Nghin cu trit hc

ti:" PHNG PHP H THNG V YU CU, QUAN IM I MI, HIN I HA H THNG CHNH TR NC TA HIN NAY (MT CCH TIP CN) "

TRIT HC, S 5 (180), THNG 5 - 2006

PHNG PHP H THNG V YU CU, QUAN IM I MI, HIN I HA H THNG CHNH TR NC TA HIN NAY (MT CCH TIP CN) H B THM (*) i mi v hin i ho h thng chnh tr l mt yu cu khch quan pht trin t nc trong iu kin hin nay. Trong bi vit ny, tc gi a ra cch tip cn h thng i vi h thng chnh tr nc ta nhm phn tch vai tr, v tr v nhim v ca mi b phn trong h thng . Tc gi cho rng, h thng chnh tr l mt h thng a tr tu v do vy, trong qu trnh i mi, cn ch mt s tnh cht c bn ca n. C th l: th nht, tnh m ca h thng chnh tr; th hai, tnh ch ch ca h thng chnh tr, th ba, tnh a chiu, a phng ca h thng chnh tr; th t, tnh chnh th, hp tri ca h thng chnh tr.

hng ta tng nghe v bit n phng php h thng, nhng hin nay vn c nhng pht hin mi, kha cnh mi. Cc nhn t ch th, vn ha c ch khi vn dng phng php h thng phn tch cc h thng kinh t x hi, vn ha x hi, hot ng kinh doanh... Chng ti ngh rng, phng php ny c th thch hp i vi vic phn tch, nghin cu h thng chnh tr. Theo Jamshid Gharajedaghi, trong cun Phng php h thng, qun l hn n

trc kinh doanh th t duy h thng tri qua ba th h tin ha nh sau: Th h th nht l t duy vn tr hc x l tnh hung trong bi cnh cc h c gii mang tnh quyt nh lun. Th h th hai l t duy h thng phn tch theo m hnh iu khin hc, x l s ph thuc ln nhau v s t t chc trong bi cnh cc h sinh hc. Th h th ba, cao hn l t duy h thng thit k x l ba quan h: s ph thuc ln nhau, s t t chc v la chn trong

bi cnh cc h thng vn ha x hi. v phc hp, mt c s cho thit k kin 52

PHNG PHP H THNG V YU CU

y, mun phn tch m hnh tng qut ca h thng chnh tr, mt m hnh a tr tu ang hot ng, theo chng ti, cn ch mt s vn sau: 1- Cc chiu cnh ca h thng: C cu, chc nng, mc tiu, ng lc, qu trnh, mi trng ca h thng(1). - Phn tch mc ch, mc tiu ca h thng chnh tr, chng ta thy rng, n c thit lp nhm thc y s pht trin kinh t - x hi, ci thin i sng ca nhn dn v xt ti cng, nhm xy dng x hi x hi ch ngha vi mc tiu dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh. Cc mc tiu trc tip cn bn gn lin vi mc tiu ni trn. Trc ht, cn phi xc lp pht huy v m rng quyn lm ch ca nhn dn, nht l nhn dn lao ng, tc thit lp sao cho quyn lc ca nhn dn c thc hin ng v thng qua , m bo li ch ca h trn tt c cc mt ca i sng x hi. C th, dn phi thc s c bit, c bn, c kim tra, c
(*) Tin s. (1) Jamshid Gharajedaghi ch phn tch ba chiu cnh: c cu, chc nng v qu trnh, cn mi trng c coi nh mt tng quan th t. Chng ti cho rng, c vi mt khc, nh mc tiu v ng lc n trong h thng.

quyt nh v c hng li vi cc mc khc nhau thng qua ch dn ch. Chng ta thng ni rng, thit lp h thng chnh tr m bo quyn lnh o v kh nng lnh o ca ng cm quyn. Tuy nhin, iu khng phi l mc ch, m l phng thc. Tip theo, thit lp h thng chnh tr Nh nc thc hin chc nng qun l x hi bng php lut, hay cc t chc chnh tr - x hi th hin c quyn dn ch trong t chc ca mnh, tc l bo m cho nhn dn va tham gia vo cc hot ng ca x hi, ca Nh nc, va bo v li ch v c th kim sot c quyn lc lin quan n li ch ca h. y, hai mt phng tin v mc ch lun i lin vi nhau. Thit lp hay i mi h thng chnh tr l nhm lm cho n c nng lc t kim sot, chng s tha ha v quyn lc, chng gia trng, cc quyn, chng tham nhng, lng ph, chng quan liu, chng lch hng chnh tr. Mc ch hay mc tiu ca h thng chnh tr cn gn vi tng thi k, tng k hoch pht trin.

53

PHNG PHP H THNG V YU CU

- C th ni, mc tiu v mc ch ca h thng chnh tr th hin bn cht, ng thi tr thnh ng lc ca h thng . Tt nhin, cc yu t ng lc, nhu cu, li ch lun nm trong mi quan h tng tc bin chng v phi c cu trc hp l th mi pht huy, thc hin c; t , to c s thc y kinh t - x hi pht trin, hi nhp thnh cng. ng lc v nn tng ca h thng chnh tr, xt v mt bn ngoi, l mi trng vn ha - kinh t - x hi trong tin trnh pht trin, nhng xt v ni b h thng chnh tr th l quyn lm ch ca nhn dn; quyn lc v li ch ca nhn dn v mt chnh tr, xt n cng, gn lin vi quyn lc v li ch kinh t. Trong h thng kinh t th l li ch kinh t. Trong vn ha - x hi, l li ch, nhu cu vn ha, quyn lm ch ca nhn dn v vn ha. Cn trong h thng chnh tr, quyn lc ca nhn dn l trung tm, l cao nht v cng l nn tng. Nhng quyn lc y, xt v phng din lc lng tin tin nht, l quyn lc ca giai cp cng nhn v i din ca n l ng Cng sn. Xt n cng, giai cp cng nhn, nhn dn lao ng trao cho

ng quyn lnh o v t chc thnh i tin phong thc hin quyn lnh o y. S lnh o y khng c mc ch t thn m nhm phc v nhn dn, phc v t nc; quyn ca ng l mt loi quyn lc chnh tr nhng thuc quyn lc lnh o. Khi ng l ngi cm quyn th ng ha thn vo nh nc, c nhn dn y quyn nm quyn lc nh nc v thng qua quyn lc nh nc thc hin quyn lm ch ca nhn dn. Quyn lc nh nc, tt c cc cp lp php, hnh php v t php, thc cht l quyn lc ca nhn dn c t chc ra, l quyn lc mang tnh cht bao trm, th hin ch ca nhn dn v ng li lnh o ca ng cm quyn. Nh vy, trong nh nc, quan h gia quyn lc ca ng v quyn lc ca nhn dn hnh thnh v c biu hin trong quyn lc nh nc - va c mt rch ri lng phn, va c mt dung ha, b sung m trong thc t rt kh phn nh. S qun l ca Nh nc cng l nhm thc hin mc tiu pht trin t nc v quyn lm ch ca nhn dn. Nhng quyn lm ch ca nhn dn cn th hin ra cc t chc chnh tr - x hi, nh

54

PHNG PHP H THNG V YU CU

Mt trn T quc, on th qun chng. nc ta, ng Cng sn l mt b phn ca Mt trn; c th ni, ng, Nh nc v Mt trn on th l ba i din lin minh ch th, hay l ba ch th i din cho quyn lc ca nhn dn ni chung di cc hnh thi khc nhau. Mi quan h cu trc y s c phn tch thm phn sau y: - Kt cu h thng chnh tr c th (kt cu ln) nh th no? H thng chnh tr c nhiu lt ct v kt cu v chc nng. y, chng ti ch xem xt mt s kt cu chnh:

thng i

Kinh t hi

vn ho

Cu trc tng qut ca h thng chnh tr

ng Cu trc tng qut ca h thng chnh tr mi nc ta, theo chng ti, l NG LNH o, NH NC QUN L, MT TRN ON TH GIM ST TRN C S PHT HUY QUYN LM CH CA NHN DN (xem s ).
M hnh tng qut ng l ht nhn lnh o

Ch php quyn
Php lut
ng lnh o

Nh nc Qun l

Mt trn on th Gim st

PHT HUY QUYN LM CH CA NHN DN

Truyn Hin

Lnh o qun l

55

PHNG PHP H THNG V YU CU

quyn lc cht ch ph hp vi yu cu ca ch dn ch php quyn. Trt t Hn n

Xu hng

- Xt v chc nng, cn phi hiu ng lnh o khng ch l ra quyt nh, tc quyt sch, m cn l t chc thc hin, kim tra, tng kt kinh nghim v xy dng l lun. Hin nay, khu yu nht ca

H thng chnh tr l mt tin trnh Cch khi qut ny k tha cch trnh by trc y (ng lnh o - nh nc qun l - nhn dn lm ch), nhng c s b sung, lm r hn vai tr ca Mt trn; lm r nn tng, thc cht, ng lc v mc tiu ca h thng chnh tr. Vn kh nht hin nay l, vi t cch ng cm quyn, ng thc hin s lnh o ca mnh i vi Nh nc nh th no. H thng t chc ng cn gn nh, tinh, mang tnh chuyn gia. Cn phn nhiu ng ha thn vo Nh nc, nht th ha mt s t chc v chc danh ng u. Php lut l s php ch ho ng li ca ng v nguyn ca nhn dn. ng lnh o x hi ch yu thng qua Nh nc v do vy, pht huy vai tr ca Nh nc l nhim v quan trng. ng thi, phi xy dng h thng gim st

chng ta l kim tra v tng kt l lun. Mt khc, chng ta thng ch hiu lnh o t trn xung m t ch lnh o t di ln, tc hiu theo kiu c, gia trng. Trong khi , trong nn dn ch hin i v c bit, trong l thuyt h nguyn t, mt quan nim c tnh nguyn l l ng thi phi lnh o t di ln, thu ht mi ch th tham gia vo cng tc lnh o v cng l bn cht ca dn ch. Trong nhn thc ca a s cn b, chng ta vn hiu lnh o theo kiu c: lnh pht ra t mt trung tm, trn xung l chnh. l cha k nhng nhn thc khc, nh hiu quan h tnh lin tc, tnh t on nh th no, lnh o bng l tr l chnh hay tnh cm l chnh, hay kt hp c hai? Ngi lnh o l ngi hiu ng, thng minh, hay trc ht l ngi bit thuyt phc, hay cn c hai yu t ? Khoa hc lnh o mi

56

PHNG PHP H THNG V YU CU

hin ang nhn mnh n yu t tr tu, cm xc, ch v nng lc thuyt phc ca ngi lnh o. Thng thng, ngi ta hiu Nh nc qun l l s khng ch, ch huy, ra mnh lnh, m khng hiu qun l l phc v v cn b l cng bc; ng thi, cng khng ch y vic thu ht nhn dn tham gia vo qun l, ch n thun coi h l ngi b qun l. Trong hot ng qun l, chc nng kim tra, gim st b coi nh, hoc ch nhn mnh gim st m khng to iu kin, mi trng thun li cho cng dn, cho cc thnh phn kinh t hot ng. Cng nh vy, hiu khi nim lm ch ch l c bit, c lm, c bn, c kim tra. Trong khi , chc nng tham gia quyt nh, hoc c nhng quyt nh trc tip v quyn c hng ca ngi dn th li cha c ch . Trn thc t, cc on th qun chng l t chc m bo li ch ca cc tng lp nhn dn; ng thi, gn lin vi li ch ca ton b h thng chnh tr. Gn y, tnh trng coi nh vai tr gim st, phn bin c nu ln. Ngha l v mt khi nim, nhn thc c t ra lc hu, khng y , phin din v do vy,

cn tr s suy ngh, hnh ng ng. Nhng khi nim mang tnh khoa hc y b cm tnh ha, kinh nghim ha, thm ch b nhng nt li thi ca nn vn ha c truyn lm khc x. Cc ch th trong h thng chnh tr vi chc nng, nhim v c thit k thnh mt h thng lin hon nh nhng my mc tinh vi, hay nh b no ca con ngi. Vy, lm sao xc nh c nhng gii hn sp xp hp l cc yu t cu thnh chnh thc, phn cng, phn mm, phn trung gian v c bit, nhn thc s tng tc, phn hp tri ca chng, phn tch hp v cp s nhn ca chng? Do , lnh o v qun l ch yu khng phi l tc ng n nhn t cu thnh, m quan trng nht l qun l tng tc, qun l to ra phn hp tri, tnh chnh th. Ngi ta a ra v d rng, khi iu khin mt trn bng, hun luyn vin trng khng n gin ch qun l, phn cng tng cu th, m quan trng l s nhy cm qun l s phi hp nhp nhng gia cc cu th trong tin trnh thi u. y, c mt thc t mang tnh nghch l l, i ton ngi sao khng hn thng c i c t ngi sao, nhng

57

PHNG PHP H THNG V YU CU

hun luyn vin bit t chc phi hp tng tc trn sn c st thc t. Vn khng ch l nguyn liu v t cht to thnh h thng, mc d n c nh hng nht nh n tnh cht tng tc ca h thng. Sc mnh ton h thng l hp lc, s tng tc. Nhng, trong cng tc lnh o qun l, iu ny l tru tng, v hnh v do , n thng b b qua, hoc vt khi tm ngi lnh o. Tuy nhin, li l iu cn nht i vi ngi lnh o qun l. - Thc ra, cc yu t ca h thng khng phi l tnh m lun ng; chng thm nhp ln nhau, bin i v din ra nh mt tin trnh ng. iu li cng cho thy rng, n kh d on, kh iu khin v c th c nhiu ci bt ng. S vn ng ca n khng phi l tuyn tnh mt chiu cng nhc, mang tnh nhn qu my mc, m a chiu, a hng, nhanh chm khc nhau, ph hp v khng ph hp, thm ch trc trc, hn lon, tuy cui cng h thng cng vn ng theo mt hng nht nh. Chnh v vy, ngi ta ni rng, im mi ca khoa hc qun l l lnh o, qun l s hn lon, s xung t, khng hong, nhng ci khng bit.

Thng thng, ni lnh o l ni n lnh o ci bit, nhng thc ra l lnh o, qun l c ci cha bit, ci v hnh. C trong kinh doanh ln trong chnh tr u c im ging nhau . Nu chng ta khng c mt phng php lnh o, qun l theo t duy hin i nh vy th s bt lc, lng tng, hoc tht bi. Trong kinh doanh cn mo him, nhng ngi gii kinh doanh l ngi gii qun l nhng ci kh qun l c. Trong chnh tr hu nh c t mo him hn nhng n cng khng trnh khi yu t khng hong, bt ng. Trc y, trong h thng t bn ch ngha, s khng hong din ra thng xuyn v ch ngha t bn t nhiu c s ch ng trong vic i ph. Do quan nim h thng x hi ch ngha khng c hn lon, nn dn n tnh trng c lc, c nc kim ch mu thun v cui cng, n vn n ra. Mt s nc a ra liu php xc c v kinh t, chnh tr, song khng th khc phc c s ri lon dn n s sp ca ch chnh tr. Mt s nc khc khc phc khng hong tng bc v tin hnh i mi ng th thnh cng. Nh vy, vn t ra l, qun l khng ch ci n nh, m kh hn l

58

PHNG PHP H THNG V YU CU

qun l ci bt n nh, khng lng trc c. Tm li, qun l tin trnh, qun l tng tc cng c ngha l lnh o, qun l s pht trin. - H thng chnh tr bao gi cng tn ti trong mt mi trng kinh t vn ha - x hi c th, xt c qu kh, hin ti v tng lai. Chnh mi trng sng v mi trng tng tc (c mi trng sinh thi v vn ha nh im xut pht, ch da; c mi trng giao dch, hat ng, giao tip nh mi trng th ch v mi trng tm l x hi). Chnh mi trng va nui dng, va tc ng tch cc, va tc ng tiu cc ti h thng. H thng khng ch mang tnh ni ti, m c tnh ngoi ti, tnh mi trng. T duy mi nhn thy mi trng l mt chiu kch ca tnh cu trc h thng, hay tnh hot ng ca h thng. iu ny khng ch ng vi l lun v nhn cch, m c vi l lun v h thng ni chung; trong , c h thng chnh tr. H thng ln ln, hot ng lnh mnh hay bnh hon, thng sut hoc trc trc l trong mi trng khng - thi gian c th. Cho nn, cn xem xt vic lnh o, qun l hay

lm ch trong mt s tng tc gia h thng vi mi trng. Vic lnh o, qun l, do vy, cn l lnh o, qun l mi trng ca h thng. To ra iu kin, mi trng cn v , thun chiu v c sinh kh cho h thng th h thng s c sc sng, hot ng tt hn, c hiu lc v hiu qu hn. Ngi ta cho rng, c mt quy lut l ngi c thnh cng ln nht khng phi ngi gii nht, m l ngi thch ng tt nht vi mi trng v h thng hin tn, bit cch tng hp vi h thng - mi trng y. y, cn b sung thm l, h cn bit cch ng ph v ci bin h thng mt cch tch cc, sng to c nhiu ngi chp nhn, lm theo. H thng chnh tr cn c i mi ng vi quy lut y, xt c mt t chc v nhn s. 2- Cc c tnh ca h thng chnh tr. H thng a tr tu, nh h thng vn ha x hi, theo J.Gharajedaghi, c 5 c tnh: tnh m, tnh c ch ch, tnh a chiu, tnh hp tri, tnh phn trc cm. Theo chng ti, h thng chnh tr l h thng thuc loi hnh vn ha - x hi, tc mt h

59

PHNG PHP H THNG V YU CU

thng a tr tu v cng mang cc tnh cht . y, cn ch mt s vn sau: - Mt l, tnh m ca h thng chnh tr. Tnh m ca h thng chnh tr l lm sao thit lp h thng chnh tr trong i mi, cng khai, minh bch v thng tin (tr b mt quc gia v b mt kinh doanh). H thng ny phi lin thng trong ni b v lin thng vi x hi, to nn khng kh dn ch, i thoi. y l c s hnh thnh v thc hin c ch phn bin, gim st v thanh, kim tra ton din, trit ; ng thi, c kh nng thch nghi, thch ng v phn ng li mi trng kinh t x hi mt cch kp thi, hu qu. Nu khng nh vy th khng th hi nhp c trong xu th kinh t th trng v ton cu ha hin nay. H thng c tnh m s to nn s ch ng t cp di v nh vy, h thng ln hn mi c th nm c khng ch ci kim sot c, m c ci kh kim sot hay khng th kim sot c. Theo J.Gharajedaghi, u khng c s qun l, gim st th b hnh x (DNA hay vn ha) s c xu hng ti to bn thn. - Hai l, h thng chnh tr mang tnh a ch ch. Do , cn to nn s ng
60

thun, thng nht trong a dng, trnh tnh trng gia trng hay v chnh ph. y l vn gn vi quyn lc dn ch. H thng chnh tr khng ch bao hm nhiu ngi, m cn bao hm nhiu t chc; cho nn, phi pht huy tnh t do, t ch, sng kin ca h trong mt chnh th to s ng thun cao vi kh nng thuyt phc ca ngi lnh o, kh nng kt hp nhun nhuyn gia tp trung v dn ch, gia t do v k lut, sng kin v thng nht. Vn khng phi l thng/thua (nguyn tc th lng phn hoc l, hoc l) m cc ch th trong h thng chnh tr dn ch php quyn x hi ch ngha u thng/thng (nguyn tc th lin tc, va l/va l, hay nguyn l b sung b). X hi trnh da trn trit l ha hp - bao dung - dung ho - trung dung gii quyt s khc nhau, bt thun, xung khc. Cho nn, u tranh l tt yu, nhng on kt v ng thun l nguyn tc c tnh mc ch ti cao. H thng chnh tr ca chng ta do ng Cng sn lnh o. Phng thc lnh o ca ng cm quyn ch yu l thuyt phc, l hng dn, l gng mu, tin

PHNG PHP H THNG V YU CU

phong ch khng phi ra lnh; lnh o cn l phc v. Quan im ny ca Ch tch H Ch Minh cn c qun trit trong vic i mi phng thc lnh o ca ng. - Ba l, tnh a chiu, a phng ca h thng chnh tr - h thng a tr tu th hin tnh a t chc, a cu trc, a chc nng, a la chn, a tin trnh. H thng chnh tr nc ta nht nguyn v chnh tr, nhng phi a dng v t chc, cu trc, chc nng v cao vai tr ca Mt trn T quc vi nguyn tc thng nht trong a dng. Thng nht mc tiu c bn, ng lc c bn, lu di, nguyn tc gc, nn tng t tng. Nu trong ch mt ng cm quyn m khng ch s a dng v t chc v m rng dn ch th s lm hn ch sng kin, hn ch tnh nng ng, sng to. H thng chnh tr khng ch nhm vo gi tr quyn lc (gi tr chnh tr) m cn gn vi cc gi tr thm m, gi tr o c, gi tr chn l, ng thi hng ti to mi trng cho cng dn lm ra gi tr ca ci - v dn giu, nc mnh. Vic i mi h thng chnh tr cng hng ti thc hin mc tiu dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch,

vn minh. Do vy, h thng chnh tr nc ta phi thc s dn ch, k cng, cng bng, vn minh, trong sch, sng sut v vng mnh. - Bn l, tnh chnh th, hp tri ca h thng chnh tr. Trong hat ng, h thng chnh tr ca nc ta phi l mt chnh th ng thun to nn sc mnh tng hp, trong sc mnh hp tri l rt quan trng. Do vy, lnh o khng phi ch i vi tng b phn, m ch yu l iu khin, lnh o, qun l tng tc to nn sc mnh hp tri. Do vy, trong vic i mi h thng chnh tr, cn phi thm nhun v vn dng tt khoa hc t chc, khoa hc h thng v tm l x hi. i vi chng ta hin nay, vic i mi h thng chnh tr phi c l trnh, chn bc i, con ngi thch hp vi trt t, xu hng pht trin kinh t - x hi ca t nc v xu th hi nhp quc t. l iu kin c c s thnh cng trong i mi h thng chnh tr.

61

PHNG PHP H THNG V YU CU

62