Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 4

Kho tng l hi c truyn Vit Nam
Cui cng l xi mu thm. Xi mu ny kh lm nht nn rt t ngi lm, ch ngi c kinh nghim mi lm. Loi xi ny phi dng go np nhum sau ngm nc l xi hoa vi mt t l rt t, nht. Thng thng ngm nc l xi hoa ln th hai (tc l sau khi ngm li mu xanh nc bin ht ht mu chun cn li lng mu rt nht). Khi ngm go np mu s gim mu c to thnh mu thm khng phi mu nu cng khng phi mu tm mang sc mu mu ng. Cc loi go np sau khi nhum xong mu phi i sch ri ro nc mi em xi. Vic lm xi 7 mu rt hp dn nhng khng km phc tp, khng khc g ngi ho s pha mu ti ba giu kinh nghim. Khp u lng cui bn ch em ph n ch bn tn v vic lm xi mu v tu tt mi nhau v nh mnh thng thc xi mu- chim ngng ti ngh ca mnh. Sau khi nhum go np 7 mu th cho vo ch g mi th mt gc ri un si. Phi b ch trong cho un nc nng va bc hi ri mi cho xi vo khi b ng nc lu, tranh bt y ch. Cng gia tin xong, xi 7 mu cng va chn ti, khi bc hng thm to nghi ngt khp gia nh lng bn. Anh em h mc, bn hu thn thit ngoi tc, ngoi bn cng tp np n mi gia nh d l tt. Cc gia nh cui bn phi c con chu n u bn n khch, nu khng s b tranh mt khch v trong ngy l tt ai cng mong c khch n chi k c khch cha mi n; khch vo nh th hu nh khng ai cho ra khi nh bt phi d c vi gia nh chia vui v n li thng nm gian kh. Trong lc cha m, anh ch th cng gia tin, lm xi 7 mu th cc em thiu nin t t m sng gi nhau i r nhau i th tru khi tru no c cng l lc b m nh th cng lm xi 7 mu xong; v n nh ch vic thay qun o mi, n tt xum vy. Ngoi vic chun b tin hnh th cng, l c ngy tt, gia nh no cng c bit ch n cng g cho tr em; khng ch tr em trong nh m c con chu anh em, khch kha cng phi biu mi a ci cng. c bit cng g cho chu trong ngy tt phi to gp i mi khi. Do gia nh no cng phi mua rt nhiu g. C nhng nh phi m ti 7-8 con g c mi ci cng cho tr. B con cho rng tr em tuy nh nhng cng rt vt v, nht l nhng a tr chn tru. Cc chu cng b m di nng dm ma chn tru, ct c ly rau ln, ly ci gp phn gip gia nh lm nn cuc sng m no. Nn ngy tt phi may qun o mi, biu cn g to, mng tin n qu bnh b p cng sc cc chu.
183
Khch kha, bn b thn hu n d l tt vi b con rt h hi, trng din b qun o mi, tay xch vai mang ti qu tng phm. Qu tng c th l gi bnh ko, cn hoa qu rt gin d tng cho ng b v cc chu, gp phn thm vui ngy tt m thi. n ba c gia nh t gi n tr ai cng mc qun o mi, chn i giy dp, tc tai chi sch s cng cc qu khch vui c. Mm c thng lm 8 mn l tht g luc, tht ln kho tu, tht ln quay, u ph bc tht ln rn, min xo, u ph sng, bt tit canh g v bt canh xng hm. Khng phn bit mm ngi ln, tr em. Khi n, thng thng l pht cng g cho tr em trc ri gia ch gp bt tit canh g chi mu c khai c; cc thc n khng quy nh, c dng ht li ly thm, c gia nh v khch kha cng chc ru, n xi 7 mu rt vui v linh nh. Sau mt hi chc tng say sa, c khch ln ch u thi nhau ct ting ht i p chc mng ba c trong c cu: i khng xng bn thn i khng cn bn hu Bn gc (c) un sng b Trn c ton bt khng. V khch p li rng: Hi bn thng thn hu? C say khng bit chc Bn gc (c) un sng tru Trn c by tm bt. C gia nh sau ba c th lm hi leng hao, chi bi g chc ru c ngy. Cc qu khch thn hu n d l tt sut ngy v ng qua m, sng sau mi v. Song ho hng nht l cc tng lp thanh thiu nin nhi ng. n c xong thanh nin nam n r nhau i chi tr chi nh n, ngi ta chi bt k ch no ngoi sn hoc trong nh. Khi chi mt c gia nh mi nc, n xi 7 mu thm ch cn mi ung ru, v gp phn vo khng kh vui ti trong gia nh. Cc thanh nin chi n thng chi i, i nam vi i n hoc i nam n. Nu i no c quan h trao duyn th i n cng bay ln khng ngt. Chi i, thng c cch chi cho nam n; nhng ph bin l chi i n nam n nhng thng lng cho hai con n vo nhau con ln ln, con ln xung trng rt p mt. Cc em thiu nin nh nhau, nu cng g ai gy (b thua) th mt mt na. Bi vy, d kh khn, cc ng b cha m cng c gng mua ly 1-2 con g sng to
184
xng cng tht dai, nh cng g cho chc. Bui ti cc i nam n thanh nin cn t chc tp trung ti mt gia nh no rng ri thun li ht i giao duyn. L tt thng 7 c thu xp vui chi n ung trong ba ngy; song qua ngy mng mt, sang ngy mng hai l cc khch thn bn hu xin php ra v v chi ht tt s khng p. Gia gia nh v khch li lu luyn chia tay. Gia nh no cng gi xi 7 mu cng vi cng g lm qu cho gia nh thn khch, ri li hn gp nhau trong dp l tt nm ti rt nng nhit chan cha lng ngi . Mc d cng vic ng ng b bn nhng l ngy tt c truyn ca dn tc nn gia nh no cng thu xp thi gian n tt 3 ngy, sau mi tip tc lm c la, ln nng ry thu ng, lao ng mt cch phn khi, mang theo bao m hng ngy tt. V lch s l tt mng mt thng by khng cn ai bit c th. Cc t liu thnh vn cng cha ai ghi chp m ch truyn li trong k c nhn dn mt huyn thoi lch s ho hng y ngha. Theo cc truyn thuyt dn gian tuy cha y nhng c th phc ra rng l tt mng mt thng 7 gn lin vi mt trang s ho hng dn tc Nng c khi qut nh sau: Vo thng 5 trong mt nm i nh Hn, bn gic Hn phng Bc cy ngi ng mun m rng khu vc cai qun xua qun nh chim vng t ngi Nng Mng Khng. Bng mi cch chng tm ngi Nng git cht tt c. Nhiu ngi b chng vy bt git hi mt cch m mu. Vng t Mng Khng vn c ngi Nng khai thin lp a, to lng dng bn, bao m hi xng mu xy dng cuc sng hnh phc gia vng t lnh chim u nn nhn dn y t chc chng li quyt lit gi mnh t ni chn rau ct rn ca mnh. Mc d qun gic mnh hn gp bi nhng ngi Nng cng giao tranh cm c gi vng vng t c hng thng tri. Song, do th mng, lc t li b ng trc m mu ca gic, sau mt thng chng c c lit lc lng ngi Nng ngy cng thu hp v yu th. trnh nhng thit hi khng cn thit, lc lng cn li ca ngi Nng tm thi b mt rt lui an ton vo cc khu rng chui rm rp ven sng Chy bo ton v xy dng lc lng ch khi c thi c th chp ly ni dy nh li gic Hn ginh li qu hng. Tng chim c vng t ngi Nng, v khng thy bng dng ngi Nng u na nn gic Hn h hng rt mt b phn lc lng quay v ch li mt b phn cai qun gia vng rng ni hoang vu rm rp. Sng gia tnh cnh kh khn gian kh, phi chui li trong cc khu rng chui rm rp v hang hc, ci kh l ci khn, ng bo Nng bng ngh ra mu k cht cy chui la gic Hn. V cy chui mc nhanh ch vi ngy
185
cao bng u ngi nn khi gic Hn kim sot truy lng thy cy chui b cht li cao thnh rng tng ngi Nng b chy i ni khc lu ri, nn mt cnh gic. Trong khi gic Hn ch quan, ng bo Nng tranh th n nh tinh thn, xy dng cng c li lc lng h quyt tm nh gic Hn. ng nh mu k vch ra, vo mt ngy cui thng su m lch tri nh mun ph h ngi Nng, t nhin ma tm t nh trt nc, nh mun cun tri tt c mi nng bc, ngt ngt, rc ri cnh vt tr li trong lnh, kh tri quang ng. Gic Hn mt cnh gic nh li cn an bi trong gic ng lu tranh. Li dng lc tri ma, ngha qun v ng bo Nng bng cc th v kh trong tay nh dao pht, mc, n, cuc thung gy gc cng nhau vng dy phn chia b mt ln vo cc lu ln ca gic v nhng nh dn b gic chim ng nh chm git li bn Hn lm cho chng khng kp tr tay, i b phn b ngha qun ngi Nng chm git, nh b thng; mt b phn nh xin u hng b ta bt tri. Cuc chin din ra mt cch thm lng, gic Hn phng xa khng h bit tip vin. Ch trong na m ngha qun ng bo Nng chim li c qu hng lc tri cn cha sng. Khi nghe tin chin thng ca ngha qun, ng bo Nng khp ni trong vng ni dy h reo t uc tr v, n rng sng mng mt thng 7 v n mnh t c Mng Khng ca mnh. k nim chin thng v i ny, ngi Nng quyt nh t chc n mng 3 ngy t sng mng mt n ht ngy mng 3 thng 7. Ngi Nng cho rng nh rng chui xanh thm che ch, nh ng tri ma to gi bo to nn thi c cho h chin thng gic xm lc nn rng chui, ng tri tr thnh thn ph h- bo mnh, ngi Nng phi m g lm l cng t n rng chui, ng tri ngay trc sn nh. V thi gian qu gp, tri gn rng sng, khng lm nhanh s qua gi pht lch s trng i nn khng cn luc g, c ti m th cng v c lng g cng khng cn dn dp, c by ti ch min sao t lng bit n l c . Vui mng ngy thng li, ngi Nng khng qun nhng ngy thng nh nhau mu, n dt gian kh trong rng nn cng c bt nc bng l xi tng trng cho bt mu tc l n cm chan vi mu. Cn i a cng dng l xi nhum tng trng cho chic gy u , u en l v kh th s ngi Nng s dng nh gic Hn. V phi t chc cng sm trc khi tri sng tuyn b chin thng ca mnh vi bn dn thin h, ng b t tin lm cho gic Hn phng xa bn kia khng kp ng ph, chp nhn tht bi.
186
Sau khi th tri, cng chui, ng bo ai cng tip tc m g lm xi 7 mu cng dng chin cng ln gia tin ng thi mi cc ng b t tin xung d hi n mng chin thng. Vi ngha ln lao ngi Nng cho rng lm xi 7 mu l tng trng cho chng ng lch s 7 thng y ngha trong mt nm t tri xoay chuyn nhng gn lin lch s dn tc l: - Xi mu xanh l gng l biu trng cho thng ging- mu xanh cy c m chi ny lc. - Xi mu nu l biu trng cho thng hai- mu nu ca t khi con ngi bc vo ma lm n mi khai ph i nng gieo trng. - Xi mu tm l biu trng cho thng ba- mu tm thy chung tng nh ti ng cha, lm tt thanh minh to m. - Xi mu xanh nc bin l biu trng cho thng t u h kh tit trong lnh, my tri trong xanh nh nc bin. - Xi mu thm l biu trng cho thng nm- l mu mu ca dn phi khi nh nhau vi gic Hn. - Xi mu vng biu trng cho mu bt hnh thng su, ng bo phi n dt gian nan v phi tm rt lui vo rng bo ton lc lng chun b tinh thn tip tc chin u. - V xi mu ti ( c) biu trng cho mu chin thng gic Hn ngy mng mt thng by. Tht l nhng biu trng vn ho y tnh nhn vn. l ton b ni dung, ngun gc cng nh ngha lch s vn ho ca tt c truyn mng mt thng by. T n nay, l tt mng mt thng by tr thnh l tt c truyn ca dn tc Nng sau tt nguyn n. Tri qua chng ng lch s vi bit bao th h con chu nhiu tp tc trong l tt mai mt khng cn duy tr c (v d nh vic lm sn cng tri, rng chui khng cn ph bin, ch c con trng mi dng h i din lm v cng m thi, xi 7 mu cng khng lm ch 3-4 mu, thm ch c ni ngi lm cn dng phm nhum mt cch lo lot va mt ngha va km thm ngon...). Song ring bn thn l tt hu nh vn duy tr tn ti t th h ny sang th h khc, nm ny n nm khc. c bit i a v xi 7 mu vn cn duy tr gn lin vi mi ngi dn ngi Nng v ch c tt thng by mi lm m thi. cng l hai di sn vn ho vt cht phn nh nhng gi tr lch s v vn ho ca l mng mt thng by ca ngi Nng./.
187
V.T.C
188
hi mng MA mng mc
Song Phm
Ma xun ti, ni ni rng Ty Bc, khi nhng cn ma rng

trao nc cho dng sui, khi cy l m chi, ra lc, khi hoa ban n trng rng v khi con ngi khp ni ho hng n cho mt nm mi tt lnh, th cng chnh l khi b con dn tc Kh M, Thi en, Mng, X, Khng... t chc l hi mng ma mng mc. y l mt trong nhng tc l khng th thiu ca ngi dn Kh M cng nh ca nhiu tc nhiu khc vo dp nm mi nhm vui chi cho tho nhng ngy cm ci cuc t ph nng. Hn na, l hi ny cn l chn ngi dn gi n thn linh li khn cu, mong cho cuc sng phn thnh, hoa tri tt ti, ma mng tru ht, con ngi an khang, vui v... Vi con ngi ni y, ma mng mc l mt s kin biu hin nim vui v biu tng y sc sng, sc vn ln ca cng ng. Ngy l n gn. Cc bn c sang sa sch p. Dn bn, gi tr, gi trai ti mi, hn h trong trang phc ngy hi ca dn tc mnh, tu tt r nhau n bi trng, ba rng hay ven sui, ni dnh cho hi hp, vui chi ca bn lng. Khng kh va trang trng, va bng khung, khin lng ngi no nc. Trn bi ngi ta t mt bn th ln, nhiu khi l mt khung th. Gia khung th l mt cy tre cao, trm tr, trang tr rt p mt, gn y hoa (cy nu). Cnh cy nu l mt cy chui chn ln ngc, c c o tc thnh hnh u linga (sinh thc kh nam). Di cy chui l nhng bi c, xung quanh l nhng khm s, khm khoai s lc lu c, nhng khm mng vu v nhng qu bu hnh be ru, (c ni li trng cy chui ln, qun hoa, treo con ging bng tre, nhng ht ging, mt cy v tr tng trng cho s giao ho thin nhin - con ngi). Bt u cuc l, ng ch l mc o , qun en, vn khn u, thay mt dn lng lm l t thnh thn, c li khn cu thn linh ban cho ma thun gi ho, khoai la tt ti, con ngi v mun vt sinh si ny n, bnh an, kho mnh ... Tt c dn bn ng thnh knh xem ng ch l khn, ch lm nhm theo ch khng c ng tc l bi g. Khn xong, ng ch l ra mt bng nc pha t lm php. Trong khi
190
, pha trc khung th, cch ni ng ch l ng khong vi mt, tm c gi p, trinh bch c chn la k cng, dn hng ngang. Mi c hai tay cm hai ng tre ln, rng hai u, c di khc nhau. Khi l xong, cc c va ht dn ca dn tc mnh, va g cc ng tre xung mt tm vn, to thnh ting m bum bum nghe rt vui tai. Trong khong trng gia cc c v bn th, mt ngi n ng mnh kho, ci trn, mc qun ngn, eo trc bng mt khc g trn, di khong 40 - 50cm o thnh hnh linga, nhy ma trc mt cc c gi. Theo tng bc nhn nhy ca ngi ma, linga lc th dng ln, lc li nm song song vi chn ngi. C chc chc, ngi n ng li tin gn n cc c gi v khi gn c no th c cha lng ng tre ra ng a mu g lt su vo trong ng. C nh vy, iu ma giao i m dng lp i lp li trong ting ht dn ca, ting ching trng lc u nhp, khi dn dp tng bng, trong ting reo ci sng khoi ca b con dn bn. Trong khng kh va linh thing, va h hi, khng ai c cm gic l nhng hnh ng tc tu m ngc li, ngi ta cm thy mn nguyn v chnh l tng trng cho li cu mong mi s tt p, mt nguyn vng phn thc hn nhin v mc mc, cu cho vn vt sinh si, cu cho mng mc, hoa n, cy tri m chi ny lc. Sau l t thn v iu ma giao i m dng, mi thc s l lc con ngi vui nh hi. Tr, gi, trai gi vi nhng b trang phc dn tc p nht, mi nht ko nhau ra bi d hi. Gia nh no cng mang h ru cn ca mnh ra bi trng, mi mi ngi cng ung, to thnh mt khng kh no nhit him c. Say men ru, say men tnh, say cu chuyn, h hn huyn ci m vi nhau, gii to khc mc v gin hn; cho qua nhng chuyn m ngy thng khng th cho qua. Cui cng, khi dn tam ching v trng ci bt u vo hi vi m hng c o ca mnh, mi ngi to thnh vng trn quanh b trng ching, cng nhau nhy ma ht ca, nm tay nhau trong mt nim hng khi v mi ng cm v bin. Ngi gi say sa nh li tui trng nin, con tr vui chi mc sc, nam thanh n t cng nhau ht ma ri, ma iu tng bu, hn my, xe cp ... quen thuc. V khi hong hn bung xung, mt ng la ln c t ln, to sng bng hnh nhng ngi dn bn say sa trong men ru, cuc tnh, iu ma, ting trng ching, say sa vi mt nim tin khng h tt vo kt thc tt p ca hi l, rng mt nm mi ti p s n, nh ma mng sinh si ny n trn t rng Ty Bc xa xi ny. Cuc vui lan t rng v bn, to vo tng nh, ni, mt ln na, con ngi li say trong men ru, men tnh bn ba tic mng ma mng mc ...
191
Hi mng ma mng mc th hin mt c nguyn phn thc, mt quan h s khai ca ngi dn vi thin nhin, coi thin nhin nh ngi bn tt ca mnh v mong ngi bn y ban cho nhn khang vt thnh. l nim tin, ng thi cng l nim vui bt tn ca ngi Kh M v bao tc ngi khc ni ni rng Ty Bc m l hi mng ma mng mc, l ni h gi gm./. S.P
192
Hi mng nh mi
Thch Phng - L Trung V
Ngi L L h xy dng gia nh th phi lm nh mi v ra ring.

Tt nht l c nh ring khi cha c con. y l cng vic ln, ht sc vt v cho i v chng mi ci. Mc du vy, theo phong tc, v chng phi t i tm khu t lm nh, lm nng, chun b cho cuc sng lu di, ng thi phi chun b cho l mng nh mi. Theo tp qun, ch nhn c th v trai trng trong bn gip lm nh. Ngy nh hon thnh, c coi l ngy hi, c dn bn ko n d. Nam th mang ru ti, n th mang cm, xi, bnh... va l mng, va gnh bt tn ph cho ch nh. Thy cng (thy mo) bao gi cng l ngi c mi u tin. Thot u, thy by nhng dng c khai thc lm sn lm nh trc bn th. Khn xong, thy cm ba ln lt g vo cc ct (mi ct ba ci), nh th g v kim tra ton b ngi nh, cu mong cho mi ngi trong ngi nh mi u gp may mn, khe mnh. Va g, thy va ht bi ht Th g, gii thiu cc loi g v chc tng ch nh. i ht mt vng quanh cc ct nh, bi ht cng va kt thc. ... Ct nh ta th, G rng ta dng, Chn ct, mi ct cng, Nh ny tht l vng... Nh hp n, hp nam Nh hp tri, hp t... Sau khi thy cng th ct nh xong, ch nh b ra mt qu bu to mi mi ngi p v. Ai cng hm h ly tay m vui cng ch nh. Qu bu v c em i nu mi ngi cng n. Theo truyn thuyt ca ngi L L, qu bu do rng sinh ra v l "nh " u tin ca h. Nay gi tc p bu trong hi mng nh mi l nh li mt truyn thuyt xa xa. Ch nh ng ln mi cho v khai mc cuc ru: Ngi tc trng ngi trn,
193
Ngi tc en ngi di. Mi ngi gi nhm ru, Mi ngi tr "gp rau" 1 n ung xong, mt s ngh nhn mang kn, so ti ha tu thu m, sut sng. Cng lc y, quanh bp la trung tm ngi nh, cc c gi ngi ht thuc, thng thc v p ngi nh mi, ca ngi v chc tng theo tr tng tng phong ph ca tng ngi. Trong khi , m ngi tr cng nhau ht i p. Ch ca cuc ht tp trung miu t li qu trnh vt v ca cp v chng xy dng nn ngi nh hm nay. Cuc ht chm ri, va i p, va t s, v nhm nhp ru cho n khi tri sng. Lc ny mi ngi ra v v hn s gp nhau vo cuc ht m sau. m th hai l m ht giao duyn. C th ni l m ht ca thanh nin. H chia thnh hai phe nam n. N ng vai ch, nam ng vai khch. Ch khch giao duyn qua nhng cu ht i p. Ch : m nay l m g? M sng rng, sng ni. Chng ta mng nh mi... Khch:Ti nay l ti g? M bp la reo sng. m nay l m g? M ht vui lng bn. C th, ban u l nhng cu ht lm quen, ri chuyn qua t s, cui cng l nhng cu ht ng li. Cng v khuya, li ca tr tnh cng thm m thm. Hi mng nh mi ca ngi L L khng ch l nim vui ln ca mt gia nh, m cng l ngy hi chung cho xm bn. Ngi ta coi ngi nh l tng trng cho s on t, hnh phc ca gia nh, mt thnh vin khng th thiu ca cng ng. Mng nh mi l c hi biu hin mt m tc gn lin vi np ngh, np sng truyn thng, thc tng thn tng i ca ngi L L./. T.P - L.T.V
1
Tc tht, theo li ni khim tn ca ngi L L.
194
195
hi ma s t
L Vn L
Ma s t l mt tr chi dn gian rt ph bin trong ng bo

Ty Nng. ng bo, ch yu l thanh nin ra lp hi ma s t khng nhng biu din, vui chi trong thng tt, c bit l trong cc hi lng tng cu ma mng, m cn rn luyn thn th v hc mt s mn v ngh t v, chng gic cp trc y thng xy ra cc vng bin gii. Hi ma s t thc cht l mt hi quyn thut. Trung bnh mi hi ma s t c khong 15, 16 hi vin trong c mt thy dy v (lo slay) mt ngoi giao vin (tng cha). Thy dy v c nhim v hng dn vic ma s t, dy v cho hi vin, i ln rng hi thuc hi vin ngm ru ung xoa bp cho rn gn rn tht, hoc cha cho hi vin trong khi luyn tp, u v b thng tch. Ngha l thy dy v phi bit c ngh thuc nam, dy cho hi vin bit mt vi mn thuc thng thc cn thit, c bit l cc mn thuc cha thng tch. Ngoi giao vin th chu trch nhim giao dch vi bn ngoi t chc cc bui ma s t, vit thip mi b con n xem biu din. Dng c ma s t gm c mt trng nh, mt thanh la, mt i no bt mt u s t loi trung (gn nh biu din), mt mt n di i, hai mt n kh, cc th v kh nh gy, inh ba, m tu, song ao, tay thc v.v... Con s t no ma lu nm eo thm mt bng vi en c ( ni ln s lo luyn trong ngh) v c cc con s t n em tn trng. Mun tr nn mt hi vin ma s t t ra phi c rn luyn qua mt kha v ngh, gi l mt "pn" trong 40 ngy, di s ch do ca mt thy dy v. Ngi no mun c thc s tinh thng v ngh th tm thy gii n dy thm vi ba kha. ng bo t chc hc v vo khong thng mi m lch sau v gt ma, vng hc v m khi nh hng n cng vic sn xut. Mn n bi dng sau bui luyn tp l cm np, u chn v ru thuc, tt nht l ru ngm tay gu, tc l "hng chng".
196
Mt bui biu din c hai phn, phn ma s t v phn biu din quyn thut, u v, biu din mt s tit mc xic nh nho ln, nhy cao, trng cy chui, i bng tay. C hi luyn c mn "qu tu pa" (vt ca dao), k thut rt cao. Trn bn, ngi ta dng dao gy, inh ba buc vo nhau thnh mt chic ca nh va lt thn ngi. Cc v s thu mnh gn nh chic thoi, hai tay chp vo nhau, dn mnh phi thn nhy bng qua ca dao nh con c vt sng. Ma s t cng ch l mt iu ma v, nht l trong khi s t a nghch vi b ba i i v hai kh. i i v khi tm mi cch tru trc s t. Con th d ny nhiu lc pht khng ln nhe rng ra nh ngom u i i v kh, nhng l ny dng ming v n trnh mt cch ht sc ti tnh. Trong hi "lng tng", theo tc l, con s t no n trc gi vai tr n anh, c quyn ch tr cc bui biu din. Con n sau phi eo vo cm con n trc mt ming vi gi l "qu hng" tha nhn quyn n anh. Trng hp tranh chp, ngi ta t chc u ming gia cc con s t. Con no qut ng i phng s c nhn vai tr n anh. Trng hp ny, mi bn u chn mt tay quyn thut gii ma ti vi i phng. Nhiu khi, chnh bn thn thy dy v phi ng ra m ng vic ny. ng bo Ty Nng rt thch xem ma s t, khng nhng v n lnh mnh, vui nhn khe khon, m v ng bo cn cho rng, k ln s t xut hin l mt im lnh, mt cnh tng thi bnh. Theo tn ngng dn gian, ma s t dit tr c ma t, qu qui, nht l dit tr c ma n dch, trnh c nn toi gia sc. ng bo Nng c cu ht ma s t mng xun : To mc n chu sy hon h K ln sy ch hng kha cai (Cy c khp ni u vui v Ph phng rc nh bng k ln!)./. L.V.L
197
Hi rng poc
Sn chng
Rng poc cng c th mang ngha xung ng. Song y l ngy

hi, do , chng ti mun lm r hn hai t Rng poc trong ting Giy. Trong ting Giy rng l xung, nhng poc li cha phi hon ton ngha l ng, m mang ngha hi nhiu hn, bi v poc y ch ng ngi, nh vy, ta c th hiu hai t rng poc l hi ( c hi t phi ng ngi) c t chc cnh ng. Ngi Giy Lo Cai, trong 12 thng (tnh theo m lch) ch tr thng 11 l khng c ngy n tt, cn li 11 thng, thng no cng c ngy n tt, nhng vui chi th ch c thng ging, thng hai, thng ba, thng su, thng by. Vui chi gn vi ngha hi th ch c thng ging, l hi rng poc. lng Giy no cng c rng poc v ngi ta t chc ng vo ngy Thn trong thng ging (thng tt). Ngi Ty Lo Cai, Lng Sn, Cao Bng, H Giang cng t chc hi , song, v chi tit c nt khc nhau, cho nn y, ch gii thiu v rng poc ca ngi Giy Lo Cai. Lo Cai c mi huyn, th th c by huyn, th c ngi Giy c tr, trong huyn Bt Xt l ng nht, sau n Mng Khng, Bo Thng, hai th x Lo Cai, Cam ng ri n Sa Pa v Than Uyn. Ngi Giy c tr thnh lung (lng), bn (bn), mng (mng) mi mt lng, mt bn, mt mng u c th mt v thn ring. Ni c tr ca ngi Giy Lo Cai thng l ven sng, sui, thung lng, ng bng, t khi sn i, nh ni. Ngh chnh ca h l trng la nc, v vy, tt c cc ngy tt ca cc thng u theo s pht trin ca cy la trong mt v (ngy xa mt nm ch cy mt v la). Hi Rng poc ca ngi Giy c t chc trn cnh ng trc lng, (chng ti dng t lng ch chung cho c bn v mng). Mi lng u c mt cnh ng tng i rng t chc hi, cho nn hng nm cnh ng gn nh c lng qun l t chc cho
198
ngy vui ca lng, ch ca cnh ng khng c nc vo hoc lm bt c mt vic g c th cn tr n t chc hi. V th, ngi ta quen gi hay ng hn l t tn cho cnh ng l N rng poc (rung xung ng). Hi rng poc c t chc vo ngy Thn thng ging (thng tt); cn u thng, gia thng hay cui thng l ty thuc vo nhng yu t kinh t (c no khng), x hi (c n nh khng)... v c thi tit na. Thng l ngi ta thch t chc vo trung tun ca thng hay cui thng, bi v hi ny c ngha l kt thc tt, ngha l sau rng poc khng cn ai vui chi na, mi ngi u quay v nh mnh chun b cc cng c lm vn, ln nng, xung rung. Ngy hi rng poc c ch lng thng bo cho cc gia nh trc v thi gian, v s ng gp. Trc y ngi ng u mt lng ca ngi Giy c gi l Sr hoc pnh v c mt ngi lm rn u (ngi trong nh ngi nh quan) nh lin lc x ngy nay, i bo, i truyn mi vic n tng nh v cng c c nhim v thu nhng th ca dn ng gp. Trc ngy rng poc mt ngy, nhng chc sc ca lng n nh ch lng i mua g, vt, ln ( 30 n 50 cn), lm vng mt tri. Cch lm vng mt tri nh sau: ngi ta ly tre vt v un vng trn, sau n giy xanh, , vng v ct mt tri bng giy , mt trng bng giy vng dn vo gia vng, sau ct con m dng dn ln mt trng. Vng mt tri cn c ba tua bng hoa giy xanh, , tm, vng. Ngy rng poc, t sng sm, nhng chc sc trong lng n nh ch lng cng chun b cc cng thn, cy treo vng mt tri v.v... Cy treo vng mt tri c gi l Tng Cn (ct cn), bng cy mai di t 10-12 si tay, c ngn, sau un cong ngn buc vng mt tri. Tt c nhng th chun b u c a ra ng t khong by gi sng. Vic u tin phi lm l: t bn th cng thn, trn bn th gm c: mt bt go to t trn mt tm vi mc trng (vi t dt ly) cm nm nn hng, (ba nn sau, hai nn trc), trc bt hng c nm chn to p ming xung bn v nm chn con t ln trn nm chn p rt nc ch hoc ru cng, hai bn c hai a trng luc nhum phm , mi bn hai qu, c a trang tr bng bc (vng c, vng tay), a c rn, hai c mng vu, xi by bt con, by i a, bng ngt nm bt con, mt bt nc l, trong bt c nm ho bc trng, bt
199
nc l lm ph php, su qu cn, mi bn bn cng ba qu (nhng qu cn ny l ca cc c gi cha chng). ng sau bn cng thn t mt gh bng, trn gh bng c mt chn chin gp gn t ln gh, hai u gh th mt u c mt gnh c non mt cht tay nh, mt u c mt gnh ci con ch nh, cng mt cht tay nh. Sau vic t bn cng, ngi ta thp hng vo bn th v lm l chn ct cn. Thp ba nn hng, t vng m, o l ti ni thp hng , sau thy cng, ch lng, vi ngi gi v mt s thanh nin bt u nng ct, t vo l v chn cht theo hng ca vng mt tri quay v ng. Tip nhng cng vic trn, thy cng bt u khn: Vn n i - Ngy ny tt Pi n l - Thng ny lnh p pi cu - Tt nm c Hu pi m - Vo nm mi T png Sr - C lng vui Snh Sry png tu nng - Mi thn n ng tr. Sm vn Sr hn lai - Cng ngy vui mi ngi. Tip theo xin m dng. Vt dng xin m dng l mt on cnh o di ngn tay tr, cht vt hai u, ch i, khi mt mnh sp mt mnh nga l c - ngha l thn n; nu khng s tip tc xin n khi c mi thi. Mi c thn n ri th ly bt nc trng trn bn cng coi nh c thn ph php vo v em ti ln ln, g, vt, ri m. Sau khi ln, g, vt c luc chn, mm c cng thn c by ln gm c: th ln, bn chn ln, hai ming tht, mi ming mt cn, hai bn l g, vt, mt bt nc canh luc tht, nm lng bt cm trng v nhng chn nc ch cng ban u c thay bng ru trng. Ngoi mm c chung ra, mi nh - ty theo iu kin, khng nht thit phi c: mt mm c, trn mm gm mt con g luc, mt a c rn hoc trng rn, hai c mng vu nu c, hai qu trng vt luc nhum phm , ba n nm bt bng, hoa qu, bnh ko (nu c) v mt qu cn. Tt c cc mm c u hng v ni th thn lng, v thn ny c th trc lng hoc bn sn ca lng, khng bao gi sau lng. Thn lng c ngi Giy th l v thn khng xc nh, u c tn gi
200
chung l: Sry, png (quan lng). V c lng (c ngi c tr) th u c th thn lng. Ngoi mm c cng trong ngy hi cn c i kn p l, c mt trng to lm hiu thng bo, c cc tr chi khc nh nh mt chc, xc a (nh bc), thanh nin nam n th nh cn, nh n, nh quay, chi bp bnh... Khi cng t trong ngy hi rng poc, thy cng phi mc o di ci khuy nch (nh o c ca ngi n ng Trung Quc), nhng ngi khc c mc bnh thng. Thy cng thp ba nn nhang, vi ba ln ri cm vo bt nhang, sau c bi cng: Vn n i - Ngy ny tt. Pi n l - Nm ny li p pi cu - Ht nm c Hu pi m - Vo nm mi. T bn, t png - C lng, c bn Rng poc, c tng - Xung ng, ra bi. Cuc Sr riu - Lm vui chi Snh Sry png tu nng - Mi thn lng v ng. Po hu bn lung i - Gi cho bn, lng yn Po tm pra, n hu - Gi ao c, rung la Cht b y, chy b m - m khng vo, au khng c. Hu rim n, pra rim t - Thc y rung, c y sng.... Ri li gieo qu xin m dng v cng, ni dung ch yu l: Tht ln, tht g, vt bo ngon, c mng mi, c ru ngon, thn n ri n na, ung ri ung thm, ri bo v cho xm lng bnh yn, ng la tt ti, tru b, ln g y chung, c y sng, ngi khng au m... Trong bi cng cn c on: "Thn n xong cn xin dn, thn n xong cn xin ct v mi thn tr li ni thn ng...". Sau , t vng m v thy cng ly tt c cc qu cn c trong ngy hm n vi trc bn th thn. Lm xong th tc trn th mi nhng ngi cao tui, nam ng mt bn, n ng mt bn v ly nhng chic cn c "ra mt" thn nm tng trng ba ln gia nam v n. Sau l thanh nin nm cn vi
201
mc tiu lm thng vng mt trng mt tri trn ngn ct. Khi nm thng vng mt tri mt trng, ngi ta ly chic cn nm vi ba vi, sau thy cng, ch lng rt bn chn ru (c phm ) mi i nam n mi ngi hai chn v mi ngi c thng hai no bc trng. Xin lu thm iu ny, nm no m nm khng thng l ngi ta phi dng sng bn bng thng, nu khng nm s khng yn n. Tip theo l l ko co (gi l ko my, tc dy my) bng dy song to, bn, gc ca dy v hng ng, ngn v hng ty. Lc u ko tng trng mi nhng ngi c tui ko trc, pha gc ca dy l nam, ngn l n. Ko tng trng ba lt i ba lt v, sau l thanh nin khe mnh, nhng khng c ko t dy, nm no t dy l nm s khng yn n. Sau mt hi ko, pha ng ngn gi v thua, pha gc thng v mt ngi ko thng dy song v pha nh ch lng. Ko my xong, thy cng thp ba nn hng v ba t giy vng n gc ct khn, cm hng ri cht h ct xung. Ngay hi kt thc v ngi ta chun b hai con tru khe vi cy cy khong ba n nm ng cy tng trng cho mt v ma mi bt u. Tip l vic n. Mm cng ca nh no nh y em v, cn mm cng thn c n chung ti ni t chc hi, ngha l mi nh mt ngi, t em cm, ru... n, cn thc n sau khi lm xong, cc mm tri l trn mt t, thc n s c chia u cho cc mm, mm no khng ht h li t chia u cho nhau em v nh. Trc lc vo n, ch lng thng bo nhng vic mi nh phi nh v lm theo nh: Cm cht cy xanh rng no, rng no c ly ci, thi gian thu, chn th gia sc; lm ng i, o mng, p p, ngn sui; chng trm cp, gi gn trt t, an ninh thn bn... Ai lm tri hoc khng thc hin s b pht ln, g, vt, go, ru, bc trng, lm ng... v, nh vy, c nm ch c mt cuc hp , nhng mi ngi nghim tc thc hin, ngi vi phm khng k thn quen u b x pht nh qui nh. n xong ba c cng l kt thc hi, kt thc mt thng n chi v bc vo mt nm mi lao ng vt v. C th ni thm, sau khi n ba n tp th , cc chc sc c th ko n nh ch lng vui n khuya, nhng ru tht v ngi phc v l do ch lng t chu. Hi rng poc ca ngi Giy l hi xun. Ngy hi ny, theo suy ngha ca ngi Giy l: Hi kt thc mt thng vui chi (thng Tt): n xing n d vng - Thng ging thng nhn ri
202
n tc chng c c - Thng nh quay chi bng n phung l p ni - Thng tui tr phong lu... ng thi chnh m u cho mt nm mi lao ng v, trong t tng (ht nhn c bn ca ngy hi) y cn l mt l cng thn cai qun a bn, thn ph h cho ng la tt ti, ma mng phong ng, chn nui pht trin, xm lng bnh yn, mi ngi khe mnh. V vy, vi mt l do no m khng t chc c, th nm mi nh, mi ngi lm n thp thm v h c mt s c no xy ra ca t nhin, nh l lt, st l rung nng, bnh dch.... ngi ta s cho l do khng "rng poc". Cc tc ngi khc sng xung quanh cng chia s, cng mong i nh ngi Giy. Ci "hi", ci vui chi l ca tt c mi ngi quanh vng lng Giy. Ngi Giy quan nim: Tri l cao nht, tri sinh ra tt c: lnh, d, tt, xu; "tin" cng trn tri, nhng "tin" ch yu lm ra iu tt, lnh. "Thn" l di trn gian, ngi trc tip lm ra nhng iu lnh, d, tt, xu. Do l cng thn trong ngy hi rng poc cng l cng c tri, c "tin", c "thn". Hi "rng poc" va l vui chi, nhng li va cu tri t, thnh thn ph h cho sn xut, cho cuc sng ca c lng bnh yn. Ngi Giy ngh nh vy, lun lun mong c nh vy./. S.C
203
hi xung ng
Trn Hu Sn
Hi xung ng - l hi cu ma c sc ca nhiu tc ngi.

Qua miu thut hi xung ng ca ngi Ty mt bn c th, bn Ln x Khnh Yn huyn Vn Bn tnh Lo Cai, chng ti c gng l gii i iu. Bn Ln c 68 h, vi 363 nhn khu thuc cc dng h ln nh Lc, La, Vi, Hong... Dn bn sng ch yu bng ngh trng la nc. Hng nm, vo ngy 5 Tt, bn Ln li tp np m hi xung ng, nhng thc ra, qu trnh chun b hi din ra t trong nm. Cc dng h trong bn u phn cng lo cc phn vic nh chn dy song ko co, chn cy cn, l vt cng chung ... m 30 tt, khi g gy canh mt, i din cc dng h cng ng vua lm l rc nc thing v bn, nc c ly ni mch nc ang tun chy u ngun sui Hin n. Sau khi ly y bu nc chung ca bn v cc ng nc mi ca tng gia nh, nam n thanh nin cn vui v t nc ln ngi nhau. Trong ting ching rn r, mt i nam n thanh nin cn thn khing qu bu ln ng nc ngun v lng. Qu bu ng nc c trnh trng t trn bn cng ca ng thy mo. Sng 5 tt, on ngi n n ng mo i m hi, i u l mo v bu nc ngun, i sau cng l hai ngi khing trng va i, va nh. a im m hi l gia cnh ng N Noi ln nht bn, li gn b sui. Chnh gia cnh ng dng mt dn cng bng tre, na cao khong 1,2m, rng 40 cm, theo hnh ch U. Phn trang trng nht l dn cng chnh t hng ng. Pha nam dn cng an ci nhng cnh l ao (cy bng h cau c thng ly bt lm lng thc, nu ru). Mm cng ca ng mo t gia dn cng. Trn mm c bt nc (ly trong bu nc thing) y bt c mt ng bc trng, mt a xi , mt a xi vng, mt con g nh luc chn, mt xu c nng, mt bt tit, mt con dao nhn, mt b vi mi dt. Hnh nm hai con c lm bng giy bn mu vng, hai con chim n lm bng giy bn mu , hai chm hoa bng ht go rang u cm trn nhng mnh b thn chui trang trng trong mm. Hai bn mm cng ca thy mo l hai chm qu ao. Tip theo hai bn mm cng ca thy mo l mm ca cc chc dch v
205
dn lng, cui dn cng l mm ca nhng ngi mi chuyn v bn trong nm. Cc mm cng ca chc dch v dn ch yu l cc mn n, khng c bt nc, con dao, a tit. Mt hi ching vang ln, l cng m hi bt u. Thy mo cung knh c bi cng mi thn bn, thn cc con sui (n thn) thn cc ngn ni (nam thn) v d l cng. Ni dung bi cng cu mong "la tt nh c lau, c lc, ht to nh qu ao khng c su cn ph, c nm cht sui, cht ao, tru, ln y n, g vt y sn, ngi ngi kho mnh, nh nh ng con, bn thm nhiu tr nh, xm khng ngi yu au...". Cng xong, thy mo mt tay cm bt nc, mt tay cm dao lia bn ln trn bt nc, ct ngang dc theo bn phng, tm hng, thy mo ngm nc phun bn phng, tay cm bc trng vy bn hng. Cng xong dn cng chnh, thy mo li trnh trng n cng ti ct cy cn. Cy cn l mt cy mai di, c l, ngn un cong thnh hnh trn ng knh khong 40cm. Mt bn hnh trn (pha ng) dn giy (tng trng cho mt tri), mt bn dn giy vng (pha ty) tng trng cho mt trng. Thn cn c kt thm mt cnh l ao. Di gc cn l mm cng chung ca c bn gm c mt con g trng to luc, mt u ln luc, xu c nng v hai a xi mu , mu vng, hai qu cn (trong nhi thc, ht bng, ct) c tua mu . Sau khi cng xong, thy cng tung cao qu cn cho cc chng trai tranh cp y no nhit v vui v. Chng trai no cp c qu cn ca ng mo u tin cng l ngi u tin nm cn, m cuc vui. Cc qu cn lin tip bay ln h xung hai bn nam n. Chng trai nm qua phng cn cho thiu n bt. Cc thiu n tung cn cho cc chng trai. Ai cng no nc thi nhau nm trng phng cn. Phng cn thng, ngi nm trng s c thng hai vung vi . V, qu cn nm thng phng cn s c ng mo rch ra, ly ht bng, ht thc trn vi thng thc rang, tung ln m ng ngi d hi. Mi ngi chen ln, x y nhau, m vt o hng cho bng c vi ht thc rang, mong nhn c phn nhiu. Ht tr nm cn l n tr ko co. Lc u, ko co cn mang tnh nghi l, thng chia lm cc phe nh phe nhng gia nh pha trn m nc dng sui trng ko vi phe i din nhng gia nh pha di ca m nc. i din pha thng ngun phi dnh phn thng. Hoc thi ko co gia i din gia nh pha ng ko vi i din gia nh pha ty bn. Tt nhin phi dnh cho pha ng thng, nm mi c ma.
206
Mt s nam n thanh nin li chi tr nh n - nh cu lng (cu bng ng trc cm ba chic lng g). M u tr chi, ng mo thng nh vi mt b gi ng con gn ct cn, ng theo hng nm cn: ng - ty. V sau, nam n thanh nin chn ni khut gi nh c thun li. Ai cu ri s b vo tai hoc phi k nim cho i th mt ti th cm, hoc mt tm khn, thm ch c vng bc. Ht phn ko co, nh n mang tnh nghi l, mt b gi ng con trai trc tip nh trng lm nhp cho cc iu ma. Theo nhp iu ca trng, mt tp 12 ngi, 6 nam, 6 n cm mc v kim ra trnh din tr ma kim. Khi ting trng "tng" ngi cm kim phi m mi kim vo mc, ngi ma buc phi n phn thn di, a mc . Ma kim kt thc, trng, ching, ni ln rn rp, gi mi ngi cm tay nhau vo iu xo vng. Trng gia vng xo, xung quanh vng xo ngy cng ni rng, v c thm nhiu ngi.... Nh vy, hi xung ng ca ngi Ty Vn Bn ni ring v ca cc tc khc ni chung l mt l hi cu ma. C phn l v phn hi u tp trung phn nh c nguyn ca dn lng mong c c ma, ngi ngi kho mnh, sinh nhiu con chu. Mc ch ch c vy, nhng hi xung ng tp trung c mt h thng tn ngng an xen, ho nhp vo nhau kh m tch bch. Cc tn ngng thng bao quanh cc yu t nh hng n nng nghip nh: nc, mt tri... 1- Hi xung ng l mt hi m u chu k sn xut nn n lun phn nh c mong sinh sn. V vy, tn ngng phn thc th hin bng cc l thc, ma thut, din xng hng xuyn cc hnh ng hi. Mt s nh nghin cu l gii tr nm cn l hnh ng tng trng, din li nim nam n giao phi. Qu cn tng trng cho nam tnh, nm vo phng cn, ph v phng cn (mng trinh) s c ma, qu cn mang nam tnh nn trong nghi l trao cn, ng mo trao qu cn trn mm cng c np nng lng thing cho cc trai trng. V tt nhin, khi nm cn nghi l m u cuc nm bao gi cng l nam gii, cn bn nhn l n gii. Khi nm trng phng cn, ng mo cn tung ht ging (c nng lng thing, c s sinh sn mnh) cho mi ngi tranh nhau cp. l chuyn tnh cht thing ca hnh ng nam n tnh giao sang ht ging, nhm chia thm cht "thing" cho mi thnh vin cng ng. c bit, tnh phn thc cn th hin r nht iu ma kim v mc vi hnh ng chc thanh kim vo mc theo nhp trng. Khi , ngi cm mc cng n na thn di ra pha trc. ng nhin, khng th ph nhn l iu ma mang y tnh cht thng v.
207
Nhng thc ra, ct li ca iu ma l din t li hnh ng tnh giao. Kim l biu tng ca dng, cn mc l m. Trong tr nh n, n l biu tng ca dng, bn nh l m. nh n l s giao ho nam tnh v n tnh (m dng) cho s sng sinh si. 2- Trc y, thi im t chc hi xung ng vo khong thng 3, thng 4 m lch, l thi im n nhng cn ma u ma vng cao pha Bc. V sau do n Tt Nguyn n, hi mi m vo thng ging. Nc l yu t quyt nh ca nn nng nghip la nc. V vy, du vt cu ma phn nh kh m nt trong hi ny. Trong cc thn linh v d hi, bn cnh thn ni (nam thn) cn c thn m nc (n thn) - biu hin ca m dng ho hp. Nc cng trong ngy hi phi l nc ngun mang tnh cht tinh khit, chy mi khng cn. Nc c ngi dn nh ching rc nc v t trn bn th ng mo np nng lng. Ngay sau l cng, ng mo cn nim ch lm tng cht thing ri ngm nc phun bn hng. l hnh ng m phng cu ma, mong ma ti khp trn gian. Ngay lc , mt hi trng vang rn nh ting sm hi. Trong tr ko co c mn ko gia ngi thng ngun v ngi h ngun v phe thng ngun thng th nm s ma thun gi ho v c ma "ko ln ngun - ngun thng - nc trn b y khe". 3- Cng nh nc, mt tri l yu t cc k quan trng m bo cho la nc c ma. Trong l hi xung ng, ta cng gp nhng biu tng mt tri v tn ngng lin quan n mt tri. l vic lm dn cng chnh sp cc mm cng quan trng nht ca ng mo, cc chc dch lm hng ng - hng mt tri mc. Mm cng ca gia nh no cng c hai a xi, xi tng trng cho mt tri, xi vng tng trng cho mt trng. Mm cng ca ng mo t v tr trang trng nht, mu gn nh mu ch o: a xi , hai con chim n bng giy , a tit g mu ... Mm ca ng mo li t trn khoanh giy hnh vung ... Ngay trong mt tr chi trong hi - tr chi nm cn cng cho ta nhng lin tng n tn ngng th mt tri. Mt bn phng cn mu tng trng cho mt tri, qu cn c nm t ng sang ty (hng i ca mt tri). Tr chi nh n c m u bng nghi thc ng mo tung n (biu tng mt tri) cho b gi theo hng ng - ty. Trong tr ko co, bn thng cuc phi l hng ng (mt tri mc).
208
Ngay vng xo quanh ct cn cng chuyn ng t phi sang tri chiu chuyn ng o ca mt tri. ng vng trn kn ny cn c ngha l biu tng ca mt tri. Tt c nhng tn ngng trn u nm mt mc ch mong cy la sinh si, ny n. Cy la v ht thc tr thnh hnh tng trung tm ca ngy hi. L n ng mo v mm cng ca ng mo din ra trang trng. ng mo i trc, theo sau l ngi i mm cng v ngi b r ng thc rang thnh bng. Thc rang l mt biu tng ca ht ging, n cn trc tip nhn nng lng thing ny sau s c phn pht cho mi thnh vin qua nghi thc li ht ging. Trn bn th ng mo, bn cnh r ng ht ging l cc chm qu ao. Khi cng, ng mo khn cu "mong ht la to nh qu ao". Ti sao c hin tng ny ? Cy ao, ngi Vit gi l cy bng, mt loi cy thuc h cau c, mt l cy lng thc ca ngi Ty. ng bo thng ly bt thn cy bng nu n vi go, hoc nu ru. C th, trc khi tm ra la, ngi Ty sng ch yu nh bt bng. Khi c la h vn khng qun cy bng. V, cy bng i vo hi xung ng nh l mt loi cy thing ph h cho la, truyn nng lng thing cho la. L hi xung ng cn h m c lch s tin nng nghip ca ngi Ty - lch s kinh t hi lm m cy ao l i din. 5- Trong hi xung ng c sinh hot xo vng. Trng xo treo ngay ct cn. Cy cn mang biu tng ca cy la thing, cy v tr trong iu ma ny tr thnh trung tm im. i hnh ma quanh ct cn l i hnh hng tm. Ngun gc ca n l nhng sinh hot cng ng quanh ng la thi xa xa. Mt khc, ng vng ny khng ch c to bi i hnh ma m cn l mt ng vng ca cc m thanh trng ching. T tm im l ct trn, ting trng s lan u xung quanh. Bao bc bn ngoi i hnh ma hng tm li l vng trn dn lng xem hi. C th ngy xa, x hi c mang tnh cht dn ch cng ng cao, cy cn mi l trung tm tip nhn nng lng thing ca ngy hi. T tm im ny, nng lng thing lan to u cho mi thnh vin. Tnh dn ch cng ng c cao, mi ngi u bnh ng n nhn nng lng thing. V sau, x hi phn ho v tr nhn nng lng thing t cn chuyn sang bn th (dn cng theo hnh ch U). Nhng y tnh cht bnh qun, bnh ng khng cn na. V tr trang trng nht, c kh
209
nng nhn nng lng thing ln nht l phn y ch U - ni t bn th ca ng mo, theo hng mt tri mc. Sau mm cng ca ng mo, n mm cng cc gia nh chc sc, ngi dn bnh thng v cui cng mi n cc gia nh ng c. Nng lng thing khng chia u m mang tnh cht "c quyn c li" cho mt s ngi. Hi xung ng nh mt b trm tch cc lp tn ngng, vn ho phong ph v hp dn. C l no li cho hi ny phai nht dn trong i sng ngi dn vng ni pha Bc hin nay ? ________________ T.H.S Ghi ch: C nhiu tc gi quan tm n Hi xung ng ca c dn cc tc. Chng ti dn thm mt t t liu lm sng r thm v mt hi l rt ph bin ny. + chu th Bc B: "...Xa, dn thng lm hai v la: v ma v v chim. Tuy phn ln lng x u lm hai v, nhng c ni li mnh v lm la ma, c gi l cc lng ng ma; c ni li mnh v lm la chim, gi l lng ng chim. Theo m hi xung ng, tu lng chim hay ma, m c t chc vo nhng thi im khc nhau. cc lng ng ma, hi xung ng tin hnh vo mng 1-6 (m). Cn cc lng ng chim, hi c t chc vo mng 1-11 (m). Nhiu lng, hi ny c ghi vo l lng (hng c) nh l mt tp tc nm no cng phi c. Ngy vo hi ngay t sng sm, cc quan vin k mc hay gi lng tu nh lng lm l t thnh hong v co yt thn nng, cc v thn ph h cho nhn khang vt thnh v ma mng ti tt. Sau , mi ngi mi t tp ti v tr c chn trc (thng l cch nh khng xa), t chc hi xung ng. Nhiu lng, l co yt cc thn c t chc ti ni m hi. l mt mnh rung cng tt nht c cy xi tht k, gia rung cm mt cy tre ti cnh l lm cy nu. Trn ngn thng buc mt n la nhiu bng, chc ht (c ni buc v tre an hnh tam gic, tng trng cho mong c phn thc, sinh si). Sau l co yt thn nng, hi xung ng bt u bng nghi thc cy la. Nhng ngi thc hin nghi thc ny c gi l cha ng. C lng ch c mt cha ng. C lng li chn t 3 n 5 cha ng. l nhng ngi cao tui, tho ngh cy hi, am hiu ng t, li phi phc hu, ng con, nhiu chu, mnh kho, c uy tn v c bit gia nh phi ho thun v khng vng tang ma. Dn lng hy vng rng nhng c tnh
210
tt p ca cha ng s ho nhp vo cy la, truyn cho la sc sinh si mnh lit. Sau khi lm l thn nng, th a, cha ng bt u li xung rung v cy m vng quanh chn nu. Trong khi , trn b, dn lng va nh trng (gi ting sm) va h reo vui nhn, t nc (gi lm ma), nm bn t (gi lm thin tai)... vo cha ng. Nu cha ng vn vng vng, vn cy p, ngay ngn th dn lng cho rng c mong ma thun gi ho, ma mng ti tt, con ngi kho mnh nht nh s thnh hin thc. Khung cnh ca hi xung ng tht l vui v. Sau khi cha ng cy c mt khong rng, dn lng a nhau xung cy tip trong khng kh ho hng, si ni vi mong mun mnh cng c tho vic v c nhiu c tnh p nh cha ng. Sau khi cy xong tha rung cng, dn lng tr v nh mnh, ai cy ca nh ny. H tin rng khng kh sinh si ni kia s truyn cho cy la ca ring mnh...". Ngc Lu Ly1 + ngi Ty Bc xa "T sm ngy 30 Tt, dn cc bn Ty t v khong t rng tin li nht do quan chu chn, thng l gn trung tm vng v gn con sui trong xanh nht, bi h cho rng: Thn bn thng gn sui. Nhng ai bit thi kn, nh trng nh ching u mang theo nhc c ca mnh n y ri lp thnh mt ban nhc phc v cho cuc vui sau cuc l. Quan chu ch tr l hi, thy cng (mo) ng thi l ngi lo bn cng v cc vt cng t nh g trng to luc chn, c tit g chn ri trn, vi ln (hoc u ln), ru, bt nc sui trong c ng bc, hng thp v tin ma (lm bng giy bc). Cng vi thy cng, c thy tr gip (Bo mo). Di bn cng chnh, dn cc bn cn em v nhng g, tht ln, bnh tt, hoa tri, hng nhang ... by thm hai dy cng. Bt u cuc l, ng mo vi dng v ng hong, thn b trong th ng khoanh tay vi b phc trang: o ging o di n nhng khng c vin, tc th bi nh u, cng mi Thn Nc bn m nc: Pak St, PaK S, Pak Zt, Pak Lng v Thn Ni cng vi bn thn: P jng Sng, P an Tng, P kh To v P Lnh v d l, nhn nhng vt hin t ph h cho dn bn nm ti c ma, v mi nh yn vui kho mnh. Sau nhng bi cng, ng mo mt tay bng bt nc c ng bc trng, mt tay cm dao a trn bt nc ct ngang dc bn phng tm
Hi xung ng, Bo H Ni mi ch nht s 270, thng 5/1994.
211
hng, ri nim thn ch, xong ng ngm nc phun v cc pha. y l mt hnh ng m phng cu ma, mong ma mng khng b hn. Cng xong, cng trn bn chnh ch c thy mo, quan chu, thy ph mo v vi ngi ph l c n. l nhng i din cao nht cho dn bn ng ra nhn nng lng thing m tri t ban cho qua cc vt hin t. Cn nhng dy cng m mi ngi em n c ch bin chung tt c cng n, khng k ngi em n t hay nhiu. y cng l mt biu hin ca sinh hot cng ng m ngi Ty cn gi c trong l n chung cng ny. Sau l cng v nim ch, hai gi bn c uy tn nht, c quan chu c, em ti nhng vc ng rang tung vi ra bn pha trn khng. Lc ny, l bt phn trang trng, gn nh l s chuyn tip sang phn hi. Tt c mi ngi ho hc, x n hng nhng ht ma ng, mong mnh c phn nhiu nm ti ma mng bi thu ( Bc H, ng chim v tr rt quan trng trong lng thc, v ch c mt ma la). Xong tr vi ng, hai gi bn khc ph trch tr nm cn (gieo m) xut hin cng chic ching trong tay, chn ba i chi cn cn xng ra bi. Nu cc gi ng ai, gi s a ching ln ngang vai h g mt ting ... Mi tp chi c nm ba ln. Qu cn l mt bc vi trn bng ci bt n cm, c tua. C gi c cm tri cn nm trc, qua mt vng trn bng dy my un treo trn ct (cy d). Cc i trai gi c php nm qua nm li ba ln, nu trng s c thng v ngi nm trng u tin bao gi cng c phn thng cao nht, cn nu m "nam vt i khng trng, n nm vo khng tin" qua ba ln th cc gi trng tr s thay ba i khc. Tr chi din ra lin tc cho n khi trng tr thy khng cn cc i cn xng na. Khc vi tr nm cn, tr u git c l tr chi khng c thng. Vng u c kt vo ba ct g (cy d) chn hnh tam gic u, ngoi xa cc chn ct c hng ro bng dy my un hnh bn nguyt ken li thnh vng trn ta ra mt bi u c gii hn. L c c treo trn nh chm ca cc ct u. Mi ln thi, trng tr chn hai i nam hoc hai i n, vng u bt u bay vi s c gng ca cc vn ng vin cng ting reo h ca nhng ai ngoi cuc, hoc ca bn nam nu trn vng u l n hoc ngc li. Thi gian v c khng gian cng bay, c th ni tr chi ny mang tnh th thao rn luyn sc kho v lng dng cm cho thanh nin. Tr u tuy khng c thng m vn thu ht nhiu bn tr tham gia tht vui v.
212
Gc bi ny nh u, gc kia ko co, ni thng l bn sui. Mt si dy my di v to c a n lm vt co. Thanh nin cc bn chia thnh hai phe, i khi c c ngi gi v thiu nin, ng dc b sui theo cch tnh u nc - cui nc. Ting trng ching vang ln l hiu lnh bt u cho cuc ua sc, th hin s ng tm hip lc, bn no thng, ma mng nm s tt hn, mi ngi s khng m au. C dp, cuc ko co l s ua sc gia nam v n, khi n thng, ngi gi bo rng "nm nay bn gi s kho mnh hn y". mt gc bi khc, mi ngi quy thnh mt vng xo ln, nhy ma lin tc theo iu nhc t ban nhc bn ngi vi trng, kn, ching v mt cp chm che. Ai thch "xo" th vo vng, mt th ra, ngi khc s thay th ... Hnh thc sinh hot ma ny m nt dn d hn vo bui m. Mi ngi cho rng xo m mi l linh hn ca ngy hi. Khuya, hi xo c kt thc trong chia tay y lu luyn ca mi ngi v hi "Lng tng" - m u l hi ma xun kt thc vi n tng mnh m ca m xo...". (Lan Phng) 1. + ngi Ty Nng - Vit Bc: "Lng tng (ting Ty: lng tng = xung ng) khng ch l ngy hi tng bng nht c t lu i m cn l ngy hi bao hm nghi vn ho tc ngi ca c dn Ty, Nng Vit Bc. V bn cht, lng tng l hi cu ma, c t chc nh tng kt mt nm sn xut qua v chun b cho cng vic nm ti. Phn ln hi din ra trong thng ging m lch hng nm, c bit mi t chc vo thng hai, nhng cng t khi vt qu h tun. Bui sng tinh m t nh lng vang ln ting trng, ging ba hi mt v vo khong 7-8 gi sng th km theo ting ching, an xen nhau rn rng. m rc thn v thnh hong nhp cng ching trng, tin vo m t, ni din ra l hi (thng l tha rung to nht, gi l n lng tng: rung xung ng). Ngy hi thng by c cng ngoi ng. Theo nh l, mi h mang mt mm c, lm tu theo kh nng, nhng cng c ni quy nh tiu chun theo s trng inh trong h. V th, nhiu khi mm c l b mt kinh t ca mi gia nh v h thi nhau lm tht thnh son. Nh no c nhiu con gi cha chng, li giu na, c khi lm ti 120 mn (c c chay), gi l pc nh v. Nhng mm y, mn n phi xp thnh nhiu
1
Vi nt sinh hot xa ca ngi Ty Bc H. Hong Lin Sn. Tp ch VHNT s 6/1990, tr 32,34.
213
tng, nhiu lp, do hai ngi kho mnh khing. Khi thp hng cn phi dng l chui y k. Lc ng tri cng xong, nh trng bo "h ban" mi c m ra n ung. T khi cng n lc n, ch khong hn ting ng h v khng qu mi gi tra. Sau cuc vui thc s bt u. Trong ting ching trng rn rng, ngi iu khin (khng nht thit l ng tri) tuyn b v hng dn cuc vui. Cc tr chi khng phi ni no cng ging nhau v th t sp xp theo tp qun mi vng. Khi chuyn mc, c nhng bi ca, cu khn xin m dng (dng hai mnh g tung ln xem xp nga) v xin thn pht cho php. Thc ra, mi ngi ch chm ch nghe li khn ch khng my ai ti vic thn thnh ng hay khng. Thng thng c mt s tr chi: - Tung cn (tc cn, n cn, tt cn). C hai loi, loi tung t do nhng trc tip phc v ni dung cu ma: ngi ta dng mt ct (thng l cy mai) cao 20-30 mt, nh ct c vng trn dn giy im hng tm. Li tung ny i hi sc kho v k thut. Chng trai no tung cn thng vng giy l c. Nm no khng c ai tung thng, lng bn mt vui v cho rng s mt ma, i km. C ni, sau ngy hi phi t chc tung li cho c mi thi. Bi th trong ngy hi, ai tung c u tin c coi nh ngi sao sng trong nm, mi ngi thn phc v lnh phn thng ca lng. Loi th hai: tung cn theo tng phe nhm, c khi l cc i, cc nhm trai gi gia cc lng vi nhau, tnh c thua bng s ln t nhiu cn ri xung t. - Ko co (x thi, ko ti). Tr chi ny c thi theo lng, cng c khi theo khi dn c v tr a l ng, ty, nam, bc. Trc khi thi, bao gi cng chia lm hai phe ng - ty, ko ly l bn ng thng lin ba ln ri mi thi chnh thc. Ngi ta cho rng, bn ng thng l mt tri thng s gip lm n c ma. - Ma v, ma gio (oc quyn, oc png). Ma v c nhiu loi. C loi ma trong l cng thnh thn, mang tnh cht biu din. C loi v thi sc kho ti ngh cao thp, phn c thua v c gii thng, nh u v tay khng, ma song dao, ma cn hoc gio. - Ma s t (K ln, tng k ln): C khp cc vng Ty, nhng vng ng Vit Bc a dng hn. C hi ch c mt con s t ma vui, nhng nhiu hi thi c hng chc con tham gia tranh gii (mt con s t c 7-10 ngi hp thnh). Cuc thi v chm vi nhiu mc: 1) Ti biu din p mt. 2) Vt chng ngi vt (nhy qua bn, qua li
214
gm ...). 3) u vt so ti sc gia nhng ngi lm u tr ca mi con. Trong cuc thi, ting ching, trng ni ln no ng c mt vng. - Ra qun (tu qun). C su ngi cm c i u. Tip n vi hai hng 40 - 50 thanh nin trai trng vn l phc, mi ngi cm mt cy cn ngn khong mt mt bc giy mu sc s, an nhau ngang dc trng kho v p. - Pht ng (pht tng, tc tng). Hng my chc thanh nin nam n vi l phc rc r tay dao, tay cuc lm nhng ng tc cht cy, pht c, cuc t theo nhp ching trng cng bi ngm rn r. - nh quay (tc xng), nh cu (tc yn: tng t cu lng, nhng nh bng bn tay). Cch nh: theo i hay gia cc cp vi nhau, nh quay l tr ca con trai, cn nh yn ch yu ca con gi ..." (Phng Bng). 1 + ngi Ty Bc Thi: Chnh gia mt bi rng, ni c chn lm a im t chc hi, mt cy mai di t gc n ngn ang c ngi ta dng, lm mc cho cc trai lng thi ti sc nm cn. Trn nh ct, h un ngn cy mai thnh mt vng trn, ng knh t 50 n 60 cm. Vng trn c dn kn bng giy mng mu trng. Chnh gia vng trn, ni ln hai ch "Nht" "Nguyt", mt mt tng trng cho mt trng, mt kia tng trng cho mt tri. M u cuc vui, ch bn ng trc cc mm cng c mt bi mo, cu mong cc bc thn thnh nm mi hy ra tay ph h tr cho dn lng c lm n khang thnh, nhn dp nm mi xin dng c n cc ngi. Mm cng th hin s kho tay ca cc b, cc ch nng du, con gi. Mm no cng y p bnh chng, bnh bng, bnh kho, ch lam, c sp xp mt cch hi ho cn xng. Chnh gia cn c mm cao c y ca cc h khc n khai khn lp lng u tin cng vi ch bn. Cc mm ny c xp cao n 4 hoc 5 tng (ting Ty gi l Ty). Ni l 5 tng, nhng ch dng mt chic mm g. Bn bt ng y cc loi bnh dng lm cho mt ming phn an tha t ln trn, ri 4 bt bnh khc li dng lm cho mt ming phn khc, cho ti 4 ln phn. Tng trn cng by mt c bnh hnh hoa (png bjooc). Bnh ny c lm bng bt go gi nhuyn nh bnh dy, cn mng v ct ri thnh tng di nhum cc mu sc. Nhng di ny c ging ln 1 ci que cao t 30 n 50cm thnh hnh chp nn. Xung quanh c bnh ny cn by nhiu loi bnh khc. Hai i qu cn
1
i nt v hi lng tng v vic khi phc n - T/c Dn tc hc s 1/1990, tr 62-64
215
treo hai gc mm. Cc qu cn c khu bng 4 ming vi mu tm li, bn trong nhi ct mn. Cng c lc ngi ta nhi bng thc, bng hi bng, bng xanh... Ch lng kt thc bi mo, mi mc, dng l cc thn xong, on quay mt ra pha c cy mai cao vt va c dng ln, tay xch 1 i cn vung vy 3 ln, ri trao cho mt thanh nin ng gn y, m u cho cuc thi nm cn ly gii. S ngi tham d thi nm cn khng hn ch. Min sao phi nh ngi chi vi mnh, khi "cn" trng vo vng trn trn ngn cy mai kia, th c hai u c thng. Chi cn phng (tn gi cy mai lm ch nm cn) ch dnh cho nam gii, v n khng sc nm ln cao hoc cng v l do king k na ! Sau cuc nm cn phng , trai gi mi c r nhau chi nm cn ring cho mnh. ch ca qu cn lc ny khng phi mt ci vng trn cao, m li l cc nng tin t khp ni xa gn n d hi. Ngi con trai c nm qu cn ca mnh sao cho chnh xc: trng vo u hoc vo mnh c gi. Bn gi li tr ti bng cch bt nhng qu cn do bn trai nm ti, sao cho duyn dng p mt. Chiu gn ti, h cn trao cho nhau nhn, vng bc v c tin na. H buc qu tng vo dy cn h hn dp khc gp li. Tri v ti, khi cc i nam n khng cn nhn r tua cn, m n bt na, h tin li gn nhau ct ln ting ln truyn thng. Trong khi , gia sn hi lng tng n nn c thp sng trng, hng chc chic chiu hoa ri ngay ngn, xi tht y mm. Ch bn ng ra mi v ch tr ba lin hoan . Ngi n d l i biu ca cc gia nh trong bn. Go, tht do ch bn sp t theo ch lun phin ng gp t h ny sang h khc. V sau (trc nm 1954) c lng cng gom gp. Kt thc ngy hi lng tng lng Ninh (gi tt l tng Ninh) li ch i n hi "xung ng 3 x" (tng slam x) c t chc vo ngy 16 thng 1 m lch" (Dng Kim Bi) 1.
Trch t Hi xung ng, dn tc Ty Bc Thi T/c Dn tc hc s 1/1977, tr112-114.
216
hi nh lng an c
phm minh c phm th nt - phm th lan
thn An C, x Thu An, huyn Thi Thy, chng ta s ti nh An C- ngi nh c kin trc p ni ting v c xa nht ca Thi Bnh. Cng nh nhiu nh lng Thi Bnh: nh ng La (ng Hng), nh Hip Lc (An Kh), nh ng Linh (Qunh Ph), nh T Cc (Thi Thy), nh Thng Lit ng Tn (ng Hng)... nh An C l ni th thnh hong lng v l trung tm ca nhng sinh hot vn ho cng ng lng. Theo truyn thuyt th nh An C xy dng cng thi vi nh C Trai (Hi Phng), khong nhng nm u ca th k XVI. Theo ngc ph miu An C (Thy An, Thi Thy) th thnh hong lng An C tn l Phm Hi. ng sinh ra trong mt gia nh giu c v rt trung hu chu B Chnh (Qung Bnh nay). Cha tn l Phm Xuyn, m l Bi Th Nguyn. Vn c lng thng ngi nn ng b thng mang ca nh chia cho ngi ngho. ng b ch bn khon mt iu: tui cao m cha sinh c mt mn con, 3,4 nm sau gia ti ht, ng b thng phi i nht ci, nh li. Mt hm tri quang, trng sng, hai ng b ang nh c ngoi bin bng c mt con c nhy vo thuyn ri bay ln tri. Con c to nh ho quang xung b Nguyn, b Nguyn v c thai. Sau 12 thng, ngy 10-2 b sinh con trai t tn l Hi. Thu nh Hi rt thng minh; 13 tui thuc lu kinh sch Khng Mnh, tinh thng v ngh, hiu su c thin vn, a l... Nm 21 tui, b m Hi ln lt qua i. Cng lc y, Sn Nam c dch l, lt li, dn phi cu o. Mt m, nh vua nm m thy thn bo mng cho hay rng: Phm Hi c th gip nc an dn. Tnh dy, vua cho gi Phm Hi vo triu ri hi han cn k, chng i p rnh mch nn phong cho lm i nguyn soi, cai qun c vng Sn Nam. Phm Hi i Sn Nam o, Thy Anh huyn, Thi Ninh ph, lp n ca bin Bnh Lng (Thu Xun), lt li yn , dn trang An C mang l mi ng v lng mnh. Phm Hi v trang An C, thy ni y phong cnh hu tnh, ng bn cho qun lnh xy hnh cung . ng tch cc khuyn nng, tr dch hi, xin min t thu tp dch cho dn An C. Vua y cho...
221
T th x Thi Bnh i Dim in, r ln bin, hi vo
Khi gic sang xm ln nc ta, vng mnh vua, ng bi binh b trn ca bin, nh cho qun gic phi rt chy v nc. Vi cng trng , sau khi mt, ng c nh vua phong : "Nam Hi i Vng thng ng thn", cho lng An C lp n th. Bng vic huyn thoi ho, ngi dn thing ho nhn vt phng th. ng sau lp huyn thoi y, ngi dn mun khng nh: Thnh hong lng l Phm Hi- ngi c cng ln trong vic gip dn chng li thin tai, ch ho, tr dch bnh, khuyn khch trng la nc, trng du nui tm. Trc nm 1950, Thy An c hai nh (nh trong nh ngoi) v mt miu. Hin gi lng vn cn lu gi c y th, vng lng, ngc ph, thn ph... nh An C by gi l nh ngoi (nh trong b thc dn Php ph hng). nh An C trng v hng ty, tin thn nh thi L lm kiu ch inh. n u Nguyn c xy thm 9 gian tin t v hai to bt gip, trc cu nh xy mt tam mn. Nm 1961, tt c cc to tam mn, bt gip v nh tin t u b ph. Hin gi nh cn gi li nguyn s phong cch thi L. nh di 26 mt, rng 10 mt gm 7 gian, khng c mng v thit k theo kiu v ko chng rng. Ton b sc nng ca ngi nh dn vo 44 ct trong c 12 ct c ng knh 80 cm; 32 ct nh c ng knh 60 cm. S lp rp ton b chi tit lin kt trong nh u dng mng, khng dng inh. Bi vy, nh tr thnh mt h thng khung vng chc c th nng ln, t xung, di chuyn i mt ni no khc, hoc c th tho d ton b khung nh. nh An C khng ch l cng trnh kin trc m cn l mt cng trnh ngh thut trang tr ni ting ca Thi Bnh, c xp hng di tch quc gia. Hng nm c vo ngy sinh (10-2) v ngy mt ca thnh hong lng (15-11) nh An C li rn rng. Nhn chung, cc nghi thc t l, hi h nh An C khng c g khc so vi cc hi. S ngy hi khng c nh, nm c ma hi ko di hng chc ngy, t l linh nh, cc tr rm r, nm tht bt hi t chc bnh thng theo nh k xun - thu. Gn n ngy hi, lng chn nhng chng trai kho mnh, thanh lch tham gia vo m rc. Trc ngy l, ngi d l phi n chay, sch s, nghim tc, sp xp theo chc v theo ng th t trong l rc.
222
Bui khai hi An C l rc v thnh hong lng t miu ra nh. i u m rc l on nhc cng nh ching trng, kn, nhc, n ht... Tip n 10 chng trai khi ng, mc o c thu ch km si kim tuyn, u i m b nc, ng kh tua c, vc c, bin, gio mc, sng ng, khing nhang n, long nh, bi v. Ni sau l on ngi mc o lng cp, qun trng tht lng xanh lc b mi cnh sn khnh rc song loan, kiu vng. Cui cng l dn lng An C i chm ri. Vo t: ngi d c th mc o xanh hoc en, u i m, chn i hia. Ring 24 ngi chu t u i m da, chn i hia, mc o gio tay cm gm ch xung t. An C, bnh thng king tn hu ca thnh hong lng, nu ngi no vi phm s b pht: ru 1 h v 12 ming cau tru, nhng trong lc t th khng king tn hu. Trc y cng t u b v 8 gip trong lng. Mi gip mt l gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong, c t c chia v tng gip. Sau ny, 8 gip lm thnh mt l chung gm: 2 con ln, 2 mm xi, 5 chai ru. T xong 8 gip cng th lc. T l trong nh va kt thc th ngoi sn nh cc tr vui din ra tht si ni. Ban ngy c nh c v u vt. Gii thng cho mn u vt thng t hai n ba quan tin, thng cho no thng cuc, gii thng cho cc " c" bng cc gii la iu. m n, trn sn nh, ngi xem ng cht nch, nhng khng c cnh chen ln n o, h chm ch theo di nhng ln iu cho, nhng tch tung c, c v ng vin ngi din. Di nh sng n m o, c ngi din v ngi xem b cun ht bi li ht cng iu ma, h gn nh qun hn nhng thng ngy lao ng mt mi... Hi lng An C trong hnh mu hi lng c th ca t chc hi h nh m xa kia nc ta. Hi c t chc vi ba phng din chnh: Nhng cuc t l, nhng cuc gii tr, nhng tic tng. thc sng bi v thnh hong thng qua hi t thn, l biu hin thc ngh v ci ngun. Np ngh "ung nc nh ngun" v ang l np sng p v ph hp vi tm l ca dn tc Vit Nam./. P.M. - P.T.N P.T.L
223
Hi n an dng vng
V Hong Lan
Khng bit t bao gi trong dn gian lu truyn cu ca:

"Cht th b con b chu Sng th khng b mng su thng ging". l ngy m hi n th An Dng Vng x C Loa thuc huyn ng Anh, ngoi thnh H Ni. Hi m, sc xun tng bng bao ph ln mi cnh vt, thm m tm hn du khch hnh hng. Ngi ta cm thy ln khi hng nh dn tm tr con ngi ngc thi gian tri theo dng lch s v truyn thuyt m v mt vng t ci ngun. n th An Dng Vng, cn gi l n Thng, c xy dng trn mt g t cao k trong lu thnh c gc Ty Nam, thuc a phn xm Cha. M u l ba cy hng mang t cch trc v tr rt p c lm khong u th k XVIII. T bc nhiu bc ln thm cao, hai bn c i rng ln, mt in hnh ca ngh thut u th k XVIII, dn vo nghi mn. Theo bia k cn ghi li th n c xy dng nm 1687 v sa li nm 1893. y cng c th l nin i ca ngi nghi mn xy bng gch Bt Trng vi lu thng cao. Sau nghi mn vo n sn lt gch kh rng, kp hai bn sn l hai dy nh t hu mc khch thp phng dng chn sa son trc khi vo l. Tin bi l mt ngi nh ba gian to, cao, ct lim s, gc mi cong vt, hai u hi lin kt vi hai dy hnh lang, ri chy vo ni vi in chnh to thnh mt khung kn m ly mt "sn vung" m gia l mt ngi nh trng dim tm mi cao. Ngi ta nh cm thy kt cu ngi nh ny t nhiu chu nh hng ca dch hc. Rng: c to nh nh tng cho Thi cc, lp mi trn tng cho dng, mi di tng cho m, bn pha mi nh hin thn ca t tng v tm l mi cho bt qui. Tt c hi li nhm ni ln s ny sinh v pht trin. Ngi nh ny c t bao gi hin khng r, song trn ca c trang tr mang phong cch ngh thut ca cui th k XVI u th k XVII. Ni y, trn bn th ngoi bt hng c tng Ra bng g sn son thp vng v mt chic n c tn, l bn th thn Kim Quy. Hu cung cng dng ba gian c bn th An Dng Vng t gia, vi pho tng ca Ngi bng ng, mc triu phc, bn ng l bn th hong hu v bn ty th Thi Thng hong. Trn mt g t
225
cao pha ty n l nh bia, xa kia l ni vua lp miu th thn Nng. y l mt nh bia hai tng tm mi, c th coi l p nht nc ta c v a th v cy ci, kin trc v ngha trit hc. Cch cng n khng xa, pha trc mt l mt h trn ln, chnh gia c mt cn t trn v tm xy mt ging nh bng gch, tng truyn l ging Ngc. Am B Cha cch n khng xa, cng khun vin vi nh, ni y c cy a c th to bng mt t lu lm ri. Tin bi ca am l ngi nh nh ba gian, gia l bn th. Qua mt ci sn nh l hu cung cng gm ba gian, gian gia t bn th cng cha, hai bn l 12 nng hu. Vn bc mn sau bn th s thy mt khi ln hnh chic ngai, thng ph vi vng, ba b khi c xy kn, theo li truyn tng ca dn gian, l tinh linh M Chu hi vo . Trong cm di tch ny cn c nh C Loa c xy trn t m ngi ta truyn li t xa xa l ni vua ng triu. nh trng v hng nam, pha trc c nghi mn (nay b ph), tip theo l mt lp cng xy c ba ca, gia l ca ln ng kn. Hai bn ca gia xy tr gch c phng lt, lng n... ca hai bn kiu t v i mi gi, sau ln ca l sn gch kh rng ri ti nh. nh c lm vi kt cu c truyn gm ba gian hai chi ln. Theo li truyn th nh ny c di chuyn t ni khc ti, vi ngh thut u th k XVIII. Ni y tp trung nhiu mng chm rt p, vi ng nt mnh, chc tay, c th coi nh du vt ngh thut in hnh ca ng thi. Theo Lnh Nam chch qui, Thc Phn ni nghip cc vua Hng ln ngi, xng l An Dng Vng, nhp hai tc u Lc v Lc Vit thnh nc u Lc, nh C Loa. Vua mun xy thnh nhng mt rt nhiu cng sc, m thnh xy xong li , vua bn lp n trai gii, cu o bch thn. Ngy mng 7 thng 3 c mt c gi t phng ng i ti trc ca thnh m than rng: "Xy dng thnh ny bit bao gi cho xong c !". Vua n vo trong in hi rng: "Ta p thnh ny nhiu ln bng l, tn nhiu cng sc m khng thnh, th l c lm sao ?". C gi p: "S c s Thanh Giang ti cng nh vua xy dng mi thnh cng". Hm sau, vua ra ca ng ch i, thy mt con Ra vng t phng ng li, ni trn mt nc, ni c ting ngi, t xng l s Thanh Giang, thng t vic tri t, m dng qu thn. c s gip ca Ra vng nn tr c yu qui, thnh xy na thng th xong. Thnh rng hn ngn trng, xon nh hnh trn c, cho nn gi l Loa thnh, cn gi l Qu Long thnh. Trc khi tr v bin ng, Ra vng trao cho nh vua vut thn, vua sai Cao L lm n, ly vut ra lm ly gi l "Linh Quang Kim Quy thn c". Khi Triu cho qun xm lc phng
226
Nam, vua ly n thn ra bn, qun thua ln phi xin ho. Sau , Triu xin An Dng Vng cho con trai mnh l Trng Thu c kt hn cng cng cha M Chu, vua v tnh ng v cn cho Trng Thu r. Trng Thy c M Chu cho xem trm n thn, hn ngm nh tro vut Ra vng, sau mang v phng Bc cho Triu . Trc khi chia tay, M Chu hn vi chng: Nu sau ny chng may gp phi cnh bit ly th Trng Thu c theo du lng ngng s tm thy mnh. c n thn, Triu cho qun sang nh u Lc, An Dng Vng tin tng vo n thn nn vn im nhin ngi nh c, khi qun tin st vua mi cm ly n, nhng n khng cn thing v b mt ly thn, vua bn t M Chu ngi sau nga ri cng nhau b chy v phng Nam. Ra ti bin (i sau truyn rng l t D Sn, x Cao Ph, ph Din Chu) thy khng c thuyn vua ku ln rng: "Tri hi ta, s Thanh Giang u mau mau li cu ta". Ra vng hin ln ni: "K no ngi sau nga chnh l gic !", vua tut kim chm M Chu ri theo Ra vng xung bin. M Chu cht, mu chy xung nc, trai s n phi u bin thnh ht chu. Qun v Trng Thu theo du lng ngng ui ti ni khng thy g, ch cn li xc M Chu. Trng Thu a xc M Chu v tng Loa thnh, ri lao u xung ging m cht. Ngi i sau m c ngc bin ng em v ra nc ging ny th ngc trong sng hn. X C Loa gm ba lng ng, oi, Cha vi 12 xm: Thng, Nhi, Dng, G, Lan Tr, Cha, Ch, Vang, Hng, Mt, Bi v Tri. T bao i nay, nhn dn 12 xm cng nhau trng coi di tch ny, cng nhau th phng v m hi hng nm tng nh n An Dng Vng, ng thi cng nh n mt thi k lch s bi hng ca t nc. Xa kia hi bt u m t mng 6 cho n ht 18 thng ging, theo truyn thuyt dn gian th ngy 6 thng ging l ngy Thc Phn nhp cung v ngy 9 thng ging l ngy ng ln ngi v m tic khao ton b binh s. C Loa cn kt ch vi 7 x khc xung quanh cng th An Dng Vng t ngy 6 thng ging, nn hi n An Dng Vng tr thnh hi ln trong vng vi s tham gia rc kiu ca c 7 x . Tuy nhin, c nhng nm v b mt ma hay v mt l do no m lng ch m hi trong 4 hay 6 ngy, thng thng nhng nm ny lng khng t chc rc, m ch t l v dng hng ti n Thng. Vic chun b cho ngy hi c bt u t nm trc, theo cc c cao tui trong lng th ngy xa vo gia thng Tm, lng hp bn vic t chc m hi. Lng C Loa khi y chia lm 4 gc, mi gc s c 2
227
ngi n ng vo ban iu hnh ca lng, hai ngi ny gi l lang cai. Cc lang cai phi l nhng ngi n ng c tui (ngoi 50 tui), c uy tn i vi dn lng, c kh nng t chc cng vic v c bit l gia nh phi quang qu, thun ha, m m ... Cng vi 8 v lang cai, cn c 2 v dch mc ca lng s l nhng ngi chu trch nhim chnh trong vic t chc l hi. Trc ht, nhng ngi trong ban t chc s quyt nh thi gian m hi nm (6 ngy hay 12 ngy), s chn qun chn v qun c. Mi xm s c mt s thanh nin nht nh kho mnh, p trai, gia nh khng b vng vo cc iu cm k, cm c v khnh kiu, l nhng qun chn. Qun c l nhng thanh n t 13 n 16 tui, cha c chng, xinh p v gia nh cng khng b vng vo cc iu cm k. Khi tham gia m rc, thanh nin mc o gm tht khn ngang lng, thanh n mc o the, nhng qun o ny cng nh qun o ca cc quan vin u do mi gia nh t sm ly. Ngy 14 thng Chp lng s t chc kim tra mi vic chun b n lc hon tt hay cha, l ngy nhp tch. Trong ngy ny c th lng s t chc tp duyt cc nghi thc t l, rc, hoc b sung, thay th cc qun chn hoc cc quan vin v l do no khng th tham gia ngy hi c. n th, am th c qut dn sch s, th, rc c lau chi cn thn, sa sang trng by. Ngy 18 thng chp l ngy l gia quang, tc l ngy rc o m ca thn v n ni thn ang ng. Chiu ngy 5 thng ging c 8 x t chc dng hng ti nh lng, ti n Thng cc v chc dch, quan vin trong lng cng lm l dng hng v n li cng lao, chin cng ca nh vua. Ngy chnh hi (6 thng ging) c bt u bng cc cuc rc v i t. Sng sm ngy 6 thng ging, mt m rc rt nghim trang v lng ly, rc bn vn t nh ng in vn1 ra n, dn u l mt vin chc mc o thng xanh, u i m t cng vi dn lng mang c qut, long nh. Ra n n, ng cai m n Thng phi ra nghnh tip bn vn v rc vo t hng n. Ngoi sn n, c hi, c ui nheo, l c i cm trn ct c ln gia sn, php phi bay theo ln gi xun. St hai bn ca n l i nga hng, nga bch bng g, to nh nga tht, c yn cng hnh chim phng, li c trang tr bng cc ng, ai thu kim tuyn rt sc s, lng ly. Dc hai bn dng o l hai hng l b v bt bu xp cn xng. Lc ny, kiu ca by x kt ch cng c rc ti n Thng v by xung quanh sn, cuc t l bt u. L vt
1
ng in vn thng l ngi c ti vn chng, t cao, c phe t vn trong lng tn nhim, chn vit chc vn t thn cho ngy hi nm .
228
dng ln thn gm c hng, hoa, on, qu, xi tht, v c c bnh dy, c bng, theo dn gian l hai th An Dng Vng dng khao qun. L t din ra n qu Ng (12 gi tra) mi xong, v t y l t hi ng, tc l 7 x cng C Loa thay phin nhau t. L ra, C Loa l ch nn c t trc, nhng ngi C Loa cho rng h khng phi l dn gc y nn h mi lng Quy (Lin H) t trc, v dn lng Quy mi l dn gc, khi lng Quy t xong, C Loa mi cng cc x khc ln lt t. Cc quan vin, k mc lm l trc bn th xong, tip ti dn chng l theo. Trong lc , ni t, mt s k mc i din cc xm cu nguyn nh vua ph h cho dn lng c bnh yn, thnh vng. Sau khi t l xong n Thng, tt c cc quan vin cng k mc v dn chng c hnh l rc thn t n sang nh thn xem hi, y l m rc c quy m ln nht vi s tham gia rc ng thi ca tt c cc kiu. Tuy ng rt ngn ch t n Thng i vng qua ging Ngc ra n u lng ri vng v ng ti nh C Loa, nhng m rc i chm. n nghi mn, kiu ca lng no tr v lng , trc khi v u c nhn l ban phc, ng ch t lng C Loa thp hng, xc th ri cm cho mi kiu ba nn hng, hng ny chy cho ti khi kiu v n tng x. on rc v kiu ca C Loa vo t mt tun na ti nh, kt thc nghi thc t l ca ngy hi chnh. T cho n ht hi, ti nh v n ch cn l tc trc v l ca cc phe, gip, cc dng h v khch thp phng vi cc l vt do h em ti. Hi n An Dng Vng cn c mt l rc rt c sc l l rc vua gi lng Nhi. Trn ni Si lng Nhi c n th Trn V, theo truyn thuyt l v thn gip vua tr yu qui, xy thnh C Loa. Thnh xy xong, An Dng Vng t mnh n ni Si lm l t n, ti y nh vua cho xy dng n th v vo ngy 12 thng ging hng nm, nh vua thng cng vn v b quan sang y t l. Nhng ri vic i li ca nh vua v on tu tng qu cu k, tn km nn An Dng Vng giao cho dn s ti c ngi thay mt mnh (ng vua) v t chc t l ging nh tht. V sau ngi ta din li tch . Lng s chn mt ngi cao tui, c c ng vai vua hnh l. Tuy y l mt phong tc ring ca lng Nhi nhng n cng gp phn lm phong ph thm cc hot ng ca l hi C Loa. Ngy 18 thng ging, ngy gi hi, ngi ta s t chc mt i l gi m ti n, cc nghi thc c tin hnh trong bui l cng ging nh ngy chnh hi. Sau khi t xong, thn v c rc hon cung, dn lng cng nhau th lc thnh vi hy vng mt nm m no, thnh vng,
229
di s bo tr ca thn linh, ang ch i h. Ngoi ngy hi chnh vo u ma xun, trong nm ti n An Dng Vng cn c mt s l hi khc, nh ngy l thnh sinh (11.8 tc truyn l ngy sinh ca Thc Phn), ngy thnh ho (7.3), l "n su b Cha" (13.8 l ngy n hi ca cng cha M Chu). Khng ch c phn l, dn chng i hi cn c tham d vo nhiu tr vui khc nhau, nh vy, ngy hi khng nhng em li cho ngi ta s tho mn, yn n v mt tm linh, m cn l dp nhng ngi nng dn xa ngh ngi, vui chi thoi mi trc khi bc vo mt chu k lao ng mi, vt v v nhiu u lo. Cc tr vui din ra ngay ti sn nh v xung quanh cc ni th t khc, vi nhng tr ph bin tt c cc hi h trn khp cc lng qu Bc B nh c ngi, u vt, chi g, nh u, leo dy, t tm, ht cho, tung ... u c ngi l mt cuc thi kh th v, bi nhng ngi cao c nht ca mi lng mi c tham gia v git c gii c l mt nim vinh d ln cho lng. Trc khi vo cuc, ngi u phi vo l Thnh ri mi ra u. C ln lt u loi nhau, ai gi c cho n cui cng th c gii, l ngi ph gii c v l ngi gii c nht ca hi nm . Chi u l tr chi thu ht kh nhiu trai thanh gi lch tham gia. Trc ngy m hi, ban t chc trng sn hai cy u cc i nam n thi ti. Gii thng thng ch l vi vung la, nhng nhng ngi c gii vn rt sung sng v c dp th hin ti nng v lng dng cm ca mnh. Tr u vt din ra bi t ngoi nh, cc chng trai khe mnh, nhanh nhn ca cc lng u c th tham gia, bi si vt l ni th hin tinh thn tng v. Gi tr vt cht ca gii thng khng phi l ln nhng gi tr tinh thn li rt ng k, y l dp cc chng trai ph by sc kho v ti ngh ca mnh trc dn lng, trc cc thn n trong vng. i vi h, y cng l mt nim vui, nim vinh d m hi lng mang li. Chi g l mt trong nhng tr vui ni ting hi C Loa, v vng ny cng l vng hay t chc u g chi v nui g chi, nn n hi ngi ta li em nhng cp g c nui nng, luyn tp cng phu tranh gii.
230
o a l mt kiu nh o c bit, c mt ngi lm ci. Ngi ny t mt chic mt, trong mt mt ci a nh. Nhng ngi chi ng cch mt khong 2 thc, ri i nhng ng trinh hoc nhng ng xu vo ci a, nu trng mt s c n nm, nhng ng no bn ra mt s b mt cho nh ci, ng no khng vo mt cng khng vo a ngi chi c i li. Ngoi ra cn khng t tr vui khc nh t tm im, nh c bi... Ti ti nh lng li c ht cho th thn, c nm c c ht tung ... C nh vy, nhng tr vui y ko di sut t ngy m hi cho n ngy gi m, mang li cho lng qu mt khng kh no nc, vui v khc thng./.
V.H.L
231
L hi n Ba X
v c cng
n nay Minh c, huyn ng ho, tnh H Ty, ngi dn

vn c thi quen gi con tru l con ngh; cho d con tru lm cha lm m, chn bi, rng long khng th ko cy. Chng l theo nh li k ca cc bc cao nin: Xa xa vng ny l rn nc ng chim, nghip canh nng c nm ch mt ma m vn bp bnh. C dn i ngho x xc trn ng trng, nc trong. Cho ti khi c ngi h Mc, tn gi l Tru Trng ra dy dn khoanh vng ngn nc v trng cc ging la thch ng theo tng ma v. Kt cc l dn c m no, qun c tr nn phn thnh v tr ph. Khi ng qua i, nh cng n y, nhn dn trong vng quyn tin, gp sc lp n th v tn ng lm c thnh hong v cng t y ngi a phng c thi quen k hu tn gi: Tru. n th c thnh Mc Tru t ni trung tm ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng v Thnh H. Mt n nhn v hng ng, trng ra mt h sen bt ngt. Hai bn t hu n, bn l chi lu ca dng sng Nhu, bn l ng ci quan un khc nh con rng, con rn ln quanh. n c kt cu mt bng theo kiu ni cng ngoi quc. T ng ln i vo qua tam quan l con ng va gch nghing a ta n sn chu. Hai bn ng, di bng cy c th, c by nhiu tru , nga , voi v ch trng va uy nghim va dn d. Chnh din khang trang chia lm ba lp, nn thng c gi nm l: tam cung. Trn cc v ko, chn gi, c bit l ca vng c chm tr tinh vi bng nhiu ha tit nh: t linh, hoa l, c vt V Mn v.v... Ni cung by bi v c thnh hong v nm bt nhang th ca nm lng cng nhiu t kh: tn lng, bt bu, x mu v kiu rc v.v... Hai bn chnh in, cng trng ra sn chu l hai dy nh nm gian, ng vi nm thn dng lm ni tip khch v nhn l trong mi k l hi v.v... n Ba X t ma bt tit hng bay. Song nhn nhp tng bng hn c l k l hi thng nin 12 thng su. V nh thnh l c nm
233
nm mt k m l hi to. chun b cho mi k l hi, ngi nm thn Minh c nui nm con ngh. Trc ngy l hi cc con ngh c dt n thi: Con no vo gii, c chn hm sau m hi git tht t thn v chia u nm thn th lc. Ngy khai hi 12 thng 6, t sng sm, lng thn rn r, tng bng. Ngi ca nm thn trng giong c m, kiu rc a thn thnh th trong bn ht thn mnh v n d hi. Sau khi c nm thn, anh trc em sau t tu ng , l rc nc bt u. Vn theo th t anh trc em sau, nm on rc ra sng Nhu lm l rc nc. i u mi on rc l i c, tip sau l i nhc, i kiu rc bt nhang hng n, v kiu rc chum nc. Chum nc c quy quanh bng vi trng, ming ph vung vi ... Ti b sng nm thn, mi thn dng nm chic chi ra gia ging sng ly nc v lm l mc dc. Sau l mc dc l l t thn, ln lt nm thn lm l t, tip sau l l t ca cc dng h, cc gia nh v khch thp phng. Trong khi chnh n long trng din ra l t, ngoi h ngoi bi n, din ra nhiu tr chi si ng nh ma rng, ma ln, chi g, u vt. Si ni v cun ht ngi xem hn c l tr p b go v tm nc. Ngi ta treo nhiu b go v tm nc ln mt gi treo. Ai p vo b go th c thng. Ai p vo tm nc, tm nc v ra bn tung to vo ngi th l nhng ting ci r ln theo v.v... L hi n Ba X t lu tr thnh l ca nm thn: Thnh Cu, Thnh Bng, Thnh Thn, Thnh Thng, Thnh H v dn chng thp phng ko v d hi rt ng. phc v cho vic n ca khch thp phng, nhiu ngi a phng qun t gn n, dng nh, lp qun, thnh mt ni bun bn sm ut thi xa. Chnh v l m gn n Ba X ngy nay, c mt a danh c gi l: Ph Cng Thn./. V..C
234
l hi n b tm
l hng l
n B Tm nay thuc x Dng X, huyn Gia Lm ngoi thnh

H Ni, xa kia thuc trang Th Li, huyn Siu Loi, ph Thun An, tnh Bc Ninh. Dng X gm ba thn l Dng nh, Dng v Dng anh (tam Dng), xa na l ba ng trong mt lng, n B Tm nm trn t ca thn Dng . Trc y ring Dng X l mt x, nhng nay hp vi Thun Quang v Yn Bnh thnh x Dng X mi. Trong hu cung n c tng b Tm (Nguyn Phi Lan) v su tng n khc gi l lc b. Gian ngoi c t mt s th v chic ngai, trn ngai c bi v ghi "L triu tam hong thi hu" v mt vi bia k hai gian bn cnh. c bit c b khm long nh rt p mang nin i thi Mc. Hng nm ngy tic l chnh l 19-2 m lch - ngy hi ln l 25-7, tng truyn l ngy gi b. Ngoi ra vo cc dp xun thu, nhng ngy sc vng u c l trong n. Xa kia hi n b Tm rt ln, khng phi ch c Dng X v Thun Quang t chc, m c tng Dng Quang c (gm chn x sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm (Hi Hng) v nhng lng cy rung hu ca n. Trong n cn gi c tm bia ghi r tn cc lng cy rung hu ca n vi s lng c th. Do hi kh ln, nn thng phi nm nm mi t chc mt ln. Hi cui cng, theo tr nh ca dn lng, c t chc vo nm 1939, nhiu ngi cn nh c tn ngi c gii c ngi nm l ng Trn Nht Tn. Trc y chnh hi l t 19 n 22 thng 2 m lch, nhng thc cht ngi ta rc rch t ngy 16 v n tn 25 thng 2 mi ht hi. Ngay t tic u xun dn lng t hi ti n chun b hi xun t l cn co vi B, mong ph h cho lng. Dn lng chn c cc tin ch, tng c, ban t cng cc vic khc cho ngy hi. Ngy 19-2 m lch tng truyn l ngy sinh ca b Tm. Ngy hi c m u bng mt m rc long trng - rc nc. m rc khi hnh t n B Tm ln ti ging nc cnh cha lng Si (Ph Th) cch n khong 2km. i u m rc l c ng hnh, tip n
235
l Tng c, ri n ching, trng, bt bu. Lin sau l long nh rc b Lan (bi v), c nhng ngi phc dch theo kiu. ng i t n theo ng 179 ngy nay ln Si. Sau kiu B l kiu ng che dng ly nc. Cc c gi cn nh trc kia trong n c mt chic che bng s Nht Bn rt cao v to, nhng nay b mt. Ngoi ra l kiu ca cc thn thuc Dng X v tt c cc lng cy rung nh n. Do vy m m rc rt ln v di, bi v rung t lc ca b tri rng ti tn Ngha Trai, Bnh Tr, Lin M... B cng c coi l Mu nghi thin h. Do qui m ca m rc di v ln nh vy nn n ko di ti bn nm ting ng h mi rc c nc v ti n. Trong lc din ra cuc rc nc, th t cc thn cng tin hnh rc l vt ra n t l. Sau khi kiu B v nc c a vo n yn v, cuc t l bt u. Cc b lo nm thn c c vo ban t tin hnh kim tra l vt rt nghim ngt. L vt t l trong ngy hi hon ton l tru, ru. T thng c nm no cng vy c chng thm th ch c bnh gai, bnh mt m thi. Tng truyn vic lm on xi th cng phi rt tinh khit. Phi dng nc ging Qun i, u thn Dng nh, gnh v nh trc ba bn ngy tht trong, khi mi em ra vo go v thi xi, nh vy mi m bo tinh khit. Sau khi xem, xt l vt mt cch k lng, cuc t l bt u. Trong "L triu tam hong " bn ch Hn cn chp r bn vn t Hong thi hu v ma xun n. Chng ti xin ghi li y lm c liu tham kho: "Rng: Nm nay l... thng ... ngy mng mt. Tnh-ph-huyn-tng-x, ton dn knh dng l vt mong c chiu c. Triu L, Hong th ba, Lan linh ng, dung mo thm tho, c hnh oan trang, tr ha hin hu, trinh tit php lnh, lng danh nhn hu... gip nc y phc, ngha p, mt mc hin ha n hu, dp ht nn, yu nc; oan trang im lnh, cu i yn dn, gip nc bo v s nghip, gy dng c , vun trng nn n, ban phc, pht ca... c ln lng danh, hnh vi tao nh, gi n np, yn dn gi nc, lng nhn c m rng ko di khng ngh. Rt linh Hong thi hu ngi trn, rng c l t trong ma xun. Knh mong Hong thi hu xt n ch ti tm. oan trang thun ty cng n y ghi li c nm, mun k. Nay gp thi lnh, t ma xun, l
236
mn, tnh thm, knh cn, xin c chiu c, ban phc, gip nc thnh vng, gip cu vt dn c m no. Xin tu trnh" Chc chn vn t ny c lm v sau, v ti nay khng r vo ngy hi ni dung bi t c ging nh trn khng, song t nht cng l c liu thy c nim mong c cu xin ca dn lng i vi B. Sau cuc l chnh thc ca cc c trong hi ng, ra vo khng ngt l cc cuc dng l ca dn lng v khch thp phng. Ngy hi u tin ko di cho n khuya trong khng kh nghim trang ti n cng cc cuc vui ngoi sn v khu vc xung quanh. Tng truyn sau khi t l xong ngy hm cng nh bui hm sau, l vt c chia ra lm i, ring Dng (l ni sinh ra B) c mt na, na kia mi c chia cho cc thn cn li trong x. Ring ng ch t c biu 60 phm on v 60 qu chui. Nhng c gi c chng ti hi u khng nh hi xa khng c chi tit v kiu v vng lng ca ng bn du trong m rc ngy hi (ngi m theo truyn thuyt bo trc cho Lan bit s tr thnh hong hu). Tuy nhin theo Bc Ninh d a ch ca Trng V, (mc c tch) khi ni v miu L Thi hu li nhc n chi tit ny nh sau: "Ngi con gi lng Dng X hi du trong nng. C mt ng lo bn du trng thy trn u c c m my ta lin n bo c ta i gp vua. Ngi con gi t chi ni: "M ti sai ti i hi du ch khng sai i xem vua". ng lo ni thm, ni "sau ny nu qu c c qu hin th cho ti vng lng i trc". n lc , c ta mi chu nghe theo ng lo n ch vua ng... L Nhn Tn ln ngi, tn lm hong thi hu. Nh li ng bn du, mi khi ng gi li cho vng lng (ca ng - LHL) i trc. Nn v sau, dn vn gi l c. Hng nm ngy nhp tch m hi, vn rc mt ci kiu khng v mt i lng xanh i trc kiu thn, khng dm thay i". Ngy 20 thng 2 hi cng bt u bng nhng cuc rc. Song ln ny l rc Thnh hong v l vt ca cc thn thuc Dng X v nhng ni n lc rung ca n bi vng v dng l. Tr kiu ca bn thn thuc Dng X v Thun Quang c vo trong n, cn tt c cc kiu ca nhng lng khc u phi ng bn ngoi cng n (ch ng 5 by gi) bi vng vo. L vt c chuyn vo trong n. Ti sn n cn c tc pht c tng, truyn rng nht l vo nhng nm tri m u, ma c l xua tan my m cho tri quang my tnh.
237
Thun Quang l lng c quyn la chn tng c cho hi hng nm. Tng c cng c la chn cn thn, l ngi khng tang ch, p ngi, khe mnh v nhanh nhn. Ngoi ra cn c hai th hiu trng v ching. C th hiu c v th hiu trng, ching u mc p v phi tp luyn t trc. Cc ng tc v iu ma ca h cng ging nh hiu c, hiu trng v hiu ching hi Dng. Hiu c cng qu, nhy, ma ba ln nh ba vn hi Dng. L c cng di nh hi Dng, nhng tng c phi tp luyn cn thn, thun thc, trnh c lng nhng m cun vo cn, nh vy s b pht v rt nng v c li vi Thnh. Do m cc tng c lun lun phi ch trong khi luyn tp. Ti bi Xy trong n, ngy trc rt rng v cy ci um tm, mt m, l ni din ra cuc u c ngi. Ngi p nht c chn lm tng. Mi qun c u c mt chic gh u ngi. Ring tng c c che thm mt chic lng. Ngi chi nh nc no th ngi ng vai qun c chuyn ch theo nc nh. C nh vy vn c din ra cng thng vi s u tr ca ngi chi, nhng li hp dn ngi xem khng ch v cc nc c ti ba m cn bi cc mu sc v s thanh t ca cc nam n ng qun c. Cuc nh c phn thng bi cho cc ch th ko di cho ti ht hi. n cui hi ngi ta mi xc nh r ngi thng v trao gii cho ngi nht cuc. Mi nm hi u c phng ht cc ni n ng cai ht gi ca n, sut t 19-2 n ht hi. Thng thng cc phng ht n xin, a phng tn nhim phng no th cho php h ti ht gi ca n cho n khi r m mi thanh ton tin cho h. Ngoi ra cc phng cho, tung khc cng n gp vui cho hi thm si ni. Trong hi cn c cc tr chi khc nh t tm im, u vt, chi g, t pho v thi Php thuc c c ht c u... C nh vy l hi n b Tm ko di cho n ht ngy 21 thng 2 m lch. Ngy 22 thng 2 l ngy t r m v kt thc hi. Cng vo ngy cc gii vt, gii c mi phn ngi nht nh v lm l trao gii. Qua kho st l hi Dng X v nhng lng c lin quan ta thy mt s im sau: 1. Trong cc lng th Nguyn Phi Lan th hi Dng X c qui m ln nht. Hi c rc nc t trn Si (Ph Th) vi m rc ln gm c tng Dng Quang xa v cc lng n lc n B Tm. Nu nh Nh Qunh (Hi Hng) hay cha Dm (Nam Sn, Qu V, Bc Ninh), Ph Th (Gia Lm, H Ni) nht mc mi ngi u cho ch th Nguyn
238
Phi Lan, th ti Dng X, b Tm v Nguyn Phi ch l mt v c mt qu trnh lch s di t mt hnh tng c Tm lam l v thng minh n v nguyn phi ti ba, tho vt. Ch c Dng X king ch Tm gi l bi, cm gi l n. 2. Vo dp hi, c Dng X, Nh Qunh v Ph Th u rc giao hiu v c ba ni u trn trng yu qu thn tng Mu nghi thin h ca mnh. Cng d nhn ra iu v Th Li trang xa bao gm t ai sut t Si (Ph Th) cho ti Vn Lm, Vn Giang, Hi Hng ngy nay. C ba lng trn u thuc trang Th Li y. Do vy khng ly lm l khi xut hin tm thc knh trng, c ba lng u coi Nguyn Phi Lan l ngi ca qu mnh. 3. Ghp cc chi tit hi c ba lng ta s c c mt l hi trn vn vi ni dung l ton b truyn thuyt v s thc lch s v Nguyn Phi Lan. l cc tc l, nghi thc lin quan n c Tm n B Tm. Chi tit ng bn du hi lng Ghnh (Nh Qunh) nhc n on c Tm da bn khm lan khi i hi du v gp vua thnh hong hu sau ny. Tc bng sng hi lng Ph Th (Si) nhm k li s tch u thai ca vua L Nhn Tng v cui cng l nhng nghi thc v l vt ca ngy hi ni ln qung i cui cng ca Nguyn Phi chuyn tm vo vic xy dng cha chin, chuyn tm lm iu thin, tu nhn tch c ni ca Pht. Ton b lch s ca mt nhn vt c biu tng ha trong cc nghi thc, tc l l hi ca c ba lng. Do vy vic t chc tt l hi y s pht huy c tnh on kt, tng tr ln nhau gia cc a phng nh truyn thng tt p ca cc lng mc Vit Nam vn c t xa xa. 4. Nhng nm gn y, hi n B Tm ngy cng tr thnh mt l hi ln. Khu vc n c tu sa khang trang hn, p hn. Ngy hi c s t chc kh chu o ca chnh quyn a phng v nhn dn trong x. Nhiu tr vui dn gian c khi phc li nh t tm im, chi g... Mt s sinh hot mi c t chc... Trong mt khu vc n hn hai hcta, cc tr chi c b tr hp l cho nn thu ht ngi xem rt ng. Dng X li l ni gn th , nm cnh ng quc l s 5, do khch try hi cng rt tin li. V vy khch n hi mi nm mt ng thm./. L.H.L
239
Hi th diu B Giang
Minh Nhng
Lng B Giang, x Hng H, huyn an Phng c mt ngi

miu c, th ng Nguyn C. Hng nm lng m hi vo thng ba m lch thng c rc bnh dy, thi cm thi, th diu thi... Hi thi th diu ng vui v ho hng nht. Theo thn ph v nhng cu chuyn truyn ming trong dn gian: Ngy xa, trong lng c nh ho trng, sinh c c gi xinh p, nt na. Nm 18 tui mi t tn l Th Trm. Khi u lng c mt g t cao ro, bng phng. Gia g c mt hn xanh nhn nhi. Xung quanh cy ci um tm, c hoa ti tt. Cc loi chim mung thng n t tp ru rt gi by. Mt hm c Trm i hi ci v qua , nhn tri nng bc bn ngi ln phin hng mt. Bng c mt con kh t trn cy cht nhy xung m ly c... C Trm bng hong ngt i. t pht sau con kh b i, c Trm dn dn tnh dy vi v mang ci v nh 1 . T , c thy trong ngi c cm gic l ri mang thai. n ngy 16 thng 2 nm Bnh Thn, tri t bng chuyn ng, my m ko n ti mt c mt vng. C Trm tr d sinh ra mt ngi con trai c dng hnh k l. Khun mt nh v tng, tay di qu u gi. Mt vt chm lng bn chn nh hnh con du. C t tn con l K. Ngi trong vng gi l C (ng ln); nm 12 tui ni ting thng minh hc gii. Vn chng qung bc, v ngh cng tinh thng, trong vng khng ai snh kp. Trong thi gian y, thnh thong con kh ra vo nh. Ma la chn, kh li mang thc la v cho c Trm nui nng con khn ln. Nm 20 tui, uy danh ca Nguyn C lng ly khp ni. ng lp doanh tri gia p lm ni t tp anh ti. i vi dn, ng li khoan nhn c , lun ly iu nhn ngha ph d lng ngi. ng c mun dn hng phc. Anh hng ho kit ko n ph tr cho ng. Mt ln bn gian lon ca triu nh n nh p ng (v d ng khng c), gia vng vy bn mt, ng dng mt chic qun en, ly ct ng y hai ng qun ri tm li. ng cm qun ng ct xng thng vo m gic, tung ct bay m mt, lm cho chng phi bng mt chy ton lon.
1
Do truyn thuyt trn m lng ny khng c tc "bt v" nhng "ph n khng chng m cha".
241
Lc ny vua inh Tin Hong m vn nc, dp 12 s qun. Nghe ting ng gi quyn bnh mt vng, vua bn sai ng inh in n vi ng. m y, ng nm m thy mt c gi ru tc bc, ti ci vo dinh c bn cu rng : Ngy mai "ngi rung" n chi nh Vua inh thng nht li sn h. Vua ti gp g ngn nm nghip Tri t nh nn th m ! ri bin mt. Tnh dy th tri sng, ngoi sn, binh m ko n m m. Mt ngi ni to: Ti l inh in, by ti ca inh Tin Hong, vng lnh nh vua n n tng qun v gip nh inh dng nghip ln ! ng bn nhn li, m tic khao qun, thng dn v em theo nm trm qun s v Hoa L yt kin inh Tin Hong. Vua inh c mng phong ng lm Ph sy tng qun. Lp n trng co t tri t, cho c hai mt qun thu b cng tin nh thnh s ca cc s qun, thu giang sn v mt mi. inh Tin Hong ln ngi hong , m tic ln n mng v phong thng cho cc cng thn. ng Nguyn C c phong l Tng sy thng t i tng qun. Thng cho x B Giang l qu p s ti. Nh vy m h hng c qu hin, lng xm c vinh quang. ng lm quan trong triu chng c bao lu th triu nh suy thoi, bn gian thn gy nhiu cnh lm on hn lng dn. Nhiu ln Nguyn C khuyn can, nhng nh vua khng nghe. Cui cng ng vit t s ni r mi iu li hi v nu c th v nhng vic nn trnh hoc nhng vic nn lm dng ln, nhng vn khng c vua chp nhn. ng C bn co n t quan v hng p. ng dy dn lm n, vui vy cng cnh in vin thn d. Lc rnh ri by tr vui, chi diu cng m tr mc ng. Ri mt hm, trn g t nm xa, ng li thy Hu Cng (con kh) ngi trn gia hn . ng knh cn ci u lm l. t nhin hin ra mt ln my trng t t nng bng hn bay ln. Ln my bao bc xung quanh bin thnh my ng sc. Li thy c gi c bn cu th : "Ging sinh trn th ti g ny Nay li v tri ta ng my Tnhngha cha con, cha xung n Anh hng sinh ho thy u hay".
242
Ting th va dt th sm chp m m, gi ma m mt. ng C cng ha theo, hm y l ngy 12 thng 8. Lt sau, tri tnh my quang. Ngi trong vng ra pha g, v cng nui tic. Ai ny u hng ln tri nh ngm chic diu bay. Tng nh cng n ng C, ngi dn lp miu th ngay trn g t y. Triu nh phong sc vi nhng m t. Hin nay trong miu cn i cu i : "Sinh tin tch tr inh triu soi Ha hu linh chiu B p thn". ngha l : "Khi sng triu inh lng tng gii Ha ri p B rng thn thing". Hi thi th diu B Giang cng c m ra t t. Ngay t thng 8, trong lng rc rch lm diu. Ngi chn tre, mua giy, ngi khot so, vt dy... Cng vic rt cng phu, t m. Dy diu xa lm bng tre tui, vt u ni di ri cun li ngm vo nc qu cy cc ht v mui. Cho vo ni ba mi un mt m, dy va mm li va dai. So diu cng dng nan tre an thnh ng, un sn gn vi ming so lm bng g vng tm. Ting so va thanh li va m. Giy dn diu ln l loi giy xi mng, diu nh bi bng giy bn. Ngy nay dy diu c thay bng dy ni lng, nh diu cng d bay ln. Ngy rm thng ba m lch, lng B Giang vo hi. Sau phn t l, rc bnh dy tng nh thn nhn, hi thi th diu m ra. Mi nm, lng c ngi kho tay lm mt chic diu to lm biu tng. Diu di 5m, rng 1m50 dn giy hng iu, c bi th : Gi ht trng thanh hn non nc Si cnh diu bay nhc so ngn Kh thing tng C lu truyn thng, Anh hng rng r sng lng dn a im thi th diu l khu vc trc ca miu th ng Nguyn C n n Chu Trn th thn bn th. Ca miu nhn ra mt cnh ng thong rng, bn con sng Hng m p ly xm lng. Mt di h trong xanh in bng nc. M u l l trnh diu, tt c nhng ngi d thi u mang diu n l trnh trc ca miu. Hng nm, thng c t 30 n 60 diu d thi. Diu to di 3m, diu nh di 1m. Ngi thi a s trong lng, c thm ngi H M, Tn Hi, Lin Trung... cng mang diu n d. Bui chiu qu, khi gi nm nam lng thi, cnh ng la
243
ang th con gi xao ng r ro. Trc ca miu B Giang, my chc cnh diu ni tip bay ln, bu tri xanh vi vu ting so... ng trn b , trong lng xm, ngoi ng rung, u cng xem c diu bay. Thnh thong li c diu t dy bay mt ra pha sng. C diu chao o ri ri xung nc. Li c nhng diu an cho dy qun vo nhau, c hai u ri,... gy thnh nhng cuc reo h huyn no v nhng chui ci sng khoi ca ngi xem. L tr trong lng r nhau th diu con theo hi. Th l c hng chc, hng trm diu nh dn ui bay khp hi, to thnh my tng diu cao thp bay chp chi trong gi xun. Nghe u y ngn nga ting "chung Bng, cng B". Ha cng ting so, ting vng ca hi diu. Cnh sc lng qu bit bao ngon mc. Cuc thi th diu din ra mt hoc hai gi do ban t chc qui nh, cn ph thuc vo sc gi ca thin nhin. Nhng diu do t dy hoc o, t loi khi cuc thi. S lng diu bay gim dn theo thi gian ca cuc thi. Thng khi vo chung kt ch cn li trn hoc di 10 diu d chm gii. Ban t chc thng trc n Chu Trn. Ngi c diu d chm la dy buc vo hng ct trc ca n. Sao cho diu trn cao ng vi nc miu th ng Nguyn C. Gii thng ca hi diu l c v tng phm, xp theo th t nht, nh, ba vi tiu chun: Diu bay cao, khng o v c ting so hay. Ngi c nhn gii ln lt vo t l thn v hi thi kt thc, nhng cnh diu vn tip tc bay, ting so vn ngn nga "hu thnh" cho n tn m khuya. Trong nh trng thanh, dn lng B c nghe ting so vo von cng phn bit c diu y l ca ai th. My nm gn y, diu chim gii nht l ca cc c Thn Ng (1992), Hng Nhm (1993) v Nguyn Vn Bi (1994) u lng B Giang. Ngy hi vn ha huyn an Phng ln th nht, x Hng H c 10 ngi mang diu ln huyn d lin hoan, c ngi xem hoan nghnh. Ngy nay, miu B Giang c nh nc xp hng di tch Lch s - Vn ha. Ngi dn y quan nim rng, c nm no hi diu mn nguyn th nm y dn lng c "ha cc phong ng". Di tch v hi diu u c gn gi v k tha./.
M.N.
244
hi Bch Hc
toan nh*
Lng Bch Hc, (nay thuc tnh Ph Th) hng nm m hai k

hi Xun, k u t mng 3 n ht mng 5 thng ging, k sau t mng 10 n 13 thng ba. Bch Hc chnh l Phong Chu, kinh nc Vn Lang i Hng Vng. Hng Vng Chu Phong y ni Bch Hc, hp dng Thao Giang. t tn l nc Vn Lang, Chia mi lm b bn chng cng lin. (i Nam quc s din ca) Bch Hc nm bn t ngn sng L, theo danh t a phng cn gi l sng Thao, trng sang thnh ph Vit Tr. Mun ti Bch Hc, du khch hoc dng xe la, ng H Ni i Lo Cai, n ga Bch Hc, cch H Ni chng by chc cy s, xe la s ngng ni y trc khi i qua cu sng L sang Vit Tr, hoc du khch c th i theo ng b, quc l s 2 ng H Ni i Tuyn Quang, H Giang, thng ti Bch Hc, quc l s 2 cng i qua cu Vit Tr trn sng L nh ng st. nh lng Bch Hc trng thng ra sng L, trn mt khu t cao va trang nghim va thanh tnh. Ni y th Th Lnh i vng, mt v thin tng xut hin xung t Phong Chu vo i nh ng. Thn tch ghi rng v i ng khi L Thng Minh lm Th s Giao Chu, mt hm nhn du n y ngm phong cnh, nm mng thy t trn tri bay xung hai thin tng. Hai thin tng ny l hai anh em rut. L Thng Minh mi hai v thi ti, ai hn s li hng hng khi ca dn lng Bch Hc. c Th lnh i vng l anh, bc mt bc qua sng v mt bc na th lui v ch c. Ngi bc mnh n ni in hn vt chn ln mt tng , ni y khi hng nm trong k hi thng ba c cuc ua thuyn, thuyn bt u khi hnh.
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
246
Theo li dn chng, bn kia sng cng c mt vt chn nh vy, nhng v lu nm b t ph sa che lp i. Tng v m sng Bch Hc, dn lng cn ghi c v ct gi nh lng. Vt chn di mt thc, rng nm tc. Em c Th lnh i vng l c Thch Khanh i vng c dn lng Th Sn, huyn Hc Tr tnh Ph Th th phng. Do s lin h huynh gia hai v thn linh, dn hai lng Bch Hc v Th Sn c tc giao hiu vi nhau trong nhng k t l hi h ca hai lng. Hi Bch Hc vi hai k thng ging v thng ba mi nm, nhiu c tc c nhc li, nhng ng ch nht, y c cuc thi thuyn trn sng L v tc cp cu. Cn nhng tc khc nh chi c bi, t l th cng khng khc g nhng ngy hi Xun, hi Thu khc min Bc. Tc cp cu din ra trong thi k hi mng ba thng ging. y l mt th vui c bit ca dn lng v hng nm, trong ngy hi, dn chng cc x ln cn ko nhau ti y rt ng xem v i khi cng tham d cuc cp cu. Mi nm dn lng c mt ngi may b cu tung cho dn lng cp trong dp hi. c c may b cu l mt iu vinh d trong dn x, thng l hng chc trong lng. B cu gm mt qu cu m v tm qu cu con. Mi qu cu gm mt nm bng bc trong vi ng sc c thu ch mu sc s. Mt si ch c nh vo qu cu, mt u ch buc vo mt ngnh tre. Mi qu cu u c di bung thng, di hoc khu bng la mu, hoc kt bng ch sc s. Sng ngy mng ba Tt, dn lng ti nh v Hng chc c ch nh may cu rc b cu ra nh. m rc long trng c c Tin ch trong lng cm hng, cc nam n thanh nin i theo, c phng bt m c nhc im theo ting ching trng rt oai nghim. Chn m con qu cu by trn long nh do bn thanh nin khing. Rc ti nh, c b cu c knh cn t ln bn th thay cho b cu nm trc. K l l t cu. T cu xong l cuc tung cu dn lng v c dn thin h cng chen nhau cp. Cu tung tng ba qu mt, mi ln tung u do mt v hng chc hoc mt v b lo m nhim. u tin l ng Tin Ch, thi Php thuc khi khng c ng Tin Ch, do ng nin trng trong lng, - tung qu cu M v hai qu cu
247
Con. V ny trc ht phi c mt bi vn chc, i khi ca tng phong cnh ca lng, dn phong v nht l s linh thing ca c Thnh Hong che ch cho dn c thnh vng, lng x c yn bnh. Sau bi vn chc ba cnh tre c gi cao theo nhp trng th. Khi ting trng dt, dn lng h reo m . Dt hi h reo, v Tin Ch li c mt bi vn chc th hai cu cho dn chng trong x gp c mi s tt lnh. Tip theo bi vn chc th hai li l mt hi trng v mt lot h reo m . Sau v Tin Ch hoc nin trng tho ba qu cu buc ngnh tre ra, buc li vi nhau lm mt ri tung ln dn chng x nhau cp. B ba qu cu khng kp rt xung t c ngi , nhng lin , ngi c ba qu cu li b ngi khc chen y ging mt. H x ln nhau, h chen chc nhau, h ci, h gi nhau i i, ngi ny ng, ngi kia reo, cho n khi mt ngi nm cht c b cu, s t mi ngng. Su qu cu sau do hai v chc sc hoc b lo khc mi ngi tung ba qu, nhng ln ny, khng cn hai bi vn chc, ch c trng nh nhp v mi ngi h reo. Mi ngi li x y chen ln nhau nh ln th nht. H tin rng cp c qu cu s gp may mn. H tranh nhau rt hng hi, n ng, n b, thanh nin nam n u d cuc, khng phn bit ngi thn k l, ngi gn k xa, ngi sang k hn. Cp c cu, d mt qu hay b ba qu, c th em v nh lm k nim, hoc th ti nh. Thng thng dn lng Bch Hc, cp c cu, h vn mang ti nh th cho ti nm sau. Tc cp cu, tuy ch l mt c tc c hnh hng nm theo nghi thc c truyn, nhng y chnh l mt c tc cao tinh thn thng v, chng t ngi dn Vit Nam lun lun sn sng bt khut n khin dn tc Vit Nam c t ch vi bn nghn nm lch s. Cuc thi thuyn hng nm lng Bch Hc t chc vo ngy r m trong k hi t mng Mi n Mi Ba thng ba, t chc ngay trn dng sng L dn x v khch try hi t thp phng ti c th ng hai bn b sng d xem. Lng c bn gip: B u, Tiu Hc, ng Nam v Thn Chc. Mi gip c mt chic tri di bng g ch, di hn hai chc thc, rng chng thc ri, ng bng nguyn c cy g theo chiu di. Chic tri c nm chc bi cho hai bn; u tri un thnh rng v ui tri cng ln khc nh ui rng.
248
d cuc bi tri cc gip u kn nhng dn inh kho mnh sung vo nhng tay bi, mi gip nm chc ngi cho chic tri, nhng gip no cng kn mt s ngi d khuyt. Ngoi nhng tay bi, mi gip cn phi kn ba ngi, ba ngi ny thng l cc bc n anh trong gip, mt ngi ng u thuyn cm c hiu, mt ngi ng gia g mt chic trng khu gi nhp cho nhng tay cho, v cui thuyn, mt ngi ngi cm li. Mi bn mn thuyn l hai mi lm tay cho, y l nhng tay trai lc lng c hng gip la chn, v c luyn tp cng vi ba v n anh iu khin chic tri. Trong lc bi, h va cho va h reo. Ngi ng u thuyn cm c hiu, v ng thi cm trch cho chic thuyn bi. Ngi ny trc ht phi lun lun ng cho cn, t gi ly thng bng, ng v mnh m thuyn thin lch, gy kh khn cho cc tay bi. ng trn thuyn cho vng, mc con thuyn lao i vun vt trn mt nc theo cc tay cho, trong khi li phi cm trch cho chic tri, dng c hiu pht cho chic tri hoc i thng, hoc tin tri, hoc tin phi, hoc vng theo mt no quay u tr li, qu khng phi l mt vic d dng. Ch cn mt cht s c th ng lao xung nc trong khi chic tri vn vun vt bi i. Ngi cm trng khu ng gia thuyn cng phi gi mnh cho cn, cho khi ng nh ngi cm trch, v ting trng phi sao cho u khi lc tay cho nhng ngi ang bi. Ngi cm li ng cui, cm c vn mnh ca chic tri trong tay, tri i nhanh hay chm l do nhim v ngi cm li. Phi gi li cho tri i thng, phi la trnh nhng chic tri khc m vn vt ln u. Li cn lc quay, khi ln, phi la cho thuyn theo li. Vi tng y kh khn, ngi cm li li phi ng cho vng, cho cn trn cui thuyn, nu v ng xung sng, chic tri khng li s bi ngang bi nga... Ngi cm li phi lun lun ti ngi cm trch, theo hiu ca ngi cm trch li chic tri. Nm chc tay cho, ngi xung chic tri, phi ch ht n vic bi, tai phi nghe ting trng, tay phi bi cho u u, ng sai nhp vi bn cng bi. Mt tay cho bi sai nhp, c th gy ri lon cho ba bn tay cho khc, c khi cho c mt m chic tri. Tht l kh khn! Do phi c s luyn tp hng thng trc.
249
Lc xung bi tri, cc tay cho u mnh trn trng trc mi ngi ch vn mt chic kh, mi bn mt mu kh u nhau, trng tht p, nht l khi, mi hng on h dt nhau xung tng chic tri trc cuc bi, trng h vi thn hnh n nang, bp tay rn chc, c th v h nh nhng bc tng ng lc s. Lc cuc thi bt u, bn chic tri xp hng u nhau ngay trc ca nh lng. Tht l mt cnh nhn nhp cho ngi xem v c cho ngi d cuc. Dn gip no cng hi hp nh chnh nhng tay bi. Trn chic tri, ngoi nhng tay cho mnh trn ng kh, ba ngi n anh cm trch, nh trng v gi bnh li, ngi no cng khn o ng o di, tht lng buc mi sang bn, trng c v ung dung bnh tnh v rt t tin. Cc chic tri khi hnh trc ca nh lng v bi cho ti ng ba sng nhnh chy vo sng L. Theo li truyn tng y l dn lng din li tch c Th Lnh i vng, tin c Tn Vin khi xa, lc c Tn Vin ti thm ngi ra v. Chic tri v ti nh trc nht s c gii thng v lm l t mng bnh pho. Dn lng Bch Hc gii thch cuc bi tri cn c trn mt s tch huyn b: c Th lnh tin a c Tn Vin, nhng trn thc t, dn ta cn lun lun tp luyn cho quen sng nc, v hn mt ln chng ta thng gic trn mt sng! Bch ng Giang cn , Chng Dng cn kia, v c trn sng L nm 1947, khi ton dn khng chin khin gn ba nghn qun Php vong thn tri theo dng nc! Gp nhng nm dn lng lm n thnh vng, ma mng c, nhn dp hi thng ba, dn lng t chc c ngi thay cho c bi, c ngi cng chi nh c bi ch khc qun c thay v nhng bin c c khc ch, l nhng nam n thanh nin mc qun o c thu ch mang tn nhng qun c, ch thu trc ngc v sau lng ngi ng qun c. Cng c ni, qun c mc qun o nh thng, nhng c thm chic bin khc hoc vit ch theo b c, nh vy mi nc i, nu qun c di chuyn phi mang theo chic bin ca mnh. Ti mi v tr ca bn c u c mt chic gh qun c ngi. Ti nhng x ln thnh t, nhng nam n ng qun c cn mang theo kh gii, v khi qun bn n n qun bn kia, qun c n s ma mt th v nh h qun c b n, y nh trong mt mn ht bi. Trn y l my c tc c bit din ra hng nm ti x Bch Hc trong nhng
250
ngy hi. Ngoi nhng c tc trn, hi cn nhiu tr vui khc nh t tm im, o a v.v./. T.A
251
l hi lng bch tr
Nguyn ngc thanh
Lng Bch Tr ngy nay thuc x Tin Thng, huyn M Linh,

tnh Vnh Phc. Bch Tr xa c tn Nm l K Bch thuc tng Bch Tr, ph Tam i, trn Sn Ty 1. Lng pha ty, cch th x Phc Yn 3 km, ngay ven sng Nguyt c (a phng gi l C L2). Lng nm tri di dc theo ven , trong mi xm ng, nh ca thng c tng xy bao bc, ng i ca xm, ng hp vi nhiu ng ngang tt, mt c tr trong tng xm dy c, thng anh em h hng gn nhau, khng kh "trong nh ngoi lng" lc no cng m m. Lng Bch Tr xa c bn xm, xm R, xm Nng, xm Ch v xm Go. Sau ny do s tng dn s thm mt s xm khc na xut hin vo nhng thi im khc nhau, tuy nhin din mo ca lng c khng thay i nhiu lm so vi trc cch mng thng Tm nm 1945. Dn lng xa chia thnh tm gip: gip ng R, gip ty R, gip ng Nng, gip ty Nng, gip ng Ch, gip ty Ch, gip ng Go, gip ty Go. Cc gip u th chung thnh hong nh. l M Nng cng cha (con vua Hng Vng th 18, l v ca Sn Thnh Tn Vin) v Hong Cng (tc Cng Sn) qun s v tng ca Hai B Trng. Theo truyn thuyt v ngc ph chp vo nm Hng Phc nguyn nin 1572, i L Anh Tng3 hin ang cn lu gi c ghi: M Nng cng cha nhn mt ln i chi, tnh c thy nhiu c tr trng mc ven ng, hi tn lng, dn khng ai bit, nng lin t tn gi l lng Bch Tr, ng thi lu li dy dn lng bit ngh dt vi. tng nh cng n, hng nm lng m hi tung bng nhm ghi nh li s vic ny. Cn Hong Cng (Cng Sn) theo ngc ph, ng qu ng Hoa L (Ninh Bnh) theo Hai B Trng khi ngha chng qun Hn, lp nhiu chin cng c phong thc p
1
Vin Nghin cu Hn Nm: Tn lng x Vit Nam u th k XIX. Nxb KHXH, H Ni 1981, tr. 36-39. 2 Theo sch i Nam nht thng ch, bn dch, tp IV, Nxb KHXH, H Ni 1971, tr.208 c ghi: sng Nguyt c l chi lu ca sng Bch Hc (tc sng Hng) on t Yn Lc chy qua Thnh K, Kh Do v Bc Ninh gi l Nguyt c. 3 Cun ngc ph ny do ng Cc i hc s Nguyn Bnh son.
Bch Tr v ng n ti y. Khi Hai B Trng mt, ng vn tip tc cuc khng chin chng qun Hn xung quanh Bch Tr. nh lng c xy dng trn mt khu t cao ro gia lng, trc nh c mt ci ao hnh bn nguyt. Nhn chung y l mt cng trnh kin trc s, mang du n ca nhiu thi. Phong cch v truyn thng kin trc c dn tc th hin r qua cc u ao, dc thp v nng ca b mi, qua b cc kin trc, h thng cn, gi ching cc u hi. Khng nhng th Bch Tr cn l mt chng c lch s, mt cng trnh tng nim nhng ngi c cng xy dng v bo v lng. Ngy trc cng nh hin nay, hng nm dn lng li tng bng m hi. Ngi nh thc s tr thnh trung tm ca hi lng. Vo nhng ngy , gi tr, trai gi, ln b, t tp ngoi nh, quanh nh, bn b ao cng vui hi. Trong mt nm Bch Tr c nhng hi l chnh sau: - Thng ging: ngy mng 10, c Thnh Cng Sn sinh nht, c ht cho, nh vt n ht ngy 15, hng ngy c t l nh. - Thng hai: Khnh h c B cng cha, t ngy mng 1 n ngy mng 10 lng m hi c cc tr chi, nh c, bt chch trong chum, th vt xung sng ui bt, nh u. C rc kiu c B t miu v nh. - Thng tm: c B cng cha sinh nht, lng m hi t chiu mng 9 n ht ngy 15. T chc rc kiu t miu v nh t l vo mng 10, ngy 15 t t rc kiu v miu, sn nh t chc tung bng. - Thng mt: c B cng cha ph ho nht, tm gip lm tm c bnh dy mang ra nh thi. - Thng chp1: c ng ph ho nht, ngy 11 m tic gi trn tng nh n chin cng ca Hong Cng (Cng Sn). Di y l bn l hi chnh. A. L hi vo thng hai: Xa kia c mi nm mi m hi mt ln, hi bt u t ngy mng 1 n ht ngy mng 10. Khng kh trong lng trc ngy vo hi kh nhn nhp, nh no cng lo l vt sao cho chu tt nu c gip c mang ln nh cng thnh hong cng khng h thn vi cc gip bn. Trong nh ngoi ng u c dn dp sch s.
1
Ngy thng trong bi chng ti ghi theo cch tnh m lch.
Trong ba ngy u hi, mi gip c hai nam thanh nin kho mnh, mc qun o mi, u cht khn i rc kiu t miu v nh, n chiu li rc kiu t nh v miu. Nhng ngy ny cc c hng lo tc trc ngy m ngoi nh n tip khch t cc x ln cn ti d hi. T ngy mng bn lng t chc cc tr chi. a. nh c ngi. Trn sn nh mt bn c tng 32 qun c k sn vi sao cho t tng n qun u l ngi thc c th ng va. Cc qun c thng l giai tn, do ch t chn sn t trc. Mi bui sng ng ch t dn qun c n bn c, mi v tr qun c c cm bin tn cc qun c bng ch Hn, v gi loa mi nhng ngi gii c n kho c. b. Bt chch trong chum. Bch Tr, ngi ta ch dng mt chic chum, nc n na chum v b chch vo. Nhng ngi xin bt chch ln lt ghi tn theo th t. C th ch l mt ngi n ng bt chch. Nu ai bo dn, "tn" kho th r thm mt ngi ph n cng vo bt chch. Nhiu khi chch chng thy u li bt nhm phi tay nhau, lc dn lng v i trai gi ci vui v, d dm, tinh nghch, h h. Tr bt chch trong chum khng nhng gn lin vi nghi l phn thc ca ngi Vit c t thu xa xa m cn th hin s thng minh, nhanh nhn, ti tr ca ngi lao ng nng nghip, trong chng mc no cn c ngha giao duyn v nhiu i trai gi nn v, nn chng sau tr chi ny. c. Th vt xung sng. Tr chi ny ch c nam gii tham gia. Vt th xung sng, trai lng cng mt lc nhy o xung, ngi bi, ngi ngp sn bt vt. Ai bt c vt th em v nh lnh thng, gii thng tu theo tng ln lng m hi. C nm phn thng bng vi may mt b qun o, c nm bng tin. B. L hi vo thng tm (cn gi l hi tung bng). y l ngy hi vui nht, tp trung dn bn phng v d hi, hi bt u t ngy mng 10 n ht ngy 15 thng 8. Trc vi tun cc gip phi lo go np, , g trng bin l cng thnh hong. Sng mng 10, cc gip mang l vt gm tht g, xi v ch ra nh. Bui sng hm lng t chc l rc kiu c B t miu u
lng v nh. i u m rc c on ngi vc c, qut ri n phng bt m, tip n kiu c B do tm chng trai kho mnh ca tm gip ct c khing. i sau kiu l ch t v cc c. Khi ting trng ni ln, m rc chm ri tin v nh, hai bn ng dn lng ng xem rc kiu ng nght nhng khng h ci a v th to cho m rc khng kh trang nghim. m rc kiu v ti nh, lng t chc khn l, bn trong nh ngay gian gia tri ba chic chiu to, hai bn hng ct nh mi bn c su ngi n ng mc qun o theo li v quan di cc triu phong kin xa, tay cm v kh (ao, kim). Di sn nh l hai hng ngi xp dc tay cm l vt (ru v hng). Sau khi ng ch t c xong bi khn, th t hai ngi mt i vo trong nh tin l dng thnh hong. Cng vic t thnh hong t chc trong bn ngy theo nghi thc trn. n sng ngy 15, phn khn t kt thc, lng t chc rc thnh hong v miu, thnh phn rc ging nh hm u, nhng mi ngi phi va i va chy. Sau l rc thnh hong, lng t chc tung bng ngay ti nh. Gia sn nh, ngi ta k mt chic bc cao, ng ch t ng trn bc chun b tung bng. Dn lng chen chc sn nh v bn ao nh ngng i. Bng c lm bng mt t tre non tc rt kho, nhng mnh x mu trng mut, mm mi, mng manh, c buc thnh tm ging nh mt cun bng. Dt ting trng, ngi ch t tung bng ln cao, khi bng cha chm t dn lng x nhau vo cp. Ngi ta chen nhau, h reo m , trng thc lin hi, c nhng nm ch t tung bng xung ao nh, dn lng li o xung ao ginh bng. Theo l lng, ai cp c bng mang v nh, ln bn th t tin, chm ba nn hng l c. Nhng phn nhiu chng ai ginh ly bng m cn nguyn vn, ngi nhiu c vi si, ngi t ch c vi on si. Song ai cng vui v, h h v ngh rng cng vic lm n c nm s c thnh hong gip ch che. C. L hi mng bn thng mt. Tng truyn y l ngy M Nng cng cha mt v vy hng nm lng lm l tin c bnh dy ln nh ng thi m hi thi bnh dy. L lng xa, tm gip phi c tm chic bnh dy to, va l bnh dng t thnh hong va d thi. Ngy xa, mi gip c mt tha rung ring chuyn cy la np ly lm bnh thi, n v gt, la np sau khi p mang phi kh, chn la k cng ri mang v nh ng cai gip, n ngy 25 thng 10 thc mi c mang ra gi, go lm bnh cng chn kh cu k, ht go phi u nhau, khng st m hoc b gy v phi
4
gi trng. Go gi xong nhng cha c lm bnh ngay m n sng mng hai thng 10 mi em ngm. Khi gi go lm bnh phi gi theo mt k thut cao, sao cho khi vt bnh th bnh mn, do v trng. Tt c cc cng vic lm bnh hon thnh trong ngy mng ba. Chiu ti ngy mng ba cc gip c ngi mang bnh ra nh (bnh c t trn mm ng, v c ph giy hng iu). Sng ngy mng bn sau khi t l xong, cc mm bnh ca tm gip h xung thi. Ban gim kho chm thi l cc chc sc trong lng, sau khi xem xt v bnh phm, ban gim kho s hi chn bnh t gii nht. Ngy hi thi bnh dy cng l ngy cho cc em trai t ba tui tr ln ra nhp gip hay cn gi l vo lng, hm gia nh ch cn c mt ci tru trnh cai gip l c chia phn bnh dy, nhng t nm sau, mi em phi np cho gip mt ni go np ci (tng ng mt thng bnh dy loi nh) v np lin tc trong 10 nm. C nh vy n tui 25 mi c ra n c nh lng. D. Tic gi trn ngy 11 thng chp. Theo ngc ph th ngy 11 thng chp nm 46 (sau CN) l ngy din ra trn quyt chin gia qun s ca Hong Cng vi qun xm lc Hn, v tng quan lc lng chnh lch, Hong Cng cng nhiu qun s ca ng ng xung. Tng nh n ng hng nm dn lng m tic gi trn vo ngy 11, hm king ht xng v cc tr chi. Tic gi trn c t chc bi ng S theo ng bo y l ni Hong Cng luyn tp binh s. Trc ngy m tic, tm gip c ngi ra bi qut dn sch s. ng ch t (do cc gip rt thm chn ra) s vch thnh tm u nhau chia cho tm gip. gia bi k mt chic bn to dng l vt. L vt l tht ln en hoc b vng do cc gip gp tin mua. n ngy m tic, ngoi l vt k trn, tng gip mang theo hng, hoa n by ln trn bn. ng ch t nh ba hi, ba ting trng tt c dn lng u ra bi ng mc nim. Ch t ng gia bi hng mt ln bn by l vt c bi vn t. Trn y l vi nt phc ho v mt s ngy hi l chnh lng Bch Tr. Nhng cng nh mi lng qu khc, hi lng Bch Tr khng ch mang tnh cht tng nim nhng ngi c cng xy dng c , nng v t l m cn c cc tr chi m mu sc dn gian.
Hi lng Bch Tr cn bo lu cc tr chi c gn vi nghi l phn thc ca ngi Vit c (tr bt chch trong chum). Hi lng cn biu hin nghi l ca c dn lm nng dt vi (hi tung bng). Hi lng Bch Tr ly nh lng lm trung tm ca cc hnh ng hi chng t c s ng nht gia hi lng vi tn ngng thnh hong./. N.N.T
hi lng bt trung v tc thi nu cm cn

nguyn thanh
Lng Bt Trung nm ven ng quc l 39B, km s 10 trn ng t

th x v Tin Hi, nay l xm Vit Hng x Ho Bnh, huyn Kin Xng. Thu xa nh, n, miu th Triu Quang Phc v tng lnh ca ng c xy dng thnh mt qun th ln, nay b h hao ch cn li mt ngi miu c. Hng nm lng m hi hai k vo 15 thng ging v 15 thng 8, nhng nm gn y c t chc vo dp 15 thng 3. Xa, hi lng Bt Trung m vi nghi thc tng nim Triu Quang Phc cng nhiu s l, nhiu tr dn gian nh thi ln lnh, bt g c bit l tc thi ko la, leo cy chui, chy gii ly nc nu cm cn. Nay tc thi ln lnh khng duy tr cn cc tr dn gian vn c duy tr, ring tr thi ko la nu cm cn thng thu ht nhiu thnh vin trong lng tham gia. Tng truyn, vo th k VI, khi Triu Quang Phc lui qun v D Trch (Hng Yn) c hai ngi lng Bt Trung l L Chiu Tng v Trn Hng Trn chin u di c ca ng. Ngha qun ca Triu Quang Phc trn cc chin thuyn b vy rit, trn m ly khng c la nu cm h ngh ra cch dng dy thuyn ko mnh vo cc thuyn to ra la, treo niu trn so va lt thuyn va nu cm. Thu y vng t thuc lng Bt Trung ngy nay cng ang l mt vng m ly y lau sy, hai ng L Chiu Tng v Trn Hng Trn cng c Triu Quang Phc cho trin khai th trn y v tng phi nu cm theo cch ny. Sau ny dn lng lp n th Triu Quang Phc v hai ng. Theo nh l c ba nm mt ln vo cc nm TMo- Ng- Du lng Bt Trung t chc thi ko la nu cm cn, cn tc thi ln lnh v cc tr bt g, bt vt, u roi... nm no cng c duy tr trong ngy hi. Tc thi ln lnh hng gip vn l mt tc l kh ph bin nhiu lng c Thi Bnh. Cc c lo trong lng Bt Trung gi l tc nui n (t cch gi ny chng ta thy tc nui ln phn cho cc nh trong gip Bt Trung vn c rt lu i bi t n vn l t nm c nay khng cn thng dng, ch thy tn ti trong cm t c nh n ln, n lt). Lng Bt Trung c 4 gip, hng nm cc gip phn cho mt h theo nhn inh nui ln. Nh no n phin nui ln lnh c xem l mt vic i s. T u nm phi lo chn ging,
258
lm chung. Con ln d thi gi l ng ln, c chm lo nui dng sch s, chu o. n ngy khai hi, gia ch phi lo lm xi i lng, i gip ri ching trng rc ln ra nh d thi. Ln c o bng dy tnh vng vai, chiu di, vng bng. Thc dy o xong li c kim tra li trn thc khc trn tng nh. L ca mi lng v qui cch o, tnh thng khc nhau. Ring lng Bt Trung nu chiu di ln 1m10 l l, 1m20 c hng khoang (hay cn gi l qun u), t 1m30 c tr phn con ci min phi nui ln theo l... Ln t thnh xong tng phn c th con ln chia theo ngi th trong lng, phn cn li chia cho cc xut inh vng. Khng t nh b khuynh gia bi sn v l nui n ca lng. Mu thun trong lng cng d ny sinh khi chia phn theo tm thc ming tht lng hn sng tht ch. Tc thi nu cm cn ca lng Bt Trung l mt cuc thi mang sc thi c o ca c dn nng nghip vng chu th Bc B. c c bt cm do cng thn, phi qua cc k thi ko la, leo cy chui, chy gii ly nc nu cm, nu cm chn, do, vt thi gian. Cuc thi u tin l ko la. Lng Bt Trung c 4 gip, mi gip mt ci d thi. Ci dng ko la l mt on tre ho gc gi, thng, di chng 1m20. t gia on tre c thng mt l di 20cm, rng 1,5cm t mi, khong gia c to thnh hai rnh t dy ko . Dy ko la l loi lt tre dy di chng 80cm, dy phi va do va bn, ko khng b t. Mi bn la l loi mt r mc trn mi nh lp r c nghin nh rang, phi k hoc mt t b sn, dy, mt ca, v bo, rm r nghin ln. Vic to ra ci, dy, mi, ci, l c mt k ngh b truyn, khi ko la l c mt ngh thut tng hp ca nm by ngh nhn, t ngi gia ci n ngi ko khng b t, gi ci sao cho khng b nhc khi mi, ko sao cho nhanh, mnh to ra nhit thnh la. Khi c hiu lnh trng, cc chng trai ca tng ci vo cuc ko la ching trng v ting h reo c v vang dy. Ci no ko c la sm s c chm theo th t. Khi ko la xong sang phn thi leo cy chui ly niu. Bn cy chui ht loi to nht nh trong lng c pht ht l, bc lp b bn ngoi, bi bn trn nhn , trn ngn chui treo mt chic niu nht. Mi gip c mt ngi leo. Gii cng c chm theo th t thi gian ly c niu ca cc gip. Ly niu xong l phn thi chy vt sng gia cnh ng ly nc nu cm. Nc c ng vo mt chic a c mang v, vt thi gian l rt kh khn. Gii c chm theo th t gip no mang a v ch sm nht.
259
Khi c la, c niu, c nc, cuc thi nu cm cn bt u. Niu cm c treo trn cn mt cy tre cn c phn ngn trang tr, cy tre ng knh phn gc chng 3cm, di chng 5m, mt ngi vc cn, mt ngi phn ngn, bn ngi cm uc nu cm, mt ngi va gi cho niu thng bng va theo di khi cm si phi gh cho chn u v iu chnh la. Thu trc, niu nu cm l niu nht bng ng nu chng mt b go, nay dng xoong nhm loi nh. Trn mt niu cm t mt chic khn thm nc sao cho rc c nhit ln m khng qu lnh n mc tn nhit. Kh khn nht l c bn ci u phi chy quanh sn theo hiu lnh ca ch kho. Ngi vc cn chy sao cho niu cm khng b snh nc, ngi cm uc chy sao a la u vo niu, ngi gi niu tnh thi gian bit khi cn nc m ra gh m mt nhit... Thng thng t khi nu n khi cm chn phi chy u trong khong 15 n 20 pht v phi duy tr u n cc thao tc sao cho cm chn sm nht, do nht, nu kh, nho, kh, sng b tr im. Khi c 4 ci hon tt vic nu cm, Ban gim kho tnh im. im tng th dnh cho ci no nu cm nhanh nht, cm do ngon nht c gii. Cn cc gii tng phn cng c tnh im cng tng s nh im ko la, im leo cy chui, im ly nc, im thi gian nu cm, im cht lng cm... Khi chm im xong, cc niu cm c xi mang vo l thnh. Trong cc phn thi mi gip u c mc ring c coi l nhng b quyt khng l ra ngoi. Trc ngy khai hi nhiu ngy cc trai trng c chn phi tp luyn chu o t vic ko la n cc thao tc leo cy chui, chy vt sng ly nc, nu cm cn... Gii tng th hay gii tng phn tuy khng ln nhng l iu may cho c gip trong nm. Ngoi tc thi ko la nu cm cn, hi lng Bt Trung cn c tc thi bt mt bt g vui nhn. Ngi ta dng li quy mt gc sn nh th 4 con g ca 4 gip c nh du ring. Bn chng trai ca bn gip c bt mt vo bt. ng trng ti va g trng va xua ui g chy ton lon, ai bt ng g gip mnh th c thng, ai bt nhm g khc th ting ci vang dy. Nay tc bt g n gin hn, ch bt mt con. Ngoi cc tr dn gian truyn thng, nhng nm qua hi lng Bt Trung cn thm nhiu tr vui mi./. N.T
260
l hi n Bc L
*
V Hong Lan
Tc th Mu c mt v tr kh c bit trong i sng tm linh ca

ngi Vit. Tn ngng dn d ny pht trin cng vi lch s pht trin ca dn tc Vit, cc di tch th Mu cng ra i theo bc chn ca tc ngi ny, t ni rng cho xung ng bng, v Bc L l mt trong nhng trng im ca loi hnh di tch . n Bc L x Tn Thnh huyn Hu Lng (Lng Sn), l ni th Mu Thng Ngn - b cha sng to v cai qun vng rng xanh. n Bc L khng phi ch c mt ngi n ng c lp, m l mt qun th di tch, gm c n chnh, n Chu B v n o Kng. Cho n nay cha tm c mt ti liu no cho bit chnh xc thi im ra i ca ngi n, ch bit rng n tri qua rt nhiu ln trng tu tn to, c khu cn c xy li mi hon ton (nh n Chu B chng hn), do vy ngi n c dng v c truyn kt hp vi cc yu t hin i. Gi y n chnh vn nm trn khu t xa kia, l mt dy nh ba ta lin mi, xy bng gch, c cc ct g v c lp bng ngi ty. Ba ta nh ny ng thi cng l ba cung. T ngoi vo: cung nht c ban th Ng v Tn ng v h ban th Ng Dinh. Sau cung nht l cung nh c ba ban th: ban th c vua Cha Ngc Hong gia, ban th Cha Sn Trang li v sau, pha bn tri, v ban th c Thnh Trn ng sau pha bn phi. Cui cng l cung cm vi hai ban th: ban th Pht c t trong cng, v ban th Tam Ta Thnh Mu pha ngoi. Cch n chnh khong 15m v bn phi l n Chu B mi c xy dng li. n o Kng tuy cch n chnh 2 km nhng vn c coi l mt b phn trong qun th di tch ny. n cng c cu trc nh n chnh vi ba cung thu nh: nht, nh, cung cm. Trong Tam Ta Thnh Mu, Mu Thng Ngn cn gi l Mu Nh, truyn thuyt v b c lu truyn trong dn gian vi rt nhiu d bn, nhng u trng hp nhng im chnh nh: ngun gc xut thn vng gi ca b (l con gi Hng Vng, hoc l con gi ca Sn Tinh
*
Bi vit c s dng t liu ca PGS, TS Ng c Thnh - Phm Qunh Phng trong o Mu Vit Nam (tp I), Nxb Vn ha thng tin, H, 1996.
262
v M Nng..), b c sc p v nhng ti nng hn ngi do c tha hng t cc v thn tin, nh vy b em li cho mun dn chn rng xanh mt cuc sng yn m v no . Nh n b, dn gian tn b l M - B M Rng Xanh, cai qun tt c 81 ca rng ci Nam Giao v xy dng n Bc L th phng b. Truyn thuyt cn cho thy B gn lin vi nhng s kin lch s c th nh Mu Thng Ngn gip cc triu i L, Trn nh thng qun xm lc phng Bc, gip L Li trong cuc khng chin chng qun Minh... Bn cnh nhng truyn thuyt ny, ngi dn s ti cn ng nht Liu Hnh cng cha vi Cha Thng Ngn, nn cng c ngi cho rng n Bc L th Mu Liu. Tng truyn trong mt ln chu du min sn cc, Liu Hnh ti Bc L mt thi gian. Trc , Bc L l ni t d nhng khi Liu Hnh xut hin qui phc c cc loi th d, cuc sng ca ngi dn khng b e da na..., v dn gian xy dng n Bc L by t lng bit n v th phng Thnh Mu Liu Hnh. Tht ra th Mu Thng Ngn hay Mu Liu Hnh cng u l ha thn ca mt B M Khi Nguyn, trong t duy dn d b m ny sng to ra x s v mun loi, sng to ra cc gi tr vn ha vt cht v tinh thn ca tc ngi Vit. Bi a bn c tr u tin ca tc ngi Vit vng rng ni nn b m khi nguyn c dng dp ca b cha rng xanh. Tuy vy, cng ging nh tt c mi n th Mu khc, n Bc L cng th tt c cc v thn linh trong h thng thn in Mu, nh Tam Ta Thnh Mu, Ng V Vng Quan, T Ph Chu B, Vua Cha Ngc Hong... Ch c iu, ngi dn y c bit coi trng nhng v thn linh gn vi a phng h nh Mu Thng Ngn, Chu B, C B. Theo nim tin ca ngi dn s ti, Chu B l mt v nhn thn qu Bc L, nn cn gi l C B Bc L. y, C B Bc L c mt quyn uy v cng to ln, c th thay mt Mu ban pht mi iu cu xin ca con ngi. Khng bit t bao gi trong dn gian truyn tng v s linh ng ca cc v thn linh c phng th n, nn n Bc L thu ht c mt s lng ln khch hnh hng, khng ch l dn a phng m cn rt nhiu vng khc, c H Ni, Hi Phng... cng c ngi ln tn y l bi, nht l vo nhng dp l hi ln ca n. n Bc L trong mt nm c 5 ngy l ln m nhng ai tng n l y u nh r, v l nhng ngy hi t rt ng o khch thp phng. m u cho mt nm l l Thng nguyn, c t chc vo khong t mng 2 n 15 thng ging, ri n l vo h (u
263
thng t), l ra h (u thng tm), l Mu (20-9) v cui cng l l tt nin (na cui thng chp). D t chc vo nhng thi im khc nhau trong nm, nhng ni dung chnh ca cc l hi ny u by t lng thnh knh v bit n thn linh ca con ngi, ng thi cu mong thn linh che ch v ban phc lnh c c cuc sng bnh yn, phn thnh. Nu ni rng s cu cng, l bi ny s lm cho con ngi c thc li, trng ch vo s may ri v li lao ng th tht l khng phi, bi mi ngi i l u tin rng mi thnh qu m h c c u do cng sc lao ng m h b ra v nh vo s gip ca thn linh m cng sc y khng b ung ph. Bi vy, c th ni rng, thc cht vic i l ch to ra mt s yn n v mt tinh thn, nh c s yn n y m ngi ta vng tin hn khi bc vo mt chu k sn xut mi. V dng ln thn linh nn cng l thng c nhn dn chun b rt chu o, t cc l vt (nh c chay, c mn, m...), n cch sp xp l (cc l by trn ban th phi theo mt trt t nht nh), n th t cc bi thnh: Pht - Thnh - T Ph Chu B - Ng v quan ln... Trong cc ngy l ny th l tic Mu l l hi ln nht v thu ht c nhiu s ch nht, cng c th xem y l l hi chnh ca n. L tic Mu c t chc vo ngy 20-9 hng nm, theo dn gian th y l ngy gi Mu, bi ngy 3-4 l ngy Mu thc ln th nht v ngy 20-9 l ngy Mu thc ln th hai. Cng vic chun b cho l hi c bt u t trc nhiu ngy, nhng l dng ln Mu phi c la chn cn thn nn khu chun b rt c coi trng, y l lc ngi ta nui g vt ln, chn go, lm m... L hi c bt u vo ngy 18 bng l m ca n. Cc ban th trong n, cc t l c dn dp v lau chi sch s, ngi ta lm l tm ngai (ngai Vua Cha Ngc Hong v ngai Mu Thng Thin) bng nc ma, hoc nc ly u ngun sui Bc L t sng sm, v nc trm hng. Sang ngy 19 ngi ta phi chun b c cng, c cho cc ban cng c qui nh cht ch: c tam sinh, c mn cho ban Cng ng, Ng v Tn ng; c chay (c khi c c mn) cho ban Mu; c trng, tht sng cho ban Ng H; c c cua, c luc cho ban Cha Sn Trang. Theo mt s nh dn tc hc m thut th hnh tng h l tng trng cho sc mnh ca trn gian, i din cho cc thn linh di mt t, Ng H l tt c cc thn linh thuc 5 phng ca th nhn, nn em trng sng ti cng ban ny c ngha nh nhng linh hn ca cc kip i qua c a ti y cu s bo tr ca sc mnh thing ling ny. Tuy nhin trong
264
thc hn nhin dn d th h cng c ng nht vi Cha Sn Lm nn ngi ta cn em tht sng ti cng nh tha mn mt nhu cu phm tc thuc t nhin. Cn vic em bin n l ban Cha Sn Trang biu hin cho s b sung ci thiu ca min sn cc, ng thi biu hin lng thnh knh ca tn v mt no phn nh mi giao lu ca thng mi pht trin. m cng c chun b ht sc phong ph vi hu ht cc kiu loi, nhng nhng th c tnh cht bt buc l 2 voi, 2 nga, 6 thuyn, 5 m quan, 6 hnh nhn (mi hnh c 3 u)... Ngy 20, chnh hi, vo ngy ny cc nghi l trng th c din ra ti n chnh. u tin l l mi Mu i xem hi, ri mi n l rc. Sau khi hiu lnh do ngi cai m pht ra, ching trng ni ln, pho hiu n vang, on c kiu bt u xut pht. i u tin l 11 l c, gm c tit (c vua trao lm tin), c mao, c ng hnh vung c ui nheo, c t linh. Y phc ca nhng ngi cm c rt p v thng nht: o nu np , i nn du... Sau hai ngi cm bin dn ng (mt bin c ch "hi t" - trnh xa, v bin kia l "tnh tc" - yn lng) l bn ngi khing trng v ching. Ri n kiu nhng m (voi, nga...) c che lng, tip l phng nhc bt m v kiu bt bu. Mt on ty tng i nn du, tht lng b que, mang gm h tng. nh trm hng v mm ng qu c trn kiu long nh do bn ngi khing i trc, tip theo l kiu vua Cha Ngc Hong, hai kiu bt cng rc Mu, c Trn Triu v kiu vng rc hng cc Chu. Sau cng l khch hnh hng v dn trong vng. on rc i t n chnh n n o Kng, qung ng di 2 cy s, nhng khng kh no nhit, ng vui ca m rc lm cho mi ngi khng ai cm thy ng xa v mt nhc, lng tin cho ngi ta sc khe v nim hng phn tham d c ht mi l nghi din ra trong hi. Khi on rc n ni, ngi ta bt u c hnh i t. Bui t din ra trc ban th c Vua Cha Ngc Hong v ko di trong 2 gi vi cc nghi thc: n thn, dng ru, c chc v ha, l tt, l hi cung. Kt thc i t n o Kng l l hi cung, mi Pht v cc v thn tr li n, m rc c t chc quay v theo ng th t nh lc i. V n n chnh, li tip tc c mt i t na, cng ging n o Kng. Chiu ti 20, mt cuc phn pht lc thnh din ra, tt c mi ngi i l u c nhn lc, bt k l khch thp phng hay dn s ti, d ng gp nhiu hay t vo l hi, bi "lc ha ng phn". L hi n Bc L l l hi ca tn ngng th Mu, bi vy c nhng gi tr vn ha tn ngng ch thc ca n./.
265
V.H.L
266
l hi cha bi
L ngc canh
vn ha ca ngi Vit. Qu trnh pht trin Pht gio cng l qu trnh hnh thnh, pht trin hi cha, nhng du n tt p trong sinh hot vn ha cng ng ngi Vit. Song, qua qu trnh bin ng pht trin ca lch s v vn ha cng ng, hi cha dn dn lui v d vng m ch cn li l cha. Tuy vy, hi cha khng mt hn, iu ng mng l vng t Bc H vn cn tn ti hi cha Bi (thuc Chn m, huyn Ty Chn, trn Sn Nam xa). i L Trng Hng, huyn Ty Chn i l huyn Nam Chn, nay thuc x Nam Giang huyn Nam Ninh tnh Nam nh. Cha Bi. Cha c xy dng trn vng t rng thuc ba thn Vn Chng, Gip Ba, Gip T. Cha Bi xa b tn ph khi nh Minh h nc ta (1407 - 1427), ngy nay ch cn li mt s tng c l vt tch ca ngi cha c xy dng trn mnh t ny. Theo lch s cha Bi (i Bi t), cha c t i vua L Nhn Tng. Tri qua nhiu thng trm ca lch s, tng giai on cha c xy dng li v trng tu vi cp khc nhau: - Ngi cha u tin c xy dng t thi L, nm Nhm T (1073). - Thi L s, cha c xy dng li trn nn t c (1427-1527) - i L Trung Hng, tu sa ln, vo nm Chnh Ho th III (1682). - Nm Gia Long th 6 (1807) cha Bi li b qun Bc thnh t ph khi ng V nh Khnh tc gi l lnh Khnh ngi thn Gip Ba chng li nh Nguyn. S vic ny c c chp trong s sch 1. Sau ny cha Bi c xy dng li theo phong cch kin trc thi Nguyn. Tuy vy cn nhng bng dng ho tit l lt, my tn, rng bay ca thi L trung hng.
1
Hi cha l ni t hi nhng sinh hot m bn sc
i Nam thc lc - tp III. Chnh bin - nht k III - Nh xut bn S hc, H Ni, 1963.
267
Hin nay cha c kin trc theo kiu "Ni cng ngoi quc" i xng hai bn linh o, nguy nga s, t tin snh n thng in kt cu theo nhiu lp, cha c nng cao dn. Ngoi h thng chnh ca cha, hai bn cn c hai dy hnh lang di v thp, tri mi rng, mi dy 20 gian, cng lm tn v p ca cha. n cha Bi, du khch v nhng nh nghin cu khng th khng n gc chung 2 tng, 8 mi v nhng u ao un cong. Cha c qu chung ln, sm sm, chiu chiu ngn vang c mt vng nh nhc nh chng sinh cnh tnh v gic ng. Nm Minh Mng th 18 (1838) chung c c li, cao hai mt, ng knh 1m60 nng 1.800kg. Cha cn 18 bia, vn bia c nht c khc nm K Mi (1679) i L Hy Tng. Cha Bi ngoi th Pht, cn c mt gian th i php thin s T o Hnh. Theo thnh ph :"o Hnh thin s h T, hu L, cha l T Vinh gi chc St tng quan triu L, nhn tr lng An Lng tc lng Lng, kt duyn cng b Tng Th Loan m sinh ra Thin s. St tng quan vn ngi cng trc, em vua L Nhn Tng l Din Thnh hu ghen ght, tm cch mu st, mn php s i in git hi ng. Thin s a m i tm ni lnh nn. Ln i v chn Sn Nam Ty Chn huyn Chn m x ty Gi thn ng chn am my M con mng r y tr tr Sa sang phong cnh cha Bi To vng rc r, vn K thanh u... K Thnh T o Hnh Thin s kt bn vi Minh Khng th in s tu cha Khng L (Giao Thu) v Gic Hi thin s tr tr cha Phc Lm (Giao Thu). Ba ngi nghin cu php mn La Ni ri cng nhau i Ty Thin c Pht t truyn cho tm n, lc tr thn thng. Khi v nc thin s tr li cha Bi, th thn mu qua i. Thin s di ln tr tr cha Thin Phc, ni Pht Tch, huyn Thch Tht, trn Sn Ty. Ngoi vic tu hnh Thin s cn dy ngh lm tr ri (i li), nn nhn dn gi Thin s l thy. Ngn ni Pht Tch m thng ngy thin s tnh ta cng gi l ni thy. Theo s tch, v cn nhiu tc lu, thin s thc sinh lm con trai Sng Hin hu ni nghip vua L Nhn
268
Tng tc l vua L Thn Tng. o Hnh thin s cn c suy tn l mt trong ba v thnh t Vit Nam (Vit Nam tam thnh t)1. Sch Vit in U linh vit thi Trn, c ghi chuyn T o Hnh, Nguyn Minh Khng (Khng L) v Gic Hi sang Ty Trc hc c thut l. Sch H phng ph lc ca trng nguyn Lng Th Vinh, vit gia th k XV th T o Hnh l t th 5 trong 7 v t ngh cho. Thin Uyn Tp Anh chp :o Hnh thin s l bc chn tu c o, v t th 12 ca thin phi T Ni a Lu Chi. Mt trong chn v thnh Pht c ghi trong Pht ph Vit Nam. T o Hnh l mt trong ba v sinh sinh ho ho: T o Hnh, Linh Lang i vng v Vn Ct Thn N, cng vi bn v khng cht (t bt t) l Ph ng thin vng, Ch ng T, Liu Hnh Cng cha v Tn Vin Sn thnh. Hi cha. n hi cha Bi, khch thp phng u nhn thy l c phn di, tung bay trong gi. C phn l biu tng cho chn tu hnh, ni th Pht. Tng truyn rng thu xa cc nh s i truyn o, khuyn ging v o l ca Pht l hng thin, tr t, nhn i, vi t tm v tm lng thnh. Ti mt gia nh n, gia nh tt, hng thin, trong nh c mt ngi con ng ngc, ngang tng, hung hng, sau khi nghe truyn gio l ca o Pht, quy phc. Ngi con ngang ngc bn ly dao m bng ly lng mnh cng Pht, v ni " l tm lng thnh ca ti cng Pht". Sau , cc s vi i c lng y v cha, i c vi ngy mi hi thi khng chu c, bn nm xung sng. Bng c con qu thing xut hin, tha b lng v vi cha. Bi vy trn ct c phn bao gi cng c hnh con qu tng trng cho qu thing, qu thn. C di kiu rng ca v c di di hai bn l tng trng cho tm lng thnh ca con ngi hng v Pht, quy Pht 2.
Theo t liu ca cc c: on Vn Bng, on Chu Un. on Vn Quang, on Vn Lnh. 2 Phn (Phan) trang nghim, biu dng oai c nh Pht, khi treo nhm cu phc c - Qu c coi l thin s ngm phan ban phc, em lnh ca tng trn xung nh cha cho m hi.
269
S tch thn Vn Chng, Gip Ba, Gip T khu vc cha Bi, theo cc c trong ban di tch k rng1: thu xa thin s T o Hnh v y lp cha Bi (i Bi t), thin s c i quyn gp xy dng cha. Ti thn Gip Ba ngy nay (trc l Cm Nang thn), T o Hnh n quyn gp, dn lng ngi gp, ngi khng, thiu nhit tnh. Thin s n thn Vn Chng, dn lng rt nhit tnh, thnh tm ng gp ngay. Thin s n thn Gip T (xa l Kinh Lng thng thn) quyn gp, cng c s nhit tnh ng gp ca dn lng. V sau thn Cm Nang, tc thn Gip Ba cng c ng nn thin s xp thn Vn Chng l anh c, thn Gip T l anh hai, thn Gip Ba l anh ba. Mc du cha c xy dng trn t ca thn Gip Ba ngy nay. Do vy vic th cng, t chc rc hi cha Bi thn anh c Vn Chng c vai tr quan trng, c l tc quy nh phn rc, t, l. Hi cha Bi hng nm t chc vo ngy 20, 21, 22, 23, 24 thng ging m lch. Ngy 20 thng ging: - L pht tu do cc nh s m nhim, tin hnh theo nghi l nh Pht. - Ti ma ri cn chu thnh T o Hnh v cng l 12 u lng theo ngha, cp khc nhau (u lng l 12 u ri). Trong c 6 ng lng, tng trng cho 3 thn gi l cha lng, nh u tng: Hong hu, 2 c tin, ng chng, ng mnh, ng chp v 6 u tng nh khc. Ngy 21 thng ging Dn gian c cu: Th nht l hi Ph Giy Vui th vui vy chng ty cha Bi Bui sng cc xm thn tng bng trong ting trng ching cng vui i hi. Khi u m rc t thn Vn Chng (thn anh c rc 2 kiu, i t miu Vn Chng qua nh thn Gip Ba, m rc v kiu ca thn Gip Ba tip theo sau. V n cha Bi cng l lc m rc kiu ca thn Gip T ti ca cha. Tp kt ba m rc ca ba thn trc cha, ri th t kiu thn anh c (Vn Chng) i trc, tip theo l thn anh hai (Gip T), sau cng l thn anh ba (Gip Ba).
Theo t liu ca cc c: on Vn Bng, on Chu Un, on Vn Quang, on Vn Lnh.
270
m rc ca mi thn u theo trt t i hnh nh sau: C ng hnh, ma s t, ma rng, phng bt m, ma snh tin, hng bt bu, kiu, cc quan t, cc n quan, Pht t va i va tng kinh ln trng ht. Tip theo l t ln cha, mi thn chn 6 ngi, coi nh ngi nh thnh vo cha tin hnh l Pht, theo nghi thc quy nh, v c vn t. Sau t l l cc tr chi dn gian nh thi chi g, u vt, nh u, c ngi. Sau ny c tr chi ko ch, tin hnh c ban m v ban ngy. Cc qun c trn c thp n du hoc nn. Ti ht ma ri bng cc u lng, din t s tch, ca tng cuc sng thanh bnh an khang v khuyn nh mi ngi hc hnh nu s si kinh, n cha ngha m. Gio Ng Canh, c nhng li m khuyn con chm hc, c ch nn ngi. ...Khi con i hc nh thy Si kinh nu s m ngy cho chuyn Ch thy nh kh m phin ng kia lnh lo, c phen xun v ... ng i ch ngi l xa t kia nng p, t l nn non V d o ging cho su o cho thy nc, mi hu nn cng Gio Chinh Ph, ca ngi ngi ph n vi tnh cm tin chng i nh gic Chng vng mnh khm sai nh tuyt V nh chc tit phng khng Chng i dp gic khi nay nh thip chu su ty hi chng ... Chng i thip chu nhng lo L l chng phi dn d thip chi Hoc l: ... C m th vn than di H nm li dy ngi ngi ngi lo C m g gy o.o!
271
Thng chng gian kh, i no nhng no C m nghe m truyn lao H nm li tng chim bao thy chng... Trong m hi ht ri cn, trc ca cha cn c on trch chuyn m t v p ca cy la, ca ngi tinh thn chin u, t nc hng cng, ca ngi tnh ngha v chng, phn nh cnh chia ly, ngi khoa bng, hc hnh ti ch, o l lm con i vi cha m, khuyn con gi i vi chng... C th xem ht ma trong nhng m hi cha Bi l sinh hot din xng rt si ng hp dn. Nt c o ca hi cha Bi l sinh hot din xng (ht ma ri cn, ca ngi thn tch cng c, l sng nhn sinh, cch ng x vn ha ca con ngi vi cng ng). Ngy 22 v 23 thng ging: Sng cng Pht Chiu u vt v cc tr chi dn gian Ti ht ma ri chu thnh Ngy 24 thng ging: Sng cng Pht Chiu u vt v cc tr chi dn gian Ti l t v ng ca cha, kt thc hi. Ai n cha Bi v d hi cha khng th khng ghi nhn nhng nt c o, nhng bn sc vn ha tt p m hi cha l mt trong nhng biu hin. Bn sc y cha Bi s cn c bo lu v pht trin lu di trong sinh hot vn ha cng ng lng x ca ngi Vit. Ni y c hnh thc din xng ma ri cn, vi nhng tch tr sinh ng, hp dn, ni dung phong ph, a dng truyn cm, khuyn con ngi hng thin, nhn i, ho thun pht huy th ng x vn ha truyn thng ca cng ng lng x. D ch mt ln vng cnh cha Bi cng cm nhn nt kin trc c o ca cha t thp ln cao dn. S tch thin s T o Hnh xy dng v tr tr ti cha, l tc phn chia anh c, anh hai, anh ba th phng cng l. S tch c phn, chim qu, l mt biu hin tm t, tnh cm ca con ngi, ca tng ni Pht t lun ngng m v hng ti tu nhn tch c. Khng nhng th, cha Bi cn tn ti cy n th Pht trm ngn thp sng. Kin trc ngh thut, sinh hot vn ha l hi cha Bi xng ng l im sng ca vn ha cha v vn ha ca cng ng ngi Vit./.
272
L.N.C
273
Hi nh - n bng in
Nguyn thanh
Bng in, vn l a danh dng t cho mt hng ca mt

vng t nm k t ngn sng Hng vo thi L; c thi k dng lm a danh ca mt huyn sau i thnh Th Tr, xa c tn l trang Bng in. Vo thi Nguyn lng Bng in thuc tng Bng in, huyn Th Tr, nay thuc x Tn Lp, huyn V Th, tnh Thi Bnh. Trung tm ca trang Bng in xa thuc lng Hng ng, nay thuc x Vit Hng, ni t Lng m Qu Hoa, n tng thi Hai B Trng. nh Bng in ca lng Bng in nay th nh v i vng, hai v tng thi Hng, n Bng in th Qu Hoa cng cha. C dn lng Bng in xa a phn c gc gc t Hng ng xung khai ph lp lng cch ngy nay trn di 300 nm. L hi lng Bng in c lin quan n nhiu lng ph cn m m rc t nh n Bng in v lng m b Qu Hoa Hng ng vn c gi tn l m rc v lng. Hin ti, Thi Bnh t ni cn lu gi c c mt qun th y cc thit ch lin hon ca lng l nh- n - cha - vn ch nh lng Bng in. Qun th di tch c xy dng trn din tch 16000 mt vung, thu trc cn c mt ao nh rng gn 10.000 mt vung nm st chn sng Hng m hi vi sc cha hng ngn ngi tham gia hnh l v cc hot ng ua ti gii tr trong ngy hi. Theo truyn thng, hng nm lng Bng in m hi vo mng 10 thng 3, chnh hi l hai ngy 14 v 15 thng 3. Nghi l ln nht, c s quan tm v chm lo ca c lng Bng in v cc lng ln cn l m rc v lng vo ngy 15 thng 3. Khai hi ngy 14 thng 3 l m rc nc Kiu thnh mang bi v thnh hong lng c rc t nh ra n vn chi (cn tn l n Hng Vn) vi qung ng chng hn 1km. Khi kiu Thnh n n Vn chi th h kiu, dn lng lm l bi vng ri a l nc xung thuyn c on thuyn h gi xui dng n Ng ba sng ni sng Hng vo sng V Hong th lm nghi l nc c xung, mc nc mi ln a v t ln kiu rc v nh th. Sau nghi l rc nc l cuc
274
ua tri vt sng Hng ca cc lng Bng in, Vn Chi, ng An. Bui chiu 14 cc tri c a v ua ti ao nh. Cng ti ao nh, cuc thi bi ca trai trng cc gip trong lng c t chc. Trn sn nh l cc tr vt, chi g, p niu, c ngi... di ao nh sau cuc ua chi, thi bi l tr bt vt. Ti Vn ch ca lng l l t ln sng, huyt mao ca hi t vn. Ti nh l cuc t ca tng gip theo ln lt 12 gip ca lng. Cng vo chiu 14 cc lng Vn Chi, ng An rc kiu t lng mnh n n Bng in lm cc nghi l t thnh v chun b m rc vo sng hm sau. Sng 15 thng 3 m rc vi nghi thc trng th t nh Bng in ln lng th Qu Hoa ti Hng ng vi qung ng hn 4km, c i v v chng gn 10km cun ht c dn cc lng Bng in, Vn Chi, ng An, Hng ng cng tham gia. Ngoi kiu Pht, kiu vng l kiu thnh ca cc lng. Mt m rc khng l t m sng ngy 15 c t chc xut pht t nh - n Bng in dc sng Hng tin ngc ln Hng ng, dc ng i kiu ca cc lng thng quay xui ngc dc ngang, vic iu hnh m rc l c mt ngh thut thng nht cao theo hiu lnh ch huy. Ring vi lng Bng in, lo c ngi vo ph gi phi chn n ng trinh sch ngi, sch nt, sch tang. Cc gip lo c trai trng gip mnh vo ph gi. Ring hai n cm l soi v hai nam cm c va phi l nhng ngi p nht lng. C bn ngi cm lng i che cho ngi cm l soi v cm c va. Khi m rc ti a phn lng ng An gia khong cch lng Bng in v lng Hng ng th dng kiu. Theo tc xa c lng ng An nh no nh ny, giu dy kh mng nu xi ch hoc lm c sn ch nhng ngi i rc vo n, khng k l c thn thit hay khng. Nh no khng c ngi vo n coi nh b xi quy, b d lun ci ch cho nn khi va dng kiu dn lng ng An ra mi cho, li ko s nh mnh c. Khi rc n lng b Qu Hoa ti Hng ng th t chc t l v rc t v nh n. m rc thng din ra c ngy, c nm ti xm mi rc v n nh n Bng in v phi t chc t m, sau cc lng Vn Chi, ng An li rc kiu t nh n Bng in v n lng mnh. Do quy m rc t trn khng gian rng my lng nh th nn l hi nh n Bng in c nh hng rng v mang tnh cht ca mt hi vng.
275
Nhng nm gn y, ao nh b lp quai , tc ua chi khng c duy tr nhng s rc t vn theo nh l c. V trong x Tn Lp c ba lng u m hi nn l hi Bng in c ba nm mi rc v lng mt ln. T thn nhng hnh ng hi trong hi nh n Bng in to ra tnh cng ng, cng cm ca hng vn c dn cc lng xa vn cng trang Bng in vi tm thc chung mt ci ngun./. N.T
276
l hi n cn
yn ly
n Cn l mt ngi n c c xy dng t th k XIII nm ti thn Phng Cn, x Qunh Phng, huyn Qunh Lu tnh Ngh An. Ngy nay mun n n Cn du khch t ngoi bc vo theo ng 1A n th trn Hong Mai, r tay tri, i gn 10km l n ni. n nm bn ca bin Lch Cn gia mt a hnh non nc hu tnh, bn dng sng Mai th mng ca huyn Qunh Lu. n Cn c hai n gi l n chnh (n Trong) pha trong ca lch v n ph (n Ngoi) pha ca bin. Hin nay, n Ngoi b h hng, ch cn li nhng tn tch nt, c nhn dn tp hp li nh l hng bng , tng ngh , phng ...n Trong cng b h hng khng t, may cn gi li c i cht kt cu ca kin trc. Hu ht cc di vt cn li n c a vo t ti n Trung. l bn th, khm th, ngai, cc tng ngh, tng phng cm bt hng, tng ngi cm tay thc, khm... trong c hai ngai cng c tng n mc o vng. Phn kin trc cn gi li c n Trung qu l mt cng trnh ngh thut ln vi nhng mng chm u l nhng tc phm iu luyn. n th t v thnh, hin cn ghi li nh sau: i cn quc gia Nam Hi t v thnh nng thng ng thn ngc b h. Truyn thuyt v cc B dc ng Nguyn ng Chi ghi trong Kho tng truyn c tch Vit Nam. Lc u, ngi dn Qunh Bng lp n th cc B nn lm n rt pht t. Trc y, ngi dn Phng Cn y cc B i, sau ngh li, bn hp nhau xung cp bi v v th. Cuc tranh dnh ko di v bt phn thng bi, h bn em vic ny ln xin vua B x kin. Vua B bo mng bo hai lng bc bt hng ng ln th, nu bn no bt hng chy t di ln th bn c chnh v th Ngi. Cui cng, dn Phng Cn thng, nhng cng t c hai lng u th v thn thin vi nhau. V vy, hng nm khi vo dp hi n Cn li c tc chy i din li s tch y. Hi chnh n Cn xa ko di t 15 n 21 thng ging m lch, nhng t u thng ging dn lng Phng Cn chun b cho ngy hi.
277
Lng c bn gip Nht, Nh, Tam, T cng l bn t chc c bn to nn ngy hi lng. Ngy mng su thng ging lng tin hnh cuc t xun u tin chun b vo hi chnh thc. Cuc t din ra rt linh nh vi t l ln bi tru tc l 5 con tru tht b rut, 5 con ln cng vy nhng c t ln lng 5 con tru! Sng ngy mng by thng ging, ngi ta tin hnh t bnh dy. Bnh c lm to, cao, ht rt nhiu go. Mi gip u phi lm bn chic bnh ging. Bn chic bnh ny ht mt thng go (20 kg). Bnh ging c em ra n th cc v thnh, sau ring ng Seo (tn gi ngi trng gip) c biu hai ci, cn li hai ci chia phn cho c gip. Ngoi ra gip cn lm mt chic bnh dy to, cao, bng c mt thng go np 20kg, gi l bnh cc. Bnh ny c rc ra n l thnh, ri ng dn cng hng. Sau hai ngy t y l thi gian ca cc trai i mng, tc l chia thnh tng nhm i quyn tin ca b con trong lng, thm tht cho ngy hi. H c th i c sang cc lng bn quyn gp. D nhiu d t, nh no cng c d tin, go, hoc vt g gp chung, mong ngy hi c ng vui. Ai cng ngh nh mt vic lm ly may ca u nm mi, ng thi t r s si li ca mnh cu s ban n trong nm c may mn v pht t. Khng kh hi h ko di nh vy cho ti ngy rm thng ging. Dn y thay cu L Pht quanh nm khng bng ngy rm thng ging bng cu: C nm c rm thng by C thy c rm thng ging. Ngy 15 thng ging lm l nghim qun, tc l rc tt c cc th t nh kiu, tn, lng, chp kch v.v... ra kim im li xem thiu ht, hng nh th no. Mi th c by bin, lp rp lau chi bng long, c qut c treo ln, c x vo cn, tt c xp theo hng li rc r c mt khu n. Ngy 16 thng ging ngi ta t chc rc mt kiu c 4 tn vng che, ln cha thm s ng, tng trng nh thnh ln cha vn an Pht. Ngy 17 thng ging rc mt kiu, c cc n m trch c tm tn che v cc th khc t ngoi ch. Trong sut ba ngy ba m 17, 18 v 19 thng ging c t chc ht bi rt ng vui mi ngy kiu c mt hoc hai phng bn hng ch ng h hng, ng, tru, ru. Thm ch, h cn c th lo c ti vui ca ngy hm . Cho nn vo
278
nhng ngy ny c khu vc ch l mt sn khu hi rt ln v ng vui khng k xit. Tt c din ra vui v cho n ngy 20 thng ging. Tt c cc kiu cng nghi trng c rc tp trung ti n vo ngy 20 thng ging, ch y chun b chy i. C ngy 20 thng ging trong lng cng nh ngoi n khng kh tht nhn nhp. Ngi ta nng lng ch i gi pht linh thing ca tc chy i, tc ch i c thnh ng ng (du hiu biu hin cho php chy i). Cc c gi lm l th gi, xem chn g c nng khng, l du hiu thnh ng ng. Chy i tc l chy xung hn i ngoi bin, ni xc c thnh mu v cc cng cha tri dt . Nay din li s tch hai lng tranh nhau bi v ngi ta din tc chy i tng trng. Ngi tham d l ca bn gip Phng Cu. Qua 12 gi m 20 thng ging, sau khi cc c xem xt thy c php chy i, th ngi ch t ra lnh ngi ca bn gip c phn cng sn ai cm g, rc g, rm rp chy. Ai chy n trc th gip thng cuc. Sng ngy 21 thng ging, mi th tc tin hnh xong. Trong n tip tc t l. Cc tr vui nhng hm trc din ra ch yu ngoi ch th nay dn vo n, m ni bt l ua thuyn trn dng Mai Giang trc n. Ngoi ua thuyn, ti sn n v cc bi xung quanh cn c u, u vt, u c v nhng tr chi khc. Ngy hi kt thc trong khng kh tng bng ca ma xun, bo hiu mt nm mi tt lnh./. Y.L
279
L hi n cung
trn minh siu
Do cng lao dng nc v gi nc, ch bt khut trc k th,

Thc An Dng Vng c lch s nh gi l ngi anh hng dn tc, nhiu ln lnh o nhn dn ui Tn, nh Triu lp nn nhng chin cng hin hch, m u cho vic to dng nn truyn thng anh dng, kin cng bt khut chng gic ngoi xm ca dn tc Vit Nam. tng nh cng n to ln ca Thc An Dng Vng, nhn dn vng Din Chu (nay thuc x Din Trung) lp miu th ca Hin. Theo truyn thuyt mi khi mn m bung xung, c nhng m la lp lo trn sn ni M D. Nhiu ngi ngh rng - m la l linh hn vua Thc mun yn ng trn sn ni, nn nhn dn lp n v rc linh hn ngi v th phng. n th Thc An Dng Vng c t . n Cung nm st ng Quc l 1A, l im cc nam huyn Din Chu cch thnh ph Vinh 30 km v hng bc. Du khch n di tch c th i bng ng b, ng bin hay ng st, u thun li. Nu i bng tu ho, dc tuyn ng st Bc - Nam, ti ga M L (Din Chu), ch cn i b 1 km na l ti n. Nu i bng ng bin, ch cn neo thuyn ca Hin sau i 3 km ng qua ni M D l ti Theo nhn dn truyn li, hi ni M D c rt nhiu chim cng, n ni ng thi c ngi gi l ni Cng. Th ni M D ng xa trng ging hnh con cng (hoc con chim hc) khng l ang ma, ui xo ra n lng La Vn, hai cnh dang rng vi nhng ngn ni lp xp, u cng chnh l ni dng n Vua Thc. V th nhn dn thng gi n th Thc An Dng Vng l n Cng, ting a phng gi l n Cung. Nin i khi dng n Cung n nay vn cha xc nh c chnh xc, nhng n thi L mt, danh s Phm nh H (1768 - 1839) trong tc phm V Trung tu bt vit: Nhn vic nh ti i qua n Cung, ng trn u hc nhn xung, n Thc An Dng Vng nm trn sn ni, nhn thy c hc xanh r n cng ma rt p, qua trung in, h in mi lp tranh, qua ba cp l xung ni. Nm 1802, vua
280
Gia Long cho tu sa li n. n nm Gip T (1864) di thi T c, triu nh cho tu sa v nng cao nh quy m hin nay, nin i tu sa cn ghi r vn m nh h in. Vic tu sa theo sc ch ca vua T c phi chn g tt, th gii v lm. Da trn biu mu ph duyt, hai hip th ni ting Nam n v Hng Nguyn thi nhau lm. Khi khnh thnh vua T c ban thng mt ng tin vng mang nhn hiu nh vua lm bo vt ca n. n nm Thnh Thi th 10 (1897) nh thng in c nng cp cho ph hp vi ni th phng v vua ch. Nm Khi nh th 1 (1916) phn ngoi tht c tu l hi ho vi nt tht ca n. n Cung l mt cng trnh kin trc p, vng chc ph hp vi iu kin thin nhin x s min Trung c nhiu ma to, bo ln. Trn ni M D hin nay l c rng thng bt ngn. Sau ni l bin c mnh mng ngy m r ro sng v, mi sng sm mt tri t bin nh ln, tt c cnh vt c ph ho quang rc r. V pha bc di chn ni M D l ca Hin lch s, ni c huyn thoi khi An Dng Vng cng ng, thn Kim Quy hin ln r nuc a ngi v ci vnh hng, ni c ngi m ca M Chu, mt nn nhn ca thin bi tnh s. Bi bin vng ca Hin bng phng, nc trong xanh l bi tm rt tt, y l vng tiu kh hu khng c gi ty nam, nhng t gi nng t t Lo trn qua dy Trng Sn, v ti y b cy rng ca ni M D chn li. Trn bi bin nh ln hng ngn hn c hnh th ging nh nhng con c bin nn nhn dn gi l bi Ng Hi. y c mt phin to cao, bng phng tng truyn nhng ngy p tri, Thc An Dng Vng thng do chi v nh c vi tin , nn gi l Bn C. Khi bnh minh thc dy, c bi nh ln vn mu sc rc r. C th nhng hn c mu sc y s tr thnh vt k nim cho nhng ai l du khch tng t chn ti y. Na chiu khi bng ni M D xung che ht c bi , th nhit y h xung mt m, d chu, thn kinh c th gin, thoi mi. Nu con ngi bit gia cng m thut th bi Ng Hi s bin thnh nhng bi t nhin du khch ngi hng mt, gii kht, thng thc cc c sn vng qu Din Chu, tm hn ho quyn vi bin, tri, non nc trong huyn thoi thn Kim Quy vi vua Thc, M Chu vi Trng Thu... T n Cung nhn v pha ty cha y mt cy s l ni Ma, c dng voi phc chu v n Cung. Tc truyn rng trn nh ni ny c ngt 50 tng s ca vua Thc tun tit. St chn ni Ma c phin
281
s, b mt phng phiu in m bn chn cc nng tin lc du ngon trn gian. Bn phi ni Ma l ni Bc c dng hnh con Kim Quy (Ra Vng) ang nm im, m mng nhn v n Cung, nh ti mt thi oanh lit ca qu kh. Khng xa v pha ty c ng Hng Hoa vi bao huyn thoi v vic to dng qu hng vng ny. c p nc Xun Dng, phong cnh nn th, c nhiu v ngon, c th l ni bi thuyn cu c cho du khch n ngh mt bi bin ca Hin. T n Cung ra pha bc gp ni Lng Kin (ln Hai Vai), mt thng cnh, mt di tch lch s gn lin vi thi tin s v c thi hin i, l ngun cm hng sn sinh ra nhiu ng vn th ni ting ca bao thi nhn mc khch. Quanh chn ln Hai Vai c sng Bng nh mt di la un ln gia mu xanh ca ng la rng thng cnh c bay. Trn b sng Bng ti lng L Trai, x Din K c di tch lch s vn ho ca ph t ng khoa tin s Ng Tr Tri, Ng Tr Ho thi hu L, thnh Tri x Din Hng ni tng inh L ca L Li dng k mai phc cp c 300 thuyn lng ca tng gic Minh l Trng Hng, buc Tit Ph phi m ca ra hng. Cch n Cung v pha ty chng 4km l lng Nho Lm, ni c ngh rn ni ting do L Cao Sn mt tng ca Thc An Dng Vng khi to. Cng tn ti vi n Cung, di chn pha ty ni M D, c dng knh un ln do L i Hnh o vo th k th X. Nhng lc p tri ng trn nh ni M D phng tm mt ra bn pha, ta mi thy c nhng iu k th ca mt vng non nc hu tnh, c ng y l ni gp g ca ni v bin, ca sng ngi v knh rch ca lch s v tnh yu. n Cung l mt di sn vt cht qu gi c B Vn ho Thng tin ra quyt nh s 9 Q/BT ngy 21/2/1975 xp hng l di tch lch s vn ho quc gia. Trc y cc triu i phong kin Vit Nam cng ghi nhn, khng nh gi tr vn ho qu bu, cao p ca di tch n Cung nn c nhiu bn sc phong v t chc trng tu, tn to. Ring vua T c tng mt o chiu vn tn vinh Thc An Dng Vng l Nam quc Vng, xp n Cung vo hng quc t. T xa xa, lch l tit hng nm ca n Cung thng c t chc vo hai k chnh l ngy 15-2 (m lch) gi l Xun t v 15-8 (m lch) gi l Thu t. Nhng, l hi ch yu m vo ma Xun trong cc
282
ngy 14,15,16 thng 2 (m lch) tc l vo dp Xun t 1. Xa, ban phng s t l chun b cho l hi n Cung rt long trng v chu o. n Cung l n quc t, nhng vic phng s t chc t l li do tng Cao X ph Din Chu m nhim. n Cung cn l n th thnh hong ca 4 lng quanh n: Tp Phc (nay thuc Din An), Cao Quan, Cao i, Yn Ph (nay thuc x Din Trung) gi chung l T thn. L hi n Cung xa khng ch b hp trong phm vi tng Cao X, T thn m quy m ca n m rng ra c vng ng Thnh (gm Din Chu, Yn Thnh v mt x thuc huyn Nghi Lc hin nay). Trc my ngy chun b vo i t n Cung, cc nh phi lm l co yt v xin thn hong cho php lng m hi v rc kiu thn v n Cung (vo cc ngy 12,13-2). Ngy 13-2, ti n Cung, ban phng s n Cung ca T thn tin hnh lm cc l: L rc nc: nc c ly t gia sng hoc ging, rc v n Cung v cc nh lng. Sau khi m rc n ging, ngi ta trnh trng t kiu long nh mt ni cao ro, sch s. Hai thanh nin kho mnh ( c trai gii), khing chum t kiu long nh xung, t st gn ming ging. Mt c gi c ct c trc, ly go da c cn di, a go ra gia ging mc tng go mt t t qua ming vi iu cng qua ming chum sau khing ln kiu rc v n Cung. L mc dc: ngay sau l rc nc, lng c hnh l mc dc, ra tng thn, t kh, long ngai... T gia quan: sau khi lau ra, lm l khoc o m cho tng thn (t vng m), sau bt u tun t trc long kiu (gi l t gia quan). Ngy 15-2, t chc l t thn (i t), mc ch thnh mi v n rc thn linh v d hi dn lng chc tng, t lng bit n ng thn linh. y l nghi l trang trng nht trong h thng l. Sng ra, trng, ching ging 3 hi 9 ting. Mi chc sc, b lo t tu ng , l phc trang nghim vo cuc t thn. Ni chung nghi thc t l n Cung cng l nghi thc t l c truyn nh cc ni khc, nhng xa, cc v v t l n Cung u l cc quan v hu v quan chc ng triu, ngi no cng o m cn ai, lm cho bui t thn cng uy nghim, khng khc g mt bui thit triu trc cung in nh vua. Ch t trong l chnh Xun t v Thu t hng nm l tng c An Tnh. Nm
1
T liu vit v phn l hi di y, chng ti tham kho n Cung- di tch v l hi Lun n thc s khoa hc vn ho ca Lng Khi Hon- H Ni 1997.
283
i l (4 nm mt ln vo cc nm Su, T, Du), ch t l quan i thn ca triu nh l ngi trong vng, hu. Trc y c ng Cc hc s Cao Xun Dc, T tu hong gip ng Xun Thy tng lm ch t ti n Cung. Bui t ko di thng l 2 ting ng h, qua 40 ln xng v thc hin, k t khi khi chinh c ti l tt. Sau l t thn l rc kiu. m rc thn n Cung xa c tin hnh nh sau: i u m rc l c tit, c mao. Tip n l 5 l c ng hnh, mi c mt mu tng trng cho mt th vt cht (kim, mc, thu, ho, th), tip n l 4 l c t linh. Tip n l l c bt qui. Cc chn c i nn du, o nu, np , tht lng b que. Tip sau l m ngi mang bin hi ty, tnh tc, trng ci, ching va i va nh theo nhp quy nh. K tip l mt nga hng, nga bch bng g to nh nga tht, c trang tr rt p t trn b g c 4 bnh xe, mi bn c 2 ngi ko. Nga c tn lng che v c ngi vc hiu ao i h v. K tip l on ngi vc chp kch, l b, phng nhc ng, con nh bng, m ngi mc trang phc nh lnh mang kim lnh, ri n phng bt m, m tu khing long nh, long kiu. Cc b lo, chc sc n mc l phc, dn lng mi la tui i sau m rc. m rc mt vng t n Cung xung cc lng sau li rc v n Cung (hon cung): Trong lc , khu vc xung quanh n, ngi try hi kn c mt vng, cc phe, gip, phng hi no nc ua ti. Bui ti, cc phng tung, cho, ht ca tr, ht giao duyn, v phng vi, ht dm... Ban ngy c nh u, c ngi, u vt, chi g, ko co, ma ln, rng, nu cm thi, lm nham (nm). c o ca cuc nu cm thi hi n Cung l theo hai th loi: nu cm cn v nu cm canh cc, i vo cu ca: i coi (xem) mt ba cm cn B cng nhp o (bn), nhp qun c nm.
Hay:
Thi ng ru r na em
Sa son khn ym i xem cm cn. Qua phn trnh by trn, c th rt ra nhn xt l: l hi n Cung, phn l chim nhiu hn phn hi. L hi n Cung, trong my chc nm qua, do nhiu nguyn nhn,
284
khng t chc c. Nm 1993, UBND huyn Din Chu bt u cho khi phc li, xun t Hi (1995) c s ng ca tnh u, UBND tnh, S Vn ho - Thng tin, S Th dc th thao phi hp vi UBND huyn Din Chu t chc l hi n Cung nhm phc hi li cc gi tr vn ho truyn thng ca dn tc v gp phn tho mn nhu cu hng th vn ho ngy cng cao ca qun chng nhn dn./. T.M.S
285
Rc bnh va hi Bnh
L Trung V
X Bnh Minh thuc huyn Thanh Oai, tnh H Ty l mt x ln.

V ng b, x nm trn ng ba ng 71 v 22. V ng thy, x nm ven sng y, gn ng ba sng y v sng ng. X cch Trung tm H Ni 24km, vn c coi l vnh ai pha Ty, bo v kinh t lu i. Thn Bnh thuc x Bnh Minh c hai ngi nh p l nh Ni - cn gi l nh Trong v nh Ngoi gi l nh Ngoi. nh Ni th Lc Long Qun, theo truyn thuyt l thy t ngi Vit. Lng cn gi c nhiu ti liu qu ca nh nh thn ph, sc phong, ching ng, th, cc bia thi L, Nguyn, v mt s bc gi tng (ph iu) ln rt gi tr. Nm 1985 nh Ni c xp hng l di tch lch s - ngh thut. nh Ngoi ba lng, gip ng 22. nh m ca hng Nam, n gi mt, ng trn th p "lc long triu hi" (6 rng chu v). nh th L Lang Cng, con vua L Thi Tng (1028-1054). ng tr thnh thnh hong lng, c cng nh gic Tng v cu hn cho dn. Hi Bnh m ngy 6 thng 3 (m lch), chnh hi, chung cho c hai nh. Mng 5: gip hi, t sng sm ca nh rng m c hnh l mc dc Thnh v (lau bi v lau nc thm ng hng). Trng ching ni ba hi chn ting bo cuc thi xi ch lm vt phm dng thnh. C nht lm l phm nh Trong, c nh: l phm nh Ngoi. Tip theo l ha m v i t. Sang gi mi (13 gi-15 gi) trng ching li ni m vang. Mi ngi sa son cuc rc kiu "giao hon". y l vic rc sc t nh Trong ra nh Ngoi ri tr v. Sc ca b (Lc Long Qun: Quc t) gi con i nh gic gi nc. Con (Linh Lang) l biu tng ca th h tip ni dng di Quc t. m rc c i ma rng, ma ln ln ln, ln xung nh n nh a. Hong hn, cuc rc uc mi t nh Ngoi quay v nh Trong. y l m rc ln nht. Trng ching "tng dinh" cng nhc phng bt m rm ran bu tri l hi trong bui chiu t cui xun. C loi, mu rc r khp no ng dn v hi: c ng hnh, c t linh, c hng gip. Ma xnh tin c, ting trng cm ha nhp. Ri gi trng gi ching, bt bu, n lng sng m mt mu vng mt.
286
Nh dn hai bn ng u k bn th ra cng n hi l vng. Tri ti hn, cc xm u c uc, ni tip nhau "bt hng" sng rc tri m. Ha vo ching trng, xnh tin, n so l ting reo h ro rt ca dn lng d hi, va dn d va linh thing: va n o va hng trng tt c ng thi dy ln trong khng kh trn y ti vui m c s, nh mun li con ngi v qu kh xa, tng nh y l cuc hnh hng ca on ngi ngoan o thnh tn tr v t t ca mnh. Gi Tut (19-21 gi) m rc ln ti cng nh Trong. m rc ln tm dng, cho n m rc ca cc cha va ti. m rc nh cha khng n o m y v tn knh nghim ngh vi nhng l phn di - c nh Pht - cng on s si trm lng, khim nhng, va i va ln trng ht trong ng phc nu sng ng ni thn quen. Vt phm nh cha u l c chay xp ngn np trn nhng mm ng do cc si i: 100 phm on, 100 qu chui, 100 ming cau u, 100 gh cho (1). i lng ging nhau gia cc loi vt phm mang tnh biu tng gi nh ti v quc t ca ni ging Lc Hng. y l hnh nh 100 qu trng, 100 con trai nh ci vn ban u ca dn s, tc ngi. Nm gian nh Ni n nn sng trng khi hng nghi ngt ngan ngt tha thm. Vt phm dng trnh va xong th mm bnh tri th gi l bnh va, bnh thy cng va rc ti. Ch t nhn a ngay vo hu cung dnh cho nghi l c bit ngy mai, mng 6, chnh hi. Ca nh ln lt ng li. S yn lng bn trong to thnh khng kh thing. Ch cn hai ch t, bn trm, bn gii qun tin hnh l thnh bch thn v ph h cho dn lng, lm n phn chn, ma mng thnh vng. Cn pha ngoi, sn nh rng ln l th m nh khng sao cha ht ngi, vi ting ci ni, reo h tng t vang dy trong tr m trn y sc sng. Pho bng pht sng lp lnh mu vi nhiu tr vui trn mi tng ca cy pho: ngi i cy, ngi ma cn, cnh u vt... hoc cc tr nh Thch Sanh nh trn tinh, c Tm i chi hi... Mi tch tr thng km theo mt loi pho. V cui cng, tng cao nht thng l tng pho thng thin vt ln, ng thi le by mu, gi l "tht tinh", c ngi xem tm tc l may mn, hon thin. V l by sc cu vng, mu ca tri t, i lng y ca cnh sc thin nhin.
(1)
Gh m, 100 con trai Lc Long Qun - u C v hng lc, d l, an ta.
287
Tri - t - Ngi ha hp, theo trit l phng ng, l hnh phc trn vn, y . Ngy Chnh hi: mng 6. Trong nh ch c ch t cng bn trm cai ni ang knh cn by bin xem xt l vt cho m rc va, gm: nc trong (1 bt), tru cau (1 trp), tin m (100 t), on ln (12 phm), bnh thy (bnh va 3 vin) y kn trong i. Sng r mt ngi, trng ching gi hi ba hi chn ting dng dc vang ln lan rng nh nhc nh, li nh gic d dn lng ti. Ch t, trm cai xem xt tng mm, t vo ng ni th nh ngc ph qui nh. Ri, ca nh ng li. L cu cng din ra nh m qua. Khong mt gi sau, l tt, ca nh m rng, ching trng, n nh ni ln ha tu, bo hiu nghi l mi: l ma c, ma bng: n mi v cu nguyn quc t. Cuc t sa son sn, tip ngay sau hai l ma trn. T trong nh Ni ng thi cu Thin Quan, i t tri, t, trc nh, pha bn tri. Cc gip mang l ln (ln c con, sch lng, sch lng) by la lit quanh i. Mi ni mt ch t m nhim. Ch t ti n tri t c vn, li thit tha, ging trm bng xc ng lng ngi, cm ha tri t: "Thit ngh m dng u cm, gii t lu thng, u hin tuy khc, thnh tm nh mt. Ngy ny, gi ny, nc i Vit, ph ng Thin, huyn Thanh Oai, x Bo , quan vin, chc sc k mc, l dch cng trn di, gi tr mi su gip, hng nm m tic cu phc vo ngy mng 6 thng 3, knh mi..." Nghi thc c sc nht ca hi sp bt u: l Rc Bnh Va. Sau mt hi trng ching m vang ko di, kiu bnh va c rc vo cu Thin Quan trc. Bnh ba ci, ch c bit nh vy, khng ai trng thy bao gi, trong i y kn. Kiu c lng, tn, qut hu hai bn. Trng khu i theo m rc gi nhp v gi thng bng. Sau kiu l hai ng ch t nh Ni, nh Ngoi cng Tin ch, hai ng t, hai ng trm thn cai v i din gia nh lm bnh va. B con chen chc nhau quanh ging cha C ch i. Nhc trng ching "tng dinh" cng phng bt m reo vui a m rc ti bn ging. Vin cm uc dn ng (mc du lc ny vo gi ng - 12 gi tra). Tn, c, qut, vi ph kn i bnh. Ba ngi yn lng, thnh knh, chm ri bc ti st mp nc. Ti y quy sn mt khung ct trn. c mt khu xong, ch t m i ly tng chic bnh bp nt th xung nc (trong khung ct). Bnh chm ht mi tt v ngi hnh l mi trn trch nhim. Ba ngi yn lng i ln. m rc v nh Ni lm l.
288
Bui chiu c cuc rc "hon cung". Rc c su kiu t nh Trong ra nh Ngoi. n ni l co trnh Thnh xong, li ba kiu, cn ba kiu rc tr v nh Trong (hon cung). Ht hi, ngi dn Bnh u tin c thnh quc t Lc Long Qun v c Thnh hong L Lang Cng s ph h cho dn lng nh li ghi trong Ngc Ph: Cu cho con ngi bnh yn, mnh khe, sng lu, la tt, ca nhiu, mun i sung sng. V con ngi Bnh , lun ngh ti s hi ha m dng, ha hp con ngi vi v tr, biu hin quan nim "thin thi - a li - nhn ha" hnh phc trn vn trong cuc sng./. L.T.V
289
Cha v hi bi kh
Trn lm bin
ng tn! Nh s va i va bm t tay- ngy hi n gnMt ting chung trong veo nh ho mnh mng vo ct bi em ngun vui nhc nh mun nh. Nh l thng, cc lo ng, vi b theo ting gi truyn kip m ln cha, lng gi nh tr li, hng hi tham gia vo cc cng vic chun b cho hi. Va lao ng cc c va n li s tch v cc mt vn ho ca cha. Nm trn a phn x Tam Hng, huyn Thanh Oai, tnh H Ty, c xy dng t thi Trn, qua nhiu ln trng tu, Cha ngay u lng Bi Kh. T ngoi vo, trc cha l mt bi rng. Qua bi rng s n mt cng gch, l cng cha m ng thi cng l cng lng. Sau cng l con ngi nh, du tch ca dng sng ng thu xa, c nhp cu nh vt ngang. Qua cu s ti tam quan ca cha- mt kin trc ba gian, hai tng tm mi; tng trn l gc chung. Cha lm theo kiu ni cng ngoi quc: pha trc l ni th Pht, pha sau l ni th thnh, hai bn l hai dy hnh lang, mi dy by gian, by tng t truyn ng; quy quanh bn pha, bao bc ly thng in. to ny dng trn nn cao, ct to v thp, u ao gc mi un cong thanh thot; cc b phn kin trc bng g chm tr kh cng phu, mang du n ngh thut iu khc trang tr thi Trn, nht l nhng u by chm rng hng hin, c bit c mt u by gc mi bn tri, ngoi hnh rng cn chm hnh chim thn. Trong cha cn gi c nhiu di vt v th qu. Pha trong cng ca to thng in t mt b th Pht c t thi Trn, thuc loi ln. B chia lm nhiu tng, trn cng l i hoa sen; thn b tc hnh rng, th, hoa l; bn gc b tc hnh chim thn. Cha cn c bn cy n gm thi Mc, trang tr hnh cnh sen v hnh rng p ni. c bit c i cy thing, trng trong chu p ni gi, tt c u bng g, sn son thp vng, rt p. Qu trnh xy dng cha v s tch c thnh Bi th cha c ghi li trn nhiu tm bia, trong c nht l bia Bi ng thnh tch bi k c nin i gia th k XV. Trong khun vin cha c nhiu cy c th, vn hoa cy cnh xen gia nhng cm kin trc, lm tn thm v thanh nh, u tch ca chn thin lm. Hi y, vo khong cui th k XIII u th k XIV, nh s o s Nguyn Bnh An, mt ngi c cng xy dng ln ngi cha ny. ng
290
thng i li gia S (Trm Gian) v Bi Kh, dng tm t bi m kt ch hai lng. Truyn rng, m ng dm vo vt chn ngi khng l trn m sinh ra ng. V vt chn ng cng li nhng ao nh trn bc ng i t lng n ti lng kia. ng i guc trn nc nh trng coi th, dng mt niu cm v vi qu c m th n mi khng ht. Th ri, khi ng vin tch, dn lng chu n p xc ng thnh tng th. Ti khi qun Minh sang, chng t tng ng, b mt trn ma mu m tan tc. R rng l Nguyn Bnh An tr thnh mt nhn vt c xy dng t nhng mnh vn huyn thoi thnh v thnh mang hnh bng ca anh hng vn ho. Mt quan nim chung, rt xa, v bc i ca loai ngi, cho rng: Khi thu, con ngi mang thn hnh to ln, song khng c linh li, h nh mt sn phm khng hon chnh ca to ho. Nh vy cn phi to lp li- mt trn i hng thu cun sch h khi th gian- Sau , ging ngi nh hin nay dn thnh hnh. Ging ngi khng l thng li du vt trn , v ngi n b no v tnh dm vo vt tch ny s thu ht ly ci tinh kh ca h m sinh ra thnh nhn... C l truyn thuyt v s ra i ca c thnh Bi phn no mn t s tch Ph ng (?), ri con ng di khong 20km, vi ngi ch cn vi bc. Song, cng nh vy chng ta gp vt chn ca nga Ph ng trn ng ln ni Sc, vt chn ca Nguyn Minh Khng Nam nh v Thi Bnh. Thc ra, l nhng ao nc cu hn nm ri rc trn khp cc rung ma (khng thy rung chim), nhng ao ny v cng cn thit vi c dn Vit s dng nc ti ch cho nng nghip (nc ma). Chng c linh thing ho trong s bo tr ca thn linh. S kin ny c g lin h vi vic nh s khu La cho man Nng, hay mt v thn linh ngoi bin cho Ch ng T chic gy cm xung t th nc mi pht ln cu dn chng hn... Mt s kin ng lu tm v thnh Bi cn nh c nt bt ngun t truyn Thch Sanh trong s tch niu cm. Tt c hi li thnh c thnh linh thing quyn nng v lng, c hi hng ca ti thng thn Siva, ngun sinh lc vnh cu, to mi ca ci nng nghip. Truyn li, pho tng ca ngi mang mu cnh dn m gn gi vi mu tng Pht T Php. Sau ny tng thnh c c bng ng, song vn gi mu m. Mu sc y gn vi Siva thuc o B la mn v phn no gn vi ngun nc. Vi v thnh c bit ny mi c ngi cha c bit. Cng nh cha Keo (Thi Bnh), cha Thy (H Ty)..., cha Bi Kh va th Pht va th Thnh, vi cc in th ring. l mt ngi cha g mt mang nhiu du vt ca kin trc vo th k XIV xa nht cn li nc ta291
Trn , nhng chic ct, chic x, u by nng n bng g mt hn ln nhng ng gn thi gian, ri nhiu mng chm rng phng hoa l v cng p ca ng thi, cn lm rung ng tm hn ngi hoi cmt in thnh hai tng mi, vi cc u cng khng xa cch gc chung cha Keo ni ting- Trong hai ni y cn lu gi mt mang nhang n ln (di hn 3m) y nt ngh thut (ca yu t phng nam) c nin i 1382; mt tng Quan m Thin Th ln in hnh ca ngh thut th k XVI, nhiu bia th k XV- XVII, ri tng c Thnh, nhiu th g rt qu v nhng vin gch hm s trang tr linh vt... Tt c to cho ngi cha c mt gi tr t thn ch thc ng t ho. V, hn ht neo trong thc mi khch hnh hng vn l ngy hi cng cc l tit ring ca cha, in hnh l l cu ma. Ngi Vit l mt c dn nng nghip la nc. chu th Bc b, phn no c thin nhin u i, nn trong sn xut h cha c nhu cu ph cp v mng- phai, (thu li) nh mt s c dn khc quanh vng. Ngun nc ch yu l nc ti ch, tc nc ma.
Ly tri ma xung Ly nc ti ung

Ly nc ti cy Ly y bt cm Ly rm un nc thc cu nc t trn tri lun thng trc, thng qua cc nghi l cu ma. Hin tng ny cng ph bin trong c dn Vit khp cc vng. Ti cha Bi Kh (Thanh Oai- H Ty), vic cu ma c l l mt trong nhng ni cn gi c nhiu tp tc hn c. Ni y, ngi cha l mt trung tm vn ho lng x ch khng phi nh, song cha li ly vic th thnh l chnh. Cc cha dng ny khng c s m ch c ng Thng lo vic n hng. Trong nhiu nghi l cu ma Bi Kh trc y, v thnh v ng Thng c vai tr quan trng vi dn v vi hi. Dn quanh vng Bi Kh tn th, sng knh Thnh tuy khng my ngi c chim ngng tng Ngi. Pho tng ny lun c du kn hu cung; vo nhng ngy nht nh trong nm, ch mt vi ngi c vo lm l mc dc (tm tng) hoc thc hin nhng Hm no y.
292
Rt may mn, trong mt ln i kho st in d, chng ti c vo hu cung xem tng. y l mt pho tng ln, kch thc gn bng ngi tht. Tng c trang phc theo li ph bin ca nhng nh quyn qu th k XVII- XVIII. u i khn Thanh Ct m st u ri r di xung lng, o qun v da tht c to mu sm. Khun mt c v d tn, nh thng thy cc tng loi ny, (tng Minh Khng cha Keo, tng T o Hnh...) mt au u nhn su vo tm, vo ci mng lung. Tng c tc theo th kit gi ph ta nh cc tng Pht. Khi tri nng mi m khng ma, mi th cu cng khc u khng linh nghim, th cc gi lng n chay, cu nim, cng ng Thng vo l thnh. Cc c vo l phi quang qu (khng vng tang tr, khng gp chuyn g xu- ri, gia nh ho thun). C cng xong, tng thnh c rc ra phi nng ngoi sn. Hnh ng c v phm thng nh mu thun vi vic tn sng Thnh ny, c t duy dn d, chn cht ca ngi nng dn l gii mt cch n gin n ngy th: Ngi trong khm kn hu cung, c l c Thnh khng bit tri ang hn. Di ci nng thiu t, Ngi s ng cam cng kh thng cm vi khao kht ca ngi nng dn m lm ma xung. L thc cu ma cn din ra tc trc rng. Vo mt ngy thing c chn, ng Thng v dn lng bn rm thnh nm con Rng ln (+), t sn cha, tng trng cho nm phng, mi con hng v mt pha, con gia chu vo cha. Ming mi rng ngm mt ng u , cm vo siu nc trong ting trng m , ng Thng cm kim ng trn thm cha ma v lon x theo mt bi ch mnh ng bit. ng thi, ng la ht v lm nhm c thn ch, ton nhng li chng ai nghe kp hay khng hiu ni. Cui cng, ng x di vo cha. Ton dn ch i, hng khi nghi ngt cho n lc nhng ht ma u tin ri xung. Nhng cng c khi tri vn khng ma c. ng Thng li ng ln ma v, bt quyt, nim ch, cui cng ht ln v vung kim cht vo u mt con Rng ra oai. Con Rng ng ngnh b trng pht thng l con Rng hng Bc, v dn gian d nghim rng: cn ng Bc cha chc ma (?) ng thi l hng hc m. T bao i, ngi Vit tin rng Rng l ch ngun nc. Con vt linh thing v huyn thoi ny lun l ti chnh trong iu khc c chanh... nh mt biu tng cho hnh phc nng nghip. V vy khi c hn hn ngi ta vin ti Rng. T duy dn d vng Bi Kh trong
293
giai on mun mn t nhiu chu nh hng ca vic cu o kiu Trung Hoa khi phn khng gian lm nm phng. Nm con rng rm t ng- Ty- Nam- Bc v Trung phng s ht nc cc bin (tng bng nm siu nc) lm ma. ng Thng lc c coi l ha thn ca thnh. Bn thn thnh Bi (hay T o Hnh, Minh Khng...) xa kia tu hnh theo li Mt tng, thng ph ch nn cng thng hnh php n- quyt, cu o gip dn. ng Thng cng cn thy bng dng ca ng mo Mng c Vit ho v phc tp ho trong s hn dung gia tn ngng dn gian Pht gio v yu t o Trung Hoa. Hai nghi l cu ma k trn c t chc nh nhng liu php cp cu tc thi. mong ma thun gi ho, dn vng Bi Kh cn l Mu v c tc t pho u xun. - L Mu c t chc vo cc ngy Sc- Vng hng thng (lch Trng) trong in Mu mt ngi n ring trong khun vin cha Bi Kh. y l mt in Mu nng dn v Tam To ch c Mu Thin- Mu Thoi- Mu a. Mu Thng Ngn th ring mt ban th khc. (Nhiu in Mu thnh ph t Mu Thng Ngn v tr Mu a, nhm cu xin tin rng- bc bin, bn th kiu ny b tng lp thng nhn chi phi lm bin i). T duy nng nghip mong mu Thin ban cho s thun ho v kh tit, xin mu a s ph nhiu cho t ai, v cu mu Thoi (Thu) ngun nc y trng cy. nhiu ni, mu Th in l Mu Thoi. Dn lng Bi Kh by tng Tam To ngang hng, nhng nm no t ma h rc Mu Thoi nh hn v pha trc nh Mu nghe r hn nhng li c cng. - Hi Pho u xun khng ch c Bi Kh, nhng nh ng K (H bc) th t chc sn nh v cha vi vic thi pho ln. hi Pho Bi Kh, th t duy lin tng v cc hin tng t nhin r nt v phong ph hn qua tc thi t pho mn than. Tc ny lu khng lm nn ch cn trong k c ca mi ngi. - Khong gn tra ngy 12 thng ging m lch hng nm, cc thn trong lng Bi Kh thi t pho. Ngi ta t trn ngn mt cy tre (cao khong 15- 17m) mt khung giy trn (ng knh 40- 50cm) qut dy thuc pho d bt la, xung quanh gn nhiu pho con v gia c mt qu pho i. Cch t bng Nh Thanh hay Thng Thin t di t, ct thuc va , sao cho khi chm la n bay ln va ti mn than th n, to la gy chy mn, ri dn n n pho con v pho i. Mi
294
thn chn mt s ngi ra t pho, nhng ngi ny phi hon ton trong sch, l lch r rng, gia nh khng c iu xu, khng tang ma... Lnh gi thn c vo trc, mt ngi trung nin, mt thnh knh bc ln, hai tay nng chic pho x di vo cha, ming lm rm nhng li cu nguyn, sau bc ra, t pho chiu ln mn than- ng chnh i chnh li chic pho trong s hi hp ca mi ngi, gi quyt nh ti, ng thi la bi nhi, chm vo m, tay run run a vo ngi pho. Mt ting xo (hay ting n) kh khc, v, chic pho bay ln... Bao con mt nhn theo vi mt thong cu mong. Nu ngay t chic pho u m mn than chy n, th c coi l mt bo hiu tt lnh cho c vng, cn nu khng, th, thn th hai, th ba... thay nhau vo t, mi nghi thc c lp i lp li cho ti khi mt thn no lm chy c mn than. C khi s vic t pho phi quay ti hai ba vng v cui cng mi vic u tt p. Cuc t pho ch c ngi thng m khng c ai thua, ngi thng c dn thn reo h cng knh ti trc ca Pht t n v lnh thng. Ngi ta tin phc ln do Thnh ban s n vi mi nh trong thn ngi t c mn than. m n cho pho mn than l pho trng v cc th pho khc to nim xc cm- C th hiu c ngha tc t pho ny nh sau: Mn than en sm thuc pho c nhn nhn nh mt bu tri my ng nc. mn than bt chy ngon ngoo theo vt thuc l hnh nh nhng tia chp. Ri rm ran pho con l tng ca sm rn. Ting n ln cui cng l sm i. Tt c lm nn mt ting vng ca cn ma nh nhc nh t tri thc hin nhim v- hy theo s gi ca chng ti y, m ni sm ln gi my ma v cho mi min no m. Ri sau hi ngi ta nh cm thy y nhng chi non thp th trn mi no, gi ngn xun phong v thi gian chuyn ng ht ma bay v ma mng xanh ti mt mt ngi trng. ngha cu ma theo cch din v nhi li t nhin ri gi cho Tri t thun theo c vng ca con ngi cn c thy trong nghi l nh trng Thing. Thc ra, y khng hn l mt nghi thc ring, m n thng i km cc nghi l trn. cha Bi Kh trc y c mt chic trng i treo trn gi chm rng v ao ln. Vin quanh mt trng ngi ta v hoa vn hnh ch S, hnh tng ngh thut ho ca chp. Gia mt trng l hnh trn Lng Nghi vi hai na m- Dng trong th i i, vn hnh. Trong chnh th ny, hnh Rng tng trng cho bu tri my vi cc tia chp (ao), ting trng ng nht vi ting sm. Ting rung- vang
295
ca trng (sm) nh to cho m- Dng giao ho, sinh si, vn vt ny sinh v pht trin. Ch vi mt ngi cha Bi Kh, cc hnh thc l cu ma hi t thnh mt hin tng vn ho dn gian c sc. Ch vi mt ni dung cu ma, ngun hnh phc nng nghip, ca c dn la nc, vn ho c truyn Vit th hin cc nghi l phong ph v a dng. Tm thc dn gian mang nhiu nt p bt ng. Gii m c cc nghi l c truyn va loi b h tc va gi gn v pht huy bn sc dn tc l iu m chng ta lun ngh ti./. T.L.B ------------Ch thch (+) Mt phn bi vit theo ti liu ca Nguyn Hng Kin. (*) Kch thc khng nht nh, thng di t 1m n 2m.
296
L hi lng Canh Hoch

Nguyn Hu Thc
Canh Hoch tn xa l C Hoch, tn Nm l lng Vc hay lng

Vc thuc x Dn Ho, huyn Thanh Oai tnh H Ty. l mt lng qu tr ph tng c dn trong vng bit ti v ngh lm chi (n ko qun) cho tr em, lm qut giy, nhng nm gn y pht trin thm ngh lm lng chim. Ngy no cng c hng trm lng chim m thut, kiu dng to nh, chm khm trai lng lnh chuyn ln th H Ni. Canh Hoch ni ting trong vng l t vn vt, ni xut hin hai trng nguyn thi phong kin t ch. Sch Cc nh khoa bng Vit Nam 1075-1919 chp Nguyn c Lng, ngi x Canh Hoch, huyn Thanh Oai, con tin s Nguyn B K, cha tin s Nguyn Khung L. nht gip tin s cp nht danh (trng nguyn) khoa Gip Tut nin hiu Hng Thun 6 (1514) i L Tng Dc. Thi nm 50 tui. Lc u tn l H c vua ph cho i tn l c Lng. Lm quan n chc L b T th lang. Sau khi mt c tng Thng th. Trng nguyn Nguyn c Lng c ngi em gi l Nguyn Th Hin ly cng t Nguyn Don Toi con ng Nguyn Don ch thm hoa khoa Tn Su nin hiu Hng c 12 (1481) i L Thnh Tng, sinh cu con trai t tn l Nguyn Thin. 6 tui m cho Nguyn Thin theo hc cu l Nguyn c Lng. Sau i thi Nguyn Thin trng nguyn. Dn gian gi l Trng Cu, Trng Chu. Cuc i Trng nguyn Nguyn Thin c tm tt trong sch Cc nh khoa bng Vit Nam 1075-1919 nh sau: Nguyn Thin, ngi x Canh Hoch, huyn Thanh Oai, 38 tui Hi Nguyn, c ban nht gip tin s cp nht danh (trng nguyn) khoa Nhm Thn nin hiu i Chnh 3 (1532) i Mc ng Doanh. ng lm quan nh Mc n chc Li b Thng th, ng s i ng s, ng cc i hc s, Nhp th kinh din, tc Th qun cng. Sau v bt mn vi nh Mc, ng cng vi thng gia l i tng Thi t Phng quc cng L B Ly dn qun chng trn vo Thanh Ho quy thun triu L Trung Hng. Vua L Trung Hng
298
ban thng, cho gi nguyn cc chc tc, m trch vic tuyn b quan li cho nh L trong khong 8 nm. Mt nm Thin Hu (1557) i L Anh Tng, th 63 tui. Nguyn Thin hiu l Co Xuyn, danh s c ting th k XVI. ng trng nguyn trc Nguyn Bnh Khim 1 khoa, sau hai v trng nguyn ny thng xng ho th vn vi nhau. Hin cn mt s bi th ca Nguyn Thin chp trong Ton Vit thi lc v Bch Vn am thi tp. Nguyn Thin l cha ca Nguyn Quyn mt danh tng li lc thi nh Mc. Nhc n vn hin lng Canh Hoch khng th khng nhc ti Nguyn Quyn. Vn l tung gii ca nh Mc, do cha bt mn, ng gi trn ch hiu theo cha quy thun nh L. Sau khi cha cht Nguyn Quyn v em ng l Nguyn Min tr li nh Mc. Dn gian thi y c cu cao cng lao ca Nguyn Quyn i vi triu Mc: Quyn tn Mc ti Quyn bi Mc vong Sau nhng nm vi triu L - Trnh (1551-1557), Nguyn Quyn tr v vi nh Mc cm qun nh mt s trn ln thng rn r lm thanh th qun nh Mc cng mnh hn. Nguyn Quyn cn mang mt b phn qun v xy dng cn c qun s ln v m mang thng nghip trang C Hoch t ng t Vc n ht lng To Dng. i bn doanh l khu nh sc hin nay lng Canh Hoch. Thi by gi dn gian c cu: Th nht C Bi Th nh C Loa Th ba C Hoch C Bi huyn Gia Lm, th k XVIII cha Trnh Cng chn t y xy dng Ph . C Loa thuc huyn ng Anh kinh thi Thc An Dng Vng. Vi cu tc ng trn, qua con mt ca ngi dn, C Hoch c coi l mt trong ba ni c v tr qun s quan trng v l ni c dn sm ut, kinh t pht trin vng ngoi kinh thnh Thng Long. Chin cng ca Nguyn Quyn ly lng t nh Mc, vua Mc phong ng ln bc Thng quc cng ri Thi bo. Nh thanh th ca ng dn chng qu hng ng rt t ho. Thi y c cu ca: Gi th by huyn x ng Trai th Go, Vc chu ng gi Thng
299
By huyn x ng l qu hng ca nh Mc, cn Go (lng To Dng), Vc (lng Canh Hoch) l qu qun v tr qun ca Thng quc cng Nguyn Quyn. Trai gi nhng ni trn gii giang trung thnh vi nh Mc. D nhin vai tr c nhn Nguyn Quyn khng th cng li c xu th tt yu ca lch s, khi nh Mc tuy c nhiu yu t tin b nhng i ngoi lm mt lng dn nn khng quy t c nhn tm to thnh sc mnh bo v triu nh. Nm 1592, Nguyn Quyn b thua trn Cu Dn, b bt v cht trong ngc. Cc hc gi L Qu n, Phan Huy Ch son sch u nh gi cao ti nng qun s ca Nguyn Quyn. L hi lng Canh Hoch c lin quan mt thit vi Trng nguyn Nguyn c Lng v Thng quc cng Nguyn Quyn. Chnh hi ca lng t chc vo ngy 12 thng 3 m lch ti nh Canh Hoch, xa kia c tn l nh n, ni sinh hot chung cho c 5 gip ca lng. nh nm th t cao gn gia lng, vi li kin trc honh trng, kho khon v bay bng, ca nh trng hng ty. Ci kho khon th hin thp ca b ct ko mi, k tin ko di ra, s to ngang m rng ca lng nh tin t. y nhng li rt thong v bay l kiu kin trc ca ng mung v nh hu cung t y bt ng nh ln mt to nh chng dim tm mi, cc gc ao cong mi rng ta nh mt bng hoa trn to i vy. Ngi lng Vc rt t ho v ngi nh lng mnh, truyn ngn cu chuyn v b Hu, tc b Nguyn Th Ngc Cm con trng nguyn Nguyn Thin, nm 1551 cng thng gia L B Ly quy thun vua L, theo gia ph thi gian ny, Nguyn Thin g b cho cha Trnh Tng (?). Sau khi nh Mc b y ln chim c Cao Bng, b ra kinh Thng Long. B Hu c truyn sai ngi lng Go (To Dng) nguyn qu ni ca cha b v ngi lng Vc ni tr qun v l qu ngoi ca cha, ln d dinh c ca b chuyn g v qu. Lng Vc ln trc chn d cn nh nh. Lng Go ln sau phi d ngi nh to hn. Khi s g mang v hai lng ht, b cha mi bo s g y b cung tin hai lng lm nh. Lng Go nh s g nh to nn lm nh ln. Lng Vc c s g ca nh nh nn nh b hn, thay v t th nn nh tuy b nhng kiu cch li thanh v p. Cu chuyn d dm trn thay gii thch s ra i ca ngi nh t nht cng c t thi L- Mc ng thi ca tng ci p ca ngi nh gn vi nghip ca nhng ngi th th cng m thut lm qut kho tay hay
300
mt bin nhng ci th tr thnh ci p trang sc cho lng mnh. cng l mt nt vn ho ca lng Vc. nh Canh Honh th ba v thn. Hai v thn tn l Trnh L, Cao Hn tng truyn l tng thi Hng Vng th 18 em qun i nh gic bo v b ci nc Vn Lang khi dn qun qua t Canh Hoch thy t c th p, mt mt trng ra sng y, cnh lng li c khe nc thay ho rt thun li lp n lu lin ng qun li. n thi nh Trn c tng Trn Ut con th hai tng qun Trn Hng o st cnh bn cha chng gic Nguyn-Mng, thy Canh Hoch l ni c a cng em qun v lp n binh lng. Sau , ba v tng Trnh L, Cao Hn thi Hng Du Vng v Trn Ut tn hiu Minh Lang i vng thi Trn c dn lng tn th lm phc thn - thnh hong bo tr lng. Din bin l hi lng Canh Hoch t ngy 11 n 13 thng 3 m lch. Xa kia hnh thc t chc l hi tin hnh nh sau: Ngy 11/3 dn lng t chc rc ba c kiu thnh hong, kiu c Thnh C Trnh L i trc, tip kiu c Thnh Hai Cao Hn v kiu c Thnh Ba Trn Ut t nh xung cng Dinh vo nh sc rc sc cc v thnh hong ra nh. Sau , lng dng kiu n xung rc bt nhang Trng nguyn Nguyn c Lng t Nh th Trng nguyn h Nguyn v li rc bt nhang Thng quc cng nh Sc v nh n phi hng t cng ng. Ngy 13/3 dn lng t chc rc sc, rc bt nhang trng nguyn v Thng quc cng hon cung. Xa l vy, cn nay k t nm 1991 khi nh lng c nh nc cng nhn l di tch lch s vn ho th lng m li hi v trnh t hi c lng nht tr din ra nh sau: - Ngy 11 thng 3 m (tng truyn ngy sinh ca v thnh hong Trn Ut) c lng cng ra nh sa sang l, dng cng cho v cc cy nu, thn nu cm bng tre nhum mu p mt. Sng hm dn lng t chc t nghnh (t mi) sang bui chiu, khong 3 gi dn lng mi ct vai kiu t chc rc ra, m rc ln c i c, i trng, i bt m, bt bu, gm hu, i ma xnh tin (12 n 16 em gi), lng c 4 xm rc 4 c kiu, theo trnh t sau: + i u l kiu n (kiu c) rc quan Trng. + Tip kiu bt cng rc bi v c Thnh C, chong o . + Tip kiu rc bi v c Thnh Hai, chong o vng. + Tip kiu rc bi v c Thnh Ba, chong o vng.
301
Ngoi ra, cc xm l v xm ch ca ph Vc c cc c kiu nh rc c, rc lng hoa i km m rc. c bit ngi lng Vc cn to i hnh rc qut, mt sn phm c o ca ngh lng, trong c 1 chic qut th t trong hu cung ca nh lng c lm vo u th k XX. Qut di 83 cm, khi xo to thnh na vng trn, ng knh 158cm. Hai nan ci bng sng tru nh bng en nhnh, hnh mi cho, ch rng nht ca bn nan l 7,3cm. u qut to bng trng ngng. Mt nan ci bng sng, chm h ph v hnh rng cun thu. Mt qut bng vi la. Ph gi mi c kiu thnh c 2 ngi vc qut tre. Hai i ma rng biu din dp m t u m n cui m. on rc t nh l ng 22 i qua ng t Vc n ng vo Nh th Trng Nguyn h Nguyn th kiu n tch ra rc c vo nh th cn cc c kiu khc i tip xung u lng v quay ngc ln. Kiu n c h xung t trc sn nh th Trng nguyn. l ni th k tip 3 i i khoa ca dng h Nguyn l tin s Nguyn B K, Trng nguyn Nguyn c Lng, tin s Nguyn Khung L. Nh th kin trc ch nh, khng to tt m khim tn trn mt g t cao trng ra ao rng. Duy ch c hai ct ng tr bp hoa ta hai ngn bt vn cao ln tri nh mt k hiu bo cho khch xa gn bit l ni th. Hu cung nh th h Nguyn c bc i t: Trng nguyn t. Trong nh th Trng nguyn c i cu i rt hay: Phin m: Cu trng nguyn, sanh trng nguyn, nht gip khoa danh quang s bt Ph tin s, t tin s, bt truyn chung nh d Gia khng Dch ngha: Cu trng nguyn, chu trng nguyn, khoa danh u sng danh s sch Cha tin s, con tin s, tm i quyn qu phc y nh. Cc lo lng Canh Hoch dng tin l vo nh th quan Trng, sau mt tun t ng trng h v cc lo lng mang bt nhang quan Trng ra t ln kiu n v dn lng cng rc kiu v c bin ca Trng nguyn ra ng ci ln nhp vo on rc ca lng ang i , vn theo trnh t kiu rc quan Trng i u. on rc i qua ca nh xung cng
302
Dinh cui lng th mt kiu i li ca nh vo rc bt nhang ng Thng quc cng nh Sc. Nh Sc hay nh Sc di danh ngha ca lng nhng thc cht l ni th Nguyn Quyn v l ni ghi cng trng ca gia nh Trng nguyn Nguyn Thin. Hin din nh Sc kin trc kiu ch nht, ba gian, hai bn c t hu mc. Gian gia t long ngai bi v Thng quc cng Nguyn Quyn, gian bn phi hm sc ca cc triu i phong kin phong cho cc v thnh hong, gian bn tri t bi v b Hu, tc b Nguyn Th Ngc Cm, con Trng nguyn Nguyn Thin, lng Vc tc gi l B Cha Thun. Dn lng rc bt nhang Thng quc cng ra cng Dinh v nhp vo on rc quay tr li nh lng t cng ng. Cc c kiu c sp t ngn ngn sn nh v cc c ln lt rc 3 long ngai bi v, cc Thnh v bt nhang quan Trng, quan v Thng quc cng t ln hng n trong hu cung nh dn chng vo l Thnh. Tc hm ca lng Canh Hoch l dn i t v rc vic nh Thnh khng mc o , vng m mc o mu en np . - Ngy 12 thng 3 m lch (chnh hi), cc c t chc t, dn lng dng 1 l mn gm mt ln v vn xi y. - Ngy 13 thng 3 m lch, cc xm trong lng ra nh l t, mm l ch lm chay (hng hoa, on qu...) t chc cc tr chi dn gian nh u c, nh gy ht cho sn nh; n chiu, sau tun t tin th dn lng t chc rc kiu n a bt nhang quan Trng v quan v Thng quc cng v yn v, gi l rc hon cung Thnh gi. Dn gian c cu: Mi mt rc ra, mi ba rc v l vy. Hi lng Canh Hoch l mt hi ln trong vng. Vic c lng i rc trng nguyn Nguyn c Lng v quan v Thng quc cng Nguyn Quyn l mt hin tng vn ho c o cao truyn thng hiu hc v tinh thn thng v ca lng. Ngoi ra, nhng yu t trong l hi tng nh cc v Thnh hong thi Hng Vng - thi Trn v yu t rc qut tn vinh ngh lng l nhng nt vn ho c sc khin cho l hi lng Canh Hoch tr nn sinh ng, hp dn dn chng trong vng./. N.H.T
303
304
L hi n Cn Giang
L Linh Hong
n Cn Giang cn gi l n Cng Cun hay n c Thnh l

mt ngi n ln nm n mnh di nhng tn l bng c th, cnh ng ba sng Cun thuc a phn lng Phc Kh, huyn Thanh Lan nay l x Thin Quan, huyn Thi Thy, cch th x Thi Bnh khong 12 km. Truyn thuyt v v thn c th n k rng vo cui th k XV lng Phc Kh c hai anh em nh h Quch ni ting l thng minh, hc rng, ti cao, t gii cao trong cc k thi. Ngi anh l Quch nh Bo thm hoa, ngi em l Quch Hu Nghim hong gip, u c cc triu L Thnh Tng ri L Hin Tng tin cy, giao gi nhiu trng trch. Hai ng cn ni ting l nhng ngi c , c bit trn lnh vc gio dc v ngoi giao, c cc quan ng triu v dn lng knh trng. S sch cn ghi rng nm Nhm Tut (1502) Quch Hu Nghim c c lm quan chnh s, i s nc Minh lm l t n vua nh Minh ban m v o cho vua L Hin Tng, tip tc "bi p ha kh", "dp tt mun i ha chin tranh". Quch Hu Nghim lm trn s mnh v t r l mt v chnh s ti gii, kho lo. Nh s hc Phan Huy Ch (th k XIX) nh gi Quch Hu Nghim l "nh ngoi giao y mu chc chnh tr". T nhng bi biu li l mm mi, bay bm n nhng bi th vnh cnh t n ti tnh m Quch Hu Nghim dng ln khin vua Minh rt hi lng, phi khen l "nhn ti i tam i" v ban cho ng mt chic thuyn ln, u thuyn chm tr hnh con chim ch, mt loi chim to, khe, vt bin nhanh. Vo mt ngy thu p tri, quan thng th h Qunh dong thuyn theo dng sng Tr L v thm qu. Nhng, l thay, khi n ng ba sng th thuyn t nhin dng li. Thy vy, dn chng tp trung ti xem rt ng. Lnh trn thuyn b neo. Vi ba ngi ln b tm gp quan vin s ti. H bo gp rng quan thng th h Quch khng bnh tt m t nhin cht, hm l ngy 9 thng 9 (m lch) nm Gip T (1504). Nhn c tin d, vua L bn c ngi mang tin bc v lm l an tng ng theo nghi thc trng th. Dn lng Thin Quan lp n th ng lm thnh hong lng. Vua L phong cho hong gip Quch Hu Nghim -
306
thng th b li kim ng s lm "Ti linh thng ng thn", ct 52 mu rung gn dn lm l phng s hng nm. K t n nay, i n ni i kia, nm ny qua nm khc, c n ngy gi ng, dn lng Thin Quan t chc t l ln, c quan i thn trong triu v d. Ngi, nga, xe c, qut, vng lng cht kn sn n. Ngy gi thnh hong lng tr thnh ngy hi ln trong vng t bao gi khng r. Ngoi phn nghi l t, rc bt buc, dn cn t chc cc tr chi khc nh nh c, nh gy, chi g, thi vt, ht cho v.v... Mi ln m hi, ngi ngi tin rng thn hong lng - h Quch lun em phc lnh n cho dn lng : tr gi khe mnh, lm n thnh vng, ra khi vo lng an ton./. L.L.H
307
Hi n Chm
Minh Thng
Hi Chm l mt trong nhng hi ln ca th H Ni. Dn

H thnh thng c cu: Th nht l hi C Loa Th nh hi Ging, th ba hi Chm. Lng Chm thuc x Thy Phng (xa cn gi l Th im, ri Thy Hng), huyn T Lim, H Ni, nm bn t ngn sng Hng. T trung tm th i theo Yn Ph, hoc xui theo ng Cu Giy v pha cu Thng Long, n chn cu, hng theo i ngc ln khong hn 1 km l ti lng. ng trn sng Hng, c th nhn bao qut c ton b din trng ca l hi Chm. Ni n hi Chm khng phi ch ring c lng Chm m l hi ca dn "tam lng": lng Chm, lng Hong, lng Mc. Mi trng l hi din ra trong mt khng gian rng ln, c nh, c bn ch v mt qung sng di trn 3km. Ngi nh nm di nhng rng cy xanh nh ra gia dng sng trng nh mt bn o nh. nh Chm c xy dng t thi Bc thuc (603-939), n nay qua nhiu ln trng tu, nhng vn mang mt dng v c knh tiu biu cho li kin trc th k XVII. Vic nng cao ngi nh ln 2,4m so vi ban u qu l mt k cng ln ca nhn dn ni y. Mt chnh ca nh nhn ra sng. Ton b khu nh c chia lm hai phn: Phn ngoi l Tu Tng (ni voi nga) l mt ngi nh ba gian, hai d, cao 10 m, c bn mi ln vi cc hnh Long, Ly, Quy, Phng. Trc ca Tu Tng c bn ct ng tr cao t 12 n 14 m to cho nh mt dng thanh thot trang nghim. C hai vn bia lu mc dc. Bn phi ghi cng c ca ngi ng gp, bn tri ghi vic kiu nh. Khu trong l khi chnh cung. Chnh cung c thit k theo hnh ch cng, c tin cung, trung cung v hu cung. Tin cung c long sng c ngai, hng n. Hai bn l gi ng ng bt bo l b.
308
Trung cung c 5 bn th, vi cc th nh chnh, l hng, n, nn... Hu cung c tng L ng Trng (i tng suy tn) tng phu nhn v hai nng hu. Hai bn t v hu v tng su ngi con ng. Hu cung c bi v ca c ng, c b. C rt nhiu truyn thuyt v L ng Trng, nhng qua s chn lc, chng ti thy truyn thuyt di y c l ph hp vi lch s hn: Thi Hng Vng th 18, Tun Cng (ngi x Thy Phng) thng minh tun t, kt duyn vi H Nng (x a Lc) nhan sc tuyt vi. H sng vi nhau hnh phc, nhng mi ti nm 32 tui m vn cha c con. Hai ngi bn em mt phn ca ci b th cho thin h cu phc. Mt hm H Nng ang do chi vn hoa, bng trng thy mt vt chn rt to, nng m th vo chn mnh. Va m xong th thy ton thn sc nc hng thm. Nng c mang t y. n thng th 13, nm bnh tut, H Nng sinh c mt cu b. Tuy cn nh nhng cu b c t th tun chnh, mt mi khi ng, cao ln l thng. Hai v chng v cng sung sng cho l tri ban phc lnh nn t tn l Trng. Ln ln Trng cao 20 thc, sc lc hn ngi, tr dng siu qun, thng minh xut chng. Lng c 28 nt rui ging nh 28 ngi sao, rn li c ci lng. Nm 18 tui, khi vua h chiu cu hin tm ngi vn hay v gii, mi huyn phi c mt ngi n kinh ng tuyn. Ph Quc Oai chn L ng Trng. Khi n yt kin, vua trng thy hi lng bn phong cho l ch huy s coi vic bo v cung nh. Tnh Trng nng ny, thng thn nn nhiu ln qu tay git k phm ti nhng vua mn ti nn vn trng dng. Mi khi c gic Chim Thnh, Ai Lao, vua sai Trng ra qun l gic b nh tan tc. Sau vua ra lnh cho ng Trng ra trn th Lm Thao. Cc dn tc bin thy u mn phc. ng thng ni "lm ngi nn c ch hng hi nh chim phng hong bay mun dm xa, lm sao chu lm ti ti ngi cho ngi mng pht". ng cu hc, cu tin ri lm tng cho An Dng Vng Thc Phn. Thi y nc ta bnh yn. Bn Trung Quc, Tn Thu Hong thng nht t nc, nhng qun Hung N vn ngy m quy ph vng bin i. Vua Tn p An Dng Vng phi cng np ngi ti sang Trung Quc. L ng Trng c c i s cho nh Tn. Mc d Tn Thy Hong cho xy vn l trng thnh nhng vn khng ngn ni s quy ph ca Hung N. Vua Tn nh L ng Trng ra qun. ng i trn no thng trn , qun Hung N khng dm xm phm ca i nh
309
Tn na. L ng Trng c b nhim l quan T L hiu u v c g cng cha Bch Tnh Cung. V gi, ng c vua Tn cho v nc. Sau , qun Hung N li ti uy hip, vua Tn li cho mi ng sang. ng t chi khng c, khng mun xa T quc mt ln na nn ng t st. An Dng Vng cho p xc ng gi sang Trung Quc lm bng chng. Tn Thy Hong cm kch nn t chc l tang ng rt long trng. Sau Tn Thy Hong cho tc tng ng bng ng dng ca Hm Dng. V, mi ln c s gi sang, vua Tn ngm sai ngi lm cho tng c ng. Qun Hung N ng ng Trng vn cn t Tn, nn rt chy. Dn lng ni ng sinh ra knh trng ti nng c v oai linh ca ng nn lp bn th tc tng ng v phu nhn, suy tn ng lm thnh hong; tn l c ng v c B, cng th chung trong mt ngi n ca lng. Hng nm hi Chm m 3 ngy t 14 n 16 thng 5 m lch tng nim ng. Ngy 14 n v nh m ca nhn dn n dng hng. C l nghinh thu trn sng Hng, l tn pht cng Pht, c ba lng t c ti nh. Ngy 15 l ngy chnh hi; cc l rc c ln lt c hnh. M u l l rc nc, thng c tin hnh vo bui sng, y l cuc rc nc ln v uy nghi nht, ly nc lm l mc dc. Nhng ngi tham gia, qun o sc mu mang theo t l i b ngc b cch nh 3 km ri xung ba chic thuyn rng loi ln xui theo dng sng n trc ca nh Chm. Ti y din ra nghi thc ly nc. Ba thuyn cng cho chng lm sao cho cng quay ba vng. Trong lc thuyn quay, mt ngi ly go mc nc sng vo chnh v nh phn cho nc trong. Tt c mi vic phi tin hnh xong khi thuyn quay ht vng th ba. Khi thuyn quay, ching trng ni ln cng vi ting h c- c vang di c khc sng vng t b nam sang b bc to m hng l tai. Theo cc c gii thch: Ting c l s m phng ting h ui gic Hung N pht ra t pho tng ca ng ca Hm Dng m Tn Thu Hong dng k nghi binh qun gic. Ly nc xong, on thuyn xui v bn Ng, tc nh m cch n khong 1 km th dng li, ly t l v cuc rc nc, rc m trn b bt u. i u m rc l xe, voi, nga cho nc, tt c u c lng che v c nhiu ngi ko. Sau n kiu m, o, kiu bt
310
cng. m rc i theo nhp ching trng ca ng th hiu, ng i hiu, nhp nhng v ti sn nh lm l mc dc (tm Thnh). Chiu ti tin hnh rc vn (vn t). Cuc rc c c hnh long trng nh rc nc. Vn t t trn kiu (gi l long nh). Vn c rc t nh ng trng vn ra n. Hai bn ng lng nhiu ng hng c cm thnh tiu, to khng kh tn nghim. Cng lc, l rc vn; l pht tu c tin hnh. i ng t gm 12 ngi mc o thng mu xanh lam, m quan vn, tht lng ai. Cc ng tr t mang ru, mang nn hng thp sng tin vo cung, ba tun dng ru, mt tun m thc, mt tun tin h. Hng t i gia cc ng gi tay cm c nheo di 2m mu xanh, mu hng quay tt. Cui cng ch t c vn t rc t cha Chm tr v (gi l M t c Thnh C) ngi d l im phng phc, trm hng bay nghi ngt. Ting ng ch t sang sng vang ln: Uy mnh oanh lit th tn gin Khm c trang tnh tuyn vn hin hu Tng tc anh ngh Trung hiu thun chnh. Tm dch: Ngi uy linh anh hng ting tm vang di Nam bang C ch trang nghim vn v ton ti o c ton vn vi nc vi dn. Sau phn hi, nhn dn c xem nhiu tr chi nh bt vt, th chim cu, th diu, bi tri... Ngy 16, ngy cui hi, sng c l nghinh thu trn sng Hng. Chiu rc vn t cha Chm v nh. Xen k trong ngy l cc tr chi gii tr nh: nh c, u vt, ht cho... Chiu ti tan hi, ba lng lm l hu hi ti nh. Ba ngy ca hi lng Chm li mt n tng su sc trong lng ngi dn, l s knh trng nim t ho v con ngi v ni y. M s nghi thc, tp tc ca l hi nh: l rc nc, l tm tng (m mnh trong nc gia dng sng Hng) cng vi tc ua thuyn (trn mt nc), tc th chim b cu (trn khng) gi ln cho chng ta nhiu iu suy ngh. Phi chng y l d nh m nht ca cc nghi l cu ma (cu ma v cu tnh, cu ma thun gi ho) ca c dn nng nghip t
311
thu xa xa, m nay ch cn hin din nh mt np sng thng v v th chi tao nh?./. M.T ----------------C s dng t liu ca: Thch Phng, L Trung V trong L hi truyn thng Vit Nam - Nxb KHXH, 1995; V s dng bn vit tay: L hi nh Chm ca Vn Hu, Hi VNDG H Ni, 1991.
312
L hi chi tru Sn
Song Phm
nc ta, c nhiu l hi gn vi con tru hay biu tng tru, mt con vt quen thuc vi cuc sng ca c dn nng nghip. Ring v chi tru, cc ng Thch Phng, L Trung V cho bit rng " nc ta, mt s ni, trong dp hi h c t chc chi tru, nh chi tru Bch Lu (huyn Lp Thch), Chu Ho, Ph Ninh (huyn Phong Chu), Hong Cng (huyn Thch Ho) tnh Vnh Ph ( nay l tnh Ph Th, Vnh Phc -SP). Chi tru y c coi nh l mt tr vui bn cnh cc tr vui khc, hn l mt tp tc c quy c"1. Nu ng vy, th chi tru y ch mang ngha mt hnh ng hi, ch cha bc l nt tm linh, tc l nghi qua vic chi tru. Cng c th, , di nhng lp vn ho su hn, sau ny, ngi ta c th c c i nt nghi l, tn ngng nh ln qua hnh ng chi tru chng. Vy m c mt ni, l hi chi tru tr thnh mt tc l ngn i, gn vi tn ngng th thu thn ca c dn vng bin, thu ht s quan tm ca dn chng v du khch c nc. Ni nay l th trn Sn, thnh ph Hi Phng, vn l Tng Sn gm 3 x Sn, Hi, Ngc Xuyn. T mt hi lng, l hi chi tru Sn dn bin thnh l hi lin lng, vng v dn dn mang tnh quc gia. Nh c bi bin c quc gia, nh c hi chi tru ni ting m bn o rng hn 20 km2 nm pha ng nam, cch trung tm thnh ph Hi Phng khong 20 km ny tr thnh ni c nhiu ngi quan tm: D ai bun u bn u Mng chn (mi) thng tm chi tru th v D ai bun bn trm ngh Mng chn (mi) thng tm th v chi tru. Chng ai cn nh cu ca ny c t bao gi, th nhng n c da dit, thi thc lng ngi phng xa, khin h, d i u, cng kh qun ngy v d hi.
Thch Phng - L Trung V: 60 l hi truyn thng Vit Nam. Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.269.
313
Di tch l hi ny, cho n nay, cha thy ai miu t mt cch k cng. Do th, c l nh bng lng vi vi dng s si, ngn ngi c ghi trong sch i Nam nht thng ch nh sau: " chn ni Sn, huyn Nghi Dng c n thu thn. Tng truyn c ngi bn th i qua, n m thy hai con tru chi nhau di n, nn hng nm, n ngy 10 thng 8 c tc chi tru t thn"1. y c l cng khng nm ngoi cch nhn huyn thoi trn tinh thn thing ho mt ngi n th thu thn, thn bin. Mt ti liu khc cho bit "Lc m ng dn mi lp n th, y ch l mt ngi n lp l, nhng sau ny n c xy gch vi y v tn nghim. n to lc i din sng Hng Giang, pha trc ni thn linh xut hin"2. R rng ni y, huyn tch, huyn thoi c vai tr rt ln trong vic lm linh thing l hi, lm nhn ho, linh ho nhn vt c th phng (thu thn), d rng hnh thc, ng tc, tin trnh chi tru ngy cng m tnh cht th thao trong khi vn gi c nhng nghi l ti thiu cu mt l hi th thu thn, th nc vi m tp Trng-Tru-Bin (gn vi thu triu). V mt thn tch, thn ph, s tch... cc v thn c th n thu thn cng nh ngun gc tc chi tru, cng c nhng im khc nhau cc ti liu kho cu. "Theo cc ng Nguyn Vn Lim, Th Y S v Ng Quc Cn, nguyn tri ph Kin Thy m tp san Indochine nhc li trong s 7, xut bn ngy 17-9-1942, nguyn do nh sau: Cch y 18 th k, vi gi ma ng Nam, mt s ng ph nguyn qun Thn Ho tri git ti chn ni Thp Sn ca bn o Sn... Sng y, nhng c dn ny lin tip chu mi thin tai bo t ni tip tri hn hn. Trc mi tai nn, h ch cn bit ngy m ngng ln tri van vi v cu khn xin ch v thn linh min ven duyn hi thng h. Cho ti mt hm, tri trong sng di nh trng thng 8, mt s ngi trng thy ngoi bin, di nh trng vng ang a sng gn, mt lo nhn u tc bc ph ng trn mt chic sp , tay cm mt chic gy di ngm nhn mt i tru chi nhau. Hnh nh ny hin ri bin. Sau , mt trn ma lng ti mt mt t. Qua hnh nh xut hin bt ng trn mt bin, ng dn hiu thn linh ging h bo cho dn chng bit m th phng. lm hi lng thn nhn, h t chc nhng cuc chi tru v tc ny c lu truyn mi mi. Mt tm honh khc vo i Vua
1 2
Dn theo L hi c truyn, Vin Vn ho dn gian, NXBKHXH, H Ni, 1992. Chuyn dn t Toan nh- Np c hi h nh m (quyn h)- Nxb tp HCM, 1992, tr. 169.
314
L Thnh Tng (1054-1059) gn trn chnh in ngi nh x Sn, chng t c tc c t lu lm"1. Thch Phng v L Trung V li dn li cc b lo v L hi c truyn-sd, cho rng " y cn lu gi mt tc c gn lin vi huyn thoi xa. Trc kia, sau ngy hi, sng ngy 11, c tng lm l t thn. Ri ngi ta ch con tru ot gii nht ra Hn c (ni c vc xoy) nm xung bin ng ni B ngy xa b dm cht hin sinh, th lng mi yn"2. Theo ct ngha ca nhiu ti liu, B l mt trinh n xinh p tn , kt duyn vi vua thu t (Thy thn), c thai, dn lng pht v, bn ho l em c dm cht bin ( Hn c). C cht oan, hin linh v c lp n th. Li c ti liu gn chi tru vi s tch ngi anh hng nng dn Qun He (qun Ho) i Hu L, pht c khi ngha chng li nh nc phong kin. Hi ma c, chi tru l tng nh ng 3. Nh vy, trong lp sng m huyn thoi, ta vn c th thy l hi chi tru bao cha nhiu lp vn ho chng xp ln nhau, m cho ti nay, khng phi ai cng c th l gii, bc tch c. y l mt l hi cn tip tc ch gii m qua vic c nhng biu tng vn ho bc l trong tin trnh l hi, c bit l cc nghi l tn ngng1. L hi chi tru thng din ra trong mt ngy, thm ch ch trong mt bui. Cn hnh ng chnh, m ngi ta dng gi tn l hi, qu trnh chi tru, nhiu khi ch kt thc trong khonh khc. Nhng c c nhng khonh khc , vic chun b cho l hi bt u trc hng dm by thng tri. Ngoi nhng cng vic cn thit cho mt l hi
1 2
Toan nh- Sd, tr.168. Thch Phng- L Trung V- Sd.tr.275. 3 Xin xem cc ti liu ca Toan nh, Thch Phng- L Trung V, L hi c truyn ... dn trong bi. 1 - Toan nh cn cho rng nhn vt c th l im Tc i vng hay Bt B tn thn (tm v thn linh - khng r tn). Xin xem Toan nh, sd, tr.169-170. L hi c truyn, Sd, tr 291 cho rng nhn vt c th l im Tc i Thn Vng. - Phm Li, khi vit v nhn vt c tn th, khng nh: "Thn Thnh hong ca tng Sn c th ti n Ngh. Tng truyn, xa, t ny ang ng vui, bng mt con thu qui n ph hoi xm vn, bt dn mi nm phi cng cho n mt "thin nam" ti vng Mt. Mt m h ging bo ni ln, xc thu qui b git git vo bi bin ni mm Ngh, chn ni Ngc; c dn lp n th ti , tc l n Ngh. c thn linh gip , xm vn tr li yn vui, c dn Sn tin hnh l cu du hiu ca thn. Sau 5 m 7 ngy hng khi, mt nt chn chim xut hin trn mm bt v thn im Tc tr thnh thn thnh hong ca tng" (VHDG-2/1995).
315
bnh thng, th l hi chi tru Sn, tru chi l vn c ch trng bc nht. Qu trnh chun b cho l hi chi tru gm cc giai on v cng vic: kn chn-mua tru; trnh tru vi thn, chm sc, luyn tp tru; u loi chn tru vo hi v l hi chi tru . Nhiu tc gi, trong cc cng on trn, khng ch ti mt nghi thc rt ng nhn mnh: l l trnh tru. Bi, n nay nghi thc ny b ln khut, c khi trit tiu i trn thc t. Song, trong h thng nghi l ca l hi, n c vai tr rt quan trng2, bi, ngay t trc khi nui v luyn tp, tru chi c thn linh ghi nhn, khng th thay th hoc nh tro. By gi, chng ta i lt qua cc giai on v cng vic chun b. Trc ht l kn chn-mua tru. Hi m thng Tm, nhng nh ni, t thng hai, ba (m lch), thm ch t sau tt Nguyn n, cc lng lo c ngi i kn chn mua tru chi. Tin mua tru l tin u thu cc y, khu sm nh bt tm, c trn bin hoc kt hp vi s ng gp ca dn lng. Ngi c giao trng trch i mua tru phi l ngi c thn, lng tn nhim, thnh tho tng tru, thng thuc ch ba, tn tm tn lc vi cng vic chung. Li phi l ngi trong sch, gia nh ho thun vui v, khng mc tang ch... Nhiu ngi trong thn lng cng nh cc nh nghin cu u nh gi y l cng vic c ngha quyt nh i vi cuc chi tru v cng l vi l hi chi tru, lin quan ti uy tn thn lng v mc cao hn, l sc khe, vn may trong sinh hot lm n ca mi ngi. V th, h i nhiu ni, kn chn rt k, ng tiu chun th mi mua. Theo kinh nghim nhiu i, ngi thnh tho s chn tru chi (tc tru cn nhiu th tnh) theo 10 tng m cc c c kt (v cc ti liu dn trn cng ghi nhn) l: thn trng, c rng, hng to, c c, ui chai, t nhn, lng tm, sng cnh cung, trng i, ngn qun. Tc gi Phm Li c nhng miu t k cng hn: "Nu tiu chun chn tru cy ko l kho mnh, do dai v hin lnh th yu t hng u i vi tru chi l s hung d, gan l v c b - i sng - tt. i sng c coi l tt khi khong cch gia hai nh sng rng t 40-48 cm v chiu cao t 24-26 cm, sng phi en mn, cong u v hi "hng tin". gan v s hung d ca tru ph thuc vo trng mt, m mt v mt s khoang khoy... Tru c cp m dy, trng mt vn , c
2
C l ch c Toan nh v Phm Li ch ti hnh thc ny khi ghi nhn l trnh tru ca 14 thn ti nh lng Hi (xem Toan nh, sd, tr. 172-173 v Phm Li, Tp ch dn, tr.17).
316
khoang, c khoy s v khoy tam tinh, da dy, lng mc... thuc loi ny. Pha di c tru nu ch c mt vt trng vt ngang l tru "c khoang"; khoy ng gia hai mt l khoy "tam tinh", ng gia nh u, cch u hai chn sng l "khoy s". Tru mun ginh chin thng trn si chi cng phi kho mnh, do dai, s o vng ngc tru phi t 1,80m tr ln v c t 9 n 12 nm tui. Tru chi phi "cao vy, rng c, hng to, c c, t ngt, lng tm b, tin ct, hu h, sn kn, bng cheo, trng i, ngn qun, nh khoeo" hay "mnh c trm, bng teo, bn chn mng th, nh khoeo, kn mng", "thng mng con, trn mng to"1... Thng tru chi phi t by, tm tui tr ln th mi sc thi u. Theo mi ngi cho bit th tru chi thng c mua Hi Phng, Hi Dng, H ng, Nam nh, Thi Bnh, Tuyn Quang, Yn Bi, Thanh Ho, Ngh An... Th n l l trnh tru vi Thn. Nh ni, y l mt l tit ngoi hi nhng li ht sc quan trng khi t n trong h thng nghi l ca hi. C th coi y l l tit u tin m nh , tru chi khc (thing hn) tru bnh thng. L trnh tru cng ht sc ngn gn: Sau khi tt c mi bn thn, mi thn kn chn tu c con tru, dn lng tng lm l trnh tru vi c tn thn. Tt c n tru ca mi bn thn u c dt ti sn nh lng Hi, con ng con nm ngn ngang, con ming ang nhai li m c n lc sng. trong nh quan vin hng tng hi hp lm l khn trnh vi thn linh. L tt nhin c nhng l vt nh hng ng tr qu ru tru. V i din hng tng thp hng khn vi l thn ri xin mt qu m dng c bit thn hi lng v nhng con tru chn. Ri ln lt cc quan vin khc trong hng tng u vo l, sau cng l nhng dn thn c hng tng u nhim vic nui tru. L trnh tru xong, thn no dt tru v thn , v k t ngy , mt ngi c hng thn c nui tru phi sn sc con tru sao cho kho mnh v nht l tinh khit 2. Ti liu khc chp: "khi chn c tru, c dn Sn chun b i dt tru v lm l trnh thnh hong. Trc khi i dt tru, cc gip phi lm l xin php thnh hong ti nh Cng v nh Ngh, phi cng th thn, thnh hong a phng c tru, nu ngh m li dc ng th lc ra i ngi dt tru cng phi cng l 3.
1 2
Phm Li - T/c dn, tr. 17. Toan nh, Sd, tr.172-173. 3 Phm Li - T/c dn, tr. 17.
317
Sau l ny, nhng con tru mc nhin c thn linh ghi nhn vo danh sch tru dng chi trong l hi (k c vng u loi). K n l khu nui, chm sc, luyn tp tru. y l loi tru chi v hin t thn, ngi c giao cho nui tru cng phi la chn theo tiu chun ring ca tng lng, nhng thng l ngi c ting tm, c lng tin cy, khng mc tang ch, tho ngh nui tru v trong thi gian nui tru nht thit phi thanh tnh. Tru c nui theo ch ring (n ung, king khem, lm quen dn vi khng kh si chi cng nh khng gian l hi vi ting trng ching, h reo, qun o, c qut ng sc...). Sau khi th tru (tc hai con tru c a n i mt nhau hai bn mt chic cng st kho chc chn, chng s lao vo nhau bng nhiu cch"1, th cng vic nui, luyn tp coi nh hon thnh. Thi gian mua, nui, luyn tru chi c th ko di hai, ba, bn thng tu lng. Vng u loi chn tru d l hi chi tru (tc vng chi chn tru vo chung kt nh ngy nay chng ta thng gi). Trc y, tng Sn c 3 x, 14 gip (Toan nh vit l 14 thn), mi gip (thn) gp mt tru chi, u loi vi nhau chn 6 tru vo hi. Vng u vo trung tun thng 5, vng hai vo u thng 6, sao cho c 3 x u c tru vo d hi2. Thng th Sn c 3 tru, Hi 2 tru v Ngc Xuyn 1 tru vo d l hi chi tru, cc tru b loi vn c nui lm l vt hoc sau ny m tht, tru ca x no, x hng tht. Cui cng thi gian l hi chnh thc cng n. Thng thng cng chng l hi ch nh v l hi chi tru qua cu ca dao, vo ngy mng 9 (hay mng 10 ) thng tm. Thc t, l mt ngy trng i, y no nc trong lng ngi dn s ti v du khch hin i. Tuy nhin, theo Phm Li, th ngy vo m, m u l hi chi tru c truyn ca c dn Sn l ngy 30 thng 7 v kt thc vo ngy 168"3. Ngha l thi gian chnh thc ca l hi din ra trong sut hn na thng". Sng 30 - 7 nh Cng v ngy 8-8 nh cc thn, x l thi im din ra nghi thc l rc, l mc dc v l yn v... Chiu 30-7 c dn Sn tin hnh l rc thn thnh hong t n Ngh v nh Cng... Ngy 9-8 c dn Sn tin hnh tc chi tru t thn"1. Ngy
1 2
Phm Li - T/c dn, tr.17. Toan nh chp c khc v thi im u loi: "Cuc u loi bt u trong nhng ngy mng 8 v mng 9 thng 6 ri li tip tc vo ngy 30 thng 7 m lch" (xem Sd, tr.175). 3 Phm Li -T/c dn, tr.18. 1 Phm Li - T/c dn. tr.18 .
318
xa, hi thng ko di trn chc ngy, trong hi c nhiu nghi l, tr vui, cc sinh hot vn ho dn gian, m ni bt l tr chi tru v nghi l hin t tru cho thn bin. Hin nay nghi l hin t (vt tru xung bin) khng cn hoc c biu trng ho, nn c l v th m s c sc quy t vo nghi thc chi tru. Nh vy l ngy 9-8 (nhiu ti liu v th tch ghi l ngy 10-8) l hi chnh thc c bt u. M u l nghi l rc cc tru chi i d hi. Khong 1-2 gi sng, ch t cc nh lm l xin php thnh hong a tru i. "Ngi rc tru thn phi tm ra thanh khit, mc o di, tht lng , i nn l da. Tru thn cng c trang tr, lng trm vi , ng buc nhng di la iu" 1. i u m rc l c ng phng, trng ching, long nh, long kiu, bt bu..., tip l cc v b lo, chc sc, cng chng v...tru chi theo th t xp hng vng loi. i hai bn l hai chng trai ma c mi gip, tc c 28 chng ma c 2. Si chi cch ca nh khong 70 -80 mt, mi cnh xp x 200 mt 3, c ho nc bao quanh ( trnh nguy him khi tru thua ph ro, nhng cng gi n yu t nc, yu t ho bao quanh c tnh thn linh-thnh hong), trong c hai dy ln tre cho tru ng, ngoi c cc ln phc v ngi d hi. Rc tru ti si khong 10-11 gi tra, nghi thc chi tru t thn bt u. Trc mi khp u u c ma c, tc nghi l m trn cho 2 tru vo si ua ti. 28 chng trai kho mnh o , tht lng xanh, hai tay cm c ui nheo ... tin li, ma c theo nhp trng, dn th trn nh ang giao chin, rt vui mt v ho hng4 . Nhng ngi ma c va vo nc cho, th trng lnh ni ln, hai tru chi vo si. Hai qun tru dt tru vo ng di chn hai ct c ng phng. Hiu trng th hai, hai tru tin ln gn cch nhau khong 15-20 mt. Hiu trng th ba, hai ngi dt tru rt dy mi. Hai tru chi t do lao vo giao u. Kiu cch giao u phn thng bi c nhiu, chng ti trch mt t liu khc: " Nhng con tru sng vng ry xng vo i phng, ci xung ly cng l sng cm ngay vo mt i phng, ri qu xung khng cho i phng g ra. on n nhanh chng khp mnh qut mt ci l i phng ng. y l li nh "gip l c", u tru n lin st vi u tru kia, nh gi rt khng cho h cch nhau. i vi tru c sng dng, hi hng v pha trc th cch
1 2
L hi c truyn-sd. tr. 295. Sch L hi c truyn, tr.295 ghi l 24 thanh nin ma c (nay l 16 c gi ma c). 3 Thch Phng - L Trung V, sd, chp l si c cng dy trn bi rng khong 6 mu (20.000m2 = 2ha), khng ni si rng bao nhiu. 4 Ma c cn c gn vi l ra qun ca qun He (qun Ho) trc lc xut qun.
319
nh li khc hn. i phng cng tin st th n c li tht nhanh to mt khong cch ri dng cp sng to chc phang vo mt mi i phng; c nhng c phang rt mnh lm dp c l ma, mu chy lnh lng, khin i phng ch cn cch l phi b chy. Li c nhng i tru ghm nhau rt lu, hai u st nhau, hai c vn di n xung, hai mi st t, bn mt chng chc nhn nhau, bn chn trc chng xung vng chc, bn chn sau choi ra, gi th d tm s h ca i phng m tn cng ginh thng li. i cp sng tru rp vo nhau cch cch. u sng rch vo da nhau ku son sot. Mt t nt nho, ct tung bi m, c th i tru chi dun i y li hn mt ting ng h m khng phn thng bi. Trong trn u, con tru no kho, v ly c nhiu cng (ngha l c nhiu ming hay, ming him, lm tn thng cho tru i phng) th chc chn l thng cuc. C nhng con tru b thng tch y mnh: rch da, mu chy, mt sng nhng vn gan l, ch s h ca i phng nh n him hc hoc con b i phng ly cng nhng khn kho g cng ri ly cng i phng c ngi xem hoan nghnh, c v nhit lit. Nhng ang chi m con no ch cn b chy 1,2 bc l thua cuc. Hi chi tru kt thc bng mt cuc rc gii tru nht v lm l t thn. Mi ngi thoi mi, phn khi k c x c tru thua, d vo m rc ny biu th s on kt, v t mng ngy hi vui thng li. Tru nht hng tng, ngoi vic c thng mt s tin, cn c phn thng c bit: mt l c vc hng thu hai ch: "Thng ng" bng ch kim tuyn, mt bt hng bng xanh, em theo m rc tr v. Hi lng tip tc n ngy 9-8 m lch mi kt thc. Ngy hm sau, mng 10-8, tt c 14 gip tru d gii (s kho v chung kt) d tru thng hay tru thua u git tht trc l t thn linh, sau l chia cho hng m lin hoan cng hng" 1. Sau , l hi chnh thc kt thc, nhng hi lng cn ko di ti tn mi rm hoc mi su thng 8 mi kt thc 2.
1 2
Trnh Minh Hin- Hi chi tru Sn- Tp ch VHNT s 3/1990, tr 35-38. Phm Li cn vit rng, vo chiu ngy 16-8, c l tng thn, gi m, kt thc hi. Nghi l c thc hin bin (trc) hoc cc ging nh (nay) bng cch cc hng s hai tay b a mao tit h to hai ba ting, vi ba vi v ht xung nc trong bi cnh khng c ai i li ngoi ng cn tr thnh hong v Ngh (xem Phm Li - T/c dn, tr.20).
320
L hi chi tru l mt l hi lng (tng, vng) c tnh cht tng th nguyn hp vi s chng xp ln nhau ca nhiu lp vn ho cn c tip tc gii m. D sao, c th thy, y l mt tp tc lu i ca ngi Vit, khng ch bc l du vt nghi l hin sinh cho thu thn cu bnh an, cu nhn khang vt thnh, cu sng yn b lng, c ma tm c... m cn l s biu dng sc mnh ca con ngi, s trnh by cch thc ho nhp v dn dn chinh phc t nhin ca c dn ven bin Sn; l cch thc t lm phong ph i sng tinh thn, tm linh ca mnh trn mt nn tng nghi l-huyn thoi... D g i na, l hi chi tru Sn bo ton c nghi l hin sinh c xa ca loi ngi 1. V t xa n nay, trong tm thc khch gn xa, mi khi n k, th d "bun u, bn u", h cng khng th qun r nhau v min bin Sn quyn r ...chi tru ./.
S.P
Xem thm L hi c truyn , Sd, tr 298.
321
L hi n Chiu Trng
ThoNnguyn
L Khi, thy l V Mc, con ng L Tr, anh th hai ca L Li. Cha m mt sm, L Khi vi ch l L Li, tham gia ngha qun Lam Sn t ngy u khi ngha n lc khng chin chng Minh thnh cng. ng tng tham gia hi th Lng Nhai v c tn trong 35 cng thn khi ngha. ng tham gia d nhiu chin dch, lp nhiu cng ln. Sau khng chin thng li, ng lm quan tri ba triu: L Thi T, L Thi Tng, L Nhn Tng, ln n chc Khm sai tit ch thu b Lc dinh, H v thng tng qun. Nm 1443, ng c phi vo lm tng trn Hoan chu (Ngh Tnh). y ng ch trng pht trin nng nghip, o knh, p p, khai hoang lp lng. Nm i Ho th 3 (1446), phng mnh vua Nhn Tng, ng cng Nguyn Chch, Nguyn X (i Vit s k ton th chp l L Thu, L Kh, L Khc Phc) i nh Chim Thnh chu Thun Ho, bt c cha Chim l B Cai. Trn ng tr v, b bnh nng, ngy 3-5 bnh dn, on chin thuyn v n ca St, chn ni Nam Gii th ng mt. Triu nh lm quc tang, thi hi ng an tng ni Long Ngm v cho lp n th ng y, hng nm quc t, truy phong Nhp ni kim hiu t khng. Nm Quang Thun th t (1463), L Thnh Tng ng gi thm n, ving m, ng ch bi th quc m vnh, sc cho U Bng nhn Nguyn Nh son bia dng ti n. Nm Hng c th 18 (1487) li phong Chiu Trng i vng. i L Thn Tn, nm tn t, quan Hu ty xin lp mt n mi thn Nguyn Phc, x Triu Khu, huyn Hng Nguyn (Ngh An) tin vic t t. n ca St giao li cho ba x Mai Ph, Vnh Tuy v Kim i trng nom, phng th. n Chiu Trng cn gi l n V Mc, thuc x Kim i nay thuc a phn x Thch Bn, huyn Thch H, tnh H Tnh. n dng trn ni Long Ngm, ngn ni cui cng ca dy Nam Gii. n Chiu Trng c xy dng theo kiu tin miu hu lng, pha sau l lng m Chiu Trng i vng, pha trc l n th, gm ba to, thng, trung v h in. n in dng xong vo nm inh Mo (1447), mt nm sau khi L Khi mt. Mc d tri nhiu gi bo, qua nhiu ln trng tu, nhng n Chiu Trng c bn vn gi c phong
323
cch kin trc c truyn. n Chiu Trng p c v quy hoch kin trc ln trang tr ngh thut. Cc mng chm tr n Chiu Trng, nht l trung in ht sc iu luyn, tinh t. Ngoi cc ti bt tin qu sn, bt tin qu hi, t linh, bt bo quen thuc cn c nhiu ti khc mang m cht dn gian nh n cng nh n nguyt, n cng thi so, v n, cc hnh con ging nh voi, hu. ng ch l trung in cn c tng hai v s Chm (phi chng y l mt du hiu ca giao lu vn ho Vit Chm trc y). n Chiu Trng l mt trong bn ngi n p nht x Ngh: n Cn, n Qu, Bch M, Chiu Trng. Ngoi n chnh ni Long Ngm, c ba x Vnh Tuy, Mai Ph, Kim i u c n th vng. Hng nm n Chiu Trng c hai l chnh. L thng xun vo ngy 4 thng ging v hi n vo cc ngy 2 v 3 thng 5 m lch. L thng xun: Vo khong gi thn (7-9 gi), cc x Vnh Tuy, Kim i bt u t chc m rc v n vng x Mai Ph. Sau hnh thnh cc m rc bng hu ht thuyn ca c ba x v n chnh. Sau khi on thuyn n cch n chnh khong 500 m th ton b on rc v nhng ngi d l dng li v m rc i b v n. Vo khong bt u gi ng (11 gi) th l t c tin hnh. L t ko di khong 2 gi bao gm 3 tun t. Sau khi t xong, dn cc x li rc kiu v n vng x mnh. L thng xun kh ng ngi tham gia. Ngoi dn ca ba x cn c dn ca nhiu x, nhiu vng ti hnh l, du xun. L thng xun ngoi ngha tng nh cng c ca Chiu Trng i vng L Khi, y cn l dp du xun u nm mi ca dn trong vng, dp gp g u nm ca mi ngi, nht l th h tr. C th ni y l mt hnh thc hi xun ca nhn dn vng ca St. Hi n Chiu Trng i vng c tin hnh vo dp gi ng hng nm (2-3/5 m lch). Vo chiu hoc ti ngy 1-5 vng ny thng c mt trn ma dng. Dn trong vng bo l ma di tng, ma ra n chun b cho ngy hi n. Thc ra, cng vo khong thi gian ny ngi ta tin hnh l mc dc, lau chi tng Chiu Trng i vng ( n c pho tng L Khi c tc bng g trm hng kh p). T gi ng ngy 2/5, dn cc x Kim i, Vnh Tuy bt u tin hnh rc kiu (ng bt hng, ng s), tn, lng, c v t kh t
324
n vng x mnh v n vng x Mai Ph. Cng nh l thng xun vo dp u nm, on rc ca ba x hp thnh mt on rc t n vng x Mai Ph ( st b sng St) v n chnh. Bt u t ngy mng 1, hu ht dn ca ba x ngh vic lm n d hi, v th m rc rt ng. Hng trm chic thuyn c trang tr c hoa tham gia rc. Con gi mc o t thn, u cht khn m qu pha trong, ngoi cn c mt lp khn bc. Nam gii mc qun o nu c ch np, i nn g sn (g g ghp thnh nn, pht sn ta). Con gi i mm ng s, n ng v thanh nin trai trng gnh kiu v mang t kh, trong c hai thanh nin mang kim ng s, nhng ngi c tang khng c tham gia t rc kiu. Trong on rc cn c phng bt m c nhc l. Thuyn ca dn cc lng ln cn, ca ng dn cc ni (thng ra vo ca St) cng tham gia on rc. Ngoi ra cn c on thuyn rng tham gia cuc thi bi cng diu hnh cng m rc. Sau khi v n, bt u lm l yt. Bui ti mng 2, dn chng v khch thp phng li n rt ng. Ti y, h va dng hng nhn ngy gi i Vng ng thi c dp du ngon cnh sn thy (ni Long Ngm st ca sng, mt mt l bin, cnh ht sc hu tnh). Ban m trn ni di sng, di bin n sng lung linh. Khi bt u v khuya, trai thanh n t bt u t chc ht v dm. C nhiu tp ht khc nhau, trn ni di thuyn ht vi nhau v cc thuyn ht vi nhau. Trong lc trong n hng khi nghi ngt, nh nn lung linh, nhng ngi cao nin, cc b cc c li ht cc bi chu vn ca ngi cng c Chiu Trng i vng. C mt vng Ca St, ni Long Ngm nh khng c m mng 2/5 v hu nh khng c ai ng, mi ngi b cun ht vo mt khng kh hi h y sinh ng. Ngy 3/5, khong gi t, bt u c hnh l t. L vt c hng hoa, xi, g, ru do dn ba x dng cng. Tin hnh l t gm c mt ngi iu hnh gi l iu; mt ch t (i mnh), ch t phi l ngi cao tui, v chng song ton, gia tht yn m, do ba x lun phin c ra; 2 bi t, 1 c vn, 1 tiu hu (nh mn- mt loi nhc c iu hnh l), 1 tiu c (nh trng con), 1 i c (nh trng ln), 1 i chinh (nh ching); 1 thng hng (a hng cho ch t); 3 tin tu (tin ru- s d 3 ngi v n c 3 to). L tin hnh 3 tun t, ko di khong 2 gi. Sau , dn lng v khch thp phng dng hng lng m i vng. Sau l t l hi cho gii- hi thi bi thuyn. Cuc thi thuyn c tin hnh ngay ca St, pha trc n. Tham gia cuc thi khng ch c
325
dn 3 x m cn c c cc lng, x ln cn. S thuyn tham gia khng n nh. Nhiu t tu nm, nhng nm t nht cng c ti vi chc thuyn. Thuyn d hi neo cht ca sng. Trn b, di chn n hng vn ngi ng xem v c v. Thuyn thi c trang tr kiu thuyn rng, mi thuyn c 17 ngi, 14 tay cho, 1 ngi cm li, 1 ngi ch huy, 1 ngi bt nhp. Cc tay cho ng kh, mnh trn. Ngi ta th 2 chic phao c cm c tiu cch nhau khong 700-800 mt gii hn ng bi. Cc thuyn thi phi bi 3 vng qua qung sng gia 2 im ny. Thuyn no v trc l thng v git gii. Nhng nm c nhiu thuyn thi, phi t chc thnh 2-3 tp thi. Khi on thuyn bi, c ngi thi ln ngi xem, c v thng h ng vin: My khi ba x hi ng Trn phng nghi c thnh, di thuyn rng cho bi. D h! l h d h... Qua kho st, cho thy, hi thi cho gii ny l mt hnh thc sinh hot vn ngh th thao ca dn ba x vng bin ny. Th na, L Khi v n ca St l i bng ng bin t Thun Ho ra. V vy, nhn ngy gi ca ng, nhn dn ca St t chc cuc thi ny nhm din t li chin tch ca ng. Do nhiu bin ng lch s, t khong nhng nm 1940-1980, hi n Chiu Trng khng c t chc vi quy m v hnh thc c. T nm 1981 tr li nay, huyn Thch H v hai x Kim i, Mai Ph (x Vnh Tuy sp nhp vi x Mai Ph thnh x Thch Bc, nay i thnh x Mai Ph) tin hnh tn to, sa cha n v phc hi n Chiu Trng. Cc nghi l, cch thc t chc c bn phc hi theo hi xa. Tuy vy, hi hng nm hin nay b sung thm mt s hnh thc sinh hot vn ho khc nh gii thiu nhn vt lch s L Khi v gi tr kin trc, ngh thut ca ngi n, ri biu din vn ngh, chiu phim vo cc ti mng 1, mng 2/5: ngoi thi bi thuyn rng cn c thm thi bi thuyn thng, u bng chuyn bi bin... H Tnh hin nay phc hi li mt s l hi nhng hi n Chiu Trng cng vi hi cha Hng l c quy m nht, khai thc c nhiu yu t hi l truyn thng nht. Vic t chc v a cc hnh thc mi vo l hi c bn ph hp vi nghi l truyn thng, c im tp qun sinh hot ca dn c. Thm mt iu ng ni l y phc hi (c ci tin, b sung) hi l truyn thng m hu nh khng c cc biu hin ca hot ng m tn d oan. Hi n
326
Chiu Trng ngy nay thc s l mt sinh hot vn ho tinh thn b ch, n khng ch nhm p ng nhu cu tn ngng tm linh m thc s l ngy hi tng nh n cc v tin bi c cng vi dn vi nc, rt cn thit gp phn gio dc truyn thng yu nc cho cc tng lp nhn dn, nht l th h tr./. T.N
327
Hi ch lng Chung
PhngV
Lng Chung l tn nm ca x Phng Trung, huyn Thanh Oai,

tnh H Ty. X Phng Trung c 7 thn hp li thnh mt lng, nh th bit lng Chung thuc loi lng ln trong vng. Lng Chung ni ting v ngh lm nn. Nn Chung p dng li bn, tng l k vt to ra v du dng ca bao c gi bc ln xe hoa v lm du nh chng. C x Bc K khng my ni l khng bit ti nn lng Chung. Lng Chung khng ch ni danh ngh nn m t xa xa nc ting v hi ch na. Hi ch lng Chung t chc vo ngy mng mi thng ging l hi ch ln nht ca tnh H ng c. S khao kht mun i ch Chung ca c con gi c b m cm thng ng tnh, th hin qua on ca dao lu truyn ph bin trong vng: Mng chn ta ch i u nh tm tru mng mi ch Chung B nh th m li nung D cho ch b ch Chung mng mi B nh th m li ci D cho ch b mng mi ch Chung C sao m hi ch Chung li hp dn c gi n vy? Ngc tr li ci ngun ca lch s chng ta bit rng, xa xa ch khng thun ty l ni trao i hng ha, ch cn l ni qui t v din ra cc sinh hot vn ha trong vng. iu ny cn tn ti nhiu ch phin trn cc vng ni cao. Yu t trao i hng ha v yu t giao lu tnh cm song song tn ti. Mt khi gi l hi ch th cc yu t vn ha trong ch cng ni tri hn. iu ny cng chng t qua vic xem xt lch ch din ra trong vng na u thng ging. Chng ta thy ch Chung khng phi l ch
328
hp sm. Trc hai ngy c phin ch nh th trn Vn nh, nhng ch nh li khng c gi l hi ch. Dn chng gii thch tnh cht hi ch Chung bng mt cu ca dao rt ngn gn: Mng mi i ch Chung chi Xem nh c ngi xem thi cm thi. R rng cu ca dao trn phn nh ch Chung mng mi ch l ni du khch i "chi". iu ngi ta quan tm l n ch xem hai tr din mang tnh vn ha c o l nh c ngh thut v thi cm thi. nh c ngi ch Chung c t chc ngay trc ca nh trn khu t hp ch. nh c ngi thc hin ti tr ca con ngi. Cuc u tr giu tnh vn ha gia hai i th trn mt bn c tng m cc qun c u bng ngi tht. Mt bn 16 qun c l nam gii n mc sang trng, pha trc o in ch Hn th hin chc nng ca qun c . Bn kia, 16 qun c do n gii sm vai. Ring tng ng v tng b ca hai bn c ngi trn gh c lng che, ngi sm vai qun c khc phi ng. Tc truyn ngi lm tng ng, tng b ngi trn gh bn c c lng chn la rt k cng, va p v hnh thc li phi n phc c, trong nm gia tc khng c vn o xm (vic tang). Sau cuc thi nh c ngi, cc v tng ng, tng b s mi qun c v nh m tic cau tru ch nc. Gia ch hnh din c lng chn vo v tr tng c nm . Du khch ti hi ch Chung l dp xem nhng trai thanh n t ca t Phng Trung ph by v p trn bn c tng. nh c ngi u cng l mt ngh thut chi cao cp ca cha ng ta c c cng ng lng hng ng. Tc thi cm thi hi ch Chung ginh cho c hai phi nam v n. y l mt tr din thi ti nu nng. Cc c gi ca lng ng th s ng vo mt vng trn vi ng knh khong 1,5m, c 1 a tr chng 6, 7 thng khng phi con mnh ra, v 1 con cc cng cc nu nng. Cc c phi ly la t bi nhi rm, tc ma lm ci, nhm bp trng tr con khng khc, trng con cc khng cho nhy ra ngoi vch vi. Theo mt s c gi a phng, th: Hnh thc v mt vng trn bng vi trng l tng cho tri, con cc l cu ng tri, tng cho ma (trn trng ng c nhiu cc
329
mang ngha ny). Gi cc trong vng trn c ng nht vi thc cu ma, cu mt dng sinh lc cho cy trng, m bo ngun hnh phc. Trc y, ngi con gi i d nu cm thi cn phi n chay v khi nu khng c ni ci, phi chng ng nht vi b m t. Cc c gi vt v vt qua nhng iu kin lng t ra cn th thch s nhanh nhn, tho vt ca con c gi lng Chung. Ni cm ca c no chn trc, do ngon s c lng thng. Tc thi cm thi ginh cho nam gii xa t chc trn mt ci m cnh ch. Chng trai d thi mi ngi ngi trn mt thuyn nan cu, trong lng thuyn cha sn go, nc, ci, bi nhi gi la. Khi c hiu lnh ca cc b lo, cc chng trai bi tay a thuyn t b bn kia sang b bn ny. Trong thi gian du l tay t cng phi tm cch ly la, nhm bp, vo go nu cm. Mi vic din ra trn chic thuyn cu va bi va nu cm tht kh. Lm sao gi thuyn khng chng chnh, bi tin v ch v nu cho kp ni cm thm ngon. y cng l mt th thch i vi cc chng trai lng Chung. Cng cn lu l ng sau s i chi ch, xem tr, bn thn mi ngi n hi u c mt nhu cu giao lu tnh cm. Chng phi ng nhin m c gi li: Mng chn ta chng i u nh sm sa tru cau mng mi. Cc c gi xa trong vng chun b i hi ch Chung l nh vy . Mi c u bc theo mt ti tru cau. Ming tru l u cu chuyn. Ming tru nn ngha nn tnh. Gp nhau gia ch m gi tru ra mi bn b ming tru do chnh tay c gi tm, hn l trong s cc bn nhn tru c ngi bn trai m c gi em lng thng nh, sau h nn ngha v chng. Trong bi cnh x hi phong kin ngy xa tri buc ngi con gi vo khun php gia nh, b m t u con ngi th kht vng ca c gi c tm tru i chi ch, giao thip rng ri vi bn b mi chnh ng lm sao. V, ch c ngi m mi hiu ht tm trng su kn ca con gi mnh. Hi ch Chung thc cht l ngy hi sinh hot vn ha nng nghip ca mt vng t. Vn ha lng ngh cng nhn dp ny th hin trong ngy hi ch. Trong tun u ca thng u nm "thng ging l thng n chi" y th mng mi thng ging c ngha khp li ngy cui ca k thng tun (t mng mt n mng mi) chuyn sang k trung tun
330
(t 11 n 20); cng c ngha l khp li mt tun chi n mng xun mi (sau ny chu k tun rt ngn cn 7 ngy, nn ngy mng 7 tt l ngy h nu, bt u lm ng, lch ngi Mng ngy li thng tin nn ngy ng th, m ca rng l ngy mng 6 tt), bc vo tun th hai con ngi ch tm vo vic lm n mu sinh. Do vy, hi ch Chung cn thm ngha na l hi ch mua bn ly may ginh cho nhng ngi lm nng nghip kim th cng. Ngi lng Chung c ngh c truyn lm nn, t rt xa xa h lm cc loi nn i u, trong ph bin nn thng quai thao, sau nm 1930 mi chuyn sang lm nn Xun Kiu hay cn gi l nn Ba n nh ngy nay. Ngh lm nn l ngh thch hp vi n gii v n gii cng l i tng chnh mua nn. Chnh v l , hi ch Chung thu ht rt ng cc b, cc c ti ch. Ngy nay con gi lng Chung mang nn ra ch bn ly phc, t r khng thnh vn min l c ngi mau mm ming chn tay mua cho mnh. Cn cc c gi trong vng v hi ch cui bui thng l mua v cho mnh mt chic nn mi coi nh l k vt ca ngy i hi m xa kia rt him hoi cc c mi c mt ngy th thi c cha m cho i chi nh th. Sau na cng phi ni ti khng gian lng Chung m hi ch. Lng Chung hp ch ngay trc ca nh v cha. nh Phng Trung sau nhiu ln tu sa c xy dng to p vo cui th k XIX. Mc d b bom n qun Php hy hoi nhng n nay lng vn gi c nghi mn hai tng ng i uy nghi, sau nghi mn l i bi s 5 gian trong bi tr nhiu th t, thuc loi qu him cc lng x trong vng. nh th ngi anh hng dn tc Phng Hng, dn ngng knh gi l B Ci i vng. Phng Hng dn binh s t qu hng ng ng Lm theo dng sng y xung ti trang Thi Trung (tn xa ca lng Chung) th ng n binh luyn qun s . T lng Chung, Phng Hng dn qun qua Thch Bch n lng Triu Khc (H Ni) nh thng vo thnh Tng Bnh lt ch thng tr phong kin nh ng th k VII ginh quyn t ch cho t nc. Sau ny dn lng nh n lp n th v tn Phng Hng lm thnh hong ca lng. Lng m hi tng nim Phng Hng vo ngy mng mi thng ba, c quc t, v ngy 25 thng mi, lm l t c n mng chin thng ca qun s Phng Hng h c thnh Tng Bnh. K lin nh l cha Phng Trung. l mt cha c, kin trc kiu ch inh ( ) vi h thng tng pht trn 100 pho. iu ng lu
331
l cha Phng Trung bi tr h thng tng th theo kiu "Tin thn hu pht". Pha trc Pht i, nh cha t v tr trang trng th tng Hu v cng cha Phng Dung. Truyn rng, Hu ngi lng Chung dn 50 trai trng ca lng trong c cc con trai v ngi trong h gia nhp on qun ca Phng Hng tham gia nh thnh Tng Bnh, Phng Hng phong Hu lm tng ch huy. Cn cng cha Phng Dung l v ca Phng Hng, b "xut gia tng o pht" chn t Phng Trung xy dng cha chin, m mang ci pht. Sau ngy b mt dn lng gi b l c Thnh B v th cha. iu ng ni l hi ch cnh mt ngi cha c th Pht nn xut hin mt tng vn ha su hn ci ta thng thy y l hi ch Chung phng pht tn ngng hi cha. i hi ch Chung du khch va tham gia sinh hot ch ba va ng ngha vi vic hnh hng vng cnh ch Chung v i l Pht. Hi ch li cnh mt ngi nh c th v anh hng dn tc lng danh Phng Hng B Ci i vng, cho nn i hi ch Chung cng l dp nhn dn by t lng tn knh vi v anh hng dn tc.Chc hn c mt s rt ng du khch s vo thm ving mi nh cy a lng Chung v thnh knh thp nn nhang tng nim v thnh hong lng. C th ni, hi ch Chung l s hn dung rt nhiu lp vn ha trong tin trnh pht trin ca lch s. Nhng trm tch ca vn ha cha chin, ca tn ngng thnh hong lng, ca cc sinh hot gn lin vi nn nng nghip trng la nc v nhng biu hin ca vn ha ngh, tt c to thnh mt tng th ha quyn vo nhau v th hi ch Chung c sc sng lu di trong tm tr nhn dn v ang c c hi thc thi trong i sng x hi hin i./. P.V.
332
Hi n Ch ng T
Nguyn Minh San - Nguyn Ch Bn
a Ha l tn lng, xa thuc tng M S huyn ng An tnh

Hng Yn,nay thuc x Bnh Minh huyn Chu Giang, tnh Hng Yn. T H Ni, du khch c th xui dng sng Hng chng 20 km, ti bi T Nhin, bn Bnh Minh hoc c th i ng b, qua cu Chng Dng r phi, theo ng chng 25 km l ti ni (i bng t hay xe my, xe p rt thun tin). Khch thp phng ti y khng ch ng trn con sng Hng thng ngon mt vng qu vi nhng con ng lt b tng ti tn cng tng ngi nh ca nhn dn ngi ha, ngm nhn mt di ph sa chy tt tp theo trin sng Hng t lu l ni trng cy dc liu qu nh a tin, bc h, sinh a, ngu tt, bch trut... m c m mnh trong chn Bng lai tin cnh ca n Ch ng T thn a Ha v dng hng bi vng chnh ni th c thnh Ch ng T - ngi c nhn dn bao i nay tn l mt trong T Bt T ca thn linh Vit cng nh v phu nhn tn l Tin Dung cng cha, con gi Vua Hng th 18 c phong tng l Thng tn thn ng thin tin tn thn v Ty Sa cng cha c phong tng l Ni trch Ty cung cng cha huyn diu tn thn. hng ngn nm nay, ngi ta truyn rng: Vua Hng th 18 c ngi con gi tn l Tin Dung. Nm mi tm tui, nhan sc tuyt trn, nhng nng khng c nh ly chng, ch thch du ngon nhng ni danh lam thng cnh ca t nc. Vua cha chiu con, cho nng tha ch. By gi ti lng Ch X (nay thuc huyn Gia Lm, ngoi thnh H Ni) c ng Ch C Vn, v l Bi Th Gia chng may mt sm, li cnh g trng nui con. Mt ngy n, ha hon thiu chy ton b gia sn, hai cha con ch cn c mt ci kh vi. V th, ch khi ai i u, mi dng kh. Mt ngy kia, ngi cha m nng, trc khi cht dn con rng: "Khi no cha cht, con c chn mnh trn, gi ci kh m mc". Ngi cha qua i, Ch ng T khng ang tm cha thn trn, ly kh qun cho cha trc khi chn. Cn mnh, nh mnh trn chu rt v i. Hng ngy, chng ra b sng, cho nc ngp ti na ngi che
334
phn di trn tri, i cc thuyn bun qua li xin b th, hoc bn vi con c m chng bt c. Mt hm, cng cha Tin Dung du ngon n bn sng ni Ch ng T ang sinh sng. Cng ching ni ln, n so ha nhp, c lng rp tri, ty tng h tng nng ng o. Ch ng T thy th s qu, chy trn ln mt bi ct lp xp nhng bi cy. Chng bi mt ci h, vi mnh xung ct. Nng cng cha dng li chnh ni . Thy cnh ti p, trn u c mt vng my ng sc, nng bc n m ct ngm cnh r hn. Cm thy l ni sch s, nng quyt nh tm mt. Th l mn c che ln bn pha, cho Tin Dung trong . Trt b xim y, nng di nc ln tm thn ngc ng v ngt ngy thng thc s du mt do dng nc em li. Nc chy lm tri ct i l ra thn hnh cng trng ca Ch ng T. Gia cnh thanh thin bch nht, nng cng cha ang trng trn, trong nh ngc, trng nh ng vi chng trai phi phi tui xun. C hai u trong t th t nhin lc lt lng. Cng cha bng hong, xu h, lo s hi rng: "Ngi l ai, sao li chn ny?" Ch ng T k li vi nng v cuc i kh cc ca mnh. Nghe xong, cng cha cm ng m rng: - "Ta nguyn khng ly chng, nhng nay c s th ny, chc l nguyt lo mun xe duyn cho chng ta". Ni xong, nng sai ngi ly qun o ri mi chng ln thuyn m tic vui. ng T khng dm chp nhn cuc hn nhn, Tin Dung bo: "Chng ta gp nhau nh th l do tri, sao dm cng li?". Chng nh phi thun. Chuyn n tai vua Hng. Hng Vng ni cn thnh n: " - Tin Dung khng bit trng danh gi. N i lang thang ly mt a cng inh, cn mt mi no nhn thy ta na". Tin Dung s khng dm tr v, li cng chng m mt hiu bun. Vng ngy cng thnh vng, dn c tp trung ng c, dn dn tr thnh mt ci ch ln l ch Thm (hay ch H Lng, nay l ch a Ha). Khch bun ngoi quc u xem nng nh ngi ng u trong vng. C mt nh bun khuyn Ch ng T nn i cc vng bin xa lm n bun bn. ng T i theo. Ti vng Qunh Lng, chng tro ln ngm cnh v vo thm mt chic am s si dng tt trn nh ni. Thy ng T c dng ngi tin ct, nh s bn truyn cho o php. Ch ng T nhn li hc o, sau mt nm mi v. Pht Quang (c ti liu ghi l Ngng Quang) cho chng mt ci gy, mt ci nn v dn: "Nhng quyn php mu nhim c trong gy v nn ny". ng T nhn qu v co bit. V nh, chng truyn o cho v. Tin Dung gic ng, b ngh bun bn. Hai v
335
chng li cng nhau i hc o. Mt ngy kia, ang gia chng ng xa khng nh ca th tri ti. ng T nh cm chic gy chp nn ln tr tm. No ng, vo khong canh ba thy hin ln thnh quch lu i bng qu, dt chu bu, ging chm tr, mn trng che dy cng tng s th v, vn v b quan nh mt triu nh ring. Sm sau, dn trong vng thy s l, knh cn ua nhau mang l vt dng cho c hai v chng Ch ng T. Tin n v kinh , vua Hng cho l Tin Dung v Ch ng T l nhng k phn lon. Vua sai em binh m n hi ti. Binh lnh nh vua gn ti ni, nhng ngi thn cn khuyn cng cha cho qun ra chng c. Tin Dung mm ci ni: "Ta c gy nn c s ny u. Mi vic u do tri c. Ta sng hay cht cng nh tri. Lm sao ta dm chng li vua cha. Nu cha ta phn quyt, ta cng cam chu". Khi binh lnh ca nh vua ko gn ti ni, th tri ti, nh h tri ng qun. Vo lc na m, bng ni ln mt trn cung phong. Ch trong khonh khc, c ta thnh cng ngi, vt u bay ln tri. Hm sau ngi ta thy mt di ct tr tri gia m m ly mnh mng. Ngi i sau gi ni ny l bi T Nhin (nay thuc a phn x T Nhin, huyn Thng Tn, tnh H Ty) v m ly y l m Nht D (m c hnh thnh trong mt m), hay l m D Trch. Truyn thuyt vng Khoi Chu cng do Nguyn Bnh son vo th k XVI cn c mt on na 1. Sau khi truyn o cho Tin Dung, hai ngi i chu du, mt hm n a u ng nh thuc a phn huyn ng An, bng gp mt ngi con gi khong 18, 19 tui, c nhan sc tuyt trn, ngi lng ng To (nay l x ng To, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn). Tin Dung bo chng: "Ngi c phi chng nh ly lm v b chng?". ng T mm ci, Tin Dung hiu bn n ni vi c gi rng: "Nng l tin hay l trn? Lang qun ta l ngi ti mo tuyt vi, nng lm thip cng tht xng thay, ta tuy l con vua nhng khng h k, ta vi nng lm ch em cng chng vui lm sao". Ngi con gi ni: "Ti chnh l tin n Ty Cung, khng hn m gp, do tri hay do ngi". Tin Dung ni: "Do tri thi", ri kt lm ch em, n ch ng T lm l giao kt, m yn tic vui v. Ri ba ngi i vn du. Lc , p ng nh c 5, 6 ngi cht v dch, ng T dng gy ch vo, nhng ngi cht lin sng li, n ni nh thng. Ty Cung ly mt t giy trng vit mt ch no , t ln, ly tn cho nhng ngi b bnh dch ung, hng trm ngi u khi c. Gi tr lng ng nh
1
Theo truyn thuyt lng ng To, ngi con gi ny c tn l Ngi Ha.
336
ko n bi t. Ri Ch ng T li dng gy, nn ha php ra n miu trao cho dn n hng v sau. Ba ngi i qua cc vng Kim ng, Tin L u ha php ra lu i, nh ca nh vy. Sau, c ba ngi u tr v tri. Truyn thuyt v mi tnh gia nng cng cha l ngc cnh vng vi mt chng trai ngho nhng rt mc hiu tho t lu tr thnh thin tnh s p nht trong kho tng vn hc dn gian Vit Nam. Ch ng T - Tin Dung - nhng con ngi khng ham danh vng, khng mng ph qu vinh hoa, sut i ch tm nhng ci p trong thin nhin, khai ph to dng nhng bi bi ph sa, i vo ci bt t. n a Ha c Nh nc xp hng vo nm 1962, l di tch lch s vn ha ni ting. y khng ch l mt di tch lu truyn v lan ta v mt thin tnh s hng ngn nm nay mang ngha nhn vn cao p m cn c gi tr c bit v ngh thut kin trc v iu khc thi Nguyn. n do tin s Chu Mnh Trinh (t l Cn Thn, hiu l Trc Vn ngi lng Ph Th, tng M S, huyn ng Yn, ph Khoi Chu, tnh Hng Yn, nay thuc huyn Chu Giang tnh Hng Yn) ng ra vn ng nhn ti vt lc ca nhn dn tm thn tng M S cng thp phng cng c xy dng, tn to nm 1894 trn nn mt ngi n c. Hin cha tm c ti liu no chnh xc cho bit ngi n c ny c xy dng t thi gian no, bng vt liu g, qui m to nh ra sao v, iu quan trng hn l ngi n ny th ai. y l mt ti hp dn cho cc nh nghin cu vn ha tn ngng dn tc khai thc. n a Ha hin nay l mt kin trc qui m ln, mt quay hng chnh Ty, nhn thng sang bi T Nhin thuc a phn huyn Thng Tn tnh H Ty m k , c ngi n Ng Di ghi du ni Tin Dung dng thuyn tm tha no. Tng th kin trc n nm trn mt khu t cao, rng, bng phng, hnh ch nht c tng din tch 18.720m2, bao gm 18 nc nh ln nh. Con s ny l s gi gm tng ca ngi xy dng nhm nhc nh ngi i sau nh ti thin tnh s ca nng Tin Dung va trn 18 tui, din ra vo i Hng Vng th 18. Di tch c chia lm hai khu. Khu ngoi rng chng 7.200m2 khng c tng cao, ni bt l nh bia ca tr ra 4 hng, 2 tng 8 mi cong chu nh hng ca trit l dch hc di bng a c th, v trc mnh mng sng nc. Trc ca pha Ty treo bc i t, ba ch Trn Giang Lu - bt tch ca tin s Chu Mnh Trinh. y l kin trc mi,
337
c xy dng st cnh nn c ca ngi nh bia b thc dn Php ph d. T nh bia gia hai hng cy go - mt loi cy bt t, cy thing, c tui i snh ngang vi tui i ca ngi n l con ng lt gch rng 6m dn ti cng chnh vo khun vin n. Ti y, hai ct tr vt cao ng trn nh l hai con ln quay mt vo li i, ngy m canh gi ngi n. Trn ct tr c hai cu i: Phng gi hng sn kim nh an thnh phong v d Hc qui hoa biu ngc tuyt linh b thy vn gia. s hng tm hn du khch vo chn linh nghim. Con ng lt gch rng 8m di nhng tn a - cng l mt loi cy bt t, cy thing v nhng vm nhn thng ti nghi mn. Hai bn con ng ny l nh chung v nh khnh . C hai nh c kin trc ging nh bia. Chung cao 1,5m, ng knh 0,8m. Khnh di 1,2m, cao 0,8m. C chung v khnh u c lm vo thi Nguyn. Ng mn gm c 3 ca. Ca chnh l ta nh 3 gian cao, rng, trn nh nc p lng long chu nguyt, trc ca c treo bc i t ln 4 ch nho sn sn thp vng Bng lai cung quyt. Cch ca bng g lim thng song h bn, chn song con tin ch m vo nhng ngy i l. Cn hai bn ca thng xuyn rng m n khch xa gn. Qua mt khong sn ln, lt gch (sn i) l cc nh i t, ta Thin Hng, cung nh, cung Tam v cui cng l Hu cung. Ni lin cc cung, cc nc l hai Tho x, hai Tho bt, hai nh nga, hai nh pho i din nhau qua sn i v sn chu. n a Ha c xy dng vo i Nguyn. Song, kin trc ni y c c nhng nt rt ring v cng c o ca n. Trc ht phi k n kiu dng nc ca 18 ngi nh ln, nh. nh ca tt c nc u l hnh con thuyn, loi thuyn dng thi bi chi mi cong c bi hai con vt c mt rng, mnh s t (nhn dn a phng quen gi l con vc). Nu ng trn cao nhn xung s thy 18 nc nh - ci ngang ci dc, ci cao, ci thp nh 18 con thuyn ang qun t dp dnh trn bic l. Lc chc hn trong ta s sng ng hnh nh on thuyn ca cng cha Tin Dung v bn sng ny thu no. Nt c sc ca ngh thut kin trc khu n c dn cho ta Thin Hng. Ta nh c kin trc cao, thong, trang nghim. Ton b phn mi 2 tng 8 mi cong gi gm trit l dch hc, ngi vy c, u ao cong c bi 8 ct g vung 4 gc nh. Cc u k x ngang, x i c cch iu l nhng con ln mt hnh rng, mnh s t. Bng
338
cc x ngang, ngay di cc u l cc bp sen bng g chc xung nh th Tri ban hng xung cho chng sinh. Nhng u ao, b nc chm tr tinh vi, p gt t m, mu sc rc r. p ngay vo mt ta khi bc ln thm ta nh ny l bc i t 3 ch ln sn son thp vng Giao Quang Cc (ni nh sng hi t), trong ta ny c treo i cu i; nhc n mt cch c ng truyn thuyt v Tin Dung v Ch ng T ni ny: Ha cnh th h nin, T nhin vi chu, Nht d thnh trch. (Cnh p c ha ra bn b sng, bi ct thnh chu ngc, mt m thnh m nc). K duyn khong thin c, nhn gian phu ph, thin thng thn tin. (Ngn nm trc c mi duyn k ng, di trn gian l v chng, trn i l thn thnh). Ngh thut iu khc y ni bt l ca vng cung nh v cc bc y mn vin xung quanh ca vo Ng Mn ta Thin Hng v cc cung. Cc iu khc g ny u c chm lng hnh chim phng, hoa cc mn khai v cc hoa qu thing biu hin c vng cu phc, c sn son thp vng lng ly. B ca 12 cnh t ta Thin Hng vo cung nh trn chm lng hoa l, h bn c v thng, mai, cc, trc (t qu). Cng vi bn tay y m cm lm nn nhng tc phm iu khc li dng tng nhng hng n chm lng t linh, nhng c ngai, bi v v nhng c kiu bt cng c chm khc, ta tt tinh vi. Cc c ngai c chm thng tinh xo, c o vi k thut chm lng bong knh, cc ct ngai chm rng qun quanh. Cc tay ngai cng chm hnh u rng lm cho ta phng pht bng dng ngai vng Hu. Thu ht s ch ca khch hnh hng l cc pho tng, c bit l cc pho tng c thnh Ch ng T v nh v phu nhn. Tng c c bng ng, mt tng c sn mu da, k mt. Cc pho u c cao, ngang bng nhau. Ngi gia l pho tng Ch ng T u i m c ch Vng, nt mt thng minh thun phc. Nh v phu nhn ngi hai bn, u i m n hong, khun trng sng, nhn hu, hin thc. Hin nay trong n c 6 pho tng t lm hai hng cn xng nhau u l tng Ch ng T v nh v phu nhn. Ba pho khng trong ngai v lm bng g. S d c thm ba pho ny na l v, trong thi gian thc dn Php chim ng vng ny, sau khi ph phch, chng ly ba pho tng bng ng em i. Nhn dn a phng tc ba pho bng g ny ging nh nhng pho bng ng b cp. May l mt thi gian sau, do u tranh ca nhn dn, chng phi tr tng li cho n, tr li v tr c ca n ni chnh in. Ba pho tng bng g kia sng
339
trong tm linh mi ngi v vy c gi li tip tc cuc sng ca n, ng thi ghi du mt tha ni y gic ngoi xm tn ph qu hng, ph b cha chin. Ton b kin trc trn cng c tn nghim thm v p c knh bi n c nm trong mt khng gian thm m vi sng nc bao la, c th bn ma xanh tt. Cy ci ni y cng c chn lc tp trung vo ch im khng nh s bt t ca c thnh Ch ng T cng nh mi tnh tuyt m ca Ngi. l nhng cy do sc sng mnh lit ca n c nhn dn gi l nhng cy bt t cc cy thing thng c trng trong cc ni th t nh a, go, si... Ngoi ra, n cn c lm p bi nhng li hay, p, ca ngi cnh p v tnh yu bt t ca con ngi tot ln qua mi li, mi ch ca nhng honh phi, cu i ca nhng tao nhn mc khch mi thi. Thc l chn Bng Lai tin cnh vy. Hin nay di tch cn bo tn c nhiu di vt qu, him, trong c bit phi k n i l Bch th (mt trm ch th khng ch no ging ch no vit, khc trn thnh l bng gm), mt c vt v gi ca dn tc. n a Ha din mo in thn xa c b tr nh sau: Trung tm in thn l Hu cung vi ban th ln trn ng ba pho tr tu ng trong cc c ngai sn son thp vng chm rng. Ngi ni chnh in l tng c thnh Ch ng T, bn t l Tin Dung, bn hu l Ty Sa cng cha. Pha ngoi ban th ny, hai bn l ban th thn mu v thn ph ca Ch ng T, b Bi Th Gia v ng Ch C Vn. Cng hng chnh in, bn ngoi ban th c thnh Ch ng T l ban th Cng ng. Hai bn tng ca gian th ny, hng vo trc chnh in l hai ban th Thnh bn th. Xa a Ha l n hng tng nn trn cc ban ny c t 8 bt nhang, ca 8 thn thuc tng M S xa l Hong Trch, Ph Trch, Nhn Thp, M S, Ph Th, Thit Tr, Bng Nha, a Ha. X ra pha ngoi, hai bn tng, hai ban th cng hng vo trc chnh in, mt bn l ban th cc quan, mt bn l ban th tin s Chu Mnh Trinh. Trn ban th ng khng c tng, ch c ngai, bn cnh mt cy n tranh ng nhc rng sinh thi ng l ngi hay th, hay nhc, thch n ht. Ti y, ngi dn thp phng bao i hng khi trong nim tin tng cu Phc, Lc, Sc khe ma mng ti tt cho mnh v cho
340
c t nc. Vic th phng theo tn ngng dn gian y din ra hng nm, nhm nhng dp sau (theo m lch): - 4/Ging l ngy sinh cng cha Tin Dung. - Ngy 10/2 ngy sinh nng Nguyn (Ty Sa). - Ngy 1/4 cng cha Tin Dung v tm bi T Nhin. - Ngy 2/5 ngy gi quan thnh hong bn th. - Ngy 12/6 ngy gi thn mu Ch ng T. - Ngy 12/8 l ngy thi c mng sinh nht Ch ng T. - Ngy 10/10 ngy gi thn ph Ch ng T . - Ngy 17/11 ngy Tam v ha, tc l ngy Ch ng T cng nh v phu nhn bay v Tri. Xa, thnh l, c 3 nm mt ln, n a Ha m hi hng tng t 10-15 thng 3 m lch gi l hi K Yn (l cu mt). Trong ngy hi, on rc kiu ca 8 lng a thnh bn th ca lng mnh v trnh c Thnh v d hi, lm cho mt qung v cc ng ng v n ng vui, nhn nhp, c x rp tri. Gi hi, cc lng li rc kiu lng mnh tr v. Tiu biu v ng vui nht trong nm ti n l ngy hi rc nc t chc vo thng Ging, sau Tt m lch. L hi ny do nhn dn a phng tin hnh, c s tham d cng cm ca cc lng ln cn v khch thp phng. L din ra trong ba ngy, tht tng bng no nhit, nht l vo ngy rc nc. Tt c dn lng quanh vng u tp trung v n d hi. Khng nhng th, nhng ngi con ca qu hng sinh c lp nghip ni khc hoc nhng ngi i cng tc v lm vic ni xa vo nhng ngy ny cng v vui chung cng b con dn lng. M u hi l l khai mc. Mi ngi cng nhau n li truyn thuyt v mi thin duyn Ch ng T v Tin Dung cng cha cng Ty Sa cng cha. Sau l khai mc l l rc nc, tc l l ly v mang nc sng Hng v n. Theo tc l th nc dng trong vic Thnh n trong c nm nh lm l mc dc (lau tng), nc cng phi l nc c ly gia dng sng Hng. Lc lng tham gia l ny gi l giai , c ti hng trm ngi, c bin ch thnh cc i nh: i t nam gm cc v trung nin tr ln, i t n gm cc b trung nin tr ln, i ma snh tin (ma tin) gm cc thiu n tui chng 13, 14, ban nhc l, i ma rng, i khing kiu Thnh, i khing kiu che ng nc, lc lng cho thuyn... cc i ny c trang phc ngy hi,
341
kiu cch ring. i u m rc l hai con rng vng lng ly uy nghi c m rc n hn mi ngi ma, un ln theo nhp trng phch dn dp. Ma rng l mt ngh thut, lm sao cho ging "rng bay". Dn on rc kiu l hai hng cc b, cc c trong i t n trong nhng b xim y, di mu xanh, , vng, trng. Sau m rc rng l ban nhc l, sau n kiu Thnh c lng che hai bn, cng bt bu, chp kch do trai thanh gi lch trong lng rc. Kiu che s c b , c lng che, treo trn 4 di la buc di t kiu, lun lun c 2 c gi i 2 bn gi cho cn bng. Hng on ngi trong trang phc ngy hi ni tip nhau theo m rc ti b sng. Bn kia sng, trn bi ct trng T Nhin, ni Ch ng T v Tin Dung gp g bui u cng c x rp tri. l m hi ca lng Ng Di ch tham gia on rc v trnh Thnh. on rc n bn Tun th dng li. Ti y, hai con rng c a xung 2 chic thuyn ch nhng vi nguyn c x v nhng t t trn tay. Trong ting trng no nc, ting n nh, so si ng on thuyn rc bt u bi sang bi T Nhin. Lc ny cnh p nn th v tr tnh. Trn sng, hai con rng ang "bay" cng hng chc chic thuyn kt y c hi ang du ngon trn mt nc nh cnh on thuyn Tin Dung thu no. Chic thuyn mang che t ch ang c dng nc cun chy y xui dng c nhng cnh tay tri khe mnh li xoay ngang gia dng. Cng lc, nhng con thuyn ch on i theo cng b li cho thuyn quy qun thnh vng trn quanh chic thuyn mang che. Cuc mc nc c tin hnh. Ngi c chn ra mc nc l mt ngi gi c , khe mnh, mc l phc, tay cm chic go da sn ci xung mc tng go vo che ti khi y. Xong vic, on thuyn quay vo b trong ting trng, ching, ting mi cho lm no ng c lng ngi. m rc li tin hnh theo th t nh lc i theo sau hai con rng vng tr v n. L rc nc trong l hi Ch ng T a ta tr v khng kh ca nhng hi lng thu xa. Trong bn cht, l hi ny mang r nt tn ngng cu nc ca nhng c dn nng nghip. L rc nc hnh thnh nh mt hnh ng thing ling biu trng cho lng cu mong tri cho nc v tr thnh mt nghi l m u cho rt nhiu hi lng vng ng bng v Trung du Bc B. Tt c cc hnh ng ca bui l ny hoc trc tip hoc gin tip u tp trung ni v nc, nh hot ng ca i rng ma ln v trong hnh ng cho thuyn khuy ng nc, v cc tr din khc... Do c th ni, l rc nc y l mt sinh hot vn ha dn gian tng hp. Sau l dng hng l cc tr chi din ra trc sn ta Thin Hng v sn i t, thu ht mi ngi tham d. Ch ny th vt,
342
v, nh gy, ch kia nh c ngi (nh no c con gi p c c mt trong bn c l vinh hnh lm), ma rng, ma s t. Ban ngy c ht c u, m c ht cho. Ngoi ra, khch hnh hng cn c tha mn nhu cu tm linh ca mnh trc in thnh. tha mn nhu cu tm linh, t lu ngi Vit Nam sng to mt th gii huyn thoi, trong tn ti nhng v thn c ngun gc thun Vit. Trong s cc v thn linh y, c bn v c tn vinh l Thnh Bt T - T Bt T. l Tn Vin Sn Thnh, Ch ng T, Thnh Ging v Mu Liu Hnh. Nu nh Tn Vin Sn Thnh l biu tng cho sc mnh c kt ca cng ng v khng nh n trc t nhin, ch ng nhng sc mnh tn ph ca t nhin nh ma, gi, l, lt; Thnh Ging l biu tng cho sc mnh on kt nhn ti vt lc ca cng ng trong cuc chin u chng xm lng bo v lnh th v quyn lm ch bt kh xm phm ca mnh; Mu Liu Hnh l khng nh quyn sng ca con ngi, quyn t do v bnh ng vi nam gii ca ph n thot khi nhng rng buc ca x hi, ca l gio phong kin li thi, kht vng vn ti t c nhng c vng ca hnh phc gia nh th Ch ng T l biu tng ca tnh yu i la vt ln trn tin ti v a v, ca c mun xy dng mt x hi n nh, cn bng, ca ngha c cu chng sinh m bo s trng tn ca cng ng. Ch ng T i vo tm thc dn gian v trng tn qua nm thng, khng ch l con ngi hiu tho, nhn i, thun hu chinh phc c lng ngi m cn l biu tng ca mt ch hng pht trin ca c cng ng, m mang khai ph ng bng ly trng thnh cnh ng tt ti, trng du, chn tm, dt la, pht trin cc ngnh ngh, c bit l ngh bun bn. Ch ng T nhn dn ta cn hc c ch t lc, tnh hn nhin, tm hn phng khong, th mng v mt tnh yu mnh lit, thy chung. Chnh nhng c tnh ny l phm cht o l truyn thng m con ngi Vit Nam hng c v qu trng. V vy m Ch ng T tr thnh Bt T. Vic th phng Ch ng T biu hin khuynh hng tn th anh hng vn ha, tn th nhng ngi c cng vi dn vi nc vn l truyn thng ca nhn dn ta. Mt khc, Ngi cn c tn th nh ng t ca o th tin - Ch o T - Tin, theo quan nim ca dn gian l nhng ngi ci tri ging trn hoc l ngi trn gii c o ct, ti nng v c , qua thi k tu luyn tr thnh tin, sau dng php l ca mnh cu nhn th, c dn gian tn th, ngng m. Ch ng T v Tin Dung tuy thm nhun trit l
343
v vi ca o Lo nhng cuc i ca h vn tot ln tnh nhn bn su sc gn gi vi tt c nhng g t nhin nht, h l thn tin nhng khng h cch bit vi th gii ngi trn. Truyn thuyt v thin tnh s Ch ng T v Tin Dung ngoi vic phn nh mt cm quan huyn thoi v vic Ngi, vic i ni dng th ca nhn dn ta trong tin trnh lch s ca mnh, cn l bc tranh phn nh hin thc lch s ca nhn dn vng ng bng v trung du Bc B trong vic khai ph vng m ly ph sa ven sng Hng bui bnh minh ca t nc. Ch ng T v Tin Dung bay v tri nhng tnh yu ca h vn cn mi mi vi thi gian v bt t trong tm linh cc th h ngi Vit Nam. n Ch ng T x Bnh Minh v nhn dn ni y l mt trong nhng im ta cho sc sng bt t y. By gi c ba nm ngi dn tng M xa li m l hi mt ln bt u t ngy 10/2 m lch n ht ngy 12/2 m lch. Thi gian i qua, truyn thng vn ha ca dn tc, nh th, vn c lu gi mt cch trn vn nht./. N.M.S - N.C.B
344
L hi Ch X
Lan Phng
Ch X, cn c tn nm l lng Sa, l anh c ca 72 lng th c

Thnh Ch vng chu th sng Hng bi y l qu hng ca Ngi. Ch X l mt trong ba lng ca x Vn c (Trung Quan, Ch X v Sn H) huyn Gia Lm, thnh ph H Ni. T H Ni (trung tm thnh ph), qua cu Chng Dng, xui dc theo ng sng Hng xung pha nam hn chc cy s, qua lng gm Bt Trng, i tip 3 km ri r phi xung chn qua a phn x Xun Quan, Kim Lan s gp bn Vn c (thuc lng Trung Quan) th r tri i thm 2 km s ti lng Ch X, nh vy, chng ta phi i khong 20 km. Ch X c bit n t th k XV, l vng t c v c b dy vn ho lu i. i vi ngi dn Ch X, nu nh Tt Nguyn n l Tt Nin lch, tt ca mt chu k ma mng, th hi nh mi thc s l Tt ca c cng ng lng t n v cu c t tin (c Thnh Ch) cng cc v thn Cn Hi i Vng T V Thnh Nng, hai thn ng Nin- ng Cnh gip dn lng c cuc sng m no hnh phc. L hi lng Ch X c mt nt c bit l, nghi l c t chc hai ni: nh Ch X v Lng Thn Ph- Thn Mu ca Ch ng T. Xa kia, Hi lng c t chc trong ba ngy t 17 n 19 thng Ging (m lch). Dn lng phi chun b bt u ngay sau nhng ngy Tt nm mi. Ngay ngy u tin ca nm mi, khi c Tin ch ra nh thp hng cng nm mi khn cu cc v thn cho con chu trong lng (cc gip) chun b lo ngy hi v lo l dng thnh. Sau , hi ng trng gip (7 gip) hp, do c Tin ch ch tr, bn v cc vic nh chn la nhng ngi c ng trong ban t (gm 18-24 ngi, tui t 40 tr i), bu chn ngi lm ng xng, Ty xng, c ngi lm ph t (phng vn) trong s nhng ngi t; chn la nhng ngi thc hin l Mc dc. Nhng ngi c chn ny s phi trai gii mt tun trc ngy hi;bn vic lm c cng nh v i khch v nhng ngi hu l (ban t, ban nhc, i trng, i sinh tin, cc v chc sc trong lng...). Theo quy nh, mi gip gp c 7 cn xi, 7 cn tht, nu gip no ng cai phc v l (thay phin thng nin) ch gp ru. Gip ng cai hu l lng phi trc nh t mt vi hm trc hi qut dn nh v sn nh sch s. Nm no khch ng (thng l i biu t 72 lng th Ch ng T ti t v d l) lng phi lo nhiu c th ngoi s lng ng gp chung ca cc gip, s lng
347
lng thc thc phm thiu, lng s giao cho cc gia nh kh gi m trch, nhng tt c u c gi l c lng. Cui cng, hi ng trng gip im qua tnh hnh chun b cc nghi thc hu l nh ma trng xp ch, ma sinh tin, ma con nh bng, phn cng ngi i c, i rc chp kch v bt bu, im s thuyn dng trong ngy hi (dng trong l rc nc, ua thuyn). Ngy 16 thng Ging (m lch), cc gia nh bt u chun b lm c cng nh. C cng c hai loi: C chay (trai l) gm: tru cau, on xi, chui, cam, ma (cht tm khong 30 cm, hai u bc giy iu), ch ng, ch kho, xi v, bnh gai, bnh cm (lm gi t thc np ngm nc ri rang chn); C mn (sinh l) gm cc mn: tht ln luc, tht ln xo (thi mng, to bn), canh tht (tht ct vung nu long nc vi nc mm), c bit c mn d l mt loi canh xt xt dng chm khi n vi on xi. Canh d c ch bin t xi gi nu vi tht m cho nh, khi mc ra bt s by ln trn cc ming gan luc. Cm cng c nu bng go tm, ngoi ra cn c bnh chng, tht g (cng c con luc chn, thng l t c cc gia nh mang ra cng th lc thnh). Ngy 17 thng ging, lng bt u vo hi. Hm l ngy lm l Rc nc v Mc dc. Mt mm c chay by cng trn b Thnh Ch ng T v nh v phu nhn, hai mm c mn by cng trc in ca c Cn Hi i Vng T v Thnh Nng v trc bn th hai v thn ng Nin ng Cnh. Khi by cng Thnh c Cn Hi i Vng, c mn y c 4 bt to cm go tm (1 kg go nu chn ri chia bn) vi bt canh tht (mc 16 ming tht) v a tht xo (cng 16 ming). Cn bn bn th thn ng Nin ng Cnh ch cn by cng xi v chn gi luc. Ngoi cc gian i bi v Tin t by cng hoa qu, on xi. ng gi chn, ng Tin ch chnh t trong b o l vo thp hng trong nh v vo l hu cung xin cc ch Thnh cho dn lng rc kiu a cho i ly nc lm l Mc dc. Lng cng tin hnh mt nghi l tng t. on rc nc bt u khi hnh t nh, i v hng lng n cho ca Thnh Ph Thnh Mu , ri hng ra b sng. i u on rc l nhng nam thanh nin cm c hi, c ng sc, tip n l cc chng trai rc bt bu (trng ao, kim, bt, qut, khnh, bn c...), ri n i trng ching ca cc ng trung nin. Tt c nhng ngi ny u mc o di l, tht lng xanh . Tip theo l i ma sinh tin ca 12 em gi (8-12 tui), c lng chn l nhng em ngoan nt, con chu cc gia nh ho thun. Cc em u trong trang phc o t thn mu , qun trng, tht lng vng, khn di chong vai mu xanh. Cc em va i va ma sinh tin to ting nhc nghe thanh nh, vui tai, nhng i tay kp khn chong a ln, vng xung to thnh nhng cnh ln uyn chuyn, cc c cn gi l iu ma tin. C hai chng trai ng
348
gi n ma iu con nh bng, cng i lin y. C Tin ch i tip sau, bn thanh nin khing hng n c hng nhang v hoa qu ri n cc chng trai khing kiu t cho nc, h u mc o di trng vi tht lng mu . Cui on rc l cc b lo, chc sc, t vn v dn lng. n b sng (cch lng khong 3 km), nhng chic thuyn ch sn v n on rc ra sng. Mi thuyn ch mt kiu c cho nc, nhng ngi khing v mt ng c phn cng mc nc. C Tin ch trn thuyn vi cho nc ca Ch ng T- Tin Dung v Ty Sa, i km theo l i trng ching, t v.... Cc i ma sinh tin v nh bng cc thuyn sau. Cn mt vi thuyn ch cc v chc sc v mt s dn lng. on thuyn rng c c Tin ch hng dn bi vng hai vng theo hng ngc dng v u ngun, trng xa ging nhng con rng tht ang quy nc theo nhp trng ching, t v v ting nhc sinh tin. Sau , on thuyn dng gia sng chn mt lung nc trong lm l ly nc. Hng n lc no cng nhang khi thm ngt. C Tin ch c bi vn l h b ri nm vng thoi ( m) xung nc (500 thoi). Xong nghi thc ny, nhng ngi c ch nh ly nc s dng go (sn son thip vng) mc nc di sng ln v mi v Thnh ch cn ly 4 go nc. Nh vy, cho ca c Thnh Ch v nh v phu nhn cn 12 go nc, cho ca Cn Hi i Vng T V Thnh Nng cn 16 go v cho ca b m Ch ng T cn 8 go. Ly nc xong, cc thuyn a on rc v bn ri theo ng c tr v lng v nh. Cc cho nc c a vo lng v nh ch l Mc dc, c Tin ch li khn trnh Thnh cc cho nc. Nghi l Rc nc ko di ti 4-5 ting ng h. Chiu cng ngy (17-1 m lch), c Tin ch thp hng dng thnh cc l phiu dng bc thm chn ngi trong ban l Mc dc xem ai l ngi thc hin l ny lng hay nh. L Mc dc c tin hnh vo u gi chiu. nh l Mc dc c lm ngay ti hu cung. Ngai v bi v c a ra khi b lau chi sch s v khoc xim y m mo. Cn lng, hai bc tng Thnh Ph, Thnh Mu c lau ra sch s v thay khn chong. Dn lng cho rng ai c lm l Mc dc th nm c gia nh c nh lc thnh, con chu s kho mnh, lm n d dng. m ngy 17-1, cc gip tip tc lm c lng cho ngy chnh hi (18-1), c lng cng c ch bin nh ngy hm trc, vi hai loi: c chay (trai l) ; c mn (sinh l). Ngoi c lng, cc gip cn phi lm c thi (bnh dy) ti nh cc ng trng gip. Go np nu xi lm bnh dy thi c tuyn chn rt k t np qut (np thm) v c ngm bng nc ma. C khong 40 kg go
349
np chn, ngm nc t m hm trc, vt ra ro ri cho vo hai ch thng (g) chn ri em ra gi lm bnh. Ci v chy gi c bo qun rt k, cc chy gi c thay u bt mi nm mt ln (chy lm bng tre gi bt u bng mo nang). Thng mi gip c 2 ci 8 chy, cc ci gi xi thng do cc thanh nin kho m nhim. Xi gi nhuyn c vo mm ng tht sch ri a vo ni to bnh - thng l bung ring c dn dp sch s. Trc khi bt (vo) bnh, cc ng phi ln i ln li xi gi xem cn st ht xi no khng, nu c th dng tm gy ra bnh c m bo nhuyn mn hon ton. Khi bt bnh ngi ta xoa tay bng lng trng trng g cho kh khi dnh tay. Bnh bt xong c m vo khun ri mi t vo nhng ming l chui ty non (c ra sch v lau kh), li c ngi khc ch chuyn ngi dng ming vi chc bu nn dng vo nc chanh vt trong chu nc ri xoa vo mt bnh cho nn trng v bng. Sau khi bnh c hon thin, ngi ta xp nhng chic bnh ln mt sp g (ging) v quy mn kn xung quanh gi khng cho mt ht bi vng vo. Mi chic bnh to bng chic a nh (ng knh khong 17 cm) v nng gn cn go. Nh vy, mi gip lm c khong gn 40 chic bnh. H s chn ra 22 chic bnh u v p by c thi. Mm by bnh hnh vung c sn son v chm tr hnh hoa l rt p (nay lng thay bng mm bng ln, hnh trn). Lng mm by bnh c sn cc l trn cho va bnh, mi mm c 22 l. C bn lm xong th tri cng sng, mi ngi chun b qun o chnh t v em c ln nh. Sng ngy 18 (thng Ging-m lch), ngi ta a sn long ngai v bi v ca c Thnh Ch v nh v phu nhn c t trn cc kiu ra ngoi sn nh lm l. Hng n cng c t ra ngoi sn nh, ngay chnh gia ca, trc hng n ngi ta tri nhng tm chiu, cc ng ng xng Ty xng ng hai bn. Sau cc ng l phng trng. Hai ng ng xng Ty xng l ngi iu hnh cc nghi thc l, sau mi lnh xng ca hai ng l mt hi trng. M u l vic trnh vn t cc c Thnh do ng ch t (Tin ch) c, ng cnh ng ch t l hai ng ph t (hay cn gi l phng vn). Sau bi vn t, c ban t (18 ngi, trang phc o di l mu lc, qun trng v i hi thu rng) vo t v lm l dng hng, dng ru, ng ch t nng khay chn, cn hai ng ph t nng hai be ru. Sau cc bc cung, bi cc ng rt ru a ln hng n dng Thnh. Ngy nay cn c thm ban t n (cng 18 b trong trang phc o di mu vng, qun trng, tht lng xanh, khn vnh dy mu vng c nh kim sa) vo t, theo iu khin ca ng xng Ty xng, ban t n vo dng tr v hoa. Trong khi cc ban t ca lng lm nghi thc t l th ng sau h l i ma sinh tin biu din, ht bi th n hai cu con trai gi n ra ma iu con nh bng.
350
Khi t xong, ng ch t iu khin on rc cc kiu Thnh Ch v nh v phu nhn c m, o, ai, hia ra lng l trnh Thnh Ph-Thnh Mu. i theo on rc cng c, trng, cc i t, i ma, v.v... ngoi lng, ngi ta cng c mn nhng vn c hng, hoa, tr, qu. lng cng lm nghi thc nh va trnh nh, hai ng ng xng v Ty xng cng iu hnh cuc t, c mt bi vn t t n cha m. Sau khi l cha m xong, on rc quay tr li nh, long ngai v bi v ca c Thnh Ch v nh v phu nhn c a vo hu cung. C mn, c chay c by vo b th cng ngm nga. Hai gian i bi v Tin t, ngi ta by cc mm c thi (bnh dy) ca 7 gip. Bui sng 18-1 (m lch) ny, nghi thc t l rt long trng v thing ling. Cc lng th Ch ng T khp ni ti t trong ngy hi Ch X. Cc lng lp cc i t nh (6- 8 ngi) do cc ng Tin ch ca cc lng lm ch t, y gn nh l mt cuc hnh hng v l t. Cc lng th c Thnh Ch cng c mun l trnh trc khi lng h m hi t l Ngi (lng Ch X m hi u tin). Cuc t l c khi ko di n ht ngy bi cc lng xa gn n ri rc. Ch X m bo tip khch chu o ng nh mt ngi anh c (lng xa kia lm c mt con ng chy di sut ra lng, pha ngoi sng- c gi l ng khch tip rc cc on l cc ni n). Sau khi lng t xong, hi ng i biu cc gip v cc chc sc t chc cuc bnh xt v cc c bnh dy ca cc gip. Gii nht s thuc v mm c m bnh c cht lng: trng u, mn, nhuyn, bng v bnh khng b kh. Gii thng ch l mt be ru ( cng thnh), chc ming cau kh v tru tm hoc c thm bnh pho, nhng l mt vinh d v cng cho gip git gii nm . H cho rng, gip no c gii nht s lm n thnh vng v mi ngi u kho mnh. Sau khi c gii, gip c php rc kiu bnh i vng quanh lng. Pha ngoi cc ban t, cc i ma sinh tin, ma con nh bng thay nhau ma hu Thnh. c bit, phi k n iu ma trng xp ch Thin h thi bnh ca 22 em trai (tui t 10-15). y l iu ma rt p v ni ting trong vng, dn lng cn gi l nghi thc l ch. Tuy nhin, sau khi lng anh (Ch X) t l xong, cc lng khch (em) n t, ngi ta bt u t chc cc tr chi (t u gi chiu) cc bi t c san sa phng ngoi sn nh. Trc ht phi k n tr nh gy (cn gi l ma gy) ca nam thanh nin- trung nin. Cc cp chi vi nhau phi cng tui, thi thong c cc cp chi mang tnh thi th th c lch tui. Mun chi c, h phi tp luyn t
351
trong nm vo mi dp nng nhn v c cc v s hng dn. Ch X rt ni ting v tr nh gy v tr thnh ngn v ca trai lng. Xa kia, vo nm 1370 i Trn Ngh Tn, vua i theo ng sng vo Thng Long dp lon Hn c Cng Dng Nht L, trai lng Ch X hng ng v mang theo gy tre, theo sau thuyn vua v Thng Long, gip vua dp lon. Sau ny, trai lng Ch X cng vi cy gy gip ngha qun Nguyn Thin Thut. Gy ma (nh) c chn t cc cy tre c gi, cc mt t tre c 3 d, loi tre ny lm gy nh kh dp, thn gy khng to d cm, gy c di khong 2 m. Sau khi chut ht cc mt tre, ngi ta h qua la nn cho thng, ri nh bng nhn, hai u c sn . Cc gy tre ny c dng trc hng n cng Thnh trc khi mang ra chi. Tr chi nh gy thu ht mi ngi t gi, tr, gi, trai bi s hi hp vi ting gy p vo nhau nghe cht cha cng vi ting trng iu khin thc dn mi khi trn u bc quyt nh. Cc ng gy ma tt, qun vo nhau, khng phn bit c tay ngi no vi ngi no, ting cc bc chn nhy ln nhy xung thnh thch... Cc ngn v c thay i lm sinh ng cuc chi, lc th nh nm ca (ng mn), khi th nh ba ca (tam mn). Tt c u l li nh trc- sau, trn- di, phi- tri phi hp li to thnh cc ngn v. C cc cp chi qu mnh m n gy gy, ngi ta li thay gy khc v chi tip. Ngoi ao nh cng c tr chi kh hp dn, l thi bi thuyn (nh) vi mi cho ngn. Thanh nin cc gip c ti iu khin thuyn lp thnh cc i thi vi nhau. Mi thuyn ch cn 6 hoc 8 ngi. Mi ln thi ch cn hai thuyn, v s ngi trn thuyn phi bng nhau. V khng phi bi trn sng c ng thng m l trong ao nn mi ngi trong nhm phi phi hp vi nhau tht kho lo sao cho thuyn va i nhanh m vn c th ln theo vng ao, khng m phi b ao v khng m phi nhau. S vng bi do ng trng tr (thng l mt ngi c lng bu l ngi bi gii v cho thuyn gii nht lng) t ra. C hai i thi vi nhau ri sau o i thi. Tr chi lm cho khng kh hi thm nhn nhp bi ting trng thc gic trn b, ting h reo ca mi ngi cng vi ting khua nc om op. Ni l thi nhng li khng c gii, i no thng s c dn lng truyn danh c nm. Mt gc bi khc, tr chi chm ma (t trng ca ngi Ch X trc y vn l bi trng mt v ma) cng si ng khng km tuy khng c t chc chnh thc nh cc tr trn. Tr chi ny th hin s kho lo v c nhiu ngi tham gia. Rt nhiu ma t cc gia nh c mang vo hi va chi va phc v (bn) gii kht lun. Cc cy ma cn c cht ra thnh tm v t nhin t lc no, hnh thnh nhng ngi thi cht ma nhanh v u tm. Ai
352
c th ng ra lm trng ti v h mt-ba, c ngha l mt nht dao cht c 3 tm ma hoc hai-nm l hai nht dao cht thnh 5 tm ma. lm c, ngi tham gia chi dng cy ma ln, tay cm pha ngn ma vt n xung lm cho cy ma cong i. Ngi dng mt con dao di li hi to bn v rt sc chm tht mnh mt nht t trn xung. ng dao i qua hai on ca cy ma cong (mt pha ngn, mt pha gc), th l mt nht chia cy ma ra thnh ba. Mun cht thnh 5 tm ngi ta cng lm nh vy, tr chi ny i hi ngi tham gia phi c ng tc kho lo khi un cong thn cy ma, bi cy ma mm d un th cng d trt gc pha di t, do vy ngi ta thao tc rt nhanh v vung dao cht mnh, dt khot. C nh thua mt c m ma m vn vui v. Nhng cy ma ca ngi thng cuc c em chia cho mi ngi vy quanh n tho thch. Mt tr chi khc nghe cng rt l, l tr ct u ph (Ch X l t trng mu nn c rt nhiu u tng, v y l mn n thng ngy ca h). Nhng ba u ph (hnh ch nht) to gn bng bn tay ngay t khi sn xut ngi ta a vo nhng que tre vt nh bng ci tm v t dc hoc ngang ba u. Nhn hnh ba u rt kh on ci que nm u, th m vn c ngi c ngn tay nhy cm, ngi nhn li tranh th lt nh cc ngn tay trn ba u trc khi ct, cng dng tre vt que hnh dt mng, ri h tay ct. Kt qu cng kh hi hp, d on trng hay khng th c ngi thi ln ngi u ph ln ci mi khi kt qu hin ra. Tr chi ct u l mt tr chi gii tr nh nhng, c nam c n, c ngi gi tr con u c th v gii . Sut chiu ngy 18, dn Ch X chy qua chy li tham gia vo cc sinh hot cng ng (xem hoc d cuc) va tr chuyn cng nhau, chc tng cho nhau v ma mi. Trong ngy hi, mt s c gi by bn nc v tru cau cho ngi chi hi ung cho kht, n ming tru cho thm ming v mnh th c thm cht lc u nm. Cc c c th hin s kho lo ca mnh qua ming tru tm cnh phng mong cc chng trai ti mua. Cc chng thanh nin thng t nhau li ri ko i ln lt cc bn ca cc c xem tru, bnh phm, tru chc cc c. Li qua li i p d gy cm tnh v on tnh cch nhau kt thn. y mi l mun ch thc ca cc c... Ngoi ra, cn mt s tr chi khc nh u vt, chi g c nhm hp thnh hi chi trn bi.. Cc tr chi ko di sut bui chiu v ring cc bn tru nc ca cc c th by bn c ti, bi ti lng c tr din cho. Xa kia,Ch X c phng nhc rt gii v c nhiu kp cho ni ting nh gnh ht ca kp Viu, Qun Gi vi nhng ngh nhn nh ng Cu, b Mun... Bui ti ngy mi tm ny, cc phng cho thng din cc v Lu Bnh-Dng L, Phm Cng Cc Hoa, Nh Mai, cc tch trong Tam Quc... c nm h din tch (phng cho
353
t son) v cuc i ca c Thnh Ch, tch din ko di nhiu m, bt u t m mi su. Khng hiu sao, v sau tch din ny mt. Ngy th ba ca l hi lng (19 thng Ging), ngy cui cng c gi l ngy L T hay cn gi l ngy l Gii Y (ci o). cng ca ngy hm ch yu dng chay (trai l): bnh dy, on xi, hoa, qu, tr, ru. Nhng c bit, ngy hm , lng c mt h (chnh) mm c Mi mang ra nh cng dng thnh. H mm c ny c cc gip bu chn ra mt gip chun b lo l vt t nm trc. Gip no c chn lm mm Mi s khng phi ng gp vt cht trong hi lng. C Mi trng ging c m, thm ngon v chc tht, h mm Mi c chun b t nm trc- sau hi lng nm . Vo ma c Mi (thng 2-3 m lch) ngi ta nh c v chn ra 100 con c Mi to bng bn tay (khong 2-3 lng) ri ly rut ra sch, ro nc ri xp vo h, c mt lp c ngi ta ri mt lp mui v thnh go rang vng, trn cng h c ngi ta vo mt chn tng ru go thm ngon ri y kn np n nm sau mi m ra cng. C mui phi m bo c mu , thm v kh. H snh mui c khng c dng li ln hai. n chiu, c ch t (Tin ch) ra nh lm l xin Gii Y (ci o) cho cc c Thnh v ng thi lng cng xin Thnh ct cc : trng con, trng ln, trng bng, ching, thanh la, t v (c bin, sng tru), sinh tin. L hi coi nh kt thc tuy mt s tr chi vn cn tip tc nh nh gy, u vt, chi g, nhng dng nh khng cn si ni nh hm trc. Cc phng cho cng din thm m cui. Hi lng kt thc, mi ngi u cm thy phn chn trc ngy mi v nhn c hi s ph h ca cc v thn cho mnh v cho vt nui, cy trng. Ch X ngy nay, hi lng khng cn quy m ln nh xa, ch ko di trong hai ngy. Cc nghi thc t l c rt gn li, s lng em n l t i, ch yu l cc lng x Bnh Minh (Yn Vnh- Chu Giang- Hng Yn), lng Gi (T Nhin-Thng Tn-H Ty) n t. Nghi thc l h mm c mi hin nay khng cn (trc nm 1945, tc ny vn cn) v Ch X ht ngh chi li trn sng v sng cng khng cn ngun c mi, tc thi c bnh dy cng mt, dn lng phi sang Vn Phc, lng bn kia sng t bnh dy by cng, mt s cc tr chi nh ua thuyn, chm ma, ct u khng cn bi dn khng cn trng ma, c lng ch cn 1-2 nh lm u ph... iu kin t nhin mi trng tc ng ti c cu kinh t, t li nh hng ti i sng x hi, con ng i ca l hi cng c nhng thay i. Tuy nhin, ngha ca cc hnh tng tm linh ca ngi dn khng thay i. Tt c
354
cc c Thnh u l cc v thn bo tr cho xm lng v cuc sng ca ngi dn ni y./. .L.P
355
Hi n Ha D Trch
Nguyn Ch Bn - Nguyn Minh San
Cch H Ni non 20km, theo ng chim bay, v pha nam, nm

ven dng sng Hng l x D Trch, huyn Chu Giang, tnh Hng Yn. Ngc dng lch s, ngy xa, vng t thuc Chu Din, i L, t Chu Din gi l Chu Khoi, i Trn, gi l l Khoi. Nm 1289, vua Trn Nhn Tng em t ny cho tng qun Nguyn Khoi lm thang mc p 1. i nh L, u nin hiu Quang Thun, vng D Trch, t Khoi Chu thuc Thin Trng Tha tuyn. n nin hiu Hng c, i thnh Sn Nam Tha tuyn. Khi t Sn Nam c chia thnh hai l, ni y thuc thng l. Nh Nguyn Ty Sn i Sn Nam thng l thnh trn Sn Nam. Nm 1831, nh Nguyn t tnh Hng Yn, th D Trch thuc huyn ng Yn, ph Khoi Chu ca tnh ny. Nhn li s thay i ranh gii a l, thy vng t D Trch c lch s lu i. D ranh gii c thay i theo tng bc i ca lch s, lng Yn Vnh, tc x D Trch hm nay, vn l vng t ghi du anh linh ca tin nhn. Vo th k th VI, D Trch "chu vi khng bit l bao nhiu dm, c cy um tm, bi rm che kn, gia c th t cao c th c, chung quanh bn ly, ngi nga kh i, ch c th dng thuyn c mc nh chng bng so i lt trn c nc mi c th n c. Nhng nu khng quen bit ng li m vo, l sa xung nc th b rn cn cht. Quang Phc thuc r ng li, mi em hn hai vn ngi vo ng trong nn t chm, ban ngy th tuyt khng l khi la du ngi, ban m th dng thuyn c mc ra nh B Tin - tc tng nh Lng, git v bt c rt nhiu, ly c lng thc, lm k cm c lu di. B Tin theo ht m nh nhng khng nh c. Ngi trong nc gi l D Trch Vng" (i Vit s k ton th). Nh th, vng t D Trch l vng t gn b vi ngi anh hng nh gic Lng: Triu Quang Phc. L cn c ca ngha qun, bi a th him tr, nhng cn mt nguyn c na l lng ngi. Nu ngi dn thu y khng ng h ngha qun, cuc chin kh lng m t c chin thng.
1
Thang mc p: t dnh cho mt v cng thn no hng cc quyn li.
358
Ri n phong tro Cn Vng chng Php, c ng Qu cng ly ngi n lm tr s tuyn m ngha qun. Mt khc, D Trch cn l vng t ca ngi dn khai ph. Nhng git m hi ca con ngi bin vng t hoang vu thnh rung bi tt ti. i Nam nht thng ch chp: "Chm Nht D a phn cc x thuc cc tng M S, Kha Nhu, Bnh Dn, Yn Vnh, Yn Cnh, Yn Lch, i Quan vng ng Kt, nay thnh rung su, trong a b u chp l x D Trch". Hn ht, D Trch l vng t gn lin vi thin tnh s p nht ca vn chng dn gian Vit Nam. Khng hiu sao, lch s tri chy li chn D Trch lm ni lng ng mt truyn thuyt, qua thi gian, vn lm xao xuyn, thn thc con ngi bao th h1. C truyn thuyt cng nh cc d bn u nhm v ln chn dung mt con ngi, mt v thnh. Trong tm thc dn gian, Vit Nam c 27 v thn sinh ra hay tng sinh sng trn t nc ta. Li cng trong s y c bn v c suy tn thnh T Bt T l : - c Thnh Tn - Ch o T - c Thnh Ging - c Thnh Mu Liu Hnh Trong s y, Ch ng T l ngi, sinh ra mt gia nh lao ng. Bnh sinh, Ch ng T cng cha chm ch ngh m cua bt c, sng vui vy vi sng nc. Vi cha, chng l mt ngi con hiu tho. Sau thnh chng ca cng cha Tin Dung, chng lm n bun bn sinh sng. Hc o, ri truyn o cho v, ngi cng nh v phu nhn i cc ni cu nhn th. Vi t nc, ngi linh hin ng lc, gip nhng anh ti ca t nc nh thng gic ngoi xm. V th, Ch ng T l biu tng ca mt cng ng, vi nhng kht vng nhn bn. Cuc chinh phc m ly cn c v xut hin nhng anh hng vn ha ca cng ng, kt tinh nhng c m ca ngi dn khai ph m ly, bin hoang vu thnh mu xanh ti tt. Hn na, Ch ng T cn l ngi i tin phong trong vic m mang bun bn vi nc ngoi. Trong vn ha dn gian Vit Nam, nhn vt u tin to ra s giao lu gia dn tc v cng ng bn ngoi l Ch ng T.
Truyn thuyt ny xin xem l hi n Ch ng T.
359
Lng ng trong tm thc bao th h con ngi nh mt ngt ni u mi li l thin tnh s dim l ca Ch ng T v Tin Dung. Mi tnh khng phn bit ng cp, giu ngho mi mi l tm gng sng, l kht vng nhn bn ca con ngi. Dng chy ca truyn thuyt khi nh v vng Khoi Chu c thm nhng tnh tit mi, vn khng lm phai nht v ngt ngo ca thin tnh s y. V th, t chng trai ngho nh c, Ch ng T tr thnh v thnh bt t trong tm thc dn gian Vit Nam. Ti D Trch, n c xy dng khi no, kh m on nh c nin i. Thn ph do Nguyn Bnh son vo u th k XVI ghi rng, sau khi Ch ng T cng nh v phu nhn v tri, Hng Tu (Du ?) vng, xa gi ti tn b m, xem xt s tnh, cm ng xung chiu cho dn lp n y cng nh nhiu ni khc. Lnh Nam chnh qui, tc phm tng truyn c vit trong khong th k XIII-XIV, ghi rng, sau khi Ch ng T v nh v phu nhn v tri th dn lp n th, bn ma cng t gi chm l chm Nht D. Th k th VI, khi Triu Quang Phc cu o, phi chng c n th? ! Th k XV, theo truyn thuyt Nguyn Tri v Trn Nguyn Hn n ni ny cu mng, chc chn rng y c miu (n) th. Qui m vt liu xy ct n khng c ti liu no ghi chp, nn kh xc nh. Truyn Trng Ln ghi rng, sau khi bit ngi gip mnh thnh t l Ch ng T, Trng Ln tu ln vua L Thnh Tng s vic, vua ban tin cho ng sa sang n th Ch ng T. Cc tc gi ca Hi Tao n th k XVI, khi lm th vnh Ch ng T cng khng nh khi y c miu th: Anh linh miu di lng hng khi i Nam nht thng ch ca nh Nguyn khi chp v cc n miu ca tnh Hng Yn c on: n D Trch huyn ng Yn... n Ch linh thn huyn ng Yn th Ch ng T v Tin Dung cng cha.... Nh th, lch s bin thin theo tng bc i nhng n th Ch ng T v nh v phu nhn vn c duy tr cho ti nay my ngn nm. Nh nc ta cng nhn n D Trch l di tch lch s vn ha nm 1989. Ngi n vi kin trc nh hin ti l c trng tu vo nm 1890, hng ca n quay v pha ng. T ngoi ng ng, khch hnh hng s thy lu chung. Lu c mt chic chung c c t nm Thnh Thi th 14 (1902), mang tn D Trch t chung (chung
360
n D Trch), chung di 1,5m, rng 0,8m, ngoi ra cn c hai bia dng i din vi nhau, mt bia v. Bia c nin i t nm Gia Long th 17 (1819). Bia lm bng tng ln, mi nhn, bia cao 1,6m, rng 0,8m, dy 0,17m. K tip l hai dy nh chn gian, xa chn chic kiu. Trc n c h hnh bn nguyt, nc trong xanh khng bao gi cn. Ngy trc, ni gc h l hai cy i ti tt. Gia h c hai t ln, l m hai ng thn ng. Truyn thuyt k rng: Xa kia trn thin nh c hai ng thn ng. Theo l, mi khi nghe ting trng di trn gian vng ln th hai ng bit l du hiu khng tt i vi ma mng. Hai ng xung trn gian gip dn tr hn hn, lt li hay su ry. Mt ln nghe ting trng, hai ng ang bn vic trn thin nh nn khng xung ngay c. Khi ti ni, ma mng b thit hi nng n. Hi hn, hai ng li trn gian bin thnh hai m t ln. Hai m t cn n ngy nay, trn c hai cy xng tiu. Qua h bn nguyt l sn n. Trc y, mi khi lng m hi, ngi dn mi bc cu g (hay tre) vo sn n, nay dn lng xy chic cu bng b tng. Hai bn ca l hai tng c ng ng canh. Ngy xa mun vo n, phi leo 19 bc. Khi Vn Giang v 18 nm lin t ph sa lp i 15 bc, ch cn li 4 bc. n c xy theo kiu ch cng (I), c ba ta lng ly. Trn mi n tc nhng hnh long phng chm tr tinh vi, rt p. Gian ngoi cng, ni ca vo l bn th, trn c mt bi th ca Chu Mnh Trinh. p vo cc x nhng bc i t : - Nam thin t v (Bn v thn tri Nam) - Hi thng tam thn (Ba v thn v tri ti bin ny) - S qu gi ho (T lm qu i, phi ha thnh ci khc) - m dng hp cng (m dng cng ha hp) - Danh cao thin c (Danh cao thin c) - Ut thng giai kh (Kh ng li, dn tng ln) Ni ta th hai l mt ban th cc quan. Ta th ba l phn chui v, trn mi l vm cun tam cp vi nhng hnh thuyn hn l gi nh hnh nh ca mt thi v thnh sng bng ngh sng nc. Gia gian l ban th cng ng. Gian hu cung, bn phi t ngoi vo l ban th th cng miu nh, tng quan v, bn tri t ngoi vo l mt con c chp bng g sn son thp vng ng nh. l B ng thuyn quan, m ngi dn quen gi l ng B. Hai con nga, mt , mt trng cng t trong gian ny. Tng truyn, l hai con nga m c Thnh v nh v phu
361
nhn ci khi i cha bnh cho mun dn. St gian ny cn mt gian th Pht mi c phi t gn y. Ni hu cung bn phi l ban th cc v thn sinh ca c Ch ng T, bn tri l ban th Triu Vit Vng. Trc y, cch n ny chng mt trm mt v pha ty l miu th ngi anh hng h Triu, sau miu h hng, ngi dn phi t li n ny. Chnh gia hu cung l ba bi v, ba pho tng th Ch ng T cng nh v phu nhn. Nhn in thn, nt ring ca n D Trch l s xut hin ca ng B. Tn ngng th c nguyn thy ca c dn chinh phc m ly cn li vi hnh tng ng B. Nt c o ca ngh thut kin trc th hin nhng chic kiu sn son thp vng. Bn tay ti hoa ca ngi th chm tr nhng chic kiu p , tinh xo phng th cc v thnh trong hng T bt t. Tn ngng th cng v thnh trong hng T bt t ca ngi dn ni ngi ha, vng D Trch, vng Khoi Chu th hin qua nhng iu king k. Ngi ta khng dm gi Tin Dung, m gi chnh ra l Tn Dong, khng gi B m gi m, king k vic p nn ln gy, cn cuc hay cnh cy. Ai l ra lm nh vy s b coi l ch nho thn, s b thn pht. Mt khc, cc ngy l ti y l du vt ca tn ngng th cng ny. Ti n Ha Trch, vic th cng c tin hnh vi cc ngy: - 4/thng ging ngy sinh ca cng cha Tin Dung - L hi chnh m vo cc ngy 10, 11, 12 thng 2 m lch. - 12/8 ngy sinh Ch ng T - 17/11 ngy c ba v bay v tri. Mi ngy l y c mt bn vn t ring, nhng nghi thc th ging nhau. c sc nht l l hi tng nh c Thnh v nh v phu nhn t chc vo thng 2 m lch. Chnh l hi ny tng n nhiu nt vn ha ca c dn nng nghip. Vo ngy hi, ni ny tht tng bng no nhit. Khch t phng ko v nm np xung quanh khu n. M u l nghi l rc nc, tc l ly nc sng Hng v n. i u m rc l con rng vng lng ly uy nghi, un ln theo nhp trng phch dn dp. Dn u on ngi rc kiu l hai hng cc b cc c trong lng mc nhng chic o xim o di mu sc. Trn chic kiu u tin t chic gy, nn p trn u gy. Tt c cc biu tng gi nh uy linh ca thnh c trang
362
tr rc r. Sau l bt bu, chp kch, kiu thnh. Ba cp con nh bng i sau va nh trng, va ma rt do. on ngi i rc nc s i qua m D Trch, qua , ra bi xung sng Hng. Bn kia sng, trn bi T Nhin, ni du vt cn li ca Thnh cng nh v phu nhn sau khi ha, y c x rp tri. Hng vn ngi ch i nh tng nh li pht giy ging t, bo bng c ta thnh, ngi nga bay v tri. C rng v on ngi i rc nc u xung thuyn ra gia dng sng ly nc. Bn kia sng, con rng ca x T Nhin cng bt u xung nc. Sng nc mnh mng, c x rp tri, rng bay ln ni bn sng, n cho nhng che nc trong snh nh mi tnh ca hai ngi him c thu xa. Nhng go nc c mc gia dng em ng vo nhng ci che c np y. on thuyn ca x D Trch, x T Nhin cng cp bn, trong ting trng gin gi, bp bng, ting mi cho ct nc khn trng, ting pho n ran, mi hng trm thm thong trong lng gi, vi s h hi, no nc ca ngi i d hi. Ti n, l dng hng c c hnh trc ban th ln. i u l mt c ng p lo, mt c b cao tui cng cc c i mm nhang n on qu vo dng thnh. Sau , nhm cc b h trong nhng chic o di bng vi thm bit tng nim kinh Pht, thuc kinh u ng thanh ht bi "Quang minh tu c", "Nam m Ch ng T tin ng ch c i thin tin ngc b h". Tip l ma sinh tin do cc em gi chng 13, 14 tui thc hin. Ngi dn trong vng gi iu ma ny l ma tin hay ma cnh tin. Bi l, ngi ma trang phc sc mu rc r, trn vai mi em vt mt chic khn la di c tua hai u. Khi cc em ma, di la ln l nh hnh cnh tin. C tin i u t trn hai vai hai bu nc v u i mt a tru cau, trong ting nhc sinh tin rn r. Xung quanh n, quanh h nc hnh bn nguyt, quanh gc chung l nhng tr chi dn gian: no chi g, no bt vt, ma gy, ma s t, ma con nh bng v.v... Ngy hm sau, mt hi trng rn r thc gic mi ngi cng tham gia m rc pht du, ngha l rc thnh i du ngon ni cnh c. m rc c bt u t n. Bao gi con rng cng ma ln, dn u m rc, ri n c, trng, bt m, sinh tin, long nh, nhang n, nga, chp kch, bn c huyn l1 , ri n kiu ng, bt bu, kiu b Tin Dung, bt bu v kiu b Hng Vn. m rc i ti lng ng
1
Huyn l: cc c gnh l trm.
363
Kim, qu hng b th, ri vng qua nhng b ng, bi ma xanh ti, vng qua khu m Nht D, dng li ni lu i thnh quch c ca v chng Tin Dung. Di y m nc trong vt, mi ngi nhn r c tc tin dp dn trong sng nc. Cc c gi cao tui trong lng k rng l tc nng cng cha Tin Dung. Khi v tri, nng vn cn lu luyn cnh c, nn gi li mn tc ca mnh. Ngy th ba ca l hi, ngi dn vn tip tc mang hng hoa, on qu vo n l thnh, v c nhn lc thnh. Din bin ca l hi theo trnh t nh trn, chng t c kh nhiu lp vn ha lng ng trong l hi. M hi l dn lng tng nh v thnh bt t cng nh v phu nhn, nhng thc cht l tng nh mt anh hng vn ha, mt n nhn ca lng qu, ngng m mt thin tnh s dim l. Thc cht ng dy tn ngng qui t cc hnh ng hi ca l hi ny chnh phng din y. C th c s an xen ha nhp ca o Lo, o Nho trong truyn thuyt v v thnh bt t, nhng ngi dn m hi tng nh t tin, ngi c cng lao vi ngi dn trong vng, vi nc nh. u cng l mt nt ng x vn ha ca ngi hm nay vi ngi i trc, cng l ng dy lin kt gia hin ti v qu kh. Nim cng cm cng ng c ti hin trong mt khng gian rng ln: khu vc n, sng nc, m Nht D, bi ct di dc, cc lng ln cn, vi nhng nghi thc c s. Nhng hnh ng hi ban u c l l s cu nc ca c dn nng nghip. iu ma rng vi hnh nh con rng un ln dn u m rc cng l mt biu tng ca nc, thn nc, bng dng b khc x ca tc cu ma thi xa xa. Khc vi nhiu l hi dn gian ca cc lng qu trn t nc Vit Nam, l hi D Trch va mun phn nh cu chuyn tnh say m, th mng, k l trong kho tng truyn thuyt Vit Nam, va mun tng nh cng c ca Ch ng T v nh v phu nhn. Din bin ca hi, va gn b vi truyn thuyt, va mang du vt quen thuc ca hi lng. L hi D Trch va c ci chung, nhng li c ci ring kh ln. Cng kh m phn bit c rnh mch u l lp vn ha gn vi cu chuyn tnh dim l, u l lp vn ha c xa ca c dn nng nghip tng n trong tr din. L hi lng nhng li l hi tng nh mt mi tnh say m, mt anh hng vn ha, din ra trong ma xun, vi nhng du vt ni ci trn rt thc m rt o, rt thing. Sc hp dn ca l hi D Trch chnh phng din y. Vt ra ngoi ranh gii ca lng, l hi D Trch tr thnh ni thu ht khch thp phng. Ai ch mong mnh c dp sng li nim cng cm cng ng ca ngi xa, ch mong
364
mnh c sng nhng pht giy thn tin ca kht vng nhn bn, n cha trong mnh nhng biu tng p vnh hng ca tnh yu th mng, phng khong, vi nim ngng m ca cc th h sau i vi mt v thnh bt t, l hi D Trch s cn sc sng mnh lit vi thi gian, trong tm linh ngi dn Vit./. N.C.B N.M.S -
365
Hi Cha Du
L Trung V
Hi cha l mt l hi ca o Pht. L hi tn gio, hiu ni

dung theo duy danh v quan nim thng thng l nhng sinh hot mang tnh tn gio: ti, gio l, t chc tin trnh l thc tng nim Gio ch hoc Thn, Thnh thuc din tn gio , theo gio lch ring v do nhng tu s c hnh phc v tn ca mnh. Nhng ni dung trn ca l hi tn gio, ng vo hi cha Vit Nam t 2000 nm nay trong khng gian ng bng v trung du Bc B v vi ngi nng dn Vit c li khng hon ton ng nh vy. Pht gio l mt tn gio ngoi nhp, vo Vit Nam t rt sm. T n o Pht truyn vo nc ta c th trc c Trung Quc, bng ng b, qua t Ph Nam, dc theo b bin Trung B, ri n Bc B. Sch s Vit Nam C Chu Php Vn bo hnh ng lc chp: "Khu La v Ma Ha K Vc cng nhau ti Luy Lu, tr s ca S Nhip, cui i Hn Linh (khong 168-169). Khi n Giao Chu th Khu La li"1. c bit, Pht phi c nh hng su sc i vi x hi Vit Nam thi c l Thin Tng (Nam tng ca Lc t Hu Nng) 2, vi mt vi c im nh, Pht gio Thin Tng bn nhiu v phong cch tu hnh (tng phong) hn l l lun. Thin Tng ch trng a nit bn v trn th t n trong lng con ngi, tm th Pht (Nit bn v tr x) . Thin Tng li coi lao ng nh mt iu kin tu hnh "nht nht bt tc, nht nht bt thc" (mt ngy khng lm, mt ngy khng n). Nh vy, Thin Tng coi s chu ng bn kh trong sinh hot cng l mt cch
1
Cc sch s c Trung Hoa nh Cao tng truyn, Pht t lch i thng ch cng ghi nh vy. Dn theo My vn v Pht gio v lch s t tng Vit Nam, Nxb KHXH, H.1986. + Hoc nh Thin s Tr Khng i L, trong khi m o vi hong hu Lan dn li s m Thin i Tu ni rng: "X Giao Chu c ng thng sang Thin Trc - Khi Pht gio cha vo Trung Quc, cha ph cp ti Giang ng m vng Luy Lu ca x y xy dng hn 20 bo st, c 500 ni tng v dch c 15 b kinh ri. Th l x y theo o Pht trc ta....." (Thin Uyn tp anh, truyn Thng Bin. Dn theo H Bc ngn nm vn hin, Tp I, Ty Vn ho H Bc, 1973.
2
Sch dn trang 156-157.
367
rn luyn ca ngi chn tu. Hn th, nhng t tng bnh ng, nhn i, khng tha nhn ng cp ca Pht gio l mt im rt ng lu i vi ngi Vit ng thi. Bi v, cng vo thi im y, sc sng bn ngoi v sc mnh bn trong ca lng v ngi Vit c (tinh thn c kt cng ng, tinh thn bnh ng, dn ch thi cng x) cng vi cc tn ngng dn gian bn a hnh thnh trong nn vn minh Vit c - vn minh sng Hng- tn ti nh mt gi tr, mt bn sc, nn khi cng ng ny tip xc vi Pht gio khng xy ra phn ng i khng, song li to ra s ho nhp hay hn dung tn gio. o Pht c "bn a ho", "dn gian ho", ngha l t khi y c ngi tiu nng Bc B coi l ngi bn ng hnh t tng ca mnh, c Pht tr thnh gn gi, "ho" thnh ng "Bt"(Bouddha) quen thuc trong tm linh dn lng. Bt thnh thn linh thing, hin lnh ("hin nh Bt"), chuyn lm vic thin, khuyn iu thin, hay xut hin trong truyn c tch thn k gip ngi ngho kh, bt hnh. Ngc li, Pht gio khi nhp vo Vit Nam cng bm ngay vo mnh t y sinh kh ca tinh thn cng x, kt hp vi tn ngng dn gian a phng, vi nn kinh t nng nghip, sinh hot vn ho bn a, to cho bn thn mt bin dng mi, phong ph v biu hin v a dng v hot ng sng tn. Nh s v ngi cha thnh nhng hin thn vt cht c sc cun ht mnh m trong i sng hng ngy ca dn lng. Nh vy, Pht gio bt r vo lng, vo t tng v tnh cm ngi lng, l lng tn ti. Ngi cha, gio ng nh Pht c xy dng ngy cng nhiu t rt sm ti cc lng qu Bc B1. Nh cha khng b qua nhng l thc nng nghip v cc tn ngng lin quan n trng trt, chn nui ca cc lng qu. V Man Nng - cng huyn tch - ngi lng Mn (Mn X, x H Mn, huyn Thun Thnh, Bc Ninh), vi tn d mu quyn trong x hi Vit c nhanh chng nhp vo Pht in ( Luy Lu, t khi nguyn ca o Pht Vit Nam), tr thnh Pht mu (cng nh Lan phu nhn s thnh quan m n v sau) ri li sinh ra - mt cch gin tipt php: Php Vn (my), Php V (ma), Php Li (sm, st), Php in (chp)2, to ra huyn thoi T php1 v b tng T php ra i l
1
Theo Giao chu bt hun k th ng bng Bc B hi thuc ng (th k VII-VIII) c 88 ngi cha ni ting. (Ma xun v phong tc Vit Nam, NXB Vn ho,H,1976). 2 H thng T php ny t Du - Luy Lu- truyn i cc a phng khc nh cha T Php x Lc Hng (huyn M Vn, Hng Yn), cha T Php - Vn Gip (huyn Thng Tn, H Ty).
368
da trn hon cnh lch s . Ai cng c th thy y l mi quan h cht ch gia thi tit v ngh nng, ri bin Pht i v nh cha thnh ni thc hin hai chc nng song hnh: cu Pht v cu phc thn nng nghip. Ngoi ra, c sc sng bn vng hn, dn d hn, o Pht - ngi cha, trn b th Tam bo - tip nhn nhng tn ngng c a phng nh tc th gii t nhin (tc th ...) hoc tn ngng phn thc2. Gn gi v quen thuc hn l tn ngng th t tin (T n) hoc c nhu cu "hu" c nh cha dnh cho b th nhng bnh hng "k k". Hoc na, trn Pht i cn suy tn c thn bn mnh ca lng, thn vn ho, hoc mt ng vua.....(m hnh "Tin Pht hu Thnh", "Tin thn hu Pht"3). Hoc na, nh cha sn sng tip nhn c o T ph, lp ring in th Mu.... Hng nm, sau Tt Nguyn n vo xun hoc c sang thu, cha li m hi - Hi Cha - nhng li mang ni dung v chc nng hi lng, dn lng thc hin mi k vng v vui chi. Ngay ni tn nghim vi gio l "dit dc" ny, trai gi vn sng snh o qun ngy hi, ko nhau ti y, trn sn cha, hoc ngoi ca cha, ht giao duyn sut thi k hi m! Chng ta theo di hi cha Du thy r hn nhng c im trn. Du chnh l Luy Lu (Lin Lu), ni hai nh s Khu La v Ma Ha K Vc, t n ti v truyn ging o Pht. Ni y cng l tr s ca S Nhip, thi th Giao Chu hi u Cng nguyn. Du cn c du tch thnh c, trung tm ca chnh quyn h ng thi. Cha Du thuc thn Khng T, x Thanh Khng, huyn Thun Thnh, Bc Ninh. Thp Ho Phong sn cha cao, c coi l mc ca
1
"T Php lun gip dn lm ma nng thun ho. i vua L Nhn Tng (1072-1128) trong nc "Ba nm ma gi ng ng ran", vua sai rc Pht Php Vn v cha Bo Thin Thng Long cu, ma mng lin phong ng ho cc. Ri li mt ln "3 thu i hn theo hnh kh khn", Pht Php Vn li c rc v cha Khu Sn pha ty in Rng vua lm l cu, th "Tri lin ma xung ng ng bn phng"...Nh vy, c mi ln trong nc gp hn, cc vua...li cu o v bao gi cng ng nghim". T Php cn gip dn gi nc, chng ngoi xm. Trong cuc chng qun Tng xm lc thi L, Pht Php Vn c rc ln Thi Nguyn v tham gia chin u, ginh thng li v vang". (H Bc ngn nm vn hin. Tp I. Ty vn ho H Bc, 1973). 2 Ti cha Du, bn cnh tng Pht Thch Ca, B Tt Php Vn, cn th , gi l c Thch Quang. Hin vt gi biu tng lin-ga, tn ngng phn thc (Sch va dn, tr.168). Hoc nh cha B (H Ni). Khi im dng cha l o c y bc tng bng . Tng c em th khi dng xong cha v ly tn tng lm tn cha. 3 Nh cha Bi Kh (H Ty), cha Keo (Thi Bnh)...
369
cha, ai i hi cng hng v . Xa, cha c tn l C Chu t, ri Thn nh t, nay l Din ng t, th Php Vn. C th ban u cha ch dng bng tre na, mi lp tranh. Cn kin trc cha hin nay l gch, g, ngi, vi nhiu cng trnh chm khc ghi du n rt c. D ai i u v u H trng thy thp cha Du th v D ai bun bn trm ngh Nh ngy mng 8 th v hi Du. Hi Du m ngy mng 8 thng t, l hi hng tng. D hi Du khng ch l hnh hng v t Pht, m ngi ta gp y nhng sinh hot vn ho ca c dn nng nghip. Nm ngi cha th nm m con b Man Nng quy qun trong nm lng. Hi tng bng v mang nhiu ngha l nh cc m rc: rc cho, rc n, rc a. Ngi rc kiu l trai, gi tuyn chn trong 12 lng (c tng), mi lng gp t 20 n 50 ngi: 1- B Man Nng (Pht Mu) tr Cha T (Mn X). 2- B Du (Php Vn - con c) cha Du (Thin nh Din ng) Thanh Khng. 3- B u (Php V- con th hai) cha u (lng Hnh o). 4- B Tng (Php Li - con th ba) cha Ph Tng (Thanh Tng). 5- B Dn (Php in - con t) cha Phng Quan. Mng 8 thng t, cc lng rc tng ba b Php Li, Php in, Php V v cha Du hi vi ch c. Ngi d hi qu ng, khng rc c, b Dn cho nh gy. Ba mi hai (32) gy trao cho cc trng inh ma mt v khc mnh, p mt, "dp m", m li cho m nhao ln ng. ng ng (12 gi tra), b Du li cng b u thi cp nc. Khi lnh pht ra, dn hai lng Phng Quan, Hnh o rc kiu hai b chy t ca cha Du ra tam quan (khong 300m). t kiu xung, mi kiu mt tu (ngi khing) cm bnh mc nc ging ri th nhau v trc, lnh thng. Khi bn ch em hi ng ri th m rc T Php v cha Mn X bi vng m l Mu Man Nng. Mng 9 hi cng din ra nh vy. Ri c m rc ln i quanh tng mt vng (t cha Du li
370
v cha Du). m rc ti Thanh Tng, b Tng (Php Li) cho ch, cho em ri v cha Php Li. n Phng Quan b in cho hai ch Vn, V v cha mnh. n cha Du, hai b Vn, V cho nhau ai v cha ny. Ngoi tr cp nc, dng nc, nh gy trn bi cha Du, cn c ma s t, ma hoa trang ra v hc, ma trng, u vt, c ngi v t cy bng. Ngi hnh hng v d hi m ngy lui ti khng lc no ngt. ngha ca nghi l rc khng ch l tnh M - Con, Ch Em - biu hin c truyn thng, m m rc cn c hiu l s giao ho thi tit. R rng y gi l t Pht t m o Pht nhng cho tn ngng dn gian vi nghi thc nng nghip c c hnh vo ngy 8 thng t, tc l Pht n. Lin tng v hi Dng (mng 9 thng t) cng lm sng t l nhp cu ma ph bin ca ng Vit vng trung chu ny1. Hn na, ngy Pht n, m chnh Php Vn l mt ho thn ca Pht li cng l biu tng ca tn ngng nng nghip v tn gio bn a. Ngy Pht n gc n , ti cha Du, t Vit tr thnh ngy sinh Php Vn. Nh vy, o Pht ho nhp vo tn ngng bn a. Tht l hin ho, dn d, mang mu sc a phng v thm nhun cht l hi nng nghip hi lng vn l hi cha. Ni cch khc, thi im ny, hi cha thu nhn chc nng ca hi lng. Nh vy, hi cha cho thy r, t hng ngn nm qua m rng ni hm. y vn l mt l hi tn gio, ng thi cng l mt sinh
1
Cu ca lch hi cng lch thi tit tng hi: Mng 7 hi Khm, mng tm hi Du Mng 9 u u tr v hi Dng.
V:
Lm rm hi Khm U m hi Du (Nng) V u hi Dng.
371
hot vn ho dn gian ca cng ng lng xm ngi Vit. o Pht ho nhp vo cuc sng nng thn Vit Nam tn ti v pht huy tc dng./. L.T.V
372
L hi lng Dim
NguynMinh Hong - ng Mai Hng
n c Vua B, cn gi l n Vng Mu nm lng Vim X

(tn c l lng Dim), x Ho Long (tc tng Chm Kh), huyn Yn Phong (ngy xa l huyn V Ging), tnh Bc Ninh. n th mt ngi ph n, tng truyn l ngi u tin c cng sng tc (t chuyn) v dy cho dn lng ht quan h cch y hng th k. Triu nh phong tng, nhn dn tn sng l c Vua B, tc B Vua sinh ra iu ht quan h Bc Ninh. Th hin r nht hai cu i trc ca n th B: Trung lit hin hi hng vn c cng thng honh v tr Thn linh hng vim p ly triu phong tng i cn khn. Ngy mng 6 thng hai hng nm c lng Dim cng gi c Vua B. Ngy ny t lu cng tr thnh ngy l hi lng Dim, tng bng no nhit. H chun b nhiu ngy trc vi nhng th c sn, cu k nh bnh dm, bnh khc, bnh chng... cng ti nh. Trc khi cng ti nh, h son mt mm hoa qu, vng hng em ln cng c Vua B v dng tin cng c, t nhiu tu tm. Bnh dm lm bng bt np trng tinh, chnh gia c nhn bng xanh mu vng thm, va p, va ngon. Bnh khc lm bng xi np quyn vo nhng l khc c gi nh. Bnh chng mu xanh nh l la, xanh t trong rut bnh, v h gi l gng trn vo np, trng p, thm ngon, c o. n mt ming, nh mi khng qun. Bn b, b con, lin anh, lin ch hn nhau ht i p quan h vo ngy gi ny. Cc gia nh chun b n khch lin anh, lin ch cc ni n chi nh nhn nhp ng trn ng di. y, c 4 im di tch vn ho, lch s: n Cng - B Cha, cha th Pht, n Vua B v nh lng Dim... nh mt qun th tuyt p, hi ho cch nhau khong nm chc mt. Gia c sn vn ng v mt h nc rng, con sng nh un khc quanh lng v xa xa l dy ni nhp nh nh mt bc tranh sn thu hu tnh. n Cng - B Cha c t rt lu, c xy v tr cao ro, mt m. Lng n ta vo ni, ca n hng v pha nam. Trc n c ging Ngc, cn gi l ging Tin, nc ung tinh khit, trong lnh,
373
him thy ni no c loi nc nh vy, c bit khi nu ch xanh, c mu sc, mi thm c bit. Ging c bao bc thng xuyn v bng mt ca cc cy c th trm ln, ng ch l cy dui to, cao, xum xu. Di ging c hai con c vng, mt c, mt ci, sng vi nhau bao i ny, ln rt chm, khng ng k. Ngi dn chng kin nhng nm lt to, nc trn trn ging nhiu ngy m i c vn khng i ni khc. Hng nm, ngi lng ny thp hng, tt ging mt ln. Tt ging mc kit nc, t mch ngm di y nc li n ln nh c, vn rt trong v xanh l. nh lng Dim l mt cng trnh kin trc c ni ting, ct lim to, khng c mng, con x, chm tr rt tinh t, t m, cng phu. Cho nn bao i nay c cu: Th nht l nh ng Khang Th hai nh Bng, v vang nh Dim Bc Ninh l trung tm im ca vng vn ho Kinh Bc, c 49 lng quan h, trong huyn Yn Phong c 17 lng. Trong ngy hi lng Dim dn quanh vng tp trung v y dng hng, cng t v thi ti ht i p vi nhau. Khng ch huyn Yn Phong m cn c cc huyn khc nh Hip Ho, Tin Sn cng v d thi ht. Trong ngy hi, nhn dn nhiu ni trong tnh, nhiu c quan Trung ng v H Ni, khch thp phng v c khch nc ngoi na v d rt ng. T th x Bc Ninh vo lng Dim khong 5km, ng s kh khn, nhng khch thp phng vn hi h, ho hng n d. Mi ngi ni vui vi nhau: c Vua B linh thing ph h. Dn y k rng: Mng 6 thng hai nm no thi tit cng tt khng c ma. M u l hi l mn trnh din ca c Vua B v mt dn ma nm cu cho nhau trong ngy xun try hi. c Vua B d hi thy vui, nhng mun cho dn lng ngy xun trai gi c vui hn, B ngh ra vic dy cho mi ngi ht quan h i p. Nhng ngy Tt, thng ht canh qua m. c Vua B mc o mu vng, thu tha cng phu, u i khn xp vng, tay cm qut lng tin, kiu hong hu. Ngi ng vai c Vua B c dng ngi cn i, rt p, mt hin, mt trn tri xoan, phc hu do dn lng Dim hp bnh chn rt nghim tc t my thng trc, u tin l c ny phi l con gia nh my i ni ngoi trong sng v o c, mu mc v cuc sng, sing
374
nng trong lao ng, sng to trong lm n, kinh t kh gi. Sau mi l ti tiu chun thanh tn, xinh p. Sau mn trnh din nm cu l n tit mc rc cc kiu vng. i u l kiu c Vua B. Trn kiu c hng hoa, cn c Vua B th i b, bn cnh c hai v n, ng sau c mt on n t i hng i, n mc qun o ton mu vng, nh kim tuyn. Th ba l mt kiu c l l kiu ca mt tng i hu v. Xen vo kiu u tin l on cc c n mc o di xanh cnh s, u i khn xp, cm c ng sc, tng cho ng hnh: kim, mc, thu, ho, th. iu mun ni cuc sng con ngi lun phi hi ho trong v tr. Xen vo sau kiu c Vua B l on qun n mc chin trn, cm v kh kiu c, sn son thip vng. Nhng v kh u chm tr: long, ly, quy, phng, th hin bn con gn b mt thit vi con ngi chin thng cc th lc c qu, tn bo. m rc di dng dc. im dng chn u tin l trc sn n c Vua B. Mi ngi dng hng, hoa, mm c tin cng c Vua B, mi c Vua B i vn cnh ngy xun, tng trng bng vic a bi v c Vua B t n ln kiu, rc n n Cng - n B Cha thp hng ving t tin ca lng v mc mt l nc t ging Ngc a v n Vua B. Sau on rc i tip v sn nh Dim dng hng v kt thc cuc rc. Khi m rc kt thc l cc cuc vui chi, thi ht, nh c, nh u... L hi lng Dim, mt s kin vn ho m bn sc dn tc, cng l ngy gi c Vua B, thy t dn ca quan h Bc Ninh gy du n su m trong tm hn mi ngi dn lng Dim v khp cc huyn Yn Phong, Tin Sn, Hip Ho v khch thp phng. Sau l hi, ai cng cm thy trong lng thanh thn, tinh thn hng v ci ngun p pht huy tch cc trong i sng ca mi ngi. Bi, ung nc nh ngun l o l ca ngi Vit Nam./. N.M.H - .M.H
375
Hi D
Kiu Thu Hoch
Hi D, tc hi ht D, l mt l hi gn lin vi nhng l nghi phong tc th c Thnh Tn x Lip Tuyt (nay l x Tuyt Ngha, huyn Quc Oai). X Lip Tuyt nm ven b sng Tch, l mt vng t c, tng truyn Tn Vin sn thnh c ln qua y, thy phong cnh ti p, bn dng li chi. Khi y, trai gi di ng rung va cy cy, va v von tru gho nhau. c Thnh Tn thy vy rt hng th, bn cho xy dng Xun Ca cung (hoc cn gi n Khnh Xun), ri gi m trai gi ti dy h ht ma. Cc bi ca thnh dy u c ghi li trong sch Quc nhc din ca1. Do s tch ny, m Lip Tuyt c hi ma ht ghi nh cng n c Thnh. Li c truyn thuyt k rng, c ln c Thnh qua chi x Lip Tuyt, dy cho dn bit cch chn ht la ging v cch lm rung. Sau , c Thnh Tn i chi ni khc, hn ngy la chn s quay li. Nhng nhn dn a phng mi mt ch trng m cha thy n nhn tr li. Mi 36 nm sau, Thnh Tn mi ti, thy dn no , bn tp hp trai gi trong lng dy h ma ht, mng dn no m c ma. Th l t , dn lng xy n th c Thnh Tn, v c 36 nm, dn lng theo l, li m hi ca ma tng bng, gi l hi ht D, nghi nh cng n c Thnh Tn dy dn lm rung v ca ht. Hi D vo m t mng 10 n 15 thng ging m lch th kt thc. Nhng vic sa sang n th v may sm lng c th phi chun b t trc hng nm. Vic tp ca ht cng c dn lng bt u t sau rm Trung thu nm trc, hoc c khi cn sm hn. Ti ti, trai gi cc thn xm u no nc tp luyn cn ua ti vi nhau. V th, tuy hi cha m m khng kh trong lng thy rn rp khc thng. Cuc tp luyn ko di n thng Chp th ngng, chun b qun o v cc vt dng cho ngy vo m.
1
x Lip Tuyt hin cn vn bn Quc nhc din ca, bng ch nm do Trc Hin Hi Hm sao nm Khi nh I (1916), t mt bn sao nm T c 29 (1875). Nghe ni bn gc c t thi L, do mt ng cng ngi a phng su tp cc bi ca truyn ming trong dn gian, chnh l v ghi chp thnh vn bn nh hin nay cn thy.
377
T chiu mng 9 thng ging, bt u cuc rc kiu ca ton x t nh miu ra n. Vic rc kiu cng c nhng tc l v nghi thc cht ch. Trai trng kho mnh, trong sch, mi c chn khing kiu. C 4 ngi khing mt kiu, ngi ny mi th ngi khc thay. i trc kiu l cc chc sc trong x; hai bn kiu c ngi vc c, vc lng i km. Nhng ngi trong cc Ban ht gm Ci ht (ngi con trai dn u) v cc Con ht (u l con gi, cn gi l Bn nng ) cng c i trc kiu, mi ngi u c che u. Ngi con trai lm Ci, c chn la kh k, l mt chng trai khi ng v c ging ht trong tro. Cn Bn nng th chn gi trinh, tui t 13 n 17. C Ci v Bn nng u phi quang qu (nh khng c tang, bn thn trong sch, chay tnh...). m rc gm nhiu thn ni di theo th t vai v. i phu l thn anh c ca x Lip Tuyt c i u, sau n thn Vnh Phc l anh hai, ri tip theo l cc thn Bi Ni, Bi Ngoi... C m rc l mt rng c, mu xanh, , hoa l... bng la, un ln trong ting trng tng bng, rn rp. Nhng thanh nin cm c, vc lng, khing kiu th u qun khn lt, mc qun trng o the en, chn qun x cp hoc i giy vi. Ci cng n bn tng t, nhng chn khng qun x cp. Cc bn nng th mc o nm thn, bn trong l o , gia l o xanh, ngoi cng l o the en, chn i dp cong, c eo chui ht vng, tay eo nhn, cm khn , qut v ti mi cam nhiu mu sc s. Khi m rc kiu t tu trc n Khnh Xun ri, mi ngi li v nh. Sng hm sau, mng 10 thng ging, thc s bt u vo hi,bt u c hnh i l ti n. Thn anh c i Phu phi n sm v c vo ht trc tin. Trnh t cuc ht l nh sau: Ci dn cc Bn nng vo trc n, ri g nhp snh lm hiu cho cc Bn nng vo trc bn th. Tt c u i theo hnh ch chi. Khi nghe snh bo hiu cho cc Bn nng b dp, bc vo chiu, ri bt u ct ting ht theo cc bi nh ghi trong vn bn c. Sau khi ht xong mt chu, th Ci v cc Bn nng c ngh, v by gi cuc t l mi bt u. Khi t l th ring Ci v Bn nng thn Bi Ni c li ht b b. Tip , cc thn ln lt thay nhau vo ht. Cuc ht th din ra t sng n x chiu mi xong. Cc ngy sau cng vn din ra nh vy. Trong khi n c hnh t l v ht th trang nghim, th ngoi sn n, li l mt bi hi tng bng no ng vi cc tr vui dn d nh nh
378
u, chi g, c ngi, ma ri nc1... thu ht ngi hng tng, ngi ca mi min X oi cng ng o khch thp phng ti xem. n chiu ngy 15 thng ging th ht hi. Nhn dn cc thn li rc kiu t n v miu ca thn mnh, ri 36 nm sau mi li c mt ln m hi tip. Tuy my chc nm mi m hi mt ln, song Hi D vn li n tng su sc trong nhn dn X oi. Ni dung ca hi c t l, c rc kiu, c cc tr vui dn gian, nhng ni bt v ch yu vn l phn ca ht. V th, c phn tri vi thng l l ly tn lng gi tn hi, y ngi ta li ly tn ca khc gi tn hi. Chng hn, do trong bi ht Cho thuyn ti on kt thc nhng ting m huy d, huy d rn dp, si ni, m nhn dn gi hi lng Lip Tuyt l Hi Ht D. c bit, trong ht D cn c c ma, do cuc ht kh sinh ng v gy c nhiu hng th cho ngi xem. Nh khi ht phn Li ca chnh, th c ng tc i vo i ra khi bn th theo hnh ch chi, hoc c nhng ng tc cho thuyn, do cc Bn nng dng qut giy tng trng cho mi cho, ming ht tay cho, chn cng bc ln li xung nhp nhng trng rt p mt. Nht l khi ht sang phn ht B b, th cng nhiu iu b hn. V nh ht n cu: Ngi ri ly ch ra xe, Ly kim ra x, ngi h v may. Cc Bn nng u ngi xung v lm cc ng tc xe ch, lun kim, may v... tht th v. Theo kt qu bc u ca gii nghin cu m nhc, th Ht D c ti trn 20 ln iu, va mang nhng nt c o ca X oi, va c nhng m iu chung ca dn ca nghi l vng trung du v ng bng Bc B. Cn v mt li ca, th ngoi nhng bi ht tr tnh giao duyn, phn nh tnh yu nam n, hnh phc la i, chc chn xut hin vo giai on mun, nhng bi dn ca nghi l cn li ngn t u rt c, rt mc mc, nghe nh m vang ca nhng li ca khn nguyn nguyn s ca cc th tc di chn ni Tn:
1
Hin cn du tch ao ri c truyn thn i Phu.
379
Bc chn vo ti chu Thnh C, Bc chn ra ti t thin quan c Thnh C vng ch cho an, T hu thin quan, Vng ly chng ti an lnh... iu chng t ci ngun c xa ca Hi Ht D. iu cng ng hp vi nhng l tc v huyn tch m nhn dn Lip Tuyt coi thn ni Tn nh mt anh hng khai sng, anh hng vn ho./. K.T.H
380
Hi T c Dng X
Phm Minh c Phm Th Nt - Phm Th Lan
Lng Dng X tnh Thi Bnh nm bn tri ng 39 thuc

a phn x Tin c, huyn Hng H ngy nay. By trm nm trc, Dng X thuc t lng Thi ng, huyn Ng Thin, ph Long Hng, ni pht tch, "chn thing" ca vng triu Trn. V vy, nhng sinh hot vn ho (hi h, rc l) trc y Dng X cng nh cc lng ph cn phn ln lin quan cht ch n nh Trn. C th ni, hi t c c t chc hng nm vo ngy mng 5 v mng 6 thng ging Dng X l biu hin c th cho mi quan h y. Nh Trn ln ngi, chn vng Tc Mc (Thin Trng - Nam nh) qu hng t bn i lm ni xy dng hnh cung, ni ngh ngi vui chi cho cc thng hong1; chn huyn Ng Thin (Long HngThi Bnh) lm ni t m t, lng tm. Nn cc lng: Th lng, Chiu lng, D lng, c lng, an tng Thi Thng hong Trn Tha v cc vua Thi Tn, Thnh Tn, Nhn Tn u c t y2. Vic la chn ny c tin hnh vo thi k hng thnh v v vang nht ca triu Trn. khng ch l ch : nh Trn nhn thy r ci li th v kinh t, chnh tr, qun s ca vng t Long Hng (tin ng giao thng, xa ca ng bin gii pha Bc, nm su trong vng hu phng, dn ng, vt lm...) m cn l tp tc c truyn ca dn tc l mun tr v, gi xc ni qu cha t t (ging nh cc vua L chn Tin Sn, vua L chn Lam Kinh). Nhng Thi ng (tc Dng X, Ty Nha, Tam ng sau ny) khng hn ch l khu lng tm, xen trong cn c nhng hnh cung n miu ln, lng ly nh: in Thin An, in Din Hin, thm Thin Tr.v.v... Hai i qun ln mang tn Hi Khu v H Dc ngy m bo v khu vc ny. t Long Hng c cc vua Trn coi l t t. Qun dn vng Long Hng c xem nh con em thn thuc. Cc i qun: Thin
1 2
Tnh n i Trn Tha. Ring vua Trn Hiu Tn c an tng An Lng (Kin Xng) tc ng Thanh (V Th nay).
381
Thuc, Thch Chng, Chng Thnh, Cng Thn (qun cm v) ca nh Trn u l con em vng Long Hng. Cai qun nhng i qun ny l nhng ngi quc thch hoc tng gii ca triu nh. (Tng quc Trn Nht Hiu qun qun Tinh Cng, tng Phm Ng Lo qun qun Thin Thuc). Vy quanh khu lng tm, n, miu l cc in trang thi p ln ca cc vng hu, qu tc nh Trn. Thi p ca tng quc Trn Nht Hiu chnh l lng Dng X, thuc x Tin c, huyn Hng H ngy nay. Dng X nm chy di chng ba cy s, m ly pha ng khu lng tm vi din tch khong chng 250 mu. Ti y, Trn Nht Hiu cho xy dng mt hnh cng ln c gi l u i s v thnh lp mt i qun ring- chnh l mt trong s nhng i qun mnh nht ca nh Trn sau ny - Qun Tinh Cng. Sau khi Trn Nht Hiu mt, dn lng Dng X tn ng lm thnh hong. Miu th ng c t thn L. nh th ng c t thn Trung. Ch cao nht, p nht trn cnh ng lng Dng X l ni t m ng. Theo ghi chp ca L Qu n th m Trn Nht Hiu rng chng 5 so, nm cnh mt ngi m khng r ca ai cng rng chng 5 so. Trn c ra , bia v 8 mu t in1. Cho n trc khi nh Trn di chuyn hi ct ca cc vua Trn Long Hng v Yn Sinh (ng Triu, Qung Ninh), nhn dn y khng ch c tham d nhng bui mai tng, t t long trng ca cc vua v hong hu nh Trn m cn c chng kin v tham d nhng s kin c ngha chnh tr quc gia. l nhng cuc ving thm, nhng bui lm l mng chin thng m cc vua Trn ch thn ng ra t chc t n t tin ph h cho chu con gi vng c nghip t tng t nc . Trong nhng ngy y, khi "nghi trng ko qua nghn ca n cho nghim tc, o m cc quan c by phm" th nhn dn Long Hng coi l ngy hi ln ca mnh. Ngoi khu lng tm lm l ln trong lng, ti cc nh cha ni ching, trng l thnh hong v l Pht. Cc thin nam tn n ko nhau ln cha, cc nh th h v nh nh u t
1
Theo nhn dn th t in l 8 mu 4 so. Nm 1983, S Vn ho v Phng Vn ho huyn Hng H c khai qut mt ngi m trong khu vc ny, phi chng chnh l m Trn Nht Hiu.
382
chc l n mng chin thng. Trn cc sn nh trai trng t chc nh gy; di sng thi bi tri, thi bt vt... ni ni t chc vui chi ca ht: rc thn, ma k ln s t, snh tin... lng Dng X 700 nm trc sng trong khng kh vui v v long trng y... Sau ny, hng nm, lng Dng X vn m hi- Hi t c tng nh cng c ca tng quc Trn Nht Hiu- thnh hong lng v nh v mt thi oanh lit ca nh Trn trn t Long Hng. Vo ngy hi t c, mi gip sm sa l vt cho ngy hi- l nhng con c trm. C l c tnh theo vng ngc thng l ba v (mi v bng bn ngn tay t st). T chiu mng 5 tt, nh Dng Trung c x php phi, khi hng nghi ngt. C lng Dng X trong khng kh va trang nghim, va no nc chun b cho vic nng c, lm bnh dy. Trong mm c c l thn, ngoi mn c nng, cn c c kho, canh c, c luc nc gng lc nu vi ngng ci thi nh v bnh dy. Ngi ta lm sch c ri tm m, nng vng. Cm nu bng go tm xoan nc lc qua giy bn. Trong khi chun b lm c c, lng t chc rc tng Trn Nht Hiu t ngi miu th ng thn L v nh Dng Trung. m rc linh nh c kiu sn son thip vng, c thn sc ho trong m thanh kn, la, trng phch no ng c vng. m rc nh lm sng li nhng sinh hot vn ho, nhng l th cng mai tng v nhng bui dng l mng chin thng 700 nm trc. Bui ti, t chc ht chu vn hu Thnh. Ht ngy mng 6 lng t t v trao gii cho gip no c c to nht, sp c ngon nht. Kt thc hi, mi ngi ra v trong nim luyn tic. H hn nhau 3 thng sau li v vi Hi thi diu cha B (24 thng 4 m lch). Ngy y, trong cha th l Pht, ngoi sn cha rng hng trm cnh diu thi nhau sc ua ti. C vng ven sng Hng dy vang ting so v ting h reo no nhit. Diu no bay cao, dy ng, ting so hay s c gii. Ai thng cuc, nm y lm n s gp nhiu may mn. nh Dng X n nay khng cn na v hi l t c u xun cng mt i nhng lp cao tui trong lng vn cn nh r. C ngi cho rng, s d c l t c trong hi lng Dng X l v nh v dng h Trn - mt dng h c cng lao vi dn tc m T ca h Trn lm ngh
383
chi li trn sng1. Li c ngi cho rng t c thuc v hi l nng nghip. Ngoi nhng hi l gn mt cch trc tip vi ngh nng nh rc nc, t thn nng, h in, thng in.v.v... Hi l nng nghip cn bao gm c nhng hi sn chim quc, sn h, co, nh bt c sng, h, ao, thi hi l, mng, nm.v.v... D nhn nhn di gc no th hi lng Dng X m l t c u xun l trung tm cng l mt hnh thc sinh hot vn ho kh c o lin quan trc tip n nh Trn./. P.M. - P.T.N P.T.L
C ti liu cho rng h Trn ly tn cc loi c t tn cho con chu mnh, chng hn: Trn Kinh tn c l Knh (c Knh), Trn Hp l Trm, Trn L l Chp; Trn Tha l Da, Trn T Khnh l Ngnh; Trn Liu l Nheo; Trn Cnh l Lnh Canh. Khi thnh nghip ln mi b b Ng bn cnh m c theo tn ch.
384
Hi lng a S
L Ngc Canh
nh lng a S khng r c xy dng t bao gi, nhng theo

cc b lo, nh c trng tu vo nm 1802 (Nhm Tut) nin hiu Gia Long th nht. Sn nh ny tng din ra nhng v cho, v tung, nhng cnh ht ca tr c sc sut thi gian hi lng. Nhn ton cnh nh lng a S, cho ta mt cm gic l bc tranh, mt mng mu ca ng qu lun sng ng, xanh ti vi cy i. Trc ca nh l ao nc trong xanh, bn gc c a, si ta bng mt. Gia ao c mt g ni hnh vung, c xanh nh tm thm, bn gc g trng bn cy cau. Dn lng gi l bn c (c l thu xa y l bn c ngi). Ca nh l hai ct Bc M cao, phn nh p hai ngh chu bn pha ct c cu i ch Hn. Tip n l sn nh rng, vi t hu u dng nh 5 gian dc. Cui sn l ngi nh ln, cao rng, b khung c lm bng g lim, vi 16 ct. Chn tng ct bng khi c c theo lut m dng. p vo ct l cc cu i sn son thp vng. nh cn c nhng bc honh phi ln chm khc tinh so. Hu cung c n hng, l ni th thnh hong lng. Cng vi nh, khng bit t bao gi, dn lng a S kho chn a th xy miu, cha, lm cho cm kin trc ny thm trang nghim c knh. Miu a S xy dng bn b sng Nhu, n sau nhng i c th, l khng gian t nhin ca miu. T ngoi vo qua hai cy Bc M n Vn ch, c bia khc tn v hc v nhng danh nhn lng a S. Tip lin Vn ch l sn lt gch ri n miu. Miu cu trc theo kiu c ca ngi Vit. Tin cung (cung trc) c 8 ct gn cu i, trn cao treo honh phi sn son thp vng. Ni y t hng n, l hng hc chu.
385
Trung cung (cung gia) cng b tr nh tin cung. Song hai bn, trc hng n, cn b sung hai hng bt bu, gi qut, gi c. Hu cung c cc honh phi, cu i, v bn th chnh th thnh hong lng Hong n Ha vi ngai, bi v chm khc tinh vi. Kin trc miu cu to 3 tng theo hnh thp. Cc gc mi un cong, u p rng v ngh. nh miu c rng chu mt nguyt. Hai bn miu l hai dy nh ngang, mi dy 5 gian. Dn lng a S to dng tng v tn th c Hong n Ha lm thnh hong lng. Tng ngi phn nh r nt mt hin t phc hu, thng minh tr tu. V hnh thc, tng Hong n Ha l mt tc phm iu khc ngh thut c ng nt, hnh khi, nh sng, t th, dng kiu hi ha trong th thng nht. Pha phi miu, l mt tm bia c nin hiu Phc Thi th 6 thi vua L Chn Tng (l648). Cc mt bia ghi "a S x bi" hoc "Thng h i tiu ng". Bia cho bit: Chnh phu nhn Hong Th Lc, hiu l T Nhun, c cng vi qu hung c "ta v hu thn". Cc hin vt trong miu, ng k l b kiu do tng trn Ngc Hu Nguyn B Xuyn v theo mu kiu ca nh vua v ngh nhn ng kiu l L Cng La cng h hng ngy m dn tm, dn ch lm cho kiu tr nn p , rc r. Trong , kiu ng tc tm con rng, kiu B tc tm phng u sn sn thp vng. Khi rc kiu lc i nhanh, i chm, lc li, lc xoay l tng trng rng cun, rng ln. Kiu ng rc thnh hong lng Hong n Ha, kiu b rc phu nhn thnh hong lng l Phng Dung cng cha. Hi lng a S ly ngy mt ca thn Hong n Ha lm ngy hi lng. Hng nm m hi vo 12 thng ging v n ngy 15 thng ging d m. Hi t chc rt trng th theo nghi thc c truyn: T, l dng hng. Rc. Vui chi (vui hi) - T, mt nghi thc tng nh cng c ca thnh hong lng, n cao c dy, nhc nh con chu lun ung nc nh ngun.
386
Nhng ngi tham gia t gm c: Mt ch t, ba bi t, thng hng (ngi dng hng), m phc (ngi dng ru). Bt u l trng ching, bo hiu cuc hnh l. u tin ng xng, Ty xng, ri ch t ng ra h, lm hiu iu khin l. Phn quan trng l c vn t (c cng c ca thnh hong lng). Kt thc t l dng hng, dng ru, dng hoa (hng, hoa, ng, tr, qu, thc). Tip n l rc. - Rc: qui t, tng hp cc loi hnh vn ha ngh thut, l ct li, trung tm ca qui trnh hi, gm: rc kiu, long nh, hng n v cc loi hnh ngh thut ma snh tin, m, trng, s t, rng, mt n, c v.v... - Vui chi: k tip l cc tr chi lm cho hi thm vui ti. Hi thng c cc tr chi dn gian nh: nh u, chi g, nh c ngi, vt, cho sn nh, ht ca tr, din tung v.v... T thu xa xa, hi a S lng vang mt vng. Ngy ny, H ng, H Tr xung, Sa La, Vn Qun sang, Mu Lng ngc ln, Xm qua ng n. Trc ca miu, nh, cha, cm l c thn ln tung bay trong gi, trng ching rn vang m u cho mt ngy hi. Kiu ng , kiu B, long nh, lng, tn, c, qut, phn, gm ao, bt bu n hoa sn sng. Nhng m thanh no nc bo hiu vic rc thnh hong bt u vi trnh t sau: m u l hai hng c, ri trai lng thi t v, lng eo thc, eo kim; i trng ching v ma s t m ng, ng hiu trng, hiu c dn kiu ng v i ma trng ng li, ma m; theo kiu l cc lo ng, tip theo l i n snh tin va i va ma, b hiu ching, hiu c dn kiu B; ri cc c cm c phn... Hai bn ng l dn lng, khch thp phng n d hi. L lng xa, qun kiu phi l nhng gi lng xinh p, trai lng tun t, c chn la v tp luyn cng phu (cha v, cha chng, c c tnh tt, phm hnh ngoan ngon, khng tang, khng ting xu). c chn lm qun kiu, hiu c, hiu trng, hiu ching l vinh d ca gia nh h hng thn tc. Ngy u ca hi rc kiu t miu i quanh ao nh v nh, mc du on ng ch ngn khong 500 mt nhng phi t sng n qu tra m rc mi ti ni. Theo tc l c rc kiu phi i tng bc mt theo nhp trng lnh (trng khu), c 3 bc tin 1 bc li. Hoc c lc i bc dn, li bc dn hoc quay kiu.
387
Ngy cui, 15 thng ging li rc kiu t nh i quanh ao v miu. Ao ny c coi l vin "ngc qu" ca lng. Hi lng a S lm gim bt i nhng u phin, em li s ha ng, nim ti vui, phn khi cho mi ngi. Tc rc kiu ca lng a S biu hin s tn knh ngi c cng vi nc, vi dn, vi lng xm, tn knh b trn v trn trng b di, mi khi rc kiu ra khi ca miu l kiu ng dng li kiu B i trc. Khi rc v n ca miu, th kiu ng li nhng kiu B. cng l th ng x vn ha truyn thng, mt nt c o ca l tc lng a S. Trong hi, sn nh l ni din cc tch cho, tung, trnh din ca tr sut c thi gian hi. "Ca tr c mt trong cc cuc t l tin thnh tin hin... T rt sm n c mt b phn ht, ma mang tnh cht tn gio, th cng phc v cho phng, hi, lng, ch trong cc dp n mng c ma, l t tri t, hoc t cc v t ngh. Nh t ngh l rn, t ngh c..." 1 C liu trn cho ta nhn bit ca tr cng mt lc c hai mi quan h: quan h vi tn gio v quan h vi vic th cc t ngh. a S c hai ng t lng danh, l t ngh thuc c tn th lm thnh hong lng v t ngh rn. C l v th m ca tr c trnh din trong hi lng? (12 thng ging l ngy gi t thnh hong lng). cng l ngy hi truyn thng ca lng a S. Thi im din ra ca tr phc v cho t t lc ph gi (rc kiu) n lc l t, ri vo cuc ht ca nh. Khi din ca tr th o va ht va ma theo nhp n, trng, phch, song loan. Khi t, o ht ma theo ni dung tit mc hnh l, n nhp vi cc ng tc ca ngi t. Ht ca tr trong t gm c chn khc, theo th t sau: - Nguyn ha khc (dng ru) - Thi ha khc (thn vo v) - Th ha khc (tun ru th nht) - D ha khc (tun ru th hai) - Minh ha khc (tun ru cui) - Hi ha khc (ung ru nhn phc thn ban) - An ha khc (co bit thn)
1
Tuyn tp th ca tr, NXB Vn hc, H Ni 1987, tr. 11.
388
- Thun ha khc (ch mong thn ban phc thm mi) - Ung ha khc (l xong) Ht ca tr ca nh tuy c ni dung th thn, nhng vn gp phn lm cho mi ngi cng hng, cng vui, n gn vi tnh qun chng, tnh nhn dn. a S l mt lng ngh. Bi vy, l hi lng, bn cnh nhng nt chung vn c nhng nt ring ca mnh. c im vn ha y chnh l nhn t khin hi lng a S tn ti n hm nay./. L.N.C
389
Hi lng m
L Hng L
Lng m nay l x Ty Tu, huyn T Lim, H Ni. Ty Tu trc kia thuc ph Hoi c, tnh H ng. y l mt lng c c truyn thng vn ho v sn xut t lu i. Bi m, rc Gi, hi Thy hay Lng La canh ci, lng m ua thuyn l nhng cu ca dao quen thuc vang n tn kinh thnh Thng long xa. T cu Giy, theo ng H Ni- Sn Ty, n Nhn r tay phi, ch i vi cy s l ti lng m. Vo ma xun khi n dp hi lng, t ng xa du khch c th nhn bit bng mu sc ca c hi ni bt trn mt thm xanh ca nhng rung rau, da cc loi ang kt tri i ma thu hoch. Rau v da Ty Tu qu quen thuc vi t H Thnh. Hi lng m din ra trong ba ngy, t mng 9 n 11 thng ba m lch. Xa kia hi ko di ti nm ngy v c nm nm mi t chc ua thuyn, bi chun b cho mt cuc ua i hi s tn km khng t thi gian, tin ca v sc lc con ngi. Theo cc c gi cao tui cho bit hi c t chc ln cui vo nm 1940. K t khng m hi nhng i thuyn ua lng m vn lun c mi v d ua trong nhng dp l hi ln ca t nc ti h Thuyn Quang, h Gm, h By Mu. Khong nhng nm 1972- 1973 lng c t chc bi nhn n Quc trng Cmpuchia sang thm nc ta, nhng cuc ua cha phi l hi. Nhng nm gn y, xu th khi phc dn dn nhng truyn thng xa ang c ch . Bng chng l sau 54 nm, nm 1994, hi c t chc li mt cch cng phu v trang trng. Theo sch Lng x ngoi thnh H Ni th Ty Tu xa vn gi l Ty m, v king tn hu vua L Th Tng (1573 1600) nn i gi l Ty m; n nh Nguyn, v king quc hu i gi l Ty Tu cng l tn mt trong 13 tng thuc ph Hoi c c. Tng Ty Tu gm by x, nay thuc t Ty Tu, huyn T Lim v Tn Hi huyn an Phng (H Ty). Pha bc Ty Tu gip hai x Lin Mc v Thng Ct, pha ng v ng nam gip hai x Ph Minh v Xun Phng, pha ty gip x Tn Lp huyn an Phng v x D Trch huyn Hoi c(1).
(1)
Bi Thit: Lng x ngoi thnh H Ni, 1985, tr. 231.
390
Ty Tu gm ba thn l thn Thng hay cn gi l min Thng, thn Trung hay gi l min Trung v thn H cn gi l min H. Hng nm, vo dp hi ba min cng nhau t chc hi v thi bi thuyn. Nhng di tch lin quan n hi cn li cho n nay ch yu nm xung quanh nh v on sng, ni din ra cuc ua thuyn. nh lng m th c thnh Tam Giang, dn gian gi l Bch Hc Tam Giang(1). Vo ngy hi trong nh c t ba c ngai. Mt c trong hu cung, ln v c mc o trng. Ngai th hai tip theo ngai hu cung, c t gian gia nh, nhng ch li thp hn xung so vi hai bn theo chiu dc ca nh. Ngai th ba c t ngoi cng v l ngai rc ra ng ngoi thu t lc thi bi thuyn. C hai ngai th hai v th ba u c mc o vng. nh b h hng nhiu, khng c g c bit v ang c tu sa dn dn. Ngay ca gia ca nh nhn thng ra l lin tip hai nh thu nh cch nhau khong by tm mt, c gi chnh ng trong v chnh ng ngoi. Vo nhng ngy hi, kiu ca c Thnh rc v c t chnh ng ngoi, cn chnh ng trong l ni din ra cc cuc t l v sau l im xut pht rc ngai Thnh ra ng xem bi. Bn tri v bn phi khong trng gia chnh ng trong v chnh ng ngoi cn c hai nh thu nh nh khc. Cnh hai nh thu nh y l nhng dy nh di c gi l dy mung. Pha bn phi nhn t ca nh ra c hai dy mung, cn pha bn tri ch c mt dy, cnh dy l T V. Trong T V c t mt bia hnh tr, bn cnh bia l hai ng phng ngi canh bia. Thu t c xy dng trn b sng vn ra mt nc. N chia thnh ba phn r rt. Phn trung tm l ni ng gi ca kiu Thnh, bn
(1)
Giang Qun trong bi Vng t c thng v v hi bi m Bo H Ni mi ngy 3.5.1994, tr2 c ghi truyn thuyt v Bch Hc Tam Giang nh sau: Vn trc lng cha c nh, miu. ng cu ch h V ngi thn H i theo trin sng Ci ln mi vng trn, thng hay n ngh nh n Bch Hc. Mt hm, c t i vng nh ng V n hng h. ng thy trn n c ti ba bi v th m lng mnh li cha c thnh hong bn lm l xin m dng n mt v v m. l Th Lnh Bch Hc Tam Giang. v lng gp lc ang c dch cht ngi v gia sc, ng V s em giu gin mp. Ma l nm y c l ln, nc trn vo ng, c mt mi thuyn g chm vo u hc tri dt vo ca miu. ng cu ch nhn ra ng l u thuyn ua n Hc. Dn lng bn c ngi ln n chnh th thn Tam Giang xin mu thuyn, hi th thc bi tri ri v lng ng thuyn, xy nh thu t, t chc thi bi. Hi m bt ngun t , n nay khong 600 nm.
391
tri l chiu dnh cho cc b lo cao tui v trong hi ng t l, bn phi dnh cho quan khch. Tt c nhn ra hng mt sng. y l mt nhnh ca sng Nhu m vn xa kia cc c gi ni rng n ni sng Hng t Gi xung vi sng Nhu, nhng nay b ct nn cn gi l m m. Khc sng di khong 1000m v cuc ua thuyn din ra ti , vi v tr xut pht l nh thu t v im cui cng l on sng trc ca miu th c Thnh Tam Giang. Gi l miu nhng y thc cht l mt ngi n ln trong cn gi c kh y bia k v cc t kh cng honh phi cu i. y l t ca thn Thng nn miu cn gi l Thng miu. i din vi miu ny pha bn kia b sng chch v pha phi c mt b th c gi l ln t. Ln t, theo nhn dn a phng l ni xa kia rc Thnh v t tm ti , trc khi a ngi ng vo miu. Ngy y ln t kh b th v nm su trong trng k ngh nn ngi ta dch chuyn ln t ra st b sng v mi xy thnh mt b th nh vy. Mi s chun b cho ngy hi c tin hnh t trong nm. Ngy mng 9 thng ba l ngy m u cho l hi ca lng. Nghi thc quan trng nht ca ngy hm y l m rc Thnh t miu xung nh. Sau khi t l nh, lm l co yt miu, ngi ta tin hnh rc Ngai ca Thnh v nh. m rc long trng vi l b v nghi trng cng nhng v c trng trch trong ngy hi vi ng o dn lng. m rc i t miu Thng theo ng lng i v nh. Ti nh kiu rc Ngi c t chnh ng ngoi. Sau cc tay cng b lo rc Ngai ca Ngi vo nh v ng ti . Ting pho n vang cng ting nhc rn r lm khng kh ngoi nh no nhit trong mun mu sc ca c, t kh v hng khi nghi ngt. Ngoi sng, cc thuyn ua ca ba thn cng tin hnh bi do. Va cho mng ngy hi cho mng Thnh ng thi cng l duyt li ton b cc bc chun b ca mnh xem t v tr ngi ca tng trai bi hp l cha, cc tay cho c iu g phi sa sang cho tt v u, nhp bi c ng u n vi nhau khng; ngi ch huy, ngi chng so, tt nc, v.v... Tt c gn nh mt cuc duyt li tng chi tit chun b cho cuc ua ngy hm sau. ng thi y cng l lc thm d trc lung lch sao cho tit kim c thi gian nht m li t hiu qu cao nht.
392
C th ni, sut m 9-3 mi ngi u no nc ch i. Cc trai bi hi hp chun b cho cuc thi u ngy mai. Dn lng ra thp hng l bi ngoi nh miu. Cc c trong ban khnh tit thay nhau tc trc nhang khi th Thnh. Sn nh rn r khng kh ngy hi lng, n uc sng trng, k ra ngi vo tp np. Mng 10 thng ba l ngy chnh hi. By gi sng mi chun b cho ngy hi phi c hon tt. Ngy hi bt u bng cuc t l long trng ca hi ng b lo trong lng. Mi nghi thc t l c thc hin t chnh ng trong qua qung sn trc ca nh v vo n trong nh. Cc bc t ca mi tun t u bt u t chnh ng trong vo nh. chp kch, ching trng, c qut c xp ngay ngn sut dc hai bn t chnh ng trong vo ca nh cn gia c tri chiu. Cc nghi thc t l lng m khng c g khc bit vi nhng ni khc, duy ch c i im ng ch . Th nht, trc ca nh c hai thanh nin mc qun o mu xanh, chn qun x cp u i m c chp nhn cng mu xanh, trn chp c mt tm lng g hoc lng chim, tay cm roi song ng hai bn ca gia nh. Trong lc t l hai thanh nin y ng nghim trang ti . Th hai, hi lng m cng t ba tun, nhng ngi ta li c chc trc tun cui cng ca cuc t. Sau t thm mt tun na ri mi t chc vn. Chc vn c mt c gi cm trn tay, sau khi vi ly thnh ri chm la t. C gi phi xoay trn tay sao cho t chc phi chy ht m khng c ri xung t. Chc vn phi c t chy ht ngay trc bn th Thnh. Trong lc cc b lo tin hnh t l, trong nh hai gian cnh c tri sn chiu khch thp phng v b con dn lng chun b dng l ln bn th Thnh. Ngi ra vo nm np vi loi l vt, tuy vy khng h nh hng g ti cng vic t l ca cc c. Khi cuc t kt thc, ching trng ni ln rn r, bo hiu cuc rc sp bt u, ng thi l hiu lnh nhng ngi c trch nhim chun b. Nghe hiu lnh cc trai kiu chun b. Nghe hiu lnh cc trai kiu v nhng ngi cm c qut, chp kch t khp cc ng ca hi ln lt ko v chung quanh ca nh. Kiu rc Thnh c chuyn t chnh ng ngoi vo chnh ng trong. Mt hi ching trng ni ln mt s trai kiu cng cc c rc ngai Thnh t trong nh ra chnh ng trong. Theo hiu lnh ca mt c gi mc o tm, cm trng khu mi ngi t t t ngai Thnh vo kiu. Cc c xem xt li t m xem vic t ngai vng cha, c
393
nghing ng g khng, lng che trn ngai kn cha ri bt u xp sp i hnh. Th t m rc nh sau: Hai thanh nin qun o xanh, qun x cp m chp nhn xanh, lc trc ng ca nh vi roi song trn tay, nay i u lm nhim v dp ng. Tip n cc nam n tr qun o trng, tht lng v u qun khn cm c v chp kch. Sau l hai c gi mc qun o t mu xanh i git li, mt hng vo kiu Thnh. Theo sau hai c l mt c gi khc mc qun o tm, tay cm trng khu lm hiu lnh cho m rc. Ri n kiu Thnh vi mt c gi mc o (l c t gi nh) i st kiu trng nom, sa sang bc i cho cc kiu, ch bo ngi cm lng i sau kiu che cho ng ngai Thnh... Hai bn kiu l hai thanh nin mc kiu v tng (u i m, tht ai, i ght...) cm gm bo v kiu. i sau kiu l cc c gi trong ban t, cc b lo n tui thng th vi o , o vng theo lp tui cng dn lng i rc Thnh. Hai bn li kiu i ngi lng, khch thp phng chen chn ng xem m rc vi khng kh v cng phn chn. Kiu i thng t chnh ng trong qua chnh ng ngoi ti ng lng trc mt ao nh. T chnh ng trong v chnh ng ngoi kiu c nng trn tay ca cc trai kiu nhng khi ra khi chnh ng ngoi, theo hiu lnh ca ngi cm trng khu, kiu c t ln vai cc trai kiu rc i. Khi i ra ti ng lng, on rc r sang tay phi tin v pha thu t. m rc i nhp nhng, khoan thai trong ting nhc, ting pho n v di s iu khin cht ch ca c gi mc o tm. C nh vy, m rc i trong vng mt ting t ca nh n thu t. Khi ti trc ca thy t, kiu c h xung, cc trai kiu cng cc b lo rc kiu vo t ti b gia nh thu t, c qut, chp kch c t trc mt kiu Thnh, hng ra mt sng. Mt hi ching trng ni ln, pho thu t, hai bn b sng v trong nh c t n rn r cng mt lc, bo hiu Ngi an v. Cc c tr v chiu ca mnh gian cnh, trai kiu v thanh nin cm c v t kh nhanh chng tn ra khp ni tm ch thun tin xem bi. Trong khi ngoi nh tin hnh rc kiu th cc thn nhng bc kim tra cui cng cho cuc ua thuyn c tin hnh. T chi tit nh c kim tra v thng nht gia cc trai bi v ngi ch huy. Tng thn lm l tin on thuyn ua ca cc thuyn ca tng thn c khing ra sng do quanh i hiu lnh tp trung v thu t.
394
Hiu lnh chun b ua thuyn l khi ting chung trng v ting pho n rn r lc kiu Thnh yn v nh thu t. Cc thuyn ua t cc ng t t tin vo gn nh thu t trong ting reo h vang dy ca ngi ba thn c v cho thuyn ua ca mnh. Mi ngi sung sng v hi hp ch cuc ua bt u. Ba thn Thng, Trung v H mi thn c hai thuyn ua. Xa kia c thm mt thuyn th by gi l thuyn Quan. Thuyn Quan khng ua m ch lm nhim v bi theo quan st cuc ua. Thuyn ua di ti 15m gm 18 trai bi v su ngi khc. Su ngi l: ng li (ngi li thuyn), ng d (l ngi bt nhp, ch huy), ng pht c (ngi cm c pht sang phi sang tri c v anh em bi); ng cm lng (l ngi cm so, mt u c mc st hnh ch U chng v y thuyn khi thuyn st vo thuyn khc mt ngi tt nc (cm go hoc th g tin li ht nc ra khi thuyn) v mt trng ti c nhim v ch ngi theo di cc trai bi v nhng ngi trong thuyn khng c phm vi cc lut l quy nh. Trai bi c chn trong tui t 20 n 35 tui c kinh nghim v kho mnh. u thuyn ca mi thn u gn u ca ba loi a, ly, hc. Ring con hc lun lun gn vi hai thuyn ca thn Thng v thn Thng c miu ca Bch Hc Tam Giang. Cn hai u a v ly l ca hai thn di. Trong hai thuyn ca mi thn li chia ra mt thuyn ng v mt thuyn ty, cn su thuyn c nh s th t cho d nh. Vic ng thuyn v tp luyn cho cuc ua l c mt qu trnh lu di v tn km. Tuy vy thn no cng c gng ht sc dnh c chin thng. y ngoi s ganh ua v gii, ngi ta cn thi ua c v danh ting cao c khi c gii nht. N gp phn c v cho c thn trong nm mi. Cuc ua thuyn c tin hnh bi su vng. Sng ngy 10- 3 bi hai vng, chiu mt vng. Ngy 11- 3 cng bi ba vng nh vy sau kt thc hi. Sau hi ching trng bo hiu ngai Thnh yn v, cc thuyn ua tp trung trc thu t. Di sng cch Thu t vi mt c mt ct c treo l c i tht to. ng thi cng cch vi mt, mt si dy c cng t b sng bn ny sang b sng bn kia, trn dy c treo c mu sc, cng l mc cho cc thuyn xp hng bi. Hai c gi mc o qun ngy hi ng bn b phi ca Thu t lm nhim v hiu lnh. Sau khi cc thuyn tp trung vo v tr, c lnh c pht, cuc bi do bt u. y ch l bi biu din do cc thuyn khng
395
ganh ua v vi v m c bi cho tht p, tht nh nhng, ngon mc li cun ngi xem. Tuy vy, khng kh trn b cng rt si ng, ting ching trng, ting pho n mng ni ln khp ni. Bi do mt vng theo ng ua va l bi biu din, va l bi th cc tay cho quen tay m bt u cuc u. Sau khong 15- 20 pht cc thuyn u tr v ng bt u cuc bi chnh thc. Cc thuyn ua hng mi vo nh thu t. Ba hi ching trng bo hiu cc thuyn chun b vo l thnh thi bi. Sau theo hiu trng cc thuyn ln lt c ngi bc ln thu t lm l thnh. Mt ting trng: Thng ng, Thng ty vo; hai ting trng; H ng, H Ty vo. Tng cp mt sau khi lm l xong, ch t gi: Thng ng, Thng ty, cc trai bi trn thuyn nht lot d ran. Cng nh vy vi thuyn ca thn Trung v thn H. Sau l bi yt Thnh, cc thuyn c ba trng ti xung kim tra rt k lng t s ngi, dng c trn thuyn nh dm li, mc nc, nht l so chng. Bi v so chng l phi thng nht, do ban t chc pht, khng c i so v ch cn di hn mt cht l thuyn rt c li trong vic y v chng. Cng lc ny cc thn c php c ngi ln thuyn u lo cc trai bi bng thuc l v cc th khc c v tinh thn cho cc i. Khi mi vic hon tt ting ching trng, thanh la, t v dn dp vang ln bo hiu cuc thi sp n gi xut pht. Bng hiu c v loa cc trng ti a cc thuyn vo v tr cho c trt t v bng nhau ch xut pht. Thuyn ca ba thn c xp xen k nhau sn sng ch lnh. Mt trng pho di c t bo hiu pht quyt nh sp n, tt c cc ch huy v trai bi trn thuyn u hng sang pha hai c gi cm c lnh, mi ngi ci rp xung v khi l c c chm mnh xung l lc cc thuyn bt ln lao i. Ting ching trng hi, ngi trn b cng nhoi ngi ra h ho c v v nhc nh cc thuyn ua. iu th v y l cc thuyn ua sp hng bng nhau trn mt qung sng khng rng, thuyn li to v di ch khng xut pht so le nh hi ua thuyn mt vi ni khc, chng hn nh ng Xm... Do vy khi xut pht, do s bt ln kh mnh ca cc tay bi, v vi vng mun bt ln khi thuyn khc ly khng gian v i khi khng trnh khi lng tng m cc thuyn tm tm vo nhau. Thm ch lc u cha chnh c tay bi nn khng tt nc u tay, ngi li cha nh hng v tm nhn cht nn cc thuyn c th b xin ngang, quay cung mt im. V th qui nh ca cuc ua cho php cc thuyn
396
chen nhau tm li thot nhng khng c va chm. Vai tr ca ngi chng (lng) lc ny l v cng quan trng. Anh ta ngi u mi thuyn cm lng ngang ra mt chm chm nhn hai bn y v chn bt c thuyn no p st vo thuyn anh ta. Thuyn i din cng trong t th nh vy, do to ra mt cuc tranh ginh quyt lit bt ln. Song ngi chng ch c php chen y vo mn thuyn hoc mi thuyn ca i phng ch khng c php lm bt c iu g xu nh hng n thuyn bn. Anh ta phi cho chng sao cho thuyn ca anh ta c c khng gian m bt ln. Do , pht hi hp nht chnh l lc ny, v chen chc nhau nn c thuyn vi vng nghing ng lm lt p, song cc trai bi vn khng b cuc m nhy ln dc nc, cho thuyn tip tc cuc ua. Ting h ho ca ch huy, ting trng, ting phch cng ting c v ca hng ngn ngi ng kn hai b lm cuc ua mi lc mt no nc. Ngi cc thn rm rp chy hai bn b sng c v cho thuyn thn mnh. Vic y, chen v chng cc thuyn bn cnh bt ln theo dn gian y gi l bng. Cn khi n im mc cui on sng trc ca miu Thnh, cc thuyn bi cng phi vng qua mt ct c (vng t tri sang phi), c ngi li v ngi lng (chng so) phi lt sao cho kho ng cua tit kim ng ua v thm ch vt ln thuyn pha trc mnh. Ci ngi ra gi l dc v vt gc. Dc v vt gc cng iu luyn thuyn i cng nh v nhanh, cn khng kho s va vo ct mc hoc ng cua qu rng m mt thi gian. Ngay c khi cc thuyn rn ra nu ngi li v lng khng kho lo, cc trai bi khng u thuyn vn bi chm v c trng hp nc trn vo thuyn lm m hoc ngi bi vi tt nc ln nho xung sng. Khi c thuyn bm sau nu khng nhanh x l trnh thuyn trc m vt ln th cng m nt, nh vy s cn tr tc rt nhiu. Ngi ta tnh im tng thuyn v ch trc sau m xp hng cng im cho c i. Sau mt vng ua cc thuyn bi c ngh ngi khong mi lm pht hi sc v rt kinh nghim. Ngi cc thn x n thuyn ca mnh m nhn xt, nhc nh, gp cho cc trai bi. ri li ho hc ch vng ua mi. Sau khi gii lao trng gic gi cc thuyn ua vo v tr. Ln ny ngi ta li i v tr ua ca mi thuyn. C nh vy trong su vng ua ca hai ngy mi thuyn c ng mt v tr khc nhau t b bn ny sang b bn kia mt cch cng bng.
397
Trong hai ngy ua thuyn, nhng lc ngng cuc ua di sng trn mt t din ra nhng tr th chim, thi c bi v nht l chi g. y l mt vng c truyn thng nui g chi rt ni ting, c nhng cp g c a i u nhiu ni. y cng l mt ni c truyn thng vt vi cc vt lng danh nh Hng Thn, Bp Qu, Ba Oe... ban m c t pho bng, ht cho. Ngy 11- 3 bui sng bi tip hai vng na, v bui chiu kt thc trao gii. Thuyn c gii cn c vinh d ch ngai ca Thnh v miu Thng. Bi v theo phong tc t xa Thnh i b v thu, do vy hai thuyn git gii c a Thnh v cung ca Ngi vo bui chiu ngy 11- 3. Sau khi ua thuyn xong, dn lng t l t n thnh ri rc Thnh xung thuyn v miu ca Ngi. Ngy hi kt thc trong khng kh vui mng phn khi ca ton th dn lng. Ti li t pho hoa mng ngy hi, ting ht cho li vang ln ti sn nh. Li ca, ting n, ting pho quyn vo hng khi trong nh sng ca mun vn ngn n nn to nn mt khng kh kh qun i vi mi ngi d hi, nm sau du khch li nh m tm n. ua thuyn l mt tc l ph bin Vit Nam, nhng mi ni tu theo hon cnh a l v phong tc m li c nhng kha cnh ring ca n. Ci quyt lit ca ua thuyn lng m khng phi di ca ng ua v ua lin tc nhiu vng trong mt ln nh hi bi chi ng Xm. Khng phi s kh khn , khc lit nh bi ngang dng sng Hng nc chy mnh nh Sa Lng (Lin H) gn hoc sng nc chy xit, thuyn phi bi ngang trong khi b c thng sn t trc, nu khng bi nhanh s m nh Gia Lng H Bc. Hay ch l bi thuyn nghi l nhm n li cuc luyn qun ca n tng thi hai B H Ct T Lim, v.v... Ci quyt lit y l bc xut pht cuc ua phi bng thuyn (y, chen thuyn bn m ly ch cho thuyn mnh); dc thuyn (lt, vut gc thuyn bt ln m khng va chm, gy cn tr lt thuyn, chm thi gian); l lng thuyn (chng, y thuyn bn cho khng chm vo ngn cn thuyn mnh), l vut gc on cui ct mc sao cho thuyn lt nhanh khng b lng tng ti , v.v... Ci quyt lit y biu hin s mau l, quyt on v tnh ton iu khin thuyn t c tc ti a m ch mt mt sc lc ti thiu. iu i hi c mt kinh nghim dy dn v s tng tri ln ca mt c dn sng nc chuyn nghip. Cng d hiu khi nhn a d ca Ty Tu xa vn nm trong mt khu vc chng cht sng ngi. Bn thn m m l mt nhnh t
398
sng Hng qua vng Gi sang sng Nhu. T Gi ti Ht Mn, ni c on sng Ht ni vi sng Hng l mt on khng xa. C mt khu vc t Ht Mn Phng, Gi, Din ngy nay vn xa c nhiu sng ngi chng cho nhau. Bng chng l nhng on sng ct nh m m, nhng con nay khng cn gi tr ngn nc sng na v cc con sng tn ti cho n by gi. Sng trong mt mi trng a l nh vy, ngh sng nc t phi c cao v pht trin. Xt v mt hnh dng ca thuyn ua, vi nhng con quy con a ta cng thy chng gn vi nc. Cn hai con hc y n cha nhng iu g m ta cha bit c? l iu ng lu . Hai con hc y vi c thnh Bch Hc Tam Giang v mt truyn thuyt huyn o km theo tn gi ca ba thn cng vi t min (min Thng, min Trung, min H) c g lin quan n nhau khng? Li na, ng i ca c Bch Hc Tam Giang i b v thu. C g chng gia Tri- t- Nc, gia Ni- Sng hay l s xoay vn l ci mnh mng ca v tr trong quan nim ca ngi xa? V nh ni trn, lng nh gia thp hn xung so vi hai bn theo kiu lng thuyn, nu l nguyn trng ca thi xa xa th cng c th lin tng ti ci nh hnh thuyn m cc nh kho c hc nhc ti. Nhng d cm ban u, nhng nghi vn cha c y chng c thuyt phc, song d sao chng ti cng c gng trnh by ra y theo mt trt t nht nh c gi cng xem xt, v li cng l ngi vit suy ngm v tip tc hon thin trong tng lai./. L.H.L
399
400
L hi o X
Bi Xun nh
Lng o X, nay thuc x o X, huyn Tam Thanh, tnh Ph

Th. y l mt lng rt c, nm ven con m, vn l dng sng c, ni lin sng Hng vi sng vo thu xa xa. Lng nm trong mt vng c nhiu a im kho c hc thi i mi v ng nh G Bng, Xun Lc. Ngay ti o X cng pht hin c nhiu di vt ca cc thi i kho c trn, trong , ng lu c chic trng ng loi Hg I mun ln u tin c pht hin Vnh Ph. C dn o X sng ch yu bng mt v la chim, ngoi ra cn c ngh trng sn v khai thc cc sn phm t nhin. o X th Hng Hi Cng, mt b tng ca Hng Vng th 18 v ba ngi con ca ng lm thnh hong. Theo truyn thuyt a phng v bn thn ph (chp nm Hng Phc th hai 1558), hin cn lu n lng th thi Hng Vng vng o X, Hng Ha, Th Xun, D Nu (vng chim trng ca huyn Tam Thanh) b Thy Tinh dng nc lm ngp lt. Hng Vng phi Hng Hi Cng cng v l b Trang phu nhn i thuyn rng t o X ln Th Xuyn. Gia cnh sng nc hu tnh, b Trang phu nhn m sinh ra qu t. t lu sau, b th thai v sinh ra ba ngi con trai t tn l t Linh Long, Mn Linh Long v Uyn Linh Long. Khi ba ngi con khn ln, Hng Vng phi Hng Hi Cng v nhm tr Hng Ha, phi ngi con t l Uyn Linh Long nhm tr Th Xuyn, D Nu, cn hai ngi kia li gi o X. Dn o X thng gi Hng Hi Cng l c thnh ph, b Trang phu nhn l c thnh mu cn ba ngi con l tam v i vng v cng th h nh v n. Ngoi ra trong n cn th b Qu Hoa cng cha l ngi mua vui cho b Trang phu nhn trong nhng ngy b mang thai. Vi cc v thnh hong c th trn y, l hi o X trong mt nm c tin hnh theo lch sau y: - Thng ging: ngy 3 ma tru din t li vic Qu Hoa mua vui cho b Trang phu nhn, l thc c t chc ti n. T 27 n 29: Cu thng ging. Rc thnh hong t nh v n t l, m hi ma voi, thi cm thi sn nh.
402
- Thng hai: Chn ngy tt t chc t xun. Ngy lo l lp n th b Qu Hoa, cng l ngy lm thng in kt thc mt v cy cy. - Thng ba: Ngy 12 c thnh ph ha nht cng l l nh L phong sc cho thnh hong lng, l Ch Du (l kt ngha vi lng Du Dng). - Thng t: Chn ngy tt lm l cu yn nh. - Thng nm: Ngy 5 c thnh ph sinh nht, nhn kt thc v gt chim lm l treo hi. - Thng by: T 9 n 15, l hin thn ph vua nh L nh gic Tng, t chc bi tri gia cc gip, din li s tch thnh hong gip L Thng Kit nh gic. - Thng chn: Ngy 9, t chc l h in m u v cy chim. - Thng chp: Ngy 12, l mng vua Trn phong sc cho thnh hong, cu cng n. Ngy 15, l c thnh mu ha cu cng nh. Ngy 30, l bn giao gip ng cai. Sau y chng ti trnh by mt s l chnh thc: 1. L mng 2 thng ging: Ma tru: Theo truyn thuyt, trong nhng ngy b Trang phu nhn mang thai, Qu Hoa by cc tr chi mua vui cho b. L thc chnh c t chc ngy 2 Tt. n gi ng th, ch n hay th t xin m dng, nu c th ra ca n t pho, gip ng cai ni ba hi trng ri khp thn xm h reo. Sau khi khn thnh hong bng 12 c t, gip ng cai n nh ngi c lm bnh tru rc lng bnh v n. Mi lng bnh l mt con tru lm bng bt go np dn (np en) tr gi 6 u go, mt con tru ph giy bc. Trn mnh mi con c khc ch xun ngu, trn bn th c t hai bt nc, mt bt ng qu trng, bt kia ng chic gu dai bng giy ct bng tre. Hai ngi (mt nam i din gip ng v b ng) nng lng bnh tru ma i din nhau. Sau ch t vy nc hai bt vo hai ngi ma. L thc ny thc ra gn vi hnh thc sinh hot u ma. 2. Cu thng ging: Sng 27, gip ng cai bin tru cau, ch t knh l ng th nh, ct c ngi son knh t, cng cc chp kch qut, tn, lng. Ngi c phn cng c vn t nm vo nh c vn. Quan vin trong lng v trai inh cc gip rc vn, em kiu vo n. Ch t (c ch) vo co yt n ri em bi v ra lm l mc dc mt b trong sn n. Sau rc bi v, bt hng, hm sc v mt bung cau v nh. Gip ng cai mang hng n, knh t v
403
nh. Bn gip bin l tru ru. Quan vin lm l co t, cc gip li dng l vt lm l chnh t (l gm: ba ni chui, ba bt lnh lang, mt th bnh tri khng nhn, ba con c chp tng trng cho tam v i vng theo gic mng ca v Hng Hi Cng). Sng 28, tin c th (bn c ca gip ng cai, mi c gm bn ng ch kho, bn ng bnh mt, ngoi ra c chui, pht th, chanh yn, cam, qut, cau, tru, mt con g trng luc...) c ny nh n sng 29. Bn gip chn m ln c en lm c t nh ngy mng ba thng ging. Trc khi i vo i t, phi rc kiu, bt hng, bung cau t nh ra im trung qun cch chng 200 mt, kiu hng v pha ng mt lc (cu vng, tin c thnh ph v nhm tr x Hi Dng). m rc rt cu k, trng th. Hnh trnh ca m rc ch c 200 mt nhng phi i t nht trong hai ting. Trc khi quay tr v nh th t pho, ging ba hi ching trng. Sau , m rc tp kt sn nh, quan vin hng x vo t. T lc m rc khi hnh, n khi t xong mt khong su ting ng h. Bui ti hm nh c t chc thi ht. Trc khi ht, phi lm l mi ng t mi hai n o X lp nghip sm nht v nghe ht. Ngy 29, cc nghi thc tin hnh gn nh ngy 28, ch c khc khng tin c th, khng cho cc ng t. n ngy 30, cc gip bin tru cau, ch t lm l xin hon cung. Trong cc ngy cu ny, c mt s tc ng lu : a. Ma voi: Theo truyn thuyt xa kia mi ln Hng Hi Cng i kinh l t o X ln Th Xuyn, di nc c thuyn rng, trn b c voi i h gi. V vy, dn lng lm hai "ng voi" "phc v" Hng Hi Cng. Voi c to ra vi ct tre an theo kiu c bit m hin nay ch c mt s c cn nh. Da voi c bc bng vi mu ca x (Lm Thao) nhum en. Ngoi ra cn c ng, mt, trn lng c ai gi. Kch thc ca voi to nh voi tht. Hai ngi chui vo trong iu khin cho voi hot ng di s ch huy ca qun tng. Trong cc m rc, voi lm nhim v dp m bo v trt t v trang nghim. Khi t nh, hai voi nm ph phc canh gi cng nh. b. Thi cm thi: T chc sng 29 ti sn nh, thi ti gia trai inh bn gip vi nhau, mi gip l mt bp t gc nh. Mi bp c bn ngi (mt ngi cp g, mt ngi ko la, mt ngi gnh nc, mt ngi xay gi go - mi ngi tht mt chic khn ngang lng). Dng c c php ca mi bp gm: mt ni t nu cm, mt ni
404
ng luc g, mt bp king, mt ci xay la, mt cc con gi bng g nhn, chy tay, mt b ci (c nm ch c dng b ma, hoc tre ti gi), dao tht. Th t cuc thi nh sau: C ba hi trng pht ra, nhng ngi cp g phi nhanh chn ln thm nh cp mt con g sng mang v, ngi i gnh nc ( ging Vung, cch nh 300m), ngi ko la, v ngi lm go, tt c vo vic. Kh khn nht l vic ca ngi ko la, khng c nh dim m phi ly hai, ba si dy giang ko la, ko trn mt cy na kh, hoc nhn tre hoc trn cy g b , tru, trm trng, loi g d bt la. Vic lm go cng kh v ci xay gc sn khng ging ci. Cuc thi ko di trong khong mt ting ri ng h trong khng kh nhn nhp v ting h reo c v ca dn lng. Khi c hi trng nh, cc bp phi em cm v g ln ban gim kho duyt (Cm nu chn th p v ni t cm vo a cn g t ln mt a khc ri c hai th ln mt chic khay g. Bp no c cm trng u, khng kh nt, g tht trng, sch lng l c gii. 3. Cu thng by: Sng mng 9 gip ng cai bin l tru cau giao cho th t v ch t lm l co yt n, rc bi v ra b lau ra ri rc vo v tr th chnh. Gip ng cai sa son knh t, c bn nh ngy mng ba thng ging. Sau quan vin vo t, khi t, ch dng kn, khng khua ching trng, bui ti c lng khng c khua ng m . T xong, lm l h chi. t chc bi chi m nc trc ca n, trai tn cc gip phi i h chi. C tc bi chi v theo truyn thuyt v ghi chp trong thn ph, vo thi L, trn ng i kinh l cc ni xem xt a th b tr phng tuyn v phng n tc chin vi gic Tng, L Thng Kit ngc sng Hng theo dng sng C ni sng Hng vi sng (nay c ci to thnh vng chim trng) vo cu khn ti n o X, thn linh ph tr gip nc ui gic Tng. L Thng Kit va khn xong th thn hin ln c bn cu th m ni dung c nhiu nt ging bi "Nam quc sn h Nam c": Nam thin d nh t Nam qun i c giai do c nht tn Tht qun sn h nht thng Tng binh bt min tn nh vn Lc dch: Tri Nam nh vua Nam ta c ln ngy thm c mi ra
405
By qun non sng thu mt mi Binh Tng tan tnh ta my sa Va dt li th t pha ngoi m xa hin ln hai chic thuyn rng, mi thuyn c hng trm ngi h reo, bi thng vo ca n. L Thng Kit tng qun Tng n, lin cho thuyn ra nghinh chin th trn thuyn kia c ting gi "thuyn qun thn linh n cng ng nh gic Tng, xin ng ngi". on qun tng tin vo n, cng vi qun tng L Thng Kit lm l cu vi thn linh xut qun nh gic. Gic tan, L Thng Kit tr v, tu vua xin phong Hng Hi Cng v Tam v i vng lm "thng ng phc thn". Dn lng o X m hi n mng, t chc bi chi din li cnh L Thng Kit cng qun tng n thuyn ca thn linh. Hai gip gi mt chi (gip ng v gip Bc: Chi c, gip Ty v gip Nam: Chi ci). Mi chi c 27 ngi (24 ngi 24 khoang, 1 ngi g m 1 ngi gi u chi, 1 ngi b li, tt c u i khn , mc o , ng kh). Khi h chi, bi ra t ca n, m , nh nhng, khng ng hiu. n dy i Gc th quay v, lc ny cc chi mi ni trng, m v bi nhanh. Chi no v ti ca n trc s thng cuc. C nh th ba ln cc ngy 10, 11, 12, 13, 14, 15 l thc cu cng v bi chi din ra nh ngy 9. Chiu 15 lp n lm l t h n. Qua din trnh hi trn, chng ti c my nhn xt sau: 1. Hi l o X, ly vic th thnh hong l v thn c cng tr thy lm trung tm rt phong ph v lch th cng v ch : Hi l nng nghip (ma tru, bi chi) thi ti (thi cm thi) luyn qun nh gic (bi chi) v.v... Song yu t nng nghip v sng nc trong hi lng ni ln rt r. iu ny phn nh c im sinh hot vn ha v hi l ca c dn vng chim trng. 2. Tnh cht "nng nhn" ca hi l vng chim trng ni ln rt r, cc l chnh thc u tp trung vo thng ging (la cy xong) v thng 7 (nc ngp). 3. Cc l thc trong hi lnh mnh, c tc dng gio dc su sc, p ng c yu cu thng thc vn ha ca dn lng nn c bo lu dai dng (cho ti ngy nay, hng nm, vo cc ngy cu vic t vn duy tr, t nm 1983 ti nay, ma voi v rc c phc hi v i phc v hi n Hng, dn lng li ang mong mi c phc hi bi chi, nh lng o X c xp hng). iu cng khng nh gi
406
tr tch cc ca hi lng v l t liu tham kho cho c quan vn ha trong vic phc hi mt s yu t tch cc ca hi l./. B.X.
407
Hi nh Bng
*
L Vn K
"Hi c tht lng bao xanh C v nh Bng vi anh th v nh Bng c lch c l C ao tm mt, c ngh nhum thm" y l cu ca dao c ca ngi cnh sng tr ph ca mt min qu quanh nm nhn nhp hi h m chng ta ang ni ti. nh Bng tn nm l lng Bng (xa l rng bng), cng nhiu tn gi khc nh C Lm (thi nh inh); Thin c (thi nh L); ng Ngn (thi nh Trn) v.v... nh Bng ni ting cn do y l qu hng nh L - mt dng h vi 8 i vua c cng ln trong s nghip phc hng nc i Vit. Nh thin thi a li, nh chu kh lm n, t lu nh Bng tr thnh mt trong nhng lng tr ph. nh Bng hin l mt x ln gm 13 thn thuc huyn Tin Sn, tnh Bc Ninh. Ngoi nng nghip l ngun sng chnh, dn lng cn bit nhiu ngh th cng ni ting nh sn then, sn mi, dt mnh, dt vi, v.v... Xa, lng c c vng bit ti v mi nm c ti tm mi l hi ln nh v vic n ung th u mm cao c y, chu o, sang trng. Hi nh Bng thng m vo ma xun, trong hai hi ln chng ta s kho st l hi n v hi nh. I. Hi n L Bt : n L Bt cn gi l n (tc n C Php) c xy dng vo th k XI trn t lng nh Bng (Tin Sn, Bc Ninh) cch th x Bc Ninh khong 15 km theo quc l 1A. n nm gia a phn H Ni v Bc Ninh. Theo cc c gi k li, n do L Thi Tng xy dng nm 1030 th L Thi T. Vo th k XV, gic Minh khi sang xm lc nc ta ph hy lng nh Bng v n . Nm 1602 vua L Knh Tng cho quan in chnh V K S cng dn lng xy dng li n
*
Bi in trong L hi c truyn (Vin Vn ha dn gian - Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1992), y c bin tp li v b sung mt s t liu.
408
. Nm 1952, n b chin tranh ph hy. Thi gian qua, nhn dn nh Bng tin hnh tu dng li cc cng trnh xng ng l ni tn th ca nhn dn c nc vi cng c ca cc v vua nh L. n c bao bc bng mt bc tng xy bng gch rng bn. Tng mt rng 0,9m, cao 2,3m. Kin trc n cn xng, hi ha, c p v, chm khc tinh xo, ti ngh gm 20 hng mc cng trnh. chnh gia nh l in th - ni t bi v v tng tm v vua nh L. Qui m ca n b th, ct, khung nh v cc cnh ca u bng g lim, bng vng tm c th. Pha trc n c h bn nguyt vi din tch 9.500m2. n thm n , chng ta s thy cc ca rng c chm khc hnh my bay, hnh rng chu mt nguyt. Trn ca rng, c ao rng cong vt. Qua ca rng l n nh vung tm mi, chng dim, y l mt kin trc mang m nt thi L, sau nh vung tm mi chng dim l n nh tin t gm by gian, l ni din ra cc hot ng tm linh v l hi. Trong n c hai bc i t "Bt dip trng quang" (tc tm vua u sng) v "C Php triu c" (tc l t C Php l nn mng dng ln c nghip nh L). Di na l hng n th tm v vua L theo th t thi gian k tip tr v: - L Thi T (L Cng Un) (1010 - 1028) - L Thi Tng - L Pht M (1028 - 1054) - L Thnh Tng - L Nht Tng (1054 - l072) - L Nhn Tng - L Cn c (1072 - 1128) - L Thn Tng - L ng Hon (1128 - 1138) - L Anh Tng - L Thin T (1138 - 1175) - L Cao Tng - L Long Cn (1175 - 1210) - L Hu Tng - Thi T Sm (1210 - 1224) Ngoi ra cn th thm thn mu L Cng Un v tm v hong hu. Hai bn hng n l l tng Ri ci trn ng kh. Theo tng truyn dn gian, hai ng Ri c cng ln cng vua L i dp gic. Sau khi hai ng cht, c tc tng th t lng trung thnh vi vua. Dn gian c cu: Tng qun Ri ng kia Ngn nm chung thy canh bia gia n. Pha sau hng n l tng L Phng Hiu v T Hin Thnh. Qua nh chuyn bng, th vo hu gm by gian, cng l ni t bi v tm v vua nh L.
409
Tt c nhng cng trnh ny cng vi nh thy ta, vn ch, v ch, nh inh ng, binh cu, nh ghi cng cc vua L hi ha cng nhng cy cnh, dng sng Tiu Tng to nn mt cnh quan th mng v thing ling cho n . Bn kia sng Tiu Tng l Th Lng Thin c, ni an ngh ca cc vua triu L: n kin trc tuyt vi Thng Long p t p ngi ngn nm. Hnh nh thy nh ca n c chn lm biu tng in trn giy nm ng tin vng thi trc. 1 L Cng Un c ngi m h Phm nh Sm 2; ng l con nui L Khnh Vn, con ca h L C Php 3. Truyn thuyt dn gian li khng nh L Cng Un chnh l con trai ca thin s h L ngi nh Bng l L Khnh Vn tu cha Tiu, hi quan sau chuyn v cha Rn. Lc thiu thi, L Cng Un cng l tiu cha Rn. Khi ln ln, L Cng Un khi ng tun t thng minh v c sc khe phi thng c dn chng mn phc. ng tham gia triu chnh nh tin L, lm quan ti chc t thn v in tin ch huy s. Chnh trong thi gian ny, ng c cc thin s Vn Hnh, a Bo v quan li nh o Cam Mc to ra sm k, chun b d lun a ng ln ngi vua m nghip vng ca dng h L, L Nga Triu mt, qun thn suy tn L Cng Un ln lm vua nm 1009. Nm 1010 L Thi T xa gi v qu ban pht cho cc b lo tin, la theo cc th bc khc nhau v sau phong thc p cho dn lng. C mi xut inh c cp 5 so, 3 c ph lo c cp 1 mu, 32 gip trong lng c cp mi gip 8 mu cng in lo vic chung ca dn lng trong nm. tng nh ti L Cng Un (L Thi T) v cc i vua L tip theo c cng vi nc, vi dn lng, nhn dn lng nh Bng chn ngy 15 thng 3 m lch, ngy L Cng Un ln ngi vua lm l ng quang vua L 4. T thnh l, hng nm dn lng m hi vo ngy 15 thng ba m lch v kt thc ngy 18 cng thng. Do vy, m hi cn c tn l "L hi ng quang". Dp no c ma ba nm lin th lng m hi ln (hi i). M hi, vic u tin l bu Cai m.
1
Phn m t di tch theo Nguyn Hong Long:Di tch lch s n (Nhn dn, ngy 9.3.1998). 2 Nay l thn Dng Li, x Tn Hng, huyn Tin Sn. 3 Lch s H Bc tp I, Hi ng lch s H Bc xb, 1986. 4 Theo Ng Hu Thi : Hi nh Bng xa v nay, (Hi x Bc - tp II, S VHTT H Bc 1989).
410
Cai m l ngi thay mt lng m nhim ton b vic hi, 32 v gip trng phi hp trc cn nhc ngi xng ng ri sau mi a ra lng la chn. Cai m phi l ngi c uy tn vi lng, gia nh ha thun, con ci y np t, kinh t kh gi, khng c khuyt tt. Ngi c tang khng c bu. Bu xong Cai m, lng phi c ci tru, nm ru n mng v a trng i vo tn nh rc Cai m ra n trnh Thnh trc khi vo hi. Ngay hm , Cai m cng m ln, bin c co gia tin. Nu cha m cn thng ti th Cai m phi mc o thng , sm ring mt c "mng c". Cai m biu trng cho s tt p, trong sch ca xm lng, thay vua L Thi T ra n lm l t n c Thnh Mu, t n t tin nn rt c mi ngi trng vng, tin tng. V vy m k t khi nhn chc, Cai m phi sng chay tnh, n ring mt mm, khng n nh ngi c tang v khng tham gia nhng vic c tnh d bn... Sau khi lng rc ra n, Cai m s l ngi cai qun vic t l v chnh bn thn ng lm ch t trong sut 4 ngy. Nghi l: T ngy 15 n ngy 18: ngy no cng t hin sinh - mi ngy mt con tru mng thui chn v mt bng xi to. T xong th n ti ch mt phn, phn cn li chia v gia nh mi ngi cng c hng lc hi. Sng sm ngy 15: Cai m ra cha Rn (tc cha C Php) bch bi c Thnh Mu, c Thnh Vn, c Thnh Tam Bo... Sng 16 cng ra cha dng on, chui ri mi v t l n v chun b bc vo ngy hi chnh. L nh phi hnh l cha trc v L Cng Un vn sinh cha 1 ny. Mm c ngy hi do cc gip bin sm theo la lt. nh Bng c 32 gip, mi gip c chia 8 mu rung cng dng cho hi h, gi chp quanh nm nn dn lng khng phi ng gp thm g, mc d "vic n ung y him ni snh c", mc du mi nm lng m 12 con tru mng t l (bn con dng cho hi n, tm con dng vo tm ngy gi tm v Hong nh L).
Theo truyn thuyt th xa kia c mt b lm cng trong cha C Php nm ng ngoi sn cha. Mt nh s bc qua, b th thai, ra mt cu b tun t. B ta li a b cho nh cha ri b i. Cu b y chnh l L Cng Un.
411
Bc Ninh, t tru thui l mt tc c o ch ring nh Bng mi c. N c bt ngun t s tch Khng Minh Khng cha khi bnh ha h cho vua L Thn Tng. Nh vua qu trng thy thuc v gi n thy bng cch cho dn lng thui tru cng khi thy qua i. T m bin thnh tc l. Rc kiu: hi n L Bt , rc kiu l nghi l long trng nht, l hnh ng chnh ca ngy hi thu ht rt nhiu ngi. Lng chun b vic ny kh chu o. Trc khi vo m ba thng phi tuyn ba ng "Th tng" vi tiu chun: khe, khi ng; c c . Sau ba Th tng l 16 tng nam v 16 tng n cng l nhng ngi xinh p, tr trung, cha c chng, cha c v. Tip na l chn phng nhc c tn nhim; chn ngi cm c (thng l ngi c chn trong t vn); chn trng inh i khing kiu, ko nga, v.v... nh Bng cn c tc p ng rc kiu t n ln cha C Php gi l "ng rc kiu" dnh ring cho hi n. ng rng ri, quang ng nhng li hi g gh vi dng l cho nhp m rc chm ri nhm tng thm phn long trng ca nghi l v tha mn lng tn knh, ngng m ca dn chng. Tm c kiu trang hong lng ly c rc t n ln cha C Php nghe tng ni tng kinh ri li rc v ch c. Trc khi rc, ba ng Th tng vo n thp hng lm l. Th tng l xong, lui ra ri dn u m rc ln ng. Th tng ci trn, ng kh vng, mi ng vc mt ci di (nguyn th trong n) gi l "di tri dnh". H c xem l Thnh do vua L ng vo trong ngy hi. Sau Th tng l phng nhc. Tip phng nhc l hng n tin gm 4 kiu, 4 nga chin bng g do cc trng inh ci trn, ng kh bao, i m quai ru, khing ko. Sau hng n tin l Cai m mc o thng xanh, qun trng, i m y quan, i hia, che lng. Tip theo l hng n hu cng c 4 kiu, 4 nga v cc trng inh phc dch. Sau hng n hu l chc sc, hng lo v dn chng. Theo l, m rc phi c 32 cy c to, p (ca 32 gip) do thanh nin t 13 n 18 tui ca tng gip vc i. i theo hng n, cn c bt bu, c 8 tng nam mc o mu lam v 8 tng n mc o di , tt c u c lng che. Ph gi cho kiu l 24 ngi do lng chn. l nhng dn inh mnh khe, trong sch, c nhit huyt cng ng. C th ni: Rc kiu hi n L Bt l mt m rc khng l, honh trng, mang tnh hon thin v nghi thc ln thm m. Khng
412
ch ring nh Bng m l ngi hng tng ko v cun cun i theo m rc nh tng trng cho mt cuc diu hnh biu dng sc mnh i Vit v th hin lng bit n su sc i vi cc bc tin bi c cng trong lch s nc nh. n L Bt b gic Php ph hy t nm 1946 v hi n t y cng mai mt dn. Tr chi: Ngoi nghi l thing ling, hi n cn c nhng tr chi vui kho cun ht nhiu ngi tham gia nh u vt, nh c, chi g, ht cho, din tung, v.v... Nhng hi ny, tr chi c lu nht l c ngi. y l mt tr chi truyn thng, qui c nn vic chun b cho hi c tht l chu o, nghim tc. 32 qun c l ngi tht, cho nn c tng y cn gi l "c ngi". Mi su nam ng qun , mi su n ng qun en. Tng ng, tng b, phi l nhng ngi khi ng, tun t, c o c. Cc vai tng, s u c lng che. Cc "Qun c" phi khn o chnh t, trang phc thng nht, c ch ng n "qun trng, o di the, giy Gia nh, khn xp, tht lng iu". Ngi cm qun phi chp hnh nghim chnh lut l ca hi v c mt ngi theo hu sai bo khi cn thit (nh tru, thuc, lnh chm qun, lnh chiu tng, v.v...). Hi c mt ngi nh trng bi khch l tinh thn chin u ca hai bn, ng thi cng l hiu lnh nhc nh cc u th lc phm qui. Thi gian dnh cho tng nc c c qui nh sn ch khng ty tin theo ngi cm qun. C tng nh Bng ni ting t lu i v gii c y bao gi cng to nht vng. Ai ot c gii qu l kiu hnh, vinh quang nhng iu khng d. Mun dnh c gii cao nht th phi vt qua ba "ca i" - nht thng, nh thng; tam thng ri mi vo vng chung kt u tr, ti. So vi cc ni khc, c tng y c nhiu nt c o. N khng ch l mt tr chi gii tr n thun m c th ni l s tng hp ca l tr, mu lc, thi c, v s "hn thua" cay c ny dng nh c lin quan n th thi nhn tnh. T hun c, chun b n cch chn tng, tuyn qun, thi gian, lut l, np ngh, li nh cng nh thi , c ch ca ngi chi u th hin mt ci g h trng, nng n, hoi cm, u ut, khin ngi xem c quyn suy din: Phi chng th c cng l th sng, l vn nc, l cuc u tr chnh tr ca mt thi m d m cn vang vng?
413
Mi dp vo m, tr chi ny nh gi ln trong lng ngi a phng mt thi va kiu hnh, t ho, va lnh lng, thng cm v mt dng h y oanh lit, v vang nhng hu vn khng ly g lm may mn. S ln ngi ca nh Trn l tt yu lch s nhng s i i ca nh Trn i vi nh L c nhiu iu ng ch trch. Ci tr thnh nim mc cm nng n v hnh nh s mc cm i vo i thng (ngay c lc vui chi) m c tng l mt biu hin c th. II. Hi nh: Hi nh t chc ti nh lng. y l mt ngi nh tuyt p xy dng vo gia th k XVIII v cho n nay vn cn y nguyn. H thng thn thnh hong trong nh ny kh phc tp. Lc u, nh ch th c ba v l thn ni (Cao Sn i vng); thn nc (Thy b i vng); thn trng trt (Bch L i vng). Sau , nh cn th thm su v "lc T" c cng xy dng li lng (tc l su ngi con trai ca nh Bng sng st li sau v "st phu, hip ph" ca gic Minh), ri n khi n L Bt b Php ph hy th nh li th thm tm v vua nh L t n chuyn v. V vy, m hi nh Bng c nhiu yu t an xen kh phn bit (thin thn; nhn thn; tn gio s khai v chnh thng v.v...). y c th thy: Hi nh c mc ch tng nim ba lp thn ng vo ba lp thi gian ph hp vi thc t lch s m lng nh Bng tri qua. Xa kia, hi c m t ngy 12 n 16 thng hai m lch hng nm. Hi din ra theo tin trnh: 1. Nghi l: Vic t l c c hnh trong 4 ngy. Cc ngy 12, 14, 16 t thn bng mt mm xi, mt con ln. T xong, h mm c n ti nh theo bn gc dn (mi gc c 8 gip v ng u 8 gip l mt "u v tng"). m 13, c tc t thn bng hai con ln sng (mt c, mt ci). T xong m ln chia cho cc Hiu mang v tng nh. Kinh ph dng cho hi ly t hoa li rung cng do 32 gip thay nhau m nhim. 2. n Ch: Trong 5 ngy hi nh, lng dnh ring cho mt ngy n Ch anh t lng Cm Giang n, v hai lng ny kt ngha vi nhau rt khng kht, gip nhau tn tnh nhng lc kh khn. Theo tc kt Ch th mi lng vo m u phi mi i biu ca Ch n d. Cm Giang c tn l Ch anh. Sng ngy 15 thng hai: on i biu Ch anh sang nh Bng d hi. Cuc n tip c din ra rt long trng. n gn cng lng nh
414
Bng th Ch anh dng li. Dn nh Bng c mt s hng lo, chc sc khn o chnh t cng mt s trai inh cm c lng v phng m nhc ra n - sau rc Ch anh v lng mnh d hi. Khi on Ch anh n, dn nh Bng t gi ch tr u t ra qu mn, trng vng ngay c trong li ni v c ch. Ch anh vo nh lm l ri c mi n ni sang trng nht ca lng tip nc v xi c. Nhng mm c tip Ch anh phi sp sa tm tt t lng tn knh ca Ch em khi anh n. Lc tin Ch anh ra v cng rt tnh ngha. Trong khng kh chia tay quyn luyn, h chc tng nhau nhng li tt lnh v hn h nhau n hi ln sau. y l mt tc p, c truyn thng t Kinh Bc, tht ng qu. 3. Tr chi: Hi nh cng c nhng tr chi hp dn nh hi n. No u vt, chi g, th chim cu, tung, cho... c nhiu ni bit n. a. u vt: L tr chi thng v ph bin nht ca hi. Cc triu i nh L rt khuyn khch tr ny. Trong cc cuc thi v v tuyn chn tng v u c mn vt. V vy m l vt nh Bng sm ni ting, c cc l vt sng s nh Gia Lng, Hi Dng (c), H Ni, H ng (c), Nam nh (c) v.v... tm n sc, thi ti nhn ngy hi. nh Bng thnh lp mt phng vt gm nhng ngi vt gii v c nhng ngi kinh t kh gi yu thch mn vt, t nguyn ng gp cho phng nhng quyn li vt cht. Phng c nhim v gip hi lo chun b cuc u v mi mt nh n tip bn, c ngi cm chch, sm sa xi vt, lo gii thng v.v... u vt hi nh Bng c qui nh theo th thc sau y: - no b lm lng, trng bng l thua. - C mt ngi cm chch ch huy bng trng; mt ngi gim st; mt ban gim kho. - C ba gii chnh thc l gii ba, gii nh, gii nht - ngoi ra cn c mt gii lo (gii khuyn khch) ng o mi ngi cng tham gia. - Thng gii lo mi c vo tranh gii ba; thng gii ba mi c tranh gii nh; thng gii nh mi c tranh gii nht. - Gii thng to hay nh ty theo tng nm, nhng ot gii nht th th no cng c thng hin vt (ngoi bnh pho, gi ch, vung nhiu, cn c hai chic mm thau, mt ni ng - c nm th thay mm thau, ni ng bng con b hay con ngh).
415
Thng thng th cc l vt u c cc n em vo trc th sc, thm d i th. Sau cc sng s mi vo tranh gii cao. u vt hi nh Bng tuy hng say, quyt lit nhng khng th bo, him c. Phn ln cc u s dng phong cch mm mi, uyn chuyn, n nhau cc ming c o nn c nhiu ngi khen l nh Bng c kiu vt "rng bay, phng ma, h vn", k c khi vo ming, u ming v ph ming. Hi nh Bng bi dng c nhiu ni ting trong i v c trong giai thoi, sch v nh ng Cn Ng, ng C Lm, Qun en, T Chu, v.v... V tc ch "hn, thua", h qun mnh tp luyn v khi c gic gi, h tr thnh nhng ngi hu ch cho t nc, qu hng. b. Chi g: Cng l mt tr chi c ting hi nh Bng c nhiu ngi hng ng, m say. Tr chi ny tht l cng phu v c th ni l "mt ngh thut" na. Mun c g chi th phi tuyn chn ri tp luyn rt dy cng theo nhng "th thut" nht nh. Chi g trc ht l chn ging ri mi n tng mo theo quan im dn gian: Mnh chng, m qup, cnh v chai Qun ngn, i di, ch s ai. Chi g c t chc ti sn nh - ni khong t bng phng nht v khng c c dy g khi ng v vng phi ca. Mt hip chi l mt h (mt h khong 15 n 20 pht). Khi g mt phi ngh th gi l "khuya h". Nhng con g khe c th chi c 20 h nh con "ta xe" xa kia ca ng Quang (nh Bng) chng hn. N va khe, nh hu hay li trnh gii nn i u l thng y v tng mang li nim kiu hnh cho c lng. Chi g cng c gii thng, c lut l v c ban gim kho phn thng bi trong nhng trng hp phc tp m hai ng ch khng tha thun c vi nhau. Thng thng th con no b chy trc hoc b nhng ming nh nguy him cht ti ch l thua. l trng hp g Hu gp g m hay g m gp g Dc 1. Cn nh g M gp g Li; g Li gp g L 2 th chuyn thng bi c khi ko di hng bui vn cha phn. V vy m khi a g ra bi
1
- G Hu: chuyn nhm vo yt hu m nh lm i th hoang mang, mt tinh thn b chy d ang cn sc. - G m: gp i th l nh quyt lit, cp tp thng hay thua ch din ra trong mt thi gian ngn. - G Dc: chuyn nh vo u i th theo hng thng hoc mang tnh p o. 2 - G M: lch bn m ri nh t hai bn vo nh ngi ta hay ni "lun trnh,
416
chi th cc ng ch phi chn ng i tng; phn on c kh nng ca i phng mi c th dnh c kt qu. y cng l vic kh, i hi phi dy kinh nghim. Chi g l mt hot ng bn nng ca ng vt nhng do con ngi t chc, iu khin. V vy m vai tr ca ch g ht sc quan trng trong cc trn u cng nh qu trnh la chn, tp luyn vt nui. Ci th v ca tr chi ny chnh l ch . Vo dp hi nh, nhiu ni a g v y sc thi ti v hc hi kinh nghim nh Hi Dng (c), H Ni, Sn Ty (c) v xa hn na l Hi Phng, Thanh Ha lm cho ngy hi thm vui. Ch th thi cng c th thy l hi nh Bng rt phong ph, a dng. N phn nh ng hin thc cuc sng ca mt min qu tr ph, c lch s lu i v truyn thng vn ha tt p m chng ta tng ghi nhn./. L.V.K
nh m". - G Li: lun chui di bng i phng, ch khi i phng mt mi xng ln nh quyt lit dnh lun phn thng. Loi g ny trn hai nm mi c u gii. - G L: gan l, c sc chu ng tt d au n vn khng chu b cuc, ch thi c thun li nh tr i th khi i th tung ht cc ming v ca mnh. (Ni chung, tn ca cc loi g chi c ngi ta t theo cch nh, s trng ca n).
417
Hi nh trn sng
L Ngc Canh
lng chi ngi dn c cuc i, bao th h ni tip nhau sinh

sng, vt ln trn sng nc lao ng, chin u v tn ti. Trong iu kin thc t y, dn chi sng to, xy dng cho mnh nhng sn phm vn ha mang c tnh vn ha sng nc. nh trn sng ca lng chi m chng ti c bit khng nhiu, cha c ph bin rng khp c dn sng nc, mi ch tn ti mt s lng chi trn sng Hng, sng y. Nh nh trn sng vng Vit Tr, Ht Mn, Vn Du, Thanh Tr, Hoi c, an Phng. Nhng tiu biu hn c l nh trn sng lng chi Vn V, x Trung Chu huyn an Phng. Vn V (Vn Chi) tng quen thuc vi dn chi trn sng Hng vng an Phng. C l do phi vt ln vi sng gi, sng nc m dn chi xa t tn lng chi ca mnh l Vn V. Vn l sng, mnh V l i, ln Vn V l sng lu, sng ln. Vn V xa c mt a bn kh rng trn vng sng Hng thuc an Phng. Gm cc xm chi Yn Dng (gn cu Phng), Vn Chi nay l i Thn, Vn V. Lng chi thng t c trn mt vng sng nht nh vi nhng thuyn nh tng i n nh, cn cc thuyn nh thng lu ng trn sng nh c theo ma, theo lung c, v hng nc. Nhng thuyn nh, nh l nhng thuyn i nh c v thng thng. Ni nim khn ngui ca dn chi l sng khng c ch , cht khng c ch chn. Bi vy lng chi no cng phi kt ngha vi nhng lng ngi Vit trn t khi cht c ch chn, xem l lng, l qu th hai ca mnh, hng nm ln vng t y l cng v t n. Lng Vn V, t lu kt ngha vi lng Li T Chu l lng th hai ca mnh. Nhn dn Li T Chu vi nhn dn lng Vn V (Vn Chi) tr nn gn b thn thng m thm tnh cng ng, tnh lng xm.
419
Nhng ngy l, tt, hi ca lng Li T Chu l dn Vn V (Vn Chi) em hng hoa n cng l. c bit, Vn V cn khing kiu n tham gia rc hi. I. Tc th thn H B Hu ht cc lng chi trn sng Hng cng nh lng Chi Vn V u c tc th H B linh thn, Lc Long Qun (Lc Long Vng), thn Linh Thng, thn Linh ng, thn Ng ph tin s,... Hi Vn V t chc vo ngy 9 thng ba m lch hng nm. K t ngy 20 n ngy 22 thng 2 m lch tin hnh l xung li, t 23 n 25 thng 2 m lch dong thuyn i nh c. Trong thi gian ny, mi ng dn u phi li con c ln nht trong ngy chn cng H B linh thn. C khi phi n ngy trc hi mi nh bt c c to. Gia nh no c c to nht lng c chn lm vt cng thn, th gia nh , dn chi nm c m no, hnh phc. Gia nh c vinh d nht lng chi. Ngoi tc t l cc H B linh thn, Lc Long Vng (thy quan), Linh Thng thn, Linh ng thn, Ng Ph Tin S thn, th cng nh nhiu lng khc Vn V v i thn cn th cng thn c cng c vi dn vi nc, nh V Du (Trung Ngi i Vng). II. nh trn sng nh c xy dng trn chic thuyn rng rng ln nht vng. Thuyn nh c to dng theo hnh rng bay, rng phc, di 12 mt, rng 5 mt, cao 3 mt 50, chia thnh 3 khoang: Khoang 1 (ph u rng) l nh Khoang 2 l i bi Khoang 3 hng n nh gm 4 ct g, 4 x ln, 4 x nh 8 mi un cong, mi trn nh hn mi di. Mi nh khng c ngi m lm bng phn p, l c, hoc na kh. Cng c trng hp mi phn p gia un thnh mt mi, 4 pha l nhng tm vn g lin kt li vi nhau to thnh 3 mt ca nh (mt tin, hu, t). nh c neo gia dng sng. Sn nh gm t 3 n 5 thuyn hoc nhiu hn ghp li vi nhau, mun rng th ghp nhiu thuyn.
420
Khng gian hi lng chi thng tp hp t 21 n 23 thuyn ln. Hi rc thng c khong 7 n 8 can thuyn chnh (ba thuyn ghp thnh mt can). 4 can kiu v t l. Can thuyn nh xp theo hng dc: Can I (3 thuyn): - Thuyn 1: c nh - Thuyn 2: c gi hng - Thuyn 3: c hng n. Can II: lin kt theo hng ngang vi cc kiu sn son thp vng: - Thuyn 1: kiu bt cng rc gi vn, c, qut, trng, ching. - Thuyn 2: kiu bt cng (kiu rc H B linh thn) rc 5 bt hng (5 v thn). - Thuyn 3: kiu bt cng, c qut trng ching. Can III: Lin kt theo hng ngang: - Thuyn 1: ng xng v phng bt m - Thuyn 2: Hng n, ch t, trng t - Thuyn 3: Ty xng Can IV: b tr theo hng dc: - Thuyn 1 v 3: chp kch, bt bu, try ng, c, v 3 phn - Thuyn 2: Thuyn uc c thn v bnh nc Can V: Xp theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3: c c, uc - Thuyn 2: ht o Can VI: Cng theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3: t trng nhc v ni ca chc sc - Thuyn 2: ma s t, ma rng Can VII: theo hng ngang: - Thuyn 1 v 3 ca quan vin - Thuyn 2: quan khch Cc thuyn khc n d hi u quy thnh vng trn gia sng Hng hng vo thuyn nh v cc can thuyn.
421
Thuyn nh trn sng c 10 nm li c lm mi. Trc v sau khi lm li thuyn nh u phi tin hnh cc th tc nghi l theo phong tc c truyn. III. L hi Trn cc thuyn u cm c, phn, n, hoa, uc t sng rc c mt sng, mi thuyn nh mt lu i, n hoa ng nh sc mu, nhum khng gian nh huyn thoi thy tin. Theo lut tc c truyn mi gip c mt thuyn ring trn thuyn hng n v cc vt t, mt c thn (c ui nheo) v hai c vung, cc c c ng vin ng sc, ng ngoi theo hnh rng ca v nhng b uc ln (uc thn). C thn ln nht ca hi l c ui nheo di 12m80, c lm bng vi t tm mu ng, mu trng (c l tng trng cho mu nc, (sng nc), xung quanh c ng vin ng sc, pha ngoi l ng vin hnh rng ca, v c cc di la mu di khong 14 mt. Trn l c c cc hnh qun s, by con nhn, voi, rng, thuyn rng, chim, c... Ct c lm bng thn cy g, hoc tre, trn u ct c con c bng g - biu tng ca ngh ng nghip gn vi nc v c th c mt trng na. ct c l mui ra - biu hin ca s vng chc. Ngoi c ui nheo cn c mt s t c thn (c vung). Tt c cc u ct c u c hnh c bng g. Hi ln thng c: 3 kiu bt cng 6 qut i 6 tn 3 b bt bu n hoc kp 2 ph vit 2 try ng Khng k c i theo qui nh, cn c cc loi c: - Hai b c ng phng - Hai b c ng hnh - 10 c ui nheo
422
- 10 c vung Hai bn b sng c c, n, hoa, uc v nhn dn khp vng n xem hi rc. Hi hng nm bt u t m ngy 9 thng 3 m lch n ht ngy 10 thng 3 m lch. Hi ln ko di ti 7 ngy. M u cho hi trng, ching, tu bt m, ma s t, ri tin hnh nghi l. Cc vt phm cng t gm c hoa, hng, ng, tr, qu, thc. Ngoi ra nht thit phi c con c to nht t trn mm lt tm vi iu cng H B linh thn (thy thn) ri t mi tin hnh nghi thc khc. L hi gm c 2 phn: T: Ch t ng gia hng vo bi v. Pha sau 2 bn l 2 ngi bi bi, tip theo l 8 ngi ng thnh 2 hng hnh hng, hnh tu (mi bn 3 ngi ng dng i ru, mt ngi ng xng, mt ngi Ty xng). Khi l: bt u t na m gi l t Phng Linh, n sng l t Yn v: c nhng cng c ca thnh hong lng v cu mong H B thn linh ph h cho dn chi mi iu tt lnh, hnh phc m no, quanh nm c ma c... Hi rc Khi u bng pho n m tri, trng ching rn vang c mt vng. Thuyn c thn (ui nheo) i u, trng ching, nhiu uc nh v 3 b uc ln st chm vo nhau to thnh b uc ln gi l cy nh Liu. Tip n l cc thuyn 2, 3 ca can I v theo th t thuyn 1, 2, 3 ca cc can II, III, IV, V, VI, VII. Cc thuyn ca nhn dn trong vng n d hi, xem hi u i theo hai bn cc thuyn hi. Ba thuyn c kiu ht cng u do thanh nin ng trn thuyn khing kiu. Nhng ngi cho thuyn u mc trang phc nh nhng ngi chp kch. Trn cc thuyn hi c mi ngi ch l cnh ma s t rt p, rt hp dn. Tip n l cnh ma tin, ht ca tr. Thuyn rc ko di nh nhng rng c, rng hoa, rng uc lp lnh trn dng sng Hng, tht l mt cnh ngon mc v c o ca hi rc lng chi. m rc n khc sng su chn trc, th on thuyn rc ni ui nhau ln trn tin hnh th tc nghi l mc nc, sau bnh nc c rc v nh trn sng.
423
Khi m rc tr v n nh sng cng l lc nh bnh minh tri nhng tia nng ban mai trn mt nc sng Hng long lanh. n y hi rc trn sng tin hnh nghi thc t l yn v. Tip n l cc tr chi trn sng nh ua thuyn rng, bi chi, din cho, ma s t, ht ca tr... c khc sng Hng tng bng rn vang trong ngy hi ca dn chi. nh, hi, rc trn sng ca dn chi Vn V ni ring, vng sng Hng an Phng ni chung l di sn vn ha c o, him v khc bit vi nhng vng vn ha khc. N gp vo nn vn ha cng ng ngi Vit nhng tinh hoa sng to trong tng th vn ha Vit Nam./. L.N.C
424
L hi n ng b u
Nguyn Hu Thc
T th H Ni, du khch theo ng 1A v pha nam chng

26,5 km th gp mt ng t nh, ri rm trng, chy xin qua cnh ng bi bt ngn nhng ma, ln mt sng Hng lng gi thuc a phn x Thng Nht, huyn Thng Tn (H Ty). n , du khch b ngp xanh gia vng t bi, xanh ca ma, ca ng, ca lc, ca , xanh ca l chui trong vn, ca rng tre u ng, dp dn sen xanh chy di theo cc h nc ven chn . Lng l xanh my chm chm tri theo dng sng bc sng Hng. V, ni ln gia ng xa kia l mt khu vn xanh sm cy c th, di n mt di tch c l n ng B u. n c t rt xa, tng ni ting trong vng. S quan triu Nguyn son sch i Nam nht thng ch xp n B u l mt trong s 36 n miu c tch ca tnh H Ni. th k XVII, sch Cng d tip k (ghi chp nhn khi ri vic quan) ca tc gi V Phng chp s tch ng Thin i thnh Thin Vng thn th n B u. Mt s sch Hong Vit a d ch, Nam Vit a d ch u c chp danh thng n B u. Chuyn k rng, thi Hng Vng dng sng Hng xut hin nhiu thung lung chuyn n tht ngi. Ngy kia c b m mt lng ven sng ra bn Gip gnh nc th t ngt hai con thung lung lao ti cun b xa ra b. B m thng tht ku cu. Chng mt bng ngi. Tui gi sc ui chng yu t b b con thung lung ci nut dn vo bng. By gi b mi ngng mt ln tri ta thn: - Tri i! Ngi ta sinh con mong cy nh, cn ti c con m cng nh khng th ny! Li b m thu ti tri. Bng ngi con t trn my cao xanh s xung. Th nhng thung lung nut nh chng vo bng. Chng cm gin ng choai chn sang bn b sng, lng gp xung, a hai tay khong nc t ng ba Bch Hc n ng ba Tun Vng. V chng thung lung thy c bn co khng l, co i qut li lng sng, sng ni d di, bn sc ngu th ln lch tm ch giu thn. Chng trai
425
kp tm c n mang ln b, vut ngc bng con thung lung ci ly xc m ra. Sau , chng a c hai con thy qui xung lng bn chn nhn su xung bn en. Chng trai tng m vo lng bn tay Mu bt ly thn. Xong u y, chng bc ln bi ven sng ri bay v tri. Sau ny, dng sng Hng t ng ba Bch Hc n ng ba Tun Vng khng cn gp thung lung quy nhiu na. Bn sng lng Gip li 3 vt chn lm su xung t. Ch vt chn cui chng "xung thin" ha dn lp n chnh cn hai vt chn kia dn lp miu th. Lng Gip c tn gi l x B u (ngha l bc chn) v l . Chng trai ha thn c tn l Huyn Thin i thnh Thin Vng (c sch gi l ng Thin). Truyn rng, thi Thnh t Trit Vng Trnh Tng (1570 - 1623) em i nh qun nh Mc, khi thuyn qua n B u, Trnh Tng c ln khn xin thn linh ph tr. Dp lon xong, Trnh Tng mng mt ngi cao ln ti xng cng bn sai th tu sa n th, cho tc mt pho tng Thnh bng g cao n 21 thc ta (= 8,4m), chn p ln u con thung lung. Sch Cng d tip k chp tc tng thn cao 3 trng 6 thc (= 14,4m). Hng nm ngy 19 thng 9 m lch, sau k l cui sng Hng, dn m i hi t thn, tng truyn l ngy ha ca c Thin Vng. Cu chuyn k trn phn nh cuc u tranh quyt lit ca c dn Vit gian lao vt v chinh phc ng ly Bc B ng thi phn snh quan nim o c ca nhn dn v ngi anh hng dn tc. Nh chng ta bit, thi Hng Vng, cc c dn Lc Vit bui u t min trung du trn xung ng bng phi u tranh rt gian nan vi t nhin sinh tn. Nhng truyn thuyt bui u dng nc phn nh phn no iu . K th h phi ng u l H Tinh, Mc Tinh, Ng Tinh... cng nh th d trn cn, th d di nc gy cho h bit bao kh khn. C th mt ngi m no bn Gip kia b thy qui bt. Thng xt m nn ngi con trai mu tr v dng cm tm cch dit thy qui. T hin thc lch s kt hp vi du tch ao m ven sng c hnh th l dn dn cu chuyn qua tr tng tng c h cu ng nht vi mu chuyn thn thoi thi tin s ca ngi chin cng dit thy qui ca ngi khng l c tn l ng ng, mt nhn vt c nhiu chin cng trong vic khai thin lp a, dit i bng, di ni ngn sng... Ngi khng l nhp vo chng trai lng Gip v h qu l ra i mt sn phm tinh thn dung np nhiu ngha mi phn nh thc h thi phong kin m iu ct yu l
426
trung v hiu. Ph tr gip vua dp lon y l v thn trung. Tr ha thy qui cho lng y l v thn c ngha. Cu gip m lc nguy nan y l v thn c hiu. Con ng hnh thnh cu chuyn nh trn phi tri qua nhiu thi k, trm tch nhiu lp vn ha. T ch th thn t nhin (th du chn ng ng), tip n th ng ng, sau l ng nht ng ng vi chng trai lng Gip. * ** Ngy 6-2-1979 n ng B u c UBND tnh xp hng l di tch lch s. Hi n cng c m li t nm v lng t l chnh hi vo ma xun, ngy 8 thng ging, tng truyn ngy sinh ca c thnh. Hi ch pht trin nhng hnh thc sinh hot vn ha truyn thng a phng m ci c sc nht, hp dn nht l ma gy. Hu ht cc trai inh ca lng d hi u tham d ma gy. Gy ma l on tre di 2,5m n 2,8m. Tay cm m na vng thn gy l i phng c nh rc gy trt trn mt thn tre khng v vo ngn tay ngi . Gy trang tr thnh tng vng xanh, , trng trng p mt. u tin tng cp u u qun khn ru, eo tht di , chn buc x cp ra ng chng gy trc ca n. Khi c hiu lnh h cng dng chn gy tung ln, tay n gy ma i ra, ri li ma vo. Ba ln ma vng trn cho thn, cho ngi xem. Sau thao din cc bi c bn, ngi ma cng ng cng tt, cy gy xoay tt trn tay. Cc bi ma c bn nh sau: - Ma vt: Bc ln ba bc, lui ba bc. Tay gy a ht trc mt. - Ma ro t: Tay cm gy gi pha trc ri a vo nch quay ngi li pha sau. - Ma vt khn: a gy xung ba ln ri chuyn gy ra sau gy, vo th a gy ra . - Ma qut ch: a gy la qua u, nh gy qut qua chn. i phng nhn hiu lnh bo nh phi nhy ln.
427
- Ma nh l lt: Ma trn gy trn u, nh gy xung, quay 180 nh thun, nh nghch t tri sang phi. y l bi kh nht. Nhn chung, trong qu trnh thao din, mi ngi ma cc bi c bn t n gin n phc tp. Thao din xong cc tay gy thm th ti tr ca nhau vo u. Lc u c vn dng tt c cc bi c bn nhng cm chc to (chc ngc gy), qut ch phi lm hiu gy bo trc, cm bt thnh lnh nh b thng. Ngi thua l do khng kn, khng phn on ni ca i phng b gy dnh ngi hoc khng chc b ri gy khi tay. Tay gy no thng lin ba hip s ng gi ch gy. Ngi vo ph thng hai hip coi l c cuc. Ngi gi gy ti ht bui hi qui nh khng ai ph ni l ngi git gii. Nm y lng tn l ch soi ma gy. Ma gy hi n ng B u l mt tr din hay, c o, hp dn c truyn thng lu i v l tr din gi vai tr ch o ca ngy hi nu cao tinh thn thng v a phng. * ** n ngy hi ng B u du khch c dp thng ngon phong cnh vng t bi ven sng Hng. i trn mt cao 8-9m nh i trn lng mt con rng t. Bn ny nc sng Hng ma xun lng trong lng l con tu ko mt on x lan di ngc H Ni. Cn st chn kia l nh lng Thng Gip vi kin trc ngh thut m phong cch thi Nguyn. T mt chnh theo con ng thng, mn t sa bi, dn ta vo n. C mt khu t xanh tre, xanh chui, ni ln r nht l cy go c n my trm tui, to n my ngi m, ngn vn cao chng 40-50m, cnh ln mc trng, rm r nhng bi tm gi treo l lng lng tri. Trc y vn n c tn l G. Tn y l do mt ln qu tha g chng may mi ri xung. Con g thot cht lc cc kim n. Ln ln g sinh con ci thnh mt h nh g my chc con. Xa xa bi G ch c qun th l thin bn mt vng nh hnh ta vt chn ngi khng l. Hin nay n phn thnh hai phn, phn trc; 5 gian nh tin t rng ri xy theo hnh ch nht, trng v hng bc. Trong nh c chm i t ch Hn "Thin nhn" (ngi tri). V, ni bt nht l bc cn sn son thp vng "xung thin h quc" (bay thng ln tri gip nc). gian gia ngi nh tin t vt ln 4 ct ln cao 6-7m, ng knh
428
0,30m, ly mi. Ct l khi nguyn, thn chm ni cc mu hoa vn thi Nguyn, c ngng ci lp vo b di. Khi dng ct lng phi bc gio dng dy treo ct ko ngc ln. Phn sau: Hu cung. Vo ta bt cht gp mt bc tng to cao ng uy nghi chong ht c gian nh. y l tng Thin Vng. Tng tc th ng thng cao 5,5m, b vai rng 1,5m, u i m tng gia c mt nguyt, hai di m ng vn th sau vai, mc o di kiu v tng chm ni hoa vn my c mt h ph ai lng, chn i hia dm ln hai con thung lung u rn, mt c, chn chim, mnh trn. Tay phi nng long ao trn tht lng, li ao a thng pha trc. Tay tri xe hoa nng lng chng dim tm mi. o pha trc c lng long chu mt nguyt, gia bng l mt mt rng to. Sc mt Thin Vng trng hng, ming hi ngm. Mt nhn thng, m to bun ru... Bc tng th hin trng thi gin d ca Thin Vng i vi thy qui hi m mnh, ng thi cng th hin tm trng nui tic ca Thin Vng khng kp v cu m. Tm c to ln ca bc tng phn no ni ln kht vng ca ngi xa mong ci thin c sc mnh v song bp th lc c b e da cuc sng ca con ngi. Ngi n hin nay lng i tu vo nm Bnh Ng (1906). Kin trc trc y gm nh tin t 5 gian, gian gia chng dim 8 mi chung ng. Hu cung 2 tng. Tng trn ba b ghp knh. Dn chng i trn sng Hng u nhn thy mt Thin Vng nh ln tng lu. Do hu cung h nng tng thnh phi tc p li so vi tng trc thp i nhiu, b tng trn hu cung v xy kn cc mt. Hu cung n ng B u cn trng by 8 tng kim cng c o chm m o tng cao t 2,9m n 3,1m, mi v mt v khng v no ging v no. Tm v kim cng c nhim v dit c phc thin, bo v iu tt lnh ca con ngi. S c mt 8 bc tng trn gip cho chng ta hiu r thm ti nng ngh thut ca cc ngh s dn gian thi trc. Du khch v ni y, gia ci mi, ci p ca ngy hm nay s bt gp sinh kh ca ngi xa trn mnh t lch s ny./. N.H.T
429
Hi lng ng Linh
Nguyn Thanh
Lng ng Linh (c tn nm l lng Nghn) l mt lng c nm

cn k ng quc l s 10 bn dng sng Ha, tip gip vi Hi Phng bng nhp cu Nghn. S sch xa v nay nhc nhiu n a danh ng Linh. nh lng ng Linh hin cn lu gi c dy bia khc ghi truyn thng vn ha vn hin ca vng t ny. Ti v tr trung tm ca ta i bc cn gi c bc i t a linh nhn kit. Trong truyn thng, ng Linh c xem l lng khoa bng vi 4 v t tin s n hong gip v hng chc c nhn vi hc phong ni tri qua nhiu i. nh lng ng Linh, vi ngh thut chm khc g, chm khc nguy nga, lng ly tng c xem l mt trong nhng ngi nh p vo bc nht hin cn pha bc tnh Thi Bnh. iu ng qu l ngoi qun th kin trc cn gi c kh nguyn vn nhng nt chm khc c, nhng tm bia c, th t kh, honh phi, cu i ca nh ng Linh cn kh phong ph. c bit, ti ngai th hu cung cn c nhng th biu trng ca tnh phn thc nh i hc, i n th c xem l "c nht v nh" trn a bn Thi Bnh ngy nay. nh lng ng Linh th Tng quc Thi Bo Phm Bi. Tng truyn Phm Bi sinh ra v ln ln ti vng t ny, khi gic Minh xm lc cng 6 anh em dy ngha sau vo Lam Sn chin u di c ca L Li v c ban quc tnh. Theo nh l, hng nm c vo dp trung tun thng 2 m lch lng ng Linh m hi, cun ht ng o du khch trong vng v try hi. Ngoi nghi thc rc, t nh nhiu hi lng trong vng,hi lng ng Linh cn nhiu tr chi, tr din dn gian nh ma ko ch, vt v, c ngi... Nhng nm gn y, hi lng ng Linh khi phc tc gi chic bnh chng nng chng hn 70kg, vn xa xa i vo cu phng ngn "cy xi lng Ly, bnh dy lng L, bnh chng lng Nghn". Tng truyn hi lng Ly thng c tc thi cy xi, xi c dn vo cc ct chng cao ngang nc nh, hi lng L thng c tc thi gi bnh dy c ln, lng ng Linh c tc cng bnh chng miu xm vi nhng tm bnh chng khng l. Ba lng ny vn thu xa xa cng nm trong mt tng, thuc huyn Ph Dc (c). Nay cc miu xm khng
431
cn, tc gi bnh chng c duy tr trong hi lng vi s tham gia ho hng ca c lng. Tng truyn, tc gi bnh chng c ln trong hi lng ng Linh vn xut pht t vic gi bnh chng lm lng n cho qun s nh gic thu xa (c thuyt cho rng t thi vua Hng, c thuyt cho l t thi Hai B Trng, c thuyt cho l t thi chng Nguyn - Mng, li c thuyt cho l t thi Phm Bi dy ngha chng Minh, hin cha kho cu c chnh xc). D th no th t vic chun b binh lng bng vic gi chic bnh chng cho hng trm ngi n v a vo nghi thc hi lng cng l s l gii c th chp nhn c. Theo truyn ngn ca mt s c lo trong lng th tc gi bnh chng ln trong hi lng chia phn cho c lng khi s nhn inh trong lng cn t. Khi c dn ng Linh ng c th tc gi bnh chng c duy tr xm gn vi tc cng miu xm, ngy 6 thng ging hng nm. Ty theo s nhn inh tng xm, xm t th gi 2-3 tm, xm nhiu 4-5 tm, 6 xm trong lng vo ngy 6 thng ging u rn r vi tc rc bnh chng ra miu, cng miu xm v chia phn rm ran c lng. L gi bnh chng hng nm, cc xm phn cho tng nhn inh ca mi gia nh theo ngha v "cm ln cho lt". Gia nh nm sau n lt gi bnh th mi vic u phi chun b t nm trc vi cc vic chn ging la np thm cy, chn ging ln nui, trng dong ly l, phi b chui ht lm dy, chun b gia v, mn ni luc bnh, tch tr ci un... v mi vic chun b tp np, hi h vo nhng ngy cui nm. Khi la np ma chn, gt v nht ht nhng bng ci, bng ln phoi gi, r sch, xay gi cn thn ri ra nong, nia nht ht ht ln, ht gy. xanh lm nhn cng c chn k khng cn ht k, ht en. B cy chui ht bnh t c phi do, tch thnh dy xe thnh dy gi bnh. Trc v sau tt Nguyn n, nhng gia nh c lng phn cng gi bnh coi l vic i s trong nm, k vo ngi ra tp np, ngi th n gip vic ny, vic kia, ngi th n thm hi, chuyn tr. Gia ch th thao thc, lo toan sao cho c tm bnh to, bnh ngon, bnh rn c ting vi xm vi lng, khi mang ting k ci ngi ch. Thng thng mi tm bnh chng theo l bnh chng cng miu xm cn chng 30 u go (mi u tng ng vi 1,2kg). Khong 10 n 12 u xanh, chng 7 n 10 kg tht ln mng sn v nhiu th gia v khc trong khng th thiu h tiu v hnh c. gi c tm bnh chng khng l ny thng phi dng ti hn 1000 chic l dong,
432
m mun bnh ngon phi dng l dong trng vn ch khng dng l dong rng v dy gi phi dng dy b chui phi kh xe nh kiu dy cho cy chu lc v lt tre bnh t. Khi bt tay vo gi bnh c hng chc ngi tham gia, t vo go, i , m ln, ra l v 8 ngi snh gi bnh trc tip gi. Trn chic nong i, bn chic lt tre di khong 2m c xp theo ch tnh (#) trn cc ngh nhn thao tc nhp nhng t vic an ci l dong thnh mt tm phn n vic tt dy, gy mi. Sau khi go dn u nhn nh gi nhng chic bnh chng thng, 8 ngi cm 8 u lt, bn ngi bn cnh vun dn chic phn l dong ln, khi bn cnh tip gip, gi chng ln nhau th rt lt buc li. Nhng ngi xe dy chui va xe xon li va tt thnh chic r b cht ly tm bnh, ng thi t nhng mi dy giao nhau hp v mt mi kt thnh mt c quang va lun chic n khnh a bnh vo ni luc. Khi luc bnh, ngi ta vn ngang chic n khinh qua mt ni, chic bnh c treo l lng trong ni trnh sao tm bnh khng st y ni khi luc nhit ta u, bnh rn khng b by. Chic ni ng dng luc nhng tm bnh chng khng l ny l loi ni ng c i, ngi dn ng Linh c th dng thay thuyn vt sng Ha. Khi luc bnh, ngi ta o mt chic h, trn mt h t ni luc bnh. Chic h c o gn ging hnh cy thp c, tnh ton su nng, ngang, dc sao cho khi luc nhit to u, tn ci, khi, d ci than ra, d tip ci vo... Sau khi luc chn, bnh c khnh ra v li cho vung vc dng l dong gi thm lt ngoi cho p, a ln kiu rc ra miu xm cng tn thn. Ngy mng 6 thng ging, c lng nhn nhp t vic cng t miu cc xm n vic chia phn, nhn phn bnh chng cho d d m hng v bnh chng ngy tt trong cc nh vn cn nhng ming bnh chng "gia lng" vn thing ling, c d lun trong lng ch . chia u phn bnh cho tng nhn inh, ngi ta dng dy ct ngang tm bnh chng theo mt phng ngang gia bnh lt thnh hai na u nhau, dng bn xoa, xoa u cho nhn bnh ph kn mt v dy u nhau ri ct chia tng phn u nhau. Bnh ngon, bnh rn c ting khen c xm, bnh khng ngon th ting i. Cc c g lng ng Linh k rng, khi bc bnh, ct bnh, chia bnh l thi im ng nh nht ca dn lng ny thu trc v hng thm ca bnh chng lan ta khp lng. Nhng gia nh lm bnh xm li tt t hn v phi mang phn biu nhng ngi thn thuc trong h, ngoi lng nh mt hnh thc bo h.
433
T sau nm 1954, tc gi bnh chng khng l cng miu xm lng ng Linh vo ngy 6 thng ging khng c duy tr. Ngy hi lng ng Linh nm 1998, mt chic bnh chng nng chng 70 kg c gi, a ln kiu rc trong ngy hi v chia u cho cc gia nh trong lng vi nim vui cng ng, cng cm./. N.T
434
Hi lng ng Quang
Toan nh
Trong cc hi h v k nim lch s, hi Cha lng ng Quang l mt

hi c bit hn c, ngy hi c dn Vit Nam gi l ngy Gi trn ng a. Theo nh ngha ca ngy gi, y l ngy k nim ca mt ngi cht qua i, nhng Gi trn ng a tuy l ngy k nim lch s lin quan ti vua Quang Trung, nhng chnh ra khng phi l ngy nh vua qua i, m l ngy k nim ci cht ca gn 20 vn qun Thanh b qun ca nh vua git cht ti g ng a thuc a phn lng ng Quang vo ngy mng 5 thng Ging nm K Du (1789). Lng ng Quang thuc qun ng a (H Ni). Hng nm vo ngy thng trn ca nh vua, dn lng ng Quang m hi ti cha lng, trc l mng Xun, sau l tng kinh siu cho mi my vn qun Thanh b mnh v chin trn, v ng thi cng tng kinh cu nguyn cho cc chin s Vit Nam b mnh trong trn chin thng ca dn tc ny. Cha ng Quang trn con ng H Ni i H ng. Ai c dp i t Thi H p ti cc lng Mc, l tt nhin phi nhn thy nhng m t thp nh cnh ng: l nhng di tch cui cng ca qun nh Thanh, sau khi tht trn c vi nng di nm c khu, khng k nhng qun s b mnh theo ging nc sng Hng khi Tn S Ngh cht cu qua Kinh Bc. Hi cha ng Quang khng phi l l k nim mt v thn linh, y ch l l k nim mt s kin lch s, di y l s lc: Sau khi tng Ty Sn v V Vn Nhm nh chim Bc H, vua L Chiu Thng, b Hong Thi Hu v mt s cc by ti tng vong sang cu cu vua Cn Long nh Thanh. Nm Mu Thn (1788), mn c cu nh L, Vua Thanh Cn Long phi qun sang chim gi Thng Long, c mun thn tnh nc Nam. Qun Thanh do Tn S Ngh, Tng c Lng Qung ch huy, gm qun bn tnh Qung ng, Qung Ty, Qu Chu v Vn Nam.
435
Tn S Ngh chia qun lm ba o ko sang nc Nam, mt o do li Tuyn Quang, mt o do ng Cao Bng v mt o do ng Lng Sn. Di trng Tn S Ngh c c Ha Th Hanh, tri ph in chu Sm Nghi ng v mt s cc tng lnh ti gii. on qun ny hng h ko sang Thng Long nh n cp d. Tng Ty Sn l Ng Vn S ng qun Thng Long, c tin qun Thanh sang, lin mt mt rt qun v o Tam ip, tc l o Ba Di thuc a phn tnh Ninh Bnh gip Thanh Ha ngy nay, mt mt co cp v Ph Xun. Qun Ng Vn S rt i, qun Thanh chim ng Thng Long. Vua Quang Trung lc mi l Bc Bnh Vng, c tin gic chim Thng Long lin hi hp cc tng s bn vic ra qun. Theo li yu cu ca ch tng, trc khi ra qun, Vng p n qun Bn Sn v ln ngi Hong vo ngy 25 thng 11 nm Mu Thn. Sau Ngi thng lnh i binh ra nh qun Tu. Qun ta gm tt c mi vn v 100 voi. Ngy 20 thng Chp, i qun ko ti o Tam ip. Ng Vn S v Ng Thi Nhim trnh by cng nh Vua th mnh ca qun Thanh. Ngi ci ni rng: - Chng n sang phen ny l mua ly ci cht! Ta ra chuyn ny, thn coi vic qun, ng, gi, nh mo ri, ui qun th chng qua mi ngy l xong vic, nhng ch ngh chng l nc ln gp bi mi ln nc ta, sau khi chng thua mt trn, tt chng ly lm xu h, li mu bo th, nh th th nh mi khng thi, dn ta hi nhiu, ta sao n th. Vy nh xong trn ny, ta phi nh Thi Nhim dng li ni kho nh ch vic chin tranh. i 10 nm na, nc ta nui c sc ph cng, ta khng cn s chng na. Vua Quang Trung truyn cho chin s n Tt Nguyn n trc ngy n hm tr tch th ct qun i, nh ngy mng 7 thng Ging s vo Thng Long m tic n mng. Nh Vua chia binh lm 5 o tin ra Bc: Ng Vn S em qun ra lm tin phong c H H Hu c chin. i c Lc em thy qun vt bin qua sng Lc u, ko v vng Lng Giang, Phng Nhn, Yn Th chn ng qun Tu. c Tuyt cng em thy qun vt b, kinh lc mt Hi Dng, tip ng xung m sng. c Mu em qun i xuyn qua huyn Chng c, ny l huyn Chng M, ko thng ti lng Nhn Mc huyn Thanh Tr, nh qun Sm Nghi ng. i c Bo thng xut qun tng m, ko ra lng i ng, huyn Thanh Tr tip ng cho mt t.
436
Qun ca vua Quang Trung c ko theo k hoch ng m hm tr tch ko qun ra Bc nh v nh bo, nh tan qun L bn Gin Thy, Ninh Bnh, bt sng ht ton qun Thanh ng Ph Xuyn, tnh Nam H Nam Ninh ngy nay. Ngy 5 thng Ging, vy n H Hi, ko thng ti Thng Long, git qun gic cht nh r G ng a. Cc tng lnh nh Thanh l c Ha Th Hanh, tin phong Trng S Long, t dc Thng Duy Thng u t trn. Tri ph in Chu l Sm Nghi ng ng qun ng a b bao vy phi tht c t t. Tn S Ngh na m c tin bo hong ht, khng kp thng yn nga v mc o gip, em my tn lnh k chy qua sng sang Bc. Qun Tu hay vy cng x nhau chy trn sang cu, cu b Tn S Ngh sai chm t, v sng Hng H l m chn my vn qun Thanh. Qun Thanh tan, t v sau ti cha ng Quang hng nm c m hi gi l ngy Gi Trn ng a. C l dn lng cng mun k nim chin cng oanh lit ca nc nh, nhng qua mt hnh thc ca ngy hi v y l ngy l cu siu cho tng s qun nh Thanh tng b mnh ti ni y trong trn ma Xun nm K Du. Hi m ra dn lng nhn dp Xun mua vui, nhng iu chnh yu ca ngy hi l tng kinh cu nguyn cho nhng vong hn cht trn. Ngy xa nh cha c lp n chay tng nim, v dn lng cng nhau ti l n, gip tin gip go nh cha lo vic b th chng sinh. Trong ngy hi, dn chng H Ni trc y d ng lm, ti y nh li mt giai on hng ho ca lch s, nhng cng ti y tham d nhng cuc l bi cu cng cho m c hn tng s nh Thanh v ng thi c mt s Vit qun b mnh trong trn ny. G ng a c m Sm Nghi ng, ngy hi ngi Trung Hoa ko nhau l lt ti ving cha v ving m. Cc b gi, dn lng ng Quang v c khch try hi, mang vng hng ti t trc nhng ngi m v tha nhn ca qun Tu. Ring v Sm Nghi ng, ngi Trung Hoa c lp n th ti H Ni ng Sm Cng. c ti y c l mt vi bn c phi ngc nhin, ti sao dn ta i vi qun th li c thi bao dung l lng nh vy. Thm nhun nn o c ng phng, dn ta ly ch nhn lm trng. Qun Tu, khi sng chng xm lng t nc chng ta, nhng mt khi cht, ta khng k y l nhng k th na, h khng cn lm hi c ta chng ta nhn h bng mt con mt khc. H l nhng chin s chin u theo mnh lnh ca triu nh, cht i h l chin s trn vong. Chng ta phi knh trng h, h l nhng ngi cht v quc gia, chng ta phi thng hi h, h
437
cht t l qu ngi h l nhng vong hn khng ai cng vi, phi chu i kht. Cc ngi gi c, nhn ngy hi ng a t vng hng cho h, v trong cha tng kinh cu nguyn cho h, chnh l mong cho h khng chu cnh kh s ca nhng ma i kht, cu cho h c siu sinh tnh . y va l lng nhn t, va l c ch rng ri vi k th, li va th hin c s tn knh i vi chin s trn vong. Song song vi nhng cuc l bi, cu nguyn v t vng hng cng cho cc vong hn, ti hi cha ng Quang cn c nhng tr vui khc cho khch i xem Hi thng Xun: C bi, ma ht v nh vt. Ring v Sm Nghi ng, ngi Trung Hoa c lp n th ng Sm Cng, sau ph Hng Bum H Ni. Tc truyn rng ngi n ny linh thing lm v vong hn Sm Nghi ng thng tc yu tc qui vi dn chng H Thnh, mi cho ti khi n s H Xun Hng qua , v ght mt mt tn tng t trn cn lm oai lm phch, c bi th sau: Gh mt trng ngang thy bng treo, Ka n Thi th ng cheo leo. V y i phn lm trai c, Th s anh hng h by nhiu! Theo li truyn li, sau bi th trn ca n s h H, n h Sm ht linh thing! C l vong hn quan tri ph bit thn. K t khi vua Gia Long ln ngi, mc du nh Ty Sn b gi l ngy triu, m m nh Ty Sn b khai qut v ai nhc nh ti nh Ty Sn u b ti nng, nhng nhn dn qun Bnh Kh, tnh Bnh nh (qu ca Nguyn Hu, Nguyn nhc, Nguyn L), nay thuc huyn An Kh (tnh Gia Lai) vn ct mt ngi n ti ni nh c ca Ba Vua th phng, che mt vua quan nh Nguyn, ngi ta phi ni di l n th thn. Mi nm, Xun Thu nh k, dn lng c t l rt long trng, iu c bit, c t l nhng khng c vn t, dn lng ch khn vi thm. Rt tic n th ny, lp ti thn Kin M, x Bnh Kh, nm 1947 b ph hy, cho ti nm 1955, nhn dn Bnh Kh, mi li cng nhau gom gp xy mt ngi n trng l hn xa, v hng nm nhn ngy gi trn ng a, ti y cng c c hnh l k nim chin cng oanh lit nm K Du. Sau nm 1975, khu di tch ny c khi phc, trng tu theo mu hnh thu xa, v nhn dn Bnh nh cng nh Gia Lai u t chc rt trng th l hi ny./. T.A
438
439
Hi n Tng qun on Thng

Toan nh
Ai c dp i t H Ni ti Hi Dng t bit th trn Bn Yn

Nhn. Bn Yn Nhn l mt th trn sm ut v c n th tng qun on Thng, cn c tn l ng Hi i Vng (1), mt trung thn v l mt dng tng i vua L Hu Tn. Tng qun on Thng ngi lng Hng Th, huyn ng Ho, tnh Hi Dng (Hi Hng) l mt ngi rt kho c sc ch mun ngi, c vua L Hu Tn giao cho trng trch trn gi t Hng Chu, mt khu vc ven sng Hng . Sau khi vua L Hu Tn i cha, L Chiu Hong lm vua c t lu ri nhng ngi cho chng l Trn Cnh tc l vua Trn Thi Tn. on Thng khng phc nh Trn, vua Trn cho ngi chiu d, nhng tng qun nht quyt khng chu theo nh Trn. Tng qun ch bit c nh L, khng bit ti nh Trn, mc du vua Trn ha phong vng v g cng cha. Trc ch cng quyt ca tng qun, Trn Th cho qun n nh nhng khng thng, phi tm k ging ho ri ngm sai qun nh dn hai mt ph qun ca Ngi. B nh bt thn, li b lng u th ch, qun ca Ngi b thua, v chnh Ngi b mt tng nh Trn chm mt nht vo c gn t u ti a ht thn ng o x Yn Ph tnh Hng Yn (Hi Hng) by gi. B chm, Ngi lin ci dy lng buc c cho khi ri u ri hm hm t nga nh git qun Trn, nga Ngi i ti u, qun Trn s hi phi trnh ti . Khi nga Ngi chy ti lng Yn Nhn, Bn Yn Nhn ngy nay, Ngi gp mt ng c gi m o chng chc, ng bn ng cho Ngi v ni rng:
(1)
Hng Nhng Vng, con trai Hng o Vng cng c tn l ng Hi i Vng.
440
Tng qun trung dng lm. Thng kn tng qun lm thn x ny. C mt ci g bn cnh lng kia, chnh l ni hng ha ca tng qun, xin tng qun tm cho. Nghe c gi ni, on tng qun vng li, cho nga i thng ti ch g , xung nga, nm gi u ln mc mt lc th cht. Lin ngay , mi n t ln thnh ngi m ca Ngi. Ni l lng Yn Ph. Dn lng ny lp miu th Ngi c t tng tc bia, nhng v sau nc lt, n miu b cun . Tng ca Ngi tri v x Yn Nhn, x ny lp n bn b sng Hng th Ngi. Ngi hay hin linh gip dn chng, dn chng rt ghi n Ngi. Triu Nguyn, Ngi c phong l Bo Quc h dn nht ng thn. Hng H n s on Th im, c i cu i treo n Ngi: Thanh miu tu thi hng, lng cc bt khai canh hon cc. Hng chu kim c l, cng thng sc khi vng lai nhn; i cu i ny Nht Nham Trnh Nh Tu trong Hng Yn a ch dch: Khi hng thanh miu ngt ngo, tri trng gi cao nu nn tit ngha. ng s Hng chu i li, khch gn xa trng r ct cng thng. * * * Nht nin nht l, hng nm ngy 11 thng 4 m lch, ti n th Ngi c m hi. Dn chng Bn Yn Nhn n nc i xem hi v lng Yn Ph nm no cng c mt nhm ngi thay mt dn x ti yt l trong dp ny. Hi c t l rc xch theo tc l c truyn. C nh c bi v cng nh cc n miu khc, c cc ng ng b Bng ti ln ng hu bng. Khch try hi, l thn ri xin th. Dn chng cc ni ko nhau ti hi ny ng lm, nht l dn chng vng Hng Yn./. T. A
441
442
L hi n ng Bng
Bi Ngc Dng
L mt trong nhng hi lng ma thu c ting, l hi n ng

Bng, tnh Thi Bnh xng ng c ngi dn vng chu th Bc B truyn i nhc vi nhau ghi nh: D ai bun xa bn xa Hai mi thng tm gi cha th v D ai bun bn trm ngh Hai mi thng tm th v o Thn. Hi n ng Bng m hng nm, t ngy 20 n 26 thng tm m lch, thu ht hng vn ngi trong tnh v khch thp phng v d. Ngi n nm cnh mt bn sng mang tn l sng ng Bng; t xa thuc thn o ng tng Vng L, huyn Ph Phng (nay l x An L, huyn Qunh Ph, tnh Thi Bnh). Ngoi tn ng Bng, n cn c tn l n c Vua, n Bt Hi... iu ng quan tm l tc ua thuyn, bi tri l hot ng ni bt trong cc ngy hi . * ** Tc ua thuyn xut hin t nhiu th k, gn vi vic qun t c dn vng ny. Nhng truyn thuyt dn gian v mt qun th cc di tch lch s, cnh quan vn ha - a l h m phn no cho ta thy tnh cht c xa ca tc ny. Dn lng o ng thng truyn ngn rng: Vo thi Trn, c hai ngi trong i qun nh gic vng ca bin, khi gic tan, h chia tay nhau ti mt qun nc lng Nui (thuc Ph Ni, Thanh Min, Hi Dng). Mt ngi li Ph Ni chiu dn lp p, mt ngi tr v o ng m lng, lp nn tm trang o ng. Sau ny dn hai lng kt ngha giao ch vi nhau v hng nm t chc ua thuyn vui ch. Mt ngi c th nh lng Nui, mt ngi c th n ng Bng. Tc l y c tip ni cho n nhng nm 40 ca th k ny. Sng ng Bng v sng Nui tr thnh ng ua truyn thng ca hai lng. Mi ln t chc ua, dn o ng rc thn c th n ng Bng ra nh
443
bi (nay l khu ch ng Bng). Lng Nui cng c l ua thuyn t lu i v t chc vo ngy 10 thng tm m lch hng nm. Cc c gi u cho rng chnh hai ngi bn trong i qun nh Trn l ng t ca tc l ny v qu quyt rng, khi chia tay nhau, hai ngi c li nguyn khc vo tm bia ng ng ba Rch; ng tic l nh lng Nui b ph t lu, sc phong, thn tch, bia k khng cn na. Hai nhn vt trn khng c s sch no ghi li tn tui, hnh trng. Theo sc phong n ng Bng th khong cui th k XIV u th k XV c mt danh tng nh Trn tn l Trn Nhn Hu v khn t vng ny v lp ra o ng trang, ng c coi l thnh hong ni y. Liu ng c lin quan g vi lng Nui th cha r. Ch bit l, trong my ln khng chin chng qun Nguyn th c vng rng ln ny l a bn chin lc ca nh Trn. Mc du vy, vic th cng trong dn li theo hai quan nim khc. Ngi theo quan nim th nht th cho rng n th c Bt Hi ng nh, mt thy thn, nn n c tn l n Bt Hi ng nh. Cn quan nim th hai th cho rng v thn c th trong n l c Thnh Trn. Li thm cch y khong 450 nm (vo th k XVI) mt h ln ca o ng l h inh lu tn sang lng Nui v by gi nhng ngi cng dng h y vn c mi quan h cht ch. Nh vy tc ua thuyn gia hai lng nh l h qu ca mi quan h c dn c truyn thng lu i. Kho st din trng ua cng qun th di tch, ta c th hiu thm b dy vn ha ca tc ny. V a l mi trng, trn a bn o ng c con sng mang tn ng Bng, hin nay b lp dng ch cn li du tch tng on ca mt con c nh, c on bin thnh sng ct hay m ly. Kho st th thy sng di gn 4 km, chy theo hng ng bc - ty nam, pht nguyn t ca Ba M (x An Qu) ni vi sng o ng, vng qua thn ng ng gp sng C ti p H ri ra sng Ha. Trc nm 1954 sng cn rt rng, c on rng ti 500m v su hng chc mt, thuyn b tp np, y l con ng thy quan trng lm gch ni gia hai trc ng thy bc v ng nam tc sng Dim v sng Lc. Xa hn na, trc y sng ng Bng, sng o ng c vai tr quan trng trong i sng c dn vng ny, l ng trng thu ht nhiu tay chi li gii bi li, nh c. Trn hai b sng ng Bng, c th gp nhng ph tch. y l nhng m gch c nin i thuc thin nin k I nh ng S, ng He, ng ng Hng. Nhn dn gii thch tn ng He l do trc y c he
444
t bin vo rt nhiu. l nhng bng chng cho thy c dn y qun t t lu i, mun nht cng l t u cng nguyn v ko di sut mi th k Bc thuc. C l y l ni dn chi li n hp c. Vy, a bn o ng l vng th nhng hnh thnh sm v sm c dn khai thc. V mt a hnh, An L l vng tng i trng, c sng ln, m ly bao bc nn vic nh c l ngh sng quan trng trong i sng c dn. Sng ng Bng v o ng ni lin min bin vi vng ni a pha bc ven sng Luc, sng Ha ca Qunh Ph. Chnh cc sng ny c th hp lu hay phn lu vi sng C, sng Lm, Dim H v cc vng ca bin Dim in, vi sng Luc, sng Ha ra ca Thi Bnh rt thun li. Theo ti liu kim k di tch ca bo tng Thi Bnh, a bn va nu c lin quan n ba ln khng chin chng qun Nguyn ca nh Trn. Sut thi k khng chin v c sau ny, thy qun l mt lc lng trng yu ca qun i nh Trn, gp phn c lc vo thng li chung. Theo cc nh nghin cu, vng bc Qunh Ci, Ph Dc l vng him yu, l cn c ca qun i nh Trn. Khu vc bc Thi Bnh, nam Hi Phng l khu cn c c hnh thnh sau khi nh Trn rt khi Long Hng, Thin Trng v tn ti ti khi t chc chin dch Bch ng. T y ngy 10 thng hai nm 1288 thy qun nh Trn tin ln tiu dit ch vng ca bin i Bng (nam Sn) v hai thng sau Trn Hng o dn qun vt sng Ha tin ln chun b chin dch Bch ng Giang lch s. L v tr chin lc va c th th va c th tin cng c ng theo ng thy, vng bc Qunh Ci, Ph Dc tr thnh a bn quan trng trong cuc khng chin ln th ba - chin dch "i thy chin" - m rt c th o ng l mt trung tm v y c m rng ln, kn o, sng su thun tin cho vic luyn qun v tp dt thy chin. V vy, ua thuyn o ng thnh mt hot ng thng xuyn, mt hnh thc rn luyn th lc, k chin thut ca qun s nh Trn, ng thi l hnh thc hot ng vn ha c nui dng, pht trin trn c s lch s nu. Khi vic ua thuyn tr thnh tr din trong l hi th n mang c trng ca l hi c truyn, mt hnh thc sinh hot vn ha ca mt dn tc gii thy chin trong cc cuc khng chin chng ngoi xm. * ** Bi tri c tin hnh vo cc ngy 22, 23 v 24 thng tm m lch.
445
Tri c ng bng g gii, mt loi g nh, chc v do, th mn, khi thnh tm t nt, c th ct gi qua nhiu nm, do an ton ca tri cao. Sang hn, ngi ta cng c th ng tri bng g vng tm. Tri c ghp mng, cht vt v m sn cht ch. Vn tri mc, khng sn, khng trang tr v hoc khc. Thng thng tri di t 20 - 25 thc ta (khong 8 - 10m). Lng o ng c ba tri, mi tri gi l mt "tch" do ngi "cai mn" ng u. Cai mn l ngi c uy tn, c k thut bi cao nht v tinh thng lut l. Tri khng cng mt kch c, c th nh sau: - Tri Trung Ton (tch Trung) di 20 thc - Tri ng o (tch ng) di 25 thc - Tri Thng Thng (tch Thng) di 22 thc. Tuy vy, chng li hon ton ging nhau v cu to v cch b tr, trang b. Khc gia tri phnh, u v ui tht li. Nu ct ngang tri c mt thit din m khong gia rng gn 3 thc (1,1m) thon dn xung ui l gn 2 thc (0,7m) ging dng con c chp hoc ci l my vy. Mi tri cao 2 thc (0,8m) so vi mt nc, khng vt nhn m ngang bng, c ai mt vng kim loi bo v chc chn, trnh b v khi hc vo b hoc chng ngi. u mi tri c gn vi mt u rng tng trng bng g gi l "ng ro". Lng tri rng va phi, y hn 1 thc (0,5m) phn tip nc khng phng, m nh mt cung trn hnh bn nguyt khin tri lt nhanh d dng. ui tri cao so vi mt nc chng 2 thc ri (1m) vt to vi y mt gc 40o sau xe hnh "ui tm" song song vi y khin ton b hnh dng chic tri, theo cc c tng l trai bi k li, l "u rng ui tm". B tr cu to trn tri nh sau: chnh gia lng tri c mt ng "rut rng" rng gn 1 thc (30-40cm) chia tri lm hai phn dc bng nhau, cao ngang bng vi b mt hai mn tri v pha gn st y c c cc l thng nc. Hai bn "rut rng" c ch cho hai ngi lm nhim v tt nc ngi. Mi tri gm 12 "phch" tc l cc xng ngang, mi "phch" cch nhau mt thc, hai u ghp vi thnh mn tri, gia ghp vi "rut rng" c bt vt cht ch vi c kim loi hnh hoa th. Cc mp trn ca "phch" bng bn vi mp trn thnh mn v "rut rng". Di mi "phch" l mt vn bng dy 2cm gia lc cho "phch". Cc vn bng cng c lm theo hnh bn nguyt khp kht vi lng tri v hai mn, chng ging cc cung trn m phch l dy cung. Vn bng
446
c ni vi hai u "phch" chc chn cng bng cc c vt v phn tip st y tri ca n c c ba l, ng knh 8-10cm thot nc. Ngoi ra t phch th 4 v 6 c hai thanh g di 2 thc, rng 0,5 thc c ghp bng v dc st hai bn "rut rng" lm ni ng cho ngi chp hiu. Ngi chp hiu ng cn gia tri, hai chn t hai bn "rut rng", trn hai tm vn . Dm bi nu cng loi g nh tri l tt nht nhng cng khng nht thit bt buc phi nh vy m c th bng g thng dng nh xoan, bch n. Dm bi c hnh li mai di 3 thc (1,2m) trong phn cn di 2 thc (0,7m), phn mi dm hn 1 thc. Dm ca "tch" no mang mu sc ring ca "tch" y. V d: Dm bi ca tri Trung Ton c mu trng v khc chm ch "Ton"; dm bi ca tri ng o mu cng ch "ng" khc chm v dm Thng Thng mu xanh cng ch "Thng". Bnh li c dng gn nh bnh li cc thuyn ngy nay, phn cn trn sn mu v phn ngp nc dt v sn trng. Trn mi tri c khong 30 ngi c sc vc khe mnh, nu trung bnh mi ngi l 60kg th tri c sc ch l 1,5 n 1,8 tn. Trong tng s ngi y gm mt ngi chp hiu (nh m), hai ngi li, mt ngi pht c, hai ngi tt nc v hai mi t tri bi. vo ua, ngi ta phi tp luyn trc hng tun thnh thc hiu lnh, ng tc, v tr n ni qui. Do hng nm c thay i v nhn s nn vic tp luyn li cng cn thit. Tri c ct gi, trng nom trong nh tri m ngi ta gi l "xing tri" hay "qun tri". Ba qun tri ca o ng cch nh bi 50m v lm thnh mt dy thng nhau tng t nh nh ng ngy nay, theo th t qun Trung Ton th nht, gia l qun ng o v cui cng l Thng Thng. Qun tri gm 7 gian, mi gian di 5 thc ta v lng ch rng hn tri mt t sao cho mi bn di ra cch hai mn tri khong mt gang tay. Khung qun c hai hng ct g song song i xng nhau v tra l gc cc then ngang. Vi cch kin trc y, vic ct tri rt tin li. Lc ct tri, ngi ta tho bnh li, lt p nguyn tri xung, y vo n u lp then ngang n . Gu v dm ring. Lc ly tri ra th thao tc theo trnh t ngc li. ng u cc tri l ngi "cai mn" c hi ng k mc giao ph trch nhim, quyn li v ngha v vi "tch" ca mnh nh t cch mt ch thuyn.
447
"Cai mn" phi trng nom, coi sc ti sn ca "tch" mnh: qun tri h hng, dt nt phi c khc phc, thuyn nt hng phi sa cha ngay, thiu th g phi b sung th . Mi "tch" c lng o ng cp cho mt mu rung cng canh tc. Hoa li, sn phm thu hoch s dnh gii quyt cc khu t tu sa thuyn qun, may sm c qut, vt phm t l thn thnh. Tt c chun b xong xui, ngy 22 thng tm l ngy h tri, tin hnh cuc ua u tin. Cc trai bi c ba "tch" c tuyn chn hp sc cng nhau khing tri ra khi qun a xung im xut pht. Vic ny khng phn bit "tch" no vi "tch" no, cng vic l chung ca cng ng. C ba tri Thng Thng, ng o v Trung Ton c ln lt a ra v xp mt hng ngang ti im xut pht. Lc ny cc dng ngi v hai bn b sng xem ng cht nh nm ci. Ba ting cng ni ln tp trung cc "tch" vo cui gi Ng (mt gi chiu), ngi ta kim tra li s ngi, trang b v bt u xung tri ca "tch" mnh. Ngi chp hiu xung trc, tip l ngi pht c khoang trng gia phch th hai v phch th ba nhng ng di sn, ri ti hai ngi cm li v hai ngi tt nc. Chp hiu, pht c v cm li u mc o chn loe phn di, u tht khn m ru , tht lng bao tng hoc vng c b mi. Cui cng l hai mi t trai bi i hng i xung tri theo cc v tr hai bn t "phch" mt n "phch" th 12. H phi vo v tr mt cch trt t, khng nhm ln hay ln xn. Trang phc ca trai bi c mu sc ring d phn bit cc "tch". Trang phc c may sn ri phn pht. - Trai ng o khn m ru , o trng, qun trng - Trai Trung Ton khn , o xanh, qun trng - Trai Thng Thng khn , o , qun trng. Tt c vo ch c phn cng t trc v t th sn sng. Trn u cc tri by tng "ng m" (tng con phng hong bng g sn son thp vng rc r) cng mm cng l gn nh l tru ru. Ti 13 gi ri, trn b c cuc t Nh v do hi ng k mc gm cc b lo v nhng chc sc c uy tn (mi ngi c thy) tin hnh. Mt trng pho n gin anh va bo gi t va l hiu lnh xut pht cuc bi. Cc tri ng lot ht ng M cng t xung sng (ngi cai mn s c trch nhim vt chng) v xut pht. ng tc ca nhng ngi hiu lnh (ngi lnh trch nhim ch o tri) lc ny phi nhanh gn, mnh m v chnh xc. Ngi chp hiu gim chn, ming h "Giai bi! Giai khe!" Ngi pht c phi pht ng nhp h ca ngi chp hiu. Cc giai bi da
448
bnh mt, c bp cun cun, mt chn p st mn, mt chn t ln phch pha trc. H c t th vng chi b dm bi. p li ting h ca ngi chp hiu, cc trai bi ng thanh p "D huy!" vang ng khc sng. Ting h kt hp cht ch vi ng tc. "D!" l lc a dm ln. "Huy!" l lc dm xung. ng tc, h hiu v hiu c u tm tp y con thuyn lao vun vt i. "Tch" no cng mun git gii v cho gip mnh. Ting trng thc hi trn b, ting reo h c v no nhit ca ngi xem ua ngn ngt bc thi thc cc trai bi dc ton lc cho s chin thng ca tri mnh. ng l: Trai n vua lc ua thuyn rng Gi n chng lc bng con tr. Xut pht t nh bi (nay l ch ng Bng) cc tri s thc hin mt vng ti th Thng (ng ng) ri ti th H (tc Cng i v nay cn gi l Cu Vt, dn gian cn c cu Thng ng ng, h Cng i) v tr v nh bi. Th l mt cy tre di 8 n 10m ngn tre c mt l c v nh c cm gia sng. Ti th H v th Thng u c mt ngi lm nhim v gim st cht ch vic tun th thc hin cc qui nh tr thnh lut thi ca cc tri. Ti th Thng tri phi vng theo tay phi mi c nh th (th Thng cch nh bi khong 2km) nu vng theo tay tri m nh th b gi l "ht" th v l phm lut, v b loi khi gii. Vic nh th rt kh. N i hi hnh ng ca cc thnh vin trn tri phi nhp nhng nhanh gn v dt khot sao cho nh th ln m tri vn thng bng, khng b tring (chng chnh), lt. n th H, ngi ta cng phi nh th v mang v nh bi. Hai gim st vin l nhng ngi do lng bu ra, trung thc vi nhim v khng thin v tri no. Cuc thi sau 3 gi (n khong 16 gi ri) th kt thc. Tri no v nht, khng phm lut l git gii. L trao gii din ra trc nh bi. Gii thng gm mt bnh pho di 1,2m, mt mm xi v mt th ln do hi ng k mc trao. Cn ch l trong hai ngy 22 v 23 thng tm mi l gii "thm th" ch do ba tri ca o ng ua vi nhau. Ngy 24 thng tm l ngy chnh tch (ha thn) cuc ua, ngoi ba tri ca o ng cn c thm ba tri ca lng Nui l "tch" Ty , "tch" Thy M v "tch" ng Thng tham gia. Trc tin, ba tri ca o ng cng thi bi ln Nui trc, mang tnh cht mi ch v chu s gim st ca lng Nui. Sau tri lng Nui bi xung o ng d ua. Vn ng ua hm trc nhng ln ny c su tri dn hng ngang xut
449
pht. Tri no thng cuc trong ln ny c thng t 20 n 30 (vung) la iu, mt bnh pho, 10 quan tin xanh (sau ny, nhng nm 30-40 ca th k c thay bng 5-10 ng ng Dng). Di sng th khng kh tranh ua, song ln b li bao trm mt khng kh chan ha, thn i, cng chia s nim vui vi nhau, mt truyn thng p ca cng ng, ca tc "nc ngha" anh em. Cuc ua ko di n ht ngy 24 thng tm th kt thc trong nim hn hoan, y sng khoi v lnh mnh ca ngi xem v nhng li chc mng, ha hn v cuc ua trong l hi nm sau. Chiu 25, tri bi li tp trung lm l ct tri, a ba tri vo qun tri gi gn. C th ni tc ua thuyn o ng l mt sinh hot vn ha dn gian hm cha trong n nhiu gi tr truyn thng tt p: gi tr th thao, vn ha, truyn thng thng v v tinh thn c kt cng ng./. B.N.D
450
Hi ng K
Toan nh - Nguyn Thu Minh
Lng ng K c tn nm c l lng Ci xa thuc thn Tam Trang,

tng Ngha Lp, ph T Sn, trn Kinh Bc, nay thuc x ng Quang, huyn Tin Sn, tnh Bc Ninh. l mt lng tr ph nm trong vng ng bng tnh Bc Ninh, bn dng Ng Huyn Kh th mng. T H Ni theo ng quc l s 1A H Ni - Lng Sn ti th trn T Sn r tay tri li qua trng i hc Th dc th thao T Sn l ti lng ng K. Xa kia dn lng ng K lm ngh nng l ch yu, ch c mt s rt t lm ngh th cng (th mc, nh c v tiu thng) nhng sau ny v nht l by gi y pht trin nhiu ngh c bit l ngh mc lm khm trai trn cc t ch, sp g, bn, gh v.v... rt ni ting trong nc v xut khu. ng K xa vn l mt lng c, y hnh thnh nhiu tp qun tt p ca mt c dn trng la, hu ht nhng phong tc y cn gi c cho ti ngy nay. C s vt cht ca cc di tch vn ha nh nh, cha, n, miu tri qua nm thng y vn cn gi c gn nh nguyn vn. ng K vn l mt lng ln ca x ng Quang. Xa kia lng chia thnh nm xm l xm nh, xm Bng, xm T, xm Ging, xm Ngh. Lng c ch hp ngay cnh nh, mt thng 6 phin vo nhng ngy 1 v ngy 6. nh lng ng K l mt ngi nh kh s v p, nh nhn ra dng Ng Huyn Kh di nhng bng cy c th t bao i. nh xy theo kiu ch Tam, nhn ra hng Ty. Trong nh cn gi c nhiu th, bn th c chm tr t m, nhng iu khc v qui m ca mt ngi nh c knh. Ti y hng nm dn lng t tp t l th thnh hong lng v m hi tng nim cng lao to ln ca ng. Thnh hong lng ng K l ng Cng Cng c vua phong l Thin Cng, mt v tng c cng ln dp gic Xch Qu thi Hng Vng. "Theo thn tch lng ng K, ng Cng Cng - con trai ng Kinh Bc qun vng thi Hng Vng th 4, c cng dp lon "Xch Qu" c vua phong lm Thin Cng. Tc truyn rng Thin cng trong khi phng mnh triu nh binh nh gic c tr v ni sinh trng (tc thn ng K ngy nay) tuyn binh chn tng. y ng cho lp trng thi v, tp trn chn tng tin phong. Vo ngy mng bn thng ging, ng ra lnh xut
452
qun nh gic. Thin Cng chia qun lm 4 tp v giao cho bn tng di quyn ch huy. Trong bui l xut qun y, mi ngi t chc t pho, h reo rn r to mt khng kh no nhit, anh hng. Khi dp xong gic "Xch Qu", Thin Cng tr v lng cng nhn dn m hi n mng" 1. Sau ny, ghi nh cng n ca ng, lng tn ng lm thnh hong v hng nm m hi nhn dp ngy mng 4 thng ging vi cc tc t pho v tranh ct Thi Bch nhc li s tch k trn. Li truyn rng trc kia lng m hai hi ko di gn ht thng ging v hi cu phc t mng mi n hai mi hai thng ging. Sau lng gi li hi Xun i, tin hnh t mng bn n mng su thng ging m c im l thi pho i, nn hi c gi l hi pho ng K hay hi pho nh Ci. Ngy chnh hi ca lng l vo ngy mng 4 thng ging, song s chun b v mt s phong tc phi c tin hnh t trc . Ngoi vic chun b cc t l, dn dp chun b lau chi t kh trong nh, b lo v chc dch trong lng phn cng nhau trong cc ban t l v phc dch ngy hi. Cc gia nh trong thn t chc lm pho. Vic ny c tin hnh trn c s t nguyn t gic ty theo kh nng kinh t ca mi nh, khng bt buc. Tc l u tin trong ngy hi l tc tranh ct Thi Bch. y l tc din ra trc ngy hi nhc li s tch Thin Cng kn tng tin phong i dp gic. Truyn k rng, vo ngy 30 thng chp nm y, ngi c lnh mang binh i nh gic. Ngi lp tc triu tp cc tng lnh di c kn tng tin phong. Cc tng ai ny u no nc, ai cng mun qu n tin phong v tay mnh. Cuc ua ti sc y din ra ht sc quyt lit. Sau ny, hng nm trc khi vo hi, m 30 tt, s tch tranh n y li c din ra bng tc tranh ct Thi Bch (hay cn gi l tc m ct). Ct Thi Bch l chic ct ci bn phi nhn t ca nh vo pha trc bn th thn. ng K c 4 gip l: Tin, Thng, ng, oi. m 30 Tt vo lc giao tha, bn gip c bn ng c gi nht ca gip ra tranh ct. Thng c s tha thun trc gia cc gip nhng nhau lun phin gi ct mt nm. Song cng c nm cc gip tranh nhau kch lit. Cc c u n mc trang phc chnh t. M ni, qun si , o la hng. ng giao tha bn c ln lt vo t thn, xong l bc vo cuc tranh ct. Dn cc gip vy quanh, h reo c v cho c gi gip mnh. Khng kh ua tranh tht no nhit. V c mt ct m c no cng tranh m, nn cc c ging
1
Nguyn Thu Minh: Hi pho ng K v vic ci to, xy dng m hnh mi. Trong "Hi x Bc", H Bc, 1988, tr. 85.
453
nhau, li ko nhau, thm ch c vt nhau. Khng ai m ct c lu, c nh vy m ko di cho n 6 gi sng th dn lng phn x. C no gi c lu v nhiu ln nht khe nht l c gii. n ngy mng 3 Tt, dn lng rc thnh t miu ln nh nhp tch. m rc rt long trng. Ngi i rc n mc qun o ngy hi, c s phn cng nghim ngt. i u m rc l c thn, c hi, tip n l trng, ching v phng bt m. Kiu rc hng n, che nc. Sau n hu bnh trn cc th bng ng. Ri ti long nh hm sc vua ban. Cui cng l c th, cc quan m v cc c ph lo. Dn lng ra hai bn ng xem v ko theo m rc. Ting kiu, ting nhc, ting ngi xen ln nhau to thnh khng kh nhn nhp vui v. Thn c trnh trng rc ln nh hm sau d hi lng. Trc ngy hi, lng c ra ban khnh tit gm 16 ngi do 4 gip chn, 4 ng quan m nht, 4 ng quan m nh, 4 ng kho v 4 ng quan ngoi lo vic t l rc xch. Nhng ngi ny u tui 51, l lng bt buc phi lm. Ngy xa c sc nht ca hi lng ng K l thi t pho trng, pho 1 i . Tng truyn rng, ting pho n l tng trng cho ting sng ca Thin Cng nh gic. Theo s tch k li th ngy mng 4 l ngy xy ra trn giao tranh c lit gia qun ca Thin Cng v qun gic. Qun ca Thin Cng i thng, do ting pho ngy hi cn l ting sng mng thng trn. Lm pho: Pho thi gm pho i v pho trng. Pho i chia lm pho nht, pho nh, pho ba... do cc gip gp thm v c ngi lm. Quan nim ca nhn dn cho y l pho th thn nn phi lm cn thn. Khi qun pho phi qut sch sn, gi gng ha vi nc ma un si ry khp sn ty u. Nguyn liu dng lm pho cng c ry bng nc gng. Nhng nh lm pho to phi nh ngi th nhng ngi tui t 18 n 50, khng tang tr, ngi tn thuc pho phi chay tnh. Trc y c s cnh tranh gia cc gia nh lm pho nn vic lm pho phi ht sc b mt. Ai cng mun pho ca mnh to hn pho ngi khc nn h thi ua nhau. V th khi chuyn pho ra, c nh phi ph vch. C th dn ra y mt vi kch thc: Nm 1923 qu pho di nht l 15m, ng knh ti 1,52m, nm 1974 qu di nht l 6m, ng knh 1m. Nhng nm sau pho thng di 4-5m, ng knh t 50-70cm.
Chng ti ghi li mt phong tc xa nhm nghin cu. Hin ti, chp hnh nghim tc ch trng ca Chnh ph, ngi dn ng K khng t chc t pho na (Ban bin tp).
454
Bc ly thuc trong pho l giy xi mng, rm, ct, lp ngoi cng trang tr hoa m, bc bng giy c cc hnh hoa l, long, ly, qui, phng bng giy trang kim ni hoc chm trong thn pho. Con rng bng giy ng sc bi ni un khc quanh qu pho ming rng ng thi l phun la v bt la cho ngi pho qu pho n. Nhn xa trng qu pho i ta thy c mt cng trnh ngh thut s, cng phu ni bt ln gia mun vn mu sc p ca ngy hi xun. Rc pho: Vo ngy hi, gia nh c pho i d thi coi l mt may mn ln. Ngi ta tin rng nm y s lm n pht t, con chu hu, ma mng bi thu. V vy lm pho xong, ngi ta cn n ung mi mc h hng b bn cng chia x nim vui. Sng mng bn tt, khong 9 gi, lm l xong, tin hnh rc pho ra nh d thi. Pho c t ln kiu, thanh nin trong gip rc v h tng. Khi ct pho ln vai, ngi ta t mt trng pho di v c i vi mt li n tip bnh khc. Thanh nin trong gip va rc va reo h. m rc c l b nh c, qut, ching, trng i cng. Thnh thong mt ngi li h to: "Mng cho pho ta mt ting ny i... a!" tt c ng thanh h to "i... a!". Khi pho h xung sn nh, ngi ta t mt trng pho cui cng, ri gia nh c pho mang tru cau mi b con n hi xem pho. Pho rc ra tp trung trc ca nh. Cc ch pho tht lng nhiu iu, cht khn la ng bn qu pho ca mnh i lnh. t pho: Trong lc cc gip ln lt rc pho ca mnh n th trong nh cc quan m v dn lng t l. Cuc t ko di cho ti 10 gi sng th xong, bt du cuc t pho. Ting trng nh ba hi bo hiu. Pho trng n trc, pho i n sau. Trc khi t, ch pho cm hng quay vo nh lm l, tin ln ba bc vi thn, vi cc quan m v b lo nm vi ri chm la. Pho n t 10 gi cho n khi ht cc qu pho d thi. Trc khi t pho i, ngi ta thng t pho trng. Pho trng thng di t 150 200m, phi vt qua tng nh, cun vo cnh cy cao mi ln ngn hoc vt qua nh tm mi. Mi trng pho n trn di mt gi. Tip l chuyn sang t pho i. Trng ct, pho n v c sau mt qu pho n th trong xun i li c bn hi trng lnh ca bn gip nh ln. Ting pho i ca tng gip mi ln n xong, thanh nin trong gip lin lao ngay vo ch pho n m xc pho tung ln, reo h mng pho n to v tan ht xc. Ngi ta tin rng nh vy trong nm s gp nhiu may mn. Ting pho "hp hiu" (tc l qu pho ln nht n sau cng) tng trng cho lnh thu qun chin thng hon ton. V pho to nn ngi chnh ca
455
pho c ni vi mt pho i, l ming rng hoc t ming rng phun la bn sang ngi. y l c mt ngh thut th v. Trong khi ngi t v ngi xem c iu kin trnh ra xa. Pho i n to, rung chuyn khp lng, c nm bay c ngi nh. Pho tt l pho n to, c ting vang m, xc tan ht. Cn pho trng phi n rn, gin, anh ting, t pho xt, pho rng, nh th l t. M ch chm la mt ln, n cho ti ht trng pho. Gii thng rt m bc. Pho nht c mt dy bnh dy, mt qu cam, mt tm ma v mt ming tru. Phn thng ch mang ngha tng trng, thing ling bi ai cng cm thy t ho v c tham d ngy hi pho. Ngi ta tin rng gia nh c gii s gp may mn ln v ma mng nm bi thu. Sau khi thao pho xong, dn lng t chc d ng m (tung ng m trc ca nh) tng trng cho kh th chin thng. Nhng ng m c cc trai gip rc, ma, ni ln gia m ng nh nhng bng hoa, nn cn gi l ma hoa. Song tr din ny ct cao tinh thn thng v, ph trng sc khe v thc qun th. Tng gip mt, m thanh nin mnh trn ng kh cng nhau kiu trn vai ng m ca gip h. ng m mc qun mu hng thm bng nhiu, vc hay la ty theo kh nng ca tng ng. Cc ng c kiu ln vai trai inh i quanh nh ba vng gia ting ching, trng ln ting reo h ca dn lng. Sau ba vng cc ng c ngi vo chiu cp iu tri gia nh, ngay trc bn th thn. ng m thng l ngi cao nin trong gip. Ngy mng nm thi u vt. Trai cc gip s n nc ra ua ti ua sc ginh gii cho gip mnh. Xi vt din ra v cng no nhit v hp dn. Ngoi ra cn c cc vt ni khc v y ginh gii vi trai ng K. Thi bnh dy: ngy 6 thng ging, tc truyn l ngy Thnh khao qun. Theo l lng, ch cc c ng c b t 52 tui tr ln mi c dng l vt. Mun vy mi c phi em ra nh nm nong, nm nia, nm mt, nm mm hoc nm a bnh dy. Nhiu t, to nh ty tm, ty cnh nh, nhng nht thit phi l nm. Go l loi np ci u ht, thm nn. Bnh phi c gi c k thut sao cho khi vt bnh phi mn, do, trng. Khun to nh ty theo nh ca ngi lm. Trn mt mi bnh u dn ming giy trn, c ch th ct bng giy trang kim lng lnh. Xong xp ra nong, nai, mt, mm hay a. Sng mng 6 rc bnh ra nh. Km theo cn c mi qu cam ngt, mi on ma di rc v v tin sn, mt con g trng c luc tht kho, c un nm trong t th p, ming ngm bng lu hoc bng hng. Khi c mang ra c bnh chm v cng thn. Sau chia u cho cc xut inh t lt lng cho n thng c.
456
Ngoi nhng phong tc c bit k trn, cng nh bao hi lng khc nc ta, hi lng ng K cn c nhiu tr vui ph bin nh u c ngi, chi g, bt mt bt d, u v.v... Tt c nhng tr chi y gp phn lm cho hi lng phong ph v hp dn. C th ni rng, di lp v bc ca ngy hi pho hm nay, ta vn thy n tng nhng du tch ca mt nn vn ha xa xa ca ngi Vit c, mt c dn trng la nc ca vng ng Nam . Cng nh tt c cc dn tc lm nng nghip trn th gii, ngi Vit c xa lun cu mong mt ma mng bi thu, mt cuc sng sung tc, sinh si ny n. Du tch ca tn ngng phn thc, t bnh dy, thi g bo... chnh l th hin nim ao c . V hin nhin, i vi cy la nc, yu t nc ng mt vai tr cc k quan trng. Khng phi ngu nhin m tc ng Vit Nam c cu "Nht nc, nh phn, tam cn, t ging". V th, c mt ma mng thnh vng th ma thun gi ha l v cng cn thit. Ting pho ngy hi chnh l tng trng cho ting sm em li nhng trn ma u ma. Ting sm lm cho: La chim lp l u b H nghe ting sm pht c m ln. C l ci ngun su xa ca ngy hi pho tng bng l nhng ngha ca tn ngng phn thc. ng nhin, cng nh tt c cc yu t vn ha khc ca mt dn tc, hi ng K cng l mt qu trnh tip thu v loi tr. Tip thu nhng yu t vn ha ph hp, hp thi i v loi tr nhng ci c, khng hp thi. Vic chp hnh ch th ca Chnh ph trong vic dng pho n ca ngi dn ni y, cng chnh l thi y. Hnh nh v thn Thin Cng chng gic gi lng, gi nc l mt s tip thu tch cc ca ngy hi, ph hp vi nhu cu ca lch s v ph hp vi truyn thng ca dn tc Vit Nam./. T.A - NTM
457
Hi n ng Nhn
H My
Lng ng Nhn thuc qun Hai B Trng, v pha nam thnh

ph H Ni. Lng ny c n th Hai B Trng Trc v Trng Nh. n th Hai B ngay trc ca nh my ru, cch ng Nguyn Cng Tr chng trn, di 500 thc. Theo truyn thuyt, khi dn lng ng Nhn vt c tng Hai B lin bo ln triu nh, th vua L Anh Tng lp tc cho lp n th Hai B vo nm 1142. Nhng theo Ton th, th n c xy dng vo nm 1160. n c dng trn bi ng Nhn cnh b sng Hng. n nm 1819, khi sng Hng chuyn dng, bi bi st l th n c di vo trong thn Hng Vin cng thuc lng ng Nhn. n to th trn nn t cnh cha lng thuc khu V S (ni luyn v thi L) t lc cho n nay. Trc n c mt h bn nguyt. Mt hng ct c nhiu cu i nhng nay b v nhiu. Tip n l mt ci sn rng. Trc kia bn phi sn c mt cy a c th, cnh l ti tt. Ngy hi nhn dn thng treo nhng i giy v nhng b hng tng nh n nhng ngi hu cn ca Hai B. V qua nhng ln tu sa cy a b cht v by gi c trng bng cy a mi. Gn cy a c mt tm bia kh ln. l bia Trng Vng s tch bia k do tin s V Tng Phan son nm 1840. Ni dung vn bia biu dng s nghip ca Hai B cng nh vic di n t bi vo lng nh th no! nh tin t, bn trn c hai tht voi sn en. St tng bn tri c mt tm bia do c nhn Dng Duy Thanh son nm 1848 cng mang tn Trng Vng s tch bia k. Ni dung bia ny ging nh vn bia ca tin s V Tng Phan son nm 1840. hu cung c tng Hai B t trn b cao. Tng khng i m, hai tay a ra pha trc (tt nhin khng c ng vi truyn thuyt). Tch truyn k rng1 sau trn chin bi cui cng, Hai B gieo mnh xung sng Ht th ho thnh hai pho tng t ngoi sng Nh
1
Xem thm v Hai B trong bi Hi lng H Li.
459
xui dng dt n bi ng Nhn. Mt hm, lng chi B Lnh (tc bi ng Nhn) khi i nh c v cm so xung sng ct thuyn vo b, ngay ti , c Tin Ch c ngi bo mng rng: "Cm so vo tay M ri!" Sng hm sau c triu tp dn lng li, bo tin ny cho mi ngi bit. Lng lin phn cng mt ngi ln gii ln xung sng th thy c hai pho tng va tri n u bi ng Nhn, dn lng nh ko vt ln nhng khng sao vt c. Sau lng lm l xin vt hai pho tng ln th li c bo mng l mun vt c tng phi dng dy hng iu ch khng c dng dy thng. Dn lng lm y nh li bo mng v rc c hai pho tng ln. l tng Hai B Trng. Tng ln v nng, u i m tr, thn mc o gip, hai tay ch ln tri, mt chn qu, mt chn ng. Nghe cc c k li: hai pho tng oai phong lm lit nh ang cn ra sc vy vng trong m ba qun, v, t hai pho tng nh ho quang to sng lung linh. C th l do kh anh linh ca Hai B kt thnh. Tr li hu cung ca n ng Nhn, bn tng Hai B cn c tng 12 n tng. iu ng ch l nh tin t cng nh hu cung c nhiu cu i hay nh: "Nhn miu, tn tng tc thanh cao, ho kh nh sinh, Bc c mc trung v Hn quc. Hn thu mn, n o thi chn ng anh phong bt t, Nam m s thng hu B Vng". (Khuyt danh) Tm dch l:" Miu ng Nhn, tng bu trang nghim, ho kh nh cn, ngonh ng Bc phng khng nc Hn. Ca sng Ht sng hn si sc, anh phong khng dt, ting vang Nam s c Vua B". Hoc mt cu i khc: "Kh lin Hn xng Quang V Bt thoa qun khi ngha binh" (Khuyt danh) Tm dch l: "Kh thng vua Hn ph vn m Khn qun thoa dy ngha binh". Ngoi nhng im ni trn, cn mt iu ch na pha bn phi n th Hai B l ngi nh v bn tri l cha ca lng ny. Cha
460
c tn l Vin Minh t (cha Vin Minh). Tn ny bt ngun t mt sc phong nm 1533. Vo nm - nm Nguyn Ho th nht i vua L Trung Tng - c sc phong cho Hai B l Qung Gio Vin Minh Linh Thch Trng Vng pht (ch Vin Minh ly t php hiu ny). Qua s tch n ng Nhn k trn, c th hiu rng t i L, t hai v anh hng cu nc, Hai B Trng c vng triu ny tn ln l hai n thn bo h nng nghip. T i L Trung Hng, hai B li c rc tn ln lm Pht. Hi n ng Nhn ko di bn ngy, t mng ba ti mng 6 thng 2. Nhng ngy hi chnh l ngy mng 6 thng 2. Trong nhng ngy hi c t l rc xch, ma n theo nhp trng ca con nh bng; m cuc nh b bi, v xa kia thng c ht cho ng dn mua vui. L rc nc sng Hng: l ny c coi nh im cht ca l hi, v y c l l hnh thc hi nc (th nc cu ma), mt l tit tn ngng nng nghip nguyn thu m y trn ln vi ch lch s (tng nim Hai B). T 8 gi sng, nhng ngi c phn cng a voi, kiu, c qut.v.v... ra sn n c hnh m rc. m rc diu hnh mt cch uy nghi gia ting n, ting so, ting trng, ting ching, ting tng nim ca cc c gi. i theo m rc cn c hng trm dn lng hay ngi dn ph. c bit cc thn hai bn ng m rc i qua u by hng n bi vng. m rc i theo mt l trnh nht nh, khi n b sng Hng th dng kiu li, rc kiu xung thuyn. Thuyn ny ra gia dng sng, ch c nc trong sch, ly go mc nc vo i cho. Lng chn hai b lo go chng c hnh lm cng vic tm v thay o mi cho tng. S nc cn li s dng cng quanh nm. Sau khi m rc quay tr v n th bt u lm l t. C nm cn t chc t n quan, tc l mi th tc t l u do ph n hon ton m nhim t ch t, bi t cho n cc chp vin. Nghi thc l cng ging nh khi do cc quan vin trong lng c hnh. Ma n v con nh bng: Trong bui hnh l, sau m l, ti n c on v cng ma n theo nhp trng ca con nh bng... y cng l mt tit mc sinh hot vn ho dn gian hp dn trong l hi ny. i ma n gm 10 thiu n mc o di en, tht lng buc ngoi o, mi buc cho cnh sn. n l nhng i hoc a chung quanh ct giy hnh cnh hoa dn vo, gia i l mt ngn nn ang
461
chy. Ngi ma hai tay cm hai n i thnh hai hng, ln qua ln li trc ban th, khi th i ni ui nhau, khi th i theo hng li khc, khi cho, khi thng, khi vng trn, khi k trc gp ngi sau, khi xp thnh mt hng, khi tch thnh hai hng i din nhau trc ban th. ng tc ma rt nhp nhng, an ln nhau, tay a ln a xung, di nh sng chp chn, khi t khi m ca nhng ngn nn m khng nn tt hoc chy lan ra cnh hoa giy. l nt c sc v cng l s th hin kho lo ci p c o ca iu ma n. Dn u i hnh ca iu ma n ny c mt nhn vt m nhn dn ta thng gi l "con nh bng" nhng li do mt ngi n ng ng. Ngi ny mc o di thm, qun trng, khn lt, trn vai c qung nhng dy vi ng sc, vai eo mt ci trng cm, sau lng c cm cho ln hai vai t 2 n 4 l c ui nheo nh. Ngi ny lm ra b dng iu mm mi, o l, va i va v hai tay vo ci trng cm vi nhp "bp bng, bp bng" gi nhp v lm cho iu ma cng thm rn rng, linh hot. C bi v ht cho: mt tha rung bn cnh n, xa kia c mt bn c bi dn lng hoc cc tay danh k ti nh c gp vui cho ngy hi. Bui ti, trc n c ban cho n ht th thn v phc v dn lng gii tr. Thng th vo ngy mng 6 dn lng ng Nhn cng vi mt s lng (nhng ni c n th Hai B) nh: lng H Li, Ht Mn, Phng Cng, cng n dng hng t l. Tu theo tnh hnh ca tng a phng nhng mi lng thng c khong 60 c v d l. Trong my ngy l, cc cng l thng gm: cng chay, cng xi tht, cng bnh dy... Hi lng ng Nhn cng nh nhiu hi ca cc lng khc gia yu t lch s v yu t tn ngng dn gian thng an xen ho quyn. y ngoi tng nh n cng lao to ln ca Hai B cng cc tng lnh, cn c l rc nc, ma con nh bng, cng bnh dy, phi chng l nhng tn ngng nguyn thu ca c dn nng nghip cn ng li cho n ngy nay./. H.M -----------Bi c s dng t liu ca:
462
1, Trn Tin, bn vit tay, 1991. 2, L Hng L, bn nh my. 3, Toan nh, Np c hi h nh m- quyn thng, ti bn, Nxb thnh ph HCM, 1992.
463
L hi ng Xm
Phm Minh c- Phm Th Nt - Phm Th Lan
Theo thn tch, n ng Xm do Triu V xy dng nm

214 (trc CN). n nm 137 (trc CN) sau khi vua Triu cht (th 120 tui), ngi miu ng Thm (ng Xm) chnh thc c coi l chnh t 1. Nm thng qua i, ngi n c b mc nt cng thi gian. Cho n nm 1920- 1925, nhn dn 13 lng ca tng ng Xm c (gm Hng Thi, Tr Giang v mt phn x Quc Tun, huyn Kin Xng ngy nay) tin hnh cuc vn ng xy dng li ngi n theo kin trc thi Nguyn. n ng Xm c xy dng trn mt a bn rng, thong t b ng sang b ty sng ng Giang, thuc t ca hai lng ng Thm v Vn Cc c. Nhn chnh din t ca n: b pha ty l to cc lu nm ca, cao gn 20 mt. Di sng gn b pha ng, l to thu t hnh lc lng. Trn sng xy hai cu gch ln, lm thnh hai ng a khch tham quan vo hai khu n chnh. Mt cng trnh iu khc honh trng, lng long ng h trn dy gi sn, tt c u hng vo to i bi. Bn t, bn hu l hai dy hnh lang c tn cao ni lin mi bn hai cng vng lu, i xng qua sn t chnh gia. Qua to i bi ti to trung nh ri n hu cung ni t tng c thnh Triu v b Trnh Th. Pha sau khu n l khu cha Dung v am th v t ngh kim hon. ng tngh kim hon ng Xm (Hng Thi) l Nguyn Kim Lu. ng qu chu Bo Lc Tuyn Quang (sau ny thuc huyn Bo Lc tnh Cao Bng). Trong qu trnh lm ngh, xung n ng Xm ng c cng dy cho dn y bit ngh kim hon. ghi nh ngi c cng khai sng ngnh ngh, nhng ngi th bc ng Xm tn ng l ng t ca ngh ny lng mnh. Hin nay ng Xm vn cn lu gi mt tm bia ni v cng trng ca Nguyn Kim Lu nh sau: Hong triu Chnh Ho thp nin, t ph hnh ngh b ch ng ngoa, Thng chu Bo Long t lc hc ngh o ng Xm x, kin lp thp nh
1
Thn tch n ng Xm x Hng Thi, huyn Kin Xng tnh Thi Bnh, Phm c Dut dch.
464
phng kim hon truyn ngh. (Triu vua Chnh Ho th 10 (1689), t ph Nguyn Kim Lu lm ngh kim hon chu Bo Long n x ng Xm lp 12 phng truyn ngh). Hin nay ngi cha th Nguyn Kim Lu vn c gn gi, tu b, sa sang li. Cha ng cng n ng Xm to nn mt qun th kin trc va mang tnh trng l nguy nga va mang v thm u ni linh a. Ni y, hng nm c n ngy 1 thng 1 m lch li din ra hi l si ng, thu ht hng vn khch thp phng. Cho n nay, ngi dn Hng Thi cng cha l gii c v sao hi n ng Xm li m vo ngy 1 thng 4 hng nm. Phi chng hi n ng Xm cng nm trong lch hi ph bin ca cc hi vng, hi lng khc: xun- thu nh k. Nghin cu hnh trng ca Hong hu Phng Dung Trnh Th i vng ngi c t tng th ti hu cung ca n, th ngy 1 thng 4 l sau 100 ngy mt ca B (20 thng 12). Rt c th hi m ra vo ngy ny tng nh n ngi con gi h Trnh ca qu mnh tng lm hong hu ca nh Triu, v nh m khu di tch ny mi c iu kin tu b, sa cha v c lu gi. Xa kia, hi n ng Xm ko di trong 3 ngy (t ngy 1 thng 4 n ngy 3 thng 4 m lch). c hi thng 4 th ngay t cui thng 3, cc chc sc trong x thn hp bn chn ngi gi chc mnh bi, chc c vn v chc thng xng. Thng thng ngi gi chc mnh bi thuc thn Cthn Thng Gia; ngi c vn ca thn T Ph hoc Hu Bc; cc thn khc chn ngi vo ph t. Cuc hp bn cng d kin cc t vin v c bit bn t chc thi bi tri- hot ng ch yu ca l hi y. Ngy 26- 3 lng lm l m ca n. Mi vic chun b c kt thc bng l t mc dc (l tm tng) do cc v mnh bi, c vn, thng xng tin hnh ti n chnh vo ngy 30- 3. Cng nh nhiu hi lng khc, hi n ng Xm c chia thnh hai phn l v hi rt r rt c v thi gian v a im. Sng mng 1 thng 4: l rc Thnh B t n Thng Ho ra n chnh c t chc tht uy nghim v c o. on rc gm ton gi ng trinh v l con chu cc v chc sc trong x. Nhng ngi trong on rc n mc ng phc trang phc ngy hi, tay cm chp kch, bt biu, mt s c chn khing kiu vng. i vi hi l ng Xm, l rc Thnh B c coi l l trang nghim v trang trng nht.
465
Sau khi m rc v n n chnh, trn sn t chnh gia n, l t cng c bt u v cng thi im ny, ti cc im: cha ng, cha T Ph, n Thng Ho cng din ra l t tht uy nghim. Nhn chung cc nm, l t, rc c din ra vo sng mng 1 thng 4 v kt thc vo chiu 3 thng 4 bng cuc rc Thnh B t n chnh v n Thng Ho, kt thc ba ngy hi. Khong thi gian cn li: t chiu mng 1, ngy mng 2 v sng mng 3 thng 4 dnh cho hot ng hi tht phong ph v si ng, trong cuc ua tri trn sng ng Giang trc ca n thu ht hng vn ngi i hi. T trc n nay ua tri tr thnh hot ng ch yu trong ngy hi ng Xm. Bi vy ngay t rt sm, ban t chc lo chun b cho cuc ua ny tht chu o. Ngay trong cuc hp bn ca cc v chc sc vo ngy 20- 3 ginh mt thi gian kh di bn v cuc ua tri. Thng thng tng ng Xm c 7 tri: Thng Gia, T Ph, Hu Bc, Thng Ho, Thuyn nh, Lng ng (Tr Giang); c Chng (Quc Tun). Nu tri no khng tham d cuc ua trong hi hng nm th ngay trong cuc hp ny phi bo co c th, nu khng lng s pht li v sau 3 nm mi c tham d gii. Ngy 23- 3, ngy m ca n chnh, cng l ngy lng lm l h tri. L h tri thng l th ln, mm xi (c nm mt con g v mm xi). L ny do mnh bi sm v t ngay ti u tri l Thnh v l H B. (Ngoi ra trong mi ngy ua u c l ring). Sau l h tri ngi ta t chc bi tp chn v luyn giai bi. Khi chn s giai bi chun b cho cuc ua, lng giao cho ng mnh bi chn trong s giai bi ly ngi cm li, lo nui giai bi n, ng tp trung t 26-3 n ngy vo ua. Ngun kinh ph ny da vo thu sn phm trn ba mu rung hu ca n v cc lng, cc gia nh ng h. Ngoi vic lo tp luyn cho giai bi, trong ba ngy 28, 29, 30 thng 3 lng chn ngy t chc bc thm bi. Khc vi cc cuc ua tri cc a phng, Hng Thi phi bc hai loi thm: thm phn bng v thm ng bi. Trong 7 tri bi phn bng lm hai loi: loi 1 (4 tri) v loi 2 (3 tri) ng thi bc thm ng bi, (v bi tri ng Xm c im xut pht lch nhau). Thm ng bi cng c hai loi: 2 tri chy (1 chy thng lu v 1 chy h lu) v 2 tri ui (1 ui thng lu v 1 ui h lu). Vi cch ua ny nn lc no trn sng cng c tri ua.
466
Sau thi gian tch cc chun b, hi ua tri ng Xm c bt u vo chiu ngy 1-4. Ngay t 11, 12 gi tra ngi i hi nm np v ng kn hai bn b sng ng Giang ni di my cy s. Trn to lc lng cc quan chc c mt ng . Di sng, trn mi tri cc giai bi mc qun o ng phc vi 7 tri l 7 mu qun o khc nhau nn rt d phn bit. Trn mi chic tri g di 11 mt, rng 1,1 mt ngi xem thy 6 cp bi tay cm nhng chic dm bi di 60cm, mt ngi nh m, mt ngi tt nc, tt c gn gng trong trang phc: o ngn tay ng np, qun i ng np c tht lng, u cht khn mu v ng li- vi o di the, qun trng, u khn xp v i nn da. Cc tri trong t th sn sng. Sau ba hi chung, ting ngi dch loa t to lc lng dng dc: Giai bi nghe cho lt, rp lng xung... v sau mt ting trng, gn cng pht i t to lc lng, t cc im xut pht cc tri vun vt lao i. Trn hai b sng ng Giang cng din ra cuc ua ca cc c ng vin. Trn li ginh ring cho c ng vin, ngi xem thy xut hin rt nhiu ngi ca cc lng c tri d ua, tay g ching, trng, lnh, chy theo ng vin tri ca lng mnh lm cho khng kh cuc ua cng si ng trong khng gian 1500 mt t tiu h (cha Lng ng) n tiu thng (n Thng Ho). Sau ba vng bi, tri no v nht, nh, ba c lng thng tin v c bit tri no ginh gii nht c ba bui ua c nhn thm gii ( ng Xm gi l gii lo). Gii thng cho ua tri thng bng tin, ngoi ra cn c qu tng ca nhng ngi i d hi trao tn tay cc giai bi. Ngy mng 3-3 tri no thng cuc c lng t chc rc tri v rc gii v lng mnh rt linh nh. Hi n ng Xm ngoi bi tri cn c nhiu tr vui khc: ma ri nc, u c ngi, t tm im, u vt v c bit l ht cho, ht ca tr. C th ni hi n ng Xm tr thnh t im ca nhng ngh nhn v nhng ngi a thch mn ngh thut ny. Xa kia gn n ng Xm cn c mt ngi n c tn l n Ca Cng. Ti y cn gi li mt vn bn Hn nm chp rng: Khi xa Triu V i tun th n lng ng Thm (sau i l ng Xm) ly b Trnh Th phong lm hong hu v lp hnh cung y. Khi B mt, nh vua cho con chu 36 thi vng. Sau con chu bn vng ly tin mua 36
467
mu rung lm t in. i sau con chu Trnh hong hu chuyn gi vic ca cng v cng c nhiu o kp hay ni ting. Ngy nay ng Xm vn cn lu truyn mt bi ca tr c tn ng Xm chnh t phong cnh ca. Bi ca khng ch ni n cnh quan cng khng kh ngy hi m cn khng nh n ng Xm nh mt chng tch lch s: ng Giang a th. Chn hnh cung thnh dng ra... ... Xinh knh thay, bui xun ri sng h. Gi hiu hiu hng x thong bay. Gi thuyn quyn qut ngc an tay Trai trng s bui ny tranh gii nht. Trn bi nhn lnh hi c pht. Di dng quyn, thuyn dt tri ln...1 Xa kia ng Xm, khi ba ngy hi kt thc, ring ht cho v ht ca tr vn cn ko di hng tun v c nm ko di hng thng. iu ny ni ln s hm m ca nhn dn ni y vi b mn ngh thut truyn thng ny. Ngy nay, v d hi n ng Xm, chng ta khng ch tr v mt vng qu c ngh chm bc ni ting, ni c phong cnh hu tnh cng cng trnh kin trc kh ni ting ca vng Kin Xng v ca Thi Bnh; m cn nh c sng li khng kh ca l hi c truyn./. P.M. - P.T.N P.T.L --------------------Ph bn: Nguyn Thanh - o Hng, khi quan tm n l hi ny, c t nhiu chi tit khc, xin c dn nh sau (t Tp ch VHDG s 4/97 trang 34- 36): ...Cho n nay, trong tm thc ca nhiu ngi, ngh n hi n ng Xm thng ch ngh n ni th Triu (Triu V ) m cha hiu ht rng n ng Xm nm trong mt qun th kin trc c quy m honh trng, rng ln trong c n th Trnh Th hong hu (v vua Triu V ) gn vi mt lng cho, lng ca tr ni ting v n
1
ng Xm chnh t phong cnh ca, Phm c Dut su tm v phin dch.
468
th Nguyn Kim Lu (th k XV), v t ngh chm bc c truyn v h thng n cha nm k sng Vng gn vi tc ua thuyn trong ngy hi. Nu khng k n ngi cha Lng ng (nay thuc x Tr Giang) v h thng n cha th Trnh Th hong hu nm dc theo trc un vng ca ng ua thuyn th khu trung tm ca cm di tch n ng Xm l mt tng th kin trc s vi gn 1.000 mt vung xy dng, gm cc cng trnh kin trc chnh nh: 1. Vng lu 2. Cu xy gch cun vm bc qua sng Vng. 3. Nh Thu t (ta) 4. Honh m 5. H thng t vu- hu vu 6. Sn t 7. To tin t 8. Phng nh 9. To in th 10. Hu cung ni Thnh Triu v Trnh Th hong hu hu ng 11. H thng cha Kim Tin 12. Nh th T s ngh chm bc. Cho n nay vng lu v cy cu gch dn ng vo n khng cn. S nguy nga b th ca tng th kin trc ny c th tnh t nh thu t c o nm trn mp nc sng Vng trc ca di tch. Thu t l mt ngi nh xy cao cht ngt hnh lc lng xy cun vm gm su ca vm quay ra cc hng. Nh thu t nm n ng ngay trn ng trc thn o ca ng vo di tch. Ngi trn nh thu t, du khch c th quan st ton cnh nhng hot ng trong sn t v ng thuyn ua tp np trn sng. K sau thu t l mt dy kin trc p va chon pha trc ca ngi n bao gm honh m to dng lng long ng h xen vi cc chu hoa, cy cnh v nhang n th c p v bng va. i rng khng l v nm con h d tn c p v cng phu dng nh tng trng cho quyn lc v sc mnh ca cc bc vng v to s uy nghi, linh thing ca ngi n. Hai dy t vu cng bn to vng lu xy gch c t bn gc ca sn n. Mt bng cc cng trnh kin trc ny c xy cao so vi mt t l 1,5m vi nguyn liu ch yu bng vi. Bn
469
to vng lu kin trc theo li chng dim c cc, tng di cun vm lm ng ra vo, hai tng trn vn cao ti 15 mt gi cho khch try hi cm gic nh ang ng di chn cc to thnh thu xa. Nhng mng ph iu p va hnh u rng, mt h ph trng trng nhn ra bn pha v h thng cu i c ko di sut theo chiu cao ca vng lu cng tng thm v thm nghim, c knh ca ngi n. To tin t ca ngi n l mt to i nh gm nm gian rng vi quy m s c chiu cao ti 13 mt v kiu dng kin trc b th, t gp cc di tch khc. Phn hin ca to tin t rng khch sp l vo n hoc ng li vo ban m thong mt. Ni tht to tin t l c mt ngh thut bi tr c o. Vm in cao v rng vi h thng ct lim to cao sng sng chng hai tng x lim c kch thc 5m x 0,5m x 0,6m gnh chu sc nng ca mi nh. H thng i t, cun th c kch c cc ln vi 3,5m x 1,5m c chm khc g cng phu ch chn c, ch trin, ch tho c. Di tm cao ca cc i t, cun th l h thng y mn, ca vng c chm tr tinh xo hon m vi cc ti t linh, t qu an xen vi cc mng chm cnh long cun thu, long qun, long vn cng hoa l cch iu nho sc, chim tr- ph dung... phn chm khc g ca n ng Xm phong ph, a dng c th xem l mt trong nhng tp i thnh thu tm cc ti ca ngh thut chm khc g ca Vit Nam thi Nguyn. Pha hin sau ca to tin t vi hu cung l to in trung t c kin trc theo kiu phng nh m mi cnh bng ba gian ca to tin t khp vi cc to ng mung dn t to tin t n hu cung. Mt bng xy dng khu vc ny c cc ngh nhn x l mt cch cc k ti hoa. T ba gian tin t c rt li mt gian chnh gia lm nn ca to phng nh. Hai gian bn cnh c b tr nm xen gia hai gian ng mung pha ngoi xy thnh ging cha nc ma t cc mi n xung theo kiu kin trc thc thin tnh (ging tri) trong kin trc n, cha c ca Vit Nam. nh sng tri chiu vo lm cho c khu vc ny sng sa , thng thong. S bi tr chu hoa, cy cnh vi nhiu kiu dng cu k nh to c mi giao thoa gia thin- a- nhn, gy cm xc mi l trong lng du khch khi h bc ti hu cung. To hu cung ca n c cu trc thnh hai b phn lin hon l to in nm gian ni vi gian trung tm l phn chui v c tn cao mt bng t khm gian. Pha hin ngoi ca to hu cung c bi tr hi ho bng nhng i t cun th, cu i cng h thng y mn g chm. Nhiu bi th, cu
470
i khu vc ny cn lu bt danh bi ca nhng danh s trong lch s vn hc Vit Nam nh Doanh in s Nguyn Cng Tr, Tin s Don Kh, Ph bng V Tun... H thng cnh ca khay soi ch kp ba gian trung tm ca to in hu cung c chm thng vi ti bt bu, hoa vn, dy l, ch trin trn 12 ca ca hu cung to cm gic lng lng, thot tc cho du khch trc khi bc qua ngng ca vo y. Khm gian t ti hu cung l mt tc phm c o mang nt c th ca lng ngh chm bc, ng, st. Khm gian c phong kn bng nhng l ng chm thng cc ti t linh, t qu, lng long chu nguyt... nh sng ca nhng ngn nn chm tr to ra mt qung sng huyn o, linh thing buc du khch phi tnh tm chn thm cung tnh mch hon ton tri ngc vi cnh nhn nhp, huyn no pha ngoi trong thi gian c hi. Trong khm th t tng Triu V v hong hu Trnh Th. C hai pho tng u c c bng ng khm vng, thip bc. C tng to tng ng vi ngi tht t th ngi. Tng Triu V dng mt ngi Hn to ln ng b uy nghi. Tng Trnh Th mang dng ngi ph n Vit Nam thon th vi nt mt n hu, nhn t, phng pht nt oan trang, trinh thc ca c thn n Vit Nam. Trong khm th cn bo lu c kin trc vng, ba st, theo truyn ngn l bo vt ca Triu V c lu truyn (?). Nm trong tng th kin trc ca n ng Xm l n th hong hu Trnh Th, n th t ngh chm bc Nguyn Kim Lu v cha Kim Lin c quy m kin trc nh hn lm nn cho ngi n thm nguy nga, lng ly. Cc t liu t thn tch, sc phong, cu i i t kt vi ngun t liu t truyn thuyt dn gian lu truyn trong vng cho thy Triu V (207- 136 tr. CN) i tun th n lng ng Thm (sau i l ng Xm) thy nng Trnh Th nhan sc, nt na, n gii, ht hay bn ly lm v, phong lm hong hu v cho lp hnh cung y. H Triu lng ng Xm n nay tng vn t ho l mt dng h c nhiu ngi hin t. Ngi n ng Xm c xy dng chnh trn t hnh cung xa. Con chu hong hu Trnh Th chuyn ph trch cm ca chn cung nh v sau khi hong hu mt th dn lng c dng mt ngi n th nhng ngi ca cng ti y. Hng nm khi lng vo hi thng t chc thi ht cho, ht ca tr. Dn lng ng Xm vn c truyn thng n gii, ht hay, nhiu ngi tr thnh nhng ngh s cho c ting thi hin i. Ring ngi n th t s ngh chm bc ca lng th thn tch, sc phong v tm bia thi L c nin hiu Thun Thin nh nin (1429) (?)
471
cho bit rng: Nguyn Kim Lu ngi thn Thng Gia lng ng Xm sng vo thi thuc Minh (1407- 1427) lu lc ln chu Bo Lc, tnh Tuyn Quang hc c ngh kim hon. Khi tr v qu, ng truyn ngh lp ra phng lm kim hon. T lng ng Xm dn khang, vt thnh, dn lng li to i lm ngh nhiu vng trong nc v u cng thnh t. Khi ng qua i, dn lng lp n th ng. Sn phm chm bc ca lng ng Xm t thi Php thuc n nay khng ch ni danh trong nc m cn c ngoi nc bit n v a chung. T xa xa, l hi n ng Xm thng c nhiu l thc, nhiu tr chi, tr din, ua ti c t chc. Trong cc nghi thc rc t hi th l rc Thnh B c coi l mt nghi l c dn lng quan tm vo bc nht. Sng mng mt thng t (m lch) nghi l rc Thnh B t n Thng Ho ra n chnh. on rc gm ton n ng trinh p ngi, p nt c dn lng bnh chn tham gia cm t kh v khing kiu. Khi kiu rc Thnh B n sn t n ng Xm th cc nghi thc t l cc im ph cn cng bt u. Hm r hi, nghi thc t l cng kt thc bng vic rc Thnh B t n chnh tr v n Thng Ho. Ngoi nghi thc l Thnh, cc tr ua ti gii tr hi ng Xm c sc cun ht ng o cc du khch try hi nh ht cho, ht ca tr, u roi, vt v... v ni bt nht l tr ua tri...
472
Hi thi cm thi ng Vn
Minh Nhng
x ng Thp huyn an Phng c lng ng Vn (xm

ng Lc v xm Vn sp nhp) bn dng sng y. Nhn dn sinh sng bng cy la, trng mu v c an lt r, r. Lng c ngi nh n mnh di cy go c th, bn ging nc trong xanh. nh th ng Vng V, tng truyn c dng ngi cao ln, ru tc bc ph v tm lng nhn hu. Vo mt nm Mo i L, nc sng ln to lm v, nhn dn ra sc cu nhng khng c. May c ng Vng V i vng cnh qua y, thy vy ng lin nhy xung chn ng dng nc chy, cu gip dn tnh khi cnh lm than, lt li. Nhng ri ng cng b dng nc cun tri lun. Dn lng thng tic ngi anh hng, bn lp n v hng khi phng th ng. Hng nm, c n ngy rm thng ging, lng ng Vn thng m hi rc nc, ht cho v thi cm thi. Hi thi cm thi y c nt c o v cch ly la v m mu sc hi hc ca dn gian. Khc vi hi thi cm thi trn cn Lin H, Lin Trung... Cng khng ging thi cm thi trn thuyn ca lng H M v H Hi... Hi thi cm thi ca lng ng Vn din ra nh sau: Trn sn nh ngi ta trng sn 4 cy chui ht cao 4m thng tp nh ct nh. Phn ngn cht b l, cm mi cy mt nn hng thm. Di chn 4 ci , 4 r thc v 4 mnh tre gi. Ngi d thi c tuyn chn t cc xm trong lng. Xm nh, xm Tri, xm Qun v xm Miu, mi xm thnh mt i d thi gm 5 ngi nam thanh, n t tui t 18 n 30. Mi i c thm mt anh h nh trng khu thc gic. Trang phc cng mi i mt mu sc khc nhau. Lng c ra ban gim kho gm 9 v l ngi trong ban khnh tit v khch n d hi, vic chm thi c cng minh. Bt u vo hi thi, trng ching im 3 hi, cc i hnh d thi xp hng trang nghim thnh knh lm l dng hng trc ca nh tng nh v thn thnh hong lng c cng cu dn, h quc. Hi thi bt u t vic ly la t trn ngn cy chui cao. Khi ba ting trng hiu va dt, bn thanh nin ca bn i nhanh thon thot leo ln thn cy chui rt trn v bi m. C ngi leo ln, tt xung, li leo ln... C ngi
474
phi b cuc, ngi khc li leo ln, quang cnh ht sc vui nhn. Khi ly c nn hng mang xung, ban t chc pht cho 3 que dim chm vo hng chy thnh ngn la. Ngi trong i vt mnh tre gi thnh nhng a bng chm la t vo nhng ngn uc. Trong khi , ngi trong nhm d thi nhanh tay gi thc, dn sng thnh go, ly nc v bt u thi cm. Nhng ni cm nho nh treo l lng di cn cong hnh cnh cung c cm kho lo t dy lng un v trc mt. Tay cm cn, tay cm uc ung a cho nh la bp bng. Cc i thi cm an xen nhau un ln trn sn nh trong s c v nng nhit ca ngi xem hi. Nhng ch h lm lnh lun thc trng khu lin hi bn tai ngi thi cm. Nghe ni c nm hi thi cn thm tit mc tranh nhau mc qun o. Ban t chc sn mt ng qun o, c vy o ph n ln ln gia sn nh. Ngi d thi nghe hiu lnh chy n tranh nhau nhn qun o, khn m, giy dp... Ai nht c g phi dng th y. Nn c cnh n ng mc phi vy o ca n b, v ngc li, gy nn nhng trn ci "chy nc mt". To khng kh hi hc si ng trc lc vo thi thi cm. Khong sau mt gi ri, nhng ni cm ln lt c em trnh trc ca sn nh. Ban gim kho m ni cm chm theo ba tiu chun: Go trng, cm do v khng c cm chy. Cc ni cm c nh s ng vi ngi d thi, gi b mt vi ban gim kho. Hi cm thi ng Vn l sinh hot vn ha c truyn c bt ngun t cc cuc try qun nh gic ca ngi Vit c bn dng sng y xa. Phng tin ca hi l sn vt "cy nh, l vn". Nhng cy chui, ht go t vn rung, nhng mnh tre, b uc, an lt ca lng ngh truyn thng. Hi thi l dp ua ti ca trai trng trong lng v sc kho, thng minh khi ly la. L dp th hin bn tay kho lo ca gi lng c go trng, cm do tip t binh lng. Hi cn vang ln nhng trn ci hn nhin, sng khoi ca ngi nng dn sau nhng ngy lao ng mt nhc. Hi t lng bit n v thn t thu hng hoang m nc. Hi gi gn nt vn ha dn gian c sc tim n mi lng qu hm nay./.
M.N
475
Hi lng ng Ph
Nguyn Hu Thc
Lng ng Ph thuc x Phng T, huyn ng Ha (H Ty).

Trc nm 1945, ng Ph l tn gi mt x gm ba thn ng Ph, Nguyn X, Ngc ng thuc tng o T huyn ng Ha. Nay cc thn trn thuc x Phng T. L hi lng ng Ph l mt l hi ln trong vng vi s tham gia ca hai thn Nguyn X v Ngc ng. Vic kt ngha ba thn cng t chc l hi xut pht t ci ngun lch s nh sau: Truyn rng, vng Hoan chu c gia nh tc trng Bch Ln, v l Nghim Th sng phc c, dn trong vng ai cng knh trng. Him ni v chng mun ng con ci. 49 tui b Nghim Th mi mang thai v sinh nht bo thai hai ngi con trai. Ngi anh t tn l Bch Tng, ngi em l Bch a. Ln ln hai anh em tng mo uy nghi, thn th cng trng thng minh hn ngi. By gi, sau khi Ng Quyn mt, t nc lm vo cnh 12 s qun ct c. Hai em Bch Tng v con b d l i bn i kinh l khp min t nc tm anh ti mu vic ln. H n huyn Sn Minh (mt phn t ca huyn ng Ha xa), ph ng Thin dng t tp dn chng lp nn trang Nguyn X v sau pht trin lp tip trang ng Ph, Ngc ng, gi l Tam Khu, ly khu t ng Ph lm trung tm. Lc ny, ng Hoa L s qun inh B Lnh ti gii sng sut hn ngui nghe tin ph ng Thin c ba anh em Bch Tng thanh th ni ting trong vng, bn sai cng thn Nguyn Bc, inh in triu v triu giao chc tc, thng lnh qun thy b i dp hai s qun ct c vng Sn Ty. Dp xong lon 12 s qun, thng nht non sng v mt mi, inh B Lnh ln ngi hong ban thng cng lao cho cc tng lnh. Hai anh em Bch Tng cng i c inh Tin Hong cho n thc p x ng Ph v cai qun vng t Sn Ty n min ng Hi. Sau ngy cc ng mt dn khu ng Ph lp miu th anh c Bch Tng, dn khu Ngc ng th Bch a cn dn khu Nguyn X th i. L tc quy nh ba thn cng ng t chc l hi lun phin
477
tng thn, v vy hi lng ng Ph ba nm mi m i hi. Do ng Ph th anh c lm Thnh hong lng, li l khu t trung tm ca hng x nn thng l hi lng ng Ph to hn hai thn Nguyn X v Ngc ng. Chnh hi lng ng Ph t chc vo ngy 4 thng ging, tng truyn l ngy huynh cng Bch Tng xut trn dp lon. Tuy nhin, hi lng c t chc tng bng t chiu mng 3 tt. Hm lng t chc nghim qun, biu dng lc lng tham gia rc Thnh hong. Tt c qun rc t tp ng sn trc nh i bi ca nh ng Ph, di s ch huy ca ban khnh tit, on rc theo trnh t ln lt rc kiu Thnh hong t nh ra u lng, xung cui lng. i hnh nghim qun c i c, i rc bt bu, i nhc bt m, i ma snh tin 12-16 em gi, i trng n, i ma rng ph gi kiu. ng ch hi rc lng ng Ph c bn c kiu: 1. Kiu tam t (1 nh ng v 2 cy nn bng ng). 2. Kiu ng s (1nh, 2 cy nn bng ng v 2 l lc bnh). 3. Kiu long nh t long ngai bi v c bn th. 4. Kiu bt cng, 16 ngi khing trn kiu t long ngai bi v huynh cng Bch Tng i vng. Rc kiu Thnh mt vng quanh lng th hi gi tr li nh, xp cc c kiu trc ca nh i bi. Bui ti cc c t chc t Thnh hong. Vic t rt nghim cn. Tc xa n nay lng ng Ph nht thit phi sa mt c chay dng l nh Thnh. Mm c chay gm: 3 bt cm, 3 bt ch, 3 bt canh u v 6 a (a ci da, a lc, a b, a vng, a gi u, a u vn) cng gi l lc cng. Sng mng 4 tt l ngy chnh hi, dn lng ng Ph t tu nghnh n hai on rc ca lng Nguyn X t trn xung, ca lng Ngc ng t di ln. Theo quy nh nu m rc ca lng Nguyn X n trc th phi dng trc nghi mn i m rc lng Ngc ng ti v nhng kiu Thnh Ngc ng vo trc v Thnh hong Ngc ng l Tng a i vng thuc th bc hng trn ca Thnh hong lng Nguyn X l i i vng. Lc ny l thi im tng bng nht ca hi lng ng Ph. Cuc hi nhp m rc ca ba lng nghnh n tip nhau. Cc i ma s t t do trnh din, ting trng hi no nhit ph v trt t nghim chnh
478
ca m rc kiu, nhiu khi c c kiu quay, kiu bay. C x bt bu rp tri. Ma snh tin, ma trng... bc l ti nng a dng. Sau nhng mn trnh din ngon mc cc tr dn gian, cc c kiu Thnh c n rc qua nghi mn vo t ngay ngn trc ca nh. By gi cc c ba thn cng vo thc hin cc nghi l t cng ng. Cuc t ko di nhiu tun. Bui tra dn lng t chc n chay kt ngha vi nhau. Cui bui chiu dn lng Nguyn X v Ngc ng rc kiu v. Cc thn tip tc nghi l t m hm ti nh lng mnh. Hi lng ng Ph th hin truyn thng ung nc nh ngun, tng nim cc v anh hng c cng vi t nc, tht cht tnh ngha gia cc thn cng chung mt tn ngng, t tng cng s on kt gip nhau trong cuc sng v gp phn bo lu nhng gi tr vn ha c sc a phng. * * * Cng ti lng ng Ph, trc nm 1945, tng din ra mt l hi o v c din tr cp cu ni ting ph ng Thin xa. Thi im t chc o v - cp cu vo thng ba thng t m lch. H nm no nng nng kh hn sang n thng ba m tri vn khng c ma th b lo su x, thn (Hu X, Vn Nu, ng Ph, Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X) quyt nh t chc o v, ct c dn cc thn chun b cng vic cho ngy hi l. Tr Vn ng thuc x To Dng Vn cn li 5 thn kia thuc x Phng T. C 6 thn trn cng t tp theo m rc cc c kiu Thnh ca lng ng Ph v Ngc ng v miu C, cn gi l qun C c xy bn th l thin bng gch, l ni hai anh em Bch Tng, Bch a v ngi em con d i, thi lon 12 s qun, t t Hoan chu tm n vng t ng Ha, dng chn chia dn i m t 3 khu Nguyn X, ng Ph, Ngc ng. Kiu Thnh ca cc thn c by hng trc ca qun C, b lo cc thn vo cng ng cu ma. Sau mt tun l th mi thn c hai c ra vt lo, cn gi l vt th chu Thnh qun C. n bui chiu cng ngy 6 thn rc kiu v nh n thn ng Ph. nh n l nh ca lc thn, kin trc 15 gian b dc thnh hnh ch nht, ca nh trng v hng mt tri ln. Hng b lo t o v ca nh n cn dn 6 thn t chc cp cu ngoi nh.
479
Bi cp cu chia thnh hai khu ly cng nghi mn ca nh lm ranh gii; sn trong (khong t bn trong cng nh) v sn ngoi (khong t bn ngoi cng nh). Sn trong (hng ng) dn lng o mt h t su 0,80 m, ng knh mt h 0,60m cn sn ngoi (hng ty) o mt h v chnh gia cng nghi mn n o mt h kch c tng t sn trong. 3 h ny thng hng nhau v hai h bn cch u nhau so vi h gia. Qu cu bi phm , ng knh khong 0,40m. Trc ngy cp cu dn thn c ngi n lng Phng X, huyn M c tm cy chui ht c c to nht th o ly c o trn mang v. Tc truyn c dn thy ngi i tm c chui lm cu th nh no cng sn n dn ngi o vo vn chui nh mnh. C chui nh no c chn lm cu th ch h rt mng tm nim trong nm lm n may mn. Hai ngi khing qu cu v nh phi qua sng y. Cc ngang, dc bn sng u mun ch ngi i o cu v qu cu qua sng. Dn king khng i chung ch cu s khng may. Qun tham gia cp cu 6 thn khng hn ch, min l dn inh khe mnh, chia ra nh sau: - Qun thn ng Ph gi l qun chy gy, qun bn t, mc qun o lng di, tht lng , u cht khn . - Qun cp cu ci trn ng kh. Qun thn Hu X, Vn ng gi l qun tng thng t tp sn trong v qun cc thn Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X gi l qun tng h t tp sn ngoi. Tr cp cu din bin nh sau: Trc tin mi bn tng thng v tng h c mt ngi n trc ca nh n vt th trc nh Thnh. Nu bn no thng th bn y cp qu cu a ra sn ngoi b cu vo h bn ty, bn no thua th phi cp cu a vo sn trong b vo h bn ng. Tng thng c mt c gi mc qun o , qun khn lng , cht khn u , tay cm c c nhim v pht ngn c v pha h qun mnh phi em qu cu n b. Tng h cng nh vy, ch khc c gi cm c xanh pht v pha h qun mnh phi b cu. ng cnh hai c l ngi nh trng khu, ngi nh kng bng ng lm hiu lnh thc gic qun cp cu. Khi c hiu lnh ca ch m, qun chy gy chy ra h gia nghi mn, tay cm gy by qu cu ln th ln trn mt t v rt gy
480
chy ra ngoi dp m vng quanh sn bi. Lin , qun hai bn x ti, c theo hiu lnh trng, kng v hng c ch ging cp bng c qu cu v pha c lng ch nh. Cuc ging cp cu quyt lit, c keo qun hai bn tranh cp cu vi ba gi ng h mi a c cu vo h ca bn mnh. Mi ngy qun tng thng v tng h phi tranh cp cu ba keo. Bn no hai ln cp c cu b vo h trong ngy l thng cuc. Tr cp cu din ra ba ngy lin tip, c thy l 9 keo. Cp cu din ra rt si ng trong ting trng, ting kng thc gic. Qun hai bn ham cp cu khng e ngi g s va chm. Ngi ta bo rng nu c s va chm xy xt da tht th ch cn ly t bn h gia xoa vo l t s mau lnh. Ngy th ba sau khi cp cu 9 keo th i din ban khnh tit lc thn cng b bn thua, bn c. Qun bn c reo mng cn dn hng tng th tin rng mt tri b nh ng nn khng gy nng nng kh hn vi con ngi na m tri s mang nc n ti cho ng rung dn cy cy. Cng b thua c xong, qun cp cu v sn ring ca tng cn qun chy gy mang qu cu t h ln mt t ln cu i vng quanh bi, gi l dt cu i chi. Qun chy gy tinh nghch ln qu cu vo m n b, con gi i xem hi to ra nhng trn ci vui sng khoi. Sau vi vng dt cu i chi, qun chy gy dt cu th xung ging lng ng Ph. Cu c chui ni trn mt nc i khi no tri ma to th vt ln b i. Ngoi sn t chc cp cu, n nh 3 ngy, cn trc ca nh cc c lc thn t cu o v, t n khi no tri t thay i c ma mi thi. Nu trng hp mi cp cu c mt ngy m tri ma th dn lc thn tm nim thnh hong lng ng Ph thing ph tr cho dn toi nguyn nn dn thn phi t t Thnh vi ngy. Ngy nay, khng cn nghi l t o v v cp cu, nhng k c v tr cp cu vn in m trong tm tr cc c lng ng Ph. Dn lng ang c k hoch gy dng li tr vt lo, cp cu, coi l sinh hot vn ha c o ca a phng, phc v cho ngy l hi tam thn 3 nm t chc mt ln vo ngy mng 4 tt lng ng Ph./. N.H.T
481
Lng ng Ph thuc x Phng T, huyn ng Ha (H Ty). Trc nm 1945, ng Ph l tn gi mt x gm ba thn ng Ph, Nguyn X, Ngc ng thuc tng o T huyn ng Ha. Nay cc thn trn thuc x Phng T. L hi lng ng Ph l mt l hi ln trong vng vi s tham gia ca hai thn Nguyn X v Ngc ng. Vic kt ngha ba thn cng t chc l hi xut pht t ci ngun lch s nh sau: Truyn rng, vng Hoan chu c gia nh tc trng Bch Ln, v l Nghim Th sng phc c, dn trong vng ai cng knh trng. Him ni v chng mun ng con ci. 49 tui b Nghim Th mi mang thai v sinh nht bo thai hai ngi con trai. Ngi anh t tn l Bch Tng, ngi em l Bch in. Ln ln hai anh em tng mo uy nghi, thn th cng trng thng minh hn ngi. By gi, sau khi Ng Quyn mt, t nc lm vo cnh 12 s qun ct c. Hai em Bch Tng v con b d l bn i kinh l khp min t nc tm anh ti mu vic ln. H n huyn Sn Minh (mt phn t ca huyn ng Ha xa), ph ng Thin dng t tp dn chng lp nn trang Nguyn X v sau pht trin lp tip trang ng Ph, Ngc ng, gi l Tam Khu, ly khu t ng Ph lm trung tm. Lc ny, ng Hoa L s qun inh B Lnh ti gii sng sut hn ngui nghe tin ph ng Thin c ba anh em Bch Tng thanh th ni ting trong vng sai cng thn Nguyn Bc, inh in v triu giao chc tc, thng lnh qun inh thy b i dp hai s qun ct c vng Sn Ty. Dp xong lon 12 s qun, thng nht non sng v mt mi, inh B Lnh ln ngi hong ban thng cng lao cho cc tng lnh. Hai anh em Bch Tng cng i c inh Tin Hong cho n thc p x ng Ph v ai qun vng t Sn Ty n min ng Hi. Sau ngy cc ng mt dn khu ng Ph lp miu th anh c Bch Tng, dn khu Ngc ng th Bch a cn dn khu Nguyn X th i. L tc quy nh ba thn cng ng t chc l hi lun phin tng thn v vy hi lng ng Ph ba nm mi m i hi. Do ng Ph th anh c lm Thnh hong li l khu t trung tm ca hng x nn thng l hi lng ng Ph to hn hai thn Nguyn X v Ngc ng. Chnh hi lng ng Ph t chc vo ngy 4 thng ging, tng truyn l ngy huynh cng Bch Tng xut trn dp lon. Tuy nhin, hi lng c t chc tng bng t chiu mng 3 tt. Hm lng t chc nghim qun, biu dng lc lng tham gia rc Thnh hong. Tt c qun rc t tp ng sn trc nh i bi ca nh ng Ph di s ch huy ca ban khnh tit on rc theo trnh t ln lt rc kiu Thnh hong t nh ra u lng, xung cui lng. i hnh nghim qun c i c, i rc bt bu, i nhc bt m, i ma snh tin 12-16 em gi, i trng n, i ma rng ph gi kiu. ng ch hi rc lng ng Ph c bn c kiu: 1. Kiu tam t (1 nh ng v 2 cy nn bng ng). 2. Kiu ng s (1nh, 2 cy nn bng ng v 2 l lc bnh). 3. Kiu long nh t long ngai bi v c bn th. 4. Kiu bt cng, 16 ngi khing trn kiu t long ngai bi v huynh cng Bch Tng i vng. Rc kiu Thnh mt vng quanh lng th hi gi tr li nh xp cc c kiu trc ca nh i bi. Bui ti cc c t chc t Thnh hong. Vic t rt nghim cn. Tc xa n nay lng ng Ph nht thit phi sa mt c chay dng l nh Thnh. Mm c chay gm: 3 bt cm, 3 bt ch, 3 bt canh u v 6 a (a ci da, a lc, a b, a vng, a gi u, a u vn) gi l lc cng.
482

Sng mng 4 tt l ngy chnh hi, dn lng ng Ph t tu nghnh n hai on rc ca lng Nguyn X t trn xung, ca lng Ngc ng t di ln. Theo quy nh nu m rc ca lng Nguyn X n trc th phi dng trc ca tam quan i m rc lng Ngc ng ti v nhng kiu Thnh Ngc ng vo trc v Thnh hong Ngc ng l Tng a i vng thuc th bc hng trn ca Thnh hong lng Nguyn X l i i vng. Lc ny l thi im tng bng nht ca hi lng ng Ph. Cuc hi nhp m rc ca ba lng nghnh n tip nhau. Cc i ma s t t do trnh din, ting trng hi no nhit ph v trt t nghim chnh ca m rc kiu thay th vo l nhng biu din kiu quay, kiu bay. C x bt bu rp tri. Ma snh tin, ma trng bc l ti nng... Sau nhng mn trnh din ngon mc cc tr din dn gian, cc c kiu Thnh c n rc qua ca tam quan vo t ngy ngn trc ca nh. By gi cc c ba thn cng vo thc hin cc nghi l t cng ng. Cuc t ko di nhiu tun. Bui tra dn lng t chc n chay kt ngha vi nhau. Cui bui chiu dn lng Nguyn X v Ngc ng rc kiu v nh lng. Cc thn tip tc nghi l t m hm ti nh lng mnh. Hi lng ng Ph th hin truyn thng ung nc nh ngun, tng nim cc v anh hng c cng vi t nc, tht cht tnh ngha gia cc thn cng chung mt tn ngng, t tng cng s on kt gip nhau trong cuc sng v gp phn bo lu nhng gi tr vn ha c sc a phng. ** * Cng ti lng ng Ph, trc nm 1945, tng din ra mt l hi o v c din tr cp cu ni ting ph ng Thin xa. Thi im t chc o v - cp cu vo thng ba thng t m lch. H nm no nng nng kh hn sang n thng ba m tri vn khng c ma th b lo su x, thn (Hu X, Vn Nu, ng Ph, Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X) quyt nh t chc o v ct c dn cc thn chun b cng vic cho ngy hi l. Tr Vn ng thuc x To Dng Vn cn li 5 thn kia thuc x Phng T. C 6 thn trn cng t tp theo m rc cc c kiu Thnh ca lng ng Ph v Ngc ng v miu C, cn gi l qun C c xy bn th l thin bng gch, l ni hai anh em Bch Tng, Bch a v ngi em con d i thi lon 12 x qun t t Hoan chu tm n vng t ng Ha dng chn chia dn i m t 3 khu Nguyn X, ng Ph, Ngc ng. Kiu Thnh ca cc thn c by hng trc ca qun C, b lo cc thn vo cng ng cu ma. Sau mt tun l th mi thn c hai c ra vt lo, cn gi l vt th chu Thnh qun C. n bui chiu cng ngy 6 thn rc kiu v nh n thn ng Ph. nh n l nh ca lc thn, kin trc 15 gian b dc thnh hnh ch nht, ca nh trng v hng mt tri ln. Hng b lo t o v ca nh n cn dn 6 thn t chc cp cu ngoi nh. Bi cp cu phn thnh hai khu ly cng tam quan ca nh lm gianh gii; sn trong (khong t bn trong cng nh) v sn ngoi (khong t bn ngoi cng nh). Sn trong (hng ng) dn lng o mt h t su 0,80 m, ng knh mt h 0,60m cn sn ngoi (hng ty) o mt h v chnh gia cng tam quan nh n o mt h kch c tng t sn trong. 3 h ny thng hng nhau v hai h bn cch u nhau so vi h gia. Qu cu bi phm , ng knh khong 0,40m. Trc ngy cp cu dn thn c ngi n lng Phng X, huyn M c tm cy chui ht c c to nht th o ly c o trn mang v. Tc truyn c dn thy ngi i tm c chui lm cu th nh no cng sn n dn ngi o vo vn chui nh mnh. C chui nh no c chn lm cu th ch h rt mng tm nim trong nm lm n may mn. Hai ngi khing qu cu v nh phi qua sng y. Cc ngang, dc bn sng u mun ch ngi i o cu v qu cu qua sng. Dn king khng i chung ch cu s khng may. Qun tham gia cp cu 6 thn khng hn ch, min l dn inh khe mnh, chia ra nh sau: - Qun thn ng Ph gi l qun chy gy, qun bn t, mc qun o lng di, tht lng , u cht khn . - Qun cp cu ci trn ng kh. Qun thn Hu X, Vn ng gi l qun tng thng t tp sn trong v qun cc thn Dng Kh, Ngc ng, Nguyn X gi l qun tng h t tp sn ngoi. Tr cp cu din bin nh sau: Trc tin mi bn tng thng v tng h c mt ngi n trc ca nh n vt th trc nh Thnh. Nu bn no thng th bn y cp qu cu a ra sn ngoi b cu vo h bn ty, bn no thua th phi cp cu a vo sn trong b vo h bn ng.
483

Tng thng c mt c gi mc qun o , qun khn lng , cht khn u , tay cm c c nhim v pht ngn c v pha h qun mnh phi em qu cu n b. Tng h cng nh vy, ch khc c ga cm c xanh pht v pha h qun mnh phi b cu. ng cnh hai c l ngi nh trng khu, ngi nh kng bng ng lm hiu lnh thc gic qun cp cu. Khi c hiu lnh ca ch m, qun chy gy chy ra h gia tam quan, tay cm gy by qu cu ln th ln trn mt t v rt gy chy ra ngoi dp m vng quanh sn bi. Lin , qun hai bn x ti, c theo hiu lnh trng, kng v hng c ch ging cp bng c qu cu v pha c lng ch nh. Cuc ging cp cu quyt lit, c keo qun hai bn tranh cp cu vi ba gi ng h mi a c cu vo h ca bn mnh. Mi ngy qun tng thng v tng h phi tranh cp cu ba keo. Bn no hai ln cp c cu b vo h trong ngy l thng cuc. Tr cp cu din ra ba ngy lin tip, c thy l 9 keo. Cp cu din ra rt si ng trong ting trng, ting kng thc gic. Qun hai bn ham cp cu khng e ngi g s va chm. Ngi ta bo rng nu c s va chm xy xt da tht th ch cn ly t bn h gia xoa vo l t s mau lnh. Ngy th ba sau khi cp cu 9 keo th i din Ban khnh tit lc thn cng b bn thua, bn c. Qun bn c reo mng cn dn hng tng th tin rng mt tri b nh ng nn khng gy nng nng kh hn vi con ngi na m tri s mang nc n ti cho ng rung dn cy cy. Cng b thua c xong, qun cp cu v sn ring ca tng cn qun chy gy mang qu cu t h ln mt t ln cu i vng quanh bi, gi l dt cu i chi. Qun chy gy tinh nghch ln qu cu vo m n b, con gi i xem hi to ra nhng trn ci vui sng khoi. Sau vi vng dt cu i chi, qun chy gy dt cu th xung ging lng ng Ph. Cu c chui ni trn mt nc i khi no tri ma to th vt ln b i. Ngoi sn t chc cp cu, n nh 3 ngy, cn trc ca nh cc c lc thn t cu o v, t n khi no tri t thay i c ma mi thi. Nu trng hp mi cp cu c mt ngy m tri ma th dn lc thn tm nim thnh hong lng ng Ph thing ph tr cho dn toi nguyn nn dn thn phi t t Thnh vi ngy. Ngy nay, khng cn nghi l t o v v cp cu nhng k c v tr cp cu vn in m trong tm tr cc c lng ng Ph. Dn lng ang c k hoch gy dng li tr vt lo, cp cu, coi l sinh hot vn ha c o ca a phng phc v cho ngy l hi tam thn 3 nm t chc mt ln vo ngy mng 4 tt lng ng Ph./. N.H.T
484
Hi Gi
Nguyn Ch Bn
ch nhng tr din l hi cun ht lng ngi ca x oi xa. Bi m l mt tr din ca l hi lng m (nay l x Ty Tu, huyn T Lim, ngoi thnh H Ni), hi Thy tc l hi cha Thy v rc Gi l mt tr din ca l hi lng Gi.
"Bi m, rc Gi, hi Thy" l cu phng ngn quen thuc
Lng Gi, thi trc c tn l K S, ri i C S v by gi bao gm c t x c S v x Yn S. Nm ven b sng y v trc ng b t kinh k ln x oi th xa, K Gi, vi v th a - vn ho, a - chnh tr ca mnh, tr thnh mt th t sm ut. Bn Gi, ch Gi, Bn La v.v..., t lu ni ting khp x oi1. Nhng k Gi cng i vo lch s nh mt lng chin u lu i v oai hng. Lch s xy dng v bo v qu hng lng Gi thm m m hi v xng mu ca bao nhiu th h, c ghi vo s sch, vo k c dn lng bng nhng truyn thuyt, v nhng chng tch vt cht nh M Thnh, Rng Cm, G Gio, M Go, Qun Gi, cha Bn .v.v.... Nhn vt trung tm ca l hi lng Gi chnh l mt ngi con ca lng: anh hng L Phc Man. Truyn thuyt v nhn vt ny c ghi rt sm vo s sch. Th k XIV, Vit in u linh chp:"By gi thin h gp bui m ti, ngi ho kit phi giu h tn. i Vng cn tr tui, phong t v ti ngh khc thng, ci nga bn cung u gii, c uy c li c sc tr c voi. Vng gip vua L Nam (cng thi vua V nh Lng), vua thy ti mo, bit l bc i trng phu, c th m ng mt mt trn, bn cho theo vic binh, lp c nhiu cng to. Sau thy t - ng bin gii, mt ni xa v him, phi i Vng khng ai cai tr ni, vua mi cho Vng lm i tng ra trn th ni . Mt hiu lnh ca Vng ban ra, nhng k hng trng u phi nn hi, trm cp v hng phc, dn trong ht rt yn vui, gi tr u cm n c.
1
V s hnh thnh ca lng, xin xem Nguyn Ch Bn bi Lng xa xanh ngt bng da in trong H Ty, nhng lng ngh lng vn tp 2, S Vn ha Thng tin H Ty, 1993 , tr. 238-249
483
Qun Lm p (tc l Chim Thnh) vo cp qun Cu - c. c tin bo cp, triu nh hp bn vic i nh, cc quan u ni: "Tt phi ng tng qun mi dp c gic ny". Vua bn c i Vng c xut cc tng em binh vo Nam, ph tan qun Lm p Cu c. Tin thng trn bo v kinh , vua khen ngi hi lu, bo cc quan rng: "Tre gi mi bit dao sc, ngha l c gp lc gian nguy mi bit ngi ti gii. Nay ng tng qun bn vi pht tn m ph tan qun gic d, tht l mt ngi ho kit t Sn Ty, du bc danh tng i xa cng khng hn c, cn phi trng thng". - Vua bn nhn Vng c nhiu cng chinh phc cc r, t tn l Phc Man, cho theo h nh vua l h L li g cng cha L Nng cho Vng v thng chc Thi u, gi chnh quyn ng u cc quan, Thi u c tnh trung hu thanh lim, phm bn nh vic g cng theo l cng bng ngay thng, mnh bo can ngn vua, khng dung tha k c li, n hc k lng quyn, khng e s g c. Trong ngoi ai cng knh phc v gi Phc Man tng cng". Ti Yn S, truyn thuyt dn gian k Phc Man tng cng ly cng cha L Nng, con gi L Nam . ng thi, trong Gp phn vo vic nghin cu v thnh hong L Phc Man, tin s Nguyn Vn Huyn cn ghi li truyn thuyt v mt ngi v ca L Phc Man lng ny. B tn l Nng, dn lng coi v thn ny l ngi v th hai ca ng. Vn l mt c u ht, b n y ht chu v thn thnh hong trong l hi, bng nhin bin mt, li qun o lng. Sau , trong lng Yn S c nhiu ngi cht, ngi ta bn i bi ra v xem chn gi, c bit l trong lng c mt v thn mi. ng ch lng qu ca Nng, c mt ci g rt thing m khng i dm vi phm, thn Thng Kh, c mt tha rung m pha ty ca tha t ny c mt hn hnh con ra m ngi dn gi l t ra, di 2 thc su tc, rng 1 thc tm tc. Tng truyn, tha t v hn linh thing ny thuc quyn s hu ca Nng (phc thn Yn S). Ton b truyn thuyt v ngi anh hng L Phc Man lng ng ti Yn S, sng vi thi gian v tm thc dn gian trong di tch v l hi y. Ni cch khc, ngi dn Yn S th cng mt v anh hng dn tc. l tn ngng hay lng bit n t tin, tht kh m tch bch c r rng.
484
S th hin ca tn ngng ny l ngi nh v qun Yn S. va l thit ch vt cht ca tn ngng, va l khng gian ca l hi K Gi, tc x Yn S v c S hm nay. Ngi nh lng K Gi th L Phc Man, hin ti khng cn na nhng l mt ngi nh c bit: nh khng x. Nm 1947, thc dn Php t n. Bi vy, " chng ta ch cn c th tip cn v p qua s miu t ca tin s Nguyn Vn Huyn trong cng trnh Gp phn vo vic nghin cu mt v phc thn An Nam L Phc Man (Contribution l'tude d'un Gnia Tutlaire Annamite L Phc Man). "Chiu ngang ca nh l 34m, chiu su 13m50, mt nh day ra lng sng v pha ty nam. Nc nh kiu 4 mi to ln khc thng, t trn nhng ct bng g rt to. Bn gc c un cong thnh ao u rng. B nc chy sut chiu ngang ngi nh xy bng loi gch hoa lm bng t nung, hai u c hai con rng ging vut. nh chia lm nm khoang ln v hai khoang u hi c th gi l hai chi. Mi khoang c hai v ko su ct t trn tng. Hai ct gia c ni vi nhau bng mt x cu u. Nhng ct gia hay ct ci c ni lin vi nhng ct con mt tin hay mt hu bng nhng ko chm hoa l hay long, ly, qui, phng. Chnh nhng ko ny gnh ht sc nng ca mi. Hai v ko gian gia l gian ban th khc vi cc v ko khc ch chp ni vi nhng ct con mt hu. Nh vy, ta thy rng, ngi nh c dng bng nhng v ko bit lp, ch c ni vi nhau bng phn nc v nhng g n tay ngoi rim mi nh. Cc ct khng c ni vi nhau theo chiu dc. V chnh y l c im ca n, khin n khc hn vi cc ngi nh lng khc chu th Bc B. Kin trc ca cc b phn trong nh mang tnh m thut rt cao. Nhng hoa vn hnh rng qun trc, rng chu mt vng thi dng rc la, khin cho ngi nh c mt v p c mt khng hai x oi" 1. Thit ch vt cht cn li l qun Gi. N hng mt v tr tht p. Ngy trc, bao quanh ba mt qun l mt khu rng cm, ton b qun v sn nm trn din tch chng 6000 mt vung. Trong hng cng ngoi, hai bn con ng trung o c xy hai tr vung bng gch, trn u tr c trang tr u rng v nh tr l hnh bn con phng kt cnh chng ln tri lm thnh mt ci hoa to c hnh bn cnh kp. Bc
1
Ton b phn miu t nh Gi, qun Gi v m rc ca hai lng, chng ti s dng kt qu in d, nghin cu ca tin s Nguyn Vn Huyn trong cun sch dn, qua bn ting Vit ca Trnh Hu Ngc.
485
tng th hai c trang tr bng gch c hnh chm ni. Tng pha ng c 23 vin, tng pha ty c 26 vin. Cc hnh chm trn cc vin gch khng ging nhau. l hnh cc con vt nh rng, phng, voi, hnh ngi nh c, hnh ng chi, chng th sinh. ng lu hn th 11 c li chc gi tr trong lng c ph, th, khang, ninh. Di bn ng kt thc bng mt lot cnh sinh hot, di bn ty ko di bng mt dy hnh 12 qu trm. Nhn nhn cc ho tit ny, ngi ta nh gi khng ging nhau, c ngi coi l cnh sinh hot, c ngi li cho l nhng tch trong Pht thoi. D th no, nhng vin gch c hnh chm ny vn l nhng ho tit c to ra bng mt bn tay kho lo, ti hoa. Qua nghi mn hai bn l hai dy hnh lang, gia l mt sn c rng chng 22m2. K tip l mt sn gch trn nn tam cp rng 15m70, di 12m25. Chnh din gm c ba ngi nh song hnh t ngoi vo trong l h nh, trung nh v thng nh. H nh l mt ngi nh rng 16m30, su 8m80, b nc c trang im bng hai con rng ln ang tin n vng dng lm bng mt ming knh trn mu , chung quanh p thnh hnh nhng ngn la ang rc sng. Mt tin ca ngi nh c che bng hng lip an. Gia h nh v trung nh l mt khong cch ch cho mt ci mng bng ng hun, hng nc ma. Hai ngi trung nh v thng nh ch c 6m40 chiu su v 12m60 chiu rng. Gia trung nh c mt b vung xy bng gch dng lm ch by l vt ngy khnh tit. Sau ci b l mt ci bn by l hng, nn, v hai bnh hng. Sau ci bn ny l mt ci bn nh v thp hn t ba i ru. Ri n mt bn th c ba chic ngai ln mang bi v ph nhiu iu. Hai bn t hu l tng quan hu ca thn. Trong thng nh l mt cung cm c mt bn th v nm pho tng: ba pho gia l tng L Phc Man (chnh gia), L nng v nng hai bn. Pha ngoi t v hu l hai th n. Hai ngi thng nh v trung nh c ni vi nhau bng mt hng hin ng kn. Ton b hp thnh hnh ch cng. Tng ngoi ca ngi nh chy theo hnh vung ca ch quc. Nh vy, qun Yn S c xy dng theo kiu ni cng ngoi quc. St tng bn ty ca h nh l mt b nc ma hng t mng ng hun. Sau b nc ma l nh bia. Ti nh bia ny cn nm tm bia , tm c nht c nin i nm 1620, sau l tm c nin i 1663, ri tm th ba c nin i 1728,
486
tm th t c nin i 1803 v tm th nm c nin i 1855. Ni dung vn bia l nhng t liu v cng qu gi ghi li s tch ca L Phc Man mt s s kin lch s ca lng cng vi vic tu to nh qun, chp li mt s qui c, tp qun, lnh ch, sc phong ca cc triu i cho L Phc Man. Khp chu th Bc B, khng phi nh no cng c mt s lng bia qu gi nh vy. i xng vi nh bia, pha ng l nh con nga bng ng hun, con nga ny c c nm Vnh Thnh th ba (1707), ngy nay c sn trng. ng sau thng nh l mt ci sn con gia c mt bnh phong vi mt hn non b. Thc ra, qun/ n Gi qua nhiu ln trng tu. Vn bia ti qun Gi cn ghi r cc nin i ny. Theo truyn thuyt, nm 1026, L thi T lp n. Nm 1257, n c sa li, nm 1608 xy li hai hnh lang, nm 1672 dng nghi mn nm 1682 xy hai ct nh tr, nm 1682 khc nhiu bia, xy thm thm v nghi mn. Tuy th, in thn ca qun Gi vn khng thay i. Cng khng r t khi no, ngi dn th cng anh hng L Phc Man vi nh v phu nhn nh hin nay, nhng vic trng tu c tin hnh di thi vua Thnh Thi (1889-1907). Vic th cng L Phc Man "cc lng Yn S v c S u c t chc theo li khc nhau", hai lng Yn S, c S ca lng K Gi xa ch t chc chung ngy hi tng nh L Phc Man. Nhng ngy u thng ba, k mc ca hai lng bt u hp phn cng cc vic ca l hi. L hi c t chc t ngy mng mi n ngy 26 thng ba hng nm v c hai phn rt r: phn rc v phn t. Nghi thc rc l nghi thc c sc nht, ring bit nht ca hi lng K Gi. Ngy 10 thng 3, cc gip ca hai thn Yn S, c S, cng thn Din X, i ng, Yn Thi mang l vt n nh Yn S. Khong 10 gi l nghi thc xin php thn cho trang tr li ngi nh. C kiu ln ca Thnh Hong c lp rp li, con nga bng ng hun c ko vo sn. Chiu ngy 10/3, c hai lng i rc bi vn t vn ch thuc a phn lng Yn S, y ch l m rc vn t. Hai lng Yn S li tin hnh nhng m rc khc nhau. m rc ca lng c S
487
vo ngy l. Xut pht t nh, m rc ca lng c S i theo con , i u l ngi vc gio, ri ngi cm t v. K tip l mt hng di gm 20 l c vung, c ng hnh, hai lng vng, hai tn vng, mt ching v mt trng ci. Bn ngi khing mt ci bn trn t cc th t kh, l trm, nn, n, hai con hc v hai bnh hoa. Sau ci bn ny l 8 ngi mang b bt bu dn thnh hai hng. Theo sau l ngi mang ph vit, di ng, 12 ngi mang hng trng, hai ngi mang tn thu. K l phng nhc vi ba nhc c: nh, so v cnh, ri c kiu vn. ng trc kiu l 4 n lng, hai tn v hai qut i theo che cho kiu. i sau kiu l hai v b lo: mt v mc o thng xanh, i hia i m, mt v mc o thng thm, i khn thm i hia i m. K hai v l hai l c. Tt c nhng ngi khing vc ny u mc o , c c cao, ng tay di. Trong m rc cn c 36 em mc o di thm, khn thm v mc qun trng, i chn t, ngoi o di c mt ci tht lng , c tt mi pha bn tri. Cc em ny c chn trong tr em ca lng, khng phn bit con nh ai, min rng cc em khng c tt nguyn g, hay trong nh khng c tang ch. Cc em cm mt l c nh mu vng hay vng sm trn tay. Ngi lng gi cc em l tng c. Cc tng c ny c t di quyn ch huy ca mt ng trc bn mi tui, gi l ng th hiu. ng ny ch huy 36 em tng c bng mt ci ching con. Khi ng ta nh ching th tt c cc em u ng thanh ku to: Lai r h r . Sau khi rc c vn t, ngi ta quay tr li nh qun Yn S, qua nh c S. Khi v ti ca qun, sau ba ting trng, m rc li tin bc, ti ni, tt c nhng ngi vc c v t kh u ng ngoi, hai bn t, hu st nghi mn. ng th hiu v cc tng c tip tc vo sn t. Trong khi , m rc ca lng Yn S li tin hnh vo ngy chn, xut pht t qun n vn ch. Nhng ngi tham gia m rc ny phi l ngi lng Yn S. Nhng ngi khing vc t kh u n mc nh c S. Ring cc tng c li ti 48 em. m rc ca lng Yn S khc m rc ca lng c S ch c nhng c gi trong lng gi vai quan hu ca thn. Cc c h lo v trung lo ca hi ng k mc mc o c ng tay rng trng xung tn u gi, khuy o u pha bn phi, o b cht ly ngi bi mt tht lng mu lc m mi th c tt pha bn hng phi. Cc c u i mt ci nn rm c vnh rt rng (xa kia nn ny lm bng g). Qun ca cc c l mu trng. Trong tay mi c cm mt cy roi di mt u sn son thp vng.
488
Mi c chia thnh hai hng i trc hng n, mi c chia hai hng i trc kiu vn. Mt c khc cng n mc y nh vy, cm ching ch huy cc em tng c, mi khi c nh ching, cc em li ng thanh la ln bn ting: Lai r h r. m rc i theo hng li nht nh, vi trt t: i u l ngi ma s t, sau l tun inh mang roi, gio, t v, ri 20 l c thn. Tip sau l ching, trng ci c lng che, di ng, ph vit, hng n, phng nhc, tn, hai tm bng sn son thp vng vi hai dng ch: thanh linh, uy vin, bt bu, ri n cc tng c chia hai hng di quyn ch huy ca ng th hiu. Cng nm trong i hnh rc cn c hai l c vung, bn n lng, hai ci tn, hai ci qut v v rng, mt phng bt m, mt c kiu, mt trng ci. i sau cng l bn l c vung. Khi n vn ch, cng ch c cc tng c, cc quan hu ca thn v c kiu l c vo sn, cn li bn ngoi, ng hai bn ng. Xong nghi thc ny, ngi ta li rc tr v con ng c vi trt t i hnh nh lc ra i. ng lu nht trong l hi ca Yn S l l t c rt trang nghim, thing ling. Ni sn qun l i hnh thanh nin, trai trng trong lng ng ti hng trm ngi, sau l t c l tr din "nghim qun". Tt c i hnh c sp xp ti tnh ma theo hnh xoy trn c, ngi tng cm l c i ph vng vy rt ti tnh. Tr din, trn lt ct ng i th hin cuc ph vy ca ngi tng, cng nh s luyn qun, nhng tng su ca tr din chnh l tn ngng th mt tri. Mu o , vic ma ln theo vng xoy trn c, ngc kim ng h, chnh l nhng tn hiu folklore cho ta hiu nhng tn ngng xa xa b khut lp bi thi gian v cc lp sa bi vn ho - lch s. Nhng ting la l l ca cc em nh lm nhim v tng c, ngay thi lm cun sch v L Phc Man, tin s Nguyn Vn Huyn khng nh l ting th hin hm ca thn, phi chng l nh x ca kht vng cu ma ca c dn nng nghip. S an xen cc lp vn ho tn ngng trong l hi th cng v thnh hong ca ngi dn K Gi khin hm nay chng ta kh nhn ra tng yu t. Cng kh m tch bch u l thi knh trng ngng m ca ngi dn cc th h vi ngi anh hng, u l tn ngng th cng thnh hong, u l tn ngng th mt tri, u l nghi thc cu ma ca c dn nng nghip. D sao, ni n l hi lng k Gi, l phi ni ti tr din rc. Hng trng, trang
489
nghim, linh thing, t s lng c ng o, ti tr "nghim qun" rc Gi nh mt bn sc vn ho ca lng Yn S, lm thnh mt gng mt vn ho kh ln so vi cc lng qu bnh d khc. Cng nghi thc rc l vic t l. L vt trong ngy hi ca lng K Gi c dnh cng Thnh hong l xi, g, on, ch kho v bnh cun. C mt s ngy ngi ta cng b. ng lu l nhng con b ny u c thui c con b mng nc chy pha ng ngi nh, sau t trn bn cng thn. Vic t l din ra theo nghi thc chung ca nghi thc cng t cc thnh hong nh lng qu xa. ng ch l li vn t. K Gi, mi dp t l c mt lng vn khc nhau, phn u v phn cui ca bi vn t khng thay i. Chng hn, lng vn ca bi vn t mng mt tt: i vng Dng iu thng minh Tnh tnh qu cm Cng nhiu gip nc, dn Sc ln tr tai, hm ho Trm iu tt u nn Mi vic may u t Cho dn con c sng cnh thanh bnh. Hoc bi vn xin m hi: Ci mong Thn rng lng chng gim thu hiu tm lng thnh knh ca dn con cho c lng c m no hnh phc Mun im lnh dn li ni y mi nh vung trn m mn. Nh vy, gt i lp vn ho Nho gio ng vo l hi cc nghi l tha gi, xin ly, m hng chnh ca phn l nghi l ngi xa mun gi gm L Phc Man s ph h tr cho mt cuc sng bnh yn, thnh vng. ng dy tn ngng qui t cc hnh ng hi chnh l s th cng ngi anh hng, nh li vn khc trn bia Thut thn t bi:
490
"Tng nghe: c cng vi nc th c th cng. C c vi dn th c th cng. Dp yn tai ha th c th cng, dp b nguy nan th c th cng"1 .nu cha tnh cc lp vn ho khc lng ng trong l hi th ch ring yu t tn ngng ny ca l hi lng K Gi l mt thi vn ho ng trn trng. Tuy nhin, nhiu lp tn ngng nh tc th mt tri, tc cu ma v.v... ng li trong cc hnh ng l hi ny, khin n c din mo nh chng ta thy hm nay. D th no, l hi lng k Gi vn c mt nt ring kh trn ln trong din mo l hi x oi. Tnh honh trng, s ca tr din rc, chnh l nt ring y./. N.C.B.
Vn bia H Ty, Bo tng tng hp S Vn ha thng tin th thao H Ty, 1993, tr.136.
491
Hi rc thnh hong tng H Hi

Chu Huy
Tng H Hi c thuc huyn Thng Phc, ph Thng Tn, tnh

H ng (nay thuc H Ty) l mt vng qu nm cch pha Nam th H Ni chng 20km. Ni y t xa xa tng ni danh trong cu phng ngn: Pha nam nht ch Bng, Vi. Bng l ch x Bng Vng (Bnh Vng) nay thuc x Vn Bnh, cn Vi chnh l tn nm lng H Hi nay thuc x H Hi. Ch vi mt cu phng ngn y ni ln s giu c v sn vt, s thnh vng v ch ba, mua bn ca mt vng c dn tr ph. Nhng H Hi li c lch s ghi nh su m hn trong chin tch ca vua Quang Trung mng 3 Tt K Du (1789) trong chin cng i ph qun Thanh. Trc cch mng thng Tm-1945, tng H Hi bao gm cc lng (cng gi l x) H Hi, Ph Cc, Ho Lng, Kh Hi (nay thuc x H Hi), c Trch (nay thuc x Qut ng), Bch Lin, Phng Qu (nay thuc x Lin Phng). Ngy hi rc thnh hong ca c tng l ngy 16- 3 m lch, tng truyn l ngy sinh ca v thnh hong Cao Sn i vng, c cc triu i phong tng thng ng ti linh. C 7 ngi nh ca 7 lng trong tng u th thnh hong Cao Sn i vng, thnh hong Cao Sn, trong cun sch ng ph H Ni c ghi nh sau: V lai lch thn ny c nhiu thuyt k khc nhau, nhng u thng nht mt im: Cao Sn l mt b tng thn cn ca Sn Tinh (thnh Tn Vin). Ngy l thnh l ngy 16-3 (Ngy n sinh). Ngy 12-8 l ngy thnh ho. Ngy 6-11 l ngy khnh h. Ni y cn thn ph vit ngy mng mt u xun nm Hng Phc nguyn nin (1572) ngi son l quan L b Hn lm vin ng cc i hc s Nguyn Bnh. Ngi vit l quan qun gim bch thn tri in Hng lnh Thiu khanh Nguyn Hin chp y bn chnh vo ngy lnh thng 8 nm Vnh Hu th 5 (1739). Bn cui cng c chp li vo ngy mng mt u ng nm Nhm Tut Hong triu Khi nh nm th 7 (1922).
497
Ngoi cun thn ph, cc ti liu th tch cn gn gi c n ngy nay gm 20 o sc phong ca cc triu vua L Trung Hng, Ty Sn v nh Nguyn. Qua cc ti liu th tch, c bit l sc phong Cao Sn quc ch, c th khng nh Miu Tng hay Phng Qu t xa xa c trng nom hng khi ht sc chu o. Ni dung sc phong cho bit cng lao to ln ca cc v thn, c bit l Cao Sn Quc Ch trong vic h quc t dn. Thnh thn t ngun gc xut x th no, d nhn thn hay thin thn khi c cng lao u c th phng. Nh vy theo thn tch, th Cao Sn c h tn l Cao Hin, sng vo khong cui th k 13 v th k 14, c cha l Cao Khnh v m l Trn Th T. Tuy nhin ln theo thn tch ta thy c nhiu chi tit khng xc minh c v mu thun vi lch s. Chng hn nhng chi tit v a danh ni c ng ca Cao Khnh kh i chiu vi a danh Thanh Ho hin nay, cn a danh v ni ca Trn Th T th c th xc minh c: x Quang Lit trc th k 19 thuc tng Nam Bn huyn Tng Sn, ph H Trung nay l huyn H Trung tnh Thanh Ha. Rt c th Cao Khnh c ng vng Trng Yn, Tam ip thuc Ninh Bnh hin nay, song nhng a danh nh An Mc, Gi Ca, Ph c, khng tn ti trong a ch lch s trc th k 19 nn cha th xc minh. V vy chi tit v qu qun thc s ca nhn vt Cao Sn vn ch l c on, gi nh m thi. V ng nhin, nhn vt Cao Hin phi chng cng c th l khng c tht, m nu c tht nhn vt ny cng c nhn dn h cu v huyn thoi ho qua qu trnh lu truyn t a phng na n a phng khc trong trng k lch s ca dn tc. Mc du vy v thnh hong ny vn c th phng ht sc tn knh nhiu n nh miu, c nhiu triu i ni tip nhau sc phong nhng m hiu cao qu. Ring tng H Hi th v thnh hong Cao Sn tr thnh v vua tinh thn qua nhiu thi c th phng ht sc tn knh. Ngy n sinh 16 thng 3 m lch hng nm tr thnh ngy hi lng ca c tng ht sc linh nh trng th, hi rc thnh hong tng H Hi tr thnh mt hi rc ln ca c vng Thng Tn xa kia. Trnh t l v trnh t rc bt u t ngy 14 thng ba m lch. Ngy 14 cc lng u c t nh v t chc rc kiu quanh lng c tnh cht lm quen v tp dt nghi thc. Ngy 15 t trng nh bui sng ri bui chiu c tng hi kiu nh H Hi. Sn n H Hi rng hng mu dt rc r c hi, hoa, n, kiu, lng, voi, nga, trng, phch... ca c tng i rc v, v tuy cng th v thnh hong Cao Sn, nhng lng H Hi vn c coi l
498
lng anh c. Ti ngy 15 c cuc t l long trng ti nh H Hi, m ch t l c cao tui nht c c ca lng H Hi, cn bi t l i biu ca c 6 lng cn li. Sng ngy 16 c tng li rc kiu ln Miu tng tc n Phng Qu. y l mt hi rc ln c s kiu t 10 n 14 chic, vi s ngi tham gia nghi thc n hng nghn, i trn mt on ng di t lng H Hi vng ra quc l s 1 ri i theo ng tnh l 71 sau r ln Bch Lin, Phng Qu. Trnh t, i u l m rc hi ca hai lng Bch Lin, Phng Qu vi ngha hai lng s ti, ri n m rc kiu ca cc lng Kh Hi, Ph Cc, H Hi, Ho Lng v c Trch. i u mi m rc ca mi lng thng l i c tuyt mao, 5 hoc 4 c ui nheo, hoc c gc vung bng d hoc n, 5 c ng hnh xanh, , vng, trng, en, 4 c t phng xanh, , trng, en, 4 c t linh long, ly, quy, phng, 8 c bt qui kin, khm, cn, chn, tn, ly, khn, oi. Ngi cm c i nn du, tht lng b que, eo mt ci ci con trong ngc c c cho nh. Tip l trng ci ln hai ngi khing, mt ngi che lng, mt ngi nh trng, n mc theo quy c. Tip l ching cng khing ging nh trng hoc c xe ko. Sau l voi rt my hoc nga g c che tn lng, c ngi vc khin i km hai bn. i lin vi voi nga l i v s, cn gi l i chp kch mang gm, bt bu, di ng, ph vit, tay vn, tay v, bin tnh tc, bin b dc thng ng ti linh thn hoc lch triu phong tng th hin uy phong danh v ca v thnh hong. Ngi cm cc loi bin mc o thng xanh, c lng che. Tip l phng ng vn nh trng ba nhp, mt vi trng khu, mt thanh la, hai sinh tin, tm ngi mc o np , eo trng bn ngang lng. Hai ngi nam gi dng n eo trng cm gi l con nh bng, ma iu c rng theo nhp trng. Tip n c lnh, c va ca thn v v ba ngi mang kim lnh ca v thn. Phng bt m tm ngi chi hai bi lu thu, ng i. Ri mi n kiu long nh by hng hoa, mm ng qu, c bn tu i km ngoi. C hai ngi cm trng khu hoc cm cnh ging hiu. C tn lng che kiu long nh cho tn nghim. Tip n kiu rng (kiu bt cng) rc bi v thnh hong Cao Sn. i bn kiu c 8 tu nam thay th tu ang khing. i theo kiu l cc b lo, vin chc lng x mc o c b t, che c lng xanh, c vi ngi y t cp trp, iu theo hu t ra l ngi danh gi. m rc to cn c phng tung v h eo mt n i n ng. Hi rc tng H Hi thng ch c m rc ca lng H Hi l c mi nghi thc v lng to ng dn, kinh t kh. Cn m rc ca cc lng khc trong tng thng gia gim s lng nghi thc v s lng ngi tham gia. Nhng d c gia gim n mc no th cng vn c kiu
499
rng, c phng trng, phng bt m v c lng nghim chnh. Nm 1964 hi rc tng H Hi kt hp vi trin lm sn phm nng nghip, din ra vo ngy 16 thng 3 m lch cn li kh nhiu d v ca mt vng qu tr ph. Hm y th tng Phm Vn ng c v d v ni chuyn vi ng bo. Nhiu tm nh chp hi y hin cn ghi li c cnh honh trng ca mt l hi lng qu, hin ang lu tr ti UBND x H Hi. Vi nm gn y cc lng trong tng H Hi c ang khi phc li hi rc truyn thng. Chc chn s c dp hi rc truyn thng tng H Hi li c t chc ng vui v hp dn nh nhng nm xa, tho mn nhu cu vn ho giao tip ca mt vng qu ang i mi. Sau hi rc ca cc lng trong tng ln Miu tng H Hi, tc n Phng Qu, th bt u nghi thc i t din ra Miu tng. Mi lng trong tng c 2 ngi tham gia vo ban hnh l, ch t lc u l ngi thn Kh Hi, t vn l ngi ca thn Phng Qu s ti. Nghi thc i t din ra theo ng quy nh chung. Sau khi t l xong dn lng xem cc tr din nh c bi, ma gy, thi bi, hi thu chin. Bui ti c vn ngh ht cho, din tung. Cho n ti 17 thng 3 hi rc mi r m. Qua hi rc thnh hong tng H Hi v lai lch v thnh hong Cao Sn i vng c th rt ra my nhn xt sau y: Hi rc hay l hi lng qu l mt hot ng vn ho tng hp p ng nhu cu giao tip, thng thc, trnh din vn ho ca lng qu Vit Nam. Lng ny v lng n, x ny vi x khc ch c dp hi rc, hi l mi c th gp g ph din nhng ci g l tinh hoa nht ca lng xm mnh, mi c dp cng lo lng, cng chun b, cng hp ng v cng thng thc nhng gi tr cao p ca cng ng lng x. V vy hi rc, hi l l mt nhu cu tt yu ca nhng ngi nng dn quanh nm lm n vt v, vn t c dp gp g vui chi cng nhau. - Thnh hong Cao Sn i vng mc d c ngun gc h o vn c ngi dn th phng tn knh. y Cao Sn i vng khng cn l mt nhn vt c th na m l v vua tinh thn vi lng qung i, bc i, nhn t, hiu thun ph hp vi chun mc o c v s hng ti ci cao c ca nhn dn. H th phng thnh hong nh chnh h ang th phng nhng iu thin, nhng iu tt p nht ca tm linh con ngi. Vic th phng v thnh hong ny hay v thnh hong khc khng quan trng bng chnh nhng c mun cao c .
500
Hin nay, nhu cu khi phc hi rc, hi l ca cc lng trong tng H Hi c l mt nhu cu chnh ng. Mc d mt s di tch c truyn trong c nh thn Ph Cc, nh c Trch, Miu tng H Hi b ph hu, song tm linh ca ngi dn vn cn y, hi vn sng vi nhng gi khc huy hong ca qu kh v h ang to dng c hi mi khi phc li nhng gi tr tinh thn ca lng x c truyn. Lng qu Vit Nam d ang trn i mi, song vn phi tip ni truyn thng ca n. Nhng lng x ca tng H Hi c ang vn ng theo xu hng nh vy.../. C.H
501
L hi n H
Nguyn Minh Hong
n H cn gi l T H, l ngi n c ta lc trn ngn ni

K Ln (cn gi l K Sn) thuc a phn lng H H xa, nay l lng Kp x Hng Giang huyn Lc Ngn tnh Bc Giang. n xy kiu ch tam (ch Hn) gm 3 ta: n H c 5 gian, n Trung (c 5 gian), n Thng (c 3 gian mang t cch nh ta hu cung). Tng truyn, n c t thi L - Trn, song du vt kin trc xa hin nay khng cn ngoi mt s di vt c nh: gch ngi, mnh gm... Ngi n hin ti c xy vo cui thi L u thi Nguyn. Ln tu to cui cng vo nhng nm 1929 - 1930. Trong n hin cn lu gi nhiu th, nga th, bt bu, bt tin, v, bt, a v nhiu honh phi cu i c gi tr vn ha cao. n c Nh nc cng nhn l Di tch lch s vn ha. Cnh n H l ngi cha cng c tn l cha H, gp phn to nn mt tng th kin trc ngh thut hi ha vi cnh tr thin nhin, pha trc l con sng Lc Nam, sau l ni ca lng H H xa. n H th tng qun V Thnh 1 v 6 nhn vt thi L (th k XI) l: 1. Thnh ph thn, Thn tng quc, Thi truyn t bc x V Tnh tn thn, thn v. 2. Thnh Mu quc: Quc Mu Thin Thnh, Thi ng thi trng L Th Cnh cng cha thn v. 3. Thnh di: Thy Thin cng cha L Th Dc, hiu diu vn thn v. 4. Thnh di: Bnh dng cng cha L Th Gim, hiu diu Minh thn v. 5. Thnh di: Yn Hoa cng cha L Th Kin, hiu diu Linh thn v.
1
C ti liu ni thn V Thnh chnh l Thn Cnh Phc, ph m nh L.
502
6. Thnh phi: Truy phong trinh minh, trinh tnh Gim Th Tun, gia tng Trnh M phu nhn, diu thc chi thn thn v. Hin trong n cn gi c pho tng tng qun V Thnh c tc t thi L. Tng sn son thp vng lng ly, uy nghi, t n Thng. Qua cc bn thn tch v hn 20 o sc phong ca cc thi L, Nguyn, s tch v tng qun V Thnh c th tm tt nh sau: Vo thi L, thn An Khnh x Tng Lnh huyn Na Ngn c quan t bc x V Tnh c vua g cng cha L Th Cnh cho. Hai ngi sinh ra V Thnh, mt trang nam t khi ng tun t, vn v song ton, u gii cao trong mt cuc thi triu nh. Song, him ni, khi vinh qui bi t th chng may ngi cha t ngt qua i, ng phi nh chu tang. Gia lc y, gic phng Bc trn sang xm lc nc ta, git hi dn lnh. Nghe theo ting gi ca non sng, ng cm qun i dp gic. Tri qua 9 trn chng gic phng tuyn dc sng Lc Nam, ng b thng, chy v n ni K Ln th mt. V cng thng tic, nhn dn hai bn b khc sng ny lp n th ng. V hng nm, vo ngy mng 8 thng Ging, l hi tng nim tng V Thnh c t chc linh nh, v nhm din li chin cng nh gic oai hng tha xa ca ng v nhn dn i Vit. Chnh hi l ngy mng 8 nhng ngay t ngy mng 6, 7, n H ng c ngi trong vng v khch thp phng n cng bi. Ngy mng 8 lm l t thnh hong, t chc cc tr chi nh u vt, nhiu phng cho trong vng thay nhau biu din (v th, hi n H cn c gi l hi phng cho). Dn lng gp go tht nui mi phng cho v sau khi biu din xong, li c phn thng nh, gi l "lc thnh". c sc nht trong l hi n H l m rc v din li s tch tng qun V Thnh nh gic. Hm theo hiu lnh cc i qun c n mc chnh t, xe nga, kh gii trong tay t t tin vo khu nh trn t ti Bi Dc. Ti y, c mt i qun m sn. Khi c gi ng bc ni ln, hiu lnh pht ra, i qun ny reo h, t cc ni mai phc xng ra. Hai bn giao tranh "quyt lit". Sau lm l t c thng trn ri thu qun v n. Qua s tch v thn c th cng nh qua cc hnh ng, chng ta phn no hiu c chnh sch on kt dn tc, chnh sch bo v bin cng vng ni ca nh L. L hi lm sng li ci
503
khng kh ho hng ca cuc khng chin chng ngoi xm xa ca cha ng./. N.M.H
504
Hi n H Li
H My
Lng H Li (xa cn c tn l C Li, ri C Lai) thuc x M

Linh, huyn M Linh, tnh Vnh Phc, tng truyn y chnh l qu hng ca Hai B Trng. Lng nm ngay bn t ngn ca sng Hng, t H Ni theo ng Yn Ph ngc ln pha ty bc, qua cu Thng Long, theo sng Hng i ngc ln 14 km, du khch s gp n Hai B. Ngi n c knh nm gn chn sng Hng, pha ng nam ca lng. n c xy trn mt khu t cao, rng, thong, gia cnh ng, nhn ra sng Hng. Cng n p. Trn ca chnh c bc honh mang dng ch Ly chiu t phng (tc: nh sng chiu to bn phng). Sau cng l mt khong sn rng. Cui sn c h bn nguyt. Bn h l nh tin t. Ti y c mt tm bia v mt qu chung. Bia c tn l: Ci chnh miu hng bi k (bia v vic sa li cho ng hng miu), c khc nm 1899. Chung c dng nin i c nm 1803. Nh vy, n c xy dng t rt lu ri, cn hng v din mo ca n nh hin nay l c t nm 1899. Pha trong nh Tin T l hu cung. c nh tin t v hu cung c mt s honh phi, cu i mang y ngha t ho l hai bc honh: Nam quc sn h v Hong t. i cu i c nin i xa nht ca Vnh Tng - tri ph Nguyn Thi - cung tin nm 1881 c ni dung: Bt th anh hng vng t mui Nhng tin c ch tu xun thu Tm dch l: Vua ch, vua em, ho kit th gian kh snh cn nn, cn mng xun thu hng lu di lu Mt cu i khc cng kh hon chnh ca hun o Phm Quang Tin (cng vi ng tr ph sa Thng bin ph Vnh Tng) son nm Canh Tut 1910: S thin nin Din qun c , ut ut thng thng giang sn ng th
505
Thp bt th Lc Hng di tr, oanh oanh, lit lit, t mui nht mn Tm dch l: My ngn nm Din qun c , t nc nh ta v vang rc r Mi tm i Lc Hng, dng c, ch em mt ca hin hch vang lng. Pha trong hu cung, trc kia trn b th c t tng b Trng Trc v tng ng Thi Sch ngang hng nhau. Theo t khai ca hng l lng ny (thng 4-1938) th hai pho tng ny lm bng t luyn. n nm Gia Long th 11 (tc nm 1822) mi thay bng tng g. t bn ngoi tng l bi v B Trng Nh, bi v tc bng . Hai pho tng v bi v ny b ph hu trong giai on khng chin chng Php (19471948). Sau khi ho bnh lp li (1954), dn lng mi nh ngi v li hai pho tng Hai B ging nh n ng Nhn, ri em v treo Hu cung. Trong dn gian cng nh trong s sch cn lu gi v ghi chp nhiu v s tch Hai B. Nhng y, chng ti mun ghi li bn truyn thuyt v Hai B cn lu li trong tr nh ca ngui dn H Li, trn c s cng thm vi nhng chuyn i thc t v nhng t liu qu gi ca cc ng nghip: Mi tm i nh Hng u xng l Hng Vng. Ti Hng Du khng c con trai nn nhng ngi cho Thc Phn, th lnh b Nam Cng. Thc Phn ln ngi, i tn nc v di v thnh C Loa, xng l Thc An Dng Vng, nc u Lc. Nm Du cht, sau c tin n truyn rng Thc Phn s ngi h Hng khng thun phc nn c ngm mun dit. Ngi nh h Hng rt lo s.... Mt chi h Hng i thnh h Trng tm v vng Thin S (Thi Nguyn?) n. Chi ny truyn n i Hng ip (Trng ip) th sinh ra Hng nh (Trng nh). Trng nh khng Thin S m chuyn v trang H Li, huyn M Linh lm ngh dy hc v ly Trn Th oan con gi ng Trn Minh, trang C Lai. Nm th 14 u cng nguyn, b oan sinh i c hai ngi con gi (vo ngy 1.8 nm Gip Tut). Hai ngi xinh p, t cht thng minh khc thng, t tn l Trc Nng v Nh Nng.
506
Thi y nh Hn cai tr nc ta, c T nh lm quan thi th, ni ting tn c. Nm th 31, mt hm hai ch em tp v ngoi vn nghe ting la , Trng Trc bo Trng Nh ra xem, dn lng k v Ngy Hc (mt tn quan nh Hn) n i cng np, nh p dn rt tn c. Trng Nh v k vi ch, hai ch em rt ut c v cng n tn ni xem. Thy hai c gi tr, Ngy Hc a ct, tru gho. Trng Nh rt tn bn qua u Ngy Hc cnh co, hn s qu xin tha ti cht m rt v. Ngy Hc em chuyn k vi T nh, T nh nghe xong em Ngy Hc ra chm lin ly uy lc cho qun. Sau c Tch Lm i trng tr ch em Trng Trc. Tch Lm b Trng Trc chm lm ba mnh, cn qun s ca hn b Trng Nh nh cho tan tc. Li ni huyn Chu Din c gia nh ng ng Tp sinh c ng Thi Sch. Sch khn ln c i hc, nhn ng L Sinh T Thanh Tc lm thy. Thy nc nh c cc lm than, Sch thng by t vi thy ch hng v xin i chu du y tm ngi cu nc. Gn mt nm tri i m khng gp ai, mi n khi v M Linh th nghe ti tr ca hai ch em Trng Trc, bn em lng khm phc, vit th by t ni lng. Trng Trc bn phc p ngay. Thi Sch rt vui v v cm ng lin tm gp hai ch em. Dn dn gia Thi Sch v Trng Trc em lng mn phc v ng li vi nhau. Sau khi ci nhau, Thi Sch li i chiu m ngi ti. Song cng khng c kt qu. Lc Trng Trc lin bn: chng l con quan Lc tng, nn ly danh hiu l huyn lnh m chiu np mi ngi cho thun. Qu vy, Thi Sch lm theo danh ting ni nhanh khp ni. V chng Thi Sch giao cho Trng Nh rn luyn qun s thnh C Trin (Tam ng). Thnh c xy p rt cn thn, c o ging cho qun ly nc, c ao cho qun tm git, thn tch gi l Tam Kha hay thnh Dn. Sau khi hon thnh, Trng Trc sai Trn Nang n gi thay Trng Nh ln Bch Hc luyn qun thu. Gic Hn ngy cng tn bo, in cung. Thi Sch cm phn vit th cho T nh k ti v cnh co hn. Bit khng th git c Thi Sch d dng, T nh lp mu mi Thi Sch n d yn bn chuyn. ang gia bn tic T nh lin m th ca Thi Sch k ti hn, bit tnh th nguy ngp Thi Sch lin nhanh tr rt gm ca mt tn lnh ng hu nh chm T nh, nhng b chng bt tri li. Trn ng b dn ra php trng hnh hnh, Thi Sch nhy xung mt ci h t t. Xc ng b T nh treo ln cng huyn ng.
507
Hnh vi bo ngc ca T nh khng lm cho Hai B nht ch, m tri li, Hai B quyt tm tin hnh khi ngha n n nc, tr th nh. Tin n th trc ng o binh s, B Trng nu r 4 mc tiu ca cuc khi ngha: Mt xin ra sch nc th Hai xin em li nghip xa h Hng Ba xin oan c lng chng Bn xin vn vn s cng lnh ny Thng 3 nm 40, Hai B pht ng khi ngha ca sng Ht. Ngi yu nc khp ni rm rp ko v t ngha M Linh. T M Linh ngha qun tin cng vo thnh Luy Lu th ph ca chnh quyn ng Hn Giao Ch. Trong thi gian ngn khi ngha lin tip xy ra nhiu a phng, T nh hong s b trn v nc. Ngha qun thu c 65 thnh. Khi ngha thng li, nn c lp dn tc c phc hi. Trng Trc ln lm vua. Trng Nh c phong l Bnh Khi cng cha. Hn Quang V ut c, sau hai nm nui ch phc th sai M Vin v Lu Long mang ba vn qun cng 2000 thuyn sang nh li nc ta. Cuc chin u ngy cng c lit, qun M Vin lin tip c ng cu, cn qun Hai B c hao tn dn. Sau trn Lng Bc Hai B rt v Cm Kh xy dng doanh tri, t nhin thy gi lm gy ct c, cho l iu chng lnh. Ngy 8/3/44 Hai B gieo mnh xung dng Ht Giang t vn sau nhng trn chin u mt mt mt cn vi k th. y l mt trong nhng truyn thuyt mang tnh lch s m c v cng rt giu cht th. Cuc khi ngha ca Hai B l biu hin cao ca mt tinh thn on kt chin u, ca ch ngha anh hng cch mng tp th v ch qut cng khng chu khut phc trc k th ca dn tc ta. tng nh n cng lao ca Hai B, sau ny rt nhiu ni lp n th cng v m hi: Theo mt s ti liu c chp li rng hi n H Li x M Linh xa m vo rm thng ging m lch hng nm. Song cc cuc kho st gn y cho thy, cho n nay hi vn c m vo 6 thng ging m lch. Cu ca vn cn in m trong tm tr ngi dn ni y: C v thm hi H Li Thng ging mng su cho ti i cng
508
Kiu b i trc kiu ng N binh h gi khn hng hi hoa Tng truyn ngy mng 6 thng ging l ngy Hai B m tic khao qun, cho nn sau ny dn lng m hi k nim s kin . Mi nm, ti ngy hi, ngi cc ni ko n rt ng. Hi c l cng bnh dy v nhng tr vui c truyn nh u c, nhn u... Nhng nm gn y cn c u vt rt si ni. Song c sc nht ca hi n Hai B l tc rc kiu hi ng hay cn gi l m rc tp trn. T gia thng chp, lng chn c xong 150 c gi xinh p v 70 chng trai tun t lm chn kiu, chn c, chn lng... v cho tp luyn, rc xch hng tun rt chu o. n c ba c kiu: hai kiu rc thnh v Hai B, kiu th ba rc thnh v ng Thi Sch, chng b Trng Trc. Sng ngy mng 6 thng ging, sau tic t ba tun ru, trng ching ni ba hi chn ting sa son cuc rc hi ng. Tt c nhng ngi tham gia rc tp trung trc sn n sp xp hng li. Nh nhiu m rc khc i u bao gi cng l cc loi c hi, c thn. T trong n ba kiu c sp xp theo th t, u tin l kiu Thi Sch, tip n l kiu Trng Trc, cui cng l kiu ca Trng Nh. Khi xut pht kiu Thi Sch do 32 chng trai khing, km theo l 32 thanh nin khc d b i bn cnh thay i cho nhau. Nhng ngi ny u mc qun o ng phc ngy hi: o di en, qun trng, tht lng mu buc thnh mi sn bn tri, u cht khn lt. Cn kiu Hai B do cc c gi ng trinh, cng vi s lng nh kiu Thi Sch. H mc ng phc o di t thn mu nu, hai vt tht lng mu buc ra sau, u cht khn mu hng, chn i hi. Khi sp xp cn thn, tt c sn sng, m rc bt u trong ting ching, ting trng vang ng, ting nhc ca phng bt m rn r cng ting ngi d hi to nn mt khng kh si ng v nhn nhp. Qua khi cng n ra ti ng Trng Qun th kiu ca Thi Sch dng li nhng cho hai kiu kia ln trc. Tc ny gi l tc giao kiu vi ngha hi gia huynh , ngoi quc qun thn (Trong nh l anh em, ra ngoi vic nc l vua ti). Mt c ch l ngha trong truyn thng ng x Vit Nam. m rc i trn ng trng qun ra ng ci ln, ri tin v nh Hi ng vi bn v thnh hong l: , H, Bch, Hc v ng thnh Ct Tung... Theo li k ca c Hng nm 1985 - khi y c 86 tui - th ngy cn nh, c thy lc m rc t n theo ng Trng Qun ra nh, cc u v c nhng ngi i theo u ht mt bi rt c.
509
Tng truyn bi ht ny do chnh Hai B t ra c v nhn dn v qun lnh: Ta ln ni Ta ln ni ui n hu, ui n hu, Ch em nm ba mt cng ru ru Ta ln ni, ta ln ni ui n nai ui n nai Ni nim tm s than th cng ai? oi trng phng ng: nc rng mnh mng oi trng phng Ty: trng g gh oi trng phng Nam: my che u ngn oi trng phng Bc: ni cao ngt Sau cc phn nghi thc t l v rc xch l cc cuc vui nhn dp u xun. c bit, hi n Hai B nhng nm sau ny lun lun t chc gii vt rt u n. V iu th v khc l gii cao hu ht ri vo tay cc vt ca hai lng Hong Kim v Trng Vit ( bn cnh H Li). V vy hi xun ngy cng thm no nc bi cc cuc tranh ti y. Cng vo khong thi gian ny, ngoi l hi n Hai B ca H Li cn c mt s hi khc v Hai B cc lng bn cnh. l hi lng ng Cao (ng Kiu), x Trng Vit. Ni dung ca n cng k v nhng chi tit ca cuc chin u c lit gia Hai B v qun Hn. phc v qun s ca Hai B, chiu chiu dn lng li nhn nhp sa son ci chy lm bnh dy b sn vo mo cau cho qun i nh gic. Cn lng Trng Vit, cng x vi ng Cao th do ban ngy bn rn nh gic n mc khng c th gi m n ung, mi n m mi c n nn phi t n uc m n. V th m y cn lu truyn cu ca: ng Kiu c hi b mo Trng Vit t uc i m n m./. H.M
510
511
Hi lng H Thi
Phm V Dng
C mt hi lng, nh thi, khng din ra nh thng thy vo

tit "Xun - Thu nh k" m chnh hi li nhm vo nhng ngy chm ng - y l hi lng H Thi. H Thi l mt trong ba thn thuc x Duyn Thi (gm cc thn Duyn Trng, Phc Am v H Thi), huyn Thng Tn, gip vi a phn H Ni. Xa xa, H Thi cn c tn l H Trng Trang, thuc chu Thng Phc. n cuc chia lng lp x vo th k XV, c gi l H Thi x, lc thuc huyn Thanh Tr, ph Thng Tn, trn Nam Sn Thng. n thi Minh Mng, x thuc huyn Thanh Tr, tnh H Ni. u nhng nm 60, x c st nhp thnh mt b phn ca huyn Thng Tn, tnh H Ty. Nhng ngy vo hi, ngi cc ni khc cng v vui chung vi dn lng, ch yu l ngi H Ni. Ch cn i dc quc l 1A khong 15 km, n Ngc Hi, r tri hn 2 km na l t chn vo trung tm ca hi lng vi nhng di tch v cnh quan p. Nt ring ca thn H Thi, ca hi lng, l cm di tch lch s c xp hng, hi t trong mt phm vi khng ln lm, gm nh H Thi (cn gi l nh B Ly1 , tn tc ca nhn vt dn gian c th phng); cha H Thi (hay Thi Phc T), ngh thn H Thi (cn gi l miu Nm Ca). Chnh v tr gn k nhau ca cc di tch l im thun tin cho s ngng vng v hnh hng. nh lng H Thi khng bit xy dng t nm no bi khng cn tm thy vt tch nin i xy nh. Nhng theo li k li th nh c xy trn nn nh ca b inh Th Trch (b Ly) ngi nguyn hin mnh cho cp n tht cu dn lng. nh c dng theo kiu ch Tam, gm c ta i bi, nh thiu hng, hu cung v hai bn t
1
. C kin cho rng, cm t B Ly ny sinh t Play, ngha l ngn t ch lng ca ngi thuc h M Lai, Gia Rai, . C l cng nh Ba La Bng , B T, B Gi... ni m, mt thi, triu nh cho t binh Chm c ng, ri dn Vit ho thnh tn lng.
512
mc, hu mc. Tri qua nhiu bin c, hin nh thiu hng v bn hu mc khng cn na, ch cn nhng du vt chng t chng tng hin din. Pha trc c sn nh rt rng, c xy bao, ng hai ca t, hu. Gn gia sn l mt hng ct to v cao, mi vy, to mt hin nh rng ri. Pha trc, ngoi sn nh l mt ging nh c (khng c tn ring), trn, ng knh trn di 10m, xy bao quanh. Nc ging trong, y v c t nhiu hoa sen, hoa sng. C th ni ton b ngi nh, sn nh, hng ct, ging nc v nhng con ng lng xung quanh to nn mt cnh tr p mt v hi ho. Tuy khng tm c du tch nin i xy nh, nhng bng vo kin trc tinh xo v c tnh ngh thut trong v ngoi nh, nht l nh i bi v cc hng ct, nhiu nh nghin cu cho rng, nh H Thi c dng vo khong thi L Trung Hng. nh lng H Thi th nh v thnh hong, mt nam, mt n (mt chnh s, mt d s). l ng Bi S Lng - mt quan v thi L, c cng ph L dit Mc v b inh Th Trch (tc gi l b Ly) t nguyn np mnh cho cp tinh gii cho dn lng ci hn phi cng np ngi hng nm. Mt thn ph, mt truyn thuyt nhng quyn vo nhau bi tinh thn cu dn lng. Cng c ca hai v thnh hong c truyn tng t lu i v c l cn mi mi ngn sau : "c ng v nc cu dn c B v ngha hin thn cu lng" V c ng Bi Hu Lng, theo thn ph cn lu li v theo li truyn ca dn a phng, th ng khng phi l ngi lng H Thi, c th phng ni y ch do mt s ngu nhin. L mt ngi thuc t Ch Linh (Hi Dng c), lc nh thng minh dnh ng, ln ln vn v ton ti, ng theo nh L lm n chc Thi s kim in tin ch huy s. n khi nh Mc cp ngi L, ng gi quyn ch huy 10 vn qun tinh nhu dit Mc ph L, gi yn t nc, em li thi bnh cho thin h. Sau , gp lc nhn tn ng c qua H Thi, thy y l ni c th t tt rng chu h phc, cnh p, ngi ng, ng bn b tin mua t, dng in v miu ngay bn b sng T. Sau khi mt, ng c vua L phong lm Trung ng thn, cho lm thnh hong c mt vng rng ln, khng ch H Thi m thn Duyn Trng cnh , ng cng c th lm thnh hong cng tn gi c ng.
513
Theo li cc c gi k, th trong tm thc dn lng, v thnh hong quan trng hn, c sc nng hn, li l v n thn inh Th Trch (b Ly). L do c phi v c ng ng y mt cch ngu nhin, hay v c ng vn xut thn khng phi ngi lng, hoc ngi c cng vi lng vn thit thn hn, hoc gi ci ha th d, trong con mt dn, vn ng s hn ha gic gi,... m xy ra s la chn trn, nhng r rng c mt s tht tm l nh vy. V th, d n vi H Thi vo bt c lc no, chnh hi hay ngy thng, bn cng c th c nghe cc c ho hng k v mt truyn thuyt va nh xa xi, va nh mi xy ra. K rng : khng r vo thi no, ch bit thu , vng t ny cn l mt ni hoang vu, cy ci um tm, nh ca tha tht, dn c v gia sc cha ly g lm ng c lm. Ngi dn y vn nm np lo thin tai v th d da dm. Lc , trong rng c mt con h vn d, gi l h lang (trong mt ngi dn th l mt con cp thnh tinh) thng v lng bt ngi v gia sc n tht. Dn lng lo s khng bit lm sao, nh phi thn phc cp d, chu cng mi nm mt ngi cho cp vo ngy 10 thng 1 m lch th n mi yn cho lm n sinh sng. C vy, thnh l, nh l mt vic khng lm khng c. Lc , b Ly gi li khng c chng con, mt mnh m ngi qun nh bn nc cho ngi qua ng. Qu thng xt cho s phn dn lng, khng nh lng trc cnh tang tc ca cc gia nh n phin c ngi np mng cho h. Nm y, vo ngy 10 thng 1 m lch (l hn phi np ngi cho h), b Ly tnh nguyn xin vi dn lng cho mnh c th mng vi mt tm nguyn rng ci hn hng nm , t nay s c chm dt. ng hn, h lang n v v tha b i t H Thi qua Vn Hi, Nh Kh ri Phng Cng, li trn qung ng di nhiu vt mu. n Phng Cng, h b li ci u v bin mt. Dn cc lng trn thng xt con ngi trng ngha hy sinh thn mnh tr ha cho cng ng, nn p thnh g ng nhng ni c vt mu ca b. Dn lng Phng Cng chn ct chu o phn u ca b v lp miu th. Dn lng H Thi ghi n, tn b lm thnh hong lng v phi th cng c ng Bi S Lng. (Hin, trc ca nh H Thi cn mt ci g to, theo li k, l du vt mt vng mu, ni h v v tha b i). Khng hiu do tm nguyn ca b linh ng hay v l do g m t ngy n tht b Ly, con h lang b i bit tch v dn lng H Thi thot c ci nn phi cng np ngi. Tm nguyn y c truyn li bng mt bi th,
514
vit trn mt bc ha v cnh h lang sp n tht b Ly; treo gia nh lng: "Ci hn hng nm qu nhiu nhng Lm sao cho ht hn thin trng No ngi mt ba vui th y Ut c mun lng xt vi thng Ci nghip trn gian ta mn Gip i qua kh hy hin ngang Ny thi ngi nh, t nay ht Ci hn hng nm qu nhiu nhng". (Li c Thnh B) T n nay, hng nm, c n ngy b tch 10 thng mt m lch dn lng li m hi tng nh cng c ca b. Ngy hi th B cng ng thi rc c kiu ng. Trong nh hin cn gi nhiu vt chm khc tinh xo: kiu c ng hnh tr kp, kiu c B l thuyn mui luyn hnh rng, 2 lng u sn son thp vng kim tuyn, b trng gm 1 trng ci 6 trng con, trng ma bng, cc ct chm khc hnh rng... Bn phi nh, cch mt con ng nh lt gch l cha H Thi (hay Thi Phc t). Trc kia cha gn b sng, trong vn bng. Sau ny, cc c trong lng mun tin vic cng t, mi xin ri cha vo gn nh. Thi gian ri cha cn c khc r trn ct Tam bo: l ngy 15 thng 5 nm Thnh Thi th 10 (tc 1898). T n nay, cha c trng tu nhiu ln bng cng ca ca dn lng. Hin, cha cng ang c tip tc sa cha. Thi Phc t xy theo kiu ch inh vi ngh thut chm khc truyn thng. Ngoi hai bc cn "Lng long chu nguyt", trong cha cn lu gi mt b tng trn phong ph v a dng gm 21 pho: Tng Tam th, (qu kh, hin ti, v lai), Tam tn (A di , Quan th m B tt, i th ch B tt), Ngc Hong Thng , Nam To, Bc u, ng khuyn Thin, ng trng c, Mu Liu, Bch Hoa, Lin Hoa, Mai Hoa cng cha, c Thnh Trn v cc v thn khc. Trc kia, cha cn c Tam quan rt p, nhng qua nhiu ln trng tu, mi Tam quan b d b (do nt, v) m khng c ch xy li. iu ny lm gim i khng t gi tr kin trc ca ngi cha.
515
Cch nh v cha H Thi mt qung khong 500m l Ngh thn H Thi (cn gi l miu c ng hoc miu Nm Ca). Hin ngh ny ch l mt phn ca ngi miu c th c ng (Bi S Lng) v v l Phng Anh phu nhn. Miu mang tn Nm Ca khng phi do c 5 ca m do c xy trn cnh ng nm ca. Theo li k, miu ny c xy trc nh v cha rt lu, to, p gm hu cung, nh thiu hng tm mi. Nay nh thiu hng mt, ch cn li hu cung (chnh l miu by gi), gm ba gian, gian gia th v chng c ng. y l ni th vng c ng ca c hai lng Duyn Trng v H Thi. n ngy sc vng (ngy 10 thng ba m lch - ngy sinh - v ngy 10 thng 8 m lch - ngy ho ca c ng) miu c m ca b con n thp hng ngng nim, ng thi kt tnh giao ho gia hai lng. S d, c chuyn hai, ba lng cng th vng c ng ( nh v miu), ngoi l do Bi S Lng c phong lm thnh hong mt vng (c l gm H Thi v Duyn Trng), cn c l do khc. Truyn thuyt k rng: Trc kia trong miu c th tng c ng bng ng en rt thing. m m, ngi hin linh i tun bo v xm lng khin bn trm cp cm lm. Mt ln chng ch ngi hin linh ri miu ri b tng qung xung sng. Tng tri n Duyn Trng th dng li, dt vo b. Mt ngi n b Duyn Trng thy vt en tri n th s qu, tin tay cm chi khua y ra xa. Tng tri tip n lng Phng Dc th c m tr chn tru vt ln. Ti , dn lng thy c khong t y sng rc th ra rc tng v th. Dn lng H Thi bit tin n rc ngi v miu nhng bao nhiu ngi khing cng khng ni. Sau c ngi hin linh bo cho dn H Thi rng ngi khng mun v v dn khi no H Thi c vic, c t ba ng pho lnh v khn, ngi s v. V th ngy nay mi khi m hi, lng H Thi phi t ba qu pho lnh mi ngi v trc khi rc. Cn lng Duyn Trng, ni ngi n b xua tng i th c lng sau tot mt, phi ra miu cu cng, th vng mi mi khi... nh lng H Thi th 2 v thnh hong nhng l hi li ch yu m vo ngy ha ca b Ly (10 thng 1 m) ngha l phn ca B (trong tm ngi dn) vn hn phn ng. Cn vic th chnh c ng li l Duyn Trng, vi chnh hi l 10 thng 8 m, ngy ng ho. Ngy , dn H Thi ch m ca nh th vng, thp nhang, ch khng m l hi. Mc d c nhiu ngy sc vng, cng t, song ngy hi ln nht, hi chnh ca H Thi c t chc vo ngy 10 thng 1 m lch, tc
516
ngy b Ly t nguyn th mng, hin mnh cho cp d. iu chng t rng trong lng ngi dn y, nhn vt dn d c nh hng mnh hn nhn vt lch s. Hnh ng trng ngha ca mt ngi n b bnh thng, n c c nh gi cao hn. Nhn dn rt cng bng v c l khi a ra s la chn (mt cch khng chnh thc) ny. H Thi, bng dng c B m nt hn c ng, mc d, trong hi, h khng ch t rc ring b, m cc nghi l u c tin hnh song song cho c hai v thnh hong. Cc th h dn lng sng knh b ti mc, sau ny, triu nh cng phi cng nhn n c ca b bng o sc phong (nin i Cnh Hng bn mi bn), trong c vit : "B l ngi c c sng thun nh... o theo l tri, c hp vi t. Gip nc gi v thanh bnh, c sc ngm gip gi dn yn, m mang sng tt... Xin ghi chp li ni in sch lu mi mun i...". T nhng cn nguyn y, ta c th hiu hn v m dn gian ca l hi lng H Thi. Hi lng c t chc trong ba ny, t ngy 9 n ngy 11 thng mt m lch. Mng 10 l chnh hi. Khng kh hi lm nhn nhp cc lng ln cn v t nhiu khch thp phng cng dn H Thi i lm n xa, cng nh ngy tr v on t vi gia nh, h mc v d hi lng. Trc ngy khai hi khong na thng, mt thng, ban t chc l hi c dn lng la chn, ch yu l cc c trong hi th v cc v chc sc. Cc l thc c tp dt sn sng, l vt phi c chun b chu o, c bit cy nu phi c cm cnh ging nh t na thng trc hi. Xa, c sp vo hi, ging nh b cm dng nc gi cho trong sch, dnh nc cho cng t v l rc nc. Ngy nay, nc dy khng c tinh khit nh xa, nn dn lng dng nc ma thay th, nhng cc l thc vn khng thay i. Cc c thay nhau qut dn, lau chi tha t nh, cha, ngh. Mng 9 thng mt treo c v lm l mc dc. Mi gia nh qut dn sch ng lng, ng nh, i ch mua sm sng mai lm l cng ti gia, sau ra nh d hi. Hn hoan nht l ngy 10 chnh hi. T sm tinh m, cc c ng ra nh, cc c b ra cha hon tt cng vic chun b, cc v chc sc kim tra ln cui mi cng vic c th bt u cuc t l. Khi ngoi nh ng ngi, cc v chc sc chun b tuyn b phn chnh ca l hi bt u. Trong khng kh h hi ca ngi d hi, trong s trang nghim ca ban t chc, di bng l c i v c ng sc tung bay trong gi, c ch t thp hng khn nh v thnh hong, ng thi t ba ng pho
517
lnh mi c ng v nh, chng kin s ngng vng ca b con dn lng. Tip l l rc nc (trc, nc c mc ging nh, nay l nc ma) t ln bn th. K theo l l dng hng nghim cn t thnh hong, cn gi l l lc cng. D nhiu hay t, l vt trong l dng hng phi 6 thc, bao gm: hng, hoa, nn (ng), tr (ch hoc ru), qu (cc loi hoa qu), thc (on, xi nn, cm). Theo ging xng ca ngi ch xng, ch t, bi t, phng bt m... c th m hnh ng theo ng th t va trang trng, va cht ch, va trnh trng, va nhp nhng. V d, khi ngi ch xng h: "Khi chinh c" th ching trng bt u ni ln, h "Thin pho"1 th pho bt u n rn, h "C sot t vt" th cc c kim sot li cc vt cng t xem tha thiu th no cn b khuyt kp thi. C th, l thc ca l dng hng va trang trng, va p mt, nh mt bui trnh din ngh thut h ng, to mt cm gic c bit linh thing. C ngi hnh l v ngi xem u ha nhp vo khng kh trang trng n m ngi. Khi l lc cng (dng hng) xong xui, mi l lc l hi bt u vi khng kh nhn nhp ca n bng l rc kiu t nh ra miu. Kiu ng hnh tr ng, kiu B, hnh thuyn rng mui luyn khm khc tinh t, sn son thp vng c khing ra ca nh. qu hng ca ngh vng m v sn thp, cc kiu c nhng bn tay tho ngh lm cho ng mt, lp lnh y v quyn r. Qung ng t nh ra miu di khong 500m, ng hp. Kiu c ng l kiu Long nh do bn thanh nin khing. Kiu c B l kiu Bt Cng do tm c gi khing. Nhng ngi khing kiu (qun kiu) phi c chn lc, l nhng ngi khe mnh, o c tt, cha v, cha chng, khng vng tang ma... Trn kiu bt hng, thanh bng hoa qu. Mt i ma s t i trc dn ng, k l phng bt m, on ngi mang c, bt bo, ch t v bi t. Tip n l kiu ng, ri n kiu B. Nhiu khi m rc ko di n 2-3 trm mt dc con ng hp t nh ra miu. Khng kh rc xch tht h hi, tng bng trong ting trng s t, ting nhc ca phng bt m, ting pho v ting reo h. n miu, ch t v bi t em l vt vo bn th lm l
1
Thin pho (Thin: thin li): Ting sm cu phc, l ting gi cho Thin li gi my v cho ma xung c nc cy cy, mun loi sinh si. Sau ny cng gi Thin pho, ch mang ngha l t pho khai thc bui l.
518
co yt, sau , cc vi, dn lng v du khch dng thc cng, thnh tm cu khn. Xong cuc khn, hai kiu li c rc t miu v nh trong khng kh chng km phn no nhit so vi lc rc i. C mt hin tng c bit, nm no cng din ra theo ba dng khi rc kiu. l kiu bay : kiu ang i t t theo nhp trng phch bng chy nh bay v pha trc, ngi khing khng sao dng li c; kiu dng: kiu ang i bng dng im mt ch, v kiu li: kiu bng chy git li rt nhanh lm cho ngi khing v cng vt v. Cc hin tng ny (v hin tng kiu xoay mt s m rc khc) cha th gii thch c1. Nhng theo dn lng cho bit th d vy, cha bao gi c hin tng kiu hoc qun kiu b thng, v bnh hng, hoa qu cng khng b . Mi ngi cho rng kiu bay l ngi vui, kiu dng v kiu li v ngi gin v ng i cn u tp hoc c ngi tht l. Lc s t phi ma bi t hoc t pho ty u, sau s vic tr li bnh thng. L hi va ri ch c kiu ng c quang du li. Khi rc, thng th kiu ng i trc, kiu B i sau, nhng ln ny kiu B lun vt ln trc kiu ng ngoi mun. Dn lng gii thch rng B gin, nn mi "bay" ln trc ng "phn i". Mt v d thy tnh dn gian ca thn linh, cng "ng nh" nh con ngi. Trong lc m rc din ra nh vy th ti cha, cc c b ang tp np tm tru pha nc mi khch v chia lc cho khch thp phng cng thin nam tn n. Lc ch l mt phm on, mt ming tru, mt qu chui, nhng ai cng nng niu, trn trng. Xung quanh a im hi v trn sn nh, cc tr din dn gian ang c trnh tu. ng nht l m ma s t vi ng a bo c bng to, tay che mt n, tay cm qut, ng a ng o. Kia l ma xinh tin, ch khc l xi vt, ch ny l chi g, ni kia tu nhc. Dn lng k rng trc kia cn c ma con nh bng, tr chy ch, tr t tm im v nhng m cho sn nh, nhng by gi cha c iu kin phc hi li. Ngy 11 l ngy t chc l t ti nh. n chiu, t l c thu gn. Lc cng c pht cho tt c mi ngi. L hi kt thc trong mt tm trng thoi mi v phn khi n vi hi lng H Thi, d khng phi dp xun thu nh k, bn cng s c m mnh trong nim vui hi h, c chim ngng nhng cnh quan p , c ha mnh trong nim ngng vng cao
1
Theo mt s nh nghin cu, hin tng bt thng (bay,quay, li, ng...) ca rc kiu l biu hin mt s xut thn tp th. Kiu bay gn vi thn vui, quay: thn cho nhau, cng c khi cha va ; li v dng: thn gin...
519
thng, biu tng l hnh ng trng ngha ca n thn hong lng, ngi hin thn cho s an vui ca dn lng, ngi to ngun cho s hnh thnh mt l hi lng ng, vui v y ngha. V, c l, cng l sc cun ht khn cng ca hi lng H Thi./.
P.V.D
520
Hi ht Cho tu
Nguyn Xun Knh
Sn Ty. V sau, Ci Sn i thnh Gi Sn, Gi Thng. Nm 1905, vng t ny c chia thnh ba x: Vnh K, Thy Hi v Thng Hi (ring x Thng Hi chia lm hai thn Phan Long v Vn Hi). Ba x ny l mt b phn ca tng Thng Hi thuc huyn T Lim, ph Hoi c tnh H ng c. T sau cch mng thng Tm (1945) n trc Ci cch rung t (1955), Tn Hi bao gm cc thn: Phan Long, Thng Hi, Thy Hi, Vnh K, Ngc Kiu, an Hi, Hnh n, H Hi. Sau Ci cch rung t, Tn Hi li chia thnh x Tn Hi v Tn Lp 1. X Tn Hi hin nay thuc huyn an Phng, tnh H Ty, bao gm bn thn: Thng Hi, Thy Hi, Phan Long v Vnh K. Bn thn (lng) ny nm quy xung quanh mt ci ch nh ca dao a phng ghi nhn: Bn lng th bn bn gia c ch trn n th vua. Do dn s ng, rung t canh tc t, Tn Hi, vic lm rung ch l mt ngh bn cnh nhiu ngh khc nh ngh dt, rn, mc, an lt. Khng ch lao ng ti a bn c tr, ngi dn Tn Hi cn ta i lm vic nhiu ni khc (trong s c Thng Long xa v H Ni ngy nay). Dn dn do cc ngh th cng pht trin v do vic i lm nhng ni khc em li thu nhp cao hn, ngh lm rung c coi nh mt ngh ph; ngi dn ni y cng t khi trc tip lm vic ng rung v thu nhn cng ni khc2. Khi nhc n vn vn ha, vn ngh dn gian c truyn Tn Hi ngi ta khng th no qun hi ht cho tu (mt loi din xng nghi l, thng c gi l dn ca nghi l). I. Nhng gii thch khc nhau v ngun gc ht cho tu C ba truyn thuyt gii thch ngun gc ca hi ht cho tu.
1
Trc kia, Tn Hi c tn l Ci Sn thuc huyn Quc Oai tnh
Xin xem: 40 nm chin u, xy dng ca ng b v nhn dn x Tn Hi. - H Ni: Ban chp hnh ng b x Tn Hi xut bn, 1985, trang 5-6. 2 Theo li cc ng ch lnh o x Tn Hi trong bui lm vic vi chng ti ngy 19 thng 10 nm1993, sn xut nng nghip hin nay chim 25% tng thu nhp ca x.
528
Truyn thuyt th nht k rng ngy xa khi Hai B Trng ko qun qua tng Gi nh qun nh Hn, thuyn b qua li trn sng Nhu, sng Hng ht sc nhn nhp. tng nh cng n ca Hai B, dn a phng thc hin hnh thc din xng ny. Truyn thuyt th hai cho bit, sau khi nh ui qun nh Lng ra khi b ci, Triu Quang Phc (th k VI) ln ngi vua. L Pht T khng chu thn phc nn cuc tranh chp gia hai bn xy ra v ko di nhiu nm. Triu Quang Phc hiu rng nu hai bn c tip tc xung t th rt bt li cho nn c lp ca t nc. ng vit th cho L Pht T ngh hi qun bi Qun Thn (mt a im gn x Tn Hi ngy nay) thng lng v vic phn chia vng t cai qun ca mi bn. Trong cuc hi qun y, L Pht T i thuyn, cn Triu Quang Phc th ci voi. Hi ht cho tu l hnh thc din li cuc gp g y. Truyn thuyt th ba k rng vo i Trn, Vn D Thnh l mt nho sinh hc gii, cha ly v. Mt hm, tri ma gi, ng i hc v qua cnh ng (nay l khu lng) t nhin ha. ch ng mt, mi n ln thnh mt g t ln. Di ci m, ng c Dim Vng phong lm tng D Xoa. ng thng gip dn quanh vng trnh c dch bnh. Dn lng nh n ng, tn th ng l Thn Thnh Hong v hi ht cho tu c ngun gc t vic th cng Vn D Thnh 1 . Trn y l nhng truyn thuyt do cc nh su tm, nghin cu i trc cng b. Trong chuyn i kho st vo thng 10 nm 1993, chng ti xc nhn Tn Hi c ba truyn thuyt nu. Do trnh dn tr pht trin, cc c gi a phng u c cc ti liu cng b ni trn. C mt iu cc c mun b sung rng, v cng c ca Vn D Thnh, ng khng ch l mt phc thn gip dn trnh dch bnh, ng cn l ngi yu nc chng gic Minh ngay khi cn trai tr. Cc c c cho chng ti nghe mt bi v di trong c on Vn D Thnh i p vi tng gic Minh T. Bit Vn S Thnh l ngi ti cao hc gii, c
1
Xin xem: a. Nguyn Hu Thu Ht cho tu; in trong tp sch nhiu tc gi: Tc ng ca dao dn ca H Ty. - S Vn ha thng tin H Ty ti bn, 1993. b. Trn Bo Hng, Nguyn ng He: Ht d, ht cho tu Ty Vn ha thng tin H Sn Bnh xut bn, 1978.
529
uy tn trong dn chng, Minh T mun trng dng ng thu phc lng dn: "Lm ngi m mun vy vng Bay cao ngang dc ng ng chim no?" Vn D Thnh p: "Tha rng li ni thanh tao Lm con hng yn bay cao trn u Ngy m n ht i cu Qu hng x s mong cu yn vui". Trc l l "i bng chim ln" ca Minh T, Vn D Thnh cho rng: " i bng trong gi vy vng Nm trong bin c anh hng c thn Gp cn ma bo o o Bay ra ct cnh bay vo bt yn." Trc s da dm ca bo quyn: "Yn hng mi ch khoe hay i bng khng cho my ht u" Vn D Thnh bnh tnh tr li tng gic: "Yn hng ang bi lau i bng b gp nhau cng k Bng cp cnh bng i xung t Bt lm sao cho ni yn hng? Ko m ct cnh gy lng t bng yn cng chng dung i bng" 1 Du tch v Vn D Thnh cn li n ngy nay l ngi n th v khu lng. Theo nh nghin cu Trn Bo Hng ngi n c xy dng t hi nh L, c trng tu nhiu ln (ln cui cng vo u th k
1
Theo li k ca cc c Phm Bnh Gia (80 tui), Nguyn V Bo (78 tui), Ng Vn Cc (84 tui).
530
XX). Ti ngi n ny, cn lu gi c bn mi sc phong ca cc triu vua t nh L n nh Nguyn, sc phong xa nht vo nm Vnh T th hai (1620) v sc phong mun nht vo nm Khi nh th chn (1924). Nhiu cu trong li ca ca hi ht cho tu ghi nhn vic triu nh bao phong Vn D Thnh: "i vng c hu cng cao Long chng phng cch lch tro sc phong. Bo dn h quc tr tai T dn xch t nh ngi bnh yn" Cng thn Thng Hi, cn c lng Vn D Thnh; ni y c i cu i: "Trn i hin linh quan c lc L gia triu t din kim truyn" Ngha l: "Xa chp r rng i Trn hin thnh Nh L lp n th truyn n ngy nay" 1 Do nhiu l do, by mi nm qua hi ht cho tu khng c t chc. (Ln cui cng l vo nm 1922). Ch ra mt cch chnh xc v ngun gc ca loi din xng nghi l ny l mt iu rt kh thc hin. Ch bit rng, d tng nim Hai B Trng, d din li cuc hi qun ca Triu Quang Phc v L Pht T, d ca ngi cng c ca Vn D Thnh th nhng mc ch trn khng h xa l vi truyn thng dn tc: ung nc nh ngun, ghi nh v bit n cc v tin bi c cng vi dn, vi nc. Mt mt chng ta ghi nhn rng theo li k dn gian, con sng m Hai B Trng i qua cn y v n th, khu lng, sc phong Vn D Thnh vn cn ang c gn gi. Mt khc, cng nh nhiu nh nghin cu, chng ta tha nhn rng ngy nay, trn a bn Tn Hi, truyn thuyt v nhng di tch v Vn D Thnh c lu truyn ph bin hn v cn c bo tn m nt hn. II. Hi ht cho tu
Xin xem Trn Bo Hng, Nguyn ng He, sch dn, tr. 132.
531
Khong 25 hoc 30 nm ngi ta mi m hi ht cho tu. iu kin m hi l: 1. Thi tit thun li, ma mng bi thu; 2. c c tng ng . (Trong s bn thn Thng Hi, Thy Hi, Phan Long, Vnh K, nu mt thn khng tn thnh th hi cng khng c m: "Mng nay cnh vt hy minh Bn dn nh hi ng inh cho tu". Nu khng m hi, hng nm t ngy rm thng ging m lch cho n ht ngy 23 thng ny, dn hng tng vn tin hnh t l. Nu m hi (vo by ngy nu trn), t rm thng tm (Tt Trung thu) nm trc, dn lng bt u cc cng vic chun b luyn tp. i vi Thng Hi v Thy Hi, mi thn lm mt chic thuyn rng bng g, gia thuyn c mui bng trng nh mt ci lu nh. Thuyn di khong bn nm mt, rng hai mt, c tm bnh xe cho nn ngi ta c th y i y li trn cn mt cch d dng. Vo hi, mi thuyn s ch mt cha tu, hai ci tu v mi con tu. Cha tu do mt ph n ng tui (t 50 tui tr ln) m nhim, s ra lnh cho cc con tu ca ht. Ci tu g snh gi nhp dn cu ht. Ci tu v con tu do cc c gi t 13 n 16 tui sm vai. Nhng c gi ny phi c thanh sc, phi t nhng tiu chun nht nh v phm hnh. Trn thuyn c mt l c v 13 ci lng che cho cha tu, ci tu v con tu. i vi Vnh K v Phan Long, mi thn lm mt con voi an bng tre hoc ct g, bn ngoi pht giy. Voi cao khong hai mt ri, di hn ba mt, c t trn b g c bnh xe di chuyn. Mi con s c hai qun tng u do cc c gi t 13 n 16 tui ng gi trai. V trang phc, cha tu (cn gi l m chiu qun) u i m thu by con chim phng, mc o hng, tay cm gng soi bng ng, chn i hi song phng. Qun tng i m u mu thn v, mc o hng bo, tay thng ngn, khoc cn chin y. Ngi qun tng pha trc che lng xanh, tay cm ba ngc, eo loa ng. Ngi qun tng pha sau cng c lng v ba nh th, ch khc ch eo kim gic. (1)
(1)
V trang phc ca cha tu, ci tu, con tu v qun tng, Nguyn Hu Thu v Nguyn
532
Khi m hi, vo ng rm thng ging, dn bn thn rc kiu ra khu i dinh (khu lng Vn D Thnh hin nay). m rc bt u t thn Thng Hi, c trng, ching, c, lng, xe loan, kiu, c hng n, c hai tu (thuyn) v hai tung (voi). Ngoi s lng cha tu, ci tu, con tu v qun tng nh nu trn, bn thn cn chn la 50 thiu n xinh p v 200 hng (nam thanh nin) cm c, cm lng, nh trng, khing kiu... Sau khi rc, n ti c l yn v. Vo nhng ngy tip theo, ngy no cng c ht cho tu. Trnh t mt ngy ht gm bn bc: 1. Ngi ch t hoc b lo ca tng thn dn cha tu, ci tu, con tu vo lm l trnh. Lc ny h ch i ngi khng ch khng em theo thuyn. Cha tu, con tu v ch t ht m u bng mt bi l trnh, mt bi dng hng, mt bi dng ru. Th d, y l mt on ca li ht trnh: "Thng ging ngy vng tic lu C trong giai tit phi cu giai nhn Mi lng bn m chiu qun Nm mi m n thanh tn m miu Tng c, tng kiu, cha tu Hai i lit n ci u hai voi Hng kn trm i Tm vin th st dp voi m ny Sp hng ging mi ng ty C bay phng ma qut bay rng chu". 2. Con tu v qun tng ht xng ha, sau chuyn sang ht b b. y l li ht b b: + "ng xa K Ch xem voi Ka bi tp trn, nh chi bn cung
ng He miu thut c nhng chi tit khc nhau (cc sch dn). Nhng vt lm bng ngc, bng vng c nhc n y ch l tng trng, khng phi l ngc, vng tht.
533
Bn con nga hng bo tin bo hu Cc quan v thn mc o nu tht lng xanh Khu sng vc vai chn anh qu p Anh nh trn ny, anh ui trn ny gi n nh vua B cng di nng dm ma". (...) + "Ngi bun xe ch, ch xe Mt kim ta li tm kim Khu n cho t ta nhn mt nhau Nhn qua ch c nhn lu Thong qua mt t bn su mua vui". Qua hai th d trn, chng ta thy li ht b b tng i hon chnh v mt ni dung. Khi ht, ngh nhn thng ma km theo hoc lm ng tc (bc cung, dt vi) minh ha ni dung li ht. 3. Cc qun tng ht chc: "Chp tay vo ly long tr Chng con qun tng n nhi l trnh Xin chc vua hch hch minh minh D Xoa sy mnh thin nh sc phong Xin chc vua kin cu c trung L minh c hip bn long tng ph Xin chc vua nim phc dng phu Nin nin ca v ng Ngu thi ha My li dng sut cao xa Trnh ri xin bc chn ln voi". 4. Sau khi ra khi khu vc bn th, cc con tu v qun tng ng trn thuyn v ngi trn voi ht i p giao duyn. Th d, tng ht: "Cu trong Qung cu ra
534
Mua kim v x ngi h v may
n rng c hi cu ra ve tu Mi son m phn mt mu Thi nhau b l ua nhau cy ti L lng ti bit cy ai M hng xin gi mt vi cu th Nn chng tng ti th Ko m xun mun, ngy ng ngn lng". Tu p: "n rng hai x c voi Vt qua ca bin xem voi th no Voi kia va ln va cao C hai ch qun ra iu gi ging Gi ging th mc gi ging Ka nh ch qun khng bng tu y". Cuc ht ko di mt ngy. Sang ngy hm sau, trnh t trn c lp li. ng ch , trong khi ln iu m nhc c gi nguyn, li ca cc bi l trnh, dng hng, dng ru, li ca cc bi ht ca tu, tng thay i tng ngy. Ngoi ra, mi thn cng li c bi ht ring. Khi ht trc bn th, mi ngi u nghim trang, thnh knh; cn khi ht ngoi th ht thoi mi, t do hn. III. Vai tr c bit ca ngi ph n trong vic tham gia hi ht cho tu Tn Hi c truyn thng khoa c. Theo sch H Ni t in ca Nguyn Bc, Bi Hnh Cn v Nguyn Vinh Phc, trong mc "Nhng ng ngh..." ch ring thn Vnh K c bn v khoa bng: B Lc, Nguyn Quang Hin, Nguyn Trng Onh, Nguyn Nhn An (thi vo cc nm 1463, 1475, 1523, 1555 (1). Cn thn Phan Long, nm 1665, c Nguyn Duy Minh thi u Tam trng. Ngoi ra, Tn Hi xa,
(1)
H Ni t in, Nxb H Ni, 1990. Sch ny xp nhng ngi Trng nguyn, Bng nhn, Thm Hoa, Hong Gip, Tin s, Ph bng vo mc "Nhng ng ngh...".
535
nhng ngi u C nhn, T ti khng him; s ngi theo Nho hc (k c nhng ngi khng i thi hoc thi khng ) li cng nhiu. Nhng in tch, nhng cu ch Hn trong li ca ht cho tu v ba tp ch nm i hi tu tng ca khc ghi chp nghi thc ca hi ht cho tu chng t cc nh nho ni y c vai tr rt quan trng i vi dn ca nghi l ny. Ni n Nho hc, bn cnh nhng gi tr tch cc, chng ta khng qun quan nim trng nam khinh n m cc nh nho ch trng: "n nhn nan ha" (ph n kh gio dc), "nht nam vit hu, thp n vit v" (ngi no d ch c mt con trai cng l c con, cn nu khng c con trai m c n mi con gi th cng coi nh khng c con). i vi nh nho, trong ba iu bt hiu th khng c con trai ni di l iu bt hiu ln nht ("bt hiu hu tam, v hu vi i"). chn cung nh v khi ch phong kin thnh thi, quan nim trng nam khinh n thng t r sc mnh. Cn cc lng qu nc Vit, d rng lng no cng c ngi theo i ca Khng, sn Trnh, quan nim trn khng t khi ch nm gn trong sch v "thnh hin". Trong sinh hot vn ha, vn ngh dn gian cc thn lng, ngi ph n thng c nam gii rt trn trng: "m nay my trng tri xanh Mi bn em ln ging trc, bn anh xin p li" (Ht gho Ngh Tnh) H Bc, trong cc cuc ht v, cc c gi tuyn b: "Nam phi tng n chng i Nam khng tng n, chng ti ra v". Tn Hi, ngi ta khng lu truyn nhng giai thoi v cc n danh ca a phng c ti b chuyn, k v. Song ni y, ngi ta cng bc l vic trn trng ph n bng cch ca ring mnh. Th nht, trong li cc bi ht cho tu, khng him nhng cu ca ngi ph n, cao ph n: + +
536
"Mi lng bn m chiu qun "Ngy nay bn gi tu rng
Nm mi m n thanh tn m miu"
Na mai c nc vy vng bin ng" + "Ti qun n ln ngi u tng Qun hng vn bc nhung y Tay cm ba ngc, ming th gi loa". + "Xa Cu Chn c b Triu u Bc thao qun m du vn nhau Trn u voi xung ph Ng qun C vng ch phong vn bin thi Anh vit nht trng xng L Hi Anh hng vn c ni xng vng Thn b liu, ch bng tang S xanh cn t bin vng cha phai R rng n kit anh ti Mt nim u i i vai sn h Ch em ta cng trong n gii Du voi lng chng ngi phong trn Sao cho ng bc hng qun" (1) Th hai, nh trnh by trn, trong vic sm vai hi ht, bn cnh vic ng cha tu, ci tu, con tu do ph n m nhim, cc vai qun tng cng do con gi ng gi trai. iu ny tht l c o. Nu chng ta nh li, trong nhiu th k, ti cung in triu Nguyn, trong cc i tung, vai ph n bao gi cng do nam din vin ng th vic ph n Tn Hi khng ch ng cc vai n m cn gi trai ng cc vai qun tng tht c ngha bit bao. V hin tng ny, c kin gii thch rng do nam gii trong lng i lm n ni xa, ph n gn vi khung ci nh nn c iu kin tham gia hi ht cho tu. kin ny cha sc thuyt phc bi v trong thi gian m hi, bn thn vn c ra c Khn nhiu iu i dng nam nhi
(1)
Nhng li ca cc bi ht cho tu u c trch t Nguyn Hu Thu, Trn Bo Hng, Nguyn ng He, sch dn.
537
200 (hai trm) nam thanh nin (gi l hng ) tham gia nh dn a phng ghi nhn: "Hng kn trm i Tm vin th st dp coi m ny". T s phn tch nh vy, chng ta thy trong hi ht cho tu, nhng ngi ph n ng vai tr rt quan trng. * ** by thp k i qua, hi ht cho tu cha c m. Song c nhiu tin thun li chng ta tin rng n s c phc hi trn mnh t vn ha, vn vt ny./. N.X.K
538
Hi n Ht
Nguyn Thanh
Lng Bch Du nay thuc x Thi Thng, huyn Thi Thu, tnh Thi Bnh l mt lng c giu truyn thng, nm k ca bin Dim in (thi xa xa cn c tn l ca i Bng hay i Ton, Dim H...). a danh ny i vo s sch, gn vi nhng chin cng t thu Ng inhTin L v L- Trn- L. Trong cuc khng chin chng qun NguynMng thi Trn, ni y l mt trong nhng c im xung yu trong phng tuyn chng gic. Tng qun Phm Ng Lo c triu nh giao trng trch cm u i qun tinh nhu bo v ca bin ny v trin khai cc trn nh chin lc chng qun Nguyn Mng. Tng truyn khi qun i nh Trn ng ti lng Bch Du, Phm Ng Lo c nhiu hnh thc phong ph rn luyn qun s trong c mn th thao c o gi l mn vt cu. Khi Phm Ng Lo qua i, triu nh xung chiu cho dn lng Bch Du xy n th, ban sc cho Phm Ng Lo l thng ng thn, n c tn l n Ht, cch n th L B mt qung ng. Hin ti n Ht cn gi c nt kin trc kh nguy nga b th cng vi t kh, sc phong, thn tch qua cc triu i t L n Nguyn. Hng nm dn lng m hi n vo ngy mng su v gi hi vo ngy mng chn thng ba m lch. Nhn chung v nghi thc t l, rc sch hi n Ht cng khng c g khc bit hn so vi nhiu l hi c truyn vng ng bng Bc B nhng nt ng ch phn hi trong l hi n Ht c kh nhiu tr chi, tr din, ua ti, gii tr mang tnh thng v nh bi chi, i kheo, nh u, ko co, vt v c bit l tr thi vt cu t thy c t chc cc l hi khc trong vng. V hnh thc u vt cu ta c th hnh dung n gn ging vi mn bng r hin i, nhng nt c o ca mn vt cu l va phi c th lc tt va phi c lng qu cm mi c th tham gia thi u v ginh thng li. Trc cch mng thng Tm (1945), lng Bch Du c nm gip. Hng nm c n tt Nguyn n xong l cc gip c ngi tham gia tp luyn chun b vo hi thi u. Nhng trai trng ny thng l ch lc trong gia nh vi ngh i bin kim sng. Vi nhng ngi gia cnh kh khn c con em tham gia tp luyn thng c hng gip h tr mt
539
phn. Cc bui tp luyn thng din ra vo cc bui chiu trn bi bin sau gi i bin v. T nm 1992 tr li y, khi hi n Ht c m li th tr vt cu cng c khi phc. Lc lng thanh nin, trung nin trong x c chia thnh hai i Nng- Ng thi u. Tu theo a hnh b tr sn thi u nhng thng th sn u phi l bi ct (vn ng trn ct thng kh khn hn, kh c tc nhanh d trt trn ct). Theo thng l sn c chiu di 36 mt, mi bn 18 mt c phn bng mt vch ngang gia sn. B rng ca sn l 18 mt. gia vch ngang chn qu cu trn ph ct khng cn du vt ch t cu. Hai bn sn chn hai chic st gia vch ngang pha di. Qu cu c to bng mt c chui ht, loi c chui to c nht nh trong lng, c gt trn nhn vi ng knh khong 40 50cm. Hai chic st c to t hai cy lung to (dn vng ny vn gi l lung nht) phn gc nguyn chn xung t, phn trn mt t cao 1,8 mt c chia thnh 18 nan, ken theo hnh hoa loa, pht giy mu. Bn t pht giy , bn hu pht giy xanh. Trn nn giy mu l hai ch t, hu. u th mi bn gm 9 ngi, mt tng v 8 qun. Tt c tng v qun u ci trn, vn kh. Qun bn t c ai kh mu , qun bn hu ai kh mu xanh, tng ca mi bn u cht khn theo mu ca bn mnh. Trc khi vo trn u, qun ca hai bn t hu xp thnh hng, hai v tng dn u hai cnh qun theo ng bin hp thnh hng i vo l thnh. trong n, ngi th l c thnh nhp vo ht mt ting vang tri git chic lnh trn gi, vung ln xin qua hai bn m. Chic lnh st di 1,8m c ng knh 18 ly (trng ta chic x beng). Hai thanh nin mnh trn, vn kh u cht khn ng ph thnh mt u chic lnh, pha u nhn ca lnh c cm vo qu cau ly t ban th thnh, u kia buc di tua ng sc. Pho n dn, trng ching, t v vang dy, Thnh dng dc bc ra sn u, hai thanh nin i theo ph thnh chic lnh cng thnh tin n chic gh c lng che sn chng gim cuc thi. Trng ci im vo cuc, hai bn dng chn gt ct tm qu cu chn su di ct 20cm. Khi thy cu th tranh nhau dng chn ht ln. Gy c qu cu ln khi mt t mi c dng tay. y l mt thao tc kh v ng ngi tranh nhau, ngi ny gy ln th ngi kia li gt tri xung. Cu ln khi mt t cc u th tranh nhau cp cu bng tay chuyn cho nhau, khi no nm c vo st ca i phng th thng cuc. Trong truyn thng, bn no thng cuc c lng thng 1,8 quan tin tng ng vi su thng thc (mi thng 12 kg). Sau hai ting
540
ng h thi u nu khng bn no b cu vo st i phng th ho gii. Thnh rt lnh a hai bn t hu vo n t. Vt cu l mt tr th thao i hi sc kho bn b, do dai v qu cu nng ti gn 10kg m cc u th phi tranh cp, ginh git, chuyn nhau tung hng chun xc c th a vo st. Ming st ch c ng knh 0,6m li cao 1,8m nu sc khng khe, tung khng chun th kh a cu vo st. Ngoi tr thi vt cu, hi lng cn c nhiu tr vui khc nhng ng ch l tr ko co. cc hi khc dy ko thng dng dy thng hoc dy cho bn bng ay, gai, hi Bch Du, dy ko c to bng hai cy tre ci bnh t, gc tre p dp xon vo nhau, cc t tre c o gt nhn trn. Hai gip ko thi vi nhau, mi gip 9 ngi, mt tng v tm qun ko nhau ba t th ng, ngi, qu. Gip no thng c ba t th c thng 1,8 quan tin. Ko co bng thn cy tre ci l cc kh khn v thn tre trn bng khng c ma st bm v vy ginh phn thng trong cuc ua ny khng ch bng sc m cn bng mo na. My nm qua, t ngy hi n Ht c m li, nm no cng c cc tr vui truyn thng c bit l thi vt cu, vt . Hi m li nm sau ng vui hn nm trc, thu ht hng ngn lt du khch t nhiu vng Hi Phng, Nam nh tm v try hi v xem vt cu. Hi lng truyn thng hng nm c t chc t mng su n mng chn thng ba nhng tr thi vt cu bao gi cng ch t chc vo ngy mng tm. Cc c gi lng Bch Du cho rng mng tm thng ba l ngy tng qun Phm Ng Lo lp chin cng nh bi qun Nguyn Mng ca bin ny. Cn mt iu chng ti suy ngh m cc c gii thch cha tho ng l s trng lp v con s 18 (sn thi u vt cu mi bn 18 mt, qun s hai bn 18 ngi, thi ko co cng mi bn 9 qun, chic st tre nm cu cao 1,8m, tin thng l 1,8 quan...). y c phi l s trng lp ngu nhin khng? Hay l mt tn hiu chng ta i vo th gii tm linh ca ngi xa. Li gii cho vn ny ang cn pha trc. Phi chng v th m hi n Ht cng c sc mi mc khch bn phng?! N.T
541
L hi lng Hin Quan

NguynMinh Hong
T bao i nay, ngi dn lng Hin Quan (nay thuc x Hin

Quan huyn Tam Thanh tnh Ph Th) hng truyn tng cu ca: Mi mt l hi Hng Nha Mi hai Gia D, mi ba hi Hin. v Vui nht l hi ng Vin Lm bc, lm tin l hi Hin Quan. nhc v l hi lng Hin Quan ni ting trong vng. Ngy nay, t H Ni, du khch i t hay tu ho n th x Ph Th, sau qua ph Ngc Thp, xui khong 1km l n Hin Quan. Ngoi ra, cng c th n Vit Tr, theo ng i Cao X, qua cu Phong Chu ngc ln 7km s n ni. Hin ti, lng Hin Quan c 1 nh v 1 n. nh th 4 v thn l Sn Thng, Thin Cng, Hc Long v H Long, u l nhng v tng c cng vi cc vua Hng thi dng nc. Ngoi ra nh cn th thnh Mc Trang Vng i inh Tin Hong. n Hin Quan th Thiu Hoa, mt n tng ca Hai B Trng c nhiu cng lao vi dn lng v gp phn to ln vo cuc khi ngha ca Hai B Trng. n xy theo kiu ch inh (ch Hn) gm 2 to: tin t v hu cung, quay hng ng- Nam. Trc mt l dng sng Thao, sau n l mt g t ln. Xa, n Hin Quan dn lng t chc hai l hi ln, vo ngy mng 2 thng Ging tng truyn l ngy sinh ca Thiu Hoa v vo ngy 13 thng Ging. Theo thn tch ca lng Hin Quan th: ng Lng Xng ven sng c i v chng gi nh ngho lm ngh kim ci, mt hm qua sng sang ni Tn, tra nng ngh di gc tng cng nm m thy thn Tn Vin n cho mt ngi con gi. B mang thai v t lu sinh ra mt c gi, t tn l Thiu Hoa. Mi tui Thiu Hoa c sc kho hn ngi, bit cho chng l vt sng, ln v bi gii nh c, 13 tui cm nm hai tn lnh Hn i cp ca dn chi. 14 tui, m ci cha m phi i chn tru. Trong khi i th tru, Thiu Hoa by tr chi nh pht vi
543
l tr. C chia bn b thnh hai phe ly gy nh mt c chui, phe no a c c chui vo mt ci h su l bn y thng. Mi chi, ging co nhau qun o rch bm, Thiu Hoa th tru trong bi c ri ngi v qun o trn mt qu i, di bng mt cy a c th. V xong nng tm ly r a nh u. Thiu Hoa nhanh nhn nh con sc. Mt ln theo ch i sn, Thiu Hoa vung lao nm trng mt con co lng vng, khin mi ngi u kinh ngc. Nghe tin Hai B Trng dng c khi ngha, Thiu Hoa t hp nhng ngi dn ngho c ngha kh kn o luyn tp hng ng. B cho qun o g xoan lm qu cu ly gy o vt gc, n li cc tr chi thu chn tru. Qun lnh nhng lc ngh ngi li cng nhau nh vt, nh pht, va luyn tp va gii tr gy tinh thn hng hi. Xa lng Hin Quan t chc 2 l hi trong nm: l hi ngy mng 2 thng Ging t chc ti nh v l hi ngy 13 thng Ging t chc ti n. 1. L hi ngy mng 2 thng Ging: Tng truyn, dn lng t chc l hi trong ngy ny l ngy sinh ca Thiu Hoa. Vo ngy ny, dn lng c t chc tr phng lao duyt binh, tng truyn l mn v m khi xa b Thiu Hoa cng qun lnh luyn tp ra trn. Tc ny c dn lng quen gi l tc cu m lao. C truyn thuyt k rng l cch Thiu Hoa tuyn chn ngi ti cho i qun ca mnh. T sm ngy mng 2, c qut cng cc t kh c by bin ti sn nh tht rc r. Ting trng ting ching vang dy thc dc lng ngi. Nhng l c c cm khp ni trong sn tung bay trc gi xun. Bn trong nh cc quan vin, chc dch v b lo tin hnh cuc t l rt long trng. Dn lng v khch thp phng cng d v l bi cu thnh ban cho mt nm mi nhiu may mn v kho mnh. Cc tun t cng cc nghi thc cho bui t c tin hnh nghim ngt theo phong tc. Sau khi t l xong, cuc m lao bt u. T trc ngi ta lm sn mt tm bia bng g t ti sn nh. Bia dy 3cm, rng 0,3m, di 1,8m c sn son, trn c v vng trn nht im, ti c vit mt ch th. Sau khi t xong trong nh, nhng hi trng thc qun dn dp vang ln bo hiu v li cun mi ngi ra bi m lao. Nhng ngi mun tham gia m lao tay cm sn mt cy st di khong 2 si tay, u c vt nhn ln lt xp hng vo nm lao. Ngi nm lao ng cch xa bia 10 bc chn, tm t th thch hp nhm tm ca vng trn m phng lao. Nhng ngn lao bay vun vt trc s chng kin ca dn lng. Tuy khong cch khng xa, song do s
544
hi hp trc mt c to ng c n o nh vy nn ngi nm lao kh m m trng c tm im ngay t ln u. Ting bn lun, bnh phm tng t th, tng ngi cm lao xn xao c mt khong sn nh. Ngi no nm trt phi ra ngoi ly li bnh tnh v luyn tay bng cch nm nhng hn cui vo l nh nh tr nh o l, sau li nm tip. Ai nm trng gia bia s c thng, tuy vy khng phi v gi tr phn thng m l s khm phc v ngng m ca hng ngn con mt dn lng v khch thp phng. Hn th na l s may mn cho nm ti ca bn thn v gia nh ngi nm trng ch. Cuc m lao c nh vy ko di cho n ht ngy mng 2 tt. 2. L hi ngy 13 thng Ging: y l ngy hi chnh ca lng Hin Quan. Hi m ngy 13 nhng trc , mi cng vic chun b c tin hnh cng kh nhn nhp, vi m rc kiu, bt nhang, hng n t nh v n v t n tr li nh. Trong ngy hi ny c tr ht pht/ nh pht/ cp pht rt c o. l tr din nhm nhc li s tch t tp ngha binh dy c khi ngha ca b Thiu Hoa. T chc ht pht khng ch tng nim B m cn l s nhc nh cho con chu ng thi mt thi k oanh lit qua ca dn tc. Thc hin tc ht pht ng thi cng l dn lng Hin Quan cu mong s che ch tm linh ca c Thnh ph h cho dn lng c ngi khang vt thnh trong nm, trnh c nhng tai ng dch bnh. Hng thng tri trc ban thng ca cc c b lo hp bn xung quanh l cp cu vo dp hi. Ti cuc hp ny ngi ta phn cng nhng cng vic phi lm cho tng gip mt cch c th, ct c ch t v ngi chun b qu pht v di pht. Sau khi bn bc, tranh lun k lng, ban thng thng bo cc quyt nh cho ton dn lng c bit. T tr i, ngi no vic ny, c vy m lm cho ng thi gian vo hi. Qu pht l mt c tre hoc c bng non mi mc mng. Ngi c c phi i tm, o trong khm tre chn ly mt c va sao cho trn, p m li khng phi l c tre gi. Khi chn c ri, em v o gt sch s sao cho tht p. Di pht l nhng gc tre nh va tm tay cm, c c, di khong 1,5m c th ch i hoc nguyn c on c o gt sch s. bo m cho khi ht va kho va thun tin ngi lm di phi chn c nhng on gc tre va tm, gi, c tre cong hnh mc cu nhng phi cong u, khng x x thun tin lc nh qu pht.
545
Cng ti bui hp ca ban thng ngi ta phn cng c nhng ngi lm c th gm bnh chng, bnh dy, xi, chui v ru mng. Ct c cc chn kiu, nhng ngi lo m trch vic dn dp chun b sn bi, nh n v.v... Cn li tt c nam gii t 18 tui tr ln u tham gia nh pht, ai khng i th s b lng pht v bng tru cau. Np pht th khng ln nhng ci ln l mang ting vi c lng v c li vi Thnh v b dng c nm . T sau ngy mng 2 tt, cng vic chun b cho ngy hi ht pht ngy cng khn trng hn. Nhng gia nh c phn cng lm c th y phi lm tt to hn, phi nh anh em b con n gip , k vo ngi ra tp np, n ung linh nh vui v. Ngi ta coi va l dp b con trong h hng n ung, gp g nhau nhn dp u xun, nhng cng l ly lc thnh. Do vy vic chun b lm c th phi c lm ht sc chu o v cn thn, nhng ngi khc th cng chun b cc l vt tuy khng ln, khng chnh thc vo ngy hi em ra n cng Thnh. Sng ngy 13 thng Ging, sau khi tin hnh cc nghi l nh, ngi ta rc kiu nhang n cng cc t kh khc t trn nh i xung n, t l c tin hnh ti n. Sau cc nghi l chnh thc l n cuc cp pht no nhit y n tng. Ngi t khp cc no l lt v quy vng trong vng ngoi quanh bi cp pht n chng kin nhng gi pht thing ling v si ni ca ngy hi. Nhng ngi tham gia c chia thnh hai i khc nhau. Mi i c mt ngi ch huy dn u, theo lnh pht c ca anh ta on qun c no i y i theo hng ng chnh t, k lut. Khi ting trng lnh bui cp pht bt u th hai on qun ko ra bi pht t hai hng khc nhau, ngc chiu nhau. H ln lt ko ba vng xung quanh bn th v lng b Thiu Hoa theo mt vng khp kn. Khi hai on gip mt nhau th tt c cng reo ln h...h...h. C ba vng u nhc li nh th. Sau khi ko ht ba vng nh vy, c hai on song song tin vo trc ban th ri ko thnh mt vng trn xoy trn c. Tng truyn y l cuc ko qun vy thnh. Sau , h quay ra xp thnh hai hng i din nhau. ng ch t t t rc qu pht t trong n i ra gia hai hng qun, ng i ti u on qun reo h ti y ri v tay i theo sau ng. Khi ti l pht (v tr t qu pht hai phe cp nhau) ng dng li v trnh trng c bi vn gi l dn qu pht. Ni dung bi vn trnh by vic nh pht hng nm ca dn lng nh mt tc l bt di bt dch, nhm nh n ti c thnh B Thiu Hoa. V qua vic lm nghi l ny cu mong c thnh ng h, gip cho
546
dn lng c gi gi sc kho, tr tr bnh an, lc sc thnh phn, ch tai tng tin, la tt bng u, du tt bng m.... Sau khi c ht bi vn dn qu pht, ng ch t th qu pht xung l t. Khi hai i c mi bn mt ngi cm gy nh pht ngoc sn vo nhau di h ni ng ch t s th xung. Sau khi qu pht c th xung h, hai ngi kia t t nhc gy nh pht ln. Ln th nht d ba ln, ln th hai d nm ln, ln th ba d mi ln. Trong nhng ln th xung ngoc ln nh th, khi no mc c qu pht ln hai bn thi nhau cp pht. Qu pht c nh bng ln, hng trm gy pht nhp nh trn u ngi ch n qu pht. Qu pht c nh th bay ngc bay xui lin hi trn khng trung qua li hai bn. Trong sn chi ngi ta cm mc quy nh cho tng phe bn no qu pht bay khi gii hn l thua. Do tt c phi ht sc ch nh cho qu pht khng vt qu gii hn m mnh bo v nhng li phi cp m nh n bay qu gii hn ca pha i phng. Nh vy l thng cuc. Bn no thng s c thng. Mi ln qu pht bay qu gii hn quy nh ca mt sn phe no th kt thc mt bn. Sau li lp li tip tc sang bn hai, bn ba. Khi chi pht bn ba cng l lc c ngi xem ln ngi chi u mt ngi ta chuyn sang tr nm chi. Nm chi ch cn cm qu pht nm qua gii hn quy nh ca i phng l thng cuc. Vic nm nh vy cng tin hnh ba ln. Sau khi biu din ht cc tc l y. Mi ngi x li ch tit mc cui cng l nm tin cho qun cp. Sau l kt thc hi. Ngi ta tranh nhau, ging x nhau cp nhng ng tin nh nhoi nhng y uy lc. Cu ca: Lm bc nhiu tin l hi Hin Quan ra i l nh vy. Sau ny do vic cm nhng chic gy tre nh vy m tranh cp th rt nguy him nn ngi ta chuyn sang cp bng tay ch khng nh bng gy na. Tuy nhin bo m phong tc khi cu vn phi c di pht lm nghi l tng trng. Ngi ta hng say, no nc, x thn lao vo cp pht vi nim nu thng khng nhng bn thn anh ta m c gip nm s lm n thnh vng v gp nhiu may mn. V th s kch thch ginh chin thng th hin r rng cc cuc ua hng nm. Hi pht lng Hin vui v l th./. N.M.H
547
Hi chiu Hi
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th Lan
Lng Hi hay cn gi l lng Hi H (nay l Hi Triu x Tn L

huyn Hng H, tnh Thi Bnh) - vng t ng ba sng - mt trung tm trao i, bun bn, ca t quan h, ngay t th k th XV. Khng bit ngh chiu y c t bao gi xut hin cu ca: n cm hm, nm ging hm, p chiu Hi. Cc c gi lng Hi cho bit: ngh chiu Hi H c t rt sm, t nht khong th k th X, th XI v n th k th XV chiu Hi ni ting khng ch quanh vng Hi H m c ting khp vng Kinh , Kinh Bc. Thin tnh s gia Nguyn Th L, c thn n xinh p, gii giang nht vng Hi H vi v quan Hn lm tha ch c phong tng quc - Nguyn Tri mch bo iu . c rt nhiu giai thoi v cu chuyn k xung quanh l chiu lng Hi, m n nay chnh ngi Hi Triu cng khng nh ht. Nhng c iu khng ai v khng khi no qun c, l: s pht trin ca chiu Hi Triu gn lin vi tn tui ca trng nguyn Phm n L. S c chp: Phm n L t l Ngu Khanh, sinh ra ti lng Hi Triu, huyn Ng Thin, ph Tin Hng 1. Trong ln i s ti vng Ngc H, chu Qu Lm (Qung Ty - Trung Quc) thy dn y c ngh dt chiu ng lin chuyn ch kho st. Khi v nc c s tn ng ca vua L, ng em truyn b ngh ny cho dn min duyn hi 2. Phm n L sinh nm 1457, nm 27 tui thi Tam nguyn, lm quan th lang, chc Thng Th. V c cng lao ci tin k thut ngh chiu lng Hi H pht trin nn dn y gi ng vi ci tn: quan Trng chiu. Sau khi ng mt, dn lng Hi lp n th ng, gi n l n Quan Trng. Ghi nh cng lao ca Phm n L, hng nm c vo mng 6 thng ging (ngy Phm n L ra i) lng Hi Triu li m hi. Qua bn triu dng anh nh v lng Hi
1 2
i Vit s k ton th, tp III, trang 375. T dn vn tuyn dn theo Thi Bnh nhn vt ch. K hiu: DCV- 15- Mc a ch. Th vin KHKT Thi Bnh.
549
Ma xun thng ging lng em m hi Trai gi thi ti dt chiu, trao gon... Vi nt c o ca lng Hi Triu nn hi lng y c tn l Hi chiu. Nghi l u tin khng th thiu ca hi lng Hi Triu l rc kiu Trng chiu. Ngay sng sm trai gi lng Hi lng ly trong trang phc ngy hi, vc c qut, tn lng, rc kiu quan trng. m rc uy nghim, vng son rc r. Vi lng cm phc tn knh, bit n ngi c cng lao ci tin k thut gip cho ngh dt chiu lng Hi tn ti v pht trin n ngy nay. Sau nghi l rc kiu l hot ng thi chiu v thi dt chiu. Theo s hng dn ca ban t chc hi, ngoi ch t rt sm chiu c by la lit. Ngi xem thy c rt nhiu loi chiu: chiu ci, chiu u, chiu t, chiu trn, chiu k sc mu, chiu in hoa, chiu cp iu, chiu si xe... vi nhiu kch thc khc nhau. Th chiu lng Hi dt c c chiu ci hoa hnh rng phng. Ngi i hi tht s b cun ht bi mu sc, hnh hi trang tr trn chiu, bi mi thm ngan ngt d chu ca ci mi, v c bit trc tr tu, ti hoa ca ngi dn lng chiu. Kt thc hi thi, lng no, gip no trong tng c l chiu p nht s c thng tin hay mt vt phm no . iu quan trng hn i vi lng, gip c nhn thng l nim tin nm y h s lm n pht t. Sau hi thi ngi d hi s c mua chiu r cu may. Vui v no nhit hn trong ngy hi Hi Triu l phn thi dt chiu. K thut dt chiu Hi Triu c th chia lm hai giai on. Giai on 1: Bn dt ng khng c nga . Sau khi c Phm n L truyn b quyt k thut dt chiu Trung Quc nn k thut dt chiu y tin b hn: Bn dt nm c nga si (giai on 2), lm cho si ay cng ngi trao gon nhanh hn, si an u hn, chiu dt p hn. chun b cho cuc thi, ngay t ngy 5 tt, tng gip chn cc tay th gii chun b thi ti. Trn sn nh v cc khu vc xung quanh, ban t chc hi phn cho mi lng, mi gip mt v tr nht nh, cc gip chun b dn dt v mc si t trc. bi thi thng l dt chiu hoa c ho tit trang tr rt phc tp, phi m bo trong mt thi gian nht nh. Trn mi dn dt, hai th sinh trong t th sn sng, lm ngi xem cng hi hp. Hi trng hiu va dt, cc tay th thon thot trao gon, p go... tng tc chiu c ni di thm trong ting trng
550
dn cng ting c v ca hng ngn ngi d hi. Ci m thanh y s ko di v tn nu khng c hi trng bo gi np bi, ri trong ting v tay vang di ca c tng Thanh Triu ban gim kho trao gii thng cho cp th c l chiu p nht... Trong l hi dn gian truyn thng th hi trnh ngh l mt hnh thc c o ca nn vn minh nng nghip. Hi trnh ngh dt chiu lng Hi l mt ng gp lm phong ph thm hi l dn gian truyn thng ca Thi Bnh. Vic duy tr cng c v m rng hi chiu Hi s l mt ng gp vo s pht trin kinh t hng ho Thi Bnh khng ch vi hin ti m c vi tng lai, ri mi khi xun v du khch li nh: Qua bn Triu Dng, anh li v lng Hi Ma xun thng ging xem lng em m hi..../. P.M. - P.T.N - P.T.L
551
Hi n Hng
L Hng L
n Hng l c mt qun th di tch khc su vo tri tim khi

c mi ngi Vit Nam. Vi tm thc con mt cha nh mt nc ca ngi Vit, con Lc chu Hng, cng chung mt bc, thc hng v t tin tip thm sc mnh cho hin ti, hng v qu cha t t... V th hi n Hng khng ch l ngy hi ln, m cn l mt cuc hnh hng tr v ci ngun ca lp lp con chu ngi Vit Nam mi min t nc v kiu bo nc ngoi. Theo quc l s 2 H Ni - Lo Cai, khch thp phng i t H Ni n Vit Tr, t Vit Tr ch cn 15 km na l n n Hng. Theo ng st H Ni - Lo Cai, bn c th xung ga Tin Kin i xung hoc ga Ph c i ln, ng cng chng cn xa. Ngoi hai con ng chnh y, cn c nhiu no ng khc, nhiu cch i khc n n Hng, m ngy hi ngi khp ni c nm np v, no xe, tu, thuyn v i b, khng ai qun ngi xa xi. Ni din ra hi n Hng hng nm l mt khu di tch lch s v vn ha. l cc n i, lng tm nm xung quanh ngn Ngha Lnh v mt khu vc rng ni bao gm 285 hcta. Thin nhin to nn mt v p va huyn b va thanh tao ca khu di tch lch s. Cc ngi n c xy dng t chn ni ln nh, c li i lin hon to cho ngi i nim hng th ca s tm kim nhng iu mi l trn tng cung bc. Ni Ngha Lnh thuc thn C Tch, x Hy Cng, huyn Phong Chu, tnh Ph Th. Nu i theo li cng chnh, khi ti chn ni Ngha Lnh ta s gp cng ln n. Pha i din ca cng n l nh cng qun, nay c xy dng thnh bo tng Hng Vng rt s. Qua cng tro ln hn mt trm bc (nay thnh ng i) khch hnh hng s gp khu di tch n H v cha. Truyn rng chnh ni y b u C sinh ra ci bc trm trng n thnh trm con trai. Khi cc con khn ln, Lc Long Qun dn 50 ngi v xui, u C dn 49 ngi ln ngc, li ngi con trng lm vua xng l Hng Vng, ng thnh Vn Lang (Vit Tr) v t tn nc l Vn Lang. T sinh ra cc dn tc Vit Nam, ngi min xui cng nh ngi min ni u l anh em trong mt
552
nh. Khu vc n H cng nh cha chnh l ni H Ch Tch ni chuyn vi cn b chin s i on qun Tin phong trc khi v tip qun th . Cu ni: "Cc vua Hng c cng dng nc, Bc chu ta phi cng nhau gi ly nc", c xut x t y. Ch sn n H v cha cng l ch rng nht v bng phng nht trong ton b khu di tch. Tro tip ln cao ta s gp n Trung, tng truyn l ni cc vua Hng thng ln ngm cnh, bn vic nc, cng l ni Lang Liu dng bnh chng, bnh dy nhn ngy u nm mi thu xa. S tch bnh chng bnh dy y huyn o v xc ng c t , v hai th bnh y cng tr thnh c sn truyn thng ca ngi Vit Nam n tn by gi mi dp vo nm mi. n Thng c dng trn nh ni, l ni hng nm vua Hng lm l t tri t th thn la. Ti y Hng Vng th 6 lp n th Thnh Ging sau khi Ngi nh thng gic n. Ni y cn gi mt ct tng truyn l ca Thc Phn An Dng Vng khi c nhng ngi dng ln, v th rng s i i trng nom sn h x tc c nghip ca cc vua Hng. Cng khu vc n Thng c lng Hng Vng c xy vo i Nguyn. Theo bc xung pha lng Hng Vng, i xung chn ni v pha ng - nam ta s n n Ging. y cn gi c mt ci ging gi l ging Ngc, ni sinh thi hai nng cng cha Tin Dung v Ngc Hoa hng ngy thng soi mnh xung bng nc chi tc. Sau ny ngi ta xy thnh n th hai b. Xung quanh cc n Thng, n Trung v n H cn lu truyn mt s tch khc. Chuyn rng thi xa, trc thi L Trn y mi ch c n Trung do thn Tro th cng cc vua Hng. Thn ny c nhiu cy g Tro nn gi l thn Tro. Ngi lng Tro nn sau c h Tro v vit Hn ha thnh h Triu, v lng thnh lng Triu Ph. Lng Triu Ph dn s pht trin ng ln chia thnh ba lng Triu Ph, C Tch, Vi Cng. V tch thnh ba lng mi nn lng no cng xy thm n lng th cng. Lng C Tch giu lm n Thng, lng Vi Cng xa hn nn lm n H, cn lng Triu Ph l lng gc nn 1 vn c th cng n c, l n Trung Theo truyn thuyt v ngc ph c th hi n Hng bt u mun nht l t thi Thc Phn? Phi chng t s cm kch c vua Hng nhng ngi m Thc Phn dng ct th nh ni trn v t
1
Theo nh kho c hc L Tng, nguyn Gim c Bo tng Hng Vng.
553
vic trng nom hng khi ti n Hng tr thnh l hi? Cn ca dao th vn t bao i: D ai i ngc v xui Nh ngy gi T mng mi thng ba Mun i truyn mi cu ca Nc non vn nc non nh ngn nm. Theo cun Hng thp bt dip thnh vng ngc ph c truyn do Nguyn C son nm 1470, nm 1600 sao li c on: "Phng ban hng Trung Ngha lm dn trng to l, cp 500 mu rung ti x Hy Cng, li cho thu t thu rung ca mt vng pha trn t Tuyn Quang, Hng Ha, pha di n Vit Tr, u em np cho dn trng 1 to l lm hng ha th phng "thp bt dip hng " . Qua cc triu i phong kin, vic t l cc vua Hng hng nm lun lun c coi trng v tr thnh vic ca c nc. T trc cch mng thng Tm, hi n Hng rt ni ting trong c nc. Ngy gi T chnh thc trc y l ngy 11 thng 3. Cn ngy 10 thng 3 ch l ngy cc chc sc lm l trc. Vic t l hng nm trc y do vin tun ph Ph Th lm ch t. Hai vin tri ph Lm Thao v tri huyn Ph Ninh lm bi t. Tha phi ph Lm Thao c vn. Cn cc vin tri ph, tri huyn tri chu khc vo cc chn ng xng, ty xng, tin hng, tin tu v.v... khi t cn c phng nh t Do Ngi ma th. Vic t l c tin hnh ti n Thng. L vt t ngoi hoa qu, c l tam sinh gm ln sng co lng, b lng, m chi ph kn ton thn mt con. B d mi th mt con thui vng u b sch lng, nguyn c con, cng vi xi mu trng, tm, v bnh dy trng, ru mng. Sau khi tin hnh quc l ti n Thng, lc y cc lng xung quanh n Hng mi t l. l nhng ni th vua Hng v v con cc vua. Do ngy hi va mang tnh ca c nc v ring mt vng quanh . Nh mi hi lng Vit Nam ngy xa, hi n Hng cng c tt c cc tr chi ph bin nh: t tm im, c tng, u vt, u tin, xc th, ht cho, ht trng qun v.v... Ngoi ra cn c nhng tr din c bit mang nhng nt c o ca a phng nh: tung cn, ht xoan, thi
1
Ti liu do ng Nguyn Lc - Vnh Ph cung cp.
554
rc kiu... Di y chng ti xin lc k mt vi trong s nhng tr din c sc . Thi rc kiu. Phn rc hi n Hng rt phong ph. C ti 40 lng rc kiu t nh lng mnh ti chu ti chn n. Cc kiu phi t y chm gii. Kiu nht ca nm nay th nm sau s c rc ln n Thng, cn kiu nm nay c rc ln l kiu nht ca nm trc. iu ny cng to nn s long trng, tn nghim v gi tr ca c kiu c gii. Khng ch l nim vinh hnh cho nhng ngi trc tip tham gia m cn l vinh d ca c lng. m rc c t chc rt k cng vi ba c kiu i lin nhau. Mi kiu u c trang hong lng ly, do 16 ngi khing. C kiu u by hng, hoa, n, nn, tru cau, bnh nc v nm ru. C th hai rc khay n, bi v thnh c lng, tn qut che. C th ba rc bnh dy, bnh chng hoc xi, th ln luc hay c con ln. i u l vin quan dch cm loa qu bu bo cho nhn dn hai bn ng v khch thp phng bit trc dp ng v n xem. Tip n l phng cho dng ng - c dn ng, va i va ma ht. Sau l ching trng nh nhp cho on rc. Ri n ngi vc c thn dn u, theo sau l 8 ngi cm c ui nheo, 8 ngi cm chp kch, ng ch t cng cc quan chc chia nhau h gi trc v sau kiu... l qui nh thng thy ca cuc rc, cn nhng nm t chc thi rc kiu th tht l th v. Vo nhng nm c ma, hi ln c ti by lng thuc hai ph huyn Lm Thao v Ph Ninh tham d. C ni rc ti ba kiu nh K Xm. Mi m rc y u c cc l vt nh trn ni. Ngi rc mc o n , np xanh, gia thu h ph, c vin l en trng, u i nn chp nh sn xanh nht, chn qun x cp trng. Hai ng hiu c cm c ui nheo nh ch huy. H mc o v en, thu rng my lng ly, hai vai cn cm bn l c ui nheo , i m v, chn qun x cp, i ng en. Hai ng ny mt i trc v mt i sau kiu. Mt ng kiu trng nh trng khu cm chch, y phc nh ngi i trc. i trc kiu l 8 ngi cm c, 8 ngi cm chp kch v phng bt m nh k trn. Ngoi ra cn c bn ngi khing hai trng, mt trng ln v mt trng ci. Khi rc, trng, ching nh ln ba ting. Ngi rc i bc mt, sau chng 15-18 ting th li dn ba hi lin. ng hiu c pht i, pht li. ng hiu trng va bi trng va reo: "h... u...". Tt c mi
555
ngi ng thanh reo: "h... u...". Khi ln dc, qua cu, ch kh i, ting trng khu p vo tang canh cch. Trng, ching ng lin, mc ch ngi rc ch khi nghing ng. Vui nht l on kiu rc n khu vc n H, ch rng ri bng phng, cc c kiu, c x, u chy vng quanh sn n, do vy m gi l kiu bay. Ting ching, trng, n, so, ting h reo to nn m thanh rn r, cng vi mu sc lng ly ca c, kiu, o qun v khi hng nghi ngt lm cho khng kh ngy hi tht no nhit. Ma ht xoan. Ht xoan n Hng ch yu l ht th v ht cho thnh, chng bn n su o kp h xoan Kim c (phng xoan ni ting Vnh Ph) v ht th. y khng nht thit phi ht ht cc tit mc ca Xoan. C khi l ht gio trng, gio pho, tc l khi ht c t pho v nh trng im. Ngoi vic ht cho, ht chc theo l li, kp xoan cng c th ht vi qu cch vui vi nhng li cu mong sung tc ca cc nng gia xa. i khi cng c nhng iu ht km ma phng theo li ht. Chm thau. L tc nh trng ng ca ngi Mng trong dp l hi n Hng. Khi nh, trng c treo thng ng trn gi, mt trng pha trn, ming trng c t trn mt ci h o sn. Ngi nh dng chy m thng xung mt trng ng. m thanh pht ra t chic h y nghe m vang nh ting vng t ni rng. Biu din chm thau c ngi lm ci, c ngi lm con. Ngi ci cm hai di, con cm mt di. Ci nh trc, con nh sau mt nhp theo tit tu ring hp vi thn hnh ong a uyn chuyn ca ci v con. Chm thau gi li 1 li sng by n ca ngi tin s, cht phc, nhng m hi la tri . m ung. Cng nh chm thau, m ung l mt sinh hot vn ha ca ngi Mng Vnh Ph. T cng vic thc t hng ngy l gi go trong ci g di, sau tr thnh mt tr din vn ha. Ting chy m vo ci g to thnh mt m thanh tng tng tng... va th v va l tai. V khi ngi nh bit dng theo tng nhp u nhau to thnh mt bn nhc mang nhiu mu sc ca ni rng. Ngi m ung thng l
1
Thch Phng, L Trung V. 60 l hi truyn thng Vit Nam, H, 1995, tr. 178.
556
ph n, cng nh cng vic gi go l vic hng ngy ca h. Sau ny khi thnh tr din th c c nam gii cng din theo cp i. H n mc trang phc p ca dn tc cng nhn nhy chuyn i, chuyn li dc theo ci g, gi xung ci theo nhp nhc rt uyn chuyn. Ngi xem va c nhn cc i gi vo ung va c nghe mt bn nhc th v. Ngoi nhng tr din k trn y, ngy hi cn c nhiu tr vui khc ngy mt phong ph nh bi thuyn, ht xoan trn cc m nc di chn ni Ngha, ht tung, cho, u tin, v.v... m ca dao cn ghi nh: Hi n vui lm ai i K thi gi T, ngi thi u tin T tm nh bn trn C ngi bn di, i bn vui vy Li thm phng ri leo dy Ma dao, tung qu c hay chng l Li thm c m xng ca cho trai gi gn xa vui vy... C mt phong tc khng phi tin hnh trong ngy hi nhng li l tc rt quan trng v lin quan n hi n Hng. l tc rc cha gi. y l tr din c tnh cht nghi l nhc li s tch a cng cha Ngc Hoa v nh chng hay cn gi l Tn Vin n v. Mt tr din va long trng, va trang nghim nhng li v cng hp dn trc ngy hi hng nm vo dp thng ging u xun. y l tr din do hai lng Vi v Tro m trch. Hng nm vo ngy 25 thng chp, hai lng c cc ng t ln m ca n Trung v n H ca lng mnh. Sau khi lm l hai thn v nh C bn nhau ngy cu cng v bn nhau vic rc cha gi. Sau khi thng nht th hai thn v la chn cha gi. Ngi c chn phi l c gi xinh p, nt na, tui t 18 n 25 cha chng, gia nh phong quang hu, gia th. Ngy 28 thng chp, hai lng lm l ti nh chn cha gi. Nu c hai u chn c mt c tiu chun nh trn th lm l m dng Thnh ng vo ai th ngi c lm. Khi cha gi c chn ri th c hai lng c trch nhim phi lo chun b cho c. Ngi ta n trang tr nh ca cha gi vi y
557
cc y mn, mn tru v a 10 n 15 ngi n quang qu, trinh tit xinh p n phc v cha gi. T chiu 30 tt n ngy 7 thng ging cha gi khng c ra ngoi, mi sinh hot cng nh tip xc ca cha gi u do nhng ngi phc v m trch. Gia nh ca cha gi phi thc hin mi nghi thc khi con mnh c chn nh dn dp nh ca thnh ni th knh, sm sa qun o, n trang v.v... cho con mnh. T ngy 28 n 30 thng chp hai nh ca hai lng bt u t l n nm mi. Nh cha gi c treo n kt hoa, lp bn th, chng vi ta nh lu cng cha Ngc Hoa v Tin Dung th n Ging. n ngy mng 8 thng ging, cha gi c c hai bn vng sang nh Hu Lc b cha thay qun o, ri ln mt c kiu gi l kiu cha gi. Kiu c rc t nh Hu Lc v nh C dn lng lm l t. Kiu cha gi c 4 n ci, 4 n con do 8 ngi khing, gia l mt sp vung trn c mt chic gh bnh trng ta ci ngai, xung quanh kiu kt hoa v chng vi , pha trn c mt ci qut to che cho khi ma nng. Cha gi ngi trn kiu ch h pha trc. Nng mc o m nm, m by, vy di u cht khn c chn ch ht bi, chn i hi cong. Tm ngi rc l 8 c gi mc o n , np xanh , chn qun x cp, u cht khn vng. i bn kiu cha gi c hai ngi che qut cng l con gi tr p, trang phc ging nh ngi rc kiu. Cha gi i kiu c c dong trng m, cng rc vi kiu cha gi c kiu vn rc sc v kiu bt cng rc l vt, nghi trng v nghi thc rt trng th. C y c, qut, ching, trng, tn, tn, lng, bt bu, voi nga g, gm kim gio mc. Theo m rc c phng bt m, b lo, chc dch v dn lng, phng ng vn. Cha trai i b ngay sau kiu cha gi. Phng ng vn ha trang lm nhiu tr nh: ma, cu c, trnh ngh... Khi kiu cha gi n gn nh C (khong 500m) thy c 2 voi, 4 nga to nh nga tht lm bng giy bi trn khung tre na c bnh ko, ch n on rc kiu cng i. Mi thn lm mt voi, hai nga vi bnh, yn cng nh voi nga tht, hai nga 1 con , 1 con trng. Khi rc kiu cha gi th voi nga lng Tro i trc kiu, voi nga lng Vi i sau kiu. Ti nh C kiu l vt v kiu sc vn ln trn sn nh, pha cui bi l kiu cha gi, sau cng l 2 voi, 4 nga. Ngi xem ng c vy quanh nh tht no nc.
558
Sau khi l t cha gi nh C xong, kiu cha gi c rc tip qua lng Triu Ph theo sng Hng tr v ni Tn. n cy hng u lng, theo truyn thuyt, v thng cha nh m nn Ngc Hoa nht quyt ngi li khng i na. Dn lng phi t chc nhiu tr vui v v nng. Ngc Hoa vui dn v ng rc i tip. Ti cu ty (cu Cp) cha gi c a xung mng xui theo ngi. Ngi li t t cho mng xui dng ra bn sng Hng qua sng v bn ni Tn. Dn lng cng ngi xem lu luyn a tin nng khut dn bng. Tr din n y kt thc. B ca c gi ng lm cha gi chy ti cng con chy v nh. Qua khi cng, ng cng con chui qua chung tru vo nh, ng cho cha khi bt mt hn va ngi con gi ca mnh. Hi n Hng khng ch thu ht ngi xem bi nhng sinh hot vn ha c sc ca n m cn tnh cht thing ling ca cuc hnh hng tr v ci ngun ca cc th h ngi Vit Nam chng ta. N thc tnh trong tm hn mi ngi mt tnh yu thng, lng ngng m v qu cha t t, mt truyn thng n su vo tm thc mi ngi Vit Nam, d h bt c ni u./. L.H.L
559
L hi nh Hng L
Kim Chung
nh Hng L tn nm l nh Xm thuc x Hng L huyn

Phong Chu tnh Ph Th c xy dng di triu vua L Hy Tng, nin hiu Chnh Ho nm th 18 (1698). n thi Nguyn, nh c trng tu, tch tin t v i bi ra, dng thm long nh, lu ching, lu trng. Bn cnh nh cn c mt ngi miu c, mang nhiu nt chm ca ngh thut iu khc thi L Trn. nh Hng L l mt khu di tch cn kh nguyn vn ca mt tng th ngh thut kin trc v iu khc s, nhiu di vt qu, nhiu bc chm p mang ni dung phong ph v ch t tng cao nh: inh Tin Hong chn tru; ng Tng i Ty Trc ly kinh; Trc Lm tht hin; Bt Tin qu hi; Ng Lo ng sn; V Tng h; Long Vn i hi v.v... Cc bc chm hon chnh c v ngh thut chm khc g dn gian v ni dung lch s. nh Hng L th vng vua Hng Vng th 18 v th ngy hi ln nht ca lng cng vo dp gi T 10- 3 m lch hng nm. Hi lng c m t ngy 9 n 11. L rc kiu t nh v n Hng trong ngy tic chnh 10- 3. L rc kiu ca nh Hng L mang nhng nt c trng ca vng trung du Vnh Ph. Lo vic l hi l ng mnh bi- mt ngi c chc sc trong lng. Cc cng vic chun b nh vic chn g, chn go, chn ngi khing kiu v sm cc vai trong m rc v.v... c lo trc hng thng. Trc ht chn trong lng 5 gia nh c nn np gia gio nhn vinh d nui g lm l vt dng cng nh. G c nui rt cng phu. Thc n ca g l cm, c ngi nui (ngi ny phi king c, n chay) nu v vin, sau bn cho g n. Ti ngy hi, chn 5 con g p nht, bo trn mng nh qu sim chn ri lm kiu rc ng b ra nh lm c th. Ti khu chn go cng cng phu khng km. Go np c xay gi cn thn. Sau chn cc c gi trinh tit, xinh p trong lng ra chn b nhng ht xu, ht gy cn li 10 ht nh nhau c mi, by gi mi c ngi kho tay nu xi lm c.
561
Chn trong lng 300 nam gii tui t 25 n 50 kho mnh, trc ngy hi phi n chay chun b rc kiu. Tt c cc cng vic c chun b phi hon tt trc ngy 9-3 m lch ti sng 9-3 c lng bt u m tru b lm c. Khng kh chun b no nc v vui lan to khp mi nh. Chiu 9-3 cc c th v kiu rc chun b xong. ng mnh bi, ng thi l ng Ch t cng vi cc ng bi t, ng xng, Ty xng, hai ngi ni xngv.v... tt c c quy nh nghi thc cn thn vi nghi l trang trng. Sau khi lm l ti nh xong l n phn t chc rc kiu v n Hng. i u l on ngi ht cho, ma s t, sau l 300 trung nam mc qun o trng, chn qun x cp, tht lng hoa l i nn chp tay cm chp kch, bt bu... i trc v sau kiu lm nhim v rc v bo v. ng mnh bi c ngi trn xe ko c ngi che lng, ngi hu iu trp. i sau on rc kiu l cc c gi gnh cm nc theo phc v. Ti 9-3 kiu c rc ti chn ni th lm l h kiu, ngh ngi xem ht ch ti sng 10- 3 mi rc kiu ln n Thng lm l. Bui chiu sau khi lm l n Thng xong, n lt rc kiu tr v nh ng mnh bi. Nh ch t phi lo cm nc cho c on rc kiu xong mi ra nh lm l h c th v tic vui ko di ti sng. Trong s nhng di vt cn li ca nh Hng L hin nay cn mt bin thng nm Mu Ng ghi Hng Vng k nim hi. nh Hng L gi y tr thnh mt trung tm vn ho- mt ngi nh chung ca cng ng lng xm trang nghim m m cng ho quyn gn b thin nhin qu hng vi con ngi. Khu di tch nh Hng L ang c tu sa li khang trang c knh nguyn v tr xa. nh c xp hng l di tch LS - VH ca Nh nc. Hi rc kiu Hng L cng s tng bc c khi phc li vi nhng nghi thc y , trang trng v c ngha./. K.C
562
Hi cha Hng
Nguyn Hu Thc - L Trung V
Ngi Vit Nam, my ai li khng bit ti hi cha Hng. Phan

Huy Ch mt hc gi li lc u th k XIX tng nh gi hi cha Hng l hi vui bc nht ci tri Nam. Hi cha din ra trn a bn x Hng Sn, trong a phn huyn M c, tnh H Ty: X gm su thn (Tin Mai, Ph Yn, Hi X, c Kh, Yn V, H on). u th k XIX, cc thn ny thuc tng Ph Lu thng, huyn Hoi An, trn Sn Nam thng1. Hng Sn nay l x ln nht ca huyn M c, dn s chng 1,2 vn ngi, din tch khong 30km2, chiu di 6km, b rng 5km, nm ven b sng y, c dy ni vi Hng Tch nhp nh, nhng dng sui chy men chn ni, nhng cnh ng mu m m rng trng ra chu th. Cnh thin nhin y tht nh ca dao a phng miu t: Mt vng non nc bao la Rng y lc quc hay l o Nguyn Hng sn l chn non tin Bng lai m thy min nhn gian Hng nm, khch thp phng (trong c rt nhiu on khch quc t) try hi v qun th di tch Hng Sn ti hng chc vn ngi 2 . Nhng hm cao im khch v hi ti vn ngi. iu , phn nh sc ht ca hi cha n nhng no. Hi tri di trn ba tuyn: + Tuyn Hng Tch (tuyn chnh) + Tuyn Tuyt Sn + Tuyn Long Vn 1. Hi cha Hng, l hi di nht nc
1 2
Xem: Tn lng x Vit Nam u th k XIX - Nxb KHXH - HN - 1981, tr. 51. Theo bo co ca S Vn ha Thng tin H Sn Bnh, hi xun 1990 c tnh c 200.000 khch ti vng cnh, hi Xun 1993 c tnh c 320.000 khch ti vng cnh.
564
Ngy xa, cc c ni hi cha t m v t ng. Thng l sau tt Thng Nguyn (rm thng ging) khch ng c v hi n khong rm thng ba th vn khch. Ngy nay, hi cha m sm hn, Ban t chc hi ly ngy mng su thng ging khai hi. Ngy ny vn l ngy l khai sn (l m ca rng) ca ngi lng Yn V v Ph Yn. L m ca rng ca lng Yn V t chc n Ng Nhc, xa, n th sn thn (ng H), mt tn ngng linh vt. Sau c s ha trn vi nhn thn ra i v thn tn l Hng Lang con ng Hng An mt v tng thi Hng Vng c cng dp gic n tr bo cho nc3. Cn lng Ph Yn lm l m ca rng n H cng th sn thn. L khai sn vn l nghi l nng nghip ca ngi Vit c t thn ni, t cha sn lm mong trong nm lm n gp nhiu may mn, ma gi thun ha, con ngi an khang trng kin, khng b th d n tht. Nay l ny cn st li mt s vng ngi Mng. i vi c dn ng bng, l khai sn khng cn na m c l h cy nu (mng by thng ging) chm dt mt tun vui tt bt tay vo ma lm n mi. Mm l ca lng Yn V dng sn thn phi c mt mt ln co sch sng, cn lng Ph Yn l con ch thui, ch nhng khi khng kim c ch th thay bng khc c ln, y l nhng th sn thn hay n. Sau nhng nghi thc cng t, lng Yn V c mt c ng (v chng n thun ha, tng sinh con ci mau n chng ln) bc vo rng cm dao cht t mt cnh cy, vi si dy leo; lng Ph Yn cng c mt c ng p lo, c kinh nghim lm rng, dng dao cht t mt cnh cy rng. Sau l khai sn, dn chng hai thn mi chnh thc i rng. Ngy nay, nghi thc m ca rng hm cha ngha mi, ng ngha vi m ca cha. Do bin ng v a l nn n Trnh ca cha Hng, xa l nh ca lng c Kh, gn con sng y, nay chuyn vo n Ng Nhc ca thn Yn V (ni din ra l m ca rng) v c tn gi mi l n Trnh. Ngy mng su thng ging l l khai hi; khch du lch, cc tn rt ng. Ngy hi c l dng hng tng nh v tng ca vua Hng do nh chc trch a phng m nhim. Hm y, dn Yn V t chc ma rng sn n Trnh, bi thuyn ma rng trn dng sui Yn.
3
Xem: Trn L Vn, Thng cnh Hng Sn, S Vn ha Thng tin H Sn Bnh xut bn, 1989, tr. 25.
565
Sau l m ca cha du khch try hi trn ba tuyn ng dn, m cao im nht l ngy 18 thng hai m lch. Tng truyn l ngy khnh n c Quan Th m, ngha l ngy sinh ca b Cha Ba cha Hng. Hi c ng vui tp np n thng ba. Khi ci nng u h oi bc th ci th leo ni chng cn hp dn du khch na, hi vn dn. C theo tin trnh y th hi cha Hng din ra sut ba thng xun, ht qu u ca vng lun hi Xun - H - Thu - ng ca tri t. Ni th, gi l khp hi cha, ch l cha, du lch thng cnh Hng Sn th u ht. Mng mt, hm rm v cc ngy ch nht nhng thng sau , khch vn thng lui ti vi t danh thng Hng Sn. 2. Qun th Hng Sn, mt i k quan ca t nc Trc ht phi ghi nhn cha Hng l mt danh thng ni ting. To ha kho by t vng ny nhng dy ni g gh bn cnh s mm mi ca cc dng sui. Mu sc xm anh, gi dn, di du ca tr ra bn mu xanh non t ca cy l. Qun th ni non to ra nhng dng hnh k th. Dng ni ta hai con rng tranh hn Ngc c cnh ng c Kh. Ni ni trn cnh ng nc gn n Trnh to thnh hnh bn con vt (rng, s t, ra, phng) linh thing trong tm thc ngi Vit. Li c ni ng S v Vi, ni Mm Xi, ni Con G. Tuyn Tuyt Sn c dy ni nh chic thuyn rng, nh u s t. S hp dn ca Hng Sn khng ch b ngoi, m cn bn trong. l v p su lng, giu trit l dn gian ca cc hang ng. Du khch n cha Hng c ci th ngi thuyn chim ngng bu tri, cnh bt, khoi cm nhn sng ngm ni nh thy mt gc ca non sng t nc va th, va thc thu gn trong tm mt v cng o huyn nh lc vo ci bng lai tin cnh. Sau y l th vui tro ni, tht dn d trong tay cy gy li, c theo con ng ni lm tm hoa di, ly lan thm gi mi hoi c, l lm mt dng cy, thong nghe ting chim rng, ung mt bt ch lo mai, n mt qu m c sn ca Hng Sn, tht nh ng mnh ang thot thc tn hng n vin mn ci p ca thin nhin t nc, thm yu cuc i. Hang ng Hng Sn l yu t cu thnh quan trng qun th Hng Sn tr thnh danh thng ni ting. y l mt hnh thc bt ngun t thi k ti c ca loi ngi, dn dn hnh thc ny hi nhp vi tn gio thch ng bin thnh mt min thnh a. Hin nay c ngi Kinh v ngi min ni cng cn s dng nhiu hang lm cha -
566
nh nhiu cha Mng, ri cha B en (Ty Ninh), cha Non Nc ( Nng)... C ba tuyn du lch (Hng Tch, Long Vn, Tuyt Sn) u khai thc cc v tr ng thu ht khch. Ven sui c hang Sn Thy Hu Tnh, hang Long Vn, hang C. Trn ni c hang Hng Sn, hang Sng Sm, hang Tr Qun, c ng Tin, ng Tuyt Sn, ng Hng Tch. Hng Sn thng cha i lin vi hang, hay gi ng tn l cha hang (cha trong hang) nh cha Tuyt Sn, cha C, cha Cy Kh, cha Hinh Bng, cha Tin, cha Gii Oan... Trong tt c cc hang ng, ni bt hn c l ng Hng Tch v ng Tuyt Sn. ng Hng Tch to li rng. Ngi xa coi ng Hng Tch l ming con rng. Theo quan nim dn gian, i cha Hng m cha ti ng Hng Tch coi nh cha ti cha Hng. Du khch n Hng Tch lng ngi chim ngng nhng nh - nhng tc phm tuyt m m to ha phi thm lng hng triu nm bi hon mi thnh khi, thnh hnh l lng n th. Bi vy vo nm Canh Dn (1770) Tnh vng Trnh Sm, ngi c ti vn chng tun th qua vng Hng Sn, th ng cha Tin, sau ln thm ng Hng Tch t bt cho khc nm ch: Nam thin nht ng (ng p nht tri Nam). iu , chng t khng phi ngy hm nay m cch y hn hai th k non nc Hng Sn ni ting. Sau ng Hng Tch l ng Tuyt Sn. ng ny Phan Huy Ch tng gii thiu trong sch Lch triu hin chng loi ch: Tuyt Sn huyn Hoi An, c nhiu lp ni cao, trong ni c ng rt p. Trong ng c nh nh xung, trng trp hin ra, coi nh vy rng. Trn ngn ni c tng pht bng , li c nhng cy thng mc tng hng, coi nh mt dy tn. Cnh tr xanh tt, m u. Ch nh nh rng c t tn l ng Ngc Long. Cha Trnh Sm thm th ni ny, cm tc hai bi th (mt Hn, mt Nm) tc ca ng. Cha Tuyt c xc lp vo nm Gip Tut (1694) do b Qun phu nhn Hong Ngc Hng b tin ra tu chnh. Bia Chnh Ha nm 24 (1703) cha Tuyt c ghi v vic ny 4 Khng phi ngu nhin cc bc tao nhn mc khch ca nhiu thi tm n Hng Sn v li nhiu bi th hay, lng su trong tri tim bn c, sng mi vi thi gian, gp ting ni a Hng Sn tr thnh danh thng khng ca mt vng m ca c nc5 . Cng khng phi
4 5
Xem: Trn L Vn, Thng cnh Hng Sn, ti liu dn. Xem: Nhiu tc gi - Cha Hng (tp th xa v nay) - Ty Vn ha Thng tin H ng, 1973, dy 108 trang.
567
ngu nhin, ca dao - tm t tnh cm ca ngi lao ng - c su tm Hng Sn, li dnh nhiu cu ca ngi v p ca Hng Sn nh th 6 . Do , tuy du khch n cha Hng c nhiu mc ch khc nhau nhng mc ch tch cc nht l n cha Hng ng ngha n vi ci thin, ci p, phn nh s khao kht ca con ngi hng ti c vng t hon thin bn thn mnh. Yu t ny to nn sc thi vn ha du lch ca hi cha Hng. 3. Trong tm thc ca ngi Vit, Hng Sn l ci Pht Nu ch l cnh p khng thi, thiu bn tay con ngi to dng v bit ti th ngha ca cnh p y cng c phn hn ch. Tm ra ng Hng Tch, dng tho am Thin Tr l do ba v ha thng, thi vua L Thnh Tng (1442-1497)7 k tip gy dng. Sau vo na cui th k XVII thi L Trung Hng, ha thng Trn o Vin Quang Chn nhn chn hng ci Pht Hng Sn 8. Cho n u th k XX, ton khu thng cnh Hng Sn mc dy trn mt trm nc cha, trong c nhng ngi cha c xy dng c qui m ln, ngh thut tinh xo, nh cha Tam Bo, bin nh t Thin Tr thnh ta in Pht trng l. K t ti nay, cng vic kin to cha c lc hng, lc thnh nhng cha Hng khng b lng qun trong tm tr nhn dn. iu ny phn nh vai tr ca o Pht trong vic gy dng, pht trin Hng Sn thnh mt i k quan ca t nc. Ngun t liu th hai ng ch l Pht thoi. Theo cun Nam Hi Qun Th m 9 mt truyn nm ra i vo khong th k XVIII - XIX th cha Hng l ni lu du tu hnh ca cng cha Diu Thin con vua Diu Trang Vng nc Hng Lm. Dn gian quen gi cng cha Diu Thin l B Cha Ba. B tu hnh chn nm ng Hng Tch c o tr thnh c Qun Th m b tt, sau tr v dit tr ci c, p hiu cha m, ph chng sinh. Pht thoi truyn ming cn phong ph hn. Cc c b lo lng Ph Yn (lng qun l tuyn Tuyt Sn) th k: Khi mnh h cng B
6
Xem: Tm hn Hng Sn - Nguyn Hu Mo - Nxb Vn ha dn tc- H Ni 1991, 47 trang. 7 Xem: Khoa cng t - Cun sch ch Hn vit vo thi T c khng ghi r nm no. Ti liu lu t sch cha Hng (Thng ta Thch Vin Thnh cung cp). 8 Xem: Thch Vin Thnh: Cnh p Hng Sn, Vn ha dn gian, nm 1990, s 4, tr. 14. 9 Nam Hi Qun Th m - H Ni: Nxb Khoa hc x hi, 1990. Ha thng Thch Thanh T ch bin.
568
Cha Ba n ni Hng Sn, ban u b tu hnh cha Ha Quang, nay l nn nh lng Ph Yn, sau b ln ni tnh tm, tu hnh ng Tuyt Sn. t lu sau, b ngc hng Bc tu ng Hng Tch. Pht thoi do cc c lng Yn V k cho bit: khi Ngc Hong sai thn linh ha h n cu b Diu Thin (v quyt ch tu hnh, khng tun theo li cha, nn b vua cha sai lnh git), mnh h cng b vo ni Hng Sn. Ch b xung u tin l hang Thnh Mu, cn gi l am Pht Tch, tng truyn trong hang cn du mt bn chn b in trn . Am Pht Tch (du tch nh Pht) c tn t . y b sang mt vng nc trong hang bn cnh tm gi ra ni oan c bi trn. Ch sau thnh cha Gii Oan, c ging Gii Oan (gi l Thin Nhin Thanh Tr). Trc ca hang c dng sui gi l sui Gii Oan. Ngi xa quan nim ai oan c iu g, thnh knh n ni y l Pht, ung nc ging Gii Oan coi nh gii c ni un khc trong lng. Vy l trong tm thc ca nhn dn u cho rng b Cha Ba tu hnh c o ni rng Hng Sn. Cu chuyn v b Cha Ba l cu chuyn nh Pht sng tc da trn cc kinh in o Pht. Nam Hi Qun Th m b tt l biu tng p ca s chn tu gi o cu i, tr thnh hnh tng gn gi, thn thng, cm thng su sc ni bt hnh ca con ngi v dn chng. Ngun Pht thoi trn c dn gian ha m mu sc a phng nn c nhiu chi tit sinh ng, c th ha v s nghip tu hnh ca b Cha Ba. Ngi xa li tng b Nam Hi Qun Th m b tt hin t trn b th Pht ng Hng Tch. Theo bi k: Linh quang v cc linh nghim bo tng k khc ng Hng Tch th t trc ng c mt ta tng Pht bng ng, n nm Bnh Ng 10 gp nn binh ha, cc kh vt bng ng y u mt. Ti nm Qu Su (1793) u nin hiu Cnh Thnh triu Ty Sn dn chng m Pht thnh Thng Long quyn gp tin ca tc tng Quan m bng v knh cn rc vo ng. Vn bia vit vo nm Gia Long th nm (1806). y l pho tng kh p, nt chm rn ri m thanh thot. Hnh tng Pht B gn gi vi ngi lao ng. B ngi t th mt chn co, mt chn bung, tay cm vin ngc minh chu, mt khp h, gng mt n hu nh ang thin nh. Ngoi ra, tuyn Hng Tch cn c nm pho tng bng trng t trong ng cha Tin. Theo vn bia ni Tin th tng c lm
10
C th l nm 1726 hoc nm 1786.
569
vo nm inh Mi (1907), th hin cnh xum vy ca gia nh b cha Ba sau bao nm gian nan, au kh. B cha Ba ngi gia; pha sau l b, m; pha trc l hai ch. Ch c Diu Thanh ci con s t xanh, ch hai Diu m ci con voi trng. Da vo Pht thoi b cha Ba, nhng ngi th Kin Kh (H Nam) to nn nhng tc phm ngh thut trn. Do vy, n vi Hng Sn l cuc hnh hng vo ni tu hnh ca b cha Ba. Vo Hng Sn l vo ci Pht nn phi x s theo cch ng x ca cc tn o Pht. Ngi i k li, gp nhau cho hi, cu ca ming l Nam M A di Pht. Trong cch ni dn gian, ngi ta bo i cha Hng, t ai ni i du lch Hng Sn. o Pht ngm vo lng ngi, khng nh v tr Hng Sn m h qu l c trin khai trong mt khng gian ba tuyn, vi h thng cha chin, tng i c nh s tr tr, lm cng vic truyn o v hnh l, dn ti cc sinh hot cng mang m phong cch nh Pht. Ngi Vit phn nhiu theo o Pht th vic hng nm ng ngi i hi cng l iu d hiu, to nn sc thi mt ma hi cha (hi tn gio) t Hng Sn. 4. Dung np nhiu yu t tn ngng p ng lng mong mi ca c dn Vit Vn ha dn gian th hin nhng ni dung dn tc. T tng ca mt tc ngi c th tm thy qua nn vn ha . Nu nh mt lng Vit, tam gio Nho, Pht, o ng hnh pht trin th Hng Sn, o Nho biu hin t tng ca giai cp thng tr thi phong kin m ct li l tam cng, ng thng khng tm c ch ng. t hi Hng Sn khng d g chp nhn tnh gia trng, trng nam khinh n, s phn chia ng cp ca Nho gio, nn vng bt vn ch th Khng T. o gio ngoi lai m biu hin ca n l th Ngc Hong, Nam To, Bc u, Thi Thng Lo Qun cng khng c chung nh mt s ni khc. Th nhng mt hin tng c o l tn ngng Tam Ph, mt tn ngng c coi l o gio bn a 11 ca Vit Nam xut hin vi t cch mt loi hnh tn gio khu vc cha Hng. Biu hin r nt nht ca tn ngng ny l cm cha Gii Oan. D rng, ch y by gi gi l cha, nhng xem xt k cc hin tng th cng v nghi l, th l ni th Tam Ph. Bn tri cha Gii Oan theo ng ni qua ng Tuyt
11
Xem: inh Gia Khnh - Nho gio v vn ha dn gian Vit Nam - Vn ha dn gian s 3/1990, tr. 43.
570
Qunh (Tuyt Kinh) ni th th a, ln trn mt t l vch ni th t mt bin dng ca th Mu Cu Trng. Cha Gii Oan c ao Thin nhin, k cnh l Am Pht Tch trong cng c vng nc hn l ni th Mu Thoi. Khng xa cha Gii Oan (200m) ni Trn Long c n Ca Vng, ni th Mu Thng Ngn, tng truyn b mc vng ngh y. Tn ngng Tam Ph quan nim th gii gm ba ph. Ph trn tri, ph di nc, ph ni rng. khu vc th tam ph c th thn Th a vai tr nh v c ng cha chin. Tn ngng Tam Ph12 th Mu (m) l tn ngng nguyn thy rt c s ca ngi Vit th cc n thn t nhin. Khi m con ngi bt lc trc nhiu hin tng ca th gii khch quan th h tin l c mt ngi M c php l thn k cai qun sng nc (Mu Thoi), cai qun ni rng (Mu Thng Ngn), cai qun bu tri (Mu Cu Trng). Nu ai thnh knh vi m s c m tr gip, cng vic lm n gp nhiu may mn. cha Hng tn ngng th Pht khng ph nhn tn ngng Tam Ph th Mu, d rng th Pht l chnh. S kt hp hi ha ny dn n mt hnh thi tn gio tn ngng lng hp. Bn cnh cc cha l cc n hoc in th Mu. C khi ngay mt ni va th Pht li va l ni th thnh Mu, nh cha Gii Oan, am Pht tch. L vt cng n l l, ch ny on qu th Pht, ch kia xi tht, bng, cho th Thn, v ngay trong li khn, cc tn cng th hin tn ngng lng hp: cu tri, cu pht. Pht l Thnh Mu b dn gian ha thnh cc ng Tin, b Tin hoc ng Bt hin ra trong mt qu ni, hay t mt rng cy, gia dng sng hoc t trn tri cao bay xung. Vo ng Hng Tch, ni b cha Ba chn nm kh luyn ng tu, c o tr thnh B Tt, , Pht hi thn trong tn ngng th , dn quen gi l bt mc. Sc mnh huyn diu ca pht php ng nht vi linh hn thing ling trong nhng cy , nh c hnh th k l, s truyn cho cc tn nim tin, sn sinh ra nng lng, tng thm sc mnh cho mi ngi. du b bao trm bng Pht vn le li sng dng thc ca tn ngng phn thc cu mong s sinh si ny n, c mun cuc sng y . Nh nng cu mong mnh lm rung go vun ln thnh n trng nh ngc, ngi bun bn mong sao c li, c li, tin ca nh cy vng, cy bc. Ai mun con trai th xoa u ni cu, ai c con gi th xoa u ni
12
Xem: V Ngc Khnh, Ng c Thnh - T bt t - H Ni: Nxb Vn ha dn tc, 1990, tr. 111 - 112.
571
c. Ngi bnh tt tin rng nhng git nc ri t tch t bu sa tin (v m) s tr thm sc cho ngi mau khe. Ai mun chn nui pht t th ra cu ln tin. Ngi trng du nui tm th n ch nong tm n kn. L thay, chn bng lai tin cnh, li th hin kht vng rt thc ca cuc i. C theo cch gi tn ca s bi tr cc nh th bit t duy ngi xa thc n chng no. iu ct yu ca cuc sng l ht go nn n Go l li con rng v tr th nht, sau mi n cy vng, cy bc, ni cu, ni c... thc l nhng tn ngng ca ngi lao ng, nim kht khao ca ngi nng dn. Ni y khng c ch cho nhng ai cu vinh hoa, danh vng, chc tc, quyn hnh. Nhng yu t trn y cho thy, di gc vn ha dn gian, hi cha Hng mang mu sc hi cu may (cu may ca ci, cu may lm n pht t, cu may c con ci vui vy...). Trong bi cnh ca thi phong kin, trnh sn xut thp, khoa hc k thut km pht trin, mt ma lin min, dch bnh, hu sinh v dng... mi s trng ch may ri th tn ngng cu may kh pht trin. Mong t bt cng cuc i y tt p, khng chnh ng sao? V l , xt n cng, hi cha Hng dung np nhiu yu t tn ngng p ng vi mong mi ca c dn Vit. 5. Ni hi t cc sinh hot vn ha dn tc c o. a. Ngy hi bi thuyn: Nt c o ca hi cha Hng l th vui ngi thuyn vng cnh lc vo non Tin ci Pht. C ba tuyn du lch ca Hng Sn u li dng cc dng nc to ra cm hng cho ngi i hi. Ni i cha Hng l ngh n con -mt dng ca vn ha thuyn c dn Vit t thu xa xa. Ngy hi tp np vo ra hng trm thuyn. Dng sui Yn lc no cng nhn nhp ting cho kha nc, thm thit ting cho hi nhau: A di pht, to ra sc thi ring ca hi cha Hng. b. Ngy hi leo ni: Ri con thuyn, gi t sui nc, du khch ha nhp vo ni non, vng cnh cha chin v bt u cuc b hnh leo ni. Leo ni chi hang , chi ng - mt th vui rt c nay cn din ra mt s tc ngi. Ngi Mng Ha Bnh ngy xun trai gi vn thng hn h nhau i chi hang, chi ng. Leo ni Hng Sn du mt m say nh b cha th nm H Xun Hng cm tc Ngi quen ci Pht chen chn xc, K l bu tin mi mt dm, bi c cnh, c ngi c khng kh hi nn ai cng thch th cuc chi ni ca mnh.
572
Cuc leo ni y to ra trong con ngi tm l k vng, mun vn ln n ci nh ca ci p (ni y l hang ng). V, s k vng ci p hn s lm con ngi thm phn sng khoi tin yu cuc i ny. c. Ngy hi ca cc chiu ht cho, ht vn: Hng Sn l t Pht. Phn nhiu ngi i chim ngng thin nhin v l Pht thng a phong thi tnh nn nhng g thi qu u bt cp. V th, hi cha nhn nhp m khng no nhit. Thng thng cc tn o Pht vo cha Hng i thnh on. Sau l Pht, cc vi thng mt ni v nhm dy hnh thc sinh hot vui l ht cho . Ht cho c thc hin bt c ch no, ng vui hn c l sn cha, sn nh t. Cc vi c ging hay ng dy lm ng tc nh cho v ht nhng on vn trn su di tm lin quan n tch nh Pht gi l k hnh. Cc vi gi nghe ht, chp tay thnh knh v xng li li con ht nh th thc ht - h. y l mt sinh hot rt c cc vi hm m. Khi y, nhng on tn theo tn ngng Tam Ph, T Ph n l cc Thnh Mu cc n, in th, nh in trc cha Gii Oan, in C gn ng Tuyt Sn, n Mc Vng th b Cha Thng Ngn... nhng ni ny thng c hu bng km theo ma. Ri ht vn. Thy cung vn ht c trng chu, b nhc c n, so, nh, h dn tc ph tr. Li ht vn nhiu ch kh hiu nhng nhp iu ht li luyn ly, gi cm, n nhp vi nhc c dn tc. Tn ngng Tam Ph, T Ph v cc l thc km theo l mt vn l th ang c gii nghin cu vn ha dn gian quan tm lun gii. 6. i hi cha Hng chim ngng nhng di sn vn ha c sc: Hng Sn khng ch hp dn du khch v p thin to, ni y cn gi li du tch vn ha ca nhiu giai on lch s. l nhng sn phm v gi kt tinh ti nng tr tu, tm t tnh cm ca nhn dn lao ng, phn nh t tng ca cc thi i. Cho ti hm nay khng k nhng tng vn ha (c, , xng th) ca ngi nguyn thy pht hin hang Sng Sm (tuyn Long Vn) c nin i trn mt vn nm 13 mang truyn thng cui, gch ni vn
13
Xem: Nin i tuyt i mt s di ch vn ha Ha Bnh (tr. 214). In trong Vn ha Ha Bnh Vit Nam - Vin S hc, H Ni - 1989. Cc nh khoa hc dng phng php C14
573
ha Ha Bnh v vn ha Bc Sn 14 th c vt ghi nin i sm nht Hng Sn l qu chung ng c tn l Bo i Hng Tch Sn hng chung 15. Chung cao 1m24, ng knh y 0,63m, thn chung c su v li chia ra bn gc, hai gc i xng, mi gc hai v. Xung quanh mi v l nhng chm trn to nn s khc bit so vi chung cng thi. Nin i ghi trn chung l thi hu L. Da vo tn t, a ch nhng ngi cng tin chm khc trn chung c bit thi y danh thng cha Hng lan ta khp x Bc K nn nhiu ni cung, ph tng, c, qun phu nhn... v cc tn th ng qu gp cng ca c nn chic chung ny. y l qu chung kh p hin treo trong ng Hng Tch c nin i Cnh Hng 27 tc nm 1766. ng lu l qu chung c thi Ty Sn nin hiu Cnh Thnh nh nin (1793) trc treo trong ng Hng Tch, nay treo nh t cha Thin Tr. Vn khc trn chung cho bit cng lao ca nh s t Hi Vin i ph khuyt thp phng c nn qu chung ny. Chung cao 1m02, ng knh y l 0,56m. Thn chung c g chia lm bn mi. Bn gc ni bn v chung, xung quanh v l ht trn trng nh hnh bng cc. Chung cha nh kh c t linh kh ni sng v pht ting ngn vang vng nh nhng t ma thm nhun vo chng sinh. Ngoi gi tr ca tng Pht nh ni phn trn th cha Hng c vt bng kh nhiu. in hnh l bia . Lot bia dt, bia tr (t tr, lc tr...), bia ma nhai (bia mi khc trn vch ) theo thng k s b c khong 60 n v 16. Trong bia c nin i sm nht l bia Thin Tr t bi k hin dng nh bia trn ng t bn Thin Tr vo cha. Bia c nin i Chnh Ha th by (1686). Nh bia ny ngi i sau bit c thi y ha thng Vin Quang mt lng thanh khit, tinh thng tam bo, trong tu sa ng bu Hng Tch, ngoi m Pht cnh Thin Tr. y l tm bia ln, dim bia c ngi ngh s chm o cng phu, cc nt chm bay bm m khe khon a c hi th ca cuc sng dn d ln mt bia qua hnh tng cc con vt nh voi, cua, tru, vt... rt c gi tr phn nh t tng ca ng thi.
xc nh nin i ca hai mu c hang Sng Sm, 1 mu c nin i 11.365 80, 1 mu l 10.770 75 nm. 14 Xem: i cha Hng kho c, in trong Nhng pht hin mi v kho c hc 1975 - Vin Kho c, tr. 96 - 103, bi ca gio s Trn Quc Vng. 15 T liu Hn Nm... Nh Bo tng H Ty (inh Khc Thun su tm, dch). 16 T liu Hn Nm... Nh Bo tng H Ty (inh Khc Thun su tm, dch).
574
t nhiu c gi tr ngh thut l b t trc in th Pht ng Hng Tch thuc loi hnh ngh thut thi L - Trnh do hai vng ph th ni cung tn Trn Th Khon, Vng Th ng cng tin. B ghp cao 1m, ngang 1,5m, dy 1,3m. Hai u b n, co tht vung tr. Hai gc pha ngoi chm ni hnh ngi phng t th ngi ng kh trn, u v hai tay nng phn trn ca b Pht. l mt bin dng ca chim thn Garua mnh ngi mt chim thng c tc cc b th Pht thi L - Trn. V kin trc, thi gian nghit ng vng kh hu nhit i gi ma, nng nh thiu, ma nh di cng vi nhng nm thng lon lc nhiu ln lm khu thng cnh Hng Sn b hoang ph. Truyn thuyt k li vo cui th k XVIII, mt m gic ko vo cha Hng v vt sch nhng th t bng ng trong c pho tng ng Quan Th m B Tt. Na cui th k XIX, Hng Sn l cn c hot ng ca ngha qun Tuyt Sn chng li thc dn Php. Php m nhng cuc tn cng ln vo y. Trong chn nm khng chin chng Php, gic Php hai ln vo t ph cha (1947 - 1948), mt ln cho my bay nm bom ph hy cha Thin Tr (1950). V nhng nguyn do trn, hu ht nhng cng trnh kin trc c b ph hy. Mt kin trc c nht cn li l ta Vin Cng Bo thp vn thp gn sui in trong khu vc cha Ngoi (cha Thin Tr). Thp ny c xy dng t th k XVII, ni qun hi ct nh s Vin Quang 17 c cng phc hi li cha Hng sau nhiu nm hoang vng, nh vn bia Chnh Ha 7 (1686) ni ti. Thp Vin Cng xy bng gch tt, mu hng, l thin, mit mch u tm tp, chng t k thut xy thp rt tinh xo. T xa nhn vo thp nh cy bt hng ngn vt ln tri. Thp chia lm ba tng v mt , tng mt v hai c mi n, bn gc vn cong ln tri bn u ao. Trn cng bt thp, l hnh hoa cch iu. Vo thi Nguyn, triu vua Bo i th by nh cha trng tu li thp ny, nh vy n nay vn gi c nguyn vn kiu dng ban u ca thp Vin Cng, mt tc phm ngh thut kin trc c sc thi hu L.
17
Xem: Thp Vin Cng. Bo H Sn Bnh, s cha Hng, s c bit dnh ring cho khch du lch
575
Sau ngy t nc thng nht, trc s ngng m n k vin Hng Sn ca du khch trong v ngoi nc ngy mt ng, ti cha Thin Tr,nm 1986, hon thnh phc dng li gc chung kiu dng mi di chuyn t gc chung cha Ngm thuc x i Cng (huyn ng Ha) v. Gc chung cha Thin Tr l mt khi gn vung cao 8,20m, di 9,20m, rng 7,80m. Cu trc gc chung gm bn ct ci ba tng mi c bn gc cong v 12 ct qun vng ngoi n mi. T di sn cha trng ln gc chung nh mt bng sen cch iu nhiu cnh mang m phong cch dn gian c o m chng ta thng gp cc cng trnh kin trc tn gio c. Tip sau , Ban xy dng cha Hng khi cng lm tip nh Tam Bo, hon thnh phn nh nm 1989. Nh lm kiu ch inh hai tng, kt hp chng dim, tng trn ba gian, tng di l ta i ng by gian. Thng in hai tng l ni th Pht. Gia in th Pht c tng Nam Hi Quan Th m bng , ly nguyn mu tng th trong ng Hng Tch, c phng to 2,5 ln, cao 2,8m, uy nghi trn b Pht. Nn nh Tam Bo lt hoa sng bng. Nh Tam Bo cha Thin Tr l cng trnh kin trc c qui m ln, kt hp hi ha phong cch kin trc hin i vi phong cch kin trc truyn thng. Do vy, du khch chim ngng ta Tam Bo thy thn quen m mi l, bi bt gp nt dung d trm lng m su xa trit l ca ngh thut qu kh bn ci bn b ca khng gian nhiu chiu, ca hnh khi, ca nhng mng mu gy n tng ca ngh thut hin i. * ** Vi nhng yu t c phn tch, hi cha Hng rng ca n nhn mi tng lp x hi khng phn bit dn tc, ng cp, tn gio, tui tc, nam hay n... n vi cha Hng l tham d vo cuc tip xc k diu gia con ngi vi v p lung linh ca sng nc, bao la ca t tri, su lng ca ni rng, huyn b ca hang ng, ngi sng ca ta thp v ci p bin i khng ngng ca ma xun cy c. n vi cha Hng l cuc hi ng ca con ngi vi con ngi, vi nim m c v mt th gii bnh ng chan ha tnh thn i.
576
n vi cha Hng l dp con ngi tm v ci ngun ca t duy, tri dy s n lc, gp g bng dng t tin mnh mt thi qua./. N.H.T - L.T.V
577
Hi cha Keo
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th Lan
l mt di tch kin trc ngh thut c Nh nc xp hng t t u tin, vo nm 1957. Cha c xy dng nm 1630 vi qui m ln, chm tr g tinh xo, th hin phong cch kin trc thi L. Theo vn bia v a b cha Keo th din tch ton khu kin trc rng 28 mu (108.000m2). B ngang gn 500 mt, chiu su (tnh t chn n st con ngi thn Bng Tin, V Tin) di trn 200 mt. Nu ch tnh 154 gian ca 21 cng trnh, cha c din tch 58.000m2. Hin nay ton b kin trc cha cn li 17 cng trnh gm 128 gian 1. T dc , qua mt sn c rng gn mt mu, khch n thm cha s c chim ngng mt cng trnh kin trc s, k tha v khai thc trit phong cch kin trc c truyn ca Vit Nam. l: tam quan ngoi, tam quan ni, cha H, cha Pht, cha Tam Bo, mi bn 33 gian hnh lang n hai ta t vu, hu vu ta gc chung ba tng, cui cng l khu tng x. Ngy nay, du khch n vi cha Keo khng phi ch n vi hi cha Keo m cn n thm quan, nghin cu mt cng trnh kin trc ngh thut ni ting nht ca Thi Bnh. Ch xin ly gc chung lm mt v d. Mt iu khc bit so vi cc ngi cha c nc ta, gc chung cha Keo c xy dng v tr gn cui cng ca khu di tch. Gc chung c chiu cao 11, 01m (tnh t nn ti b nc) vi 3 tng mi thit k theo kiu c cc chng dim. Ton b sc nng ca gc chung c t trn 4 ct ln (mi ct c ng knh chn 0,55m; cao 5m). Mi gc dng mt ct nc, hai ct hin, tt c c lin kt
1
Cha Keo thuc x Duy Nht, huyn V Th, tnh Thi Bnh
Phm c Dut, Bi Duy Lan: "Cha Keo", S VHTT Thi Bnh, xut bn, 1985.
580
vi nhau bng h x ngang, x nch. Tng 1: C 4 ct ln i thng ln sn mi tng 2. Tng sau lp ngng n, la, hai bn v mt trc dng bo xoi. Trn ngng thng, mt chiu mt ca nh, hai bn dng bo lp tr u con song. Tng 2: C 4 ct n thng x mi, h thng ct hin thu rt vo tm 0,4m; lin kt vi tng di qua h x dm. Ti y c s trang tr rt cng phu: mi mt chia thnh 3 khoang. Bo ngang hai lp un thnh ca vng. Vn di l nhng cnh sen cch iu. Gia vng lan can chy con song tin trong c cnh ca. Tng 3: c thu nh hn, khng c ct thng xung thm. Cc dn u n mng thc th vi dm tng hai. Mng u nh v mt bng tng 3 to th vng vng cho khu kin trc. C cc tng thng c chia lm 12 , dim di lp mt i sen cnh vung. Cc khoang dng bo. Dim trn chm mt hng cnh sen nh. Vn gi tr hoa chm thnh cc trm. ln t gia, nh t i xng nhau li v 4 gc. Dim hoa, cnh hoa an quyn vi nhau. Mi tng thng trng c dng nh nh rng. B nc xoi hai hng ch thng bt gc ch xoi b cnh. Hi nc xy khi k h p ni vn trin. Gc chuyn b cnh ni b mm khng p ngh t du m gip ch xoi, chuyn t dc ri cong dn vt ln cun thnh song loan my cun. ao tng 2, tng 3 cng c phong cch ny. Ba tng vi 12 ao cun bay lm cho gc chung trng thanh thot, nh nhng... C th ni gc chung cha Keo t c s tuyt m trong tng th kin trc, l s kt hp hi ha, trong t l gia b nc, b thng b mm, vn ca b nc gc ao. S tnh ton chnh xc gia cc tng, khong cch gia cc ct to cho gc chung c dng p v khe v lc phn nh trnh cao ca nhng ngi th th cng xa kia. Lch s cha Keo c gn lin vi s tch ca thin s Khng L. Theo sch Khng L thin s k ng tc, th v thin s ny sinh ngy 14-9 nm Bnh Thn (1016), i L Thi T, ti lng Giao Thy, ph Hi Thanh, ni i lm ngh nh c, c ch hng o thin. Nm 1062, Khng L dng cha Nghim Quang ti Hnh Thin Giao Thy. Do c cng cha
581
khi bnh cho vua L nn ng c phong lm quc s. Sau khi ng mt (ngy 3 thng 6 Gip Tut - 1094) cha Nghim Quang c i tn thnh cha Thn Quang. n nm 1630 cha di chuyn sang bn t ngn tc cha Keo ca tnh Thi Bnh hin nay. Hi cha Keo lun gn vi hnh trng ca v thin s Khng L v t rt lu n c coi l mt trong s t hi ln ca vng ng bng sng Hng. Hng nm lng Keo c hai ln m hi: Hi vui xun (vo mng 4 tt) v hi thng 9 (vo cc ngy 13, 14, 15 m lch). Hai hi ny c ni dung, tnh cht v hnh thc hon ton khc nhau. Ngy mng 4 tt hng nm, lng Keo m hi vui xun vi ba tr vui chnh: Thi bt vt, thi nm pho, thi nu cm, trong thi nu cm c coi l hot ng trung tm ca ngy hi. c cuc thi vo sau tt, ngay t u nm trc, c 8 gip lng Keo phi chun b mi vic: chn u, go, mt tht tt, tm nhng thanh na gi gc sn trn dn bp cho tht kh; chn cc c gi kho tay, cha c chng v cc chng trai nhanh nhn vo d thi. Sng mng 1 tt, trn sn trc ca cha H, ni din ra cuc thi, 8 nhm d thi vi cc dng c nu n c sp sn xp hng theo th t. Sau ba hi trng bo hiu, cuc thi bt u, ng ch kho chm la t nn hng di khong 20cm. Hng va bn la cng l lc 8 chng trai ca 8 gip ri khi v tr ca gip mnh chy ua bn vng quanh ao. Ht vng th 4, mi ngi xung ao xch mt l nc v cho c gi ca gip mnh. Ngay lc c hai ngi na cng khn trng xit u, gi bt, vo go... bn cnh nm bi nhi rm, c gi dng hai thanh na gi c mnh vo nhau lm bt ln tia la xanh lt. cng l lc ting reo mng c v ca ngi xem dy ln khp sn cha. Cng vic ca ngi ni tr nhanh nhn n mc: Khi nn hng ca ng ch kho va chy ht, trn mm ng ca nhiu gip, ngi xem thy t y hai a xi, hai bt cm, bn bt ch v hai a bnh. Sau khi dng ln cng thnh, ban gim kho tin hnh chm, chn mm no c cm, si dn do, ch ngt, bnh ngon khng dnh l thng cho 100 quan tin xanh. Gip no ch t mt tiu chun (v thi gian hoc cht lng) cng c thng 3 quan tin. Cui
582
cng mm c c ban pht cho mi ngi cng th lc ly may ngay t nhng ngy u nm. Hi vui xun cha Keo cn c mt tr vui kh th v v c o. l tr thi nm pho. c tr chi ny ch cn 2 ct tre di 7-8m, chn cch nhau 4m, ni hai ngn tre bng mt cy tre ngang, gia cy tre ny treo mt nn pho bng mt on dy di 1/2m. Nn pho l mt khung tre pht giy hnh nn ct. (ng knh y trn 50cm, y di 30cm, cao 40cm) treo ngc. y di ca nn pho t mt l bng giy c st thuc chy. L c ni vi h thng pho tp, 4 qu pho nh v cui cng l mt qu pho ln. Theo hng dn ca ng ch hi, ngi chi ng ngoi dy chn t tng chic pho tp nm vo l . Pho ri trng l v n ng thi im trn l lm l chy sm v bt vo ngi pho. Pho n theo dy chuyn di ti hai ba mi pht. Khi c ting n ln ca pho i th trn khng bt ra mt chic d c ko mt phn vi vi dng ch: "Thin h thi bnh" hoc "Phong ng ha cc"... Cuc thi di ngn khng c nh ty theo s ngi d thi c nm trng hay khng, trng sm hay mun... Nm no pho n gin gi mi ngi tin rng ma mng ti tt. Nm no khng c ai nm t yu cu cc gi lng phi lm l xin c chm la t pho hoc tho g cc tng pho li cho hi nm sau. Ngi nm pho thng cuc thng c lng thng cho hai quan tin xanh hoc nhiu hn. Hi xun lng Keo vi cc tr thi vui gii tr, phn nh sinh hot vn ha cng nhng phong tc ca c dn nng nghip vng sng nc. Nm thng qua i, nhng nhiu phong tc lnh mnh vn cn c lu gi trong ngy hi mng 4 thng ging lng Keo. Hi thng 9: L hi chnh cha Keo. Hi m t ngy 13-9 tc l 100 ngy sau khi thin s Khng L qua i. Ngy 14 l ngy sinh ca Ngi, hi m thm ngy rm l l tit hng thng ca o Pht (tnh theo m lch). "Cho d cha mng m treo Em khng b hi cha Keo hm rm..."
583
Nu hi xun lng Keo va c tnh cht thi ti va l hi lng v phong tc th hi Keo thng 9 mang tnh cht hi lch s, hi vn ngh, gn lin vi cuc i ca thin s Khng L. Chun b cho hi thng 9: Ngay t sau ngy 3-6 (ngy gi thnh), 8 gip lng Keo (ng Nht, ng Nh, i Hu, Vng ng, oi Nht, Vng oi, Hong Qu, ng Thnh) chn ngi c chc sc, c uy tn trong lng lm ch hi, mi gip bu mt ngi gip ng ch hi iu hnh mi cng vic trong hi. T 3-6 n 15-8, lng chn ngy trang hong tng thnh. Mi nm mt ln ngi ta chn mua 100 vung la may o cho tng. n ngy tt (trong khong t 15-8 n 10-9) lng lm l thay o cho tng. Gn n ngy hi, cng vic c ct t c th cho tng ngy: ngy 11-9: Dng mt cy phn cao chng 30m c 8 cy song lm dy ko t ngay trn sn c trc tam quan. Xung quanh tam quan dng 8 ct treo 8 l c, trn c c thu bn ch "cung phng thnh t" i din cho 8 gip. Lng chn 42 chng trai khe mnh, thun thc ng tc rc kiu, nhang n, long nh, thuyn rng v tiu nh (thuyn c). Keo gi vic tuyn chn ny l "ko kn" (ko qun kn ngi). Ngy 12-9: ng ch hi chn trong s 42 chng trai tuyn chn ly 4 ngi vo n chnh, 8 ngi vo n gng (mi gng 2 ngi), 2 ngi cm qut che hai bn kiu chnh, 8 ngi rc nhang n, 10 ngi rc long nh, thuyn rng, tiu nh. Bui chiu cc ngy 10, 11, 12 c tm gip h tri bi tp t sng con (sng Tr Linh) trc ca cha ra sng Ci (sng Hng). Ngy 13-9, ngay bui sng, ngi ta t chc cuc rc nhang n, long nh, thuyn rng v tiu nh ra tam quan ngoi. Chiu 13-9, ngi i hi v dc b sng Hng xem ua tri. So vi o ng th tri hi Keo to hn. Tri ng bng g di, di 12m, lng su 1/2m; on gia rng nht 1,2m; hai u tht li v hi cong. S ngi bi cng ging nh tri hi ng Bng. V trang phc ngi bi ng kh, mc o np ngn khng tay, u cht khn ng mu. Mi tri c mu qun o khc nhau nn rt d phn bit.
584
Trn on sng trc ca cha, 8 gip cm 8 cy tre lm 8 tiu cho 8 tri (tiu n cch tiu kia 40m). Ngoi sng Hng cm 3 tiu cho tri bi theo ng gp khc, mi tiu cch nhau 1-2km. Tiu cui cng l bn An Lng bn hu ngn. Sau ba vng bi, tri no v tiu ca mnh nhanh nht th s chim gii nht, cc tri khc ty theo thi gian, nhn gii nh, ba... Tri no c gii cn (gii nht c ba ngy hi) c thng thm mt thng go vi ba quan tin... Tri ngc vi khng kh n o, no ng ngoi mt sng. Ti ta gi roi li din ra cuc thi "Thy c" tht trt t v chm ch. y l cuc thi ca cc thy cng c ging c tt, vn hay cc vng ln cn v d thi. Ngi d thi phi khn o chnh t t trnh by sng tc ca mnh theo 6 ch : hng, ng, hoa, tr, qu, thc. V d, bi ni v thc: lc cng tranh nhau trn di. No c ai chu nhng ai Hng khoe hng, thu n tri Hng li ni vn hoa mi v ng khoe ng, ng minh chiu th Tr khoe tr, tr mi mi Qu khoe qu, qu c k cng. So tnh li khng g bng thc Thc tn y c lng nhn c Du vic g c thc mi xong C thc th hoan h vui lng Thc khng c, mt chau my r lc cng by ra cho Khch thp phng r c mi Thc ti nay chng dm nhiu li Xin hi ch chm thc ti nht.
585
Bui ti trong nh sng huyn o ca nhang, nn, ngi ta li knh cn rc nhang n, long nh, thuyn rng, tiu nh v ta thiu hng. Ti y din ra cuc l thnh tht tn nghim. on l u tin gm: ng ch hi, cc ng tng gi cng 8 em b (mc ng) tip n on chp hiu (7 ngi), sau n on hng thp (nhng ngi mc o vng cm bt bu trong cuc rc kiu thnh hm sau) cng hai ng tng c, cui cng n hng i (nhng ngi chn kiu ng kh bao) vo l. Sau l t thnh, mt hot ng ngh thut kh hp dn c t chc l thi kn, trng. Gii thng cho nhng ngi git gii l 1 n 3 quan tin. n gi cht ca ngy hi u tin ny (12 gi m) l tc t gc cy phn do ng ch hi ch tr. lng Keo gi tc ny l tc "long nhan cy phn". Ngy 14 - k nim ngy sinh ca thin s Khng L. Ngay t sng sm, ngi lng Keo lo cho cuc rc kiu thnh tht linh nh. Cuc rc khi u t ta thng in ra tam quan ngoi. n ti li rc bi v thnh vo ta thiu hng. m rc theo hnh ch (dng ch Nho) khp kn. Ngi ta gi l "xut , nhp ". m rc di gn 200m. Qua m rc kiu, cuc i ca Dng Khng L c biu hin nh mt din xng lch s. Trong m rc gi thuyn rng sn son thip vng tng trng cho chuyn i ca Khng L ln kinh cha bnh cho nh vua, v c nhc ti mt qung i chi li ca Dng Khng L; on tr mc ng (gm 8 em tui t 12 n 14) tng trng cho nhng em b chn tru ct c c gn gi Khng L khi ng cn lm ngh chi li. C l cng v s tch ny m lng Keo chia lm 8 gip. c bit, khi m rc i n gc b ao, ngi xem thy xut hin 4 ngi iu khin 7 hnh ngi bng g. Trong ngi th nht iu khin tng g hnh ph n. l nhn vt b Chng (hay b C Ri). Tng b Chng gi tay vy cho kiu thnh. Ngi ta k li rng: xa kia b Chng theo Khng L ln tri bn c, v qu vui nn qun mt ng v. Hm sau Khng L li ln tri, b Chng trng thy, vui mng vy tay theo v. Trong khi trn b din ra cuc rc, th di ao cuc bi thuyn ca 8 em nh chng trn 10 tui cng bt u. Trn chic thuyn c cc 8 em
586
nh mc o vng, i khn tt hnh hai tri o bi thuyn c tnh cht biu din th thnh. Chiu 14: cuc ua tri vn c tip tc nh chiu 13, trong khi ti ta gi roi mt nghi l chu thnh bng mt iu ma c, ngi dn y thng gi l ma ch v. iu ma do 12 ngi dn kiu chnh (hng i) c trang phc nh khi i rc kiu, xp thnh hai hng dc gian gia, quay v pha thng in ng chnh t. Khi nghe mt ting trng ca ng chp hiu, mi ngi hai tay trc ngc, ri qu xung, hai bn tay chng xung t trc mt, hai u bn chn xoay chch v hai pha; hai gt chn chm li i ly mng. Mt ting trng tip theo, hai hng i vung mnh hai tay v pha tri cho ton thn bt dy tr v t th ban u. Cc ng tc ny lp i lp li 5 ln. Hnh thc l thnh ny c cch iu nh mt iu ma. Ngy 15 - cc nghi thc c t chc tng t nh ngy 14, duy c iu khc: cuc l thnh ca 12 ngi chn kiu c thay bng l cho tri cn chu thnh vo ban m sau khi rc kiu thnh v cung, kt thc 3 ngy hi cha Keo. (Tht ra, hi cha Keo hng nm khng ch gii hn trong 3 ngy hi chnh 13, 14, 15-9. Nhiu khch thp phng ti chim ngng, l bi trc hoc sau hng tun l). * ** Hi thng 9 cha Keo, ngoi tnh cht hi thi ti cn mang m tnh cht hi lch s. Bng nhng nghi l tn gio cng nhiu hnh thc din xng m nhc, ma dn gian, nhng cuc thi kn trng, thi thy c... Hi cha Keo tr thnh mt m hnh sinh hot vn ha mang m tnh vn ngh dn gian truyn thng. l nhng sinh hot tinh thn ph hp vi trnh v i sng vn ha ca nhn dn. Vi ngha trn, cng ni dung phong ph v hnh thc a dng, hi cha Keo t lu l mt trong s nhng hi ni ting vng ng bng sng Hng c th xp ngang vi cc hi nh hi Ging (H Ni), hi Trng Yn (Ninh Bnh) v.v.../. P.M. - P.T.N - P.T.L.
587
588
Hi Ko ch
Phm Minh c Phm Th Nt - Phm Th Lan
Hi ko ch l hi lng Phng Cng, x Qunh Hi, huyn Qunh

Ph, Thi Bnh. Ko ch l hnh thc xp qun theo cc th trn, m mi th trn ny theo hnh mt ch (l ch Hn, v cng ch c tnh tng i).Thc cht ca hi ko ch l nh x mt hnh thc luyn binh hay din t mt trn nh, mt th phng ng. Hin lng Phng Cng cn lu truyn cu chuyn v cuc khi ngha nng dn vo th k XVIII do Bi D v Hong Si lnh o. Vn cm ght bn quan li cng ho cng thm vi mi th nh (b Hong Si l Hong Ct b m hi), hai ng m qun, lin kt vi th lnh Nguyn Hu Cu chng li triu nh L - Trnh, lm ch c vng Qunh Ci, Duyn H. Hin nay cn nhiu di tch v cuc khi ngha ny Ch V x Qunh Hi nh: im trung qun, khu qun nga, khu bn tm... ti thn Lng M (cch Phng Cng 500 m v pha nam) cn du tch mt khu g cao v o su xung cn thy nhiu gch, mnh snh thi L. a im ny c tn l Dinh ng Qun rng gn 3 mu. Phng Cng hin nay cn lu truyn mt bi v v ngha qun ca Bi D v Hong Si: Gia ch V c to thnh Chng qun triu rng r my nm Cha sai binh m m m Vy lng Si o hm rt ra Voi i D - Si v nh Li ng thnh , ch V - Qunh Ci. Nh vy, nhng chng tch bng hnh th v bng ngn ng ni trn chng t vng ny l mt a bn qun s. Ni y lin quan n vic luyn qun, chuyn qun n nhng trn nh. V tt c nhng iu c phn nh vo hi Ko ch ca lng Phng Cng nh mt hoi nim v nhng chin thng thing ling ca cha ng. Xa kia, nu nm no lng nh t chc hi (v khng phi nm no lng cng c iu kin t chc), th ngay t u nm, dn lng phi
588
hp nhau li bn bc ni dung c th: ko ch vo ngy no? ko ch g? Ai l tng c (ngi cao tui, c uy tn, nm vng hnh ng hi)? thi gian tp... Sau , vic u tin lp hng : Chn con trai t 18 tui tr ln, phin ch thnh 8 thp, mi thp 18 n 20 ngi. Mi thp c 3 tng c (tin, trung, hu) v 4 c gc gi l c sai. Tt c u khn trng luyn tp nm c phng php t chc v ngh thut ko ch. Cng vi l vic mua sm trang phc nh qun o, tht lng, nn sn, x cp, mua sm o c ma nh: khn mu, v kh (gm, ao, gio, mc...) trng khu. Ring vi tng c phi c trang phc ring: o gm, tht lng b que, khn m ru mu , c phi long phi h. n ngy hi, dn lng ko nhau ra nh lng. Sau l t thnh hong lng, l bt u hi ko ch. Trn sn nh, 8 thp ko ch sn sng. Mt hi trng vang ln lm m ng n o im bt. Trn sn, qun hi xp thnh hai o T- Hu, quay mt vo ca nh. Hi trng dt, qun hi "d" mt ting tht to v u, ri vc chp kch ln vai, mt tay chp sn, bc i trong ting trng nhp lu thu c trng ci im nhp. Khi tng c hng c v pha trc, th t hai o, 8 thp thnh hnh vung, di s ch huy ca tng c thp mnh, lc ny tay cm khn la mu c a ln qua u. Ting ching trng, t v cng ting "d" ca qun hi ni ln cng l lc qun hi ri kn u hnh vung. l lp ri khung mn. Sau lp ri khung mn, qun hi vo lp bt trnh. l lc trng chy thc dn, qun hi tay chp sn, vai vc v kh chy xp thnh 8 hng dc. Cc tng c dn qun ca thp mnh chy i chiu, sao cho khong cch ngang dc u bng nhau. Mt ting trng "hng thng" ni ln, hi vin quay mt v pha ca nh, hai ting ching, qun hi ngi xung, mi ting ching, qun hi nng chp kch ln ngang trn vi ba ln, mi ln vi ching trng cng ho nhp. Mt ting ching ni ln qun hi h chp kch v v tr c ng thi t khung mn qun hi chuyn thnh thc thp bt mng (bt trnh). Ra bt mn. Theo lnh t tng loa, qun hi chy u theo nhp, trng dn. Va chy, qun hi mang trng, snh, phch, cng ching th g, mang t v th thi. Khi c mt ting ching qun hi quay mt ra pha ngoi. Th bt mn to thnh hai hnh vung trong v ngoi tng trng cho hai vng thnh ni ngoi.
589
Cc ph tng c khi v v tr nh gc cho c to thnh 8 ca (4 ca chnh thnh ngoi v 4 ca gc thnh trong) t thc thp qun hi chuyn sang bt mn. Khi trng reo ni ln cng ting "d" ca qun hi bo hiu qun hi sn sng trong bt mn, ch cc tng c dn qun i theo th bt mn vo lp b dn. T th bt mn, bn thp trong dn tr thnh bn gc (n) mi n c lnh canh. Lc ny khng kh hi cng tr nn si ni khi trn bu tri ngi ta t rt nhiu pho hoa v th n tri. Tip lp b dn n lp vo c. Hiu lnh v trng thc ni ln, qun hi chy vng trn. Hai tng c tin, hai tng c trung dn qun vo hai c hu. Qun hi chy u theo nhp trng; qun hi chy cng nhanh nhng vn gi c khong cch u, p khi ting trng thc dn dp. T c bn qun hi nhp thnh c i ri c mt. y l giai on vui nht, h hi nht trong sut qu trnh ko hi. Qua nm lp diu hnh, qun hi bc vo lp cui cng. Sau hiu lnh ca tng loa, qun hi i theo nhp trng lu thu. Cc tng c dn thp qun ca mnh i theo st ch nh sn. Ngi cm chp hiu iu chnh cc thp i v ng v tr ti cc gc ca nt ch. Ko ht mt ch, qun hi chy theo nhp trng v khung mn ri mi ko tip ch khc. Trong hai ln ko hi (khong 4-5 gi), u c ngh gii lao trong cc bc tin hnh. Xen vo thi gian ngh ny, hi cn t chc nhiu tr vui khc: vt, v, ma ln... lm khng kh sn hi cng si ni hn. Sau cc hot ng vui chi lng t chc n khao... Cho n nay, hi ko ch lng Phng Cng cn gi li c gn nh nguyn si cc tr din trong l hi c truyn ca lng mnh. Ngoi ngha hoi nim thing ling ra, nhng nghi l trang nghim vi cc ng tc ca v o dn gian, cng ho hp vi trang phc trang nghim v m thanh a hi Ko ch thnh mt hi lng c sc quyn r, c gi tr vn ho cao./. P.M. - P.T.N P.T.L
590
Hi n Kip Bc
Hi Yn
n thi Nguyn, Kip Bc thuc a phn ca hai x: Vn Yn (lng Kip), tng Trm in v x Dc Sn (lng Bc), tng Chi Ngi. Hin nay Kip Bc thuc x Hng o, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng. n Kip Bc, khch try hi c th i theo nhiu ng, b thu, t Hi Phng, Qung Ninh ln hay Bc Ninh sang. Nu t H Ni, du khch i thng theo quc l 5, qua th x Hi Dng, r tri, i thm 24 km ti ph Bnh theo ng n th trn Sao . T Sao i Kip Bc ch cn khong 12 km. Kip Bc c dy ni rng hnh tay ngai bao ly mt thung lng tr ph v th mng, vi nhiu di tch qu bu v truyn thuyt ly k v Trn Hng o. ng nam Kip Bc tip gip vng ni Ph Li, Phng Hong, Cn Sn, l nhng ni c di tch lch s v danh thng t thi L- Trn. Xa hn cht na l n th Trn Khnh D, tc gi l n Gm, bn b vng Trn X - ni hp hi ngh vng hu bch quan (hi ngh Bnh Than) bn k sch gi nc (thng 11 - 1282). Pha Ty gip sng Lc u, thi Trn gi l sng Bnh Than. Gia sng c mt di t hp gi l Cn Kim. Pha bc c thung lng rng, ni din ra trn nh ln chng qun xm lc Nguyn - Mng. Hai nhnh ni Rng lao st dng sng. Nhnh pha Bc gi l ni Bc u, nhnh pha nam gi l ni Nam To. Trn mi nh ni u c mt ngi cha c knh. Rng Kip Bc xa nhiu g qu nh lim, sn, tu, thng, trc, xanh tt quanh nm. Sng Lc u lm c, nhiu tm v hn th v k. T Kip Bc c 6 ng sng v cc ng b v Thng Long, ra bin, ln bc, xung min ng bng thun tin. Cc thung lng ni lin vi sng Lc u, c kh nng tp kt hng vn qun thu b. T Nam To, Bc u c th quan st mt min rng ln ni sng, lng mc bao la, tu thuyn ngc xui tp np. V th Kip Bc khng ch l mt thng cnh m cn l mt v tr quan trng, mt vng t giu c ca t nc. Khng phi ngu nhin, Trn Hng o lp ph v qun doanh y t sau cuc khng chin chng Nguyn ln th nht. Ngy nay, khi ti n, ng trc cng tam quan ln du khch s thy mt cu i ghi :
592
Di thi Trn, Kip Bc thuc hng Vn Kip, l Lng Giang.
" Vn kip hu sn giai kim kh Lc u v thu bt thu thanh" (Vn Kip ni non hnh kim dng Lc u vang dy ting qun reo). Qua cng tam quan s bc vo mt sn rng hai bn l hai dy nh di khch thp phng dng chn chun b l trc khi vo l. Sau s bc vo mt ca ti mt khun vin nh c h, c hoa v hn non b, gia c mt ban th nh. Tip n s ti hai nh i bi ln v hu cung nm lin nhau. Nh i bi u tin bc t ngoi vo t mt ban th ln gia, vi nhiu t v l hng. Tip n nh i bi pha trong gia cng t bn th ln. Hai bn l 4 c ngai th 4 ngi con trai ca Hng o Vng l: - Trn Quc Hin (Hin) - Trn Quc Nghin - Trn Quc Tng - Trn Quc U (Ut) Ngoi ra cn c tng ca D Tng, Yt Kiu. Bn trong hu cung c ba hng tng. Hng trong cng l tng ca ba v. 1- nht khm t Hong thi hu Quyn Thanh cng cha (con gi th nht, v Trn Nhn Tng) pha bn phi nhn t ngoi vo. 2- nh, n i hong, Anh Nguyn qun cha (con gi th hai, v Phm Ng Lo) bn tay tri nhn t ngoi vo. 3- Nguyn t quc mu Thin Thnh cng cha (phu nhn) gia. Trc mt tng Nguyn t Quc Mu, hng th hai l tng Trn Hng o. Cng pha trc mt xa hn mt cht l tng Phm Ng Lo, thuc hng th ba t trong ra. Hai bn t hu ca hu cung c hai thp ln thiu hng trong vn cy. Ton b khu n da lng vo dy ni Dc Sn. V tr ca n Kip Bc khng ch l mt a th quan trng v mt qun s c v tng ti la chn, m cn l mt cnh quan hng v v ngon mc. T nh Nam To, Bc u c th quan st mt min rng ln ni sng, lng mc bao la, tu thuyn ngc xui tp np. Li hp vi th phong thu ca cc nh a l xa; n da vo ni, hai bn c ni th Thanh Long, Bch H, trc mt c sng. Cnh quan khng ch thing ling m cn rt hp dn cho du khch nhn mt chuyn hnh hng v n.
593
Trong k c ngi dn t Vit, Trn Quc Tun l in hnh ca mt con ngi trung hiu vn ton, l v anh hng kit xut ca dn tc, mt danh nhn vn ho Vit Nam. S sch cn ghi li rng: Hng o Vng Trn Quc Tun sinh nm 1228 trong mt gia nh qu tc, nguyn qun hng T Mc (H Nam Ninh c). Cha l An Sinh Vng Trn Liu, anh rut Trn Thi Tng - ng vua u tin triu Trn. Tc truyn ng l Thanh y ng t ging sinh. Mt m Liu phu nhn thy mt ng t mc o xanh u thai. Tnh mng th mang thai sau sinh ra Quc Tun. Lc nh c thy tng ni rng: a tr ny sau c ti kinh bang t th. n khi ln ln, dung mo phi thng, thng minh hn ngi. Trong cuc khng chin chng Nguyn ln th nht (1258), Trn Hng o ch huy qun thu b chn gic bin gii. Nm 1283, ng c phong chc Quc cng tit ch thng lnh ton b lc lng qun s. L ngi tng ch huy, ng c cng hin to ln trong cuc khng Nguyn ln th hai (1285) v th ba (1288). Gn na th k ch huy qun i, thin ti qun s ca ng c khng nh trn hai phng din: l lun v thc tin. ng vit cc tc phm: Binh th yu lc, Vn kip tng b truyn th... v Hch tng s - mt ng thin c hng vn bt h. Lc t nc lm nguy, ng nhn trch nhim v mnh, kin quyt v t tin, gt b th ring mu vic ln, t li ch quc gia ln trn li ch c nhn. i vi qun s nh cha con, nhiu gia thn mn khch ca ng lm nn s nghip ln. ng nhn thy vai tr v i ca qun chng v tng ni: "Chim hng hc bay cao c l nh 6 tr xng cnh, nu khng c th cng nh chim thng thi". Thng ging nm 1285, ng tp hp 20 vn qun Vn Kip, thng 6 nm y nh tan o qun Thot Hoan ti y, kt thc cuc khng chin chng Nguyn ln th hai. Sau khng chin chng Nguyn, ng sng nhng nm thng thanh bnh ti Vn Kip v mt ngy 20 thng 8 nm Hng Long th 8 (1300). Trc khi mt ng cn lo n vn mnh quc gia, ni vi vua Trn; "C thu dng qun lnh nh cha con mi ng c. V li, khoan th sc dn lm k su gc bn r, l thng sch gi nc". Do c cng hin ln cho dn tc, ngay lc cn sng, ng c lp n th, gi l Sinh t. Sau khi mt n th ng c nhn dn tn to ti khu t trung tm thung lng Kip Bc. Qua cc triu i n vn tn nghim. Thng 2 - 1427, cuc khng chin chng gic Minh
594
ang giai on quyt lit. L Li cho Dng Thi Nht sa cha n th Hng o i vng v cm cht cy miu. Qua nhiu th k nng ma, bo gi nhit i v chin tranh, cc cng trnh kin trc Kip Bc t thi Trn v thi L b hu hoi, cy cnh v rng g qu cng khng cn. Cc cng trnh kin trc khu n hin nay c trng tu, tn to vo cui th k XIX, u th k XX. tng nh cng lao to ln ca ng i vi t nc, hng nm c n ngy 20 thng 8 (m lch) l ngy gi Hng o Vng, dn bn phng v y dng l rt nhiu, l xong phn nhiu ngi cc ni n xin th c ca n th Vng em v th a phng mnh tr t cu phc. Hi n chnh l vo ngy 20 thng 8, nhng t 16 thng 8, khch thp phng nm np ko v y. C mt khc sng nm np khch thp phng i d l, trn bn di thuyn san st, hng qun by la lit khp ni, ngi ta chen chn nhau a l vo n. Nm ny qua nm khc, ngi ny sang ngi khc, ting n truyn i khp ni lm cho l hi n Kip Bc ngy cng ng. y l ghi nhn ca mt ngi c chng kin: T bn i ln ng nght nhng ngi, ln sng ngi dn dp k ra ngi vo, ht lp n ti lp kia, chen chn ln bc, i tht kh khn. Hai bn li i la lit nhng qun hng bn hng hoa l phm v nhng qun bn thc n cho khch hnh hng...1 Ngoi khch thp phng nh thy, dn ch s vn l dn Vn Yn v Dc Sn xa v nay l x Hng o. Hng o gm 6 thn l Ngc Tn, Phng Sn, Kim in, Vn Yn, Dc Sn v Vn o. Xa kia dn Vn Yn v Dc Sn cng chung nhau t l n. Mi vic c chia u cho hai bn, c bn ny ng xng th bn kia ty xng, cc chn khc cng tng t vy m chia. Xa Dc Sn v Vn Yn mi bn c 4 gip. Hai bn ct phin nhau lo vic m hng nm, mi nm mt gip ng cai. Rung n xa khng nhiu, ch c nm, by so, nhng chi ph cn c rung hng gip v ca khch thp phng mang n. Trc ngy hi chnh (20-8) c rc ca hai dn ln n. Rc ch yu l rc l. m rc cng y kiu, c qut, nghi trng nhng c bit l l vt. L vt c ln quay, g, xi, bnh xu x trng gng, bnh lc, bnh ng sc. Lng Vn Yn c coi l dn anh nn c nhng i trc. c bit y l loi bnh xu x trng gng, bnh lc v bnh ng sc. Cc c k rng vic lm bnh ny rt cu k v cn
1
Toan nh, Hi h nh m, quyn thng, ti bn, Nxb thnh ph HCM, 1992.
595
thn. N i hi phi c k thut v trnh , do vy khng phi ai cng lm c. V th hng nm ngi ta c nhng ngi bit lm chuyn lo vic lm bnh l. Bnh c lm bng bt u xanh nguyn cht v bt lc c pha mu lm ng sc. Theo c V Ch Trng hin l c t n, nay 70 tui (1995) cho bit, hin nay kh c th tm c ngi lm cc th bnh . Cc gia nh xa kia chuyn lm bnh ny khng cn ai tip tc gi ngh ny na. Ngoi ra xung quanh hi n Kip Bc cng c cc sinh hot vn ho vui chi nh cc l hi ng bng Bc B. Trong qu kh nt c bit nht ca l hi ny l vic l bi, cu cng dit tr ma t, cha bnh. Nh vo sc mnh siu cng ca c Thnh Trn, k c nhng bnh tt v ma t m ba o cng khng ti no tr ni, nhng nu c cc th th hoc ci bt, ci chn, hoc ci chiu th trong n em v dt vo ch ngi bnh nm th ma t lp tc i bit khng dm ngoi li na v bnh s khi hn. c l l nhng kh nng c bit ca v tng khi cn sng, c nhn ln gp bi khi ngi qua i. chnh l iu m dn gian m c v n c gn vo c Thnh Trn. nh rng l mt nim tin h o! Ngy nay l hi n Kip Bc khng cn nhng hot ng cu xin chng ma t nh xa na, song im th v ca n vn cn tm thc tng nim v anh hng dn tc Trn Hng o. c bit l tnh cht du lch ca mt di tch lch s v cnh quan thin nhin ca t nc: non nc hu tnh. Bn cnh hi n l hi ch ca nhn dn a phng. Ngi ta em v y mi th hng ho v c sn a phng, khch try hi c th mua nhng mn qu k nim. Thm na, chnh ngy 16 thng 8 li l ngy gi ca Nguyn Tri, t Kip Bc qua Cn Sn ch vi cy s, khch hnh hng c th i b chi ni v ngm cnh thin nhin. Do hi Kip Bc - Cn Sn tr thnh mt qun th di tch, thng cnh cng nhng sinh hot vn ho tuyt vi mi khi bc vo thu. Cng ngy l hi y cng thu ht ng o du khch thp phng. Cc l hi th Trn Hng o cn c rt nhiu ni trn t Vit Nam nh: hi n Bo Lc-Nam H, hi n Trn Hng o-thnh ph H Ch Minh, hi n Yn C - Ninh Bnh. cng l s yu qu v knh trng ng ca ton th dn tc Vit Nam./. H.Y ------Bi c s dng t liu ca: 1- Tng B Honh, Hi n Kip Bc, Bo QND s 8739 - 1985.
596
2- L Hng L - T liu vit tay. 3- Toan nh- Hi h nh m, quyn thng, ti bn, Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992.
597
Hi lng Kh Hi v tr thy chin ca nh

Chu Huy
Lng Kh Hi thuc x H Hi huyn Thng Tn, t lu i ni ting l mt lng vn vt pha nam th H Ni v c nhiu ngi t, khoa bng, quan chc v cng l mt lng qu c nhiu nt c sc ca vn ha c truyn. Tht vy, n vi lng Kh Hi ngy nay, mc d cnh quan thay i nhiu song ta vn nhn thy t xa nghi mn trng l ca mt ngi nh c bn bng cy xanh. i men theo tnh l 71 c l gp ngi cha c c b vn g khc kinh Pht, ri ta s gp ngi nh c c ba ca trng l v b th, c bia cng c ghi khc t thi L Cnh Hng. Vo lng i dc theo cc ng ln v ng lng lt gch ch theo chiu nghing, ta cn gp nhiu cng trnh kin trc trc cch mng thng Tm nm 1945 nh Vn ch th c Khng T vi nn l thin v cy tr bt vt ln tri xanh (Biu hin lng trng Nho nhng cha c ai tin s), nh Hi ng l ni cc chc dch hi hp bn vic lng x, qun lng xa l ni chic m ln nguyn l mt cy g c rng, n xe tang v nh tng. i tip v pha ng s gp cng ng ca lng hai tng, c bc ln xung, vi tng mi cong khot ca trn, c p ni rng phng. Cng ng hng v pha mt tri mc, bao qut c mt vng rung bi lng xm xa tt tp n tn sng Hng. Ni y xa c ging lng xy thnh bao quanh bng gch ch v ong, c bc ln xung rng ri v nc ging bao gi cng trong v c nhiu bo ong. Bn ging l mt cy bng c th, l um xanh tt sut ma h, l ni ngi lng thng hng mt tr chuyn. Lng Kh Hi xa kia cng l lng duy nht ca huyn Thng Tn c nhng tr n lng dc theo cc ng ng chnh thp sng m m. R rng nt vn hin khai sng ca mt lng qu c nhiu ngi khoa bng, quan chc ghi m vo du vt cnh quan m thi gian tri d c ph phng cng khng th xa m. Cng nh by lng qu khc trong tng H Hi c, lng Kh Hi cng m hi lng t 14 n ngy 17 thng 3 m lch hng nm, m ngy hi chnh ca c tng l ngy 16. y l hi rc thnh hong Cao Sn
598
i vng, mt hi rc ln ca c tng H Hi c. Theo nh l rc, chiu ngy 15, lng Kh Hi rc kiu ca lng mnh v hi cng ng sn nh H Hi. Sng ngy 16 m rc ca c tng c t chc, xut pht t nh H Hi, i vng ln quc l 1, ri xui theo tnh l 71 v ngc ln miu Tng cn gi l Phng Qu T. y l mt hi rc ln vi nhiu nghi v rc r ca mt vng pha nam H Ni. Sau khi c by lng hi kiu ti miu Tng th tin hnh i t vo chiu v ti ngy 16 thng 3. V l mt lng khoa bng nn v ch t ca c tng li l ngi lng Kh Hi. Sng ngy 17 thng 3, cc lng rc c kiu v nghi thc t miu Tng v nh lng mnh v t tt mt ln na. Chiu ngy 17 thng 3, cc lng t chc cc tr din, ring lng Kh Hi thng t chc tr thy chin ca nh. Tr thy chin ca nh nhm m phng din li tch Hng o i vng nh qun Nguyn trn sng Bch ng hoc tch Ng Quyn nh qun Nam Hn cng trn sng Bch ng. y cng l hot ng di nc b ch sau my ngy hi h rc sch cng thng. S d dn lng Kh Hi c th t chc c tr din ny v trc ngi nh l mt ao ln hnh vnh khn vng m khum khum vi chiu rng khong 100m, chiu vng cung chng 160m, li y p nc vo thi im thng 3 hi h. Ngi lng Kh Hi xy mt cu gch ln hnh ch nht c lan can, c vm cu rng ri bng qua ngay khong gia ao nh, to cho ao c mt th giu qun cho cuc din tr. t chc c mt tr thy chin, dn lng phi c mt s chun b chu o. Ngi ta i gom cc thn cy chui thu hoch bung cc vn nh ri ghp chng thnh su b mng. C mi b mng c th coi l mt chin thuyn. Gia b l mt b nhn cm c hiu bn ta, bn ch. Mi b c mt ch tng mc gip tr, eo mt n, cm mt binh kh bng g sn nh i ao, kim lnh, try ng, thng trng by trong gi bt bu. y c l cng l ln duy nht cc binh kh tng trng cho uy dng ca v thnh hong c ngi lng s dng cng ch lm nghi thc trong mt tr din. Mi bn ta hoc bn ch thng chun b ba b ng vi th i 1, th i 2, th i 3. Trn mi b cn c 6 trng binh vi 6 tay cho, n mc theo li c, khn u ru mu xanh (ng vi bn ch) hoc khn u ru mu (ng vi bn ta), mnh trn, qun lng chn b. Cc trng binh ny khi cha gip trn l su tay cho a b di chuyn khi gip trn l xung lc x y. Mc tiu ca tr din l bng mi cch bn ny phi x cho c ch tng ca bn kia ng
599
tm xung nc. H bn no hon thnh nhanh gn c mc tiu l bn y thng. M u ca tr din thng l cuc diu hnh. C 6 b chin bn ta bn ch diu mt vng quanh ao cho cc khn gi bn pha ao nh. Tip l cuc thi ua cho b theo chiu rng ca ao nh. Trc gi xut pht, cc b xp hng ngang nhau. Khi ngi ch huy tr din pht lnh bng loa th nht lot c 6 b u ua cho xem ai n ch trc. Cnh tng cuc ua ti tht ho hng khi cc trng binh qut cho theo nhp a b lao nh tn ln pha trc. Phn thng cuc ua ch l mt l c ui nheo nh v c cm trn b thng cuc. Ngay sau cuc ua cho b l tr din thy chin ca nh. Thng th bn xanh t bn kia vm nh tin sang, cn bn nghnh chin ngay ao nh. Ting trng trn th thng ni ln v ting reo h c v ca khn gi lm cho hai bn thm phn hng hi. Tng i b mt p st vo nhau v trng binh bn ny b mi cho nhy sang b bn kia x v ch tng xung nc. Ngi b y xung nc ri li lp ngp b ln x ngi cha b t nc. Cuc chi c th tip tc khin cho ton b s ngi tham gia u t nh chut lt. n lc th hu ht cc b chui u b tan tc, cc hnh nm lnh nh trn mt nc, cc binh kh bng g sn cng ni lnh bnh. Trn thy chin kt thc khng c bn thng, bn thua. Ngi ta thu nht li nhng th cn thit, cn li nhng thn cy chui ri rc khp mt ao. Tip lin c th l mt cuc thi bt vt. Ngi lng th ra ao nh hai con vt cho cnh bi ln gii v thch xem ai c ti bt c vt th cng c hng lun thnh qu y. Thng th cuc thi bt vt cng rt gay go v ho hng. Nhiu ngi ng tm c chn vt n ni li b trt mt v vt ln, bi, bay u gii, thot n gc ny, thot hin gc kia rt kh tip cn c. Cuc thi bt vt thng tip cho n x chiu mi tn cuc cng l cuc chi gi m ca mt hi lng. Hi rc thnh hong ca lng Kh Hi v cc lng trong tng H Hi c cui cng din ra vo nm 1953. Cng trong hi lng nm y, dn lng Kh Hi c din tr thy chin ca nh. y cng l mt tr din xng mang tinh thn thng v, rt thch hp vi c dn ng bng Bc B vn lun b e da bi nn ng lt hng nm. Nm 1994 lng Kh Hi khi phc hi lng v trong tng lai khng xa, hi lng s c thm tr din thy chin ca nh bi tnh hp dn v n tng mnh m ca mt hi lng hn bn chc nm trc vn ang cn trong hi c ca lp ngi ng tui. Khng ring g lng Kh Hi m nhiu lng qu
600
khc c v th ngi nh k bn sng nc nh lng Cng Xuyn, x Nghim Xuyn, huyn Thng Tn, lng Ph Nhiu, x Quang Trung, huyn Ph Xuyn... u c th din tr thy chin ca nh. Nhng hot ng sng nc kiu ny lun mang m nt dn tc c truyn v cng l mt nt p ca lng qu Vit Nam trong thi i mi./. C.H
601
Hi lng Kh Thng
L Hng L
Lng Kh Thng thuc x Sn , huyn Ba V. l mt lng

ven sng , ni hng nm m hi th Tn Vin Sn Thnh. Quanh vng H Ty v Vnh Phc c nhiu hi lin quan n Tn Tin, song ring trn t H Ty thy ni tri ln bn ni c hi ln th Tn Vin: l Hi D, hi n V, hi n Mng Sn v hi lng Kh Thng. Hi lng m vo thi gian t mng 3 n mng 7 thng ging, song thc t c bt u t hm ba mi tt. Khng kh si ng trong lng khng ch bi nh nh n tt m lch, m cn vic chun b cho ngy hi u xun. Nghi thc u tin c tin hnh vo ti ba mi tt vi ngha tin a c thnh Tn Vin qua sng v ni Ngha Lnh l tt b v ca ngi. Vo hm cc chc sc, b lo, ban khnh tit, ngi ng cai u phi mc qun o nh trong ngy chnh hi vi m mo, qun o t l. Ngi ta tin hnh t l nh theo nghi thc, ri tt c cng dn lng ra bn lng Kh Thng. l l a tin c thnh Tn qua bn sng. Nghi l c din ra nh sau: Trc hi ng chc sc v b lo trong lng chn ra mt ngi n ng ng vai ngi li a tin c thnh qua sng. Ngi ny phi khe mnh, gia th hu, song ton, c o c tt. Trc ngy hng tun ng ta phi king k v chay tnh m bo s trong sch. Ti 30 tt, sau khi t l ti nh, cc chc sc b lo, nhng ngi trong ban t cng dn lng t tu ti bn . Ngoi vic phi mc theo nghi thc ngy hi ngi ta cn em theo ra y y cc kh trng nh c, qut, kiu, ching trng nh mt m rc a tin. L tin bt u, ngi li mc o qun mu lng l bc xung sn v cho chic khng t bn lng Kh Thng sang bn B thuc x Thch ng, huyn Tam Thanh, Vnh Phc. Mi ngi u hiu rng c thnh ln qua sng. V c thnh Tn khng i mt mnh m c rt nhiu qun h tng. Do ngi li phi cho i, cho li ba
602
ln qua sng. Dn lng, trong khng kh trng giong c m, a tin Ngi v qun ca Ngi i - l tr rc Cha Trai. Sau khi qua ba ln cho nh vy, on qun ca c thnh i khi, dn lng lc y tr v nh chun b t v n giao tha vi tm trng vui mng phn khi hy vng mt nm mi sp ti c nhiu may mn v thnh qu. Mt s ngi c chc trch quay li nh chun b n giao tha . Dn lng vui v n tt trong nim vui ch i nhng ngy hi sp n. Vo chiu ngy mng hai tt, thc s bt u vo hi. Ngi ta rc kiu, ching, trng, c, qut cng cc nghi trng ln sng chun b. Sau khi dn tt c cc th theo th t, ngi ta t hng n hng v pha bn kia sng theo hng ni Ngha Lnh, ri nhng ngi c chc phn lm l bi vng Ngi. Mi ngi hnh l v ch i cho ti m. Ngi li hm trc, vo lc na m, li cho ba ln t bn bn B sang bn Kh Thng , vi ngha l n Tn Vin cng qun s h tng tr v. T khi ngi ta cm thy s no nhit khc thng, c thnh tr v n tt v d hi cng dn lng. Khng kh ngy hi thc s tri dy. Tht vy, t sng mng ba tt c lng nh bng dy bi nhng tr chi nhn nhp sn nh. Ting trng, ching rn r vang ln khp lng va thc gic va hp dn khng ch ngi lng, m c dn xung quanh n ua ti, ua sc. Cc tr chi dn gian c by ra rt si ni. Ch ny chi g, u vt, chi c, t tm, ch kia c ht cho, cng cc tr chi, cuc ua khc... C nh vy cc tr chi din ra sn nh sut my ngy u xun. Ngi ta thi ua nhau vui chi, thi th ti nng ginh git gii thng, th vn may, hng th ca ht. Trong lc trong nh lng ngy ngy vn n, hng khi khng lc no ngi. Ngi trong lng, khch thp phng ra vo l thnh, cu chc nm mi nhiu may mn, ngi khang vt thnh, ma thun gi ha... Trong s nhng tr chi vo dp ny, ngi ta c bit ch ti tr u vt gi l u vt th thnh. Phong tc ny c gi gn nh mt nghi l hng nm vo dp hi. u vt th thnh nhm khuyn khch tinh thn thng v ca nhn dn, ng thi cng nhc li s kin chin thng oanh lit ca Sn Tinh vi Thy Tinh nh sc lc v lng dng cm. Tinh thn thng v ca l hi lng Kh Thng cn c th hin tc chm may m chng ta s thy sau y.
603
Tc ny din ra vo ngy mng by tt. T trong nm dn lng chn sn mt s trai lng tham gia tc ny. Nhng ngi c la chn cng phi l nhng ngi khe mnh, nhanh nhn, gia nh ng c, khng c iu ting g, khng c tang ch trong nm. Khi c chn, nhng ngi ny phi t tp luyn mt mnh n ngy hi biu din cho c thun thc, dt khot v t kt qu. Khng ai bo ai song cc chng trai u c thc rn luyn rt cn thn, bi v nu trong ngy hi anh ta t ra lng tng, li dao chm khng ngt, khng bn th khng ch bn thn anh ta cm thy mang li trc thnh m c gia nh, h hng, gip ni anh ta l thnh vin cng cm thy khng yn n. V vy, trch nhim ca tt c mi ngi nm trong ng i nc bc ca chng trai c chn y. Sng mng by, cc chng trai ci trn, ng kh , cht khn , tay tri cm chic thuyn giy cng mu cn tay phi cm dao. Con dao c mi sc c di theo qui nh c truyn bng chn ln chiu ngang ca bn tay ngi ln. Cc chng trai sau khi vo l thnh trong nh bc ra t tu ngoi sn trong s hi hp v no nc ca dn lng. Ti ngi ta dng mt hng cy chui to, ng thng u nhau, cch chng vi mt tm ma ln ca chng trai khi chm. Ting trng hiu ni ln, cc chng trai t t biu din cc iu ma ri nhanh dn, nhanh dn theo nhp trng. n khi ting trng thc dn th cc ng dao ma cng xoy tt v cc chng trai tin dn n ch nhng cy chui. Nhanh nh chp nhy ln, ngi ta ch nhn thy vt dao loang long v lt ngang thn cy chui thy n gc m on di vn ng nguyn nh khng c ai ng ti. Ting reo h c v vang dy, ng chm ngt, chui t ngay nh vy bo hiu im lnh, ngi ta tin nm chc chn s ma thun gi ha, ma mng cy ci, vt nui v con ngi s sinh si ny n. Bi v ti chm nh vy cc qun thy qui ca Thy Tinh s s m t b nh ph hoi, quy nhiu dn lng trong nm. Ngi ta vui mng, h hi vo l t trong nh v ra v vi nim phn khch ca mt nm mi y hy vng, bi vn s khi u nan rt tt p. Mi ngi chc tng nhau, cng vui chi nt ngy hi vi hy vng vo ngy mai tt p. Mt iu rt th v l cng trong thi gian lng Kh Thng m hi th pha bn kia sng lng Vi, Tro cng m hi, u lin quan n Tn Vin v Ngc Hoa cng cha, v Ngi. Bn Kh Thng c rc cha Trai, th bn Vi, Tro rc cha gi vi cu chuyn tnh yu i la y
604
th mng. Chuyn rng: nhn ngy tt u nm, Ngc Hoa, lc y ci Tn Vin, xin php chng v mng tui b m v thm hi anh em. Nng c vua Hng cho cng ln nh ni Ngha d l t tri cu cho nm mi ma mng tt ti, ngi ngi khe mnh. Tnh cm vi gia nh, anh em, b bn nu ko Ngc Hoa bn rn khng mun ri. Thy lu Ngc Hoa cha v Tn Vin bn i n nng. Nh b nhng n chng Ngc Hoa nh xin php Hng Vng ln kiu v vi Tn Vin. Tc rc cha trai, cha gi din ra t . V hng nm, khi bn ny rc cha trai, th bn kia rc cha gi. Ngoi ci v th mng v tnh t kia cn cha ng iu g khc? C phi n nhc li phong tc xa ca ngi Vit khi con gi i ly chng cn quay li sng vi b m mt thi gian ri mi tr v nh chng ? Hn th na bn hi lng Vi, Tro cn c tr Tring cn gi l Bch ngh khi hi hay T dn. Cng gii thch cho truyn thuyt rng trn ng v n ng ba ng, r i Vn Lang v v ni, Ngc Hoa ngi li trn hn m khng i na. Tn Vin d th no cng khng c bn vo trong thn gn tm hi lng gip . Dn lng ra n Ngc Hoa v by ra cc tr vui Ngc Hoa ngui lng du i. Cc c cn mang g vt buc vo kiu cho Ngc Hoa c th n ng 1. Khng bit cn ngha g khc na, nhng quan st tr Bch ngh khi hi ta thy chng hon ton lin quan n i sng sinh hot ca cc c dn lm nng nghip trng la nc trn vng trung du v chu th ng bng nc ta. Mn ci v truyn thuyt y lu gi nhng phong tc tp qun c truyn u cng l im d hiu v th v. Tuy nhin, ng sau cc phong tc y, c th cn rt nhiu ngha hay cc lp vn ha khc m chng ta cha chng c gii m c. Chng hn nh chic thuyn giy mu m cc chng trai Kh Thng cm trn tay khi ma chm may. Mu sc ca thuyn, nhng cy chui nh ni ln iu g? Ba ln ch chic khng sang sng hm tin Tn Vin i v ba ln ch khng t bn kia v hm n Tn Vin. Ti sao lc i cng nh v u vo ban m? Dng sng trong m en y c lin quan g n dng sng m hn, n quan nim m - dng trong t duy ca ngi Vit c? Tt c nhng iu cn ang pha trc, ang ku gi v kch thch s tm ti ca cc nh nghin cu gii p mt cch tha ng./.
Nguyn Khc Xng. Truyn thuyt Hng Vng, Vnh Ph, 1987. tr. 30-31.
605
L.H.L
606
l hi lng la ph
trn th hu
Xa nay, trong dn gian vn truyn tng cu:

Bi m, rc Gi, hi Thy Vui th vui vy, chng ty gi La ni v s c sc, cun ht ca l hi lng La C vi tc tt n m gi hi. Song, trong tng La c xa vn cn nhng l hi khng km phn c o c v phng thc th hin ln mc ch ngha nhng lng La khc m mt trong s l l hi lng La Ph (nay thuc huyn Hoi c- tnh H Ty) vi tc rc ln vo m 13 thng ging. nh lng La Ph c xy dng trung tm lng, quay mt v hng ty, nm st ngay trc ng lin x. Trc ca nh, bn kia con ng l mt ci ao rng, trc kia vn dng th sen trng gia ao ni ln mt g t trn, theo tc truyn l vin ngc trong ming con Rng, ch ngi nh nh u Rng. Xa nh c gi l nh Thng, ng vi nh H l qun Chy ni Thnh ho (Qun Chy nm min bi bi ven sng y, trc nm 1945 thuc v lng La Ph, hin nay thuc x ng La). nh lng La Ph c lm theo kiu chng dim: i nh v tin t bng nhau. Mi nh ch cch mi tin t mt mt. Cn c vo o sc phong u tin cho thnh hong lng vo ngy 10 thng 2 nin hiu Vnh Khnh nh nin (1730), c th gi thit nh c xy dng trc thi im ny t lu, trc ca nh c mt cy go v 1 cy a c th, c tui th vi trm nm nay. Tin t v nghi mn c xy dng trc i nh. Tn hiu ca nh: Ti linh t c vit bng ch hn trn mt ci bng treo ngoi nghi mn. T nghi mn vo n to tin t phi i qua mt khong sn rng c trng hai gc i ln. To tin t c kt cu nm gian, cc ct rt ln, c ng knh khong 50cm. Trn cc ct u treo cc bng cu i ca ngi nhng chin cng v c ca thnh hong lng. Gian gia c treo mt bc honh phi kh ln hnh ch nht ghi 4 ch: Hng vng Lc tng bng ch Hn, truyn li l tc m vua Hng phong (cho ng) khi ng ho. Mt bc khc ghi: M tc kh phong (Tc tt kh khen) do vua T c ban tng cho lng La Ph. Cc
607
bc cn v nhng thanh s y c chm hnh my, nc, hnh rng, c...rt cng phu. Qua xem xt nhn thy k thut chm lng v chm bong c p dng to khi v din t cc chi tit mt cch tinh xo, to nn mt khng gian mu nhim trc th gic ca ngi xem. nh lng vi nhng ho tit hnh khi trang tr sc so hnh 4 loi biu trng cho sc mnh tm linh, biu trng cho c vng v l tng ca con ngi nh Long, Ly, Quy, Phng va rc r, va oai nghim. Song bn cnh , vi kiu kt cu v ko, ct, ngi nh lng li c mt dng v ca mt ngi nh ln ca ton dn lng. Do , khi bc chn vo nh, ngi ta va c cm gic i vo mt chn va uy nghim, linh thing, va thn thuc, gn gi nh chnh trong ngi nh ca mnh vy. Vo thi hu L, c l nh chnh ch l dy nh lp mi r, do gp ho hon nn b chy. V vy, n nm Nhm Thn (1782) lng La Ph mi t chc xy dng li. nh chnh c din tch bng tin t, kt cu 7 gian, ct hin c lm bng xanh. Trong mt ln v thm, L Qu n cho mt i cu i khc ln ct gian gia: Duy hu tuy do nhn tt hiu tn trung p l thn ho khm Thnh ho T Thin t ph tu tt khang ninh ph th thn L k ko ngng thn cng. i : Ca ngi cnh quan ca La Ph, bi t tri ban phc lnh m cho t c thn cng Thnh ho; Ngi dn c hiu, c l, c tn, c trung, theo o l ca Thnh hin. Mt na ni ln s giu c kho mnh, yn vui, trng th; xm lng u phn chn cng nhau chim ngng nh n cc ng cao minh, p lng mong mun ca b trn. nh lng La Ph k t khi xy dng n nay lun c trng tu, sa cha, nht l vo triu i nh Nguyn. Do , cc ha tit trang tr nh mang nhiu c im, tnh cch vn ha triu i ny. Vo thi k hp tc x, sn nh La Ph c s dng lm sn phi thc ca hp tc, nhng phn nh bn trong vn c bo qun tt. Bi th cho n ngy nay, mc d tri qua nhiu bin ng, ngi nh vn gi c dng v nh xa. Theo thn ph, v thnh hong c th lng La Ph l Tnh Quc Tam Lang mt b tng ca vua Hng th 18, c cng gip nc nh gic Thc. Ti nh lng cn lu gi 14 o sc ghi r ngy thng ca cc triu vua phong kin phong cho Tnh Quc Tam Lang. o sm nht vo ngy 10 thng 2 nm Vnh Khnh th 2 (1730), o
608
mun nht vo ngy 24.7 nin hiu Khi nh th 9 (1924). Hin nay cun thn ph c cc c thng tho ch nho trong lng dch ra ch quc ng, s tch c thng ng x La Ph c tm tt nh sau: Theo bn chnh ca L B Quc Triu... o Sn Nam H, lng Chy c nh h Vng ly hu l Thanh, my i tu nhn tch c gip ngi ngho, khn kh, snh duyn cng ngi cng qun l b hu Nguyn Th Phm, con nh dng di trm anh. ng lm ngh thuc, c hai ng b u c c hnh, nhn t, sng rt hnh phc ch bun mt ni tui cao m cha c con... Mt m, b nm mng thy c mt ng thn ni ng u ging bo rng: Nh ngi c c, tri bit cho, v sau ny s cho tam lang xut th, ch c lo g, ni xong thn vt bin mt, k t b c thai, n ngy mng 7 thng ging nm Nhm Ng, sinh c con trai thin t dnh ng (khi ng tun t) khc thng, ba tui bit ni, bit l khim nhng, nghe hc m bit, nghe ting thng. ng b yu mn t cho tn hu l Tnh Quc. n nm 16 tui, ngi c thn hnh cao ln, sc hc tinh thng, sch binh th sing nng hc tp, v v ngh luyn tp tinh thng, c ngi i coi l thn ng xut th. Cha m c tm ni xy dng hnh phc gia nh cho, nhng ngi khng ng , ch mun c sch v du ngon sn thu y , ghi chp li nhng vic hay. n nm ngi 20 tui, cha m u qua i. Ngi chu tang cha m ba nm, sau ln ng i ng tuyn cuc thi ti do Du Vng t chc v c vua n sng. Hai nm sau c phong lm ch huy s tng qun. Cng vo thi Thc bn nhn c hi Du Vng tui cao m cha c ngi ni ngi, nh nhng ngi cho con r l Tn Vin Sn Thnh. Qun Thc quyt nh chia lm 5 o tin qun vo Vn Lang nh nc v b. Du Vng lo s triu ph m Sn Thnh n bn chuyn. Tn Vin Sn Thnh tin c ngi (Tnh Quc) ln vua Hng, vua nghe ni c mng cho ngi cp triu ngi ln hi k sch v phong lm tin o tng qun. Ngi lnh chc tng, dn thu, b quan qun, ching trng m tri, tinh k rp t, mun dm thuyn di, thin sn sm ng. i mt ngy n tnh Sn Ty, ph Quc Oai, huyn T Lim, lng La Nc hi hp quan qun ng y, hng ngy luyn tp, thit lp mt n nh trn gi. Thi gian nhn dn s hi sa l n tip ngi, xin lm thn t. Ngi bn truyn lnh cho nhn dn tuyn c hn 20 ngi trai lng c lm thn h. Nhn c chiu vua ban, ngi tin qun ln phng Bc dp gic. Trc khi ln ng Ngi h lnh qun s git b, ln l co Thin a, khao thng binh tng, s tt, on ln ng n thng
609
n gic Bc o, xa gi l V Minh , nay l ph Bc H, huyn Kim Hoa, ni Sc Sn, khng chin mt trn. Qun Thc vy hm bn bn, tnh th nguy cp, khng c qun tip vin. Ngi bn nga mt ln tri khn rng: Mun tu thng , gip cho qun tng chng ti. Pht chc thy khng trung m mt, my khi t t ko ln. Ngi gi tay h ln: Lng tri gip ta. on ri hp ch tng s li quyt chin mt trn, pht chc m ph c vng vy, nh thng gic. Ngy hm sau, c thnh ch chiu hi. Ngi phng mnh hi cung. Nh vua m tic khnh h, phong cho ngi chc tc tng s v cp nhiu thc p a phn huyn T Lim cho ngi qun l. Ngi bi t n vua tr v huyn T Lim nhn s thc p. Mt ngy nhn h, Ngi li n lng La Nc, t tic ti lng mi ph lo nhn dn, gia thn ti d tic. Ph lo nhn dn tu rng: T khi ngi lp n s, nhn dn chng con rt yn n, l nh c thm nhun n c ca ngi v xin ch ngi ng v sau lm miu th ngi. Ngi ng thun, cho dn La Nc 10 nn vng v sau mua rung ao cung phng, t t v truyn i tn lng La Nc thnh lng La Ph. Trong khi d tic, cht thy tri t ti sm, gia ban ngy m nh m ti. Trong khi mt m my vng nh hnh tm la t nhin ri xung trc n qun ly mnh ngi. Ngi theo m my bin mt, l ngy 14 thng ging, nhn dn, ph lo, gia thn lo s lm l dng biu v triu tu nh vua. Vua sai s sc phong ngi lm Thng ng phc thn nht phong Tnh Quc Cng i Vng. Tng phong: Tam lng h quc yn dn thng minh du tr tu Thng s uy dung nc Nam. Vua chun tu ng cho dn lng La Ph rc m t v lng ng dn lp miu th phng mi mi, quy nh khi t t dn khng c dng sc , sc vng lm m o l. i vua L i Hnh nm Thin Phc (980) thy ngi hin linh phong cho Ngi: Nht v i Vng. i vua Trn Thi Tn phong Nht v i Vng hin ng thc hin m ph. Sau khi dp xong M Nhi vua Thi Tn phong cho ngi l Nht v linh ng anh Trit tin o ng b hin hc tr thun i Vng.
610
Vua L Thi T khi ngha Lam Sn git Liu Thng, thin h thng nht, vua phong ngi l Nht v ch t cng v anh linh i Vng. Theo l hng nm, c n ngy 13 thng chp, chc dch sc mc v cc quan vin Ch ca cc gip, hp mt nh lng quyt nh m hi thng hay i m. Nhng nm din ra hi l lng khng t chc rc, m ch t l theo l nh. Bn cnh lng cng t chc vui chi nhng khng rm r nh nhng nm c i m. Thng thng l hi c m t ngy 7 n ngy 14 thng ging. Nhng nm hi l trong cc ngy ny, cc gip trong lng t chc t l nh. Sng ngy mng 7, my quan vin, sc mc, ng lnh c cc gip c xung qun l phng nghinh Thnh hong, mi thnh hong v nh Thng dn c t l, t sng mng 8 tr i cho n ht ngy 13, dn trong lng ai c l ring th ra l thn ngoi nh, (ngoi nhng l chung ca gip). Ngy 14, cc quan vin t chc t yn v mt tun v kt thc hi l y. i m- c quy nh 5 nm t chc mt ln, vo nhng nm tht phong ng ho cc. Vo nhng dp ny lng din ra nhng phong tc rt c o th hin nhng c tnh ring trong sinh hot tn ngng ca c dn La Ph, song iu khng nm ngoi tnh cht chung ca mt hi lng. Vo ngy 13 thng chp, trc ngy hi na thng, nhng ng quan vin bao gm chc dch, sc mc v su ng cai m ca su gip hp nhau ti nh, ct c nhau cc cng vic chun b vo hi. Mi gip c ra bn ng lnh, lm ngi i din cho gip ca mnh. Cc ng ny phi l ngi c a v cao trong gip, c c hnh, v con song ton..., su gip trong lng c hai mi bn ng hp thnh mt mn gi l mn ch, chia nhau kim sot k cng v l vt hng nm trong l hi. Lut tc ngy xa quy nh rt nghim ngt i vi vic c ngi tham gia vo t l hay vic trng coi nhng cng vic chn nh trung trong l hi, nh vic phn chia qun tam dch: Qun tam dch c chia lm ba chiu: - Chiu th nht: L chiu ca 6 ng cai m ca 6 gip. Vo ti ngy 13 thng ging, ngy gi ca thnh hong, mi ng phi sa mt l ln rc ra nh. y l nhim v v cng l vinh d ca gip trao cho ng. Tuy nhin iu kin xt ng c c cai m hay khng, khng ch da vo thm nin ca ng trong gip m cn xem xt nm ng
611
c tang hay khng. Nu khng may, nm ng c tang, th phi nhng li quyn cai m cho ngi ng sau mnh trong gip. - Chiu th hai: L chiu ca chc dch, vin mc, bao gm 6 ng, su ng ny cng phi l ngi khng c tang ch. Nhim v ca h l kim tra, kim sot l vt v cc nghi thc t l ni nh trung. - Chiu th ba: L chiu ca tiu c. Tc l chiu ca nhng quan vin, quan gip nm c tang khng tham gia c cc hot ng t l chn nh trung. Nhng ngi ny ch c php ngi t git nh tr ra (tc l mi nh ra n ngoi sn). H lm nhng cng vic ngoi sn nh, chng hn nh vo thi gian m hi, trong cc mn, cc gip, ng no ra ngoi nh gy nhng vic tai ting nh ci nhau, nh nhau...cc ng tiu c ny c quyn bt v. C th v cng vic ca h vi vic bo v thun phong m tc trong hi lng. Nh nhng quy nh ny m l hi xa lng La Ph t xy ra nhng iu khng hay, bo v c s tn nghim cng nh nhng nt p vn ho truyn thng. Theo l, vo sng 16 thng chp hng nm, nhng ng cai m c nhim v i sm: - Mt i lng giy - Mt cun dy xun thu (dy gai nhum dng chng buc kiu hay dng vo nhng vic khc trong dp l hi). - Mt thng du ho ( thp trong dp l hi) - Mt hm pho (khong 20 bnh pho nh di 60 phn). - Cp chiu h l (tc l ni xoong cc ng quan trong s dng trong thi gian t ngy 16 thng chp n ht ngy 15 thng ging), bi v trong thi gian ny 6 ng cai m (quan trong) phi trong nh khng c v nh k c vo dp tt. Cc ng ny ch c v nh thp hng trn bn th t tin, xong phi ra nh trng nom cng vic ca lng. Theo quan nim dn gian lm nh vy vic t l c trong sch, tinh khit hn v c th tip cn gn vi thn hn, thay mt dn lng by t lng ngng m v s cu xin n c ca thn hiu nghim hn. C th ni, thi gian lng vo hi, su ng cai m ny phi thc hin trai gii. Ngoi ra, h cn phi mua nhiu khc phc v trong cc cuc tt l nh hng, hoa, vng m...
612
Chiu ngy 16 thng Chp, lng cho ngi ra cng lng n nhng ngi i mua l v, nh t r s trnh trng v lng mong i ca dn lng. T ngy hm trc, tc ngy 15 thng Chp, nhng ngi c trch nhim trong chn nh trung tc l cc quan vin, sc mc, cc ng quan gip phi c ra 4 ng lm cc cng vic thay o v tm cho thn. Bn ng ny phi l ngi c iu kin nh sau: - Phi c c hnh, khng phm php - Phi c y v con - Trong nh khng c tang Xa kia, 4 ng ny thng l hai ng quan trong v hai quan vin sc t. Ngy 16 thng chp, 4ng ny lm l sa m o cho thn. Ti ngy 23 thng Chp h vo thay vc (hay o gm) v mc cho thn o giy, m giy i chu Thin, cho n ngy 29 tt. Ti 29 tt (thng Chp) nhng ng ny li vo nh trong thay o giy ra gi l l phong m (l mc dc), tm cho thn v v mc o mi, m vi cho thn v th nh vy cho n sng ngy 7 thng ging. Sng mng 7 thng Ging li thay o m mt ln na, ln ny, h phong cho thn o long cn, cn ai bi t, m v (tc l trang phc l hi) chun b vo m rc v cc cuc t l ko di n ngy 15 thng Ging. Sau bui gi m kt thc l hi, rc thn v v tr c qun Chy xong, ht mt tun yn v v n l thay o cho thn mt ln na. Ln ny h phong cho thn o, m ngy thng, c sc vng, , lm bng sa tanh hay la, gm... Ngy 4 thng ging, cc gip phi ct c ngi vo chn qun kiu trong m rc. Tiu chun ca qun kiu phi l trai tn, cha v, khng c tang ch, vc dng cao to, u nhau tin cho vic "phn vai" trong m rc. Nhng ngi cao to, khe mnh thng c phn vo vai kiu Long nh v kiu chnh. Ngy 5 thng ging, cc chn kiu c tp rc hm vo m rc chnh khng b mc li. Cng vic ca cc xm, cc vi trong cha l phi dn dp, sa sang li ng x, cho phong quang sch p, nh cha c trang hong lng ly bng c qut v cc phn. Ngoi ra mi xm phi lo t v dng trc trn on ng i ca m rc mt bn th thuc a phn xm mnh. Cc xm phi cng
613
nhau ng gp lm mt ci uc to dng on ng gip gii gia x La Ph v ng Nhn. uc ny c lm bng nhiu thanh tre hoc na b trn li vi nhau, di gn 5m to n mt m dng t sng soi ng cho rc ti mng by thng ging. Cng vic chun b ca cc gip ko di sut thi gian trong nm. Vo u nm, sau mi dp l hi i qua, gip li hp mt nhau phn vai xem ai s l ngi cai m nm sau. ng no c cai m nm s c gip trao cho mt s rung nht nh (rung do dn t hu cho gip cy cy, s hoa li c dng vo vic chi ph cc khon phc v trong dp l hi ca lng). c bit ng ny c nhim v phi nui mt con ln rc v t thnh hong lng vo m 13 thng ging (ngy gi ca thnh hong). y l mt vic h trng bi cc gip khng nhng mun cng tin ln thnh hong lng mnh mt ch ln va bo va p, m y cn l danh d ca gip, bi sau cuc t l dng ln ln Thnh hong l cuc thi xem ln ca gip no nm nay p nht, th hin ti chm sc, chn nui, v cch lm ln th kho nht. Do vy, trc y, ng cai m phi mua ln v nui t thng 2 hoc thng 3, tc l ngay sau thng c l rc ln. Vic chn mua ln th cng ht sc cu k, phi t tiu chun l ln c thin, da en tuyn tc l ln khng c loang l ch trng ch en, khng st tai, ct ui, c phm n hay khng, nu ln c mt chic lng trng coi nh khng t yu cu. Sau ng cai m phi nh mt ngi mt tay, gia nh c y v, con bt ln v v th ln vo chung nh mnh. Chung ln phi c xy mi hay sa sang li cho sch s mt m v lun c che y kn o. Gia ch khng cho ngi l vo xem v s ngi l c va d, s lm cho ln bing n, c bit l n b c mang. Trong khi ni chuyn, ngi ta cng trnh khng ni n ch ln cng ang nui trong chung, s trm va ln khng ln c. Trc khi mua ln v nh nui, nu nh no c bn th th cng ri th thi, nhng nu cha c th nht thit phi lp ngay. Bn th c mt bt hng ghi bi v ca quan th cng, mt chic m th cng, l hoa, mt chn nc... Hng ngy, 2 bui sng, chiu gia ch phi thp hng khn quan th cng cu cho gia nh c bnh yn v ch ln trong chung mnh khe, chng ln khng b ma qu quy nhiu. L vt thng ch c tru cau, ru. Vo ngy rm, c thm on, qu, xi tht... Ngy u, khi mua ln v th vo chung xong, gia ch phi cng quan th cng, mc ch l bo vi th cng rng mnh mua ln cng thn v nui trong nh v nh th cng trng nom gip mnh.
614
Vic chm sc nui nng ln cng thn l c mt cng vic quan trng i hi s chm sc t m cn thn. Hng ngy, ty thuc vo cch chn nui ca tng nh, c th h cho ln n ba ln sng, tra, chiu, thm ch ln n 4 ln trong ngy. Nhng nhng iu qui nh nghim ngt m ng cai m no cng phi tun theo l phi cho ln n sch s, v sinh, khng c cho ln n nhng thc n tha, hoc b thiu, hay nhng thc n b i v u. Cm ln bao gm cm go trn vi ng xay hay go np rnh, c nu chn ln. Rau phi ra sch s. Ngi ta thng mua ring cho ln mt ci mng mi. Tm ra cho ln hng ngy, chung tri lc no cng phi gi sch s, ma ng thng m p, ma h thong mt. Do vy m ln cng thn thng khng hay b m nh nhng con ln khc. Song ngi ta vn cho l c s tr gip ca quan th cng v s ph tr ca thn linh bn th. Sng ngy mng 7, m u l hi bng ba hi trng i ngoi nh. Cc quan vin, chc dch, sc mc v qun kiu ai vo vic ca ngi chun b cho m rc. Khng kh tht tng bng no nhit bi m thanh ca ting trng, ca n so, ting ci ni v mu sc rc r ca c, hoa v trang phc trong m ngi chun b rc. Dn lng t cc ng, xm, t cc lng ln cn v nh La Ph xem rc. trong nh, 4 ng quan trong lc ny ch cn li vic a bi v ca thn vo trong kiu chnh. lm vic ny, phi cn thm 4 ng na (4 ng ny cng phi c y iu kin nh 4 ng trn). Cc ng ny c nhim v cm lng, qut che kn bi v ca thn t ca cung nh trong ra n kiu. Mc ch l khng cho ai c th nhn thy bi v ca thn. Cc chn kiu ng sn vo v tr ti cc hng n, Long nh v cc ty tng c rc theo. Mi vic u c lm rt trang nghim, t tn nhng cng rt khn trng khng tha mt khong thi gian no. Sau mt hi trng bo lnh, m rc c khi hnh. y l m rc phng nghinh thn v qun Chy (nh H). Do m rc i trong trt t hng li, song cng rt ng vui, no nhit. C nhng lc n qung ng cht, mi ngi phi chen nhau i ln cho kp m rc, thi ht sc h hi. Tm tr ca h dng nh b cun ht theo ting ching, trng, ting so, ting thanh la v iu nhc lu thy ca phng bt m. m rc c ba kiu chnh, i lc nhanh lc chm theo nhp trng, ching.
615
m rc i n a phn cc xm nh th i chm v dng li cc xm l thnh hong cu bnh an cho xm ti cc bn th c lp sn... C nhng xm mang chiu ra tri trn on ng xm mnh m rc thnh hong i qua, t lng tn knh thn. H c nhng c gi cha chng, b nhng khay nc ra mi cho nhng ngi trong on ty tng h gi thn. Cc gia nh trong xm cng mang l ra t u cng hay ra ng l. Trc y, m rc i n u, cc gia nh, cc xm n pho n mng n . m rc i khi lng La Ph n a phn u ng Nhn, dn lng La Tinh mang l vt gm hng, hoa, on, chui... ra ca nh lp bn th bi vng ra m rc thn lng La Ph, t lng tn knh thn. y l biu hin ca tc giao hiu gia lng La Tinh v lng La ph. m rc sang n khu ng Nhn (by gi l lng ng Nhn), dn ng Nhn h hi ra n mng. Kiu chnh dng li mt lc trc bn th ca dn ng Nhn lp nn n cho thn i qua. Ngy nay tuy l hai x khc nhau, nhng La Ph v ng Nhn (thuc ng La) vn th chung mt thnh hong v vn t chc l hi chung. L hi - Thnh hong l si dy lin kt s on kt gn b ca hai lng, 2 x trong mt tm linh, tn ngng chung. La Ph rc n , dn ng Lao phi lm l a Nm (ngha l trong mm l bt buc phi c mt a nm). Tc truyn rng, xa, khu ch ng Lao c mt ng n xin b m, do cht vo gi thing ling nn lng tn lm thn v th phng. S thch ca ng thn ny l mn nm. V vy khi m rc La Ph i qua, s ng thn m thy vui qu m i theo, lng mt thn s lon lc nn dn ng Lao lc mang a nm ra mi ng ny quay tr li. Ton b khung cnh ca m rc vi mu sc rc r, m thanh ca cc phng bt m, v ting trng, ting ching, s h hi ca ngi i xem hi, lm cho ta thy m rc hi lng La Ph tht uy nghi, lng ly. Ngi hng tng La ko v i theo m rc, nh biu dng cho sc mnh ca cng ng lng x. V th m rc i rt chm, on ng t nh xung qun ch khong hn 2km m thi gian m rc i mt hn 5 ting ng h. By gi xut pht t nh Thng n 12 gi tra n qun. Cc kiu t t i vo trong sn qun xp theo mt hng dc theo th t t ngoi vo trong l hng n n bn c, kiu gi n, kiu ngai rc sc, cui cng vo st ca qun l kiu chnh. Cm dc hai bn l c qut, lng che, v cc bt bu. Ngoi cng
616
qun, ng dc hai bn ng vo l cc tng trng cho kh gii ca nh Thnh nh sng g, cc bin hi t. n gi l phng nghinh, cc chc dch, vin mc v cc ng quan trong ca m nm mc o m t (o thng xanh, m xanh, chn i hia) xp thnh ba hng. Trong lc ng ch t khn cc ng khc u phi qu. Sau ba ln rp ngi p u ci ly, ng ch t nm xin i m dng. Cuc l kt thc bng ba l ly t ca ng ch t cc ng chc dch, quan trong. Sau n lt cc c ng, ri n cc c b, tip theo l chn kiu v phng bt m vo l. Tip n l ngi mi tng lp vo l thnh hong. Trong lc dn l, phng bt m, so trc li ni nhc "lu thy ng i". Lc ny c ba ng quan trong ming bt vi vo hu cung rc Thnh ra kiu chnh chun b hi cung. ng 5 gi chiu ngy hm , on rc khi hnh quay v nh Thng. Ln rc v theo th t hng n, kiu gi m, kiu cng tip n kiu ngai i sau cng. Theo sau vn l xe gi nga. Khong cch gia cc kiu vn l c, qut, trng v cc chp kch, nh ln rc i. Ln rc hi cung i trong nh sng lung linh huyn o ca hng trm ngn n lng, nn, i bn cc kiu hoc i gia hng trng c i kn trng... vi hng trm b uc v nh kiu bn ng. Khong 12 gi m, m rc v ti nh, sau khi a Thnh hong nhp cung, h t chc mt tun t yn v v kt thc ngy u tin trong l hi. Ngy xa trong dp l hi, vo nhng bui sng, bui chiu hay sau nhng ln t l nh lc no cng c phng ht vn, ht o phc v. T mng 8 tr i n ngy gi m, ngy no cng c hai tun t l vo bui sng v bui chiu. Ngoi rc kiu, l hi lng La Ph cn c cc cuc thi l vt nng sn di hnh thc cc l vt dng ln thn, m c sc nht l cuc thi vo m 13. Ti ngy 13 lng t chc t gi. y l bui t si ni v p nht. Ngay t chiu, khi vic trang tr cho ln xong, ngi ta chun b rc ln ra nh. Khi xa c 6 gip, mi gip lm mt l ln. Ngy nay La Ph c 10 xm, mi xm lm mt l ln nh gip ngy xa. Thm ch c nhng xm to (do hai xm xa gp li) lm hai l ln nh xm Minh Khai, xm Thng Nht, xm Tin Phong. Vo khong 6 gi chiu, cc xm bt u rc ln t nh ng cai m ra nh.
617
L rc ln lng La Ph khng phi l l rc ln cn sng nh nhiu lng khc thuc vng ng bng Bc B (nh l rc t ln trong l hi thn Phng Ngha) x Phng Chu ni th Ph ng Thin Vng, v b cha Liu. Ln rc ca lng La Ph l con ln c m, co sch lng, nhng nguyn c con, sau c vng ln chng v c trang tr p rc ra nh lm l t Thnh hong. Ni th n gin song lm c nh vy ngi ta tn rt nhiu cng sc. Trc khi mang ln ra lm tht, ng cai m (gia ch) phi lm mt l cng th thn th a v cc thn linh xin php c lm l vt cng Thnh hong. Sau khi cng xong ng ra chung ln v nh vo con ln ni mt cu: "ng ra nh nh". Sau nhng ngi trong gip chuyn ngh lm tht ln c ng nh t my hm trc vo bt ln. Theo li k ca cc c gi th nhng con ln cng thn lc b git tht rt hin lnh, khng nh nhng con ln thng khc. Do vy khi chc tit ln, ngi ta khng phi tri ln m ch cn my ngi ng xung quanh gi chn v mnh ln cho n khi giy gia, ch yu l trnh lm sy st da, ln s khng p. Ln sau khi c co sch lng, mun lm trng da ln ngi ta thng st nha qu u xanh ln mnh ln, mt lc sau ra lp nha i, da ln va sch va trng. Mun to dng cho ln khi nm trn chng nh khi cn sng, ngi ta phi lng vo trong con ln mt ci khung bng tre un cong nh hnh r sn chng mnh (thn) ln ln cao. Phn cn li ca ln l lng, gan, rut (ni tng) c lm sch s, mang tt c cho vo ni luc chn. Sau vt ra xp vo mm. Vng ngoi l vng di, bn trong l cc b phn ni tng, tim, thn, rut non. Trn cng ngi ta dnh xp bung gan. Trong khi m ln, ngi ta khng qun b ra mt t tit ln v mt nhm lng mao bc vo mt ci ti buc vo mt ci que di 50 cm, ra mt gc trn kiu (phn ny s dng "t mao huyt" trong l t Thnh hong). Ni v vic trang tr cho con ln t Thnh hong: Ngi ta ph l m cm xi (phn m qun quanh d dy ca con ln, phn ny cn gi l lp mng sang) ln mnh con ln, t u n xung thn to nn nhng ng nt hoa vn p trn mnh con ln. Vic lm ny tng trng cho vic mc o cho ln trc khi rc i cng thn. Ngy nay, ngi ta cn ct giy mu (xanh, ) thnh hnh nhng bng hoa, dn trn tai, mt, mm, lm cho con ln ngy thng bng tr nn p lng ly. Con ln tr thnh mt th l vt, va l, va quen. Cng vic chun b cui cng ca gip l trang tr cho chic kiu v sp
618
xp ty khing kiu ln ra nh. on rc gm c c, trng i v trng khu, thm ch c xm c c phng bt m i theo cng hng n, mt qu xi v mt thng ru (tng trng). Np thng ru c dn giy xanh theo dng hoa vn hnh mt trng ng song c cch tn i, bn trn c cm hng v nn. Theo tc truyn ngy 13 thng ging l ngy gi ca thnh hong, nn ngay t xa xa lng c tc rc ln ra nh t Thn. Cc gip rc ln vo bui tui nn trn ng i phi t nn v uc soi ng. Ngy nay trong m rc ngi ta cn t c pho hoa. Ngi ngi i xem rc ln ng khng km g i xem rc hm mng 7, thm ch cn si ng, no nhit hn. Trn kiu, ngoi "ng ln" ra ngi ta cn cm hng v nn. i theo sau kiu l chic lng bng giy hoc bng vi che cho "ng ln". i u on rc l 2 l c, 1 chic trng i do 2 ngi khing, mt ngi eo trng khu i sau m theo. Mt ci hng n do 4 ngi khing. Phng bt m v kiu ln i sau cng cng do 4 ngi khing. H u l trai inh cha c v mc trang phc khn m o di en. Cc gip (ngy nay l cc xm) rc ra n ng ci quan th i chm li ch nhau cng i ra nh cho vui. ng lng cht nch ngi xem, ai cng mun i nhanh theo kp m rc. Lc ny ngoi nh, mi ngi xp hng ng kn hai bn t hu ch lc rc ln vo trong nh. Khung cnh nh lc y c trang hong lng ly. C, qut, lng giy, lng vi v cc chp kch cm dc hai bn gian gia nh ngoi ngn cch ch t l v 2 gian bn ngi ngi xem t. Hng n t nh ngoi, xung quanh l cc mm l ca cc xm gm c on xi, ch kho, chui, tru cau v vng m hng hoa. n, nn thp ln sng rc r, soi t mi vt xung quanh. Khi on rc ca cc gip c mt ng trc ca nh, hai gip mt, i hng i t t tin vo ca nh. Gip no n trc s vo trc. Lc ny hng n ca cc gip trong on rc ln s phi ngoi sn nh. i trc kiu ln l mm xi v mt thng ru tng trng c sn son thip vng, c hai bn trn u c cm hng, do 4 ngi khing. Cc kiu ln, mm xi, thng ru c rc thng vo nh trong ni bi v ca thn, mi bn va ba kiu ln ca ba gip (2 bn, 6 kiu ca 6 gip). Ngy nay, do s lng xm nhiu, s ln tng ln, ngi ta phi c tin t. Do khng cu n vic xm no trong, xm no ngoi. Cc kiu ln c rc vo trong ting ching, ting trng v m thanh rn r ca phng bt m. nh rng l
619
th m lc ny bng tr nn b nh trc s ng c v si ng ca m hi. Sau khi sp xp ch cho kiu ca cc gip, n nh mi vic, cc quan vin, sc phc (nhng ng quan trong) vo trong thay qun o chun b t l. Trong lc t, nhng lc dng ru, t vn t, nhc sinh u phi c nhc. Cc hnh ng trong khi t u c lm theo ting trng i v ting ching. T xong dn lng theo th t vo l thn. Ching trng li ni ln gi l ching trng l. Phn t kt thc vo lc 3h30 pht sng. Trc lc t v sau lc t, dn ai c l ring mang ra nh khn thnh hong. Khng ai c php cng trong thi gian lng ang t. Cuc t l nghi thc ca tc hin vt c t lu i nay ca La Ph. Vt c hin ln thn l tht ln ti sng. Nghi thc th nguyn c con ln cha pha v cha nu chn l biu hin ca s thnh knh m dn lng mun gi gm ln v thn hong linh thing ca mnh. Sau phn t l n phn thi xem ln ca gip no bo, p nht. Tiu chun ca con ln p l phi bo, da phi trng, khng b xy xt, bm tm hay c vt trn da. Ln cng c dn lng gi vi ci tn rt trnh trng "ng " hoc "ng ln" c vng ln mt ci trng cao khong 90 phn. Ngi ta chm c im ngoi hnh xem con ln c dng nm p hay khng. Ni chung ln khi c lm rc cng t thn l d nhin con no cng p, song khuyn khch lng hng say sn xut, ngi ta vn t chc thi. Gip no cng mun ln ca mnh ot gii nht, do cng c gng lm p cho "ng ln". Trong thm tm ca h, con ln ot gii, tc l c thn qu mn, iu s mang li iu may mn ln cho gip nm . Phn thng ca cuc thi dnh cho gip no c con ln p nht ch n gin gm my qu cau v my l tru (ngy nay thm bao thuc l). Xt v mt vt cht, phn thng tht b nh, song v mt tinh thn, n li c mt gi tr to ln, khng g c th thay th c. Sau cuc thi, ln ca gip no mang v gip chia phn cng nhau th hng th lc thnh./. T.T.H
620
\\
621
Hi lng Li Tr
Nguyn Thanh
Lng Li Tr nay thuc x V Ty, huyn Kin Xng tnh Thi Bnh l mt lng ln nm k sng Tr L, cch th x Thi Bnh chng 10km. ph Kin Xng xa c cu: Th nht Li Tr, th nh Dng Liu chnh l ni n hai lng ln, ng dn nht nh trong huyn. Theo s liu lu tr, vo nhng nm 1941-1942, dn s lng Li Tr ti 15000 ngi vi 2600 inh trn tng din tch 2291 mu Bc B. T c xa, dn lng Li Tr vn t ho lng mnh c a th nh mt con ra vng t sng Tr L b ln, u ngonh v phng Nam, c nhiu g ng m gia lng l g t cao nht qun t cc thit ch nh, n, cha, vn t, n t v, n Tin Nng. nh, n, cha Am th L triu quc s Dng Khng L cn lu nhiu du tch huyn thoi bng vi chic dp khng l, nhng chic bng v quanh vng l nhng phin khng l cn du tch mi n cn ngi xin vo gnh i ngn sng m ... Cch nh Am chng vi trm mt l con sng Bi v Bn Ng, ni c Thnh Khng L ng xem bi tri? Vn l mt lng ln, ng dn, hc hnh thnh t, li c thng cnh trn bn di thuyn vi nhng thit ch tn ngng th thin s Khng L nn hi lng Li Tr c t chc vi quy m ln, theo nhng s l c ghi trong hng khon ca lng. Kinh ph t chc ngy hi, ngoi mt phn cng qu ca lng h tr cn li ch yu l tin lim ca nhng ngi vng nh trung ng gp. Lng lp ra hi nh trung gm nhng bc n anh v nhng ngi kh gi trong lng. Khong u nhng nm 40 (trc cch mng thng 81945) lng c 2600 inh nhng ch khong 600 ngi vng nh trung. Ngi no khng tham gia hi nh trung th n tui khng c vng lo. Hng nm vo ngy 25 thng 8 cc chc dch trong lng hp bn quy m m hi, tr tnh cc khon chi tiu b tin lim cho cc v nh trung. Cng vo ngy , mi gip c ra mt v trc t thu tin lim. Tm v trc t ca tm gip iu hnh gip mnh tham gia l hi phi c mt nh t ngy vo m (10-9) n ngy l t qu (21-9). Ngy 10-9 lng bu ng Mnh Bi iu hnh ton b l hi. c bu
1
lm Mnh Bi l mt vinh d ln nhng cng ht sc tn km. Phi cung cp n ung cho tm v trc t trong sut cc ngy hi, tru nc tip huynh th trong lng v khch thp phng, phi i quan vin nh trung hai ba c chay vo ti 14 v ti 15, mt ba c mn vo ti 16, i lng mt hai ti ht cho hoc ma ri nc... t chc hnh l, hi T vn c mt ng t vn (vn t), mt ng c vn, hai ng phng ip hoa v ip tru (mang hp hoa v hp tru). Lng c mt ng th lp, hai ng bi t, hai ng thng xng, ho xng, mt ng mc dc (lo lau tm tng thnh) hai ng phng Thnh v (mang bi v Thnh) hai ng phng bt nhang, bn ng dng hng, su ng dng ru v mt s ngi dch c lng cp qun o vo chn luyn (khing kiu thnh). Nhng dch khing kiu Thnh phi tp rc kiu hng my ngy trc khi lng vo m. Cuc rc tp ny gi l la v qu trnh tp nhng dch khng thun thc phi loi ra b sung ngi khc. Sng mng 10 thng 9 ng Mnh Bi vo lm l ct o Thnh ti nh. Mt tm la o a ln l, th may tc trc ch l xong l ct may ngay ti ch ti 11-9 lm nghi thc thay o cho Thnh. o c ca Thnh ct chia cho tm gip ly khc. Sng 11-9 mt cuc rc l vt v 10 vung la o (gii thng bi tri) t nh ng Mnh Bi ra nh. ng Mnh Bi vo nh l Thnh xin rc kiu Thnh ra Bn Ng xem bi tri. i u on rc l c, phn, Pht nh, cc tn i cu, phng bt m ri n kiu Thnh. Sau kiu Thnh l ng Mnh Bi ngi trn cng c lng che tip n l chc dch v dn lng. iu hnh m rc bng hiu lnh trng, ching do ba v tin qun, trung qun, hu qun truyn hiu lnh. Trn sng Bi trc Bn Ng cuc bi tri c t chc vi 4 tri ca 8 gip ua ti. So vi cc tri trong vng th tri lng Li Tr c kch c ln hn cht t, di chng 14 mt, rng khong 1,2m. Cuc thi din ra 3 vng ua ngc chiu nhau qua ca khn i Bn Ng. Sau ba ngy bi, tri no v ch trc c ba cuc th c thng 10 vung la, nu hai ngy u v ch trc n ngy th ba, tri khc vt ln ph o th gii chia i. Trn ng ua t bn Ng xui v Nam, ngc ln Bc chng 3km, dn cc gip ra hai bn b sng Bi h reo c v cho tri ca gip mnh vang dy mt vng. Dn quanh vng c cu: Nht vui l hi Li Tr m th xem t, ngy th xem bi
Ngoi thi bi tri, sut ngy m trong cc ngy hi ti sn nh c thi u c bi, t tm im, tam tc im, ht xm, ht o, ht cho, ma ri nc... Chiu 11-9 sau cuc bi tri, lng rc kiu Thnh v nh. Ti hm ng Mnh Bi vo nh lm l mc dc lau tm v thay o cho Thnh. Sng 12-9 li rc kiu Thnh ra Bn Ng xem bi. Chiu 12-9, kiu Thnh c rc ra n Am chu Triu Thnh (ph mu). Ti hm lng lm l tam sinh (ln, g, ngng) t Triu Thnh. T xong, Mnh Bi v quan vin phi ngh ti n sng hm sau (13-9) rc kiu Thnh ra Bn Ng xem bi. Ngy bi 13-9 l cuc ua quyt lit phn thng bi nn ngi xem ng hn, no nc hn. Ti 13-9 l cuc t bnh dy bng loi go np thm, chn k, ly nc t Bn Ng v lc trong lm bnh. Ngoi phn bnh do nh ng Mnh Bi chun b i lng cn c bnh ca cc gip tin cng. Mt cuc thi khng chnh thc nhng bnh dy khng do, thm, tinh khit s b ting i. Ngy 14-9 l ngy Thnh n (ngy sinh ca Khng L). Ban ngy c cc cuc t ca cc hi. Ti 14-9 l rc c chay t nh ng Mnh Bi ra nh lm l nhp tch. T xong c ht vn, ht o, c canh k hnh cha. Cc cuc t c chay, c mn din ra tip theo trong cc ngy 15, 16-9. Ngy 17-9 cc gip trong lng ra nh t mn tn kt thc hi. T ti 17-9 n nhng ti tip theo u c ht cho do ng Mnh Bi i hoc lng b tin ra mi cc gnh cho t x v biu din. Hi lng Li Tr, trng vi nhng ngy hi cha Keo v cng nghi thc th thin s Khng L nhng cng c sc cun ht mnh m c dn quanh vng v d. n nay nhiu thit ch trong lng h hao. Hng nm dn lng t chc l hi ti cha Am v cn gi c kh phong ph cc s l c xa ca hi lng. Ring tc ua tri, lng Li Tr vn l mt trong nhng trung tm bi tri mnh Thi Bnh./.
N.T
Hi Lng
Nguyn Vinh Phc
T lu, t H Ni c c cu ngn ng: Nng ng Ta, ma

ng Dng. Cu ny c ngha l c vo ngy hi ng Thnh Dng (mng 9 thng 4 m lch) th c ma (v l u ma ma dng) v vo ngy hi ng Thnh Ta th tri nng. ng Thnh Ta tc l ng T L, thnh ca lng Lng. Hi Lng m vo ngy mng 7 thng 3 m lch vo thi gian ang kh ro. Ting l hi lng Lng nhng k thc l hi ca c mt vng gm nhiu lng hai bn b sng T Lch H Ni xa. Cn c vo hnh thc v qui trnh tin hnh th hi ny gm mt lot nghi l t t mt nhn vt c thc a phng - l T L - nhng xt k th y chnh l mt hi l ma Xun, mt dp vui chi gii tr m dn ta xa thng t chc vo thi gian cng vic ng ng tng i ri ri. Vic rc xch, cng bi ch lm bn lng cc b lo, chc sc... Cn i vi tui tr th y chnh l lc gii lao sau nhng thng ngy lam l trn rung ng. Cho nn c th ni, hi Lng thc ra l mt sinh hot vn ha c tnh cch cng cng ca mt a phng pha ty kinh thnh Thng Long xa. Nhng trc ht cng cn phi bit cht t v ng Thnh Ta m s tch ca ng thnh ci c dn lng Lng m hi ngy Xun. Tm trong cc b s c th thy Vit s lc (ra i gia th k XIV) ghi i nh sau: "Nm Nhm Thn (1112), T L, hiu l o Hnh, tu cha ni Thch Tht (tc ni Thy ngy nay) trn ym khng cho Gic Hong (mt a tr ln 3 tui, c nhiu php l) u thai lm con vua L Nhn Tng. Song vic b l. T b khp ti cht. May c em vua l Sng Hin hu xin cho. n nm Bnh Thn (1116), thng 6, T ha thn ni Thy. Cng lc , Thng Long v Sng Hin Hu sinh con trai t tn l Dng Hon. Sau ny Hon c Nhn Tng truyn ngi tr thnh vua L Thn Tng. n b i Vit s k ton th, phn do Ng S Lin son khng c ghi s vic trn ym Gic Hong m ch ghi l nm Bnh Thn c T L ha thn u thai lm con Sng Hin hu. Cng b s ny cn ghi thm l tuy T ha vo thng 6 nhng "hng nm c n ngy mng 7
628
thng 3 con trai, con gi (vng ni Thy) hi hp cha, l hi vui chi ca vng ny. Ngi i sau ngoa truyn l ngy k ca s". Nh vy l theo chnh s th T L l mt nh s kim thy ph thy, tu ni Thch Tht (cn c tn l ni Pht Tch, ni Si Sn, ni Thy) nay thuc huyn Quc Oai, tnh H Ty. ng l tin thn ca vua L Thn Tng (1116 - 1138). Tuy ng mt vo thng 6 (m lch) nhng hi li c m vo thng 3 v "ngoa truyn" l ngy k. R rng vic th cng ng thnh Ta ch l ci c "con trai, con gi" vui chi trong ci thng Xun kh ro p tri ny. Nhng mi l theo chnh s. Theo d s th s tch T L phong ph hn, ly k hn. Bn cnh chnh s v d s, nu i vo cc xm lng vng Lng, truyn ng thnh Ta cn phong ph hn na. Cho ti nay, nhn dn vng Lng vn k rng T Vinh chnh ngi lng Lng, cn b v h Tng th qu Thng Yn Quyt bn kia sng (nay l lng Yn Ha, gi nm l lng Giy). V mi th hn i in - T Vinh th li k chi tit nh sau: T Vinh tuy l tng quan nhng tnh hiu sc. Thy b v Din thnh hu lng Vng xinh p, T Vinh ny lng t. m m ng tng hnh nhp phng ct gho. V vy b ny m no cng thy nng nng trn bng. B thut li vi chng. ng chng nh php s i in gip. i in trao cho b mt si ch ng sc v dn l c t si ch ngang bng, khi no thy nng th tht ngay li. B lm theo. Qu nhin T Vinh khng th bin c, nh ha thnh con dn m ry ra trong si ch . i in ti, bo T Vinh hin nguyn hnh th s tha. Nhng khi T Vinh lm theo th i in lin chm thnh ba khc, vt xung sng T. Khc u tri ti lng mc Thng nh, chn tri xung lng L Cu, mnh tri xung tn lng Php Vn. Dn ba ni ny n vt nhng mnh di hi , chn ct, lp n th. Do m c cu ngn ng: Lng Mc th u, L Cu th chn, Php Vn th mnh. V vic o Hnh bo th th c ngi lng Lng v ngi lng Vng u k: Sau khi c o, o Hnh ra sng T th php, ng nm thin trng xung sng. Gy lin chy ngc t Cng Ct qua Cu Giy ln lng Vng. Thy s l, mi ngi x ra b sng xem, trong s c i in. Th l thin trng r ngay vo ch i in v vt mt ci vo u, i in m u chy, v ti nh th cht. Ni ci gy vt i in nay l Ng Vt.
629
V sau, dn lng Vng xy n th i in ngay cnh ngi m ca ng, gi l n (hoc cha) Thnh T. Cn v ngy sinh, ngy ha ca o Hnh th dn gian k khc hn mi s sch: Theo chnh s, khng ghi ngy sinh m ch ghi thng ha: thng 6 nm Bnh Thn (1116). Thin uyn tp anh v Lnh Nam chch qui khng ghi g. Vit in u linh li ghi ngy ha l mng 7 thng 3 nm Hi tng i khnh th 3 (tc 1112). Dn lng Lng th k rng T L ha vo ngy 26 thng 9 nn nay vn c l dng l chay vo ngy (v lc ny T l nh s). Cn ngy sinh ca ng l mng 7 thng 3 nn l c mn (v lc ny ng l ngi trn tc mi cho i). Lng Thy l ni "thnh" ha nhng cng theo lng Lng m hi vo ngy sinh. Hin nay, quanh vng Lng, cn mt s di tch th T o Hnh v cc nhn vt c lin quan nh truyn thuyt ni. 1. Cha Lng, cn gi l cha C, tn ch hn l Chiu Thin, tc truyn l dng t i L Anh Tng. Cha ny tr thnh mt thng cnh ca Thng Long, trong cha c tng T o Hnh an bng my bn ngoi qut sn; ng thi c c tng L Thn Tng. 2. Cha Nn, tng truyn l xy ct trn nn nh ca ng b T Vinh ngy trc. Nay trong cha cn tng hai ng b ngi chung trong mt khm th. 3. lng Dch Vng Tin nay vn cn Cha Thnh T th i in, cn c mt ng xm gi l Ng Vt (ng ny t b sng T dn ti cha Thnh T, u lng, l cha Hoa Lng tc Ba Lng ni th m ca T L, tng truyn c xy ct trn chnh phn m ca b. 4. lng Mc Thng nh vn c n th T Vinh, gi l cha Tam Huyn. Cha ny b ph trong thi khng Php, ch cn st li my hng ct, cng cha xa bng gch v nay nm trong khu tp th ca nh my c kh H Ni. 5. Cu Ty Dng, nay l ch Cu Giy, Cu Yn Quyt nay l Cng Ct. Nhng do ch lng Giy xa l lng Thng Yn Quyt (v lng Ct l H Yn Quyt) nn c thi gian Cu Giy cng c tn l cu Yn Quyt v Cng Ct gi l cu H Quyt. (Ch cu Vu Quyt trong Thin uyn tp anh c th l ch H Quyt khc sai, v du chm ch H khc xc mt cht th thnh nt ngang v c l Vu).
630
6. vng Ct - Lng - Mc, cc cha u c th coi l n, v nhng ni th ch Pht, ng thi th c thnh thn. Nh cha Thnh T Vng Tin th c i in, cha Hoa Lng th c b Tng th, cha Thnh Cha Vng Hu th c Nguyn Bng v cha Lng cng th c T L v Thn Tng. V vy m kin trc cc cha ny phn ln l ngoi t ni t (ngoi l n trong l cha). 7. Hi Lng din ra cng thi gian vi hi Thy trn Quc Oai, nhng hi Thy khng c u thn m li c tr ma ri nc. Ti c truyn thuyt ni T L l t ngh ma ri v ht cho. Vi by nhiu iu ni trn, c th khng nh rng T L l mt ngi tht sinh trng lng Lng, tu o Pht, nhng li bit ba php ph thy. C l lc ny o gio pha trn vo Pht gio. T c th phng v nhng l do sau: 1. L tin thn mt ng vua c (iu ny chc l do cc ca ng v vi ra). 2. L mt thy thuc c ti, cu c nhiu con bnh (cc php s thng rt thng tho thuc men y l, nn d thu ht c tn ). 3. L mt ngh s sng to (hoc t nht cng l nng cao) ngh thut ma ri v ht cho. Vi ba l trn, T L i vo ci "thn thnh" trong tn ngng ca dn gian xa. Nhng xt ni dung hi l lng Lng cng nh lng Thy th vic cng t "c thnh" ch l ci c m hi. lng Thy c cu ca dao c: Hi cha Thy c hang Cc C Trai cha v th nh hi Thy. Nh hi Thy ch v c hang Cc C, con trai, con gi xa thng ly lm ni gp g. Khng phi l nm no lng Lng cng m hi. Thng l mi lm nm mi m hi mt ln. Ln phi l nm c ma. m hi th hi di hng thng. Trc cng nh sau ngy hi chnh hng chc hm, ti no cng c ht tung, ht cho, ht ca nh, ban ngy th nh u, u c, u vt. Khi sng T cha cn th c c bi chi v ht trng qun trn sng... Tha , h nm no m hi th t cui thng, hai lng xm no nc. Chc dch th lo b bn cc chn ng lnh, th hiu ty.. Dn nh th lo sa sang qut dn n, cha. Hng gip th lo sao cho cc
631
loi pho lnh, pho thng thin, pho chut dng trong khi "u thn". Cc gi th lo bin l sao cho thnh knh v cc c gi th lo n hnh, n trang, lo sm sanh xng o i chi hi... Ring ng lnh (cn gi l lnh) tc l ngi s iu khin m rc th t cui thng Hai tp hp xong hai b ty (ngi khing kiu) ni v ngoi. B ngoi gm 18 ngi, tt c u phi l ang c tang (ng l tang "thnh ph" l T Vinh). B ny s khing kiu t cha c ln ti Cng Ct v h qua sng T. Ti b bn kia th sang vai cho b ni. B ni s khing kiu tip ln cha Ba Xng lm l ri khing tr v. ng kh xa nn b ni gm nhng 36 ty (18 chnh v 18 ph). Ngy mng 5, kiu ln cha Nn "thnh" thm li ni mnh cho i. Ngy hm sau, kiu xung cha Tam Huyn thm cha. (Hai ngy ny thng ch rc bt hng m khng rc tng). Chnh hi l ngy mng 7. Ti hm trc, lng phng nghinh tng "thnh" ra phng nh (tc ngi nh hnh vung gia sn cha, ngi nh ny ti gia th k XIX, mi xy li theo hnh bt gic), thnh xem l dng hoa. Mi c gi trang sc lng ly, khn vn bng nhiu iu, tc b ui g, o la m ba m by nhiu mu sc, vy lnh tht tha, mi son m phn, cc c buc bn tay, ni ng hn l mi lng bn tay mt bng hoa giy, lng bn tay c gn mt ngn nn thp sng, v cc c va ma va i quanh phng nh (t tng thnh) vi nhng iu ma tht mm mi v thn hnh uyn chuyn, dp du... Trong khi phng ti t tu nhc, c so, c n nguyt, n tam, c tiu, cnh, c nh, c kn tu. Ti rng sng, ng lnh ging ba hi trng, ai ny bt tay vo vic ( c phn cng xp t tp dt t my hm trc). Li mt hi trng na, cc ty b ngoi u i m qu da, mnh ng kh bao mu en, ngang vai qung mt mnh nhiu iu gi l khn vt. H xp thnh hng hai tin vo sn rc tng "thnh" t phng nh ra sp (gn ca tam quan) chng n kiu. Ngi xem hi lc ny ng kn quanh cha. Chng xong n kiu, th hiu dng mt hi trng, ti t, ng vn ni nhc, thi kn. Pho lnh ni, ty rc long kiu ra ca tam quan th dng li ch cc lng "ch anh ch em" n h gi. Thng l Mc Thng nh a kiu c bi v T Vinh ln cng tham gia rc, ng l cha s cng con trai i ln thm m. Cn lng Nhc Cng (nay l Thnh Cng) cng a ti mt long nh rc
632
"va Thnh". Nguyn lng ny t rung, phi lm ph canh sang lng Lng nn t coi l "lng con nui" ca Thnh T. Khi t tu ng ch khch, m rc tin ra ng ci. Xt nghi trng m rc th y tht s l m rc tiu biu nht cho mi m rc chu th Bc B ngy trc. i u l hai l c tit mao, tc c lm bng lng ui con t ngu (nhng thc t th bn bng dy cc), c ny nay vn cn nhng lng tri ht, cha C. Tip theo l nm l c ng hnh may bng vc, mi l mt mu. Ri ti bn l c t linh bng n , mi l thu mt con ging: long, ly, qui, phng. Ri tm l c bt qui, mi l thu hnh tng mt qu: cn, khm, cn, chn, tn, ly, khn, oi. Nhng ngi cm c ny u i ni du, mnh mc o nu xanh, qun cht gu (ging nh qun tt trong c bi tam cc). Ni theo hng c l hng trng, hng ching. Trng ci th hai ngi khing, thm mt ngi che lng, u i nn du, o nu, c ng th hiu i cng, tay cm di con tin sn son im trng. ng ny mc thng phc, ch khc chng l c thm mt tht lng nhiu iu b mi bn hng. Sau chng l ching. Cng hai ngi khing, mt lng che, mt th hiu. V mi mt ting trng th li im mt ting ching. ng l nhc nn hnh qun. i sau ching trng l i nga g, ri voi g. Tt c u thng yn cng, thng bnh v do trai lng Nhc Cng ko, y. Voi v nga cng c lng che v c m phu, qun tng i km. Hai ngi ny tay vc siu ao, ha kch, ph (ru), vit (vt) v.v... gi chung l l b, cng bng g sn son thip vng. Xen ln m ny l hai bin g, mt khc ch "hi t", ng bo l ai ang i li th phi i vng trnh ra, v mt khc ch "tnh tc", t i rc phi thnh knh, nghim chnh. Sau l phng ng vn gm mi hai ngi, khn ng o the, tht lng nhiu mu, mt ngi cm trng khu, mt ngi cm thanh la, hai ngi cm snh tin, tm ngi eo trng bn ngang lng. H trng khu, thanh la, snh tin ni ln th trng bn ha li, tit tu nhp nhng. Cng i vi phng ng vn l hai con nh bng, l hai chng trai ha trang thnh hai c gi, cng khn vnh dy, tc ui g, ym thm, vy lnh, o t thn la xanh, la , tht lng hoa l, hoa o. Mi "c" eo ngang bng mt ci trng bng. C hai va v trng va ma, un o thn hnh, mt ong a lng ling nh ct, nh tru nhng ngi i xem hi. c bit l c hai "c" khng bao gi i thng m ton l i ngang nh cua i, cng lm thm v ng nghnh.
633
i sau hai :"con nh bng" li l mt ng b tch rt nghim trang. ng ta mc o thng xanh, i m phc u, tay cm mt l c bng vc thu ch "lnh" to tng. chnh l ng lnh, ngi ch huy cao nht ca m rc. L c "lnh" chnh l c va tc c tng lnh ca thnh, c che mt lng vng. i sau ng lnh c hai ngi nn du, nn u, cp hai thanh gm (g) gi l gm dn mt, tc l kim lnh ca thnh. K l phng bt m, gm nhng ngi thi so, thi tiu, ko nh, g phch, gy n tam, n nguyt, thi kn... Va i, h va trnh din nhng bi bn quen thuc nh lu thy, hnh vn, ng i v.v... Tip theo l long nh do bn ty khing. ty ny thng eo mng hng c, tc l ci bao bng la, trong nhi trm hng, ng v ( cho thm). Trn long nh by hng hoa, mm ng qu v bi v (bin g tn thnh). Quanh long nh c tn, c tn c qut (l v), c lng che. Long nh ca lng Nhc Cng "ch em" cng ngn ny th nghi trng. Sau long nh l long kiu. (Nu lng Mc a kiu T Vinh ln th kiu ny i trc ri n kiu T L). Kiu ny, nh nu trn, ban u do 18 ty b ngoi khing. h xong th sang vai cho 18 ty b ni. Cc ny u i m qu da, cng kh bao, khn vt, nhng kh mu iu v khn mu vng, hng c eo mt ti tru cau. Bn vai khoc mt ci qut thc ( che u khi nng d). ng sau kiu l cc b lo, chc sc, khn ng, o thng i h gi. Sau rt l cc gi, ming nim nam m, tay ln trng ht, thnh knh hp thnh cnh qun i on hu. Trong thc t t cha ra ti cng ng ci, m rc i cng rt chm. Ch khi ra ti ng th tc mi tng ln. Qua cng, m rc ngc ln Cng Ct. C dm chc bc li c mt hng n by n nhang, c mt b lo o thng xanh, cung knh lm l bi vng khi kiu i qua, coi nh thn dn bi vng thin t (Thn Tng). n Cng Ct th m rc vn tun t i qua cng sang lng Ct (H Yn Quyt). Ring c long kiu l phi h, tc l kiu khng i trn cng m phi li qua sng. Nh vy l ly rng con khng c i trn m cha (i in nm xc T Vinh xung ch ny do cng coi nh l m). Th l ty phi dn chn xung sng T ch cch Cng Ct khong mi bc. Thng l nc v bn ngp qu i. B bm, nng nhc, nhng cc vn c gi v bnh thn khng h lm chng chnh long kiu. Cc c lo c k rng khi sng T cn y nc, trc ngy rc, dn phi em rm r ra nhn chm xung lng sng n cho
634
cao, v li vo thng ba th sng cng cn. h xong, ngoi lm lem c, phi sang vai cho ni. ni n long kiu xong, m rc li tip tc i, men theo b sng T, ln ti Cu Giy ri i xuyn qua xm Quan Hoa m ln lng Vng Tin. My hm trc, cc lng ny cho trng inh i sa sang ng x, pht cht cy cnh cho gn ng. on ny hay din ra cnh kiu bay. Ti ca cha Thnh T (th i in) m rc dng li. V th l bt u cuc "u thn". Nguyn l trc mt ngy, tc ngy mng 6, lng Vng Tin cng rc kiu php s sang cha Thnh Cha Dch Vng Hu "ngi" chi vi hc tr l s Bng c th ti 1. Sng mng 7, kiu i in tr v. Nhng c l trong cha khng m bo an ton nn dn Vng Tin rc tng ng xung hm tc l mt ci ging xy trc ca cha, c tng hoa bao bc. Gia lc th thnh Ta n. T bn m rc lng Lng pho lnh n vang. Ri tip l hng lot pho thng thin v pho chut c t phng sang cha Thnh T, sang ch kiu i in ang np. Pho no cng to v n mnh hn cc loi pho t chi ngy tt. C nhng ln pho lm st c ngi cha, lm nghing c kiu php s, cho nn cc gi lng Vng Tin phi ngi vy quanh kiu m nim Pht tht to. ng thi lc , trai lng Vng Tin cng t pho phng sang kiu thnh lng Lng. Pho ny cng mnh, c ln lm chy c tn qut. Pho i, pho li, cnh tng gn ging nh chin s... 2. Cuc u pho c th din ra trong na gi gia s huyn no ca m ng xem rc. Sau , m rc tin v cha Ba Lang... Ti y, c qut dn ngoi tam quan, ch c long nh v kiu l tin vo sn v h trc ca bi ng. Trong cha n nhang sng trng. Cc chc sc, b lo, ri ty, chp kch, phng ti, bt m... tt c ng ng sau kiu, theo th bc trn di m lm l. L xong, ng lnh em chui trng ht ( sn trong long nh) vo hu cung co vi ch Pht ri em ra qung vo c pho tng thnh Ta, din l Pht t cho T o Hnh thnh Pht, bui l "con v thm m" coi nh kt thc. Ngi d hi mi ra qu ngoi cha xem c ngi, u vt...
1
Truyn thuyt k rng, s Bng h Nguyn, ngi lng Ph Th, nay thuc huyn Gia Lm, ca i in. Bng tu cha Thnh Cha nhng c mun u thai lm con vua. i in bo Bng hy trn vo n bung tm ca Lan Nguyn phi, Bng lm theo v b bt b x t. Lc lm hnh Bng trch thy, i in ni:" khng th ny th lm sao m u thai c". Bng nghe, ra im lng chu cht. 2 Chng ti ghi li vic ny l hi trc 1995, vi thc lm t liu cho cng tc nghin cu.
635
Cho ti ng Ng (gia tra), m rc tr v, v i in ch chu thua php thnh Ta lc dng thnh tc l thi gian t sng n tra. Cn t tra n chiu l lc dng suy, ng ta khng s. V vy lt v m rc i nhanh hn ti cha c. Sau khi sp xp u vo y th mt trng pho n rn ko di, chng bo hiu kt thc ngy hi chnh. Ti c ht cho nhng ngi xem vn. V nhng ngy tip sau th ch l thi gian ch chn, bi bc ca cc tay anh ch trong lng, trong tng. Nhn dn li tr v vi nhng lung rau hng, rau thm, nhng ng c pho... K hi Lng cui cng m vo nm 1943. Hnh thc hi lng nm trong h thng cc phong tc hi h min ph cn kinh thnh Thng Long. Tri nhiu i, n gp vo qu trnh sinh hot vn ha dn gian chn mt tng th l tit phong ph v c o. C t nht l hai mng hi l c lp ghp, ha trn. Mng th nht, iu hnh theo nghi thc vn l l tit quen thuc trong hi l nhiu vng, nhiu ni. y, vi nhng ng "lnh" "th hiu", "ng vn", 'ti t", c qut, kiu ngai v.v... tnh cht ca mt m rc vng th phong kin c th hin kh in hnh vi qui m tng i ln, mang hnh nh hi quang mt nghi thc triu nh. Vng Cu Giy Cng Ct ngy xa chnh l ca Ty kinh thnh, khng t ln vo ra nhng on vua quan i chinh chin, hnh hng, du ngon, th st. Du n ca hnh thc sinh hot ny in vo trong mng l tit diu hnh ca hi Lng kh m. Mng l hi th hai, ni dung ch yu lm nn v ring t c o ca hi Lng, l h thng hnh thc trnh din "u thn". Huyn thoi T L - i in, ng hn l h thng huyn thoi T L - i in mt h thng chuyn k dn gian quen thuc v quan trng vng ty kinh thnh Thng Long, c quan h qua li chng cho vi chnh s, li c nhiu ln vn bn ha - chnh l ht nhn ct li ca h thng hnh thc trnh din ca hi Lng. Bn thn h thng huyn thoi ny vn cng l mt s lp ghp, tch hp ngy cng phc tp nhiu yu t vn ha dn gian qua thi gian v trn c mt khng gian ngy cng ni rng. Khi tr thnh "kch bn" ca hi Lng, huyn thoi ny c gi li phn nh ci li ct ca n. Cuc giao u gia T L v i in. C th nhn ra t ch ny tnh qui lut ph bin ca sinh hot hi l c truyn Vit Nam v c ng Nam na: s nng ta, ha ng gia huyn thoi v din xng to ra mt h thng sinh hot vn ha dn gian tng hp.
636
Trong quan h gia huyn thoi v din xng y c th nhn ra s n sau ca huyn thoi. Chuyn k v cuc giao u T L - i in cng ty kinh thnh bt gp vng Lng gia nhng l tit c truyn hai yu t xng hp: ting ng n o v cuc nh nhau giao hiu. Yu t th nht vn l mt tit mc trong loi hnh tn ngng nng nghip v phn thc c s khng nhng ca Vit Nam v c ng Nam : dng ting ng nhi v nhn s cm ng ca t nhin nhm tc ng n ma mng. l tit mc dng trng, m, chy, ci... ri thuc n, tng trng v ha vi ting sm u ma - tn hiu ca ma v thi v. Yu t th hai nm trong quan nim v kt cu x hi cng rt c s Vit Nam v ng Nam : s lng hp (dualisme) gia cc lng ch khc nhau cn lin minh, kt ngha, c gii quyt v cng c bng nhng cuc giao u tng trng gia hai hoc nhiu lng gn nhau. Thi im m hi Lng vo thng Ba m lch cng vi nhng ci "ch" ca hi l n pho v u thn, cho php on nh tnh cht c bn v uyn nguyn ca hi l y l thuc loi hnh l tit nng nghip, phn thc v lng hp nh th. S chnh nhau v thi im m hi v ngy k ca "Thnh Ta" (thng Ba v thng Su) cho php nhn ra s tnh du nhp huyn thoi T L - i in vo loi hnh l tit . y, con ng pht trin ca tng th sinh hot hi Lng, nhn ra bng cch phn tch cu trc ca n, cho thy xu hng tin ha l t nhng l nghi c s ca tn ngng nguyn thy, du nhp thm huyn thoi c phong kin ha - tc l c lch s ha - ri li c cng c v lm phong ph bng cc hnh thc sinh hot vn ha vng ven kinh k, trung tm ca t nc. l xu hng ca mt t duy lch s thm nhp vo vn ha, tr thnh ht nhn thc y v gi vai tr ch o. Cho nn hi Lng khng th cho l ht nhim v l "mt thin lch s k s sng" m cn phi c phc hi mt mt phc v cng tc nghin cu khoa hc, mt mt duy tr mt nt vn ha ca Thng Long xa./. N.V.P
637
Hi nh c Lng Th
Dng Vn Thm
Lng Th, xa gi l Lng Dm l mt ci m hnh ch nht,

di trn 800 mt, rng trn 30 mt, nm theo hng ng nam- ty bc, t ng u n G Hi thuc x T X huyn Lm Thao tnh Ph Th. X ny cn c nhiu m na (Lng Nh, Lng Cha, Lng Ging, Lng B Gi, Lng Cu C, Lng ng Bp, Lng Nhy...) nhng Lng Th l m su nht, rng nht; v ma kh, lng m cng cn su ti 2 mt. y cng l ni c nhiu c nht vi cc loi: trm, gy, nhng, mng, tri, chy, m, chui, tr, r... Cc loi ch, ln, ra, ba ba... cng nhiu v k. Mi nm c th thu hoch t 20 n 25 tn, c con c nng ti 20kg, 30 kg. Lng rng, nc su v nhiu c to nh vy, nhng theo tc l c duy tr t xa xa th trong khong na nm, khng ai c nh c t do, tu tin, m nht thit phi ch n ng ngy 12 thng chp. Theo nhiu kin, tc l ny t ra bi l do ch yu l v ng chim trng, hng nm, c n ma nc l th cnh ng ny mnh mng nh b. T thng 7, thng 8 n thng 10, thng 11, nc su qu, rng qu, chng nhng khng thun li cho vic nh c m cn d xy ra tai nn khi c ma to, gi ln. Phi ch nc rt xung thp, mt nc thu hp. Cng c truyn thuyt ni rng vic thi hnh tc l c nhiu kh khn, hng nm thu qui vn git hi mt s ngi. Cho mi ti sau khi c "nga st, roi st ca thn Sa Lc vt xung, Lng Th c thn thing kinh l th nhn dn mi khi cht oan. Nga, roi st bin ho thnh mt tm to bng hai chic chiu, m ru khng bm, tuy l m t ng di chuyn c". T khi c thn Lng Th th cng vic "cai qun cc loi c, tm y c mt uy lc rt thing ling. H ngi no trong thi gian cm m em d tham lam, liu lnh n y nh c, th bt k c c tm to, nh, t, nhiu, bt k n hay em bn, ngi nht nh b thn qu pht, chng cht ngi cng hi ca".
640
Ngi n truyn bo ngi kia, khng nhng chng cn ai dm em ngh nh c n nh c trm Lng Th m khi ngi no ch thuyn qua c con c nhy vo lng thuyn, ngi cng bt th ngay con c tr xung Lng. Thi gian nh c c tht s t do, ng thi cn c khch l, th l ngy hi. Hng nm, c n bui sng ngy 12 thng chp, mc d tnh, kh hay ma, gi, tri m hay tri rt, h l ngi dn T X, bt k c ngh kim c bng dng c g, kim ni ng t chn rau ct rn hay i kim u xa, ng ngy hi, ai cng c em ngh v d cuc. Cng nh bt k ai lm ngh g khc cng phi tm ly mt th dng c kim c m d. Ngoi ra, v Lng Th c ting nhiu c, v tr li gn k cc x Cao X, Vnh Li, Bn Nguyn, Kinh K, Sn Dng, Sn Vy... cho nn s ngi n nh hi cng khng t. Tc l cng khng cm on, hn ch g c. V th, vo ngy hi, ngoi u Lng Th nhng ngi x bn vi cc ng c tp trung ng nght trn mt ci g. G ny c t tn l G Hi, chnh v ngha . B con lng kt ngha ng Thi (Ba V, H Ty), bn kia sng Hng, cch xa hn 10 km, cng c n y d hi (hai lng vn c quan h th cng v thn n Sa Lc). Ti sao hi nh c m vo cui nm, trong nhng ngy gi ni chung l rt lnh, rt rt? Nhiu kin cho rng y l tc c t thi i xa xa, khi mi ti sn cn l ca chung, vic lm n cn mang nhiu tnh cht cng ng, khi sinh hot v thc ca con ngi hu ht b thin nhin ch ng. Ngy 12 thng 12, cng nh ngy 1 thng 1, ngy 3 thng 3, ngy 5 thng 5, ngy 9 thng 9, ngy 10 thng 10... t tin ta hnh nh c l thng no th ly ngy ny m n tt, m hi. Ring v vic nh c th cc c nhn thy thi gian ny c nhiu thun li. Cc loi c, nht l c to v cc loi trm, gy cng a tp trung ch nc su, lc kh hu rt, tp trung cng cao. Li na, theo sinh hot ca nhn dn, khong thng tun, trung tun thng chp, vic cy chim thng l tm n, c khi tht n nh ri, mi ngi tha h rnh tay vo vic nh c. (y l theo tp qun canh tc thi xa, dn ta ch cy cc ging m cao cy, khc hn vic cy cc loi la xun ngy nay).
641
Nhng theo truyn thuyt nhiu c gii thch rng: v thi k cc vua Hng, Thu Tinh b Sn Tinh nh bi, phi rt qun t m Con Ln (thuc cc x Sn Vy, Thanh nh, Chu Ho huyn Lm Thao) ra sng Hng, tho v b ng. n a phn x T X, v ng rm, nc su, qun thu qui gp nhiu chng ngi, st li mt s. Do , l thu qui hng nm quy nhiu, gy nhiu tai v cho dn. Sn Tinh thy vy, khng th tha th, mi h ho dn ta nhn thi gian nc cn, tri rt, qun thu qui rt ht v nu np Lng Th, m cuc nh c ton dn, tng cng kch truy bt tr ti bn chng. Ngoi ra, cn mt s kin li cho rng hi ny l do tc l cu cng n Sa Lc: T ngy 10 n 15 thng chp l ngy to lng ca thn Sa Lc, dn ta chn ngy 12 nh c ly c th Ngi. T my ngy trc hi, nhng con thuyn c c, trng dn "quan vin n anh" i lt trn mt Lng, xem xt ci b, thm d mc nc. Trong khi , mt s trai trng tay mai, tay cuc san p nhng con b t cc no xm lng i ra Lng. Nhng con vt tri, nhng con kt, con mng thy ng bay tung ln tri. Nhng con rn, con chn cng rm li vo bi. Nhng cu ht v von tnh t ca nam n thanh nin vang ln, t c ci ma, ci rt. Lin sau nhng ngn b v t cc ng, cc ni, xa, gn, lc tc ch v ven Lng hoc li Vi, hoc Lng B Gi, hoc Lng Ngn, l nhng mt nc tip xc vi Lng Th, sn sng ch khi nhn c phiu nh t cho mi ngn b mt v tr th ch ngay vo Lng. Khng kh mi lc mt no nc. Bt u tri ti, th mt ng ci la to bng c gian nh bng bng chy gia g, tng pht, tng gi reo ln thu ht ht thy hng trm ngn uc tay t cc no ng ko n, tp trung. Trong chc lt, ngi vy kn bp la, ngn ngn vng trong, vng ngoi, va h tay, va nghe ht nh t trc mt bn th t ngay lin (bn th gia tri, tm thit lp cu cng thn Lng), va trao i kinh nghim nh c, bt c, va sa son ln cht na cho tht chu o nhng dng c, ngh ca tng ngi. G u cn c tn g Rn Rp chnh v ngha . ng la ny chng nhng si m mi ngi trong khi ch lnh xung Lng, m cn si m ngi no xung Lng m rt qu, chu khng ni, phi b ln th s nh n m phc hi sc kho, chng cm lnh, chng rt.
642
Nhn xung mt Lng, tuy nhng gng v p xung nc, nhng v li cm xung bn, mt nc ni chung cn phng lng; thnh thong c ting c quy ng rung nhng tu l lang, p rung nhng bng hoa sng nghe cn y v bnh tnh. Nhng trn dy b v, chic no cng thp sng n hoc t la bp bng. Cng c ni b con cn chi c, ung ru vi nhau trong khi ch i. Ti na m, cc quan vin im s ngi c mt, theo dn, theo gip, ri chia ra tng loi theo thuc tnh ca dng c ngh v, theo tc l, cn dn v quy c xung Lng, quy c d thi c. i khi, ai cng phi ch rng: cc b v th ng gia Lng thnh dy hng mt, k t u li Vi tr v pha G Hi, th t theo ng nh gp phiu. Cc chung li th quy hai bn ra Lng, th t cng theo phiu. Cc trm, nm, rp th c tu , tu ti. iu quan trng l khng chn ln nhau, khng lm h hi dng c ngh ca nhau v h c c ln phi d cuc thi tuyn c th. Cch y trn di 100 nm, cc c ra 2 iu l: 1. n ng, con trai t 18 n 49 tui, nu khng tn tt, m au m ngy hi khng i nh c th phi pht na quan tin, v khng c d n ung. 2. Ai may nh c c ln m khng em ra nh d tuyn lm l cng th ngi s b ui ra khi lng1. Lnh xung Lng l mt hi ba ting chung cha Tng (cha Thch Cp, gia x T X) v tip theo mt trng pho n ran ngay u g u. Mi ngi ng pht dy, ting h reo nh sm dy. Khng mt cht chn ch, tt c xa ri ng la, lp tc lao xung Lng, khng k g n nc lnh, gi but. Nm p nm. Rp p rp. Tin ln trc. Li li sau. R sang tri, quay v phi. Nhng ngi cao ln, kho mnh th xung hn lung tru (lng Mng, ni su nc nht) " xua cho v c". Nhng ngn b v ngm sn t chp ti, lp tc c ct ln. Nhng v li cm sn t na m, lp tc thy rn rt rng mnh nhn ly nhng vng phao khp kn. Mt "iu nhc" ho tu vang ln: t nhng hm rng ngm mui, ngm gng hay nhm qu, nhai tru chng rt, thnh thong cng p vo nhau cm cp, nhng ting nc sng snh
1
Cc c cng k li rng v iu th 2, cch y 90 nm, c mt ngi vi phm. Ngi , mc du c a v kh cao (cu ph tng N.V.) m cng b dn x Hng Lm (nay l mt b phn dn x T X) ui thng cnh, phi a v con n nhp tch mt x khc. i vi nhng ngi dn x ngoi n nh hi, ni chung, l khng cm, nhng phi ch sau lnh thu qun, tuyn c ri, mi c xung Lng.
643
trn lng, hng nghn ngi, nhp, nhp hay la vo nhng ng tre u b, hng trm ci b op op! nhng ting m nc trong hng trm chung li, unh unh! nhng cp thuyn va chm vo nhau, t ra cng ti 500 chic thuyn, cc cc! cho n nhng ting c giy trong gi, cc khoang thuyn hay cc thun nh ch! Ni bt ln trn ci nn nhc chung , cn bao nhiu l ting hi nhau "c c to khng ?", ting van nhau "ng gim chn, rch li". H ai c c to, bo cho anh, em bit th lp tc mi ngi xm xt gip nhau bt cho bng c. Ting reo h li rm ln. Trn G u, cc "quan vin" c bit cng lp tc ni trng, t pho mng. Nu l c c ln, t 20 kg tr ln, th mt s ngi khing rc ngay v. C, trng khu, bt m i theo. Tht v cng vinh hnh! Cng c lc xy ra mt vi hin tng cm lnh th anh em vc ngay ln g, hoc tm vo chic b v gn nht, dng rm kh, o ti, chiu ci cp cu. Kho mnh, tinh thng, kho lo, on kt, tng thn... tt c th hin y , r rng hn bao gi ht. Ngy thng, trng nc m sao mnh mng, rng ln. By gi y vn nc y, vn m ny, sao m cht chi. Ngy thng, mt con tp y cng khng dm bt. By gi, c nh, c to, tha h, ai c sc c bt cho tho sc. Sau khong chng hn mt ting ng h, khi mi ngi li nghe thy t gc chung cha Tng vang ln ba hi chn ting: Boong... Boong... Boong... bo lnh thu qun, th tt c li lp tc tr v. Chui y chui. Gnh y gnh. Chng nhng c nhiu m tm tp cng nhiu. Nu nh quang cnh lc b con i ra Lng "kn kn nh kin c", vui v, rn rng mt phn, th quang cnh lc b con v lng "trn tri, di c" li vui v rn rng gp nm, gp mi ln. C nam, n thanh nin o qun ngi no cng t sng; da d ngi no cng tm bm, ni gai c. Th m trn ming, trn mt bt k ai cng y v hn h, ti ci, ai cng nhy cng ln khi ngi nh ra n. Vui nht l nhng ngi c c trm, c gy to, ang hm h tin v sn nh d tuyn. Thi xa xa, c mt x, mt nh. Sau c ln dn, hai x, bn nh, ri nm x, nm nh. Ai gip no, thuc nh no th em c v nh ny. Mi nh bnh tuyn ly mt con c nht, mt con c nh. "Ly mt m hay chng phi ly tay m s". t khi phi dng n cn. Gp trng hp trng lng xp x hay tht ngang bng nhau, th cc c chn c gy; trng hp cng l c gy th chn con ci. Ban chm thi gm cc c gi cao tui nht trong lng, c danh vng, cng mt s chc dch ng chc. C gii nht th c thng mt quan tin (nhng nm sau ny, thng mt ng bc). C gii nh, c thng na quan (hoc nm ho
644
bc). "Quan tin cng chng bng ng tin thng". S tin khng ln lm, c khi ch bng gi, thm ch thp hn gi bn ch. Nhng ai cng ly l mt vinh d ln. C nht, c nh u c dng lm l vt th cng. L cng th va lm c gi, va lm c nng, va lm c nu. Gip no n lt "ng cai" th gip c nhn c lm l th. Th cng xong th dn gip c hng th. Trong ba mn c gi, c nng v c nu th c gi l ch yu. Gip ng cai nhn c, c ra 3,4 ngi "trong sch" (ngha l khng c tang ch trn u) vo ban hnh l. Trc ht ra sch c, lau kh, dng dao tht bn, ct ra hai ming nm, b vy, cht vy, thi mng, t vo a. Song song vi a gi, cc c cn rang vng thng mt, trn vi gng gi nh lm a "hm". l a gia v, c c l cy sung mt, lc vng, inh lng, n gi, hoc chm, ch, rau m, rau thm... y mt a gia v na. Cn vic lm c nng, c nu th n gin hn: khng p ging m. T xa khng r th no, cn t khi c n Sc Lc (trn, di 700 nm) th hi nh c th ny hu nh l mt nghi l th cng gn b vi n Sa Lc. C gii nht c vo mt ci b ln, ng knh 0,8 m, chiu cao cng 0,8m, khing ra n th t thay mt dn ton x vo cng khn, cu phc lnh. Cng xong, l vt c tr v gip ng cai. Cng trong nghi l , c c cn ni thm v tc nh c th x ng Thi kt ngha ti ngi n "Thnh Mu" (B c c cng sinh ra thn Sa Lc) nh sau: - Hng nm, x ng Thi c chn mt s nam thanh n t nhn danh "dn anh"1 em nm, rp v trm n d cuc, cng ng vo bui sng ngy 12 thng chp. V cch xa trn 10 km nn dn "anh" phi n t chiu hm trc. Trc lc ln ng, cc c ng Thi c li hn anh ch em phi kim cho c t nht mt con c chp ci, v l tiu chun hm tc ca ngi n Thnh Mu. Tin anh ch em ln ng ri, cc c thp hng cu khn Thnh Mu, ri li c mt s trai trng em kiu, trng, c, qut ra tn b sng Hng (thuc bn C ) n ch. Sng ngy 12, nu dn "anh" c ngi kim c c tiu chun th mi ngi ra v. C nm dn "anh" phi li gn tra mi kim c c tiu chun. Sang th cc c bnh xt chn c th v rc v lng.
Ting xng h gia ngi cc lng kt ngha vi nhau.
645
Ni chung, nm no cng kim c nhiu c, cho nn nm no cng bnh tuyn c y c nht, c nh, lm theo l tc: mt con c nng, mt con c nu. Lm c nng th m bng c ly mt v lng c ra. Ra sch. p hnh tng (khng c ging m). Dng b cy chui gi kn c thn c, vy c, vi vo mt ng than tru ang lng. Sau lt i lt li sao cho c nng tht chn, tht thm ngon. Lm c nu th m c tht kho, cn thn hn khi m c nng, sao cho vy c khng xy xt, bng c khng b v, phn gan c, m c, trng c c nguyn vn, ri t c vo ni nu cch thu. Vy c, mang c, ru c li cng phi ht sc thn trng. C nu chn ri, cng nh c nng chn, phi gi n mng ba thng ging, ngy hu ca Thnh Mu mi em ra n th Thnh Mu m cng. K t cch mng thng Tm 1945 tr v trc, y l mt ngy hi ln. Mi ngi rt vui v phn khi tham d mt cch t nguyn, t gic, chng nhng thy l mt quyn li, mt vinh d m v mt tn ngng cn coi l mt hnh phc: "Ai nh c c ln th s sinh con trai hoc c cng danh rng r, hoc t nht cng c thn linh che ch cho trnh khi mi tai v". Ngy hi, mi ngi tham gia y . V sau , t 12 thng chp tr i, b con cng khng vng mt Lng Th ny. Khng phi ch kim c n thun, m cn to iu kin ly nc chng hn cho ng rung v m rng din tch cy la. L t ra t sau bui sng 12 thng chp tr i, sau khi hi nh c xong, Lng Th c tho khon cho n tn v gt chim nm sau th mi ngi tha h c t do n kim c. Tit tri ngy cng rt but. Nc m ngy cng gi lnh. C nhiu lc ma gi dm d, sng sa ti mt. Nhng v ngh nghip quen, yu cu cuc sng thc bch, nht l ci ni trong chp th tt Nguyn n ngy cng st nch; ra ging th chng nhng hi thi c c cho ht thy nhng "cu con trai" mi sinh trong khong t mng 4 thng ging c n ngy 4 thng ging nm mi; m c mt thi gian 3,4 thng, trc khi c la mi, ng thc ngy cng dc b. Mt khc, trong thi gian , nu nh tri lm nng hn, nc rung cn kh e do nhng cnh ng la chung quanh Lng th dn ta tha h dng nc m ny m ti mt nhng cnh ng y, ng thi cy thm c mt s din tch na ngay trn t bn ven Lng. V vy, trn mt Lng lun lun c hng trm ngn b v, trong lng Lng lin tip c hng trm chung li, hng chc m tt; nhng
646
con thuyn ra vo tp np. V nht l trn khong ch c ca lng, hai dy hng ko di 20, 30 mt, s ngi mua bn c tm i, v rn rp. "Thng chp nh c Lng Th ng n, ng tt cng nh vo y. Ly thn ph h may tay M cha m o, con y bt cm..." (Ca dao c)./. D.V.T
647
Hi Lng
Hong Th Nhung
L tn l hi truyn thng ca lng Lng (tn ch: lng Ngoi

Lng) x Song Lng huyn V Th, tnh Thi Bnh- Hi Lng t lu ni ting bi nhng l nghi c o v cc hot ng vn ho dn gian c sc c gn lin vi tn tui v cuc i Thin s - danh nhn vn ho triu L (th k XI). Theo thn ph: cng cha m di c v Ngoi Lng t khi cn nh tui. Nm 1066 ng u khoa thi Bch Lin Trung Quc. Vi Pht hc, Nho hc, o hc tinh thng c hai triu L (L Thnh Tng v L Nhn tng) suy tn l bc thng ph. L gio ch phi Hong Giang, ng c ba v t s Trc Lm (thi Trn) nhn l bc thy i trc1. Cui i, tr v Ngoi Lng tr tr cha Phc Thng, mt ti , c gia phong l i Vng. Nhn dn lp ni th ng n Thng v c hai nm mt ln (vo nm l) lng li m hi t mng su n ngy 12 thng ging k nim ngy sinh v mt ca ng. Nm lng m hi, mi vic t bu chn Hi ch, chun b c qut trang tr, nguyn liu lm c chay...phi c lo liu y trc ngy khai hi hng thng. m 30 tt Nguyn n nm , lc gn giao tha ngi trng n nh ba hi cng bo hiu cho dn lng ln n l thnh, xin lc ri v xng nh. Trc khi nh cng, ngi coi n phi c cu ch khc trn mt cng2: Nguyn nh cng ny, Chng minh trc tam bo Canh ba nh ba hi Canh gia na m nh.
1
Hin nay t ng h x Song Lng cn lu i cu i: Chim Bch Lin khoa, L th nh tng suy thng ph Din Hong Giang phi, Trc Lm tam t nhn tin s. Tm dch: ( khoa Bch Lin hai vua i L suy tn lm thng ph, M phi Hong Giang, ba t Trc Lm nhn lm t s ). 2 Chic cng hin cn n Thng, c c vo nm Qu Du (1693) do Nguyn Nng Ch- v thng t h Nguyn cng theo nguyn mu chic cng mt.
649
Bn ma u tu tn, L qu s chy ht Bch thn n h v, Ton x c an ninh. (Chng ti ghi li dch) Nam v thin th, thin nhn, linh cm ng bch danh Quan th m B Tt. Ting cng va l hiu lnh tp hp va truyn t lng dn trm h n vi thn linh, mong nhn c s ch che cu gip, tr ui qu ma. Sau l gii cng (nh cng dc lng) c tin hnh vi dng ui bn ma qu ra sng Tr L (ma qu c hiu l cc bnh dch, oan hn gic cp). Vui Tt xong, sng mng su thng ging, lng nh ba hi cng khai hi. Sau khi lm l dng hng, t Thnh- ba hi cng na vang ln: l rc kiu Thnh i co yt thnh hong lng nh Cu Vng bt u, khi co yt xong, kiu Thnh tr v n Thng chng kin vic dn lng vo hi. Ngy mng by- l ty u (cn gi l l phn si) c tin hnh nh Hi ch chun b cho l rc tranh (rc chn dung thnh ngy mng tm) v t l trong ba ngy hi chnh (ngy mng 9, 10, 11). Trong ba ngy chnh hi, ti khu vc n Thng v cha Phc Thng nhng hot ng vn ho l hi a dng v phong ph, tinh t v c o, thu ht ng o du khch thp phng. c bit l mt s nghi thc c o nm trong kho l thp cng ng khoa l tn hoa, do by v s Trc Lm hnh l. Trong l thp cng to Thng in cha Phc Thng, theo trnh t by v s (mt s c, hai s hin h, bn s dn trong c mt v gi l Duy Na) ln lt lm l dng 10 vt qu cng Pht gm; hng hoa, ng (n), tr, qu (2 qu cam), thc (2 on), kim (vng), tin, chu, ngc (cm t), thu. n khao l khai bt th thc (cc ni gi nm na l cng cho) y cn c thm khoa cng Thng hnh tnh tru (Tn gi y l Thng hnh tam thp tht tru st ph (hoc st qu)- tc l: Thi hnh 37 php nh bt dit qu) vo trc lc b th cm nc cho qu (cho m hn), khc bit vi tt c cc cha. Khi vo khoa l, cng phi nh ba hi cng na, lc ny ngi iu khin kho
650
trnh l s Duy Na. Duy Na tay phi gi ct tnh tru1, tay tri cm cun sch, xng ng thnh, tt thy c 37 ng thnh- l 37 cu thn ch bng c m Vit, m Hn, m Mng...Mi ln xng thnh li nh ching nh v nh mt v (xa l qu tnh chu c cn di mu ) vo ct tnh tru. Khoa Thng hnh tnh tru l mt trong cc php ph thu ma thut ca gio phi Hong Giang dng ph ch n quyt thu qu vo tnh tru- dng v (qu chu) nh chng. Php ny rt t ni cn bit n v thc hin ng nguyn bn. Sau php nh qu, s c n mt t cm ri ci m o ra sn c to cu thn ch (i th l mun n cm phi on c phi tu thin, phi ng thnh tm o) v cho dn chng (tng trng cho m hn) xng vo cp ly l vt. Ni tip khoa l Thp cng l khoa l tn hoa (cn gi l l tng qu) c bt u t gi Thn. Trc ht s c phi thnh ti cc ng cao siu: B Tt ti tin Quan m ti hu Ph mu ti t hu. Sau ba hi cng li c nh ln, l tn hoa c tin hnh trong ting nhc bt m, nh so du dt, cun ht bi nhng c kiu xoay ngon mc trn qung ng di gn hai km v pha cui lng. n nh Cu Vng, cc s vo co l thnh hong v rc tt c hoa trn cc kiu xung sng. Trn ng rc kiu, s c phi dng li bn im, dng chn tri vch ch trn t ym qu, ming c: Nht hoch thnh thin Nh hoch thnh a Tam hoch thnh h T hoch thnh tnh. L tn hoa c ngha: l s th hin truyn thng nhn o vi k th, nh dit chng, song vn m ng thot chy cho chng. Ngoi cc tnh tit c th trong kho l k trn, trong sut qu trnh cc v s vn lun cu chc cho dn an nc thnh, ma thun gi ho, tiu dit mi tai ng. Cu chc cho dn lng kho mnh, giu c,
Ct tnh tru: hnh ci chy c ng knh 15cm, cao 80cm, u pha di hi tht, tr hoa sen.t trn mt gi , tt c c sn son.
651
mi ngi dn c hc hnh hin t, lm rung th giu c, lm th th gii trm ngh... Khng ch c bit bi cc l nghi, hi Lng cn ni ting vi tc c chay v l thi vt v y hp dn. C chay hi Lng cn c mt tn gi khc l c Nha Mn1. Tc truyn c chay hi Lng dng cng thnh . Song c l tc ny c y t trc thi n. n nay, lng c rt phong ph a dng, cch thc lm c c nng ln thnh ngh thut, nhng c bn c chay hi Lng vn c tun th theo nhng nguyn tc truyn thng. V lm c nht thit ch c nam gii trai gii thanh tnh trong nhiu ngy mi c trc tip ch bin c v sp c thnh ba loi: 1. C cm (cn gi l c phay) gm cc mn cm, canh, nu, xo, hm, rn... sao cho mm c phi cc loi sn ho hi v (c, chim, tht ln, tht b, tm, gi, ch, nem, mc...) mu sc hp dn, ngt ngo hng thm. 2. C nc: bao gm cc loi bnh gai- bnh mt- bnh chng (bc v), bnh do, bnh ng, bnh u xanh, bnh cm, xi v, bnh tri nc, bnh chay nc, ch lam, mt sen. 3. C ci: phi mn: ch lam nm trn, ng ct (hnh vung), bnh chng, bnh gai, bnh mt (khng bc v), bnh dy, ch kho, mt ci. Thm vo c cc loi tri cy c sn tng trng cho bn ma Xun- H- Thu- ng. Ch bng nguyn liu t thc vt v mt s hng liu dc tho, ngh nhn t Lng bng i bn tay kho lo, c thm m sng to lm nn mn c chay tuyt ho vi cc ng nt hoa vn tinh t mm mi, nhng cu i m tnh nhn vn c in, p ni trn tng loi bnh, tng mn c chay... Theo lch hi, hng ngy 12 gip (nay l 12 xm) thay nhau rc c ln hi cng Pht thnh, du khch chim ngng. Sau , Ban gim kho s i chm tng ng c, n ngy cui hi kt qu c cng b v gii thng c trao cho ng c no t nht vi cc tiu chun
1
Nha Mn- tn mt vng t thuc huyn Phong Chu (Vnh Ph) cng c tc c chay, u vt vo hi lng (mng 6 thng ging). C gi thit c t ra: t tin dn Lng l ngi chuyn c v t Ngoi Lng nn ngy lng vo m, c l c chay, vt v t lng nh v c hng.
652
(p, k thut, cht lng, hnh thc bi tr, ng nghi thc ( ba loi c), trang nghim). ng thi vi ba ngy dng c, cuc thi vt v lin tc din ra trong ba ngy y si ng. Theo li cc c lo lng, l vt v trong ngy hi lng cng c t rt lu i v thin s l ngi rt hm m vt v. Tri qua bao i, n nay dn lng vn say m v vt, a n tr thnh mn th thao truyn thng ca a phng. Khng ch tham gia vt v ngy hi xun lng mnh, trai Lng cn i thi u nhiu ni, git c nhiu gii mang v lm rng danh thm cho t Lng. Chc rng bc tng lo bng ng cng trng, tc vn sau gy, ru di, bp c ni cun cun, qun cc, tht lng bung th pha trc, hai tay ang th vo xi xe i, o c cch y khng lu l biu tng ca vt t Lng, hi Lng qu tht hp dn lng ngi! Hi Lng vi cc yu t truyn thng v hin i v ang ho quyn an xen nhau lm phong ph thm cc hot ng vn ho l hi; song bn sc vn ho vn d c o ca n vn tip tc c khng nh, trng tn./. H.T.N
653
Hi n vua L
Thch Phng - L Trung V
Trong lch s u tranh gii phng dn tc, cuc khi ngha Lam
Sn do L Li khi xng th k XV c coi nh l mt biu tng ca ch st , tinh thn chu ng gian kh, khng chin trng k, vt bao nhiu kh khn him ngho chin thng k th xm lc mnh hn mnh gp nhiu ln. ng ch l ngi th lnh ngha qun y mu lc v ti nng ny hai ln t chc l hi th c o: ln th nht l hi th Lng Nhai 1 vo nm 1416 gia L Li v 18 ngi ng ch ca ng, nu cao ch v quyt tm gii phng t nc khi ch h ca gic Minh. Ln th hai l l hi th ng Quan nh du thng li ca s nghip khng chin cu nc, m ra mt triu i mi thnh tr, thi bnh cho ton dn. i sau, nhn dn nhiu ni nh n vua L Thi T, hng nm t chc l hi tng nh, tn vinh ngi anh hng. Di y, xin trnh by hai l hi v vua L trn t Lam Sn (Thanh Ho), qu hng ca Ngi. 1. Hi trn n vua l S c ghi rng nm 1456, L Nhn Tng v Lam Kinh lm l k nim chin thng, cho tu trng ng, biu din nhc ma, tr din Bnh Ng ph trn v Ch hu lai triu, nhc nh cng ch ca cha ng. Tr din mang tnh cht cung nh quy m y c s sch ghi li bng nhng dng ngn gn, cn quy cch, ni dung c th th nay ch cn lu li trong dn gian nhng mnh v v nhng d nh qua truyn thuyt m thi. gn Cu B thuc lng V Yn, x Qung Thng (th x Thanh Ho) c n th vua L. Hng nm, y dn lng m hi t ngy mng 5 n mng 8 thng ging tng nh ngi anh hng. Ngy mng 5 l l t thn. Cc chc sc v dn chng ti lm l dng hng n.
Lng Nhai: Tc lng Lng Mi, tn nm l lng M, thuc x Ngc Phng, huyn Thng Xun, tnh Thanh Ho. Ti y din ra cuc Hi th lch s vo ngy u thng 2 nm Bnh Thn ca nhng ngi tham gia khi ngha bui ban u.
654
Ngy mng 6, chnh hi, t sng sm, s trai trng trong lng, c chn v tp dt t trc, c mt y trc sn nh trong trang phc v s. Dn chng t cc ni ko v mi lc mt ng. Sn nh, sng rc c cc loi: c i, c ng hnh, c ui nheo. Gia bi ng, nhng gi cm l b sn son thp vng c lau chi t hm trc, gi y sng bng ln trong nh sng ca n nn, trng rt uy nghi. Sau phn l t v xng vn xong, v ch t ra lnh ni ching trng, cc v s ln lt bc n trc hng n l thn v nhn v kh, ra sn nh biu din cc mn: ma roi, ma kim, i quyn, u vt trnh Thnh. Trong khi th ni bi ng, ti cnh ng trc sn nh, trn mt khu t bng phng, cng c by hng n, trc hng n ngi ta rc vi bt trn nn c thnh bn ch Hn Thin h Thi Bnh. Khi biu din v ngh trnh thnh sn nh xong, cc v s cng ko ra bi ng, din tr chy ch. Cng chng d hi cng chuyn ra a im mi. u tin l cuc bt thm chia thnh hai phe: qun ta v qun Ng. S lng bng nhau, mi bn c mt v tng ch huy. Tng phi l ngi bit v thut v c uy tn. Trc khi xung trn, mi bn xp thnh hng, ln lt tng ngi bc n trc hng n, ly bn ly, v c nhn mt chn ru thnh. Sau , mi i qun theo hng mt, chy khi ng quanh bi ng mt vng ri mi bt u chy theo nt ch bng vch vi k trn sn bi. ng thi lc y, ngi ch m v cc chc sc ln n vua L cch y khong 1km, thp hng v rc thn v d l. Cuc rc thn ny phi tin hnh n khp vi vic chy ch, sao cho khi chy ch xong th kiu nghinh thn cng va v n ni. Trc kiu thn, hai on qun dn th trn hai bn. Cuc chin bt u (ch hai v tng ca hai bn giao chin, cn binh s ch ng ngoi h reo tr lc, ma c, khua v kh). Khng kh ca cuc hi trn c tng cng si ni theo nhp trng thc dn dp. Chng gn tn mt nn hng th bn qun Ng thua trn (ng nh lch s din ra), b chy. Cn qun ta th ui st theo, dn i phng vo mt gc bi gia ting h reo vang di ca qun ta v ca tt c nhng ngi d hi. Tip sau cuc din trn l tr chi tung c (cu) vi s tham gia ca mi i tng. Qu c hnh cu, bn bng rm, c vi bc ngoi v pht sn. Gia bi, ngi ta trng mt cy tre cao, u trn c mt
655
thanh ngang; u thanh ngang treo mt chic gi bng nan, bc la mu. Mt ngi ngi bn di gc cy tre cm si dy ni lin vi chic gi bn trn, lm ng tc git dy cho chic gi lc no cng rung rinh. Mt hi ching trng vang ln bo hiu tr tung c bt u. Ngi ch m cm qu c quay vo hng n vi thn, ri quay ra tung ln gia m ng ang ch sn. Cc nam n thanh nin v c nhng ngi ln tui xng vo cp c tm thy s may mn. Ngi ginh c c phi tung ngay vo gi. Qu c ri ra ngoi th li c ngi khc n c v tung ln, c th cuc vui tip din cho n khi no qu cu ri vo ng trong gi th mi chm dt. Ngi t c thnh tch s c ch m ban mt chn ru thnh gia s hoan h tng bng ca mi ngi. Ngy hi trn n vua L khng ch nhm k nim nhng chin tch oanh lit ca ngi xa, m cn khi ng tinh thn thng v, rn luyn ch kh thanh nin, hm nng nhit tnh yu nc ca mi ngi. 2. Hi n vua l Hi c t chc ba nm mt ln, ti khu vc Lam Kinh thuc huyn Th Xun, Thanh Ho, ni c khu lng ca cc vua L. Ring ti bn ph Mc Sn, pha trc khu lng m, nay thuc x Xun Lam, c mt ngi n nh, gi l n th vua L Thi T. Ni y, ngy trc, theo nh l, c ba nm mt ln, vo ngy gi vua 22 thng 8 (cu ca: Hm mt L Lai, hm hai L Li), cc vua L cng quan chc ng Kinh (Thng Long) li v Lam Sn lm l. Cn nhn dn a phng hng nm vn m hi tng nim ngi anh hng ti ngi n nh ny. Ngoi vic t l thng thng nh cc l hi khc, trong hi n vua L cn c tc ma ht theo iu r ren (l lin) v cc tr din. Tng i trai gi cm tay nhau va ht va ma v din tr cm hoa, kt hoa. Tr din ny v sau b cm (?), ngi ta thay bng cc iu ht ca cng, ht hu tnh, din li cc iu ma trong Bnh Ng ph trn v Ch hu lai triu. l hi n vua L cn c l nh trng ng uy nghi v hp dn. Ngoi s tham gia ng o ca ngi Kinh, nm no cng vy, dn cc huyn min ni Thanh Ho cng v d hi rt ng. Nhn dp ny, h mang theo nhng lm th sn a phng, t mt ong rng, nhung hu, nai, xng h, mt gu, da th, trm, qu, nm hng, mc nh, nhng cy c lm thuc v.v...to nn mt phin ch trao i nhn nhp gia min xui v min ngc, lm cho khng kh ngy hi thm tng bng, no nhit./.
656
T.P L. T.V
657
hi lng L Mt
Hng Mai
T H Ni i Bc Ninh theo ng 1A n km s 7, th r phi,

ri i qua y ban nhn dn x L Mt khong trn di mt km na qu khch s gp nh L Mt. Ngi nh c ta th trn mt khu t gn cnh ng c khng gian thong rng. Trc nh c mt chic h rng, gia h c g t ni ln nh mt o nh. Bc vo cng nh qu khch s gp sn ngoi ca nh tng i rng. Pha bn tri sn l chic ging nh, tng truyn trc ngy l hi c thn t H Ty bay v ging nhn dn lm l vt cng thnh hong lng. Bn cnh c cy a c th ta bng rp mt che cho miu cha (miu th cng cha con gi ca vua L Thi Tng m chng trai h Hong cu vt xc). Ht sn trc, qu khch i qua cng tam quan r vo sn ca nh. sn ny hai bn l nh t hu vu, gia sn c nh ha m. Chnh gia st ca nh l phng nh trong c ghi bn ch to ni "Cao minh phi thin" (tc l ng thnh sng sut). Cho n nay, ngi nh tri qua nhiu ln tu to nhng nh vn gi c dng v nh xa, theo li kin trc ni cng ngoi quc. Bn trong ngi nh c kt cu ba phn: tin nh, trung nh v hu nh. Tin nh: L ngi nh by gian, ngay ngoi ca (i theo hng t ngoi vo) c cu i vit trn giy hay bng vi m ch n ngy l hi mi treo, ni dung cu i nh sau: Bn phi: nh thin sinh thnh L triu tin hu nghim i dong Bn tri: Dung nhc dn thn t quc Ty nam long miu t. Ng l (ng thnh sinh vo i L c cng ln vi i sau nn phi ghi chp cho ng. V, miu th ca ngi c t pha ty nam). Hai ct ngoi cng ca nh tin nh c hai cp cu i. Cp th nht c: Bn phi: Thp tam tri an dn thnh ph tnh l bng c trch
658
Bn tri: Bch thin xun c t ht nhin ng v k di c. Ng l (nhn dn 13 lng tri c cuc sng yn vui l do Ngi chn. V, bi vy trm nghn ma xun Ngi vn l tr ct). Cp th hai: Bn phi: Dng lc tuyt bin giang Bc thin thu lu thng tch. Bn tri: n ba cp hu thnh ty trang c ngng d quang. Ng l (Ngi c sc mnh phi thng khc sng pha bc nghn nm vn cn. V, Ngi n trn ngha trn tnh vi dn 13 lng tri). Ln tu sa nh gn y, ton nh c gn 40 cu i, nhiu cu i c a t cc nh khc v. Trung nh: Trung nh c thu nh li hai gian. Trc trung nh hai bn c hai con hc v mt con nga trng pha bn phi. Tng truyn, trc kia thn thng ci bch m. Trn b c th cc bt hng v l hng. Hai bn cng c cp cu i: Giai on trng giang, s vng c nin tn a ch Ng y ngc tnh, xun lai tam nguyt pht ty phong. Ng l (sng chm loi giao, mun tha truyn xa trong a ch. C v ging ngc, thng ba xun thm gi Ty H). Hu nh: L gian trong cng ni thng vi trung nh, trn b th c l hng, bt hng, chnh gia c th ngai ca ng thn h Hong v bi v. Tc truyn rng: Mt hm cng cha con gi vua L Thi Tng cng cc cung n du chi bng thuyn rng trn sng Nguyt c (sng ung ngy nay). Khng ng trn khc sng y l vng nc xoy do cc dng hp lu to thnh, v cng c loi thy qui hung d quy nhiu lm nn sng ln lt thuyn rng. Nhn dng nc cun cun chy, on ty tng trn b ku cu nhng bt lc. Ngay lc , mt chng trai h Hong ngi lng L Mt (nay thuc x Vit Hng, huyn Gia Lm, H Ni) - vn l ngi mu ti sc tr - ang cy cuc bn sng, lin x thn nhy xung nc cu nn. Chng lc in dng cm mu tr, sau mt hi gio chin vi thung lung, chng vt c xc cng cha a ln b. Nh vua cm kch trc cng lao y, mi chng vo kinh ban thng chc tc cng nhiu vng bc. Song trng s h Hong cung
659
knh khc t phn thng cao qu ca triu nh. Vua ngc nhin gng hi. c php trnh tu, dng s xin vua cho php chng c a ngi ngho n vng ven kinh khn hoang, lp p lm cho dn no, nc vng. Vua y li. Chng tr v qu, ku gi v tp hp b con ngho lng L Mt v cc lng ln cn vt sng Nh sang pha ty thnh Thng Long (qun Ba nh ngy nay). Thu y vng ny cn c m ly, c cy hoang di trn lan mi ni. Chng t chc s dn ngho ra sc ph hoang, lp nn 13 tri, to thnh vng nng nghip tr ph ni ting ti ngy nay: Cng V, Ging V, Liu Giai, Vn Phc, Ngc H, Hu Tip, Vnh Phc, Th L, Kim M, Ngc Khnh... Khi chng trai h Hong qua i, dn L Mt cng dn "Mi ba tri", t lng bit n su sc tn chng lm thnh hong. T n nay c n ngy k ca chng 23-3, con chu 13 tri xa - nay gi l dn "kinh qun" ( ni kinh ) - ko v lng L Mt - nay goiu l dn "cu qun" ( ni qu c) d hi, tng nim t tin - nhng ngi c cng khai hoang lp, p. Bi th, cho n nay trong dn cn ng li cu ca: n ngy hm ba thng ba, Dn tri ta vt Nh H thm qu, Kinh qun, cu qun hu H Ty c nhy i v trong my. T ngy 20 thng ba hng nm dn lng L Mt lm cng tc chun b cho ngy hi. n ngay hi chnh sng sm, nh lng khi hng nghi ngt, n nn sng trng, c hi cm la lit sn nh, ng xm. Trng ching ging d bo ngy vui. Dn 13 tri lp thnh 13 on, c ngi i 13 mm l vt cung knh t kinh v, cng dn lng t mi ng ko ra nh d l hi. M u l l rc nc. m rc t nh ra ging, ly nc vo chic ch s ln t trang trng trn kiu c lng che. a nc v ri, ngi ta em v ra ging, ct mt con c chp to, t nguyn c con ln mm ng, ph vi iu, rc v nh lm l vt dng cng. Nh cu ca hi, con c lm l vt cng l c thn, t H Ty "bay v" theo truyn thuyt. Nghi thc ny - rc nc v dng c th - nhc nh chu con hm nay tng nh cng lao ngi anh hng c cng khai ph v mang ngh nng cho lng. Sau cuc l long trng l tr din ma rn c o trn sn nh.
660
i ma ca lng c tp luyn cng phu hng thng trc, s trnh din li chin tch ho hng ca ngi trng s gn 10 th k trc. Con rn khng l, c c, tng trng loi thy qui lm bng nan tre bc vi (khong 6 mt, thn rng 60 cm) t v, trang tr mt cch d tn, do hng chc thanh nin i khung. Tp cung n v cng cha xinh p, lng ly trong b trang phc bng la v kim tuyn mu xut hin, un ln trong iu ma uyn chuyn, lp tc b thy qui bao vy, uy hip. Trc tnh hung khn cp , chng trai h Hong, qun o ton mu hng, tht lng xanh, khn u ru , mt vung hm n, mt sc nh dao, tay cm m tu nhy ra, vn ma quanh i th bng v iu p mt, ng thi vi v thut iu luyn, vn v n trnh c th. Hai bn qun nhau kch lit, cng thng, ri bt cht, chng b thanh m tu tht chnh xc xung u con qui vt. Trng, ching, t v ni ln hoan h, cho mng chin tch ca ngi trng s. Ngi xem th pho sung sng v h reo dy t. Hi lng L Mt khng ch ghi cng n ngi anh hng v din li khc trng ca huy hong, m cn l c hi hng nm con chu trong lng - dn cu qun v con chu i xa khai hoang bn kinh - nay l dn kinh qun - gp g, tay bt mt mng, cng chung nim vui, n li trang s dng lng y gian nan th thch thu no v cng nhau ha hn gi trn mi tnh qu hng gn b, v hy thng yu nhau nh anh em mt nh. Nhng th h con chu ca trng s h Hong t ra tht xng ng vi t tin mnh. Ngoi truyn thng lao ng sn xut gii trn lnh vc nng nghip, dn vng ny cn c bit ti bt rn. V d hi lng L Mt, khch cn c dp c cc c i mt chn ru rn, b tam x hoc ng x. Hng chc b nui rn ly nc lm dc phm qu xut khu. Ru rn l mt ngun thu hoch ln hng nm ca ngi L Mt. Phi chng t gng sng v o c v ch ngi trng s h Hong m ngi dn y to nn truyn thuyt m l v tr din c sc trn, nhm ca ngi chnh ti nng v tr tu ca nhiu th h nng dn ven cn c, thng minh cng nhau m thm mnh t ngn nm vn vt./. H.M __________
661
C tham kho t liu: 1. Thch Phng - L Trung V, 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1995.
662
L hi Lim
Ngc Lu Ly
thnh l, hng nm, n c 13 thng Ging, dn s ti hay du khch khp ni li n nc r nhau i d Hi Lim, c say sa trong khng kh hi h, c nghe nhng lin anh lin ch giao cm m say trong iu ht li ca quan h v xem tc kt ch, kt bn y tnh ngha. a im t chc Hi Lim l i (ni) Lim, tc Hng Vn Sn (s d gi l i Lim v trc kia y mc ton lim), thuc a phn x Lng Giang, huyn Tin Sn, tnh Bc Ninh. T H Ni theo quc l 1, i chng 25 km (cch ga Lim chng 1 km), ta s ti Hi Lim. y l mt hi cha, ba nm m mt ln, gn vi Hng Vn t (tc gi cha Lim), mt ngi cha c, rng ri thong mt. c bit cha c mt qu chung ln c t thi Cnh Hng. "Pha bn tri Hng Vn t l vn ch x Lng Giang. Vn ch xy ln vi b gch ru phong. Vn ch th Khng T v cc tin hin tng Ni Du, huyn Tin Du. Cch cha khng xa, v pha tay mt c mt ngi lng tng ong kiu c, trc lng l mt tm bia ln ng sng sng khin khch xem hi Lim khng ai b qua c. Trong lng c voi, nga, ngh, ngng cng sp , ngai tht trang nghim"1. Do vy, hi cha, nhng din ra c lng v cng ng thi ghi nh cng n ca ngi c th ti lng (Hiu Trung Hu). Tuy nhin, do hi cha nm trung im ca hi nh - hi hng tng Ni Du, tng bng sut 7 ngy t mng 9 n 16 thng Ging - nn c ngi c ng nm no hi Lim cng m, duy c nm nh, nm ln m thi 2. Ngy hi n vo nhng ngy h nu, c bit si ng bt u t 9 thng ging. Trong khung cnh tri xun, t lc, c x php phi rn rng, dn tng Ni Du v khch vng lai ua nhau ti l cha (Hng Vn t), l lng (Hiu Trung Hu) cu may mn, cu hnh phc khang
1
Theo Toan nh - Np c, hi h, nh m (quyn h)- Nxb t/p HCM, 1992. tr.81. y l lng ca Hiu Trung Hu (Din) quan triu L Cnh Hng, chc Thanh Ho trn c ng, nn quen gi l lng quan trn. 2 Dn t Hi x Bc, s VHTT H Bc, xb, 1989, tr.9. Hi nh hng tng Ni Du - Cu Lim vn l l hi t thn, c phng ht ca nh din xng sut my ngy lin...
663
ninh... v sau l tham gia vo cc hot ng hi nh ht quan h, chi c bi, c ngi nghe k hnh, nh o a, t tm im, xem tc kt ngha cc lng quan h... Nhng n vi Hi Lim, th ng k v c bit nht vn l m mnh trong ting ht li ca quan h nh l mt m tc phong nh ca hi h x Bc ny. ng vy, y l tc ht quan h, bi mun hiu n, phi t n vo khung cnh l hi, hn na, li cn thy n qua mt quy trnh tng th vi phong cch ht, l li ht, ngh nhn, t chc phng hi, ngun gc v tinh thn kt ch, tc kt bn sut i ca cc lin anh, lin ch... R rng, y khng ch l hi ht quan h m ngha vn ho, nhn vn ca n rng hn nhiu, d rng ngi ta c th ng nht Hi Lim vi Hi quan h1, d rng, n vi l hi, ngi ta hu nh ch lng ling vi ngi v li quan h. T lu, l hi Lim c coi nh l hi ln, trung tm nht, khng ch ca Tin Sn, x Bc m cn hn th, ca mt vng, ca quc gia. Ln, trung tm bi s c o m l hi ni khc, x khc khng c: tc ht quan h.V ngun gc tc ht quan h ra sao, ti sao li gi l ht quan h..., c nhiu t liu gii thch khc nhau, cn c l gii thm, nhng c mt s thng nht l tc ht quan h bc l s c o ca l hi Lim t xa n nay. Din trnh l hi, tri qua thi gian, c l cng c nhng i thay cht t, c bit l nhng nghi l rc xch trc khi ht quan h. Mt t liu lm sng li i cht khng kh chun b y, khi bt u bc vo hi. "... Bt u t ngy mng 9 thng ging, l hi hng tng - hi nh chnh thc khi ng. Cc thn x sa sang ng ng, pht c, dn cy. Lng xm tr nn phong quang thanh tnh. u u cng bng ln dng v tinh khi, ti tr. Nu ngy mng 9 ry ng th mng 10 nim o. y l thut ng ch chung cho s tp luyn, chun b. Hai b kiu ng, kiu b nh nh C v hai b kiu nh h , h Nguyn c d xung lau chi ri lp rp vo nhau. Ba mi hai trai trng khnh kiu mc th cc o nu cng bn v chp hiu mc o the on tp rc sn nh. Cc v cm bt bu, trong cc o nu c tay cng nhng chng trai ko nga hng, nga cng phi tp rt cng phu trong tng ng tc i ng ca mnh. Sn nh C ngy hm y tht si ng vi c qut, tn tn r rng.
1
Hi Lim ch l mt trong cc hi ht quan h ti 49 lng ht quan h x Bc.
664
Ngy 11 thng ging t chc nhp tch n C Lng. Kiu, n, bt bu, c qut ri nh nh C hng v pha n. Lm l xong, cc kiu thnh ni hng n ging cng Ni Du Khnh: Thnh kinh cha Ni rc ra Ly nc ging Khnh a ra th. Hm y, trong ci bao la ca v tr, s vn v ca khng gian, ng rung v bu tri Ni Du nh p y hng khi v m p ting h reo. m rc i trong s trang trng v rc r vng son. Bao n ci m sng to nng di bng nhng vung la en huyn. Ai cng thy lng d bp bng theo tng hi ching trng. Ngy mng 2 thng ging m rc ri nh nh C sang n. Mu , mu xanh ca trai inh khnh kiu ca quan huyn t vn lm m sng n tng np nh tranh v lt i trong nhp trm hng gi ma xun thc tnh. Cc bt bu tua ta vn trn nn tri. Nhng chng trai cng ngh m mi ko nga trng, nga hng gia mun vn ting vng v reo h sng khoi. Ngy 13 thng ging m rc li xut pht t nh C sang L Bao i sc. Nm no hi Lim m ln th m rc mi tr thnh rc ch ln ni Lim, to nn mt khng kh no nc, vui ti khc thng. Xung quanh ni hng qun mc ln bn mn n ngon ming vi loi bnh tri hng hoa. Cc c b vo cha l bi vi hng khi nghi ngt. Cc thn n ti sc vn ton ang nhp nhng thon thot dt ci thi. T tm, bi im ngi quy qun cht nch. Trn bi rng cc thiu n trong b o qun rc r ca qun c, ph by tt c cc v p chn cht ni thn d. Sn non, sn cha nhng cp i ang ca nhng li quan h tnh t, m p tnh ngi v tnh i. Ngy xa hi m vo thng tm cn c th diu thi. C mt khu vc ni i rc r sc mu, cht nch ting ngi ni ci sng khoi. Nhng ging ht mt m len li vo tn tri tim, tm khm nhng ngi v d hi. Khi chiu bung ri m xung, ni Lim vn r rng trong nh sng ca n uc v nhng cuc bn rn chia tay. thy tng tp tng tp trai thanh gi lch, nhng ng gi b c to ra bn pha tr v nhng Hin Ngang, Ho Bo, Xun , B Sn, Tam Sn, Tiu Ving. Ngy 14 thng Ging, trn ni Lim ngi n hi vn cn ng c. nh C, m rc li no nc tn lng v kiu n quanh hai nh th h , h Nguyn. Ngy hm sau, lm l t tru v n 16 thng
665
ging th d m. Kiu n, bt bu c a v ni ct gi ch ma xun nm sau" 1. Sau nhng nghi l y, hoc ni ng hn, ng thi vi n l khng kh bng say ca ht quan h. Cng chng n vi l hi Lim, c th xem ht trn i, ni, xem ht trc v sau cha, nghe ht ti bn, trong thuyn hay nghe cc ngh nhn ht ti nh, th nht l nghe, xem ht i p cp i (i nam- i n), c bn (c nam v n) hay i nam n. Hin nay, hi ch m mt ngy 13, nhng trc , ngay t thng chp, hay sau Tt Nguyn n, mi ngi mi nh, nht l cc c tng vang bng mt thi, cc nam thanh n t lo toan tp hp bn quan h, n luyn tp tnh; mi bn khc n i p th sc v cng l dp tm kim nhng ging ca mi ca quan h mnh, tm bn quan h no ht tt mi v d hi lng mnh, v tm bn ht lng mnh. Nh ni, ngi d hi c th nghe - xem ht nhiu ni: trn i, sau cha, nh v nhiu ni khc, m mi ni li c ngi ht khc nhau, khng kh hi khc nhau v s thm nhn khc nhau. Nhng ngi lm khoa hc rt m xem-nghe cc ngh nhn, cc bn quan h ht ti t gia, v theo h, y d tm c cc ln iu, kiu cch... quan h chun, gc. Phn ng cng chng thch leo ni, nghe ht sau cha hay thuyn v n gn vi cnh quan hu tnh, n ngi ln xun sc nhng lin anh, lin ch quan h, n ngt ngo ging ca, iu ht ni b mi, kho mt... D th, ci ng khi i nghe - xem hi ht quan h, i vi nhng nh kho cu khng ch l a im ht m chnh l din trnh ht mi ni, trn thuyn khc trn i, nh khc ngoi thin nhin. Ta th xem c tht vy khng. + Ht trn i (ni) (ht i tr, tho mi): "... Ht quan h thng l din ra ngoi tri. D tri khng nng, lc ht, nam u che , n th nn quai thao che na mt. v nn lm cho ngi ht thm duyn, d gi t vi nhau, m lc ht, m thanh cng nh tr nn m hn, vang hn. Ht trn i l ht t do, khng cn l li, chng c hn nh, khng c hn trc, ch c tnh c. Chnh v th m khng kh bui ht thay i lun, hi ht nh nng ng hn"2. + Ht trn thuyn (ht tu hng):
Trch Hi x Bc - Sd, tr.16,17,18. Thch Phng - L Trung V, 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.97-100.
2 &2
666
"... Mi thuyn ht ch c hai i: 2 nam v 2 n. Hai bn phi hiu r nhau v phi mi nhau trc. ln thuyn ri th khng c chuyn b cuc. Ht trn thuyn, gia cnh tri nc ca ma xun y th mng l mt cch thng ngon xun th v, tinh t, cho nn ngi trong cuc thng mun ko di gi pht gp g..." 2. + Ht trong nh (ht thnh phng): Ch nh phi sa son chu o c vt cht v tinh thn n khch mi. "... T sng 13, quan h ko ti nh ng cai vic nu nng khi thy khch, quan h ch lp tc ra tn cha, tay bt mt mng, mi nhau vo cha thp nn hng l Pht... Ch v khch chm ri va i vo lng va tr chuyn. Ti nh, quan h bn c th ht cho ngay, rt t nhin... Quan h nn, cm , n bn vo nh ri dng tru nc ht mi bn xi. Quan h nhn tru, nhn nc v ht cm n thnh tnh ca ch. Ri cuc ht bt u ngay sau . C tng i mt, mi bn mt i, i p nhau theo li i ging hay i li. Cuc ht nh thi, nhng li nh chi... Ht n tra th c bn cng va xong. Ch nh mi bn ngh xi cm... Bui chiu ch nh v khch cng nhau ra cha thm hi. Tri ti hn, cuc ht li tip tc... v sang canh ba, canh t mi l gi bn... Cuc chia tay y lu luyn din ra vo lc rng sng... 1. Tc gi Toan nh, sau khi ngi ca tc ht quan h vi hai ngi chu ming vo nhau cng ht, hai ging luyn vi nhau, ting ngn vang, vang vt, ting trm m i nh ru ! 2; vi nhng ging c bn l ging Sng, cao vt, m m nng nn, dng lc bt u cuc ht; ging Vt, gm rt nhiu ging (cao, thp, di, ngn, vui, bun...) vn hn ging Sng, i bn gii by tm s; ging B (V), ngn di, chua xt, dng lc chia ly v nm ging trn (tn gi l ln ni, xung sng, ng bn, h la, tnh tang) dng ht ly gii... miu t kh k lng v mt bn quan h, v vic mi ht hi, mi bn ht ti nh ht trng m, ht gii... kh k th 3 ... D sao, nh dn v trnh by, ht quan h, d trn i, di thuyn hay ti nh, l mt li ht i p, giao duyn, mt sinh hot vn ho, ngh thut c sc ca nn vn ho truyn thng x Bc. V bn cnh ht quan h (c ht chay v ht gii), ngi d hi cn c bit tc kt ch, kt bn (kt ngha gip nhau, hoc hai bn ch ht vi nhau, khng ht vi bn quan h khc); c xem thi c chay, u c ngi ngon mc, c nghe k hnh, xem
1
2& 3
Thch Phng- L Trung V, Sd, tr 97-100. Xem Toan nh, Sd, tr. 81-106.
667
t tm im k th...Tt c nhng m sc tnh cm, nhng hnh nh biu trng ni l hi Lim rt d ghi du trong tm thc ngi d hi, to nn mt phong v ring, c o, c sc, khng d ngui ngoai. V nh th, l hi Lim, l hi ca vng t c nhng trai thanh gi lch tng i vo tc ng: trai cu vng Yn Th, gi Ni Du Cu Lim, vi tc ht quan h m say, vi nhiu tr vui cng cm, v ang rt c cng chng a thch. V th, nm no hi cng ng vui. Ngi cha i th ho hc, ngi i th mun tr li, ngi i nhiu li cng mun m mnh vi nhng n tng v k nim v mt l hi trn ngp tnh ... Bn cnh ngha c bao cha trong mi l hi m ta tng bit, l hi Lim khng ch cho ta c hi c thng thc mt sinh hot ngh thut trn y phong v x Bc m cn c tm mnh trong phong cch ng x, giao tip lch s, tinh t ca ngi dn ni y. Phong v y- phong v ca l hi quan h, l hi Lim - thc s c sc thu ht v quyn r lu bn ./. N.L.L
668
Hi lng Lin Bt
Hng Minh
Hi l lng Lin Bt (ng Ha) din ra vo ma xun, ngy 15

thng 3 (m lch) hng nm. Tng truyn l ngy sinh ca c Thnh nh, c Thnh tam, tc gi ng X, ng Lang. Ngy 15 thng 3 chnh hi nhng cng vic vo hi din ra nhn nhp trc hai ngy. Ngy 13 thng 3 dn chng 3 thn t tp nh thn mnh. Mi ngi bao si cc t t, ko c hi, trng cy nu, lp t sn cc c kiu trc ca nh. Ngy 14 thng 3 dn cc thn bt u t chc rc kiu, rc thn ln tp trung t hi ng nh ba thn. Khong 9 gi, m rc khi u thn Bt Trung. Sau mt ting pho lnh dn lng nghnh kiu tin dn ra ng 22. i hnh m rc, i u l i c ng phng, sau n i rc bt bu, i trng, dn nhc bt m, tip l kiu bt cng rc thnh gi. Trn l long ngai bi v c Thnh tam chong o mu vng, tn gi ng Lang, em rut ng ng X, cng anh dy dn ch ngha, th tit v hy sinh cng ngy vi anh bi cm ca lng, nay l lng Thnh. Kiu bn theo sau thnh gi t sc phong v hng nhang th thn, hai bn c hai pho tng phng (kiu tng Chm), m phng tng gic b qui phc. Ph gi rc l dn bn thn, n vn p, ngi ln tui phn nhiu mc theo li c truyn, gi i trc kiu, tr i sau. m rc ng vui trong ting nhc lu thy cun bc chn ngi. m rc Bt Trung ra l chnh th i chm li ng bn ng n m rc thnh gi c Thnh nh ca thn Bt Cha. Cng thi gian trn, nh Bt Cha, dn bn thn cng t chc rc nh vy t nh ra ng chnh. Kiu bt cng (8 ngi) ca thn Bt Cha trn l long ngai bi v c Thnh nh, chong o mu tm, tc ng ng X, anh rut c Thnh tam c cng dy dn Lin Bt, xy dng n binh chng li gic nh Hn vo thi lon Vng Mng nhng nm u th k (8-23 sau C.N). ng gi trn kh tit khng chu thn mnh ri vo tay gic v "ha" bi cm trn cnh ng pha ng-bc cnh lng. m rc ca thn Bt Cha c khc l thm hai
670
kiu t (bn ngi). Mi kiu t mt v tng tc gi l thn ng, cao 1,45m i song song p gi t hu kiu bt cng rc thnh gi c Thnh nh. Khi m rc thn Bt Cha ra ng chnh, m rc thn Bt Trung nhng thnh gi c Thnh nh i trc vi ngha em tn trng anh. Hai m rc ca hai thn nhp mt cng ngc ln nh Bt Ng n thnh gi c Thnh nht. Lc ny, m rc ca thn Bt Ng t nh tin ra ng chnh. Cng nh i hnh ca hai thn Bt Cha, Bt Trung, m rc Bt Ng c kiu Bt cng trn uy nghi long ngai bi v c Thnh nht, tn l ng S, v chu trng x Giao Chu hi u cng nguyn c cng m trng dy hc gio ha dn lng Lin Bt. c Thnh nht chong o mu xanh. Trc u kiu bt cng rc thnh gi l mt c gi cm trng chu iu khin kiu rc. Sau kiu bt cng c kiu nh, kiu t, rc hm sc do cc triu nh phong kin phong cho v thn v bt nhang th. m rc ca ba thn nhp lm mt, rc c Thnh nht i trc, sau n c Thnh nh, c Thnh tam xui v nh ba thn, theo trt t trc sau cng vo ng gi sn nh. Long ngai bi v ba v thnh hong c rc vo nh tin t - nh trung ca nh ba thn. Qu l "Tam quang hp minh", linh kh ca ba v thn cng hp li ta sng ni ny. Khi cc v thnh hong yn v, dn ba thn li mang kiu t, t chc i rc vn. m rc vo nh c T Mu, c nhiu ch Hn nht lng rc bi vn t do c i din ngi c hc ca lng son tho, mang ra nh trnh l thnh v ch t l hi ng. Trc lm l dng hng. Mt b phn khc em kiu t v cc thn t chc rc n. Rc n l rc c. L xa c t ca lng khng lm c mn m ng ton c chay gm xi, ch, on, qu. Sau khi by bin xong c t nh ba thn, cc c b lo bt u t chc t hi ng. Trc khi t c tit mc "c sot" xem mi nghi thc t l ng l cha. Ch t c vn t, c t tu, t vn, t bnh... Ti t bn d cu mt. Sng hm 15 thng 3, chnh hi. Nghi l t trng th, uy nghim, thnh knh trc cc v thnh hong. Dn lng ln lt em mm c ca
671
gia ch t sm vo dng l. Xa, m ngy chnh hi, lng cn c tc t cy bng, mt loi pho hoa do dn trong vng lm dn thng thc ngh thut pho sng nhiu mu, nhiu kiu nhm gi gm c vng mong cuc sng ngy mt thnh vng, ma mng ngy mt tt ti. Chiu 15 thng 3 tr v m, tc xa, c thm tit mc ht nh t (ht ca tr), loi ht chc thnh, mng cho dn an khang thnh vng. Cuc vui nh ba thn ko di sang sng 16 thng 3 th cc b lo t chc t r. L tc xa, i k hi ca lng Lin Bt, vo thng 3 m, ch ko di 3 ngy (14-15-16 thng 3 m lch). Nhng, gp nhng nm ma mng ti tt, i sng no , lng ngi ha thun, dn ba thn t chc thm rc giao quan, thnh hong ng gi qua m cc thn. Xin nu ra bn c hiu thm v mt sinh hot vn ha ca lng Lin Bt thi xa. Dn truyn rng, theo tun t c Thnh nht v nh trc mi hai em n nh mnh chi. Dn lng nghnh gi c Thnh nh, c Thnh tam tin chn c Thnh nht v dinh. Nh vy, ngy 16 thng 3 tr thnh mt m rc ln t nh ba thn v nh Bt Ng, c thy ti chc kiu trn mt on ng di. Cc c kiu li c t ngay ngn sn nh Bt Ng. Lng lm l nhp tch. Long ngai bi v ca ba c Thnh li c a vo nh tin t ca nh Bt Ng. Ba c Thnh ng gi mt m nh ny. Dn lng t chc t l vui chi. Sng hm sau, ngy 17 thng 3, c Thnh nh li mi anh c Thnh nht v em c Thnh tam v dinh mnh. Th l li mt cuc rc ln t nh Bt Ng a ba v thnh hong n nh Bt Cha. m y, ngh li. nh Bt Cha tng bng khng kh hi l. Sng 18 thng 3, c Thnh tam mi hai anh l c Thnh nht, c Thnh nh v dinh mnh. Ba thn rc giao quan a cc v thnh hong t nh Bt Cha v nh Bt Trung, ng gi m , ti sng 19 thng 3 kiu ca thn no mi v nh thn y. Trong nim vui hn hoan c c kiu bt pht quay trn ri chy nh bay trn ng. Rt l, t trc ti nay, hin tng kiu bay, kiu quay xy ra nhiu nhng cha h kiu no b , ngi khnh kiu no b vp ng, xy xt. Vo nhng ngy hi y, cha chin ba thn (cha Lin hoa, cha Vnh Khnh, cha Phc Thin) tp np ng vui cc thin nam tn n l thnh xong th sang cha l Pht. Nh cha l ni t tp ca cc b.
672
Nh vy, thi gian m hi xun lng Lin Bt l 3 ngy, t 14 thng 3 n 16 thng 3. l ngy hi ln trong ph ng Thin xa. Khc xa c t tam sinh (tru, b, ln), ngy nay hi Lin Bt khng chuyn ch vo s n ung, m coi trng cc l nghi biu hin s thnh knh cc v thnh hong lng c cng vi nc, c ngha vi dn. c bit tc rc, t cng ng nh ba thn, tc rc thnh hong giao quan gia cc thn sau ngy chnh hi 15 thng 3 ni ln thc cng ng m bc gn b nhau trn cng mt vng t ca dn lng Lin Bt. Tuy ba thn nhng l mt, bi chung mt lng, chung tnh rut tht ca cc v thn. Tinh thn y c phn nh sinh ng hng nm qua l hi vn cn nng hi ngha tnh lng ngha xm cho ti hm nay. Rc vn tht l mt tc p ca dn lng Lin Bt, nhm cao ngi gi, ngi c hc, u cng l s qu trng nhng tri thc vn ha, hng nhc nh con chu noi theo gng sng ca cc v tin nhn, tng hc hnh t, gng hc tp vn ti xng ng vi mnh t Lin Bt vn vt. Hin nay, l hi lng Lin Bt vn duy tr c nhng nghi thc tt p ca ngi xa. Ngy hi l dp c kt dn chng trong lng vi nhau, l dp nhng ngi Lin Bt xa qu nh v ci ngun tin t, tr v sng gia tnh yu thng, tht cht tnh ngha trong nim t ho v nhng truyn thng lch s, vn ha ca qu hng mnh./. H.M
673
Hi vt v Liu i
L K
Vt, v l mt hot ng vui khe c tnh cht truyn thng ca

nhn dn ta. Khe dng lng, dng nc, khe gi lng, gi nc. Cho nn vt - v dn dn tr thnh mt hot ng thng v, mt sinh hot vn ha c trng ca ngi Vit, mi dp sang xun, lng vo m. Nhng nu nh nhiu ni vt ch l tr vui khe, lm ng vin cho hi lng cng hng lot tr vui khc, th Liu i, vt v v l ton b ni dung ca hi lng sut thi gian hi. + "...Tng, tng, tng... Trng gic tng tng. Hi vt Liu i Mng nm cho n mng mi Khp ni ko n, ngi ngi ua chen Thc ngon, vt l nh nm Trai thanh gi lch v n cu may Vt ti, v gii cao tay Qun hng, o ta nh my ko v..." 1 hay: Cn quyn la hn, la ho Cn nh vt v th vo Liu i. y cc c thng ni "c nht nin nht l", Liu i phi m hi vt - v. H trn khng cho php, th phi vt trm "dn khang vt thnh", trong lng mi yn. Hi vt v Liu i, cn gi l Hi Thnh Tin, c din ra theo mt truyn thuyt. V vy trc, trong v sau hi c mt lot nghi thc v tp tc km theo.
Trch thm t 60 l hi truyn thng Vit Nam - Thch Phng - L Trung V, Nxb KHXH, H Ni, 1995, tr.40.
675
Hi t chc trn khu t "Nng Ci" - t Thnh (vi hnh th "tin tam thi, hu ng nhc"1), t sng mng nm Tt, mng mi mi r m. Chiu mng bn ngi ta dng xong rp, ng xong dng quanh si vt. Rp bng tre, lp ct, trong by hng n, l ni s bi v ca Thnh. Ca rp m v hng ng. Thnh l ng t vt v ca lng. Tc truyn l chng trai h on, ngi Liu i, vc ngi to khe (mnh cao 7 thc, lng rng my m, dng i nh h). Hm xa, vo m mng bn rng mng nm thng ging, nng ci cht bc ln. Trong la c thanh kim v chic khn o. Mi ngi u th, nhng ch chng trai ly c khn o t trong la v nhc ni thanh kim. Chng cm kim vi tri t, cm khn o hng v ng khn cu. Chng vn say m v vt, t ngy c kim qu, chng li mang kim qu ra ma bo hiu cho bn phng v Liu i vui hi vt v. Qun gic t phng Bc ko ti. Chng dng c cng trm h ln ng nh gic lp c nhiu chin cng. Chng kt duyn vi n tng h Bi. Trong mt trn giao tranh c lit, khi b t thng, chng dn li mu k nh gic, lc qua i mt vn hng v phng bc nh mun tri trng iu g. N tng h Bi au bun, qu xc ng, ut ln m cht. Dn lng v cng thng tic, sau khi chn ct hai ngi, lin lp n th ngay cnh lng, gi l n ng, n B. Ca n ng m v hng bc, ca n B hng v n ng. Dn tn chng l ng Thnh, nng l b Tin, ri hng nm m hi tng nim qung i m ngi sng. + "V ngun gc ca hi vt v Liu i c nhiu thuyt, trong c thuyt gn lin vi cu chuyn xa xa v "Pho tng ni" c hnh dng mt s vt do tr chn tru bt c. Thy hay hay, l tr xm vo vt nhau vi pho tng. Nhng tng ch c mt, nn chng xoay ra thi vt vi nhau cho ng tng xem. Mi ln nh th, sc khe ca chng tng ln gp bi. Ngi ln nghe chuyn, cng th vt xem sao, qu nhin c ng nghim. Dn Liu i bn lp miu th ng tng v hng nm m hi vt v. Nhng ri, cng vi tin trnh lch s, nhng lp ph sa vn ha k tip c bi p thm ln, trong c cu chuyn ca chng trai h on v n tng h Bi. Hai ngi cng kt duyn vi nhau. Chng trai h on hy sinh trong mt trn chng gic
1
Pha trc c ba ng t cao (ng ). Pha sau c nm ng t thp. Xa kia n hi, trai gi thi ti vt, gi th ti v (ma kim). V vy hi c gi l Hi Vt- V.
676
phng Bc, cn n tng h Bi sau cht trn mnh nga trong mt chuyn v thm m chng"1. Hi gm nhng l v l sau: - Rc Thnh vo dng: L rc Thnh c hnh vo sng mng nm. Khng kh trang nghim biu l tinh thn thng v, lng ngng m ca dn chng i xem. i u m rc l mt c gi tay cm gm, bc i git li theo hng kiu. Ph gi mi bn 18 ngi t la hi Thnh. L t bt u. Vt t rt n gin: on, chui v nc tr pha vo nm. V Thnh lc sinh thi theo o Pht, nn nay ch t chay. - L pht ha: Rc Thnh vo hi dng, ngi ta t ngay mt ngn la, la bc rng rc tng trng cho ngn la nm no chy sng t Nng Ci khi chng trai h on nht c chic gm thing. - L trao gm v tht khn o: Trng thing vn ni ln. Mt c gi cao tui, c uy tn vt v c lng c ra nhn thanh gm trn kiu Thnh, ma trang nghim v p mt ri trao li gm cho mt ot gii nm trc, ng thi cho chic khn o (cng trn kiu). ng tc ny gi li cnh chng trai h on nht c thanh gm thing v khn o ca tri ban thng ri t m thnh ti, thnh ngi hu ch cho qu hng. - L ma c t ngha: Hai vt mi ngi cm mt l c , vung, va i va ma theo nhp trng t hai bn kiu ra gia dng vt. y l iu ma khe v p, lc xoay trn, lc ln cao xung thp, nh ku gi anh hng cc ni cng v t hi lm vic ngha thu no ca c Thnh. - L thanh ng: Khi ting trng dng vt ct ln rn r th ching m, thanh la cc cha, n ln cn cng ni ln ng thi nh hng ng, tip sc cho Nng Ci. Ting h reo vang dy to nn khng kh ho hng ca mt thi t ngha dy binh ni trn. - L nm keo trai rt: Trai rt l a tr trai ra sau cng tnh n 30 thng chp. Cn hai trai rt, hai tr ny phi ra dng m u hi vt ca lng. D nhin l b cc chu phi vt thay, v cc chu cn ang m nga. B i vng th ng ni vt thay. y l nm keo vt vn, vt cho vui, cho p. Khng phi vt gii nn nht thit khng ai c lm ng
1
Thch Phng - L Trung V, Sd, tr 41.
677
ai. Ng l iu xu cho c lng, lng s pht v. Nm keo trai rt cn gi l nm keo giao dit, ngha l vt cu khe, v cng l gi bn phong tc v l lng, l con ngi lng ny phi khe t lc lt lng. - L x lm nn: Tip theo l cc Liu i vo dng vt giao u m u hi thi v kch thch vt cc ni. Khi thin h sn sng ri th h c mi vo cuc thi ht sc gay go v hng th. vt hi Liu i bao gi cng ch ng kh. C hai loi kh bao v kh b. Kh bao l kh may thnh ti dng tru v ch qun ngang lng cho m, cho thm v p. Kh b l kh di, sau khi qun xong vn tha hai u nh hai cnh xe ra trng rt p mi khi ang cuc vt trc v sau khi vt, cc phi king ci o v x o vo tay phi trc v tay phi l tay cm v kh, khng c mt cnh gic d ch l trong pht giy. Vt y c nhiu kiu, nhiu ming va hu ho, p mt li va quyt lit nghim tc. Nhng ming thng thy cc s dng l xc nch, vch sn, ming b, ming tng, ming hng, ming bnh, ming gng, ming bc, ming c, ming cn, chp o ng ba v.v... c bit Liu i rt c s trng v ming hng. Tc ng a phng tng kt: Ming sn Bng Lng Ming hng Liu i1. i vi vt v ngoi sc lc, cc cn phi c k thut, c ming mi mong thng c i phng. Cu ca ming ca cc vt " vt mi nm phi nm v mt ming" l mt kt lun c tnh cht nh ngh. iu khin vt v l mt ngi cm trng. Ngi ny phi hiu bit, tinh nhanh, trung thc, cng bng. Khi ct ln ba ting trng thong
Xc nch: th tay vo nch i th ri nng ln, m ng. - Ming sn : gh lng hoc cnh tay ri m ngoi. - Ming b: nm thp xung t ch s h tn cng. - Ming hng: thc tay vo hng ri la th nng i th qut ng. - Ming tng: nng bng i th ln. - Ming bnh: xc nch b nga i th. - Ming gng: l ming tng hp "nguy him" - cp him, rt him, quay him, m him, v lng him "mun nh qui gng phi thng ng him". - Ming bc: th tay vo hng, b i th bc ln. - Ming cn: ly sc kho cn i th. - Chp o ng ba: bt ng nm ly ng ba kh ri la th qut i th.
678
th l trng gi vt, khi nh ba ting lin tc l c thc gic cc hy gng ln. Khi mt trt t th g tang hai ting mt v sau trng tun s xut hin. Kt thc mt keo vt th g tang mt hi ngn. Ai b nhc bng hai chn ln khi mt t l thua. Trng l mt yu t quan trng trong ngy hi. Ngi cm trng gii s ng vin cc rt hiu lc. Nhng pht giy cng thng ting trng s gp phn to nn khng kh no nhit, tng bng cho hi. Hi rt ch trng n sinh mng v tnh ngha con ngi trong lc thi u. Nhng ming c, ming him nh "yu hu" "bp di" b nghim cm. Ai c tnh vi phm s b trng pht thch ng. Ty theo mc vi phm nng nh m c th b ui ra khi dng, hoc "treo u" my nm sau. Dn chng th nguyn ra thm t. H xem y l nhng "thng li", nhng k "nghch tc" ch khng cn l ngi ng tn trng na. Trong giao u, ai b xy xt th c ly t trong dng m p vo khc khi v y l t Thnh - t qu hng che ch cho con ngi. Xa kia ng t h on cng lm nh th m khi. Hi bao gi cng phi c gii thng khuyn khch dn chng. Gii chia lm ba loi: gii cc, gii th v gii cuc. Gii cc l gii cao nht, c hi ch c mt gii, ai thng tt c cc trong hi th mi c gii cc. Gii th c ba bc: gii nht, gii nh, gii ba. Mi bc c th c nhiu ngi c gii ch khng c nht nh gii cc. Gii cuc l gii thng cho bt c no vo dng (k c thng ln thua). y l gii khuyn khch tinh thn say m vt v. S khuyn khch y thu ht c nhiu ngi tham gia v qua c th bi dng c nhiu nhn ti cho qu hng, t nc. Gii thng do khch thp phng gp li. c nhiu th gii to, c t th gii nh. c nm gii cc c nhn kh nhiu: mt ni ba, nm mm thau, hai v ru tm, mt thng np, mt lc son, mt khn xp, nm mi quan tin. Song cng c nm gii cc ch c vi ba chc quan m thi. Tuy nhin, nhng ngi c gii d to hay nh u ly lm vinh d v: "Mt trm tin cng khng bng mt ng tin thng". N l lc, l khc, c ngha linh thing. Trc khi vo vt, cc phi n l Thnh ri "vut gii".
679
Nhng u ch ring cc , khc hi l ca mi ngi, ai cng c quyn chung hng v vun p hi vi tm lng thnh knh ca mnh. V vy m trc cng hi bao gi cng c mt thiu n cm b hng ang chy tng cho khch mi ngi mt cy v khch cng phi gi cho hng lun v "hng c th v mi thing". Vt v Liu i qu l mt hin tng vn ha c bit, c nhiu iu ng lu tm. V sao hi li c tnh bn b, trng tn nh vy? Phi chng Liu i, vt v tr thnh mt nhu cu tt yu trong cuc sng thng ngy m ng t h on kia l mt biu tng tt p kt tinh tt c mi c mun suy t ca h - l ci c h hnh ng. Liu i ngy trc l mt x nh c nm lng. y l mt vng chim trng in hnh (trng nht huyn Thanh Lim) t ai hu ht chm di mt nc."Ngoi qua mi mu, u th hai so, th vo Liu i" l mt thc t khng ai c th chi ci. Dn y ch yu sng v ngh nng. Cng vic ng ng ht sc vt v, kh khn, ma mng bp bnh, tht bt i sng trc cch mng thng Tm nm 1945 ni chung rt kh. iu kin canh tc kh khn buc nhiu ngi phi i ni khc lm n. Nhng ngi li phi quanh nm vt ln vi sng gi mi c ht cm b ming. Nhng cu ngn ng: "Sng gm con b, sng h m n", "Sng ngm da, cht ngm xng", "Ht ni phn chim, ht chm phn c", "Su Thng h reo, m ng treo cy" v.v... c ra i t thc t lm n . Liu i cng l vng c mt m Hn kh cao, c nhiu di ch kho c qu c lin quan n vn ha , lch s chung. Liu i v vng ln cn l ni cn bo lu c mt kho tng vn hc dn gian ht sc phong ph m cng trnh. Kho st vn ha truyn thng Liu i ghi nhn 1. Li c th rng: qun xm lc phng Bc t chn n y kh sm nn con ngi y cng cn thit c mt sc khe v mt thi quen rn luyn c bp tn ti. Chnh v vy m dn chng Liu i trai cng nh gi phi vt v ri say m vt v. N tr thnh mt np sinh hot thng tnh nh mi sinh hot khc nn cng chng cn ai bo ai c th m lm. Tr i chn tru cng vt, ngi ln ngh gii lao trn rung cng vt, bn b chi vi nhau cng vt! Ci ng ni ln gia rung bao nhiu ln l dng vt "d chin" ca nhng bc th cy Liu i. Qu l h :
1
Bi Vn Cng v Nguyn T Nh su tm, bin son, Nxb KHXH, 1982.
680
Vt tru, vt b, vt g, vt ng Vt sang canh cn dnh keo na Vt n tri n t vt cho ct thnh thau Ch hng ni, xi hng ch, v hng i. Ngi Liu i c mc ch r rng. Vt v l cho khe ngi, c sc m sn xut, m chng ngoi xm ch khng phi l mt tr du h, mt tr tranh chp hn thua ca nhng k mun "lm anh, lm ch" thin h: Ngn nm v vt ua ti, Vn nm sng rng ni di t tin. l ngha ca mi ngi. thc nh nm trong tim thc mi ngi dn Liu i m ngy hi ch l s n r ca nhng bng hoa p nht. Tinh thn vt v Liu i nh mt ngn la m trong lng ngi dn vng ny, khng k gii no, tui no. Thi vt v tr thnh mt tc l p ri mi ngi tham gia. l tc l th khng th thiu c. Bng mi cch h cng phi t chc vt v u nm. Thi k thc dn Php h, v s dn chng t tp s gy rc ri cho chng nn c ba nm, chng mi cho lng m hi mt ln. Nhng nm khng c m, lng vn ln lt c mt i trai rt ra n ng vt nm keo "ly l" - va l cu may, va l cho hi khng b gin on - v vt v l cho "nhn khang, vt thnh". Khng vt l khng "phi o" dn lng m yu, ma mng s xu. Lng m hi dn chng mi dng rp rt vui. H sn sng gp tre, gp tin cho hi ng gp, dn ng Thnh v, n li v ngh, chun b mn n c sn ng chim (c bung, g ng) mi cho khch l. Tinh thn thng v y c khch l n mc rt cao. Ai bit v ngh s c xem l con nh "ni ging" s lm nn mi s nghip trong i. Cn nhng ai khng c v ngh th b xem l ging "lc loi" v d nhin l khng th lm nn tch s g c. Con nh v - ng ca i hin ti Con nh lc loi - cm gm thnh k cp. Dn Liu i vn lun lun t ho mnh l dn "n cm nm, nm u h, nghe ging v". i vi h, ci p trc ht phi l khe - chn tay rn chc, c bp n nang, khe, nhng phi bit v mi l khe p.
681
Ai i con gi Bng Kh Vai n d d lng n cong cong Th m ma kim tp ng Lm my vt phi lng quay t. l hnh nh mt ngi con gi c xem l p. p v ma kim, tp ng gii, cn vai n "d d" lng n "cong cong" th khng thnh vn . Ca dao, tc ng Liu i ht li ca ngi nhng ngi say m vt v, chu kh luyn rn v cng ht li ch bi nhng k li bing khng chu tp tnh. Tuy c phn cng iu, cc oan, nhng vn hp l khi con ngi dng c bp lm phng tin bo v hnh phc ring chung (c nhn v cng ng) th d nhin c bp s l i tng ca ci p m con ngi ang vn ti. Do tinh thn thng v v thc t kh luyn m nhiu ca Liu i nhiu phen ginh phn thng trong cc trn u. l nhng ng Tp, ng Tng tng gi gii cc hai - ba nm lin, l nhng ph Th, Nm Pha, Ba Thu tng i tranh gii Hi Dng, Hng Yn, Bc Giang, Bc Ninh v mang v nhng thnh tch tt p lm rng r xm lng. Vt v Liu i phong ph nh vy nn thu ht c khch t x v vi hi. c bit l trong hi ny ta thy rt nhiu ph n vo tranh gii v nhng ng kim iu luyn ca ch em lm cho cc ng nam nhi phi kinh ngc: Lng ong ai un nn cong cho kim v mt vng nh sao. Cc vt, v t phng y mang v Liu i nhng kinh nghim nh ngh qu bu. Ngi Liu i bit tn trng, bit hc tp ti nng ca bn, kp thi nhn xt, tng kt rt ra bi hc cho mnh: u vi Ph Thiu th liu m v u vi Ngc Kh th thu ngi rc. Hoc: Sa vo ming mt phi tt ra ngoi Sa vo ming soi phi gi vo ngc v.v...
682
Tin trnh trc, trong v sau hi vt v Liu i vi mt h thng nghi thc v tc l cht ch v c mi lin h hu c nhiu chiu - gia cc tc l, gia cc thn lng theo chiu di lch s cha xc nh c r rng do tnh thi gian ca n - lm cho hi vt v Liu i ni bt trn ci nn vt v c truyn thng ca ton huyn Thanh Lim. Tht vy, ti liu iu tra cho bit, tt c cc x trong huyn d bn ny hay bn kia dy ni t, d bn ny hay bn kia sng y, mi hi lng u c mc ua ti vt hoc v. c bit hn, tnh ph bin ca tinh thn thng v y dng nh c kt tinh trong mt hin vt qu, tnh c chng ti bit c, hin vt y ti nay cng cha thng bo rng ri v chnh thc. l pho tng trn c hnh hai vt ang m nhau vt mt th p: u mi gi vo vai i phng thn ci trn, ng kh, gh cht ly nhau, cha phn thng bi. Tng c c t xanh nguyn khi, cao 30cm ngang 30cm, dy16cm, lng di 17cm, nng c 15 kg. Tng vn th ngi n nh gn ga Ph L. Trong cuc chin tranh ph hoi, bom n M ph n, v pho tng b tn thng theo: mt u vt b v, vng mt xung ao, nay cha tm c. Tng nh cn dng phc tho, ch c th gi l mt tc phm hon chnh ch n th hin c chnh ca tc gi. B mt tng s si, ton thn ngi cha trau chut nhng dng vt v th ng l rt tiu biu. Dng nh yu cu ca qun chng l c mt vt thing th, biu trng cho vng vt v c xc nh. Tn ngng, phong tc, ngh thut cng tn ti trn khi tng th ny. Gi tr ca tng l ch v danh - tc gi v danh, nhn vt tng v danh -; nhng chnh v v danh m tr thnh ph bin. Cnh hai vt nhau, cn g phi hu danh? l mt hot ng vui khe ca vng ny. Cho nn nhn khi tng, hiu rng y l lc gii tr, hay l lc luyn rn, hay l mt "pha" ca hi lng, u c v ng. Dn chng, thng qua pho tng vt th ny nh mun biu l mt nh: cn tn th hnh ng ny, tc l ny, gi ly truyn thng ny! Tht trung thc m gin d bit bao! V sao hi vt v tr thnh ph bin, y (ton huyn Thanh Lim, mt phn huyn Bnh Lc v Yn) m c bit le sng Liu i? Ro t ny - chy di trn dy ni t Thanh Lim - xa kia vn l rng rm v m ly. Liu i li l ni trng nht - ci rn ca huyn c n ma nc ni l dn phi ln gi ng tr thn gia sng nc rn r m ngy. Phi chng mt lng qu nh th, con ngi - trai, gi,
683
tr, gi - phi khe mi chng ni sng gm, sng r. Phi khe mi tr li c ni y m sinh c lp nghip. Phi chng trc ht v trn ht, l nhu cu sinh sng, n hng ngy ca tng c nhn cng nh c cng ng buc con ngi phi tm phng thc b sung vn gi c qu nh, m ui c gic. Lc ny v s nhp vi vt. Vt - v tr thnh nhu cu ti nng, tr thnh ti sn v gi, bt tn bo v s sinh sng v ging ni. V truyn thng thng v, ko theo truyn thng o c (tn trng nhn phm trong lut vt, nam n bnh ng trong hi khe), tr thnh mt np sng, mt phong tc m nhn dn thc c, phi gn gi nh vt thing, phi "nht nin, nht l" rn luyn cho ton dn, to nn mt kh nng bt khut v ch trong cuc vt ln vi thin nhin cng nh chng tr k th xm lc, gi lng, gi c vng qu gi c t nc yu du. "Bn cnh hi vt Liu i, cn c mt s tp tc mang tinh thn truyn thng dng nc v gi nc ca mt vng t nh l Chm ch (l trm t) vo gia m 30 Tt, tc Thi ni v ni m, Thi mn n c sn, trong ng ch l l Chm ch. Tng truyn xa c mt v tng i Trn v ni t ny t chc thao luyn binh s, khi xut qun nh gic c li cho 5 lng vng Liu i tp binh th c tn l V trn. Tp sch c coi nh mt bu vt v c bo v cn thn, b mt. T , tri qua nhiu i, Liu i, n 30 Tt, ti cha Ba Ch c t chc l Chm ch. Gn n giao tha, cc tc trng, thay mt cho cc h trong thn, mc o l, eo gm, qu trc bn th Thnh, trc mt c tri mt bng giy trn c ghi tt c nhng ch u trang ca tp V Trn. ng giao tha, tt c n nn u vt tt, mi tc trng rt gm chm mt nht trn bng giy. Xong, n bt sng. Ngi ta cn c vo on bng giy chm trng xem xt t ch no (cng c ngha l trang no) ca tp V trn, t t chc hng dn, ng vin con chu hc tp, rn luyn cch bo v t nc. ng sau nghi thc c v huyn b ny, l Chm ch phn nh thc ca nhng th h dn c y trong s nghip bo v qu hng. n Liu i d hi vt v vo u xun, ngoi vic n li tinh thn truyn thng, chim ngng nhng nt p vn ha a phng, tham d cc cuc thi ti, khch cn c th thng thc nhng th vui nh ht i p, nghe nhng khc dn ca tr tnh ni t ng chim, nm nhng mn c sn do bn tay ch bin kho lo ca cc b, cc ch
684

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Ma xun ti, ni ni rng Ty Bc, khi nhng cn ma rng

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Ngi L L h xy dng gia nh th phi lm nh mi v ra ring.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Tc tht, theo li ni khim tn ca ngi L L.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Ma s t l mt tr chi dn gian rt ph bin trong ng bo

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Rng poc cng c th mang ngha xung ng. Song y l ngy

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Hi xung ng - l hi cu ma c sc ca nhiu tc ngi.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Hi xung ng, Bo H Ni mi ch nht s 270, thng 5/1994.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Vi nt sinh hot xa ca ngi Ty Bc H. Hong Lin Sn. Tp ch VHNT s 6/1990, tr 32,34.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

i nt v hi lng tng v vic khi phc n - T/c Dn tc hc s 1/1990, tr 62-64

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Trch t Hi xung ng, dn tc Ty Bc Thi T/c Dn tc hc s 1/1977, tr112-114.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

T th x Thi Bnh i Dim in, r ln bin, hi vo

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Khng bit t bao gi trong dn gian lu truyn cu ca:

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

n nay Minh c, huyn ng ho, tnh H Ty, ngi dn

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

n B Tm nay thuc x Dng X, huyn Gia Lm ngoi thnh

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam