Professional Documents
Culture Documents
Chng 1
Saccharide
L hp cht hu c c to nn t cc nguyn t: C, H, O c cng thc cu to chung Cm(H2O)n, thng m = n. Do c cng thc cu to nh trn nn saccharide thng c gi l carbohydrate - c ngha l carbon ngm nc. Tuy nhin c nhng saccharide c cng thc cu to khng ng vi cng thc chung ni trn v d: deoxyribose (C5H10O4). C nhng cht khng phi l saccharide nhng c cng thc cu to ph hp vi cng thc chung trn v d : acetic acid (CH3COOH). Saccharide l thnh phn quan trng trong mi sinh vt . thc vt, saccharide chim t 80 - 90% trng lng kh, saccharide tham gia vo thnh phn cc m nng , v d cellulose, hay tch tr di dng thc phm d tr vi lng ln, v d tinh bt. ng vt, hm lng saccharide thp hn nhiu, thng khng qu 2%, v d glycogen.
1.1. Monosaccharide
1.1.1. Cu to v danh php L cht c cha nhiu nhm ru v mt nhm kh oxy (nhm kh l nhm carbonyl l aldehyde hay ketone). - Nhm kh l aldehyde ta c ng aldose v c cng thc tng qut: CHO (CHOH)n CH2OH - Nhm kh l ketone ta c ng ketose c cng thc tng qut: CH2OH C= O (CHOH)n CH2OH
18 CHO - CH2OH c xem nh l monosacchariden gin nht. Trong thin nhin monosaccharide c cha t 2 n 7 carbon v c gi tn theo s carbon (theo ting Hy Lp) + ose V d: monosaccharide c 3C gi l triose. Tng t ta c tetrose, pentose, hexose, heptose. 1.1.2. ng phn quang hc Quy c Fischer: Fischer l ngi u tin nu ra nguyn tc biu din cc monosaccharide bng cng thc hnh chiu ca chng. Theo : hnh chiu ca cc nguyn t carbon bt i (C*) v cc nguyn t C khc nm trn mt ng thng, nguyn t C c s th t nh nht c hnh chiu nm trn cng. Cn cc nhm th c hnh chiu bn phi hay bn tri. V d : glyceraldehyde. V glyceraldehyde c 1 C* nn theo quy tc ca Vant Hoff c 2 ng phn (N = 2n) 1CHO 1CHO HO- 2C* -H
3CH2OH
H-2C*-OH
3CH2OH
L glyceraldehyde D glyceraldehyde. Khi phn t monosaccharide c nhiu C* th cng thc c dng D hay L c cn c vo v tr nhm OH ca C* xa nhm carbonyl nht. V d : CHO CHO H-C-OH HO-C-H H-C-OH H-C-OH CH2OH D glucose H-C-OH HO-C-H H-C-OH HO-C-H CH2OH L glucose
19 Ch : monosaccharide t triose tr ln u c C* tr dihydoxy aceton CH2OH C=O CH2OH 1.1.3. Cng thc vng ca monosaccharide Cng thc thng theo Fischer nh trnh by trn khng ph hp vi mt s tnh cht ho hc ca chng nh: mt s phn ng ho hc thng xy ra vi aldehyde khng xy ra i vi monosaccharide . V vy c th ngh rng nhm -CHO trong monosaccharide cn tn ti di dng cu to ring bit no . Mt khc: monosaccharide c th to ether vi methanol to thnh mt hn hp 2 ng phn c cng nhm methoxy (- OCH3). iu chng t trong monosaccharide cn tn ti mt nhm -OH c bit. Qua nghin cu Kolle cho thy: s ng phn thu c ca monosaccharide thc t nhiu hn s ng phn tnh theo cng thc N=2n, do gii thch cc hin tng trn, Kolle cho rng ngai dng thng monosaccharide cn tn ti dng vng. S to thnh dng vng xy ra do tc dng ca nhm -OH cng phn t monosaccharide to thnh dng hemiacetal hay hemiketal.
Do s to thnh hemiacetal vng m C1 tr nn C*, nhm -OH mi c to ra C1 l -OH glucoside. Tng t vi ketose th C2 tr nn C*, nhm -OH mi c to ra C2 l -OH glucoside khi to thnh hemiketal. Cch biu din cng thc vng nh trn da vo nguyn tc ca Haworth: C v cu ni vi oxy nm trn mt mt phng , cc nhm th cng thc thng nm bn phi th cng thc vng nm di mt phng v ngc li. Ring cc nhm th ca C c nhm OH dng to cu ni oxy th theo quy tc ngc li. 1.1.4. Hin tng h bin ca monosaccharide Nh ta thy, khng th gii thch c tt c cc tnh cht ca monosaccharide nu ta ch tha nhn mt dng cu to no ca monosaccharide. Nn ngi ta cho rng cc dng cu to c th chuyn ho ln nhau. pyranose pyranose Dng thng Furanose Furanose
21 1.1.5. Tnh cht ca monosaccharide 1.1.5.1. L tnh Cc monosaccharide tan trong nc, khng tan trong dung mi hu c, c tnh quay cc tr biose v khng c C*. 1.1.5.2. Ho tnh a. Monose l tc nhn kh Trong mi trng kim, kh cc ion kim loi nng c ho tr cao thnh ion c ha tr thp hay cc ion kim loi thnh kim loi. Tnh kh ny do nhm aldehyde hay nhm ketone to ra v cc monose bin thnh acid. V d: Cu2+ b bin i thnh Cu+ trong phn ng vi thuc th Fehling, Ag+ b bin i thnh Ag trong phn ng trng gng. b. Phn ng vi cc cht oxy ho Tu thuc vo cht oxy ho: - Cht oxy ho nh nh nc brom ng aldose s thnh aldonic acid, vi ketose phn ng khng xy ra. - Cht oxy ho mnh nh HNO3 m c c s oxy ho xy ra 2 u cho ta di acid. - Trng hp c bit nu ta bo v nhm -OH glucoside bng cch methyl ha hay acetyl ho trc khi oxy ho bng nc brom, sn phm to thnh l uronic acid. c. Phn ng vi cht kh D dng vng chim t l rt ln trong thnh phn, dng thng chim t l nh nhng cho ta thy r tnh cht ca mt carbonyl tht s. Khi b kh: monose s bin thnh polyalcohol. d. Phn ng to furfural Di tc dng ca acid m c, cc aldopentose to thnh furfural v aldohexose bin thnh hydroxymethylfurfural. Cc sn phm ny khi cho tc dng vi cc phenol cho mu c trng nh: naphthol cho vng mu tm (Molisch). y l phn ng phn bit ng vi cc cht khc. Nu ng 5C s cho mu xanh cm thch vi orcinol (Bial). e. Phn ng ester ho Cc gc ru ca monose c kh nng kt hp vi acid to thnh ester. Cc ester phosphate thng gp l: Glucose-6-phosphate, fructose6-phosphate...
1.1.6.2. Hexose Cc hexose quan trng nh: * Glucose: cn gi l dextrose v lm quay mt phng nh sng phn cc v pha phi. Ph bin rng ri trong thc vt nht l trong qu nho, nn cn gi l ng nho, trong mu ngi c 0.8 - 1,1 g/l, nhng ngi b bnh i ng c th n 2g/l. Cc disaccharide quan trng l saccharose, lactose, maltose v cc polysaccharide quan trng l tinh bt, glycogen. Ngi ta s dng glucose trong y hc nh cht tng lc. * D - Mannose: t gp trng thi t do, thng gp trong polysaccharride v glucoside * D - Galactose: l thnh phn ca lactose c trong sa cn gi l ng no tu. Chng l thnh phn cu to ca raffinose, hemicellulose. pectine... * D - Fructose cn gi l levulose v lm quay mt phng nh sng phn cc v pha tri. Fructose cn gi l ng qu, c trng thi t do trong tri cy chn v mt ong. Chng l thnh phn ca disaccharide saccharose. Trong c th ta cn thy dng ester vi phosphoric acid ng vai tr quan trng trong trao i cht. Fructose c ngt rt ln, dng c ngt bng 1/3 dng .
23
24
1.2. Oligosaccharide
1.2.1. Disaccharide S to thnh disaccharide l do s kt hp ca 2 monose cng loi hay khc loi nh lin kt glucosidic. Lin kt glucosidic c th c to thnh gia -OH glucoside ca monose ny vi -OH glucoside ca monose kia, hay gia mt nhm -OH glucoside ca monose ny vi -OH ( khng phi -OH glucoside) ca monose kia. Disaccharide ch c tnh kh khi t nht mt trong 2 nhm -OH glucoside trng thi t do. Ngha l disaccharide s khng c tnh kh khi 2 nhm -OH glucoside lin kt vi nhau. Cc disaccharide quan trng * Maltose do 2 phn t - D-glucose lin kt vi nhau v tr C1 C4 to thnh. Cng thc cu to:
Maltose c nhm -OH glucoside trng thi t do nn c tnh kh. Maltose c nhiu trong mm la v mch nha (maltum) nn gi n l maltose. * Lactose (ng sa) do mt phn t D-galactose lin kt vi mt phn t D- glucose v tr C1- C4.
* Saccharose do mt phn t D-glucose lin kt vi mt phn t D-fructose v tr C1-C2. Do n khng c tnh kh, cn gi l ng ma v c nhiu trong ma. D b thy phn khi un nng.
25
1.2.2. Trisaccharide L oligosaccharide c cha 3 monosaccharide, ph bin trong thin nhin l raffinose. Cng thc cu to nh sau: -D-galactopyranosyl 1-2 -D glucopyranosyl 1-2 -D fructofuranose. Do c cng thc nh trn nn khng c tnh kh oxy. D b thy phn, di tc dng ca fructofuranosidase s to thnh fructose v melobiose vi galactosidase s to thnh galactose v saccharose.
1.3. Polysaccharide
Cn gi l glycan, ty thnh phn monose c trong polysaccharide ngi ta chia chng ra lm: homopolysaccharide (ch cha mt lai monosaccharide) v heteropolysaccharide (c t nht 2 lai monosaccharide).
26 Polysaccharide ng vai tr quan trng trong i sng ng vt, thc vt. Mt s polysaccharide thng gp nh tinh bt, glycogen, cellulose... 1.3.1. Polysaccharide thc vt 1.3.1.1. Tinh bt L polysaccharide d tr ca thc vt, do quang hp to thnh. Trong c v ht c t 40 n 70% tinh bt, cc thnh phn khc ca cy xanh c it hn v chim khong t 4 n 20%. Tinh bt khng ha tan trong nc, un nng th ht tinh bt phng ln rt nhanh to thnh dung dch keo gi l h tinh bt. Tinh bt c cu to gm hai phn: amylose v amylopectin, ngoi ra cn c khong 2% phospho di dng ester. T l amylopectin/amylose cc i tng khc nhau l khng ging nhau, t l ny go np l ln hn go t. *Amylose Chim 15 n 25% lng tinh bt, do nhiu gc D- glucose lin kt vi nhau thng qua C1-C4 to thnh mch thng khng phn nhnh. Trong khng gian n cun li thnh hnh xon c v c gi bn vng nh cc lin kt hydro. Theo mt s ti liu trong amylose cn c cha cc D- glucopyranose dng thuyn.
Amylose bt mu xanh vi iodine, mu ny mt i khi un nng, hin mu tr li khi ngui. Mt c trng ha l khc cn ch l n b kt ta bi ru butylic.
27
* Amylopectin Cu to do cc phn t D- glucose lin kt vi nhau, nhng c phn nhnh. Ch phn nhnh l lin kt C1-C6 glucosidic.
28
1.3.1.2. Cellulose c cu to bi nhng phn t D-glucose lin kt vi nhau bng lin kt 1-4 glucosidic. Chng l thnh phn ch yu ca vch t bo thc vt. i vi ngi th cellulose khng c gi tr dinh dng v cellulose khng b thy phn trong ng tiu ha. Mt s nghin cu cho thy n c vai tr trong iu ha tiu ho. ng vt n c thy phn c cellulose nh enzyme cellulase. Cellulose khng tan trong nc, tan trong dung dch Schweitzer. Khi un nng vi H2SO4, cellulose s b thy phn thnh cc phn t D-glucose. Cellulose c dng hnh si di, nhiu si kt hp song song vi nhau thnh chm nh cc lin kt hydro, mi chm (micelle) cha khang 60 phn t cellulose. Gia cc chm c nhng khong trng, khi ho g khong trng ny cha y lignin v ta xem lp lignin ny nh l mt lp cement. Lignin l cht trng hp ca coniferylic alcohol
Cc gc -OH ca cellulose c th to ester vi acid v d: to nitro cellulose vi HNO3 , to acetyl cellulose vi CH3COOH.
29 1.3.1.3. Hemicellulose Tn gi chung cho lp polysaccharide thng i theo vi cellulose trong thc vt. Hemicellulose khng tan trong nc, tan trong dung dch kim v thy phn bng acid d hn cellulose. Khi b thy phn hemicellulose to thnh mt hn hp gm cc hexose v pentose hay ch mt mnh hexose m thi. Trong hemicellulose khi monose no chim a s th hemicellulose c tn tng ng vi monose : Xylose chim a s th hemicellulose c tn l Xylan, Arabinose chim a s th hemicellulose c tn l Araban, Galactose chim a s th hemicellulose c tn l Galactan... Xylan c nhiu trong rm r, trong mt s c quan ca thc vt, galactose c nhiu trong rm, g v cc loi ht. 1.3.1.4. Inulin L polysacchride d tr ca thc vt c trng lng phn t khong 5000-6000, do nhng phn t D- fructose lin kt vi nhau bng lin kt 1-2 v tn cng bng mt phn t saccharose. Inulin c tm thy trong c thc dc khong 40%. Ngi ta x dng inulin sn xut fructose. xc nh inulin ngi ta thy phn n v xc nh bng phn ng nh tnh Seliwanoff. 1.3.1.5. Pectin L loi polysaccharide c nhiu trong qu , c v thn cy, thnh phn chnh l galacturonic acid c nhm -COOH b methyl ha. Ngi ta s dng rng ri pectin trong sn xut keo. 1.3.2. Polysaccharide ng vt 1.3.2.1. Glycogen L polysaccharide d tr ng vt c tm thy trong gan v c, hin nay cn tm thy trong mt s thc vt nh ng, nm. C cu to ging amylopectin nhng phn nhnh nhiu hn, b thu phn bi phosphorylase ( c coenzyme l pyrydoxal phosphate), ct lin kt 1-6 cn enzyme debranching. Sn phm cui cng l cc phn t glucose-1-P.
Mch chnh
ht glycogen t bo gan
Hyaluronic acid c trng lng phn t rt ln, c th ln n nhiu triu, hyaluronic acid rt ph bin v l thnh phn quan trng ca m lin kt, c tm thy trong dch khp xng, trong thy tinh th mt, n tc dng nh mt lp cement bo v bn trong t bo chng li s xm nhp ca vi khun cng nh cc cht l khc. khp xng n lm
31 cho dch c tnh trn gip c ng khi b au. Hyaluronic acid b thy phn bi hyaluronidase, enzyme ny c tm thy trong vi khun gy bnh, trong tinh trng. Hyaluronidase to d dng cho tinh trng i vo non ca bun trng, mt khc n cng l yu t gip cho cc cht khc v vi khun gy bnh i vo cc m trong c th. 1.3.2.3. Chondroitin L heteropolysaccharide, thnh phn khng th thiu c m xng sn.
1.3.2.4. Heparin Heteropolysaccharide c tc dng chng li s ng mu v ngn chn s bin i prothrombin thnh thrombin.
1.3.3. Mt s polysaccharide ph bin khc 1.3.3.1. Chitin L homopolysaccharide, c v s, c, cc loi cn trng v nm mc. N c cu to nh sau:
32
1.3.3.2. Dextran c tm thy vi khun v nm men, cu to mch chnh l Dglucose1-6, nhnh l 1-3 v thnh thong c nhnh 1-2 hay 1-4. Do c cu to 1-6 nn i vi ng vt, dextran khng b phn gii hay b phn gii rt chm.
33 Dextran c di v hnh dng ging albumin, ngi ta thng dng nhit thy phn khng hon ton dextran nhm thay th protein ca huyt tng , dung dch 10% ca n hon ton trong sut. Trong cng ngh ngi ta tng hp dextran v c gi l sephadex s dng trong tch tng phn protein.
34
Chng 2
Lipid
Cng nh saccharide, protein, lipid l cht hu c phc tp, ta c th nh ngha nh sau: * nh ngha rng: Lipid l cht tan c trong dung mi hu c, khng tan trong nc, nh ngha ny khng phn nh ht tnh cht ca cc lipid v: - C lipid khng tan c trong dung mi hu c nh phospholipid khng tan trong aceton. - Nhng cng c cht khng phi lipid nhng tan c trong dung mi hu c. * nh ngha hp: Lipid l ester ca ru v acid bo. Tuy nhin c nhng lipid do acid bo lin kt vi ru bng lin kt peptide. * nh ngha dung ho: Lipid l nhng cht chuyn ho ca acid bo v tan c trong dung mi hu c. Lipid rt ph bin ng vt cng nh thc vt v tn ti di 2 dng m nguyn sinh cht (dng lin kt) v dng d tr (dng t do). - M nguyn sinh cht: thnh phn ca mng t bo cng nh cc bo quan khc v d: ty th, lp th... dng ny khng b bin i ngay c khi con ngi b bnh bo ph hoc b i. - Dng d tr (dng t do) c tc dng cung cp nng lng cho c th, bo v cc ni quan, l dung mi cn thit cho mt s cht khc. Cn c vo thnh phn nguyn t c mt, ngi ta chia lipid ra lm 2 loi * Lipid n gin: trong phn t ch cha C, H, O. * Lipid phc tp: ngoi C, H, O cn c mt s nguyn t khc nh N, P, S.
35
2.1.1.1. Glycerol L triol khng mu, v ngt nhn. Khi t glycerol hay lipid c cha glycerol vi cht ht nc s to acrolein c mi kht. 2.1.1.2. Acid bo Acid bo thng gp l nhng acid bo c s carbon chn, mch thng, c th no hay khng no v chui C xp theo hnh ch chi. Tuy nhin cng c nhng acid bo ngoi nhm chc acid cn cha nhng nhm chc khc nh ru, ketone, mch carbon c vng hay nhnh. a. Acid bo chn, thng, no: CH3(CH2)nCOOH C4 CH3 -(CH2)2 COOH butylic acid c nhiu trong c. C6 CH3 -(CH2)4 -COOH caproic acid c trong b, sa d. C8 CH3 - (CH2)6-COOH caprylic acid c trong b, sa d. C10 CH3-(CH2)8 COOH capric acid c trong b, sa d.
36 C12 n=10 lauric acid c trong du da. C14 n=12 myristic acid c trong du da. C16 n=14 palmitic acid c trong du ng vt,thc vt. n=16 stearic acid c trong du ng vt,thc vt. C18 C20 n=18 arachidic acid c trong du lc. b. Acid bo chn, thng, khng no - Cha mt ni i (C): 10 9 C 16 (9-10): CH3-(CH2)5 -CH = CH- (CH2)7COOH Palmitoleic acid : Tm thy trong du thc vt. C18 (9-10): CH3-(CH2)7 -CH = CH- (CH2)7 COOH Oleic acid: acid ny c ba ng phn. C18 (6-7): Petroselenic acid C18 (11-12): Vaccenic acid. C18 (12-13): Heparic acid - Acid bo c 2 ni i (C): C18 (9-10,12-13): Linoleic acid CH3-(CH2)4 -CH = CH- CH2-CH=CH-(CH2)7-COOH C th khng tng hp c acid ny m ly t ngoi vo. Ngy xa ngi ta quan nim acid ny l vitamin v gi l vitamin S. Nhng thc cht l mt acid bo m c th cn vi mt lng ln. - Acid bo c cha 3 ni i (C): C18((9-10,12-13,15-16): Linolenic acid, c th khng tng hp c acid ny. - Acid bo c 4 ni i (C): C20 (5-6,8-9,11-12,14-15): Arachidonic acid. Ngoi ra cn c cc acid bo c cha ni ba nhng khng quan trng. c. Acid bo c cha chc ru Thng gp trong lipid phc tp v cha nhm ru gn chc acid nn c tn l - hydroxy... R-CH-COOH OH
37 V d: - hydroxy lynoceric acid CH3 -(CH2 )21- CH-COOH OH Ricinoleic acid CH3-(CH2)5 - CH - CH2 - CH = CH- (CH2)7 - COOH
10 9
OH d. Gc R trong phn t acid c nhnh v c s C l Phocenic acid: Undecylonic acid : e. Acid bo c vng * Chaulmoogric acid: CH3 CH CH2 COOH CH3 CH2 = CH - (CH2)8 - COOH - (CH2)12 - COOH
* Sferculic acid:
CH2 2.1.1.3. Tnh cht ca acid bo v triglyceride * Tnh cht vt l: a. im tan chy im tan chy ph thuc vo s C ca acid bo, acid bo c chui C di th im tan chy cao v ngc li. Nhng acid bo c C l c im tan chy thp hn acid bo c s C nh hn n 1 n v . Ngoi ra tan chy cn ph thuc vo s ni i trong phn t acid bo, acid bo cha nhiu ni i th im tan chy cng thp. b. si Acid bo c chui C di th si cng cao, thng p dng tnh cht ny tch cc acid bo ra khi nhau. c. Tnh ho tan - Trong nc: acid bo c chui C ngn (4,6,8) d tan, C10 kh tan, C12 khng tan. Nu acid bo dng mui th d ha tan hn. - Trong dung mi hu khng phn cc nh benzen, ether, ether du ho acid bo d tan.
38 - Trong dung mi hu c phn cc nh aceton, acid bo kh ho tan hay ho tan rt t. * Tnh cht ho hc: a. S hydrogen ho Acid bo cha no c th kt hp vi H2 to thnh acid bo no R - (CH2)n - CH =CH- (CH2)n - COOH + H2 R - (CH2)n -CH2 - CH2 - (CH2)n - COOH Ngi ta dng phn ng ny ch to thc phm nh margarin. b. S halogen ho Acid bo khng no kt hp vi cc nguyn t thuc h halogen (F, Cl, Br, I) to thnh acid bo no. R - (CH2)n - CH = CH- (CH2)n - COOH + I 2 R - (CH2)n - CH - CH- (CH2)n - COOH I I C th dng phn ng ny xc nh s ni i trong phn t acid bo. Phn ng d dng hay kh xy ra tu thuc vo v tr ni i i vi nhm carboxyl, ni i cng gn nhm carboxyl phn ng cng kh xy ra. xc nh s ni i ngi ta cn c vo ch s Iod. Ch s Iod: L s gam Iod cn thit tc dng ln 100gam cht bo. Do ch s iod cng ln th s ni i cng nhiu. c. S thu phn: Ester nn khi thu phn s to thnh ru glycerol v acid bo. Tc nhn thy phn l acid, kim, nc hay enzyme. * Thy phn bng nc cn nhit v p sut cao. * Thy phn bng kim: NaOH hay KOH Ch s x phng ho: s mg KOH cn thit trung ho 1g cht bo Do ch s x phng cng ln th di mch cng ngn, nn c dng xc nh di ca mch C. xc nh tnh cht ca cht bo ngi ta cn cn c vo mt s ch s khc nh ch s acid. Ch s acid: s mg KOH dng trung ho tt c acid bo t do c trong 1g cht bo.
39 * Thu phn bng enzyme: trong c th lipid b thu phn bng enzyme lipase. - Lipase dch trng tc dng vo v tr . - Lipase ty tng tc dng vo v tr v . d. S i ha: Du m lu c mi v v kh chu gi l s i ha, mt trong nhng nguyn nhn gy ra l do oxy khng kh kt hp vo ni i to thnh peroxide. Nu oxy kt hp vo nguyn t carbon ng cnh lin kt i th s to thnh hydrogen peroxide. Sau peroxide v hydrogen peroxide s b phn gii to thnh aldehyde v ketone. Cc aldehyde v ketone ny u l nhng cht c mi v v kh chu. 2.1.2. Cerid Cng l ester ca ru v acid bo, nhit thng th rn, c ng thc vt, thc vt n thng to thnh mt lp mng ph ln l, thn, qu ca cy. Cng thc tng qut: R O CO R Ru trong cerid l ru cao phn t, ch cha mt nhm OH , mnh C khng phn nhnh, rt t khi mch C c vng V d: Ru cetol:CH3 - (CH2)14-CH2OH. Sp ong, sp c voi (spermaceti) l ester ca ru cetol v palmitic acid.
Ngoi ra trong sp ong v sp c voi cn c ru t do, acid bo t do v hydrocarbon. 2.1.3. Sterid L ester ca ru sterol v acid bo. Ru sterol c vng v trng lng phn t rt ln, sterol tiu biu l cholesterol, acid mt. Acid bo thng l palmitic, oleic, ricinoleic.
40 2.1.3.1.Cholesterol Cholesterol bao gm nhn phenanthrene kt hp vi cyclopentan to thnh cyclopentanoperhydrophenanthrene. Cholesterol c mang nhm ru C3, ni i C5 - C6 v 2 gc CH3 C10, C13 v mt nhnh isooctan C17. Cholesterol ch c ng vt, trong mu c khong 2.10-3, c nhiu trong c, nhng m l lch, gan, da cng c cha cholesterol hay cc cht chuyn ho ca n. Cholesterol c tm thy u tin sn mt, sn mt l do s dn mt n rut non b nghn, mt cha nhiu cholesterol nn kt ta li thng sn mt. Cholesterol l cht quan trng trong s sinh tng hp acid mt, vitamin D v nhiu cht khc. Cholesterol + acid bo cholesterid
Trong thin nhin, cc sterol trng thi t do nhiu hn trng thi sterid. c th ngi, ch 10% sterol b ester ha to thnh sterid. T l sterol v sterid cc m khc nhau l khng ging nhau. * L tnh ca cholesterol: kt tinh di dng vy ng nh nh x c, dng kt tinh cng khc nhau tu theo mi trng kt tinh. * Ho tnh: - Phn ng vi acid bo do nhm -OH C3. - B hydrogen ha hay halogen ho C5 - C6.
41 - Phn ng mu: + Phn ng Liebermann: Cholesterol cho mu xanh lc, mu ny rt bn trong nhiu gi, phn ng ny c dng xc nh cholesterol bnh vin. + Phn ng Salkowski: Cholesterol cho vnh mu . 2.1.3.2. Acid mt: Acid mt c tm thy trong ng vt c v gm 3 dng sau: cholic acid, deoxycholic v chenodeoxycholic acid. Acid mt l cht c i vi ngi. V vy trong mt, acid mt lin kt vi acetamin to thnh mt cht t c hn. Ngoi cholesterol v acid mt cn c cc sterol khc cng c ngun gc ng vt nh hormone nang thng thn, hormone tuyn sinh dc, cc sterol c ngun gc thc vt nh ergosterol, stigmasterol...
Glycerophospholipid l diester ca phosphoric acid. Mt pha phosphoric acid lin kt vi glycerol, pha kia lin kt vi X. Ty cu to ca X ta c cc loi glycerophospholipid khc nhau:
42
Lecithin c nhiu trong lng trng g, trong u nnh, trong mu, trong cc dy thn kinh. Qua cu to ta nhn thy n gm 2 phn - Phn phn cc bao gm phosphoric acid v base nitrogen a nc.
43 - Phn khng phn cc bao gm cc gc acid bo, ru glycerol ght nc. Do c cu to nh trn nn lecithin trong nc s to thnh dung dch gi l dung dch gi. Nh c tnh va a nc, va ght nc m hnh nh phospholipid tham gia trong vic bo m tnh thm mt chiu ca cc mng cu trc di t bo. Lecithin c th b thu phn bng acid, kim hay enzyme: * Thu phn bng acid: tt c lin kt ester u b ct t. * Thu phn bng kim: ta c acid bo dng mui, glycerophosphate v choline. Nhng choline b phn hy cho trimetylamin. Vi kim nh ch c th ct lin kt ester gia ru v acid bo. * Thu phn bng enzyme: c 4 loi enzyme lecithinase A, B, C v D tc ng ln cc lin kt ester khc nhau: B CH2O - CO - R1 A CHO - CO - R2 C OH CH2O - PO D Lecithinase A ct lin kt v tr ca lecithin cho acid bo v lisolecithin. Cephalin: Trong cu to ca cephalin X l colamine. CH2O-CO-R1 CHO-CO- R2 O CH2O-P = O O-CH2- CH2 -H3N+
44
Tng t lecithin, cephalin (X l ethanolamine) c cu tao gm hai phn a nc v ght nc, l thnh phn ca dy thn kinh v c nhiu trong no. Lisocephalin c to thnh khi ct lin kt ester v tr , cng c tnh cht ph hy hng cu nh lisolecithin. Serinphosphatid: Gi l serinphosphatid khi X l serine. Trong c th: lecithin, cephalin, serinphosphatid thng gp dng hn hp bi c s bin i tng h gia serine, choline v colamine. 2.2.2. Sphingophospholipid y l lipid phc tp, trong ru a nguyn t l sphingosine. Acid bo lin kt vi ru sphingosine bng lin kt peptid. Ty theo X ta c cc loi sphingophospholipid khc nhau
Acid bo
Sphingophospholipid quan trng nht l sphingomyelin, y X l: phosphocholine. Acid bo trong sphingomyelin l lignoceric, palmitic,
45 stearic hay nervonic. Sphingophospholipid l diaminophospholipid, khc vi phosphatid l monoaminophospholipid. Sphingophospholipid khng tan trong ethylic ether, da vo tnh cht ny tch chng ra khi hn hp lipid 2.2.3.Glycolipid Glycolipid l lipid phc tp khng cha phospho, trong thnh phn ca chng c cha hexose, thng l galactose hay cc dn xut ca galactose, i khi l glucose. Thuc nhm ny c MGDG, DGDG v sulfolipid kh ph bin trong lc lp v cc thnh phn khc ca t bo l.
6-Sulfo-6-deoxy--D-glucopyranosyldiacyglycerrol (sulfolipid)
2.2.4. Sphingolipid Cerebroside: trong phn t cerebroside ru sphingosine lin kt vi acid bo bng lin kt peptide, vi galactose (X) bng lin kt glucosidic.
46 Cc cerebroside khc nhau v thnh phn acid bo, c nhiu trong m thn kinh, hng cu, bch cu, tinh trng
Acid bo
Phc hp ologosaccharide
79
Chng 4
Nucleic acid
4.1. Thnh phn ho hc ca nucleic acid
Nucleic acid, vt cht mang thng tin di truyn ca cc h thng sng, l mt polymer c hnh thnh t cc monomer l nucleotide. Trong nucleic acid c cha cc nguyn t C, H, O, N v P. Hm lng P t 8- 10% Mi nucleotide gm 3 thnh phn kt hp vi nhau theo t l 1:1:1, bao gm: nhm phosphate, ng pentose (l ng 5 carbon) v mt base nit (nitrogen). 4.1.1 Base nit (Nitrogen) Cc base nit (nitrogen) thuc phn t nucleic acid u l dn xut ca base purine hoc pyrimidine. Cc base purine gm adenine (6-amino purine) v guanine (2-amino, 6-aminopurine), cc base nit pyrimidine gm thymine (2,6-dioxy, 5-methylpyrimidine), cytosine(2-oxy,6aminopyrimidine) v uracil (2,6 dioxypyrimidine).( Hnh 4.1.)
Hnh 4.1 Cng thc cu to ca cc base nit (nitrogen) trong nucleic acid
4.1.2 ng pentose
ng pentose trong nucleic acid gm c hai loi l ng deoxyribose v ribose. S c mt ca 2 loi ng ny l mt trong nhng c im phn bit DNA v RNA. 4.1.3 Phosphoric acid L mt acid v c - H3PO4
80
4.1.4. S to thnh nucleoside Nucleoside l sn phm thu phn khng hon ton ca nucleic acid. Nucleoside gm c hai thnh phn l ng pentose v mt base nit (nitrogen, thuc purine hay pyrimidine).
81
4.1.5. S to thnh nucleotide Nucleotide cng l sn phm thu phn khng hon ton ca nucleic acid. Nucleotide gm c ba thnh phn: ng pentose, mt base nit (nitrogen) v phosphoric acid (Hnh 4.3). 4.1.6. S to thnh nucleic acid Cc nucleotide c ni vi nhau bng lin kt phosphodiester Acide thng qua cc nhm OH v tr C3 v C5 ca ng pentose to thnh mt chui di gi l polynucleotide. Do lin kt phosphodiester c tao thnh v tr C3 v C5 nn chui polypeptide c tnh phn cc: u 5 thng c gc phosphate v u 3 thng c OH t do. Nucleic acid gm hai loi phn t c cu to rt ging nhau l DNA (desoxyribonucleic acid) v RNA (ribonucleic acid). 4.1.7. Mt s nucleotide quan trng khng tham gia cu to nucleic acid - ADP v ATP
82
ADP (adenosindiphosphate) v ATP (adenosintriphosphate) l nhng dn xut ca adenine, chng tham gia qu trnh phosphoryl ho-oxy ho. ATP c coi l ngun phosphate cao nng trong t bo (Hnh 4.4).
- cAMP(AMP vng) Adenosinemonophosphate vng c hnh thnh t ATP, cAMP ch tm thy t bo ng vt v vi khun, n thng lin kt vi mng bo tng ca t bo v tham gia nhiu qu trnh chuyn ho. cAMP c th c sinh ra nh mt s hormone hot ho adenylcyclase (Hnh 4.5.) - UDP v UTP UDP (uridinediphosphate) v UTP (uridinetriphosphate) u l nhng dn xut ca uracil l nhng coenzyme quan trng trong cc phn ng trung gian chuyn ho glucose v galactose. Ngoi ra, chng cn tham gia trong vic hnh thnh nhng hp cht phosphate giu nng lng.
- CDP v CTP CDP (cytidindiphosphate) v CTP (cytidinetriphosphate) l nhng dn xut ca cytidine. CTP cng l hp cht giu nng lng v co th tham gia nhiu phn ng khc nhau nh: phosphoryl ho ethanolamine
83
dn n s sinh tng hp cephaline hoc phn ng vi phosphate choline hnh thnh cytidinediphosphate-choline (CDP-Choline, hnh 4.6).
4.1.8. Cc coenzyme nucleotide Hin nay ngi ta bit c mt s nucleotide tham gia cu to nn cc coenzyme quan trng nh vitamin B5 (pantothenic acid) trong coezyme A (SH-CoA), vitamin B2 (riboflavine) trong coenzyme flavin adenine inucleotide (FAD) v vitamin PP (nicotinamide) trong coenzyme nicotinamide adenine dinucleotide (NAD) v.v...Chng c phosphoryl ho khi lm chc phn nhm ngoi ca cc enzyme trong chuyn ho trung gian, (hnh 4.7)
84
FAD
85
cu trc ca DNA khng phi lun lun tng ng vi dng c gi l B m Watson v Crick a ra. Do s tc ng ca cc hp cht c trng lng nh hoc protein dng B c th chuyn sang dng A (nn nhiu hn) hoc l dng Z (xon tri). Chng c th t gp li (DNA) hoc xon mnh, v d mt chui kp DNA c di l 20 cm c nn trong mt chromosome c kch thc l 5 m.
Lin kt hydrogen
1 nm
3,4 nm
Phn t DNA trong nhim sc th ca sinh vt eukaryote dng thng, cn phn ln t bo prokaryote (vi khun) phn t DNA c dng vng. D dng no th cc phn t DNA u tn ti di dng cun cht. Trong t bo eukaryote, DNA kt hp cht ch vi cc protein l histone.
86
Trc ng-phosphate Cc base
Thymine (T)
Adenine (A)
Cytosine (C)
Guanine (G)
DNA ca eukaryote c kch thc rt ln (v d DNA ngi c th di n 1 m) nn cu hi t ra l phn t ny phi c nn nh th no vo th tch rt hn ch ca nhn. Vic nn c thc hin nhiu mc , mc thp nht l nucleosome v mc cao nht l cu trc nhim o sc cht. Tht vy, ng knh ca chui xon DNA ch l 20 A , trong khi si nhim sc cht quan st di knh hin vi in t c ng knh o o 100 A , i khi t 300 A . iu ny chng t phn t DNA tham gia hnh o thnh nhng cu trc phc tp hn (Hnh 4.10). Si c ng knh 100 A l mt chui nhiu nucleosome. l nhng cu trc hnh thnh t mt
87
o
chui DNA qun quanh mt li gm 8 phn t histon. Si 100 A ny o c t chc thnh cu trc phc tp hn l si c ng knh 300 A . Trong nhn t bo, cc si va k trn kt hp cht ch vi nhiu protein khc nhau v c vi cc RNA to hnh nhim sc cht, mc t chc cao nht ca DNA
Chui xon kp DNA
2 nm
11 nm
30 nm
300 nm
700 nm
Nhim sc th trung k
1400 nm
Phn t DNA c sp xp trn nhim sc th lm cho chiu di ngn li hn 50.000 ln. Cc DNA eukaryote c c im khc vi DNA prokaryote. Ton b phn t DNA prokaryote u mang thng tin m ha cho cc protein trong khi DNA eukaryote bao gm nhng trnh t m ho (cc exon)
88
xen k vi nhng trnh t khng m ho (intron). Cc trnh t m ho eukaryote chm ngp trong mt khi ln DNA m cho n nay vn cha r tc dng. Ty theo mc hin din ca chng trong nhn, cc trnh t DNA c chia lm ba loi: - Cc trnh t lp li nhiu ln. V d: ng vt c v cc trnh t ny chim 10-15% genome (h gen). l nhng trnh t DNA ngn (10200 kb), khng m ho, thng tp trung nhng vng chuyn bit trn nhim sc th nh vng tm ng (trnh t CEN) hay u cc nhim sc th (trnh t TEL). Chc nng ca cc trnh t ny cha r, c th chng tham gia vo qu trnh di chuyn DNA trn thoi v sc (trnh t CEN) hoc vo qu trnh sao chp ton vn ca phn DNA nm u mt nhim sc th (trnh t TEL). - Cc trnh t c s ln lp li trung bnh. V d: genome ngi cc trnh t ny chim 25-40 %. Chng a dng hn v c kch thc ln hn (100-1.000 kb) cc trnh t lp li nhiu ln. Cc trnh t ny phn b trn ton b b gen. Chng c th l nhng trnh t khng m ha m cng c th l nhng trnh t m ha cho rRNA, tRNA v RNA 5S. - Cc trnh t duy nht: l cc gen m ha cho cc protein, c trnh t c trng cho tng gen. Mt c im ca phn t DNA c ngha rt quan trng c s dng vo phng php lai phn t. l kh nng bin tnh v hi tnh. Bin tnh l hin tng hai si n ca phn t DNA tch ri nhau khi cc lin kt hydrogen gia cc base b sung nm trn hai si b t do cc tc nhn ha hc (dung dch kim, formamide, urea) hay do tc nhn vt l (nhit). Sau , nu iu chnh nhit v nng mui thch hp, cc si n c th bt cp tr li theo nguyn tc b sung, hnh thnh phn t DNA ban u, l s hi tnh. 4.2.2 RNA (Ribonucleic acid ) Phn t RNA c cu to tng t DNA vi ba im khc bit sau: - Phn t RNA l chui n. - ng pentose ca phn t DNA l deoxyribose c thay bng ribose. - Thymine, mt trong bn loi base hnh thnh nn phn t DNA, c thay th bng uracil trong phn t RNA. Cu trc v chc nng ca RNA c s bin i r rt. V c bn RNA ch l cht mang thng tin di truyn virus, sau ngi ta chng minh rng n khng nhng ng vai tr c bn vic chuyn thng tin di truyn m cn c vai tr cu trc khi to nn phc h RNA-protein.
89
Theo mt l thuyt tin ha m i din l Manfred Eigen, RNA l cht mang thng tin di truyn, thnh vin trung gian ca s biu hin gen, thnh phn cu to v l cht xc tc. Nhm OH ru v tr th hai ca ribose cn thit cho a chc nng lm nhiu lon s to thnh chui kp, qua lm tng khng bn vng ca lin kt photphodieste. Trong t bo c ba loi RNA chnh, c cc chc nng khc nhau: - Cc RNA thng tin (mRNA) mRNA l bn sao ca nhng trnh t nht nh trn phn t DNA, c vai tr trung tm l chuyn thng tin m ha trn phn t DNA n b my gii m thnh phn t protein tng ng. Cc RNA c cu trc a dng, kch thc nh hn so vi DNA v ch cha thng tin m ha cho mt hoc vi protein v ch chim khong 2-5% tng s RNA trong t bo. Qu trnh chuyn thng tin c th hin nh sau: Phin m DNA RNA Dch m Protein
Escherichia coli, kch thc trung bnh ca mt phn t mRNA khong 1,2 kb. - RNA vn chuyn (tRNA) tRNA lm nhim v vn chuyn cc amino acid hot ha n ribosome tng hp protein t cc mRNA tng ng. C t nht mt loi tRNA cho mt loi amino acid. tRNA vn chuyn cha khong 75 nucleotide (c trng lng khong 25 kDa), l phn t RNA nh nht. Cc tRNA c cu trc dng c ba l (Hnh 7). Cu trc ny c n nh nh cc lin kt b sung hin din nhiu vng ca phn t tRNA. Hai v tr khng c lin kt b sung ng vai tr c bit quan trng i vi chc nng ca tRNA: - Trnh t anticodon gm ba nucleotide. - Trnh t CCA, c kh nng lin kt cng ha tr vi mt amino acid c trng. - RNA ribosome (rRNA) rRNA l thnh phn c bn ca ribosome, va ng vai tr xc tc v cu trc trong s tng hp protein. Ty theo h s lng rRNA c chia thnh nhiu loi: eukaryote c rRNA 28S, 18S, 5,8S v 5S, cn cc rRNA E. coli c ba loi: 23S,
90
16S v 5S. rRNA chim nhiu nht trong ba loi RNA (80% tng s RNA t bo), tip n l tRNA v mRNA ch chim 5%. Ribosome ca mi t bo u gm mt tiu n v nh v mt tiu n v ln. Mi tiu n v c mang nhiu protein v rRNA c kch thc khc nhau.
Amino acid
anticodon
.
Hnh 4.11. M hnh cu trc ca mt tRNA
- Mt s loi RNA khc. T bo sinh vt nhn chun cn cha mt s loi RNA khc, chng u c vai tr nht nh trong b my tng hp protein nh: + snRNA (small nuclear) l nhng phn t RNA nh tham gia vo vic ghp ni cc exon. + hn RNA( heterogenous nuclear) l nhng RNA khng ng nht nhn t bo. + scRNA (small cytoplasmic) l nhng RNA nh ca t bo cht.
91
Bng 4.1. Cc phn t RNA trong E. coli Loi rRNA Tng s tng i (%) 80 H s lng (S) 23 16 5 4 Khi lng phn t (kDa) 1,2 103 0,55 103 3,6 101 2,5 101 Khng ng nht S lng nucleotide 3700 1700 120 75
tRNA mRNA
15 5
Nhn chung tt c RNA trong t bo u c tng hp nh enzyme RNA polymerase. Enzyme ny i hi nhng thnh phn sau y: a) Mt khun mu, thng l DNA chui i. b) Tin cht hot ha: Bn ribonucleoside triphosphate: ATP, GTP, UTP v CTP. Sinh tng hp RNA ging DNA mt s im, th nht hng tng hp l 5 3, th hai l c ch ko di ging nhau: nhm 3-OH u cui ca chui tng hp l v tr gn kt ca nucleoside triphosphate tip theo. Th ba, s tng hp xy ra do thy phn pyrophosphate. Tuy nhin, khc vi DNA l RNA khng i hi mi (primer). Ngoi ra RNA polymerase khng c hot tnh nuclease sa cha khi cc nucleotide b gn nhm. C ba loi RNA trong t bo c tng hp trong E. coli nh mt loi RNA polymerase. ng vt c v cc RNA khc nhau c tng hp bng cc loi RNA polymerase khc nhau.
92
nng chy (melting temperature) vit tt l Tm. Cc DNA giu cc base G v C c nhit nng chy cao. DNA phn ng vi thuc th fucsin to thnh mu (phn ng Feulgen), phn ng ny thng s dng trong ho t bo. phn bit DNA v RNA ngi ta dng cc phn ng c trng vi thuc th orcine to thnh mu xanh lc bn, desoxyribose ca DNA phn ng vi diphenylamine to thnh mu xanh da tri bn.
92
Chng 5
Vitamin
Vitamin l mt nhm cht hu c c cc tnh cht l, ho hc rt khc nhau. Tc dng ca chng trn cc c th sinh vt cng rt khc nhau nhng u rt cn thit cho s sng ca sinh vt, nht l i vi ngi v ng vt. Khi thiu mt loi vitamin no s dn n nhng ri lon v hot ng sinh l bnh thng ca c th. Vitamin c tng hp ch yu thc vt v vi sinh vt. ngi v ng vt cng c th tng hp c mt s Vitamin nhng rt t nn khng tho mn nhu cu ca c th m phi tip nhn thm ngoi vo bng con ng thc n. C nhiu loi Vitamin khc nhau. Tn Vitamin c gi theo nhiu cch nh gi theo ch ci, gi theo danh php ho hc, gi theo chc nng. V d Vitamin B1 cn c tn ha hc l Thiamin, ng thi theo chc nng ca n cn c tn antinevrit. C nhiu kiu phn loi Vitamin, nhng kiu phn loi c s dng ph bin nht l da vo kh nng ho tan ca Vitamin vo cc dung mi. Ngi ta chia Vitamin ra 2 nhm: Vitamin tan trong nc v Vitamin tan trong m. Vitamin tan trong nc ch yu tham gia vo cc qu trnh lin quan ti s gii phng nng lng nh qu trnh oxi ho kh, qu trnh phn gii cc hp cht hu c... Vitamin tan trong m tham gia vo cc phn ng to nn cc cht c chc nng cu trc cc m, cc c quan.
93
Vitamin B1 bn trong mi trng acid, cn trong mi trng kim n rt d b phn hu khi un nng. Trong c th B1 c th tn ti trng thi t do hay dng Thiamin pyrophosphate. Thiamin pyrophosphate l dng B1 lin kt vi H3PO4 v c vai tr quan trng trong qu trnh trao i cht ca c th. Thiamin pyrophosphate l coenzyme xc tc cho qu trnh phn gii cc ceto acid nh pyruvic acid, oxaloacetic acid.... V vy khi thiu Vitamin B1 s chuyn ho cc ceto acid b ngng tr lm cho c th tch lu mt lng ln cc ceto acid lm ri lon trao i cht v gy nn cc trng thi bnh l nguy him. Vitamin B1 ho tan tt trong mi trng nc v chu nhit kh nn khng b phn hu khi nu nng. B1 c tng hp ch yu thc vt v mt s vi sinh vt. Ngi v ng vt khng tng hp c B1 m phi nhn t ngun thc n. Ngun cha nhiu Vitamin B1 l cm go, ng, la m, gan, thn, tim, no, nht l nm men. Khi thiu B1 c th pht sinh bnh beri-beri, cn gi l bnh t ph, do qu trnh trao i cht b ri lon. Nhu cu Vitamin B1 ph thuc vo iu kin ngh nghip, vo trng thi sinh l ca c th, vo la tui. Nhu cu hng ngy ca ngi ln l 1-3mg, ca tr em 0,5-2mg. 5.1.2. Vitamin B2 (Riboflavin) Vitamin B2 l dn xut ca vng Isoalloxazin, thuc nhm flavin. Trong c th B2 lin kt vi H3PO4 to nn coenzyme FMN v FAD l nhng coenzyme ca h enzyme dehydrogenase hiu kh. trng thi kh Vitamin B2 bn vi nhit v acid. Vitamin B2 c nhiu trong nm men, u, tht, sa, gan, trng. Khi thiu Vitamin B2 s tng hp cc enzyme oxi ho kh b ngng tr lm nh hng n qu trnh oxi ho kh to nng lng cho c th. ng thi khi thiu Vitamin B2 vic sn sinh ra cc t bo ca biu b rut cng
94 b nh hng gy nn s chy mu rut hay ri lon hot ng ca d dy, rut. Vitamin B2 cn gip c th khng khun tt hn. Nhu cu Vitamin B2 hng ngy ca mt ngi khong 2-3mg. CH2 - (CHOH)3-CH2OH
H3C H3C
NH
5.1.3. Vitamin PP (Nicotinic acid, nicotinamid) Vitamin PP l nicotinic acid v amid ca n l nicotinamid. O COOH N N Nicotinic acid Nicotinamid C NH2
Vitamin PP l thnh phn ca coenzyme NAD, NADP c trong cc enzyme thuc nhm dehydrogenase k kh. Vitamin PP gip c th chng li bnh pellagra (bnh da sn si). Khi mc bnh pellagra s dn n sng mng nhy d dy, rut, sau sng ngoi da. Vitamin PP dng nicotinic acid bn vi nhit, acid v c kim nn kh b phn hu, cn dng nicotinamid li km bn vi acid v kim.
95 Vitamin PP khng b bin i khi nu nng nn thc n gi c hm lng PP qua x l. Vitamin PP c nhiu trong gan, tht nc, tim, c bit l nm men. Nu c th thiu Vitamin PP s nh hng n cc qu trnh oxi ho kh. Vitamin PP c tc dng ngn nga bnh ngoi da, sng mng nhy rut, d dy. Hng ngy nhu cu ca mt ngi khong 15-25mg Vitamin PP. 5.1.4. Vitamin B6 (Pyridoxin) Vitamin B6 tn ti trong c th 3 dng khc nhau: Piridoxol, Pyridoxal, Pyridoxamine. Ba dng ny c th chuyn ho ln nhau
B
N Pyridoxol
Vitamin B6 l thnh phn coenzyme ca nhiu enzyme xc tc cho qu trnh chuyn ho amino acid, l thnh phn cu to ca phosphorylase... Vitamin B6 c nhiu trong nm men, trng, gan, ht ng cc, rau qu ... Nu thiu Vitamin B6 s dn n cc bnh ngoi da, bnh thn kinh nh au u, bnh rng tc, rng lng ... Hng ngy mi ngi ln cn 1,5-2,8 mg, vi tr em cn 0,5-2mg Vitamin B6. 5.1.5. Vitamin C (Ascorbic acid) Vitamin C l ascorbic acid. Trong c th Vitamin C tn ti 2 dng: dng kh l ascobic acid v dng oxy ho l dehydro ascobic.
OH
OH
Ascorbic acid
Vitamin C tham gia nhiu qu trnh sinh l quan trng trong c th: - Qu trnh hydroxyl ho do hydroxylase xc tc. - Duy tr cn bng gia cc dng ion Fe+2/Fe+3, Cu+1/Cu+2. - Vn chuyn H2 trong chui h hp ph. - Lm tng tnh khng ca c th i vi nhng iu kin khng thun li ca mi trng, cc c t ca bnh nhim trng, lm gim cc triu chng bnh l do tc dng ca phng x. Ngoi ra Vitamin C cn tham gia vo nhiu qu trnh khc c vai tr quan trng trong c th. Vitamin C c nhiu trong cc loi rau qu ti, nht l trong cc loi qu c mi nh cam, chanh, bi... Nhu cu hng ngy cn 7080mg/ngi. Nu thiu Vitamin C s dn n bnh hoi huyt, gim sc khng ca c th, b bnh chy mu rng, li hay ni quan (bnh scorbutus). 5.1.6. Vitamin B12 (Cyanocobalamin) Vitamin B12 c cu to phc tp, trong thnh phn c cha nhm CN, CO, amin. Thnh phn chnh ca Vitamin B12 l nhm porphyrin. Vitamin B12 gip cho vic to huyt cu t v hng cu. B12 tham gia cc qu trnh tng hp nucleotide nh xc tc cc phn ng metyl ho cc base Nit. Thiu B12 s gy bnh thiu mu c tnh. Ngoi cc loi Vitamin trn, trong nhm Vitamin tan trong nc cn mt s Vitamin khc nh Vitamin B5, Vitamin Bc, Vitamin H...
B B
97
CH2OH
CH3
Vitamin A1
Vitamin A c nhiu trong du c, lng trng. Trong thc vt c nhiu tin Vitamin A (.caroten) nht l trong c c rt, qu c chua, qu gc,... qu u . Vitamin A c vai tr quan trng trong c ch tip nhn nh sng ca mt, tham gia vo qu trnh trao i protein, lipid, saccharide. Thiu Vitamin A s b bnh qung g, kh mt, chm ln, st cn, gim kh nng khng ca c th i vi cc bnh nhim trng. Nhu cu Vitamin A hng ngy i vi ngi ln 1-2mg, tr em di 1 tui 0,5-1mg. 5.2.2. Vitamin D Trong c th tn ti nhiu loi Vitamin D, trong quan trng nht l dng D2 v D3. Cc Vitamin D l dn xut ca cc sterol. Trong c th Vitamin D c to ra t tin Vitamin D c sn di da nh nh sng mt tri c tia t ngoi. Thiu hoc tha Vitamin D u nh hng n nng photpho v canxi trong mu. Thiu Vitamin D tr em d b bnh ci xng, ngi ln b bnh long xng. Vitamin D c nhiu trong du c, m b, lng trng. Tin Vitamin D c sn trong m ng vt. Hng ngy mi ngi cn khong 10-20mg, tr em di 30 thng cn nhiu hn: 20-40mg.
98 5.2.3. Vitamin E (Tocopherol) Vitamin E c nhiu dng khc nhau. l cc dng , , , ... tocopherol. Cc dng khc nhau ny c phn bit bi s lng v v tr ca cc nhm metyl gn vo vng thm ca phn t. Trong cc loi Vitamin E, dng -tocopherol c hot tnh cao nht:
CH3 O H3C HO CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
- Tocopherol
Vitamin E c nhiu cc loi rau xanh, nht l x lch, ht ng cc, du thc vt, gan b, lng trng, mm ht ho tho ... Vitamin E c tc dng nh cht chng oxi ho nn c tc dng bo v cc cht d b oxi ho trong t bo. Vitamin E cn c vai tr quan trng trong sinh sn. Nhu cu Vitamin E hng ngy khong 20mg cho mt ngi ln. 5.2.4. Vitamin K C nhiu loi Vitamin K, vi cng thc tng qut l O CH3 R O Vitamin K cn cho qu trnh sinh tng hp cc yu t lm ng mu (prothrombin) cho nn Vitamin K l Vitamin chng chy mu, thiu Vitamin K tc ng mu gim, mu kh ng.
99 Vitamin K c nhiu trong c linh lng, bp ci, rau m, c chua, u, ng cc, lng trng, tht b ... Thng ngi kho mnh, vi khun ng rut c kh nng cung cp Vitamin K cho nhu cu ca c th, ch cn b sung thm khong 0,2-0,3mg/ngy/ngi. 5.2.5. Vitamin F Vitamin F l cc acid bo khng no nh linoleic acid, linolenic acid, arachidonic acid ... Vitamin F c tc dng nui da, tiu m. Thiu Vitamin F ng vt chm ln, vim da, rng lng, hoi t ui. Vitamin F c nhiu trong cc loi du thc vt. 5.2.6. Vitamin Q (Ubiquinon) Vitamin Q ln u tin c tch ra t m ng vt vo nm 1955. Cu trc v chc nng ca Vitamin Q gn tng t nh Vitamin K v F. Vitamin Q tham gia vo cc qu trnh oxi ho-kh ca c th vi chc nng thnh vin ca chui vn chuyn in t ca ty th. Vitamin Q c trong nhiu i tng nh vi sinh vt, thc vt, ng vt .... 5.2.7. Vitamin P (Rutin) Vitamin P l nhm Vitamin c cu trc t flavon. Hin nay ngi ta pht hin khong 150 loi cht flavonoid khc nhau c tc dng nh Vitamin P, trong c 10 cht c nghin cu k. Thiu Vitamin P xy ra hin tng tng tnh thm ca mao qun, chy mu bt thng, mi mt, suy nhc c th. Vitamin P c tc dng lm gim tnh thm ca thnh mao qun. Vitamin P cn c th tham gia vo qu trnh oxi ho kh ca c th nh chc nng ca Vitamin C. Nhu cu Vitamin P khong bng 50% nhu cu Vitamin C.
100
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc, H Ni.
101
Chng 6
Enzyme
Enzyme l protein c kh nng xc tc c hiu cho cc phn ng ha hc. Chng thc y mt phn ng xy ra m khng c mt trong sn phm cui cng. Enzyme c trong nhiu i tng sinh hc nh thc vt, ng vt v mi trng nui cy vi sinh vt.Hin nay ngi ta thu c nhiu loi ch phm enzyme khc nhau v s dng rng ri trong nhiu lnh vc nh y hc , nng nghip, cng nghip
102 Mt s coenzyme v chc nng vn chuyn nhm tng ng ca chng nh sau: Biocytin Coenzyme A 5- Deoxyadenosylcobalamin (coenzyme B12) Flavin adenine dinucleotide Lipoate Nicotinamide adenine dinucleotide Pyridoxal phosphate Tetrahydrofolate Thiamine pyrophosphate CO2 Nhm Acyl Nguyn t H v nhm alkyl in t in t v nhm acyl Ion Hydride (:H-) Nhm Amino Nhm 1 Carbon Aldehyde
6.2. C ch tc dng
Nhng quan im hin nay nhm gii thch c ch tc dng ca enzyme u cho rng khi enzyme (E) tong tc vi c cht (S) s lm gim nng lng hot ha cc phn ng ha sinh. Mun lm gim nng lng hot ha cc phn ng enzyme cn tri qua nhiu giai on trung gian v to thnh phc cht nht nh gia E v S. Khi kt hp vi phn t enzyme, do kt qu ca s cc ha, s chuyn dch ca cc electron v s bin dng ca cc mi lin kt tham gia trc tip vo phn ng s lm thay i ng nng v th nng nn phn t c cht tr nn hot ng v d dng tham gia phn ng. Vic to thnh phc hp E-S giai on u xy ra rt nhanh v rt khng bn. Do sau mt thi gian di mi c chng minh bng thc nghim. Bng chng r rng nht v s tn ti ca phc hp E-S l thnh cng ca hai nh ha sinh Nht Bn K. Iaglu v T. Ozava l tch c phc E-S trong phn ng kh amin bng cch oxy ha (loi tr nhm amine) mt amino acid dy D do oxydase xc tc. Nhn chung ta c th hnh dung c ch tc dng ca enzyme ln c cht to sn phm bng phng trnh tng qut nh sau: E+S ES P+E Giai on 1: E kt hp vi S to thnh E-S. Giai on ny xy ra rt nhanh, nh cc lin kt khng bn nh lin kt hydro, tng tc tnh
103 din, tng tc Van der Waals Mi loi lin kt i hi nhng iu kin khc nhau v chu nh hng khc nhau khi c nc. Giai on 2: Sau khi to phc, c cht c nhng bin i nht nh v mt in t, cu hnh lm c cht tr nn hot ng hn, phn ng c d dng to thnh sn phm P. Trong nhiu phn ng do enzyme xc tc c 2 hay nhiu lai c cht, v d hexokinase xc tc phn ng: ATP + glucose hexokinase ADP + glucose 6 phosphate C ch enzyme xc tc cho phn ng 2 c cht c th nh sau: a/ C ch to phc 3 thnh phn S2
104
i vi E mt thnh phn: TTH ch gm nhng nhm chc ca cc amino acid nh nhm hydroxy ca serin, carboxy ca glutamic, vng imidazol Cc nhm chc ca cc amino acid c th xa nhau trong chui polypeptide nhng nh cu trc khng gian nn n gn nhau v mt khng gian. i vi E hai thnh phn: TTH cng nh trn, cc nhm chc ca cc amino acid tham gia to thnh TTH lin kt vi nhau bng cc lin kt hydro. Ngoi ra trong TTH ca loi ny cn c s tham gia ca coenzyme v c th c ion kim loi. Theo Fisher TTH c cu trc c nh, khi kt hp vi c cht to phc E-S ta c th hnh dung ging nh cha kha v kha. Ngy nay ngi ta chng minh c rng: TTH ca enzyme ch c cu to hon chnh khi c s tng tc vi c cht (thuyt tip xc cm ng ca Koshland).
105 b/ c hiu c cht: Tu mc ngi ta chia thnh: c hiu tng i v c hiu tuyt i + c hiu tuyt i: Enzyme ch tc dng ln mt c cht nht nh, mt v d c tnh cht kinh in v chuyn ho tuyt i l urease, enzyme ch phn gii ure: Hng trm th nghim trn cc dn xut ca ure u cho thy chng khng b phn gii di tc ng ca urease. Thc ra ngi ta pht hin kh nng phn gii c cht hydroxyure nhng vi tc b hn khong 120 ln. + c hiu nhm tuyt i: Cc enzyme ny ch tc dng ln nhng cht c cng mt kiu cu trc phn t, mt lin kt v c nhng yu cu xc nh i vi nhm nguyn t i vi nhm nguyn t gn lin kt chu tc dng. v d : maltase ch phn gii lin kt glucosidic c to thnh t glucoside ca glucose vi -OH ca monose khc. + c hiu nhm tng i: Cc enzyme khng c nhng yu cu i vi nhm chc gn lin kt chu tc dng. v d lipase thu phn lipid. c/ c hiu khng gian: Cc enzyme ch xc tc cho mt dng ng phn no nh dng L hay dng D, dng cis hay trans m thi.
[E]
Hnh 6.1: S ph thuc ca vn tc phn ng vo [E]
6.5.2 nh hng ca nng c cht [S] Ta kho st trng hp n gin nht : ch mt c cht.
106
E v S
(1) Gi v1 l vn tc ca phn ng to thnh phc cht ES. Gi v-1 l vn tc ca phn ng phn ly phc cht ES to thnh Gi v2 l vn tc ca phn ng to thnh E v P (sn phm). v1 = k1[E][S] v-1 = k-1[ES] v2 = k2[ES] Khi h thng t trng thi cn bng ta c: k-1[ES]+k2[ES] = k1[E][S] (k-1+k2)[ES] = k+1[E][S] (2) Gi E0 l nng ban u: [E0]=[E]+[ES]=>[E]=[E0]-[ES] (3) Thay tr s [E] t (3) vo (2) ta c: (k-1+k2)[ES] = k1([E0]-[ES]) [S] k1 [E0] [S] [ES] = -------------k-1+ k2+k1[S] Nu t Km= k-1+k2/ k1 (Km: gi l hng s Michaelis Menten). Ta c : [ES] = [E0][S]/ Km+[S] Mt khc vn tc phn ng to thnh sn phm P l: V = k2[ES] Thay [ES] bng gi tr trn ta thu c: k2[E0] [S] v = ----------------- (4) Km + [S]
107 Qua y ta thy nng enzyme cng cao th vn tc phn ng enzyme cng ln. Vn tc t cc i khi ton b enzyme lin kt vi c cht, ngha l: Vmax= k2[E0] Thay vo phng trnh (4) ta c: [S] v = Vmax ---------(5) Km+ [S] Phng trnh (5) gi l phng trnh Michaelis Menten. Km gi l hng s Michaelis Menten c trng cho mi enzyme Km c trng cho i lc ca enzyme vi c cht, Km c tr s cng nh th i lc ca enzyme vi c cht cng ln, ngha l vn tc ca phn ng do enzyme xc tc cng ln.
[S]
Hnh 6.2. Bin thin vn tc phn ng theo nng c cht.
Khi tng [S] th v phn ng tng, tng [S] n mt gi tr no th v t n gi tr vmax v s khng tng na nu ta vn tip tc tng [S]. Khi Km=[S] th v =1/2 Vmax Nm 1934. Lineweaver v Burk, trn c s ca phng trnh (5) nghch o bin thnh dng ng thng y=ax+b, n c ngha ln i vi vic nghin cu km hm enzyme.
108
1/v
6.5.3. nh hng ca cht km hm (inhibitor) L cht c tc dng lm gim hot hay lm enzyme khng cn kh nng xc tc bin c cht thnh sn phm. Km hm enzyme c th thc hin bng nhiu cch khc nhau (thun nghch hay khng thun nghch). Thun nghch c: Cch 1: Km hm cnh tranh (competitive inhibition) Trong trng hp km hm cnh tranh l c cht v cht km hm u tc dung ln trung tm hot ng ca enzyme, Cht km hm chon ch ca c cht enzyme.
Khi c cht d tha, nng cht km hm thp th c th loi b tc dng ca cht km hm, cn nng c cht thp v nng cht km hm cao th li c tc dng km hm hon ton.
= 1+[I]/KI
109 1/v
[I]
1/Vmax
Khng c cht km hm
1/[S]
Hnh 6. 5. S ph thuc ca tc phn ng vo nng c cht theo Lineweaver-Burk khi c km hm cnh tranh
Ngi ta thy km hm nh vy phn ln xy ra gia cht km hm v c cht c s tng ng v mt ho hc. v d: malic acid c cu trc gn ging vi succinic acid nn km hm cnh tranh enzyme succinatedehydrogenase, l enzyme xc tc cho s bin i succinic acid thnh acid fumaric acid. Trng hp c bit ca km hm cnh tranh l km hm bng sn phm. Trng hp ny xy ra khi mt sn phm phn ng tc dng tr li enzyme v chon v tr hot ng phn t enzyme. ng thng c cht km hm th c xin ln hn v ct trc tung mt im l 1/Vmax Cch 2: Km hm phi cnh tranh (uncompetitive inhibition) c trng ca kiu km hm ny l cht km hm ch lin kt vi phc hp ES, m khng lin kt vi enzyme t do.
110
1/v=(Km/Vmax)1/[S] + /Vmax
1/v [I]
-1/Km
khng c cht km hm
1/[S]
Hnh 6.7. S ph thuc ca tc phn ng vo nng c cht theo Lineweaver-Burk khi c km hm phi cnh tranh
111
Trong , cht km hm khng nhng lin kt vi enzmye t do m cn lin kt vi c phc hp ES to thnh phc hp EIS khng to c sn phm P. Tng t nh trn ta c phng trnh :
1/Vmax
khng c cht km hm
1/[S]
Hnh 6.9. S ph thuc ca tc phn ng vo nng c cht theo Lineweaver-Burk khi c km hm hn tp
112 Cc gi tr , c nh ngha nh trn. Trng hp = gi l km hm khng cnh tranh (noncompetitive inhibition). Mt trng hp km hm cn gp na l km hm enzyme bng nng cao ca c cht gi l km hm c cht nh km hm urease khi nng ure cao, ngoi ra cn c cc enzyme khc nh lactatdehydrogenase, carboxypeptidase, lipase, pyrophotphatase, photphofructokinase (i vi ATP). Nguyn nhn ca nhng hin tng ny cn cha c bit r. c th l: + Tn ti nhiu trung tm lin kt vi c cht bng cc i lc khc nhau. Khi nng c cht thp th enzyme c th ch lin kt vi mt phn t c cht, cn khi nng c cht cao n lin kt vi nhiu c cht dn n hnh thnh phc hp ES khng hot ng. + C cht cng c th c lin kt nh nhng v tr c bit ca enzyme. l mt nhm enzyme quan trng (enzyme d lp th) bn cnh trung tm xc tc cn c trung tm iu chnh. + C cht c th lin kt vi mt cht hot ho v bng cch ny n tch khi E. + C cht c th chon ch (ngn cn) mt cofactor ( ng yu t ) hay mt coenzyme. + C cht c th nh hng n ion lc ca mi trng v qua lm mt i tnh chuyn ho ca enzyme. 6.5.4. nh hng ca cht hot ha (activator) L cht lm tng kh nng xc tc nhm chuyn ha c cht thnh sn phm. Thng thng l nhng cation kim loi hay nhng hp cht hu c nh cc vitamin tan trong nc. V d: Mg++ hot ha cc enzyme m c cht c phosphoryl ha nh pyrophosphatase (c cht l pyrophosphate), adenosinetriphosphatase (c cht l ATP). Cc cation kim loi c th c tnh c hiu, tnh i khng v tc dng cn tu thuc vo nng . 6.5.5. nh hng cu nhit Ta c th tng vn tc ca mt phn ng ha hc bng cch tng nhit mi trng, hin tng ny tun theo quy lut Vant-Hoff. iu ny c ngha khi tng nhit ln 100C th tc phn ng tng ln khang 2 ln. i vi phn ng do enzyme xc tc cng c th p dng c quy lut ny nhng ch trong mt phm vi nht nh,v bn cht enzyme l protein.Khi ta tng nhit ln trn 40-500C xy ra qu trnh ph hu cht
113 xc tc. Sau nhit ti u tc phn ng do enzyme xc tc s gim. Nh tn ti nhit ti u ngi ta phn bit phn ng ho sinh vi cc phn ng v c thng thng. Mi enzyme c mt nhit ti u khc nhau, phn ln ph thuc ngun cung cp enzyme, thng thng trong khong t 40-600C , cng c enzyme c nhit ti u rt cao nh cc enzyme ca nhng chng a nhit. Cc chng vi sinh vt a nhit, c bit cc vi khun chu nhit c cha enzyme chu nhit cao. Hat
nhit
Hnh 6.10. nh hng ca nhit ln hat enzyme
6.5.6. nh hng ca pH S phn li khc nhau ca mt phn t protein cc gi tr pH khc nhau lm thay i tnh cht ca trung tm lin kt vi c cht v tnh cht hot ng ca phn t enzyme.iu ny dn n gi tr xc tc khc nhau ph thuc vo gi tr pH. Nh bit mi enzyme c mt pH ti u,mi enzyme c ng biu din nh hng pH ln vn tc phn ng do chng xc tc. ng biu din c dng nh hnh sau: Hat
114 nh hng ca gi tr pH n tc dng enzyme c th do cc c s sau: a/ Enzyme c s thay i khng thun nghch phm vi pH cc hp. b/ hai sn ca pH ti u c th xy ra s phn ly nhm prosthetic hay coenzyme. c/ Lm thay i mc ion ho hay phn ly c cht. d/ Lm thay i mc ion ho nhm chc nht nh trn phn t enzyme dn n lm thay i i lc lin kt ca enzyme vi c cht v thay i hot tnh cc i. Nh xc nh Vmax v Km ph thuc gi tr pH cho php nhn nh li bn cht ca cc nhm tham gia vo lin kt c cht v qu trnh t xc tc. 6.5.7. Cc yu t khc + nh sng: C nh hng khc nhau n tng loi enzyme, cc bc sng khc nhau c nh hng khc nhau, thng nh sng trng c tc ng mnh nht, nh sng c tc ng yu nht. nh sng vng t ngoi cng c th gy nn nhng bt li, enzyme trng thi dung dch bn hn khi c kt tinh dng tinh th, nng enzyme trong dung dch cng thp th cng km bn, tc ng ca tia t ngoi s tng ln khi nhit cao. V d di tc ng ca tia t ngoi nhit cao enzyme amylase nhanh chng mt hot tnh. + S chiu in: in chiu vi cng cng cao th tc ng ph hu cng mnh. Tc ng s mnh hn i vi dch enzyme c nng thp. C th do to thnh nhng gc t do, t tn cng vo phn ng enzyme. + Sng siu m: Tc ng rt khc nhau i vi tng loai enzyme, c enzyme b mt hot tnh, c enzyme li khng chu nh hng. Nhn xt chung: bn ph thuc vo trang thi tn ti ca enzyme, cng tinh khit th enzyme cng km bn, dch cng long th bn cng km, tc ng ca mt s ion kim loi trong dch vi nng khong 10-3M nh Ca++ lm tng tnh bn. Enzyme allosteric ( Enzyme d lp th, d khng gian) Cho n nay, ngi ta m t enzyme m hat tnh enzyme ph thuc nng c cht khng c dng hyperbol m c dng sigmoid l enzyme allosteric (Hnh 6.11 ):
115
i vi enzyme ny, khi nng c cht thp th tc phn ng tng chm, sau tip tc tng nng th tc nhanh chng t gi tr cc i. Nh ta bit, enzyme tun theo ng hc Michaelis-Menten th 1 hay nhiu c cht cng ch lin kt vo 1 v tr trn phn t enzyme, iu ny s dn n enzyme bo ha c cht. Cn enzyme c ng cong tc sigmoid ch xut hin khi enzyme l mt oligomer, nn c th lin kt vi nhiu phn t c cht. iu ny c ngha trn enzyme allosteric c nhiu trung tm lin kt, mi monomer c 1 trung tm lin kt. Ngi ta cho rng, trong trng hp ny c tnh hp tc gia cc v tr lin kt c cht trong phn t enzyme oligomer. Cc enzyme oligomer ny c Monod gi l allosteric enzyme d lp th (allosteric enzyme). ng cong tc sigmoid c th b cht iu ha (modulator) y v pha tri hay phi. Cht iu ha dng tc lm tng i lc ca enzyme allosteric vi c cht, ngc li l cht iu ha m. Cc cht iu ha c th lm nh hng khc nhau n cc thng s ng hc, lm thay i gi tr ring l mt trong hai gi tr Km hay Vmax.
116
117
Lipoic acid
Coenzyme A
Biotin
118
Thiamin diphosphate
Pyridoxal phosphate
Tetrahydrofolic acid
119
120
Chng 7
Hormone
7.1. C ch tc dng ca hormone
Hormone l nhng cht hu c c to thnh trong c th c tc dng iu ho cc hot ng sng trong c th. Lng hormone trong c th thng rt thp. Hormone c c thc vt v ng vt. ng vt hormone c sn xut ti cc tuyn ni tit v tc ng n cc m khc ni n c to ra. Hormone t tuyn ni tit c tit trc tip vo mu v c mu vn chuyn n cc m chu tc dng. Hormone c tnh c hiu. Hormone c tc dng iu ho cc qu trnh sinh l, ho sinh trong c th m khng tham gia trc tip vo cc phn ng ca c th. Hormone c tc ng n tc sinh tng hp protein, enzyme, nh hng n tc xc tc ca enzyme; thay i tnh thm ca mng t bo, qua iu ho hot ng sng xy ra trong t bo. Mt s hormone tc ng n c th thng qua cht trung gian AMP vng. AMP vng l cht truyn tin th 2, cn hormone l cht truyn tin th nht. Theo c ch ny tc dng ca hormone ln t bo ch xy ra qua nhiu giai on kh phc tp. - Trong mng nguyn sinh cht ca t bo c cha cht nhn hormone, cht ny s kt hp c hiu vi hormone. - S kt hp kch thch lm tng hot ca adenylatcyclase xc tc cho phn ng chuyn ho ATP thnh AMP vng. - Adenylatcyclase xc tc cho phn ng chuyn ho ATP thnh AMP vng. - AMP vng lm thay i vn tc ca cc qu trnh xy ra trong t bo lin quan n hot ng ca hormone. - Nh vy tc dng ca hormone theo c ch ny phi thng qua AMP vng m khng tc ng trc tip vo t bo. - Qu trnh hot ho adenylatcyclase bi phc hormone-cht nhn c thc hin qua cht trung gian l protein G. Phn t protein ny c kh nng kt hp vi GDP hay GTP. Dng phc protein G-GTP c tc dng hot ho adenylatcyclase, cn protein G-GDP khng c tc dng ny. Nh vy mun chuyn sang dng hot ng phi c s tham gia ca GTP, nu l protein G-GDP cn c s thay th GDP bng GTP nh phc
121 hormone-cht nhn xc tc. Dng thng tin c truyn t cht nhn hormone n protein G ri n adenylatcyclase. - Protein G khng ch c vai tr trung gian mang thng tin t cht nhn hormone n adenylatcyclase m cn c hot tnh ca GTPase, l kh nng thu phn GTP. Nh kh nng nn n xc tc cho qu trnh chuyn phc proteinG-GTP hot ng thnh dng proteinG-GDP khng hot ng do thu phn GTP trong phc proteinGTP thnh GDP to nn phc proteinG-GDP. Bng c ch protein G c vai tr quan trng trong qu trnh hot ho hay phn hot ho adenylatcyclase. Khi lng hormone gim adenylatcyclase tr thnh dng khng hot ng. - Nhiu hormone c c ch tc ng thng qua vai tr trung gian ca AMP vng. Nh vy AMP vng tham gia vo nhiu qu trnh khc nhau trong c ch tc ng ca hormone. l do AMP vng c tc dng hot ho proteinkinase l enzyme xc tc qu trnh photphoryl ho nhiu loi protein khc nhau. Thng cc protein enzyme dng phosphoryl ho l dng c hot tnh sinh hc. - Cc hormone tc dng theo c ch qua AMP vng, tn hiu c khuych i ln nhiu ln, do vy nng cc hormone trong mu rt thp, ch khong 10-10M, nhng ch cn hot ho c mt phn t adenylatcyclase c th to ra c nhiu phn t AMP vng nn nng AMP vng trong t bo ch cao hn nhiu lng hormone trong mu. Tc dng hot ho proteinkinase nh AMP vng li lm cho tn hiu c khuych tn tip tc v nhiu phn t protein c hot ho nh proteinkinase. iu gii thch c ti sao nng hormone trong mu rt thp m tc dng kch thch ca n li rt mnh. - Mt c ch tc ng th hai ca hormone l khng qua AMP vng.Insulin l hormone tc ng n t bo ch khng qua bc trung gian l lm tng lng AMP vng. Insulin lin kt cht ch vi cht nhn c hiu ca n trn mng nguyn sinh cht ca t bo ch. Tng tc gia Insulin v cht nhn bo m cho tc ng ca Insulin c th hin nhanh chng. Insulin cn c tc dng phosphoryl ho protein tham gia vo c ch kch thch qu trnh trao i glycogen. - C ch tc dng ca cc hormone thc vt hon ton khc hormone ng vt. Cc hormone thc vt tc ng ln hot tnh cc enzyme bng cch lin kt vi enzyme to phc hot ng. Khi lin kt vi hormone hot tnh ca enzyme c tng ln. - Hormone thc vt cn lm thay i tnh cht ca mng cellulose, mng nguyn sinh qua tc ng kch thch qu trnh sinh trng ca t bo.
122 - Mt c ch tc ng quan trng na ca hormone thc vt l thay i tnh cht ca nguyn sinh cht ca t bo, t nh hng n cc hot ng sinh l, trao i cht ca t bo
Glucocorticoid 2
Cortisol
V thng thn
3 4
Mineral corticoid
Andosterol
- Tng hp th Na+, Cl- Tng tch nc. - Bi tit K+ Pht trin cc c im ca nam gii.
Androgen
Testosterol
Estrogen
Estron
123 7.2.1.2. Hormone l dn xut amino acid n nay ngi ta bit mt s hormone l dn xut amino acid nh adrenaline, noradrenaline, thyroxine... - Adrenaline v noradrenaline l cc hormone do tuyn thng thn to ra. Cc hormone ny c tc dng kch thch s phn gii glycogen, lm gim s tng hp glycogen nn lm tng hm lng glucose trong mu. . OH
HO
HO
Thiroxine l hormone do tuyn gip sn xut c tc dng tng cng qu trnh trao i cht, gip cho c th pht trin bnh thng. Nu thiu thyroxine gy nn trng thi thiu nng tuyn gip lm cho c th ln, km pht trin, n n. Ngc li nu tha thyroxine cng gy bnh l u nng tuyn gip lm cho ngi cao qu kh, khng cn i. I HO I O I Thyroxine (Tetraiodothyronine) I CH2 - CH NH2 COOH
124 y l nhm hormone c vai tr quan trng trong qu trnh iu ho trao i cht trong c th, c bit l iu ho lng ng trong mu. Mt s hormone l peptide:
STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hormone Tyrocalcitonin Insulin Glucagon Oxytoxin (HGF) Vasopressin (ADH) Melanotropin (MSH) Somatotropin (STH) Corticotropin (ACTH) Thyreotropin (TSH) Kch nang t (FSH) Ni to ra Tuyn ty Tuyn ty Tuyn yn Tuyn yn Tuyn yn Tuyn yn Tuyn yn Tuyn yn Tuyn yn Vai tr Gim lng ng trong mu Tng lng ng trong mu Gy co d con, kch thch Tng p, chng bi tit Kch thch tng sc t da Kch thch tng trng, tng TC Kch thch tuyn trn thn Kch thch tuyn gip Kch thch to estradiol
Sau y s cp n mt s hormone trong nhm ny: - Insulin: Insulin c tit t t bo beta ca o Langhan ca tuyn ty khi lng ng trong mu cao. Insulin kch thch cc qu trnh tng hp, km hm cc qu trnh phn gii glycogen gan, m m. Insulin cn kch thch s phn gii glucose. Nh insulin lm gim lng ng trong mu, do chng li bnh i tho ng. Insulin c khi lng phn t l 5800. Cu to insulin gm 2 chui polypeptide: chui A c 21 amino acid, chui B c 30 amino acid. Hai chui lin kt vi nhau bng 2 lin kt disunfit. Tin cht ca insulin l proinsulin v preproinsulin.T preproinsulin bin i thnh proinsulin, sau insulin c to nn t proinsulin. - Glucagon l hormone peptide, c tc dng ngc vi insulin. Khi lng ng trong mu gim qa mc cho php th tuyn tu sn sinh ra glucagon c tc dng lm tng lng ng trong mu nh km hm qu trnh tng hp glycogen. Glucagon c khi lng phn t 3.500, bao gm 29 gc amino acid to chui polypeptide mch thng.
125 7.2.2. Hormone thc vt Hormone thc vt l cc cht c vai tr quan trng trong qu trnh sinh trng, pht trin ca thc vt. C nhiu loi hormone khc nhau trong c th thc vt. Cc loi hormone ny khc nhau v bn cht ho hc, v vai tr i vi thc vt. C th chia hormone thc vt thnh 5 nhm: - Auxin. - Gibberellin. - Cytokinin. - Absisic acid. - Ethylen. 7.2.2.1. Auxin Auxin l nhm hormone quan trng, ph bin nht thc vt. C nhiu loi auxin khc nhau vi cu trc ho hc khc nhau. Loi auxin quan trng nht l -indol-acetic acid (IAA), ngoi ra mt s auxin khc cng kh ph bin l napthalen-acetic acid (NAA), phenyl-acetic acid (PAA) ...
CH2-COOH CH2-COOH
CH2-COOH
N H
IAA
NAA
PAA
Auxin c vai tr nhiu mt i vi thc vt: - Kch thch s sinh trng t bo, t kch thch s sinh trng cc c quan v ton c th. - C vai tr quyt nh hin tng u th nh. - C vai tr quyt nh cc c ng sinh trng nh hng sng, hng trng lc. - Kch thch qu trnh ny mm, rt ngn thi k ng ca ht, c. - c ch s rng l, kch thch s to qu.
126 - Kch thch cc hot ng sinh l, cc qu trnh trao i cht v nng lng ca c th. 7.2.2.2. Gibberellin Gibberellin l nhm hormone quan trng th hai thc vt. Gibberellin c cc nh khoa hc Nht pht hin ln u tin loi nm gy bnh la von (Gibberellin fujcoroi). C nhiu loi Gibberellin khc nhau, n nay tm thy hn 70 loi Gibberellin c mt thc vt, vi sinh vt. Ngi ta t tn cc Gibberellin theo th t thi gian pht hin GA1. GA2 .... GAn, trong quan trng nht c th k n l GA3. Cc Gibberellin u l dn xut ca vng gibban.
HO
C=O
OH COOH CH2
CH3
Cu to GA3 Gibberellin c vai tr quan trng trong qu trnh sinh trng, pht trin ca thc vt: - Kch thch s sinh trng ca t bo, qua kch thch s sinh trng ca cc c quan v c th. - Kch thch qu trnh ny mm, ph trng thi ng ca ht, c. - Kch thch s ra hoa ca cy ngy di. - Kch thch cc hot ng sinh l, cc qu trnh trao i cht v nng lng ca c th. 7.2.2.3. Cytokinin Cytokinin l cc dn xut ca base Adenine. C nhiu loi cytokinin khc nhau, quan trng nht l kinetin v zeatin.
127
HN - CH2
O
N
HN - CH2- CH = CH
CH2OH CH3
N N H N N N H
Kinetin
Zeatin
Xitokinin tham gia v nhiu hot ng sng quan trng ca thc vt: - Kch thch s phn bo qua kch thch s sinh trng ca t bo. - Lm chm qu trnh ho gi ca t bo, m. - Gip cho thc vt chng li cc stress ca mi trng c hiu qu. - L thnh phn cu to ca nucleic acid (trong mt s loi RNA) nn c vai tr trong qu trnh trao i nucleic acid v protein. - Kch thch cc hot ng sinh l, cc qu trnh trao i cht v nng lng ca c th. 7.2.2.4. Absisic acid Acid absisic (ABA) l nhm cht c ch sinh trng c tc dng ngc li 3 nhm cht trn. Absisic acid l dn xut ca triterpen. CH3 CH3
OH COOH O
CH3
CH3 ABA
128 Tc dng ch yu ca ABA l c ch qu trnh sinh trng ca t bo, gy hin tng rng l, rng qu. ABA ko di thi gian ng ca ht, c. Do c ch s sinh trng ca thc vt nn ABA phi hp vi nhm cht kch thch sinh trng iu ho qu trnh sinh trng ca thc vt xy ra cn i. 7.2.2.5. Ethylen Ethylen (CH2 = CH2) l nhm hormone thc vt c tc dng gn ging ABA nn thuc nhm cht c ch sinh trng. Etylen thc y qu trnh chn ca qu, qu trnh rng l. Khc vi hormone ng vt, hormone thc vt c tng hp trong cc phn khc nhau ca cy m khng c cc tuyn tit chuyn bit. Cc hormone thc vt c tng hp cc vng khc nhau ca cy. Auxin, gibberellin ch yu c tng hp ti cc phn non ca cy, nht l vng sinh trng nh nh sinh trng, tng tng Sau khi tng hp Auxin, gibberellin c vn chuyn trong cc m dn hay qua h thng t bo sng a n cc vng tc dng. Hormone thc vt cng khng c t bo ch chuyn bit nh ng vt m tc ng ln ton c th. Cytokinetin c tng hp mnh phn r non, cn absisic acid , ethylen l c tng hp nhiu cc phn gi ca cy. Sau khi tng hp cc hormone ny cng c vn chuyn n cc vng khc nhau trong c th thc hin cc chc nng ca chng.
129
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 2. Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc. H Ni.
130
Chng 8
131
NH3...) thi ra mi trng. Nng lng c tch tr trong ATP v c s dng cho nhiu phn ng thu nng lng khc. Hai qu trnh ng ha v d ha xy ra lin tc lin quan vi nhau v khng tch ri nhau. Qu trnh ng ha l qu trnh i hi nng lng cho nn ng thi phi xy ra qu trnh d ha cung cp nng lng cho qu trnh ng ha. Do s trao i cht v trao i nng lng l hai mt ca mt vn . Ty theo kiu trao i cht, ngi ta chia sinh vt ra thnh hai nhm: nhm sinh vt t dng v nhm sinh vt d dng. Nhm sinh vt t dng bao gm tt c cc sinh vt t tng hp cht dinh dng cn thit cho chng. tn ti v pht trin, nhm ny ch cn H2O, CO2, mui v c v ngun nng lng. C hai hnh thc t dng. l hnh thc t dng quang hp v hnh thc t dng ha hp. Hnh thc u th hin cy xanh v vi khun ta, vi khun lu hunh vn dng quang nng tng hp cht hu c. Hnh thc sau c th hin mt s vi khun nhn nng lng trong qu trnh oxy ha cc cht v c. Nhm sinh vt d dng bao gm cc sinh vt khng c kh nng t tng hp cht dinh dng t cc cht v c m phi sng nh vo cc cht dinh dng ca nhm sinh vt t dng tng hp nn. Nh vy, qu trnh trao i cht ca th gii sinh vt lin quan cht ch vi nhau, to nn chu k trao i cht chung. nh sng Glucid, lipid, protein O2
Sinh vt t dng
Sinh vt d dng
CO2, H2O, mui cha Nitrogen Ngoi cch chia trn, cng theo kiu trao i cht, ngi ta chia sinh vt thnh hai nhm ln: nhm hiu kh (aerob) v nhm k kh (anaerob).
132
Nhm hiu kh l kiu trao i cht m cc qu trnh oxy ha c s tham gia ca oxy kh quyn. Nhm k kh l kiu trao i cht m cc qu trnh oxy ha khng c s tham gia ca oxy kh quyn. a s cc sinh vt thuc nhm hiu kh. Nhm k kh ch l mt phn nh ca nhm sinh vt d dng bc thp. Tuy vy, gia cc c th hiu kh v k kh khng c ranh gii r rng. Sinh vt hiu kh biu hin r rng nht nh ngi chng hn cng c thc hin mt phn cc qu trnh trao i cht theo con ng k kh (v d nh m c) Qu trnh chuyn ha trong c th sng mang tnh thng nht v ring bit. Cc con ng chuyn ha ln trong mi c th ng vt, thc vt n bo, a bo u theo nhng giai on tng t nhau. Tuy vy, nu i su vo tng m, c quan, c th tng loi th li c nhng nt ring bit. Cc phn ng ha hc trong c th xy ra lin tc pH trung tnh, 370C, di tc dng xc tc ca enzyme. ng vt, cc qu trnh chuyn ha c iu khin bi h thng thn kinh
8.2. Khi nim chung v trao i nng lng v nng lng sinh hc
Trao i cht lun gn lin vi trao i nng lng. i vi c th ngi, ng vt v phn ln vi sinh vt th ngun nng lng duy nht l nng lng ha hc ca cc cht trong thc n. Trong c th, cc cht dinh dng ch yu v quan trng l glucid, lipid v protein u b oxy ha. Lipid v glucid i vo c th b t chy s sinh ra CO2, H2O v NH3, cht ny tc dng vi CO2 chuyn thnh carbamid (ure). Cc qu trnh oxy ha kh sinh hc thuc cc phn ng d ha c ngha rt quan trng. Chng khng nhng ch l ngun nng lng quan trng dng thc hin cc phn ng tng hp khc nhau m cn l ngun cung cp cc hp cht trung gian dng lm nguyn liu cho cc phn ng tng hp v ng vai tr ht sc quan trng trong vic lin hp cc qu trnh trao i cht. tn ti v pht trin, c th cn phi c cung cp lin tc nng lng. Trong hot ng sng ca mnh, c th bin i nng lng t dng ny sang dng khc v s bin i nng lng trong c th sng cng tun theo cc quy lut vt l nh s bin i nng lng gii v c.
133
So snh v nng lng sinh hc v nng lng k thut ta thy c nhng c im sau: th nht, c th khng s dng nhit nng thnh cng c ch c; th hai, s gii phng nng lng trong c th l dn dn, tng bc; th ba, s gii phng nng lng i km theo s phosphoryl ha ngha l nng lng gii phng c c nh li lin kt este vi phosphoric acid trong phn t ATP vn c gi l lin kt cao nng. T dng nng lng trung gian ny (ATP) m c th d tr v s dng nng lng vo cc hot ng sng; th t, c th khng s dng c nng lng t do ca tt c cc loi phn ng pht nhit m ngun nng lng duy nht c th s dng l ca cc qu trnh oxy ha. 8.2.1. S bin i nng lng t do S thay i v i lng ca nng lng t do l mt ch tiu quan trng nht ca hiu ng nng lng tc l h s ca tc dng hu hiu ca phn ng. C th nh ngha nng lng t do l lng nng lng m mt nhit nht nh no c th bin thnh cng. T bo c th to ra v duy tr c cu trc trt t v phc tp ca mnh nh chng lin tc tip nhn nng lng t do t mi trng dng quang nng hoc ha nng v bin ha n thnh cc dng nng lng sinh hc phc v cho cc qu trnh hot ng sng. S bin ha, tch ly v s dng nng lng sinh hc xy ra song song vi s chuyn ha vt cht v tun th cc nguyn tc ca nhit ng hc. Nhng bin i nng lng t do ca h thng phn ng c k hiu bng G c gi tr l Kcal/mol. i lng ca G l hiu s gia lng nng lng t do ca trng thi cui (sau phn ng) G2 v nng lng t do ca trng thi u (trc phn ng) G1. Nu G<0 (c gi tr m), phn ng ta nhit, c th xy ra mt cch t pht. V d cc phn ng thy phn u thuc loi phn ng ny. Nu G = 0, h thng trng thi cn bng. Nu G>0 (c gi tr dng), phn ng thu nhit, mun thc hin phn ng cn phi cung cp nng lng. Cc phn ng thu nhit ch c th c thc hin cng vi cc phn ng ta nhit, ngha l vic tng nng lng t do ch c th c c do cc phn ng lin hp khc tin hnh vi vic gim nng lng t do. Cc qu trnh c bn gn lin vi hot ng sng ca c th, nhiu kiu lm vic ca t bo, cc phn ng tng hp u l nhng phn ng thu nhit lun lun lin hp vi cc phn ng ta nhit. G c tnh theo cng thc:
134
G=
G 0 + RT lnK
trong G0 l s bin i nng lng t do tiu chun ca phn ng 250C khi nng ca tt c cc cht phn ng l 1 mol v p sut l 101,3 KPa (1atm), R l hng s kh, T l nhit tuyt i, K l hng s cn bng ca phn ng bng [C]c. [D]d /[A]a[B]b tc l nng ca cc cht tham gia phn ng A + B C + D; a, b, c, d l s lng phn t A, B, C, D tham gia phn ng. Trong h thng sinh hc, khi tnh gi tr G0 cn ch n pH, nng H+ l 1 mol, pH=0. Trng thi ion ha ca nhiu hp cht sinh hc b bin i khi pH thay i. V vy, thun tin cho vic tnh ton, xem trng thi chun ca pH l 7 v k hiu s thay i nng lng t do chun pH 7,0 l G0'. 8.2.2. Lin kt cao nng v vai tr ca ATP Cc lin kt ha hc gia cc nguyn t u l nhng tc nhn mang ch yu ca nng lng t do trong cc cht hu c. V vy, trong vic bin to ca cc lin kt ha hc trong phn t, mc nng lng t do ca hp cht s thay i. Xt v mt nng lng trong cc hp cht hu c c hai loi lin kt: Lin kt thng v lin kt cao nng (lin kt giu nng lng). Lin kt thng l lin kt m khi phn gii hoc to thnh n c s bin i nng lng vo khong 3 Kcal trn mt phn t gam (V d nh lin kt este); cn i vi lin kt cao nng s bin i ny ln hn nhiu t 7 12 kcal/mol. Trong cc hot ng sng ca c th sinh vt, cc qu trnh tng hp cc cht phn t ln t cc cht n gin, vn chuyn tch cc cc cht qua mng t bo, qu trnh vn ng v.v. lun i hi nng lng t do. Trong h thng sng cn c cc cht, cc h thng nhn nng lng t do t cc qu trnh ny chuyn n cho cc qu trnh khc. ATP l cht ph bin gi vai tr ny, l cht c vai tr trung tm trong trao i nng lng t bo v c th sng, l cht lin kt hoc c th ni l mt xch gia h thng s dng nng lng v h thng sn sinh ra nng lng. Trong phn t ATP c 3 gc phosphate, 1 gc kt hp vi gc ribose qua lin kt este, 2 lin kt gia 3 gc phosphate l lin kt anhydric. l cc lin kt cao nng c k hiu bng du ~ . ATP ( Adenosine Tri Phosphate) c biu th mt cch khi qut nh sau: Adenosine - P ~ P ~ P (trong P l cc gc phosphoric acid ). Khi ct t cc lin kt cao nng ny, s gii phng s nng lng ln gp hn 2 ln so vi lin kt este: ATP + H2O ADP + H3PO4 G0 = -7 Kcal/mol ( P )
135
ATP + H2O
AMP + H4P2O7 ( P ~ P )
G0 = - 8,5 Kcal/mol
Nu tip tc thy phn lin kt este ca AMP to thnh adenosine v phosphate v c, nng lng t do c gii phng ca phn ng ny thp hn nhiu. S chuyn ha tng h gia ATP v ADP c vai tr c bit quan trng trong qu trnh trao i nng lng ca h thng sng. Trong a s trng hp thng thy phosphore hoc sulphure tham gia to thnh lin kt cao nng (Bng 8.1).
Bng 8.1. Mt s dng lin kt cao nng thng gp G0 ( Kcal/mol) -7 -7 - 10 1,3Diphosphoglyceric acid Aminoacyl-AMP Phosphoenol Pyruvic acid Creatin phosphate Arginin phosphate - 10,5 -7 - 12,8
Dng lin kt
P
O~
~O ~P
- Acyl phosphate
O RCO~ P
- Enol phosphate RCO~ P CH2 - Amid phosphate N~ P ( phosphoguanidin) R C NH ~ P NH - Thioeste C~S O RC~SR
- 8,8
136
V d: 2Fe
2+
+ Cl2
2Fe 3+ + 2Cl-
i lng c trng cho kh nng oxy ha kh ca mi cht gi l th nng oxy ha kh. C th tnh c th nng oxy ha kh theo cng thc sau: E'n= E'o + RT
nF
ln
(1)
Trong : En l th nng oxy ha kh ca mt cht nht nh trong nhng iu kin nht nh. E0 l th nng oxy ha kh cc iu kin tiu chun ( nng ca hai dng bng nhau) R l hng s kh, T l nhit tuyt i, F l tr s Faraday do Bng 8.2 trnh by E0, hiu in th oxy ha kh Go ca mi h. E0 v nng lng t
Th nng oxy ha kh cn dng tnh nng lng t do (Go) c gii phng ra trong qa trnh oxy ha kh theo phng trnh: Go = -nF.E'o (2) (Cc k hiu c gii thch cng thc tnh th nng oxy ha kh v lin quan n bng 8.2 trn) * Tin trnh ca s oxy ha sinh hc: S phn gii cht dinh dng v gii phng nng lng ca t bo (s d ha) c th c chia thnh 3 giai on c bn: giai on u: cc hp cht cao phn t b thy phn thnh cc cht n gin c phn t nh hn: cc glucid (tinh bt, glucogen v.v...) thnh cc
137
monosaccharid (glucose), cc protein thnh cc amino acid, cc lipid thnh cc acid bo. giai on th hai: bin nhng cht n gin thnh nhng cht 2 carbon l acetyl CoA (CH3 - COSCoA) (thiu). Acetyl CoA c coi l sn phm thoi ha ca cc cht glucid, lipid v protein. N c hnh thnh do s -oxy ha acid bo, do s oxy ha ca khong mt na s -amino acid cng nh do s oxy ha hiu kh glucose.
Bng 8.2. Th nng oxy ha tiu chun ca mt s h thng Eo (volt) pH7, 30oC -0,42 -0,32 -0,10 +0,04 +0,23 +0,26 +0,29 +0,55 +0,81 +0,22 +0,14 +0,19 +0,03 +0,03 +0,26 +0,26 +1,13 -10,1 -6,4 -8,7 -1,4 -1,4 -12,0 -12,0 -52,0 3 1 1 1 E0 (volt) Go (kcal/pH7, 30oC) Phosphoryl ha ADP ATP
H thng oxy ha kh
in cc hydro 2H+/ H2 NAD+/ NADH + H+ FAD/ FADH2 Cytochrome b Fe3+/ Fe2+ Cytochrome c1 Fe3+/ Fe2+ Cytochrome c Fe3+/ Fe2+ Cytochrome a Fe3+/ Fe2+ Cytochrome a3 Fe3+/ Fe2+ in cc oxy 1/2 O2 / O2-
giai on th ba: Acetyl CoA c hnh thnh giai on th hai s b oxy ha hon ton trong chu trnh Szent-Gyrgyi-Krebs (chu trnh citrat) hnh thnh CO2, H2O v gii phng nng lng. Phn ln nng lng c gii phng ra giai on th ba ny (khong 2/3) Trong giai on th hai v th ba khong 30-40% nng lng ha hc c bin thnh nhit, hn 60% nng lng ny c s dng tng hp cc hp cht cao nng.
138
Trong chu trnh citrat, cc hydrogen tch ra s c oxy ha qua chui h hp to nn nng lng v H2O. Nng lng gii phng c tch tr cc phn t ATP. Ton b qu trnh c th c minh ha bng s trn hnh 8.3.
Thc n glucid lipid
glucose
CO2
O H2O
139
tip cho oxygen khng kh m c chuyn dn qua mt chui phc tp nhiu mt xch, bao gm cc h enzyme oxy ha kh, c th nng oxy ha kh nm trong khong gia th nng oxy ha kh ca c cht v ca oxygen. Cc h enzyme ny c sp t theo mt trt t tng dn th nng oxy ha kh to thnh mt chui, gi l chui h hp hay chui vn chuyn in t ca t bo. Vai tr ca chui h hp l oxy ha tng bc hydrogen ca c cht n H2O. C ch hot ng ca chui h hp t bo c th tm lc nh sau: Cht cho nguyn t hydrogen l NADH + H+ hoc trong mt s trng hp l FADH2. Nguyn t hydrogen s c chuyn ti h coenzyme Q (CoQ) thng qua h trung gian flavoprotein cha st v lu hunh. Tip theo hai in t ca nguyn t hydrogen c tch ra v i vo h thng vn chuyn in t theo trnh t cc cytochrome b-c1-a-cytochromeoxydase (a3), cui cng in t c chuyn cho oxygen. Nguyn t oxygen b kh ( trng thi ion ha) s kt hp vi 2H+ (proton) to ra phn t nc. Qu trnh chuyn hydrogen v in t trong chui h hp c th phn thnh 4 giai on: - Giai on 1: Thng thng hydrogen c tch t c cht bi dehydrogenase c coenzyme NAD+(hoc NADP +). Hydrogen ca c cht gn vo NAD+, c cht t dng kh chuyn thnh dng oxy ha v NAD+ t dng oxy ha bin sang dng kh. Mi c cht c mt dehydrogenase c hiu tng ng: AH2 + NAD+ A + NADH +H+ (Trong AH2 v A l c cht dng kh v dng oxy ha) NADH khng th t oxy ha bi oxygen c, tc l khng th trc tip chuyn hydrogen cho oxygen m phi chuyn sang cho dehydrogenase khc c coenzyme l FMN hoc FAD. - Giai on 2: NADH (hoc NADPH) b oxy ha bi dehydrogenase. Enzyme ny l mt flavoprotein c coenzyme l FMN hoc FAD. Hai eletron c chuyn t NADH + H+ ti FMN (hoc FAD) cho FMNH2 (hoc FADH2): NADH + H+ + FMN NAD+ + FMNH2 NADH dehydrogenase cng cha st, cht ny c l gi vai tr vn chuyn eletron. st khng tham gia vo mt nhm hem no. NADH dehydrogenase l mt protein cha st khng thuc hem.
140
- Giai on 3: H+ v eletron c chuyn t FMNH2 ti coenzyme Q l mt dn xut quinone, cn c gi l ubiquinon (UQ). Coenzyme Q l mt cht tc dng chuyn vn kh linh hot eletron gia flavoprotein v h thng cytochrome. Ubiquinon c th nhn 1 hoc 2e- v to ra semiquinone (UQH-) hoc ubiquinol (UQH2). c tnh ny cho php n lm cu ni vn chuyn e- t cht cho 2e- sang cht nhn 1e-. Ngoi ra, v phc UQ nh v k nc, nn n d dng di chuyn trong lp lipid i ca mng ty th lm con thoi vn chuyn e- gia cc phc vn chuyn e- cng knh khc trong mng ty th. - Giai on 4: Cc enzyme vn chuyn eletron t CoQH2 n oxygen. l h thng cytochrome, n gi vai tr trung tm trong h hp t bo. Mi cytochrome l mt protein enzyme vn chuyn electron c cha nhm ngoi hem. cc phn t cytochrome, nguyn t st lin tc i t trng thi st hai (Fe2+) - dng kh ti trng thi st ba (Fe3+) - dng oxy ha trong qu trnh chuyn vn eletron. Nhm hem chuyn vn mt eletron; ngc li vi NADH, flavin v coenzyme Q l nhng cht chuyn vn hai electron. C 5 cytochrome gia CoQ v O2 trong chui chuyn vn electron. Th nng Oxy ha kh ca chng tng theo th t: cytb, cytc1, cytc, cyta, cyta3. Cu trc v tnh cht ca cc Cytochrome ny khc nhau. Nhm ph ca Cytochrome b, c1, c l protoporphyrin c st, thng gi l hem. Cytochrome a v a3 l nhng thnh phn cui ca chui h hp t bo, chng dng mt phc cht gi l Cytochrome oxydase. Electron c chuyn ti phn Cytochrome a ca phc cht, ri ti Cytochrome a3 c cha ng (Cu+) dng kh trong qu trnh vn chuyn electron, c l n tham gia xc tc vn chuyn electron t hem A ca Cytochrome a3 ti oxygen. Qu trnh vn chuyn electron qua h thng Cytochrome c tm lc nh sau: 2e2 cytb Fe2+ 2 cytc1 Fe2+ 2 cytc Fe2+ 2 cyta Fe2+ 2 cyta3 Fe3+ + 2 cytb Fe3+ + 2 cytc1 Fe3+ + 2 cytc Fe3+ + 2 cyta Fe3+ + 2 cyta3 Fe3+ + 1/2 O2 2 cytb Fe2+ 2 cytb Fe3+ 2 cytc1 Fe3+ 2 cytc Fe3+ 2 cyta Fe3+ 2 cyta3 Fe3+ + 2 cytc1 Fe2+ + 2 cytc Fe2+ + 2 cyta Fe2+ + 2 cyta3 Fe2+ + 1/2 O2-
141
Ton b chui h hp t bo t c cht dng kh AH2 ti oxygen phn t qua NAD, flavoprotein, coenzyme Q, h thng Cytochrome c trnh by hnh 8.4. AH2 NAD ATP FADH2 (FMNH2) CoQ 2Fe2+ ATP 2Fe3+ 2Fe2+ 2Fe3+ ATP 2Fe2+
1/2O2
A NADH + H+ ADP + P FAD (FMN) CoQH2 2cytb 2Fe3+ ADP + P 2cytc1 2Fe2+ 2cytc 2cyta 2Fe3+ 2Fe2+ ADP + P 2cyta3 2Fe3+ H2O
1/2O2-
2H+
Kt qu ca chui h hp t bo thng thng l H2O, nhng vn c trng hp to thnh gc superoxyd (O2) v hydrogenperoxyd (H2O2). y l cc cht c i vi t bo v chng tn cng cc acid bo khng no cu to lipid mng t bo gy s bin cht ca cu trc mng. Theo cc s liu thc nghim th v tr to thnh O2 chnh l vng CoQ - cytochrome b do qu trnh t oxy ha ca cibi-semiquinone. Nh vy, thng xuyn c s r r 1 in t trong ty th v ty th s dng khong 1 - 2% s lng electron vn chuyn n cytochrome oxydase to thnh O2.
142
Superoxyd dismutase cha Mn (Mn.SOD) c mt trong matrix ch chuyn c khong 80% O2 do s r r in t thnh H2O2. 20% O2 to thnh c chuyn vo cytoplasme, y superoxyd dismutase ca cytoplasme (SOD) cng hp tc vi cc h thng bo v khc s phn hy tip. C th biu th cc qu trnh trn nh sau: O2 + e- O2 (gc superoxyd ) 2O2 + 2H+ 2H2O2
C-ase SOD
H2O2 + O2
2H2O + O2
SOD v C-ase l cc enzyme chng oxy ha (antioxydant enzymes), bo v t bo chng li cc gc t do c hi. Nh vy, qu trnh vn chuyn hydrogen n oxygen to ra H2O, thc cht l mt qu trnh trao i electron (cho v nhn) mt cch lin tc. Bn cht ca n l mt qu trnh oxy ha kh. V vy, ngi ta gi h hp t bo l oxy ha kh sinh hc. Mt iu cn lu thm l: chui h hp t bo trnh by l chui h hp t bo bnh thng, nhng trong mt s trng hp, chui c th ko di hoc ngn hn ph thuc vo th nng oxy ha kh ca c cht. Quan nim hin i v h hp t bo cn b sung thm nhiu chi tit ca qu trnh h hp t bo kinh in nh trnh by. Nhng dng di chuyn in t v hydrogen cn ph thuc vo trng thi c cht n cc phc hp khc nhau. 8.4.2. S phosphoryl ha oxy ha Qu trnh tng hp ATP l qu trnh phosphoryl ha: ADP + H3PO4 ATP y l qu trnh cn nng lng. Nh chng ta bit, mi lin kt cao nng trong ATP cha nng lng t do l 7Kcal/mol nn tng hp c ATP t ADP theo phn ng trn cn cung cp nng lng tng ng 7Kcal/mol. Ngun nng lng cung cp cho qu trnh phosphoryl ha rt khc nhau. S phosphoryl ha quang ha l qu trnh tng hp ATP lc lp th nh nng lng nh sng xy ra trong quang hp. S phosphoryl ha oxy ha l qu trnh tng hp ATP ty th nh nng lng thi ra trong cc phn ng oxy ha kh. Theo quan nim hin nay, s phosphoryl ha oxy ha l qu trnh hnh thnh ATP bng cch chuyn electron v proton trong chui h hp t bo. S to thnh ATP trong chui h hp t bo c th hin hnh 8.4. Theo
143
phng trnh (2) cn c s chnh lch th nng oxy ha kh gia cc cht tham gia trong chui h hp t bo vo khong 0,152 volt to thnh mt phn t ATP
Eo =
'
G nF
7 = 0,152volt 2.23,06
Trong chui h hp c 3 im tng hp gia s h hp vi s phosphoryl ha: 1) gia NADH vi flavoprotein; 2) gia cytochrome b v c1; 3) gia cytochrome a v cytochrome oxydase (hnh 8.4.). iu c ngha l proton v electron oc chuyn t NADH + H+ ti oxygen to c 3 im phosphoryl ha, cn proton v electron c chuyn trong chui h hp t bo t FADH2 ch c 2 im phosphoryl ha. Mi tng quan P/O (t s P/O) l s phn t phosphate v c oc chuyn thnh dng hu c i vi s tiu th mt nguyn t oxygen. T s ny biu th s tng quan gia qu trnh phosphoryl ha v s oxy ha kh t bo, c gi l ch s . Nh vy c th ni rng s phosphoryl ha oxy ha qua h thng vn chuyn in t ca chui enzyme h hp l con ng ch yu i vi cc sinh vt hiu kh nhm khai thc nng lng ca cc hp cht hu c mt cch hu hiu nht phc v cho cc hot ng sng ca mnh.
144
145
Chng 9
S trao i saccharide
9.1. S phn gii saccharide
9.1.1. S phn gii polysaccharide v disaccharide Ngoi bin php dng acid phn gii th polysaccharide v disaccharide cn c th b phn gii bi s thy phn hay bi qu trnh phosphoryl- phn (phosphorolysis). S thy phn nh phn gii tinh bt thnh glucose, maltose hay dextrin ty thuc vo tnh cht ca enzyme: -amylase ch ct lin kt D-glucosidic-1,4 c kh nng ct khong gia, -amylase cng ch ct lin kt 1,4 nhng c kh nng ct bt u t u khng kh, -amylase c bit c tng hp t vi sinh vt c kh nng ct lin kt 1,4 v enzyme loi tr (kh) s phn nhnh (debranching enzyme, c hat tnh glucosidase) ct dy ni 1,6 trong amylopectin v glycogen. Cc polysaccharide b thy phn bi cac enzyme tng ng khc nh cellulose l cellulase, pectin l pectinase,... Vi cc disaccharide s b phn gii thnh cc monose nh cc enzyme tng ng nh sucrose bi sucrase to thnh glucose v fructose, maltose bi maltase to thnh 2 phn t glucose... Qu trnh phosphoryl- phn (phosphorolysis) l qu trnh to glucose-1-P nh enzyme phosphorylase (glycogen phosphorylase hay phosphorylase tinh bt) vi s hin din ca ion phosphate. Phosphorylphn khc vi s thy phn lin kt glucosidic l nng lng gii phng c dng cho s to lin kt ester trong glucose-1-P (Hnh 9.1.) Enzyme phosphorylase c coenzyme: Pyridoxal phosphate, nhm phosphate tn cng nh cht xc tc acid, tn cng lin kt glucosidic bng Pi . Phosphorylase tn cng vo u khng kh ca glycogen (hay amylopectin) n khi cch ch phn nhnh 4 n v glucose th ngng li. Chng s hat ng tr li sau khi enzyme loi tr (kh) s phn nhnh (debranching enzyme) thc hin chc nng transferase v glucosidase. (Hnh 9.2.) Cc disaccharide cng c th b phosphoryl-phn (phosphorolysis) bi enzyme tng ng to ra mt dn xut phosphate ca monose ng thi gii phng monose th hai. V d maltose phosphorylase chuyn ho maltose thnh glucose-1-P v glucose.
146
u khng c tnh kh
9.1.2. S oxy ho monosaccharide Di tc ng ca h thng nhiu enzyme khc nhau c trong ty th, cc monosaccharide b oxy ha to ra CO2, H2O, cc hp cht cao nng v cc sinh cht trung gian khc cn cho cc qu trnh ha sinh xy ra trong c th. Sn phm to thnh ph thuc vo iu kin mi trng:
9.1.2.1. Qu trnh phn gii k kh( glycolysis) Qu trnh ny cn c gi l qu trnh Embden-Meyerhof-Parnas, y l qu trnh chuyn ha hexose thnh pyruvate trong iu kin khng c oxy, c th khi qut s chuyn ha qua hai giai an gm nhiu phn ng trn hnh 9.3. Phn ng 1: Glucose c phosphoryl ha C6 cho sn phm glucose-6-P, ngun phosphate l ATP.
148
Trong iu kin t bo y l phn ng mt chiu, c xc tc bi enzyme hexokinase. Kinase l tn chung c dng cho cc enzyme xc tc chuyn gc phosphate t ATP cho cc cht nhn, lp ph ca transferase . Hexokinase khng nhng xc tc s phosphoryl ha glucose m cn xc tc s phosphoryl ha cc hexose khc nh fructose, manose. Hexokinase, cng nh cc kinase khc cn Mg2+ cho hot tnh ca n v c cht tht ca enzyme khng phi l ATP4- m l ATP2Hexokinase ph bin tt c cc loi t bo. T bo gan trng thnh c cha hexokinase gi l hexokinase D hay glucokinase c hiu cho glucose, khc vi cc dng khc v ng hc v tnh cht iu ha. Phn ng 2: Chuyn ha glucose-6-P thnh fructose-6-P Enzyme phosphohexose isomerase xc tc s chuyn ha ng phn glucose-6-P thnh fructose-6-P, bin mt aldose thnh mt ketose.
149
Phn ng mi th 1
S oxy ha v s phosphoryl ha
Phn ng th 1 to ATP
Trong iu kin ca t bo phn ng do PFK-1 xc tc l phn ng mt chiu. vi sinh vt, sinh vt n bo(protista) v hu ht hay tt c thc vt u c phosphofructokinase dng P~P, khng dng ATP lm ngun cung cp phosphate to fructose1,6 biphosphate Mg2+ Fructose-6-P + PPi Fructose1,6 biphosphate + Pi
Phn ng 4: Phn ct Fructose 1,6 biphosphate Fructose1,6 biphosphate b phn ct thnh triose phosphate :3phosphate glyceraldehyde v dihydroxy acetonphosphate. Aldolase ca m ng vt c xng khng cn cation ha tr 2, nhng nhiu aldolase ca vi sinh vt cn Zn2+ cho hat ng ca chng.
151
Glycogen, tinh bt, disaccharide, hexose i vo pha chun b (preparatory phase) c th hin r hnh 9.4. Phn ng 5: Chuyn ha ni phn t triose phosphate Ch mt trong hai triose phosphate l aldose: 3-P glyceraldehyde tham gia tip vo qu trnh ng phn. Nhng dihydroxyaceton-P c th c chuyn ha thnh 3-P glyceraldehyde nh triose phosphate isomerase.
152
Glycogen; tinh bt
Phn ng 6: Oxy ha 3-P glyceraldehyde thnh 1,3 biphosphoglycerate Xc tc cho phn ng ny l enzyme 3-P glyceraldehyde dehydrogenase, c coenzyme NAD+, trong trung tm hot ng c nhm -SH C ch phn ng c nghin cu y :
153 Sau khi to phc hp E-S v NADH+H+, l phc khng bn nn khi c mt phosphate v c n s to thnh 1,3 biphosphoglycerate v gii phng enzyme trng thi t do.
Phn ng 7: Trong phn ng ny gc phosphate cao nng ca 1,3 biphosphoglycerate chuyn cho ADP to ATP ( oxy ha phosphoryl ha mc c cht) v 3P glycerate
154
Phn ng 8: Chuyn ha 3P glycerate thnh 2P glycerate (chuyn gc P ni phn t) nh enzyme phosphoglycerate mutase cn Mg2+ cho hot ng ca n. y l phn ng thun nghch:
155 C ch:
Phn ng 9: 2P glycerate b loi nc to thnh phosphoenolpyruvate, l phn ng thun nghch c xc tc bi enzyme enolase.
Phn ng 10: Chuyn nhm phosphate t phosphoenolpyruvate n ADP, phn ng c xc tc bi pyruvat kinase, to ATP v pyruvate. Pyruvat kinase b km hm bi ATP, khi nng ATP cao th n gy km hm d khng gian. ng vt c xng sng pyruvat kinase c t nht 3 isozyme, hi khc nhau trong phn b cc m v trong vic p ng i vi nhng cht iu ha (modulator) .
156
T pyruvate, tu thuc mi c th, iu kin mi trng c th chuyn ha thnh cc sn phm khc nhau (k kh) 2 Pyruvate (k kh) 2 Lactate (ln men lactate)
4CO2 + 4H2O (ng vt, thc vt v nhiu t bo vi sinh vt trong iu kin hiu kh). T pyruvate c th c 3 kh nng phn gii nh trn, ngoi ra n cn l ngun tng hp mt s cht khc m ta khng cp y. Trong iu kin k kh, pyruvate c th ln men to lactic acid: Di tc dng ca lactate dehydrogenase, pyruvate b kh thnh lactic acid. Phn ng ny xy ra trong m c ng vt s to thnh L-lactic acid,
157 cn trong qu trnh ln men do vi sinh vt gy ra (ln men sa chua, mui da, c ) s to thnh D-lactic acid.
Ln men ru: Nm men v mt s vi khun khc c th chuyn ha pyruvate thnh ethanol v CO2. Qu trnh tri qua 2 bc
Trong bc 1, pyruvate b kh cacboxyl-ha vn c xc tc bi enzyme pyruvate decarboxylase, enzyme ny cn Mg2+ v c coenzyme l TPP. Bc 2, acetaldehyde b kh thnh ethanol vi NADH+H+ c to ra t s oxy ha kh 3 P glyceraldehyde. 9.1.2.2. Qu trnh phn gii ho kh glucose. Chu trnh Krebs C th chia qu trnh ny ra lm 4 giai on chnh: - Phn gii glucose thnh pyruvate (xem qu trnh ng phn). - Chuyn ha pyruvate thnh acetyl- CoA. - Oxy ha acetyl- CoA thng qua chu trnh Krebs (chu trnh citric acid). - Oxy ha cc coenzyme kh qua chui h hp(xem phn khi nim v s trao i cht). - Chuyn ha pyruvate thnh acetyl-CoA(hiu kh)
158
- Oxy ha acetyl-CoA qua chu trnh Krebs: Do trong chu trnh c mt cc sn phm trung gian l cc di- v tricarboxylic nn chu trnh Krebs cn c tn l chu trnh tricarboxylic, hay chu trnh citric acid. Chu trnh Krebs bao gm 8 phn ng sau (Hnh 9.6). Phn ng 1: L phn ng trng hp acetyl-CoA v oxaloacetate to thnh citrate. Nng lng cn cho s trng hp do s phn gii lin kt cao nng trong acetyl-CoA cung cp.
Phn ng 2: Citrate b bin i thnh isocitrate, l qu trnh thun nghch c xc tc bi enzyme aconitase. Cis-aconitate thng khng tch khi enzyme, t bo thng to isocitrate v isocitrate s c chuyn ha tip theo trong chu trnh, d cn bng pH= 7,4, nhit 25oC ch c it hn 10% isocitrate. Isocitrate c nhm H-C-OH, m ch 2 nguyn t hydro v tr ny mi d dng tch khi c cht kt hp vi coenzyme NAD+ hoc NADP+.
159
Phn ng 3:
Kt qu ca s oxy ha di tc dng xc tc ca enzyme isocitrate dehydrogenase l 2 nguyn t hydro c chuyn cho NAD(P)+ v 1 nguyn t C c tch ra khi c cht di dng CO2. Phn ng 4: Sn phm ketoglutarate va b oxy ha va b kh carboyl ha di tc dng xc tc ca phc enzyme -ketoglutarate dehydrogenase. Ging nh phn ng 3, NADH+H+, CO2 v succinyl CoA c to thnh.
160 Phn ng 5:
Nng lng trong lin kt cao nng ca succinyl CoA c dng to ATP thng qua GTP. y l chng phn ng duy nht ca chu trnh Krebs xy ra s tch ly nng lng trong ATP. Phn ng 6:
y c s km hm cnh tranh enzyme gia succinate v malonate. Coenzyme kh FADH2 qua chui h hp to ATP. Phn ng 7: L phn ng hydrate ha fumarate to malate di tc dng ca enzyme fumarase.
Fumarase c tnh c hiu rt cao, xc tc s hydrate ha ni i ca fumarate (dng trans) m khng tc ng ln maleate( ng phn dng cis ca fumarate).
161 Phn ng 8: Malate to ra phn ng 7 s tip tc b oxy ha cho ra oxaloacetate, enzyme xc tc cho phn ng ny l malate dehydrogenase. Nh vy 1 vng chu trnh khp kn, oxaloacetate c to ra y khc vi oxaloacetate m u ca phn ng 1 v thnh phn carbon, oxaloacetate mi c b sung 2 carbon t acetyl-CoA. Oxaloacetate m u ca phn ng 1 c 2 carbon tham gia to CO2 phn ng 3 v 4.
ngha ca qu trnh ng phn v chu trnh Krebs 1/ L cc ng hng phn gii to ra cc sn phm trung gian to thnh cc c cht khc nhau cn cho s sng. 2/ To cc coenzyme kh v ATP. Vic to ra nng lng, s dng nng lng v coenzyme kh qua qu trnh ng phn (glycolyis) v chu trnh Krebs c tm tt nh sau:
Glucoseglucose 6-phosphate Fructose 6-phosphate fructose 1,6-bisphosphate 2 Glyceraldehyde 3-phosphate 2 1,3-bisphosphoglycerate 2 1,3-Bisphosphoglycerate 2 3-phosphoglycerate 2 Phosphoenolpyruvate 2 pyruvate 2 Pyruvate 2acety-CoA 2 Isocitrate 2 -ketoglutarate 2 -Ketoglutarate 2 succinyl-CoA 2 Succinyl-CoA 2 succinate (hoc 2 GTP) 2 Succinate 2 fumarate 2 Malate 2 oxaloacetate -1 ATP -1 ATP 2 NADH 2 ATP 2 ATP 2 NADH 2 NADH 2 NADH 2 ATP 2 FADH2 2 NADH
162
thc vt v mt s vi khun cn c ng hng khc trong vic chuyn ha acetyl-CoA. Cc phn ng ca s chuyn ha ny to nn chu trnh gi l chu trnh glyoxylate. Gia chu trnh ny v chu trnh Krebs c nhng giai an ging nhau (hnh 9.7).
163
9.1.2.3. Chu trnh pentose phosphate L s phn gii trc tip glucose 6 Phosphate khng qua qu trnh ng phn, gm 2 giai on oxy ha v ti to hexose phosphate. Pentose phosphate (hexose monophosphate) gy ra s oxy ha v s kh carboxyl ha C1 ca glucose 6 Phosphate, kh NADP+ thnh NADPH v pentose phosphate. NADPH cn cho cc phn ng sinh tng hp v pentose phosphate cn cho s tng hp nucleotid v nucleic acid. Pha th nht ca pentose phosphate l qa trnh oxy ha glucose 6 Phosphate to ribulose 5 phosphate v kh NADP+ thnh NADPH. Pha th hai (nonoxidative) chuyn ha pentose phosphate thnh glucose 6 Phosphate v bt u chu trnh tr li.
164
165
166
167
H quang ha I
H quang ha II
Chu trnh Calvin ( chu trnh C3): Chu trnh c nh CO2 ny do M. Calvin v cng s tm ra nm 1951 v c gi l chu trnh Calvin hay chu trnh C3. u tin phn t CO2 kt hp vi ribulose 1,5 biphosphate to 2 phn t 3-phosphoglycerate. Hai phn t 3-phosphoglycerate c
168 phosphoryl ha nh enzyme 3-phosphoglycerate kinase xc tc to thnh 1,3-biphosphoglycerat. Cht ny b kh di tc dng ca glyceraldehyde 3-phosphate dehydrogenase chuyn thnh glyceraldehyde 3-phosphate (hnh 9.11, 9.12).
169
Tinh bt
Nh tc dng ng phn ha ca triose phosphate isomerase: glyceraldehyde 3-phosphate to thnh dihydroxyacetone phosphate. Sau c s kt hp gia 2 phn t glyceraldehyde 3- phosphate v dihydroxyacetone phosphate bng phn ng chuyn aldose to thnh fructose 1,6 bi phosphate. Fructose 1, 6 biphosphate mt di 1 phosphate to thnh fructose 6 phosphate, n chnh l nguyn liu to thnh cc hexose khc nh glucose 6 phosphate. T cc dng ng ny tng hp cc oligosaccharide v polysaccharide khc (hnh 9.12). Mt phn fructose 6 phosphate chuyn ha thnh ribulose 1,5biphosphate, ng thi khp kn chu trnh (hnh 9.13).
170
Hnh 9.13: S to thnh phn t khi u chu trnh Calvin - ribulose 1,5-biphosphate Ghi ch: Cc enzyme xc tc cho chui phn ng: (1) Transaldolase 2)Fructose 1,6 -biphosphatase , 3)Transketolase , 4)Transaldolase , 5)Sepdoheptulose 1,7-biphosphatase , 6)Transketolase , 7)Ribose 5-phosphate isomerase , 8)Ribulose 5-phosphate epimerase , 9)Ribulose 5-phosphate kinase.
Chu trnh C3 l chu trnh c bn nht ca th gii thc vt xy ra trong tt c thc vt, d l thc vt bc cao hay bc thp, d thc vt C3, C4 hay thc vt CAM.
171
Malic acid
Tinh bt
C6
T bo b mch
172 Con ng c nh CO2 thc vt CAM(Crassulaceae Acidetabolism) y l con ng quang hp thch nghi vi iu kin kh hn ca thc vt mng nc. Nh con ng quang hp ny m kh nng chu hn ca chng rt cao, hn hn cc thc vt chu hn khc.Do quang hp trong iu kin qu kh khn nn cng quang hp ca cc thc vt nhm ny thng thp, nng sut sinh hc khng cao v sinh trng chm hn cc thc vt khc. Qu trnh c nh CO2: qu trnh c nh CO2 c thc hin vo ban m. Ban m khi nhit khng kh gim xung th kh khng m ra thot hi nc v CO2 s xm nhp vo l qua kh khng m. Qu trnh tng hp monosaccharide (qu trnh kh CO2): qu trnh ny din ra vo ban ngy khi c nh sng hot ho h thng quang ho v kh khng ng li. Malic acid b kh carboxyl ho gii phng CO2 cung cp cho chu trnh C3. 9.2.2. Tng hp oligosaccharide S sinh tng hp oligosaccharide bng phn ng chuyn gc glucosyl, di tc dng ca enzyme : glucosyl transferase, v d:
sucrose glucosyl
sucrose + H3PO4
Ngoi ra dng UDP-glucose cng d dng chuyn glucose cho fructose to thnh sucrose. Cc dn xut UDP ca ng l nhng cht cho gc glucosyl rt hot ng (Hnh 9.13.) Tng hp polysacharide cng xy ra bng con ng chuyn gc glucosyl nh tng hp oligosaccharide . Cht cho gc glucosyl cn c th l oligosaccharide nh maltose, sucrose S chuyn gc khng ch ti C4 m ti c C6 to mch nhnh.
173
174
175
Chng 10
Trao i Lipid
10.1. S phn gii lipid
10.1.1. Phn gii glycerid Glycerid d dng b thy phn do s xc tc ca cc loi lipase.
H2COOCR1 HCOOCR2 + 3H2O H2COOCR3 lipase H2COH HCOH H2COH + R1COOH R2COOH R3COOH
ng vt s thy phn glycerid xy ra nhanh chng nh s tc ng ca mui acid mt lm nh tng ha glycerid nn d b thy phn. 10.1.2. S oxi ha acid bo Acid bo b phn gii bng nhiu con ng: - oxi ha. - oxi ha. - oxi ha. Trong con ng ph bin v quan trng nht l .oxi ha. 10.1.2.1. .oxi ha acid bo S phn gii acid bo bng cch ct dn tng cp C, tc l ti v tr C ca chui carbon. Cc acid bo c mch carbon chn v cc acid bo c mch carbon l c c ch .oxi ha khc nhau giai on cui. Acid bo no v acid bo khng no c s khc nhau giai on sau. * i vi acid bo no c mch C chn: Qu trnh .oxi ha xy ra qua nhiu phn ng phc tp:
176
(Acid bo)
AMP +(P-P)
R.CH2 CH2 CH2 CO SCoA (Acyl-CoA) FAD 2 FADH2 R-CH2 CH = CH CO SCoA (Enoyl-CoA) H2O 3 R-CH2 CHOH CH2 CO SCoA (-Hydroxy-acyl-CoA) NAD 4 NADH2 R-CH2 CO CH2 CO SCoA (-Ceto-acyl-CoA) CoASH 5 CH3CO SCoA (Acetyl-CoA)
177 Cc enzyme tham gia xc tc cc phn ng trn l: 1. Acyl-CoA-Synthetase. 2. Acyl-CoA-Dehydrogenase. 3. Enoyl-CoA-Hydratase. 4. Hydroxy-acyl-Thiolase. Qua mt chu k phn ct, phn t acid bo ngn bt i 2 carbon, kt qu cui cng ca cc chu k phn ct .oxi ha ca acid bo l cc phn t acetyl-CoA . Nu phn t acid bo c n nguyn t C th s to ra n/2 phn t acetyl-CoA. Cc phn t acetyl-CoA tip tc b phn gii qua chu trnh Krebs to CO2 v H2O. V mt nng lng, qu trnh .oxi ha to nn ngun nng lng ln cung cp cho cc hat ng sng ca t bo. Mi ln phn ct bt 2C s to nn 1 NADH2, 1FADH2, qua chui h hp s tng hp c 5 ATP. ng thi mi phn t Acetyl-CoA b phn gii thng qua chu trnh Krebs s to ra c 12ATP. T ngi ta tnh c tng s ATP c to ra do s phn gii phn t acid bo no, mch cacbon chn c n nguyn t C l: n n 5 2 1 1 + 2 . 12 ATP * i vi acid bo no c mch C l i vi cc acid bo no c mch C l, qu trnh phn gii theo phng thc .oxi ha xy ra ging vi acid bo no c mch carbon chn ni trn nhng sau ln phn ct cui cng khng phi to ra 2 phn t Acetyl-CoA m cho ta 1 phn t Acetyl-CoA v 1 phn t propionyl-CoA. T propionyl-CoA li tip tc bin i thm mt chu k .oxi ha na to ra 1 phn t CO2 v 1 phn t Acetyl-CoA.
178
CoA-SH CH2OH CH2 COOH NAD NADH2 CHO CH2 COOH CoASH NAD NADH2 CH3CO SCoA Cc enzyme xc tc ging nh chu trnh trc * i vi acid bo khng no.
CO2
179 Vi acid bo khng no, qu trnh phn gii xy ra ty v tr ni i. - Nu v tr ni i ng vo v tr th qu trnh xy ra ging nh i vi acid bo no nhng khng xy ra phn ng 2. - Nu v tr ni i v tr khc th trc khi phn gii, acid bo khng no b kh thnh acid bo no tng ng ri tip tc phn gii theo con ng .oxi ha. Acid bo khng no FADH2 FAD Acid bo no
10.1.2.2. .oxi ha Phng thc .oxi ha l s phn gii acid bo xy ra ti v tr C, mi ln phn gii mch C b ct ngn i 1 nguyn t C v to ra CO2.
3 2 1
CO2
3 2
NADH2
3 2
R CH2 COOH
180 10.1.3. Phn gii glycerin Sau khi gii phng khi lipid n gin, glycerin tip tc c bin i bng nhiu cch to nn cc sn phm khc nhau
CH2OH CHOH CH2OH Glycerin CH2OH CHOH CH2O P Glycerol-P CHO CHOH CH2OP Aldehyde phospho glycerol (ALPG)
ATP
ADP
NAD
NADH2
T ALPG bin i thnh pyruvic acid nh trong qu trnh ng phn, sau pyruvic acid b phn gii tip thng qua chu trnh Krebs to CO2 v H2O. Nh vy s phn gii glycerin xy ra qua qu trnh ng phn v qua chu trnh Krebs to sn phm cui cng l CO2 v H2O. Nng lng gii phng trong qu trnh phn gii ny c dng tng hp ATP cung cp cho cc hat ng sng ca t bo. 10.1.4. Phn gii glycero phospho lipide Cc glycero phospholipide b phn gii qua nhiu giai on to ra nhiu sn phm trung gian tham gia vo nhiu qu trnh trao i cht. Qu trnh phn gii ny do nhiu enzyme thy phn xc tc. - Phospholipase A1 thu phn lin kt gia glycerin v acid bo th nht. - Phospholipase A2 thy phn lin kt gia glycerin v acid bo th hai. - Phospholipasse B thy phn c hai loi lin kt trn. - Phospholipase C thy phn lin kt gia glycerin v H3PO4. - Phospholipase D thy phn lin kt gia H3PO4 vi choline, ethanolamine hay serine. Phi hp tc dng ca tt c cc loi enzyme ni trn, phn t glycero phospholipid s b phn gii thnh glycerin, acid bo, H3PO4 v choline (hay ethanolamine, serine)
181
A1
R1CO
A2
R2CO
Acetyl-CoA
Malonyl - CoA
tin hnh phn ng ngng t gia acetyl-CoA vi malonylCoA cn c s tham gia ca mt loi protein c vai tr vn chuyn nhm acyl, l protein vn chuyn gc acyl-ACP.
COOH CH2 CO ~ SCoA COOH CH2 CO ~ SACP ACPSH CoASH
Malonyl - CoA
Malonyl - ACP
182 Tip theo acetyl-SACP v malonyl-SACP ngng t vi nhau vi s xc tc ca enzyme acyl-synthetase. Khi cc phn t acetyl-ACP v malonyl-ACP tc dng vi enzyme acyl-synthetase s xy ra s chuyn cc gc acetyl v malonyl t nhm SH ca ACP sang nhm SH ca enzyme ng thi CO2 c gii phng.
COOH CH2 CO ~ SACP + COOH CO ~ SACP CH3CO CH2 CO ~ SACP + CO2 + ACP - SH
(Crotonyl-ACP)
Crotonyl-ACP b kh to nn butyryl-ACP
CH3CH = CHCO ~ SACP NADH2 NAD CH3CH2CH2CO ~ SACP
Butyryl-ACP
T butyryl-ACP tip tc mt chu k mi ngng t vi malonylACP cho ta phnt c 6 nguyn t C. Qu trnh c tip din nh vy cho n khi to ra s C cn thit ca acid bo, sau Acyl-ACP ny s bin i tr li thnh Acyl-CoA v cui cng to ra acid bo no bng cch ct b CoA-SH.
183 Nh vy acid bo c mch cacbon chn vi n nguyn t C th qu n trnh s din ra 1 chu k. 2 Nu acid bo c mch C l th trong cc ln ni di mch C ni trn, ln u tin khng phi phn ng xy ra t 2 Acetyl CoA m xy ra t Acetyl-CoA v propionyl-CoA to ra acyl-CoA c 5 nguyn t C. T c mi chu k li ni thm 1 phn t Acetyl-CoA lm cho phn t acid bo di thm 2 nguyn t cacbon cui cng to nn phn t acid bo c s nguyn t cacbon l. Cc acid bo khng no c to ra t cc acid bo no tng ng bng cch b oxy ha bi FAD. Acid bo no
FAD FADH2
Acid bo khng no
10.2.2. Tng hp glycerin Glycerin c tng hp bng nhiu con ng. Con ng ph bin l t cc sn phm trung gian ca qu trnh trao i glucose l AlPG v PDA bin i thnh AlPG
NADH2 NAD
Glycero-P
Glycerin + H3PO4
PDA
NADH2 NAD
Glycero-P
Glycerin + H3PO4
10.2.3. Tng hp glyceride T cc acid bo v glycerin c tng hp s to thnh glyceride theo cc phn ng sau y:
184
R1-CO-SCoA Glycerin Glycero-P
ATP ADP Phosphatidic acid + 2CoA-SH
R2-CO-SCoA
10.2.4. Tng hp glycero phospholipid T photphatidic acid s to nn cc loi phospho lipid khc nhau
185
Photphatic acid
Phosphatidyl inosid
Phosphatidyl Glycero-P
H3PO4
Phosphatidyl Glycerin
10.2.5. Tng hp sterid Sterid c to nn bi sterol v acid bo. Nguyn liu tng hp sterol l acetyl-CoA. Qu trnh sinh tng hp sterol c th chia lm 3 giai on vi nhiu phn ng rt phc tp. - Giai on chuyn acetyl-CoA thnh mevalonic acid. - Giai on tng hp squalen. - Giai on chuyn squalen thnh cholesterol.
186
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc. H Ni.
187
Chng 11
Trao i Protein
11.1. S phn gii protein v amino acid
11.1.1. Phn gii protein Thy phn l con ng phn gii protein ph bin thc vt v ng vt. Qu trnh thy phn protein xy ra ti lysosome, ni cha nhiu enzyme thy phn protein l protease. Qu trnh thy phn xy ra qua 2 giai on - Nh peptid-peptido hydrolase, protein b thy phn thnh cc on peptid ngn. - Nh peptid-hydrolase thy phn tip cc peptid thnh amino acid. Kt qu chung l
protease
Protein
+(n-1)H2O
n.amino acid
ng vt c v, s phn gii protein u tin do tc ng ca pepsin. T bo nim mc d dy tit ra pepsinogen. Nh pepsin v HCl ca dch d dy, pepsinogen bin i thnh pepsin hat ng v pepsin hat ng s thy phn protein thnh amino acid. 11.1.2. Phn gii amino acid C nhiu con ng phn gii amino acid. 11.1.2.1. Kh amine Bng nhiu con ng khc nhau, cc amino acid b kh nhm amine to ra cc sn phm tng ng. - Kh amin bng cc enzyme kh. Nh enzyme kh xc tc, amino acid b kh thnh acid tng ng v gii phng NH3. Dehydrogenase R CH COOH NH2 amin bng con ng oxi ha. - Kh NADH+H+ NAD+ R CH2 COOH + NH3
188 Nh amino acid oxydase, amino acid b oxi ha to ceto acid tng ng v NH3 R CH COOH NH2 + O2 oxydase
R CO COOH + NH3
- Kh amine bng con ng thy phn. Nh tc dng ca enzyme thy phn hydrolase, amino acid b thy phn to oxiacid tng ng v NH3
R CH COOH NH2 + H2O
hydrolase
R CHOHCOOH + NH3
Ngoi cc con ng ra, aspartic acid cn b kh amin bng con ng kh ni phn t nh enzyme dezaminase xc tc
COOH CH2 CH COOH
Dezaminase
COOH CH = CH - COOH + NH3
NH2 Sn phm ca con ng kh amine cc amino acid l cc loi acid tng ng v NH3. 11.1.2.2. Kh carboxyl S loi carboxyl ca amino acid l cch phn gii amino acid rt ph bin nh decarboxylase xc tc R CH COOH NH2 Sn phm to ra l cc amine, l cc cht c hat tnh sinh hc cao c vai tr trong qu trnh trao i cht, cc hot ng sinh l ca c th nh histamine. 11.1.2.3. Chuyn v amine Bng con ng chuyn v nhm amine sang cho mt cetoacid, amino acid bin i thnh ceto acid tng ng, phn ng nh enzyme vn chuyn nhm amin xc tc amino transferase Decarboxylase R CH2 NH2 + CO2
189
R1 CH COOH NH2
R2 C COOH O
Amino Transferase
R1 C COOH O
R2 CH COOH NH2
Phn ng ny thc hin 2 chc nng: va phn gii 1 amino acid thnh ceto acid, ng thi tng hp mi amino acid khc t ceto acid tng ng. Tr threonine v lysine, tt c cc amino acid cn li u c th tham gia vn chuyn nhm amine bin i thnh cc ceto acid tng ng, v d:
CH3 CH COOH NH2 CH3 CO COOH + COOH CH3 CH COOH NH2 + COOH CH2 CO COOH
11.1.2.4. S bin i cc sn phm ca qu trnh phn gii amino acid Cc ng hng phn gii amino acid trnh by trn to ra nhiu loi sn phm. Cc sn phm ny tip tc c bin i to sn phm cui cng. - Cc cht hu c tip tc bin i bng cch oxy ha nh qu trnh phn gii acid bo to acetyl-CoA, t tham gia vo chu trnh Krebs phn gii tip. - Cc amine c bin i thnh cc acid tng ng sau tip tc bin i nh cc acid khc R CH2 NH2 + O2 R CH = NH + H2O R CHO + O2 R CH = NH + H2O R CHO + NH3 R COOH
NH3 tip tc bin i bng nhiu con ng gii c cho c th v NH3 tch ly nhiu s gy c. + NH3 c dng lm nguyn liu tng hp tr li amino acid bng con ng amine ha, amide ha (s trnh by trong phn tng hp amino acid).
190 + NH3 b bin i thnh ure qua chu trnh ornithine thi ra ngoi qua con ng nc tiu ng vt. Chu trnh ornithine chia lm 3 giai on 1) Tng hp carbamyl-phosphate CO2 + NH3 + ATP O=C NH2 O~P Phn ng c xc tc bi enzyme carbamyl phosphate synthetase. 2) Tng hp arginine. T carbanyl-phosphate v ornithine s to thnh citrullin bng mt phn ng ngng t. Sau citrullin kt hp vi aspactic acid nh arginino-succinic-synthetase to arginino-succinic acid. Tip theo arginino-succinic acid b phn gii thnh arginine v fumaric acid nh arginino-succinate-ligase. 3) Arginine b phn gii nh arginase to ornithine v ure. Ure c thi ra ngoi cn ornithine tip tc tham gia vo chu trnh mi. Trn y l nhng ng hng chung ca s phn gii amino acid. Tuy nhin mi amino acid u c con ng phn gii ring. Cc amino acid bin i theo cc ng hng trn u dn n vic to nn cc sn phm tham gia vo chu trnh Krebs phn gii thnh CO2 v H2O. + ADP
Fumaric acid
COOH CH2 CH2 CO COOH + NH3
aspartic acid
COOH CH2 CH2 CH COOH
-cetoglutaric acid
COOH CH2 CO COOH + NH3
glutamic acid
NH2
oxaloacetic acid
aspartic acid
NH2
191 V nguyn tc, mi amino acid u c th c tng hp bng con ng ny t cc acid tng ng. Nhng trong t bo ch c 2 enzyme l glutamate dehydrogenase v pyruvate dehydrogenase c hot mnh thc hin xc tc loi phn ng trn, cn cc enzyme khc khng c kh nng xc tc cho nn trong thc t ch c glutamic acid v alanin l 2 amino acid c tng hp bng con ng ny. 11.2.2. Amide ha T 2 loi amino acid l aspactic acid v glutamic acid do c 2 nhm carboxyl nn c th c amide ha to amino acid mi, dng amide ca aspactic acid v glutamic acid l asparagine v glutamine
COOH CH2 CH COOH NH2 O = C CH2 CH COOH NH2
+ NH3
Asparagine
NH2
Aspartic acid
COOH CH2 CH2 CH COOH NH2 + NH3 O = C CH2 CH2 CH COOH NH2
Glutamine
NH2
Glutamic acid 11.2.3. Tng hp amino acid nh ATP Qu trnh tng hp amino acid nh ATP xy ra qua 2 giai on - NH3 + ATP AMP ~ NH2 + P - P y l phn ng hat ha nhm NH2 nh ATP. AMP ~ NH2 thc hin phn ng chuyn v amine cho ceto acid to amino acid tng ng AMP ~ NH2 + R C COOH O AMP + R CH COOH NH2
Thc cht ng hng ny cng l hnh thc amine ha cc ceto acid nhng khng s dng cc dehydrogenase m s dng ATP.
192 11.2.4. Chuyn v amine Nh trnh by trn (Mc 11.1.2.3) amino acid c th b phn gii bng con ng chuyn v amine ng thi vi vic tng hp mt amino acid khc. Nh qu trnh ny m thnh phn cc amino acid lun c i mi ph hp vi nhu cu ca c th trong qu trnh sng. 11.2.5. Oxim ha mt s vi sinh vt v thc vt c kh nng c nh Nit t do qu trnh c nh m. Qua qu trnh c nh N2, NH2OH c hnh thnh lm nguyn liu cho qu trnh tng hp amino acid theo cch oxim ha. Ngoi ra mt s vi sinh vt v thc vt cn c qu trnh kh nitrat (NO3-) thnh ammoniac (NH3). Trong qu trnh bin i theo ng hng ny NH2OH c to thnh trc khi to NH3. NH2OH lm nguyn liu tng hp amino acid bng cch oxim ha. Qu trnh oxim ha xy ra qua 2 giai on - Cc ceto acid kt hp vi NH2OH to nn oxim tng ng R C COOH O Ceto acid + NH2OH Oximase R C COOH NOH Oxim + H2O
193 11.3.1. Cc thnh phn tham gia tng hp protein 11.3.1.1. Nucleic acid Tham gia vo qu trnh tng hp protein c cc loi nucleic acid vi cc chc nng khc nhau - DNA: mang thng tin v cu trc phn t protein theo dng m ha. Mi protein c m ha trn 1 on DNA, l gen. - RNAm: lm nhim v truyn thng tin v cu trc phn t protein t gen sang chui polypeptide. - RNAt: lm nhim v vn chuyn cc amino acid t cc vng trong t bo n ribosome tin hnh tng hp chui polypeptide ti . ng thi nhn bit v tr b ba m ha amino acid trn RNAm t amino acid vo ng v tr ca n trn chui polypeptide. - RNAr: cng vi protein, RNAr cu to nn ribosome, ni thc hin qu trnh tng hp chui polypeptide. 11.3.1.2. Cc enzyme Tham gia xc tc qu trnh tng hp protein, c nhiu loi enzyme - Aminoacyl-adenilat-synthetase l enzyme xc tc qu trnh hat ha amino acid, phn ng gn amino acid vo RNAt. - Transpeptidase: xc tc phn ng to lin kt peptide ni cc amino acid li thnh chui polypeptide v chuyn dch chui polypeptide trong ribosome t v tr P sang v tr A. - Translocase: l enzyme xc tc qu trnh di chuyn ca ribosome trn RNAm. Ngoi cc enzyme chnh ny cn c enzyme ct amino acid m u ra khi chui polypeptide, enzyme xc tc s to cc cu trc khng gian ca protein 11.3.1.3. Nng lng Qu trnh tng hp protein cn nng lng. Nng lng cung cp cho qu trnh ny l ATP v GTP. - ATP cung cp nng lng cho giai on hat ha amino acid. - GTP cung cp nng lng cho giai on tng hp chui polypeptide ribosome. 11.3.1.4. Nguyn liu Nguyn liu tng hp protein l cc amino acid. Trong s cc amino acid c loi amino acid m u l methionine Eucariote v formyl methionine Procariote.
194 11.3.1.5. Ribosome Ribosome l ni tin hnh tng hp chui polypeptide. Thnh phn ribosome gm protein v RNAr. Cu trc ribosome gm 2 tiu th: tiu th ln v tiu th b. Trong ribosome c 2 vng hat ng: vng A l ni tip nhn cc amino acid mi cn vng P l ni to nn chui polypeptide. tiu th b cha mt loi RNAr, trn phn t RNAr ny c 1 on c thnh phn cc nucleotide tng ng b sung vi on khng m ha trn RNAm. Nh khi bt u qu trnh tng hp, RNAm n gn vo ribosome v t ng b ba m u ca n vo v tr P nh s lin kt gia on khng m ha trn RNAm vi on b sung trn RNAr. 11.3.1.6. Cc yu t tham gia tng hp protein * Yu t m u. l nhng phn t protein vi chc nng tham gia vo vic kch thch s m u trong qu trnh tng hp chui poplypeptide.
Procariote Yu t IF-1 IF-2 Chc nng Kch thch hat ng ca IF2, IF3 Lm d dng qu trnh kt hp f.Met-RNAt vi tiu th b 30S Gn vi tiu th b 30S, ngn khng kt hp vi tiu th ln 50S Yu t eIF-1 eIF-2 Eucariote Chc nng Gn vi RNAm Lm d dng s kt hp Met-RNAt vi tiu th b 40S Kt hp vi tiu th b 40S Kt hp vi m ca RNAm Kt hp vi RNAm Tch ri cc yu t khi u khi 40S v kt hp vi 60S Tch ribosome thnh 2 tiu th. 80S
IF-3
eIF-3
eIF-6
195 - EF-Tu gip cho RNAtAa n gn vo v tr A ca ribosome. - EF-Ts gip s gii phng GDP khi phc EF-Tu-GDP. - EF-G xc tc s di chuyn ca ribosome trn RNAm theo chiu 5-3. 11.3.2. Tng hp chui polypeptide ti ribosome 11.3.2.1. Giai on hat ha amino acid tham gia vo qu trnh tng hp protein cc amino acid phi c hat ha v gn vo RNAt. Qu trnh ny xy ra hai phn ng, c xc tc bi enzyme aminoacyl-adenylat-synthetase [AMP ~ amino acid] E + P-P Trong phn ng th nht ny amino acid kt hp vi ATP to ra amino acid-AMP v gii phng pyrophosphat (P-P). Aminoacid-AMP khng trng thi t do m gn vi enzyme to phc linh ng Enzyme Amino acid + ATP [AMP ~ Amino acid] E + P-P RNAt mang amino acid s di chuyn n ribosome thc hin qu trnh tng hp chui polypeptide . 11.3.2.2. Giai on m u Tham gia vo giai on m u c cc yu t m u. procariote yu t m u l IF-1, IF-2, IF-3, cn Eucariote yu t m u l eIF-1, eIF-2, eIF-3. Nng lng cung cp cho giai on m u l GTP. c bit thc hin giai on tng hp nn amino acid m u cn c RNAt mang amino acid m u. procariote amino acid m u l mt loi methionine b bin i thnh dng formyl methionine. H2N CH COOH (CH2)2 S CH3
Methionine
CHO NH CH COOH
Formyl ha
(CH2)2 S
Formyl Methionine
CH3
Tham gia vn chuyn formyl methionine v methionine l 2 loi RNAt c cng b ba i m l UAC tng ng b sung vi m m u
196 AUG trn RNAm. Nh vy, RNAt mang formyl methionine vo m u qu trnh tng hp chui polypeptide, cn vic vn chuyn methionine a vo thnh phn chui polypeptide ch xy ra khi trn RNAm c b ba m ha methionine AUG. Eucariote amino acid m u l methionine nn RNAt vn chuyn methionine va lm nhim v m u nu gii m cho b ba m u AUG, va lm nhim v a methionine vo tham gia thnh phn chui polypeptide nu gii m cho b ba AUG nm cc v tr khc v tr m u. Giai on m u c thc hin bi s tch ribosome thnh 2 tiu n v ( procariote l 50S v 30S, cn Eucariote tng ng l 60S v 40S). Tip theo tiu n v b lin kt vi yu t m u IF3 to phc I (IF3 -30S). ng thi RNAt mang amino acid m u (f.Met hay Met) gn vi GTP, yu t m u IF2 to phc th II l (RNAtGTP-IF2). Tip theo phc I v phc II kt hp li vi nhau ng thi RNAm n gn vo tiu th b ca t hp trn. on khng m ha trn RNAm gn b sung vi mt on trn RNAr ca tiu th b nh t b ba m u ca RNAm vo ng v tr P ca tiu th ln khi tiu th b n gn vo phc trn. Cui cng t hp (30S-IF3-RNAt-GTP-IF2-RNAm) gn vo tiu th ln, khi phc li ribosome v gii phng cc yu t m u, GDP v H3PO4. Kt qu ca giai on ny l to nn phc m u, trong RNAt amino acid m u gn vo m m u ca RNAm nm v tr P ca ribosome
197
RNAm
S ca giai on m u chui polypeptide Eucariota 11.3.2.3. Giai on ko di chui polypeptide Sau khi phc m u c to nn, qu trnh tng hp chui polypeptide bt u tin hnh. Tham gia giai on ko di chui c cc yu t ko di (EF procariote, eEF Eucariote) GTP cung cp nng lng, cc enzyme, cc amino acid-RNAt v phc h m u. Qu trnh ko di chui polypeptide xy ra theo trt t cc b ba trn RNAm k t sau b ba m u, theo chiu 5-3. ng vi cc b ba cc RNAt tng ng mang cc amino acid ca n trong phc hp aminoacidRNAt n gn ng v tr bng cch nhn bit gia b ba m ha ca RNAm vi b ba i m ca RNAt theo nguyn l b sung. Bng cch t ng v tr cc amino acid trn chui polypeptide. M u giai on ko di chui, amino acid-RNAt mang amino acid u tin n gn vo v tr A ca ribosome ang b trng nh to lin kt b sung gia b ba m ha trn RNAm vi b ba i m ca RNAt. Sau khi phc hp amino acid-RNAt gn vo v tr A ca ribosome, amino acid m u v tr P c tch khi RNAt ca n v chuyn sang v tr A lin kt vi amino acid bng lin kt peptid. Qu trnh c xc tc bi peptidyl Transferase. Nh vy v tr P ch cn RNAt khng mang amino acid cn v tr A c RNAt mang 2 amino acid. Bc
198 tip theo l nh locaferase xc tc ribosome trt trn RNAm theo chiu 5-3 mt on 3 nucleotide. Kt qu l t hp RNAt mang 2 amino acid chuyn sang v tr P cn v tr A ca ribosome li b trng nh phc h m u v kt thc vic ni di thm 1 amino acid vo chui polypeptide. Cc amino acid tip theo vo ni di chui cng c tin hnh qua cc bc nh vi amino acid th nht trn. Th t cc b ba trn RNAm quy nh trnh t cc amino acid tng ng vo tham gia qu trnh ni di chui polypeptide. Nh vy trt t cc b ba trn RNAm quyt nh trt t cc amino acid trn chui polypeptide.
RNAtAla + GTP+ EF
Trans peptidase
S giai on ko di chui 11.3.2.4. Giai on kt thc s tng hp chui polypeptide Qu trnh ko di chui s ngng khi gp tn hiu kt thc. Tn hiu kt thc l b ba kt thc. Khi b ba kt thc ca RNAm (trn mt RNAm c 1 trong 3 b ba UAG, UGA v UAA) nm vo v tr A ca ribosome. S xut hin 1 trong 3 b ba trn, qu trnh tng hp chui polypeptide
199 c kt thc do cc b ba ny khng m ha amino acid nn qu trnh ko di chui b ngt qung, chui polypeptide c tng hp b tch khi RNAt cui cng m khng c RNAt tip gn vo nn c gii phng ra khi ribosome v kt thc qu trnh tng hp. Tham gia vo qu trnh kt thc c yu t gii phng RF lm nhim v nhn bit m kt thc v gii phng chui polypeptide ra khi ribosome. 11.3.3. Hon thin phn t protein Chui polypeptide c tng hp ti ribosome phi qua nhiu bin i mi tr thnh phn t protein hon thin. Trc ht methionine u chui b ct b nh peptidase xc tc. Sau t cc nhm chc trn cc amino acid ca chui hnh thnh cc lin kt ni phn t to nn protein c cc mc cu trc khc nhau. Trc ht t chui polypeptide lin kt hydro c hnh thnh t cc nhm CO v NH ca cc amino acid to nn cu trc bc II ca protein. T protein bc II cc lin kt disulfua, lin kt ion, lin kt k nc to ra lm cho phn t protein c cu trc bc II cun xon to nn phn t protein bc III. T mt s phn t protein bc III cng chc nng c th lin kt vi nhau bng lin kt hydrogen, tng tc Van der Waals to nn protein c cu trc bc IV. Cc phn t protein c hon thin s c a n cc ni s dng thc hin chc nng ca chng trong t bo. 11.3.4. iu ha tng hp protein Qu trnh tng hp protein xy ra trong t bo c iu ha ph hp vi nhu cu ca c th. Khi c th cn loi protein no th qu trnh iu ha t iu chnh cho qu trnh tng hp protein xy ra, ngc li khi khng cn mt loi protein no na th qu trnh tng hp protein b c ch. Cng trnh c gi tr u tin v c ch iu ha tng hp protein do J.Monod v Jacob (1956) xut. Cc tc gi ny a ra thuyt Operon gii thch c ch iu ha tng hp protein. Theo thuyt operon phn t DNA cha nhiu loi gen: - Gen cu trc-cistron,structural gene (S): gen ny m ha phn t protein. Mi operon c th c nhiu gen cu trc m ha cho mt nhm protein c chc nng lin quan nhau nh cc enzyme xc tc mt chui phn ng. - Gen tc ng operator (O). - Gen khi ng promotor (P). Bn cnh mi operon c gen iu ha Regulator (R) vai tr iu ha hot ng ca operon, quyt nh s ng hay m ca operon.
Mi operon chu trch nhim iu ha s tng hp mt nhm protein-enzyme cng tham gia xc tc mt chui phn ng, trong mi protein-enzyme do mt gen cu trc m ha. C nhiu hnh thc iu ha tng hp protein theo operon nh iu ha m tnh, iu ha dng tnh. Trong mi loi trn li c nhiu hnh thc khc nhau nh iu ha bng cch cm ng, iu ha bng cch c ch. 11.3.4.1. iu ha m tnh iu ha m tnh l c ch iu ha m khi khng c phc h c ch bm vo operon th operon m v tng hp protein xy ra. C 2 hnh thc iu ha theo dng ny l iu ha cm ng m tnh v iu ha c ch m tnh. * iu ha cm ng m tnh. in hnh ca dng iu ha ny l hot ng iu ha ca operon lac. Bn cht ca dng iu ha ny l khi trong mi trng c cht cm ng th operon m , qu trnh tng hp protein xy ra. Cht cm ng y l c cht ca cc enzyme do operon kim sot, l lactose. Khi trong mi trng c lactose th operon m v qu trnh tng hp nn cc enzyme tham gia phn gii lactose xy ra. Ngc li khi trong mi trng khng c lactose th operon ng v qu trnh tng hp protein khng xy ra. C ch qu trnh iu ha xy ra nh sau: operon lac c gen khi ng, gen tc ng v 3 gen cu trc Z.Y.A trong - Gen Z: m ha enzyme .galactosidase. - Gen Y: m ha enzyme permease . - Gen A: m ha enzyme transacetylase. Ba enzyme trn tham gia qu trnh phn gii lactose. Gen iu ha tng hp protein c ch. Cht c ch ny nu trng thi t do s c i lc vi operon v bm vo operon lm cho operon b ng. Cn khi c cht cm ng do cht cm ng c i lc vi cht c ch mnh hn operon nn lin kt vi cht c ch to phc khng hat ng. Phc ny khng bm c vo operon nn operon m. Nh vy trong t bo c lactose lm cht cm ng lin kt vi cht c ch do gen iu ha tng hp ra lm cho cht c ch khng bm vo operon, gen khi ng hat ng kch hot RNA polymerase. RNA
201 polymerase s xc tc cho qu trnh sao m cc gen cu trc thnh cc RNAm, t cc RNAm s tng hp ra 3 loi enzyme trn. Ba enzyme xc tc cho qu trnh phn gii lactose. Khi lactose b phn gii ht, khng cn cht cm ng lin kt vi cht c ch nn cht c ch bm vo operon, c ch hot ng ca RNA polymerase, RNA polymerase khng hat ng sao m c nn qu trnh tng hp protein cng khng xy ra.
RNAm
RNAm
* iu ha c ch m tnh. in hnh ca dng iu ha ny l hat ng iu ha ca operon Tryp. Bn cht ca dng iu ha ny l khi trong mi trng c cht ng c ch th operon ng, qu trnh tng hp protein khng xy ra. Cn khi khng c cht ng c ch th operon m, qu trnh tng hp protein xy ra. Cht ng c ch y l sn phm ca cc enzyme do operon kim sot, l Tryptophan. Khi trong mi trng khng c Tryptophan, operon m, qu trnh tng hp cc enzyme tham gia tng hp Tryptophan xy ra. Ngc li, khi trong mi trng c Tryptophan, operon ng, qu trnh tng hp cc enzyme khng xy ra. C ch iu ha xy ra nh sau. Operon Tryp c 5 gen cu trc m ha cho 5 enzyme tham gia qu trnh tng hp Triptophan trong t bo: Tryp E, Tryp D, Tryp C, Tryp B v Tryp A. Gen iu ha tng hp protein c ch. Khi trong t bo c Tryptophan ng vai tr cht ng c ch th cht c ch kt hp vi cht ng c ch to phc hat ng. Phc ny c i lc vi operon nn bm vo operon lm cho operon khng hot ng, RNA-polymerase khng sao
202 m nn khng c cc RNAm cho qu trnh tng hp protein, tng hp protein-enzyme khng xy ra. Khi trong t bo khng c Triptophan, cht c ch do gen iu ha tng hp ra khng c i lc vi operon nn khng bm vo operon, RNApolymerase khng b c ch nn xc tc cho qu trnh sao m t cc gen cu trc to ra cc RNAm tng ng. T cc RNAm tin hnh qu trnh tng hp protein to nn cc protein-enzyme.
RNAm
RNAm
11.3.4.2. iu ha dng tnh iu ha dng tnh l c ch iu ha tng hp protein m khi c phc h c ch bm vo operon th operon m, qu trnh tng hp protein xy ra. Khi khng c phc h c ch bm vo operon th operon ng, qu trnh tng hp protein dng li. C bn ca qu trnh ny l c c ch iu ha ngc hnh thc iu ha m tnh phn tch trn.
203
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc. H Ni.
204
Chng 12
Adenine
Xanthin
(3)
(2)
Guanine
Allantoic acid
(4)
Ure +glyoxylic acid Phn ng 1 v 2 do enzime desaminase xc tc, phn ng 3 do xanthineoxydase v phn ng 4 do allantoicase xc tc.
205
12.1.4. Phn gii base pyrimidine Cc base pyrimidine b phn gii to nn sn phm cui cng l NH3, CO2, .amino isobutyric acid v alanine.
Cytosine H2O Thymine NH3 Uracil Dihydro Uracil NADPH2 NADP Dihydro Thymine H2O H2O + alanine CO2 + NH3
NADPH2 NADP
CO2, NH3 to ra trong cc qu trnh bin i trn c thi ra ngoi, cn alanine v .aminoisobutyric acid tip tc bin i nh cc amino acid khc.
glycine formate
N-H
glutamine
Trong qu trnh tng hp khung purine s xy ra ng thi c qu trnh tng hp nucleotide. Tm tt kt qu qu trnh nh sau: Riboso5P + 2.glutamine + glycine + CO2 + 2 formate + aspactic acid + H2O inosinic acid T inosinic acid s to nn GMP v AMP - Inozinic acid + aspactic acid + GTP AMP + fumaric acid GDP + Pv - Inozinic acid + NAD + ATP + NH3 GMP + NADH2 + AMP + Pv
206
Ngoi ra, cc nucleotide purine cn c th c tng hp trc tip t base purine v phosphoriboso-pyrophosphate (PRPP) Adenine + PRPP AMP + P-P Guanine + PRPP GMP + P-P
NH3 CO2
Asparic acid
N
Qu trnh tng hp nucleotide pyrimidine xy ra qua cc giai on sau: CO2 + NH3 + ATP carbamyl-P Carbamyl-P + Aspactic acid Orotic acid Orotic acid + Riboso5P UMP CMP TMP. Cc nucleotide pyrimidine cn c tng hp trc tip t base nit pyrimidine vi PRPP Uracil + PRPP UMP + P-P Thymine + PRPP TMP + P-P Cytosine + PRPP CMP + P-P
207
- Ti bn gin on. L qu trnh tng hp DNA t 1 phn t DNA gc to ra 2 phn t DNA con c cc on mi tng hp v cc on c ca DNA gc xen k. Hai hnh thc ti bn trn t ph bin. - Ti bn bn bo th. y l hnh thc tng hp DNA t 1 phn t DNA gc to ra 2 phn t DNA con, trong mi phn t DNA con mt chui ly t DNA gc v mt chui mi tng hp. Hnh thc ny c Meselson v Stahl pht hin nm 1958 bng thc nghim nui cy E.coli. Trc ht E.coli c nui cy trong mi trng ch cha 15N (Nit nng) nn DNA c tng hp nn ch cha 15N s to nn phn t DNA c t trng cao hn DNA thng. Sau chuyn E.coli vo mi trng cha 14 N (Nit thng) v theo di, phn tch cc th h DNA mi c to ra bng phng php li tm phn on vi CSCl. Qua kt qu phn tch li tm cho thy th h th nht 100% phn t DNA dng lai, mt chui cha 15N v 1 chui cha 14N. th h th 2 c 50% dng lai v xut hin 50% dng 14N. iu chng t c ch ti bn DNA l dng bn bo th. 12.4.1. Cc yu t tham gia ti bn DNA - DNA khun. tng hp phn t DNA mi cn c phn t DNA lm khun. DNA va lm chc nng khun va tham gia trong sn phm ca qu trnh tng hp. - Nguyn liu. tng hp DNA mi cn c cc nguyn liu. Nguyn liu l cc desoxy Ribonucleotide Triphosphate (dATP, dGTP, dCTP, dTNP) dTMP va lm nguyn liu va cung cp nng lng cho qu trnh tng hp DNA mi. - Enzyme. Tham gia xc tc qu trnh ti bn DNA c nhiu loi enzyme + DNA-polymerase, + Topoisomerase, + Helicase, + DNA-ligase. - Protein. C nhiu loi protein tham gia vo qu trnh ti bn DNA vi chc nng h tr, kch thch + Protein bm si n SBS, + Protein DnaA, + Protein DnaB, + Protein DnaG.
208
12.4.2. C ch ti bn DNA procariote 12.4.2.1. Giai on m u - Protein DnaB lm nhim v m xon DNA bng cch phn hy cc lin kt hydrogen gia 2 chui, tch 2 chui ra to nn chc ti bn. - Protein SBS n gn vo chc ti bn. - Primase xc tc s to RNA mi b sung vo chui khun 3-5. 12.4.2.2. Giai on ko di * Tng hp chui sm - Trn chui khun 3-5 sau khi to on RNA mi, cc nucleotide tip tc n gn vo u 3-OH ca chui theo nguyn tc b sung vi chui lm khun nh enzyme DNA-polymerace III xc tc. - Chui sm c tng hp lin tc, tho xon n u cc nucleotide t do trong mi trng t bo tng ng b sung vi cc nucleotide trn chui khun ln lt n gn vo u 3-OH bng cch to lin kt phosphodiester vi nucleotide cui cng u 3. ng thi pirophosphate c tch ra. * Tng hp chui mun Trn chui khun 3-5 ca DNA khun, chiu tho xon v chiu tng hp ngc nhau nn qu trnh tng hp khng din ra lin tc m to ra cc on okazaki ngc chiu vi chiu pht trin ca chc ti bn. Mi on okazaki c RNA mi ring c tng hp nh primase. Mi c tng hp b sung vi chui khun 5-3 v ngc chiu tho xon. Qu trnh tho xon xy ra c mt on khong 300 nucleotide mi tng hp RNA mi theo chiu ngc li. Xc tc cho qu trnh tng hp chui mun l phc hp protein c tn l primosom. Primosom di chuyn trn chui khun 5-3 v tin hnh tng hp on RNA mi nh primase sau tng hp tip on DNA b sung vo chui khun nh DNA-polymerase to nn on Okazaki. Sau khi on Okazaki hon chnh, RNA mi c tch ra nh DNApolymerase I sau thay vo v tr on RNA mi l on DNA tng ng. Sau cng nh DNA-ligase ni 2 on Okazaki li vi nhau. 12.4.2.3. Giai on kt thc Qu trnh ko di c tip din cho n khi ht phn t DNA khun. Kt qu t 1 phn t DNA khun to ra 2 phn t DNA mi, trong mi phn t DNA mi c 1 chui mi c tng hp t cc nucleotide trong mi trng, cn mt chui l ca DNA khun.
209
12.4.3. Ti bn DNA Eucariote Eucariote qu trnh ti bn DNA c bn ging procariote nhng cng c mt s c trng ring. - Trn mt phn t DNA khun qu trnh ti bn xy ra ng thi nhiu im. - Vn tc ti bn chm hn procariote + procariote vn tc 500 nucleotide/S. + Eucariote vn tc 50 nucleotide/S. - Mt s enzyme khc procariote + DNA polymerase , + DNA polymerase , + DNA polymerase , + DNA polymerase .
210
Tiu n v
S lng 2 1 1 1 1
Chc nng Nhn bit v tr m u To lin kt P-diester Gn DNA khun Cha r Nhn bit chui lm khun v im m u
* Yu t Rho (): Rho l mt loi protein tham gia vo qu trnh kt thc tng hp RNA. 12.5.2. C ch sao m 12.5.2.1. Giai on m u Bc vo giai on m u RNA-polymerase tch yu t ra khi enzyme. Li enzyme tin hnh m xon DNA. Yu t nhn bit bit chui lm khun v im m u nh cc tn hiu trn promotor. Hai chui DNA tch ra 1 on 30 nucleotide to nn vng sao m. Chui n ca DNA (chui 3-5) nhn 1 nucleotide gn b sung vo nucleotide m u trn DNA. Tip theo nucleotide th 2 n gn vi nucleotide u bng lin kt phosphodiester v to lin kt b sung vi nucleotide trn chui khun. Sau khi lin kt phosphodiester u tin ny c to ra, yu t tch khi vng sao m v kt thc giai on m u. 12.5.2.2. Giai on ko di chui Nh li enzyme cc nucleotide trong mi trng n ko di chui theo nguyn tc b sung vi cc nucleotide trn chui khun DNA. Qu trnh ko di chui xy ra rt phc tp gm nhiu phn ng lin hon to ra s n nh ca vng m xon. Qu trnh xy ra theo trnh t sau: - Tho xon trn DNA khun u 3 chui khun. - Ko di thm 1 nucleotide trn chui RNA. - Tho xon kp lai DNA-RNA u 5. - ng xon trn DNA khun u 5.
211
Qu trnh c din ra theo chu k nh li enzyme xc tc cho n khi gp tn hiu kt thc. 12.5.2.3. Giai on kt thc C 2 kiu kt thc: kt thc nh yu t Rho v kt thc khng nh yu t Rho. - Kt thc nh yu t Rho: trn b mt ca mt s v tr kt thc c loi protein Rho. Rho di chuyn trn RNA mi c tng hp v i ti vng sao m, Rho lm nhim v tch xon lai DNA-RNA, gii phng RNA v kt thc qu trnh sao m. - Kt thc khng cn yu t Rho: Trn RNA c 1 on c cu trc ngc chiu (palindrome) khi sao m to ra vng palindrome, vng ny s to lin kt kp hnh thnh cu trc ci kp tc nn lm ngng qu trnh sao m. 12.5.3. Qu trnh trng thnh ca RNA Phn t RNA c sao t DNA l proRNA. T proRNA phi qua qu trnh bin i phc tp mi to RNAm. 12.5.3.1. Gn m vo u 5 ProRNA cha c m nn trc ht cn gn thm m vo u 5 ca Pro-RNA. M c tng hp sn trong nhn. M c gn vo u 5 bng lin kt anhydric acid vi nhm Triphosphate ca ProRNA ch khng gn vo u 3 nh qu trnh ko di chui. 12.5.3.2. Gn ui vo u 3 Cng nh m, ui ca RNAm khng m ha trong gen m c tng hp ring trong nhn. ProRNA cha c ui. ui c ni vo vi ProRNA u 3 nh polyA-polymerase. 12.5.3.3. Ct b cc on Intron trn proRNA. Trn Pro-RNA c cc on khng m ha amin acid (Intron I) cho nn to ra RNAm cn ct b cc on I v ni cc on m ha (ExonE) li. tn hiu di truyn c truyn t chnh xc, s ct ni cn c chnh xc cao v ch cn ct sai 1 nucleotide s lm thay i ton b cc m di truyn pha sau v tr ct. Gia cc on E v I c cc trnh t nucleotide c trng ging nhau mi pro-RNA. - u 3 ca E pha trc lun l AG, - u 5ca E pha sau lun l G,
212
- u 5 ca I lun l GU, - u 3 ca I lun l G. Trong Intron c mt on c vai tr quan trng trong c ch ct ni ca pro-RNA. l v tr tch nhnh. Qua v tr ny, di tc ng ca enzyme ct. Cc Intron b ct b ra v cc Intron ni li vi nhau. Kt qu ca qu trnh bin i trn to nn phn t RNAm trng thnh tham gia vo qu trnh dch m.
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc. H Ni.
213
Chng 13
214
Qu trnh chuyn ha trn c vai tr quan trng c i vi sinh vt t dng ln sinh vt d dng. sinh vt t dng ngun cht hu c s cp do quang hp to ra l glucid, trc ht l glucose. T ngun saccharide , nh s chuyn ho tng h mi to ra c cc cht hu c m c th cn n nh lipid, protein, nucleic acid. sinh vt d dng s dng nhng cht hu c c sn trong thc n to nn cc cht c trng cho c th. T cc cht protein, lipid c trong thc n qua qu trnh bin i s kin to nn nhng cht c trng cho c th. Do thnh phn thc n khng th c y i vi nhu cu ca c th cho nn trong qu trnh ng ha vic chuyn ha nhm cht ny thnh cht hu c khc rt cn thit cho c th.
215
AlPG
Pyruvic acid
Acetyl-CoA
Glycero-P
Lipid
216
Ribuloso5P
Erylozo4P Erytroso4P
Shikimic acid
APEP Ser
Gly, Cys
APG
Pyruvic acid
His
Asp
Glu
Protein
Arg, Pro
217
218
Acid bo Acetyl-CoA Oxalo acetic acid AsP Tre, Met, Ile, Cys -Ceto glutaric acid Glu
Pyruvic acid APEP Ser Gly, Xyl Phe Protein Ala, val, leu
Arg, Pro
219
V mi quan h m nhiu nh nghin cu cho rng s tng hp protein l s cp cn s tng hp nucleic acid l qu trnh th cp lm nhim v tham gia vo qu trnh tng hp protein. Trong qu trnh phn gii protein vi s tham gia ca ATP to nn cc nucleotide-peptid. Cc phn t ny lai to nn nhng protein mi lm i mi thnh phn cc protein trong c th. ng thi s tng hp protein cng cn cc nucleotide triphosphat lm ngun nng lng (ATP, GTP).
Ti liu dch
1. Musil J.G., Kurz .K., Novakava .O. 1982 Sinh ha hc hin i theo s . Nxb Y hc. H Ni.