1.

Gii thiu v cy chui [30,31,32,33] 1.1. c im sinh hc v vng phn b

Hnh 7: Cy chui.

Chui c trng ch yu ly qu, v mc t hn l thn. V cy mc ln cao, thng, v hi vng, n thng b lm ln vi thn cy tht nm bn di mt t. Thn gi (ting Anh: Pseudostem) ca mt s loi c th cao ti 2-8 m, vi l ko di 3,5 m. Mi thn gi c th ra mt bung chui mu vng, xanh hoc ngay c mu , sau cht i v c thay bng thn gi mi.

Hnh 8: Hnh thi hc ca cy chui.

Qu chui ra thnh ni treo, mi tng (gi l ni) c ti 20 qu, v mi bung c 3-20 ni. Cc ni nhn chung gi l mt bung, nng 30-50 kg. Mt qu trung bnh nng 125g, trong s vo khong 75% l nc v 25% l cht kh. Mi qu c v dai chung quanh v bn trong l tht mm n c. Chui c th coi l mt trong nhng cy trng ph bin nht trn th gii. Hin nay, nu ch xt ring cc ging chui c thun ha, ngi ta chia chui ra lm hai loi khc nhau: Chui n qu ti (Banana) v Chui bt (Plantain). Chui n qu ti l cy n qu ph bin th hai th gii, ch xp sau tri cy h cam qut, sn lng chim hn 16% tng sn lng tri cy ton cu. Nu tnh chung c sn lng chui bt vo, chui l cy cho sn lng cao nht trn th gii hin nay.

Loi tri cy To Chui n qu ti Chui bt H cy c mi (cam, chanh, qut) Da Nho Cam Chanh o L

Sn lng (Tn) 64 255 520 81 263 358 34 444 795 115 650 545

T phn (%) 12.86 16.26 6.89 23.14

54 716 444 62 271 676 63 906 064 13 032 388 17 457 087 20 105 683

10.95 13.26 12.79 2.61 3.49 4.02

Bng 4: Sn lng mt s loi cy n qu trn th gii.

Xt v hnh thi hc th chui bt ch c vi khc bit nh so vi chui n qu ti nh: Qu ca chui bt thng c kch thc ln gp ri chui n qu ti, phn nm qu chui bt thng ko di, gn tri nh caoChui bt cho tri c hm lng tinh bt cao v lng ng thp, khng th dng lm thc phm trc tip m phi qua ch bin. Chui bt c xem l mt trong nhng cy lng thc ch lc ti Nigeria v nhiu nc chu Phi. Ti n v vng Caribbean, chui bt cn c dng thay th khoai ty.

Hnh 9: So snh s khc nhau gia chui n ti v chui bt.

Chui c trng c vng nhit i v cn nhit, nhiu nht ti n (chim 24%), Ecuador (chim 9%) v Brasil (9%) v Philippines (chim 8% sn lng chui ton cu). Vi din tch trng hn 10 triu ha,

hng nm cy chui c th sn sinh ra mt lng cht x khng l. Thng thng, lng cht x ny c phn hy t nhin di tc ng ca vi sinh vt.

Hnh 10: Phn b din tch canh tc chui trn th gii.

Vit Nam hin nay ch yu l trng loi chui cho qu dng n ti. Nm 2005, din tch trng chui c tnh 100.000ha vi sn lng hn 1.3 triu tn. Tuy nhin s nng tri v vng chuyn canh cy chui vn cn t v quy m nh.

Nm ng bng sng Hng MIN BC ng Bc Ty Bc Bc Trung B Duyn hi Nam Trung B MIN NAM Ty Nguyn ng Nam B ng bng

2001 359 500

2002 342 700

2003 426 161

2004 352 181

2005 404 000

95 900 19 400 80 800 66 000 33 900 114 800 310 200

65 200 25 400 98 300 103 500 41 400 146 400 274 800

100 575 27 285 102 966 99 636 44 262 150 717 330 203

98 517 30 691 205 666 99 504 53 027 162 596 351 629

97 000 33 000 111 000 112 000 58 000 176 000 367 000

sng Cu Long TNG

1 080 500 1 097 700 1 281 805 1 353 811 1 357 000

Bng 5: Sn lng chui Vit Nam.

Mt cch c lng, nu thn cy chui nng khong 4 ln bung chui th mi nm Vit Nam thi ra khong hn 5.2 triu tn thn chui. y ngun ph phm nng nghip di do v rt c ch nu bit tn dng. 1.2. Thnh phn mt s hp cht hu c v cu to ca thn cy chui

Thn cy chui c cu to lp, nhiu b l bao quanh mt li cha nh sinh trng ca cy.

Hnh 11: Cu to ca thn cy chui.

Mi b l l mt cu trc xp vi nhiu khoang trng, nhng khoang ny li ngn cch vi nhau bng nhng vch xp v mm.

Hnh 12: nh SEM cu trc xp ca thn cy chui [12].

Cellulose phn b hu nh mi ni trong thn chui, nhng ch yu tp trung nhng b si nm dc theo b l. Hm lng nc trong thn cy chui c th ln ti cao nht l 96%, ty thuc vo ging, iu kin trng v thi tit. Thng thng, nhng ging chui cao sn c hm lng nc cao hn nhiu so vi ging chui di. Ngoi ra vo ma ma, chui cng tch rt nhiu nc vo trong nhng ng mao qun ca

thn. Thnh phn mt s hp cht hu c trong thn cy chui v mt s loi thc vt khc c trnh by trong Bng 6. % Cellulose Holocellulose Klason Lignin 8.88 Tro Hp cht trch li 3.05 Pectin

Thn chui G Aspen Rm G Thng

39.12

72.71

8.20

0.27

45 36.20 45

77.64-79.22 63.1 71-83

22.37-23.40 11.30 24.57-29.85

0.52-1.03 12.87 0.27-0.28

2.00-2.20 7.45 1.11-3.51

Cc thnh phn trn c tnh theo khi lng kh ca mu.

Bng 6: Hm lng mt s hp cht hu c trong thn cy chui.

Khi so snh cc thnh phn ca thn cy chui vi cc loi vt liu Lignocellulose truyn thng c th thy: Hm lng Cellulose v Holocellulose ca thn chui thp hn mt t so vi g Aspen v g thng nhng cao hn rm. Trong khi hm lng Klason Lignin ca thn chui l thp nht, xp x 1/3 ln so vi g Aspen v g thng. Hm lng cht trch li ca thn chui cng kh thp, gn bng g Aspen v g thng v thp hn kh nhiu so vi rm. Hm lng tro ca thn chui v rm thuc dng kh cao, iu ny c th gii thch l do xu hng tch t cc khong cht trong thn ca cc loi thc vt thn tho.
Chui c cho l c bit nhy cm vi nhng thay i trong mi trng. nh gi ny xem xt mt s iu tra lch s v gn y vo cc phn ng ca h thng l, r v sinh sn i vi mi trng. Monteith phn tch phn ng ca nh my bc x chn thch hp cho phn tch nng sut ca chui v chui. Chui l nhy cm vi thm ht ngn sch t nc, v cc m m rng nh l mi ni v trng cy n qu l mt trong nhng ngi u tin b nh hng. Khi t bt u kh, l kh gn gi v l vn cn rt ngm nc, c th thng qua p lc gc. Nng sut b nh hng v vic ng ca sm ca kh khng. Chng ti tm thy nim tin ph bin m chui s dng mt lng ln nc khng c c s sinh l mnh m. Nhng ci tin trong hiu qu s dng nc trong cc n in ti tiu c th n t mt trn u cht ch hn gia vic s dng nh my nc v s tin ca cc nc p dng. Chng ti kim tra s liu gn y v hiu qu s dng nc ca cc ging chui khc nhau v xut rng cc nh nng hc, sinh l hc v cc nh lai to c th nh lng s lng nc c sn trong mi mi trng ma v lm vic theo hng ch o nhiu nc thng qua nh my. Chui l ngy trung lp cho cm ng hoa, nhng photoperiods t hn 12 gi c kt hp vi lm chm tc khi b l c lp ca nhit c th hin l ngy mc pht trin. iu ny c th gp phn thay i theo ma trong hoa chui, ngay c trong mi trng nhit i vi nhit va phi. Ngi dn s dng chui cho t nht 7.000 nm Papua New Guinea (Denham et al., 2003), c th l 6.000 nm Uganda (Lejju et al, 2006) v 2.500 nm Cameroon (Mindzie et al, 2001). Ngy nay, hu ht mi

ngi trn th gii quen thuc vi loi qu ngon. Bt chc n chui v chui, da trn cc ging bn a, c ngun gc t cc ging lai ca t nhin ph loi ca Musa acuminata (h gen) v M. balbisiana (b gen B). Chui hoang d xy ra trong vng nhit i t n n Chu i Dng nhng c s phn bit gia s phn b ca M. acuminata v M. balbisiana trong phm vi . Musa balbisiana chng ln phn pha bc ca dng sn phm ca M. acuminata v m rng vt ra ngoi pha ty v pha bc (Simmonds, 1962). Cc dng v tnh n c pht trin rng ri hn bao gm c cc vng cn nhit i ca c hai bn cu. Triploids (AAA, AAB v ABB) l ph bin nht trong s cc chui n vi chui thuc nhm AAB. Mt tnh nng c bit ca cc dng v tnh n c l s pht trin parthenocarpic tri cy v trng (Simmonds, 1959). Cc ging cy trng ca Cavendish sub-group (AAA) hin ang thng tr thng mi chui quc t ch 15% ca sn xut hng nm ca th gii l 105 triu tn (FAO, 2006). Trong nhng nm gn y, sn xut th gii ca chui tng trng 3,3% hng nm. cc nc nh Brazil, nh sn xut ln, v c, mt nh sn xut nh, chui pht trin trong mi trng nhit i v cn nhit i v trn nhiu loi t. Simmonds (1962) tm tt cc tnh nng ca chui hoang d, da trn nhng quan st trong lnh vc ny, nh l mt nhm cc nh my rng c hi l trung gian trong k sinh thi, phn phi bi ng vt, v yu cu nhit cao, m v nh sng. H khng chu ng cnh tranh hoc t thot nc km v c xu hng l ngn ngi. Trong chui hoang d, Simmonds ghi nhn s khc bit ng k gia cc loi trong nhu cu sinh thi v dung sai ca h. u kin v chui, c bit l cv. Gros Michel (AAA nhm) c s dng bi cc thng mi quc t vo u th k th 20, tp trung vo s nhy cm ca nh my thay i mi trng (Popenoe, 1941). Hu ht cc nghin cu v nh hng ca mi trng i vi cc loi Musa c cc thnh vin ca chui n c. C mt nhu cu bit thm v phn ng ca cc loi hoang d cung cp cc c s di truyn cho cc kiu gen n. Chui l mt loi n t ip vi mt trc chnh di lng t l mt sympodium v thng c gi l mt corm '. Corm h tr mt lot cc l mng bc ca hnh thnh pseudostem '. Cc l pht sinh theo th t t nh ca mi shoot thc vt. Trong nh my ratoon l u tin vo bui chp hnh l quy m nh th, sau l hnh mi mc, v sau trong l laminate pht trin c sn xut. Cung l l mt phn m rng ca v bao v iu ny dn n cc gn h tr l. Tng cng, 30 n 50 hoc hn l c th c sn xut trn shoot nhng ti mt thi im ch t 10 n 14 l sng l hin nay. Khi mi l pht trin trong pseudostem l tng trong khu vc cho n khi n bt u ni ln t u ca pseudostem. N c th mt 7 n 14 d cho mt l xut hin. Trong thi gian , gia tng trong khu vc chm dt cho nhng b phn ca l xut hin. Mi l g ln hn so vi ngi tin nhim ca n, ngoi tr cho cc cp v chng cui cng ca l xut hin trc khi cm hoa nh hn trong khu vc hn so vi ngi tin nhim ca h. S tin ti a din tch l trn shoot trng hp vi s xut hin ca b (hoa) t u ca pseudostem. Sau ny, khng c l mi c sn xut trn shoot rng bi v b l thit b u cui v cc khu vc l sau bt u suy gim theo thi gian nh l c senesce. Trong s pht trin ca mt shoot duy nht, cc chi bn hoc suckers pht trin t chi trn corm v bt u pht trin, mi sn xut trnh t ca l v hoa. Trong trng rng thng mi, hu ht cc suckers c loi b cho php chp duy nht pht trin trn mi nh my. Nng lc ca mt tn l trong mt n in nh chn nh sng v sa cha carbon c o bng ch s din tch l, LAI. LAI bao gm cc khu vc ca tt c cc l mu xanh l cy trn tt c cc mn qu mng. y l din tch l (mt mt) chia cho din tch t b chim ng bi cc nh my. N thay i theo v tr, trng mt v mt s yu t khc, bao gm c ma gii, v khong 2-5. y khng phi l ln so vi mt cy to c th c mt LAI 7 hoc nhiu hn (Proctor et al, 1976), nhng thm ch c cy to bnh thng c LAI trong phm vi t 3,5 n 4,6 l pht trin y (Jackson, 2003). L c nhn trn chui c th kh ln, ln n 2 m 2, v cho n tng rng LAI phi l cao, so vi cc cy trng khc, nhng cc php o cho thy y khng phi l trng hp. Trong mt trang tri trng chui vi LAI l 4,5, khong 90% mt t s c t bng vo bui tra vo mt ngy nng. iu ny ng rng khong 90% bc x n c chn bi cc tn l. Do tng LAI vt qu gi tr ny l li ch nh trng bi v hu ht cc bc x n c b chn. nh chn bc x quang hp, v nng sut: L nh chn nng lng bc x t mt tri v s dng n sa cha dioxide carbon v carbohydrate tng hp c s dng cho chc nng thc vt v tng trng. Mt s tc gi bo co cc php o cho chui ca cc mi quan h gia nh sng nhn c v t l net quang (A) ca l c nhn. Nhng d liu ny c tm tt bi Turner (1998a, b). C s thay i ng k trong cc hnh thc ca cc ng cong phn ng nh sng gia cc th nghim, ging cy trng v iu kin mi trng, ch yu t l ti a ca A, c th thay i t 5 n CO mmol 25 2 m -2 s -1, v gi tr bo ha. mt thng lng photon quang, c th khc nhau t 700 n hn 2.000 mmol lng t m -2 s -1. Ngoi ra, cc th nghim ca Robinson et al. (1992) cho rng A c tng ln bi s hin din ca cc c quan ngy cng tng v nh my v iu ny c th l mt l do ti sao Thomas v Turner (2001) tm thy mt l pht trin nhanh chng cc nh my thc vt cv Williams (AAA, nhm Cavendish) khng t bo ha nh sng, ngay c nh sng mt tri y . C mt nhu cu s dng cc d liu c sn trn cc ng cong phn ng nh sng m phng c nh carbon bi mt tn l chui. Bng cch ny, ngha ca s khc bit trong ng cong phn ng nh sng

cho hot ng ca tn c th c nh gi. Mt ngi c th hy vng rng trong khi mt c nhn bo ha l cho mt thng lng photon quang, tn cy khng v nh vy sn xut chnh (CO 2 c nh cho mi n v din tch mt t) ca tn cy c xu hng tng cng nh sng m n nhn c (Jones, 1992). Phn tch ny gi nh bao gm tn l hon tt. Hn na, nu LAI thp (<3) sau bo ha nh sng ca tt c cc l trong tn l c nhiu kh nng t c v nhng tn cy s cho thy bo ha i vi nh sng (Thornley v Johnson, 2000). Thm vo cho mt tn l chui l kh nng ca l gp nh lm tng bc x n net, kt qu l nng lng bc x c ra cp l thp hn mt t. Quan h nc ca chui: Kin thc v cc mi quan h nc ca mt nh my, c bit l cc l ca n, t lu c kt hp vi s hiu bit cc phn ng sinh l ca cy t v thm ht nc trong kh quyn. Kin thc ny c th h tr trong cc quyt nh qun l lin quan n thy li, s dng nc v nng sut. Trong khi li ch rng ln trong hiu bit ca chng ta phn ng nh my t c nhiu cho cc nh my, cc hnh thi khc thng hn v gii phu hc ca chui cn tr tc t c. Quan h nc ca m thc vt c m t bng cch s dng thay i v khi lng (thng l s tin ca nc hin nay, k t khi nc l khng nn) v nhng thay i trong tnh trng nhit ng lc hc ca nc trong cc m. N l s hin din ca cc ti kh ln trong l, v laticifers c m trong cc l, hoa qu v corm cn tr vic s dng cc phng php tiu chun o lng mi quan h nc. Trong l chui c cho l cc ti kh ny c th lp y khi cc phng php th tch ca tnh trng nc o c s dng (Kallarackal et al, 1990), c bit l khi cc m l b hydrat. Cht cha m cao su lm cho n kh khn phn bit nc tot ln t cht g khi s dng bung p sut tiu chun cho php o tim nng nc l. Cc laticifers trong l di vi centimet v nhng ngi trong bao gn v l c th di vi mt. Cc laticifers cha cht lng ti mt tim nng thp hn so vi cc m xung quanh v y l l do ti sao khi l chui hoc tri cy c ct gim, ni dung ca h chy ra khi chng c thay th bng nc t cc m xung quanh. Nu khng c tim cao su, sau l l c th thiu nc. Mc d c nhng thch thc v gii phu hc v hnh thi hc, quan h nc chui c o bng cch s dng c hai phng php th tch v nhit ng lc hc. Ngoi ra cc k thut nh my hnh thi hc ca o lng mc gp l c s dng. Mi ca nhit ng lc hc k thut, th tch hoc hnh thi c nhng im mnh v im yu ca n v c th ch ra cc kha cnh khc nhau ca tnh trng nc ca cc m l. Sm nghin cu nh gi tnh trng nc l chui c s dng phng php ch yu l th tch nh ni dung nc l (g H 2 O cho mi vn g l kh), nc l c th ni dung (g H 2 O trn b mt l m 2) (Shmueli, 1953; Chen, 1971) hoc tng i l nc ni dung (Turner v Lahav, 1983). Nhng nghin cu ny thng xut hin phn ng ln trong hnh vi thc vt trong mt phm vi (m) rt hp v cao gi tr ca tnh trng nc l c o bng cc k thut ny. Trong mt nghin cu sau Turner v Thomas (1998) xc nhn pht hin ny cho thy khng gian khng kh trong l khng biasing o th tch. Trong thc t, gi tr cao cho th tch k thut (hm lng nc tng i) cho thy nc khng in vo cc khng gian khng kh v hn na, trong chui, chn khng cao l cn thit in vo cc khng gian khng kh vi nc (Turner v Thomas, 1998). o th tch ca tnh trng nc l ch ra rng cy chui vn cn rt ngm nc ngay c khi c du hiu khc ca thm ht ngn sch nc. Phng php o lng trng thi nhit ng lc hc ca nc l, chng hn nh vi mt bung p sut, c s dng cho chui (Hegde v Srinivas, 1989; Thomas v Turner, 1998). Milburn et al. (1990) pht trin mt k thut o lng tnh trng nh my nc da trn tim nng thm thu ca cht cha m. K thut ny trnh c s nguy him ca s khc bit xylem nc, trong c b buc phi t l, v cht lng cao su tim t do t l b ct t. Mc d thiu tng t vo tim nng ca nc c o bng cc phng php da trn cao su v cc php o nc xylem da trn c hai phng php cho thy tnh trng suy gim nc l trong cc nh my droughted c th c lin kt chc nng cy trng khc (Hegde v Srinivas, nm 1989; Kallarackal et al, 1990 ). iu ny tri ngc vi nhng pht hin ca Thomas v Turner (1998) v Turner v Thomas (1998) cho thy o lng tim nng nc l bng cch s dng mt trong hai ni dung xylem exuding hoc nc l tng i khng th c mt cch ng tin cy lin quan n chc nng thc vt nh khu l kh, net quang hoc gp l. Nc tim nng o theo phng php cht cha m xut hin l tt nht xc nh tnh trng nc l, nhng ngay c iu ny cho thy mt s thay i nh trong cc nh my tri qua thm ht nc trong t (Thomas v Turner, 1998; Turner v Thomas, nm 1998) h tr tnh trng thiu nc ca l chui mc d t kh. Laminae chui l ln phn ng vi cc kch thch mi trng. Phong tro ny khng phn nh ho l v nu l c ct b v o ngc, cc laminae khng flop ngoi. Nhng phong tro l do turgor khc bit gia cc t bo trong ban nhc pulvinar gy ra bi s di chuyn nc km theo chuyn ng ion (Satter, 1979, W. Robertson, d liu cha c cng b). Gp l chui thng sau mt nhp iu ngy m vi l ngang vo ban m v sng sm, ngy cng tr nn thng ng trong thi gian ca nh sng mt tri ti sng, v tr v v tr ngang trong bui chiu mun. Nhng thay i trong turgor trong cc t bo ca cc ban nhc pulvinar tng t nh thay i khu l kh c iu khin bi cc turgor ca cc t bo bo v. Ngoi ra, laminae ca l

chui ln p ng vi hn hn t (Milburn et al, 1990; Thomas v Turner, 1998; Turner v Thomas, nm 1998) cho thy gp l c th phn nh tnh trng nc l, d hi unreliably. Tuy nhin, Lu et al. (2002) khng tm thy bt k mi lin h gia gp l v thm ht nc trong t. Lu et al. (2002) o s dng nc ca cy chui bng cch s dng mt h thng dng chy nha hiu chun chng li s mt nc gravimetrically xc nh. H thng ny o lng nc s dng bng cch a u d cm bin nhit vo xi-lanh trung tm ca corm chui dn nc t h thng r chp. N l mt k thut c s dng rng ri o lng s dng nc ca cc cy, v c li th hn cc h thng khc s dng bin php ton b nh my nc, trong cc n v nc cm bin (thng nhit da) c bn a ho gy thit hi t hn cho cc nh my ang c o v do ln hn tin cy ca d liu. Thay th h thng c th b qu nng v rt nhiu thit hi hoc git cht cc cy chui do khin cc php o v dng (DS Thomas, d liu cha c cng b). Mc d nhng n lc tt nht ca chng ti, khng c mt lin kt n gin gia trao i kh quy m l v tnh trng nc l chui. Thng thng, da trn nhng thay i trong turgor l chng hn nh thay i khu l kh hoc gp l hoc l ko di trong thm ht nc trong t hoc thm ht p sut hi cao khng tng ng vi nhng thay i trong tnh trng nc l o bng phng php c in da trn mt trong hai nhit ng lc hc hoc ni dung th tch nc. Trn nhng suy ngh u tin ny l mt mi quan tm v n ch ra kin thc ca chng ti l khng y . Tuy nhin, gi thuyt gii thch nhng mi quan h ny c th c pht trin.