CoSoToanHoc NGDinh

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
®¹i häc huÕ

tr−êng ®¹i häc khoa häc
nguyÔn gia ®Þnh
gi¸o tr×nh
C¥ Së TO¸N HäC
{a,b,c}
{a,b} {a,c} {b,c}
{a} {b} {c}
huÕ − 2005
. - À̂U
LÒ I NÓI D
Nhũ.ng ngu.ò.i mó.i bă´t d̄â

` u nghiên cú.u toán ho.c thu.ò.ng ca’m thâý khó xây
du..ng thói quen phát biê’u mô.t cách chă.t chẽ nhũ.ng ý kiêń muôń trı̀nh bày, khó
ho.c tâ.p các phu.o.ng pháp lâ.p luâ.n d̄úng d̄ăń và khó nă´m d̄u.o..c các khái niê.m co.
ba’n cu’a toán ho.c. Nhũ.ng khó khăn này du.ò.ng nhu. bă´t nguô ` n tù. chô˜: mô.t là
không d̄u.o..c luyê.n tâ.p vê
` lôgic toán, mô.t chu’ d̄ê ` nghiên cú.u cách lâ.p luâ.n suy
diêñ áp du.ng vào viê.c chú.ng minh các d̄i.nh lý toán ho.c; hai là do thiêú các khái
niê.m co. ba’n và các phu.o.ng pháp dùng trong lý thuyê´t tâ.p ho..p mà ngày nay
thu.ò.ng d̄u.o..c áp du.ng trong mo.i ngành toán ho.c và dùng làm co. so’. d̄ê’ khai phá
và gia’i thı́ch các khái niê.m co. ba’n cu’a toán ho.c (nhu. ánh xa., quan hê., ...); ba
là do không nă´m d̄u.o..c nhũ.ng khái niê.m co. ba’n cu’a d̄a.i sô´ trù.u tu.o..ng, mô.t chu’
` d̄ang phát triê’n ma.nh mẽ và có a’nh hu.o’.ng d̄êń mo.i ngành toán ho.c khác, cu.
d̄ê
thê’ qua các câú trúc d̄a.i sô´ cu’a các tâ.p ho..p sô´ quen thuô.c (nhu. tâ.p các sô´ tu..
nhiên, tâ.p các sô´ nguyên, tâ.p các sô´ hũ.u tı’, tâ.p các sô´ thu..c và tâ.p các sô´ phú.c).
- u.o..c su.. d̄ô.ng viên ma.nh mẽ cu’a các d̄ô

D ` ng nghiê.p trong các Khoa Toán-
Co -Tin ho.c, Công nghê. Thông tin và Vâ.t lý (Tru.ò.ng D
. - a.i ho.c Khoa ho.c-D - a.i ho.c
Huê´), các Khoa Toán và Tin ho.c (Tru.ò.ng D - a.i ho.c Su. pha.m-D - a.i ho.c Huê´) và
d̄ă.c biê.t do nhu câ ` u ho.c tâ.p cu’a các sinh viên trong D - a.i ho.c Huê´ o’. các Khoa
nói trên, chúng tôi ma.nh da.n viê´t giáo trı̀nh Co. so’. Toán ho.c, trong khi trên thi.
tru.ò.ng sách có khá nhiê ` u tài liê.u liên quan d̄êń ho.c phâ` n này (nhu.ng d̄u.o..c trı̀nh
bày ta’n ma.n và rò.i ra.c). D ` u mà chúng tôi mong muôń là các kiêń thú.c cu’a
- iê
ho.c phâ ` n này pha’i d̄u.o..c d̄u.a vào d̄â ` y d̄u’, cô d̄o.ng, chı́nh xác, câ.p nhâ.t và bám
sát theo yêu câ ` u d̄ào ta.o sinh viên các ngành Toán, Vâ.t lý, Công nghê. Thông tin
và mô.t sô´ ngành kỹ thuâ.t khác cu’a các tru.ò.ng d̄a.i ho.c và cao d̄ă’ng. Vó.i su.. nô’
lu..c hê´t mı̀nh cu’a ba’n thân, chúng tôi thiê´t nghı̃ d̄ây còn là tài liê.u tham kha’o
tô´t cho các giáo viên gia’ng da.y ho.c phâ ` n Nhâ.p môn D - a.i sô´ hay Co. so’. Toán ho.c
Nô.i dung cu’a tài liê.u này d̄u.o..c bô´ trı́ trong 6 chu.o.ng. Trong các phâ ` n cu’a
. .
mô˜i chu o ng có nhiê ` u thı́ du. cu. thê’ minh hoa. cho nhũ ng khái niê.m cũng nhu.
.
nhũ.ng kê´t qua’ cu’a chúng. Cuôí cu’a mô˜i chu.o.ng là nhũ.ng bài tâ.p d̄u.o..c cho.n lo.c
tù. dê˜ d̄êń khó bám theo nô.i dung cu’a chu.o.ng d̄ó và liê ` n sau d̄ó là các lò.i gia’i
cu’a chúng. D - ó là các chu.o.ng vê
` Lôgic toán và tâ.p ho..p, Ánh xa., Quan hê., Sô´ tu..
nhiên và sô´ nguyên, Sô´ hũ.u tı’, sô´ thu..c và sô´ phú.c, D
- a thú.c.
Chúng tôi xin chân thành cám o.n các d̄ô ` ng nghiê.p d̄ã d̄ô.ng viên và góp ý
cho công viê.c viê´t giáo trı̀nh Co. so’. Toán ho.c này và lò.i cám o.n d̄ă.c biê.t xin
dành cho Khoa Toán-Co.-Tin ho.c (Tru.ò.ng D - a.i ho.c Khoa ho.c-D ` su..
- a.i ho.c Huê´) vê
giúp d̄õ. quý báu và ta.o d̄iê
` u kiê.n thuâ.n lo..i cho viê.c xuâ´t ba’n giáo trı̀nh này.
Typeset by AMS-TEX
Tác gia’ mong nhâ.n d̄u.o..c su.. chı’ giáo cu’a các d̄ô
` ng nghiê.p và d̄ô.c gia’ vê
`
.
nhũ ng thiêú sót khó tránh kho’i cu’a cuôń sách.
Cô´ D ´t Dâu Trong D

- ô Huê´, Â - ông (2005)
. .
Nguyê ñ Gia D - i.nh
2
. .
CHU O NG I:
.
LÔGIC TOÁN VÀ TÂ.P HO. P
1.1. LÔGIC TOÁN.
1.1.1. Mê.nh d̄ê ` và các phép toán lôgic:
1.1.1.1. Mê.nh d̄ê ` : Mê.nh d̄ê ` u d̄úng hoă.c sai, chú.
` là mô.t câu pha’n ánh mô.t d̄iê
không pha’i vù.a d̄úng vù.a sai.
Thı́ du.:
1) Sô´ 35 chia hê´t cho 5: mê.nh d̄ê ` d̄úng.
.
2) Mă.t trò i quay quanh trái d̄â´t: mê.nh d̄ê ` sai.
3) Tam giác ABC có 3 góc vuông: mê.nh d̄ê ` sai.
4) 2 < 5: mê.nh d̄ê ` d̄úng.
Các câu ho’i, câu ca’m thán, câu mê.nh lê.nh, ... và nói chung các câu không
nhă ` m pha’n ánh tı́nh d̄úng sai cu’a thu..c tê´ khách quan d̄ê ` u không d̄u.o..c coi là
mê.nh d̄ê `.
Trong lôgic mê.nh d̄ê ` , ta không quan tâm d̄êń câú trúc ngũ. pháp cũng nhu.
ý nghı̃a nô.i dung cu’a mê.nh d̄ê ` mà chı’ quan tâm d̄êń tı́nh d̄úng sai cu’a mô˜i mê.nh
`.
d̄ê
` chu.a xác d̄i.nh, ta dùng các chũ. cái: p, q, r, ... và go.i
- ê’ chı’ các mê.nh d̄ê
D
chúng là các biêń mê.nh d̄ê ` . Ta quy u.ó.c viê´t p = 1 khi p là mê.nh d̄ê ` d̄úng và
p = 0 khi p là mê.nh d̄ê ` sai. Các giá tri. 0 và 1 go.i là các giá tri. chân lý cu’a các
mê.nh d̄ê `.
George Boole d̄ã nghiên cú.u phu.o.ng pháp ta.o ra các mê.nh d̄ê ` mó.i bă` ng
cách tô’ ho..p tù. mô.t hoă.c nhiê ` mó.i d̄u.o..c go.i là
` d̄ã có. Các mê.nh d̄ê
` u mê.nh d̄ê
các mê.nh d̄ê ` phú.c ho..p, chúng d̄u.o..c ta.o ra tù. các mê.nh d̄ê` hiê.n có bă` ng cách
dùng các phép toán lôgic.
1.1.1.2. Phép phu’ d̄i.nh: Phu’ d̄i.nh cu’a mê.nh d̄ê ` p , ký hiê.u là p, d̄o.c là “không
` sai khi p d̄úng và d̄úng khi p sai.
p”, là mê.nh d̄ê
Phép phu’ d̄i.nh trong lôgic mê.nh d̄ê ` phù ho..p vó.i phép phu’ d̄i.nh trong ngôn
ngũ. thông thu.ò.ng, nghı̃a là phù ho..p vó.i ý nghı̃a cu’a tù. “không” (“không pha’i”).
Thı́ du.: 1) p: “9 là mô.t sô´ le’” (D- ), p: “9 không là mô.t sô´ le’” (S).
2) p: “vó.i mo.i sô´ thu..c x, y, (x + y)2 < 0” (S), p: “tô ` n ta.i sô´ thu..c
x, y, (x + y)2 ≥ 0” (D - ).
1.1.1.3. Phép hô.i: Hô.i cu’a hai mê.nh d̄ê ` p, q, ký hiê.u là p ∧ q, d̄o.c là “p và q”,
` d̄úng khi ca’ p lâñ q cùng d̄úng và sai trong các tru.ò.ng ho..p còn
là mô.t mê.nh d̄ê
la.i.
Phép hô.i phù ho..p vó.i ý nghı̃a cu’a liên tù. “và” cu’a ngôn ngũ. thông thu.ò.ng.
Thı́ du.: 1) p: “2 là sô´ nguyên tô´” (D - ) và q: “2 là sô´ chãn” (D- ) thı̀ p ∧ q: “2 là
sô´ nguyên tô´ và là chăñ” (D
- ).
3
` “Sô´ π ló.n 3 và là mô.t sô´ hũ.u tı’” (S) là hô.i cu’a hai mê.nh d̄ê
2) Mê.nh d̄ê `
. . .
- ) và “Sô´ π là mô.t sô´ hũ u tı’” (S).
“Sô´ π ló n ho n 3” (D
1.1.1.4. Phép tuyê’n: Tuyê’n cu’a hai mê.nh d̄ê ` p, q, ký hiê.u p ∨ q, d̄o.c là “p
hoă.c q”, là mô.t mê.nh d̄ê ˜
` sai khi ca’ p lâ n q d̄ê` u sai và d̄úng trong mo.i tru.ò.ng
ho..p còn la.i.
Phép tuyê’n ú.ng vó.i liên tù. “hoă.c” trong ngôn ngũ. thông thu.ò.ng theo nghı̃a
không loa.i trù., có nghı̃a là mê.nh d̄ê ` “p hoă.c q” d̄úng khi và chı’ khi ı́t nhâ´t mô.t
trong hai mê.nh d̄ê ` p và q d̄úng.
Thı́ du.: 1) p: “3 nho’ ho.n 5” (D - ) và q: “3 bă` ng 5” (S) thı̀ p ∨ q: “3 nho’ ho.n
hoă.c bă` ng 5” (D - ).
2) p: “Paris là thu’ d̄ô nu.ó.c Anh” (S) và q: “6 ló.n ho.n 8” (S) thı̀ p ∨ q:
“Paris là thu’ d̄ô nu.ó.c Anh hoă.c 6 ló.n ho.n 8” (S).
1.1.1.5. Phép tuyê’n loa.i: Tuyê’n loa.i cu’a hai mê.nh d̄ê ` p, q, ký hiê.u p ⊕ q, d̄o.c
. `
là “p hoă.c q (nhu ng không ca hai)”, là mô.t mê.nh d̄ê d̄úng khi chı’ có mô.t trong
’
hai mê.nh d̄ê` p và q là d̄úng và sai trong mo.i tru.ò.ng ho..p còn la.i.
Phép tuyê’n loa.i ú.ng vó.i liên tù. “hoă.c” trong ngôn ngũ. thông thu.ò.ng theo
nghı̃a loa.i trù.√. √
Thı́ du . : p: “ 2 là mô
. t ´ hũ.u tı’” (S) và q: “ 2 là mô.t sô´ vô tı’” (D
sô - ) thı̀ p ⊕ q:
√ . - ).
“ 2 là mô.t sô´ hũ u tı’ hoă.c là mô.t sô´ vô tı’” (D
1.1.1.6. Phép kéo theo: Mê.nh d̄ê ` kéo theo p ⇒ q, d̄o.c là “p kéo theo q” hay
”nêú p thı̀ q”, là mô.t mê.nh d̄ê ` sai khi p d̄úng và q sai và d̄úng trong các tru.ò.ng
ho..p còn la.i.
Trong phép kéo theo nói trên, p d̄u.o..c go.i là gia’ thiê´t, còn q d̄u.o..c go.i là kê´t
luâ.n.
Vı̀ phép kéo theo xuâ´t hiê.n o’. nhiê ` u no.i trong các suy luâ.n toán ho.c, nên có
nhiê . . . ` p ⇒ q. Du.ó.i d̄ây là mô.t sô´ thı́
` u thuâ.t ngũ d̄u o. c dùng d̄ê’ diêñ d̄a.t mê.nh d̄ê
du. thu.ò.ng gă.p nhâ´t.
– “Nêú p thı̀ q”,
– “p kéo theo q”,
– “Tù. p suy ra q”,
` u kiê.n d̄u’ d̄ê’ có q”,
– “p là d̄iê
` n d̄ê’ có p”.
` u kiê.n câ
– “q là d̄iê
Thı́ du.: 1) “Nêú hôm nay trò.i năńg, chúng tôi sẽ d̄i ra bãi biê’n” là mô.t mê.nh
` kéo theo và d̄u.o..c xem là d̄úng trù. phi hôm nay trò.i thu..c su.. năńg, nhu.ng
d̄ê
chúng tôi không d̄i ra bãi biê’n.
2) “Nêú hôm nay là thú. hai thı̀ 3 + 5 = 7” là mô.t mê.nh d̄ê ` kéo theo và là
. .
d̄úng vó i mo.i ngày trù thú hai..
Trong suy luâ.n toán ho.c, chúng ta xét các phép kéo theo thuô.c loa.i tô’ng
quát ho.n trong ngôn ngũ. thông thu.ò.ng. Khái niê.m toán ho.c vê ` phép kéo theo
. .
d̄ô.c lâ.p vó i môí quan hê. nhân - qua’ giũ a gia’ thiê´t và kê´t luâ.n.
4
Không may, câú trúc nêú - thı̀ d̄u.o..c dùng trong nhiê ` u ngôn ngũ. lâ.p trı̀nh
la.i khác vó.i câú trúc d̄u.o..c dùng trong lôgic toán. D - a sô´ các ngôn ngũ. lâ.p trı̀nh
chú.a nhũ.ng câu lê.nh nhu. nêú p thı̀ S (if p then S), trong d̄ó p là mô.t mê.nh d̄ê `
. .
còn S là mô.t d̄oa.n chu o ng trı̀nh (gô ` m mô.t hoă.c nhiê
` u lê.nh câ .
` n pha’i thu. c hiê.n).
Khi thu. c hiê.n mô.t chu o ng trı̀nh gă.p nhũ ng câú trúc nhu vâ.y, S sẽ d̄u.o..c thu..c
. . . . .
hiê.n nêú p là d̄úng, trong khi d̄ó S sẽ không d̄u.o..c thu..c hiê.n nêú p là sai.
1.1.1.7. Phép tu.o.ng d̄u.o.ng: Mê.nh d̄ê ` “p tu.o.ng d̄u.o.ng q”, ký hiê.u là p ⇔ q,
là mô.t mê.nh d̄ê` d̄úng khi p và q có cùng giá tri. chân lý và sai trong các tru.ò.ng
ho..p còn la.i.
- i.nh nghı̃a cu’a phép tu.o.ng d̄u.o.ng phù ho..p vó.i ý nghı̃a cu’a cu.m tù. “khi
D
và chı’ khi” hay “nêú và chı’ nêú” cu’a ngôn ngũ. thông thu.ò.ng. Trong toán ho.c,
mê.nh d̄ê` “p tu.o.ng d̄u.o.ng q” có thê’ diêñ d̄a.t du.ó.i da.ng: “d̄iê ` u kiê.n câ
` n và d̄u’
’
d̄ê có p là có q”.
Thı́ du.: 1) D - iê
` u kiê.n câ` n và d̄u’ d̄ê’ 4ABC cân là hai góc o’. d̄áy cu’a nó bă` ng
nhau.
2) Dâú bă` ng xa’y ra trong bâ´t d̄ă’ng thú.c Cauchy
√ a1 + a2 + · · · + an
n
a1 a2 . . . a n ≤
n
khi và chı’ khi a1 = a2 = · · · = an .
Sau d̄ây là ba’ng chân tri. cu’a các phép toán lôgic nói trên.
p q p p∧q p∨q p⊕q p⇒q p⇔q
0 0 1 0 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1 1 0
1 0 0 0 1 1 0 0
1 1 0 1 1 0 1 1
1.1.1.8. Các phép toán lôgic và các phép toán bit: Các máy tı́nh dùng
các bit d̄ê’ biê’u diêñ thông tin. Mô.t bit có hai giá tri. là 0 và 1. Ý nghı̃a cu’a tù.
này bă´t nguô ` n tù. binary digit (sô´ nhi. phân). Thuâ.t ngũ. này do nhà Thôńg kê
ho.c nô’i tiêńg John Turkey d̄u.a ra vào năm 1946. Bit cũng có thê’ d̄u.o..c dùng d̄ê’
biê’u diêñ giá tri. chân lý. Ta sẽ dùng bit 1 d̄ê’ biê’u diêñ giá tri. d̄úng và bit 0 d̄ê’
biê’u diêñ giá tri. sai.
Ta sẽ dùng các ký hiê.u NOT, AND, OR, XOR thay cho các phép toán
−, ∧, ∨, ⊕ nhu. thu.ò.ng d̄u.o..c làm trong các ngôn ngũ. lâ.p trı̀nh khác nhau.
Thông tin thu.ò.ng d̄u.o..c biê’u diêñ bă` ng cách dùng các xâu bit, d̄ó là dãy
các sô´ 0 và 1. Khi d̄ã làm nhu. thê´, các phép toán trên các xâu bit cũng có thê’
d̄u.o..c dùng d̄ê’ thao tác các thông tin d̄ó. Ta có thê’ mo’. rô.ng các phép toán bit
tó.i các xâu bit. Ta d̄i.nh nghı̃a các OR bit, AND bit và XOR bit d̄ôí vó.i hai xâu
5
` u dài là các xâu có các bit cu’a chúng là các OR, AND và XOR
bit có cùng chiê
cu’a các bit tu o.ng ú.ng trong hai xâu tu.o.ng ú.ng.
.
Thı́ du.:
xâu 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0
xâu 2 1 1 0 0 0 1 1 1 0 1
OR bit 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1
AND bit 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0
XOR bit 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1
1.1.2. Su.. tu.o.ng d̄u.o.ng lôgic cu’a các công thú.c:

Trong lôgic mê.nh d̄ê ` , ngu.ò.i ta d̄u.a ra khái niê.m công thú.c, tu.o.ng tu.. nhu.
khái niê.m biê’u thú.c trong toán ho.c.
1.1.2.1. D - i.nh nghı̃a:
1) Các biêń mê.nh d̄ê ` p, q, r, ... là các công thú.c,
2) Nêú P, Q là các công thú.c thı̀ P , P ∧ Q, P ∨ Q, P ⊕ Q, P ⇒ Q, P ⇔ Q là
các công thú.c,
3) Chı’ châ´p nhâ.n các công thú.c d̄u.o..c thành lâ.p bă` ng viê.c áp du.ng mô.t sô´
hũ.u ha.n các quy tăć 1)-2).
1.1.2.2. D - i.nh nghı̃a: Công thú.c A go.i là hă` ng d̄úng nêú A nhâ.n giá tri. 1 vó.i
mo.i hê. giá tri. chân lý có thê’ có cu’a các biêń mê.nh d̄ê ` có mă.t trong A.
.
Công thú c A go.i là hă ` ng sai nêú A nhâ.n giá tri. 0 vó.i mo.i hê. giá tri. chân lý
có thê’ có cu’a các biêń mê.nh d̄ê ` có mă.t trong A. Khi d̄ó ta go.i A là mô.t mâu
’
thuâ n.
Mô.t công thú.c không pha’i là hă` ng d̄úng, cũng không pha’i là mâu thuâ’n
d̄u.o..c go.i là tiê´p liên.
1.1.2.3. D - i.nh nghı̃a: Hai công thú.c A và B d̄u.o..c go.i là tu.o.ng d̄u.o.ng lôgic,
ký hiê.u A ≡ B, nêú A ⇔ B là mô.t hă ` ng d̄úng. Hê. thú.c A ≡ B còn d̄u.o..c go.i là
mô.t d̄ă’ng thú.c.
1.1.2.4. Các tu.o.ng d̄u.o.ng lôgic co. ba’n:
1) Luâ.t d̄ô` ng nhâ´t:
p ∧ 1 ≡ p, p ∨ 0 ≡ p.
2) Luâ.t nuô´t:
p ∧ 0 ≡ 0, p ∨ 1 ≡ 1.
3) Luâ.t lũy d̄ă’ng:
p ∧ p ≡ p, p ∨ p ≡ p.
6
4) Luâ.t phu’ d̄i.nh kép:
p ≡ p.
5) Luâ.t giao hoán:
p ∧ q ≡ q ∧ p, p ∨ q ≡ q ∨ p.
6) Luâ.t kê´t ho..p:
(p ∧ q) ∧ r ≡ p ∧ (q ∧ r), (p ∨ q) ∨ r ≡ p ∨ (q ∨ r).
7) Luâ.t phân phôí:
p ∧ (q ∨ r) ≡ (p ∧ q) ∨ (p ∧ r), p ∨ (q ∧ r) ≡ (p ∨ q) ∧ (p ∨ r).
8) Luâ.t De Morgan:
p ∧ q ≡ p ∨ q, p ∨ q ≡ p ∧ q.
9) Mô.t sô´ tu.o.ng d̄u.o.ng tiê.n ı́ch:

p ∧ p ≡ 0, p ∨ p ≡ 1,
p ⇔ q ≡ q ⇔ p, p ⇔ q ≡ (p ⇒ q) ∧ (q ⇒ p), p ⇔ q ≡ p ⇔ q,
(p ⇒ q) ≡ (p ∨ q),
(p ⇒ q) ≡ (q ⇒ p).
1.1.3. Suy luâ.n toán ho.c:
1.1.3.1. Suy luâ.n diê ñ di.ch: Suy luâ.n là rút ra mô.t mê.nh d̄ê ` mó.i tù. mô.t hay
nhiê` u mê.nh d̄ê ` d̄ã có.
Phân tı́ch các suy luâ.n trong chú.ng minh toán ho.c, ngu.ò.i ta thâý mô˜i chú.ng
minh bao gô ` m mô.t sô´ hũ.u ha.n bu.ó.c suy luâ.n d̄o.n gia’n. Trong mô˜i bu.ó.c suy
luâ.n d̄o.n gia’n d̄ó, ta d̄ã “ngâ ` m” vâ.n du.ng mô.t quy tăć suy luâ.n tô’ng quát d̄ê’
.
tù các mê.nh d̄ê ` d̄ã d̄u o. c thù.a nhâ.n là d̄úng (tiên d̄ê
. . ` , d̄i.nh lý, d̄i.nh nghı̃a, gia’
thiê´t) có thê’ rút ra mô.t mê.nh d̄ê . . .
` mó i. Ngu ò i ta go.i các mê.nh d̄ê ` xuâ´t phát d̄ã
. . .
d̄u o. c thù a nhâ.n là d̄úng là các tiê` n d̄ê ` mó i d̄u o. c rút ra (nhò. vâ.n
` , còn mê.nh d̄ê . . .
du.ng các quy tăć suy luâ.n tô’ng quát) go.i là hê. qua’ lôgic cu’a các tiê ` n d̄ê
` . Phép
. ˜ ´
suy luâ.n nhu thê´ go.i là suy luâ.n diê n di.ch hay go.i tă t là suy diê n. ˜
1.1.3.2. D - i.nh nghı̃a: Gia’ su’. A1 , A2 , . . . , An , B là nhũ.ng công thú.c. Nêú tâ´t
ca’ các hê. giá tri. chân lý cu’a các biêń mê.nh d̄ê ` có mă.t trong các công thú.c d̄ó
làm cho A1 , A2 , . . . , An nhâ.n giá tri. 1 cũng d̄ô ` ng thò.i làm cho B nhâ.n giá tri. 1,
tú.c là A1 ∧ A2 ∧ . . . ∧ An ⇒ B là mô.t công thú.c hă` ng d̄úng, thı̀ ta go.i B là hê.
qua’ lôgic cu’a A1 , A2 , . . . , An . Khi d̄ó ta cũng nói ră ` ng có mô.t quy tăć suy luâ.n
. ` n d̄ê
tù các tiê .
` A1 , A2 , . . . , An tó i hê. qua’ lôgic B cu’a chúng.
7
Quy tăć suy luâ.n d̄ó d̄u.o..c ký hiê.u là:
A1 , A1 , . . . , An
.
B
1.1.3.3. Mô.t sô´ quy tăć suy luâ.n thu.ò.ng dùng:

p
1) (Quy tăć cô.ng).
p∨q
p∧q
2) (Quy tăć rút go.n).
p
p, p ⇒ q
3) (Quy tăć kê´t luâ.n - Modus ponens).
q
p ⇒ q, q
4) (Quy tăć kê´t luâ.n ngu.o..c - Modus tollens).
p
p ⇒ q, q ⇒ r
5) (Quy tăć tam d̄oa.n luâ.n).
p⇒r
p ⇒ q, q ⇒ p
6) (Quy tăć d̄u.a tu.o.ng d̄u.o.ng vào).
p⇔q
p ∨ q, p
7) (Quy tăć tách tuyê’n).
q
p ⇒ r, q ⇒ r
8) (Quy tăć tách tuyê’n gia’ thiê´t).
p∨q ⇒r
p ⇒ q, p ⇒ r
9) (Quy tăć hô.i kê´t luâ.n).
p⇒q∧r
q⇒p
10) (Quy tăć pha’n d̄a’o).
p⇒q
p ⇒ q, p ⇒ q
11) (Quy tăć pha’n chú.ng).
p
Thı́ du.:
1) Cho: Nêú trò.i mu.a (p) thı̀ sân u.ó.t (q) (d̄úng)
Trò.i d̄ang mu.a (d̄úng)
Kê´t luâ.n: Sân u.ó.t (d̄úng).
2) Cho: Nêú hai góc d̄ôí d̄ı’nh (p) thı̀ bă ` ng nhau (q) (d̄úng)
b và B
A b không bă` ng nhau (d̄úng)
b và B
Kê´t luâ.n: A b không d̄ôí d̄ı’nh (d̄úng).
3) Cho: Mo.i hı̀nh vuông d̄ê ` u là hı̀nh thoi (p ⇒ q) (d̄úng)
Mo.i hı̀nh thoi có các d̄u.ò.ng chéo vuông góc (q ⇒ r) (d̄úng)
Kê´t luâ.n: Mo.i hı̀nh vuông d̄ê ` u có các d̄u.ò.ng chéo vuông góc (p ⇒ r) (d̄úng).
8
1.1.3.4. Suy luâ.n nghe có lý: Suy luâ.n nghe có lý là suy luâ.n không theo mô.t
quy tăć suy luâ.n tô’ng quát nào d̄ê’ tù. nhũ.ng tiê ` d̄ã có, rút ra d̄u.o..c mô.t kê´t
` n d̄ê
luâ.n xác d̄i.nh. Nêú các tiê ` n d̄ê ` u d̄úng thı̀ kê´t luâ.n rút ra không chăć chăń
` d̄ê
.
d̄úng, mà chı’ có tı́nh châ´t du. d̄oán, gia’ thuyê´t.
Trong toán ho.c có hai kiê’u suy luâ.n nghe có lý thu.ò.ng dùng, d̄ó là
– Phép quy na.p không hoàn toàn,
– Phép tu.o.ng tu...
Thı́ du.: 1) Tù. d̄i.nh lý trong hı̀nh ho.c phă’ng: “Hai d̄u.ò.ng thă’ng cùng vuông
góc vó.i mô.t d̄u.ò.ng thă’ng thú. ba thı̀ song song vó.i nhau”, chúng ta nêu ra mô.t
“du.. d̄oán”: “Hai mă.t phă’ng cùng vuông góc vó.i mô.t mă.t phă’ng thú. ba thı̀ song
song vó.i nhau”.
- ây là mô.t thı́ du. vê
D ` phép suy luâ.n bă` ng tu.o.ng tu...
2) Các sô´ 22 + 1, 22 + 1, 22 + 1, 22 + 1, 22 + 1 là nhũ.ng sô´ nguyên tô´.
0 1 2 3 4
Kê´t luâ.n: vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n, sô´ 22 + 1 là sô´ nguyên tô´.
n
- ây là lôí suy luâ.n quy na.p không hoàn toàn d̄ã nêu lên bo’.i Fermat (1601-
D
1665) sau khi d̄ã kiê’m nghiê.m vó.i các sô´ n = 0, 1, 2, 3, 4. Nhu.ng sau d̄ó Euler d̄ã
` ng vó.i n = 5, khă’ng d̄i.nh này không d̄úng, nghı̃a là 22 + 1 không là sô´
5
chı’ ra ră
nguyên tô´.
3) 6 = 3 + 3, 8 = 3 + 5, 10 = 5 + 5, 12 = 5 + 7, . . . . Kê´t luâ.n: mo.i sô´
nguyên du.o.ng chăñ ló.n ho.n 4 là tô’ng cu’a hai sô´ nguyên tô´.
` này mang tên là bài toán Goldbach. D
Mê.nh d̄ê - ây là mô.t trong nhiê ` u khă’ng
. . .
d̄i.nh trong toán ho.c chu a d̄u o. c chú ng minh..
4) Phu.o.ng trı̀nh x3 + y 3 = z 3 không có nghiê.m nguyên, phu.o.ng trı̀nh
x + y 4 = z 4 không có nghiê.m nguyên. Kê´t luâ.n: phu.o.ng trı̀nh xn + y n = z n
4
không có nghiê.m nguyên vó.i mo.i sô´ nguyên n > 2.

Mê.nh d̄ê` này d̄u.o..c nêu ra bo’.i Fermat năm 1637, go.i là “d̄i.nh lý cuôí cùng
cu’a Fermat”. Mãi d̄êń tháng 5 năm 1995, mê.nh d̄ê ` này mó.i d̄u.o..c hoàn toàn
chú.ng minh xong bo’.i nhà toán ho.c ngu.ò.i Anh tên là Wiles.
Toán ho.c là khoa ho.c cu’a suy luâ.n diêñ di.ch. Tâ´t ca’ các vâń d̄ê ` trong toán
. . ` ˜
ho.c chı’ d̄u o. c trı̀nh bày bă ng các suy luâ.n diê n di.ch. Tuy nhiên, trong quá trı̀nh
phát minh, sáng ta.o toán ho.c, lý luâ.n diêñ di.ch găń chă.t vó.i các suy luâ.n nghe
có lý. Ta dùng quy na.p không hoàn toàn hay tu.o.ng tu.. d̄ê’ nêu ra các gia’ thuyê´t.
Sau d̄ó mó.i chú.ng minh các gia’ thuyê´t này bă` ng diêñ di.ch.
1.1.4. Các phu.o.ng pháp chú.ng minh:
1.1.4.1. Chú.ng minh là gı̀? Trong suy luâ.n diêñ di.ch, nêú tù. các tiê ` n d̄ê
`
A1 , A2 , . . . , An , ta rút ra kê´t luâ.n B bă .
` ng cách vâ.n du.ng nhũ ng quy tăć suy
luâ.n tô’ng quát thı̀ ta nói B là kê´t luâ.n lôgic cu’a các tiê
` n d̄ê
` A1 , A2 , . . . , An và
.
suy luâ.n d̄ó là ho. p lôgic. Nêú tâ´t ca’ các tiê
` n d̄ê
` A1 , A2 , . . . , An d̄ê
` u d̄úng thı̀
´ ´ .
ta go.i kê t luâ.n lôgic B là mô.t kê t luâ.n chú ng minh và go.i suy luâ.n d̄ó là mô.t
chú.ng minh.
9
Phân tı́ch các chú.ng minh toán ho.c ta thâý mô˜i chú.ng minh gô ` m mô.t sô´
. . . . .
hũ u ha.n bu ó c, mô˜i bu ó c là mô.t suy luâ.n diêñ di.ch trong d̄ó ta vâ.n du.ng mô.t
quy tăć suy luâ.n tô’ng quát. Nhu. vâ.y, mô.t chú.ng minh toán ho.c gô ` m ba bô. phâ.n
câú thành:
1) Luâ.n d̄ê ` , tú.c là mê.nh d̄ê ` n chú.ng minh.
` câ
2) Luâ.n cú., tú.c là nhũ.ng mê.nh d̄ê ` d̄u.o..c thù.a nhâ.n (d̄i.nh nghı̃a, tiê ` n d̄ê
`,
. .
d̄i.nh lý, gia’ thiê´t) d̄u o. c lâý làm tiê ` trong mô˜i suy luâ.n.
` n d̄ê
.
3) Luâ.n chú ng, tú c là nhũ ng quy tăć suy luâ.n tô’ng quát d̄u.o..c vâ.n du.ng
. .
trong mô˜i bu.ó.c suy luâ.n cu’a chú.ng minh.
1.1.4.2. Phu.o.ng pháp chú.ng minh tru..c tiê´p: Khi ta chú.ng minh mê.nh d̄ê `
B bă ` ng cách va.ch rõ B là kê´t luâ.n lôgic cu’a nhũ ng tiê . ` n d̄ê
` d̄úng A1 , A2 , . . . , An ,
nghı̃a là B là mô.t kê´t luâ.n chú ng minh thı̀ ta nói là d̄ã chú.ng minh tru..c tiê´p
.
` B.
mê.nh d̄ê
Thı́ du.: Hãy chú.ng minh tru..c tiê´p mê.nh d̄ê ` : “Nêú n là mô.t sô´ le’ thı̀ n2 cũng
là mô.t sô´ le’”.
Gia’ su’. ră` ng gia’ thiê´t cu’a mê.nh d̄ê ` kéo theo này là d̄úng, tú.c là n là mô.t sô´
le’. Khi d̄ó n = 2k + 1, vó.i k là mô.t sô´ nguyên. Tù. d̄ó suy ra n2 = 4k 2 + 4k + 1 =
2(2k 2 + 2k) + 1. Do d̄ó n2 là mô.t sô´ le’.
1.1.4.3. Phu.o.ng pháp chú.ng minh tı̀m pha’n thı́ du.: Gia’ su’. ta câ ` n chú.ng
minh mê.nh d̄ê ` p sai. Nêú ta tı̀m d̄u.o..c mê.nh d̄ê ` q, tru.ò.ng ho..p d̄ă.c biê.t cu’a p là
sai. Khi d̄ó q d̄úng và p ⇒ q là d̄úng. Do d̄ó theo quy tăć kê´t luâ.n ngu.o..c thı̀ p
là d̄úng. Tù. d̄ó p là sai.
Thı́ du.: Cho m và n là nhũ.ng sô´ khác không bâ´t kỳ. Chú.ng minh ră ` ng n + m <
nm là không d̄úng. Chı’ câ ` n lâý n = m = 1 thı̀ 1 + 1 = 2 > 1.1.
1.1.4.4. Phu.o.ng pháp chú.ng minh pha’n d̄a’o: Gia’ su’. ta câ ` n chú.ng minh
p ⇒ q. Nêú ta chú.ng minh d̄u.o..c q ⇒ p thı̀ theo quy tăć pha’n d̄a’o, ta có p ⇒ q
d̄úng. Nhu. vâ.y, d̄ê’ chú.ng minh p ⇒ q, ta có thê’ chuyê’n sang chú.ng minh q ⇒ p
là d̄u’.
Thı́ du.: Cho a là mô.t sô´ hũ.u tı’ khác 0. Chú.ng minh ră` ng nêú b là mô.t sô´ vô
tı’ thı̀ ab cũng là mô.t sô´ vô tı’.
m
Ta viê´t a = , vó.i m, n là hai sô´ nguyên khác 0. Nêú ab là sô´ hũ.u tı’ thı̀ ta
n
k . ab k/l kn
có thê’ viê´t ab = vó i k, l là hai sô´ nguyên và l 6= 0. Khi d̄ó b = = m/n =
l a lm
và suy ra b là mô.t sô´ hũ.u tı’.
1.1.4.5. Phu.o.ng pháp chú.ng minh pha’n chú.ng: Co. so’. lôgic cu’a phu.o.ng
pháp chú.ng minh pha’n chú.ng là nhu. sau: muôń chú.ng minh mê.nh d̄ê ` p là d̄úng,
. .
ta gia’ thiê´t p là sai, tú c là p là d̄úng. Sau d̄ó ta chú ng minh ră` ng p ⇒ q là d̄úng
và q là d̄úng. Do d̄ó theo quy tăć pha’n chú.ng thı̀ p là d̄úng. D - iê
` u này dâñ d̄êń
mâu thuâ’n (luâ.t bài trung).
10
Thı́ du.: Chú.ng minh ră` ng u.ó.c sô´ tu.. nhiên nho’ nhâ´t khác 1 cu’a mô.t sô´ tu.. nhiên
ló.n ho.n 1 là mô.t sô´ nguyên tô´.
Gia’ su’. k là u.ó.c tu.. nhiên nho’ nhâ´t khác 1 cu’a sô´ tu.. nhiên n (n > 1) và k
không là sô´ nguyên tô´. Do d̄ó tô` n ta.i u.ó.c sô´ m cu’a k sao cho 1 < m < k. Nhu.ng
khi d̄ó m cũng là mô.t u.ó.c sô´ cu’a n. D ` u này mâu thuâ’n vó.i k là u.ó.c tu.. nhiên
- iê
nho’ nhâ´t khác 1 cu’a n.
1.1.4.6. Phu.o.ng pháp chú.ng minh xét tâ´t ca’ các tru.ò.ng ho..p: Trong
toán ho.c, d̄ê’ chú.ng minh mê.nh d̄ê ` nào d̄ó là d̄úng, ta có thê’ xét nó trong tâ´t ca’
. . .
các tru ò ng ho. p có thê’ có.
Thı́ du.: Chú.ng minh ră` ng tı́ch cu’a 3 sô´ nguyên liên tiê´p chia hê´t cho 3.
Vó.i n là mô.t sô´ nguyên, ta viê´t n = 3q + r vó.i q là mô.t sô´ nguyên và
r = 0, 1, 2.
a) r = 0 : n = 3q hay n chia hê´t cho 3, khi d̄ó n(n + 1)(n + 2) chia hê´t cho
3.
b) r = 1 : n = 3q + 1 hay n + 2 = 3(q + 1) hay n + 2 chia hê´t cho 3, khi d̄ó
n(n + 1)(n + 2) chia hê´t cho 3.
c) r = 2 : n = 3q + 2 hay n + 1 = 3(q + 1) hay n + 1 chia hê´t cho 3,
n(n + 1)(n + 2) chia hê´t cho 3.
1.1.4.6. Phu.o.ng pháp chú.ng minh quy na.p: Phu.o.ng pháp này sẽ d̄u.o..c
trı̀nh bày trong Chu.o.ng IV vê ` “Sô´ nguyên và sô´ tu.. nhiên”.
.
1.2. TÂ . P HO . P.
1.2.1. Tâ.p ho..p và cách xác d̄i.nh mô.t tâ.p ho..p:
1.2.1.1. Khái niê.m tâ.p ho..p: Nhũ.ng d̄ôí tu.o..ng d̄u.o..c tu. tâ.p do mô.t tı́nh châ´t
chung nào d̄ó thành lâ.p mô.t tâ.p ho..p. D - ây không pha’i là mô.t d̄i.nh nghı̃a mà chı’
là mô.t su. mô ta’ cho ta mô.t hı̀nh a’nh tru..c quan cu’a khái niê.m d̄ó.
.
Su.. mô ta’ mô.t tâ.p ho..p các d̄ôí tu.o..ng du..a trên mô.t khái niê.m tru..c quan vê `
. . . . . .
mô.t d̄ôí tu o. ng nào d̄ó d̄ã d̄u o. c nhà toán ho.c ngu ò i D .
- ú c Georg Cantor d̄u a ra .
` u tiên vào năm 1895. Lý thuyê´t hı̀nh thành tù. khái niê.m tru..c quan d̄ó
` n d̄â
lâ
cu’a tâ.p ho..p d̄ã dâñ d̄êń nhũ.ng nghi.ch lý hoă.c các mâu thuâ’n lôgic nhu. nhà triê´t
ho.c ngu.ò.i Anh Bertrand Russell d̄ã chı’ ra năm 1902. Nhũ.ng mâu thuâ’n lôgic
d̄ó có thê’ tránh d̄u.o..c bă` ng cách xây du..ng mô.t lý thuyê´t tâ.p ho..p xuâ´t phát tù.
. .
nhũ ng gia’ thiê´t co ba’n, go.i là các tiên d̄ê ` . Tuy nhiên, chúng ta sẽ dùng phiên
ba’n ban d̄â ` u cu’a Cantor, d̄u o. c go.i là lý thuyê´t tâ.p ho..p ngây tho., chú. không
. .
phát triê’n phiên ba’n tiên d̄ê ` cu’a lý thuyê´t này, bo’.i vı̀ tâ´t ca’ các tâ.p ho..p d̄u.o..c
xem xét trong tài liê.u này có thê’ xu’. lý phi mâu thuâ’n bă` ng cách dùng lý thuyê´t
ban d̄â` u cu’a Cantor.
Các vâ.t hay d̄ôí tu.o..ng thành lâ.p mô.t tâ.p ho..p go.i là các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p
ho..p d̄ó.
11
Trong ngôn ngũ. thông thu.ò.ng, ngu.ò.i ta dùng nhũ.ng tù. nhu.: nhóm, toàn
thê’, tâ.p thê’, chùm, bâ ` mô.t tâ.p ho..p nào d̄ó.
` y, d̄àn, ... d̄ê’ nói vê
Mô.t tâ.p ho..p thu.ò.ng d̄u.o..c ký hiê.u bo’.i các chũ. cái in hoa: A, B, C, D,
E, X, Y , Z, ... Phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p thu.ò.ng d̄u.o..c ký hiê.u bo’.i các chũ. cái in
thu.ò.ng: a, b, c, d, x, y, z, ...
Thı́ du.:
1) Tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên, ký hiê.u N.
2) Tâ.p ho..p các sô´ nguyên, ký hiê.u Z.
3) Tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’, ký hiê.u Q.
4) Tâ.p ho..p các sô´ thu..c, ký hiê.u R.
5) Tâ.p ho..p các sô´ phú.c, ký hiê.u C.
6) Tâ.p ho..p các d̄iê’m trên mă.t phă’ng.
7) Tâ.p ho..p các nghiê.m thu..c cu’a phu.o.ng trı̀nh sin 3x − sin x + sin 2x = 0.
8) Tâ.p ho..p các sinh viên năm thú. nhâ´t ngành tin ho.c cu’a tru.ò.ng D - a.i ho.c
Khoa ho.c.
Ký hiê.u:
–D - ê’ chı’ a là mô.t phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p A, ta viê´t a ∈ A và d̄o.c là “a thuô.c
A” hay “a là phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p A”.
–D - ê’ chı’ b không pha’i là mô.t phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p A, ta viê´t b ∈ / A hoă.c
b∈A và d̄o.c là “b không thuô.c A” hoă.c “b không pha’i là mô.t phâ ` n tu’. cu’a tâ.p
ho..p A”.
1.2.1.2. Tâ.p ho..p rô ñg: Tâ.p ho..p không chú.a phâ ` n tu’. nào go.i là tâ.p rôñg, ký
hiê.u ∅.
Thı́ du.: Tâ.p ho..p các nghiê.m thu..c cu’a phu.o.ng trı̀nh x2 + 1 = 0 là tâ.p ho..p rôñg.
1.2.1.3. Cách xác d̄i.nh mô.t tâ.p ho..p
1. Liê.t kê tâ´t ca’ các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p: Theo cách này, d̄ê’ xác
d̄i.nh mô.t tâ.p ho..p nào d̄ó ta liê.t kê d̄â ` y d̄u’ tâ´t ca’ các phâ` n tu’. cu’a nó.
Thı́ du.: 1) Tâ.p ho..p 4 sô´ nguyên du.o.ng d̄â ` u tiên d̄u.o..c viê´t là:
{1, 2, 3, 4}.
2) Tâ.p ho. p các chũ cái trong ba’ng chũ. cái tiêńg Anh d̄u.o..c viê´t là:
. .
{a, b, c, . . . , z}.
3) Tâ.p ho. p các sô tu. nhiên chăñ d̄u.o..c viê´t là:
. ´ .
{0, 2, 4, 6, . . . , 2n, . . . }.
`
Chú ý ră ng khi liê.t kê các phâ ` n tu’. cu’a mô.t tâ.p ho..p ta không quan tâm d̄êń
thú. tu.. cu’a chúng.
2. Chı’ rõ thuô.c tı́nh d̄ă.c tru.ng cu’a các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p. Ta
có thê’ xác d̄i.nh mô.t tâ.p ho..p bă ` ng cách chı’ rõ các tı́nh châ´t chung cu’a các phâ `n
. . .
tu’ cu’a tâ.p ho. p d̄ó d̄ê’ sau d̄ó du. a vào các tı́nh châ´t này ta có thê’ khă’ng d̄i.nh
mô.t d̄ôí tu.o..ng nào d̄ó có là mô.t phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p d̄ó hay không. Các tı́nh
châ´t nhu. vâ.y go.i là thuô.c tı́nh d̄ă.c tru.ng cu’a các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p.
Thı́ du.: Tâ.p ho..p các u.ó.c sô´ nguyên du.o.ng cu’a 24 là:
12
A = {1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24}
và d̄u.o..c viê´t la.i là:
A = {n ∈ N : n|24}.
Trong tru ò ng ho. p tô ng quát, nêú tâ.p ho..p X là tâ.p ho..p tâ´t ca’ các phâ
. . . ’ ` n tu’.
x, sao cho x có tı́nh châ´t T thı̀ ta viê´t:
X = {x | x có tı́nh châ´t T } hoă.c X = {x : x có tı́nh châ´t T }.
1.2.1.4. Gia’n d̄ô ` Venn: Các tâ.p ho..p cũng có thê’ d̄u.o..c minh hoa. bă ` ng hı̀nh
.
vẽ nhò dùng gia’n d̄ô . .
` Venn, do nhà toán ho.c ngu ò i Anh John Venn lâ ` n d̄â
` u tiên
.
d̄u a ra vào năm 1881. Trong các gia’n d̄ô ` Venn, tâ.p ho. p vũ tru. U - tâ.p ho..p chú.a
.
tâ´t ca’ các d̄ôí tu.o..ng d̄ang xét - d̄u.o..c biê’u diêñ bă` ng mô.t hı̀nh chũ. nhâ.t. Bên
trong hı̀nh chũ. nhâ.t này, nhũ.ng miê ` n phă’ng gió.i ha.n bo’.i các d̄u.ò.ng cong khép
kı́n không tu.. că´t d̄u.o..c dùng d̄ê’ biê’u diêñ các tâ.p ho..p. D
- ôi khi các d̄iê’m d̄u.o..c
dùng d̄ê’ biê’u diêñ các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p. Các gia’n d̄ô` Venn thu.ò.ng d̄u.o..c
dùng d̄ê’ chı’ ra môí quan hê. giũ.a các tâ.p ho..p.
1.2.1.5. D - .inh nghı̃a: Cho A là mô.t tâ.p ho..p. Nêú có chı́nh xác n phâ ` n tu’. phân
biê.t trong A, vó.i n là mô.t sô´ nguyên không âm, thı̀ ta nói ră` ng A là mô.t tâ.p
hũ.u ha.n và n là ba’n sô´ cu’a A. Ba’n sô´ cu’a A d̄u.o..c ký hiê.u là |A|. Mô.t tâ.p ho..p
d̄u.o..c go.i là vô ha.n nêú nó không pha’i là hũ.u ha.n.
Thı́ du.: 1) Cho A là tâ.p ho..p các chũ. cái trong ba’ng chũ. cái tiêńg Anh. Khi
d̄ó |A| = 26.
2) Tâ.p ho..p các sô´ nguyên tô´ là mô.t tâ.p ho..p vô ha.n.
1.2.2. Tâ.p ho..p con và quan hê. bao hàm:
1.2.2.1. D - .inh nghı̃a: Tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là mô.t tâ.p ho..p con (hay tâ.p con)
cu’a B, ký hiê.u A ⊂ B, nêú mô˜i phâ ` n tu’. cu’a A là mô.t phâ
` n tu’. cu’a B. Nhu. vâ.y,
A ⊂ B khi và chı’ khi vó.i mo.i x ∈ A kéo theo x ∈ B.
Khi có A ⊂ B, ta còn nói “A là mô.t bô. phâ.n cu’a B” hay “A bao hàm trong
B”. Khi d̄ó ta còn viê´t B ⊃ A và d̄o.c là “B bao hàm A” hay “B chú.a A”.
Quan hê. “⊂” d̄u.o..c go.i là quan hê. bao hàm. Các hê. thú.c A ⊂ B, B ⊃ A
d̄u.o..c go.i là các bao hàm thú.c.
Nêú A ⊂ B và có ı́t nhâ´t mô.t phâ ` n tu’. thuô.c B nhu.ng không thuô.c A thı̀ ta
nói A là mô.t tâ.p con thu..c su.. cu’a B hay bô. phâ.n thu..c su.. cu’a B.
Thı́ du.: 1) Tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên là tâ.p con thu..c su.. cu’a tâ.p ho..p Z các
sô´ nguyên.
2) Tâ.p ho..p các hı̀nh vuông là tâ.p con cu’a tâ.p ho..p các hı̀nh chũ. nhâ.t, cũng
nhu. là tâ.p con cu’a tâ.p các hı̀nh thoi.
1.2.2.2. Tı́nh châ´t: Vó.i A, B, C là 3 tâ.p ho..p bâ´t kỳ, ta luôn có:
1) ∅ ⊂ A,
2) A ⊂ A,
3) nêú A ⊂ B và B ⊂ C thı̀ A ⊂ C.
13
Thâ.t vâ.y, 1) d̄u.o..c suy ra tù. mê.nh d̄ê
` “x ∈ ∅ ⇒ x ∈ A” là luôn luôn d̄úng
. . .
(do “x ∈ ∅” là sai). 2) d̄u o. c suy ra tù mê.nh d̄ê ` “x ∈ A ⇒ x ∈ A” là luôn luôn
. . .
d̄úng. Cuôí cùng 3) d̄u o. c suy ra tù tı́nh d̄úng cu’a mê.nh d̄ê ` “(x ∈ A ⇒ x ∈
B ∧ x ∈ B ⇒ x ∈ C) ⇒ (x ∈ A ⇒ x ∈ C)”
1.2.2.3. Tâ.p ho..p lũy thù.a: Cho X là mô.t tâ.p ho..p. Tâ.p lũy thù.a cu’a X, ký
hiê.u P(X) hay 2X , là tâ.p ho..p gô` m tâ´t ca’ các tâ.p con cu’a X, tú.c là
P(X) = {A | A ⊂ X}.
Thı́ du.: 1) Vó.i X = {a, b, c} thı̀ ta có
P(X) = {∅, {a}, {b}, {c}, {a, b}, {a, c}, {b, c}, X}.
2) P(∅) = {∅}, P({∅}) = {∅, {∅}}.

1.2.2.4. D - i.nh nghı̃a: Hai tâ.p A và B d̄u.o..c go.i là bă ` ng nhau, ký hiê.u A = B,
nêú A ⊂ B và B ⊂ A.
Thı́ du.: Vó.i A = {1, 2, 3, 5, 6, 10, 15, 30} và B = {n ∈ N : n|30} thı̀ ta có A = B.
1.2.3. Các phép toán tâ.p ho..p:
1.2.3.1. D - i.nh nghı̃a: Ho..p cu’a hai tâ.p ho..p A và B, ký hiê.u là A ∪ B (d̄o.c là
“A ho..p B”), là tâ.p ho..p gô ` n tu’. thuô.c ı́t nhâ´t mô.t trong hai tâ.p ho..p
` m các phâ
A, B, tú.c là
A ∪ B = {x | x ∈ A ∨ x ∈ B}.
Thı́ du.: 1) Vó.i A = {a, b, c, d} và B = {c, d, e, f }, ta có A ∪ B = {a, b, c, d, e, f }.
2) Vó.i A = {x ∈ N | x chia hê´t cho 2} và B = {x ∈ N | x chia hê´t cho 3},
ta có A ∪ B = {x ∈ N | x chia hê´t cho 2 hoă.c 3}.
1.2.3.2. D - i.nh nghı̃a: Giao cu’a hai tâ.p ho..p A và B, ký hiê.u là A ∩ B (d̄o.c là
“A giao B”), là tâ.p ho..p gô ` n tu’. vù.a thuô.c A vù.a thuô.c B, tú.c là
` m các phâ
A ∩ B = {x | x ∈ A ∧ x ∈ B}.
Hai tâ.p ho..p d̄u.o..c go.i là rò.i nhau nêú giao cu’a chúng là tâ.p ho..p rôñg.
Thı́ du.: 1) Vó.i A = {a, b, c, d} và B = {c, d, e, f }, ta có A ∩ B = {c, d}.
2) Vó.i A = {x ∈ N | x chia hê´t cho 2} và B = {x ∈ N | x chia hê´t cho 3},
ta có A ∩ B = {x ∈ N | x chia hê´t cho 6}.
3) Tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’ và tâ.p ho..p các sô´ vô tı’ là hai tâ.p con rò.i nhau
cu’a tâ.p ho..p R các sô´ thu..c.
1.2.3.3. D - i.nh nghı̃a: Hiê.u cu’a hai tâ.p ho..p A và B, ký hiê.u là A \ B hay A − B,
là tâ.p ho..p gô
` m các phâ ` n tu’. thuô.c A nhu.ng không thuô.c B, tú.c là
A \ B = {x | x ∈ A ∧ x ∈
/ B}.
14
Nêú B ⊂ A thı̀ ta ký hiê.u A \ B = CA B hay B khi A d̄ã d̄u.o..c xác d̄i.nh rõ
` n bù cu’a B trong A.
và go.i d̄ó là phâ
Hiê.u d̄ôí xú.ng cu’a hai tâ.p ho..p A và B, ký hiê.u là A ⊕ B, là tâ.p ho..p d̄u.o..c
xác d̄i.nh bo’.i
A ⊕ B = (A \ B) ∪ (B \ A) = {x | (x ∈ A ∧ x ∈
/ B) ∨ (x ∈
/ A ∧ x ∈ B)}.
Thı́ du.: 1) Vó.i A = {a, b, c, d} và B = {c, d, e, f }, ta có A \ B = {a, b}, B \ A =

{e, f } và A ⊕ B = {a, b, e, f }.
2) Vó.i A = {x ∈ R | x < 1} = (−∞, 1), ta có CR A = {x ∈ R | x ≥ 1} =
[1, +∞).
1.2.3.4. Các hă ` ng d̄ă’ ng thú.c tâ.p ho..p co. ba’n: Mô˜i tâ.p con cu’a mô.t tâ.p
ho..p d̄u.o..c tu.o.ng ú.ng vó.i mô.t tı́nh châ´t (mê.nh d̄ê
` ) xác d̄i.nh nó trên tâ.p ho..p d̄ã
cho. Vó.i tu.o.ng ú.ng này, các phép toán tâ.p ho..p d̄u.o..c chuyê’n sang các phép toán
lôgic: phu’ d̄i.nh tu.o.ng ú.ng vó.i phâ ` n bù, tuyê’n tu.o.ng ú.ng vó.i ho..p, hô.i tu.o.ng
ú.ng vó.i giao, tuyê’n loa.i tu.o.ng ú.ng vó.i hiê.u d̄ôí xú.ng.
Tù. các tu.o.ng d̄u.o.ng lôgic co. ba’n trong 1.1.2.4, vó.i A, B, C là các tâ.p con
cu’a tâ.p vũ tru. U , ta có các hă` ng d̄ă’ng thú.c tâ.p ho..p co. ba’n du.ó.i d̄ây (lu.u ý
ră` ng mê.nh d̄ê
` x ∈ ∅ có giá tri. chân lý 0 và mê.nh d̄ê ` x ∈ U có giá tri. chân lý 1).
` ´
1) Luâ.t d̄ông nhâ t:
A ∩ U = A, A ∪ ∅ = A.
2) Luâ.t nuô´t:
A ∩ ∅ = ∅, A ∪ U = U.
3) Luâ.t lũy d̄ă’ng:
A ∩ A = A, A ∪ A = A.
4) Luâ.t bù:
A = A.
5) Luâ.t giao hoán:
A ∩ B = B ∩ A, A ∪ B = B ∪ A.
6) Luâ.t kê´t ho..p:
A ∩ (B ∩ C) = (A ∩ B) ∩ C, A ∪ (B ∪ C) = (A ∪ B) ∪ C.
7) Luâ.t phân phôí:
A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C), A ∪ (B ∩ C) = (A ∪ B) ∩ (A ∪ C).
15
8) Luâ.t De Morgan:
A ∩ B = A ∪ B, A ∪ B = A ∩ B.
1.2.3.5. Biê’u diê ñ các tâ.p ho..p trên máy tı́nh: Có nhiê ` u cách d̄ê’ biê’u diêñ
các tâ.p ho..p trên máy tı́nh. Mô.t phu.o.ng pháp là lu.u trũ. các phâ ` n tu’. cu’a tâ.p
. . .
ho. p theo cách không să´p thú tu. . Tuy nhiên, nêú d̄iê ` u d̄ó d̄ã làm d̄u.o..c, thı̀ viê.c
tı́nh ho..p, giao hoă.c hiê.u cu’a hai tâ.p ho..p sẽ râ´t mâ´t thò.i gian, vı̀ mô˜i phép tı́nh
d̄ó d̄òi ho’i mô.t lu.o..ng tı̀m kiê´m râ´t ló.n d̄ôí vó.i các phâ
` n tu’.. Ta sẽ có o’. d̄ây mô.t
phu.o.ng pháp lu.u trũ. các phâ ` n tu’. bă
` ng cách dùng su.. să´p tùy ý các phâ ` n tu’. cu’a
tâ.p vũ tru.. Phu.o.ng pháp biê’u diêñ tâ.p ho..p này sẽ làm cho viê.c tı́nh nhũ.ng tô’
ho..p cu’a các tâ.p ho..p tro’. nên dê˜ dàng ho.n.
Gia’ su’. tâ.p vũ tru. U là hũ.u ha.n (và có kı́ch thu.ó.c ho..p lý d̄ôí vó.i dung
lu.o..ng bô. nhó.). Tru.ó.c hê´t, hãy chı’ rõ su.. să´p tùy ý các phâ ` n tu’. cu’a U , chă’ng
ha.n a1 , a2 , . . . , an , sau d̄ó biê’u diêñ tâ.p con A cu’a U bă ` ng mô.t xâu bit có d̄ô.
. .
dài n, trong d̄ó bit thú i o’ xâu này là 1 nêú ai ∈ A và là 0 nêú ai ∈ / A.
- ê’ nhâ.n d̄u.o..c các xâu bit cho các ho..p, giao và hiê.u d̄ôí xú.ng cu’a hai tâ.p
D
ho..p, ta sẽ thu..c hiê.n các phép toán Boole trên các xâu bit biê’u diêñ hai tâ.p ho..p
d̄ó. Tù. d̄ó ta có xâu bit d̄ôí vó.i ho..p, giao, hiê.u d̄ôí xú.ng là OR bit, AND bit,
XOR bit cu’a hai xâu bit biê’u diêñ hai tâ.p ho..p d̄ã cho.
Thı́ du.: Vó.i U = {x1 , x2 , . . . , xn }, A = {x1 , x3 , x5 , x6 , x8 }, B = {x2 , x3 , x4 , x6 ,
x9 , x10 }, ta có:
A 1 0 1 0 1 1 0 1 0 0
B 0 1 1 1 0 1 0 0 1 1
A∩B 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0
A∪B 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
A⊕B 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1
1.2.4. Tı́ch Descartes:

1.2.4.1. D - i.nh nghı̃a: Cho n d̄ôí tu.o..ng a1 , a2, . . . , an , ta thành lâ.p mô.t d̄ôí
tu.o..ng mó.i là (a1 , a2, . . . , an ), trong d̄ó a1 o’. vi. trı́ thú. nhâ´t, a2 o’. vi. trı́ thú. hai,
..., an o’. vi. trı́ thú. n và d̄u.o..c go.i là bô. n să´p thú. tu...
Hai bô. n să´p thú. tu.. (a1 , a2, . . . , an ) và (b1 , b2 , . . . , bn ) d̄u.o..c go.i là bă ` ng
.
nhau, ký hiê.u (a1 , a2 , . . . , an ) = (b1 , b2 , . . . , bn ), nêú ai = bi vó i i = 1, 2, . . . , n.
- ă.c biê.t, dãy có hai phâ
D ` n tu’. d̄u.o..c go.i là că.p să´p thú. tu.. hay go.i tă´t là că.p.
16
1.2.4.2. D - i.nh nghı̃a: Tı́ch Descartes cu’a n tâ.p ho..p A1 , A2 , . . . , An , ký hiê.u là
n
A1 ×A2 ×· · ·×An hay Π Ai , là tâ.p ho..p gô ` m các bô. n să´p thú. tu.. (a1, a2 , . . . , an ),
i=1
trong d̄ó a ∈ A vó.i i = 1, 2, . . . , n, tú.c là
i i
A1 × A2 × · · · × An = {(a1, a2 , . . . , an ) | ai ∈ Ai , i = 1, 2, . . . , n}.
- ă.c biê.t, khi A1 = A2 = · · · = An = A thı̀ ta ký hiê.u A1 ×A2 ×· · ·×An = An .

D
Thı́ du.: Vó.i A = {x, y}, B = {0, 1, 2}, C = {a, b}, ta có
A × B × C = {(x, 0, a), (x, 0, b), (x, 1, a), (x, 1, b), (x, 2, a), (x, 2, b),
(y, 0, a), (y, 0, b), (y, 1, a), (y, 1, b), (y, 2, a), (y, 2, b)}.
1.2.5. Su.. lu.o..ng hoá:
1.2.5.1. D - i.nh nghı̃a: Hàm mê.nh d̄ê ` là mô.t câu chú.a biêń và tro’. thành mê.nh
` khi ta thay biêń d̄ó bă
d̄ê ` ng mô.t phâ` n tu’. cu. thê’ thuô.c mô.t tâ.p ho..p xác d̄i.nh.
Thı́ du.: 1) P (x): “x là sô´ nguyên tô´” là hàm mê.nh d̄ê ` mô.t biêń xác d̄i.nh trên
. .
tâ.p ho. p N các sô´ tu. nhiên.
2) Mô˜i phu.o.ng trı̀nh là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` . Chă’ng ha.n phu.o.ng trı̀nh x2 +
4x + 3, là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` mô.t biêń xác d̄i.nh trên tâ.p ho..p R các sô´ thu..c. Nó
tro’. thành mê.nh d̄ê ` d̄úng vó.i x = −1 và x = −3.
3) Bâ´t phu.o.ng trı̀nh là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` . Chă’ng ha.n bâ´t phu.o.ng trı̀nh
(x − 3)(x + 2) < 0, là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` mô.t biêń xác d̄i.nh trên tâ.p ho..p R các
sô´ thu..c. Nó tro’. thành mê.nh d̄ê ` d̄úng vó.i mo.i x ∈ R, sao cho −2 < x < 3.
4) Phu.o.ng trı̀nh x2 + y 2 = z 2 là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` ba biêń.
5) Xét câu:
If x > 0 then x := x + 1
Khi gă.p câu này trong chu.o.ng trı̀nh, giá tri. cu’a biêń x o’. d̄iê’m d̄ó trong quá
trı̀nh thu..c hiê.n chu.o.ng trı̀nh sẽ d̄u.o..c d̄ă.t vào P (x), tú.c là d̄ă.t vào câu “x > 0”.
Nêú P (x) d̄úng d̄ôí vó.i giá tri. này cu’a x, thı̀ lê.nh gán x := x + 1 sẽ d̄u.o..c thu..c
hiê.n và giá tri. cu’a x sẽ tăng lên 1. Nêú P (x) là sai d̄ôí vó.i giá tri. d̄ó cu’a x, thı̀
lê.nh gán sẽ không d̄u.o..c thu..c hiê.n và giá tri. x không thay d̄ô’i.
Khi tâ´t ca’ các biêń trong hàm mê.nh d̄ê ` u d̄u.o..c gán cho giá tri. xác d̄i.nh,
` d̄ê
thı̀ mê.nh d̄ê` ta.o thành sẽ có giá tri. chân lý. Tuy nhiên, còn có mô.t cách quan
tro.ng khác d̄ê’ biêń các hàm mê.nh d̄ê ` thành các mê.nh d̄ê ` , mà ngu.ò.i ta go.i là su..
lu.o..ng hoá. Ta xét o’. d̄ây hai loa.i lu.o..ng hoá, d̄ó là lu.o..ng tù. phô’ du.ng và lu.o..ng
tù. tô
` n ta.i.
Cho A là mô.t tâ.p ho..p và P là mô.t tı́nh châ´t cu’a các phâ ` n tu’. cu’a A, nghı̃a
là P (x) là mô.t hàm mê.nh d̄ê ` xác d̄i.nh trên A. Xét tâ.p ho..p
AP = {x ∈ A | P (x)},
17
` n tu’. x ∈ A sao cho P (x) d̄úng. Du.ó.i d̄ây là các tru.ò.ng
` m các phâ
nghı̃a là tâ.p gô
ho..p có thê’ xãy ra.
1.2.5.2. D - i.nh nghı̃a: Trong tru.ò.ng ho..p AP = A, nghı̃a là tâ´t ca’ các phâ ` n tu’.
` u thoa’ mãn tı́nh châ´t P . D
cu’a A d̄ê ` u này d̄u.o..c ký hiê.u là:
- iê
∀x ∈ A, P (x)
hay go.n ho.n là (∀x)(P ), d̄o.c là “vó.i mo.i x thuô.c A, x thoa’ mãn tı́nh châ´t P ”.
Ký hiê.u ∀ (d̄o.c là “vó.i mo.i”) d̄u.o..c go.i là lu.o..ng tù. phô’ du.ng.
1.2.5.3. D - i.nh nghı̃a: Trong tru.ò.ng ho..p AP 6= ∅, nghı̃a là có ı́t nhâ´t mô.t phâ
`n
.
tu’ cu’a A thoa’ mãn tı́nh châ´t P . Diê - . .
` u này d̄u o. c ký hiê.u là:
∃x ∈ A, P (x)
hay go.n ho.n là (∃x)(P ), d̄o.c là “có ı́t nhâ´t (hay tô ` n tu’. x thuô.c A thoa’
` n ta.i) phâ
mãn tı́nh châ´t P ”. Ký hiê.u ∃ (d̄o.c là “có ı́t nhâ´t” hay “tô ` n ta.i”) d̄u.o..c go.i là
lu.o..ng tù. tô
` n ta.i.
Lu u ý ră` ng tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là không gian các lu.o..ng tù..
.
1.2.5.4. Chú ý: 1) Trong tru.ò.ng ho..p AP = ∅, nghı̃a là không có phâ ` n tu’. nào
cu’a A thoa’ mãn tı́nh châ´t P . D - iê
` u này chı́nh là mê.nh d̄ê
`:
(∃x)(P )
và trong tru.ò.ng ho..p này AP = A, tú.c là (∀x)(P ), trong d̄ó P ký hiê.u tı́nh châ´t
không P . Nhu. vâ.y
(∃x)(P ) ≡ (∀x)(P ).
2) Trong tru.ò.ng ho..p AP 6= A, nghı̃a là không pha’i mo.i phâ
` n tu’. cu’a A d̄ê
ù
- iê
thoa’ mãn tı́nh châ´t P . D ` u này chı́nh là mê.nh d̄ê
`:
(∀x)(P )
và trong tru.ò.ng ho..p này AP 6= ∅, tú.c là (∃x)(P ). Nhu. vâ.y
(∀x)(P ) ≡ (∃x)(P ).
` sau:
Thı́ du.: 1) Xác d̄i.nh tı́nh d̄úng sai cu’a các mê.nh d̄ê
(∃x ∈ R) (4x − 3 = −2x + 1) là mê.nh d̄ê ` d̄úng.
2 ` sai.
(∃x ∈ Q) (x = 2) là mê.nh d̄ê
(∀x ∈ R)(∀y ∈ R) (x < y) là mê.nh d̄ê ` sai.
(∀x ∈ R)(∃y ∈ R) (x + y = 1) là mê.nh d̄ê ` d̄úng.
18
2) Hãy biê’u diêñ câu: “Mo.i ngu.ò.i d̄ê ` u có chı́nh xác mô.t ngu.ò.i ba.n tô´t
nhâ´t” thành mô.t công thú.c (lôgic).
Gia’ su’. P (x, y) là câu “y là ngu.ò.i ba.n tô´t nhâ´t cu’a x”. Khi d̄ó câu trong
thı́ du. có thê’ di.ch thành:
(∀x) (∃y) (∀z) [P (x, y) ∧ ((z 6= y) ⇒ P (x, z)].
3) Tù. d̄i.nh nghı̃a vê ` tı́nh liên tu.c cu’a mô.t hàm sô´ ta.i mô.t d̄iê’m, ta có: hàm
.
f xác d̄i.nh trên tâ.p ho. p A ⊂ R là liên tu.c ta.i a ∈ A nêú và chı’ nêú
(∀ > 0) (∃δ > 0) (∀x ∈ A) (|x − a| < δ ⇒ |f (x) − f (a)| < ).
` ng cách lâý phu’ d̄i.nh ta có: f không liên tu.c ta.i x = b khi và chı’ khi
Khi d̄ó bă
(∃ > 0) (∀δ > 0) (∃x ∈ A) (|x − b| < δ ∧ |f (x) − f (b)| ≥ ).
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG I
1. Trong các câu sau d̄ây, câu nào là mô.t mê.nh d̄ê ` ? Xác d̄i.nh giá tri. chân lý
` d̄ó.
cu’a các mê.nh d̄ê
a) Không d̄u.o..c d̄i qua.
b) Tô’ng các góc trong mô.t tam giác có bă` ng 180o không?
c) x là mô.t sô´ le’.
d) Sô´ 124 chia hê´t cho 4.
e) 51 chia cho 6 d̄u.o..c 8 du. 2.
2. Hãy d̄u.a mô˜i mê.nh d̄ê ` du.ó.i d̄ây vê
` da.ng hô.i hoă.c tuyê’n cu’a các mê.nh d̄ê
`
. ` d̄ó.
d̄o n, sau d̄ó√hãy tı̀m giá tri. chân lý cu’a các mê.nh d̄ê
a) 1 < 3 < 2.
π
b) | sin 12 | > 1.
c) Sô´ 235 chia hê´t cho 5 nhu.ng không chia hê´t cho 2.
d) 5 và 7 là hai sô´ le’ nguyên tô´ cùng nhau.
e) Hı̀nh thoi ABCD có AB = AC và AD ⊥ BC.
3. Tı̀m phu’ d̄i.nh cu’a các mê.nh d̄ê
` sau:
a) Không có ô nhiê˜m o’. Huê´.
b) Mùa hè o’. TP. Hô ` Chı́ Minh là nóng và năńg.
c) 4 + 8 = 11.
5
d) 22 + 1 = 4294967297 và không pha’i là mô.t sô´ nguyên tô´.
4. Hãy phát biê’u các d̄i.nh lý sau d̄ây du.ó.i da.ng mê.nh d̄ê
` kéo theo p ⇒ q hoă.c
p ⇔ q.
a) Góc ngoài cu’a mô.t tam giác bă` ng tô’ng hai góc trong không kê ` vó.i nó.
19
b) Mo.i dãy d̄o.n d̄iê.u và bi. chă.n d̄ê
` u là dãy hô.i tu..
` u d̄a.t giá tri. ló.n
c) Mo.i hàm liên tu.c trên mô.t khoa’ng d̄óng và bi. chă.n d̄ê
nhâ´t và nho’ nhâ´t trên khoa’ng d̄ó.
d) Nêú tam giác ABC là tam giác cân thı̀ nó có hai góc bă ` ng nhau và d̄a’o
la.i.
e) Mo.i dãy Cauchy (trong R) là hô.i tu. và chı’ các dãy d̄ó mó.i hô.i tu..
5. Cho p, q và r là các mê.nh d̄ê
`:
p: Ba.n bi. cúm.
q: Ba.n thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá.
r: Ba.n d̄u.o..c lên ló.p.
` sau thành nhũ.ng câu thông thu.ò.ng:
Hãy diêñ d̄a.t các mê.nh d̄ê
a) p ⇒ q, b) q ⇔ r,
c) q ⇒ r, d) p ∨ q ∨ r,
e) (p ⇒ r) ∨ (q ⇒ r), f ) (p ∧ q) ∨ (q ∧ r).
6. Cho p và q là hai mê.nh d̄ê
`:
p: Ba.n lái xe vó.i tôć d̄ô. trên 60km/h.
q: Ba.n bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho phép.
Hãy viê´t các mê.nh d̄ê` sau bă` ng cách dùng p và q và các toán tu’. lôgic.
a) Ba.n không lái xe vó.i tôć d̄ô. trên 60km/h.
b) Ba.n lái xe vó.i tôć d̄ô. trên 60km/h nhu.ng ba.n không bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá
tôć d̄ô. cho phép.
c) Ba.n sẽ bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho phép nêú ba.n lái xe vó.i tôć d̄ô.
trên 60km/h.
d) Nêú ba.n không lái xe vó.i tôć d̄ô. trên 60km/h thı̀ ba.n sẽ không bi. pha.t
vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho phép.
e) Lái xe vó.i tôć d̄ô. trên 60km/h là d̄u’ d̄ê’ bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho
phép.
f ) Ba.n bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho phép nhu.ng ba.n không lái xe vó.i tôć
d̄ô. trên 60km/h.
` n ba.n bi. pha.t vı̀ vu.o..t quá tôć d̄ô. cho phép là ba.n d̄ã lái xe vó.i tôć
g) Mô˜i lâ
d̄ô. trên 60km/h.
7. Phát biê’u mê.nh d̄ê
` d̄a’o và pha’n d̄a’o cu’a các mê.nh d̄ê
` kéo theo sau:
a) Nêú hôm nay có gió mùa D - ông Băć thı̀ ngày mai trò.i giá rét.
` u d̄i ra bãi tă´m bâ´t cú. ngày nào trò.i năńg.
b) Tôi d̄ê
c) Nêú mô.t sô´ chia hê´t cho 6 thı̀ chia hê´t cho 2 và cho 3.
d) Nêú mô.t sô´ chia hê´t cho 9 thı̀ tô’ng các chũ. sô´ cu’a nó chia hê´t cho 9.
8. ` phú.c ho..p sau:
Lâ.p ba’ng giá tri. chân lý cho các mê.nh d̄ê
a) p ⇒ (q ∨ r),
b) p ⇒ (q ⇒ r),
c) (p ⇒ q) ∨ (p ⇒ r),
20
d) (p ⇒ q) ∧ (p ⇒ r),
e) (p ⇔ q) ∨ (q ⇔ r),
f ) (p ⇔ q) ⇔ (q ⇔ r).
9. Tı̀m các OR bit, AND bit và XOR bit cu’a các că.p xâu bit sau:
a) 1011110, 0100001;
b) 11110000, 10101010;
c) 0001110001, 1001001000;
d) 1111111111, 0000000000.
10. Lâ.p các mê.nh d̄ê ` phú.c ho..p gô
` m các mê.nh d̄ê
` p, q và r sao cho nó d̄úng khi:
a) p, q là d̄úng và r là sai, nhu ng là sai trong mo.i tru.ò.ng ho..p còn la.i.
.
b) Hai trong ba mê.nh d̄ê ` p, q và r là d̄úng và sai trong mo.i tru.ò.ng ho..p còn
la.i.
11. Chú.ng minh các mê.nh d̄ê ` kéo theo sau là hă` ng d̄úng:
a) (p ∧ q) ⇒ p,
b) p ⇒ (p ∨ q),
c) p ⇒ (p ⇒ q),
d) (p ∧ q) ⇒ (p ⇒ q),
e) p ⇒ q ⇒ p,
f ) p ⇒ q ⇒ q,
g) [(p ∨ q) ∧ (p ⇒ r) ∧ (q ⇒ r)] ⇒ r.
12. Chú.ng to’ ră` ng:
p ⇔ q, q ⇔ r
a)
p⇔r
p∧q ⇒p
b) .
p⇒q
p ⇒ q, r ⇒ s
c) .
(p ∧ r) ⇒ (q ∧ s)
p ⇒ q, r ⇒ s
d) .
(p ∨ r) ⇒ (q ∨ s)
13. Dùng phu.o.ng pháp chú.ng minh tru..c tiê´p d̄ê’ chú.ng minh mê.nh d̄ê ` : “hai
. . .
d̄u ò ng chéo cu’a hı̀nh chũ nhâ.t thı̀ bă` ng nhau”.
Hãy chı’ ra các bu.ó.c suy luâ.n trong chú.ng minh.
14. Chú.ng minh hoă.c bác bo’ ră` ng tı́ch cu’a hai sô´ vô tı’ là mô.t sô´ vô tı’.
15. Chú.ng minh hoă.c bác bo’ ră` ng n2 − n + 41 là sô´ nguyên tô´ khi n là sô´
nguyên du.o.ng.
√
16. Dùng phu.o.ng pháp chú.ng minh pha’n chú.ng d̄ê’ chú.ng minh ră` ng 3 3 là
mô.t sô´ vô tı’.
21
17. Chú.ng minh ră` ng mô.t sô´ nguyên không chia hê´t cho 5 thı̀ bı̀nh phu.o.ng cu’a
nó khi chia cho 5 sẽ du. 1 hoă.c 4.
18. Hãy diêñ d̄a.t các mê.nh d̄ê ` sau d̄ây bă ` ng ngôn ngũ. thông thu.ò.ng và xác
d̄i.nh tı́nh d̄úng sai cu’a các mê.nh d̄ê ` d̄ó. Sau d̄ó hãy lâ.p mê.nh d̄ê ` phu’ d̄i.nh cu’a
`
các mê.nh d̄ê trên.
a) (∃x ∈ R) (∀y ∈ R) (x + y = 1).
b) (∀x ∈ R) (∃y ∈ R) (x + y = 1).
c) (∀n ∈ N) (∃m ∈ N) (n < m).
d) (∃n ∈ N) (∀m ∈ N) (n < m).
19. Cho P (x) là câu “x nói d̄u.o..c tiêńg Anh” và Q(x) là câu “x biê´t ngôn ngũ.
C”. Hãy diêñ d̄a.t các câu sau bă` ng cách dùng P (x), Q(x) và các phép toán lôgic.
Cho không gian các lu.o..ng tù. là tâ.p ho..p các sinh viên o’. D - a.i ho.c Huê´.
a) Có mô.t sinh viên o’. D - a.i ho.c Huê´ nói d̄u.o..c tiêńg Anh và biê´t C.
b) Có mô.t sinh viên o’. D - a.i ho.c Huê´ nói d̄u.o..c tiêńg Anh nhu.ng không biê´t
C.
c) Mo.i sinh viên o’. D - a.i ho.c Huê´ d̄ê` u nói d̄u.o..c tiêńg Anh hoă.c biê´t C.
d) Không có mô.t sinh viên nào o’. D - a.i ho.c Huê´ nói d̄u.o..c tiêńg Anh hoă.c biê´t
C.
20. Cho F (x, y) là câu “x có thê’ lù.a ga.t y”, vó.i không gian là tâ.p ho..p mo.i
ngu.ò.i trên thê´ gió.i. Hãy dùng các lu.o..ng tù. d̄ê’ diêñ d̄a.t các câu sau:
a) Mo.i ngu.ò.i d̄ê ` u có thê’ lù.a ga.t A.
b) B có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c mo.i ngu.ò.i.
c) Mo.i ngu.ò.i d̄ê ` u có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c ai d̄ó.
d) Không có ai có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c tâ´t ca’ mo.i ngu.ò.i.
e) Mo.i ngu.ò.i d̄ê ` u có thê’ bi. lù.a ga.t bo’.i ai d̄ó.
f ) Không ai có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c ca’ A lâñ B.
g) C có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c chı́nh xác hai ngu.ò.i.
h) Có chı́nh xác mô.t ngu.ò.i mà ai cũng lù.a ga.t d̄u.o..c.
i) Không ai có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c chı́nh mı̀nh.
j) Có mô.t ngu.ò.i nào d̄ó có thê’ lù.a ga.t d̄u.o..c chı́nh xác mô.t ngu.ò.i trù. ba’n
thân mı̀nh.
21. Cho các tâ.p ho..p A, B, C. Chú.ng minh ră` ng:
a) (A ∩ B) \ C = A ∩ (B \ C).
b) (A ∪ B) \ C = (A \ C) ∪ (B \ C).
c) A \ (B \ C) = (A \ B) ∪ (A ∩ C).
d) (A \ B) ∪ (B \ C) ∪ (C \ A) ∪ (A ∩ B ∩ C) = A ∪ B ∪ C.
22. Xét xem các d̄ă’ng thú.c sau d̄ây d̄úng hay không.
a) (A × B) ∩ (C × D) = (A ∩ C) × (B ∩ D).
b) (A × B) ∪ (C × D) = (A ∪ C) × (B ∪ D).
22
23. Cho các tâ.p ho..p A, B, C. Chú.ng minh ră` ng:
a) A ⊕ A = ∅.
b) A ⊕ ∅ = A.
c) A ⊕ B = B ⊕ A.
d) A ⊕ B = (A ∪ B) \ (A ∩ B).
e) (A ⊕ B) ⊕ C = A ⊕ (B ⊕ C).
f ) A ∩ (B ⊕ C) = (A ∩ B) ⊕ (A ∩ C).
24. Hãy chı’ rõ các phép toán trên các xâu bit d̄u.o..c thu..c hiê.n nhu. thê´ nào d̄ê’
tı̀m các tô’ ho..p sau cu’a các tâ.p ho..p:
A = {a, b, c, d, e}, B = {b, c, d, g, p, t, v}

C = {c, e, i, o, u, x, y, z}, D = {d, e, h, i, n, o, t, u, x, y}.
a) A ∪ B,
b) A ∩ B,
c) (A ∪ D) ∩ (B ∪ C),
d) A ∪ B ∪ C ∪ D.
25. Cho A, B, C là 3 tâ.p hũ.u ha.n. Chú.ng minh ră` ng:
|A ∪ B ∪ C| = |A| + |B| + |C| − |A ∩ B| − |B ∩ C| − |A ∩ C| + |A ∩ B ∩ C|.
Tı̀m công thú.c cho tru.ò.ng ho..p n tâ.p hũ.u ha.n.

26. Mô.t cuô.c ho.p gô` m 12 ngu.ò.i tham du.. d̄ê’ bàn vê ` . Có 8 ngu.ò.i phát
` 3 vâń d̄ê
biê’u vê ` I, 5 ngu.ò.i phát biê’u vê
` vâń d̄ê ` II và 7 ngu.ò.i phát biê’u vê
` vâń d̄ê ` vâń
d̄ê . .
` III. Ngoài ra, có d̄úng 1 ngu ò i không phát biê’u vâń d̄ê
` nào. Ho’i nhiê ` u lă´m
. .
là có bao nhiêu ngu ò i phát biê’u ca’ 3 vâń d̄ê
`.
23
. . . ˜ N GIA’I BÀI TÂP
TRA’ LÒ I VÀ HU Ó NG DÂ .
. .
CHU O NG I
1. a) Không pha’i là mô.t mê.nh d̄ê
`.
b) Không pha’i là mô.t mê.nh d̄ê `.
’
c) Không phai là mô.t mê.nh d̄ê. `
` d̄úng.
d) Mê.nh d̄ê
` sai.
e) Mê.nh d̄ê
√ √
2. a) p ∧ q, vó.i p: “1 < 3” và q: “ 3 < 2”, là mê.nh d̄ê ` d̄úng.
. π π
b) p ∨ q, vó i p: “sin 12 > 1” và q: “sin 12 < −1”, là mê.nh d̄ê ` sai.
.
c) p ∧ q, vó i p: “Sô´ 235 chia hê´t cho 5” và q: “Sô´ 235 không chia hê´t cho
` d̄úng.
2”, là mê.nh d̄ê
d) p ∧ q, vó.i p: “5 và 7 là hai sô´ le’” và q: “5 và 7 là hai sô´ nguyên tô´ cùng
nhau”, là mê.nh d̄ê ` d̄úng.
.
e) p ∧ q, vó i p: “Hı̀nh thoi ABCD có AB = AC” và q: “Hı̀nh thoi ABCD
có AD ⊥ BC”, là mê.nh d̄ê ` sai.
3. a) Có ô nhiê˜m o’. Huê´.
b) Mùa hè o’. TP. Hô ` Chı́ Minh là không nóng hoă.c không năńg.
c) 4 + 8 6= 11.
5
d) 22 + 1 6= 4294967297 hoă.c là mô.t sô´ nguyên tô´.
4. a) p ⇒ q, vó.i p: “α là góc ngoài cu’a mô.t tam giác” và q: “α bă` ng tô’ng hai
góc trong không kê ` vó.i nó”.
b) p ⇒ q, vó.i p: “(xn ) là dãy d̄o.n d̄iê.u và bi. chă.n” và q: “(xn ) là dãy hô.i
tu.”.
c) p ⇒ q, vó.i p: “f là hàm liên tu.c trên khoa’ng d̄óng và bi. chă.n [a, b]” và
q: “f d̄a.t giá tri. ló.n nhâ´t và nho’ nhâ´t trên [a, b]”.
d) p ⇔ q, vó.i p: “Tam giác ABC là tam giác cân” và q: “Tam giác ABC
có hai góc bă` ng nhau”.
e) p ⇔ q, vó.i p: “Dãy sô´ thu..c (xn ) là dãy Cauchy” và q: “Dãy sô´ thu..c (xn )
là hô.i tu.”.
5. a) Nêú ba.n bi. cúm thı̀ ba.n thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá.
b) Ba.n không thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá là d̄iê ` n và d̄u’ d̄ê’ ba.n d̄u.o..c
` u kiê.n câ
lên ló.p.
c) Ba.n thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá là d̄u’ d̄ê’ ba.n không d̄u.o..c lên ló.p.
d) Ba.n bi. cúm hoă.c ba.n thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá hoă.c ba.n d̄u.o..c lên ló.p.
e) Ba.n bi. cúm là d̄u’ d̄ê’ ba.n không d̄u.o..c lên ló.p hoă.c ba.n thi tru.o..t kỳ thi
cuôí khoá là d̄u’ d̄ê’ ba.n không d̄u.o..c lên ló.p.
f ) Ba.n bi. cúm và thi tru.o..t kỳ thi cuôí khoá hoă.c không thi tru.o..t kỳ thi
cuôí khoá và d̄u.o..c lên ló.p.
24
6. a) p.
b) p ∧ q.
c) p ⇒ q.
d) p ⇒ q.
e) p ⇒ q.
f ) q ∧ p.
g) p ⇔ q.
` d̄a’o: Nêú ngày mai trò.i giá rét thı̀ hôm nay có gió mùa D
7. a) Mê.nh d̄ê - ông
Băć. Mê.nh d̄ê ` pha’n d̄a’o: Nêú ngày mai trò.i không giá rét thı̀ không có gió mùa
- ông Băć vào hôm nay.
D
b) Mê.nh d̄ê` d̄a’o: Nêú tôi d̄i ra bãi tă´m thı̀ ngày d̄ó trò.i năńg. Mê.nh d̄ê `
.
pha’n d̄a’o: Nêú tôi không d̄i ra bãi tă´m thı̀ ngày d̄ó trò i không năńg.
c) Mê.nh d̄ê` d̄a’o: Nêú mô.t sô´ chia hê´t cho 2 và cho 3 thı̀ chia hê´t cho 6.
Mê.nh d̄ê phan d̄a’o: Nêú mô.t sô´ không chia hê´t cho 2 hoă.c cho 3 thı̀ không chia
` ’
hê´t cho 6.
d) Mê.nh d̄ê` d̄a’o: Tô’ng các chũ. sô´ cu’a mô.t sô´ chia hê´t cho 9 thı̀ sô´ d̄ó chia
hê´t cho 9. Mê.nh d̄ê ` pha’n d̄a’o: Tô’ng các chũ. sô´ cu’a mô.t sô´ không chia hê´t cho
9 thı̀ sô´ d̄ó không chia hét cho 9.
8.
p q r p ⇒ (q ∨ r) p ⇒ (q ⇒ r) (p ⇒ q) ∨ (p ⇒ r)
0 0 0 1 1 1
0 0 1 1 1 1
0 1 0 1 0 1
0 1 1 1 1 1
1 0 0 1 1 1
1 0 1 1 1 1
1 1 0 0 1 1
1 1 1 1 1 1
9. a) 1111111, 0000000, 1111111;

b) 11111010, 10100000, 01011010;
c) 1001111001, 0001000000, 1000111001;
d) 1111111111, 0000000000, 1111111111.
25
(p ⇒ q) ∧ (p ⇒ r) (p ⇔ q) ∨ (q ⇔ r) (p ⇔ q) ⇔ (q ⇔ r)
0 1 1
1 1 0
0 1 1
1 0 0
0 0 0
0 1 1
1 1 0
1 1 1
10. a) p ∧ q ∧ r.
b) (p ∧ q ∧ r) ∨ (q ∧ r ∧ p) ∨ (r ∧ p ∧ q).
11. a) Nêú (p ∧ q) d̄úng thı̀ p d̄úng.
b) Nêú p d̄úng thı̀ p ∨ q d̄úng.
c) Nêú p d̄úng thı̀ p sai và khi d̄ó p ⇒ q là d̄úng.
d) Nêú p ∧ q là d̄úng thı̀ ca’ p và q d̄ê` u d̄úng và khi d̄ó p ⇒ q là d̄úng.
´
e) Nê u p ⇒ q d̄úng thı̀ p ⇒ q sai và khi d̄ó p d̄úng (và q sai).
f ) Nêú p ⇒ q d̄úng thı̀ p ⇒ q sai và khi d̄ó q sai (và p d̄úng), tú.c là q là
d̄úng.
g) Nêú [(p ∨ q) ∧ (p ⇒ r) ∧ (q ⇒ r)] d̄úng thı̀ ca’ ba p ∨ q, p ⇒ r, q ⇒ r d̄ê ù
d̄úng và khi d̄ó p hoă.c q d̄úng, nên r là d̄úng.
12. a) Nêú p ⇔ q và q ⇔ r là d̄úng thı̀ giá tri. chân lý cu’a p và q, cu’a q và r là
nhu. nhau. Do d̄ó giá tri. chân lý cu’a p và r là nhu. nhau hay p ⇔ r là d̄úng.
b) Nêú p sai thı̀ p ⇒ q là d̄úng. Nêú p d̄úng thı̀ p sai và do p ∧ q ⇒ p là
d̄úng nên p ∧ q là sai. Do d̄ó q là sai hay q là d̄úng. Khi d̄ó p ⇒ q là d̄úng.
c) Nêú p sai hoă.c r sai thı̀ p ∧ r là sai nên (p ∧ r) ⇒ (q ∧ s) là d̄úng. Nêú p
d̄úng và r d̄úng thı̀ do p ⇒ q và r ⇒ s là d̄úng nên q và s là d̄úng. Do d̄ó q ∧ s
d̄úng, nên (p ∧ r) ⇒ (q ∧ s) là d̄úng.
d) Nêú p sai và r sai thı̀ p ∨ r là sai nên (p ∨ r) ⇒ (q ∨ s) là d̄úng. Nêú p
d̄úng hoă.c r d̄úng thı̀ do p ⇒ q và r ⇒ s là d̄úng nên q hoă.c s là d̄úng. Do d̄ó
q ∨ s d̄úng, nên (p ∨ r) ⇒ (q ∨ s) là d̄úng.
13.
Suy luâ.n 1: Luâ.n chú.ng:
p ⇔ q, p
A1 : Hı̀nh chũ. nhâ.t là mô.t hı̀nh bı̀nh hành có
q
mô.t góc vuông
26
A2 : ABCD là hı̀nh chũ. nhâ.t
———————————————————
A3 : ABCD là hı̀nh bı̀nh hành có mô.t góc vuông
A4 : Hı̀nh bı̀nh hành có mô.t góc vuông thı̀ có các
p ⇒ q, p
ca.nh d̄ôí bă` ng nhau và các góc d̄ê
` u vuông
q
A3 : ABCD là hı̀nh bı̀nh hành có mô.t góc vuông
———————————————————
A5 : AD = BC, AB = CD, Â = B̂ = Ĉ = D̂ = 1v
A6 : Nêú hai tam giác vuông có hai că.p ca.nh góc
p ⇒ q, p
vuông bă ` ng nhau tù.ng d̄ôi mô.t thı̀ chúng
q
` ng nhau
bă
A7 : Â = B̂ = 1v, BC = AD, AB = AB (AB chung)
———————————————————
A8 : 4ABC = 4BAD
A9 : Hai tam giác vuông bă` ng nhau thı̀ hai ca.nh
p ⇒ q, p
huyê` n tu.o.ng ú.ng bă
` ng nhau
q
A8 : 4ABC = 4BAD
———————————————————
A10 : AC = BD
A2 ⇒ A3
p ⇒ p 1 , p1 ⇒ p 2 , p2 ⇒ p 3 , p3 ⇒ q
A3 ⇒ A5
p⇒q
A5 ⇒ A8
A8 ⇒ A10
———————————————————
A2 ⇒ A10
14. (Chú.ng minh bă` ng pha ’ ’
√ n thı́ du.) Tı́ch cua hai
´
sô
√ vô
’ ´ ´
√ tı không nhâ t .thiê t là
.
mô.t sô´ vô tı’. Chă’ng ha.n, 2 là mô.t sô´ vô tı’ nhu ng 2. 2 là mô.t sô´ hũ u tı’.
15. (Chú.ng minh bă` ng pha’n thı́ du.) n2 − n + 41 không luôn luôn là mô.t sô´
nguyên tô´. Chă’ng ha.n, 412 − 41 + 41 = 412 là mô.t ho..p sô´.
16. (Chú.ng minh bă` ng pha’n chú.ng) Vó.i n là mô.t sô´ nguyên, ta viê´t n = 3q + r
vó.i r = 0, 1, 2 và n3 = 3(9q 3 + 9q 2 r + 3qr2 ) + r3 . Do d̄ó nêú n3 chia hê´t cho 3
thı̀ r3 = 0 hay √ r = 0 tú.c là n chia hê´t cho 3. √
Gia’ su’. 3 3 là sô´ mô.t sô´ hũ.u tı’, nghı̃a là ta có thê’ viê´t 3 3 = ab vó.i a, b ∈ N∗
và (a, b) = 1. Khi d̄ó a3 = 3b3 , nên a3 chia hê´t cho 3, do d̄ó a chia hê´t cho 3 hay
27
a = 3c vó.i c ∈ N. Vı̀ vâ.y, b3 = 9c3 , nên b3 chia hê´t cho 3, do d̄ó b chia hê´t cho
3. D ` u này mâu thuâ’n vó.i (a, b) = 1.
- iê
17. (Chú.ng minh bă` ng cách xét các tru.ò.ng ho..p) Cho n là mô.t sô´ nguyên không
chia hê´t cho 5. Khi d̄ó n = 5q + r vó.i r = 1, 2, 3, 4 và n2 = 25q 2 + 10qr + r2 .
– Vó.i r = 1 ta có n2 = 5(5q 2 + 2qr) + 1,
– Vó.i r = 2 ta có n2 = 5(5q 2 + 2qr) + 4,
– Vó.i r = 3 ta có ta có n2 = 5(5q 2 + 2qr + 1) + 4,
– Vó.i r = 4 ta có ta có n2 = 5(5q 2 + 2qr + 3) + 1.
Do d̄ó n2 chia cho 5 có du. 1 hoă.c 4.
18. a) Tô ` n ta.i sô´ thu..c x vó.i mo.i sô´ thu..c y, ta có x + y = 1 (sai). Phu’ d̄i.nh
` này là:
cu’a mê.nh d̄ê
(∃x ∈ R) (∀y ∈ R) (x + y = 1) ≡ (∀x ∈ R) (∃y ∈ R) (x + y 6= 1) (d̄úng).
b) Vó.i mo.i sô´ thu..c x tô

` n ta.i sô´ thu..c y, ta có x + y = 1 (d̄úng). Phu’ d̄i.nh
` này là:
cu’a mê.nh d̄ê
(∀x ∈ R) (∃y ∈ R) (x + y = 1) ≡ (∃x ∈ R) (∀y ∈ R) (x + y 6= 1) (sai).
c) Vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n tô

` n ta.i sô´ tu.. nhiên m, ta có n < m (d̄úng). Phu’
` này là:
d̄i.nh cu’a mê.nh d̄ê
(∀n ∈ N) (∃m ∈ N) (n < m) ≡ (∃n ∈ N) (∀n ∈ N) (n ≥ m) (sai).
d) Tô` n ta.i sô´ tu.. nhiên n vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên m, ta có n < m (sai). Phu’
` này là:
d̄i.nh cu’a mê.nh d̄ê
(∃n ∈ N) (∀m ∈ N) (n < m) ≡ (∀n ∈ N) (∃m ∈ N) (n ≥ m) (d̄úng).
19. a) ∃x (P (x) ∧ Q(x)).

b) ∃x (P (x) ∧ Q(x)).
c) ∀x (P (x) ∨ Q(x)).
d) ∀x (P (x) ∨ Q(x)).
20. a) ∀x F (x, A).
b) ∀y F (B, y).
c) ∀x ∃y F (x, y).
d) ∃x ∀y F (x, y) ≡ ∀x ∃y F (x, y).
e) ∃x ∀y F (x, y).
f ) ∃x F (x, A) ∨ F (x, B) ≡ ∀x F (x, A) ∧ F (x, B).
g) ∃x ∃y ∀z(x 6= y ∧ F (C, x) ∧ F (C, y) ∧ (F (C, z) ⇒ (z = x ∨ z = y))).
28
h) ∃x ∀y ∀z ((F (y, x) ∧ (F (y, z) ⇒ z = x))).
i) ∃x F (x, x) ≡ ∀x F (x, x).
j) ∃x ∃y ∀z (x 6= y ∧ F (x, y) ∧ (F (x, z) ⇒ z = y)).
21. Chú ý ră` ng A \ B = A ∩ B, trong d̄ó B là phâ
` n bù cu’a B trong tâ.p U
chú.a A, B, C.
a) (A ∩ B) \ C = (A ∩ B) ∩ C = A ∩ (B ∩ C) = A ∩ (B \ C).
b) (A ∪ B) \ C = (A ∪ B) ∩ C = (A ∩ C) ∪ (B ∩ C) = (A \ C) ∪ (B \ C).
c) A \ (B \ C) = A ∩ B ∩ C = A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C) =
(A \ B) ∪ (A ∩ C).
d) A \ B, B \ C, C \ A, A ∩ B ∩ C ⊂ A ∪ B ∪ C ⇒ (A \ B) ∪ (B \ C) ∪ (C \
A) ∪ (A ∩ B ∩ C) ⊂ A ∪ B ∪ C.
∀x ∈ A ∪ B ∪ C ⇒ x ∈ A ∨ x ∈ B ∨ x ∈ C.
– x ∈ A: i) x ∈ B: + x ∈ C ⇒ x ∈ A ∩ B ∩ C,
+x∈ / C ⇒ x ∈ B \ C;
ii) x ∈ / B ⇒ x ∈ A \ B.
–x∈ / A: i) x ∈ B: + x ∈ C ⇒ C \ A,
+x∈ / C ⇒ B \ C;
ii) x ∈ / B ⇒ x ∈ C ⇒ C \ A.
Vâ.y A ∪ B ∪ C ⊂ (A \ B) ∪ (B \ C) ∪ (C \ A) ∪ (A ∩ B ∩ C).
22. a) D - úng. (x, y) ∈ (A × B) ∩ (C × D) ⇔ (x, y) ∈ A × B ∧ (x, y) ∈ C × D ⇔
(x ∈ A ∧ y ∈ B) ∧ (x ∈ C ∧ y ∈ D) ⇔ x ∈ A ∩ C ∧ y ∈ B ∩ D ⇔ (x, y) ∈
(A ∩ C) × (B ∩ D).
b) Không d̄úng. Ta chı’ có (A × B) ∪ (C × D) ⊂ (A ∪ C) × (B ∪ D). Bao
hàm thú.c ngu.o..c la.i không có. Chă’ng ha.n, cho.n A = D = ∅ và B 6= ∅, C 6= ∅ thı̀
vê´ trái là tâ.p rôñg trong khi vê´ pha’i khác rôñg.
23. Các câu a), b) và c) suy tù. d̄i.nh nghı̃a. Go.i p, q, r tu.o.ng ú.ng là các mê.nh
` x ∈ A, x ∈ B, x ∈ C. Khi d̄ó x ∈ A ⊕ B chı́nh là mê.nh d̄ê
d̄ê ` tuyê’n loa.i p ⊕ q.
p q r p∨q p∧q (p ∨ q) ∧ (p ∧ q) p⊕q

0 0 0 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0 0
0 1 0 1 0 1 1
0 1 1 1 0 1 1
1 0 0 1 0 1 1
1 0 1 1 0 1 1
1 1 0 1 1 0 0
1 1 1 1 1 0 0
29
(p ⊕ q) ⊕ r q ⊕ r p ⊕ (q ⊕ r) p ∧ (q ⊕ r) p ∧ r (p ∧ q) ⊕ (p ∧ r)
0 0 0 0 0 0
1 1 1 0 0 0
1 1 1 0 0 0
0 0 0 0 0 0
1 0 1 0 0 0
0 1 0 1 1 1
0 1 0 1 0 1
1 0 1 0 1 0
Ba’ng giá tri. chân lý o’. trên cho các kê´t qua’ câu d) tù. cô.t 6 và 7, câu e) tù. cô.t 8
và 10, câu f) tù. cô.t 11 và 13.
24. U = A ∪ B ∪ C ∪ D = {a, b, c, d, e, g, h, i, n, o, p, t, u, v, x, y, z}.
A 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
B 0 1 1 1 0 1 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0
C 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 1
D 0 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 0
A∪B 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0
A∩B 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0
A ∪ D(1) 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 0
B ∪ C (2) 0 1 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1
(1) ∩ (2) 0 1 1 1 1 0 0 1 0 1 0 1 1 0 1 1 0
25. |A ∪ B| = |A ∪ (B \ A ∩ B)| = |A| + |B| − |A ∩ B|.

|A∪B∪C| = |A∪B|+|C|−|(A∪B)∩C| = |A|+|B|−|A∩B|+|C|−(|A∩C|+
|B∩C|−|(A∩C)∩(B∩C)|) = |A|+|B|+|C|−|A∩B|−|B∩C|−|A∩C|+|A∩B∩C|.
Cho A1 , A2 , . . . , Am là m tâ.p hũ.u ha.n cu’a tâ.p hũ.u ha.n U . Bă
` ng quy na.p
. . .
có thê’ chú ng minh d̄u o. c ră` ng:
|A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ Am | = N1 − N2 + N3 − · · · + (−1)n−1 Nm ,
30
P
trong d̄ó, Nk = |Ai1 ∩ Ai2 ∩ . . . ∩ Aik |, 1 ≤ k ≤ m.
1≤i1 <i2 <···<ik ≤m
Nêú go.i N = |U |, N0 = |U \ A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ Am |, ta có công thú.c sau và go.i
là nguyên lý bù trù..
N0 = N − N1 + N2 − N3 + · · · + (−1)n Nm .
26. Go.i U là tâ.p ho..p gô

` m các thành viên cu’a cuô.c ho.p, Ai là tâ.p ho..p các
thành viên phát biê’u vê ` i (1 ≤ i ≤ 3). Khi d̄ó sô´ thành viên không
` vâń d̄ê
’
phát biê u vâń d̄ê
` nào là N0 = 1 trong sô´ các thành viên N = |U | = 12. Ta có
N1 = |A1 | + |A2 | + |A3 | = 8 + 5 + 7 = 20, N2 = |A1 ∩ A2 | + |A2 ∩ A3 | + |A1 ∩ A3 |,
N3 = |A1 ∩ A2 ∩ A3 | và N2 ≥ 3N3 . Theo công thú.c vê ` nguyên lý bù trù., ta có
N0 = N − N1 + N2 − N3 hay 1 = 12 − 20 + N2 − N3 hay N3 = N2 − 9. Do d̄ó
N3 ≥ 3N3 − 9 hay 2N3 ≤ 9 hay N3 ≤ 92 = 4, 5. Vâ.y nhiê ` u lă´m là có 4 ngu.ò.i
phát biê’u ca’ 3 vâń d̄ê
`.
31
. .
CHU O NG II:
ÁNH XA.
2.1. ÁNH XA ..
2.1.1. D - i.nh nghı̃a và thı́ du.:
2.1.1.1. Mo’. d̄â ` u: Ánh xa. là mô.t khái niê.m cu..c kỳ quan tro.ng trong toán ho.c.
Ánh xa. dùng d̄ê’ kha’o sát các tı́nh châ´t cu’a mô.t tâ.p ho..p và các phâ ` n tu’. cu’a nó.
Ánh xa. biê’u diêñ các môí quan hê. giũ.a các tâ.p ho..p và các phâ ` n tu’.. Chă’ng ha.n,
xét tâ.p ho..p các con ngu.ò.i trên toàn thê´ gió.i và kha’o sát d̄ô. tuô’i cu’a mô˜i ngu.ò.i.
Ta ghép mô˜i con ngu.ò.i vó.i mô.t con sô´ go.i là tuô’i cu’a ngu.ò.i d̄ó. Mô˜i ngu.ò.i d̄ê ù
có mô.t con sô´, vı̀ mô˜i ngu ò i không thê’ có hai tuô’i nên mô˜i ngu ò i chı’ ú ng vó.i
. . . . .
mô.t con sô´ duy nhâ´t. Có thê’ nhiê ` u ngu.ò.i có cùng d̄ô. tuô’i, nghı̃a là nhiê
` u ngu.ò.i
có thê’ ú.ng vó.i cùng mô.t con sô´. Có thê’ có mô.t con sô´ không d̄u.o..c ú.ng vó.i mô.t
ngu.ò.i nào. Con sô´ càng ló.n thı̀ d̄ô. tuô’i cu’a con ngu.ò.i ú.ng vó.i con sô´ d̄ó càng
ló.n. Nhu. vâ.y, ta d̄ã thu..c hiê.n mô.t “ánh xa.” tù. tâ.p ho..p gô ` m các con ngu.ò.i trên
trái d̄â´t vào tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên.
Các ánh xa. còn d̄u.o..c dùng d̄ê’ d̄i.nh nghı̃a các câú trúc rò.i ra.c nhu. các dãy
các xâu. Ánh xa. cũng dùng d̄ê’ biê’u diêñ thò.i gian mô.t máy tı́nh pha’i mâ´t d̄ê’
gia’i mô.t bài toán có quy mô d̄ã cho. Các hàm (ánh xa.) d̄ê. quy, tú.c là các hàm
d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a qua chı́nh nó d̄u.o..c dùng xuyên suô´t trong tin ho.c.
2.1.1.2. D - i.nh nghı̃a: Cho hai tâ.p ho..p A và B. Mô.t ánh xa. f tù. A vào B là
mô.t su.. ghép d̄ôi mô˜i phâ ` n tu’. a ∈ A vó.i mô.t phâ ` n tu’. duy nhâ´t cu’a B, ký hiê.u
f (a). Phâ ` n tu’. f (a) ∈ B d̄u.o..c go.i là giá tri. cu’a f ta.i a. A d̄u.o..c go.i là tâ.p nguô
`n
hay miê ` n xác d̄i.nh và B go.i là tâ.p d̄ı́ch hay miê ` n giá tri.. Mô.t ánh xa. f tù. A vào
B còn d̄u o. c go.i là mô.t hàm tù A vào B và d̄u.o..c ký hiê.u bo’.i
. . .
f
f : A −→ B hay A −→ B hay f : x ∈ A 7−→ f (x) ∈ B.
Thı́ du.: 1) Go.i A là tâ.p ho..p các bài thi cu’a các sinh viên trong mô.t ló.p nào
d̄ó. Khi châ´m bài thi theo thang d̄iê’m 10, thâ ` y giáo châ´m thi d̄ã thiê´t lâ.p mô.t
. .
ánh xa. tù A vào tâ.p ho. p {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}.
2) Cho A là mô.t tâ.p ho..p. Mô.t su.. ghép d̄ôi mô˜i phâ
` n tu’. x ∈ A vó.i chı́nh x
là mô.t ánh xa. tù. A d̄êń A. Ánh xa. này d̄u.o..c go.i là ánh xa. d̄ô
` ng nhâ´t cu’a A và
. .
d̄u o. c ký hiê.u là idA hoă.c 1A .
√ √ 1
3) Các hàm sô´ y = 1 + x2 , y = x, y = ` n lu.o..t các ánh
xác d̄i.nh lâ
x+1
xa. sau:
f : R −→ R+ , g : R+ +
0 −→ R0 , h : R \ {−1} −→ R,
trong d̄ó R+ = {x ∈ R | x > 0}, R+

0 = {x ∈ R | x ≥ 0}.
32
2.1.1.3. D - i.nh nghı̃a: Cho ánh xa. f : A −→ B. Ta go.i tâ.p ho..p G =
{(x, f (x)) | x ∈ A} ⊂ A × B là d̄ô ` thi. cu’a ánh xa. f .
.
Nhu vâ.y, khi cho ánh xa. f : A −→ B, ta có tâ.p con G cu’a A × B có tı́nh
châ´t là vó.i mo.i x ∈ A, tô ` n ta.i duy nhâ´t mô.t că.p thuô.c G, có thành phâ ` n thú.
nhâ´t là x. D - a’o la.i, nêú G ⊂ A × B có tı́nh châ´t d̄ó thı̀ G cho ta mô.t ánh xa.
f : A −→ B mà d̄ô ` thi. cu’a f là G. Vı̀ vâ.y, ngu.ò.i ta có thê’ d̄ô
` ng nhâ´t ánh xa.
f : A −→ B vó i d̄ô. ` thi. G cu’a nó.
2.1.1.4. D - i.nh nghı̃a: Hai ánh xa. f, g : A −→ B d̄u.o..c go.i là bă` ng nhau, ký
hiê.u f = g, nêú vó.i mo.i x ∈ A, ta có f (x) = g(x).
2.1.1.5. D - i.nh nghı̃a: Cho ánh xa. f : A −→ B và X ⊂ A. Ta go.i ánh xa.
g : X −→ B là thu he.p cu’a f lên X, ký hiê.u là g = f |X , nêú vó.i mo.i x ∈ X,
f (x) = g(x).Khi d̄ó f go.i là mo’. rô.ng cu’a g lên A.
Chú ý ră` ng, thu he.p cu’a mô˜i ánh xa. lên mô.t tâ.p con cu’a tâ.p nguô` n là duy
nhâ´t, nhu.ng mo’. rô.ng cu’a mô˜i ánh xa. lên mô.t tâ.p ho..p chú.a tâ.p nguô
` n là không
duy nhâ´t.
Thı́ du.: 1) Hai ánh xa. f : R −→ [−1, 1] : x 7−→ sin x và g : [0, 2π] −→ [−1, 1] :
x 7−→ sin x là hai ánh xa. khác nhau vı̀ chúng có các tâ.p nguô ` n khác nhau. Tuy
nhiên, f |[0,2π] = g.
2) Cho A = {1, 2, 3, 4}, X = {1, 2, 3}, B = {a, b, c} và ánh xa. g : X −→ B :
1 7−→ a, 2 7−→ b, 3 7−→ c. Khi d̄ó có 3 mo’. rô.ng cu’a g lên A là f1 , f2 , f3 : A −→ B
cho bo’.i fi (1) = a, fi (2) = b, fi (3) = c (i = 1, 2, 3), f1 (4) = a, f2 (4) = b, f3 (4) = c.
3) Cho các ánh xa. f : R −→ R+ 0 , g : R −→ Z, h : R −→ R xác d̄i.nh bo ’.i:
` n nguyên cu’a x), h(x) = x − [x] (phâ

f (x) = |x|, g(x) = [x] (phâ ` n le’ cu’a x).
` ng 0 go.i là
` u bă
Khi d̄ó f |R+ = idR+ , g|Z = idZ , h|Z = 0 (ánh xa. có mo.i giá tri. d̄ê
0 0
ánh xa. 0).
2.1.2. A ’ nh và tao a’nh:

.
2.1.2.1. D - i.nh nghı̃a: Cho ánh xa. f : A −→ B, x ∈ A, X ⊂ A, S ⊂ B. Khi
d̄ó ta go.i:
– f (x) là a’nh cu’a x bo’.i f ,
– f (X) = {f (x) ∈ B | x ∈ X} là a’nh cu’a X bo’.i f ,
– f −1 (S) = {x ∈ A | f (x) ∈ S} là ta.o a’nh cu’a S bo’.i f .
- ă.c biê.t, vó.i y ∈ B, f −1 ({y}) = {x ∈ A | f (x) = y} và viê´t d̄o.n gia’n là
D
f −1 (y). Khi X = A, ta go.i f (A) là a’nh cu’a f và ký hiê.u là Imf . Rõ ràng khi
X = ∅ ta có f (∅) = ∅. Tù. d̄i.nh nghı̃a ta có:
X ⊂ X 0 ⊂ A ⇒ f (X) ⊂ f (X 0 ) ⊂ f (A), S ⊂ S 0 ⊂ B ⇒ f −1 (S) ⊂ f −1 (S 0 ) ⊂ A.
33
Thı́ du.: 1) Cho A = {a, b, c, d, e}, B = {1, 2, 3, 4}, X = {a, b, d}, Y = {3, 4} và
f : A −→ B xác d̄i.nh bo’.i f (a) = 1, f (b) = 4, f (c) = 2, f (d) = 1, f (e) = 4. Khi
d̄ó ta có:
f (X) = {1, 4}, Imf = {1, 2, 4}, f −1 (Y ) = {b, e}, f −1 (3) = ∅, f −1 (1) = {a, d}.
2) Cho ánh xa. f : R −→ R xác d̄i.nh bo’.i f (x) = cos x. Khi d̄ó ta có:
√
−1 −1 3 π
f (2) = ∅, f ( ) = {± + 2kπ | k ∈ Z}, Imf = [−1, 1].
2 6
2.1.2.2. Mê.nh d̄ê ` : Cho ánh xa. f : A −→ B, X và Y là các tâ.p con cu’a A, S
và T là các tâ.p con cu’a B. Khi d̄ó ta có:
1) X ⊂ f −1 (f (X)).
2) f (f −1 (S)) ⊂ S.
3) f (X ∪ Y ) = f (X) ∪ f (Y ).
4) f (X ∩ Y ) ⊂ f (X) ∩ f (Y ).
5) f −1 (S ∪ T ) = f −1 (S) ∪ f −1 (T ).
6) f −1 (S ∩ T ) = f −1 (S) ∩ f −1 (T ).
7) f (A \ X) ⊃ f (A) \ f (X).
8) f −1 (B \ S) = A \ f −1 (S).
Chú.ng minh: 1) x ∈ X ⇒ f (x) ∈ f (X) ⇒ x ∈ f −1 (f (X)). Do d̄ó X ⊂
f −1 (f (X)).
2) y ∈ f (f −1 (S)) ⇒ ∃x ∈ f −1 (S), f (x) = y ⇒ y = f (x) ∈ S. Do d̄ó
f (f −1 (S)) ⊂ S.
3) X, Y ⊂ X ∪ Y ⇒ f (X), f (Y ) ⊂ f (X ∪ Y ) ⇒ f (X) ∪ f (Y ) ⊂ f (X ∪ Y ).
y ∈ f (X ∪ Y ) ⇒ ∃x ∈ X ∪ Y, y = f (x) ⇒ (y = f (x), x ∈ X) ∨ (y = f (x), x ∈
Y ) ⇒ y ∈ f (X) ∪ f (Y ). Do d̄ó f (X ∪ Y ) ⊂ f (X) ∪ f (Y ).
4) y ∈ f (X ∩ Y ) ⇒ ∃x ∈ X ∩ Y, y = f (x) ⇒ (y = f (x), x ∈ X) ∧ (y =
f (x), x ∈ Y ) ⇒ y ∈ f (X) ∩ f (Y ). Do d̄ó f (X ∩ Y ) ⊂ f (X) ∩ f (Y ).
5) x ∈ f −1 (S ∪ T ) ⇔ f (x) ∈ S ∪ T ⇔ (f (x) ∈ S) ∨ (f (x) ∈ T ) ⇔
(x ∈ f −1 (S)) ∨ (x ∈ f −1 (T )) ⇔ x ∈ f −1 (S) ∪ f −1 (T ). Do d̄ó f −1 (S ∪ T ) =
f −1 (S) ∪ f −1 (T ).
6) x ∈ f −1 (S ∩ T ) ⇔ f (x) ∈ S ∩ T ⇔ (f (x) ∈ S) ∧ (f (x) ∈ T ) ⇔
(x ∈ f −1 (S)) ∧ (x ∈ f −1 (T )) ⇔ x ∈ f −1 (S) ∩ f −1 (T ). Do d̄ó f −1 (S ∩ T ) =
f −1 (S) ∩ f −1 (T ).
7) y ∈ f (A) \ f (X) ⇒ (y ∈ f (A)) ∧ (y ∈ / f (X)) ⇒ (∃x ∈ A, y = f (x)) ∧ x ∈ /
X ⇒ x ∈ A \ X, y = f (x) ⇒ y ∈ f (A \ X). Do d̄ó f (A) \ f (X) ⊂ f (A \ X).
8) x ∈ f −1 (B \ S) ⇔ f (x) ∈ B \ S ⇔ (f (x) ∈ B) ∧ (f (x) ∈ / S) ⇔ (x ∈
−1 −1 −1 −1
A) ∧ (x ∈ / f (S)) ⇔ x ∈ A \ f (S). Do d̄ó f (B \ S) = A \ f (S).
Trong 1), 2), 4), 7), các bao hàm ngu.o..c la.i nói chung không d̄úng.
34
Thâ.t vâ.y, cho.n A = {1, 2, 3, 4}, B = {1, 2, 3}, X = {1, 2}, Y = {3, 4}, S =
{1, 3} và f : A −→ B là ánh xa. xác d̄i.nh bo’.i f (1) = 1, f (2) = 2, f (3) =
1, f (4) = 1 thı̀ ta có:
X ⊂ f −1 (f (X)), f (f −1 (S)) ⊂ S,
6= 6=
f (X ∩ Y ) ⊂ f (X) ∩ f (Y ), f (A \ X) ⊃ f (A) \ f (X).
6= 6=
2.1.3. D - o.n ánh, toàn ánh, song ánh:

2.1.3.1. D - i.nh nghı̃a: Ánh xa. f : A −→ B d̄u.o..c go.i là mô.t d̄o.n ánh nêú vó.i
mo.i x1 , x2 ∈ A, x1 6= x2 kéo theo f (x1 ) 6= f (x2 ) (hay f (x1 ) = f (x2 ) kéo theo
x1 = x2 ). Ngu.ò.i ta còn go.i mô.t d̄o.n ánh là mô.t ánh xa. mô.t d̄ôí mô.t.
2.1.3.2. D - i.nh nghı̃a: Ánh xa. f : A −→ B d̄u.o..c go.i là mô.t toàn ánh nêú
f (A) = B, tú.c là vó.i mo.i y ∈ B, tô` n ta.i x ∈ A sao cho f (x) = y. Ngu.ò.i ta còn
go.i toàn ánh f : A −→ B là mô.t ánh xa. tù. A lên B.
2.1.3.3. D - i.nh nghı̃a: Ánh xa. f : A −→ B d̄u.o..c go.i là mô.t song ánh hay mô.t
ánh xa. mô.t d̄ôí mô.t tù. A lên B nêú nó vù.a là d̄o.n ánh vù.a là toàn ánh, tú.c là
vó.i mo.i y ∈ B, tô ` n ta.i duy nhâ´t x ∈ A sao cho f (x) = y.
Thı́ du.: 1) Cho A là mô.t tâ.p ho..p và B ⊂ A. Ánh xa. d̄ô ` ng nhâ´t idA là mô.t
song ánh và “phép bao hàm” B −→ A : x 7−→ x là mô.t d̄o n ánh..
2) Ánh xa. n ∈ Z 7−→ −n ∈ Z là mô.t song ánh, ánh xa. n ∈ Z 7−→ 2n ∈ Z là
mô.t d̄o.n ánh nhu.ng không pha’i là toàn ánh và ánh xa. n ∈ Z 7−→ n2 ∈ Z không
pha’i là d̄o.n ánh và cũng không pha’i là toàn ánh.
3) Ánh xa. f : R −→ R : x 7−→ x3 là mô.t song ánh nhu.ng ánh xa. g : Q −→
R : x 7−→ x3 là mô.t d̄o.n ánh và không pha’i là mô.t toàn ánh.
4) Ánh xa. x ∈ R 7−→ sin x ∈ R không là d̄o.n ánh và cũng không là toàn
ánh nhu.ng ánh xa. x ∈ R 7−→ sin x ∈ [−1, 1] là mô.t toàn ánh và không pha’i là
mô.t d̄o.n ánh.
2.1.4. Ho..p thành cu’a các ánh xa.:
2.1.4.1. D - i.nh nghı̃a: Cho hai ánh xa. f : A −→ B và g : B −→ C. Khi d̄ó ta
có ánh xa. h : A −→ C cho bo’.i h(x) = g(f (x)) và h d̄u.o..c go.i là ho..p thành hay
tı́ch cu’a ánh xa. f và ánh xa. g, ký hiê.u g ◦ f hay gf .
Thı́ du.: 1) Cho ánh xa. f : A −→ B. Khi d̄ó f ◦ idA = f và idB ◦ f = f .
2) Cho hai ánh xa. f, g : R −→ R cho bo’.i f (x) = 3x + 2, g(x) = cos x.
Khi d̄ó g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(3x + 2) = cos(3x + 2) và f ◦ g(x) = f (g(x)) =
f (cos x) = 3 cos x + 2. Rõ ràng f ◦ g 6= g ◦ f .
1
3) Cho hai ánh xa. f : R \ {0} −→ R và g : R −→ R+ cho bo’.i f (x) = và
x
2
x + 1
g(x) = x2 + 1. Khi d̄ó ta có g ◦ f : R \ {0} −→ R+ : x 7−→ g(f (x)) = .
x2
35
2.1.4.2. Mê.nh d̄ê ` : Cho ba ánh xa. f : A −→ B, g : B −→ C, h : C −→ D.
Khi d̄ó ta có (h ◦ g) ◦ f = h ◦ (g ◦ f ).
Chú.ng minh: Vó.i mo.i x ∈ A, ta có
((h ◦ g) ◦ f )(x) = h ◦ g(f (x)) = h(g(f (x))) = h(g ◦ f (x)) = (h ◦ (g ◦ f ))(x).
Do d̄ó (h ◦ g) ◦ f = h ◦ (g ◦ f ).
Tù. d̄ó ta nói phép ho..p thành ánh xa. có tı́nh kê´t ho..p.
2.1.4.3. Mê.nh d̄ê ` . Cho hai ánh xa. f : A −→ B và g : B −→ C. Khi d̄ó:
1) Nêú f và g là các d̄o.n ánh thı̀ g ◦ f là d̄o.n ánh.
2) Nêú f và g là các toàn ánh thı̀ g ◦ f là toàn ánh.
3) Nêú f và g là các song ánh thı̀ g ◦ f là song ánh.
Chú.ng minh: 1) ∀x, x0 ∈ A, g ◦ f (x) = g ◦ f (x0 ) ⇒ g(f (x)) = g(f (x0 )) ⇒
f (x) = f (x0 ) (do g là d̄o.n ánh) ⇒ x = x0 (do f là d̄o.n ánh). Vâ.y g ◦ f là d̄o.n
ánh.
2) g ◦ f (A) = {g ◦ f (x) | x ∈ A} = {g(f (x)) | f (x) ∈ f (A)} =
= {g(f (x)) | f (x) ∈ B} (do f là toàn ánh)= g(B) = C (do g là toàn ánh).
Vâ.y g ◦ f là toàn ánh.
3) Suy tù. 1) và 2).
2.1.4.4. D - i.nh nghı̃a: Cho f : A −→ B và g : B −→ A là hai ánh xa. sao cho
g ◦ f = idA và f ◦ g = idB . Khi d̄ó ta nói g là ánh xa. ngu.o..c cu’a f .
Thı́ du.: 1) Cho hai ánh xa. f, g : R −→ R xác d̄i.nh bo’.i f (x) = 2x + 5 và
x−5
g(x) = . Vó.i mo.i x ∈ R ta có:
2
(2x + 5) − 5
g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(2x + 5) = = x = idR (x).
2
x−5 x−5
f ◦ g(x) = f (g(x)) = f ( ) = 2( ) + 5 = x = idR (x).
2 2
Vâ.y g là ánh xa. ngu.o..c cu’a f và f cũng là ánh xa. ngu.o..c cu’a g.
2) Cho hai ánh xa. f : R −→ R+ và g : R+ −→ R xác d̄i.nh bo’.i f (x) = ax
và g(x) = loga x, o’. d̄ây a ∈ R, a > 0, a 6= 1. Vó.i mo.i x ∈ R ta có:
g ◦ f (x) = g(f (x)) = g(ax ) = loga (ax ) = x = idR (x).
f ◦ g(x) = f (g(x)) = f (loga x) = aloga x = x = idR+ .
Vâ.y g là ánh xa. ngu.o..c cu’a f và f cũng là ánh xa. ngu.o..c cu’a g.
2.1.4.5. Mê.nh d̄ê ` : Ánh xa. f : A −→ B có ánh xa. ngu.o..c khi và chı’ khi f là
mô.t song ánh.
Chú.ng minh: Gia’ su’. f có ánh xa. ngu.o..c là g : B −→ A. Tù. d̄i.nh nghı̃a ta có
g ◦ f = idA và f ◦ g = idB . Khi d̄ó vó.i mo.i x, x0 ∈ A,
f (x) = f (x0 ) ⇒ g(f (x)) = g(f (x0 )) ⇒ x = x0 .
36
Vâ.y f là mô.t d̄o.n ánh. Ngoài ra, vó.i mo.i y ∈ B, tô ` n ta.i x = g(y) ∈ A sao cho
f (x) = f (g(y)) = y. Vâ.y f là mô.t toàn ánh. Do d̄ó f là mô.t song ánh.
- a’o la.i, gia’ su’. f là mô.t song ánh. Quy tăć cho tu.o.ng ú.ng mô˜i y ∈ B vó.i
D
` n tu’. duy nhâ´t cu’a f −1 (y) xác d̄i.nh ánh xa. g : B −→ A và dê˜ dàng có d̄u.o..c
phâ
g ◦ f = idA và f ◦ g = idB . Do d̄ó g là ánh xa. ngu.o..c cu’a f .
2.1.4.6. Mê.nh d̄ê ` : Nêú g, g 0 : B −→ A là hai ánh xa. ngu.o..c cu’a f thı̀ g = g 0 .
Chú.ng minh: Do g ◦ f = id và f ◦ g 0 = id nên ta có
A B
g = g ◦ idB = g ◦ (f ◦ g 0 ) = (g ◦ f ) ◦ g 0 = idA ◦ g 0 = g 0 .
Ký hiê.u: Ánh xa. ngu.o..c duy nhâ´t cu’a ánh xa. f thu.ò.ng d̄u.o..c ký hiê.u là f −1 .
` ng: (f −1 )−1 = f, (g ◦ f )−1 = f −1 ◦ g −1 .
Dê˜ dàng thâý ră
2.1.4.7. Mê.nh d̄ê ` : Cho A, B là hai tâ.p hũ.u ha.n có cùng ba’n sô´ và ánh xa.
f : A −→ B. Khi d̄ó các d̄iê ` u sau tu.o.ng d̄u.o.ng.
1) f là mô.t d̄o.n ánh.
2) f là mô.t toàn ánh.
3) f là mô.t song ánh.
Chú.ng minh: 1) ⇒ 2) vı̀ |A| = |B| (gia’ thiê´t) và |A| = |f (A)| (do f là d̄o.n
ánh), nên |f (A)| = |B|. Do d̄ó f (A) = B hay f là mô.t toàn ánh.
2) ⇒ 3) Vı̀ f là toàn ánh nên nêú f không là song ánh thı̀ f không là d̄o.n
ánh. Khi d̄ó tô` n ta.i hai phâ` n tu’. cu’a A có chung a’nh. Vı̀ vâ.y, |B| = |f (A)| < |A|.
` u này mâu thuâ’n vó.i gia’ thiê´t.
- iê
D
3) ⇒ 1) Hiê’n nhiên.
2.1.5. Ho. nhũ.ng phâ ` n tu’. cu’a mô.t tâ.p ho..p:
2.1.5.1. D - i.nh nghı̃a: Cho I là mô.t tâ.p ho..p tùy ý khác rôñg và mô.t ánh xa.
f : I −→ A. Khi d̄ó, vó.i mô˜i α ∈ I ta ký hiê.u f (α) bo’.i xα và nói các phâ ` n tu’. xα
vó.i α ∈ I thành lâ.p mô.t ho. nhũ.ng phâ ` n tu’. cu’a A d̄u.o..c d̄ánh sô´ bo’.i tâ.p ho..p I,
ký hiê.u (xα )α∈I , còn tâ.p ho..p I go.i là tâ.p chı’ sô´. Nêú các xα là nhũ.ng tâ.p ho..p
thı̀ ta go.i (xα )α∈I là mô.t ho. tâ.p ho..p d̄ánh sô´ bo’.i tâ.p ho..p I. Nêú các phâ ` n tu’.
cu’a A là nhũ.ng tâ.p con cu’a mô.t tâ.p ho..p U thı̀ ta go.i (xα )α∈I là mô.t ho. nhũ.ng
tâ.p con cu’a tâ.p ho..p U .
Thı́ du.: 1) Cho ánh xa. f : N −→ R : n 7−→ an = f (n). Khi d̄ó ta có ho. sô´ thu..c
(an )n∈N d̄u.o..c d̄ánh sô´ bo’.i tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên và ta thu.ò.ng go.i là dãy sô´
thu..c (an )n∈N .
2) Cho ánh xa. g : N −→ P(N) : n 7−→ Jn = {0, 1, . . . , n}. Khi d̄ó ta có dãy
nhũ.ng tâ.p con cu’a tâ.p ho..p N:
J0 ⊂ J1 ⊂ · · · ⊂ Jn ⊂ · · · .
- i.nh nghı̃a: Cho (Aα )α∈I là mô.t ho. tâ.p ho..p. Ta go.i
2.1.5.2. D
37
– Ho..p cu’a ho. (Aα )α∈I là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u ∪ Aα , xác d̄i.nh bo’.i
α∈I
∪ Aα = { x | ∃α ∈ I, x ∈ Aα }.
α∈I
– Giao cu’a ho. (Aα )α∈I là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u ∩ Aα , xác d̄i.nh bo’.i
α∈I
∩ Aα = { x | ∀α ∈ I, x ∈ Aα }.
α∈I
Q
– Tı́ch Descartes cu’a ho. (Aα )α∈I là mô.t tâ.p ho..p, ký hiê.u Aα , xác d̄i.nh
α∈I
bo’.i Y
Aα = { (xα )α∈I | ∀α ∈ I, xα ∈ Aα }.
α∈I
Q
Nêú vó.i mo.i α ∈ I, Aα = A thı̀ Aα go.i là lũy thù.a Descartes bâ.c I cu’a A và
α∈I
I
ký hiê.u là A .
Thı́ du.: 1) Xét ho. tâ.p con (Jn )n∈N cu’a tâ.p ho..p N, trong d̄ó Jn = {0, 1, . . . , n}.
Khi d̄ó ∪ Jn = N và ∩ Jn = {0}.
n∈N n∈N
2) Lũy thù.a Descartes RN là tâ.p ho..p các dãy sô´ thu..c.
2.2. GIA ’ I TÍCH TÔ’ HO.P.

.
2.2.1. Nhũ.ng nguyên lý d̄ê´m co. ba’n:
2.2.1.1. Quy tă ć cô.ng: Gia’ su’. có hai công viê.c. Viê.c thú. nhâ´t có thê’ làm
` ng n1 cách, viê.c thú. hai có thê’ làm bă` ng n2 cách và nêú hai viê.c này không
bă
` ng thò.i thı̀ sẽ có n1 + n2 cách làm mô.t trong hai viê.c d̄ó.
thê’ làm d̄ô
Quy tăć cô.ng có thê’ mo’. rô.ng cho tru.ò.ng ho..p có nhiê ` u ho.n hai công viê.c.
. . . .
Gia’ su’ các viê.c T1, T2 , . . . , Tm có thê’ làm tu o ng ú ng bă` ng n1 , n2 , . . . , nm cách
và không có hai viê.c nào có thê’ làm d̄ô .
` ng thò i. Khi d̄ó sô´ cách làm mô.t trong
m viê.c d̄ó là n1 + n2 + · · · + nm .
Nguyên lý cô.ng có thê’ phát biê’u du.ó.i da.ng ngôn ngũ. tâ.p ho..p nhu. sau: Nêú
A1 , A2 , . . . , An là các tâ.p hũ.u ha.n d̄ôi mô.t rò.i nhau, khi d̄ó sô´ phâ
` n tu’. cu’a ho..p
các tâ.p ho..p này là
|A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ An | = |A1 | + |A2 | + · · · + |An |.
Thı́ du.: Mô.t sinh viên có thê’ cho.n bài thu..c hành máy tı́nh tù. mô.t trong ba
danh sách tu.o.ng ú.ng có 24, 16 và 20 bài. Có bao nhiêu cách cho.n bài thu..c hành?
Có 24 cách cho.n bài thu..c hành tù. danh sách thú. nhâ´t, 16 cách tù. danh sách
thú. hai và 20 cách tù. danh sách thú. ba. Vı̀ vâ.y có 24 + 16 + 20 = 60 cách cho.n
bài thu..c hành.
38
2.2.1.2. Quy tă ć nhân: Gia’ su’. mô.t nhiê.m vu. nào d̄ó d̄u.o..c tách làm hai viê.c.
Viê.c thú. nhâ´t có thê’ làm bă` ng n1 cách, viê.c thú. hai có thê’ làm bă ` ng n2 cách
. . . .
sau khi viê.c thú nhâ´t d̄ã d̄u o. c làm, khi d̄ó sẽ có n1 .n2 cách thu. c hiê.n nhiê.m vu.
này.
Ngu.ò.i ta thu.ò.ng su’. du.ng quy tăć nhân mo’. rô.ng. Gia’ su’. mô.t nhiê.m vu. nào
d̄ó d̄u.o..c thi hành bă` ng cách thu..c hiê.n các viê.c T1 , T2, . . . , Tm và nêú viê.c Ti có
thê’ làm bă` ng ni cách sau khi các viê.c T1 , T2 , . . . , Ti−1 d̄ã d̄u.o..c làm. Khi d̄ó có
n1 .n2 . . . . .nm cách thi hành nhiê.m vu. d̄ã cho.
Nguyên lý nhân có thê’ phát biê’u du.ó.i da.ng ngôn ngũ. tâ.p ho..p nhu. sau:
Nêú A1 , A2 , . . . , An là các tâ.p hũ.u ha.n, khi d̄ó sô´ phâ ` n tu’. cu’a tı́ch Descartes
A1 × A2 × · · · × An là
|A1 × A2 × · · · × An | = |A1 |.|A2 | . . . |An |.
Thı́ du.: 1) Ngu.ò.i ta có thê’ ghi nhãn cho nhũ.ng chiêć ghê´ trong mô.t gia’ng
d̄u.ò.ng bă` ng mô.t chũ. cái (trong ba’ng chũ. cái tiêńg Anh) và mô.t sô´ nguyên
du.o.ng không vu.o..t quá 100. Bă ` ng cách nhu. vâ.y, nhiê ` u nhâ´t có bao nhiêu chiêć
. .
ghê´ có thê’ d̄u o. c ghi nhãn khác nhau.
Thu’ tu.c ghi nhãn cho mô.t chiêć ghê´ gô ` m hai viê.c, gán mô.t trong 26 chũ.
cái và sau d̄ó gán mô.t trong 100 sô´ nguyên du.o.ng. Quy tăć nhân chı’ ră` ng có
26.100 = 2600 cách khác nhau d̄ê’ gán nhãn cho mô.t chiêć ghê´. Nhu. vâ.y nhiê ù
’
nhâ´t ta có thê gán nhãn cho 2600 chiêć ghê´.
2) Có bao nhiêu xâu nhi. phân d̄ô. dài n?
Mô˜i mô.t trong n bit cu’a xâu nhi. phân có thê’ cho.n bă` ng hai cách vı̀ mô˜i bit
hoă.c bă` ng 0 hoă.c bă ` ng 1. Bo’.i vâ.y, theo quy tăć nhân cho thâý có tô’ng cô.ng 2n
xâu nhi. phân khác nhau d̄ô. dài n.
Cho X là mô.t tâ.p ho..p có n phâ ` n tu’.. Khi d̄ó các tâ.p con cu’a X tu.o.ng ú.ng
1-1 vó.i các xâu nhi. phân d̄ô. dài n (xem 1.2.3.5). Vı̀ vâ.y tâ.p lũy thù.a P(X) có
ba’n sô´ là 2n .
3) Có thê’ ta.o d̄u.o..c bao nhiêu ánh xa. tù. mô.t tâ.p ho..p A có m phâ ` n tu’. vào
mô.t tâ.p ho..p B có n phâ ` n tu’..
Theo d̄i.nh nghı̃a, mô.t ánh xa. xác d̄i.nh trên A có giá tri. trên B là mô.t phép
tu o ng ú.ng mô˜i phâ
. . ` n tu’. cu’a A vó.i mô.t phâ ` n tu’. nào d̄ó cu’a B. Rõ ràng sau khi
d̄ã cho.n d̄u.o..c a’nh cu’a i − 1 phâ ` n tu’. d̄â
` u, d̄ê’ cho.n a’nh cu’a phâ` n tu’. thú. i cu’a A
ta có n cách. Vı̀ vâ.y theo quy tăć nhân, ta có n.n. . . . n = nm ánh xa. xác d̄i.nh
trên A nhâ.n giá tri. trên B.
4) Có bao nhiêu d̄o.n ánh xác d̄i.nh trên tâ.p ho..p A có m phâ ` n tu’. và nhâ.n
giá tri. trên tâ.p ho..p B có n phâ ` n tu’..
Nêú m > n thı̀ vó.i mo.i ánh xa., ı́t nhâ´t có hai phâ ` n tu’. cu’a A có cùng mô.t
` u d̄ó có nghı̃a là không có d̄o.n ánh tù. A d̄êń B. Bây giò. gia’ su’. m ≤ n
a’nh, d̄iê
và go.i các phâ` n tu’. cu’a A là a1 , a2 , . . . , am . Rõ ràng có n cách cho.n a’nh cho phâ `n
. .
tu’ a1 . Vı̀ ánh xa. là d̄o n ánh nên a’nh cu’a phâ .
` n tu’ a2 pha’i khác a’nh cu’a a1 nên
39
` n tu’. a2 . Nói chung, d̄ê’ cho.n a’nh cu’a ak , ta
chı’ có n − 1 cách cho.n a’nh cho phâ
có n − k + 1 cách. Theo quy tăć nhân, ta có
n!
n(n − 1) . . . (n − m + 1) =
(n − m)!
d̄o.n ánh tù. tâ.p ho..p A d̄êń tâ.p ho..p B.

2.2.2. Chı’nh ho..p và hoán vi.:
2.2.2.1. D - i.nh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p X có n phâ ` n tu’.. Mô˜i cách să´p xê´p có thú.
tu.. k phâ
` n tu’. cu’a tâ.p ho..p X d̄u.o..c go.i là mô.t chı’nh ho..p (không lă.p) châ.p k cu’a
n phâ` n tu’. cu’a X.
Ký hiê.u sô´ chı’nh ho..p châ.p k cu’a n phâ ` n tu’. là Akn . Khi d̄ó ta có
n!
Akn = n(n − 1)(n − 2) . . . (n − k + 1) = .
(n − k)!
Thâ.t vâ.y, phâ ` n tu’. d̄â

` u tiên cu’a chı’nh ho..p có thê’ cho.n bă ` ng n cách, vı̀ tâ.p ho..p
X có n phâ ` n tu’., phâ
` n tu’. thú. hai cu’a chı’nh ho..p d̄u.o..c cho.n tù. n − 1 phâ ` n tu’. còn
. .
la.i cu’a tâ.p ho. p X, tú c là ta có n − 1 cách cho.n phâ ` n tu’ này. Tu o ng tu.. ta có
. . .
n − 2 cách cho.n phâ ` n tu’. thú. ba và cú. nhu. thê´ ta có n − k + 1 cách cho.n phâ `n
tu’ thú k. Theo quy tăć nhân ta d̄u o. c n(n − 1)(n − 2) . . . (n − k + 1) chı’nh ho..p
. . . .
châ.p k cu’a n phâ ` n tu’..
Nhu. vâ.y, sô´ chı’nh ho..p châ.p k cu’a n phâ ` n tu’. chı́nh là sô´ d̄o.n ánh tù. tâ.p
ho..p k phâ ` n tu’. vào tâ.p ho..p n phâ` n tu’..
Thı́ du.: 1) Có bao nhiêu sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau mà không xuâ´t
hiê.n chũ. sô´ 0?
` n tı̀m là mô.t chı’nh ho..p châ.p 4 cu’a 9 phâ
Mô˜i sô´ câ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p
{1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}. Vâ.y sô´ các sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau lâý tù.
9!
9 chũ. sô´ d̄ã cho bă` ng A49 = = 3024.
5!
2) Gia’ su’. có tám vâ.n d̄ô.ng viên cha.y thi. Ngu.ò.i thăńg sẽ nhâ.n d̄u.o..c huy
chu.o.ng vàng, ngu.ò.i vê ` d̄ı́ch thú. hai nhâ.n huy chu.o.ng ba.c, ngu.ò.i vê ` d̄ı́ch thú.
ba nhâ.n huy chu.o.ng d̄ô ` ng. Có bao nhiêu cách trao các huy chu.o.ng này, nêú tâ´t
ca’ các kê´t cu.c cu’a cuô.c thi d̄ê ` u có thê’ xa’y ra?
Sô´ cách trao huy chu.o.ng chı́nh là sô´ chı’nh ho..p châ.p 3 cu’a tâ.p ho..p 8 phâ `n
’. 3
tu . Vı̀ vâ.y có A8 = 6.7.8 = 336 cách trao huy chu o ng. . .
2.2.2.2. D - .inh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p X có n phâ ` n tu’.. Mô˜i cách să´p xê´p có thú.
tu.. n phâ ` n tu’. cu’a X d̄u.o..c go.i là mô.t hoán vi. cu’a n phâ ` n tu’. cu’a X. Theo d̄i.nh
nghı̃a trên, mô˜i hoán vi. cu’a X là mô.t chı’nh ho..p châ.p n cu’a n phâ ` n tu’.. Ngoài
ra, mô˜i hoán vi. cu’a X chı́nh là mô.t song ánh tù. X lên X.
Ký hiê.u sô´ các hoán vi. cu’a X là Pn và ta có Pn = n!.
40
Thı́ du.: 1) Có bao nhiêu cách să´p xê´p chô˜ ngô ` i cho 5 em ho.c sinh trên mô.t ghê´
dài?
Mô˜i cách să´p xê´p chô˜ ngô ` i cho 5 em ho.c sinh là mô.t hoán vi. cu’a 5 phâ ` n tu’..
Vâ.y sô´ cách să´p xê´p chô˜ ngô ` i là 5! = 120.
. `
2) Gia’ su’ ră ng có mô.t du khách d̄i.nh d̄i du li.ch ta.i 8 thành phô´. Anh ta
´ ` u cuô.c hành trı̀nh cu’a mı̀nh ta.i mô.t thành phô´ nào d̄ó, nhu.ng có thê’ d̄êń
bă t d̄â
7 thành phô´ kia theo bâ´t kỳ thú. tu.. nào mà anh ta muôń. Ho’i anh ta có thê’ d̄i
qua tâ´t ca’ các thành phô´ này theo bao nhiêu lô. trı̀nh khác nhau?
Sô´ lô. trı̀nh có thê’ giũ.a các thành phô´ bă ` ng sô´ hoán vi. cu’a 7 phâ ` n tu’., vı̀
thành phô´ d̄â ` u tiên d̄ã d̄u.o..c xác d̄i.nh, nhu.ng 7 thành phô´ còn la.i có thê’ có thú.
tu.. tuỳ ý. Do d̄ó có 7! = 5040 cách d̄ê’ ngu.ò.i bán hàng cho.n hành trı̀nh cu’a mı̀nh.
2.2.3. Tô’ ho..p:
2.2.3.1. D - i.nh nghı̃a: Mô.t tô’ ho..p châ.p k cu’a mô.t tâ.p ho..p là mô.t cách cho.n
không có thú. tu.. k phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p d̄ã cho. Nhu. vâ.y, mô˜i tô’ ho..p châ.p k
chı́nh là mô.t tâ.p con k phâ ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p ban d̄â ` u.
Ta có thê’ xác d̄i.nh sô´ tô’ ho. p châ.p k cu’a tâ.p ho..p n phâ
. ` n tu’.. D
- ê’ làm d̄iê
ù
. . .
d̄ó, chú ý ră` ng các chı’nh ho. p châ.p k cu’a mô.t tâ.p ho. p có thê’ nhâ.n d̄u o. c bă` ng.
cách tru.ó.c hê´t lâ.p các tô’ ho..p châ.p k, rô ` i să´p thú. tu.. cho các phâ
` n tu’. thuô.c các
tô’ ho..p d̄ó. Do d̄ó nêú go.i Cnk là sô´ các tô’ ho..p châ.p k tù. tâ.p ho..p n phâ ` n tu’. thı̀
ta có Akn = Cnk .k! hay
n!
(1) Cnk = .
k!(n − k)!
` n tu’. cu’a tâ.p n phâ

Sô´ Cnk chı́nh là sô´ các tâ.p con k phâ ` n tu’. và là sô´ các xâu nhi.
phân d̄ô. dài n có d̄úng k bit 1. Sô´ Cn còn d̄u o. c go.i là hê. sô´ nhi. thú.c, so’. dı̃ có
k . .
tên nhu. vâ.y là vı̀ nó xuâ´t hiê.n trong khai triê’n nhi. thú.c:
n
X
n
(a + b) = Cnk ak bn−k .
k=0
Tù. d̄i.nh nghı̃a, ta có Cnn = 1 và Cn0 = 1 (vı̀ chı’ có mô.t tâ.p con gô ` m n phâ `n
. . . ` n tu’ , tú c là tâ.p ∅). Vó.i
` n tu’ và chı’ có mô.t tâ.p con có 0 phâ
tu’ cu’a tâ.p ho. p n phâ . .
quy u.ó.c 0! = 1 thı̀ công thú.c (1) d̄úng cho ca’ tru.ò.ng ho..p k = 0 và k = n.
Thı́ du.: 1) Tı̀m sô´ giao d̄iê’m tôí d̄a cu’a a) 12 d̄u.ò.ng thă’ng phân biê.t, b) 6
d̄u.ò.ng tròn phân biê.t, c) 12 d̄u.ò.ng thă’ng và 6 d̄u.ò.ng tròn trên.
Hai d̄u.ò.ng thă’ng phân biê.t có tôí d̄a mô.t giao d̄iê’m nên sô´ giao d̄iê’m tôí
12!
d̄a cu’a 12 d̄u.ò.ng thă’ng phân biê.t là C12 2
= = 66 d̄iê’m.
2!10!
Hai d̄u.ò.ng tròn phân biê.t có tôí d̄a hai giao d̄iê’m nên sô´ giao d̄iê’m tôí d̄a
cu’a 6 d̄u.ò.ng tròn phân biê.t là 2C62 = 2.15 = 30 d̄iê’m.
41
Mô.t d̄u.ò.ng thă’ng că´t mô.t d̄u.ò.ng tròn tôí d̄a ta.i d̄iê’m nên sô´ giao d̄iê’m tôí
d̄a cu’a 12 d̄u.ò.ng thă’ng và 6 d̄u.ò.ng tròn trên là 66 + 30 + 12.6.2 = 240 d̄iê’m.
2) Mô.t ló.p ho.c gô
` m 20 nam và 11 nũ.. Ho’i có bao nhiêu cách thành lâ.p mô.t
tô´p ca gô` m 4 nam và 3 nũ. sao cho anh A và chi. B (trong ló.p ho.c d̄ó) không
` ng thò.i có mă.t.
d̄ô
Sô´ cách cho.n 4 nam là C20 4
và sô´ cách cho.n 3 nũ. là C11 3
, nên sô´ cách cho.n
4 3 3
tô´p ca là C20.C11 . Sô´ cách cho.n 4 nam trong d̄ó có anh A là C19 và sô´ cách cho.n
. 2
3 nũ trong d̄ó có chi. B là C10. Vı̀ vâ.y sô´ cách thành lâ.p tô´p ca theo yêu câ ` u là
4 3 3 2
C20.C11 − C19.C10 = 755.820.
2.2.3.2. Mê.nh d̄ê ` (Hă ` ng d̄ă’ ng thú.c Pascal): Cho n và k là các sô´ nguyên
du.o.ng và k < n. Khi d̄ó:
k−1 k
(2) Cn−1 + Cn−1 = Cnk .
Chú.ng minh:
k−1 k (n − 1)! (n − 1)! k(n − 1)! + (n − k)(n − 1)!

Cn−1 + Cn−1 = + =
(k − 1)!(n − k)! k!(n − k − 1)! k!(n − k)!
(k + n − k)(n − 1)! n!
= = = Cnk .
k!(n − k)! k!(n − k)!
Hă` ng d̄ă’ng thú.c Pascal là co. so’. d̄ê’ să´p xê´p hı̀nh ho.c các hê. sô´ nhi. thú.c
thành tam giác, trong d̄ó hàng thú. n cu’a tam giác gô ` m các hê. sô´ nhi. thú.c
Cnk (0 ≤ k ≤ n). Tam giác này d̄u.o..c go.i là tam giác Pascal. Hă` ng d̄ă’ng thú.c
Pascal chı’ ra ră ` ng khi cô.ng hai hê. sô´ nhi. thú.c liê
` n kê k−1
` Cn−1 k
và Cn−1 trong tam
giác Pascal sẽ nhâ.n d̄u o. c hê. sô nhi. thú c Cn cua hàng tiê p theo o du.ó.i hê. sô´
. . ´ . k ’ ´ ’.
k
Cn−1 .
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
...........................
2.2.3.3. Mê.nh d̄ê ` ng d̄ă’ ng thú.c Vandermonde): Cho m, n, k là 3 sô´
` (Hă
tu.. nhiên sao cho k ≤ m và k ≤ n. Khi d̄ó:
k
X
k i
(3) Cm+n = Cm .Cnk−i .
i=0
42
Chú.ng minh: Xét hai tâ.p ho..p rò.i nhau A và B lâ ` n lu.o..t có m và n phâ ` n tu’.. Khi
d̄ó sô´ cách cho.n k phâ ` n tu’. cu’a A ∪ B là Cm+nk
. Mă.t khác, vó.i mô˜i i (0 ≤ i ≤ k),
cho.n k phâ ` n tu’. cu’a A ∪ B là cho.n i phâ ` n tu’. cu’a A và k − i phâ ` n tu’. cu’a B. Theo
i
quy tăć nhân, d̄iê ` u này có thê’ làm bă` ng Cm .Cnk−i cách. Vı̀ vâ.y, sô´ cách cho.n k
Pk
phâ` n tu’. cu’a A ∪ B là C i .C k−i và tù. d̄ó ta có công thú.c (3).
m n
i=0
2.2.3.4. Mê.nh d̄ê ` (Công thú.c nhi. thú.c Newton): Cho x và y là hai biêń
và n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Khi d̄ó:
n
X
n
(4) (x + y) = Cnk xk y n−k .
k=0
Chú.ng minh: Các sô´ ha.ng trong khai triê’n cu’a (x + y)n = (x + y) . . . (x + y) (n
` n) sẽ có da.ng xk y n−k vó.i 0 ≤ k ≤ n. D
lâ - ê’ nhâ.n d̄u.o..c sô´ ha.ng da.ng xk y n−k , ta
cho.n x tù. k tô’ng x + y và có Cnk cách cho.n nhu. vâ.y, khi d̄ó y d̄u.o..c cho.n tù. n − k
tô’ng còn la.i. Tù. d̄ó ta có công thú.c (4).
Trong khai triê’n trên, cho.n x = y = 1, ta có sô´ các tâ.p con cu’a mô.t tâ.p ho..p
P
n
n phâ` n tu’. là Cnk = 2n .
k=0
. . . ’ .
2.3. LU . C LU O . NG CUA TÂ . P HO . P.
2.3.1. D - i.nh nghı̃a: Ta nói tâ.p ho..p X cùng lu..c lu.o..ng (hay cùng ba’n sô´) vó.i
tâ.p ho..p Y nêú tô ` n ta.i mô.t song ánh tù. X vào Y .
Gia’ su’. tâ.p ho..p A có n phâ ` n tu’.. D ` u này có nghı̃a là có mô.t tu.o.ng ú.ng
- iê
.
mô.t-mô.t giũ a các phâ ` n tu’ cu’a A vó i các sô´ tu.. nhiên 1, 2, . . . , n. Nói cách khác,
. .
A có n phâ ` n tu’. nêú và chı’ nêú nó cùng lu..c lu.o..ng vó.i tâ.p ho..p {1, 2, . . . , n}.
Sau d̄ây chúng ta sẽ kha’o sát ló.p các tâ.p ho..p vô ha.n có “ı́t phâ ` n tu’. nhâ´t”,
d̄ó là các tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c.
2.3.2. D - i.nh nghı̃a: Tâ.p ho..p X d̄u.o..c go.i là d̄ê´m d̄u.o..c nêú nó cùng lu..c lu.o..ng
vó.i tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên.
Thı́ du.: Tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c. Thâ.t vâ.y, ánh xa.
f : N −→ Z xác d̄i.nh bo’.i:

1 + k nêú n = 2k,
f (n) =
1 − k nêú n = 2k − 1.
là mô.t song ánh.

Tu.o.ng tu.., tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên chăñ và tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên le’ d̄ê
ù
. .
là các tâ.p d̄ê´m d̄u o. c.
43
Thı́ du. trên cho thâý mô.t tâ.p vô ha.n có thê’ có cùng lu..c lu.o..ng vó.i mô.t tâ.p
con thu..c su.. cu’a nó.
2.3.3. Mê.nh d̄ê ` : Mô˜i tâ.p con vô ha.n cu’a mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c cũng là mô.t tâ.p
d̄ê´m d̄u.o..c.
Chú.ng minh: Gia’ su’. A = {a0, a1 , a2 , . . . } là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c và B là mô.t
tâ.p con vô ha.n cu’a A. Go.i i0 là sô´ tu.. nhiên nho’ nhâ´t sao cho ai0 ∈ B, i1 là sô´
tu.. nhiên nho’ nhâ´t sao cho ai1 ∈ B \ {ai0 }. Mô.t cách quy na.p, in là sô´ tu.. nhiên
nho’ nhâ´t sao cho ain ∈ B \ {ai0 , ai1 , . . . , ain−1 }...
Bă` ng cách d̄ó, các phâ ` n tu’. cu’a B d̄u.o..c xê´p thành mô.t dãy vô ha.n B =
{ai0 , ai1 , . . . , ain , . . . }. Nói cách khác, có mô.t song ánh N −→ B d̄ă.t n tu.o.ng
ú.ng vó.i ain hay B là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c.
2.3.4. Mê.nh d̄ê ` : Ho..p d̄ê´m d̄u.o..c các tâ.p ho..p d̄ê´m d̄u.o..c là tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c.
Chú.ng minh: Gia’ su’. Ai (i = 1, 2, . . . , ) là các tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c. Ta chú.ng minh
A = ∪Ai là tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c. Ta liê.t kê các phâ ` n tu’. cu’a Ai = {ai1 , ai2 , . . . , ain , . . . }
i
thành mô.t ba’ng:
a11 a12 a13 a14 ... a1n ...
a21 a22 a23 a24 ... a2n ...
a31 a32 a33 a34 ... a3n ...
a41 a42 a43 a44 ... a4n ...
... ... ... ... ... ... ...
an1 an2 an3 an4 ... ann ...
... ... ... ... ... ... ...
` i d̄ánh sô´ các phâ
Rô ` n tu’. cu’a A theo thú. tu.. chiê
` u mũi tên trong ba’ng trên
sao cho không có phâ .
` n tu’ nào bi. d̄ánh sô´ hai lâ ` ng cách d̄ó, ta liê.t kê d̄u.o..c
` n. Bă
tâ´t ca’ các phâ` n tu’. cu’a tâ.p ho..p A, nghı̃a là A d̄ê´m d̄u.o..c.
2.3.5. Hê. qua’: Tâ.p Q các sô´ hũ.u tı’ là d̄ê´m d̄u.o..c.
Chú.ng minh: Vó.i mô˜i sô´ nguyên du.o.ng m, ký hiê.u Qm = { m n
∈ Q | n ∈ Z}.
∞
Khi d̄ó Qm là d̄ê´m d̄u.o..c do cùng lu..c lu.o..ng vó.i Z. Vı̀ Q = ∪ Qm , nên tù. mê.nh
m=1
` ´ . .
d̄ê trên Q là d̄ê m d̄u o. c.
2.3.6. Mê.nh d̄ê ` : Tı́ch Descartes cu’a hai tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c là d̄ê´m d̄u.o..c.
Chú.ng minh: Gia’ su’. A và B là hai tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c, vó.i A = {a1, a2 , . . . , an , . . . },
B = {b1 , b2 , . . . , bn , . . . }. Theo d̄i.nh nghı̃a A × B = {(ai , bj ) | i, j = 1, 2, . . . }.
Vó.i mô˜i i, xét tâ.p Ci = {(ai , bj ) | j = 1, 2, . . . }. Rõ ràng Ci d̄ê´m d̄u.o..c vı̀ cùng
∞
lu..c lu.o..ng vó.i B. Khi d̄ó A × B = ∪ Ci là d̄ê´m d̄u.o..c.
i=1
44
Chúng ta thù.a nhâ.n kê´t qua’ sau d̄ây, vı̀ muôń chú.ng minh nó ta câ ` n mô.t
.
hiê’u biê´t sâu săć ho n vê .
` các sô´ thu. c.
2.3.7. Mê.nh d̄ê ` : Tâ.p ho..p R các sô´ thu..c là mô.t tâ.p vô ha.n không d̄ê´m d̄u.o..c.
Ngu.ò.i ta nói tâ.p ho..p các sô´ thu..c có lu..c lu.o..ng continum.
. .
2.4. NHÓM, VÀNH VÀ TRU Ò NG.
Nhóm, vành và tru.ò.ng là các câú trúc quan tro.ng và râ´t thu.ò.ng gă.p trong
.
các ho.c phâ ` n cu’a toán ho.c. O’ d̄ây, ta chı’ gió.i thiê.u nhũ.ng nét so. lu.o..c nhâ´t vê
`
vâń d̄ê
` này.
2.4.1. D - i.nh nghı̃a: Cho G là mô.t tâ.p ho..p. Mô˜i ánh xa.
◦ : G × G −→ G
d̄u.o..c go.i là mô.t phép toán hai ngôi (hay mô.t luâ.t ho..p thành) trên G. A’nh cu’a
că.p phâ` n tu’. (x, y) ∈ G × G bo’.i ánh xa. ◦ sẽ d̄u.o..c ký hiê.u là x ◦ y và d̄u.o..c go.i
là tı́ch hay ho..p thành cu’a x và y.
2.4.2. D - i.nh nghı̃a: Cho G là mô.t tâ.p ho..p, trên d̄ó có phép toán hai ngôi ◦.
Ta nói G là mô.t nhóm nêú thoa’ mãn ba d̄iê ` u kiê.n sau:
(G1) Phép toán có tı́nh kê´t ho..p:
(x ◦ y) ◦ z = x ◦ (y ◦ z), ∀x, y, z ∈ G.
` n tu’. e ∈ G, d̄u.o..c go.i là phâ

(G2) Có mô.t phâ ` n tu’. trung hoà, vó.i tı́nh châ´t
x ◦ e = e ◦ x = x, ∀x ∈ G.
(G3) Vó.i mo.i x ∈ G, tô ` n tu’. x0 ∈ G, d̄u.o..c go.i là nghi.ch d̄a’o cu’a x, sao
` n ta.i phâ
cho
x ◦ x0 = x0 ◦ x = e.
Nêú nhóm G thoa’ mãn thêm d̄iê
` u kiê.n:
(G4) Phép toán có tı́nh giao hoán:
x ◦ y = y ◦ x, ∀x, y ∈ G
thı̀ G d̄u.o..c go.i là mô.t nhóm aben hay nhóm giao hoán.
2.4.3. Nhâ.n xét: Phâ ` n tu’. trung hoà cu’a mô.t nhóm là duy nhâ´t. Thâ.t vâ.y,
nêú e và e0 d̄ê ` n tu’. hoà cu’a nhóm G thı̀ e = e ◦ e0 = e0 .
` u là các phâ
Vó.i mo.i x ∈ G, phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o x0 trong (G3) là duy nhâ´t. Thâ.t vâ.y,
` n tu’. nghi.ch d̄a’o cu’a x thı̀
nêú x01 và x02 là các phâ
x01 = x01 ◦ e = x01 ◦ (x ◦ x02 ) = (x01 ◦ x) ◦ x02 = e ◦ x02 = x02 .
45
Trong nhóm có luâ.t gia’n u.ó.c, tú.c là
x ◦ y = x ◦ z ⇒ y = z,
x ◦ z = y ◦ z ⇒ x = y.
Thâ.t vâ.y, d̄ê’ có luâ.t gia’n u.ó.c, chı’ câ

` n nhân hai vê´ cu’a d̄ă’ng thú.c x ◦ y = x ◦ z
vó.i nghi.ch d̄a’o x0 cu’a x tù. bên trái và nhân hai vê´ cu’a d̄ă’ng thú.c x ◦ z = y ◦ z
vó.i nghi.ch d̄a’o z 0 cu’a z tù. bên pha’i.
Theo thói quen, luâ.t ho..p thành ◦ trong mô.t nhóm aben thu.ò.ng d̄u.o..c ký
hiê.u theo lôí cô.ng “+”. Ho..p thành cu’a că.p phâ ` n tu’. (x, y) d̄u.o..c ký hiê.u là x + y
và d̄u.o..c go.i là tô’ng cu’a x và y. Phâ ` n tu’. trung hoà cu’a nhóm d̄u.o..c go.i là phâ `n
. . .
tu’ không, ký hiê.u 0. Nghi.ch d̄a’o cu’a x d̄u o. c go.i là phâ .
` n tu’ d̄ôí cu’a x, ký hiê.u
−x.
Tru.ò.ng ho..p tô’ng quát, phép toán ◦ trong nhóm thu.ò.ng d̄u.o..c ký hiê.u theo
lôí nhân “.”. Ho..p thành cu’a că.p phâ ` n tu’. (x, y) d̄u.o..c ký hiê.u là x.y hay d̄o.n
gia’n xy và d̄u.o..c go.i là tı́ch cu’a x và y. Phâ ` n tu’. trung hoà cu’a nhóm d̄u.o..c go.i
` n tu’. d̄o.n vi.. Phâ
là phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o cu’a x d̄u.o..c ký hiê.u là x−1 .
Thı́ du.: 1) Các tâ.p ho..p sô´ Z, Q, R lâ.p thành nhóm aben d̄ôí vó.i phép cô.ng.
2) Các tâ.p Z∗ = {±1}, Q∗ = Q \ {0}, R∗ = R \ {0} làm thành nhóm aben
d̄ôí vó.i phép nhân.
3) Nhu. ta d̄ã biê´t, mô˜i song ánh tù. tâ.p {1, 2, . . . , n} lên chı́nh nó go.i là mô.t
hoán vi. trên n phâ ` n tu’.; ta còn go.i nó là mô.t phép thê´ trên n phâ ` n tu’.. Tâ.p ho..p
Sn tâ´t ca’ các phép thê´ trên n phâ ` n tu’. làm thành mô.t nhóm d̄ôí vó.i phép ho..p
thành ánh xa.. Sn d̄u.o..c go.i là nhóm d̄ôí xú.ng trên n phâ ` n tu’.. D
- ây là mô.t nhóm
không aben khi n > 2.
2.4.4. D - i.nh nghı̃a: Cho G và G0 là các nhóm (vó.i phép toán viê´t theo lôí
nhân). Ánh xa. f : G −→ G0 d̄u.o..c go.i là mô.t d̄ô ` ng câú nhóm nêú
f (xy) = f (x)f (y), ∀x, y ∈ G.
` ng câú nhóm f chuyê’n d̄o.n vi. e cu’a G thành d̄o.n vi. e0 cu’a G0 , tú.c là
Khi d̄ó d̄ô
f (e) = e0 . Nó cũng chuyê’n phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o cu’a x thành phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o
. −1 −1
cu’a f (x), tú c là f (x ) = f (x) , ∀x ∈ G.
2.4.5. D - i.nh nghı̃a: Mô.t d̄ô` ng câú nhóm d̄ô ` ng thò.i là mô.t d̄o.n ánh d̄u.o..c go.i
là mô.t d̄o.n câú nhóm.
` ng thò.i là mô.t toàn ánh d̄u.o..c go.i là mô.t toàn câú
` ng câú nhóm d̄ô
Mô.t d̄ô
nhóm.
` ng thò.i là mô.t song ánh d̄u.o..c go.i là mô.t d̄ă’ng câú
` ng câú nhóm d̄ô
Mô.t d̄ô
nhóm.
46
Nêú có mô.t d̄ă’ng câú nhóm giũ.a G và G0 thı̀ ta nói G d̄ă’ng câú vó.i G0 và
viê´t G ∼ = G0 .
Thı́ du.: 1) Ánh xa. i : Z −→ Q d̄i.nh nghı̃a bo’.i công thú.c i(x) = x là mô.t d̄o.n
câú nhóm.
2) Cho G là mô.t nhóm cyclic sinh bo’.i a ∈ G, tú.c là nhóm mà mô˜i x ∈ G có
biê’u diêñ x = an , vó.i n ∈ Z. Khi d̄ó ánh xa. p : Z −→ G xác d̄i.nh bo’.i p(n) = an
là mô.t toàn câú nhóm.
3) Ánh xa. mũ exp: R −→ R+ , exp(x) = ex là mô.t d̄ă’ng câú nhóm tù. nhóm
cô.ng các sô´ thu..c R lên nhóm nhân các sô´ thu..c du.o.ng R+ .
2.4.6. D - i.nh nghı̃a: Cho R là mô.t tâ.p ho..p, trên d̄ó có hai phép toán hai ngôi,
ký hiê.u theo lôí cô.ng và nhân. Ta nói R là mô.t vành nêú thoa’ mãn các d̄iê
` u kiê.n
sau:
(R1) R là mô.t nhóm aben d̄ôí vó.i phép cô.ng.
(R2) Phép nhân có tı́nh kê´t ho..p:
(xy)z = x(yz), ∀x, y, z ∈ R.
(R3) Phép nhân phân phôí hai phı́a d̄ôí vó.i phép cô.ng:
x(y + z) = xy + xz, (y + z)x = yx + zx, ∀x, y, z ∈ R.
Vành R d̄u.o..c go.i là vành giao hoán nêú thoa’ mãn:
(R4) Phép nhân có tı́nh giao hoán:
xy = yx, ∀x, y ∈ R.
Vành R d̄u.o..c go.i là có d̄o.n vi. nêú thoa’ mãn:
(R5) Phép nhân có d̄o.n vi., tú.c là có phâ` n tu’. 1 ∈ R sao cho:
1x = x1 = x, ∀x ∈ R.
Thı́ du.: 1) Các tâ.p ho..p sô´ Z, Q, R là các vành giao hoán và có d̄o.n vi. d̄ôí vó.i
các phép toán cô.ng và nhân thông thu.ò.ng. Tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên không là
mô.t vành, vı̀ nó không là mô.t nhóm d̄ôí vó.i phép cô.ng.
2) Gia’ su’. A là mô.t nhóm cô.ng aben. Go.i End(A) là tâ.p ho..p các d̄ô ` ng câú
. . .
nhóm tù A vào A. Tâ.p ho. p này cùng vó i hai phép toán sau: ∀f, g ∈ End(A),
f + g xác d̄i.nh bo’.i (f + g)(x) = f (x) + g(x), ∀x ∈ A

f g xác d̄i.nh bo’.i (f g)(x) = f (g(x)), ∀x ∈ A
47
lâ.p thành mô.t vành (không giao hoán), có d̄o.n vi.. Phâ` n tu’. không cu’a End(A)
là d̄ô ` n tu’. d̄o.n vi. là ánh xa. d̄ô
` ng câú 0 (0(x) = 0, ∀x ∈ A), còn phâ ` ng nhâ´t idA
(idA (x) = x, ∀x ∈ A).
2.4.7. D - i.nh nghı̃a: Cho R và R0 là các vành. Ánh xa. f : R −→ R0 d̄u.o..c go.i
` ng câú vành nêú
là mô.t d̄ô
f (x + y) = f (x) + f (y), f (xy) = f (x)f (y), ∀x, y ∈ R.
Các khái niê.m d̄o.n câú vành, toàn câú vành, d̄ă’ng câú vành d̄u.o..c nghı̃a
tu.o.ng tu.. nhu. d̄ôí vó.i tru.ò.ng ho..p nhóm.
2.4.8. D - i.nh nghı̃a: Phâ ` n tu’. x trong mô.t vành có d̄o.n vi. R d̄u.o..c go.i là kha’
` n ta.i phâ
nghi.ch nêú tô ` n tu’. x0 ∈ R sao cho
xx0 = x0 x = 1.
Dê˜ chú.ng minh ră` ng phâ ` n tu’. x0 có tı́nh châ´t nhu. vâ.y nêú tô` n ta.i thı̀ duy nhâ´t.
. . −1
Nó d̄u o. c ký hiê.u là x .
2.4.9. D - i.nh nghı̃a: Mô.t vành giao hoán, có d̄o.n vi. 1 6= 0 sao cho mo.i phâ ` n tu’.
khác 0 trong nó d̄ê ` u kha’ nghi.ch d̄u.o..c go.i là mô.t tru.ò.ng.
Vành Q là mô.t tru.ò.ng. Vành Z các sô´ nguyên không là mô.t tru.ò.ng, vı̀ các
sô´ khác ±1 d̄ê
` u không kha’ nghi.ch trong Z.
2.4.10. D - i.nh nghı̃a: Nêú vành R chú.a các phâ ` n tu’. a 6= 0, b 6= 0 sao cho ab = 0
thı̀ ta nói R có u.ó.c cu’a không.
2.4.11. Mê.nh d̄ê ` : Mô˜i tru.ò.ng d̄ê
` u là mô.t vành không có u.ó.c cu’a không.
Chú.ng minh: Gia’ su’. F là mô.t tru.ò.ng, a và b là các phâ ` n tu’. thuô.c F vó.i ab = 0.
Nêú a 6= 0 thı̀ a kha’ nghi.ch. Ta có
b = 1b = (a−1a)b = a−1(ab) = a−10 = 0.
Vâ.y F không có u.ó.c cu’a không.
2.4.12. D - .inh nghı̃a: Cho R là mô.t vành có d̄o.n vi.. Nêú có sô´ du.o.ng n sao cho
1 + . . . + 1 = 0 thı̀ sô´ nguyên du.o.ng nho’ nhâ´t có tı́nh châ´t d̄ó d̄u.o..c go.i là d̄ă.c
| {z }
n
sô´ cu’a vành R. Ngu.o..c la.i, nêú không có sô´ nguyên du.o.ng n nào nhu. thê´ thı̀ ta
` ng 0. D
nói R có d̄ă.c sô´ bă - ă.c sô´ cu’a R d̄u.o..c ký hiê.u là Char(R).
2.4.13. Mê.nh d̄ê ` : Nêú F là mô.t tru.ò.ng thı̀ Char(F) hoă.c bă` ng 0 hoă.c là mô.t
sô´ nguyên tô´.
Chú.ng minh: Gia’ su’. n = Char(F) là mô.t ho..p sô´ vó.i phân tı́ch n = rs (0 <
r, s < n). Dê˜ thâý ră ` ng n.1 = (r.1)(s.1) = 0. Vı̀ tru.ò.ng F không có u.ó.c cu’a
không, nên hoă.c r.1 = 0 hoă.c s.1 = 0. D ` u này mâu thuâñ vó.i d̄i.nh nghı̃a cu’a
- iê
d̄ă.c sô´.
48
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG II
1. ` n xác d̄i.nh, a’nh cu’a miê
Tı̀m miê ` n xác d̄i.nh cu’a các ánh xa. sau:
a) Ánh xa. gán cho mô˜i sô´ tu. nhiên chũ. sô´ cuôí cùng cu’a nó.
.
b) Ánh xa. gán cho mô˜i sô´ nguyên du.o.ng sô´ nguyên ló.n ho.n tiê´p sau.
c) Ánh xa. gán cho mô˜i xâu bit (dãy nhi. phân) sô´ các bit 1 trong xâu d̄ó.
d) Ánh xa. gán cho mô˜i xâu bit sô´ các bit trong xâu d̄ó.
2. ` n xác d̄i.nh cu . ’ .
Tı̀m miê q’ a các ánh xa. cho bo’ i các biê u thú c sau:
2+x
a) f (x) = (x + 1) 2−x .
2
b) f (x) = ln x −3x+2 .
p x+1 √
c) f (x) = sin x.
d) f (x) = ln(sin πx ).
√
x
e) f (x) = .
sin πx √
f ) f (x) = (x + |x|) x sin2 x.
3. Cho ánh xa. f : R −→ R xác d̄i.nh bo’.i f (x) = x2 − 3x + 1. Hãy tı̀m f ([−1, 2]),
Imf, f −1 (1), f −1 (−1), f −1 ([−1, 1]). Dùng d̄ô ` thi. d̄ê’ minh hoa..
4. Ta go.i hàm d̄ă.c tru.ng cu’a mô.t tâ.p con A cu’a mô.t tâ.p ho..p U , ký hiê.u là ϕA ,
là ánh xa. ϕA : U −→ {0, 1} xác d̄i.nh bo’.i:

1, nêú x ∈ A
ϕA (x) = .
0, nêú x ∈/A
Xác d̄i.nh hàm d̄ă.c tru.ng cu’a các tâ.p con A ∩ B, A ∪ B, A, A ⊕ B cu’a U , vó.i
A, B là nhũ.ng tâ.p con tùy ý cu’a U .
5. Cho mô.t thı́ du. vê
` mô.t ánh xa. f : N −→ N là
a) d̄o.n ánh nhu.ng không toàn ánh,
b) toàn ánh nhu.ng không d̄o.n ánh,
c) vù.a toàn ánh vù.a d̄o.n ánh (nhu.ng khác ánh xa. d̄ô
` ng nhâ´t),
.
d) Không d̄o n ánh cũng không toàn ánh.
6. Chú.ng minh các ánh xa. sau là song ánh và tı̀m các ánh xa. ngu.o..c cu’a chúng:
ex − e−x
a) f : R −→ R cho bo’.i f (x) = .
2
ex + e−x
b) f : [0, +∞) −→ [1, ∞) cho bo’.i f (x) = .
2
x
c) f : R −→ (−1, 1) cho bo’.i f (x) = .
1 + |x|
7. Chú.ng minh ră` ng nêú f : A −→ A là mô.t toàn ánh và f ◦ f = f thı̀ f là ánh
` ng nhâ´t.
xa. d̄ô
49
8. Cho n là mô.t sô´ tu.. nhiên và ánh xa. f : N −→ N xác d̄i.nh bo’.i:

n − k, nêú k < n
f (k) = .
n + k, nêú k ≥ n
f có pha’i là d̄o.n ánh, toàn ánh, song ánh không?
9. Cho hai ánh xa. f : A −→ B và g : B −→ C. Chú.ng minh ră` ng:
a) Nêú g ◦ f là d̄o.n ánh thı̀ f là d̄o.n ánh.
b) Nêú g ◦ f là toàn ánh thı̀ g là toàn ánh.
c) Nêú g ◦ f là d̄o.n ánh và f là toàn ánh thı̀ g là d̄o.n ánh.
d) Nêú g ◦ f là toàn ánh và g là d̄o.n ánh thı̀ f là toàn ánh.
10. Cho ánh xa. f : A −→ B. Chú.ng minh ră` ng:
a) f là d̄o.n ánh khi và chı’ khi vó.i mo.i tâ.p X và vó.i mo.i g, g 0 : X −→
A, f ◦ g = f ◦ g 0 kéo theo g = g 0 .
b) f là toàn ánh khi và chı’ khi vó.i mo.i tâ.p Y và vó.i mo.i h, h0 : B −→
Y, h ◦ f = h0 ◦ f kéo theo h = h0 .
c) f là d̄o.n ánh khi và chı’ khi vó.i mo.i X, Y ⊂ A, f (X ∩ Y ) = f (X) ∩ f (Y ).
11. Cho các ánh xa. f : A −→ B, g : B −→ C, h : C −→ A. Khi d̄ó ta có ba
ánh xa. h ◦ g ◦ f : A −→ A, g ◦ f ◦ h : C −→ C, f ◦ h ◦ g : B −→ B. Chú.ng minh
ră` ng:
a) Nêú hai trong ba ánh xa. trên là d̄o.n ánh và ánh xa. còn la.i là toàn ánh
` u là song ánh.
thı̀ f, g, h d̄ê
b) Nêú hai trong ba ánh xa. trên là toàn ánh và ánh xa. còn la.i là d̄o.n ánh
` u là song ánh.
thı̀ f, g, h d̄ê
∞ ∞
12. Tı̀m ∪ An và ∩ An khi
n=1 n=1
a) An = {x ∈ R | − n1 ≤ x < n1 }.
b) An = {x ∈ R | n1 ≤ x < n2 }.
c) An = {x ∈ R | (1 + n1 )n ≤ x ≤ 3}.
d) An = {x ∈ R | n ≤ x ≤ n + 1}.
13. Gia’ su’. (Aα )α∈I là mô.t ho. các tâ.p con cu’a mô.t tâ.p ho..p A và B là mô.t tâ.p
tùy ý. Chú.ng minh:
a) B ∩ ( ∪ Aα ) = ∪ (B ∩ Aα ).
α∈I α∈I
b) B ∪ ( ∩ Aα ) = ∩ (B ∪ Aα ).
α∈I α∈I
c) A \ ( ∪ Aα ) = ∩ (A \ Aα ).
α∈I α∈I
d) A \ ( ∩ Aα ) = ∪ (A \ Aα ).
α∈I α∈I
14. Cho ánh xa. f : A −→ B, (Aα )α∈I là mô.t ho. các tâ.p con cu’a A, (Bβ )β∈J là
mô.t ho. các tâ.p con cu’a B. Chú.ng minh:
50
a) f ( ∪ Aα ) = ∪ f (Aα ).
α∈I α∈I
b) f ( ∩ Aα ) ⊂ ∩ f (Aα ).
α∈I α∈I
c) f −1 ( ∪ Bβ ) = ∪ f −1 (Bβ ).
β∈J β∈J
−1
d) f ( ∩ Bβ ) = ∩ f −1 (Bβ ).
β∈J β∈J
15. Vó.i 6 chũ. sô´ 1, 2, 3, 4, 5, 6 ta có thê’ ghi d̄u.o..c bao nhiêu sô´ tu.. nhiên thoa’
` u kiê.n trong các d̄iê
mãn mô.t và chı’ mô.t d̄iê ` u kiê.n sau d̄ây:
. .
a) Sô´ tu. nhiên có 4 chũ sô´.
b) Sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau.
c) Sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau và nho’ ho.n 2003.
d) Sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau và là sô´ chăñ.
e) Sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau và chia hê´t cho 5.
16. Cô dâu và chú rê’ mò.i 4 ngu.ò.i ba.n d̄ú.ng thành mô.t hàng d̄ê’ chu.p a’nh cùng
vó.i mı̀nh. Có bao nhiêu cách xê´p hàng nêú:
a) Cô dâu d̄ú.ng ca.nh chú rê’?
b) Cô dâu không d̄ú.ng ca.nh chú rê’?
c) Cô dâu d̄ú.ng bên trái chú rê’?
17. Mô.t tô’ bô. môn cu’a mô.t tru.ò.ng d̄a.i ho.c có 16 gia’ng viên.
a) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` ng gô` m 5 thành viên cu’a tô’.
b) Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` ng gô` m 5 thành viên cu’a tô’ sao cho
. . .
mô˜i thành viên d̄u o. c phân công o’ mô.t vi. trı́ d̄ã d̄i.nh.
c) Trong 16 gia’ng viên có 7 nũ. và 9 nam. Có bao nhiêu cách cho.n mô.t hô.i
` m 5 thành viên cu’a tô’ nêú trong hô.i d̄ô
` ng gô
d̄ô ` ng có ı́t nhâ´t mô.t nũ. và ı́t nhâ´t
mô.t nam.
18. a) Có bao nhiêu xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă` ng 10 và có 5 sô´ 0 liê
` n nhau
` n nhau.
hoă.c 5 sô´ 1 liê
b) Có bao nhiêu xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă` ng 8 và có 3 sô´ 0 liê ` n nhau hoă.c
4 sô´ 1 liê
` n nhau.
19. Cho mô.t lu.ó.i gô ` m các ô vuông. Các nút d̄u.o..c d̄ánh sô´ tù. 0 d̄êń n theo
` u tù. trái sang pha’i và tù. 0 d̄êń k theo chiê
chiê ` u tù. du.ó.i lên trên. Ho’i có bao
nhiêu d̄u.ò.ng d̄i khác nhau tù. nút (0, 0) d̄êń nút (n, k) nêú chı’ cho phép d̄i trên
ca.nh các ô vuông theo chiê ` u sang pha’i hoă.c lên trên?
20. Có thê’ vẽ d̄u.o..c bao nhiêu tam giác tù. n d̄iê’m trên mô.t mă.t phă’ng, trong
d̄ó có m d̄iê’m cùng nă` m trên d̄u.ò.ng thă’ng d và ngoài ra mo.i bô. ba d̄iê’m không
cùng nă` m trên d thı̀ không thă’ng hàng.
21. a) Có bao nhiêu cách lâý ra k phâ ` n tu’. trong n phâ ` n tu’. xê´p trên d̄u.ò.ng
thă’ng sao cho không có hai phâ ` n tu’. kê
` nhau cùng d̄u.o..c lâý ra.
51
b) Giôńg nhu. trên, nhu.ng vó.i n phâ
` n tu’. xê´p trên d̄u.ò.ng tròn.
22. Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Chú.ng minh ră` ng:
n
X
(−1)k Cnk = 0.
k=0
23. Hãy chú.ng minh hă` ng d̄ă’ng thú.c Vandermonde:

k
X
k i
Cm+n = Cm .Cnk−i
i=0
` ng cách khai triê’n nhi. thú.c (x + 1)m+n .

bă
24. Chú.ng minh ră` ng:
k
X
i k
Cn+i = Cn+k+1 ,
i=0
trong d̄ó n và k là các sô´ nguyên du.o.ng.

25. Chú.ng to’ ră` ng nêú n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng thı̀
2
C2n = 2Cn2 + n2 .
26. Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Hãy chú.ng minh bă` ng công cu. tô’ ho..p
ră` ng:
n
X
kCnk = n.2n−1 .
k=1
27. Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Hãy chú.ng minh bă` ng công cu. tô’ ho..p
ră` ng:
n
X
k(Cnk )2 = nC2n−1
n−1
.
k=1
28. Cho k và n là hai sô´ nguyên du.o.ng. Có bao nhiêu cách cho.n k tò. giâý ba.c
tù. mô.t két d̄u..ng tiê ` m nhũ.ng tò. thuô.c n loa.i tiê
` n gô ` n? Gia’ su’. thú. tu.. mà các tò.
` n d̄u.o..c cho.n ra là không quan tro.ng, các tò. tiê
tiê ` n cùng loa.i là không phân biê.t
.
và mô˜i loa.i có ı́t nhâ´t k tò .
29. Phu.o.ng trı̀nh
x1 + x2 + x3 + x4 = 17
có bao nhiêu nghiê.m nguyên không âm?
52
30. Có bao nhiêu xâu khác nhau có thê’ lâ.p d̄u.o..c tù. các chũ. cái trong tù.
MISSISSIPPI, vó.i yêu câ
` u pha’i dùng tâ´t ca’ các chũ. cái.
31. a) Bă` ng cách xét hàm mũ exp: R −→ R+ , exp(x) = ex vó.i mo.i x ∈ R, hãy
chú.ng to’ ră` ng tâ.p sô´ thu..c R và tâ.p sô´ thu..c du.o.ng R+ có cùng lu..c lu.o..ng.
b) Bă` ng cách xét hàm f : (0, 1) −→ R+ cho bo’.i công thú.c:

x nêú 0 < x ≤ 12 ,
f (x) = 1
 nêú 12 < x < 1.
4(1 − x)
Hãy chú.ng minh ră` ng khoa’ng d̄o.n vi. mo’. (0, 1) có cùng lu..c lu.o..ng vó.i tâ.p R+
các sô´ thu..c du.o.ng. Và vı̀ vâ.y R, R+ và (0, 1) có cùng lu..c lu.o..ng.
32. Chú.ng minh ră` ng tâ.p ho..p các d̄a thú.c hê. sô´ hũ.u tı’ là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c.
33. Trên tâ.p ho..p Q các sô´ hũ.u tı’, xét phép toán ∗ xác d̄i.nh nhu. sau:
∀a, b ∈ Q, a ∗ b = a + b + ab.
a) Q cùng phép toán ∗ có pha’i là mô.t nhóm không? Ta.i sao?
b) Chú.ng minh Q \ {−1} cùng phép toán ∗ ta.o thành mô.t nhóm.
34. Chú.ng minh tâ.p ho..p G = {(a, b) | a, b ∈ R, b 6= 0} cùng phép toán ký hiê.u
nhân
∀(a, b), (a0 , b0 ), (a, b)(a0 , b0 ) = (ab0 + a0 , bb0 )
là mô.t nhóm.
35. Cho tâ.p ho..p G = [0, 1) = {x ∈ R | 0 ≤ x < 1}. D
- i.nh nghı̃a phép toán ⊕
trên G nhu. sau:
` n le’ cu’a x + y).

∀x, y ∈ G, x ⊕ y = x + y − [x + y] (phâ
Chú.ng minh (G, ⊕) là mô.t nhóm abel.

36. Cho G = R∗ × R (vó.i R là tâ.p ho..p các sô´ thu..c và R∗ = R \ {0}) và ∗ là
phép toán trên G xác d̄i.nh bo’.i:
y
(x, y) ∗ (x0 , y 0 ) = (xx0 , xy 0 + ).
x0
Chú.ng minh ră` ng (G, ∗) là mô.t nhóm.

37. Cho Q là nhóm các sô´ hũ.u tı’ vó.i phép cô.ng. Chú.ng minh ră` ng ánh xa.
` ng câú nhóm khi và chı’ khi tô
f : Q −→ Q là d̄ô ` n ta.i duy nhâ´t mô.t sô´ a ∈ Q sao
cho f (x) = ax, ∀x ∈ Q.
53
38. Cho R là mô.t vành có d̄o.n vi. 1. Trên R, xét phép toán ∗:
x ∗ y = x + y − xy.
Ký hiê.u R∗ = {x ∈ R | ∃y ∈ R, x ∗ y = y ∗ x = 0}. Chú.ng minh ră` ng:

a) (R∗ , ∗) là mô.t nhóm.
b) R∗ ∼ = U (R), vó.i U (R) là nhóm các phâ
` n tu’. kha’ nghi.ch cu’a vành R.
39. Cho R là mô.t vành, Z là vành các sô´ nguyên, trên tâ.p Z × R ta d̄i.nh nghı̃a
2 phép toán cô.ng và nhân nhu. sau:
(m, x) + (n, y) = (m + n, x + y) , (m, x)(n, y) = (mn, my + nx + xy) .
Chú.ng minh ră ` ng Z × R vó.i 2 phép toán này là mô.t vành có d̄o.n vi.. Tı̀m các
u.ó.c cu’a không cu’a vành Z × R vó.i R = Z.
40. Cho S là mô.t tâ.p ho..p, R là mô.t vành và η là mô.t song ánh tù. S lên R.
Chú.ng minh ră` ng S vó.i 2 phép toán:
a + b = η −1 (η(a) + η(b)) , ab = η −1 (η(a)η(b)) , ∀a, b ∈ S
là mô.t vành và η là mô.t d̄ă’ng câú vành. Dùng d̄iê` u này d̄ê’ chú.ng minh ră` ng
. .
mô.t vành bâ´t kỳ có d̄o n vi. 1 cũng còn là mô.t vành d̄ôí vó i 2 phép toán a ⊕ b =
a + b − 1 , a ∗ b = a + b − ab.
41. a) Cho p là mô.t sô´ nguyên tô´. Ký hiê.u
√ √
Q( p) = {a + b p | a, b ∈ Q},
√
trong d̄ó Q là tru.ò.ng các sô´ hũ.u tı’. Chú.ng minh ră` ng Q( p) là mô.t tru.ò.ng.
√ √
b) Chú.ng minh ră` ng tru.ò.ng Q( 3) không d̄ă’ng câú vó.i tru.ò.ng Q( 5).
Mô.t vành R d̄u.o..c go.i là mô.t vành Boole nêú vó.i mô˜i a ∈ R, a2 = a.
42. Cho R là mô.t vành Boole. Chú.ng minh ră` ng:
a) R có d̄ă.c sô´ 2.
b) R là mô.t vành giao hoán.
c) Nêú R không có u.ó.c cu’a 0 thı̀ hoă.c R = {0} hoă.c R chı’ có hai phâ
` n tu’..
54
. .
CHU O NG II
` n xác d̄i.nh là tâ.p N các sô´ tu.. nhiên và a’nh cu’a nó là tâ.p {0, 1, 2, 3, 4,
1. a) Miê
5, 6, 7, 8, 9}.
b) Miê ` n xác d̄i.nh là tâ.p Z+ các sô´ nguyên du.o.ng và a’nh cu’a nó là tâ.p
+
{n ∈ Z |n ≥ 2}.
c), d) Miê ` n xác d̄i.nh là tâ.p các xâu bit và a’nh cu’a nó là tâ.p N.
2. a) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi 2−x 2+x

> 0, tú.c là khi −2 ≤ x < 2.
b) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi x −3x+2 > 0, tú.c là khi −1 < x < 1 hay
2
x+1
x > 2. √
c) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi x ≥ 0 và sin x ≥ 0, tú.c là khi 4k 2 π 2 ≤ x ≤
(2k + 1)2 π 2 vó.i k ∈ N.
d) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi sin πx > 0, tú.c là khi 2kπ < πx < (2k + 1)π vó.i
k ∈ Z. Nêú k = 0 thı̀ 0 < x1 < 1 nên x > 1. Nêú k > 0 thı̀ 2k < x1 < 2k + 1.
Do d̄ó 2k+1 1
< x < 2k 1
vó.i k = 1, 2, . . . . Nêú k < 0 thı̀ 2k+1 1 1
< x < 2k vó.i
k = −1, −2, . . . .
e) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi x ≥ 0 và sin πx 6= 0, tú.c là khi k < x < k + 1
vó.i k = 0, 1, 2, . . . .
f ) Ánh xa. d̄u.o..c xác d̄i.nh khi x sin2 x > 0, tú.c là khi x ≥ 0.
5
3. f ([−1, 2]) = [− , 5].
4
5
Imf = f (R) = [− , +∞).
4
f −1 (1) = {x ∈ R | x2 − 3x + 1 = 1} = {0, 3}.
f −1 (−1) = {x ∈ R | x2 − 3x + 1 = −1} = {1, 2}.
f −1 ([−1, 1]) = {x ∈ R | − 1 ≤ x2 − 3x + 1 ≤ 1} = [0, 1] ∪ [2, 3].
4. ϕA∩B (x) = ϕA (x)ϕB (x) = min(ϕA (x), ϕB (x)).
ϕA∪B (x) = ϕA (x) + ϕB (x) − ϕA (x)ϕB (x) = max(ϕA (x), ϕB (x)).
ϕA (x) = 1 − ϕA (x).
ϕA⊕B (x) = ϕA (x) + ϕB (x) − 2ϕA (x)ϕB (x) = | ϕA (x) − ϕB (x) |.
5. a) f (n) = 3n,
[ n2 ] (hàm phâ
b) f (n) =  ` n nguyên),

 n, nêú n = 3k
c) f (n) = n + 1, nêú n = 3k + 1 .


n − 1, nêú n = 3k + 2
d) f (n) = k, trong d̄ó k ∈ {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} là chũ. sô´ cuôí cùng cu’a
sô´ n.
55
ex −e−x
p
6. a) y = ⇔ e2x − 2yex − 1 = 0 ⇔ ex = y + y 2 + 1 ⇔ x = ln(y +
p 2 p
y 2 + 1) (vı̀ e > 0 nên không cho.n ex = y − y 2 + 1). Do d̄ó f là mô
x
. t song ánh
√
. . −1 . −1
và ánh xa. ngu o. c cu’a nó là f : R −→ R cho bo’ i f (x) = ln(x + x2 + 1).
x −x p
b) y = e +e ⇔ e 2x
− 2ye x
+ 1 = 0 ⇔ e x
= y + y2 − 1 ⇔ x =
p 2 p
ln(y + y 2 − 1) (vı̀ x ≥ 0 nên không cho.n ex = y − y 2 − 1). Do d̄ó f là
mô.t song ánh và √ ánh xa. ngu.o..c cu’a nó là f −1 : [1, ∞) −→ [0, +∞) cho bo’.i
f −1 (x) = ln(x + x2 −1).
x y
y = 1+x x = 1−y
c) ⇔ và
x≥0 y ≥ 0, y =
6 1
x y
y = 1−x x = 1+y
⇔ .
x≤0 y ≤ 0, y 6= −1
Do d̄ó f là mô.t song ánh và ánh xa. ngu.o..c cu’a nó là f −1 : (−1, 1) −→ R cho
bo’.i f −1 (x) = 1−|x| x
.
7. ∀a ∈ A, ∃a0 ∈ A sao cho f (a0 ) = a (vı̀ f là mô.t toàn ánh). Khi d̄ó f (a) =
f (f (a0 )) = f ◦ f (a0 ) = f (a0 ) = a, tú.c là f là ánh xa. d̄ô
` ng nhâ´t.
8. Nêú n = 0 thı̀ f là ánh xa. d̄ô` ng nhâ´t idN .
Nêú n > 0 thı̀ f là mô.t d̄o n ánh, nhu.ng không là toàn ánh. Thâ.t vâ.y, vó.i
.
k1 , k2 ∈ N, k1 < k2 ; nêú k1 < k2 < n thı̀ f (k1 ) = n − k1 6= n − k2 = f (k2 );
nêú k1 < n ≤ k2 thı̀ f (k1 ) = n − k1 6= n + k2 = f (k2 ); nêú n ≤ k1 < k2 thı̀
f (k1 ) = n + k1 6= n + k2 = f (k2 ). Ngoài ra, @k ∈ N sao cho f (k) = 0.
9. a) ∀a, a0 ∈ A, f (a) = f (a0 ) ⇒ g ◦ f (a) = g(f (a)) = g(f (a0 )) = g ◦ f (a0 ) ⇒
a = a0 (vı̀ g ◦ f là d̄o.n ánh). Vâ.y f là d̄o.n ánh.
b) Ta có f (A) ⊂ B, g(B) ⊂ C và g ◦ f là toàn ánh nên C = g ◦ f (A) =
g(f (A)) ⊂ g(B) ⊂ C. Do d̄ó g(B) = C hay g là toàn ánh.
c) Vı̀ g ◦ f là d̄o.n ánh nên theo a) f là d̄o.n ánh. Ngoài ra theo gia’ thiê´t f
là toàn ánh nên f là song ánh, do d̄ó f có ánh xa. ngu.o..c f −1 cũng là song ánh.
Do g = g ◦ idB = g ◦ (f ◦ f −1 ) = (g ◦ f ) ◦ f −1 nên g là d̄o.n ánh (ho..p thành
cu’a 2 d̄o.n ánh).
d) Vı̀ g ◦ f là toàn ánh nên theo b) g là toàn ánh. Ngoài ra theo gia’ thiê´t g
là d̄o.n ánh nên g là song ánh, do d̄ó g có ánh xa. ngu.o..c g −1 cũng là song ánh.
Do f = idB ◦ f = (g −1 ◦ g) ◦ f = g −1 ◦ (g ◦ f ) nên f là toàn ánh (ho..p thành
cu’a 2 toàn ánh)
10. a) (⇒) ∀X và ∀g, g 0 : X −→ A, sao cho f ◦ g = f ◦ g 0 , ta có ∀x ∈ X,
f ◦ g(x) = f ◦ g 0 (x) hay f (g(x)) = f (g 0 (x)). Do f là d̄o.n ánh nên g(x) = g 0 (x)
hay g = g 0 .
(⇐) ∀a1 , a2 ∈ A, f (a1 ) = f (a2 ). Lâý X là tâ.p khác rôñg, g, g 0 : X −→ A
xác d̄i.nh bo’.i g(x) = a1 và g 0 (x) = a2 , ∀x ∈ X. Ta có, f ◦ g(x) = f (g(x)) =
f (a1 ) = f (a2 ) = f (g 0 (x)) = f ◦ g 0 (x), ∀x ∈ X, tú.c là f ◦ g = f ◦ g 0 . Theo gia’
thiê´t, ta có g = g 0 hay a1 = a2 . Do d̄ó f là d̄o.n ánh.
56
b) (⇒) ∀Y và ∀h, h0 : B −→ Y , sao cho h ◦ f = h0 ◦ f , ta có ∀b ∈ B, ∃a ∈ A,
b = f (a) (do f là toàn ánh) và h(b) = h(f (a)) = h ◦ f (a) = h0 ◦ f (a) = h0 (f (a)) =
h0 (b), tú.c là h = h0 .
(⇐) Gia’ su’. f không là toàn ánh. Khi d̄ó B \ f (A) 6= ∅. Lâý Y = {y1 , y2 }
và h, h0 : B −→ Y cho bo’.i:

0 y1 , nêú b ∈ f (A)
h(b) = y1 , h (b) = , ∀b ∈ B.
y2 , nêú b ∈ B \ f (A)
Ta có h ◦ f = h0 ◦ f , nhu.ng h 6= h0 .
c) (⇒) Ta d̄ã có: ∀X, Y ⊂ A, f (X ∩ Y ) ⊂ f (X) ∩ f (Y ).
∀y ∈ f (X) ∩ f (Y ) ⇒ (∃x ∈ X, y = f (x)) ∧ (∃x0 ∈ Y, y = f (x0 ) ⇒ ∃x ∈
X ∧ ∃x0 ∈ Y, y = f (x) = f (x0 ) ⇒ x = x0 ∈ X ∩ Y, y = f (x) ⇒ y ∈ f (X ∩ Y ).
Do d̄ó f (X) ∩ f (Y ) ⊂ f (X ∩ Y ). Vâ.y f (X ∩ Y ) = f (X) ∩ f (Y ). (⇐) Cho
f (a1 ) = f (a2 ), ∀a1 , a2 ∈ A. Khi d̄ó
f ({a1} ∩ {a2 }) = f ({a1 }) ∩ f ({a2 }) = {f (a1 )} ∩ {f (a2 )}
= {f (a1 )} 6= ∅,
nên {a1 } ∩ {a2} 6= ∅ hay a1 = a2 . Vâ.y f là d̄o.n ánh.
11. a) Không mâ´t tı́nh châ´t tô’ng quát, ta có thê’ xem h ◦ g ◦ f , g ◦ f ◦ h là d̄o.n
ánh và f ◦ h ◦ g là toàn ánh. Khi d̄ó theo các câu a) và b) cu’a Bài 9,
h ◦ g ◦ f là d̄o.n ánh ⇒ f là d̄o.n ánh.
f ◦ h ◦ g là toàn ánh ⇒ f là toàn ánh.
Vâ.y f là song ánh, nên có ánh xa. ngu.o..c f −1 cũng là song ánh. Tù. d̄ó
h ◦ g = (h ◦ g) ◦ (f ◦ f −1 ) = (h ◦ g ◦ f ) ◦ (f −1 ) là d̄o.n ánh.
h ◦ g = (f −1 ◦ f ) ◦ (h ◦ g) = f −1 ◦ (f ◦ h ◦ g) là toàn ánh.
Vâ.y h ◦ g là song ánh.
g ◦ f ◦ h là d̄o.n ánh ⇒ h là d̄o.n ánh.
h ◦ g là toàn ánh ⇒ h là toàn ánh.
Vâ.y h là song ánh, nên có ánh xa. ngu.o..c h−1 cũng là song ánh.
g = (h−1 ◦ h) ◦ g = h−1 ◦ (h ◦ g). Vâ.y g là song ánh.
b) Tu.o.ng tu.. câu a).
∞
12. a) Ta có A1 ⊃ A2 ⊃ A3 ⊃ · · · . Vı̀ vâ.y ∪ An = A1 = [−1, 1).
n=1
∞
Ta có − n1 ≤0< 1
n , ∀n ∈ Z , tú.c là {0} ⊂ ∩ An . Mă.t khác,
+
n=1
∞
∀x ∈ ∩ An ⇒ − n1 ≤ x < 1
n
, ∀n ∈ Z+ ⇒ x = 0 (vı̀ lim (− n1 ) = lim 1
= 0),
n=1 n→∞ n→∞ n
∞
tú.c là ∩ An ⊂ {0}.
n=1
57
∞
Do d̄ó ∩ An = {0}.
n=1
∞
b) Vı̀ A1 ∩ A2 = ∅ nên ∩ An = ∅.
n=1
∞
1 2
Vı̀ 0 < n < n ≤ 2, ∀n ∈ Z+ , nên An ⊂ (0, 2), ∀n ∈ Z+ . Do d̄ó ∪ An ⊂
n=1
(0, 2).
∞
∀x ∈ (0, 2): + Nêú 1 ≤ x < 2 thı̀ x ∈ A1 , do d̄ó x ∈ ∪ An .
n=1
+ Nêú 0 < x < 1, go.i n là sô´ nguyên nho’ nhâ´t, không nho’ ho.n
1
x. Khi d̄ó, 1
x ≤ n < x1 + 1 (< x1 + x1 = x2 ), tú.c là n1 ≤ x < n2 hay x ∈ An , do d̄ó
∞
x ∈ ∪ An .
n=1
∞ ∞
Tù. 2 d̄iê
` u trên, ta có (0, 2) ⊂ ∪ An . Vâ.y ∪ An = (0, 2).
n=1 n=1
1 n
c) Vı̀ dãy {(1 + n ) } là dãy tăng, nên A1 ⊃ A2 ⊃ A3 ⊃ · · · . Vı̀ vâ.y
∞
∪ An = A1 = [2, 3].
n=1
∞
Vı̀ (1 + n1 )n < e < 3, ∀n ∈ Z+ nên [e, 3] ⊂ An , ∀n ∈ Z+ hay [e, 3] ⊂ ∩ An .
n=1
Mă.t khác,
∞
1 n
∀x ∈ ∩ An ⇒ (1 + n
) ≤ x ≤ 3, ∀n ∈ Z+ ⇒ e ≤ x ≤ 3 (vı̀
n=1
∞
lim (1 + 1 n
n) = e), tú.c là ∩ An ⊂ [e, 3].
n→∞ n=1
∞
Do d̄ó, ∩ An = [e, 3].
n=1
∞
d) Vı̀ A1 ∩ A3 = ∅ nên ∩ An = ∅.
n=1
∞
Rõ ràng An ⊂ [1, +∞), ∀n ∈ Z+ , nên ∪ An ⊂ [1, +∞). Mă.t khác,
n=1
. ` n nguyên cu’a x) ⇒ x ∈
∀x ∈ [1, +∞) ⇒ n ≤ x < n + 1, vó i n = [x] (phâ
∞ ∞
An ⇒ x ∈ ∪ A , tú.c là [1, +∞) ⊂ ∪ A .
n n
n=1 n=1
∞
Do d̄ó, ∪ An = [1, +∞).
n=1
13. a) x ∈ B ∩ ( ∪ Aα ) ⇔ x ∈ B ∧ x ∈ ∪ Aα ⇔ x ∈ B ∧ (∃α ∈ I, x ∈
α∈I α∈I
Aα ) ⇔ ∃α ∈ I, x ∈ B ∧ x ∈ Aα ⇔ x ∈ ∪ (B ∩ Aα ).
α∈I
b) x ∈ B ∪ ( ∩ Aα ) ⇔ x ∈ B ∨ x ∈ ∩ Aα ⇔ x ∈ B ∨ (∀α ∈ I, x ∈
α∈I α∈I
Aα ) ⇔ ∀α ∈ I, x ∈ B ∨ x ∈ Aα ⇔ x ∈ ∩ (B ∪ Aα ).
α∈I
c) x ∈ A \ ( ∪ Aα ) ⇔ x ∈ A ∧ x ∈ ∪ Aα ⇔ x ∈ A ∧ ∃α ∈ I, x ∈ Aα ⇔
α∈I α∈I
x ∈ A ∧ (∀α ∈ I, x ∈
/ Aα ) ⇔ ∀α ∈ I, x ∈ A ∧ x ∈
/ Aα ⇔ ∀α ∈ I, x ∈ A \ Aα ⇔
x ∈ ∩ (A \ Aα ).
α∈I
58
d) x ∈ A \ ( ∩ Aα ) ⇔ x ∈ A ∧ x ∈ ∩ Aα ⇔ x ∈ A ∧ ∀α ∈ I, x ∈ Aα ⇔
α∈I α∈I
/ Aα ) ⇔ ∃α ∈ I, x ∈ A ∧ x ∈
x ∈ A ∧ (∃α ∈ I, x ∈ / Aα ⇔ ∃α ∈ I, x ∈ A \ Aα ⇔
x ∈ ∪ (A \ Aα ).
α∈I
14. a) Aα ⊂ 0∪ Aα0 , ∀α ∈ I ⇒ f (Aα ) ⊂ f ( 0∪ Aα0 ), ∀α ∈ I ⇒ ∪ f (Aα ) ⊂

α ∈I α ∈I α∈I
f ( ∪ Aα ). Mă.t khác,
α∈I
y ∈ f ( ∪ Aα ) ⇒ ∃x ∈ ∪ Aα , y = f (x) ⇒ ∃α ∈ I, ∃x ∈ Aα , y = f (x) ⇒
α∈I α∈I
∃α ∈ I, y ∈ f (Aα ) ⇒ y ∈ ∪ f (Aα ). Vâ.y f ( ∪ Aα ) ⊂ ∪ f (Aα ).
α∈I α∈I α∈I
Do d̄ó f ( ∪ Aα ) = ∪ f (Aα ).
α∈I α∈I
b) y ∈ f ( ∩ Aα ) ⇒ ∃x ∈ ∩ Aα , y = f (x) ⇒ ∀α ∈ I, ∃x ∈ Aα , y =
α∈I α∈I
f (x) ⇒ ∀α ∈ I, y ∈ f (Aα ) ⇒ y ∈ ∩ f (Aα ). Vâ.y f ( ∩ Aα ) ⊂ ∩ f (Aα ).
α∈I α∈I α∈I
c) x ∈ f −1 ( ∪ Bβ ) ⇔ f (x) ∈ ∪ Bβ ⇔ ∃β ∈ J, f (x) ∈ Bβ ⇔ ∃β ∈
β∈J β∈J
J, x ∈ f −1 (Bβ ) ⇔ x ∈ ∪ f −1 (Bβ ).
β∈J
−1
d) x ∈ f ( ∩ Bβ ) ⇔ f (x) ∈ ∩ Bβ ⇔ ∀β ∈ J, f (x) ∈ Bβ ⇔ ∀β ∈
β∈J β∈J
−1 −1
J, x ∈ f (Bβ ) ⇔ x ∈ ∩ f (Bβ ).
β∈J
15. a) Sô´ các sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ trong 6 chũ. sô´ d̄ã cho bă` ng:
64 = 1296.
b) Sô´ các sô´ tu.. nhiên có 4 chũ. sô´ khác nhau lâý trong 6 chũ. sô´ d̄ã cho bă` ng:
4 6!
A6 = 2! = 3.4.5.6 = 360.
c) Mô˜i sô´ tu.. nhiên có da.ng abcd, trong d̄ó a, b, c, d là 4 chũ. sô´ phân biê.t và
1 ≤ a, b, c, d ≤ 6. Vı̀ abcd < 2003 nên ta pha’i có:
a = 1, b = 2, 3, 4, 5, 6, c = 2, 3, 4, 5, 6, d = 2, 3, 4, 5, 6.
Vâ.y các sô´ tu.. nhiên pha’i tı̀m bă` ng: A35 = 5!2!
= 3.4.5 = 60.
.
d) Sô´ tu. nhiên theo yêu câ ` u có da.ng abcd, trong d̄ó các chũ. sô´ a, b, c, d là
phân biê.t, 1 ≤ a, b, c, d ≤ 6 và abcd :̇ 2. Vı̀ abcd :̇ 2 nên d = 2, 4, 6. Vâ.y sô´ các sô´
tu.. nhiên pha’i tı̀m bă ` ng: 3 × A35 = 180.
e) Sô´ tu.. nhiên theo yêu câ ` u có da.ng abcd, trong d̄ó các chũ. sô´ a, b, c, d là
phân biê.t, 1 ≤ a, b, c, d ≤ 6 và abcd :̇ 5. Vı̀ abcd :̇ 5 nên d = 5. Vâ.y sô´ các sô´ tu..
nhiên pha’i tı̀m bă` ng: A35 = 60.
16. a) Xem cô dâu và chú rê’ nhu. là mô.t thı̀ mô.t cách xê´p hàng mà cô dâu d̄ú.ng
ca.nh chú rê’ (không kê’ bên trái hay bên pha’i) là mô.t hoán vi. cu’a 5 phâ ` n tu’.. Do
d̄ó sô´ câ
` n tı̀m là:
2 × 5! = 2.2.3.4.5 = 240.
59
b) Sô´ tâ´t ca’ các cách xê´p hàng là 6!. Vâ.y sô´ các cách xê´p hàng mà cô dâu
không d̄ú.ng ca.nh chú rê’ là
6! − 240 = 480.
c) Sô´ các cách xê´p hàng mà cô dâu d̄ú.ng bên trái ngay ca.nh chú rê’ là 5!.
Sô´ các xê´p hàng mà cô dâu d̄ú.ng bên trái không d̄ú.ng ca.nh chú rê’ là 480
2
. Do
` n tı̀m là:
d̄ó sô´ câ
480
5! + = 120 + 240 = 360.
2
17. a) Mô.t cách cho.n mô.t hô.i d̄ô ` m 5 thành viên cu’a tô’ là mô.t tô’ ho..p châ.p
` ng gô
5 cu’a 16 phâ ` n tu’.. Vâ.y sô´ câ 5
` n tı̀m là C16 16!
= 5!11! = 4368.
b) Mô.t cách cho.n mô.t hô.i d̄ông gôm 5 thành viên cu’a tô’ sao cho mô˜i thành
` `
viên d̄u.o..c phân công o’. mô.t vi. trı́ d̄ã d̄i.nh là mô.t chı’nh ho..p châ.p 5 cu’a 16 phâ
`n
. 5
` n tı̀m là A16 = 16.15.14.13.12 = 524160.
tu’ . Vâ.y sô´ câ
c) Sô´ cách cho.n hô.i d̄ô ` m 5 thành viên toàn nũ. là C75 = 21. Sô´ cách
` ng gô
cho.n hô.i d̄ô ` m 5 thành viên toàn nam là C95 = 126. Vâ.y sô´ cách cho.n hô.i
` ng gô
` ng có ı́t nhâ´t mô.t nũ. và ı́t nhâ´t mô.t nam là 4368 − (21 + 126) = 4221.
d̄ô
18. a) Go.i A là tâ.p ho..p các xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă` ng 10 và có 5 sô´ 0 liê `n
. `
nhau và B là tâ.p ho. p các xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă ng 10 và có 5 sô´ 1 liê` n nhau.
´ ` ’. ’
Sô các phân tu cua A da.ng 0 0 0 0 0 X X X X X là 2 . 5
Sô´ các phâ` n tu’. cu’a A da.ng 1 0 0 0 0 0 X X X X là 24 .

Sô´ các phâ` n tu’. cu’a A da.ng X 1 0 0 0 0 0 X X X là 24 .
Sô´ các phâ` n tu’. cu’a A da.ng X X 1 0 0 0 0 0 X X là 24 .
Sô´ các phâ` n tu’. cu’a A da.ng X X X 1 0 0 0 0 0 X là 24 .
Sô´ các phâ` n tu’. cu’a A da.ng X X X X 1 0 0 0 0 0 là 24 .
` n tu’. cu’a A là 25 + 5.24 = 112.
Vâ.y sô´ phâ
Tu.o.ng tu.. sô´ phâ ` n tu’. cu’a B là 112.
Các phâ ` n tu’. cu’a A ∩ B là
0000011111, 1111100000.
Vâ.y sô´ câ

` n tı̀m là
|A ∪ B| = |A| + |B| − |A ∩ B| = 112 + 112 − 2 = 222.
b) Go.i A là tâ.p ho..p các xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă` ng 8 và có 3 sô´ 0 liê`n
.
nhau và B là tâ.p ho. p các xâu nhi. phân có d̄ô. dài bă` ng 8 và có 4 sô´ 1 liê
` n nhau.
Sô´ các phâ .
` n tu’ cu’a A da.ng 0 0 0 X X X X X là 2 = 32. 5
` n tu’. cu’a A da.ng 1 0 0 0 X X X X là 24 = 16.

Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a A da.ng X 1 0 0 0 X X X là 24 = 16.
Sô´ các phâ
60
` n tu’. cu’a A da.ng X X 1 0 0 0 X X là 24 = 16.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a A da.ng X X X 1 0 0 0 X là 24 − 2 = 14.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a A da.ng X X X X 1 0 0 0 là 24 − 3 = 13.
Sô´ các phâ
Vâ.y sô´ phâ` n tu’. cu’a A là 32 + 16 + 16 + 16 + 14 + 13 = 107.
` n tu’. cu’a B da.ng 1 1 1 1 X X X X là 24 = 16.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a B da.ng 0 1 1 1 1 X X X là 23 = 8.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a B da.ng X 0 1 1 1 1 X X là 23 = 8.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a B da.ng X X 0 1 1 1 1 X là 23 = 8.
Sô´ các phâ
` n tu’. cu’a B da.ng X X X 0 1 1 1 1 là 23 = 8.
Sô´ các phâ
Vâ.y sô´ phâ` n tu’. cu’a A là 16 + 8 + 8 + 8 + 8 = 48.
Các phâ ` n tu’. cu’a A ∩ B là
00011111, 00011110, 00001111, 10001111,
11110000, 11110001, 01111000, 11111000.
Vâ.y sô´ câ
` n tı̀m là
|A ∪ B| = |A| + |B| − |A ∩ B| = 107 + 48 − 8 = 147.
19. Mô˜i d̄u.ò.ng d̄i tù. nút (0, 0) d̄êń nút (n, k) d̄i qua n + k ca.nh ô vuông, trong
d̄ó có n ca.nh sang pha’i và k ca.nh lên trên. Nêú ta xem d̄i trên ca.nh ô vuông
sang pha’i ú.ng vó.i 1 và lên trên ú.ng vó.i 0 thı̀ mô˜i d̄u.ò.ng d̄i nhu. thê´ chı́nh là
mô.t xâu nhi. phân d̄ô. dài n + k có n sô´ 1 và k sô´ 0, tú.c là mô.t tâ.p con n phâ `n
. ` . ´ `
tu’ cu’a tâ.p n + k phân tu’ . Vâ.y sô cân tı̀m là Cn+k . n
20. Nêú m = n thı̀ không vẽ d̄u.o..c tam giác nào.

Nêú m < n thı̀ ta có các tru.ò.ng ho..p sau:
a) n = 2: không vẽ d̄u.o..c tam giác nào.
b) n ≥ 3 và m = 2: vẽ d̄u.o..c Cn3 tam giác.
c) m ≥ 3: vẽ d̄u.o..c Cn3 − Cm 3
tam giác.
21. a) Lâý ra k phâ ` n tu’., còn la.i n − k phâ ` n tu’.. n − k phâ ` n tu’. này lâ.p thành
n − k + 1 khoa’ng (kê’ ca’ hai khoa’ng vô ha.n o’. hai d̄â ` u) mà trong d̄ó phâ ` n tu’. d̄u.o..c
lâý ra (không kê ` nhau) tu.o.ng ú.ng vó.i khoa’ng d̄u.o..c cho.n trong sô´ các khoa’ng
k
này. Vâ.y sô´ câ ` n tı̀m là Cn−k+1 .
b) Cô´ d̄i.nh phâ .
` n tu’ x trong sô´ n phâ ` n tu’. trên d̄u.ò.ng tròn. Có hai tru.ò.ng
ho..p:
+ Nêú x d̄u.o..c cho.n thı̀ hai phâ ` n tu’. hai bên nó không còn d̄u.o..c cho.n và bài
toán tro’. vê` Câu a) vó.i n và k thay bă ` ng n − 3 và k − 1. Do d̄ó sô´ câ ` n tı̀m trong
. . . k−1
tru ò ng ho. p này là C(n−3)−(k−1)+1 = Cn−k−1. k−1
+ Nêú x không d̄u.o..c cho.n thı̀ bài toán tro’. vê ` Câu a) vó.i n thay bă` ng n − 1.
Do d̄ó sô´ câ ` n tı̀m trong tru.ò.ng ho..p này là Cn−1−k+1
k
= Cn−kk
.
k−1 k
Vâ.y sô´ câ
` n tı̀m là Cn−k−1 + Cn−k .
61
22. Tù. khai triê’n nhi. thú.c
n
X
n
(x + y) = Cnk xk y n−k
k=0
P
n
thay x = −1 và y = 1, ta có (−1)k Cnk = 0.
k=0
23. Hê. sô´ cu’a xk trong khai triê’n nhi. thú.c (x + 1)m+n là Cm+n
k
. Mă.t khác
(x + 1)m+n = (x + 1)m .(x + 1)n

P
và hê. sô´ cu’a xk trong (x + 1)m .(x + 1)n là i
Cm .Cnj . Do d̄ó ta có Cm+n
k
=
i+j=k
P
k
i
Cm .Cnk−i .
i=0
24. a) Cách 1: Ta chú.ng minh d̄ă’ng thú.c bă` ng quy na.p theo k. Tru.ó.c hê´t ta
có Cn0 = Cn+1
0
= 1, tú.c là d̄ă’ng thú.c d̄úng khi k = 1. Gia’ su’. d̄ă’ng thú.c d̄úng
d̄êń k. Ta có
k+1
X k
X
i i k+1 k k+1 k+1
Cn+i = Cn+i + Cn+k+1 = Cn+k+1 + Cn+k+1 = Cn+k+2 ,
i=0 i=0
tú.c là d̄ă’ng thú.c d̄úng d̄êń k + 1.

k
b) Cách 2: Cn+k+1 là sô´ các xâu nhi. phân d̄ô. dài n+k +1 có k sô´ 0 và n+1
. .
sô´ 1. Gia’ su’ bit thú j + 1 là bit cuôí cùng mang giá tri. 1 sao cho n ≤ j ≤ n + k.
Mô.t khi xác d̄i.nh d̄u.o..c vi. trı́ cu’a sô´ 1 cuôí cùng, ta sẽ quyê´t d̄i.nh d̄u.o..c viê.c d̄ă.t
các sô´ 0 trong j bit tru.ó.c bit có sô´ 1 cuôí cùng. Trong xâu này có n sô´ 1 và j − n
P j−n P
n+k k
sô´ 0. Theo quy tăć cô.ng ta suy ra Cj = i
Cn+i cách thu..c hiê.n d̄iê
` u d̄ó.
j=n i=0
25. Thay m = n và k = 2 trong hă` ng d̄ă’ng thú.c Vandermonde, ta có:

2
X
2 2
C2n = Cn+n = Cni .Cn2−i = Cn0 .Cn2 + Cn1 .Cn1 + Cn2 .Cn0 = 2Cn2 + n2 .
i=0
26. Bài toán tro’. thành tı̀m sô´ cách cho.n hô.i d̄ô
` ng trong d̄ó có 1 chu’ ti.ch hô.i
` ng tù. 1 nhóm gô
d̄ô ` m n ngu.ò.i bă
` ng hai cách. Ta có thê’ cho.n d̄â
` u tiên là chu’ ti.ch
` ng bă
hô.i d̄ô ` ng n cách khác nhau. Khi d̄ó có thê’ cho.n các thành viên cu’a hô.i
` ng bă
d̄ô ` ng 2n−1 cách. Theo quy tăć nhân có n.2n−1 cách cho.n hô.i d̄ô ` ng có 1 chu’
` ng. Trong khi d̄ó sô´ các cách cho.n hô.i d̄ô
ti.ch hô.i d̄ô ` ng gô . .
` m k ngu ò i (1 ≤ k ≤ n)
62
là Cnk . Khi ta cho.n d̄u.o..c hô.i d̄ô
` ng k thành viên, ta có k cách cho.n chu’ ti.ch. Theo
P
n
quy tăć cô.ng có kCnk cách cho.n hô.i d̄ô ` ng. Kê´t ho..p la.i
` ng có 1 chu’ ti.ch hô.i d̄ô
k=1
ta có d̄ă’ng thú.c câ
` n chú.ng minh.
27. Bài toán tro’. thành tı̀m sô´ cách cho.n hô.i d̄ô ` ng có n uy’ viên tù. nhóm n giáo
su. toán ho.c và n giáo su. tin ho.c sao cho chu’ ti.ch là giáo su. toán ho.c bă` ng hai
` u tiên là chu’ ti.ch bă` ng n cách khác nhau tù. nhóm n giáo
cách. Ta có thê’ cho.n d̄â
su. toán ho.c. Khi d̄ó có thê’ cho.n các uy’ viên cu’a hô.i d̄ô n−1
` ng bă` ng C2n−1 . Theo
´ n−1 ` ng theo yêu câ ` u. Trong khi d̄ó sô´ các
quy tă c nhân có n.C2n−1 cách cho.n hô.i d̄ô
cách cho.n hô.i d̄ông gôm k giáo su toán ho.c và n − k giáo su. tin ho.c vó.i 1 chu’
` ` .
ti.ch trong sô´ k giáo su. toán ho.c là k.Cnk .Cnn−k (= k(Cnk )2 ). Theo quy tăć cô.ng
P
n
có ` ng nhu. yêu câ
k(Cnk )2 cách cho.n hô.i d̄ô ` u. Kê´t ho..p la.i ta có d̄ă’ng thú.c câ
`n
k=1
chú.ng minh.
28. Mô˜i cách cho.n k d̄ôí tu.o..ng tù. mô.t hô.p d̄u..ng các d̄ôí tu.o..ng thuô.c n loa.i
d̄u.o..c go.i là mô.t tô’ ho..p lă.p châ.p k tù. tâ.p n phâ` n tu’..
. .
Mô˜i tô’ ho. p lă.p châ.p k tù tâ.p n phâ .
` n tu’ có thê’ biê’u diêñ bă
` ng mô.t dãy
.
n − 1 thanh d̄ú ng và k ngôi sao. Ta dùng n − 1 thanh d̄ê’ phân cách các ngăn.
Ngăn thú. i chú.a thêm mô.t ngôi sao mô˜i lâ ` n khi phâ` n tu’. thú. i cu’a tâ.p xuâ´t hiê.n
trong tô’ ho..p. Chă’ng ha.n, mô.t tô’ ho..p lă.p châ.p 6 cu’a tâ.p 4 phâ ` n tu’. d̄u.o..c biê’u
thi. bă` ng 3 thanh d̄ú.ng và 6 ngôi sao:
∗ ∗ | ∗ | | ∗ ∗ ∗
biê’u thi. tô’ ho..p chú.a d̄úng 2 phâ ` n tu’. loa.i thú. nhâ´t, 1 phâ
` n tu’. loa.i thú. hai, không
. .
` n tu’ loa.i thú ba và 3 phâ
có phâ . .
` n tu’ loa.i thú tu ..
Nhu ta d̄ã thâý mô˜i dãy n − 1 thanh và k ngôi sao ú.ng vó.i mô.t tô’ ho..p lă.p
.
.
châ.p k cu’a tâ.p n phâ ` n tu’.. O’ d̄ây có thê’ xem nhu. là mô.t xâu nhi. phân d̄ô. dài
n + k − 1 trong d̄ó có k sô´ 1. Sô´ các xâu nhu. vâ.y bă k
` ng Cn+k−1 .
29. Ta nhâ.n thâý ră` ng mô˜i nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh ú.ng vó.i mô.t cách cho.n
17 phâ` n tu’. tù. mô.t tâ.p có 4 loa.i, sao cho có x1 phâ ` n tu’. loa.i 1, x2 phâ
` n tu’. loa.i 2,
x3 phâ .
` n tu’ loa.i 3 và x4 phâ . . .
` n tu’ loa.i 4 d̄u o. c cho.n. Vı̀ vâ.y sô´ nghiê.m bă` ng sô´ tô’
20!
ho..p lă.p châ.p 17 tù. tâ.p có 4 phâ ` n tu’.. Do d̄ó sô´ câ 17
` n tı̀m là C4+17−1 = =
17!.3!
18.19.20
= 1140.
6
30. Vı̀ mô.t sô´ chũ. cái cu’a tù. M ISSISSIP P I là nhu. nhau nên câu tra’ lò.i
không pha’i là sô´ hoán vi. cu’a 11 chũ. cái d̄u.o..c. Tù. này chú.a 4 chũ. S, 4 chũ. I, 2
chũ. P và 1 chũ. M . D - ê’ xác d̄i.nh sô´ xâu khác nhau có thê’ ta.o ra d̄u.o..c, ta nhâ.n
thâý có C11 cách cho.n 4 chô˜ cho 4 chũ. S, còn la.i 7 chô˜ trôńg. Có C74 cách cho.n
4
63
4 chô˜ cho 4 chũ. I, còn la.i 3 chô˜ trôńg. Có thê’ d̄ă.t chũ. P bă
` ng C32 cách và C11
cách d̄ă.t chũ. M vào xâu. Theo quy tăć nhân, sô´ các xâu khác nhau có thê’ ta.o
d̄u.o..c là:
4 11!.7!.3!.1! 11!
C11 .C74.C32 .C11 = = = 3465.
4!.7!.4!.3!.2!.1!.1!.0! 4!.4!.2!.1!
Bă` ng cách lý luâ.n tu.o.ng tu.. nhu. trên, ta có d̄u.o..c d̄iê
` u sau:
Sô´ hoán vi. cu’a n phâ .
` n tu’ trong d̄ó có n1 phâ` n tu’ nhu. nhau thuô.c loa.i 1, n2
.
` n tu’. nhu. nhau thuô.c loa.i 2, ... và nk phâ
phâ ` n tu’. nhu. nhau thuô.c loa.i k, bă` ng
n!
.
n1 ! n2 ! . . . nk !
31. a) exp là mô.t song ánh vı̀ nó có ánh xa. ngu.o..c là log: R+ −→ R xác d̄i.nh
bo’.i log(x) = ln x. Tù. d̄ó suy ra R và R+ cùng lu..c lu.o..ng.
b) f làmô.t song ánh vı̀ nó có ánh xa. ngu.o..c là g : R+ −→ (0, 1) xác d̄i.nh
x nêú 0 < x ≤ 12 ,
bo’.i g(x) = 4x − 1 . Tù. d̄ó suy ra R+ và (0, 1) cùng lu..c
 1
nêú x > 2 .
4x
lu.o..ng.
32. Mô˜i d̄a thú.c có bâ.c ≤ n hê. sô´ hũ.u tı’ tu.o.ng ú.ng 1-1 vó.i mô.t bô. n + 1-thú.
tu.. các thành phâ ` n hũ.u tı’. Do d̄ó tâ.p Qn [x] các d̄a thú.c có bâ.c ≤ n hê. sô´ hũ.u tı’
d̄u.o..c d̄ô
` ng nhâ´t vó.i tâ.p Qn+1 , d̄ây là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c. Vâ.y tâ.p Q[x] các d̄a
thú.c hê. sô´ hũ.u tı’ là d̄ê´m d̄u.o..c vı̀
∞ ∞
Q[x] = ∪ Qn [x] = ∪ Qn+1
n=0 n=0
và ho..p d̄ê´m d̄u.o..c các tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c là mô.t tâ.p d̄ê´m d̄u.o..c.
33. ∀a, b, c ∈ Q, (a ∗ b) ∗ c = (a + b + ab) ∗ c = a + b + ab + c + ac + bc + abc =
a + b + c + bc + ab + ac + abc = a ∗ (b + c + bc) = a ∗ (b ∗ c), hay phép toán ∗
có tı́nh kê´t ho..p. ∀a ∈ Q, a ∗ 0 = 0 ∗ a = a hay 0 là phâ ` n tu’. d̄o.n vi. cu’a Q d̄ôí
vó.i phép toán ∗. Do d̄ó Q vó.i phép toán ∗ là mô.t vi. nhóm, nhu.ng không pha’i
là mô.t nhóm, vı̀ phâ` n tu’. a = −1 không có phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o.
Tù. a + b + ab + 1 = (a + 1)(b + 1), ta có ∀a, b ∈ Q \ {−1}, a ∗ b 6= −1 hay
a ∗ b ∈ Q \ {−1}. Do d̄ó Q \ {−1} là mô.t vi. nhóm vó.i phép toán ∗. Ngoài ra,
∀a ∈ Q \ {−1}, a có phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o là − 1+a
a
∈ Q \ {−1}. Vâ.y Q \ {−1} là
.
mô.t nhóm vó i phép toán ∗.
34. ∀(a, b), (a0 , b0 ), (a00 , b00 ) ∈ G,
((a, b)(a0 , b0 ))(a00 , b00 ) = (ab0 + a0 , bb0 )(a00 , b00 ) = (ab0 b00 + a0 b00 + a00 , bb0 b00 )
= (a, b)(a0 b00 + a00 , b0 b00 ) = (a, b)((a0 , b0 )(a00 , b00 ))
64
hay phép toán nhân có tı́nh kê´t ho..p. ∀(a, b) ∈ G, (a, b)(0, 1) = (0, 1)(a, b) =
(a, b) hay (0, 1) là phâ ` n tu’. d̄o.n vi. cu’a G. ∀(a, b) ∈ G, (a, b)(− ab , 1b ) =
(− ab , 1b )(a, b) = (0, 1) hay (a, b) có phâ ` n tu’. nghi.ch d̄a’o là (− ab , 1b ). Vâ.y G
là mô.t nhóm.
35. Tru.ó.c hê´t ta có ∀x ∈ R, ∀n ∈ Z, [x + n] = [x] + n.
∀x, y ∈ G, (x ⊕ y) = x + y − [x + y] = y + x − [y + x] = y ⊕ x.
∀x, y, z ∈ G, (x ⊕ y) ⊕ z = x ⊕ y + z − [x ⊕ y + z] = x + y − [x + y] + z − [x +
y + z − [x + y]] = x + y + z − [x + y] − [x + y + z] + [x + y] = x + y + z − [x + y + z] =
x + y + z − [y + z] − [x + y + z] + [y + z] = x + y + z − [y + z] − [x + y + z − [y + z]] =
x + y ⊕ z − [x + y ⊕ z] = x ⊕ (y ⊕ z).
∀x ∈ G, [x] = 0 nên x ⊕ 0 = x + 0 − [x + 0] = x.
∀x ∈ G, nêú x = 0 thı̀ 0 ⊕ 0 = 0, nêú x 6= 0 thı̀ 1 − x ∈ G và x ⊕ (1 − x) = 0.
Vâ.y (G, ⊕) là mô.t nhóm aben.
36. ∀(x, y), (x0 , y 0 ), (x00 , y 00 ) ∈ G,
0
((x, y) ∗ (x0 , y 0 )) ∗ (x00 , y 00 ) = (xx0 , xy 0 + xy0 ) ∗ (x00 , y 00 ) = (xx0 x00 , xx0 y 00 + xy y
x00 + x0 x00 )
0 0
= (x(x0 x00 ), x(x0 y 00 + xy00 ) + x0yx00 ) = (x, y) ∗ (x0 x00 , x0 y 00 + xy00 ) = (x, y) ∗ ((x0 , y 0 ) ∗
(x00 , y 00 )).
∀(x, y) ∈ G, (x, y) ∗ (1, 0) = (x, y) = (0, 1) ∗ (x, y).
∀(x, y) ∈ G, (x, y) ∗ ( x1 , −y) = (1, 0) = ( x1 , −y) ∗ (x, y).
Vâ.y G là mô.t nhóm.
37. Nêú f : Q −→ Q xác d̄i.nh bo’.i f (x) = ax vó.i a ∈ Q thı̀ f là mô.t d̄ô ` ng câú
nhóm. Thâ.t vâ.y, ∀x, y ∈ Q, f (x + y) = a(x + y) = ax + ay = f (x) + f (y).
- a’o la.i, nêú f : Q −→ Q là mô.t d̄ô
D ` ng câú nhóm thı̀ d̄ă.t a = f (1), ta có
a = f (1) = f (n. n ) = nf ( n ) hay f ( n ) = na vó.i mo.i sô´ nguyên du.o.ng n. Khi d̄ó
1 1 1
∀x ∈ Q, x = m n
, m ∈ Z, n là sô´ nguyên du.o.ng, ta có f (x) = f ( m n
) = f (m. n1 ) =
mf ( n1 ) = m. na = a. m ´
n = ax. Rõ ràng a duy nhâ t sao cho f (x) = ax, ∀x ∈ Q.
38. a) Rõ ràng 0 ∈ R∗ , phép toán ∗ có tı́nh kê´t ho..p, 0 là phâ
` n tu’. d̄o.n vi. (do
x ∗ 0 = 0 ∗ x = x) và mo.i x ∈ R∗ d̄ê ` u kha’ nghi.ch (do d̄i.nh nghı̃a cu’a R∗ ). Do
d̄ó, R∗ là mô.t nhóm.
b) Vó.i x ∈ U (R), (1 − x) ∗ (1 − x−1) = (1 − x−1 ) ∗ (1 − x) = 0, nên ta có ánh
xa. f : U (R) −→ R∗ cho bo’.i f (x) = 1 − x. Rõ ràng f là mô.t song ánh. Ngoài ra,
f (x) ∗ f (y) = (1 − x) ∗ (1 − y) = (1 − x) + (1 − y) − (1 − x)(1 − y) = 1 − xy = f (xy).
Do d̄ó f là mô.t d̄ă’ng câú nhóm.
39. Dê˜ dàng có d̄u.o..c Z × R vó.i phép cô.ng là mô.t nhóm aben. Phép nhân trên
Z × R có tı́nh kê´t ho..p và phân phôí d̄ôí vó.i phép cô.ng. Thâ.t vâ.y,
∀(m, x), (n, y), (p, z) ∈ Z × R,
65
((m, x)(n, y))(p, z) = (mn, my + nx + xy)(p, z)
= (mnp, mnz + pmy + pnx + pxy + myz + nxz + xyz)
= (mnp, mnz + mpy + myz + npx + nxz + pxy + xyz)
= (m, x)(np, nz + py + yz)
= (m, x)((n, y)(p, z)),
(m, x)((n, y) + (p, z)) = (m, x)(n + p, y + z)
= (mn + mp, my + mz + nx + px + xy + xz)
= (mn, my + nx + xy) + (mp, mz + px + xz)
= (m, x)(n, y) + (m, x)(p, z).
Ngoài ra Z × R có phâ` n tu’. d̄o.n vi. là (1, 0). Do d̄ó Z × R là mô.t vành có d̄o.n vi..
Các u.ó.c không cu’a Z × Z là {(n, −n) | n ∈ Z \ {0}}.
40. Vı̀ R là mô.t vành vó.i phâ
` n tu’. không là 0R nên ∀a, b, c ∈ S,
∗a + b = η −1 (η(a) + η(b)) = η −1 (η(b) + η(a)) = b + a

∗(a + b) + c = η −1(η(a + b) + η(c))
= η −1(η(η −1 (η(a) + η(b))) + η(c)) = η −1(η(a) + η(b) + η(c))
= η −1(η(a) + η(η −1(η(b) + η(c)))) = η −1(η(a) + η(b + c))
a + (b + c)
∗vó.i 0S = η −1 (0R ), a + 0S = η −1(η(a) + η(0S ))
= η −1 (η(a) + 0R ) = η −1 (η(a)) = a
∗vó.i − a = η −1 (−η(a)), a + (−a) = η −1 (η(a) + η(η −1(−η(a))))
= η −1 (η(a) + (−η(a))) = η −1 (0R ) = 0S .
∗(ab)c = η −1(η(ab)η(c)) = η −1 (η(η −1(η(a)η(b)))η(c))
= η −1(η(a)η(b)η(c)) = η −1(η(a)η(η −1(η(b)η(c)))
= η −1(η(a)η(bc)) = a(bc)
∗a(b + c) = η −1(η(a)η(b + c)) = η −1(η(a)η(η −1(η(b) + η(c))))
= η −1(η(a)(η(b) + η(c))) = η −1 (η(a)η(b) + η(a)η(c))
= η −1(η(η −1 (η(a)η(b))) + η(η −1(η(a)η(c)))
= η −1(η(ab) + η(ac)) = ab + ac
tu.o.ng tu..(b + c)a = ba + ca
66
Vâ.y S là mô.t vành. Do η là mô.t song ánh và η(a + b) = η(a) + η(b), η(ab) =
η(a)η(b) nên η là mô.t d̄ă’ng câú.
Bây giò., nêú R là vành có d̄o.n vi. 1 thı̀ vó.i song ánh η : R −→ R cho bo’.i
η(a) = 1 − a (khi d̄ó η −1 (a) = 1 − a), R cũng là vành vó.i hai phép toán
a ⊕ b = η −1 (η(a) + η(b)) = 1 − (1 − a + 1 − b) = a + b − 1
ab = η −1 (η(a)η(b)) = 1 − ((1 − a)(1 − b)) = a + b − ab.
√
p con khác rôñg cu’a tru.ò.ng R các sô´ thu..c và có
41. a) Ta có Q( p) là mô.t tâ.√
chú.a sô´ nguyên 1 (vı̀ 1 = 1 + 0 p). ∀a, b, a0 , b0 ∈ Q,
√ √ √
(a + b p) − (a0 + b0 p) = (a − a0 ) + (b − b0 ) p,
√ √ √
(a + b p)(a0 + b0 p) = (aa0 + pbb0 ) + (ab0 + ba0 ) p.
√ √
Ngoài ra, vó.i a + b p ∈ Q( p) và khác 0 (a và b không d̄ô ` ng thò.i bă` ng 0), ta
a −b √ √ a −b
có a2 − pb2 6= 0, a2 −pb 2 + a2 −pb2 ∈ Q( p) và (a + b p)( a2 −pb 2 + a2 −pb2 ) = 1.
√
Do d̄ó Q( p) là mô.t tru.ò.ng.
√ √
b) Gia’ su’. tô
` n ta.i d̄ă’ng câú tru.ò.ng f : Q( 3) −→ Q( 5). Khi d̄ó f (1) 6= 0
và do f (1) = f (1.1) = f (1)f (1) nên √ f (1) = √1. Tù. d̄ó f (3) = f (1 + 1 + 1) =
f (1) + f (1) + f (1) = 3. Gia’ su’. f ( 3) = a + b 5 (vó.i a, b ∈ Q). Ta có
√ √ √ √
3 = f (3) = f ( 3. 3) = f ( 3)2 = (a + b 5)2
√ √
hay a2 + 5b2 + 2ab 5 = 3 hay 2ab 5 = 3 − a2 − 5b2 .
– Nêú a = b = 0 thı̀ 0 = 3: vôq lý.
– Nêú a = 0 và b 6= 0 thı̀ b = 35 : vô lý.
√
– Nêú b = 0 và a 6= 0 thı̀ a√= 3: vô lý.
: vô lý vı̀ vê´ pha’i là mô.t sô´ hũ.u tı’
2
−5b2
– Nêú a 6= 0 và b 6= 0 thı̀ 5 = 3−a2ab
nhu.ng vê´ trái là mô.t sô´ vô tı’.
42. a) Vó.i mo.i a ∈ R, 2a = a + a = (a + a)2 = a2 + 2a2 + a2 = 4a2 = 4a, do
d̄ó 2a = 0 . Vâ.y R có d̄ă.c sô´ 2. Tù. d̄ó suy ra a = −a, ∀a ∈ R.
b) Vó.i mo.i a, b ∈ R, a + b = (a + b)2 = a2 + ab + ba + b2 = a + ab + ba + b,
do d̄ó ab + ba = 0 hay ab = −ba = ba. Vâ.y R là mô.t vành giao hoán.
c) Vó.i mo.i a, b ∈ R, ab(a + b) = a2b + ab2 = ab + ab = 2ab = 0, do d̄ó hoă.c
ab = 0 hoă.c a + b = 0. Nêú ab = 0 thı̀ a = 0 hoă.c b = 0. Trong tru.ò.ng ho..p này
vành R chı’ có mô.t phâ ` n tu’. 0. Nêú ab 6= 0 (tú.c là a 6= 0 và b 6= 0) thı̀ a + b = 0
hay b = −a = a. Khi d̄ó R chı’ có hai phâ ` n tu’..
67
. .
CHU O NG III:
QUAN HÊ.
3.1. QUAN HÊ ´ ’
. VÀ CÁC TÍNH CHÂT CUA NÓ.
3.1.1. D - i.nh nghı̃a và thı́ du.:
3.1.1.1. Mo’. d̄â ` u: Các môí quan hê. giũ.a nhũ.ng phâ ` n tu’. cu’a các tâ.p ho..p xuâ´t
hiê.n trong nhiê ` u bôí ca’nh. Thu.ò.ng ngày ta vâñ gă.p các môí quan hê. này, chă’ng
ha.n môí quan hê. giũ.a mô.t tru.ò.ng ho.c vó.i sô´ d̄iê.n thoa.i cu’a nó, môí quan hê. cu’a
mô.t giáo viên vó.i lu.o.ng cu’a ngu.ò.i d̄ó, môí quan hê. cu’a mô.t ngu.ò.i vó.i ngu.ò.i
thân cu’a anh ta ... Trong toán ho.c, ta nghiên cú.u các môí quan hê. nhu. môí quan
hê. giũ.a mô.t sô´ nguyên du.o.ng và mô.t u.ó.c sô´ cu’a nó, môí quan hê. giũ.a mô.t sô´
nguyên và mô.t sô´ nguyên khác d̄ô ` ng du. vó.i nó theo môd̄ulô n, môí quan hê. giũ.a
mô.t sô´ thu..c và mô.t sô´ thu..c khác ló.n ho.n nó ... Các môí quan hê. giũ.a nhũ.ng
phâ ` n tu’. cu’a các tâ.p ho..p d̄u.o..c biê’u diêñ bă` ng cách dùng mô.t câú trúc d̄u.o..c go.i
là quan hê.. Cách tru..c tiê´p nhâ´t d̄ê’ biê’u diêñ môí quan hê. giũ.a các phâ ` n tu’. cu’a
hai tâ.p ho..p là dùng các că.p ta.o bo’.i hai phâ ` n tu’. có quan hê.. Vı̀ lý do d̄ó, tâ.p
các că.p d̄u.o..c go.i là quan hê. hai ngôi.
3.1.1.2. D - i.nh nghı̃a: Cho hai tâ.p ho..p A và B. Mô.t quan hê. hai ngôi tù. A
d̄êń B là mô.t tâ.p con R cu’a tı́ch Descartes A × B. Ta nói phâ ` n tu’. a ∈ A có
.
quan hê. R vó i phâ .
` n tu’ b ∈ B nêú (a, b) ∈ R và ký hiê.u là aRb
Thı́ du.: 1) Cho A là tâ.p ho..p các sinh viên cu’a D - a.i ho.c Huê´ và B là tâ.p ho..p các
môn ho.c. Cho R là quan hê. bao gô ` m các că.p (a, b) trong d̄ó a là sinh viên ho.c
môn b. Chă’ng ha.n, ba.n An và ba.n Tùng là sinh viên cu’a D - a.i ho.c Huê´ d̄ê
` u ho.c
môn Nhâ.p môn d̄a.i sô´ có mã sô´ là NMDSO, thı̀ các că.p (An, NMDSO) và (Tùng,
NMDSO) thuô.c R. Nêú An còn ho.c môn Gia’i tı́ch 1 có mã sô´ là GTICH1 thı̀
că.p (An, GTICH1) cũng thuô.c R. Tuy nhiên nêú Tùng không ho.c môn GTICH1
thı̀ că.p (Tùng, GTICH1) không thuô.c R.
2) Cho A là tâ.p ho..p các quâ.n, huyê.n và B là tâ.p ho..p các tı’nh thành cu’a
Viê.t Nam. Ta d̄i.nh nghı̃a quan hê. R bă ` ng cách chı’ rõ ră ` ng (a, b) thuô.c R nêú
quâ.n hay huyê.n a thuô.c tı’nh hay thành phô´ b. Chă’ng ha.n, (Phú Lô.c, Thù.a
Thiên Huê´), (Ba D - ı̀nh, Hà Nô.i), (Phú Quôć, Kiên Giang), (Nam D - àn, Nghê. An),
(Tân Bı̀nh, TP. Hô ` Chı́ Minh) và (Buôn D - ôn, Daklak) d̄ê ` u thuô.c R.
3.1.1.3. Ánh xa. nhu. mô.t quan hê.: Hãy nhó. la.i ră` ng mô.t ánh xa. f tù. tâ.p
ho..p A d̄êń tâ.p ho..p B gán cho mô˜i phâ ` n tu’. cu’a A mô.t phâ ` n tu’. duy nhâ´t cu’a B.
- ò̂ thi. cu’a f là tâ.p các că.p (a, b) sao cho b = f (a). Vı̀ d̄ô
D ` thi. cu’a f là mô.t tâ.p
.
con cu’a A × B, nên nó là mô.t quan hê. tù A d̄êń B.
Ngu.o..c la.i, nêú R là mô.t quan hê. tù. A d̄êń B sao cho mô˜i phâ ` n tu’. cu’a A là
phâ` n tu’. d̄â
` u tiên cu’a d̄úng mô.t că.p cu’a R, thı̀ có thê’ d̄i.nh nghı̃a d̄u.o..c mô.t ánh
68
xa. vó.i R là d̄ô` thi. cu’a nó. D ` u này d̄u.o..c làm bă
- iê ` ng cách gán cho mô˜i phâ ` n tu’.
a ∈ A mô.t phâ ` n tu’. duy nhâ´t b ∈ B sao cho (a, b) ∈ R.
Mô.t quan hê. cũng có thê’ d̄u.o..c dùng d̄ê’ biê’u diêñ các môí quan hê. mô.t-
nhiê ` u giũ.a các phâ
` n tu’. cu’a hai tâ.p ho..p A và B, trong d̄ó mô.t phâ ` n tu’. cu’a A
có thê’ có quan hê. vó.i ho.n mô.t phâ ` n tu’. cu’a B. Trong khi d̄ó, mô.t ánh xa. biê’u
diêñ mô.t quan hê. trong d̄ó mô˜i phâ ` n tu’. cu’a A có quan hê. vó.i d̄úng mô.t phâ`n
.
tu’ cu’a B.
3.1.1.4. D - i.nh nghı̃a: Mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A là mô.t quan hê. hai ngôi tù.
A d̄êń A. Nói mô.t cách khác, mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A là mô.t tâ.p con cu’a
A × A.
Thı́ du.: 1) Quan hê. “nho’ ho.n hoă.c bă` ng” (≤) là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p R
các sô´ thu..c.
2) Quan hê. “chia hê´t” (|) là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên.
3) Quan hê. “vuông góc” (⊥) là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p các d̄u.ò.ng thă’ng
trong mă.t phă’ng.
4) Vó.i n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng, R = {(x, y) ∈ Z×Z | x−y chia hê´t cho n}
là mô.t quan hê. trên Z, go.i là quan hê. d̄ô` ng du. môd̄ulô n. Khi xRy, ta viê´t x ≡ y
(modn).
5) Quan hê. “cùng tuô’i” là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p các con ngu.ò.i cu’a trái
d̄â´t.
3.1.2. Các tı́nh châ´t cu’a quan hê.:
3.1.2.1. D - i.nh nghı̃a: Quan hê. R trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là có tı́nh pha’n xa.
nêú aRa vó.i mo.i a ∈ A.
3.1.2.2. D - i.nh nghı̃a: Quan hê. R trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là có tı́nh d̄ôí xú.ng
nêú vó.i mo.i a, b ∈ A, aRb kéo theo bRa.
3.1.2.3. D - i.nh nghı̃a: Quan hê. R trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là có tı́nh pha’n d̄ôí
xú.ng nêú vó.i mo.i a, b ∈ A, aRb và bRa kéo theo a = b.
3.1.2.4. D - i.nh nghı̃a: Quan hê. R trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là có tı́nh băć câ ù
´ .
nê u vó i mo.i a, b, c ∈ A, aRb và bRc kéo theo aRc.
Thı́ du.: 1) Quan hê. “bă` ng nhau” (=) trên mô.t tâ.p X tuỳ ý có 4 tı́nh châ´t:
pha’n xa., d̄ôí xú.ng, pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ
` u.
. .
2) Quan hê. ≤ trên tâ.p ho. p X, vó i X là tâ.p con tuỳ ý cu’a R, có 3 tı́nh châ´t:
pha’n xa., pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ ` u.
3) Quan hê. “d̄ô ` ng du modn” trên tâ.p ho..p Z có 3 tı́nh châ´t: pha’n xa., d̄ôí
.
xú.ng và băć câ
` u.
4) Quan hê. “chia hê´t” trên tâ.p ho..p N∗ các sô´ nguyên du.o.ng có 3 tı́nh châ´t:
pha’n xa., pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ` u. Tuy nhiên, nêú xét trên tâ.p ho..p Z thı̀ quan
hê. này chı’ có tı́nh châ´t băć câ
` u.
69
5) Quan hê. “bao hàm” (⊂) trên tâ.p ho..p P(X) tâ´t ca’ các tâ.p con cu’a tâ.p
ho..p X tuỳ ý có 3 tı́nh châ´t pha’n xa., pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ ` u.
6) Quan hê. “d̄ô .
` ng da.ng” trên tâ.p ho. p các tam giác có 3 tı́nh châ´t: pha’n
. ´
xa., d̄ôí xú ng và bă c câ
` u.
7) Quan hê. “nguyên tô´ cùng nhau” trên tâ.p ho..p N∗ chı’ có tı́nh châ´t d̄ôí
xú.ng.
3.1.3. Tô’ ho..p các quan hê.:
Vı̀ các quan hê. tù. A d̄êń B là các tâ.p con cu’a A×B, nên hai quan hê. tù. A d̄êń
B cũng có thê’ d̄u.o..c tô’ ho..p nhu. hai tâ.p ho..p. Chă’ng ha.n, vó.i R1 và R2 là hai quan
hê. tù. A d̄êń B thı̀ ta có nhũ.ng quan hê. R1 ∩ R2 , R1 ∪ R2 , R1 \ R2 , R1 , R1 ⊕ R2
tù. A d̄êń B.
3.1.3.1. D - i.nh nghı̃a: Cho R là mô.t quan hê. tù. tâ.p ho..p A d̄êń tâ.p ho..p B và
S là mô.t quan hê. tù. tâ.p ho..p B d̄êń tâ.p ho..p C. Ho..p thành cu’a R và S là mô.t
quan hê. tù. A d̄êń C, ký hiê.u S ◦ R, xác d̄i.nh bo’.i
S ◦ R = {(a, c) ∈ A × C | ∃b ∈ B, (a, b) ∈ R và (b, c) ∈ S}.
- ă.c biê.t, khi R là d̄ô

D ` thi. cu’a ánh xa. f và S là d̄ô
` thi. cu’a ánh xa. g thı̀ S ◦ R
` thi. cu’a ánh xa. g ◦ f .
là d̄ô
Thı́ du.: Cho R là quan hê. tù. {1, 2, 3} d̄êń {1, 2, 3, 4} xác d̄i.nh bo’.i R =
{(1, 1), (1, 4), (2, 3), (3, 1), (3, 4)} và S là quan hê. tù. {1, 2, 3, 4} d̄êń {0, 1, 2} xác
d̄i.nh bo’.i S = {(1, 0), (2, 0), (3, 1), (3, 2), (4, 1)}. Khi d̄ó ho..p thành cu’a R và S là:
S ◦ R = {(1, 0), (1, 1), (2, 1), (2, 2), (3, 0), (3, 1)}.
3.1.3.2. D - i.nh nghı̃a: Cho R là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A. Lũy thù.a Rn ,
vó.i n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng, d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a bă` ng quy na.p nhu. sau:
R1 = R và Rn+1 = Rn ◦ R.
Nhu. vâ.y, (a, b) ∈ Rn khi và chı’ khi tô ` n ta.i x1 , x2 , . . . , xn−1 ∈ A sao cho
(a, x1 ), (x1 , x2 ), . . . , (xn−1, b) ∈ R.
3.1.3.3. Mê.nh d̄ê ` : Quan hê. R trên tâ.p ho..p A có tı́nh châ´t băć câ
` u khi và chı’
n .
khi R ⊂ R vó i mo.i n ∈ N . ∗
Chú.ng minh: Gia’ su’. Rn ⊂ R vó.i mo.i n ∈ N∗ . Khi d̄ó R2 ⊂ R và vó.i mo.i
a, b, c ∈ A, (a, b) ∈ R, (b, c) ∈ R thı̀ theo d̄i.nh nghı̃a cu’a ho..p thành (a, c) ∈ R2 ,
do d̄ó (a, c) ∈ R, tú.c là R có tı́nh châ´t băć câ` u.
.
Gia’ su’ R có tı́nh băć câ .
` u. Vó i mo.i n ∈ N∗ , nêú (a, b) ∈ Rn thı̀ tô ` n ta.i
x1 , x2 , . . . , xn−1 ∈ A sao cho (a, x1 ), (x1 , x2 ), . . . , (xn−1, b) ∈ R, vı̀ R có tı́nh
châ´t băć câ` u nên (a, b) ∈ R. Do d̄ó Rn ⊂ R vó.i mo.i n ∈ N∗ .
70
. . - U.O.NG VÀ QUAN HÊ . .
3.2. QUAN HÊ . TU O NG D . THÚ TU ..
3.2.1. Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng:
3.2.1.1. D - i.nh nghı̃a: Mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là quan hê. tu.o.ng
d̄u.o.ng nêú nó có các tı́nh châ´t pha’n xa., d̄ôí xú.ng và băć câ
` u.
Thı́ du.: 1) Quan hê. “d̄ô ` ng du. modn” trên tâ.p ho..p Z là mô.t quan hê. tu.o.ng
. .
d̄u o ng.
` ng da.ng” trên tâ.p ho..p các tam giác là mô.t quan hê. tu.o.ng
2) Quan hê. “d̄ô
d̄u.o.ng.
3) Quan hê. “cùng phu.o.ng” (song song hoă.c trùng nhau) trên tâ.p ho..p các
d̄u.ò.ng thă’ng cu’a mă.t phă’ng là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
4) R = {(m, n) ∈ Z × Z | m − n chăñ} là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
3.2.1.2. D - i.nh nghı̃a: Cho R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p ho..p A và
a ∈ A. Tâ.p ho..p
{x ∈ A | xRa }
d̄u.o..c go.i là ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu’a phâ
` n tu’. a, ký hiê.u là a hoă.c [a] hoă.c C(a).
3.2.1.3. Mê.nh d̄ê ` : Cho R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p ho..p A và
a, b ∈ A. Khi d̄ó ta có:
1) a 6= ∅.
2) a = b khi và chı’ khi aRb.
3) a = b hoă.c a ∩ b = ∅.
Chú.ng minh: 1) Vı̀ R có tı́nh pha’n xa. nên aRa hay a ∈ a. Do d̄ó a 6= ∅.
2) Gia’ su’. a = b. Khi d̄ó a ∈ b, nên aRb.
Gia’ su’. aRb. Khi d̄ó vó.i x ∈ a, ta có xRa và do aRb nên xRb hay x ∈ b.
Vâ.y a ⊂ b. D - a’o la.i, vó.i x ∈ b, ta có xRb và do bRa (có tù. aRb) nên xRa hay
x ∈ a. Vâ.y b ⊂ a. Tù. d̄ó ta có a = b.
3) Gia’ su’. a ∩ b 6= ∅. Khi d̄ó tô ` n ta.i x ∈ a ∩ b, nghı̃a là xRa và xRb. Tù. d̄ó
ta có aRx và xRb, nên có d̄u.o..c aRb và theo trên ta có a = b.
3.2.1.4. D - i.nh nghı̃a: Cho R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p ho..p A.
Khi d̄ó A d̄u.o..c chia thành các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng khác rôñg, rò.i nhau d̄ôi mô.t.
Tâ.p ho..p các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng d̄ó go.i là tâ.p thu.o.ng cu’a A theo quan hê. tu.o.ng
d̄u.o.ng R và ký hiê.u là A/R. Nhu. vâ.y,
A/R = {a | a ∈ A}.
Thı́ du.: 1) Xét quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng “cùng phu.o.ng” trên tâ.p ho..p D tâ´t ca’
các d̄u.ò.ng thă’ng trong mă.t phă’ng. Khi d̄ó vó.i d̄u.ò.ng thă’ng a ∈ D, ló.p tu.o.ng
d̄u.o.ng a là tâ.p ho..p gô
` m a và các d̄u.ò.ng thă’ng trong D song song vó.i a. Trong
71
toán ho.c, ngu.ò.i ta coi mô˜i ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng nói trên là mô.t phu.o.ng trên mă.t
phă’ng. Vı̀ vâ.y có thê’ coi tâ.p thu.o.ng là tâ.p các phu.o.ng cu’a mă.t phă’ng.
2) Cho X = {1, 2, 3, 4}. Trên P(X), xét quan hê. R nhu. sau:
∀A, B ∈ P(X), A R B ⇔ |A| = |B|.
Dê˜ dàng có d̄u.o..c R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên P(X). Các ló.p tu.o.ng
d̄u.o.ng theo quan hê. R là:
C0 = {∅} (tâ.p con cu’a X không có phâ ` n tu’. nào),
C1 = {{1}, {2}, {3}, {4}} (các tâ.p con cu’a X có 1 phâ ` n tu’.),
C2 = {{1, 2}, {1, 3}, {1, 4}, {2, 3}, {2, 4}, {3, 4}}(các tâ.p con cu’a X có 2 phâ ` n tu’.),
C3 = {{1, 2, 3}, {1, 2, 4}, {1, 3, 4}, {2, 3, 4}} (các tâ.p con cu’a X có 3 phâ ` n tu’.),
C4 = {X} (tâ.p con cu’a X có 4 phâ ` n tu’.).
Tâ.p thu.o.ng cu’a X theo quan hê. R là P(X)/R = {C0 , C1 , C2, C3 , C4 }.
3) Xét quan hê. d̄ô` ng du. môd̄ulô n trên tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên. Vó.i mô˜i
x ∈ Z, nêú x = qn + r, trong d̄ó 0 ≤ r < n thı̀ x ≡ r (modn) hay x ∈ r. Do d̄ó
các ló.p tu.o.ng theo quan hê. này là:
0 = {qn | q ∈ Z},
1 = {qn + 1 | q ∈ Z},
2 = {qn + 2 | q ∈ Z},
......
n − 1 = {qn + (n − 1) | q ∈ Z}.
Tâ.p thu.o.ng cu’a Z theo quan hê. d̄ô ` ng du. môd̄ulô n là Z/ ≡(modn) và
. . . . ` n tu’. cu’a Zn d̄u.o..c go.i là mô.t sô´ nguyên
thu ò ng d̄u o. c ký hiê.u là Zn . Mô˜i phâ
môd̄ulô n.
3.2.1.5. D - i.nh nghı̃a: Mô.t phân hoa.ch cu’a tâ.p ho..p A là mô.t ho. (Ai )i∈I các
tâ.p con cu’a A sao cho
Ai 6= ∅ (∀i ∈ I), Ai ∩ Aj = ∅ (∀i, j ∈ I, i 6= j), ∪ Ai = A.

i∈I
Nhu. vâ.y, khi có mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p ho..p A thı̀ ho. gô
` m tâ´t
. . . . .
ca’ các ló p tu o ng d̄u o ng theo quan hê. này ta.o thành mô.t phân hoa.ch cu’a tâ.p
ho..p A.
3.2.1.6. Mê.nh d̄ê ` : Mô˜i phân hoa.ch cu’a tâ.p ho..p A xác d̄i.nh mô.t quan hê.
tu.o.ng d̄u.o.ng trên A.
Chú.ng minh: Gia’ su’. (Ai )i∈I là mô.t phân hoa.ch cu’a tâ.p ho..p A. Xét quan hê.
R trên A nhu. sau:
∀a, b ∈ A, a R b ⇔ ∃i ∈ I, a, b ∈ Ai .
72
Tù. các tı́nh châ´t cu’a phân hoa.ch, dê˜ dàng có d̄u.o..c R là mô.t quan hê. tu.o.ng
d̄u.o.ng và mô˜i ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng ú.ng vó.i mô.t tâ.p con Ai nào d̄ó.
3.2.2. Quan hê. thú. tu..:
3.2.2.1. D - i.nh nghı̃a: Mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là quan hê. thú. tu..
nêú nó có các tı́nh châ´t pha’n xa., pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ
` u.
. . . . . . .
Ngu ò i ta thu ò ng ký hiê.u mô.t quan hê. thú tu. bo’ i ký hiê.u ≤.
Nêú trên tâ.p ho..p A có mô.t quan hê. thú. tu.. ≤ thı̀ ta nói A là mô.t tâ.p ho..p
d̄u.o..c să´p thú. tu...
Vó.i hai phâ ` n tu’. a, b ∈ A (trong d̄ó A d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. thú. tu..
≤), nêú ta có a ≤ b thı̀ ta còn viê´t b ≥ a.
Khi có quan hê. thú. tu.. ≤ trên A, ta có thê’ xác d̄i.nh quan hê. < nhu. sau:
∀a, b ∈ A, a < b ⇔ a ≤ b và a 6= b.
Nêú có a < b, ta còn viê´t b > a.

Ta có thê’ mô ta’ viê.c să´p thú. tu.. mô.t tâ.p hũ.u ha.n A (vó.i quan hê. thú. tu..
≤) bă ` go.i là biê’u d̄ô
` ng mô.t biê’u d̄ô ` Hasse. D - ó là biê’u d̄ô ` n tu’.
` biê’u diêñ các phâ
cu’a A bo’.i các dâú châ´m và nêú có a ≤ b (a, b ∈ A) thı̀ nôí a vó.i b bo’.i mô.t d̄oa.n
thă’ng tù. du.ó.i lên trên.
Thı́ du.: 1) Quan hê. ≤ thông thu.ò.ng trên các tâ.p ho..p sô´ N, Z, Q, R là quan
hê. thú. tu...
2) Quan hê. “chia hê´t” trên tâ.p ho..p N∗ là mô.t quan hê. thú. tu...
3) Quan hê. “bao hàm” trên tâ.p ho..p P(X) các tâ.p con cu’a tâ.p ho..p X là
mô.t quan hê. thú. tu...
3.2.2.2. D - i.nh nghı̃a: Cho A là tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. (bo’.i quan hê. ≤). Vó.i
hai phâ ` n tu’. a, b ∈ A, nêú ta có a ≤ b hoă.c b ≤ a thı̀ ta nói a và b so sánh d̄u.o..c
vó.i nhau, còn nêú ta không có ca’ a ≤ b lâñ b ≤ a thı̀ ta nói a và b không so sánh
d̄u.o..c vó.i nhau.
Tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A go.i là mô.t tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ
`n
´ ` ’. ´ ’ . . .
nê u hai phân tu bâ t kỳ a, b ∈ A luôn có thê so sánh d̄u o. c vó i nhau. Khi d̄ó ta
cũng go.i quan hê. thú. tu.. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. toàn phâ ` n.
. . . . . .
Trong tru ò ng ho. p ngu o. c la.i, tú c là nêú tô ` n ta.i hai phâ ` n tu’. a, b ∈ A không
so sánh d̄u.o..c vó.i nhau thı̀ ta go.i A là mô.t tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. bô. phâ.n và
quan hê. thú. tu.. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n.
Thı́ du.: 1) Quan hê. thú. tu.. ≤ thông thu.ò.ng trên tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên là
mô.t quan hê. thú. tu.. toàn phâ ` n.
2) Tâ.p ho. p N các sô´ tu.. nhiên khác không vó.i quan hê. thú. tu.. “chia hê´t”
. ∗
là mô.t tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. bô. phâ.n, vı̀ chă’ng ha.n, ta không có 2|3 và cũng
không có 3|2.
73
3) Quan hê. “bao hàm” trên tâ.p ho..p P(X) các tâ.p con cu’a tâ.p ho..p X, trong
d̄ó |X| > 1, là mô.t quan hê. thú. tu.. bô. phâ.n, vı̀ chă’ng ha.n, vó.i x, y ∈ X, x 6= y,
ta có hai phâ ` n tu’. {x} và {y} cu’a P(X) không so sánh d̄u.o..c vó.i nhau.
Vó.i X = ∅ hoă.c X = {x}, ta dê˜ nhâ.n thâý P(X) d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn
phâ` n bo’.i quan hê. ⊂.
4) Cho A là tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ
` n bo’.i quan hê. ≤ và n là mô.t
sô´ nguyên du o ng. Trên A , ta d̄i.nh nghı̃a quan hê. hai ngôi D nhu. sau:
. . n
∀a = (a1 , a2 , . . . , an ), b = (b1 , b2 , . . . , bn ) ∈ An , a D b ⇔ hoă.c a = b

` n ta.i i (1 ≤ i ≤ n) sao cho a1 = b1 , . . . , ai−1 = bi−1 , ai < bi .
hoă.c tô
Khi d̄ó An d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i quan hê. D. Quan hê. này d̄u.o..c go.i là
quan hê. thú. tu.. tù. d̄iê’n.
Chă’ng ha.n, xét A = {t, a, b, c, . . . , x, y, z}, trong d̄ó t ký hiê.u cho khoa’ng
tră ng (không có chũ. cái). Rõ ràng A d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ
´ ` n theo thú. tu..
liê.t kê o’. trên. Go.i n là sô´ chũ. cái nhiê ` u nhâ´t trong sô´ các tù. tiêńg Anh. Mô.t
tù. tiêńg Anh bâ´t kỳ có k chũ. cái (k ≤ n) thı̀ d̄u.o..c xem nhu. mô.t phâ ` n tu’. cu’a
n .
A , trong d̄ó k chũ cái d̄â . . . . .
` u là các chũ cái cu’a tù d̄ó (theo thú tu. tù trái sang
pha’i) và n − k thành phâ ` n còn la.i là t. Khi d̄ó quan hê. thú. tu.. D trên An sẽ cho
ta cách să´p xê´p các tù. tiêńg Anh theo thú. tu.. nhu. trong tù. d̄iê’n. Vı̀ lý do d̄ó D
go.i là quan hê. thú. tu.. tù. d̄iê’n.
3.2.2.3. D - i.nh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤ và X
là mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a A. Phâ ` n tu’. a ∈ X d̄u.o..c go.i là phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t
(t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X nêú vó.i mo.i x ∈ X ta có x ≤ a (t.u.. x ≥ a).
` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X nêú tô
Phâ ` n ta.i là duy nhâ´t. Thâ.t vâ.y,
nêú a và b là hai phâ . . .
` n tu’ ló n nhâ´t (t.u . nho’ nhâ´t) cu’a X thı̀ theo d̄i.nh nghı̃a ta
có a ≤ b và b ≤ a; theo tı́nh châ´t pha’n d̄ôí xú.ng cu’a ≤, ta có a = b.
Thı́ du.: 1) Xét tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên vó.i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng. Khi
d̄ó N có phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t là 0 và không có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t.
Xét tâ.p con X = {10, 15, 1, 4, 9, 22, 11} cu’a N. Khi d̄ó phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t cu’a
X là 1 và phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t là 22.
2) Xét tâ.p ho..p N∗ các sô´ tu.. nhiên khác không d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan
hê. “chia hê´t”. Khi d̄ó 1 là phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t (vı̀ 1 | a, ∀a ∈ N∗ ) và không có
phâ . .
` n tu’ ló n nhâ´t.
Xét X = {2, 3, 6, 8, 12, 24} ⊂ N∗ . Khi d̄ó X có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t là 24 và
không có phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t.
3) Cho X là mô.t tâ.p ho..p. Xét tâ.p ho..p P(X) gô ` m các tâ.p con cu’a X d̄u.o..c
să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. “bao hàm”. Khi d̄ó P(X) có phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t là ∅ và
phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t là X.
74
3.2.2.4. D - i.nh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤ và X là
mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a A. Phâ ` n tu’. c ∈ A d̄u.o..c go.i là mô.t chă.n trên (t.u..
chă.n du.ó.i) cu’a X nêú vó.i mo.i x ∈ X ta có x ≤ c (t.u.. x ≥ c). Nêú X có ı́t nhâ´t
mô.t chă.n trên (t.u.. chă.n du.ó.i) thı̀ ta nói X là tâ.p con bi. chă.n trên (t.u.. bi. chă.n
du.ó.i).
Mô.t tâ.p con X cu’a tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A có thê’ không có chă.n trên
(t.u . chă.n du.ó.i), cũng có thê’ có mô.t hay nhiê
. ` u chă.n trên (t.u.. chă.n du.ó.i).
Vó.i X là mô.t tâ.p con cu’a tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A và a ∈ X. Phâ ` n tu’.
a là phâ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X khi và chı’ khi a là mô.t chă.n trên
(t.u.. chă.n du.ó.i) cu’a X.
Thı́ du.: 1) Xét tâ.p ho..p N d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng và
X = {6, 8, 4, 9, 45, 10, 7, 12} ⊂ N. Khi d̄ó các sô´ 0, 1, 2, 3 là các chă.n du.ó.i cu’a
X và các sô´ tu.. nhiên x ≥ 45 là các chă.n trên cu’a X.
2) Xét tâ.p ho..p Q∗0 các sô´ hũ.u tı’ không âm vó.i quan hê. thú. tu.. ≤ thông
1
thu.ò.ng và X = { | n ∈ N∗ } ⊂ Q∗0 . Khi d̄ó 0 là chă.n du.ó.i duy nhâ´t cu’a X mà
n
không là phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t cu’a X và các sô´ hũ.u tı’ x ≥ 1 là các chă.n trên cu’a X
mà 1 là phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t cu’a X.
3) Xét tâ.p ho..p N∗ d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. “chia hê´t” và X =
{2, 4, 6, 8, 12} ⊂ N∗ . Khi d̄ó các sô´ 1, 2 là các chă.n du.ó.i cu’a X và các sô´
x ∈ N∗ sao cho x là bô.i chung cu’a 2, 4, 6, 8, 12, là các chă.n trên cu’a X.
3.2.2.5. D - .inh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤ và X là
mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a A. Phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t (t.u.. ló.n nhâ´t) cu’a tâ.p ho..p
các chă.n trên (t.u.. chă.n du.ó.i) cu’a X d̄u.o..c go.i là câ.n trên (t.u.. câ.n du.ó.i) cu’a X
trong A, ký hiê.u sup X (t.u.. inf X).
A A
.
Nhu vâ.y, phâ ` n tu’ a ∈ A là câ.n trên (t.u.. câ.n du.ó.i) cu’a tâ.p con X cu’a A
.
khi và chı’ khi a là mô.t chă.n trên (t.u.. chă.n du.ó.i) cu’a A và a ≤ c (t.u.. a ≥ c)
vó.i mo.i chă.n trên (t.u.. chă.n du.ó.i) c cu’a X.
Câ.n trên (t.u.. câ.n du.ó.i) cu’a mô˜i tâ.p con X cu’a tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu..
A nêú tô` n ta.i là duy nhâ´t. Ngoài ra, câ.n trên (t.u.. câ.n du.ó.i) cu’a X là thuô.c X
khi và chı’ khi nó là phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X.
Thı́ du.: 1) Xét tâ.p ho..p R d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng và
X = {x ∈ R | 1 < x < 2} = (1, 2) ⊂ R và X 0 = {(1 + n1 )n | n ∈ N∗ } ⊂ R. Khi
d̄ó tâ.p ho..p các chă.n trên cu’a X là [2, +∞) và cu’a X 0 là [e, +∞), tâ.p ho..p các
chă.n du.ó.i cu’a X là (−∞, 1] và cu’a X 0 là (−∞, 2]. Do d̄ó sup X = 2, sup X 0 =
R R
e, inf X = 1, inf X 0 = 2 (∈ X 0 ).
R R
2) Xét tâ.p ho..p N∗ d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. “chia hê´t” và X =
{2, 3, 6, 8}. Khi d̄ó tâ.p ho..p các chă.n trên cu’a X là các bô.i chung trong N∗
75
cu’a 2, 3, 6, 8 và tâ.p ho..p các chă.n du.ó.i cu’a X là các u.ó.c chung trong N∗ cu’a 2,
3, 6, 8. Do d̄ó sup X = BCNN(2, 3, 6, 8) = 24 và inf∗ X = UCLN(2, 3, 6, 8) = 1.
N∗ N
3) Xét tâ.p ho..p P(X) d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. “bao hàm” và X =
n n
{A1 , A2 , . . . , An } ⊂ P(X). Khi d̄ó sup X = ∪ Ai và inf X = ∩ Ai .
P(X) i=1 P(X) i=1
3.2.2.6. D - i.nh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤ và X là
mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a A. Phâ ` n tu’. m ∈ X d̄u.o..c go.i là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u..
tôí tiê’u) cu’a X nêú vó.i mo.i x ∈ X ta có:
m ≤ x ⇒ x = m (t.u.. x ≤ m ⇒ x = m),
tú.c là không tô ` n ta.i phâ ` n phâ ` n tu’. x nào cu’a X sao cho x > m (t.u.. x < m).
Rõ ràng ră ` ng phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) m cu’a A sao cho m ∈ X cũng
là phâ ` n tu’ tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a X. Tuy nhiên, nêú m là phâ
. ` n tu’. tôí d̄a.i
(t.u.. tôí tiê’u) cu’a X thı̀ chu.a chăć m là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a A.
Phâ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a mô.t tâ.p ho..p có thê’ không có và nêú tô `n
.
ta.i, có thê’ có ho n 1.
3.2.2.7. Mê.nh d̄ê ` : Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤ và X là
mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a A. Khi d̄ó:
1) Nêú X có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) là a thı̀ a là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i
.
(t.u . tôí tiê’u) duy nhâ´t cu’a X.
2) Nêú X d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i quan hê. ≤ thı̀ phâ ` n tu’. a ∈ X là
phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X khi và chı’ khi a là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u..
tôí tiê’u) cu’a X.
Chú.ng minh: 1) Gia’ su’. a là phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t) cu’a X. Khi d̄ó
ta có x ≤ a (t.u.. x ≥ a) vó.i mo.i x ∈ X và nêú a ≤ x (t.u.. a ≥ x) thı̀ do tı́nh
châ´t pha’n d̄ôí xú.ng ta có x = a. Vâ.y a là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a X.
0
Nêú a là mô.t phâ . .
` n tu’ tôí d̄a.i (t.u . tôí tiê’u) tùy ý cu’a X thı̀ do a là phâ `n
. . . 0 . 0
tu’ ló n nhâ´t (t.u . nho’ nhâ´t) cu’a X ta có a ≤ a (t.u . a ≥ a) và do a là phâ 0 ` n tu’.
tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a X nên a0 = a.
2) (⇒) Có tù. 1).
(⇐) Gia’ su’. a ∈ X là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a X. Khi d̄ó do X
d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n nên vó.i mo.i x ∈ X, ta có x ≤ a hoă.c a ≤ x. Nêú
a ≤ x (t.u.. a ≥ x) thı̀ do a là phâ ` n tu’. tôí d̄a.i (t.u.. tôí tiê’u) cu’a X ta có x = a.
Vâ.y x ≤ a (t.u.. x ≥ a) vó.i mo.i x ∈ X hay x là phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t (t.u.. nho’ nhâ´t)
cu’a X.
Thı́ du.: 1) Tâ.p ho..p N∗ vó.i quan hê. “chia hê´t” có phâ ` n tu’. tôí tiê’u duy nhâ´t là
1, d̄ó cũng là phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t cu’a N∗ , không tô ` n ta.i phâ ` n tu’. tôí d̄a.i.
Tâ.p con X = N∗ \ {1} cu’a N∗ có các phâ ` n tu’. tôí tiê’u là các sô´ nguyên tô´
và X không có phâ ` n tu’. tôí d̄a.i.
76
Tâ.p con X 0 = {2, 3, 4, 6, 9, 12, 19, 24} cu’a N∗ có các phâ ` n tu’. tôí tiê’u là 2, 3,
19 và các phâ ` n tu’. tôí d̄a.i là 9, 19, 24.
2) Cho tâ.p ho..p X = {x1 , x2 , . . . , xn }. Xét tâ.p ho..p A = P(X) \ {∅, X} vó.i
quan hê. “bao hàm”. Khi d̄ó A có các phâ ` n tu’. tôí tiê’u là các tâ.p con 1 phâ ` n tu’.:
{x1 }, {x2 }, . . . , {xn } và có các phâ ` n tu’. tôí d̄a.i là các tâ.p con n − 1 phâ ` n tu’.:
{x2 , x3 , . . . , xn }, {x1 , x3 , . . . , xn }, . . . , {x1 , x2 , . . . , xn−1 }.
3.2.2.8. D - .inh nghı̃a: Cho tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A bo’.i quan hê. ≤. Ta nói
A d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. này nêú mo.i tâ.p con khác rôñg cu’a A d̄ê ù
.
` n tu’ nho’ nhâ´t.
có phâ
3.2.2.9. Hê. qua’: Nêú mô.t tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i mô.t quan hê. nào
d̄ó thı̀ nó d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i quan hê. d̄ó.
Chú.ng minh: Gia’ su’. A là tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. ≤. Khi
d̄ó vó.i hai phâ ` n tu’. bâ´t kỳ a, b ∈ A, tâ.p con X = {a, b} cu’a A có phâ ` n tu’. nho’
nhâ´t. Nêú a là phâ .
` n tu’ nho’ nhâ´t cu’a X thı̀ a ≤ b và nêú b là phâ .
` n tu’ nho’ nhâ´t
cu’a X thı̀ b ≤ a. Nhu vâ.y, a và b so sánh d̄u o. c vó i nhau hay A d̄u.o..c să´p thú.
. . . .
tu.. toàn phâ ` n bo’.i quan hê. ≤.
Thı́ du.: 1) Tâ.p ho..p N d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng.
2) Tâ.p ho..p N∗ không d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. “chia hê´t”.
3) Các tâ.p ho..p Z, Q, R không d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. ≤ thông
thu.ò.ng.
3.2.2.10. D - i.nh nghı̃a: Tâ.p ho..p d̄u.o..c să´p thú. tu.. A d̄u.o..c go.i là mô.t dàn nêú
.
vó i hai phâ ` n tu’. bâ´t kỳ a, b ∈ A, tâ.p ho..p {a, b} luôn có câ.n trên và câ.n du.ó.i.
Câ.n trên và câ.n du.ó.i cu’a {a, b} lâ ` n lu.o..t d̄u.o..c ký hiê.u là a ∨ b và a ∧ b.
3.2.2.11. Tı́nh châ´t: Cho A là mô.t dàn. Khi d̄ó vó.i mo.i a, b, c ∈ A, ta có:
1) Luâ.t lũy d̄ă’ng: a ∨ a = a, a ∧ a = a.
2) Luâ.t giao hoán: a ∨ b = b ∨ a, a ∧ b = b ∧ a.
3) Luâ.t kê´t ho..p: (a ∨ b) ∨ c = a ∨ (b ∨ c), (a ∧ b) ∧ c = a ∧ (b ∧ c).
4) Luâ.t hâ´p thu.: a ∨ (a ∧ b) = a, a ∧ (a ∨ b) = a.
Chú.ng minh: Có ngay tù. d̄i.nh nghı̃a cu’a câ.n trên và câ.n du.ó.i.
Thı́ du.: 1) Tâ.p ho..p N∗ vó.i quan hê. chia hê´t là mô.t dàn vı̀ vó.i mo.i m, n ∈ N∗ ,
ta có m ∨ n là BCNN(m, n) và m ∧ n là UCLN(m, n).
2) Tâ.p ho..p P(X) vó.i quan hê. “bao hàm” là mô.t dàn vı̀ vó.i mo.i A, B ∈
P(X), ta có A ∨ B là A ∪ B và A ∧ B là A ∩ B.
Ta thù.a nhâ.n mê.nh d̄ê ` sau, thu.ò.ng d̄u.o..c go.i là Bô’ d̄ê` Zorn, vê` su.. tô
` n ta.i
phâ . . . . ´ . .
` n tu’ tôí d̄a.i trong mô.t tâ.p ho. p d̄u o. c să p thú tu. . Mê.nh d̄ê` này tu o ng d̄u.o.ng
. .
vó.i hàng loa.t mê.nh d̄ê ` khác trong lý thuyê´t tâ.p ho..p, trong sô´ này có Tiên d̄ê `
cho.n, D ` Zermelo, Nguyên lý să´p thú. tu.. tô´t, ...
- i.nh d̄ê
77
3.2.2.12. Bô’ d̄ê ` Zorn: Nêú tâ.p ho..p khác rôñg X d̄u.o..c să´p thú. tu.. quy na.p
nghı̃a là mo.i tâ.p con d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` u có chă.n trên thı̀ X
` n cu’a nó d̄ê
.
` n tu’ tôí d̄a.i.
có phâ
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG III
1. Có bao nhiêu quan hê. khác nhau tù. tâ.p ho..p có m phâ ` n tu’. d̄êń tâ.p ho..p có
n phâ ` n tu’.?
2. Xác d̄i.nh xem quan hê. R trên tâ.p ho..p các con ngu.ò.i trên trái d̄â´t có là pha’n
xa., d̄ôí xú.ng, pha’n d̄ôí xú.ng, băć câ
` u không, vó.i (a, b) ∈ R nêú và chı’ nêú:
a) a cao ho.n b ?
b) a và b sinh cùng ngày ?
c) a và b cùng tên ?
d) a và b có cùng mô.t ông ?
3. Cũng ho’i nhu. trên, vó.i quan hê. R trên tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên và x R y
nêú và chı’ nêú:
a) x 6= y.
b) xy ≥ 1.
c) x = y + 1 hay x = y − 1.
d) x + y là sô´ chăñ.
e) x là bô.i sô´ cu’a y.
f ) x và y d̄ê ` u không âm.
` u âm hoă.c d̄ê
2
g) x = y .
h) x ≥ y 2 .
4. Mô.t quan hê. R trên tâ.p ho..p A d̄u.o..c go.i là pha’n pha’n xa. nêú vó.i mo.i
a ∈ A, (a, a) ∈ / R và d̄u.o..c go.i là bâ´t d̄ôí xú.ng nêú vó.i mo.i a, b ∈ A, (a, b) ∈ R
kéo theo (b, a) ∈ / R.
a) Các quan hê. nào trong Bài 2 và 3 là pha’n pha’n xa..
b) Các quan hê. nào trong Bài 2 và 3 là bâ´t d̄ôí xú.ng.
5. Cho R là mô.t quan hê. tù. tâ.p ho..p A d̄êń tâ.p ho..p B. Quan hê. ngu.o..c tù. B
d̄êń A, d̄u.o..c ký hiê.u là R−1 , là tâ.p ho..p {(b, a) | (a, b) ∈ R}. Quan hê. bù R là
tâ.p ho..p {(a, b) | (a, b) ∈ / R}. Tı̀m R−1 và R cu’a R sau:
a) R = {(a, b) | a < b} trên tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên.
b) R = {(a, b) | b chia hê´t cho a} trên tâ.p ho..p N∗ các sô´ nguyên du.o.ng.
c) R là quan hê. trên tâ.p ho..p các tı’nh cu’a Viê.t Nam gô ` m các că.p (a, b),
. .
trong d̄ó tı’nh a giáp gió i vó i tı’nh b.
6. Gia’ su’. R và S là hai quan hê. có tı́nh pha’n xa. trên tâ.p ho..p A. Xác d̄i.nh xem
các quan hê. R ∪ S, R ∩ S, R ⊕ S, R \ S và S ◦ R có tı́nh châ´t pha’n xa. hay pha’n
pha’n xa..
78
7. Cho R là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A. Chú.ng minh ră` ng:
a) R là pha’n xa. nêú và chı’ nêú R−1 là pha’n xa..
b) R là pha’n xa. nêú và chı’ nêú R là pha’n pha’n xa..
c) R là pha’n d̄ôí xú.ng nêú và chı’ nêú R ∩R−1 là tâ.p con cu’a quan hê. d̄u.ò.ng
chéo ∆ = {(a, a) | a ∈ A}.
8. Cho R là mô.t quan hê. trên tâ.p ho..p A và n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Chú.ng
minh ră` ng
a) Nêú R là pha’n xa. thı̀ Rn là pha’n xa..
b) Nêú R là d̄ôí xú.ng thı̀ Rn là d̄ôí xú.ng.
c) Nêú R là pha’n xa. và băć câ ` u thı̀ Rn = R.
9. Có bao nhiêu quan hê. trên tâ.p ho..p gô ` n tu’. là
` m n phâ
a) Pha’n xa.?
b) D- ôí xú.ng?
c) Bâ´t d̄ôí xú.ng?
d) Pha’n d̄ôí xú.ng?
e) Pha’n xa. và d̄ôí xú.ng?
10. Các quan hê. nào trong sô´ các quan hê. trên tâ.p {0, 1, 2, 3} cho du.ó.i d̄ây là
quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng?
a) {(0, 0), (1, 1), (2, 2), (3, 3)}.
b) {(0, 0), (0, 2), (2, 0), (2, 2), (2, 3), (3, 2), (3, 3)}.
c) {(0, 0), (1, 1), (1, 2), (2, 1), (2, 2), (3, 3)}.
d) {(0, 0), (1, 1), (1, 3), (2, 2), (2, 3), (3, 1), (3, 2), (3, 3)}.
e) {(0, 0), (0, 1), (0, 2), (1, 0), (1, 1), (1, 2), (2, 0), (2, 2), (3, 3)}.
11. Cũng ho’i nhu. trên d̄ôí vó.i các quan hê. trên tâ.p ho..p các ánh xa. tù. Z d̄êń
Z d̄u.o..c cho du.ó.i d̄ây:
a) {(f, g) | f (1) = g(1)}.
b) {(f, g) | f (0) = g(0) hoă.c f (1) = g(1)}.
c) {(f, g) | f (x) − g(x) = 1, ∀x ∈ Z}.
d) {(f, g) | ∃C ∈ Z, f (x) − g(x) = C và ∀x ∈ Z}.
e) {(f, g) | f (0) = g(1) và f (1) = g(0)}.
12. Cho A là mô.t tâ.p ho..p khác rôñg, f là mô.t ánh xa. có A là miê ` n xác d̄i.nh
.
cu’a nó và R = {(x, y) ∈ A × A | f (x) = f (y)}. Chú ng minh ră` ng R là mô.t quan
hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên A và xác d̄i.nh các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu’a R.
13. Cho A là mô.t tâ.p ho..p khác rôñg và R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên A.
Chú.ng minh ră ` ng tô
` n ta.i mô.t ánh xa. f có A là miê
` n xác d̄i.nh sao cho (x, y) ∈ R
khi và chı’ khi f (x) = f (y).
14. Tı̀m quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nho’ nhâ´t trên tâ.p {a, b, c, d, e} chú.a quan hê.
{(a, b), (a, c), (d, e)}.
79
15. Xác d̄i.nh sô´ các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng khác nhau trên tâ.p ho..p 3 phâ
` n tu’.
` ng cách liê.t kê ra các quan hê. d̄ó.
bă
16. Có bao nhiêu quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng khác nhau cho trên tâ.p ho..p 5 phâ
` n tu’.
có d̄úng 3 ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng khác nhau?
17. Mô.t quan hê. R trên tâ.p ho..p X d̄u.o..c go.i là quan hê. vòng quanh nêú xRy
và yRz kéo theo zRx. Chú.ng minh ră ` ng quan hê. R là pha’n xa. và vòng quanh
khi và chı’ khi R là mô.t quan hê. tu o ng d̄u.o.ng.
. .
18. Cho L0 là mô.t d̄u.ò.ng thă’ng cô´ d̄i.nh trên mă.t phă’ng R2 . Mô.t quan hê. R
trên tâ.p ho..p L tâ´t ca’ các d̄u.ò.ng thă’ng trên mă.t phă’ng R2 d̄u.o..c xác d̄i.nh nhu.
sau:
∀L1 , L2 ∈ L, L1 RL2 ⇔ L1 ∩ L0 6= ∅ ∧ L2 ∩ L0 6= ∅.
Xác d̄i.nh xem R có là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng hay không?
19. Cho M là mô.t tâ.p ho..p khác rôñg và a ∈ M . Trên X = P (M ) ta d̄i.nh nghı̃a
quan hê. hai ngôi nhu. sau:
R = {(A, B) ∈ X 2 | A = B hay a ∈ A ∩ B}.
Chú.ng minh ră ` ng R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên X. Hãy chı’ ra tâ.p ho..p
thu.o.ng.
20. Go.i X là tâ.p ho..p mo.i ánh xa. tù. R vào R. Chú.ng to’ quan hê. R sau là quan
hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên X:
a) ∀x, y ∈ X, xRy ⇔ ∃C > 0, x(t) = y(t), ∀t ∈ R, |t| < C.
x(t) − y(t)
b) ∀x, y ∈ X, xRy ⇔ lim n
= 0, trong d̄ó n ∈ N cho tru.ó.c.
t→0 t
21. Xét quan hê. hai ngôi R trên N nhu. sau:
2
∀(m1 , n1 ), (m2 , n2 ) ∈ N2 , (m1 , n1 )R(m2 , n2 ) ⇔ m1 + n2 = m2 + n1 .
Chú.ng minh ră` ng R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên N2 . Hãy chı’ ra tâ.p ho..p
thu.o.ng.
22. Trên Z × N∗ (N∗ = N \ {0}), xét quan hê. hai ngôi sau:
∀(z1 , n1 ), (z2 , n2 ) ∈ Z × N∗ , (z1 , n1 )R(z2 , n2 ) ⇔ z1 n2 = z2 n1 .
Chú.ng minh ră` ng R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên Z × N∗ . Hãy chı’ ra tâ.p
ho..p thu.o.ng.
23. Trong mă.t phă’ng có hê. toa. d̄ô. vuông góc, hai d̄iê’m P1 (x1 , y1 ), P2 (x2 , y2 )
d̄u.o..c go.i là quan hê. vó.i nhau bo’.i R nêú và chı’ nêú x1 y1 = x2 y2 . Chú.ng to’ ră` ng
R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng và tı̀m các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng.
80
Bây giò. nêú d̄i.nh nghı̃a
P1 S P2 ⇔ x1 y1 = x2 y2 ∧ x1 x2 ≥ 0
thı̀ S còn là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nũ.a không ?
24. Trên tâ.p ho..p R các sô´ thu..c, xét quan hê. hai ngôi R sau:
∀x, y ∈ R, x R y ⇔ x3 − y 3 = x − y.
Chú.ng minh ră ` ng R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Tı̀m các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng
và tâ.p ho..p thu.o.ng.
25. Xét quan hê. R trên tâ.p ho..p R các sô´ thu..c nhu. sau:
∀a, b ∈ R, a R b ⇔ a3 ≤ b3 .
Chú.ng minh ră` ng R să´p thú. tu.. toàn phâ

` n tâ.p ho..p R.
Nêú xét quan hê. S trên tâ.p ho..p R nhu. sau thı̀ S có là mô.t quan hê. thú. tu..
không?
∀a, b ∈ R, a S b ⇔ a2 ≤ b2 .
26. Xét tâ.p ho..p N∗ vó.i quan hê. thú. tu.. “chia hê´t ” và X = {2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}.
Hãy tı̀m các phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t, nho’ nhâ´t, chă.n trên, chă.n du.ó.i, câ.n trên, câ.n
du.ó.i, tôí d̄a.i, tôí tiê’u cu’a X. Vẽ biê’u d̄ô` Hasse minh hoa. tâ.p d̄u.o..c să´p thú. tu..
X.
27. Xét tâ.p ho..p P(X) vó.i quan hê. thú. tu.. “bao hàm”, trong d̄ó X = {1, 2, 3, 4, 5}.
Hãy tı̀m các phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t, nho’ nhâ´t, chă.n trên, chă.n du.ó.i, câ.n trên, câ.n
du.ó.i, tôí d̄a.i, tôí tiê’u cu’a P(X) \ {∅, X} và X = {{1, 2}, {2, 3}, {3, 4}, {1, 2, 4}}.
28. Xét tâ.p ho..p R các sô´ thu..c vó.i quan hê. thú. tu.. ≤ thông thu.ò.ng và X =
m
{ | m, n ∈ N, 0 < m < n}. Chú.ng minh ră` ng X không có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t
n
và nho’ nhâ´t. Hãy tı̀m câ.n trên và câ.n du.ó.i cu’a X.
29. Tâ.p A d̄u.o..c go.i là să´p thú. tu.. d̄â ` y d̄u’ bo’.i quan hê. thú. tu.. ≤ nêú mo.i tâ.p
con khác rôñg cu’a A bi. chă.n trên d̄ê ` u có câ.n trên.
a) Chú ng minh ră` ng să´p thú tu.. tô´t là să´p thú. tu.. d̄â
. . ` y d̄u’.
. .
b) Chú ng to’ ră` ng N và R să´p thú tu. d̄â . ` y d̄u’ bo’ i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng,
.
nhu.ng Q să´p thú. tu.. không d̄â ` y d̄u’ bo’.i ≤.
30. Cho X là mô.t tâ.p d̄u.o..c să´p thú. tu... Chú.ng minh ră` ng tô ` n ta.i các tâ.p con
A ⊂ X và B ⊂ X sao cho A ∩ B = ∅, A ∪ B = X, A d̄u o. c să´p thú. tu.. tô´t (theo
. .
quan hê. thú. tu.. trong X), còn B không có phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t.
81
31. Cho E là tâ.p d̄u.o..c să´p thú. tu.. bo’.i quan hê. R. Ta nói tâ.p con F ⊂ E là
mô.t tâ.p con tu.. do cu’a tâ.p E nêú vó.i mo.i a, b ∈ F, a 6= b kéo theo (a, b) ∈
/ R và
(b, a) ∈ .
/ R. Go.i S là tâ.p tâ´t ca’ các tâ.p con tu. do cu’a E. Trên S ta d̄i.nh nghı̃a
quan hê. ≤ nhu. sau:
∀X, Y ∈ S, X ≤ Y ⇔ ∀x ∈ X, ∃y ∈ Y, (x, y) ∈ R.
Chú.ng minh ră` ng:

a) Quan hê. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. trên tâ.p S.
b) Vó.i X, Y ∈ S, nêú X ⊂ Y thı̀ X ≤ Y .
c) Tâ.p S d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i quan hê. ≤ khi và chı’ khi tâ.p E
d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ` n bo’.i quan hê. R.
32. Mô.t tâ.p să´p thú. tu.. L d̄u.o..c go.i là mô.t dàn d̄â ` y d̄u’ nêú mo.i tâ.p con khác
˜ ’ ` . . .
rô ng cua L d̄êu có câ.n trên và câ.n du ó i. Chú ng minh ră ` ng:
a) Mô.t dàn d̄â .
` y d̄u’ L chú a phâ .
` n tu’ nho’ nhâ´t và phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t.
b) Tâ.p P(X) gô ` m tâ´t ca’ các tâ.p con cu’a X vó.i quan hê. bao hàm là mô.t
dàn d̄â` y d̄u’.
c) Tâ.p Z+ các sô´ nguyên du.o.ng vó.i quan hê. thú. tu.. là quan hê. chia hê´t
không pha’i là mô.t dàn d̄â ` y d̄u’.
33. Cho X là mô.t tâ.p tùy ý, S là tâ.p tâ´t ca’ các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên X.
Chú.ng minh ră ` ng tâ.p S vó.i quan hê. thú. tu.. là quan hê. bao hàm là mô.t dàn d̄â `y
d̄u’.
34. Chú.ng minh ră` ng mô.t tâ.p să´p thú. tu.. L là mô.t dàn d̄â ` y d̄u’ khi và chı’ khi
thoa’ mãn mô.t trong các d̄iê ` u kiê.n sau d̄ây:
.
a) Tâ.p L chú a phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t và mo.i tâ.p con khác rôñg cu’a L d̄ê ` u có
. .
câ.n du ó i.
b) Tâ.p L chú.a phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t và mo.i tâ.p con khác rôñg cu’a L d̄ê ` u có
câ.n trên.
82
. .
CHU O NG III
1. Mô˜i quan hê. tù. tâ.p A có m phâ
` n tu’. d̄êń tâ.p B có n phâ
` n tu’. là mô.t tâ.p con
cu’a A × B. Do d̄ó sô´ quan hê. câ ` n tı̀m là 2mn .
2. a) R không có tı́nh pha’n xa., không có tı́nh d̄ôí xú.ng, không có tı́nh pha’n
d̄ôí xú.ng, có tı́nh băć câ
` u.
b), c) R có tı́nh pha’n xa., có tı́nh d̄ôí xú.ng, không có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng,
có tı́nh băć câ
` u.
d) R có tı́nh pha’n xa., d̄ôí xú.ng, không có tı́nh băć câ
` u (phân biê.t ông nô.i,
ông ngoa.i).
3. a) R chı’ có tı́nh d̄ôí xú.ng.
b) R chı’ có tı́nh d̄ôí xú.ng và băć câ
` u.
.
c) R chı’ có tı́nh d̄ôí xú ng.
d) R chı’ có tı́nh pha’n xa., d̄ôí xú.ng và băć câ` u.
e) R chı’ có tı́nh pha’n xa. và băć câ ` u.
.
f ) R chı’ có tı́nh pha’n xa., d̄ôí xú ng và băć câ
` u.
´ .
g) R chı’ có tı́nh pha’n d̄ôi xú ng.
h) R chı’ có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng và băć câ` u.
4. a) Các quan hê. R trong Câu a) cu’a Bài 2, Câu a) và Câu c) cu’a Bài 3 là
pha’n pha’n xa..
b) Tù. d̄i.nh nghı̃a ta thâý mô.t quan hê. là bâ´t d̄ôí xú.ng thı̀ nó là pha’n pha’n
xa.. Do d̄ó chı’ có quan hê. R trong Câu a) cu’a Bài 2 là bâ´t d̄ôí xú.ng.
5. a) R−1 = {(a, b) | a > b} và R = {(a, b) | a ≥ b}.
b) R−1 = {(a, b) | a chia hê´t cho b} và
R = {(a, b) | b không chia hê´t cho a}.
c) Vı̀ R có tı́nh d̄ôí xú.ng nên R−1 = R. Ngoài ra, R gô
` m các că.p (a, b),
. .
trong d̄ó tı’nh a không giáp gió i vó i tı’nh b.
6. Vı̀ ∀a ∈ A, (a, a) ∈ R ∧ (a, a) ∈ S nên R ∪ S, R ∩ S, S ◦ R có tı́nh pha’n xa.
và R ⊕ S, R \ S có tı́nh pha’n pha’n xa..
7. a) Vı̀ (a, a) ∈ R ⇔ (a, a) ∈ R−1 .
b) Vı̀ (a, a) ∈ R ⇔ (a, a) ∈ / R.
´ .
c) Vı̀ R là pha’n d̄ôi xú ng ⇔ (∀a, b ∈ A, (a, b) ∈ R ∧ (b, a) ∈ R ⇒ a =
b) ⇔ (∀a, b ∈ A, (a, b) ∈ R ∩ R−1 ⇒ a = b) ⇔ R ∩ R−1 ⊂ ∆.
8. a) ∀a ∈ A, (a, a) ∈ R nên (a, a) ∈ Rn .
b) (a, b) ∈ Rn ⇒ ∃b1 , b2 , . . . , bn−1 ∈ A, (a, b1 ) ∈ R, (b1 , b2 ) ∈ R, . . . ,
(bn−2 , bn−1 ) ∈ R, (bn−1 , b) ∈ R ⇒ (b, bn−1 ) ∈ R, (bn−1 , bn−2) ∈ R . . . , (b2 , b1 ) ∈
R, (b1 , a) ∈ R ⇒ (b, a) ∈ R.
83
c) R có tı́nh băć câ ` u nên Rn ⊂ R. R có tı́nh pha’n xa. nên vó.i (a, b) ∈ R, ta
có (a, b1 ), (b1 , b2 ), . . . , (bn−1 , b) ∈ R, trong d̄ó b1 = b2 = · · · = bn−1 = a, do d̄ó
(a, b) ∈ R. Vâ.y R ⊂ Rn .
9. Gia’ su’. A = {a1 , a2 , . . . , an }. Khi d̄ó mô˜i quan hê. R trên A d̄u.o..c biê’u diêñ
bo’.i mô.t ba’ng (ma trâ.n) 0 − 1 gô ` m n dòng và n cô.t, trong d̄ó phâ ` n tu’. dòng i cô.t
j là 1 nêú (ai , aj ) ∈ R và là 0 nêú (ai , aj ) ∈ / R.
a) R là phan xa. khi và chı khi các phân tu’. trên d̄u.ò.ng chéo d̄ê
’ ’ ` ` ng 1. Vı̀
` u bă
vâ.y sô´ quan hê. pha’n xa. trên A bă 2
` ng sô´ cách cho.n 0 hoă.c 1 cho n − n phâ ` n tu’.
ngoài d̄u.ò.ng chéo, tú.c là bă` ng 2n(n−1).
b) R là d̄ôí xú.ng khi và chı’ khi phâ ` n tu’. dòng i, cô.t j bă` ng phâ` n tu’. dòng j, cô.t
i, ∀i, j = 1, . . . , n. Vı̀ vâ.y sô´ quan hê. d̄ôí xú.ng trên A bă ` ng sô´ cách cho.n 0 hoă.c 1
cho các phâ . . . . .
` n tu’ tam giác du ó i, kê’ ca’ trên d̄u ò ng chéo (1 + 2 + · · ·+ n = n(n+1) ),
2
n(n+1)
tú.c là bă` ng 2 2 .
c) R là bâ´t d̄ôí xú.ng khi và chı’ khi các phâ ` n tu’. trên d̄u.ò.ng chéo d̄ê ` ng
` u bă
0 và các phâ .
` n tu’ dòng i cô.t j, phâ .
` n tu’ dòng j cô.t i hoă.c cùng bă` ng 0, hoă.c mô.t
` ng 0, mô.t bă
bă ` ng 1, ∀i, j = 1, . . . , n, i 6= j. Vı̀ vâ.y sô´ quan hê. bâ´t d̄ôí xú.ng
trên A bă ` ng sô´ cách cho.n (0, 0), (1, 0) hoă.c (0, 1) cho 1 + 2 + ·(n − 1) = n(n−1) 2
n(n−1)
phâ . . . . . .
` n tu’ (du ó i d̄u ò ng chéo), tú c là bă` ng 3 2 .
d) R là pha’n d̄ôí xú.ng khi và chı’ khi các phâ ` n tu’. dòng i cô.t j, phâ ` n tu’. dòng
j cô.t i hoă.c cùng bă ` ng 0, hoă.c mô.t bă ` ng 0, mô.t bă ` ng 1, ∀i, j = 1, . . . , n, i 6= j.
. `
Vı̀ vâ.y sô´ quan hê. pha’n d̄ôí xú ng trên A bă ng sô´ cách cho.n 0 hoă.c 1 cho n phâ `n
’. . . ´
tu trên d̄u ò ng chéo và sô cách cho.n (0, 0), (1, 0) hoă.c (0, 1) cho 1 + 2 + ·(n − 1) =
n(n−1)
n(n−1)
phâ` n tu’. (du.ó.i d̄u.ò.ng chéo), tú.c là bă ` ng 2 n
.3 2 .
2
.
e) R là pha’n xa. và d̄ôí xú ng khi và chı’ khi các phâ ` n tu’ trên d̄u.ò.ng chéo d̄ê
. ù
` ng 1 và phâ
bă .
` n tu’ dòng i, cô.t j bă ` ng phâ .
` n tu’ dòng j, cô.t i, ∀i, j = 1, . . . , n i 6= j.
.
Vı̀ vâ.y sô´ quan hê. pha’n xa. và d̄ôí xú ng trên A bă ` ng sô´ cách cho.n 0 hoă.c 1 cho
1 + 2 + ···n = n(n−1)
`
phâ n tu’. (du.ó.i d̄u.ò.ng chéo), tú.c là bă` ng 2 n(n−1)
2 .
2
10. a) Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.

b) Không pha’n xa. và không băć câ ` u.
. .
c) Quan hê. tu o ng d̄u o ng. . .
d) Không băć câ ` u.
e) Không d̄ôí xú.ng và không băć câ ` u.
11. a) Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
b) Không băć câ ` u.
c) Không pha’n xa., không d̄ôí xú.ng và không băć câ ` u.
. .
d) Quan hê. tu o ng d̄u o ng. . .
e) Không pha’n xa. và không băć câ ` u.
12. ∀x ∈ A, f (x) = f (x), nghı̃a là R có tı́nh pha’n xa.. ∀x, y ∈ A, f (x) = f (y)
kéo theo f (y) = f (x), nghı̃a là R có tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀x, y, z ∈ A, f (x) = f (y)
84
và f (y) = f (z) kéo theo f (x) = f (z), nghı̃a là R có tı́nh băć câ` u. Vâ.y R là mô.t
. . . . . . . . .
quan hê. tu o ng d̄u o ng. Mô˜i ló p tu o ng d̄u o ng cu’a R là mô.t tâ.p con f −1 (b) cu’a
A vó.i mô˜i b ∈ f (A).
13. Gia’ su’. R có các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng trên A là xi vó.i (xi )i∈I là ho. các phâ
`n
’ . ’ ’.
tu d̄a.i biê u. Go.i B = {xi | i ∈ I}. Xét ánh xa. f : A −→ B cho bo i f (x) = xi
nêú x ∈ xi thı̀ f là mô.t ánh xa. câ
` n tı̀m.
14. {(a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (a, b), (b, a), (a, c), (c, a),
(d, e), (e, d), (b, c), (c, b)}.
15. Có 5 quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p A = {a, b, c}:
{(a, a), (b, b), (c, c)},
{(a, a), (b, b), (c, c), (a, b), (b, a)},
{(a, a), (b, b), (c, c), (b, c), (c, b)},
{(a, a), (b, b), (c, c), (a, c), (c, a)},
{(a, a), (b, b), (c, c), (a, b), (b, a), (b, c), (c, b), (a, c), (c, a)}.
16. Go.i X = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 }, ký hiê.u Xij = {xi , xj } vó.i 1 ≤ i < j ≤ 5 và
Xijk = {xi , xj , xk } vó.i 1 ≤ i < j < k ≤ 5.
Có 25 quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên tâ.p X có d̄úng 3 ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng khác
nhau:
2 2
1) X123 ∪ {(x4 , x4 ), (x5 , x5 )} 2) X124 ∪ {(x3 , x3 ), (x5 , x5 )}
2 2
3) X125 ∪ {(x3 , x3 ), (x4 , x4 )} 4) X134 ∪ {(x2 , x2 ), (x5 , x5 )}
2 2
5) X135 ∪ {(x2 , x2 ), (x4 , x4 )} 6) X145 ∪ {(x2 , x2 ), (x3 , x3 )}
2 2
7) X234 ∪ {(x1 , x1 ), (x5 , x5 )} 8) X235 ∪ {(x1 , x1 ), (x4 , x4 )}
2 2
9) X245 ∪ {(x1 , x1 ), (x3 , x3 )} 10) X345 ∪ {(x1 , x1 ), (x2 , x2 )}
2 2 2 2
11) X12 ∪ X34 ∪ {(x5 , x5 )} 12) X13 ∪ X24 ∪ {(x5 , x5 )}
2 2 2 2
13) X14 ∪ X23 ∪ {(x5 , x5 )} 14) X12 ∪ X35 ∪ {(x4 , x4 )}
2 2 2 2
15) X13 ∪ X25 ∪ {(x4 , x4 )} 16) X15 ∪ X23 ∪ {(x4 , x4 )}
2 2 2 2
17) X12 ∪ X45 ∪ {(x3 , x3 )} 18) X14 ∪ X25 ∪ {(x3 , x3 )}
2 2 2 2
19) X15 ∪ X24 ∪ {(x3 , x3 )} 20) X13 ∪ X45 ∪ {(x2 , x2 )}
2 2 2 2
21) X14 ∪ X35 ∪ {(x2 , x2 )} 22) X15 ∪ X34 ∪ {(x2 , x2 )}
2 2 2 2
23) X23 ∪ X45 ∪ {(x1 , x1 )} 24) X24 ∪ X35 ∪ {(x1 , x1 )}
2 2
25) X25 ∪ X34 ∪ {(x1 , x1 )}.
17. (⇒) Ta d̄ã có R là pha’n xa.. ∀x, y ∈ X, xRy ⇒ xRy ∧ yRy ⇒ yRx
(do tı́nh vòng quanh), tú.c là R có tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀x, y, z ∈ X, xRy ∧ yRz ⇒
zRx ⇒ xRz, tú.c là R có tı́nh băć câ ` u. Vâ.y R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
(⇐) R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nên R có tı́nh pha’n xa.. ∀x, y, z ∈
X, xRy ∧ yRz ⇒ xRz ⇒ zRx, tú.c là R có tı́nh vòng quanh.
18. R có tı́nh d̄ôí xú.ng và băć câ
` u, nhu.ng R không có tı́nh pha’n xa.. Do d̄ó R
không là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Tuy nhiên, nêú L là tâ.p các d̄u.ò.ng thă’ng
trong mă.t phă’ng R2 că´t L0 thı̀ R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên L.
85
19. Tù. A = A, ta có (A, A) ∈ R hay R có tı́nh pha’n xa.. ∀A, B ∈ X, (A, B) ∈
R ⇒ A = B ∨ a ∈ A ∩ B ⇒ B = A ∨ a ∈ B ∩ A ⇒ (B, A) ∈ R, tú.c là R
có tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀A, B, C ∈ X, (A, B) ∈ R ∧ (B, C) ∈ R ⇒ (A = B ∨ a ∈
A ∩ B) ∧ (B = C ∨ a ∈ B ∩ C) ⇒ (A = B ∧ B = C) ∨ (A = B ∧ a ∈ B ∩ C) ∨ (a ∈
A ∩ B ∧ B = C) ∨ (a ∈ A ∩ B ∧ a ∈ B ∩ C) ⇒ A = C ∨ A ∩ C ⇒ (A, C) ∈ R,
tú.c là R có tı́nh băć câ
` u. Vâ.y R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
.
Vó i mô˜i A ∈ X, nêú a ∈ / A thı̀ (A, B) ∈ R ⇔ A = B nghı̃a là ló.p tu.o.ng
d̄u.o.ng [A] = {A} và nêú a ∈ A thı̀ (A, B) ∈ R ⇔ a ∈ B nghı̃a là ló.p tu.o.ng
d̄u.o.ng [A] = {B ∈ X | a ∈ B}. Do d̄ó tâ.p thu.o.ng cu’a X theo R là
X/R = {{A} | A ⊂ M, a ∈
/ A} ∪ {{A ∈ X | a ∈ A}}.
20. a) ∀x ∈ X, x(t) = x(t), ∀t ∈ R, nghı̃a là R có tı́nh pha’n xa.. ∀x, y ∈
X, xRy ⇒ ∃C > 0, x(t) = y(t), ∀t ∈ R, |t| < C ⇒ ∃C > 0, y(t) = x(t), ∀t ∈
R, |t| < C ⇒ yRx, nghı̃a là R có tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀x, y, z ∈ X, xRy ∧ yRz ⇒
∃C1 , C2 > 0, (x(t) = y(t), ∀t ∈ R, |t| < C1 ) ∧ (y(t) = z(t), ∀t ∈ R, |t| < C2 ) ⇒
∃C = min(C1, C2 ), x(t) = z(t), ∀t ∈ R, |t| < C, nghı̃a là R có tı́nh băć câ ` u. Vâ.y
. .
R là quan hê. tu o ng d̄u o ng.. .
x(t) − x(t)
b) ∀x ∈ X, lim = 0 hay xRx, nghı̃a là R có tı́nh pha’n xa.. ∀x, y ∈
t→0 tn
x(t) − y(t) y(t) − x(t)
X, xRy ⇒ lim n
= 0 ⇒ lim = 0 ⇒ yRx, nghı̃a là R có
t→0 t t→0 tn
x(t) − y(t) y(t) − z(t)
tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀x, y, z ∈ X, xRy ∧yRz ⇒ lim = 0∧ lim =
t→0 tn t→0 tn
x(t) − z(t) x(t) − y(t) y(t) − z(t)
0 ⇒ lim n
= lim n
+ lim = 0 ⇒ xRz, nghı̃a là R
t→0 t t→0 t t→0 tn
` u. Vâ.y R là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
có tı́nh băć câ
21. Rõ ràng R có tı́nh pha’n xa.. ∀(m1 , n1 ), (m2 , n2 ) ∈ N2 , (m1 , n1 )R(m2 , n2 ) ⇒
m1 + n2 = m2 + n1 ⇒ m2 + n1 = m1 + n2 ⇒ (m2 , n2 )R(m1 , n1 ), nghı̃a
là R có tı́nh d̄ôí xú.ng. ∀(m1 , n1 ), (m2 , n2 ), (m3 , n3 ) ∈ N2 , (m1 , n1 )R(m2 , n2 ) ∧
(m2 , n2 )R(m3 , n3 ) ⇒ m1 + n2 = m2 + n1 ∧ m2 + n3 = m3 + n2 ⇒ m1 + n2 +
m2 + n3 = m2 + n1 + m3 + n2 ⇒ m1 + n3 = m3 + n1 ⇒ (m1 , n1 )R(m3 , n3 ),
` u. Vâ.y R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
nghı̃a là R có tı́nh băć câ
∀(m, n) ∈ N2 , ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng
(m, n) = {(m0 , n0 ) ∈ N2 | m0 − n0 = m1 − n1 }
và tâ.p ho..p thu.o.ng là N2 /R = {(m, n) | (m, n) ∈ N2 } và là tâ.p tu.o.ng ú.ng 1-1 vó.i
tâ.p các sô´ nguyên Z. Thâ.t vâ.y, xét ánh xa. f : N2 /R −→ Z cho bo’.i f ((m, n)) =
m − n. f là mô.t d̄o.n ánh vı̀ vó.i (m, n), (m0 , n0 ) ∈ N2 , f ((m, n)) = f ((m0 , n0 )) ⇒
m − n = m0 − n0 ⇒ m + n0 = m0 + n ⇒ (m, n)R(m0 , n0 ) ⇒ (m, n) = (m0 , n0 ).
86
f là mô.t toàn ánh vı̀ vó.i z ∈ Z, nêú z ≥ 0 thı̀ f ((z, 0)) = z và nêú z < 0 thı̀
f ((0, −z)) = z.
22. Rõ ràng R có tı́nh pha’n xa.. ∀(z1 , n1 ), (z2 , n2 ) ∈ Z×N∗ , (z1 , n1 )R(z2 , n2 ) ⇒
z1 n2 = z2 n1 ⇒ z2 n1 = z1 n2 ⇒ (z2 , n2 )R(z1 , n1 ), nghı̃a là R có tı́nh d̄ôí xú.ng.
∀(z1 , n1 ), (z2 , n2 ), (z3 , n3 ) ∈ Z × N∗ , (z1 , n1 )R(z2 , n2 ) ∧ (z2 , n2 )R(z3 , n3 ) ⇒
z1 n2 = z2 n1 ∧ z2 n3 = z3 n2 ⇒ z1 n2 z2 n3 = z2 n1 z3 n2 ⇒ z1 z2 n3 = z2 z3 n1 ; nêú
z2 6= 0 thı̀ z1 n3 = z3 n1 , nêú z2 = 0 thı̀ z1 n2 = 0 (⇒ z1 = 0) và z3 n2 = 0 (⇒
z3 = 0) nên z1 n3 = z3 n1 = 0 hay (z1 , n1 )R(z3 , n3 ), nghı̃a là R có tı́nh băć câ ` u.
. . . .
Vâ.y R là mô.t quan hê. tu o ng d̄u o ng.
∀(z, n) ∈ Z × N∗ , ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng
0 0 z0 ∗z
(z, n) = {(z , n ) ∈ Z × N | 0 = }
n n
và tâ.p ho..p thu.o.ng là (Z × N∗ )/R = {(z, n) | (z, n) ∈ Z × N∗ } và là tâ.p tu.o.ng
ú.ng 1-1 vó.i tâ.p các sô´ hũ.u tı’ Q. Thâ.t vâ.y, xét ánh xa. f : (Z × N∗ )/R −→ Q cho
z
bo’.i f ((z, n)) = . f là mô.t d̄o.n ánh vı̀ vó.i (z, n), (z 0 , n0 ) ∈ Z × N∗ , f ((z, n)) =
n
z z0
0 0
f ((z , n )) ⇒ = 0 ⇒ zn0 = z 0 n ⇒ (z, n)R(z 0 , n0 ) ⇒ (z, n) = (z 0 , n0 ). f
n n
z
là mô.t toàn ánh vı̀ vó.i q ∈ Q, ∃z ∈ Z, n ∈ N∗ , q = = f ((z, n)).
n
23. Dê˜ dàng có d̄u.o..c R có tı́nh pha’n xa., d̄ôí xú.ng và băć câ
` u, nghı̃a là R là
mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Vó.i d̄iê’m P (a, b) trong mă.t phă’ng, ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng
P (a, b) = {P 0 (x, y) | xy = c} (vó.i c = ab). Nêú c = 0 thı̀ P (a, b) chı́nh là hai
tru.c toa. d̄ô. x = 0 và y = 0. Nêú c 6= 0 thı̀ P (a, b) chı́nh là hyperbol có phu.o.ng
trı̀nh xy = c. Tâ.p ho..p thu.o.ng là tâ.p
{{P (x, y) | xy = c} | c ∈ R}.
Quan hê. S không là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng vı̀ nó không có tı́nh băć câ
` u.
Thâ.t vâ.y, (1, 0)S(0, 1) và (0, 1)S(−1, 0) nhu ng (1, 0) không có quan hê. S vó.i
.
(−1, 0)
24. ∀x, y, z ∈ R, x3 − x3 = x − x = 0, tú.c là xRx hay R có tı́nh pha’n xa.;
x3 − y 3 = x − y ⇒ y 3 − x3 = y − x tú.c là xRy ⇒ yRx hay R có tı́nh d̄ôí
xú.ng; x3 − y 3 = x − y và y 3 − z 3 = y − z ⇒ x3 − z 3 = (x3 − y 3 ) + (y 3 − z 3 ) =
(x − y) + (y − z) = x − z, tú.c là xRy và yRz ⇒ xRz hay R có tı́nh băć câ ` u.
. . . .
Vâ.y R là mô.t quan hê. tu o ng d̄u o ng.
∀a ∈ R, a = {x ∈ R | x3 − a3 = x − a}
= {x ∈ R | (x − a)(x2 + ax + a2 − 1) = 0}.
2 2
– Nêú a < − √ hay a > √ thı̀ a = {a};
3 3
87
2 1 2 1
– Nêú a = − √ hay a = √ thı̀ a = {− √ , √ };
3 3 3 3
2 1 2 1
– Nêú a = √ hay a = − √ thı̀ a = { √ , − √ };
3 3 3 3
2 2 1
– Nêú − √ < a < √ và a 6= ± √ , thı̀
3 3 3 √ √
−a − 4 − 3a2 −a + 4 − 3a2
a = {a, , }.
2 2
25. ∀a, b, c ∈ R, ta có a3 ≤ a3 hay R có tı́nh pha’n xa.; nêú aRb và bRa tú.c là
a3 ≤ b3 và b3 ≤ a3 hay a3 = b3 thı̀ ta có a = b, do d̄ó R có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng;
nêú aRb và bRc tú.c là a3 ≤ b3 và b3 ≤ c3 thı̀ ta có a3 ≤ c3 hay aRc, do d̄ó R
có tı́nh băć câ ` u. Ngoài ra, ∀a, b ∈ R ta luôn có a ≤ b hoă.c b ≤ a tú.c là a3 ≤ b3
hoă.c b3 ≤ a3 . Vâ.y R là mô.t quan hê. thú. tu.. toàn phâ ` n trên R.
S không là mô.t quan hê. thú tu. trên R vı̀ nó không có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng.
. .
Thâ.t vâ.y, 1S(−1), (−1)S1 nhu.ng 1 6= −1.
26. Không có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t cũng nhu. nho’ nhâ´t trong X. Chă.n du.ó.i cu’a X
trong N∗ là 1, chă.n trên cu’a X trong N∗ là các bô.i chung cu’a 2,3,4,5,6,7,8,9,10, do
d̄ó câ.n du.ó.i và câ.n trên cu’a X trong N∗ lâ ` n lu.o..t là 1 và BCNN(2,3,4,5,6,7,8,9,10)
= 2520. Các tôí tiê’u cu’a X là 2,3,5,7 và các tôí d̄a.i cu’a X là 7,8,9,10.
27. Không có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t cũng nhu. nho’ nhâ´t trong P(X) \ {∅, X}.
Chă.n du.ó.i duy nhâ´t cu’a P(X) \ {∅, X} là ∅ và chă.n trên duy nhâ´t cu’a P(X) \
{∅, X} là X, d̄ây lâ ` n lu.o..t là câ.n du.ó.i và câ.n trên cu’a P(X) \ {∅, X} trong
P(X). Các phâ ` n tu’. tôí tiê’u cu’a P(X) \ {∅, X} là các tâ.p con 1 phâ ` n tu’.
{1}, {2}, {3}, {4}, {5} và các phâ ` n tu’. tôí d̄a.i cu’a P(X) \ {∅, X} là các tâ.p con
4 phâ` n tu’. {1, 2, 3, 4}, {1, 2, 3, 5}, {1, 2, 4, 5}, {1, 3, 4, 5}, {2, 3, 4, 5}.
Không có phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t cũng nhu. nho’ nhâ´t trong X . Chă.n du.ó.i duy
nhâ´t cu’a X trong P(X) là ∅ và d̄ây cũng là câ.n trên cu’a X .
m m
28. Tù. d̄iê ` u kiê.n bài toán ta suy ra ră` ng nêú ∈ X thı̀ 0 < < 1. Gia’ su’.
n n
m và n (0 < m < n) là các sô´ tu.. nhiên tuỳ ý. Khi d̄ó tô ` n ta.i các sô´ tu.. nhiên m0
m0 m
và n0 (0 < m0 < n0 ) sao cho 0 < 0 < (chă’ng ha.n m0 = m, n0 > n), nghı̃a là
n n
trong tâ.p X không có phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t. Tâ.p ho..p này không chú.a phâ ` n tu’. ló.n
nhâ´t vı̀ vó.i m và n tuỳ ý (0 < m < n) và vó.i sô´ tu.. nhiên q > 0 tuỳ ý, tô ` n ta.i sô´
mq mq
tu.. nhiên p sao cho p < n + q − m và p > (vı̀ < q < n + q − m). Tù. d̄ó
n n
suy ra mn + mq < mn + np và m + p < n + q hay
m m+p
< < 1.
n n+q
88
Vó.i > 0 tuỳ ý và sô´ tu.. nhiên m > 0, ta tı̀m d̄u.o..c sô´ tu.. nhiên n > m sao
m m m
cho n > . Khi d̄ó < và tù. bâ´t d̄ă’ng thú.c > 0, ta suy ra inf X = 0.
n n
Vó.i > 0 tuỳ ý và sô´ tu.. nhiên p > 0, ta tı̀m d̄u.o..c sô´ tu.. nhiên m sao cho
p(1 − ) m m
m> . Suy ra > 1 − , nghı̃a là vó.i n = p + m ta có > 1 − .
p+m n
m
Tù. d̄ó và tù. bâ´t d̄ă’ng thú.c < 1 ta suy ra sup X = 1.
n
29. a) Gia’ su’. A d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i ≤ và B là mô.t tâ.p con tùy ý khác
rôñg cu’a A có chă.n trên. Khi d̄ó tâ.p C gô ` m các chă.n trên cu’a B là tâ.p con khác
rôñg cu’a A. Vı̀ vâ.y, C có phâ .
` n tu’ nho’ nhâ´t c và c chı́nh là câ.n trên cu’a B. Do
. . . .
d̄ó A d̄u o. c să´p thú tu. d̄â ` y d̄u’ bo’.i ≤.
b) N là tâ.p d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê. ≤ thông thu.ò.ng, nên theo Câu
a) N d̄u.o..c să´p thú. tu.. d̄â ` y d̄u’ bo’.i quan hê. này.
Theo nguyên lý vê ` câ.n cu’a tâ.p các sô´ thu..c R, mo.i tâ.p con khác rôñg cu’a R
bi. chă.n trên thı̀ có câ.n trên. Do d̄ó√R d̄u.o..c să´p thú. tu.. d̄â ` y d̄u’ bo’.i quan hê. ≤.
Xét tâ.p B = {q ∈ Q | 0 < q < 2} thı̀ B 6=√ ∅ và có chă.n trên trong Q. Nêú
B có câ.n trên là c thı̀ sẽ dâñ d̄êń vô lý vı̀ giũ.a 2 và c có vô sô´ sô´ hũ.u tı’ (tı́nh
châ´t trù mâ.t cu’a Q trong R).
30. Nêú X d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t thı̀ chı’ câ ` n lâý A = X, B = ∅. Nêú X không
. . . .
d̄u o. c să´p thú tu. tô´t thı̀ trong X tô ` n ta.i tâ.p con khác rôñg mà không có phâ ` n tu’.
nho’ nhâ´t. Go.i B là ho..p cu’a tâ´t ca’ các tâ.p con cu’a X không chú.a phâ ` n tu’. nho’
nhâ´t. Khi d̄ó A = X \ B là mô.t tâ.p d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t và A, B thoa’ yêu câ ù
d̄ă.t ra.
31. a) ∀X ∈ S, X ≤ X vı̀ ∀x ∈ X, (x, x) ∈ R, tú.c là ≤ có tı́nh pha’n xa.. Nêú
X ≤ Y và Y ≤ X thı̀ ∀x ∈ X, ∃y ∈ Y sao cho (x, y) ∈ R và vó.i y này, ∃x0 ∈ X
sao cho (y, x0 ) ∈ R, d̄iê ` u này kéo theo (x, x0 ) ∈ R. Vı̀ X là mô.t tâ.p con tu.. do
nên x = x0 . Khi d̄ó, (x, y) ∈ R và (y, x) ∈ R, suy ra x = y, do d̄ó X = Y , nghı̃a
là ≤ có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng. ∀X, Y, Z ∈ S, X ≤ Y ∧ Y ≤ Z, ∀x ∈ X, ∃y ∈
Y, (x, y) ∈ R ∧ ∃z ∈ Z, (y, z) ∈ R, d̄iê ` u này kéo theo (x, z) ∈ R, nghı̃a là X ≤ Z,
do d̄ó ≤ có tı́nh băć câ ` u. Vı̀ vâ.y ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. trên S.
b) Vó.i X, Y ∈ S và X ⊂ Y thı̀ X ≤ Y , vı̀ ∀x ∈ X, ∃y = x ∈ Y sao cho
(x, x) ∈ R.
c) Gia’ su’. E d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i R. Khi d̄ó vó.i mô˜i X, Y ∈ S,
∀x ∈ X và ∀y ∈ Y thı̀ (x, y) ∈ R hoă.c (y, x) ∈ R hay X ≤ Y hoă.c Y ≤ X, tú.c
là S d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ ` n bo’.i ≤.
- a’o la.i, gia’ su’. S d̄u.o..c să´p thú. tu.. toàn phâ
D ` n bo’.i ≤. Khi d̄ó vó.i mô˜i
x, y ∈ E, {x}, {y} là nhũ.ng tâ.p con tu.. do nên là nhũ.ng phâ ` n tu’. cu’a S. Do d̄ó
nêú {x} ≤ {y} thı̀ (x, y) ∈ R còn nêú {y} ≤ {x} thı̀ (y, x) ∈ R.
32. a) Phâ ` n tu’. nho’ nhâ´t cu’a dàn d̄â ` y d̄u’ L chı́nh là inf L và phâ ` n tu’. ló.n nhâ´t
cu’a L là sup L
89
b) ∀T ⊂ P(X) thı̀ sup T chı́nh là ∪ Y và inf T chı́nh là ∩ Y .
Y ∈T Y ∈T
c) Theo Câu a) Z không phai là mô.t dàn d̄ây d̄u vı̀ không chú.a phâ
+ ’ ` ’ ` n tu’.
ló.n nhâ´t.
33. ∀R ⊂ S, inf R chı́nh là giao cu’a các quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng thuô.c R và
sup R chı́nh là quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng nho’ nhâ´t trên X chú.a các quan hê. thuô.c
R.
34. a) ∀A ⊂ L, A 6= ∅, tô
` n ta.i c ∈ L là mô.t chă.n trên cu’a A, chă’ng ha.n phâ
`n
tu’. ló.n nhát cu’a L. Go.i B là tâ.p ho..p các chă.n trên cu’a A thı̀ B 6= ∅ và ta có
d = inf B (tô ` n ta.i theo gia’ thiê´t). Khi d̄ó nêú a ∈ A thı̀ a ≤ y, ∀y ∈ B, do d̄ó
a ≤ d. Mă.t khác, nêú u là mô.t chă.n trên cu’a A thı̀ u ∈ B, do d̄ó u ≥ d. Vı̀ vâ.y
d = sup A.
b) Chú.ng minh tu.o.ng tu.. Câu a).
90
. .
CHU O NG IV:
.
SÔ´ TU. NHIÊN VÀ SÔ´ NGUYÊN
4.1. SÔ ´ TU. NHIÊN.
.
Sô´ tu. nhiên là mô.t thành tu..u toán ho.c lâu d̄ò.i nhâ´t cu’a loài ngu.ò.i. Ngày
.
nay, sô´ tu.. nhiên d̄u.o..c su’. du.ng o’. mo.i no.i, mo.i lúc cu’a d̄ò.i sôńg xã hô.i: trong
giao di.ch, mua bán, thu. tı́n, d̄iê.n thoa.i, ... Khó có thê’ hı̀nh dung mô.t xã hô.i
không có sô´ tu.. nhiên! Ta dùng các sô´ 0, 1, 2, 3, 4, ... tı́nh toán (cô.ng, trù., nhân,
chia) trên các sô´ d̄ó mô.t cách ”tu.. nhiên” trong mo.i hoa.t d̄ô.ng cu’a mı̀nh, song ı́t
khi ta tu.. ho’i con ngu.ò.i d̄ã biê´t d̄êń sô´ tu.. nhiên tù. bao giò. và bă ` ng cách nào?
Không ai có thê’ nói d̄u o. c d̄ı́ch xác loài ngu ò i biê´t d̄êń các con sô´ tù. khi nào.
. . . .
Ngu.ò.i ta tı̀m d̄u.o..c mô.t văn ba’n cô’ khăć trên d̄á cách d̄ây khoa’ng 6000 năm,
trên d̄ó có các con sô´ biê’u thi. bă` ng các dâú châ´m và ga.ch. Mãi d̄êń thê´ ky’ XI,
con sô´ không (0) mó i ra d̄ò i và tù. d̄ó con ngu.ò.i bă´t d̄â
. . ` u nghı̃ ra hê. thâ.p phân
’ ’ ˜
d̄ê biê u diê n các con sô. ´
Sô´ tu.. nhiên ra d̄ò.i là do nhu câ` u nhâ.n biê´t vê` sô´ lu.o..ng cu’a su.. vâ.t. Nhu câ ù
. .
d̄ó xuâ´t hiê.n ngay ca’ trong mô.t xã hô.i d̄o n so nhâ´t. Chă’ng ha.n, ngu ò i ta câ . . `n
. . .
biê´t sô´ lu o. ng cu’a d̄àn thú d̄ê’ tô’ chú c mô.t cuô.c d̄i săn, câ . .
` n biê´t sô´ lu o. ng cu’a
.
bên d̄i.ch d̄ê’ tô’ chú c cuô.c chiêń d̄âú, ... và khi xã hô.i càng phát triê’n thı̀ nhu
` u d̄ó ngày càng tăng.
câ
Sau d̄ây, ta tı̀m cách xây du..ng tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên. D - à̂u tiên ta châ´p
nhâ.n có mô.t tâ.p ho..p N mà các phâ ` n tu’. cu’a nó thoa’ mãn mô.t sô´ tı́nh châ´t mà
` Peano. Sau d̄ó, ta d̄i.nh nghı̃a các phép cô.ng, phép nhân các
ta go.i là hê. tiên d̄ê
sô tu. nhiên, rôi d̄i.nh nghı̃a quan hê. thú. tu.. trên N và d̄u.a ra các tı́nh châ´t cùng
´ . `
môí quan hê. giũ.a chúng. Trên co. so’. có d̄u.o..c tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên, vê ` sau
. . .
ta sẽ xây du. ng tâ.p ho. p Z các sô´ nguyên, tâ.p ho. p Q các sô´ hũ u tı’. .
4.1.1. Tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên và hê. tiên d̄ê ` Peano:
4.1.1.1. Mo’. d̄â ` u: Ta biê´t ră ` ng mô.t khái niê.m mó.i bao giò. cũng d̄u.o..c d̄i.nh
nghı̃a thông qua nhũ.ng khái niê.m tru.ó.c d̄ó. Cũng vâ.y, mô.t mê.nh d̄ê ` d̄u.o..c chú.ng
minh nhò. nhũ.ng mê.nh d̄ê ` d̄ã biê´t tru.ó.c d̄ó. Vı̀ vâ.y, d̄ê’ xây du..ng mô.t lý thuyê´t
toán ho.c mà không bi. ro.i vào vòng luâ’n quâ’n, ngu.ò.i ta thu.ò.ng xuâ´t phát tù.
mô.t sô´ khái niê.m d̄â
` u tiên không d̄i.nh nghı̃a, go.i là các khái niê.m nguyên thuy’
và mô.t sô´ mê.nh d̄ê ` u tiên d̄u.o..c thù.a nhâ.n, không chú.ng minh go.i là các tiên
` d̄â
` . Phu.o.ng pháp xây du..ng nhu. vâ.y go.i là phu.o.ng pháp tiên d̄ê
d̄ê ` . Lẽ tu.. nhiên,
sô´ các khái niê.m nguyên thuy’ và sô´ các tiên d̄ê ` nghı̃a là sô´ nhũ.ng d̄iê ` u câ` n thù.a
nhâ.n, nên ı́t nhâ´t mà vâñ d̄u’ suy ra tâ´t ca’ các kê´t qua’ khác. D - ò̂ng thò.i nhũ.ng
mê.nh d̄ê` thù.a nhâ.n thu.ò.ng là nhũ.ng mê.nh d̄ê ` d̄o.n gia’n, “hiê’n nhiên”. Mô.t
trong nhũ.ng ngu.ò.i d̄â ` u tiên xây du..ng mô.t lý thuyê´t toán ho.c theo phu.o.ng pháp
` là nhà toán ho.c Euclide (khoa’ng 300 năm tru.ó.c công nguyên). Cuôń
tiên d̄ê
91
sách “Nhũ.ng nguyên lý” cu’a ông, trong ho.n 20 thê´ ky’ qua vâñ là mô.t mâ˜u mu..c
` viê.c xây du..ng mô.t lý thuyê´t toán ho.c (hı̀nh ho.c) bă
vê ` ng phu.o.ng pháp tiên d̄ê `.
. . .
Ta d̄ã quen thuô.c vó i tâ.p ho. p N các sô´ tu. nhiên, N = {0, 1, 2, 3, 4, . . . }. Tâ.p
. ` n tu’. “d̄â
ho. p N có phâ ` u tiên” là 0 và ánh xa. “liê` n sau”:
σ : N −→ N : 0 7→ 1 7→ 2 7→ 3 7→ 4 7→ · · ·
nhu. vâ.y, ta thâý tâ.p ho..p N d̄u.o..c sinh bo’.i 0 và ánh xa. σ. Sau d̄ây là cách
mô ta’ tâ.p ho..p N mô.t cách toán ho.c tù. mô.t hê. tiên d̄ê ` d̄u.o..c nêu ra bo’.i Peano
(1858-1932) vào năm 1899.
4.1.1.2. Hê. tiên d̄ê ` Peano: Tâ.p ho..p N mà các phâ ` n tu’. cu’a nó d̄u.o..c go.i là
các sô´ tu.. nhiên, là mô.t tâ.p ho..p thoa’ mãn:
P1. 0 ∈ N.
P2. Có mô.t ánh xa. σ : N −→ N go.i là ánh xa. liê `n
` n sau và σ(n) go.i là sô´ liê
sau cu’a n ∈ N.
P3. 0 không là sô´ liê ` n sau cu’a mô.t sô´ tu.. nhiên nào, nghı̃a là 0 ∈/ σ(N).
P4. σ là mô.t d̄o.n ánh, nghı̃a là mô˜i sô´ tu.. nhiên là sô´ liê` n sau cu’a không
quá mô.t sô´ tu.. nhiên.
P5. Mo.i tâ.p con U cu’a N có các tı́nh châ´t:
a) 0 ∈ U,
b) vó.i mo.i n ∈ N, n ∈ U ⇒ σ(n) ∈ U ,
` u trùng vó.i tâ.p ho..p N.
d̄ê
4.1.1.3. Chú ý: 1) Tiên d̄ê ` P1 cho thâý N 6= ∅ vı̀ có 0 ∈ N.
2) Theo tiên d̄ê ` P2, tô ` n sau cu’a 0 và sô´ d̄ó là duy nhâ´t, ký
` n ta.i sô´ liê
hiê.u 1 = σ(0). La.i theo tiên d̄ê ` P2, tô ` n sau cu’a 1, ký hiê.u
` n ta.i duy nhâ´t sô´ liê
2 = σ(1). Tiê´p tu.c nhu vâ.y, ta d̄u o. c mô.t hı̀nh a’nh cu’a tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên
. . .
là N = {0, 1, 2, 3, 4, . . . }.
3) Tiên d̄ê` P5 còn go.i là nguyên lý cu’a phép chú.ng minh quy na.p. Thâ.y
vâ.y, ta xét mô.t hàm mê.nh d̄ê ` P (n) và go.i U = {n ∈ N | P (n)}. Nêú P (0) d̄úng
ta có 0 ∈ U . Cho P (n) d̄úng nghı̃a là n ∈ U , nêú ta chú.ng minh d̄u.o..c P (σ(n))
d̄úng, nghı̃a là σ(n) ∈ U thı̀ U nghiê.m d̄úng ca’ hai tı́nh châ´t cu’a tiên d̄ê ` P5.
.
Vâ.y U = N, nghı̃a là P (n) d̄úng vó i mo.i n ∈ N.
4.1.2. Phép cô.ng và phép nhân trên N:
- i.nh nghı̃a:
4.1.2.1. D
1) Phép cô.ng:
a) m + 0 = m vó.i mo.i m ∈ N,
b) m + σ(n) = σ(m + n) vó.i mo.i m, n ∈ N và m + n d̄ã d̄u.o..c xác d̄i.nh.
2) Phép nhân:
a) m0 = 0 vó.i mo.i m ∈ N.
b) mσ(n) = mn + m vó.i mo.i m, n ∈ N và mn d̄ã d̄u.o..c xác d̄i.nh.
92
4.1.2.2. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân d̄u.o..c xác d̄i.nh trên N.
2) σ(n) = n + 1, vó.i mo.i n ∈ N và 1 = σ(0).
3) N vó.i phép cô.ng có phâ
` n tu’. không và vó.i phép nhân có phâ
` n tu’. d̄o.n vi.,
nghı̃a là vó.i mo.i n ∈ N, ta có
n + 0 = 0 + n = n, n1 = 1n = n.
4) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i m, n, p ∈ N,
ta có
(m + n) + p = m + (n + p), (mn)p = m(np).
5) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i m, n ∈ N,
ta có
m + n = n + m, mn = nm.
6) Phép nhân có tı́nh phân phôí d̄ôí vó.i phép cô.ng, nghı̃a là vó.i mo.i m, n, p ∈
N, ta có
m(n + p) = mn + mp, (n + p)m = nm + pm.
7) m + n = 0 ⇒ m = n = 0.
8) mn = 0 ⇒ m = 0 hoă.c n = 0.
9) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i m, n, p ∈ N, ta có
m + p = n + p ⇒ m = n.
10) Phép nhân có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i m, n, p ∈ N, p 6= 0, ta có
mp = np ⇒ m = n.
Chú.ng minh:
1) Vó.i m ∈ N, go.i U = {n ∈ N | m + n ∈ N d̄u.o..c xác d̄i.nh} và U 0 = {n ∈
N | mn ∈ N d̄u.o..c xác d̄i.nh}. Rõ ràng 0 ∈ U và 0 ∈ U 0 . Gia’ su’. n ∈ U , nghı̃a
là m + n d̄u.o..c xác d̄i.nh. Khi d̄ó m + σ(n) = σ(m + n) ∈ N d̄u.o..c xác d̄i.nh hay
σ(n) ∈ U . Vâ.y U = N. Gia’ su’. n ∈ U 0 , nghı̃a là mn d̄u.o..c xác d̄i.nh. Khi d̄ó
mn + m d̄u.o..c xác d̄i.nh hay mσ(n) d̄u.o..c xác d̄i.nh tú.c là σ(n) ∈ U 0 . Vâ.y U 0 = N.
2) n + 1 = n + σ(0) = σ(n + 0) = σ(n), vó.i mo.i n ∈ N.
3) Go.i U = {n ∈ N | n + 0 = 0 + n = n}. Ta có 0 + 0 = 0 hay 0 ∈ U . Gia’
.
su’ n ∈ U hay n + 0 = 0 + n = n. Khi d̄ó 0 + σ(n) = σ(0 + n) = σ(n) = σ(n) + 0
hay σ(n) ∈ U . Vâ.y U = N.
Go.i U 0 = {n ∈ N | nσ(0) = σ(0)n = n}. Ta có 0σ(0) = 0.0 + 0 = 0 = σ(0)0
hay 0 ∈ U 0 . Gia’ su’. n ∈ U 0 hay nσ(0) = σ(0)n = n. Khi d̄ó σ(n)σ(0) =
σ(n)0+σ(n) = 0+σ(n) = σ(n) = σ(n+0) = n+σ(0) = σ(0)n+σ(0) = σ(0)σ(n)
hay σ(n) ∈ U 0 Vâ.y U 0 = N.
93
4) Vó.i m, n ∈ N, go.i U = {p ∈ N | (m + n) + p = m + (n + p)}. Ta có
(m + n) + 0 = m + n = m + (n + 0) hay 0 ∈ U . Gia’ su’. p ∈ U hay (m + n) + p =
m + (n + p). Khi d̄ó (m + n) + σ(p) = σ((m + n) + p) = σ(m + (n + p)) =
m + σ(n + p) = m + (n + σ(p)) hay σ(p) ∈ U . Vâ.y U = N.
Tı́nh kê´t ho..p cu’a phép nhân d̄u.o..c chú.ng minh trong 6).
5) Go.i U = {n ∈ N | n + 1 = 1 + n}. Ta có 0 + 1 = 1 + 0 = 1 hay 0 ∈ U . Gia’
.
su’ n ∈ U hay n + 1 = 1 + n. Khi d̄ó σ(n) + 1 = σ(σ(n)) = σ(n + 1) = σ(1 + n) =
1 + σ(n) hay σ(n) ∈ U . Vâ.y U = N.
Go.i U 0 = {n ∈ N | 0n = 0}. Ta có 0.0 = 0 hay 0 ∈ U 0 . Gia’ su’. n ∈ U 0 hay
0n = 0. Khi d̄ó 0σ(n) = 0n + 0 = 0 + 0 = 0 hay σ(n) ∈ U 0 . Vâ.y U 0 = N.
Vó.i m ∈ N, go.i U 00 = {n | m + n = n + m}. Ta có m + 0 = 0 + m = m hay
0 ∈ U 00 . Gia’ su’. n ∈ U 00 hay m + n = n + m. Khi d̄ó m + σ(n) = m + (n + 1) =
(m + n) + 1 = (n + m) + 1 = n + (m + 1) = n + (1 + m) = (n + 1) + m = σ(n) + m
hay σ(n) ∈ U 00 . Vâ.y U 00 = N.
Vó.i m ∈ N, go.i U 000 = {n ∈ N | (m + 1)n = mn + n}. Ta có (m + 1)0 =
0 = m0 + 0 hay 0 ∈ U 000 . Gia’ su’. n ∈ U 000 hay (m + 1)n = mn + n. Khi d̄ó
(m + 1)σ(n) = (m + 1)n + (m + 1) = (mn + n) + (m + 1) = (mn + m) + (n + 1) =
mσ(n) + σ(n) hay σ(n) ∈ U 000 . Vâ.y U 000 = N.
Vó.i m ∈ N, go.i U 0000 = {n ∈ N | mn = nm}. Ta có m0 = 0 = 0m hay
0 ∈ U 0000 . Gia’ su’. n ∈ U 0000 hay mn = nm. Khi d̄ó mσ(n) = mn + m = nm + m =
(n + 1)m = σ(n)m hay σ(n) ∈ U 0000 . Vâ.y U 0000 = N
6) Vó.i n, p ∈ N, go.i U = {m ∈ N | m(n + p) = mn + mp}. Ta có 0(n + p) =
0 = 0n + 0p hay 0 ∈ U . Gia’ su’. m ∈ U hay m(n + p) = mn + mp. Khi d̄ó
σ(m)(n + p) = (m + 1)(n + p) = m(n + p) + (n + p) = (mn + mp) + (n + p) =
(nm + n) + (pm + p) = nσ(m) + pσ(m) = σ(m)n + σ(m)p hay σ(m) ∈ U . Vâ.y
U = N. D - ă’ng thú.c thú. hai có tù. tı́nh giao hoán cu’a phép nhân.
Go.i U 0 = {p ∈ N | (mn)p = m(np)}. Ta có (mn)0 = 0 = m0 = m(n0) hay
0 ∈ U 0 . Gia’ su’. p ∈ U 0 hay (mn)p = m(np). Khi d̄ó (mn)σ(p) = (mn)p + mn =
m(np) + mn = m(np + n) = m(nσ(p)) hay σ(p) ∈ U 0 . Vâ.y U 0 = N.
7) Gia’ su’. n 6= 0. Khi d̄ó tô ` n ta.i k ∈ N sao cho σ(k) = n. Khi d̄ó 0 =
m + n = m + σ(k) = σ(m + k). Diê - ` u này trái vó.i tiên d̄ê
` 3. Vâ.y n = 0. Tù. d̄ó
suy ra m = 0.
8) Gia’ su’. n 6= 0. Khi d̄ó tô ` n ta.i k ∈ N sao cho σ(k) = n và 0 = mn =
mσ(k) = mk + m, nên m = 0.
9) Vó.i m, n ∈ N, go.i U = {p ∈ N | m + p = n + p ⇒ m = n}. Ta có
m + 0 = n + 0 ⇒ m = n hay 0 ∈ U . Gia’ su’. p ∈ U hay m + p = n + p ⇒ m = n.
Khi d̄ó m + σ(p) = n + σ(p) ⇒ σ(m + p) = σ(n + p) ⇒ m + p = n + p (do σ là
d̄o.n ánh) ⇒ m = n hay σ(p) ∈ U . Vâ.y U = N.
10) Vó.i m, n ∈ N, tô ` n ta.i x ∈ N sao cho m = n + x hoă.c n = m + x. Khi
d̄ó mp = np + xp hoă.c np = mp + xp. Tù. mp = np suy ra xp = 0 và do p 6= 0,
ta có x = 0. Vâ.y m = n.
94
4.1.3. Quan hê. thú. tu.. trên N:
4.1.3.1. D- i.nh nghı̃a: Cho m và n là hai sô´ tu.. nhiên. Ta nói
+ m nho’ ho.n n hoă.c n ló.n ho.n m, ký hiê.u m < n hoă.c n > m nêú tô ` n ta.i
x ∈ N, x 6= 0 sao cho n = m + x.
+ m nho’ ho.n hay bă` ng n hoă.c n ló.n ho.n hay bă` ng m, ký hiê.u m ≤ n hoă.c
n ≥ m nêú hoă.c m = n hoă.c m < n. Nhu. vâ.y,
m ≤ n ⇔ ∃x ∈ N, n = m + x.
4.1.3.2. Mê.nh d̄ê ` : Quan hê. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. trên N.
Chú.ng minh: Tù. d̄i.nh nghı̃a ta có ngay quan hê. ≤ có tı́nh châ´t pha’n xa.. Bây
giò. nêú m ≤ n và n ≤ m thı̀ tô` n ta.i x, y ∈ N sao cho n = m + x và m = n + y.
Khi d̄ó m = m + x + y. Dùng luâ.t gia’n u.ó.c, ta có x + y = 0. Tù. d̄ó suy ra
x = y = 0, tú.c là m = n. Do d̄ó quan hê. ≤ có tı́nh châ´t pha’n d̄ôí xú.ng. Quan
hê. ≤ còn có tı́nh băć câ
` u. Thâ.t vâ.y, nêú m ≤ n và n ≤ p thı̀ tô` n ta.i x, y ∈ N
sao cho n = m + x và p = n + y. Khi d̄ó p = m + (x + y) vó i x + y ∈ N, tú.c là
.
m ≤ p. Vı̀ vâ.y quan hê. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu...
4.1.3.3. Mê.nh d̄ê ` (Luâ.t tam phân): Vó.i mo.i m, n ∈ N, có mô.t và chı’ mô.t
trong ba tru.ò.ng ho..p sau xa’y ra:
m < n, m = n, m > n.
Chú.ng minh: Tru.ó.c hê´t, dê˜ dàng có d̄u.o..c nhiê ` u nhâ´t mô.t trong ba tru.ò.ng
ho..p trên xa’y ra. Bây giò. ta chú.ng minh bă ` ng quy na.p theo n là vó.i mô˜i m ∈ N
có ı́t nhâ´t mô.t trong ba tru.ò.ng ho..p trên xa’y ra. Vó.i n = 0, ta có m > 0 hoă.c
m = 0 vó.i mo.i m ∈ N. Gia’ su’. vó.i n ∈ N ta có ı́t nhâ´t mô.t trong ba tru.ò.ng
ho..p m < n, m = n, m > n xa’y ra vó.i mo.i m ∈ N. Nêú m < n hay m = n thı̀
m < σ(n). Nêú m > n thı̀ m = σ(n) hoă.c m > σ(n).
4.1.3.4. Mê.nh d̄ê ` : Vó.i mo.i m, n, k ∈ N, ta có:
1) m < n ⇒ m + k < n + k.
2) m < n và k 6= 0 ⇒ mk < nk.
Chú.ng minh: Nêú m < n thı̀ tô ` n ta.i x ∈ N, x 6= 0, n = m + x. Khi d̄ó
n + k = (m + k) + x hay m + k < n + k vó.i mo.i k ∈ N. Nêú k 6= 0 thı̀
nk = mk + xk vó.i xk 6= 0 hay mk < nk.
4.1.3.5. D - .inh lý: Tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên d̄u.o..c să´p thú. tu.. tô´t bo’.i quan hê.
≤.
Chú.ng minh: Cho A ⊂ N, A 6= ∅. Ta chú.ng minh A có sô´ nho’ nhâ´t. Go.i
A1 = {n ∈ N | n ≤ x, ∀x ∈ A}.
95
Rõ ràng A1 ⊂ N và có các tı́nh châ´t:
a) 0 ∈ A1 (vı̀ 0 ≤ x, ∀x ∈ N).
b) A1 6= N. Thâ.t vâ.y, vı̀ A 6= ∅ nên tô` n ta.i n ∈ A. Khi d̄ó n + 1 ∈ / A1 .
.
Nhu vâ.y, A1 thoa’ mãn d̄iê ` u kiê.n thú nhâ´t cu’a nguyên lý quy na.p, nhu.ng
.
A1 6= N, nên nó không thoa’ mãn d̄iê ` u kiê.n thú. hai. Nói cách khác, tô` n ta.i
m ∈ A1 sao cho m + 1 ∈ / A1 .
Do m ∈ A1 nên m ≤ x, ∀x ∈ A. Mă.t khác, m ∈ A vı̀ nêú ngu.o..c la.i ta có
m < x, ∀x ∈ A, khi d̄ó m + 1 ≤ x, ∀x ∈ A hay m + 1 ∈ A1 . Mâu thuâ’n vó.i gia’
` m. Vâ.y m là sô´ nho’ nhâ´t cu’a A.
thiê´t vê
4.1.3.6. Chú ý: Nguyên lý quy na.p có thê’ phát biê’u la.i nhu. sau. Cho n0 là
mô.t sô´ tu.. nhiên và P (n) là mô.t hàm mê.nh d̄ê` vó.i n ∈ N. Khi d̄ó nêú P (n) có
tı́nh châ´t P (n0 ) d̄úng và nêú P (k) d̄úng vó.i k ≥ n0 kéo theo P (k + 1) d̄úng thı̀
P (n) d̄úng vó.i mo.i n ≥ n0 . Thâ.t vâ.y, chı’ câ ` n áp du.ng tiên d̄ê
` vê
` quy na.p vào
.
tâ.p ho. p
U = {n ∈ N | 0 ≤ n < n0 } ∪ {n ∈ N | n ≥ n0 , P (n)}.
4.1.4. Phép trù.:
4.1.4.1. Mê.nh d̄ê ` : Vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên m, n, nêú m ≤ n thı̀ tô
` n ta.i duy nhâ´t
.
sô´ tu. nhiên x sao cho m + x = n.
Chú.ng minh: Kê´t qua’ có ngay tù. d̄i.nh nghı̃a cu’a quan hê. ≤ và luâ.t gia’n u.ó.c
cu’a phép cô.ng.
4.1.4.2. D - i.nh nghı̃a: Sô´ tu.. nhiên x thoa’ mãn d̄ă’ng thú.c m + x = n d̄u.o..c go.i
là hiê.u cu’a n và m và ký hiê.u là x = n − m (d̄o.c là n trù. m).
Quy tăć tı̀m hiê.u n − m go.i là phép trù..
` trên cho thâý phép trù. n−m thu..c hiê.n d̄u.o..c khi và chı’ khi m ≤ n.
Mê.nh d̄ê
4.1.4.3. Tı́nh châ´t: Vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên m, n, p mà p ≤ n, ta có:
m(n − p) = mn − mp, (n − p)m = nm − pm.
Chú.ng minh: Theo d̄i.nh nghı̃a cu’a phép trù. ta có p + (n − p) = n. Do d̄ó
m[p + (n − p)] = mn. Theo tı́nh châ´t phân phôí cu’a phép nhân d̄ôí vó.i phép
cô.ng, ta d̄u.o..c mp + m(n − p) = mn. Do d̄ó m(n − p) là hiê.u cu’a mn và mp, tú.c
là m(n − p) = mn − mp.
- ă’ng thú.c thú. hai có tù. tı́nh giao hoán cu’a phép nhân.
D
4.2. SÔ ´ NGUYÊN.

Sô´ tu.. nhiên ra d̄ò.i do nhũ.ng yêu câ
` u cu’a thu..c tiêñ d̄ò.i sôńg và sa’n xuâ´t.
Nhu ng sô´ tu. nhiên không d̄u’ d̄áp ú ng nhũ.ng yêu câ
. . . ` u cu’a xã hô.i loài ngu.ò.i ngày
càng phát triê’n. Phân sô´ (du.o.ng) d̄u.o..c con ngu.ò.i biê´t râ´t só.m do yêu câ ` u vê
`
96
d̄o d̄a.c và phân chia. Trong mô.t di ca’o Ai Câ.p, có tù. 1550 năm tru.ó.c Công
nguyên, d̄ã thâý có nhũ.ng kha’o cú.u tı’ mı’ vê ` phân sô´.
. .
Sô´ âm d̄u o. c d̄ê
` câ.p trong các công trı̀nh cu’a các nhà Toán ho.c Â ń D- ô. vào
` u thò i kỳ Trung cô’ và chı’ d̄êń thê´ ky’ thú 16 sau Công nguyên ngu ò i ta mó.i
d̄â . . . .
hê´t nghi ngò. vê ` giá tri. thu..c su.. cu’a nó. D ` u d̄ó chú.ng to’ sô´ âm ra d̄ò.i không
- iê
pha’i do yêu câ ` u bú.c bách cu’a cuô.c sôńg, mă.c dù ră ` ng nhũ.ng ý nghı̃a thu..c tiêñ
cu’a sô´ âm là d̄iê ` u không phu’ nhâ.n d̄u.o..c. Khi minh hoa. cho sô´ âm ta thu.ò.ng
nêu các vı́ du. vê ` nhũ.ng d̄a.i lu.o..ng có hai chiê ` u, nhu.: nhiê.t d̄ô. trên 00 và du.ó.i
00 , d̄ô. cao và d̄ô. sâu, chuyê’n d̄ô.ng vê ` u ngu.o..c nhau, ... Tuy nhiên, trong
` hai chiê
tâ´t ca’ các tru.ò.ng ho..p d̄ó, ta d̄ê
` u có thê’ diêñ d̄a.t d̄u.o..c chı́nh xác mà không câ `n
. .
dùng d̄êń sô´ âm. Chă’ng ha.n, ngu ò i ta vâñ dùng song song hai thuâ.t ngũ : nhiê.t .
d̄ô. −100 và 100 du.ó.i 00 , hay d̄ô. sâu −1490m và 1490m du.ó.i mu..c nu.ó.c biê’n, ...
Li.ch su’. d̄ã ghi nhâ.n ră` ng sô´ âm d̄u.o..c d̄ê
` câ.p d̄êń tru.ó.c hê´t trong các công
trı̀nh toán ho.c thuâ ` n tuý, nhu. trong vâń d̄ê` gia’i phu.o.ng trı̀nh hay trong các biê’u
thú.c d̄a.i sô´. Vı̀ vâ.y, ta hãy tı̀m hiê’u nguyên nhân toán ho.c cu’a su.. ra d̄ò.i các sô´
âm.
Ta biê´t ră` ng trong tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên, phép trù. không pha’i luôn luôn
thu..c hiê.n d̄u.o..c, hiê.u n − m chı’ tô ` n ta.i khi n ≥ m. Mă.t khác, hiê.u n − m chı́nh là
nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh m + x = n. Vâ.y viê.c thu..c hiê.n d̄u.o..c phép trù. có thê’
phát biê’u du.ó.i mô.t hı̀nh thú.c tu.o.ng d̄u.o.ng khác là su.. có nghiê.m cu’a phu.o.ng
trı̀nh nói trên, và ta có kê´t luâ.n sau: trong tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên, phu.o.ng
trı̀nh m + x = n có nghiê.m khi và chı’ khi n ≥ m và khi d̄ó nghiê.m cu’a nó là
x = n − m.
Tù. d̄ó, xuâ´t hiê.n mô.t yêu câ ` u là mo’. rô.ng tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên d̄ê’
d̄u.o..c mô.t tâ.p ho..p sô´ mà trong d̄ó phép trù. luôn luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c, tú.c là
phu.o.ng trı̀nh m + x = n luôn luôn có nghiê.m.
Nhu. vâ.y, viê.c xây du..ng tâ.p ho..p sô´ nguyên d̄u.o..c d̄ă.t ra nhu. mô.t yêu câ ù
nô.i ta.i cu’a toán ho.c.
4.2.1. Xây du..ng tâ.p ho..p các sô´ nguyên tù. tâ.p ho..p các sô´ tu.. nhiên:
4.2.1.1. Mo’. d̄â ` u: Sau d̄ây ta sẽ xây du..ng tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên cùng vó.i
phép cô.ng và phép nhân trên nó tù. tâ.p ho..p N các sô´ tu.. nhiên vó.i hai phép toán
d̄ã có trên N. Vó.i cách câú ta.o này, các tı́nh châ´t quen thuô.c cu’a phép cô.ng và
phép nhân trên Z d̄u.o..c suy tù. các tı́nh châ´t d̄ã có trên N.
Yêu câ` u mo’. rô.ng N d̄ê’ d̄u.o..c tâ.p ho..p sô´, trong d̄ó phép trù. luôn thu..c hiê.n
d̄u.o..c, cũng có nghı̃a là phép cô.ng có phép toán ngu.o..c, hay mo.i sô´ d̄ê ` u có sô´ d̄ôí.
.
- ó chı́nh là bài toán d̄ôí xú ng hoá trong d̄a.i sô´.
D
Nhu. ta d̄ã biê´t
Z = {. . . , −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, . . . }
97
và vó.i hai sô´ tu.. nhiên m, n, tô
` n ta.i duy nhâ´t x ∈ Z sao cho m + x = n, ta ký
hiê.u x = n − m. Bây giò xét ánh xa. D : N × N −→ Z cho bo’.i D(n, m) = n − m.
.
Khi d̄ó
D(n1 , m1 ) = D(n2 , m2 ) ⇔ n1 + m2 = n2 + m1 .
Vó.i chú ý này, ta tı̀m cách xây du..ng tâ.p ho..p Z.
4.2.1.2. D - i.nh nghı̃a: Trên tâ.p ho..p N × N, xét quan hê. hai ngôi R:
∀(n1 , m1 ), (n2 , m2 ) ∈ N × N, (n1 , m1 ) R (n2 , m2 ) ⇔ n1 + m2 = n2 + m1 .
Khi d̄ó quan hê. R là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng trên N × N.
Tâ.p ho..p thu.o.ng cu’a N×N theo quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng R nhu. trên, (N×N)/R,
d̄u.o..c ký hiê.u là Z và mô˜i phâ
` n tu’. cu’a Z (chı́nh là mô˜i ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng theo
quan hê. R) go.i là mô.t sô´ nguyên.
Xét ánh xa. D : N × N −→ Z xác d̄i.nh bo’.i D(n, m) = (n, m). D - ây là mô.t
. . .
toàn ánh và thu ò ng go.i là phép chiêú tu. nhiên.
4.2.2. Phép cô.ng và phép nhân trên Z:
- i.nh nghı̃a: Cho x = D(n, m), y = D(p, q) ∈ Z.
4.2.2.1. D
1) Phép cô.ng: x + y = D(n + p, m + q).
2) Phép nhân: xy = D(np + mq, nq + mp).
4.2.2.2. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân d̄u.o..c xác d̄i.nh trên Z.
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ Z, ta
có
x + y = y + x, xy = yx.
3) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Z, ta
có
(x + y) + z = x + (y + z), (xy)z = x(yz).
4) Z vó.i phép cô.ng có phâ` n tu’. không và vó.i phép nhân có phâ
` n ta.i 00 , 10 ∈ Z sao cho vó.i mo.i x ∈ Z, ta có
nghı̃a là tô
x + 00 = 00 + x = x, x10 = 10 x = x.
` n tu’. cu’a Z d̄ê

5) Mo.i phâ ` n tu’. d̄ôí, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ Z tô
` u có phâ ` n ta.i
(−x) ∈ Z sao cho
x + (−x) = (−x) + x = 00 .
6) Phép nhân có tı́nh phân phôí d̄ôí vó.i phép cô.ng, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈
Z, ta có
x(y + z) = xy + xz, (y + z)x = yx + zx.
98
7) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Z, ta có
x + z = y + z ⇒ x = y.
8) Phép nhân có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Z, z 6= 00 ta có
xz = yz ⇒ x = y.
Chú.ng minh:
1) Gia’ su’. x = D(n, m) = D(n0 , m0 ), y = D(p, q) = D(p0 , q 0 ). Khi d̄ó
n + m0 = n0 + m, p + q 0 = p0 + q. Ta có
(n+p)+(m0 +q 0 ) = (n0 +p0 )+(m+q) ⇒ D(n+p, m+q) = D(n0 +p0 , m0 +q 0 ).
np + m0 p = n0 p + mp, n0 q + mq = nq + m0 q, n0 p + n0 q 0 = n0 p0 + n0 q, m0 p0 +
m0 q = m0 p + m0 q 0 ⇒ (np + m0 p) + (n0 q + mq) + (n0 p + n0 q 0 ) + (m0 p0 + m0 q) =
(n0 p + mp) + (nq + m0 q) + (n0 p0 + n0 q) + (m0 p + m0 q 0 ) ⇒ np + mq + n0 q 0 + m0 p0 =
n0 p0 + m0 q 0 + nq + mp ⇒ D(np + mq, nq + mp) = D(n0 p0 + m0 q 0 , n0 q 0 + m0 p0 ).
Trong các phâ` n còn la.i, cho tuỳ ý x = D(n, m), y = D(p, q), z = D(r, s) ∈ Z.
2) x + y = D(n + p, m + q) = D(p + n, q + m) = D(p, q) + D(n, m) = y + x.
xy = D(np + mq, nq + mp) = D(pn + qm, pm + qn) = yx.
3) (x + y) + z = D(n + p, m + q) + D(r, s) = D(n + p + r, m + q + s) =
D(n, m) + D(p + r, q + s) = x + (y + z).
(xy)z = D(np + mq, nq + mp)D(r, s) = D(npr + mqr + nqs + mps, nps +
mqs + nqr + mpr) = D(npr + nqs + mps + mqr, nps + nqr + mpr + mqs) =
D(n, m)D(pr + qs, ps + qr) = x(yz).
- ă.t 00 = D(0, 0) và 10 = D(1, 0). Khi d̄ó 00 = D(n, n) và 10 = D(n + 1, n)
4) D
vó.i mo.i n ∈ N. ta có
x + 00 = D(n, m) + D(0, 0) = D(n + 0, m + 0) = D(n, m) = x.
x10 = D(n, m)D(1, 0) = D(n1 + m0, n0 + m1) = D(n, m) = x.
- ă.t −x = D(m, n). Khi d̄ó
5) D
x + (−x) = D(n, m) + D(m, n) = D(n + m, m + n) = 00 .
6) x(y + z) = D(n, m)D(p + r, q + s) = D(n(p + r) + m(q + s), n(q + s) +
m(p + r)) = D((np + mq) + (nr + ms), (nq + mp) + (ns + mr)) = D(np + mq, nq +
mp) + D(nr + ms, ns + mr) = xy + xz.
7) x + z = y + z ⇒ D(n + r, m + s) = D(p + r, q + s) ⇒ n + r + q + s =
m + s + p + r ⇒ n + q = m + p ⇒ D(n, m) = D(p, q) ⇒ x = y.
8) xz = yz ⇒ D(nr + ms, ns + mr) = D(pr + qs, ps + qr)
⇒ nr + ms + ps + qr = ns + mr + pr + qs
⇒ (n + q)r + (m + p)s = (n + q)s + (m + p)r.
Gia’ su’. n + q > m + p, nghı̃a là tô ` n ta.i t ∈ N, t 6= 0 sao cho n + q = m + p + t.
Khi d̄ó
(m + p)r + tr + (m + p)s = (m + p)s + ts + (m + p)r ⇒ tr = ts ⇒ r = s.
- ièu này mâu thuâ’n vó.i z = D(r, s) 6= 00 . Tu.o.ng tu.. n + q < m + p cũng dâñ
D
d̄êń mâu thuâ’n. Vâ.y n + q = m + p hay x = y.
99
4.2.2.3. Hê. qua’: Tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên cùng vó.i phép cô.ng và nhân trong
(4.2.2.1) ta.o thành mô.t vành giao hoán có d̄o.n vi. và không có u.ó.c cu’a 0.
4.2.2.4. Quan hê. giũ.a N và Z: Xét ánh xa.
f : N −→ Z : n 7→ f (n) = D(n, 0).
Khi d̄ó ánh xa. f có các tı́nh châ´t sau:

Thâ.t vâ.y, vó.i n1 , n2 ∈ N, f (n1 ) = f (n2 ), ta có D(n1 , 0) = D(n2 , 0) hay
n1 + 0 = 0 + n2 hay n1 = n2 .
2) f ba’o toàn phép cô.ng và phép nhân, nghı̃a là vó.i mo.i n1 , n2 ∈ N,
f (n1 + n2 ) = f (n1 ) + f (n2 ), f (n1 .n2 ) = f (n1 ).f (n2 ).
Thâ.t vâ.y, ta có f (n1 + n2 ) = D(n1 + n2 , 0) = D(n1 , 0) + D(n2 , 0) = f (n1 ) +

f (n2 ), f (n1 .n2 ) = D(n1 .n2 , 0) = D(n1 , 0)D(n2 , 0) = f (n1 ).f (n2 ).
Tù. các tı́nh châ´t trên cu’a ánh xa. f , ta có thê’ d̄ô
` ng nhâ´t mô˜i sô´ tu.. nhiên n
vó.i sô´ nguyên D(n, 0):
n = D(n, 0)
và do d̄ó N là mô.t tâ.p con thu..c su.. cu’a Z. Tù. d̄ó ta có:
00 = D(0, 0) = 0, 10 = D(1, 0) = 1.
4.2.3. Phép trù. trên Z:

4.2.3.1. Mê.nh d̄ê ` : Phu.o.ng trı̀nh a + x = b vó.i a, b ∈ Z luôn có nghiê.m trong
Z và nghiê.m d̄ó là duy nhâ´t.
Chú.ng minh: D - ă.t x = −a + b vó.i −a là sô´ d̄ôí cu’a a, ta có
a + x = a + (−a + b) = (a + (−a)) + b = 0 + b = b.
Vâ.y −a + b là mô.t nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh.

Ngoài ra, nêú x0 ∈ Z là nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh trên, ta có a + x0 = b.
Khi d̄ó −a + (a + x0 ) = −a + b hay x0 = −a + b.
Vâ.y nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh là duy nhâ´t.
4.2.3.2. D - i.nh nghı̃a: Nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh a + x = b go.i là hiê.u cu’a b và
a, ký hiê.u b − a (d̄o.c là b trù. a).
Theo mê.nh d̄ê ` trên, ta có hiê.u b − a luôn tô ` n ta.i và chı́nh là tô’ng cu’a b vó.i
sô´ d̄ôí cu’a a : b − a = b + (−a).
Vâ.y b trù. a là tô’ng cu’a b vó.i sô´ d̄ôí cu’a a và phép trù. trên Z luôn luôn thu..c
hiê.n d̄u.o..c.
100
4.2.3.3. Tı́nh châ´t: Vó.i mo.i sô´ nguyên x, y, z, ta có:
x(y − z) = xy − xz, (y − z)x = yx − zx.
Chú.ng minh: Do xy = x[(y−z)+z] = x(y−z)+xz nên ta có x(y−z) = xy−xz.

4.2.3.4. Mê.nh d̄ê ` : Mô˜i sô´ nguyên hoă.c là mô.t sô´ tu.. nhiên hoă.c là sô´ d̄ôí cu’a
.
mô.t sô´ tu. nhiên.
Chú.ng minh: Cho x = D(n, m) ∈ Z. Khi d̄ó
– Nêú n ≥ m thı̀ x = D(n, m) = D(n − m, 0) (vı̀ n + 0 = (n − m) + m) nên
x d̄u o..c d̄ô
. ` ng nhâ´t vó.i n − m ∈ N.
– Nêú n < m thı̀ x = D(n, m) = D(0, m−n) = −D(m−n, 0) (vı̀ n+(m−n) =
0 + m) nên x d̄u.o..c d̄ô ` ng nhâ´t vó.i sô´ d̄ôí cu’a m − n ∈ N.
4.2.3.5. D - i.nh nghı̃a: Các sô´ tu.. nhiên trong hê. thâ.p phân d̄u.o..c ký hiê.u là
0, 1, 2, 3, . . . , còn phâ` n tu’. d̄ôí cu’a x ∈ N ký hiê.u là −x, do d̄ó theo mê.nh d̄ê ` trên
tâ´t ca’ các phâ .
` n tu’ cu’a Z là 0, −0, 1, −1, 2, −2, 3, −3, . . . . Chú ý ră ` ng 0 là phâ`n
. .
tu’ không d̄ôí vó i phép cô.ng, d̄ó là phâ .
` n tu’ duy nhâ´t có sô´ d̄ôí bă` ng chı́nh nó.
Vâ.y ta có:
Z = {. . . , −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, . . . }.
Các sô´ 1, 2, 3, . . . go.i là các sô´ nguyên du.o.ng, các sô´ −1, −2, −3, . . . go.i là các sô´
nguyên âm, d̄o.c là trù. 1, trù. 2, trù. 3, . . . hay âm mô.t, âm hai, âm ba, . . . .
Giá tri. tuyê.t d̄ôí cu’a sô´ nguyên x, ký hiê.u là |x|, d̄u.o..c xác d̄i.nh nhu. sau:
|x| = x nêú x là mô.t sô´ tu.. nhiên;
|x| = −x nêú x là mô.t sô´ nguyên âm.
Nhu. vâ.y, giá tri. tuyê.t d̄ôí cu’a mô.t sô´ nguyên luôn luôn là mô.t sô´ tu.. nhiên
và hai sô´ d̄ôí nhau có giá tri. tuyê.t d̄ôí bă` ng nhau.
4.2.4. Quan hê. thú. tu.. trên Z:
4.2.4.1. D - i.nh nghı̃a: Cho hai sô´ nguyên x và y. Ta nói x nho’ ho.n hay bă` ng
y hoă.c y ló.n ho.n hay bă ` ng x, ký hiê.u x ≤ y hoă.c y ≥ x nêú y − x ∈ N.
Khi x ≤ y và x 6= y ta nói x nho’ ho.n y hoă.c y ló.n ho.n x và viê´t x < y hoă.c
y > x.
Nêú x, y ∈ N ta có y − x ∈ N khi và chı’ khi x ≤ y (trên N). Do d̄ó quan hê.
≤ d̄i.nh nghı̃a trên phù ho..p vó.i quan hê. thú. tu.. trên N.
4.2.4.2. Mê.nh d̄ê ` : Quan hê. ≤ xác d̄i.nh trên să´p thú. tu.. toàn phâ ` n tâ.p ho..p Z.
Chú.ng minh: Do x − x = 0 ∈ N nên x ≤ x vó.i mo.i x ∈ Z, do d̄ó ≤ có tı́nh
pha’n xa..
Vó.i x, y ∈ Z mà x ≤ y và y ≤ x, ta có y − x ∈ N và x − y ∈ N. Mă.t khác,
(x − y) + (y − x) = 0 nên ta có x − y = y − x = 0 hay x = y. Do d̄ó ≤ có tı́nh
pha’n d̄ôí xú.ng.
101
Vó.i x, y, z ∈ Z mà x ≤ y và y ≤ z, ta có y − x ∈ N và z − y ∈ N. Khi d̄ó
z − x = (z − y) + (y − x) ∈ N hay x ≤ z. Do d̄ó ≤ có tı́nh băć câ ` u.
.
Vó i x, y ∈ Z, x − y và y − x là hai sô´ nguyên d̄ôí nhau nên hoă.c x − y ∈ N
tú c là y ≤ x hoă.c x − y ∈ N tú.c là x ≤ y.
.
Tù. các d̄iê
` u trên suy ra quan hê. ≤ să´p thú. tu.. toàn phâ
` n tâ.p ho..p Z.
4.2.4.3. Tı́nh châ´t: Vó.i x, y, z ∈ Z, ta có:
1) Nêú x ≤ y thı̀ x + z ≤ y + z.
2) Nêú x ≤ y và z ≥ 0 thı̀ xz ≤ yz. Nêú x ≤ y và z ≤ 0 thı̀ xz ≥ yz.
.
Chú ng minh: 1) Do (y + z) − (x + z) = y − x ∈ N nên x + z ≤ y + z.
2) Do y − x ∈ N và z ∈ N nên yz − xz = (y − x)z ∈ N hay xz ≤ yz.
Do y − x ∈ N và −z ∈ N nên xz − yz = (x − y)z = (y − x)(−z) ∈ N hay
xz ≥ yz.
4.2.5. Sô´ nguyên môd̄ulô:
4.2.5.1. D - i.nh nghı̃a: Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Khi d̄ó quan hê. ≡ (mod
n) trên Z
∀x, y ∈ Z, x ≡ y (mod n) ⇔ x − y :̇ n
là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng. Các ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng theo quan hê. này là
0 = {kn | k ∈ Z}, 1 = {kn + 1 | k ∈ Z}, . . . , n − 1 = {kn + (n − 1) | k ∈ Z}
và tâ.p ho..p thu.o.ng Z/ ≡ (mod n) ký hiê.u là Zn . Nhu. vâ.y,
Zn = {0, 1, . . . , n − 1}
` n tu’. cu’a nó go.i là mô.t sô´ nguyên môd̄ulô n.

và mô˜i phâ
Phép cô.ng và phép nhân trên Zn d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a nhu. sau:
1) Phép cô.ng: x + y = x + y.
2) Phép nhân: xy = xy.
4.2.5.2. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân d̄u.o..c xác d̄i.nh trên Zn .
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ Zn ,
x + y = y + x, x y = y x.
3) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Zn ,
(x + y) + z = x + (y + z), (x y) z = x (y z).
4) Zn vó.i phép cô.ng có phâ

` n tu’. d̄o.n
vi., nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ Zn ,
x + 0 = 0 + x = x, x 1 = 1 x = x.
102
` n tu’. cu’a Zn d̄ê
5) Mo.i phâ ` n tu’. d̄ôí, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ Zn tô
` u có phâ ` n ta.i
n − x ∈ Zn ,
x + n − x = n − x + x = 0.
Zn ,
x(y + z) = x y + x z, (y + z)x = y x + z x.
7) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Zn ,
x + z = y + z ⇒ x = y.
Chú.ng minh: Có ngay tù. các tı́nh châ´t cu’a các sô´ nguyên.
4.2.5.3. Hê. qua’: Tâ.p ho..p Zn các sô´ nguyên môd̄ulô n cùng vó.i phép cô.ng và
nhân trong (4.2.5.1) ta.o thành mô.t vành giao hoán có d̄o.n vi. vó.i Char(Zn ) = n.
Ngoài ra, Zn là mô.t tru.ò.ng khi và chı’ khi n là mô.t sô´ nguyên tô´.
Chú.ng minh: Tù. các tı́nh châ´t 1) - 6) cu’a (4.2.5.2), ta có Zn là mô.t vành giao
hoán có d̄o.n vi.. Vó.i k ∈ Z, k.1 = k = 0 khi và chı’ khi k là mô.t bô.i cu’a n. Do
d̄ó Char(Zn ) = n.
Nêú n là mô.t ho..p sô´ thı̀ n = k.l vó.i 1 < k, l < n, do d̄ó k.l = n = 0, vó.i
k, l là các phâ` n tu’. khác không trong Zn , tú.c là Zn có u.ó.c cu’a không. Vı̀ vâ.y
Zn không là mô.t tru.ò.ng.
Gia’ su’. n là mô.t sô´ nguyên tô´. Mô˜i phâ
` n tu’. khác không trong Zn d̄ê
` có da.ng
.
q vó i 1 < q < n. Khi d̄ó q và n nguyên tô´ cùng nhau, vı̀ vâ.y tô ` n ta.i các sô´
.
nguyên k và l sao cho kn + lq = 1. Tù d̄ó ta có
l.q = 1 − kn = 1
- iê
D ` u này có nghı̃a là q kha’ nghi.ch và q −1 = l.
Thı́ du.: Phép cô.ng và phép nhân trên Z6 d̄u.o..c thê’ hiê.n qua ba’ng cô.ng và ba’ng
nhân sau d̄ây:
+ 0 1 2 3 4 5 . 0 1 2 3 4 5
0 0 1 2 3 4 5 0 0 0 0 0 0 0
1 1 2 3 4 5 0 1 0 1 2 3 4 5
2 2 3 4 5 0 1 2 0 2 4 0 2 4
3 3 4 5 0 1 2 3 0 3 0 3 0 3
4 4 5 0 1 2 3 4 0 4 2 0 4 2
5 5 0 1 2 3 4 5 0 5 4 3 2 1
103
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG IV
1. Dùng quy na.p toán ho.c chú.ng minh ră
` ng
2 n 3(5n+1 − 1)
3 + 3.5 + 3.5 + · · · + 3.5 = ,
4
vó.i n là sô´ tu.. nhiên.

2. Dùng quy na.p toán ho.c chú.ng minh ră` ng
1 − (−7)n+1
2 − 2.7 + 2.72 − · · · + 2(−7)n = ,
4
vó.i n là sô´ tu.. nhiên.

1 1 1
3. Tı̀m công thú.c tı́nh tô’ng + +···+ ` ng cách quan sát các
bă
1.2 2.3 n(n + 1)
giá tri. cu’a biê’u thú.c này vó.i các giá tri. nho’ cu’a n. Dùng quy na.p toán ho.c d̄ê’
chú.ng minh công thú.c d̄ó.
4. Bă` ng quy na.p toán ho.c hãy chú.ng minh bâ´t d̄ă’ng thú.c Bernoulli: “Nêú
a > −1 thı̀ 1 + na ≤ (1 + a)n , vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n ”.
5. Chú.ng minh bă` ng quy na.p ră` ng
n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
1.2.3 + 2.3.4 + · · · + n(n + 1)(n + 2) = ,
4
vó.i mo.i sô´ nguyên du.o.ng n.

6. Chú.ng minh ră` ng
(−1)n−1 n(n + 1)
12 − 22 + 32 − · · · + (−1)n−1n2 = ,
2
vó.i mo.i sô´ nguyên du.o.ng n.

7. Chú.ng minh ră` ng
1 1 1 1
1+ + + ···+ 2 < 2 − ,
4 9 n n
vó.i mo.i sô´ nguyên n ló.n ho.n 1.

8. Mô.t ánh xa. s : N −→ X d̄u.o..c go.i là xác d̄i.nh tù. a ∈ X và f : X −→ X bă` ng
“d̄ê. quy d̄o.n” nêú s(0) = a và s(σ(n)) = f (s(n)), ∀n ∈ N.
104
1) Chú.ng minh ră` ng nêú t : N −→ X thoa’ mãn t(0) = a và t(σ(n)) = f (t(n))
thı̀ t = s.
2) Cho f ∈ X X (o’. d̄ây X X là tâ.p ho..p các ánh xa. tù. X vào X). Chú.ng to’
ră` ng E : N −→ X X vó.i E(n) = f n có thê’ d̄u.o..c xác d̄i.nh bă` ng mô.t d̄ê. quy d̄o.n.
9. Hãy tı̀m tâ.p ho..p X chú.a sô´ 0 và ánh xa. σ : X −→ X sao cho thoa’ mãn 2
` P 3, P 4, P 5 mà không thoa’ mãn tiên d̄ê
trong 3 tiên d̄ê ` còn la.i.
10. Hãy xây du..ng ánh xa. τ : N −→ N khác ánh xa. σ trong P 2 mà thoa’ mãn
` Peano.
các tiên d̄ê
11. Chú.ng to’ ră` ng không có sô´ tu.. nhiên nào nă` m giũ.a n và n + 1.
12. Chú.ng minh ră` ng:
1) Mo.i tâ.p con khác rôñg bi. chă.n trên cu’a tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên d̄ê
` u có
´ . ´
sô ló n nhâ t.
2) Mo.i tâ.p con khác rôñg bi. chă.n du.ó.i cu’a tâ.p ho..p Z các sô´ nguyên d̄ê
` u có
sô´ nho’ nhâ´t.
13. Chú.ng minh ră` ng vó.i mo.i că.p sô´ nguyên a, b, b 6= 0, tô ` n ta.i duy nhâ´t că.p
sô´ nguyên q, r thoa’ mãn:
a = bq + r, 0 ≤ r < |b|.
14. Xét tru.ò.ng Z13 các sô´ nguyên môd̄ulô 13. Hãy lâ.p ba’ng nhân cu’a Z13 .
Chú.ng to’ ră` ng Z∗13 = Z13 \ {0} là mô.t nhóm cyclic.
15. Ký hiê.u Un là nhóm nhân các phâ ` n tu’. kha’ nghi.ch cu’a vành Zn các sô´
nguyên môd̄ulô n.
1) Lâ.p ba’ng nhân cu’a U18 và chú.ng minh ră` ng U18 là mô.t nhóm cyclic.
2) U16 có là nhóm cyclic không? Vı̀ sao?
` ng câú nhóm tù.
16. Tı̀m các d̄ô
1) Z12 d̄êń Z12 ;
2) Z12 d̄êń Z24 .
3) Z9 d̄êń Z13 .
105
. .
CHU O NG IV
3(5 − 1)
1. Mê.nh d̄ê
` d̄úng khi n = 0 vı̀ 3 = . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
` d̄úng d̄êń n, tú.c
4
3(5n+1 − 1)
là ta có 3 + 3.5 + 3.52 + · · · + 3.5n = . Khi d̄ó
4
2 n n+1 3(5n+1 − 1)
3 + 3.5 + 3.5 + · · · + 3.5 + 3.5 = + 3.5n+1
4
n+1
15.5 −3 3(5n+2 − 1)
= = ,
4 4
tú.c là mê.nh d̄ê ` d̄úng vó.i

` d̄úng d̄êń n + 1. Vâ.y theo nguyên lý quy na.p, mê.nh d̄ê
mo.i n ∈ N.
1 − (−7)1
2. ` d̄úng khi n = 0 vı̀ 2 =
Mê.nh d̄ê . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
4
1 − (−7)n+1
là ta có 2 − 2.7 + 2.72 − · · · + 2(−7)n = . Khi d̄ó
4
1 − (−7)n+1
2 − 2.7 + 2.72 − · · · + 2(−7)n + 2(−7)n+1 = + 2(−7)n+1
4
1 + 7(−7)n+1 1 − (−7)n+2
= = ,
4 4

mo.i n ∈ N.
3. Ta chú.ng minh bă` ng quy na.p mê.nh d̄ê `:
1 1 1 1
+ + ··· + = 1− .
1.2 2.3 n(n + 1) n+1
1 1
` d̄úng khi n = 1 vı̀
Mê.nh d̄ê = 1− . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
` d̄úng d̄êń n,
1.2 1+1
1 1 1 1
tú.c là ta có + + ··· + =1− . Khi d̄ó
1.2 2.3 n(n + 1) n+1
1 1 1 1 1 1
+ + ··· + + =1− +
1.2 2.3 n(n + 1) (n + 1)(n + 2) n + 1 (n + 1)(n + 2)
n+2−1 1
=1− =1− ,
(n + 1)(n + 2) n+2
106
mo.i sô´ nguyên du.o.ng n.
4. Mê.nh d̄ê ` d̄úng khi n = 0 vı̀ (1 + a)0 = 1 + 0.a. Gia’ su’. mê.nh d̄ê ` d̄úng d̄êń n,
. n
tú c là ta có (1 + a) ≥ 1 + na. Khi d̄ó
(1 + a)n+1 = (1 + a)n (1 + a) ≥ (1 + na)(1 + a) = 1 + na + a + na2

≥ 1 + (n + 1)a,
tú.c là mê.nh d̄ê

` d̄úng d̄êń n + 1. Vâ.y theo nguyên lý quy na.p, mê.nh d̄ê ` d̄úng vó.i
mo.i n ∈ N.
1.2.3.4
5. Mê.nh d̄ê ` d̄úng khi n = 1 vı̀ 1.2.3 = . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
4
n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
là ta có 1.2.3 + 2.3.4 + · · · + n(n + 1)(n + 2) = . Khi d̄ó
4
1.2.3 + 2.3.4 + · · · + n(n + 1)(n + 2) + (n + 1)(n + 2)(n + 3)

n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
= + (n + 1)(n + 2)(n + 3)
4
n(n + 1)(n + 2)(n + 3) + 4n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
=
4
(n + 1)(n + 2)(n + 3)(n + 4)
= ,
4

(−1)0 1(1 + 1)
` d̄úng khi n = 1 vı̀ 12 =
6. Mê.nh d̄ê . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
` d̄úng d̄êń
2
(−1)n−1n(n + 1)
n, tú.c là ta có 12 − 22 + 32 − · · · + (−1)n−1n2 = . Khi d̄ó
2
12 − 22 + 32 − · · · + (−1)n−1 n2 + (−1)n (n + 1)2

(−1)n−1 n(n + 1) −(−1)n n(n + 1) + 2(−1)n (n + 1)2
= + (−1)n (n + 1)2 =
2 2
n
(−1) (n + 1)(n + 2)
= ,
2

107
1 5 6 1
7. Mê.nh d̄ê
` d̄úng khi n = 2 vı̀ 1 + = < = 2 − . Gia’ su’. mê.nh d̄ê
` d̄úng
4 4 4 2
1 1 1 1
d̄êń n, tú.c là ta có 1 + + + · · · + 2 < 2 − . Khi d̄ó
4 9 n n
1 1 1 1 1 1
1+ + + ··· + 2 + < 2 − +
4 9 n (n + 1)2 n (n + 1)2
1 1 n+1−1
<2− + =2−
n n(n + 1) n(n + 1)
1
<2− ,
n+1
mo.i sô´ nguyên du.o.ng n > 1.
8. 1) Mê.nh d̄ê ` d̄úng khi n = 0 vı̀ t(0) = s(0) = a. Gia’ su’. mê.nh d̄ê
` d̄úng d̄êń
.
n, tú c là ta có t(n) = s(n). Khi d̄ó
t(n + 1) = t(σ(n)) = f (t(n)) = f (s(n)) = s(σ(n)) = s(n + 1),

mo.i n ∈ N.
2) Ta có f 0 = idX , f n+1 = f n ◦ f vó.i mo.i n ∈ N. Xét ánh xa.
F : X X −→ X X : g 7→ g ◦ f.
Khi d̄ó E : N −→ X X cho bo’.i E(n) = f n d̄u.o..c xác d̄i.nh bă` ng d̄ê. quy d̄o.n bo’.i
idX và F . Thâ.t vâ.y,
E(0) = idX và E(σ(n)) = E(n + 1) = f n+1 = f n ◦ f = F (f n ) = F (E(n)).
9. 1) X = N và σ : X −→ X cho bo’.i σ(n) = n + 2 thoa’ mãn P 3, P 4 và không

thoa’ mãn P 5 (lâý U = {0, 2, . . . , 2n, . . . }).
2) X = {0, 1} và σ : X −→ X cho bo’.i σ(0) = σ(1) = 1 thoa’ mãn P 3, P 5
và không thoa’ mãn P 4.
3) X = {0} và σ : X −→ X cho bo’.i σ(0) = 0 thoa’ mãn P 4, P 5 và không
thoa’ mãn P 3.
10. Cho γ là mô.t song ánh tù. N lên N sao cho γ(0) = 0; chă’ng ha.n,

 0 nêú n = 0,


 2 nêú n = 1,
γ(n) =

 1 nêú n = 2


n nêú n > 2.
108
- ă.t τ = γ −1 ◦ σ ◦ γ. Khi d̄ó ta có:
D
P3. 0 ∈ / τ (N).
P4. γ là mô.t d̄o.n ánh.
P5. Cho V thoa’ mãn:
a) 0 ∈ V .
b) Vó.i mo.i n ∈ N, n ∈ V ⇒ τ (n) ∈ V .
- ă.t U = γ(V ) thı̀ ta có:
D
a’) 0 = γ(0) ∈ γ(V ) = U .
b’) Vó.i mo.i p ∈ N,
p ∈ U ⇒ γ −1 (p) ∈ V ⇒ γ −1 (σ(p)) = τ (γ −1 (p)) ∈ V ⇒ σ(p) ∈ γ(V ) = U.
` Peano.
Vâ.y U = N hay V = N. Do d̄ó N và τ thoa’ mãn hê. tiên d̄ê
11. Gia’ su’. tô
` n ta.i m ∈ N sao cho n < m < n + 1. Khi d̄ó tô ` n ta.i t ∈ N, t 6= 0
. . .
sao cho m = n + t, tù d̄ó ta d̄u o. c n < n + t < n + 1 hay 0 < t < 1. Go.i
A = {x ∈ N | 0 < x < 1},
ta có A ⊂ N, A 6= ∅. Do d̄ó A có sô´ nho’ nhâ´t, gia’ su’. là a. Khi d̄ó 0 < a2 < a < 1,
nên a2 ∈ A và a2 < a. D ` u này mâu thuâ’n vó.i tı́nh nho’ nhâ´t cu’a a.
- iê
12. 1) Cho A ⊂ Z, A 6= ∅ và bi. chă.n trên. Ta có hai tru.ò.ng ho..p:
+ A ∩ N 6= ∅: Khi d̄ó tâ.p ho..p A ∩ N là tâ.p con khác rôñg cu’a N và bi. chă.n
trên, do d̄ó nó có sô´ ló.n nhâ´t và d̄ây cũng là sô´ ló.n nhâ´t cu’a A (vı̀ các sô´ trong
A \ (A ∩ N) (nêú có) gô ` m các sô´ nguyên âm).
+ A ∩ N = ∅: Khi d̄ó A ∩ N chı’ gô ` m các sô´ nguyên âm. Xét tâ.p ho..p
A0 = {|x| | x ∈ A}.
Khi d̄ó A0 là mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a N nên có sô´ nho’ nhâ´t. Gia’ su’. |a| (a ∈ A)
là sô´ nho’ cu’a A0 . Do d̄ó vó.i mo.i x ∈ A, |a| ≤ |x| hay −a ≤ −x hay x ≤ a. Vâ.y
a là sô´ ló.n nhâ´t cu’a A.
2) Cho B ⊂ Z, B 6= ∅ và bi. chă.n du.ó.i. Khi d̄ó tâ.p ho..p
A = −B = {−x | x ∈ B}
là mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a Z và bi. chă.n trên. Do d̄ó A có sô´ ló.n nhâ´t và d̄ây
chı́nh là sô´ nho’ nhâ´t cu’a B.
13. Xét tâ.p ho..p:
A = {bx | x ∈ Z, bx ≤ a} (tâ.p ho..p các bô.i cu’a b không vu.o..t quá a).
109
Vı̀ −|b||a| là mô.t bô.i cu’a b và −|b||a| ≤ a nên −|b||a| ∈ A, do d̄ó A 6= ∅.
Ngoài ra A là mô.t tâ.p con cu’a Z bi. chă.n trên bo’.i a, nên trong A có sô´ ló.n nhâ´t,
gia’ su’. d̄ó là bq, q ∈ Z.
Vı̀ |b| ≥ 1 nên bq + |b| > bq, do d̄ó bq + |b| ∈/ A. Nhu.ng bq + |b| cũng là mô.t
bô.i cu’a b nên ta có
bq ≤ a < bq + |b| hay 0 ≤ a − bq < |b|.
- ă.t r = a − bq ta d̄u.o..c r ∈ Z, a = bq + r, 0 ≤ r < |b|.

D
Gia’ su’. có hai că.p sô´ nguyên q, r và q1 , r1 thoa’ mãn a = bq + r, a =
bq1 + r1 , 0 ≤ r, r1 < |b|. Khi d̄ó ta có b(q − q1 ) = r1 − r và |r1 − r| < |b|, nên
|b||q − q1 | < |b| và do |b| > 0 ta d̄u.o..c |q − q1 | < 1. Do d̄ó |q − q1 | = 0 hay q = q1
và kéo theo r1 = r.
14. Ba’ng nhân cu’a Z13 :
. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
2 0 2 4 6 8 10 12 1 3 5 7 9 11
3 0 3 6 9 12 2 5 8 11 1 4 7 10
4 0 4 8 12 3 7 11 2 6 10 1 5 9
5 0 5 10 2 7 12 4 9 1 6 11 3 8
6 0 6 12 5 11 4 10 3 9 2 8 1 7
7 0 7 1 8 2 9 3 10 4 11 5 12 6
8 0 8 3 11 6 1 9 4 12 7 2 10 5
9 0 9 5 1 10 6 2 11 7 3 12 8 4
10 0 10 7 4 1 11 8 5 2 12 9 6 3
11 0 11 9 7 5 3 1 12 10 8 6 4 2
12 0 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
1 2 3 4 5 6
2 = 2, 2 = 4, 2 = 8, 2 = 3, 2 = 6, 2 = 12,
7 8 9 10 11 12
2 = 11, 2 = 9, 2 = 5, 2 = 10, 2 = 7, 2 = 1.
Nhu. vâ.y, Z∗13 là mô.t nhóm cyclic vó.i phâ
` n tu’. sinh là 2.
110
15. 1) Ba’ng nhân cu’a U18 = {1, 5, 7, 11, 13, 17}:
. 1 5 7 11 13 17
1 1 5 7 11 13 17
5 5 7 17 1 11 13
7 7 17 13 5 1 11
11 11 1 5 13 17 7
13 13 11 1 17 7 5
17 17 13 11 7 5 1
1 2 3 4 5 6
5 = 5, 5 = 7, 5 = 17, 5 = 13, 5 = 11, 5 = 1.
Vâ.y U18 là mô.t nhóm cyclic sinh bo’.i 5.
2) U16 = {1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15}.
2 4
3 = 9, 3 = 1.
2 4
5 = 9, 5 = 1.
2
7 = 1.
2
9 = 1.
2 4
11 = 9, 11 = 1.
2 4
13 = 9, 13 = 1.
2
15 = 1.
Vâ.y U16 không là nhóm cyclic.
16. 1) Zn là nhóm cô.ng cyclic câ´p n sinh bo’.i 1. Mô˜i d̄ô
` ng câú nhóm f : Zn −→
Zn cho mô.t giá tri. xác d̄i.nh a = f (1) ∈ Zn . D - a’o la.i, vó.i mô˜i a ∈ Zn , ánh xa.
f : Zn −→ Zn cho bo’.i f (k) = ka là mô.t d̄ô ` ng câú nhóm. Do d̄ó có 8 d̄ô ` ng câú
nhóm Z12 −→ Z12 thoa’ mãn:
f (1) = i, 0 ≤ i ≤ 11.
2) Mô˜i d̄ô
` ng câú f : Zm −→ Zn xác d̄i.nh giá tri. a = f (1) ∈ Zn và do
ma = mf (1) = f (m1) = f (m) = f (0) = 0 nên ta có câ´p cu’a a trong Zn là mô.t
u.ó.c cu’a m. D ` n tu’. a ∈ Zn có câ´p là mô.t u.ó.c cu’a m thı̀ phép tu.o.ng
- a’o la.i, phâ
ú.ng f : Zm −→ Zn : k 7→ ka là mô.t ánh xa. và khi d̄ó f là mô.t d̄ô ` ng câú nhóm.
.
Tù d̄ó suy ra có 12 d̄ô .
` ng câú nhóm, tù Z12 d̄êń Z24 , d̄ó là các ánh xa.
f : Z12 −→ Z24 sao cho:
f (1) = 0, f (1) = 2, f (1) = 4, f (1) = 6, f (1) = 8, f (1) = 10, f (1) =
12, f (1) = 14, f (1) = 16, f (1) = 18, f (1) = 20, f (1) = 22.
` ng câú nhóm tù. Z9
3) Do 9 và 13 nguyên tô´ cùng nhau nên chı’ có mô.t d̄ô
d̄êń Z13 là ánh xa. không.
111
. .
CHU O NG V:
. . .
SÔ´ HŨ U TI’, SÔ´ THU. C VÀ SÔ´ PHÚ C
5.1. SÔ ´ HŨ.U TI’.
5.1.1. Xây du..ng tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’ tù. tâ.p ho..p các sô´ nguyên:
5.1.1.1. Mo’. d̄â ` u: Sô´ hũ.u tı’ du.o.ng ra d̄ò.i khá só.m (khoa’ng 1550 năm tru.ó.c
Công nguyên) do các yêu câ ` u bú.c bách cu’a d̄ò.i sôńg sa’n xuâ´t. Dê˜ hı̀nh dung
ră` ng cùng vó i su. ra d̄ò i cu’a chê´ d̄ô. tu. hũ.u là nhũ.ng nhu câ
. . . ` u vê` d̄o d̄a.c và phân
. . .
chia, và sô´ tu. nhiên không còn d̄u’ d̄áp ú ng nhũ ng yêu câ ` u mó.i cu’a xã hô.i nũ.a.
Chă’ng ha.n, trong phép d̄o d̄a.c, dù ta có cho.n d̄o.n vi. d̄o thê´ nào d̄i nũ.a vâñ
thu.ò.ng gă.p nhũ.ng d̄a.i lu.o..ng không bă` ng sô´ nguyên lâ ` n cu’a d̄o.n vi. (không d̄o
d̄u.o..c). Ho.n nũ.a, d̄ê’ d̄áp ú.ng các yêu câ ` u d̄a da.ng cu’a cuô.c sôńg, ta thu.ò.ng
pha’i d̄u.a ra nhiê ` u d̄o.n vi. d̄o khác nhau. Nhu. d̄o d̄ô. dài, ngoài d̄o.n vi. mét còn
có d̄êximet, xentimet, milimet, ..., d̄o khôí lu.o..ng ngoài d̄o.n vi. cân (kilôgam) còn
có la.ng, yêń, ta., tâń, ... Viê.c d̄ô’i d̄o.n vi. d̄o cũng d̄òi ho’i pha’i có nhũ.ng sô´ mó.i
(các phân sô´).
Nhu. vâ.y, phân tı́ch trên mô.t nhu câ ` u d̄o.n gia’n và cô’ xu.a nhâ´t cu’a xã hô.i
loài ngu.ò.i, ta d̄ã thâý su.. câ
` n thiê´t cu’a sô´ hũ.u tı’.
Mă.t khác, su.. ra d̄ò.i cu’a sô´ hũ.u tı’ cũng là do yêu câ ` u nô.i ta.i cu’a bô. môn
toán ho.c.
Ta d̄ã mo’. rô.ng tâ.p ho..p sô´ tu.. nhiên d̄ê’ d̄u.o..c tâ.p ho..p sô´ nguyên, trong d̄ó
phép trù. luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c, hay nói cách khác phép cô.ng có phép toán ngu.o..c.
Tuy nhiên, trên tâ.p ho..p sô´ tu.. nhiên cũng nhu. trên tâ.p ho..p sô´ nguyên còn có
phép nhân. Su.. mo’. rô.ng N thành Z chu.a ba’o d̄a’m cho phép nhân có phép toán
ngu.o..c, nghı̃a là phép chia cho mô.t sô´ khác 0 không pha’i luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c.
Trên quan d̄iê’m cu’a lý thuyê´t phu.o.ng trı̀nh d̄a.i sô´ ta thâý trong tâ.p ho..p Z
các sô´ nguyên mo.i phu.o.ng trı̀nh da.ng
a + x = b, a, b ∈ Z
luôn có nghiê.m, nhu.ng các phu.o.ng trı̀nh da.ng
ax = b, a, b ∈ Z, a 6= 0
không pha’i bao giò. cũng có nghiê.m.

Do d̄ó xuâ´t hiê.n mô.t yêu câ ` u cu’a nô.i ta.i toán ho.c là mo’. rô.ng tâ.p ho..p sô´
nguyên Z d̄ê’ d̄u.o..c mô.t tâ.p ho..p sô´ mó.i trong d̄ó phép chia cho mô.t sô´ khác 0
luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c, hay cũng vâ.y, phu.o.ng trı̀nh ax = b (a 6= 0) luôn có nghiê.m.
112
5.1.1.2. D - i.nh nghı̃a: Quan hê. R nhu. sau trên tâ.p ho..p Z×Z∗ (vó.i Z∗ = Z\{0})
là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng:
∀(a, b), (c, d) ∈ Z × Z∗ , (a, b) R (c, d) ⇔ ad = bc.
Ký hiê.u Q = (Z × Z∗ )/R, nghı̃a là Q là tâ.p thu.o.ng cu’a Z × Z∗ theo quan hê.
tu o ng d̄u.o.ng R. Mô˜i phâ
. . ` n tu’. cu’a Q (chı́nh là mô˜i ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng theo quan
hê. R) d̄u.o..c go.i là mô.t sô´ hũ.u tı’.
Xét ánh xa. q : Z × Z∗ −→ Q cho bo’.i q(a, b) = (a, b). Khi d̄ó q là mô.t toàn
ánh và thu.ò.ng go.i là phép chiêú chı́nh tăć.
5.1.2. Phép cô.ng và phép nhân trên Q:
- i.nh nghı̃a: Cho x = q(a, b), y = q(c, d) ∈ Q.
5.1.2.1. D
1) Phép cô.ng: x + y = q(ad + bc, bd).
2) Phép nhân: xy = q(ac, bd)
5.1.2.2. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân xác d̄i.nh trên Q.
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ Q,
x + y = y + x, xy = yx.
3) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Q,
(x + y) + z = x + (y + z), (xy)z = x(yz).
4) Q vó.i phép cô.ng có phâ

0 0 .
` n ta.i 0 , 1 ∈ Q sao cho vó i mo.i x ∈ Q,
nghı̃a là tô
x + 00 = 00 + x = x, x10 = 10 x = x.
5) Mo.i sô´ hũ.u tı’ d̄ê

` u có sô´ d̄ôí, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ Q, tô
` n ta.i (−x) ∈ Q,
x + (−x) = (−x) + x = 00 .
6) Mo.i sô´ hũ.u tı’ khác 00 d̄ê

` u có sô´ nghi.ch d̄a’o, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ Q, x 6=
0 −1
` n ta.i x ∈ Q,
0 , tô
xx−1 = x−1 x = 10 .
Q,
x(y + z) = xy + xz, (y + z)x = yx + zx.
113
8) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Q,
x + z = y + z ⇒ x = y.
9) Phép nhân có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ Q, z 6= 00 ,
xz = yz ⇒ x = y.
Chú.ng minh:
1) Gia’ su’. x = q(a, b) = q(a0 , b0 ), y = q(c, d) = q(c0 d0 ). Khi d̄ó ab0 =
ba0 , cd0 = dc0 . Ta có
adb0 d0 = bda0 d0 , bcb0 d0 = bdb0 c0 ⇒ adb0 d0 + bcb0 d0 = bda0 d0 + bdb0 c0
⇒ q(ad + bc, bd) = q(a0 d0 + b0 c0 , b0 d0 ).
acb0 d0 = ab0 cd0 = ba0 dc0 = bda0 c0 ⇒ q(ac, bd) = q(a0 c0 , b0 d0 ).
Trong các phâ ` n còn la.i, cho tuỳ ý x = q(a, b), y = q(c, d), z = q(e, f ).
2) x + y = q(ad + bc, bd) = q(cb + da, db) = y + x.
xy = q(ac, bd) = q(ca, db) = yx.
3) (x + y) + z = q(ad + bc, bd) + q(e, f ) = q(adf + bcf + bde, bdf ) = q(a, b) +
q(cf + de, df ) = x + (y + z).
(xy)z = q(ac, bd)q(e, f ) = q(ace, bdf ) = q(a, b)q(ce, df ) = x(yz).
4) D- ă.t 00 = q(0, 1) và 10 = q(1, 1). Khi d̄ó 00 = q(0, 1) = q(0, n) và 10 =
q(1, 1) = q(n, n) vó.i mo.i n ∈ Z∗ . Ta có
x + 00 = q(a, b) + q(0, 1) = q(a.1 + b.0, b.1) = q(a, b) = x.
x10 = q(a, b)q(1, 1) = q(a.1, b.1) = x.
5) D- ă.t −x = q(−a, b). Khi d̄ó
x + (−x) = q(a, b) + q(−a, b) = q(a.b + b(−a), b.b) = q(0, bb) = 00 .
6) Do x 6= 00 hay q(a, b) 6= q(0, 1) nên a 6= 0. D - ă.t x−1 = q(b, a). Ta có
xx−1 = q(a, b)q(b, a) = q(ab, ba) = 10 .
7) x(y+z) = q(a, b)q(cf +de, df ) = q(acf +ade, bdf ) = q(b(acf +ade), b(bdf ))
= q(acbf + bdae, bdbf ) = q(ac, bd) + q(ae, bf ) = xy + xz.
8) x + z = y + z ⇒ q(af + be, bf ) = q(cf + de, df ) ⇒ af df + bedf =
bf cf + bf de ⇒ af df = bf cf ⇒ ad = bc ⇒ q(a, b) = q(c, d) ⇒ x = y.
9) Do z 6= 00 nên e 6= 0. Ta có
xz = yz ⇒ q(ae, bf ) = q(ce, df ) ⇒ aedf = bf ce ⇒ ad = bc ⇒ q(a, b) =
q(c, d) ⇒ x = y.
5.1.2.3. Hê. qua’: Tâ.p ho..p Q vó.i phép cô.ng và phép nhân trong (5.1.2.1) ta.o
thành mô.t tru.ò.ng và Char(Q) = 0.
5.1.3. Phép trù., phép chia và phân sô´ trong Q:
5.1.3.1. D - i.nh nghı̃a: Cho x, y ∈ Q, ta go.i hiê.u cu’a x và y, ký hiê.u x − y là
tô’ng cu’a x và sô´ d̄ôí cu’a y:
x − y = x + (−y).
114
Phép toán tı̀m hiê.u cu’a hai sô´ go.i là phép trù..
Vı̀ mo.i sô´ hũ.u tı’ d̄ê
` u có sô´ d̄ôí nên phép trù. x − y luôn luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c.
Nêú x = q(a, b), y = q(c, d) thı̀ −y = q(−c, d), do d̄ó
x − y = x + (−y) = q(a, b) + q(−c, d) = q(ad − bc, bd).
- i.nh nghı̃a: Cho x, y ∈ Q, y 6= 00 , ta go.i thu.o.ng cu’a x và y, ký hiê.u

5.1.3.2. D
x
x : y hay là tı́ch cu’a x và nghi.ch d̄a’o cu’a y:
y
x
x:y= = xy −1 .
y
Phép toán tı̀m thu.o.ng cu’a hai sô´ hũ.u tı’ go.i là phép chia.
Vı̀ mo.i sô´ hũ.u tı’ y 6= 00 d̄ê
` u có nghi.ch d̄a’o, nên phép chia mô.t sô´ hũ.u tı’ x cho
mô.t sô´ hũ.u tı’ y 6= 00 luôn luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c. Nêú x = q(a, b), y = q(c, d) 6= 00
thı̀ y −1 = q(d, c) do d̄ó
x : y = xy −1 = q(a, b)q(d, c) = q(ad, bc).
Nhu. vâ.y yêu câ ` u xây du..ng mô.t tâ.p ho..p sô´ trong d̄ó phép chia cho mô.t sô´
khác không luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c d̄ã hoàn thành. Vâń d̄ê ` còn la.i là ta hãy chú.ng
. . .
to’ có thê’ coi Q nhu là mô.t mo’ rô.ng cu’a Z và su’ du.ng cách ghi sô´ nguyên d̄ê’ ký
hiê.u các sô´ hũ.u tı’ sao cho viê.c thu..c hành tı́nh toán trên d̄ó d̄u.o..c thuâ.n tiê.n.
5.1.3.3. Quan hê. giũ.a Z và Q: Xét ánh xa.
f : Z −→ Q : a 7→ f (a) = q(a, 1).

Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a1 , a2 ∈ Z, f (a1 ) = f (a2 ), ta có q(a1, 1) = q(a2 , 1) hay
a1 .1 = 1.a2 hay a1 = a2 .
2) f ba’o toàn các phép toán.
Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a1 , a2 ∈ Z, ta có
f (a1 ) + f (a2 ) = q(a1 , 1) + q(a2 , 1) = q(a1 .1 + 1.a2, 1.1) = q(a1 + a2 , 1) =
f (a1 + a2 ).
f (a1 )f (a2 ) = q(a1 , 1)q(a2, 1) = q(a1 .a2 , 1.1) = q(a1a2 , 1) = f (a1 a2 ).
Các tı́nh châ´t trên cho biê´t ánh xa. f là mô.t d̄o.n câú vành và tù. d̄ó ta
` ng nhâ´t mô˜i sô´ nguyên a vó.i a’nh f (a) = q(a, 1), thay cho cách viê´t
có thê’ d̄ô
x = q(a, 1) ta viê´t x = a và mô˜i sô´ nguyên a ∈ Z cũng là mô.t sô´ hũ.u tı’. Nhu.
vâ.y 00 = q(0, 0) = 0, 10 = q(1, 0). Bă` ng cách d̄ó Z là mô.t tâ.p con cu’a Q và các
phép toán cu’a Q thu he.p trên Z trùng vó.i các phép toán trên Z.
115
- i.nh nghı̃a: Cho x = q(a, b) ∈ Q. Khi d̄ó ta có
5.1.3.4. D
x = q(a, b) = q(a, 1)a(1, b) = q(a, 1)q(b, 1)−1

a
và theo cách d̄ô ` ng nhâ´t o’. trên thı̀ ta có thê’ viê´t x = ab−1 hay x = .
b
a .
Biê’u diêñ x = vó i a, b ∈ Z, b 6= 0 go.i là mô.t phân sô´, a go.i là tu’. sô´ và b
b
go.i là mâ˜u sô´ cu’a phân sô´ d̄ó.
a c
5.1.3.5. Chú ý: Cho x = , y = . Khi d̄ó ta có:
b d
a c
1) = ⇔ ad = bc.
b d
−a a
2) −x = = .
b −b
b
3) x−1 = (vó.i x 6= 0).
a
a c ad + bc
4) + = .
b d bd
a c ac
5) . = .
b d bd
a c ad − bc
6) − = .
b d bd
a c ad
7) : = .
b d bc
5.1.4. Quan hê. thú. tu.. trên Q:
a
5.1.4.1. D - i.nh nghı̃a: Cho x = ∈ Q, a, b ∈ Z, b 6= 0. Ta nói x ló.n ho.n hoă.c
b
` ng 0 và viê´t x ≥ 0 nêú ab ≥ 0.
bă
5.1.4.2. Chú ý: Trong d̄i.nh nghı̃a trên, ta d̄ã xác d̄i.nh khái niê.m x ≥ 0 nhò.
khái niê.m ló.n ho.n hoă.c bă` ng 0 trong Z thông qua phân sô´ d̄a.i biê’u cu’a x. Nhu.ng
mô.t sô´ hũ.u tı’ x có thê’ d̄u.o..c d̄a.i biê’u bo’.i các phân sô´ khác nhau, nên ta câ
`n
chú.ng to’ d̄i.nh nghı̃a trên không phu. thuô.c vào phân sô´ d̄a.i biê’u cu’a sô´ x. Thâ.t
a c
vâ.y, gia’ su’. x = = (a, b, c, d ∈ Z, b 6= 0, d 6= 0). Khi d̄ó ta có ad = bc và
b d
nhân hai vê´ vó.i bd ta d̄u.o..c abd2 = cdb2 . Vı̀ b2 > 0 và d2 > 0 nên ab ≥ 0 khi và
chı’ khi cd ≥ 0.
a
Nêú x = a ∈ Z thı̀ có thê’ viê´t x = và a.1 ≥ 0 trong Z khi và chı’ khi
1
a ≥ 0. Vâ.y khi x là mô.t sô´ nguyên thı̀ khái niê.m x ≥ 0 trong Q và trong Z phù
ho..p vó.i nhau.
5.1.4.3. D - i.nh nghı̃a: Cho x và y là hai sô´ hũ.u tı’. Ta nói x nho’ ho.n hay bă ` ng
. .
y hoă.c y ló n ho n hay bă ` ng x, ký hiê.u x ≤ y hoă.c y ≥ x, nêú y − x ≥ 0.
Nêú x ≤ y và x 6= y thı̀ ta nói x nho’ ho.n y hoă.c y ló.n ho.n x, ký hiê.u x < y
hoă.c y > x.
116
Sô´ hũ.u tı’ ló.n ho.n 0 go.i là sô´ hũ.u tı’ du.o.ng và sô´ hũ.u tı’ nho’ ho.n 0 go.i là sô´
hũ.u tı’ âm.
5.1.4.4. Mê.nh d̄ê ` : Quan hê. ≤ să´p thú. tu.. toàn phâ ` n tâ.p ho..p Q.
0
Chú.ng minh: Vó.i mo.i x ∈ Q, ta có x−x = 0 = và 0.1 = 0 ≥ 0, nên x−x ≥ 0
1
hay x ≤ x. Do d̄ó ≤ có tı́nh pha’n xa..
a −a
Vó.i mo.i x, y ∈ Q mà x ≤ y và y ≤ x, ta có y − x = ≥ 0 và x − y = ≥
b b
0, a, b ∈ Z, b 6= 0. Khi d̄ó ab ≥ 0 và (−a)b = −ab ≥ 0 và do ab là mô.t sô´ nguyên
nên ab = 0, d̄iê ` u này kéo theo a = 0 (vı̀ b 6= 0) tú.c là y − x = 0 hay x = y. Do
d̄ó ≤ có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng.
a c
Vó.i mo.i x, y, z ∈ Q mà x ≤ y và y ≤ z, ta có y−x = , z −y = , a, b, c, d ∈
b d
Z, b 6= 0, d 6= 0, ab ≥ 0, cd ≥ 0. Khi d̄ó
c a cb + da
z − x = (z − y) + (y − x) = + =
d b db
vó.i (cb + da)db = cdb2 + abd2 ≥ 0, d̄iê ` u này kéo theo x ≤ z. Do d̄ó ≤ có tı́nh
´
bă c câ` u.
a
Vó.i mo.i x, y ∈ Q, gia’ su’. y − x = , a, b ∈ Z, b 6= 0. Khi d̄ó ta luôn có
b
ab ≥ 0 hoă.c ab ≤ 0, tú.c là y − x ≥ 0 hoă.c x − y ≥ 0, d̄iê ` u này kéo theo x ≤ y
hoă.c y ≤ x.
Vâ.y quan hê. ≤ să´p thú. tu.. toàn phâ ` n tâ.p ho..p Q.
5.1.4.5. D - i.nh nghı̃a: Gia’ su’. ≤ là mô.t quan hê. thú. tu.. trên tru.ò.ng F. Khi d̄ó
F d̄u.o..c go.i là mô.t tru.ò.ng d̄u.o..c să´p d̄ôí vó.i thú. tu.. ≤ nêú các d̄iê
` u kiê.n sau d̄ây
. .
d̄u o. c thoa’ mãn:
(1) Nêú x ≤ y thı̀ x + z ≤ y + z, vó.i mo.i z ∈ F;
(2) Nêú x ≤ y và 0 ≤ z thı̀ xz ≤ yz.
5.1.4.6. Mê.nh d̄ê ` : Tru.ò.ng Q các sô´ hũ.u tı’ là tru.ò.ng d̄u.o..c să´p d̄ôí vó.i quan
hê. thú. tu.. ≤.
Chú.ng minh: 1) Do x ≤ y nên (y +z)−(x+z) = y −x ≥ 0, do d̄ó x+z ≤ y +z.
a c
2) Do x ≤ y và z ≥ 0 nên y −x = , z = , a, b, c, d ∈ Z, b 6= 0, d 6= 0, ab ≥
b d
ac
0, cd ≥ 0, d̄iê ` u này kéo theo yz − xz = (y − x)z = ≥ 0 vı̀ acbd = (ab)(cd) ≥ 0.
bd
Do d̄ó xz ≤ yz.
5.1.5. Tı́nh trù mâ.t và tı́nh să ´p thú. tu.. Archimède cu’a tâ.p ho..p Q:
5.1.5.1. Mê.nh d̄ê ` : Vó.i mo.i x, y ∈ Q, x < y, tô ` n ta.i z ∈ Q sao cho x < z < y.
117
Chú.ng minh: Tù. gia’ thiê´t x < y suy ra x + x < x + y và x + y < y + y, nên
ta có 2x < x + y < 2y hay
x+y
x < z < y, vó.i z = .
2
5.1.5.2. Hê. qua’: Giũ.a hai sô´ hũ.u tı’ phân biê.t bâ´t kỳ, tô ` n ta.i vô sô´ sô´ hũ.u tı’
khác.
Chú.ng minh: Vó.i x, y ∈ Q, x 6= y, ta có x < y hoă.c y < x. Gia’ su’. x < y.
Theo mê.nh d̄ê ` trên tô` n ta.i z ∈ Q sao cho x < z < y. La.i áp du.ng mê.nh d̄ê ` trên,
` n ta.i z1 , z2 ∈ Q sao cho x < z1 < z < z2 < y. Lý luâ.n trên có thê’ lă.p la.i mô.t
tô
` n tuỳ ý. Vâ.y giũ.a x và y có vô sô´ sô´ hũ.u tı’.
sô´ lâ
5.1.5.3. Chú ý: Tı́nh châ´t trên thê’ hiê.n su.. khác biê.t căn ba’n giũ.a tı́nh să´p
thú. tu.. cu’a tâ.p ho..p các sô´ nguyên và tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’.
Trong tâ.p ho..p sô´ nguyên, giũ.a hai sô´ nguyên n và n + 1 không có sô´ nguyên
nào khác và tù. d̄ó có thê’ suy ra giũ.a hai sô´ nguyên phân biê.t chı’ có hũ.u ha.n sô´
nguyên khác chúng. Ngu.ò.i ta nói tâ.p ho..p sô´ nguyên să´p thú. tu.. rò.i ra.c.
Còn trong tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’, giũ.a hai sô´ hũ.u tı’ phân biê.t bâ´t kỳ bao
giò. cũng có vô sô´ sô´ hũ.u tı’. Ngu.ò.i ta nói tâ.p ho..p các sô´ hũ.u tı’ să´p thú. tu.. trù
mâ.t.
5.1.5.4. Mê.nh d̄ê ` : Vó.i mo.i x, y ∈ Q, nêú x > 0 thı̀ tô ` n ta.i sô´ tu.. nhiên n sao
cho nx > y.
Chú.ng minh: Nêú y ≤ 0 thı̀ ta chı’ câ ` n d̄ă.t n = 1 vı̀ 1.x = x > y.
a c
Nêú y > 0 thı̀ ta có thê’ viê´t x = , y = , trong d̄ó a, b, c, d là nhũ.ng sô´
b d
nguyên du.o.ng. D - ă.t n = b(c + 1) thı̀ n ∈ N và ta có
c
nx = a(c + 1) ≥ c + 1 > c ≥ = y.
d
Tı́nh châ´t phát biê’u trong mê.nh d̄ê ` trên go.i là tı́nh châ´t Archimède. Vâ.y
. . .
quan hê. thú tu. trên tâ.p ho. p Q có tı́nh châ´t Archimède.
5.2. SÔ ´ THU.C.

.
5.2.1. Xây du..ng tâ.p ho..p R các sô´ thu..c và hai phép toán trên R:
5.2.1.1. Yêu câ ` u mo’. rô.ng tâ.p ho..p Q các sô´ hũ.u tı’: Tâ.p ho..p các sô´ hũ.u
tı’, mă.c dù trù mâ.t, vâñ chu.a d̄áp ú.ng d̄u.o..c các yêu câ
` u cu’a hoa.t d̄ô.ng thu..c
tiêñ. Tù. xa xu.a ngu.ò.i ta d̄ã thâý có nhũ.ng d̄oa.n thă’ng không có sô´ d̄o hũ.u tı’.
Chă’ng ha.n, nêú ta d̄o d̄u.ò.ng chéo cu’a mô.t hı̀nh vuông mà ca.nh bă` ng 1 d̄o.n vi.
dài thı̀ d̄ô. dài cu’a d̄u.ò.ng chéo d̄ó có bı̀nh phu.o.ng bă
` ng 2.
118
Nhu. vâ.y, nêú chı’ dùng các sô´ hũ.u tı’, ta chu.a d̄áp ú.ng d̄u.o..c các yêu câ ` u cu’a
.
thu. c tiêñ. Vı̀ vâ.y xuâ´t hiê.n yêu câ ` u mo’ rô.ng ho n nũ a tâ.p ho. p Q các sô´ hũ.u tı’.
. . . .
` phu.o.ng diê.n toán ho.c thuâ
Vê ` n tuý ta cũng thâý su.. câ ` n thiê´t pha’i mo’. rô.ng
ho.n nũ.a tâ.p ho..p Q. Chă’ng ha.n, thı́ du. trên có thê’ diêñ d̄a.t mô.t cách thuâ ` n tuý
. . 2
toán ho.c là: phu o ng trı̀nh x = 2 không có nghiê.m hũ u tı’. .
.
O’ Phâ ` n 5.1 ta d̄ã thâý trên tâ.p ho..p Q mo.i phu.o.ng trı̀nh bâ.c nhâ´t ax+b = 0
` u có nghiê.m. Nhu.ng mô.t phu.o.ng trı̀nh bâ.c hai tro’. lên, nói chung, không có
d̄ê
nghiê.m hũ.u tı’.
Mô.t yêu câ` u tu.. nhiên d̄ă.t ra theo su.. phát triê’n lôgic cu’a toán ho.c là: mo’.
rô.ng tâ.p ho..p Q các sô´ hũ.u tı’ d̄ê’ có mô.t tâ.p ho..p sô´ mó.i chú.a Q sao cho mo.i d̄a
thú.c trên Q d̄ê ` u có nghiê.m trong tâ.p ho..p này và trong toán ho.c tâ.p ho..p này
go.i là tru.ò.ng các sô´ d̄a.i sô´. Song vâñ còn có nhũ.ng d̄a.i lu.o..ng không thê’ biê’u
diêñ bă` ng nghiê.m cu’a bâ´t kỳ mô.t d̄a thú.c nào trên Q. Chă’ng ha.n d̄ô. dài cu’a
d̄u.ò.ng tròn có d̄u.ò.ng kı́nh bă ` ng d̄o.n vi. dài (cu. thê’ là sô´ π) không thê’ biê’u diêñ
d̄u.o..c bă
` ng nghiê.m cu’a mô.t d̄a thú.c trên Q. Sô´ e quen thuô.c cũng vâ.y, e không
là nghiê.m cu’a bâ´t kỳ d̄a thú.c nào vó.i hê. sô´ hũ.u tı’. Thu..c ra, d̄ê’ su’. du.ng các sô´
mó.i này, ta thu.ò.ng lâý các sô´ hũ.u tı’ xâ´p xı’ thay cho chúng. Có d̄iê ` u là mô˜i sô´
mó.i d̄ó có vô sô´ sô´ hũ.u tı’ xâ´p xı’ vó.i mô.t d̄ô. chı́nh xác tuỳ ý. Ta sẽ su’. du.ng dãy
sô´ hũ.u tı’ xâ´p xı’ d̄ó d̄ê’ xác d̄i.nh tâ.p ho..p sô´ mó.i.
5.2.1.2. D - .inh nghı̃a: Xét tâ.p ho..p X gô ` m tâ´t ca’ các dãy Cauchy (dãy co. ba’n)
trên tâ.p ho..p Q. Vı̀ tô’ng và tı́ch cu’a hai dãy Cauchy là mô.t dãy Cauchy nên trên
X có hai phép toán: Vó.i (xn )n∈N , (yn )n∈N ∈ X,
1) Phép cô.ng: (xn )n∈N + (yn )n∈N = (xn + yn )n∈N .
2) Phép nhân: (xn )n∈N (yn )n∈N = (xn yn )n∈N .
5.2.1.3. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán.
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p.
3) X vó.i phép cô.ng có phâ ` n tu’. không, d̄ó là dãy (0)n∈N và vó.i phép nhân
` n tu’. d̄o.n vi., d̄ó là dãy (1)n∈N .
có phâ
4) Mo.i phâ ` n tu’. cu’a X d̄ê ` u có phâ` n tu’. d̄ôí; cu. thê’ d̄ôí cu’a (xn )n∈N là
(−xn )n∈N .
5) Phép nhân có tı́nh phân phôí d̄ôí vó.i phép cô.ng.
Chú.ng minh: Kê´t qua’ có ngay tù. d̄i.nh nghı̃a.
- i.nh nghı̃a: Quan hê. R trên tâ.p ho..p X:
5.2.1.4. D
∀(xn )n∈N , (yn )n∈N ∈ X, (xn )n∈N R (yn )n∈N ⇔ lim (xn − yn ) = 0
n→+∞
là mô.t quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng.
119
Ló.p tu.o.ng d̄u.o.ng cu’a (an )n∈N ∈ X là
(an )n∈N = {(xn )n∈N ∈ X | lim (xn − an ) = 0}.

n→+∞
Tâ.p ho..p thu.o.ng X/R ký hiê.u là R. Mô˜i phâ ` n tu’. cu’a R (chı́nh là mô˜i ló.p
tu.o.ng d̄u.o.ng theo quan hê. R) d̄u.o..c go.i là mô.t sô´ thu..c.
Ánh xa. r : X −→ R cho bo’.i r((xn )n∈N ) = (xn )n∈N là mô.t toàn ánh và
thu.ò.ng go.i là phép chiêú chı́nh tăć.
5.2.1.5. D - i.nh nghı̃a: Cho x = r((xn )n∈N ), y = r((yn )n∈N ).
1) Phép cô.ng: x + y = r((xn + yn )n∈N ).
2) Phép nhân: xy = r((xn yn )n∈N ).
5.2.1.6. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân d̄u.o..c xác d̄i.nh trên R.
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ R,
x + y = y + x, xy = yx.
3) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ R,
(x + y) + z = x + (y + z), (xy)z = x(yz).
4) R vó.i phép cô.ng có phâ` n tu’. không và vó.i phép nhân có phâ
` n ta.i 00 , 10 ∈ R, sao cho vó.i mo.i x ∈ R,
nghı̃a là tô
x + 00 = 00 + x = x, x10 = 10 x = x.
5) Mo.i sô´ thu..c d̄ê

` u có sô´ d̄ôí, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈ R, tô
` n ta.i −x ∈ R,
x + (−x) = (−x) + x = 00 .
6) Mo.i sô´ thu..c khác không d̄ê

` u có sô´ nghi.ch d̄a’o, nghı̃a là vó.i mo.i x ∈
R, x 6= 00 , tô
` n ta.i x−1 ∈ R,
xx−1 = x−1 x = 10 .
R,
x(y + z) = xy + xz, (y + z)x = yx + zx.
8) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ R,
x + z = y + z ⇒ x = y.
120
9) Phép nhân có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i x, y, z ∈ R z 6= 00 ,
xz = yz ⇒ x = y.
Chú.ng minh: 1) Gia’ su’. x = r((xn )n∈N ) = r((x0n )n∈N ), y = r((yn )n∈N ) =
r((yn0 )n∈N ). Khi d̄ó lim (xn − x0n ) = 0 và lim (yn − yn0 ) = 0, nên ta có
n→+∞ n→+∞
lim ((xn + yn ) − (x0n + yn0 )) = 0 hay r((xn + yn )n∈N ) = r((x0n + yn0 )n∈N ).
n→+∞
lim ((xn yn ) − (x0n yn0 )) = lim ((xn − x0n )yn + x0n (yn − yn0 )) = 0 (vı̀ dãy
n→+∞ n→+∞
(yn )n∈N và dãy (x0n )n∈N là bi. chă.n do chúng là dãy Cauchy và lim (xn − x0n ) =
n→+∞
lim (yn − yn0 ) = 0) hay r((xn yn )n∈N ) = r((x0n yn0 )n∈N ).
n→+∞
Các tı́nh châ´t 2), 3), 7), 8) d̄u.o..c suy tù. (5.2.1.3).
4) R vó.i phép cô.ng có phâ ` n tu’. không là 00 = r((0)n∈N ) và vó.i phép nhân
` n tu’. d̄o.n vi. là 10 = r((1)n∈N ).
có phâ
5) Sô´ d̄ôí cu’a x = r((xn )n∈N ) là −x = r((−xn )n∈N ).
6) Gia’ su’. x = r((xn )n∈N ) 6= 00 . Khi d̄ó dãy Cauchy (xn )n∈N không có gió.i
ha.n là không. Theo tı́nh châ´t cu’a dãy Cauchy, tô ` n ta.i a ∈ Q, a > 0 và n1 ∈ N
sao cho |xn | > a vó i mo.i n > n1 . Ta xét dãy (yn )n∈N trên Q xác d̄i.nh nhu. sau:
.

0 nêú n ≤ n1
yn = 1 .
 nêú n > n1
xn
Khi d̄ó (yn )n∈N là dãy Cauchy. Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i ∈ Q, > 0, vı̀ (xn )n∈N là
dãy Cauchy nên tô` n ta.i n2 ∈ N sao cho vó.i mo.i m, n > n2 , ta có
|xm − xn | < a2 .
Tù. d̄ó suy ra ră` ng vó.i mo.i m, n > n0 = max(n1 , n2 ), ta có
1 1 |xm − xn | 1
|ym − yn | = | − |= < 2 .a2 =
xm xn |xm xn | a
nghı̃a là (yn )n∈N là dãy Cauchy trên Q.

- ă.t zn = yn xn , ta d̄u.o..c (zn )n∈N ∈ X và
D

0 nêú n ≤ n1
zn =
1 nêú n > n1
và do d̄ó
r((xn )n∈N )r((yn )n∈N ) = r((zn )n∈N ) = r((1)n∈N )
nghı̃a là x−1 = r((yn )n∈N ) là nghi.ch d̄a’o cu’a x.
121
9) Do z 6= 00 nên tô
` n ta.i z −1 ∈ R sao cho zz −1 = z −1 z = 10 . Khi d̄ó
xz = yz ⇒ (xz)z −1 = (yz)z −1 ⇒ x(zz −1 ) = y(zz −1 ) ⇒ x = y.
5.2.1.7. Hê. qua’: Tâ.p ho..p R vó.i phép cô.ng và phép nhân trong (5.2.1.5) ta.o
thành mô.t tru.ò.ng và Char(R) = 0.
5.2.2. Phép trù. và phép chia trong R:
5.2.2.1. D - i.nh nghı̃a: Cho x, y ∈ R, ta go.i hiê.u cu’a x và y, ký hiê.u x − y là
tô’ng cu’a x và sô´ d̄ôí cu’a y:
x − y = x + (−y).
Phép toán tı̀m hiê.u cu’a hai sô´ go.i là phép trù..
Vı̀ mo.i sô´ thu..c d̄ê
` u có sô´ d̄ôí nên phép trù. x − y luôn luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c.
5.2.2.2. D- i.nh nghı̃a: Cho x, y ∈ R, y 6= 00 , ta go.i thu.o.ng cu’a x và y, ký hiê.u
x
x : y hay là tı́ch cu’a x và nghi.ch d̄a’o cu’a y:
y
x
x:y= = xy −1 .
y
Phép toán tı̀m thu.o.ng cu’a hai sô´ thu..c go.i là phép chia.
Vı̀ mo.i sô´ thu..c y 6= 00 d̄ê
` u có nghi.ch d̄a’o, nên phép chia mô.t sô´ thu..c x cho
mô.t sô´ thu..c y 6= 00 luôn luôn thu..c hiê.n d̄u.o..c.
5.2.2.3. Quan hê. giũ.a Q và R: Xét ánh xa.
f : Q −→ R : a 7→ f (a) = r((a)n∈N ).

Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a, a0 ∈ Q, f (a) = f (a0 ), ta có r((a)n∈N ) = r((a0 )n∈N ) hay
lim (a − a0 ) = 0 hay a = a0 .
n→+∞
2) f ba’o toàn các phép toán, nghı̃a là vó.i mo.i a, a0 ∈ Q,
f (a + a0 ) = f (a) + f (a0 ), f (aa0 ) = f (a)f (a0 ).
Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a, a0 ∈ Q, ta có

f (a) + f (a0 ) = r((a)n∈N ) + r((a0 )n∈N ) = r((a + a0 )n∈N ) = f (a + a0 ).
f (a)f (a0 ) = r((a)n∈N )r((a0 )n∈N ) = r((aa0 )n∈N ) = f (aa0 ).
Các tı́nh châ´t trên cho biê´t ánh xa. f là mô.t d̄o.n câú tru.ò.ng và tù. d̄ó ta
` ng nhâ´t mô˜i sô´ hũ.u tı’ a vó.i a’nh f (a) = r((a)n∈N ), thay cho cách viê´t
có thê’ d̄ô
122
x = r((a)n∈N ) ta viê´t x = a và mô˜i sô´ hũ.u tı’ a cũng là mô.t sô´ thu..c. Nhu. vâ.y
00 = r((0)n∈N ) = 0 và 10 = r((1)n∈N ) = 1. Bă` ng cách d̄ó Q là mô.t tâ.p con cu’a
R và ta còn nói Q là mô.t tru.ò.ng con cu’a tru.ò.ng R.
5.2.3. Quan hê. thú. tu.. trên R:
5.2.3.1. D - i.nh nghı̃a: Cho x = r((xn )n∈N ), y = r((yn )n∈N ) ∈ R. Ta nói x nho’
ho n y hoă.c y ló.n ho.n x, ký hiê.u x < y hoă.c y > x nêú tô
. ` n ta.i a ∈ Q, a > 0 và
.
n0 ∈ N sao cho yn − xn > a vó i mo.i n > n0 .
Ta nói x nho’ ho.n hay bă ` ng y hoă.c y ló.n ho.n hay bă` ng x, ký hiê.u x ≤ y
hoă.c y ≥ x nêú hoă.c x = y hoă.c x < y.
5.2.3.2. Chú ý: Cho (xn )n∈N và (yn )n∈N là hai dãy Cauchy trên Q và lim yn =
n→+∞
´ ` .
0. Khi d̄ó nê u tôn ta.i n1 ∈ N và a ∈ Q, a > 0 sao cho xn > a vó i mo.i n > n1
` n ta.i n0 ∈ N và b ∈ Q, b > 0 sao cho xn + yn > b vó.i mo.i n > n0 .
thı̀ cũng tô
a .
` n ta.i n2 ∈ N sao cho |yn | <
Thâ.t vâ.y, vı̀ lim yn = 0, nên tô vó i mo.i
n→+∞ 2
n > n2 . Nhu. vâ.y vó.i mo.i n > n0 = max(n1 , n2 ) ta có d̄ô
` ng thò.i xn > a và
a
|yn | < . Tù. d̄ó ta có
2
a a
xn + yn > a + yn > a − |yn | > a − = (= b).
2 2
Tù. d̄ó ta có thê’ suy ra quan hê. < d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a o’. trên không phu.
thuô.c vào cách cho.n phâ ` n tu’. d̄a.i biê’u. Thâ.t vâ.y, gia’ su’. x = r((xn )n∈N ) =
r((x0n )n∈N ), y = r((yn )n∈N ) = r((yn0 )n∈N ). Khi d̄ó ta có
yn0 − x0n = (yn − xn ) + (yn0 − yn ) + (xn − x0n )
vó.i lim (yn0 − yn ) = lim (xn − x0n ) = 0. Nhu. vâ.y nêú có a ∈ Q, a > 0 và
n→+∞ n→+∞
n0 ∈ N sao cho yn − xn > a vó.i mo.i n > n0 thı̀ cũng có b ∈ Q, b > 0 và n1 ∈ N
sao cho yn0 − x0n > b vó.i mo.i n > n1 .
5.2.3.3. Mê.nh d̄ê ` : Quan hê. ≤ să´p thú. tu.. toàn phâ ` n tâ.p ho..p R.
Chú.ng minh: Tı́nh pha’n xa. cu’a ≤ là hiê’n nhiên.
Vó.i r((xn )n∈N ), r((yn )n∈N ) ∈ R mà r((xn )n∈N ) ≤ r((yn )n∈N ) và r((yn )n∈N )
≤ r((xn )n∈N ), gia’ su’. r((xn )n∈N ) 6= r((yn )n∈N ), tô ` n ta.i a, b ∈ Q, a > 0, b > 0 và
k, l ∈ N sao cho yn − xn > a vó i mo.i n > k và xn − yn > b vó.i mo.i n > l. Khi
.
d̄ó vó.i mo.i n > n0 = max(k, l) ta có d̄ô ` ng thò.i yn − xn > a và xn − yn > b, do
` u vô lý. Vâ.y quan hê. ≤ có tı́nh pha’n d̄ôí xú.ng.
d̄ó 0 > a + b > 0, d̄ó là d̄iê
.
Vó i r((xn )n∈N ), r((yn )n∈N ), r((zn )n∈N ) ∈ R mà r((xn )n∈N ) ≤ r((yn )n∈N )
và r((yn )n∈N ) ≤ r((zn )n∈N ), ta có các tru.ò.ng ho..p sau xa’y ra:
123
– hoă.c lim (yn −xn ) = 0 và lim (zn −yn ) = 0, khi d̄ó ta d̄u.o..c lim (zn −
n→+∞ n→+∞ n→+∞
xn ) = lim (zn − yn + yn − xn ) = 0, nên r((xn )n∈N ) ≤ r((zn )n∈N ).
n→+∞
– hoă.c có a ∈ Q, a > 0 và k ∈ N sao cho yn − xn > a vó.i mo.i n > k
và lim (zn − yn ) = 0, khi d̄ó có c ∈ Q, c > 0 và n0 ∈ N sao cho ta có
n→+∞
zn − xn = zn − yn + yn − xn > c vó.i mo.i n > n0 , nên r((xn )n∈N ) ≤ r((zn )n∈N ).
– hoă.c lim (yn − xn ) = 0 và có b ∈ Q, b > 0 và k ∈ N sao cho zn − yn > b
n→+∞
vó.i mo.i n > k, khi d̄ó cũng nhu. tru.ò.ng trên ta có r((xn )n∈N ) ≤ r((zn )n∈N ).
– hoă.c có a, b ∈ Q, a > 0, b > 0 và k, l ∈ N sao cho yn − xn > a vó.i mo.i
n > k và zn − yn > b vó.i mo.i n > l, khi d̄ó vó.i mo.i n > n0 = max(k, l) ta có
zn − xn = zn − yn + yn − xn > a + b, nên r((xn )n∈N ) ≤ r((zn )n∈N ). Vâ.y quan hê.
≤ có tı́nh băć câ ` u.
.
Vó i r((xn )n∈N ), r((yn )n∈N ) ∈ R, nêú ta có lim (yn − xn ) = 0 thı̀ ta
n→+∞
d̄u o. c r((xn )n∈N ) = r((yn )n∈N ) và nêú (yn − xn ) không có gió.i ha.n là 0 thı̀ có
. .
a ∈ Q, a > 0 và n0 ∈ N sao cho ta có
– hoă.c yn − xn > a vó.i mo.i n > n0 , lúc d̄ó ta d̄u.o..c r((xn )n∈N ) ≤ r((yn )n∈N ),
– hoă.c xn − yn > a vó.i mo.i n > n0 , lúc d̄ó ta d̄u.o..c r((yn )n∈N ) ≤ r((xn )n∈N ).
Vâ.y quan hê. ≤ là toàn phâ ` n.
5.2.3.4. Mê.nh d̄ê ` : Tru.ò.ng R các sô´ thu..c là tru.ò.ng d̄u.o..c să´p d̄ôí vó.i quan hê.
thú. tu.. ≤.
Chú.ng minh: Kê´t qua’ có tù. d̄i.nh nghı̃a cu’a quan hê. ≤.
5.2.3.5. D - i.nh nghı̃a: Sô´ thu..c x go.i là du.o.ng (t.u.. âm, không âm, không
du o ng) nêú x > 0 (t.u.. x < 0, x ≥ 0, x ≤ 0).
. .
Giá tri. tuyê.t d̄ôí cu’a x, vó.i x là sô´ hũ.u tı’ hoă.c sô´ thu..c, ký hiê.u là |x|, d̄u.o..c
xác d̄i.nh bo’.i:
x nêú x ≥ 0
|x| = .
−x nêú x < 0
` : Nêú x = r((xn )n∈N ) ∈ R thı̀ |x| = r((|xn |)n∈N ).
5.2.3.6. Mê.nh d̄ê
Chú.ng minh: Ta xét các tru.ò.ng ho..p sau:
1) x = 0: Khi d̄ó lim xn = 0, do d̄ó lim |xn | = 0, nghı̃a là r((|xn |)n∈N ) =
n→+∞ n→+∞
0.
2) x > 0: Khi d̄ó có a ∈ Q, a > 0 và n0 ∈ N sao cho xn > a vó.i mo.i
n > n0 , do d̄ó xn − |xn | = 0 vó.i mo.i n > n0 hay lim (xn − |xn |) = 0, tú.c là
n→+∞
r((|xn |)n∈N ) = x = |x|.
3) x < 0: Khi d̄ó có a ∈ Q, a > 0 và n0 ∈ N sao cho xn < −a vó.i mo.i
n > n0 , do d̄ó xn + |xn | = 0 vó.i mo.i n > n0 hay lim (xn + |xn |) = 0, tú.c là
n→+∞
r((|xn |)n∈N ) = r((−xn )n∈N ) = −x = |x|.
124
5.2.4. Tı́nh trù mâ.t cu’a Q trong R và tı́nh châ´t Archimède cu’a R:
5.2.4.1. D - i.nh lý: R d̄u.o..c să´p thú. tu.. Archimède, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ R,
` n ta.i sô´ tu.. nhiên m sao cho mx > y.
nêú x > 0 thı̀ tô
Chú.ng minh: Gia’ su’. x = r((xn )n∈N ), y = r((yn )n∈N ). Vı̀ x > 0 nên có
a ∈ Q, a > 0 và n0 ∈ N sao cho xn > a vó.i mo.i n > n0 , tù. d̄ó ta d̄u.o..c
x = r((xn )n∈N ) ≥ r((a)n∈N ) = a. Ngoài ra, do (yn )n∈N là dãy Cauchy trên Q
nên nó bi. chă.n, nghı̃a là có b ∈ Q sao cho yn < b vó.i mo.i n ∈ N, tù. d̄ó ta d̄u.o..c
y = r((yn )n∈N ) ≤ r((b)n∈N ) = b. Vı̀ a, b ∈ Q, a > 0 và Q d̄u.o..c să´p thú. tu..
Archimède nên có m ∈ N sao cho ma > b. Vâ.y ta có mx ≥ ma > b ≥ y.
5.2.4.2. D - i.nh lý: Tâ.p ho..p Q trù mâ.t trong R, nghı̃a là vó.i mo.i x, y ∈ R, x < y,
` n ta.i z ∈ Q sao cho x < z < y.
tô
Chú.ng minh: Ta có y − x > 0. Vı̀ R d̄u.o..c să´p thú. tu.. Archimède nên có m ∈ N
sao cho 1 < m(y − x) = my − mx, do d̄ó mx + 1 < my. Cũng vı̀ lý do d̄ó nên có
n ∈ N sao cho |my| < n. Xét tâ.p ho..p
A = {u ∈ Z | u < my}.
Ta có A là mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a Z và bi. chă.n trên. Vâ.y A có sô´ ló.n nhâ´t
p, p < my. Khi d̄ó ta có mx < p, vı̀ nêú không thı̀ pha’i xa’y ra p ≤ mx, do d̄ó
p + 1 ≤ mx + 1 < my nên p + 1 ∈ A, mâu thuâ’n vó.i p là sô´ ló.n nhâ´t cu’a A. Vâ.y
ta có p ∈ Z mà
mx < p < my,
p
tù. d̄ó suy ra x < z = < y.
m
5.2.4.3. D - .inh lý: Mô˜i sô´ thu..c d̄ê
` u là gió.i ha.n cu’a mô.t dãy Cauchy trên Q.
Chú.ng minh: Cho x = r((x ) n n∈N ∈ R. Ta sẽ chú.ng minh lim x = x. Vó.i
m
m→+∞
∈ R, > 0, do Q trù mâ.t trong R, ta có µ ∈ Q sao cho 0 < µ < . Vı̀ (xn )n∈N là
dãy Cauchy trên Q nên có n0 ∈ N sao cho vó.i mo.i m, n > n0 ta có |xm − xn | < µ.
Vó.i m ∈ N, m > n0 , ta có:
|xm − x| = |xm − r((xn )n∈N )| = r((|xm − xn |)n∈N ) ≤ r((µ)n∈N ) = µ < .
Chú ý ră` ng trong chú.ng minh d̄i.nh lý này, ta d̄ã lâý dãy Cauchy hô.i tu. vê
`
. . . `
sô´ thu. c x chı́nh là dãy Cauchy xác d̄i.nh x. Ho n nũ a ta d̄ã biê´t ră ng mo.i dãy
Cauchy trên Q d̄ê ` u xác d̄i.nh mô.t sô´ thu..c, do d̄ó ta d̄u.o..c:
` u hô.i tu. trong R.
5.2.4.4. Hê. qua’: Mo.i dãy Cauchy trên Q d̄ê
- i.nh lý: Mo.i dãy Cauchy trên R d̄ê
5.2.4.5. D ` u là dãy hô.i tu..
125
Chú.ng minh: Cho (αn )n∈N là mô.t dãy Cauchy trên R. Do tı́nh trù mâ.t cu’a
1
Q trong R nên vó.i mo.i n ∈ N tô ` n ta.i yn ∈ Q sao cho αn < yn < αn + .
n+1
Khi d̄ó dãy (yn )n∈N là dãy Cauchy trên Q. Thâ.t vâ.y, vó.i µ ∈ Q, µ > 0, tô
` n ta.i
µ .
n1 ∈ N sao cho |αn − αm | < vó i mo.i n, m > n1 và tô` n ta.i n2 ∈ N sao cho
3
1 µ
< vó.i mo.i n > n2 . Nhu. vâ.y vó.i mo.i n, m > n0 = max(n1 , n2 ) ta có:
n+1 3
1 µ 1
|yn − ym | ≤ |yn − αn | + |αn − αm | + |αm − ym | < + + < µ.
n+1 3 m+1
Theo hê. qua’ trên, dãy (yn )n∈N hô.i tu. trong R và gia’ su’. lim yn = r((yn )n∈N ) =
n→+∞
x.
Bây giò. ta xét dãy (yn − αn )n∈N trong R. Vó.i mo.i ∈ R, > 0, tô ` n ta.i
1
n0 ∈ N sao cho ta có < vó.i mo.i n > n0 . Tù. d̄ó ta d̄u.o..c
n+1
1
yn − αn < <
n+1
vó.i mo.i n > n0 . D ` u d̄ó chú.ng to’

- iê lim (yn − αn ) = 0. Do d̄ó dãy (αn )n∈N hô.i
n→+∞
tu. và lim αn = lim yn = x.
n→+∞ n→+∞
5.3. SÔ ´ PHÚ.C.

5.3.1. Xây du..ng tâ.p ho..p C các sô´ phú.c và hai phép toán trên C:
5.3.1.1. Mo’. d̄â ` u: Trong phâ ` n tru.ó.c, ta d̄ã nhâ.n thâý ră` ng phu.o.ng trı̀nh
x2 − 2 = 0 không có nghiê.m hũ.u tı’. D - ó chı́nh là d̄iê’m kho’.i d̄â
` u cho viê.c xây
du. ng tâ.p ho. p R các sô´ thu. c nhu là mô.t “bô’ sung” cu’a tâ.p Q các sô´ hũ.u tı’,
. . . .
nhă` m tı̀m nghiê.m cu’a phu.o.ng trı̀nh d̄ó.
Có mô.t tı̀nh tra.ng tu.o.ng tu.. là phu.o.ng trı̀nh x2 + 1 = 0 không có nghiê.m
thu..c, bo’.i vı̀ bı̀nh phu.o.ng mo.i sô´ thu..c d̄ê ` u không âm. D - ê’ thoát ra kho’i tı̀nh
tra.ng này, ta câ` n “mo’. rô.ng” R bă ` ng cách xây du..ng thêm các “sô´ mó.i”.
Ta go.i i là mô.t ký hiê.u hı̀nh thú.c (tú.c mô.t “sô´ mó.i”) là nghiê.m cu’a phu.o.ng
trı̀nh nói trên, tú.c là
i2 = −1.
Ta muôń thu..c hiê.n d̄u.o..c mo.i phép toán cô.ng, trù., nhân, chia (cho các sô´ khác
0) sau khi d̄ã ghép thêm i vào R. D ` u này dâñ ta tó.i viê.c châ´p nhâ.n các “sô´
- iê
126
mó.i” da.ng a + ib, trong d̄ó a, b ∈ R. Tâ.p ho..p các sô´ nhu. vâ.y d̄óng d̄ôí vó.i phép
toán nói trên. Thâ.t vâ.y, su’. du.ng hê. thú.c i2 = −1 ta có:
(a + ib) ± (c + id) = (a + c) ± i(b + d),

(a + ib)(c + id) = (ac − bd) + i(ad + bc),
(a + ib) (a + ib)(c − id) ac + bd bc − ad
= 2 2
= 2 2
+i 2 ,
(c + id) c +d c +d c + d2
vó.i c + id 6= 0, tú.c là c 6= 0 hoă.c d 6= 0.

Tuy nhiên vâñ còn câu ho’i: “Vâ.y i là cái gı̀?”.
- ê’ tránh tru.ò.ng ho..p khó xu’. này ta hãy d̄ô
D ` ng nhâ´t a + ib vó.i că.p sô´ thu..c
(a, b). Nhũ.ng phân tı́ch o’. trên dâñ tó.i d̄i.nh nghı̃a sau d̄ây.
5.3.1.2. D - i.nh nghı̃a: Mô˜i că.p sô´ thu..c (a, b) d̄u.o..c go.i là mô.t sô´ phú.c. Tâ.p
ho. p tâ´t ca’ các sô´ phú.c d̄u.o..c ký hiê.u bo’.i C:
.
C = {(a, b) | a, b ∈ R}.
Ta d̄i.nh nghı̃a các phép toán cô.ng và nhân các sô´ phú.c nhu. sau:
1) Phép cô.ng: (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d).
2) Phép nhân: (a, b)(c, d) = (ac − bd, ad + bc).
Hai sô´ phú.c (a, b) và (c, d) d̄u.o..c go.i là bă` ng nhau nêú a = c và b = d.
5.3.1.3. Tı́nh châ´t:
1) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh giao hoán, nghı̃a là vó.i mo.i z, u ∈ C,
z + u = u + z, zu = uz.
2) Phép cô.ng và phép nhân có tı́nh kê´t ho..p, nghı̃a là vó.i mo.i z, u, v ∈ C,
(z + u) + v = z + (u + v), (zu)v = z(uv).
3) C vó.i phép cô.ng có phâ` n tu’. không và vó.i phép nhân có phâ
` n ta.i 00 = (0, 0), 10 = (1, 0) ∈ C sao cho vó.i mo.i z ∈ C,
nghı̃a là tô
z + 00 = 00 + z = z, z10 = 10 z = z.
4) Mo.i sô´ phú.c d̄ê

` u có sô´ d̄ôí, nghı̃a là vó.i mo.i z = (a, b) ∈ C, tô
` n ta.i
−z = (−a, −b) ∈ Z,
z + (−z) = (−z) + z = 00 .
127
5) Mo.i sô´ phú.c khác 00 d̄ê
` u có sô´ nghi.ch d̄a’o, nghı̃a là vó.i mo.i z ∈ C, z =
a −b
(a, b) 6= 00 , tô
` n ta.i z −1 = ( 2 , 2 ) ∈ C,
a + b a + b2
2
zz −1 = z −1 z = 10 .
6) Phép nhân có tı́nh phân phôí d̄ôí vó.i phép cô.ng, nghı̃a là vó.i mo.i z, u, v ∈
C,
z(u + v) = zu + zv, (u + v)z = uz + vz.
7) Phép cô.ng có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i z, u, v ∈ C,
z + v = u + v ⇒ z = u.
8) Phép nhân có tı́nh gia’n u.ó.c, nghı̃a là vó.i mo.i z, u, v ∈ C, v 6= 00 ,
zv = uv ⇒ z = u.
Chú.ng minh: Kê´t qua’ dê˜ dàng có d̄u.o..c tù. d̄i.nh nghı̃a.
5.3.1.4. Hê. qua’: Tâ.p ho..p C vó.i phép cô.ng và phép nhân trong (5.3.1.2) ta.o
thành mô.t tru.ò.ng và Char(C) = 0.
5.3.2. Da.ng d̄a. i sô´ cu’a sô´ phú.c:
5.3.2.1. Quan hê. giũ.a R và C: Xét ánh xa.
f : R −→ C : a 7→ f (a) = (a, 0).

Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a, b ∈ R, f (a) = f (b), ta có (a, 0) = (b, 0), do d̄ó a = b.
2) f ba’o toàn các phép toán.
Thâ.t vâ.y, vó.i mo.i a, b ∈ R,
f (a + b) = (a + b, 0) = (a, 0) + (b, 0) = f (a) + f (b).
f (ab) = (ab, 0) = (ab − 0.0, a.0 + 0.b) = (a, 0)(b, 0) = f (a)f (b).
Các tı́nh châ´t trên cho biê´t ánh xa. f là mô.t d̄o.n câú tru.ò.ng và tù. d̄ó ta có
` ng nhâ´t mô˜i sô´ thu..c a vó.i a’nh f (a) = (a, 0), thay cho cách viê´t z = (a, 0)
thê’ d̄ô
ta viê´t z = a và mô˜i sô´ thu..c a cũng là mô.t sô´ phú.c. Nhu. vâ.y 00 = (0, 0) = 0 và
10 = (1, 0).
Bă` ng cách d̄ó R là mô.t tâ.p con cu’a C và các phép toán cu’a C thu he.p trên
R trùng vó.i các phép toán trên R. Ta còn nói R là mô.t tru.ò.ng con cu’a tru.ò.ng
C.
128
5.3.2.2. D - i.nh nghı̃a: D - ă.t i = (0, 1) ∈ C. Ta có i2 = (0, 1)(0, 1) = (−1, 0) = −1.
Ta go.i i là d̄o.n vi. a’o.
Mô˜i sô´ phú.c z = (a, b) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng:
z = (a, b) = (a, 0) + (0, 1)(b, 0) = a + ib,
trong d̄ó a, b ∈ R, go.i là da.ng d̄a.i sô´ cu’a sô´ phú.c. Ta go.i a là phâ ` n thu..c cu’a z,
ký hiê.u a =Rez, còn b là phâ ` n a’o cu’a z, ký hiê.u Imz.
Sô´ phú c z mà Imz = 0 chı́nh là mô.t sô´ thu..c. Sô´ phú.c z có Rez = 0 d̄u.o..c
.
go.i là mô.t sô´ thuâ
` n a’o.
5.3.2.3. Chú ý: Trên mă.t phă’ng xét mô.t hê. tru.c toa. d̄ô. Descartes vuông góc
Oxy. Sô´ phú.c z = a + ib d̄u.o..c biê’u diêñ trên mă.t phă’ng bo’.i d̄iê’m M có toa. d̄ô.
−→
(a, b) hoă.c bo’.i vecto. OM d̄i tù. d̄iê’m gôć toa. d̄ô. O tó.i d̄iê’m M , go.i là biê’u diêñ
hı̀nh ho.c cu’a z. Cô.ng các sô´ phú.c chı́nh là cô.ng các vecto. tu.o.ng ú.ng vó.i chúng.
Mă.t phă’ng toa. d̄ô. d̄u.o..c go.i là mă.t phă’ng phú.c. Các sô´ thu..c d̄u.o..c biê’u diêñ
trên tru.c Ox, d̄u.o..c go.i là tru.c thu..c. Các sô´ thuâ ` n a’o d̄u.o..c biê’u diêñ trên tru.c
Oy, d̄u.o..c go.i là tru.c a’o.
5.3.2.4. D - i.nh nghı̃a: Sô´ phú.c z = a − ib d̄u.o..c go.i là liên ho..p cu’a sô´ phú.c
z = a + ib, trong d̄ó a, b là các sô´ thu..c.
Ta dê˜ dàng kiê’m tra la.i ră ` ng:
z + u = z + u, zu = z u.
5.3.3. Da.ng lu.o..ng giác cu’a sô´ phú.c:

- i.nh nghı̃a: Gia’ su’. z = a + ib 6= 0 (tú.c là a2 + b2 6= 0). Ta có
5.3.3.1. D
p a b
z= a 2 + b2 ( √ + i√ ).
a 2 + b2 a 2 + b2
√
- ă.t r =
D ` ng tô
a2 + b2 và nhâ.n xét ră ` n ta.i góc ϕ xác d̄i.nh sai khác 2kπ (k ∈ Z)
sao cho
a b
cos ϕ = √ , sin ϕ = √ .
a 2 + b2 a 2 + b2
Khi d̄ó z = r(cos ϕ + i sin ϕ) và go.i là da.ng lu.o..ng giác cu’a sô´ phú.c z.
√
5.3.3.2. D - i.nh nghı̃a: Sô´ thu..c không âm r = a2 + b2 d̄u.o..c go.i là môd̄un cu’a
sô´ phú.c z = a + ib, ký hiê.u r = |z|, còn góc ϕ d̄u.o..c go.i là argument cu’a z, ký
hiê.u ϕ =arg(z). Argument cu’a sô´ phú.c z = 0 không d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a.
√
Thı́ du.: Tı̀m da.ng lu.o..ng giác cu’a các sô´ phú.c z = i, z 0 = 1 + i, z 00 = 3 + i.
π
|z| = 1, cos ϕ = 0, sin ϕ = 1 tú.c là ϕ = + 2kπ.
2
129
π π
Do d̄ó z = (cos + i sin ).
2 2
√ 1 1 π
|z | = 2, cos ϕ = √ , sin ϕ0 = √ tú.c là ϕ0 = + 2k 0 π.
0 0
2 2 4
0
√ π π
Do d̄ó z = 2(cos + i sin ).
√4 4
3 1 π
|z 00 | = 2, cos ϕ00 = , sin ϕ00 = tú.c là ϕ00 = + 2k 00 π.
2 2 6
00 π π
Do d̄ó z = 2(cos + i sin ).
6 6
5.3.3.3. Mê.nh d̄ê ` : 1) |zu| = |z||u| vó.i mo.i z, u ∈ C.
2) arg(zu) =arg(z)+arg(u), vó.i mo.i z, u ∈ C mà z 6= 0 và u 6= 0.
Chú.ng minh: 1) Vó.i z = a + ib và u = c + id, ta có
p p
|zu| = (ac − bd)2 + (ad + bc)2 = a2 c2 + b2 d2 + a2 d2 + b2 c2
p p p
= (a2 + b2 )(c2 + d2 ) = a2 + b2 c2 + d2 = |z||u|.
2) Gia’ su’. z = |z|(cos ϕ + i sin ϕ), u = |u|(cos ψ + i sin ψ) (vó.i z 6= 0, u 6= 0).

Khi d̄ó
zu = |z||u|(cos ϕ cos ψ − sin ϕ sin ψ) + (sin ϕ cos ψ + sin ψ cos ϕ))

= |z||u|(cos(ϕ + ψ) + i sin(ϕ + ψ)).
Nhu. vâ.y arg(zu) =arg(z)+arg(u).

5.3.3.4. Hê. qua’: Nêú z = |z|(cos ϕ + i sin ϕ) và n là mô.t sô´ tu.. nhiên thı̀ ta có
z n = |z|n (cos nϕ + i sin nϕ).
- ă.c biê.t, khi |z| = 1 ta có công thú.c Moivre:

D
(cos ϕ + i sin ϕ)n = cos nϕ + i sin nϕ.
Chú.ng minh: Kê´t qua’ có ngay tù. mê.nh d̄ê

` trên.
5.3.3.5. D - i.nh nghı̃a: Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng và z là mô.t sô´ phú.c. Sô´
phú.c u d̄u.o..c go.i là căn bâ.c n cu’a z nêú un = z.
5.3.3.6. Mê.nh d̄ê ` : Nêú z = |z|(cos ϕ + i sin ϕ) 6= 0 và n là mô.t sô´ nguyên
du o ng thı̀ có d̄úng n căn bâ.c n cu’a sô´ phú.c z:
. .
p
n ϕ + 2kπ ϕ + 2kπ
uk = |z|(cos + i sin ),
n n
130
trong d̄ó k = 0, 1, . . . , n − 1.
Chú.ng minh: Vó.i u = |u|(cos θ + i sin θ),
un = z ⇔ |u|n (cos nθ + i sin nθ) = |z|(cos ϕ + i sin ϕ)

n
|u| = |z|,
⇔
nθ = ϕ + 2kπ (k ∈ Z).
 p
 |u| = n |z| (căn sô´ ho.c),
⇔ ϕ + 2kπ
θ = (k ∈ Z).
n
Nhu. vâ.y, có d̄úng n căn bâ.c n cu’a mô˜i sô´ phú.c z 6= 0, ú.ng vó.i các giá tri.
` u n ca.nh vó.i
k = 0, 1, . . . , n − 1. Các căn này lâ.p nên n d̄ı’nh cu’a mô.t d̄a giác d̄ê
tâm ta.i gôć toa. d̄ô..
Thı́ du.: 1) Tı̀m các căn bâ.c 3 cu’a i.
π π π
+2kπ
Ta có i = cos + i sin , nên có 3 căn bâ.c 3 cu’a i là uk = cos( 2 3 ) +
π
2 2
i sin( 2 3 ) vó.i k = 0, 1, 2. Cu. thê’ là
+2kπ
√
π π 3 1
u0 = cos + i sin = + i
6 6 2 √2
5π 5π 3 1
u1 = cos + i sin =− + i
6 6 2 2
3π 3π
u2 = cos + i sin = −i.
2 2
2) Tı̀m các căn bâ.c 4 cu’a 1 + i.

√
Ta có 1 + i = 2(cos π4 + i sin π4 ), nên có 4 căn bâ.c 4 cu’a 1 + i là:
√
8 π π
u0 = 2(cos + i sin )
16 16
√
8 9π 9π
16 16
√
8 17π 17π
16 16
√
8 25π 25π
u3 = 2(cos + i sin ).
16 16
131
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG V
1. Cho a là mô.t sô´ hũ.u tı’ và k là mô.t sô´ tu.. nhiên khác không. Chú.ng minh
ră` ng có mô.t sô´ nguyên duy nhâ´t m sao cho
mk ≤ a < (m + 1)k.
x2n + 2
2. Cho dãy sô (xn ) thoa mãn x1 = 1 và xn+1 =
´ ’ . Chú.ng to’ ră` ng (xn ) là
2xn
mô.t dãy Cauchy hũ.u tı’ nhu.ng không hô.i tu. trong Q.
3. Cho n là mô.t sô´ tu.. nhiên. Chú.ng minh ră` ng:
` n ta.i duy nhâ´t sô´ tu.. nhiên mn sao cho:
1) Tô
m 2 1 + m 2
n n
≤2< .
2n 2n
mn 1 + mn
2) Vó.i xn = n và yn = , các dãy (xn ) và (yn ) là nhũ.ng dãy
2 2n
Cauchy không hô.i tu. trong Q.
4. Cho hai sô´ thu..c c và d sao cho c < d. Chú.ng to’ ră` ng tô
m 3
` n ta.i sô´ nguyên m và
sô´ nguyên du.o.ng n sao cho c < < d.
n
5. Xác d̄i.nh phâ` n thu..c và phâ` n a’o cu’a các sô´ phú.c sau:
1+i
1) z = ,
1−i
−1 + 2i
2) u = ,
(1 + i)(1 − 3i)
3) v = (1 + 2i)6 .
6. Hãy biê’u diêñ các sô´ phú.c sau du.ó.i da.ng lu.o..ng giác:
1) z = −1 − i,
√
2) u = 1 + i 3,
3) v = −2 + 2i.
7. Tı́nh i77, i99, i−57, in , (1 + i)n vó.i n ∈ Z.
8. Chú.ng minh các d̄ă’ng thú.c:
(1 + i)8n = 24n ,
(1 + i)4n = (−1)n 22n , (n ∈ Z).
9. Chú.ng minh ră` ng nêú z + z −1 = 2 cos ϕ trong d̄ó ϕ ∈ R thı̀ z n + z −n =
2 cos nϕ, vó.i mo.i n ∈ N.
132
10. Tı́nh:
(1 − i)n
1) √ ,
(1 − i 3)n
√
(1 + i 3)n
2) .
(1 + i)n+1
1 + itgϕ
11. 1) Tı̀m da.ng lu.o..ng giác cu’a sô´ phú.c: .
1 − itgϕ
2) Trên mă.t phă’ng phú.c, tı̀m tâ.p ho..p các d̄iê’m tu.o.ng ú.ng vó.i
1 + it
{z = | t ∈ R}.
1 − it
√ 1+i
12. 1) Tı̀m các căn bâ.c ba cu’a 1 − i 3, √ .
2
√
2) Tı̀m các căn bâ.c n cu’a 1 − i và 1 + i 3.
13. Go.i 0 , 1 , . . . , 9 là các căn bâ.c 10 cu’a d̄o.n vi., nghı̃a là
2kπ 2kπ
k = cos + i sin
10 10
và n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng. Tı́nh tô’ng
S = n n n
0 + 1 + · · · + 9 .
14. Gia’i phu.o.ng trı̀nh:

(z + i)7 + (z − i)7 = 0.
133
. .
CHU O NG V
a
1. Tâ.p ho..p A = {n ∈ Z | n ≤ } là mô.t tâ.p con khác rôñg cu’a Z và bi. chă.n
k
a
trên, nên A có sô´ ló.n nhâ´t là m (m chı́nh là phâ
` n nguyên cu’a ). Do d̄ó ta có:
k
a
m≤ < m + 1 hay mk ≤ a < (m + 1)k.
k
2. Bă` ng quy na.p, ta có xn > 0. Tù. d̄ó suy ra

(xn − 1)2 + 1
xn+1 − 1 = > 0 hay xn+1 > 1.
2xn
Ngoài ra, ta còn có
(x2 − 2)2
x2n+1 − 2 = n 2 > 0.
4xn
(x2 − 2)2 (x2 − 2)2
0 < x2n+1 − 2 = n 2 ≤ n
4xn 4
Bă` ng quy na.p, ta có 0 < x2n − 2 < 1. Tù. d̄ó suy ra
(x2 − 2)2 |x2 − 2| 1
|x2n+1 − 2| ≤ n ≤ n ≤ ··· ≤ n.
4 4 4
2
Vı̀ vâ.y ta có dãy (xn ) hô.i tu. d̄êń 2 và là dãy Cauchy, do d̄ó
|x2 − x2n | 2
∀ > 0, ∃n0 ∈ N, ∀m, n > n0 , |xm − xn | = m < .
xm + xn 2
.
Tù d̄ó suy ra dãy (xn ) là mô.t dãy Cauchy. Dãy này không hô.i tu. trong Q, vı̀
nêú lim xn = q ∈ Q thı̀ ta có q 2 = 2 và d̄iê ` u này dâñ tó.i vô lý.
n→∞
n z 2 o
3. 1) Ký hiê.u M = z ∈ N | ≤ 2 . Ta có M 6= ∅ vı̀ chă’ng ha.n
2n
0 ∈ M, M la.i bi. chă.n trên vı̀ chă’ng ha.n z < 2n+1 vó.i mo.i z ∈ M , do d̄ó M có
sô´ ló.n nhâ´t mn và 1 + mn ∈
/ M , nên ta có
m 2 1 + m 2
n n
(1) n
≤2< .
2 2n
Gia’ su’. ta còn có m∗n thoa’ mãn d̄iê

` u kiê.n (1). Khi d̄ó các bâ´t d̄ă’ng thú.c trên
cho ta
m∗n < 1 + mn do d̄ó m∗n ≤ mn
và
mn < 1 + m∗n do d̄ó mn ≤ m∗n .
134
Tù. d̄ó suy ra mn = m∗n .
2) Theo cách xác d̄i.nh xn , yn ta có
m 2 2m 2 2(1 + m ) 2 1 + m 2
2 n n n n
xn = n
= n+1 ≤ 2 < n+1
= n
= yn2
2 2 2 2
và m 2 1 + m 2
n+1 n+1
x2n+1 = n+1
≤ 2 < n+1
= yn+12
.
2 2
Tù. d̄ó suy ra
2mn ≤ mn+1 < 1 + mn+1 ≤ 2(1 + mn ).
Do d̄ó ta có
xn ≤ xn+1 < yn+1 ≤ yn ,
hay nói cách khác (xn ) là mô.t dãy không gia’m và (yn ) là mô.t dãy không tăng. Vı̀
1
vâ.y vó.i mo.i m, n ∈ N, m ≥ n thı̀ ta có 0 ≤ xm − xn < yn − xn = n và d̄iê ` u này
2
cho biê´t (xn ) là mô.t dãy Cauchy trên Q. Tu.o.ng tu.. ta cũng d̄u.o..c (yn ) là mô.t dãy
Cauchy trên Q. Vı̀ lim (yn − xn ) = 0, cho nên nêú mô.t trong các dãy (xn ) hoă.c
n→∞
(yn ) hô.i tu. trong Q thı̀ dãy kia cũng hô.i tu. trong Q và ta có lim xn = lim yn ,
n→∞ n→∞
do d̄ó lim x2n = lim yn2 . Nhu.ng vı̀ vó.i mo.i n ∈ N ta có x2n ≤ 2 < yn2 , cho nên
n→∞ n→∞
ta sẽ pha’i có lim x2n = lim yn2 = 2. D ` u không xa’y ra d̄u.o..c vı̀ trong Q
- ó là d̄iê
n→∞ n→∞
không có sô´ nào mà bı̀nh phu.o.ng bă ` ng 2. Vâ.y (xn ) và (yn ) là nhũ.ng dãy Cauchy
mà không hô.i tu. trong Q.
4. – Tru.ò.ng ho..p 0 ≤ c < d: Theo tı́nh châ´t Archimède, tô ` n ta.i sô´ tu.. nhiên p
sao cho p > d và hiê’n nhiên p3 > d. Cũng theo tı́nh châ´t archimède, tô ` n ta.i sô´
3p 3 n 3 o
kp
tu.. nhiên n sao cho n > . Xét tâ.p ho..p M = k ∈ N∗ > c . Do
d−c n
´ ’ ´ .
M 6= ∅ cho nên M có sô nho nhâ t là k0 vó i k0 ≤ n và ta có
(k − 1)p 3
0
0≤ ≤ c.
n
Mă.t khác, ta có
k p 3 (k − 1)p 3 p h k 2 p2 k0 (k0 − 1)p2 (k0 − 1)2 p2 i
0 0
− = + +
n n n n2 n2 n2
p 3p3
≤ 3p2 = < d − c.
n n
k p 3
0
Do d̄ó c < < c + d − c = d.
n
– Tru.ò.ng ho..p c < 0 < d: Cho.n m = 0 và n = 1, ta có bâ´t d̄ă’ng thú.c câ `n
.
chú ng minh.
– Tru.ò.ng ho..p c < d ≤ 0: Ta có 0 ≤ −d < −c, theo trên ∃m, n ∈ Z, n > 0
m 3 −m 3
sao cho −d < < −c. Khi d̄ó c < < d.
n n
135
1+i (1 + i)2 1 + 2i + i2
5. 1) z = = = = i.
1−i (1 + i)(1 − i) 2
Do d̄ó Rez = 0 và imz = 1.
−1 + 2i −1 + 2i −1 + 2i (−1 + 2i)(4 + 2i)
2) u = = = = =
(1 + i)(1 − 3i) 1 − 3i + i − 3i2 4 − 2i (4 − 2i)(4 + 2i)
−4 − 2i + 8i + 4i2 −4 + 3i
= .
16 − 4i2 10
2 3
Do d̄ó Reu = − và imu = .
5 10
3) v = (1 + 2i)6 = ((1 + 2i)2)3 = (1 + 4i + 4i2)3 = (−3 + 4i)3 = −27 + 108i −
144i + 64i3 = 117 + 44i.
2
Do d̄ó Rev = 117 và imv = 44.

√ 1 1 √ 5π 5π
6. 1) z = −1 − i = 2(− √ − √ i) = 2(cos + i sin ).
2 2 4 4
√
√ 1 3 π π
2) u = 1 + i 3 = 2( + i) = 2(cos + i sin ).
2 2 3 3
√ 1 1 √ 3π 3π
3) v = −2 + 2i = 2 2(− √ + √ i) = 2 2(cos + i sin ).
2 2 4 4
7. i77 = (i2 )38 i = (−1)38 i = i.
i99 = (i2 )49 i = (−1)49 i = −i.
1 1 1
i−57 = 2 28 = = = −i.
(i ) i (−1)28 i i
 2 2k 
 (i ) nêú n = 4k,  1 nêú n = 4k,

 

 (i2 )2k i nêú n = 4k + 1, i nêú n = 4k + 1,
in = =

 (i )
2 2k+1
nêú n = 4k + 2, 
 −1 nêú n = 4k + 2,

 2 2k+1 

(i ) i nêú n = 4k + 3. −i nêú n = 4k + 3.

 ((1 + i)2 )4k nêú n = 8k,



 ((1 + i)2 )4k (1 + i) nêú n = 8k + 1,





 ((1 + i)2 )4k+1 nêú n = 8k + 2,


 ((1 + i)2 )4k+1(1 + i) nêú n = 8k + 3,
(1 + i)n =

 ((1 + i)2 )4k+2 nêú n = 8k + 4,



 ((1 + i)2 )4k+2(1 + i) nêú n = 8k + 5,





 ((1 + i)2 )4k+3 nêú n = 8k + 6,


((1 + i)2 )4k+3(1 + i) nêú n = 8k + 7.
136

 24k nêú n = 8k,



 24k (1 + i) nêú n = 8k + 1,





 24k+1 i nêú n = 8k + 2,


 24k+1 (−1 + i) nêú n = 8k + 3,
=

 −24k+2 nêú n = 8k + 4,



 −24k+2 (1 + i) nêú n = 8k + 5,





 −24k+3 i nêú n = 8k + 6,

 4k+3
2 (1 − i) nêú n = 8k + 7.
8. (1 + i)8n = ((1 + i)2 )4n = (2i)4n = 24n ((i)2 )2n = 24n (−1)2n = 24n.
(1 + i)4n = ((1 + i)2 )2n = (2i)2n = 22n (i2 )n = (−1)n 22n.
9. z + z −1 = 2 cos ϕ ⇔ z 2 − 2z cos ϕ + 1 = 0 (∆0 = cos2 ϕ − 1 = (i sin ϕ)2 ).
Do d̄ó z = cos ϕ + i sin ϕ hoă.c z = cos ϕ − −i sin ϕ. Tù. d̄ó ta d̄u.o..c:

z = cos ϕ + i sin ϕ z = cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)
hoă
. c
z −1 = cos(−ϕ) + i sin(−ϕ) z −1 = cos ϕ + i sin ϕ
n n
z = cos nϕ + i sin nϕ z = cos(−nϕ) + i sin(−nϕ)
⇒ hoă. c
z −n = cos(−nϕ) + i sin(−nϕ) z −n = cos nϕ + i sin nϕ
⇒z n + z −n = 2 cos nϕ.
√
1 1 √ 7π 7π
10. 1) 1 − i = 2( √ − √ i) = 2(cos + i sin ).
2 2 4 4
√
√ 1 3 5π 5π
1 − i 3 = 2( − i) = 2(cos + i sin ).
2 2 3 3
(1 − i)n 1 − i n √2n cos 7π + i sin 7π n

4 4
√ = √ = n 5π 5π
(1 − i 3) n 1−i 3 2 cos 3
+ i sin 3
1 7π 5π 7π 5π
= √ n (cos( − ) + i sin( − ))
2 4 3 4 3
1 π π
= √ n (cos + i sin ).
2 12 2
√
√ 1 3 π π
2) 1 + i 3 = 2( + i) = 2(cos + i sin ).
2 2 3 3
√ n n nπ nπ
(1 + i 3) = 2 (cos + i sin ).
3 3
√ 1 1 √ π π
1 + i = 2( √ + √ i) = 2(cos + i sin ).
2 2 4 4
137
√ (n + 1)π (n + 1)π
(1 + i)n+1 = ( 2)n+1 (cos + i sin ).
4 4
√ nπ nπ
(1 + i 3)n 2n cos + i sin
= √ 3 3
(1 + i)n+1 ( 2) n+1 (n + 1)π (n + 1)π
cos + i sin
4 4
√ n−1 nπ (n + 1)π nπ (n + 1)π
= ( 2) (cos( − ) + i sin( − ))
3 4 3 4
√ (n − 3)π (n − 3)π
= ( 2)n−1 (cos + i sin ).
12 12
sin ϕ
1+i
1 + itgϕ cos ϕ cos ϕ + i sin ϕ
11. 1) =
sin ϕ
=
1 − itgϕ cos(−ϕ) + i sin(−ϕ)
1−i
cos ϕ
= cos(ϕ − (−ϕ)) + i sin(ϕ − (−ϕ)) = cos 2ϕ + i sin 2ϕ.
1 + it 1 + itgϕ π π
2) {z = | t ∈ R} = {z = | − <ϕ< }
1 − it 1 − itgϕ 2 2
= {z = cos 2ϕ + i sin 2ϕ | − π < 2ϕ < π}.
Vâ.y tâ.p ho..p câ
` n tı̀m là d̄u.ò.ng tròn tâm o’. gôć toa. d̄ô. O, bán kı́nh bă
` ng 1
và không kê’ d̄iê’m (−1, 0).
√ 5π 5π
12. 1) z = 1 − i 3 = 2(cos + i sin ). Do d̄ó các căn bâ.c 3 cu’a z là:
3 3
√ 5π 5π
3 3
+ 2kπ 3
+ 2kπ
uk = 2(cos + i sin ) (k = 0, 1, 2).
3 3
√3 5π 5π
u0 = 2(cos + i sin ),
9 9
√ 11π 11π
u1 = 3 2(cos + i sin ),
9 9
√ 17π 17π
u2 = 3 2(cos + i sin ).
9 9
1+i 1 1 π π
z 0 = √ = √ + √ i = cos + i sin . Do d̄ó các căn bâ.c 3 cu’a z là:
2 2 2 4 4
π π
+ 2k 0 π + 2k 0 π
u0k
= cos 4
+ i sin 4 (k = 0, 1, 2).
3 3
p √ p √
π π 2 + 3 2 − 3
u00 = cos + i sin = + i.
12 12 2 2
138
9π 9π 1 1
u01 = cos + i sin = − √ + √ i,
12 12 2 2
√ √ √ √
17π 17π 2(1 − 3) 2(1 + 3)
u02 = cos + i sin = − i.
12 12 4 4
√ 1 1 √ 7π 7π
2) z = 1 − i = 2( √ − √ i) = 2(cos + i sin ). Do d̄ó các căn bâ.c
2 2 4 4
n cu’a z là:
√ 7π 7π
2n + 2kπ
4
+ 2kπ
uk = 2(cos + i sin 4 ) (k = 0, 1, . . . , n − 1).
n n
√
√ 1 3 π π
z 0 = 1 + i 3 = 2( + i) = 2(cos + i sin ). Do d̄ó các căn bâ.c n cu’a
2 2 3 3
z 0 là:
√ π π
+ 2kπ + 2kπ
u0k 3 3
n
= 2(cos + i sin ) (k = 0, 1, . . . , n − 1).
n n
13. 1 = cos 0 + i sin 0. Do d̄ó 1 có n căn bâ.c n là:

2kπ 2kπ
k = cos + i sin (k = 0, 1, . . . , 9).
10 10
2knπ 2knπ
+ n là bô.i cu’a 10: Khi d̄ó n
k = cos + i sin = 1 (k = 0, 1, . . . , 9).
10 10
Vı̀ vâ.y
S = n n n
0 + 1 + · · · + 9 = 10.
+ n không là bô.i cu’a 10: Khi d̄ó

2π 2π k
k = (cos + i sin ) = k1 (k = 0, 1, . . . , 9),
10 10
2nπ 2nπ
o’. d̄ây n
1 = cos + i sin 6= 1. Vı̀ vâ.y
10 10
S = (01 )n + (11 )n + (21 )n + · · · + (91 )n = 1 + n n 2 n 9
1 + (1 ) + · · · + (1 )
1 − (n1)
10
1 − (10
1 )
n
1−1
= n
= n
=
1 − 1 1 − 1 1 − n
1
= 0.
z + i 7 z+i
14. (z + i)7 + (z − i)7 = 0 ⇔ - ă.t u =
= −1. D , phu.o.ng trı̀nh tro’.
z−i z−i
thành:
u7 = −1 = cos π + i sin π.
139
Do d̄ó nó có các nghiê.m là các căn bâ.c 7 cu’a −1:
π + 2kπ π + 2kπ
uk = cos + i sin (k = 0, 1, . . . , 6).
7 7
π + 2kπ
- ă.t ϕk =
D . Ta có
7
z+i
uk = ⇔ uk z − uk i = z + i ⇔ z(uk − 1) = i(uk + 1)
z−i
i(uk + 1) i(cos ϕk + i sin ϕk + 1)
⇔z= =
uk − 1 cos ϕk + i sin ϕk − 1
140
. .
CHU O NG VI:
- A THÚ.C
D
- A THÚ.C VÀ HÀM D
6.1. D - A THÚ.C.
- i.nh nghı̃a: Cho F là mô.t tru.ò.ng. Biê’u thú.c hı̀nh thú.c
6.1.1. D
f (x) = a0 + a1 x + · · · + anxn ,
trong d̄ó a0 , a1 , . . . , an ∈ F, d̄u.o..c go.i là mô.t d̄a thú.c biêń x lâý hê. sô´ trên F. Ta
có thê’ viê´t f (x) du.ó.i da.ng f (x) = an xn + · · · + a1 x + a0 .
Nêú an 6= 0 thı̀ ta nói f (x) có bâ.c n, ký hiê.u deg(f (x)) = n; còn an d̄u.o..c
go.i là hê. sô´ dâñ d̄â
` u cu’a f (x). D- ă.c biê.t, nêú an = 1 thı̀ ta nói f (x) là mô.t d̄a
. .
thú c d̄o n hê..
Nêú a0 = a1 = · · · = an = 0 thı̀ f (x) d̄u.o..c go.i là d̄a thú.c không, ký hiê.u 0;
ta quy u.ó.c d̄a thú.c 0 có bâ.c bă` ng −∞.
Tâ.p ho..p các d̄a thú.c biêń x lâý hê. sô´ trên F d̄u.o..c ký hiê.u là F[x]. Ta trang
bi. cho tâ.p ho..p này hai phép toán cô.ng và nhân nhu. sau:
∀f (x) = a0 + a1x + · · · + an xn , g(x) = b0 + b1 x + · · · + bm xm ∈ F[x],
(không mâ´t tı́nh tô’ng quát, có thê’ xem n ≤ m)
f (x)+g(x) = (a0 +b0 )+(a1 +b1 )x+· · ·+(an +bn )xn +bn+1 xn+1 +· · ·+bm xm ,
P
f (x)g(x) = c0 + c1 x + · · · + cn+m xn+m , trong d̄ó ck = a i bj .
i+j=k
6.1.2. Mê.nh d̄ê ` : F[x] cùng vó.i hai phép toán nói trên ta.o thành mô.t vành giao
hoán, có d̄o.n vi., không có u.ó.c cu’a không vó.i d̄ă.c sô´ Char(F[x]) = Char(F).
Chú.ng minh: Nhâ.n xét ră` ng d̄ôí vó.i các d̄a thú.c f (x) và g(x), ta có
deg(f (x)g(x)) = deg(f (x)) + deg(g(x)).
Tı́nh châ´t này dâñ tó.i su.. kiê.n F[x] không có u.ó.c cu’a không. Các khă’ng d̄i.nh
` u dê˜ kiê’m tra.
` d̄ê
còn la.i cu’a mê.nh d̄ê
Vành F[x] d̄u.o..c go.i là vành d̄a thú.c (biêń x). Tuy nhiên, vành d̄a thú.c
không nhâ´t thiê´t d̄u.o..c xác d̄i.nh trên tru.ò.ng F mà có thê’ trên vành giao hoán
có d̄o.n vi. bâ´t kỳ R và khi d̄ó R[x] có thê’ có u.ó.c cu’a không.
6.1.3. D - i.nh nghı̃a: Ánh xa. ϕ : F −→ F d̄u.o..c go.i là mô.t hàm d̄a thú.c nêú tô
`n
.
ta.i d̄a thú c f (x) = a0 +a1 x+· · ·+an x ∈ F[x] sao cho ϕ(c) = a0 +a1 c+· · ·+an cn .
n
Khi d̄ó ta có thê’ viê´t f (c) thay cho ϕ(c).

Theo d̄i.nh nghı̃a, mô˜i d̄a thú.c xác d̄i.nh mô.t hàm d̄a thú.c và mô˜i hàm d̄a
thú.c d̄u.o..c xác d̄i.nh bo’.i ı́t nhâ´t mô.t d̄a thú.c.
141
Chă’ng ha.n, vó.i sô´ nguyên tô´ p, hai d̄a thú.c xp − x và 0 trong Zp [x] xác d̄i.nh
cùng mô.t hàm d̄a thú.c - hàm d̄ô ` ng nhâ´t không. Thâ.t vâ.y, theo d̄i.nh lý Fermat,
m ≡ m (mod p), vó i mo.i m ∈ Z (có thê’ chú.ng minh bă
p . ` ng quy na.p theo m ∈ N
. . ` ’ . k
vó i lu u ý ră ng hê. sô´ tô ho. p Cp ≡ 0 (mod p), 1 ≤ k ≤ p − 1 và khi m < 0 kê´t
qua’ có tù. (−m)p ≡ (−m) (mod p)), cho nên cp = c vó.i mo.i c ∈ Zp .
6.1.4. Mê.nh d̄ê ` : Cho f (x) ∈ F[x] và c ∈ F. Khi d̄ó f (x) chia hê´t cho x − c khi
’
và chı khi f (c) = 0.
.
O’ d̄ây câu nói “f (x) chia hê´t cho x − c” có nghı̃a f (x) = (x − c)g(x) vó.i
.
g(x) ∈ F[x], ký hiê.u f (x).. x − c.
Chú.ng minh: Gia’ su’. f (x) = a0 + a1 x + · · · + anxn . Ta có
Pn P
n P
n
f (x) − f (c) = ak xk − a k ck = ak (xk − ck )
k=0 k=0 k=0
Pn
= ak (x − c)(xk−1 + cxk−2 + · · · + ck−1 ).
k=0
Do d̄ó nêú f (c) = 0 thı̀ f (x) = (x − c)g(x), trong d̄ó
Pn
g(x) = ak (xk−1 + cxk−2 + · · · + ck−1 ) ∈ F[x].
k=0
- a’o la.i, nêú f (x) = (x − c)g(x) vó.i g(x) ∈ F[x] thı̀ thay x bo’.i c ta d̄u.o..c f (c) = 0.
D
6.1.5. D - i.nh nghı̃a: Phâ ` n tu’. c ∈ F d̄u.o..c go.i là mô.t nghiê.m cu’a d̄a thú.c
f (x) ∈ F[x] nêú f (c) = 0 và nó d̄u.o..c go.i là mô.t nghiê.m bô.i k (vó.i k là mô.t sô´
nguyên du.o.ng) cu’a f (x) nêú f (x) chia hê´t cho (x − c)k , nhu.ng không chia hê´t
cho (x − c)k+1 trong F[x].
6.1.6. Hê. qua’: Nêú d̄a thú.c f (x) ∈ F[x] có bâ.c n thı̀ f (x) có nhiê ` u nhâ´t n
nghiê.m trong F.
Lu.u ý ră` ng phát biê’u trên không còn d̄úng nêú F là mô.t vành có u.ó.c cu’a
không.
6.1.7. Mê.nh d̄ê ` : Nêú tru.ò.ng F là vô ha.n thı̀ hai d̄a thú.c khác nhau trong F[x]
xác d̄i.nh hai hàm d̄a thú.c khác nhau trên F.
Chú.ng minh: Gia’ su’. f (x), g(x) ∈ F[x] và f (x) 6= g(x). Nêú f (x) và g(x)
xác d̄i.nh cùng mô.t hàm d̄a thú.c thı̀ f (c) = g(c) vó.i mo.i c ∈ F. Mă.t khác,
r(x) = f (x) − g(x) là d̄a thú.c khác 0 trong F[x] nên có hũ.u ha.n nghiê.m trong
F. D ` u này mâu thuâñ vó.i r(x) có vô sô´ nghiê.m trong F, do F là vô ha.n.
- iê
Vâ.y, nêú F là vô ha.n thı̀ các khái niê.m d̄a thú.c và hàm d̄a thú.c là tu.o.ng
d̄u.o.ng (tho thuâ.t ngũ. chuyên môn, vành các d̄a thú.c d̄ă’ng câú vó.i vành các
hàm d̄a thú.c). Khi d̄ó ta sẽ d̄u.o..c phép quên d̄i su.. khác nhau giũ.a các d̄a thú.c
và các hàm d̄a thú.c.
142
Thı́ du.: 1) Cho f (x) = 1 + 4x + 2x2 , g(x) = 2 + x + 3x2 ∈ Z5 [x]. Ta có:
f (x)g(x) = 1.2 + (1 + 4.2)x + (1.3 + 4.1 + 2.2)x2 + (4.3 + 2.1)x3 + 2.3x4
= 2 + 4x + x2 + 4x3 + x4 .
2) Cho f (x) = x + 4x2 + 2x3 , g(x) = 2 + 3x + 3x2 ∈ Z6 [x]. Ta có:
f (x)g(x) = 2x + 5x2 + x3 .
Vành Z6 [x] có u.ó.c cu’a không; chă’ng ha.n, 2x và 3 + 3x là hai d̄a thú.c khác
không nhu.ng 2.(3 + 3x) = 0.
3) Trong vành Q[x], d̄a thú.c f (x) = (x + 1)2n − x2n − 2x − 1 chia hê´t cho
2x + 1, x + 1, x. Thâ.t vâ.y,
1 1 1 1 . 1 .
f (− ) = (− +1)2n −(− )2n −2(− )−1 = 0 ⇒ f (x).. x+ ⇒ f (x).. 2x+1,
2 2 2 2 2
.
f (−1) = (−1 + 1)2n − (−1)2n − 2(−1) − 1 = 0 ⇒ f (x).. x + 1,
.
f (0) = (0 + 1)2n − 02n − 2.0 − 1 = 0 ⇒ f (x).. x.
4) Cho d̄a thú.c bâ.c hai f (x) = 14 + x2 ∈ Z15 [x]. Khi d̄ó có 4 nghiê.m trong
Z15 là 1, 14 = −1, 4, 11 = −4 (ngoài ra không còn nghiê.m nào khác).
- a thú.c bâ.c hai g(x) = 20 + x2 ∈ Z21 [x] có d̄úng 4 nghiê.m trong Z21 là
D
1, 20, 8, 13.
6.2. THUÂ . T TOÁN CHIA.

6.2.1. D - i.nh lý (Phép chia Euclid vó.i du.): Cho f (x), g(x) ∈ F[x] vó.i
` n ta.i duy nhâ´t các d̄a thú.c q(x), r(x) ∈ F[x] sao cho
g(x) 6= 0. Khi d̄ó tô
f (x) = g(x)q(x) + r(x),
trong d̄ó deg(r(x)) < deg(g(x)). Ta nói f (x) là d̄a thú.c bi. chia, g(x) là d̄a thú.c
chia, q(x) là d̄a thú.c thu.o.ng và r(x) là d̄a thú.c du..
Chú.ng minh: 1) Tı́nh duy nhâ´t: Gia’ su’.
f (x) = g(x)q(x) + r(x) = g(x)q1 (x) + r1 (x),
trong d̄ó q(x), q1 (x), r(x), r1 (x) ∈ F[x] vó.i deg(r(x)), deg(r1 (x)) < deg(g(x)), tù.
d̄ó suy ra deg(r(x)−r1 (x)) < deg(g(x)). Khi d̄ó r(x)−r1 (x) = g(x)[q1(x)−q(x)].
Nêú r(x) 6= r1 (x) thı̀ r(x) − r1 (x) và q1 (x) − q(x) là hai d̄a thú.c khác 0 trong
F[x] và deg(r(x) − r1 (x)) = deg(g(x)) + deg(q1 (x) − q(x)) ≥ deg(g(x)). D - iê
` u vô
lý này cho biê´t r(x) = r1 (x) và khi d̄ó q(x) = q1 (x).
Su.. tô
` n ta.i: Nêú deg(f (x)) < deg(g(x)) thı̀ f (x) = g(x)q(x) + r(x), vó.i q(x) = 0
và r(x) = f (x).
Nêú deg(f (x)) ≥ deg(g(x)), vó.i f (x) = a0 + a1x + · · · + an xn , g(x) =
an n−m
b0 +b1 x+· · ·+bm xm (m ≤ n), ta lâý h(x) = x và f1 (x) = f (x)−g(x)h(x)
bm
143
thı̀ ta có f (x) = g(x)h(x) + f1 (x), vó.i deg(f1 (x)) < deg(f (x)). Tu.o.ng tu.., ta có
biê’u diêñ f1 (x) = g(x)h1(x) + f2 (x), vó.i deg(f2 (x)) < deg(f1 (x)). Tiê´p tu.c nhu.
vâ.y ta d̄u.o..c dãy f1 (x), f2 (x), . . . , fk (x) sao cho deg(fk (x)) < deg(g(x)). Khi d̄ó
f (x) = g(x)q(x) + r(x) vó.i q(x) = h(x) + h1 (x) + · · · + hk−1 (x) và r(x) = fk (x).
Lu.u ý ră` ng nêú r(x) = 0 thı̀ f (x) = g(x)q(x) và ta nói f (x) chia hê´t cho
.
g(x) hay g(x) là mô.t u.ó.c cu’a f (x), ký hiê.u f (x) .. g(x).
6.2.2. Hê. qua’: Cho f (x) ∈ F[x] và c ∈ F. Khi d̄ó du. cu’a phép chia f (x) cho
x − c là f (c).
Chú.ng minh: Ta có f (x) = (x − c)q(x) + r(x), vó.i deg(r(x)) < deg(x − c) = 1,
cho nên r(x) = r ∈ F. Thay x = c, ta có r = f (c).
6.2.3. D - i.nh nghı̃a: Cho f (x), g(x) ∈ F[x] là hai d̄a thú.c không d̄ô ` ng thò.i bă` ng
d̄a thú.c 0. D - a thú.c d(x) d̄u.o..c go.i là u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) và g(x) nêú nó
là mô.t u.ó.c chung cu’a f (x) và g(x) và mo.i u.ó.c chung cu’a f (x) và g(x) d̄ê ` u là u.ó.c
cu’a d(x), ký hiê.u d(x) = UCLN(f (x), g(x)) hay d̄o.n gia’n là d(x) = (f (x), g(x)).
Khi d(x) là hă ` ng sô´ khác không thı̀ f (x) và g(x) d̄u.o..c go.i là nguyên tô´ cùng
nhau, ký hiê.u (f (x), g(x)) = 1.
Nhu. vâ.y, f (x) và g(x) nguyên tô´ cùng nhau khi và chı’ khi f (x) và g(x)
không cùng chia hê´t cho d̄a thú.c nào có bâ.c ≥ 1.
Nêú d1 (x) và d2 (x) là hai u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) và g(x) trong F[x]
` n ta.i u(x), v(x) ∈ F[x] sao cho d1 (x) = u(x)d2 (x), d2 (x) = v(x)d1 (x). Khi
thı̀ tô
d̄ó d1 (x) = u(x)v(x)d1 (x) hay u(x)v(x) = 1. Do d̄ó u(x) = c, v(x) = d ∈ F và
cd = 1. Tù. d̄ó suy ra d1 (x) = cd2 (x), vó.i c ∈ F, c 6= 0.
Tù. d̄i.nh nghı̃a vê ` u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a hai d̄a thú.c, ta dê˜ dàng suy ra
` du.ó.i d̄ây.
mê.nh d̄ê
6.2.4. Mê.nh d̄ê ` : Cho các d̄a thú.c f (x), g(x), q(x), r(x) ∈ F[x] thoa’ mãn
f (x) = g(x)q(x) + r(x), vó.i f (x) và g(x) không d̄ô ` ng thò.i bă
` ng d̄a thú.c 0. Khi
d̄ó UCLN(f (x), g(x)) =UCLN(g(x), r(x)).
6.2.5. Chú ý (Thuâ.t toán Euclid tı̀m UCLN): Cho hai d̄a thú.c f (x), g(x) ∈
F[x], vó.i g(x) 6= 0. Theo d̄i.nh lý vê ` phép chia vó.i du., ta có f (x) = g(x)q1 (x) +
r1 (x), vó.i deg(r1 (x)) < deg(g(x)). Nêú r1 (x) = 0 thı̀ UCLN(f (x), g(x)) = g(x).
Nêú r1 (x) 6= 0, la.i su’. du.ng phép chia vó.i du., ta d̄u.o..c dãy:
f (x) = g(x)q1 (x) + r1 (x), 0 6= deg(r1 (x)) < deg(g(x)),
g(x) = r1 (x)q2 (x) + r2 (x), 0 6= deg(r2 (x)) < deg(r1 (x)),
...........................,
rk−2 (x) = rk−1 (x)qk (x) + rk (x), 0 6= deg(rk (x)) < deg(rk−1 (x)),
rk−1 (x) = rk (x)qk+1 (x) + c, c ∈ F.
144
Theo (6.2.4), UCLN(f (x), g(x)) =UCLN(g(x), r1 (x)) =UCLN(r1 (x), r2 (x))
= · · · =UCLN(rk−1 (x), rk (x)) =UCLN(rk (x), c).
Nêú c = 0 thı̀ UCLN(f (x), g(x)) = rk (x).
Nêú c 6= 0 thı̀ f (x) và g(x) nguyên tô´ cùng nhau.
6.2.6. Mê.nh d̄ê ` : Hai d̄a thú.c f (x), g(x) ∈ F[x] nguyên tô´ cùng nhau khi và
` n ta.i r(x), s(x) ∈ F[x] sao cho f (x)r(x) + g(x)s(x) = 1.
chı’ khi tô
Chú.ng minh:
- iê
D ` u kiê.n d̄u’: Nêú tô` n ta.i r(x), s(x) ∈ F[x] sao cho f (x)r(x) + g(x)s(x) = 1
thı̀ tù d(x) là u ó c chung bâ´t kỳ cu’a f (x) và g(x) ta suy ra d(x) là u.ó.c cu’a 1,
. . .
tú.c là d(x) là d̄a thú.c bâ.c 0. Nhu. vâ.y, f (x) và g(x) không có u.ó.c chung nào là
d̄a thú.c có bâ.c ≥ 1, do d̄ó f (x) và g(x) nguyên tô´ cùng nhau.
- iê
D ` u kiê.n câ ` n: Gia’ su’. f (x) và g(x) nguyên tô´ cùng nhau. Ta chı’ câ ` n xét
tru ò ng ho. p ca hai d̄a thú c d̄êu khác không. Thu. c hiê.n thuâ.t toán Euclid o’.
. . . ’ . ` .
(6.2.5) ta d̄u.o..c c 6= 0.
Ta nhâ.n thâý c tı́nh d̄u.o..c theo rk−1 (x), rk (x), rô ` i rk (x) tı́nh d̄u.o..c theo
rk−1 (x) và rk−2 (x), . . . , r1 (x) tı́nh d̄u.o..c g(x) và f (x). Do d̄ó c tı́nh d̄u.o..c
theo f (x) và g(x) du.ó.i da.ng c = f (x)e r (x) + g(x)e s(x). Vı̀ c 6= 0 nên ta có
.
f (x)r(x) + g(x)s(x) = 1, vó i r(x) = c re(x), s(x) = c−1 se(x).
−1
Thı́ du.: 1) Hãy xác d̄i.nh sô´ nguyên p d̄ê’ du. cu’a phép chia d̄a thú.c x3 + px + 5
cho x2 + 5x + 6 trong Z7 [x] bă ` ng 0.
Thu..c hiê.n phép chia Euclid trong Z7 [x] d̄a thú.c x3 + px + 5 cho x2 + 5x + 6,
ta nhâ.n d̄u.o..c thu.o.ng là d̄a thú.c x + 2 và du. là d̄a thú.c (p − 6 − 3)x. D - ê’ cho
(p − 6 − 3) = 0 ta pha’i có p ≡ 2 (mod 7), hay p có da.ng 7k + 2 vó.i k ∈ Z.
2) Tı̀m u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) = x5 + x3 + x2 + x + 1 và g(x) =
x3 + 2x2 + x + 1 trong Q[x].
f (x) = g(x)q1 (x) + r1 (x), q1 (x) = x2 − 2x + 4, r1 (x) = −6x2 − x − 3,
1 11 7 1
g(x) = r1 (x)q2 (x) + r2 (x), q2 (x) = − x − , r2 (x) = x+ ,
6 36 36 12
216 396 180
r1 (x) = r2 (x)q3 (x)r3 (x), q3 (x) = − x+ , r3 (x) = − .
7 49 49
Vâ.y u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) = x5 + x3 + x2 + x + 1 và g(x) = x3 +
2x2 + x + 1 là 1 hay (f (x), g(x)) = 1.
6.3. D - A THÚ.C BÂ ´T KHA ’ QUY.

6.3.1. D - i.nh nghı̃a: D - a thú.c f (x) ∈ F[x] d̄u.o..c go.i là bâ´t kha’ quy trên F hay
trong F[x] nêú nó có bâ.c du.o.ng và nêú nó không thù.a nhâ.n mô.t phân tı́ch nào
có da.ng f (x) = g(x)h(x), trong d̄ó các d̄a thú.c g(x), h(x) ∈ F[x] d̄ê ` u có bâ.c nho’
145
ho.n deg(f (x)). Mô.t d̄a thú.c d̄u.o..c go.i là kha’ quy trên F nêú nó không bâ´t kha’
quy trên F.
Nói cách khác, d̄a thú.c f (x) ∈ F[x] là bâ´t kha’ quy trên F nêú nó có bâ.c
du.o.ng và chı’ chia hê´t cho các d̄a thú.c bâ.c du.o.ng có da.ng cf (x) ∈ F[x], trong
d̄ó c ∈ F \ {0}.
Thı́ du.: 1) Mo.i d̄a thú.c bâ.c nhâ´t trong F[x] d̄ê ` u bâ´t kha’ quy trên F.
2) Mo.i d̄a thú.c bâ´t kha’ quy trên F bâ.c ló.n ho.n 1 d̄ê ` u vô nghiê.m trong F.
` u ngu.o..c la.i không d̄úng. Chă’ng ha.n, f (x) = (x2 + x + 1)(x2 + 2x + 3) ∈
- iê
D
R[x] vô nghiê.m trong R nhu.ng la.i kha’ quy trên R.
3) Cho f (x) ∈ F[x] có deg(f (x)) = 2 hoă.c 3. Khi d̄ó nêú f (x) kha’ quy thı̀
trong F[x] có phân tı́ch f (x) = g(x)h(x) và g(x) hoă.c h(x) là bâ.c nhâ´t, do d̄ó nó
có nghiê.m. Vı̀ vâ.y, trong tru.ò.ng ho..p này, f (x) là bâ´t kha’ quy trên F khi và chı’
khi f (x) vô nghiê.m trong F.
Chúng ta thù.a nhâ.n d̄i.nh lý sau d̄ây, nói vê ` tı́nh d̄óng d̄a.i sô´ cu’a tru.ò.ng sô´
phú.c C.
6.3.2. D - i.nh lý (D - i.nh lý co. ba’n cu’a D- a.i sô´ ho.c): Mo.i d̄a thú.c bâ.c du.o.ng
vó.i hê. sô´ phú.c d̄ê
` u có nghiê.m phú.c.
Nói cách khác, mô.t d̄a thú.c hê. sô´ phú.c là bâ´t kha’ quy trên C khi và chı’ khi
nó là mô.t d̄a thú.c bâ.c nhâ´t.
Nhu. vâ.y, nêú f (x) ∈ C[x] có bâ.c n thı̀ nó thù.a nhâ.n phân tı́ch
f (x) = an (x − z1 ) . . . (x − zn ),
` u cu’a f (x) và z1 , . . . , zn là các sô´ phú.c nào d̄ó.
trong d̄ó an 6= 0 là hê. sô´ dâñ d̄â
Cho tó.i nay, mo.i chú.ng minh d̄ã biê´t cu’a d̄i.nh lý này d̄ê ` u mang ba’n săć
. .
Tôpô, Hı̀nh ho.c hoă.c Gia’i tı́ch. Chu a có mô.t chú ng minh thuâ ` n tuý d̄a.i sô´ nào
cho d̄i.nh lý này.
Nhăć la.i ră` ng tam thú.c bâ.c hai hê. sô´ thu..c ax2 + bx + c không có nghiê.m
thu..c khi và chı’ khi biê.t thú.c cu’a nó ∆ = b2 − 4ac < 0.
Mô.t ú.ng du.ng cu’a d̄i.nh lý co. ba’n cu’a d̄a.i sô´ ho.c là khă’ng d̄i.nh sau d̄ây.
6.3.3. D - i.nh lý: Mô.t d̄a thú.c hê. sô´ thu..c là bâ´t kha’ quy trên R khi và chı’ khi
nó hoă.c là mô.t d̄a thú.c bâ.c nhâ´t hoă.c là mô.t d̄a thú.c bâ.c hai vó.i biê.t thú.c âm.
Ho.n nũ.a, mo.i d̄a thú.c f (x) ∈ R[x] d̄ê ` u thù.a nhâ.n phân tı́ch
f (x) = an(x − x1 )k1 . . . (x − xr )kr (x2 + b1 x + c1 )l1 . . . (x2 + bs x + cs )ls ,
P
r P
s
trong d̄ó an là hê. sô´ dâñ d̄â
` u cu’a f (x), ki + lj = n = deg(f (x)), x1 , . . . , xr
i=1 j=1
là các sô´ thu..c và các tam thú.c bâ.c hai hê. sô´ thu..c (x2 + bi x + ci ) d̄ê
` u không có
nghiê.m thu. c..
146
Chú.ng minh: Rõ ràng mo.i d̄a thú.c hê. sô´ thu..c bâ.c nhâ´t hoă.c bâ.c hai vó.i biê.t
thú.c âm d̄ê ` u bâ´t kha’ quy trên R. Khă’ng d̄i.nh ngu.o..c la.i d̄u.o..c bao hàm trong
phân tı́ch câ ` n tı̀m cho mo.i d̄a thú.c f (x) nói trong d̄i.nh lý.
Go.i x1 , . . . , xr là tâ´t ca’ các nghiê.m thu..c cu’a f (x) vó.i bô.i tu.o.ng ú.ng bă
` ng
k1 , . . . , kr . Ta có
f (x) = an (x − x1 )k1 . . . (x − xr )kr P (x),
trong d̄ó P (x) là mô.t d̄a thú.c hê. sô´ thu..c nhu.ng không có nghiê.m thu..c. Gia’ su’.
z1 là mô.t nghiê.m phú.c cu’a P (x), khi d̄ó z 1 cũng là mô.t nghiê.m cu’a P (x). Thâ.t
vâ.y, P (x) có da.ng P (x) = dm xm + · · · + d1 x + d0 , trong d̄ó dm , . . . , d0 là các sô´
thu..c, tú.c là di = di . Dê˜ thâý ră` ng
0 = P (z1 ) = dm z1m + · · · + d1 z1 + d0
= dm .z1m + · · · + d1 .z 1 + d0
= dm z m 1 + · · · + d1 z 1 + d0
= P (z 1 ).
Do d̄ó P (x) = (x − z1 )(x − z 1 )Q(x), trong d̄ó Q(x) là mô.t d̄a thú.c. Nhâ.n
` ng
xét ră
(x − z1 )(x − z 1 ) = x2 − (z1 + z 1 )x + z1 z 1 = x2 − 2Re(z1 )x + |z1 |2
là mô.t tam thú.c bâ.c hai hê. sô´ thu..c nhu.ng không có nghiê.m thu..c. Do tı́nh duy
nhâ´t cu’a phép chia d̄a thú.c P (x) cho d̄a thú.c x2 − 2Re(z1 )x + |z1 |2 trong các
vành R[x] và C[x], ta có Q(x) cũng là mô.t d̄a thú.c hê. sô´ thu..c. Nó không có
nghiê.m thu..c vı̀ P (x) cũng vâ.y. Lă.p la.i nhũ.ng lâ.p luâ.n o’. trên vó.i Q(x) thay cho
P (x). Bo’.i vı̀ deg(Q(x)) < deg(P (x)), cho nên ta nhâ.n d̄u.o..c phân tı́ch cu’a f (x)
nhu. nói trong d̄i.nh lý bă ` ng cách quy na.p theo deg(P (x)).
6.3.4. Mê.nh d̄ê ` : Nêú d̄a thú.c bâ.c du.o.ng f (x) = a0 + a1 x + · · · + an xn ∈ Z[x]
r
có mô.t nghiê.m hũ.u tı’ thı̀ nghiê.m hũ.u tı’ d̄ó có da.ng , vó.i r|a0 và s|an .
s
p
Chú.ng minh: Gia’ su’. f (x) có mô.t nghiê.m hũ.u tı’ c = . Khi d̄ó p = rd, q = sd,
q
r
vó i d là u ó c chung ló n nhâ´t cu’a p và q và c = , vó i (r, s) = 1 (tú.c là r và s
. . . . .
s
nguyên tô´ cùng nhau). Do f (c) = 0, ta có a0 sn + a1 rsn−1 + · · · + an−1rn−1 s +
an rn = 0, do d̄ó s|an rn và r|a0 sn . Tù. (s, rn ) = 1 và (r, sn ) = 1 ta suy ra r|a0
và s|an .
Chúng ta thù.a nhâ.n d̄i.nh lý sau d̄ây, mô.t d̄iê ` u kiê.n d̄u’ cu’a tı́nh bâ´t kha’
quy trên Q.
6.3.5. D - i.nh lý (Tiêu chuâ’n bâ´t kha’ quy Eisenstein): Cho d̄a thú.c f (x) =
a0 + a1 x + · · · + an xn ∈ Z[x] (n > 1). Khi d̄ó nêú tô ` n ta.i sô´ nguyên tô´ p sao cho
2
p|a0 , p|a1 , . . . , p|an−1, p 6 |an , p 6 |a0 thı̀ f (x) là bâ´t kha’ quy trên Q.
147
. .
BÀI TÂ . P CHU O NG VI
1. Tı̀m tâ´t ca’ các d̄a thú.c hê. sô´ thu..c P (x) thoa’ mãn d̄iê
` u kiê.n P (0) = 0 và
.
` ng nhâ´t thú c:
d̄ô
1
P (x) = (P (x + 1) + P (x − 1)), ∀x ∈ R.
2
2. 1) Cho f (x) là d̄a thú.c bâ.c n vó.i hê. sô´ thu..c và f 0 (x) là d̄a.o hàm cu’a f (x).
` ng f (x) có n nghiê.m thu..c x1 , x2 , . . . , xn . Chú.ng minh ră
Biê´t ră ` ng nêú sô´ thu..c
a không pha’i là nghiê.m cu’a f (x) thı̀
1 1 1 f 0 (a)
+ + ··· + = .
a − x1 a − x2 a − xn f (a)
2) Cho d̄a thú.c ϕ(x) = x3 + x2 − 4x + 1 có 3 nghiê.m thu..c x1 , x2 , x3 . Tı́nh
1 1 1
A= + 2 + 2 ,
x21
− 3x1 + 2 x2 − 3x2 + 2 x3 − 3x3 + 2
1 1 1
B= 2 + 2 + 2 .
x1 − 2x1 + 1 x2 − 2x2 + 1 x3 − 2x3 + 1
3. Chú.ng minh ră` ng vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n, d̄a thú.c
(x + 1)2n+1 + xn+2
chia hê´t cho d̄a thú.c x2 + x + 1.

4. Cho k và n là hai sô´ nguyên du.o.ng, r là du. cu’a phép chia Euclid k cho n.
Chú.ng minh ră` ng du. cu’a phép chia Euclid xk cho xn − 1 là xr .
5. Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng và ϕ là mô.t sô´ thu..c. Tı̀m du. cu’a phép chia
Euclid (x sin ϕ + cos ϕ)n cho x2 + 1 trong C[x].
6. Trên tru.ò.ng Q các sô´ hũ.u tı’, tı̀m u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a
f (x) = 2x4 − x3 + x2 + 3x + 1, g(x) = 2x3 − 3x2 + 2x + 2
và sau d̄ó biê’u thi. nó nhu. là tô’ ho..p tuyêń tı́nh cu’a các d̄a thú.c d̄ã cho.
7. Trên tru.ò.ng Z3 , tı̀m u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a
f (x) = x5 + x3 + x2 + x + 1, g(x) = x3 + 2x2 + x + 1.
8. Cho A, B, C thuô.c F [x], F là mô.t tru.ò.ng. Chú.ng minh ră` ng nêú A, B, C
nguyên tô´ cùng nhau tù.ng d̄ôi mô.t thı̀ AB + BC + CA và ABC nguyên tô´ cùng
nhau.
148
9. Chú.ng minh ră` ng trong R[x] các d̄a thú.c A = x4 + 1 và B = x3 − 1 nguyên
tô´ cùng nhau và tı̀m mô.t că.p U, V ∈ R[x] thoa’ mãn:
AU + BV = 1.
10. Dùng tiêu chuâ’n Eisenstein d̄ê’ chú.ng minh các d̄a thú.c sau là bâ´t kha’ quy
trong Q[x]:
1) x4 − 13x3 + 45x2 − 61x + 25.
2) x4 + x3 + x2 + x + 1.
11. 1) Dùng tiêu chuâ’n Eisenstein d̄ê’ chú.ng minh d̄a thú.c sau là bâ´t kha’ quy
trong Q[x]:
x3 − 3x + 1.
2) Trong vành Q[x], chú.ng minh ră ` ng d̄a thú.c f (x) = x3 − 3n2 x + n3 vó.i n
là mô.t sô´ nguyên du.o.ng, là mô.t d̄a thú.c bâ´t kha’ quy.
12. Cho n là mô.t sô´ nguyên du.o.ng, a và b là hai sô´ thu..c khác nhau. Tı̀m hai
d̄a thú.c U và V trong R[x] sao cho

U (x − a)n + V (x − b)n = 1,
deg(U ) ≤ n − 1, deg(V ) ≤ n − 1.
13. Tı̀m d̄iê ` n và d̄u’ d̄ê’ d̄a thú.c

` u kiê.n câ
f (x) = x4 + px2 + q ∈ Q[x]
là bâ´t kha’ quy trên Q.

14. Gia’ su’. f (x) = (x − a1)(x − a2 ) . . . (x − an ) − 1 vó.i ai là nhũ.ng sô´ nguyên
phân biê.t, i = 1, . . . , n. Chú.ng minh ră` ng f (x) là bâ´t kha’ quy trên Q.
149
. .
CHU O NG VI
1. Rõ ràng P (0) = 0P (1). Gia’ su’. P (k) = kP (1) vó.i 0 ≤ k ≤ n. Khi d̄ó
P (n + 1) = 2P (n) − P (n − 1) = 2nP (1) − (n − 1)P (1) = (n + 1)P (1). Vâ.y theo
nguyên lý quy na.p ta có P (n) = nP (1), ∀n ∈ N.
Do d̄ó d̄a thú.c P (x) − xP (1) có vô sô´ nghiê.m, nên P (x) − xP (1) là d̄a thú.c
- ă.t a = P (1), ta có
không. D
P (x) = ax.
2. 1) Ta có f (x) = c(x − x )(x − x ) . . . (x − x ) vó.i c ∈ R, c 6= 0. Khi d̄ó
1 2 n
0
f (x) = c[(x − x2 )(x − x3 ) . . . (x − xn ) + (x − x1 )(x − x3 ) . . . (x − xn ) + · · ·
+(x − x1 )(x − x2 ) . . . (x − xn−1 )].
.
Tù d̄ây suy ra
f 0 (a) 1 1 1
= + + ··· + .
f (a) a − x1 a − x2 a − xn
2)
1 1 1
A= + +
(2 − x1 )(1 − x1 ) (2 − x2 )(1 − x2 ) (2 − x3 )(1 − x3 )
1 1 1 1 1 1
=( + + )−( + + )
1 − x1 1 − x2 1 − x3 2 − x1 2 − x2 2 − x3
ϕ0 (1) ϕ0 (2)
= − .
ϕ(1) ϕ(2)
Ta có ϕ(1) = −1, ϕ(2) = 5, ϕ0 (1) = 1, ϕ0 (2) = 12. Vâ.y A = − 175 .

0
1 1 1 ϕ (x)
Lâý d̄a.o hàm 2 vê´ cu’a + + = , ta có
x − x1 x − x2 x − x3 ϕ(x)
1 1 1 ϕ(x)ϕ00 (x) − ϕ0 (x)2

−( + + ) = .
(x − x1 )2 (x − x2 )2 (x − x3 )2 ϕ(x)2
1 1 1 ϕ0 (1)2 − ϕ(1)ϕ00 (1)

Do d̄ó B = + + = = 9.
(1 − x1 )2 (1 − x2 )2 (1 − x3 )2 ϕ(1)2
3. Chú.ng minh quy na.p theo n. Rõ ràng mê.nh d̄ê ` d̄úng khi n = 0. Gia’ su’. mê.nh
` d̄úng d̄êń n. Khi d̄ó
d̄ê
(x + 1)2n+3 + xn+3 = (x + 1)2 (x + 1)2n+1 + x.xn+2

= (x2 + 2x + 1)(x + 1)2n+1 + x.xn+2
= (x2 + x + 1)(x + 1)2n+1 + x((x + 1)2n+1 + xn+2).
150
Sô´ ha.ng thú. nhâ´t chia hê´t cho x2 + x + 1, sô´ ha.ng thú. hai chia hê´t cho x2 + x + 1
theo gia’ thiê´t quy na.p. Vâ.y mê.nh d̄ê` d̄u.o..c chú.ng minh.
q−1
P jn+r
4. xk = xqn+r = (xqn − 1)xr + xr = (xn − 1) x + xr , trong d̄ó
j=0
deg(x ) = r < n = deg(x − 1). Do d̄ó du. cu’a phép chia Euclid xk cho xn − 1 là
r n
xr .
5. Theo phép chia Euclide (x sin ϕ + cos ϕ)n cho x2 + 1, tô
` n ta.i q(x) ∈ C[x] và
a, b ∈ C sao cho (x sin ϕ + cos ϕ)n = (x2 + 1)q(x) + ax + b.

. ai + b = cos(nϕ) + i sin(nϕ),
Thay x bo’ i i và −i, ta có .
−ai + b = cos(−nϕ) + i sin(−nϕ).
Tù. d̄ó du. câ
` n tı̀m là x sin(nϕ) + cos(nϕ).
6. Su’. du.ng phép chia Euclid:
f (x) = (x + 1)g(x) + (2x2 − x − 1),
g(x) = (x − 1)(2x2 − x − 1) + (2x + 1),
2x2 − x − 1 = (x − 1)(2x + 1).
Do d̄ó 2x + 1 là u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) và g(x). Ta có
2x + 1 = g(x) − (x − 1)(2x2 − x − 1) = g(x) − (x − 1)(f (x) − (x + 1)g(x))
= g(x) + (x2 − 1)g(x) − (x − 1)f (x)
= x2 g(x) − (x − 1)f (x).
7. Su’. du.ng phép chia Euclid:
f (x) = (x2 + x + 1)g(x) + 2x,
g(x) = 2x(2x2 + x) + x + 1,
2x = 2(x + 1) + 1.
Do d̄ó 1 là u.ó.c chung ló.n nhâ´t cu’a f (x) và g(x).
8. Gia’ su’. AB + BC + CA không nguyên tô´ cùng nhau vó.i ABC. Khi d̄ó tô `n
.
ta.i d̄a thú c bâ´t kha’ quy D ∈ F [x] sao cho D | (AB + BC + CA) và D | ABC.
Do D bâ´t kha’ quy nên D | A hoă.c D | B hoă.c D | C. Gia’ su’. D | A. Vı̀ D | A và
D | (AB + BC + CA) nên D | BC và do D bâ´t kha’ quy nên D | B hoă.c D | C.
Gia’ su’. D | B. Vâ.y D | A và D | B. Mâu thuâ’n vó.i d̄iê ` u kiê.n (A, B) = 1.
9. Thu..c hiê.n liên tiê´p phép chia Euclid, ta d̄u.o..c (A, B) = 1.
1 1
Vó.i U = (x2 − x + 1), V = − (x3 − x2 + x + 1), ta có AU + BV = 1.
2 2
10. 1) Thay x bă` ng x + 1, ta có
(x + 1)4 − 13(x + 1)3 + 45(x + 1)2 − 61(x + 1) + 25 = x4 − 9x3 + 12x2 − 6x − 3.
151
- a thú.c này bâ´t kha’ quy trong Q[x] theo tiêu chuâ’n Eisenstein vó.i p = 3.
D
2) Thay x bă ` ng x + 1, ta có
(x + 1)4 + (x + 1)3 + (x + 1)2 + (x + 1) + 1 = x4 + 5x3 + 10x2 + 10x + 5.

D
11. 1) Thay x bă` ng x + 2, ta có
(x + 2)3 − 3(x + 2) + 1 = x3 + 6x2 + 9x + 3.
D
2) f (x) có bâ.c 3 trong Q[x] nên f (x) là bâ´t kha’ quy trong Q[x] khi và chı’
khi f (x) vô nghiê.m trong Q.
Gia’ su’. f (x) có nghiê.m hũ.u tı’ là q ∈ Q. Khi d̄ó q 3 − 3n2 q + n3 = 0 hay
q 3 q q
−3 + 1 = 0. Nhu. vâ.y là nghiê.m cu’a d̄a thú.c x3 − 3x + 1. D- iê
` u này
n n n
mâu thuâ’n vó.i 1).
P
2n−1
12. (b−a)2n−1 = ((x−a)−(x−b))2n−1 = k
C2n−1 (−1)k (x−a)2n−1−k(x−b)k
k=0
n−1
P k
= C2n−1(−1)k (x − a)n−1−k (x − b)k (x − a)n +
k=0
2n−1
P k
k 2n−1−k k−n
+ C2n−1(−1) (x − a) (x − b) (x − b)n .
k=n
Tù. d̄ó ta có U (x − a)n + V (x − b)n = 1, trong d̄ó
 P k
n−1
 1

U = 2n−1
C2n−1(−1)k (x − a)n−1−k (x − b)k ,
(b − a) k=0

 1 P n+l
n−1
V = C2n−1(−1)n+l (x − a)n−1−l(x − b)l .
(b − a) 2n−1
l=0
13. Gia’ su’. f (x) là kha’ quy trên Q. Khi d̄ó f (x) có thê’ phân tı́ch d̄u.o..c thành
tı́ch cu’a hai d̄a thú.c bâ.c hai:
x4 + px2 + q = (x2 + ax + m)(x2 + bx + n).
So sánh hê. sô´ o’. hai vê´, ta suy ra


 a+b = 0,


 m + n + ab = p,

 an + bm = 0,


mn = q.
152

m + n = p,
Nêú a = 0 thı̀ b = 0 và Khi d̄ó m và n là nghiê.m cu’a
mn = q.
phu.o.ng trı̀nh x2 − px + q = 0. Phu.o.ng trı̀nh này có nghiê.m hũ.u tı’ khi và chı’
khi ∆ = p2 − 4q là bı̀nh phu.o.ng cu’a mô.t sô´ hũ.u tı’.


a = −b,
Nêú a 6= 0 thı̀ m = n và 2n − a = p, Vı̀ a và n là nhũ.ng sô´ hũ.u tı’
2

 2
n = q.
√
nên q, 2 q − p pha’i là bı̀nh phu o ng cu’a nhũ.ng sô´ hũ.u tı’.
. .
Tù. các kê´t qua’ trên suy ra ră` ng d̄a thú.c x4 + px2 + q là bâ´t kha’ quy trên
√
Q khi và chı’ khi q, p2 − 4q và 2 q − p không pha’i là bı̀nh phu.o.ng cu’a nhũ.ng sô´
hũ.u tı’.
14. Gia’ su’. f (x) = (x − a1)(x − a2 ) . . . (x − an ) − 1 vó.i ai là nhũ.ng sô´ nguyên
phân biê.t, i = 1, . . . , n, không pha’i là bâ´t kha’ quy trên Q. Khi d̄ó tô` n ta.i hai
.
d̄a thú c g(x) và h(x) trong Z[x] sao cho
(1) f (x) = g(x)h(x), vó.i 0 < deg(g(x)), deg(h(x)) < deg(f (x)).
Tù. d̄ă’ng thú.c (1) suy ra f (ai ) = g(ai )h(ai ) = −1, vó.i i = 1, . . . , n. Vı̀
g(ai ), h(ai ) ∈ Z nên g(ai ) = −h(ai ), vó.i i = 1, . . . , n.
- ă.t k(x) = g(x) + h(x). Nêú k(x) = 0 thı̀ ta có g(x) = −h(x), nhu. vâ.y
D
f (x) = −(g(x))2 . Hê. sô´ dâñ d̄â
` u cu’a f (x) bă ` ng 1, còn hê. sô´ dâñ d̄â
` u cu’a
2
−(g(x)) luôn âm. Diê- ’
` u này không thê xa’y ra. Nêú k(x) 6= 0 thı̀ deg(k(x)) < n,
.
nhu ng k(ai ) = g(ai ) + h(ai ) = 0, i = 1, . . . , n. Vâ.y k(x) có n nghiê.m phân biê.t,
mâu thuâñ vó.i deg(k(x)) < n.
153
TÀI LIÊ ’
. U THAM KHAO
[1] G. Birkhoff và S. MacLane, Tô’ng quan vê

` d̄a.i sô´ hiê.n d̄a.i (Ba’n di.ch tiêńg
- H & THCN, Hà Nô.i, 1979.
Viê.t), NXB D
- i.nh, Giáo trı̀nh Toán cao câ´p 1 (Phâ
[2] Nguyêñ Gia D - a.i sô´), NXB Giáo du.c,
`n D
Hà Nô.i, 2005.
[3] Nguyêñ Gia D- i.nh, Bài tâ.p D
- a.i sô´ (Tâ.p 1), NXB Giáo du.c, Hà Nô.i, 2004.
` n, Bài tâ.p D
[4] Bùi Duy Hiê - a.i sô´ d̄a.i cu.o.ng, NXB Giáo du.c, Hà Nô.i, 2001.
` n Diên Hiê’n, Nguyêñ Văn Ngo.c, Giáo trı̀nh Toán cao câ´p I, NXB Giáo
[5] Trâ
du.c, Hà Nô.i, 1997.
[6] Nguyêñ Hũ.u Viê.t Hu.ng, D - a.i sô´ d̄a.i cu.o.ng, NXB Giáo du.c, Hà Nô.i, 1998.
[7] Ngô Thê´ Phiê.t, Giáo trı̀nh d̄a.i sô´ (Tâ.p 1), Tru.ò.ng D
- a.i ho.c Tô’ng ho..p Huê´,
Huê´, 1977.
[8] D- oàn Quỳnh, Khu Quôć Anh, Nguyêñ Anh Kiê.t, Ta. Mân, Nguyêñ Doãn
Tuâń, Giáo trı̀nh Toán d̄a.i cu.o.ng, NXB D - a.i ho.c Quôć Gia Hà Nô.i, Hà Nô.i, 1998.
[9] Helena Rasiowa, Co. so’. cu’a toán ho.c hiê.n d̄a.i (Ba’n di.ch tiêńg Viê.t), NXB
Khoa ho.c và Kỹ thuâ.t, Hà Nô.i, 1978.
[10] Kenneth H. Rosen, Toán ho.c rò.i ra.c ú.ng du.ng trong tin ho.c (Ba’n di.ch tiêńg
Viê.t), NXB Khoa ho.c và Kỹ thuâ.t, Hà Nô.i, 1997.
[11] Hoàng Xuân Sı́nh, D - a.i sô´ d̄a.i cu.o.ng, NXB Giáo du.c, Hà Nô.i, 1995.
154
MU
. C LU
.C
Lò.i nói d̄â

ù
Chu.o.ng I: Lôgic toán và tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . 1

1.1. Lôgic toán . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2. Tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Bài tâ.p Chu.o.ng I . . . . . . . . . . . . . . . 17
. . .
Tra’ lò i và hu ó ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu.o.ng I . . . . . . . . 22
Chu.o.ng II: Ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.1. Ánh xa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.2. Gia’i tı́ch tô’ ho..p . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3. Lu..c lu.o..ng cu’a tâ.p ho..p . . . . . . . . . . . . . 41
2.4. Nhóm vành và tru.ò.ng . . . . . . . . . . . . . 43
Bài tâ.p Chu.o.ng II . . . . . . . . . . . . . . . 47
. . .
Tra’ lò i và hu ó ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu.o.ng II . . . . . . . 53
Chu.o.ng III: Quan hê. . . . . . . . . . . . . . . . 66

3.1. Quan hê. và các tı́nh châ´t cu’a nó . . . . . . . . . 66
3.2. Quan hê. tu.o.ng d̄u.o.ng và quan hê. thú. tu.. . . . . . . . 69
Bài tâ.p Chu.o.ng III . . . . . . . . . . . . . . . 76
Tra’ lò.i và hu.ó.ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu.o.ng III . . . . . . . 81
Chu.o.ng IV: Sô´ tu.. nhiên và sô´ nguyên . . . . . . . . . 89

4.1. Sô´ tu.. nhiên . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.2. Sô´ nguyên . . . . . . . . . . . . . . . . 94
. .
Bài tâ.p Chu o ng IV . . . . . . . . . . . . . . . 102
Tra’ lò.i và hu.ó.ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu.o.ng IV . . . . . . . 104
Chu.o.ng V: Sô´ hũ.u tı’, sô´ thu..c và sô´ phú.c . . . . . . . . 110
5.1. Sô´ hũ.u tı’ . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.2. Sô´ thu..c . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
.
5.3. Sô´ phú c . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Bài tâ.p Chu.o.ng V . . . . . . . . . . . . . . . 130
Tra’ lò.i và hu.ó.ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu.o.ng V . . . . . . . 132
155
Chu.o.ng VI: D- a thú.c . . . . . . . . . . . . . . . 139
- a thú.c và hàm d̄a thú.c
6.1. D . . . . . . . . . . . . 139
6.2. Thuâ.t toán chia . . . . . . . . . . . . . . . 141
6.3. D- a thú.c bâ´t kha’ quy . . . . . . . . . . . . . 143
Bài tâ.p Chu.o.ng VI . . . . . . . . . . . . . . . 146
Tra’ lò.i và hu.ó.ng dâñ gia’i bài tâ.p Chu o.ng VI
. . . . . . . . 148
Tài liê.u tham kha’o . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Mu.c lu.c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
156

CoSoToanHoc NGDinh

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CoSoToanHoc NGDinh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

®¹i häc huÕ

nguyÔn gia ®Þnh

{a,b} {a,c} {b,c}

{a} {b} {c}

Nhũ.ng ngu.ò.i mó.i bă´t d̄â

- u.o..c su.. d̄ô.ng viên ma.nh mẽ cu’a các d̄ô

Cô´ D ´t Dâu Trong D

1.1.2. Su.. tu.o.ng d̄u.o.ng lôgic cu’a các công thú.c:

6) Luâ.t kê´t ho..p:

7) Luâ.t phân phô´i:

9) Mô.t sô´ tu.o.ng d̄u.o.ng tiê.n ı́ch:

1.1.3.3. Mô.t sô´ quy tă´c suy luâ.n thu.ò.ng dùng:

không có nghiê.m nguyên vó.i mo.i sô´ nguyên n > 2.

Thı́ du.: 1) Vó.i X = {a, b, c} thı̀ ta có

2) P(∅) = {∅}, P({∅}) = {∅, {∅}}.

Thı́ du.: 1) Vó.i A = {a, b, c, d} và B = {c, d, e, f }, ta có A \ B = {a, b}, B \ A =

6) Luâ.t kê´t ho..p:

7) Luâ.t phân phô´i:

1.2.4. Tı́ch Descartes:

- ă.c biê.t, khi A1 = A2 = · · · = An = A thı̀ ta ký hiê.u A1 ×A2 ×· · ·×An = An .

(∀x) (∃y) (∀z) [P (x, y) ∧ ((z 6= y) ⇒ P (x, z)].

A = {a, b, c, d, e}, B = {b, c, d, g, p, t, v}

Tı̀m công thú.c cho tru.ò.ng ho..p n tâ.p hũ.u ha.n.

9. a) 1111111, 0000000, 1111111;

(∃x ∈ R) (∀y ∈ R) (x + y = 1) ≡ (∀x ∈ R) (∃y ∈ R) (x + y 6= 1) (d̄úng).

b) Vó.i mo.i sô´ thu..c x tô

(∀x ∈ R) (∃y ∈ R) (x + y = 1) ≡ (∃x ∈ R) (∀y ∈ R) (x + y 6= 1) (sai).

c) Vó.i mo.i sô´ tu.. nhiên n tô

(∀n ∈ N) (∃m ∈ N) (n < m) ≡ (∃n ∈ N) (∀n ∈ N) (n ≥ m) (sai).

(∃n ∈ N) (∀m ∈ N) (n < m) ≡ (∀n ∈ N) (∃m ∈ N) (n ≥ m) (d̄úng).

19. a) ∃x (P (x) ∧ Q(x)).

p q r p∨q p∧q (p ∨ q) ∧ (p ∧ q) p⊕q

25. |A ∪ B| = |A ∪ (B \ A ∩ B)| = |A| + |B| − |A ∩ B|.

26. Go.i U là tâ.p ho..p gô

trong d̄ó R+ = {x ∈ R | x > 0}, R+

` n nguyên cu’a x), h(x) = x − [x] (phâ

2.1.2. A ’ nh và tao a’nh:

X ⊂ X 0 ⊂ A ⇒ f (X) ⊂ f (X 0 ) ⊂ f (A), S ⊂ S 0 ⊂ B ⇒ f −1 (S) ⊂ f −1 (S 0 ) ⊂ A.

2.1.3. D - o.n ánh, toàn ánh, song ánh:

((h ◦ g) ◦ f )(x) = h ◦ g(f (x)) = h(g(f (x))) = h(g ◦ f (x)) = (h ◦ (g ◦ f ))(x).

2.2. GIA ’ I TÍCH TÔ’ HO.P.

|A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ An | = |A1 | + |A2 | + · · · + |An |.

|A1 × A2 × · · · × An | = |A1 |.|A2 | . . . |An |.

d̄o.n ánh tù. tâ.p ho..p A d̄ê´n tâ.p ho..p B.

Thâ.t vâ.y, phâ ` n tu’. d̄â

` n tu’. cu’a tâ.p n phâ

k−1 k (n − 1)! (n − 1)! k(n − 1)! + (n − k)(n − 1)!

là mô.t song ánh.

` n tu’. e ∈ G, d̄u.o..c go.i là phâ

x01 = x01 ◦ e = x01 ◦ (x ◦ x02 ) = (x01 ◦ x) ◦ x02 = e ◦ x02 = x02 .

Thâ.t vâ.y, d̄ê’ có luâ.t gia’n u.ó.c, chı’ câ

f (xy) = f (x)f (y), ∀x, y ∈ G.

(xy)z = x(yz), ∀x, y, z ∈ R.

x(y + z) = xy + xz, (y + z)x = yx + zx, ∀x, y, z ∈ R.

f + g xác d̄i.nh bo’.i (f + g)(x) = f (x) + g(x), ∀x ∈ A

f (x + y) = f (x) + f (y), f (xy) = f (x)f (y), ∀x, y ∈ R.

23. Hãy chú.ng minh hă` ng d̄ă’ng thú.c Vandermonde:

` ng cách khai triê’n nhi. thú.c (x + 1)m+n .

trong d̄ó n và k là các sô´ nguyên du.o.ng.

` n le’ cu’a x + y).

Chú.ng minh (G, ⊕) là mô.t nhóm abel.

Chú.ng minh ră` ng (G, ∗) là mô.t nhóm.