Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 5

Kho tng l hi c truyn Vit Nam
mang n hi thi tranh ti nh: ln nu mng, g ng (ch), c b hng, ch b ct, ru tm v.v..." 1./.
L.K
Thch Phng - L Trung V, Sd, tr44
685
L hi lng Linh m
Nguyn Hu Thc
Thn Linh m, x Hong Lit, huyn Thanh Tr l mt lng Vit c nm pha Nam th H Ni. Lng c mt ngi nh ln, kin thc kiu ch cng (I), gm i bi 5 gian v hu cung 3 gian, mang phong cch ngh thut cui L u Nguyn. nh to lc trn a th p, vn l g t cao, cnh quan thong rng, ca nh trng ra m Linh m, mt m ln ca huyn Thanh Tr rng 27 ha, trc Cch mng thng Tm m ny cn c tn gi l m Vn do lng Php Vn cng x cai qun. Theo vn bia Phng s hu thn bi k hin mt rung cnh n th nh Linh m vn l n th, n nm Chnh Ho th 9 (1688) c vng ph th ni cung tn Trn Th Ngc T t rung 4 mu 1 so cng 600 quan tin c vo thn Linh m v 4 mu 5 so cng 300 quan tin c vo thn i T xin lm hu thn, hu Pht dn lng hai thn k gi cho b m thn sinh v bn thn b. Nh s rung tin trn hai thn pht canh thu hoa li hng nm thc hnh cc l tit cng gi ng thi tu sa n, cha trong x. Bc i t treo gian gia i bi nh Linh m c hng ch Ti linh t (n ti linh), thm mt c liu chng t mt thi nh Linh m l mt n th thn linh thing trong vng. Sch Di tch lch s vn ho Vit Nam-Nxb Khoa hc x hi- H Ni 1991, da vo mt s th tch Hn Nm cho bit n Linh m cn c tn gi l n Hin Khnh. R l thu ban u n Linh m l trung tm tn ngng thu thn ca nhiu cm c dn vng m Linh m, sau do s pht trin dn s, ln lt cm c dn xut vi Nh nc thnh lp n v hnh chnh ring v dn lng ch ng xy dng nh th thn ca lng c lp sinh hot vn ho. Sau ny n Linh m ch cn l ni tn ngng thu thn ring ca lng Linh m v chuyn tn gi l nh. nh Linh m th v thu thn tn ch l Bo Ninh. T liu sm nht ghi chp v v thn Bo Ninh l truyn Chm Ln m chp trong sch Lnh Nam chch qui ca V Qunh- Kiu Ph tp hp loi truyn
687
c dn gian su tm v bin son th k XV. Hin nay da vo cun thn ph do ng cc i hc s Nguyn Bnh bin son vo nm Hng Phc nguyn nin (1572) v truyn thuyt a phng th s tch v thn th nh Linh m nh sau: vo thi nh Trn c nh nho danh ting l Chu vn An thi Thi hc sinh nhng khng ra lm quan, khong nin hiu i Khnh (1314- 1323), i Trn Minh Tng, ng tr v qu m trng dy hc x Cung Hong, huyn Thanh Tr (H Ni). Hc tr trong nc theo hc thy rt ng, trong s c mt th sinh rt chm n nghe thy ging nhng khng r tung tch. Thy cho tr ln tm mi hay th sinh hc xong t trng hc Cung Hong i ra m lau sy bn b m Ln m (nay l n Gn) th mt tch. Chu Vn An bit l thu thn lin bo vi ng hc Vic dy d ca thnh nhn khng phn bit ngi n hc thuc loi no nn ch i x khc vi bn. Thi y, phi nm i hn, rung ng kh n, ao h cn nc, cy ci a vng, chy kh, ma mng tht bt dn tnh i kh. Thng cnh dn tnh khn kh v thiu nc, Chu Vn An lin gi chng th sinh l thu thn n khuyn bo c cch g gip dn. Chng th sinh suy ngh trong chc lt ri khng khi tha vi thy: Lut tri rt nghim nhng li thy bo cng rt trng. Tri tri khng th trnh khi ti nhng hu thn mnh hon thnh iu nhn, li dy ca thnh nhn t xa khng th b nay sao dm chi t. Tic l cn mt cht nc trong ci nghin mc ny khng ma khp thin h c m ch trn ma nh cho mt tng thi. Sau ny nu xy ra iu g l, xin c thy oi thng. Dt li, chng th sinh y ng sn trng Hong Cung ly nghin bt ra nc mi mc v dng bt thm mc vy khp bn phng. Mc son vung ln tri thnh sm chp. Mc en vung ln tri th my en ko n v ma tm t, nc en nh mc. Mt vng bn tng nh c nc cy cy, nhn dn rt i phn khi. Sau mt tun ma, chng th sinh t trng vi i v m Linh m, qua sng T Lch bng trn tri c ting n ln. Thy tr ra m c tin c mt xc thung lung ni ln m v tri dt v ca sng T Lch gp sng Nhu Giang thuc a phn khu t Cu Bu, x Thanh Lit, huyn Thanh Tr. Chu Vn An cng hc tr v dn chng trong vng mai tng xc thung lung. Nay m c Thnh Bo Ninh vn cn ni .
688
Truyn rng, ch nghin mc v thn nm ri bin thnh m nc en ln gi l m Mc nay thuc Qunh (Thanh Tr) v qun bt ri xung thnh hnh t lng T Thanh Oai. Hin nay trong vng c 8 lng thuc 4 x lp miu duy tr tn ngng th thn thu Bo Ninh. l cc lng Php Vn, Linh m, Bng A, Bng B, T K (x Hong Lit), Tu Lit (x Tam Hip), i T (x i Kim), Hu Thanh Oai (x Hu Ho), huyn Thanh Tr (H Ni). Nh vy, da vo sch Lnh Nam Chch Qui, chng ta bit c rng sm nht vo th k XV, thi im cun sch c bin son, vng Thanh Tr duy tr tn ngng th thu thn vi tn m t l c thnh Bo Ninh v n Linh m l trung tm tn ngng th thu thn c danh ting trong vng. Ct truyn lc by gi nh sch trn ghi chp th hin mi quan h gia thy dy hc v tr l thu thn. Tr sn sng lm theo li thy. Sch chp rng Thn Ln m chnh l thn rng vy. Xa thn thng ha thnh ngi tm thy hc o. Thy hc ly lm l bn tm ch ca thn, thy thn nu trong chm. Thy hc thng tra hi, thn bn ni thc rng: nm nay trn thin nh ngng vic lm ma. Thy hc c ni thn lm ra ma. Thn bt c d phi nghe li. Sau trong chm c bin ng, thy hc ti chm thy thn ht nc trong nghin phun thnh ma mc tr hn hn. Thng cho l vic tit l bn bt ti thn. Thy thn ni trn chm, thy hc thu v an tng, nhn t tn l Long m, sau i thnh Ln m. Thn rt l uy linh, hin ng. n th thn t x Ln m, huyn Thanh m (tc Linh m, Thanh Tr ngy nay). i i thn c phong lm Trung ng thn. Sau , n th k XVI khi ng cc i hc s Nguyn Bnh son thn ph chp s tch thn lng, ng c th ho ngi thy ca thu thn chnh l Chu Vn An. iu ny phn nh uy tn ca nh gio ln Chu Vn An nh hng rt su rng trong tng lp nho s v daanc hng vng Thanh Tr, qu hng ng, ng thi cng l ni ng t quan sau khi dng Tht trm s chm 7 k nnh thn nhiu nhng triu Trn khng c vua chp thun v Thanh Tr m trng dy hc. Danh ting ca Chu Vn An ln n mc ci nc cng bit v thu thn tm n thy hc o lm ngi. Ti c ca thy ln n mc
689
cm ho c thu thn dm tit l thin c, hy sinh thn mnh v li ch ca dn. Xa kia, l hi thu thn n Linh m din ra kh ln vo thng 8 m lch. Ngy 16/8 b lo i din cc thn t hp miu Gn (Bng Lit, tng truyn l ni thu thn t m Linh m hin thn thnh ngi n Cung Hong hc thy Chu Vn An by t chc t l, sau cc b lo du thm m c Thnh Bo Ninh x Thanh Lit. Ngy nay l ngy ho ca c Thnh Bo Ninh. Ngy 18/8 c tng cng hi hp t cng ng. Theo Tn lng, x Vit Nam u th k 19 (Nxb Khoa hc x hi H.1981) th thn Linh ng nm trong tng Quang Lit gm 7 x, thn: Quang Lit (nay c tn l Thanh Lit), Bng Lit (nay l Bng A, Bng B), thn Php Vn, thn T K thuc x Hong Lit, thn Linh ng, thn i T thuc x Linh ng, Tu Lit. Cc thn trong tng rc l t nh lng n miu Gn thuc thn Bng Lit, h kiu trc miu quan vin, b lo vo t. T l xong n chiu cc thn rc kiu c tr li nh lng. Nhng nm gn y mt s cng trnh nghin cu folklore minh chng rng miu Gn hoc Cn chnh l du tch ca ni th c- mt tn ngng thu s khai ca ngi Vit. Sau ngy ho bnh lp li vic t chc rc l v t hng tng khng cn duy tr na. Dn thn Linh m t chc hi lng truyn thng vo ngy mng 10 thng hai m lch. Din trnh ca hi nh sau: Ngy mng 9 thng hai dn lng dn dp v sinh ng lng, ng xm v lau ra cc t l nh, lp rp kiu, qun kiu. Xa lng c hai gip (Gip Thng v Gip ng), c mt ao chung. Ngy ny trai inh tt ao nh bt c chn con to hm sau lm c th. Ngy mng 10 thng hai dn lng Linh m t chc l hi truyn thng. Sau nhng nghi l t thn do cc c ng tin hnh t 5 gi sng, lng tng bng vo cuc rc. Hai c kiu bt cng sn son thp vng c k t ngay ngn sn trc ca nh. C t cng cc v chc sc ca lng vo hu cung mang long ngai bi v c Thnh Bo Ninh v mt cho nc ln ra t vo mt kiu. Li vo hu cung em ra chic bi v b cha Trn Th Ngc T ra t va kiu th hai. Bi v b cha Trn c dn lng th hu trong hu cung n u hi gian pha bn tri (nhn t trong ra). m rc c tin hnh theo trt t sau: i u l i c, tip i nhc gm trng, dn bt m, c bit i nhc c mt
690
chic cng ln do mt c gi nh to ra hiu lnh dn kiu Thnh. Sau kiu c Thnh Bo Ninh do 18 trai nin cha v i vai nghnh rc, tc gi l kiu Thnh ng. Tip l kiu b cha Trn do 18 con gi lng cha chng i vai rc, tc gi l kiu B Cha. Ph gi kiu l ngi cm lng, cm tn v dn lng. m rc khi hnh vo hi 7 gi sng t nh lng i quanh lng Linh m, qua lng i T xung ti vc Tu thuc thn Tu Lit, x Tam Hip, huyn Thanh Tr (H Ni). Tng truyn, m tu l du tch ni c Thnh Bo Ninh b tri pht. Cc c kiu c t bn b vc Tu, cc b lo n che nc xung vo kiu lm l t t v rc kiu c Thnh Bo Ninh, kiu b cha h Trn v nh lng hon gi Thnh vo cung, li t cho nc vo bn th Thnh. Nc ny dng lm nc cng thn sut trong nm. B lo trong lng tip tc t chc t l. iu ng lu l lng phi lm mm c c cng thu thn. Nhng con c to nh bt t ao lng u phi cht b u, c mn nng hoc rn chn v mn c nu dm ru v ngh. Vic c cng c hm c b u lin quan n s tch v thu thn lng Linh m th b tri pht nh mt u ch cn thn xc ni ln m. Ngy hi nh Linh m c t chc cc tr din dn gian nh sn nh chi nh c ngi, ao nh chi tr bt vt, ngoi m hai gip thi bi thuyn to khng kh si ng cho ngy hi truyn thng ca lng. Nh vy, l hi th thu thn nh Linh m l mt l hi dung hp nhiu lp tn ngng vn ho nhiu thi k lch s. Thu ban u l l nghi ca cc c dn sng nc lm n sinh sng trong vng m Linh m tn th thn c miu Gn. Tip , l hi Linh m c b sung thm lp nghi l nng nghip (rc nc) phn nh nguyn ca ngi nng dn cu mong ma thun gi ho, ma mng bi thu, dn tnh no . Tn ngng y n th k XVI li b lch s ho vi s xut hin ca nh nho Chu Vn An ti c c thm ngha mi, chng t s nh hng ca Nho gio vo cc tn ngng dn gian thng qua cao vai tr ca Nho gio v Nho s i vi i sng vn ho dn tc. Th k XVII, hi lng li c bi p thm vic rc kiu b cha h Trn m sm vai chnh l cc c gi lng ghi nhn cng c ca b cha t rung v tin ca cho cng vic tu to n, cha v s cy dn lng th hu cho mnh. iu chng t thi k ny x hi phong kin Vit
691
Nam c s ci m v t tng nn ngi ph n c vai tr tch cc gp phn lm cho hi lng ngy mt phong ph v linh thing trong i sng dn d mt vng qu ngoi thnh th H Ni, hng con ngi thot thc, vn ti ci thin, mong cho cuc sng ngy mt tt p hn./. N.H.T
692
n L-truyn thuyt v l hi
Nguyn Minh San
T Th H Ni theo ng Quc l 1A, xui v pha Nam chng 14 cy s, ti Ngc Hi, r tri chng nm cy s na, du khch s ti x Ninh S thuc huyn Thng Tn, tnh H Ty - Ni c ngi n L (i L t) c knh v l mt danh thng bao i vng qu Bc B. Ci ring ca vng qu Ninh S lm ngi ta nh, lm ngi ta khng th qun chnh l vn ho - tn ngng v l hi n L din ra thng nin vo mi xun chn. n L trc nm 1945 thuc x i L tng Ninh X huyn Thanh Tr tnh H ng. Sau nhiu ln thay i a danh hnh chnh, hp nht cc x nh thnh x ln, b n v tng, nay, n L thuc thn i L x Ninh S huyn Thng Tn, tnh H Ty. iu ng ni l, cc ngi n x Ninh S u th n thn/th Mu. C th ni, him c mt vng no li c mt th n thn/th Mu m c nh y. n Dm Sm Dng th Thu cung thnh Mu (Mu Thoi). n Bng S th Mu Cu thin (Tin thin thnh Mu). n T - Ninh X th hai b cha c phong l Nh v B tt. n L th T v thnh nng (cn gi l T v c vua B, T v Thnh Mu,...). iu ng lu na l, trong 4 ngi n va ni th c ti 3 ngi nm ngoi sng Hng (mc d dn c ch yu sng trong ) l: n L, n Bng S, n Dm - Sm Dng. Mc du c nhiu nh, cha, n nh vy nhng nh ni trn, n L v l hi y vn l trung tm im ca sinh hot vn ho - tn ngng trong vng v, ni ting t bao i nay. Ln c K nim bi k khc ngy 9-5 nm Bo i th 12 (1937), cn lu n L, ta c bit: "n thing nm bn phi sng Nh H,
693
bn tri sng Kim Ngu 1... Ngi n ny th Thi Hu cng 3 cng cha triu Tng" 2. Dn gian quen gi l n th T v thnh nng. V thi gian xy dng n, cng theo vn bia ny "Tng truyn vo cui nh Trn, khi y nc sng Nh H ln to, bng nhin c 4 ci ni p di ci nn tri dt vo bn b sng thuc bn x, khin bn x khng yn n. Gia lc , c v thn bo mng phi lp ngay n th th mi c yn. Dn lng thy vy bn dng ngay ngi n th y". Nh vy ngi n c t kh lu, cch ngy nay trn 700 nm. ng nhin l, thu mi lp nn, qui m cn nh, vt liu l tranh, tre, na l n s. Ln tu sa gn y ni ny thnh mt danh thng l vo nm 1937, nh Bi k k nim n ghi. Nhng, lai lch v hnh trng ca Thi Hu v 3 cng cha triu Tng nh th no, bn vn ny khng nghi li. May sao, n cn gi c nguyn vn bc i t ghi r Cn Hi phc thn, cho ta bit thm v v thn c th n l mt v phc thn ca b Cn Hi. Lc tm tng tch 4 v thn ny, sch Vit in u linh, trong bi n ca Cn Hi ( x Hng Cn huyn Qunh Lu ph Din Chu tnh Ngh An) vit: "Phu nhn h Triu, l cng cha nc Nam Tng, tt c c 3 m con, phu nhn l con gi t. Trong nm Thiu Bo th nht (1279), i Trn Nhn Tng, bn Trung Quc, Trng Hong Phm em qun nh p qun Tng Nha Sn. Qun Tng b tan v, quan t tng l Lc T Phu m vua Bnh cng nhy xung b, tng s nh Tng cht xung b c ti hn 10 vn ngi. Ba m con phu nhn, m ly ct bum mt chic thuyn, tri dt n mt ci cha bn b b. S cha thng bn cho m con vo cha v nui cho n. c my thng m con khi li sc tr nn bo tt, v mt phu nhn coi tuyt p, s ng lng mun t thng, b phu nhn c tuyt, s xu h qu gieo mnh xung b cht. M con phu nhn cng khc rng: "Chng ta v s m c sng, nay s v chng ta m phi cht, sao n yn tm". Ri ba m con cng m u xung b cht c,
1
Phi chng hin nay vt tch cn li ca ca sng Kim Ngu ra sng Hng l Trm bm Hng Vn (?).
2
Vn bia H Ty- Bo tng S VHTT H Ty, 1993, tr.13.
694
xc tri n ca Cn Hi thuc huyn Qunh Lu ph Din Chu nc ta, v mt vn cn ti nh lc cn sng. Th dn ly lm l, vt ln tng, thy rt hin linh mi lp n th. Phm nhng thuyn i b, gp khi sng gi nguy him, ku cu u c thot nn. Sau, cc ni ca b u lp n th, n no cng c ting thing" 1. Sch Lnh Nam chch qui, c chp truyn v thn Cn Hi, tm tt: "Truyn m con cng cha nh Nam Tng v trinh lit m cht, c phong thn ni Nam Hi (tc s tch B Cha Tu n th ph Sinh T ngy nay 2. Nh th, vic th cc v thn bin c gc tch l ngi Trung Quc xut hin trong cng ng cc c dn vng ven bin nc ta, nht l cc ca bin ln, kh sm, khong cui th k XIII. V, khi mi xut hin, dn bin u ch th 3 m con. Nhng, theo dng tri chy ca lch s v cc bin thin ca cuc i, cc th k sau, truyn thuyt v cc v thn th n Cn Hi c nhiu d bit. Ngay t th k XVI, khng hiu cn c vo u, trong sch Chu cn lc, Dng Vn An ghp vo truyn thn ca Cn nhiu chi tit, trong c bit lu l, vi tc gi, thn ca Cn l con gi t trong nhm nn nhn 4 ngi ca nh Triu Tng. Vy l thn ca Cn tng thm 1 ngi. Do ta c th phng on, danh xng T v thnh nng hay T v vua B,... u xut hin t y. V sau, nhiu cun s, sch cn c vo tc phm ny, chp li rng T v thnh nng th n Cn Ngh An l 4 m con hong hu nh Tng. Mi y, trong sch Di tch lch s vn ho Vit Nam, mc Cn Hi (n), cc tc gi tp hp ti liu kh nhiu cun sch, s nh: Ton th, Vit in u linh, Lnh Nam chch qui, Thin Nam vn lc, Hong Vit nht thng a d ch, Ngh An H Tnh sn thu lc,... vit: "Thng gi l n Cn ca Cn Hi (ca Cn), ni sng Hong Mai ra bin, cng gi l n Thnh Mu. n thuc x Phng Cn huyn Qunh Lu, tnh Ngh Tnh. thi Trn king hu ch Cn, i l Cn Hi".
1 2
L T Xuyn - Vit in u linh - Nxb Vn hc, H, 1972, tr.117. Lnh Nam chnh qui - Nxb Vn ha - H, 1960, tr.120.
695
Cui nin hiu Trng Hng (1278-1279) qun Tng b qun Mng (Nguyn) nh tan Nhai Sn, vua Tng Bnh em gia quyn v b ti qun lnh tu tng hn 800 ngi ln thuyn trn ra bin. Th cng lc tn, li b qun gic ui theo rt gp, vua ti nh Tng phi nhy xung bin t t. T thi Thi hu h Dng v 3 cng cha tri dt vo ca Cn huyn Qunh Lu, sc mt vn hng ho nh ngi sng. Dn chi bn x thng xt lo liu chn ct, dng tho am th. Phm nhng khi vo lng ra khi dn chi li hoc lng ngh ch thuyn bin thng n cu khn n. Khi vua Trn Anh Tng em qun i nh Chim Thnh, qua Ca Cn chim bao thy mt n thn n khc lc v ni vi vua; "Thip l cung phi nh Triu Tng, b gic bc bch, li gp sng gi, tri git n y. My lu nay, thip c thng cho lm thn bin. Nay b h em qun i chinh pht, thip xin theo gip lp cng". Vua cho gi cc b lo n hi s tnh, lm l knh t ri ln ng. Sng yn bin lng, qun vua tin n thnh Ch Bn, thng ln. Khi tr v sai hu ty lp n th bn ma cng t, phong lm "i Cn quc gia Nam Hi t v thnh nng" (S ghi s vic vo thng 6 nm Long Hng th 20 (1312). Sau vua L Thnh Tng i nh Chim Thnh (1469), qua ca Cn, c vo cu o n, c thng ln, khi v thuyn ng qua ca Bin, cht c gi ng ni ln, bum thuyn theo gi quay li trc n. Vua bn h ln cho tu sa n miu, gia phong phm trt cho thn, nhn gi ch thuyn quay li l x Hi Chu". n sch Truyn thuyt cc v thn H Ni trong mc T v hng nng, vit: 'Tng truyn i Trn, ti ca b Cn Hi Ngh Tnh, nhn dn vt c 4 xc ngi ph n lin em chn ct v lp n th. Dn i bin c th t v ny i sng nc u yn n, thun bum xui gi" 1. Trn t nc ta, T v thnh nng Ca Cn c gc tch l ngi Trung Quc, theo nh cc truyn thuyt ngoi n L ni, cn c th nhiu ni, tnh Ninh Bnh, thnh ph H Ni.v.v...2 Nh vy, truyn thuyt v v thn th n Cn (Cn) Ngh An tri qua nhiu bin thin, chng cht ln nhau nhiu lp vn ho dn gian. iu ny cn c nghin cu su hn na c nhng l gii tho ng. Cc truyn thuyt trn c th hin c th qua vic bi tr in thn ti cc ngi n. n Cn, xa, truyn thuyt ch ni l th ba
1
, 2 Truyn thuyt cc v thn H Ni - Nxb Vn ha, H, 1994, tr.86.
696
m con hong hu nh Tng, ngha l, s c 3 pho tng, m v hai con c by trong n. Nhng hin nay, n Cn cng by 4 pho tng - tng ng vi thn tch v T v thnh nng xut hin sau ny. cc ngi n, nh c th T v thnh nng nh chng ti ni trn, in thn cng c 4 pho tng nh vy. Mt pho tng c kch c cao, to hn, thng c t ngi ring mt ban, l tng ngi m. Ba pho tng nh, b hn xp cng ban, pha di, thp hn. Trong 3 pho tng ny, nu cn c vo truyn thuyt c chp sm nht, th 2 pho tng cng cha, con hong hu Nam Tng. Khng tnh n nhng ngi tin theo truyn thuyt v 4 m con nh trn ni, chng ta th t cu hi, pho tng th 3 l ai, c a vo trong trng hp no? Khng c cch no hn l chng ta cn phi da vo s gii thch ca dn gian cc ni c in th . Qu thc, trong dn gian, nhiu ni, ngi ta khng quan tm lm n truyn thuyt c ghi chp ra sao, bin thin th no, ngi ta ct ngha s th cng trong ngi n ca h theo nhng cm quan ring. V d, n T v ph Hng Lc (H Ni) c ngi cho rng pho tng l v s c cng cu vt ba m con cng cha. Nhng cng H Ni, ngi n T v ph Hng Than cch ph Hng Lc khng xa, v nh lng Phng Ni (Ninh Bnh), nh lng Th Mt (Kim Sn, Ninh Bnh) th ngi ta cho l mt ngi ph n hu ba m con hong hu nh Tng. 1 Vn t ra l, ti sao mt v thn n gc tch ngi Trung Quc, li l thn bin, c th ca bin Cn Hi Ngh An li c ngi dn i L nhng ngi ny khng phi sinh sng bng ngh bin m ch lm rung v an lt nh ni trn th cng? Tr li cu hi ny, hin nay c nhiu kin. Theo cc c gi i L cho bit, ng t ca h vn ngi x Ngh, lm ngh bun bn hi sn, mm, mui t Ngh An vt bin vo sng Hng n bun bn K Ch - Thng Long v quanh vng. Mn cnh, yu ngi h nh c, ly y l qu hng th hai ca mnh. Vn l dn bin, trong tm thc v tn ngng dn gian h tm c T v thnh nng - phc thn n Cn Hi ph h trong nhng khi ra khi, vo lng. V vy, h rc chn hng cc v thn ny ra th, lm thnh hong ca lng qu mi.
1
Theo ti liu iu tra ca Nguyn Hng Dng - Trung tm nghin cu tn gio - Trung tm khoa hc x hi v Nhn vn.
697
Chng ti cng c c trong sch Truyn thuyt cc v thn H Ni, s phng on v nguyn nhn xut hin cc ni th thn bin Cn Hi H Ni tng t nh li cc c gi i L. Cc tc gi sch ny cho rng : "C l l do dn lng Cn Hi ra H Ni lm ngh v th v thn ca h chng". ng T Ch i Trng trong Thn - Ngi v t Vit nhn mnh n kh nng: khng loi tr n (Cn Hi) l ca m di thn nh Tng chy qua t Vit. Nhng iu ng ch l trong truyn tch l mt s khu gi lng trung qun i quc nh vic Nam Tng mt nc li chuyn qua vic th cng mt ngi n b. Qua kin ca ng T Ch i Trng, chng ta cng c th nghi vn, nhng ni th khc, cng c kh nng l do thng nhn ngi Hoa qua nhng ln vt bin vo bun bn nh c trn t Vit, lp nn chng. Trn y l cc cch gii p, theo chng ti, cng y sc thuyt phc. khng nh, cn c s nghin cu thm nhiu. y chng ti xin gp thm i li gii p na, thit ngh l cng cn c trao i thm. 1. Xa i L mt thi tng l ni thuyn b thng khch t bin ngc sng Hng vo Thng Long bun bn. i L c th cng nh Ph Hin t n phn thnh snh ngang vi Kinh K (Th nht Kinh K, th nh Ph Hin). V th m y c lp n th thn bin Cn Hi. Ch nhn ca n, cng c th l m thng khch ngi Hoa v, cng c th l dn Cn Hi ra lm n mang theo. S d chng ti ngh n ngi Hoa v, nh Ph Hin chng hn, nhng ngi Hoa Phc Kin nh c lm n bun bn mang theo v lp nn ngi n th b Thin Hu kh sm ut y m cho n nay, tuy khng cn ngi Hoa sinh sng, nhng n vn cn v c ngi Vit th phng. Qua qu trnh pht trin ca lch s, i L nay : Lng xm ven sng ng c qu Thuyn cu r sng nh tnh tnh Trng hp ny cng xy ra vi Ph Hin v nhiu a danh khc. Ch c iu, bin c li xa, ko theo dng sng Hng cng di ra nh hin nay ta thy v i b hnh thnh nhiu ca sng nh khc nhau vi bao huyn tch lung linh huyn o nhng cng m cht nhn vn Vit Nam m mun mt l ngi n ca V in tnh H Nam th
698
ngi v lnh bnh thng V Th Thit gi trn tit ngha vi chng nhng y oan tri, ngn i sau cn xc ng bao tm lng ngi dn Vit. 2. Theo chng ti, cng c th thn gc th ngi n i L (cng nh cc ngi n khc ) trc khi xut hin T v thn nng ca ngi Hoa lp ln, l v thn nc m c th y l thn sng Hong H. Trong tm thc tn ngng dn gian, ca ngi Vit xa, thn nc c nhng tn rt gin d: thn nc, thn sng, thn m ly,... S quan trng ca cc thn vng sng nc khp lnh th v sau ny, c Hn ho di cc tn m miu nh Long Vng, Thu Tinh, thu cung Thnh Mu, Lc Long Qun,... Cc v thn nc theo quan nim dn gian, c dng N thn c mt danh xng chung l Mu Thu c chch i l Mu Thoi. Ngha l, Mu Thoi ho thn lm nhiu b mu khc trn i, coi gi mt vng nc no trn khp lnh th nc ta. Ni chung, tn ngng dn gian cho rng Mu Thoi trng coi sng bin, lm ma, v m ph cc cuc chin u bo v t nc. Ring v thn cai qun sng Hng c danh xng l Hong H oan Khit phu nhn. V th m, theo truyn thuyt v vic xy n ca dn lng i L, vo mt nm sng Hng v tr lp n hin nay b v, dng nc hung d chy xit cun phng i tt c. Ngi dn trong vng au n nhn cnh con nc cp i tt c m hi cng sc ca mnh. Nhng l thay, c bn chic nn v bn niu t vn xoay trn gi dng nc chy xit. Mt v thn hin ln bo l c khn T v thnh nng l chc hn khu c , chn ng c dng nc. Qu nhin, sau khi dn lng khn vi, gia dng ni ln hai con rn (ng Lt) ln qun vo nhau nm chn ngang dng nc. Thn rn nh nh vy nhng t nhin un dng nc chy xui, khng lao theo ch v na. Dn lng nm t , chng my chc con hn c. Nh n, dn lng lp n th T v thnh nng. Truyn thuyt ny ph hp vi thc t lch s l, di triu Trn, vic p tr thu h thng sng Hng c n np. Cng t y, mt lot n th thu thn, thn c nh nc phong kin cng nhn, sc phong:
699
V nh: n Long Thu thn trong ng ni Thc B thuc x Ho Trng huyn Bc tnh H Sn Bnh th v thn Long thu sng . n Uy linh thu thn th thu thn hiu l Uy linh i vng phng Yn Hoa pha Bc h Trc Bch, nay l phng Yn Ph - Ba nh- H Ni. Tng truyn thn cng 6 t chia nhau trn gi sng h Nht Chiu (Nht Tn), Qung B, H Ty, Yn Hoa. Khong nin hiu L Vnh Th (1658-1661) nc sng Nh H ln cao, sng Hng khong Qung B- Yn Ph c nguy c b v, kinh thnh xo ng. Vua sai qun vo n cu o, nc sng lin t rt. Sau vua L cho trng tu n, phong thn l H i vng. S nng cp mt v thn thin nhin, thn nc, thn sng,... c cng gip dn chng gi iu ln lm phc thn dng nhn cch l chu nh hng quan nim ca Nho gio cho phc thn ch yu l nhn thn - nhng ngi c cng gip dn, phc v vua ci trn, lc cht i tip tc lm vic y trn ci thing. Trn y l mt vi li gii p, ch yu nhm gi ln cc hng tip cn cng trao i bn bc thm i n s thng nht. Th nhng, cng phi th thc rng t ra nhng vn y v tm hng gii quyt ch l cng vic ca ngi nghin cu vn ho - tn ngng. Cn, vi ngi dn, h khng quan tm lm, nu c th, h cng qun t lu ri xut thn, gc gc ca v thn l Vit hay Hoa. Vi h, linh tng no h gi gm nim tin cu cnh ca s m ph, h s ngng m, chim bi v th phng. Chnh v th m, mc d i L n nay khng cn ngi Hoa sinh sng v, trong mt s ngi cao tui vn cn - nh - c rng T v thnh nng l 4 m con hong hu nc Tng... th n L lc no cng khi hng nghi ngt. V mi xun chn, ngi ngi ko nhau try hi L tht ng vui. Trc Cch mng thng Tm nm 1945, hi L m t ngy 1 n ngy 10 thng Hai m lch. K nim bi k c ghi: " T khi c n, nhng ngi n cu o ngy cng ng, ngi n chim bi ngy cng nhiu. Hng nm vo ngy l tit thng 2, xe c trn ng, thuyn b di sng, khch b hnh t khp mi ni xa gn n n ny khng bit bao nhiu nghn vn ngi" 1. Chng trnh ca hi gm: T nhp tch, rc sc phong t n Quan v cha L - Rc sc phong t cha L v n L (i L t 1
Sd, tr.23.
700
quen gi l n Mu). Rc cp thu (rc nc) t sng Hng v n lm l mc dc (tm tng). Ngy nay, hi L ch m c 3 ngy, t ngy 4 n ngy 6 thng Hai m lch. Tuy s ngy c gim, nhng hu nh chng trnh l hi vn gi nh c. c bit l s st nhp nhiu x nh xa thnh x ln Ninh S nn, ngy n L m hi, cc nh, n, cha ca 3 thn trong x cng m ca th lc v hng ng. V th l hi cng ng vui nhn nhp, khn chu o ng rp mt bi sng v cht nch ngi trn mt qung di. Tuy nhin khng th khng nhc n hin tng ng bng n L. Bn sc vn ho ca l hi khng c tn thm vic ny, v thc cht, hin tng ny l hin tng k sinh vo di tch, ch khng gn b mt thit vi tn ngng ca ngi dn. Hn rng nhng bc thn linh cho d gc gc th no tng ph tr dn lng trong cuc h , xy dng xm lng no m s hi lng vi nhng ngi khng ph n, vn tng nh v hng khi i i. V nh th, vic duy tr tn ngng v l hi n L c th ni l gp phn khng nh vo cng cuc xy dng qu hng hin nay./. N.M.S
701
Hi lng Lng Kh
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th Lan
Lng Kh cn c tn l lng Nhng, nay thuc x An Kh,

huyn Qunh Ph. Ni y, vo thi L l mt trong "t c cnh" ca huyn Ph Dc1. T xa xa, hi lng Lng Kh gn vi ngi n th hai nhn vt c tht trong lch s quc gia i Vit l Khng L (ngi c cng trong cuc khai hoang tr thu vng bc Hng H, Qunh Ph th k XI) v Thi u L Thng Kit (ngi c suy tn l bn cnh thnh hong ca lng 2). Cng nh bao lng qu ng bng Bc B, "thng 3 hi h" tr thnh nim mong i ca ngi dn Lng Kh. Hi lng Lng Kh m t ngy 21-3 n ngy 1-4 m lch hng nm. Gn n ngy hi, ngoi vic chun b ln go, lau sa cc c kiu, c ngai sn son thip vng, ngi ta cn tch cc chun b tp luyn cho iu ma bt dt cng tr vui ko ch tht thnh thc. V, khi y , trong lng thy xut hin cc l c thn, c hiu ko ln th ng lng, sn n cng c tu sa, dn dp sch s. Ti 3 cng vo lng ngi ta dng ba cng cho. Cng c lm bng tre, ken l da kt hoa kiu ca t v. ng vo lng dng nhiu cy tre to v di trn c treo n chai hoc n c. c bit bn cy phn hi, dng gia sn n l mt b m dn Lng Kh gi l cy nh liu. Cy nh liu c ghp bng hng chc cy lung kh trn ngn tm du, m chy v dng mt si dy tm du ni t trn ngn xung3 xung quanh cy ny c treo rt nhiu c thn v c hi.
Di triu L, o ng, Lng Kh, T , A So c coi l "t c cnh" (bi cnh p) ca huyn Ph Dc. 2 Tc truyn, Quc s h Dng v Lng Kh vng cnh hin cn du chn ca ng y. Thi u L Thng Kit em qun i "nh gic" v qua Lng Kh m binh. Sau ny dn th ng lm thnh hong. nh th ng b ph, dn lng rc tng ng v th to i bi ca ngi n. 3 Tc truyn: Khi qun nh Trn qua vng Lng Kh, c L Quc S bo mng, em qun nh thng M Nhi ca Bch ng, c vua Trn phong lm Nam Thin Thnh
703
Cng nh nhiu hi lng khc, hi n Lng Kh phn lm hai phn r rt: phn nghi l v phn vui chi. Sng 21-3, nhang n t ngay ngn trc ca n, khp ni khi hng trm nghi ngt. Sau hi trng khai hi, cc gip trong lng, theo ngi th ln lt vo t thnh. Sau l t thnh l nghi l rc nc. i u m rc l kiu rc uy nghi, on ngi chm ri i v pha ng ba sng, n bn Chanh ly mt t nc a ln kiu ri rc v n thnh. y l nghi l khng th thiu trong hi lng Lng Kh; bi n th hin lng tn knh vi v thnh v th hin o l ung nc nh ngun, nh v mt thi m cha ng h vt ln vi thin nhin ginh ly cuc sng. Sau nghi l rc nc v rc kinh t cha Ma hi Lng Kh chuyn sang chng trnh c o ca hi lng mnh: Ma Bt Dt. Ma Bt dt hay cn gi l "Bt dt v nh" c ngha l ma nh trung chc thnh. Theo cc c ngh nhn y cho bit: thu t ca ma Bt dt l ma cung nh: gm 64 c gi ng trinh ma chc mng nh vua. Lc i hnh ma chia lm 8 hng, mi hng 8 ngi. Khi Bt dt v n Lng Kh th ch cn 4 hng, mi hng 8 ngi, tng cng l 32 c gi ng trinh. Tui ca ngi ma t 13 n 18 tui, m i trn c 3 ngn n , c eo xim,mc o 5 thn mu o, qun en, chn i hi, tay cm qut. Nhc m cho dn ma gm cc loi nhc c: trng cm, nh, n t, n tam, m, trng ci... m u cho cc c gi trnh din iu ma t lp :"Ma tin" sang lp "B n" chuyn sang on "xoy c", (hai lp din ny c lin quan n kiu ma xp ch), ri cui cng li chuyn v lp "ma tin" chy chn. y l lp din cao tro ca iu ma. Trong mi lp din cc c gi cn ht cc bi dnh ring cho tng lp hp vi ting nhc v cc ng tc ma, trang phc, rt ph hp vi sn khu cho; c l bi vy iu ma cung nh ny nhanh chng gn gi v tn ti trong sinh hot vn ha ca qun chng nhn dn. T trc n nay, nu ai c ngh mun tham quan hay nghin cu v loi hnh ht i hay ht m, ht trao duyn, thng tm n hi lng vng quan h H Bc hay ni t t vua Hng... Nhng mt thc t l Thi Bnh vn cn bo lu c loi hnh sinh hot vn ha c o y m hi lng Lng Kh l mt in hnh.
T. Khi bo mng vua Trn thy c b uc rt ln chy n Lng Kh. Bi vy mi ln lng vo hi u khng qun lm cy nh liu tng trng cho s kin ny.
704
Lng Kh gi ht m l ht ng. Bi v "loa" truyn m thanh l hai ng tre hoc ng na hai u bt da ch tht cng, c ni vi nhau bng mt si ch se di c khi ti 100m. Vo cc m hi, trai gi lng Lng Kh v lng Hip Lc li t tp nhau ht ng. Tuy khng nhn thy nhau, bi gia hai nhm ht thng cch nhau, khi th mt ao, h, khi gia hai cy c th hay chiu ngang ca dng sng Ho, nhng h li rt gn, rt hiu nhau thng qua li ht :"Bi gii anh h xong. t u em ha vi dng cho nghe" (nam ht) N i : "t ny c miu bn ng C cha Phng Bc, c ng Nam To. t ny c mn, c o C con sng ci vo sng Chanh..." Vi nhiu ch khc nhau, ht ng i hi ngi tham gia phi c phn ng sng tc nhanh nhy, thng minh v c bit ging ht phi tht hay. Ht ng tr thnh ni trao gi v n nhn tnh cm ca trai gi trong lng vi cc lng bn. Bi vy, n tr thnh nim mong i ca nam n thanh nin khng phi ch m hi sau m c ma hi nm sau. Ngoi ma Bt dt v ht ng, trong sut mi ngy, hi lng Lng Kh cn din ra nhiu tr vui khc: nh o a, nh c ngi, ma t linh, thi bt vt, thi th diu, ko ch. (Hi ko ch Lng Kh c im khc vi cc hi La Vn, Phng Cng l ngi tham gia ko ch mang trong tay mt ngn uc. Chng ti cha c c s l gii ngun gc ca nt c o ny Lng Kh). c bit hi lng Lng Kh cn c l rc uc v t cy nh liu. m ngy 24-3, khi cc ngn n treo trn cc ct cao c thp sng, dn lng Lng Kh trong tay mi ngi c sn mt cy uc nm np ko v sn n, vy quanh cy nh liu. Sau khi ngi cao tui nht trong lng nhc li cng lao ca v thnh t ca lng gip vua Trn nh gic l ting trng, ting kn ni ln vang dy khp mt vng. Ting trng, kn va dt, gi lng trnh trng t dy ngi cy nh liu. Mi ngi nn th ch i ngn la leo nhanh n ngn, trn ngn cy nh liu mt lung la bng dy trong ting n lp bp ca tre lung, ting trng, phch, thanh la, kn m v ting reo h dy t ca ngi i hi. Ri khng ai bo ai, ngn uc trong tay mi ngi nh c php thn, ng lot chy sng. Mi ngi gi cao ngn uc, theo hng dn ca gi lng i vng quanh cc ng lng ng xm... Trn sn n, trc ca thnh, cy nh liu vn bng chy, sng rc mt
705
vng. Lng ngi dn Lng Kh ngp trn mt nim vui kh t, h cu mong cuc sng m no thnh vng s n vi mnh./. P.M.-P.T.N-P.T.L
706
Hi L
Phm Minh c Phm Th Nt - Phm Th Lan
Nu xem con ng 223 ca tnh Thi Bnh nh chic cu ni

nhng trung tm sinh hot vn ho lng x xa kia ca hai huyn Th Tr v V Tin c, th im u lng ng i (vi khu di tch kho c hc thi Trn ni ting), cn im cui chnh l lng Ci vi hi L c o c t chc vo ngy mng 3 thng ging hng nm. Lng Ci c tn ch l Ci Kh, sau i l Hi Kh thuc huyn V Tin (nay l x V Hi, huyn V Th). Trc cch mng thng Tm nm 1945, lng Ci c nhiu ngi bit n l nhng tr chi dn tc c o trong cc dp hi h, vui xun, v c bit l hi L. Thn thnh hong lng Ci l Thc An Dng vng. Theo truyn thuyt lch s a phng, Thc An Dng vng nhiu ln giao chin vi Triu lng Ci. Mt ln, do mt cnh gic, qun Thc b qun Triu nh thua. Tuy thng trn nhng qun Triu cng cht rt nhiu, chng bin thnh ma qu lun quy nhiu dn lng v gy dch bnh. V th lng Ci hng nm phi m hi gi l hi L tr ma qu, cu yn cho dn trong vng. Vo ngy mng 3 Tt, gi tr, trai gi trong su gip lng Ci ko nhau ra nh dng chi, m hi (1). Sau cuc hp mt ca su gip, dn lng chn c ng ch t. M u hi l l rc kiu t miu B (ni th con gi Thc An Dng vng) v nh (ni th Thc An Dng vng). Sau l rc, din tr chc Thnh v cc tr khc nh khuyn tr, nm kn v gi st. Su gip lng Ci chia nhau m nhn cc tr. Mt sn vung c dng gia sn nh lm ni din tr thi u. Ngi ti d hi L kh ng v ngoi dn lng Ci cn dn lng C Ninh, Nim H, Dong Nhu, Tng V, Tng Vn v.v...Tt c u t
(1)
Su gip lng Ci l Gip ng, Trung Hiu, Thun c, Gip oi, Trung Lng v Yn Lc.
707
nhn l dng di con Lc chu Hng (li vn ca tr chc Thnh ni r nh vy). Nim mong c ca mi ngi khi n hi l c sng cuc sng yn n, thnh vng, ma qu b dit tr, nh nh no , mnh kho nh li chc Thnh: Dn an thnh tr. c di lun con chu thnh thn, phc c m nhun ph vn dn, nh no, ngi . tr kh ma qu, ngi ta dng mt thanh tre di khong 40 cm (gi l gin) cng x mu, long cu, cung tn, kim, uc. Sau khi trai trng ca 6 gip thi ma kim, ma v, bn cung xong th cm uc chy theo sau thy ph thu vo trong nh xua t kh, ri em ci b ng 9 loi l c gai (gi l B r), i ht a phn t lng Ci th dng li v t i. n y, ma qu xem nh b dit tr xong. Qua cc tr bn cung , u kim, ti ngh ca cc trai lng c mi ngi ghi nhn trong ngy hi. V Tin vn l t c truyn thng vt v. Bui thi phong kin, khng t cc th lnh nng dn sinh ra v ln ln t nhng l vt, l v lng qu ny. n nhng nm 20 ca th k XIX khi khng cn l l s ca ph Kin Xng, lng Ci tr thnh mt trong nhng cn c ni ting ca ngha qun Phan B Vnh. Hi L lng Ci khng ch dng li vic biu dng tinh thn thng v m cn th hin tn ngng nng nghip kh su sc. nim phn thc n tng tr tung kn. Kn l nhng on cnh du, cnh xoan ct ngn khong 5, 10cm, o gt to dng ging nh kn tm tht nhng to gp 2- 3 ln kn tht. Ngi ta din tr tung kn trn chi cao, mi b kn ng 100 ci. 5 b do 5 ng tung. Kn ri xung mi ngi x vo cp em v cm gc cy du, dt vo mi nh, nong n tm (nu cp c ci b th cng tt). Mi ngi u tin rng em kn v nh, nm mi la tm s sinh si ny n, lng lm n pht t. Lng Ci t hp, rung t, dn y t lu chn ngh trng du nui tm, dt vi lm ngh ph (1). Hnh ng v tn ngng ca tr tung kn xut pht t c mun ngh tm tang ca lng pht trin thnh vng.
(1)
Ngh dt vi lng Ci trc y kh pht t. Thi k Php tm chin, chng t ht khung ci nn t lng mi b ngh.
708
Hi L lng Ci l dp sinh hot vn ho vui chi gii tr lnh mnh ca dn lng trong dp Tt, l hi xun mi nhng mang m tnh cht ca hi nng nghip v truyn thng thng v ca cha ng./. P.M. - P.T.N P.T.L
709
L hi lng Lng Qui

Yn Ly
Lng Lng Qui, x Xun Nn, huyn ng Anh l mt lng c

nm trong khu vc gn Loa Thnh. nh lng Lng Qui th thnh hong l thnh Tam Giang. Hi lng xa thng ko di ti nm su ngy, nhng nay ch m vo ngy mng nm v su thng hai m lch. Hi c cuc thi thi cm no nhit v c o. Cuc thi din ra ti sn nh lng trong mt vng trn c ng knh khong 9-10m. Ngi d thi gm ton trai trng ca cc gip tham gia. Lng c bn gip l ng, Ty, Nam, Bc. Mi gip c ra hn mt chc trai trng kho tay d thi. Dn lng, khch thp phng vy quanh thnh mt vng trn theo di v c v rt nng nhit. Cuc thi chia thnh by giai on nh sau: 1. Thi b cau tm tru. Vic ny c v khng lin quan n tr din v tn ngng ca l hi nhng n li c xp vo u cuc thi. Mi gip c hai c gi ng trinh xinh p, kho tay, mc qun o ngy hi tham d. Ngoi ra, mi gip cn c c mt ngi ph n ng tui cng hai c vi t cch nh mt ngi hng dn m khng c tham gia cng hai c gi kia. Tt c nhng ngi tham gia ng xp hng dc theo tng gip trc mt ban gim kho ti ca nh. Mt h hng thng vo sn nh, ng thi cng l nhn i din vi ban gim kho. Ban ny gm cc v chc sc v cc c cao tui, c kinh nghim v hiu bit lut tc ca lng. Bn a tru, cau c xp ngay ngn trn bn gim kho. Sau mt trng pho n rn r bo hiu cuc thi bt u. Nhng ngi d thi tin v bn ban gim kho. H ng lot hng vo nh l Thnh v nhn tru cau i v ch qui nh cho gip mnh. V tr ca cc gip c t theo tn gi ca gip, ti ngi ta k mt chic bn trn c che lng to ngi xem ng t xa c th nhn bit. Thi gian qui nh cho thi b cau tm tru khong hai mi pht. Tiu chun phi l cau b ba sao cho ba phn phi tht bng nhau, ht khng c long khi v cau. Tru tm tht kho, ming b v cun tht p, hnh cnh phng, t trn a m ly ba ming cau. Ban gim kho nhiu khi phi dng ti cn tiu ly xc nh xem ba ming cau c u nhau khng v quyt nh gii. Gip no xong trc, cau u ming, tru tm p th c gii. iu th v l
710
trong lc cc c gi b cau tm tru th hng trm con mt dn vo hai c. H theo di tng ly tng t nhc nh, ch dn, song ng thi cng bnh phm, kn chn ti sc ca cc c. cng l dp tm hiu v la chn ngi bn trm nm cho mnh. 2. Thi chy th. Sau thi tm tru l thi chy th. Chy th l chy i ly th v np cho ban gim kho. Mi gip c mt thanh nin khe mnh, nhanh nhn tham gia. Bn chng trai ca bn gip xp hng ngang trc mt ban gim kho. Sau khi dt mt hi ba ting trng th nhanh chng hng vo nh l ba l v quay ngot li chy thng hng trc ca nh. ng xa mt cy s dn lng c ngi ng cm bn th i sn . Tng truyn xa kia ch c mt ngi miu khng r th ai. Th l mt thanh tre di khong 20cm rng 3cm c dn giy hng xung quanh trn c ghi mt ch nht, nh, tam v t. Mi ch c ghi ln mt th v ghi bng ch nho. Nhng ngi chy th phi chy qua nhng tha rung mp m v cy ang i. Tri thng hai se lnh, t cy mp m, ngi chy i chn trn, khng giy nu khng kho lo s b ng m b mt tc . Dn lng reo h c v, ting trng nh dn dp, thi thc, nhiu trai trng chy theo c v ngi ca gip mnh. Khng kh tht nhn nhp, si ni. Khi chy n ni, ngi thi c th nht bt k th no ri ngay lp tc quay u chy v nh. Ngi v trc np th cho ban gim kho trong ting reo h c v ca ton th dn lng. Sau khi np th, chng trai hng vo nh ci ly thnh ba ln, sau anh c mi ngi trong gip a v v tr ca gip mnh trong s tn thng v chm sc ca c gip. D tri lnh nhng chng trai t m m hi, mi ngi xm xt lau, qut, sn sc anh ta nh mt v anh hng ca mnh. Do mun nhanh chn hn ngi khc cho nn c ngi l khng ba ln trc khi chy hoc vi v qu m l khng nghim chnh, tt c cc th u c ghi nhn k cng trong con mt ca ban gim kho. 3. Thi ko nc. Tip theo thi chy th l thi ko nc. a im ly nc gn ch sn nh hn. Tng truyn xa kia y c mt ci ging dng ly nc n. Gu mc nc l mt ci ni gm mng c buc dy xung quanh cng nh cc ln thi trc, bn ci ni gm c sn trn chic chiu trc bn ban gim kho. Bn chng trai khc c c ra, h cng
711
ng trc chiu. Sau mt hi ba ting trng, tt c cng mau chng l ba l v v ly ni gm chy nh bay v pha ging nc. l nhng chic ni t nung cho nn khi th xung nc n trng trnh kh lt ly c nc nhanh. Hn th, khi lc v khi ko ln nu khng thn trng s b va p m v. Kh hn na l khi va cm ni nc y va chy lm sao phi va nhn t khng ng, nhn nc v gi khng . Qu l nhng i hi ht sc cao i vi ngi d thi. Ngi no khng kho lo th hoc l v ni hoc l v tay khng. Ai v trc vi chic ni nhiu nc nht qu l mt k cng v c dn lng cho n nhit lit, hng gip sung sng t ho v ngi ca gip mnh. V th ngi ta reo h, c v nhng cng lun lun nhc nh chng trai ca gip mnh trong lc thi. Ni nc v u tin c t trn bn ban gim kho trong ting trng thc dc dn dp ha cng ting trng khu ca cc gip c v cng lm cho cuc thi thm no nhit. Chng trai sau khi trao nc cho ban gim kho ri hng vo nh l ba l v quay v v tr ca gip mnh. 4. Thi xay thc, gi go. Cc gip chun b sn chy, ci, nia, dn, sng em t trc mt bn ban gim kho. Nhng th ny c s lng v kch thc ging nhau trong tt c cc gip. Sau khi c ngi ca ban gim kho xem xt k, cc gip chuyn cc dng c y v v tr ca ban gim kho i theo di rt cn thn trnh tnh trng a thm hay nhng hnh ng sai phm khc. Cuc thi ny mi gip c c ra bn trai inh. Khi tt c chun b xong, ban t chc em t chiu trc bn gim kho bn gi thc, mi gi khong nm cn. Sau khi cc chng trai ng xp hng trc cc gi thc, mt hi ba ting trng vang ln. Dt ting trng cui cng tt c cng ly ba ly v chuyn nhanh gi thc v khu vc ca gip mnh. Lp tc thc c a vo ci gi. Hai chng trai lin tc thay nhau gi. Trong khi hai ngi kia chun b dn, sng, nia v che chn xung quanh cho thc khi tung ra ngoi ci. Ty theo k thut v s tnh ton ca tng nhm m h chia thc ra gi lm hai ln hay mt. Nu l hai ln th trong lc hai ngi gi ci th hai, hai ngi cn li tin hnh dn sng, sy s go gi. Ting trng to, trng khu, t v cng ting pho, ting ngi reo h, nhc nh rt si ng. Nhng ngi d thi phi bit tnh ton mt cch hp l v bnh tnh trong lc lm, nu khng s b , b ri vi hoc c nhng cng on khng cn thit, gy chm tr cho cng vic.
712
Gip no xong em go n np cho ban gim kho. Tiu chun c gii phi l xong trc v thi gian, go khng nt, sch tru, cm, thc v sn, ng thi phi cn lng qui nh. Gip no xong trc m t c c cc tiu chun trn l thng cuc. Nu nhng ngi d thi khng bit tnh ton cc ng tc, xp sp khng hp l, hnh ng khng kho lo th kh m t c cc tiu chun qui nh. 5. Thi ko la. Sau gi go l ko la. Mi gip c ba thanh nin khe mnh, c k thut thi ko la. Dng c ko la l mt thanh dang c buc tay cm hai u, mt on g hoc tre kh, rm v bi nhi. Nhng th ca mi gip cng c tp trung trn chiu trc mt ban gim kho. Sau khi dng c c kim tra k lng, nhng ngi d thi ng trc chiu i lnh. Dt mt hi ba ting trng h nhanh chng cm cc vt dng y chy nhanh v v tr gip mnh. Mt ngi nhanh nhn t rm v bi nhi xung t. Ngi th hai cm thanh g ln bi nhi rm, ng thi anh ta lun thanh dang kh xung di thanh g, ly chn ln thanh g v bt u dng tay cm hai u thanh dang ko qua ko li nhanh v mnh. Ngi lc ny t rm v bi nhi by gi ngi trc mt ngi ko va vun rm v bi nhi xung quanh thanh g hng tia la pht ra. Ngi th ba m cht ngang lng ngi ko la anh ta thng bng v vng ko cho d. T v, trng, pho n no nhit c mt vng. Ting ngi hng gip nhc nh, go tht c v v cng hng hi. Khi la bn, chng trai ngi trc mt ngi ko la phi nhanh nhn vun bi nhi v rm sao cho la mau bn, ng thi phi la chiu m thi lin tc cho chng thnh ngn. Ai ko c la chy trc th mang chng ra trnh ban gim kho, gip y s thng cuc. Khi bi m mt mt gc sn, m hi nh nhi trn khun mt bng ca cc chng trai, song mi ngi u hn h, vui v v cng. Khng kh cuc thi ngy cng hp dn v no nhit. Ting n o, ting reo h cng mi m thanh khc lm ngi xem t khp cc ng dn dp v, v cng v cui cng th v v quyt lit. C ci sn nh rng ln, nay tr nn qu cht chi bi s lng khn gi ngy mt ng c. 6. Thi bt g v tht g. Tip theo l thi bt v tht g. y l mt cuc thi c o v th v. Mt ngi trong ban t chc cm chic lng trong c bn con g bc ra khi vng ngi trong sn, i v pha hng cy cui sn nh. Anh ta cm lng g v tro ln mt cy cao. Sau khi tm mt v tr ng ngang chng cy, anh ta ng i lnh. Di gc cy, mi gip
713
c c bn hoc nm thanh nin ng chun b bt g. Ngi xem cng ng to thnh mt vng quanh nhng ngi d thi. Sau khi tt c sn sng, ting trng lnh t trong nh pht ra, ngi gi lng g trn cy lin m np th bn con g ri xung. T trn cao g va c lc bay, li thy m ng ngi n o, nn bay t tung. Cc chng trai xng vo bt g. Ting h reo, ting chn chy, trng thc cng lm g s hi v c sc thot. Bn con g u c chn nhng con to, khe, trc cnh cung nhit ca ngi cng lm chng tn lon, gy kh khn cho ngi bt. Nhm ngi ca tng gip phi chia nhau sn, n, ui rt vt v. Gip no bt c g trc nhanh chng em v v tr ca gip mnh bc nc lm tht. Cc chng trai dng mnh na sc ct tit v m g. Khi ct tit xong ngi ta nhng ht vo nc si v a ln bn th thnh c k bn ban gim kho. Cc chng trai ra tay lm tht g trong ting reo h, khch l v ch dn ca hng gip. G tht phi c vt lng tht sch, luc khng qu chn b trc da. Vt m g khng c qu to v nt, lng g v cc b phn bn trong cng phi c lm sch s km theo. Sau khi luc chn, g c xp ln a sao cho tht kho, hai cnh cong ln, u hng v pha trc, ming ngm bng hng ti a ln bn gim kho. Sau khi chm xong, g c t ln bn th l Thnh. Gip no xong trc m t c cc tiu chun qui nh th c gii nht. 7. Thi thi cm. Cui cng l thi thi cm. Cng nh cc ln trc ln ny mi gip c ra ba hoc bn ngi. Nhng ngi ny vn l cc chng trai ch khng phi cc c gi. H ng xp hng trc ban gim kho ch i. Trc mt h l chic chiu bn chic ni c buc sn quanh ming mt tay cm bng tre ti khi un khi b chy. Ngoi ra phn bao quanh ni, on tre ti y cn c bc mt lp b chui ti bo m cho khi bn la. v tr ca cc gip, ngi ta chun b sn hai b na kh lm uc. Go c ong sn trong ni. Dt mt hi ba ting trng, cc chng trai nhanh chng ci ly ba ly vo nh ri cm ni chy v v tr ca gip mnh. H khn trng vo go v chm uc, sau bt u nu. Khi nu khng c ng yn ti ch m phi va i va nu. Ty theo s thun tay ca ngi cm ni cm m anh ta c th i gia cn hai ngi cm uc chy t di chn ni i hai bn. Cng c th ngi cm ni i trc hng v hai ngi cm uc v i git li. Hai ngi cm uc thay phin nhau t di y ni cho cm mau si. iu bt buc l i nu lun lun phi i vng trn ngc
714
chiu kim ng h. Mi vic nh gh (o) cm, sa vung...u phi va i va lm, khng c dng li, ai dng s b mc li. Khi cm chn mi c dng li, xi ra mt tm vi t v nm sao cho tht rn, do ri em ln ban gim kho nm cm trn . Cm chm xong c dng ln bn th thnh. Cm phi do, sch s v chn, khng c nho nt, hay sng. iu kh y l khi cm si, lm sao cho va i va o cm m khng cm, nc, tn la, tro than khng bay vo. Ngi cm ni kh gi cho ni thng bng trong ng tc va cm, va i, tay mi. Ngi o cm phi chu sc nng ca la uc ang chy, la tp vo ngi, vo tay khng kho s lng tng m lm cm. Ngi cm uc lm sao gi c b uc di, to iu khin cho la chy ng di y ni, lc cn to, lc phi nh nc khng tro ra lm tt uc hng cm. uc b khng kho, tn uc s ri vo ni hoc la chy qu to lm kh v chy cm v.v... v v.v... Phi ni y l giai on quyt nh v v vn kh khn i hi nhng ngi d thi phi ht sc kho lo v c k thut. Thiu nhng ci s kh lng m thnh cng c. Sau khi chm im tt c by ln thi, ban gim kho cng li v tuyn b kt qu cho cc gip. Gii cho gip thng li khng ln nhng ngha ca n th v cng ln lao. l nim t no sung sng ca c gip v may mn trong c nm. 8. i iu suy ngh. Chng ta tng bit nhiu loi thi thi cm nh Cnh Thy vi cch thi l cc c gi va trng tr, trng cc trong mt vng trn v n ma ly b thi cm; hoc ngi trn thuyn treo ni l lng trc mi thuyn n ma ly b thi cm. Nh o X cng vi bn gip v cc chi tit cp g, ko la, gnh nc, gi go thi cm. Hoc mt vi ni khc vi nhng hnh thc khc nhau. Tc thi thi cm y ph thuc vo hon cnh x hi, a l v mi trng xung quanh khu vc din ra ngy hi. iu qui nh cc chi tit trong ni dung mi cuc thi. Nh vy, bng vic kho st nhng iu kin lch s ca a phng, ri t y m m rng ra c khu vc ln. Nu nhn ton cc hi thi thi cm lng Lng Qui, ta d nhn ra rng phn thi b cau, tm tru khng n nhp lm vo hi. C l l mt chi tit c a vo hi giai on sau ny. Nhng n c a vo bao gi v ti sao th vn cn l mt cu hi cha c li gii p. Nhng ngi c chng ti thm hi u a ra nhng cu tr li
715
khng tha ng. Bit u vic tm ra cu tr li y li l nhng gi quan trng cho cng vic tm hiu su hn khung cnh vn ha y. Lng Qui l mt lng c thuc vng t La Thnh xa, do vy n mang trong mnh nhiu nt vn ha c. Hi thi cm thi l mt bng chng sinh ng v iu vi nhng chi tit nh ui g, ct tit g bng na, ko la bng thanh dang, gi go trc tip t thc... l minh chng cho mt qu kh xa xa. Tuy nhin, con g hi thi ny c g lm ta lin tng n con g trong truyn thuyt thnh C Loa? Cuc chy th y cn mang ngha g khc ngoi s nhanh nhn, tho vt v ph din sc khe ca cc chng trai? v.v... l mt trong nhng vn ng lu . Mt khc, b ba v thnh hong l thnh Tam giang y li thm mt t liu cho vic nghin cu hin tng ny dc cc trin sng trong khu vc H Bc, Vnh Ph v mt s ni khc ng bng Bc B. Pha trc cn rt nhiu cu hi ang cn c gii p. V vic tr li nhng cu hi chc s tn khng t cng sc, song cng y th v i vi cc nh nghin cu vn ha Vit Nam./. Y.L
716
Hi lng Mai ng
Vn Ngh
Lng Mai ng pha nam H Ni, thuc tng Mai ip c, nay

bn phi ng Minh Khai nu i t ng t Trung Hin li. Trc y Mai ng lm nng nghip v c ngh lm u ngon ni ting. Ngi H Ni vn gi l u M. Sau ho bnh nm 1954, do ch trng quy hoch ca thnh ph, cc nh my c xy hng lot trn a phn lng. Mai ng khng lm nng nghip na, ch gi li ngh lm u. Nhng ngi cn li thot ly vo lm ngay trong cc nh my c xy dng y hoc chuyn sang bun bn v lm ngh khc. Hin nay Mai ng vn gi c chic cng lng xy bng gch. Trong lng bn cnh nhng cn nh cn gi nguyn dng v c knh khim tn c nhiu ngi nh hai ba tng mi xy. ng lng lt gch ch. ngoi lng c cha v ngh Mai ng th b L Chn, gia lng l nh Mai ng vn gi c v p truyn thng vi cy a, ging nc trc sn nh. Di tch ca lng c cng nhn l di tch lch s. Vic lng Mai ng th b L Chn gn vi s tch sau khi qun ca Hai B Trng chng c khng ni trc binh hng tng mnh ca M Vin, b L Chn, phi cho qun lui v vng h Lng Bc (H Ty - H Ni), v lng Mai ng cm c mt thi gian ri b t vn . Ngoi b L Chn lng cn th thn hong l ng Nguyn Tam Trinh, tng truyn cng l tng ca Trng Vng. Theo thn ph lng cn gi c, ng sinh trc cng nguyn, khi Hai B khi ngha ng theo chng gic n cng v mt vo ngy mng 10 thng 2 nm Qu Mo (43 S.CN). ng c phong l Nam Sn Tam Trinh hin ng i vng. Hi lng Mai ng m trong 4 ngy t mng 4 n mng 7 thng ging. Ngy 10 thng 2 l nht k (gi) thnh hong. Ngy 15 thng 8 lng lm l k nim ngy chin thng ln ca qun ta vi gic ng Hn. Hi lng m vo mng 4 Tt nn t trc Tt cc ni th cng trong lng c trang hong cm c, trng nu by l vt rt ng hong dn lng tin nm c n nm mi. Sang mng 1 Tt, tin ch lng Mai ng ng u cng hi ng k mc cng dn lng mang xi tht ra ngh th b L Chn lm l. Sau kiu b c rc ra bi ng Vt, l ni trc y xy ra cuc chin gia qun ta v qun ch. Lm l ng Vt xong, hai trai lng c chn t trc ra vt mt keo gi l vt ng th.
718
Sau cc c l t ri kiu li c rc v ngh. Nghi l rc kiu ra ng Vt lm l ng th ngy nay khng cn na. Sau ngy ho bnh (1954), hi khng c t chc ln. Dn lng ch lm l ti ngh v nh. Bi ng Vt c ly xy Nh my c kh Mai ng. Ngh lng Mai ng cho n nay vn gi nguyn dng c. Ngh rt rng v p, pha trc sn l mt ging nc to him c, nc trong v sch. Ngh cn gi c bc honh phi ln chm tr tinh xo bn ch "Ph Trng lp quc" (gip Trng Vng lp nc). Cnh ngh l cha Mai ng. Ngh v cha c dng mt ni yn tnh trong lng. Khng gian ni y em li cho con ngi mt cm gic thot tc sng khoi mt m l thng. Sng mng 4 Tt, lng m hi tng bng. Kiu c rc t ngh ra nh. m rc long trng ny trc y do l trng ca lng iu khin. Kiu c rc mt vng quanh lng, qua n lng M To, vng v nh Mai ng. Lng M To by sn hng n ra ca n bi vng khi kiu i qua. Kiu c rc n nh v t l ti . Sau cuc t n tc l c bit trong hi l cuc thi vt - cn c gi l chi vt. S d hi Mai ng c thi vt l v trong cc cuc khng chin chng ngoi xm trc y ca nc ta, khi v kh chin u cn th s th vt l mt mn v dn gian c s dng trong mi trng hp dit gic v t bo v. Thi vt Mai ng l nh li nhng cuc luyn tp qun s, thi tuyn ngi ti ca hai v v tng l b L Chn v ng Tam Trinh. Cuc thi vt c t chc ngay trc sn nh lng. Cc tay nhng lng ln cn c lng mi v lng d gii rt ng, Ngi t x n xem cng lm. Tr thi vt Mai ng trong ngy hi ni ting c my tnh quanh H Ni. C n ngy ny ngi H Ni li no nc r nhau n y xem. Cc tay n y thi vt tr ti, ginh gii v cng hc hi thm nhng ming hay ca nhau. l vt Mai ng trc y, ni ting c Nm T, mt vt tr m h c rt nhiu sng s cc vng khc. Ri n An, Tin, Phc, Dng.... Tin tng tham gia vt ton quc v ot huy chng vng, em li vinh d cho lng Mai ng. Khi cc thi u, b lo trong lng nh trng ci cm trch, cn mt anh tun inh cm trng khu ng ngay cnh xi vt g trng thc gic cc v lm m thanh ngy hi thm rn r. Cc vt ci trn ng kh mu iu, mu xanh bng la hoc nhiu. Mu da ca h au, thn hnh sn chc, bng thon ngc n. Trong khi vt nhiu nh ngi nhng li thng c nhng i th to ln hn mnh, l do h khng ch dng sc m cn dng mu tr la ming, la th vt, i
719
bng i phng ln hoc vt cho "lm lng trng bng" ginh ly phn thng. Trc khi vo vt, hai vt snh hng bi vng vo nh l thnh hong theo ng php, ng thi cng xin cc ngi cho h gp may mn. Sau l cc vo xi. u tin h i vi ng quyn biu din v cng khi ng. Khi vt h thng dng ng kch ty, la cho i th ri tr hoc ch quan ri dng nhng ming v cun ch, ra rng, vo tay t, ming vt... u. Nhiu thy mnh sp thua bn tm cch nm xp nh ng inh trn mt t. i khi no i phng s h th bt thn bt dy phn cng vt tip. Thi vt Mai ng c nhiu gii hng v ba gii chnh nht, nh, ba. Nhng ngy u lng cho vt ly gii hng. Gii hng ginh cho ngi thng cuc trong mt trn u. Gii thng thng l mt vung nhiu hoc la cc dng lm k nim hoc dng lm kh trong cc trn vt sau. Sau khi lc ht cc vt loi thng qua cc gii hng, nhng thng trong hi mi ln d u ginh gii chnh. Cc cuc u vt ly gii chnh bao gi cng cng thng, ho hng. Gii ba vt trc ri mi n gii nh v gii nht. Lut ly gii vt Mai ng c quy nh: Gii nht trong su ngoi nm Gii nh trong nm ngoi bn Gii ba trong bn ngoi ba. Ngha l mun ginh gii nht, tay ang gi gii phi thng lin su keo, vt ng su i th khc nhau mi c cng nhn l ot gii nht v gi gii tip, cn ngi ph gii mun nh bi ngi ang gi gii ginh gii nht v mnh ch cn thng nm keo (nm ngi) trong c ngi ang gi gii. gii nh cng vy, ngi ang gi gii phi thng nm keo, ngi ph gii ch cn thng bn keo trong c ngi ang gi gii, gii ba ngi gi gii thng bn keo, ngi ph gii thng ba keo. Vt gii chnh rt vt v, mun ginh c gii cc phi luyn tp, hc hi kinh nghim rt nhiu ti, sc la ming vt ng i phng. Kt thc mi gii, ngi thng cuc u c phn thng v lng t mng mt bnh pho. Ngoi tr vt thi, lng cn t chc cc tr chi khc nh c ngi, o a, ma ri nc ao trc ca nh... Sng hm sau, ngy mng 7 cc c lm l t v kiu c rc hon cung, ng thi cng lm l h nu sn nh.
720
Sau hi xun, n mng 10 thng hai lng li sa l t thnh hong l ng Nguyn Tam Trinh nh Ngh v cha cng thp hng lm l. Ngy 15 thng tm lm tic k nim ngy qun ta thng ln trong trn chin chng gic ngoi xm. Ngy 14 dn lng dn dp ngh (n) v nh cha, sa son l vt ngy 15 dng l. Trc y Mai ng c 6 gip, mi gip c chia khon 7 so rung phc v ngy k nim ny. Cc vai th trong tng gip thay nhau nhn rung lm. Ngy 15, mi gip phi sa mt c. Mi c gm 60 cn xi v mt con ln luc nng 40kg, ln c con, dng ln cng ngh v nh. Tin sa c do ngi nhn lm khon rung chi tin ng cai. Cng t xong, ngi ng cai mang c v v chia u cho gip ca mnh theo quy nh. Ti hm lng t chc ht nh t v l t. Ngy nay khng cn rung khon, dn lng t nguyn cng nhau ng gp tin ca n ngy l vn c vt phm - d t hay nhiu- dng ln bn th biu hin tm lng thnh vi cc v thn ca lng./. V.N
721
L hi n Mng Sn
Hng Minh
D n cm n sn khoai
Cng khng b hi x oi Sn Trung. Cu ca trn nhc nh v mt ngy hi ln tng din ra trn t Sn ng, th x Sn Ty, l hi n Mng Sn. n Mng Sn l n c th c Thnh Tn Vin ca c tng Tng Phiu xa. Tng truyn: c Tn Vin t ni Ba V i thm th cc ni. Mt hm, ngi n t Sn ng, thy cnh sc nn th, nhn dn n hu, i sng li kh gi, lin li, cho lp mt cung in i Mng Sn. Nhng ngy ngh , ngi thng t chc dn chng i sn, dy dn cch lm n, lm lao, cch theo chn th nh bt. Nhn dn quanh vng hc c ngh sn bt ca ngi nn nhiu ngi sn bt chim mung rt gii. c Thnh Tn sn beo rng Phc, ban m ngi rnh bi Thy cho nn sau ngy ngi ri qu hng, dn lng tng nh cng lao ln , lp n th v t chc l hi hng nm n Mng Sn.. Hi n Mng Sn bt u m vo ngy 6 thng Ging. Ngy ny, 5 x trong tng gm: Sn ng, Sn Trung, Tng Phiu, Trch Li, Thun M c cc i din mang l v t tp nh Sn Trung. L vt l mt hp qu hnh lc lng chng 8 tng do 4 ngi khnh. Trai inh cc x v ng nh Sn Trung, cc c ct c h rc 3 c kiu trong t long ngai bi v ca Tam v c Thnh Tn (Tn Vin, con ng bc v hai em Cao Sn, Qu Minh, con ng ch) ln n Mng Sn. C 8 ngi ng mt kiu, i ngoi mt ngi cm lng, mt ngi cm c ma dn ng, mt ngi nh trng khu dp m, thnh mt c. Ring kiu Thnh Tn Vin c thm hai qut v ln che hai bn. y l 3 c kiu him c trong vng. Vic trang tr qun o cho 3 c ngai cng kh c bit. C Tam v u i m Kim Ngc, qun o vc trng, chong o vc , ngoi l o hong bo mu hong yn, tht ai lng cn long, i hia h tc. Mi nm rc kiu cc ngi l dp nhn dn chim ngng v p lng ly, cao siu ca dung nhan cc v do nhn dn tng tng sng to ra.
722
Mt nghi l ln by t tm lng thnh knh ca dn thn ton tng c t chc ti n. Cc x u c i din vo t. Ch t l mt c gi ca lng Sn ng. Bn cnh ch t l ba bi t, mt c vn, nm ngi dn ru, nm ngi dn n. Thng l ngi cao tui, v chng song ton, con chu y n, li c phm hnh mi c chn lm vai t. Ngi dn Sn ng quan nim vic t l rt h trng, nh hng n phc lnh ca mi nh nn khng th tu tin chn ngi vo vai t. iu ng lu l c mt mm ng qu dng ln th thn, trong by cc th qu sn c trong vng. Nht thit phi c mt xanh. Sn ng c loi mt ra qu sm, dn gi l mt chim. Sau qu mt l qu da non, qu bi, qu chui, qu cam hoc qut... Li na, mt mm c khc t thn khng th thiu th rng. Tng truyn: xa kia l loi tht th rng sn bt c kh. Sau ny, vic sn bt th rng kh ngi ta thay th bng ba ming tht ln sng. Qu trnh c t, ng ch t thay mt cng ng, din li nghi thc dn lng hng lc do c Thnh Tn sn bt c th cho dn. Khi vn t c n cu m phc, ch t dng li, trn trng nng chn nh ngi nghing ngi sang mt bn gi ung. n on th t th ng thnh knh nng chn t vo mm l. Vn t c tip n th tc, ch t dng a gp lt i lt li ba ming tht coi nh hng lc ngi. Nhng loi qu, nhng ming tht th rng trong cc mm t thn ni ln iu g, nu khng phi l gi ta suy tng v ci thi t tin loi ngi cn sng hoang s, kinh t ch yu da vo hi lm v sn bt. Cuc t thn n Mng Sn xong, 1 gi chiu, dn hng tng rc ba c kiu t n v n bi dc Thy, h kiu xp ngay ngn, sau ton dn to ra bi t chc cc sinh hot vui chi ca ngy hi. Ti y, nam n ht v m giao duyn. Cc vt ca cc x vo tham gia vt gii. Ngoi bi c bn n, nh u cy. Cuc vui sut chiu hm . Ti n t uc ca vui n na m, sang n gi T (qu na m) mi t chc rc kiu ba ngi v nh. n uc sng trng. Dc ng v qua xm c cy a cng lng trng sn cy uc ln (gi l cy nh liu), tip la t ln n kiu ngi cho m rc cng lung linh, huyn o. Truyn rng: Dn lng lm vy din li s tch c Thnh Tn i sn, dit c th, ngh m bi Thy, dn cc x mang ru ti ca ht, vui chi mng thng li.
723
Rc v n nh Sn Trung, a cc ngai vo yn v, l hi Tn vin cha chm dt. Cc b lo trong lng cn phi t trc vo cc bui ti n ngy 12 thng ging mi t gi. y l hi nh Sn Trung. Sang ngy 8 thng Ging, dn lng Sn ng cng din li hi Thnh Tn nh hm 6 thng Ging nhng khng dng bi Thy m v thng nh, quy m cng nh hn. Tm li, l hi Tn Vin xa kia x Sn ng rt ln, mang mu sc ring ca mt vng, c bit nghi thc rc m li du n kh phai m vi ai mt ln d hi Sn Trung, qua phn nh nim t ho ca nhn dn v truyn thng vn ho a phng./. H.M
724
Hi nh c lng Me
Kiu Thu Hoch
Lng Me l tn tc ca x Cung Thun, cnh lng Quo l tn

tc ca x Tng Phiu, thuc tng Tng Phiu huyn Tng Thin trc y, nay thuc x Tch Giang, huyn Phc Th c n th thn Tn Vin, thng m hi t ngy mng 2 n ngy mng 10 thng hai m lch hng nm. Hi lng Me c nhiu tr vui dn gian, nhng c sc hn c phi k n tr thi nh c vo sng mng 4 thng hai. Lng Me c mt ci ao ln hnh vng cung nh m ly ngi nh, dn lng vn gi l ao nh. C nui trong ao nh khng ai c nh bt trc khi vo m. Hng nm, lng phn cng ngi lng trng nom ao c chu o, do c ao nh bao gi cng sinh si ny n rt phong ph v chng loi: m, tri, trm, chp... Sng sm ngy mng 4 thng hai, dn lng no nc t cc xm ng ko nhau ra ao nh d hi thi nh c. Xung quanh b ao, hng my trm ngi chia thnh tng phe, tng gip t tu vi nm, cp, v... sn sng i lnh xung bt c. Quang cnh hi thi ht sc nhn nhp v hi hp. Vng trong l nhng ngi d thi, dng v hm h, c ngi ming cn nhai tru bm bm cho lnh. Cn vng ngoi l tng tng lp lp nhng ngi i xem, i c v, ng cht nch khng cn h mt ch no. C c nhng ngi cc x ln cn cng ti xem. Sau khi v i din ca lng lm l khn xin lnh c Thnh nh, mt hi trng ng lin ni ln dn dp, vang lng, nh thi thc. Th l tt c nhng ngi d thi u nht t nhy m xung ao. K nm ngi cp khua ma ri rt, lon x di nc. Nc ao chao ng sng snh, bt nc c ngu, bn te c ln b. Ting ngi ui bt c di ao h reo mt, th ting ngi c v trn b h reo mi, thm vo l ting trng thc gic hi, to nn nhng m thanh pha tp, n o, no nc, rm vang c mt gc tri. Vi cng c trong tay, mnh ai ny p, h chen ln, tranh cp tng bc chn, tng khong trng, khin cho c b dn ui, quy nhy t tung, c con qu ht hong nhy
725
c ln trn b. Mi khi c ngi bt c c, k c bt trt c, th ting h reo li ni ln rm tri. Ai bt c con c no u a ngay cho ngi nh i sn trn b, gom ring tng phn m tnh im thi. Hi thi nh c n o, si ng, ko di cho n tn qu gi mi, khong na bui chiu, khi nghe trng pho n bo hiu kt thc th mi ngi mi ngng tay. By gi, tng phn c u c khing c vo sn nh chm im. m ngi xem hi li a vo theo, nht l m nam n thanh thiu nin, tha h m x y, chen ln, h ht m m, tht ng l cnh "t ti xem hi". Nhng ngi c phn thng mt my hn h. C nhng ngi khng c thng cng ti vui, h hi. Mi ngi lng Me hm y u tm mnh trong khng kh vui v, sng khoi. S c thu c trong hi thi c em chia u cho tt c mi ngi trong lng lm tic c. Tc thi nh c lng Me l nh x ca mt l nghi nng nghip c i m trong tn d ca t tng cng ng th tc cn thy kh r. Song y tc thi nh c li c nhn dn gn vi ngha tng nim Tn Vin sn thn, tc Sn Tinh. Nhn dn a phng cho rng, Ngi c cng nh thng Thy Tinh, dit tr Thy qui, em li ma mng ti tt cho nhn dn, nay lng c dn khang vt thnh th phi ghi nh cng n ca Ngi, nh bt cc loi thy tc dng tin cho Ngi... Mt vi ni khc x oi cng c tc thi nh c th thn ni Tn Vin, nhng hi thi nh c lng Me l vui hn c, c sc hn c. Bi vy, n c nhn dn khp ni hng ng, ngi ca, v n i vo cu ht dn gian t thu no: Nht hi Hng Tch, Nh hi Ph Giy Vui th vui vy, chng ty ci hi nh c Lng Me!./. K.T.H
726
L hi lng Ming H
Ho M
Trong k c ca ngi dn, hi lng Ming H (x Hoa Sn,

huyn ng Ho, H Ty) c coi l hi pho. iu c phn nh qua mt cu ca: Mng bn xem pho Sn Minh Ta li hn mnh mng su pho ng Mng tm i ch nh chng Tr v pho Bt ta rng cng nhau Mng chn ta ch i u nh tm tru mng mi ch Chung B nh th m li nung D cho ch b ch Chung mng mi B nh th m li ci D cho ch b mng mi ch Chung. Sn Minh l tn xa ca lng Ming H, v trnh hu vua Minh Mng nn c chch gi l Sn Ming ri Ming H. Hi lng hng nm t chc vo ngy mng 4 thng ging. Tng truyn, ngy ny, thn Cao sn, v thnh hong lng th n Thch c dn tn xng l c Thnh c cm qun i nh gic bo v b ci nc Vn Lang di thi vua Hng th 18 ginh thng li, em qun v Ming H m hi khao thng. L hi khai m vo gi thn, t 7 n 9 gi sng, bng mt ting pho lnh. Lng c 6 gip chia phin n lt gip no ng cai t chc l hi nm th ng trm gip c cm trch (cm di) nh 3 hi trng v ra t ngi pho lnh. ng lnh bng ng, qu pho nhi thuc nng n 30-40kg. Nghe ting pho lnh n th t ba ni n Thch (ca gip Thch, gip Tr), n ng (ca gip ng, gip Ty), n Thng (ca gip Thng, gip nh) s nghnh kiu v tu nh. Mi ni rc 2 c kiu, trong c mt kiu rc cy bng. Cy bng l vt lm bng tre kt cu hai tng hnh nn ct, mt trn ng knh 10cm, mt
731
di 40cm, xung quanh ken u 36 thanh tre vt trn di khong 40 cm vng quanh mi thanh tre qun giy xanh, , vng tua. Tm hnh nn ct l mt ng tre di khong 40cm, c nh v bi hai thanh tre hnh ch thp mt v khong gn hnh chp. Cc gip rc cc c kiu, trong c kiu cy bng, v t trc ca nh t l thin vo gi ng (12-1 gi chiu) hay cn gi l t yn l thin. Nghi thc t rt long trng. iu hnh cuc t l ch t v hai ng ng xng, ty xng. Khi u, xng: - Khi chinh c tam thng (Ni ba hi ching trng). Xng tip: - Nhc m, nhc ti ng khi. (Dn nhc cng nh). Xng tip: - Thiu pho. Dt li, hng lot cy pho ca cc hng gip v cc gia nh thi nhau t to nn mt khng kh si ng ting pho m phng tip sm, lo ra nh chp v tng nh do dt nhng trn ma khng dt ti xung lm tt ti ma mng. Vic t l thin xong, trai inh cc gip rc kiu vo t trong nh. Nhng ngy sau cc c t, v chiu trai thanh gi lch i xem ht hay nh vng trn cy u tin. Sau ny hi pho tn km, lng khng t chc na m ch yu din tr i i. Vui hi v t l thn cho ti bui ti ngy r m, khong na m, th lng c tit mc gii o, ngha l mi mn trng nh u h xung. Sau , cc quan vin vo lm l t. Cui cuc t t l l t tu m. Khi y n uc trong nh u tt, trai inh cc gip vo nh khng ai ni ci, lng l a cc c kiu ra khi nh. ngoi, dn hng gip n kiu bng nhng b uc, thp sng p gi v n. By gi 6 cy bng ca 6 gip c mt c gi lng buc tm vo mt si dy, rng qua mt chic inh chnh gia thng lng nh. n li bt sng, trai inh cc gip vo nh cng hng mt vo 6 cy bng treo l lng gian gia. Lng bt u din tr i i. Khi n uc trong nh vt tt th mt c gi ca lng ci dy th 6 cy bng treo thng lng xung. By gi trong nh ti nh
732
bng, hu ht ch c trai inh ca cc gip. Tun th theo hm ca lng, h phi ci ht o qun ra, ch mc qun i (c gi ng kh), sau trai inh ming h i i v lao vo cng nhy ln vi cp cy bng xung. Mt ai git c cy bng xung th x bng cp ly ci n bng tre trong tm cy bng chy ra ngoi nh em v n ca gip. K i i, cc inh ca gip no cp c ba ci n cy bng, gip tm nim trong nm lm n gp nhiu may mn. Vic cp c n trong m ti rt vt v, bi v cc trai inh tranh nhau ging x. Ai khng c may mn cp c n th h nht cc thanh tre qun giy em v nh lm phc. Tr i i lng Ming H cn gi l tr cp n x bng. i i l mt t hm rt c cha r ngha, nhng v mt ng m pht ra t ca ming trai inh n phn nh ng tc khi mnh khi nh, tin ti (i), li (i). Cn cp n x bng th thnh ng ting Vit c cu "ba mi su ci nn (n) nng" m ch ma mai ai i hi nhng iu qu ng bt ngun t mt tc c min D Nu v Khc Lc (Ph Th). Xa, dn lng lm cc vt tng trng ging c (nn), ging ci (nng) bng g v nhng ngi khing kiu rc thn va i, va ht: "Ba mi su ci nn nng ci u ging ci u tay". Khi kiu n ni th, ngi ta tung nn nng cho mi ngi cp. Ai c, coi l im tt. C iu, hi lng Ming H, tr i i cp n x bng khng thy xut hin ch nng m ch ny thay th bng ch bng. Con s 36 bin dng Ming H ch c 6 n v mi n c chp mt bng c 36 thanh tre qun giy u tua. So vi mt s ni c tn ngng phn thc, tr i i Ming H va c cp n nh D Nu (Ph Th), va c tc tt n nh hi Gi La (Hoi c) 1 va c ting h i i m vi ni h l tng d nh hi lng Vi Cng v Triu Ph (Vnh Phc) 2 nhng nt c o hi lng Ming H l trai inh ci trn ng kh cp n x bng. Phi chng tc y nh x ci thi ngi nguyn thu ng kh ci trn din l m sau ny ngi dn v thc din li. Bn thn hnh cy bng d cch iu ho v dn lng Ming H duy tr tc hm nhng khng th ct ngha ni bn cht ca tr i i nn gii thch theo suy on ch quan l cy vng cy bc v din tc
1
Xem: S tch v tr din m hi Gi La - Nguyn Yn ng trong H Ty vn ha th thao s xun Qu Du. 2 Xem: Vn ha dn gian vng t T, S VHTT Vnh Ph n hnh 1986, tr.264.
733
cp vng cp bc. Hnh cy bng thc cht l hnh nh tng trng ca hai vt m- dng. Trai inh cc gip cp c n ly lm phn khi lm. H mang v thnh knh dng n ln bn th th thn ca gip n. Sau mt hi t t, h mang n ra ho (t thnh than) trc s reo vui ca dn hng gip. Ai cng u tm nim nm gip mnh lm n gp nhiu may mn. Tr i i, trong hi l lng Ming H chnh l tm thc ca qun chng mong trong ngy hi u nm ca lng m dng ha hp khng ngng sinh si pht trin cho dn an vt thnh, phn thc mi cng vi ting pho cu ma, cu s mt lnh mang m du n ca mt l nghi nng nghip c vng chu th sng Hng. Nhng nm gn y, tr i i lng Ming H c din li thnh mt tr vui rt sinh ng trong ngy hi mang thm ngha mi l dn lng cp vng cp bc ly may thu ht khch thp phng ti xem v tham gia mt sinh hot vn ho c o H Ty./. H.M
734
Rc lt h - tr din c x Minh Cng

Nguyn Hu Thc
ng Tranh, mt thn nh x Minh Cng, huynThng Tn,

nm bn quc l s 1. y l mt lng qu nng nghip ly ngh trng la nc lm chnh. Ngi dn ng Tranh thun phc v n hu. Lng c thnh lp t lu, c n to nm trn hnh t lng con phng, qua nhiu ln tu sa nay n mang phong cch kin trc- ngh thut thi Nguyn. Ca n trng v hng ty. Xa kia, y l vng ly nc ng ni ln nhiu g t to nh, dn chng tng tng gi nhng g t y nh n c ang bi, n ln ang chy, n g ang i n. Chnh lng qu c n lng to p y, trc y din ra mt tr din c, tr rc lt h, phn nh nim vui chin thng ca con ngi thi k sn bn. Chuyn k rng: Ngy xa ngy xa, ngy y xa lm ri, thn ng Tranh ngi cn tha, quanh lng dy c rng rm, trc mt lng ng ly um tm c di. Ngy y, bng u xut hin mt con h d v quy ph cuc sng yn vui ca dn lng. Nhiu ngi i kim cua, nht c, n ci b h v. Ni lo s c th bao trm ln khp lng. Con tru, con b chng dm ra ng n c. Nhng a tr, mt hong ht lo u. V mt ngi gi th ru r ngh suy. Khng my ngy khng c ting la tht thanh v c ngi b h bt. Phi dit h d d cu cuc sng yn lnh l mong mun ca mi ngi. Nhiu chng trai kho mnh, gii v thut, ra i i u vi h d khng tr v. Nay h d ch ny mai ch khc nh k tng hnh. Ngy y, c mt gia nh ngho sng ra lng ly ngh n ci nui thn. Nh ch c hai m con, gia ti duy nht ngoi tp lu l con dao v con ch. Ngi lng gi h l m con k kh. M con k kh dy cng vi ting g bo sng vo rng su chc cnh ci kh, n ci ti, b gn u y, i mt tri mc kp i ch xa, ch gn. H i u, lm g, con ch nh cng i theo. Con ch nh mi tinh khn lm sao, h c loi th d nh rn rt, h nh hi ch l n kp bo lin hai m con bit.
735
Mt ln, h vo rng cn sm lm. Tri ti om om. Khi ti gc cy mc g hoang u lng, m con k kh thy ch c rt ln qun vo chn ch. Bit c s l, h theo ch tin dn vo bi hoang. Bng h nhn thy mt con vt to nh con b non, lng vn mu la chy, ang nm ng trong mt hc cy. Bit con h no mi ang ngon gic, b bn tr ngay v lng bo cho c b ngi cai qun lng lc by gi. c b l ngi gii v li thng dn, nghe tin vy nhanh chng cho t hp trai trng bn mu vo bt h. Hp bn xong, mi ngi lng cm gy, cm thng, cm c b m theo lnh c b lng l cng m con k kh ra vy khu g hoang. H d no mi vn ngon gic. Mi ngi xit cht vng vy v pha gc cy h nm. V, cng nht lot, nhng chng trai kho mnh lao ti dng gy chn c, ngng mm, thc bng, nh chn h. Cui cng, bng gy tre rn chc, bng s nht t xng ln nh h dn lng ng Tranh bt sng h d. Ngy hm sau , tin lng ng Tranh bt c h d lan xa khp cc lng. Dn chng n nc ti xem qui vt nh i hi. Thy cnh ng vui l vy, c b mi hp cc quan vin b lo ca lng ng Tranh li bn vi dn thn m hi vui a con vt ra t tri t gia bi chi ca lng. V, hi c m. Ting trng, ting thanh la vang dy. Ngi gi tr nh nm tay nhau nhy ma, v ca ht. Trai inh thi ti u gy tre, c b lng l ngm nhn nim vui chin thng ca dn lng bt c qui vt trong lng ly lm vui sng lm. K t tr i, c 3 nm, hoc 6 nm mt ln, dn thn ng Tranh li m hi tng nh chin tch trn. Ngy hi rc lt h cui cng vo nm 1936. Trong ngy chnh hi (12 thng ging), dn chng tp trung ng ca n. ng trm tr mc lt h vo ngi, gi lm h b tri ngi trc gian th Thnh hong. u tin dn lng din tr vy bt h. Dn inh ca lng ngi ny nm tht lng ngi kia, mt tay cm gy buc thng, ko nhau i lun cc ca nh. Phi din i, din li ba ln mi ngi mi tr li sn nh n h. Khi ng trm ht g mt hi trng; lc y h s b t trong nh ra ca nh. Va ra ti ca mi ngi h reo vang dy, trai inh ma gy diu v. Bt cht xut hin hai m con k kh do con ht
736
ng dt mt con ch ra chn h. M con k kh lin tc dng thanh kim g trong tay cy t nm vo h, chm kim vo lng h. H va chy va chng . Lc y, nhanh nh chp, mt ngi chy vo cng h chy theo ng lng ln n ng Ngh, nhiu trai inh chy theo vt u h xung khng cho ngonh v lng. T qun, ng li cng h quay tr li ca nh a xung thuyn v dnh thuyn v pha ng m. Mi ngi i trn b t bm theo thuyn nm t vo h d. ng m cch lng hn 1km. Ni y c m B- ngi cai qun lng ng Tranh thi y t chc dn lng bt h. Mi ngi rc lt h n trc m B vt xung . Ngi mc lt h, sau khi trt lt, nhanh chng i tm ra. Cn dn lng i coi xem chen nhau li pha lt h, mi ngi x ly mt mnh mang v nh lm phc ly may. y l mt ngy hi ln li cun 14 lng trong tng Vn im xa tham gia vo d hi. to thm khng kh ti vui cho ngy hi, dn lng ng Tranh cn t chc mt s tr vui khc kh hp dn nh tr vt cu, vt lo. Tr vt cu t chc nh ngoi. Qu cu bng c chui o trn. Dn lng o mt h, moi rng bng, trong cha bn ao, ming va qu cu. Ngy chnh hi, hai gip ca lng, mi gip 6 ngi, khi c hiu lnh s chy li h th tay xung moi qu cu ln. Cc trai inh hai gip cn phi vt nhau sao cho ngi ca gip mnh c thi gian moi c cu ln. Gip no ly c qu cu l thng cuc, c may, lng cho thng t 1-2 quan tin. y l tr din thi ti. Tr vt lo t chc nh trong. Lo lng thn ng Tranh khng vt, ch ra xem. Vt lo l i vt gm 14 c ng tui t 50 tr ln thn Nam Triu, huyn Ph Xuyn, qu hng c truyn thng vt t xa n ng cai vt. Cc lo tng vt vn nhau trn xi biu din cc ming vt nh ngh. Vt lo khng cy vo sc m ch yu ngi vt ch trng vo cc ng tc ma sao cho p mt gip ngi xem cm nhn ht ci hay, ci c o ca ngh vt. Sau cuc vt, cc lo vt cng knh nhau lm cc tr vui vui nh tr ngi ci nga nh gy. Tr mt s c nm tht lng nhau gi lm rn, mt s khch gi lm nhi nhm din t li nhng ming, nhng tr p mt ca ngh vt. y l tr trnh ngh.
737
Nhng tr vui trn lm tng thm khng kh tng bng ca ngy hi rc lt h. Hi lng ng Tranh qua tr rc lt h c th xem y l ngy hi lng mang tnh lch s phn nh tinh thn dng cm kin cng ca nhng c dn nng nghip chim lnh vng m ly rm rp. H chng li k th bn chn l h d v ginh chin thng. Chin thng qui vt tr thnh cm hng mnh lit to nn khng kh tng bng, khng km phn oanh lit ca ngy hi lng thn ng Tranh, li k c su xa, nim t ho chnh ng v min qu yu du ca h. Ngy hi, d l thng qua k c, cng gp mt ting ni phn nh hin thc ho hng ca dn tc ta bc u chim lnh vng m ly, rng rm ven chu th sng Hng tha xa xa./. N.H.T
738
Hi m mt...
Nguyn Hng H
mt min n, ni kt giao ca vng t c xa v vng t tr,

ni sng ngi v i ni xen k vi ng bng, ni sng ni th mng nh tranh v con ngi xinh p mt cch b n... c mt l hi, ng hn, c nhng ngy hi cng b n khng km: Hi m mt. Hi ny, trong khung cnh hm nay, c l cng l mt qu vng, song, trong k c khng t ngi, c th, trong c thc t na, hi m mt ca cc c gi ni ting min t ni ting vn ang din ra tht sinh ng vi nhng gng mt l, nh mt quen, vi ngt ngo tnh t cu ht m say nng, ng nghing m hi. Min t y l Thu Nguyn (Hi Phng), ng hn l tng Phc xa gm cc x Phc L, Lp L, Ph L, ni ni ting c nhng c gi va xinh va m; ni c tc bt mt, hi m mt v thi ht m i p giao duyn. Chng bit t bao gi, cng chng bit nguyn do t u, cc c gi ni ny c tc bt mt, tc quanh nm cht khn vung en, che kn mt ch cha vng trn trng tro v i mt trong veo nh hai git nc. y, trn ng, di rung, c mi c mt khn i u, trm mt kn c c, hai di khn c dy vng, hoc xanh (nu c tang) tht ging ln vnh khn trc trn. C cn c vo chic khn bt mt, th khch hnh hng bit chc rng l c gi cha chng, bi khi ly chng ri; cc c s b khn. Tuy nhin, cng c c do thi quen hay do nui tic ci thi rng trng m hng m c khi c chng, c con ri vn bt mt nh thu xun th. Hay l cc c i ch c tham d hi m mt cui cng... Nhng nguyn do t nh dng y (bt mt cho nt duyn thm b n; ng l sc trc nhng nh nhn ca n ng con trai; gi cho m hng khng sm nng, hay nh say trong cm gic ang d mt v hi ho trang) liu c hn ng chng? Khng bit na. Ch bit rng tc bt mt l k y m ra nhng ngy hi m mt ni sn thu hu tnh, lm bng ln xun sc ca cnh v ngi trong khng kh vui xun. Th l, chng hn m nn, hng nm c ng ngy 6 thng Ging, lng qu Tng Phc, trong khng kh Tt vui say, li bng ln xun sc
739
mi ca ngy hi m mt. Hng ngn trai thanh gi t u c mt; hng vn ngi khp ni v xem hi, xem mt cc c gi Phc L, bi ch trong nhng ngy ny, cc c gi Thu Nguyn xinh nc ting mi chu b khn cho thin h xem mt, mi chu ph ht s duyn dng trong nhng li ca ting ht, tr vui, m din vn ho vn ngh c truyn trong khng kh tng bng ca nhng ngy u xun. a im m hi l khu vc cha Phc L, c xy khong th k XVIII, c mi tam quan trng v hng nam trn mt g cao v bi t rt rng cnh ch huyn. C l, do ch ch ti hi m mt v ht m, nn t thy ti liu no cp n kin trc cha, bi tr tng th hay cnh quan di tch ni ny. V l , cho n gi, chng ta cng ch bit rng: cha, cng nh bi rng trc cng cha l ni din ra 5 ngy hi y ho hng, m ho hng nht, tt nhin, l thi khc cc c gi...m mt. Vo ngy hi, trc cng cha Phc L, mt ct phn rt cao c ko ln. Cc c gi Phc L, nhng nhn vt chnh ca hi n mc p: o m ba m by, mt di ym trng, mt dy lng o, mt dy kp xanh, mt dy lng bao tht qut ra sau lng ong, khn vung vt ln tht ra ng sau, lp lnh khuyn vng, ng nh x tch bc. Nhng c c chn la lm qun c ngi hay sm nhng vai quan trng trong hi thng l nhng c p nht, n mc rc r nht. Tng c mc o hng, qun c vn o xanh hoc tm. o di chn gn, ng cc th lo, dp hoc hi cong, khn vnh dy hng...Mi c ngi trnh trng di mt c lng, c rc ra tn bi rng, ni u c ngi. Ri vn li cc c, gii giang trong thi c bnh; thon thot a thoi dt ci; o vy tung bay gia tri trn chic u i; ng tc ngt ngo trong giao duyn i p... Vng, khch thp phng n hi khng ch chng kin l m mt ca cc c, d l cc c gi p. Nu ch c th, th hi ch din ra vi ting, na bui l cng. Ci thu ht mi ngi trong 5 ngy hi chnh l ci duyn ca ngi con gi cng vi ci kho, ci gii bc l trong cc cuc thi ti k trn. hi m mt din ra tt c cc cuc vui, y tnh dn d nhng c nng ln ti mc ngh thut qua cc cuc thi. Sut 5 ngy, cc cuc vui, cuc thi ua nhau bng n: trc ht l thi c bnh, ri thi dt ci, nh u, nh vt, c ngi, ht m... Ta th do qua vi cuc thi . + Thi c bnh: c th coi y l cuc thi n cng (tc ti kho trong cng vic gia nh, h mc) sau cuc thi n dung (xem nhan sc cc c gi khi m mt) mt cch khng chnh thc. Xa th cc gip, nay cc x t chc lm c bnh thi t trc hi hng thng tri. T thng
740
tun thng 9 (m), ngi (hay nh no) c c lm c bnh thi phi gnh nc t m vo vi (chum) nh phn cho trong hoc lng trong t nhin. Sau phi la go np, tt nht l np ci hoa vng, gi n ba bn lt. Ch nh gi mi con chu trong nh, ngoi h, m phi l nhng c b, nhng c gi cha chng n nh chn go, nht go, i go vi tun l trc. Go np dng gi bnh phi trng tinh khit, khng ln mt my tru, mt ht sn hoc mt th pha tp no, thm ch loi c nhng ht v, ht m. C bnh gm c bnh chng, bnh dy, bnh phu th (xu x), bnh lng, bnh gai... y qu thc l mt dp cho cc c gi lng tr ti kho lo, thi hn km. Cc c cho (v tin) rng nu gip no, gia nh no lm bnh chng xanh v rn, bnh dy trng v nhiu sng (ng vn), bnh gai tht mn v en ng..., git gii ca lng th nm y gip , gia nh lm n thnh vng, gp nhiu may mn, hnh phc. Ngc li, nu lm km th s kh lm n. c bit, nu bnh chng sng hoc khng rn, bnh dy khng trng...th nht nh do ngi i go, lm bnh khng chay tnh v nh th nm y, gip , gia nh s ln bi. V vy, y khng ch thun l thi ti kho m cn l s tm kim nhng may ri trong cuc sng i thng v tm linh. +Thi dt ci: Ngoi vic lm rung, chn tm, trng du, dt ci vn l ngh ca con gi Tng Phc. y, khng my c khng bit trng bng, ko s, dt vi, nh l mt cng vic thng nht. Trong hi, thi dt ci c vui ho nh mt cuc chi, cuc thi. n ngy hi, lng bc mt sn cao trc cng cha, k trn hai chic khung ci thi. Tng hai c mt trong s nhng c gi c chn s thi vi nhau. iu kin thi l dt ba sut c mt vung vi, khng sa thoi, khng mc li, va nhanh, va kho trong ting trng gic, ting h reo c v. Trc, gii thng cho cc c thng l tin km treo vo khung ci. Cc c thng thng c rt nhiu ngi ch ... + Thi nh u: l mt cuc thi khng chnh thc, thc ra l mt tr chi. Sng sng li vo cng cha mt chic u i cng nhng u nh khc xung quanh. Trai ti gi sc hay khch thp phng, ai can m, kho tay, ti nhn th nh ting trng v vo vut gii, ri tro ln u, cm dy (rng rc) v... bt u. C ngi u n, c khi l i n, nhng c ch nht l u cp nam n. Gia tri xanh, cnh u bay bng dn ln cao. Cp no va u bng tt, va git rng rc, va nhn nhp nhng, duyn dng, nh in, nh khc vo nn tri xanh...y l cp
741
thng gii. Gii xa l mt vung khn, qu cau, ming tru v vi ng tin km. + Thi nh vt: Cng l mt tr vui ca hi v kh nhiu thuc cc l ni ting Kin Thu, Vnh Bo, Sn... sang d. H c thy anh no c a mc ng i theo, cm ci bao vt th ch th l vt. C 3 gii c dn trc n th. vt no mun m gii no th vo vut gii . Khng kh thi vt vi xe i, ma cho, trng nh, ngi h reo... c l chng ai cn l lm. + Thi ht m: l cuc thi thu ht s quan tm nht, sau tc m mt. Nhiu ngi coi y l ci nh ca hi m mt. Cuc thi hi c t chc sut 5 ngy hi, xen k vi cc cuc thi khc. Quanh sn cha ngi ta k cc bn, hai bn trng k i din. Trn mi bn hp tru cau, tng phm (khn tay thu cnh hng, hoa, chim, bm...). Mt bn trai, mt bn gi ngi i din nhau, mt nhn mt, tay tm tay. Mt cuc thi mt nam mt n ht i p. Ngi trai tm trong nhng c gi i din mt c ng ri ng li xin ht cng bng cch cha tay v ni: Ti mun ht vi c v xin mi c ht vi ti. Nu c gi nm tay ngi trai l t ng tnh, cuc ht c bt u. Cng c khi bn nam c mt ngi, bn n c mt ngi (thng l ti gii ht hay) ra ht giao duyn. Tuy ch mt nam mt n ht i p, nhng bn no cng i ng ngi v cc tr th sn sng nhy vo cuc ht , g b. n khi bn no khng p c l thua. y l mt cuc thi duyn, thi ti ng i, thi vn vn chng rt vui v, ng thi cng l mt cuc m li, t tnh qua tay, qua mt, qua li. C nhiu iu ht c s dng trong cuc i p: ht gp, ht mng tui, ht n xun, hu tnh, chinh phu... v cui cng kt thc bng ht chia tay, ht ra v. Nhiu m ht qun c chuyn git gii, thng thua; ht d thi xong li tip tc hn nhin tay trong tay m ht m t li bt c ni no c th... ht c. Ting v von, k l, a y vang khp lng, khp hi t tinh m n tn khuya. Nhiu c tinh nghch du , giy, m, nn...lm tin, to iu kin cho ngi trai n nh ht xin , xin giy, xin nn.. Ting ht v vy m va duyn dng, va tinh nghch trong khng kh no nc, ho ng. Khng ch trai gi Thu Nguyn ht vi nhau m cn trai gi l ht vi gi trai vng hi. Khng t ngi phng xa cn luyn nh ti cc c gi ni ny, nhng c hai ba con vn... mn con mt. Ri, cuc vui thng qua nhanh, ch cn li luyn tic, nh nhung, day dt...Qua 5 ngy hi, cc c gi Tng Phc li cht chic khn en ln u, che kn mt, tr v vi cng vic hng ngy. Ch cn
742
i mt b cu v ni luyn nh au u v thi khc mng 6 thng Ging nm ti. Th nhng, n nay, hi m mt tr thnh hoi nim, bi t lu, cc c khng cn bt mt vi ngha l mt l tc. Nhng nhng nt duyn qu, nhng cuc thi ti kho, nhng tnh t trong i p giao duyn ni sn thu hu tnh ny vn c sc neo nhng bn chn, nhng tm lng khch hnh hng try hi ma xun./. N.H.H
743
Hi th diu phn Pht cha N

Nguyn Hu Thc
Vui nht l hi n V Th hai hi N th ba hi Thy l cu ca dao xa dn x oi truyn tng v ba hi ln nht ca tnh Sn Ty, nay thuc H Ty. Hi n V x Trung Hng, th x Sn Ty, ni th c Thnh Tn Vin. Hi Thy thuc x Si Sn, huyn Quc Oai, ni th Thin s T o Hnh. Cn hi N thuc x Chu Minh, huyn Ba V- H Ty. Hi N c t chc ti cha N, tn ch l Phc Lm T. y l ngi cha c xut hin t thi L v qua nhiu ln trng tu. Hin din cha N c trng tu ln vo triu Ty Sn, nm Cnh Thnh th 2 (1794) vi kin trc kiu ch tam, gm 3 to nh thng hng nhau, ca cha trng ra quc l 32 A. Tin ng cha N 5 gian, 2 d, th pht, thng in cn gi l cha chnh, gm 3 gian, 4 gc mi cong nt ao, mi rng bng gch t nung, l ni th thin s Nguyn o Hnh. Gian gia thng in treo bc i t Nam Thin hin tch. Nhn dn tn xng Thin s o Hnh l c Pht T. Sau thng in l cha Mu 5 gian, 2 d, l ni th cc v thnh mu, tn ngng dn gian ca ngi Vit, l Mu thng ngn, Mu thin, Mu thu, phi hng l cc v ng c, ng cu. Cha N cn lu gi mt qu chung to triu Ty Sn, nin i Cnh Thnh 5 (1797), cao 1,40m, ring thn chung 1m, ng knh ming di 0,72m. Nh vy, cch bi tr cha N theo m thc tin Pht, hu Thnh m chng ta thng gp nhng di tch pht gio xut hin thi L- Trn (Cha Bi Kh, cha Trm Gian- H Ty, th Thin s Nguyn Bnh An, cha Thn Quang- Nam nh, th Thin s Dng Khng L). S tch Thin s Nguyn o Hnh th thng in cha N c cc ti liu Hn Nm ghi li nh sau: Vo thi L, Hng Chn Na (tn Nm l lng N, cn c tn l lng Vnh Ph) thuc x Chu Minh c ng Nguyn o Thng kt duyn cng b Hong Th Bo, ngi lng Chu Quyn cng x ng thuc dng di Thin s i in c cng gip dn lng Vnh Ph v dn trong vng lm rung, trng du, nui
744
tm, dt vi. Hai ng b n phc c sinh ra Nguyn o Hnh. Khi cn nh Nguyn o Hnh m ci cha, ln ln ng m o Pht, hng ngy ra am Vng, lng Chu Quyn, x Chu Minh tu thin, luyn php v lm thuc cu ngi hon nn. Dn trong vng u bit n Thin s. ng kt bn vi Nguyn Minh Khng v T o Hnh. Mt ngy kia, Nguyn o Hnh hn vi hai bn cng ln ni tu luyn. Hai ng t ph Quc Oai ngc ln nh Nguyn o Hnh r bn. By gi m Nguyn o Hnh thng con hc khuya nn mun con ng thm bn tr li vi cc bn l Nguyn o Hnh i trc ri. Khi Nguyn o Hnh thc dy nghe m k li s tnh bn vi thu dn bt nghin sch v ui theo. Ti lng Chiu Dng (thuc x Ph Cng), Ba V, bn ny sng Hng, ng vo hi b ch qun nc: B c gp hai ngi khn gi qua y khng?. B p: C, h qua lu ri. ng hi li: Nu ti ui theo c kp khng?. B ch qun bn ni: Ti a ng con ch, ng th n xung sng, nu ch bi i th ng ui kp, nu ch bi li th khng kp bn ng. Khi ng th ch xung sng th n bi tr li b. Bit khng theo kp bn, ng bun ru ngi xung bn gc cy rui c th tng nim, va hay c ba c gi ct c i n, ng bn nh ba c quang gnh xung sng Hng mc nc v ng tm. C ba c u ngc nhin khi xung sng ly nc th st ng c cha c nc. Xong vic ba c tr v lng bo tin cho dn lng hay. Khi , tm ra sch s xong, ng ta u vo gc rui m ho thnh pho tng. m y, ma to, pho tng thnh v bt nghin sch v tri theo sng Hng dt vo am Vng thn Chu Quyn. Cng m y dn lng Vnh Ph v dn x ba khu: Thng Trung- H ca huyn Tin Phong c no ng khc thng. Sm hm sau, mi ngi tm thy tng ng am Vng v t chc a xc ng v tng ng xm Yn Hong lng Chu Quyn. Lng Vnh Ph lp miu th ng khu t dng nh hin nay, trong miu c tng, bt nghin v sch v... n i nh Trn, triu vua Anh Tng c Thng tng Kim Ng phng mnh i dp gic Chim Thnh xm ln b ci i Vit dn qun qua lng Vnh Ph. T nhin voi nga n gn miu th th dng li khng chu i. Tng Kim Ng lo s bn vo bi yt xin Thnh ph tr cho tng qun i nh gic. L thay sau voi nga u i li c v cng mnh hn. Qu nhin, tng Kim Ng thng trn bt sng ba tng Chim mang v lm l t Thnh trc miu. Vua Trn c cc tng tu trnh sc phong cho thin s Nguyn o Hnh v cp 40 mu t hng ho th t ng thi sc cho dn 16 x trong vng, gm
745
3 khu: Thung Lng, Chu Quyn, Ty ng hng nm n thng ba t ngy 10 n 15 cng cng ng m hi tng nim ng. Hi cha N din ra theo trnh t sau: - Ngy 10 thng ba m lch: Dn cc khu lin quan n t chc hi hp bn chun b cng vic, phn cng cc vai tm gi tng Pht, tng Thnh, lau chi cc c kiu, rc, dn dp ng lng ng xm. Dn lng Vnh Ph gm thn ng v thn oi dng hai ct c (c ting c ngha l diu hu). Ngy 11 thng 3 m lch: Dn cc thn t chc rc ln t cc khu ln bn Chiu Dng (x Ph Cng). m rc th nht l c kiu ca dn Thanh Lng; m rc th hai, c kiu ca dn Ty ng; m rc th ba, c kiu ca dn Vnh Ph cng khi hnh t nh mi thn v t hp bi ch Ph Chu, ring m rc Vnh Ph khi i qua cha Bi, tng truyn l ni Nguyn o Hnh n hc, th dng li nh s cha Bi ra cng Pht mt tun hng. Sau on rc diu hnh t Ph Chu theo ng sng Hng n cui bui chiu th vo sn trc cha sng Hng n cui bui chiu th vo sn trc cha Chiu Dng. Trn ng i, tc l qui nh ring khng trng rong c m, gi l rc i pht. Chiu v m hm dn cc thn t l cng ng. m t chc nghi thc rc nc ly t dng sng Hng v tm c Pht T Nguyn o Hnh. Mi cng vic iu hnh y do mt ng, t gi l Tc Quyt, trng nam khu Thanh Lng m nhim. Mi ngi d l c n mt tng cm vng. Sng hm sau , theo s iu hnh ca ng Tc Quyt, on rc t cha Chiu Dng theo ng sng Hng v, cha Mu lng Chu Quyn t n b Hong Th Bo c cng sinh thnh ra c Pht t. Khi m rc qua am Vng, ni tng Pht, sch v, bt nghin ca Nguyn o Hnh dt vo, th on rc dng li quay mi cc c kiu hng ra b sng v t song song vi nhau b lo ba khu vo t t mt tun. Khong cui bui chiu m rc ti cha Mu t l mt vi tun th mi rc v cha N, lc ny quyn ch huy m rc l i din lng Vnh Ph. Cuc rc lc ny mi c trng c Pht v cc l phn, ching trng ni ln tng bng, gi l v thn. Ngy 13 thng ba m lch, mi su x t chc l hi tng nim tng qun Kim Ng chin thng gic Chim. Ba khu Thanh Lng- Ty ng- Chu Quyn mi khu chn mt c gi xinh p, trinh tit, b m song ton n phc c, anh em trong nh ha thun. Ba c phi gi gn
746
thn th chay tnh 10 ngy trc hi n sng 13/3 n mc qun o n tng c m mo, cn ai, b t, gm eo chnh t ngi trn kiu c hng n tr p kho mnh, theo sau l dn lng ph kiu, rc n tng t nh hng x n h kiu trc ca tam quan v dn n tng vo bi t c Pht T Nguyn o Hnh. u tin l n tng Thanh Lng, tip n tng Ty ng sau cng l n tng Chu Quyn. Chiu cng ngy dn lng t chc rc n tng v, dc ng cc n tng ngi trn kiu thnh thong rc go v kim, truyn rng lm th khi tai v cho bn thn n tng. Trc ngy ny, dn lng Vnh Ph v Thanh Lng t chc rc c ra cha. i u l mt c kiu l ca lng Thanh Lng, tip theo l hai c kiu ca lng Vnh Ph trn con c. Con c, tc gi con qu lm bng g sn son thp vng, tng trng cho con qu hnh th to ln c u, hai cnh v ui c lm kiu ui c. Gia mnh c c c mt l trn rng hn ngng ci. Ct c trng sn trc sn cha t hm 10/3 (m lch), cao khong 20- 25cm treo cng phn. Dn lng a l cng con c ln cha lm l c Pht T, sau cc c thn oi, thn ng ca lng Vnh Ph s vo bung kn lp gip phn l mt di la o di 16m c in ch Hn Dn khang, vt thnh cun bn trong 2 cng tre, gi l cng phn, rng 5cm, di 50cm sn son thp vng. 3 gi chiu ngy rm thng ba, dn cc lng n nc ti xem tr git c, cn gi l th diu phn Pht. Con c sau khi l c Pht T c cc c b lo chc sc ca thn ng, thn oi lng Vnh Ph rc ra ngoi ci vo dy ct phn lm bng g vng tm, theo ting trng t t ko con c u i nn ln tn nh ct. Ti nh ct sau ba ln ko ln, h xung cho th vo ngng ci nh ct thi bt cht, ngi iu khin git mnh dy vi k thut iu luyn lm cho con c nhy vo ngng ci nh ct phn v dy buc phn b bt tung ra, di la o th sut t thn chim c bay xung di v vng ra hai cng tre sn son thp vng cng vi giy trang kim vng bc. Chnh lc trai thanh gi lch chen ln nhau ginh ly phc pht ban ai cp c cng tre (gi l khc con c) th tm nim nm lm n pht t, may mn mi iu v em cng tre v nh sa l cng t tin ri t cng tre vo ni thm nghim trn bn th gia tc. Nhng ngy t chc hi, cc mm l dng ln cha u lc chay, gm: hng hoa, on qu. Mm l cng ng ca cc x thng c mt bung cau hoa va thm, va p l pht t.
747
Sau tr git c, hi N tip tc cc tr vui xun. Trai thanh gi lch ht v sut m 13/3 m. Ca dao c c cu ni v hi N: n rng hi N vui thay Giai th kn v, gi i tm chng Chim khn mc phi li hng Anh m g c n cng lng vng n vng anh chng ly vng Anh m g c th nng ly anh. Ti 15/3 m lch ba khu lm l t tn tn kt thc hi. C th ni, hi N mang mu sc ca mt hi cha tng nim cng c ca thin s Nguyn o Hnh c cng dy dn lm n v cha bnh cu ngi, xut hin sm t thi nh L. Hi N n nay cn dung np nhiu sinh hot vn ho dn gian c sc gn vi l nghi nng nghip. Vic dn 16 x Qung Oai xa (mt phn ca huyn Ba V ngy nay) t chc rc sng Hng nh x kht vng cu nc ca ngi Vit. Tr git c th diu phn Pht l mt biu tng tng trng cho sc mnh ca Pht php s mang ngun nc n cho dn, cn hai mnh cng tre (phc nh Pht) thc cht l mt nghi l phn thc, mong cho m dng ha hp, mi vt sinh si pht trin. Hi N t chc vo gia thng ba m lch, ng ngha vi ma sm, ma xung ng, ma sau nhng thng di hanh kh bt u c nhng trn ma sm, v vy nguyn vng chung ca dn chng l mong c ma lm ma mng. Tc ng x oi c cu Tn tn hi N th tri mi ma, phi chng chnh l phn nh kht vng . Hi N phn no phn nh mt thi Pht gio nh hng mnh ti i sng sn xut v i sng tm linh ca c dn x oi- H Ty./. N.H.T
748
L hi lng Ninh Hip

Nguyn Th Hng Lin
X Ninh Hip nm bn phi ng quc l 1A, thuc a phn

huyn Gia Lm - ngoi thnh H Ni. Ninh Hip ngy nay vn l t Ph Ninh, tng Dng H, huyn ng Ngn c. Ph Ninh trc y cn c gi l K Nnh, gm 5 thn: Ninh Ging, Hip Ph, thn Thng, thn Trung v thn H. y vn l t vn vt, nhiu ngi t, ch ring i L Thnh Tng c bn ngi - mt ngi h o v ba ngi h Nguyn Vn - tin s. Ni y cn l qu ngoi ca cng cha Ngc Hn - con gi vua L Hin Tng v l v yu ca ngi anh hng o vi Nguyn Hu. C x trc y c by ngi cha (trong c mt cha ca t nhn), v 6 ngi nh (gm mt nh th chung ca c x v nm nh th Thnh hong ca nm thn), 2 nh T V trong c rt nhiu tng, th bng nguyn khi v mt nh thy nh do b c T - m ra cng cha Ngc Hn xy ct. Tri nm thng, qua nhng giai on chin tranh lin tc v khc lit, nhng di tch trn dn dn mai mt, gi y x ch cn cha Nnh (cn gi l cha C hoc cha Trm Gian) th b Php Vn, c Pht Thch Ca, c Thnh Trn Hng o v nh thy nh thng xuyn c tu sa bo v l cn nguyn vn 1. T ha bnh lp li v nht l nhng nm gn y, x Ninh Hip chuyn hng sang pht trin nhng ngh ph lu i ca a phng nh ngh da, ngh ch bin thuc nam... Nhng ngh ny cung cp nhiu sn phm cho x hi ng thi cng l ngun thu hoch ng k cho tng gia nh x vin. Trong t in d tm hiu v phong tc, hi l ti x Ninh Hip va qua, chng ti thy vn vn ha dn gian cn tim tng trong dn lng, nht l cc c gi cao tui. Trong gn 30 truyn thuyt, giai thoi v mt s hi l ghi chp c, chng ti c bit ch n hi i l mt hi l c truyn m ln m cui cng cch y 83 nm.
1
Nm 1976 cha Nnh v nh thy nh c y ban nhn dn x sa cha li, ring cha Nnh ph tn 11.000 ng (xp x 20 cy vng).
750
Hi i l mt hi rt ln, tp trung v tiu th kh nhiu tin ca cho nn hi thng c m vo nhng nm c ma, mi nh u no , hay nh ngi xa thng ni l phong ng ha cc. y l hi ca c tng nn thng c c quan Tng c v cc khch xa v d. c bit hi i cn c ch hi (cc hi khc ch c ch t). Ch hi phi l ngi c chc sc, v chng song ton, con chu hu, gia t kh gi, c dn lng tn nhim. Hi c m t ngy 4 n ngy 6 thng 2 m lch, ch hi c bu trc ngy hi ba, bn thng chun b, bn cnh ch hi cn c mt ph ch hi gip vic. Di ch c vic m hi thng km theo vic n ung linh nh. Hi i v c t chc qui m cho nn vic c lng n ung tn km l l d nhin. V li bn k ho li cn li dng vic chi ph tn km chm mt. l mt tiu cc ca hi i. Din trng ca hi i c t chc t cha Nnh n bi Quang Bt (cn gi l bi Cy Vng), cch nhau 200m. Ngy mng 4 thng 2 dn lng sa son ni t l, dng phn, treo c trong sn cha, tip n s si khp ni v khch thp phng v d hi. Bui ti c l Pht v nghe nh cha ging Bng, l 10 iu cn v vic thin trong kinh nh Pht. Sng mng 5, mi ngi tp trung t l ti cha: Cnh cha nghi ngt hng ng Trng ching rn rp, c ging rp tri. L t c tin hnh rt trang trng di s iu khin ca ba ng ch t, ba ng ch t ny i din cho ba thn thay nhau, mi khi m hi la chn mt ln. L xong mi ngi rc gi ng (kiu) ca b Php Vn t cha ra t trang trng chnh gia Thch Sng (ging , c mi che) bi Cy Vng. Sau l rc gi ng l l rc nc - mt nghi thc rt quen thuc v khng th thiu ca nhng c dn trng la nc c mc ln t ging cha C v cng c rc ra Thch Sng. Tip n l ko nga. Nga bng g, to bng con nga tht, thng ngy vn trong cha. Mi bn nga c 8 ngi cm dy ko, 2 ph tin, 2 ph hu, 2 ngi cm qut, 2 ngi cm tn, 2 ngi cm mn, mt ngi cm trng khu. m rc do mt c gi mc o di, cht khn lt dn u tin ra bi Cy Vng. Sng mng 6, cc c b i khuyn gio hoa ti cc nh trong lng. Hoa em v c cc c dng kim ch xu tt thnh 2 dy hoa hnh
751
khum trn nh ci lng. Bui chiu, hoa cng nm th na (lm thnh lc cng) c rc t nh T - ni th Pht Mu, m b Php Vn vng quanh cy phn ln dng gia sn cha ri t trn mt ci bn pha ngoi Tam bo: Lc cng gm: - Hoa : 2 cy - Hng: 2 nm to, dn hoa giy xanh xung quanh. - ng : 2 cy nn, khi cng mi t. - Tr : Ch Sinh Thi, 10 gi, t trn 2 mm bng. - Qu : Hai qu bi hoc pht th to, dn hoa giy, t trn 2 mm bng. - Thc: 10 on xi c nh, t trn 2 mm bng. Ti bt u lm l tin Lc cng: Ti xem tin hng tin hoa Xem s ma b dng tr, dng hng. Hai cy hoa c hai ng s mc o c sa trnh trng dng ln Tam bo bng mt iu ma dng hoa rt phc tp v p mt. L dng c tin hnh trong bu khng kh trang nghim pha cht huyn b bi khi hng nghi ngt n nn chp chn v ting m nhp nhng khoan nht ca chung, trng, m, thanh la. Su th ny c tin lm 6 ln th t, khong 10 gi m mi xong, mi ngi lm l t ri gii tn. Trong ba ngy hi, khi cha lm nhng th tc t l trang nghim nh vy th bn ngoi khng kh hi no nhit tng bng khc hn, nhng tr vui nh tung cho, nh vt, c ngi, thi ht, chi g, bi thuyn thu ht khng t ngi xem, nht l tng lp thanh nin, tr nh. Hi lng m lm tr chi Ht tung, nh vt, c ngi, th chim Thi ti dt vi nu cm Thi ht quan h, bi thuyn di ao. v c bit, trung tm ca din trng thin nhin l tr nng cy phan mt tr din mang tnh ngh thut c o. Cy phan l mt b to gm 60 cy tre nguyn c cy v ngn, c b li bng 8 vnh ai tre ct, ngn l tre c buc mt l c vi mu . Cy phan c t trong mt h t su khong mt mt, vi chc trai inh l ngi cng
752
thn vi ng ch hi mc qun trng, o thm, tht lng chy gy, cht khn u ru la mu, tay cm chic gy tre di hn 1 mt, u gy c mt ci chc nh ng quanh cy phan trong mt t th sn sng. Cch khong 20 mt l 36 n tng ng thnh vng rng quanh cy phan - Nhng n tng do cc thiu n cha chng ng mc qun o , u i m vng, mi ngi mt kiu do 8 ngi khing, bn cnh c hai ngi cm lng, mt ngi cm qut, mt ngi bng khay tru, mt ngi bng khay nc. ng u on n tng ny l tng C v tng Hai, hai tng ny i m cao hn v c ngi trn hai chic kiu cng cao hn cc n tng kia. Cc n tng u do dn lng la chn v mi ngi u phi t tc phn tn km ca mnh. Ngoi vng vy n tng l hi ng k mc, chnh tng, l trng v tun phu i kim tra gi trt t ri mi n vng ngi ng xem. Trc khi nng phan, cc n tng v nga c rc mt vng quanh cy phan v tr nng phan bt u: Cy phan c nng theo hiu lnh trng ci, trng khu v mn. ng tng cn nh 3 hi 9 ting trng trong mt t th trang nghim, nhp nhng v p mt. Dt 3 hi trng, nhng ngi nng phan (cn c gi l ph gi) nht lot gi gy ln, khi 9 ting trng bt u im tt c ng thanh reo h ... v cng hp sc dng u gy nng cy phan ln. Khi cy phan c nng thng th nhng ngi ph gi bt u o phan theo hiu lnh trng khu v hiu mn do hai ngi ng cnh y g (hai ngi ny c gi l hiu cn) theo mt nhp iu dn dp, gin gi: tng, tng, tng, keng... tng, tng, tng, keng... B phan c o 3 vng theo hng t ng sang Ty t tri sang phi. Khi o l c trn ngn phan phi lun bay ch khng c cun li, trong qu trnh nng v o phan tuyt i khng ai c chm tay vo cy phan. y l mt tr din i hi ti kho lo, mt s thng nht ng b v lc ca nhng ngi tham gia, lc ny cc thnh vin u phi ht sc c gng sao cho cy phan khng b . Tt c mi ngi c mt u nn th theo di v khi cy phan c nng thng o u, l c lun bay php phi trn ngn th ting reo h vang ln khp bi. y chnh l iu c tng mong i, l im nm nay mi x u c ma, dn lng yn vui v s. Nu cy phan b th thn no o phan nm phi lo sm sa ngay tru cau lm l t gii
753
hung. iu quan trng nht l khng thnh vin no mun thn mnh b thn khc ch ci, d ngh. y cng l dp cc chng trai ph trng ti ngh ca mnh trc con mt hng tng. Tr nng phan c coi l im quan trng nht din trng thin nhin trong hi i: cc tr chi khc s c tin hnh khi tr nng phan kt thc. Trn y, hi i c truyn c thut li qua s miu t ca nhng ngi c nghe miu t v hi i khng cn gn mt th k nay, cc c gi c nh m k li cng l do c nghe k qua nhng ngi c d hi. Cha r xut x, ngun gc hi i l t u nhng hi i trng vi nhng ngy cui cng ca hi cha Nnh (hi cha Nnh c t chc t ngy mng mt n mng su thng hai m lch). Phi chng hi i l mt phn ca hi cha Nnh v do tri qua gn mt th k, iu b xa nha trong tr nh ca cc c? Cy phan c nng trong hi c phi l hnh nh cch iu, mt nghi thc tng nim v s tch ra i ca b Php Vn - nhn vt thn thoi ang c th ti cha Nnh? Trong Lnh Nam chch qui lit truyn c k li truyn Man Nng, y chnh l truyn k v s tch ra i ca b Php Vn. Man Nng l mt c gi ngho, cha chng n nng nh ca Pht ti cha Phc Nghim, v s Gi La L v tnh bc qua ngi m th thai. Sau khi sinh con, s L v Man Nng em gi a tr vo mt cy to bn sng ri b i. B Man Nng nh php thing ca s L m c mt cy gy thn c php l, chc vo t, nc s phun ra cu dn mi khi hn hn. Tri qua nhiu nm, khi b Man Nng ngoi 80 tui v ang mt ngi cha khc, ni ng ba sng th cy b , theo dng nc tri n y th dng li, dn lng tp trung hn 300 ngi ra ko m cy khng nhc nhch, ba ru chm vo l m ht. Nhng khi b Man Nng ra bn a tay ko th th cy dt ngay vo b. Mi ngi ly lm kinh ngc bn cng b v cc s si gi th n ca cy lm 4 khc tc bn pho tng th. S L t tn cho 4 pho tng ny l Php Vn, Php V, Php Li, Php in v b Man Nng c tn l Pht Mu. Trong lng cy cn mt khi pht sng gi l d thanh anh; chnh l ha thn ca a tr m b Man Nng sinh ra. Khi cng c dn lng a vo th trong cha. Cha rt linh thing, ngi bn phng ti y cu ma khng lc no khng ng nghim. Hin nay ba pho Php V, Php Li, Php in th ti cha Du Keo v cha u cn b Php Vn c th ti cha Nnh.
754
Trong nhng truyn thuyt su tm c ti Ninh Hip c mt truyn thuyt c coi l d bn ca truyn Man Nng ni trn, ch khc y khng c vai tr s L, ngi con gi tn l Nguyn Th Oanh li c thai do mt cn gi l v khi cy g c ca lm bn, mt khc khnh v qua bi cy Vng th t dy khng lm sao khnh c na. Dn lng phi lm l ri tc tng ngay ti , khi tc, my ko n y tri nn mi gi l pho tng Php Vn v th ngay ti cha Nnh. Cha r cha Nnh c xy dng t nm no, ch bit theo i Vit s k ton th th i L Thi Tn (1034) c cha Php Vn chu C Php 1. Chu C Php vn l chu C Lm, L Hon i l C Php, sau l huyn ng Ngn, nay thuc huyn Tin Sn - tnh H Bc 2. Ninh Hip trc y l t Ph Ninh thuc huyn ng Ngn c, nh vy c l cha Nnh v cha Php Vn l mt, y l mt ngi cha to v p, c xy dng theo kiu trm gian, v p ca ngi cha ny c ghi nhn trong su ch khc trn bc honh phi ln treo ngay gia gian chnh ca cha: Bc giang nht thin mn, ngha l Cha bc nht sng Bc. Mt ngi cha ln, li mang tn b Php Vn, nh vy chc hn cha ny t xa th b Php Vn l chnh, cn Pht Thch Ca c th sau v Trn Hng o c th li c th sau na. Thit ngh, gi thuyt cy phan trong hi i l hnh nh tng trng cho cy c th 3, tin thn ca bn ch em b Php Vn c ko vo b bng mt sc mnh thn b - iu ny biu hin chi tit khi nng cy phan tuyt i khng ai c s tay vo - l khng phi khng c c s. Vn ny c th s c nghin cu v kt lun sau, nhng qua tm hiu s b th hi i v c bit tr din nng phan l mt hnh thc bin din c o mang tnh vn ngh dn gian c truyn. Tr din mang m tinh thn on kt mt lng ca ton th nhng thnh vin trong hi v ni tip truyn thng vn c ca cha ng, y l mt hot ng v lc, phi hp nhng ng tc ton thn mt cch ht sc nhp nhng, do dai c tc dng rn luyn thn th. V vy, chng ta vn c th tip thu v pht huy truyn thng tt p trong nhng i hi khe hin nay, gp phn o to nhng con ngi mi c phm cht tt v th lc khe mnh cho cng cuc xy dng v bo v t nc, p ng nhng yu cu trc mt v lu di ca T quc.../.
1 2
i Vit s k ton th - tp I, trang 211, NXB Khoa hc x hi, 1972. i Vit s k ton th - tp I, trang 336. 3 L.T.S. Nn chng c th lin h vi mtp cy v tr trong thn thoi c.
755
N.T.H.L
756
Hi nim thng
Toan nh
Lng Nim Thng, tng Khc Nim, huyn V Ging, tnh Bc

Ninh, tc gi l lng Nm, m hi vo cc ngy mng 5, mng 6 thng Ging. Lng ny nm bn tnh l i t Bc Ninh ti Thun Thnh, cch tnh l vo khong trn mi cy s. Dn lng khng ng lm, vo khong trn nm trm ngi, quanh nm sng v ngh canh nng. Dn lng chia lm hai gip. Thnh Hong lng ny h L, khng r tn g nhng c gi l L Cng, lc sinh thi lm ngh n cp, cht gp gi linh nn c dn lng th phng. L Cng qu lng Chm Kh cng huyn, thng kim n cc lng quanh vng. Mt hm L Cng i n cp, b dn chng v kh ch ui nh ro rit chy bn sng bn cht, chy n ni Ngh, gn lng Nim Thng. Ti ni, L Cng tm ch n np, dn chng kim khng ra. Tuy kim khng ra, nhng mi ngi u bit h L n trn ni, nn cng nhau vy quanh ngn ni canh chng. B vy, n mi trn ni, tn cp h L khng c g n ang lo cht i, mt con ln ln khng hiu t u ti, i t trong bi rm ra. Tn cp khng l c hi, lp tc, sn dao di trong tay, chm mt nht ngang mnh ln, con ln b cht lm i, u vi hai chn trc ri khi mnh. Chm xong hn lt b ln b i ly tht n sng. Khng thy thn tch nhc ti, sau ny L Cng b cht ra sao, ch bit khi cht gp gi linh nn c dn lng Nim Thng th lm Thnh Hong. Hi lng Nim Thng ngoi nhng l nghi thng l c nhng c tc nhc li k nim lc sinh thi ca L Thnh Hong l chm ln, nhng vo ni nc mm ang si v tt n, t uc, i xi chy quanh nh Chm ln Trong hi lng Tch Sn, huyn Tam Dng, tnh Vnh Yn (Vnh Ph) cng c tc chm ln chng ti nhc qua, nhng tc chm ln lng Nim Thng khc hn tc chm ln lng Tch Sn. Con
757
ln hy sinh lng Nim Thng khi i chm cn ang b nht trong ci, v y mt nm chm hai con ln do hai gip trong lng em np. Tc ny nhc li lc L Cng b i chm con ln ni Ngh. Hai con ln c nui t thng 7, thng 8 m lch nm trc, do hai ngi trong hai gip c ch nh. Ln ging ca hng gip nhng ngi nui phi tn cng v phi gi gn cho sch s t chung cho ti n ca ln. Thng ngi nui ln cho ln n cm nu vi rau mung. Rau mung phi ra sch trc khi bm hm vi cm, ng hu trnh mi th d bn ln trong rau kh d lm cho ln sinh au m. Trc ngy hi mt thng, ln c nui bng cho thay cho cm. Ln c chm sc cn thn v c cung knh gi l ng. Hi lng c bt u sa son vo ngy mng nm thng Ging. Hm ti nh lng c l co thn linh v t gi l co t. Co t xong, tha lc thnh, dn hai gip cng nhau n ung no say. Sau mi gip u c ngi i rc ln. y l nhng ngi n anh trong gip thuc ba bn1. i rc ln khng phi i bt ln vi thng lng v thng cho nh cc ng t, tri g ln li mang i. M khi i rc ln, cc v quan vin hng gip phi mang ti nh nui ln mt chic ci bn ngoi c ph nhiu iu. Chic ci ny mang t vo chung ln, b nhiu ph ngoi i, ri cc quan vin hng gip phi kho lo la cho ng vo ci. ng vo ci ri, ca ci ng li, nhiu iu li ph tr li ln trn ci. Mi hai v quan vin cng nhau khing ci rc ng ra nh, t ng ngay nh tin t, chu u vo bn th. Tc rc ng c hnh vo m mng 5 thng Ging. Sau , c l trnh vi thn linh s hin din ca hai ng ti nh lng. L chm hai ng c hnh vo ngy mng 6 thng Ging, lc bui tra. dng trong vic ny, lng dnh ring hai con dao cho hai gip. Hai con dao nh bng thp gi tht sc, quanh nm th trong nh. y l loi dao di c cn. Lc c hnh l chm hai ng, nhiu iu ph trn hai chic ci b i, v ngay nh trung c bc mt chic bp ln, trn bp c ni nc mm ang si.
T chc hng gip gm 5 bn: bn quan lo, bn quan lnh v ba bn hp thnh mt ban ph gip cho cc ban lnh.
758
Mt gip c mt thanh nin kho mnh trong vic chm ng. Hai thanh nin ny lm lm cm sn trong tay mi ngi mt con dao th. Dn lng ngi ng hai bn m bn th trn sn nh d cuc chm hai ng. My quan vin mi gip ng ngay nh tin t, c nhim v xua lm sao cho ng trong th u ra ngoi ci. Lp tc chng trai ao ph lc hm sn, hoa dao ln, h xung mt ci mnh, mt ting php, lp tc u ng v hai cng trc t ri khi thn, li chm y ht lc sinh thi, trong cn i lng ni Ngh, L Cng chm con ln chy qua. Li phi la sao, khi chm nh vy m khng chm vo lng ln mi ng. ng ca gip ny b h trc, ng ca gip kia b h sau ngay lin . Tng cng cn ni thm, trc khi c hnh l chm ng phi c l khn c Thnh Hong v hai thanh nin c c vo nhim v ao ph cng phi l thn t n v c xung vo cng vic him hoi nht nin nht l ny. Ln chm xong em lt da, nhng vo ni nc mm ang un si em dng lm l t thn... T thn xong, cc b lo v cc quan vin tha hng lc thnh ti nh, ngoi ra cn dng lm phn chia cho dn hai gip. Dn lng cng dng mt s tht heo lm phn biu quan vin b lo lng Dng , nm trn quc l s 1, cch tnh l Bc Ninh chng hai cy s v pha H Ni. Lng Dng , tc gi l lng , c l giao hiu vi lng Nim Thng. Tng truyn rng xa kia L Cng c mt ngi yu l b cha lng Dng . Tt n t uc, i xi y cng l mt c tc c bit ca lng Nm. C tc th hin vo m mng 5 thng Ging, qung tm chn gi ti, ngha l sau ba cm chiu rt lu. Chnh ra y l mt cuc thi thi xi gia hai gip. Thi xi ngay ti trong nh, hai gip c ngi i din ph trch cng vic ny. Go np dng thi xi l th np thm, ht to, min Bc gi l np ci. Go c la k tng ht, khng cn mt cht tru thc ln vo. Lc hai gip thi xi, trong nh n nn sng trng v dn hai gip bu quanh ch i kt qu. Hai gip u c gng thi sao cho ch xi ca mnh xong trc.
759
Gip no xong trc, xi ra nong, ri ra lnh cho dn hng gip tt ht c n nn trong nh i, khin cho gip kia khng cn nh sng tip tc nu ch xi ca mnh. n tt xong, mt ngi ca gip thng cuc i nong xi chy quanh nh, c mun cho dn lng bit gip mnh thi ch xi xong trc. Ngi i nong xi i trc, c my ngi khc t uc chy sau, v sau nhng ngi vc uc ny c c dn hng gip t chy theo chia ci vinh d thng cuc ca gip mnh. Lng c tng gii cho gip thng cuc. Trong khi gip thng cuc vui v v kiu hnh i nong xi chy quanh nh vi ngn uc rng rc, th trong nh lc ti om. Nhng trai gi lc trc ng xem thi xi, lc ny nhn bng ti, tha h h mun thi th vi nhau iu chi cng c, v h cng chng cn chy theo m rc xi, mc du c th h l ngi trong gip thng cuc. Hi lng Nim Thng vi cc tc trn tht l vui, v bao gi m ngy mng 5 thng Ging nh lng cng cht nch nhng ngi, nht l nhng nam n thanh nin!./. T.A
760
Hi nh Ng Gip
Nguyn Hu Thc
X Lin H, huyn an Phng (H Ty) gm cc thn Thng,

Trung, H, oi, Qu. Xa chia thnh 5 gip, thn thng 2 gip, thn oi 1 gip, thn Qu 1 gip v gip ca dn ngoi bi sng Hng gi l gip Soi. Hng nm hi nh Ng Gip, x Lin H c t chc ln vo ngy 2 n 4 thng 2 m lch thu ht dn ca 5 gip tham d. Hi c t chc ti nh Ng Gip. Xa kia khi cha c nh Ng Gip th hi t chc n n lm trn mt g t cao (g H ao Lo) Thng thn, tc gi thn Ch. By gi thn Ch nht x nht thn, gm 3 gip (2 gip trong lng v 1 gip ngoi bi). V th nh Ng Gip cn i cu i: Phin m: - ng khi linh thanh truyn quc s - Thng thn ba gip h thn hiu Dch ngha: - ng khi danh thm cn truyn s nc - Thng thn ba gip cng gnh vc vic thnh. (ng khi l ni sinh ra v thn th nh lng). Sau , cc b phn c dn lng tch ra thnh lp thn Qu, thn oi, thn Soi v b lo ca cc lng nht tr dng mt nh chung ca c 5 gip gi l nh Ng Gip, xy dng ln vo ma ng triu vua Thnh Thi, nm Tn Su (1901), kin trc kiu ch inh gm nh tin t 7 gian, 2 d v hu cung th thn. nh n tr thnh nh sc (gi cc sc do Nh nc phong kin phong cc v thn). Thnh hong th nh Ng Gip l L Gia i vng- mt v t tng t Vit thi Triu Minh Vng, Triu Si Vng, Triu Thut Dng Vng (th k th 2 trc Cng nguyn, t nm 125 n 111 trc Cng nguyn) c t tng ly khai, ph nh Triu chng li m
761
mu thn tnh Nam Vit ca nh Hn. Trong nh Ng Gip cn i cu i ca ngi cng trng ca t tng L Gia. Phin m: - Mu hip Triu thn thanh i ngha - Lc bi Hn s bch c trung Dch ngha: - Tnh k cng cc quan nh Triu v ngha ln - Ra sc chng li s thn nh Hn gi lng trung. nh Ng Gip kin trc kiu nh n, nh chung l nh i bi cn hu cung l n th. Hin nay hu cung cn treo cc tm i t: Ti linh t (n rt thing), Thin c linh t (n thing t ngn nm). 5 gip chia thnh 2 b phn c dn, c dn thn Thng, thn Soi v c dn thn oi, thn Qu. Mi ni c 2 mu rung ca dn giao cho mt h cai qun gi l cai m cy cy thu hoa li phc v vic nh m trong ngy l hi. Hai b phn c dn lun phin nhau mi dn gi ch t mt nm. Trnh t l hi din ra nh sau: - Cc ngy 20 thng ging, mng mt thng hai (m lch) dn cc gip dn dp v sinh ng i li li trong thn, cng vo lng trng nhiu cy nu, nht l on ng t nh n n nh Ng Gip, ni dn 5 gip t chc rc sc ra nh, mt cy nu dy hn, thn nu cm nhiu tm bng nhum mu. Cng vo lng c trang tr p mt, nht thit phi trng cy mc ra bung, c tng chm qu trn trong nh ht ma, gi s sinh si ny n. Li trng cy chui ang ny bi (ra hoa). Sut dc ng t nh Ng Sc n nh n dn lng dng chc (thng) nhum buc ni cy nu ny n cy nu kia, trn dy treo nhiu bng tre nhum mu, c bit, c cch 1m li treo cc con vt an bng nan hnh con nhi, con ch ang giao cu vi nhau v nhng con chim loi. Cc c gip kho tay an cc con vt p mt v hp dn. Ngy ny dn chng t tp nh ch m lm bnh dy. - Ngy mng 2 thng 2 (m lch) dn 5 gip n mc theo li c truyn cng xung hi t nh n t chc rc sc nh nc phong kin phong cho v thn lng l L Gia i vng t nh n theo ng chnh ra nh ng sc, ph gi kiu l cc i ma rng.
762
Dn no lm ch t nm s v thn mnh t chc rc cc l vt t nh cai m n miu th ca gip lm l th thn ri mi rc ln nh ng sc. m rc gm c i c, i nhc, mt c kiu trn gi vn trn t bi vn t, mt c kiu c mui, gi l kiu luyn, rc c, ch yu bnh dy, tip l hai gi kiu ci rc ln, c 4 inh khing mt ci, trn ci c mt con ln en tuyn tm ra sch s, ngoi ci dn giy hng iu, tip l mt tr chn tru mc qun trng, o the en, u i khn xp tht lng , tay cm chc tru, nhum dt theo mt con tru en, ring i ma rng i ma dp m. on rc n ca nh Ng Gip sp t cc c kiu, tru, ln vo ni qui nh. Ch t mang gi vn vo nh cng hng b lo t chc t nhiu tun t n chiu. Ngoi sn dn chng t chc nh c ngi v thi bi thuyn di sng. Cui bui chiu cc c t t, c ch t ra sn cm nm ru rt nh ru t u n ui con tru v hai con ln. Rt xong, c xng cu tnh sinh (ngha l ha kip cho my). Dn ch t t chc rc cc l vt v miu ca gip t t sau mi v nh cai m git m tru, ln lm c cho c lng. H khng qun ly mt t lng v mt t tit em ra nh Ng Gip t thnh hong gi l t mao yt. Ngy hm sau dn lng n c cng ng, khi v nh mi inh c th lc mt bnh dy v mt ming tht tru nng. Ngy mng 3 thng 2 (m lch), b phn dn thn khng lm ch t nm s t chc rc cc l vt ca thn ln nh Ng Gip, l, l tc, trnh t din thc cng tng t nh rc ca dn ch t. Sang ngy mng 4 thng 2, b lo cc thn ko v nh Ng Gip t cng ng. Sau tun t cui lng t chc tr din n ng m. Ch t ci qun o t, chn i hia, u khn ru qun hai mi, tht lng b que mu , tay cm ao di gn 2m. Pha ca hu, hu cung nh khong 20 trai inh khe mnh, u cht khn mu qun mt mi, lng tht vi b que, tay cm gio, hoc mc g, ng thnh vng cung quanh ngch ca hu pha bn phi ngi nh, gi l qun n ng m. Bn cnh bc xung ca ca hu c trng lin nhau hai cy chui ca hai dn thn (Thng, Soi - oi, Qu), dn lm ch t v dn khng lm ch t.
763
Trng ching ni ln, ba ting mt hi, thc dc, ch t cm ao ma t gian gia tin dn vo hu cung ra pha ca nch hu, ming h to: - Qun bay! Lin , hng qun ng thanh: - D! C mi cu "qun bay" hng qun li "d" tip. Ch t ma ao xung bu ca ngch hu vung dao chm mt nht vo hai cy chui. Nu nht chm t c thn hai cy chui th nm mi ngi tm nim dn Ng Gip lm n gp nhiu may mn, ma mng ti tt. Nu chng may chm chui khng dt hai thn th dn lng cho rng nm lm n khng may, ma mng c th tht bt. Din xong tr n ng m, dn Ng Gip tng bng t chc rc sc t nh Ng Gip tr li nh n. i cc c t yn v xong, ch t tuyn b gi m, th lc mi ngi i hi khng phn bit nam, n, gi hay tr cng a ra ng chnh tranh nhau ging cp cc con vt ch, nhi, chim, c... v cc tm lng tre em v nh treo lm phc. Tc gi l cp bng. V, ai i hi cng tm nim rng mi s lng trong nm ma thun g ha, an khang thnh vng. L hi nh Ng Gip x Lin H l mt l hi ln ca vng Dy, huyn an Phng, cn bo lu nhiu tp tc c, nhng l nghi nng nghip phn nh c vng phn thc, nim vui sng ca dn nh nng sau mt ma lm n t nhiu kt qu. Nhng nm gn y l hi c phc hi, nhiu sinh hot c sc din ra p ng nhu cu tinh thn ca dn lng, x./. N.H.T
764
L hi n Ngh
Trng Nguyn
n Ngh hin nm ph L Chn, qun L Chn (vng t ca lng An Bin xa)-thnh ph Hi Phng. Ti y, hng nm t ngy mng 7 n ngy mng 10 thng 2 (m lch), dn lng An Bin m hi tng nh cng lao ca L Chn - n tng ca Hai B Trng, ngi c cng lao khai ph t ai, lp nn trang An Bin xa. Theo truyn thuyt, L Chn l ngi vng An Bin, huyn ng Triu, ph Kinh Mn, x Hi Dng. Tm bia miu x An Bin - An Dng - Hi Phng cn ghi li cha m b him hoi, i cu t mi ni u khng c, khi n cu cha Yn T mi sinh c b. T nh b ni ting v tr thng minh, xinh p v gii v ngh. Hi nc ta cn ang sng di ch h ca nh Hn, nhn dn cc kh lm than. Thi th T nh cai qun qun Giao Ch vn l k tn c dm chuyn bt gi p v mua vui. Nghe n v L Chn p, T nh cho ngi n bt b v lm t thip. Cha m b cng quyt chng li. Khng t c tham vng, T nh tm cch git cha b v lng bt b bng c. trnh khi nanh vut ca tn thi th dm bo, b b trn khi nh v tm cch bo th nh, n n nc. n mt xm chi ven bin, thy ni y l vng t tt, a th thun li cho vic an c lp nghip v xy dng cn c, b bn v n gia nh ln. y, b cng mt s ngi thn khai khn t ai, lp nn trang p tr ph v ly tn lng c ca b t cho ni ny l trang An Bin, tn nm l lng V. Khi an c, b bt tay vo vic chiu m qun s. Trc mt l gi an ninh cho lng xm, sau b tm nhng ho kit vng ln cn thc hin mc ch ln lao l chng gic ngoi xm tr th cho cha. "t lnh chim u" ch trong my nm trang p pht trin, dn c nhng vng xung quanh mn ti c b, li thy trang An Bin l ni t tt nn r nhau v nh c ngy cng ng. B m rng vic chiu binh m, tch lu v kh lng thc, rn luyn v ngh cho ngha qun, ch gp dp l dy binh. Nhng th lnh khc cng cng b hp bn chia ra cc khu vc, ch luyn v, ni sn xut v kh, tip tc tm nhn ti, bin c vng thnh mt khu cn c vng chc.
766
Vo nm Canh T (40 sau Cng nguyn) khi Trng Trc v Trng Nh M Linh pht c khi ngha chng ngoi xm gii phng dn tc, L Chn cng cc chin hu lnh o nhn dn ni dy hng ng. Ngha qun i n u, gic Hn thua n . Nhn chin thng, on qun ca L Chn tin thng v M Linh. Lc ny, cc qun khc cng nht t ni dy v cng v hp mt di trng ca Hai B Trng. Chng bao lu, ton ci sch bng qun th. t nc thanh bnh, Hai B Trng ly li thnh Long Bin v 64 thnh na, t xng l vua, ng M Linh. Trng Vng rt tin tng v trng ti L Chn, giao cho b vic phng th min duyn hi. Nm Tn Su (41), vua Hn li sai Phc Ba tng qun M Vin cm qun sang nh Trng Vng. B L Chn t khi c Hai B Trng tin dng cng ra sc luyn tp qun s, lun m cc cuc thi v v din v tuyn la nhn ti. Khi M Vin v hai ph tng l Lu Long v on Ch sang chim li nc ta, b dng cm cng cc tng lnh khc quyt chin vi qun gic nhiu trn, cho chng bit mt "n b nc Nam". Sau hai nm tung honh ngang dc, b v cc tng lnh khc lm cho M Vin nhiu phen hao binh, tn tng. u nm Qu Mo (43), gic dn ton b lc lng tn cng Trng Vng. B L Chn cm u on qun Bch ng chng c c lit, cc i qun phi hp cng nhau nh cho M Vin mt trn ti bi, gic phi lui v Ty H ch qun cu vin. Nhng ngay sau , nm mi nghn qun do ph tng Lu Long ko n tip ng, lm cho ngha qun chng c khng ni, phi rt chy v ngy mng 6 thng 2 (thn tch n Ht Mn - Sn Ty ghi l mng 6 thng 3), Hai B Trng chng khng ni qun M Vin trm mnh xung sng Ht t vn. B L Chn ch huy cnh qun Bch ng chng gic rt kin cng, nhng sau th yu cng phi rt v h Lng Bc (H Ty). V lc lng hai bn qu chnh lch, ngha qun li phi chy v Mai ng - H Ni v b t trn ti y (c ti liu ghi l b mt ti ni Dt Du- Hi Hng ngy nay)1 . Li c ti liu ni b nhy xung sng t vn cng Hai B Trng 2 . Nh cng lao ca b, dn cc lng An Bin, Mai ng dng n th v ngn nm nay hng khi v m hi tng nh b v cc ngha qun.
1 2
Bi N tng L Chn v hi n Ngh, Tp ch Vn ho dn gian, s 4 nm 1987. Bn dp vn bia cn lu ti Vin Hn Nm - Trung tm KHXH v NVQG.
767
Trc y, ni th b ch l ngi miu nh dng trn x ng M. Vo i Trn, vua Trn Anh Tng trn ng i nh Chim Thnh, qua miu vo cu khn xin b gip sc. Thng trn tr v, vua ban cho b ch Nam Hi uy linh v h lnh xy li ni th b cho khang trang b th. Cc triu vua sau u c sc phong ghi li cng c ca b. Hi n Ngh vo thng 2 l ng vui nht. Trc y, khng gian hi rt rng. Cc c gi y k li: hi trc, ngay t thng ging, dn lng chun b sn ln cng vo ngy hi. Mi vic do cc k mc phn cng cho tng ngi, vn t th hi t vn m nhim. Trc ngy hi, mi vic phi chun b chu o u vo y. n Ngh v nh An Bin c qut dn sch s, c qut rc r trong tm trng no nc ca mi ngi ch n ngy hi ti. Sng mng 7 thng hai, dn lng bt u lm l. Cc c c ct c t trc, thp hng nh v n xin php c rc b t n v nh. Sau l, m rc kiu b bt u. m rc rt ng vui tuy khng km phn trang trng. Nhng ngi tham gia khing kiu v cm c vc lng phi c la chn k cng, tp dt t trc. n ngy hi, h phi n mc theo quy nh, cc hnh ng cng nghim tc cho xng ng vi s la chn ca dn lng. i u m rc l ngi cm mt l c i, ri n hai hng ngi cm c ng sc, tip n l ching, trng, bt bu v phng bt m. Kiu bt cng rc b i trc, sau n cc kiu nh ng vt dng ca b. Theo sau kiu l cc v chc sc, cc vi v dn lng cng khch thp phng. Hai bn ng, theo l trnh t n n nh, cc gia nh by hng n ca l vng kiu b. m rc ko di, chuyn ng nh mt con rng mi lc mt ln hn v s ngi n ng nhp bn. Chc chc li c ting mt trng pho n gin ha vo m thanh ching trng v ting reo vui ca mi ngi. Khi m rc n sn nh, kiu v t kh c a vo nh lm l v ti cho n khi ht hi. Lc ny mi n nghi l t. C ch t ng u, cng cc bi t, t theo li vn t ca hai ngi ng hai bn. Cc c trnh trng lm cc ng tc dng hng, dng ru, dng on... trc ban th. Khc vi nhiu hi, l vt cng y cn c tht ln sng, lm sch, c con. T xong, tht c chia theo quy nh ca lng cho nhng ngi c hng cng cc sut inh trong tng gip. Sau cuc t, ngi lng v khch thp phng mi c vo l b v cu xin nhng iu h mong mun. Hai hm sau, cc cuc t vn c tin hnh chu o nh hm u.
768
Ngoi sn nh, cc tr chi no nhit cng ang thu ht mi ngi. Trai gi xm quanh cc cy u, xi vt, m chi g... ci ni ch ch mun phn vui v. Bui ti c cc gnh cho n gip vui, din nhng tch cho c m mi ngi a thch ti sn nh. Sng mng 10 cc c li lm l xin php B cho c rc kiu hon cung. m rc nghim trang ng c theo ng c tr v n Ngh. V n n, cc b mi c php vo t, gi l t N quan. Sau khi b ch t c li khn, cuc t bt u. Th tc v trnh t t N quan cng ging nh cc c ng t ti nh. Lut lng trc y quy nh n b khng c n nh, ch c t l sn v cha. L t tin hnh n tn chiu hm, sau mi kt thc. Trong khi t N quan, dn lng v khch thp phng vn c th ng hai bn hoc pha sau l B. Ti mng 10 l t kt thc hi. n Ngh v nh c thu dn gn gng i n t l sau vo ngy 15 thng 8 v 25 thng Chp. Nhng ngy l sau ny dn lng ch t chc trong mt hoc hai ngy. My chc nm gn y, do thi gian v chin tranh tn ph, nh An Bin b h hng nng. Nhiu c s chim dng nh lm ni sn xut nn khng gian hi b thu hp li. Mi nghi l trong hi ch din ra phm vi n Ngh. Khng cn cnh rc kiu ra nh na. Ngi dn Hi Phng cn nh li: Trc nm 1954 mt thi gian, tuy nh b hng, kiu vn c rc vng quanh lng An Bin c. Ngha l m rc c xut pht t n Ngh i qua ch St, n Bn Bnh ri vng tr v n. L trnh rc nh vy di hn 2 km. Gi y, tuy khng c rc kiu nhng n ngy hi nhn dn a phng vn m hi ti n tng nh cng lao ngi anh hng dn tc vi s nht tm thnh knh. Khch thp phng vn n d rt ng lm cho khng kh hi khng km phn ng vui no nhit./. T.N
769
Hi rc vua gi (hi Nhi)

Nguyn Vinh Phc
Mi trng v truyn thuyt:

Hi Nhi l mt din xng dn gian c quy m ln ca vng qu Kinh Bc xa. Nhng trc khi i vo miu t hi, xin nu ln cht t t liu v lng Nhi v ni Si, din trng chnh ca hi. Lng Nhi tn ch l Thy Li, nay cng vi hai lng o Thc v Th Lm hp thnh x Thy Lm huyn ng Anh, ngoi thnh H Ni. Nhng t th k XIX tr v trc th ba lng ny l ba n v c dn ring r thuc tng Phng La, huyn Yn Phong, tnh Bc Ninh. Lng Thy Li vn c tn l Ma Li, sau i ra Xun Li, ti khong i Minh Mng nh Nguyn (1820- 1840) mi i ra tn hin nay. Trn a phn lng ny c mt ngn ni t, tn nm l ni Si, tn ch l ni V ng. y l mt trong hai a im ch cht ca ngy hi. Sch i Nam nht thng ch c nhiu on ghi v ni ny mc tnh Bc Ninh. Ni V ng: x Thy Li, cch huyn (l) Yn Phong 17 dm v ty nam, nh ni c n V ng nguyn qun nn gi tn ni l th. a d ch ca L i Cng chp ni ny c mt ngn lin vi ni Tht Diu. V n V ng cng sch trn c ghi: n Huyn Thin Trn V: Sn phn x Thy Li, huyn Yn Phong. Cng gi l n V ng nguyn qun. Tng truyn Thc An Dng Vng p thnh C Loa cng i vi Kim Quy giang s tr yu qui. Khi v n ni ny thy vt chn ngi to ln, vua hi, Kim Quy p: y l Huyn Thin ging lm tr t cho nc. Nh vy V ng nguyn qun hay l Huyn Thin Trn V c lin quan ti vic Thc Phn xy thnh C Loa. V trn ni Si c n th ng nn c khoc lun tn l ni V ng, ni ny vi ni Tht Diu. Cng i Nam nht thng ch mc tnh Bc Ninh c ghi v Ni Tht Diu: x Yn Ph, cch huyn (l) Yn Phong 15 dm v pha ty bc. Ni t lin tip ni vt ln by ngn. S chp An Dng Vng p Loa Thnh, thnh thng b , vng bn trai gii cu o p li, c thn nhn bo rng: i Thanh Giang s n. Ngy hm sau
771
thy ra vng bi t ngoi sng vo, ni ting ngi, t xng l Giang S. Vng hi duyn c thnh b , ra tr li: y l con vua trc mun bo th nay n nu ni ny, ph vo tinh kh lm yu qui, qun Ma Li bn cnh ni c g trng l yu kh ho ra, cng nhau lm tai nghit cho nn thnh b . Vng cng ra i tr yu, tm con g trng git i, li o ni ly c nhc kh v hi ct, t thnh tro, t y yu qui ht. Vic p thnh ch na thng l xong. Nh vy, ni Si, tc V ng Sn theo th tch th cha lin quan g n Thc Phn v Huyn Thin Trn V. Phi tm thm trong ngn ngun vn ho dn gian. Gn y, chng ti c lm lt c nhng mu chuyn k lu truyn lu i, tm lc nh sau: Lng Yn Ph lin ng vi lng Thy Li. Trn cnh ng ni ln by ngn ni tn l Tht Diu sn. Cc c thng k l by con ra t pha bc b ti. Con ra m nm li lng Nhi, cc con nm ri rc xung quanh trn ng lng Yn Ph ti tn Cu Gng. Mt hm c mt ng si t phng Bc ti, thy non thanh cnh t lin n cy cht l, dng mt ngi qun nh trn ni ra m tu hnh. y nguyn l mt hong t Bc phng, khng ham thch cuc sng vng gi, trn i tu. Nhng tu u cng b vua cha bt v. Ln ny ng hong trn sang tn nc Nam v th l tr li ni ra m. Ti ni ny c con chim phng bay ti dy cho ng php thut. T ngy ng n lp qun tu hnh, ni ra m c mi ngi gi l ni Si. ng hong c o c mi ngi tn l thnh Trn V. Khi Thc Phn xy loa thnh, vng ny bng xut hin ma qui. Chng quy hi n dn lnh, do lng Nhi c tn l Ma Li. Ngi lng Nhi thng sang bn kia sng C L i ch ba, nhng c lo nm np phi ch nhau cho thnh on ng ngi mi dm sang. Do bn sng c tn l bn Lo v ch c gi l ch Ch. Nhng thnh Loa l ni yu qui quy ph nht. Ban ngy p t c bao nhiu th m n chng hin ln thnh by ln di d ht. Ngc hong cho cc tin n xung gnh t gip An Dng Vng nhng yu qui tinh ma, mi na m gy rn khin tin n ng l sng, phi v tri nn vi nhng gnh t d dang vung vi nhiu ni, nay l cc g ng Nm, ng Vo, ng Mo... Nh vy thnh vn khng p c. Vua Thc cu tri, gia khi ng Trn V i qua xin gip vua tr yu. ng a vua i v pha lng Nhi, tay phi cm thanh gm sng long, tay tri cm ci gy hnh mt ci lng chim. n mt g cao, ng ly mi kim t trong t ra mt ci u g trng to bng hai ci gc tre. ng ni vi vua
772
Thc: tr con Bch K, xin em bu u n trn mt ci cc, l yu s s m t tan. Thnh s xy c. Vua mi hi: Vy ngi u?, Trn V ch ngn ni Si ri cho t bit. Thnh Loa xy xong. Vua Thc thn n ni Si t n. Sau khi thnh ho, vua Thc cho xy n miu nguy nga v hng nm vo ngy 12 thng ging, vua thn t Loa Thnh ng sang ni Si lm l t lng bit n. Nhng v mi ln nh vy, voi nga quan qun rm rp xo nt c hoa mu. Dn c ngi on thn. Vua Thc t ra l l hng nm dn lng Nhi c mt ngi thay vua lm l bi yt. T c l m hi rc vua sng. Cng t lng c tn l Xun Li, tc sm ma xun. Qua gim nh bc u, c nhiu iu phi tm hiu thm. Nh bi cnh t vo thi Thc Phn vi tn ni l Si v c s si tu hnh (ri sau c chch l Si) ch l mt cch gii thch a danh theo kiu t nguyn hc thng tc... V vo i An Dng Vng, nc u Lc cha c Pht gio, cha c s si. Ci tn lng Ma Li bo l do c ma qu yu qui cng theo cch gii thch trn. Trong thc t, c th Ma Li l cch phin m theo ch Hn- Vit mt t Vit c tng t nh t Ma Li (Trong ting Vit c c nhiu t mang ph m i Tl, Ml, Bl... Ring Ml c th nu Mlc, Mlc, Mli, Mlt...). Sau ph m M rng i, ch cn li li (cng nh lc lc, li, lt...) sau na l li chuyn sang nh. Nh nhc nhc, nhi (ni), nht (nho), hay nht - lt, nh- l, ln nhn, nhanh- lanh.v.v... V nhn vt Huyn Thin Trn V1 cng ng nghi. V theo T Nguyn, Huyn Thin Trn V l o s (o gio) c tu ni V ng nhng l V ng bn Trung Quc thuc pha nam tnh H Bc v ng l con vua nc Tnh Lc. Theo sch T Quang Kinh nc ny l ni tin , nm gia bin pha Ty nc Nguyt Chi, cn gi l Nhc Ch nay thuc n . Ngoi ra trong kho tng truyn c Vit Nam cng c nhiu mu chuyn v chuyn gip Thc Phn xy Loa Thnh. Sch Lnh Nam chch qui quy cng dit yu tinh G Trng ni Tht Diu cho Ra Vng2. Tuy nhin cng sch ny c on: Vua (Thc Phn- NVP) bn lp n trai gii, cu o bch thn. Ngy 7 thng 3 thy mt c gi t phng ng ti trc ca thnh m than rng: Xy dng thnh ny bit bao gi cho xong ! Vua n vo ngay trong in, thi l hi: Ta p
1
Vo thi Thiu Tr, ch Trn i ra Chn. Do i Nam nht thng ch chp l Chn. (Xem bn dch ca nh xut bn Vn ho - 1960 H Ni, tr.58) 2 Xem bn dch ca nh xut bn Vn ho - 1960 H Ni, tr.58.
773
thnh ny nhiu ln bng l, tn nhiu cng sc m khng thnh, th l c lm sao?. C gi p: S c s Thanh Giang ti cng vua xy mi thnh cng. Ni xong t bit ra v. Nh vy phi chng c gi ca Lnh Nam chch qui chnh l Huyn Thin Trn V trong li k ca ngi dn lng Nhi? Thc ra th ra cng c th coi nh tng trng cho Huyn Thin Trn V. V theo v tr quan c phng ng Trn V l vua phng Bc. Phng Bc c cc c trng l lnh, m, cht chc, ma ng, nc mu en, tc biu hin ca m (phng Nam i lp l nng, ngy, s sng, ma h, la, mu tc l dng). ng vi nhng c trng l nhng con vt mu lnh, hoc chm chp hoc b st t nh ra v rn (Cho nn pho tng Trn V thng c km ra v rn). Nh vy quan h gia thnh Trn V theo li k ca ngi lng Nhi vi Ra Vng theo Lnh Nam chch qui cng cn nghin cu thm. Tuy nhin, lng Nhi, hin nhin thnh Trn V l i tng tr n ca Vua Thc, v t bao i, ngi lng Nhi vn phi ng vai vua n t l thnh. V l ci c dn lng m hi ngy 12 thng ging m lch hng nm. Hi rc vua sng: y l mt ngy hi Kp, c t chc hai ln. V lng Thy Li c hai thn: ng v oi. Hai thn cng t chc hi rc vua sng theo l: nm ny thn ng t chc trc thn oi th nm sau thn oi li t chc trc thn ng, v trc mt ngy. Hai lng t chc gn ging nhau, ch khc hai im: thn oi c thm c bnh dy bnh chng v thm vai ng cha. a.Cc vai din chnh. Vua: y l nhn vt quan trng nht, ngi s lm vua trong ngy hi phi ng l c gi 72 tui, tng lm l thng thnh (s ni di), v chng song ton. ng vua phi t lo liu ly o qun m mng, c th l phi t sm mt o thng bng sa mu lam, mt m mu vng theo kiu hong , m dn a phng gi l m vua bp- hnh trn, c hai cp, hai cnh chun cm ng pha sau. V mt i hia. Tt c l mua H Ni, ph M V (k c ca cc c lo trong lng ch c th nh n mc mua H Ni v t sau 1945 khng m hi na do ch nhng ngi ti nay (1990), t nht phi l 65 tui th mi bit t nhiu v
774
hi v k c ca nhng ngi ny khng vt qu ngng ca nhng nm u th k XX ny). Cha: ch ring lng oi mi c vai ny. Cha i m vng, i hia vng lm bng giy bi, mc o- qun bng vi s nhum vng, mt li bi phm . Ngoi hai nhn vt ch cht ny ra, cn c cc vai ty tng ca vua l cc quan tn l, lnh, th v, li c c mt quan lu th hnh nh l ngi trn gi kinh thnh C Loa. b.Khu chun b Nh nu trn, lng Thu Li c hai thn: ng v oi. Hai thn cng t chc hi rc vua sng. Di y ch yu l nhng ghi chp v hi thn oi. V s chun b th ngay sau tt khai h (mng 7 thng ging) mt ngy tc l vo ngy mng 8 t chc l thng thnh. Nhng ngi dn lng n tui lm c (55 tui) th mi v phi sa (tc t chc) hai c bnh dy bnh chng: mt c ln khing ln cha Si lm l thnh, cn c b khao dn. C ln, sau khi l, ngi c c gi vai vua s hng tt. Ni chung ngi c c thng thnh phi l nhng nh c mu mt. Cho nn ca dao lng Nhi c nhng cu: Con gi lng ng ly chng lng oi Lo c thng thnh gia ti sch khng Con gi lng oi ly chng lng ng Lo c th v sch khng ca nh. Ai n tui (55 tui) khng lm c th cc lo ch phi tn tru cau xi on v th ln gi l mua nhng. Nhng ngi mua nhng s khng bao gi c lm vua, cha v cc quan. Ch nhng ai lm c thng thnh, nu sng n 72 tui s c c vo vai vua v n 60 tui tr ln s c c vo cc vai cha v quan. Sau l thng thnh, cch mt ngy ( n lt thn ng) l l tam sinh cn gi l ngy tru , b , ln . Ngi n tui lm vua (72 tui) c cp 3 mu rung cng ly hoa li nui mt con tru, mt con ln v cc chi ph l lt khc. Ngi n lt lm cha cp mt mu rung cng nui mt con b v chi ph khc. n ngy vic tru , b ... vua v cha m tru, b, ln khao dn lng. Vua ln t cha Si (trn ni Tht Diu), Cha t n
775
Thng (cn gi l Miu Ma) ngay di chn ni ny. c bit i vi l b ca ng cha, khi ct tit b, ngi ta hng mt bt, nh mt tm lng ln trn tng ln sau n. Khi lm l xong, ng cha (i m vng, mc qun o vng, bi mt ) cm thanh gm g bi phm vng ra m tng . Dn lng gii thch l din li s tch thn Kim Quy git con ma g. L xong, khao dn, n ng (ch n ng thi) n ung nh ngi theo th t, tui cao ngi trn, t tui ngi di, n xong li c phn em v. Mi phn mt xc tht va tru, b, ln di bng chic a v mt nm xi bng qu i. Sau cch mt ngy cho thn ng lm l tam sinh. Hm sau na l ngy hi chnh. l ngy 12 thng ging (nu thn ng lm hi sau) hoc l ngy 13 thng ging (nu thn ng lm hi trc). Ngy hi chnh: T sng sm, ngoi nh ching, trng, gic gi inh i. cng nh v sn nh cc loi c long phng, c ui nheo, c ng hnh... Chnh gia sn c l c u, to bng hai chic chiu, na trng (pha cn c), na . Di c cng phn trn trng, phn di . St ch cn c (trn phn trng) v mt na mt tri mu c cc tia vng. Pha di l hnh con rng vng ang vn ln pha mt tri. Cc c sm vai vua, cha, quan triu cng ln lt c rc t nh ra nh. Vua ngi kiu, cha v cc quan ngi vng ra ng nhng ch quy nh. Vua ngi trn ngai sn son thip vng t trn mt sp cao ngang gian gia nh nhng khng phi chnh gia m lui v bn phi (t ni cung nhn ra) mt cht. Bn kia k mt b n u rng sn son thip vng ( n chiu rc). Pha trc sp vua c treo rm vi mu v t hng n. Ngoi thm nh, bn phi l hai dinh ca hai quan tn l v lnh. Bn tri l dinh quan th v. Mi dinh c mt ci sp, trn ri chiu hoa cp iu. Quan ngi ta trn gi xp, pha trc sp cng treo l mn v c hng n. Bn ngoi nh, v pha bn phi, cch nh khong dm tha rung, ngay pha cng lng l dinh ng cha. Ngui ta cm cc che rp bng ct. Trong rp, ng cha ngi trn mt ngai g, trc mt c hng
776
n. Bn ngoi rp c sn mt c kiu g qun my sau rc ng cha. Cnh rp c mt trng ci mi ngi nh cho vui. Cn pha sau nh, cng cch khong dm tha rung c dinh quan lu th, cng c rp nh dinh ng cha. Khc mt iu l cc nghi v ca quan lu th khng ging ca ng cha. Cha dng tn th quan dng lng, cha dng kiu th quan dng vng. Cha i m v th quan i m vn, cha mc o vng th quan mc o thng lam. Tic yn bt u sau khi rc vua cha v cc quan t nh ring ra nh. Tic c t chc hai ni: nh v dinh lu th. nh cung ng tt c 10 c, mi c thng c 2,3 tng, gm gi, nem, ninh mc, bnh, xi, ch, hoa qu. Mt c sn l bnh tt, dng si ch ct thnh khoanh, dy chng 1 t ngn tay v xp cao ti mt gang tay. Bnh trng nh bng, nhn chnh gia trn xoe l kho nht. Mi ngi i xem hi bnh phm, nh gi. Cui cng c 1 bn chm thi, xp gii. C nh no p mt, nhiu thc ngon, to th c thng. Gii l vi vung la iu. Nhng ngi c d c ny l cc quan vin trong thn c giy gi (tc giy mi) theo th bc. Thng mi c ch c ba ngi ngi n, cn mt ch trng c knh nh vua. dinh lu th ch c 4 c (nh bn nh), do 4 ng u phe sa, c d l nhng ngi trong hng gip n lt v cng c giy gi. Tic xong vo khong qu tra sang chiu. Sau mt hi trng v hi ching, cha bc ra khi dinh, ngi ln kiu, tay cm gm. Cc trai tu khing kiu ln vai, ngi che tn cho cha. Ri c long phng i trc, kiu cha tin theo sau, mt ngi cm trng khu i cnh kiu cha nh theo nhp ba ting mt. m rc tin v nh, sau khi i vng quanh dinh ba vng, kiu cha mi c vo triu kin vua. Trong kh , sn nh vua cng ngi trn kiu bt cng. tu nht t a ln vai. Mt s ngi che tn, che qut cho vua, gm mt tn chnh hai tn ph (tn chnh cao v p hn tn ph), qut l v che hai bn. Tay vua cm gy sn son. Cc quan tn l, lnh, th v cng ln lt ln vng. Vng bng gai se nhum en, hai bn u vng cng rng cho vng tri ra vung vc. n khing lm bng mt bp g trn, sn en, u v ui chm rng thp vng. Cc quan ngi xp bng trn trn vng tay da gi xp. Mi quan li c hai lng xanh. Mt ngi cp trp tru, mt ngi bng iu ng theo hu cc quan. Sau khi ai ny yn v trn kiu, vng, m rc bt u. C qut sn nh c nh ln v ln lt i ra ng ln ni Si. Sau hng c l kiu cha. tu i nh chy, li cn a ln h xung lm cha cng
777
nhp nh. Tuy vy, cha vn c th ma tt cy kim nh ang giao chin. Rc mt on di, kiu quay ln li n trc kiu vua. Cha dng ma, gm vc ln vai. C hai kiu dng mt lc ri kiu cha li quay tin ln pha trc nh dn ng cho kiu vua i sau. Sau kiu vua l phng bt m, sau na l vng cc quan. Cui cng l on c x v ching trng. m rc n ng Chu th r xung rung i ra m t c tn M Bi Vng. nhn thng ln tam quan cha Si v ca n Thng. Tt c xung kiu, vng. Vua cha cng cc quan ln m t lm l bi vng v cha v n. Qua mt tun hin t, m rc quay v nh. Lc ny kiu cha i bnh thng nh cc kiu vng khc ch khng lm d nh lc i. Khi v n dinh quan lu th, m rc dng li. Dinh lc ny r ht ch c quan lu th ngi trn gh cho v c my chic chiu ri t ch quan ngi n ch m rc dng li, vn c coi l ci cng tng trng. Bn ng X ca nh vua n qu chic chiu ngoi cng, bn trong bn ng u phe ra qu i din. Hai bn khng ni g m ch chp tay ln trn mt lc. Sau c hai ng ln: bn ng u phe vo qu trc quan lu th, bn ng x ra qu trc mt vua. Ln th hai, cc ng X li vo qu nh trc, cc ng u phe cng vy. Ln ny bn ng X ng thanh ni: Trnh quan bn mn C X nh quan tng n y M ca cho ngi vo. Bn ng u phe tr vo qu trc mt quan lu th ng thanh nhc li nh trn. Quan truyn: Th nay nghim nht Chng c hn ho Phi quan qun no Hy ng ngoi y! Bn ng u phe ra v ng thanh nhc li nhng cu . Bn ng X cng ra qu trc mt vua nhc li nhng cu . Nh vua truyn: C X nh quan tng n y Phi m ca cho ngi vo Bn ng X li vo qu v nhc li, c bit nhn mnh t Phi.
778
Sau coi nh cng (tng trng) c m, kiu vua v kiu cha tin vo trong dinh. Mt s c gi chng gy gc tre, u c gt hnh u g c mo v c lng c x ln, bi mu xanh , ko n ng ngay trc mt vua. Nh vua c mt bi vn. Sau mi cu cc c cm gy u g li g g xung t v d ran. Bi vn th t t nh sau (cha su tm c trn vn): Hi ny tch c Thc An Dng Vng Trc C Loa thnh Ty trc tu bng Dic v s tu Lp n cu o Kin nht Kim quy Tng ng nhi lai Xng Thanh Giang s Vng vn chi vit: Thnh bng h ti? Kim quy vit chi Hng Vng chi hu V quc bo th An tai Tht Diu Dn vng ch sn Qut c hi ct Vng cm thnh cng Lp t t tng Hiu Kim khuyt cung i min xun th i hi qun quan Du t bi yt Ph ha x dn i hnh thin t. Ngha l:
779
Hi ny tch c Thc An Dng Vng Xy thnh C Loa Xy xong l Khng th lm ni Lp n cu o Thy mt ra vng T pha ng li Xng s Thanh Giang Vua hi nh sau: Thnh v u? Ra vng p l: Dng di vua Hng Bo th nc mt n ti Tht Diu Dn vua ti ni Khai qut hi ct Vua cm cng n Lp n lm tng Tn: Cung Kim Khuyt Hng nm u xun i hi quan qun n n bi yt Ph cho dn x Lm thay nh vua. Khi vua c xong, pho t mt trng di coi nh kt thc hi. Sau l r m, vua cha cc quan c rc tr v nh, lc y tri va sm ti. V gn na th k hi Nhi khng m na, nn vic hi c v ghi chp li tt cn thiu st. Tuy nhin cng xin php cng b, ng hu cung cp mt t liu hoc ch t cng l mt gi cc nh dn tc hc
780
i vo nghin cu mt sinh hot vn ha bt ngun t mt truyn thuyt c d hai nghn nm tui./. N.V.P
781
Hi ua thuyn lng Nhng bn

V Quang Trng
Nhng Bn thuc tng Lc Xuyn huyn Cm Xuyn, tnh H

Tnh (nay l x Cm Nhng, huyn Cm Xuyn, tnh H Tnh) l mt lng bin, c lch s trn su trm nm. Theo truyn thuyt, nm Qu Su 1373 trong lng c ngi con gi ngho nhng c nhan sc p tn l Hong Cn1, mt hm trong lc ang ct c vui ming ht ln: Tay cm vnh nguyt2 xnh xang Mun vn ngn c vo bn tay ta. khng ng lc y qun quan nh vua i qua, nghe thy cho l ngi c khu kh, bn v tu vi vua Trn Du Tng, hiu Long Khnh, v sau c nh vua triu v cung lm hong hu. Sau mt thi gian, b Hong Cn v thm lng, b xin vua mt vng t rng ln ca bin K La cho dn K La Hi Khu sinh sng v t tn l Nhng Bn. Nhng Bn c ngha l nhng b. Nhng Bn gm by thn: thn Xun, thn Vn, thn Trung, thn ng, thn C, thn Thng v thn Vn Li. y c ni Thin Cm trn ni c hang H Qu Ly vi nhng trng, ching, bn c, n ln... c bin xanh vi bi ct vng, c con sng Lc Giang, hin ho un khc ra bin, nh ca san st, cy ci xanh ti, trn bn, di thuyn tp np ngi ... T thu m t lp lng n nay, ngh sng chnh ca lng l ngh nh bt c bin, ch bin hi sn v sn xut mui. Bin ni y c nhiu hi vt qu v ngon c ting: c mc, tm hm, tm he... T ho vi qu hng, t xa nhn dn y c cu: Nht Kinh k, nh Nhng Bn. Tht vy, y chng nhng l mnh t c thin nhin u i m cn l t vn vt. Nhng Bn l ni c truyn thng hc hnh, c nhiu ngi t v l ni c nhiu cng trnh vn ho kh c o nh: n C, n Thng Ph, nh Trung, nh ch Hm, nh ch Mai,
1
Hin nay vn cn n th B v hai thi t con b. Cn ngha l c, chng t B thuc dn bin. 2 Vnh nguyt l li lim. C cu th cho thy gn tng t tch v Lan.
783
cha Yn Lc, miu ng, miu Nhm... Tic rng hu ht cc cng trnh kin trc n nay khng cn na, tri qua hai cuc chin tranh tn khc, thm vo l kh hu khc nghit, thin tai bo lt thng trc hu hoi tt c nhng g dn lng, t bao i, dng nn y. Trc cch mng thng Tm, Nhng Bn c nhiu hnh thc sinh hot vn ho mang m sc thi a phng, gn vi ngh nh bt c trn sng bin rt pht trin nh: hi thi u kim, vc , thi nu cm, nu c, hi nh c ngi, c th, hi thi ht, h, k c cc bi v, nht l v nht trnh i bin... c bit l hi ua thuyn, mt trng tm sinh hot vn ho, mt hot ng c tnh thng v hp dn thu ht kh ng o ngi tham gia t trc ti nay ca nhn dn y. Trc y, hng nm hi ua thuyn c t chc vo rm thng su m lch. y l lc vng ven bin min Trung ny thng c nhiu ngy tri p, bin lng, khng c sng to, gi ln, rt thun tin cho cc thuyn ua ti trn sng bin. Hng thng, trc ngy vo hi, lng t chc nhm hp xt chn trong s cc ch thuyn i din cho cc thn v hi cc li 1, su ch thuyn c phm cht o c, c uy tn trong lng, c y iu kin phng tin, c kh nng v bit t chc... ng ra tuyn chn cc thuyn bi ca mnh. Tip , cc ch thuyn gp thm chn mt trong su mu c lm sc c cho thuyn mnh. Sau khi chn sc c xong, cng vic thc s c tin hnh. C lng lc ny nh bc vo hi. Mi ngi bt tay vo ng thuyn mi hoc sa cha nhng thuyn nh c, lp u rng, ui rng. Ngi ta chm cht, gia c k thut, sn, v... nhm to dng cho con thuyn ca mnh tht p, bi nhanh. T vic chn g lm dm bi n vic la chn ngi tham gia cuc ua kh cht ch, k lng, vi hy vng s chim c gii cao nht. Nhng chng trai kho mnh c sc bn b trong lng c chn lm cc tuyn th cm dm bi, nhng ngi cho li gii, giu kinh nghim c chn cm li, nhng ngi g nhp u, c ging h tt c chn lm ngi gi nhp, ngi c ti ng vin c chn nh trng c v thuyn mnh... Khi cng vic chun b xong, cc thuyn bc vo tp luyn chun b tham gia cuc ua ti sp n. Trong cc thuyn bi tham gia thi, mi thuyn gm mi tm n hai mi ngi, u cht khn, mnh trn ng kh, tay cm dm bi,
1
Hi ca cc ch thuyn nh c.
784
ngi u hai bn mn thuyn: hai ngi cho li, mt ngi h- pht c gi nhp; mt ngi nh trng v mt ngi tt nc . Cuc ua ko di hn na ngy trn mt chng ua t hai n ba km v thng c chia lm ba ln bi, mi ln bi mt vng, thuyn no v ch trc l chim gii nht. Vo ngy hi, lng lm mt ci rp to cnh bn nc v t chc l tng nim hai v thn thnh hong. l b Hong Cn, ngi c cng sng lp ra lng v ng ng o, ngi c cng dy cho dn lng bit ngh chi li, cu ko... c bit cng trong ngy hi ny, l rc thuyn thn din ra ht sc trang nghim v trng th. Trn ng t nh lng ra, mt chic thuyn con trang hong p do bn ngi khing, cng i c trng, ching, c,... c rc ra rp. Ch hi v nhng ngi c chc sc trong lng ng ra lm l t vi nhng li cu mong thn ph h cho dn lng kho mnh, vo lng ra khi yn n, nh bt c nhiu c... Tip , l rc thuyn thn t rp ra gia bi Lc Giang- ni din trng ca cuc ua trc khi ua ti, cc thuyn bi do xung quanh va cu mong thn ph h va biu din. Khi cuc ua bt u, cc thuyn bi dn hng ngang ch lnh. Lc ting trng lnh dng dc vang ln v c hiu pht, cc tay bi cng lc thc u mi cho xung nc u n theo nhp ca ngi g nhp v h u mi thuyn. Mt sng ang yn bng tr nn cun sng, cc con thuyn nh n rng cng mnh lt trn mt nc, nhm c tiu pha trc lao ti, trong nh nng vng rc ca ma h. Ting trng gic gi, ting g nhp, ting h cng vi ting thc mi cho rn r c mt sng. Trn b, t sng sm dn lng v dn cc vng ln cn trong nhng b trang phc mi ca ngy hi ng kn sut dc hai bn b sng ni c thuyn ua i qua. Khi cuc ua bt u, ngi ta h reo vy nn, m, c v cho cc thuyn. Ting ci, ting v tay, ting t v, ting ching, trng lm huyn no c mt vng sng nc. V lc chic thuyn u tin v ch cng l lc cc tay bi nht lot gi cao mi cho vy vy th ting h c bit huyn no. Khi cuc ua kt thc, cc thuyn bi rc thuyn thn ting vo b lm l nhn phn thng trong ting trng, ting ching, ting pho n ho vi ting h reo hoan h ca mi ngi.
785
L mt lng c ni, sng v ca bin rt thun tin cho thuyn b vo ra, Nhng Bn qu c v tr quan trng trn di t vng ven bin min Trung. Cho nn, t xa xa n nay, cng vi cng vic nh bt c trn sng bin, nhn dn y cn phi rn luyn sc kho chng li nhng hnh ng cp bc, ph hoi ca bn cp bin v gic ngoi xm. V ua thuyn l mt trong nhng hot ng c tnh thng v ng thi n cn biu hin kht vng mong mun cuc sng thanh bnh, m no v hnh phc ca nhng ngi dn ni y. Mt khc, l mt lng sng ch yu bng ngh nh bt c trn sng bin, thng b bo to sng ln uy hip thng trc, nn trc y, ngi ta t chc ua thuyn ngoi vic rn luyn chng chi vi thin nhin kht nghit cn c ngha cu mong cho dn lng vo lng ra khi lm n c thun bum xui gi. Ngi xa quan nim rng, nm no cuc ua din ra tt p th nm vic nh bt c ca dn lng gp nhiu may mn, cuc sng yn lnh. T sau cch mng thng Tm, hi ua thuyn c t chc vo dp cc ngy l, cc ngy k nim ln ca t nc, nht l vo dp tt c lp (Quc khnh 2-9). S chuyn i ny nhm p ng yu cu phc v nhim v chnh tr tng thi k trong thi i mi va m bo tho mn nhu cu sinh hot vn ho ca nhn dn. Ngy nay, ua thuyn tht s l ngy hi mi. l s ua ti gia cc hp tc x. Cng vi ua thuyn cn c phn diu hnh rc nh Bc H biu dng lc lng. Trn cc thuyn i din cho cc hp tc x c chng c, kt hoa, treo pan, p phch v khu hiu mu sc rc r, nhm tuyn truyn ng li chnh sch ca ng v Nh nc, c v, ng vin tinh thn thi ua lao ng sn xut x hi ch ngha ca nhn dn a phng; cc em hc sinh trong nhng b trang phc mi ht vang nhng bi ca cch mng, ca ngi ng, Bc H, ca ngi cuc sng trong ting trng rn rng. Hi ua thuyn l mt hnh thc sinh hot vn ho th thao c tnh thng v lnh mnh. Nhng t vi nm nay, hnh thc sinh hot vn ho ny ang b mai mt dn. Thit ngh, vic khi phc, duy tr v pht trin hnh thc sinh hot vn ho dn gian ny l mt vic lm c ch, nhm p ng nhu cu sinh hot vn ho tinh thn ca nhn dn a phng, trong chng mc no l s gp phn vo cng cuc xy dng mt nn vn ho tin tin m bn sc dn tc H Tnh v c nc ./.
786
V.Q.T
787
Hi rc nc Ph Li*
Trn Quc Thnh
Mun cho mt chn i qu

Khi Ph Li, khi v thnh Phao Ngy nay, ni n Ph Li, ngi ta hnh dung ngay ra ni t nh my nhit in, thuc tnh Hi Dng! Song, Ph Li vn l t Bc Ninh, gm Ph Li lng (nay l thn Ph Li, x c Long, huyn Qu V) v Ph Li ph (ni t nh my nhit in thuc x C Thnh, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng). Ngy xa nhiu huyn, x t Hi Dng, Hng Yn thuc tnh Bc Ninh, khi triu Nguyn ct huyn Ch Linh v Nam Sch v Hi Dng, Bc Ninh vn khng cho ph Ph Li, n thi khng chin chng Php, bn Bc Ninh vn v bao ph Ph Li bn kia sng Lc u, sau tin ch huy chin u, Chnh ph khng chin mi quyt nh ct ph Ph Li v Ch Linh. Ph Li c hai ph: Ph Phao Tn v ph Phao Sn, xa c n quan binh trn ni Phao Tn nn Ph Li ph gi l n Phao; triu nh nh Nguyn xy thnh bao quanh ni Phao Tn nn n Phao tr thnh Thnh Phao v c cu ca dao trn. Hi rc nc Ph Li c t lu i, c hng nm vo chiu 14 thng 8 m lch l dn Ph Li m hi rc nc. Cc c ph lo, cc giai inh trong ba gip n chay, king k thanh tnh, tm gi ty u cch hng chc ngy, ri cc trai tn, theo s ct c ca gip mnh, ko nhau n sn lt trc nghi mn ngoi d cuc ko kn ngha l ko qun kn ngi vo phu kiu. Trai lng ng hng mt xung quanh sn hnh vung mi chiu khong 8m. Mi ng tc i ng, chuyn dch phi theo lnh ca ngi chp hiu. Bn mi hai trai inh kho mnh, trng kin, thun thc ng tc c tuyn chn rc kiu, rc nhang n, long nh, thuyn rng v thuyn c (tiu nh).
*
Trong cng trnh Qun th vn ho Ph Li - i Phc.
788
St ngy rc, cc trai trng tuyn li phi ko kn ln na chn ra 12 trong 42 ngi: 4 ngi vo n chnh, 8 ngi vo n gng gi l bt cng, s cn li phi chn 2 ngi che qut hai bn kiu chnh, 8 ngi rc nhang n, 10 ngi rc long nh v tiu nh, cn 10 ngi y nga, gi loa v cc vic khc. Trong khi trn n ko qun chn ngi (ko kn) th ngoi sng Ct (mt on sng o t ao Ri ra sng Ci thi bi thuyn, kn thuyn rc), cng n ra cuc thi cho thuyn si ni. y l vng lt nn nh no cng c thuyn v ai cng tho ngh sng nc, song n thng hi, nh no cng cho nhng trai thanh, gi lch luyn tp tay cho hng chc ngy c tuyn vo thuyn rc. Trn on sng Ct ng c thuyn d thi, khoan cho theo nhp hiu, thi gian ti ch do chp hiu iu khin v ch c 12 thuyn trng tuyn. Nhng gia nh c thuyn trng tuyn c ch hi rc cho l khc, l vinh d lm, nhng thuyn thua cuc tuy hm ch dn xem rc, c tin cng khng khoi bng. m rc i u l 12 l c thn cch nhau nhng khong nht nh. Sau na n nhng o kp cho, tung, ng thnh nhng Th Knh, Th Mu, Quan Cng, Trng Phi... gi l i n ng. Ri n phng bt m (c th l phng lng, c th l phng thin h n xin m), t 10 n 20 ngi iu khin cc nhc c: kn, trng, nh, h, n, so, thanh la, no bt, m, xnh... mc o the, nn chp da, qun trng (hoc cc phng ngho mc bnh thng), va i va c nhng bn nhc vui nh: Kim tin, lu thu, hnh vn hoc ma k ln, s t, xnh tin... Sau n mt con nga bch, mt con nga hng bng g, ng trn gi c bnh xe, mi nga bn ngi ng bn gc, y t t... Nhng ngi ny u cht khn , mc o np xanh, qun trng, chn qun x cp. Sau l hng lnh nh thnh, u cht khn xanh, qun trng, o di vng, tht lng , b mi bn tri. Mi ngi vc mt th t kh to gi roi v thng in nh: lng, bin, siu ao, bt bu... Tip n bn ngi khing gi thuyn rng sn son thip vng tng trng cho chuyn i ca Khng L thin s (v thnh c th
789
a phng ln kinh cha bnh cho nh vua), sau bn ngi khing gi tiu nh, trn gi t chic thuyn nh sn son, cho nc, go ng tng trng cho on i sng nc, cho li ca Dng Khng L (tc Khng L thin s). Ni tip l 4 ngi khing long nh t bi v Khng L, sau l 4 ngi khing nhang n t bi v Minh Khng (v thnh th hai th sau Dng Khng L- ng ny h Nguyn). Nhng ngi ny y phc thng nht, t chnh nh trn. Nhn dn n xem rc rt ng. m rc i t t, c tin nm bc li li li ba bc. Ngi xem rc c bit ch n on ngi rc kiu Thnh. y l c kiu bt cng sn son thip vng p nht trong vng. Trn kiu c bi v v cho nc, go ng. 12 chng trai chn kiu kho mnh vm v, mnh trn ng kh bao, i m v, buc cho mt chic khn vng to bn t vai phi sang sn tri. By ngi chp hiu chia khong lm hiu lnh cho tng on rc. Ring ng chp hiu ni chu trch nhim ch huy on trai chn kiu. Khi kiu i di ng mung (mi ngi cha ng H) th cc trai phi i qu, hai khuu tay t vo hai bn bao cnh sn. ng chp hiu ni iu khin cc ng tc bng hiu lnh lm sao cho kiu khng b nghing lch. Hai bn kiu Thnh c tm ngi tng gi, o t mu lam, qun hp s trng, m min, chn i la, hai bn tay lng giao nhau trong ng tay o thng chp vung gc trc ngc i theo kiu cung knh theo hiu lnh. Sau kiu l c nht, c nh, l phc nghim trang nht m rc, ng ch t (c th l chnh tng, l trng, cng c th l cc c trong dn), i m min c hoa vn dt bc, trn m c mt nguyt lp lnh. T nn m, o qun, giy ng u mt mu ta. Trc ngc o c bi t, di thu song phng mt nguyt. Ra ng vin trng, mi cong, xung quanh vin kim tuyn. Hai bn tay chp tr trc bng, cung knh bc theo ting trng khu, ting king tung...king... im hai bn. V Thnh l thin s (Khng L- Minh Khng) nn cc vi gi i u bng mt on vi trng (nh m tang ngy nay) k nim ngy mt ca Thnh t, xung quanh vi c ng vin mu xanh, cc vi va i va k k nhc s tch thnh t.
790
Quan trng trong m rc l hai ng tng c. Mt ng mc o thng tht lng xanh, mt ng mc ngc li, i khn xp, qun trng, cm loa ng truyn ming loa...loa...tr gi trai gi... dp ra hai bn... kiu c Thnh sp qua... ng ny i n du, dn dt ra n y. Trn gc chung nh ni, ting chung vn ngn nga u u, nh cm nhp. Khi kiu Thnh n gc b ao ri, cc con ri (c ngi iu khin) ng ln ma ht, vy cho. Ri, nga, kiu c t xung thuyn, cc thuyn rc u dn giy trang kim cc mu kt hnh t linh, t qu, cc phu thuyn cng n mc sc s, ngoi on thuyn rc 12 chic (ca ba gip) cn hng trm thuyn ch dn i xem rp mt khc sng. 24 tay cho thuyn khot nc theo nhp trng. H khoan nht mi cho nh biu din v thut, rt p mt. Gn n Vc Chung (mt vng nc xoy gia sng Lc u) thuyn rc theo th t nh vng quanh vc, ri xp ngi th dng li, cc thuyn dn xp hng vng trong, vng ngoi. Nghe ting loa truyn, trng nh ngi reo, mi ting xng t, nhp trng, c thng v ng th ch li ly go ng mc mt go nc vo cho. Khi cho nc y, on thuyn rc li r m ng thuyn bn, khot sng v b v on kiu rc li uy nghi, trnh trng rc Thnh gi hi cung. Ln rc hi cung khng i git li nhng cng i rt chm, khng km phn trang trng, tn nghim. V ti n, chung trng hi, cc c ba ban, k dch trnh trng khing cho nc vo hu cung, mi bc i u theo nhp trng. Cho nc ny dng lm l mc dc cho v thnh./. T.Q.T
791
Hi Ph ng*
Nguyn Vn Huyn
i Ph ng l mt trong nhng l hi k th nht. cng l hi c ngi ta bit n nhiu nht, c tnh i chng nht, hng nm c n ngy 9 thng t m lch l thu ht rt ng ngi n trn hai b sng ung. C cu dn ca Vit Nam ht rng: Mng by hi Khm, mng tm hi Du Mng chn u u tr v hi Ging. Ging l tn nm ca lng Ph ng. Mt cu khc cng chng ht rng: Ai i mng chn thng t Khng i hi Ging cng h mt i. Ngha l con ngi t nht trong i cng phi mt ln d hi Ph ng, nu khng th cuc i s rt t nht. Ni cch khc, ngi ta cht i m khng c bit n nim vui th ln trn i. Vy, c ci g hi Ging m ci lng c xy dng mt cch nguy him ti ngay chn mt con , cch H Ni khong 18 cy s, hng nm cun ht c ng ngi nh th ko n di nh nng vo thi im y gay gt lm ri? Th nhng trc ht, v thn m nng dn Vit Nam ca ngi trong ngy hi y l ai? Nc Nam xa c tn l Vn Lang. i vua Hng th 6, t nc ho bnh, dn sng thnh vng. Nh vua khng cng np nh n bn Tu na. Vua n t mun i tun du, thm l nh em qun sang xm lc. Vua Hng lo ngi, bn hp qun thn bn cch gi nc. Mt vin i thn tu: "Xin b h cu Long Qun. Phi xin Long Qun c cho ta mt thn tng dp k th". Nh vua ra lnh dng mt l i ln, cu cng ba ngy. Bng mt cn ging ln ni ln, sm chp rc tri, ma nh trt nc. T gia kinh thnh hin ta mt c gi mnh cao 9 thc, mt ln, u tc trng
*
Trong Gp phn nghin cu vn ha Vit Nam, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1997. Do iu kin n lot, chng ti khng in li c cc hnh v, nh minh ha ca tc gi. Mong bn c thng cm.
793
xo. C va ci ni va ma ht. Nh vua c tin ch thn n ti ch mi c gi ng knh ln l i v dng l vt. Nhng c gi yn lng, khng thit g n ung. Vua ni: - Gic Bc sm mun s xm lng nc Nam. Kt cc s th no, xin Ngi dy cho. Lc lu, c gi mi chu p: - Chc chn trong vng ba nm na, ch s ko n. Nh vua cn loan bo vi c nc cu mt ngi ti, ha trng hng cho ngi y. Ngi ti s xut hin v thng gic. Ni on, c gi bin mt ln tri. Ba nm sau gic n qu ko sang. Nh vua sai danh tng L Cng Dt cm qun. Ngay trn u, tng cm u qun ch chnh l hong t nh n, nh cho L Cng Dt thua phi li v st kinh . L Cng Dt nh t t. Vua Hng rt bi ri, nh li li ca Long Qun, lin cho s gi i khp ni trong nc tm tng ti. Vua hn ban thng hu cho nhng ai cu vn c tnh hnh. Lc by gi lng Ph ng, c mt ng gi trn su mi tui, b v ng sinh a con trai trong hon cnh khc thng. Mt m, tri lm ging bo. Sng hm sau, b ra vn xem h hi th no th thy mt vt chn to ln d thng gim vo gia vn rau. V tnh, b t chn mnh vo vt chn y, nht nhng l rau b dp em v nu canh n. Ngay hm y, b mang thai. Ri sinh c cu b, mi n ba tui vn khng bit ni, bit ngi, c lun lun nm nga. Hm s gi qua lng, b m mm ci ni a vi con: "M sinh c a con trai ch bit n bit ung, khng ni c, cng khng ci c. Lm sao i git gic c Vua ban thng m n n cha m?". Nghe m ni nh th, cu b lin ng hn dy bo m ra mi s gi vo. B rt s hi, gi b hng xm sang. B ny cng kinh ngc, khuyn c nn mi s gi vo xem s th ra sao. S gi vo thy cu b lin hi: - Ch nh i ! Gi ta vo lm g? - Cu b ng ln ni:
794
- ng hy v triu ngay, xin nh vua c cho ta mt con nga st cao 18 thc, mt thanh gm 7 thc v mt ci m st mang n y. Gic thy ta mc o gip, ngi trn lng mt con nga nh th th s tan ngay. Nh Vua khng phi lo g c. S gi mng r, v triu tu li. Nh Vua rt bng lng ni vi t hu: " l Long Qun gip ta! C gi nm trc ni th ri, nay qu nhin l tht. Khng phi nghi ng g na". Lp tc, vua sai c nga, kim v m a n cho cu b. Nhng trong khi , b m qu rt lo lng. B bn khon t trch: "Nu n con mnh ni khng ng th tai ho cho c nh". Nhng cu b ci ln, bo m: - "M c vic kim cho con nhiu ru tht, con s n nhiu ri con s mnh ln. Cn vic nh gic th m khng cn phi lo". Qu nhin, t hm y, cu b ln ln trng thy. B m khng lm sao cho con n, con mc. Xm ging phi gip b, ri c lng cng chia nhau chu cp cho cu b. Khi gic ko n chn ni Tru Sn, huyn Tin Du, tnh Bc Ninh, ngi ta a nga, kim, m n cho cu b. Cu vn vai, bng thnh mt ngi cao n 20 thc, u ngng cao, tht vang my ting, on cm gm ni vi mi ngi: - "Ta l thin tng y !". Chng nhy ln lng nga, i m, tung mnh r khong khng, ch trong nhy mt l n ch nh vua h tri. Chng ra lnh cho qun lnh theo mnh, gp ch ni Tru Sn. Trn nh lp tc n ra. Cuc gip chin tht l kinh khng. Bn tng Tu b git ti trn. Gic n b chy. Song gia cn hn chin, thanh gm st b gy i. V thin tng tr tui phi nh ngay mt bi tre lm kh gii dit ch. Gic n nh nm gio, qu xung xin Thn tha cht. Hai mi bn tn trong cc vin tng ca gic n xin ha t nay khng dm gy chin vi nc Vn Lang na. Thng gic ri, Thin tng phng nga ti lng Xun To, tnh H ng, nhy xung h tm, ri thng ti ni Sc Sn tnh Phc Yn, bay ln tri, bin mt. Vua Hng nh n Thin tng, sai lp mt ngi n th qu, tn ngi l Ph ng Thin Vng. Vua dnh 100 mu rung lm l in. Ngy nay, sau hn hai nghn nm, cn c th ln ra nhng chng tch ca
795
cuc chin u ny. Theo truyn thuyt, Thin tng Ph ng khi ra trn, c gp hai ngi dn cy mang hai ci v, mt ci bng tre, mt ci bng g xin theo nh gic. Sau cuc chin, h cng bin i, ch li kh gii. Chic v g nm v lng Qu Quyt, huyn Qu Dng, nay thnh mt lm cy. Chic v kia thnh mt bi tre lng Nghim X cng thuc huyn ny. Ngoi ra, cc huyn Qu Dng, V Ging, ng Anh, u cng thy du chn nga st. Hng nm, nhn dn k nim cuc chin thng lng sinh ra Thin tng. Nhng hnh nh, theo li truyn li, th vic t chc l hi nh ngy nay ch mi bt u t khong u th k XI, i L Thi T. L Cng Un trc khi sng lp triu i Hu L, sng cha Kin S, pha ty n Ph ng. ng thng n dng hng vo cc ngy rm, mng mt, cu xin thn cho bit vn mnh t nc. Mt m, L Cng Un mng c bi sm gm bn cu th: Nht bt cng c thu, Tu duyn ho th gian. Quang quang trng nh chiu, Mt nh nht ng sn. Bn cu ny c th hiu l: Triu i do L Cng Un lp ra s tn ti tm i vua, lm cho nc nh bnh yn thnh tr. Nh L s tn khi c mt ng vua mang tn c ch Nht t ln u ch Sn: Tt nhin bi th phi xut hin sau i L. Nhng truyn thuyt c ch rng Thin tng ph tr L Cng Un rt nhiu. V vy, khi ln ngi, Cng Un ra lnh tn to n th vi quy m ln hn v quy nh th thc m l hi. Ngy nay, c bn lng ca tng Ph ng u k nim cuc chin thng ca Thin tng. Ti s khng miu t c l hi ny, m c bit ch trng vo l din li trn nh. Ta s ln lt kho t vic phn cng, cc t chun b v chnh cuc chin u. Trc ht, nn bit l tng Ph ng gm bn lng: Ph ng, Ph Dc, ng Vin, ng Xuyn. Ch hai lng trn lun phin gi vai ch hi. Hai lng khc m nhn vai thm bo, cung cp cho i qun nc Vn Lang. Tuy nhin, c s phn cng khng phi l lng m l gip. Gip l t chc bn chnh thc gm nhng trai trng trong lng xm. Tng Ph ng c 13 gip: 6 gip ca lng Ph ng, 4 ca Ph Dc, 3 ca
796
ng Vin v 2 ca ng Xuyn. Nh vy, 10 gip ca Ph ng v Ph Dc lun phin nhau, mi gip mt ln trong vng 10 nm, lm ch l. Xp theo th t tm quan trng, 6 gip ca Ph ng ch tr. Nm sau (Mu Dn, 1938) s l phin ca gip oi. Bn nm sau na, s chuyn cho 4 gip ca Ph Dc l: Ta, Go, Nng, Me. Gip ch hi chu trch nhim t chc l hi. Gip phi c cc ng Hiu c, Hiu ching, Hiu trng, Hiu trung qun v Hiu tiu c. Tt c cc tng ny trong i qun Vn Lang, c che hai lng. Ring ng Hiu c c che bn lng, v ng l tng trng cho Thin tng trong trn nh. S ngi ny c chn trong m thanh nin ca gip, t 12 n 20 tui. C th l ngi c v, song khng c qu 26 tui, khi nhng trai cha v trong gip n phin c ch nh nhng khng kham ni cc khon phi chi cho vai mnh c phn. Bi v cc vai c phn qu l tn km. T mt thng trc phi sm sa nhiu, may qun o p, kim nhiu ngi giu. Ngi sm vai Hiu c li phi mi chc dch, bn b n ung nhiu dp trong sut thi gian m hi. Nm ngoi, con trai ng chnh tng lm Hiu c phi chi n 900 ng bc. Nm nay, ng Hiu c rt tr, v nhng ngi khc khng sung tc m nhn vic ny. Hai lng ng vai thm bo, phi c mi lng 3 thanh nin lm Hiu ching, Hiu trng v ph trch vic thm thnh. Trn y l v b ch huy trn nh. V qun, ngi ta chn bn lng trn trong s nhng trai trng t 18 n 36 tui, chia thnh 10 i, mi i 1 ch huy v 15 qun. Ngoi ra, ly thm Ph ng 12 ngi lp i v binh. Cc chin s ny u mc trang phc n gin (nh kiu hai bc tng cng chnh vo nh lng nh Bng, th cc vua i L, ph T Sn, tnh Bc Ninh). Kiu ng phc ny gm mt mnh vi en qun quanh bng, c tht lng r xung nh kh che. H cn mang theo bn hng mt ci ti nh bng vi en, hnh cng li lim c tua vin. Ci ti ny tht dnh vo mnh vi cho mu c qun thn trn, hoc cng c th buc ring bng mt si en. Tt c u cm trong tay mt ci qut, u i m en ht ra ng sau, m c ng thu, git nhng mnh gm nh, trn. Chn i t. Nhng ngi ng vai ch huy cng i m en, nhng nh vo khn. H mc o thng xanh v i giy h.
797
Ngy mng 1 thng 3, trc mt chc dch hng tng, gip ch hi dng cng ln thn hai ci tru v nhn s v phn vai. My hm sau, hp gip chia vic cho tng ngi. Vo ngy 6 thng 3, ng Hiu c v nhng ngi ch huy khc phi trai gii. Ring ng Hiu c phi mt gian dnh ring cho mnh trong sut thi gian lm l, n ring, ng ring, c nhng ngi hu chuyn lo vic phc v. Ngy 15, gip ch hi rc ly hng n n, khn trnh din vi Thn cc ng Hiu c, Hiu ching, Hiu trng. Trc mt tng l, ng Th t giao cho gip c hiu, ching v trng. Cc ng Hiu nhn rc v nh luyn tp, vi s gip , by v ca nhng ngi ch huy nm ngoi. Cng ngy, cng theo cch thc trn, cc Hiu trung qun, Hiu tin qun c nhn trng khu. C lnh may bng la nhum mu hng hong, di 7 vung, kh vi 0,35m do gip ch hi lm. l c ch huy ca Thn. ng Hiu c s pht c y trong trn nh, sau l c vn m nh th c cm gi trong chnh in c nm, n ngy 15 thng 3 th giao cho gip k cn cm v tp. Hng nm, n ngy hi l phi thay c, nn nm no cng c c mi. Hiu c ch tp vi l c c. Chn ngy lnh trong 7 ngy u thng t, mt v hng chc vit ch tt c mi n nh ng Hiu vit ch "lnh" ln l c trc mt cc v i din cho gip ch hi. Bt lng, mc tu u phi mi. Ngy 7 thng t, t c vo hm rc n mt ci miu trong gip, tra cn ri cun li, vo mt ci bao hnh ch nht thu rng phng, on cui c tua r. Trong bao ny, ngi ta b vo 100 t giy bn trng, mt ngn mnh giy mu ct hnh con bm v 60 mu g hng to bng nhng ng xu. C ci ti y c gi l "miu". Vo lc 10 gi sng, gip ch hi cng ng Hiu c trn trng rc ti "miu" ln n Mu, cch n Thng khong 7000 mt. T ngy 15 thng ba, Hiu c phi tp tho vic cm c, ma c. Cc ng Hiu khc phi tp nh trng, ching v tiu c cng th. Nhng vai ng qun lnh, tng t phi tp cho, v cch cho ca ngi chin s mc nhung phc khc vi cch cho ca cc quan vn. ng Hiu, d l Hiu trng, Hiu ching, Hiu c, Hiu trung qun, Hiu tiu c, khi cho phi gi thng ngang cch tay, ri chp tay li trc ngc, khuu tay dng vi b vai. on a hai bn tay chp li ngang ngc hng v pha bn th. Ri rt hai bn tay vn chp li t trc
798
ngc nh c, trong t th vn ng nghing trc in, chn tri sang chn t, chn phi sang hu. Sau , i tht li, lui ra. Mi ng tc phi lm rt nhanh, ch khng thong dong nh kiu cho bnh thng ca cc quan vn. Qun s cho ng lot ch khng tch ring nh cc ng Hiu. H ng hng t trn nhng chic chiu tri trc hng n, ngi khi ng v kho mnh ng trc, cng cho mi ln. H sp xung theo hiu trng ca mt ngi ch huy mc o thng xanh, v ng ln theo hiu ching ca mt v ch huy khc. Sau , h xp hng hai theo dy ct gian gia n. Theo hiu tiu c, h xoay mt i nhau, rt t trong ti mt chic qut v m qut ra. Li c ting hiu tiu c, mi ngi cm qut tay phi, ging tht thng tay ln gi qut cao qu u, v cng h: "D !", ri h tay xung. C lm nh th mi ln. Tip theo, h xp hng hai trc chnh in, ci u, tng hng lui v, va li va h: "D ! D". Ngy 25 gip ch hi n n dn dp v ra th. Mt s ngi c giao vic dn dp ni th cng v sa sang ng s. Ngy 1 thng t, duyt cc i ng. Mi ngi c giao mt vic trong m rc. Ngi ny mang cc bo vt, ngi kia cm binh kh, ngi n i trc hay i sau v.v... Tt c mi vic c ghi r trong mt cun s, khng ai c thay i. Hm mng 6, ti c chng kin hai ngi ng vai qun ci nhau. Ngi ny bo rng anh ta c quyn i trc ngi kia, v anh ta l ngi lu hn trong lng. Nhng ngi kia c chc dch chn, v anh p ngi v kho hn. H ci nhau lu lm cho m rc khng i c. Vic phi a ra trc cc hng chc, v ngi ta nht tr theo ng ch to rng, trc Thin tng, mi ngi dn trong lng c hay mi u bnh ng, v c theo l lng, ai kho p hn th c i trc. Ngy mng hai, chn lnh v binh. Ngy mng nm, tp trung trc n tng duyt. V nh vy, binh s c tp dt rt k cng. V nu hi trn tin hnh khng tt th c tng s mang tai. S thnh vng ca cc lng tu thuc vo l hi ny. V nu chiu ngy l chin thng, khng c my ko n quanh n, th l l cha c Ngi hon ton nhn cho. T ngy 6 n ngy 12 thng t, trong by ngy, t nc xem nh ang b uy hip. T quc lm nguy !.
799
Nhng nhng ngi Tu, bn k th t phng Bc, nhng dn ca Hong nh n, ang u? Chng ch c i din bng nhng ngi ng vai tng lnh ca chng m thi. V chnh cp tng phi lo vic t chc i qun phng Bc ny. Bn qun ta c chn trong s nhng ngi kho mnh nht, nhng trai trng. H thuc kh dng, l nh sng, l chnh kh, l pha tt thng. Bn tng Tu phi l nhng phn t xu, nhng t kh. Chng phi c i din bi nhng lc lng ca ci c, bi yu t m. V ngi ta chn nhng c gi t 10 n 13 tui trong tng ng vai l tng Tu ny. Tr gip ch hi, mi gip phi c 3 thiu n. Nh vy l c thy c 28 tng ch, trong chn ra 2 ng vai nguyn soi. Tng gic i m thu hoa. Hng tng trao cho mi ngi thanh kim v mt l c ui nheo. Thng nhng c b ng cc vai ny c chn gip Ban l gip lin anh trong lng Ph ng, tr khi gip ny lm ch hi th vic chn hai nguyn soi ch s dnh cho gip Ph. C 28 c gi ny u mc o di mu sc khc nhau, eo n trang bng vng v bc. Ngy mng 8, tc l trc ngy m hi trn, chc dch lng tng duyt i qun ng vai ch. Ni mt cch n gin, y ch l vic ch nh c gi no s ng vai chnh tng, c no l ph tng. mi gip, c gi xinh nht c i trc lm chnh tng, c i sau l ph. Nhng chnh trn nh cng c chun b trc t ngy mng 6. Khong 3 gi chiu, ngi ta lm mt cuc rc ra trc ging n Mu ly nc ra binh kh. Hai ci v s c t trn l thin, trc mt ging. Ngi i u ng st ging, cm chic go ng mc nc, chuyn cho ngi trc mt mnh. H chuyn cho nhau cho n khi go nc n tay ngi ng bn v. Ngi ny thong th nc vo bnh, qua mt mnh vi lc mu . ng tc cui cng ny phi c hnh theo Hiu ching ca mt v ch huy mc o xanh. Sau , ngi ta ra binh kh ngay sn n. Sng mng 7, vo khong 11 gi, ngi ta khing l c lnh n t trc n Mu, tc l n th M ca Thn. n 15 gi ngi ta ko i kim tra mi cng trnh c tin hnh dc con ng dn n ni tp trn a. Nu cn, hng tng ra lnh phi lo sa cha ngay. Cui cng, ngy ln ti. Ai i mng chn thng t Khng i hi Ging cng h mt i.
800
Khong 11 gi, t ln n. V th ch ca gip ch hi ng lm l. Ri cc tng ch huy duyt qun ca mnh. Tt c sn sng ra trn. Cng lc , u lng ng Vin, ti on ng i mt vi ci m sen lm p hn phong cnh ca khong rng nm gia hai con c v mi, c gi l ng m, 28 vin tng Tu cng n ngi vo ch nh. H ngi vt vo trn nhng ci kiu, chung quanh l h hng, b con v cc bn n trong lng. Di tn lng cng do b cm, h tip tc trang im cho nhng c gi ng vai tng gic. Vo lc 1 gi chiu, i thm bo n n bo tin gic ti gn v h tri ng Vin. Trng ni ln, mi ngi ko n n nghe lnh. Qun lnh, sau khi cho v h to: "Tun lnh!", cng ti gi ly binh kh, ri ko ra. Cc ng Hiu n lm l, cm ly ching, trng, c, ra ng trc n. Tip , con H hin thn ca sc mnh bo lc, dn on qun ca mnh n quy phc. Theo truyn thuyt, nc i Lao (Lo) xa kia l mt ch hu ca nh L. L Thi T nh n Thin tng, dnh c mt on ca ma ngi Lo vo vic th Thn. Sau ny, ngi ta giao cho lng Hi X, b bn kia sng ung, i din vi n Thng, c hng hoa li 27 mu rung hng nm lo vic cung cp i ht Lo v ma H ny. Mi nm, mt trong bn gip ca lng Hi X phi a n Ph ng 20 ngi. Mt ngi ho trang lm h, mt ngi ch tr, mang sng g, ngi th ba cm trng cm, mt ngi khc mang ching nh, hai ngi cm mt on tre, mt u c tua giy xanh , gi l c lau. S cn li cm snh tre. Trc lc ra trn, H xin quy phc v ma nhy trc chnh in. C on lm l theo hiu ching trng.Cui cng u ht theo nhp snh1. Th ri, t sn bi ng, ching trng ba hi ni ln. Cuc hnh qun bt u. Dn u l hai v ch huy i tin v. Tiu c, c 12 tr em mc o mu, cm roi song i trc. Tip l H cng qun ca mnh, n c x ca Hiu trng, Hiu ching, Hiu trung qun. ng Hiu c i sau, tay cm c lnh, st ng l con nga bch do nhng lnh ca Thn ko. Hm cha trang phc ca Thin tng c rc i sau cng. Qun lnh cm binh kh diu binh xp hng hai i theo m rc.
Xem bi Ht v ma i Lao Hi Ph ng (Bc Ninh), trong cun Gp phn nghin cu vn ha Vit Nam tp 2, tr.57.
801
C on chy ra trn a. Tht l c mt khi ng ngi no nhit trn sut mt con di gn 3 cy s. Khi qua n Mu, mi ngi dng li, ci u. 2 gi chiu, on qun tin n trn a qua con c vt ngang lng ng Vin. Trong khi , qun ch by binh b trn trn con mi. Bi chin trng rt n gin. Gia hai con l h sen. ch n ng mt h. Pha ny l mt khong t l nh nhng m g. Trn khong y, tri ba chic chiu trng loi thng, xn mt u. Gia mi chic chiu c chic bt p trn giy trng. Chiu tng trng cho ng bng, bt l i ni, giy l my. Trn mt m t nn con c, dng mt bn th. m rc ko n, nga v binh kh, c qut c t c y. Cc ng Hiu ching, Hiu trng, Hiu tiu c ca trung qun, ngi cm c lnh n tp trung chung quanh cc chic chiu y. Ngi ta ngh 30 pht. V n 2 gi 30 th bt u trn nh. ng Hiu cm c tin vo chic chiu u pha gn bn th. Ngi ta vn hai ng tay o rng ca ng v buc li pha sau lng ng. V Th ch lng Ph ng c ng Th t gip sc, m l c nh thy, c gi trong mt ci bao thu. Nhng mu giy mu v g hng ng trong bao tung ra, v ngi ta tranh nhau nht ly khc. Nhng ng th t cng kho lo gi li c kh nhiu trong ci hp sn son, sau ny s phn pht cn thn cho dn trong tng, lm sao khng ai t nnh. By gi l c c ging rng. ng Hiu c bc ba bc, chn tri ht sang t, chn phi ht sang hu, tin vo chiu th nht. ng nhc chn phi ht i chic bt v t giy, tc l ng vt qua ni, qua my. Sau , ng ng vo chiu, hai bn chn st nhau, nhy ti ch hai ln. ng qu gi bn phi xung chiu, chn tri lm thnh gc thng. T th y, ngi ta cho l theo hnh dng trong nt ch lnh. Ri hai tay cm c, ng pht sang phi, sang tri, xoay l c quanh mnh ba ln. m ng xng to, cng m theo ng khi b nhm ln. Xong, ng ng dy, i git li ra khi chiu. m ng nhy b vo tranh nhau chic chiu y, v ch cn mt mu chiu, d nh n my cng may mn, khi c bnh tt, n b v sinh cng c th sinh con. Cho nn, trong khi trn nh chng gy nn cht thit hi vt cht no, th chnh nhng chic chiu ny c khi li lm mu.
802
Cuc chin u thn b ny cn c lp li hai ln trn hai chic chiu kia. V khi chic chiu th ba cun i l lc qun Tu b nh tan. Bn tng gic ln xn rt lui. Nhng c gi n tng vn ngi trn gh c on tu tng rc chuyn v hng lng Ph ng. Qun ca c Thnh khi hon, trt t ko v n. Qua n Mu, pho n vang lng. Ti n Thng, ng Hiu c cm l c ln gi t trc hng n, gia chnh in. Ching v trng dn hai bn ca chnh. Con nga bch cho dng trc bi ng, sau ci bn m o ca c Thnh. Tic ln c dn ra trc sn n khon i cc tng v binh s. Th nhng cuc chin thng cha trn vn. Bn tng Tu chnh n li c qun ca chng v ko n tn Ph ng. y l v trong trn nh va qua, c Thnh- qua vai ng Hiu c- khi pht c ngc hai nt ngoi ca ch lnh. ng vch nt phi trc nt tri. Th th cha linh nghim. ch cha bi hn. i thm bo ng Xuyn n trnh vi c Thnh rng lnh th ang b uy hip. Mi ngi b tic, cng lao ra chin trng. Tng gic lc ny h tri trn m t ngay gia n Thnh v n Mu. Qun ca Ph ng phi vt qua tri ch. Mi ln ng Hiu c lt qua m tng y, ngi ta t mt qu pho ln. Ti n Mu, ni ch ng c, on qun lin li li. Hiu c v cc v ch huy khc tin ti khong di chn , ni gi l Si Bia, trc mt lng Ph ng. Chnh ni y, s din ra trn nh th hai. Ba chic chiu cng c tri ra nh ng m trc mt m t lm bn th, t nga bch, v kh v c x. Mt khn i c dng sn trn , cho cc quan chc tnh Bc Ninh v cc khch mi ngi d nhn r xung dy chiu. Ba ting trng lm hiu. ng Hiu c tin hnh li cc ng tc nh trn nh th nht. Ch khc l ln ny ng pht l c t tri sang phi, vch ng hai nt ngoi ca ch lnh. Dn chng cng a vo tranh nhau tng chic chiu. trnh nhng s c nh nhiu ln xy ra, ngi ta quy nh cch phn chia cc chic chiu nh sau: Trn u, chiu th nht dnh cho qun lnh lng Ph ng; chiu th hai, lng Ph Dc; chiu th ba cho tt c mi ngi ngoi tng. Trn th hai,
803
chiu th nht cho qun lnh lng ng Vin, chiu th hai cho lng ng Xuyn v chiu th ba cho khch ngoi1. Khi chic chiu cui cng ny cun i l lc bn tng ch b hon ton i bi. C bn sp hng trn sn dn vo n xin u hng, ng Hiu c bc qua mt chng duyt li. Hai chnh ph tng ch phi ri gh ngi, i b n n, qu xung trc bn th, ly bn ly, vi hai ci. ng Th t cm ly thanh gm ca chng, dng mi gm hch m o chng ra, em vo chnh in dng ln c Thnh. Vy l hai tn tng u s b hnh quyt. Cc tng khc u c tha. Binh s ta yn tm ngi vo tic n mng thng trn. V tri cng ti. Hm sau, ngy 10 thng t, im binh, kim tra kh gii. Lm l t ln t Thn. C tic t bn t ngi n khao tng s. Nhng tng gic quy hng n dng l vt cng Thn, cng dn tic mi chng n. V th l thin h thi bnh. Ngy 11 li c cuc rc ra ging, ly nc ra ra binh kh. Tr chi t chc khp lng. Thi u vt ly gii. Din tr trc n. Ht chc tng cThnh chnh gia nh trung. Ngy 12, li c cuc rc i kim tra li bi chin trng. C trng treo trn cc cy so, cm dc con ng lng ng Vin ra ng m, chng t l k ch thnh tht u hng. Lm l t ln cng Thn. n ti, bn ca n c tuyn chn sau cuc thi t 7- 9 gi sng n 12 gi tra, ra trc in th, ht khc ca Lc thnh, bn ha m ca nim vui. L hi ny n tng c h t tng o l v trit hc, nhm th hin s ho hp trong gia nh v trong quc gia. L hi cng hng vo mt c mong thc hin Thin h thi bnh bng con ng Trung dung. y thc s l mt l hi ca Ho bnh v An lc. Hm sau ngy chin trn, ngi ta m tic khon i tt c mi ngi, c bn thng trn v bn thua trn. L hi tht trn y biu tng. Ti ch mun ghi y
1
L c lnh cng a li may mn. Mi nm, ngi ta chia nhau l c ca nm trc, l c dng tp di cc vai: phn l c c ch lnh dnh cho ng Th ch hnh l ngy mng 9 thng t, ngy din ra trn nh: phn t ch lnh n cn c dnh cho ba ng Hiu (c, ching v trng); cn li bao nhiu chia chng cho c gip ch hi.
804
bn biu tng. l: Trung, Hiu, Thun, Nghch. Lp tc p li ku gi ca Vua, l Trung. Ci mnh trc n th M trc khi ra trn v t pho mng lc khi hon, Thnh Ging l ngi ch Hiu.Vch ng ch lnh bng nhng ng tc hon ton n khp, l Thun, bi th m Thnh ginh c Ho bnh trn vn. Nhng khi hnh ng theo t tng Nghch, tri vi trt t t nhin hay s vt c an bi, th Ho bnh l mong manh, nim An lc s ch l nht thi./. N.V.H. Ghi ch* : 1. Hi Ging Chi Nam: Nhn dn trang Lin ng nay l lng Sen H x L Chi, huyn Gia Lm, H Ni, nhn tng nim ng Hin Cng, hng nm m hi, gi l hi Chi Nam, trc hi Ging Ph ng mt ngy. V vy c gi l hi Ph Ging vi suy tn hi Ging Ph ng. Cng vo lc t nc b gic n xm lc. ng Chu bo s gi vua Hng em cho ng chic thuyn st v cy tru st. Th l ng Chu em thuyn xui theo sng ung i nh gic. on dng s gip l c vi k th trn sng. Gic tan, ng Chu v qu mng cng v ho. Ngi lng suy tn ng l Hin Cng, th ng lm Thnh hong. Sng mng 8 thng 4 sau cuc t l nh, hai ton trai lng (s ngi bng nhau, kho mnh) chia lm hai phe: ton 1 tng trng cho qun Thnh, tc qun ta (mnh trn, kh , bao vng) cng ton 2 tng trng cho gic n (mnh trn kh xanh bao trng) din li trn nh gip l c trong chin trn v din tr cp da cu may. Ai cp c da gi l tng (may mn), l lng cho php ngi y c p chia cc mnh cho cc trai inh nh chia chin qu mi ngi cng hng. 2. Hi Ging n Sc Xun nh (Huyn T Lim) Truyn thuyt k rng khi t nc thanh bnh, Ging- nh thin s- tr v tri. Trn ng tri nng, Ging dng lng Co (thn Xun To, x Xun nh), tm mt, ngh ngi, ri n tra vi gi cm v my qu c. Lc ra i, Ging b qun thanh roi st. Ti nay phin Ging ngi ngh vn du di nng ma bn cnh ging nc lng.
Th Thnh Ging l tn ngng ca nhiu lng Vit Bc B, chng ti xin gii thiu mt s cc l hi th Thnh Ging khc.
805
Hi Ging n Sc Sn Xun nh m ngy 6 thng ging, tng nh cng n v nhng k nim thing ling (l nhng du tch) ca ngi anh hng. Sm mng 6, ca n rng m, ching trng ni ln bo hi. Sau cuc l, m rc kiu Thnh uy nghi i t n ra ging Thnh chng kin nhng vt chng lch s m dn lng vn gi gn nh mt truyn thng tt p Ung nc nh ngun. 3. Hi Ging Sc Sn. Sc Sn thuc x Ph Linh, huyn Sc Sn (H Ni), l im cht ca cuc hnh trnh chn trn th, ni Ging ngi ngh, ngm nhn t nc ln cui, ri ci o li, phi nga v tri. Nhn dn quanh ni Sc, nh n Thnh, m hi 3 ngy, t mng 6 n 8 thng ging, ly ngy mng 7 (Thnh ho) lm chnh hi. Khu di tch y gm 6 cng trnh: n Thng, cha i Bi, n H, miu Thnh Mu, nh Bia, khi hnh l v tip khch. Mng 6 (vo hi) m u l l dng hng ca dn lng v khch thp phng. n gi t (24 gi) l l khai quang (tm tng Ging) do ch t v chc sc thc hin. Mng 7 (chnh hi) - l dng hoa tre v l chm tng (gic). Hoa tre l thanh tre di khong 50cm, rng 1cm, u tre vt x bng v nhum cc mu, ch yu l mu vng. Xa 52 x ca 9 tng thuc huyn Kim Anh mang hoa tre v l dng cng. Sau l dng tre c tung ln trc sn n cho dn chng cp cu may. Hi Ging Sc Sn l hi u xun, c quan nim l hi vo ma sinh si ca ging loi, m biu tng ch yu gn vi tn ngng phn thc. Tuy vi nghi thc l Thnh thing ling gn lin vi truyn thuyt lch s, hi Ging Sc Sn vn mang r tnh cht ca hi cu ma theo tn ngng dn gian ph bin trong hu ht hi xun vng ng bng v trung du Bc B ngy trc. Cn l chm tng tng trng ca hi ny tin hnh theo truyn thuyt Thnh Ging phi nga t Chu Cu (Qu V, H Bc) ui gic n n y, dng tre ng p cht tng u s l Thch Linh cng t tng v hu tng ca hn. 4. Hi Ging B u Vo ngy mng 8 thng ging, va xong l Khai h, dn lng ven sng Hng li n nc r nhau i d hi lng B u (huyn Thng Tn, H Ty) xem l Thnh v u gy. Lng th Thnh Ging l Thnh
806
hong, v c cng dit i thung lung tr thu qui cho dn vng ny. Truyn thuyt k rng: nguyn khi Thnh Ging trn ng bay v tri, cht nh nghe thy n o rm ran di t. Ging ci nhn v lng nghe, ng nhn ra l ting ku la ca dn chng v hai con thung lung ang honh hnh mt nc sng Hng, m trong c mt ngi ang b thung lung cun lc ni, lc chm. ng bn quay li, lao xung nc tiu dit c i thu qui khng l, hung hn, v l lng thay khi nhn k nn nhn m ng va cu li chnh l m Ging. ng v cng sung sng...Cc ngh nhn ti nng ca lng tc tng Thnh Ging bng g, cao ti 15 thc (5m), nh mt cng trnh iu khc tuyt diu. Mi nm, sau l Thnh c tc thi gy git gii y ho hng, nhm din li tch ng Ging nh tre ng ng nh gic n xa... Mc du Hi Thnh Ging mang ch nh gic rt r, song nhn dn khng ch try Hi Ging lch s. Cn mt tm thc khc ca ngi xa v hi Ging, l vui hi l cu ma. "Lm rm hi Khm, U m hi Du, V u hi Ging". Hi Ph ng thng 4, kt thc ma xun, dp nng nhn- v lc ny l vo ma lm n, u h: "Thng T cy v rung ra, Thng nm gieo m thun ho ni ni..." Vo my thng ny, min Bc thng c dng v ma dng. ng Ging v hi c, v sau mang thai, sinh ra Ging. Thc n nui Ging ln, lng cho Ging nh gic l cm c, sn phm nng nghip bui s khai. Hin tng v l cu ma Hi Ging l mt h thng biu tng khi u t mt huyn thoi v ma dng v thn Mt Tri. Truyn ng Ging ho quyn cng truyn thuyt lch s v ngi anh hng chng ngoi xm, cui cng chuyn ho thnh nghi l din xng anh hng ca honh trng. V b nm hi lin hon, tng nim Ph ng Thin vng- ly hi Ging Ph ng lm ht nhn- b sung cho nhau hon thin hnh nh cao c v ngi anh hng. l thc hin hai nhim v ln lao ca cng ng ngi Vit ng bng v trung du Bc B trong qu
807
trnh tn ti ca mnh l lm nng nghip v nh gic gi lng, gi nc./. N.V.H
808
Hi n Ph ng
Thch Phng - L Trung V
Hng nm c n ngy 11 thng ging, dn lng Ph ng thuc

huyn Kim Thi, tnh Hi Dng v khch thp phng t nhiu ni khc n nc v try hi n Ph ng, ni th tng qun Phm Ng Lo (1255 - 1320), mt danh tng di triu Trn tng c nhiu cng lao gip Hng o Vng Trn Quc Tun trong hai cuc khng chin chng qun Nguyn Mng th k XIII. Trong qu trnh theo Hng o Vng nh gic gi nc, Phm Ng Lo t ra l mt nh qun s ti nng, giu mu lc, lp nhiu cng ln, v vy ng c Hng o Vng tin yu ri g con gi l cng cha Tnh Hu v c phong chc Hu Kim ng v i tng qun. L ngi ch huy nghim khc, hun luyn binh s c k lut, nhng rt thng yu h, i i tng hiu nh anh em mt nh, ng cam cng kh vi lnh nn c h qu mn, dc lng cng ng mu vic ln. ng cng c vua Trn phong ti chc in sy Thng tng qun v c nhn dn ng thi rt bi phc v trng n. Sau khi mt, dn lng Ph ng - qu hng ng v nhn dn quanh vng lp n th ngay trn nn nh c. Tri qua nhiu th k, n th v tng ti danh y vn c nhn dn gi gn chu o v trng tu nhiu ln, hng nm vn m l hi tng nh cng lao ngi anh hng. n c Nh nc ta xp hng di tch lch s vn ha. n th Phm Ng Lo c xy dng trn mt khu t cao ro, thong ng, rng ri. Cch y khng xa l n Mu, ni th thn mu v miu th cc bc tin bi ca h Phm. V pha ng, cch n 500 mt l n th qun cha Thy Tin, ngi con gi c nht ca tng qun v ngi cha c knh. ng ra, y l mt cm di tch lch s gm nhiu n cha, cnh quan p, vo nhng ngy l t, nhn dn a phng thng n thp hng, vn cnh. L hi Ph ng thng ko di trong 3 ngy, t 11 n 13 thng ging.
Theo 60 l hi truyn thng Vit Nam, Nxb KHXH, H, 1995.
809
Ngy 11 l i t Phm Ng Lo v thn ph ng, Phm Tin Cng ti n chnh v miu t. Ngy 12, l t ti n Mu v n th qun cha Thy Tin. Ngy 13 l l rc tng Thy Tin v n chnh vi nghi thc c o, to cho l hi Ph ng mt sc thi ring so vi mt s l hi khc vng ng bng sng Hng. Tng truyn c con gi c nht ca Phm tng qun dung mo tuyt vi nn c tuyn lm cung phi vua Trn. Nhng nng li khng c con. V vy, v sau nng c cha gi v qu sng v tu ngi cha ti lng. l l do v sao ngi cha ny va th Pht li va th c qun cha Thy Tin vi y nghi thc, l b nh mt ngi n. L rc tng Thy Tin v n chnh th Phm Ng Lo trong ngy hi phn nh mt quan nim ca dn gian v s bo hiu ca mt a con v thm cha mt gia nh vng tc. (Sau , tng c lu l n 2 thng 3 mi c l rc tng tr v ni chn c). Trc ngy l rc tng, v chc sc ca lng c c ra thc hin mt s nghi thc: tm tng, thay y phc, sp xp tn, lng, kiu, nga, trang sc, l vt... ging nh mt cuc v thm nh ca ngi ang sng. ng lng hm y c trang hong c x mu t cha v n th Thy Tin cho n n chnh. T sng sm ngy 13, dn lng v khch thp phng t tu ti n ng v trn cc ng ba, ng t, ni m rc i qua. Dn u m rc l nhng chng trai khe mnh, nai nt gn gng, trang b gio gm, chp kch, cn trng, ng vai i v s bo v v dp ng. Tip l i ma rng. Con rng vng lng ly uy nghi cun mnh theo nhp trng. i ngc n gm hn chc c gi mc o t thn nhiu mu, tht lng hoa l, khn nhiu bng lng, ym , qun chng, xp hng i, u i mm l vt gm hng hoa, xi ch, go np, go t, tru cau, gm vc... v dng thn ph. Trong mm l vt ng ch c hai th, l a mui v my c gng cng hoa qu, trn ph tm la xanh th hin lng bit n ca con i vi cha m m nh mui mn, gng cay. Tip n l chic kiu sn son thp vng c rm la che, trong t tng qun cha Thy Tin. i sau kiu l con nga hng v nhng ngi phc v mang theo nhng dng cn thit. Khi kiu va c a ra khi n cn phi quay li vi Pht (bng ng tc chng chn, khom ngi nh nhng h thp kiu xung ba ln
810
ca nhng ngi khing) ri mi ln ng. Trn ng i, bao gi kiu cng phi rc qua n Mu (ng rng trc khi thm cha phi gh thm b ni). Ni y, nhng ngi khing kiu cng lm ng tc h thp kiu ba ln, dng hng hoa, l vt, t pho xong tin v n chnh. m rc khi v n ni, dng li trc ca n, cng thc hin ba ln nng kiu ln v h xung (hnh ng tng trng vi cha ba vi) ri sau mi dng li hn trc sn. Cc l vt a vo dng ln bn th cng cha v t tin, t ba tun hng, dng ba tun ru trc tin ng. Sau , tng qun cha cng cc l, nga hng mi c a vo hu cung theo ca nch ca n. Tng ca qun cha Thy Tin c t pha sau hu cung cho n ngy mng 2 thng 3 mi rc v ni c. Hi n Ph ng, c bit l m rc qun cha Thy Tin cn lu gi mt s yu t k cng phong kin, i khi cn in r du n m tn, nhng nhn chung ngha ch o ca l hi l lng trn trng nh n nhng bc tin bi c cng i vi t nc v dn tc, ng thi cng phn nh o l, tm hn, ct cch con ngi Vit Nam i vi bc sinh thnh, i vi ci ngun ca mnh./. T.P - L.T.V
811
Hi Ph Giy
*
Ng c Thnh
Trong tm thc dn gian ngi Vit Nam, b Cha Liu c

suy tn l Thnh Mu, l mt trong T Bt T ca in thn Vit Nam. Huyn thoi v B c truyn tng rng khp t Bc vo Nam, t min xui ln vng ni. Hn th na, nhng huyn thoi ny gn vi di tch tn th B khp mi ni, m ph Giy l trung tm, gn vi cc sinh hot tn ngng - vn ha, trong tiu biu nht l hi ph Giy. Ph Giy c tn c l K Giy, t sau khi Liu Hnh c sc phong cng cha th c gi l Ph. Thc ra ph Giy c mt h thng kin trc lin quan ti Liu Hnh, l ph chnh, ph Vn Ct v lng Cha Liu. Ph chnh l mt kin trc kh qui m, gm ba lp in th, mt u quay v hng nam, trc in l ging trn v ct c, trn sn rng pha trc c xy cc nh bia, nh trng, nh ching, kin trc kiu bn mi hai lp. Cha Liu v h thng T Ph c th ta in trong cng, Mu Thng Thin ha thn thnh Liu Hnh th trung tm, bn tri l Mu Thoi, bn phi l Mu a, pha trc l Mu Thng Ngn (Nhc Ph). Ti lng Vn Ct, cch khng xa ph Giy c kin trc ph Vn Ct. Pha trc n c h bn nguyt, ni vi b bng cu , chm tr rt cng phu. Ph Vn c Ng Mn v bn cung, trung tm th Cha Liu, bn tri l cha th Pht, bn phi th L Nam . Lng Cha Liu nm gn ph Chnh, c dng bng , kin trc cng phu v rt p, c o, xy dng vo nhng thp k na u th k ny. Trung tm lng l ngi m hnh bt gic, m th t cao, c bn ca v bc thang ln xung. Xung quanh m, cn c tng vy quanh theo kiu lan can , lp no cng c ca vo bn pha. Bn gc ca lp tng vy quanh v hai tr ca ra vo u chm hnh n sen (60 n sen) l nh nh mt h sen . 1
*
Bi in trong L hi c truyn, L Trung V (ch bin)- Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1992). y chng ti c bin tp li. 1 Trn Lm Bin Quanh tn ngng Mu Liu v in th. Nghin cu vn ha ngh thut, s 5-1990, trang 44-45.
812
Ngoi hai ph chnh v lng k trn, xung quanh ph Giy cn c nhiu n miu bao quanh, nh n Khm Sai, n Cng ng, n Thng, n Quan, n c Vua, n Ging, n Cy a, nh ng Khng... Tt c qun th kin trc y gn nh tp trung trong phm vi x Kim Thi, xa l x An Thi, thuc huyn V Bn, tnh Nam H, cch thnh ph Nam nh khong 15 km. l vng ng bng vi nhng cnh ng la bt ngt, c nhng ngn ni thp nm ri rc, lng mc tr ph, c dng sng hin ha un khc quanh co, to nn cnh sc thin nhin v vn ha rt nn th. Ngi ta tin rng B Cha Liu vn l con gi ca Ngc Hong, v phm li nn b y xung trn gian, thc sinh vo nh h L. Khi ct ting khc cho i, b m t tn l Ging Tin, ti nm 18 tui th g chng. Ly chng mi c ba nm th ht hn y, b gi v tri. Nhng v nh chng con, Ngc Hong li phi cho nng tr v h gii. Ln ny tr li, nng thch vn du khp ni, gp danh s Phng Khc Khoan v ha th vi ng Lng Sn v H Ty; sau li kt duyn vi mt th sinh x Ngh v gip cho chng t lm quan. Va lc nng li c lnh v tri. Tri lnh vua cha, mt ln na nng li ging sinh. Ln ny nng khng mt ni m cng hai th n chu du thin h. Thy vng Ph Ct l ni phong cnh p, nng hin linh thnh c gi bn nc ven ng tru gho, trng pht nhng k c, gia n cho ngi hin. Triu nh nh Trnh lc cho l yu qui nn em qun, dng php thut tr. Hai bn dn qun nh nhau, l "Sng Sn i chin". Do lp mo qun triu nh c c thng, nhng va lc c Pht ra tay, ging ha, cu Liu Hnh. Nng c triu nh phong thn l N Hong Cng Cha ri Ch Thng i Vng. T Liu Hnh cng cha khng gy kinh s cho mi ngi, m lun lun ban pht n c, c nhn dn tn th l Thnh Mu1. Thng tm gi Cha, thng ba gi M l cu ni ca ming ca bt c ngi Vit no d h sinh sng trn qu hng hay tha phng ni t khch qu ngi. Trong tm thc dn gian, vua Hng l ng T, nn "D ai i ngc v xui, nh ngy gi T mng mi thng ba", cn Liu Hnh l Mu (M), Trn
Xem thm V Ngc Khnh, Ng c Thnh, T bt t, Nxb Vn ha dn tc, H Ni, 1990.
813
Hng o l Cha, c dn tc coi cng ng mnh nh mt gia tc, c t tin, cha m. Thng ba, vo cui tit xun, nhng ngi nng dn ang bui nng nhn, r nhau m ma try hi. T mun ni ngi ta v ph Giy, ni c phong cnh non nc ti p, cng trnh n miu nguy nga, ni con ngi c th cu mong Mu mang li nhng iu tt lnh, may mn, ti lc. Trong mi ngy hi ph, ngi v d tnh ti hng vn, ng trn non Gi nhn xung, dng ngi try hi rc r o qun, t mun ng v, trn i t t nh con rng un khc trn thm la xanh non ang th con gi. Xa kia, hi ph ko di trong mi ngy, bt u t 30 thng hai. Ngy u hi l nghi thc cng t, ngy cui hi rc Thnh Mu, ngoi ra cn c cc tr vui chi dn d khc. 30 thng hai v mng mt thng ba l ngy dnh cho dn lng t k, t ngy mng ba tr i l ngy quc t, ngy t ca cc quan chc hng tnh, hng huyn. Xa, quan tng c hng tnh vo lm ch t, ri n quan tri huyn cng vi chnh, ph tng cng vo ch t hng huyn v hng tng. Nghi thc t l cng ging nh nhiu cuc khc, c cc tun dng hng, dng hoa, dng ru... Tiu biu nht trong hi ph Giy l nghi l rc Thnh Mu t ph Chnh ln cha Gi vo ngy mng 6 v hi ko ch vo ngy mng 7. Kiu rc bt nhang Thnh Mu phn ln do cc b, cc c m nhn, y phc rc r, xm xt di kiu vng, vng iu, c qut, tn, lng, phn mu rc r tung bay trc gi lng lng vo tit cui xun, u h. Theo on rc cn c i nh nhc, bt m. Cc c gi ng trinh ca ng qu c c vo khing long nh, rc vng, khing kiu, che tn, che qut, cc b trung nin th cm phn, vc c, dp ng. on rc tin bc gia ting loa tht, rng c phn tung bay, trong on thin nam tn n i try hi1 Nghi thc rc Thnh Mu gia ph th v cha khng phi ch din ra ph Giy, n phn nh thc t c s giao kt gia tn ngng th Mu dn gian v Pht gio. Trong huyn thoi v Cha Liu, trn Sng Sn th hin s xung t gia Cha Liu v triu nh phong kin, sau phi cn ti s cu gip v can thip ca c Pht. Tng truyn, Cha Liu sau nhn m o nh Pht, noi theo Pht, ch lm vic thin ban pht n c. Hin nay, trong nhiu ngi cha th Pht Vit
1
Trng Ni. S tch c Liu Hnh cng cha, Si Gn, 1959.
814
Nam u c in th Mu, theo kiu tin Pht hu Mu. Sinh hot tn ngng Mu tr thnh mt b phn ca sinh hot nh cha. Ngy 7 thng ba l ngy hi ko ch, nt c o nht ca hi ph Giy. Theo li k ca nhn dn a phng th s tch hi ko ch nh sau: Thi hu L thn ng Kh, tng ng Ni, huyn V Bn, tnh Nam nh c mt ngi k n ti sc tuyt vi, l Phng Th Ngc i. Sau khi ly l ht ng Qun Cng Ng, n Qun Cng Hin, Ngc i tr v x Bo Ng, huyn V Bn l nguyn qun ca ng Qun Cng Hin. Nm 1623 vua L Thn Tng phong chc Thnh ng Vng cho cha Trnh Trng, cha ra lnh m tic n mng, cho tuyn nhiu o p cc a phng tin dn v Thng Long ma ht mua vui trong ba tic. Ngc i tuy ga chng, nhng nhan sc xinh p, kiu dim, nn ln nng cng xin i ng tuyn. Trc khi ln ng, nng n ph Giy qu trc bn th Thnh Mu v cu khn: "nu ln ny i m c vua yu, cha dng th khng bao gi qun Mu, xin ha lm ci g ghi nh Mu mi mi v sau". Qu nhin, li cu xin ca Ngc i c ng nghim. Trong ba tic, bit bao ca k dung nhan tuyt vi, ging ht hay m cha Trnh Trng ch say m mt mnh Ngc i. Sau ba tic, nng c vi vo dinh, c cha sng i v phong cho chc Vng Phi. Thi k Ngc i lm Vng Phi trong ph cha th cuc xung t Trnh - Nguyn n ra d di hn, cha Trnh ra lnh bt phu v Thng Long xy dng h thng phng th kin c, phng cha Nguyn tn cng. Trong s phu b bt v Thng Long, c nhng ngi qu V Bn. B Vng Phi bit tin ny nn tm cch cu gip dn phu ca qu hng bn qun mnh, nn mt bo cho dn phu khi v ti Kinh ch mc o rch v n cho cm m thi. Mt hm cha v cung phi cng i th st dn phu, cha thy m phu ngi n cho cm. Cha hi mi bit l ngi V Bn. Nhn lc , Vng Phi t ra bun ru, khin cha Trnh vn hi. Khi c bit dn phu chnh l ngi cng qu vi Vng Phi, cha Trnh tc khc ra lnh min phu cho h, cp lng thc, qun o v qu qun lm n, sinh sng. Hn th na, cha cn cp lng thc vi vc cho ton b dn lng Bo Ng, lng Vng Phi trc khi
815
vo cung. Ghi nh cng c , nay dn lng th Vng Phi l Thnh Hong lng1. Sau khi nhn c gia n ca cha Trnh, Vng Phi mun lm iu g li ghi nh s ph tr ca Thnh Mu nn dn dn lng ph Giy l c sau ngy rc Mu t ph Chnh ln cha Gi, th dn lng em xng, cuc, mai, thung n trc ph Giy vt ngn ngang xung t, t nh linh ng ca Thnh nn dn lng khng phi chu cnh nhc nhn phu phen, ri xp ngi thnh hai ch "Cung t". T v sau, nm no cng c tc ko ch. Trc kia, hng nm c ti ngy ny mi tng trong huyn V Bn gp 10 phu c tui t 20 ti 35 ti d hi. C huyn c mi tng, gp thnh 100 phu c. Ngoi ra cn c mt s tng khc, nh M Lc, Bnh Lc, nhng vn nh tc c, cng gp thm ngi vo cuc hi ny. Phu c n mc ng phc, o cnh vng, qun trng, u i khn en, c ph di la vng ra ngoi, i chn t. Mi ngi cn vc mt cy gy di bn, nm thc, trn u gy buc mt ci ng bng lng g, cc t gy u dn vng giy mu xanh, c tua. Ch huy ton b nhng phu c l Tng c. on phu c hn tp trung ti mt a im no , ri ln lt theo ch huy ca Tng c i hng i tin vo khong t rng trc Phng Du ca ph Chnh. Khong tra, c lnh Tng c cho phu c chun b n gi xp ch (ng ch). Gia ting trng ci, trng con g lin hi rn r, theo c lnh trong tay Tng c, cc phu c tin li ng ln, ngi xung thnh hnh ch. Khi ngi xung, cc phu c vt gy xung t, nh m phng li tc vt cuc, xng xa ca dn phu trc n Thnh Mu. Vic xp ch g l do nhng ngi t chc hi hng nm qui nh, nhng thng l "Mu Nghi Thin H" (c m ca mun dn), "Thin h thi bnh", "Thch cp sinh dn" (1938), "Vn hnh v thi" (1939). Ni ti hi ph Giy ngy gi Thnh Mu khng th khng ni ti hnh thc ht vn v hu ng. y l hnh thc sinh hot tn ngng vn ha tiu biu cho tn ngng th Thnh Mu. Xa kia, trong nhng dp ny, trong v ngoi n ph Chnh, ph Vn Ct, ngi ta t chc ht vn chu v cng vi n l ln ng. y l hnh thc din xng tng hp gia m nhc, ht, th cng, nhy ma. Ban vn chuyn tu nhc v ht vn chu theo ln iu v bi bn ring, sao cho ph hp, n khp vi
1
Trng Ni. Sch dn .
816
ngi ln ng. Ht vn c ln iu ring, c o, nhng trong cng thu ht nhiu hnh thc dn ca khc, nh ca tr, trng qun, quan h, ci lng... Ngi ln ng cho hn cc thn linh ca tn ngng T Ph nhp vo thn xc mnh, ri lm cc nghi l trc bn th, n mc, nhy ma, phn truyn theo t cch v a v ca thn linh y. l cc v thn thuc hng cc Thnh Mu, Quan ln, cc Chu, cc ng Hong, cc C, Cu... Xa kia, trong cc ngy hi hnh thc ln ng b li dng, mang nng tnh m tn, bun thn, bn thnh, nn ngy nay b chnh quyn a phng hn ch nhiu. Trong nhng ngy hi, nhn dn cn t chc nhiu hnh thc vui chi khc nh xem ht tung, ht cho, trng qun, k c ht xm, ca tr, cc hnh thc thi u mang tnh thng v, nh vt, ma v, ko co, nh c, chi g... Ngoi cc nghi thc t, rc sch, ko ch, xem biu din..., hi ph Giy cn l ngy hi Ch. Ni y, trong ngy hi, ngi ta by bn cc sn phm ca a phng, ngi i xem thng l tin dp mua sm thm vi th vt dng trong ngy hi. Hi khng ch l s th hin i sng tm linh, thng thc sinh hot vn ha m cn thc y hot ng kinh t, thng mi. Cc mt hng by bn tht a dng, phong ph, t ci kim, si ch, chic cn cu, li, v, dm, nm nh bt c. Cc loi ging, t, bn, gh sn phm ca lng mc La Xuyn k cnh, cc loi giy, dp, cc loi an, o ti. Cc mt hng sn mi ca ph Giy vn c ting t lu, cc loi g khm trai, cc bc honh phi, cu i cng c bn ngoi ch trong ngy hi. Ni ti i hi khng th khng thng thc cc mn n, nht l cc mn c sn a phng, m ph Giy ni ting l mn tht b ti, tng gng, rt hp v vi tit tri thng ba. Vui hi nh vy, nn ngi no try hi ph Giy mt ln l cn mun n na: Cn tri cn nc cn non Mng nm rc Mu ta cn i xem Ai v nhn ch cng em Bo nhau dt du i xem hi ny./. N..T
817
818
Hi n quan ln Tun Tranh*

Toan nh
Ninh Giang, ngay ven b sng Tranh c n th Quan ln

Tun Tranh. Quan ln Tun Tranh l danh t dng gi mt cch knh cn v thn trng coi khc sng ny. Hng nm vo ngy 25 thng hai m lch, ti n c m hi, v c khch thp phng ko ti l bi rt ng, nht l gii ph n. Gi l m hi, nhng thc ra, ch c l bi, khng c rc xch nh ti cc hi h nh m khc. Vic l bi ti n Quan ln Tun Tranh do cc ng ng b Bng c hnh, v nhng ngi ti l bi phn nhiu l nhng ngi c ng, h ti n hu bng. Sut t ngy hm trc, cc con hng t ko nhau ti vi khn chu o ng, lun phin nhau ngi ng hu bng trc bn th chnh cng nh trc nhng bn th ph. Ting n chu vn xen ln ting ht n o t trong n n ngoi sn. Cng c nhng ngi ti n xin th nh ti cc n miu khc. Thn tch Ngy xa X Lc Gic, huyn T K, tnh Hi Dng (Hi Hng) c hai v chng nh kia ngho kh li him hoi, phi i lm thu cuc mn kim n. Mt hm, hai v chng cuc vn nht c hai chic trng. Tng l trng chim, hai v chng mang v p, nhng v sau n ra hai con rn. Thy l rn, v mun git, nhng chng bo: C l y l tri cho chng ta khuy cnh gi. Th l hai v chng gi li hai con rn nui. Hai con rn qun qut hai ng b gi, nhng phi ci hay n g, m cp v chng gi ny li ngho, ly u g cho chng n! ng chng phi i n cp g v nui hai con rn. Nhng khng l c n cp mi, e
*)
Theo: Np c: Hi h nh m (quyn thng)- ti bn, Nxb tp HCM- 1992.
819
ngi ta bit trnh quan th phi ti. Sau cng hai v chng nh em vt hai con rn xung sng Tranh. Ch vt rn xoy su thnh vc. Mt hm c b cng cha i thuyn qua , thuyn b nc xoy khng i c. Hi thm bit chuyn, b cng cha cho i hai v chng ng gi ti. B gi ly hai nm cm vt xung sng v khn: Cc con c thng m th ng xoy nc na ko m phi ti. B lo khn xong th sng cng yn. Thuyn b cng cha lin i c. T dn quanh bn, hoc nhng thuyn b xui ngc qua y, nu gp sng gi u khn cp rn, sng gi s m. Ai c cu khn iu g cng c linh ng. Ngi ta lin lp n th bn sng. Khch bun bn i qua u vo n l cu c may mn, nht l i vi nhng ngi bun sng bn b. Thnh thong nhng m sng, trng sung, c ngi trng thy mt thanh nin m o t trong n i ra. Ngi ta lin kho nhau l Quan ln Tun Tranh! n Quan ln Tun Tranh rt linh thing. V sau c quan ph Ninh Giang l Trnh Thng Qun c nng hu rt xinh p. Mt hm b ny i chi thuyn sng Tranh bng c mt ngi di nc ln i ly lm v, nhng b ta khng chu. m hm y b ta li nm m thy ngi y vo trong bung xin ci. Thc dy, b thut li gic m cho quan ph nghe. Quan ph khuyn b phi phng. T ngy b t i ra ngoi, nht l khng i thuyn trn sng na, nhng mt ngy kia, quan ph nhn c vic quan phi i vng, nh b b thn sng ln bt mt. Lc quan ph tr v, mt v ng hng ngy ra b sng Tranh tm v. Tng truyn rng v sau, quan ph lm n kin di m ph, Dim Vng tra xt, Quan ln Tun Tranh b trng pht, b i i mt ni bin trn xa, v cc c thut li rng trn dng sng Tranh khi Quan ln Tun Tranh ra i, ngi ta thy mt con rn ln, ging nh con
820
thung lung dn mt n thung lung nh ko nhau v phng Bc, lng l li trn mt nc, khng sng, khng gi. Theo li dn a phng ni li t ngy , n Quan ln Tun Tranh khng cn c linh thing nh trc. Mc du vy, hng nm ti ngy 25 thng 2 m lch, ti n vn m hi, cc cc con hng t vn ko nhau ti hu bng v l bi. Thnh vn p ng, v ngi ta vn xin ba xin th, v c khi c c ngi bnh ti cha bnh. Trong sut ngy hi, n tp np khch hnh hng cng vi nhng ng ng b Ct o ng khn chu./. T. A
821
Hi Quang Lang
Trn Thanh Phng
Thu Hi nm chy di 3 km dc theo b bin ng, pha bc

gip Thu Xun, pha nam gip Thu H, pha ty gip hai x Thu Lng v Thu Trnh, cch th x Thi Bnh 35 km dc theo quc l 217. Thu Hi gm ba thn Quang Lang, Tam ng v H i. Ngi dn y sinh sng ch yu bng ngh nh c v lm mui. Ngoi ra cn ch bin hi sn v lm cc ngh khc, nhng t l ny chim con s khng ng k so vi s nhn khu hin c. Theo truyn thuyt xa k li th Thu Hi xa nay thuc v Quang Lang trang, huyn Thu Vn, tnh Thi Bnh. Dn Cao Mi xung c tr t thi Ng Vng Quyn. Hin nay lng Quang Lang vn cn sc phong th Qung Li i Vng ph vua dp lon 12 s qun. Cng c truyn thuyt cho rng: L Bn sinh cha T Tm, sau nh thng qun Lng, vua i thnh "Hng Quc T". Truyn thuyt cn lu li trong dn gian li cho rng: T lu lm ri, khi Quang Lang xa cn l g ng, ngi Cao Mi i lm khp ni v tri dt v y. Thy b bin Quang Lang di rng, c tm nhiu, hp nhau li lp nn lng nh c. Mt ln h ra bin t rt sm, th li v khi ko ln ch thy mt bc tng bng g xu x. Dn nh c lin vt i. Dm by ln vn c nh th, h cho l im l lin em bc tng v lng v lp miu th. T , mi khi ra bin u thun bum xui gi, c tm nh c nhiu hn. Tin vo iu mnh th phng, dn Quang Lang lin tn thn miu l Thnh" v lp nn lng c Thu Hi - Quang Lang ngy nay. Ngi Quang Lang vn truyn tng cu sm sau y: Tro ln nh ni Thin Thai1 Ka sng Dim H, n ngi Quang Lang Bao gi Bch M qu giang
Theo o Hng, Bo tng Thi Bnh
Th trai huyn Thu nghnh ngang cng hu V cu i trong t ng h Nguyn cng chp rng: Tr giang t tch ng nin hi1 Lang lnh vu kim vnh th xng Theo cc s liu kho c hc tm c th Thu Hi nay v Quang Lang xa c t th k th IX. D truyn thuyt dn gian hay lch s th thc t vn chng minh rng: Thu Hi nay - Quang Lang xa l mt min qu c chiu dy lch s- vn ho ht sc in hnh ca vng bin Thi Bnh. c bit, Thu Hi l ni din ra nhiu l hi dn gian gn lin vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca ng dn ni y! l hi ma ng ng b v truyn thuyt v b Cha Mui, hi rc nc v reo ng mang m sc thi vn ho ca nhng c dn min bin. Trong nhng ngy l ny, ngi dn Thu Hi li c tm mnh trong nhng nghi l truyn thng ca cha ng v truyn n cho chu con bc thng ip mi v li sng vn minh, hin i v tin b. I. Hi ma ng ng b v truyn thuyt v b Cha Mui. Vo khong gia thi Trn, ti trn Nam nh, o Sn Nam, huyn Thu Vn, ti Quang Lang trang c i v chng Nguyn Hiu v Bng Th chuyn ngh nh c v lm mui, ni i tu nhn tch c. Mt hm c ng thy a l ngi Tu xin vo ngh tr ti nh Bng Th. V chng h Nguyn tip i rt nng hu. Thy cm ng lm, ha s lm phc tr n. ng khuyn Nguyn Hiu hy em m t mnh tng vo ni Nga Mi. H Nguyn vui lng lm theo, ri chuyn y cng qua mau. Thi gian dn tri, v chng Nguyn Hiu cng qun mt cu chuyn v ng thy a l n. Mt hm, b Bng Th ang nm ng bng thy nh trng rc r chiu vo qua song ca ni b ang nm. Bng Th bng c mang. n ngy rm thng ging nm Gip Thn - ngy thng b sinh c mt ngi con gi xinh p v cng. V chng Nguyn Hiu nh ti nh trng m no v t tn cho con l Nguyt nh. Cng ln, Nguyt nh cng xinh p. Nng thch c sch, thch theo cha m ra ng c xem lm mui. iu rt l l mi khi nng i ti u th trn u nng cng xut hin mt m my che nh chic nong tri. V th vic lm mui ca Dim dn ht sc kh khn. Song thn thy vy lin sm cho con mt chic thuyn nng i bun mui.
1
Theo o Hng, Bo tng Thi Bnh.
Nguyt nh bn mui rt thun. S tin kim c, nh no kh khn nng u ni vi cha m gip cho mt t. Mt bui, thuyn ca nng gh bn Thng Long. Quan qun thy trn ni thuyn u c m my l, nhn sc din nng thy p , lin vo tu vua. Trn Anh Tng ra chiu mi vo. Nhn ngm nng vua thy p lng lm, lin phong lm Tam Cung Phi. Nguyt nh c vua sng i, xe loan gi phng khng ri. Ri nng c thai. Nh vua mng thy c ngi dng cho mnh tri o. Qun thn u on l im lnh! Vua sp c Thi t. Tin y lm chnh cung hong hu lo s. Ngoi mt b t ra vui mng nhng trong lng li tm cch m hi. Hong hu i xem bi. Qu cc tin sinh gieo qu rng: Thi t s cng thng minh sng lng hn nu u ca ngi Quang Lang c khi thng su hn. Hong hu v tu vua hy lp ngi Quang Lang mai sau Thi T s mn cn v tr thnh mt v vua hin. Vua tin theo, h chiu lp ngi Quang Lang. By gi Nguyt nh phn v xa nh lu ngy nh m cha, nh qu bin, phn bit rng hong hu khng a mnh lin xin php c v qu thm ph mu. Vua cho l phi lin rc nng v qu, cng c cho nng dng thai. Nhng v qu cha c bao lu th Nguyt nh lm bnh. Ung thuc cng khng qua, t thn cng khng khi. Ti ngy 14 thng t, nng ang nm trn ging, nhn thy c l tr n a, bng ci ln mt ting ri mt. Bit tin vua Anh Tng rt au bun lin phong sc cho nng m t: "T y, Thi ho tam cung phi linh ng tn thn" sai quan qun v Quang Lang trang lm l an tng, sc cho dn ln kinh ly m t v th. T , c n ngy 14 thng t hng nm Quang Lang trang c l t Nguyt nh bng tc ma ng ng b - Mt trong nhng tr ma c s nht ca dn tc Vit. Xa, Quang Lang c 8 gip. Mi gip phi lm mt hnh nm ngi n ng cao chng 6 thc, mt vung, qut mu . Mt hnh nm n b, mt trn qut mu trng. C hai hnh nm ny u c lm bng tre gi l "tre hp". Trn mi mt u v mt, mi, mm. Sau khi lng lm l t thnh, cc ng ng b ny nhy ma tng i trc sn nh ri lm ng tc "chp chp chinh chinh sau tng i lc l, ui nhau chy khp cc ng ng trong lng, lc th nhy ma lc th "chp chinh" vo nhau. i khi c c trng, thanh la no bt g ph ho. Dn lng v tr con ly lm thch lm. Cn trong lng th nh nh sp c. C c khoai lang, da chut, chui v ng luc....hay cc vt phm nng
3
nghip khc cng ng ng b cu cho s may mn, sinh con ci vung trn, lm n thnh vng. Xong l, chia qu cho c nh cng n ly may. Ngy nay ph hp vi nhp sng thi i, hi ma ng ng b ti cha Tam ng ch gm c hai hnh nm ln tng trng cho ng ng v b , hai hnh nm nh tng trng cho hai tr, mt trai, mt gi. Khi mt tri sp ln l lc ngi ta lm l t ng ng b . Sau rc hnh nm t cha ra ph cha. Dn lng chy theo rt ng v ai cng c rt cho c mt nan tre trn cc hnh nm. C ngi cu k hn th c "xin" cho c i bng tai ca b - mt i bng tai bng hoa b g (mt loi hoa mc rt nhiu trn g t ct quanh lng). em hoa hoc nan rt c y v nh ngi ta tin rng s xo c t kh, tr nh s ng yn gic, ngi i bin lm mui s d dng hn... Hi ma din ra trn hai ting ng h (cha k thi gian t l). Mi ngi ho tm hn vo mt ngha hng thin, phn thnh, mong mun nhng iu tt p nht s n vi tng c nhn, tng gia nh v c cng ng lng x. Tri qua hng trm nm, tr ma ng ng b vn c duy tr ti Quang Lang trang xa v nay vi mc ch hng v ci ngun - vn minh- tin b di mt hnh thc hon ton t nguyn. II. Hi reo ng v rc nc. Cng vi ma ng ng b , vo ngy 26 thng ging sau Tt Nguyn n, dn Quang Lang li n nc vo hi rc nc vi tr Reo ng - hi l cu may c bit c xa ca nhng ngi dn bin. Theo ngi dn ni y k li th ngy 26 thng ging l ngy gi ca ng Hi i vng - ng t ngh c. Trc hi l nhiu ngy, nhng gia nh ng dn chun b chu o cho ngy l long trng ny ca mnh. Nhng cy tre lung c la chn ht sc k lng: t tre u, thn phi thng, gi v khng su mt. Ngi c chn i reo trong ngy hi l nhng ngi n ng kho mnh, kho lo c nhiu kinh nghim v thnh tch trong ngh nh c. Trc h phi "chay tnh" vi ngy. Cc i kheo cng c chn ngi, lm kheo v tin hnh mt vi th tc quen thuc ca ngi i bin. Vo hi, hnh thc rc nc ht sc c ch trng. Ngoi cc nghi l thng thng: dng hng hoa, l thnh, t nam quan, n quan, trong i hnh rc nc cn
4
c on c kheo i theo kiu. cng l nhng chng trai kho mnh v ht sc kho lo. Trn nhng i kheo di, h i li nh khng v trnh din tr i kheo trn bin. m rc i t nh lng ti ca ngi Quang Lang th dng kiu, 32 ngi n ng khe mnh bc xung thuyn vi 32 ng bng di i reo1. H chia lm hai nhm dc theo hai bn b sng tin dn ra bin. Ch vi mt ng bng di, mt cy so nh h va li iu chnh sao cho ng lung cn bng i ng hng v di chuyn tht nhanh trn bin, va phi i ng i hnh dn nh c. H ngi trn cy lung gn nh t th xp bng. Sau mt tn hiu "cheng" (khi n vng bin nh) h cng qung li nh c. y l thi im ht sc quan trng. Nu mt trong s h xy ra s c nh lt reo, ng bng th m rc coi nh khng t. Lc ny trn hng trm thuyn ln nh, c x rp tri: ting t v, ting trng, ting h vang c v cho cc reo, tng lm rung ln c mt vng bin rng. Ti vng nc su nht, xa nht h dng ng bng mc nc ni m h cho l sch nht ri cng thu reo em nc v cha dng ln Long Hi i vng. Hi reo ng v rc nc Quang Lang - Thu Hi c mt qu trnh pht trin kh lu di. T reo ng, reo ch n reo ty. Thi k u ch l i reo vi nhng cy lung, hoc tre. Sau l cc tu, thuyn nh n nhng tu ln trng ti hng vi trm tn. Hin nay, Quang Lang vn cn trn 100 nhn khu i nh c bng reo ng. Bn cnh hng trm tu nh c ln nh vn ngy ngy sng cng bin c. Du vy, c vo ngy 29 thng ging t nm ny qua nm khc, i ny tip ni i khc dn Quang Lang - Thu Hi vn rt t ho c ngi trn nhng cy lung di i ra bin trong ngy hi truyn thng ca mnh.
1
Theo Nguyn Thanh - L hi trnh ngh reo ng ca lng Quang Lang - T/cVHDG s 2/1996. Reo ng vn l mt ngh nh c trn bin ca ng dn Quang Lang c truyn t lu i. Theo truyn ngn th ngh ny c t my trm nm v trc. Thu xa, do nhn lc t, phng tin thiu, khi nh nhng ta c ln vi din rng hn 10 si li ging, ngi dn Quang Lang sng to ra cch nh bt c bin c o bng hnh thc reo ng la c vo li. ng c to bng nhng thn cy lung to di 16 thc ta (6,5m). Ngi i reo ng ngi, hoc ng trn ng vi chic so tre di hai si thng vai (khong hn 4m) p u hai u so xung mt nc va y ng i theo hng nh va gy chn ng mt nc la c vo li. Thng thng mt on reo ng nh li gm 2 thuyn vi trn di 30 ngi. Mi thuyn ch 6 ng t hai bn mn thuyn mi bn 3 ng. Khi la ng t thuyn xung mt bin ngi reo ng ngi qup hai chn vo ng, tay cm so. Ngi trn thuyn la ng y xung mt bin. C ngi c ng vi mt trng lc ln v mnh xung mt nc. Khi ng ri khi thuyn, ngi iu khin ng hon ton ch ng ngi, hoc ng trn ng tay cm so p nc v a ng ln cng i hnh, vng trn thu hp dn dn c vo li.
V Thu Hi ngy nay - Quang Lang xa ngoi vic thng thc nhng mn n c sn ca mt vng qu bin nh gi c, gi nhch, tm hm... c xem tr ma ng ng b v hi reo ng rc nc, khch hnh hng cn c thm cha Hng Quc, miu Ba Thn, tham kho cch lm mui bng ni nan, nc li k trn bp ng rau nn bng t st ca ngi Quang Lang xa... thm cn en xinh p, th hn trong hong hn, nghe bin r ro sau ngn s vt, ho mnh vo s i ln ca mt th trn cng Dim in trong nhp sng t nc v nghe k mi v hi l dn gian ca mt vng qu bin./. T.T.P
Hi lng Qung B
Nam H
Qung B l mt lng c nm trn bn o ven pha ng H Ty

thuc x Qung An, qun Ty H, thnh ph H Ni. Dn lng c nhiu ngh, xa ngh chnh l trng hoa, tuy khng ni ting bng lng Nghi Tm cnh v trng rau, nui c. Trc y, Qung B c c sn i ni ting H Ni: "i Qung B, c H Ty". nh Qung B th Phng Hng lm thnh hong. y l mt ngi nh p. Mt nh quay ra H Ty bt ngt. Nm 1962, Bc H v thm lng v ni chuyn vi nhn dn nh. Bc khuyn nhn dn gi v sinh, o ging ly nc sch. Hin nay, bn phi ca nh dn lng c dng mt i nh th Bc v c ghi li li Bc cn dn nhn dn v sinh phng bnh. Ngay hai bn cng nh l i cu i ghi chin tch ca B Ci i vng trn t Qung B: ng Lm pht tch anh hng nghip Qung B trng lu miu mo tn Ngha l: (t) ng Lm ni pht tch nghip anh hng (t) Qung B miu th tri mun i con chu Trong k c nhng ngi dn y vn cn nhng a danh hi Phng Hng ng qun, mc d nhng di tch ngy nay khng cn na, l: g L C, bi Bn Chung, g Qun Nga, g ng Bn... Hi lng hng nm m vo ngy mng 10 n 12 thng 2 m lch. Mng 10, c t v ban t sa son lau dn th t, cc trai inh qut dn sn nh, cm c, lp kiu, trang hong thuyn rc, dn sch con ng t nh ti h theo l trnh rc kiu. Cc c k li trc y ngy hi c t chc rt to. m rc kiu i di hng na cy s. Sng ngy11, ban t lm l trong nh ri chun b rc nc. Trong hu cung c th Phng Hng v hai bn mi bn ba tng tm phc ca ng. V th, m rc c by kiu bt cng vi mt long nh rc nc, mt kiu rc hm sc, l hng v mm bng thanh bng hoa qu. on rc kiu i trong trng giong c m rp tri, t
829
nh vng ra vc ly nc. y l mt ci vc rt su gia H Ty, nc trong vt. Vc nc qu khu h bi Qung B ngy nay. n h, m kiu dng li. Cnh bn, nm chic thuyn trang hong lng ly ch sn. ng ch t knh cn thp hng ri bng chic che trn long nh bc ln thuyn cng hai ng bi t. Ban t ln lt xung ba chic thuyn sau, mi thuyn c su trai bi, thuyn cn li dnh cho phng bt m v ngi nh trng. Khi xut pht, thuyn ch t i u. Ra n vc, ch t mc nc vo che. Sau , c on thuyn ln lt quay v b. Che nc c t vo long nh ri c m rc i vng ra ng ci quay v nh. Lc ny l gia tra, che nc c dng vo hu cung v l t bt u. Trong nh by sn y l vt: lng c ba gip, gip An, gip Th v gip L. Mi gip phi tin ln nh mt con ln v mt mm xi. Hng nm, mi gip c qun l su so rung (gi l rung on) do trng gip nhn lm hoc phn cng ngi lm. n ngy hi 11 thng 2 hng nm, ngi nhn rung phi bin xi v ln ra nh cng Thnh. Khi l vt chay mn y , ban t bt u lm vic. Ban t c 13 ngi trong c 1 ch t, 10 bi t v 2 xng t. Mt tun hng dng ln m u cuc t, sau l 3 tun ru v mt tun tr. T xong, ru v xi c ng ra chia phn cho tin ch, ban t v hi ng k mc. Nhng phn c mang n nh tng ngi. S c cn li ng ra mm cc c yn m ngay ti sn nh. Ngy 12 l ngy t vn ch. Vn ch l ni t Thnh Khng T v cc v tin hin, khoa bng trong lng. Lng c 2 vn ch, gip Th v gip An t vn ch ln, gip L t vn ch nh. Ngay t g gy hm , cc gip phi thi mi gip 3 mm xi v luc 2 con ln ri mang ra vn ch. Trc l t thnh hong, sau t Khng T v cc v tin hin khoa bng vic hc hnh trong lng c pht. Vic ny do ban t ca tng gip chu trch nhim t khu c n khu t. T xong, ngi ng cai c mang ln v xi v nh mnh, tp trung hng gip li v chia u theo sut inh. Trong ngy hi c nhiu tr chi dn gian: nh u, chi g, c ngi v bui ti c ht cho do cc gnh ht c lng mi v gip vui. Bng i mt thi gian, hi khng c m v chin tranh lin min. Gn y Qung B li khi phc hi lng. Phn ln th t c mua sm li. Nc H Ty by gi b nhim nn khng cn cnh bi
830
thuyn rc nc. n ngy hi, cc c sa mt mm c chay n gin, mang ra cha Hong n trong lng ly nc ma b ca cha. m rc gm 3 kiu: 1 kiu ng hm sc, mt kiu bt hng v tru cau hoa qu, mt long nh rc nc. Ly nc xong, m rc quay v nh lm l t. Gi y rung on khng cn na, chi ph ngy hi do dn lng t nguyn ng gp. Cc c c sng kin lp ra Hi l nh, hi vin khng phn bit gi, tr, gi, trai. Lc u hi ch c 60 ngi, sau 7 nm tng ln 200 ngi. Mi hi vin gp 20.000 ng c phn. S tin c gi ngn hng, li sut hng nm ly ra phc v hi. Sng mng 10, sau l mc dc, lng ch cng xi v trng luc. Ngy 11, sau l rc nc vn c t nh l c. cng mn c mt th ln v mt mm xi. Ngy 12 cng l ti nh, khng cn cnh t vn ch bi vn ch khng cn na. Tr chi trong hi vn c chi g, nh c ngi, ht quan h; bui ti c kch v cho phc v b con. c bit by gi hi Qung B c ma sinh tin tp th do cc em hc sinh biu din. Cc hi khc, iu ma ch c 6 n 10 em, cn y mi ln ma c 50 em, ng tc ma ca cc em rt thun thc v nhp nhng p mt./. N.H
831
Nhng l hi Qung Ninh

in Nam Trn Nhun Minh
T xa Qung Ninh c nhiu l hi ni ting. Thng ging

hai: Hi n Ca ng, tng nh v anh hng dn tc, v tng bin phng u tin ca ng ng bc ca T quc Hng Nhng vng Trn Quc Tng, con trai th ba ca Hng o vng Trn Quc Tun thi Trn, hi cha Yn T, ko di t 15- 1 n ht thng; t u thng ba l l hi cha Qunh Lm (ng Triu), hi P ca ngi Sn Ch huyn Bnh Liu, v.v... Cng nh cc a phng khc, cc l hi u tng bng, mang m mu sc vn ho dn gian, c ngha su sc v ch ngha yu nc v truyn thng nhn ngha ca dn tc. y ch ni ti nhng l hi c mu sc ring, khng ging hoc t ging vi cc ni khc. 1. L hi lng Quan Ln Quan Ln (nay thuc huyn Vn n) l trung tm ca trn Vn n xa. Trn ny i vo lch s cng vi thng cng nh Trn, L, c bit vi chin thng qun Nguyn trong trn thu chin ln ln u tin m ra trn mt bin, do ph tng Vn n Trn Khnh D ch huy. L hi lng Quan Ln c t chc hng nm l tng nh ng v i qun thy chin anh hng ca ng. Do bn cnh vic dng hng, tng nim m ta thng thy cc ngi n th danh tng hoc cc v vua hin khc, y din ra mt hot ng tr thnh trung tm ca l hi vi nghi l tng ng nh mt hi c lp, l hi bi tri. Do dn gian gi n gin hi bi v sp n thng 6 m, ngi ta thng hi: Nm nay c d hi bi khng? Hi bi tri din ra t m 17 n ht chiu ngy 18- 6, m lch, chia lm ba bui, rc r tng bng nht vn l bui u vo m 17- 6. Trong nh uc, nhng thuyn vin i nn, mc qun o nh thi Trn, c iu mu sc sc s hn. Ting ching trng v ting h reo, gi ln khng kh chin trn lm ta ngh n mt thi anh hng din ra y. Cn cc chi tit khc v hnh thc t chc, nhp iu tit tu, qu trnh din ra, cch chm gii u ging vi hi bi tri Sn (Hi Phng), vng Thin Trng (Nam H) thm ch c vng Thi Bnh v ng bng Bc B.
832
2. Hi Tin Cng Hi din ra ti by x vng nam sng Bch ng, y quen gi l tng H Nam thuc huyn Yn Hng. C th trc ngy din ra trn i thng Bch ng thng 4 nm 1288, 17 v tin cng c mt y. Ca dao a phng c cu: Tng H Nam l bi chin trng. Hin x Trung Bn trong vng c n th Trn Hng o, trong n c bc tng rt c o: ng xa tc ra gi u. Dn gian bo sau chin thng, ng gi u y. 17 v tin cng ny c ngi hc n tam trng, mt m i thuyn qua y (chc l i nh c) bng nghe thy ting ch ku, bit l c nc ngt v c th sinh sng c, bn dng thuyn li sinh c lp nghip. Theo cch hiu by gi l nh c trn o hoang ri lm thu li, quai ln bin xung quanh, o mng tiu nc, lp nn mt vng tr ph. Hi Tin Cng l mt nghi l ghi nh cng n 17 v sng nghip y, c t chc v duy tr n nay l khong trn 500 nm. Phn c o nht ca hi l l rc ngi th 80 tui. Hnh nh trn t nc ta, hin nay ch cn vng H Nam Yn Hng l duy tr c loi l hi ny. Theo quan nim xa, ngy mng 7 Tt m lch l ngy ng vi ngi v khi cc c 80 tui th khng phn bit c ng vi c b na, v cc c u by va nh nhau. Cc c c tm l thm, mc qun o la iu hay mu vng. Sut m mng 6 c ngi trn gh m ph vi vng hay hng iu con chu xa gn v chc th, bn cnh c l bn th t tin c bi v nm i. Sng mng 7 Tt, t 7 gi n 9 gi con chu rc c thng ra nh Tng. C c th ngi kiu hay nm vng. Dc ng, nu c nh ca con chu th mi nh lm mt trm n tip chc th c khi c gh qua. L nghi rc thc trng th v m hng thc tng bng. i u l i tin v, mi bn bn chng trai tng trng cho bn ma tm tit, mt son phn nh ln sn khu, u qun khn ru, o xanh di np , lng tht di iu va bc nhng bc cch iu va ma gy sn tng khc xanh dp ng, ui ma t. Sau l i kn rc, nay c thay bng bng nhc c pht qua loa, ri n biu tng chc th, thng l bc tranh ln do bn ngi khing, v hnh mt c gi quc thc, phc hu theo tr tng tng ca dn gian ngi gia cc chu nh bo mm mm hay chm qu chn trn cng tng trng cho s phn thc. Ri n mt c, c coi l hoa hu ca dng h trong trang phc p tht tha, i mt mm xi trng, trn c th ln luc, c ln phi t 80kg tr ln. Ri n h hng con chu, gi tr th o di
833
qun trng tay cm hoa, trai tr th mc l phc, cc v ng tui th qun o t nhin gn gng lch s, ngi i mm bnh dy, bnh chng tng trng cho tri t, ngi mang hoa qu, ko bnh, khay tru, hp thuc, gp ai xem hai bn ng cng mi. ng ci cht nch ngi. Tr con leo ln c mi nh, bnh phm m no to hn, sang trng hn. sn nh, c trng l (do i biu cc c by x la chn cho tng nm theo cc tiu chun cht ch) mi cc c thng vo bi ng, ngi ngh, c cc v va ln lo 50 tui tri chiu hoa. Khi cc c thng ca by x theo danh sch c cng b, trng l cho ni mt hi trng nh cc c thng lm l tng nh 17 v tin cng, thay mt cho cc th h chu con. Sau l cc tr vui ging cc ni khc: thi ht xng, nh u, chi c, vt.v.v.../. .N T.N.M
834
Hi ht gim lng Quyn Sn

Nguyn Hu Thu
Ht Gim1 l mt hnh thc din xng phong tc nghi l m

nhc tn th anh hng dn tc L Thng Kit (1019- 1105) i L, thng c t chc vo dp hi ma xun hng nm ti lng Canh Dch xa, nay l thn Quyn Sn, x Thi Sn, huyn Kim Bng tnh H Nam. Quyn Sn nm cch th x Ph L, theo ng i Chi N, khong 6 khai mc, nm bn hu ngn sng y, i din vi ch Qu v pha t ngn. Phong cnh Quyn Sn hng v nn th, c nm ngn ni bao quanh lng: ni H, ni Voi, ni Rng, ni G, ni Thi Sn2, hay ni Quyn Sn, nm trong h thng chn mi chn ngn ni ko di xung pha nam. y l ca ng ca ng bng Bc B i vo vng ni non trng ip ca huyn Lc Thu, Ho Bnh, ni lin vi dy Trng Sn. Hnh sng th ni nh m p nhng ngi nh, ngi cha c knh. Bn ma cnh sc i thay, c cy hoa l tt ti. Ma xun n, dng Chu Giang (tn khc sng chy qua a phng) lng l xanh bic, thuyn b xui ngc. Trn cc ng ng, tng on ngi gi tr, trai gi mc qun o p ca ngy xun i try hi. Nhn dn Quyn Sn rt t ho ht v qu hng mnh: Vui th nh Quyn Sn phong cnh Nhc trng ln non nc hu tnh Kh khen ai kho xy thnh Khun trn c nhiu ni th v. L Nhn, Kim Bng a k d
1
Ht Gim khng phi l Dm nh mt s ti liu lm ln. y l cch gi ca dn gian theo c trng ca loi ma ht ny, ngi ta m phng ng tc gim chn trong khi cho thuyn. Do , c tn l Gim. 2 Tc truyn trn ngn ni ny c mt th c qu, rt linh nghim, gi l "c thi". Ai tm c "c thi" vo chnh gi ng, tc l tm c huyt vng, nu khng th cng t, hin vinh i i. Nhng c thi li n vi ngi ta nh mt gic chim bao: C thi mc nh chim bao cho thin h c ao n tm...
835
Thin c danh tin thng cnh nhn. Du l dn, du l quan Ai n cng dng chn xem a th... Thn Quyn Sn c mt ngi n ln gi l n Trc nm bn b sng y. Trn ng lt gch i vo n di khong 20 mt, ngi ta c xy mt ci bn rng nm su mt, gm nhiu bc thoai thoi xung mt nc. y l bn ln xung ca nhng thuyn thi bi chi trong nhng ngy hi ht gim, v l bn khch thp phng xung ra chn trc khi vo n. n Trc ta lng vo ni Thi lm nn ci th tin giang, sn hu, hng v phng ng, ca ng ca thn linh. y l n th L Thng Kit, danh tng i nh L. Tng truyn, khi L Thng Kit i nh qun Chim Thnh quy nhiu pha nam c i qua vng Quyn Sn, ngi vo thm ngi n th hai m con b bn nc, v m ngi nm m thy b qun v c con gi xin i theo m ph cho ngi nh thng gic. Qu nhin, thng trn. Lc tr v ngi li qua vng ny, ngi cho qun ngh chn ti y, v ra lnh cho dn chng m tic ca ma mng ngy khi hon v lm l t hai m con b bn nc. Sau ny, hng nm c n ngy mng su thng ging, dn lng Quyn Sn c tc m hi tng nh n cng n ca anh hng L Thng Kit1 v hai m con b qun. Ngoi n Trc, Quyn Sn cn c mt ngi nh gia lng (nh b ph thi khng chin, chng thc dn Php) v ba ngi cha. Din xng Gim c t chc trn hai a im: ti nh Trung v n Trc. Thi gian ht Gim: Ht vo m bt u t ngy mng su thng ging cho n ht ngy mng mi thng hai m lch. Lc u phng Gim tp trung ht ti nh lng cho ti m mng nm rng ngy mng su thng hai th ln n Trc. Nh vy thi gian ma ht trn mt thng (30 ngy ti nh Trung, 6 ngy ti n Trc). Ht Gim ch yu vo cc bui ti, ban ngy cc thn xm t thnh hong, di sng thi bi tri. Phng Gim l mt t chc ma ht c t ba mi con gim tr ln. Con gim l nhng c gi tui t mi ba n mi lm tui, l
1
Ngay c lc ngi cn sng, L Nhn Tng cho lm bi ht tn dng cng trng. (Xem Nguyn Hu Chi: t (95) L Thng Kit, trong T in vn hc, tp I, Nxb KHXH, H Ni, 1983)
836
nhng c gi thanh tn xinh p, c ti ma ht. Ai c chng hoc c i tang khng c ht. ng u phng l c trm. C trm l ngi c tui, vn l con gim c ti nh, v ti ma ht nht phng, c chn qua nhng ngy hi t nm ny qua nm khc. Hng nm, khi con gim n tui lp gia nh, ngi ta li tuyn ngi khc thay. Ring ngi s chn lm b trm c chng vn c ht v c c trm km cp hun luyn thm. C trm l ngi c o c v ti ngh c dn lng cng nhn. C trm trng nom v mi mt ma ht v truyn ngh. C thuc lng tt c nhng ln iu m nhc v i hnh ma, khi din xng, c trm ht ha theo hoc iu khin con gim thc hin chng trnh tit mc. Ni chung, c trm l ngi ch o ngh thut v l ngi c th sng tc ra nhng bi bn li ca v ln iu ma khi hng tng yu cu p ng nhu cu nghi l v thm m. Hng nm, dn lng c mt khon u i ring c trm, bng cch cho cy cy vi so rung cng v c cp thm mi quan tin chi ph tru nc, hng hoa, c bn trong nhng ngy hi. Con gim khng c hng g m cn phi gp thm cht t tin vo vic n nhang hng khi trong bui ht, phng Gim ch ht a phng mnh, khng i ni khc. Bi bn Gim c ghi chp thnh sch bng ch Nm lu truyn, khi biu din khng dng sch. Nu cn n li ni dung trc khi ht, th do cc v khoa c trong x m nhim bng cch "nhc v" trong khi din tp. Quyn ny nt, chp thnh quyn khc. Sch ht c u l L i vng bnh Chim s tch din ca1. Nhng nhn dn Quyn Sn cng nh quanh vng khng gi ngy hi l theo u ca
Thng ging nm 1970, ti v Quyn Sn su tm nghin cu dn ca Gim gp c Nguyn Th B, lc c 84 tui nhng vn minh mn, ging ht tt, l c trm cui cng ca phng Gim. C cn gi c mt vn bn bng ch Nm sn nt, bn cnh bn Nm cn c bn phin m ch quc ng, hai bn duy nht, ni dung tn mn, t n khp vi din xng. Cc "con gim" cn li cng trn by mi tui, khong 16 c. C trm triu tp v iu khin cc c cn li phc ch ton b chng trnh ma ht gim ti n Trc. Thi gian din tp gn mt thng. Gip v to iu kin cho vic phc ch ny c ng u, U ban nhn dn Quyn Sn, phng Vn ho huyn Kim Bng v Vin m nhc B Vn ho. Trong qu trnh din tp ti ghi chp li ton b li ca v s i hnh ma i chiu, b sung cho vn bn gc. c bit trong thi gian ny, chng ti c ng gio My, tc Trng Vn ( qua i), l ngi a phng v cng cc c ngh nhn khc nhit tnh gip . Trong bi vit ny, chng ti xin by t lng bit n (N.H.T).
837
sch, m gi tn theo c trng ca ht ma Gim. Ht Gim cn c tn l ht i Tr 1. Tham gia ht Gim c t ba mi ngi tr ln. C trm hng dn thc hin chng trnh tit mc. V trang phc: - C trm mc o thng vng, vn khn vng, i dp cong. - Con gim mc o m ba: o the en bn ngoi ri n o the xanh, trong o nhiu , ym , vy lnh, vn khn , i "m tin" ra ngoi c nh nhng bng ngc xanh, , trng vng, khng i dp. Nhc kh gm c mt b phch dnh ring cho c trm, bn hoc su chic trng khu. o c gm bn hoc su thanh kim (kim g sn son thip vng). Qut giy dng cho s con gim. C ui nheo mu t bn n su cy ch dng cho nhng tit mc cn thit, v khng ng u. Cch ht: a. Ht theo kiu ng xng: b. Ht dn: c trm ht mt cu, tp th con gim ht theo, cn gi l ht n. c. Ht theo kiu xng x: c trm hoc mt hai con gim xng, tp th x. d. Ht theo kiu i p. Cch ma: Ma gim c kt hp vi ht. ng tc ch yu l m phng ng tc cho thuyn. Ni bt l ng tc ng gh chn cho v gim chn. Chng trnh din xng gm c bn phn: ht gim, ht b b, ht kp, v ht m. Bn phn ny nm trong tng th ca vn ho hi lng Quyn Sn v c th hin trong cng mt thi gian vi cc mi trng din xng khc nhau. Cch cu to mi trng din xng trn nhiu a im nh vy chng ta u thy cc ngy hi truyn thng, chng hn, hi Dng, hi D, hi Cho tu...
Ht i Tr, ngh nhn ni l ht mng v mt ging la.
838
Ht Gim l phn din xng quan trng ca hi lng Quyn Sn gm c ba mi tit mc vi trn mt nghn cu th. Mi tit mc l mt m hnh m nhc. Chng trnh c kt cu nh sau: 1. Ht m u: Trn ng phng: Trn ng phng gm c nm cu ht, m cc thy ph thu thng ht trn ma qu khng cho chng vo lng xm hoc cc gia nh (gi l trn trch). 2. Cn miu (ht mng mt ging la). 3. Ht lm nh (con gim ht ma v nhng ng tc lm nh). 4. Anh xinh 5. Chn tm 6. Lm rung (ca ngi cnh lm rung v con tru). 7. i cy (lm ng thi v, ng k thut canh tc...). 8. Mc ci (chng i chinh chin, v nh mc ci tng t). 9. May o (may o gi cho ngi i chinh chin). 10. Ma cho. 11. Chu Mi Thn (ca ngi gng hiu hc ca Chu Mi Thn...). 12. y xe 13. Try qun (ma ht din t cnh tng try qun trn cc dng sng. S con gim chia thnh hai nhm ht theo hnh thc xng x. Cu xng do c trm ht. Cu x do con gim m nhim. Cu xng c gii hn trong khun mu ln iu m nhc khp vi khun th su tm, nhng li ngt ra lm hai v xng, x). Th d: Mi h 1 Xng: Ct qun i nh Chim Thnh X: Khoan khoan ta s h khoan Xng: Bt c tng n khao binh khi hon X: Khoan khoan ta s h khoan...
839
Kiu xng, x nh vy l phng thc din xng ph bin ca cc hnh thc din xng nghi l, chng hn, ht cho chi h (Bc Ninh), ht d (Sn Ty), ht cho tu (an Phng H Ty), tr cho (Hu), h a linh (nam Trung B).v.v... Cc hnh thc din xng phn nh khuynh hng thm m v biu hin v mt hin tng vn ho thuyn c o ca ngi Vit. Cho ng: Bn hng con gim ng thnh i hnh nh hai chic thuyn i song song. C trm cm kim ng v pha mi thuyn tng trng c "c mi". Mt con gim ng tch ra khi hng, tng trng cho "c phch", mt con gim cm kim ng li v pha sau tng trng cho "c li". Cho qu: Bn hng con gim vi mt ci, qu mt chn gp ch ng v lm ng tc cho qu, chn pha trc gim nhp... C trm ng trn cm l c ui nheo ht theo hnh thc xng x. Khc vi hnh thc ht cho ng l cu xng ng vi khun th su tm cn cu x l mt lot ting m. Th d: Xng: Mt mng vua quan vn tu Hai mng hong thnh th v cng... X: D h l huy, h l huy L l la la, la s Nh mi cho ng xng: Thuyn nh mi ra hai bn dn dn Lng nc i xem Nge thuyn ng s... Mi h 2 Xng x theo kiu "mi h 1", nhng khc li ca. 14. Phong pho: hai hng con gim ng ngonh mt vo nhau, tay phi cm qut p vo tay tri nh ma v to thnh ting ku, tng trng cho ting pho. C trm ng gia g phch v ht, con gim ma.
840
15. Phong ng: Mt th ng lnh nhi thuc n t, ra lnh khi xut qun, cn gi l ng lnh. Phong pho, phong ng c ht thnh nhiu tr li ca da trn m hnh m nhc tng i c nh. Kt thc bng mt lot bi th t tuyt vi cu chuyn tip: "vy c th pho rng" v sang ging "bnh vn": Pho ny ti t gia nh trung Tr dy hong trng ln bch trng Vn x ta hong cung ng cc V x ta qun cng, quc cng... Mi h 3 Ht theo hnh thc xng x, nhng v x c thm li ca: Th d: Xng: Ngi bun lun s cng thng. X: h l huy, mi nn tr v. Xng: Phu th huynh mt ng k ra. 16. Tic l: h l huy, mi nn tr v. 17. Chuc ru. 18. Chinh trai(?). 19. Hin mn: (dng cng khi hon). 20. Yn c (dng c chin thng, cu bnh yn, tng trng cho t nc thanh bnh...) 21. Yn to (t vic lp bp trong n qun...). 22. Qu thc qu hoa (ma ht kt hoa, dng hoa...). 23. Ho sc (hnh ng ma thut nng nghip). 24. Ma hng. 25. Gio hng. 26. Gio nhc. 27. Bi ban (?).
841
28. Dng hng. 29. Giao vng (ht tch truyn Ngu Lang, Chc n...) 30. Ging vn (?) 31. Ma vn(?). Hn 30 tit mc trn l phn ht Gim. C nhng tit mc mi ch ghi nhn mc lit k cn phn ni dung ngha ca n cn c tm hiu thm. Ngoi ht Gim, trong hi lng Quyn Sn cn t chc ht b b l cch ht cn c vo ni dung cu ht m con gim s dng mt s iu v ng tc minh ho trang tr cho cu ht, ht kp (l i p ca trai gi) thch thc nhau ln trc ca n ht t tnh hoc chm chc, hi hc sau mi bui ht gim. Li ht ny thin v phng thc ng i, ng din thi ti vn ngh ca m thanh nin, nam, n trong lng x. Trai gi n tui trng thnh, cha v, cha chng u c th ht vi nhau trc ca n. Trong thi gian hi lng, trai gi Quyn Sn, ti ti ra n l t ri tip tc dn nhau ra xung quanh n, t tp li di nhng cy c th hoc trn mt khu t rng, cnh sc nn th ht i p t tnh, tc gi l ht m, l dp thi ti ca ht. Ht Gim l thi im mnh, tp trung mi hnh ng sng to vn ho, ngh thut, ti hin truyn thng v p ng mi nhu cu tnh cm thm m ca cng ng lng x. Qua , bi dng cho th h tr nhng tnh cm p v qu hng t nc, v lch s dn tc, v o c con ngi ... Mt khc, thi gian hi cn c ngha kinh t ca n, sau mt nm lao ng cc nhc, hi lm tho mn con ngi v mi mt, c bit l v phng din tinh thn, gy hng phn phc hi, tng ngun ngh lc chun b cho cng vic sn xut theo quy lut tun hon ca thin nhin, nm thng bn ma. Bng phng thc din xng c tnh cht tng hp ca ba yu t ngh thut ma, m nhc, th ca tr tnh, ngh s dn gian m t mt qu trnh lao ng v ca ngi tinh thn chin u chng ngoi xm y vinh quang. - Qun ng y thnh Qun mnh tng bn Mt mnh ch nghn
842
- Gic lai hng Anh y xe v Bch chin bch thng L nghi m nhc da vo nhng s kin lch s tn ti, pht trin, v ngc li, truyn thng lch s dn tc c ti hin l do quy lut hot ng vn ho v pht trin tm l cng ng. Thi gian hnh ng hi l thi gian ngh thut ph thuc vo quy m cu to chng trnh v mi trng din xng. Ht Gim c ko di hng thng chnh l nh vo phng thc ng i, ng din, vn bn gim c ghi li ch l mt phn nh so vi thi gian biu din. ng i, ng din c mt vai tr quan trng n va l nhu cu sng to b sung nhng yu t ngh thut mi, tit mc mi do tnh cht thi i to nn, li va l nhu cu thm m hi h. l ng c hp dn li cun ca m hi, n hon ton khng i vo ng mn. Ci c nhc li chnh l ci "chn l" nu khng n s b lng qun. iu ng ch l, yu t tr tnh v lch s nh bao trm ln l hi Quyn Sn. Ht kp, ht b b, ht m trong ht Gim chnh l s b sung ci ti tn, ci p ca cuc sng cho m hi. Ch chnh ca l hi Quyn Sn l lng tn th anh hng dn tc L Thng Kit, ng nht vi ngy hi th cng thnh hong. Tuy nhin ni dung "din ca v anh hng lch s" b tn mn, phn m u thy ni ln yu t ma thut. Tit mc: "Trn ng phng" vi hai m tit "hi d", l nhng ting thng thy trong cu ht ph ch ca cc thy ph thu. T tnh cht ma thut lm xut hin nhng yu t thn thoi trong din xng nh: ... Qu i l qu My s ng chng? Chn di tm thc ng bc qua sng u ng u M ng m snh Mt ng ho quang H lang trnh li Ming ni tr t
843
Dp qu qu xa Dp ma ma chy .v.v... Thi gian l hi ko di hng thng c t chc trn nhiu a im, gn lin vi khng gian kin trc nh, n v khung cnh thin nhin hng v, to nn s quy m honh trng ca hi. Tm li, hi lng Quyn Sn l ngy hi lch s tn vinh anh hng dn tc, biu hin nhu cu tnh cm, v hnh ng sng to vn ho ca cng ng lng x. Hi l biu hin ca nim t ho v qu hng t nc, v con ngi v cuc sng. Tm hiu hi lng Quyn Sn- ht Gim, l tm hiu ngh thut truyn thng t chng ta rt ra nhng bi hc cho vic xy dng cc m hnh l hi hin i sao cho ph hp vi tm l cng ng lng x, x hi hin nay./. N.H.T
844
Hi so n
Phm Minh c -Phm Th Nt - Phm Th Lan
T huyn l V Th, qua cnh ng la ca x Ha Bnh l ti

lng An Lo. Trc cch mng thng Tm-1945, An Lo l mt x ca tng An Lo, huyn Th Tr, nay thuc x Song An, huyn V Th. V An Lo trong nhng ngy thng 3 hoc thng 8 bn nh c bay bng trong m thanh ro rt, ngt ngo ca hng trm chic so diu to, nh. Nhng, An Lo ni ting xa, gn xa nay khng hn ch nh ting so diu m cn nhiu iu l th khc na. Mt trong s nhng l th l t ngi c H in c xy th k XV n hi So n t chc hng nm vo 3 ngy: 24, 25 v 26 thng 3 m lch. Vo thi nh Trn, sch Thy Ci1, huyn Thy Nguyn, trn Thanh Ha c ngi con trai tn l inh Cng Thanh v c cng ln nn c phong tc vng (Mc Hu i vng). inh Cng Thanh ly ngi con gi x K, huyn Thn Kh (Hng H, Thi Bnh nay) lm v. Hai ngi sinh c mt trai l inh Tng Nhn. inh Tng Nhn ly em gi L Li l L Th Ngc V, sinh ba trai: inh L, inh B, inh Lit. Khi L Li m hi th, dng c khi ngha chng gic Minh ba ngi cng theo. Nhng lc gian nan "nm mt nm gai", "tro o vt ni..." inh L, inh Lit, inh B khng ri vua na bc. Cc trn nh Lc Thy, Mang ng, Ci Sch, Tr Ln, Kh Lu, Tt ng... C ba u t ra l nhng tng gii, ti ba hn ngi; gip L Li lm nn nghip ln: nh ui qun Minh ginh li t nc v ln ngi hong . Nm Thun Thin th nht (1428) vua L Thi T m cuc bnh xt cng lao tng s, ba ng: inh L, inh B, inh Lit c xp vo bc Khai quc cng thn. inh B c truy phong nh Quc Cng, inh Lit c phong l Ln Quc Cng. Ring inh L c phong
Sch l mt n v hnh chnh min ni, tng ng vi n v lng min xui.
859
Bn Quc Cng chc Nhn ni Kim hiu t cng rung t th nghip x An Lo, huyn Th Tr, trn Sn Nam. Nhn t vua ban, inh L cng v v cc con l inh Cng Trung, inh Cng Hu, inh Cng V (Thi) di n t An Lo1. inh L c c con gi cng l inh Th Ngc K g cho D vng Ng T (ngi lng ng Phang, huyn Yn nh, Thanh Ha). Lc c mang, Ngc K v thm m lng An Lo v sinh con gi Ng Th Ngc Dao y. Ngc Dao sng vi b ngoi t nm ln 3 cho n khi c tuyn vo cung (nm 16 tui) 2. Ngc Dao c vua L Thi Tng tuyn lm Tip d v sinh hong t L T Thnh cung Khnh Dng. Lc trong triu bin lon, L Nghi Dn thon nghch git vua (L Nhn Tn) v Tuyn T hong thi hu th mt s cng thn, trong c cc chu ngoi ca inh L l Thanh quc cng Ng Khit, hn quc cng Ng Lan v.v... xng ngha, dp lon, rc hong t L T Thnh ln ngi vua (tc vua L Thnh Tng) v tn Tip d Ng Th Ngc Dao lm Quang Thc hong thi hu 3. Nhng nm sau vua L Thnh Tng ri L Hin Tng nhiu ln v thm lng An Lo. Vua L Thnh Tng cho xy mt ngi in ln phng th ngoi t mnh v t tn l c H in ct 22 mu 9 so rung gn chu con h inh trng nom hng ha lng m ngoi t v in th4. Hng nm, ti c H in thng c nhng
1
C l inh L ch An Lo mt thi gian ri li tr v Thanh Ha nn khi ng mt, lng m t sch M Lm (Lam Sn), ngy k 13 thng ging. 2 Trong vn bia v thn tch So n c ghi v Ng Th Ngc Dao nh sau: "Sinh Ng n, trng ti inh thn lc tu mu nghi thnh ni tr". 3 Truyn thuyt v d s Thi Bnh cho bit khi xy ra v n L Chi Vin, Ng Th Ngc Dao b hong t L T Thnh chy v n ti An Lo v Tri Lai (Th Tr, Thi Bnh). V vy, nhiu ngi cho rng L T Thnh sinh Thi Bnh. 4 c H in xa c 6 lp. Tnh t trong ra ngoi gm c: 1. Hu cung; 2. Nh th t v; 3. Cng ng (ni th chung); 4. T ng (ni lm l); 5. Bi ng (c t x, hu x); 6. Cng xy ba tng. Trong tm bia lm nm Hng c ghi r con chu phi h inh cng thn triu L trc l L (inh) Cng Vinh, L (inh) Cng Ngh phng sc ch nh vua phng th c H in. Rung th t c H in l 22 mu 9 so. Cn cc lng thuc x Song An nay nh: - Lng v m ca Quc thi phu nhn inh Th Ngc K, rng 2 mu thn Kiu Thn. - Lng m Quang Thc Thi trng cng cha rng 12 mu thn An Phc. - Lng m ca Quc cng nh Thi Hu (con trai inh L) rng 1 mu 2 so x Nghi (thn Gia Hi).
860
bui t l ln di s ch o trc tip ca vua L Thnh Tng hoc L Hin Tng. Nhn dn An Lo coi nhng ngy nh ngy hi lng. Sau ny, khi c H in khng cn nhng bui t l ln na, nhn dn vn cng con chu h inh t chc t l ri by thm nhiu tr chi l th na. V t c H in (vi nhng nghi thc t l ca triu nh) n Hi so n (nhng ngy vui chi gii tr ca dn lng) lc no chng ai hay bit. Ngy nay, theo l c, c n cc ngy 24, 25 v 26 thng 3 lng An Lo li m hi. Dn trong vng quen gi l Hi ph Mu (hi M vua), hay dn d hn l Hi So n (n thi diu so). Vo khong rm thng ging ngi dn An Lo rc rch chun b cho hi l lng mnh. Nhng nh kh gi i mua vt liu v lm n, lm s t v diu so. Nhiu nh nui vt hoc gnh ht cho ca lng ny, tng n m mnh yu thch hng thng tri trong nh. Sang thng 2, khng kh chun b cho hi ngy mt khn trng; n rm thng 3 mi vic coi nh hon tt. Sng ngy 23 thng 3 lng t chc dng ct c. Ct c l mt cy g ch cao chng 15 mt, l c to khng km l c hi cha Keo. Sng 24, lng An Lo chnh thc vo hi. M u l l rc kiu. Lng An Lo xa c 8 thn: Kiu Thn, Gin Ngh, An Phc, Nang Trung, Bn Thn, Gia Hi, ng Qun, Nha Qu mi thn chun b mt kiu khing n n t hm trc. i u on rc l i c (khong 10 chic) tip n on rc bt biu, sau l bn bt nhang v bn ng qu. Sau bn ng qu n kiu Mu (kiu nh B) do cc c thanh n trong lng khing, ri n kiu cc ng tng h inh, ri ln lt l kiu ca 8 thn trong lng. Dn lng ni nhau i sau cng. i ma k ln s t v snh tin m ln lc i n ch ny, lc ch khc khng c nh. on rc i mt vng rng t n chnh (So n) vng theo pha tay phi qua thn Gia Hi, qua nh Kiu ca thn An Phc ri v n chnh. Nu ng ca n chnh nhn ra, ta thy i hnh on rc rt p mt v pha trc mt - ni on i qua l c mt cnh ng la bt ngt ang th vo ht, khng b vt g che khut. Sau khi rc kiu v n l tin hnh l t. T xong, di sn n t chc nh c ngi cn ngoi ca n din ra cc tr chi: bt vt ( di h), bt chch, thi cm thi, vt v v.v... Nhng cun ht hn c l tr thi vt v v thi diu.
861
Cc c gi So n cho bit: S d c tr thi vt trong ngy hi l do tng inh L v thi chn ngi ti nn by ra. Chng bit c phi nh vy khng nhng t An Lo l t vt. L vt So n cn truyn n ngy nay. Nhng ng Nguyn Qunh, ng, Phm Khu mc d nay tui cao nhng h nghe thy ting trng hi v l c th xe i, vo xi c ngay. Dn So n lun dnh mt phn thng nht nh cho nhng thng cuc trong ngy hi, d ngi u, Tin Hi, Nam nh hay Hi Dng... u c qu trng. V vy, gn nh thnh l, khi hi So n m vt cc ni t nguyn tm v. tr thi diu, ngoi dn An Lo cn c dn cc ni khc tham gia. H l nhng ngi thch chi diu, tm n hi So n va l thi th va l thng thc "Ci th chi diu" m nhiu khi cng "lm cng phu". Diu mang n hi u c nh s (o di ngn, m s so). Ngi d thi phi tun th theo ng qui nh ca hi thi. S lng diu d thi So n hng nm kh nhiu. C loi diu to cnh di chng 30 thc (khong 8m) phi 10 ngi khing vc mi ni (2 ngi khing so, 4 ngi khing dy, 4 ngi khing diu). Loi diu ny ngi ta mang n hi cho "oai" ch khng phi bung thi (v nu bung phi c gi to). Ring so cng c nhiu loi: b 5, 3, 4, 2 vi cc m thanh "Cng, ci, g, gh , g". Trc ca n, ngi ta dng 2 cu lim, mt ci cao chng 15 thc (khong 4 mt), mt ci thp hn (khong 13 thc). Hai cu lim cch nhau mt mt, li hng vo nhau. Mi diu d thi cn c 2 ngi: Mt ngi ng m, mt ngi cm u dy. Ngi m ng gia vch mt mt trong khong cch nhau ca hai ct cu lim. Ngi cm dy ng g t ni gia h trc ca n (h rng 6 mu). Ngi m v ngi cm dy phi tht kho lo n nhau, sao cho, khi ting trng lnh dt phi a diu ln thng, khng va vo cu lim bn tri hoc bn phi (nu va vo diu s rch ngay). Ch cn a diu vt qua c khong gia ca hai cu lim l s c gii 1.
iu kin git gii ny So n khc vi cc ni khc. V d: hi thi diu cha B t chc vo ngy 21 thng 4(x Tin c, Hng H) nay khng dng cu lim nhng diu phi m mt ln l ln, diu cao, dy ng, so ku hay mi c gii.
862
Bui ti t chc thi ht cho v rc n. An Lo vn l mt trong s nhng ni cho ca tnh Thi Bnh. Ching cho So n ni ting vi tn tui ngh nhn Nguyn Tch, Nguyn Mm, Phm Th Vn... m xung, c thn Nha Qu rc sng bi hng trm chic n loi hnh, khng ngng di chuyn. Cng vi hi n Tin La (oan Hng, Hng H), hi So n (An Lo, Song An - V Th) lm phong ph thm v c ni dung v hnh thc cho hi l dn gian Thi Bnh trong lch hi ma xun./. P.M. - P.T.N - P.T.L
863
L hi nh Sm
Nguyn Thy Lin - Chu Giang
nh Sm xa thuc K Giu nay l lng Dng Li thuc tnh

Bc Ninh. Lng ny nm trong ci ni ca ngi Vit c. Xa, lng c nh, n, cha u c tn l Sm. Ring cha Sm cn c tn l cha Cha L. nh lng Sm th 8 v vua thi L. Trong nh hin cn bo lu c 8 c kiu, ngai sn son thp vng, chm tr tinh xo, c gi tr ngh thut cao. n Sm th b Phm Th Nga, ngi dn ca lng. S sch hu nh khng ghi chp v b nhng theo dn trong vng th b c cng lao to ln vi L Cng Un v vng triu L, c tn vinh l Thnh Mu. Hi nh Sm trc y c t chc rt to tng nh L Thi T v vng triu L. Bnh thng, hi t chc trong 2 ngy, t mng 10 n ngy 12 thng 2 (m lch) hng nm. Vo nhng nm c ma, hi c m t ngy mng 9 n ngy 15 thng 2 m lch. Ngy mng 9 v mng 10, l rc din ra rt long trng, linh nh. Mng 9 (gi l ngy nhp tch xi to tc dn ng, chun b cho hi t mng 1), rc kiu c Thnh Mu t n v nh th. Mng 10 l chnh hi c t chc trng th: Rc 8 kiu t trn 8 ngai tng trng cho 8 v vua i L, t nh, qua n ri li v nh t l. Nhng ngy cn li dnh cho l cha v cc hot ng vn ho khc nh: u vt, ht cho, u, leo ct, chi c ngi ... Ngy 15 gi m: dn dp, tr l, a kiu c Thnh Mu v n. Nu nh hi t chc trong 2 ngy th ngy u dn lng lm l rc, t, cn li l cc hot ng vn ho khc. m rc c khong 170 ngi tham gia v c phn thnh nhiu ban, mi ban m nhim mt nhim v: Ban ph gi: khing kiu, ching, trng, long n, hng nh. Ban h gi: Thp hng sau hng n... C hnh bo c 3 chic, c ca lng c 5 chic, 5 c ng hnh mu vin xanh, en trng v 10 c trung hng. Cc h quc: di ng, ph vit: 5 chic, 8 hng trng, 8 tri ginh, 8 bt bu, trng tin, trng hu 2 chic, ching 1 chic.
864
i u l 3 ngi mang c hnh bo, tip theo l 5 ng mc kh bao, khn vt mang h quc. Tip n 5 ng mang c hnh bo ca lng. Tip n l 24 ng mang hng trng, tri ginh, bt bu. 5 c ng hnh, 10 c trung hng, tip n 8 ngai, 8 kiu v sau cng l cc c cai m, 8 gip trong lng (t 70 tui tr ln), h gi sau hng n, trnh trnh i trc, long nh i gia, hng n i sau. C, lng, qut, tn rc r rp kiu. Trng, ching, phch rn r, tng bng. Ngi, kiu snh sang, rc t sng n tra th ti nh. Trang phc ca nhng ngi tham gia m rc cng th hin nt c th ca lng. Ngi cm di ng, ph vit, ng kh bao, khn vt, i m i giy quan v (chn ngi to kho p trai) l biu tng ca tng Di ngi dn tc min ty Thanh Ho, lm quan trong triu nhng vn ng kh. Kh bao, khn vt (bng nhiu) l biu tng th vua, tn knh, tn trung vi vua. Ngi cm c ng hnh, hnh bo u i m quan v, i hia, o vc, c tit ao ngang ngc (l hnh nh ca cc quan v trong triu). Cc c h gi u i m quan vn, mc o thng, chn i hia (trang phc ca quan vn trong triu). Nhng ngi mang c trung hng v hng trng, tri ginh, bt bu u mc o chn bng d hoc bng vc, chn i giy. 8 ngai, 8 kiu l biu tng ca 8 v vua thi L, u c 8 ngi thay phin nhau h gi. Mi chic c che tn, che tn hai bn. V trng v cch nh trng rc cng rt c o, trng ci c ng knh chng 1 m, cao khong 1m50. Ngi nh trng gi vai tr khai hi, khi nh trng ngi nh tin ba bc, li ba bc ma cc v o: Quay t, trng siu v tut gm. iu quay t, tay cm ngang di; ma trng siu v tut gm tay cm mt di. Trng ci c khing i pha tri on rc, trc v sau trng tin, trng hu. Ching i gia. nh ching nh tr ln, ln mt bc, xung mt bc, c 3 ting trng li 3 ting ching, l cch nh trng ca triu L khi tin hnh l rc. Tc rc trong l hi l s din t cnh cc quan vn, v trong triu rc vua L. l nt c bit ca l hi nh Sm, khc vi tc rc ca mt s ni trong vng. Rc xong th t l c c hnh. ng u v lm ch t l mt ng quan m. Ngi ny qua mt nm thp hng, th thnh (n mt mm, ng mt ging, khng chung ng vi ai). Nhng ngi trong i t phi trong sch, quan chc trong lng v nhng ngi chu
865
nhiu, x bn mi c vo i t (thng chu nhiu phi mua trc t 1 n 2 nm). Thng, chc quan m c 7 nm c c mt ln, l chc qu m nhiu ngi trong lng mong c. Tham gia t gm 28 ngi, n vn kiu quan vn, i m quan vn, o thng, i hia. Bi t c 12 ngi, cn gi l quan vin t. Trong c 1 ng ng xng, 1 ng ty xng, 2 ng nh trng (trng ci v trng qun), 1 ng nh thanh la, 8 ng bi t, 6 ng tin tc, 2 ng c mch (kim sot l vt th cng), 1 ng chuyn chc v 1 ng c vn. Trng t v cch nh trng t cng rt c bit. ng knh trng ci khong 1m50 v cao khong 1m60 (khi nh phi ng trn bc cao mi vi ti). Trng qun ch rng chng 40 cm v cao khong 50 cm. Chun b vo t, ngi nh trng nh 3 hi (hi th 3 l trng tht). Tip li nh tip 3 hi trng tht cho ng m chun b t. chnh l ting trng bo cho cc quan chun b vo hu vua triu L. Trng tht ca lng Sm rt to, vang ng c vng. Ngi ta truyn rng: trong trng c kim thanh nn m rung, ngn xa nh vy. Cng ch c trng trong khi ln, xung hnh l, ngi nh trng phi th hin nhiu cch nh khc nhau: trng tht, trng hnh l, trng tin ru, trng bnh thn phc v (nh khi ng m quay xung) v trng ho vn (nh khi c chc xong). Cch nh trng t nh vy l mt b quyt c truyn t i ny qua i khc, khng phi ai trong lng cng nh c m ch c mt vi gia nh truyn nhau gi c n ngy nay. Cch t l hi nh Sm cng ng ch , thng l 5 l (li l ny l l nh vua), khc vi mt s ni t thn hay t thnh hong ch l 4 l. Cch xng t cng khc cc ni trong vng. V d: bn ty xng: Ban ban t t nghnh bt v tin hong cc cung bi. Nhng ni th thn hoc thnh hong th t: Ban ban, t t l nghnh thn cc cung bi. Ni dung chc vn trong bui t ni ln cng lao, s nghip ca b Phm Th Ng v 8 v vua i L. Nhng ngi t cu mong cho dn thi bnh v cu mong phc lc ca vua ban cho dn lng. Khi gi t, ng m- i din cho dn- c hng lc ca nh vua ung m tu do ngi m phc dng. Tc t trong l hi nh Sm biu hin qua ting trng, qua cc phng thc hnh l, th hin ng i nc bc ca cc v quan trong triu vo hu vua v mang dng dp th vua. l nt c th ca lng,
866
khc vi li t i m, o cho bi v thn (Th Cu) v cch t mt s ni khc... Tc t nh Sm trc y khng ch din ra trong ma xun (gi l xun t) m cn c t chc vo ma thu (thu t). Theo Thi bnh hon v k th k XI, chng Lnh Nam o th nc ta ngy xa khng bit tt Nguyn n m ch bit c hi ma vo ngy Su thng 8, nn c th tc t nh Sm cng nm trong ci chung . Sau nhng k l, t, cc hot ng vn ho c t chc khu vc nh- cha. u tin phi k n nhng hnh thc din xng ca vn ngh dn gian nh tung, cho, ma ri nc n biu din. c bit hn c l khi c din vin chnh l ngi trong lng. Cho lng Dng Li ni ting t ngn xa, bt ngun t cuc sng lao ng ca dn lng, th hin m c ca con ngi, khuyn con ngi sng nhn c. Khi o Pht tr thnh tn gio quan trng th s ho thn ca Th Knh (cho c Quan m Th Knh) l biu tng tn ngng c tc dng gio dc cao. y, t tng tn gio nh hng su sc ti loi hnh din xng v ni dung ca ngh thut cho. Bn cnh nhng hot ng sn khu dn gian, dn lng t chc nhng cuc thi c nhiu ngi yu thch nh: nh c ngi, chi u, leo cu, g chi. c bit nh c ngi l mt trong 4 tr chi c nhiu ngi ca ngi, l th chi thanh cao khi nhn ri. Gii nht c quy nh sau 3 ln thng, thng l chic khn nhiu iu hoc mm ng. u vt l hot ng thng v ca dn lng. Lng Dng Li vn c nhiu vt ni ting trong vng, nhiu gia nh cha truyn con ni. l nim c v, t ho ca qu hng v sc mnh ca cng ng. Vic t chc u vt lm tng thm thc rn luyn sc kho, s mu tr linh hot v lng dng cm ca dn lng. y cng l hot ng truyn thng, ni ting ca dn lng khi c hi. Phn thng thng l ni ng, mm ng hoc khn nhiu iu. Ngoi nhng hot ng vn ho: vui chi, ca ht, nhng ngi trong lng v nhng ngi i xem hi vo cc cha thp hng l Pht. Vo ngy 7-1 (m lch) ngy mt ca Thnh Mu, hot ng tn ngng trong cc c coi l linh thing nht, v cng l nim t ho ca cc c b trong lng. Mi nghi thc tn gio din ra trong cha nh: L tam bo, ht tr nh Pht. Vo thi k o Pht thnh hnh, cha l ni sinh hot tn gio ca dn lng. C th vo thi L, cha chin c xy
867
dng rt nhiu (khi mi ln ngi, ring ph Thin c- tc chu C Php c- L Cng Un pht 2 vn quan xy 8 cha, c th cha Cha L - tc cha Sm c dng trong thi gian ny), Pht gio c nh L coi trng, vn ho hi cha tr thnh np sinh hot thng xuyn khi lng c hi. Sinh hot tn gio trong cha cn biu l lng tn knh i vi c Thnh Mu - con ngi m cuc i gn vi ca Pht, v cng l mn n tinh thn ca ngi dn trong lng. T lu, hi lng thc s tr thnh mt np sinh hot vn ho, mt s thng thc tinh thn ca nhng ngi dn trong lng. Ngy nay, i sng ca dn lng i mi rt nhiu. Nht l trong giai on hin nay, lng ang xy dng mt nn kinh t, vn ho mi. Nhu cu vn ho ca dn lng ngy cng c nng cao vi thc k tha v pht huy nhng thun phong m tc c truyn ca lng. Gn y, lng khi phc li l hi truyn thng vi nhng tc rc, t. Ngoi nhng hot ng vn ho truyn thng ca lng nh: ht cho, u vt, lng cn t chc nhng hnh thc din xng nh: cho thuyn ht quan h, nhng hot ng th thao. Hot ng vn ho ca lng cng ang i vo chiu su, nhiu t chc mi c hnh thnh nh: Hi ca cc c b i cha, hi bo th, hi ng nin, ng hc... Hi nh Sm xa v nay l s din li sinh hot vn ho c truyn vi y tnh tch cc ca n. N mang nt chung ca sinh hot vn ho cng ng ngi Vit trc y, ng thi mang nt c th ca qu hng gn vi vn ho thi L, vi nhng v vua nh L dng nn t ch. Vi trnh t chc cao (quy m, nt phong ph, a dng ca l hi), hi nh Sm bo tn v pht trin bn sc vn ho ca qu hng tr thnh nim t ho ca nhiu th h./. N.T.L C.G
868
L hi lng Sn ng
Yn Giang
"Sn ng c hi b mo
Bnh dy, bnh cun i cho bn b" y l cu ca dao ca ngi Sn ng truyn tng v mt l hi dn gian c o ca qu hng mnh. Mi ch nghe thi, cu ca tht kh hiu. Nhng n tn ni mi v l, hi thm k hn s thy nhiu iu k th. Lng Sn ng l mt lng c, trc y thuc huyn an Phng - ph Quc Oai - tnh Sn Ty, cng trn mt vng t vi di ch Vinh Quang, ni pht hin ra du tch vn ha ca ngi Vit cch y trn 3000 nm1 . Sn ng c hai thn: thn Ni, thn Ngoi vi 10 xm 4 gip, 16 phe. Hai thn gip canh, gip c, cch nhau con ng ci gch chy qua ca ngi nh theo hng t Ty sang ng. Hin nay x Sn ng thuc huyn Hoi c - tnh H Ty v pha Ty nam H Ni cch hn chc ki l mt ng chim bay, c ng tri nha n tn ly tre u lng. Sn ng l mt min qu tr ph, ngoi ngun sinh sng bng ngh nng th ngh th cng rt phong ph: Ngh song my, sn mi, thu ren v c bit l ngh tc tng. c nhiu kin cho rng, chnh th y tng l tc gi ca nhng pho tng ni ting cha Ty Phng. Sn ng cn l ni c truyn thng khoa bng: 8 v i khoa, hng trm v c nhn v hng my trm v sinh , t ti. V v quan cng c hng chc v vi chc Tng binh (tc Hu) Thin Ng S, Cm y v, Lnh binh2 .
Vinh Quang nay l thn Qu Dng, x Ct Qu. Di ch c xng ngi, ru, gio, con g ng v gm. 2 Theo vn bn : n xin xp hng di tch lch s vn ha cc di tch Sn ng ca UBND x Sn ng, bn nh my ngy 20-10-1985.
870
Tng xng vi mt lng c truyn thng vn ha tinh thn y, n nay Sn ng cn gi gn c mt h thng di tch kin trc c bao gm: nh, n, cha, lng miu, t ng v.v... Cc di tch ny phn ln tp trung u lng v pha ng bc trc mt m nc rng v con ngi un ln, ta lng vo mt khu rng nguyn sinh rng ln. Khu rng c nhiu loi cy nh : trm trai, lim, ging ging... nhng dy leo to bng bp chn. Ngi gi cn nh nm 1943 mt cy mum cng cha Din Phc b st nh, thn cy x ra c nhng chic gh nguyn rng 2 mt. n nm 1952 ngi ta cn thy c kh v nhiu rn c mo. Ngay nm y thc dn Php ph sch khu rng qu lm bt Sn ng. Sn ng c nhiu di tch gn vi l hi. L hi n Thng vo ngy 16, 17 thng 7 m lch, ni th Tin Triu Thi Ph L tng cng hy o Trc, ngi c cng ph L Hon nh Tng (981-982). Hi cha vo ngy 7, 8 thng hai m lch, rc Mu t cha trong ra cha ngoi. Nhng l hi tiu biu cho Sn ng c t chc ti nh lng vo hai ngy mng 5, mng 6 thng hai m lch. nh Sn ng gm ta Hu cung, ta i nh, v ta Tin t xp theo kiu ch Tam. Hu cung l mt ta phng nh hai tng mi : Tng di bn mi un ao cong 4 gc, tng trn 2 mi. nh Sn ng tr nn c o v ta hu cung him c ny. Hai bn nh l T mc, Hu mc chy sut ra n cng nh, vi hai ca ph, mt ca chnh, tt c to cho di tch thnh mt khu khp kn. Bn cng tri vn cao mt cy c th l, l nh l x c nhng to khun hn. Hng nm ng vo dp l hi, cy n tng chm hoa mu vng rc r. Ngi gi gi l cy hoa gng - mt du tch cn li ca khu rng c nguyn sinh ni trn. Do nhiu bin c, n nay ngc ph ca nh tht lc. Nhng cu i v mt s t kh cng mt. My bc honh phi cn li, c bc ghi "ng nhc ging thn" khin ta ngh y th mt v phc thn (ng Phng Sc - thuc o gio- BBT). C ngi ni Ngi hy l Vng Thanh Cao vn l mt hc tr ngho c ch ln. Cng li ni rng: Ngi l mt b tng ca inh B Lnh c nhiu cng trng... L vt chnh dng t thn mi ngy 2 con tru (mi lng mt con). n Thng li t hai con b. Dn quanh vng bit tc ny, hng
871
nm c n trc ngy hi mi hm thng dt tru, dt b n ch Sn ng bn. Tng truyn gia ch tru b ng c, thy tru no c 4 con rn mo qun cht bn chn th mua con y, v thn chn. Tru c chn phi l tru mng, tui, p dng, sng cnh n, d bnh vi... Tru (b) u t chong ngha l sau khi thui vng, lau sch, c con, dng gi khin cho tru thui m nh tru sng: u nghn, sng nghnh, chn ng thng. Hai con c t hai bn hng n, quay u vo trong. Bui sng c hnh hin t. n tra th h l chia u cho bn gip: ng Nht, ng Nh, Ty Thng, Ty H. C tru c bt li ct thnh nhng khoanh gi l ci nm biu cc chc dch trong lng. Ti mng 5, trong nh c ht ca tr, thng do cc ngh nhn gio phng Vng trnh tu. Ngoi sn ngh nh ht 1 cc gnh cho tung thi din. Trong nh, ngoi bi n uc ngp tri, trng phch rn r v ngi ngi no nc thu canh. Sang ngy mng 6, c thm mt th l vt, chnh vi cch ch bin, by t, dng hin chng, lm cho l hi ma xun Sn ng tr nn c o. l tc thi bnh dy. C lng tt bt nhp nhp lm bnh t sut mng 4, mng 5. Mi nh u lm bnh i khch. Mi xm u lm bnh d thi. Ban khnh tit ca lng lm bnh tip quan anh, quan em v lm phn thng. bnh trng thm phi chn tng ht go np, go np li phi chn ging np qut hoa vng. Ri lng phi chn c nhng b ni tr c ti ngm go xi, sao cho ch xi do m khng nt, xu (p tt) m khng rn. Gi xi khng gi bng ci m gi bng mt. Mt mt c xoa m vi lng trng g khi dnh. Chy gi di na si tay, u chy c bc bng mo cau. "B mo" chnh l ch vic lm ny. Nhng khng phi dng nguyn chic mo cau, m phi tc ra thnh tng nan ri an thnh phn kn sau mi b vo u chy, tht cht bng lt giang. Vi cch bc ny, chy gi c lu m mo khng b rch. Mo cau bc ly u chy, gi nhc ta lin tng n tn ngng phn thc ca ngi Vit xa xa. S cn nhiu chuyn cng c s lin tng y. l khi nn bnh. Ngi ta chia ra, mt na nn thnh nhng chic bnh dy trn
T ng ci ln ln bi c bc tam cp hai bn p hai con ngh ln.
872
(khng c nhn) c nh ming chn hoc qu c bt1. C hai ci kp thnh mt cp. Na kia, nn thnh nhng chic bnh dy cun c nh chui lim ngoi bc l chui gia c nhn u xanh rang nghin nh trn mt. Mt b bnh gm ng mt cp bnh dy trn v mt chic bnh dy cun. Dn gian gi tt l bnh dy bnh cun. C lng c mi xm, mi xm rc mt kiu bnh ln nh d thi. Kiu gm mt mm bng hnh khi trn, mt rng nh chic mm ng, bn gc c gn bn chn g chm u rng v hai n khing cng chm u rng. Tt c u sn son thip vng tinh xo v ngh sn vn l ngh ni ting y. Vic xp bnh ln mm bng cng theo mt trt t ring c n . Trc tin ngi ta p ln gia mm mt chic r mi lm ct. Tip cc chic bnh cun c xp dng ng quanh thn gi. C xp vng trn cho n ht. Sau ln lt tng cp bnh dy c xp kn mt mm cao dn v thu vng nh dn cho n khi ph kn bnh cun to thnh mt mm bnh y n hp dn. Cch xp y c phi l m phng s tnh giao m dng ? Mi kiu bnh ht khong 10 ca go. Mi mm bnh li c y bng mt chic lng trn cao nh chic o ci xay, khung bng tre bc bng giy, bng la, bng nhung, trang tr hoa tua, cc hnh v, tranh ct giy long, ly, quy, phng mu sc. Ngi ta khng ch chm bnh m cn chm thi c lng p . Cho nn xm no cng tm cch to nn nhng chic lng p ca mnh p nht. Sng sm mng su cuc rc bnh c bt u t cc xm. Chn kiu l 4 nam thanh nin mnh mc o nu, u cht khn . Mt kiu li c mt chic lng che. Kiu thn Ni tp kt im Gch. Kiu thn Ngoi tp kt T V. T hai im y, on kiu rc v hp qun Sn Ngh nh Ht. Sau khi chnh n li qun ng c qut, trng kn, on rc qua cng chnh tin vo nh v chia thnh hai hng t kiu di mi che ln ca tm bnh nh bng vi np tua vng trn khonh sn rng trc nh tin t. Ban gim kho cuc thi gm 4 ng ch t ng thay mt cho 4 gip, cc ng u phi bao khu bng khn . H kim tra cn nhc so snh tng chi tit rt cn trng v cng bng. Cuc chm thi cng khai trc c dn lng mnh v rt ng thin h n d hi nn cng khng
1
C ngi k rng, thnh hong vn l mt hc tr ngho thu nh i hc i qu, li xung rung c n trm b chng cht, nay th nhng chic bnh dy tng trng cho qu c trng.
873
th m m. K c ngi thua tt c u rt hn hoan. Kiu bnh no t gii nht c rc vo t cng trc ca cung. y l phn thng tinh thn ln nht. Phn thng hin vt ch l tng trng: mt b bnh gm 1 cp bnh dy v 1 bnh cun m thi. Cuc rc bnh v thi bnh din ra ht bui sng mng 6. Hi ch cn li mt bui chiu xun ngn ngi. Nhng nu ai v na chng s chng bao gi c hng nhng pht bt pht nht ca tm th ngi i hi khi m h cha chnh mnh chng kin hoc tham gia hi cp bng s din ra sau tun t gi, khi mt tri va chch bng. Cng nh tc t tru, mi thn phi lm mt cy bng xong t chiu mng 4. Cy bng phi l mt on tre c ti di khong 5 t. Cy tre c chn phi l cy tre ngn, l, thn thng, khng kin, khng mui, da xanh ng . Cy tre y li phi gia khm. Khm tre y li phi ca mt gia nh phc c, ho thun, khng c i tang. Phi kim tm, thm d t trc hng thng mi c mt cy tre nh th. Gia nh c chn tre thng sn lng cung tin. on tre c co sch tinh. T gia hai ng tre, ngi ta tc p vo bc ly xung quanh mu thnh mt m bng tp tre x trn ln, ri nhum phm ng sc. Cc ng tre c dn khoanh bng nhng bng giy cng mu. Khng cn nhn ra on tre ti na. Khi hai cy bng c rc ln th hai bn hng n, tr thnh vt linh thing. Ngi c giao vic tung cy bng trc thm nh vo chiu mng 6 thng chn trong s cc c o nng ca gnh ht ca tr. Trc khi tung bng, c tung nhng vin xi ra t pha. Khi tung ht hai mm bng xi nh ly t bn th thnh, c o nng cy bng ln, ni dm ba cu lut l, ma vi ng, on tung cy bng ln tri. Cuc cp bng, ging bng bt u. T xa vn truyn rng ai cp c cy bng s sinh con trai. Chnh v th cnh n ng trong lng ngoi x thng rnh ch pht ny hn ai ht. Nhng ngi m li hy vng git c mt tm bng mang v eo vo c cho con tr ly khc. Chnh v nim tin m cuc cp bng din ra rt "quyt lit". dnh c cy bng, m n ng thng t chc thnh tng b, tng cnh theo a bn c tr hoc dng tc. Mi b cch y thng u tin, to thi c cho mt ngi trong hi lm bn. Cuc cp bng tng c nm din ra t chiu cho n rng sng. C lc c my chc lc in qun o nhau, ging git nhau li o xung c ao chum, vt qua c rng ro gai gc. Tc cng truyn rng, nm no cp bng cng vui th nm y cng c ma no .
874
Cui cng ngi cp c bng s phi lm l t nh. Cy bng c t trn bn th nh mnh. Ngoi nhng tr din trn, hi Sn ng cn c chi g v nh c ngi. Hi m c t chc y nh trn ln cui cng vo ma xun nm 1952, sau b qung my chc nm. Nhng nm sau ny tuy khng m hi nhng dn vn gi tc lm bnh dy, bnh cun. Gn y l hi c t chc li nhng gin lc nhiu, tc thi bnh dy v cp bng vn c duy tr. C mt bi ca tm lc hi Sn ng nh sau : Mng 4 chun b hi lng Mng 5 t Thnh sau sang chi g Mng 6 n nc gn xa Xp bnh vo kiu rc ra cng thn Vui nht l hi cp bng..../. Y.G.
875
L hi lng Sn Vi
Dng Huy Thin - Bi Huy Lun
Sn Vi l mt lng thuc huyn Phong Chu tnh Ph Th. Ti

y, c ngi nh Sn Vi c knh, c Nh nc xp hng l di tch lch s vn ha. i cu i tc hai bn ct st cng nh, vit: Hng Vng lp quc sn h ph. c thng cng tr x tc vinh. Ngha l: Vua Hng dng nc lm cho non sng giu p. c thng lp cng a li cho x tc hin vinh. Truyn thuyt ca nhn dn trong vng k rng Sn Vi l ca ng ca kinh Phong Chu tha cc vua Hng. Vo cui thi Hng Du Vng (Vua Hng th XVIII), qun Thc huy ng ti 10 vn tinh binh, 8 ngn nga, 3 ngn chin thuyn theo hai ng thy - b tn cng nc u Lc. Hng Du Vng giao cho con r l Tn Vin Sn thnh cng cc tng lnh chng li k th. Sn Vi, Tn Vin cng vi cc tng Xanh Cng, Bch Minh, Tam Lang, Quy t v nhiu tng khc by binh b trn ngy m chin u gian kh. Sn Vi, vng t ca ng kinh l m chn qun th, khng cho chng tin su vo b ci. Cui cng, cuc khng chin thng li, t nc c yn bnh. Sau cuc chin u, vua Hng ban thng rt hu cho cc tng v qun dn vng Sn Vi. V cng t , c mi xun v, vo ngy mng 3 thng Ging (m lch), Tn Vin sau khi t ng Lng Xng ni Ba V sang kinh gp vua Cha, lc tr v u dng chn Sn Vi thm li chin trng xa v vui xun cng dn lng. y l dp dn lng Sn Vi t chc l hi, li cun nhn dn vng t Phong Chu hng ng rt ng vui. Dn dn tr thnh ngy hi ca vng, ni ting nht l tr cp cu, nh pht, i vo cu ca truyn tng t ngn xa : u xun try hi Sn Vi Rc cu, nh pht khng i sao nh. "T tm gi sng ngy mng ba Tt, nh cng qun gia cnh ng pha trc nh lng nhn nhp tng bng. Nhng l c ui nheo, c vung cm thnh hng di trc ca nh, trc ca nh cng qun u phn pht bay theo gi. Ting trng, ting ching, ting kn so, ting h reo " h! - Hy" " h - Hy"... ca cc u th v nhng
877
ngi rc kiu xen ln ting pho n. Tt c u cun ht mi ngi xem vo vi hi. Nhng ngi tham gia nh pht u l nhng chng trai tun t, chc khe, i din cho thanh nin lng trong v lng ngoi ca Sn Vi. Mi bn chng hai chc ngi, ai ny mnh trn, mc kh mu sc theo tng bn. Nim tin tng s thng cuc hin r trn gng mt ti vui ca tng cu th. Tt c ng theo i hnh trn b v di lng ci "l" (l) trn rng ng knh chng nm mt, su lng cho khong tm mi phn, pha trc nh cng qun - ni m h s phi tranh nhau qu cu v bng mi cch em v ti ch ca i mnh. Mt hi trng th hiu va chm dt, c ch t u i m t, chn i hi, mnh mc o thng tm, vai vc qu cu tin t trn b nh cng qun n ci "l" (c ngi che lng i theo) ri th qu cu xung y, ging nh mt tin ng th vt qu xung trn gian vy. Nhanh nh chp, cc cu th x vo cp cu. Mi bn u c gng theo mu mo ring ca i mnh dnh ly cu chuyn ln b. T b l v ti ch ca mi bn ch chng hai trm mt nhng tht l mt cuc sc, ti rt cng thng, kh gay go, mi bn u kh c th thc hin ni nhng suy ngh ban u ca mnh. Trn b, ting trng, ting ching lin tip thc tng hi, ting reo h ca dn lng lin tc ni ln tng pha. Dng nh tt c mi ngi u cng vi cc u th vt ln tranh cu sc. C hai bn u th gng ht sc mnh, khng mt ai chu b cuc, song cng rt lu qu cu mi c ly t di l ln b. Nhiu khi ngi xem c tng bn ny s thng nhng rt cuc tnh hnh li c th ngc li hon ton, v vy chng bn no dm ch quan. Cuc sc ca hai bn phi u trong chn trn v c t chc lin tip ba ngy lin ca hi. Ti trn th by th xc nh c thng bi ca tng bn. V bao gi cng vy, tip theo trn th by cc u th cn u thm hai trn na gi l trn cu chi v trn cu tin. Trn cu chi l cc cu th dn Thnh thng vn cnh lng Sn Vi. Trn ny khng tnh im m ch vc cu i chi. Cc u th ua nhau xem ai vc khe. Trn cu tin vi ngha l tin a Tn Vin ri Sn Vi v Ba V. Trn ny cng kh gay go cng thng, hnh thc tranh cu chuyn t chn tay khng sang dng pht ngoc cu v ch. Bn no thng trn ny c coi nh dnh c phn thng chnh ca hi. Sau chn trn u si ni ua ti sc, kiu v cu li rc v nh lng t, va t by lng bit n su sc ca dn lng i vi t
878
tin dy cng xy dng qu hng, va chc mng s thnh cng tt p ca hi 1. Tr vt cu ht pht mang y yu t nghi l phn thc v phn no cho ta lin tng ti tn d ca tn ngng th mt tri ca c dn Vit xa. T nhiu nm nay, do chnh sch i mi ca ng v Nh nc ta, l hi Sn Vi c m li. Tuy tr din tranh cu cp pht cha c khi phc hon chnh nhng m rc ca hi vn rt tng bng. T sng sm, quanh khu vc sn nh, cng nh, trn cc ng ng ln chy xung quanh ao, h pha trc nh lng, nhn dn ti xem tp trung ng nghn nght. Mt hi trng th hiu ni ln, i ma trng, ma sinh tin nh c truyn lnh bt u hot ng. Mt trng pho n vang cho mng hi rc u xun bt u. Mt bc trng to, cao, c tua vng, nn mu c , thu ln bn ch Hn to mu vng nh: "Hng Vng pht tch" (di tch ni pht sinh v pht trin thi Hng Vng) c rc i u tin mang ngha gii thiu v qu hng Sn Vi, ng thi cng mun ni ln ni dung ngha x hi bn trong ca hi rc. Trang phc ca cc i trong i hnh rc t mu sc cho ti kiu cch u theo nhng th thc ring bit. Hai mi by thanh n c chn vo rc c u cht khn iu, mc o , ngang lng tht khn vng, qun trng, chn cun x cp v i giy trng. i chp kch, i ma trng, i ma sinh tin, phng bt m v.v... mi i mt hnh mt v. Tip n l hai c kiu: kiu Long nh v kiu Lu bt cng lm t thi nh L rc pha gn cui. Sau khi m rc n bi t Hng Vng n Hng xong, kiu c rc v Sn Vi. Try hi Sn Vi ta bi hi tng nh ti cc vua Hng c cng dng nc v cng suy ngh v trch nhim xy dng, bo v t nc hm nay./. D.H.T - B.H.L
Hi pht Sn Vi - Dng Huy Thin - Bi Huy Lun - Thng bo vn ngh dn gian Hi VNDGVN - s 1.
879
Hi cha Tam Sn
Bi Xun nh
Cha Tam Sn hay cha Cm ng (tn ch l Cm ng Thnh t)

nm trn ni Cha, lng Tam Sn (x Tam Sn, huyn Tin Sn tnh Bc Giang), xa l x Tam Sn, huyn ng Ngn, ph T Sn, trn Kinh Bc. Tam Sn l mt lng c. Hin nay dn lng vn lu truyn truyn thuyt ng Ni, b Xanh phn nh qu trnh khai hoang lp lng t thu xa xa, khi , ni y cn l m ly, rng rm. Ti ni Vng v nhiu ni trong x, nhng nm 1973 - 1974, cc nh kho c hc tm thy hai di ch l gm, du vt khu c tr v m tng thi Bc thuc, c gch xy m hnh li ba, mnh gm c vn thng, in vung, trm, "bn s" 1. Cnh lng Tam Sn c di ch Bi T thuc x Tng Giang vi cng xng ch to , c nin i ng vi di ch Trng Knh (1455 100 nm trc Cng nguyn). Trc cch mng thng Tm 1945, Tam Sn ni ting l lng c kinh t kh pht t vi ngh dt la m sn phm ca n c ghi vo sch Kinh Bc phong th k. Tam Sn cn l lng vn hc, t c nhiu ngi t th hai trong tnh Bc Ninh c vi hai trng nguyn, mt bng nhn, mt thm hoa, 12 nh gip, tam gip tin s v mt ph bng, trong c Nguyn Quan Quang l trng nguyn, u trong k thi i t vo nm 1246 di triu Trn Thi Tng. Cn c vo cc ngun t liu c th vo khong nin hiu ng Thin (994 - 1005), cha Cm ng hnh thnh. By gi, khi L Trung Tn b Nga Triu git, qun thn u trn chy. Duy ch c L Cng Un m xc Trung Tn m khc, c Nga Triu khen l trung, cho lm t thn v in tin ch huy s. Khi , trong hng ca L Cng Un c cy go b st nh, li du vt thnh hng ch "th cn diu diu, mc biu thanh thanh, ha ao mc lc, thp bt t thnh, chn
1
H Bc ngn nm vn hin, Ty VHTT H Bc xut bn, 1973.
881
cung hin nht, oi cung n tnh, lc tht nin gian, thin h thi bnh". (R cy thm thm, v cy xanh xanh, cy ha ao rng, mi tm ht thnh, phng ng hin nht, non oi n tinh, khong su by nm, thin h thi bnh). S Vn Hnh bo L Cng Un cu sm y ng vi s hng khi ca h L. Cng Un s li ni y b l ra, nn bo Vn Hnh n n Ba Sn. Dch gi cun sch ny cha Ba Sn l Tiu Sn - thuc x Tng Giang ngy nay, ni s Vn Hnh tr tr 1. Cng s kin trn, i Vit s k ton th chp L Cng Un bo ngi anh em Vn Hnh giu cha Tiu Sn v dch gi ca sch ny cng ct ngha Tiu Sn l x Tng Giang 2. Sau , vo nm 1061, vua L Thnh Tn v mun con n cu t cha Ba Sn v hai nm sau (1063), ng cho xy cha y lm ni cu t. Sch Vit s lc cng chp l ni Ba Sn v gii thch l Tiu Sn thuc x Tng Giang 3. Nh vy, t trc ti nay, gii s hc vn cho rng Ba Sn hay Tiu Sn l mt a danh thuc x Tng Giang ngy nay. Tuy nhin, c li Thin uyn tp anh - cun sch c vit t thi Trn, chng ti thy c on ni v thin s nh Hng l mn gii nht v yu ch ca phi Thin tng trong hn mt trm mn theo hc ca trng lo h L cha Cm ng, ni Ba Sn, ph Thin c (chng ti nhn mnh - B.X.) 4, sau nh Hng c mi v tr tr cha ny5. mt on khc, sch cho bit, cc thin s Bo Tnh, Minh Tm cng mt tui cng kt bn vi nhau t nh v cng th nghip vi trng lo nh Hng cha Cm ng, ni Ba Sn, thu hiu nhng iu ct yu ca Thin Tng6. Sch cn cho bit thm, cha Cm ng l ni tr tr ca trng lo nh Hng, trong sut thi L Thi Tn (1028 - 1054), hc tr n hc rt ng, bi th, s nh Hng rt c L Thi Tn qu trng. Sch Thch Giao nguyn lu chp: "L triu danh c, L Thi Tn ly l knh trng trng lo nh Hng cha Cm ng" 5.
1 2
Vit s lc, NXB Vn S a, H Ni, 1960, tr. 65-67. i Vit s k ton th - tp I, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1983, tr. 236-237. 3 Vit s lc, sch dn, tr. 98-99. Nhn y xin ni thm sch a ch H Bc (Ty VHTT H Bc xut bn 1982, tr. 494) cng cho rng s kin ny Ba Sn tc Tiu Sn thuc x Tng Giang). 4 5, 6 , Thin uyn tp anh, Nxb Vn hc, H Ni, 1990, tr. 49, 50, 81. 5 Thin uyn tp anh, Sd, tr. 50.
882
Nh vy, cn c vo Thin uyn tp anh, th Ba Sn c cha Cm ng, khng c ngha l Tiu Sn nh cc sch trn ch gii. Vy Ba Sn u? Qua kho st thc t, chng ti thy: 1. Ba Sn chnh l lng Tam Sn - mt lng nm bn cnh Tiu Sn thuc x Tng Giang. Tam Sn l lng ng bng, nhng gia lng li ni ln ba ngn ni t thp, c tn dn gian l ni Vng, ni Gia v ni Cha; tn ch gi chung l ni Tam Sn. Sch i Nam nht thng ch, phn tnh Bc Ninh chp: "Ni Tam Sn cch huyn ng Ngn mi dm v pha Ty Bc. Gia ng bng ni vt ln ba ngn ni nh chui ht chu. X Tam Sn l nhn tn ni m gi..." 1. Nh vy, "Tam Sn" t "Ba Sn" (Ba ngn ni) m ra; trong khi Tiu Sn (Tng Giang) ch c mt ngn ni Tiu. 2. Tiu Sn Tng Giang, trong k c dn gian v chnh s l ni s Vn Hnh tr tr. Lo s Nga Triu bit chnh Vn Hnh gii ngha cu sm truyn "Th cn diu diu, mc biu thanh thanh..." ng vi s ln ngi ca L Cng Un, nn Cng Un phi a Vn Hnh i trn. Tuy nhin, Vn Hnh khng th trn Tiu Sn, v y l cha ca ng, ni ng ang tr tr. 3. Tiu Sn ch c cha Trng Liu v cha Thin Tm, khng c cha no mang tn Cm ng; cn cha Cm ng th nh ni Cha ca ni Tam Sn thuc lng Tam Sn. 4. Trong Thng c x Tam Sn ng dn cng c ch, bn ch Hn, chp nm Duy Tn th 5 (1911), hin cn lu ti nh ng Ng Ngc Minh xm ng lng Tam Sn cho bit, cc thin s nh Hng, Minh Tm, Bo Tnh c th "quan m in ng bin" ca cha Cm ng. Ngy nay trong cha vn cn tng ca ba ng (v tr b thay i v cha b my bay B52 nm bom lm h hng nng ngy 28-12-1972). Nh vy, theo chng ti, ni Ba Sn c ghi trong Thin uyn tp anh v Vit s lc l ni Tam Sn lng Tam Sn ch khng phi l ni Tiu Sn x Tng Giang nh tc gi v dch gi ca i Vit s
1
i Nam nht thng ch, tp III, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1971, tr. 71.
883
k ton th v dch gi Vit s lc nu. Ba Sn hay Tam Sn ch l hai cch gi ca mt a danh. V th, c th cho rng, t cui th k X, cha Cm ng l cha ln, hnh thnh t trc i L, sau , L Cng Un mi a s Vn Hnh v n nu, trnh s truy lng ca L Nga Triu. Khi nh L ln ngi, cha tr thnh trung tm Pht gio ln nn mi c nhiu nh s, nhiu v cao tng c ting nh nh Hng, Bo Tnh, Minh Tm v tr tr v hnh o, c th lc v c nhiu ng gp vo vic xy dng triu chnh. Cng do vy m vo nm 1061, L Thnh Tn n cha Cm ng cu t v sau , vo nm 1063, ng cho xy cha. y c th l vic i tu v m rng cha cho xng ng l mt trung tm o to tng s v di s, mt trong nhng trung tm Pht gio ln ca nc i Vit trong vng nh Pht Tch, C Php... Cha cng l ni cc cng cha nh L n vn cnh v sau n tu hnh. Trc y, di chn cha c Am Hoa Vin (vn hoa), tng truyn l ni ba tn n nh L l Thun Dng cng cha, Thn Chu nguyn phi v Bo Lin nguyn phi do chi v hnh lang pha Ty ca cha (dn lng gi l n Ty) c ban th ca cc b, nay vn cn. iu ny c sch Thng c x Tam Sn ng dn cng c ch ( dn) xc nhn. Cng trong sch ny, cn ghi li bn bi th tng truyn do cc b ging bt tng cha. Trc y, trong hi cha thng ging hng nm, cai m chnh (ch t) phi hnh l tc trc n Ty, ni c bn th cc b. Xem th, bit, th k th XI, Tam Sn vi cha Cm ng c vai tr ln i vi triu chnh nc i Vit cng nh i vi i sng chnh tr - x hi v vn ha ca dn tc. Bi th, sch Thin uyn tp anh mi dnh nhiu on chp v cc thin s tr tr cha ny. Qua cc bi k cn lu gi cha cng cun Thng c x Tam Sn ng dn cng c ch v nhng li k ca cc b lo trong lng, chng ti nhn thy cha Tam Sn khng ch l trung tm Pht gio ln t thi L m cn l ni hi t ca nhiu tn ngng cng tn gio khc, biu hin qua h thng cc v thn c th trong cha. Cha m nhn hai chc nng chnh: tin thn hu pht, ngha l, n khng ch l ni th Pht m cn thay nh th cc v thnh hong lng (nh sn thn, tc thn ni, Nguyn Quan Quang - trng nguyn ca nc nh v Nguyn
884
T Cng, ngi lng Tam Sn, tin s khoa Gip Tut 1514 t tit khi Mc ng Dung cp ngi vua L) cng cc v hu thn lng. Bi vy, mc d l khoa bng, nhng Tam Sn li khng c nh lng. l nt c o nht ca Tam Sn so vi cc lng qu ng bng Bc B. Qua Thng c x Tam Sn ng dn cng c ch, chng ti thy h thng tng Pht cng cc v thn c th c b tr nh sau: 1. n Ty: cc tn n nh L l Thun Dng cng cha, Thn Chu nguyn phi v Bo Lin nguyn phi. 2. n ng: ng sn th a thch h chnh thn. ng cnh thnh hong thng linh i vng tc trng nguyn Nguyn Quan Quang. Tit ngha i vng tc tin s Nguyn T Cng (khoa Gip Tut - 1514). 3. Tin ng ng bin: th cc hu thn lng l tin s khoa K Hi, triu L, Ng Qu Cng, t Thi, hiu Trung Tc (tc tin s Ng Sch Th, khoa K Hi, 1659, ngi lng Tam Sn) v c nhn khoa inh Mo (?) triu Nguyn Ng Qu Cng, t Phm Can hiu oan Chn, ban ngoi th cc v gia tin. 4. Tin ng ty bin: th cc v tin hin bn x tc 16 v tin s ca lng ban ngoi th 4 v hu pht. 5. Trung ng ng bin: Anam v. 6. Trung ng ty bin: Quan cng i , bn cnh th a long thn, chnh gia l tng Adi, hai bn tng Vn Th Ph Hin. 7. in quan m ng bin: Chun pht v, cc thin s nh Hng, Minh Tm, Bo Tnh. 8. Quan m in ty bin: tng Thnh t Ng Th, hiu Chn Tri tin nhn, tng Tnh hnh B Tt, bn th tam cung phi Thy Minh Khit Hng Ninh Triu Mc v Chiu Huy cng cha. Ngoi ra "tin ng ng bin thng ban" l ni th cc v "ng nin hnh khin", "nh in" l n t tin nng v.v...
885
Qua s bi tr th cng trn, chng ti thy, cha Tam Sn hi t nhiu tn ngng dn gian... th hin tnh a tp trong tn ngng v tp tc ca ngi dn Tam Sn. Trong cc v thn c th c th a long thn, sn thn (th hin quan h gn b, ha ng gia con ngi vi mi trng); c ngi m ng khoa c (Nguyn Quan Quang), cng nhng ngi t (15 v tin s khc) th hin tinh thn hiu hc, khuyn hc, trng khoa bng; c cc v gia tin thc hin lng bit n t tin, ung nc nh ngun; c ngi trung ngha vi vua vi nc (Nguyn T Cng) cao t tng "i quc trung qun" ca Nho gio. V cc v thn khc, ngoi cc v s t nh Hng, Bo Tnh, Minh Tm cng cc tn n nh L th hin s bit n nhng ngi c cng xy dng cha, cn c cc v hu thn lng gm nhiu "i tng": c ngi t (c nhn, tin s), c ngi giu c, c ngi lm quan to hay phu nhn (v) ca cc quan to... Tt c th hin tinh thn trng hc, trng khoa bng, quan chc, trng giu c, trng ngi lm vic ngha vic thin. Bn cnh cc v thn c th, l h thng tng Pht. Theo ph tin s s hc Trn nh Luyn th h thng tng c bi tr cha Tam Sn kh n gin, ch yu c hai tng chnh l Adi v Quan m. l s bi tr kh c o v t thy trong cc cha min Bc 1. iu ny c l do s "xm nhp" ca h thng cc v thn vo trong cha. Vi vic th cc v thnh hong cha thay cho vic th nh, cng nhiu loi thn khc, cha Tam Sn l biu hin ca s "hn dung tn gio", s kt hp kh cht ch gia tn ngng dn gian vi o gio, Nho gio v Pht gio. Qu trnh hnh thnh v pht trin ca cha Tam Sn ra sao? Cn c vo cc ngun ti liu cng phc tho s ca cha do cc b lo trong lng gi li, chng ti tm "bc tch" theo cc "lp lang" lch s d on rng: khi thy ca khu cha hin nay l ngi miu th sn thn v th a long thn. C kh nng mun nht l cui th k th X, u th k XI, khu tam bo c xy dng. Khong nin hiu ng Thin (994 - 1005), cha tr thnh cha ln, nn L Cng Un a s Vn Hnh v y trnh nn v mt s thin s v y tr tr, hnh o.
1
Xem: H s di tch cha Cm ng, lu ti UBND x Tam Sn.
886
n nm 1063, cha c vua L Thnh Tn v sau l cc tn n nh L cho sa sang vi qui m ln hn. Hai hnh lang (sau l ni th ba v cng cha v th cc v thnh hong) tc l n ng v n Ty cng Am Hoa Vin c xy, m vt tch cn li ti ngy nay ch yu l vt liu xy dng nh gch hoa ni hnh l ; gch t nung c hnh rng trn. Cha tr thnh trung tm Pht gio ln, mt danh lam thng cnh c ting. Nm 1519, sau khi trng nguyn, Ng Min Thiu (ngi lng Tam Sn) t chc trng tu cha, tp trung khu Tam bo. Vo cc nm 1672, 1693 - 1697, tin s Ng Sch v v l b Nguyn Th Ngc Vnh cng dn lng v khch thp phng gp cng c lm gc chung v khu trung ng (khnh Hng cng tc tc - 1672 v cy hng Chc Thin di, nin hiu Chnh Ha 18 - 1697 ghi li vic ny). Cui th k XVIII, khu tin t c m rng vi s hng cng ca mt s ngi sau l hu thn lng. Nm 1826, cha c m rng ra cc khu ph di chn ni Cha vi hn 10 dy nh lm ni cu cng, hi hp ca dn lng. y cng l ni hp ch lng vo cc ngy 2 - 5 - 7 - 10 trong thng. Nh vy cha Tam Sn cn m nhn c chc nng kinh t: ch vi cha l mt. Tm li, cho n nm 1826, sau ln trng tu ln cui cng (c ghi li trong qu chung Cm ng thnh t hng chung), cha Tam Sn gi nguyn qui m cho ti trc ngy b B52 M lm h hng (sau dn lng gp cng c tu sa li nhng khng cn gi c qui m nh c). Cha c m rng ti hng trm gian, nn ngi trong vng gi l cha Trm Gian, l ni t chc l hi v cc sinh hot vn ha hng nm ca dn lng. Hi cha Tam Sn c mt s l thc chnh nh sau: 1. T chc bin l: Trc y, hi cha Tam Sn t chc t 8 n 12 thng Ging, trong c 3 ngy, 9, 10, 11 l nhng ngy chnh. Vic bin l trc y phn cho cc gip, song v s lng thnh vin ca cc gip khng u nhau, c gip ch vi chc ngi, trong khi c gip ti 150 ngi, v th vic phn b l vt gia cc gip gp rt nhiu kh khn, nn lng i l: phn b theo cc thn. Thn l mt t chc gm cc inh nam ca mt
887
xm hay cm xm. Tam Sn xa c 6 xm c chia thnh 3 thn: thn Ty gm inh nam ca xm Ty, thn Xanh gm hai xm: xm Xanh v xm ; thn L gm 3 xm cn li (xm ng, xm Trc v xm Ni). Vic chuyn chc nng bin l ca thit ch gip cho thit ch xm hay cm xm l hin tng kh c o ca lng Tam Sn. S kin trn y xy ra t bao gi, khng mt c gi no cn nh, ch bit, trong cun Thng c x Tam Sn ng dn cng c ch lp nm Duy Tn 5 (1911) c nhng qui nh v t chc thn trn y, trong , vic bin l trong 3 ngy 9, 10, v 11 ca cc thn theo th t sau: - Cc nm Su, Thn, Mi, Tut: ngy 9: thn L; ngy 10 thn Ty, ngy 11 thn Xanh. - Cc nm Dn, T, Thn, Hi: ngy 9 thn Ty, ngy 10 thn Xanh, ngy 11 thn L. - Cc nm Mo, Ng, T, Du: ngy 9 thn Xanh, ngy 10 thn L, ngy 11 thn Ty. L vt chnh trong 3 ngy trc y l tht tru, mi ngy mt con tru thui rc ln sn tin t t l. Song t nm 1911, mt s nho s v chc dch tin b trong lng, chu nh hng ca phong tro ng Kinh ngha thc, ng u l ng Nguyn Thin K - ph bng nm 1898 v ng Ng Tc Tn (thn sinh ng ch Ng Gia T) "ci lng hng thn": vn ng lng b l t bng tht tru, thay bng t on v ch lam. Mi ngy, c mt thn (theo th t phn b trn) phi sa 9 c chay tng cng gm 300 phm on to, 100 ming ch lam kch thc 20 x 5 x 3cm; mt chai ru hong tu (ru np c c nh mt ong). Lng c 11 mu rung c chia lm 3 phn cho 3 thn lo vic bin l ny. Hng nm, cc thn t chc u thu. Ai thu vi gi cao s c cy cy s rung trn, v phi np s l vt theo qui nh ca lng. Ngoi s l vt chnh chia v cho cc thn, cn c nhng l vt v nhng khon ph chi khc. Vic ny c giao cho thn ng cai. Th t ng cai ca cc thn nh sau: - Cc nm Thn, Tut, Su, Mi: t 25 thng 12 n 24-4: thn L; t 25-4 n 28-4: thn Ty; t 25-8 n 24-12: thn Xanh.
888
- Cc nm T, Dn, Thn, Hi bt u t cc thn Ty chuyn qua thn Xanh, thn L. - Cc nm T, Mo, Ng, Du bt u t thn Xanh, chuyn qua thn L, thn Ty. Nu gp nm nhun th thng nhun do thn ng cai ca thng trc phi gnh. Vic ng cai bin l cng gn lin vi vic phc v t l v rc xch. m bo cho cc thn hon thnh c ngha v ca mnh, lng dnh phn ln s rung cng cn li giao cho cc thn cy cy. Cng qua ti liu trn, chng ti thy c cc loi rung sau: - Rung ng cai: 16 mu 2 so 4 thc chia lm 3 l, mi thn cy cy mt l trong 3 nm. Ht hn, cc thn chuyn rung cho nhau. Rung ny ginh cho vic bin l trn y. - Rung c chay: 11 mu 4 so 12 thc 7 cng chia theo phng thc trn, cho cc thn lm c chay thng ging. - Rung u hng: 12 mu 4 so 07 thc, cng chia nh trn cc thn lo vic n, du, hng nn v t kh ni chung. - Rung cai m: 3 mu 5 so 12 thc. Cp cho cai m chnh, nh k l mt nm. - Rung m tr: 7 so, 2 thc, ba thn lun canh thi hn mt nm, phc v vic n cc gnh ht v lng trong cc k hi. 2. Cc l thc chnh: Sng ngy 9, ngi c nhn l cng gia nh h hng rc c ln nh Gi 1. Lnh thn trng 2 ca ba thn cng kim tra s l vt ri ngi sa l phn s on, ch lam, chui, cau... thnh 9 c, mi c c mt tng ch lam trn tng on c t trong mt hp g sn son.
1
nh Gi: mt ngi nh c dng u lng khng phi l ni th thnh hong, ch l ni dn lng Phc Tnh (mt thn thuc x Tam Sn) tp kt khi c iu ng phu trng. Lng Tam Sn ly ni y lm ni tp kt l vt rc ln cha (cha cch lng khong 500 mt). 2 Lnh thn trng: ngi tui 47 - 49, lo iu hnh mi cng vic ca lng giao cho thn.
889
Ngi ca thn phi sa l ngy hm phi rc c ln cha, c hai ngi mt c. i theo m rc c 100 l c cng tn lng v ching trng. n sn tin t, lnh thn trng ca thn phi sa l sp c ra cc chnh in, n ng v n Ty. Sau , t vn t nh mt cuc t bnh thng. iu hnh cc cuc t l cai m chnh v hai cai m ty. Cai m (hay quan m) ly ngi tui di 46, c chc x 1, cha m song ton, ng con ( trai, gi), thn th khe mnh, mt mi khng c d tt, v c bit phi c uy tn vi dn lng, c dn lng knh trng. Vic c cai m chnh c thc hin lun phin: - Cc nm Thn, Tut, Su, Mi: ct ngi thn L. - Cc nm T, Dn, Thn, Hi: ct ngi thn Ty. - Cc nm T, Mo, Ng, Du: ct ngi thn Xanh. Nu thn ng cai c quan m chnh th hai thn kia c cai m ty (hoc cai m trung). Hai ng ny cng vi mt ngi t vn ca thn c cai m chnh l ba ch t 3 khu vc: n ng, n Ty v chnh din vi ba i t c phng bt m, ng xng, ty xng, c chc ring. Cn cai m chnh lun phi tc trc n Ty. Ba i t lun chuyn nhau ti ba khu vc. C th nh sau: - Ngy 9: thn L t thng in, thn Ty n Ty, thn Xanh n ng. - Ngy 10: thn Ty thng in, thn Xanh n Ty, thn L n ng. - Ngy 11: thn Xanh thng in, thn L n Ty, thn Ty n ng. Khi "l tt", ba ch t cng cai m chnh chuyn v tr cho nhau theo chiu kim ng h. Ngy 12 l ngy t r m ca t vn hng x v cc l dch, do cai m chnh l ch t, hai cai m ty ph t.
X: v tr ngi th trong lng, thng phi mua. Gi mua nm 1931 bng tin mua 1000 vin gch. C chc x th khng phi khing ko trong cc m rc.
890
Trong ba ngy hi chnh, ngoi cc nghi thc t l, cn c nhng cuc thi ht vn ngh, cc tr vui. ao ri c tr ri nc ca cc phng ri cc ni; hoc c thi ht quan h gia "lin anh lin ch" ca lng vi lng kt ngha Lng Giang (lng Lim), c c bi, chi g sn tin t hoc di sn cha. c bit c tr p ni p niu t chc Am Hoa Vin. Hai ct nh ct x n c dng ln, cao khong 3 mt, rng khong 2 mt. Mt niu t ng tru v nc l t trong mt quang treo 4 dnh hoc 3 dnh bng lt hoc dy ay nhum c treo ln x. Niu cch x ngang khong 40 - 50 phn. T im xut pht cch xa khong 8 - 10 mt, ngi chi phi bt mt bng khn , cm gy bng tre mi n, co sch tinh, bc giy , di t 1,2 - 1,5 mt, i ti gn x, c ghp dng gy tre khua ngang tm tay xc nh v tr ca niu t ri vt mt vt, nu trng v niu v th c gii (vi vung vi nhiu v 3 phm on), nu vt mt vt khng trng th phi v v tr xut pht p li ln khc. Dn lng tin rng, ai p trng niu th nm ma mng s bi thu, lm n s may mn. Tr chi ny phi chng l "nh x" ca tc th v tru v tc t nc u nm, cu cho mu thun gi ha, ma mng bi thu ca nhiu c dn nng nghip ng Nam ? Trn y l nhng nghi thc ca mt k hi bnh thng, vo nhng nm tht phong ng ha cc, lng t chc m rc n quan. Cng c nm, c ngi giu c b tin ra lng t chc rc vi qui m kh ln; huy ng ti vi trm ngi tham gia. Trnh t m rc nh sau: - i u l b c gm 2 c i, 6 c tuyt mao, v 40 c t linh, ng linh. - on trng v phng bt m. - on bt bu (30 ngi) - Tip l 3 kiu ca 3 b cng cha thi L. i theo mi kiu l phng bt m cng tn, tn, lng... Mi kiu c 16 c gi khing, cng 16 ngi ph gi. Cai m i sau kiu cng cc s. - i sau kiu l long nh (hng n) do 8 ngi khing v 8 ngi ph gi.
891
- Tip theo l 2 con nga bng g (mt nga hng v mt nga bch) mi nga do 8 ngi ko bng mt dy nhum cng vi mt ngi ph m mc o thng, , qun hng, tht lng iu. Tn, lng cng i sau che cho nga. - i sau l 6 ngi nhy c h, n mc theo kiu lnh l; tay cm c va i va nhy v pht c t pha sau "nhy" ln n st kiu v nhy v (nhiu ln) di s ch huy chung ca th hiu. - Sau cng l 8 ngi mc o nu, qun trng, cht khn nhiu , tht lng , vc gm g. m rc i t Cu Th, ven theo b Ao ri, ca Am Hoa Vin, theo b bn kia ln cha. Ba kiu cng nga bch tp kt n Ty, nga hng n ng, hng n t nh tin t cai m chuyn bt hng ln ban th thng in. Sau cuc t mi bt u. m rc i kh cu k. Ch vi on ng 800 mt, m rc phi i mt 3 ting. Do m rc phi huy ng mt s lng ln ngi tham gia, chi ph rt tn km, nn vic rc rt t khi c t chc. Theo cc c gi trong lng k li th t nm 1900 ti 1945, ch c hai ln, m u l do c nhn ng ra t chc. Mt ln vo nm 1900, do ng Nguyn Thin K t chc. Mt ln vo nm 1935, do ng Ng c Vin, ch thu t chc./. B.X.
892
L hi tm nga
Trn Quang Minh - Dng Duy Thin
X Hin a, huyn Sng Thao tnh Ph Th, hng nm c l hi tm nga. Dn quanh vng Sng Thao c cu: Trng X chi g Hin a tm nga Truyn thuyt cn ghi li cu chuyn y du n nh sau: Sau khi chinh phc nhiu vng u, th k XIII qun Mng Nguyn tin hnh xm lc i Vit. Thng chp nm inh T, tc thng 1 nm Nguyn Phong th 7 (1258) khong 3 vn qun Mng do Ngt Lng Hp Thai ch huy t Vn Nam chia hai ng dc sng Hng tin qun vo nc ta. Cui thng 1- 1258 chng tin n vng Sng Thao- Tam Thanh. Tc truyn i nh Trn chng qun xm lc, c mt o qun trn th Thao Giang do H Lang ch huy nh gic ph Trn. o qun ny nhiu ln lm cho gic khip va kinh hn, nhn dn thng gi l o qun ca H Lang i tng qun. Vo u thng chn nm inh T th gic qu mnh H Lang tht trn Ph Ninh v b thng c rt nng, ng ci nga bch vt sng Hng qua Thu Trng (Vc Trng) sang Lng Ni ( Sn). (Thu Trng, Lng Ni u c mu ca tng qun nh xung). Chy n bn Lng Ni mi dng li ung nc, ng hi b ch qun: - Liu ta c sng c khng? B ch qun tha: - Bm quan tng qun cn sng c! Sang n bn Ch Gia thuc x Hin a mt mu nhiu mt tht sc phi dng li ngh ng li hi ch qun nc Ch Gia: - Th ny th liu ta cn sng c khng? B ch qun nhn hi lu ri ci xung kh tha: - Bm vt thng ca quan ln phm lm, khng sng c u!
893
Qu nhin H Lang i n u lng Hin a th mt, hm y l 12 thng chn. Lng Hin a lp nh th dng ba np nh ngi mi cong hnh li mc ni vo nhau gi l nh Ba Nc. Cc c tm th rt con nga bng my, sn trng, c bnh ko ng trong nh. T hng nm lng Hin a t chc l cu rt ln m hi tm nga, bt u t ngy mi mt n mi ba, mi bn thng ging. Nhn dn lng Ni, Vc Trng cng lp nh th ni m tng qun li vt mu. Do th chung mt ng thn m lng Hin a, lng Ni, Vc Trng i li vi nhau rt gn gi gi l lng Ngha Ngi. c bit dn lng Hin a king dng t Lang. C khoai lang gi lch c khoai lng, khoai dy, vo ngy t l khng ai dm mc , khng ai dm ci nga trng. Bn ch Gia c ct mt np nh hai tng mi gi l lu tm mi (cn gi l lu Ng Di). Sau khi yn gic cc c trong lng lm vn khai sc thn c vua xung chiu phong sc H triu Lng tng nh sot c th lu truyn. Hng nm c ngy ba mi tt trai lng li c chn c chp kch hong phi o mo, sang sa tng qun v n tt v chun b ra ging k cu. Mng nm thng ging l ngy im mc, cc c v nh bn nh K ny cu ln, hay di cu chun b mi lng Ngha Ngi ri chia bu chn ngi. Th nht chn ngi hin t, ngi hin t phi cao tui, ng mc, c chc sc, khng c tang gia, tm gi trai gii trong ba ngy. Ngi c chn lm bi t cng tng t. Thng thng c ba ngi bi t (gip vic ngi hin t). Chn ngi bi t tinh tng c ging vang c t vn. Sau chn n nhng ngi dn t th t cc v c chc sc trong lng. Chn ngi hnh vn, ngi c chn phi l ngi vn hay ch tt, hiu rng bit nhiu trai gii sch s mang nghin bt tri chiu hoa mi gia nh lm vn t ri c trnh cc c sa i sa li bao gi c mi chp li, khng c gch xo ch no. Theo thng l l trng chiu s ct t, phi trai lng i tm ln t gi l vn ln Hm, ln nh khong hai mi cn nhng phi en tuyn t mng chn n chm mi, lm tht quay c con, ln mm i. Chn ngi lm vn g lng, vn g rc (ai c chn l iu vinh d ln) phi l g thin bo ba cn ri tr ln, sc vi nm cn go xi khng c ht gy. Ngoi ra cn hng chc vn g khc c phn b tng ngy, n phin ai ngi ny phi lo chy. C lng no nhit lo cng vic, chun b lng g tm go. Trai tn b ai trc nht (u nm) c lm u
894
du. u du ng u Tn b c quyn bo ban xp t trong hng. Tn b phi sa, qut ng quan t nh Ba Nc n nh Chy ra lu Tm Mi. Ai m ci hoc cui du ( cui cng trong nm) phi dn phn ng sut ba ngy t l nga nu c. Trai lang b c ct t ko nga, tm nga. Nga c bnh xe ni hai dy di, lang b ng hai bn ko i t t pha trc hai c kiu. Ngi c khing kiu tui t hm hai tr ln gm 8 ngi, mi kiu 4 ngi, l kiu Gi Vn v kiu Bt Cng trang hong lng ly i theo nhp trng rc, v dn bt m. Mi mt thng ging l ngy co cu. T sng sm vang ln nhng hi trng ni tip nhau nh mi gi, nh thc gic. l trng sp bo hiu n cu k v cng l trng chun b cho trai lng rc tp: ko nga, ln kiu phn cng cm c sang sa xim y l phc. Ti n cc c, cc v c chc sc trong lng lm l co thn ri n ung chun b sang ngy mi hai chnh l. Mi hai thng ging bt k ma nng trong nh n nn sng choang, trm hng nghi ngt, dn trong lng ngoi, ng n di l tp trung sn nh xung quanh c nga khoc m trng, hai c kiu sn son thp vng mnh rng un khc trang hong lng ly. Sp n gi rc trai tn b phi i trc dn ng. on rc khi hnh, trc tin l c su, trng ci, n on ngi khn m ru tht bao xanh ko c nga hng dng tin theo sau l hai c kiu uy nghi, kiu vn i trc, kiu bt cng i sau bc theo hiu trng v nhp ca dn kn bt m, ngi ln, tr con dn Xun Li, ng Lc, Trng X, Tnh Cng n xem ng nh nm ci. on ngi c t t dn kiu, sau ba ln ngh mi ra n lu Ng Di, cng l lc kiu ca lng Ni rc ra n bn sng bn kia. Trai lng B mc nc sng Hng tm nga, cc c thp hng t l khi no thy ui c bay hng vo lu mi c. Ri li tun t nh c nga ko, kiu rc t t quay v nh Ba Nc. T l bt u t nm gi chiu mi hai, ngi c chn i nn chp, mc o n vng nai nt gn gng cm chp kch ng thnh hai hng ngay ngn nghim chnh trc ca nh. on ngi dn t mc o i l i m eo hia, hai tay nng phm vt i thnh hai hng theo hiu kn trng v kn bt m, dn t t cng vo nh c vn dng l vt. Ba tun nh vy ng hin t phi qu c th n ba bn ting. Sau ba tun t chnh cn c t phin tun, trm kch trm o theo hiu trng uy nghim, m rn r. Khong chn gi m vic t tm dng. Cc c,
895
cc v chc sc va thng c nhm va xem ht nh t, ht c mn ri c chay ko di n sng. Li chun b cho vic t ti th hai tc l ti mi ba thng ging n tra ngy mi bn thng ging th mn hng khi cho n hm nhm thng ging mi gii m, lau chi chp kch ct gp o m. Lng cn c l vn g rc v c nhm: vn g rc l vn g i din cho lng phi l vn g to nht bo nht. Ngi c chn lm vn phi i tm g trc, chn c g nh em v gi go np thnh bt luyn vi nc thnh vin cho n sut ngy, rng r hng ba thng v bo. Sau khi rc t xong vn g ny c cht lm nhiu ming nh gi vi nm xi nh chia cho trai lng kh nhc, gi xi v tht c khi ch bng ci chn con nhng khng c thiu ca ai. Cc vn g khc lng gi li 1,0 kg g vi kg xi mi v chia phn cho lin anh vt v, cn li tr cho ngi sa vn. Vic chia phn cho lin anh cng phi theo th bc ai c u, ai c mng cnh, mng gia, thng l rt ngt ngho khng c lm sai. Ngi c sa c nhm l ngi c chc sc hoc kh gi trong lng. lm c nhm phi c chun b k cng, qua sang Ph Th sm bng, mc, min ngu, cc ca ngon vt l, sn ho hi v, ch, ng, c mn c chay. Thng thng c nhiu ngi sa c nhm mt cp hai ngi thay phin nhau gip sa, ngi ti mi hai, k ti mi ba. T thn xong, c th mi mm u c khch, ch mt ngi ca lng Ngha Ngi chc sc ngang nhau, c khi c mm khng c khch ( l iu khng vui). Sau khi nhm xong ngi nh khing v v c t nn c th sa thnh hai ba mm anh em gia nh con chu thng thc cho n sng. y cn c giai thoi thn thing nh sau: Ngi lng Hin a cn truyn li rng, t khi c thn v ng dn lng nh oai thn m lm n thnh vng. Thn thing nh vy nn lng c tc king, khng gia nh no dm t tn vo tn hu tng qun. c bit vo k cu, cc ngy t l khng ai dm qung khn mc ci nga bch. Tc truyn nm n c ng Hng M (Hng trng tn l M) lng Xun Li (x ng Lc) ra t thn lc dn l n gn gin gio, t nhin b ng bn ra ngoi. Hi ra mi bit trc mt ngy ng c i m ma trong lng nn ngi khng c sch (?). Do lu ngy con nga rt bng my khng c tt, cc c trong lng t thn mi th v tin con nga khc bng g mt. Tin xong hai
896
ng th sn c mi n sn. Khi vo hom (sn en) th cng vic rt tt, n lc vo phn (sn trng) th c lm li hng, sn b sun li. C l phi gng mi hai ngi th mi th thc l ti hm trc ung ru cht s vo ym hai c gi lc i chi. Cc c bt lau sch lp phn c bin l t thn hm sau cng vic li bnh thng tri chy (?)./. T.Q.M- D.H.T ------------------- Trng X: X Trng X Sng Thao
- i cu: Ma mng km khng t chc cu to, lm qua loa rt nh - Hin t: Ch t - Tn b: Tui 17 mi vo lng - Lang b: Tui 18 n 20.
897
Cha Ty Phng vi L hi
Trn Lm Bin
Tri chiu! Gi mun ni lao xao thi v cha, nghe nh

tm vn t php mn chy vo dng chnh php. Tri chiu! Nhng si hong hn mong manh ung a qua k l m dt thnh min thanh h. t nhin, mt ting thu khng ri vo mnh mng, lm ngp ngng dng suy tng nh dng hn ai v gi bu tri sm hi. Ngi pht t chm vo tnh l... lc , h mi cm thy th no l Tm tc Pht, Pht tc tm, mong ri b nhn ng ch quan m hi vo Php ng trng tn, khi dy t tm bn lai thanh tnh... bc ti b gic ng. Ni y, cha Ty Phng. Vo thi t ch, cha c tn l Sng Phc, nhm qua uy lc ca thn linh m Pht t gi nim c vng v mt s vn ca cuc sng tm linh ti Pht i. S kin ch cn gi c i nt m nht trn tm bia c nin i vo th k XVII. Ngi cha hin tn ti l sn phm ca thi Ty Sn, vi nm dng c th l 1794. Tt nhin, vn cn thy c vi ba pho tng ca u th k XVIII v hn r du vt tu b ca nhiu ln thi sau. Ngi Vit theo Pht gio i tha ngay t nhng th k u cng nguyn, trong hon cnh t nc b thn tnh, o Pht sm tr thnh mt v kh tinh thn chnh tp hp lc lng ginh c lp dn tc. o Pht cng tn ti vi nhng bc thng trm lch s ca ngi Vit v lun to th cn bng cho nhng khc khoi ca x hi. Di thi L v Trn (th k XI- XIV), o pht c coi nh quc gio, thi L s (th k XV) b triu nh hn ch, nhng sang th k XVI, khi o Nho b khng hong trm trng th o Pht li c cu vin ti. Song, o Pht cng khng sc cu ni mt x hi y nhiu nhng, nn khi cha c h thc tin b hn thay th, th, Pht gio v Nho gio dung ho vi nhau mang t cch nh mt cu cnh. V, mt kt qu l hai ngi cha Kim Lin- Ty Phng ra i. ng v mt kin trc, hai cha ny nh mt cp song sinh, chng gn gi vi nhau ti tng chi tit v c kch thc. Ngi ta
898
thng hiu rng c Kim Lin (bng sen vng- tng trng cho thc gic ng bn th chn tm) mi c Ty phng (tng cho th gii Pht), c ngha l: gic ng Pht tnh mi nhp c vo Nit bn. Cha Ty Phng cnh thc thanh tao nm trn nh hn ni t Cu Lu x Thch X huyn Thch Tht tnh H Ty. Trc y, ng ln cha c k bng nhng tng t nhin to nh xen nhau, m mi bc i l mt cm xc, nh th bc trn dng tri chy ca truyn thng, ngi Pht t xa dn ci u trc nhp mnh vo ci thing ling. Ln ti cha, khng gian rng m, tri t nh ho quyn vi nhau, nhng cnh cy thin mnh vn ngn ht sinh lc v tr m mong cho mun loi ny sinh v cho t Pht trng tn. Cha Ty Phng vi ba to ngang, mi to c hai lp mi. Nhng gc mi cong cong, l x, nh ra tht vo ph v ci tnh lng ca tm t, v p kin trc ho quyn cng vi v p thnh thin. c nhiu ngi tin rng, ba to cha l tng trng cho ba lc lng chi phi th gii: Thin- mang tnh cht ch o, trung tm (gia), c lm cao hn cht t; a- mang tnh nn tng, pha sau; Nhn- gn gi vi cuc sng nhn th, nn pha trc. ng thi, ngi ta cng ngh: mi to cn nh biu hin cho mt th vn hnh ca m dng i i sinh mun loi mun vt, rng: C to nh tng cho Thi cc, hai lp mi tng cho Lng nghi (m nng - mi di, dng nh- mi trn); bn pha mi mang ngha T tng (mt trc - thi dng, mt sau- thi m, mi bn phi- thiu m, mi bn tri- thiu dng); Tm l mi tng cho Bt qui (Kin, Khm, Cn, Chn, Tn, Ly, Khn, oi)... Nh th, c th ngh, n tng bn trong ca kin trc, th mt no, hm cha ngha thuc lnh vc hnh nhi thng trong s dung hi ca Pht v Nho. Tuy nhin, tc ng mnh ti con mt nhng ngi ti thm cha l ngh thut tng, m trong tng pho l tng tc phm ring bit, gn nh hon chnh ti mc khng tha khng thiu... l, nhng pho h php nh v tin khong hu m chi tit u v c th y nt g gh nhn mnh v s cng quyt v quyn uy; l nhiu pho tng vi nhng khi cng no y cht iu khc; l nhng khun mt trm t trn tr vi l o v l i. L hi cha Ty n s, nhng m tnh ngi tnh o, Ngi Pht t dng chn bn ng ba ng, dn mnh, mt ngc theo con ng thng, dp i nhng s xn xao khc khoi, lng hng v tr tu Pht v min thng tr. C th ngh, m u cho mt vng quay thi gian l l tt nin. Nh mi cha, l ny c thc hin vo thng
899
chp (khong t mng 8 tr i). Nh s cng cc tn gn gi lau chi sch s mi ch trong cha, hng khi trang nghim trong ting cu kinh im chung m lin tc t sm. Sau cng dng ln v truyn li l, trc y, lu lm ri, c cuc chy n c tin hnh quanh in Pht. i u l nh s tr cm nhp bng chic ching nh, ri ti nh s c ca cha, tip sau l cc s khc cng sn mn, cc s bc, s gi, tiu v Pht t. on ngi va tng nim va i theo chiu ngc kim ng h. l mt hnh thc bt ngun t tc th mt tri, v nghe ni mi ln chy n (cn gi l nhiu Pht) c din ra t nht vi chn vng tng cho cu phm vng sinh ni th gii ca ADi Pht. Ngi ta tin mi ln chy n th cng qu rt ln, s em li mi s hanh thng trong thin nghip. Ngoi l tt nin v sc vng cn mt l ln ca cha vo ngy 6 thng 2 m lch. Cuc l nhm cao s gic ng lng t bi ca o Pht, ku gi con ngi sm hi trnh iu c chuc li nhng li lm, cho lng tm thanh thn- Trong nhng ngy ny, ngi ta khng st sinh, mt lng thnh knh dng ln Pht i hng, hoa, ng, tr, qu, thc. Tt c phi trong lnh chay tnh sch s. Truyn k rng: L sm hi bt ngun t truyn v Ph Gic thin s- ng vn l mt quan gi vic thu thu cho triu nh, c nhiu t tm, thng st trc cnh khn kh ca nhiu ngi ngho kh- Mt hm, v tri ma phi li mt gia nh va c ng tha ti thiu thu- c ch nhn tht cm g, nhng bng linh tnh ng hiu rng: V ng m mt n g con b b v. Ai hoi ng nh li, i ln v tnh ng lm tan nt ca nh ca ngi khcV cng hi hn, ng tm ti tu cha Ty Phng v t o yNgi ta khng cn nh mng su thng hai l ngy ng ti tu hay vin tch, ch bit rng ngy nay c coi l mt trng l ca cha. Tip sau l sm hi, nh cha chun b cho hi chnh. T y, Pht t lin tc ti l (phi hn mt thng)- Thi gian ny kh tp np, song ch yu l dn quanh vng, h m rng cnh du xun sang c cc cha Hu Bng, Bnh Ph, Cn Kim, D Nu, Phng X... ri ko v Ty Phng. Trc y chun b cho hi, nh cha cng cc gi lng bu ra mt hi ng kh ng, ti 48 ngi (t trung nin tr ln), c trch nhim iu hnh l hi (Ngy nay khng cn hi ng ny)Bc vo hi chnh, trc ngy 6-3 m lch, dn lng do hi ng iu hnh i ly nc thing v lm l mc dc v nc cng (nay ch ly nc ma), ngi xa ngh rng l th nc c ho c m v dng, s gp phn em phc ti mun nh. Nc ny phi ly gia dng sng hoc ging thing, vo mt gi c chn cn thn. Trc
900
y l rc nc thng c din ra rt vui, c rc kiu nc, kn trng, i ma sinh tin i khi c ma vi con nh bng... Nhiu c gi chm vic cha hn vic nh, no nc n hng, rm ran ni chuyn c khi sut m, khng cn ch no c rc c bi, mi vic chun b tht hon ho. Mt cy phn i vi cu nim mun thu Nam m ty Phng Cc Lc, th gii i t bi A Di Pht c treo ln. Ct treo phn gia sn, l mt cy tre thng cao, tuy c t nhng vn c co trng thnh cc khoanh cch u mang t cch mt chic thang ln tri (Arbre Cosmique). nh ct gn mt con qu en xo rng cnh, ngi ta lun ngh rng l thin s nh tri em lnh xung cho m hi. Cng vi phn, hai bn sn hoc di tam quan cn c cm c v nhng cy bng, m thn cy cng nh tr phn u c khoanh bc, bm quanh cy l nhiu tng hoa nh tng cho cc tng th gii, hay mang ngha lin quan ti Pht qu ca Pht t v kip tu. Tt c cc tng u c trang tr bng nhiu que bi nhi y mu sc, lm cho ngun vui thm rn r. Ngy hi, khng gian nh trong hn, cy c nh xanh hn, lng k hnh hng ci m v hng thin trn y, mt ngc nhn v cha. Trn i, gia xanh xanh, l l phn ng sc ang vy gi, nhc nh ngi Pht t tnh tm dn bc. Khng mt b mt no t ra au kh, m u vui ti ho hc, c bit vi cc c b nh c tr l. Trong nhng ngy ny nh cha m ca lin tc dn vo dng hng. L vt khng quy nh, m tu tm tng ngi, cho nn k hnh hng, bt k sang hn, rt ng. n vi Ty Phng, ngi ta tin l n vi iu thin, d khng quen nhau, nhng ch mt li nim l tr nn gn gi, v, khng my khi c iu ng tic nh trm cp, nh nhau xy ra. Ngi i hi chm trong sinh hot tm linh, trc Pht in trong ting m v chung gia tr, tng tp vi mt chn cht thn nhin, mc o t thn nu, tay cm cnh phn nh v trng ht, ming lm rm tng kinh cu cho quc thi dn an cho gia nh m m... Lui xa ra pha gc sn cha, nht l di chn i mi tr vui ngy hi thu ht bao ngi, no l cc tit mc vn ngh m ni ln l ht x oi, ri ma ri, ko co, chi g... Mt khng kh xao xuyn lng lng vi cc ngun vui thn d trn y. Ngi phng xa ti y t hi: u l hi ca o, u l hi ca i, ri t m ln tr v nhng nhp th ca qu kh- M u cho hi ban t chc cho t ngay chn i, gn bc ln cha, mt nhang n khi hng nghi ngt, trn mt mm ng qu ln l l t co tri t. c bit pha trc nhang n t mt chic thuyn rng nh (m hnh) chu v cha.
901
Thuyn c lm bng g sn , ph mt lp nhiu iu. ng hai bn l bn c khn o t chnh cm cho chng xung t, theo nhp ht m th hin ng tc. Hnh thc ny kh vui, gn vi sinh hot cha chin Vit. Nhiu ngi ni rng y l thuyn Bt Nh ch chng sinh ti b gic ng, ti ci hnh phc trng cu, ni khng sinh khng dit. Con thuyn ng , m, c i, i mi trong dng tm tng theo ting ht k hnh, dn ngi nghe qua nhng bn i bn m v min b ngn (gic ng). Ngy trc, xa lm ri, ngi gi cn nh, cng con thuyn ny, khi ln cha, Pht t thp phng thng b vo thuyn nhng th theo c vng ca mnh, cu v bun bn th b tin, cu danh vng th b giy bt... nhiu khi c go, vi. C l l mt hnh thc hin cn thong thy mt s cha tiu tha ca cc nc quanh vng, suy cho cng l mt s ng gp t nh cho nh cha v cho cng vic t thin. Ti nay ngha p ny c l b tht truyn, ngi ta b vo lng thuyn nhng ng tin ca trn gian, nhiu khi qun c y l thuyn gic, m mt ngh vi v c hng ti coi nh khon c cho mt mong cu no ca i thng. Qua ni t thuyn, ngi Pht t qun dn nhng vn c trong tm t, mt trang nghim theo bc ln cha. Mi ch hn mi nm trc y, ng ln l nhng phin t nhin, m mi bc i tm ta nh bc vo dng lc o, gi cho con ngi gn li vi t nhin v phiu diu trong khng gian Thin- Lo. Ri ca tam bo, thm cnh p ca th gii Thin, v tinh kho ca kin trc v tng, ngi Pht t thanh thn tr v vi cuc vui ni chn i. Ch ny l c ngi ang trong mt th c bit, nhng qun c u mang phc trang ca qun tng thi xa, dn ngi xem nhiu tng tng vt qua hnh thc sinh hot vn ho thng thng lin tng ti cc trn chin oai hng. Gn l tr nh gy u kim trong s gp vui ca ngi thn ng mang truyn thng thng v. ng vui nht l ni u vt, vi tng hi trng no nc thc dc, cc vt to kho vui ti khin ta lun nh ti cc mng chm hot cnh u vt trong ngh thut nh lng hi th k XVII. Ri mt gc khc l cnh chi g trong ting h reo, mt tc thng c trong mi hi l m mt no cn nh thong thy ngun gc xut pht t tc th mt tri nhm cu c ma (xa kia, ngi Vit tng coi g trng l biu tng ca mt tri, chi g l mt hnh thc vn ng ca mt tri em sinh kh cho cy trng).
902
Hi cha Ty Phng n gin nh hi nhiu cha thng thng khc, khng si ni nh hi cha Thy, cha Keo, cha Lim... ni m cha cn gn vi th thnh hoc c lin quan ti mt truyn thng vn ho ring, vt ra ngoi vng tay Pht gio- Cha Ty Phng ch thun mang yu t Pht, nhng s tch dn d gn vi cha cng ch nm trong thc khuyn khch iu thin. Song hi cha vn sm ut, nh mt ting gi qu hng: Ty Phng phong cnh hu tnh R nhau try hi c mnh c ta Nh ngy mng su thng ba n cm vi c try hi cha Ty. T.L.B
903
Hi th chim cu
T Sn
Nng thn ta ngy trc hay m hi th chim (phng iu hi).

C thng t, thng nm, ma ro xong khng c chim ct 1 th cc x n nc ua nhau m hi. Sau cch mng thng Tm th thng no thi th chim cng c, v t nhin ht ct; ch tr sang thng mi, chim cu thay lng th ch sang cui xun mi li tip tc t chc. Ging chim cu bay b hn chim cu nui tht; trng lanh ln, u trn, m vt hay m s, l mi to, mt ng t nh tt, chnh gia c mt mu sc c bit, cc c v nh l "mu sn gch cn m sng sng", c rng, n nang, lng khng nhy (c du), cnh di, nh, c mi lng co (k t khuu ra u cnh, cn t k khuu vo ti nch gi l lng b). Nu cnh chim ch c chn lng co l c lng ic; chim ny ch tht thi. Lng ui c nhng con c hai mi hai chic, nhng cng c con c nhng hai mi lm chic. Chim bay quan trng nht l "lng co". Lng co phi u, nh, mng, do. Mun thng t m lch dt ui th thi th ngy mng mi thng hai m lch, ta phi kh nh ht nhng lng co, lng ui gi (c chic mi thay th thi). Th l thng tun thng t lng co, lng ui mc mt lt rt u, rt tt, bay kho (khng c ci gi, ci non na). Chim mn th c bn mi ngy mt la hai con (chim cu mi la ch c hai trng), chm th nm mi ngy. Hai trng n, thng l mt i: mt trng, mt mi, sau thnh hai v chng cng la rt tt. Nhng c khi mt n ra hai con trng hay hai con mi, c ng mua mt i chim ging t lc mi bit m, mang v nui cng thy hai con mm hi, cng nhy nhau, nhng sau trong thy c bn trng: th ra mua ti t m li ho hai mi c, trng p khng n v khng c c. Ngi nui chim lu nm c kinh nghim th phn bit c ngay trng mi, tuy nhin i lc c khi lm. Chim trng: M ngn, hai ht go trng phng to, c c cm, bic, i n ngc, oai hng, th lc to hn chim mi, bit g quay tt
1
Ct thuc v loi chim n tht, kho, bay nhanh, rt d tn, c bit c hai lng cnh rn, nhn nh thp, m cht chim mi, lm cho qun chim bay tan v ngay.
905
trn, bit g b (khi gp chim mi, n ct cao u ln ri b xung nh m vo con kia). Hai xng ghim gn hu mn hp, hin li, ting g to, di. Chim mi: M nh, di, hai ht go b, lp, i th rt c, khng bit g quay tt, khng bit g b, ting g nh, thanh, i ghim xng cng rng, khng hin nh chim trng. Nhng chnh c nhiu ng nui chim lu nm cng cn xem sai. Xin hin bn c li phn bit trng mi bng phng php khoa hc chnh xc trm phn trm. Tay tri bn cm cht hai chn chim t i xung ngn, cho chim p hai cnh. Tay phi bn dng ngn ci v ngn tr nm ly ci m chim, ko n ci u vo pha chn. Nu b ui n cp vo chn l ch chim trng, nu b ui n xo cong ln nh ci qut, ch l chim mi, c cp, mi xo. Hai chim cng la th l i chim tt, nu trng non, mi gi th chim bay yu, trng gi mi non cng khng tt lm. Nhng ngi c chim "tam thng" th ging qu lm, c i chim "tt chnh tng", bn ba mi ng (mt ng mt thng thc, m i chim gi bng ba mi thng thc hi 1930). Tuy chim ging bn c gi cao, th m c c "tam thng", khng chu bn "chim ht nhn" ra ngoi ! Vng, n ng ch anh em, ti cng vui lng, ch u tin cho mt mnh bn thi. Ni th chn tnh t t th, nhng con chim "mi" c ch kho b ghim, hay con chim c c kh bp hu mn ri c ly ci u di st nung d vo. ng bn trao tr mn tin to, h hng mang i chim "ging" v nui; nui bo, tt, m sao mi khng thy n ? Cng c ng th ly mt qu trng "mi gi, c non" cho vo ny, sau i chim ging pht trin thnh n m bay c ln n gn thng l tong! Nhng ng c chim ging "tam thng" b mt gi ging nh thy lang c mn thuc "gia truyn"; cng c ng c u c "x hi", hoa thm u hng chung nhng gp bn thn th c n bn, mt i cng xin bn t nht l "tam thp nguyn" tc l ba mi ng. Xa, c ng Dnh H thn, xm 6 x Ninh Hip, nh v ui nm y, c thng tam thng hi Cng nh, gii nht gm mt bc trng hnh ch nht bng sa tanh mu tit d, thu kim tuyn bn ch nm "tung cnh vo my" v mt chic ni ng ba mi luc ln. X Ninh Hip c l c Tt oan ng (mng nm thng nm m lch) th t chc Hi th chim thi. Hm m hi cc bn b xa gn gnh chim n, cc c gi u tc bc chng gy trc i trc, ch tiu ng gnh chim theo sau.
906
n ni, lng chim xp th t, mi lng l mt qun, t mi con tr ln, thiu mt con khng c d. n trc ly s trc c th t. Chim i d nhiu hi dn lm, tuy ng ngi khng s hi. C lng chim hnh tri v hay qu chung, trong cc chm tr rt p buc cng nc. n gi khai mc, mi ngi ra sn xem th chim. Trch ngoi h: s 1 phng! Qun chim ca nh Bng bay trao i, trao li, ln trn dn dn, t h ln trung, khng phm li g. Trch ngoi nh ba ting trng ci bo l n chim s 1 bay tt, giao tr cho trch ni. Trch ni nh g ba ting trng khu: toong, toong, toong bo l trch ni c ngi theo di. Trch ngoi cho th lng s 2. Nu qun s 2 hng th trch ngoi bo trng ci l phm l th, trch ni ghi li, gc tn. C th xong hai mi n th trch ni c bn s kt a ra. Khch x li xem, nu chim mnh hng th xch lng khng v. Nhiu ch chim cha v n nh chim bay v trc, tr ba no gi to, bo ln, chim mi lc. Khi th chim thi, c qun mi con bay chm li, trao vo trao ra ri ln trn xoe, lc u mi nh ci nia ci mt, xoay trn c dn dn ln cao m vn gia si, mt chu nc nhn vo, vn thy chim ln trn bay ln mi, ti khi nh nh ci n, ri ch thy mt chm en trn, khng thy p cnh, ri chui vo my. p v cng, n chim ca c gio Nguyn Qu Bnh Trn Ph y! Ban Gim kho xp l "chnh thng" gii nht. Cng c khi hai n ln n chnh thng nhng hai n li nhp thnh mt n to, th l phm li "Nhp qun" cng c Ban Gim kho tng gii. n chim bay t h, qua trung, ln thng, ri chnh thng m khng phm mt li no, thc l v ch m cng hn hu na. C n chim bay ln n thng, di nhn thy ci vt en di ng hi ko di ra, khng thc trn xoe: th l phm "i trng"; cng c n bay ln n thng, khng p cnh nhng li tri xa sang phng ng hay phng ty xa xi l mc "i bin". Mt n mi con bay ln n thng nhng ch c chn con bay chm ln trn, cn mt con hi yu bay xa n mt cht l phm "i tu". Tuy c phm mt li y, nhng ln n thng trng khng thy p cnh th Ban gim kho vn tng gii.
907
Khi c gii mang v, nht l c "tam thng" cc hi vin trong phng, b con trong thn xm u mng, ch nhn sung sng lm c tht khch. Ti nh nm ng Dnh c gii "tam thng" c gio Quyt Tm c ng khu mng bn bn cu th: Chim nui rn luyn lu ngy Tung cnh vng trn kho ln bay C Dnh lng ta ti gii qu Th chim ni ting nht vng ny. ng "tam nguyn chim" thch qu, nh c sn hai vung vi ty , nh ngay ng Cu ch tt vit nm treo gia nh. C ngi hi c Tun Giao sao c qu chim cu th, c bn ni: "Chim cu l mt ging c ngha, nn mi gi l "ngha iu". Ti nh nm y, mt bn c tri ca ti xa n dt tm chc bc v cn thuc cho b m ang m nng. Ti khng sn tin, ang cng bn n ba cm th ng Tip tnh xa i -t v nh ti i mua i chim ging vi gi "ng thp nguyn" (50 ). Bn gi t cho mt tay nh giu khng phi l mt s vic qu ng! c dp ti tng bn nh thp nguyn v dng c vic cn. Cho n ba nm sau, li chnh i chim qu n bay v nh ti, li r thm mt n mi hai con na, c l l con chu i chim ny. t tn n l ngha iu l ch l vy thay! C ung mt chn nc, li ni tip: " Ging chim cu ny cn c mt im na l o c rt cao qu. Trong mt chung c hng chc chim trng, chc chim mi ln ln, m i no ra i y, khng h by b ln ln. Mt con chim trng i kim n b mt a tr dng sng cao su bn cht, li trong chung mt v v hai a con th (mi c lng t). Chim mi mt mnh gi tit vi chng, chu kh nui con cho n lng cnh bay truyn ch khng i vi con khc" Chim b cu thc xng ng l chim ho bnh, chung sng mt chung, on kt thng yu nhau, khng bao gi nh nhau. Nhng ng c gii chim nh ng gio Bnh Trn Ph, ng Dnh H Thn c "tam thng" th ng thc c mng c hng kin. Nm mi hi vin kia, mi v mng nm u thc, nm u ng, th chim n bao gi ht, hai c li cn bn chim ging c mn tin ln na.
908
n chim lao ng tch cc mang li cho "ngi ch" danh d v kinh t th ngi ch khng th qun khng bi dng chng cho chu o. Chung chim phi sch, cao ro, thong mt khng m, khng nung nng, ca c kho m trnh mo chut chn rn. Chim cu c mi i mt ngn ring, khng ln ln nh gia cm khc. Chim cu hay tm, t ra mt ngy mt ln th khng c b trong lng. gia sn, trc chung mt ci ang sng, cao 0,15m, rng 0,45m y nc chim tm, mi ngy thay nc mt ln cho sch. Chim n mt ngy ba ba ng gi: sng, tra, chiu. Mt chic mt rng 0,60m c quang treo, hay trn gin cao. n ba, ta gi "Cc! cc" hay dng ci ci m thi bo hiu gi n cho quen. C nghe thy hut ci l chim bay v n. Thng hai m lch chim nh lng co, lng ui, th cn bi dng cho chim chng thot lng v bay kho. Ta bi dng chim bng go xay, thnh thong cho n xanh cho mt rut, mt lng. Chim nui cho n ung ng ba, no n, th chim khng quy. Lc chim c con, thnh thong cho chim n cm trn t mui cho c cht m. Cc bn hn thy chim nui con hay vo bung, vo kho tm mui, nu ta cho chng n cm c mui th l tt nhin chng khng quy na. Chim mi vc hy tp nht vo lng cho quen, ko nhiu khi chim khng quen nht, i ng hay bay lng ln cao phnh phch trong lng c khi rng lng, hi n sc kho. Khi chim quen lng ta tp dt cho chim n no, ly so ui chim, n chim bay u trn nc nh. Ta li cm so ui, th l n chim bay. Chng l ging chim bay th chng bay ln trn, trao i, trao li, ri c ln vng trn m bay dn ln cao. C cch vi ngy li ui mt ln, c nhng con chim thuc c bay ng kiu, my con t mi vc c gng bay theo. By gi ta chu kh i th. Ta cho mt qun tc l mi con vo lng. Lc mi ta a chim i xa hai mi cy s. n ni ta cm ci qut p kh vo thnh lng cho chim dn vo mt pha, by gi ta m lng, th l n chim bay theo iu bay khi ta tp dt cho chng sn nh.
909
Ta thy n chim bay p, ln trn, xoy trn c m ln t phm li trung nh tiu tu hay tiu trng, hay tiu bin. Mt tun sau ta li chu kh, gnh lng chim i xa hn ba chc cy s cho chim quen ng v khi ta cho i d hi. Theo li th chim hi, ta th th t tng lng mt. Ton hi vin cng duyt, ta la chn nhng qun hay nht ta chun b cho i hi ngay. Nhng qun no cha c tt lm ta li tip tc dt i cc hi sau ny. Th chim thi l mt li gii tr dn gian, lnh mnh, thanh nh, rt cn c ch pht trin./. T.S
910
Hi l quanh vng ni t Thanh Lim, H Nam

Nguyn T Nh - Hong Ph
Thanh Lim l vng t c to nn nh bn tay con ngi, c

di ni t ko di sut t bc ti nam huyn lm thnh mt vng cung hng v pha ng m ly vng ng chim trng, to cho lng xm quanh y truyn thng lm n v t v vi nhng sinh hot vn ho tinh thn c bit m hi vt-v cng ngun ti sn vn ho dn gian Liu i l chng c. Hng nm, xun thu nh k, nhn dn cc x quanh vng ni t huyn Thanh Lim n nc m hi. C th k ti: hi ht n nng lng Chy, hi tung cu lng Ga, hi ma rng Thanh Hi, hi ua thuyn nm lao V Ging, hi ma ching lng Ching, hi rc tht nc thn Lng, hi Chu long Bo thi, hi n tt li La Sn... Di y, chng ti xin gii thiu mt vi hi lng quanh vng ni t Thanh Lim. Hi ua thuyn - nm lao v ca ht trn sng Vo ngy rm thng 2 m lch hng nm, nhn tng nim V C, mt tng ti ba ca L Li tng cm qun nh ui gic Minh trn khc sng y, dn lng V Ging, x Thanh Thu li m hi ua thuyn. Trc ngy rm, trai lng n nc sa li thuyn ua. y l loi thuyn tam bn em ra trang tr. Mi v ui thuyn c thm mt khung tre pht giy theo hnh u v ui rng gn vo. ng ngy hi, sau l l rm hng thng, dn chng ko ra ng cht hai bn b sng. C cm la lit t nh ra bn nc. Dt hi ching trng, cc tay bi cht khn , m ru, mnh trn ng kh tay cm bi cho hm h bc xung thuyn. Mi mn thuyn thng c t 6 n 10 ngi, c ch hi la chn trc. Cc thuyn ua bi ra gia sng dn hng ngang ch lnh. Tt c hng v ngn c thn cm trn mng b xa tt pha trc cch ni xut pht trn 1 km. Mi thuyn c mt th lnh, u cht khn , mc o thng , tht lng , qun xanh, tay cm ching lnh. Ch hi nh trng, pht c hiu. Cc tay bi thc u mi cho xung nc, u
911
n theo nhp ching ca th lnh ng u thuyn. Lc ny cc con thuyn nh n rng trn trn nc nhm c tiu pha trc lao ti, trng tht p mt. Ngi ng xem hai bn b h reo c v. Khi cuc ua kt thc, thuyn cp bn, trai bi nhanh nhn nhy ln b, theo ti ua, ln lt ti trc hng n l t thn, lnh thng. Ri sau , h li bt tay ngay vo cuc ua mi: phng lao. Trn cnh bi ven sng, hng lot tre cht ngn, cm ngc trn dy cc trng thng hng ngang lm tiu cho cc dng s thi ti. Mi hng 10 cy. T xa 30-40m, cc u th ng theo gip, mi ngi ng vi mt tiu, tay cm chc ngn lao (tre c o nhn u) ch trng lnh ging ht sc mnh vo v kh, sao cho ngn lao ca mnh phng trng ch. Ngay m y khi trng rm va t, vn trn sng ny, thuyn con trai, thuyn con gi t hai bn b cho ra, sng i trn dng sng hin t. H bt u ct ting ht i p nhau, ngi ca cnh qu thanh bnh, ri t nh chuyn sang ht giao duyn vi nhng li m thm ko di cho ti lc tn trng. Ngy hi lng tri qua vi bit bao hot ng vui v, h khng qun hn gp nhau vo ngy rm thng 2 nm ti... Hi tung cu v u vt lng Ga Lng Ga thuc x Lim Thun, c vo mng 4 Tt Nguyn n, li no nc m hi tng nim Trng Nguyn, vn l trai lng, i theo hng trng inh B Lnh dp yn lon 12 s qun.... T m sng mng 4, trng lng gic gi dn chng ko ti n th h Trng d l t thn. Sau , ngi ta ko nhau ti nh cng cc trai inh mnh trn, ng kh bao ang sa son cuc ua ti trc sn nh. Lng c mt c gi quc thc, c c , linh li, trang phc chnh t vo nh trong (hu cung) rc qu cu g sn son ra. C n trc hng n lc ny ang khi hng nghi ngt, hai tay c nng qu cu ln trc mt, vi thn ba vi ri quay ra, bc ti sn nh nhn cc trai inh mnh kho ang ch i giy pht long trng nht. C dng dc ni ln: Qu cu lng ta Dn a vt thnh Ngoi ng tt la Trong nh tt cau
912
Anh em ta mau mau Ra chp qu cu... C tung qu cu son ln cao. Lp tc cc trng inh a vo cp cu. Ai cp c, gi cht c qu cu th c th chy quanh sn nh theo chiu ngc chiu kim ng h mt vng. Khi tr v trc ca nh, trng inh li tung cu ln. Ln ny ngi no cp c th hai ngi y s l i vt u tin m hi thi ti thng v. V hi vt ko di ht ngy hm ... Hi ht trng qun trn thuyn Lng Sng (thuc x Lim Thun) nm gia hai thn Ga v Chy, c vo trung tun thng 8 m lch, thanh nin nam, n li gi nhau sa son thuyn, tp ht i d ht hi trn thuyn, cnh ng lng nc trn trng xo. y l hi ht trng qun. Trng ln, cc thuyn con trai, con gi t 3,4 lng Ga, Sng, Lau, Chy cng bi hng v cnh ng pha nam lng Sng. Thuyn bn nam, bn n u thnh hai dy, cch nhau mt khong nghe r ting ht ca nhau. Mi thuyn c trng ring gi nhp. C khi l trng da, nhng thng l trng cng dy. Mt mnh g vung va p kn ming thng st ty rng. Gia tm g, cm mt cc nh cng dy ra hai pha buc vo hai thang thuyn. Ngi ht cm mt di (nh chic a) g nh vo phn dy cng theo nhp ht vi m vang "thnh thng thnh". C mt bn ht xng th bn kia ht p. Yu cu phi ng i kp thi, bn no thua th b bn kia ui bt thuyn ri bt ngi vo thuyn mnh. Bao gi ngi b bt ht p c mi tr v thuyn c. Nn phng b th bn cnh ngi i ht cn c ngi ht xui. Ngi ht xui phi c ti "xut khu thnh thi" phi nhy cm, nhanh tr, nhc ngi ht tr kp thi. Trng nc lung linh, nhp trng bp bng, m ht hi nh vn mi cho trai gi lng xa lng gn cho thuyn ti d. Thuyn ca khch thng u xa xa khi thy bn no ht yu l h ht h tr ngay. Khi vo hi, thuyn hai bn nam, n u cch xa nhau, nhng ri do tnh cm , do li ht m thm, thuyn c gn li cho n lc thuyn k th cng l trng tn gi hi. V ln iu, ch yu l iu trng qun, c chen sa mc, l hnh vn, l giao duyn.
913
So vi m nhc, ni dung vn hc ca li ca phong ph hn hn. Ni dung ca ngi cuc sng thanh bnh, cnh p ca lng qu, ca ngi cnh lm n vui v, nhn nhp ca ngy ma, v nhng ngi con ti gii ca qu hng. Vo hi, ngi ta ht cho. Khi i phng cn do d th bn kia ht gi: Trng qun na nh na mong Na ch, na i m hng u ta Hay l mc bn vic nh B m cm on khng ra c no Hoc nng s rm m o Hay nng c ni no xng cn.... Bn n kn o a ra nhng li mc c: nh ti mi ti y Giao hn nhi ny ti s phn vua Ht thi ti cm ht chua Nhng li ht tc ti a ra ngoi Ht mt ti hay l ht hai Ht ly gii hay l ht chi Ht th ti cm ht xui i y c lc mnh ti vi chng Ht thi ti cm pha ngang Ht thi ti cm anh chng ht thua... Bn nam i ngay, t xem thng, thc ra vn l mt li kch thch nhau: Li qu liu c my cu M nghe v ging ng mu kh chanh Bn n ch km: Ch chua cng gi l chanh Ch ngt cng gi cam snh chn cy Ch chua sao c y Ch ngt ai gi gc cy cam snh....
914
Nh th l m ht vo u thun li. Trng ln cng cao li ca cng m thm, nng nn. Cnh qu ca ngi xong th n tnh ngi, no thm hi, no t tnh, cho ti lc tn trng, li ca thng bng khung khi phi chia tay. Sng kia ai bit nng su Ai v ai bc nhp cu ai sang Th li ca di trng vng Nn chng duyn phn thip chng t y... Li ca c xa dn, theo nhng con thuyn v cc rng tre lng, li trong lng i bn mi tnh vn vng... Tc m mt trng ching n vng Lau-Chy-Sng-Ga (4 thn ca x Lim Thun) ta c nghe k v tc ny vi li ht km theo: "Ly chng v t Lau, Ga Na m khing trng nh tha mt canh" Cnh y din ra: "Na m va t nn nhang Hay u trng thc trng n kinh Trng go, lnh tht nh nh Mun nh m, mun hnh la loa Mt nhm, mt m bc ra Ngi tht, k thc thc l v thin Vi vng ni m cho lin Chng m, v m ni ln ng ng Chng i chng hi l chng Ti i ly chng nh m na m nh cho m mt trng ching By gi mi c bc ln ging nm... "nh cho m mt trng ching "... y l mt nim tin c bit thn b: cng nh mnh bao nhiu, trng cng thc m cng dn, ching lnh cng cht cha th trng ching cng c m mt sng ra by nhiu. Nhng no c phi l trng ching m mt? ch l cch ni
915
king k, trnh xc phm n mt ngi, ngi y nh ang ng m mt, cn phi nh thc, cn phi m mt ngay. V k th ang ti, k th ang li...Trng ching hy ni ln.. Ngi y l ng Tru Thin. Chuyn rng: Chng Tru Thin c i mt k l, khi gin d i mt y soi vo u th y thnh tro bi, cn ngy thng i mt y nhn ngi con gi no th ngi con gi y th thai!...y vy m chng li rt ham m ht. Chng ht rt hay. Con gi c nghe ting ht l n ng nh hi. Do vy m gy ra s phin nhiu cho cc c gi v tnh. Sau cng, chng khng dm nhn c no na. Mi m ht chng nhm mt nga mt ln tri. Bn vic ht cho mi ngi nghe, chng cn vic nh gic. Do vy khi t nc khng yn, c m m dn lng phi khua ching thc trng gic chng tnh to, m mt cnh gic. K th ang ti, k th ang ti. Mi ln nh th chng dng mt thiu chy ht qun th. n mt ngy n lng qun khng khua ching lnh cho chng m mt. Gic n, chng chng khng kp, b tht trn. T c lnh m mt Trng Ching vo m mng 6 thng ging. Khong na m cc nh bn lng Lau, Chy, Sng, Ga u ni ngn la ln, t hng nn cng t ri ng dp ni hi ching, lnh, trng m. y khng phi l hi ching trng bnh thng m phi "m mt ching lnh" lin mt canh (hai gi lin). No ht. Sau hi m thanh si ng m khuya, la sng rc tri ny, th dn cc lng tng nh mt, c th g th mang th y ra p g. Thng l m. Nh no cng chun b sn c, i dp ny l mang ra thi nhau nh dn dp. Ting ku lon x. nh mi ti khi tri m t (hi sng ra) ngi ta mi dng tay. V lc y m thin. V nh ting m m mt ng Tru Thin m! Cho nn ngi ta thi nhau p g, sao cho ting ng ca mnh vang di nht, th l c cng vi ngi, c ngi ph tr trong nm y. Nhng cn iu c bit hn l, sau khi va yn trng m ri, th ngi ta cn "ng phng" ngay trong m y "ly may" v c nh vy mi c l con chu ca Tru Thin. Cho nn sau m y th: "Nh tri cha c y nm Sinh c "cu ging ni dng t tin".
916
Tc ht n nng Tc ht n nng cng gi l "ht c tiu". Ngi ta ni "Cn duyn ht c tiu, Ht duyn ht iu bnh". Ht c tiu l ht thi trai tr, ht t tnh, vui ci. Ht iu bnh l ht ca tui gi, ht xng ha, bnh gi, ngm ngi. vng ny nhiu ni c ht n nng nhng tp trung nht l nh lng Chy (x Lim Thun). Truyn thuyt cho bit: Hi vng ny thng c ht. H ht l thn Dm bay v, thn ti lm nhiu chuyn u, khng hay. Sau ngi ta t ra tc ht n nng. Trc khi ht, ngi ta chn mt on tre gi hoc g o trn to nh thn tre, di c 5m sn . Trc khi ht c t thn Dm. Hai ngi qu hai bn dng cy n nng trc mt thn Dm v, u vo. Khi t xong (thn u trn cy n nng), hai ngi qu mi c php ng ln, t cy n nng vo 2 con b 2 ct nh, ri lui ra. Khi y mt bn nam, mt bn n ngi hai bn ct ht i nhau. Thn Dm c ch u (trn cy n nng), mi nghe ht s khng gy ra chuyn bt chnh g. Cuc thi ht c ngi cm chu, chm gii, ko di ti 3 ngy m. Ngy cui cng, ng trng hi cm mt thanh tre nh ci thc bc ra va h ln va g tre vo n nng: " ny n nng! (g 1 hi) Mt hi ny tng kh (g 1 hi) Mt hi ny b my i (g 1 hi) Mt hi ny thng ng gia khang (g 1 hi) Mt hi ny thng ng tc khang (g 1 hi) Mt hi ny x tc ng lai, hi m Thin ph nhn a vt thnh (g 1 hi) Mt hi ny ng hng tng kh my i (g 1 hi). Tt c ngi d hi cng h: hi hng! ng trng hi ht mnh cy n nng ra ngoi sn, v th l cuc ht n nng kt thc! * * *
917
Trn y chng ti mi m t s lc 5 hi (thuc 4 thn) 2 x trong s 20 x ca huyn, v xin pht biu nhng ngh ban u. 1. Rt c th, cc hi lng ch xoay quanh mt s ch quen thuc, nhng cch biu hin tht a dng, n to cho nhp sng nng thn xa, mi nm mt ln, np sinh hot y hng th, c tc ng thc y con ngi - tt c ngi lng- c cng vun p qu hng ngy cng ti p hn, v mi ngi, d i sng cn vt v, vn thy yu thng v tin tng con ngi lao ng, tnh yu qu hng, t nc m thm hn. 2. Mi trng thc hnh hi vng ny cng thng l sng nc (vng chim trng, ngp lt ti na nm) v ch c nhn mnh c l l: lao ng nng nghip (cu ngi tht kho, mi sc trng lt, trng la) v tinh thn thng v (kho trong lm n, kho gi lng gi nc). Ht n nng vi tn ngng phn thc ca ngi s sinh si ni ging, tc Trng ching m mt ng Tru Thin nh gic, nhng li "n du mt cch l liu" mc ch cu inh (lao ng chnh trong nng nghip), hi tung cu l minh ho tc th mt tri ca c dn trng la, li vn l nng nghip! ua thuyn v nm lao to cho hi c mt c cu cht ch v t tng: con ngi nng nghip gn sng nc, phi tho ngh sng nc c thi bnh cng nh thi chin. V ngay m rm y, ngi ta ca ht thnh thi trn dng sng m ban ngy n o sng nc ca cuc ua thuyn. Tinh thn thng v v phong cch tr tnh to nn s cn bng, thoi mi v chnh l v p hi ho ca lng xm ngy xa trong nhp sng vn ho v lao ng ngy thng./. N.T.N- H.P
918
Hi cha Thy
L Hng L
1.
t huyn tch v cao tng n l hi
Cha Thy nay thuc x Si Sn, huyn Quc Oai. Cha c tn ch l Thin phc t, nm gi vo sn ni Pht Tch, cn gi l ni Thy. Trong Lch triu hin chng loi ch phn d a ch, Phan Huy Ch ghi: Cha Pht Tch x Thu Khu, huyn Yn Sn, c tn na l Si Sn, li gi l C Si, cnh ni rt p. Chn ni c h, trn ni c hang su, l ch T o Hnh trt xc y. vch cn c du vt u v gt chn. Trong ni c vin B , am Hng Hi u l T o Hnh lm ra. Nay l cha Thin Phc1 Ni n hi cha Thy khng th khng nhc ti T o Hnh v nhng truyn thuyt lin quan n ng. Tng truyn, t thu thiu nin, ng thch du hip, phng khong, c tr ln, hnh ng, li ni khng ai c th lng c, thng cng k nho gi l M Sinh, o s l L Ton Ngha v ngi con ht l Phan t kt bn, m th mi mit c sch, ngy th thi so nh cu, by tr vui chi2. Khi thy cha b thin s i in dng php nh cht, nm xc xung sng T Lch, ng quyt nui ch bo th. lm c iu T L (tc T o Hnh) khng nao nng trc kh khn gian kh, kin tr tu hnh ngy ngy c kinh i Bi la, c mi tm vn ln, ti khi o php thnh ng mi ra sch th xa. Nhng sau ng vn chuyn tm vo pht php, i du ngon cc min rng r tm du Pht. V cng ngy o php cng cao n mc t ngn tay cu o, phun nc tr bnh, khng lc no
Phan Huy Ch, Lch triu hin chng loi ch, KHXH, 1992, Tp I, TR. 114. V Qunh- Kiu Ph, Lnh Nam chch qui, NXB Vn hc, 1990, tr. 86.
920
khng ng nghim ngay. V ri khi trt b ci trn ng li u thai vo vua L Thn Tng. Tng truyn, ngoi vic tu hnh, vi kh nng v nhng kin thc phong ph c tch lu t lu, T o Hnh cn lm thuc tr bnh cu ngi, thch ngh ma ht, thng dy dn lm tr ma ri nn nhn dn gi thin s l Thy. V ngi cha cng ngn ni m ng hng ngy tro ln tnh to cng gi l ni Thy. Phi chng hi cha Thy cng hnh thnh t ? Ca dao xa cn ghi: Nh ngy mng by thng ba Tr v hi Khm tr ra hi Thy Hoc Si Sn c hi cha Thy. Chnh hi vo ngy mng nm n mng by thng ba, nhng ngy ny, ging nh hi cha Hng, ngi ta n hi cha Thy cng rt sm v lai rai cho ti ht ma xun, cn vn cnh th quanh nm khng khi no vng khch Tng truyn rng ngy hi quan trng nht l vo ngy mng by thng ba m lch v l ngy php s ho Pht, v k nim ngi dn gian m hi. Mt iu l th hi cha Thy l nhn dn y coi T o Hnh va l Tng, l Pht, l Vua v l t s ca ngh ma ri c truyn. Tht him c trng hp no nh vy! T u ma xun, khi nhng cy i gi gn guc nh ra nhng mm non xanh bic, cng l lc hi Thy rc rch chun b. Php s tr tr trong cha cng ng o tn Si Sn v cc ni cng lo lng cho ngy hi v rng hn l c ma hi c chu o. Quang cnh cha c sa sang, ng i li li trong cha v xung quanh c dn dp sch s, sa cha nhng ch hng, b h hi. C cy trong khu vc ven h v cha C c ct ta to nn mt quang cnh thin nhin va trong sch va p. Trc hi vi ngy, tn v b con khp ni ko n, nhiu ngi n ti y lin trong sut dp hi. K ra ngi vo mi ngi mt vic lm khng kh tr nn rn rp, si ng v quyn r. n hng nghi ngt, ting m cu kinh im xuyt trong khng gian thanh vng...
921
Nghi l u tin hi cha Thy c th l l tm tng, c tin hnh trc ngy mng by thng ba m lch. Tham d l ny, nay l cc nh s, tng ni pht t v ng o nhn dn. Trong hng khi nghi ngt, ngi ta em ti trc ban th nc tinh khit. Trc s chng kin ca hng ngn con mt, tng c tm ra sch s bng cch nh s tr tr cng nhng ngi gip vic ly khn vi (thng l vi ) sch nhng nc v lau ra cn thn. Mi khi lau xong mt b phn trn tng, khn li c truyn tay git li ri lau tip. Mi hnh ng din ra ht sc t m, cn thn v nghim ngt. Trong lc lau ra, ming nh s cng cc ngi gip vic lun th thm nim Pht. Tng ni pht t cng nhn dn xung quanh u chp tay hng v pha tng nghim trang cu khn. Trong hng khi chp chn, nh n nn khi m khi t, mi sn ca tng b bi trn bao ph c lau ra sch nh ln, lp lnh, gy cho ngi xem mt khng kh huyn o , thing ling. Ho vi ting r rm ca ngi hnh l ln ngi xem ta nh thy mt bc tranh ngon mc. Tm pht xong, ngi ta lau ra lun cc t kh trn cc ban th xung quanh. Nc tm Pht c vy ra khp ni nh ma mc ca c Pht ngi khang vt thnh. C ni ngi ta cn vy hoc xoa mt cht nc thnh y ln mt, ln ngi ly khc. Chic khn dng tm Pht c chia nhau v lm ba cho tr con trnh khi nhng ma t m kh. Tip n l l cng pht v chy n. y l mt nghi l ln c t chc trang nghim v lng ly. Nghi l ny l mt din xng c tnh cht tn gio vi s phi hp ca cc nhc c. Cc l vt chnh c dng ln ban th cng hng trm l vt khc nhau ca khch thp phng d hi vi mu sc ca cc loi hoa qu, on, bnh, xi... lung linh trong khi nhang v n nn. Sau cc nh s vi b o c sa sang trng, tay cm gy hoa biu din nhng buc ma ln vng trn, bc nhanh bc chm th hin mt chuyn i khng ngng ca kip ngi vn ti iu cao p, va ma ht kinh, nh trong mt gic m1.
Hi h Vit Nam, NXB VHDT, 1990, tr. 55.
922
L cng pht v chy n l nghi l quan trng nht v gy n tng nht hi cha Thy. Ngi xem b cun ht bi s hp dn ca n nh c mt ma lc no li ko. Xa kia, n hi cha Thy cn c mt s hp dn na, l xem ma ri nc. Bn thn khu vc l hi l mt khung cnh tuyt vi v a th l tng cho tit mc ny. Trc mt cha, v pha phi l ni Long u, hnh th cao cao, c h Long Tr (m rng) rng ln, ging hnh con rm, hai cng cp ly ra cha qua hai chic cu ba nhp, mi ngi, lm theo kiu trn nh di cu, bn t l cu Nht Tin, trng vo n Tam ph, lm trn mt o nh. Bn hu l cu Nguyt Tin c ng i ln cha Cao trn ni. Hai cu ny do ng Phng Khc Khoan (Trng Bng) xy dng vo nm 1602, sau khi i x nh Minh v. Gia h c nh thu nh, trng ta mt o sen, duyn dng soi mnh trn mt nc, xa kia dng lm ni ma ri nc trong nhng ngy hi hng nm1. Nh trn ni, thu sinh thi T o Hnh vn l ngi giao du rng, kt bn vi cc ngh s nh Phan t, thch by tr vui chi. ng c cc phng ri nc tn lm t s ca ngh mnh c l l v vy, ng cn sng tc v ch huy nhiu tr din, c ti liu cn cho bi gio tr sau y l do ng t ra: Trnh lng trnh ch Thng h ty ng T cnh ho trung Nghe ti gio trng Trng khng phong ng Cng bi trng ti Lng vo ngi Ti xin din tch...2. H nc lung linh trong nh sng mt tri, ln nc xanh gn sng nh nh bng vt ln ting n, ting r nc ca qu pho bo. Ch Tu
1
Theo H Knh, cha Thy ni sng mt di k quan, trong H Sn Bnh di tch v danh thng, H Sn Bnh, 1985, tr. 67. 2 V Ngc Khnh, Lc truyn thn t cc ngnh ngh, KHXH, 1990, tr92.
923
ng nghnh v hin lnh xut hin trng pho n vang, khua lao c bi gio tr trn, m u cho tit mc muads ri c truyn. Ngi xem ngi vy quanh trn b h cch sn khu mt nc hn chc mt b ht hn chng phi trang tr ca sn khu hay qun o hoc sc p ca din vin, m s ng nghnh sinh ng v linh hot ca nhng con ri, s iu khin kho lo ca cc ngh nhn ng sau bc mnh m khn gi chng nhn r mt. Tuyt thay ch nhng con ri, m ngi xem nh ang c chng kin nhng din vin tht s biu din. Sn khu nc va c tnh phn quang lm nhng bng ngi ri lung linh va cho ngi xem thy c nhng hnh nh va tht va th ca cc tr nh cu c, p c, cy ba, hoc rng phun nc, vt bi li. Nhng cnh sng thanh bnh, nhng sinh hot i thng ca ngi dn qu vng chu th Bc B, va tht, va o m rung ng lng ngi. u ch c th, vi nhng my mc tinh xo v s u khin ti tnh ca cc ngh nhn, ngi xem cn c thy nhng cnh ngon mc nh L Li chm u gic Liu Thng, nhng tch tung, cho nhm nhc nh truyn thng lch s ca dn tc. Hoc nhng cnh tin, rng cha ng nhng m c thm kn v mt cuc sng sung sng ni tin gii ca nhng ngi dn hin lnh, lam l. i hi, c xem ri nc lm cho ngui ta th gin, tho mn phn no i sng tinh thn v con ngi cng thm qu trng qu hng, tin tng vo cuc sng hn. Tng truyn, xa kia c mt phng ri nc c cp ring mt s rung hng nm c vo dp hi l phi n biu din phc v. Ngoi ra, tu theo tng nm cng c cc phng ri nc hoc cho, tung ni khc n biu din gp vui cho hi. Ngoi nhng nghi l v tr din c sc k trn, n hi cha Thy du khch cn c th l bi, cu xin nhng n miu khc xung quanh, cn c xem nhng tr vui truyn thng khc thng thy hi lng Vit Nam xa. 2. hi cha thy - hi du xun v tnh yu i la ngoi nhng sinh hot l hi hp dn, hi cha Thy cn l mt ni danh thng ni ting nh mt v i trong cha miu t: Hu ng, hu h, hu thin th- Giang sn nht i biu k quan (c ng, c h, c ch Tri- Ni sng tiu biu gii k quan). Tht vy, n hi cha Thy khng th lm ng c trc mt thin nhin ngo mc y th
924
mng. Phi chng v vy m khng t thi s t bao i tm c cm hng th ti y v ghi li nhng cm xc ca mnh v thng cnh ny. l nhng H Xun hng, L Thnh Tng, Phng Khc Khoan, Nguyn Thng Hin, Nguyn Khuyn..., khng my thi nhn n y c th th c trc cnh non nc ny. Cn nhng trai thanh gi lch n y sau lun lun nh li nh mt k nim p v mt chuyn du xun ca tnh yu, gn b h nn v nn chng. H nh hi vi nhng hnh nh c th, n tng: Hi cha Thy c hang Cc C Trai cha v nh hi cha Thy Hoc: Ni Thy c trc c thng C hang Thnh Ho, ng sau c cha (Ca dao) Nh vy, du lch danh lam thng cnh cng l mt trong nhng nt c sc ca hi cha Thy. Du khch c th bt u bng vic thm cha C, lm theo kiu tin Pht hu Thnh. y ta s c xem tn mt ngh thut kin trc c truyn Vit Nam vi nhng mi cong lp ngi mi hi thnh hng lp u n; cc ct g c sp xp v k kch mt cch kho lo v khoa hc c th c sc nng hng trm tn ca bn mi; nhng mng chm tr cu k, sng ng v nhng b vi iu khc tinh vi mang bng dng ca mt nn vn ho ni ting trong qu kh. ng thi bn cng s c chim ngng nhng k cng ca cc nh ieue khc tng Vit Nam qua cc pho Tam Th, tng L Thn Tng, b tng Di Tam Tn, tng T o Hnh trong cha. Nu thng hiu ch Nho bn c th c nhng bi th khc trn vch ca Trng nguyn Nguyn Trc, ca Phng Khc Khoan sau ln ni xem ng Pht tch (hang Thnh Ho) m trong mt mch nc khe t nhin t trn ni c kho lo hng bng ming con rng p ni chy vo mt b nc trong sut quanh nm. Hp dn nht trong cuc du ngon cha Thy l th leo ni vng cnh. Hnh nh s hp dn y li cun du khch trc ht bng ch chinh phc v s t m khi lin tip pht hin ci mi, sau mi n s ngon mcca phong cnh. S t m v ch chinh phc y to nn s
925
am m ca du khch, cho nn d cheo leo, him tr n u cng khng ngn ni bc tin ca h, m ngc li ch thm hng phn cho lng quyt tm t cho bng c mc ch. V p khng ph lng ngi du khch, tro ln ni h khng ch thy c ch Tri m theo truyn thuyt xa vo nhng m trng thanh gi mt, ngi nh Tri thng xung y hp ch, nh c, t y cn c th nhn rng ra xung quanh mt phong cnh ngon mc ca x oi vn hin. Cn rt nhiu ni khc c th tho mn th du ngon tro ni ca bn. l cha Cao, n Thng, hang Bt Mc, hang B, hang Ht Gi, cha Mt Mi, v.v.. mi ni mt v, u du khch cng c th tm thy nhng iu b ch v l th. Song y chng ti mun cc bn ch ti hang Cc C. Mt cu hi t ra l hang Cc C thu ht gi trai bi iu g cu ca dao trn c truyn i truyn li t bao i? Phi chng bi v y l mt hang ti, mun vo hang phi c n, c, m cng vo cng rng, cng su. trong hang c vm ni rng, c th nhn thy tri xanh v nh sng lung linh, m o, to nn mt v huyn b, khu gi khin ta ngh ti n s H Xun Hng vi nhng vn th: Tri t sinh ra mt chm Nt lm i mnh hm hm hom K hm ru mc tr toen hon Lun gi thng reo v php phm, git nc hu tnh ri lm bm, Con ng v ngn ti om om Khen ai o ti xuyn tc Kho h hnh ra lm k dm... Vo su trong hang ng trn, khch try hi phi bm nhau cho khi ng. Tri ti, ng trn, tay nm tay trnh sao khi s va chm mt cch v tnh v hu , nht l nhng trai gi ang yu ng. Vy th cn th v no bng v lm sao m qun c. Chng trch: Gi cha chng nh hang Cc C. Trai cha v nh hi cha Thy l th. Trn mnh t x oi, hi cha Thy c ngh thut ri nc, l cng Pht v chy n, cng nhng kin trc c knh, y c s tn ti mt cch ho hp gia tn ngng dn gian, Pht gio v o gio. im th v l tt c tp trung vo mt nhn vt huyn thoi T o Hnh va l Tng,
926
l Pht, l Vua v l T s ca ngh Ri c truyn. ng gc no ta cng thy c nt p ca nhn vt thn k y, thy c lng khoan dung tn gio ca ngi Vit c y ngha trong cuc u tranh sinh tn v v s tin b ca dn tc. Trong tm thc ca ngi dn, hi cha Thy l mt nim ao c v mt cuc sng p hn, tt hn, sung tc hn v l ni nh nhung mun i ca cc th h./. 7. 1994 L.H.L
927
L hi nh Th H
Nguyn Hng
Trn hnh trnh i tm ci p ho hoa trn vng Kinh Bc, ta bt

gp mt lng ngh m t xa danh thm c lu truyn vo s sch vi ci tn quen thuc: Lng gm Th H. Theo truyn thuyt th lng Th H - x Vn H, huyn Vit Yn, tnh Bc Ninh, cch th x Bc Ninh khong 5km, c lp ra t thi An Dng Vng, lin quan ti vic Lo T - mt trit gia Trung Hoa c i i v phng Nam hnh o, thy vng t a linh nhn kit li v tr tr ti y, cn cc c gi th bo Th H c lp t thi L. Thi c ba ngi l Ha Vnh Cao, Lu Phong T, o Tr Tin c ti tr hn ngi, c nh vua c i s sang nc Tng, khi v gh qua ph Triu Chu mang theo 12 ngi th gm v dy cho dn trong nc. Khi ngh gm pht t sn phm c dng vua, nh vua ht lng khen ngi. ghi nhn cng lao ca ba ngi, nh vua phong cho ba ng lm t s lng ngh ba ni: Ha Vnh Cao Bt Trng, Lu Phong T Ph Lng v o Tr Tin Th H. Th l t, H l sng, sng nc t bi hp thnh ci tn nh vy. L mt lng ngh, a th trn bn di thuyn, thun li cho vic m mang giao lu kinh t. thi k hng thnh, ngi dn Th H cng nhau gp cng sc v tin ca xy dng ngi nh lng vo nm Chnh Ho th 7 (1686) ngy nay n tr thnh mt trong nhng ngi nh c, s c xp vo loi " nht Kinh Bc" nc ta. nh c xp hng l di tch lch s vn ho t u. Hng nm ngi Th H thng m hi rt to, tr thnh l hi truyn thng mang m nt c trng vn ho ca mt lng qu Quan H ngn nm vn vt. L hi nh Th H c t chc vo ba ngy 20, 21, 22 thng ging, khi m d v ngt ngo ca nhng ngy vui tt Nguyn n cha phai nht, ngi ta ho hc ch n l hi Th H. Sng ngy 20 l l rc kiu. Hai chic kiu, ngai th, bi v c nh, nhng t bui chiu hm trc, ngi ta sa l vt vo xin c rc kiu thnh hong ( Th H c 4 xm, mi nm mt xm c vinh d rc kiu thnh hong t nh v ngh ca xm mnh). Sng hm sau ngi ta t thn linh ngh xin php c rc Ngi, ri v nh d hi. Thng thng cc l hi khc ngi ta ch ruc mt kiu ca thnh hong, cn
928
Th H cng mt lc ruc hai kiu: kiu i trc rc thnh hong Lo T, kiu th hai rc Thnh Mu ca Ngi. Hai kiu u sn son thp vng, ph vi iu lng ly. i u m rc l c ng hnh, c thn, bt bu dn thnh hai hng hai bn. Tip n l on bt m v hai hng t vn hu v mc trang phc theo li c, oai phong lm lit h tng. Khing kiu l 8 thanh nin thanh lch cha v bn o , tht lng xanh. Sau cng l qun chng nhn dn kt hp ma rng, ma ln, ng la, ching, trng nhn nhp nhng trt t, trang nghim. Cng vi vic rc kiu thnh hong t ngh v nh, t khi nh Th H c cng nhn l di tch lch s, cn din ra l rc Bng cng nhn di tch lch s vn ho. Khi kiu v ti nh, mt hi trng vang ln bo hiu bui t l bt u. Bui t l nh lng hnh thc cng nh sinh hot cung nh thu nh li m Thnh Hong c tn vinh lm vua, ch t, quan vin t, bi t cung knh dng hng, ng, tr, tu. Sau bui t bi v, ngai th, bt bu, l b c cung knh vo v tr quy nh, nhng ch cho phn hi din ra tng bng, no nhit. Hi Th H thu ht hng ngn khch qu t khp mi ni trong vng. Trong ba ngy l hi, ng lng y p ting ci. Nh nh chun b thc phm t nhiu ngy trc lm cm i khch, nt mt ngi ngi rng r, h cho nhau, chc tng nhau, ting ci, ting ni vang vng thu m. m xung nhng chic chiu ln c tri gia sn nh, mi ngi tm ngng cc hot ng khc, quy qun v y xem ht tung c, tc ht ny c t rt lu i. Trn tm bia nh dng nm Chnh Ho th 14 (1695) hin cn nh, c ghi nhng iu quy nh thnh khon c v tc l ht tung mi ngi trong lng tun theo. Din vin ca tung Th H l cc c gi trong lng. Cng bng m nh gi th cht lng cn khim tn so vi cc on tung chuyn nghip nhng nh th cng chng sao, "cy nh l vn", h ht mua vui cho dn lng nhng tch xa quen thuc, u cng l gn gi mt truyn thng, mt o l, mt li ht c truyn... Ht quan h cng l mt tr din quen thuc ca hi Th H. Hng nm c ti 20,21,22 thng ging "n hn li ln", lin anh lin ch li no nc try hi Th H. Trn sng Cu thuyn ci cht nh nm, h say sa trao nhau nhng cu quan h tnh t: Chn n gi chic lnh lng Na phn ti p na phn tnh nhn Nh li hn c ba sinh
929
Xa xi ai c thu tnh chng ai. Chng bit bao nhiu trai ti gi sc nn duyn t hi Th H cho nhng con thuyn y p tnh yu ch i mun no. L hi tan ri, ai ny vn ht cu quan h lu luyn Ngi i, ngi ng v. Cng nh bao l hi khc vng Kinh Bc, l hi Th H cn c chi g v chi c ngi. N tot ln nhng phm cht con ngi ni y: a chung vn nh, nhng li kh phch hin ngang, tinh thn thng v. Qu khch v thm vng qu quan h nh try hi Th H, i trn thuyn, nghe cu quan h du dng trm bng, ngm dng Nh Nguyt lng l, ngi nh lng bng bnh ca m trng thng tun i vo ci mng o, nng chn ru ln mi, ta say cnh, say men, hay say tnh chng bit. L hi nh Th H l kt tinh ca vn ho Kinh Bc. Tri qua bao thng trm lch s, nhng gi tr tm linh, gi tr ngh thut khng h suy gim. Ni n l hi nh Th H l ni v mt truyn thng vn ho lu i c gn gi mt cch trang trng./. N.H
930
Hi Th Tang
Toan nh
Lng Th Tang thuc Vnh Tng, Vnh Yn, nay thuc tnh Vnh
Phc. Hng nm dn lng lm l vo ngy 18 thng Chp cui nm, nhng li m hi mng Xun thng 14 n 23 thng Ging; ngoi ra, vo ma da hu, thng Nm m lch, lng li c tc thi da hu. Lng cch th x Vnh Yn 15 cy s v pha Ty Bc. Mun ti Th Tang phi i theo quc l 2, ri r tay tri theo mt con ng hng tnh i thm chng 3 cy s th ti. Lng Th Tang mt a th rt p, phong cnh tht hng v. Pha ng c mt ngn i rt ln, rng khong mt mu ty, tc gi l bi Hm Rng, trn bi c mt cy a c th, v bn ma cy c tt ti. Mt con ngi nm st nh m ly bi ny. Pha Ty l mt ngn i khc, nm st quc l 2 rng khong ba mu ty, vi nhiu lp rung xp thnh tng cp, xa trng nh mt chic nn chp p. ng lng nhn xa xa v pha tri l dy ni Tam o, pha mt l ni Ba V nh i chi nhau. Pha Nam lng, cn c mt ngn i th ba, i ny thp nh, nm st ngay bn lng, tc gi l i B . Vi v tr ca lng nm mt khu trung du, c i gn ni xa, li c sng nc, di con mt cc nh a l, y l mt a th tt, mt thy a l Tu, xa khi i qua lng ny tit l lng nm trn thn mt con rng, rt tic long mch b ct t bi con ngi hay bi Hm Rng, nn lng ch c c nhn ti lng ly nhng khng t c a v cao sang. Phi chng v vy lng l ni sinh ra nh cch mng Nguyn Thi Hc ting tm lng ly nhng ch thnh danh m chng thnh cng ? Cng nh mi lng Vit Nam khc, lng Th Tang sng theo np sng c truyn vi nh cha n miu. Khng ni n cha, lng Th Tang c mt ngi nh xy trong lng th c Thnh Hong l ngi H Ln Hu, v mt ngi miu xy pha Nam lng gi l miu Trc. Ti miu ny dn lng th thn H. H Ln Hu l mt v tng qun i nh Trn, khng r tn tui, nhng c cng trong cuc chng qun Minh, c phong n tc hu.
931
Theo thn tch, v cui i nh Trn, khi qun Minh xm ln nc ta, H Ln Hu em qun giao chin. Ngi b thua, chy ti lng Th Tang, vo ngh ni qun B u lng. Dn lng mang da hu dng ngi dng khi kht. Lc y ngi b thng do qun gic m, nn sau khi n da hu kht, ngi cng trt hi th cui cng. Dng lng Th Tang lp n th, v hng nm vo ngy 18 thng Chp c lm l t ngi, v mi ma Xun, hi lng cng li m t ngy 14 n 23 thng Ging. Cn s tch ca thn H v miu Trc th theo cc b lo trong lng k li th xa kia v pha Nam lng Th Tang c mt khu rng, v hng nm c n ma l h v ph phch v bt tru, b, ch, ln. Dn lng phng cch no cng khng ngn c s ph hoi ma mng ca h. Cho n mt m, b lo trong lng nm m thy mt ng gi u ru tc bc, tay chng gy trc, mnh mc o lng h bo cho bit dn lng phi lp n th thn H mi lm n yn n v pht t c. V b lo k li gic m vi cc k mc v quan vin trong lng. Tuy bn tn bn nghi, nhng cc quan vin v k mc cng dt nhau ra pha rng, thy c mt bi c c du chn h dm nt. Tin ny c loan i khp lng, dn chng lin b c vic ng ng ko nhau i xem. Sau cc v quan vin k mc trong lng hp cng cc b lo ti nh bn vic xy mt ngi miu th thn H, ngay ti ch c du chn h dm. Miu ny gi l miu Trc, kin trc theo kiu c, 3 gian 8 mi, trn nc c hai con rng chu mt nguyt. Trc miu c p hai con h lng trong khung knh trng rt oai phong lm lit. Theo cc c, t h khng v tn ph ma mng v bt gia sc na. Ngy 18 thng Chp m lch l ngy khao Th ca dn lng Th Tang, v cng nhn dp khao Th ny dn lng lm l t H Ln Hu. l t thn gm hng hoa tru ru, nhng c bit c thm cc ng . Ngy 18 thng Chp, theo l lng nam cng dn ti nm 40 tui c tn l cc ng Hc B, v nhng ngi 55 tui lm l khao Th. Ba gip, mi gip c mt s cc ng Hc B phi trnh v mt s cc v khao Th ln hng b lo. Cc ng Hc B cng nh cc v chun b lo, phi nhn dp l thn ny trnh lng cc ng , cc ng Hc B phi trnh mt ng , cn cc v chun b lo phi trnh hai ng.
932
ng , chnh l mt con ln, dng trong vic t l thn lng. Theo tc l lng, cc ng Hc B v cc v khao Th u phi nui ln t u nm, ln phi kn ging v nui sao cho tht bo. Ln trnh lng cng bo cng c lng khen thng. My ngy trc khi em ln trnh lng t thn, phi gi cho ln tht sch s tinh khit. Trong nhng ngy ny, cc ng Hc B cng nh cc v khao Th cho ln n u ph v bn chng bo mp thm. Ngy khao Th, nhng ng Hc B v cc v khao Th khng c ng trnh lng s b pht v, v l pht v lng ny cng rt l c bit : ngi b pht v phi lm vt trong ngy l. Chnh v s bt buc lm vt m ngi lng dng danh t ng ch nhng con ln, nh chng m cc ng Hc B v cc v khao Th khi phi sung chn nh vt. Vi tc pht v lng ny, ngi phng xa cho l phong kin, nhng y chnh l mt tp tc thc y dn lng phi cn kim lm n dnh dm c mn tin mua ln ging nui trnh lng nhn dp ln tui bn mi, v nhn dp khao Th. Bt u dnh dm c tin mua con ln ging, nhng ri cn kim dnh dm tr thnh thi quen, ai v gi cng c mt mn tin tuy khng to ln, nhng cng chi dng khi nh v ti con chu. Thc ra, xa nay cha ai phi chu v lng v thiu ng trnh lng trong dp l thn cui nm. Nh trnh by, my ngy trc khi trnh lng cc ng c n u ph v n bn. c bit hn c l phin ch Th Tang ngy 16 thng Chp, cc ng c a ra ch n mt m u ph v bn tha thch. Ch Th Tang l mt ch ln thuc Vnh Tng, quanh nm ng, ngy phin 16 thng Chp li cng ng hn. Ngi lng v ngi quanh vng n nc ko nhau i xem hi. Cc ng c dt i quanh ch, cho n no n, ri n gn tra, tt c cc ng u c tp trung vo mt a im. Ni y, cc ng c hi ng k mc chm, no c gii s c dng t cc v Thnh hong v Thn H. Ti ni tp trung ny, nhng ngi sn sc ng cn mang theo nhng chu u ph v bn, cc ng tip tc n trong khi hi ng c la chn. Hi ng ln lt i xem tng ng mt, la chn theo bn tiu chun: p, nng, ln, chn tt. Khi cc ng c la chn, cc ng s c a ln cn xem nng nh. V ai cng mun con ln mnh nui c gii, s chm nui rt cn thn. Thng ng no cng di trn mt thc, bo mp, lc i bc
933
nhng bc rt chm chp, hai con mt ti h nh hai ng ch. Cc ng phi l loi ln en tuyn, tc lng khng chp nhn ln lang, ng no d ch c mt chic lng trng cng b lng loi. Trong lc hi ng xt cc ng , dn lng, ngi ln tr con xm quanh rt ng. Nui ng vt v, khi m tht ng cng l rt cu k. Thng thng t ngy 17 thng Chp cc ng Hc B v cc v chun b lo lm rp m b mi b con ti n mng. Ngy 18, t na m, ng c em m tht. Phi kn trai thanh tn mi c chc tit m tht ng! Co lng xong ng c phn thy x ra lm nhiu ming c hai hay ba chc phn, xp trn phn tre ny c t ln mm bng ra nh lng. Ngoi nhng ng c gii dng cng thn lng v thn H, tht cc ng khc dng chia biu ngi trong hng gip, gip no ring cc ng thuc v gip y. Tc nui ng nhn qua thy tn km i vi cc ng s, nhng thc ra y l mt hnh thc khuyn khch chn nui. Nh tc ny, dn lng Th Tang c rt nhiu kinh nghim trong vic chn ln ging cng nh trong vic nui ln, vn vn l mt ngh ph v l mt ngun li ln ca dn lng. Cng nh cc lng khc thuc trung du v trung chu Bc Vit, lng Th Tang, khi ma xun ti dn lng cng m hi mng Xun t 14 n 23 thng Ging. Trong ngy hi, dn lng c t chc rc t miu Trc ti nh lng. m rc i qua qun B ngng li, ngha cuc ngng y mun nhc ti vic H Ln Hu ngng chn ti qun B gii kht. Thi da hu l mt c tc c t lu i lng Th Tang. Ma da hu min Bc xut hin vo cui thng T, u thng Nm m lch, khng phi vo dp Tt nh min Nam. Ring lng Th Tang, da trng vo khong thng 11 m lch v thng c hi vo h tun thng Ba tr i. Theo tc l lng Th Tang, vo khong thng tun thng Ba m lch mi nm, hi ng k mc hp vi mt s b lo c kinh nghim v trng trt quyt nh ngy hi da, c gi l ngy xung ng, ngha l xung rung hi da.
934
Ngy xung ng c quyt nh, ban hi ng cho m lng i thng bo khp cc thn xm. Thng l ngy hai mi lm thng Ba m lch. V ng ngy xung ng, t 5 gi sng, thuc, m v t bo v bo hiu khp lng. Nghe bo hiu cc ch rung da cng ngi nh ra ng hi da, v t hm , ma hi da mi bt u. Trc ngy xung ng, gia nh hoc c nhn no t hi da s b pht v rt nng, nu l ch rung, lng pht tin, cn nu l k trm da, lng s pht cm ngay trc sn nh mt ngy cho mi ngi qua li trng thy. n nh ngy xung ng l l lng, dn lng tun theo l ny t i n qua i kia. Da hi xong, cc ch in ch thn chn nhng qu da gi, ln, nng em ra trnh lng. Ti y, Hi ng gim kho gm Hi ng k mc v mt s cc b lo nh ni trn s xt da theo cc tiu chun: ging da tt, p m, gi, y n, b ra ti hoc vng li nhiu ct. Cuc chm thi da chia lm hai t rt ho hng: t th nht chn nhng tri da p, gi, y n; t th hai a da ln cn xem qu no nng nht ri mi xp hng. Da la c xp hng nht, v ch c hng nht v hng hai. Da hng nht c ra sch cng thn nh lng v tn ch da c loan truyn cho dn lng r. Dn lng Th Tang tin rng, ch in no c da c chn cng thn, ngoi im y l mt iu vinh d, c nm lm n s thnh t. Thi da l mt c tc, nhng c tc ny nhm mc ch khuyn khch vic trng da. Cc ch rung phi bit cch chm bn v lun lun phi c nhng sng kin vic trng da c kt qu. H phi i tm kim ging tt, nh s tm kim ny m da hu ca lng Th Tang c loi, t loi da hu rut nh min Nam, n loi da vng, ngt, nhiu ct, qu di c vnh en ging nh min Thanh, Ngh Tnh. Ngoi tc thi ng trong ngy l cui nm v tc thi da hu vo thng Nm m lch, trong hi Xun t chc t 14 n 23 thng Ging nh trn trnh by, lng c nhiu tr vui cho dn lng v cc khch xem hi gii tr, nh nh vt, nh c bi, t tm im c trnh by trong mt s cc hi v k nim lch s, hoc tn gio./.
935
T.A
936
Hi lng Th Cu
Toan nh
Lng Th Cu tnh Bc Ninh nm trn quc l s I, bn sng

Nguyt c, xa cn gi l sng Nh Nguyt. T H Ni i Lng Sn, quc l i qua th x Bc Ninh. nh lng Th Cu l trung im ca lng, nh Kim, mt ngi nh c s, c lit vo hng c tch, theo dn lng xy t i nh L. nh trng thng ra ng ci. Bn tri nh, trc y l ch Th Cu, mt ngi ch to ln rng ri, mt thng hp su phin ln mua bn gia sc: tru, b, heo... vo cc ngy 3, v ngy 8, cn ngoi ra hng ngy ch vn hp gia dn lng v cc x ln cn. Lng Th Cu nm gia thung lng ca hai ngn ni Thim Sn v Chu Sn, vi mt s dn kh ng, lng khng giu nhng sm ut, dn lng c ngh lm pho, ngoi ngh nng, v ph n Th Cu bun bn m ang c ting. Cc b i ch nui chng, s m ang ca gi Th Cu c nhc nh qua my cu ca dao: Em l con gi Th Cu, Em i bn ch u nh Kim. * * * Trai p Cu i thu nui v, Gi Th Cu i ch nui chng. m ang, con gi Th Cu li xinh p duyn dng, khi cc c i ch cc lng bn, nhiu chng trai thng say m cc c, c khi n tng t: Th Cu c qu cau u, Nm sang C M m au c lng. Qu cau u y l c gi mi ln, c i bun bn qua lng C M, cch chng 2 cy s, tt c trai lng ny say m n tng t. Lng Th Cu th c Thnh Tam Giang tn tht l Trng Ht, mt tng ti, em ca tng Trng Hng, i Tin L. Khi Triu Vit
937
Vng tip theo s nghip ca Tin L Nam chng qun Tu, Trng Hng v em l Trng Ht cng i theo v lp c nhiu cng trng trong vic nh ui qun gic. Sau ny, L Pht T phn c nh thng Triu Vit Vng, anh em h Trng khng ai chu ra gip Pht T, b trn vo ni Ph Long. L Pht T, lc l Hu L Nam vi hai ng khng c lin tm cch st hi. Hai ng u ung thuc c t t. V sau, Nam Tn Vng Ng Xng Vn sc phong cho c hai anh em: Trng Hng tc i ng Giang h quc thn vng v sai lp n th ca sng Nh Nguyt, Trng Ht tc Tiu ng Giang h quc thn vng v sai lp n th ca sng Nam qun, tc l sng Thng ngy nay, v n th ny lng Phng Nhn, huyn Yn Dng tnh Bc Giang. S d dn lng dng danh t Thnh Tam Giang v n th chnh ca Trng Ht x Phng Nhn, huyn Phng Nhn tnh Bc Giang, ti ca sng Tam Giang (sng Thng). Ti min Bc, rt nhiu lng th hai v ny, trong s c lng Th Cu th Tiu ng Giang bn ny sng v bn kia sng i din vi Tn p ca lng Th Cu, lng Nam Ngn, th i ng Giang. Danh t c Thnh Tam Giang thng dng ch c hai v, v Tam Giang y l ba con sng Thng, sng Cu (Nh Nguyt) v sng ung, hai v c coi l thn ca c ba con sng ny. Lng Th Cu v lng Nam Ngn th hai anh em i Tiu ng Giang nn hai lng c tc giao hiu vi nhau, trong nhng k hi h, lng n phi rc sang lng kia. Lng Th Cu m hi t ngy mng 7 thng Tm bt u bng cuc rc nc. Ngy hm nay lng lm l co yt, ri rc nc c hnh, nc ly sng Nh Nguyt, v ngy hm , vo bui chiu l l mc dc. L mc dc c hnh n Sim, xy lng chng ni Thim, mt n quay v hng Ty. n Sim (ni y mc rt nhiu sim) mi chnh l ni thn linh bng y an ng, cn n Kim ch l ni th vng. L mc dc, t gia quan thc hin n Sim. Ngy mng 8 thng tm, dn lng rc thn v nh Kim, v y mi cuc t l theo nghi thc c c hnh trong sut thi gian m hi.
938
Ngy mng mi dn lng rc thn ti yt Pht cha iu, ni u lng. Thn v lu li cha mt m nghe kinh v sng ngy 11, dn lng li rc thn tr li nh Kim. Khi lng Th Cu m hi, lng Nam Ngn bn kia sng cng m hi. Trong thi gian ny, do c nh trc, ban hi ng lng Nam Ngn sang Th Cu, v tri li cng c nm, lng Th Cu rc thn sang lng Nam Ngn. Rc sch t l vi nhng tr vui c truyn cho n ht m 16 thng Tm. K t ngy mng tm, Thn linh ng ti nh lng dn lng ct c mt s quan vin lun tc trc ti nh trng nom vic phng t. Sut trong nhng m ny dn lng mi ca nhi ht th thn. Ca nhi ht, dn lng c tin th lao, nhng ngoi mn tin th lao ny, lng cn l thng tin cho qun gip v cc o nng. Trong khi ca nhi ht th, cc bc n anh trong lng lun phin cm trng chu, thng ht th l ht o. L thng tin qun gip v cc o nng l mt l c bit v cng rt vui. L ny khng phi m no cng c, thng dn lng ch t chc mt hai m, nht l m hm r m. m no ht thn c l thng tin, nh lng c v tng bng nhn nhp hn mi m khc, n nn sng trng trn bn th v hai bn sn nh. Bn o ngi ht di chiu, trc b th. Hai bn l cc c v cc quan vin trong lng. Pha ng sau l dn lng ng nghe ht, c rt nhiu thanh thiu n trong lng. Mi ln ca nhi ht mt on, dn lng li ct c mt chng trai thuc hng thp bt thng tin. Tin ca dn, chng trai phi thng tin dng dc qua nhng iu c nh trc. Chng trai phi bc xung chiu ht, tay cm tin ca lng, gi t qun gip ti cc o nng, mi ln gi phi ch ting d, li gi phi ng hong gy gn, khng p ng, khng sai lm, khng lp i lp li. o nng kia i! D! Qun gip kia !
939
D! Trc xng th c Thng ng ti linh, sau tin dn anh thng nh! D! Ch c my li d dng nh vy, nhng cc chng trai thng khng gi lm th ni nhu, khng ni nhu th b st. Chng trai trong khi gi thng tin phi nghim chnh khng c ci, v trc khi nm tin thng xung chic mm thau di chiu, chng phi ch ting d cui cng. Trc s ng dn lng, trong s c c cc c thiu n tr ti xinh p ang chm ch nhn theo tng c ch nghe tng ting gi, chng trai trnh sao khi thn thng ngng nghu! y l cha ni ti mt i c ranh mnh thng chc gho cc chng, khin cc chng hoc mt nng ran, d hoc bt ci lm mt v nghim trang. C nhiu chng lng tng qun c cu ni, nm vi s tin lng thng cho ca nhi ri rt lui! Nhng u c c! Nhng ai lm ln trong cu ni mt nghim chnh u phi lm li vic thng tin, v nhng ln lm li, cc chng phi t b tin ti ra! Mi chng trai lm ln li to nhng trng ci cho dn lng, nht l cho cc c thn n, v nhng ln lm li, cc chng cng mt bnh tnh, cc c cng c nhng cu ni chc gho khin cc chng cng thn thm. Ting ci vang ng trong nh, tht l vui. Cuc vui ko di n khuya. Cuc thi c c t chc vo m hm r m. Lng Th Cu c bn gip: gip ng, gip Bc, gip Gia, gip Gi. Con trai cc gip t 18 n 20 tui c c i rc thn, v chnh nhng thanh nin ny c php d cuc, thi c ngy r hi. Thi c ca trai thanh tn, nhng lm c li l cng vic ca cc thanh n trong lng. y l mt cch khuyn khch gi lng trong vic bp nc. C gi no c anh, em hoc i khi cc ch trong gia nh d thi c, u phi lo ti mm c thi. Qua cc mm c ny, cc b m trong lng thng kn chn con du. Vic chm mm c do mt hi ng dn lng c ra, thng gm ng Tin ch lng, cc ng th ch gip v mt s cc b lo quan vin. Chm cc mm c, hi ng ch ti s tinh khit sch s, hi ng cng ch ti cc mn n trn mi mm c. C nhiu mn ngon
940
cha , cc thiu n cn phi bit cch ch bin, ngha l phi c sng kin, vi nhng th sn trong vng to nn nhng mn n hp dn, c th qua hnh thc l l, qua mi v l l, nhng cht mn n vn ch nhng n thng dng. Hi ng cng ch ti cch trnh by mm c cho c m thut v c nhng hnh nh c o. Th d mm c dng n trng ming l bi, thiu n lm c c th kt bng tm bi ln ngc thnh mt con k ln ng sng sng gc mm c nh canh chng. Con k ln c th c i mt gn bng i ht sen gi v c mt b lng rt p kt bng nhng mi bi o hng nht, bn nhng mi bi trng trong xanh. Cuc chm c bt u sau l cng thn bui ti. Quang cnh lng tht tng bng nhn nhp. Trai thanh tn d cuc thi c cho ngi nh gnh c ra t lc tri cn sm, nhng mm c gip no xp ring ra gip . n nn trong nh sng trng, nhng mm c nhn tht u tht p. Bn cnh nhng mm c cu k, c nhng mm c gin d, nhng qua ci gin d, ngi ta vn thy ci kho lo ca c gi lo lng cho mm c. Mm no mm ny u tinh khit sch s. C chm ring cho tng gip v cng sp hng cho tng gip. Khi ban hi ng i chm c, nhng chng trai thi c cng i theo, v c th ni c rng, c cc c gi lm c cng c mt ln ln trong m ng, v cc c v mm c ca mnh. Sau khi i qua, xem xt ht cc mm c ca bn gip, hi ng mi hp bn v tuyn b gii nht ca mi gip. Tc thi c i vi dn lng i khi l mt s tn km cho nhiu gia nh mun lm nhng mm c sang vi nhng mn n t tin, nhng s tn km khng phi ca tt c nhng gia nh c con trai d thi c. Nu nhng gia nh phong ph, nhn dp ny khoe giu vi dn lng, th nhng gia nh khc ch thy y l mt dp cc con em c gng trong vic bp nc, t to ly nhng mn n mi qua sng kin ring. Cch by bin mm c, cch trang tr cho mm c cng chng t s kho lo ca nhiu thiu n trong lng, v nhiu b m kn c nng du ngoan ngon qua cc mm c. Hi lng Th Cu cn c tc th chim thi. y l th nhng n chim b cu, mi n 10 con. Nhng n chim ny c nht trong nhng chic lng khng y, y l mt mm g trn, t lng chim vo va kht. Lng Th Cu t chc Th chim thi bi t bn cnh cha iu cn gi l cha Ngoi
941
u lng v pha Nam. Cuc thi khng phi t chc ring cho dn lng m cho tt c cc tay chi chim trong vng. Trc cuc thi, lun lun c ting trng lin hi, ting trng bo hiu cho nhng tay chi chim bit, v khi nhng n chim th ra, ting trng lm cho chim s hi phi bay ln cao. Khi cuc thi bt u, mi n chim u c ban Hi ng chm gii cp cho mt s, n chim s 9, n chim s 11 v.v... Ln lt theo s ca mnh, nhng n chim c th ra. Ch mi n chim m nng lng chim ca mnh mt cch kho ko c n chim bay vt ln cao mt lc. Hi ng chm gii phi theo di tng n chim, trnh s lm ln ca n chim ca ngi ny vo ngi khc. Khng phi h nga c ln tri nhn theo tng n chim. H dng mt mm thau hoc mt chu thau ng ln ng nc. H theo di nhng n chim qua bng mi n trong mm thau hoc chu nc. Vi kinh nghim quen, khng bao gi c s lm ln, v ch nhn cc n chim rt tin tng ni Hi ng tuy mi ngi vn theo di ring n chim ca mnh. Mun c gii n chim phi bay bng v phi gn n, lc ln bay ln bay thnh tng vng u. Trong lc th chim, ting trng lin hi nh thc gic cc n chim cng bay cao hn. Mt cuc thi th chim c ba gii dnh cho ba n chim bay cao p nht. Trn y l nhng c tc chnh thng xut hin trong dp hi thng Tm ca lng Th Cu, ngoi ra cng c nm, gp nhng k lm n thnh vng, cn cc tr vui khc c t chc nh Chi g, T tm im, Ht tung c, Ht cho, Ht quan h v.v... Lng Th Cu, ngoi hi lng t chc vo dp thng Tm k nim thn linh, hng nm vo cc ngy mng 9 v 20 thng Ging, hai cha trong lng, cha Cao cn gi l cha trong chn ni Thim v cha iu cn gi l cha Ngoi c cng l s t. Trong nhng dp ny, trai gi cc lng ln cn ti l Pht v gp nhau h mi nhau Ht quan h vui xun. Lng Th Cu ch c quan h Nam, khng c quan h N, nhng khng v vy m tc ht quan h km hot ng y./. T.A
942
L hi lng Thng Lit

L S Gio - Thanh Thu
Lng Thng Lit, x ng Tn, huyn ng Hng, tnh Thi

Bnh ni ting v ma gio c qut, mt l hi dn gian t xa truyn li, n by gi vn cn sc sng trong cng ng lng x v tr thnh nim t ho ca qu hng. L hi c quay phim, chp nh, ng bo, pht hnh. E.A.Sla- n bin o ma ca Cng ho Php nhiu ln n tn ni tm hiu. Ting vang y c t thp k 30 ca th k ny. Nm 1937 vin cng s ngi Php Thi Bnh v lng bt dn m hi ma quay phim, chp nh. Hm nay n li c khi phc v ma gio c qut l nhu cu tnh cm trong i sng tinh thn ca dn lng. 1. L hi ny gn lin vi mt nhn vt: Cng cha Trn Th Qu Minh- ngi khai hoang lp p, xy dng nn lng x ny. V mi dp u xun, dn lng m hi tng nh ti cng n ca b. Lng Thng Lit trc kia thuc ph Long Hng, trn Sn Nam, nay thuc x ng Tn, huyn ng Hng, Thi Bnh. Mc d thn ph khng cn, nhng bng con ng lu truyn dn gian; v Trung Lit x Thi Giang, Thi Thu cn lu gi mt cun t liu gip chng ta bit rng vo cui th k XIII, u th k XIV ba cng cha con vua Trn Du Tng (ngi vua cui triu Trn) v y m p. Thi Trn vic khai hoang lp p pht trin, nng nghip c khuyn khch, nh vua cho cc vng hu, cng cha v nhng min t ven bin khn hoang. y l thi k t ai Thi Bnh c khai thc v m rng, cc lng x mc ln ngy mt nhiu. n Trung Lit hin cn i cu i ca mt s phu sau ny tham gia phong tro Cn Vng: Nht mn phn i tam trinh tit Vn c hun cao t i t. (Mt nh son phn ba tit ln Mun tha la hng bn n thing). B Trn Th Qu Minh v lng Ging (Thng Lit nay), b Trn Th Bo Hoa (i T c v trng vi tn m vua, nn sc phong i l Bo Anh) v lng St, b Trn Th Quang nh v lng Qui. St v Qui nay thuc Thi Thu.
944
Thng Lit trc y thuc ph Long Hng- l vng hu c ca nh Trn. Cc b v y l l rng v ci. Nguyn nhn phi ri kinh l do cc b phn i tc hn nhn ni tc ca dng h, nhng thc cht l lnh nn H Qu Ly cp ngi nh Trn. Cn ng c vy i tu l do nhn tnh th thi, thng vua, nh nc, bun nh. (Mt phn trong ma gio c gio qut, phn i s- phng theo tch Chiu Qun cng H chc cng l t ). nh Thng Lit cn i cu i: Trinh thc ho vi thn T bi t s pht. (Trinh thc ho thnh thn T bi lun th Pht). c thnh ha thn ngy 13- 4 hin cn lng m. B em l Bo Hoa ha thn cng thng v b Quang nh ho thn thng sau. Nm cc b sinh v mt cn cha r. D vy, l hi ma gio c gio qut li c t chc vo u xun, v y l dp nng nhn, ngi nng dn c th thnh thi i l hi. Vo thng 4, dn lng cng m hi k 13- 4 (k ngy c thnh mt) nhng khng c ma gio c gio qut nh hi l u nm. C l v vic chun b ma cng phu hn, li i hi nhiu thi gian nn l hi gio c gio qut c t chc vo u xun. lng Thng Lit hin nay vn cn tn ti mt qun th kin trc nh, lng, cha th b cng cha Trn Th Qu Minh. Qun th kin trc ny mc d tri qua nhiu bc thng trm song vn l mt di tch lch s gi tr. Trc y hng nh trng sut xung cng Ct; ngi t sng Ng (gi l cng u) dn nc v n ca nh. Thu t mn tin, ng lng ty t, nh c trung chnh, t hu tng ph, tin thu hu sn (Nc vy trc ca, lng pha ng, cha pha ty, nh nm chnh gia, t hu m tr, trc sng sau ni). nh lm li thi Nguyn, khng c nhng b th, to p, chm tr tinh xo. Lng n gin m p. Cha v tr rt cao so vi xung quanh (nh c dng trn nh i). Trong nh c tng thnh c bng ng, bi v v ngai vi nhng nt chm tr thi L. l nhng vt c, vt qu. Trc nh c ging hnh bt gic. Ging ngc ngm nh trng mun thu, lu vng dn khi hng ngn nm (Ngc nh quang hm thin c nguyt, kim lu trng dn c nin hng). Trc nh c cng cao vi hai hng ch rt p mt tin v mt hu: Vng dao tr. Tc cao thanh.
945
Qun th kin trc ny ho nhp vi nhp sng xm lng, sng nc, thin nhin, qun quyn m p vi mu xanh cy cao bng c, va oai nghim u tch, li va rt mc gn gi. Di tch ny c Nh nc cng nhn l di tch lch s- vn ho. Trc kia qun th ny c ghi vo t in ca B L, nay cn 21 o sc phong. Ni dung cc o sc u ghi: Thng ng thn v Thng Lit ti linh t. Ngy xa n ny c xp vo loi thng ng quc t (tc l hng nm c n ngy inh ca thng hai, thng trng xun, th triu nh phi mt on do B L dn v t). c thnh mang du hiu: Trn Triu Qu Minh cng cha Thng ng i vng ti linh thnh tin. Nh vy, t mt con ngi c tht trong lch s c phn huyn thoi ho, nhn dn y t i ny qua i khc tn th cu cng b. B c phong l Thnh Mu l thnh hong ca lng. Tn th nhng danh nhn lch s, nhng ngi c cng vi t nc, qu hng l mt trong nhng nt p trong tn ngng dn gian ca nhn dn ta. V hng nm, mi dp u xun, l hi ma gio c qut li m ra, thu ht ton th dn lng tham d. y chnh l tn ngng tm v ci ngun, t tng, tng nh ngi c cng vi lng x, qu hng. nh Thng Lit cn i cu i: Lch nin ca v xun vng nguyt Lu th bao phong quc mu thn. (Ngha: Hng nm ca ma vo thng ging Cc i phong tng quc mu thn). C mt vn t ra l tn gi ca l hi. V sao gi l ma gio c gio qut? V ngi i ma phi c c v qut? C v qut u c lm bng giy. C hnh vung, mi chiu 25cm, ng sc (xanh, , vng, trng, tm), gia tr hoa th v xung quanh c hnh tia la. Cn c nh, qun giy xanh. Ngi ma phi tay c, tay qut lc bn ny lc bn kia. Gio c qut chnh l tro c tro qut theo cch pht m a phng. (Trong dn gian vn gi tri l gii, trng l ging, tri trng th thnh di dng...). Nh vy, gio c gio qut ngha l tro, l i tay c tay qut. Hi l ny c t bao gi v c phi do cng cha Trn Th Qu Minh sng tc v dy cho dn khng cn l iu nghi vn. Tuy nhin, phi khng nh rng c mi lin h gia huyn tch v cng cha vi
946
nghi thc ma gio c gio qut. Ma l ca cng cha, do cng cha hay v cng cha u hng ti mi lin h ny. 2. L thng hng nm c n ngy 4 thng ging lng x nhn nhp hn ln bi khng kh chun b cho l hi. Trn ng thn, ng xm, ting m rao i : Nm nay lng m hi, cc c gi cha chng u phi i ma. i tang th ch. Tiu c th i. Con gi ca nhng nh c i tang (tang cha hoc tang m) th nm y khng c i ma. Cc c gi phi lo sm sanh qun o, nu khng c th phi i mn (o ma l loi o di). Vi nhng nh c nhiu con gi th khng kh tht no nc, bn rn. Trong nhng ngy ny cha m phi gnh vc cng vic bo cm, ln g cho con bi v con gi c i ma va l bn phn va l nim mong c v vinh d. Trong lng, ngi ta giy ng, pht du, qut dn li i sch p, phong quang chun b cho l rc. Nhng ai thuc din c th lm b th (ngi dy ma), th phi chun b c xi con g ra nh rc chn hng v. Tc nh, cc b th phi chn t tui cao xung v nh khng c i tang. Hai phe ng cai ca lng (bn ng v bn ty) ra nh lm l xin m dng chn ng thy, b th. ng thy cn gi l in l, tc ngi chu trch nhim v mt nghi l trong nm. Sau khi xin m dng chn c ng thy, b th, m rao loan bo ngay: Na bn Ty lng thnh ng b , na bn ng l b Y, vy cc c gi phi n nh cc b tp ma. y l l lng m l lng cn nghim hn php nc. Sau 5, 6 bui luyn tp, quan vin tuyn chn nhng c gi xinh p nht, ma mm nht th vai c i s (hoa hu), cc c i i v cc c ng ca nh. Thng n chiu ngy 10 th thi tp cc c gi ngh ngi, chun b vo hi. Cc c gi c tm gi bng th nc l thm do cc b th ban cho. L t c t chc trang trng vo chiu ngy mng 10. Ngi t phi l ngi c quyn chc nht trong lng; nu nh bn vn phi l ngi hc cao, hoc bn v cng phi l cai i. Vn t c bi bn sn nhng ngi vit vn t l ng in l (phi t kho sinh tr ln). L vt bao gm ru, xi g, hng hoa... Trc nh, ng ch t mc qun o thng, i m, i hia trang trng v knh cn c vn t. Li vn t k v thn th, s nghip v cng lao ca b cng cha i vi dn lng. Lng vn c on: ng A tr Nam quc mu nghi Kim chi ngc dip nh sinh
947
Nht gia t mui tr tr thin mn Thin thu lng miu nguy nga Hi sn tnh th. (Ct tr ca triu Trn Bc mu nghi ca nc Nam Sinh ra t dng di l ngc cnh vng Ch em mt nh ch tr ca Pht Ngn nm lng miu nguy nga Th ngang sng ni). Th t ca phn l bao gm: l dng hng, l dng hoa, dng ru... Phn l th hin s tn knh ca dn lng vi tnh cm p : tng nh, bit n b cng cha, ngi c cng xy dng lng x qu hng. y l mt b phn quan trng ca l hi gp phn to nn khng kh linh thing v trang trng. Ngy 11, 12 l hai ngy i l. Sng ngy 11, hai bn ng Ty cng rc l ra nh. i u m rc l 5 hoc 10 l c ng sc xanh, , tm, vng, trng; tip l n ban nhc ng li bt m, ri n k ln. Sau n kiu rc bnh dy hoc bnh chng. i sau kiu l cng ca b th (cng nh ca quan li ngy xa, c tua thu kim tuyn) bn trn c i lng che mu xanh. Tip theo l cc c i s, cc c i hng, cc c i ma khc. Sau cng l thin nam, tn n. L ny gi l l rc b th. Hai bn na lng cng rc t sng, n ca nh phi cng vo mt lc, hai kiu i song song vo n ging th r theo hai pha vo sn nh. Pho ua nhau n hng ting ng h khng dt. Hai c s ca hai na lng t vng bc xung, vi 5 vi v bt u trnh din. Ma gio c gio qut c 35 cp. Hin nay khi phc gn , l cc cp nh sau: 1. i s 2. Ma m 3. i i 4. Ma ri 5. C bay 6. Nhn bay 7. Chim bay
948
8. Bng lng bng lng 9. Vt tm vt tp 10. Giang hai bn n c 11. Ma v 12. Ma bi vua 13. Ma ca 14. Sc ng phng 15. Ma cho 16. Nht qun ln 17. Nh qun ln 18. Diu hoa ci c 19. Diu hoa chy ngay 20. i gio mt tay 21. i gio hai tay 22. Gio c gio qut 23. Ln rng 24. Xnh xang 25. Lng ta ct ta 26. Lng ta ct ngi 27. Ma mt i xoay mt mnh 28. Ny c (cui cng). Cn 8 cp na cha khi phc c, nhng c xong mi cp li ma bi vua (c th ngi ta cng tnh vo thnh 36 cp?). Ma gm c 2 phn chnh: Phn th nht - i s (t cp 1 n cp 12); phn th hai - Cc cp cn li. Bt u l khai v, ng in l qun trng, o xanh, tht dy lng , tay cm quyn sch dng: Dng ln! Tit u xun l khai trn Vic ma th vua cho hp l Vua v lng phc hng thin thu
949
mng vua li mng lng c hng ch giu sang ph qu. Cp ma u tin l cp i s bao gm nhiu cp nh khc nh trn lit k: Ma m, ma chim bay, c bay, vt tm vt tp, ma v, ma bi vua...Gi l i s v n phng theo tch Chiu Qun cng H. Phn ny din li cnh tin a nng Chiu Qun sang cng nc H v th hin nim xt xa au n ca nng trong cc bi v c khi i s. Hai c gi p nht c chn l ngi i s ng gia, cn li cc c i i l ngi tin a. C ng trc ban th nh mt ngi ch t, hai tay gi ln ngang mt, mt hng ln bt hng, i ln i xung, bn chn i m khng ng, ch bm 5 u ngn chn, tay gi ln h xung cng rt t t. Xung quanh tp hp cc c ma lm ng tc gi l ma m (chp tay ln m) tng i mt ng i din vi nhau ming c v i s: Knh trnh lng nc Thng h ng Ty Im lng nghe ti Dn Chiu Qun l cch Tin thn l con vua Thch ci Tin cung ng nh ch chng y xung h gii Lm con Vng Th Tui mi mi ba Khi y chng l Mao Din v mt Sang hu Tn Quc Hn phi chiu... Hai c s ng gia c coi l hnh tng Chiu Qun, cn xung quanh l nhng ngi tin a. Cc cp ma chim bay, c bay (cnh tay gi lc thp lc cao) hay vt tm vt tp (tay n i sang tay kia, r n sang r kia), n c ln u, bng lng bng lng. ng tc ma nh mun lm tr vui cho b Chiu Qun yn lng. Cp ma bi vua (cc c s t bit vua) vi nhng chuyn ng thong th, d ln d
950
xung y luyn tic, day dt. Tt c u nhm th hin ni au n xt xa ca ngi i s ni v ni nim thng vua nh nc, tm lng c quc tha hng, xt mnh bc tic hng nhan, nh vn xa cnh c. Tm trng ny l tm trng ca c Thnh khi b ri kinh v sng y v vy cho n cui i. Hnh tng Chiu Qun l mun gi gm ni lng ca b, do b sng to hay do ngi i sau thm vo ni v b cn l iu tn nghi. Xong cp i s l chuyn sang cp ma ca. Cp ma ny ch gi tay qut ln v xoay ngang xoay dc v tr ngi no ngi ny vn gi nguyn, i hnh khng thay i. y l cp ma nhm minh ho tm lng thnh knh, tt c hng ln ban th v cng coi nh mt li knh bo l i ma c mt . Cc cp ma ny v c bn l i ng tiu d (ging nhau nhiu, khc nhau t). Ngi qun tr phi c vai tr iu khin i hnh c thng nht, ma cho n . Vi cp ma nht qun ln, nh qun ln i ma hnh thnh tng i mt, tay c tay qut, u ci xung nh hai con k ln vn nhau. Theo nhp trng lc xoay ngang, khi xoay dc sp nga, c lc chy chung quanh nhau. C th, ht mt vng sn nh mi xong cp ma. Cp ma diu hoa ci c th hin cng vic trang im ca cc c gi. Cp ma cho th tht uyn chuyn nhp nhng. i hnh ma dn thnh hai hng nh cc tay cho ng mn con thuyn lm ng tc khi ci u, khi nga ra sau nh sng x y dp dnh v th hin nhng ng tc cho thuyn. Sau mi mt cu dng th tt c u h theo y d l d. Cp ma sc ng phng vi cc ng tc th hin cc hnh ng xua ui ma qu, tai ho. Ngi ng gia sn tay cm c v thanh la, mi khi sp bt vo nhp ma th c mt cu: ng phng thnh Tr th an dn Thi Thng lo qun Thn ph ph sc. Cc c ma ng lot vy c theo (Cc phng khc cng tng t nhng: Ty l Bch , Bc l Hc , nam l Xch , Trung l Hong . V d, ng phng thnh , sang ln th hai thnh: Ty phng Bch ; ln th ba: Bc phng Hc , v.v...)
951
Sang cp ma xnh xang th ng tc c phn thoi mi hn, i hnh khng theo kiu hnh trn m chia thnh hai na theo hnh cnh cung. C mi ting h: Xnh xang cc c ma li lm ng tc chn doi thng, tay vn thng. Cp ln rng l cp ma rt sng ng, y l cp ma chy. Cc c chp c hai tay c qut ln u, i nhanh, bc gp theo nhp trng dn, i hnh lc ct ngang, khi i cho hoc ln t pha trn. Ngi xem thy nh hai con rng hai pha va un ln, va vn nhy. Cui cng l cp ma ny c hay vy c, cp ny ch c ma vo chiu ngy 13. Cc c gi lm iu b gi c v qut ln u nh chun b nm xung ging: Mi ba ci o tr ngi Mi bn bt cy ln chi ch R. Theo l, chiu ngy 13, sau khi ma xong, c v qut phi vt ht xung ging, ngi dn li tr v vi cuc sng sinh hot thng nht sau nhng ngy hi l no nhit. C v qut dng trong l hi c xem nh nhng vt thing ca dn lng. Cc c gi ri s i ly chng. C v qut vt xung ging th khng ai c th mang theo cc bu vt ny i ni khc. Tuy nhin, cng khng loi tr y l mt hnh ng c lin quan n tc th nc. Ma gio c qut thc cht l ma th, ma thing. Gio c qut cn l iu ma qun v c o ca dn lng Thng Lit ni ring v ca c dn nng nghip ni chung. Gi l qun v v s lng ngi ma khng b gii hn m l tt c cc c gi trong lng, c tng i mt m pht trin ra. Theo li k ca b Long, nm nay hn 60 tui, thi tr tng i ma th ma khng ch l l lng m tr thnh nhu cu ca cc c gi. N nh mt loi hnh sinh hot mang tnh cht gii, nh s th hin c m c xut thn. y tnh cng ng v mt x hi, cht dn gian v mt din xng vn l nhng nt ni bt ca l hi gio c gio qut. V vy, tm hiu cc cp ma, chng ta thy ma gio c gio qut va mang dng dp cung nh li va rt dn d, gn vi i sng sinh hot thng ngy ca nhn dn. Bn cnh cc cp ma: i s, ma ca, ma bi vua...l cc cp cho ln rng, nht qun ln, nh qun ln, lng ta ct ta, lng ta ct ngi, rt i thng. Theo ngi gi k li th trc kia cn c iu ma gieo m, i cy, m cua bt c, trng du nui tm, dt ci nhng do ng thy, b th v cc cp ma ny mt
952
nn cha khi phc li c. iu l th l trn lng ca cc ng thy, b th c thu hnh l du, con tm, con cua, m ngh tm tang vi cuc sng m cua bt c th gn lin vi ngi nng dn ng bng Bc B t rt lu i. Mt im c o na ca ma gio c gio qut l khng phn bit ng cp, sang giu, ngho hn; ai c ti, ai c la chn th lm b th. V vy, c b, c ch ang bt cua ngoi ng th con chu v phe gip phi gi v nhn phn vic. C nhng c gi i v c nhan sc m c kn i s ch nh phi thu vng lng phc v a . y l l lng v cng l vic thnh. Vic thnh l v cng thing ling cn l lng th rt i nghim ngt; v vy m khng ai c php cng li. 3. L hi gio c gio qut mi c khi phc li t my nm nay. Nhng c s thu trc by gi gi nhng li phi ma truyn dy lp tr. iu lm sng li truyn thng vn ho xa xa ca lng v n gp thm vo nhp sng cng ng mt hi th lnh mnh. L hi c nhng khonh khc khc thng, y diu k v huyn b, lm xo trn nhp sng thng nht, lm ny mm, sinh si nhng thi mi, nhng kht khao mi. Ngi dn n l hi tin rng thn thnh s ph h tr cho h c m no, tai qua nn khi, nhiu ti nhiu lc. Ma th vua vua h ton lng c hng ch giu sang ph qu Vic khi phc v pht trin l hi p ng c nhu cu tnh cm ca nhn dn. Nhn dn l nhng ngi ch xng v l nhng ngi u tin hng ng ch trng ny. Cuc sng vt cht d ngho nhng i sng tinh thn th vn khng th thiu c. L hi chnh l mt trong nhng sinh hot vn ho tinh thn y sc cun ht v n tho mn c nhu cu cng cm ca tt c cc tng lp trong mt cng ng. C mi dp u xun, dn lng li no nc rn rng hn ln, ngi nng dn c bt ra khi cuc sng thng nht, c ho mnh vo cc nghi l va trn tc va thing ling. L hi gio c gio qut c khi phc, lng x nh vui ln p ra. My nm va ri nh c ging mi, k thut, h thng ti nc iu ho, nh c ch th trng m lin tip c ma. V mt tinh thn th dng nh c mt sung lc no tc ng mnh m n i sng ca lng x. L hi c khi dy ging nh mch nc ngm ti mt cho tm hn, gip ngi dn tm v ci ngun, t tng, kht vng v m c.
953
Ma gio c gio qut mun tn ti, pht trin nht thit i mi, phi c s tham gia ca cc yu t ngh thut ngh nghip tn cao cc gi tr truyn thng ca n. Ch c i theo hng th lng Thng Lit vi gia sn qu gi ny mi tr thnh lng vn ho c sc thu ht khch thp phng./. L.S.G - .T.T
954
Hi n Tin La
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th lan
T huyn l Hng H r phi hn mt cy s l gp sng Tin

Hng, con sng m nhiu on, lng sng trng vi lng sng Long Kh (cn gi l sng Da Cng thi L - Trn). Dc theo khong 3 cy s v pha tri l bn Bum. Nm cch bn Bum khng xa, n mnh trong nhng rng nhn l mt ngi n nguy nga, lng ly - l n Tin La, ni th n tng anh hng ca triu Trng Vng: Bt nn tng qun V Th Thc. Hi n m hng nm vo ngy 16 thng 3 m lch. n Tin La nm trn mt g t cao vi din tch gn 4000 mt vung thuc a phn x oan Hng huyn Hng H nay. n c xy theo kiu "Tin nht, hu inh" vi ba ta chnh - ta tin t, ta nh v hu cung. n Tin La c xy dng t bao gi, n nay cha r. Ch bit rng qua nhiu thi i, ngi n c tu sa nhiu ln v ngy thm p . Ln tu sa ln nht, gn y vo nm 1933- 1939. Ton b ta nh c xy bng , 28 th ti ba t Ninh Bnh ra xy lp, c chm. Cng u trong vic tu sa n Tin La ln ny thuc v b Nguyn Th Ngc (ngi coi n) v ng Mai Trung Ct (tng c Bc Ninh). n Tin La trng ra hng ty (pha sng Tin Hng) v khng b vt g che khut. Nn, nhn t gc no, khch thm quan cng thy r v thong ng, p ca ngi n. Tht l "Thin h dng dng" (r rng trong thin h) m ngi xa gn ln nc cng n t lng ngng m. Cng n gm 3 gian xy bng gch. Mi gian l mt li vo, gian gia ln nht cng l li vo rng nht.
Bi in trong Hi l dn gian Thi Bnh. S VH v TT Thi Bnh, 1991. y chng ti c bin tp li.
956
Tng lu c thu li gian gia theo kiu chng dim, trn c t tng Bt Nn tng qun bng va. mi hin hai cng ph c trang tr hai bc ph iu cnh "Trng Vng khi binh" v "Chu Vn Vng cu hin". Qua cng, vo sn, bc ln ta tin t 5 gian, khch thm quan thy bc cun th p ni bn ch: "Vn c anh linh" bng ch Hn gian gia. Trong ta tin t cn nhiu cu i, bc i t ca ngi triu Trng Vng v phm hnh, ti c ca Bt Nn tng qun V Th Thc. Ta nh: c xy bng rt kho gm 16 ct , 8 x v 8 ko . Ct, x, ko u c chm khc cng phu. 4 ct ci chm "T linh" (Long, Ly, Qui, Phng); 12 ct qun chm "Long vn" (Rng my); 8 x chm "T qu" (thng, trc, cc, mai); hai bn sn v 8 ko chm im bng hoa dy v ch trin. Ton cnh ta nh lm ngi xem thy c dng chc khe m thanh thot, cm gic m cng v vui mt trong cc ti th hin. Ta cui cng l hu cung (cung cm) gm 3 gian nm su bn trong. Gian gia t mt bn th trn c ngai v tng Bt Nn tng qun V Th Thc, gian bn tri th cc tng s v qun lnh ca B. Ta hu cung cn gi c nhiu t kh bng ng, gm qu gi, lm tng thm gi tr ca ngi n. Nm thng qua i, gia bin la xanh rn ri vng ng, n Tin La - mt thng cnh gia ng bng Thi Bnh vn ng p lung linh, lng ly. n Tin La th n tng anh hng t thi Trng Vng: Bt Nn tng qun V Th Thc. n y khch hnh hng s c nghe li s tch anh hng ca b. Thi k thuc Hn, trang Phng Lu (Ph Ninh - Vnh Ph) c c gi ni ting gii v ngh v xinh p t ai snh kp. Tn c l V Th Thc. Thc nng nhn li nh hn vi Phm Danh Hng con trai huyn trng huyn Chu Din (vng Hng Yn - Thi Bnh - H Nam Ninh nay). Nghe ting ti sc ca Thc nng, tn tng gic T nh bt Thc nng phi v lm v hn. Thc nng c tuyt. Tng gic ly c git b m Thc nng v tn st nhn dn. Trang Phng Lu chm trong bin la. c dn che ch, Thc nng chy thot ra pha sng Hng cng vi ba ngi thn. H vi v ln thuyn v c vy
957
theo thuyn xui i mi. t ngy sau, h dng thuyn mt vng t t ngn, cui sng Hng. Ni y, thi Hn l t Chu Din, thi L thuc hng Da Cng, thi Trn thuc huyn Ng Thin, thi L thuc ph Tin Hng, nay thuc t x Tn Tin v oan Hng (Hng H). y, V Th Thc tm c nhiu ngi cng ch hng git gic "n n nc, tr th nh". Ngy ngy, Thc nng va ch huy dn lng luyn tp v ngh va t chc khai khn lp thm nhiu lng mi. Ch trong thi gian ngn ti c ca Thc nng khin dn lng cm phc. H phong Thc nng lm Bt Nn tng qun (tng dp nn cu dn). Ting thm lan dn, nhiu th lnh vng xung quanh cng trai ti gi gii khp ni tm v Tin La ra mt Bt Nn tng qun xin c dng di c t ngha. Khi nghe tin, M Linh (di chn ni vua B v Ba V ngy nay) hai B Trng pht cao ngn c i ngha dp gic th h cng Bt Nn tng qun ko c on qun anh dng v ng ngha. Ngha qun khi n u nh gi lt n y, 65 thnh gic trong t ngy b san bng. Hai B Trng ln lm vua, phong Bt Nn tng qun lm ng Nhung i tng qun. Thng 4 nm 42, M Vin em qun sang nh nc ta ln hai. Cc tng gii ln lt c c i chn gic. Tng Thnh Thin (qu H Bc nay) chn gic Thng Du (vng Vit Bc nay); tng Bt Nn (tc ng Nhung i tng qun) em qun chn cc ca rng, hc ni. Tng L Chn (qu Hi Phng nay) ht sc lp sui, ngn sng, chn nh thy binh gic. Lc lng tuy km nhng sc chin u ca ngha qun rt hng hi. Nhng ri, qun gic ng, trn nh Lng Bc (H Bc) b thua. Hai B Trng phi lui qun v Cam Kh (min t hu ngn sng Hng). Ti y, hai B Trng chin u anh dng v hy sinh. ng Nhung i tng qun cng Dng i tng qun (qu Thanh Ha) lui qun v gi ly vng h lu sng Hng, tip tc chn nh gic, khi phc lc lng. Ngha qun li dng hai con sng ln l sng Hng v sng Luc ngy nay lm chin ho t nhin dng n ly dc theo sng1.
1
Tng truyn, hu ht n miu ven sng Luc thuc cc x Cp Tin - oan Hng Dn Ch (huyn Hng H) vng QunhThi, Qunh Giao, Qunh Hoa, An Hip, An Kh (Qunh Ph) u c dng trn nn n ly xa.
958
ng Nhung i tng qun c nhn dn trong vng ht lng ng h. B xy dng Tin La thnh khu cn c ln nh nhau vi gic 2 . Nhng vi thng sau, Dng i tng qun phi rt v Cu Chn (Thanh Ha - Ngh An nay), cn c Tin La, ch cn li ngha qun ca b ng Nhung i tng. Qun Hn ch tm ph tan cn c Tin La cng nhanh cng tt. V vy, chng tp trung s qun ln bao vy cc ng ng tin nh Tin La vo u thng 3 nm 43. Ngha qun chin u dng cm song v th gic mnh nn khng ph ni vng vy. ng Nhung i tng qun t st cn c g Kim Qui vo ngy 18 thng 3 nm 43. Khu g Kim Qui chnh l n Tin La nay. Hng nm, vo ngy gi B, nhn dn bn phng t v y lm l tng nh cng c ca B v thm li khu n lch s. Qua bao nm thng n Tin La c nhn dn v Nh nc cng tu sa, ngy thm khang trang p , xng ng l Di tch lch s - Vn ha Quc gia con chu ngn i sau chim ngng. Hi n Tin La m vo ngy 16 thng 3 m lch nhng chnh hi li vo 2 ngy sau (ngy 17 v ngy 18) - l ngy ngha qun ca b Bt Nn chin u anh dng vi qun th v cng l ngy B hy sinh ti g Kim Qui - cn c ln nht ca ngha qun vng h lu sng Hng. Ngy chnh hi c m u bng l rc kiu thnh t n Ry v n Tin La. Sau khi kiu thnh v n, ngi ta t chc cc tr chi chi g, nh c, vt v, ma rng, ma s t. Nhng vui nht, cun ht v c ngha hn c l tr bi tri v din trn. Trc ca n, 8 tri sp sn di sng, theo hiu lnh cng lao v pha cu Bum. Trn b dn thnh hai th trn. Cc c gi cha chng trong lng, u cht khn m qu, tay cm cung, n hoc gm gio ng lm qun ca b Bt Nn cn cc trai lng cha v th ng gi lm qun gic. Ring c ng tng B (Bt Nn tng qun) tay cm c, lng eo gm, o di buc tm cao pha bng. Theo cc c cao tui s d c hai tr ny, chnh l din li cnh qun B truy kch qun gic trn sng v cnh ngha qun chin u bo v cn c g Kim Qui.
2
Hin nay x oan Hng cn ni gi l g Dinh tng truyn l mt trong s n dinh ca ngha qun.
959
Tr din kt thc trong ting h reo vang dy c khu n. t lu, nhng tr chi, tr din hi n Tin La b lng qun. Thi gian ti, chc chn n s c khi phc li bo tn ct cch ca hi n Tin La xa./. P.T.N-P.M.-P.T.L
960
Hi Xun lng Tng V

Nguyn Thanh
Lng Tng V nay thuc x V Chnh, th x Thi Bnh, xa

thng m hi xun ti nh lng vi nhiu tr ua ti gii tr. Hi vui xun thng c m ngay vo ngy mng hai tt Nguyn n. Theo l xa, lng vo m t l thnh hong vo trung tun thng 8 vi cc tr u vt, chi g, ht cho, thi th diu so... cn hi vui xun ch yu l cc tr ua ti gii tr, trong ch yu l chi u v thi nu cm. Trc ca nh cy u c dng ln bng ba cy lung di chm phn ngn lm nh. Trn nh cy u, mt l c hi ln tung bay. Mt chic n dng ngang treo gi u. Tng i trai gi trong lng ua nhau u bng ua ti. Trn cc trc ng lng, cy u cng c dng ln cun ht c trai thanh gi lch cc lng v chi u. Ngoi chi u l cc tr chi g, t tm im, tam cc im nhng si ni nht, cun ht dn lng nht l cuc thi nu cm ca cc gip trong lng. So vi tc thi nu cm cc hi lng khc ca Thi Bnh th tc thi nu cm trong hi xun lng Tng V c khc ch nhiu vic phi tin hnh ng thi nh gi go, sng sy, m trng, bt vt, leo cy chui ly la, nu cm. Thng th lng c hai gip tham gia cuc thi. Khi c hiu lnh cc gip trin khai ng b cc cng vic ca cuc thi. Trn b, cc ci ca cc gip c sn mt u thc, cc c gi nhanh tay gi bng chy tay sao cho nhanh sng sy thnh go trng nu cm. Di h mt chng trai trong gip li xung m trng. H rng, trn mt h cm hng chc cy nu lm tiu. Di chn hai trong s nhiu cy nu th mt qu trng. Chng trai phi nhanh nhn bi ln m c qu trng. Khi m c trng xong mi c ln b leo ln cy chui c trt bn ly chic bi nhi rm trn nh cy chui c rm la sn. Cy chui vn rt trn li trt bn, ngi leo li va di ao ln t sng nn phi c k thut cao mi leo c. Ly c bi nhi la v im tp kt mi ngi phi thi nhanh thnh la nu cm. Mt niu cm c treo trn mt chic n khnh. Hai thanh nin khnh, chy dc theo trc ng trc ca nh, mt s ngi khc chy theo t r rm nu cm. nhiu tc thi nu cm th thng nu bng ci, b thnh nhng b uc nn la tp trung hn, d tip hn. V nu bng rm r li phi chy trc gi nn la kh tp trung. Dn trong cc gip x ra chy theo niu cm ca gip mnh h reo c v, hi hp ch i kt qu. Khi cm ca gip
961
961
no chn th trnh ban gim kho bm gi v kim tra xem cht lng cm v trng chn n no. Qu trng hp trn mt ni cm chnh l qu trng m t di ao trong cuc thi. Kt qu c tnh theo s im v thi gian, v cht lng go nu cm, v cht lng cm do, thm khng sng, khng kh, khng m khi. im tng phn cng li s thnh gii cho gip no nu cm nhanh nht, cm c go trng nht, sch nht, chn rn nht v gii tng phn. c th ot gii, ti nng ca tp th phi ng u tng cng on. T thc gi thnh go phi sch, khng ln thc khi sng, khi sy khng cn tru, cn bi... Ngi m trng phi tinh, nhanh, leo cy chui ly la phi nhanh, khe. t rm r nu cm phi kho. Nhiu khi c gip ly xong la, t la nu cm m gip khc vn loay hoay m trng di ao, li c gip h hc mi khng leo c ln cu chui trn bn ly la. Trng, m, ching, lnh c thc dn. Ngi th vui sng h reo, ngi th lo u hi hp, chng may trng khng m c, la khng ly c phi xin lng cho la nu cm th c gip xi quy u nm. L mt lng ven th x Thi Bnh nhng n nay c mng hai tt Nguyn n hng nm hi vui xun chi u, thi gi go, m trng, ly la, nu cm vn c thanh nin n nc tham gia. iu chng t sc sng trng tn ca cc tr chi dn gian mang sc thi ca vng qu nng nghip./. N.T
962
961
Hi thi pho t lng Tuc

Nguyn Thanh
Tin Hng, nay hp vi lng Duyn Trang thnh x Ph Lng thuc huyn ng Hng. Thu trc, lng Tuc ni ting l mt lng vn vt, c phng ma ri nc c truyn, (c mt s kin cho rng phng ri nc ny ra i sm nht Thi Bnh, trc c phng ri nc lng Nguyn). Hng nm vo nhng ngy tit l trong lng nhiu tr chi, tr din ua ti gii tr nh diu so, pho t, ri nc, cy bng, u gy, ma kim, ht cho... c duy tr nhiu ngy v tp trung 5 ngi miu, 2 ngi nh v ngi cha lng. Thu xa xa, trong mt nm lng Tuc c nhiu k hi vi nhng in l khc nhau. Ring hi nh Tuc ko di nhiu ngy t trung tun thng chp n trung tun thng ging. Nhng nm trc cch mng thng Tm nm1945 hi lng Tuc vo m t ngy 10-11, t c 21-11 v rc gi (d hi) vo 22-11. Nhng ngy hi lng c thi th diu, ht cho, t cy bng, vt v v s l t c c coi l thing ling nht. Bn ng trng gip ca bn gip trong lng phi lo mi ngi c mt con c trm en to, ti sng mang t thnh. Trong nhng ngy lng vo m, nh no chng may c ngi qua i, nh m thm t chc m ma, khng c kn trng g. Trong cc tr chi dn gian lng Tuc th tr thi pho t thng si ni nht v cun ht ng ngi tham d nht. Tr thi Pho t thng duy tr vo thng ba, khi lng lm l gi mu hoc t k an, trng vi nhng ngy hi n Tn La. Ngun gc ca tc thi Pho t c l gii l, vo thi Hai B Trng c mt v tng ci voi ui gic qua vng ny b sa ly, dn lng mang t kh nm xung m ly cu voi. Khi t kh nm xung, bn bn tung to. k nim s kin ny, thu u tin mi l thi nm t xung m ly, ai nm bn te xa th thng cuc, sau mi n cc th thc thi qung pho. Li c thuyt rng khi gic ng qun ti vng ny, ban m dn lng t la, lm pho t t hnh (nm theo dy chuyn) to ting n dn dp lm qun gic hong lon phi rt chy. Thu trc, khng ch lng Tuc m cc lng n, Lc, D, Sng, Vnh, Nguyn, Cc, Phm... nay thuc cc x An Chu, Lng, M Linh, Ph Lng, Lin Giang, L Giang... u c cc di pho tham gia thi u di
Lng Tuc c tn ch l Duyn Tc, xa thuc tng An Lc ph
963
ny vi di khc, lng n vi lng kia. Nhng ngi chc sc, giu c trong vng thng ng u di pho, nui con pho (ngi lm pho v qung pho) trong nh tp luyn thi u, cng l nhng Mnh Thng Qun nh cc ng trm phng cho, phng ri, trm xi vt... Mi lng thng lp ra mt hoc hai di pho khong 15 ngi chuyn luyn tp, b truyn v cc ngn ngh lm pho, qung pho thi u vi cc lng. Trong ni b mi gip cng c th lp mt di pho vi qui m nh hn thi u trong lng. Tc thi diu so, pho t thng c duy tr vo cui xun, u h lc chuyn ma. iu ny c cc c lo trong vng l gii rng vo thi im tit tri thng m u, nng n dch bnh nhiu nh u ma, dch t trn lan phi c ting so diu trn khng, ting pho n di t xua tan n dch. Mt khc y l nhng ngy nng nhn, n ng mi m c bc, ru ch, nghin ht nn phi c cc tr chi vui nhn cun ht h bt cc t nn, xa hn na, y chnh l nhng ngy tt nm mi ca ngi Vit c trc khi n tt Nguyn n theo lch Trung Hoa. Thot nghe, ngi ngi ngh rng tr thi pho t cng gin n v t v nc vn l ngun ti nguyn bt tn, vn l hai thnh t cu thnh t nc Vit Nam. Nhng, nu i su tm hiu mi thy y l mt "ngh chi cng lm cng phu". Trc ht l khu ly t lm pho. Khp vng ny ch c mt doi t thuc lng Nguyn, nay l x Nguyn X, huyn ng Hng mi lm c pho d thi. Dn cc lng mun lm pho t phi n lng Nguyn mua loi t ny. Chnh v vy m gim bt tin mua t, hng nm cc lng thi xong li phi t cho vo bao, vo chum, vi ct k nm sau a ra dng, ch mua b sung thm cht t. y l loi t st mu xm ch thun khit, t c v tanh ca t, khi ht nc c do cao, khng nho, t b dnh tay, dnh chn. Hng nm n k ly t lm pho, lng t chc l k an, t tri t nh sau cc di c ngi i mua t. Ty theo s lng pho mua nhiu hay t. Nhng qu pho ca cc di d thi thng nng khong 20-25kg. S t ly v phi ln hn v cn phi lc b cc tp cht. Trc y lng Tuc duy tr nhiu hnh thc thi pho t. Loi nh l pho ni, lm ta nh chic ni t, p xung gy ting n. Cng nh c pho ni nhng tung nga ln, xoy xung, y chm xung t gy ting n gi l pho u. Loi va gi l pho da hnh bu dc bng chic qut mo. Li c loi pho c nh pho ni, pho u nhng ngi
964
qung thnh dy to ting n lin hi gi l pho t hnh. Trong cc loi pho t th loi pho do cc di pho lm d thi l cng phu hn c. t ly v c phi kh p nh, gi l r hoc l go lc ly nc dng nho t cho tht do. Nc l go hoc l r c tc dng kh mi tanh, hi ca t li lm cho mu t p hn thnh mu xm ch. t luyn do c lt thnh nhng ming mng, nht ht nhng x, sn ri a lc qua vi lc sch nhng ht ct v tp cht. Lc cng k th do cng cao, con pho cng b t. Sau khi hon thnh cng vic lm t, ngi ta dng chic chiu gp i; khu hai mp chiu vo nhau, ci t ln chiu khnh ra ni thi u lm pho. Ci t c v thnh hnh bu dc nh mai ra di khong 1m, rng chng 0,5m, gia mai ra dy khong 7-8cm, quanh mp dy khong 2-3 cm c khnh ra p xung khu vc lm pho, cch pho chng hn 1m tin hnh lm pho. Ngi c chn lm pho l nhng ngh nhn c k ngh tinh xo, tinh tay, tinh mt. Va lm va kim tra xem t c b ln tp cht g khng. Xa, thi pho t c chuyn i phng nn b tc vo t, khi lc khng pht hin c lc qung con pho dt theo vt tc ln. M pho t c to thnh bi hai phn m pho v con pho. Thn pho l phn gia c gi l m, phn qun quanh gi l con. Ngi lm pho bt u t vic lm m pho. ng tc u tin l dng ngn tay lm c t gia m t, xoay mt vng trn, ngn ci l tr, ngn gia xoay trn ri dng tay kia va g va vut ln to thnh thn pho nh mt chic lnh hnh bu dc, va nn va vut mp pho cho phng nhn. Khi phn m hon thnh, vic to phn con cng i hi tinh ngh hn. Dng ngn tay tr lm c, tay kia va bm t va bt ra hnh con pho nh hnh con rn. Ph n con rn pha hng pho to hn mt cht, cng ra ngoi cng thon nh dn. to, nh, dy, mng ca con pho c nh hng quan trng n kt qu thi u. Khi pho lm xong, c hiu lnh ngi qung pho bc vo v tr. Hai ngi h tng hng pho v nng pho t trn tay ngi qung. n lc ny kt qu cao hay thp ph thuc ch yu vo ngi qung pho. l mt lc s tp luyn thun thc cc ng tc. Hai chn ng dng th xung tn, hai tay m pho thng bng xoay ngi 180o, a pho v sau v qung tht nhanh sao cho m bo cc yu cu: quay ngi 180o, pho nm phi ti , pho xung phi chung, kn hi . Khi pho ri xung gy ting n, con pho bung ra hai bn p vo pho lm bng g hoc thm gch xy thnh . Ngi ta o di ca con pho qung ra tnh im cao thp.
965
Cuc thi pho t thng c ban trng ti gm t nht l ba ngi. Hai ngi cm thc o con pho, mt ngi tnh im, ghi im. Khi con pho vng ra p vo thi o chiu di ca con pho, ch con pho gp khc hoc t ri ra khng c tnh. Nu on t ra vng dnh trn thn pho gi l gc mai th c o thm chiu di ca m pho. Nhng trng hp gc mai (con p m) l im may him c ca di pho. Gii cho tng ngi l s o cao nht ca con pho, gii cho di pho l tng s im c di. Phn thng tuy nh nhng l danh ting cho di n vi di kia gn lin vi tn tui ngi ng di. c c gii cao i hi cc khu lm t, lm pho, ngi qung phi thun thc. Khi ngi qung nng pho trn tay l pht giy si ng nht vi ting h reo ca c ng vin, ting trng m thi thc. T u thp k 90 tr li y, hi thi pho t lng Tuc m rng hn vi mi i tng cng tham gia v ng o cc lng n tham d thi u lm phong ph thm cc hnh thc th thao thng v mang sc thi rt ring ca c dn nng nghip min duyn hi./.
N.T
966
hi n th ng L Phng Hiu
Toan nh
Lng T Trng ph Hong Ha tnh Thanh Ha c n th ng

L Phng Hiu, mt danh tng i nh L, th hai i vua L Thi T v L Thi Tn. n xy rng M Cng, mt khu rng ca lng, gip vi thn Hc nh. Lng T Trng c nhiu thn, thn Hc nh l mt. Thn Hc nh nm di theo dc sng To, mt dng sng nh chy vo sng M. T thn Hc nh nhn ra, xa xa l cu Hm Rng, chic cu bc t ni Long qua ni H nh mun ly nhn cng t im cho cnh thin nhin thm cm t. u thn Hc nh l bi Giang nh, mt bi t rng ri mt m hng x t chc hng nm nhng cuc vui nh m ni y. Theo li cc c truyn li, bi ny l mnh mt con Hc vi ci c di vn ln thnh con ng nh chy vo rng M Cng. Con Hc ny ng mt cng to thnh con ng chy thng tp t bi Giang nh ln sng To. Cng th hai ca con Hc ghch thnh khc ng mn chy t bi Giang nh qua ng cy , mt cy c th mc trc thn Hc nh, quanh vo trong thn. Cc c bo cy l ci ca ca bn chn con Hc. n ng L Phng Hiu rng M Cng, hng nm dn lng m hi t ba mi Tt nm trc n ht ngy mng by thng Ging nm sau. Thn tch ng L Phng Hiu, ngi lng Bng Sn, ph Thanh Ha, sau l x Dng Sn, ph Hong Ha. ng ngi to ln ru ria xm xom sc vc khe mnh. Thu nh nh ngho, ng phi lm ngh tiu phu kim n. Ni v sc mnh, ng c mt thn lc, v v sc n khe cng t ai snh kp. Mi ba ng n ht mt ni mi cm (ni mi l chic ni thi cm cho mi ngi khe mnh n).
Theo Np c ; Hi h nh m (quyn thng), ti bn Nxb thnh ph H Ch Minh, 1992.
967
Khi i n ci, ng khng cn ba ru g c, ch dng tay hoc nh hoc b, ty theo cy to hoc cy nh. ng li chy nhanh bc di, nh sc vc to ln. Mt hm, L Phng Hiu i kim ci tr v, vai gnh mt u l mt b ci, cn u kia l mt b tre nguyn bi, cn c gc r do ng nh ln. Trn bi tre c mt con c trng ng bt c bn b sng M. ng v n na ng, c tin nh vua ang kn ngi c sc khe sung vo qun tc v, ng lin t gnh ci xung ri hai tay m hai b ci ng qung vo i hai ni. ng quyt b ngh tiu phu sung vo on qun tc v ca nh vua. B ci b ng qung ti tn lng Bung, cn bi tre ri n thn Hc nh, hai ni cch xa nhau hng na ngy ng. Sung vo qun tc v, ng lp c nhiu cng trng vi nh L, c phong lm Thng Thng Tng Qun. Nm 1044, khi vua Thi Tn em qun i nh Chim Thnh, ng c c lm tin phong ph tan c gic. ng cht nm 77 tui. ng c phong lm Phc Thn v c tt c cc thn x t Hc nh ti K Bung th phng. Trn l thut theo thn tch x T Trng. Theo ng Phan K Bnh trong Nam Hi d nhn, khi vua L Thi Tn i nh Chim Thnh tr v, nh phong thng cho ng, nhng ng t chi, khng nhn tc thng, xin ng trn ni Bng Sn, nm mt thanh ao ra ngoi h ri xung ch no, th xin t n y lp nghip. "Vua ng cho nh th. Phng Hiu ng trn ni, nm mt thanh ao ra ngoi mi dm, sa xung cm vo lng a M. Vua mi ban rung thng cho n ch cm ao tnh ra c hn nghn mu. T y rung thng cho cng thn gi l rung thc ao (ngha l cm ao) l do s tch y. Phng Hiu ht lng th vua, bit iu g ni iu y, m i nh trn no cng c. n nm 77 tui mi mt. Dn lng lp miu th lm Phc Thn, lch triu c phong tng c." Qua thn tch v s tch k trn, tuy c iu hi d bit, nhng tu trung ng L Phng Hiu vn l mt bc trung thn ph vua gip nc nn c dn chng i i hng khi phng th. Tr li thn tch, theo cc c k li th b ci ng L Phng Hiu nm vo k Bung dn dn mc thnh mt rng cy nay gi l rng Bung. Cn b tre c con c trng nm vo thn Hc nh nay mc
968
thnh mt rng tre c t tn l rng Trc Cng, nhng dn lng T Trng quen tc gi l rng M Cng. Rng M Cng c rt nhiu c vc, chng oang oc ku sut m ngy nh mun nhc li cng trng hin hch ca Thng Thng Tng Qun L Phng Hiu, m n th ngay ven rng tc gi l n M Cng. Cc c bo y l chu cht con c u trn bi tre thu trc. Tc l ngy hi Cng nh bt c hi no, hi n M Cng ly s cng t Thng Thng Tng Qun l vic chnh, nhng bn cnh s t l, hi n M Cng cn c nhiu nhng tc l, phn nh phn no dn tnh trong vng v lng knh trng ca ngi dn i vi v Thnh hong v tng i nh L ny. To m cui nm. Cng vi nhng cuc t l ti n M Cng, hi ni y bt u bng cuc to m tp th ca dn lng, nht l ca dn thn Hc nh. Mi gia tc gm nhiu gia nh ko nhau ti bi tha ma cui thn thm ving m m gia tin, p li nm, cuc i nhng c di, nh i nhng cy hoang, v cm hng mi cc c v hng tt nguyn n cng con chu. Nhng ngi i lm n ni xa xi, mi nm mt ln, h u nhn dp ngh tt v lng d cuc to m tp th ny. Rt vui v rt nhn nhp. ng gi, b c, ngi ln tr em, thanh nin nam n u c mt ti bi tha ma, ngi mc nu sng theo li qu ma, k o qun le lot theo li th thnh. Tri cui nm rt cm cm, ngi ngi u c o bng o d, nhng trc cnh tp np ca dn lng, ci rt nh c phn du i. Thnh thong c mt vi trng pho n, xc pho hng bay nh mun nh tan cn lnh, v em s m cng li cho bi tha ma. C thn Hc nh u c mt ti bi tha ma. Mi hng thm bay ngo ngt t nhng ngi m ha ln cng mi thuc pho. T tin thng. To m ko di cho ti gn tra, mi ngi mi ko nhau v nh M Cng xem t tin thng, cuc t chun b n rc ngi Thnh hong v vui hng Tt vi dn lng. Hi tp np rn r t lc tinh sng ngy ba mi Tt cho n lc giao tha.
969
Nghi thc t tin thng ging nh nhng cuc t l ti bt c ni no. T tin thng vo gi Hi cui nm trc, trc gi T u nm sau. ng gi giao tha, dn lng lm l giao tha ri ai v nh ny. Hi h tm dng trong ba ngy tt, ri li m tip t ngy mng bn cho n ht ngy mng by thng ging. Thi tuyn n quan. y l mt tc c bit ca thn Hc nh, tuyn la nhng trinh n tham d nhng bui ht l mng c Thnh Hong v lo vic c bn dng cng Ngi. Tuy n M Cng thuc v a phn thn Hc nh x T Trng, nhng cuc tuyn la trinh n ny m rng cho tt c cc thanh n thuc cc thn x th Thng Thng Tng Qun. Mun d cuc tuyn la ny, cc thanh n khng nhng phi cn l con gi m phi l nhng c cha h b mang tai ting v nt na ca mnh, nht l c hnh v phng din trinh thc. Nhng k lng l khng dm tham d. Cc c thut li rng trc kia, lng kn chn mt c cha chng nhng khng cn nguyn con gi, c n vng thm ln dn lng trong ng hoa nguyt, khi c vo d l ca ht, c va bc chn vo nh bi nh l c ng xu cht ngt. Ngi nh khing c v, ti nh c tnh li. C khng dm tham d cc bui ht l cng nh sa son l vt. Dn lng phi kn mt c khc thay th. C kia thut li: c va bc chn vo nh bi nh, c thy mt v quan hu cm v p vo u c v bo: Thn my u, ai cho my vo y! i vi dn chng vng ny c kn vo hng trinh n hu Ngi l mt iu vinh d, bi vy s thiu n tham d cuc thi tuyn ng lm. Chnh b m cc c cng mun cc c c tuyn chn v nhiu b m dy bo cc c nhng iu cn thit cc c c th thng c trong cuc thi, nht l nhng iu v n cng bp nc. Cuc thi tuyn n quan c t chc bi Giang nh. Trc bi, mt con ng thng tp chy ti n M Cng. Sau bi l mt m nc khng su lm, nc thng ch n bng, dn chng quen gi l m Giang nh. Chnh m Giang nh ny l trung tm cuc thi. xi v thi cm. Mt trong cc mn thi chnh tuyn n quan l xi v thi cm. Thc ra hai cng vic ny, gi l ph n Vit Nam, tr nhng bn v dng my ai m khng bit, nhng thi cm v xi li l nhng cng vic rt kh khn v khng phi cc n th sinh c thc hin cng vic ny ngay trong bp m trn thuyn bi trn
970
mt m Giang nh, ngay ngoi tri, c khi gp bui ma phn hoc gp gi m thi la t pha. Hn na, dng nu cm, xi, khng ai c dng than ci ca ring mnh, mi nu do ban gim kho phn pht v gm ton b ma cn ti kh bn la v rt d tt nu th sinh hi vng v trong vic gy bp v nhm la. Cuc thi bt u t sng tinh sng ngy gip Tt. Sng hm , dc theo b m Giang nh, dn lng cho neo sn hng trm chic thuyn thng, mt loi thuyn nan trn nh ci thng, nhng c cp thm hai u hai vnh bi cho, to cho chic thuyn thng thnh mt hnh thoi nhn hai u. Hng nm dn lng phi tuyn cho ngy hi 48 trinh n, nhng s n th sinh tham d thng trn hng trm, c khi n hai trm. Sau ting trng lnh u tin ca ban t chc, cc n th sinh, mi c xung mt thuyn, mang theo rau hoc king ba chn lm bp cng vi mi vt liu cn thit: rm t lm m, b ma ti lm mi nu, ni, ch, go np, go t... Cc c cho thuyn ra gia m, chun b bt bp, t ni vo go cho sn sng ri ch hi trng th hai ca ban gim kho trn bi Giang nh ra lnh bt u cuc thi. Mt hi trng di im thm ba ting sau cng! Ting trng dt, cuc thi mi bt u, lc cc n th sinh mi c nhm la, nhm c bp xi ln thi cm. Mi c c php mang xung thuyn hai c bp, hoc rau, hoc king. Trong cuc thi cc c c t do mun lm sao th lm, thi cm trc hay xi trc ty , min cho nhanh chng, xong sm cho thuyn vo b np cm v xi ln ban gim kho. Cc c xong trc c thm im nhanh chng, nhng cm phi ngon, xi phi do. Nu ni cm trn sng di kh, t b nt bt v ch xi rn nt th d cc c c xong sm cng ng hy vng g n s trng tuyn. Thc ra, ti thi cm, xi ca cc c cng khng hn km nhau my, v c no cng luyn tp tinh xo. Kh khn i vi cc c l ch nhm bp thi la, v phi gi sao cho thuyn khi trng trnh, thuyn thng li l loi thuyn rt nh d trng trnh v thuyn trng trnh, bp la hng ra pha gi, d tt. Ngy hi li gp ba ma phn gi bc, cc c s tri qua mt cuc thi vt v. Nu ma phn li bin thnh ma nng ht, li l mt iu may cho cc c, cc c s c ln bi Giang nh, tr ti bp nc di nhng mi tranh.
971
Thc ra, sa son d cuc thi tuyn ny, cc c luyn tp t nht cng t mt thng trau di ngh thut thi cm nu xi ngoi ma phn. Cc b m dy cc c cch thc nhm la bng mi t, cch thc thi la mi khi bp tt, nht l cch chn hng k bp theo chiu gi gip cho vic nhm bp cng nh cch che bp lm sao cho la chy di ni c iu ha, khng b gi tt a ra ngoi bp. La c gi u, go trong ni mi si u, go trong ni mi n u, cm mi ngon, xi mi do c. Cc c cng li am tng cch c lng thi gian t lc nc si go vo ni, cht ni y ch xi cho n khi chn do ng mc; cc c dng nhng nn hng t chy v trng theo nhng on hng chy bit ni cm, ch xi va chn cha. Cuc thi xi, thi cm mt bui sng. Trong khi cc n th sinh lm bi thi di m, trn bi Giang nh, dn lng ng c ng xem, trong s , c rt nhiu b m tng hun luyn cho con gi, st rut ch i kt qu ch xi ni cm ca con. Lm bnh. Mn thi th hai trong vic tuyn n quan l lm bnh. Mi th sinh phi lm mt hoc hai th bnh theo sng kin ca mnh, bnh c th lm bng bt go thng hoc bt lc v ch ha ty theo mun v ti nng ca cc c. Cc c li phi t tn cho th bnh ca mnh lm. Thng cng vic t tn ny do cc ng hoc cha tm ch t trc cho cc con. Th d bnh: Song phng t phi hai con phng cng bay. Chic bnh c th to bng ci mm, bt lc trong sut, duy c hnh hai con phng ang bay c nhn u xanh lm ni mnh phng nm trn mm bnh. Mt th d khc: L ng vt v mn, c chp vt v mn. y l nhc li tch c thi ha rng. Mt ging thc chy mnh bng bt lc, m di c dm ba con c chp bng bt trng mang c hng hng nh mun vt ngn thc. Thm mt th d th ba: Mu n ph qu. Hoa mu n l hoa ph qu. Chic bnh l mt bng bch mu n ln, c hai chic l xanh, bt trng nhum xanh, mt chic mang ch Ph v mt chic mang ch Qu, hai ch mu vng hoc . i cc kiu bnh u mang nhng tn cu k, dng cc th hoa, cc loi chim, t linh, long ly, qui phng hoc cc in tch cho tn tht p. Tn p m bnh li phi ngon mi c lng la chn.
972
C no qua c c hai mn thi trn c la lm n quan d nhng cuc ca ht th thn, v cc c cng l nhng ngi c trng trch sa son c bn dng Ngi. Ca ht th thn. Trong nhng bui l th thn, cc trinh n c tuyn la c tham d Ht Tri mng Ngi. Ht Tri ngha l va bi tri va ca ht. Tri l mt loi thuyn di, khi bi trn sng cn phi c nhiu ngi bi hoc ngi gia thnh mt hng hai tay hai bi cho hai bn, hoc ngi thnh hai hng hai bn cng bi theo nhp ngi cm li. Thng trong trng hp hai hng tay cho, ngi ta dng bi cho ngn, tri li ch c mt hng tay cho gia, ngi ta dng bi cho di. Tri y ch l hai thuyn rng, hng ngy th trong n, ngy hi mang ra t song song trc sn nh, chu vo bn th Thng Thng Tng Qun. Mi thuyn rng c mi hai cp bi cho sn son cho hai mi bn n thy th, chnh l cc c trinh n c dn lng kn chn qua cuc thi ngy gip Tt. Trong khi t l, cc c ngi vo thuyn rng, mi chic thuyn hai mi bn c, cc c va cho thuyn cn va ca ht chu thn. L tt nhin vic cho thuyn cng nh vic ca ht cc c phi tp trc, tp t trong nm, t trc khi d cuc thi tuyn n quan ca lng. Vic luyn tp ny rt kh khn, c luyn tp mi dai sc c th bi tri trong sut bui t ko di hng gi. C c li phi tp ma v tp ht nh mt ngi Qun gip. Mun ht c cc c phi hc thuc lng nhng bi ht th c sn, thng dng ti cc ni n in m di y l my bi tiu biu. Bi Dng nhang: "Mt nn hng thm thu chn tng, Knh tri, knh t, knh linh thn. Ch rng nht nim thng tam gii, Mng vua mun tui tr mun dn. Mt nn hng thm thu cu thin, My lng nm thc nguyt lng in. Knh thnh nhng bn duyn hng la, R r vinh hoa c vn nin."
973
Bi Nhc hng. "Thng minh chnh trc v chi thn, Bin ha v cng c i tn. Mng vua c sc phong choi chi, nht vua, y Thng ng Thn. Ma Bi bng. Trong cc li ca ht Hc nh li ca ma bi bng bt u cho cc bui t l. Ca v v ha iu vi nhau theo nhp trng nhp n. Li ca v ny thng thy ti cc n in khi hi h c ma ht, nht l khi c cc n quan, ngha l khi c cc trinh n trong lng c tuyn tham d. Cng c ni khng phi l cc thanh n ca ma m do n ng trong lng, nhng ngi c kn chn v ch nh trc. Ma bi bng cn ng ngi. Hc nh s ny gm tt c cc c c tuyn la ngy gip Tt. Lc ma mi c cm mt chic qut nh. Thot mi vo, cc c chia lm hai hng qu trc hng n, hai tay nng chic qut ln khi u. Mt c ng u ng vai Tin ng ln khai mc cuc ma bng mt bi ht: "Tiu dao lng lng Thin nh Tt tc ging dng trn b b Khm tha Pht t, Ging h trn." Ht xong my cu trn, Tin ng ht tip my cu ni li: "Nh ti nay tin ng trao chc Ng biu t Tin ng Truyn ca nhi Nam, Bc, Ty, ng u ma ht dng hng Thng ." Ht cu ht, tt c cc c khc u ng ln va ma va ht, cc c va ma va ln trc bn th, theo mt hng li tp trc trng rt nh nhng. Sau ma bi bng l bi tri cho thuyn rng: Trong cc bui t l cng cn nhng iu ma khc nh ma T linh, ma n v.v... mi iu ma li c bi ca ring./. T.A
974
L hi lng Tr C
Bi Vn Vng
Tr C thuc huyn Hi Ninh gip bin gii Vit Trung, cch Hn

Gai - th ph tnh Qung Ninh trn 200km. Nh vy, t H Ni ti Tr C theo ng b hay ng thy u trn 350km v pha ng bc. Tr C khng ch c cnh sc thin nhin ti p, khng ch c nhiu di tch lch s v danh thng, m ni y cn c nhng hot ng vn ha truyn thng phong ph v c sc. Hi lng l mt trong nhng sinh hot vn ha dn gian c truyn c sc v c o nht lng Tr C. Tr C, hi lng hng nm trc y din ra sut by ngy, t 30 thng 5 n 6 thng 6 (m lch). Nhng trc , bt u vo ngy25 thng 5, on thuyn i rc ln ng t Tr C v Sn (qu T) tr v ti Tr C. Thuyn i ti Sn phi mt 3 ngy, nhng khi tr v Tr C ch trong vng 2 ngy. Tc truyn rng, do t tin ph h, nn thuyn v nhanh hn. Thc ra, lc thuyn i th ngc gi, v th xui gi nam. Ngay m y, nhn dn Tr C bt u t chc n rc, gi l "l rc nhang" theo nghi thc c truyn ca mnh, n nn sng trng, khi hng nghi ngt. Sng 1 thng 6 (m lch), t 7 gi n 11 gi, ngi ta t chc l rc Vua ra b (cn gi l rc Vua ra miu). Sau l cuc thi cc "ng Voi" (thi ln) ti sn nh, ri nhng hot ng vn ngh dn gian (ht i p nam n, ht o, ma ht...) ko di sut nhng ngy hi rc va trang nghim li va si ni ti nh Tr C. nh Tr C c dng cch y 300 nm, th cc v T (thnh hong) lng Tr C, nay l x Tr C. T tin ca dn Tr C vn Sn, lm ngh nh c, c ln i bin cp bn y. Thy t tt, cnh p, bn cng nhau li, pht cy dng nh, sinh c lp nghip v cc c khng v Sn na. Ngy nay, vng Tr C - Bnh Ngc cn lu truyn cu ca dao: "D ai bun bn trm ngh, Mng mi thng tm th v chi tru".
976
y l cu ca nh ngy v d hi chi tru, u vt, u v c l dng hng v rc uc trong qu gc. Khng my ngi dn Tr C khng ao c c v Sn l v th. Tht kh m on c do c hay ngu nhin, ngi Sn xa li chn Tr C nh c, c hai ni u l cnh "sn thy hu tnh", u tr thnh bi bin du lch, ngh ngi ni ting! Dn gian n i rng Bnh Ngc c ng Qun Tin, mt ngi c kin thc su rng. Nh ng c mt t sch ln, nhiu ngi thng n mn c. Ngy chng ti n tm hiu a phng c tip xc vi ng. ng Qun cho bit: c thn sinh ra ng c ln em li hai anh em c T ni vi nhau dy con ci trong nh: " y n bng lc g, lc sn th cht lc si th gi!" - " y vui th non tin, cm thuyn lc nc ly tin nui nhau"... Mt i cu i ch vng treo gia nh Tr C cn ghi: " Sn ngt nhi hinh hng a, Tr C nguy nhin k nim t". Tm dch l: "Tr C nguy nga nh tng nim Sn sng sng t thm hng". Ngi nh Tr C hin nay khng thy du vt vn bng xung quanh v hu cung. Nhng sn g vn gi nguyn. Trong nh hin cn bc honh phi ghi r s ng gp xy dng nh ca nhng ngi th ti nng t huyn Hong Ha, tnh Thanh Ha. Bc honh phi treo chnh gia ca nh c dng lc khon: "Thanh Ha tnh, Hong Ha huyn, t Ti thn, mc tng tr ng tin cng" - c ngha: Nhng ngi th mc thn t Ti, huyn Hong Ha, tnh Thanh Ha tr ng ti Tr C cung tin. Cc c y cn ni rng: nh Tr C cn th Nguyn Hu Cu (Qun He), mt lnh t nng dn khi ngha thi L Trnh. ng thi cng th T v thnh nng, nhng thn ca bin c, ca nc triu v ch loi hi sn. Ngy nay, cc nh khoa hc nh gi cao ngi nh ny khng nhng v mt kin trc, iu khc, qui m xy dng, m cn v mt khng nh ch quyn lnh th v t cng vn ha Vit Nam a u ng bc ca T quc.
977
Ngi nh c xy dng, chm khc bng g lim. Theo cc c a phng, g lm nh Tr C c ly t o Vnh Thc v cc cnh rng quanh khu vc bn o Tr Bnh. Hi lng din ra ti ngi nh ng t ho y. Mi nm, Tr C, ngi ta ct t 12 ng m lo toan cuc rc, cuc thi. Mi ng m nui trong sut c nm mt con ln to gi l "ng Voi" (lc no cng gi "ng Voi", ch khng gi l ln). Cc ng m tuyt i gi kn b quyt nui ln ca mnh, sao cho ln ca mnh chng ln nht, to bo nht. Trong ngy thi, ti sn nh, 12 ng m u em "ng Voi" ca mnh ra thi, thnh hai hng hai bn sn. Cc "ng Voi" u cho vo lng ci. Ci lm bng g tt, rt p, trang tr hnh un ln. Mi ci nh th u c bn ngi khnh. Chic n khing bng tre, hoc g, hnh con rng, chm khc tinh xo, ng chut. Trn ci c ph mt tm vi p, ty chn mu sc, kiu dng. Gii thng ln c trao tng cho ng m no c "ng Voi" to bo nht, ci c trang tr p nht. L rc vua cng rt c sc, c o. i u m rc l nhng ngi cm m tu, kim, try, c nh, bt m, bt bu... theo hai hng dc, cch u nhau. Cm bt bu gm c 8 ngi, mc qun o trng, i khn xp en, tht lng mu xanh, . Mi ngi u trong t th tay trn di nh cm gio, chn bc u nhau. Tip n l mt ngi cm c va, mc o c dy ai lng thu ch vng hnh rng, phng tuyt p. Dy ai lng mu xanh, c tht gn, git nt, khng u dy lng bung thng ra ngoi. Ngi cm c va xa kia, theo qui nh, phi l con chu nhng ngi chc sc trong lng. Sau ny khng theo qui nh y, m ch chn ngi c t cch tt, tr p, cng trng. Sau ng c va ni trn l 12 ng m vi nhng ngi khing kiu. n khing kiu gi l n rng. i sau h c 2 c o ( o), thng l ngi Vn Xun chuyn ht o, va i va ht, c trng phch m theo. Cui cng l on chc sc v qun chng ng o, i thnh mt hng di. Mi ngi trong on rc u n mc chng chc, i ng nghim trang, nhng nt mt ai cng vui v, vin mn. T ngy 3 n 5 thng 6 (trong ba ngy), 12 ng m chia phin lm c (cng nh vic lm khao ng bng Bc B). Mi ngy c 4
978
ng m rc c ra nh t thn, hai ng lm mn n mn, hai ng lm mn n chay. - Mn: 2 con g, 2 con phng (thay bng ngng) luc sn, to dng bay ln; c cc loi ch, cc loi tht ch bin tht ngon, hnh thc by p. - Chay: cc loi bnh, xp thnh tng tng, y cc thng ln bng g. Ngi ta khng ng bnh trong cc qu bng g sn son thp vng nh cc ni khc. Cc thng bnh u buc cho bng lt tre to bn nhum phm hng, ta nh cch buc bnh chng bng lt by bn th trong ngy Tt nguyn n. Mi thng bnh kh to, c hai ngi khing. Hai c mn, hai c chay u c em by t l, mt ting ng h th h xung. C ca ai th a v nh ngi y, c by ra cc mm son, mi mi ngi cng n. Trong nhng ngy l hi, cc gia nh Tr C u lm c. Nh ngho th lm c nh vui v gia nh. Nh kh gi th lm c to tht i h hng, bn hu. Ring 12 ng m th mi h hng gn xa, bn b v chc sc trong lng x, k c ni xa, ti n khao vi my chc mm c. Cc v c ngi chiu nh u thi ti lm c, nu n. Cc gia nh th mi ngy ch mt ngi lm c, nu n cho c nh, nu n gii hay km u khng du ai c. y chnh l hi thi nu n, thi lm c. Thi lm c, thi chn nui ln trong ngy hi Tr C c ngha khuyn khch sn xut v sng to thm m. Nhng qu tht qu tn km. Nu nh mi thnh vin trong cng ng ngi Tr C khng bun bn ln, sn xut gii, c thu nhp cao th khng th no duy tr c nhng ngy hi hng nm nh th! Ngi Tr C duy tr c l hi lu i, c sc v tn km nh th, bi i sng nhn dn ni chung trong x l kh gi, sung tc. Ngi Tr C phn ln l dn bun; ngh lm rung, nh c v i bun an xen ma v thnh tp qun lu i. ng Bi Thi, cn b Tng Lin on lao ng Vit Nam, ngi lng Tr C, nguyn l cn b lnh o Hi Ninh trc y, c cho bit: Ngi nhn nhim v ng m th c nm y tp trung nui mt con ln d thi, gi l "ng Voi". Quanh nm i bun bn, thy u c sn ho hi v th mua tch li chun b lm m. Gii hn tui ca ngi lm m ch t 22 n 33 tui.
979
Tr li hi lng, ngy cui cng ca hi lng Tr C l mng 6 thng 6 - vi sinh hot ni tri l ma bng. Trong ngy ma bng, ngi dn Tr C khn cu t tri, thn linh ph h mnh nh bt c nhiu tm c, bun bn pht ti, ma mng ti tt, no m. Cc ng mo h ln cu cu khn, cn dn lng th nghe v hng ng "" theo. Th d: H: "tm b c vo y ng, tm b c vo cht t y bi nh!" Hng: "!" (...) Sau , ngi ta phn cng v nhn nhim v ng m vo hi lng nm sau, ri tan hi. Ngi Tr C t ho v hi lng ca mnh, mt l hi thnh truyn thng vn ha qu bu ca h./. B.V.V.
980
L hi lng Trm
V Hng Thut
X T X trc y c tn nm l K Gip, thuc c Lm Phin,

ph Phong Chu, tnh Ph Th. Dn s khong hn 1 vn ngi, vi 34 dng h: H Ma, o, i, Ch, L, Phng, Bi, inh, Hong, Ng, Nguyn..., cc dng h trn qun c, xc lp cho mnh mt din mo kinh t vn ho - x hi, kh r nt. L hi Tr Trm vn l mt trong nhng loi hnh sinh hot vn ho dn gian c trng mang tnh tng hp v phong tc, tp qun, tn ngng tn gio, vn hc ngh thut, sn khu, dn tc hc, s hc...th hin tp trung qua phn l hi. Tng truyn n Trm c xy dng t thi Hng Vng th XVI. Ban u ch l ci am nh dng trn qu i rng trm (gi gi l lng Trm), miu rt linh thing, dn chng n cu o u hiu nghim. Nay miu mi c xy dng li theo kiu miu th Sn Thn ca ngi Mng. Miu Trm th mt n Th thn, tn hu l Ng Th Thanh, con th 2 ca Ng Quang in- mt quan V cn thi Hng Bng. B sinh ra v tch ti lng Trm. Sinh thi B chiu dn, lp p, khai khn rung nng, dy dn cy cy, trng du, nui tm, dt vai, lm nh.... tu nhn tch c, khng c chng con, cht vo gi thing, hin linh thnh Thnh, cc triu nh tng: Hu Hu chi thn, ph quc an dn, tri qua bao triu i, ngn nm hng khi, lu truyn hu th. Hng nm n ngy 11 v 12 thng Ging m lch, dn lng T X m hi tr Trm k nim ngy sinh ca v n Th thn cng vi tr din trnh ngh t dn chi nghip li cun ngi xem khp vng, mi tng lp. B m chu, m bng con Khng xem tr Trm cng bun c nm. V kin trc dn gian n Trm khng c g c sc. Hi tr Trm c sc cun ht du khch bi n mang du vt tn ngng cu phn thc bng vt linh b phn sinh dc ca nam gii v n gii hay cn gi tc rc N Nng. Vt linh c kch thc nh tht. Linga di 25 x 10cm trn ln. Yni di 27 x 22cm hnh mu ra, khot l gia, c
981
hai vt linh pht sn mu cnh dn nht. Vt linh lm ra phi qua nhiu khu v l nghi tn gio v cc iu king k khc. Ngi lm vt linh phi kho mnh, khng m au, nhiu con, c bit phi c con trai v gia nh khng c tang. G lm vt linh phi bng g mt, mi khng b nt, vnh, mt. i ly g phi chn ngy gi, khng c gp ph n, ngi tn tt, g phi bc vi kn, khng cho ai thy, em v t trn ban th lm l co yt xin B cho lm vt linh m hi. Trong thi gian tc vt linh, ngi lnh trch nhim phi n mc chnh t, lm ni kn o, k gn n b. Vt linh lm xong, lm l ct vo hm sc ph vi hng iu, n khi c hi mi m ra trnh Tr. 1. a im v gi m hi Ni din Tr l sn miu Trm. Tr lng Trm c m u t nghi l cu inh. Ngy 11, chun b l nghi; hng, hoa, tr, qu, ru, thc. Ti 11, con chu trong lng lm l co t thnh B v d k nim ngy sinh. n 24 gi m, gi giao thi (gi T), mt nghi l kn c tin hnh gi l l mt hay l linh tinh tnh phc. Hai ng ci m (ngi cm trch) ni ching- trng cng mt lc ba hi chn ting. Sau khi ng ch t lm l cu xin Thnh Thn ph h cho dn lng c ngi an vt thnh, ma mng ho cc phong ng. Sau , c th t thp 3 nn hng gi ln ngang trn ming lm rm khn: xin B cho m vt linh ra lm l. Ming c t bt khn , ngi ty u bng nc hoa, sau ri mi ln trn khm th m hm sc ly vt linh ra lm l linh tinh tnh phc. Vt linh ly xung, c t cng i trai gi ng trc ban th vi 3 ly ri cng tp thanh nin chy 3 vng xung quanh miu, xong hi tp trung trc sn miu ht gho, ht v (ht xoan) vi nhau. Khong gn ht mt tun hng, v ch t ng trc ban th khn ri lui ra sau cho i nam- n bc vo chiu. Nam ng kh, ci trn, u cht khn tht nt mi ru bn tri, n mc vy en, tht ym o, tc qun ui g (nay y phc mc kiu o ht xoan). Ngi nam gii cm di (linga), n gii cm mui ra (Ynni) ng ngang mt nhau trc ban th, ma v i thoi. Ngi cm trch g ba nhp trng v cc mt ci, lin h: linh tinh tnh phc Ngi nam gii hi: Ci s lm sao? Ngi n tr li: Ci s lm vy?. Tip theo li p, h a hai vt linh chm vo nhau nh mt hnh ng mang tnh giao hp. Cuc hi - p din ra 3 ln, v 3 ln lm ng tc nh vy trc s chng gim ca thn miu, m ngi ta tin rng l
982
thing s tc ng tt ti con ngi, vt nui v cy trng. Nu b chch mt trong hai ci ngi ta cho rng: S mch bo trc ca thn linh nm nay lng c im g. Nghi l linh tinh tnh phc xong, n tt, tit mc tho khon trai gi h nhau chy ba vng xung quanh miu ri tn ra ngoi vn m nhau, tnh cm mt lc ri n bt sng mi ngi tr li miu xem ma ht vn ngh. 2. Rc la thn Sng ngy mi hai, sau khi l t bn n Th thn Ng Th Thanh xong l t chc nghi l cu ma, rc b la thn. La thn l nhng bng la tt c ct gi t v trc, cy ring t mt tha rung, c gt sm nht, em v nh phi kh, lm sch, treo trc ca nh. Ngi c thay mt dn lng m nhim vic rc la thn phi l ngi trong ban khnh tit c tui t 45 tr ln, gia nh nm khng c tang v khng b tui xung 49 v 53, mi c lm. Trong b la thn cm chung mt ngn ma tng trng cho cy la tt ti. Ngi cm trch nh ching- trng ba hi chn ting bo hi rc la thn bt u. i u l hng n, sau l v ch l mc o thng xanh, i m y quan, qun trng, chn i vn so, hai tay m b la thn tng trng ngang ngc, c tn che bn trn. i sau l phng nhc bt m, ma sanh tin rn r tu nhc. Tip theo l on din tr gm nhng ngi ho trang trong cc vai trnh ngh T dn chi nghip. Ngi i cy mc o nu, i nn, dt chic iu cy bn hng, vai vc cy, tay cm dy thng. Ri ngi i cu, th mc, th x, cc c gi ko si, thy cng hc tr, c gi bn xun. Mi vai din u mang theo o c tng trng m tnh hi hc. m rc va i va h. Ting h trong m rc ny c ngh thut ho theo nhp trng ca ngi cm trch khi hnh l. Mi ting trngching ct ln m rc li reo h hu hu. Ting h, ting reo h thu vo tri t, n c th gii siu nhin, thn linh, do con ngi tng tng ra lm no ng khp c ng xm trong lng. L rc la thn i qua cnh ng trc lng, qua cc ng cc vn, qua h, m ri v miu Trm. ng ch l thnh thong li cu: Hi ng la b la, ng ng b , b N Oa ng T Tng, Thn Sm, Thn My, Thn Ma, Thn Gi, Thn Nng...gip cho lng c ma mng tt ti. miu, c t i sn, khi m rc v ti ni, c t pho mng (nay dng cy na p xung t n ku thay pho) v cho ni trngching trnh Thnh. Sau khi t la thn xong, ng cai m em la thn v nh treo ca trc li ra vo. Tr rc la thn mun nhc li s tch v vua Hng. Mt ln, vua Hng v vng ny thm dn trng la
983
v cng vi cc v lo nng ca lng gi va la, cu ma thun gi ho cho dn n mc. 3. Tr T dn Sau phn t vt linh v rc la thn l n phn din tr T dn chi nghip (S, nng, cng, thng). Gia sn miu, tr trnh ngh bt u. Mt ngi mt v h, o qun lum thum, tay cm chic loa an bng tre quay my vng ri ni to Loa! Loa! Loa! mi b con gin ra, gin ra cho phng ta trnh tr. Loa cng ni, ngi cng xm ng vy cht sn tr. Cc vai din tr trnh ngh T dn n mc theo y phc truyn thng nhng trang tr hi hc tng thm phn vui nhn. Cc din vin va ht, va ma, ni dung ca ngi vt linh. Trn cy nu c trang tr giy mu: xanh, , vng v gn 4 chic mt, dn giy ghi ch Hn T dn chi nghip. Vai din u tin l S: K li s tch thy dy hc, thy n mc theo kiu quan vn, tr mc qun o nu thm. C thy v tr lum thum, qun o xc xch, ci bt l chic n gnh, ci nghin l chic mt. Thy hi mt ng, tr ging mt no, thy mng tr, tr i p, cng ni cng t ra dt, ct lm sao gy ci. Thy ni: n nhiu th hc, hc nhiu th hay Tr p: Xung quanh l vnh ch gia, Ch gia l gia xung quanh. Hoc: Ch trn l trn ch di, Ch di l di ch trn. Ngi ngoi ng xem nhanh tr hiu ra l vt linh, h li m bng m ci! * Vai din ngh Nng l ngi i cy v con tru: Din li s tch Vua Thun cy voi. Ngi i cy mc gi nh vua, u voi an bng tre, mnh voi do hai ngi i lt ph tm chiu qut sn mu en. Ngi ng vai i cy tay cm thng, vai vc cy, hng eo iu cy, va ma va ht: Lm vua cho ng lm vua. Lm vua phi cho va lng dn. Thnh qun cho ng thnh qun.
984
Thnh qun phi bit thng dn nhc nhn. Dn ta cn lm kh khn. u ta phi gc vic qun i cy. Tip theo l ngi quy m va i va vt m xung rung cho cc c th cy. Ngi quy m ht: Khi cy th gc chng ln, Ngn th m xung mi nn ma mng. Mi ngi li ci nh nc n!. * Tit mc ngi i cu: mc theo kiu nng dn, u i nn rch, tay cm cn cu, hng eo gi. Cn cu l mt on tre th kch, vi dy nh cu l mt si dy thng, u li cu mc mt con c bng chic mo nang ct, treo lng lng. Ngi i cu mt v h, va i va dng cn cu tung si dy vo m cc c gi cha chng ang ng xem hi ht: Ngi ta cu b, cu sng, Ti nay cu ly con ng chu b. Ting reo h, ci ni m , hng ng nhit lit. Tng truyn xa xa y c tc m hi nh hn. Trc sn n miu, cc b lo ngi trn, dn lng v con gi ng vy quanh pha di, trai cha v cm cn cu th mi vo c gi mnh mun ly lm v. Nu ng, c gi s cm ly li cu li ln trnh cc b lo c thnh hn. Nu khng may b mt c gi khc cp c li cu li i, anh con trai v khng ng phi c ko cho t dy, gy cn v phi i n k l hi sang nm mi c i cu v theo l lng. * Vai din trnh ngh Th cng nghip: l cc i th mc trong lng vi cc o c nh: Hm ca c, do nam ng vai biu din. Ngh cn bng, xe si, dt vi...do n ng vi cc o c: Sa quay si, khung dt, cn bng...cc c mc theo kiu y phc ht xoan, va din va ht v, ht gho vi cc anh th mc. Tit mc ny va biu din va ma mang gi tr ngh thut sn khu rt cao, din li lch s truyn ngh ca v n Th thn Ng Th Thanh cho dn lng. * Vai din trnh ngh Thng nghip: l tit mc mua xun v bn xun do mt c gi cha chng th vai, mc theo y phc c truyn, vai quy mt xun va i va rao bn va ht: Mua xun ko ht xun i,
985
Nay ln mai la cn g l xun. * Nhn chung cc vai din trnh ngh T dn chi nghip mi ngi mi vai u t gii thiu, i thoi hay c thoi. Li c c ht v ht gho. Cc vai u lm ng tc ngh nghip v ging nhau phong cch hi hc, bng nhng cu ni gy ci bnh d m tc tu, tru gho, ve vn gi lng... tt c u nhm tn vinh thnh B v vt linh. * Trong mt nm, T X cn c nhiu l hi: Hi nh qun Mng- Gip vo ngy 3/3 m lch. L hi ngy 25 thng 7 v 15 thng 8 m lch dn lng t chc hi nh m. Ri tc nh c th ngy 11 thng 12 v l t t s ngh mc ti n Tranh ngy 15. Trong cc ngy hi y th l hi Tr Trm c phm vi khng ch mang tnh a phng m cn mang tnh khu vc. Tc th vt linh v rc la thn Tr Trm l mt du vt tn ngng cu phn thc c ngi Vit c cao t rt sm, ngay t thi i ng cch ngy nay 4000 nm. Thu con ngi cn ph thuc vo thin nhin v h nh hnh ra cc tn ngng mang tnh cht ma thut, nhm cu cho con ngi c kho mnh, vn vt sinh si pht trin. Xt di gc dn tc hc vic th vt linh l hi Tr Trm xp v tr ca vt linh vo trt t mi: Bt n nm trong h thng, chu s qun l, chi phi v mt tm thc ci ngun ca to ho l trng tn bt bin, khng cn g hm cha yu t tc tu. Mt khc, vic th vt linh theo quan nim t duy ca c dn nng nghip la nc nhm to nn th cn bng m Dng i i, giao ha vi nhau. L hi Tr Trm khng ch mang tnh cht vn ho dn gian ca lng x m n cn c gi tr nghin cu v ci ngun tn ngng tm linh, thuc cc ngnh nghin cu khoa hc: dn tc hc, x hi hc, vn ho hc, s hc.../. V.H.T ----------------------------Ti liu tham kho. (1). Theo dng lch s (phn Ph Th), Trn Quc Vng. NXB Vn ho 1993. (2). 60 L hi truyn thng Vit Nam (Phn Tr chi). Thch Phng, L Trung V, NXB KHXH 1995.
986
(3). T in L hi Vit Nam. Bi Thit, NXB Vn ho 1993. (4). T in L tc Vit Nam. Nhiu tc gi, NXB Vn ho 1996.
987
L hi cha Trm Gian

Chu Quang Tr
Vo gia th k XVII trong bi cnh ca cuc chin tranh Trnh Nguyn ko di bt phn thng bi, nhiu qu tc tm n thn quyn gip m mang nhng cnh cha c qui m rt ln m dn thng gi l Cha trm gian. Trong nhng cha ny, ni ln va l danh lam va l thng cnh phi k n cha Trm Gian x Tin Phng huyn Chng M tnh H Ty, c tn ch l cha Qung Nghim. Ni y l thm cao ca ng bng sng Hng ni vi trung du chun b n ln vng ni vi Ha Bnh, do c nhiu ni t ni xen nhau, trong ni S c xem l con nga v cn mang tn ni M, cnh y l ni So cn c mnh danh l ni H, cn rt nhiu g t mang tn con Mc, con Ha, con Long... Xa xa mt cht v pha Quc Oai l dy ni Si Sn. Cc dy ni t ni ny u c cha to t im cho cnh p. chnh l khng gian l tng ca cc hi xun trai gi vng cnh, t tnh, giao duyn nh cu ca dao a phng:Vui t So, S vui ra cha Thy. Cnh p, hi vui khng ch hp dn ngi trn, cn lm say lng thn thnh. Thn thnh vn du khp ni, nhng ri cui cng dng li ni y tu luyn: Cha Trm Gian c thnh Nguyn Bnh An, cha Thy c thnh T o Hnh. Thnh thn th nhiu php l che ch dn v chng ngoi xm. c Thnh Nguyn Bnh An qu Bi Kh (Thanh Oai, H Ty), tr tr cha Trm Gian vo cui thi Trn. Ngi cho n th kho v m rng cnh cha. Trong khi thi cng, Ngi thng i guc tro ln cc honh nh xem xt. Nui th, Ngi cho nu niu cm con, ri bc 3 bc v qu xin tng c ch thm. Khi cm chn, th thay nhau vo bc khng ni, Ngi ch nhn tay nhc ra gi c 3 nong cm v 1 nong chy, tng c lm c trm c. Nay nhng ni Qun Thnh, Lng X, Vc cn du vt chn, ng chim, u c xy b v trng cy c, ring Qun Thnh c thm tng nh ln l mt im gn vi hi cha.
988
Cnh cha ang p th qun Minh xm lc, vi mu tiu hy vn ha i Vit, chng ti du t cha. Ngi lm ma mu, gic b m cht nhiu phi rt i, tng truyn mt nhm li Mai Lnh lp nghip v sau y ngy hi cha phi n trnh Thnh - nu khng th hay b chy lng (qu bo vic gic Minh t cha). Nm 95 tui, Ngi cho ng khm g, m 12 rng ngy 13 thng Chp vo khm ngi v dn t bch nht th m ra xem, nu thy thm th rt my lm tng th, m thi th ra sng Ci. Mi mng 4 thng Ging, dn h khm xem, thy ho quang v hng thm, bn ko ln cha lm l. Dn Bi Kh cng ln rc thi hi Ngi v qu nhng khng c, ngy 12 bn xin du hiu v rc bt nhang v th vng, t dn n vic kt ch gia hai lng Bi Kh - Tin L v l thnh t quan trng ca hi cha. Cha Trm Gian thuc chung cc x Tin L xa (vn gm thn Ni v thn Thng hn canh hn c) v Phng Kh (nay nhp thnh x mi Tin L - huyn Chng M), li thm Th Nga (nay thuc x Tn Ha - huyn Quc Oai). V th hi cha Trm Gian l ca dn T bch, cc thn thay nhau ng cai cha dn anh Bi Kh sang d hi. Nhn dn trong cng ng t bch trc y c phn lm hai loi c quyn li khc nhau l quan vin v bch inh. c tin chi tiu cho nhng vic cng ch (nh sa cha cha, nh hay sm th...), lng bn mt s xut nhiu a v cc gip, dn nh c t 18 tui tr ln mun mua th nh ngi c ch t cho mt l n, sa l trnh dn cng nhn v gp tin cho lng. Nhng ngi mua nhiu vo vic lng c n trn ngi chiu. Nu cha mua nhiu th l dn bch inh phi i rc kiu v gi trong ngy hi, phi ng chng cha lng ro im canh, vo vic lng phi ngi ngoi, ngi di. Nhng ngi mua nhiu nhng phi quang qu, ngoi 30 tui mi c thi c cha v t 60 tui tr ln mi c cha Si (tc dn anh Bi Kh sang d hi cha). l cha th phi th Pht, song cha Trm Gian, Pht gio ha nhp tn ngng a phng nn cn th c thnh, v hi cha Trm Gian l k nin c thnh Nguyn Bnh An, c t chc vo ngy mng 4 thng Ging (thng ko di n mng 6). L hi quan trng c rc kiu thnh, thi c chay v trnh ri cn; ngoi ra cn cc tr vui nh nh c ngi, u vt, ma ri nc, t pho hoa... Cha Trm Gian trn ni t thp c nh bng phng, sn i thoi, vn trng nhiu thng c gc chung v h thng cp bc ln cha,
989
pha trc gc chung c nh Gi Ng v chn ni c h bn nguyt. Trong cha c nhiu vt qu nh i rng bc ca, nhiu vin gch thi Mc l nhng ph iu trang tr, tng chn dung c ng Tin ng thi Ty Sn v mt Pht in gm nhiu tng thi L Trung Hng v thi Nguyn. Khng gian hi bt u t cha nhng m ra n tn Qun Thnh gia cnh ng, sau lng, cch xa gn 2 cy s. Thi gian m hi ngay sau Tt Nguyn n, song c chun b t nhiu thng trc. Vo trc ngy hi, lng cho dn bng giy hi nhiu ni mi khch thp phng v d. L hi to trc y m dn a phng cn nh l vo nm 1953, t Bng hi m u bng thng tin: nh ni non di cnh Thin Thai, Qung Nghim tn t y chng sai Xun nht thng quan lai vng cnh Quc t ngn nm ting truyn... Lch hi truyn thng l ngy mng 4: i m c rc kiu Thnh, mng 5: Thi c cha v mng 6: T t c thi on chui. Trong ngy i m c rc kiu Thnh, rc nhang yn (n), rc gi c (c bnh chng, bnh dy ca nh cha), rc gi vn ( bn vn t), rc mm ng qu v bt nhang. Ring kiu Thnh l kiu bt cng do 18 ngi khing, mi gi rc c 4 ngi khing, li thay i nhau, tt c gm hng trm ngi. Ngi rc u mc o M tin gm trong l thn o, ngoi nh cc di phn mu xanh - - tm - vng pha trn nh bng a c, pha di to bng mi cho. Ngy mng 4, bt u vo gi Thn (7-9 gi sng) th rc kiu ra sp trc nh Tin ng tr kiu (tc chng n), cm tn qut xung quanh v dn by bt bu. Sau rc xung ni theo ng ch chi t cha xung gc chung th vng qua phi ri quay li i gia gc chung v nh gi ng, sau li ngot tr li i gia nh gi ng v h bn nguyt ra ng lng, t y i thng ra Qun Thnh gia ng chim l ni c du tch bc chn th nht ca Thnh v qu xin tng c. n hn Qun Thnh th t chc t. Ch huy m rc l ng Qun Tun cng cc chc sc chnh ph tng, do trng tun dp ng. T xong th rc v, khi n chn ni c rc thng ln cha m khng phi i ch chi na. n ti Thnh hon cung th on Mai Lnh phi vo trc ca in Thnh lm l trnh ri vi ngha l s trnh din ca qun Minh xa. on Mai Lnh c 4-5 ngi, gm mt
990
ngi gnh nhng con ri ng trong 2 b to v my ngi i trnh ri. Khi trnh ri, h cng mn ln, ngi trnh ng sau mn ln lt gi con ri b m ri th t ri cc con. Trnh xong, cc con ri c ct i nm sau dng li, sng hm sau on v. V mm ng qu thc ra c nhiu th qu, gm chui tiu 6 ni, cam ng 10 qu, cam snh 10 qu, qut 10 qu, bi o 1 qu, bi chua 1 qu, bi ng 1 qu, bi gc 1 qu, na 1 qu, mt 1 qu, da 1 qu... cng nhiu th qu cng tt. Trong hi rc ngy mng 4, c chay do nh cha sa, c 16 bnh chng v 16 bnh dy, cng xong chia u cho 4 thn, cc quan vin c gc bnh chng bnh dy, sc mc m cha mua nhiu ch c lt on thi. on i biu Bi Kh sang d hi cha Trm Gian c gi l cc c Si quan anh, gm 8 c ng v 8 c b. n hi cha Bi Kh 12 thng Ging, on i biu ca : T bch ln d cng c gi nh th. n tip dn anh, lng bnh chn trong T bch mi thn 2 ngi: phi l ngi cao tui, c uy tn trong dn, o cao c trng, t cch, khi tip chuyn phi ni nng l , nhn nhng, hn huyn thn tnh sau 1 nm xa cch. Cc c Si Bi Kh mang pho ln l thnh v tng lan cnh, ni y tng li nhng cy thng ging. Chi ph cha Si c ly t 7 so rung do lng cp t chc 2 ba cm (tra ngy 4, sng ngy 5) v mt ba nc (ti ngy 4). C cha Si rt to by trn mm vung 2 tng. Tra ngy 5 dn anh tr v. Ngy 5 thi c cha, ngi n lt phi lm, khng c cp rung. T ti hm trc, gia nh thi c cho ngi i mi khp lt, ngi n chc u c qu mng. Gia nh phi chun b go ngon, r mi vo v chu mi ng cm canh. Vo go c dy di, ng ch i xem thc tay vo tng r go kim tra. n c cha vo tra ngy 5. c bit vic nhng gia nh c chn thi c chay (xi, chui) t t ngy 6, phi chun b t nhiu thng trc: Ngay t thng Tm phi nh cc c i lng trong lng ngoi x, thy nh no c chui tr hoa p th t mua trc, khi chui rng b th mua ct vung ct thng y bao li trnh bi bn v cn trng lm sy st, chui ln mt cht th ly giy bn m to hnh cho qu xe u. n rm thng Chp sa l quan Gim Trai ct chui v sm go. Go np ci chng dm yn, gi t rm, n ngy 25 th sng ht to nht v tm b ring, ch ly ht 2/3 go thi, ng c 16 phm on to, n ngy 28-29 th ct vo
991
chum, sng mng 5 mang ra vo mng 6 thi xi ng on. Tiu chun thi l chui tiu 4 ni di cn xanh, ng p trn, qu mp to va chn ti, v qu khng b chu , khng c vt xc hay tn nhang v bi trn. On c 16 phm phi trng rn, mn mng, ng nh nh gng. Gia nh c gii nht mang phm on v ni chui biu quan u tnh. Nhng ngy hi cha u c cuc vui. c sc nht l c ngi c t chc trn sn gia h bn nguyt, ngi xem ng trn b quanh h. Trong nh Gi ng trn b pha sn ni t kiu Thnh tr y cng xem tr di h. Tham gia ng cc qun c, tng nam phi l c ng chc sc, v c b ng tng n phi l v quan vin tr ln, gia nh song ton. Cc tng ny phi l ngi hai thn Thng v Ni t 50 tui tr ln, c tng mo p. Qun c l trai gi ngi lng cha c v c chng, dng thanh t. Qun o nam n khc mu nhau (xanh, ) do gia nh hng tm may cho b gm (tng ng), cho m vc nhiu (tng b), cn cc con phi may ly. Nhng ngi gii c khp thin h mun vo u phi xin Ban qun c ghi tn ri vo trong nh kho qua c bn xem ti cao thp, sau ch n lt mi ln sn u. u vt cng c nhng t thi, v y khng c hi vt, t chc trn bi c quanh cha, thng thu ht cc hi vt Qung B, Trc Sn, ng L... Hi pho cng si ni, c pho bng, pho hoa, pho nm vo mn pho trn cao, pho chut, pho nh thanh. on dn anh Bi Kh thng mang dn pho hoa ln mng. Pho hoa khi n n ra cc hnh ngi xay la, ngi gi go v c khi l c cu i - chng hn nh cu vn c trong cha: Bc quc ch kim kinh l v Nam phng t c vng trng vn Ri nc t chc di h, do ngi thuc phng ri nc cc ni c n v biu din. * ** L hi cha Trm Gian truyn thng l l hi Pht gio ca c dn nng nghip la nc, trong ci o khoc tn ngng xa, l vic gio dc tinh thn yu nc v on kt, rn luyn tinh thn thng v v thi
992
ti kho lo. Tinh thn y vn cn cho x hi hm nay, tt nhin c s i mi chng mc cho thch hp./. C.Q.T
993
hi Triu Khc
L Trung V Trn Duy Hi
rn ng H Ni- H ng, ti kilmt s 8, khch dng li, r tri khong 300 mt l n lng Triu Khc, tn nm gi l K , nay thuc x Tn Triu, huyn Thanh Tr, H Ni. K xa ni ting l ni sn xut nn quai thao lm duyn cho cc c gi qu thi y. V vy, ngi ta cn gi l lng Thao. Lng cn ni ting v thu, may tuyt xo nhng th t: trng, y mn, tn ta, tn vng... Thnh s h V, ng t ngh thu, sau khi mt c nhn dn y c tng ng, phi t ti nh lng. Ngoi ra, lng Triu Khc li c trn di mi ngh th cng khc na v c ngh bun bn, cho nn dn Triu Khc sng tng i phong lu. Nhng ci ng ch l cuc sng nn np ca lng, biu hin ngay t vic chm sc, to mt cnh quan p cho lng. L mt mnh t nm st kinh thnh, ni chng kin nhiu bin ng lch s, nhng thay bc i ngi, vy m v Triu Khc, ngi ta vn c cm gic c sng trong mi trng ng qu m ngn i ca lng qu Bc B ngy xa: cy a, bn nc, cnh ng, mi nh, cnh cha, t Bt, con ng lng lt gch... v nhng ngi dn hiu khch, l , lch s. Nhng ng xm d nh cng c lt gch nghing, s gch ng gp u n mi nm cho lng ca nhng m ci nh hng c quy nh. L lng vn gi bn phong tc ny. Cho nn l hi Triu Khc vn cn gi c nhng np ring c xa ng qu. L hi c hnh ti nh. Lng c hai nh: nh Sc l ni gi sc phong, nh Ln (i nh) l nh chnh, ni th v thnh hong ca lng vn l anh hng dn tc th k th VIII: B Ci i vng Phng Hng. Phng Hng qu lng Cam Lm x ng Lm Ba V H Ty. Dn y rt t ho gi lng mnh l t hai vua v vng t ny sinh ra hai ngi anh hng kit xut v cng c lm vua th k VIII v th k X, l Phng Hng v Ng Quyn. Phng Hng xut thn trong mt gia nh ho trng c uy tn trong vng. Cha ng l Phng Hp Khanh tng tham gia cuc khi ngha ca Mai Hc . Khi ngha tht bi, ng v qu nhng vn nui ch phc th. Truyn thuyt k rng lng ng c mt con yu tinh chuyn
994
bt tr con n tht, gy au thng tang tc cho nhiu gia nh. Hp Khanh ra tay git c yu qui cu dn. Mt m, ng nm mng thy mt v thn bo cho ba ngi n thng cng. Sau v ng c mang sinh ra ba ngi con trai l Phng Hng, Phng Hi, Phng Dnh. C ba u ti gii, vn, v song ton, trong Phng Hng l ngi gii nht,ni ting v mu tr v sc kho. Thi qu ng cn l min hoang vng, th d trn rng quy nhiu dn lng lin tc. C mt con h thng bt ngi v tru b n tht, gy thit hi cho dn v k Phng Hng lp mu lm mt hnh ngi bng rm, tay cm tru, cho hnh nhn mc o ca ng v ni h hay qua li. My ln u, h tng ngi tht bn nhy ti cn x nhng bit b la lin b i. Thy d th khng phng, Phng Hng cm tru ng vo ch hnh nhn mi khi i h i qua bt ng nhy ra nh cht, tr hi cho dn trong vng. Nhng vic lm ngha hip ca anh em h Phng lm dn lng rt qu mn v tin tng. Lc ny nc ta ang di ch thng tr ca nh ng, chnh sch h khc ca bn ngoi xm lm dn tnh cc kh, lng ngi cm ut. Quan h l Cao Chnh Bnh kht ting tn c, t ra nhiu th thu v vt tin, ca khin dn ta khng sao chu ni. Trc tnh hnh , Phng Hng bn cng hai anh em dy binh khi ngha. Li ku gi ca anh em Phng Hng lp tc c nhn dn hng ng. Kh th mnh m v nhng thng li ca ngha qun khin Cao Chnh Bnh phi tp trung lc lng i ph. Cuc chin tranh ko di gn 30 nm m bt phn thng bi. Thy khng nn ko di cuc chin lm hao binh tn tng, Phng Hng nhiu ln bn bc vi cc tng lnh thn tn v sau cng theo k ca mu s Anh Hn l ngi cng qu, nh thng vo thnh Tng Bnh- c hng- ca qun gicginh thng li hon ton. Phng Hng chia binh lnh ra lm 5 o qun va tin thng vo bao vy Tng Bnh, va n chn ng rt chy ca qun gic ng thi ngn khng cho chng cu vin cho nhau. Cch tnh ton cht ch ca Phng Hng v Anh Hn cng vi kh th mnh m ca ngha qun, s ng h ca nhn dn lm cho gic chng khng li. Qun ng cht thy cht thnh ni, mu chy thnh sui, vng vy ngy cng xit cht, tng Cao Chnh Bnh lo s pht bnh m cht. Phng Hng chim c ph thnh, gic cc ni nh rn mt u u ko nhau ra xin hng. t nc ta thot nn ngoi xm, Phng Hng t chc vic
995
xy dng v qun l t nc. khng may mi lnh o cuc sng t ch ca chng ta c by nm th ng lm bnh cht. Ci cht ca B ci i Vng Phng Hng lm nhn dn v cng thng tic v vua gn gi c tn trng nh cha nh m. C kin cho rng t Ci trong B Ci khng c ngha l m m phi hiu ci l ln mi ng. Nhng theo s suy ngh ca chng ti, nhng l l m tc gi bi bo a ra cha thuyt phc ngi c. B Ci i vng vn nn c hiu rng v vua c suy tn l cha m. Phng Hng c cc triu vua sau truy phong du hiu B ci Phu hu Chng Tn sng ngha i vng. H Ty v H Ni c rt nhiu ni th v anh hng dn tc ny v hng nm nhng hi lng c t chc tng nh cng lao to ln ca ng. Ti qu hng, n th ng dng cnh n th Ng Quyn v mt tm bia c khc vo i vua Trn Thun Tng (nm Quang Thi th ba 1390), trn ghi r s tch v cng lao ca hai ngi con anh hng trn t ng Lm. Lng Triu Khc ngay st Tng Bnh, th t ny c Phng Hng chn lm ni ng qun, vy hm v tn cng th ph. Sau , lng lp n th ng lm thnh hong v hng nm m hi t mng 10 n 12 thng ging, trong , mng 10 l chnh hi. Theo truyn thuyt ca lng th ngy 10 l ngy Phng Hng xng vng v pht binh tin nh Tng Bnh. Triu Khc vn cn nhng tn g, tn ng gi li thi k lch s : g Ph Soi, g C Nga, ng Voi, ng Quan... Sau ngy h cy nu, c t coi nh v ban t lo vic lau chi dn nh th, chun b trc cho ngy hi. Ngy mng 9, thp hng c 2 nh, lm l tri chiu phc v cho t l ngy mai. Mng 10, hai nh c trang hong tm tt, c i v c ng sc tung bay gia sn nh, dn lng chun b rc hm sc v long bo ca i vng t nh Sc v nh Ln. m rc rt trang trng v rn r. i sau hng c x, bt bu v phng nhc bt m l hai hng qun n mc chnh t mt phi quay vo nhau, chn bc ngang. C, qut, tn, lng u mi v p v y l t chuyn ngh dt, lm tua c, tua lng. l t t chc nh Ln. Vt t y cng khng c g c bit so vi hi khc. Ch t v cc bi t nghim trang dng lc cng ln hng n trong ting xng dng dc gia mi hng thm ngt.
996
Khi trong nh t l th ngoi sn mi ngi xm thnh vng trn xem hai c gi ma bng. iu ma ny nm no cng c. Hai c gi nh nhn, xinh p, m phn mi hng, mc o di m by mu sc rc r, cht khn m qu en, va un o nhy ma va v hai tay vo hai u ci trng cm eo trc bng vi nhng ng tc phi hp nhp nhng. Khi ma, mt hai c phi lic ngang lic dc, tay un mm do v dng iu nh nhnh, lng l. V th, iu ma ny c ngi ta gi mt cch dn gian l ma con nh bng. Hai c gi ny bt buc phi l hai chng trai c b ngoi hi ging con gi gi trang. iu ma c vui ti li cun ngi xem vui ci khng bit chn. Sau l ma sinh tin v nhiu tr chi c truyn nh thi vt, chi g, ma rng... i ma rng Triu Khc c ting l iu luyn hn nhiu ni khc, th hin qua nhng ng tc rng vn cu un ln v rng ng rt p mt. Bui ti c ht cho, t pho bng thu ht rt nhiu dn cc lng khc ti xem. Ngy 12, bui sng t nh. Sau c tr chy c. y l mt iu ma din t li bui tp trn cui cng ca ngha qun, h quyt tm tng tin cng thnh Tng Bnh. M u l bi ma c, sau ting trng m thanh la t v vang ln nh ku gi, nh c v, v on qun qun o chnh t, tay cm v kh, chia thnh hai hng, chy u n lm l trc hng n thnh hong. L xong, theo nhp ching trng, h chy theo hai hng ra ca nh, mt hng qun chy v bn tri, mt hng chy v pha phi v gp nhau ti khu rung trc nh. , h din li cc ng tc qun s mt cch nhp nhng, mnh m. Sau , li chy v nh trong ting trng thc gic ca t v, ca trng v ting reo h c v ca ngi xem. V n nh, hai hng qun li hng v hng n lm l t Thnh. i ma rng biu din mt iu ma cho mng trn sn nh. Sau , tt c tp trung trong v ngoi nh hng lc Thnh. Lc thnh lng Triu Khc thng ch c mi ngi mt nm xi, my ming tht ln luc, mt chn ru, mt ming tru. Tt c khng vo a bt m trn nhng tu l chui, l bng. y chnh l s th hin khng kh khn trng trc lc xut binh ca ngha qun vi tt c quyt tm ginh chin thng trong trn nh. Cho n nay, hi lng Triu Khc v c bn vn gi c nhng nt c truyn tng nh n B ci i vng, trong c c s t ho ca ngi dn trn mnh t c ngi anh hng chn lm cn c khi vy hm qun th. n ngy hi, nhng ai i lm n xa cng c gng v lng d hi xum hp vi gia nh, dng h./.
997
L.T.V T.D.H
998
Hi Trng Yn v C Hoa L*
L Hng L
Ai l con chu Rng Tin Thng ba m hi Trng Yn th v V thm n c inh L Non xanh nc bic bn b nh xa... Trong k c ca mnh, cc c gi vng Hoa L u khng nh t thi c nghe ni ti hi Trng Yn, nhng hi xa nht m cc c cao tui y cn nh, l c m vo khong nhng nm 20 ca th k XX. Sau , mi ti nm 1941 v 1943 hi mi m li. Thi gian tri, t nc tri qua nhng cuc chin tranh khc lit, hi li lng xung. Tuy vy, hng nm vo cc dp tun tit quan trng, dn vng ln cn vn u n thp hng, cu chc hai n: n vua inh Tin Hong v n vua L i Hnh. Ti nm 1982 v nht l nm 1983, hi Trng Yn c m li vi qui m kh ln. Khch hnh hng hay khch du lch, t H Ni, c theo quc l mt, ti cy s 87, r phi chng 8km l ti x Trng Yn, khu di tch ca c Hoa L ni ting. Hai n tng truyn c xy dng trn nn cung in xa, gia mt thung lng ln bao quanh bi hng lot ni to thnh cnh quan hng v, m ngi tm thnh hm nay ti y nh vn cn nghe c d m no nc ca thnh nhn nhp ca mt thi m nc cch y 10 th k. Du tch to thnh c chim mt din tch 300ha, nm gn trong x Trng Yn, huyn Hoa L, tnh Ninh Bnh. Thnh Hoa L chia ra thnh Ni v thnh Ngoi. Khu thnh Ngoi rng140ha gm cc thn Yn Thnh, Yn Thng. Khu thnh Ni thuc a phn thn Ch Phong. Ton b ni sng (con sng Hong Long) v khu vc thnh c to nn mt tng th kin trc c hai vua inh - L mt thi xy dng v
*
. Bi in trong sch L hi c truyn Vit Nam L Trung V (ch bin) - Nxb KHXH H Ni, 1992). y chng ti c bin tp li v b sung t liu.
999
s dng, cn li ti nay nh nhng chng tch hot ng ca mt triu i tuy ngn nhng oanh lit. Cha Nht Tr (thn Yn Thnh) vi mt ct hnh tr tm cnh cao hn 3 mt, ngn l bng sen, c khc bi kinh lng nghim cho bit ct dng thi L i Hnh. Cng y c n th Thc Tit cng cha (con gi vua inh), li c mt s ph, nay ch cn a danh nh Ph Vt th v tng coi vic tuyn qun. Ph Tng xo th ng x ti cc hnh; ao gii (nui gii) v ng An Tim (nht h bo) l nhng im x pht k c ti; ghnh Thp, ni vua inh duyt thy qun; ni Ct C l ni php phi l quc k. Li cn hang Mui, hang Tin l nhng kho cha ti sn nh nc. Trn nh ni Yn Nga (M Yn) c lng vua inh, di chn ni l lng vua L. Cn ng Thin Tng chnh l tin n ca kinh v Qun i l ca ng vo thnh. Tt c qun th kin trc t nhin v nhn to y cng c ngha hn nh mt trung tm vt cht mang ni dung lch s ln, v c v p ring va thing ling va trn tc. l n vua inh v n vua L, u c xy dng vo th k XVII. n vua inh c xy dng theo kiu "ni cng ngoi quc", ng vo thnh xy theo hnh ch vng. Qua Ng Mn quan (cng ngoi), chng ta ti Nghi Mn Ngoi (ca ngoi). Tip theo l Nghi Mn Ni (ca trong), i tip na, r sang tri l nh Khi Thnh, th c m vua inh. i din, bn tri l Nh Vng, ni trc y cc c hp bn vic t l. Qua hai ct tr l ti sn rng. Gia sn l sp rng (long sng) bng , khc ni hai con rng p. Hai bn sp l hai con ngh bng nguyn khi, tng v uy nghi. n c ba ta: Bi ng (ngoi cung) mang bin ba ch thp vng lng ly "Chnh thng thy" (M nn chnh thng); Thin Hng, ni th t v cng thn nh inh, c hng n v c "Thi Bnh" tng trng ca inh Tin Hong. Trong cng l chnh cung c tng vua inh (gia). Tng inh Lin (con c vua) bn phi; tng inh Lang v inh Ton (hai con th ca vua). n vua L v i th khng khc lm vi n vua inh. Duy c bn hng n, treo c "Thin Phc" tng trng ca L i Hnh, cn chnh cung c tng L i Hnh (gia), tng Bo Quang Hong Thi hu (tng truyn l Dng Vn Nga) bn phi; tng L Nga Triu, vua th ba triu Tin L.
1000
Vi thc tn vinh v n nh t tin, r rng nhng cng trnh kin trc ny ca hu th mun m phng gi li khung cnh vng triu xa nh mt k nim p , vng bn. S sch nc nh cn ghi v vua inh Tin Hong nh sau : "H inh, tn hy l B Lnh, ngi ng Hoa L, chu i Hong, con ca th s chu Hoan inh Cng Tr, dp yn cc s qun, t lp lm , ngi mi hai nm (968-979), b ni nhn l Thch git, th 56 tui (924-979), tng sn lng Trng Yn. Xa, cha ca vua l inh Cng Tr lm nha tng ca Dng nh Ngh, c nh Ngh giao gi chc quyn th s chu Hoan, sau v vi Ng Vng, vn c gi chc c, ri mt. Vua m ci cha t b, m h m a gia thuc vo cnh n sn thn trong ng. Vo tui nhi ng, vua thng cng bn tr con chn tru ngoi ng. Bn tr t bit kin thc khng bng vua, cng nhau suy tn lm trng. Phm khi chi a, thng bt bn chng cho tay lm kiu rc v cm hoa lau i hai bn rc nh nghi trng thin t. Ngy ri, thng ko nhau i nh tr con thn khc, n u bn tr u s phc, hng ngy r nhau n phc dch kim ci thi cm. B m thy vy mng lm, m ln nh cho chng n. Ph lo cc sch bo nhau: "a b ny kh lng nh th t lm nn s nghip, bn ta nu khng theo v, ngy sau "hi th mun" bn dn con em n theo, ri lp lm trng sch o o. Ngi ch ca vua gi sch Bng chng nh vi vua. By gi, vua cn t tui, th qun cha mnh, phi thua chy. Khi qua cu m Gia Nng Loan, cu gy, vua ri xung bn, ngi ch toan m, bng thy hai con rng vng h v vua, nn s m lui. Vua thu nht qun cn st, quay li nh, ngi ch phi hng. T y ai cng s phc, phm i nh n u u d nh ch tre, gi l Vn Thng Vng. By gi mi hai s qun u t xng hng trng, ct c t ai. Ng Xng X chim Bnh Kiu, Ng Nht Khnh chim ng Lm, Kiu Tam Ch chim Phong Chu, Nguyn Thi Bnh chim Nguyn Gia Loan, Cnh Thc chim min sng ng, Nguyn Lnh Cng chim Ty Ph Lit, T Giang th c L T ng, Tin Du c Nguyn Th Tip, Siu Loi c L Lng Cng. Hi H c Kiu Lnh Cng, ng Chu c Phm Phng t, B Hi c Trn Minh Cng. Vua mt phen ct qun l dp yn, bn t lp lm . Chn c ch t p m Thn, vua mun dng , nhng v th t cht hp li
1001
khng c li v vic t him, nn li ng Hoa L (nay l ph Trng Yn) 1. tng nim cng c ln lao ca inh Tin hong v L i Hnh hong , nhn dn a phng t chc hi Trng Yn vo ngy mng mi thng ba m lch, ngy vua inh tc v. Hi ko di ba ngy, nhng ngy chnh l ngy mng mi thng ba. Mt thi gian di, hi Trng Yn c coi l quc l, do nh nc phong kin ng ra t chc. Sau mi tr thnh hi lng, do lng t chc. Nh tt c cc hi lng thng thng, hi Trng Yn gm hai phn ln : L v hi. - L - nghi thc - gm c: rc nc, t l hai n. - Hi c din tr (c lau tp trn) v cc sinh hot ngh thut v cc tr vui khc nh : ko ch, bi tri, ma rng... Xa Trng Yn ch c hai lng l Yn Thng v Yn H. Dn Yn Thng lo vic t l n inh, dn Yn H lo vic t l n L. Hng gip ct phin nhau mua sm l vt. Ngoi hng hoa, ngi ta phi lo ln v xi. Ln phi chm t mt nm trc. Trc ba thng ln phi c n cc tinh khit. ng ngy, dn m tht ln, luc chn, by vo mm ln, rc ra n. Duy mt l nh cn nh: vua inh b hi v mn di nn nay khng em di vo mm cng ngi. Cc t kh cng c mang ra, lau chi sch s, rc t sn rng. M u l l rc nc vo 2 gi chiu ngy 9/3. m rc nghim trang khi hnh t n vua inh. i u l c qut, ri ti phng bt m, tm ngi i sng i nhau. Ri n kiu long nh, trn t chic che s ng nc Thnh. Tt c u trang phc gn ging nhau, nam: qun trng, o the, khn chp, tht lng xanh . Ngi mang c qut i thm chic nn c. i theo kiu l c gi lng mc o t, cng vi mt chc dch hoc nh s. Trng ching ni ln, m rc chm ri ln ng, ti bn Trng Yn (Hong Long ), ni c truyn l inh B Lnh b ch ui phi vt sng v c rng vng rc qua, th m rc dng li, lm nghi l mc nc vo che ri a v n.
i Vit s k ton th, Cao Huy Giu dch, o Duy Anh hiu nh, Nxb Khoa hc x hi, H Ni, 1983, tp I, tr.204.
1002
T l nghi thc quan trng nht ca hi Trng Yn. c bit, li t v m. Khi n uc bt hng, nh sng ha sc vi cc t kh ng nh, rc r, bui l cng tr nn uy nghi. Hai cy nh liu, to nh hai cy ct di 10m chy rng rc t 6 gi ti na m. Tt c mi vic, theo cc c, u c lo toan chu o v mi nghi thc u c tin hnh hai n, nhng thng n vua L, cng vic lm km i mt cht, khc i mt cht, v vua L, d sao cng xut thn t mt ngi di trng vua inh. Ban l gm nm ngi: mt ng chnh l, hai ng phn hin, hai ng bi tr. Gip ban c ng thng xng, ng h xng, ng ching, ng trng, hai ng em i (rc i). Sau cng l chn ng c chn khc (cu khc), mt bi ca nghi l ca ngi cng c nh vua, c trnh by nh mt ngh thut din xng. V, sau mi khc t bng Hn vn th c hai ngi phng nh tr, nam n, n ht din gii ton b ni dung khc ht bng li ht ca tr.Cuc t ko di khong 5, 6 ting; trong thi gian y qun chng no nc, reo h trc cy pho bng. Sm ngy mi thng ba, sau khi c hnh l dng hng hai n ngi ta t chc cc tr vui, cc sinh hot vn ha khc. Khch hnh hng, ngi try hi i ra bi Hang Tru - pha phi n inh Tin Hong - xem tr "C lau tp trn". Tr chi bc l kh phch v bo hiu ti nng ca ngi anh hng. "C lau tp trn" din li s tch qung i i chn tru cho ch ca inh B Lnh. Truyn thuyt k rng, mt bui i chn, inh B Lnh ngi trn mnh tru ngm nga : C cy y, non nc ny Nc non quanh qut c cy xanh r Rng hoang c rm chi Phen ny ta quyt dn i cho ri... Ny nay chng bn ta i. L tr tru h reo tn thng. Nhng cht c ging ch bai v ting ht tip theo: Chng ta i chn tru
1003
Ngy no cng dt qua cu i chn Ly gii cho rung tt nn Cho rng tt c, tru n c ngy... L tr li ng thanh tn thng. Th l cuc u gia bn tr ca inh B Lnh v bn kia xy ra. inh B Lnh nm gii, khe, nhanh li trnh n ti tnh nn khng h b thng tch. Hn na, ch b quyt on, ch huy gii nn chng bao lu bn tr trong vng nht lot suy tn B Lnh lm ch tng v ngy no chng cng t hi mt ni chia lm hai phe nh trn. Bn no c inh B Lnh l y nh bn y li thng. C mi ln nh vy, l tr xm li kiu ch ln tay rc i quanh vng nh rc mt v anh hng tht s... Tr "C lau tp trn" da trn nhng cu chuyn thi th u ca inh B Lnh y m trnh din li hng nm. Ngi ta chn t 70 n 100 em trai, tui 15, 16, tm vc sn sn nhau, sc khe tt, cho luyn tp, ch b ng inh B Lnh c bit phi linh li, mt sng sa, khe mnh. inh B Lnh c mc o vng, - hong bo - o ca vua - qun mc o xanh, qun cc trng (hoc xanh). S tr chia lm hai phe, vi mu sc qun o khc nhau. o c din c cn kim, bng lau lm c hiu v nhng u tru bi giy nan an, d sao cng phi t r y l tr chn tru ca thi inh B Lnh ngy xa. Trng ching l nhng nhc c dng lm hiu ra qun v thu qun. Cuc din nhc li sinh hot thng thng ca tr tru trn bi c, v qu trnh chinh phc tr c ba thung ca ngi anh hng nh tui. Thu phc ba thung v mt mi: u cng l mt tn hiu no ca vic thu phc 12 s qun sau ny ca hng trng inh B Lnh. Tham gia tr din ny thng l hc sinh t Trng Yn. Cc em c luyn tp thng xuyn v c ngi ln lun nhc nh chin tch anh hng ca nh vua. Trc khi din tr ngy hi, ng trm dn "tr tru ca ba thung" vo sn rng, trc bn th vua inh l t vua, xin php vua trnh din tr ny, n nh tin t v ly khc cho dn lng. Trong khi l, ngi c bi tu sau : Gii sinh thnh
1004
Dp lon chnh v Gi nc h dn Nay l hng qun Thc sinh l T truyn tn th Tri my nghn nm i c cao thm Nh n ng h Non sng chung t Hoa c thm nhun Nhn nh ci th Vui v im xun Tuyt xun khnh ng Thnh hi khnh sinh Gi tr hoan hinh Ht lng k nim Tch xa by din Tp trn bng lau Nhc li i sau T gng i trc Ci xt xch tm Bi t v nhn Thnh cung vn tu1 ng trm c xong, tt c m tr c lau vo l ri ra din. Xong tr, on qun li tr vo l t, cu mong nh vua ph h cho dn lng v nhng k tp trn. Tr ko ch
Bi tu do c St, ngi coi ph b Cha (Thc Tit cng cha con gi vua inh) cung cp.
1005
Mt on 32 ngi, tr trai 15, 16 tui, mc ng phc thng l o trng, qun mu sm, tht lng xanh . Mi ngi cm mt gy cun giy mu vi chic ng u gy, nhiu mu sc s. Ngi xp theo hng mt, ko di, cch u nhau mt mt. Khi c hiu trng, on ngi chuyn ng - vn hng mt (nh nt bt nho a trn giy) trn bi c xanh thnh tng nt ch cho ti lc hon chnh ch "Thi Bnh" (nin triu vua inh). Mt hiu trng khc, nhng ngi ko ch ngi nh bng hoa n, tht p mt. Ri c th tip theo l ko ch "Thin phc" (nin triu vua L). Do c im ng tc ca c on ngi, ngi ta gi l "ko ch", ch khng gi sp ch. Bi tri : Sng Hong Long chy qua y. nh li hot ng thy qun thi vua inh, trong dp hi, ngi ta t chc ua thuyn trn on sng trc mt hai n. Trn mm ni gi l Ghnh Thp, ni c truyn l vua inh thng n duyt qun thy. Tc bi tri nh sau : Mi thn (ca x Trng Yn) mt thuyn, mi tri chn ngi. u thuyn cm mt c ui nheo khc mu d phn bit. Trai bi ci trn ng kh, u qun th ru. Ring ngi li cm mt c nh trn u, cng thng lm hiu ring bng cch cm l c nh trn u. Tr vui khc : Nh nhiu hi lng nc ta, hi Trng Yn cng c thm nhng tr vui khc nh u tin, ma rng, t tm im, u vt, xic, cho... lm tng sc hp dn ca hi. Song iu thuyt phc c khch thp phng chnh l cnh p tuyt vi ca ton b cu trc khu vc c . Cng trnh thin to v nhn to da vo nhau, tn nhau ln, to mt v p k th, m nhiu ngi gi khng sai rng y l "H Long trn cn", sau cha Hng l "Nam Thin nht ng". V thm v d hi Trng Yn cng l dp may mn n li nhng nm thng v vang ca nhng nm u m nc ca ba triu i Ng inh - L sau nghn nm chng Bc thuc ca cha ng ta, cng l hiu su sc hn lch s ca mt nhn dn anh hng, v t nc - T quc ni no cng in m nhng chin cng./. L.H.L
1006
Hi x T Nhin
Nguyn Nh H
y lng T Nhin c tn gi l lng Gi, thuc ph Thng Tn, tnh H ng, nay l x T Nhin, huyn Thng Tn, tnh H Ty, cch th H Ni trn 20 km v pha Nam. Lng nm trn bi bi ca ven sng Hng. Khi nhc n lng mnh, ngi dn vn dng bn ch T Nhin chu x nh mun nhc nh s lin quan ca lng vi truyn thuyt vo loi p nht ca vn ha dn gian Vit Nam. Trc nm 1945, "x ny c ba thn: thn Thng, thn H v mt thn Thy C, dn chng thn ny sng thnh mt xm chi trn mt sng Hng, v ly ngh nh c lm ngh nht, mang danh thn Thy Tc. C ba thn, mi thn u c mt ngi nh, nh hai thn Thng, H, t xa vn xy trn bi t lng, cn nh hai thn Thy Tc trc y ct trn mt chic b ln, v sau cng xy ni t lng, ngay ven sng, trn b, ni trng xung thuyn b ca dn thn" 1. Cc b lo x T Nhin k rng, ngy xa khu ny vn l bi sy, v sau dn c cc ni t tp ko v lm n. Thu ban u, c l ngh chnh ca c dn l nh c nh li k ca cc c. Thi trc 1945 c mt thn lm ngh ny v cho n nay cng vn cn my chc h lm ngh nh c trn sng Hng. Bi vy, c dn T Nhin hin ti, c l l hu du ca nhng c dn lm ngh nh c ln b!? Bn kia sng Hng l a Ha, x cht na l D Trch, ni ghi du truyn thuyt v Ch ng T v Tin Dung cng cha. Bn ny sng l bi ct T Nhin, c cy go, ni thu xa cng cha Tin Dung gp g chng trai ngho Ch ng T. Ngi xa k rng: i vua Hng th 18 (c ti liu chp i vua Hng th 3), nh vua c mt ngi con gi tn l Tin Dung. Nng mi tm tui, nhan sc tuyt trn, nhng li khng c nh ly chng. Nng ch thch ngao du, thm nhng danh lam thng cnh ca t nc. Vua
1
Trc
Toan nh, Np c hi h nh m, Nam chi tng th, quyn h, S, 1972, tr. 108.
1008
cha chiu con nng do chi ty . Hng nm, vo thng hai, thng ba, cng cha i thuyn tam bn trn sng theo hng lng Ch X (nay thuc x Vn c, huyn Gia Lm, ngoi thnh H Ni). By gi trong lng y c gia nh ng Ch Vi Vn v b Bi Th Gia. Hai ngi sinh c mt trai, t tn l Ch ng T. Ngi v chng may mt sm, hai cha con nui ln nhau. Mt ngy n, ha hon thiu chy ton b gia ti, hai cha con ch cn c mt ci kh vi. V th, ch khi ai i u, mi c dng kh. Mt ngy kia Ch Vi Vn m nng, ng dn con: "Khi no cha cht, con c chn mnh trn, gi ci kh m mc". Cha mt, khng ang tm cha thn trn, Ch ng T ly kh qun cho cha trc khi chn, cn mnh nh trn, chu rt v i. Hng ngy chng ra b sng, cho nc ngp ti na ngi, che phn di trn tri, i cc thuyn bun xin ca b th, hoc bn vi con c m chng bt c. Mt hm, cng cha Tin Dung i thuyn n bn sng n. Cng ching ni ln, n so ha nhp, c lng rp tri, ty tng h tng nng ng o. Ch ng T thy th s qu, chy trn ln mt bi ct l ch nhng bi cy. Chng bi mt ci h, vi mnh xung ct. Nng cng cha dng li chnh ni . Thy cnh ti p, nng bc n m ct c ngm cnh r hn. Cm thy l ni sch s, nng ny ra nh tm mt. Th l mn c che ln bn pha cho Tin Dung trong . Ci qun o, nng di nc ln ngi. Bui tm ko di, nc chy lm tri ct, l ra thn hnh mt ngi n ng. Nng bng hong, nhng ri trn tnh c hi chuyn anh ta. Sau pht s hi, Ch ng T k li vi nng v cuc i kh cc ca mnh. Nghe xong, cng cha ni: "- Ta nguyn khng ly chng, nhng nay c s th ny, chc l Nguyt Lo mun xe duyn cho chng ta". Nng bo Ch ng T tm ra, a qun o cho chng v dn chng xung thuyn m tic vui. C m ty tng u thy y l chuyn k ng phi thng. ng T khng dm chp nhn cuc hn nhn, Tin Dung bo: "- Chng ta gp nhau nh th l do tri sao dm cng li?". ng T nh phi thun, hai ngi thnh v chng, C ngi mang chuyn v tu vi Hng Vng, nh vua ni cn thnh n qut ln: "- Tin Dung khng bit trng danh gi! N i lang thang ly mt a cng inh. Cn mt mi no nhn thy ta na!" Trc cnh y, Tin Dung khng dm v cung. Cng vi chng, nng m mt hiu bun bn trong vng. Vng ngy cng thnh vng. Dn c tp trung ng c. Nhiu nh bun nc ngoi n mua
1009
u xem nng nh ngi ng u trong vng. Mt hm, c nh bun ni vi nng: "- Nu b c trm lng vng, b cho mt ngi cng i vi ti. Chng ti s ra b bin mua vt qu v cho b v nm sau b s li gp nm gp mi". Tin Dung hi lng ni vi chng: "- Tri xe duyn cho chng ta, tri cho n thc mc. V nay tri li sai ngi by ng cho ta. iu y rt hay, xin chng mang vng ra bin, i bun mt chuyn! ng T mang vng i vi ngi khch bun nc ngoi. Ti ni Qunh Lng, chng thy mt am s si dng tt trn nh ni. Chng tro ln ngm cnh. Trong am c mt nh s tr tui tn l Pht Quang (c ti liu ghi l Ngng Quang). Thy ng T c dng ngi tin ct, nh s bn truyn o Php. ng T nhn li li hc o, sau mt nm mi v nh. Pht Quang cho chng mt ci gy, mt ci nn v dn: "Nhng quyn php mu nhim c trong gy v nn ny". ng T nhn qu v co bit, v nh truyn o cho v. Tin Dung gic ng, b ngh bun bn. Hai v chng li cng nhau i hc o. Mt ngy kia, ang gia chng ng xa th tri ti, hai v chng cha tm c ni no c ngi , vn phi dng li ngh ngi. ng T cm chic gy ven ng v treo nn ln. n m chng khong canh ba, mt ta thnh kin c bng t di t mc ln vi nhng ngi nh nhiu tng xy bng qu, lu i dt chu bu, ging chm tr, mn trng che y. Nhng t trai hu gi chu chc v c mt i qun cm v gi gn trt t. Ngoi ra li c cc quan vn v cai qun ta thnh, nh mt vng quc thc th. Sm sau, dn trong vng thy s l, u s hi, knh cn a nhau mang l vt dng cho hai v chng Ch ng T. Tin n v kinh , vua Hng cho l Tin Dung v Ch ng T l nhng k phn lon. Vua sai em binh m n, tr ti, bt phi qui hng. Binh lnh nh vua gn ti ni, nhng ngi thn cn xin cng cha cho qun ra chng c. Tin Dung mm ci ni: "- Ta c gy nn c s ny u. Mi vic u do tri c. Ta sng hay cht cng nh tri. Lm sao ta dm chng c li vua cha. Ta ch theo l phi. C h chi u! Cn nu cha ta phn quyt ta cng cam chu". Khi binh lnh ca nh vua n chu T Nhin (nay l x T Nhin, huyn Thng Tn, tnh H Ty), ch cn cch ta thnh k diu kia mt nhnh sng th tri ti. Thy qu mun, i qun ng li trn b cha vt qua sng. Vo lc na m, bng ni ln mt trn bo d di. Ct bay tung ln, cy ci gp. V ch trong khonh khc, c ta thnh, nh
1010
ca, ngi vt u bay ln tri. Sng ra, ngi ta thy mt di ct tr tri gia m m ly mnh mng. i sau, mi ngi gi ni ny l bi T Nhin v m ly y l m Nht D hay D Trch. Truyn thuyt vng Khoi Chu cng nh thn tch do Nguyn Bnh son vo th k XVI cn c mt on na. Sau khi truyn o cho Tin Dung, Ch ng T v phu nhn i chu du. Mt hm, hai ngi n a im ng nh (nay thuc huyn Chu Giang) bng gp mt ngi con gi khong 18, 19 tui, c nhan sc tuyt trn, ang i cy. Ch ng T c vui mt na v i a ct. Chng d, ngi con gi i p li va chnh va su sc. Hi ra, mi bit l ngi con gi lng ng Kim (nay thuc x ng To, huyn Chu Giang). Tin Dung bo Ch ng T: "- Nng , c phi chng nh ly lm v b chng?" ng T mm ci, Tin Dung hiu bn n ni vi c gi rng: "- Nng l tin chng? Hay ngi tc chng? Lang qun ta l ngi ti mo tuyt vi, nng lm thip, tht cng xng thay, ta tuy l con gi vua nhng khng h k, khng h kiu cng, ta vi nng lm ch em, cng chng vui lm sao!". Ngi con gi n ni: " - Ti chnh l tin n Ty cung, m v chng nng hc thnh tin, khng hn m gp, do tri hay do ngi?". Tin Dung ni: "- Do tri thi", ri kt lm ch em, Ch ng T lm l giao kt, m yn tic vui v. Lc p ng nh c 5, 6 ngi b cht v bnh dch, ng T dng gy ch vo, nhng ngi cht u sng li. V phu nhn th hai ca Ch ng T ly mt t giy trng vit ch vo, t ln, ly tn cho nhng ngi b bnh dch ung, hng trm ngi u khi c. Gi tr lng ng nh ko n bi t, nhn lm ti con. Ri Ch ng T li dng gy, nn ha php ra lu i, n miu trao cho dn n hng v sau. lng Yn V cng c dch cht hn 30 ngi, Ch ng T v nh v phu nhn u dng php cu sng c c. Ba ngi i qua cc vng Kim ng, Tin L u dng php ha ra n miu nh vy. Sau , c ba ngi u bay v tri. ci trn vua Hng phong sc cho Ch ng T l Ch ng T i vng ch thnh v nh v phu nhn l Tin Dung cng cha thng ng tn thn ng thin tin tn thn, v Ni trch Ty cung cng cha huyn diu tn thn. Nh vy, truyn thuyt pht trin hon chnh, gn b vi m Nht D, ni m my trm nm sau Triu Quang Phc ly lm cn c cho cuc khng chin chng qun xm lc nh Lng. T ci trn, ba ngi bc vo ci thing, tr thnh ba v thnh bo tr cho cuc sng ca mi ngi, lng xm quc gia, cng ng.
1011
Truyn thuyt k khi chm ny, thy qun Lng khng lui, Vit vng Triu Quang Phc mi t hng cu o, khn vi tri t thn k th: "thn nhn trong chm l Ch ng T thng ci rng t tri xung, trt mng rng cho vua, ci ln m u mu nh gic". Mt truyn thuyt khc na li k khi gic Minh xm lc nc ta, Nguyn Tri quyt ch i tm minh ch mu gii phng t nc. ng v Trn Nguyn Hn n cu mng n th Ch ng T. Trong mng, cc ng c nghe nhiu chuyn l. B Tin Dung t chi khng i hp trn tri, v nh c khch qu, b i s tht l. u canh nm cc thn i hi v, k li cho Tin Dung bit tri nh cho L Li lm vua nc Nam. Nh th, anh em Nguyn Tri tm v Lam Sn t ngha. Hin ti, gia ph dng h Nguyn Nh Son, ngi em cng cha khc m vi Nguyn Tri Thanh Ha, cn ghi bi vn cu mng ca Nguyn Tri n ha D Trch. Trong truyn trng dn gian, Ch ng T cn ging th gip Dng nh Chung hin t. Hi th 9, 19 ca truyn trng Ln cn ghi li s vic ny. Ngoi c Thnh Ch ng T v nh v phu nhn, lng T Nhin xa cn th o Thnh, mt tng ca Hai B Trng. Trc y, T Nhin chu x c hai nh: mt nh Thng, mt nh H. V nh ca thn Thy Tc. Hin ti ch cn mt nh. St bn sng cn mt ngi n, nguyn y l n th H B, quay v hng Bc. nh Thng hin sp xp c cc ngai th ca nh h. in thn ca nh Thng c chia lm hai mt bn l th c Thnh Ch ng T v nh v phu nhn, cnh c Thnh l b Ty Sa v b Tin Dung; mt bn l th o Thnh, tng ca Hai B Trng m ngi dn khi cng khn l c Thnh bn th, hai bn l hai bi v m khi l tt ngi ta ch thp hng m khng khn. in thn ca nh H, cng c phi t c y, ban th Ch ng T gia, mt bn l Tin Dung cng cha, mt bn l Ty Sa cng cha. Thanh gm ca c Thnh Ch ng T cng c mang v y, t trc ban th c Thnh Ch ng T. Ni cng cha Tin Dung v tm, trc y cn c mt ngi n, n Ng Di, nay khng cn na. Trc ngy l hi, ngi dn ngm go gi bnh dy. Vic chn go c tin hnh rt cn thn, k lng. Nghi thc chnh ca l hi x T Nhin l m rc nc.
1012
m rc nc ca lng T Nhin xa c hnh ngy mng mt thng T rt long trng vi by long kiu, ca nh Thng ba kiu, nh H ba kiu v nh Thy Tc mt kiu (gm 7 kiu long nh v 7 kiu nc). Thn Thng v thn H, s d mi thn c ba c long kiu v nhng ni y dnh cho ba v linh thn Ch ng T v hai v phu nhn, mi ngi mt Long kiu, ring thn Thy Tc cng th c ba v, nhng h rc trn mt Long kiu vi bi v chung. Bt u t nh thn Thng, m rc ng theo nghi trng c truyn vi mt nghi v trng th y cc t kh vi trng ching, c qut, tn lng v bt m nh nhc. Lc bt u, m rc ch c hnh vi dn thn Thng vi ba c kiu ca thn ny. m rc i t nh thn Thng ti nh thn H th tm ngng ch dn thn ny cng rc ba c kiu vi cc t kh nh thn Thng. Ri m rc tip tc, thn Thng i trc, thn H i sau, tin thng no sng Hng: Khi ti ng ba ng, ni ng lng T Nhin gp con ng i n bn sng th y dn thn Thy Tc sn sng ch i vi c kiu ca mnh i tip vo sau m rc, tin ra b sng. Ti bn sng, sn sng by chic thuyn ln, rc by chic kiu nc ra gia dng sng ly nc trong dng trong l mc dc. Qung sng Hng thuc a phn x v pha hu ngn c dn lng cm cc v c thuyn chng dy ngn cn thuyn b qua li. C ng hnh c trng ln khc sng ni bt u vo v ni ri khi a phn lng bo hiu t xa cho mi thuyn b xui ngc bit. V dn lng cng ct ngi ng sn trn thuyn t sng sm, mi khi c thuyn b i qua u ra hiu h i trnh v pha bn kia sng. By chic thuyn bi ra gia dng sng Hng, mang by c kiu trn thuyn c nhng c qut v m nhc i theo. n gia dng sng c ba thn u ly nc cho thn mnh dng trong l mc dc. Ly nc xong, m rc li quay tr v. Lc ny, khi by chic thuyn rc by chic kiu nc cp bn, kiu thn Thy Tc c rc ln u tin, th n ba chic kiu thn H, ri mi n ba chic kiu thn Thng. Theo con ng c tr v, m rc cc kiu i theo th t lc sng ln. n ng ba ng, ni kiu thn Thy Tc nhp vo m
1013
rc lc trc, m rc ngng li ri mt lt sau thn Thy Tc rc kiu thn mnh v nh thn. Hng chc ba thn hp mt trc khi kiu thn no rc v thn , hng chc thn Thy Tc i ti vi ly trc cc kiu hai thn Thng, H, v hng chc hai thn ny cng ti vi ly trc kiu thn Thy Tc. Ch cho kiu thn Thy Tc i ri, hai thn Thng v H li tip tc rc su chic kiu tr v, kiu thn h i trc, kiu thn Thng i sau. m rc tr v ti trc nh thn H th ngng li. y dn thn H rc ba kiu vo trong nh sau nghi thc vi ly ca hng chc thn ny trc ba chic kiu ca thn kia. Cn li dn thn Thng vi ba chic kiu ca thn mnh, h tip tc m rc cho n nh thn. m rc chung ca ba thn rt nhn nhp tng bng c qut tn tn pht phi, ching trng m vi nhng bn nhc ca phng bt m. Dn chng ba thn i theo m rc ti tn b sng, h ch li i theo m rc thn no v nh thn , khi cc kiu ra gia sng ly nc tr v1 Cng vi nghi thc rc, t thn Thy Tc khng c tr vui chi, cn hai thn Thng, H c tc vui chi c bi v t tm im. C bi chi cng nh c chiu tng, ci khc l cuc chi c t chc sn nh. Qun c c lm thnh nhng chic bin cm xung nhng l o sn. Nhng l ny c xp t theo v tr nh trn bn c. Cch chi cng ging nh chi c trn bn c. Mun tham gia chi c bi, cc k th phi u c bn trc my trn, ch c nhng u th thng c bn mi c ra sn chi c bi. Ngi thng cuc c gii do dn lng tng, c khi ch l vi bao tr, bnh pho, vung vi iu. Tuy vy, ngi d gii khng tm n gi tr vt cht ca gii ny, m tm n s c, hay thua ca cuc thi. "Trng ti" ca cuc thi l mt ngi cm chic trng khu, ng ta lun lun nh trng thc gic cc u th khng c tr hon, khng c lm chm bc i. Mi vn c thng, dn lng mng bng mt bnh pho.
Theo Toan nh, Sd, tr. 109.
1014
Nh vy, ct li ca nghi thc trong l hi x T Nhin l vic rc nc. Mc ch chnh ca vic rc nc l ly nc lm l mc dc cho c Thnh cng nh v phu nhn! Thc ra, chnh y l lp tn ngng cn st li ca c dn nng nghip. Bin thin ca truyn thuyt Ch ng T - Tin Dung gn b mt thit vi vn ha v c dn ven sng Hng. Du b cuc i khin cho cc lp ph sa ngoi i v cc lp vn ha trong mt truyn thuyt c ng dy, lm cho chng ta kh nhn ra din mo s khai ca tn ngng l hi ny. Bt u l miu th H B ven sng. Cng kh m khng nh tc th H B l ca c dn lm ngh nh c hay trng la mt cch minh nh, r rng. Ngy hi, ngi dn vn c l vt v li khn "c quan Th chu H B". T ngi n ven sng n ngi n th c Thnh v nh v phu nhn c g lin quan, u l si dy vch ni, cng kh m khng nh. Bi vy, tc ly nc gia sng Hng, chnh l tn hiu cho ta gii m hin tng folklore ny. Thi im ca l hi T Nhin l ngy 1 thng 4 m lch hng nm, khng gn b g vi cuc i, nm sinh, nm mt ca c Thnh v nh v phu nhn. Cho nn, ngay v mt thi im m hi, hi T Nhin c nhng khc bit so vi cc l hi dn gian khc. Ngy m hi, theo dn gian, chnh l ngy cng cha Tin Dung i do chi, ri dng li, quy mn tm trn bi ct ny. Thc t, ngy m hi lin quan kh mt thit vi nhn vt c phng th. y, li ch lin quan n mt kha cnh ca cuc i nhn vt. V th, c th ni, ngy m hi ca x T Nhin, chnh l s o ha mt tn ngng ca c dn nng nghip. Thng t m lch, trong vng cy trng ca c dn lm ngh nng, rt cn n nc. Rc nc, va l vic lm thc thi mt tn ngng, va l vic lm th hin kht vng ca c dn ni y. Vic c gn vi truyn thuyt quen thuc ca folklore Vit Nam. Nt bn sc vn ha ca l hi x T Nhin, vic th cng mt anh hng vn ha, to cho l hi nhng nt qu, ng trn trng. Cng vi nhng iu y phi k ti vic gi bnh dy v by bnh dy trn mm l vt ca ngy hi. Tt c nhng iu y to ra gi tr cho l hi x T Nhin. Gi tr y l sc sng khin l hi tn ti n hm nay./. N.N.H
1015
Hi n V
Nguyn Hu Thc
1. n V n V l mt di tch lch s vn ha ca x oi thuc thn Vn Gia, x Trung Hng, th x Sn Ty. Hng tun, n V vinh hnh n hng trm lt khch n thm ving. n V cn gi l ng Cung, 1 mt trong t trn th thn ni Tn vin. n ta lc trn mt qu i xanh ngt bng lim gi. Theo thuyt phong thy i y hnh con ra (Kim Quy) ang bi v pha mt tri 2 mc. Da vo li vn bia "Vn Gi ng trn cung k" (Bi k v cung trn pha ng thuc lng Vn Gi) dng t hu u hi nh tin t lm vo nm T c 36 (1884) cho bit n V xut hin t thi nc ta thuc ch h ca nh ng. By gi "n l khu th nh, nhng rt linh ng, dn cu o u hiu nghim". Tri qua cc bin c hng thin nin k n tu to nhiu ln, ngy mt to rng, nh th cng linh hin. Ln trng tu ln l nm T c 36, vn bia ghi tn tui nhiu v tin cng sa n gm dn s ti v ng o khch thp phng. Tuy nhin, hin trng kin trc ngi n cn n nay, phn
Theo sch "Sn Ty tnh a ch", XB nm 1941 ca Phm Xun th t cung cc ni sau: - ng cung, ti lng Vn Gia, huyn Tng Thin (nay thuc th x Sn Ty). - Ty cung, ti lng Th Php, huyn Bt Bt (nay thuc huyn Ba V) - tc nh Ty ng. - Nam cung, ti lng Yn C, huyn Tng Thin. - Bc cung, ti lng Th X, huyn Yn Lc, tnh Vnh Yn (nay thuc x Tam Hng huyn Vnh Lc, Vnh Ph). 2 Xung quanh i Kim Quy ni dng n V hin c cnh ng Khi Nhang. Tc truyn l do hi th ca ra vng nh ra. Li c x ng Trn Ra, y l ch ui con ra.
1017
hu cung lm vo cc nm 1915-1919. S d bit iu ny l da vo vn t ch Hn khc ct nh. Hai ct con pha tri hu cung khc nin hiu Duy Tn cu nin (1915), mt ct ci khc Khi nh K Mi (1919). iu y phn nh phi mt t nht 5 nm dn chng mi hon thin hu cung. n gm hai dy nh 5 gian, cc gc cong nt ao, thng gian gia bng ng mung to thnh hnh ch cng theo kiu ni cng ngoi quc. iu ng lu l s m rng qui m kin trc ca n V gn vi vic ra i tnh Sn Ty v qu trnh th ha tnh l. Tnh Sn Ty ra i nm Minh Mnh th 12 (1831). Tnh l ch cch n V gn 2km, l ni t tp cc quan li, vin chc v cc thng gia giu c. T , p ng nhu cu tn ngng n ca dn, cc lng c quan h tn ngng n V ng ra hng cng lm thm nh tin t 5 gian. Vn t ch Hn cu u nh cho hay, xa kia n V c nh tin t nhng qui m cn nh. Nh tin t hin nay qua 3 ln tu sa; nm Minh Mnh th 10 (1829) tu to; nm Thnh Thi 14 (1902) i to; 1 nm Bo i th 7 (1932) tu to . Trc nh tin t dn lm hai dy nh t mc, hu mc k tip n gc trng, gc ching chng dim 8 mi phng theo kiu dng gc trng, gc ching cha Thy, lm thm nghi mn cao to. Nghi mn trng v pha ni Tn Vin, pha trc c dinh th h trong p ni 5 h vn. Cnh dinh ng h l ging c tin, nc trong vt. Bao quanh tng din tch kin trc n v khong trn 2.000m2 l thnh vung, xy bng ong sm mu ru phong, mang dng nt rt ring ca x oi. Truyn rng, ong xy thnh n V dn nh i Vng thuc thn Vn Gia, tc truyn gi l xm rn nn dn gian c cu "Cu c con x c con quy". Ton b kin trc bn ngoi hu 2 cung gi l ngoi cung . n V tr thnh mt cnh quan ngon mc bi c xy dng trn qu i ton nhng cy lim c th c ti vi trm tui. y l i lim duy nht cn tng i nguyn vn "oi phng tnh nht khu" ny, Trong n, hai bn nh tin t, c hai cy ngc lan to cao, n thng
1
C nhiu kin ca cc c gi lng Vn Gia cho rng lng Ph Sa thuc x Vin Sn c cng rt ln trong vic cng c lm cho tin t, li l lng c phn t m khi rc sang n Di bt buc on rc phi qua, nn lng Ph Sa c mt phn quyn li tn ngng n V, c lm nh "ch s" khu vc trong n dn lng c ch sinh hot cc k l hi. 2 Hin nay, nh hu cung cc c chia ra n thng ni t khm th, n trung ni th t thnh v nh tin t c gi l n h.
1018
t u h, hoa n hng thm du dng quyn r du khch. Li c cy vc vng, hoa vng, hng thm ngt, cng n vo ma h, tng thm hng sc ni th thn. C th ni li kin trc n V kt hp nhun nh tnh vng chc (thnh ong bao quanh), tnh cht ch b cc bn trong (hu cung ch cng (I), nh tin t ch nht (), tnh ng i ca t mc, hu mc, gc chung bn tri, gc trng bn phi, tnh phng khong ca khong sn rng trc nh tin t, tnh mm mi ca nt cong cc ao nh, ca s trn ca nh gc trng, gc chung cng dng ng i cao bng ca nghi mn lm cho ngi n cu trc t ti s tn nghim ni th cng ng thi cng t ti thm m ngh thut ca kin trc c truyn to hng cm cho khch du lch. V thn c ngng knh n V l nht phc thn Tn Vin, v t ca bch thn, hay cn gi l Nam thin thn t, v thn ng u 1 trong T bt t theo quan nim ca dn . Tn Vin vn l thn ni sau nhn ha thnh ngi c th c tn l Nguyn Tng hay Nguyn Tun sinh thi Hng Vng 18. Truyn thuyt v Tn Vin kt tinh s sng to ca ngi Vit c x oi xa. Tn Vin l ngi "anh hng vn ha sng to" trong t duy nng nghip, ngi anh hng tr thy, chng gic, biu tng ca khi on kt b tc, khi cht Tn Vin l phc thn tr tai ha cho dn. Truyn rng, sau khi vua Hng trao quyn lm vua, Tn Vin xt thy mnh l r nn gp lc vua Thc sang cu ha bn khuyn vua Hng trao quyn lm vua cho Thc Phn dn tnh thot cnh can qua. Sau , Tn Vin cng v lui v sng cnh an nhn ni Ba V. Thi gian ny t nc thanh bnh, Ngi t ni Tn thng i du ngon thm th ni sng, dn tnh. Mt ln Tn Vin ti t Trung Hng thy i V l thng a li chnh hng mt tri mc, cng khi y c m my t ni Ba V ko xung che ph ni Tn Vin ng, cho l im lnh, Tn Vin bn lp hnh cung, gi l ng cung. Lng Vn Gia ch Hn l Vn Gi (m my che), tn lng, c lin quan n s tch ca c Thnh Tn l vy. Sau khi Tn Vin ha, dn nh n lp n th. Bi tr ngai, tng th phn nh tm thc ca ngi dn x oi i vi Tn Vin.
1
Theo quan nim dn gian, T bt t gm c Thnh Tn, Ch o T, c Thnh Ging, c Thnh Liu Hnh.
1019
Trong hu cung n t mt khm th ln sn son thp vng chm tr cu k mang phong cch ngh thut vo th k XVII cao trn 3m. Lng khm pha trong cng t bi v c Quc Mu, y l ngai th b inh Th in v ng Nguyn Cao Hnh, m ca Tn Vin. Dn gian gi chch b in l b en, ng Hnh l ng Hing. Vic th m m khng th cha n V chng t mt thi vai tr ngi m rt c nh hng trong quan h gia nh v x hi. ng trc bi v c Quc Mu l 3 bi v, tc gi l Tam V c Thnh Tn, vn t gi l Tam v quc cha thng ng thn. Bi v Tn Vin t bn t cao nht sau n bi v Cao Sn, tip n Qu Minh thp nht. Tn Vin l con ng bc. Cao Sn, Qu Minh l hai anh em rut con ng ch. Ba anh em con ch, con bc gn b mu tht vi nhau cng cai qun vng ni Ba V. Trc khm th c hng n by long ngai bi v c Thnh Tn, Tn Vin gia. Ba c ny thng lun chuyn trong cc k hi rc. Pha trn khm treo bc i t "Thng ng ti linh" nin i T c nm Qu Mi (1883). Gian nh ngoi ca hu cung c 4 pho tng, kch c tng ng ngi tht, mi bn bi v, tc t th ng, mt trng vo nhau, tay cm v kh c, ngoi khoc o bo , 4 pho tng tng ny c gi l T Thnh trn 4 cung (ng - Ty - Nam - Bc) quanh ni Ba V, ni t i bn doanh ca c Quc Mu v Tam v c Thnh Tn. Ngoi hin nh c thm 2 tng ngi trng mt vo nhau, da vo li vn t c thnh "tin vn v lng ban" th hai pho tng y mt bn l quan vn, mt bn l quan v. R rng, cch bi tr bi v v tng th n V m phng mt kiu thit ch triu nh xa qua con mt ca ngi dn. Cng cn ni thm, thn Vn Gia, ni xy dng n V hin nay, thi L bao gm hai x Bo V v Yn V. X Yn V thi L l ni t l s huyn Tng Thin. Do vy, lc by gi n V tr thnh trung tm tn ngng cp hng huyn nn c Thnh Tn v l linh thing hn nhng ni th khc nh ty cung, bc cung, nam cung chng. 2. Hi n V 1. Hi rm thng ging Khong gn 200 nm nay cng vi s pht trin ca th x Sn Ty, mt th x ln trn gi pha ty kinh thnh H Ni th hi n V ngy cng ng vui, tr thnh hi tn ngng Tn Vin ln nht, nc ting x oi.
1020
Hng nm hi n V m vo ngy rm thng ging. C 3 nm th t chc hi ln mt ln vo cc nm T - Mo - Ng - Du. Nm hi ln n V c l tc rc nc do dn lng Di Bnh thuc x Vnh Thnh, huyn Yn Lc tnh Vnh Phc m nhim. Nc ly sng Hng, vo bui sm ngy rm thng ging. Dn lng cho thuyn t kiu c che nc ra gia sng, l t ri cm mt cy gy, u gy lm mt vng trn bng thanh tre, vng trn tre y ln mt nc ct khng cho bi bm pha tp trn mt nc ln vo. Sau , mt gi lng cm go ng na mc nc sng trong vng cho vo ch s. Dn thn li dng kiu rc ch nc v n V lm l bao si cc v thn th. Nm no i hi, cc lng c lin quan tn ngng n cng nhau t chc mt cuc rc ln, c thy c 8 lng tham gia. Bao gm lng Vn Gia, Thanh Tr, Ngha Ph, Mai Trai, m Trai thuc x Trung Hng; lng Ph Sa, Ph Nhi (Bn Nhi) thuc x Vin Sn v lng Di Bnh (tnh Vnh Ph). i hi din ra trong mt khng gian rng, c t chc cht ch. Hi bt u m t ngy 13 thng ging. Dn thn Vn Gia ln n dn dp, trang tr c hi. Bui chiu dn cc thn rc kiu c ca lng mnh v dn ra mt sn trc nh tin t n V. Ngy 14 thng ging, m rc ln c tun th theo lut tc. Khong 1-2 gi sng cc c t chc t phng nghnh, ch t nht thit phi l ngi Vn Gia s ti, cn hai bi t mt thn Ph Sa, mt thn Di Bnh. Khong 3 gi sng th hai c th nhang (c t) phng nghnh long ngai bi v Tam V c Thnh Tn ra ngoi kiu chnh. Ph gi kiu chnh gm 32 trai trng khe mnh, cao u nhau, 16 ngi khing, 16 ngi thay, ct c 3 gc ca dn lng Vn Gia, 1 gc ca dn lng Ph Sa. Ngoi ra c 4 t nng qut che u Thnh, 2 t cm tn. m rc c hnh, dn nh lng Ph Nhi c ngha v dp m, huy ng dn vn chi a m rc qua sng Hng h khng c 1 tham d cm cc t t . Kiu chnh i trc, sau n kiu vn ( vn t v s tch v thn) do lng Vn Gia m nhim, tip kiu o m ca cc thnh do dn lng Ph Sa rc, sau ni tip kiu hng hoa, on qu ca cc thn. Vic phn nhim trn phn nh ngha v v quyn li tn ngng ca mi thn, m vai tr quan trng hn c l hai thn Vn Gia v Ph Sa.
1
Dn lng Ph Nhi vn l dn Vn chi ln nh c trn b.
1021
m rc n m tin ra pha cu Cng vo th x Sn Ty. T lc vo ni th, m rc qua ng ph no th ch cc nh u hn hoan n bng mt mm l vt gi l l cung n. Ti cng thnh Sn Ty cc c kiu quay mt vng mi rc tip qua t lng Ph Sa, Ph Nhi ra pha b sng Hng. Cc c kiu ln lt xung thuyn qua sng. By gi dn vn chi lm n trn sng tp np ko ti, thuyn ghp li thnh mt phao ln p kiu qua sng v tr thnh nhng ngi i hi. Quan nim ca dn, vo ngy ny vn chi no trn sng lm nhiu iu phc Thnh Tn s cho nhiu lc ln trong nm. m rc ti b t sng Hng th tng c kiu c t yn v trc ca n Di. Ti y, dn thn Di Bnh s ti m mt con ln 3040 kg t trc bn th Tam V Tn Vin t cung n. S tch n Di dn chng khu truyn nh sau: Khi Tn Vin thm th ni non ly n V lm t dng hnh cung ri, t ngy sau Ngi sang bn kia sng Hng thuc thn Di Bnh lin ngh tm thn th . Va hay c mt c gi ct c i qua, Ngi ni vi c thn n xung sng gnh nc gip Ngi tm. C gi ci nh nc n bo rng: "y l quang st ch c phi thng ng nc u m gnh c". Ngi bo c c xung sng gnh, st tt ng c nc v cho ta. C thn n xung sng Hng, ly nn vc nc cho vo st th qu nhin nc trong st khng chy tht. Thy l, c vi v bo dn lng hay. Ai cng bo y l thnh hin trn gian. Cc c m ln lm mm l ra l thn. Ti ni Ngi i ri ch cn thy bng dng Ngi uy nghi trn nh ni Tn Vin. T , dn Di Bnh lp n th ni Tn Vin tm, cnh ngai th thn t thm ngai th c ct c c thm mt i st, n gnh v chic lim. Li c thuyt khc k rng: Khi Thnh Tn dng chn n V th c mt m my mt lnh t ni Tn Vin ko xung che kn ni Ngi ng. Sau , Ngi i sang bn kia sng, ng xa mt mi, Ngi mun tm, cht xut hin mt m my trn tri v ma nh di nc Ngi tha thch tm. Cng ma cy c cng ti tt l k. Tm xong Ngi bng thy mt thn n i nh c bn sng cng t nc ma. Gp Ngi thn n than: "C ma th ny bit bao gi ti mi nh c cho la ng xong". Nghe vy, Thnh Tn bn truyn dy c kim st ca rng lm ci lim ct c cho nhanh, li dy cch ly my tre lm quang st, n gnh dn c. T y, dn chng bn b sng Hng bit lm lim ct c, lm quang st gnh c. Dn thm nhun n su lp n th Ngi lu s tch trn.
1022
Cc b lo c hnh ba tun t n Di gi l t mc dc din tch Thnh Tn tm ra thn th. S nc bao si bi v c Thnh do dn Di Bnh ly gia dng sng Hng lc sm hm rc v. Mi ngi d hi vui chi bi sng cho ti chiu hm khi no 1 thy l c hi to nht gp gi bc ni ln pht ui c v pha Nam (hng bn kia sng) th cc c t triu hi a kiu v rc, t t tr li n V yn v trc sn nh tin t. m y, ban t t chc t m. Sang ngy 15 thng ging, gi l ngy chnh hi. Ngy ny ch yu vui chi n dn thp phng n n V hng hoa, on qu ving c Thnh Tn. ng ch , ngy 15 sn trc nh tin t ginh ra mt khong trng cc vt x oi n vt chu bng Thnh, sau din tr vui vt git gii, mt th vui ua sc, ua ti vn rt c dn x oi hm m. 2. Hi l rm thng 9 n V, hi thu t chc vo dp rm thng 9. Hi khai m vo ngy 14 thng 9 (m lch), dn lng cc thn Vn Gia, Ngha Ph, Thanh Tr, Mai Trai, m Trai a ra on sng Tch t Thng cu Vang (gip x ng Lm) n H M Mang (gip thn i M) cng nh bt c tp th on sng trn. Mi ngi mang nhng cng c kim c thng ngy nh nm, v, xc... ra nh bt. Ai bt c loi c trng to th np cho lng, c nh mang v nh n. nh n khi no chn ra c 99 con c trng to th mang s c v lm tic c th c Thnh Tn n V. Hi ny dn gian gi l hi ng. Tr nh bt c tp th ca 5 lng trn on sng Tch ngha ly vui, ly may l chnh. Ai c con c no to tm nim nm y c Thnh Tn ph tr cho lm n gp nhiu may mn. Trong s 99 con c y, cc c ra sch ch bin thnh cc mn sau: - Mn c luc: vy, m moi, b rut ra cho gng vo bng em luc chn. - Mn c nng: vy, m moi, b rut cng cho gng vo bng, chn ch t sch t l ngh xung di cho c nm ln trn, li p ln trn mt tu l ngh, sau ly cho gm p ln c, ci than hng
1
Tng truyn trn cng ph hp vi din bin thi tit vng ven sng Hng, vo thng ging, cui ngy, thng hay c hin tng i gi.
1023
ph kn cho i n khi no than li th m cho ly c ra. By gi con c c nng bng hi than kh cong, vng sm nh mu tit ra t nc l ngh trng p m n th cng tuyt vi. - Mn gi c: nh sch vy, bc ly tht nc c, thi ming trn vi gi chui (hoa chui) thi mng, trn vi vng gi v nc chanh qu lm gi c. - Mn nham: Tt c rut c moi ra cho mt v gng vo em un si lm nc chm n vi c luc, c nng v c gi. Ch bin c thnh cc mn xong th by thnh 10 ta (mi mm), mi ta gm cc mn luc, gi, nng v a nham chm. Mt mm em xung cng tr to (ng thn bp gi la dn c la nu nng), 9 mm chia lm 3 by ln trc 3 ngai Tam V c Thnh Tn. By bin xong cc c c hnh l t c. Dn chng thnh knh trc uy linh c Thnh Tn. Cui bui, mi ngi ngi th lc mn c sn c, vi tinh thn sng khoi. c bit, l tc xa n V qui nh cm n, c cng y khng c dng mui, u phi n nht. L na, khi n cm xong, quan vin ung nc n tru, tru gm l tru khng, v quch, cau qu nhng khng c dng vi vi. V th, dn gian c cu: "Hi n V tru khng vi, xi khng mui". Ngoi mn c, theo cun sch Hn Nm lu gi n V, xa n V c tc cng Thnh Tn c thm 2 m vt, 4 m g v s xi tng ng 15 u. Nh vy, thng qua l thc th cng n V gip chng ta nhn ra nhng l tc c ca ngi Vit c tr vng chn ni Ba V xa. Do c nhng tc hm king k m l thc y cn lu tn n ngy nay. Tc th c n V c gii thch bng mt cu chuyn sau: Mt ln Tn Vin i du ngon, Ngi n cu Cng (thuc x Trung Hng hin nay) th gp mt c gi ang kim c bn b sng. Sut bui cm ci vt trong tay c chng nh bt c con c no. Thy vy Thnh Tn thng tnh dy ng lo lm mt ci v gai, sau lm cng v cn v ni di a v ra xa b. Lm xong ci v, Thnh Tn ko th mt m. No ng y v ton c l c m c ti 100 con. Ngi thy mt con c tr cha sp n ngy bn bt n phng sinh th xung nc. (Tng truyn v sau con c tr ny sinh c mt n chn con, hin thnh , u chu v n V cnh ng gn xm C thuc x Thch M). Thy m v l k nh vy, ng gi cm phc, ht li cu
1024
thnh Ngi dy cch nh bt c. Thnh Tn cn li dy ng ch bin c thnh cc mn n ngay ni ko c nn khng kp v nh ly mui do vy cc mn Ngi truyn dy cho c u phi n nht. n xong thy nht ming, Thnh Tn cn dy c gi hi qu cau ti, hi l cy tru v ly v cy quch a ln ming nhai gi l n tru. L thay, cng nhai c gi cng cm thy ngi phn khch, bng nng, ming thm tho chng cn cht tanh ca c na. K t , c gi bit cch lm v v ch bin mn c. C dy dn trong vng lm theo. i n c Thnh Tn dn trong vng lp n th Ngi v khng qun din li tr nh bt c v lm cc mn th Ngi. Tc th c, n tru n V c t ngy y. * Ngy nay hi n V vn l mt hi l ln x oi. Thi gian c rt li ngn, gn hn, thm nhiu tr mi nhng trnh t rc vn gi c yu t truyn thng xa. Nhng nm khng lm i hi dn chng th x ko v hnh hng ving c Thnh Tn rt ng. c Thnh Tn tr thnh mt v phc thn thing ling lun ph tr tr tai ha mang iu tt lnh n cho dn. Ngy hi n V cn tr thnh ni hnh hng ca khch du lch trong nc hng v mt vng t c. Ngy ny khch n nc n hi, trai thanh gi t dp du, by tr nh cm tri vui xun di tn l rng lim gi. Vui chim ngng nhng ta i kin trc kt tinh ti hoa tr tu ca cha ng; ha vo khng kh ngy hi tng bng no nhit hng ti ci p tm linh. n vi n V ai cng cm thy nh tr v vi ci ngun tin t, ci ngun ca vn ha dn tc m bn sc x oi; gp g nhng tp tc c, nhng quan h cng ng lng x thu tnh p ngha ng gip cho mi ngi vn ti, thm yu mn qu hng x s, cng trn trng gi tr vn ha ca ngi xa sng tt p hn trong np sng cng ng./. N.H.T
602 965
603 966
604 233
605 606 963 234
964
1025
1026
Hi Vn Nin
Toan nh
Lng Vn Nin thuc huyn Nam Sch tnh Hi Dng. Hng

nm lng m hi vo cui thng Ging. Hi c rc xch t l, cc quan vin cng nhau hp nh n ung nh tt c cc hi qu khc. Nhn dp hi, dn lng thng nhc li s tch ng thn Nhm. Thnh Hong lng ny l mt t thn dn chng gi l ng thn Nhm. Lc sinh thi, ng thn vn l mt tay n trm. Mt m i n trm v, bui n trm rt thnh cng , ng ta ly c rt nhiu c. Lc tr v tri gn sng, ng ta mang c n trm c i va n gc a bn mt lch nc u lng th thy bng ngi i lm ng ng xa tin ti. ng ta vi vng bao nhiu c u em giu xung di lch nc, ri tro ln cy a nm trong lm l ng mt gic ti bui chiu. Thc dy, ng ta nhn xung lch nc, va nhm lc trn tri c my en, khng thy c mnh giu. ng ta c ging mt nhn theo tm di nc. No ng mi nhn qu, ng ta ng xung lch nc cht ui. Cht gp gi linh, ng ta c dn lng th lm Thnh Hong. c bit nht ca ngy hi l tc Tung H. Tc ny c c hnh mt cch rt n o v rt vui. Mt ng gi c dn lng c lm tng, cn cc hng con trai t mi tm ti hai mi, dn lng ct lm qun. Nhn ngy hi, dn lng chn gi tt cho ngi vo xng nh t pho. Sau d dn lng cng t pho rt nhiu... Gia nhng trng pho lin tip, ng tng nh trng i vo nh ri li i ra ri li i vo. ng tng i trc qun i theo sau. Qun tng c dt nhau vo nh ri li dt nhau ra, i nh vy cho n khi ngt ting pho. Mt ngi Vn Nin cho bit: Qun tng ko vo nh li ko ra nh vy ct ui t ma trng qu c th gy dch l cho dn lng. Ting pho tng trng cho ting sng tin qun. Ngoi ra, y cng l mt cch biu din ci uy th ca v thn, c qun tng bo v, khin cc t thn khng dm xm phm ti Ngi.
1027
Ngoi ra tc ny cng cn c mc ch khuyn khch tinh thn thng v ca dn lng, mi khi gic gi, dn lng s can m tng qun it ch. Khi ting pho dt, ng tng hp ba qun ti sn nh, cng nhau vo t thn. L tt th cuc Tung H cng ht. Du rng gia ng thn Nhm v tc Tung H khng c lin h g, nhng dn lng Vn Nin vn ly tc Tung H l ng Thn Nhm trong ngy hi hng nm./. T.A
1028
Hi Vn Trng
Toan nh
Lng Vn Trng, tn nm gi l lng Dng, v dn quanh vng

cn gi l Ch Dng, ni y c ngi ch ln, mt thng su phin, dn chng cc lng ln cn ko nhau ti hp ch bn cc sn phm v mua cc vt dng thng ngy. Lng Dng thuc ph Vnh Tng, tnh Vnh Yn (Vnh Phc hin ti), hng nm m hi vo ngy mng 6 thng ging, tc l vo ngy phin ch u nm. Hi m ngay ti khu t ch v c rt nhiu tr vui, nhng tr vui khin dn chng quanh khng ai qun ni ngy hi v c cu ca dao: B con b chu, Khng ai b mng su Ch Dng. Lng Vn Trng cch ph l Vnh Tng hn 5 cy s v cch tnh l Vnh Yn chng 15 cy s. Mun ti ni y, ngi ta i theo quc l 2 t H Ni i Tuyn Quang, H Giang, i qua khi tnh l Vnh Yn chng 10 cy s, con ng lin tnh Vnh Yn i Sn Ty. y, du khch s r tay tri v s i vo khong bn cy s th ti Vn Trng. nh lng Vn Trng nm ngay ven ng v pha tay tri, trn nn t cao trng thng ra mt chic m rng, nc trong xanh. y l m Dng, mt ngun li ca dn chng lng Dng. V cha c dp tm hiu k cng, nn khng y ti liu trnh by v thn tch, thn ph. Rt mong c s ch gio ca cc bc hiu bit. Tr vui ti hi Vn Trng c rt nhiu v rt th v. Chnh nhng tr vui ny li ko c khch thp phng. hu ht l nhng tc : Bt chch trong chum, leo cu phao, t pho thi, c bi, v ng k hn l thi bi thuyn trn m Dng. Nhng tr vui c truyn trn, sau ny cho n trc nm 1945, khi dn lng m hi cn t chc thm c nhng tr vui mi c tnh cch th thao: thi xe p, thi chy. y chng ti ch xin ni ti nhng tr vui c truyn. Bt chch trong chum.
1029
Bn pha tri trc nh lng c mt cy a c th. Nhn ngy hi, dn lng by di bng cy a mt hng chum 1 t nht cng nm ci, mi chic chum ng n hai phn ba nc, trong mi chic chum c th mt con chch 2. Cuc vui c nhng cp trai gi va m nhau va thi bt con chch trong nhng chum ny. Leo cu phao. Cu phao bc bng mt cy tre, mt u da vo t, cn u kia, ngn tre, s trn mt nc, buc lng lng vo mt chic dy, chic dy ny c buc treo vo mt ch giao nhau ca hai thn cy tre khc, ngn hn cy tre lm cu, chng di nc chm u vo nhau. Ti ni giao im ca hai thn tre c buc nhng di thng gm nhng khn hoa xinh p, nhng vung nhiu iu ti thm, nhng bao tr, c khi l tin. Ngi leo cu phao phi i t u cu da trn t, i trn cy tre cho ti ch treo gii thng, phi i mt mch khng c ng xung nc, ng xung nc phi li vo b i li. Leo cu phao c t chc ngay bn b m Dng trc ca nh cc b lo v cc quan vin trong lng chng kin. Leo cu phao tng chng nh d m rt kh, thng hi ng lng kn cy tre di lm cu. Bc i ca ngi d cuc lm rung mnh cy tre, v cy tre rung mnh ht h ng xung nc, h khng bu vu vo u, h ch ly thng bng do bn thn h. Nhng ngi bt u cuc vui cn i c kh xa trn thn cy tre, nhng ngi sau i kh khn hn, cy tre b nc do ngi ng lm bn ln, trn nh bi m. Ngi leo cu phao bc rp rnh ri ng m xung nc lm tr ci cho khch xem hi ng trn b v do chnh h cng t thy vui vui, h li nc tr vo b leo li. Trong lc leo cu phao, h mnh trn trc, ch ng mt chic kh mu xanh, , nu, tm, ty ngi. C lm ngi trng khe mnh nh nhng lc s. Cc chng trai lng leo cu phao thng c khuyn khch bi cc c gi lng ci chm chm trn b! t pho thi 3.
1 2
Mt loi lu ng nc ming tht nh li. Min Nam gi l c chch. 3 Chng ti ly gn nh nguyn vn tc ny, mt mt tn trng tnh lch s c th ca bi vit, mt khc, ghi li mt c tc vn c: thi pho trong l hi c ti liu nghin cu. Chc chn, thc hin ch th ca Chnh ph, trn thc tin, tc thi pho ny
1030
Ngy tt mng xun ngi ta t pho, trong nhng ngy hi xun dn tc, hi c thm phn nhn nhp tng bng, dn cc lng qu u c t pho, nht l trong nhng m rc thn, sau nhng bui t thn hoc trong nhng cuc vui c gii mng ngi c gii, ngi ta u t mt bnh pho. Ti ch Dng, ngy tt, ngy xun, pho n nhiu v c trong ngy hi cng xc pho , khi pho thm vi ting pho ran ran c dn lng t mng khi rc, khi t cng nh khi khuyn khch cc ngi d thi trong cc cuc vui. c bit hn hi ny c tc thi pho. Pho do dn lng lm ly theo nhng phng php c truyn, hoc do dn lng t lm nhng lng c ngh lm pho. ng ra, pho d thi phi l pho dn lng t lm ly, nhng cng kh ai c th kim sot c pho no do dn lng lm, pho no thu t lm ti nhng lng lm pho chuyn mn. Trc kia thnh thong cn c ngi khiu ni v xut x ca pho nhng v sau cng chng ai ku ca, v ban hi ng cho rng, pho no cng l pho, ch ct lm sao pho n u, ku v xc pho ton hng mang s thnh vng li cho dn lng l c, nht l t ngy ngi Php t ra lut l v ngh lm pho, cm dn chng t lm pho, dn lng d thi t pho u dng pho mua th trng hoc t lm trc ti cc xng pho. Tiu chun cuc thi t pho c t ra l: Pho phi n u, t qu tt ngi. Pho phi tan xc, khi n tung xc pho cho cao v ta xc cho rng. Ting pho nghe rn ran ran, khng phi l ting n ct cn cc cn, nu l thi pho mt. V thi pho trng, cc trng pho thi di u nhau, gia nhng trng pho nu c pho ng, s pho ng cng phi u nhau. Thng pho trng thi khng c pho ng, ban hi ng cho rng ting n ca pho ng lm bn xa thm xc pho ng thi c th lm mt i nhng qu tt ngi. Trc gi thi nhng trng pho di u nhau c treo hin nh, trng n cch xa trng kia gi cho khi trng pho ny n khng bn tia la vo ngi mt trng pho khc khin cho trng pho ny n theo.
khng cn (BBS).
1031
Lc thi, ln lt tng trng pho mt c t ln. Mt trng pho n ht, ban hi ng cho kim tra li s pho tt ngi rt xung mt t v c lng vng rng xc pho tung ta ra. Cng vic c lng v kim sot s pho tt ngi xong, trng pho khc mi t tip. Tt c nhng trng pho t ht, ban hi ng mi nh gii. Trc ht nhng trng pho no khng ton hng b loi, ri n cc trng pho nhiu qu tt ngi. Ch cn li sau cng ba trng pho n u nht, s pho tt ngi rt t. Lc ny hi ng mi xt ti trng pho no lc n tung xc pho cao v ta rng hn nh th bc. C nhng nm c nhng trng pho n u, t pho tt, nhng khi n pho khng tan xc, ch bt u, v bng hoc ch x mt na xc pho, trng hp ny cng b loi. y l thi pho trng, cn thi pho mt, ngi d thi phi t t pho, pho cm ni tay, t xong tung ln cao. Qu pho no ln cao mi n, xc pho bay php phi nh n bm rt l l xung t, ting n nghe rn ran ran u c ch v c hy vng n gii. C nhng qu pho, ngi t pho nm cha khi u n, hoc c khi n ngay trong tay ngi t pho lm en nhm c bn tay. Qu pho ny l tt nhin b loi cng nh nhng qu pho khi tung ln cao khng n ch n khi rt tr li xung t hoc gn ti t. Cng b loi nhng qu pho no n khng tan xc. Cuc thi t pho rt vui, nhng vui hn l ci khng kh sau cuc thi ny. Nhng qu pho khng n v tt ngi, hoc chy ti u pho th tt, hoc tt gia lc ang chy d dang, c ban hi ng thu thp trc khi nh gii nay em pht cho tr em trong lng chng t cho vui... Bi thuyn. nh lng Vn Trng thit lp trn mt m t cao, trng thng ra m lng, tc gi l m Dng. Theo phong thy, tc bo y l trn rng. Hai bn nh c hai chic ao nh, hai mt rng. Trc ca nh c mt sn gch, ni ban hi ng lng ngi d cc cuc vui, nht l cuc thi bi thuyn trn m Dng. m Dng tng truyn l thn rng un khc v chnh gia m l hm ngc rng.
1032
Hng nm, khi c cuc thi thuyn, gia m, ni c coi l hm rng c cm mt cy tre lm ch cho cuc thi. Nhng chic thuyn d thi bng vn, di chng nm su thc. Trn mi chic thuyn c su ngi ngi cng bi thuyn. Trong cuc thi ny khng ai dng bi cho, mi ngi d bi c s dng hai tay hai chic a ph, bi thuyn bng nhng a ny. H c li cm a bi mnh v mau: bn ngn tay nh ln chn a, ngn tay ci gi trong lng a. Khi bi bn tay phi p xung, nh vy bi nh, thuyn li i nhanh. Mun d bi, nhng tuyn th u c luyn tp trc. Nhng thuyn thi u ca dn lng, c sp hng mt dy ngay b m m trc nh. Trc cuc thi, ban hi ng rt thm tng i ly thuyn, mi chic thuyn mang mt s, i no rt trng chic thuyn no s bi bng chic thuyn . Sau cuc rt thm, cc i ua n ban hi ng lnh a v s thuyn. c gn gng trong lc bi, cc tuyn th u ci ht qun o, mi ngi ch cn bn mt chic kh mu, thng mt i su ngi cng bn kh mt mu. Cc tuyn th bc xung thuyn cng xp hng thuyn theo ch nht ch lnh bt u cuc bi qua mt hi trng. Trong lc y trn b ng nght khch xem hi, ngi lng v ngi thin h. C ngi thu thuyn ring bi ra gia m d khn cuc ua cho tng tn. Mt hi trng ng lin ni ln, im thm ba ting sau cng, l hiu lnh cuc ua bt u. Ting trng dt, nhng chic thuyn chen nhau vn vt i nh nhng mi tn lao thng trn mt m. C nhng thuyn giao tranh, ln nhau. C nhiu tay ua b ng xung m, nhng khng sao, khng bao gi xy ra tai nn. S t chc ca dn lng rt chu o, chnh nhng ngi d bi u l nhng tay bi li c hng! Mi chic thuyn u nhm ch, cy tre cm gia m; thuyn no ti ch trc, nh ly cy tre , mang v nh lnh thng. Cng c nm, ban hi ng khng cho php c nh cy tre. Thuyn no cng phi i vng cy tre t tri qua phi, quay tr li nh. Thuyn no v ti nh trc c sp hng trn, v s ty theo hng c gii thng. Nhng chic thuyn tm tp ra i, vi chic thuyn ng nhau, c ngi rt xung nc, nhng nhng ngi cn li trn thuyn khng b cuc, h c u tay bi tip. Theo nhp tay ca h, on thuyn sau trc phng phng r nc ra i. Nhng u ngi ci xung ngng ln
1033
theo tay, nhp nh khin c on thuyn trng ging nh mt con rng ln. Bi thuyn cn phi c li bi ng i, u tay u nhp, thuyn s i nhanh. Trn b, khch xem hi h reo khuyn khch. * Hi ch Dng bao gi cng vui vi nhng c tc trn, li thm vo nhng tr vui mi. Vui n khng t ngi: B con b chu, Khng ai b mng su ch Dng!./.
963 964 965 966
T.A
1034
L hi Vn Sa
Nguyn Hu Thc
Vn Sa l mt thn nm ven sng Hng trn mt di t ph sa

mu m thuc x Tn Hng, huyn Ba V. Tng truyn, tp ngi u tin n lp nghip Vn Sa l nhng ngi h Trn chuyn ngh sng nc, thy doi ct bi ni pha hu ngn sng h lin cm thuyn lm ni thng ngy, phi li chng chi trn . Doi ct c ln dn theo mi ma l bi, mt b phn dn vn chi ri ngh sng nc theo thi v trng u. Th ri, cc h khc tm n cng cng c vi h Trn nn dn c mi ngy mt ng c. t y tr thnh lng, thnh x. Theo Tn lng x Vit Nam u th k XIX 1 Vn Sa c tn l Hoc Sa (Bi ct trng u) sau n nm u Gia Long triu Nguyn (1802) x Hoc Sa ci tn l x Vn Sa. Hin nay, Vn Sa l thn ln nht (chim 40% dn s) ca x Tn Hng gm 4 thn (Vn Sa, La Thin, La Phm, La Thng). Xa kia Vn Sa l mt x chia lm 8 gip. Trung tm din xng hi lng Vn Sa t chc trc ca nh v miu ca lng. Ngi nh kh to, ca trng ra sng Hng, 4 gc cong nt ao, kiu dng ta nhng ngi nh thi L, gm 5 gian, 2 d khi dng vo nm Thiu Tr nh nin triu Nguyn (1842). Gian gia nh treo bc i t sn son thp vng "ng A hin thnh" (Ni th v thnh nh Trn). nh th ng Trn Quc Chn con th Hng o i vng Trn Quc Tun gi chc Hu v i vng Nhp ni bnh chng i vua Trn Anh Tn (1294 - 1314), thng ph quc thng t i vua Trn Minh Tn (1315 - 1329) c con gi l hong hu ca vua Minh Tn. i Vit s k ton th ghi kh r cng lao ca Hu v i vng Trn Quc Chn i vi triu Trn lc by gi. ng hai ln c c i chinh pht gic Chim Thnh trong c mt ln cm qun tin phong tin theo ng ni di s ch huy ca vua Trn Anh Tn, mt ln cm qun cng tng Phm Ng Lo ginh thng li ln. ng l quan i triu, vua Anh Tn rt tin dng. S chp: "Trc y, Anh Tn khng khe, vua ngy m lun ngoi ca phng ng ca thng hong, mi khi vo thm th cng i vi Quc Chn. V Anh Tn tin
1
KHXH, H. 1981.
1035
cy Quc Chn hn c, nh em vua gi gm Quc Chn cho nn khng cho vo thm mt mnh m phi cng i vi Quc Chn... ct cho vua ti c khng kht" 1 . V sau ng b gian thn vu co c m mu lm phn nn b cht oan 2 . Miu Vn Sa nm pha tri st u hi nh. Miu th c Thnh B c tn l Ng Nng. Tng truyn, sau cuc ni dy ca Hai B Trng, M Vin mang qun ti nc ta n p mt cch tn bo nhng ngi dnh lu n cuc khi ngha hng lm thui cht ch ginh c lp ca dn tc ta. Du l vy b Ng Nng khng cam chu phn ti i, khng chp nhn kip sng n l cho gic ngoi bang, nn b t tp dn binh sut di sng Hng t ng ba Bch Hc xung ng ba ca Ht chng li gic nh Hn. Cuc khi ngha tht bi, nhn dn thng tic lp miu th b gi l miu Nh B. Trong tm thc dn chng miu rt linh thing, ni ting trong vng. Miu bo lu mt hng n chm tr lng long chu mt nguyt v cc ha tit hoa l mang phong cch ngh thut c kh in hnh. Hu cung miu cn bc tranh c ha li hnh tng n tng i m cm
1
Xem i Vit s k ton th T2, H. KHXH-HN-1985, tr. 106. Sch Khm nh Vit s thng gim cng mc (Chnh bin, quyn 9, t 26) chp v n ny nh sau: "Trc y, Thng hong (ch Trn Anh Tng - ND) vn trng mong nhiu vo Quc Chn, mun ph thc nh vua (ch Trn Minh Tng) cho ng. n lc Thng hong b bnh, mi khi nh vua vo thm, Thng hong bt phi cng i vi Quc Chn khi sinh long him nghi. n y nh vua tui nhiu m cha quyt nh ngi th t. Quc Chn t nhn mnh l c mnh i thn, li l b hong hu, nn c chp, l i khi no hong hu sinh con trai trng s lp lm thi t. Vn Hin Hu (con ca Trn Nht Dut, khng r tn) mun nh hong hu lp hong t tn l Vng, bn ly 100 lng vng t lt cho gia thn ca Quc Chn l Trn Phu, xi Trn Phu vu co Quc Chn m mu lm phn. Nh vua tin li Trn Phu, bt Quc Chn giam cha T Phc, ri em vic y hi thiu bo Trn Khc Chung. Khc Chung vn cng b ng vi Vn Hin hu, li l ngi cng lng vi m ca Vng (b Minh T Thi phi, ngi h L, qu Gip Sn), hn na, Khc Chung tng gi chc s ph dy Vng, v th, Khc Chung lin tu ngay rng cu thnh ng trc h d, phng h nan (bt h d, th h nguy!). Nh vua bn cm tuyt khng cho Quc Chn n ung, bt phi t t. Hong hu phi thm nc vo o a n cho ung. Quc Chn ung xong th mt. Nhng ngi b bt ly ln n hn hai trm, khi tra hi, ai cng ku go l oan.
2
V sau, v c, v l ca Trn Phu ghen nhau, em vic Vn Hin hu t lt vng ra t co. Nh vua giao vic ny cho quan gi vic hnh ngc l L Duy xt hi. L Duy l ngi cng trc, lp tc tra xt ngay. Trn Phu phi ti lng tr (tc xo tht tng ming cho n cht), nhng cha kp hnh hnh th gia n ca Thiu V (con Quc Chn) xo tht Trn Phu n sng gn ht. Vn Hin hu tuy c tha ti cht, nhng ging lm th nhn, tc b tn h trong hong tc". (Xem thm Vit s giai thoi - Nguyn Khc Thun - NXB Gio dc - 1993, tr.55).
1036
dao ci trn mnh con nga trng, mt b nhn nghing, mt sng ngi trong t th phi nga ra trn. Miu cn mt i cu i c. Dch m: Dch th linh thanh nam Tn ng L thin c miu K phin nhung phc hu Trng tin triu vn nin phng. Dch ngha: Truyn i ni ting linh thing pha nam non Tn pha ng sng L nghn nm cn miu c Bao phen mc binh sau vua Trng trc b Triu cng danh ca b (Ng Nng) thm mi vn nm. L hi Vn Sa hng nm t chc vo hai ngy mng 4 v mng 5 tt tng nh ti cng c ca lit n Ng Nng v Hu V i vng Trn Quc Chn. Ngy mng 4 i ko qun ca lng do ng l trng ci mt con nga dn i qun gm 12-14 inh mc gi qun o lnh. i trc i ko qun c mt ngi vc c, mt ngi cm trng bi, sau cht i hnh l ngi vc loa. i ko qun i dc ng lng vo ng xm nh trng rao loa thng bo v vic lng t chc hi tr ching, thc dc cc gip c trch nhim tham gia nghim cn tc l ca lng. Ngy mng 5 chnh hi dn chng cc ni n nc ko nhau v xem hi. Dn gian c ca dao: Ngi gn cho ch ngi xa ua nhau try hi Vn Sa tr ching. Bt u t sm mng 5 tt, 8 gip trong thn t nguyn c hai hoc ba gip lin kt vi nhau thnh mt m rc. Nm no phong ng ha cc th trong 8 gip c n bn hoc nm m rc, ch t cng c n ba m rc. Cc gip t chc rc kiu c, bao gm on, qu, xi, g, cau, tru, ru, hoa ra by c gian gia nh. Sau y, lng t chc mt m rc mang kiu bt cng (8 ngi khing) vo nh c hay ch nht lng, xin bn vn t rc ra nh t cc v thn gi l rc vn. Sut bui sng hm cc c thnh knh t chc cc cuc t l trc anh linh cc v thnh hong lng.
1037
Phn hi, din ra vo bui chiu. Lc by gi cc gip t cc xm t chc rc kn ra nh. Thng thng i u m rc l c hi, trng ci v dn nhc, sau n i t linh gm rng, ln, ra, phng do ngi i lt va i, va ma vui dp m. Ma t linh rt hp dn, thu ht ng ngi tn thng. Tip l tp ngi i hng i tay cm on tre di chng 1,5 mt, phn ngn tc thnh bng nhum phm to ra nhiu mu sc khc nhau trng ta nh mt cy bng (hoa). Tip on ngi i din cho t dn, gm 4 tng lp; S: ng tay m sch v cc s t lu chng i theo; Nng: ngi vc cy, ngi i lt tru, km hai bn c hai chng trai cm cn ma v nhn dp m, li c ngi cm cn cu ch, cc b tay cm b m; Cng: l nhng trai inh lng khn gi qu bi vc ca c, tay cm thc th mc; Thng: gm cc c gi lng xinh p i din nhng ngi lm ra t la, qun quanh mnh la l, t kn. Trong i ng t dn vui v tr trung y c hai ngi vc bin. Bin trc ghi dng ch Hn Thin h thi bnh, bin sau t dn lc nghip. gia on ngi c mt ngi vc cy so cao chng 4m, pha trn l mt khung phn hnh ch nht kh 1,2m x 1m. Khung an , cc thanh an buc nhiu tc tre, hoc rm nhum mu ng sc. c bit trn khung y c treo 60 n 79 con khng bng g xoan, ng knh khong 3cm, di chng 20cm, vt hai u xu lt giang treo trn dn khung. m rc kn ca cc gip t tp trc ca nh Vn Sa. Ch m mi cc trm gip vo gp thm, ty theo may ri cn c vo s th t cc gip chun b din tr t dn. Tr t dn lc nghip din ra sn nh Vn Sa vo lc chng vng ti tc t 4 gi n 6 gi ti. u tin i ko qun do l trng ci nga dn u trnh din i hnh trc thnh hong lng ra mt dn thn quanh sn nh. Ngi cm loa i sau cht tip tc rao chng trnh din tr. Giy pht linh thing nht l c m hi ch i ca miu Nh B m, trai inh ca lng rc nh c Thnh B ra sn nh. Bc nh Thnh B Ng Nng, c cng nh gic, cng ngh ci trn mnh nga. Ngi rc nh ling qua ling li ba vng th nh c Thnh B c trnh trng rc tr li yn v trong cung miu th. Sau y, mt bn cng nh bt m m rc kn th nht vo sn. Mi ngi va i va nhy ma din tr quanh sn nh ba vng ri thot ra bng mt li cng nh pha i din. Xa kia khi cy so gn dn kn ra khi nh, dn thn a dn kn ln mt gc g g buc chc chn. T trn ngi ta s lc mnh kn ri xung pha di mi ngi i hi tranh nhau cp. Ai cp c nhiu kn tm nim nm lm n gp nhiu may mn. Ngy nay, ngi vc kn ra khi
1038
sn nh th lc mnh cy so cho con kn ri ngi i hi tranh git nhau. m rc kn th nht ra ri, dn lng li m ca nh m rc kn th hai vo din tr t dn lc nghip tng t nh m rc th nht. Ln lt th cho ti m rc cui cng. Tr t dn lc nghip din ra rt vui thu ht hng vn ngi quanh vng ti xem. Ngy nay, dn lng Vn Sa gi tr trn l tr tring vi ngha trnh din cc ngh ca t dn, nhng xa xa hn tr c gi l tr ching ng ngha vi tr vui ca lng. ng ch l tr tring c tc rc kn v cp kn. Mt s c gi ng tin cy ni rng: tr rc kn v cp kn mi ch xut hin vo nhng thp nin u ca th k XX, cn trc cha ng ngi Vn Sa gi l rc n v cp n. Mi ngi quan nim l tc hm ca lng nh k phi m, sao nhng, khng lm, dn sinh nm y s t gp may. n u th k XX dn tr pht trin, biu tng ca tc hm t thing trong dn, nht l ngi ta li ngh l dm tc nn cc chc sc lng t l chuyn tn gi rc n v cp n l cp kn v rc kn da trn c s lc by gi lng Vn Sa vn thnh t ngh tm t, dt la. T la Vn Sa xung trao i ch H ng rt c thng nhn mn m. n tng mnh m v nhng sn phm t la ca mt lng ngh th cng pht trin vng t bi sng Hng gp phn chuyn i tnh cht nguyn thy ca hi lng Vn Sa vn l ngy hi lin quan n tn ngng phn thc th hin cnh cc tng lp c dn lng (s, nng, cng, thng) hn hoan i rc vt m (cy bng) vt dng (dn n) ra nh miu (ni linh a) ca lng vo thi im chuyn giao ngy sang m v hnh nh mt c vua B c lch s ha thnh n tng i din cho Ngi M trn y sinh lc mong cho vn vt dng thnh m ha phn sinh, phn thc mi trong nm sang mt ngy hi trnh ngh (trnh nhng kn tm phng i) trc cc v thn lng linh thing. Tn ngng phn thc y l c vng "cm no o m" ngn i ca dn tc, mt hin tng vn ha - tn gio c thi gian lch s m ha i hi phi c tip tc nghin cu v x l thn trng" 1 . Trong qu trnh pht trin, s ci bin v hn dung cc lp lch s ca lng vo mt
1
Lai Thy, Tn ngng phn thc, nhn t gc vn ha lch s, Tp ch Vn ha ngh thut s 2-1994, tr.18
1039
din xng l hi ln do lng t chc cng l iu d hiu, khng nn p t mt cch khin cng, m hy xem xt hi Vn Sa nh n tng din ra trong cuc sng sinh ng ca dn lng. C vy tnh cht ca ngy hi mi a dng hnh thc biu hin thm phong ph v giu ng ngha lch s./.
N.H.T
1040
L hi Tun Tng s tch lng Vng L

Nguyn Thanh
Thi Bnh l mt tnh ng bng thun tu nhng gia lng Vng L thuc x
An V, huyn Qunh Ph li cn st li du vt ca khu rng nguyn sinh qu him vi cy ci nhiu chng loi khc l, um tm rm rp. Gia khu rng nguyn sinh y p nhng huyn thoi m v linh thing, thn b ny l mt ngi miu c c tn gi miu Go, gn vi tc ma Bt- ui h trong hi lng Vng L vi tn gi: L hi tun tng s tch. Vng L c tn nm l lng S, c nm thn, dn vng ny gi l nm lng trong thn Vng L vi 6 ngi nh v mt ngi miu. L hi Tun tng s tch c din ra vi nhng l thc c xa c duy tr nghim cn, lin quan n s l c 6 nh v miu Go. Nhiu yu t tn ngng thn b c xa n nay ch bit nht tm tun tng s tch, khng ai dm t m, l gii. Hin ti 6 ngi nh v ngi miu Go vn cn c gi gn kh nguyn hin trng, vic phng th c b tr nh sau: Lng Tng (xa l C thn) c nh Tng th c Thnh C (thn H) mang du hiu ng Go sn tinh i vng v c Thnh nht mang du hiu ang nh i vng. Lng Ch (xa l Th thn) th c thnh nh mang du hiu u Cu i vng. Lng Gi (xa l Gi thn) th c thnh tam mang du hiu Cy Thng, ca Gi i vng v nh Gia (thuc a phn lng Gi) th c thnh t c du hiu ng Bnh i vng. nh lng Kh v nh lng M th cc tng lnh ca Hai B Trng. Thu trc tc ma Bt, th thn h ch din ra theo s l ca ba lng Tng, Ch, Gi vi 4 ngi nh th 4 v thnh hong, theo truyn thuyt l 4 anh em kt ngha ph vua Hng dp gic v ho thn ti y c cng ui h, bo v dn lng. T sau Cch mng thng 8-1945 l hi c s tham gia ca lng Kh, lng M v theo thn tch, t v i vng bo mng ph Trng dit Hn. Theo c tin thn b, n nay cc th h c dn Vng L cm k ni n t nh h, ui h, khng c gi l con h m phi gi l ng H. Thn tch ca t v i vng th 4 ngi nh trong lng cng n trnh vic nh h. Bi Thn H l c Thnh C ti linh, ti thing. Theo mt vn bn Hn Nm b truyn, trang u ghi hu o gi kh truyn, v o gi bt truyn, thin kim bt dch. Ngha l: Ngi c o th truyn, ngi v o khng truyn, nghn vng khng i. Vn bn ny mang tn Giao ph s tch c i vng. Tuy s tch rt s si nhng cng cho bit khi dn lng ang sinh sng yn n th c con h lang v lng st nhn hi vt, t v i vng nh h lt da dng ln nh vua. Tc th 4 v thnh hong v th Thn H lm c Thnh C gn vi l hi Tun tng s tch v tc ma Bt ui H din t li s tch nh H v th thn H ca lng. Chnh v b truyn nn
truyn thuyt dn gian m cc c lo trong lng k li theo nhiu thuyt khc nhau. Tuy s tch lu truyn khc nhau nhng s l v ng Bt, an kiu thnh (lt H) v nhiu s l y v huyn b th c c lng sng tn vi c tin ca c gi, tr, gi, trai trong lng. So vi cc hi lng trong vng th l hi Tun tng s tch ca lng Vng L ko di ngy nht v nhiu s l nht m cao tro l tc ma Bt ui h c din ra vo chiu ngy mng mt thng t. Theo nh l t c xa, n nay vn c nht tm duy tr, hng nm t ngy 20 thng 3 n ngy 26 thng 3 cc lng vo m t l ti nh. Hai ngy 27 v 28 thng 3 c goi l i l. Cc lng t chc rc kiu thnh t nh lng mnh n nh Tng theo nghi thc rc cng ng. Khi kiu thnh ca cc lng rc n trc sn nh Tng th c tc ma c n kiu Thnh. Kiu Thnh c hm sc v bt hng vo n sn kiu quay tt quanh sn, dn lng chy theo khn vi ngi dng kiu mi ngi mi yn lng n bt hng v bi v ca ngi rc vo hu cung th cng ng cng c Thnh C v c thnh nht. Sau nghi thc rc cng ng, lng lm l kht i, xin m dng chn nh tr rc Thnh C vo nh tr. Vo gi t, m 29 thng 3 l rc mm bng a Thnh C (Thn H) vo nh tr c t chc uy linh vi trng ching, phng bt m tng gi. Ngi c lng chn lm th an kiu Thnh (lt ng H) cng mang dng c, vt liu ln theo on rc lng l vo nh tr, ai gp cng khng dm cho hi g. Cho n tn ngy nay, vic lm kiu Thnh (lt ng H) c tin hnh ra sao, dn lng Vng L cng khng dm t m, d hi. Quy cch lm kiu Thnh c b truyn, lng giao cho ring dng h Nguyn gia truyn t i ny sang i khc. Thu trc, lng dnh rung cho cy thu hoa li lm vic ny. Trong hai ngy k t m 29 n rng sng mng mt, khi c Thnh C c rc vo nh tr, c lng yn ng, khng c ting ng ln. Thu trc trong lng c ai qua i phi qun y, nu vng trm a tang phi r du i tt, khng c qua ng lng, khng c khc lc, kn trng g. Dn lng a l n nh tr ch c n ng, c ngi n l, khng c bc vo sn. L vt thng l c sng v l sung non. Vo gi dn, rng sng ngy mng mt thng 4 nghi thc rc Thnh t nh tr ra nh Tng c t chc. Dn lng tp trung trc sn nh tr, mt tun t c tin hnh ngoi sn. Nhng ngi cm c thn ng trc ngng ca, khi kiu thnh (lt H) c a t trong nh ra th ph kn c khng nh sng lt vo. Kiu thnh c rc t nh tr n cu sau nh th tung c, ngi i kiu thnh chy nhanh vo hu cung. Kiu thnh c t trn chic ngai t gian gia cng bi v th c Thnh C c ph vi kn, hai bn l bi v cc c thnh nht, nh, tam, t. Thi khc tung c l mt trong nhng thi im thing ling nht, dn lng h reo no ng. Khi kiu thnh an to trong cung cm, dn lng c ngi lm nghi thc cht gy ma bt v cnh quan cao (thn tch ghi l cnh quan cao, dn lng gi l cnh con cao). Gy ma Bt v cnh quan cao c chn t mt cy tre khm tre duy nht ca lng. Phn gc lm gy ma bt gm 9 t di 2,8mt. Phn ngn gi
nguyn cnh l lm cnh quan cao. Hai th ny c ra sch ti ao nh trc khi a vo cung cm t k bn kiu Thnh. Sng mng mt thng t, mi gia nh trong lng sm sa l gia tin v sp l ra nh l thnh. Ngi thn ca cc gia nh trong lng Vng L c mi gi v xum hp, hn hoan nh ngy tt Nguyn n. Cc nh nghin cu vn ho dn gian cho rng y l thi im n tt nm mi ca ngi Vit c trc khi theo tc nm mi vo tt Nguyn n do nh hng ca vn ho Trung Hoa. Thi Bnh, mt s l hi ln trong c hi lng ng Xm cng c t chc vo dp ny. Chiu mng mt thng t din ra tc ma Bt - ui h vi s h reo no ng ca hng ngn ngi t khp cc ng ng v hi qun ti ng ko qun trc ca nh Tng. Ngi cc lng l qun ca ng Bt ch c n sn nh Tng, khng c php vo nh. Ngi lng Tng l qun ca c Thnh C trong nh h reo i lp vi qun ca ng Bt. Trc ngy khai hi, dn lng lm l xin Thnh cho chn ngi ng ng Bt (khng phi ngi lng Tng). Ngi c chn ng ng Bt phi c vc ngi cn i, c c hnh, gia nh hu, trc ngy vo hi phi trai gii, n ung king khem, m m b mt tp luyn thun thc cc ng tc ma, cc trnh thc ma. Tra mng mt thng t, ngi ng Bt lng l t nh mnh n nh v Bt, mt gia nh c truyn thng c chn lm ni v Bt t nhiu i nay. Khi ngi ng ng Bt vo nh v ng Bt, khng ai c ra vo ch c th v v nhng ngi phc v. Sau nghi l, cc bt bt mu c t trn mm a ln ban th, ngi ng Bt v th v cng khn vi th bt u v. Ngi ng ng Bt mnh trn, cht khn , qun trng. Th v qut ln ton thn ng Bt mu vng lm nn ri v vn h, hnh h ph lng v bng trng ging nh hnh con h. Khi v xong cn mt chm trn mt li. Khi hiu trng ching ngoi nh ni ln th th v chm ln mt ng Bt gi l im nhn. ng Bt bt dy vng ra ca, c lng, bn v ph kn ng Bt, ching trng ni ln cng ng Bt chy ra sn nh. ngoi nh ngi ng nght ch cn mt li gia sn ng Bt ma gy, tin li theo cc lp ma. Qun ngoi sn ching trng thc ng Bt tin vo, qun trong nh h reo xua ng Bt ra. Khi ng Bt khua gy ti ca hu cung th pha trong hu cung, cnh quan cao xua ra, ng Bt gi thua, hai tay hai chn bm vo gy, dn lng khnh ra, va qut cho ng Bt va ni ching trng c v, ng Bt li xng vo, tin li theo 4 lp ma n khi gy ng Bt khua vo kiu Thnh (lt H) th ngi i kiu thnh xng ra thua chy, chy vng quanh nh ba vng ri bng ng chy v miu Go, chy vng quanh miu Go ba vng, nhn v nh Tng rng mnh lc ngi ba ln ri xng vo bi gai sau miu trt lt. Dn lng va ui theo kiu thnh va tranh nhau rt nhng l tre trn ngn tre gi l cnh quan cao nhai ngu nghin vi tm thc cu kho mnh. Khi Thn H trt lt xong, da h (lm bng 3 mt vi v vn h) c x chia u cho cc gia nh mi ngi mt ming nh v treo trong nh lm ba tr t. i vi dn lng Vng L, chic l tre trn cnh quan cao v ming vi v da h l vt thing khng th thiu khi d hi. Ti mng mt thng t, cc lng rc kiu t lng mnh n nh Tng rc bi v bt hng th thnh lng mnh v nh. n uc sng khp c cc ng ng
rc Thnh v nh lng an to. Tc ma Bt ui h din ra trong l hi Tun tng s tch ca lng Vng L ch din ra chng vi ting ng h trong bui chiu ngy mng 1 thng 4 nhng mi l thc din ra ni nhau trong vng 10 ngy v vic chun b phi mt vi thng. Li ni v ng Bt, sau khi h thua chy v miu Go th ng Bt chy v nh v Bt, nhy xung ging ho thn (ra sch bt mu v trn mnh) ri li v nh. Ti sao phi v Bt (v H) nh nhau vi Thn H. Truyn thuyt lng Vng L cho rng ng Bt xng vo nh nhau bn hip l tng trng cho s tch bn anh em c thnh nh nhau vi h. Sau khi cc c Thnh nht, nh, tam nh nhau vi h u b thua th c tin n ging trn mch bo mun nh nhau vi h th phi ho h nn c thnh t mi v h trn mnh nh v ui c h. V Thn H c xem l ti linh nn dn lng Vng L king khng l gii iu ny. Ngi lng Tng vn t ho l th c Thnh C nn cng khng mun l gii l c Thnh lng mnh b thua. Ngi c chn ng ng Bt khng phi l ngi lng Tng nhng l nim vinh hnh cho c h, c lng. Gn vi s tch ui h, lng Vng L cn c cc a danh Ng V, ng ko qun, ng l c, ng con th, gc a ging... Chnh nhng a danh ny m dn lng Vng L cng sng tn hn vi cc l thc huyn b, c xa trong l hi Tun tng s tch. D nhng iu cm k, nhng l thc s khai nguyn thu n nay cha c l gii ht trong l hi Tun tng s tch lng Vng L nhng nhng g cn c duy tr cng l mt bo tng sng v tm thc, tm linh ca ngi Vit c cn truyn n ngy nay./. N.T
L hi lng V Lao
Nguyn Vn Huyn - Dng Huy Thin
1. V Lao bng dng mt lng x xa xa v hin ti. V Lao mt x vng t gia thuc huyn Thanh Ho tnh Ph Th, l mt x c. Ni y, t thu Hng Vng dng nc c c dn t tp sinh sng tri di trn mt ro t khong 3000mt di chn ni Thm, vi nhng tn gi lng B, lng Gic, lng Ging... tt c l 12 lng. n thi L s th hp nht li thnh lng V Lao, nm gn trong mt vt t di 1000 mt c ni Thm bao bc, che chn. Trong bui bnh minh lch s dn tc, giai on u ca thi i Hng Vng dng nc, cc vua Hng sinh c lp nghip y. V sau, cng vi bc tin ca x hi Vn Lang, nhu cu qun l t nc cao hn, cc vua Hng d t ni Thm chuyn "i bn doanh" n ni Ngha Lnh - ni c n Hng ngy nay. Trong k nguyn i Vit, V Lao l mt lng su kn, ba b ni Thm bao bc, pha ngoi l hai hng ro tre gai (tre ng ng), gia l mt ho su, ng vo lng l ng c o, cng lng nh mt trm gc, khi c bin tr thnh ci by vi bn chng v my phng tn tm thuc c. Sut trong thi gian ny, thin h bit n V Lao qua nhng c sn ca ni rng: chim cng, mt ong, rau bi l nhng vt phm dng trong xy dng v trang tr n cha nh ca. Trong bui u chng Php, V Lao l trm dng chn ca c quan cng an tnh Ph Th, v mt s ngnh chuyn mn ca trung ng trn con ng tn c chy gic. Vi a th va su kn li va c nhiu bi c phng rng, nn y cng l ni thng xuyn c b i ng qun, luyn tp chun b cho cc ma m chin dch lp cng, ng thi cng l ni din ra l hi, n mng cc chin thng sng L, Ho Bnh... S ch huy b tham mu mt trn Cu Hai dit 56 xe tng, thit gip ca Php trn ng quc l 2 nm 1952 t ti hang ca ni Thm. Thi chng M, hang ng ni Thm l c s ca Nh my thng tin anh hng.
1047
Chnh v vy, c Php v M u cn qut, bn ph V Lao rt d man, nh cha cng vi nh dn hu nh b t ph tri. Ngy nay trong xy dng CNXH V Lao l ni c nhng vn i kiu mu ca vng trung du Vnh Ph, vi nhng i c, i ch, i sn, i c, i thng... cung cp mt phn ng k nguyn liu cho cng nghip v hng xut khu. 2. Th cng, l hi, phong tc, tp qun. Vi a th kh su kn, V Lao gi c nhiu nt c xa v th cng, l hi. N mang nng thc a thn ca mt qun th c dn nng nghip vi hai nghi thc th cng chnh l: trong nh th t tin, ngoi lng th thn thnh hong. Ngoi th thnh hong v c Pht, lng V Lao cn th ba v thn l Thn Nng, Thn Ni, Thn Nc. Ni th Thn Nng l b ong gia sn cha, Thn Ni th ti b ca rng, Thn Nc th mt ngi n cnh ngun nc chnh - gi l ngh. L vt dng cng l xi, g; ring thn ni, cng bng bnh ut vi tht tru. Ngy cng l Thn Nng cng l ngy l xung ng hng nm do tin ch trong lng xem lch n nh vo cui thng t u thng nm hng nm. T Thn Ni vo m ba mi tt nguyn n, hnh l xong qu na m. Mi ngi mang phn v xng t ly may. Thn nc cng vo ngy rm thng by, cng trong ngy ny dn lng cn cng chng sinh mt ci am nh bn cnh ngun nc cui lng. Trn y l s lc v tc th cng ca dn lng V Lao. Cn nhng ngy l hi chnh c t chc nh v cha. Lng V Lao c hai nh: nh C v nh E; hai cha, cha Lng v cha Thm, l hi cha Lng theo nghi thc ca Pht gio ging nh hu ht cc lng khc. Di y l ba l hi chnh trong nm: L hi trng th nht, tng bng nht (i l) l l cu nh C din ra trong hai ngy: ngy 10 - 11 thng 11 m lch. L hi va thn b va thoi mi l l hi cha Thm, din ra ngy 5 thng 5. L hi trn tr nim vui v hy vng l l hi nh E ngy 10 thng Ging. Theo trnh t thi gian xin bt u t l hi mng 10 thng Ging, din ra nh E.
1048
nh E dng trn mt tha t phng rng mt ha. Pha trc l ngi nc, chnh gia sn nh l ging khi. C ngi v ging nc trn tr, trong vt quanh nm. Khu vc ny ging nh mt bn a c bao bc bi nhng ngn i ni tip khp kn. C l v su kn nh vy, nn xm ny gi l xm Lng. Nh trn ni t ni Thm (V Lao) l ni cc vua Hng chn lm t lp nghip dng nc thu ban u. nh E xm Lng mt vng su kn li tin ngun nc l ni cc cng cha (con gi vua) sinh sng. Theo tc truyn hng nm c vo ngy 10 thng Ging vua n thm cc con gi ca Ngi, v vic quan trng nht l kn r cho nhng nng n tui. L cu nh E chnh l tng nh li tc l . Sau mi ngy n Tt mng xun, ngy 10 thng Ging, trc khi bt tay vo cng vic lm n ca c mt nm, tt c dn lng t tp m hi nh E l vt dng cng l ba loi bnh: 1. Bnh dy trng tng trng cho bu tri 2. Bnh ut: go np gi trong hai lp l, trong l cng, ngoi l dong, hnh thp ut tng trng cho sc lao ng sng to ca con ngi. 3. Bnh nng l loi bnh lm k cng nht: go np ngm mt tun trong nc c ch t nc vi trong, mng tre, v qu s. Sau by ngy go vt kh, gi bng l cng, luc k, nn rn, bc ra bnh c mu vng ti trong sut long lanh nh chu bu - ng l ngc thc, kt qu ca mt nm cy cy vt v. Ba loi bnh ny u l bnh chay, cc nng cng cha dy cng ch to dng vua cha sau nhng ngy tt nht linh nh. Hnh l xong dn lng h mm chia lc mang v ch khng n ung ti nh. c hn trc, nh chun b tip khch ngi ngi ro bc chi xun. Trong chn ru chc phc u nm c c nhng li giao c dng v g chng kn du cu r. Nu ng thun, trong thng Ging c ci tru chm ng, thng Tm n hi, thng Mi n ci. Chn ngy cu nh E nhn nhe m hi vic trm nm cho con chu tht l mt tc l hay, p bit bao. Mng 5 thng Nm m hi cha Thm. Gi l cha Thm v cha dng ngay di chn vch dng ng ca ni Thm. Cha Thm trng ging mt ngi nh, hu cung th c nht mt pho tng Thch Ca tay hu cm quyn trng ng trong vng cu long, lng cha rng
1049
nh mt cng qun, cho khch thp phng vn cnh ngh ngi, gia sn cha c mt phin phng, cao, rng nh mt ci sp, gia phin l mt du chn to bng bn bn chn ngi thng, l vt chn vua Hng li khi Ngi t gi ni Thm v ni Ngha Lnh. Ni Thm l mt ngn ni , trong lng c cc hang ng. Th nht hang C, hang ny rng ln v su nht, cha ai i c cng hang, nghe ni c ng ln tri, ng xung m ph, b qu bi vo hang, bi s tri n ging n Hng. Th hai l hang B Cha, trong hang c bn c tin v ging Ngc, ging nh v nng nh mt chu ra mt nh, nc trong mt d bao nhiu ngi ung cng mt lc cng khng cn. Th ba l hang Bt do nh to nn, trong lng hang ging nh mt ngi cha c ching - khnh, trng ln ba to bt c uy nghim. ng bt c cng thi ln vi qu ginh li t trn gian cho loi ngi. Ngoi ra cn nhng hang nh mang nhng ci tn gn lin vi tc l sinh hot ca con ngi nh hang Th, hang Bt Mm. Trn ni hu nh c cc loi cy c trong vng, n np di rng cy rm rp v trong hang ng thm nghim c cc loi chim mung, cm th, trong ni bt l h v rn mo (ngi dn y goi l rn thn). Theo tc truyn ngy mng 5 thng Nm l ngy B Cha m ca rng, trong ngy ny h beo lng trnh ngi, rn rt nm im nh ng, khng lm hi ngi. M sng dn lng v khch thp phng t tp ti cha, tin dng l vt l on v bnh gn (mt loi bnh ut nh gm go np trn vi gio cy gn). Cng bi xong mi ngi h mm chia lc mang theo ln ni, vo hang mi n ly may, trc khi ln ni ngi ta tranh nhau m bn chn ca mnh vo du chn trn phin , lm c vic h tin leo ni khng gp ri ro. Ngy hi cha Thm thc ra n khng mang ni dung hi h, ngi ta vo cha lm l ging nh xin php B Cha leo ni tro hang vi nhng ng c khc nhau. Ngi vn cnh tham quan th t, ngi c nhu cu cn gii quyt mt vic c th ca i sng hng ngy th nhiu, cu may th khn bi hang Bt, hang C, hang B Cha. Thanh minh, nguyn ra, c hn th t vng p bt hang Th. Ngi tm tc k, bt di, ngi o c hi l kim v thuc gi nh sut nm. Ngi k khu hn leo qua vch dc ng ln chn tai mo tm l rau vi, mt ong. Ch c nhng ngi n anh thng tho trong ngh leo ni mi c c nhng c sn ny ca ni rng.
1050
Ra v mi ngi tuy mt mi nhng tho mn, h khng qun vi vng ngi cha thm t n B Cha ph h h leo ni gp may m ch h n v trm mc, c tch quanh nm ca n. Cui nm l l hi nh C vo hai ngy 10 v 11 thng 11 m lch. Pht tch ca l hi ny l tng nh li l vua Hng t khi v lp nghip ni Ngha Lnh Phong Chu. Hng nm sau thu hoch v ma v thm li t c ngi xa, dn lng m hi n mng ri cng vi nh vua vo thm mt vi gia nh kh gi trong lng. nh V Lao l ngi nh ln xy dng vo thi L, sa cha li vo thi Nguyn di triu vua Minh Mng. Ct ci hai ba ngi m mi xu, sn nh lt vn cao ngang vai cha hng ngn ngi, cho c dn lng v khch thp phng t hp xem xt t thn v biu din vn ngh. Lng nh lt gch bt l ni din ra cc nghi thc t l, ht cho, ht o. L hi c chun b rt chu o, kt thc l hi nm trc ng thi cng l chun b cho l hi nm sau. Ngi ch t chn tru nui ln g theo mt ch ring, chn ging cy rung lng. Ngi lao ng t chn nui, cy gt cho n ch bin thnh phm lm l u l trai thanh gi lch (cha lp gia nh), khng bi bm (khng c tang). Trc hi mi ngy, ngy mng 1 thng 11 m lch dn lng lm l m ca nh gi l cu hi in. Cu hi in chnh l hi ngh tr b cho ngy hi: Cc vic c xem xt v phn cng c th t dng c, chng kiu, sa ng, dn bi n phn cng ngi rc kiu, nh trng, ph trch cc tr chi. nh V Lao th vng cc vua Hng, vi ba ngi tng g ng trn long ngai, thn vng chnh ch gia, hai bn l t ph v hu tr. L hi bt u t sng sm ngy 10, hm dn lng dt tru buc vo trc sn nh, th t vo khn xin m dng, khi c ng nghim th pht lnh m tru; tru m xong chia u cho bn gip; gip no gip y nng tht xi, by l, l vt c t trn mm x (loi mm vung c chn cao) chuyn giao cho hi t. Ch t i m bnh thin, mc o thng xanh, i hia dn u on t. Hi quan vin t thn gm bn cp tm ngi mc o thng en, u i khn xp. Ch t hai tay an li, khunh vng che trc trn, cc quan vin i hng hai, tay nng l vt i nhp nhng theo ting trng, ting nhc vi cc ng tc lui ti, quay phi, quay tri, qu vi ly u theo hiu lnh ca hai quan vin ng xng ty xng. L t c ba tun (tam sinh gm tru, ln, g) su lt, trc mi tun t u c tin tu (dng ru).
1051
Mi lt t c kt thc bng vic ch t nhn l vt t quan vin t nng ngang trn trong t th qu ly ba ln. Th t nhn l vt t trc long ngai, on t lui ra ngoi sn nh chun b t tip. Sau ba tun su lt, ch t qu c vn t trn n th, cc quan vin trong hi t theo hai hng bn lp ph phc pha sau vi trng nh lin hi, pho n inh tai, khi to m mt, khng ai nghe c li no ca quan ch t. c vn t xong hi t i nm l. L tt do vin th t ph trch. T l xong dn lng h mm chia phn v lm c cng gia tin v n mng ti nh. Bui chiu ch c tr con c vui chi, ngi ln phi chun b cho l rc kiu bui ti. L rc kiu l nghi thc hnh l si ni nht ca hi lng ko di hai ting ng h (khong 7 n 9 gi ti). Kiu t gia sn nh, ch t n bi v, ni nhang t trn cung nh t vo kiu c lng, tn qut che kn. Cuc rc bt u. on rc i theo m hnh 1-8. Dn u l ch t, hai bn l trng ci, ching i, tip theo l c x ri n binh kh (bt bu, gm gio x mu, ng tru...) gip kiu thn mt quan vin c ngi trn mt ci tn do trai lng khing cao gn ngang kiu, dng trng khu lm hiu lnh, iu khin i rc m bo kiu lc no cng cn bng d phi r ngot hay ln dc, xung dc. Tip sau kiu l i bt m, (kn so, nh, sinh tin) v vin trng i cho. Trong trang phc din vin thng l mt v tng m trng vo ng ta ngi ta bit c tch tr din trong m hi, cui cng l dn lng i hng hai reo ci ni n o si ni. V l rc trong m nn on rc i trong nh sng ca n lng, n bng, m uc sng rc mt vng, trng xa nh mt dng sao di ng. n nh ch t, bi v ni nhang c t trnh trng trn bn th ch nh, ch t lm l thnh vua th hng l vt gia nh dng tin. Ngoi sn, ting trng, ting nhc theo nhp trn tin ni ln, vin trng on cho cng mt trai lng trong i bt bu biu din v ngh ma i trng nh hai chin tng trc trn tin thn thnh hong thng ngon v dn lng mua vui. Khi nhang gn tn, ch t l t n vua ban thng cho hai ngi biu din v ngh, dn lng rc vua tr li nh lng. Rc kiu l mt hot ng trung tm ca l hi, si ni c lc rc i cng nh khi rc v.
1052
Cuc vui rc kiu va kt thc, trng cho ni ln, quan vin vo cm chu, dn lng t tp hai bn sn nh xem ht. Tr din trong m hi thng l hai v; M u l mt v tung trch trong cc tch truyn ca lch s Trung Quc. Tip sau l mt v cho da vo cc truyn trong lch s vn ha dn tc. Tr vui din ra thu m sut sng, cun ht t k cng inh n ngi giu c, t vin ch t n m m, trng tun. Sang ngy th hai (ngy 11) l hi din ra khc hn, dn lng v thn thnh hong nh tch bit ch khng ho nhp trong khng kh t l, rc xch, din tr ca ngy hm trc. Trong ngy ny, ch t v th t lm l cng thn v nhn l vt ca khch thp phng c quan h, c bit vi dn lng dng tin. Dn lng tham gia vo cc tr chi nh thi vt, ko co, nh u, nh c... n tra, dn lng h l sa mm, n ung linh nh. Sau ba i tic, l hi i vi dn lng coi nh vn, nghi l thu hp trong gii quan vin c chc sc nhm chun b cho l hi nm sau. Lng c 4 gip, mi gip c tin c mt ngi thi chn lm ch t hi ti. Tiu chun chn kh ton din, ngi lm ch t phi c a v x hi, trnh hc vn, phi c thng vit tho c ch Hn v ch Nm; hon cnh kinh t kh gi, t nh ca n tin bc, iu kin rc vua v thm nh. Ngoi nhng tiu chun chung , ngi ta cn xem xt k n xu th: phi l i ln, khng vp vp nhng t xut nh tai nn hoc tang ma. Bn ngi c chn ca bn gip c lm c dng vua, gi l c nhm d thi. Tuy l nhm tin vua nhng cng n gin, c ch c ba mn chnh: ch ln nng, g thin luc, chim ngi rn, ch khng cu k nh c khao vi nem, ninh, gi, mc. Ngoi ba mn nhm vi xi trng, ru l, c d thi cn c xi v ch ng (mn ny chc cc quan vin t thm ra n trng ming lt d, gii ru lc m khuya). C thi t xong, ch t cng vua, xin m dng, vua ng nghim vo ai, ngi c gii nht v tr thnh ch t trong l hi nm ti. Cng vua xong, c thi tr thnh c nhm, gia nh c c th b sung thm nhiu mn cc quan vin n ung cm chu nghe ht o v nh t tm sut m. Sng 12 thng mt (11) hai ch t cng vi th t lm l t vua, ng ca nh. Khc vi nh E, cha Thm sau l hi hu nh hoang vng, c tch. nh C va l ni th thn thnh hong va l tr s, mt
1053
trung tm chnh tr, vn ha ca dn lng nn khng bao gi vng v./.
N.V.H - D. H.T
1054
Hi lng V Lng
Phm Minh c - Phm Th Nt - Phm Th Lan
t rt lu, hi lng V Lng (huyn Tin Hi - Thi Bnh) c

tc chi tru, mt tn ngng nng nghip c ca c dn cc tnh ng bng Bc B ni ring v c dn trng la nc ni chung. Cng nh Sn (Hi Phng), hng nm, c n ngy mng 10 thng 8 V Lng li vo hi. Sng sm mng 10, ton th thnh vin trong x ly t p thnh miu pha ng, sau lng t chc rc t v thnh hong t hai miu v nh khai hi. Sau l rc t v thnh hong l nhng hot ng vn ho si ni: chi tru, chi bt vt, thi ln lnh, u c ngi... trong chi tru l hot ng ch yu ca hi. c chi tru vo thng 8, ngay t u nm mi gip ca x tuyn chn trong s tru ca gip mnh ly mt con tru c to kho, sng cong vnh nhn, di, giao cho mt gia nh c kinh nghim chm sc tru chu o. Gn n ngy hi ngi ta tt cn ci ao ln trc nh, quanh ao c bao bc bi mt hng ro kh kin c. Sau l trnh tru (cc th tc trnh tru vi c tn thn ca lng), ban t chc cho 4 con tru i din cho 4 gip ca x ln lt xung ao cn sau khi tru c ung ru v che kn mt bng mt gii vi iu. Sau khi b vi che mt, i tru gm gm nhn nhau ri bt ng chng lao vo i phng. Cuc chin u din ra tht d di trong ting trng, ting h t v cng ting reo h c v ngi xem ng kn vng trong, vng ngoi quanh ao cn. Cng nh i tru cng hng...Cuc chi tru ko di cho n khi mt ch tru thua cuc b chy hoc b i th hc cht. Ch tru thng cuc c dn lng mang c, lng ra rc rt long trng t ao cn n sn nh. Ch tru thua cuc cng c a ln sn nh ch cng lm tht vi ch tru c cuc lm l t thn, sau l t thn tht tru c chia u cho cc thnh vin trong gip.
1055
Ln lt cp tru th hai, th ba... tc khc c la xung ao cn tm mt i th chin thng, tiu chun vo d trn chung kt... Nhng nm gn y, ngi d hi chi tru V Lng cn b cun ht vo khng kh thng v. M hi l 18 c gi hoc 12 chng trai kho mnh, gn gng trong trang phc mu rc, mang c vi nm mu sc s ma iu m c vo trn. Gia hi l cnh chi tru ca hai gip v kt thc bng mt cnh rt c sc cnh bt tru thu qun: mt ngi cao tui c sc kho, gii v ngh xng vo gia hai ch tru ang ui nhau, r i chng ra cho c on ngi t lao vo nm sng, ko ui, lng, c bng, x mi ch tru b thua cuc li. Tc chi tru (Tin Hi- Thi Bnh) v Sn (Hi Phng) l c quan h vi nhau v u c lin quan n cuc khi ngha nng dn th k XVIII do Nguyn Hu Cu lnh o. Sn cng c l t Nguyn Hu Cu v tc chi tru nh V Lng. Dn V Lng ra Sn c gi l cu dn. i vi cc dn tc trng la nc, con tru tr nn gn gi, thn thuc, n c i vo l hi ca mi vng qu. Tc chi tru V Lng khng ch dng li tr thi ti, u sc m cn mang ngha ca mt tn ngng nng nghip c. Ngi nng dn y cho rng nm no, gip no thng cuc s c lng thng ln v nm lng lm n kh gi, khng b mt ma, khng b thin tai, ch ha e da... Ngoi tc chi tru hi l V Lng cn c nhiu tr vui khc; loi b nh hng ca tn ngng tn gio, tc l thi ln lnh V Lng tr thnh mt tc l p, n c tc dng khuyn khch chn nui, iu ny c ngha rt tch cc vi mt vng qu nng nghip. c bit, tr chi c ngi V Lng mang nt c o: ngi tham gia chi c khng phi l phi my ru m ton gi ng trinh. Cu ca dao: Nht mm l gi V Lng c l c ngun gc t tr chi ngy hi ny. S xut hin ca cc c gi duyn dng, xinh p trn sn chi lm rung ng tri tim khng t cc chng trai i hi. H mong n hi khng ch xem hi, thng ngon nhng tinh hoa trong vn ho truyn thng ca ngy hi, m cn xem ngi. Sn hi V Lng thc s tr thnh ni gp g v xe duyn ca bao cp trai thanh gi lch.../. P.M. - P.T.N P.T.L
1056
hi lng v ngh v tc thi an nong

nguyn thanh
Lng V Ngh nay thuc x Thi Hng, huyn Thi Thu, tnh Thi Bnh tng ni ting l mt lng khoa bng vi hai cha con tin s Ung S oan (1694- 1784) v Ung S in (1736- ?). nh lng V Ngh th v hong gip h Bi qu Hng Yn, cha r lai lch trong qun th vi n th v ng l Giang Th Cm Dung (?) ngi lng V Ngh. H Giang vn c truyn thng khoa bng v king hu phi i thnh h Ung. (Ch Giang v ch Ung vn c t dng gn ging nhau). Xa hi lng V Ngh thng c m t ngy 12 n 15 thng 11 nhn dp k c ng v lng vo m gi Thnh Mu vo 20 thng 9. Hi lng V Ngh xa l mt trong nhng hi ln ca huyn Thanh Quan. Ngoi nghi l rc t th thnh hong, th Thnh Mu (Cm Dung cng cha) vi nghi thc rc cng ng t 3 ngi nh th ba ngi con ca c ng h Bi vn c cng khai khn, nh gic m lng V Ngh, hi lng cn c nhiu tr thi ti mang tnh thng v nh vt cu, vt , bt vt, leo cu my, u roi, ma ln... c bit cun ht s tham gia ca cc gip trong lng l hi thi th chim v hi trnh ngh an nong. Hi thi th chim cu vn l mt th chi tao nh nhng lm cng phu. c th tham gia thi, xa cc gip phi c ngi nui chim v hun luyn hng nm. Mi gip tham gia thi c 10 con chim b cu. Vo cuc thi, ban gim kho v mt vng trn gia sn nh, theo iu khin ca ng ch kho, tng gip a chim vo thi. C 10 con chim c th bay ln thnh n, nu c con no bay ra ngoi vng trn coi nh khng t. Chim ca gip no ln p, bay chm s c gii. Vic kh ot gii cho cc gip th chim l hun luyn vo ngy thng vn t ngi trong khng gian yn tnh. Khi vo thi, ngi ng ting h reo, ting ching, trng no ng lm chim d s n. Hi thi an nong c xem l mt hi trnh ngh an my tre. Hin ti vng ny cn c a danh Qun Nong. Ngoi ngh nng, ngh an r, r, nong, nia lng V Ngh xa kh thnh t, gip no cng c
1058
ngi an gii. Hng tre an ca lng V Ngh xa c mt nhiu ch lng trong vng. Tuy vy git gii trong hi, cc gip u phi t chc luyn tp t trc nhiu ngy, ngi chuyn ra nan, ngi chuyn vt nan, ngi chuyn vt vnh, cun cp, ngi chuyn cp... Vo hi thi mi gip c mang 1 cy tre cy, my v 5 ngi vo d thi. Vic chn tre, chn my vn ph thuc con mt ca ngi snh ngh an nhng chn tre c no an c nong to li m bo thi gian, khng tha vt liu l s tnh ton tinh tng ca tng gip. Theo hin lnh trng, cc gip bt u ch tre, pha nan. C nm ngi d thi u thon thot, ngi no vic y theo dy truyn lm ra chic nong. Ch tre sao cho khng b nnh hi, pha nan sao cho tn dng ti a cc on gc, on ngn, vt nan sao cho u, cho bng, my ch sao cho khng b vi. Chn on tre lm vnh nong th no khi cp khng b ng. Ngi an phi ct nng u bn pha gc khi dt bn gc khng phi ch. Ching trng dn v cao tro c v ca khn gi l thi im cp nong. T mt khun o sn sao cho va cp nong ln u, trn v dng cc mi my cho u cho p. y l mt trong nhng thao tc i hi k thut nhp nhng ng b ca c 5 ngi. Ban gim kho s tnh im nht, nh, ba v thi gian, nong to, nong p, cht lng an, cp v tit kim tre, my. Sau tng cng trao gii cho tng phn v gii tng th. Nhng nm gn y, khi hi lng V Ngh c m li, c mt s tr chi dn gian c khi phc nhng hi thi th chim v hi thi an nong khng khi phc c v nhng ngi chuyn an hng tre dn dng khng cn nhiu v nhng ngi hun luyn chim cu cng tha tht dn. l iu ng tic cho mt l hi trnh ngh c o./. N.T
1059
Hi vt lng yn ni
Nguyn Hu Thc
n Ni l mt lng qu tr ph thuc x ng Quan (H Ty), nm cnh quc l ni hai th x Sn Ty v H ng, bn bi bi: Sng y chm ngun qua Ph Quc, cch huyn l Quc Oai 1,5 km. Trc cch mng thng Tm, lng Yn Ni gi l x Yn Ni, huyn Yn Sn, ph Quc Oai. L vt ca lng ni ting t xa nhng khi nguyn t bao gi nay khng cn ai nh r, ch bit ngh vt gn lin vi ngi nh th do dn hng cng xy dng to p vo thi L, nm Chnh Ha nht nin (1680). Hin nay trong nh cn lu gi mt s bc cn g chm tr cu k, m sc thi dn d. V nh bc cn chm hnh rng, mt trong bn con vt t linh (long, ln, quy, phng) lm trung tm, xung quanh l 19 con giao long v 6 con ngh mnh trn. bc cn ny, ngi ngh s i xa mnh dn chm 9 ngi cc t th khc nhau. Ngi ci trn u ngh, u giao long tai di, li c ngi nm trn mng vut rng, c bit c mt ph n ang ngi c giao long nh n v i trai gi ci hai u rng con ang nhoai ngi ra b vai nhau. t c bc cn no phn nh thi i sinh ng nh th. Ci thi i m uy quyn ca vua cha chng cn thing na di con mt ca ngi dn. nh Yn Ni th ba v thn lm thnh hong ca lng: Thn Tn Vin - ngi anh hng tr thu, ngi anh hng khai sng vn ho, c ngi xa suy tn l mt trong t bt t, M Nng cng cha - con gi Hng Vng th 18, v ca thn, v v thn Cao L - tng ti c cng sng ch ra dn n y li cuc xm lng ca gic Triu thi An Dng Vng. Hng nm lng m hi tng nh cc v thn lng vo ngy 12 thng 2 m lch (tng truyn ngy sinh ca thn Tn Vin). Bui sng c lng t chc rc kiu Thnh. Dn cc xm xut pht t 3 qun cnh lng (Qun Ta th Tn Vin, Qun Dc th Cao L, Qun th M Nng) dng hng n rc c v kiu bt cng rc bi v, bt nhang cc v thn t qun v nh. Cuc hi nhp ca ba m rc t ba hng v sn nh lm khng kh ngy hi tng bng. Hin nay gian gia nh cn lu cu i c phn nh ngy hi trn:
1060
Phin m ch Hn: * Phin to thin cao ng b tun * No duyn phong tng c trung ho Dch ngha: * Uy nghi gia tri cao cc v thn th * No nhit hi dn, ting ngi ho ting trng Nhng nm ma mng phong ng ha cc, i sng dn tnh kh gi th lng m i hi mi cc c lng Ph Vinh, huyn Chng M (anh em kt ch) n d, li mi hai phng cho bn huyn n cho ht. Ngy u tin hai phng phi thi ht cc c ca lng st hch chm xem phng no ht hay, din xut tt th mi c li cho ht phc v nh m. Mun thm tr vui cc c vo mi dn Mng vng Lng Sn - Ho Bnh n tham gia chi cc tr dng cy nu c vng trn nh ct trai gi Mng thi nm qu cn qua cc vng trn y. Ngi Mng cn c i cng trn 10 chic do cc c gi nh trnh din lin tc trong ngy hi. Trai inh lng Yn Ni cn din tr nh gy. Nhng c o nht ca hi lng Yn Ni vn l tr vt. Hi d to hay nh nht thit phi c xi vt. Ngi lng cho rng nh ca lng c t bao gi th vt ca lng c t thi y. Vt l mt hnh thc by t lng bit n ca dn lng i vi cc v thn lng ph tr cho dn khang, vt thnh. Do vy bui chiu trc khi khai trng xi vt phi lm l th thn,phi c hai ng gi ca lng vo vt th, biu din nhng ng tc p ca ngh vt. Vt truyn thng ca lng Yn Ni gm c ngi cm chu, vai tr nh trng ti thi u, thng l c gi tinh tng ngh vt nhanh tay nhanh mt, dng ting trng iu khin trn u, lc thi thc nhc nh cc vt tng cng thi u, lc du dt gin s gng co, lc cc ting trng cnh co vt no dng ming him hoc khng nh s thng thua. Trng vt cn l ngn ng ca hi vt vang xa nh mi, nh gic ngi ti xem. Ngi vo vt gi l vt, ng kh ci trn. Trc lc u cc vt phi lm l ra mt, gi l xe i trnh din cc ng tc hay, l dp thm d tinh thn i phng v biu hin tinh thn t tng ca l vt. Cc vt lng Yn Ni xe i bao gi cng mang phong cch biu din ring, nt mt ti vui hai tay m rng nh hai cnh chim bay.
1061
Xi vt xa lng bao gi cng c mt vt ng gi gii vt cc ni vo ph gii. gi gii phi thng hai keo lo, mt keo kho lo v ba keo thng tip vt n ph gii. Khc vi vt nay, vt c truyn khng phn hng cn m coi trng s do dai, ti nhanh tr, ming vt c o. Hai vt c th i co, la ming nhau ko di c bui. Ai la gii s thng. Ngi thua b i phng vt ng phi bng hoc b nhc bng c hai chn ln. Cc c quan nim ngi b nhc bng hai chn th khc no cy b nh bt gc, khng dm ng xi vt na. n hi vt lng Yn Ni, chng ta d nhn ra nhng nt sau: 1. Mn vt l mt sinh hot vn ha n su vo tm t tnh cm ca mi ngi lng to ra thc thng xuyn ham m tp luyn. Ngi dn Yn Ni xa bm ven dng y. t trong ng ln nhn trng, chim kh ma thi. t ngoi gieo trng ch mt v, phi nm l sm, ma mng b l cun sch tong, cng sc coi nh mt c. Thu y ngi Yn Ni vt v lm. Cng nh bao ngi dn x oi n cm th t, sn khoai th nhiu, hn ai ht h thm tha v qu hng h. vy ngi Yn Ni ca x oi cn c cc hn chng th c cu ca: Con gi Yn Ni u trc, vy cc, chn ch Quanh nm au mt t th mt au C cc lm cng nhiu kht khao. Ci kht khao ln nht ca ngi Yn Ni l mong sao kho mnh. Kho mnh xua ui bnh tt. Kho mnh ch ng i ngho. Kho mnh ng ngha sinh tn l kht vng thng trc trong mi ngi dn Yn Ni. Nhng mun kho mnh phi tm cho mnh mt phng tin. Phng tin g y? Cha ng ngi Yn Ni thng minh chn ci phng tin: rn luyn sc kho ton lng qua ngh vt. Vt l mt mn n vn ho, nm n k tip nm kia tr thnh truyn thng. Do vy, n nay ngi Yn Ni h nghe ting trng vt l n nc r nhau i xem. Cc c nm cm n ng i n cc xi vt xa. Nhiu xi vt quanh vng, nu vng cc vt Yn Ni v tranh gii th vt nm km vui. Dng nh c lng Yn Ni gi, tr, gi, trai u thng tho cc mn, ming, lut l, ting lng ca ngh vt. V hi lng nm no lng cng m hi vt. Nm i hi, hi vt m 7 ngy, nm hi l m 3 ngy. Ngoi cc ngy hi lng, vt Yn Ni r nhau i vt cc xi khc.
1062
Sut nhng thng xun i vt th thi, ch nh, cc vt li dn sc vo tp luyn. H ho hng gnh ct ven b y v thnh xi vt. Tp nng, b nhng ci , tp gng nhng ci ln bng, tp dng tay vn nhng thn cy to, tp kho, , b, bc... nng cao th lc v sc kho thi u. Trong sut nhng thng i vt cc vt ca Yn Ni n ung sch s, khng n x b, ru ch b tha v c thc kim dc, tt c cho thi u t hiu qu cao nht. Trong nm nhng thng c trng, trai lng tm bi c tp vt. Cc em b i th tru, th vui nht l ln b vt nhau xem ai thua, ai thng. 2. Truyn thng tng nh t tin. Nh thnh l, nm no cng vy, h n tun u nm mi, sng mng 4 thng ging, ng trm l vt Yn Ni li sm mt mm c, gm mt mt ln, mt mm xi, mt bnh pho, cau tru, ru ko hng ra nh l tam v thnh hong ca lng sau hp bn cng vic ca l vt cho ma hi ti. Bui chiu cc vt l khai trng nh, sau hm mi d vt cc xi trong vng. l truyn thng tt, phn nh tnh yu tha thit mnh t chn rau ct rn ca cc vt nn h ginh nhng gi tr tinh tu nht ca ngh vt biu din ngi lng c hng th trc sau mi n ngi ngoi lng. 3. Tn cng nhanh ginh phn thng. Vt c nhng ming bc i (bc c hai chn i th), bc mt (bc mt chn), bc trong (lun tay mc trong kheo), bc ngoi (lun tay mc t ngoi vo kheo), ngc: o tay la lc i th s h chui qua nch ra pha sau, quay ngay li m ngang eo, nng i th ln, qut xung ginh phn thng. Nhng cc vt Yn Ni c s trng nht l hai ming: ming th nht l gng, ang t th vn i phng, bt cht qu xung, chui u qua nch, mt tay ko tay i th, tay kia nng chn, dng sc gng lt i th qua u, ng trng bng. Ming th hai l ming b. Vi phng chm yu th gi cho chc, kho lo la khi i th s h l chp nhong tn cng dt im. Ming ny phng gp i phng to ln, vt Yn Ni s ch ng b, nu i th khng bit cch bt s bt ng tung ngi bt dy qut ng i phng. 4. Tinh thn tp th. Nhiu ngi ngh rng: cc vt i vt l ginh thnh tch c nhn ct ly thng cc hi lng. Yn Ni khng hn nh th. Vi mc ch ot gii mang nim t ho cho l vt ca lng, nn n cc xi vt, hng ca lng cng n, ct c ngi vo vt. Cc vt
1063
hng thng vo vt trc cc vt ng ngoi theo di, xem i th gi gii, thin ming g, d ming g. Sau hng gp nhau trao i, tm cch hn ch s trng ca i phng. Khi c ca lng gi gii ri th vt khc ca lng c gii hn cng khng vo tranh gii na. 5. Vt th hin o c lm ngi. Mn vt c truyn trnh nht l lao u, ngc u, lc u, qung hu... ngha l cc ng tc vt phi a tay vo trc, u vo sau, th mi khng gy thng tch cho i th. Hng Yn Ni vt lng v i khp hi vt x oi khng bao gi dng mn him, mn c hi ngi. Xa kia lng no gi cc mn him khi vt s b cc c x l nghim khc nh cho hng nh cnh co, khng cho nhp l, cm i vt. Do vy cc vt ca lng Yn Ni i vt, vt rt ti m khng hiu thng. Vic gy g nh nhau l rt k. V th xa c mt s xi sinh chuyn ln xn, chng nhng ngi lng m c dn hng x u c thc bo v hng ca lng Yn Ni. Ngay c nhng lc b thua hay b i th ni khc chi c, vt Yn Ni cng rt t tn th hin o lm ngi ca cha ng, to ra phong thi vt ung dung, tnh ti, p mt. 6. Mnh t ca nhng ngi kho. Sc kho l vn qu nht ca con ngi. Truyn thng vt ngm vo mu tht cc th h ngi lng Yn Ni, to ra ni ny c rt nhiu ngi kho, gip h lm c nhiu iu b ch cho x hi. Dn lng cn truyn li thi L Thnh Tng c c Vng Khc Mi ngi lng Tin s nm Hng c th 15 (1485) kim Lc s trong triu. Trc nm 1945, c c Vng Lan i vt tng gp nhng to gp ri mnh, thi sc cui cng i th phi chu thua c. Dn lng gi c l c giang ho ngha l ngi do dai nh cy giang ho. C trm l Nguyn nh Trnh, lng m hi ng gi gii xi lng, cc lng danh nh Hai en tnh Bc, Hai Nc tnh ng, Quan Bch l vt Ct Qu, Bn Tri, Qun Cu, Hai Bn vng Thch Tht v tham gia vt m khng ly c gii. C Nguyn nh c c k nng gng ngi ngoi khnh hai ci ln bng, th mt ci hai ci ln nho. Ri cc c Nguyn nh Bng, Nguyn nh Chin, Vng Vn Chc u l cc vt ni lng. Vi truyn thng lu i, vt lng Yn Ni hnh thnh nhng phong thi thi u ring mang c trng vn ho ca mt hi vt
1064
tiu biu ca x oi c nhiu ngi trong nc bit ti v mn m./. N.H.T
1065
l hi Yn Th
*
Nguyn c Nng
Hong Hoa Thm v cuc khi ngha Yn Th, chin khu Phn
Xng l mt biu tng p, chi li ca truyn thng yu nc v kin cng chng ngoi xm ca dn tc ta. Lch s v truyn thng qu bu ang c ta sng v khch l bng mt hnh thi sinh hot vn ha cng ng ca cc lng x min ni Yn Th: l L hi Yn Th. Cch y hn chc nm c s ch o ca UBND tnh H Bc, c s khch l ca B Vn ha - Thng tin, ca Vin s hc Vit Nam v cc c quan khoa hc x hi Trung ng, c s hng dn v gip ca S Vn ha - Thng tin tnh H Bc, huyn Yn Th long trng t chc l hi k nim 100 nm cuc khi ngha Yn Th (16-31884 - 16-3-1984). Vi s chun b chu o, c ni dung phong ph, hp dn, nm u m hi thu ht nhiu vn ngi hnh hng v chin khu Phn Xng d hi. T theo l hng nm n ngy 16-3 l hi c t chc, ngy cng thu ht ngi Hoa, nhn dn trong vng, nhiu ni trong nc v khch nc ngoi v d. Nh truyn thng lu gi nhng hin vt ca cuc khi ngha Yn Th cng c xy dng t nm 1984 n on khch t Lng Sn n Minh Hi, cc on khch nc ngoi, ng nht vn l trong nhng ngy l hi. Nhp thn vo l hi ngi xem cng thy hp dn v d nhn ra nhng nt va hin i, ti mi, va m tnh cht truyn thng ca l hi dn gian c kt hp cht ch v nhun nh. Thi gian t chc l hi vo ngy 16-3 dng lch, ng vo ngy nng dn Yn Th n pht sng u tin khi thc dn Php tin qun n nh chim vng Yn Th nm 1884. 16/3 vo khong gia thng 2 m lch thi im ca ma l hi x Bc, khi m vic gieo cy xong, thi tit m p, trong nhng nim vui; ngy xun con n a thoi, khin mi ngi cng c dp thnh thi vui xun, try Hi. V th, l hi Yn Th c nhn dn hng ng n nc.
*
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
1066
"Nga xe nh nc, o qun nh nen". Hi Yn Th tr thnh hi huyn, hi tnh v hi x Bc. Hi Yn Th l biu tng ca tinh thn thng v, cng vi hi Lim vng Kinh Bc, l hi ca th ca mang tnh tr tnh, l hai hi ln nht ca tnh H Bc, ni ting c vng x Bc. a im m hi ti n Phn Xng xa, bn doanh ca cuc khi ngha (nay thuc x Phn Xng huyn l Yn Th, tnh Bc Giang). Vi mt khong khng gian rng, thong gm cc i g rng phng, rng cy xanh mt, n tri ca ngha qun xa xung quanh l ng rung xm lng, ph ch sm ut. Chnh ni y cn l di tch ca i bn doanh xa nh : n tri, tng ly, n cha xen ln nhng cng trnh vn ha mi c xy ct kh qui m, b th nh tng Thm, sn v vt, sn vn ng, vn hoa cy cnh... i truyn hnh, truyn thanh Yn Th... Mt khng gian nh vy va thun li cho vic t chc l hi va hp dn du khch mi min v d hi bi c dp c nhp thn cng vi cnh quan va hng v, va him tr ca a bn xy ra cuc chin u ca ngha qun Yn Th trong sut 30 nm tri chng Php. Nhn dn cc dn tc Kinh, Ty, Nng, Cao Lan, Hoa... thuc cc lng x vng Yn Th xa (nay, thuc 2 huyn Tn Yn v Yn Th) l lc lng chnh tham gia t chc l hi vi nhiu hnh thc din xng phong ph. Hi Yn Th c t chc theo 2 phn r rt l phn l v phn hi. Phn l chnh l l dng hng (c kch bn ring). - Trc gi khai mc cc lc lng tp kt cch l trng 5001000m c t chc theo m rc, (on) i ng chnh t theo s ch huy tin vo khu l i. - Chun b cho l khai mc n nh i hnh i ng v ch huy bui l v mt s quan qun i, c on ch tch, on khch, c tn binh, c qun nhc v cc khi lc lng. - i rc la truyn thng (do 10 vn ng vin) rc la t n Phn Xng chy n c ch l n v chm vo bn la; ngn la truyn thng bng chy, ng ch ch l pht biu vi cu ngn gn. - i rc c T quc, c hi, c th thao c a vo chn ct c chun b ko ln.
1067
- C hnh Quc ca (on qun nhc) kt hp ko c, quc ca va dt pho n rn tan, trng v thanh la, ting n bn n, sng pho hiu t ba n gn nht bn (Phn Xng, An ng, H Chui). - L dng hng: C li gii thiu tng on. - L diu hnh: Sau phn l dng hng, l l khai mc v l diu hnh cc lc lng v l hi trong ting thuyt minh v nhc diu hnh ca qun nhc. Thng i u l trch on ca on tung H Bc. Thm, B Ba v mt s tng lnh gm, gio tut trn oai phong lm lit ngi trn xe t c ha trang (kiu xe rc ca cc l hi ln). Ln lt i theo sau l cc khi lo dn qun n mc theo kiu tng lnh. Ngha qun Hong Hoa Thm khi xa, n v dn qun, s t k ln, cc on vn cng, vn ngh, v thut, va i va ma ht. Cui cng l khi ngha qun ci t 50-100 nga tin qua l i: n mc theo trang phc ngha qun Thm, c cc thiu n xinh p tng hoa n on qun chin thng t chin trn tr v lm cho bui l cng m tnh truyn thng v hin i. Phn Hi : - M ca gii thiu, hng dn khch thm quan nh truyn thng Hong Hoa Thm, khu n tri Phn Xng, hot ng ca cc c b n th, nh th B Ba, cha Lo (cc c cng bt, n khch thp phng sut my ngy m) n khch n thp hng, vng cnh cha... c i xe song m trang tr ngy hi ca cc x Phn Xng, Tn Hip, ng Lc, Tam Hip a khch i thm cc n tri cch khu trung tm t 1-3 km nh n H Chui, ng Hom, Bi Mt, cha Dnh Thp, H Ny... ch, xe, nga c sn khu ha. + Biu din v thut ca cu lc b Hong Hoa Thm tng t huy chng vng hi thao v thut ton quc v tnh c on v s tr p... ca n v c cng trng s quan c cng: Biu din cc tit mc v hin i v c truyn ca b i c bit tinh nhu Vit Nam. + u vt ti si vt Thm trong lng khu l hi. + u v Sn i, gng ca cc v s Yn Th vi cu lc b v thut th x Bc Giang, Lng Giang...
1068
+ u bng: huyn c gii bng truyn thng 16-3 u tranh gii 2 huyn, gii nht Tn Yn, Yn Th, c nm n cc i A1 nh Cu lc b Qun i, ng st v thi u giao hu trong chiu 16/3. + Gii cu lng hi Yn Th, gii bng bn, bng chuyn, gii chy v trang huyn Yn Th hng ng vn ha th thao (27/3). + Thi bt cung, bn n, ai c im cao c gp ngi p hi Lim. - Lin hoan vn ngh qun chng nhng ging ht hay ca thanh nin Yn Th ti sn khu ngoi tri ti trung tm l hi. - Thanh nin cm tri v sinh hot hi tri thiu nin t chiu 15 qua m 16/3; lu tri lng ly, trai thanh, gi lch tp np. Ti 16/3 v hi Quc t ti hi tri thanh nin, kt hp t la tri, t cy bng bn tng i Hong Hoa Thm, cng vi mng li in mu sc, lm cho c vng hi rng ln lung linh t nh sng huyn o lm k v c mt vng. - Gii thi u c tng bng cc thiu n xinh p vng Yn Th c kn chn ti cc trng PTTH, cc x on thanh nin... c n mc theo tng v qun c t chc chu o, c thuyt minh, u nh thi u trc 1-2 ngy, chiu 16 v sng 17/3 u tranh gii gia cc tnh, huyn nht, nh, ba, t bng bn c, trc tng i vi cc qun c l cc thiu n xinh dp, cc b lo snh c cm cuc u tr, c ng o nhn dn theo di hng gi. Cc tr chi dn gian khc nh bt mt bt d bng con d tht, chi g, nh u, c tri u trn c vng hi. Phn l c t chc chu o trang nghim, cc hot ng vui chi sinh ng hp l v thi gian v khng gian, hng qun th lch lm, mi cho qu khch vi cc mn n, c sn, c c mn n c truyn a phng m t thi Thm quen dng./. N..N
1069
l hi Yn Th
*
Nguyn c Nng
Hong Hoa Thm v cuc khi ngha Yn Th, chin khu Phn
Xng l mt biu tng p, chi li ca truyn thng yu nc v kin cng chng ngoi xm ca dn tc ta. Lch s v truyn thng qu bu ang c ta sng v khch l bng mt hnh thi sinh hot vn ha cng ng ca cc lng x min ni Yn Th: l L hi Yn Th. Cch y hn chc nm c s ch o ca UBND tnh H Bc, c s khch l ca B Vn ha - Thng tin, ca Vin s hc Vit Nam v cc c quan khoa hc x hi Trung ng, c s hng dn v gip ca S Vn ha - Thng tin tnh H Bc, huyn Yn Th long trng t chc l hi k nim 100 nm cuc khi ngha Yn Th (16-31884 - 16-3-1984). Vi s chun b chu o, c ni dung phong ph, hp dn, nm u m hi thu ht nhiu vn ngi hnh hng v chin khu Phn Xng d hi. T theo l hng nm n ngy 16-3 l hi c t chc, ngy cng thu ht ngi Hoa, nhn dn trong vng, nhiu ni trong nc v khch nc ngoi v d. Nh truyn thng lu gi nhng hin vt ca cuc khi ngha Yn Th cng c xy dng t nm 1984 n on khch t Lng Sn n Minh Hi, cc on khch nc ngoi, ng nht vn l trong nhng ngy l hi. Nhp thn vo l hi ngi xem cng thy hp dn v d nhn ra nhng nt va hin i, ti mi, va m tnh cht truyn thng ca l hi dn gian c kt hp cht ch v nhun nh. Thi gian t chc l hi vo ngy 16-3 dng lch, ng vo ngy nng dn Yn Th n pht sng u tin khi thc dn Php tin qun n nh chim vng Yn Th nm 1884. 16/3 vo khong gia thng 2 m lch thi im ca ma l hi x Bc, khi m vic gieo cy xong, thi tit m p, trong nhng nim vui; ngy xun con n a thoi, khin mi ngi cng c dp thnh thi vui xun, try Hi. V th, l hi Yn Th c nhn dn hng ng n nc.
*
C b sung t liu ca mt s tc gi khc.
1066
"Nga xe nh nc, o qun nh nen". Hi Yn Th tr thnh hi huyn, hi tnh v hi x Bc. Hi Yn Th l biu tng ca tinh thn thng v, cng vi hi Lim vng Kinh Bc, l hi ca th ca mang tnh tr tnh, l hai hi ln nht ca tnh H Bc, ni ting c vng x Bc. a im m hi ti n Phn Xng xa, bn doanh ca cuc khi ngha (nay thuc x Phn Xng huyn l Yn Th, tnh Bc Giang). Vi mt khong khng gian rng, thong gm cc i g rng phng, rng cy xanh mt, n tri ca ngha qun xa xung quanh l ng rung xm lng, ph ch sm ut. Chnh ni y cn l di tch ca i bn doanh xa nh : n tri, tng ly, n cha xen ln nhng cng trnh vn ha mi c xy ct kh qui m, b th nh tng Thm, sn v vt, sn vn ng, vn hoa cy cnh... i truyn hnh, truyn thanh Yn Th... Mt khng gian nh vy va thun li cho vic t chc l hi va hp dn du khch mi min v d hi bi c dp c nhp thn cng vi cnh quan va hng v, va him tr ca a bn xy ra cuc chin u ca ngha qun Yn Th trong sut 30 nm tri chng Php. Nhn dn cc dn tc Kinh, Ty, Nng, Cao Lan, Hoa... thuc cc lng x vng Yn Th xa (nay, thuc 2 huyn Tn Yn v Yn Th) l lc lng chnh tham gia t chc l hi vi nhiu hnh thc din xng phong ph. Hi Yn Th c t chc theo 2 phn r rt l phn l v phn hi. Phn l chnh l l dng hng (c kch bn ring). - Trc gi khai mc cc lc lng tp kt cch l trng 5001000m c t chc theo m rc, (on) i ng chnh t theo s ch huy tin vo khu l i. - Chun b cho l khai mc n nh i hnh i ng v ch huy bui l v mt s quan qun i, c on ch tch, on khch, c tn binh, c qun nhc v cc khi lc lng. - i rc la truyn thng (do 10 vn ng vin) rc la t n Phn Xng chy n c ch l n v chm vo bn la; ngn la truyn thng bng chy, ng ch ch l pht biu vi cu ngn gn. - i rc c T quc, c hi, c th thao c a vo chn ct c chun b ko ln.
1067
- C hnh Quc ca (on qun nhc) kt hp ko c, quc ca va dt pho n rn tan, trng v thanh la, ting n bn n, sng pho hiu t ba n gn nht bn (Phn Xng, An ng, H Chui). - L dng hng: C li gii thiu tng on. - L diu hnh: Sau phn l dng hng, l l khai mc v l diu hnh cc lc lng v l hi trong ting thuyt minh v nhc diu hnh ca qun nhc. Thng i u l trch on ca on tung H Bc. Thm, B Ba v mt s tng lnh gm, gio tut trn oai phong lm lit ngi trn xe t c ha trang (kiu xe rc ca cc l hi ln). Ln lt i theo sau l cc khi lo dn qun n mc theo kiu tng lnh. Ngha qun Hong Hoa Thm khi xa, n v dn qun, s t k ln, cc on vn cng, vn ngh, v thut, va i va ma ht. Cui cng l khi ngha qun ci t 50-100 nga tin qua l i: n mc theo trang phc ngha qun Thm, c cc thiu n xinh p tng hoa n on qun chin thng t chin trn tr v lm cho bui l cng m tnh truyn thng v hin i. Phn Hi : - M ca gii thiu, hng dn khch thm quan nh truyn thng Hong Hoa Thm, khu n tri Phn Xng, hot ng ca cc c b n th, nh th B Ba, cha Lo (cc c cng bt, n khch thp phng sut my ngy m) n khch n thp hng, vng cnh cha... c i xe song m trang tr ngy hi ca cc x Phn Xng, Tn Hip, ng Lc, Tam Hip a khch i thm cc n tri cch khu trung tm t 1-3 km nh n H Chui, ng Hom, Bi Mt, cha Dnh Thp, H Ny... ch, xe, nga c sn khu ha. + Biu din v thut ca cu lc b Hong Hoa Thm tng t huy chng vng hi thao v thut ton quc v tnh c on v s tr p... ca n v c cng trng s quan c cng: Biu din cc tit mc v hin i v c truyn ca b i c bit tinh nhu Vit Nam. + u vt ti si vt Thm trong lng khu l hi. + u v Sn i, gng ca cc v s Yn Th vi cu lc b v thut th x Bc Giang, Lng Giang...
1068
+ u bng: huyn c gii bng truyn thng 16-3 u tranh gii 2 huyn, gii nht Tn Yn, Yn Th, c nm n cc i A1 nh Cu lc b Qun i, ng st v thi u giao hu trong chiu 16/3. + Gii cu lng hi Yn Th, gii bng bn, bng chuyn, gii chy v trang huyn Yn Th hng ng vn ha th thao (27/3). + Thi bt cung, bn n, ai c im cao c gp ngi p hi Lim. - Lin hoan vn ngh qun chng nhng ging ht hay ca thanh nin Yn Th ti sn khu ngoi tri ti trung tm l hi. - Thanh nin cm tri v sinh hot hi tri thiu nin t chiu 15 qua m 16/3; lu tri lng ly, trai thanh, gi lch tp np. Ti 16/3 v hi Quc t ti hi tri thanh nin, kt hp t la tri, t cy bng bn tng i Hong Hoa Thm, cng vi mng li in mu sc, lm cho c vng hi rng ln lung linh t nh sng huyn o lm k v c mt vng. - Gii thi u c tng bng cc thiu n xinh p vng Yn Th c kn chn ti cc trng PTTH, cc x on thanh nin... c n mc theo tng v qun c t chc chu o, c thuyt minh, u nh thi u trc 1-2 ngy, chiu 16 v sng 17/3 u tranh gii gia cc tnh, huyn nht, nh, ba, t bng bn c, trc tng i vi cc qun c l cc thiu n xinh dp, cc b lo snh c cm cuc u tr, c ng o nhn dn theo di hng gi. Cc tr chi dn gian khc nh bt mt bt d bng con d tht, chi g, nh u, c tri u trn c vng hi. Phn l c t chc chu o trang nghim, cc hot ng vui chi sinh ng hp l v thi gian v khng gian, hng qun th lch lm, mi cho qu khch vi cc mn n, c sn, c c mn n c truyn a phng m t thi Thm quen dng./. N..N
1069
Hi Dinh Thy
Toan nh
ng nm, c vo cc ngy 15 v 16 thng 9 m lch, th x Hm Tn (Thun Hi) bng tr nn tp np l thng, v dn chng mi ni ko nhau ti hnh hng ti Dinh Thy. Dinh Thy l mt ngi n nm gia mt khu rng cch tnh l Bnh Tuy vo khong 12 cy s v hng ty bc. n gm ba to nh kin trc theo li xa vi mt v c knh, trang nghim n np di nhng tn cy c th. Phong cnh tnh mch, ai bc ti y cng nh cm thy s thing ling ca ni th t, lng sng bi cng tng vi s tin tng sc huyn b v hnh ca Thy. Thy l v c th phng ti dinh. Tiu s Thy ti nay cha ai bit cn k, tuy nhin rt nhiu giai thoi v Thy c lu truyn. Hi Tam Quy, ph trch vic phng t Thy thu thp nhng cu chuyn truyn khu, n hnh v pht cho khch try hi. Theo ti liu ny, Thy sinh v thi cha Nguyn Phc nh (vua Gia Long sau ny) ti lng La Qua, ph in Bn, tnh Qung Nam. Thy c Thm snh i, Thm sinh ti lng Yn N cng tnh. Lc thiu thi, Thy tng bt nghin n sch, nhng s Thy ln n v khoa c, my khoa chng u, tuy hc hnh rt kh. Bun v c nghip lo o li danh, Thy t b sch n, theo hc o gip i. Sut trong my nm sng t Qung, Thy em s hiu bit ca mnh ra cu dn th bng cch cha bnh v dy ngi theo l ngha. Ri mt bin c xy n. Vua T c ch thn v lng La Qua x n v kt ti Thy phi chu Tam ban triu in. Trc dn lng v vn v b quan. Thy v Thm dng la iu bin thnh rng 1 bay v phng Nam lnh nn. Rng bay v n Tam Tn (qun l Hm Tn ngy nay), ng xung thy phong cnh p. Thy cho rng h xung v sng ni y vi dn lng cho n khi qua i.
1
Cu chuyn c v hoang ng, nhng chp li chng ti xin ghi nguyn. Trong Tin Sm s 1520 ngy 20-11-1969 cng nhc li s tch ny (bi khuyt danh).
1086
Cng nh khi sng Qung Nam, ti y Thy li tip tc vic cu gip ngi i v dc lng hc o. Ngy nay, ti Hm Tn dn chng thng nhc n cng n ca Thy: cu ngi trong cn hon nn, cho thuc men, gip go nhng trong nm mt ma v nht l khuyn thin dy dn theo lnh lnh c. Vi cng n y, dn chng Tam Tn rt knh mn Thy v Thm, xng h gi tn l Thy. Danh ting Thy ngy mt lan trn, ngi ngi khp ni u bit tm n theo Thy hc o. trnh vng vn vi i, Thy v Thm vo rng sng n dt trong mt tp lu tranh do t Thy ct ln, thng ngy lm bn vi iu th, Thy cm ho c c th d ln chim rng. Cm th mi loi hng ngy ti chu bi Thy. Tuy sng n dt, nhng khi dn chng gp tai ng, hon nn, thy Thy xut hin gip . Thy v Thm cht trong tp lu tranh khu rng. Khi nghe tin Thy v Thm cht, dn chng ko nhau vo lo chn ct. L thay, vo ti ni, mi ngi thy voi ang chu chc bn Thy v Thm, chung quanh cc cm th chim mung, thy u u su bun thm. L lng v kinh ngc nht, l khng hiu ai mang ti hai c o quan v tm lim c cho Thy v Thm. Dn chng em chn hai c o quan ni Bn Thng, v t c mi nm hai ln, mi ko nhau ti, ln th nht vo ngy mng nm thng Ging m lch to m v ln th hai vo ngy 15 thng 9 lm gi. Xa kia, theo li thut trong ti liu, khi dn chng vo ving m v lm gi, chim mung v cm th dn dp qut tc sch s c m ln Dinh Thy. Thy v Thm cht i, dn chng thng tic, nhng c ngi cho rng c hai ngi vn cn sng v di i ni khc, v y danh Thy ni, s n tai nh vua s b truy tm. Thng Thy v Thm, dn lng Tam Tn hp nhau lp Dinh th cho n ngy nay. Lc u Dinh ct s si bng l, nhng dn c sa sang tr nn p nguy nga vi nhiu trang hong qu gi do khch thp phng cng tin. Vua T c, qua n i ca dn chng, phi ngi t kinh vo tn Tam Tn d xt tnh hnh. Sau khi thm d d lun v tm hiu s tht, s thn v tu cng nh vua mi s vic lin quan ti v chng
1087
Thy, nh vua cm ng, ngh tic mt ngi c ti c c, xo b n c li sc phong cho Thy lm Ch c tin sinh, v Thm lm Ch c nng nng. T khi cht, Thy thng thng v ph h cho dn Tam Tn c an c lc nghip. Nh n Thy, hng nm nhn dn lm gi Thy rt ln, v ngy gi tr thnh ngy hi Dinh Thy. * * * Ngy gi Thy c gi l ngy hi Dinh Thy hng nm, chnh thc c hnh vo hai ngy 15 v 16 thng 9 m lch. y l mt ngy l ln ti Bnh Tuy (Thun Hi), v n su vo tp tc ca ngi dn a phng. Ti ngy hi, h ko nhau i d gi Thy. Tuy ngy l chnh thc vo hai ngy ni trn, song khch thp phng t cc ni chun b ti d l t hn na thng trc v sau ngy l, n mt tun l sau cn ng khch ti hnh hng. Trong hai ngy l, Hm Tn tr nn no nhit v nhn nhp, v ngay c trong nhng nm trc y d an ninh khng my bo m ti khu rng Dinh Thy, dn chng t khp cc tnh min Trung cng nh min Nam vn x v d ngy gi Thy, xa t Qung Tr, Tha Thin hoc lc tnh, gn t Ninh Thun, Phan Thit, Long Khnh.v.v... Ti d gi Thy, ngi ngi u cu nguyn v xin xm1. Dc ng tnh l Bnh Tuy i Hm Tn di 12 cy s, ng si, g gh li xuyn qua mt on ng rng nguy him, xe c tp np sut ngy, ngi ko i nh nc, tng on tng tp. D gi Thy, xin xm cu nguyn khch hnh hng li cng nhau i ving m Thy. Khch hnh hng ti cng Thy mang theo l cc loi: tin bc, vng hng, heo, g, vt v cc th hoa qu bnh tri. Trong hai ngy gi Thy, ngy u 15 thng 9 l ngy co gi, tc l ngy tin thng, dn chng ni y lm l cng chay. Ngy hm sau l ngy cng mn. Dn lng s ti t mang l ti cng v khch hnh hng t cc ni ti cng t l cng. Hu ht khch try hi, cng l xong u xin xm, nht l ph n .
Que Xm min Bc gi l Th.
1088
Xin xm ngay chnh din n Dinh, ngi xin xm chen chc qu ly t ca vo. Ting xc ng xm vang u u. Xin c l xm, ra bn ngoi, c hng chc ngi on qu bn gii. Hi Dinh Thy nhn nhp tng bng gia mt ni hoang vng, m thng ngy rt t ngi lai vng ti, chng t lng tin tng v b ca dn chng i vi Thy. Hi Dinh Thy khng c c tc, tr vui g, nhng khch try hi vui vi lng thnh ca mnh v n c Dinh Thy ai ny u t s hn hoan./. T.A
1089
L hi m Loan
Nam Phong - Hu Bnh
Nm trong a phn huyn Tuy An tnh Ph Yn c mt m nc

l mang tn mt loi chim - m Loan. ng trn o Qun Cau thuc Quc l I nhn xung c th thy th t pha nam m Loan ging nh con phng hong ang si cnh. Cn nhn trn bn , m Loan li ging nh mt con thin nga ang thong th bay. Mt cht cnh ca n l vng t Tn Ho, cht cnh kia l vng t H Yn, Ph Sn, ui Ph Tn. Nhng ca m ra bin y ht nhng chic lng ngn xo ra. C chim vn cao t Tn Quy n Ph Lng. M chim m vo chn ni. m Loan rng 1200 ha, gn nh nm lt trong t lin, tip gip v nm trong cc x An C, An Thch, An Hip, An Ho, An Hi, An Ninh, th trn Ch Thnh. c sn ni ting ca m Loan t xa n nay l s huyt. m Loan i vo lch s khng chin chng thc dn Php xm lc, l ni gn vi tn tui v chin cng ca L Thnh Phng (1885-1887) v nhn dn Ph Yn: Loan nc lng nh t, Thng ngi chin s dng c Cn Vng. Tri bao gi t nm sng Mt lng v nc nu gng anh hng. Nhng cu ca t bao i nay truyn tng trong dn gian ni y cn hn nhng tm bia , khc ghi mc son chi li ca lch s vng t ny. Cnh vt Loan cng hu tnh hn khi c mi xun v vo ngy mng 7 thng Ging nhng ngi dn chi ni y t chc l hi tng bng, no nhit vi nhiu hot ng phong ph mang m cht vn ho vng sng nc Tuy An - Ph Yn, m c sc nht l hi ua thuyn t chc ngay trn mt m Loan, thu ht khng ch ngi dn trong vng m c ng o du khch Tuy Ho ra, Sng Cu vo. Hi ua thuyn m Loan l l hi mi hnh thnh trong nhng nm gn y, trn c s cc cuc ua thuyn trong l cu ng ca ngi dn vng bin Ph Yn. L hi m Loan c tnh cht truyn thng mang nt c trng ca vn ho dn gian vng duyn hi min Nam Trung B ca ngi
1090
Vit, mi n nh vo khong 300 n 400 nm tr li y, ch yu ca c dn sng bng ngh trng trt, chn nui, nh bt hi sn. L hi m Loan c nt ring v vng sng nc Tuy An Ph Yn, song cng mang nhng nt chung ca vn ho dn gian Vit Nam. L hi m Loan, khng ch n thun l vic t chc vui chi gii tr trong ngy xun, m ngi xa cn gn vo nhiu nim nh: tn ngng, th cc thn, phn nh i sng lao ng sn xut nng nghip, s khai thc kinh t t nhin vng m, h v.v. cu mong cho cc hot ng trng trt, chn nui, sn bn t kt qu tt p vo mt nm mi n. L hi m Loan xa, din ra trong khng gian thn d, thnh phn tham d gm: nng dn, ng dn, th th cng c dn khai thc kinh t t nhin, qung chi, ko li, nh bt tm c,... Trc y l hi c t chc thn Ph Tn x An C huyn Tuy An. Khng gian ca l hi hai bn b khc quanh ca m. Xung quanh m rng ln l i ni bao bc, non nc hu tnh v trn mt m, nc thn nhin phng lng. Phng tin thc hin l hi l: thuyn, ghe, xung, chi, li, trn mt s ghe ln trang tr rng phng, trang nghim, tn knh. Cc tr chi din ra trong l hi xa l qung chi nh c, m mt bt vt, bi chi (nam n), bi b (nam n), ma, ht bi. Phn li l: ngn ng dn gian, phn nhc c: trng, kn, n c, gy g... Ngoi ra cn vt v v mt s hot ng vui chi khc... l vt dng cng thn linh bao gm: nhang hoa, xi, ch, chui, tht heo, tht g... L hi cn th hin mt iu c ngha c bn l: c dn mun th hin tn ngng ca mnh trong quan nim tri - t - sng - bin... qua cc v thn quanh vng: Thn bin, thn m (Nam hi i vng), thn sng (h b) cng h thng thu thn, hi thn (hi ng). Ngi ta lm cc bi vn t (do thn vn c) biu th s tin tng ngng m t nhin (tri- t- gi- ma)... cu cho gi yn, bin lng, c tm nhiu, cu cho con ngi c an ton khi lm ngh. Theo din trnh pht trin ca lch s, l hi m Loan c b sung nhiu hot ng mi; mc d vn gn lin vi hot ng lao ng sn xut, vi tnh dn tc, tnh truyn thng, tnh dn d, song mang thm mu sc hin i, p ng yu cu v mc ch ca cuc sng. V,
1091
tu theo hon cnh tng nm m vic t chc l hi c quy m khc nhau. T sau nm 1975, t nc thng nht, dn tc c lp, nt p ca l hi ma xun li v vi ngi dn Ph Yn. Hng nm, huyn Tuy An t chc l hi, c b sung thm nhiu hot ng vn ho vn ngh phong ph sinh ng, hp dn, thi ua thuyn, thi bng nc, bng , v m biu din th, ca nhc, ht bi... m ngi biu din l cc ngh nhn thn d quanh vng. m cng v khuya, khng kh cuc vui cng si ng... Ngy nay, phn l thay bi vn t ca thy vn, bng bi din vn ca chnh quyn do ban t chc c. Ni dung gn lin vi i sng vn ho - kinh t - x hi, phn hi b sung nhiu hot ng hp dn nhn dn cha ng nhiu ngha, khin n l nt p ca truyn thng vn ho Ph Yn./. NP-HB
1092
hi gin
thch phng - l trung v
Hng nm vo ngy rm thng 7, nhn dn huyn An Nhn

thng v lng An Thi, huyn An Nhn, tnh Bnh nh d l Vu Lan- bo hiu ca nh Pht xem ht bi v nhng cuc thi ti. Cng nh nhiu cha khc Vit Nam, vo dp ny nh cha trong l cng c hn, x ti vong nhn, thng dng rp lm chay (tc lp n cu nguyn cho mi oan hn c siu thot), t chc ht bi c ngy v m. Ngy rm thng 7 cng l tt Trung nguyn ca o Lo. Cnh nh cha m hi n khch thp phng vo dp ny c phn nh trong cu ca sao xa: n rng An Thi, cha B Lm chay, ht bi ng qu ng n b cho ch n ng, Xem xong ba Ng, li trng gin. Nh ta bit, ht bi (cn gi l ht tung), vn l mt loi hnh ngh thut cung nh ca nho s, nhng khi vo n t Nam Trung B, nhanh chng tr thnh mt th ngh thut bnh dn c yu chung t gi n tr, m t Bnh nh l ci ni tiu biu ca ngh thut ny, tng sn sinh ra nhiu tc gi kch bn v nhng ng bu ni ting. Ngi ta m ht bi n mc h nghe ting trng chu dng ln l mi ngi ro rc, no nc. Tai nghe trng chin, trng chu, xp ba ming ko ln u, ln ui. Nhng sc hp dn ca hi cha B khng ch ch c lm chay, ht bi m cn v mt l do khc l hi c t chc ngay ni mnh t giu truyn thng thng v: Lng An Thi1. An Thi thuc huyn An Nhn, l lng v tng sn sinh ra nhng v s v v s xut sc ca t Bnh nh. D nhin vo nhng dp hi h, vic t chc thi u cn, quyn l tit mc khng th thiu c. V d hi, cng l dp cc mn thm ving, gp li bn b ng kho, ng mn v cng l dp cc v s th ti cao thp trn v i...
1
Thnh ng Trai An Thi, gi An Vinh nhm ch c trng ca hai lng cng ung chung dng nc sng Cn (Bnh nh); mt bn l trai gii v ngh, mt bn l con gi p ni ting.
1093
c bit y, cng vi hi cha cn c hi gin kh hp dn, tng mang m du n nhiu cuc tranh ti si ng ca cc l v trong vng cng nh s thch th i vi ngi xem. Nu nh i d hi cha B m ch xem lm chay, lm hi khng th cha , cha tht tho mn, m phi xem c cuc tranh ti trong hi Gin ca cc v s. Ngi ta thit lp mt sn khu ngoi tri, din tch hp hn sn khu thng, nhng chiu cao th gp nhiu ln, khong mi mt, bng tre, g ging nh mt chi pht tin nng thn thng thy trc y thi khng chin, trn ngi ta t n cng thn gm hng, hoa, tr, qu v mt heo quay nguyn con, khong mi lm, vi chc lil. Sau nhng nghi thc cng l c truyn nh thng thy cc l hi lng qu, v ch t trn gin cao, pht lnh ni 3 hi ching trng, bo hiu cuc tranh ti sp sa din ra. Lc ny, bn di m ng tr nn xn xao, rn rp. Nhng ngi yu, ngi gi, ph n v tr con th dn ra vng ngoi cho nhng v s v nhng ngi kho tranh nhau v cng tin xem. Cn nhng ngi tham gia tranh ti th trong t th sn sng, mt hng v pha gin cao, ch i.... Bng trn i cao, v ch t- thng trc y cng l ngi gii v- b con heo quay t trn n cng quay ra pha m ng bn di, ri dng c sc mnh, tung con heo ra xa ri xung t. l giy pht cng thng nht s quyt nh qu thng ri vo tay ai. Cc v s ti ngh cao, phi thn ln n ly con heo t trn cao, nhng ri phi lun lch, lao ra khi m ng, mang con heo quay chy v a in an ton nh. Tt nhin, mi nhm tranh ti c phn cng ngi bo v, cn ngn nhng i th li hi khc c th git li ngay trn tay. Trong cuc tranh ti ny, cc v s dng tt c ngn v, chin thut khn ngoan ginh chin thng v mnh. Theo tc l con heo quay chin li phm ny c em x ra khao chung cho tt c nhng v s cng c mt trong cuc tranh ti ny. Nhng v s, hay lng v c ngi ginh c phn thng c mi ngi hoan nghnh v n trng v h tin rng nm y h s gp hn v c lc ca thn. Thng th nhng l v An Thi v huyn Bnh Kh hay ginh c v tr . V vy mi c cu: Ting n An Thi, Bnh Kh, nhiu tay v s c ngh tranh heo. Heo y l heo quay, vt cng thn trong ngy hi. ngha ca cuc thi ti ny khng nm trong gi tr vt cht ca mn qu ginh c m gi tr tinh thn, c th hin qua ti ngh ca nhng ngi d cuc vi ch ng danh d trong lng v.
1094
Hi gin l mt cuc tranh ti l th v hp dn ca mt vng qu giu tinh thn thng v c kt hp mt cch hi ho vi ngy hi cha theo truyn thng dn gian: rm thng by./. T.P - L.T.V
1095
L hi ua thuyn*
Nguyn Ngc Thch
Qung Ngi, l hi ua thuyn c truyn c t chc ba ni:

Bnh Chu (Sa K), Tnh Long (Sn Tnh) v o L Sn. Nhng l hi ua thuyn Bnh Chu trn thu trng l ca Sa K c t chc vi qui m nh, khng c thuyn ua chuyn v khng c t chc nh k nn ni n l hi ua thuyn truyn thng Qung Ngi l ngi ta ni n Tnh Long v L Sn - mt sng v mt bin. 1. L hi ua thuyn Tnh Long L mt x ng nam huyn Sn Tnh, Tnh Long nm t ngn sng Tr Khc, gn st ca i C Lu xa vn l mt thng cng chnh, kh sm ut ca tnh Qung Ngi. Bi vy, bn cnh ngh nng vi rung vn xanh tt, c dn Tnh Long cn lm ngh trn sng, bin. Chc hn l l do sinh ra hi ua thuyn c t nhiu th k trc. Xt v thu trng th on sng Tr Khc Tnh Long nc m, c su trung bnh 2-3 mt, lng sng phng. Pha bc Tnh Long c cc i ni thp, pha nam, ni hu ngn, l C Lu c thn, vi cc n Thc Sn, Bn C... Cng to nn mt phong cnh sn thu hu tnh, mt khung cnh thin nhin l tng cho mt l hi tng bng rng thong nh l hi ua thuyn. Hng nm, c vo mng bn, mng nm thng Ging m lch, ngi dn a phng cng nh dn nhiu x khc ko v Tnh Long, ng cht trn b sng mt ri bng cy c v no nhit cho hi ua thuyn. Th nhng vic chun b cho cuc ua c tin hnh t vi mi ngy trc. T khong gia thng chp, trong khi ang bn rn chun b n tt nguyn n, ngi Tnh Long ng thi cng sa son quyn gp tin bc, chn vn ng vin v tp dt chun b cho l hi ua thuyn u xun. Tnh Long c 4 thn (An Lc, An o, Gia
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti ca S Khoa hc cng ngh v mi trng do Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1096
Ho, Tng Long), mi thn hnh thnh mt i ua gm trai trng c tui 18-35, mi i ua c 22 cng, thu th, c nui n tp v phi chp hnh ng ni quy cng nh nhng iu cm k khc. Thuyn ua l loi thuyn c bit, khng ging thuyn thng, vi dng thon v di hn ch ti a lc cn ca nc. Khi ng thuyn, ngi ta phi chn ngy lnh thng tt. Thuyn ng xong, c trang tr p, t u n ui trang tr theo hnh con vt trong t linh. Bn thn trong x mi thn c mt thuyn ua, c trang tr theo hnh Long (rng), Ly (ln), Qui (ra), Phng (phng). Hin nhin, thuyn ua gn vi tn ngng ca nhn dn v c th am miu ca thn, hng nm, n k ua mi c lm l h thy, c c, trng rn rng v khi ua xong li a v am miu cng vi th tc nh vy. Trng ua c tng din tch khong 60.000m2 vi chiu di 500 mt, rng 120 mt (chia lm 4 , mi rng 30mt) cho 4 thuyn ua. Sau khi bc thm, i trng i ua thuyn v cc tiu qui nh chun b sn sng khi c lnh xut pht. Trong mi thuyn ua c 15 cng, thu th, mc ng phc v tt c cc thuyn u cht khn . Khi c lnh xut pht, cc thuyn lp tc lao ln. Ting trng gic lin hi, ting reo h vang dy hai bn b sng, nhng chic nn hu ln cao c v, to nn mt khng kh tng bng no nc. Mi ln ua gm 8 vng vi 4 km, chia thnh hai t ua, khong gia 2 t ua l thi gian ngh gii lao cng, thu th ly li sc. Cch tnh im l thuyn v nht c 10 im, thuyn v th nh c 8 im, thuyn v ba 6 im, thuyn v cui cng 4 im. Tng cng c 2 ngy ua ti, thuyn no c s im cao nht s ginh phn thng v cc thuyn khc cng tu theo s im t c m xp hng nh, ba, t. Ngy hi ua thuyn Tnh Long tht s l mt hi vui xun lnh mnh, tng bng no nc ca c dn c mt vng t. 2. L hi ua thuyn L Sn L hi ua thuyn truyn thng o L Sn c nhng nt tng ng nhng ng thi cng c nhng nt d bit so vi l hi ua thuyn Tnh Long. Theo cc th tch c, th ngi Vit ra khn hoang lp p L Sn vo u th k XVII, mun hn t nht mt th k so vi t lin. Trong gia ph ca cc dng h u tin ra khai ph o, th h t t lin Qung Ngi ra khai ph, ch khng phi trc tip t Bc vo
1097
o. Gia ph ca nhiu dng h ny cn cho bit, nhiu ngi c gc t Hu, vo Qung Ngi nh c Rng Lng, sau chuyn xung vng Tnh Long, Tnh Chu, Tnh K... by gi, trc khi ra nh c o. Nh vy, l hi ua thuyn L Sn c th c mi quan h no vi l hi Tnh Long, hoc xa hn na, l Hu. Theo vn t cng "bt t" (8 v t) v "tht tc" (7 v tin hin), th l hi ua thuyn L Sn bt u t nm 1826, ngha l trn 100 nm sau khi nhng ngi Vit u tin ra nh c o. iu ny khng c g l kh hiu. Phi c mt thi gian lu di dnh cho vic khai khn, n nh ch , dn s pht trin ng, ngi ta mi c th t chc mt l hi cng ng qui m, i hi nhiu cng ca cng nh trnh ngh thut cao nh ua thuyn. L hi ua thuyn L Sn c th xut hin sau l hi ngi Tnh Long, cng khng th thu ht nhiu ngi vng khc n nh Tnh Long, v L Sn l mt o nh, cch t lin 25 km. nhng chc chn vic ua thuyn y c quy m v qui c hn nhiu. L Sn c 2 n v hnh chnh ngang nhau l 2 x trc kia l Bnh Vnh v Bnh Yn, sau lp huyn i li l L Vnh v L Hi) v mi x u hnh thnh 4 thuyn, b "t linh" (long, ly, qui, phng). Cc thuyn cng t ni am miu th cng: x L Vnh, thuyn long th ti miu Ho Ln, thuyn phng ti lng Cn, thuyn ly ti Dinh chm, thuyn qui lng Ngha T. x L Hi, thuyn long th lng Cn, thuyn ly t Trung Ho, thuyn qui Trung Yn, thuyn phng dinh Tam To. Cng nh Tnh Long, thuyn ua L Sn c dng thon di, ngang ni rng nht 1,4 mt, di 9,5 mt; trc kia thuyn c lm bng khung g, m tre (tt nhin c trt u ri); sau ny m tre c thay bng m nhm hoc uya ra, va bo qun c lu, va c sc cn ca nc hn. Trn thuyn cc phn c trang tr cng phu hn s chm khc (ch khng ch v nh Tnh Long). Khi ghe c a i h thu, ngi ta cng t chc cu cng vo m trc, sng sm trc khi ua v sau khi ua, t n t tin v cc v thn linh. Hng nm vo rm thng By, cng t cc v tin hin, ngi ta cng t chc ua thuyn, nhng ch yu vn l ua thuyn vo dp u xun, ko di 4 ngy, t mng 4 n mng 8 thng Ging m lch. Mi thuyn ua c t 18 n 20 ngi, trong c ngi p then (cn gn l li nhp) v Tng li (i trng). Cng nh Tnh Long, mi thuyn ua L Sn
1098
u c mt ng phc ring ty thch, nhng bao gi cc vn ng vin cng cht khn trn u. Cch tnh im ua cng tng t nh Tnh Long, tuy nhin trng ua y di hn (t 800 n 1000 mt) v ko di ngy gp i Tnh Long. Tt nhin, s thng bi trong cuc ua ty thuc ton i, s kho mnh, do dai ca cc thnh vin trong i; nhng y khng th khng k n ngi li nhp v tng li. Ngi li nhp ng gia thuyn, gi mt trng trch ln, l phi dng then (thanh tre) nh nhp r to cc thuyn vin bi ng theo nhp. Nhim v ca ngi p then nng n ch, phi ng gia thuyn, gi c thng bng v phi bng sc vc m lin tc nh nhp. Nhp nh tha qu th thuyn i chm, nht qu c th lm cc thuyn vin ui sc, nhp khng u th dn n chuch choc. Mt khi nhp va m c thuyn vin khng theo ng nhp, gy lc cn th phi kp thi pht hin thay bng ngi khc. Tng li l ngi ng cui thuyn quan st u khp, ng thi m ng nhim v li thuyn. Thuyn ua bin c c im l thy trung khng m nh sng, bi vy, tng li va phi nhm thng n ct tiu, ng thi phi ln trnh sng. n gip cc tiu ri phi b li th no khng phi mt cng vng rng, li khng qu gp thuyn d b chng chnh v nhc cng sc ca thuyn vin. Cch quyn gp t chc hi ua thuyn cng tng t nh Tnh Long, nhng vic tp dt chun b ua li hon ton khc. Nu nh bc vo cuc ua chnh thc, cc thuyn vin Tnh Long phi b ra nhiu ngy tp dt, th y ch cn vi ba ngy. Khi c i tp luyn, i trng s xem xt mc ghe c th thay thuyn vin cho va, mc ghe va ri th tp cho nhp nhng v quen tay. S d ch cn t ngy tp luyn bi nhng ngi tham gia ua thuyn u l nhng ngi hng ngy nh bt c trn bin, rt thng tho vi ngh i bin. Tuy khng thu ht c dn nhiu a phng khc n, nhng i li, nhng ngy ua thuyn tht s l nhng ngy hi ca ngi dn ton o. Cng vi ting trng gic, c pht l ting reo h vang dy sut dc b bin, trong nhng ngy u xun khin khng kh ng lng hng ngy hon ton c xua tan, thay vo l nim vui ti, phn chn. Ngi ta tin rng nhng thuyn ua thng cuc th vic lm n trong nm s c khm kh, pht t v gp nhiu may mn.
1099
Lp tn ngng xa xa ca l hi ua thuyn c th l tn ngng th mt trng, nu cn tm mt tng su hn s l tn ngng th thn bin, nhng hin ti, lp tn ngng y nht nho. V vy, trn lt ct ng i, l hi ua thuyn ch cn lng ng nim tin tn ngng ca ngi dn. L hi ua thuyn hng nm Tnh Long v L Sn, ngoi nhng ngha nh ni, cn l ni tp luyn v th thch s do dai, rn luyn ch, kch thch con ngi phn u vn ln lm n, xy dng qu hng giu p./. N.N.T
1100
Hi xun ch G
gi dn thnh ph Quy Nhn v th trn Bnh nh (thnh Bnh nh c) cng nh nhn dn huyn Tuy Phc thng c thi quen hng nm i d hi vui xun theo hai hng: th nht, i v hng bc vui xun ch G Trng c, x Phc Ngha, huyn Tuy Phc vo bui sng mng mt v mng hai Tt; th hai l i ln hng ty, d l hi Ty Sn lng Kin M, huyn Bnh Kh (nay i thnh huyn Ty Sn), qu hng v cng l ni dy binh ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L, thm li nhng di tch lch s cn mang m du n truyn thng bt khut ca cuc khi ngha nng dn ln nht v cng vang di nht ca th k XVIII vo ngy mng 5 tt. l ngy k nim chin thng ng a lch s. ng nhin, l hi Ty Sn l mt l hi mang tm vc quc gia, c sc thu ht hng chc vn khch hnh hng khng ch ca Bnh nh, m cn nhiu tnh, thnh khc trong c nc v. Cn hi xun ch G l hi vui xun ca mt a phng nh, nhng c nhng nt hp dn ring, v t lu tr thnh mt tp tc ca ng bo quanh y. Ch G hp trn mt g t rng v cao nm di chn ni Hm Long, bn b sng H Thanh ra m Th Ni. Ch cch thnh ph Quy Nhn 8 kilmt theo ng quc l I c. ng i thun tin, li gn, ch cn na gi xe p, hoc hn mi pht xe gn my l n ni. Cnh tr p, th mng, c sng, c ni, c m ln chy ra bin. Trong khi , mun v d hi Ty Sn phi c phng tin tt, c i ln v ch t cng mt mt ngy tri, do vy khng phi ai cng c iu kin i xa c. Cho n nay, cha ai xc nh r tc vui xun ch G Trng c c t bao gi. Nhng theo cc b lo trong vng th ngay khi cn tui u th, cc c tng chng kin cnh tp np, ng vui ca hi ch G ngy tt. Bn thn cc c cng tng cng ngi thn ho nhp vo on ngi i hi, chng kin nhng cuc vui hp dn, nh bi chi, l t, chi g... hoc mua vi mn qu k nim. C iu l l cng theo li k ca cc c - di thi phong kin Nguyn, ch G ngy Tt b cm. ngn chn dn chng i hi ch, chnh quyn a phng thi hnh lnh cp trn, dng tre gai ro kn cc ng ng vo ch. Thm ch, vin B chnh tnh Bnh nh c ln sai lnh cho hai con voi n ph
1101
sch nhng chi v cn lu ct ln chun b cho ngy hi. Tuy nhin, nhng bin php y khng lm cho ngi dn s st, khng cn tr ni chuyn vui xun ca h. Hng nm, n sng mng mt Tt, ng bo t thnh ph Quy Nhn, t cc vng ln cn, i b, i xe nga, xe p, xe my, hoc bng xung ghe nm np v y d hi. Tng truyn ni y ngy xa l tin n ca qun Ty Sn ng gi bo v cng Th Ni v thnh Hong (tc thnh Bn) ch cch khong mi kilmt. Tt n, binh s n tr ti y t chc ch xun bn cnh bn Trng c b con cng binh lnh mua bn, vui chi, c c t chc nh bi chi v ht bi... Lu dn thnh np, c tt n, ngi ta ko v y hp ch. Li c kin cho rng ni y tng l bi chin trng m mu gia qun Ty Sn v qun ca cha Nguyn trong qu trnh ginh i git li a bn chin lc ny. Di t ven chn ni Hong Long, k c a im hp ch vui xun ngy nay vn l nhng bi tha ma vi hng ngn ngi m v danh b thi gian v ma gi xo mn i cc du vt. Ngay c nhng miu th dng ln ni y c nhiu ngi n cng vi gi cng khng cn na. Phi chng vic cm k ca chnh quyn phong kin trc y l nhm mc ch xo i trong tm thc ca ngi dn vng ny nhng g lin quan n cuc khi ngha Ty Sn? Cng cn lu mt iu l ng bo ni y c tp qun vo ngy Tt r nhau rt ng, n mc p, mang theo hng hoa, bnh tri vo cc ngha trang vui Tt vi nhng ngi khut. Khng phi ch n ving, thp hng, hoc dn c, nh vi cy di ni m, khn vi i cu ri ra v nh ta thng thy nhiu ni khc, m thng h li rt lu, chm sc phn m, n li chuyn c trong hm mi, gi vong hn ngi qu c hy v cng vui chung vi nhng ngi thn. Cng nh mi ch Tt vng qu, trong hi xun ch G, ngi ta cng bn th, t tri cy, cnh hoa mai, hng n, rau ti, c sn bin, chi tr con.v.v... Vic mua bn y khng c mc c. V chng tm l ca ngi n y khng v ch ch mua bn, m l i d hi, vui chi. Ngi ta thy trn chic chiu hoa tri bn cng ni vo ch mt c gi quc thc mc o di en, khn ng ang choi ngi, dng mc knh, vit i cu i tt trn giy trc mt nhm khch ang xem ch. Cnh y l nhng cn lu mi dng vi nhng ct tre cn ti
1102
nguyn mu xanh. l ni ngi ta ng chi bi chi. Mt vng trn khc c c trm ngi ang theo di cuc chi g, thnh thong vang ln ting ht dy tri v mt ming hc him ca g nh. Trn bi t bng cnh ng l ang din ra cuc u c ngi. Xa xa, bn sn ni, tng tp nam n thanh nin, qun o mu ang i hi lc, hoc ngm cnh... Sau nhng ngy Tt, nhng chi, lu, qun ct ln tm b phc v ngy hi c d i li di t bn cu Trng c s hoang vng vn c ca n. V, ngn gi ho phng t pha bin ng ngy m s xo i nhanh chng cc du vt cn li ca cuc vui xun ngn ngi nhng c o ny. C cn chng trong tm thc nhiu ngi l d v ca nhng huyn thoi v mt vng t./. T.P- L.T.V
1103
Hi ch xun Gia Lc
Tn tht Bnh
Hu trong nhng ngy xun rn r, tng bng, ai ai cng n nc

n xun. Quanh nm lm n vt v, ba ngy tt l ba ngy trng i trong nm t chc l hi, cng ng b, thm hi nhau. Do vy, d c bn rn bao nhiu, dn Hu vn dnh ring ba ngy tt hng ng ngha ca nhng ngy u nm mi. Tt c cc ch u ngh mua bn. Tuy nhin ch c mt ch tt c nht m trong nhng ngy u xun li nhng n tng kh phai m cho dn Hu l ch Gia Lc, ng vui ch trong ba ngy tt. Ti sao gi l ch Gia Lc ? Ngun gc pht sinh ca ch nh th no ? C th hiu t "Gia Lc" theo hai cch: 1. Gia Lc: nh nh vui ti (gia: nh; lc: vui). 2. Gia Lc: thm vui (gia: thm; lc: vui) ng ngy xun vui ri, ch lp ra tng ngun vui cho mi ngi, mi nh. ngha sau c nhiu ngi chp nhn hn. Ngi sng lp ch Gia Lc l nh Vin Cng Nguyn Phc Bnh con th t ca Gia Long. Ch Gia Lc c lp t thi Minh Mnh (1820 - 1840). nh Vin Cng l ngi ho hoa phong nh, thch vui chi, ma ht, lp mt i tung ring. Cng l ngi c c thng nghip, thng lin h mua bn vi thng nhn Trung Quc lc y thng xuyn c mt ti kinh Hu, ly sng Hng lm ng giao thng. Ph ca Cng li gn b sng. Nhn ngy tt, Cng mun lp mt ngi ch nh cho thn nhn trong ph c ni trao i hng ho, vui chi. Lc u ch ch hp nhm trong gii hn thn nhn ph , sau thy vui, nhn dn quanh vng n mua bn, ri by cc tr chi dn gian. Ch Gia Lc tr thnh mt hnh thc hi ch vui xun, loi ch phin trong ngy tt. a im ch ti ng ba, gip ranh lng Nam Ph, trn hai no ng, mt v Dng N, mt v Ngc Anh. Nu k t trung tm thnh Hu (cu Trng Tin hin ti) i theo hng v V D khong 3 cy s l n ch. Cng ti a im ny, nhng ngy thng trong nm, nhn dn hp ch vo bui sng gi l ch Mai v bui chiu, ch c hp
1104
cch 50 mt gi l ch Nam Ph. Ch Gia Lc cch b sng Hng khong chng 300 mt. Bn kia sng l ch Dinh hin ti. "... Sng sm tinh m ngy mng 1 Tt, ngi t cc ni nm np v mnh t trng vi nhng ngi lu dng ln tm b cnh b sng Hng ny. K bn, ngi mua, ln ngi i xem, i ch (thnh phn ng nht) trng tht nhn nhp. Hng ho by ra loi. Ai c th g mun bn th em ra bn, t gia dng hng ngy nh chn bn, ci tru, b chn m ung tr c, qu hp, qun o may sn n chi tr em, bnh tri, hoa qu ... ging nh mt dng "ch tri" ngy nay. Mt s qun n kp thi xut hin, bn bn, ph, c bit mn tht heo quay v tht b thui ngon ni ting. Cnh l ni t chc bi chi, bi thai, bi gh v cc tr chi khc. Khch vui xun n y c th th thi vn u nm bng mt vn bi chi, c nghe ging h thai trm bng, xen i cht tiu lm, pha tr duyn dng, hi hp n ch mt s may mn "bi ti", hay chia s s vui ly ca ngi bn cnh gia ting hoan h, h reo khoi tr, xen ln nhng trng ci cng ting pho n tng bng sau mt hi m bo hiu kt qu. Hoc, khch c th thng thc nhng mn n c sn cng nhng ly ru thuc c bit trong khng kh xun m p. i a s khch n hi ch xun Gia Lc, t gi n tr, t ph n n nam gii khng phi chnh v nhu cu v trao i kinh t m v thi quen, v mt tp tc lu i, ly vui, ly vic cu may lm chnh trong khng kh ngy Tt, nn mi ngi n n mc sang trng, chnh t, i li ni nng trao i lch thip, khng n o, to ting vi nhau, khng tranh mua tranh bn x b nh nhng phin ch ngy thng. nhng ni khc. Nhng trai thanh gi lch r nhau n ch xem cnh, xem ngi, mua mt vi mn k nim, tham gia vi tr chi dn gian, gii tr, thng thc i cu h, ht i p tr tnh, mt i cu thai d dm, tro lng trong khng kh xun p p, vui ti. Cc em thiu nhi n ch c mua, hoc c b m, anh ch mua cho nhng chi dn gian: con chim. con g t, ng trng ci nga bng bt, ng phng ming ci toe tot, ch voi, ch gu con, con heo mp c ch b tin tit kim c sn pht mu sc.
1105
Mi ngi n y vui chi, ai cng c gng gi mt phong cch, thi ng n trong ng x, giao tip nhm biu hin cht vn ho truyn thng ca t c trong dp u xun"1. Hng mua bn trao i trong ch Gia Lc tht phong ph, nhiu mu nhiu v, li thay i tu theo nm khng nh trc. Ai c th g mun bn c em ra ch bn, ai thy thiu th mua; t nhng th gia dng nh chn, a, ci ng tru, qu hp, o qun may sn v.v... n chi tr em, thc n ung. l mt hnh thc "ch tri" ngy nay. chi c bit ni bt l cc chi dn gian dnh cho tr em. Cc con chim, con c, qu phm tri cy nho nh lm bng bt sn nhum mu sc s, ngi sng to c khi cn gia cng lm theo cc mu ng Trng ci nga bch, b Trng ci voi rt sinh ng v p . Loi chi to hn bng t st nn bng tay nh con heo mp mp b tin xu, ho; con g trng oai v c th pht ra ting gy te te, khi thi vo li g gn vo thn, nhng th y u c by bn trong ch. Thc n th gm cc th tht: tht heo quay, tht b thui, cc th rau qu n ghm v tm c. c bit l tht b thui tr thnh mt mn n khng th thiu c trong nhng ngy tt ch Gia Lc. Truyn thng cn ko di n ngy nay. Tht heo quay ch vn ni ting v heo c chn quay l loi heo c nui rt k cng nn tht chc v ngt, da mng, khi c quay u, mu da m mu m vng trng tht ngon mt. T mt ni bun bn, trao i hng ho, ch Gia Lc tr thnh mt a im tp trung vui chi trong ba ngy tt. Cc cuc vui nh bi chi, bi gh, h gi go, bi thai u c t chc ti y gy thm khng kh vui nhn ca ngy tt c truyn ti Hu. n y, ngi d ch c nghe ging h i p nam n ci h gi go rn rng si ni, hoc nghe anh hiu h bi chi tu nghch pha tr. Xen ln trong ting ci l ting pho rn r tng bng ca chi trng gii t sau mt hi m vang di... Qua nhng giai on lch s, hnh thc mua bn, vui chi ch Gia Lc cng c nhng bin i. Vo nhng nm u th k XX, hnh thc vui chi c a chung nht l bi chi, bi thai, bi gh, h gi go i p nam n, m go trong ci c thay bng tru. T cch mng thng Tm 1945 tr v sau,
1
Thach Phng - L Trung V, trong 60 L hi truyn thng Vit Nam, Nxb KHXH, H Ni 1995, tr 26,27.
1106
hnh thc h gi go i p dn c thay th bng cc tr chi bi v, bu cua c. Nhng nm sau gii phng n nay, cc tr chi trn ch c chi l t v khng cn chi cng khai, do chnh sch lnh mnh ho x hi ca Nh nc cch mng. Cng cn nhn mnh l hin nay hnh thc ch vn cn nhng khng c vui nhn hn trc. Ch Gia Lc Hu c nhng c im ni bt khc vi cc ch Tt truyn thng Vit Nam. Thng thng ch tt ng vui trong nhng ngy gip nm. Vo nhng ngy y, ngi ta i mua hng v cng tt v chun b thc n ung cho ba ngy tt khng i ch. Do vy, nhm ch ng vui nht l ngy 29 tt. Cn ch Gia Lc, c ba ngy tt u ng vui v ngoi vic mua bn cn c n ung, vui chi, tuy ch Gia Lc ch hp trong khong thi gian ban ngy. Tham d ch Gia Lc vo nhng nm u th k XX, cc b, cc ch n mc tht chi chut, chnh t i ch. Y phc c truyn, o m nm, m ba. Cc c gi mc o rng xanh, bt khn nhiu tam giang. Nhng nm v sau, mc d nh hng ca u phc lan trn, nhng chic o di tha tht v ci nn l thon th vn khng bao gi ri ngi ph n Hu, khi mua cng nh khi bn hng. Cng theo tp tc truyn thng, nhng ngy u nm l nhng ngy mi ngi thng gi gn li n ting ni. Ch Gia Lc cn mang tnh nhn dn su sc. T ca ngi sng lp mun to mt ni trao i mua bn thu gn trong cc thnh vin ca ph , ch pht trin lan rng trong dn gian. Cc tr chi vn ngh tiu biu trong sinh hot ch Gia Lc l cc tr chi dn gian truyn thng ca dn tc nh bi chi, bi thai. Chnh nh s hng ng mnh m ca ng o qun chng, ch Gia Lc c mt i sng lu di tri qua hai trm nm lch s, cn tn ti n ngy nay. Do p ng c yu cu sinh hot, vt cht v tinh thn ca qun chng, ch quy t cc lp ngi, mi thnh phn, la tui trong x hi. Nhiu thanh nin thiu n xem ch l ni gp g, l c hi hi t khi l gio phong kin cu thc con ngi trong bn bc tng o l Khng Mnh quanh nm sut thng. Cuc vui ch ko di trong ba ngy tt. Qua ngy mng bn, tt c ch tr li sinh hot bnh thng. Ch Gia Lc sau khi lm xong phn s ca n l gp phn "thm vui" cho nhng ngy tt c truyn dn tc,
1107
t ng tan, nm sau li hp ng ngy quy nh, m li cc cuc sinh hot lnh mnh vui ti./. T.T.B
1108
L hi in Hn Chn*
in Hn Chn nm trn sn ni Hng Uyn, mt mch ni t

chn Trng Sn n v pha ng n lng Hi Ct, huyn Hng Tr th b dng Hng Giang chn li pha t ngn, to thnh mt ni c v bit lp, cy ci xanh tt soi bng xung dng sng. Trn ni c mt ch trng ging nh mt ci chn khng l, v vy ngi ta mi t tn l Ngc Trn Sn (ni Chn Ngc), cn dn gian th gi mt cch nm na l Hn Chn. Do tnh cht huyn b khc thng v mt cnh quan, a hnh, cng nh s truyn tng trong dn gian v nhng hin tng linh ng, cho nn ni Hng Uyn t lu c xy dng in th. C l, lc u ch l mt chic miu nh, gn lin vi s th phng ca c dn lng Hi Ct bn cnh. Mi n nm ng Khnh th nht (1886) vua ng Khnh mi sc ch i tn in thn Ngc Trn thnh in Hu Nam. Sau khi tr thnh in Hu Nam, cc cng trnh th phng ni y c trng tu, sa sang, m rng rt nhiu v ngy cng linh ng. ng v mt kin trc, t n Ngc Trn n in Hu Nam (th k XVII -XIX) tri qua nhiu ln trng tu v thay hnh i dng. D khng c c liu khng nh thi im xut hin ca ngi n ny, nhng r rng qua truyn thuyt dn gian n c t sm. S phi tr kin trc ca in Hu Nam m chng ta nhn thy hin nay, ch yu c lu li t sau ln i trng tu di triu ng Khnh. Trong kin trc chnh gm mt ngi in th 3 gian c xy theo m thc ca kin trc truyn thng Hu. Tuy nhin, do v th cheo leo ca mt dng ni bn b sng, kin trc c bao ph trong mt rng cy rm rp, li i c nhng bc cp ru phong v ln cao dn. Do , khng kh ni y tr nn huyn b v linh thing l thng. Gian gia trong ngi in chnh l ni th Thnh Mu. Ring Quan Thnh qun trc y c th trong in, nhng vo dp vua ng
Bi in trong 60 l hi truyn thng Vit Nam Thch Phng - L Trung V. Nxb KHXH, 1995, y chng ti c bin tp li v b sung t liu.
1109
Khnh cho tu sa in Hu Nam (1886 - 1887) th c an v ring ti mt am bn ngoi in. Ngoi h thng tng thn c th trong ngi in chnh, chng ta cn thy nhng am in phi tr xung quanh kin trc ny. Nhng am in th c xut hin dn cng vi s pht trin ca tn ngng ng bng Hu t thi vua ng Khnh tr v sau1 . Ni y th n thn c cc vua nh Nguyn phong l Thin Y A Na Thnh Mu, cn c tn nm l b Cha Ngc2. Thin Y A Na Thnh Mu, nguyn xa vn l n thn ca ngi Chm c tn l P Yang In Nagar, gi tt l P Nagar, tc thn M X S, m theo truyn thuyt Chm l thn sng to ra t ai, cy ci, rng g qu, la, bp... v dy dn cch trng trt. L thn M X S, nn thn P Nagar c ngi Chm th trong cc lng thp nhiu ni, t Tha Thin, Ph Yn, Khnh Ho, Ninh Thun n tn B Ra. Nhng di ch kho c hc cho bit n thn P Nagar c ghi trn cc bia c bng ch Phn hay ch Chm t th k th III M Sn, ng Dng, thp B Nha Trang, thp P Rm Phan Rang. ng ch nht l hai ni th Thin Y A Na Thnh Mu (P Nagar), l in Hn Chn Hu v thp B Nha Trang. Hai im ny cch xa nhau trn 600 km, nhng li c lin quan vi nhau v ngun gc s tch. Sch chu cn lc ca Dng Vn An vit vo nm 1555 c ghi " n Y A Na x Khut Ph, huyn Kim Tr, tc truyn thn l n b cng c linh ng3. Nh vy l t ra t th k XVI c n th n thn ngi Chm c lp y. Ngi Vit, khi n nh c ti vng t ny, tm thy vn ho c dn bn a nt tng ng v tc th cng hnh tng b M - biu tng nng lc sng to vn ho vt cht v tinh thn - gn gi vi tn ngng ca ngi Vit nh tc th m u C, b anh, b u... d rng b M X S (P Nagar) Chm vn l sn phm ca x hi th tc
1
Phn m t di tch theo Trn Vn Tun, Nguyn Hu Thng trong phn Tc th Mu Hu (o Mu Vit Nam - Ng c Thnh ch bin - Nxb Vn ho thng tin - HN 1996) 2 Theo Trn Vn Ton trong Nhn xt v Thin Tin Thnh Gio vng Hu (dch t bn ting Php): V tn gi Thin Yana, ng T Trng Hip gii thch cho chng ti rng tn ca v n thn c kt hp bi mt t Hn- Vit Thin (tc l Tri) v mt t Chm ina hoc t Rhad ana (tc l m); t Thin Yana n gin ch l Thin Mu. Cch gii thch mi ny, chng ti thy rng, hp l hn cch gii thch cho rng Thin y tc l ch da thin gii v ana l tn ring ca n thn. Chng ti xin a ra kin ny cc nh nghin cu tham kho thm (BT). 3 Dng Vn An, chu cn lc, tr.76.
1110
mu h, cn hnh tng b M Vit th li mang cc yu t ca ch ph quyn1. Vua Nguyn u tin, Gia Long, sc phong cho n thn gc Chm ny danh hiu "Hng Nhn Ph T Linh ng Thng ng thn". Thng 3-1832, vua Minh Mng cho tu sa, m rng ngi n v sc phong l "Thng ng thn". n i T c nm th t (1851) b c phong l "Thng ng ti linh thn". Di triu ng Khnh (1886), n c xy khang trang hn, c b sung thm nhiu kh t v i tn thnh Hu Nam in (Hu Nam c ngha "ban n cho nc Nam", cng c ngha cho c vua Nam) v cuc t l hng nm y c nng ln thnh quc l. Vua ng Khnh cng t nhn mnh l " ca Thnh Mu", mc d vua vn gi Thnh Mu bng ch2. Lc u, mi nm xun thu nh k, triu nh c c quan chc v lm ch t, sau gim xung ch cn vo dp t xun (vo thng 2). Nm Duy Tn th 3 (1909), b li c sc phong danh hiu "Thin Y A Na Ngc Din Phi Ti cao ng thn"3. ng nhin, trong qu trnh "chuyn ho" t mt b Cha x Chm tr thnh mt Thnh Mu Vit c th trong thn in mi, ngoi cch din m theo li chuyn ngha tn gi P Yang In Nagar thnh Thin Y A Na Thnh Mu, cc nho s cn c huy ng khai thc cc truyn thuyt dn gian, nhng huyn thoi v s linh ng ca b cho vic a v n thn bn a vo h thng thn linh ca ngi Vit m khng gp phi phn ng no, tri li cn to thm c s ngng m v sng knh ca nhn dn4. V chuyn ny, c th ni bn vn bia do Phan Thanh Gin ghi li truyn thuyt ni i An (Khnh Ho) p ng c v c bn. Kho st hai bi vn t nh bi Vn B ( thp B -Nha Trang) v bi C thp linh tch ( in Hn Chn), ta thy tuy
Theo thn thoi Chm, b P Nagar sinh ra t bt bin v my tri, c tt c 97 ngi chng v 36 c con gi. Cn theo cc nho s ca vng triu nh Nguyn, th Thin Yana Thnh Mu mang tnh trn tc hn, kt hn vi mt hong t v sinh c 2 con, c nhiu thn lc v mt s c tnh ca thn linh Vit. 2 iu ny tri ngc vi quy tc ca triu nh, v bao gi vua cng ng trn cc thn thnh c nc, do mi phong tng c. 3 Theo o Thi Hanh, Truyn n thn Thin Y A Na , B.A.V.H. 1914. 4 V nh cu chuyn b Kin Thi Vng, m ca ng Khnh, n cu o v c bo chnh xc l con b (tc ng Khnh) s ln lm vua trong 3 nm. Hay cu chuyn b hong phi ca vua Thiu Tr nhn i chi bng thuyn ngang qua in Hn Chn nh ri chic ng nh bng vng xung nc su, th m ch c mt li khn Thnh Mu, t nhin chic ng nh t t ni ln.
1111
c khc nhau mt s chi tit, nhng ni dung chnh th c hai bi u da vo tinh thn ca bi vn bia ni trn. Sch i Nam nht thng ch, phn Tha Thin ph (c son sau bn vn bia khong na th k) cng ghi: " sn ni Ngc Trn, huyn Hng Tr, c n Ngc Trn, cn gi l n Hm Long, th thn Thin Y A Na Din Phi Cha Ngc v Thn Thu Long! thc ra, in Hn Chn khng ch th c hai v thn m cn c nhiu v thn khc nh hai v thn ph t ca Thin Y A Na Thnh Mu (mt thn nc l Thu Long v mt thn ni l Sn Trung). Nhng v cc v thn u l n c m theo quan im ca Nho gio c ci g cha n lm - nn sau phi b sung thm "Lc v tn thn "nam cp thp hn (gm 3 thn nc, 3 thn ni) trn bc th ca in Hu Nam. V rng, theo quan im phong kin, "bt c ni u, ci uy ca ph quyn cng cn c sn son thp vng"1. in Hn Chn cn th c c Pht v thnh Quan Cng cng hn mt trm v thn linh khc thuc hng ca cc thn thnh ni trn. Sau hip nh Ginev (7-1954), in cn th thm Liu Hnh cng cha. Nh vy l, qua nhng bin thin lch s, t mt n th n thn Chm dn chuyn thnh n th a thn. ng nhin, v thn c tn vinh cao nht y, c nhiu sc phong ca triu nh l Thnh Mu Thin Y A Na. cng l iu khc bit gia in Hn Chn v thp B Nha Trang, tuy rng c hai ni u th cng v thn c chung mt ngun gc. Mt iu ng lu khc y l cc cng trnh kin trc ca in u c trang tr hnh nh con chim phng trn cc b nc, b quyt, v ngay c trn cc t kh. Chim phng tng trng cho ph n, m y l n th n thn. Hng nm, vo dp t xun (thng tun thng 2 m lch) hng vn khch hnh hng t nhiu ni v in Hn Chn bng cc loi phng tin. L t din ra ti Minh Knh i, in th chnh nm gia, mt hng ra sng. Minh Knh i chia lm 3 cung (theo th t t cao xung thp, t sau n trc cn c theo chc nng th phng): nht Cung, cn gi l Thng Cung, ni th Thnh Mu Thin Y A Na, Thnh Mu Vn Hng, nh vua ng Khnh v mt s thn thnh cao cp khc;
1
Vn nh Hy, Qu trnh chuyn ho t P In Nagar (Chm) n Thin Yana (Vit), Tp ch Vn hc, H. s 6-1979.
1112
Nh Cung, cn l Cung Hi ng, th hng chc tng thn thnh khc nhau, c c tng Pht, dng lm ni thit tr cc th dng rc sc trong dp l; Tam Cung, cn gi l Tin in, c hng n, hai bn t trng, chung, l ch c hnh t l, cng l ni khch hnh hng n cng bi. Sau l t ti in l m rc Thnh Mu t Hu Nam in ti nh Hi Ct. m rc c c hnh long trng trn nhng chic "bng" (gm nhiu chic thuyn ghp li ging nh chic b). Nhng chic "bng" ni tip nhau trn on sng Hng t bn sng ni in Hn Chn v n bn lng Hi Ct, sau ln b i v nh. m rc tin hnh vo ban m, n nn sng trng, c x sc s vi ng o thin nam tn n n mc cc mu sc trn cc chic "bng" phn chiu di dng sng Hng lp lnh. i u m rc l chic "bng" ch bn th cng long kiu Thnh Mu v hm sc vua phong. K theo, mt chic "bng" khc ch bn th, kiu v hm sc ca nh v Thng Ngn v Thu Cung Thnh Mu. Sau l nhng chic "bng" ch cc kh t nh tn, tn, c, qut; i hu bng, nhng ngi phc dch v khch hnh hng. Sau khi on "bng" khi hnh t bn trc Hu Nam in, cc b ng cng bt u ln ng ngay chic "bng" c bn th Thnh Mu cho n khi cp bn lng Hi Ct, ni m rc chuyn t sng ln b. ni bn ny dn chng, khch hnh hng, phng bt m ch sn. Hng khi ta bay trong nh uc, nh n rc sng. H ho nhp cng m rc, i theo cc kiu v nh lng. m rc si ng v tp np, nhng y v tn nghim trong ting trng, ting nhc ca phng ng vn v phng bt m. Khi cc kiu rc v n ni, an v, theo s iu khin ca v chnh t, ngi ta tin hnh lm l theo nghi thc c truyn, khi u l l Tc yt. Cc cuc ht th, ln ng hu bng din ra sut m. Sng ngy hm sau l l t chnh ti nh, v n chiu l l tin thn. Cc kiu rc, t kiu Thin Y A Na Thnh Mu n kiu cc v Thng Ngn, Thu Cung Thnh Mu, c long trng rc tr v in theo trt t nh din ra trong m rc nghnh thn ti hm trc. i ht qung ng b n bn sng, m rc c chuyn xung cc "bng" ri tr v in Hu Nam vi c, lng, qut... uy nghi
1113
trong ting trng v ting nhc rn rng cho n khi on "bng" gh bn. Ngy nay, in Hn Chn c nhiu ngi bit n v hng nm thu ht khch thp phng kh ng khng phi v ch c l mt di tch tn gio m cn v cc cng trnh kin trc c ngi xa lng vo trong khung cnh thin nhin th mng, hu tnh ca ni sng x Hu./. T.P- L.T.V
1114
Kho tg l hi c truyn Vit Nam
L hi Long Chu Hi An
Nguyn c Minh
phng tin sang trng dnh ring cho vua cha ng lm hoc tun du ngy xa. Vi dn gian xa, n hong, dch l l lc lng siu nhin gy hi cho ngi, ng ght ng s nhng cng cn knh n. V vy, lm Long Chu l da theo loi thuyn ca vua ch thn, tng, m binh p ti, tng qui, tng n v x u i, mong hng ci tt lnh cho ni c tr ca con ngi. Long Chu c b sn ng bng tre, ngoi pht giy v phm xanh , gia mnh l thuyn, u ui hnh rng c sng, ru, k, vy... Hng tri buc mt dm li, trc buc mt dm mi, 4 gc trc, sau thuyn c 4 hnh nhn cm dm, mt hnh nhn na ngi li. Trn Long Chu cm 4 c, 4 cn c xuyn thng qua thuyn thnh 4 chn, gia c lng che v mt phn, hng thuyn ct dc 2 on tre cho 4 ngi khing, trong lng c trang b y dng cho mt bc quyn uy, c iu tt c u bng tre v giy mu. Long Chu lm p, xu, ln, nh, hin, d ty thuc ti nng ca th m v yu cu c dn lng tha thun trc. Rm thng ging (Thng nguyn), rm thng by (Trung nguyn) l hai thi im chuyn tip gia ma ma v ma kh. Cuc sng lc hu, thiu v sinh thn qu xa cng vi tc ng ca thin nhin sau kh hanh, l lt thng c bnh dch honh hnh, ly lan c vng. V vy tt c c dn trong cng ng u c trch nhim tham gia cng Long Chu. Chc sc trong lng v cc tc trng c ra mt ban chnh t v mi thy ph thy ch tr. H quyn gp trong dn v xut qu thu th m lm Long Chu, s khc che rp, by hng n ti nh lng, p. Khng kh no nc, vui v, mi la tui tham gia qut tc trong nh ngoi ng ng ngha "chn rn chng rng nh lng vo m". Trc l chnh mt ngy, mi vic chun b phi xong, 7 thy ph thy thuc loi cao tay n, do thy C dn u cng cc hc tr l (ngi ph t) i lm php"trn o l" (trn ym). H mang theo nhng mnh ba v sn dn trn mnh g, tre, va i va git khn n, va bt quyt,
1115
Long Chu l t ch chic thuyn lm theo hnh con rng. y l
phn ha (phun du ha) dng ba vo ng ba ng t ng lng hoc ni nghi ng c qu, n t tp. Nhng ni ny u c mt bn th nh, thp, trn c mt l hng. Ni c ng ba hoc ng d kin cho cc ph thu cng m ngi i trn ym, tr t ma qu qui u c dn dp phong quang, thong ng. Trn ng, on trn ym ko di nh on rng rn. Pha trc l nhng ngi nh trng, thanh la v cc thy php va i va i ph, h ht. Pha sau l c on di nhng ngi t m i xem. Tng tp trai thanh gi lch ng vn ny, vn kia ct ging thch ht i, khi thy cc tp nam n p khc i qua. Nhng iu ht hu tnh, ht c, ht kin ti c bay bng hng gi. Khi cuc ht kt thc, m ng nhp vo on trn ym v nh vy, cuc trn ym bng tr thnh ci c cho ngi t x gp nhau. Ht nhng ni nh sn, cc thy php tr v nh dn 4 l ba vo 4 cy ct gc v mt l ca chnh. Ti y, nhiu ngi thuc cc xm p nh trong lng, nhng nh vn lu nay b "qu ma khuy ph" chu chc sn. Ai cng mang theo vi tng qut vi n xin thy v ba vo v ym. Chnh bi cng thy C v mt s trng inh khe mnh km ban nhc, c x i trc v ti sn nh. u Long Chu xoay vo trong trc mt c hng n, trn ng n bng chui ct ra gm bnh tri, xi tht, cho ch, go mui, thuc, nc, ci... mi th mt t. Thy C lm php khai quang im nhn, ly mc v son v 2 con mt cho Long Chu ri lm l v khoa (l cng t ph thy) lm khi u cho cc l sau. u tin l l co thn (l tc yt) vo gi t (12-2 gi m) l vt n s, hng ng tr qu. n gi mo (6-8 gi sng) lm l t thn. L ny cng mn, c heo, g by t lng thnh ca dn lng vi thn, lnh cai qun lng nn ht sc trang nghim, trng th nh l nh mi ni, c vn t v nhc coi l l nn khng th b. Xong th tc, n gi thn (8-10 gi sng) l cng Long Chu chnh thc bt u. Thy C mc o Thi Thng Lo Qun in hnh bt qui, tht lng , vai vt khn n hoc vng, chn i hia, u i m t l, tay cm ci vng cm hng hoc ci k lnh (chung lc), tay bt quyt. Ph t cho thy C c cc thy con v cc hc tr l cng dn nhc. Thy bt quyt cho quay u Long Chu ra cng, thy c nhng bi ch ring, mi on chuyn li g lnh bi vo hng n, trong khi cc thy con im nhc, c kinh ha theo v dng nhng th cn cho thy C. Thy C va c nhng bi ch y b n va c vn triu 32 tng ch huy, vn triu m binh, vn pht lng, vn pht ngoi binh.
1116
Cc bn vn cho thy i ng binh tng c triu n tr t dit qu l c mt lc lng khng l. Trn ht l nhng v t s: Thng Thanh Tin Cnh - Linh Bo Thin Tn, Thi Thanh Chn Cnh - o c Thin Tn, Ngc Thanh Thnh Cnh- Nguyn Th Thin Tn. Pha di l 32 chc v thn tng ng Ty Nam Bc, ba cung trung o v "vn vt m binh" trn ngp trong "th thin la a vng". Lc lng ny c pht lng no (go mui) "ra tay bt k t ma lm lnh", "xy ly o ho ba li ging", "st qu tr t h bn ch". Qu ma cng c i ng t t, c nhng li v v hoc li ln n nghim khc buc phi tun th di s thu tm ca m binh ln Long Chu i y min khc. S no c qu nhiu ti li phi chu tr kh. on ny, thy C c vn khao n, vn tng qui. Nu thy C gi yu, thy ph tr s c vn thay, va c vn va c nhng ng tc ma v, ma nhp n. Phm vi hot ng ca cc thy php l c sn nh rng. Thy ra vo ti lui tp np nh cuc u quyt lit c tht vi lc lng v hnh, ngi xem c ngy cng phn kch h h ra mt nht l khi thy c ng thi d di vi mt tn ma qu ngoan c, ngo mn, khi th thy trm trm trch c vi mt k quen mt, nhiu ln c tha nay li b m binh bt v. Trng hp lu nay c chuyn ha tai, c cy ct hin linh gy au m trong nh hoc na m tht nhin c t qung ro ro trn mi nh, th do ch nhn ngh trc, thy s cng thm v c nhng bi vn "tng ha tai", "vn cng tn bn t", "vn cng mc tr". Ngh mt lt, vo gi du l t cng cui cng sau bi "pht lng", thy c tip cc bn "vn khao Nng Nng", "vn khao th n th qu", "vn khao thy gii", "vn l H B" c xng ln. Cui cng l bi "vn khao n" trong c on "t n Vng" c c nhiu ln. Cc thy ph thy thay nhau c, sau thy C v ba bt n vo Long Chu xng ln "ym ghe i khng c ng li", "ym Lc Gip, Lc t, hung thn i cho mau, Lc Bnh, Lc inh qu m phi i gp, Lc Mu Lc K lnh i cho mau, Lc Oanh, Lc Tn, t ma ha ra bi bm, Lc Nhm, Lc Qu hung nng lnh mt i cho xa". Thy C g lnh bi chan cht vo hng n, cc thy ph cng bt n hng vo Long Chu git qu ma. n y l t ti nh kt thc, chuyn sang phn rc Long Chu. Theo hiu ca thy chp lnh, bn thanh nin khing Long Chu c thy C ngi trn hai thanh gm tut trn bt cho hnh ch X: hai bn cc thy ph i km, pha sau c ng chnh bi v ban l i din cho lng, pha trc mt s thanh nin mang uc chy soi ng. Ngi nh trng chu thc ng lin, Long Chu chy lp xp ti nhng ni trn
1117
ym hm trc, cc thy ph c kinh, c ch, git khn trn ym. Ht ni ny n ni khc. Trn ng rc Long Chu c nhiu trm dng chn thay ngi khing. Di nh trng rm mi ln, mi ngi trong lng dng roi qut khp ni ri trn ra ng, xng khi la uc sng rc ng xm ch Long Chu n. H t pho, qung roi vo Long Chu, git ba ca thy v dn ng. Tt c u ho hng, m thanh no lon. Ngi ln, tr con ch xem ri nhp vo m rc. Ngi gi tr con ai ai cng thch. Long Chu i ht cc ni phi i cng n gi Hi. m rc n mt ni vng th dng li, ni la t Long Chu. Ni gn sng th h th xung sng, trn Long Chu c nhng chn du lc lm n chy sng, tri dn ra bin. nh Cm Ph, ngoi cc hnh thc nh nhiu ni cn thm tc "x c" (c). C l mt dn tre hnh chp nhiu tng cao chng 2m. Mi tng c t xi tht, bnh tri, tin... Pha trn l mt khung pho cy. Khi cng nh xong, pho n mi ngi x vo cp, ai c nhiu th xem nh c nhiu lc. Ngi Hoa cc bang thng lm Long Chu ln v cng phu hn. C khi ton b Long Chu lm bng vi, di c 5m, phi lun tre xung di bng cho bn cp ngi khing (8 ngi) cng cha m Bn, Ng Bang hay cha ng. C cng lm ln, c khi c con heo quay trn . Khi c lnh x c, mi ngi tranh nhau vo ly lc, c ngi tht nhanh dnh c c con heo quay cht vt trn nh gin m chy. Long Chu ca ngi Hoa thng c th xung sng, trn c thm ru, khn, "sp ong", heo quay nguyn con, c g trng cn sng. khu vc Thanh Chim (An Nhn, An Qun, ng Phng, Phc Kiu) lm Long Chu khng p bng di ph Hi An, c khi ch l b chui c mui che thc cng, u v ui rng lm ring bng giy gn vo. Vic cng do lng p t chc c thy php ch tr vi mc ch "tng sng tr n dch", mong mt ma nng sn tt p. Nh vy, l hi Long Chu phn cng l ko di hai ngy hai m, nng phn ph thy. Long Chu th hin nhn sinh quan, th gii quan ca ngi dn xa, khi cha ct ngha v c hnh ng gii quyt c nhng hin tng l quanh mnh nn thc hin phi nh n th lc ph thy vi cc nghi l ma thut huyn b. Bn cht ch thc tt p ban u b chm lp, tnh ch ng, sng to b km hm nn ngha hi cng b chm su, khng ni tri. Bng dng cc cuc ht i p hin ln m nht. Trc nm 1945 Long Chu c mi lng, p lm; lng lm
1118
ln, p lm nh thng kt hp vi nh nn b hiu lm l hot ng ph ca t chc cng t ln thng k hng nm. Qua hi c, ti thy ngha mc ch ca Long Chu c tch bch, cc lng p ln Hi An, Duy Xuyn, in Bn quanh vng Ca i u c lm Long Chu. C ni cng Long Chu sau dp t nh vi ngy, v ph thy khng phc v ng lot cc lng cng mt lc. C cch gii thch khc rng Long Chu lm sau thnh hong thy r s bt lc ca mnh nn cng chm lo n vic hn. T 1975 n nay, l hi Long Chu khng c t chc. Vi ni, thay v lm Long Chu, h lm b chui t go mui, bnh tri th sng. Long Chu tuy nng phn l nghi, nh hot ng hi nhng n vn l loi l hi v huy ng ton b dn c trong mt a bn tham gia v l mi lo chung cho mi ngi. l sinh hot vn ha-tn ngng cng ng. Bc lp vn ha nng v nghi l, n th hin mt nhn vn rt r. l ci Nhn trong truyn thng nhn o ca dn tc. Qu ma quy ph nhng chng vn c mi li khao vng, an i v v ri nh thn tng, m binh trc n, phn x. Bn ci mm c ci cng. Trong vic th, c khao c t, ni bt ln l lng cu mong an c, ha bnh. Bao trm l ci nhn bn, khao kht t khng nh bn ng gia i gia t ca mnh, vn ln khng ngng cho cuc sng tt p, thnh vng hn. L hi Long Chu, thc cht l mt cuc tng tn cng tr kh t ma dch bnh v cng l cng c chuyn ti, by t su sc vn ha ca cng ng c dn nng nghip. D mc no cng c tc dng on kt, ha ng, cng chin thng, mu sinh. C dn Hi An c mt qu trnh t c, hn c, hp c nn ng nhin c s tip thu nhng vn ha ca cc dn tc ngi c quan h. Trong iu kin pht trin th - thng cng trung chuyn mu dch quc t nn l hi Long Chu c s tch hp v ha ng gia Pht gio, o gio v tn ngng dn gian. y l mt sinh hot tng hp, c bng dng ca cc mn ba php m i th ngi Chm, ca quan nim a linh hn ngi qu c qua bn Gic Hi ca ngi Trung Quc, ca du vt l dng qu u ma cho t tin ca ngi Thi v s t n thn ca mt s nc vng ng Nam . Trong vn cng Long Chu xut hin tn gi cc v thn xut x t Trung Quc, t Bc B v Trung B. Cc th vn vit bng ch Hn, Nm c ngm, c xng mang phong cch x Qung.
1119
Mc du c nhng hn ch, c mu sc tn ngng,Long Chu vn lp lnh c m ca c dn nng nghip "Go Lng Sn ngon ti Thin Ph, n tt qu y thin thu, ung tt sng lu mun tui, y y h go chu tch, trn trn h la khp vn ni". V, Long Chu vn l loi l hi kt hp mt sn phm sng to vn ha ca c dn nng nghip sng nc Hi An cng nh nhng l hi nc khc cn c tip tc nghin cu, pht huy nhng mt tt ca n./. N..M
1120
L hi nh lng L Hi
Nguyn Ngc Trch
X L Hi, xa c tn l An Hi, Bnh Yn thuc huyn o L

Sn, din tch khong 6 km2 vi gn 8000 dn. Khng ch c cnh sc thin nhin ti p, nhiu di tch v danh thng ni ting nh cha Hang, nhiu nh, cha, miu mo..., ni y cn c nhng sinh hot vn ho truyn thng phong ph v c sc. Theo truyn thuyt v gia ph cn lu gi mt vi dng h x L Hi, t tin ca c dn L Sn ni chung v x L Hi ni ring l nhng ngi gc Ngh An, di c vo Nam v nh c rng Lng (th x Qung Ngi), ri chuyn dn xung vng Tr Long (x Bnh Chu Bnh Sn) sinh sng. n i vua L Kinh Tng (1600-1619), nm 1604 c mt on ngi dng thuyn cu ra o" 1 gp o hoang vu cha c du chn ngi, nhng thy t ai tt, bin nhiu tm c c th nh c sinh sng c, nn h quyt nh li khai khn t ai trng trt v sinh sng lu di trn o v phn chia ranh gii, nh ra 2 phng ly tn l An Vnh v An Hi (L Vnh v L Hi ngy nay). t phng An Hi gm c 8 ngi, phng An Vnh c 7 ngi, l nhng ngi u tin t chn n o L Sn, t nn mng u tin cho vic nh c xy dng cuc sng lu di y. Sau ny cn c nhiu on ngi ra o v cng nhau on kt xy dng cuc sng, sinh c lp nghip trn o, nn trong dn gian thng c nhc n cng c ca h "Tin hin khai khn, hu hin khai c". Ngoi cng lao khai hoang, xy dng cuc sng lu di trn o L Sn, cc v tin hin, hu hin cng con chu ca h c nhng ng gp ng k trong vic xc nh cng nh bo v cng th, ch quyn ca nc ta trn hai qun o Hong Sa v Trng Sa. Hng nm L Sn, c vo thng 2 (m lch) cc tc h c ngi i lnh Hong Sa,
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi. 1 Non nc X Qung - Phm Trung Vit .
1121
Trng Sa u t chc l khao qun tng nh nhng ngi lnh Hong Sa, Trng Sa. Nguyn Thng trong Vit s cng gim kho lc chp : "Nc i Vit Nam ta bui quc s thng kn nhng ngi inh trng ca hai h An Hi v An Vnh m t i Hong Sa i kim lm nhng vt ngoi bin, hng nm c thng 2 i, thng 8 v" 1 . L Qu n cng chp trong Ph bin tp lc : "H Nguyn trc kia t i Hong Sa 70 sut, ly ngi x An Vnh sung vo, thay phin nhau, mi nm c thng 2 th nhn giy sai i, em theo 6 thng lng, ngi nm chic thuyn cu t m ra bin" 2. Cc quan trong quc s qun ca nh Nguyn cng chp: "Hi u bn triu, t i Hong Sa c 70 ngi, ly dn x An Vnh sung vo, hng nm, c thng 3 l ra bin tm kim hi vt, n thng 8 th do ca bin T Hin v np" 3. Hng nm L Sn, c vo thng 2 (m lch), cc tc h c ngi i lnh Hong Sa, Trng Sa u t chc l khao qun tng nh nhng ngi lnh Hong Sa, Trng Sa, nn c cu ht : Trng Sa tri bin mnh mng Ngi i th c ngi khng tr v Trng Sa my nc bn b Thng 2 khao l th lnh Trng Sa iu khng nh, t xa xa t tin L Sn t chn ln hai qun o Hong Sa v Trng Sa ca T quc. tng nh cng c ca cc v tin hin, hu hin, con chu i sau lp ra mi lng mi nh th tin hin v hng nm t chc t l linh nh v m hi vui chi. Nhng hin nay ch cn nh th tin hin x L Hi l cn gi nguyn dng v kin trc thi xa v lu gi c nhng nghi l cng t trong cc ngy hi t nh. nh lng L Hi c xy dng vo nm 1820, nin hiu Minh Mng th nht th 7 v tin hin v sau ny l cc v hu hin; v th Thnh hong trn nam; thn Thin Yana. Ngi nh qua nhiu ln
1
Chuyn dn t i Nam nht thng ch, bn dch ca Phm Trng im, o Duy Anh hiu nh, Nxb KHXH, H Ni, 1970. tr.395. 2 Chuyn dn t i Nam nht thng ch, tp 2,Sd, tr.397. 3 . i Nam nht thng ch , Sd, tr.370.
1122
trng tu, nhng vn cn gi c dng v kin trc c xa tng i nguyn vn. nh lng L Hi c kin trc hnh ch Tam : gm nh tin ng, chnh in v hu cung. Mt trc nh tin ng c 6 ct, trong 2 ct 2 u chm ni chi tit rng qun quanh thn ct, c t ln lng 2 con ngh chu 2 bn. Trong nh tin ng c cu trc 20 ct v 4 v ko. Tr chng choi cnh di, c h thng ca ra vo bng g c xa cn lu li. Trong nh chnh in c honh phi "An Hi nh" v c chia lm 3 gian. Gian gia t 2 con nga g cng 2 ngai th, 2 bn 2 gi v kh bng g, hai gian bn t 4 thuyn ua : Long, Ln, Qui, Phng. Nh hu cung pha sau chnh in c cu trc nh mt am th v th thn Thin Yana. Vi li kin trc c xa v nhng nghi thc t l ti nh lng L Hi, c th khng nh y l mt di tch kin trc - vn ho c gi tr v mt khoa hc nghin cu tn ngng, vn ho y, ng thi rt c gi tr v mt vn ho du lch. Chnh ti ni y, hng nm t chc 2 k t xun v thu gi l "Xun k, thu t" vo cc ngy 20/2 v 20/8 (m lch) tng nh n cng c cc v "tin hin, hu hin" v cu ti lc cho dn lng. c bit, trong nhng ngy u xun (t mng 4-8 thng ging m lch) ni y cn c hi ua thuyn si ni cun ht nhiu ngi xem. y l nhng ngy hi l ln ca nhn dn x L Hi, th hin o l "ung nc nh ngun", nh v ci ngun t tin v cng l dp dn lng, cc dng tc gp nhau trao i tm tnh, gi gn v pht huy nhng gi tr tt p ca cha ng ngy xa cho con chu hm nay. Trong cc ngy hi l nh lng, th ngy 20 thng 2 (m lch) l ngy gi t tin hin v cng l ngy "t xun", c cc tc tin hin, dn lng v chnh quyn a phng t chc kh long trng, trang nghim. L t tin hin c t chc t ngy 19 thng 2 n ngy 20/2 (m lch) gm 2 l chnh : 1. L nhp yt (mi t tin v cc thn linh v d l) : Trc khi vo l ngi ta dn dp sch s xung quanh nh, c ng hnh c cm khp sn nh. V ch t (trc y l ch lng) ngy nay
1123
l mt v ng u trong 7 tc tin hin ng ra t l m u cho ngy hi l chnh thc hm sau. L "nhp yt" thng c t chc vo u gi m ngy 19/2. Trong l "nhp yt" c l "tnh sinh" ngha l xin php thn linh c git heo lm vt t. Cc vt phm t l trong l nhp yt ch l bn tru, ru v hoa qu. Sau khi cc v chnh t v bi t lm xong vic c sot l vt (kim tra cc vt phm t l) l l dng hng. Sau 3 hi trng hiu, ching trng bt u ni ln, tip l l dng hng trong ting nhc m vang trm lng. L "nhp yt" c kt thc sau 3 tun ru (s hin, hin, chung hin). Cng trong bui l "nhp yt", ngy xa ngi ta thng t chc "ni tung". Nhng ngi tham gia "ni tung" ch l nhng ngi c nng khiu v din xut, c ging ca tt, nh ni dung cc tung, tch. H phn vai nhau, ngi i din nhau trong nh "ni" v din li mt v tung, tch no cho dn lng xem, to nn khng kh vui ti cho ngy l ca lng. n ngy hm sau (20/2) l ngy t l chnh thc. 2. L t chnh : T sng sm nhn dn trong x, cc chc sc a phng tp trung v nh d l t ng . Trong ngy t l chnh thc, on t gm c mt v ch t (trng tc tin hin), hai v bi t v 10-12 ph t. Ch t v bi t n mc chnh t, o thng mu xanh, u i khn ng. Bt u vo bui t, nhng hi trng ching c ging ln lin hi, v trong qu trnh t l dn nhc bt m lun ngn ln nhng m thanh ro rt. Trong ting ching trng trm hng v mi hng trm lan to khp khng gian l, di nh n m o trong mi nh c knh, to nn khng kh uy nghi v trang nghim ca bui l t. Sau 3 tun ru l n tun tr v mc c vn t (xng vn). Ngi c vn t c th l v chnh t hay bi t hoc chn trong s nhng ngi tham gia bui t c ging xng tt c. Sau cc nghi thc "chc v" (chun b), "chuyn chc" (chuyn chc vn n v tr dc) v "c chc", vn t c ngi c xng ln vi nhng m iu du dng, bay bng d i vo lng ngi. ca ngi ca cc v tin hin, hu hin, trong bi vn t c on : "Thu trc cc v t cht thng minh, bit nhn xa trng rng li v ngh ti gii v
1124
song, vn chng thng thi, tnh tnh sing nng cn mn, khng ngi kh, ngi kh, chng qun xa xi cch tr, chng s nng ma dng t, dc lng chm lo m mang b ci, trm nm lm nn s nghip, xy dng c c qui m ng hong, nn con chu v lp ngi sau nguyn thnh knh phng th la hng n p cng n v nguyn noi gng cc v, knh mong cc v ph h cho ton th nhn dn an c lc nghip"1. Nt ni bt trong bui t l chnh l tit mc dng n kh sinh ng. on dng n gm c 6 ngi, mc o thng xanh, u i m cnh chun, chn b tt. Khi dn nhc bt m tu ln iu nhc dng n, on dng n theo hng mt tin vo in th ti cc ban th theo nhp bc hnh ch chi, tay khunh trc trn nng n di s iu khin ca v chnh t. n c cu to nh mt i hoa, bn trong c thp sng bng nn, c tc dng thp sng dn ng cho cc v ch t i n tng in th lm cc nghi l t l nh : chm ru, chm tr, bi... Cng nh l "nhp yt", bui t l chnh thc cng tun t qua ba bc (s hin, hin v chung hin) v c kt thc khi cc chc sc trong lng, i din cc tc tin hin, dn lng d l thay nhau vo bi kin trc ngai th tin hin t lng thnh knh t tin v cu mong s bnh an cho cuc sng ca lng x, gia nh v cho bn thn mnh. Sau cc phn nghi l l cuc hi ng tm tnh gia cc tc h, dn lng v cc chc sc a phng cng nhau n li nhng truyn thng tt p m cha ng lu truyn li v cn gi n ngy hm nay, vi mc ch gio dc lng tn knh t tin, tinh thn on kt cng ng v lng t ho v qu hng, t tin mnh cho con chu hm nay v mai sau. Ngoi ra, trong cc dp "t thu " (20 thng 8) v l hi u xun (mng 4-8 thng Ging), th cc nghi thc t l vn ging nh nhau. Ch ring trong l hi u xun ti nh c thm phn hi ua thuyn (t linh) kh si ni v hp dn thu ht hu ht dn trong x t v xem hi vui chi.
Vn t tin hin.
1125
V l hi nh lng L Hi, tuy c t chc nh k, thng xuyn hng nm, nhng nhn chung qui m t chc cc ngy hi l "t xun" (gi t tin hin) v "t thu" cn b hp ch yu trong 7 tc tin hin, cha pht trin thnh mt ngy hi l mang tnh cng ng rng ri (tr cc ngy l hi u nm c t chc ua thuyn). Tuy nhin : "cng nh l mt hnh thc hi lng truyn thng nh cc nh nghin cu tha nhn nn nhng k gi t tin hin l nhng ngy sinh hot vn ho truyn thng ca nhn dn x L Hi, va th hin tm lng "ung nc nh ngun", hng tm linh ca mnh n cc v "tin hin khai khn, hu hin khai c", va biu hin mong mun v mt cuc sng no , hnh phc, ng thi l dp tht cht si dy on kt gia cc dng tc cng nh cc thnh vin trong cng ng, thm hi sc kho, trao i nhng kinh nghim trong sn xut v gii quyt cc mu thun bt ng ny sinh trong cuc sng. Vi ngha , nhng ngy l hi nh lng L Hi gp phn vo vic bo tn v pht huy nhng truyn thng tt p ca qu kh. Rt tic l trong mt thi gian di trc y, mi sinh hot t l nh b cm on lm cho nh lng trong cnh hng tn, khi lnh li trong lng ngi dn y bao ni luyn tic. Thi gian gn y cc nghi thc t l nh c khi phc nguyn vn, c chnh quyn cc cp a phng quan tm to iu kin tt cho cc sinh hot t l nh. Tuy nhin mt s hot ng vn ho dn gian nh: ni tung, ht i p... khng cn c duy tr, nn trong cc ngy t l thiu hn i phn hi vui chi, gii tr lm cho ngy hi l gim i sc cun ht i vi mi ngi dn trn o. Hn th na, phn ln vic t chc, kinh ph t l u do 7 tc tin hin y ng ra lo liu, nn cn mang nng tnh cc b dng tc, khng pht huy ht c nhng gi tr tt p nhng ngy l hi trong i sng x hi cng ng x L Hi. Nu c s ch o ca chnh quyn a phng, ngnh vn ho thng tin c s, a sinh hot t l nh lng L Hi vo chng trnh hot ng sinh hot l hi hng nm a phng, th ngoi phn nghi l chnh, sau tng thm phn hi vui chi gii tr nh: khi phc li cc sinh hot vn ho c xa vn c ca n: ni tung, ht i p... v a thm vo mt s sinh hot khc nh: ua thuyn, nm bng, u vt y l nhng sinh hot kh quen thuc ca nhn dn L Hi chc chn s
1126
lm cho ngy hi t l tin hin nh lng L Hi thm phong ph v hp dn hn, pht huy c gi tr tt p ca hi l, thu ht mi ngi dn trn o v c nhng ngi t cc ni khc n tm hiu, tham quan v du lch. Nh vy, chng ta gii thiu nhng nt c sc ca vn ho c truyn a phng li lm cho ngy hi l tht s l nhng ngy hi sinh hot vn ho y hp dn, gp phn gn gi nhng gi tr tt p ca truyn thng cha ng, lu truyn li cho th h mai sau, xy dng cuc sng mi, xy dng khi on kt dn tc, h, lng, x thm ti p v vng chc./. N.N.T
1127
L hi Mbng Kat
Thch phng - L trung v
gi Chm c nhiu l hi trong nm, nh l Ph Mbng Yang (l cng u nm ti lng, thp, cu xin thn linh cho php dn khai knh, p p, lm ma), l Yn Yang v Plao Pasah (l cu o), l Rija Nagar (l cu mong quc thi dn an, ma thun gi ho). Nhng quan trng hn c, c quy m ln v ko di nhiu ngy l l hi Mbng Kat. y l Tt ca ngi Chm, v cng l dp tng nim cc anh hng 1 lit s, cc v thn linh, n thn P Nagar , cc v vua c cng pht trin nng nghip nh P Klng Girai, P Rm c thn ho v cng t tin, ng b. Nhng ngi him mun con, nhn dp l ny cng mang l vt n lng, thp cu xin n thn P Nagar ban phc lnh. L Mbng Kat t chc vo u thng 7 (theo lch Chm) ti cc lng, thp, v sau dn chng chuyn v tng gia nh t chc l cng t tin trong ba ngy. Cn lu thm rng, ngi Chm rt coi trng quan h huyt thng, h hng cng nh i sng tnh cm ca gia nh. Nhn dp ny, ngi ta t chc thm ving nhau gia nhng ngi thn tc, bn b; nhng ngi v l do sinh k phi sng xa, dp ny cng thu xp cng vic cng v sum hp. Nhng cuc n ung, vui chi trc kia thng ko di cho n ht thng 7 (theo lch Chm). L Mbng Kat thng c t chc trng th cc lng, thp P Nagar, P Klng Girai, P Rm (khu vc Phan Rang), P Klng Mnai (khu vc Phan R). Cc gi lng ca ngi Raglai (tc ngi cng ng h Malayo Polynsien sng pha trin ng Trng Sn thuc cc tnh Khnh Ho, Ninh Thun, Bnh Thun) dn u on ngi xung tham gia t chc l. Vo nhng nm c ma, on ngi Raglai xung d cng ng. H mang theo vng min, y phc ca vua Chm cng nhng bo vt m trc y trong cc cuc lnh nn chy ln ni, hoc sang Campuchia, hong tc Chm k thc cho h ct gi v lo vic th cng. Nay, vo dp l Mbng Kat, h mang theo cc bo vt y cng
1
. Cn gi l P In Nagar.
1128
phm vt dng cng v ni lng, thp c dng ln cc thn. Dn u on ngi Raglai v d l l ng Jngi (tc ng t lo vic qun l cc bo vt ca vua v cc thn). Ch l l thy C Pash (n Dhia) vi s tr gip ca cc ng Chmnay (ngi gi lng v th cng), ng Kadhar (cn gi l thy C ke chuyn ko n Kanhi v ht l ca), ng Muk Paju (ngi chuyn dng l vt). Vo m cui thng 6, ng thy C Pash cng vi nhng ngi trong ban t lm l ti danok (ni ct gi l vua) xin c thnh l phc cng cc l khc a ln lng, thp. Vt phm dng cng gm c trng g, tru ru, bnh, tri cy. Sau li khn xin ca ch l P Dhia, ng Kadhar Gru (thy c ke) va ko n Kanhi, va ht bi ngi ca cng c ca nh vua v cc v anh hng c cng khc. ng Muk Paju lo vic dng l vt. Tip theo l cc ng Chmnay v ng Jngi bc ln khn mng thn. Trong ting nhc rn rng, cc ngi i theo cu khn theo s nguyn, v sau khi khn xong, u c ma dng l. L thnh y phc ko di cho n khuya mi chm dt. L rc y phc nh vua t danok (ni l ca vua) ln lng, thp c tin hnh vo sng hm sau. i u l cc thy l trong b o chong di trng, u cht khn trng, tip n l cc thn ho, nhn s, cc v chc sc trong lng ph trch th lng, thp y, ri cc kiu trn t cc b l phc, c lng hu hai bn, theo sau l mt on thiu n va i va ma qut rong ting nhc rn rng, vui ti. Khi on rc i ln n thp, cc thy l P Dhia, Chmnay, Kadhar Gru, Muk Paju, Jngi lm l m ca thp (Ph Yang) ri tin vo bn trong. Sau khi lm l ty th tng vua (pamnay Yang), ng Jngi dng l phc ng P Dhia (thy C Pash) lm php trc khi mc cho tng vua, cn ng Kadhar (thy c ke) th ht l ca. Trong khi ng Muk Paju dng l th ng P Dhia lm cc ng tc tng trng coi nh cc v thn v hng l vt. Gia lc ang hnh l, ngi ta quan st nh sng cc cy n lm bng sp ong trn bn t l vt on nh c cc thn c v hng hay khng. Theo tn ngng dn gian, nu ngn la cc cy n chy thnh hai ngn, c hai mu m nht khc nhau, th c ngha l thn linh v, nu hin tng cha xy ra th mi ngi li tip tc cu nguyn, kt hp vi nhng ng tc ma l. V th cuc l lm lc ko di nhiu ting ng h. Trong lc , quanh khun vin n thp, khch tp hp thnh tng
1129
nhm: ch ny t chc ht l, cu kinh, dng cng, ch kia ngm th, n ht. Ai i th son thc n mang theo, n ti ch. Ch n l m ngi lu ngy mi gp, h tp hp nhau li, va n ung va hn huyn. Mt s thiu n r nhau i xin ch ngha ca thn. Vo khong 3 - 4 gi chiu th l cng lng, thp kt thc. Cc on ri khi lng, thp to v cc xm. Nhng ngi Chm theo o B la mn bt tay vo vic t chc cng ng b, t tin ti gia nh mnh. Lc ny, ngi ta thm ving nhau, cng vui chi, lm nhng mn n dn tc i khch. Nhiu tr vui chi c t chc li cun ng o ngi tham gia nh: hi thi dt th cm lng M Nghip, xem trin lm th cng, m ngh dt, gm, d cc chng trnh ca ma nhc, n ca.v.v.. C nh th cuc vui chi tip tc ko di trong 3 ngy lin. Xa, sau l hi Mbng Kat, ngi Chm c tc king khng i lm cho n ht thng 7 (lch Chm). TP - LTV _______________ Ghi ch: Tc gi Trn M, trong bi ng trn Thanh nin nguyt san thng 11/1991 c quan tm n mt sc thi mi v khc ca l hi Ka t nh sau: ... pha Bc Thun Hi, ngi Chm n Tt vui nht l ba im: Miu B Hu c, th c B Ri N Cnh - ngi m ca x s Chm. im th hai Thp P Ka Lng Giarai (thng gi l Thp Chm). y chnh l vua P Ka Lng Giarai. im th 3 l Thp Hu Sanh, lng vua P R M. T sng, trn ng vo cc lng Chm, gp hng on cc b, cc ch, i ch v, i trn u nhng ci thng p, ng y thc phm, hoa tri vo tng nh, cng chnh cc b, cc ch tt bt lm bnh, nm tht, chun b cho c bn. Tra 30-6 trn sn Miu B, xut hin nhiu c qut, trng ching, vng lng chun b i rc xim y ca ngi Do, ngi Rc ly t trn ni mang xung. Theo truyn thuyt, th thu xa ngi Rcly lm con nui ca Ngi. Do h hin lnh, chn tht nn Ngi qu mn giao y trang cho h ct gi. V c n ka t th a y trang v cho Ngi, ht ka t li a v ni gi gn bo qun. 12 gi 30 on ngi i rc y trang bt u xut pht. i u l cc em trai, em gi, n mc p, xp thnh 3 hng khua vang ching trng. Tip theo l cc c b lo cao tui nht trong lng mang c, vng lng. Sau cng l dn lng. i n gia
1130
mt tri i th gp on ngi Rcly mang y trang ca ngi cng va ti. Hai bn gp nhau, tay bt mt mng ri ngi xung gia ng lm l bn giao. Ngi Chm tip tc rc y trang ca Ngi v miu, ngi Rcly cng v d l. Ting trng, kn ca hai dn tc ho quyn vi nhau to thnh mt hp m c sc lay ng no nc v cng. n chiu, trn sn vn ng Hu c, ngi Chm v c ngi Kinh cc lng ln cn c n hng vn dn v d hi... T tm hng cc v n tin vo sn, cho quan khch ri tung ln khng hng ngn qu bng rc r sc cu vng. Tip theo l nhng iu ma c truyn dn tc. Mi v n xo ra hai ci qut nh hai cnh bm. Nm thiu n c li trang phc c bit hn, ma gia sn nh nm bm ch. Cn hng trm bm em ma ln vng ngoi, to thnh mt ci hoa khng l nhiu cnh. C sn vn ng l mt bng hoa, mt rng hoa, l mt cnh ng bm. Nhng con bm un ln nhp nhng, i cnh rp rn theo ting trng, ting nhc. Ngi xem c thng thc nhng iu ma tuyt vi v vi mt quy m c l l him c... Ti 6 thng 10, cc lng ngi Chm v cc x c ng ngi Chm theo o Blamn u t chc ma ht vui chi mng ka t cho n tn giao tha. Ngy 7/10 (mng 1 Tt) c 3 im c miu v thp, t sng, cc thy c (thy c ke, chuyn lo vic cng t cc lng Chm) cng b con mang hng hoa, bnh tri ln miu, thp cng. Cc thiu n, cc i vn ngh ngi Chm v ng bo nhiu dn tc v y xem hi. Tt Ka t, Tt Nguyn n cng nh bao l hi ca cc dn tc t Bc ch Nam, t rng ti bin trn di t hnh ch S ny lm phong ph thm cho truyn thng vn ho Vit Nam./.
1131
L hi cha ng*
Nguyn Ngc Trch
Cha ng ta lc ti th t Thu X, x Ngha Ho, huyn T

Ngha. Cha quay mt v hng ng, pha trc l dng sng Vc Hng (h lu sng V) trong xanh quanh nm y p nc. Sng Vc Hng chy ra bin qua ca L, to cho cnh quan ni y ht sc th mng, thi v. Cha ng l tn gi dn gian, tn ch Hn ca cha l Quan Thnh t. Kt cu kin trc hnh ch tam ca cha gm nh tin ng, chnh in v hu cung qui nh li th phng trong ni tht cha. Nh tin ng dng tip khch, nh chnh in th Quan Thnh, nh hu cung th pht Quan m Nam Hi, Thin Hu, Kim u. Kiu th phng ny l "tin thnh1, hu pht" khin cho cha ng mang tn gi l cha c tnh cht hp l. Cha ng l c t c kin to nm Minh Mng nh nin, Tn t (1821) do t bang Minh Hng Thu X lp nn. T bang Minh Hng bao gm nhng ngi Hoa sinh sng dc ven duyn hi nam Trung Hoa thuc cc tnh : Triu Chu, Phc Kin, Hi Nam, Qung ng. H n vng t Thu X vo khong th k XVII trn nhng chic thuyn bun. Ti Thu X, ngi Hoa Minh Hng lp nn khu thng cnh nh, cng cc dy ph san st bun bn. Trong thi im phn thnh, "vn" Thu X l ni bun bn, giao thng ni ting trong tnh. Dn gian tng c cu ca : "Cho ghe xung vn mc du
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi. 1 L ra cha ng phi gi l n Qun Thnh, song y gn vi in th Pht (Quang Minh in) nn gi l cha. V cha l ni th Pht, c s tr tr hoc gim t.
1133
Hi thm ch li nhc u bt cha1 " Lch s hnh thnh cha ng Thu X cng l iu kin, ngun gc pht sinh, tnh cht hot ng ca l hi ngi cha ni ting ny. L hi cha ng din ra vo ngy rm thng by (tc 15/7 m lch). y l ngy tt Trung nguyn trong dn gian, cng l ngy l Vu Lan bo hiu ca nh Pht. Thi gian l hi thng ko di t 2-3 m a im: cha ng v cha Hi Nam. a im cha ng l ni lp n chn t, b th, hnh l. a im cha Hi Nam l ni ht bi, vui chi. L hi do ban qun tr cha ng ng ra t chc. Ban qun tr vn ng cc khon ng gp ca t bang chi ph cho l hi. Thng thng ban qun tr cha bao gm cc chc sc a phng, ch bi trong cha, s ch tr, cc tc trng trong t bang. Trc rm thng by, ban qun tr tp hp cc ngh nhn kho lo v thanh nin mnh kho trong lng v ti cha lp n chn t. n chn t c xy dng pha mt tin ca Quang minh in. n bao gm mt ci am v mt bn c. Am c xy dng cao hn bn c khong trn mt mt, trn bong vi, trang tr p. Mt in am quay v pha ty, pha trc l bn c. Bn c l hai tm phn ln, k thnh sp, hnh vung cnh 4m, din tch 16m2 . Trn bn c t cc c bnh, cm, mui, go, heo quay... Nhng l vt trn bn c do dn chng t nguyn b th, cng cng qu. Tu mc giu ngho m sm l vt. Ngi giu cng heo quay, bnh; ngi ngho cng go , cm, mui, xi, hoa qu. Ngoi ra, trong chnh in th Quan Thnh, mi bang ca t bang Minh Hng cng heo quay, cc bang c gng thi vi nhau trang tr, b cc to v p ca mm c. Ngi ta hnh l thi gian trong vng mt bui sng t sng sm n ng ng (12 gi tra). Ch tr bui l l v ho thng. Xung quanh ho thng c khong 4, 5 nh s lm nhim v g ching, g m, nh trng, chung. Ho thng ng n, ngi trong am lm ch t. Ho
1
Mt trm cu ca dn gian Qung Ngi, tuyn chn v bin son, Cao Ch, S Vn ho Thng tin v th thao Qung Ngi, 1992, tr.16.
1134
thng mc y phc c sa mu vng, u i m cnh sen, tay phi cm n, tay tri cm lc lc. Bc vo bui t, ho thng c kinh cng thp loi chng sinh c hn. Va c ho thng va bt n v khua lc lc. ng thi cc nh s g m, nh chung ho theo li kinh ho thng ang tng. Khng kh bui t l tht trang nghim. Mt s dn chng ng chp tay cu kinh, s khch ng xem ch x c. n qu gi ng, ha thng ra lnh cho cc s nh mt hi chung v mt hi trng kt thc bui hnh l t thp loi chng sinh c hn. y l bui l cng b th nn tt c c bn u dn chng t ng x c. Khung cnh x c tht vui v, no nhit. Ngi ta tranh ln vi nhau ginh git cc l vt, hoa qu. Ngi no c sc mnh, gii tranh th ot c heo quay, ngi no yu sc hn th tranh ot bnh, xi, hoa qu. i khi v tranh ginh xy ra s x st ng tic. Sau khi ng n cng thp loi chng sinh c hn xong, ho thng cng cc nh s i v Ngha T ca lng cng cc c hn, chin s cht trn c th ni y. Hon tt xong chng trnh hnh l, bui chiu ban qun tr cha t chc hi h linh nh no nhit. Khong 4-5 gi chiu, dn chng tin hnh chng c1 trn cc no ng ca lng qu Thu X. Chng c l hnh thc hi tip ni vi chng trnh l vo bui sng. Tt c gm c 3 c: c th nht chng Pht B Quan m Nam Hi; c th hai chng Mc Kiu Lin; c th ba chng Na Tra. Cc nhn vt c rc chng bng tng g do ngh nhn kho tay to dng. Tip theo c l on thiu n xinh p gnh hoa, khng phi l hoa tht m hoa c v trn giy gng 4 mt ca chic lng n hnh tr. Bn trong l ngn n cy lung linh to sng lm ni bt hnh hoa. Mi c thiu n gnh hai gi hoa, tip ni thnh mt on ngi ko di trng rt p mt.
1
. Chng c: ta nh bong xe hoa. Ngy trc khng c xe, ngi ta dng c, trang tr vi hoa, pha bn trong t cc tng Pht B Quan m, Mc Kiu Lin, Na Tra. Mi c c 2 thanh nin mnh kho ko.
1135
Tip sau on thiu n gnh hoa l on ma ln rc uc. Ln ma gia, hai bn l on v sinh cm uc, nh trng. Ni tip on ma ln l on gm cc bc chc sc, k lo v dn chng trong lng. on diu hnh i vng quanh trn cc ng lng. Dn chng ra hai bn ng thp hng, nim Pht v ho theo on diu hnh. Sau khi i ht cc ng lng, on diu hnh chng c i v pha trin sng Vc Hng tip tc hi Hoa ng v Phng sinh. Thi gian trc ngy din ra l hi, dn chng i mua cc con vt nh: chim, vt, cua, ng thi chun b n uc dng cho ngy hi phng sinh v hoa ng. Khi on ngi t tu ng dc trin sng Vc Hng, ban t chc dng loa xng hi. Lp tc hng trm ngi th cc con vt: chim, vt, cua phng sinh. ng thi hng trm lng n c th tri trn sng, kt ni thnh dng hoa ng lung linh bt tn. Nhng b uc chp chn soi bng on ngi lng im trong m ti ca khng gian linh thing huyn diu. H nhn nhng nh n lung linh chp chn gi theo nhng li cu nguyn cho linh hn ngi khut c siu thot. n th tri trn mt sng trong ngy hi Hoa ng gm c hai loi : - Loi n gm nhng chic lng n, di c gn hai khc cy chui dng lm phao ni, ca cc gia nh c iu kin kinh t trung bnh v kh gi. - Loi n gm nhng niu gm nh, bn trong niu ngi ta go, mui, dng du phng hoc n cy thp, y ca nhng gia nh ngho kh. Song d sao chng na, khi n th tri trn sng, tt c nhng li nguyn u ging nhau. l cu cho ngi khut linh hn c siu thot, cu cho trong nm v v sau ti lc c hng vng, gia nh sc kho c bnh an. n khuya, khong 12 gi m, hi phng sinh v hoa ng kt thc, mi ngi ra v trong lng thanh thn.
1136
m u tip ni l hi, ban qun tr t chc ht bi ti cha Hi Nam cho dn chng vui chi thng thc. Nh vy l hi cha ng c hai phn l v hi r rng c th: 1. Phn l l s ng n chn t ca ho thng v cc s tng, mang m tnh cht Pht gio. Trong Kinh nh Pht, ngy rm thng by l ngy x ti cho cc vong hn lc sng gieo nhiu ti c trn gian. Tch xa, ngy ny, Mc Kiu Lin khc ly c Pht gii oan x ti cho ngi m, lc sng lm nhiu iu tht c trn gian. Do vy, trong phn l rc chng c c ba nhn vt biu th cho tng ngha khc nhau. - Pht B Quan m Nam Hi biu th cho s cu ri linh hn, gii cc mi oan nghit cho cc oan hn bng nc cam l. B lun c mt mi ni bo h cuc sng yn bnh cho nhng ngi dn i bin c ba v n thn lun c cu nguyn l: n thn U Ma (n gio), pht b Quan m Nam Hi hay Avalokitesvara (Pht gio) v Thin hu thnh mu. - Mc Kiu Lin biu th cho s bo hiu ca con ci i vi cha m khut trong ngy l Vu lan x ti. - Na Tra biu th cho s dit c tr t, hng thin. Trong l ng n chn t, ngi xa quan nim thp loi chng sinh c hn s tp trung v n t hng hng hoa l vt v nghe ho thng ging kinh siu thot. Do vy ho thng phi l ngi c c cao, c tay n vng bt quyt tr t, gii ti cho cc linh hn. Sau bui hnh l trang nghim, khng kh c th gin bng hi chen ln x c vui v ca dn chng khin cho l ng n chn t thm phn si ng. 2. Phn hi gm c ba nghi thc : - Rc chng c. - Phng sinh. - Hoa ng.
1137
Ba nghi thc hi ny tip ni lin tc lm cho s din tin ca hi khng b ngt on theo tng thi gian, khng gian v con ngi nht nh. Rc chng c va mang ngha ca l va mang sc thi ca hi. ngha l l s k tc tip ni ca phn hnh l ng n chn t. N c biu th qua vic rc chng c pht b Quan m Nam Hi, Mc Kiu Lin, Na Tra quanh xm lng cu mong cho s yn bnh, hng thin. Cc hnh thc: ma ln, gnh n hoa cng on ngi diu hnh cng ch nhm t im cho hnh thc rc l chng c thm phn trang trng v cun ht ngi xem. Nghi thc Phng sinh v Hoa ng nhm biu t cho s gii to v thc tm linh ca dn chng tham gia l hi, va mang m ngha tnh cht ca o Pht va mang mu sc tn ngng cu c dn duyn hi. Tnh cht Pht gio vn khng nm ngoi ni dung ca l Vu lan x ti c th hin qua hnh thc phng sinh chim, vt, cua. Hnh thc ny minh ha cho quan nim linh hn va c gii thot a ngc, ng thi phng sinh em li mt iu thin (phc) nhm gii nh ti cho vong hn ngi thn cn b giam ni ngc A T (theo kinh nh Pht). Trong quan nim tn ngng ca c dn bin chuyn ngh sng nc, h tin rng mt ngn n tri trn sng ca m hi Hoa ng tng trng cho mt linh hn ca ngi khut. Ngi cht hu ht l b tai nn thuyn b. Thng qua ngn hoa ng lng l tri theo dng nc, ngi sng cu nguyn cho s siu thot ca linh hn ngi cht . Nh vy trong l hi cha ng, cc tnh cht ngha tn gio, vn ho tn ngng c an xen ho quyn ln nhau tng hnh thc l v hi to ra s hp dn cho ngi xem. L hi cha ng cn c bo tn, nghin cu v pht huy cc gi tr truyn thng trong khoa hc, du lch v gio dc./. N.N.T
1138
Hi Ph Trch
Tn Tht Bnh
thn Ph Trch, x Phong Bnh, huyn Hng in tnh Tha

Thin - Hu, cn lu gi cc tp tc c truyn nh: ht sc ba; tc ht tr v tp cho. Ht sc ba: C 6 nm t chc mt ln, hai thn Ph Trch l Ty Ph v Triu Qu thay phin nhau m nhim t chc. Nhng ngy t chc ht sc ba, nhn dn y lm l m hn vo ngy 16 thng chp. y l l t nhng ngi khut khng ai th phng. Sau l t, nhn dn trong lng thnh lp cc i sc ba (thng c 4 i). Cc bui din tp bt u t 15 n 29 thng chp. Chiu ngy 30 thng chp, cc i sc ba ngh ngi chun b, t chc. Ti 30 Tt, cc i bt u i sc. u tin i sc cc nh, cha miu mo, ri n cc nh th dng h ln trong lng. Ngy mng mt Tt, sau khi sc xong nhng ni cng cng, i sc ba tip tc i sc tng gia nh trong thn x v c th trin khai sang cc x ln cn. Ngy 14 thng ging chm dt vic i sc cc gia nh. Sng ngy rm thng ging, bt u t chc ht tr, nh u ly gii, cuc vui xun li c tip din bng hnh thc hi lng vn ngh vui chi. V hnh thc t chc, mi i sc ba c t 14 n 16 ngi gm: - Mt ng ci sc, trang phc o m tin c v rng phng, lng c tht dy vi , tay cm mt thanh di g, di thanh i c eo mt chui lc lc. - Mt ng trc qu, n mc ging ng ci sc, tay cm thanh kim g tr t ma. - Mt a tr khong 12, 13 tui ng vai qu, trang phc biu tng con qu. - Mt ng nh trng l phc qun trng, o di en, bt khn. - Mi ng c ch, l phc qun trng, o di en. Nhng ngi ny thng ng trc sn ng thanh c ch, cn ng ci sc th c cc iu sc ca thnh ban.
1139
Nghi l trong ht sc ba ti Ph Trch to nn mt khng kh va sinh ng, rn rng, va c tnh cht thn b trong nhng ngy u xun. Sau khi sc ti cc nh cha, miu mo trong lng vi cc hnh thc n gin, i sc ba bt u i sc tng nh vo ngy mng mt tt. Khi n cc nh c sc, i sc ba khua trng, g m bo hiu, ng thi cng bo cho nh c sc ng cht ca li. Tuy nhin trc "con qu" tm mi cch lt vo nh np di gm ging hoc ngch ca. ng ci sc v ngi trc qu gi qu ra sau khi k ti trng v cnh co bn qu. Qu bit trn trnh khng thot, nh phi ra chu ti. Cui cng, ng trc qu tha ti cht, nhng buc qu phi tm chn ni rng m n nu. Th l i sc ba tr c qu. C i vo nh ht chc mng gia nh, n phng lm vic lm l an tm, n bp lm l an to. Chc tng xong, cc i li ko sang nh khc sau khi mt ngi trong i dn hai l ba vo ct nh trc bn th hoc hai cnh ca ln ca nh. on ht sc ba c tip tc din cc m ht nh vy cho n ngy chm dt. Ni dung cc bi ht trong tin trnh ht nu bt ngha cu mong cho nhn dn v mi gia nh c yn n, thnh vng lm n qua vic ui qu, nh s tn tr gip ca Thi Thng Lo Qun Cc cu xng v cu sc cng mang ni dung tng t. Khi i sc ba n ngoi sn, ng ci sc xng: " t phng mang an ph Thnh thin bng thin du Thnh thin linh huyn ng tng tng. Tt tc ng ng khu Tt tc ng ng thanh Thnh thin linh huyn ng. Ti nhp t sn o hi St vn qu tr t Tr quc gia an trn. Li kim hc in thn linh t tr Ng kim phng hnh Thnh Thi Thng Lo qun Thn ph cp sc".
1140
C i ng c ch: "Thin bng, thin bng a hu i l thn thng Thi thin gip h a trc qu l thin linh Nht nguyt thng long dn gian hu kh a thnh o l thin bng. Ph tr ph vit a cp chc l kim chung Mng gn hc st a trc qu l trng trng Chim nh linh bu a nht kha l li cng. Bt c cu nh Cp d lut lnh" ng ci sc d cao di g, sc: "Khai thin mn, v a h Lu dng gian tt qu l Xuyn qu tm ph qu th (...) Tit to tr cung, tr hung, tr nn Thin nin ph qu, nht nht th vinh ba Thnh Thi Thng Lo Qun Thn ph cp sc (...) No thng qu l chng t ma My lm chi trong x nh C lnh Ngc Hong sai xung bt Bt thng qu m chm lm ba" Ngi trc qu xng mt cch dng dc: "Phng ngc n nh li im xuyt Ph mn tin m trc qu t". Sau li xng ca ng trc, qu bit khng th thot c nn ly lc van xin: "Ly php quan thing xin tha ch git Thin thin vn vn m ca cho chng ti ra". y chnh l lc on sc ba th hin uy quyn ca mnh. Ngi ci sc c nhim v truyn lnh bt gi qu tr tai ho cho dn chng.
1141
ng ci sc truyn lnh bt qu: "Bc cc m ng ca t H khoa (?) m ng ca ng Thin bng m ng ca ty Cn tau l thy tau ng ca gia Mi ca c mt thin du Trn tri ng ba li t Di t ng chng li st ng bt thng qu ng chm lm ba ng bt thng t ng chm lm bn C chn tr thing Thin l tri, a l t Thnh Thi Thng Lo Qun Thn ph cp sc" Ch: "Thin du thin du Tun gi vn c Tu du gia trm Tc trm phng tru Bt c cu nh Cp d lut lnh" ng trc qu e do: "Nan tu thot, nan tu thot Mc dung tha, mc dung tha" Qu van xin: "Khut dung th, khut dung th Chng ti ra, chng ti ra" ng trc qu li e do: "Bt thng qu m chm thnh ba Chng dung loi yu qui". C i ch: "i ra i ra
1142
Ko ta chm ht Mu ra y ng Chng sng mt thng Bt c cu nh Cp nh lut lnh". Qu i ra th nhn ti li ca mnh: "D d chng ti l chng qy t Ai c s g em quy ti ra". ng trc qy tha cht, ch li thot cho qu: "Vng ng lnh tm phng t t". Qu va chy, va ni: "Ch sn du, b b bn ba". i sc ba vo nh, n ni lm vic ht bi an tm, n bp ht i an to, xong chc mng gia nh. ng ci xng: "ng qua xun n rt vui sao Pho n lng ly ting bit bao Nh ny yn ba thm ph th Bn th tin t khi hng cao". C nhm ng thanh ha: "ng qua xun n rt vui i Tt nht chi bi xng thi bnh ca ng tr qu thc hng hoa Bn th tin t ng b chiu m C ngi chc tui ging nm L hng bt nc chiu m t th Nh ti chu lnh sc ba ng hong l thn ch, c qu hi t ma An to, an cu, an nh An sng, an tch, an ha Th Cng Ph Trch tn pht ty ng An sng chim mng nh trng c lnh".
1143
Th l l xong, i sc ba sang nh khc tip tc hnh l. Ngoi Bc ht sc ba, Ph Trch cn c mt s sinh hot vn ha dn gian khc. * Ht tr: c t chc theo nh k 24 nm ti Triu Qu. Nguyn lng Ph Trch c 4 gip: ng M, Triu Qu, Ty Ph v Trung Thnh n nm t chc ht tr, gip ng M m nhim vic trnh din, gip Triu Qu lo dng rp v hon tt mi vic lin quan n cc bui t chc trnh din; gip Ty Ph ht sc ba ly tin chi ph cho vic t chc, ch c gip Trung Thnh c xem l con t theo cu truyn khu trong lng: "Nht ng, Nh Ty, Tam Triu, T Trung" - l khng m nhim vic g, li c mi n tham d xem din ht tr. Ht tr, trnh by tr "s, nng, cng, thng, ng tiu, canh mc", trong cc tr y, tr s quan trng nht, vai s c cao. Ht tr c t chc vo dp u xun, t ngy rm thng Ging, ko di trong 4 ngy. Thi gian chun b v luyn tp bt u t rm thng Chp nm trc . Trng vi nm t chc ht tr c ht sc ba. T 30 thng chp, cc i ba ca hai gip Triu Qu v Ty Ph thay phin nhau i sc tng nh ly tin lo mi vic chi ph cho tc ht tr. V l mt tp tc nn dn lng rt coi trng. Cc nghi l c c hnh nghim tc nh nghi l h, vn bn ht tr c ct gi mt cch 1 trang trng trn rm thng ca nh lng . Cc din vin ht tr, ngoi ti nng vn ngh phi c c . theo tp tc din vin ht tr c qui nh theo gia truyn, ch khi no gia nh y khng c con trai mi truyn cho ngi khc. Trong thi gian tp luyn v trnh din, cc din vin c chn la phi theo cc tc king c, phi lun lun gi thn th trinh trng. c bit l tt c cc vai u do nam gii m nhim, k c cc vai n. Khi din xong, phi tuyt i gi im lng m ra v, khng c i thnh on, tr chuyn n o, huyn no. Theo tng truyn, tc gi kch bn ht tr l Hng Lnh T, bit hiu ca mt nhn vt mang h Hong, hin cn miu th ti gip Triu 2 Qu . Ngy trnh din ht tr, cc lng x cc ni t tp li thnh mt ngy hi ln. V gp dp u xun, li trng vo mt tp tc trang trng
1 2
Hin nay sau bao nhiu bin c lch s, vn bn ht tr lng Ph Trch b mt. Theo li ca c Ng Qu Thn, hin tr ti gip Triu Qu.
1144
nn nam thanh n t n mc tht chnh t, ko nhau v Ph Trch xem trnh din. Thng l ch din ba ngy, t 7 gi sng n 5 gi chiu. Khn gi cc ni xa n, phi chun b cm nc >---< trong nhng ngy trnh din. Lng tn trng ca khn gi v din vin i vi tp tc ht tr tht nghim tc vi thi tham d v gi ng nhng iu cm k ca tp tc. Sn khu ht tr c dng ln trn mt bi t rng thun tin cho vic trang tr v biu din. Trc sn khu khong 50 mt, ngy trc c dng cc cy u cho thanh nin vui chi. Sn khu c dng bng tre, ch ngi khn gi c lm theo hnh cnh cung, chia lm ba bc cao thp khc nhau dnh ch cho cc bc chc sc trong lng. Trong thi gian trnh din cn ghi nhn l tc bn bnh hn. Bnh hn l th bnh lm bng bt v ng, nn theo hnh trn, mng v nh, khng c nhn. Trong gi ngh gii lao, mt ngi n ng ng tui, c nhiu con ci, bc ra sn khu rao bn th bnh hn cho khn gi tham d. Tng truyn ai n bnh y, nu mun mn ng con ci s sinh sn c. Nhiu ngi mua n th, v cng c mt s c nh nguyn c. Phi chng tc l ny c ngun gc t tc l cu mong phn thc vo ngy u xun vn ph bin trn cc tnh min Bc nc ta. y l mt tc l v phn thc him hoi cn st li Tha Thin Hu. Cu trc kch bn ht tr c xy dng gm cc mng tr c lp vi nhau. Mi mng tr l mt v kch ngn, c ni dung ring bit, ly ti T dn. Cc mng chnh gm, "s, nng, cng, thng, ng, tiu, canh, mc". Tp hp cc mng tr li v mt v kch di, trnh by b mt x hi Vit Nam, ng thi phn nh tm t v nguyn vng ca nhn dn ta di ch phong kin. c im mi mng tr ch gm nhng nhn vt c i sng lin h mt thit vi ngh nghip theo ch . Mng "ng" gm 4 nhn vt: chi, v chi, r, ng i cu v.v... mi mng tr u c gio u, xng danh v phn kt thc. Hnh thc ny ng l hnh thc kt cu ca mt v tung c in. Qua 3 mng tr t dn c ghi li theo truyn khu , chng ti nhn thy trnh t ca trnh mi mng tr theo ng trnh t ca mt v
1
Ghi li theo c Nguyn Hu Mua (80 tui) v c Gio u (82 tui) hin ng ti lng Ph Trch (tnh n nm 1979).
1145
kch. l trnh by s kin, tht nt v m nt. Mng "cng" trnh by hon cnh v tm trng ca th rn, tuy b ngoi phi lm th rn kim k sinh nhai, nhng trong n cha mt hoi bo ln. Gp th co n mua dao lc u cn nghi ngi, hiu lm, nhng sau cu chuyn tm hiu, hai bn bc l tm s, cng th nguyn kt bn tri k, thc hin ch cu i gip nc. Mng "ng" trnh by sinh hot trn sng nc ca gia nh chi, v chng chi ci nhau, ri li cng lm lnh nn ng qun, khi thc dy, thy r ang ct r, i n u . ng cu gi quan ta, nghe hai ngi ku cu n x kin, ging ha hai bn, ri ly tin c hai, chi r li thi ra v. Mng "canh mc" cng theo trnh t . Trong cnh thi bnh thnh vng, ngi i cy b cy, ngh ngi trn ng rung ang cy d. Hai em b chn tru cng b vic r nhau i m chim. Bt c mt con chim, hai a tranh nhau, b ngi i cy xi gic, chng nh ln dnh chim. ng b h ra thm rung, thy cnh tng nh vy cng b qua v khuyn nh nn chm ch lm vic. Nu quan nim mi mng tr l mt v kch ngn vi y yu t cn bn ca n th trn phng din xy dng kch, ht tr ngu nhin li c nhng im tng ng vi lut "tam duy nht" ca bi kch c in phng Ty. Nhn xt cc mng trn, ta thy r rng l a im, thi gian cng ng tc kch l duy nht. Bao gi s kin cng xy ra mt ni nht nh (ti nh, trn sng, ni ng rung), cu chuyn din bin trong thi gian khng qu 24 gi v ng tc kch ch c mt. Do cng kch tnh c tp trung. Cc mng tr c xy dng vi mt th php gi dn, chc tay. Nhng mu i c trnh by mt cch sinh ng trong mt thi gian ngn, gn nhng tht y . V ngn ng vn hc, cc mng tr u c vit theo th ni li, mt th xng sng ca ngh thut ni trong tung. Cc li ni c tnh cch dn gian c xin k vo th ni li. Ch Hn rt t thy xut hin, chng t tnh cch bc hc ca tr din t su m trong vn bn. y l li bc bch ca th rn. "Vn ni dng D Tng (?) Th rn thit l danh nh ti y Thu ra km cp e loi" n khi "Ngi li di mi o gt
1146
My u phi dng t st Lt rt cng mc lng c l c b - nh ti y So chng trong ti ngh Gm cng chng thua ai Trau di bu kim mt i". m "Thng tn ng nh quyn qu" nhng ra "Him cha gp k Tin c ti nng Vy nn nu ng thn trang Ln la min qua ngy bc..." Ngoi th ni li, cn c th th t, mt th th c ca ta, thnh thong cng thy xut hin trong ngn ng nhn vt vai nng (...) "Bng lng tri xun Gp tr ma dm Tri hu tnh Ha cc phong dinh gp vn thi bnh Thi chng ti ra cy i no thng mc Kp ui tru ra..." Tnh cch nhn vt c khc ha m nt qua ngn ng i thoi. Tnh a phng c biu l mt cch trc tip. Ta hy nghe li chi v r ti lng Ph Trch ci nhau: R: "Chi en en nh nc Nc m u Lt so vo v Ph ch ta i Khng cho ta ct r h"
1147
Chi:
"R r ai trng ln Nn cm chng cho ta thuyn Ngoen ngot m ln ng lm ln ging" "Bn b sao vng M li hip nhau i ngh lm tra ro Tiu ngh lm trong t Cha thng chi ch vt Ch ni c cu C chi gn ta Tau cho mt tro (so) Bo lm cn ct". (?) "Cha thng r n mt Mi ly tro nh ai? R th c ng voi m soi th c k chi Mi mng ai ch vt Tau sn hn t
4 3 2 1
R:
Chi:
Tau qung cy l quai hm Dm xung thuyn tau m ni lo. (ly qung r)".... Vi li i p sinh ng nh trn, ngn ng cc vai trong ht tr tip cn c vi ngn ng hng ngy ca dn gian, v li mt cch trung thc v l th con ngi a phng vi tt c cm ngh cng hnh ng ca h. Tnh cht dn gian ha trong cc mng tr ngn, gn, nhng cha y kch tnh, phn nh c mt x hi cn np sng, np
1 2
: (ting a phng) Tra: Gia (...) 3 C cu: Kh khn. 4 Cy: Ci (ting a phng).
1148
suy ngh lc hu ca mt nn sn xut nh c tnh cht c th di ch phong kin. V ngh thut din xut v m nhc, ht tr khng s dng nhiu ln iu nh ht cho hoc xen k vo th i thoi cc bi ht nam, ht khch nh tung. Nhn vt ch dng thun th ni li to m iu. Ta cng chng thy nhn vt h, l hoc s dng cc ln iu dn gian khc ph thm vo hnh thc trnh din. Nhn vt dng thun th ni li m khng kt hp vi ma v ht. Hnh thc trnh din rt gn gi vi loi tung loi giu v tip cn vi c trng ca kch ni. Do nn tn gi ca tr t dn ny l ht tr (ht + tr). Chnh c im ny to cho bt tr Ph Trch c mt nt c o, phn bit vi cc loi tr trnh ngh t dn khc, nh du mt giai on pht trin trong qu trnh chuyn bin t "tr nhi" n li ht ma c ha trang, cui cng loi b hnh thc ma ch duy tr cc ng tc cng ngn ng kch. So snh vi cc tr din t dn khc, ta s thy nhng im tng ng v d bit, chng t ht tr ti Ph Trch tip ni c truyn thng vn ha ca cc min t nc trong mt quc gia thng nht. Tnh a dng trong cc tr din y biu l kh nng sng to ca mi a phng trn bc ng tin ha t Bc vo Nam. Ni dung ngha thng biu l c vng mt nm mi y tt lnh cho mi gii, i i vi c mong cn c xen k nhng nghi l, tp tc c tnh cch tn ngng phn thc cu mong s sinh si ny n ca mun loi. Tc ht tp cho: c t chc hng nm t 15 thng 6 n 15 thng 7 m lch. Theo cc c gi thn Ph Trch v cc ngh nhn cn sng khng ai bit tp cho c t bao gi, ch bit y l mt tp tc lu truyn. Ln trnh din cui cng l nm 1937, lc bc Phm B Thc lm ci iu khin. im c bit ca tp cho l cc din vin u do mc ng m nhim, nn tp cho cn c gi l Tp chng mc ng. Cc mc ng c luyn tp mt thng trc ngy din chnh thc. Cc ngi c tin ca trong lng yu thch vn ngh cng gp vo cng vic t chc, lo sm y phc o c trnh din.
1
C Nguyn Th 69 tui Ph Trch, x Phong Bnh, huyn Hng in, tnh Bnh Tr Thin. Bc Phm B Thc 60 tui nguyn qun Phong Bnh, hin Trch T, x Phong Thu (tui tnh n nm 1983).
1149
V nghi thc trnh din, i tp cho phi din nh lng m u tin, sau din cc nh kh gi trong lng, tip n mi din cc lng khc theo li mi. Sau bui din, ch nh thng khng tr tin ch mi li n, ung. Din vin gm mt ngi ci v m ngi con chia thnh bn cp c tn: Bin xa, Bin vi, Bin sn, Bin vng. Y phc o trng, qun cc xanh. Ngi ci c th mc o qun di cho hp vi nghi l long trng: qun trng, o di en. Mi ngi con cm mt ci gy khong tm tc, sn mu tng trng mi cho v mt cp sanh. Ngi ci cm mt cp sanh gi nhp khi iu khin ma. Mt bui trnh din tp cho y phi c hai phn l v cho v cc tit mc ph (cn gi l tung vt, tr vt). Phn din v cho gm c cc giai on c qui nh m u l phn gio u, ngi ci xng: "Chiu lin tri rp n sp thp ln ng li hai bn Hoa ln mt mi l tr hy". Tm ngi con ng thanh ha: "Ci u m ly T tin ng b Thu trc ra Ny nh cho rp Cm mi cho hoa Ln rc ng b a ngi v rp n di n sp Thp ln hai hng bng treo ra Ng rt tc Hng n dn ct Coi nn xinh,
1
Ny : Ln.
1150
Bn tp ng tnh Nghe mu lo lng o iu o trng n mc nhn nh Hoa ln mt mi l tr hy" Tip n l phn khen rp, ngi ci xng, ngi con ha. Sau l phn gio rp, gio t, gio cho. Cc phn gio xong, v cho qua giai on m t. y l cc on tp trn thy chin, y thuyn mc cn, bc cu h cu. Sau v iu cho l phn ht hu tnh, ht v ht chc. Din vin cng va ht, va biu din, nhng cc ng tc trn khng s dng mi cho. Tr li v cho l phn gio bin. Theo th t, mi cp con ln trnh din cu gm 4 cp c tn: Bin xa, Bin vi, Bin sn, Bin vng. Phn din ca 4 con cp con va dt, c on din v iu cho thuyn mc cn, trnh by hot cnh cho ri kt thc bng iu h mi xp rn rng. Theo khng kh vui nhn ca bui trnh din, cc tr vui c tip tc sau mt thi gian ngn ngh ngi. y l cc tr c gm tr trng chui, ni v hiu t, xy lng n, voi nga gip chin, kch qun bn hng v hot cnh ngi i soi ch. Ty theo thi gian v tnh cht, yu cu ca bui trnh din, ban t chc c th thm hoc bt tit mc ph. Tuy nhin phn chnh yu c bn vn l iu ht ma dn gian cho thuyn. Nh vy, bt u tp cho l phn din xng nghi l, tip n l cc giai on chun b cho ma cho. Phn ma cho din t cnh sinh hot trn sng nc ca ngi xa, gm cnh luyn qun v cc sinh hot khc. Kt thc v cho l sinh hot ca ht dn gian, gm cc ln iu tr tnh v vui khe em li khng kh ti tr cho bui trnh din. i hnh v ng tc cho trong tp cho thay i lun cho ph hp vi ni dung cu ht v nghi thc trnh din. M u biu din ngi ci dn tm ngi con i ra theo hng mt, y phc chnh t, n sp thp sn trn mi cp gy c cm trc ngc. Tm ngi con r thnh 4 cp, i ln vng ri i ngc ln theo ngi ci hng dn, sp xp li
1
iu : .
1151
thnh hai hng ng song song vi nhau. Theo lnh ca ngi ci iu khin bng cp sanh, h lm l t tin trc khi chnh thc trnh din. ng tc trong cc on cho cn phi n nhp vi nhau. Mi ln kt thc mt on, tt c u hoa mi cho thnh mt vng trn theo ting ng ca l tr hy. ng tc cho thng nh nhng, thoi mi, ch lc no y thuyn mc cn hoc khi kt thc v cho bng iu h mi xp, mi cho mi c a y nhanh v mnh hn theo ting h tp th: hi b hi, b hi; hi b hi, b hi hoc A. a khy, a khy, a khy ging hy, d hy da d. Cp sanh trong 8 ngi con lun lun c s dng khi ni v, ht chc, ht v trong cc tit mc lin quan n ma cho. Khi g sanh th gy c xp di t hoc ta vo ngi. Trong mi trng hp, gy phi ng u theo nhng v tr nht nh. V vy tng trng cho mi cho, li lun lun c s dng trong sut bui ma ht nn cc ng tc u c thao din k lng. Ngi ci gi vai tr ch yu trong bui trnh din phi lun lun ch lm cho bui din nhp nhng sinh ng. Cp sanh gi nhp ca ngi ci c cng dng iu khin, bo hiu bt u hoc kt thc mt giai on trnh din. Trong khng kh rn rng, linh hot vui ti ca tp cho, cc ng tc ma nhp nhng theo nhng i hnh l mt, ting sanh rn r ca cc din vin mc ng tr tui c mt sc hp dn t u ch cui. Cc tit mc ph khng c iu ma cho thuyn, tuy nhin cp sanh v gy cng c s dng lc ni v hiu t, tr chi voi nga gip chin (gy c ha trang thnh hai ng voi). V iu xy lng n gm 4 cp cng knh nhau, bn ngi di ng mnh chm chn vo nhau, c 4 ngi ng xen k cm tay ko ch trn nh n ko qun. Tit mc trng chui li trng cy vo ti nng c nhn ca ngi biu din. Ngi trng chui phi gi thn hnh tht thng khi ln ngc u chn thng ln tri, trong khi cc din vin khc xoay vng xung quanh ht bi trng chui. "Anh trng trng cy chui sau bu L lay l lay lay ri ci ht Hai tu, hai tu, x r. Hai tu, hai tu tu thp tu cao.
1152
Bp be tu no a liu lo Xy b xy, b xy, xy b xy, b xy Ln b ln, b ln, ln b ln, b ln". c nhn dn mn chung qua bao nm, li c cc em b mc ng trnh din tp cho mang tnh nhn dn, tnh dn tc su sc. N cn hm cha rt nhiu ngha v o l nhn sinh v tr ca ngi xa. M u tp cho l l t t tin ng b v rc ng b v rp ngi khut chng kin s k tha truyn thng vn ha ngh thut ca ngi i nay. Tp cho lm sng li mi hnh thc sinh hot, rn luyn qun s trn sng nc ca t tin ta, tn bn bin trong giao bin hm cha mt ngha su sc. Bin xa l mi trng sinh sng ca dn tc Vit va c ngha bao la rng ln: cng n tri bin. Ni dung ca Bin xa, cha cht bao nhiu ngha ca s bit n t tin c cng o to, gy dng ta nn con ngi c o c, vn ha. "... Cha rt ru Cho con i hc Hc hnh cng danh Hc hnh nghin bt E mai con st..." Bin sn, Bin vi, bin vng l nhng nim v sn phm do t ai, khi c v bn tay lao ng con ngi to ra phc v cho i sng vt cht ca nhn loi: "Xin tp nm ni Thi li bin vi Con thi th di Vn ling gia ng C bng c ba, Con tri n ra em v lm vi Th gian n i em ly v nh May o mc ra,
1153
C du li b..." Phi mt nhiu cng sc mi c vi mc, mi ch bin cc cht liu thu thp c to thnh sn t im cho mi thuyn thm rc r. "... Khen ai kho v V ra mt trng, V ra mt tri. Thuyn thi lng bng, Kho tc mui rng, Kho rong mi rc..." Qua li ca ca tp cho, ta thy r s gn b gia con ngi v lao ng sn xut to ra ca ci vt cht. Ta cng thy c nhng mt tch cc nhm khc phc thin nhin, nng cao trnh vn ha v nhn thc ca con ngi trc v tr v trong cuc nhn sinh. Ngoi nhng ngha trn, tp cho cn c ni dung miu t cnh sinh hot, tp trn ca qun s. Cnh chin trng vi c x rp tri, trng trn rn r, lu tri san st c m t kh linh ng. Xen vo cc on m t cnh tp trn, cn c nhng on m t tnh cm trai gi, cnh sinh hot nng thn. Cc on ht , ht chc, ht cho th hin tnh chin u mnh m ca nhn dn i vi giai cp thng tr, vch trn nhng t hi tham nhng ca m quan quyn. Chnh s pha trn gia tnh chin u, tnh nhn o su sc, tnh tr tnh thm thit th hin ng thi tnh cm tr tu cng ch u tranh giai cp ca nhn dn ta di ch phong kin. Bn cnh ma, mt thnh phn rt quan trng trong tp cho l ht. Hnh thc, ht qun xuyn l xng x, i p. C hai hnh thc xng ha c s dng trong tp cho l: 1. i p ci i, con p. Hnh thc i p c nhiu cch, hoc nh ci xng mt ch nh con p: V d: ci xng "Lng lng m nghe Nghe tui gio bin con (cp nht) D d ln tha cu cnh
1154
Xin tp nm ni Thi li Bin xa Con thnh con tho Ba cm ba cho Bt qun i no Lm trai hc tr (...) Bc xung mn thuyn, Hoa ln mt mi L tr hy". Hoc ci , con tr li. V d: Ci: "Chng bay ni ri, chng choa li ci ging g g m nm xp v? ci ging g g m nm b chn ci ging g g leo xung mm sn? ci ging g g dm chn m khc?" Con: "y tru thm c tru nm xp v. y ch thm cm ch nm b chn y mo thm m leo xung mm sn y gi khng chng dn chn m khc," 2. Xng x (ci xng, con x) V d : Ci: "Khoan khoan bt git dm cho xa Thuyn ta mi ti Ct binh ta y" Con: "A... a... khy, a khy A khy giang hy, d hy d d". Ngoi hai hnh thc i p, xng x trn, c nhng on ci ln con cng ht. Trong nhng trng hp ny, nh ci gi nhim v dn dt, a hi cho c on tp cho.
1155
So snh vi cc loi ht ma dn gian khc (cho chi h, hi ht cho tu, ht b tro (bn cho a linh) h a linh), ta thy hai hnh thc xng ha v i p trn l thnh phn c bn ca li ht km v iu trong cc trng hp trnh din. Theo tp tc, cc li ma ht dn gian thng c t chc vo ngy hi ma thu hoc ma xun, hai ma ca hi h, nh m Vit Nam, l thi gian bt u mt nm hoc sau mt v ma lao nhc. Cc bui l c tnh cch nh k khc nhm vo k nim mt chin tch, mt s kin lch s hoc mt nhn vt anh hng dn tc. Bui trnh din thng theo th t: phn nghi l, phn gio u ri n phn chnh: ht ma cho thuyn. Xen k vo cc tit mc chnh l ht cho hu tnh v cc tit mc trnh din khc. Cc phn ny gi l phn hi to khng kh ti vui, sinh ng. Nh vy, kt cu mt bui ht ma dn gian cho thuyn l mt s tng hp, pha trn nhiu tr din dn gian khc nhau. Ln iu, bi bn c s dng trong cc bui trnh din trn thng tp hp nhiu th ni, ht dn gian. T th ni nh xng, hng, tn, ni thng, n li ht, ngm, h, l. Li ht thng rt phong ph, bao gm nhiu ln iu khc nhau, to nn m hng va ngt ngo, va ti tn cho bui trnh din. Cc bi bn th ty theo tnh cht ca bui biu din m c sng to cho ph hp, ni dung ch yu vn xoay quanh ch con thuyn v sinh hot trn sng nc. ngha ca cc li ht ma dn gian cho thuyn thng c nhng im tng ng. l s tng nh cng n ca t tin hoc ngi khut. Hnh nh con thuyn mang nhiu ngha ty theo tnh cht ca bui trnh din. l con thuyn trong sinh hot lao ng chin u chng ngoi xm ca nhn dn ta. cng l con thuyn cch iu hoc tng trng a linh hn ca ngi cht v ci m./. T.T.B
1156
Mt s l hi ca ng bo cc dn tc t ngi Qung Ngi*

Nguyn Ngc Trch
Hng nm, ng bo cc dn tc thiu s min Ty Qung Ngi

c rt nhiu l hi, biu hin nhng mt khc nhau ca i sng vt cht v vn ho tinh thn trong sinh hot hng ngy, song tt c u hng ti mt mc ch chung: cu mong s tt p cho mi con ngi v c cng ng. y chng ti trnh by mt s l hi tiu biu, m cc tc ngi u th hin. 1. Cng cm mi Cng cm mi l mt loi hnh l hi lin quan n chu k sn xut nng ry ca ngi Cor v ngi C Dong v ngh trng la nc ca ngi Hr. Loi hnh l hi ny, ngi Cor gi l "p xa bng u"; ngi Ca Dong gi l "c nu neo", ngi Hr gi l "ta reo ca mao nui", l mt trong nhng nghi l quan trng nht trong qu trnh sn xut nng nghip hng nm, c tin hnh trc thu hoch la, vo khong thng 9, thng 10 m lch. La np l loi lng thc cao nht ca ng bo cc dn tc t ngi. Nhng c c la nhiu hay t phc v cho i sng ca con ngi hng ngy th ng bo khng ch ng c. H quan nim c ma hay mt ma u ph thuc vo nhng th lc siu nhin: cc ma, thn c gy ra hn hn, ng lt, su bnh hay khng... Nu thn linh ph h th ma mng s tt ti v ngc li. Mt khc, khi c la, con ngi c n quanh nm cng nh cc thn linh ph h. Do trc
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng Qung Ngi qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1159
khi a la v nh, ngi ta lm l cng cm mi cho cc thn linh: thn (ma) la, thn nc, thn t, thn bp... L cng cm mi din ra vi nhiu nghi thc. a) L cng thn la, thn nc, thn t ti ry (rung) n ma la chn, gi lng ni trng, ching tp trung dn lng v ti nh gi lng bn v qui nh ngy i sut la "php" v cng cm mi cch ngy cng 3, 4 ngy dn lng chun b l vt (heo, g, ru). Theo qui nh ca gi lng, sng sm tinh m (lc cc thn linh cn trn ry), dn lng mang l vt ln ry cng vi thy cng (nu bit cng th khng nh thy cng) dng bn th1 . Ch nh git ln (hoc g ty theo kh nng kinh t ca gia nh) cho mu chy ra "ry php" 2 . Xong thy cng (hoc ch nh) tin hnh khn vi cm n cc thn linh ph h cho cy la v xin php cc thn linh cho php c sut la v nh cng cm mi. Sau l cng, ch nh sut mt t la (bng tay) b vo gi mang v nh hong kh trn gin bp. b) Cng cm mi ti nh : Trong ngy cng cm mi, t lc g gy canh nm bn lng bt u nhn nhp vi ting chy gi go la mi ca ph n, ting heo, g ku tht thanh v b chc tit. y l cng vic cho l cng thn bp. L vt c by dn gn bp la gia nh sn gm mt con heo (hoc g) va mi b chc tit, mt ni cm bng go la mi, ru. Vi t th trang nghim knh cn, ch nh bo cho thn bp bit hm nay gia nh n la mi, knh mi thn bp n mu heo (hoc g) v cm mi, xin thn bp qun l s la mi ny cho gia nh n ht nm.
Bn th an bng tre, na hnh vung, kch thc mi b khong 15-20cm, trn bn th c 4 que nh xp theo hnh bnh hnh, que th 5 gc cho qua. Mi que xu 2 l mt xon c ng ru, la go, lng g. Mt bn th c gn ln que na dng ng cao hn mt thc. Trn nh cc v cc gc ca bn th c trang tr tua hoa. y thc cht l mt cy nu. 2 Trn mi ry, ng bo thng dnh mt khong t nh trng chui nc, c gng... v mt t la, np gi l "ry php".
1160
Vi xong, ch nh ly mt ht cm mi cho "ci ra" n v ly mt ht khc t di t ni cho thn bp n. Hon tt cc nghi thc trn, gia nh ng ca nh mnh li. Ch nh (hoc thy cng) dng hai ci cng ca con cua "kp php" vo ming, v bng ca tng ngi trong gia nh. Tip thy cng (hoc ch nh) dng mt con dao "php" lm ng tc "x rut" bt u t ch h n cc thnh vin trong gia nh v ni: "My nm trc khng cm n, i mi, n nay n la mi phi n tit kim cho n". Lm php xong, ch nh a cho thy cng ba ming tht ln v mt nm cm mi n trc, ri c nh cng n cm mi. iu king k c bit trong ba n cng cm mi, ng bo khng c n ht cm, v s n ht ma mng s mt, con ngi s i. n cm xong ca gia nh mnh, cc ch nh l lt ko n nh gi lng "n php" cm mi. T nh gi lng, on ngi cng nhau ko i "n php" cm mi t nh ny n nh khc trong khp bn lng sut c ngy. Trc khi "n php" tng h gia nh, mi ngi u ng tm khn vi cm n cc thn linh cho gia nh la n v cu nguyn xin cc thn linh ph h cho gia nh n, mnh kho. Xen vo gia s thng thc nhng nm cm ngt ngo thm mi la mi vi ru tht, l s chuyn tr v tnh hnh sn xut, thm hi b con trong cng ng v mt ma la mi. 2. Ng r 1 Ng r (gi r) l mt l hi cng thn, n mng thng li ca mt chu k sn xut nng ry, sau khi hon thnh vic thu hoch ma mng, c t chc vo thng 11, 12 hoc thng ua thuyn dng lch hng nm (thng 10, 11, 12 m lch). Ng r cng chnh l l Tt Nguyn n (theo cch gi ca ngi Kinh) bi v ng bo cc dn tc thiu s "khng bit ma nm, ch cn c vo gc r rung, mi ln gc r thay i l tnh mt nm" 2 . l nhng ngy l rc thn la v chi dng la t n thn la ni ring
1 2
Theo cch gi ca ngi Cor. Quc s qun triu Nguyn - i Nam nht thng ch, Sd, Nxb KHXH, H Ni 1970, tp II, tr.357.
1161
v cc thn linh ni chung ph h cho dn lng lm n pht t, trnh c cc dch bnh, mt ma, i km. ng thi cng l dp con chu tng nh n ng b, lm l t n t tin v ng bo rt s hi "linh hn" ca ng b, t tin sau khi cht. H quan nim rng nhng linh hn c kh nng gy hi hoc ph h cho con chu. V vy con chu cn phi cng t thng xuyn linh hn ng b, t tin c vui lng. L cng t n ng b, ngi C Dong gi l "bch cong xa t", ngi Cor gi l "p mu do". Cn ngi Hr quan nim ng b cha m sau khi cht bin thnh ma nh "ha nim". Ma nh c th ph h cho con chu lm ra nhiu ca ci nhng cng c lc "ma i" i n; hoc con chu tht l vi ng b th trong nh s c ngi au m... V vy con chu phi cng t ng b. Vic cng bi ny, mt mt t lng thng nh n ngi cht nhng mt khc l ng ngi cht v hi ngi sng. Ng r cn l dp t chc vui chi m m cho c cng ng lng bn sau mt nm lao ng ct lc, cu chc cho nhau mnh kho, lm n pht t trong ma ry ti. L hi "ng r" tri qua nhiu cng on vi nhiu l thc khc nhau. a) L rc thn la v chi cha la L rc hn la v chi ng la, ngi Cor gi l "gia v" hay "xa n" hoc "xa vit", ngi Ca Dong gi l "vuc ta vt". Sau khi ng bo trong bn thu hoch la xong, mang v cht trn chi, gi lng tp trung dn bn qui nh ngy rc hn la v chi, ngy hp dn bn thng cch ngy t chc rc hn la 4 n 5 ngy b con chun b l vt. Trong thi gian chun b, n b gi la np, lm bnh, nu ru, n ng i sn bn th rng, bt c, b trin... n ngy rc hn la do gi lng qui nh, ngi chng mang cung tn, gio mc i trc, ngi v mang gi theo sau. n ry, hai v chng by bin cc l vt (bnh , bnh ng, cm nu trong l , tht ln, tht g) trn "ry php". By xong l vt, trong khi ngi v hi nhng bng la cn li trn ry php b vo gi, th ngi chng ng
1162
gia ry khn vi xin thn la nhn l vt v xin rc hn la v chi. Cng xong, ngi v gi nhng "bng la php" (c linh hn thn la) va hi c i trc, ngi chng i theo sau. H mang nhng bng la v treo ni trang trng nht trn chi la. b) L cng thn la Sau l rc hn la, ngay ngy hm sau c bn lng tin hnh cng thn la. L cng c bt u t nh gi lng. Bn th c thit lp ngay di chn chi la. L vt cng ging nh l vt cng rc hn la. Mt con heo (hoc g) va mi chc tit, cng bnh tri, ru... gi lng khn vi k cng hn la v cu xin hn la ph h cho gia nh, dn bn c la n, ging tr cho ma ry ti, cy la li mc tt, xanh ti. Theo gng ca gi lng, cc h trong bn cng theo. L cng va kt thc, mt cuc giao lu sinh hot vn ho ca c cng ng bt u. Cc gia nh by dn cc n, thc ung mi b con dn bn n chung vui (n php nh n cm mi). Ting cng ching ca nm bt u tri dy. Trong hi men nng, cc chng trai, c gi ca ht, nhy ma lm cho l hi si ng sut ngy m. c) L cng t n t tin Ngy th ba ca l hi "ng r" l ngy cc gia nh thit l cng ng b, t tin. Nu vt t sinh bng g th gia nh cng bnh thng. Ring nhng gia nh lm n kh gi, c nguyn cng ng b bng heo, th vo ngy th ba ny h nh gi lng (hoc thy cng) dng gi g (hoc ng nc) xem qu, coi th ma (ng b) no i n. Bi xong, ng b cho php n heo, ch nh lm l cng "but m" (cng ha hn). L vt cng "but m" n gin ch gm mt t go, k, bo bo, men ru ng trong mt ci thng nh. L cng c t chc ti nh gi lng. Trc s chng kin ca gi lng v b con dn bn, ch nh khn vi ha vi ng b, gi lng v b con trong bn, ba m na s cng: heo, ru, ching, trng, bnh... ng ba m sau, l cng ng b c bt u. Trc tin l l cng ru mi ng b v d ph h cho gia nh mnh kho, lm n giu
1163
c. Trong l cng, cng ching c s dng lm vt t l vi cc iu nghinh thn, mng b con xm lng v d ng chc sc kho cho gia nh. Ngh ngi trong chc lt, gia nh li thit l t heo sng v cng heo chn cho ng b. Mi thnh vin trong gia nh th "vn" ca mnh bng vic n nhng chic bnh gi bng l t ri treo l ln mi nh. Ri gia nh cng gi lng, dn bn "n php" lng gan t lng thnh knh. Ting rm ran ca li cu nguyn vang dy mt gc bn lng. Cuc lin hoan ru tht ln th nht c t chc. Ln lt 50, 60 mm c c by dn trn nh sn, theo th t mi gi lng, nam gii v n gii trong bn, cui cng l khch ngoi lng. Truc khi bc ln nh sn d tic, khch mi "chut" ru ngay ti cu thang nh sn. Trc khi n ung, ngi ta li lm php cu nguyn. Cuc lin hoan din ra sut c ngy. Ti n, ch nh mi gi lng, b con dn bn tp trung ti nh mnh d l cng ru. Mi ngi n vi l hi trong trang phc sc tc nhiu mu. N gii eo cm, vng tay, vng c, ci hoa trn tc. n ng ng kh, cm ching, mang mt ci sng tru bng g. Ch nh trong b l phc, tay bng "mng c". Khi hng trm nghi ngt, ming lm bm khn vi thn linh, ng b. Dt li cu nguyn, ch nh h ln mt ting bo hiu cuc diu hnh nghi l bt u. Dn u cuc diu hnh l gi lng, ch nh, cc thnh vin trong gia nh, tip n l dn ching, i ma, theo sau l b con dn bn. Trong nh la uc bp bng, theo nhp ching trng, mi ngi ca ht, ma nhy, vang vng c mt vng ni rng. Cuc diu hnh nghinh l bt u i vng quanh nhiu vng trn sn nh, sau on ngi ko xung di sn nh i vng quanh 3 vng, ri li tr ln sn nh i vng quanh mt vng. L diu hnh nghinh l kt thc. Hng trm ngi tp trung xem hnh l, trn gng mt mi ngi rng r nhng nim vui. Diu hnh nghinh l xong, b con dn bn t do vui chi, ma ht, nh cng ching, ung ru k chuyn thu m. Sng hm sau, mt cuc lin hoan ru tht ln th hai c t chc ging nh ln th nht.
1164
Nhng ch ru cn c by dn di sn tin khch ra v trong ting nhc cng ching "tin khch" m vang./.
1165
l Roya Idil Adha

Cng nh cng ng ngi Chm theo o B la mn c nhiu

l hi trong nm nh l Poh Mbng Yang (l cng u nm ti lng thp gn vi sn xut nng nghip), l Rija Nagar (cu yn v ma thun gi ho), l Mbng Kat (nhm tng nim cc v anh hng, cc vua Chm c cng, kt hp vi vic th cng t tin, ng b), cng ng ngi Chm theo o Hi hng nm cng c mt h thng l hi ring. Trong , ng ch nht l l Ramanan (kt thc vo thng n chay- sut thng l, c tu s v cc tn u nhn n, nhn ht thuc, cm chung ch vi n b v ch c n ung vo lc thanh tnh v m, tr trng hp nhng ngi m au v gi yu, khch b hnh, nhng phi nhn li li khi no thun tin)1. Th n l l Roya Idil Adha, c coi nh l Tt truyn thng ca h. ngha ca l gn lin vi vic hnh hng n thnh a Mecca, vng quc Arp Saui, nhm k nim nhng s kin trng i trong lch s o Hi. L Roya Idil Adha c t chc t ngy 7 n 10 thng 12 Hi lch (tng ng vi cc ngy thng tun thng 6 dng lch). Phn ln cc gia nh ngi Chm theo o Islam An Giang, Ty Ninh, ng Nai, thnh ph H Ch Minh... u c ngi thn i lm n, bun bn ni xa, nn y l dp mi ngi tr v sum hp vi gia nh, thm hi, vui chi cng b con trong lng hay khu vc, cng nhau tin nm c, n nm mi. chun b cho l Roya Idil Adha, ngay t u thng 12 (Hi lch), tng nh lo mua sm nhng vt dng cn thit cng vi vc, o qun, thc phm, sa sang, trang hong nh ca. i vi cc b, cc ch, y l dp tr ti ni tr m ang v kho tay vi nhng loi bnh dn tc nh say kaya, namken, barata, cc mn n nh c ri, guring, gaphuh... Vo ngy l, nam gii t gi n tr u n mc tm tt, hn hoan i n thnh ng lm l. Trong ngy ny, ti cc lng Chm An Giang, Ty Ninh, ng Nai, tng tp ngi trong cc b l phc truyn
L Ramaan cn c gi l Ramoan t chc vo thng 9 Hi lch...
1166
thng, i thm ving, chc tt ln nhau, to nn mt khng kh vui ti, nhn nhp. Cc thnh ng c trang hong lng ly; m rng ca n hng ngn tn n hnh l, cu mong phc lnh trong mt khng kh no nc, ng vui, nhng khng km phn trang nghim. Bui ging kinh vo ngy thnh l th su trong ma l Roya Idil Adha thng nhc nh cc tn thc hin tt b phn ca mnh, on kt tng thn tng i. Cng vo dp ny, cc v khtp, nht l cc v khtp tng hnh hng v thnh a Mecca, c mang tc hiu Hadji, k li nhng g c chng kin ni thnh a, coi nh mt mn qu tinh thn i vi nhng b con cha c dp v iu kin i hnh hng v ni ci ngun ca o Hi. mng l Roya Idil Adha, vo ngy t chc hin sinh (ngy 10 thng 12 Hi lch), cc gia nh ngi Chm kh gi thng cng mt con b thay v mt con cu theo tc l. Tc hin sinh vo ma hnh hng ca o Hi xut pht t truyn thuyt v s hy sinh ca thnh Ibrhim phi vt qua th thch bng cch git con (thnh Ismael) biu l c tin tuyt i vo thng Allah. L hin sinh cn mang ngha khuyn nh mi ngi hy thc hin tt c tin v lm trn 5 bn phn cn bn ca mnh c Allah cu gip nh Ngi lm i vi Ibrhim. L hin sinh tr thnh mt tp tc ca ngi Chm Hi gio min Nam trong ma l Rya Idil Adha. Tht ca con vt hin sinh c chia u cho cc gia nh trong lng cng nh khu vc cng hng biu th tnh thng thn tng i, mi cng cm cng ng. Sau phn hnh l, cc cng ng ngi Chm thng t chc cc cuc vui chi, sinh hot vn ho, th thao nh ca ht, ua ghe, thi u bng ... L Roya Idil Adha ca cng ng ngi Chm Nam B va mang ngha tn gio thing ling, va mang nhng nt sinh hot c th, ging nh ngy tt ca ngi Vit. y l dp cc gia nh sum hp, gp g b con, thm ving, vui chi, chc mng v cu nguyn iu lnh cho nhau. Ti thnh ph H Ch Minh v nhiu ni khc, l Roya Idil Adha c c hnh trong khng kh vui ti, ci m v on kt gia nhng tn Hi gio, ngi Kinh, ngi Malaysia, Innxia, n .../. T.PL.T.V
1167
1168
L hi ra qun nh bt Sa Hunh*
Nguyn Ngc TRch
C dn vng ven bin Qung Ngi, : x Bnh Dng- Bnh Sn,

Ngha Ph, Ngha An huyn T Ngha, x Tnh K huyn Sn Tnh, t lu thng t chc l hi cu ng vo dp u nm. thn Thch Bi, x Ph Thnh hng nm vo dp xun, l hi cu ng c din ra vi khng kh n nc, phn khi ca dn vn chi - l mt l hi "cu c ma", "cu bnh an" m ngy nay thng gi l "L hi ra qun nh bt Sa Hunh". Hng nm vo ngy mng 3 tt Nguyn n, nhn dn t chc l hi ra qun nh bt. Vic chun b cho l hi chu o t nhng thng cui nm trc nh: tu b sa cha tu thuyn, v li, chun b phng tin nh bt, bnh chn tu thuyn xut sc trong nm v phng din nh bt c nhiu hi sn, ch ca tu thuyn phi l ngi c uy tn i vi ng dn, trong gia nh nm qua khng c ngi cht... chn lm thuyn xut pht u tin. Tt c ghe thuyn trong thn x u tham gia v tp trung ti a im chn tin hnh hng nm. l a im gn lng miu trc kia, nay l trc n bin phng. Cc ghe thuyn u c dn sch s, gn gng, c nhng nm cn c kt n, c hoa rc r. Trong m mng 2 ti thuyn cc ng dn h u t chc cng t thn Nam Hi. Sng ngy mng 3, ti b bn thuyn t chc khn i v trang tr c t quc, nh Bc, c hi, khu hiu, biu ng, trng iu khin... Sau li pht biu ca chnh quyn a phng tng kt ma v trc v phng hng nh bt pht trin ngh hi sn trong nm ti, cng vi nhng li ng vin khch l v chun b on thuyn khi hnh, xut
*
Rt t L hi c truyn Qung Ngi, ti do S Khoa hc cng ngh v mi trng qun l, ca Nguyn Ngc Trch (ch nhim) v cc tc gi.
1169
pht. Ti chic thuyn u tin c treo c t quc v c phn cng vi ngi ch thuyn, khn ng, o di ng nghim trang ch lnh (ngy trc trn mi tu, thuyn nh c c chng n, kt hoa, mt dy pho di treo trn ct bum. Trc mi ghe c bn hng n v mm l vt). Ti khn i trng bt u im, nhng hi trng thc gic cng vi ting pho di thuyn n dn d cng vi ting v tay reo h l lc tu xut pht. Khong cch gia cc thuyn u nhau v ln lt i ra khi. Ting n ca ng c, ting hoan h, ting trng rp rnh ca nhiu tu to nn mt m thanh rn rng, no nc. Trn mi thuyn mang theo y chi li, ra bin nh bt, m u cho mt ma nh bt ca nm mi. n mt im nh, tu chnh ra hiu gim tc "khn l" v cc tu qun o thnh mt vng trn v sau tr v. Cng vi l ra qun, ngy xa trong m mng 2 nhn dn trong vng thng mi cc on ht bi (ht tung c) v phc v v ma ht sc ba. l iu ma ht chc tng nhau ngy xun mi, s lm n c ma, s giu c trong ngh bin, chc mng gia quyn trong dp Tt nguyn n. cc x c Phong (M c), Ph Minh, Ph An, Ph Quang v c bit l Ph Thnh (c Ph). Ma sc ba gm c i ma t 8 n 10 ngi v mt ngi n ng gi l "ng ci", nhng cng c ni s ngi ng ln n 20 hoc 24 ngi. Trong i ma cc c gi mc o vt h, tht dy lng xanh, o mu hng hoc xanh l m. "ng ci" mc qun trng, o rng, tht dy lng iu th hai u thng xung di lng qun, chn i t, u i khn xp to v gp m qu mt bn. Mi i sc ba c ngi chi n nh hoc n bu. M u iu ma "ng ci" mang trng ci chy ra nh, ma ht mng, sau dng li v tay 3 ting, i ma ra. Trn tay cc c gi cm n lng, thc hin cc ng tc ma, xoay ngi u n v nhp nhng. Nh nh sng n lung linh kt hp vi cc ng tc uyn chuyn v ting nhc trm bng thu ht s hp dn vi ngi xem. Khi chm dt mt iu, "ng ci" li v 3 ting trng, i ma tn ra. Trong khi ma cc c gi va ht va lp li nhng ting sau cng trong cu lnh xng v ng ci lun lun v trng, gi nhp. Trong ma sc ba c mt on cng 6 ln nn gi l "lc cng". Dn gian thng gi ma n v khi ma cc c gi cm n trn tay. y l mt
1170
hnh thc t chc vn ngh dn gian gn lin vi nghi l "cu ng" lm cho ngy hi si ni, ho hc, thu ht ng o mi tng lp trong x Ph Thnh v cc vng ln cn lm cho qui m l thm rng ln. V y cng chnh l dp cc dn ven bin ph din nhng tr ht ma tho mn nhu cu vn ho tinh thn, to nim vui trong lao ng vo nhng dp ri ri t cng vic. ng thi cng l s biu th tn ngng ca ngi dn trong dp l, tt, l mt tp tc lu i cn gi li. L hi ra qun nh bt c Sa Hunh cng vi hnh thc hi ca n l dp tho mn nhu cu n n, p ngha theo o l truyn thng. Vi ci ngun rt xa xa, vi cu trc a nguyn trong tn ngng ca ngi Vit trong qu trnh tn ti v pht trin tip thu v tn vinh mt s o l c truyn thm m tnh cht nhn vn ca bao i nay. Thit ngh rng, l hi ny, cn c t chc thng xuyn tho mn v nhu cu vn ho tinh thn ca c dn ven bin. Th hin tinh thn dng cm khng s bin c bao la, c kt cng ng "cng hi", "cng thuyn" on kt nht tr hng n mc tiu lao ng sn xut, xy dng qu hng, gia nh, lng xm. N hnh thnh nim tin, sc mnh ca con ngi vn ti nhng c m tt p, gp phn xy dng tnh cm trong sng, lnh mnh ca nhn dn. Tuy nhin, trong l hi ngoi mt s yu t tch cc, bn cnh cn ri rt nhng tp tc lu i ca nhn dn tin vo yu t thn linh (Nam Hi). N cn gy lo ngi cho mt s gia nh ngho khng c tin ng gp. y l l hi, bt ngun t l hi "cu bnh an" ca ng dn ven bin, c pht trin v kt hp vi cc nghi thc hin i ng vin, phn khch ng dn nh bt hi sn hng nm. N l l hi lu i c trong ngi dn, thu ht ng o lc lng tham gia, nn cn duy tr v t chc thng xuyn./. N.N.T
1171
Hi Ty Sn
Thch Phng L Trung V
Nu nh ng a l ni cn lu li nhiu du tch ca mt trn

chin thng ly lng trong lch s chng gic ngoi xm ca dn tc (hn 20 vn qun Thanh b tiu dit), th Ty Sn chnh l qu hng sinh ra ngi anh hng kit xut Nguyn Hu, nh qun s thin ti, tc gi ca chin cng huy hong y. Nu ng a l nh cao chi li ca mt chin cng bt h lm cho qun cp nc mi ln nh li phi kinh hn bt va, th Ty Sn chnh l mnh t m mm. L ci ni pht sinh nui dng phong tro nng dn yu nc cui th k XVIII, ri cui cng phong tro y tr thnh ng lc quyt nh ca lch s trong s nghip chin thng ngoi xm, thng nht t nc lc by gi. Khch hnh hng n ng a tng nim, chim ngng, lng nghe ting vang vng ca lch s ho hng v chin thng ma xun nm K Du ca ngha qun, cn khch n Ty Sn l chng kin tn mt nhng chng tch, nhng a danh, nhng s kin lch s cng tm lng ca bao ngi anh hng, ho kit ca mt vng t giu truyn thng thng v v vn hin. Huyn Bnh Kh, nay i tn thnh huyn Ty Sn, qu hng ca ngi anh hng o vi c o Nguyn Hu, nm pha ty tnh Bnh nh, ng gip huyn An Nhn, ty gip huyn Vnh Thnh v huyn An Kh (tnh Gia Lai), bc gip huyn Ph Ct, nam gip tnh Ph Yn. Du khch c th n y bng t, hoc tu la, theo quc l 1 n ng ba Cu Ghnh th r theo quc l 19 i Gia Lai- Kon Tum, thm 28 km n th trn Ph Phong, huyn l Ty Sn. Con ng mang tn ng a, ni quc l 19 gia th trn hng v pha bc mt on n cu Kin M; y l chic cu nh xinh xn ni i b sng Cn, s a khch n nh bo tng Quang Trung. Bo tng c xy dng t nm 1977, khng xa nn nh c ca gia nh anh em Nguyn Hu. Ni y hin cn cy me hn 200 tui, c chu vi gc n 4 mt, mt ging nc gn lin vi tui u th ca ngi anh hng. Gn nh bo tng cn c in th Ty Sn (c xy t nm 1960) quy m nh hn, nhng m cng v trang nghim. Trc sn in
1172
kh rng c xy ca Tam quan, bn trong l nh bia ghi cng lao ngi anh hng dn tc Quang Trung- Nguyn Hu. Pha sau nh bia l tin snh ni vi trung tm chnh in, gm 3 gian: gia th Quang Trung, 2 gian bn th Nguyn Nhc, Nguyn L. in th c xy trn nn nh c ca nh lng Kin M- mt ngi nh xa ni ting v mt kin trc v iu khc. iu ny c ghi li trong cu ca: Hc ch nh, ct nh Kin M. Nay, nh Kin M ch cn l k nim ca qu kh, nhng cy me c th vn sai qu, to bng mt che c mt gc vn. Ti lng Kin M cn c di tch Bn Tru- ni tng truyn ngy xa Nguyn Nhc thng a tru t pha thng ngun v bn vng An Thi, An Nhn... cho nn Nguyn Nhc cn c tn l anh Hai tru. Cu ht xa cn in m trong k c nhn dn vng ny: Cy me c, Bn Tru xa Khng nn tnh ngha, cng n a cho trn nim. th trn Ph Phong- trung tm chnh tr, kinh t, vn ho ca huyn Ty Sn- tn nhng ngi anh hng, tng s thi Ty Sn nh Bi Th Xun, Trn Quang Diu, V Vn Dng c t cho nhng con ng p nht. V thm mnh t Ty Sn, du khch cn c xem c nghe k nhng truyn thuyt, giai thoi, v cc a danh lch s nh Bi tp voi v trng v, ni n tng Bi Th Xun, ngi tng ch huy i tng binh trong on qun ch lc ca Ty Sn lm nn i thng Ngc Hi- ng a; hn Tam Phc thuc x Bnh Giang, ni t nhng l rn b mt rn kh gii chun b cho cuc khi ngha; ng C hu (x T An, huyn An Kh), ni Nguyn Nhc giao cho ngi v th, con gi ca mt t trng Ba Na, qun l vic sn xut lng thc nui qun; hn Yn, hn Lnh Lng, tng truyn ni Nguyn Nhc pht lng v khao thng qun s; g Dinh, g en, nhng bi tp luyn ca i qun nng dn vo bui u cuc khi ngha. hn 200 nm tri qua m cc c gi ni y vn cn nh v say sa k li vi con chu nhng mu chuyn, nhng con ngi trong phong tro Ty Sn. Hng nm, n ngy mng 5 thng ging, cng thi vi l hi ng a tng bng th H Ni, ti nhiu ni tnh Bnh nh nh lng Kin M, thnh Hong (tc thnh Bn xa), ni qun Ty Sn t bn doanh thi k u cuc khi ngha, thnh ph Qui Nhn... u c t chc l hi k nim chin cng oanh lit ca Quang Trung,-
1173
Nguyn Hu. Nhng ng o v tng bng nht vn l l hi ti lng Kin M- qu hng v cng l ni dy binh ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L. Ngay t ngy mng 3 thng 4 tt, ni y nhn nhp trong khng kh chun b cho ngy hi. Ngi ta chng n kt hoa, treo c, dng cng cho, qut dn, sa sang ng s, in th, dng sn khu, tri, c m hnh miu t li trn nh Ngc Hi- ng a lch s trn bi ct bn b sng cn v.v... T chiu mng 4, ti huyn l Ty Sn, khch t cc ni xa cng bt u t tu v. n sng mng 5 th nhng dng ngi t pha Quy Nhn v cc huyn ng bng ngc ln, t pha An Kh, Plei Ku xung vi loi cc phng tin. Ngi ta thy c mt y cc tng lp gi, tr, gi trai n mc p v d hi. C nhng on i biu t cc tnh bn nh Qung Nam- Nng, Ph Yn, Khnh Ho, c c nhng on khch t Hu vo, t Si Gn ra. c bit, cc thy c nhiu trng hc nhn dp ny, a hc sinh ca mnh n d l nh tham gia mt bui ngoi kho v lch s sinh ng nht, nhm nng cao tinh thn yu nc, lng t ho dn tc chnh ng cng nh lng bit n i vi tin nhn. Vo nhng nm k nim chn, khch d l cn gp on i biu ca dn tc Ba na vi trang phc ngy l c o t pha Ty Sn thng o v d l, mang theo c dn cng ching v nhng iu ma thng v ca h. Sau dy pho n ko di n 10 pht ng h, ting trng i vang ln gic gi bo hiu bui l khai mc. Trong khng kh trang nghim thm ngt mi trm, hng ngn ngi ng trc sn in th v nh bo tng ci u tng nim vua Quang Trung v nhng tng lnh, nhng chin hu ca Ngi. Sau khi v chnh t c bi vn t n li qu trnh pht trin ca phong tro Ty Sn m nh cao l chin thng ng a cng nhng thnh tu v cc mt qun s, kinh t, vn ho ca triu i Ty Sn, cc on i biu bt u dng hng trc in th. cng lc , dn nhc v 12 trng vang ln cc khc thc qun v khc khi hon. Khch d hi bt u to ra tham quan cc di tch chung quanh, nh bo tng Quang Trung, n li mt thi i ho hng trong lch s dng nc v gi nc ca dn tc. n d hi, du khch cn c dp thng thc iu ma trng v Ty Sn qua ti ngh ca mt thiu n, mc o chn , qun mu hng nht, lng tht di khn xanh, hai tay cm di lt trn 12 mt trng mt cch iu luyn. Tng tp nam n thiu nin v thnh nin biu din
1174
song kim, cn, quyn, i ao v.v... y l lp mn sinh ca nhng l v ni ting t nhiu th k qua ca mt vng t giu truyn thng thng v tng in du trong k c dn gian: Roi Thun Truyn, quyn An Thi. t Ty Sn cng l ci ni ca ngh thut ht bi c sc. Khch v y d hi cng l dp thng thc nhng m biu din tung, ht bi chi, nhm ru Bu ni ting vi mn tht b thng cun vi bnh trng. tht b thng l mn tht b rim kh vi nc mm ngon, ng, ht tiu v m rang, c mt thi l mn lng kh ca ngha qun Ty Sn trn ng hnh qun thn tc./. T.P- L.T.V
1175
L hi Lng Thi Dng H

Tn Tht Bnh
3 nm mt ln, nhn dn lng Thi Dng H (thuc x Hng Hi, huyn Hng in tnh Tha Thin - Hu) t chc lm tr ba li vo ngy 12 thng ging m lch, nhm tng nim v thnh hong ca lng l Trng Qu Cng bit danh ca Trng Thiu, mt ngi gc min Bc (cha r a im) vo tr ti Thi Dng, by cho dn y ngh nh c v bun ghe bn mnh. Theo tc l, t chiu 11 thng ging, hai gip Thng v H bt u cng t. n khuya, mt bui t cu an cu ng li c c hnh, bn vn t trong bui l do mt v cao tui trong lng thng tho nghi l xng c. Tt c cc ch thuyn n mc chnh t (o di en, qun trng) u bt khn ln lt vo lm l. Pha n gii c mt i din. Sng 12, khong 5 gi ti sn nh bt u vo tr ba li, nhm din t nhng sinh hot ngh bin, mt pha trc nh (cch khong 1 100m), tr quu, gi, xc ruc cng c trnh din, phi hp cng tr ba li trn b. Bt u vo l, mt ng chp lnh sau khi van vi cho dn lng c thnh vng lm n, cm khn lt di trng nh 3 hi trng bo hiu bui l khai din. Ngoi sn nh c mt v c lo ru tc bc ph, mc l phc tin vo, i km c hai ch thuyn u bt khn , phc trang theo ngh nghip cng vo l, nhng 2 v ny hnh l ct gy ci, vi ly lung tung khp mi pha v lm mi iu b khi hi. Mt hi trng lnh ging ln, cc v hnh l ng v mt pha. Trn bn th t, mt v cao nin tung tin v phm vt cng xung sn nh cho cc em tranh nhau vo lm, ang lc cc em b m mi ginh git tin, m ch thuyn khing mt chic ghe mnh ct bng tre, an chc chn, pht giy, trn c mt ngi ngi, tin vo sn nh chy quanh m tr. Li trn thuyn c ba ra vy m tr vo gia. Cc v ch thuyn
1
. Quu: cch xc ruc (khuyt) bng cch dng li an trn hai thanh tre cho trc mi thuyn. Cch xc ny dng khi ruc bi thnh dn Gi: hnh thc nh quu, nhng li c t di lng thuyn, cch ny dng xc ruc khi ruc bi tn mn.
1176
theo ghe ng gi li thnh vng trn, cng lc cng thu hp li, thuyn c khing chy trn trong ting pho tng bng n. Giai on ba li nu li bt u. y l lc si ni ca tr din. Cc a tr tng trng cho n c ang n mi c tnh tm cch thot ra khi li. Cc v ch thuyn ngi th h c ngi th ngoc c c ht sc gi khng cho c thot li. Khi vng trn thu nh li, cc ch thuyn vo bt mt vi con c em ln bn cng Thnh Hong. L xong mt s c c gnh trong trc a ra b bin ra nc mui, mt s c c em bn. Cc ngi mua c n tr gi, mc c n o nh mt bui bn c tht 1 s. l nghi l lm tr rui b . Cc ch thuyn bn c xong ko nhau vo mt a im chia tin bn c. a im c th l sn cha cnh nh hoc trc mt miu th. H cng bn tn n o, mc c cui cng t n mt tho thun chung. Thng th s tin bn c c chia lm hai phn: mt phn dnh cho tp th, mt phn c chia u cho c nhn. Chia tin bn c xong k nh l tt. Mi ngi t tp b pha xem ua tri. V l tr din dn gian nn ho trang cng c ch trng. Ngoi l phc, cc v ch thuyn c hnh l phi bt khn . Ngi ho trang ch thuyn chnh thc trong tr ba li mt tay cm bao tru (tng trng cho khuyt) mt tay cm dng nh c nh li, phao v.v... mc o cnh, qun ct. Cc b i mua c trc kia do nam gii ho trang mc o iu ngoi (o 2 lp trong mu , ngoi mu lc) eo bng tai. Mt ngi c ho trang y nh h trn sn khu cho tung chc gho, gy ci khn gi bng cch gin ct, cht nh vi cc b mua c. Chic thuyn ct tre, pht giy dng trong bui l c lm tng i cng phu. Trn thuyn c trang b li, giy pha, pha di thuyn c bn tre khing cho d. Mt s tc l trong bui din tr c duy tr nh: cng Thnh Hong phi c bnh khoi, ru mt. y l hai thc nhm c v Thnh Hong thch lc sanh thi. Trc khi din, tt c mi ngi lm tr phi l t Thnh Hong. Khi chic thuyn giy (to gn bng thuyn tht) c khing ra sn din,
1
. Rui b: l bn c trn ng, phn bit vi rui bun l ci bn c trn thuyn.
1177
n b con gi khng c lai vng trn ng i. Trn thuyn c mt ngi cm uc t tr phong long, u tp. Lm tr ba li xong mi v ch thuyn c pht mt t ma n gii lao, h n ngay ti ch. C nhng nghi l ring khi khi cng lm con thuyn giy, con thuyn ny c t trang trng trong mt ci miu ca lng trc khi em ra din tr. Trong bui l rui b sau khi nhng ngi mua ruc tr tin 1 may xa xong, s ruc cn li em ln trnh lng tr tin tng trng. Tc ua tri sau l lm tr trnh ngh ba li, cng c duy tr. Theo thng l, cc tri ua l cc tri c lng em v i mi cc x ln cn gi l trt hng x. Thng th c 6 tri, quy tc, iu l cuc ua c th thay i theo dp t chc, ua t sng n chiu mi kt thc. Cuc ua khng ch l s tranh ti th lc v k thut m hm chc tng t dn: s, nng, cng thng c khng an, lm n thnh vng, tn pht. Trong t u, cuc ua khng nhm n gii. Cc tri u phi vt qua 4 chng, mi chng c mt th ghi cu chc tng t dn. Tri cho n phi ly mt th c chng nhn l vt qua chng . Chng u tin pht th s c ghi cu: Vn tn v thng, chng th hai pht th nng c ghi cu Ho cc phong ng chng ba pht th cng c cu ng h li lc v chng bn pht th thng c cu nht bn vn li. S th c 4 chng sau khi thu thp li y c t cng ti bn th Thnh Hong ca dn lng Thi Dng H. Sau cuc ua u c tnh cht nghi l , cc cuc ua k tip mi thc s l cuc tranh ti th lc si ni gia cc tri hng x. Tr din lm tr ba li Thi Dng H l mt hnh thc hm tng nh n v Thnh Hong ca lng: Hm ca mi Thnh Hong l mt nghi thc ghi li nhng nt sinh hot ni bt hay s 1 nghip ca v thn . Trn t nc ta, hnh thc hm nhiu vng c c hnh mt cch nghim tc tuy hnh thc i khi rt k l nh
1
. Tin may xa: l th tin mua mt th hng g u tin, theo tin tng ca nhng ngi bn hng, h bn may xa m khng thng sut th c ngy bun bn s gp tr ngi, kh khn. 1 . L Vn Ho: Mt s tc c ca ngi Vit qua cc hi ma. i hc, s 37, thng 2, tr.79.
1178
hm ca Thnh Hong n trm, gp phn, dn lng phi din li hot cnh n trm, gp phn m Thnh Hong ca lng hnh ngh lc cn sng. Nhng hnh thc th cng Thnh Hong nh bnh khoi, ru mt Thi Dng H, tc cng c mi mt ong cc lng Hng Nn, Hng Nha, Nam Cng, T Cng huyn Tam Nng, Vnh Ph (c), tc cng sinh thc khi gm chy g mu ra lng T X th v dn thn Ng Th Thanh, u c chung ngha l nh li hnh tch xa ca Thnh Hong. Do mc ch din nh li s nghip ca Thnh Hong nn tr ba li Thi Dng H c nhng hnh thc nghi l theo tp tc. C th xp tr ny vo nhm tr din trnh ngh m tnh cht l nghi. Tuy nhin, qua thi gian, tr din c sa cha thm bt cho ph hp vi yu cu thm m v thng ngon ca a phng nn ta khng l g khi thy c nhng hot cnh mang tnh bi kch nh hot cnh hai v ch thuyn hnh ngh lc khi u tr ba li hoc tn h lm nhng iu b gy ci, chc gho cc b i mua c trong hot cnh mua bn c. Cht hi m trong tr ba li t m yu t sn khu ca tr din, y li yu t nghi l, bin tr din thnh nhng mn kch h dn gian, nhng hot cnh vui vi mc ch gii tr v thm m r rt. Tr din dn gian y l hnh thc ngh thut sn khu mang ni dung hin thc vi mt ngh thut tro lng kh nhun nhuyn. Tuy c gc l tr din l tc, nhng tr ba li chuyn thnh tr din sn khu th s nh trng hp ca mt s din xng nng nghip nh Nguyn Khc Xng c nhn xt: Din xng nng nghip tuy gc l din xng l tc chuyn thnh din xng sn khu th s nhng ch dng li mc nhng hot cnh, y l v n c tr nhng cha c tch. Nhng din xng 1 nng nghip y cn thiu tnh t s l tnh c bn ca kch cho . Hnh thc tr ba li Thi Dng H l hnh thc c din m khng c xng nn c th xem y l loi tr cm ( phn bit vi tr li, c xng). To khng kh rn rng trong bui din l ting trng, ting ching v ting pho n, ting tr con reo h khi ginh git phm vt t tay ngi ch t tung ra. Tt c nhng ngi tham d nhng cuc
1
. Nguyn Khc Xng: Th tm hiu nhng yu t sn khu trong cc din xng nng nghip dn gian in trong tp Din xng dn gian v ngh thut sn khu ti liu rono, tr.179.
1179
vui trong tr ba li u im lng, ch dng nt mt, iu b din t. S mc c tin bc khi mua bn c v s bn lun chia tin c ca cc ch thuyn ch xy ra sau khi tr ba li xong. Hnh thc din tr lng Thi Dng H l mt trong nhng nghi thc c truyn ca dn tc, tip ni truyn thng t cc lng c Bc Trung B vo, c bin th theo a phng, chng t s a dng ca cc tr din trn mt t nc thng nht. N cn l mt minh chng cho s tn trng vn ho c truyn dn tc ca nhn dn Tha Thin Hu, d tri qua thi gian vn cn c duy tr mnh m. N l mt nghi thc hi l cn st li Tha Thin Hu, mi cho n ngy nay vn cn c c hnh theo tp tc a phng./. T.T.B
1180
L hi Thp B(*)
thch phng - l trung v
Thp B - theo kiu ni rt gn ca nhn dn - tc thp th B

Thin Y A Na Thnh Mu, nguyn l di tch ca thnh vng quc Chmpa xa, th n thn M X s ca th tc Cau1 . Nm trn mt ngn i cao 20m, ngay st ca con sng Ci, soi mnh xung sng bin xanh, c con ng quc l 1A (c) chy qua, khu di tch n thp ny thuc phng Vnh Phc, thnh ph Nha Trang, tnh Khnh Ho. v tr c cnh p thin nhin c kt hp mt cch hi ho gia ni-sng-bin-tri, c th ni di tch Thp B l mt trong nhng cng trnh kin trc n thp Chm cn li p nht hin nay. T nm 1979, khu di tch ny c Nh nc cng nhn l di tch quc gia. Vi 5 cng trnh kin trc cn li, c nin i t th k X n th k XIII c b cc lm hai phn xy dng kh r nt. mt bng th nht, trn cao khong 10m l mt mandapa (cng nh - nh chun b hnh l) kh c bit. Trn mt nn gch c xy cao, hnh ch nht (rng 15m, di 20m) l bn hng ct hnh bt gic, cc ct pha ngoi nh, thp hn (cao 2,2m), cc ct pha trong cao 5,2m, khong cch gia cc hng ct l 0,7m v 0,4m. Da vo cc ct hin cn, c th suy ra rng ngy xa mandapa ny c 24 ct (10 ct ln, 14 ct nh). trn thn ca mi ct ln c cc l mng m mt s nh nghin cu a ra gi thit v phn mi ngi ca mandapa ny (?) Mandapa l ni gp g, ni cc tn chun b trc khi vo khu n thp chnh hnh l1 . Dng kin trc ny kh c o so vi cc nhm n thp khc. C chng, du vt ca kin trc ny ch hin din
(*) . Bi in trong: 60 l hi truyn thng Vit Nam. Thch Phng - L Trung V - Nxb KHXH - 1995. y c bin tp li v b sung mt s t liu. 1 . Theo ting Chm l PYANG IN NAGAR KAUT HARA (P: Ngi; Yang: thn Tri; In: b m mt; Nagar: x s, t nc; Kaut Hara: th tc Cau. Theo cch va phin m, va dch ngha theo ting Vit thnh Thin Y ana Thnh Mu. 1 . iu khc Chm, Nxb KHXH, H Ni, 1988, tr.140.
1182
khu thnh a M Sn (Qung Nam) v sau ny nhm thp P Klong Garai (Phan Rang). Pha sau mandapa c mt li i dc ngc dn ln mt bng pha trn, ni c cc n thp. Nhn vo li i dc v hp nh th vi cao 10m v c n 30 bc xy i ln nh cho thy, n c vi thn linh, con ngi cn phi c gng v vt v. Trn mt bng th hai cao 20m, hin cn 4 cng trnh n thp (kalan). Thp th chnh (kalan A) hay cn gi l thp P Nagar; bi l thp ny th tng n thn Bhavagati (hoc l Uma - m tnh, v ca thn Civa, theo n gio) c bn a ho thnh Thn M x s P In Nagar. y l kin trc thp c quy m b th nht v p nht hin cn Thnh P Nagar. N cng l mt trong s rt t cng trnh tuyt tc nht trong h thng n thp Chm cn li Vit Nam. Thp cao 22,8m vi ba tng thu nh dn cao vt ln to nn cm gic va vng chc, va mang tnh ngh thut su sc m vn m bo c yu cu ca kin trc tn gio, ca ngi xa. Thn thp hnh vung, xy bng loi gch nung c kch thc 0,3m x 0,17m x 0,05m. Tng thp tng di dy 1,9m, lng thp rng 6m x 6m. Thp P Nagar nhn chung vn c xy dng trn mt kiu c bn, bao gm 3 phn: , thn, v mi, tng trng cho 3 th gii (trn tc, tm linh v thn linh). Mt ngoi thp c trang tr bng 05 hng tr p tng chy dc theo thn n phn che pha trn. Chic tr gia b che khut phn chn bi mt ca gi ln. Chnh din c ni di vi phn ca bng mt tin snh hp. Nhn ring, tin snh ny nh mt ngi thp nh vi mt bng hnh ch nht - ca ca tin snh cng chnh l ca duy nht ca thp. Trong vm cun ca (mt ngoi) c mt tm ph iu chm hnh Uma ang ma, cng c nhiu ngi gi y l ph iu Civa ma, rt sinh ng. Theo minh vn y, ph iu ny c lm nm 1065 khi vua Rudravarman cho tu sa phn ca1. Bn gc mi ca mi tng c bn m hnh thp nh rt duyn dng. Ti cc gc v dc theo mi tng mi cn trang tr nhiu hnh v n Apsaras bng , hai tay chp trc ngc nm mt bng sen, nt mt ti ci rng r, nh khng nh v mt cuc sng hnh phc kh trn y ca th gii thn linh. Quanh phn trn ca thp c kh nhiu
1
. Ph.Stern - LArt du Champa et son volution ( Ngh thut Chmpa v din trnh ca n). Paris, 1942, tr.79.
1183
tng ng vt nh b, ngng, voi, nai, s t, chim... vi nhng ngha tn gio khc nhau. Trn nh l mt mt bng hnh vung, chnh gia l mt khi tr, biu tng cho Linga. Tng n thn P Nagar c th trong chnh din t trn mt ci b quay v pha Bc, di chn b c mt ng thot nc bng xuyn qua tng thp ra ngoi. Sau lng l tm ta bng hnh l c chm khc rt tinh vi c hai mt. Tuy th hin l N thn M ca vng quc song li c t trn mt b biu tng cho cp LingaYoni, ngu tng thing ling ca o Blamn. Tng c 10 tay, bn cp tay pha trn cm cc linh vt khc nhau, hai bn tay xui trn u gi, bn tay tri p, bn tay phi m rng, vung gc vi c tay trong t th an i-ban pht. iu ng ni l ton b pho tng c th hin rt khc vi Uma trinh n thng thy ni khc. N thn c b ngc cng sa, hi x xung, bng c su np nhn th hin ngi ph n qua nhiu ln sinh n. Chnh v vy, cc chi tit ny lm cho pho tng tr nn gn gi vi i, khng xa cch vi mi tn khi n cu xin nhng iu may mn. Ci hay, ci p ca pho tng ny c rt nhiu ngi gii thiu, song tu trung li c th kt lun, pho tng ny v mt ngh thut l mt trong nhng tng trn tiu biu nht, thnh cng nht ca ngh thut iu khc Chmpa. Qua cc bi k cho bit, tng n thn c to tc nhiu ln song b tht lc trong cc cuc chin tranh trc . Do vy, pho tng ny c l c lm nm 1050 di triu vua Jayaparamesvaravarman. Thp th chnh cng vi cc tng th v cc tc phm iu khc ngh thut y l mt trong nhng cng trnh c quy m ln nht ca ngh thut Chm ni chung v ca giai on chuyn tip gia phong cch M Sn (th k X) v phong cch Bnh nh (th k XII-XIII). Nhng c im v kin trc ngh thut ca thp Pnagar hnh thnh mt c trng cho phong cch ngh thut sau . Philipe Stern, nh Chmpa hc u tin a ra cch phn loi, sp xp cc di tch kin trc Chm (1942) theo 7 phong cch ngh thut, ly tn thp ny t cho phong cch ca th k XI: Phong cch Pnaga1 . Thp Nam ng st thp chnh v pha Nam nhng li ng v tr trung tm trn mt bng tng th hin nay, cao 18m. Hai cnh lin tip trong lng thp l 3,85x3,90m, tng c dy 1,1m. Thp c ba phn,
1
. Ph - Stern - Sd, tr.79.
1184
phn thn ko di v pha ng to thnh mt tin snh ging nhiu thp khc, hnh dng nh mt mi nh hnh thuyn. Pha trn ca ra vo c xy thnh hnh l , trang tr bng 5 lp chng ln nhau, to nn mt cm gic nh nhng. Ba mt khc ca thp c ba ca gi, bn trong khng c ph iu. Thn thp c nhng ng tr c p nh vo. Chn thp c trang tr bng nhng o sen cch iu, xy git cp dn ln to thnh ng k h to cho thp mt v chc-kho, cn i. Mi ca thp Nam khng ging nh cc thp khc, n l mt khi lin hnh chp, trn nh l mt Linga bng dng ng. Ngoi tc dng lm cho kin trc tr nn duyn dng hn, n cn mang mt ngha tn gio- thing thm trn vn, v mt to hnh, khi chp y gy c n tng ton vn v s thu nh dn ln ca thp. B cc, cu trc v hnh dng ca ngi thp ny c nhiu nt ging vi thp Yang Prong c Lc. Nhn vo cc chi tit kin trc cng nh tng b phn nh ct p ca, gi ngang, ngu tng th (mt b LingaYoni)... cho thy s khng ng b kin trc ny. C th ni thp ny c tu sa nhiu ln v cc b phn k trn c s dng li... V d, phn ct p ca c hnh bng sen mang cc yu t c nin i th k IX, song phn gi ngang c th cn sm hn na. Miu ng Nam l in th c quy m nh nht trong cc cng trnh cn li y. Miu cao 5,70m xy bng gch nung m phn bao ngoi b h hng nng, do vy cc m tp trang tr hu nh khng cn nhn bit c. Thn di ca thp hnh ch nht gm ba mt tng v ca vo pha ng song khng c cc hnh p trang tr chn ct p, khng c cc thp m hnh bn gc mi. Tng th nht c cu trc v hnh dng n gin nh phn thn ca kin trc. Pha trn tng ny khng cn cu trc theo kiu tng na, m l mt b mi cong hnh yn nga hoc mi nh hnh thuyn. y c th l mt m thut c nin i kh mun, th k XIII. Ngi thp th t v l ngi thp cn nguyn vn nht trong khu di tch ny, nm v pha Ty-Bc trn dy kin trc th hai. Quy m kin trc thp khng ln, cao 9,1m song c v p c o ca vn ho Chm. Thot nhn thy n thuc v mt kin trc kh xa l vi kin trc n thp. Ni ng ra, n khng phi l thp m ch l mt nh miu. Cng nhng khung ch nht lng vo nhau gia cc ct gi, cng hnh t gic mi cnh l 3,8m v cc ca gi, song y ca gi khng li ra, tng khng dy, khng c cc tng thp. Xt v loi hnh kin
1185
trc miu ny ch c mt tng v nh nhn c thay bng b mi di, ton b phn thn hnh ch nht ko di hng Bc-Nam vi cu trc v hnh dng cc thp Chm truyn thng, nhng cc ca gi li ni ln cc hnh chm kh c bit bng gch: hnh chim thn Garuda mt Nam, hnh con s t mt Bc v bc ph iu ghp gch pha mt tng pha Ty. Ph iu din t mt ngi n b ngi trn u voi, hai tay cm hai loi v kh. C l y l hnh nh ca thn Indra - v thn trng nom vng tri nhng c th hin mt cch nh nhng nh mt c thn n trong cnh i thng. Tng mi m phng mi cong hnh thuyn ca nh sn vi chiu di nc l 3,73m v chiu di git tranh o c 3,33m. u hi nh c trang tr bng cc m hnh l mm mi cong nhn un vo pha trong ph ra hai chi nh c chm khc hnh mt v thn ngi di tn ca cc u rn Naga. Trn tng bn tri tin snh cn li dng ch c nin i nm 813, nhng cc c im kin trc ny cho ta on nh rng n c trng tu li vo th k th X1 . Ngi Vit t khi n nh c vng t ny, trong qu trnh tip bin vn ha, tip nhn thn tng P Nagar (vn l sn phm tn ngng dn gian ca mt x hi th tc mu h) vo tc th cng ca mnh nh tc th M u C, B anh, B u .... Thp B dn dn tr thnh ni th cng B M chung ca cc dn tc cng cng c trn vng t cc Nam Trung B2 . Truyn thuyt P Yang In Nagar chuyn thnh s tch Thin Y A Na Thnh Mu v c th nhiu ni vi nhng tn gi khc nhau trn di t min Nam t Tha Thin tr vo, m tiu biu nht l in Hn Chn (Tha Thin - Hu) v Thp B Nha Trang (Khnh Ha). C th coi bi k ca Phan Thanh Gin ghi li s tch ni i An (Khnh Ha) v c b chnh s tnh ny l Nguyn Qunh cho khc bia (bng ch Hn) dng pha sau Thp B vo nm 1856 l ti liu thnh vn v lch s Thin Y A Na Thnh Mu. Cng cn k thm ni dung cc bi vn t sau ny nh bi Vn B theo th lc bt Thp B
. Phn m t di tch do Nguyn Cng Bng vit (Trong Thp B Nha Trang - di tch v l hi, Tp ch VHNT s 4.1997). 2 . Cng ging nh trng hp tc th c ng, vn l tn ngng ca ngi Chm, c cc ng dn Vit t pha nam sng Gianh tr vo tip thu trong qu trnh giao lu vn ha.
1186
(Khnh Ha) v bi C Thp linh tch theo th song tht lc bt in Hn Chn (Tha Thin) v.v... Ni dung bi vn bia tm lc nh sau: Xa kia ti ni i An (tc i in, tnh Khnh Ha) c hai v chng ng Tiu v t trng da. Mt hm, ng bt gp mt thiu n hi nhng tri da ri dn chi di nh trng. Thy c gi khu khnh, d thng, ng em v lm con nui, v hai ng b khng c con. Mt hm tri ang ma lt, c gi (vn l mt tin n ging trn) ang bun nh cnh bng lai, nhn thy khc k nam t ngun tri trn dng sng, bn bin vo thn cy nc cun ra bin, ri tp vo nc Trung Hoa. Mi hng t khc g bay ra thm ngt khin cho dn a phng ch . H xm nhau li a khc g ln b, nhng khng sao nhc ln ni. Thi t t Bc H nghe tin n, n xem h thc, v l thay khi chng a tay nhc ln th khc g nh nh t giy. Chng bn a khc k nam v kinh. Mt m di nh trng, chng trng thy bng mt thiu n p tuyt trn bc ra t khc g. Chng rnh v bt c qu tang, chy n m chm ngi p. Khng bin kp, nng nh ni tht lai lch ca mnh l Thin Y ana. c s ng ca vua cha, thi t ci nng lm v. H n vi nhau rt tng c v sinh h c mt trai l Tr v mt gi t tn l Qu. Mt ngy n, v lng nh qu thi thc, nng a hai con cng nhp vo khc k nam, ri vt bin tr v qu c. ni qu hng, Thin Y A Na dy dn cch trng la, bp, trng bng dt vi, cch cha bnh, t ra l nghi. T y rung nng trong vng ngy mt m rng, i sng mi ngi m no, yn vui v vn minh. Bng mt hm, nhn ngy lnh thng tt, c mt con chim hc t trn my p xung a b cng hai con bay v tin cnh. Nhn dn a phng nh cng c ca Thin Y A Na xy thp, tc tng phng th. Hng nm, h ly ngy B thng thin (23-3) lm ngy l Va B rt long trng. Chnh v da vo s tch trn, v sau trong ngi thp chnh th tng P Nagar bng , cn th thm tng C v tng Cu (tc hai ngi con) bng g t hai bn. Hn 50 nm sau, cc tc gi i Nam nht thng ch cn c vo bn vn bia, ghi li s tch Thp Thin Y v thm tht mt s chi tit v s linh hin cng hot ng ca B Thin Y A Na vng ny. Sch
1187
trn cn cho bit thm: Triu Nguyn ngay t bui u, phong tng B danh hiu Hng Nhn Ph t Linh ng Thng ng thn v ct dn lng C lao 3 ngi lm t phu1. Xa kia, hng nm, ngi Chm t chc nghi l cng B P Nagar vo thng 3 thng 7 v thng chp m lch, nhng l ln nht l vo thng ba, t ngy 20 n 23. L dng cng B gm c hoa (thng l bng ip), qu v trm hng (khng c nhang). D l vt t chnh, i khi c c g. Ni dung ca l nhm ca ngi cng c ca n thn M x s, t lng sng knh i vi cng lao to dng nn t nc, sinh ra mun vt, sng to vn ha ca n thn v cu xin n thn ban cho mi ngi s may mn, tt lnh, sc khe v ma mng bi thu. Tt c nhng c vng c phn nh trong ni dung bi tng ca, trong c on: Ngi l n thn, M ca Vng quc. Ngi to dng nn vng t cho cy ci v rng g qu sinh si Ngi to nn cc ging la v dy dn cch trng trt ...P Yang In Nagar ght hng ngi c c, thng gip dn lnh.... Trong khi hnh l, cng lc cc thy tu t din xng kinh k v cc bi tng ca, th b bng biu din nhng ng tc ma; ng hn l b bng dng ngh thut ma minh ha li ca. Sau phn cng l, bao gi cng c l ma bng do cc thiu n Chm khong t 10 n 15 ngi m nhim, c dn nhc m gm kn sanaran, n kani-kura, trng Paranng v xp xa. Sn ma l khong sn trc tin snh ca thp chnh, ni t tng n thn. L hi Thp B ca ngi Vit: T khi x Kaut Hara sp nhp vo lnh th Vit Nam, th v thn ca ngi Chm theo o B La Mn P Nagar cng chuyn thnh v thn Vit hin linh di danh hiu Thin Y A Na Ngc Din Phi (va theo cch din m, va theo cch chuyn ngha t ting Chm P Yang In Nagar) c th tp trung nht hai ni khu vc ng Trong1: in Hn Chn (Hu) v Thp B (Nha Trang) v mang s tch thnh vn vo nm 1856 - nm ra i bn vn bia
1
. i Nam nht thng ch, tnh Ph Yn - Khnh Ha, bn dch ca Nguyn c Xng v Trn Xn, Nha Vn ha Gio dc xb, S, 1964, tr.93. 1 . Hu ht cc lng Khnh Ha u c miu th B gn nh cha tin vic nhang n trong nhng ngy l.
1188
do Phan Thanh Gin ghi li - di dng tin nng xut hin trong khung cnh lung linh, huyn o cng vi mt s chi tit hp vi tnh cht thn linh theo quan nim ca gii nho s lc by gi v c hng n t ca cc vua nc Vit, t Gia Long cho n cc i vua sau, i no cng c phong tng B2 . L hi c m hng nm ti Thp B Nha Trang t ngy 20 n 23 thng 3 m lch. Vo nhng ngy ny, ngoi nhn dn thnh ph Nha Trang v tnh Khnh Ha, cn c khch hnh hng t cc ni khc v d hi nh thnh ph H Ch Minh, Lt, cc tnh min ng Nam B, Ninh Thun, Bnh Thun, c c b con ngi Chm, ngi Hoa, ngi Min. Ngi Vit ng vai tr chnh trong vic t chc l hi, nn v mt nghi thc l c mt s thay i cho ph hp vi tn ngng ca dn tc. Th d: l tm tng, k c cc vt th nh Yni, Linga ca ngi Chm trc y vn c duy tr, nhng c kt hp thm l thay y (l do tng th c khoc thm xim y, m min). Thay v xa kia c thy t t o B La Mn din xng kinh v bi tn tng, th nay c s tham gia ca cc nh s. Xa, ngi Chm ch t trm hng, nay ngi Vit t c trm hng v t nhang. Tc l ma bng ni chnh in vn l mt phn ca nghi l, tuy c ci bin. L tm tng v thay y c tin hnh vo sng ngy 20-3. Sau l dng cng trm hng, hoa qu v li khn ca v ch t, cc c gi c chn bt u tho g cc xim y v m min tm tng. Nc dng tm c nu k vi cc loi hoa, l c hng thm, sau ny ngi ta li ch thm nc hoa. Khn vi tm u hon ton mi, biu th s tinh khit. ng tc tin hnh rt cn trng, nng niu vi lng thnh knh. Ring mt tng th dng bng thm nc, chm nh nhng, khng mt git nc ri vo i mt. Tm xong, tng c khoc b xim y, m min mi thng c may bng loi hng qu, thu tha cng phu, c trang tr kim tuyn, kim sa lp lnh. Khng ch c tng B, m tt c cc b sinh thc kh (Linga, Yni) v cc tng nh th cc n thp trong khu di tch u c tm ra cng phu v trn trng.
. Theo truyn thuyt ca ngi Chm, n thn P Nagar sinh ra t my v bt bin v c n 97 ng chng, sinh h 38 ngi con, trong c 3 n thn c B trao nhiu quyn php, l n thn P Nagar Galu (n thn x Trm), P Tdara Nai Anaith (n thn vng Phan Rang), P Bia Tikuk (n thn vng Phan Thit). Hin nay, b P Nagar vn c ngi Chm th cc n thp ti Hu c (Ninh Thun), Thanh Hiu thuc huyn Bc Bnh v Hn B thuc huyn Hm Tn (Bnh Thun).
1189
Sng ngy 22-3, cc thng ta, tng ni v o hu mang hng hoa, bnh tri, xi ch v thc cng chay ln cng l ti hng n ni thp chnh. Ni dung kinh k l cu mong quc thi dn an, thin h thi bnh, ma thun gi ha, ma mng bi thu. L T sanh c tin hnh vo lc na m 22. Ngoi cc vt dng cng thng l, cn c mt con heo sng c lm tht sch s, nguyn con, km theo mt bt tit v mt nhm lng heo. Ch t v bi t c chn t cc b lo trong lng, c uy tn vi dn. Sau l T sanh l tit mc ma bng do cc v cng ngay ti xm bng, lng C Lao trnh din. Cng c nm, i vn cng Chm t Thun Hi c mi ra biu din. Ni dung iu ma bng dng B l nhm biu t lng sng knh v bit n i vi n thn. L Chnh t c c hnh t sng sm ngy 23-3 theo nghi thc t thn ca ngi Vit: c chnh t, bi t, ng hiu, ty hiu v i hc tr l trang phc, hia mo theo kiu cung nh ngy xa tin hnh cc nghi thc dng hoa, dng trm hng, dng ru. Vn t c c ln trang nghim, nhp nhng trong m thanh dn nhc l. Do v tr Thp B nm trong khung cnh thin nhin p v th mng ca thnh ph bin ni ting c nc, nn phn hi y c nhng nt c sc ring. Di chn i khu di tch Thp B l dng sng Ci Nha Trang ln l, pha ng l ca bin vi hng trm tu thuyn chen chc u, mang c x cc mu sc. Con ng quc l chy ngang qua pha trc c ni lin vi thnh ph bi chic cu di - cu Xm Bng - hai bn l ph x lun lun tp np xe c. Trong nhng ngy l hi, nhng ngn n lng, n in mu sc dng trn cy t chn i, cng ng ln n sn thp chp chn trong bng l. T pha bn kia cu nhn sang, hay t pha ca sng nhn vo, qua mt nc phn chiu, quang cnh y trng tht huyn o, lung linh. Hng trm ngo ngt t cc ngi thp lan ta trong khng gian cng vi ting trng, ting chung vng t trn i cao m h nh c nh khng. Dng ngi t cu H Ra qua cu Xm Bng, t chn i ln n chn thp ng nh kin ni tip nhau, k ln ngi xung theo hng trm bc cp. Trc quang cnh vui ti v bu khng kh thing ling bao trm c cnh vt, con ngi dng nh tr nn thun hu, khoan ha hn, d l khch n Thp B chim bi vi tm lng thnh cu mong iu hnh phc, hoc l k n y chim ngng v p ca mt m hi ...
1190

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 5

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam - Phần 5

Uploaded by

Copyright:

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Thch Phng - L Trung V, Sd, tr44

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Vn bia H Ty- Bo tng S VHTT H Ty, 1993, tr.13.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

, 2 Truyn thuyt cc v thn H Ni - Nxb Vn ha, H, 1994, tr.86.

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Lng Kh cn c tn l lng Nhng, nay thuc x An Kh,

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Nu xem con ng 223 ca tnh Thi Bnh nh chic cu ni

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

L hi lng Lng Qui

Lng Lng Qui, x Xun Nn, huyn ng Anh l mt lng c

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Lng Mai ng pha nam H Ni, thuc tng Mai ip c, nay

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Lng Me l tn tc ca x Cung Thun, cnh lng Quo l tn

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Trong k c ca ngi dn, hi lng Ming H (x Hoa Sn,

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Rc lt h - tr din c x Minh Cng

ng Tranh, mt thn nh x Minh Cng, huynThng Tn,

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

mt min n, ni kt giao ca vng t c xa v vng t tr,

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Kho tng l hi c truyn Vit Nam

Hi th diu phn Pht cha N