pho (Thin: thin li): Ting sm cu phc, l ting gi cho Thin li gi my v cho ma xung c nc cy cy, mun loi sinh si. Sau ny cng gi Thin pho, ch mang ngha l t pho khai thc bui l.
518
co yt, sau , cc vi, dn lng v du khch dng thc cng, thnh tm cu khn. Xong cuc khn, hai kiu li c rc t miu v nh trong khng kh chng km phn no nhit so vi lc rc i. C mt hin tng c bit, nm no cng din ra theo ba dng khi rc kiu. l kiu bay : kiu ang i t t theo nhp trng phch bng chy nh bay v pha trc, ngi khing khng sao dng li c; kiu dng: kiu ang i bng dng im mt ch, v kiu li: kiu bng chy git li rt nhanh lm cho ngi khing v cng vt v. Cc hin tng ny (v hin tng kiu xoay mt s m rc khc) cha th gii thch c1. Nhng theo dn lng cho bit th d vy, cha bao gi c hin tng kiu hoc qun kiu b thng, v bnh hng, hoa qu cng khng b . Mi ngi cho rng kiu bay l ngi vui, kiu dng v kiu li v ngi gin v ng i cn u tp hoc c ngi tht l. Lc s t phi ma bi t hoc t pho ty u, sau s vic tr li bnh thng. L hi va ri ch c kiu ng c quang du li. Khi rc, thng th kiu ng i trc, kiu B i sau, nhng ln ny kiu B lun vt ln trc kiu ng ngoi mun. Dn lng gii thch rng B gin, nn mi "bay" ln trc ng "phn i". Mt v d thy tnh dn gian ca thn linh, cng "ng nh" nh con ngi. Trong lc m rc din ra nh vy th ti cha, cc c b ang tp np tm tru pha nc mi khch v chia lc cho khch thp phng cng thin nam tn n. Lc ch l mt phm on, mt ming tru, mt qu chui, nhng ai cng nng niu, trn trng. Xung quanh a im hi v trn sn nh, cc tr din dn gian ang c trnh tu. ng nht l m ma s t vi ng a bo c bng to, tay che mt n, tay cm qut, ng a ng o. Kia l ma xinh tin, ch khc l xi vt, ch ny l chi g, ni kia tu nhc. Dn lng k rng trc kia cn c ma con nh bng, tr chy ch, tr t tm im v nhng m cho sn nh, nhng by gi cha c iu kin phc hi li. Ngy 11 l ngy t chc l t ti nh. n chiu, t l c thu gn. Lc cng c pht cho tt c mi ngi. L hi kt thc trong mt tm trng thoi mi v phn khi n vi hi lng H Thi, d khng phi dp xun thu nh k, bn cng s c m mnh trong nim vui hi h, c chim ngng nhng cnh quan p , c ha mnh trong nim ngng vng cao
1
Theo mt s nh nghin cu, hin tng bt thng (bay,quay, li, ng...) ca rc kiu l biu hin mt s xut thn tp th. Kiu bay gn vi thn vui, quay: thn cho nhau, cng c khi cha va ; li v dng: thn gin...
519
thng, biu tng l hnh ng trng ngha ca n thn hong lng, ngi hin thn cho s an vui ca dn lng, ngi to ngun cho s hnh thnh mt l hi lng ng, vui v y ngha. V, c l, cng l sc cun ht khn cng ca hi lng H Thi./.
P.V.D
520
Hi ht Cho tu
Nguyn Xun Knh
Sn Ty. V sau, Ci Sn i thnh Gi Sn, Gi Thng. Nm 1905, vng t ny c chia thnh ba x: Vnh K, Thy Hi v Thng Hi (ring x Thng Hi chia lm hai thn Phan Long v Vn Hi). Ba x ny l mt b phn ca tng Thng Hi thuc huyn T Lim, ph Hoi c tnh H ng c. T sau cch mng thng Tm (1945) n trc Ci cch rung t (1955), Tn Hi bao gm cc thn: Phan Long, Thng Hi, Thy Hi, Vnh K, Ngc Kiu, an Hi, Hnh n, H Hi. Sau Ci cch rung t, Tn Hi li chia thnh x Tn Hi v Tn Lp 1. X Tn Hi hin nay thuc huyn an Phng, tnh H Ty, bao gm bn thn: Thng Hi, Thy Hi, Phan Long v Vnh K. Bn thn (lng) ny nm quy xung quanh mt ci ch nh ca dao a phng ghi nhn: Bn lng th bn bn gia c ch trn n th vua. Do dn s ng, rung t canh tc t, Tn Hi, vic lm rung ch l mt ngh bn cnh nhiu ngh khc nh ngh dt, rn, mc, an lt. Khng ch lao ng ti a bn c tr, ngi dn Tn Hi cn ta i lm vic nhiu ni khc (trong s c Thng Long xa v H Ni ngy nay). Dn dn do cc ngh th cng pht trin v do vic i lm nhng ni khc em li thu nhp cao hn, ngh lm rung c coi nh mt ngh ph; ngi dn ni y cng t khi trc tip lm vic ng rung v thu nhn cng ni khc2. Khi nhc n vn vn ha, vn ngh dn gian c truyn Tn Hi ngi ta khng th no qun hi ht cho tu (mt loi din xng nghi l, thng c gi l dn ca nghi l). I. Nhng gii thch khc nhau v ngun gc ht cho tu C ba truyn thuyt gii thch ngun gc ca hi ht cho tu.
1
Trc kia, Tn Hi c tn l Ci Sn thuc huyn Quc Oai tnh
Xin xem: 40 nm chin u, xy dng ca ng b v nhn dn x Tn Hi. - H Ni: Ban chp hnh ng b x Tn Hi xut bn, 1985, trang 5-6. 2 Theo li cc ng ch lnh o x Tn Hi trong bui lm vic vi chng ti ngy 19 thng 10 nm1993, sn xut nng nghip hin nay chim 25% tng thu nhp ca x.
528
Truyn thuyt th nht k rng ngy xa khi Hai B Trng ko qun qua tng Gi nh qun nh Hn, thuyn b qua li trn sng Nhu, sng Hng ht sc nhn nhp. tng nh cng n ca Hai B, dn a phng thc hin hnh thc din xng ny. Truyn thuyt th hai cho bit, sau khi nh ui qun nh Lng ra khi b ci, Triu Quang Phc (th k VI) ln ngi vua. L Pht T khng chu thn phc nn cuc tranh chp gia hai bn xy ra v ko di nhiu nm. Triu Quang Phc hiu rng nu hai bn c tip tc xung t th rt bt li cho nn c lp ca t nc. ng vit th cho L Pht T ngh hi qun bi Qun Thn (mt a im gn x Tn Hi ngy nay) thng lng v vic phn chia vng t cai qun ca mi bn. Trong cuc hi qun y, L Pht T i thuyn, cn Triu Quang Phc th ci voi. Hi ht cho tu l hnh thc din li cuc gp g y. Truyn thuyt th ba k rng vo i Trn, Vn D Thnh l mt nho sinh hc gii, cha ly v. Mt hm, tri ma gi, ng i hc v qua cnh ng (nay l khu lng) t nhin ha. ch ng mt, mi n ln thnh mt g t ln. Di ci m, ng c Dim Vng phong lm tng D Xoa. ng thng gip dn quanh vng trnh c dch bnh. Dn lng nh n ng, tn th ng l Thn Thnh Hong v hi ht cho tu c ngun gc t vic th cng Vn D Thnh 1 . Trn y l nhng truyn thuyt do cc nh su tm, nghin cu i trc cng b. Trong chuyn i kho st vo thng 10 nm 1993, chng ti xc nhn Tn Hi c ba truyn thuyt nu. Do trnh dn tr pht trin, cc c gi a phng u c cc ti liu cng b ni trn. C mt iu cc c mun b sung rng, v cng c ca Vn D Thnh, ng khng ch l mt phc thn gip dn trnh dch bnh, ng cn l ngi yu nc chng gic Minh ngay khi cn trai tr. Cc c c cho chng ti nghe mt bi v di trong c on Vn D Thnh i p vi tng gic Minh T. Bit Vn S Thnh l ngi ti cao hc gii, c
1
Xin xem: a. Nguyn Hu Thu Ht cho tu; in trong tp sch nhiu tc gi: Tc ng ca dao dn ca H Ty. - S Vn ha thng tin H Ty ti bn, 1993. b. Trn Bo Hng, Nguyn ng He: Ht d, ht cho tu Ty Vn ha thng tin H Sn Bnh xut bn, 1978.
529
uy tn trong dn chng, Minh T mun trng dng ng thu phc lng dn: "Lm ngi m mun vy vng Bay cao ngang dc ng ng chim no?" Vn D Thnh p: "Tha rng li ni thanh tao Lm con hng yn bay cao trn u Ngy m n ht i cu Qu hng x s mong cu yn vui". Trc l l "i bng chim ln" ca Minh T, Vn D Thnh cho rng: " i bng trong gi vy vng Nm trong bin c anh hng c thn Gp cn ma bo o o Bay ra ct cnh bay vo bt yn." Trc s da dm ca bo quyn: "Yn hng mi ch khoe hay i bng khng cho my ht u" Vn D Thnh bnh tnh tr li tng gic: "Yn hng ang bi lau i bng b gp nhau cng k Bng cp cnh bng i xung t Bt lm sao cho ni yn hng? Ko m ct cnh gy lng t bng yn cng chng dung i bng" 1 Du tch v Vn D Thnh cn li n ngy nay l ngi n th v khu lng. Theo nh nghin cu Trn Bo Hng ngi n c xy dng t hi nh L, c trng tu nhiu ln (ln cui cng vo u th k
1
Theo li k ca cc c Phm Bnh Gia (80 tui), Nguyn V Bo (78 tui), Ng Vn Cc (84 tui).
530
XX). Ti ngi n ny, cn lu gi c bn mi sc phong ca cc triu vua t nh L n nh Nguyn, sc phong xa nht vo nm Vnh T th hai (1620) v sc phong mun nht vo nm Khi nh th chn (1924). Nhiu cu trong li ca ca hi ht cho tu ghi nhn vic triu nh bao phong Vn D Thnh: "i vng c hu cng cao Long chng phng cch lch tro sc phong. Bo dn h quc tr tai T dn xch t nh ngi bnh yn" Cng thn Thng Hi, cn c lng Vn D Thnh; ni y c i cu i: "Trn i hin linh quan c lc L gia triu t din kim truyn" Ngha l: "Xa chp r rng i Trn hin thnh Nh L lp n th truyn n ngy nay" 1 Do nhiu l do, by mi nm qua hi ht cho tu khng c t chc. (Ln cui cng l vo nm 1922). Ch ra mt cch chnh xc v ngun gc ca loi din xng nghi l ny l mt iu rt kh thc hin. Ch bit rng, d tng nim Hai B Trng, d din li cuc hi qun ca Triu Quang Phc v L Pht T, d ca ngi cng c ca Vn D Thnh th nhng mc ch trn khng h xa l vi truyn thng dn tc: ung nc nh ngun, ghi nh v bit n cc v tin bi c cng vi dn, vi nc. Mt mt chng ta ghi nhn rng theo li k dn gian, con sng m Hai B Trng i qua cn y v n th, khu lng, sc phong Vn D Thnh vn cn ang c gn gi. Mt khc, cng nh nhiu nh nghin cu, chng ta tha nhn rng ngy nay, trn a bn Tn Hi, truyn thuyt v nhng di tch v Vn D Thnh c lu truyn ph bin hn v cn c bo tn m nt hn. II. Hi ht cho tu
Xin xem Trn Bo Hng, Nguyn ng He, sch dn, tr. 132.
531
Khong 25 hoc 30 nm ngi ta mi m hi ht cho tu. iu kin m hi l: 1. Thi tit thun li, ma mng bi thu; 2. c c tng ng . (Trong s bn thn Thng Hi, Thy Hi, Phan Long, Vnh K, nu mt thn khng tn thnh th hi cng khng c m: "Mng nay cnh vt hy minh Bn dn nh hi ng inh cho tu". Nu khng m hi, hng nm t ngy rm thng ging m lch cho n ht ngy 23 thng ny, dn hng tng vn tin hnh t l. Nu m hi (vo by ngy nu trn), t rm thng tm (Tt Trung thu) nm trc, dn lng bt u cc cng vic chun b luyn tp. i vi Thng Hi v Thy Hi, mi thn lm mt chic thuyn rng bng g, gia thuyn c mui bng trng nh mt ci lu nh. Thuyn di khong bn nm mt, rng hai mt, c tm bnh xe cho nn ngi ta c th y i y li trn cn mt cch d dng. Vo hi, mi thuyn s ch mt cha tu, hai ci tu v mi con tu. Cha tu do mt ph n ng tui (t 50 tui tr ln) m nhim, s ra lnh cho cc con tu ca ht. Ci tu g snh gi nhp dn cu ht. Ci tu v con tu do cc c gi t 13 n 16 tui sm vai. Nhng c gi ny phi c thanh sc, phi t nhng tiu chun nht nh v phm hnh. Trn thuyn c mt l c v 13 ci lng che cho cha tu, ci tu v con tu. i vi Vnh K v Phan Long, mi thn lm mt con voi an bng tre hoc ct g, bn ngoi pht giy. Voi cao khong hai mt ri, di hn ba mt, c t trn b g c bnh xe di chuyn. Mi con s c hai qun tng u do cc c gi t 13 n 16 tui ng gi trai. V trang phc, cha tu (cn gi l m chiu qun) u i m thu by con chim phng, mc o hng, tay cm gng soi bng ng, chn i hi song phng. Qun tng i m u mu thn v, mc o hng bo, tay thng ngn, khoc cn chin y. Ngi qun tng pha trc che lng xanh, tay cm ba ngc, eo loa ng. Ngi qun tng pha sau cng c lng v ba nh th, ch khc ch eo kim gic. (1)
(1)
V trang phc ca cha tu, ci tu, con tu v qun tng, Nguyn Hu Thu v Nguyn
532
Khi m hi, vo ng rm thng ging, dn bn thn rc kiu ra khu i dinh (khu lng Vn D Thnh hin nay). m rc bt u t thn Thng Hi, c trng, ching, c, lng, xe loan, kiu, c hng n, c hai tu (thuyn) v hai tung (voi). Ngoi s lng cha tu, ci tu, con tu v qun tng nh nu trn, bn thn cn chn la 50 thiu n xinh p v 200 hng (nam thanh nin) cm c, cm lng, nh trng, khing kiu... Sau khi rc, n ti c l yn v. Vo nhng ngy tip theo, ngy no cng c ht cho tu. Trnh t mt ngy ht gm bn bc: 1. Ngi ch t hoc b lo ca tng thn dn cha tu, ci tu, con tu vo lm l trnh. Lc ny h ch i ngi khng ch khng em theo thuyn. Cha tu, con tu v ch t ht m u bng mt bi l trnh, mt bi dng hng, mt bi dng ru. Th d, y l mt on ca li ht trnh: "Thng ging ngy vng tic lu C trong giai tit phi cu giai nhn Mi lng bn m chiu qun Nm mi m n thanh tn m miu Tng c, tng kiu, cha tu Hai i lit n ci u hai voi Hng kn trm i Tm vin th st dp voi m ny Sp hng ging mi ng ty C bay phng ma qut bay rng chu". 2. Con tu v qun tng ht xng ha, sau chuyn sang ht b b. y l li ht b b: + "ng xa K Ch xem voi Ka bi tp trn, nh chi bn cung
ng He miu thut c nhng chi tit khc nhau (cc sch dn). Nhng vt lm bng ngc, bng vng c nhc n y ch l tng trng, khng phi l ngc, vng tht.
533
Bn con nga hng bo tin bo hu Cc quan v thn mc o nu tht lng xanh Khu sng vc vai chn anh qu p Anh nh trn ny, anh ui trn ny gi n nh vua B cng di nng dm ma". (...) + "Ngi bun xe ch, ch xe Mt kim ta li tm kim Khu n cho t ta nhn mt nhau Nhn qua ch c nhn lu Thong qua mt t bn su mua vui". Qua hai th d trn, chng ta thy li ht b b tng i hon chnh v mt ni dung. Khi ht, ngh nhn thng ma km theo hoc lm ng tc (bc cung, dt vi) minh ha ni dung li ht. 3. Cc qun tng ht chc: "Chp tay vo ly long tr Chng con qun tng n nhi l trnh Xin chc vua hch hch minh minh D Xoa sy mnh thin nh sc phong Xin chc vua kin cu c trung L minh c hip bn long tng ph Xin chc vua nim phc dng phu Nin nin ca v ng Ngu thi ha My li dng sut cao xa Trnh ri xin bc chn ln voi". 4. Sau khi ra khi khu vc bn th, cc con tu v qun tng ng trn thuyn v ngi trn voi ht i p giao duyn. Th d, tng ht: "Cu trong Qung cu ra
534
Mua kim v x ngi h v may
n rng c hi cu ra ve tu Mi son m phn mt mu Thi nhau b l ua nhau cy ti L lng ti bit cy ai M hng xin gi mt vi cu th Nn chng tng ti th Ko m xun mun, ngy ng ngn lng". Tu p: "n rng hai x c voi Vt qua ca bin xem voi th no Voi kia va ln va cao C hai ch qun ra iu gi ging Gi ging th mc gi ging Ka nh ch qun khng bng tu y". Cuc ht ko di mt ngy. Sang ngy hm sau, trnh t trn c lp li. ng ch , trong khi ln iu m nhc c gi nguyn, li ca cc bi l trnh, dng hng, dng ru, li ca cc bi ht ca tu, tng thay i tng ngy. Ngoi ra, mi thn cng li c bi ht ring. Khi ht trc bn th, mi ngi u nghim trang, thnh knh; cn khi ht ngoi th ht thoi mi, t do hn. III. Vai tr c bit ca ngi ph n trong vic tham gia hi ht cho tu Tn Hi c truyn thng khoa c. Theo sch H Ni t in ca Nguyn Bc, Bi Hnh Cn v Nguyn Vinh Phc, trong mc "Nhng ng ngh..." ch ring thn Vnh K c bn v khoa bng: B Lc, Nguyn Quang Hin, Nguyn Trng Onh, Nguyn Nhn An (thi vo cc nm 1463, 1475, 1523, 1555 (1). Cn thn Phan Long, nm 1665, c Nguyn Duy Minh thi u Tam trng. Ngoi ra, Tn Hi xa,
(1)
H Ni t in, Nxb H Ni, 1990. Sch ny xp nhng ngi Trng nguyn, Bng nhn, Thm Hoa, Hong Gip, Tin s, Ph bng vo mc "Nhng ng ngh...".
535
nhng ngi u C nhn, T ti khng him; s ngi theo Nho hc (k c nhng ngi khng i thi hoc thi khng ) li cng nhiu. Nhng in tch, nhng cu ch Hn trong li ca ht cho tu v ba tp ch nm i hi tu tng ca khc ghi chp nghi thc ca hi ht cho tu chng t cc nh nho ni y c vai tr rt quan trng i vi dn ca nghi l ny. Ni n Nho hc, bn cnh nhng gi tr tch cc, chng ta khng qun quan nim trng nam khinh n m cc nh nho ch trng: "n nhn nan ha" (ph n kh gio dc), "nht nam vit hu, thp n vit v" (ngi no d ch c mt con trai cng l c con, cn nu khng c con trai m c n mi con gi th cng coi nh khng c con). i vi nh nho, trong ba iu bt hiu th khng c con trai ni di l iu bt hiu ln nht ("bt hiu hu tam, v hu vi i"). chn cung nh v khi ch phong kin thnh thi, quan nim trng nam khinh n thng t r sc mnh. Cn cc lng qu nc Vit, d rng lng no cng c ngi theo i ca Khng, sn Trnh, quan nim trn khng t khi ch nm gn trong sch v "thnh hin". Trong sinh hot vn ha, vn ngh dn gian cc thn lng, ngi ph n thng c nam gii rt trn trng: "m nay my trng tri xanh Mi bn em ln ging trc, bn anh xin p li" (Ht gho Ngh Tnh) H Bc, trong cc cuc ht v, cc c gi tuyn b: "Nam phi tng n chng i Nam khng tng n, chng ti ra v". Tn Hi, ngi ta khng lu truyn nhng giai thoi v cc n danh ca a phng c ti b chuyn, k v. Song ni y, ngi ta cng bc l vic trn trng ph n bng cch ca ring mnh. Th nht, trong li cc bi ht cho tu, khng him nhng cu ca ngi ph n, cao ph n: + +
536
"Mi lng bn m chiu qun "Ngy nay bn gi tu rng
Nm mi m n thanh tn m miu"
Na mai c nc vy vng bin ng" + "Ti qun n ln ngi u tng Qun hng vn bc nhung y Tay cm ba ngc, ming th gi loa". + "Xa Cu Chn c b Triu u Bc thao qun m du vn nhau Trn u voi xung ph Ng qun C vng ch phong vn bin thi Anh vit nht trng xng L Hi Anh hng vn c ni xng vng Thn b liu, ch bng tang S xanh cn t bin vng cha phai R rng n kit anh ti Mt nim u i i vai sn h Ch em ta cng trong n gii Du voi lng chng ngi phong trn Sao cho ng bc hng qun" (1) Th hai, nh trnh by trn, trong vic sm vai hi ht, bn cnh vic ng cha tu, ci tu, con tu do ph n m nhim, cc vai qun tng cng do con gi ng gi trai. iu ny tht l c o. Nu chng ta nh li, trong nhiu th k, ti cung in triu Nguyn, trong cc i tung, vai ph n bao gi cng do nam din vin ng th vic ph n Tn Hi khng ch ng cc vai n m cn gi trai ng cc vai qun tng tht c ngha bit bao. V hin tng ny, c kin gii thch rng do nam gii trong lng i lm n ni xa, ph n gn vi khung ci nh nn c iu kin tham gia hi ht cho tu. kin ny cha sc thuyt phc bi v trong thi gian m hi, bn thn vn c ra c Khn nhiu iu i dng nam nhi
(1)
Nhng li ca cc bi ht cho tu u c trch t Nguyn Hu Thu, Trn Bo Hng, Nguyn ng He, sch dn.
537
200 (hai trm) nam thanh nin (gi l hng ) tham gia nh dn a phng ghi nhn: "Hng kn trm i Tm vin th st dp coi m ny". T s phn tch nh vy, chng ta thy trong hi ht cho tu, nhng ngi ph n ng vai tr rt quan trng. * ** by thp k i qua, hi ht cho tu cha c m. Song c nhiu tin thun li chng ta tin rng n s c phc hi trn mnh t vn ha, vn vt ny./. N.X.K
538

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - phần 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - phần 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kho tng l hi c truyn Vit Nam

l hi c truyn vit nam

Nh xut bn Vn ha dn tc Tp ch vn ha ngh thut H Ni, 2000

Ban tuyn chn:

Kho tng l hi c truyn Vit am

Tng quan v kho tng L hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Nh sng chnh Hu, nin san 1973, tp 1. Bd, tr.47.

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Tp ch Dn tc hc s 1-1976, tr.48. Tp ch Dn tc hc s 2-1976, tr.23. 3 Nxb KHXH H Ni, 1978.

Kho tng l hi c truyn Vit am

Nxb Vn ho, H Ni, 1981. Nxb Vn ha, H Ni, 1984.

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992 Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1993.

Kho tng l hi c truyn Vit am

K yu hi ngh - hi tho v l hi, V VHQC v TV, H Ni, 1993, tr. 5.

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Bi Hi l dn gian truyn thng trong thi hin i, Tp ch vn ha dn gian, s 2 1993, tr.10.

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

i n thn thnh m nhun Hng lm hoan lc ph mng k yn 1

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit am

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

V loi c v qu trnh thing ha

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

L hi cu an cho bn mng (xn bn, xn mng) ca ngi