You are on page 1of 189

Trng i hc khoa hc x hi v nhn vn Khoa trit hc B mn lgic hc

Gio trnh Lgc hc i cng

H ni - 2007 Trng i hc khoa hc x hi v nhn vn Khoa trit hc B mn lgic hc

Gio trnh Lgc hc i cng tp th tc gi: ts. Nguyn thy vn ts. Nguyn anh tun

H ni - 2007

Bi 1 Nhp mn lgc hc 1. i tng ca lgc hc 1.1. c th ca lgc hc nh l khoa hc Tn gi Lgc hc c ngun gc t mt t c Hy lp l Logos vn c hai ngha: Th nht, l t, li ni, cu, quy tc vit; Th hai, l t tng, ngh, s suy t. Xut hin trong trit hc c i nh l tng th thng nht cc tri thc khoa hc v th gii, ngay t thi c lgc hc c xem l hnh thc c th, hnh thc duy l ca trit hc - phn bit vi trit hc t nhin v o c hc (trit hc x hi). Cng pht trin, lgc hc cng tr thnh b mn phc tp. V th, nhng giai on lch s khc nhau cc nh t tng nh gi khc nhau v n. Mt s ngi coi lgc hc l mt phng tin k thut - cng c thc tin ca t tng (b cng c). Nhng ngi khc li coi n l mt ngh thut c bit - ngh thut suy ngh v lp lun. Nhng ngi khc na li thy n nh l mt kiu h iu chnh - tng th cc quy tc, quy nh v chun mc ca hot ng tr c (b quy tc). Thm ch tng c c hnh dung n nh mt th y khoa c th - phng tin lm lnh mnh l tnh. L gch hc l mt khoa hc c th bi khch th ca n l t duy. y l khoa hc v t duy. Tuy nhin, t duy li l khch th nghin cu khng ch ca ring mt lgc hc, m cn ca nhiu khoa hc khc nh : trit hc, tm l hc, sinh l hc thn kinh cp cao, iu khin hc, ngn ng hc v .v.. Vy L gch hc nghin cu t duy khc cc ngnh khoa hc khc cng nghin cu t duy ch no? Trit hc vi b phn quan trng l nhn thc lun nghin cu t duy trong tng th nhm gii quyt vn trit hc c bn l quan h ca t duy con ngi vi th gii xung quanh, tri thc ca con ngi v n c ng tin cy hay khng.

Tm l hc nghin cu t duy nh mt trong cc qu trnh tm l chng hn cm xc, ch, v. v., vch ra s tng tc ca t duy vi cc qu trnh y, phn tch cc ng c thc y hot ng t tng ca con ngi, lm r nhng nt c th ca t duy tr em, ngi ln, nhng ngi tm l bnh thng v ca c nhng ngi c cc lch lc tm l. Sinh l hc hot ng thn kinh cp cao nghin cu cc qu trnh vt cht, sinh l din ra v cc bn cu i no, vch ra cc tnh quy lut ca cc qu trnh y, cc c ch sinh - l - ho ca chng. iu khin hc vch ra nhng tnh quy lut chung ca hin tng iu khin v lin h trong c th sng, trong cc thit b k thut, nht l trong t duy con ngi, phn t duy trc ht gn vi hot ng iu khin. Ngn ng hc ch ra mi lin h cht ch ca t duy vi ngn ng, s thng nht v khc bit ca chng, s tng tc ca chng vi nhau, vch ra cc phng thc th hin t tng nh cc phng tin ngn ng. Cn lgc hc xem xt t duy di gc chc nng v cu trc ca n, t pha vai tr v ngha ca t duy nh l phng tin nhn thc nhm t ti chn l, t s phn tch cu trc t duy v cc mi lin h gia cc b phn ca n. l i tng ring, c th ca lgc hc. V th, c th nh ngha lgc hc l khoa hc v cc hnh thc v cc quy lut ca t duy ng n dn n chn l. 1.2. T duy vi t cch l khch th ca lgc hc T duy l h thng hu c c nhng tin v iu kin xut hin ca n, c cu thnh t nhng b phn lin h vi nhau. Trc ht, cn thit phi nu c trng chung ca t duy vi t cch l khch th ca lgc hc. Mt cch chung nht: T duy l s phn nh gin tip v khi qut hin thc khch quan vo u c con ngi, c thc hin bi con ngi x hi trong qu trnh hot ng thc tin ci bin th gii xung quanh.

Th nht, nh ngha trn cho bit, cc t tng sinh ra trong u c con ngi khng phi mt cch tu v tn ti khng phi t n, m phi c th gii hin thc lm c s tt yu, chng ph thuc vo th gii y, c xc nh bi hin thc y. Th hai, nh ngha nu trn vch ra tnh cht ph thuc c th ca t duy vo hin thc. T duy l phn nh ca hin thc, tc l s ti to ci vt cht trong ci t tng. C. Mc ch r: ci nim chng qua ch l ci vt cht c em chuyn vo u c con ngi v c ci bin i trong 1. V nu nh bn thn hin thc mang tnh h thng, tc l cu thnh t tp hp v lng cc h thng khc nhau, th t duy l h thng phn nh ton din, trong nhng yu t ca n cng lin h v tng tc vi nhau mt cch xc nh. Th ba, nh ngha ch ra phng thc phn nh - khng phi l trc tip nh cc gic quan, m gin tip trn c s nhng tri thc c. khng phi l s phn nh i tng ring r, m l s phn nh c tnh cht khi qut, bao hm tp hp cc thuc tnh bn cht ca i tng. Th t, nh ngha xc nhn c s trc tip v gn gi nht ca t duy: khng phi l bn thn hin thc nh n vn c, m l s bin i, ci bin n bi con ngi trong qu trnh lao ng - l thc tin x hi. L s phn nh ca hin thc, t duy ng thi c tnh tch cc. N l phng tin nh hng con ngi trong th gii xung quanh, l iu kin v kt qu ca tn ti ngi. Xut hin trn c s hot ng lao ng sn xut vt cht ca con ngi, t duy tc ng tr li hot ng . Trong qu trnh ny t duy t ci t tng li bin thnh ci vt cht (i tng ho), ho thn vo nhng vt phm lao ng ngy cng phc tp v a dng. T duy dng nh sng to ra thin nhin th hai. V nu nh nhn loi trong sut thi k sinh sng trn tri t c th lm thay i cn bn din mo ca hnh tinh, chim lnh b mt v nhng lp su ca n, nhng khong khng v i dng bao la, my chc nm gn y li bay vo v tr, th vai tr quyt nh l thuc v t duy con ngi.

C. Mc, Ph. nghen: Ton tp, t. 23, Nxb. Chnh tr quc gia, H ni, 1993, tr. 35. 5

ng thi t duy khng phi n gin l kh nng phn nh nht thnh bt bin, khng phi l tm gng phn chiu gin n v th gii. N t thn bin i v pht trin khng ngng. Chnh y th hin s tham gia ca t duy vo s tng tc ph bin nh l ci ngun tin ho ca V tr. T trng thi ban u cha pht trin, mang tnh vt th - biu tng, n cng ngy cng tr nn l s phn nh gin tip v khi qut (cng tru tng). Th gii t tng ngy cng chn chn, phong ph v giu c thm ln. T duy cng thm nhp su thm vo nhng b mt ca V tr, cun ht vo qu o ca mnh lp rng hn cc i tng hin thc. Cc ht nh hn ca to nh th gii v nhng b phn c quy m ngy mt ln hn ca V tr ln lt chu l mnh trc t duy. Cc kh nng phn nh ca n cng ngy cng mnh ln v trng thnh nh s dng cc thit b k thut mi ngy mi mi - cc dng c nh knh hin vi in t, my gia tc, knh thin vn t trn mt t v trn v tr, v. v.. n mt trnh pht trin nht nh t duy t nhin ca con ngi dng nh vt ln thnh tr tu nhn to, t duy my. 1.3. Mi quan h gia t duy v ngn ng T duy con ngi nh l h thng phn nh lun gn lin, thng nht hu c vi ngn ng. Ngn ng l hin thc trc tip ca t duy, l s vt cht ho ca n vo li ni v ch vit. Nu ton b hin thc khch quan l ngun gc ca ni dung t duy, th ton b ngn ng l phng tin chuyn ti ni dung . Ngn ng xut hin cng vi x hi trong qu trnh lao ng v t duy. C. Mc v Ph. nghen nhn xt: Ngay t u tinh thn phi chu mt iu bt hnh l b vy bn bi vt cht th hin y di hnh thc nhng lp khng kh chuyn ng, nhng m thanh, ni tm li l th hin di hnh thc ngn ng. Ngn ng cng tn ti xa nh thc; ngn ng l thc hin thc, thc tin2. Tin sinh hc ca n l nhng phng tin m thanh giao tip vn c ng vt bc cao. Cn ngn ng i vo cuc sng chnh bi nhu cu nhn thc ca con ngi v th gii xung quanh v nhu cu giao tip vi nhau.

C. Mc, Ph. nghen, H t tng c. Tp I. C. Mc, Ph. nghen: Ton tp, t.3, Nxb. Chnh tr quc gia, H ni, 1995, tr. 39. 6

Ngn ng l h thng tn hiu ton din th hin cc t tng - u tin di dng cc t hp m thanh, sau di dng cc k t. Ngn ng gi vai tr l phng tin thu nhn v cng c cc tri thc, lu gi v truyn li chng cho nhng ngi khc. Tuy nhin, s thng nht ca t duy v ngn ng khng loi tr nhng khc bit cn bn gia chng. T duy mang tnh cht ton nhn loi. N thng nht tt c mi ngi khng ph thuc vo trnh pht trin x hi ca h, vo ch , vo chng tc, dn tc, v th x hi. N c cu trc thng nht, nhng hnh thc c ngha chung, chu s tc ng ca nhng quy lut chung (nu khng th ngi ta thuc cc chng tc khc nhau trn th gii khng th hiu nhau). Trn tri t tht l nhiu ting ni: c vo 8 nghn. V mi ngn ng u c ngun t vng ring, nhng quy lut cu to c bit, ng php ring. Nhng nhng khc bit y ch mang tnh tng i. S thng nht ca t duy tt c mi ngi quy nh c s thng nht xc nh ca tt c cc ngn ng trn th gii. Chng cng c mt s kt cu chung, u c th phn tch c thnh cc t v cc t ghp, chng c kh nng kt hp a dng vi nhau tng ng vi cc quy tc xc nh th hin cc t tng. Ngn ng lun cng pht trin vi s tin b ca x hi, lao ng v t duy. T nhng m thanh ti thiu (c bn), cn cha phn thnh cc m tit n nhng t hp du hiu ngy cng phc tp th hin s phong ph v chiu su ngy cng tng ca cc t tng - l xu hng chung ca s pht trin ny. Kt qu ca nhng qu trnh a dng - sinh thm nhng ngn ng mi v mt i nhng ngn ng c, s tch ra ca mt s ngn ng v s xch li gn nhau hay hp nht ca cc ngn ng, s hon thin v ci bin mt s ngn ng khc - lm nn din mo cc ngn ng hin i ngy nay. Cng nh ch th ca chng l cc dn tc, ngn ng cng c cc trnh pht trin khc nhau. Cng vi cc ngn ng t nhin v trn c s ca chng sinh ra ngn ng nhn to (hnh thc). l nhng h thng tn hiu c bit xut hin khng phi t pht, m c ch to nn, chng hn, bi ton hc. Mt s ngn ng trong s chng gn lin vi t duy my.

Lgc hc bn cnh ngn ng t nhin, cn s dng c ngn ng nhn to, chuyn ngnh - di dng cc biu tng lgc (cc cng thc, cc hnh v, cc bng, cc du ch ci v cc du hiu khc) th hin ngn gn, chnh xc, n ngha cc t tng, cc mi lin h a dng ca chng. 1. 4. Ni dung v hnh thc ca t tng Mi i tng u c ni dung v hnh thc nm trong s thng nht v tng tc vi nhau. Ni dung c hiu l tng th cc b phn v qu trnh lin h vi nhau mt cch xc nh to nn i tng. V d, tng th cc qu trnh trao i cht, cc qu trnh ln ln, pht trin, sinh si l ni dung ca s sng. Cn hnh thc l phng thc lin h cc b phn v qu trnh cu thnh nn ni dung. V d, hnh dng bn ngoi, t chc bn trong ca c th sng. Cc phng thc lin h khc nhau ca vt cht v cc qu trnh l gii cho s a dng v cng ca gii hu c trn tri t. T duy cng c ni dung v cc hnh thc, nhng kh c th. Nu nh ni dung ca cc i tng nm trong chnh chng, th t duy li khng c ni dung ring, khng c sinh ra mt cch tu tin, m vn l h thng phn nh, n khai thc ni dung ca mnh t th gii bn ngoi. Hin thc c phn nh, l ni dung ca t duy. Nh vy, ni dung ca t duy l ton b s phong ph cc t tng v th gii xung quanh, l nhng tri thc c th v th gii y. C t duy kinh nghim thng thng, ln t duy khoa hc l lun nh l phng thc cao nht nh hng con ngi trong th gii, u cu thnh t nhng tri thc nh th. Hnh thc ca t duy hay hnh thc lgc, l kt cu ca t tng, l phng thc lin h cc b phn ca t tng. l ci, m cc t tng cho d khc nhau bao nhiu v ni dung c th, th trong vn tng t nhau. Ci chung trong nhng mnh rt khc nhau v ni dung, kiu nh: mi gio s u l nh khoa hc v sng Hng ra bin ng, chnh l kt cu ca chng. Cc mnh c xy dng theo mt hnh mu thng nht: chng khng nh v mt iu g . V l cu trc lgc thng nht ca chng.

Nhng hnh thc t tng chung v rng nht c lgc hc nghin cu l khi nim, phn on, suy lun, v chng minh. Cng nh ni dung, cc hnh thc ny khng phi do chnh t duy sinh ra, m l s phn nh cc mi lin h cu trc chung gia cc i tng hin thc. c mt quan nim s b v cc hnh thc lgc ca t duy, hy ly vi nhm t tng lm v d. Bt u t nhng t tng n gin c din t bng cc t hnh tinh, cy ci, nh trit hc. D nhn ra l chng rt khc nhau v ni dung: t tng th nht phn nh cc i tng ca gii v c, t tng th hai - cc i tng ca th gii hu c, cn th ba - ca i sng x hi. Nhng chng c im chung: mi trng hp u suy ngm v mt nhm cc i tng nhng du hiu chung v bn cht nht ca chng. Ci cng cn l cu trc c th, hay hnh thc lgc ca chng. Chng hn, khi ni hnh tinh, chng ta m ch khng phi tri t, sao Th, hay sao Ho trong tnh c th v bn sc ring ca n, m tt c cc hnh tinh ni chung. V chng ta li suy ngm v ci lin kt chng vo mt nhm, ng thi phn bit chng vi cc nhm khc nh cc v sao, cc v tinh ca hnh tinh. Cn vi cy ci, chng ta cng khng hiu v mt loi cy, hay mt ci cy c th no, khng phi l cy tre, cy thng, cy bch n..., m l cy ci ni chung nhng nt chung v c trng hn c. Cn nh trit hc - cng khng phi l mt c nhn c th: Hghen, Aristt, Cant, v. v., m l nh trit hc ni chung, in hnh cho tt c cc nh trit hc. Hnh thc t tng nh th c gi l khi nim. Tip tc vi nhng t tng phc tp hn so vi cc v d trc nh: mi hnh tinh quay t Ty sang ng, mi cy ci l thc vt, mt s nh khoa hc khng l nh trit hc. Cc t tng ny cn khc nhau hn na v ni dung. Nhng y cng hin hin mt ci g y chung: mi mt trong chng c ci, m t tng ni v, v ci, m chnh n c ni ln. Kt cu nh vy ca t tng, hnh thc lgc ca n c gi l phn on. Chng ta xt tip nhng t tng cn phc tp hn. Trong lgc hc, trc quan v phn tch cho thun tin chng c trnh by nh sau:

Mi hnh tinh quay t Ty sang ng Sao Ho l hnh tinh. Suy ra, sao ho quay t Ty sang ng. Mi cy ci l thc vt Tre l cy ci. Suy ra, tre l thc vt Nhng t tng va c dn ra ngy cng a dng v phong ph hn v ni dung. Nhng khng v th m loi tr mt s thng nht v kt cu ca chng, ch, mt t tng mi c rt ra t hai phn on lin h vi nhau mt cch xc nh. Kt cu hay hnh thc lgc nh th ca t tng gi l suy lun. Cui cng chng ta cn c th dn ra cc v d v chng minh c s dng cc khoa hc khc nhau, v ch ra l, tuy ni dung khc nhau, nhng chng cng c kt cu chung, tc l mt hnh thc lgc nh nhau. Trong qu trnh t duy, ni dung v hnh thc ca t tng khng tn ti tch ri nhau, m lin h hu c vi nhau. Mi lin h y th hin ch, khng v khng th c cc t tng tuyt i phi hnh thc, cng nh khng v khng th c hnh thc lgc thun tu, phi ni dung. Chnh ni dung xc nh hnh thc, cn hnh thc th khng ch ph thuc vo ni dung, m cn c tc ng ngc tr li n. Ni dung cc t tng cng phong ph, th hnh thc ca chng cng phc tp. Mt khc, vic t tng c phn nh hin thc chn thc hay khng cng ph thuc khng t vo hnh thc (kt cu) ca t tng. Trong hot ng nhn thc, mt ni dung c th c cc hnh thc lgc khc nhau, mt khc, mt hnh thc lgc c th cha ng trong mnh nhng ni dung khng ging nhau. ng ngc nhin l, ton b tri thc phong ph khng k xit m nhn loi tch lu c cho n ngy nay, rt cc u c cha ht trong bn hnh thc c bn - khi nim, phn on, suy lun, chng minh. V th gii cng c cu to chnh l nh vy, bin chng ca tnh a dng v s thng nht ca n l nh vy. Ch c hn mt trm nguyn t ho hc m to hp nn ton b gii t nhin v c v hu c, k c cc hp cht nhn to do con ngi ch ra. T by mu

10

c bn to nn ton b s a sc mu ca hin thc xung quanh. T mt vi chc ch ci ngi ta vit ra v lng cc cun sch, bo ch ca cc dn tc, t vi nt nhc - l tt c cc giai iu ca cuc sng. Tnh c lp tng i ca hnh thc lgc, s khng ph thuc ca n vo ni dung c th ca t tng cn to ra kh nng thun li tru tng ho kha cnh ni dung ca t tng, tnh ton vi cc hnh thc lgc v phn tch chng. Chnh iu quy nh s tn ti ca khoa hc lgc. iu cng gii thch cho tn gi ca mt nhnh ca n - lgc hc hnh thc. Nhng iu hon ton khng c ngha l, dng nh n b lp y bi ch ngha hnh thc, b tch ra khi cc qu trnh hin thc ca t duy v cao vai tr ca hnh thc lm gim ngha ca ni dung. Lgc hc cng l khoa hc mang ni dung su sc. Nhng tnh tch cc ca hnh thc lgc so vi ni dung lm cho vic phn tch n tr thnh cn thit. Tt c cc hnh thc t duy m lgc hc nghin cu c ci chung nht l chng b tc i tnh trc quan v u gn cht vi ngn ng. ng thi chng khc hn nhau c v chc nng, ln v cu trc. S khc nhau ch yu ca chng vi t cch cc kt cu t tng l phc tp ca chng. l nhng trnh cu trc khc nhau ca t duy. Khi nim, trong khi l hnh thc t duy tng i c lp, th tham gia vo phn on nh l b phn cu thnh. Phn on, n lt mnh, trong khi l hnh thc kh c lp, th ng thi cng l b phn hp thnh ca suy lun. Cn suy lun li l phn hp thnh ca chng minh. Nh vy, chng l cc hnh thc khng n gin ng cnh nhau, m l th bc ca nhau. V theo ngha ny chng tng t nh cp cu trc ca vt cht - cc ht c bn, cc nguyn t, cc phn t, v cc vt th. Tuy nhin iu cng hon ton khng c ngha l, trong qu trnh t duy cc khi nim c to nn u tin, t chng lin kt li vi nhau to thnh phn on, ri sau cc phn on kt hp vi nhau mi sinh ra suy lun. Chnh cc khi nim, trong khi l tng i n gin hn c, li c hnh thnh nh l kt qu ca t duy tru tng phc tp v di lu, m tham gia vo cng vic c c cc phn on, suy lun v chng minh. Cc phn on n lt mnh li c xy p t cc

11

khi nim. Cng chnh xc nh vy, cc phn on nhp vo cc suy lun, cn nhng phn on mi li l kt qu ca suy lun. iu ny th hin tnh cht bin chng su sc ca cc hnh thc t duy trong qu trnh nhn thc. 1.5. Mi lin h ca cc hnh thc lgc. Quy lut ca t duy Vn th hin cc hnh thc khc nhau, nhng trong qu trnh vn hnh t duy lun tun theo nhng quy lut xc nh. Cho nn, quy lut t duy hay, quy lut lgic cng l phm tr c bn ca lgic hc. Nh bit, th gii l chnh th thng nht lin kt vi nhau. Tnh lin h l thuc tnh ph bin ca cc phn t cu thnh nn n. l kh nng cc i tng khng tn ti ring r, bit lp, m cng nhau, lin kt vi nhau theo cch xc nh, nhp vo mi lin h nht nh, to thnh cc chnh th. Cc mi lin h nh th rt a dng v mang tnh khch quan. Chng c th l bn trong hay bn ngoi, bn cht hay khng bn cht, tt yu hay ngu nhin v. v.. Quy lut l mt trong cc dng lin h. Nhng khng phi mi mi lin h u l quy lut. Ni chung, quy lut c hiu l mi lin h bn trong, bn cht v tt yu gia cc i tng, lun lp li khp ni trong nhng iu kin xc nh. Mi khoa hc u nghin cu nhng quy lut ca i tng ca mnh. Chng hn, vt l hc nghin cu cc quy lut bo ton v chuyn ho nng lng, nh lut vn vt hp dn, cc nh lut in t v. v.. Sinh hc nghin cu quy lut thng nht ca c th vi mi trng; quy lut di truyn v bin d v. v.. Lut hc nghin cu cc quy lut xut hin v pht trin nh nc, php quyn v. v.. T duy cng c tnh cht lin h. Nhng tnh lin h ca n khc v cht, v cc phn t cu trc y khng phi l bn thn cc s vt, m ch l cc t tng, tri thc phn nh v cc s vt. Mi lin h gia cc ngh, cc t tng chnh l cc hnh thc lgc. Nhng t tng lin h vi nhau theo cch nht nh, to ra t nhng hiu bit t n gin nht, cho n cc h thng tri thc (nh trong cc khoa hc) v n tn th gii quan tc l h thng chung nht cc quan im, quan nim v chnh th th gii v quan h ca con ngi vi th gii y. Mi lin h gia cc t tng cng l c trng quan trng ca t duy nh l h thng nh phn phc tp.

12

V t duy c ni dung v hnh thc, cho nn nhng mi lin h y c hai kiu: lin h ni dung v lin h hnh thc. Chng hn, trong mnh H Ni l th mi lin h ni dung l ch, t tng v thnh ph c th (H Ni) tng quan vi t tng v cc thnh ph c th (cc th ). Nhng cn c mi lin h khc l lin h hnh thc gia chnh cc hnh thc ca t tng ( v d ny l gia cc khi nim). N c th hin nh h t l - dng ch s tham gia ca mt i tng vo nhm i tng, v suy ra, s ra nhp ca mt khi nim vo khi nim khc, nhng khng chim trn n. S thay i ni dung ca mnh lun lm thay i mi lin h ni dung, cn mi lin h hnh thc vn gi nguyn. Chng hn, trong cc mnh vt cht l hin thc khch quan..., t duy l phn nh ca hin thc... th mi lin h ni dung mi ln mi mi, cn mi lin h hnh thc vn nh mnh u tin. V lgic hc nghin cu nhng mi lin h kiu y gia cc hnh thc ca t tng, gc li ni dung c th ca chng, cho nn nhng mi lin h y c gi l mi lin h lgic. Chng cng c rt nhiu: l nhng mi lin h gia cc du hiu trong khi nim v gia chnh cc khi nim, gia cc b phn ca phn on v gia cc phn on vi nhau, gia cc b phn ca suy lun v gia cc suy lun. V d, mi lin h gia cc phn on c th hin bng cc lin t v, hoc, nu... th, khng phi. Chng phn nh nhng mi lin h hin thc, khch quan gia cc i tng nh lin kt, phn tch, quy nh nhn qu v. v.. Mt s mi lin h lgic c bit hp thnh quy lut ca t duy. Chng cng mang tnh cht chung, ph bin, tc l c cc t tng khc nhau v ni dung nhng c cu trc nh nhau. C nhng quy lut tc ng mi hnh thc t duy, chi phi ton b hot ng t tng ca con ngi c gi l nhng quy lut c bn ca t duy. Thiu chng th khng th c t duy, v chng phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h v quan h cn bn, su sc v chung nht ca th gii khch quan m t duy con ngi hng n. V c hai phng thc t duy phn nh i tng cc trng thi khc nhau ca i tng cho nn cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra lm hai nhm: cc quy lut t duy hnh thc v cc quy lut t duy bin chng, tuy mi nhm tc

13

ng lnh vc t duy khc nhau, nhng chng khng tch ri nhau, m lun quan h gn b vi nhau. Cc quy lut t duy hnh thc c bn l lut ng nht, lut mu thun, lut bi trung, lut l do y . Cc quy lut ny c gi l c bn v ngoi l do mang tnh cht chung, tng qut nht i vi mi t duy, th chng cn quy nh c s tc ng ca cc quy lut khc, khng c bn, ch tc ng nh l hnh thc biu hin ca chng. Nhng quy lut khng c bn trong t duy hnh thc l quy lut quan h ngc (nghch bin) gia ni hm v ngoi din ca khi nim, quy tc chu din ca cc thut ng trong phn on n, cc quy tc lin kt cc phn on n thnh cc phn on phc v mi quan h qua li ca chng vi nhau, cc quy tc v loi hnh, kiu v cc bin th khc nhau ca tam on lun v. v.. Chng ch tc ng c gii hn mt s hnh thc t duy xc nh. Chng ta cn trnh hai thi cc khi xem xt mi quan h gia cc quy lut lgic vi hin thc: ng nht chng vi cc quy lut ca hin thc, hoc t i lp vi hin thc, tch ri chng khi hin thc. Mun vy, ta cn ch ti cc c im sau ca quy lut lgic: 1) Tt c cc quy lut do lgic hc hnh thc khm ph ra l cc quy lut ca t duy, ch khng phi l cc quy lut ca chnh hin thc, mc d l phn nh ca chng. Trong lch s lgic hc nhiu khi ngi ta xem nh tnh c th v cht ca cc quy lut t duy hnh thc, coi chng nh l cc quy lut va ca t duy, va ca s vt. V d, lut ng nht c hiu khng ch nh quy lut m bo tnh xc nh nht qun ca t tng, m cn nh quy lut bt bin ca cc s vt; lut mu thun nh l s ph nh khng nhng cc mu thun lgic, m cn c cc mu thun khch quan ca chnh hin thc; lut l do y - nh l quy lut khng ch v tnh c c s ca cc t tng, m cn v tnh b ch nh ca cc s vt bi cc lc lng siu nhin no . 2) Cc quy lut ca t duy cng mang tnh cht khch quan, tc l tn ti v tc ng trong t duy khng ph thuc vo mun ca con ngi. Chng c con ngi nhn thc v s dng vo thc tin t duy. C s khch quan ca nhng quy

14

lut y chnh l tnh xc nh v cht, cc mi lin h mang tnh tt yu, tnh b ch nh nhn qu v. v., ca cc i tng. Cn phi nhn mnh iu l v, trong lch s lgic hc i khi c ngi xem chng nh nhng quy lut ca t duy thun tu khng c lin h g vi hin thc. 3) Cn phn bit nhng i hi rt ra t s tc ng ca cc quy lut lgic vi chnh nhng quy lut y tc ng khch quan trong t duy. Nhng i hi y thc ra l cc chun mc t duy, hay cc nguyn tc, c chnh con ngi rt ra m bo cho nhn thc t ti chn l. 4) Tt c cc quy lut lgic u lin h ni ti vi nhau v nm trong s thng nht hu c. S thng nht y m bo cho s tng thch ca t duy vi hin thc, v suy ra, l tin tinh thn cho hot ng thc tin t hiu qu. 1. 6. Tnh chn thc v tnh ng n ca t duy Lgc hc l khoa hc v t duy ng n dn n chn l. V t duy c ni dung v hnh thc ca n nn vic phn bit cc khi nim tnh chn thc v tnh ng n gn lin vi nhng kha cnh ny: tnh chn thc gn vi ni dung ca cc t tng, cn tnh ng n gn vi cc hnh thc. Tnh chn thc ca t duy l thuc tnh phi sinh ca n t chn l. Ta thng hiu chn l l ni dung t tng tng thch vi chnh hin thc (m iu rt cc c kim tra bng thc tin). Nu nh t tng khng tng thch v ni dung vi hin thc, th l t duy sai lm. Nh vy, tnh chn thc ca t duy l thuc tnh cn bn ca n th hin trong quan h vi hin thc, l thuc tnh ti to li hin thc nh n vn c, tng thch vi n v ni dung, biu th kh nng ca t duy t ti chn l. Cn sai lm, gi di l thuc tnh ca t duy xuyn tc, lm bin dng ni dung y. Tnh chn thc b quyt nh bi chuyn t duy l phn nh ca hin thc. Tnh gi di - bi s tn ti ca t duy l tng i c lp, v do vy n c th xa ri v thm ch mu thun vi hin thc. Cn tnh ng n ca t duy li l thuc tnh cn bn khc, nhng cng c th hin trong quan h vi hin thc. l kh nng t duy ti to trong cu trc ca

15

t tng cu trc khch quan ca hin thc, ph hp vi quan h thc gia cc i tng. Tnh khng ng n ca t duy l kh nng n xuyn tc nhng lin h cu trc ca cc i tng. Vy, tnh ng n ca t tng ph thuc trc ht vo vic nhng hnh thc ca t duy c din t ng cu to ca hin thc khng? Mt khc, c mt t duy chn thc th ni dung phn nh ca n phi ph hp vi hin thc (tc l trc ht phi m bo tnh chn thc). Nh vy, mt t duy chn thc ngoi vic th hin tnh hnh thc ca t tng th cn bao hm c vic phn nh chn thc v hin thc khch quan. Mt t duy ng n cha hn chn thc (mi ch ph hp vi hnh thc phn nh), nhng mt t duy chn thc ng nhin phi l t duy ng n. Nh vy, tnh chn thc ca cc phn on xut pht cha l iu kin thu c kt lun chn thc. iu kin cn thit khc l tnh ng n ca mi lin h ln nhau gia chng, hay chnh l vic tun th cc quy tc ca nhn thc. V d: Mi nh trit hc u l nh khoa hc. ng A - l nh trit hc. Suy ra, ng A l nh khoa hc. Suy lun trn c xy dng ng, v kt lun c suy ra t cc tin l cc phn on chn thc v tun th cc quy tc ca nhn thc. V d : Mi nh trit hc u l nh khoa hc. ng A - l nh khoa hc. Suy ra, ng A l nh trit hc. Kt lun nh th c th l sai, v suy lun c xy dng mc d vi cc phn on chn thc nhng vi phm vo cc quy tc ca t duy ng n. ng A l nh khoa hc, nhng cha chc l nh trit hc. Lgc hc hnh thc nhn chung t quan tm n ni dung c th ca cc t tng v v vy, khng trc tip nghin cu cch thc t ti chn l. iu c ngha l n khng nghin cu phng thc m bo tnh chn thc ca t duy. S l v l khi t cho lgc hc hnh thc cu hi ci g chn thc?. D nhin, lgc hc

16

hnh thc cng bn n tnh chn thc hay gi di ca cc lun im c nghin cu. Tuy nhin, n tp trung ch vo tnh ng n ca t duy. Cho nn, vn c bn ca lgc hc hnh thc l tnh ng n ca t duy. Cn bn thn cc cu trc lgc c xt c lp vi ni dung cu thnh nn chng. Lgc hc hnh thc ch c nhim v phn tch t duy ng n vi mt s c trng quan trng nht l tnh xc nh, tnh nht qun, tnh khng mu thun v tnh chng minh c. Tnh xc nh l thuc tnh ca t duy ng n ti to li trong cu trc ca t tng tnh xc nh v cht ca cc i tng, tnh bn vng tng i ca chng. N th hin trong tnh chnh xc ca cc t tng, s r rng, tng minh v gi tr lgc ca cc t tng phn nh v i tng. Tnh nht qun l thuc tnh ca t duy ng n ti to li trong kt cu t tng nhng mi lin h cu trc vn c bn thn hin thc, kh nng tun theo lgc cc s vt. N c biu hin qua s ng nht ca t tng vi chnh n trong qu trnh phn nh i tng. Tnh phi mu thun m bo cho t duy s thng nht ca t tng trong vic rt ra tt c cc h qu t lun im c. N l thuc tnh ca t duy ng n nhm ti to li hin thc chnh nhng thi im xc nh m t duy hng ti nhn thc. Tnh chng minh c l thuc tnh ca t duy ng n phn nh nhng lin h nhn qu ca cc i tng khch quan. N biu hin tnh c c s ca t tng, vic thit lp tnh chn thc hay gi di ca t tng trn c s cc t tng khc v. v.. Nhng c trng trn khng phi c nu ra tu tin, m l sn phm tc ng qua li ca con ngi vi th gii bn ngoi trong qu trnh lao ng. Khng nn ng nht chng vi nhng thuc tnh cn bn ca hin thc cng nh khng nn tch ri chng vi nhng thuc tnh y. Lgc hc xy dng cc quy tc, ng thi vch ra nhng sai lm lgc do t duy mc phi. Chng khc vi nhng sai lm thc t ch, chng th hin trong kt cu cc t tng, trong cc mi lin h gia chng. Lgc hc phn tch chng

17

trnh trong qu trnh t duy tip sau, cn nu nh chng c, th tm ra v loi b chng. Sai lm lgc chnh l nhng vt nhiu lon trn ng ti chn l. 2. Lc s pht trin ca lgc hc 2.1. S xut hin v cc giai on pht trin ca lgc hc hnh thc truyn thng Lgc hc c lch s lu di v phong ph gn lin vi lch s pht trin x hi ni chung. S xut hin ca lgc hc nh l l thuyt v t duy ch c sau thc tin suy ngh bao nghn nm ca con ngi. Cng vi s pht trin ca lao ng sn xut vt cht, con ngi hon thin v pht trin dn cc kh nng suy ngh, m trc tin l kh nng tru tng ho v suy lun. iu dn n vic bin t duy cng cc hnh thc v quy lut ca n thnh khch th nghin cu. Nhng vn lgc l t xut hin trong suy t ca ngi c i t hn 2.500 nm trc y, u tin n v Trung Quc. Sau chng c vch tho y hn Hy Lp v La M. Dn d cc tri thc lgc cht ch mi tp hp thnh h thng, mi c nh hnh thnh mt khoa hc c lp. C hai nguyn nhn c bn lm xut hin lgc hc. Th nht, s ra i v pht trin ban u ca cc khoa hc, trc ht l ca ton hc. Qu trnh xy ra vo khong th k th VI trc cng nguyn (TCN) v pht trin mnh nht Hy Lp c i. Sinh ra trong cuc u tranh vi thn thoi v tn gio, khoa hc da c s trn t duy duy l i hi phi c suy lun v chng minh. T ny sinh s tt yu nghin cu bn cht ca t duy nh l phng tin nhn thc. Lc u lgc hc cn ny sinh nh l vch ra v lun chng nhng i hi m t duy khoa hc phi tun th thu c kt qu tng thch vi hin thc. Nguyn nhn quan trng th hai l s pht trin ca thut hng bin trong iu kin dn ch ca Hy Lp c i. Din gi v i ngi La M Xixern (106 - 43 TCN), khi ni v sc mnh v bin ca nh din thuyt c nng lc thn thnh - ni nhng li c cnh, nhn mnh, i l: ng ta c th an ton c mt ngay ni k

18

th c v trang; bng li ni ca mnh c th khi dy s bt bnh ca ng loi, c th thc tnh nhn dn cn yu hn thc hin nhng chin cng hin hch... Bn cnh nhng bi pht biu chnh tr long trng th s a dng cc v x n cng thc y vic tm ra cch ni nhng li c sc thuyt phc. Cc bi pht biu trc to c chun b k lng cng bc l sc mnh to ln lm kinh ngc ngi nghe. N buc ngi ta phi nghing v kin ny, t b kin khc, rt ra nhng kt lun ny hay phn bc nhng lun im khc. Ngi sng lp lgc hc - cha ca lgc hc l trit gia ln ca Hy Lp c i, nh hc gi - bch khoa Arixtt (384 - 322 TCN). Tuy nhin, chnh nh trit hc v t nhin hc c i Hy Lp mcrit (khong 460-370 TCN) mi l ngi u tin trnh by lgc hc tng i c h thng. Trong nhiu tc phm ng khng ch vch ra bn cht, cc hnh thc c bn ca nhn thc v tiu chun chn l, m cn ch ra vai tr to ln ca cc suy lun lgc trong nhn thc, phn loi cc phn on, ph phn mnh m mt s dng suy lun v bc u vch tho lgc quy np lgc ca tri thc kinh nghim. Arixtt vit nhiu cng trnh v lgc hc m sau ny c gi bng tn chung l B cng c. Tiu im trong tt c cc suy t lgc ca ng l suy lun v chng minh din dch. N c vch tho vi su sc v cn thn n mc xuyn qua b dy ca bit bao th k, ngy nay v c bn vn gi nguyn ngha. Arixtt cn phn loi cc phm tr - nhng khi nim chung nht, v gn gi vi phn loi ca mcrit v phn on. ng pht biu ba quy lut c bn ca t duy - lut ng nht, lut cm mu thun, lut bi trung. Hc thuyt lgc ca Arixtt c sc ch: di dng phi thai n bao hm, v thc cht, tt c nhng phn mc, tro lu, cc kiu ca lgc hc hin i - xc sut, biu tng, bin chng. ng ra bn thn Arixtt khng gi khoa hc do ng sng lp ra l lgc hc, m l phn tch hc, mc d cng c s dng thut ng lgc. Cn bn thn thut ng lgc hc tr thnh danh t khoa hc vo thi im mun hn - th k th III TCN. Tng thch vi hai ngha ca t c Hy Lp: Logos (t tng, t), thut ng y cng biu th hai iu: ngh thut suy ngh - bin chng, v ngh thut tu t hc. Cng vi s tin b

19

ca cc tri thc khoa hc, sau ny n mi c dng biu th h vn ring ca lgc hc, cn php bin chng v tu t hc tch ra thnh nhng lnh vc tri thc c lp. L s khi qut khng l thc tin t duy trc , lgc hc Arixtt nh hng mnh m n s pht trin sau ny ca thc tin y, trc tin l n nhn thc khoa hc. Chng hn, clit (khong 322 - 283 TCN) do n tng mnh m ca lgc hc ny vit tc phm: Nhng c s ca hnh hc. l tng kt v i s pht trin ca ton hc Hy Lp ba th k trc, cng phng php din dch xy dng l thuyt khoa hc th hin sc mnh v ch. nh gi ngha lch s cng trnh ca clit nh l s ng dng thc t ca lgc hc, Anhxtanh nhn mnh rng, tc phm ng kinh ngc y cho tr tu loi ngi mt nim tin ht sc cn thit vo bn thn, lm c s cho hot ng v sau ny ca h. Lgc hc Arixtt cng nh hng ng k n thut hng bin. S a dng ca cc trng hp tranh ci c quy v s duy nht cc bin th v c cc nh hng bin s dng rng ri trong pht biu ca mnh. n lt mnh bn thn lgc hc cng c pht trin tip Hy Lp v cc nc khc, phng ng cng nh phng Ty. C s pht trin y, mt mt l do thc tin t duy khng ngng c hon thin v lm phong ph thm, mt khc, do s thm nhp ngy cng su vo bn cht cc qu trnh suy ngh. S pht trin ca lgc hc biu hin khng ch s kin gii ngy cng y v chnh xc h cc vn c khi , m cn s m rng lin tc i tng ca lgc hc do vic a vo phn tch nhng vn mi ngy mi mi. iu c th hin u tin nht, chng hn, vic chi tit ho v khi qut ho thuyt din dch ca Arixtt. Cng vi vic tng cng vch tho l thuyt suy lun t cc phn on n, th nhng hnh thc suy lun din dch mi - t cc phn on phc - cng c nghin cu. V d nh, lgc hc ca cc nh khc k (Zenn, Khrixip - th k III TCN). Vo thi trung c vn cc khi nim chung c tm nh hng x hi ln. Cuc tranh ci v chng ko di hng vi trm nm gia cc nh duy danh v duy thc.

20

n thi phc hng lgc hc lm vo cuc khng hong thc s. N c nh gi l lgc t duy nhn to da trn nim tin, i lp vi t duy t nhin da trn trc gic v biu tng. Giai on mi, cao hn nhiu trong s pht trin ca lgc hc bt u t th k XVII. Giai on ny gn b hu c vi vic xy dng lgc hc quy np. Cc qu trnh a dng thu nhn nhng tri thc chung trn c s ti liu kinh nghim tch lu mi ngy cng c phn nh trong lgc hc mi ny. Nh trit hc v t nhin hc kit xut ngi Anh Ph. Bcn (1561 - 1626) l ngi thc c v th hin y hn c nhu cu phi thu nhn nhng tri thc nh th. ng cn l ngi khi xng lgc quy np. ... Lgc hc ang c, l v dng trong vic em li tri thc mi 3. V th Bcn vit B cng c Mi nh l gii php ca B cng c Arixtt. Trong tc phm ny ng trnh by lgc quy np, trong tp trung ch ch yu n vic vch tho cc phng php quy np xc nh s ph thuc nhn qu gia cc hin tng. chnh l cng lao to ln ca Bcn. Tuy nhin, hc thuyt quy np do ng xy dng li khng phi l s ph nh lgc hc trc , m cng lm phong ph v pht trin n. Chnh hc thuyt thc y vic xy dng l thuyt suy lun tng qut. Bi v, quy np v din dch khng loi tr nhau, m i hi ln nhau v nm trong s thng nht hu c. Lgc quy np v sau ny c nh trit hc ngi Anh z. Mill (1806-1873) h thng ho v pht trin thm trong tc phm hai tp H thng lgc hc tam on lun v quy np. N nh hng cn bn n s pht trin tip theo ca nhn thc khoa hc, thc y nhn thc ny vn ti tm cao mi. Nhng nhu cu ca nhn thc khoa hc khng ch v phng php quy np, m cn v phng php din dch, vo th k XVII c nh trit hc ngi Php R. cc (1596 - 1650) nhn din y hn c. Trong tc phm Lun v phng php ca mnh, da trn c s nhng d liu ton hc, ng nhn mnh ngha ca din dch nh l phng php nhn thc khoa hc c bn.

Ph. Bcn. Ton tp, t. 2. Nxb. T tng M., 1978. Tr. 13. 21

Nhng ngi theo cc tu vin Por - Roiale l A. Arn v P. Nhikn vit tc phm Lgc hc, hay ngh thut t duy. Tc phm ny ni ting di tn gi Lgc hc Por - Roiale v trong thi gian rt di c s dng nh l sch gio khoa ca mn lgic hc. Trong tc phm cc tc gi vt xa ranh gii ca lgc hc truyn thng v ch nhiu n phng php lun nhn thc khoa hc, n lgc ca pht minh. Lgc hc c cc ng xem nh cng c nhn thc khoa hc. Vic to ra nhng lgc hc m rng kiu y tr thnh im c th th k XIX XX. Cc tc gi Nga cng c ng gp xng ng vo s pht trin ca lgc hc truyn thng. Chng hn, ngay t nhng kin gii u tin v lgc hc khong th k th X thy c nhng c lp ch gii cc tc phm ca Arixtt v ca cc nh t tng khc. M. Lmnxp (1711 - 1765) v A. Raixev (1749 - 1802) nu nhng quan im lgc c sc. Cc nghin cu lgc Nga n r vo cui th k XIX. Chng hn nh M. Karinxki (1840 -1917) xy dng l thuyt chung v suy lun - k c din dch v quy np. Cc cng trnh ca ngi hc tr ca ng l L. Rutcvxki (1859 - 1920) cng u tp trung bn v cc kiu suy lun c bn. Cn X. Povarnhin (1870 - 1952) hng ti vic vch tho l thuyt chung v cc quan h lgc. 2.2. S xut hin v pht trin ca lgc ton Cuc cch mng thc s trong cc nghin cu lgc din vo na sau th k XIX vi s ra i ca lgc ton, chnh n m ra mt thi k mi, phi c in trong s pht trin ca lgc hc. Nhng phi thai ca lgc ton c ngay t Arixtt, cng nh cc nh khc k k tc ng, di dng cc yu t ca lgc v t, l thuyt cc suy lun tnh thi v lgc mnh . Tuy nhin, vic vch tho cc vn ca n mt cch c h thng ch c tin hnh mun hn rt nhiu v sau ny. Nhng thnh tu ngy cng nhiu ca ton hc v s thm nhp ca cc phng php ton vo nhng khoa hc khc nhau ngay na sau th k XIX t ra hai vn c bn. Th nht, l ng dng lgc hc lun chng cho ton hc; th

22

hai, l ton hc ho lgc hc. G. Lepnt - nh trit hc v ton hc ln ngi c (1646 - 1716) c su sc v bc u thnh cng trong vic gii quyt nhng vn nu trn. Do vy, v thc cht ng l ngi khi xng lgc ton. Lepnit m c n ngy cc nh khoa hc s khng phi lm cc nghin cu thc nghim, m ch tnh ton bng cy bt. Nhm mc ch ng hng ti pht minh ra ngn ng biu tng vn nng vi k vng nh c th duy l ho mi khoa hc thc nghim. Theo ng, tri thc mi s l kt qu do tnh ton lgc mang li. Nhng t tng ca Lpnit t nhiu pht trin th k XVIII v na u th k XIX. Tuy nhin, nhng iu kin thun li nht cho s pht trin ca lgc ton ch c c na sau th k XIX. n thi im ny vic ton hc ho cc khoa hc kh tin b, cn trong bn thn ton hc li ny sinh nhng vn mi cn bn ca vic lun chng cho n. Nh ton hc v lgc hc ngi Anh z. Bun (1815 1864) trong cc cng trnh ca mnh u ng dng ton hc vo lgc hc. ng tin hnh phn tch ton hc i vi l thuyt suy lun, vch tho php tnh lgc (i s Bun). Nh ton hc v lgc hc ngi c G. Frege (1848 - 1925) ng dng lgc hc nghin cu ton hc v cc c s ca n. Nh vic tnh ton m rng cc v t ng xy dng c h thng s hc hnh thc ho. Nh trit hc, lgc hc, ton hc ngi Anh B. Russell (1872 - 1970) kt hp vi A. Uaithed (1861 - 1947) trong tc phm c bn ba tp Cc nguyn tc ca ton hc, vi mc ch lun chng cho ton v mt lgc c thc hin di hnh thc h thng ho vic xy dng din dch tin cho lgc hc. Vy l t y m ra giai on mi, giai on hin i trong s pht trin ca lgc hc. Nt c bit quan trng ca giai on ny l vic vch tho v s dng nhng phng php mi nhm gii quyt nhng vn lgc truyn thng. l s vch tho v ng dng ngn ng nhn to, ngn ng hnh thc ho - ngn ng ca cc biu tng, tc l cc ch ci v cc k hiu khc. Ngi ta phn bit hai dng php tnh lgc: php tnh mnh v php tnh v t. Dng th nht cho php tm gc li cu trc bn trong ca cc phn on, cn

23

dng th hai tnh n cu trc ny, tng ng l ngn ng biu tng c lm giu thm, c b sung bng nhng k hiu mi. Kh m nh gi ht ngha ca cc k hiu biu tng trong lgc hc. G. Frege so snh n vi vic pht minh ra knh thin vn v knh hin vi. Cn nh trit hc ngi c G. Klau (1912-1974) cho rng vic to ra ngn ng hnh thc ho i vi k thut suy lun lgc c mt ngha tng t nh trong sn xut ngi ta chuyn t sn xut th cng sang sn xut bng my. Xut hin trn c s lgc hc hnh thc truyn thng, lgc ton, mt mt, lm chnh xc ho, lm su sc v phong ph thm nhng quan nim trc y v cc hnh thc v quy lut lgc, c bit trong l thuyt suy lun, mt khc, li m rng v lm giu ng k h vn lgc. Lgc hc hin i l h thng tri thc pht trin cao v rt phc tp. N bao gm rt nhiu trng phi, rt nhiu lgc hc ring r, tng i c lp vi nhau, song cng ngy cng th hin y hn nhng i hi ca thc tin, cui cng phn nh s a dng v phc tp ca th gii xung quanh, s thng nht v a dng ca chnh t duy v th gii. Lgc ton ngy cng c ng dng rng ri trong cc khoa hc khc - khng ch trong ton hc, m cn trong vt l hc, trong sinh hc, iu khin hc, kinh t hc, ngn ng hc... N dn n s xut hin ca nhiu lnh vc tri thc mi. Vai tr ca lgc hc hin i trong sn xut cng th hin rt r. Trong khi m ra kh nng dng nh t ng ho c qu trnh suy lun, n cho php chuyn giao mt s chc nng t duy cho cc thit b k thut. Cc kt qu ca n cng ngy cng c ng dng rng ri trong k thut. Lgc hc hin i khng ch l cng c ca t duy chnh xc, m cn l t duy ca cng c chnh xc, ca t ng ho in ton. Nhng nhu cu ngy cng tng ca tin b khoa hc - k thut ang thc y s pht trin nhanh tip theo ca lgc hc hin i. 2.3. S hnh thnh v pht trin ca lgc hc bin chng Nu nh c lgc hc truyn thng (Arixtt) v lgc ton - u l nhng nc thang khc nhau v cht trong s pht trin ca chnh lgc hc hnh thc, th lgc hc bin chng li l nhnh quan trng khc ca lgc hc hin i nh l khoa hc

24

v t duy. Mt ln na quay v vi khi u ca lgc hc, c th thy, ngay t Arixtt t ra v c gii quyt mt lot nhng vn c bn ca lgc hc bin chng - vn phn nh mu thun hin thc vo cc khi nim, vn tng quan ci ring v ci chung, s vt v khi nim v n v. v.. Nhng yu t ca lgc bin chng dn c tch lu trong cc cng trnh ca cc nh t tng k tip v c bit biu hin r rng trong cc tc phm ca Bcn, Hpx, cc, Lepnit. Tuy nhin, nh l khoa hc lgc tng i c lp, khc v cht vi lgc hnh thc bi cch tip cn ring vi t duy, lgc bin chng bt u c nh hnh ch vo cui th k XVIII - u th k XIX. iu ny trc ht cng gn lin vi s tin b ca cc khoa hc. Trong s pht trin ca cc khoa hc, cng ngy cng r ra mt giai on mi: t cc khoa hc v i tng c sn, hnh thnh, chng cng ngy cng bin thnh nhng khoa hc v cc qu trnh, v ngun gc v s pht trin ca cc i tng y, cng nh v mi lin h v lin kt chng vo mt chnh th. Phng php nghin cu v t duy siu hnh thng lnh trc gn lin vi vic xem xt c lp cc i tng v cc hin tng ca hin thc, ngoi mi lin h, s bin i v pht trin ca chng, bc vo mu thun ngy cng gay gt vi nhng thnh tu khoa hc. Phng php mi, bin chng, cao hn, da trn cc nguyn l mi lin h ph bin v s pht trin, tr thnh ngn c ca thi i. iu cn c thi thc bi s pht trin ngy cng nng ng ca x hi, s pht trin ngy cng lm ni r hn mi lin h v tc ng qua li ca tt c cc mt trong i sng x hi, nhng mu thun hin thc gia chng. Trong iu kin vn cc quy lut ca t duy bin chng ni ln rt r. Ngi u tin c thc a php bin chng vo lgc hc l nh trit hc ngi c I. Cant (1724 - 1804). Khi qut li lch s nhiu th k pht trin ca lgc hc t Arixtt, Cant tng kt li nhng kt qu ca s pht trin y. Khc vi mt s ngi tin bi ca mnh, Cant khng ph nhn nhng thnh tu ca n. Ngc li, ng cn cho rng lgc hc t c nhng thnh tu ng k, v n t c nhng thng li y l nh xc nh c cc ranh gii ca mnh, cn bn thn

25

nhng ranh gii y b quy nh bi chuyn, n l khoa hc trnh by chi tit v chng minh cht ch nhng quy tc hnh thc ca mi t duy...4. Nhng ngay phm cht hin nhin y ca lgc hc, Cant cng vn pht hin ra thiu st c bn ca n l cc kh nng hn ch lm n kh c th tr thnh phng tin ca nhn thc hin thc v kim tra kt qu. V th cng vi lgc hc chung, m ln u tin trong lch s Cant cn gi l lgc hnh thc ( tn gi y c gi cho n tn ngy nay), th cn phi c mt th lgc hc c bit, hay siu nghim. ng thy nhim v ch yu ca lgc hc siu nghim l nghin cu cc hnh thc thc s c bn ca t duy, nh phm tr, tc l nhng khi nim chung nht. Chng ta khng th suy ngh v bt k i tng no theo cch no khc, ngoi nh cc phm tr...5. Chng l iu kin ca mi kinh nghim v th m mang tnh cht tin nghim, trc kinh nghim. l nhng phm tr khng gian v thi gian, s lng v cht lng, nguyn nhn v h qu, tt yu v ngu nhin v cc phm tr bin chng khc, m vic s dng chng dng nh khng tun theo nhng i hi ca cc lut ng nht v cm mu thun. Cant l ngi u tin pht hin ra tnh cht mu thun thc s, bin chng su sc ca t duy con ngi. Nhn , ng hng ti vic vch tho nhng ch dn tng ng cho cc nh khoa hc. Mc d t ra nh vy nhng nguyn tc ca lgc hc mi vi vn trung tm l vn mu thun bin chng, song Cant li cha trnh by n mt cch c h thng. ng cng khng vch ra c mi tng quan thc s ca n vi lgc hc hnh thc, m hn th na cn c t i lp lgc hc ny vi lgc hc kia. Hghen (1770 - 1831) tip tc honh trng vch tho ra h thng chnh th lgc bin chng mi. Trong cng trnh c bn Khoa hc lgc ng khm ph ra mu thun nn tng gia cc l thuyt lgc hin c vi thc tin hin thc ca t duy m thi im ny t ti nhng nh cao ng k. ng tm ra phng tin gii quyt mu thun ny bng cch to nn h thng lgc hc mi di dng c th, tn gio thn b. Tiu im l bin chng ca t duy trong ton b tnh phc tp v mu thun ca n. Hghen nghin cu li bn cht ca t duy, cc hnh
4 5

Cngt I. Ton tp. Nxb. T tng M., 1963-1966, t. 3, tr. 83. Sd, tr. 214. 26

thc v quy lut ca n. Nhn y ng kt lun Php bin chng cu thnh nn bn cht ca chnh t duy, cc quy lut v hnh thc ca n, rng vi t cch l l tnh n cn phi ph nh chnh mnh, phi ri vo mu thun6. ng thy nhim v ca mnh l phi tm ra phng thc gii quyt cc mu thun y. Hghen ph phn mnh m lgc hc thng thng trc y v s chung thu ca n vi phng php nhn thc siu hnh. Nhng trong khi ph phn ng i xa n mc ph nhn cc nguyn tc da trn c s lut ng nht v lut cm mu thun. Xuyn tc mi quan h thc gia lgc hc hnh thc v lgc hc bin chng, Hghen khng thc c y rng, nh th l ng ging mt n rt nng vo lgc hc hnh thc, km hm hn s pht trin tip theo ca n. Nhng vn ca lgc bin chng, tng quan ca n vi lgc hnh thc c C. Mc (1818 - 1883) v Ph. nghen (1820 - 1895) tip tc c th ho v pht trin trong cc cng trnh ca mnh. S dng di sn tinh thn phong ph nht do trit hc, cc khoa hc t nhin v khoa hc x hi tch lu, cc ng xy dng h thng lgc hc mi, duy vt bin chng, v ho thn n vo nhng tc phm nh T bn ca C. Mc, Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin ca Ph. nghen v. v.. T nhng quan im trit hc chung y C. Mc v Ph. nghen nh gi hc thuyt v t duy v cc quy lut ca n - lgc hc v php bin chng. Cc ng khng ph nhn ngha ca lgc hc hnh thc, khng coi n l v ngha, nhng nhn mnh tnh lch s ca n. Chng hn, Ph. nghen cho rng t duy l lun mi mt thi i l sn phm lch s, nhng thi im khc nhau c nhng hnh thc v ng thi ni dung rt khc nhau. Suy ra, khoa hc v t duy, cng nh mi khoa hc khc, l khoa hc lch s, khoa hc v s pht trin lch s ca t duy con ngi7. Hc thuyt v cc quy lut ca t duy, theo Ph. nghen, hon ton khng l chn l c xc lp nht thnh bt bin: Bn thn lgc hc hnh thc vn cn, bt u t Arixtt n nay, l v i ca cc cuc tranh ci khc lit8.

Hghen. Bch khoa th cc khoa hc trit hc, gm 3 tp, Nxb. T tng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96 7 C. Mc, Ph. nghen, Ton tp, t. 20, Nxb. Chnh tr Quc gia., H., 1994, tr. 487. 8 Sd, tr. 487. 27

Cn lin quan n lgc bin chng, th ngay Arixtt nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng9. Khi ni v trit hc c ng thi hon b Hghen, Ph. nghen coi s quay tr v php bin chng nh l hnh thc cao nht ca t duy l cng hin v i nht ca n. ng thi, C. Mc v Ph. nghen cng ch ra s khc bit v cht su sc gia hc thuyt bin chng ca mnh vi hc thuyt bin chng Hghen: Hghen n l duy tm, cn php bin chng mc-xt l duy vt, n xem xt t duy, cc hnh thc v quy lut ca n nh l s phn nh th gii bn ngoi. Khi vch ra mi tng quan thc gia lgc hc hnh thc v lgc hc bin chng, Ph. nghen cng ch ra l chng khng loi tr ln nhau. Lgc hnh thc l cn, nhng cha . V th m cng cn c lgc bin chng. Khi phn i vic coi lgc hnh thc v hn th na, php bin chng l cng c chng minh n gin, ng cng nhn mnh: Ngay c lgc hnh thc, trc ht, cng l mt phng php tm kim nhng kt qu mi, tin t ci bit n ci cha bit; th php bin chng cng vy, nhng vi mt ngha cn cao hn nhiu, v php bin chng ph v ci chn tri nh hp ca lgc hnh thc, ng thi li cha ng mm mng ca mt th gii quan rng ln hn10. Ph. nghen so snh tng quan gia lgc hnh thc v lgc bin chng vi tng quan ca ton hc ph thng vi ton hc cao cp - ton hc cc i lng bt bin vi ton hc cc i lng kh bin. C. Mc trong tc phm T bn ng dng lgc bin chng vo vic phn tch x hi ng i vi ng. Tuy nhin nhng cng trnh chuyn v lgc bin chng u cha c C. Mc v Ph. nghen vit ra. S hnh thnh lgc bin chng nh l khoa hc vn tip tc cc nc khc nhau vo cui th k XIX v trong ton b th k XX. Nga vic vch tho mt s vn ca lgc bin chng, mi tng quan ca n vi lgc hnh thc c G. Plkhanv (1856 - 1918) v V. I. Lnin (1870 - 1924) thc hin. G. Plkhanv trong khi chng li nhng k ph nhn lgc bin chng, vch ra mi tng quan ca n vi lgc hnh thc nh sau: Nu nh ng yn l
9 10

Sd, tr. 34. Sdd, tr. 191-192. 28

trng hp ring ca vn ng, th cng vy t duy theo cc quy tc ca lgc hnh thc (tun theo cc quy lut c bn ca t tng) l trng hp ring ca t duy bin chng11. ng cho rng, php bin chng khng thay th lgc hnh thc, m ch lt i khi n nhng quy lut mang ngha tuyt i do cc nh siu hnh hc gn vo12. Trong tc phm Li bn v cng on... V. I. Lnin ch ra s khc nhau c tnh nguyn tc gia lgc hnh thc v lgc bin chng. Lgc hnh thc ly nhng nh ngha hnh thc, c ch o bi ci thng thng v hay p vo mt, ri ch hn ch bng ci . Lgc bin chng i hi i xa hn. Trong mi lin h y V. I. Lnin nu ln nhng i hi c bn ca lgc bin chng: 1) phn tch ton din ( thc s bit c i tng, cn phi thu tm, phi nghin cu mi mt ca n, mi mi lin h v cc khu trung gian); 2) phi tnh n s pht trin (nghin cu i tng trong s pht trin, t vn ng... bin i ca n); 3) lin h vi thc tin (ton b thc tin loi ngi cn phi c phn nh vo s xc nh y v i tng nh l tiu chun ca chn l, v nh l cng c xc nh thc tin mi lin h ca i tng vi ci, m con ngi cn); 4) tnh c th ca cch tip cn (khng c chn l tru tng, chn l lun lun c th)13. C rt nhiu ch dn phong ph v lgc bin chng (v hnh thc) trong Bt k trit hc ca V. I. Lnin. Trong nhng thp k cui y Lin X c mt s nhng cng trnh nghin cu nhm trnh by lgc bin chng mt cch h thng. Cc cng trnh c tin hnh trn hai hng ln. Th nht, ln theo s khm ph cc tnh quy lut ca s phn nh hin thc ang pht trin, cc mu thun khch quan ca n vo t duy con ngi, th hai, khm ph cc tnh quy lut ca s pht trin chnh t duy, ca bin chng ring ca n.

11 12 13

G. Plkhanv. Tc phm trit hc chn lc, gm 5 t., Nxb. T tng, M., t. 3, tr. 81. Sd. tr. 83. V. I. Lnin. Ton tp. T. 42, Nxb, Tin b, Matxcva, 1978, tr. 364. 29

Trong iu kin cch mng khoa hc - k thut, khi khoa hc ang vn ln nhng tm cao pht trin mi, su sc hn v vai tr ca t duy bin chng ang gia tng, th nhu cu i vi lgc hc bin chng cng ngy cng tng ln. 3. ngha ca lgc hc 3.1. ngha x hi v cc chc nng c bn ca lgc hc Xut hin do nhng nhu cu cp thit ca x hi v pht trin cng vi n, lgc hc lun c nh hng mnh m ngc tr li x hi. ngha x hi v vai tr ca n trong x hi c xc nh bi bn cht v v tr m n chim gi trong h thng vn ho chung. y vn ho ni chung c hiu l tng th cc gi tr do ton nhn loi tch lu. Trong ngm hiu khng ch cc kt qu hot ng vt cht v tinh thn ca con ngi, m cn c nhng phng tin ca hot ng y v nhng phng thc thc hin n. Nh r, lgc hc thuc v thnh t tinh thn ca vn ho v ch c thng qua thnh t y n mi c th bng cch ny hay khc ho thn vo cc b phn ca vn ho vt cht. Trong khi l mt trong nhng khoa hc quan trng v c xa nht, n l phn khng th thiu trong i gia nh cc khoa hc to nn ht nhn tr tu ca vn ho tinh thn, v cng vi cc khoa hc khc thc hin nhng chc nng a dng, y trch nhim trong x hi. Bn cht v c th su sc ca lgc hc th hin trong nhng chc nng x hi c bn sau: a) Chc nng nhn thc. Nh mi khoa hc, lgc hc cng khm ph v nghin cu cc quy lut khch quan, nhng ch vi mt s khc bit cn bn l, nhng quy lut y khng phi l ca th gii bn ngoi, m l ca t duy. Theo ngha ny, trong khi gi v tr quan trng trong h thng nhn thc v th gii, n cng thc hin chc nng chung l nhn thc, tc l gii thch v d bo. N c gng l gii cc hin tng v qu trnh t duy, trn c s d bo xem trong nhng iu kin nh th no c th t ti nhng tri thc chn thc v nhng hu qu no xy ra khi suy lun khng ng. b) Chc nng th gii quan. Lgc hc l khoa hc c bit. Nu trong cc khoa hc t nhin v x hi, t duy ch l phng tin nhn thc hin thc, th trong

30

lgc hc, n li l mc ch trc tip ca nhn thc. V th, trong khi vch ra nhng tnh quy lut ca t duy nh l mt trong nhng lnh vc nghin cu quan trng nht cng vi t nhin v x hi, th khoa hc ny gp phn quan trng vo vic gii quyt vn c bn ca trit hc l quan h t duy vi tn ti. Suy ra, n tham gia hnh thnh th gii quan cho mi ngi, tc l tng th nhng quan im khi qut v th gii trong chnh th v v quan h ca con ngi vi th gii y. Theo ngha lgc hc c chc nng th gii quan. c) Chc nng phng php lun. Cng nh mi hc thuyt ni chung, l thuyt lgc, trong khi l kt qu ca nhn thc trc v khch th ca mnh, tr thnh phng tin, v do vy, tr thnh phng php ca vic tip tc nhn thc n. Nhng, nh mt l thuyt rng nghin cu qu trnh t duy biu hin trong mi khoa hc, nn lgc hc cn m bo cho chng phng php nhn thc xc nh. iu l ng i vi lgc hc hnh thc truyn thng, m cn bn ca n l l thuyt suy lun v chng minh cung cp cho cc khoa hc phng php thu c tri thc l lun, th li cng ng hn i vi lgc ton ang vch tho ra nhng phng php ton ring ngy cng mi hn gii quyt cc nhim v nhn thc. V iu cng c bit ng vi lgc bin chng, m nhng i hi ca n, v thc cht, l nhng yu cu ca phng php bin chng, chung hn ang c nhiu khoa hc s dng. d) Chc nng t tng h. Sinh ra v pht trin trong x hi phn ho giai cp, lgc hc cha khi no ng trung lp trong cuc u tranh t tng. N l phng tin quan trng lun chng cho mt h t tng, l v kh u tranh vi h t tng khc. Trong bn thn n lun din ra s i u t tng ca cc tro lu trit hc quan trng nht - ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, php bin chng v php siu hnh. iu th hin chc nng t tng h ca n. Lgc hc lun thc hin nhng chc nng quan trng nht ca mnh, tt c cc giai on pht trin, mc d chng th hin khc nhau theo thi gian khc nhau. Trong iu kin hin nay vai tr v ngha ca n c bit gia tng. iu l do hai bi cnh c bn sau.

31

Th nht, l do c th ca giai on pht trin x hi hin nay quyt nh. y l giai on tng cng mnh m vai tr ca cc khoa hc trong s pht trin mi mt i sng x hi, n thm nhp vo tt c cc lnh vc i sng x hi. Tng ng vi iu l s tng cng ngha ca lgc hc nghin cu cc phng tin v cc tnh quy lut ca nhn thc khoa hc. Vai tr ca khoa hc, v do vy, ca lgc hc, cng rt quan trng nc ta. Qu ln ch ngha x hi i hi phi suy ngm cc qu trnh x hi - kinh t mi phc tp v a dng nht. Th hai, l do cc nhu cu pht trin ca cch mng khoa hc - k thut. Cuc cch mng y c ngha l khoa hc v k thut ang chuyn ln giai on pht trin mi v cht v cao hn, khi ngha ca t duy tru tng c tng cng. V nh vy cng phi gia tng ngha ca lgc hc nghin cu cu trc, cc hnh thc v cc quy lut ca n. Nhu cu i vi lgc hc, c bit l lgc ton v lgc bin chng, tr nn ngy cng cp thit nc ta - trong giai on trin khai mi ca cch mng khoa hc - k thut gn lin vi vic vi tnh ho rng ri nn sn xut, qun l, trong iu kin k thut thng tin v nhng xu hng khc mi nht ca n chuyn sang pht trin v chiu su. 3.2. Vai tr ca lgc hc trong vic hnh thnh vn ho lgc ca con ngi Vn ho ca tng ngi gn lin vi vn ho chung ton x hi. l nhng phng tin, phng thc v kt qu hot ng vt cht hay tinh thn ca con ngi vn i hi phi c nhng mi lin h xc nh vi nhau. y bao gm vn ho lao ng, ngh ngi, giao tip, vn ho chnh tr, vn ho o c v php quyn, vn ho thm m v. v.. Vy vn ho lgc nm trong mi quan h no vi nhng vn ho nu trn? Khng nn xem n nh l thm mt trong s cc vn ho y. ng ra, n thm nhp vo tng vn ho trong s nu, nhp vo chng thnh ra phn khng th tch ri. Cng tng t nh, khng th c bt c th vn ho no nu thiu ngn ng, th cng vy, khng th c bt k hot ng vt cht hay tinh thn no ca con ngi m li thiu t duy. T m vn ho lgc c ngha c bit trong i sng mi ngi c vn ho.

32

Vy, vn ho lgc l vn ho ca t duy c th hin trong vn ho ca li ni v ch vit. N bao gm: a) Tng s tri thc v cc phng tin ca hot ng tinh thn, v cc hnh thc v quy lut ca n; b) Vic bit s dng nhng tri thc y vo thc tin t duy - bit da trn nhng khi nim, bit thc hin nhng thao tc lgc ng, bit xy dng cc suy lun, chng minh v bc b. c) Thi quen phn tch cc t tng, c ca ring mnh, ln ca ngi khc la chn cch suy lun hp l nht, ngn nga nhng sai lm lgc, cn nu nh c chng th tm thy v loi b chng i. D nhin, vic rn luyn vn ho lgc l cng vic di lu v y kh khn. Lgc hc c ngha rt ln trong vic rn luyn y. Khi ni v ngha ca lgc hc, cn phi trnh hai thi cc: hoc l nh gi n qu cao, hoc l nh gi thp n. Mt mt, khng nn cho rng dng nh lgc hc dy ta bit suy ngh. y l s cng iu qu ng. Lgc hc khng dy ta suy ngh, cng nh sinh l hc khng dy chng ta tiu ho thc n. T duy cng l qu trnh khch quan nh tiu ho thc n vy. Bn thn vic s dng lgc hc i hi phi c hai iu kin cn thit: th nht, l c mt kh nng t duy nht nh, v th hai, mt s tri thc nht nh. Con ngi suy ngh, v suy ngh lc ng, lc sai t lu trc khi lgc hc xut hin. Bn thn lgc hc xut hin ch nh s tng kt thc tin t duy ng n. Ngay nh hng bin ni ting c i mxphen cho rng, con ngi chng ta bm sinh bit trnh by s vic th no, v chng minh hoc bc b iu cn thit. V thi nay c rt nhiu ngi khng bit lgc hc mt cch t gic, vn suy ngh v lp lun kh ng. Nhng iu khng c ngha l c th thiu n vn c. y li l ri sang thi cc khc: ph nhn hay lm gim nh ngha ca n, nh gi khng ng mc. Trn thc t, nu ta mun t tng ca mnh din bin sun s ng n khng ch nhng suy lun n gin, thng ngy, m cn trong nhng suy lun l thuyt phc tp, th rt cn phi c tri thc lgc hc. Vic nghin cu lgc hc cho php kim

33

sot cht ch t duy t pha hnh thc, kt cu ca n, kim tra tnh ng n ca n, bo trc c nhng sai lm lgc hay pht hin v sa cha chng. Trong mi tng quan ny n ging vi ng php, bi vic lnh hi ng php cho php phn tch ngn ng ni hay vit, cnh bo c trc nhng sai lm ng php hay khn trng tm ra v sa cha chng. ngha ca lgc hc cn c quy nh bi chuyn, cc sai lm lgc rt hay b mc phi - thng xuyn hn rt nhiu so vi nhiu ngi ang ngh, khi cho rng dng nh vn ho t duy l phm cht bm sinh ca mi ngi. Khng phi vy, cng nh mi vn ho khc, n cng cn phi c kin tr hc tp lnh hi. T suy ra, mc d khng th hc suy ngh nh lgc hc, nhng vn c phi nghin cu, hc tp lgc hc. i vi chng ta ngha chnh ca n l n tng cng nhng kh nng t duy ca chng ta v lm cho t duy tr nn hp l hn, cng ging nh tri thc sinh l hc gip chng ta n ung iu v hp l hn khng hi d dy, tit kim m vn m bo sc kho tt nht. Tt nhin, i vi nhng ngi khc nhau vi nhng trnh t duy pht trin khc nhau th lgc hc c ngha khc nhau - kiu nh ton hc cao cp i vi hc sinh ph thng v i vi ngi k thut vin. Nhng trong mi trng hp, ngi nhit thnh nghin cu n c u th hn nhng ngi cha bit n. Cn ngi thc c nhng thiu ht trong t duy ca mnh, c th pht trin v hon thin thm cho n nh cc bi tp lgc. Lepnit hon ton ng khi cho rng nu nh cc nh khoa hc cng c gng nghin cu lgc hc nh cc nhc cng nghin cu m nhc, th h c th sng to ra nhng iu rt k diu. Thm ch c Hghen, khi vch tho lgc hc bin chng v nhn tin khm ph ra s hn ch ca lgc hc hnh thc, cng vn c cho l cn thit phi nhn mnh ngha ca lgc hnh thc: khng nghi ng g na, nghin cu lgc hnh thc mang li ci li nhn tin; s nghin cu y lm trong sng tr tu14.

14

Hghen, Bch khoa th cc khoa hc trit hc, Nxb. T tng, M. t. 1, tr. 115. 34

Chng ta thy, lgc hc mc khc nhau u cn cho con ngi nhng thi i lch s khc nhau nht. Do tnh khi qut v tnh tru tng cao, n c lin quan n tt c cc lnh vc khoa hc v k thut c th. V cho d cc lnh vc y c khc nhau v c th n th no chng na, th cc quy lut v quy tc ca t duy m chng u da vo, l thng nht. Tht ra, cng nh vic chuyn gia dinh dng c th cung cp cho ta thng tin bt k v chuyn phi n ung th no, nhng khng th n ung thay ta, khng th tiu ho gip ta, cng vy nh lgc hc c th cung cp nhng thng tin phong ph nht v cch t duy ng n, nhng khng th ngh thay nhng ai khng chu t mnh hc suy ngh cho ng.

35

Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by cc ngha khc nhau ca thut ng lgc? Lgc hc quan tm n ngha no ca thut ng ? Cho v d v phn tch. 2) T duy v t duy ng n l g? Th no l l gc ca t duy, th no l gc ca t duy hnh thc? 3) Th no l ni dung, hnh thc ca t duy? Phn bit tnh chn thc v tnh ng n ca t duy nh th no? 4) Hy trnh by i tng, phng php nghin cu ca l gch hc hnh thc. 5) Trnh by ngn gn v lch s xut hin v pht trin ca lgc hc. Phn bit cc nhnh lgc hc: lgc hnh thc truyn thng, lgc ton v lgc bin chng. 6) Trnh by v vai tr, cc chc nng ca lgc hc. Nu r ngha ca lgc hc v ca vic hc tp lgc hc.

36

Bi 2 Khi nim 1. Quan nim chung v khi nim 1.1. nh ngha v khi nim S xut hin ca cc khi nim mang tnh quy lut khch quan ca s hnh thnh v pht trin t duy con ngi. S xut hin y i hi phi c tnh tt yu khch quan v kh nng nh l nhng tin v iu kin. Tnh tt yu ca khi nim gn cht ch vi hot ng sn xut vt cht ca con ngi. Trong qu trnh ny con ngi thng xuyn ng phi mu thun khng trnh khi - gia s a dng n v hn cc i tng hin thc vi nhu cu nm bt c chng nhm mc ch tc ng c hiu qu ln gii t nhin v i sng x hi. Mun vy th phi nhn thc v khu u tin ca nhn thc, cng nh phng tin gii quyt mu thun trn l khi nim. Kh nng khch quan ca s xut hin v tn ti cc khi nim trong t duy l tnh cht vt th ca th gii xung quanh, tc l s hin tn trong th gii nhng i tng c tnh xc nh v cht. Tt c cc i tng u cu thnh t cc b phn lin h vi nhau theo cc cch khc nhau, v c nhng thuc tnh khc nhau. Cc thuc tnh li c nhiu loi: c nhng thuc tnh ch c mt s vt, chng c gi l thuc tnh n nht v do l thuc tnh khc bit. Nh chng m nhn thc con ngi c th phn bit s khc nhau gia cc i tng (i tng y v trong sut gio trnh ny c hiu khng ch l ngi, s vt, hin tng, qu trnh c th, m cn c nhng tnh cht, mi lin h v quan h...) V d: c s sng l thuc tnh khc bit ca tri t, nh n m ta c th phn bit s khc nhau ca tri t vi cc hnh tinh khc cng trong h mt tri. C nhng thuc tnh cng tn ti nhiu i tng, chng c gi l nhng thuc tnh chung. V d: trao i cht l thuc tnh ca mi c th sng. Chnh nh chng m ngi ta bit c nhng i tng ang xt cng mt lp hay khc lp, lm hnh thnh nn khi nim v lp i tng . C nhng thuc tnh

37

l bn cht, th hin bn cht ca i tng m nu thiu chng th i tng khng cn nh n vn c. V d: c ba cnh bng nhau l thuc tnh bn cht ca mi tam gic u, thiu n th tam gic khng th c coi l u. Thuc tnh chung ca lp i tng c th cng l thuc tnh bn cht ca n. Nhng c nhng thuc tnh chung khng phi l bn cht, v c hay khng c chng th i tng vn tn ti vi t cch l n. V d:chiu di cc cnh bng 5 cm khng phi l thuc tnh bn cht ca tam gic u, v n khng quyt nh i tng c phi l tam gic u hay khng. Thuc tnh bn cht ca i tng c th tn ti trong mt i tng, hay mt lp i tng, n lm i tng hay lp i tng ny khc vi nhng i tng hay lp i tng khc. Thuc tnh nh th c gi l thuc tnh bn cht khc bit. Cn cc thuc tnh bn cht m thuc v nhiu i tng khng trong cng mt lp c gi l nhng thuc tnh bn cht khng khc bit. Chng hn, i vi lp hnh ch nht thuc tnh c to thnh bi 4 on thng l chung, bn cht, nhng khng phi l thuc tnh khc bit, v thuc tnh ny khng ch tn ti lp hnh ch nht, m cn mi t gic khc. Cn thuc tnh c bn gc vung va l thuc tnh chung bn cht ca lp hnh ch nht, va l thuc tnh khc bit ca lp ny. Nh c thuc tnh chung bn cht khc bit ny m ngi ta c th phn bit s khc nhau gia hnh ch nht vi cc t gic khc. Do cc i tng lun nm trong mi lin h vi nhau, nn nhng thuc tnh ca chng cng khng c lp, tch ri nhau, m lin h vi nhau, nh th con ngi mi c th so snh, i chiu chng vi nhau trong qu trnh xy dng khi nim. Bn thn cc loi thuc tnh nu trn tn ti khch quan, khng ph thuc vo thc con ngi, nh chnh cc i tng vy. Nhng chng l ra trong qu trnh nhn thc v c con ngi ghi nhn, tr thnh cc du hiu ca i tng. Nh vy, du hiu chnh l ngh ca con ngi v thuc tnh. Cc du hiu ny cng c chia thnh n nht v chung; bn cht v khng bn cht; khc bit v khng khc bit tng ng vi s phn chia cc thuc tnh ca i tng nh trn.

38

Nh vy, vic lm r ngun gc khi nim cho php vch ra bn cht thc s ca n. Khi nim - l hnh thc c bn ca t duy phn nh gin tip v khi qut i tng thng qua nhng du hiu bn cht khc bit ca chng. S pht trin kh nng nhn thc ca con ngi trng vi vic, t tng vn ng t nhng khi nim u tin n gin nht n nhng khi nim cng rng v su sc hn phn nh ngy cng y hin thc hn. 1.2. Cc chc nng c bn ca khi nim Khi nim thc hin hai chc nng c bn. Th nht, l chc nng nhn thc. Cc thnh tu ca hot ng nhn thc, hot ng tru tng ho ca con ngi u tp trung c ng trong cc khi nim. Vn l kt qu ca qu trnh nhn thc trc, th sau chng li lm phng tin ca hnh trnh nhn thc tip theo. iu c thc hin trn c s thao tc lgc ph bin nh, quy i tng mi v khi nim bit. Nhng tri thc kinh nghim tch lu c h thng ho li, c lm su sc v chnh xc ho thm, ri sau chuyn thnh khi nim khoa hc. Khng c cc khi nim th cng khng c khoa hc. Ngy nay chng ta sng trong th gii rng ln khng ch ca cc s vt, m cn ca cc khi nim tng ng. Chng c s dng rng ri trong t duy hng ngy. Mi ngnh khoa hc u xy dng h khi nim ca mnh to nn b my khi nim ca n. Th hai, l chc nng giao tip. Con ngi cng c nhng tri thc ca mnh di dng cc khi nim, ri trao i chng vi nhng ngi khc trong qu trnh hot ng cng nhau, chuyn giao chng cho cc th h sau. Nh vy l thc hin s di truyn x hi ca kin thc, m bo tnh k tha tinh thn gia cc th h. 2. Khi nim v t L s phn nh ca hin thc khch quan, khi nim c mi quan h vi t. Nu khi nim l mt hnh thc ca t duy, mt phm tr lgc hc, th t l phm tr ngn ng hc, n l s quy c c tnh cht ring bit ca mi cng ng, mi dn

39

tc, l phng tin ngn ng gn kt t tng, lu gi, cng nh truyn li cho nhng ngi khc. Ni cch khc, t l c s vt cht ca khi nim. Khng th c khi nim ngoi t. Khi nim c hnh thnh trn c s nhng t xc nh c ngha. Ngha ca t thng c dng chuyn ti ni dung ca khi nim. Mi khi nim u c th hin bng mt t hay cm t; v d: sinh vin, hoa hng, giai cp, cng nhn, nc CHXHCN Vit nam... Tuy c bn thng nht vi nhau v ni dung v ngha, nhng khi nim v t khng tuyt i ng nht vi nhau, khi nim bao gi cng c din t qua t, nhng khng phi t no cng th hin khi nim. V th khng th thay i ni dung ca khi nim bng m v ngha ca cc t khc nhau. Mt t c th din t ni dung ca mt s khi nim khc nhau. y l hin tng ng m khc ngha khng trnh khi trong ngn ng. Cn phi s dng chng mt cch thn trng, nu khng t duy rt d mc sai lm lgc nh nh tro khi nim. Ngc li, mt khi nim c th c din t bng nhiu t - gi l hin tng ng ngha khc m. S phong ph ca t vng lm cho ngn ng th hin khi nim mang tnh linh hot, n c th lt t nhng sc thi khc t duy khc nhau cng mt ni dung phn nh, song ng thi n cng cha kh nng t duy mc li lgc: ln ln khi nim. Lgc hc hin i ang hng ti xy dng mt h thng ngn ng nhn to hon chnh c th din t chnh xc v n ngha h thng khi nim trong t duy. 3. Cc phng php c bn thnh lp khi nim Vic hnh thnh nn khi nim l qu trnh th hin tnh tch cc v sng to ca ch th nhn thc. khng phi l mt qu trnh gin n, trc tip, m l kt qu ca hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi, thng qua cc phng php lgc nh: so snh, phn tch, tng hp, tru tng ho, khi qut ho. So snh l i chiu trong t tng s ging nhau v khc nhau ca cc i tng t tm ra nhng du hiu chung, bn cht ca lp i tng lm tin cho s hnh thnh nhng khi nim chung v lp .

40

Phn tch l phn chia trong t tng i tng nhn thc thnh nhng b phn v nghin cu tng b phn . Phng php ny gip cho t duy c c ci nhn c th, chnh xc v cc b phn ca i tng nhn thc. Tng hp l lin kt trong t tng nhng b phn i tng vo mt chnh th. Tng hp v phn tch l hai phng php ngc nhau, nhng li hp nht vi nhau trong mt th thng nht, b sung cho nhau. Phng php tng hp gip cho t duy c ci nhn tng th v i tng. Tru tng ho l qu trnh t tng tch cc du hiu v i tng nhn thc thnh cc du hiu bn cht v khng bn cht, ch tp trung nghin cu du hiu bn cht m tm thi khng tnh n cc du hiu khc. Khi qut ho l lin kt trong t tng nhng i tng ging nhau, nhm chng li trn c s nhng du hiu chung bn cht thnh mt lp. Tt c cc phng php lgc trn u lin h cht ch vi nhau, mi phng php to thnh mt khu trong qu trnh thng nht. Kt qu ca qu trnh l ta thu c nhng t tng c ni dung phong ph, a dng, th hin di mt hnh thc chung thng nht l khi nim. Tm li, qu trnh hnh thnh khi nim chnh l qu trnh t duy sng lc nhng tri thc v i tng nhn thc, b qua nhng tri thc b ngoi, khng bn cht, ngu nhin i vo nhng tri thc c tnh bn cht, chung, quan trng nht ca i tng. 4. Kt cu lgc ca khi nim Mi khi nim u c to thnh t 2 b phn: ni hm v ngoi din. 4.1. Ni hm ca khi nim chnh l ni dung ca khi nim c xt di dng chia nh thnh nhng du hiu bn cht khc bit, gip phn bit i tng m n phn nh vi nhng i tng khc. Nh vy, ni hm c trng cho khi nim v mt cht. C th biu din ni hm ca khi nim nh sau: A(b, c, d,...), trong A l khi nim ni chung, cn b, c, d,... - l nhng thuc tnh ca i tng c khi nim phn nh. Cn ch rng, s khc nhau gia khi nim v du hiu ch l tng i: ci trong khi nim ny l du hiu, th khi ng ring c th l khi nim c lp c

41

nhng du hiu ca mnh. Theo ngha ny c th ni, ni hm ca khi nim t n li c cng hp t... cc khi nim! Nhng khng l nghch l, m l s th hin mi lin h qua li su sc v s thng nht ca cc khi nim phn nh mi lin h khch quan v s thng nht ca th gii. Chng ch khc nhau phc tp cu trc ca chng m thi. Cng cn phi lu rng, nhng du hiu c khi nim ghi nhn khng tn ti tch bit nhau, m lin h gn b vi nhau to thnh h thng chnh th. V tnh h thng ca hin thc cng c phn nh c im ny. V d: khi nim php lut: Php lut l h thng cc quy tc x x chung do nh nc ban hnh hoc tha nhn, th hin ch ca giai cp thng tr v c bo m thc hin bng sc mnh cng ch ca nh nc. Trong khi nim lut php nu trn, ni hm ca n gm nhng du hiu c bn sau: - Quy tc ng x chung th hin ch ca giai cp thng tr. - Do c quan nh nc c thm quyn ban hnh hoc tha nhn. - c m bo thc hin bi nh nc. Nh vy, ni hm ca khi nim l ch cha nhng du hiu bn cht khc bit ca i tng, n cho ta bit i tng cn nhn thc l g v khc cc i tng khc ch no? Cc du hiu ca ni hm khi nim c hai loi: du hiu loi, tc l du hiu chung bn cht cho ton b lp cc i tng, v cc du hiu chng l du hiu chung, bn cht ch cho mt i tng hoc lp nh hn cc i tng v lm cho n khc vi cc i tng khc ca cng lp. Thng thng, khi nu cc du hiu bn cht ca i tng, ta thng nu trc nhng du hiu chung, bn cht i din cho ton b lp i tng, ri mi n nhng du hiu ngy cng khc bit, c th hn ch thuc v i tng m khi nim ang phn nh. S lng cc du hiu cng nhiu th ni hm cng phong ph. 4.2. Ngoi din ca khi nim l tp hp i tng hin thc mang cc du hiu chung, bn cht c nu trong ni hm. Vy ngoi din ca khi nim chnh

42

l phm vi i tng m khi nim phn nh v c trng cho khi nim v mt lng, do vy c th lit k chnh xc cc i tng thuc ngoi din, nu s lng l hu hn v tng i khng nhiu, cn khng th c th m t ngoi din da vo cc du hiu ni hm. Quan h gia i tng vi ngoi din l quan h gia phn t vi tp hp, trong mi mt i tng l mt phn t ca tp hp. V d: Khi nim sinh vin Vit nam c ngoi din l ton b nhng ngi Vit nam ang hc cc trng i hc, cao ng. Vic xc nh ngoi din ca khi nim cho ta bit u l nhng i tng m khi nim phn nh. S lng cc i tng ny cng nhiu th ngoi din ca khi nim cng rng. 4.3. Quan h gia ni hm v ngoi din ca khi nim Vic phn tch ni hm v ngoi din nh trn cho thy chng quan h mt thit vi nhau. Tng ng vi ni hm xc nh ca mt khi nim l mt ngoi din xc nh. l quan h ngc (nghch bin): ni hm cng phong ph, cng nhiu du hiu bn cht bao nhiu th ngoi din cng hp, cng t i tng c phn nh by nhiu. Ngc li, ngoi din ca khi nim cng rng, cng c nhiu i tng phn nh th ni hm ca khi nim cng ngho nn, cng t cc du hiu bn cht by nhiu. Nhng khi nim c ngoi din rng nht c gi l cc phm tr, cn cc khi nim c ni hm phong ph nht thng phn nh mt i tng c th, xc nh. Tuy nhin, cng cn lu rng quy lut quan h ngc gia ni hm v ngoi din ca khi nim ch tc ng khi t duy phn nh nhng i tng tn ti mt phm cht xc nh, trong trng thi tnh ti tng i. S tc ng ca n ng vi nhng khi nim bao hm cc khi nim khc v th hin trong thao tc lgc m rng v thu hp khi nim (xem mc 7). 5. Phn loi khi nim C th phn loi khi nim cn c vo ni hm v ngoi din ca n: 5.1. Phn loi khi nim theo ni hm a) Khi nim c th v tru tng. Khi nim c th l khi nim phn nh i tng hay lp i tng hin thc, tn ti mt cch c lp tng i trong tnh

43

chnh th cc mt, cc thuc tnh, tnh cht ca n . V d: lp hc, to nh, hoa hng... Khi nim tru tng l khi nim phn nh tnh cht, quan h ca cc i tng, m khng tn ti c lp nu thiu cc i tng y: l , khim tn, bng nhau... Thng khng c khi nim tru tng thun tu di dng s nhiu. Tuy nhin, tu thuc vo cch s dng, vo vn cnh m khi nim c th v tru tng c th chuyn ho ln nhau. b) Khi nim khng nh v khi nim ph nh. Khi nim khng nh l khi nim nhn mnh s hin din ca cc i tng, cc thuc tnh hay cc quan h ca chng. V d: c vn ho, c dn ch, vn minh... Khi nim ph nh nhn mnh s khng tn ti ca i tng, thuc tnh hay quan h ca chng phm cht ang xt. V d: v vn ho, mt dn ch, v k lut... c) Khi nim tng quan v khng tng quan. Khi nim tng quan l khi nim ch mang y ni dung khi ng trong quan h vi khi nim khc cng cp. V d: m - con, thy gio - hc sinh, ng - chu v. v.. Khi nim khng tng quan l nhng khi nim phn nh cc i tng c th tn ti c lp tng i, khng ph thuc vo s tn ti ca i tng khc, v do vy c y ni dung khi ng c lp. V d: con ngi, x hi. 5.2. Phn loi khi nim theo ngoi din a) Khi nim tp hp v khng tp hp. Khi nim tp hp l nhng khi nim phn nh v mt lp i tng ng nht c coi nh mt chnh th thng nht. V d: rng, i bng , hm i... Tuy nhin, ni hm ca n khng phi l tng s ni hm ca cc khi nim phn nh v tng i tng to thnh lp. Ni hm ch th hin nhng du hiu ca c lp i tng. V d: ni hm ca khi nim hm i khng th hin tng con tu v tng con tu cng cha phi l hm i, mc d hm i c to thnh t lp i tng l nhng con tu.

44

Khi nim khng tp hp l khi nim trong mi i tng ring r c cp ti mt cch c lp. N chnh l tng phn t ca khi nim tp hp. V d: khi nim cy, con tu, "tng cu th ca i bng"... c trng ca khi nim khng tp hp l ni hm ca n c th quy v cho mi i tng nm trong ngoi din ca khi nim . V d: khi nim cy c ni hm l nhng du hiu ca lp cy ni chung, ng thi n cng c th hin tng loi cy c th trong lp i tng . Tuy nhin, s phn loi nu trn cng ch l tng i v bn thn mi khi nim khng tp hp tim tng l khi nim tp hp v ngc li. b) Khi nim o (rng) v khi nim thc. Khi nim o (rng) l nhng khi nim khng xc nh c ngoi din hoc l nhng khi nim c ngoi din bng khng. V d: ng c vnh cu, qu, rng... Khi nim thc l nhng khi nim m ngoi din c t nht mt i tng. n lt mnh, khi nim thc li c chia ra thnh: c) Khi nim chung v khi nim n nht. Khi nim chung l nhng khi nim m ngoi din c t hai i tng tr ln. c th l khi nim chung hu hn, nu xc nh c s lng i tng trong ngoi din. V d: Gio vin dy gii ngoi ng, Ngi Vit nam, Sinh vin Vit nam... c th l khi nim chung v hn, nu kh hoc khng xc nh c chnh xc s lng i tng trong ngoi din. V d: hnh tinh, t bo, "s chn"... Khi nim n nht l khi nim m ngoi din ch c mt i tng. V d: tri t, H Ch Minh, H ni. Cng c khi khi nim n nht c hiu nh mt lp i tng c phn nh nh l mt chnh th thng nht (chnh l khi nim tp hp). V d: Lin hp quc, h mt tri. Vic chia cc khi nim ra thnh cc loi theo ni hm v ngoi din c ngha quan trng i vi t duy. N cho php trong h thng rt nhiu khi nim c

45

cc khoa hc v cuc sng tch lu, ta c th tch ra nhng nhm ln, hu hn v ph bin nht, gip t duy thm chnh xc v tng minh. 6. Quan h gia cc khi nim Trong hot ng nhn thc, cc khi nim c hnh thnh rt a dng vi ni hm v ngoi din khc nhau, nhng gia chng li lun c quan h mt thit vi nhau. S a dng ca cc quan h y cng c th c phn loi da trn ni hm v ngoi din ca khi nim. Cn c vo ni hm ca khi nim c hai loi quan h c bn gia cc khi nim - so snh c v khng so snh c. Tng ng s c cc khi nim l so snh c v khng so snh c. Nhng khi nim so snh l nhng khi nim m trong ni hm ca chng cch ny hay khc c nhng du hiu bn cht chung. Lgc hnh thc ch yu nghin cu quan h gia cc khi nim so snh theo ngoi din. Nu cn c vo ngoi din ca khi nim th quan h gia cc khi nim c chia lm hai loi: quan h iu ho v khng iu ho. 6.1. Quan h iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng c t nht mt i tng chung nhau. Nh vy, quan h iu ho li gm c cc quan h sau: a) Quan h ng nht (trng nhau). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng hon ton trng nhau, nhng ni hm ca chng vn phn bit. Nu dng hnh trn -ler biu din quan h ng nht ca hai khi nim A v B, th hnh v l nh sau (Hnh 1): V d: Khi nim H Ch Minh v khi nim Ngi c bn tuyn ngn c lp khai sinh ra nc Vit nam dn ch Cng ho. Hai khi nim ny c coi l ng A, B nht vi nhau, v ngoi din ca chng hon ton trng nhau, cng ch v mt i tng xc nh1l Bc H. Nhng ni hm ca hai khi nim ny khng phi l mt, Hnh chng c nhng sc thi khc nhau. Nh vy, trong quan h ng nht, nu mt i tng bt k no thuc v ngoi din ca khi nim ny th cng ng thi n phi thuc v ngoi din ca khi nim kia v ngc li.

46

b) Quan h bao hm (l thuc). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca khi nim ny l ton b ngoi din ca nhng khi nim kia, nhng khng ngc li. Khi nim th nht gi l khi nim b bao hm, cn khi nim th hai gi l khi nim bao hm. V d: Khi nim sinh vin (A) v khi nim sinh vin HQG (B). y l hai khi nim nm trong quan h bao hm v mt khi nim c ngoi din rng hn (khi nim "sinh vin") v mt khi nim c ngoi din nh hn, b bao hm trong ngoi din A B ca khi nim kia (khi nim sinh vin HQG) (Hnh 2). Quan h ny cn c gi l quan h loi - chng. Trong , khi nim c Hnh 2 ngoi din rng hn gi l khi nim loi, cn khi nim c ngoi din hp hn gi l khi nim chng. Tuy nhin, s phn chia ny cng rt tng i. Mt khi nim trong quan h vi nhiu khi nim khc nhau c th l khi nim loi trong quan h ny, nhng l khi nim chng trong quan h khc v ngc li. Tr nhng khi nim c bit nh khi nim n nht v phm tr. c) Quan h giao nhau. L quan h gia cc khi nim m mt phn ngoi din ca khi nim ny l mt phn ngoi din ca nhng khi nim khc. giao nhau, v ngoi din ca chng c mt phn trng nhau, phn trng nhau trong ngoi din ca hai khi nim ny l nhng ngi l ng vin ng thi l sinh vin.
A B

d: Khi nim sinh vin (A) v khi nim ng vin (B). Hai khi nim ny nm trong quan h

(Hnh 3) Hnh 3 Trong quan h giao nhau, xc nh phn trng nhau, ta phi xc nh nhng i tng va mang du hiu c phn nh trong ni hm ca khi nim ny va mang du hiu c phn nh trong ni hm ca khi nim kia. 6.2. Quan h khng iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng khng c phn no trng nhau. Quan h ny gm cc loi sau:

47

a) Quan h ngang hng (cng b bao hm): L quan h gia cc khi nim chng m ngoi din ca chng tch ri nhau v cng l thuc ngoi din ca khi nim loi. (Hnh 4) V d: Khi nim "ng vt" (A) v khi nim "Thc vt" (B). y l hai khi nim chng m ngoi din ca chng tch ri nhau v cng l thuc ngoi din ca khi B A nim loi "Sinh vt" (C). Hnh 4 h i lp: l quan h gia nhng khi nim m ni hm ca b) Quan chng c nhng du hiu tri ngc nhau, nhng tng ngoi din ca chng bao gi cng nh hn ngoi din ca khi nim loi chung ca chng. (Hnh 5) V d: Khi nim "mu trng" (A) v khi nim "mu en" (C) trong khi nim "mu A sc". HayBkhi nim "v sn" (A) v khi nim "t sn" (C) trong khi nim "giai cp". Trong , A v C l cc khi nim i lp ch chim cc cc trong phm vi ca khi nim loi chung ca chng v khng loi tr cc khi nim trung gian kiu nh Hnh 5 B. c) Quan h mu thun: l quan h gia nhng khi nim c ni hm khng ch tri ngc m cn loi tr nhau v tng ngoi din ca chng bao gi cng ng bng ngoi din ca mt khi nim loi chung. (Hnh 6): V d: Khi nim "mu trng" (A) v "mu khng trng" (B), khi nim "chin tranh chnh ngha" (A) v khi nim "chin tranh phi ngha" (B). -------B A C

Hnh 6 Thc cht nhng khi nim nm trong quan h mu thun l nhng khi nim ph nh ln nhau (chnh xc hn, th l quan h gia mt khi nim l khng nh v mt khi nim l ph nh n). Quan h gia cc khi nim c phn loi nh trn cng ch l tng i. Trong thc t th y mi ch l nhng quan h ph bin v in hnh nht.

48

7. Cc thao tc logc i vi khi nim 7.1. M rng v thu hp khi nim Trong s cc thao tc lgc x l ni hm v ngoi din ca khi nim c lgc hnh thc xem xt c hai thao tc thng dng lin h cht ch vi nhau, l m rng v thu hp khi nim. Quan h bao hm loi chng l c s ca cc thao tc ny. S tc ng ca quy lut quan h ngc (nghch bin) gia ni hm v ngoi din ca khi nim c th hin trc tip cc thao tc ny. a) M rng khi nim l thao tc lgc, trong t khi nim c ngoi din nh hn (chng) chuyn sang khi nim c ngoi din ln hn (loi). Ni cch khc, chnh l thao tc gip thu c mt khi nim mi bng cch m rng ngoi din ca khi nim cho trc. Nhng khi nim ng sau bao gi cng phi bao hm nhng khi nim ng trc . V d: m rng khi nim ng vt ta thu c khi nim sinh vtv.v.. Trong khoa hc, phm tr chnh l khi nim c m rng nht, m trn n khng cn khi nim no rng hn. V theo ngha ny th phm tr chnh l gii hn ca m rng khi nim. Khi m rng khi nim cn lu rng vic ny ch ng khi t tng vn ng t khi nim chng sang khi nim loi. b) Thu hp khi nim l thao tc lgc ngc vi m rng khi nim, trong t khi nim c ngoi din ln hn (loi) ta chuyn n khi nim c ngoi din nh hn (chng) tng ng. chnh l thao tc gip nhn c khi nim mi bng cch thu hp ngoi din ca khi nim cho trc. V d: thu hp khi nim t gic ta thu c khi nim hnh bnh hnh v. v. Gii hn ca vic thu hp khi nim l khi nim n nht, l nhng khi nim chng nh nht. V d: thu hp khi nim sinh vin ta c khi nim sinh vin
A

Nguyn no .

B C

Hnh 7

49

C th din t thao tc m rng v thu hp khi nim theo (hnh 7). Trong s ny, nu i t khi nim A n khi nim C th l thao tc thu hp khi nim, cn nu i t C n A th l thao tc m rng khi nim. Vic thc hin thao tc m rng v thu hp khi nim c ngha gip t duy cng c nhng kin thc chung v ring thu c v i tng, ng thi l phng thc lm cho t duy xc nh khi phn nh hin thc. 7.2. Php nh ngha khi nim Nh phn tch trn, cu to cn bn nht ca khi nim l ni hm v ngoi din. Nhng chng thng b che du sau v bc ngn t ca khi nim. V th trong thc tin t duy khng t khi chng ta buc phi vch r c ni hm ln ngoi din ca khi nim. Thao tc th nht gi l nh ngha khi nim, cn thao tc th hai - phn chia khi nim. a) Bn cht ca nh ngha khi nim: l thao tc lgc nhm vch ra nhng du hiu c bn nht ca ni hm khi nim. V d: ta mun nh ngha khi nim hnh vung - ni hm ca khi nim ny gm rt nhiu du hiu nh: l mt hnh hnh hc phng; l mt hnh c to thnh bi 4 on thng; c cc gc vung, c cc cnh bng nhau... trong s chng c nhng du hiu khng ch thuc v hnh vung nh, du hiu c to thnh bi 4 on thng; c nhng du hiu ch thuc v hnh vung m khng c bt k hnh no khc nh c cc cnh bng nhau v cc gc vung; c cc ng cho bng nhau, vung gc vi nhau v chia i mi ng ti giao im ca chng. Chnh chng l nhng du hiu c bn nht phn bit hnh vung khng ch vi cc hnh khc, m trn thc t cn ch r phm vi i tng tip cn t tch ra i tng cn nh ngha. Nh vy, du hiu c bn nht l nhng du hiu quy nh bn cht ca i tng nhn thc, lm cn c suy ra cc du hiu khc ca i tng, ng thi gip ta phn bit c i tng cn nh ngha vi i tng khc.

50

Cng cn lu rng nu mt khi nim bao gi cng phi th hin thng qua ngn ng th nhim v khc ca nh ngha chnh l lm r ngha ca t, ca thut ng. Nh vy, t duy dng n thao tc nh ngha khi nim trong hai trng hp: hoc khi cn tng kt nhng mt bn cht ca i tng nhn thc, v d khi C. Mc nh ngha x hi l sn phm ca s tc ng qua li gia con ngi th chnh l s tng kt nhng kt qu nghin cu cc mt bn cht, ph bin nht ca x hi; hoc khi cn lm r ngha ca thut ng s dng. V d: "Danh t l t dng ch tn ngi v vt". Tm li, c s khch quan ca nh ngha chnh l s xc nh v cht ca cc i tng hin thc. Xt n cng nh ngha phi gii p: i tng cn nh ngha l g? Khi nim cn phi c nh ngha mt trong ba trng hp c bn sau: Th nht, tng kt im ch yu sau s nhn thc bn cht i tng; th hai, cn nh ngha khi s dng nhng khi nim m ngi khc cn cha bit ni hm; th ba, nh ngha cng cn khi s dng cc t bit nhng li c dng ngha mi. b) Cu to v cc chc nng ca php nh ngha - Mi nh ngha khoa hc u gm 2 b phn: khi nim c nh ngha v khi nim dng nh ngha. Khi nim c nh ngha (definiendum = Dfd) l khi nim m ta phi vch r ni hm c bn ca n ra. V d: trong nh ngha: hnh ch nht l hnh bnh hnh c 1 gc vung th khi nim hnh ch nht l khi nim c nh ngha. Khi nim dng nh ngha (definiens = Dfn) l khi nim c nhng du hiu chung v c bn cu thnh ni hm ca khi nim c nh ngha. V d: trong nh ngha hnh ch nht trn th khi nim hnh bnh hnh c 1 gc vung chnh l khi nim dng nh ngha. Mi lin h lgc gia khi nim c nh ngha v khi nim dng nh ngha c th hin nh t l hay du gch ngang "-".

51

- Chc nng ca nh ngha khi nim l vch r ni hm ca khi nim c nh ngha; phn bit i tng cn nh ngha vi nhng i tng khc. c) Cc kiu nh ngha - Cn c vo i tng c nh ngha, th nh ngha c chia thnh: nh ngha thc v nh ngha duy danh. * nh ngha thc l nh ngha v chnh i tng bng cch ch ra nhng du hiu c bn nht trong ni hm ca khi nim c nh ngha. V d: Con ngi l ng vt bc cao c nng lc t duy. * nh ngha duy danh l nh ngha vch ra ngha ca t biu th i tng. V d: Hin php c gi l o lut c bn ca mt quc gia. Nh vy, nh ngha duy danh chnh l thao tc t tn cho i tng. - Cn c vo tnh cht ca khi nim dng nh ngha th nh ngha gm cc kiu: * nh ngha qua loi gn nht v khc bit chng - l kiu nh ngha trong phi ch ra khi nim loi gn nht cha khi nim cn nh ngha, ri sau vch ra nhng du hiu khc bit ca khi nim cn nh ngha so vi khi nim . V d: Hnh ch nht l hnh bnh hnh c mt gc vung. Con ngi l ng vt bc cao c nng lc t duy. y l kiu nh ngha c dng tng i ph bin trong khoa hc v n ngn gn. Nhng c nhng khi nim cn nh ngha l rng nht khin ta khng tm c khi nim loi ca n; hoc khng tm c thuc tnh khc bit c th ca i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. Trong cc trng hp cn phi c nhng kiu nh ngha khc ph hp hn. * nh ngha theo quan h: l kiu nh ngha trong ngi ta ch ra mt khi nim i lp vi khi nim cn nh ngha v nu r mi quan h gia cc i tng m hai khi nim phn nh. Kiu nh ngha ny thng c dng khi cn nh ngha nhng khi nim c ngoi din rng nht - nht l cc phm tr. V d: Hin tng l bn cht c th hin ra.

52

* nh ngha theo ngun gc: l kiu nh ngha m trong ngi ta vch ra ngun gc hoc phng thc to ra i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. V d: "Tam gic l mt hnh c to thnh bi ba on thng gp khc khp kn". Kiu nh ngha ny c tc dng lm r ngun gc pht sinh ca i tng. Tuy nhin, trong thc t th khng phi bt c i tng no cng c th ch r c xut x, ngun gc v cch thc sinh thnh, v th kiu nh ngha ny ch yu hay gp trong cc ngnh khoa hc t nhin. Ngoi cc kiu nh ngha c bn nu trn, cn c cc kiu nh ngha sau: + M t l kiu nh ngha bng cch lit k cc du hiu khc bit bn ngoi ca i tng nhm phn bit n vi cc i tng khc. V d: ng vt sng di nc l loi th bng mang v c b phn dng bi. Dng c bit ca kiu nh ngha m t ny l nh ngha nu ra mt vi c trng quan trng ca i tng qua gip phn bit c s khc nhau ca i tng ny vi i tng khc. V d: Nc nguyn cht l cht lng khng mu, khng mi, khng v v trong sut. + So snh: l kiu nh ngha trong du hiu ca khi nim c nu ra bng cch so snh n vi cc du hiu tng t khi nim khc bit. V d: Ti nh m ba mi (so snh thun). n ng nng ni ging khi n b su sc nh ci ng tru (so snh ngc). d) Cc quy tc nh ngha - nh ngha phi cn i: Ngoi din ca khi nim dng nh ngha (Dfn) phi trng vi ngoi din ca khi nim c nh ngha (Dfd): ngd Dfn ngd Dfd. V d: khi nh ngha: tam gic u l tam gic c ba cnh bng nhau th y khi nim c nh ngha tam gic u c ngoi din ng bng ngoi din ca khi nim tam gic c ba cnh bng nhau.

53

nh ngha cn i th hin mi quan h ng nht gia khi nim c nh ngha vi khi nim dng nh ngha. S vi phm quy tc trn s dn n cc li sau: + nh ngha qu rng: Khi ngoi din ca khi nim dng nh ngha ln hn ngoi din ca khi nim c nh ngha. (ngd Dfn > ngd Dfd), tc l ngoi din ca khi nim cn nh ngha b bao hm trong ngoi din ca khi nim dng nh ngha. V d: tam gic u l tam gic. + nh ngha qu hp: khi ngoi din ca khi nim dng nh ngha nh hn ngoi din ca khi nim c nh ngha, (ngd Dfn < ngdDfd). Hai khi nim ny vn nm trong quan h bao hm, nhng lc ny khi nim dng nh ngha l khi nim b bao hm. V d: Sinh vin l nhng ngi ang hc trng i hc Quc gia. + nh ngha va qu rng, va qu hp: mang li khi nim va khng bao qut c ht cc i tng tho mn ni hm ca n va bao gm c nhng i tng khng tho mn ni hm . (V d: Sinh vin l nhng ngi ang hc H Ni). - Khng c nh ngha vng quanh. y l kiu nh ngha, trong khi nim dng nh ngha li c xc nh ni hm thng qua khi nim cn nh ngha, hoc ni hm ca khi nim cn nh ngha li c gii thch thng qua nhng khi nim khc m ni hm cn cha r rng. V d: T duy lgc l t duy mt cch lgc. Ch l i; i l ch. - Trnh dng mnh ph nh trong nh ngha. Quy tc ny yu cu trong mt nh ngha khoa hc nn hn ch vic dng nh ngha bng ph nh ( Dfd khng l Dfn hoc Dfd l khng phi Dfn). Bi vic dng n rt d dn n vic khng lm r ni hm ca khi nim c nh ngha. Trong khoa hc ch c th dng nh ngha l mt mnh ph nh khi phi ng thi tho mn hai iu kin:

54

Th nht, khi nim dng nh ngha v khi nim c nh ngha phi nm trong quan h mu thun. Th hai, ni hm ca khi nim dng nh ngha c lm r bng nh ngha khng nh. V d: trong lut hc, c nh ngha v ti sn vi hai loi l ng sn v bt ng sn, khi nh ngha bt ng sn l nhng ti sn khng th di chuyn, di i c, th rt ngn thao tc trong t duy khi phi nh ngha khi nim ng sn ta hon ton c th nh ngha: ng sn l khng phi bt ng sn. - nh ngha phi tng minh: tc l nh ngha r rng, chnh xc, ngn gn. Quy tc ny yu cu nhng thut ng c s dng trong nh ngha phi ngn gn, r v n ngha, trnh dng nhng t ng mp m, a ngha, hoc l nhng t v von so snh d to ra hiu lm v i tng c nh ngha. V d: Ch ngha cng sn l thin ng ca nhn loi. Tr em l mm non ca t nc. Vic vn dng tt cc quy tc nh ngha l iu kin cn, nhng cha l xy dng cc nh ngha khoa hc cht ch ph hp vi hin thc. Cc quy tc y c rt ra trn c s phn tch cc nh ngha c sn, tn ti. Tuy nhin, nh lch s khoa hc chng t, nh ngha khng ch l kt qu hot ng nhn thc, m cn l qu trnh phc tp, rt lu di, v bn cht i tng khng nm trn b mt, m n du sau v lng cc hin tng v to nn c s su sc ca chng. V vy c mt nh ngha tt rt cn phi am hiu tinh tng v i tng quan tm. 7.3. Php phn chia khi nim a) Ngun gc v bn cht ca phn chia khi nim Nu nh ngha khi nim l thao tc nhm vo ni hm ca khi nim, th phn chia khi nim li l thao tc nhm vo ngoi din ca khi nim vch ra ngoi din ca cc khi nim chng trong khi nim loi theo mt cn c xc nh. Phn chia khi nim vi t cch l thao tc lgc cng gn b cht ch vi hot ng thc tin ca con ngi. Trong qu trnh lao ng con ngi u tin phn x cc i tng ra thnh cc b phn, chia nhau nhng th khai thc c, phn phi

55

chng gia cc thnh vin ca b tc, b lc. V s lp li rt nhiu ln nhng thao tc thc tin y, c cng c vo trong thc, sinh ra v dn nh hnh kh nng chia x trong t tng nhm cc i tng thnh nhng nhm nh hn. Tng t vi hot ng thc tin thao tc lgc ny cng ly phn chia lm tn gi (nguyn t latinh Davisio) c ngha l phn chia, phn phi, phn pht. ng thi cn c c ngha l phn chia t tng, phn chia lgc. V d: khi chia khi nim lut theo tiu ch v lnh vc tc ng s thu c cc khi nim thnh phn nh: lut kinh t, lut lao ng, lut t ai... S d c th phn chia khi nim c l v, mt tnh xc nh v cht (l c s ca php nh ngha) ca cc i tng hin thc c th th hin nhng hnh thc khc nhau. iu ph thuc vo quan h qua li ca i tng vi cc i tng khc, vo mc bin i v pht trin ca n. S hin hu ca cc hnh thc th hin nh th l c s khch quan ca phn chia. Nu nh ngha tr li cu hi: i tng l g?, th phn chia tr li cho cu hi: i tng y c nhng hnh thc no? Nhn chung, phn chia khi nim cn trong 3 trng hp. Th nht, khi phi vch ra khng ch bn cht ca t duy, m cn c cc hnh thc th hin v pht trin ca n na. Th hai, khi ngi i thoi khng r lnh vc ng dng ca khi nim. Th ba, i khi do tnh a ngha ca t no (trng hp cc t ng m khc ngha). Ch ra cc ngha ca n v thc cht l phn chia khi nim. Trong phn chia, cn phn bit vic phn chia khi nim nh l vch ra cc khi nim chng trong khi nim loi vi vic ch ra cc b phn trong mt chnh th. y l hai thao tc c nhng im khc bit m khng phi lc no ngi ta cng lm r c. b) Cu to ca php phn chia: gm 3 b phn l khi nim b phn chia, c s ca php phn chia, nhng khi nim thu c sau phn chia. - Khi nim b phn chia: l khi nim loi m t ta vch ch ra cc khi nim chng cha trong n (k hiu l A).

56

- C s phn chia: l cn c, du hiu, m da vo ta chia khi nim loi ra thnh cc khi nim chng trong . Khi thc hin thao tc phn chia khi nim cn lu l vic la chn c s phn chia s quyt nh gi tr khoa hc v thc tin ca php phn chia. Mt khc, cng cn phn bit phn chia khi nim nh l vic vch ra cc khi nim chng b bao cha trong khi nim loi vi vic chia mt chnh th thnh cc b phn. V d: phn chia khi nim Ngi ta c th da vo rt nhiu cn c nh: gii tnh, la tui, quc tch... - Cc khi nim chng thnh phn: l cc khi nim thu c sau khi phn chia (k hiu l A1, A2, ... An). V d: khi phn chia khi nim Ngi theo cn c l mu da s c cc khi nim ngi da trng, da vng, da en, da . c) Chc nng ca php phn chia: vch ch ra nhng i tng nm trong ngoi din ca khi nim b phn chia. d) Cc quy tc phn chia khi nim - Phn chia phi cn i. Ngoi din ca khi nim b phn chia phi bng tng ngoi din ca cc khi nim sau phn chia: A A1+ A2 +...+ An. Vi phm quy tc ny s dn n mt trong cc li sau: + Chia thiu thnh phn: khi khng ch ra cc khi nim chng trong khi nim b phn chia. Tng ngoi din ca cc khi nim thu c sau phn chia nh hn ngoi din ca khi nim b phn chia: A1+ A2 +...+ An < A V d: chia khi nim Ngi theo c s mu da m ch thu c hai khi nim thnh phn l ngi da trng v ngi da vng, trong khi loi ngi cn c 2 mu da khc na. + Chia tha thnh phn: khi cc khi nim chng thnh phn thu c tha ra so vi ngoi din ca khi nim loi b phn chia: A1+ A2 +...+ An > A V d: chia khi nim nguyn t ho hc thnh cc khi nim kim loi, phi kim v khong cht, trong v d ny khi nim khong cht l thnh phn tha ca khi nim nguyn t ho hc.
57

+ Phn chia va tha va thiu thnh phn khi ngoi din ca cc khi nim thnh phn thu c khng ng bng ngoi din ca khi nim b chia: A1+ A2 +...+ An A V d: Chia khi nim sinh vin thnh sinh vin gii, sinh vin kh, sinh vin c nng lc nghin cu khoa hc. - Phn chia phi cng mt c s. Phi gi nguyn cn c phn chia trong sut qu trnh phn chia. iu ny c ngha l khng phi ch c mt c s phn chia duy nht cho mt khi nim, m tu vo i tng v mc ch ca php phn chia ta c th la chn cc cn c phn chia khc. Nhng khi bt u chia th ch c php chn mt cn c v phi chia xong cn c y mi c chuyn sang cn c khc. Khi cn c phn chia b i gia chng l vi phm quy tc ny. V d: chia khi nim Lch s theo giai on ta thu c cc khi nim thnh phn nh khi nim lch s c i, lch s cn i, lch s t nhin v.v., th khi nim lch s t nhin khng cng c s vi cc khi nim trn. Khi vi phm quy tc ny cng chnh l vi phm quy tc mt kh nng th 3. - Cc khi nim thu c sau phn chia phi ngang hng: ngoi din ca chng phi tch ri nhau. Ngc li th s l vi phm quy tc ny. V d: khi phn chia khi nim khoa hc thnh khoa hc t nhin, khoa hc x hi v ton hc, th y khi nim ton hc b bao hm trong khi nim khoa hc t nhin. - Phn chia phi lin tc, cng cp : khi phn chia th phi t khi nim loi vch ra cc khi nim chng gn nht. Nu quy tc ny b vi phm, th s mc li phn chia nhy vt. V d: trong php phn chia va nu trn th khi nim khoa hc ton hc cng l mt khi nim b nhy vt, khi nim ny khng cng cp vi cc khi nim thnh phn cn li. e) Cc kiu phn chia khi nim

58

- Phn chia theo du hiu bin i: l phn chia cc khi nim loi thnh cc khi nim chng, sao cho mi chng vn gi c du hiu no ca loi, ng thi li c nhng du hiu bn cht ca chng. C s phn chia c th l du hiu bn cht hay khng bn cht, du hiu ni dung hay thun tu hnh thc bn ngoi. V d: phn chia khi nim lch s thnh cc khi nim lch s t nhin, lch s x hi, lch s t tng; hoc chia khi nim Ngi thnh ngi da trng, ngi da en, ngi da mu... - Phn i khi nim: l chia ngoi din ca khi nim thnh hai phn mu thun, loi tr nhau. y mi du hiu ca phn ny s khng c trong phn cn li V d: phn chia khi nim ng vt theo kiu phn i ta thu c ng vt c xng sng v ng vt khng xng sng, khi nim s t nhin chia thnh s chn v s khng chn... Khi thc hin thao tc phn i khi nim th lun phi thc hin n theo mt c s nht nh v lun phi m bo tnh cn i. - Phn nhm khi nim: l sp xp cc i tng thnh cc lp theo s ging nhau gia chng, sao cho cc lp ny c v tr xc nh i vi cc lp khc. Phn nhm chnh l mt dng phn chia c bit, da vo du hiu bn cht phn chia lin tip t khi nim loi n khi nim chng theo cc quy tc phn chia. V d: nh vic phn nhm cc nguyn t ho hc trong bng tun hon Mendeleev; phn nhm hc sinh trong mt lp hc cn c vo lc hc thnh hc sinh xut sc, gii, kh, trung bnh, yu. C 2 kiu phn nhm: phn nhm t nhin v phn nhm b tr. + Phn nhm t nhin: l sp xp cc i tng theo lp xc nh da vo du hiu bn cht ca chng. y l hnh thc phn nhm cho php xc nh thuc tnh ca i tng m khng cn kim tra bng thc nghim. Kiu phn nhm ny thng c s dng nhiu trong cc khoa hc nh: sinh hc, ho hc, ngn ng hc... + Phn nhm b tr: l kiu phn nhm da vo cc du hiu bn ngoi khng bn cht ca i tng, nhng li c ch cho vic tm kim i tng.

59

V d: lp th mc sch trong th vin theo tn tc gi, tn sch, hay theo ting (ngn ng). g) S thng nht ca phn chia v nh ngha. tin nghin cu cc thao tc vi khi nim, chng ta kho st nh ngha v phn chia tch ring nhau. Nhng trong thc tin t duy sinh ng chng nm trong s thng nht, lin h qua li v tng tc ln nhau. S d nh vy l do c s thng nht ni hm v ngoi din khi nim c vch m nh nh ngha v phn chia. S thng nht v tng tc qua li ca cc thao tc lgc y th hin trn hai mt. Mt mt, nh ngha vch ra bn cht, tnh xc nh v cht ca i tng, ng thi to c s cho php phn chia. phn ra c cc kiu hay hnh thc ca i tng, cn xut pht t bn cht ca n. Mt khc, php phn chia b sung cho php nh ngha. Nu nh nh ngha vch m bn cht ca i tng c lp vi cc hnh thc th hin ca n, dng nh tm gc chng li, th php phn chia t duy li tp trung vo vic vch ra cc hnh thc y. Ch c nh vy phn tch mi y , ton din. 8. Mt s php ton i vi ngoi din khi nim Quan h gia cc khi nim v ngoi din to c s cho bn php ton gia cc khi nim. Kt qu ca cc php ton ny l nhng khi nim mi. Di y l tng php ton trong mi trng hp quan h gia cc khi nim: ng nht, bao hm, giao nhau, ngang hng, i lp, mu thun.

8. 1. Php hp gia cc khi nim (k hiu ). - L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim thnh phn ta thu c mt khi nim mi c ngoi din bng tng ngoi din ca cc khi nim thnh phn: A B = C. - Xt tng trng hp quan h gia cc khi nim: + Quan h ng nht: A B A B = A
60

+ Quan h bao hm: A B A B = B + Quan h giao nhau v cc quan h khng iu ho: kt qu l khi nim c ngoi din bng tng (s hc) ngoi din ca cc khi nim V d: cho hai khi nim: A l s ln hn ba v nh hn nm, B l s ln hn bn v nh hn su, tng lgc ca hai khi nim s l khi nim C c ngoi din l nhng s thc nm t ba n su. - Tnh cht ca php hp: + Hp ca mt khi nim vi n l chnh n: A A = A (ging trng hp quan h ng nht gia hai khi nim). + Tnh cht giao hon: A B = B A. + Tnh cht kt hp: A B C = A (B C) = B (A C) = C (A B). 8.2. Php giao gia cc khi nim (k hiu ) - L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim thnh phn ta thu c mt khi nim mi c ngoi din chnh l phn ngoi din chung gia cc khi nim thnh phn: A B = C. - Xt tng trng hp quan h gia cc khi nim: + Quan h ng nht: A B A B = A + Quan h bao hm: A B A B = A + Quan h giao nhau: A B = C nim trng). Vi nhng d kin nh trn th khi nim C c ngoi din bao gm nhng s thc c gi tr t bn n nm. - Tnh cht ca php giao (cng gm ba tnh cht nh php hp). + Giao ca mt khi nim vi n l chnh khi nim y: A A = A + Tnh cht giao hon: A B = B A + Tnh cht kt hp: A (B C) = (A B) C (C l phn chung, nh tn php ton) + Quan h ngang hng: A B = (du k hiu cho ngoi din ca khi

61

+ Tnh cht phn phi ca php hp i vi php giao: (A B) C = (A C) (B C). + Tnh cht phn phi ca php giao i vi php hp: (A B) C = (A C) (B C). - Cc tnh cht nu trn c s tng t vi cc tnh cht ca cc php tnh s hc, trong cc cng thc ca cc php tnh s hc php tng ng vi php cng (+), cn php tng ng vi php nhn, ch c tnh cht phn phi ca php hp vi php giao l khng c tnh cht s hc tng ng: (3 x 5) + 10 (3 x 10) + (5 x 10). - Lu : trong cc php hp v giao vi tnh cht kt hp, A B C v A B C, th vic c hay khng du ngoc n l khng quan trng, c th b du ngoc y. Tuy nhin, php phn phi (A B) C hoc (A B) C th vic v ni chung, v tr ca du ngoc l cc k quan trng. Khng th tu tin thay i v tr du ngoc, v s thay i nh th s ko theo s thay i trnh t thc hin cc php ton dn n kt qu sai. V d: A l khi nim nam gii, B l khi nim ph n, C l khi nim bc s. Kt qu ca A B l khi nim con ngi, cn kt qu ca (A B) C l khi nim C (bc s); kt qu ca B C l khi nim n bc s, cn kt qu ca A (B C) l khi nim biu th tt c nam gii v n bc s.

8.3. Php tr khi nim (A - B). - L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim ta thu c khi nim mi c ngoi din ca lp b tr nhng khng thuc ngoi din ca lp tr. - Xt tng trng hp quan h gia cc khi nim: + Quan h ng nht: A B A - B = + Quan h bao hm: A B
62

B - A = phn vnh khuyn thuc B, nhng khng thuc A; A - B = + Quan h giao nhau: A - B = phn nm ngoi B, nhng thuc A Trong v d trn hiu ca A v B l nhng s thc khong ba n bn. 8.4. Php b vo lp B ca lp A l lp 7A, sao cho tng A v 7A to thnh lp ton th. Nu gi lp ton th l T th cng thc php b l: A 7A = T; A 7A = Nh vy, khi thc hin php b i vi mt khi nim cho trc ta thu c khi nim c ngoi din mi gm cc i tng ca khi nim ton th T m khng nm trong ngoi din ca khi nim A ban u. Ni cch khc, kt qu ca php b vo khi nim A l mt khi nim c ngoi din gm tt c cc phn t khng thuc ngoi din ca A. Trong v d trn 7A l tt c cc s thc khc nhau, tr nhng s trong khong t ba n nm. V d khc: A l tp s chn, T l tp s t nhin, khi phn b ca A l tp s l (7A). Mt s tnh cht b sung lin quan n cc php ton: + A = A; A = ; A (A B); (A B) A; + Nu A B, th (A C) (B C) + Nu A B, th (A C) (B C) + Nu A B v B C, th (A B) C + Nu A B v A C, th A (B C) + A = T A; = T; T' = ; 7(7A) = A + Nu A B, th 7B 7A + 7(A B) = 7A 7B + (A B) = A B

63

Tm li, php ton i vi ngoi din khi nim l nhng thao tc lgc nhm to thnh lp mi t mt hay mt s lp ban u. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by v ngun gc v bn cht ca khi nim. Pht biu nh ngha v phn tch cc c im c bn ca khi nim. Phn bit v nu quan h gia khi nim v t? Cho v d minh ho. 2) Th no l ni hm v ngoi din ca khi nim? Ly mt khi nim khoa hc lm v d v phn tch cho thy ni hm v ngoi din ca n. Phn bit ni dung phong ph ca mt khi nim vi tp hp du hiu ca ni hm khi nim . 3) Trnh by quy lut quan h ni hm v ngoi din ca khi nim trong lgc hc hnh thc. Phn tch cho thy mi lin h gia thao tc thu hp v m rng khi nim vi quy lut trn. 4) Trnh by s phn loi khi nim theo ni hm v ngoi din. Cho v d v phn tch theo tng loi. 5) Trnh by quan h gia cc khi nim v mt ngoi din. Cho v d v phn tch. 6) Th no l php nh ngha khi nim? Nu cc quy tc nh ngha khi nim v ch ra nhng li lgc khi t duy vi phm vo cc quy tc . Cho v d. 8) Trnh by v cc kiu nh ngha thng dng. Ly mt vi khi nim khoa hc v ch ra kiu nh ngha c dng . 9) Th no l phn chia khi nim? Phn bit phn chia khi nim, phn loi khi nim, phn loi i tng v phn loi khoa hc vi nhau nh th no? Cho v d. 10) Trnh by cc quy tc phn chia khi nim. Ly v d trong khoa hc cho thy php phn chia sai khi vi phm tng quy tc nu. Bi tp 1) Cho cc cu sau:

64

a) Tri t l hnh tinh; b) Vit Nam ang tin hnh ci cch kinh t; c) Hin php m bo quyn bnh ng nam n. - Hy cho bit trong mi cu c my khi nim, chng phn nh i tng no? (ngi, vt, tnh cht hay quan h) - Hy cho bit nhng khi nim thuc loi no? 2) Hy sp xp cc khi nim sau theo th t ngoi din thu hp dn: xe p, t, phng tin giao thng; xe gn my, t For, tu thu, xe c ng c, xe my Hon a. 3) Tm cc khi nim nm trong cc quan h ng nht, bao hm, b bao hm, giao nhau, ngang hng vi khi nim Sinh vin, thanh nin. 4) M hnh ho quan h gia cc khi nim sau: a) Nh khoa hc, gio s, nh s hc*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 6, S chia ht cho 9. b) Nh khoa hc, ging vin, gio s*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 2, S chia ht cho 18; Thuc l, cht gy nghin, cht c hi sc kho. c) Nh ngn ng hc, ging vin, gio s*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 2, S chia ht cho 9, Gio s, nh khoa hc, nh qun l. d) Ngi lao ng, Nng dn, Tr thc*; Sinh vt, ng vt, thc vt. e) Nh vn, nh th, nh bo*. g) Nh khoa hc, tin s, ngi tt nghip i hc*. h) Gio s, c nhn, thanh nin Vit Nam*; tam gic cn, tam gic u, tam gic vung. i) Gio s, nh khoa hc, nng dn*; s chn, s chia ht cho 4, s l k) Nh trit hc, nh tm l hc, cng nhn*; tam gic cn, tam gic vung, t gic. l) S hc, Nh s hc, lch s. m) ng, ng Cng sn Vit Nam, ng vin. n) TP. H Ni, Q. Thanh Xun, P. Thanh Xun Trung.

65

0) Ngi Vit nam, ngi Nga, nh khoa hc, nh khoa hc n Vit nam, nh khoa hc n Nga, Gio s Vit nam, N gio s Vit Nam; p) T gic, tam gic, hnh thoi, hnh thang, hnh bnh hnh, hnh vung, hnh ch nht, t gic c bn gc bng nhau, t gic c bn cnh bng nhau. 5) Hy m rng v thu hp mt bc cc khi nim sau: qun o, Trng H KHXH & NV H Ni 6) Di y l cc nh ngha thuc loi no? a) Cnh tranh l s sng ca bun bn v ci cht ca nh bun. b) Nh ngoi giao l ngi nh ngy sinh ca ph n, nhng li khng nh c tui ca b ta. c) Bn b l ngi mang iu tt p n cho ngi khc v lm iu chnh cho ngi y. (Arixtt) d) Con ngi l cy sy bit suy ngh. (Pascal) e) Con ngi l ng vt x hi bit ch to cng c lao ng. (Phranklin) g) Dn ch l khi ngi ta iu khin con ngi v li ch ca con ngi. h) Chnh ph tt nht l chnh ph dy chng ta lm ch chnh mnh. i) Kinh nghim sng l ci lc cho bn cui cuc i, khi bn khng cn tc na. k) Ngi tro tr l loi chnh tr gia, m c th sau khi n gy thn cy cui cng li din thuyt trc cng chng v vic bo v mi trng. l) Kinh doanh l s phi hp ca chin tranh v th thao. Hy ch ra Dfn v Dfd trong cc nh ngha khi nim trn. 7) Cc nh ngha sau y ng hay sai? Nu sai hy ch ra nhng quy tc m nh ngha vi phm. a. M l ngi ph n sinh con b. Vng quanh l lun qun. c. Vn minh khng phi l d man d. Danh ting l loi tho mc c ti bng huyn thoi ( danh ngn). e. Khi nim l hnh thc tn ti c bn ca t duy.

66

8) Hy phn chia cc khi nim T duy, Chin tranh, Kim tra theo t nht ba cn c khc nhau. 9) Hy ch ra nhng li lgc trong phn chia khi nim di y: a. Trit hc: duy tm, duy vt, bin chng, siu hnh, nht nguyn lun, nh nguyn lun, duy kinh nghim, duy l. b. Lch s c chia thnh : lch s t nhin; lch s t tng; lch s c i v lch s t tng nho gio. c. Mt thanh nin k cu chuyn cho bn mnh rng: Anh t b thng 2 ln, mt ln i v mt ln o Kh.

67

Bi 3 phn on Cng nh khi nim, phn on c lin h vi hin thc v ngn ng. V th cn phi kho st n hai kha cnh: th nht, trong quan h vi hin thc c n phn nh; th hai, trong quan h vi ngn ng nh l phng tin th hin phn on. 1. nh ngha v c im ca phn on 1.1. nh ngha Th gii vt cht tn ti khch quan. Trong cc s vt, hin tng lun tn ti trong mi lin h tc ng qua li ln nhau mt cch ph bin v khng ngng vn ng. Trong qu trnh tc ng vo th gii nhn thc con ngi dn pht hin ra quan h gia cc i tng cng nh mi lin h gia bn thn i tng vi cc thuc tnh ca n. Cc mi lin h c phn nh vo t duy di nhng hnh thc xc nh, m mt trong chng l phn on. Nh vy, c s khch quan v kh nng ca phn on l cc mi lin h v quan h gia cc i tng hin thc. Cn tnh tt yu ca phn on bt ngun t hot ng thc tin ca con ngi. Trong lao ng, con ngi khng nhng ch cn phn bit i tng ny vi nhng i tng khc, m cn phi hiu c cc quan h ca chng vi nhau tc ng hiu qu ln chng. Nh vy, Phn on l hnh thc c bn ca t duy c hnh thnh trn c s lin kt cc khi nim vi nhau khng nh hay ph nh s tn ti ca i tng, thuc tnh hay nhng mi lin h ca n. V d: vn ng l phng thc tn ti ca vt cht l phn on khng nh s tn ti ca thuc tnh i tng. 1.2. Cc c im ca phn on a) Phn on c i tng phn nh xc nh.Mi phn on lun hng ti nhng i tng xc nh phn nh (s vt, hin tng hay qu trnh .. v. v..) Chnh chng l i tng phn nh ca phn on. Nh trong v d trn th vn ng l i tng phn nh.

68

b) Phn on c ni dung phn nh xc nh. Ni dung ny thng bao gm: + S tn ti ca i tng: n c th tn ti hoc khng tn ti; c hoc khng c nhng thuc tnh ny hay khc; nm hay khng nm trong nhng mi lin h c xt vi cc i tng khc. V d: C nhng kim loi khng l cht rn. ng n l cht d ho tan. Nh vy, c im quan trng nht ca phn on l khng nh hay ph nh v ci g . V thc cht, khi nim khng khng nh hay ph nh iu g c. Khi nim ch vch ra i tng nh n vn c. + Quan h so snh gia cc i tng hay lp i tng. V d: Thnh ph H Ch Minh nng hn H ni. + Quan h cng tn ti. V d: tri t va xoay xung quanh mt tri, va xoay xung quanh trc ca n. + Quan h la chn tn ti. V d: s 15 hoc l s chn, hoc l s l. + Quan h ph thuc nhn qu, k tip v thi gian gia i tng ny vi i tng khc, gia cc thuc tnh ca cng mt i tng. V d: nu h nhit ca nc xung di 00 C th n s ng bng. Cn c vo ni dung phn nh c th chia cc phn on ra thnh hai nhm l: phn on n thuc tnh (nht quyt n) v phn on phc hp. c) Phn on c cu trc lgc xc nh. Phn on phn nh cc i tng hin thc, chng rt a dng, phong ph v khc nhau. Cc mi lin h thc cng vy, do ni dung phn nh ca t duy cng rt khc nhau, nhng v mt hnh thc, nhng ni dung khc nhau li c th hin mt s cch thc lin kt khi nim nht nh, to thnh cu trc lgc ca phn on hay chnh l hnh thc th hin ca phn on. V d: vi cng mt hnh thc phn on: S l P c th chuyn ti nhng ni dung phn nh khc nhau: - Php lut l ch ca giai cp thng tr c t thnh lut l.

69

- Tin t l mt loi hng ho c bit c tch ra lm trung gian cho vic trao i cc hng ho khc. - Ci cch th tc hnh chnh l khu t ph ca ci cch th ch hnh chnh v. v.. d) Phn on lun mang mt gi tr lgc xc nh. L s phn nh ca hin thc, song phn on cng c tnh c lp tng i. Do vy, v ni dung n c th chn thc hoc gi di. Phn on chn thc (k hiu = 1) nu ni dung phn nh ca n ph hp vi hin thc. Phn on gi di (k hiu = 0) nu ni dung phn nh ca n khng ph hp vi hin thc. Lgc hc hnh thc truyn thng ch nghin cu phn on vi mt trong hai gi tr lgc. Tnh chn thc v gi di l nhng c trng quan trng ca phn on lm n khc vi khi nim. V khi nim, vn khng l khng nh, hay ph nh, th bn thn n khng th chn thc hay gi di. Chng hn, khi nim ng c vnh cu: l khi nim trng, nhng khng gi di v khng chn thc. Cn phn on: khng th c ng c vnh cu - l phn on chn thc, nhng phn on: c ng c vnh cu - l gi di. Tnh chn thc hay gi di ca cc phn on khng ph thuc vo quan h ca con ngi vi chng, vo chuyn con ngi coi chng l chn thc hay gi di, m do chnh hin thc quy nh, mang tnh khch quan. Trong nhn thc khoa hc tnh chn thc hay gi di ca phn on c thit lp qua qu trnh nghin cu lu di. Chng hn, trong hng nghn nm con ngi cho phn on: Tri t ng yn l chn thc cho n khi c Galil mi pht hin ra tnh gi di ca n v thit lp tnh chn thc ca phn on: Tri t chuyn ng. 2. Phn on v cu ngha ca cu xc nh l phng tin chuyn ti ni dung ca phn on xc nh. Do vy, phn on lun c th hin di dng mt cu trn thut hay mt mnh .

70

- Phn on vi t cch l hnh thc c bn ca t duy, l phm tr ca lgc hc, c cu trc lgc nh nhau mi dn tc, mang tnh ph bin ca t duy loi ngi. - Cu l mt n v tn ti c bn ca ngn ng, l phm tr ca ngn ng hc. Cu trc ng php ca cu th hin c im ring ca tng ngn ng do iu kin lch s ca tng dn tc quy nh, ngha l cc ngn ng ca cc dn tc khc nhau, kt cu ng php ca cu l khc nhau. - Ngn ng l phng tin thit lp, th hin v s dng khi nim. Phn on c to thnh bng cch lin kt cc khi nim cho nn phn on cng ch xut hin v tn ti nh mt n v ca ngn ng l cu. Nh vy, phn on v cu c quan h khng tch ri, mi phn on lun c th hin ra di dng mt cu, nhng khng phi cu no cng l phn on. Phn on ch din t di dng cu trn thut bi n l loi cu a ra thng tin mang ngha khng nh hay ph nh, tho mn c cc c im ca phn on, nht l c im v tnh c gi tr lgc. Phn on v cu thng nht ch, cc b phn c bn ca chng u l s hin thc ho ni dung tri thc trong t duy, phn nh cc i tng ca th gii khch quan trong mi lin h ca bn thn i tng vi thuc tnh, du hiu ca chng. Phn loi phn on: da vo ni dung phn nh ca phn on ta chia chng thnh hai nhm ln l n v phc. Ti y, nu da vo cu chuyn ti phn on ta cng c tng ng vi cu n l phn on n, cn tng ng vi cu ghp l phn on phc. Trong mi loi chng li c phn ra lm nhiu dng khc nhau. 3. Phn on n nh ngha ring cho phn on n l khng c g c sc, m thc cht ta c th tch ni dung phn nh l thuc tnh trong nh ngha chung nu trn lm nh ngha ring cho phn on n thuc tnh. nh ngha ny s c lm r hn thng qua vic tm hiu cu to ca n.

71

3.1. Cu to ca phn on n thuc tnh gm 4 b phn: - Ch t: l b phn ch i tng hay lp i tng m phn on phn nh. K hiu bng ch S (xut pht t Subjectum). - V t: l b phn ch ni dung (thuc tnh) m phn on phn nh. K hiu bng ch P (xut pht t Pracdicatum). Ch t v v t trong phn on n c gi chung l thut ng. - Lng t: l b phn dng ch s lng cc i tng thuc ngoi din ca ch t c tham gia vo phn on; s lng ny c th l ton b (mi, tt c, k hiu ); c th l mt phn (mt s, a s k hiu ). Lng t c trng cho phn on n v mt lng, theo c hai loi: phn on ton th (S - P) v phn on b phn ( S - P). - H t: l b phn nm gia ch t vi v t, dng ni kt hoc tch ri mi quan h gia ch t vi v t. Thng n biu hin quan h khng nh (l) hay ph nh (khng l) gia ch t v v t. H t c trng cho phn on n v mt cht, theo c hai loi phn on: khng nh (S l P) v ph nh (S khng l P). Nh vy, dng tng qut ca phn on n thuc tnh l: ( ) S - P 3.2. Phn loi phn on n thuc tnh Mi phn on n nht thit u phi c 4 b phn nu trn. Tuy nhin, vic phn loi phn on n phi da cng lc vo c hai tiu ch l lng t v h t. Nu vy th s c 4 kiu nh sau: + Phn on ton th khng nh: l phn on c lng ton th v cht khng nh. l phn on phn nh v ton b lp i tng thuc ngoi din ca ch t u c mt thuc tnh hay mt lp nhng thuc tnh no . Cu trc: S l P, k hiu A (t gc latinh Affirmo). V d: Mi sinh vin i hc Quc gia u phi hc lgc hc. + Phn on ton th ph nh: l phn on c lng ton th v cht ph nh. l phn on phn nh v ton b lp i tng thuc ngoi din ca ch t u khng c mt thuc tnh hay mt lp nhng thuc tnh no .
72

Cu trc: S khng l P, k hiu E (t gc latinh Nego). V d: Tt c cc trng i hc khng l c s sn xut kinh doanh. + Phn on b phn khng nh: l phn on c lng b phn v cht khng nh, phn nh v mt s i tng thuc ngoi din ca ch t cng c mt thuc tnh hay mt lp nhng thuc tnh no . Cu trc: S l P, k hiu I (t gc latinh affirmo). V d: mt s nh chnh tr l nguyn th quc gia. + Phn on b phn ph nh: l phn on c lng b phn v cht ph nh, phn nh vic mt s i tng thuc ngoi din ca ch t cng khng c mt thuc tnh hay mt lp nhng thuc tnh no . Cu trc: S khng l P, k hiu O (t gc latinh negO) V d: C nhng quc gia khng c lnh hi . Ngoi ra, c th cn c phn on gi l n nht (khng nh hoc ph nh) do ch t ca chng l khi nim n nht nh: H Ni l thnh ph anh hng, hay tri khng ma, nhng cn c vo nh ngha v lng t nu trn chng ti s u coi chng l phn on ton th (lp S ch c mt i tng), iu ny s thun tin hn cho vic xc nh chu din ca cc thut ng nh s thy di y. 3.3. Tnh chu din ca cc thut ng trong phn on n thuc tnh a) Khi nim v tnh chu din: Tnh chu din ca thut ng th hin s hiu bit v quan h gia ch t v v t nh phn tch hnh thc ca phn on. Vic xc nh tnh chu din ca cc thut ng ch c t ra xem xt khi cc thut ng nm trong mi lin h xc nh to nn mt phn on n. xc nh mt thut ng (S hoc P) trong phn on n thuc tnh l chu din hay khng, th phi xt n trong quan h vi thut ng cn li da vo c s l mi quan h gia cc khi nim xt v mt ngoi din. thun tin cho nh ngha, ngi ta quy c gi tp hp cc i tng thuc ch t tham gia vo phn on l lp S; tp hp cc i tng thuc v t l lp P; lp SP l tp hp cc i tng tho mn cng lc hai iu kin: th nht, thuc S, th hai, c phn nh trong v t P. Mi quan h v mt ngoi din gia lp SP vi
73

cc lp S v P s tng ng cho ta tnh chu din ca cc thut ng . Nh vy thut ng c th chu din (k hiu du + nh trn u ca n (S+), hoc khng chu din (k hiu du - (P-)) b) Cch xc nh chu din: - Thut ng l chu din nu ri vo mt trong hai trng hp sau: 1) SP trng vi ngoi din ca n); 2) SP tch ri ngoi din ca n. - Thut ng l khng chu din nu SP b bao hm trong ngoi din ca n. *Tnh chu din ca cc thut ng trong tng kiu phn on n nh sau: - Phn on A (mi S l P). Ch t v v t quan h vi nhau theo 1 trong 2 trng hp: + Ch t v v t ng nht vi nhau (tng i t gp): SP trng vi c S v P, do S+; P+ (hnh 8). V d: Mi s chn u chia ht cho 2
S+ PP

S+ P+

Hnh 8 SP b bao hm trong P, do P (hnh 9).

Hnh 9

+ V t bao hm ch t (trng hp rt ph bin): SP trng vi S, do S + v V d: Mi s chia ht cho 6 u chia ht cho 3. - Phn on E (mi S khng l P). Ch t v v t nm trong quan h ngang hng, tc l tt c cc i tng thuc ngoi din ca ch t hon ton tch ri v loi tr cc i tng thuc ngoi din ca v t, khi SP trng vi S v tch ri P, do S+; P+ (S v P lun lun chu din), (Hnh 10).

V d: Mi s chn khng l s l. + +
S P
74

Hnh 10 - Phn on I (mt s S l P). Quan h ch t - v t xy ra theo hai trng hp: + Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP b bao hm c trong S v trong P, do vy S -, P (hnh 11). V d: Mt s gio vin l nh vn.
P-

S-

Hnh 11 + Ch t bao hm v t, khi SP b bao hm trong S v trng vi P, do S -, P + (hnh 12). V d: Mt s ging vin l gio s. S P+

Hnh 12 - Phn on O (mt s S khng l P). Quan h ch t v t c hai trng hp: + Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP b bao hm trong S v tch ri P, do vy S -, P + (hnh 13) V d: Mt s P vin khng l ng vin sinh + Ch t bao hm v t (trng hp t gp), khi SP b bao hm trong S v tch ri P, do S -, P + (hnh 14) Hnh 13 V d: mt s nh khoa hc khng l nh trit hc. S P+ S
+

75

Hnh 14 Nh vy, trong phn on O, S lun khng chu din, v P lun chu din. c) Bng chu din ca thut ng trong cc phn on n Loi phn K on nhiu Cu trc lgc ca chu din Tnh phn on n ca cc thut ng trong cc phn on n
+

S+
p+

Mi quan h gia S&P

Ton th khng nh

S l P

P S
+

S khng l P Ton th ph nh
+

S+

P+

phn khng nh

S l P

S + P

S khng l P phn ph nh
+

P S

Nhn vo bng c th thy ngay: + Ch t ca phn on ton th lun chu din; + Ch t ca phn on b phn lun khng chu din. + V t ca phn on ph nh lun chu din; + V t ca phn on khng nh (A, I) chu din khi S P 3.4. Quan h gia cc phn on n trn hnh vung lgc
76

y ch xt cc phn on ging nhau c v ch t v v t; v quan h l quan h v mt gi tr lgc. A L thuc i lp trn E L Mu thun thuc I i lp di Hnh 15 Trong cc nh ca hnh vung l cc phn on n A, E, I, O, cn cc cnh v ng cho biu th quan h gia cc phn on (hnh 15). a) Quan h mu thun: l quan h gia nhng phn on khc nhau c v cht, ln lng. Mi quan h ny th hin trn hai ng cho ca hnh vung, l quan h gia hai cp phn on: A&O; E&I. Chng khng th cng chn thc hoc cng gi di, m nht thit phi c mt phn on l chn thc, cn phn on kia phi l gi di v ngc li. V d: Phn on Mi hnh thc t duy l khi nim (A) v phn on C nhng hnh thc t duy khng l khi nim (O) l hai phn on mu thun nhau, trong hai phn on ny s c mt l chn thc (O) v phn on cn li (A) gi di. Trng hp quan h gia hai phn on E&I tng t: nu E chn thc th I gi di v ngc li. V d 1: Mi ngi u khng sng mun tui (E - ng). Mt s ngi sng mun tui (I - sai). V d 2: Mt s cn b cng chc l nh qun l (I - ng). Mi cn b cng chc khng l nh qun l (E - sai). Gi tr lgc ca cc phn on n trong quan h mu thun nh sau: A = 1 O = 0 0 E = 1 I = 0 O = 1 A = I = 1 E =
77

b) Quan h l thuc: l quan h gia cc phn on ging nhau v cht, nhng khc nhau v lng. l hai cp phn on: (A&I), (E&O) Trong hai cp ny th cc phn on c lng ton th gi l phn on bc trn (A v E). Cc phn on c lng b phn gi l phn on bc di (I v O). Trong quan h ny, nu phn on bc trn chn thc th phn on bc di tt yu chn thc, v phn on bc di l b phn ca phn on bc trn. V d 1: Mi c th sng u c hot ng trao i cht (A - ng). Mt s c th sng c hot ng trao i cht (I - ng). V d 2: Mi sinh vt khng th tn ti vnh vin (E - ng). Mt s sinh vt khng th tn ti vnh vin (O - ng). Nhng nu phn on bc trn gi di th khng th tt yu suy ra phn on bc di cng gi di, lc ny gi tr lgc ca phn on bc di cha xc nh, n c th chn thc hoc gi di, v khi ci ton th gi di khng c ngha l mi b phn trong u gi di. V d 1: Mi sinh vin u l ng vin (A - sai). Mt s sinh vin l ng vin (I - ng). V d 2: Mi km loi khng dn in (E - sai). Mt s kim loi khng dn in (O - sai). V d 3: Mi loi c u khng c vy (E - sai). Mt s loi c khng c vy (O - ng). Trng hp phn on bc di chn thc cng nh vy. T mt b phn chn thc th ta cha th xc nh ci ton th chn thc hay gi di. N c th chn thc hay gi di tu vo i tng phn nh c th. V d 1: Mt s sinh vin l ng vin (I - chn thc). Mi sinh vin u l ng vin (A - gi di). V d 2: Mt s kim loi dn in (I - chn thc). Mi kim loi u dn in (A - chn thc). V d 3: Mt s loi c khng c vy (O - chn thc).

78

Mi loi c u khng c vy (E - gi di). V d 4: Mt s loi c khng sng trn cn (O - chn thc). Mi loi c u khng sng trn cn (E - chn thc). Trng hp phn on bc di l gi di th t tt yu suy ra phn on bc trn l gi di, v nu c mt b phn trong ci ton th l gi di th khng th c ton b ci ton th l chn thc. V d 1: Mt s ngi c th sng mi (I - gi di). Mi ngi u c th sng mi (A - gi di). V d 2: Mt s hnh tinh khng chuyn ng (O - gi di). Mi hnh tinh khng chuyn ng (E - gi di). T s phn tch trn c th rt ra quy tc chung v gi tr lgc ca cc phn on trong quan h l thuc nh sau: - Nu phn on bc trn chn thc th phn on bc di tt yu chn thc, nu phn on bc di gi di th tt yu phn on bc trn gi di. - Nu phn on bc trn gi di th gi tr lgc ca phn on bc di cha xc nh (c th chn thc hoc gi di). - Nu phn on bc di chn thc th gi tr lgc ca phn on bc trn l cha xc nh (c th chn thc hoc gi di). Nu quy c thm gi tr lgc cha xc nh bng du hi (?), (1 v 0), th c th m t gi tr lgc ca cc phn on trong quan h ny nh sau: A = 1 I = 1 ? I = 0 A = 0 ? E = 1 O = 1 = ? O = 0 E = A = 0 I = I = 1 A = E = 0 O 0 O=1

c) Quan h i lp: l quan h gia nhng phn on ging nhau v lng, nhng khc v cht. l hai cp phn on: (A&E), (I&O). - Cc phn on cng c lng ton th nm trong quan h i lp trn (A&E): chng khng th cng chn thc, m ch c th cng gi di hoc mt chn thc, mt

79

gi di. Thc cht, hai phn on ny l hai mnh i lp nhau cng phn nh v mt hay mt lp i tng cng phm cht xc nh, v th khng th c kh nng hai mnh ny cng chn thc. V d 1: Mi kim loi u dn in (A - chn thc). Mi kim loi u khng dn in (E - gi di). V d 2: Mi sinh vin l on vin (A - gi di) Mi sinh vin khng l on vin (E - gi di) C th m t quan h v mt gi tr lgc gia A&E nh sau: A = 1 E = 0 =? A = 0 E

E = 1 A = 0 E = 0 A = - Cc phn on c cng lng b phn nm trong quan h i lp di (I&O): chng khng th cng gi di, m ch c th cng chn thc hoc mt chn thc, mt gi di. C th chng minh nh sau: Gi s I = 1 suy ra E = 0, lc ny i vi A c hai kh nng (theo quan h i chi trn: + A = 0 O = 1 + A = 1 O = 0. Gi s I = 0 E = 1 A = 0 O = 1 Trng hp phn on O chng minh tng t. V d 1: Mt s kim loi dn in (I - chn thc). Mt s kim loi khng dn in (O - gi di). V d 2: Mt s loi c sng nc ngt (I - chn thc). Mt s loi c khng sng nc ngt (O - chn thc). C th m t quan h v mt gi tr lgc ca cc phn on trong quan h i lp di nh sau: I = 0 O = 1 =? O = 0 I = 1 I = 1 O O = 1 I
80

4. Phn on phc nh ngha: phn on phc l phn on c to thnh t cc phn on n nh cc lin t lgc. Nu trong phn on phc ch c mt loi lin t lgc, th s l phn on phc hp c bn, cn nu c t hai loi lin t lgc tr ln, th l phn on a phc hp. 4.1. Phn on phc c bn: da vo quan h ca cc phn on thnh phn, phn on phc c bn c chia thnh cc dng sau: a) Phn on lin kt (php hi - ) l phn on phc th hin mi quan h cng tn ti ca cc i tng hay thuc tnh c phn nh trong cc phn on thnh phn. V d: Lao ng l quyn li v ngha v ca mi cng dn. Phn on trn bao gm hai phn on n: a - Lao ng l quyn li ca mi cng dn. b - Lao ng l ngha v ca mi cng dn. Lin t lgc v th hin s tn ti ng thi hai thuc tnh cng mt i tng. - Cng thc tng qut: Hab = a b - Cu trc lgc: (S1 S2) l P; S l (P1 P2); (S 1 S2) l (P1 P2) Tng ng l cc v d sau sau: + Mai v Lan u l hc sinh. + Anh A l hc sinh gii v on vin xut sc. + Lao ng v hc tp l quyn li v ngha v ca cng dn. - Trong ngn ng t nhin lin t hi thng l: v; va..., va; tuy..., nhng; chng nhng..., m cn; m; song, (,) v.v.. Gi tr lgc ca cc phn on phc ph thuc vo gi tr lgc ca cc phn on n thnh phn v c xc nh cn c vo c im ca phn on phc . Php hi th hin s tn ti ng thi cc thnh phn trong phn on nn n ch

81

ng khi tt c cc phn on thnh phn cng ng, v sai trong ba trng hp cn li. b) Phn on phn lit (php tuyn): l phn on phc th hin mi quan h la chn tn ti gia cc i tng hoc thuc tnh c phn nh trong cc phn on thnh phn, trong nht thit phi c mt tn ti. Tuy nhin, s la chn tn ti c th xy ra theo hai phng n: tng i l la chn trong tn ti ca i tng ny khng nht thit loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng c th cng tn ti; v tuyt i l la chn tn ti, trong tn ti ca i tng ny nht thit phi loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng khng th cng tn ti. Do vy, phn on tuyn c chia thnh hai loi: * Phn on phn lit tng i (php tuyn tng i hay php tuyn yu - v) V d: Li nhun tng nh nng cao nng sut lao ng hoc gim chi ph sn xut. Trong v d ny ta thy rng, mt trong hai hin tng tn ti, hoc c hai u tn ti. Cng thc tng qut: Tab = a v b - Cu trc lgc: (S1 V S2) l P; S l (P1 V P2); (S 1V S2) l (P1 V P2) - Trong ngn ng t nhin lin t tuyn thng l: hoc; hay l; t nht... Cn c vo c im ca php tuyn yu th gi tr lgc ca n l sai ch khi tt c cc phn on thnh phn u sai v ng khi c t nht mt phn on thnh phn ng. * Phn on phn lit tuyt i (php tuyn tuyt i hay php tuyn mnh - v) V d: Trong tam gic ABC hoc gc A vung, hoc gc B vung, hoc gc C vung. V d trn th hin tnh cht ca php tuyn mnh v khng th c kh nng tt c cc phn on thnh phn cng ng ( v d trn: trong mt tam gic khng th cng tn ti hai gc vung) ngha l nhiu lm ch c mt phn on thnh phn l ng (c mt gc vung) m thi. Cng thc tng qut: Tab = a v b

82

- Ngn ng t nhin: hoc, hoc... - Cn c vo c trng ca php tuyn mnh th gi tr lgc ca n l ng ch khi c mt phn on thnh phn l ng v sai khi cc phn on thnh phn cng ng hoc cng sai. c) Phn on iu kin (php ko theo - ) l phn on phc v c bn phn nh mi quan h nhn qu gia cc i tng khch quan, trong phi c mt l nguyn nhn, thnh phn cn li l kt qu. V d: Nu hc tp chm ch th kt qu thi s tt. Trong phn on trn th hin tng a: hc tp chm ch l iu kin v c n th ko theo s tn ti ca h qu b: kt qu thi tt Cng thc tng qut: Kab = a b - Cu trc lgc: bn thn cc phn on nguyn nhn a v kt qu b rt nhiu khi l hi hoc tuyn, ch khng ch n gin l nhng phn on n nh trong v d trn. Thc ra trong nhng trng hp ta c nhng phn on a phc hp: (S S2) (P1 V P2), ch du tuyn c th l hi v ngc li. V d: Nu kt qu hc tp tt v c thnh tch nghin cu khoa hc, th sinh vin s c thng hoc (v) chuyn tip nn bc hc cao hn. Lin t lgc: (nu, mun, h, ...), th; (v, do)..., nn; suy ra... Nhng ta thng bt gp trong ngn ng t nhin s phong ph hn nhiu cc lin t ko theo (nht l trong tc ng, ca dao...). c trng c bn ca phn on ko theo chn thc l khi iu kin chn thc th h qu khng th l gi di, v th nu c iu kin th ng nhin s c h qu, nhng khng c chiu ngc li, ngha l s tn ti ca h qu khng ch do mt iu kin. iu ny th hin tnh cht ca mi lin h nhn qu: c nguyn nhn th s c kt qu, mt nguyn nhn c th cho nhiu h qu v mt h qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Khoa hc cn s dng rng ri cc khi nim iu kin cn v iu kin . iu kin cn l nu c h qu th c th suy ra c tin . iu kin l khi c tin c th suy ra h qu.
83
1

Cn c vo c trng ca php ko theo th gi tr lgc ca n ch sai khi phn on v iu kin (a) l ng, nhng phn on h qu (b) l sai, ba trng hp cn li ca phn on ko theo u c gi tr lgc ng. d) Phn on tng ng (php tng ng - ) l phn on phc th hin quan h nhn qu hai chiu gia cc i tng, trong mt hin tng ny va l nguyn nhn, va l h qu ca hin tng kia v ngc li. V d: mt s chia ht cho 3, khi v ch khi tng cc ch s ca n chia ht cho 3. Ngha l: nu mt s chia ht cho 3, th tng cc ch s ca n chia ht cho 3 v nu tng cc ch s ca mt s chia ht cho 3, th chnh n cng phi chia ht cho 3. Cng thc tng qut: a b = [(a b) ( b a)] Lin t lgc: nu v ch nu; khi v ch khi... Cn c vo c trng ca php tng ng th n ng khi cc phn on thnh phn cng ng hoc cng sai v sai khi cc phn on thnh phn khng cng gi tr lgc. e) Phn on ph nh (php ph nh - 7) l phn on phc phn nh s khng tn ti ca i tng phm cht ang xt. Nh vy, nu gi phn on thnh phn l a, th phn on ph nh l khng th c a. Cng thc tng qut: 7a Lin t lgc: khng th, khng c chuyn l, lm g c chuyn... Phn on ph nh lun c gi tr lgc i lp vi gi tr lgc ca phn on cho trc. V d: a - c dn ch; 7a - khng c dn ch. Bng gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn a 1 1 0 0 1 0 1 0 b a b 1 0 0 0 avb 1 1 1 0 avb 0 1 1 0 a b 1 0 1 1 ab 1 0 0 1 7a 0 0 1 1

84

Gi tr lgc ca Hab = min [a, b] (s nh nht trong a v b) Gi tr lgc ca Tab = {a - b} (bng gi tr tuyt i ca a tr b) Gi tr lgc ca Tab = max [a, b] (s ln nht trong a v b) Gi tr lgc ca Kab = min [1, (1- a) + b] (s nh nht trong 2 s 1 v (1- a) + b) 4.2. Phn on a phc hp l nhng phn on c to thnh t cc phn on phc hp c bn, ni cch khc, l nhng phn on phc c t hai loi lin t lgc tr ln. Vic tnh gi tr lgc ca phn on a phc hp cng vn phi da vo gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn v xt n cng l da vo gi tr lgc ca cc phn on n to thnh n. V d: Nu un nc ti 100 c v trong iu kin 1A th nc chuyn t th lng sang th hi. y l phn on c cu to t 3 thnh phn v lin kt vi nhau bi 2 phn on phc c bn l phn on hi v phn on ko theo. (a b) c 4.3. Tnh ng tr ca cc phn on phc Trong ngn ng thng dng vi cng mt t tng ta c th din t bng cc cu khc nhau m vn m bo gi nguyn ni dung ca n. Nhng cu nh vy c gi l nhng cu c cng ngha. Tng t trong lgc hc cc cng thc c th khc nhau v cu trc lgc, nhng gi tr lgc ca chng lun l nh nhau vi mi bin thin v gi tr lgc ca cc phn on n thnh phn. Nhng phn on c din t bng cc cng thc nh vy c gi l cc phn on ng tr (gn tng t nh hng ng thc trong s hc). V d: Nam va l sinh vin va l on vin (a b) ng tr vi cc phn on: Khng th c chuyn nu Nam l sinh vin, th khng l on vin; Khng th c chuyn nu Nam l on vin, th khng l sinh vin; Khng th c chuyn Nam khng l sinh vin hoc khng l on vin.

85

Nh vy, thao tc tm cc phn on ng tr chnh l vic tm cch din t cc phn on mt cch tng ng sao cho cu trc ca phn on din t thay i, nhng khng lm thay i ni dung ngha ca cu. Cc cp ng tr c bn: 1. a b 7b 7a a b 7a v b a b 7(a 7b) 4. 7(7a) = a 5. Ph nh phn on Ph nh phn on l thao tc lgc, m trong kt lun thu c nh ph nh mt phn on bt k. 5.1. Ph nh phn on n bao gi cng cho kt qu l phn on nm trong quan h mu thun vi n 7A 7I O E 7a v 7b a 7E 7O I A 7(a v b) 7(a b) a 7b 7a 7b 2. a b 7(a 7b) a b 7(b 7a) a b 7(7a v 7b) 3. a v b 7a b a v b 7b a a v b 7(7a 7b)

5.2. Ph nh phn on phc 7(7a) 7(a b)

Lu : Cng ging nh trong phn on ph nh, trong thao tc ph nh phn on, nu em ph nh n i th phn on thu c lun c gi tr lgc ngc vi gi tr lgc ca phn on cho. V d: t phn on: Mi nh khoa hc u nghin cu ton hc, nu em ph nh phn on ny: Khng phi mi nh khoa hc u nghin cu ton hc, ta s thu c phn on sau: C nhng nh khoa hc khng nghin cu ton hc. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by v ngun gc, bn cht v cc c im ca phn on. Mi lin h gia phn on v cu. 2) Hy ch ra cc cn c khc nhau phn loi phn on. Cho v d i vi tng loi phn on c nu ra.
86

3) Trnh by v: cu to, cc c trng v cht v lng, cc kiu phn on n c bn. Cho v d. 4) Th no l tnh chu din ca thut ng lgc trong phn on n? Trnh by cch xc nh chu din ca cc thut ng lgc trong cc phn on n c bn. 5) Trnh by quan h gia cc phn on n v mt gi tr lgc da trn hnh vung lgc. 6) Pht biu nh ngha v cc loi phn on phc hp c bn. Lp bng gi tr lgc ca chng. 7) Nu cch thc chung xc nh gi tr lgc ca phn on a phc hp. Cho mt v d v hy tnh gi tr lgc ca phn on trong v d y. 8) Th no l tnh ng tr ca phn on phc hp c bn. Hy t tm mt phn on v pht biu tt c cc phn on ng tr vi n. Bi tp: 1) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp s 4 (phn khi nim) xy dng mi kiu mt phn n chn thc; xc nh tnh chu din ca cc thut ng trong cc phn on . 2) Cho cc phn on: a) Mi Gio s l ging vin; b) Mi s chn u chia ht cho 2; c) Mi s l khng l s chn; d) Mt s sinh vin l ng vin; e) Mt s ngi lao ng l tr thc; g) Mt s on vin khng l cng nhn; h) Mt s nh khoa hc khng l nh kinh t hc. Hy pht biu tt c cc phn on nm trong cc quan h khc nhau vi tng phn on nu trn da vo hnh vung lgc v xc nh gi tr lgc ca chng. 3) Ti mt ngi n c ba v thn. Mt v chuyn ni tht gi l thn ni tht, mt v chuyn ni di gi l thn ni di, mt v lc th ni tht, lc th ni di gi l thn khn ngoan. Bit rng, c ba v u c din mo, trang phc ging ht nhau

87

(khng th phn bit h nh ngoi hnh). H ngi thnh hng ngang trc din th. C mt ngi xc nh cc v thn ai l ai bng cch hi mi v mt cu hi nh sau: Hi v thn th nht: Thn ngi cnh ngi l ai?; Tr li: Thn ni di; Hi v thn th hai: Ngi l ai?; Tr li: Ta l thn khn ngoan Hi v thn th ba: Thn ngi cnh ngi l ai?; Tr li: Thn ni tht. Sau khi nghe cc cu tr li, ngi bit c ai l ai. Hi ngi lp lun th no? 4) Ti mt x c hai xm. Dn mt xm chuyn ni tht, cn dn xm kia chuyn ni ngc (tht thnh gi v ngc li). Bit rng, h vn qua li giao tip vi nhau (c th gp ngi ni tht xm ca ngi ni ngc v ngc li). C mt ngi cn i tm bn mnh xm ni tht. Ngi v n x nhng khng bit mnh ang xm no. Tnh c gp mt ngi dn s ti, ngi hi mt cu, sau khi nghe tr li, ngi xc nh c mnh ang xm no. Hi: ngi t cu hi g v cu tr li ca ngi dn l g m li bit c nh vy. 5) t: a l tri ma, b l tri rt, c l tri hanh kh; hy vit cng thc ca cc phn on di y: a) Tri khng nhng ma, m cn rt; b) Tri khng ma cng khng rt; c) Tri c ma u m rt; d) Tri ma nhng u thy m (lu : m l ngc vi kh); e) Khng th c chuyn tri ma m khng rt; g) Lm g c chuyn tri m th m khng ma (m l ngc vi rt); h) Nu tri ma th s m v m; i) Tri khng ma khi v ch khi kh v rt.

88

Cho gi tr lgc ca: a =1; b = 0; c =1; hy tnh gi tr lgc ca cc cng thc trn. 6) Cho cc cng thc lgc: a) [(a c) c) v b)] c (b (a b) [(a c) d) v b)] (c v d) (b (a c) [(a b) c) v 7c)] 7a (a (7b d) [(a c) d) v 7d)] (7a v 7b) (b (7c Hy tnh: Gi tr lgc ca cng thc a v c vi hai b gi tr: [a =1; b = 0; c =1]; v [a = 0; b = 1; c =0]; Gi tr lgc ca cng thc b v d vi hai b gi tr: [a =1; b = 0; c =1; d = 0]; v [a = 0; b = 1; c =0; d = 1]; Hy lp bng y gi tr lgc ca chng v gn cho a, b, c, d l nhng phn on n tu sao cho khi ghp vo cc cng thc cho, ta c mt cu tng i c ngha. 7) Ngi ta nghi A v B l hai th phm trong mt v n mng. C bn nhn chng v h ln lt khai nh sau: A khng git ngi; B khng git ngi; t nht c mt trong s hai li khai trn l ng; Li khai ca nhng th ba l sai. Kt qu iu tra cho thy ch ring ngi th t khai ng. Vy ai l k st nhn. 8) C ba k l B, C, D b nghi ng lm tin gi. Bn h khai nh sau: B: D c ti, cn C khng c ti; C: Ti khng c ti, t nht mt trong s h c ti; D: Nu B c ti, th C cng c ti. Lp bng gi tr lgc ca cc li khai trn tr li cc cu hi di y: a) C mt li khai c suy ra t li khai khc. l nhng li khai no? b) Gi thit rng, c ba u v ti, vy ai khai ng, ai khai sai? c) Gi thit rng, c ba li khai u ng, vy ai c ti, ai v ti? d) Nu ngi v ti khai ng, k c ti khai sai, vy ai c ti, ai v ti? 9) Pht biu tt c cc phn on ng tr vi tng phn on di y: a) Mun xy dng ch ngha x hi, th phi c nhng con ngi XHCN;
89

b) Pht trin kinh t th trng, nhng phi gi vng nh hng XHCN; c) Nh t bn bc lt cng nhn bng cch tng gi lm hoc gim lng; d) Khng th tr thnh chuyn gia gii, nu khng c tri thc trit hc; e) Trng H KHXH&NV phi tr thnh trung tm o to cht lng cao v nghin cu khoa hc chuyn su; g) Phi tht gng mu, hoc khng th tr thnh ngi cn b on gii. 10) C ba sinh vin A, B, C cng mt phng KTX. Quy lut i hc ca h nh sau: - Nu A ngh hc, th B cng ngh hc; - Nu A i hc, th c B v C cng i hc; Hi: Nu B i hc, th C c i hc khng? 11) C ba sinh vin A, B, C cng mt KTX, nhng khc phng. H tho thun vi nhau nh sau: nu ai trong bn h khng phng ngoi gi hc, th t nht mt trong hai ngi cn li vn ang phng mnh phi bit bn ang u. Hy cho bit, cc bn ang u, nu khng ai bit bn mnh ang u? Bi 4 QUY LUT lgc 1. c im ca quy lut lgc 1.1. Tnh khch quan ca quy lut lgc Th gii quanh ta l chnh th thng nht lin kt vi nhau. Tnh lin h l thuc tnh ph bin ca cc b phn cu thnh nn n. l kh nng ca cc i tng tn ti khng phi theo cch ring r, bit lp, m cng nhau, lin kt vi nhau mt cch xc nh, trong mi lin h v quan h nht nh, to thnh cc h thng chnh th khc nhau - nguyn t, h mt tri, c th sng, x hi v.v.. Cc mi lin h l rt a dng: bn trong v bn ngoi, bn cht v khng bn cht, ngu nhin v tt yu v. v..

90

Quy lut l mt trong cc dng lin h. Nhng khng phi mi mi lin h u l quy lut. M ch c nhng mi lin h khch quan, bn trong, bn cht, tt yu, bn vng, lp i lp li gia cc i tng, hoc gia cc thnh t cu to ln chng, mi c coi l quy lut. Mi khoa hc u nghin cu nhng quy lut c th ca mnh. T duy cng c tnh cht lin h. Nhng tnh lin h ca n khc hn, v cc phn t cu trc y khng phi l bn thn cc i tng, m l cc t tng, tri thc phn nh v chng, nhng bc nh l tnh ca chng. Tnh lin h y th hin ch, nhng t tng xut hin v vn ng trong u mi ngi vn l phn nh ca hin thc khch quan, nhng khng tn ti ring r, c lp vi nhau. Nhng t tng y lin h vi nhau theo cch xc nh to nn h thng tri thc v cho n tn th gii quan. Cng vi cc hnh thc ca t duy th mi lin h gia cc t tng cng l c trng quan trng ca t duy. V lgc hc hnh thc nghin cu nhng mi lin h nh th gia cc t tng, gc li ni dung c th ca chng, nn chng cn c gi l mi lin h lgc. C rt nhiu mi lin h lgc: gia cc du hiu trong khi nim v gia cc khi nim vi nhau, gia cc b phn ca phn on v gia cc phn on vi nhau, gia cc yu t ca suy lun v gia cc suy lun vi nhau. Trong s cc mi lin h lgc c mt s l quy lut lgc. N cng mang y cc tnh cht chung nh mi loi quy lut, trong c tnh khch quan, cn ni ring trong t duy n tc ng n tt c cc t tng khc nhau v ni dung nhng c cu trc nh nhau, v do vy l c tnh ph bin. Cc quy lut lgc ca t duy mang tnh khch quan bi n cng tn ti khng ph thuc vo thc con ngi. S ra i v tn ti ca nhng quy lut ny khng phi l s sng to ca t duy con ngi m n c ngun gc khch quan tt yu t i tng c nhn thc. Chnh s tn ti ca hin thc khch quan trong tnh sinh ng, phong ph, phc tp ca mnh quy nh vo t duy nhng quy tc tt yu cho qu trnh nhn thc ng n. V th, t duy ch c th phn nh ng n hin thc khi n phi tun th cc quy lut ca nhn thc bt k ch th nhn thc mun hay khng mun. 1.2. Tnh ph bin ca quy lut lgc

91

Vic phn tch cc hnh thc ca t duy (nh lm vi khi nim v phn on) vn l cha , nu nh khng xem xt c cc quy lut c bn ca t duy thm thu v tc ng trong chng. Gi l cc quy lut c bn v, th nht, chng c tnh cht chung, tng qut i vi mi t duy, lm c s cho s vn hnh ca ton b t duy mi mt khu, mi hnh thc, mi trnh , cp ca n. C th ni, thiu cc quy lut y s khng c cc hot ng t duy. V cc quy lut y phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h cn bn, su sc v chung nht ca th gii khch quan v cng l l do lm ta gi chng l ph bin. Th hai, chng quyt nh s tc ng ca cc quy lut khc, khng c bn nh, quy lut quan h ngc (nghch bin) gia ni hm v ngoi din ca khi nim, lut chu din ca cc thut ng trong phn on, cc quy tc xy dng suy lun v.v.. Cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra lm hai nhm: cc quy lut lgc hnh thc v cc quy lut lgc bin chng, tuy nhin chng khng hon ton tch ri nhau, m c quan h xc nh vi nhau. 1.3. Phm vi tc ng ca cc quy lut lgc hnh thc Cc quy lut lgc hnh thc ca t duy l nhng quy lut ch chi phi t duy trong qu trnh phn nh ng n i tng mt hnh thc ca n (hnh thc y c hiu l chnh i tng mt phm cht xc nh hay trng thi tnh ti tng i ca n). l t duy hnh thc phn nh i tng phm cht xc nh, nn cc quy lut c bn ca n ch tc ng trong phm vi t tng phn nh i tng mt hnh thc ca i tng. Trong qu trnh nhn thc, vic phi tun th cc quy lut ca t duy hnh thc l iu kin cn n c th phn nh ng, chnh xc hin thc khch quan, nhng cha m bo tnh chn thc ca t tng. iu kin y l vic n cn phi tun theo nhng quy lut bin chng ca t duy phn nh i tng trong s vn ng, bin i, pht trin khng ngng. Nh vy, quy lut t duy hnh thc hon ton thng nht vi quy lut t duy bin chng, bi v qu trnh nhn thc l qu trnh thng nht gia vic xem xt i tng trng thi ng im tng i, vi vic nghin cu n trong s vn ng, bin i, pht trin khng ngng.

92

Vic tun th cc quy lut c bn ca t duy hnh thc s m bo cho n c c cc tnh cht c bn ca t duy ng n phn nh chn thc hin thc khch quan l: tnh nht qun, tnh phi mu thun, tnh xc nh trong qu trnh phn nh v tnh c c s ca nhng t tng phn nh. Trong phm vi chng trnh ny chng ta ch nghin cu nhm quy lut lgc hnh thc c bn l: Lut ng nht, Lut cm mu thun, Lut bi trung, Lut l do y . 2. Cc quy lut lgc hnh thc c bn 2.1. Lut ng nht a) C s khch quan ca quy lut. Mt trong nhng c tnh cn bn ca th gii quanh ta l tnh xc nh v cht ca cc i tng c phn nh trong t duy. iu c ngha: mc d chng khng ngng chu nhng bin i th trong nhng khong thi gian nht nh chng vn c cn l chng, ng nht vi bn thn. Nh vy, chng tn ti trong s thng nht bin chng gia trng thi ng im tng i v trng thi vn ng, bin i khng ngng. Tuy nhin, mc d vn ng v bin i l tuyt i, vnh vin, nhng iu khng c ngha l cc i tng lun thay i, khng li du vt g, n mc ta khng th bit c n l ci g? nhn thc v i tng phm cht xc nh, tc xt xem i tng l g trong mt khong thi gian, khng gian v mt quan h xc nh, phi tru tng ho n khi s vn ng, bin i. Vi ngha nh vy, tnh xc nh v cht l c trng c bn ca th gii vt cht v phm cht xc nh i tng lun l chnh n. Ch c nh th ta mi c th nhn thc c i tng. Nh vy, c th khng nh c s khch quan ca quy lut ng nht l tnh n nh tng i, trng thi ng im tng i ca cc i tng. Quy lut ng nht quy nh tnh xc nh ca ngh, ca t tng v i tng phm cht xc nh, cn bn thn ngh tun th quy lut ny phn nh s ng nht tru tng ca i tng vi chnh n. b) Ni dung v cng thc ca quy lut: Trong qu trnh suy ngh, lp lun, v rt ra kt lun th t tng phi l xc nh, mt ngha, lun ng nht vi chnh n.

93

Cng thc ca quy lut: a l a, k hiu: a a, trong a l mt t tng bt k phn nh v i tng xc nh no . Ni cch khc, mi ngh u c rt ra t chnh n v l iu kin cn v cho tnh chn thc ca n. a a - (nu a, th a), v d: Nu ngi nh cao, th n cao. Sau y ta s kho st s tc ng ca Lut ng nht trong cc hnh thc ca t duy. Trong lch s lut ng nht c pht hin nh vic rt kinh nghim thc tin s dng cc khi nim v ngn ng din t chng. Quy lut ny tc ng trc ht trong qu trnh xy dng cc khi nim. Nh bit, mi khi nim c th c xy dng ng hoc khng ng. Nu cc i tng khc loi c nhm vo mt khi nim, th khi nim s l bt nh, khng r rng, cn hin thc s b n phn nh xuyn tc. V d nh, khi chng ta a vo khi nim gia v cc nng phm nh, t, ht tiu, hnh, ti, dm, ch, sa, c ph... Cn nu khi nim ch bao cha ton nhng i tng nh nhau, th n s r rng v chnh xc, s c ni hm v ngoi din xc nh. V d: gia v l t, ht tiu, hnh, ti, dm, ng... Lut ng nht tc ng c khi s dng cc khi nim c sn. Nu cc khi nim thiu tnh xc nh, tnh n ngha, tnh ng nht, nu chng lun thay i ni hm v ngoi din, th chng ta khng th s dng chng. Chng hn, ch khi bit ni hm chnh xc ca khi nim hng ho chng ta mi c th chc chn tr li c rng, mt vt phm no l hng ho, nu n c lm ra mang bn, cn nu n lm ra tho mn nhu cu ca ngi to ra n th khng phi l hng ho na. Mt khc, nu khi nim bt nh v ni hm v ngoi din, th khng th phn chia cc chng ca n, khng th thit lp quan h gia chng, khng th tin hnh cc thao tc lgc vi chng. Lut ng nht c nh hng n cc phn on. Tnh xc nh ca cc khi nim to thnh chng l tin quan trng cho tnh xc nh ca cc phn on. Nhng s tc ng ca lut ng nht khng ch hn ch . V bn cht ca cc phn on l phn nh cc mi lin h v quan h hin thc. Cho nn, nu cc mi

94

lin h y l xc nh, th cc phn on phn nh chn thc v chng cng phi xc nh. Lut ng nht th hin r nht cc phn on kiu: mt tri l mt tri, chin tranh l chin tranh v. v.. Nhng phn on y bao hm s ng nht ca i tng vi chnh n. Chng khng him trong thc tin t duy. Mt bin th ca kiu phn on phn nh s ng nht khch quan y l: kt qu xu cng l kt qu l s ng nht loi v chng. Tm li, mi phn on, khi ghi nhn s ng nht ca cc i tng, u l khng nh hay ph nh s ng nht y v do vy c th l chn thc hay gi di. n lt mnh, mi phn on n khi kt hp vi nhau to thnh cc phn on phc nh, hi, tuyn v. v., th cng u bo ton ni dung xc nh, n ngha ca mnh. Khng c tnh xc nh y th cng khng th lm r c ngha chn thc hay gi di ca phn on phc, khng th a n vo nhng kt cu t tng phc tp hn. Lut ng nht cng tc ng mnh m trong suy lun. S d c th xy dng tam on lun l v thut ng gia khi lin kt cc thut ng bin lun gi trong cc tin ln v nh mt ni dung xc nh. Cn cc thut ng bin khng ch gi nguyn ni dung (ni hm) trong cc tin v kt lun, m nu nh chng khng chu din cc tin th cng khng c php chu din kt lun (tc l phi gi nguyn c ngoi din na). Tri li, th tam on lun s khng hp lgc. Cui cng, nu php chng minh l ng n, th lut ng nht th hin ch, c lun , c cc lun c u phi bo ton tnh xc nh ca chng trong ton b qu trnh lun chng. Lut ng nht tr thnh quy tc cho tng ngh: mt ngh khng th va l n va l khng phi n. N phi ng nht vi n v gi tr lgc. Nh mi quy lut, quy lut ny cng phn nh mi lin h bn trong, bn cht v tt yu. y l quan h ng nht ca t tng vi chnh n cho d c nhc li bao nhiu ln chng na trong lp lun v c nhng mi quan h th no i chng na vi cc t tng khc.

95

Khc i th s l t tng khc. V th vic tun th quy lut ny trong nhn thc m bo tnh nht qun ca t tng. Lut ng nht yu cu khi phn nh v mt i tng mt phm cht xc nh (tn ti trong khong thi gian, khng gian v mt quan h xc nh), khi i tng tn ti vi t cch l n th t duy khng c tu tin thay i i tng phn nh; khng c thay i ni dung ca t tng hay nh tro ngn t din t t tng. Chnh iu ny th hin tnh xc nh v nht qun ca t tng khi phn nh v i tng xc nh. C th phn tch s tc ng ca lut ng nht trong t duy qua cc yu cu c th sau: c) Cc yu cu ca lut ng nht v nhng li lgc c th mc phi khi vi phm chng. T lut ng nht tt yu rt ra mt s cc i hi nht nh i vi t duy. l nhng chun mc lgc, cc quy tc, c chnh con ngi c kt trn c s nghin cu quy lut v cn phi tun th t duy c ng n dn n chn l. C th tm tt chng thnh hai yu cu. Yu cu 1: Phi c s ng nht ca t duy vi i tng v mt phn nh, tc l trong lp lun v mt i tng xc nh no , t duy phi phn nh v n vi chnh nhng ni dung xc nh . C s ca yu cu ny l: Th nht, cc i tng khc nhau th phn bit vi nhau, v th t duy phn nh i tng no phi ch r ra c n l g? Khng c ln ln vi i tng khc. Th hai, cc i tng lun vn ng, bin i; bn thn chng c nhiu hnh thc th hin trong tng giai on pht trin khc nhau. T duy khi phn nh i tng phi thc c n ang phn nh i tng hnh thc no, giai on pht trin no, ch khng c ln ln cc hnh thc v giai on pht trin khc nhau ca i tng. V d: cuc i mt con ngi phi tri qua nhiu tui pht trin, tui thiu nin, anh ta l con ngoan, tr gii. Nhng khi trng thnh, vo i, anh ta vi phm php lut, b x ti v pht t. Ta khng th ni t duy phn nh v ngi l khng ng nht.

96

Thc cht ca yu cu ny i hi t duy phi phn nh ng v i tng. C th s ho yu cu ny nh sau: Li TD SV Phn nh ng (Tun theo quy tc) TD SV Phn nh sai Ngu bin (Khng tun theo quy tc). Ng bin

- Li ng bin (sai m khng bit): xy ra khi trong t duy do v tnh m khi qut nhng hin tng ngu nhin thnh tt nhin hoc do trnh nhn thc cn thp (cha iu kin, phng tin, c s nhn thc, nh gi, xem xt s vt) nn phn nh sai hin thc khch quan. V d: + Thuyt a tm trc y quan nim mt Tri quay xung quanh tri t. Nhn thc sai lm ny l do, con ngi cha c phng tin quan st s chuyn ng ca cc hnh tinh, ch da vo vic hng ngy quan st thy mt Tri xut hin hng ng v bin mt hng Ty. + Do quan st thy bao gi ting sm cng c nghe thy sau khi c tia chp lo sng, ngi ta kt lun tia chp l nguyn nhn ca ting sm. Thc ra l hai biu hin v nh sng v m thanh ca cng mt hin tng t nhin phng in tch tri du gia cc m my, v nh sng lan truyn vi tc ln hn rt nhiu tc m thanh, nn ta thy tia chp trc khi nghe ting sm. - Li ngu bin (bit sai m c c tnh mc vo): xy ra khi v mt l do, ng c, mc ch v li no m ngi ta c tnh phn nh sai lch hin thc khch quan, nhm bin sai thnh ng, v l thnh hp l. V d: Trng phi ngu bin trong trit hc Hy Lp c i. V mt trc quan ngi ta vn thy l mt mi tn khi bt ra khi cung th n s bay n mt v tr no cch im xut pht mt khong nht nh (t A n B chng hn). Th nhng, v mc ch chng minh quan im trit hc ca h l khng c vn ng nn h dng thut ngu bin chng minh rng mi tn c bn ra im A vn ng im ti A.

97

C nhng trng hp ngu bin c s dng nh nhng th thut t mc ch ca ngi t ra. V d: Mt nh vn M ni: Mt s ngh s quc hi M l nhng tn v li (phn on I). Sau khi b phn ng d di t pha cc ngh s, ng ta ci chnh l: Mt s ngh s quc hi M khng phi l tn v li. Tm li, mi t tng trong mt lp lun cn phi bo ton mt ni dung xc nh. Ni cch khc, lut ng nht i hi trong mt lp lun v i tng no vi ni dung xc nh cc du hiu ca n th con ngi phi xoay quanh chnh i tng y vi chnh ni dung cc thuc tnh ca n, ch c nh vy th t duy con ngi mi lm r c cc c tnh ca i tng v s khc bit ca n vi cc i tng khc. Mc d cc i tng ca hin thc khng phi nm trong s ng nht tru tng, khng vn ng, bin i g c, v v vy m lut ng nht khng th c mang gn cho tn ti khch quan ngoi t duy. Song cn phi thy rng, khi i tng cn ang mt trng thi xc nh v cht, trong khi n cha thay i cc thuc tnh, cc du hiu c bn ca mnh trong qu trnh pht trin, th con ngi cn phi suy ngm v chnh i tng y vi tt c nhng thuc tnh vn c ca n. Yu cu 2: Phi c s ng nht gia t tng vi ngn ng din t n. C s khch quan ca yu cu ny l mi lin h gia t duy v ngn ng din t. Mt t tng, mt ngh bao gi cng phi c vt cht ho ra ngn ng. V th, t tng, ngh th no? v ci g? ngn ng din t phi th hin ng nh vy, trnh to ra trng hp t tng, ngh phn nh v i tng ny, nhng ngn ng din t li cho thy khng phi i tng y m l i tng khc hay c th l i tng m cng c th l i tng khc (tc khng xc nh). C th s ho yu cu ny nh sau: Li TD Ngn ng (Din t ng) V d: + S dng t a ngha: V c, v hai, c hai u l v c. TD N.N (Din t sai). S dng t a ngha S dng t khng r ngha S dng sai cu trc ng php

98

+ S dng t khng r ngha: Cng an bt bn cp git bng xe my. + S dng sai cu trc ng php: Ung Kremil S ht au bng, y hi, d tiu. Yu cu 3 : T duy ti to phi ng nht vi t duy nguyn mu. C s khch quan ca yu cu ny l tnh nht qun ca t duy trong nhc li t tng ca mnh hoc hiu ng t tng ca ngi khc. Trong hot ng thc tin v hot ng nhn thc con ngi thng xuyn phi din t li hoc hiu ng nhng t tng nh hnh v i tng. T duy c nh hnh v i tng c gi l t duy nguyn mu. Cn t duy nhc li hoc hiu li ci t duy c trc l t duy ti to. Khi chng ta nhc li ng ca mnh hoc hiu chnh xc t tng c nh hnh th tc l yu cu ny c tun th. Nu ngc li l t duy mc li. Khi yu cu b vi phm s lm cho t duy thiu nht qun, c th lm sai lch nhng nhn thc ng c v i tng. C th s ho yu cu ny nh sau : Li TDTT TDNM TDTT TDNM V d : chng ta thng ni : ng li, ch trng th ng, nhng qa trnh thc hin li sai. chnh l qu trnh t duy ti to (thc hin) khng ng theo t tng c nh hnh ( th hin trong ng li, ch trng). Tm li, mi khi nim, mi phn on cn phi c s dng trong mt tng xc nh v phi bo ton ni dung, ngha ca n trong ton b qu trnh lp lun. Khng ng nht cc t tng khc nhau v khng coi nhng t tng ng nht l khc nhau. Cc li lgc tng ng thng mc khi vi phm cc yu cu ca lut ng nht nht l nh tro i tng, v nh tro khi nim, nhm ln trong cc khi nim, hiu sai t tng.

99

d) V d v cc trng hp vi phm yu cu ca lut ng nht. Cuc sng din bin tht mun hnh vn trng v chnh n cung cp cho ta tht nhiu nhng v d sinh ng ca vic v tnh hay hu vi phm cc yu cu nu. 2.2. Lut mu thun Lut ng nht gn kt hu c vi lut mu thun. C th ni rng, nu nh khng c lut th nht th cng khng c lut th hai. ng thi lut mu thun vn c tnh c lp ca mnh. Nu lut ng nht quy nh tnh xc nh ca t duy ng n, th s tc ng ca lut mu thun m bo cho tnh nht qun, phi mu thun ca t duy ng n. a) C s khch quan lut cm mu thun. Nh ni trn, c s ca lut ng nht l tnh xc nh v cht ca cc i tng c bo ton trong khong thi gian xc nh. T suy ra, nu c i tng nh th, th n ng thi khng th khng tn ti; n khng th c cc thuc tnh xc nh v cht nh th ny v ng thi li khng c chng, khng th va nm va khng nm trong quan h no vi cc i tng khc. c im ca gii hin thc l c s khch quan ca lut mu thun. Quy lut y c Arixtt pht biu u tin: Khng th ng thi khng nh v ph nh mt ci g v sau ny c gi tn l lut mu thun. S d c tn gi nh vy v lut y phn nh mt tnh quy lut tc ng trong lnh vc mu thun lgc, tc l hai t tng loi tr nhau cng v mt ci g . Hay ni theo ngn ng ca lut ng nht: c hoc v ng nht nhng ci khc nhau v coi l khc nhau nhng ci thc ra l ging y ht nhau. Tuy nhin, khng phi tt c cc mnh khng hp nhau u cha mu thun lgc. Chng ta kho st lm v d mt s cp phn on sau. m di - ngy ngn. y r rng l hai mnh i lp nhau, nhng chng ni v cc i tng khc nhau. Hai mnh kiu ny c th ng thi chn thc. Do vy, y khng h c mu thun lgc, m ch c s phn nh cc thuc tnh i lp nhau thuc v ngy v m.

100

Nhng hai phn on i lp nhau v cng mt i tng vn c th ng thi chn thc, nu i tng c xt thi gian khc nhau. V d: m thng nm cha nm sng, ngy thng mi cha ci ti - c ngha l ngy thng nm di, ngy thng mi ngn. y cng khng c mu thun lgc. Tip n, hai mnh i lp nhau v cng mt i tng, c xt trong cng mt thi gian vn c th ng thi chn thc, nu n c xt trong cc quan h khc nhau. V d: ngy thng mi ngn so vi ngy thng nm - ngy thng mi di so vi ngy thng ging. Trng hp cui cng, c th ng thi chn thc hay khng hai phn on i lp nhau v chnh mt i tng, c xt trong cng mt thi gian v trong cng mt quan h? Khng th. Ngy thng mi so vi ngy thng nm khng th l di v ng thi li l ngn. Nu suy lun nh th ngha l mc phi mu thun lgc. b) Ni dung v cng thc ca lut cm mu thun. Nh vy, mu thun lgc l hin tng ca t duy, khi nu ra hai phn on loi tr nhau v chnh mt i tng c xt trong cng mt thi gian v cng mt quan h. Mu thun lgc lm l r mt tnh quy lut l, hai phn on loi tr nhau khng th ng thi chn thc. Tnh quy lut khch quan y c phn nh trong quy lut mu thun lgc hnh thc v c pht biu l: Hai phn on i lp hoc mu thun nhau v mt i tng, c xt trong cng mt thi gian, cng mt quan h, khng th cng chn thc, t nht mt trong chng gi di. Cng thc ca quy lut l: 7(a 7a). Nhiu khi ta cn ni rng, ch l cng thc ph nh ca lut ng nht. (ni rng va a va khng phi a l sai th cng c ngha l a l a hay 7a l 7a). Lut mu thun c lnh vc tc ng kh rng. Quy lut y trc ht l s khi qut thc tin s dng cc phn on: phn nh mi quan h mang tnh quy lut gia hai phn on n: khng nh v ph nh; quan h khng tng thch ca chng v gi tr lgc: nu mt phn on l chn thc, th phn on kia nht nh l gi di. V cc phn on phc c cu thnh t cc phn on n, nn lut mu thun cng tc ng y, nu cc phn on phc y nm trong quan h loi tr nhau.

101

Quy lut mu thun cng rt nh hng n cc khi nim, c bit l n quan h gia chng. l cc quan h khng iu ho. Chng hn, mt ngi ho phng, th ng thi anh ta khng th l khng ho phng (quan h mu thun) hay keo kit (quan h i lp). Quy lut mu thun tc ng mnh trong cc suy lun. Din dch trc tip bng cch bin i phn on tin u da c s trn quy lut ny. Thao tc ny c th thc hin c l v i tng khng th ng thi thuc v khng thuc v mt lp xc nh. Tri li th s c mu thun lgc. Trong cc suy lun thng qua quan h cc phn on n trn hnh vung lgc s tc ng ca quy lut mu thun th hin ch, nu nh mt phn on no ng th phn on mu thun hay i lp vi n s sai. Cui cng, quy lut mu thun c tc ng trong chng minh. Lut ny l c s ca mt trong cc quy tc cho cc lun c ca php chng minh: chng khng c mu thun nhau. Khng s c tc ng ca quy lut ny th khng th c php bc b. Khi chng minh tnh chn thc ca mt lun , chng ta khng th t kt lun v tnh gi di ca lun im mu thun hoc i lp vi n, nu khng c lut mu thun. c) Yu cu phi mu thun ca t tng v cc li lgc thng c trong thc tin t duy. S tc ng ca lut mu thun trong t duy yu cu con ngi khng mu thun trong cc lp lun, trong vic lin kt cc t tng. l chn thc th cc t tng phi nht qun, phi mu thun. Mt t tng s l gi di khi c cha mu thun lgc. Yu cu cm mu thun lgc c trin khai c th nh sau: - Th nht: khng c c mu thun trc tip trong lp lun khi khng nh mt i tng v ng thi li ph nh ngay chnh n. V d: Trong thng 6 H ni tt c cc mt hng u n nh gi, ch c qut in, my iu ho l tng gi ti 30% v tri nng qu. - Th hai, khng c c mu thun gin tip trong t duy, tc l khng nh i tng, nhng li ph nhn h qu tt suy t n

102

d) V d v cc trng hp vi phm: Mt ngi ni: m qua, lc ang ng say ti nhn thy tn trm i vo nh ti. Hoc: B hi chu: Ny! ng cha y h chu? Chu p: Chu ng ri . Nhiu li lgc xy ra do vi phm cc yu cu ca lut mu thun. Cc li ny rt a dng, nhng tn gi chung ca chng l mu thun lgc. Thc ra, c nhng ngi lun mu thun vi nhng ngi khc - anh ta y mu thun - v lun lun hnh ng tri ngc vi ngi khc. Nhng ngi nh th c th ng, c th sai, c th l thin ti, c th l ngi c vn v tm thn, nhng khng c mu thun lgc. Nu khng th khng th c bt c cuc tranh lun no. Mu thun lgc ny sinh ch khi no mt ngi tha nhn hai mnh loi tr nhau cng chn thc. ngha ca lut mu thun. Vic phi tnh n s tc ng ca quy lut mu thun trong khoa hc, phn bit mu thun lgc vi mu thun bin chng l c bit quan trng. Lut mu thun vi cc yu cu ca n cm cc mu thun lgc ch khng (v khng th) cm cc mu thun bin chng, vn l cc mu thun ca cuc sng sinh ng, xut hin khch quan trong bn thn hin thc, v nhim v ca t duy l phi phn nh c cc mu thun y, ch khng phi l cm chng. Lgc hnh thc khng lin quan g n cc mu thun y, n khng th cng nhn hay khng cng nhn chng, v chng khng nm trong lnh vc i tng ca n. Cc mu thun lgc c sc cng ph mnh m, ph hu c ht thy mi kt cu tr tu cho d phc tp n my. M y chng rt khng n gin v khng d nhn ra nh nhng v d nu trn. Trong cc lp lun khoa hc cc t tng loi tr nhau c th nm nhng ch khc nhau v pht hin ra chng l rt kh. Vic li cng kh khn hn na, khi lp lun b chia ct theo thi gian: ci, m lc ny c khng nh, th rt c th khng c nhn ra i vi chnh ngi ni, li b ph nhn thi im khc. Nhng khng phi v th m cc mu thun lgc khng gy hi na. Chng l ph thi tr tu cn tr cc lp lun ca con ngi v i hi phi thng xuyn c dn sch c th i n chn l mt cch c hiu qu. iu gii

103

thch v sao trong khoa hc vic cnh bo hay ty tr cc mu thun lgc c ngha ti quan trng. Tt nhin, lut mu thun khng v thc ra khng th ch ra, phn on no trong s loi tr nhau chn thc, cn phn on no gi di. Nhng n a ra tn hiu bo ng v s bt n ti mt im no ca lp lun v yu cu huy ng cc n lc tm kim v loi b phn on gi di. 2.3. Lut bi trung (loi tr ci th ba). n lt mnh lut bi trung gn lin vi lut mu thun, vi s cn thit phi loi b cc mu thun lgc trong t duy. Nh nu, lut mu thun khng nh: hai t tng mu thun khng th cng chn thc. Nhng khng cho bit, chng c th cng gi di khng. Lut bi trung tr li cu hi y. Theo ngha ny, c th coi n l s b sung cho lut mu thun (v suy ra, cho c lut ng nht). S tc ng ca n cng b ch nh bi tnh xc nh ca t duy, tnh nht qun v phi mu thun ca n. Nhng lut bi trung cn c tnh c lp tng i, c lnh vc tc ng v vai tr ring ca mnh. a) C s khch quan ca lut bi trung. Cng chnh l tnh xc nh v cht ca cc i tng, mt ci g tn ti hay khng tn ti, thuc lp ny hay lp khc, n vn c hay khng c tnh cht no v. v. ch khng th c kh nng no khc. V th, nu th gii l tnh th, tc l b phn x thnh c khng, th phn nh tin cy v th gii y t duy cng khng th khng l tnh th. Trong t duy nht nh phi c tc ng ca lut bi trung. b) Ni dung v cng thc ca lut bi trung: Hai phn on mu thun nhau v cng mt i tng, c kho cu trong cng mt thi gian v trong cng mt quan h, khng th ng thi gi di: mt trong chng nht nh phi chn thc, ci cn li phi gi di, khng c trng hp th ba. Cng thc ca lut ny: a v 7a, (c th dng tnh cht ng tr suy ra t lut mu thun: 7(a 7a)).

104

Chng ta dn ra hai cp phn on khng tng thch lm v d hiu s tc ng ca quy lut v mi lin h ca n n khi nim. 1) H Ty su H Ty nng 2) H Ty su H Ty khng su. Ch l, cp th nht v t l cc khi nim i lp nhau (su v nng, cn cp th hai l cc khi nim mu thun (su v khng su). Gia cc khi nim y khng ch c s ging nhau, m cn c s khc bit. Cc khi nim i lp ph nh nhau, nhng khng lp y ngoi din ca khi nim loi chung. Lut mu thun tr li l chng khng th ng thi chn thc. Nhng chng c th ng thi gi di, v khng bao qut c tt c cc tnh th c th. C th tr li: H Ty c su trung bnh. Lut bi trung y khng tc ng. Cn cc khi nim mu thun (su - khng su) khng ch ph nh nhau, m cn lp y ngoi din ca khi nim loi chung. Do vy, theo lut mu thun, hai phn on vi cc v t mu thun nhau khng th cng chn thc. Th chng c th cng gi di c khng? y l im then cht phn bit hai quy lut vi nhau. Khc vi cp th nht, cc phn on cp th hai khng th ng thi gi di, v n gin l y khng c gii php th ba, h hoc l su, hoc l khng su. Mt trong hai phn on y nht nh phi chn thc. Tnh quy lut y l thuc tnh ca nhng phn on kiu ny v n c phn nh trong lut bi trung. Nh vy l lnh vc tc ng ca lut bi trung hp hn so vi lut mu thun: u c lut bi trung, nht thit c lut mu thun, nhng nhiu ni lut mu thun tc ng, nhng lut bi trung li khng. Cng nh cc lut trn, lut ny l kt qu khi qut thc tin s dng phn on. Nhng nu lut mu thun th hin cc quan h ca chng v tnh chn thc, th trong lut bi trung - v tnh gi di (mt ng l khng th cng chn thc, mt ng l khng th cng gi di). Cng nh lut mu thun, lut bi trung ch ni n cc mu thun lgc, cn i vi cc mu thun bin chng th n khng c quyn v khng th cm c. Lut bi trung tc ng trong quan h gia cc phn on mu thun (A - O; E - I), iu c ngha l lut bi trung dng loi b nhng mu

105

thun trong trng hp nu ra nhng phn on tri ngc nhau mt trong ba kiu sau: Th nht, khi mt phn on khng nh mt iu g y i vi i tng n nht, ri phn on khc li ph nh chnh iu (vn v i tng y, trong cng mt thi gian v mt quan h) (A - E, n nht); Th hai, mt phn on khng nh iu g v ton b lp i tng, ri phn on khc li ph nh chnh n i vi mt s ca lp y (A - O); Th ba, mt phn on ph nh iu g v ton b lp i tng, ri phn on khc khng nh chnh n vi mt s i tng ca lp y (E - I). Trong c ba trng hp nu, theo lut bi trung mt phn on nht nh phi chn thc, cn phn on kia l gi di. Nhng n khng tc ng trong cc mi quan h qua li gia cc phn on i lp (A - E, ton th), d lut mu thun tc ng c y: chng khng th ng thi chn thc, nhng c th ng thi gi di, v vy m khng nht thit tun theo lut bi trung. S tc ng ca lut bi trung biu hin c trong cc phn on phc (v d, trong la chn tuyt i (tuyn mnh), khi cc phn on thnh phn ca n cng loi tr ln nhau, v v vy m khng th ng thi chn thc, hay cng gi di). Lut bi trung cng th hin trong suy lun v php chng minh. Lut bi trung l c s ca suy lun trc tip thng qua bin i phn on v thng qua quan h ca cc phn on mu thun trn hnh vung lgc. Khng th thc hin c chng minh gin tip nu khng c s tc ng ca quy lut ny: khi xc lp tnh gi di ca lun no , th bng cch chng ta chng minh tnh chn thc ca phn , v chng khng th ng thi gi di. d) Nhng yu cu ca lut bi trung v cc li khi vi phm chng. C th a ra mt s i hi nht nh cho t duy. Hy nhc li cu chuyn ng ngn sau hiu tng ca chng. Mt con la phi chu cht i v n khng th la chn mt trong hai b ng hon ton nh nhau. Con ngi cng hay phi i mt trc tnh trng lng nan, nhng theo kiu khc: la chn mt trong s cc t tng khng

106

nh nhau, m li cn ph nh nhau. Lut bi trung yu cu phi la chn - mt trong hai - theo nguyn tc hoc l, hoc l (khng c gii php th ba). iu c ngha l: trong vic gii quyt vn mang tnh gii php th khng c lng trnh cu tr li xc nh; khng th tm ci g trung gian, ng gia, th ba. S vi phm yu cu la chn thng biu hin khc nhau. Nhiu khi chnh vn c t ra, c nh hnh khng phi theo cch gii php mu thun nhau. Chng hn, vi cu hi: cu c yu anh ta khng? th khng phi lc no cng tr li c theo cng thc hoc l, hoc l. V c th yu ai , c th coi thng hoc cm th, m cng c th c thi bnh thng th . Ni chung, lut bi trung ch tc ng trong cc mnh mu thun nh nu trn, nhng chng cng phi l nhng mnh c ngha. Ch khng phi nhng mnh kiu nh Hghen ma mai a ra: tinh thn mu xanh v tinh thn mu khng xanh. Khng c mnh no trong s chng l chn thc, v c hai u v ngha. l v ngha th khng chn thc m cng khng th ni l gi di. Nhng nu cu hi c nu ra thch hp di dng tnh th phi la chn, th vic lng trnh cu tr li xc nh, c tm ci g th ba, s l sai lm. ( v d trn, nu hi cu yu hay khng yu anh y th ch c th chn cu tr li: yu hoc khng yu). - ngha ca lut bi trung. Cng nh lut mu thun, lut ny cng khng th ch ra chnh xc phn on no trong s hai phn on mu thun nhau l chn thc. Nhng n c ngha ch ra cho con ngi nhng gii hn xc nh tm kim chn l. Chn l y ch mt trong hai mnh loi tr nhau. Ngoi phm vi y th mi tm kim l v ch. Cn bn thn vic la chn phn on no trong s chng l chn thc li phi do cc phng tin khoa hc v thc tin m nhn, c bit, nh s phn tch c th bin chng i tng nghin cu. 2.4. Lut l do y Lut ny cng lin h cht ch vi cc quy lut lgc hnh thc nu. Tnh xc nh ca mt t tng (lut ng nht) m ra kh nng thit lp tnh chn thc hay gi di ca n trong cc mi quan h qua li vi cc t tng khc (lut mu

107

thun v lut bi trung). Nhng khng th xc lp tnh chn thc hay gi di nu thiu c s tng ng. T suy ra s tc ng ca lut l do y . N cn b quy nh bi mt c im cn bn khc ca t duy ng n l tnh c c s, tnh chng minh c. a) C s khch quan v ni dung ca lut l do y . Cc i tng xc nh v cht c quan h nht nh vi nhau, chng pht sinh t cc i tng khc v n lt mnh, chng li sn sinh ra nhng i tng th ba, bin i v pht trin trong qu trnh tng tc vi nhau. Suy ra, tt c trong th gii tn ti u phi c c s. S ph thuc ln nhau trong tn ti khch quan ca cc i tng l c s quan trng nht cho s xut hin v tc ng trong t duy chng ta lut l do y . Khc vi ba quy lut trc (do Arixtt pht biu u tin), quy lut ny c Lepnit khm ph v ln u tin pht biu: Khng mt lp lun no c th c cng nhn l chn thc nu thiu nhng c s y cn thit. Nhng th no l y ? l nhng c s l lun v thc t t tt yu rt ra kt lun. b) Ni dung ca lut: mi t tng nh hnh c coi l chn thc nu nh r ton b cc c s y cho php xc minh hay chng minh tnh chn thc y. Cng thc c th l: a chn thc v c b l c s y . Trong lut l do y , cn c s phn bit gia 2 loi c s : c s khch quan v c s lgc. C s lgc lin quan cht ch vi c s khch quan, nhng cng khc vi n. Nguyn nhn l c s khch quan, kt qu tc ng ca n l h qu. Cn c s lgc c th l vic vin dn nguyn nhn, m cng c th h qu suy ra mt kt lun khc. Nu lut ng nht l kt qu khi qut thc tin s dng cc khi nim, cn lut mu thun v lut bi trung - thc tin xy dng cc phn on, th lut l do y l kt qu khi qut thc tin suy lun. Lut ny biu th quan h ca nhng t tng chn thc vi nhng t tng khc - quan h ko theo lgc, xt n cng, l m bo s tng thch ca chng vi hin thc. Quy lut ny c ngha l, kt lun lun c y c s trong lp lun ng. Do vy, lnh vc tc ng ca quy lut ny trc ht l suy lun, ri sau l chng minh. Ngay s tn ti ca chng minh

108

chng t c quy lut ny. Ngoi ra, mt trong nhng quy tc quan trng nht ca chng minh - khng ch quy tc v tnh tt yu, m cn v tnh y cc lun c - l do s tc ng ca quy lut ny ch nh. V d, c mi lin h khch quan gia t duy rnh mch v s trnh by sng sa. V th, nu mun lun chng cho vic mt ngi trnh by cc t tng ca mnh tht sng sa, th ta c th vin dn vic ngi suy ngh rt r rng. l c s y . V li, cn c th ni ngc li l: anh ta t duy r rng, v anh ta trnh by rnh mch. cng l c s lgc y . c) Nhng yu cu ca lut l do y v cc li do vi phm chng. Lut l do y t ra cho t duy nhng yu cu sau: mi t tng chn thc cn phi c lun chng, hay: khng c cng nhn mt t tng l chn thc, nu cha c c s y cho vic cng nhn y. Ni cch khc, cha nn tin vo bt c ci g: cn phi da trn c s cc d kin tin cy v cc lun im c kim chng t trc. Lut ny chng li cc t tng phi lgc, khng lin h vi nhau, v t chc, thiu chng minh; l thuyt trn tri; cc kt lun thiu sc thuyt phc, ci ny khng c suy ra t ci khc. Li lgc quan trng nht do vi phm cc yu cu ca lut l do y l li ko theo o. N bc l ni thc t khng c mi lin h lgc y gia cc tin v kt lun, lun v cc lun c, nhng ngi ta li c tng l c mi lin h y. - ngha ca lut l do y . D nhin, quy lut ny cng khng cho ta bit c th nhng c s no l i vi mt kt lun no . N ch tht cht k cng cho t duy, hng t duy i tm kim nhng c s nh th, n vic m bo cho tnh c c s ca kt lun. iu rt quan trng trong nhn thc khoa hc, trc ht l trong cc khoa hc l thuyt, ni suy lun c vai tr rt cao. V vy, Lepnit nh gi cao khng ch lut cm mu thun, m c lut l do y . N c ngha to ln i vi vn cn bn ca l lun nhn thc - v tiu chun chn l. Tiu chun y trc ht l thc tin x hi - hot ng sn xut - vt cht, chnh tr - x hi, thc t quan st v th nghim khoa hc. Chnh n cho php phn bit mt cch tin cy nhng tri thc chn

109

thc vi gi di. Tuy nhin, cn xa mi c chuyn mi tri thc u c th v cn phi kim tra trc tip trn thc t. iu c th lm bng con ng lgc: mt tri thc c suy ra t tri thc khc c kim chng v c coi l tri thc chn thc. Suy ra, ngoi thc tin l tiu chun chn l c bn, th cn tiu chun khc - tiu chun lgc nh l dn xut. V vy, ton b vn ch l ch, cc c s lgc rt ra kt lun cha. Lut l do y hng ta n vic gii quyt ng vn y. Vic tun th quy lut ny cng rt quan trng trong hot ng thc tin. Mi hnh ng ca con ngi nu mun t kt qu mong i th cng phi c c s kh thi, khng nn ly iu mong mun lm ng c cho hnh ng, nu khng s mc sai lm ch quan, duy ch. Tm li, kt thc nghin cu cc quy lut ca lgc hnh thc, chng ta nhn thy, vic tun theo cc yu cu ca chng l quan trng v cn thit, v chng m bo cho qu trnh nhn thc tnh nht qun, tnh xc nh, tnh phi mu thun lgc, tnh c c s v c chng minh. Cu hi tho lun v n tp 1) Th no l quy lut ca t duy, quy lut ca t duy hnh thc. Nu cc c im chnh v s tc ng ca cc quy lut t duy hnh thc trong mt hnh thc t duy t chn. 2) Trnh by c s khch quan, ni dung, cng thc v nu cc yu cu ca lut ng nht i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 3) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc yu cu ca lut cm mu thun i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 4) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc yu cu ca lut bi trung i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny.

110

5) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung v nu cc yu cu ca lut l do y i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 6) Trong mt gi hc vn ti trng ph thng, thy gio yu cu: Cc em hy phn tch ngha cu ca dao yu nhau my ni cng tro, my sng cng li my o cng qua. Mt hc sinh khi c yu cu tr li nh sau: Tha thy, cu ny mun ni giao thng ngy xa cha pht trin . Hi : tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch. 7) Mt ngi khi c hi ti sao li bit tc phm Ch Pho ca Nam Cao l mt tc phm ni ting, ng ta tr li: v n c nhiu ngi c. Hi: tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch. 8) Cc nh l lun thn hc ca nh th Vatican thi thung c lun khng nh rng Cha tri l ton nng v c th sng to ra mi th. Nh thn hc Cao-ni-l hi h rng: - Thng ton nng c th sng to ra mt hn m mnh khng nhc ni khng? Gn mt ngn nm qua cc nh thn hc vn khng c cch no tr li cu hi ny? Ti sao?

111

Bi 4 suy lun 1. nh ngha v c im cu to ca suy lun 1.1. Suy lun v mi lin h gia cc i tng khch quan a) Bn cht v ngun gc ca suy lun. Chng ta hy so snh 2 loi tri thc ta c v s dng hng ngy trong cuc sng. Tri thc trc tip v gin tip. Tri thc trc tip l nhng tri thc nhn c nh cc gic quan kiu nh: cy xanh, giy trng, chim ht... Chng l phn ng k trong s cc tri thc ca con ngi v l c s ca tri thc gin tip. Tuy nhin, cn xa chng ta mi bit v tt c mi iu mt cch trc tip. V d: cha ai v cha c khi no quan st c vng chu th sng Hng l bin c mnh mng. Vy m chng ta li c tri thc v iu . Tri thc c rt ra t cc tri thc khc. Vn l ch, ti nhiu ni thuc vng chu th sng Hng ngi ta pht hin ra trong nhng lp t su vn cn nhng du vt can-xy do v cc thu sinh trc y phn hu m thnh. Nhng tri thc khng nhn c theo li thng tp, trc tip, m mt cch trung gian, nh rt ra t cc tri thc khc, c gi l tri thc suy lun. V suy lun l hnh thc lgc chim lnh chng. Nh vy, suy lun l hnh thc t duy phn nh nhng mi lin h phc tp hn (so vi phn on) ca hin thc khch quan. V thc cht, suy lun l thao tc lgc m nh tri thc mi c rt ra t tri thc bit. (y l hnh thc t duy th hin r nht lun im tri thc hot ng sn sinh ra tri thc mi). S tn ti ca suy lun trong t duy con ngi cng do chnh hin thc khch quan quy nh. Nu nh c s ca khi nim l tnh cht vt th ca hin thc, cn ca phn on l mi lin h ca cc i tng, th c s khch quan ca suy lun l mi lin h qua li, phc tp hn ca cc i tng. Kh nng khch quan ca cc suy lun l kh nng c s sao chp cu trc t hin thc, nhng dng t tng. Cn tnh tt yu khch quan ca chng, nh ca khi nim v phn on, cng gn vi ton b hot ng thc tin ca con ngi.

112

Vic tho mn mt s nhu cu ca con ngi v s xut hin trn c s y nhng nhu cu khc i hi s tin b ca sn xut x hi, m khng th c s tin b y nu thiu s tin b ca tri thc. V mt khu lin h cn thit trong vic thc hin s tin b y chnh l cc suy lun nh l mt hnh thc chuyn t nhng tri thc bit sang nhng tri thc mi. b) Vai tr ca suy lun. Suy lun l thao tc c s dng rt rng ri trong t duy khoa hc v i thng. ngha cc suy lun ch, chng khng ch gn kt cc tri thc ca con ngi thnh nhng t hp phc tp, kh hon thin, m cn lm phong ph, mnh m thm nhng tri thc y. Cng vi khi nim v phn on, suy lun khc phc nhng hn ch ca nhn thc cm tnh. Khng c g c th thay th suy lun nhng ni m gic quan con ngi bt lc: vic khm ph nguyn nhn v cc iu kin xut hin ca i tng, bn cht v cc hnh thc tn ti ca n, cc tnh quy lut pht trin v v. v.. Chng tham gia to ln cc khi nim v phn on, tr thnh phng tin cho nhn thc tip theo. Suy lun c dng nh l phng thc nhn thc qu kh khng cn c th quan st trc tip c na. Chng hn, nh chng cc nh khoa hc mi c th c c nhng tri thc c bn v V n ln ca V tr din ra cch y 13 15 t nm; v s sinh thnh cc thin th c kch thc cc ln (cc thin h, v cc siu thin h); v s xut hin ca h Mt tri; v ngun gc v bn cht s sng trn tri t; v s ny sinh v cc thi k pht trin ca x hi loi ngi. Cc nh s hc da vo nhng mnh l cn st li n nay khi phc li b mt ca nhng th h ngi t lu mt, np sng ca h. Cc nh khoa hc x hi da vo v lng nhng biu hin ca i sng x hi vch ra nhng tnh quy lut su sc trong s pht trin kinh t, x hi, chnh tr v tinh thn ca n. Suy lun cng quan trng hn hiu tng lai vn cha th quan st trc tip c. Khng th c cc d bo, phng on trong i sng x hi, nu thiu nhng kt lun xc nh v xu hng pht trin tc ng trong qu kh, ang tc ng

113

by gi v ang khai ph con ng i v tng lai. Trong i sng thng ngy ta cng thng xuyn suy lun trong tng hnh ng. 1.2. Cu to ca suy lun. Mi suy lun u gm c 3 b phn: Tin l tri thc bit, lm c s rt ra kt lun. Nhng tri thc ny bit c nh quan st trc tip; nh tip thu, k tha tri thc ca cc th h i trc thng qua hc tp v giao tip x hi; hoc l kt qu ca cc suy lun trc . Kt lun l tri thc mi nhn c t cc tin v l h qu ca chng. C s lgc l cc quy lut v quy tc m vic tun th chng s m bo rt ra kt lun chn thc t cc tin chn thc. Gia tin v kt lun l mi quan h ko theo lgc lm cho c th chuyn t ci ny sang ci kia. Chnh l do c mi lin h xc nh gia chng vi nhau cho nn, nu tha nhn nhng tin no , th mun hay khng cng buc phi tha nhn c kt lun. Kt lun s chn thc khi c hai iu kin sau: 1) cc tin l chn thc v ni dung v 2) suy lun tun theo quy tc (ng v hnh thc). 2. Suy lun v mi lin h vi ngn ng Cng nh mi hnh thc t duy khc, suy lun cng c chuyn ti bng v ho thn vo ngn ng. Nu khi nim c th hin bng mt t (hoc cm t) ring bit, cn phn on bng cu (hay kt hp cc cu) ring bit, th suy lun lun lun l mi lin h ca mt s (hai hoc hn na) cc cu, mc d khng phi l mi mi lin h ca hai hay nhiu hn cc cu nht nh phi l suy lun (chng hn nh cc phn on phc khng l suy lun). Thng thng mi lin h y c din t bng cc t: suy ra, c ngha l, nh vy l, v rng... Vic din t khc nhau khng phi l tu , m c xc nh bi trt t sp xp ca cc tin v kt lun. Trong ngn ng thng ngy, khc vi sch gio khoa lgc hc, trt t ny cng rt tng i. Suy lun c th kt thc bng kt lun, nhng cng c th bt u t kt lun; kt lun cng cn c th nm khc gia ca suy lun gia cc tin . V cng l l t nhin: v ci mi ca kt lun khng l yu t tm l, m l yu t lgc. N khng mang tnh cht ca iu bt ng d chu hay ca dim phc ngu nhin, khi t s kt hp tu tin

114

nhng phn on li bt ng thu nhn c ci g . V tt nhin, n khng c t u bt k b phn ring no ca tri thc xut pht im, nhng c hm cha mt cch tim nng, di dng n trong ton b cu trc ca tri thc y v ch th hin ra qua s tng tc cc b phn ca n. iu c th so snh vi chuyn, ngn la khng c que dim, ln v bao dim tch ri nhau, m ch bng ln do ma st ca ci ny vi ci kia. thu c hin tng mi i hi phi c hnh ng xc nh, th cng vy, y, trong t duy nhn c tri thc mi i hi phi c mt n lc tr c nht nh: iu t c nh suy lun. Quy tc chung din t suy lun bng ngn ng nh sau: nu kt lun ng sau cc tin , th ngay trc kt lun y l cc t kiu nh, suy ra, c ngha l, v vy, vy l, t suy ra... Cn nu nh kt lun ng trc cc tin , th ngay sau n l cc t v, v rng... ri mi n cc tin . Nu nh kt lun c t gia cc tin , th trc v sau n u phi dng ng thi cc t tng ng. 3. Phn loi suy lun L hnh thc t duy phc tp hn so vi khi nim v phn on, suy lun ng thi cng c nhng dng biu hin phong ph hn. Chng khc nhau v s lng cc tin mt, hai, hay nhiu hn, v kiu cc phn on cu thnh - n hoc phc; mc chun xc ca kt lun xc thc hay xc sut v.v.. Do vy, phn loi suy lun cn phi xut pht t chnh bn cht su sc ca hnh thc t duy ny. V mi suy lun ni chung, khng ph thuc vic n dng no, u l s ko theo lgc t mt s tri thc ny ra nhng tri thc khc, cho nn ph thuc vo tnh cht ca s ko theo y, vo xu hng din bin t tng trong suy lun c th chia ra ba nhm suy lun c bn l din dch, quy np v loi suy. Din dch (nguyn t latinh: deductio) l suy lun t tri thc chung hn v c lp i tng ta suy ra tri thc ring v tng i tng hoc mt s i tng. V d in hnh t thi c i v din dch l: Tt c mi ngi u cht. Xocrat l ngi. Xocrat cng phi cht. ----

115

Quy np (nguyn t latinh: inductio) l suy lun trong ta khi qut nhng tri thc v ring tng i tng thnh tri thc chung cho c lp i tng. V d: con ngi quan st chuyn ng ca tng hnh tinh thuc h Mt tri v kt lun: Tt c cc hnh tinh chuyn ng t Ty sang ng. Loi suy (nguyn t latinh: traductio) l suy lun m trong tri thc kt lun c cng cp vi tri thc tin . V d: trn tri t, ni c kh quyn, c s thay i k tip nhau ca ngy v m, ca cc ma trong nm, v c s sng. Th th, trn sao Ho tng t nh tri t cng c kh quyn, c s thay i ngy v m, ma trong nm. Vy, c th trn sao ho c s sng. Phn loi nh vy l xut pht im hiu ton b s a dng ca suy lun. n lt mnh, mi nhm li c nhng dng v bin th ring. Chng ta s ln lt nghin cu chng. 4. Suy lun din dch Ph thuc vo s lng cc tin , din dch li c chia tip ra thnh hai loi: trc tip v gin tip. Lu n thut ng trc tip v gin tip c chng ta dng phn trc khi nu c trng ca suy lun ni chung, y chng ti nhn mnh thm trnh hiu lm: phn trc cp n tri thc trc tip v gin tip, cn phn ny l cp n suy lun trc tip v gin tip, tc l n cc loi ch ca ring tri thc gin tip. Din dch trc tip l din dch ch c mt tin . Din dch gin tip l din dch c t hai tin tr ln. 4.1. Din dch trc tip. Mt tin ca din dch trc tip c th l phn on n m cng c th l phn on phc. 4.1.1. Din dch trc tip c tin l phn on n. Bao gm nm php suy lun c bn sau y. a) Php i ch cc thut ng ca phn on tin . thc hin thao tc ny, cn phi tun th nhng quy tc sau: - Cht ca phn on kt lun c gi nguyn nh cht ca tin .

116

- i v tr ca ch t (S) tin thnh v t kt lun v v t (P) tin thnh ch t kt lun. - Cn lng t s thay i t tin xung kt lun theo quy tc: thut ng khng chu din tin , th cng khng c php chu din kt lun. Thng ta dng n dng o li l: mun thut ng chu din kt lun th n phi chu din tin . (y cng s l mt trong cc quy tc quan trng nht ca tam on lun). Thao tc i ch cc thut ng lun thc hin c i vi 3 kiu phn on n: - Phn on A: c th xy ra mt trong hai trng hp: + Nu SP, I: P l S, s d nh vy l v, S tin chu din, cn P ---khng chu din, cho nn theo quy tc chung nu trn kt lun phi l phn on b phn P cng khng chu din. V d: phn on mi gio s l nh khoa hc chng ta t ch t vo v tr ca v t, cn v t vo v tr ca ch t, th nhn c kt lun: mt s nh khoa hc l gio s. trngPhp ny S v P nm trong quan h bao hm. y cn gi l trng
S

hp i ch hn ch.
Hnh 17

+ Nu S P A: P l S, l do c ch t v v t tin u chu din. ---V d: t tin mi ng vt th bng mang l c, thc hin php i ch ch t v v t, ta thu c kt lun mi con c u th bng mang. Hnh 18: trong S ng vt th bng mang, P c. trng hp ny S v P nm trong quan h ng nht. y cn c gi l i ch thun tu. P S Tt c cc php nh ngha khi nim c thc hin ng (nh ngha cn i: ngoi din ca khi nim c nh ngha bng ngoi din ca khi nim dng
Hnh 18

nh ngha)

117

- Tin l phn on E: E: P khng l S . V d: mi s chn khng l ---s l mi s l khng l s chn. Hnh 19: S s chn; P s l; y l thao tc i ch thun tu bi c S v P u chu din. trng hp ny S v P nm trong quan h ngang hng.
S Hnh 19 P

- Tin l phn on I: cng c th c hai trng hp tu thuc vo quan h ca S v P trong phn on. + Nu S P I: P l S ch t v v t trong phn on tin u khng ---chu din, v cng nh vy kt lun. V d: mt s sinh vin l ng vin mt s ng vin l sinh vin. S sinh vin; P - ng vin

Hnh 20

+ Nu P S A: P l S, trong phn on tin ch t (S) khng ---chu din, cn v t (P) chu din. V d: mt s nh khoa hc l gio s tt c cc gio s u l nh khoa hc. S nh khoa hc; P gio s.

Hnh 21

Hnh 21

118

- Tin l phn on ph nh b phn O: ( S khng l P) v nguyn tc, ch t (S) khng chu din, cho nn khng th tr thnh v t ca phn on mi cng l ph nh, trong v t lun lun chu din. Nhng cng c hai trng hp xy ra. - SP O: P khng l S mt s sinh vin khng l ng vin mt s ---ng vin khng l sinh vin, l hon ton ng, v kt lun nh vy ph hp vi thc t. y c s vi phm quy tc v tnh chu din ca cc thut ng trong phn
P S

on, v th ta mi ni c l, quy tc y khng l quy lut c bn ca t duy. Hnh 22 - PS: mt s nh khoa hc khng l gio s. C th c mt trong hai kt lun: mi gio s khng l nh khoa hc, hoc: mt s gio s khng l nh khoa hc, c hai u l sai do vi phm quy tc chu din nu trn. Php i ch cc thut ng tin c ngha to ln trong thc tin t duy. Nh n mi quan h qua li ca ch t v v t trong phn on c vch ra r hn, v do vy, m cng tr ln r hn cc mi lin h gia cc i tng c phn nh trong phn on. Ci nhn ca ta chuyn t ch t c din t chnh xc bng lng t sang v t sau i ch cng tr thnh ch t, v do vy cng c c lng t xc nh ca n. Hy nh li nhng khng nh: mi khi nim c din t bng t, nhng khng phi mi t u din t khi nim hay: mi phn on u l cu, nhng khng phi mi cu u l phn on. Dn gian c cu: Vng sng lp lnh, nhng khng phi mi th lp lnh u l vng. Tnh ng n ca php nh ngha khi nim c kim tra nh php i ch thut ng. Nu sau khi hon v khi nim cn nh ngha v khi nim dng nh ngha m ngha khng thay i, th l nh ngha ng. Tm li, ta c bng tng kt cc trng hp nh sau Tin A: S l P E: S khng l P Quan h P P S tch ri P
119

Hnh 22

Kt lun P l S A: P l S E: P khng l S

S l P O: S khng l P

P S P S

P l S A: P l S O: P khng l S Khng c kt lun

b) Php i cht ca phn on tin . thc hin thao tc ny, cn phi tun th nhng quy tc sau: - Gia nguyn: + lng ca phn on tin , + v tr ch t v v t. - i: + cht tin t khng nh thnh ph nh kt lun v t ph nh tin thnh khng nh kt lun, + V t tin thnh v t ph nh trong kt lun. C th kt lun suy ra t tin l cc kiu phn on n nh sau: - Tin l phn on A: S l P E: S khng l 7P): tt c gio s l ---nh khoa hc tt c gio s khng th khng l nh khoa hc. - Tin l phn on E: S khng l P A: S l 7P: mi thc ti khch ---quan khng l thc ti ch quan mi thc ti khch quan l khng phi thc ti ch quan. - Tin l phn on I: S l P O: S khng l 7P: mt s sinh vin l ---ng vin mt s sinh vin khng th khng l ng vin. - Tin l phn on O: S khng l P I: S l 7P: mt s sinh vin ---khng l on vin mt s sinh vin l khng phi on vin. Nh c php i cht m tng mi, phong ph hn c vch ra trong phn on ban u: khng nh mang hnh thc ph nh v ngc li. Hai ln ph nh bng vi khng nh. Trong ngn ng hng ngy chng ta thng hay ni: khng phi l khng... thay i sc thi cu ni v nhn mnh. S kt hp khc nhau gia php i ch v i cht cn to thm hai thao tc na: i lp ch t v i lp v t. c) i lp ch t (i ch kt hp i cht):

120

thc hin thao tc ny, th nht, cn tun th cc quy tc ca php i ch v php i cht. Th hai, cn thc hin theo trnh t cc bc sau: - Bc 1: i ch cc thut ng ca phn on tin ; - Bc 2: i cht ca phn on trung gian thu c sau bc 1. V d: mi gio s l nh khoa hc u tin ta i ch thut ng v thu c: mt s nh khoa hc l gio s, tip theo i cht ca phn on va thu c: mt s nh khoa hc khng th khng l gio s. V t ca phn on kt lun khng l gio s i lp vi ch t gio s ca phn on tin . T m thao tc ny mang tn gi nh vy. d) i lp v t (i cht kt hp i ch). thc hin thao tc ny, th nht, cn tun th cc quy tc ca php i cht v php i ch. Th hai, cn thc hin theo trnh t cc bc sau: - Bc 1: i cht ca phn on tin ; - Bc 2: i ch cc thut ng ca phn on trung gian va thu c sau bc 1. V d: mi gio s l nh khoa hc u tin l i cht c: mi gio s khng th khng l nh khoa hc, tip theo i ch ca phn on ny v c: mi ngi khng l nh khoa hc khng th l gio s. Nh vy, ta t i lp khi nim ngi khng l nh khoa hc vi v t ca phn on xut pht nh khoa hc v lm cho n tr thnh ch t ca phn on kt lun. T m thao tc ny mang tn gi nh nu. Hai thao tc ny cho php rt ra thm c thng tin b sung vn c phn on b ci bin, lm r thm nhng ranh gii v sc thi mi ca n. e) Din dch trc tip da vo quan h cc phn on n trn hnh vung lgc. Hnh vung lgc biu th quan h mu thun, i lp trn, i lp di, v l thuc ca cc phn on n. C th tin hnh cc suy din trc tip da vo mi quan h ca cc phn on n trn hnh vung l gch l v, gia cc phn on nm trong cc quan h y c s ph thuc xc nh v tnh chn thc hay gi di. V

121

mi phn on A, E, I, O c th nm trong ba quan h vi cc phn on khc, nn c th c ba kt lun t mi phn on trn. - i vi phn on A lm tin , c th suy ra ba kt lun sau: I (quan h l thuc); 7E (quan h i lp); 7O (quan h mu thun). Chng hn, vi mi gio s l nh khoa hc lm tin chn thc, th s chn thc cc kt lun: I - mt s gio s l nh khoa hc; - 7E: lm g c chuyn, mi gio s khng l nh khoa hc v 7O - khng th c chuyn, mt s gio s khng l nh khoa hc. Hoc, vi phn on A sai: mi sinh vin l on vin, th t c th kt lun l, phn on ph nh b phn O: mt s sinh vin khng l on vin chn thc; cn gi tr lgc ca cc phn on ph nh ton th (E) v khng nh b phn (I) l khng xc nh, c th i vi v d nu th E: mi sinh vin khng l on vin cng sai, cn I: mt s sinh vin l on vin ng. - i vi E lm tin , cng xt tng t nh vy: E = 1, O = 1; cn A v I cng = 0. ---E = 0, I = 1, cn A v O bt nh. ---i vi I lm tin , xt tng t: I = 1, E = 0, cn A v O bt nh. ---I = 0, A = 0, cn E v O = 1. ---- i vi O lm tin : O = 1, A = 0, cn E v I khng xc nh. ---O = 0, E = 0, cn I v A = 1. ---4.1.2. Din dch trc tip c tin l phn on phc Da vo quan h ng tr gia cc phn on phc lm tin suy ra cc kt lun. Mi mt phn on phc c bn (ko theo, hi, tuyn yu) u c ba phn on ng tr. Thnh ra, ng vi tng phn on tin ta u c th din t cng mt ni dung t tng theo ba cch khc. Quy tc chung l, gi tr lgc ca kt lun phi tng ng vi gi tr lgc ca tin .

122

Tm li, din dch trc tip t phn on n v phc khng ch rn luyn tr c, m nh n c th rt ra t tri thc bit thm thng tin mi, a dng v phong ph hn v nhng mi lin h qua li ca cc b phn cu thnh t tng. Cn ch l, tng trng hp c th phi tun th nhng quy tc ring cho loi suy lun y nhm trnh cc sai lm. 4.2. Din dch gin tip t mt s tin cng c nhiu loi khc nhau. Trc ht l din dch gin tip t tin l cc phn on n. Nu ch c hai tin , th tn gi ca n l tam on lun n, cn nu nhiu hn hai th tn gi ca n l tam on lun phc hp. 4.2.1. Din dch gin tip c tin l cc phn on n (Tam on lun) a) Tam on lun n (dng chnh tc ca tam on lun) Nu cho ngay t u mt nh ngha v tam on lun, th n cng khng khc g hn nh ngha chung v din dch, cho nn ta s cho nh ngha thng qua tm hiu cu to ca n. - Cu to ca tam on lun n: gm hai tin v mt kt lun, ba thut ng: nh, ln v gia. + Ch t ca kt lun gi l thut ng nh, k hiu bng ch S. + V t ca kt lun gi l thut ng ln, k hiu bng ch P. + C hai thut ng trn u c mt thm mt ln tin nh hoc ln, tuy nhin hai tin ngoi chng ra cn c mt thut ng na c mt c hai tin , nhng khng c kt lun. Thut ng c gi l thut ng gia, k hiu bng ch M. Tin c cha thut ng ln ( p ) gi l tin ln. Tin c cha thut ng nh ( s ) gi l tin nh. V d sau y cho thy cu trc ca tam on lun: Tt c mi ngi (M) u cht (P). (Tin ln vit dng mt) Xocrat (S) l ngi (M). Xocrat (S) cng phi cht (P). ---(Tin nh vit dng hai) (Kt lun vit dng ba)

123

- C th nu nh ngha: tam on lun l suy lun, trong da vo mi quan h trc tip ca M vi P v vi S cc tin ln v nh, ta suy ra quan h gin tip gia S vi P kt lun. Nh vy, trong tam on lun M gi vai tr l cu ni gia S v P, nu v l do no m n khng thc hin c chc nng ny th tam on lun c coi l khng xy dng c. - Tuy nhin, suy lun tam on lun vn phi da trn hai tin (nhng chn l hin nhin khng cn chng minh). Chng l s phn nh thc tin t duy con ngi qua bao nhiu th k, ca s lp li bit bao nhiu ln mt cu trc t tng. + Tin th nht: khng nh hay ph nh v ton th lp cc i tng, cng c ngha l khng nh hay ph nh v b phn hay tng phn t ring r ca lp . + Tin th hai: du hiu ca du hiu l du hiu ca chnh i tng. Trong cc ti liu lgc hc hin nay c hai cch pht biu tin trn u b ph phn mnh m; tin th hai thm ch cn b coi l sai lm qu s ng; nhng bn thn tin nhn chung vn bo ton ngha hp l nht nh. Hn th na, n to thnh c s lgc khi im cho ton b to nh s cc tam on lun c xy dng trn . - Cc loi hnh tam on lun. Cn c vo v tr ca M trong cc tin , m c c thy 4 loi hnh. Di y l v d v s ca tng loi hnh. + Loi hnh I: M lm ch t tin ln v lm v t tin nh. Mi gio s (M) l nh khoa hc (P). ng An (S) l gio s (M). ng An (S) l nh khoa hc (P). ---+ Loi hnh II: M lm v t c hai tin . Mi sinh vin (P) u phi hc lgc (M). Dng (S) khng hc lgc (M). Dng (S) khng l sinh vin (P). ---P M S S M P S M M S P P

124

+ Loi hnh III: M lm ch t c hai tin . Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). mt s xut bn phm (S) c ch (P). ---M S P M P S Mi sch gio khoa (M) u l xut bn phm (S).

+ Loi hnh IV: M lm v t tin ln v ch t tin nh. Mt s nh khoa hc (P) l gio s (M). Tt c cc gio s (M) u ng knh (S). Mt s ngi ng knh (S) l nh khoa hc (P). ---P M S M S P

- Cc quy tc ca tam on lun (c s lgc) c chia thnh hai nhm: chung cho mi loi hnh v ring cho tng loi hnh. + Cc quy tc chung cho mi loi hnh. C thy c tm quy tc nh th, trong ba quy tc cho thut ng, 5 quy tc cho tin . 1) Trong tam on lun ch c php c ba thut ng (S, P, M). Vic vi phm quy tc ny dn n li sinh thm thut ng. Chng hn, chng ta c hai phn on vi ni dung khc nhau, khng c gn kt vi nhau bi thut ng gia, th khng th rt ra c kt lun g. V d: t cc phn on sinh vin khoa ton hc lgc v gio vin khoa vn ngh h, khng th thu c bt k kt lun no, v y c ti bn thut ng - hai ch t, hai v t, trong khi khng c thut ng gia gn kt hai phn on vi nhau. Li lgc sinh thm thut ng thng xy ra khi s dng cc t ng m khc ngha. V d: t vi dng ch mt loi qu n c, v ch mt loi cht liu may o qun. V th, nu chng ta xy dng tam on lun, trong t vi lm thut ng gia, th khng nhn c kt lun tt suy lgc. Vi rt ngt. Qun o may bng vi. Qun o rt ngt. ---C s phi l y chnh v do li sinh thm thut ng.
125

2) Thut ng gia phi chu din t nht mt ln mt trong hai tin . Nu quy tc ny b vi phm, th mi lin h gia thut ng ln v nh s khng xc nh. iu c ngha l, kt lun khng tt suy lgc t cc tin . Mi gio s (P+) l nh khoa hc (M -). ng An (S+) l nh khoa hc (M -). ---- ng An (S+) l gio s (P -). Kt lun khng xc nh, v ng An c th khng l gio s. Nguyn nhn bt S nh l ch, thut ng gia (M) lm v t c tin ln, ln tin nh khng chu din, v c hai u l phn on khng nh. Hnh 23. P 3) Nu thut ng (ln v nh) khng chu din tin , th cng khng c
Hnh 23 chu din kt lun. V d: S M

Mi gio s (M+) u l ging vin (P -). ng An (S+) khng l gio s (M+). ---- ng An (S +) khng l ging vin (P +). ng ta khng l gio s, nhng vn c th l ging vin ch sao. Kt lun trn
M khng ph hp vi thc t v sai l do P khng chu din tin , m li chu din

kt lun.

PP Hnh 24

4) Nu hai tin u l phn on ph nh th khng rt ra kt lun. t nht mt trong chng phi l phn on khng nh. V d: s (M) khng dn in (P). Nha (S) khng l s (M). ---- Nha (S) dn in (P). Kt lun gi di. Chng ta thy ngay nu t ng vo ch ca nha, th kt
M P S lun ho ra li chn thc. Nguyn nhn ca kt lun bt nh l cc phn on ph

nh, thut ng gia khng th gn kt ch t v v t, n khng thc hin c chc S


Hnh 25

nng trung gian cu ni gia S v P. 5) Nu mt tin l ph nh, th kt lun cng phi l ph nh. Mi gio s (P+) l nh khoa hc (M-).
126

Mt s ging vin (S-) khng l nh khoa hc (M+). Mt s (S-) khng l gio s (P+) ---Quy tc ny th hin tnh nht qun, phi mu thun trong suy lun bi nu c mt tin ph nh m kt lun l khng nh th t duy s gp phi mu thun l gch Hnh 26 6) Nu hai tin cng l hai phn on b phn, th khng rt ra c kt lun. t nht mt trong chng phi l phn on ton th. V d: Mt s sinh vin (M) l ng vin (P). Mt s vn ng vin (S) l sinh vin (M). Mt s vn ng vin (S) l ng vin (P)? ---M cng c th khng c vn ng vin no?, M ti sao li khng phi l tt c?
S S M S M P s

Hnh 27 Trong trng hp trn v S v P ch r rng quan h vi nhau mt phn thng qua thut ng gia M, phn cn li khng th xc nh c quan h bi chng khng c lin h g vi M nn khng th xt mi quan h gia chng vi nhau. Kt lun thu c khng tt yu l gch.
M 7) Nu mt tin l phn on b phn, th kt lun cng phi l phn on

b phn. V d: Mt s cng nhn (P) l on vin (M). Tt c on vin (M) u c huy hiu on (S). Mt s ngi c huy hiu on (S) l cng nhn (P). ---Hnh 28 P

Trong trng hp trn c lp S v lp P u ch c mt phn i tng c xt n tin nn m bo tnh nht qun v c cn c ca nhn thc, trong kt lun cc lp i tng cng ch c cp ti di dng phn on b phn. 8) Nu hai tin l phn on khng nh, th kt lun phi l khng nh. (v d nh v d phn kho st v cu to ca tam on lun).

127

Mi loi hnh li c cc kiu (modus) khc nhau. Chng khc nhau bi lng v cht ca cc phn on tin . V mi tin c th l phn on A, E, I, O, cho nn trong mi loi hnh c th c 16 kiu (4x4), v nh vy, c 4 loi hnh s c 64 kiu (4x16). Chng hn, nu tin ln l phn on A, th c th c cc kiu sau: AA, AE, AI, AO. Nu tin ln l phn on E, th c th c cc kiu sau: EA, EE, EI, EO. Nu tin ln l phn on I, th c th c cc kiu sau: IA, IE, II, IO. Nu tin ln l phn on O, th c th c cc kiu sau: OA, OE, OI, OO. Nhng c nhiu kiu trong s lit k b loi b do vi phm cc quy tc chung 4 v 6, ch cn li cc kiu sau l c th ng: AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, IE, OA. Tuy nhin, khng phi c 9 kiu cho mi loi hnh u ng, mt s s vi phm cc quy tc ring cho loi hnh v nh vy s tip tc b loi b. Di y chng ta s bit c bao nhiu kiu ng trong tng loi hnh, kt qu l t 64 kiu tam on lun, ch cn li 19 kiu ng qua kho st thm cc quy tc ring tc ng trong tng loi hnh ca tam on lun. + Quy tc ring cho tng loi hnh tam on lun. * Quy tc cho loi hnh I. 1) Tin nh phi l phn on khng nh; 2) Tin ln phi l phn on ton th. Chng minh 1: gi s tin nh l ph nh, theo quy tc chung s 5, th kt lun phi l ph nh. Nhng trong cc phn on ph nh v t lun chu din. Suy ra, theo quy tc chung s 3, n (P) cng phi chu din tin ln. Do cng l v t tin ln, nn n ch c th chc chn chu din y trong trng hp tin ny l ph nh. Nh vy, c hai tin u l ph nh, iu ny tri vi quy tc chung s 4. C ngha l, iu gi s sai, tin nh khng th l ph nh, n cn phi l phn on khng nh. Chng minh 2: V tin nh l khng nh, nn M vi v tr v t trong n, khng phi lc no cng chu din. V vy, theo quy tc chung s 2, M phi chu din tin ln, m y n li chim v tr ch t, nn phn on tin ln phi l ton

128

th. (Lu , vic chng minh cc quy tc ring ca cc loi hnh tam on lun cn li cng c lm tng t nh trn). Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAA, EAE, AII, EIO; l 4 kiu ng ca loi hnh I. Cc suy lun theo loi hnh I c ngha to ln. l loi hnh ph bin v phong ph nht. Vic ng dng lun im chung no cho trng hp ring (hoc n nht) rt in hnh i vi php din dch c tin hnh trn c s ca loi hnh ny. * Quy tc cho loi hnh II: 1) Mt trong hai tin phi l phn on ph nh; 2) Tin ln phi l phn on ton th. D nhin, kt lun lun lun l phn on ph nh (theo quy tc chung 5). Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc quy tc ring l EAE, AEE, EIO, AOO; l 4 kiu ng ca loi hnh II. Loi hnh ny cng thng c s dng, nht l khi phi loi ci ring ra khi ci chung. * Quy tc cho loi hnh III: 1) Tin nh phi l phn on khng nh; 2) Kt lun phi l phn on b phn. Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c ti 6 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO. * Quy tc cho loi hnh IV: 2) Nu tin ln l khng nh, th tin nh phi l ton th; 3) Nu c mt tin l ph nh, th tin ln phi l ton th. Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c 5 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO; phn kh ln kt lun theo loi hnh IV mang tnh nhn to. V d: Mt s tr em ang phi i lm. Nhng ngi i lm u c nhn lng. mt s ngi c nhn lng l tr em. ----

129

Vy, ti sao khng ni l mt s tr em c nhn lng c phi l t nhin hn khng? nh rng hai kt lun y l tng ng v c th nhn c t nhau nh php i ch ch t v v t. Mt s khc nhau nu trn gia cc loi hnh tam on lun l tng i. Trong nhng iu kin xc nh tam on lun loi hnh ny c th chuyn thnh tam on lun loi hnh khc. c bit c ngha y l thao tc lgc quy tt c cc loi hnh tam on lun v loi hnh I, do n quan trng v hay c dng hn c. Chng ta xt iu v d loi hnh III. Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). Mt s xut bn phm (S) c ch (P). ---M S P M P S Mi sch gio khoa (M) u l xut bn phm (S).

Sau khi i ch thut ng i vi tin nh: Mi sch gio khoa u l xut bn phm thnh Mt s xut bn phm l sch gio khoa, th vn thu c chnh kt lun y, nhng theo loi hnh I: Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). Mt s xut bn phm (S) c ch (P). ---M S P M P Mt s xut bn phm (S) l sch gio khoa (M). S

b) Tam on lun rt gn (lun hai on). Trong thc t khng phi lc no tam on lun cng c din t y vi cc tin ln, nh v kt lun. N thng c dng rt gn, tc l b qua hoc l mt trong cc tin , hoc l kt lun. C ba dng rt gn: - Thiu tin ln. V d: Dng l sinh vin. Nn, anh y phi i hc ng gi. y tin ln c ngm hiu: mi sinh vin phi i hc ng gi, v th m n b b qua. - Thiu tin nh. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi. V th, Dng phi i hc ng gi, y ngm gi nh Dng l sinh vin. - Thiu kt lun. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi m Dng l sinh vin, v t rt ra kt lun: Dng phi i hc ng gi.

130

Nh tam on lun rt gn cu ni c ngn gn, sc tch. Ngoi ra chng cn lm cho ngi c, ngi nghe phi suy ngh. iu gii thch v sao n c s dng kh rng ri trong vn ni v vit. Chng hn, ngn ng c cu: Thn la, ng tc gin, l ng sai - l tam on lun rt gn. y ngm hiu, do m b qua tin ln: mi ngi tc gin u sai. Chng ta khi phc li tam on lun v dng y : Mi ngi tc gin u sai. Thn la tc gin. Suy ra, Thn la sai. Thm v d na: mi ngi u ni v iu , m iu c mi ngi ni n, phi l s tht. Kt lun b b qua: suy ra, iu l s tht. Hay ni nh nh th: Ti lun ni c au kh, m au kh th c khp mi ni, suy ra: ti khp mi ni S d phi khi phc lun hai on v tam on lun dng y l kim tra tnh ng n ca suy lun. Khi khi phc c 2 iu cn lu : 1) phi gi nguyn hai phn on c c v ni dung v hnh thc; 2) phn on a thm vo lp ch thiu nht thit phi chn thc. Vic khi phc c tin hnh nh sau. Trc ht trong lun hai on cho phi xc nh c g v cn thiu g, xc nh xem c hay khng c kt lun da vo cc thut ng. Trng hp c kt lun ri th ta d dng xc nh u l ch t (S), u l v t (P), phn on cn li s l mt trong hai tin , nu n c cha (S) th s l tin nh, thut ng cn li trong phn on ny s l thut ng gia (M), da vo v t (P) ca phn on kt lun v thut ng gia, chng ta khi phc li tin ln bng cch xy dng mt phn on n chn thc t P v M. Tng t nh vy, nu phn on cn li c cha (P) th l tin ln, ta phi i khi phc tin nh. Nu xc nh lun hai on khuyt kt lun, hai phn on cho s l hai tin , thut ng no c mt trong c hai phn on s l thut ng gia, ri da vo chiu hng t tng bc l trong hai phn on y ta xc nh u l tin ln, u l tin nh bit (S) v (P), ri khi phc kt lun.

131

c) Tam on lun phc hp Suy lun t cc phn on thuc tnh khng phi lun lun c dng tam on lun n vi hai tin . N c th c dng phc cu thnh t mt s cc tam on lun n. V d: Tt c thc vt l c th sng. Tt c cc loi hoa u l thc vt Tt c cc loi hoa l c th sng. ---Tip theo, kt lun ca tam on lun trn c th c dng lm tin ln cho tam on lun mi: Tt c cc loi hoa l c th sng. Cm chng l hoa Cm chng l c th sng. ---C th, kt lun th nht (trung gian) c th b b qua. Khi ton b suy lun c dng sau: Tt c thc vt l c th sng. Tt c cc loi hoa l thc vt. Cm chng l hoa Cm chng l c th sng. --- l tam on lun phc rt gn. N c dng trong nhng trng hp cn phi khi qut mt chui di cc mi lin h ph thuc ln nhau gia cc lp i tng. Cui cng, c th c tam on lun phc, m c hai tin u l lun hai on (tam on lun n rt gn). Chng c gi l lun tiu kt. V d: ly lun im trit hc ni ting ca cct: Ti t duy, suy ra, ti tn ti lm tin ln. (ng ra kn k c nhn xt rng, bn thn cct c chng minh, dng nh khng phi l suy lun, m l tin c cho hin nhin trc gic, v do vy, l chn thc v iu kin. Nhng v hnh thc th lun im d sao cng c l mt lun hai on). Cn tin nh l cu ngn ng c: cn th, cn hy vng c ci bin i mt cht (th v tn ti tng ng nhau).
132

Nh vy, t hai lun hai on nhn c lun tiu kt: Ti t duy, suy ra, ti tn ti, m cn tn ti, ti cn hy vng. Chng ta khi phc n v tam on lun phc y : Mi ngi t duy u tn ti. Ti t duy Ti tn ti. ---Mi ngi tn ti u hy vng. Ti tn ti Ti hy vng. ---Vi nhng tnh cht ca tam on lun nht quyt n di hnh thc lun hai on ca n, cc lun tiu kt thng c dng trong tranh lun..., v n cho php trnh by cc suy lun phc tp v di dng di dng n gin rt gn. D nhin chng ta khng th xt c ht cc dng ca tam on lun nht quyt n v phc. Nhng t nhng iu c trnh by nu kt lun chung v s rt phong ph ca cc hnh thc tam on lun, v suy ra, v s pht trin cao ca t duy con ngi c c mt kho tng a dng cc phng tin lgc. 4.2.2. Din dch gin tip c tin l phn on phc S ko theo lgc ca din dch gin tip t cc tin l phn on phc din ra khng phi do quan h ch-v t nh trong din dch t cc phn on n, m bng mi lin h lgc gia cc phn on cu thnh phn on phc. a) Suy lun iu kin l nhng suy lun, trong c t nht mt tin l phn on ko theo. Ph thuc vo chuyn, c mt hay c hai tin l phn on ko theo, m ngi ta chia thnh hai dng suy lun iu kin xc nh v thun tu. - Suy lun iu kin xc nh. c cu thnh t mt tin iu kin v mt tin l phn on n. Kt lun l phn on nht quyt n. C s lgc ca suy lun loi ny l mi lin h nhn qu gia hai hin tng, trong mt l iu kin (nguyn nhn), cn hin tng kia l h qu. Ni chung, c th c 4 phng thc suy lun iu kin xc nh sau:
133

+ Khng nh iu kin khng nh h qu. + Ph nh h qu ph nh iu kin. + Khng nh h qu khng nh iu kin. + Ph nh iu kin ph nh h qu. Tuy nhin, cng ging nh tam on lun n trong s 64 modus c th c, ch c 19 l ng, th y cng ch c 2 modus ng. (y cng l quy tc ca suy lun iu kin thun tu) Th nht l modus ponens khng nh iu kin khng nh h qu. V d: Nu hc chm ch, th im thi s tt. Hc chm ch. im thi s tt ---Nu hc chm ch, th im thi s tt. im thi khng tt Hc khng chm. ---. 7A A B A B 7B A B

Th hai l modus tollens ph nh h qu ph nh iu kin. V d:

S d ch c 2 modus ny l ng, v xt n cng tnh ng n ca chng c quyt nh bi nhng mi quan h qua li gia nguyn nhn v h qu trong hin thc, m cc phn on iu kin l phn nh ca chng. Nu c s tc ng ca nguyn nhn, th c h qu, cn nu khng c h qu, tc l khng c tc ng ca nguyn nhn. Cn 2 modus kia khng ng l v, cc mi lin h nhn qu khng n nht. Mt h qu c th l kt qu tc ng ca nhiu nguyn nhn. Cn mt nguyn nhn c th gy ra nhiu h qu. iu gii thch v sao, nu khng c nguyn nhn ny, th vn cha c ngha l, khng th c h qu y: n c th l h qu ca nguyn nhn hon ton khc. V d: Nu hc gii sinh vin s c thng. Sinh vin hc khng gii. sinh vin khng c thng (?) ---A B 7A 7B

134

Khng hn nh vy, kt lun nh vy khng hn tt suy lgc t cc tin . Sinh vin vn c th c thng, nu nh rn luyn tt cc mt khc, m hc tp cng khng n ni qu km. Mt khc, nu c h qu ny, th cng cha chc n b gy ra bi chnh nguyn nhn ang xt. V d: Nu hc gii sinh vin s c thng. Sinh vin c thng. sinh vin hc gii (?) ---cc cc mt cng tc khc. - Suy lun iu kin thun tu. Khc vi suy lun iu kin xc nh, do c hai tin u l phn on iu kin, nn kt lun l phn on iu kin. V d: Nu quyn sch ny th v, ti s c. Nu c sch, ti s khng v bc tranh y na. Nu quyn sch ny th v, ti s khng v tranh. ---A B B C A C A B B A

Kt lun nh vy cng khng tt yu. Sinh vin c thng v tham gia tch

Quy tc y l: h qu ca h qu l h qu ca iu kin. b) Suy lun la chn l suy lun trong t nht mt trong hai tin l phn on tuyn. Cn c vo tnh cht ca tin cn li, ta chia suy lun la chn thnh ba dng c bn: xc nh, iu kin v thun tu. - Suy lun la chn xc nh cu thnh t mt tin l phn on tuyn tuyt i, tin kia l phn on n, kt lun l phn on n. Suy lun ny c 2 modus: + Modus ponendo tollens - khng nh ph nh. V d: S hu ton dn c hnh thc nh nc hoc tp th. y l hnh thc s hu nh nc. N khng l s hu tp th. ---+ Modus tollendo ponens ph nh khng nh. V d: i thi hoc hoc trt Thi khng .
135

AvB A 7B AvB

7A

--Thi trt. + Quy tc ca suy lun la chn xc nh:

1) Tin ln l phn on tuyn mnh (tuyt i), tc l cc phng n nu ra phi loi tr ln nhau. Nu vi phm quy tc ny, th s mc li lgc: Sch bo thng b ch hoc th v. Cun sch ny b ch Cun sch ny khng th v. ---Kt lun y khng l tt suy lgc, v php tuyn khng phi l tuyn mnh, m l tuyn yu: sch bo ng thi c th va b ch va th v. 2) Phn on tuyn mnh cn phi bao ht cc phng n. Vi phm quy tc ny cng dn n sai lm. V d: C quan nh nc c th l lp php hoc hnh php. y khng phi l c quan hnh php y l c quan lp php. ---Kt lun y cng khng phi l tt suy lgc, v c quan nh nc cn c th l t php, nhng phng n y li khng c lit k vo tin ln. 3) Trong phn on tuyn mnh khng c php c thnh phn tha: V hc lc sinh vin c th c xp loi xut sc, gii, kh gii, kh, trung bnh hoc km. Em ny xp loi kh gii. Em y khng phi l sinh vin xut sc, gii, kh, trung bnh, hoc km. ---Kt lun thu c l v ngha, v xp loi ca sinh vin ch bao gm cc loi xut sc, gii, kh, trung bnh, km. Kh gii y l thnh phn tha. - Suy lun la chn thun tu. C hai tin u l tuyn tng i, kt lun cng l tuyn tng i: A l a1 v a2 B l b1 v b2 a1 v a2 v b1 v b2 ---Trit hc thng l ch ngha duy vt hoc duy tm.
136

Ch ngha duy vt thng l duy vt bin chng hoc duy vt siu hnh. ----Trit hc thng l duy vt bin chng hoc duy vt siu hnh hoc duy tm. Cc quy tc y cng tng t nh suy lun la chn xc nh. - Suy lun la chn iu kin cng lc ly hai quan h: ko theo nhn qu v la chn tn ti lm c s lgc, v vy m cn c gi l song . N c chia thnh hai loi ph thuc vo kt lun l phn on n hay phc hp tuyn thnh song n hoc phc. Tip theo mi loi li c chia tip thnh hai kiu ph thuc vo kt lun l phn on khng nh hay ph nh thnh song n (phc) xy dng hoc ph hu. Di y l v d v s suy lun ca 4 kiu: + Song n xy dng: Nu hc xut sc th sinh vin c thng. Nu cng tc tt sinh vin cng c thng. Sinh vin hc xut sc hoc cng tc tt. Sinh vin u c thng. ---+ Song phc xy dng: Nu c thi gian ri ti s vit sch Nu ngi khng c kho ti s tp th thao. Ti c thi gian ri hoc ti khng kho. Ti s vit sch hoc tp th thao ---+ Song n ph hu: Nu sinh vin hc gii th c thng v chuyn tip cao hc. Sinh vin khng c thng hoc khng c chuyn tip cao hc. Sinh vin khng hc gii. ---Nu A, th B v C Khng B hoc khng C khng A. ---+ Song phc ph hu: Mun cuc sng m no, th phi chm lao ng. A C (A B) (A C) 7B v 7C 7A A C B D AvB CvD A C B C AvB C

137

Mun c tri thc, th phi chm hc. C ngi li lao ng hoc khng chm hc. ---- H khng c cuc sng m no hoc thiu tri thc. iu kin v suy lun la chn kt hp li.

B D 7C v 7D 7A v 7B

Cc quy tc ca suy lun la chn iu kin chnh l cc quy tc ca suy lun Cc suy lun gin tip t cc tin l phn on phc, c bit dng phc hp ca n, c dng ch yu trong cc khoa hc, cc phng tin thng tin i chng, khi cn phi phn tch su, chi tit, cn thn cc iu kin xut hin, tn ti hay pht trin ca i tng, khi phi la chn cc phng n, gii php cho cng vic no .

5. Quy np 5.1. Bn cht, vai tr v cu to ca quy np a) Ngun gc v bn cht ca quy np. Quy np ny sinh trong qu trnh hot ng thc tin ca con ngi t nhu cu khi qut thu nhn nhng tri thc v cc tnh cht chung ca cc i tng ca th gii xung quanh, v cc mi lin h gia chng. Nhng tri thc chung c gii phng khi ci n nht, c th cm tnh, ngu nhin rt cn thit vi t cch l phng tin t tng tc ng hiu qu hn n gii t nhin, n t chc v qun l i sng x hi. C s khch quan ca s xut hin v tn ti quy np trc ht l bin chng ca ci chung v ci ring trong chnh hin thc khch quan. Ci ring khng nm ngoi ci chung, v ci chung khng ngoi ci ring. Ci ring ny lin h vi ci ring khc thng qua ci chung. n lt mnh, ci chung ch biu hin ra trong ci ring, thng qua ci ring. Bi cnh cho thy ch c th nhn thc ci chung trn c s nhn thc ci ring, nhn thc nhng i tng n nht c th.

138

C s khch quan ca quy np cn l cc mi lin h khch quan, trc ht l cc mi lin h nhn - qu, gia cc i tng. So snh v i chiu cc i tng ring r cho php vch ra trong chng nhng mi lin h chung, xc nh, ci ny l nguyn nhn, ci kia l h qu, hoc ngc li. Vn l mt nhm suy lun, quy np cn bn khc vi din dch, v chnh qua biu hin bn cht su xa ca n. Nu trong din dch, t tng vn ng t tri thc chung hn n km chung hn, th trong quy np l ngc li: t t chung hn n chung nhiu hn. Trong din dch tri thc c gi nh l c sn. Quy np li vch ra c ch hnh thnh ln n. V th, nu din dch tri thc chung l xut pht im ca suy lun, th quy np n li l kt qu. ngha nhn thc. Quy np cho tri thc mi di dng nhng khi qut bn cht hn v cc d kin ring nh kt qu cc quan st, cc th nghim... Lnh vc khi qut rt rng: t nhng khi qut thun tu kinh nghim, n gin nht c tin hnh trong hot ng thc tin hng ngy, cho n nhng khi qut chung v su nht mang tnh cht khoa hc v trit hc. b) Cu to ca quy np cng gm ba b phn: - Tin : nu din dch tin l nhng phn on ton th (hoc b phn), khng c tt c l ph nh (nh trong tam on lun) v tnh chn thc ca chng c xc lp chc chn, th quy np l nhng phn on n nht, ng cht (hoc tt c cng l khng nh, hoc tt c cng l ph nh), v chng c tnh chn thc d kin da trn s quan st kinh nghim. - Kt lun ca quy np c bn phi l phn on ton th din t ch yu tri thc chung (mc d c th l ring, v b phn cc i tng ca lp no ), trong khi kt lun din dch c th l ring, m cng c th l n nht. Phn on kt lun cng phi lun ng cht vi cc phn on tin . Nu trong din dch kt lun lun xc thc, khi c cc tin chn thc v suy din ng quy tc, th trong quy np kt lun y c th l xc thc, m cng c th ch l xc sut. Trong trng hp sau mc xc sut c th rt khc nhau t nhng khi qut c xc sut thp, gn ng, n nhng khi qut kh chnh xc, rt xc nh, gn nh l xc thc.

139

- C s lgc ca quy np l mi lin h lgc gia cc tin v kt lun, mi lin h phn nh mi lin h khch quan gia ci ring v ci chung, gia nguyn nhn v kt qu v chnh n lm cho thnh c th vic chuyn t tri thc v cc i tng ring r sang cho lp, hay t nhng lp t chung sang lp chung hn. c) S thng nht quy np v din dch. Quy np khng ng ring, c lp trong h thng cc suy lun. N gn lin vi din dch. C th ni: khng c din dch thiu quy np, v ngc li, khng c quy np thiu din dch. Nu nh khng c nhng tri thc chung nhn c bng con ng quy np, th khng th c din dch da trn nhng tri thc y. n lt mnh, cc suy lun din dch, trong khi cho cc tri thc ring hay n nht, th cng cch ny hay khc to ra c s cho s nghin cu quy np tip theo v cc i tng ring r hay cc nhm ca chng, v suy ra, thu c tri thc chung mi. C th ni, tri thc nhn loi khng th tin b, nu din dch v quy np khng lin h bn cht vi nhau. iu gii thch v sao m nhng cng iu ho vai tr ca mt trong hai nhm suy lun y v h thp vai tr ca nhm kia u l v cn c v khng c kt qu. Khi Ph. Bcn so snh tam on lun vi gi ng trinh v sinh, th tt nhin, ng qu sai. Nhng cng l sai i vi nhng ai cao qu vai tr ca din dch. V th y cng khng nn t cu hi: nhm no c trc quy np hay din dch?. Vi t cch l nhng suy lun c bn, chng c nh hnh ng thi trong qu trnh pht trin ca nhn thc loi ngi. C s ca tnh ng thi y ch, ci ring khng tn ti trc ci chung hay ngc li; mi lin h v quan h khng tn ti trc cc i tng, hin tng, v ngc li. 5.2. Phn loi quy np. Cng nh din dch, quy np cng c nhiu loi khc nhau. Nhng loi chung nht l quy np hon ton v khng hon ton. V mi quy np u l s khi qut, nn s phn bit chng tun theo du hiu: khi qut th nghin cu ton b hay ch phn no cc phn t ca lp. a) Quy np hon ton l quy np tho mn hai iu kin, th nht, nghin cu tt c cc phn t ca lp v, th hai, xc lp c tng phn t trong s chng c (hay khng c) thuc tnh (hay quan h) no .

140

V d n gin nht nh sau: hng ngy chng ta quan st thi tit v ghi li nhng ngy nng trong khong thi gian, chng hn nh mt tun. Chng ta thy l, tng ngy trong tun quan st u nng, iu cho php rt ra kt lun, c tun u nng. V d ny lm ta tin l, quy np c hnh thc c th khc vi din dch. Th hai l ngy nng. Th ba l ngy nng. ...... Ngy n l ngy nng. Th hai, th ba, ngy n l ton b cc ngy (7ngy) trong tun. ---- Tun nu l tun nng. S1 l (khng l) P S2 l (khng l) P ............... Sn l (khng l ) P S1, S2. . . Sn. . . l ton b i tng ca lp S. ---- S l (khng l) P Thot nhn c tng l kt lun so vi cc tin khng b sung thm tri thc no mi v do vy, khng c ngha g. Nhng ng ra, quy np hon ton vn cho tri thc mi. Nu cc tin ch c tri thc v cc i tng ring r ca lp, th kt lun tri thc cp n c lp nh mt chnh th. Suy ra, lp y c nhn thc v c nh gi di gic mi: lm r ra bn cht, tnh quy lut ca n. V l d nhin, bi v cc khi nim ci chung, bn cht, quy lut l cng cp . Chng hn, vic vch ra ci chung tt c hnh tinh h Mt Tri chuyn ng t Ty sang ng m ra kh nng nhn thc su hn cc nguyn nhn v bn cht ca s to thnh hnh tinh, cc quy lut pht trin ca ton h Mt Tri. Quy np hon ton, cng nh din dch, c th mang li tri thc xc thc. D nhin, quy np hon ton ch chn thc, nu tt c cc tin u chn thc v, nu gia chng v kt lun c quan h ko theo lgc: trong trng hp ny l nu bao qut c ton b cc i tng ca lp nghin cu v vch ra c tng i tng
141

c (hay khng c) tnh cht cn quan tm. Nh quy np hon ton c th thu c nhng tri thc khoa hc quan trng c tnh ph bin nht nh: tt c hnh tinh h Mt tri u t quay quanh trc ca mnh, tt c cc hnh tinh u c s thay i ma trong nm. Cn nu xc lp c l, khng phi tt c cc phn t ca lp c tnh cht chung cn quan tm, th s khi qut s mang hnh thc ca phn on b phn. Chng hn, mt s kim loi nh hn nc, mt s kim loi l cht lng. S khi qut c hnh thc khng ch ca phn on khng nh, m cn ca phn on ph nh. Chng hn: mt s hnh tinh khng c s sng, mt s kim loi khng l cht rn... Cn lu , chng l nhng phn on b phn xc nh. Lng t mt s c dng y theo ngha ch mt s (ch mt s kim loi nh hn nc), ch khng phi theo ngha mt s, m cng c th tt c. Nhn chung quy np hon ton thng c dng nghin cu cc lp i tng hu hn vi s lng xc nh. N khng dng c cho cc lp v hn cc i tng. Ch tr mt s trng hp n c th c dng nghin cu s lng cc trng hp cn nghin cu l rt nhiu. V d: khi qut v din tin dn s ca mt nc, tng quan nam-n, la tui, ngh nghip, hc vn, thu nhp, vic lm... trong c cu dn c, ch c th lm c trn c s tng iu tra dn s. cn l nhng tng kt hng nm tt c cc ch s v trng thi pht trin kinh t-x hi do cc c quan thng k nh nc thu thp. b) Quy np khng hon ton l suy lun v ton b lp i tng trn c s nghin cu ch mt phn cc i tng ca lp y: S1 l (khng l) P S2 l khng l) P .............. Sn l (khng l) P S1, S2. . . Sn. . . l b phn i tng ca lp S. Cha gp trng hp ngc S l (khng l) P ---(c th, mi S l (khng l) P

142

Quy np khng hon ton c dng nghin cu cc lp c lng i tng bt nh, hay v hn. l nhng lp v hn. N cng c dng nghin cu c nhng lp hu hn c s lng i tng hn ch v khng kh khn trong vic tnh m chng, nhng c l do khng cn nghin cu tt c chng. Chng hn, ngi xc lp tnh dn in ca tt c cc kim loi trn c s tri thc ch v mt s kim loi, mc d s lng ca chng khng nhiu. S d quy np khng hon ton c kt lun l do, nu mt tnh cht chung no c mt phn ng k ca lp, th do hiu lc ca tnh bn cht ca n, tnh cht y c th c ton b cc i tng ca lp ni chung. Quy np khng hon ton c ngha nhn thc quan trng v ln hn nhiu so vi quy np hon ton. quy np hon ton kt lun khng c ph bin sang cc i tng cha c nghin cu, mc d ton b lp ca chng trong tng th c xt t kha cnh mi. Cn qua kt lun ca quy np khng hon ton th li din ra s thuyn chuyn lgc tri thc t phn c nghin cu sang ton b phn cn li ca lp. Tuy nhin, chnh u im ny m quy np khng hon ton li hm cha khim khuyt c bn ca n. Khc vi quy np hon ton, kt lun y, ngay c khi tt c cc tin l chn thc, cng ch c th l xc sut, mc ny hay khc tim cn n gn tri thc xc thc m thi. Kt lun quy np cng c th l tri thc xc thc, nu n l phn on b phn. Tuy nhin, lng t so vi quy np hon ton c dng y theo ngha hi khc: mt s, m c th l tt c. Suy ra, chnh nhng khi qut nh th mang tnh cht ca phn on b phn bt nh. Nu cn c vo vic gii thch c nguyn nhn v bn cht ca i tng c khi qut kt lun hay cha, th quy np li c phn chia tip thnh hai loi c bn l ph thng v khoa hc. c) Quy np ph thng (hay quy np thng qua lit k n gin, khi khng gp phi trng hp ngc li). Cuc sng hng ngy cung cp v lng v d v loi quy np ny. Chng hn, t mun i ngi ta thy rng, trc khi tri ma chun chun thng bay thp. Trn c s y h rt ra kt lun: chun chun bay

143

thp th ma. Kiu d bo thi tit da vo kinh nghim dn gian trc tip v c ghi li trong ca dao nh th rt nhiu. Tuy nhin, nhng tri thc kt lun nh vy u mang tnh xc sut. Ch cn gp mt trng hp ngc li l cho thy kt lun l sai. Hy nh li cu chuyn kinh in vi Thin nga. Trn c s v lng cc quan st t thng c ngi ta rt ra kt lun: tt c thin nga u trng. Tuy nhin, n khi thng thng pht trin, ngi chu u c dp t chn ln chu c xa xi v thy c nhng con thin nga en, kt lun tr thnh sai lm. Con g Raxel ni ting cng ng phi vn tng t. Raxel k cu chuyn ng ngn sau. C con g c nui trong chung. Hng ngy ng ch u mang thc ra cho n n. D nhin, t g kt lun, s xut hin ca thc i lin vi s xut hin ca ng ch. Vo mt ngy p tri, ng ch i ra chung g khng phi vi nm thc, m vi con dao trn tay... chnh l trng hp ngc li! Mc xc sut ca kt lun chn thc thu c trn c s quy np ph thng ph thuc vo hai iu kin quan trng: s lng cc trng hp c quan st; v cht lng cc du hiu, tc l mc bn cht ca n i vi lp i tng c quan st. Tuy nhin, c nhng iu kin cng cha loi tr khim khuyt c bn ca quy np ph thng. Mt trong chng ch nhm vo vic lit k gin n cc trng hp lp li ca mt du hiu v khng c s la chn t gic nhng d kin in hnh cng nh phn tch chuyn su v chng. Cn iu kin kia ch yu cu s khi qut c tin hnh trn c s quan st gin n tng cc i tng ngu nhin ri vo tm nhn v khng i hi nghin cu nguyn nhn ca chnh hin tng. iu gii thch v sao m bn cnh rt nhiu kinh nghim dn gian (im bo) ng tin cy vn c khng t nhng khi qut sai lm da trn nim tin m qung... d) Quy np khoa hc. Nhng im yu nu trn ca quy ph thng c khc phc phn no bi quy np khoa hc (mc d, ng hn phi gi l quy np khng hon ton khoa hc, v phn kh nhiu quy np khoa hc l quy np hon ton). Trong quy np khoa hc ngi ta khng ch n gin quan st cc trng hp, m cn nghin cu bn cht ca chnh hin tng v tr li cu hi: v sao li nh th,

144

m khng phi th khc?. Chng hn, chun chun bay thp trc khi tri ma l v nhng con cn trng khc lm mi cho n trc khi ma bay rt thp, chng bay thp l v trc khi tri ma m khng kh tng ln lm tru nng cnh cn tr chng bay cao. Nh gii thch c nh th m xc sut chn thc ca kt lun quy np khng hon ton tng ln ng k. Mt v d khc: nh quy np khng hon ton ngi bit c rng, kim loi n ra khi nng ln. Nhng c phi tt c cc kim loi u nh th, hay ch mt s thi? V ch sau khi c thuyt phn t vch ra c ch ca s n ra y, ngi ta mi lm mt kt lun chung, xc thc l, tt c cc kim loi u n ra khi b nung nng. Nu quy np ph thng coi trng vic tng quan cng nhiu cng tt cc trng hp, th i vi quy np khoa hc vic li khng c ngha ln nh vy. Chuyn k rng, khm ph ra nh lut vn vt hp dn Niutn ch quan st thy qu to ri. l chuyn k. Thc ra, ng phi suy t rt nhiu, ti sao qu to li ri xung, m khng bay ln tri. Tr li cu hi y cng chnh l pht minh ra nh lut ni ting nu. Nhn chung, v c bn, vic pht minh ra tt c cc nh lut trong khoa hc u th ny hay th khc gn vi quy np, thng l khng hon ton. Trong cc khoa hc khc nhau, quy np khng hon ton biu hin khc nhau. Chng hn trong nhn thc th gii vi m, ni ch yu c s tc ng ca cc quy lut thng k, th s dng ch yu l quy np thng k. N cng c dng khng km phn rng ri trong cc nghin cu x hi hc: V d, tm hiu ch s tn nhim nh lnh o ca nhn dn, xc sut trng c ca ng c vin, iu tra d lun x hi v nhng vn c quan tm no . Nhng quy lut chung m lgc hnh thc nghin cu tc ng mi bin th ca quy np khoa hc. 5.3. Cc phng php nghin cu quy np a) Phng php ging nhau. Ct li ca n l vic so snh, i chiu cc s kin khc nhau v vch ra trong chng s ging nhau mt im no . V d, ngi ta mun gii thch nguyn nhn ca cu vng v lm vic phi quan st mt lot trng hp xut hin ca n: trong thi gian c ma, git sng ban mai, nhng bi nc bn ra bn nhng thc nc, khi tia nng mt tri xuyn qua lng

145

knh v.v. ngi ta nhn thy rng, mc d c rt nhiu khc bit, chng vn ging nhau mt im tia nng i qua mi trng mng trong sut hnh cu. l c s lgc rt ra kt lun v nguyn nhn ca cu vng trong tt c cc trng hp xut hin ca n. Di y l cng thc ca nghin cu quy np trn c s phng php ging nhau: ABC. . . c a ACD. . . c a AEG. . . c a A l nguyn nhn ca a. ---Phng php ny thng c s dng trong cc khoa hc dng nhiu th nghim, quan st. Tuy nhin, phng php ny cng c th khng cho kt qu ng tin cy, v nhiu khi khng phi l ton b hin tng A, m ch c phn no ca n l nguyn nhn gy ra h qu a. b) Phng php khc bit duy nht. Cc hin tng ging nhau trong nhiu quan h vn c th khc nhau ch no , m s c hay khng nhng h qu ny hay khc rt c th gn vi s khc nhau y. V d, cho mt con chut vo chic bnh h, th n sng. Nu by gi gi nguyn cc iu kin khc, nhng y kn bnh li v ht ht khng kh ra, chut cht ngay. C ngha l, khng kh l iu kin v nguyn nhn duy tr s sng. Cng thc: ABC. . . c a BC. . . khng c a A l nguyn nhn ca a. ---Phng php ny c hiu lc hn c phng php ging nhau, v y ngi ta khng ch c quan st, m cn tin hnh th nghim cho kh nng to ra nhng iu kin chuyn bit, khng cn qu cn phi quan st rt nhiu cc trng hp na, khng cn phi tnh n yu t nhiu nguyn nhn na... Nhng ngay c phng php ny cng ch cho kt lun xc sut. Nguyn nhn ca a c th khng phi l bn thn A, m s kt hp vi hin tng B no khc.

146

c) Phng php bin i km theo. Tn gi ca phng php ni ln ni dung ca n: khi lm thay i mt bi cnh, ngi ta quan st xem c nhng thay i no i km vi n. Chng hn, i vi con lc ng h, nu chng ta ko di si dy ni n vi im c nh th n dao ng chm li, ko di thm na, dao ng cng chm hn. iu c ngha l di xc nh ca dy con lc l nguyn nhn ca mt vn tc dao ng xc nh ca n. S ca phng php ny nh sau: A1BC. . . c a1 A2BC. . . c a2 A3BC. . . c a3 A l nguyn nhn ca a ---Phng php ny cng c s dng rt rng ri trong nhn thc. Tuy nhin, kt lun theo phng php ny cng ch l xc sut. Chng hn, trong v d trn, nguyn nhn dao ng chm li ca con lc khng ch l di ca si dy, m cn l trng lng ca con lc. d) Phng php phn d. S ca phng php ny nh sau: ABC. . . c abc BC. . . c bc A l nguyn nhn ca a ---Chng hn, nh phng php ny ngi ta pht hin ra sao Hi vng. Bt u t vic pht hin ra s kin, chuyn ng ca sao Thin vng khng ph hp vi qu o c tnh chnh xc cho hnh tinh ny. Ho ra l sai lch qy o ca Sao ny ln hn nhiu so vi sai lch m cc hnh tinh khc bit c th gy ra. Suy ra, phn d y cn phi c nguyn nhn. Nh ton hc Le Verier tnh c v tr ca hnh tinh gi nh y, cn A. Galil th pht hin ra n bng knh thin vn. N chnh l sao Hi vng. V hiu lc chng minh phng php phn d c th c quy v phng php bin i duy nht, nhng cng nh mi phng php khc n cng ch cho kt

147

lun xc sut. V A c th l nguyn nhn duy nht ca a, mt phn ca nguyn nhn, hoc ngc li, c cha nguyn nhn trong mnh, ch cha l nguyn nhn trc tip. Trong cc nghin cu thc nghim nhng phng php nu trn c th c dng ring, hoc kt hp vi nhau. Khng t khi phng php ging nhau c kt hp vi phng php khc bit duy nht. Nhng ngay c s kt hp ca chng cng ch gia tng thm kh nng nhn thc, ch cha m bo tuyt i tnh chnh xc ca kt lun.

5.4. Cc li trong suy lun quy np Hai li ph bin nht l: nhm ln ko theo nhn qu vi s k tip theo v thi gian, v khi qut vi vng. a) Nhm ln ko theo nhn qu vi s k tip theo thi gian ca cc hin tng. i khi ngi ta cho rng, Sau ci , c ngha l do ci , lm cho mi lin h nhn qu b ng nht mt cch phi l vi tnh k tip gin n ca chng v thi gian. Mc d mi mi lin h nhn qu u l lin h trong thi gian (mt ci ny c trc ci kia), nhng khng phi mi mi lin h trong thi gian u l lin h nhn qu. Chng hn, ngy k tip sau m, nhng iu khng c ngha, m l nguyn nhn ca ngy (cng nh ngc li). Hoc: ch v, thy chim n bay v l ma xun n, m ngh rng, s bay v ca chim n l nguyn nhn ca ma xun, l sai. b) Khi qut vi vng. Li ny thng xy ra khi, mi ch trn c s ca mt s cc s kin, nhiu khi l ngu nhin, ngi ta vi khi qut thnh kt lun chung. trnh sai lm ny, trc khi khi qut cn phi xt cng nhiu trng hp cng tt, nhiu bi cnh khc nhau cng hay, xt xem h qu gi nh in hnh n mc no. Cc vn quy np c lgc hc quy np nghin cu. Hin nay n phn nhnh thnh lnh vc tng i c lp ca lgc hc. Mc d khch th nghin cu c bn vn l suy lun quy np, nhng bn thn khi nim suy lun quy np gi y c hiu rng hn nhiu so vi trc y. Chng hn, nu nh lgc hc c in

148

ca Ph. Bcn - D. Mill ch hn ch nhim v vic nghin cu php ko theo quy np, th by gi c nhng dng quan h khc, nh chng thc, cng c phn tch. L thuyt xc sut c s dng rng ri nhm hnh thc ho lgc quy np, cn bn thn lgc quy np i khi li c coi l hnh thc hin i ca l thuyt xc sut. Cc phng php lun chng v chng thc cc suy lun quy np cng c tch cc vch tho trong khun kh ca lgc quy np. 6. Loi suy Nhm suy lun c bn th ba l loi suy, n cng c cc loi hnh khc nhau, m quan trng v ph bin nht trong s chng l suy lun tng t. Di y s ch yu ch nghin cu loi hnh ny t gic bn cht v ngha, cu trc v cc kiu ca n. 6.1. nh ngha v cu to ca suy lun tng t a) nh ngha suy lun tng t. Suy lun tng t l mt trong nhng thao tc t tng c xa nht. N xut hin t mu thun khch quan gia nhu cu con ngi nhn thc s a dng v cht ca th gii vi tri thc hin c v th gii y. S mnh ca n l tr thnh mt trong nhng phng tin gii quyt mu thun y. V trong thc t, con ngi nguyn thu, trong khi khng bit nhng thuc tnh thc ca rt nhiu cc i tng v hin tng xung quanh, nhng mi lin h ca chng, c gii thch chng da vo s ging ca chng vi nhng th t nhiu bit, p sang chng nhng tri thc cho d cn hn ch, ngho nn ca mnh. Chng hn, vic gn ghp nhng nt, nhng c im ca con ngi sang cho thn thnh v cc th lc siu nhin do con ngi tng tng ra l mt trong nhng tin xut hin ca thn thoi v tn gio. Nh mt loi hnh suy lun, suy lun tng t c th c trong t duy trc ht v, chnh cc i tng v hin tng vn xc nh v cht, v suy ra, l khc vi nhau, th ng thi c s ging mt cch khch quan vi nhau. V v rng, trong th gii tt c u lin h vi nhau, nn s ging nhau mt phng din c th lin h mt cch xc nh vi s ging nhau cc phng din khc. iu l c s khch

149

quan cho php suy lun tng t. Hng t ln c lp li trong t duy, thao tc y dn c c tnh cht ca hnh thc lgc n nh v c gi l suy lun tng t. Cn suy lun tng t tt yu trc ht v, trong qu trnh hot ng thc tin khng him khi khng th nhn thc i tng ngoi cch so snh n vi nhng i tng khc, hoc c th l do, s so snh, i chiu, cho php thu c tri thc v i tng n gin hn, nhanh hn v d dng hn. Ni chung mi php tng t khng ph thuc vo hnh thc th hin ca n u l suy lun, m nh n t s ging (hoc khc) nhau ca cc i tng mt s cc c im suy ra s ging (hoc khc) nhau ca chng nhng c im khc. V d, gia nhit v in c s ging nhau phng thc lan truyn. iu cho php cc nh vt l thi xa ly cc phng trnh nhit ng hc chuyn sang lnh vc cc hin tng in. Nh bit, cuc xm lc ln th hai ca thc dn Php Vit nam t nm 1946 do s u tranh anh dng ca nhn dn ta tht bi thm hi vo nm 1954. T c th suy lun c l, s tht bi ca quc M sau ny l khng th trnh khi. Suy lun tng t biu hin rt a dng: t nhng phng on yu t, km r rng nht n nhng gi nh chung v su sc hn v s ging nhau ca cc tnh quy lut ca cc th gii vi m, v m, cng vi nhng h qu khoa hc v trit hc c suy ra t . Vn nh mt dng suy lun php tng t cng c nhng c im chung ca mi suy lun. ng thi n khc ng k so vi din dch v quy np, l mt kiu suy lun c bit. S khc bit ch yu ca n l ch, t tng suy lun tng t din tin t n nht n n nht, t c th n c th, t ci chung n ci chung, tc l tri thc kt lun c cng cp vi tri thc tin . ng thi suy lun tng t cng gn lin vi din dch v quy np. Mt mt, n da trn nhng tri thc c khai thc bng con ng din dch v quy np. Mt khc, n cng cung cp cho chng cht liu rt ra nhng kt lun mi. Cng nh cc suy lun khc, suy lun tng t cng c kh nng cung cp nhng tri thc mi, tuy nhin nhng tri thc ny khng ch xc thc, m c xc sut. Tm quan trng ca

150

suy lun tng t c chng t bi chuyn, trn c s ca n ngi ta rt ra nhiu kt lun su sc trong trit hc, nhiu pht minh trong cc khoa hc, nhiu sng ch trong k thut. Thm ch c nhng phng on yu t nht i khi cng phc v c lc cho nhn loi. Chng hn, nh trit hc Hylp c i Herclt, trong khi coi th gii quanh ta nh dng sng, pht biu lun im bin chng nn tng v th gii nh qu trnh: tt c u chy, tt c u bin i. Khng th hai ln cng tm mt khc sng. Mt nh trit hc v khoa hc t nhin Hylp c i khc l mcrit khi coi nhng ht vt cht nh nht cc nguyn t nh nhng ht bi li ti di nh nng, kt lun v s chuyn ng v s tng tc ca chng trong cc i tng c cu thnh t chng. n thi cn i vt l hc trn c s s ging ca nh sng vi s lan truyn sng m rt ra kt lun v bn cht sng ca nh sng. Nh suy lun tng t Phranclin pht biu lun im v bn cht in ca chp. c-uyn trong sinh hc trn c s tng t vi chn lc thc vt v ng vt nhn to trong iu kin kinh t gia nh rt ra kt lun v chn lc t nhin v nh gii thch s tin ho ca cc loi thc, ng vt. Thin vn hc hin i dng php tng t vi s n thng thng c ngha nht nh nh hnh quan nim v V n ln ca V tr v v s tin ho sau ca n. iu khin hc l ngnh khoa hc tng i mi c s dng php tng t gia cc chc nng iu khin trong cc c th sng v trong cc thit b k thut. Ngnh khoa hc cc mi ngnh phng sinh hc da c s trn vic ng dng cc nguyn tc xy dng cc b phn ca c th sng vo vic thit k, ch to cc thit b cng ngh khc nhau. Gn lin vi suy lun tng t l vic m hnh ho ngy nay ang c s dng rng ri trong k thut v cng ngh (xy dng nh ca, ng x, cc con tu v tr, m hnh ho cc qu trnh kinh t, thm ch c m hnh ho t duy). Trong ngnh du hnh v tr kt lun v kh nng cc chuyn bay ca con ngi vo v tr c rt ra trn c s tng t vi vic phng cc ng vt ln v tr t trc.

151

Cc suy lun tng t c s dng nhiu c trong nghin cu i sng x hi, v d trong s hc ngi ta tin hnh so snh song song cc thi i, cc s kin, cc nhn vt cng vi nhng kt lun tng ng; trong x hi hc, trong lut hc cng vy. b) Cu to ca suy lun tng t v c bn cng ging nh cc nhm suy lun khc, tc l cng c tin v kt lun nm trong mi lin h lgc xc nh gia chng. Nhng cng c nhng nt c bit ring. Cc tin trong suy lun tng t l nhng phn on v hai i tng hay nhm cc i tng c nhng du hiu khng phi l ng nht vi nhau, m ch ging nhau, c coi l nh nhau. Mt trong cc i tng trng hp ny c gi l hnh mu, cn i tng kia l nguyn bn. V li, hnh mu cn c thm nhng du hiu m khng r l nguyn bn c hay khng. Kt lun l phn on, trong khng nh s hin tn ca du hiu y. C s lgc ca kt lun chnh l mi lin h gia cc tin quan h ging nhau ca chng v ni dung phn nh s ging nhau khch quan ca chnh cc i tng. C th trnh by cu trc ca suy lun tng t nh sau: S1 c cc du hiu P1, P2. . . Pn S2 c cc du hiu P1, P2. . . Pn-1) S2 c du hiu Pn ---D ng nhn v mt s ging nhau no gia suy lun tng t vi tam on lun. Dng nh y cng c ba thut ng, nhng khng th ni rng mt trong chng l thut ng ln, thut ng kia l nh; cn thut ng gia khng phi l ng nht, m ch ging nhau. Cu to ca suy lun tng t cng kh ging vi cu to ca quy np, v cng da c s trn nhng phn on n nht (mc d vn c th trn nhng phn on b phn, hay thm ch ton th). Nhng kt lun khng cp n ton b lp, m ch n c im ring ca i tng hay nhm i tng.

152

6.2. Cc quy tc suy lun tng t. Php tng t l ng trong trng hp, nu s ging nhau ca cc i tng mt s du hiu thc s c ko theo s ging nhau cc du hiu khc. Cn l sai nhng php tng t m khng tng ng vi s ging nhau thc s ca cc i tng. Chng hn php tng t gia sao Ho v tri t v kh nng c s sng trn nh kt qu cc chuyn bay v tr n hnh tinh ny khng c chng thc. Ngi ta cha pht hin c du hiu ca s sng . C ba quy tc c bn sau y: 1) S lng cc c im ging (hoc khc) nhau hai i tng so snh cng nhiu, th kt lun cng chnh xc. 1) Cc c im ging (hoc khc) nhau cng bn cht, th kt lun rt ra cng chnh xc hn. 3) Mi lin h gia cc c im ging (hoc khc) vi c im c rt ra kt lun cng cht ch, hu c, mang tnh quy lut bao nhiu, th kt lun cng s cng chnh xc. Suy lun tng t c phm vi ng dng, m vt khi n tr ln v dng, thm ch cn c hi. Khng th dng n nu khch th nghin cu c nhng du hiu loi tr kh nng c du hiu cn mang i. V d, tri t v mt Trng l nhng thin th ca cng mt h mt Tri, nn ging nhau nhiu mt. Nhng t khng th suy ra l, trn mt Trng c th c s sng, n gin v trn khng c nc, khng c kh quyn, l nhng th m thiu chng th sinh vt khng th tn ti. Khng nn dng suy lun tng t, nu nhng khc nhau l ln qu. c bit phi rt thn trng khi s dng n trong i sng x hi. Cc hin tng x hi, nhiu khi tng t nhau n ngc nhin, nhng thuc v cc thi i lch s khc nhau, c th a n nhng kt qu hon ton khc nhau, v do vy lm cho php loi suy thnh sai lm. Chng hn, lao ng lm thu rt c trng cho ch ngha t bn c t x hi chim hu n l. Nhng thi c y n mang tnh ngu nhin, tht thng v khng c nh hng bn cht n i sng x hi, cn di ch ngha t bn n tr thnh dng lao ng ph bin, thng lnh v quyt nh b mt ca x hi. V th lm

153

php tng t gia ngi cng nhn ngy nay vi ngi n l thi c i l vic sai chc chn. 6.3. Cc kiu suy lun tng t Cn c vo s ging nhau c th chia tng t ra mt s kiu sau. a) Cc kiu tng t cn c vo tnh cht ging nhau. Loi suy lun ny nu cn c vo s ging nhau v cc thuc tnh ca i tng hay v cc mi quan h gia chng c th chia ra thnh hai dng c bn: - Suy lun tng t v thuc tnh ca cc i tng c c im l, da trn c s s ging nhau v thuc tnh no ca hai i tng (hay nhm i tng) rt ra kt lun, chng c th ging nhau mt s thuc tnh khc na. Chng hn nh, php tng t nu trn gia nh sng vi m thanh ch ra rng, nh sng cng c cc thuc tnh lan truyn thng, phn x, khc x v.v.. Nhng m thanh cn c thm thuc tnh sng. Trn c s ngi ta kt lun l c nh sng cng l qu trnh sng. Cc v d khc v in, v chn lc nhn to u l nhng v d v tng t thuc tnh. - Suy lun tng t v quan h gia cc i tng c c im l, cc i tng c so snh khng c nhng thuc tnh nh nhau, m li c nhng thuc tnh hon ton khc nhau, mt ngha no , thm ch l khng th so vi nhau c, nhng chng c nhng mi quan h nh nhau vi cc i tng khc. Theo du hiu y c th c suy lun tng ng. Chng hn, vic so snh quan h gia ht nhn nguyn t v cc in t quay xung quanh n, vi quan h ca mt tri vi cc hnh tinh khin Rudpho xy dng mu hnh tinh nguyn t. Mc d rt r l, nguyn t v h mt tri l hai th hon ton khc nhau. Hoc, thm mt v d na, gia ton hc v lgc hc c nhng khc bit rt cn bn, v bn thn cc khch th ca hai khoa hc y khc nhau. Ton hc nghin cu cc hnh thc khng gian v cc mi tng quan s lng trong th gii hin thc, cn lgc hc th nghin cu t duy. Nhng li c s ging nhau ng kinh ngc trong cc quan h, mt mt, gia ton s cp vi ton cao cp v, mt khc, gia lgc hnh thc v lgc bin chng. C hai u l quan h ca ci bt bin v ci kh bin, ci ng im v ci vn ng, ci c

154

sn v ci ang pht trin. Trn c s y, khi bit nhng quan h khc ca ton s cp vi ton cao cp (chng khng loi tr nhau, m ci ny b sung ci kia), c th suy lun v nhng im c bit tng ng ca cc quan h gia lgc hnh thc v lgc bin chng. b) Cc kiu tng t theo mc ging nhau ca cc i tng. S ging nhau gia cc thuc tnh hay cc mi quan h qua li ca cc i tng c th c nhng mc khc nhau. V th php tng t cn c cc dng khc na khoa hc hoc ph thng. - Suy lun tng t khoa hc c dng rt ph bin trong khoa hc. c trng ca n l, du hiu c mang i p t cho i tng khc phi lin h mt cch tt yu vi nhng du hiu ging nhau khc (c th l h qu, hoc nguyn nhn ca chng). Trong trng hp ny kt lun c th l xc thc. Suy lun tng t ph thng (suy bng ta ra bng ngi) cng c ng dng rt rng. N c dng nhng ni, m du hiu mang i p t khng gn lin trc tip vi nhng du hiu ging nhau, nhng c th c lin h nh vy. D nhin, do vy, php tng t nh th thng cho tri thc xc sut, v nhiu khi sai lm, gi di. Cui cng cn nhn mnh rng, d c ni n dng tng t c th no chng na, th hiu qu ln nht ca n ch t c khi kt hp cht ch vi cc hnh thc suy lun khc, vi cc hnh thc v phng php nhn thc khc. Cu hi tho lun v n tp 1) Suy lun l g? So snh nh ngha ca cc loi suy lun c bn. 2) Th no l suy lun din dch trc tip? Trnh by v mt trong cc kiu din dch trc tip c tin l phn on n. Cho v d c th. 3) Trnh by v mt trong cc cch thc suy din trc tip c tin l phn on phc hp (da vo ng tr ca cc phn on phc hp c bn). Cho v d c th. 4) Trnh by nh ngha, cu to, cc loi hnh v quy tc chung ca tam on lun. Cho v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu.

155

5) Pht biu v chng minh cc quy tc ring ca tng loi hnh tam on lun. Cho mt v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu. 6) Th no l tam on lun rt gn. Trnh by cch thc chung khi phc n v dng y . Cho v d. 7) Th no l suy lun iu kin? Hy phn bit cc kiu suy lun iu kin vi nhau. Cho v d v nu quy tc ca chng. V hai ca cc cu: Thng ai thng c ng i, ght ai ght c tng ty h hng; Tay lm hm nhai, tay quai ming tr c l kt lun ng hay khng, nu coi v th nht l chn thc? 8) Trnh by v suy lun la chn: cc kiu hnh v cc quy tc. Cho v d v tng trng hp. C th rt ra kt lun g t tin giu con t, kh con t v cho bit loi hnh ca suy lun. 9) Trnh by v cc kiu suy lun kt hp gia suy lun iu kin v la chn (song ). Cho v d vi tng kiu suy lun nu. Cu ca dao cn duyn k n ngi a, ht duyn i sm v tra mt mnh c th c vit theo cng thc ca loi song no? 10) Trnh by v nh ngha, cu to ca suy lun quy np, phn loi quy np. Cho v d ng vi tng loi nu. 11) Th no l quy np khoa hc? Trnh by cc phng php c bn vch ra nguyn nhn (hoc bn cht) ca hin tng cn nghin cu. Cho v d vi tng phng php. 12) Nu ngun gc, nh ngha v c im ca php loi suy. Phn tch cc iu kin php loi suy cho kt lun c tin cy cao. Bi tp: 1) Hy thc hin cc thao tc i ch, i cht, i lp v t, i lp ch t v suy lun da trn hnh vung lgc i vi cc tin l cc phn on cho bi s 2 (phn phn on)

156

2) a) C th suy ra c nhng kt lun no t tin cho sau y v da vo u suy c nhng kt lun : Nu khng coi trng con ngi th x hi s khng pht trin. T quc ta s khng bao gi snh vai c vi cc cng quc nm Chu, hoc sinh vin chng ta phi hc tp tht gii; Chng ta phi qun l lp theo ni quy, hoc lp hc c mt trt t; Nu c mt tin l phn on b phn th kt lun phi l phn on b phn; Thut ng phi chu din tin hoc khng c php chu din kt lun. Hoc l php lut phi nghim minh hoc l chng ta khng c dn ch. b) Lp bng gi tr l gch ca cc phn on trn. 3) T tin : Khng c t duy l gch nhy bn th khng th l nh khoa hc gii, c ngi lp lun nh sau: a) Nu l nh khoa hc gii, th phi c t duy l gch nhy bn; b) Khng th c chuyn, khng c t duy l gch nhy bn m vn l nh khoa hc gii; c) Cng khng th c chuyn c t duy l gch nhy bn m li khng phi l nh khoa hc gii. d) Nu nh c t duy l gch nhy bn th s l nh khoa hc gii; e) Khng l nh khoa hc gii th khng c t duy l gch nhy bn. Hi: Kt lun no l hp l gch, kt lun no l khng hp l gch? hy gii thch bng cch so snh bng gi tr l gch ca chng vi ca phn on tin . 4) Cho cc phn on: Khng th hiu cc s kin lch s, nu khng c tr tng tng tt (1) Nu c tr tng tng tt, th s hiu cc s kin lch s (2) H khng hiu cc s kin lch s c ngha l khng c tr tng tng tt (3) Mun hiu cc s kin lch, th phi c tr tng tng tt (4) a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v lp bng gi tr ca mt cng thc t chn.

157

b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin v ch ra phn on no l kt lun hp lgc c rt ra t n. Da vo tnh cht ng tr hy rt ra cc kt lun khc t tin chn. 5) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp s 4 (phn khi nim) xy dng mi loi hnh mt tam on lun ng (tc l phi tho mn ba iu kin: cc tin u chn thc, khng vi phm cc quy tc chung v ring ca tam on lun, kt lun hp vi thc t). 6) Bi tp khi phc tam on lun rt gn: Cu hi chung nh sau: a) Hy khi phc suy lun cho v tam on lun y , cho bit loi hnh v xc nh tnh chu din ca cc thut ng. b) Suy lun ca ngi v sao khng hp lgic? c) M hnh ho quan h gia cc thut ng trong suy lun. d) Hy thc hin php i cht, i ch (hoc i lp ch t, i lp v t i vi phn on tin nh (hoc ln, hoc kt lun tu theo bi c th). e) S dng cc thut ng trong suy lun cho hy xy dng mt tam on lun ng loi hnh t chn (hoc loi hnh bt buc no . - V nhiu nh khoa hc l gio s, nn c gio s l nh x hi hc. - Mt s ging vin l gio s, v h l nh khoa hc. - Mt s nh khoa hc khng l ging vin, v mt s ging vin khng l gio s. - V mt s nh khoa hc l gio s, cho nn mt s nh khoa hc l nh qun l. - V khng l gio s, nn mt s nh khoa hc khng l nh qun l. - V mt s ngi lao ng l nng dn cho nn mt s tr thc khng l ngi lao ng. - Thut ng ny khng l ch t ca phn on ton th, nn thut ng ny khng chu din. - Thut ng ny khng chu din, v khng l v t ca phn on ph nh.

158

7) Cho cc suy lun K kht thc ny mc o c sa, nn chc l hay i vi Bt lm y ; Nh y con hn cha, nn hn l c phc lm y; V t i m nn ti ti cha gp ma; L d gh, nhng b y rt thng con chng Hy tm cc cu ngn ng thch hp hp khi phc thnh suy lun y v cho bit chng ng hay sai? 8) Cho cc phn on: Khng th rt ra kt lun, nu c hai tin cng l b phn (1) Nu c hai tin khng l b phn, th c th rt ra kt lun (2) Nu khng rt ra c kt lun c ngha c hai tin u b phn (3) Mun c kt lun, th c hai tin phi khng cng l b phn (4); a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v lp bng gi tr ca mt cng thc t chn. b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin , t b sung thm mt tin chn thc na xy dng mt suy lun iu kin v rt ra kt lun hp lgc t chng. 9) Cng hi nh trn vi cc phn on: Khng c ngn ng th khng th c t duy tru tng (1) Nu c ngn ng th s c t duy tru tng (2) H khng c t duy tru tng th khng c ngn ng (3) Mun c t duy tru tng th phi c ngn ng (4) 10) a) C th rt ra kt lun g t hai tin sau: Nu khng nm vng trit hc hc Mc-Lnin th s khng hc tt chuyn ngnh v khng th tr thnh nh chuyn mn gii; Chng ti c th hc tt chuyn ngnh hoc tr thnh nh chuyn mn gii. b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh cng thc l hng ng. c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht.

159

11) Cho hai tin : Mun c cuc sng m no th phi chm lao ng Mun c tri thc th phi chm hc a) Hy t cho thm mt tin na rt ra kt lun hp lgc; b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh cng thc l hng ng. c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht.

160

Bi 5 chng minh Con ngi nhn c cc tri thc gin tip khng ch bng cch suy lun. Chng minh l cch khc na thc hin qu trnh y trong t duy. N phc tp hn rt nhiu so vi khi nim, phn on v suy lun. Thc s l, nu phn on bao hm cc khi nim, nhng khng b quy v chng, v nu suy lun cu thnh t cc phn on, nhng cng khng c quy v chng, th tnh hung y cng tng t. Chng minh i hi phi c cc suy lun, phi da ln chng, nhng cng hon ton khng th b quy v chng, cng khng l mt tng s hc gin n ca chng. Cng nh phn on th hin l mi lin h gia cc khi nim, cn suy lun di dng l mi lin h ca cc phn on, th cng vy chng minh l mi lin h ca cc suy lun (v suy ra, l ca cc phn on v khi nim). Chng minh l lnh vc th hin s tc ng tng hp hn c ca ton b cc quy lut lgc, c bit l lut l do y . Tnh phc tp v cu trc ca chng minh l thm mt bng chng na v trnh pht trin cao ca t duy con ngi c kh nng v nhng li ch kim tm chn l m thng xy dng nhng kt cu tr tu phc tp nht. V th cn phi bit cch tng bc xy dng chng minh, thit lp c mi lin h gia cc b phn ca n. Nhng cng khng km quan trng hn l phi hiu c ton b php chng minh nh mt kt cu thng nht. Khng trnh by c chng minh nh mt chnh th, th cng khng th thuyt phc c ai, thm ch nu c thuc lng cc bc, tng cu, tng ch ca n. L thuyt lgc v chng minh khng ch tm n ni dung c th ca cc chng minh trong tng lnh vc khoa hc v thc tin. N nghin cu chng minh v mt hnh thc: xem xt bn cht lgc ca mi chng minh, l gii vai tr, ngha v kt cu ca n, cc loi hnh, cng nh cc quy tc v cc li ca n. 1. nh ngha v c im chung ca chng minh

161

1.1. Chng minh v tnh b quy nh ph bin ca cc i tng S xut hin v bn cht ca chng minh. Kh nng khch quan ca chng minh gn lin cht ch vi tnh b quy nh ph bin ca cc i tng hin thc, m trc tin l vi tnh ph thuc nhn qu ca chng. Khng c g ny sinh t h v: tt c u c c s t cc i tng khc, mi bin i v pht trin u din ra trn c s v do tc ng ca ci g . V iu ny cho php trong t duy phn nh v hin thc c mt s t tng da c s trn nhng t tng khc, mt s t tng quy nh nhng t tng khc. Kh nng lgc ca chng minh gn lin vi s hin tn ca cc chn l cha c xc minh mang tnh khi im. Khi tm ra chn l con ngi c hng truyn n cho nhng ngi khc. M lm c iu ngi ta phi t tin vo n, tc l thy c mi lin h tt yu ca n vi nhng chn l khc v thuyt phc nhng ngi khc v chuyn . Ch c nh vy chn l mi c x hi cng nhn. Nh chng minh con ngi mi t c mc tiu nh th. Arixtt tng ni: thuyt phc cn phi c chng minh. Ngoi ra cn c c nguyn nhn nhn thc lun. Nu nh tt c mi chn l u t r rng, th chc khng cn n chng minh. Trong thc t ch c mt s tng i khng nhiu cc chn l l hin nhin v v th khng i hi chng minh. Trc tin l cc chn l thuc loi s kin, m mi ngi u c th mt thy, tai nghe. Tip theo l cc tin (t Hylp l axios ngha l ng tin cy, xc thc), m i vi con ngi tnh chn thc ca chng c thuyt phc bi ton b thc tin t trc n nay ca nhn loi. V d: b phn nh hn chnh th, cc tin ca hnh hc -clt, hay hai tin ca tam on lun trong lgc hc hnh thc. Cui cng, l cc nh (t Latinh postulatum) cc lun im c ly lm nim tin (l nhng iu gn ging nh quy c vi nhau ca con ngi). V d: hnh c v bi compa l ng trn. Cn li phn ln cc chn l u khng c r rng nh vy, v do , i hi phi c chng minh. Ranh gii gia cc lun im khng cn chng minh v phi

162

c chng minh kh linh ng, tng i, c iu kin. Chng hn, mt mt cng vi s gia tng ca cc tri thc con ngi th cng tng thm c s cc tin , cn mt khc con ngi bng mi cch c gng gim bt chng, chng minh s no trong chng. V d, trong hnh hc c khng t t cc tin khc bng con ng lgc rt ra tin -c-lt v hai ng thng song song. Tuy khng thnh cng, nhng nh pht minh ra hnh hc phi -c-lt, m khng cn c tin y na. Trong mi trng hp th vn l c ch, nu nh k ta li t hi v nhng iu m lu nay c coi l hin nhin. Vic chng minh tnh chn thc ca nhng phn on ny li gi nh chng minh tnh gi di ca cc phn on khc mu thun vi n, v chn thc v gi di nm trong quan h ph nh ln nhau. Tt c nhng ci xc nh bn cht ca chng minh. Chng ta hiu chng minh l hnh thc t duy, m nh trn c s mt s tri thc chn thc ngi ta xc lp tnh chn thc hay gi di ca cc tri thc khc. Thut ng chng minh cn c dng din t chnh qu trnh s dng hnh thc y thao tc, th thut, tng th cc cch thc lgc xc lp tnh chn thc ca mt lun im no bng con ng rt n ra t tnh chn thc bit ca cc lun im khc. V d, cn phi chng minh lun tt c kim loi dn in, th phi tm ra nhng lun im chn thc khc t c th rt ra c lun . Nhng lun im y c th l: mi cht c in t t do trong mng tinh th u dn in v kim loi c in t t do trong mng tinh th, t hai lun im y ta xy dng tam on lun, m kt lun l lun nu. Hnh thc ngn ng th hin chng minh l cc kt cu ngn ng tng i phc tp c cu thnh t mt s cc mnh lin h vi nhau theo cch xc nh chuyn ti chui cc suy lun. 1.2. Vai tr v ngha ca chng minh. Nh tng suy lun ring r, chng minh cng nhm mc ch mang li tri thc suy lun gin tip. Nhng nu s mnh ca suy lun trc tin l rt ra tri thc mi, th chng minh li chuyn trng tm sang vic xc nh tnh chn thc hoc gi di ca tri thc ang c. iu gii thch

163

v sao chng minh li l phng tin quan trng to ln sc thuyt phc tc l s t tin vo tnh ng n ca tri thc. Chng minh c mt mi khoa hc. V l l t nhin. V khoa hc - khng l tng s nhng thng tin phn tn v lnh vc hin thc ny hay khc, m l h thng cht ch cc tri thc, ni cc thnh t lin h mt thit vi nhau, ph thuc v ch nh ln nhau. V th, mt lun im c th ra nhp mt cch hu c vo c cu ca mt khoa hc ch trong trng hp, nu nh n khng tch ri cc lun im chn thc khc, m gn kt vi chng, c rt ra t chng, c lun chng bng chng. Nhim v ca mi khoa hc khng ch khm ph ra v ln ting tuyn b v chn l c tm ra, m cn phi chng minh chng. Ton hc l hnh mu tiu biu ca mn khoa hc cht ch, m trong hu nh tt c u da c s trn chng minh, mt lun im c rt ra t lun im khc bng con ng suy lun lgc. C th ni rng, ton hc l to lu i s cc chng minh da c s trn khng nhiu cc tin , nh . Trong thin vn hc nhng v d in hnh l cc chng minh v s chuyn ng ca tri t quanh mt Tri, quay quanh trc ca mnh v. v.. Trong vt l hc cng c hng lot cc chng minh v cu to phc tp ca nguyn t, tnh phi c nh ca v tr v. v.. Trong sinh hc l cc chng minh v ngun gc, bn cht v tin ho ca s sng, v qu trnh hnh thnh cc loi thc, ng vt v. v.. Trong cc khoa hc x hi chng minh tnh quy lut ca s pht trin x hi, s tin b ca cc nn vn minh t trnh ny n trnh khc, cao hn. C nhng lun im t by lu nay cha th c coi l chn thc hay gi di, khi cha c chng minh tng ng. Chng hn, t trc n nay vn cha c chng minh v vic c hay khng cc nn vn minh ngoi tri t. 2. Cu to v cc kiu chng minh 2.1. Cu to ca chng minh. Mt php chng minh bt k, khng ph thuc vo ni dung c th rt khc nhau trong cc lnh vc hot ng khoa hc v thc tin a dng ca n, u c cu to nh nhau vi ba b phn chnh: lun , cc lun c v lun chng. Lun l ci, m phi chng minh; lun c l ci, m dng chng

164

minh; cn b phn th ba tn ti di dng n l lun chng, tc chng minh nh th no, chng minh bng cch no. 2.1.1. Lun . L lun im c nh hnh, pht biu r rng bng ngn t, nhng tnh chn thc ca n cn cn phi c xc minh. Chng hn, trong hnh hc lun l cc nh l khc nhau, ci ny c rt ra t ci khc v tt c to ln h thng khoa hc cht ch. Trong nhiu khoa hc lun thng l gi thuyt c ngha l lun v thc tin. Mt lun c chng minh c th c ti s dng nh l lun c. 2.1.2. Lun c. L nhng lun im m t rt ra tnh chn thc hay gi di ca lun . Cc lun c chnh l vt liu xy dng nn php chng minh, do vai tr quan trng ca chng trong chng minh m khng t khi bn thn chng c gi lun l chng minh. Lun c c th l cc tri thc khc nhau: d kin, nh ngha, tin v nh , cc lun im c chng minh t trc. Trong mt s ln cc trng hp php chng minh da c s trn cc d kin - bit, c kim tra, ng tin cy, khng cn gy nghi ng g v tnh chn thc ca chng. Cc d kin thng c sc thuyt phc rt ln, hn tt c mi li ni; v iu kin l vt chng. ngha thng thng t d kin (t la tinh c ngha l ci c lm, ci xy ra) l ng ngha vi cc t chn l, s kin, kt qu. Cn vi t cch l phm tr ca lgc hc v phng php lun khoa hc th d kin - l tri thc xc thc v ci n nht. Cc d kin cng c din t bng cc phn on. Cc d kin khoa hc u c lin h ngun gc su xa vi hot ng thc tin ca con ngi. Vic la chn cc d kin cu thnh nn tng ca khoa hc thng din ra qua kinh nghim hng ngy. Quan st v lm th nghim, c bit trong khoa hc t nhin, lun lun gi vai tr to ln trong vic x l v tch lu cc d kin. V th, thnh t thc tin ho quyn hu c vo cu trc cc d kin nh l c s ca n, v nhng tri thc v hin tng ny hay khc ch tr thnh d kin i vi con ngi sau khi ngi ta lp li c cch thc to ra n trong nhng iu kin thc tin xc nh. Hy hnh dung l, phn on nc bin thnh hi 100 0C tr thnh d kin (chn l) cho mt ngi khng quen bit vi nhng c s ca vt l hc ch sau khi

165

ngi lnh hi c nhng iu kin, nhng dng c v phng thc s dng n trn thc t bin nc thnh hi. Bn cnh cc d kin th trong chng minh cc nh ngha cng c vai tr ph bin. V d, trong hnh hc nh ngha cc khi nim xut pht - im, ng thng, mt phng v. v. - u c ngha cn bn chng minh cc nh l v sau. Chng c kh nng thc hin c chc nng lun c ca chng minh v chng vch ra nhng du hiu bn cht chung (loi) v khc bit (chng) ca i tng, nhng du hiu m c th lm ny ra nhng du hiu hay thuc tnh khc. V nu vy th c th lun chng cho cc du hiu hay thuc tnh y, gii thch chng, rt chng ra nh nh ngha. Theo ngha , nh ngha cc phm tr, khi nim trit hc chung hn c - vt cht, vn ng, khng gian, thi gian v v. v. c ngha c bit to ln; cng vy trong vt l l cc khi nim khi lng, nng lng...; trong sinh hc l s sng, loi...; trong x hi hc l x hi, lao ng, cc quan h x hi... Nu nh cc d kin v cc nh ngha c dng lm lun c trong mi mn khoa hc, th mt s khoa hc cn dng cc tin v nh lm lun c, chng hn trong ton hc, c hc, vt l l thuyt... Mc d, khoa hc lun hng n vic rt bt cc tin , nhng ngha ca tng tin li tng ln, v chng c cha trong mnh di dng phi thai ton b nn khoa hc c xy p trn chng. V cng v vy cng t bao nhiu cc tin nh th th chng phn nh nhng thuc tnh v quan h ca hin thc cng cn bn hn. Trong s cc lun c ca chng minh th cc lun c chng minh t trc chim v tr c bit. Chng ht sc a dng. Trong s chng cc nh lut khoa hc c ngha quan trng nht. V d, nh lut bo ton v chuyn ho nng lng l c s cho chng minh khng th ch to ng c vnh cu. Vic chng minh tnh khng c nh ca V tr da c s trn nh lut vn vt hp dn. Quy lut thng nht gia c th v mi trng l mt trong nhng lun c chng minh s tin ho ca gii hu c. Trong thc t, mt lun c th c chng minh nh cc lun c khc nhau, cn mt lun c c th s dng chng minh nhng lun khc nhau.

166

T iu ni c th suy ra, vic phn chia cc b phn ca chng minh ra lm lun v lun c theo ngha no l tng i, c iu kin. Ci, m trong quan h ny l lun , th quan h khc li c th l lun c. iu c bit r rng trong hnh hc. Mt nh l (lun ) va chng minh ngay sau li c dng lm lun c chng minh nhng nh l mi. 2.1.3. Lun chng. Vic c lun v lun c cn cha c ngha l c chng minh. c c chng minh vi kt qu tt yu l vic tha nhn tnh chn thc hay gi di ca lun , i hi phi c mi lin h lgc nht qun gia cc lun c v kt lun t cc lun c y. Cn qu trnh sp xp, t chc cc lun c theo mch lgc xc nh gi l lun chng. Xng sng lgc ca lun chng l quan h ko theo. Nu lun c rt ra mt cch lgc t cc lun c, th iu c ngha l, c c s y cho n; v ngc li, nu cc lun c l cn v , th tt yu lgc rt ra lun t chng. Nu nh cc phn on thc hin chc nng ca lun v lun c, th chc nng lun chng do cc suy lun thc hin. Nh vy, chng minh l h thng cc suy lun c sp xp theo cch xc nh, m kt lun cui cng ca chui suy lun y chnh l lun . 2.2. Cc kiu chng minh Ph thuc vo mc ch, cch chng minh v kiu suy lun dng trong lun chng c th chia chng minh ra thnh ba nhm chung nht. Vic nm c cc kiu chng minh l cn thit bit cch s dng chng trong thc t. 2.2.1. Chng minh v bc b Nu i t bn cht ca chng minh, th c th thy, n theo ui cc mc ch khc nhau lun chng cho tnh chn thc ca lun hoc tnh gi di ca n. Ph thuc vo mc ch y m ngi ta chia ra lm hai kiu chng minh: chng minh theo ngha ring ca t ny v bc b. a) Chng minh theo ngha ring ca t l lun chng cho tnh chn thc ca lun . Phn ln cc chng minh trong khoa hc v i thng l kiu chng minh ny. Bt k mt cng thc, nh l ton hc no cng l v d in hnh ca chng

167

minh cho kt qu l mt nh l mi. Trong cc chng minh ny lun l nh l cn chng minh, lun c l cc nh l c chng minh t trc hay cc tin , cn lun chng l mt kiu din dch xc nh. Mt phn sinh hc nghin cu v s tin ho ca cc loi, trong lun v s tn ti qu trnh tin ho c lun chng bng cc lun c nh s thng nht ngun gc ca th gii hu c, cc lun c bo thai hc, hnh thi hc, c sinh hc, a sinh hc... b) Bc b. L lun chng cho tnh gi di hoc khng chng minh c ca lun nh cc lun c chn thc. thuyt phc ngi khc v tnh gi di ca lun th cng i hi c im ta vng chi tng ng l nhng d kin ng tin cy c chng minh, tc l cc lun im chn thc. Chng hn, Cpecnch xy dng hn mt h thng cc lun c bc b thuyt a tm ca Pltmi. Trong vt l hc c nhng chng minh nhm bc b kh nng ch to ng c vnh cu. Trong sinh hc, c-uyn bng hc thuyt tin ho ca mnh bc b lun tn gio v s bt bin ca cc loi thc, ng vt. Bc b c cc dng khc nhau. c th l bc b lun , l ph phn lun c, l ch ra s thiu mi lin h gia cc lun c v lun . Nhiu khi bc b mang tnh ton din: ng n tt c cc b phn ca php chng minh. Chng minh s v ti ca b co l v d ca bc b to n. y chng minh v ti v thc cht l bc b s phm ti. Nh vy, nu chng minh ngha ring ca t v bc b c kho cu trong sch gio khoa tch ri nhau th trong thc t nhiu khi li ho quyn vi nhau: lun chng cho tnh chn thc ca mt lun i km vi lun chng cho tnh gi di ca phn v ngc li. Phn trn, khi ni v cc lun c chng minh, chng ta nhc n nhng d kin hin nhin. Ngoi ra, cn c khi nim khc nh, im tranh ci, im bt ng. l lun im, m mt bn th khng nh, cn bn kia th ph nhn. Vic tho lun im bt ng l v d v vic s dng ng thi chng minh v bc b. 2.2.2. Chng minh trc tip v gin tip Cn c vo cch lun chng ngi ta li chia ra chng minh trc tip v gin tip.

168

a) Chng minh trc tip l chng minh, trong ngi ta t chc cc lun c trc tip dn n tnh chn thc hay gi di ca lun . Trong cc chng minh trc tip nhim v t ra l: 1) tm kim nhng lun c c tha nhn l c tnh thuyt phc cao; v 2) thit lp mi lin h lgc gia cc lun c tm c vi lun . Mt lot cc v d dn ra trn u l nhng v d v chng minh trc tip. b) Chng minh gin tip l chng minh, trong cc lun c c t chc lun chng cho tnh chn thc ca lun bng cch lun chng cho tnh gi di ca phn . Theo lut bi trung, nu mt trong s hai lun im mu thun nhau l gi di, th lun im kia l chn thc. Phn gi di c ngha l, lun chn thc. Nh vy, chng minh gin tip tri qua cc giai on sau: 1) nu phn v t rt ra cc h qu mong tm trong s chng t nht l mt gi di; 2) ch ra, ng l trong s cc h qu c h qu gi di; 3) kt lun rng, phn khng ng; 4) t s gi di ca phn rt ra kt lun: lun chn thc l iu cn chng minh. Mt cch ngn gn cc bc trn c m t bng cng thc ca lut chng minh gin tip nh sau: (7A B) (7A 7B) A; v d: nu s 5 khng l s nguyn t, c th va suy ra l n chia ht cho mt s khc vi n v chia ht cho n v (s1), li va suy ra c l n khng chia ht cho s y, y l mu thun, suy ra 5 l s nguyn t. Hoc n gin hn l theo cng thc: (7A (B 7B)) A; v d: nu 8 khng l s chn, suy ra l, n chia ht v khng chia ht cho 2, l mu thun do vy iu gi s l sai, kt lun 8 l s chn. Chng minh gin tip c mt s dng. c th l phn chng hoc chng minh phn lit. * Chng minh phn chng l cch chng minh, m bc u tm cch chng minh tnh gi di ca phn mu thun vi lun cn chng minh; sau dn phn gi s y n mu thun vi chn l c xc lp, v cui cng t tnh gi di ca phn rt ra kt lun v tnh chn thc ca lun phi chng minh. V d, cch chng minh cho cc quy tc ring ca cc loi hnh tam on lun. Hoc, lm th no Bc s c th chng minh cho bnh nhn l anh ta khng b cm? Bc s c
169

th gi nh l bnh nhn b cm. Nhng t gi nh y phi suy ra l, bnh nhn phi c mt s triu chng biu hin nh au u, thn nhit kh cao... Tuy nhin nhng biu hin y khng h c ngi bnh anh ta khng au u, nhit bnh thng. Nh vy phn l sai, chnh mi l ng, tc l chng minh xong. C th tm thy khng t cc chng minh phn chng trong ton hc, c bit trong hnh hc. Ni ring, trong chng minh phn chng c mt cch gi l dn n phi l. Nu nh t mnh A rt ra c c B, ln ph nh ca B (7B), th khi ph nh ca A s l chn thc: (A B) (A 7B) 7A; v d: t phn on lc gic l ng trn suy ra, mt mt l, lc gic c cc gc (l lc gic c ngha l phi c 6 gc), mt khc, n li khng c gc (v n l ng trn); suy ra, chn thc khng phi l phn on xut pht, m l ph nh ca n: lm g c chuyn, lc gic l ng trn => lc gic khng l ng trn (7A => E). Bc b cng c th c tin hnh di hnh thc chng minh gin tip bng phn chng. Hnh thc bc b ph bin nht l rt t lun cn bc b ra nhng h qu mu thun vi chn l. Da vo tnh cht ca t duy ng n l khng c cha mu thun lgc, chng ta thy, nu nh ch cn mt h qu lgc ca lun l gi di, th chnh lun y cng gi di. Bng phng thc ny Galil bc b lun cho rng, vn tc vt ri t do ph thuc vo trng lng ca n. Galil lp lun nh sau: nu nh lun y l ng, th hai vt c khi lng khc nhau, c buc vo vi nhau, v th t thp nghing Piza cn phi phi ri vi vn tc ln hn vn tc ca mi mt trong chng khi ri ring. Nhng, ng thi, vn tc ca h hai vt y, cn phi bng i lng trung bnh cng vn tc ca hai vt, v vt nh hn s cn tr s ri ca vt nng hn. Vy thu c hai h qu i lp loi tr nhau, m iu c ngha l, t ra mt trong chng l gi di, tc l lun ban u l gi di, b bc b. Mt th thut khc xc lp tnh gi di ca lun l chng minh tnh chn thc ca phn . Theo lut mu thun, khng nh v ph nh ca lun khng th cng chn thc, do ch cn chng minh c phn l chn thc th suy ra c

170

s gi di ca lun . ( bc b lun mi thin nga u mu trng th ch ra t nht c mt con c mu khng trng). Trong tt c cc chng minh gin tip nu trn ch c hai tnh th: lun v phn . Nhng nu s cc kh nng khng hn ch hai: lun im cn phi chng minh v ph nh ca n, m nhiu hn, th chng ta phi tm cch chng minh khc nh gii thiu di y. * Chng minh phn lit. Trong cch chng minh ny tnh chn thc ca lun c xc nh bng con ng loi tr tt c cc gii php i lp vi n. V d, chng minh hai vt bng nhau, ta chng minh rng vt cn phi chng minh khng ln hn, m cng khng nh hn vt so snh vi n, vy n ch c th bng vi vt kia. V d khc, v n ny do A, hoc B, hoc C (v khng th ai khc) gy ra. Sau ln lt a ra cc chng minh l c A, ln B u khng th gy ra v n y (thut ng chuyn mn gi l c nhng chng c ngoi phm). Bng cch nh th chng minh c rng, C l ngi gy ra v n nu. Quan trng y l phi tnh ht cc phng n, kh nng c th xy ra, tc l php tuyn phi y , khp kn. S khc bit khch quan gia chng minh trc tip v gin tip cng ht sc tng i: chng minh trc tip c th chuyn thnh chng minh gin tip, v gin tip thnh trc tip. 2.2.3. Cn c vo nhm suy lun dng trong lun chng m ngi ta cn chia ra thnh cc kiu chng minh nh chng minh din dch, chng minh quy np, chng minh loi suy, v chng minh hn hp. Vic lnh hi c cc loi chng minh c ngha khng ch l thuyt, m cn thc tin. N cho php s dng mt cch t gic, v do m c hiu qu hn cc kiu chng minh tu tng trng hp c th. Nhng tri thc ca con ngi v th gii xung quanh cng c tch lu nhiu th cng chng t, con ngi c th s dng tch cc nhng tri thc y khng ch nhn nhng tri thc mi, m cn to c s cho tnh chn thc ca chng bng con ng suy lun din dch.

171

Tuy nhin, cho d trnh pht trin ca mt khoa hc no c cao n my th n cng khng th khng dng n quy np. Chng hn, hnh hc, b mn c coi l hnh mu ca khoa din dch cht ch, th bn thn n cng da trn nn tng vng chc ca cc tri thc hnh hc khi im nhn c bng con ng quy np nh kt qu rt nhiu cc quan st v thc nhim. Chng minh bng quy np l rt thng thng trong cc khoa hc nhn vn. C th ni rng, trong cc khoa hc ny mt chng minh bt k xt n cng u cch ny hay khc hng n kinh nghim, quan st d kin, lun chng cho lun im chung. Song cn phi lun lun ch l, chng minh bng quy np, chuyn t cc d kin ring n kt lun chung, cung cp cho ta khng phi l tri thc xc thc, m ch l xc sut. Ngi ta thng ph nhn kh nng chng minh ca php loi suy: loi suy khng l chng minh. Trong thc t, n cng c mt vai tr nht nh trong chng minh, cho d l tng i khng ln. Hiu lc chng minh ca n c th c th hin r hn trong s kt hp thnh tng th vi cc phng thc chng minh khc. Cui cng l s ca chng minh: A1, A2, . . . An T, trong T lun ; A lun c; l ch quan h ko theo gia cc lun c v lun . Cng ging nh trong suy lun th t phn b cc tin v kt lun c th khc nhau, th chng minh cng khng nht thit bt u t lun , cng nh khng nht thit kt thc bng lun . Hn th na, chnh bn thn lun khng phi mi lc u c th nh hnh di dng mt phn on no . Nhiu khi, c bit trong tranh lun li l c li th hn khi khng ni ra n dng r rng, m lm cho n r rng nh chng minh, cn lun th t i th (ngi nghe) phi rt ra. 3. Cc quy tc chng minh Nh mi thao tc lgc khc, chng minh cng c th ng, c th sai. Vy c php chng minh ng ta cn tun th nhng yu cu, cn gi l cc quy tc chng minh, m lgc hc vch tho. Vi phm chng s dn n cc li lgc tng ng trong chng minh.

172

Chng ta phn loi cc quy tc chng minh theo cu trc ca n lun , lun c, lun chng. 3.1. Quy tc i vi lun 1) Lun chng minh cn phi chn thc. Trong chng minh tnh chn thc ca lun khng phi c sinh ra, m ch c xc lp, c vch ra. iu c ngha l c th lun chng tnh chn thc cho lun ny hay tnh gi di cho lun khc, nhng khng th bin lun gi di thnh chn thc, hay bc b lun chn thc. Khng th i trng thay en. Lch s vn ho tinh thn nhn loi chng t rng, mi vi phm quy tc ny u tht bi. Hy nh n cc v d, khi i ngc li vi nhng kin c tha nhn rng ri th vn xut hin nhng tng khoa hc hay chnh tr-x hi mi, chn thc, v mc d c rt nhiu mu ph nhn, song chng cch ny hay cch khc vn khai ph con ng cho mnh, ri cui cng c x hi tha nhn rng ri. V ngc li, c bit bao mu trong trit hc v tn gio chng minh s tn ti ca nhng th khng c nh Cha, nhng s tn ti y t by n nay vn c mi l cha c chng minh. Quy tc chn thc ca lun l h qu tt yu t bn cht ca chn l nh l s tng thch ca t tng vi hin thc. Chnh y l ton b u th ca n trc sai lm. C th ni, ngi i b di chuyn nhanh hn xe my. Nhng khng th chng minh tc ti a ca ngi chy ln hn tc bnh thng ca xe my. 2) Lun phi c pht biu cht ch, chnh xc, r rng. iu lin quan n tt c cc thnh t lgc ca lun nh l mt phn on: ch t, v t, cht, lng. Bi v trong khoa hc v tranh lun c ngi th ra sc chng minh, cn nhng ngi khc li c gng bc b chnh lun , nhiu khi ch v ngi ta khng hiu ging nhau v cng mt lun . Ngi ta ch c th chng minh mt lun l ng hay sai khi n c pht biu mt cch tng minh. 3) Phi gi nguyn lun trong sut qu trnh chng minh. Quy tc ny c rt ra t quy tc trc v l s k tip lgc ca n. Quy tc ny hon ton khng c ngha l khng cn phi chng minh thm bt k lun im ph no na, ngoi lun

173

c bn. Nhng mun g th cui cng cng phi chng minh chnh lun y. Trong qu trnh chng minh th lun im xut pht chng minh v lun im kt lun ca thao tc chng minh phi l mt, nht qun. Chng hn, trong cc phin to th li buc ti chnh lun lun ch c mt: b co mc ti, cn li bo v cng ch c mt: b co khng mc ti y. V th, v mt l thuyt c cng t vin v lut s bo cha cn phi chng minh tt c cc iu kin cn thit cho kt lun ca mnh. 3.2. Quy tc i vi lun c 1) Cc lun c cn phi chn thc. Quy tc ny lin h cht ch vi quy tc th nht ca lun : chn thc ca cc lun c l iu kin cn (mc d l cha ) nhn c kt lun chn thc. Khng th chng minh mt lun im l ng hay sai khi ngi ta li da vo nhng lun im m gi tr l gch ca chng cha c chng minh, hoc l gi di. 2) Tnh chn thc ca cc lun c phi c c s c lp vi lun . iu c ngha l, chng cn phi c cc c s ring chn thc. Nu khc i chng s khng thc hin c chc nng lgc ca mnh l tr thnh c s ca lun (ch khng phi l h qu ca n). 3) Cc lun c khng c mu thun nhau. Nu cc lun c mu thun nhau, th theo lut bi trung mt trong s chng phi l gi di. V nh th l vi phm quy tc 1 nu trn. 4) Mi lun c l cn, cn tt c chng cng nhau th phi l lun chng cho lun . Ngha l nhng lun c c dng trong php chng minh phi l c th a ra kt lun chnh xc v tnh chn thc hay gi di ca lun . Ni khc i, trong chng minh khng c php c bt c ci g b b qua (khng ) cng nh khng c c bt k ci g l tha. 3.3. Quy tc i vi lun chng. V mi lin h gia cc lun c v lun c thc hin bng cc suy lun din dch, quy np v loi suy, cho nn cc quy tc chng minh i vi lun chng, v thc cht c quy v cc quy tc i vi cc nhm suy lun . Quy tc chnh y l, lun cn phi c tt suy lgc t cc

174

lun c, nh kt lun t cc tin trong suy lun. Ngoi ra cn mt quy tc ring cho lun chng l khng c chng minh vng quanh, tc l khng c ly lun lm lun c. Tt c cc quy tc nu cng nhau tc ng trong tng th. Vic vi phm ch cn mt trong cc quy tc y s lm chng minh tr nn sai lm, khng khoa hc. 4. Cc li trong chng minh Chng minh l qu trnh mc nhiu li lgc hn so vi mi hnh thc t duy khc, v chng minh l hnh thc t duy phc tp nht so vi cc hnh thc khc. V vy, cc li lgc mc phi trong cc hnh thc y cng hay th hin trong chng minh. Song vn c nhng li ch ring ca chng minh. Chng pht sinh do s vi phm cc quy tc ring ca n, nn v th cng c lin quan n mi b phn ca chng minh lun , lun c, lun chng. 4.1. Cc li lun . Ph bin v in hnh nht l li nh tro lun . N gn lin vi vic vi phm quy tc xc nh v ng nht ca lun . Li ny th hin nh sau, thay v phi chng minh mt lun , th li i chng minh iu khc c v gn vi lun . Trong tranh lun sai lm ny nhiu khi biu hin ch, i tng tranh lun khng c chnh xc ho v mi ngi ra sc chng minh iu ca mnh. V th m cc cuc tranh lun thnh v b. Mt li gn ging li trn l chng minh qu t, tc l thu hp lun cn chng minh. V d, chng minh vic cc nc ang pht trin cng c v c bn tim lc kinh t ca mnh, th cha nu mi ch ra GDP ca h tng trng vi nhp cao hn rt nhiu so vi cc nc pht trin. Khi nhng ch s nh tnh hiu qu ca nn kinh t quc dn, nng sut lao ng, hao ph nng lng v nguyn liu cho mt n v sn phm v. v. khng c ch tho ng. Nu nh nh tro lun i qu xa n mt lnh vc hon ton khc, th l li chuyn loi. V d, cc chng minh t lnh vc lut hc b chuyn sang lnh vc o c v thay v chng minh tnh bt hp php ca hnh vi, th bng nhin ngi ta li lun chng cho tnh phi o c ca n.

175

4.2. Cc li lun c. Mt trong nhng li y l sai lm c bn gn lin vi vic vi phm quy tc chn thc ca lun c, coi lun c gi di l chn thc. Trong khi th khng th rt ra kt lun chn thc t lun c gi di. Mt li khc c cng nguyn nhn l li chy trc lun c. N cng b mc phi khi quy tc tnh chn thc ca lun c b vi phm. Li ny c nhn din nh sau: s dng lun im m tnh chn thc ca chng cn cha c lm sng t lm lun c. Li th ba chng minh vng quanh. N l s vi phm quy tc c lp ca cc lun c. Thc cht ca n l, lun c chng minh nh lun c, ri n lt mnh lun c li c chng minh nh lun theo nguyn tc: iu ny l khng th c, v rng n l khng bao gi c th c. Cui cng cn c cc loi lun c uy tn c nhn, s ng, sc mnh, trong cc li y u c s vi phm quy tc cn v ca lun c. V d, khng t khi thay v bc b lun no th li i vin dn phm cht c nhn ca ngi a ra lun y. Hay khi mun thu ht s ng h ca cng chng th trong qu trnh chng minh ngi ta dng mi cch tc ng ln tnh cm ca h. Cui cng l li chng minh qu nhiu. Ai chng minh tha, ngi thc ra khng chng minh g c, y c s vi phm quy tc va ca lun c. 4.3. Cc li lun chng. C bn nht trong s chng l li khng suy ra c ngha l, khng c mi lin h lgc cn thit gia lun v lun c m vn c rt ra tnh chn thc ca lun . Cc bin th ca n l nh sau: t iu ng trong mt ngha tng i no suy ra ng trong ngha tuyt i; t ngha tp hp sang ngha khng tp hp v ngc li. Phng php tt nht trnh cc li kiu ny l nm bt tt l thuyt suy lun, lnh hi cc suy lut lgc v hon thin thi quen s dng chng trn thc t. Tm li, lgc hnh thc, thm ch di dng hin i nht ca n l lgc ton, ch quan tm n vic lun chng cho lun c khm ph ra t trc bng cch no m n khng bn tm n cc phng tin tng ng. Theo ngha ny lgc hnh thc khng th ng vai tr l lgc pht minh. Vai tr y c thc hin bi lgc bin chng, do n xem xt s nhn thc chn l, v suy ra, c s chng minh n, l qu trnh bin chng phc tp, trong th hin php bin chng ca ci

176

khch quan v ci ch quan, ca ci c th v ci tru tng, ca ci tng i v ci tuyt i v. v.. Vic t c chn l v lun chng cho n trong lgc bin chng ph thuc trc tip vo vic s dng cc phng php c th c dng thng nht vi nhau nh lgc v lch s, i t tru tng n c th... Trong qu trnh cng phi tnh n ton b bin chng ca cc mi quan h qua li gia nhn thc v thc tin x hi. Do vy, di nh sng ca lgc hc bin chng mi thnh tu ca chng minh lgc hnh thc vn bo ton c ton b hiu lc ca mnh, nhng cng bc l tnh tng i, tnh hn ch ca n. C th ni: trong mi qu trnh chng minh bin chng cho chn l th cc yu cu ca lgc hnh thc u c tc ng, nhng khng phi mi kt qu nhn c trong lnh vc bin chng u c th l gii c bng lgc hnh thc. Nhng nhn xt trn s sng r hn khi chng ta kho cu phn mc cui cng ca chng trnh lgc i cng l vn gi thuyt. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by ngun gc, nh ngha chng minh. Hy so snh cu to ca chng minh v suy lun vi nhau. 2) Phn loi chng minh. Cc cch chng minh. Hy ni v s tc ng ca cc quy lut l gch hnh thc trong php chng minh. Cho v d. 3) Trnh by cc quy tc chng minh. Cc quy lut l gch hnh thc c bn biu hin s tc ng ca chng qua cc quy tc ny nh th no? Cc li thng mc phi trong chng minh. Cho v d. 4) Hy chng minh cc quy tc ring ca cc loi hnh c bn ca tam on lun.

177

Bi 6 Gi thuyt Vn ny c xt trong s lin h vi vn pht trin ca tri thc khoa hc. Cch tip cn nh vy phn nhiu vt qua khun kh ca lgc hc hnh thc. Vic xy dng v pht trin cc gi thuyt khoa hc nm ngoi tm ca t duy hnh thc, l lnh vc ca t duy bin chng. Lgc hnh thc nu c th th ch gp mt phn vo vic xc nhn hoc ph nhn mt gi thuyt c xy dng. Trong trng hp ny gi thuyt i vi lgc hnh thc c t cch mt lun v do vy vic chng minh hay bc b gi thuyt c tin hnh hon ton theo cc cch xt i vi lun phn trn. 1. Tin hnh thnh gi thuyt Lch s khoa hc chng t, mi l thuyt u mang tnh cht hn ch. Sm hay mun cng n thi im n bc vo xung t vi cc d kin thc t mi bc l hay mi c pht hin, n khng cn c th thc hin cc chc nng nhn thc lun (gii thch) i vi cc d kin y na. V d kinh in li vn l c hc Niutn v ng thi ca cc khch th vi m mi c khm ph vo giai on cui th k XIX - u th k XX. Vn c t ra nh sau: nu d kin c ghi nhn tng thch vi l thuyt, cn l thuyt li l s khi qut ca n, th ti sao li c th c mu thun gia chng. C th tm cu tr li theo cc cch sau. Cc kh nng ca l thuyt khng phi l hn hp n mc , nh nh phng php lun khoa hc ni ting I. Lakats ni, tr thnh nh t ca cc khi nim. L thuyt ang pht trin lun l h thng m, c ng lc v ngun ni lc m rng cc ranh gii ca mnh, li cun vo vng nh hng ca mnh nhng vt th l. Tnh a dng ca ngn ng l thuyt cho php nh nghin cu cun ht thm nhng d liu mi, m tm thi cha khun vo c nhng quan nim l thuyt ang c. Khi mt l thuyt khng cn thc hin c cc chc nng nhn thc lun ca mnh i vi nhng d kin mi na, s b nghi ng v tnh ng n tuyt i v

178

ph bin ca n, nhng khng phi l b nghi ng v s v dng hon ton hay sai lm tuyt i ca n. Nhng ranh gii pht trin v ng dng ca n c xc lp, m ch c trong n vn cn m ng c hiu qu cc chc nng nhn thc lun. V d, hnh hc clit khng mt i gi tr ca mnh i vi khng gian ba chiu, mc d khm ph ra nhng hnh hc phi clit, m hnh hc clt ch l trng hp ring ca chng. Trong th gii cc vt th v m th c hc Niutn c k vn phc v tt cho loi ngi. Vn khng c mt hc thuyt kinh t no c th m t k nguyn ch ngha t bn hoang s chnh xc hn hay ch t l c bng nh hc thuyt ca C. Mc, mc d ngy nay c khng t cc l thuyt kinh t hin i hn. L thuyt kiu y khc bit vi nhng l thuyt khc bi tnh nh hnh xong xui ca n, v s pht trin tip theo ca n ch i theo chiu rng, nh vic xem xt nhng khch th bit v nguyn tc, ng dng hay tng t v phm cht vi i tng ca n. Trong khi th nhng d kin mi li i c lun gii ring cho chng. S thiu ht mt lun thuyt tng ng c th gii thch tho ng nhng d kin mi biu th tnh trng khng hong ca khoa hc. Nhng tm ti c bt u thot khi tnh trng y lun chng t, khoa hc li bc vo thi k pht trin v chiu su, c nhng hnh thc c trng cho n trc ht l nhn ra vn v nhim v. Nh vy, con ng xy dng mt l thuyt khoa hc, i ti chn l tt yu phi tri qua giai on t nhim v v nu vn . Nhim v khoa hc l vn khoa hc phi gii quyt, v phi c c trng bng s y cc phng tin cn cho s gii quyt n. Cn nu nh phng tin cho vic gii quyt vn nu ra l cha , th n ch c gi l vn khoa hc (nh vy nhim v ch c t ra khi hi cc iu kin v phng tin gii quyt n, cn nu cha th gii quyt c th iu t ra l vn khoa hc ang ng). Cng nh cu trc ca bi ton, cu trc ca nhim v v vn gm c: a/ iu cha bit (iu cn tm); b/ iu bit (iu kin v cc tin ca nhim v hay vn ). Ci cha bit gn b hu c vi ci bit. Ci bit, th nht, ch ra

179

nhng du hiu, m ci cha bit cn phi c v, do vy, mc nht nh vch ra ni dung ca ci cha bit, th hai, ghi li min ca ci cha bit lp cc i tng, m trong c ci cha bit, tc l thng bo v ngoi din ca n. Nh vy l ci cha bit nhim v hay vn khng tuyt i l ci cha bit. N thc ra l ci g , m ta i iu bit v n, v nhng tri thc y th hin l ci nh hng v phng tin cho s tm ti tip theo. Cc mu thun gia l thuyt v cc d kin l ng lc chnh lm xut hin trong khoa hc nhng vn v nhim v. Chnh ngha ny m trit gia Popper cho rng, mt l thuyt ch c xem l khoa hc khi cha ng nhng yu t t ph nh nhm to iu kin cho l thuyt mi ra i. S hin hu ca mu thun y c th xc nh nh trng thi tin vn ca cc tri thc khoa hc. u tin l vn , cn sau l nhim v ch ny sinh khi xut hin nhu cu loi tr mu thun. Sau khi vn khoa hc hoc nhim v gii quyt vn y c t ra th cng cuc tm kim li gii cho n cng bt u. Ti giai on pht trin ny ca tri thc khoa hc th v tr trung tm thuc v gi thuyt. 2. Bn cht v c im ca gi thuyt Gi thuyt l s gii quyt gi nh mt vn no . C cu tr li chn thc hin nhin c, ln cu tr li hin nhin gi di u khng th l gi thuyt. Gi tr lgc ca n nm u khong gia chn thc v gi di v c th tnh c nh cc nh lut l thuyt xc sut. Do vy m gi thuyt lun c cu trc di dng mt, hay mt phc hp cc phn on kh nng dng: S c th l P. Tuy nhin, vn m gi thuyt khoa hc cp n phi lin quan n bn cht, nguyn nhn hay nhng mi lin h mang tnh quy lut ca mt hin tng no m khoa hc y quan tm khm ph. Nh vy, gi thuyt l mt loi hnh tri thc. Gi thuyt c mt s c im c bn sau: 2.1. Gi thuyt cng l mt hnh thc ca t duy hot ng c mc ch, n xut hin do nhu cu nhn thc, nh gi, nhn nh, lun gii v cc s kin thc tin. Hot ng ca con ngi l c mc ch. Trong cuc sng cng nh trong nghin cu khoa hc con ngi lun phi i mt vi s chn la, m la chn

180

c ng v a ra quyt nh hp thi th phi nhn thc chnh xc bn cht hin thc. Song kh nng con ngi thi im v khng gian xc nh khng phi l v bin cho nn khng th nhn thc c ngay mt lc tt c chn l khch quan. Chnh v vy nhm gip cho vic la chn da trn nhng tri thc c, nhng tri thc nhn c do quan st, lm th nghim v i tng, t duy a ra d bo gii thch v nguyn nhn, bn cht, quy lut vn ng v pht trin ca n nhm nh hng hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi. 2.2. Mi gi thuyt u c xy dng trn c s lin kt nhng ci bit vi nhng ci cha bit. Gi thuyt ng vai tr quan trng trong vic xy dng cc l thuyt khoa hc. Gi thuyt l gi nh c cn c, khng mu thun vi nhng d kin c xc lp mt cch khoa hc v cc nguyn nhn gy ra mt s s kin, hin tng xc nh, v cc hnh thc lin h gia cc hin tng. Gi thuyt l hnh thc chuyn tip t cha bit n tri thc, t nhn thc cc s kin n nhn thc cc mi lin h, cc tnh quy lut tt yu, n vic hnh thnh l thuyt khoa hc, bc chuyn tip t mt l thuyt biu hin mt trnh tri thc xc nh ca con ngi mt lnh vc tng ng no sang l thuyt khc vi trnh tri thc cao hn. 2.3. Trong khoa hc cng hay c nhng gi nh, m cha th c lun chng hp l trnh pht trin hin thi ca khoa hc v thc tin x hi, v v th chng th hin ra di dng phng on. V ch sau , theo tch lu ti liu thc nghim v l lun tng ng, chng mi dn c chuyn thnh cc gi thuyt c lun chng khoa hc, v sau thnh cc l thuyt khoa hc, nu nh tnh chn thc ca chng c c s chng minh l thuyt v thc tin ton din. V d in hnh ca phng on thin ti l gi nh ca cc nh t tng Hy lp c i v cu to nguyn t ca vt cht. iu kin chnh m gi thuyt khoa hc cn phi tho mn l tnh c cn c ca n. Gi thuyt cn phi c tnh cht y khng phi ci ngha ca tnh chng minh c ca n. V rng, gi thuyt c chng minh - l mt phn ng tin cy ca l thuyt no . 3. Phn loi gi thuyt 3.1. Cn c vo i tng nghin cu gi thuyt c chia thnh:

181

- Gi thuyt chung l gi thuyt v mt lp s vt, hin tng c ly trong ton b tnh chnh th vn ton ca n. Trn c s cc d kin khoa hc ngi ta a ra nhng phn on v nguyn nhn hay quy lut vn ng, pht trin ca c lp s vt, hin tng . Gi thuyt chung thng c a ra nhm gii thch cc hin tng mang tnh ph qut trong mt phm vi thi gian, khng gian rng ln. V d: gi thuyt v n ln v s hnh thnh v tr, gi thuyt v cc nn vn minh ngoi tri t, d bo ca C. Mc v mt khoa hc thng nht trong tng lai, l nhng gi thuyt chung. - Gi thuyt ring l nhng gi thuyt v ngun gc, nguyn nhn, quy lut ca mt b phn hay mt i tng ring r, mt mt, mt kha cnh ring no ca i tng. Gi thuyt ring thng gn vi cc s vt, hin tng c th mang tnh c bit. V d, kin ca C. Mc v Ph. nghen v phng thc sn xut chu v con ng i ln ch ngha x hi ca cc nc lc hu, km pht trin. Tuy nhin, cng nh mi s phn chia, vic phn chia gi thuyt nu trn ch l tng i. Trong mt gii hn nht nh ca nhn thc v thc tin, mt gi thuyt c coi l chung, nhng trong phm vi cc quan h khc n li c coi l ngc li. 3.2. Da vo mc tiu nhn thc gi thuyt c chia thnh: - Gi thuyt hon chnh l gi nh ton b cui cng ch m mi n lc nhn thc ca con ngi v bn cht, quy lut ca i tng phi hng ti lun chng hoc bc b. Cc v d va nu trn u l nhng v d v gi thuyt loi ny. - Gi thuyt trung gian l nhng gi nh b tr thng c nu ra giai on u ca qu trnh a ra gi thuyt, chng mang tnh tm thi, mi mt trong chng gp phn lm r mt mt, mt kha cnh no ca i tng m gi thuyt ton b hng vo lun gii. Vic lun chng ln lt cho tng gi thuyt trung gian l cc bc tin dn n lun chng cho gi thuyt ton b. Mi gi thuyt trung gian xc thc l gp thm phn xc thc cho gi thuyt ton b. 4. Xy dng gi thuyt

182

Xt trong ton b qu trnh xy dng mt l thuyt khoa hc no , th gi thuyt khng l khi u ca qu trnh hnh thnh l thuyt. Trc khi nh hnh mt gi nh no c cn c khoa hc, th trc phi c tch lu s b nhng d liu thc nghim v l lun cn thit cho iu . V rng, khng phi mi gi nh tu no u c th l gi thuyt, thc ra ch c gi nh, m, th nht, ho hp c vi nhng lun im c xc lp mt cch khoa hc trong lnh vc tri thc tng ng, v, th hai, xc sut chn thc ca lun im y tng i ln. Trc khi pht biu c iu g v bn cht cc hin tng, v tnh cht cc mi lin h v cc tnh quy lut ca chng, cn phi nghin cu chng mt cch cn trng, nhn din c cc nt c trng ca chng, nghin cu cc hon cnh ny sinh ra chng, mi lin h vi cc hin tng khc v. v.. Ch c sau khi nghin cu k lng cc hin tng y nh khoa hc mi c th t ra gi nh t nhiu c lun chng, ri trn c s mi xy dng gi thuyt. Nh vy vic xy dng gi thuyt bt k s phi tri qua hai giai on: - Giai on phn tch: bt u t s quan st, so snh, i chiu cc d kin ring l, mi quan h gia chng nhm tm ra s a dng cc c tnh c bit ca chng. - Giai on tng hp: l qu trnh tp hp mt cch lgc nhng s kin, nhng tri thc thu nhn c qu trnh trc vo mt h thng xc nh v theo mt nh trc ca nh nghin cu. Thc cht ca giai on ny l kt thc vic xy dng gi thuyt v nguyn nhn, bn cht, quy lut ca cc s kin c pht hin giai on phn tch. Tuy nhin, phn tch v tng hp khng hon ton tch ri nhau m song hnh, b sung, h tr cho nhau. Khng th ni, u tin t duy hon thnh phn tch ri mi chuyn sang tng hp. 5. Kim tra gi thuyt Mi gi thuyt u c xu hng chuyn thnh tri thc xc thc. S chuyn bin y lun ng hnh vi s tip tc lun chng cho gi thuyt. S lun chng ny t khi vn c nu thnh gi thuyt din ra khng cn b hp trong khun kh ca vn , m vt mnh sang pha so snh, i chiu vi cc d liu bn ngoi

183

c lin quan n n. Giai on lun chng mi ny c gi l kim tra gi thuyt. Kim tra l th php phc tp v c cc cch thc khc nhau, u tin c thc hin bng lp lun lgc chng minh, bc b, chng thc, bi bc. Nh nghin cu so snh h qu tt suy lgc t gi thuyt vi cc s kin xy ra trong thc t. Kt qu so snh nm mt trong hai kh nng: - Th nht: h qu thu c t gi thuyt bng suy lun lgc khng ph hp vi thc t. Khi phi chnh xc ho li gi thuyt, hoc loi b n xy dng gi thuyt khc. Cc nh khoa hc thng rt hay phi chi b khng thng tic nhiu gi thuyt. S phn nh th c gi thuyt ca Niutn v vn tc lan truyn nh sng trong thy tinh, nc v. v. l cao hn so vi vn tc ca n trong khng kh, hay gi thuyt v ng c vnh cu sau khi khoa hc khm ph ra cc nh lut bo ton. - Th hai: h qu thu c t gi thuyt ph hp vi s kin thc t, nhng ngay c trong trng hp c s tng thch nh vy vi mt s cc d kin, th iu hon ton cha phi l, gi thuyt c chp nhn ngay lp tc v v iu kin. Bi v vi cch nh trn nh nghin cu thc ra mi ch lm ci vic khng nh h qu mong khng nh tin (gi thuyt), c ngha l mi chng thc gi thuyt, ch cha phi l chng minh. Nhng d kin y mi lm cho gi thuyt tr ln ng tin hn, v l c s xy dng gi thuyt trung gian mi. Mun khng nh hon ton tnh chn thc ca gi thuyt th phi chng minh. C hai phng php c bn khng nh hay ph nh tnh chn thc ca mt gi thuyt. i vi nhiu gi thuyt khoa hc quan trng th y cng l hai bc kt hp vi nhau to ra s ra i ca l thuyt mi. Nu ch dng mt trong hai phng php th nhiu khi l cha , cha hon ton chc chn. - Phng php lgc: ni theo ngn ng ca chng minh, gi thuyt l mt bin th ca lun , l phn on cn cha bit l chn thc hay gi di, l gi nh mang tnh xc xut v do tr thnh i tng ca chng minh. Do vy phng php ny vic chng minh hay bc b gi thuyt hon ton phi tun theo cc cch thc v quy tc chng minh nu trn.

184

- Phng php kim tra thc t: sau khi (hoc song song vi) lp lun lgc chng minh hoc bc b gi thuyt, ngi ta tin hnh tm trn thc t nhng chng c khng nh hay ph nh gi thuyt. Trong nhiu lnh vc khoa hc, thc tin khng th a ra nhng chng c trc tip nh vy, th cc nh nghin cu phi lm th nghim m phng thc tin, to ra nhng chng c cn tm. Trong s chng th cc th nghim kim tra ng vai tr to ln trong vic la chn mt trong cc gi thuyt loi tr nhau l chn thc. Nhng th nghim ny c tin hnh khi t nhng gi thuyt y suy ra nhng h qu mu thun nhau. S chng minh cho nhng h qu ca mt gi thuyt l s bc b cc h qu ca gi thuyt khc. V iu cng c ngha l c gi thuyt, m t suy ra nhng h qu nh vy, cng s b coi l gi di. Cn gi thuyt, m l gii php ngc ca gi thuyt kia, mc d cng cn cha c tha nhn l chn l, nhng cng c c xc sut ng nhiu hn. Di dng s khai gi thuyt c th cn xa tnh xc thc, nhng theo pht trin tip theo ca n trong tin trnh nghin cu khoa hc c bn n s cng ngy cng tin n gn chn l, ri cui cng c lun chng y th bin thnh l thuyt. Cn nu gi nh gi thuyt dng nguyn thu li khng c cha trong mnh mt s tri thc khch quan, m ch l s ghi nhn tu tin, th chc n khng khi no tr thnh l thuyt khoa hc c. Lch s pht trin khoa hc chng t mt iu l, mi l thuyt khoa hc xc thc ln ln t gi thuyt khng him khi bng con ng chuyn tip t mt gi thuyt t xc thc hn sang gi thuyt khc nhiu xc thc hn. iu hon ton tng thch vi lgc hin thc ca s pht trin tri thc khoa hc, ca bc chuyn tip trong tin trnh nghin cu khoa hc t mt chn l tng i ny sang chn l tng i khc trn con ng bt tn n chn l tuyt i, t tri thc km chnh xc sang tri thc chnh xc, y hn. Khng t khi cc gi thuyt dn dt nh khoa hc n nhng pht minh mi, bt ng, nm ngoi tm mong i. iu thng hay xy ra khi kim tra gi thuyt, khi t n dn ra tt c cc h qu c th v so snh chng vi cc s kin ca hin thc khch quan v vi cc d kin khoa hc c kim tra. Trong khi kim tra gi thuyt nh khoa hc c th pht hin ra nhng h qu c hiu lc vch ra nhng hin

185

tng mi ca th gii hin thc, nhng mi lin h v tnh quy lut mi, trc y cha tng bit. V d in hnh ca trng hp ny l vic khm ph ra cc tia v tr. Nh bit, cc tia v tr c khm ph trong qu trnh kim tra tnh chn thc ca gi thuyt khng kh cng dn in v n b in ho bi bc x ca cc cht phng x. Khi ngi ta bt u kim tra tnh chn thc ca gi thuyt y bng cch xc nh mc in ho ca khng kh cc cao khc nhau, th ho ra l, cao ln th khng kh b in ho cng nhiu hn mt cch ng k, so vi b mt tri t. iu chng t l, khng kh b in ho khng ch do tc ng ca cc cht phng x t tri t, m cn do tc ng no khc na. Sau cc nh khoa hc li a ra gi thuyt khc na v chuyn khng kh b in ho bi cc tia v tr xuyn qua kh quyn, v gi thuyt ny c xc nhn. Tt c nhng iu va trnh by chng t, gi thuyt vi t cch l th thut nghin cu khoa hc c bit chim v tr quan trng nhn thc cc hin tng khch quan, ni ring, trong vic hnh thnh cc l thuyt khoa hc. Cc gi thuyt l con ng duy nht m cc v nhn i trn pht minh ra nhng chn l quan trng nht. T , qua bi ny chng ta thy r hn mt trong cc chc nng ca chng minh l phng tin cn thit cho vic vch tho v pht trin gi thuyt thnh l thuyt. Gi thuyt mcrit v cu trc nguyn t ca vt cht sau ny tr thnh mt l thuyt c s ca vt l hc. Gi thuyt ca Kant v ngun gc h mt tri t nhng m tinh vn ln khi u ng vai tr quan trng trong vic hnh thnh ci nhn bin chng v thin nhin; cc gi thuyt khc nhau v ngun gc s sng trn tri t (s sng t sinh ra trong ni b tri t; s sng c a n t cc vt th v tr khc) v s cn thu ht tr lc cc nh khoa hc quan tm gii p. Tm li, gi thuyt l xng sng cho mi s tn ti v pht trin ca khoa hc. Khng c khoa hc no li khng nu gi thuyt. Con ng i ln ca khoa hc lun lun l s khng nh v ph nh nhng gi thuyt. Cng c th ci hm ny c coi l chn l th ngy mai b ph nh bi mt gi thuyt khc. Theo dng chy ca lch s, tri thc con ngi l khng c gii hn v m rng khng ngng,

186

nhng mi gi thuyt phi c im n v im xut pht t hin thc. l chn l khng th thay i .

Chnh sa gi thuyt Mong i Bt ng

Kim tra thc tin

L thuyt khoa hc

Chng minh hoc bc b bng l gch

Xy dng gi

Phn tch, tng hp, x l Thng tin

Pht hin hin tng

Hot ng thc tin

187

Cu hi tho lun v n tp 1) Th no l gi thuyt khoa hc. Nu bn cht v c im ca n. Trnh by v cc bc xy dng gi thuyt. 2) C th phn loi gi thuyt nh th no? Th no l kim tra gi thuyt? C nhng phng php c bn no thc hin vic ?

188

Danh mc ti liu tham kho - Bi Thanh Qut: Lgc hc hnh thc, H., 1998 - Nguyn Thu Vn, Nguyn Anh Tun: Lgc hc i cng, H., 2003 - Vng Tt t: Lgc hc i cng, Nxb. HQG H Ni, 2000. - Nguyn Anh Tun, T Duy Hp: Lgc hc hnh thc, Nxb. ng Nai, 2001

189

You might also like