It Q 1344572825

L ch s V t l th k 20
Alfred B. Bortz
Tr n Nghim d ch
M CL C
L i ni u .......................................................................................i Gi i thi u .......................................................................................iv
1. 1901 1910
Bnh minh c a v t l h c hi n i ............................................... 1 Nh ng k t qu k l ............................................................. 1 Th k m i, vi n c nh m i ................................................... 6 L ng t v Hi u ng quang i n ...................................... 6 Chuy n ng Brown v tnh xc th c c a cc nguyn t ... 8 Thuy t tng i c bi t ................................................... 9 Nguyn t c th phn chia c ..................................... 14 Nh ng k thu t, cng ngh v quan st m i ..................... 17 Nh khoa h c c a th p nin 1900: Albert Einstein (18791955) .............................................. 18
2.1911 1920
Nh ng quan i m m i v v t ch t ........................................... 20 Khm ph ra h t nhn nguyn t ...................................... 20 M u nguyn t Bohr .......................................................... 22 Bn trong h t nhn ............................................................ 24 Cc nguyn t trong ch t r n ............................................ 26 Thin vn h c v V tr h c .............................................. 26 Thuy t tng i r ng ....................................................... 28 Khm ph ra cc thin h ................................................. 30 Tia v tr ........................................................................... 32 Nh ng l thuy t, k thu t v cng ngh m i ...................... 32 S siu d n ....................................................................... 32 S tri gi t l c a ............................................................. 33 Nh khoa h c c a th p nin: Ernest Rutherford (18711937) ......................................... 34
3. 1921 1930
Cu c cch m ng l ng t ........................................................ 36 T nguyn t Bohr n c h c l ng t .......................... 37 Tm hi u v tr l ng t ................................................... 43 Thuy t tng i, spin, phn r beta, v cc h t tin on ..................................................... 45 V t l h nguyn t ............................................................ 46 Cc sao, thin h, v tn l a ............................................ 47 Nh khoa h c c a th p nin - Wolfgang Pauli (19001958) 49
4. 1931 - 1940
Cc h t c b n v n n chnh tr th gi i .................................. 51 Bn trong h t nhn ............................................................ 52 Cc h t h nguyn t m i ................................................. 55 Cc my gia t c h t ........................................................... 56 Phng x nhn t o v s phn h ch h t nhn .................. 58 Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1930 ..................... 62 Nh khoa h c c a th p nin Lise Meitner (18781968) ... 64
5. 1941 1950:
V t l h c trong th i k chi n tranh ........................................... 67 QED: i n ng l c h c l ng t ..................................... 69 S phn h ch h t nhn, N n khoa h c l n, v Bom ...... 72 Tia v tr v cc h t h nguyn t .................................... 79 Nh ng lnh v c v t l khc trong th p nin 1940 ............... 80 Nh khoa h c c a th p nin: Richard Feynman (19181988) ......................................... 81
6. 1951 1960
V t l h c v S pht tri n nh ng cng ngh m i .................. 84 V t l ch t r n v Cng ngh ............................................. 85 Ch t d n i n, Ch t cch i n v Ch t bn d n ............... 88 S siu d n ....................................................................... 95 V t l v cng ngh h t nhn ............................................. 96 V n bch th h t h nguyn t .................................... 97 Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1950 ..................... 98 Nh khoa h c c a th p nin: John Bardeen (19081991) 99
7. 1961 1970
K nguyn chinh ph c v thm hi m ...................................... 102 Cc h t c b n v cc l c c b n .................................. 103 Quark mi v L c mu m nh ....................................... 107 Quark duyn v l c i n y u .......................................... 111 Cc boson chu n, tr ng Higgs v ngu n g c c a kh i l ng .......................................... 112 Cc my d h t m i ........................................................ 112 B ng ch ng v tr h c cho Big Bang .............................. 113 Nh khoa h c c a th p nin: Murray Gell-Mann (1929 ) 115 Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1960 ................... 117
8. 1971 1980
B t u m t s t ng h p m i ................................................ 119 Cc quark: t y n nh ............................................. 120 Cc l thuy t th ng nh t l n ............................................ 122 S v ng vu l ng t ................................................... 123 Cc ng d ng c a v t l v lin h v i cc khoa h c khc trong th p nin 1970 ... 124
Nh khoa h c c a th p nin: Luis Alvarez (19111988) . 128
9. 1981 1990
M r ng t m nh h ng ......................................................... 131 V t l h t c b n v Cc hi u ng l ng t .................... 132 GUT, L thuy t siu dy v S l m pht v tr ............... 134 i nt v cc sch ph bi n ki n th c v t l v khoa h c trong th p nin 1980 ................................... 135 Cc t ph trong ngnh v t l v t ch t ngng t ........... 137 Nh khoa h c c a th p nin: Stephen Hawking (1942 ) 140
10. 1991 2000

Cc k t n i v tr ..................................................................... 143 V t l h t c b n: Hon t t M hnh Chu n ..................... 144 Nh ng b t ng trong v tr h c ...................................... 146 Cc pht tri n khc lin quan n v t l trong th p nin 1990 ....................................................... 147 Nh khoa h c c a th p nin: Leon Lederman (1922 ) .. 148
K t lu n:
Cc thch th c mang tnh ton c u v v tr trong th k 21 ........................................................... 152 B n ch t c a v t ch t c xt l i .................................. 153 M i th l g? ................................................................ 155
Ph l c
B ng tu n hon cc nguyn t ha h c .......................... 157 Cc nh v t l o t gi i Nobel ......................................... 160 Thu t ng ........................................................................ 172 Ti li u tham kh o ........................................................... 178
L i ni
Th k 20 ch ng ki n m t s tng tr ng bng pht c a khoa h c v cng ngh s l ng nh khoa h c ang lm vi c ngy nay nhi u hn t ng s nh khoa h c trong l ch s loi ng i tr c y c ng l i. Nh ng pht minh m i g m c tu v tr , chip my tnh, laser, v ADN t h p m ra l trnh cho nh ng lnh v c m i nh khoa h c v tr , cng ngh sinh h c, v cng ngh nano. Cc my ghi a ch n hi n i v tu ng m cho mang l i cho cc nh khoa h c tri t v i dng ci nhn su s c vo nh ng b n su th m nh t v t i tm nh t c a hnh tinh chng ta. Nh ng th p k pht tri n c a khoa h c th i ti t, c h tr b i nh ng quan st v tinh v m hnh my tnh, gi a ra nh ng d bo di h n, mang tnh ton c u v i xc su t ng r t cao. Lc m i b t u th k , khoa h c v cng ngh c t tc ng ln i s ng hng ngy c a a s m i ng i. i u ny thay i hon ton vo nm 2000. M c ch c a b sch Khoa h c th k 20, m t b sch m i g m 7 t p, l cung c p cho sinh vin, gio vin, v cng chng ni chung m t ngu n ki n th c d c, d ti p c n, nh m tm hi u xem khoa h c pht tri n nh th no, t ng th p nin m t, trong th k qua v th on xem n s pht tri n n u trong nh ng th p nin u th k 21. M t ng i c h c qua tr ng l p v thng th o vn h c, ngh thu t, m nh c v hi u r gi tr c a l ch s , kinh doanh, v kinh t , th cng ph i bi t khoa h c ho t ng nh th no, v lm th no n tr thnh m t b ph n khng th thi u trong i s ng hng ngy c a chng ta. Sinh vin th ng c d y khoa h c t vi n c nh c a ci bi t hi n nay. Theo m t ngha no , i u ny kh d hi u c r t nhi u thng tin n m b t. Tuy nhin, r t th ng x y ra, sinh vin (ho c gio vin) c th h i nh ng cu i lo i nh Lm th no h bi t c i u ? hay T i sao h l i khng bi t i u ? y l ch m t s vi n c nh l ch s pht huy tnh h p d n. N mang l i c m gic m t kha c nh ng c a khoa h c. M t s ci sinh vin c d y ngy nay s thay i trong vng 20 nm. N cng mang l i c m gic nhn b n khi ng i ta xem xt cc nh khoa h c l i l c tr c y chi n u nh th no trong th k qua v i s ti n ti tr t i hn, cng c th s hn, v cc l thuy t km ph c t p hn. Khoa h c khc v i nh ng n l c khng km ph n quan tr ng v th thch khc c a con ng i l phng ti n nghin c u c a n Phng php Khoa h c th ng c m t nh sau: a) quan st b) l p gi thuy t c) th nghi m v ki m ch ng d) thu nh n k t qu , v e) k t lu n xem cc k t qu v s li u bc b hay c ng c gi thuy t nu. Trong th c t , ti n trnh khoa h c khng ph i lc no cng th ng. Nhi u th nghi m c lin quan cn c th c kh o st ki m tra gi thuy t. M t khi m t b ng ch ng khoa h c c thu th p v ki m tra, th nh khoa h c s trnh m t bi bo, t ng trnh cng trnh m i trn m t t p ch nh gi ngang hng. M t bin t p vin ch cng v t s g i cng trnh y cho t nh t hai nh ph bnh (tr ng ti), nh ng ng i chuyn mn v lnh v c c bi t , v h s gi i thi u v i v bin t p vin l bi bo nn ch p nh n, s a ch a, ho c t ch i. V cc chuyn gia ph bnh th nh tho ng l i l nh ng ng i ang c nh tranh c a tc gi bi bo, cho nn cc tiu chu n o c cao v s tin c n ph i c quy nh r trong ti n trnh ph bnh.
N u m t gi thuy t khng th ki m tra v c kh nng b bc b b i th nghi m ho c cc phng trnh ton h c, th n khng mang tnh khoa h c. Trong khi , trn nguyn t c, m t th nghi m c th bc b m t gi thuy t, v khng c th nghi m xc nh n no c th tuy t i ch ng minh m t gi thuy t l Chn l. Tuy nhin, n u vi c ki m tra l p i l p l i b ng nh ng th nghi m khc nhau do nhi u nh khoa h c th c hi n ti p t c xc nh n cho m t gi thuy t, th ng i ta b t u th a nh n r ng n l m t l thuy t c ch p nh n r ng ri. Ng i b n t t nh t m m t l thuy t c th c l m t nh khoa h c xu t chng nghi ng v n v a n vo ki m tra chn th t v nghim kh c nh t. N u n v t qua c nh ng th thch ny v lm i nh khoa h c a nghi, th l thuy t y c c ng c ng k . Vi c ki m tra nh th cng lo i t cc gi thuy t v l thuy t y u. S xc nh n lin t c c a m t gi thuy t quan tr ng c th bi n n ln t m c c a m t nh lu t, m c d n v n c c g i l m t l thuy t. M t s l thuy t khi pht tri n c th lm cch m ng ha ton b khun kh c a m t lnh v c nh ng l thuy t ny c xem l m hnh. Thuy t nguyn t l m t m hnh. pht tri n kho ng 200 nm tr c, n l c s tm hi u b n ch t c a v t ch t. Nh ng m hnh khc g m c nh s ti n ha, thuy t v n l n, thuy t ki n t o m ng hi n i (gi i thch ngu n g c c a ni non, ni l a v ng t), thuy t l ng t , v thuy t tng i. Khoa h c l m t s nghi p chung v i nhu c u t do trao i thng tin v h p tc. Trong khi ng l cc nh khoa h c c nh ng ng c c nh tranh m nh m , nhng n a sau c a th k 20 ch ng ki n khoa h c ngy cng tr nn lin ngnh. Nh ng bi ton ngy cng ph c t p hn, v i b t nh ngy cng l n, c x l v cho n nay v n th ng l ng trnh tr c l i gi i chnh xc. Trong th k 20, khoa h c tm ra phng thu c ch a tr b nh lao v b nh b i li t, nhng nh ng e ng i v m ng t i c a khoa h c (v d nh v kh h t nhn) b t u l di n. Thi hoi nghi tr c nh ng l i ch c a khoa h c v cc ng d ng c a n b t u xu t hi n vo n a sau c a th k 20, m c d tc ng tch c c hng ngy c a n ln i s ng c a chng ta ngy cng tng. Nhi u nh khoa h c cng nh y c m v i nh ng v n ny. Sau khi bom nguyn t th xu ng Hiroshima v Nagasaki, m t s nh khoa h c l i l c chuy n sang nghin c u khoa h c s s ng, v nh ng ng i khc th cho ra i m t t p ch, ngy nay g n 60 nm tu i, B n tin c a Cc nh khoa h c nguyn t , dnh cho vi c lo i tr m i nguy h t nhn v tng c ng ha bnh. Nm 1975, khng bao lu sau khi cc nh sinh h c phn t pht tri n ADN t h p, h t ch c m t h i ngh Asilomar, California, v t ra nh ng h n ch t nguy n trn nh ng th nghi m nh t nh. H khuy n khch ch p thu n s s p t trong lnh v c m i mang tnh cch m ng ny. Chng ta ang s ng trong m t k nguyn trong c nh ng n l c lin t c v y s c m nh nh m xa nha ranh gi i gi a c tin tn gio v khoa h c. M t l p lu n cho r ng s cng b ng i h i th i gian nh nhau cho m i l thuy t (mang tnh khoa h c hay khng). Trong m i th i i, v c bi t trong th i i ngy nay, cc nh khoa h c ph i ph n u truy n thng v i cng chng r ng khoa h c l g v n ho t ng nh th no, khoa h c t t l g, khoa h c x u l g, v ci g khng ph i l khoa h c. Ch khi chng ta m i c th o t o nh ng th h cng dn tng lai v truy n c m h ng cho cc nh khoa h c c a tng lai. B y t p c a b sch Khoa h c th k 20 ni v nh ng v n c t li sau y c a khoa h c: sinh h c, ha h c, khoa h c Tri t, h i dng h c, v t l h c, v tr h c v thin vn h c, v th i ti t v kh h u. M i t p c m t b ng thu t ng ch gi i. Cc chng trong m i t p g m nh ng thnh ph n sau: C s v vi n c nh khoa h c m n pht tri n, t ng th p nin m t, ng th i cung c p ci nhn su s c xem c bao nhiu nh khoa h c ch o gp s c trong t ng th p nin y. Cc hnh v en tr ng v nh ch p. ii
Tr c bin nin s th i gian nh ng s ki n ng ch trong m i th p k . Phc h a ti u s ng n g n c a nh ng c nhn i tin phong, k c trnh by v nh ng tc ng c a n i v i khoa h c v x h i ni chung. M t danh m c ti nguyn tham kh o.
Trong khi ton b cc nh khoa h c u c li t k danh tnh chi ti t, chng ti khng c ng r ng nh t thi t h ph i l nh ng nh khoa h c v i nh t c a th p nin y. H c ch n i di n cho n n khoa h c c a th p nin y v nh ng thnh tch xu t s c c a h . M t s trong nh ng nh khoa h c ny sinh ra trong nh ng gia nh giu c v danh ti ng, trong khi m t s khc xu t thn t t ng l p trung lu ho c lao ng, hay c trong c nh b n hn. Trong m t th k nh d u b i hai cu c chi n tranh th gi i, chi n tranh l nh, v s cu c chi n l n nh khc, v t i c di t ch ng khng th t ng t ng n i, nhi u nh khoa h c bu c ph i ch y tr n kh i qu hng x s c a mnh. May thay, th k qua cng ch ng ki n s ti p c n ngy cng g n v i khoa h c v cng ngh i v i ph n v ng i da mu v, v i cht may m n, m i ro c n s bi n m t trong th k 21. Cc tc gi c a b sch ny hi v ng qu v c gi nh n th c ng s pht tri n c a khoa h c trong th k v a qua v nh ng thnh t u xu t hi n nhanh chng ngy nay trong th k 21. L ch s d y cho nh ng nh thm hi m m i c a th gi i nh ng l i ch c a vi c th c hi n nh ng quan st th n tr ng, theo u i nh ng l trnh v t ng m nhi u ng i khc b qua ho c khng dm li u lnh xng pha, v lun lun nghi v n th gi i xung quanh mnh. S hi u k l m t trong nh ng b n nng con ng i c b n nh t c a chng ta. Khoa h c, cho d c th c hi n d i d ng chuyn nghi p hay ch l ni m yu thch, sau h t th y, l m t n l c mang tnh ng i r t cao.
iii
Gi i thi u
C my v tr th k 19 Vo gi a th p nin 1890, cc nh v t l cc nh khoa h c nghin c u v t ch t v nng l ng nhn v th k 20 v i ni m kiu hnh y t mn. Cng nghin c u v tr trong th k 19, h cng th y n th t th t , ngn n p. Hnh tr ng c a n hon ton c th tin on qua cc nh lu t t nhin m h bi u di n trong ngn ng ton h c chnh xc. M c d v n c m t vi cu h i quan tr ng c n c tr l i, nhng a s nh v t l khi y hi lng r ng th k 20 s dnh cho vi c tinh ch nh cc l thuy t v ti n hnh nh ng php o quan tr ng c n thi t hon thi n t m th m thu khoa h c c a h . H khng th no sai l m hn n a. Thay v bu c ch t cc u m i d t l ng l o, cc nh v t l l i i ko gi t m t vi ch rch v nhn vo t ng ph n khun kh l thuy t c a v t l h c. Ph i m t g n nh a ph n th k m i d t l i t m th m y. Qu trnh y nh gi l i h u nh m i th m ng i ta ngh h hi u v v t ch t v nng l ng, khng gian v th i gian, v sng v h t. tm hi u nh ng s chuy n bi n ngo n m c y trong n n v t l h c th k 20, tr c h t ng i ta ph i kh o st nh ng thnh tch n i b t c a n n khoa h c trong th k tr c, ng ch nh t l i n t h c trong c b n ch t i n t c a nh sng v l thuy t nguyn t c a v t ch t. Thuy t nguyn t c a v t ch t Theo m t ngha no , th thuy t nguyn t ch ng c g m i m . Quan ni m r ng v t ch t g m nh ng h t nh xu, khng th phn chia c t hn 2000 nm tr c v i cc nh tri t h c Hi L p c i Democritus v Leucippus, nhng n b lng qun m t th i gian di mi cho n khi nh kh t ng h c John Dalton (1766 1844) th i tm ngha c a ci m cc nh ha h c pht hi n v cc ch t kh. Nm 1810, ng cho xu t b n m t quy n sch mang tnh b c ngo c t a l M t h tri t l ha h c m i, trong ng xu t m t l thuy t m i c a v t ch t. Dalton xu t r ng v t ch t g m cc nguyn t k t h p theo nh ng t s nh t nh hnh thnh nn cc h p ch t. C s cho cc t s c bi t y, nh Dalton l thuy t ha, l m i nguyn t g m nh ng h t nh xu, khng th phn chia g i l cc nguyn t , v cc nguyn t k t h p l i thnh phn t , n v c b n c a cc h p ch t. Thuy t nguyn t nhanh chng tr thnh c s c a ha h c, v cc nh khoa h c lin t c pht hi n ra nh ng nguyn t m i. H o v phn lo i cc tnh ch t c a t ng nguyn t , v d nh nhi t ng c v nhi t si, v t tr ng (kh i l ng ho c tr ng l ng trn centimet kh i). H nghin c u hnh tr ng ha h c c a cc nguyn t v suy lu n ra kh i l ng nguyn t c a chng. Khi s l ng nguyn t bi t tng ln, cc nh khoa h c i tm m t khun kh phn lo i m t s s p x p cc nguyn t sao cho nh ng nguyn t c nh ng tnh ch t ha h c gi ng nhau s n m chung nhm v i nhau. Nm 1869, m t gio s ha h c ng i Nga tn l Dmitry Mendeleyev (1834 1907) l p ra s s p x p , m t m ng l i cc hng v c t m ng g i l b ng tu n hon cc nguyn t . B t u gc trn bn tri v i nguyn t nh nh t, ng t cc nguyn t xu ng c t th nh t c a m ng l i c a ng theo th t kh i l ng nguyn t tng d n. Sau , ng d i sang ph i t c t ny sang c t k ti p, t cc nguyn t c nh ng tnh ch t ha h c gi ng nhau li n nhau trong cc hng. (B ng tu n hon ngy nay, c trong ph n Ph l c, o ng c l i vai tr c a cc hng v c t, nhng v n tun theo phng php c a Mendeleyev). Th nh tho ng, lm ph h p cc tnh ch t ha h c, ng ph i b tr ng m t trong m ng l i. ng trng i nh ng kho ng tr ng s c l p y sau ny v i nh ng nguyn t cha c pht hi n ra v ng ng. Khi nh ng nguyn t cn thi u c tm th y, tnh ch t c a chng ph h p v i cc tin on c a b ng tu n hon.
iv
B ng tu n hon l m t thnh t u l n, nhng v n cn nh ng cu h i quan tr ng. Ci g phn bi t nguyn t c a m t nguyn t ny v i nguyn t c a nguyn t kia v lm th no nh ng khc bi t mang l i tnh quy t c c a b ng tu n hon? Vi c tr l i nh ng cu h i s ph i i n t n th k 20. i n t h c v nh sng Th k 19 cng mang l i nh ng ki n th c quan tr ng v i n h c, t h c, v nh sng. Khi th k y b t u, cc nh v t l xem i n v t l nh ng hi n t ng c l p v h ang c g ng ch n l a gi a hai quan i m th k 17 c nh tranh nhau v b n ch t c a nh sng. C ph i nh sng l sng, nh nh khoa h c H Lan Christiaan Huygens (1629 95) kh ng nh, hay n l m t dng h t, nh nh v t l v i ng i Anh, ngi Isaac Newton (1643 1727) v n tin nh th ? Cu h i c x tr nhanh chng. Nm 1801, nh khoa h c v nghin c u ng i Anh, Thomas Young (1773 1829), ti n hnh m t th nghi m ch ng minh d t khot. ng tch m t chm nh sng thnh hai chm v cho c hai ph n y r i ln m t mn hnh. Thay v th y hai vng sng nh trng i t hai dng h t, ng quan st th y m t hi n t ng g i l giao thoa m t d i khe sng v t i t o ra b i cc sng ch ng ch t. Th nghi m c a Young l p t c lm pht sinh m t cu h i m i. Sng nh sng truy n i t cc v sao qua chn khng v tr , v y th ci g mang sng y? M t s nh v t l xu t r ng ton b khng gian trn ng p m t th ch t l ng g i l -te truy n sng. -te g n sng khi nh sng truy n qua n, nhng khng mang l i s c n tr c gi i no i v i cc v t chuy n ng, v d nh cc hnh tinh. L i gi i thch khng lm th a mn t t c cc nh khoa h c v n yu c u s t n t i c a m t th trn ng p v tr nhng l i khng c nh ng tnh ch t c h c c th pht hi n ra c n khng c kh i l ng nhng m i ch l m t i m xu t pht. Vo nh ng nm 1820 v 1830, m t s nh v t l, n i b t nh t l nh nghin c u tr danh ng i Anh, Michael Faraday (1791 1867), kh o st i n h c, t h c, v cc quan h gi a chng. H h c cch ch t o nam chm i n v pht tri n nh ng ng c v my pht i n u tin. H cn pht hi n th y l c i n l l c lin k t cc nguyn t l i v i nhau trong cc h p ch t. Cc nh v t l b t u s d ng thu t ng i n t h c v tm ki m cc phng th c m t l c i n t b ng ton h c, gi ng nh Newton t ng lm v i l c h p d n kho ng 150 nm tr c . Nm 1859, v gio s v t l g c ng i Scotland t i tr ng i h c Cambridge, James Clerk Maxwell (1831 79) pht tri n m t h b n phng trnh ton h c d a trn cc khm ph c a Faraday v nh ng ng i khc. M t phng trnh l cng th c cho l c tc d ng ln cc i n tch, m t phng trnh m t l c tc d ng ln cc c c t , v hai phng trnh m t m i lin h gi a i n v t . Th t b t ng , h phng trnh Maxwell cn m t cc sng nng l ng i n t c th truy n i trong khng gian tr ng r ng. i u ng ch l cc phng trnh Maxwell tin on t c c a cc sng i n t y ph h p v i ci do cc nh v t l khc o l t c c a nh sng. K t lu n d ng nh khng th no trnh kh i: nh sng l sng i n t , v h phng trnh Maxwell m t cc tnh ch t i n v t c a -te. V i h phng trnh Maxwell v b ng tu n hon ha h c, cc nh v t l th k 19 c m th y h g n ranh gi i hi u bi t tr n v n v gi i t nhin. M i i t ng v t ch t, cho d l n hay nh , l g m cc nguyn t khng th chia c t lin k t v i nhau b ng l c i n. quy m l n hn, v d nh h m t tr i, l c h p d n lin k t v t ny v i v t khc. Ngoi ra, v tr cn trn ng p nng l ng ch y qua d i d ng sng i n t . M t s cu h i l n v n cn : u l ngu n g c c a nh sng sao? Cc nguyn t v -te l c th t khng, v n u c th t th lm th no c th pht hi n ra chng? Nhng ni chung, v tr v
c v nh l m t c my c th tin on c v c tr t t nh m t t m th m d t, c chi ph i b i cc nh lu t ton h c chnh xc c a chuy n ng, s h p d n, v i n t h c. D t l i gin khung v t l S chnh xc v tnh c th tin on ha ra ch l m t o t ng, v l ti chnh c a cu chuy n v t l h c trong th k 20. M t vi m i ch c v l ng l o ha ra l d u hi u c a m t khun kh quan ni m m i cha c lm sng t . Nh chng ti p theo m t , th p k u tin c a th k m i c nh d u b i m t lo t khm ph ng ch . Trong s ny c m t s l gi i l i cc nh lu t Newton v h phng trnh Maxwell theo ki u lo i tr nhu c u -te. Kh i l ng v nng l ng c ch ng t l nh ng m t khc nhau c a cng m t hi n t ng v t l. Cc nguyn t khng nh ng c ch ng minh l t n t i, m cn c th phn chia nh ra n a. Nh ng th nghi m ng ch l nh m h l c u trc bn trong c a chng. Tng t nh v y, s khc bi t gi a sng v h t khng cn r rng n a. Trong th p nin th hai v th ba c a th k m i, n n v t l l ng t lm xa nha thm n a s khc bi t . B t ng hn n a, n thay th chi c ng h v tr v i s b t nh.
James Clerk Maxwell, ng i pht tri n cc phng trnh m t m i lin h gi a i n v t , v ch ng minh r ng nh sng l m t sng i n t . ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Ph n cn l i c a th k 20 dnh cho vi c d t nn hoa vn m i cho t m th m v t l h c. Ngy nay, vo nh ng nm u c a th k 21, hoa vn y d ng nh r rng hn nhi u ngo i tr , m t l n n a, cn m t vi m i ch l ng l o. Nh cc chng khp l i quy n sch ny trnh by, ang x c x c tuyn b r ng h ang tm ki m l thuy t c a t t c , nhng l ch s th k tr c v a k t thc khi n h ph i th n tr ng. H bi t c th c nhi u v tr khng nhn th y ang ti m n trong nh ng khe tr ng ki n th c c a h . T p sch ny l n theo nh ng s pht tri n ng ch c a th k 20, t ng th p nin m t. Qu c gi s th y nh ng s i ch r i r c c a v t l h c ang pht tri n v h p l i v i nhau theo nh ng cch th t b t ng . H s tr i qua, nh cc nh v t l th k 20 tr i qua, nh ng l n hoang mang, n u khng ni l hon ton h n lo n. C m gic y c l s khng d ch u, nhng l i gi i c a n n m vi c ch p nh n m t phng th c ti p c n v tr c a nh v t l: l ngh t i s th ng nh t, v d nh cch h phng trnh Maxwell k t h p i n, t v nh sng, ho c i tm cc nh lu t b o ton, nh trnh by trong khung tham kh o trang sau. Cc nh v t l v n lun m ra nh ng vi n c nh m i. H khng ph nh n nh ng quan st khng nh trng i, m thay vo hy xt n nh ng phng php vi
m i gi i thch chng. H khng cho php cc t p qun con ng i ty ti n chn trn con ng khm ph.
ng ngng
M t t p qun nh th l ty ti n phn chia l ch s thnh cc th k v th p k . Do thi quen , t p sch ny v nh ng t p khc trong b sch Khoa h c th k 20 c cc chng tng ng cc th p nin c a th k , b t u v i 1901 1910. Nhng khi nh ng cu chuy n quan tr ng ch ng l n ln s phn chia ny, th cch t t nh t l trnh by m t s thng tin trong ci c th xem l m t chng sai. i u ch c ch n ng trong hai chng u c a t p sch ny. Th ng th khoa h c hi n i c xem l b t u t n a sau c a th p nin 1890, cho nn chng 1 m u khi y. Tng t nh v y, nghin c u ban u d n n s khm ph ra tia v tr , h t nhn nguyn t , v hi n t ng siu d n, u b t u tr c nm 1911. Nhng vi c trnh by v nghin c u hon l i sang chng 2, khi t t i chn mu i. V t l h c v cc nh lu t b o ton
Lm th no cc nh v t l khm ph ra nh ng chn tr i m i? M t trong nh ng nguyn l ch d n c s c m nh nh t c a h l vi c nh n ra r ng t nhin c cc nh lu t b o ton nh t nh pht bi u r ng nh ng i l ng nh t l khng thay i ( c b o ton) trong m t tng tc hay m t qu trnh no . Nh cc chng sau ny s lm r, cc nh lu t b o ton t ra l m t m nh t mu m cho cc nh v t l trong th k 20. Trong th k 19, cc nh lu t b o ton sau y t ra h u ch: B o ton ng l ng. nh lu t b o ton c xa nh t trong v t l h c thu c t hai trong ba nh lu t Newton c a chuy n ng. nh lu t ba Newton, th ng g i l nh lu t c a tc d ng v ph n tc d ng, pht bi u r ng cc l c lun xu t hi n thnh t ng c p b ng nhau v tri chi u. Ch ng h n, trong khi l c ht h p d n c a Tri t gi M t trng trong qu o c a n, th l c h p d n c a M t trng ht ng c l i pha Tri t v i m t l n b ng nh v y. V Tri t c kh i l ng l n hn v tinh c a n nhi u l n, cho nn tc d ng c a l c h p d n c a M t trng i v i Tri t khng t o ra qu o quay m t o ra s l c l, chao o, d th y nh t l hi n t ng th y tri u i dng. nh lu t hai Newton pht bi u r ng khi m t l c tc d ng ln m t v t, th n t o ra m t s bi n thin m t i l ng g i l ng l ng, v m t ton h c i l ng ny th ng c bi u di n b ng tch s c a kh i l ng v v n t c. L c tc d ng ln m t v t cng lu, th s bi n thin ng l ng c a v t cng l n. Khi hai v t tc d ng ln nhau nh ng l c b ng nhau v ng c chi u, th t ng bi n thin ng l ng c a hai v t ph i b ng khng. ng l ng c a m i v t th bi n thin, nhng cho d l c tc d ng gi a chng m nh bao nhiu hay lu bao nhiu i chng n a, th t ng ng l ng v n l nh nhau t i m i th i i m hay nh cc nh v t l pht bi u, t ng ng l ng c b o ton. B o ton kh i l ng. M t trong nh ng nh lu t b o ton quan tr ng lin quan n kh i l ng. nh lu t Newton th nh t v chuy n ng nh ngha m t i l ng g i l qun tnh, hay xu h ng c a m t v t duy tr v n t c c a n, tr khi c l c tc d ng ln n. S o c a qun tnh l ci cc nh v t l g i l kh i l ng, n th ng c xem l l ng ch t m v t c. (Trong ngn ng hng ngy, ng i ta th ng ni l m t v t n ng bao nhiu, ch khng ni n c kh i l ng bao nhiu. Nhng t t hn h t l nn s d ng thu t ng kh i l ng, v l do sau y: Tnh n ng nh l l c m tr ng h p d n c a Tri t tc d ng ln v t . Trn M t trng, v t s cn nh i, nhng kh i l ng c a n th khng i). M t trong nh ng quan ni m c s c a thuy t nguyn t c a v t ch t l t ng kh i l ng c a v t ch t c m t trong m t ph n ng ha h c l khng i. Cc nguyn t c th s p x p l i, d n t i nh ng h p ch t khc, nhng b n thn cc nguyn t v n nh c. Khi th k th 19 k t thc, cc nh v t l tin r ng nh lu t b o ton kh i l ng l mang tnh c b n. B o ton nng l ng. Cc nh lu t Newton c a chuy n ng cn a n m t i l ng g i l nng l ng, n c th thu c m t trong hai d ng c b n g i l ng nng (nng l ng c a chuy n ng) v th nng (nng l ng c a v tr). C hai d ng nng l ng c th thu v t m t i l ng g i l cng, i l ng ny c nh ngha v m t ton h c l qung ng m v t i c nhn v i l c tc d ng theo h ng chuy n ng c a v t. Cng c th t o ra ng nng b ng cch lm cho m t v t chuy n ng nhanh hn, ho c n c th t o ra th nng theo nhi u cch, th d b ng cch ko gin ho c nn m t ci l xo ho c nng m t v t n ng ln cao. L xo c th nng s lm v t chuy n ng khi n h i ph c l i chi u di ban u c a n. V t n ng c th ri xu ng, thu l y ng nng trong lc ri.
vii
M t trong nh ng thnh t u to l n c a n n v t l h c th k th 19 l vi c cng nh n m i lin h gi a nng l ng v nhi t v pht tri n m t nh lu t b o ton m i. Khi hai v t tng tc v i nhau, t ng ng l ng c a chng c b o ton, nhng t ng ng nng v th nng c a chng c th thay i. Th d , n u hai chi c xe hi y h t nhau, chuy n ng t c nh nhau, va ch m tr c di n v i nhau, th m h n t p b p d s d ng l i ngay. Tr c va ch m, m i xe hi c ng l ng b ng nhau, nhng c chi u ng c nhau. Nh v y, t ng ng l ng c a chng l b ng khng lc tr c v sau khi chng va ch m. ng nh trng i, ng l ng c b o ton.
nh lu t Newton th hai v th ba c a chuy n ng d n t i k t lu n r ng khi hai v t tng tc v i nhau, th ng l ng c a m i v t c th thay i, nhng t ng ng l ng c a chng th khng i. Trong va ch m s t qua c a hai qu c u c kh i l ng khc nhau, th m i qu c u i h ng v t c chuy n ng, nhng t ng ng l ng c a chng v n nh c.
Cn nng l ng th sao? Khng gi ng nh ng l ng, nng l ng khng c chi u. L ng l n ng nng tr c va ch m d ng nh b m t, v hai chi c xe b p d khng c th nng c a b ph n nn p ki u l xo no c . Nhng v va ch m sinh ra m t l ng nhi t l n, chng c th d dng nh n th y sau va ch m. N u hi u nhi t l s o c a t ng ng nng c a hai xe tr c va ch m, th th ha ra nng l ng v n c b o ton. M t phn ngnh v t l h c g i l nhi t ng l c h c m t cch th c nhi t v nng l ng lin h v i nhi t . Cc nh v t l pht bi u ba nh lu t c a nhi t ng l c h c, nh lu t u tin trong s l m t nh lu t b o ton. N pht bi u r ng khi c s trao i nhi t, th nng l ng, gi ng nh ng l ng, c b o ton khi cc v t tng tc v i nhau, m khng c thm s tc d ng no t bn ngoi. Nhi t ng l c h c c lin h m t thi t v i m t phn ngnh v t l ton pht tri n vo cu i th k th 19 g i l c h c th ng k. C h c th ng k cho php cc nh v t l kh o st nhi t c p nguyn t . N nh ngha nhi t l s o ng nng trung bnh c a cc nguyn t ho c phn t trong v t ch t, cho d chng ang chuy n ng t do v va ch m nhau nh trong ch t kh, ho c ch t l ng, ho c ang dao ng t i lui trong ch t r n. C h c th ng k gi m t vai tr quan tr ng trong nh ng khm ph y k ch tnh bu i u c a th p nin u tin c a th k th 20 trong c s thay i nh n th c c a cc nh v t l v cc nh lu t b o ton kh i l ng v nng l ng.
viii
1901 1910 Bnh minh c a v t l h c hi n i

Nh lu cu i ph n Gi i thi u, cc khm ph trong th p nin u tin c a th k 20 lm ch n ng cc n n t ng c a v t l h c. Nh ng chuy n bi n l n trong n n khoa h c mang l i t cng trnh c a nhi u nh t t ng cch tn, nhng khng ai c t ng c s c nh h ng nhi u hn t ng c a m t vin ch c s c p b ng sng ch Th y S ng i g c c tn l Albert Einstein (1879 1955). Nm 1905, ng cho cng b ba bi bo lm thay i phng th c cc nh v t l nhn nh n khng gian v th i gian, v t ch t v nng l ng, v h t v sng. ng gi i thch l i cc nh lu t Newton l n h phng trnh Maxwell theo m t cch lo i tr nhu c u vi n n -te. ng ch ra r ng kh i l ng v nng l ng l nh ng m t khc nhau c a cng m t hi n t ng v t l. ng gi i thch cc th nghi m bi t nh m ch ng minh cc nguyn t l c th t, ch khng n thu n l m t khi ni m h u ch dng tm hi u ha h c. Nh ng t ng l n khng h n y sinh t h v. C s cho cc khm ph c a u th k 20 thi t l p vo gi a cu i nh ng nm 1890, khi cc nh v t l ang nghin c u m i lin h gi a i n h c v v t ch t. H bi t r ng i n t n t i d i d ng cc i n tch dng v m v n gi ng nh cc nguyn t - nh ng l ng i n tch nh xu, khng th chia c t thu c m t c nh t nh khng gi ng nh ch t l ng c th trch ra bao nhiu cng c. Cc nguyn t c th trung ha i n, ho c chng c th t n t i d ng cc ion tch i n. Nhng i n l ci g, v n lin quan nh th no v i v t ch t? Nghin c u tia catt d ng nh l c kh nng nh t mang l i s hi u bi t su s c cho cu h i ny. Tia ca-tt l nh ng chm tia k l xu t hi n trong ng th y tinh hn kn t a ph n khng kh c bm ra ngoi. Bn trong cc ng y l hai i n c c m t c c m ca-tt v m t c c dng a-nt v i m t i n p (p su t i n) l n gi a chng. Khi ca-tt b un nng, n pht ra m t chm tia lm cho khng kh cn l i xung quanh le sng. N u chm tia p vo thnh ng, th th y tinh cng le sng.
Nh ng k t qu k l
Ngy 8 thng 11 nm 1895, nh v t l ng i c Wilhelm Rntgen (18451923) ang nghin c u tia ca-tt th ng pht hi n ra m t hi n t ng l . ng bi t tia ca-tt c th gy ra s pht sng hunh quang, v ng c m t mn hunh quang trong phng th nghi m c a mnh nghin c u chng. Nhng vo hm ny, ng khng s d ng ci mn . ng t n xa ng tia ca-tt v b c n trong gi y ba en c ng, nhng trong phng th nghi m t i, Rntgen th y n ang le sng. Ci g c th gy ra hi n t ng ? Sau m t s th nghi m, Rntgen pht hi n th y tia ca-tt ang gy ra m t d ng b c x cha bi t, m ng g i l tia X, pht ra t a-nt. Tia X c th i xuyn qua nh ng lo i v t ch t nh t nh v d nh th y tinh c a ng tia ca-tt nhng khng xuyn qua nh ng ch t khc, v chng s lm en knh nh. (Ngy nay, ng i ta bi t tia X l m t d ng sng i n t nng l ng cao).
Ngay u thng 3 ti p sau , nh v t l ng i Php Henri Becquerel (18521908) pht hi n ra m t h p ch t c a uranium cng t o ra c b c x lm en knh nh. Lc u, ng ngh r ng mnh tm ra m t ngu n khc pht ra tia X, nhng ng s m pht hi n th y tia uranium l m t hi n t ng hon ton khc. Khm ph c a Becquerel ngay sau c g i l s phng x , v cc v t l v ha h c khc nhanh chng nh p cu c, trong c nh ha h c g c Ba Lan Marie Curie (18671934) Php v Gerhardt Schmidt c. Lm vi c c l p v i nhau vo nm 1898, t ng ng i h pht hi n ra s phng x thorium. Cu i nm , Marie Curie cng ch ng c a b, Pierre Curie (18591906), pht hi n ra hai nguyn t phng x tr c cha bi t, radium v polonium, trong qu ng uranium.
S phng x cng thu ht s ch c a Joseph John (J. J.) Thomson (1856 1940), gim c Phng th nghi m Cavendish n i ti ng th gi i t i tr ng i h c Cambidge Anh. Ngay khi ng nghe ni t i khm ph c a Becquerel, ng l p t c quy t nh nghin c u cc tia b n . ng giao nhi m v cho Ernest Rutherford (18711937), m t sinh vin tr nng ng m i ra tr ng n t New Zealand vo ma thu tr c . Nm 1898, Rutherford pht hi n ra hai d ng phng x khc bi t nhau v t tn cho chng theo hai k t u tin trong b ch ci Hi L p. Tia alpha c th ch n d ng l i b i m t vi l nhm, nhng tia beta th c tnh m xuyn m nh hn nhi u. C hai u l cc h t tch i n tia alpha mang i n tch dng v tia beta mang i n tch m. Trong khi , Thomson ang ti n hnh cc th nghi m th n tr ng c a ring ng xc nh xem tia ca-tt l hi n t ng sng hay h t. Nm 1897, ng cng b cc k t qu c a mnh: Tia ca-tt l dng g m cc h t nh xu mang i n tch m. ng g i cc h t l ti u th , v ng gi s m i ti u th mang n v i n tch c b n c a t nhin. Cc php o c a ng v gi thuy t a ng n k t lu n l lng sau y v kch c c a cc h t ti u th : Kh i l ng c a m t ti u th cha t i m t ph n nghn kh i l ng c a nguyn t hydrogen, nguyn t nh nh t trn b ng tu n hon nguyn t . (Cc php o ngy nay thi t t gi tr l nh hn 1/1800). Khi cc nh khoa h c tm hi u thm v hnh tr ng c a nh ng ti u th ny trong cc nguyn t , chng tr nn mang tn l electron. C hai l i gi i thch kh d. Ho c l gi thuy t c a ng v n v i n tch c a cc ti u th l sai v th t ra n c hn 1000 n v i n tch m, ho c kh i l ng c a n th t s h t s c nh . M t i n tch hn 1000 n v khng c ngha, nn Thomson v cc v t l khc k t lu n r ng cc ti u th l nh ng h t nh hn nhi u so v i nguyn t .
Cc tia b n v cc h t h nguyn t khng ph i l nh ng b t ng duy nh t trong v t l h c khi th k 19 k t thc. Nm 1900, le sng quen thu c c a cc v t b nung nng a nh v t l ng i c Max Planck (18581947) vo m t chi u h ng b t ng a n gi i th ng Nobel V t l nm 1918. S d ng c h c th ng k m t t c dao ng khc nhau c a cc nguyn t c a m t v t b nung nng, Planck tnh c ph nh sng m n pht ra ngha l, c ng pht sng bi n thin nh th no theo nh ng mu s c khc nhau v so snh cc tnh ton c a ng v i ph o c c a ci g i l b c x v t en c a n nh ng nhi t khc nhau.
Marie Curie, cng v i ch ng, Piere Curie, v i ng i b cng chia s gi i Nobel V t l nm 1903. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Cc php o trn th t quen thu c: V t th khng pht ra nh sng kh ki n khi n ngu i nhng tr nn m khi c nung nng ln vi trm . nhi t cng lc cng cao, n pht ra nh sng chi, r i mu vng. N u c th nung nng n ln n nhi t c a M t tr i, th n s c mu vng chi. Cc mu s c khng thu n khi t, m l h n h p nh sng nh ng b c sng khc nhau, gi ng nh ci do Isaac Newton khm ph ra nh sng m t tr i trong th nghi m n i ti ng c a ng 200 nm tr c. Planck trnh by quang ph b ng th . T tri sang ph i theo tr c honh, mu s c chuy n t h ng ngo i sang , bng qua ph kh ki n chuy n n tm, v ngoi l vng t ngo i. Tr c tung bi u di n c ng sng. Gi tr s trn tr c honh l t n s c a nh sng hay t c m cc nh sng i qua m t i m cho tr c. T n s tng t h ng ngo i sang t ngo i, i qua d i mu - n-tm kh ki n gi a. M i quang ph tc c i m t t n s nh t nh i khi tng ng v i mu s c m ng i ta trng th y. Sau c ng gi m nhanh nh ng t n s cao.
Ernest Rutherford v J.J Thomson nhi u nm sau nghin c u tin phong c a h v tia ca-tt v s phng x . ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archive, Bainbridge Collection)
Cc tnh ton c a Planck mang l i tin t t l n tin x u. Tin t t l ph tnh c ph h p v i ph o c, c bi t trong vng h ng ngo i; tin x u l n th t b i, khng tin on c c c i trn. Th t v y, cc php tnh c a ng tin on m t c ng tng mi mi i v i cc t n s cao hn. Cho nn Planck i tm t ng lm th no thay i m hnh c h c th ng k c a ng hi u ch nh bi ton t n s cao y (bi ton trong nh ng nm sau ny cc nh khoa h c g i l ci ch t mi n t ngo i). Phng php c a ng c ph n i ng c l i h phng trnh Maxwell. Cc phng trnh cho php sng n t c c ng b t k t r t m n r t sng v m i gi tr gi a. i u c ngha l nng l ng nh sng gi ng nh m t ch t l ng c th o ra m t l ng b t k. Thay v th , Planck quy t nh xem nng l ng nh sng gi ng nh cc nguyn t hay nh ng h t ct. N u cc h t y nh , th nng l ng c th o ra h u nh
gi ng nh ch t l ng, nh th n c i u ch nh b i m t cng t c sng t i c a n i n. Nhng nh ng h t l n t o ra nh ng khe tr ng ng k gi a cc m c khc nhau c a sng, gi ng nh m t bng n ba c c.
Max Planck, ng i c nghin c u nh sng pht ra b i v t en a n t ng l ng t . ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Planck g i m t h t nng l ng l m t l ng t . b o ton s ph h p t t gi a tin on c a ng v cc php o trong vng h ng ngo i, ng bi t mnh c n n nh ng l ng t nh nh ng t n s th p. Nhng lo i tr v n v ng m c trong mi n t ngo i, ng c n nh ng l ng t l n nh ng t n s cao. ng b t u v i cch n gi n nh t c th lm i u . ng vi t ra cng th c bi u di n nng l ng c a m t l ng t b ng m t b i s l n t n s c a n. c bi t, khi Planck ch n m t b i s thch h p, hnh d ng ph tnh c c a ng n kh p v i ph o c m i t n s t h ng ngo i n t ngo i. Ban u Planck ngh c l ng c n m t b i s khc nhau cho t ng nhi t , nhng ng pht hi n th y b i s nh nhau ho t ng t t m i nhi t . Ngy nay, b i s c g i l h ng s Planck. Planck nh n th c c r ng con s ni ln m t ci g quan tr ng v b n ch t c a nh sng, nhng ng khng bi t l ci g. ng pht minh ra l ng t khng g hn l m t th thu t tnh ton kho lo, nhng ng v p ph i th d ng nh l c th t. Th k 19 m ra v i th nghi m c a Young xc l p r ng nh sng l m t hi n t ng sng. Gi th, trong nm cu i cng c a th k y, l thuy t c a Planck ang ng r ng sau r t th nh sng c th l m t dng h t. Hai k t qu mu thu n v i nhau, nhng cc nh v t l khng th ph nh n k t qu no trong s chng. Vi c gi i quy t mu thu n s a v t l h c ti n vo nh ng l trnh khng d ki n tr c c a th k 20.
Tnh ton c a Planck v ph nh sng pht ra b i m t v t b nung nng ph h p v i ph o c trong mi n h ng ngo i nhng l i sai kh p nghim tr ng trong mi n t ngo i. ng a ra khi ni m l ng t lo i tr s tri ng c , m c d n khng ph h p v i l thuy t sng c a nh sng.
Th k m i, vi n c nh m i
Lc u, vi c khm ph ra m t h t h nguyn t v s xu t hi n tr l i c a cu h i sng-hay-h t v b n ch t c a nh sng d ng nh ch ng e d a b c tranh khoa h c a thch c a cc nh v t l u th k 20. N v n d a trn c s v ng ch c c a cc nh lu t Newton v chuy n ng v h p d n, v h phng trnh i n t h c Maxwell. S b o ton kh i l ng v nng l ng v n l hai trong s cc nguyn l n n t ng c a n. Nhng cc c s v n n t ng y s p s a lung lay. N n v t l h c ang bi n chuy n, v con ng i ch u trch nhi m chnh l m t k d ng nh ch ng c tn tu i vo nm 1901, Albert Einstein. V a h c xong i h c t i Vi n Bch khoa Zurich m t nm tr c tu i 21, Einstein b t u th k m i v i vi c i tm m t cng vi c lm, v ng khng may m n cho l m. M t s gio s d y c a ng nh n ra ng r t thng minh ti tr, nhng ng cng ngang b ng t i m c h mi n c ng thu ng lm ph t hay khuyn ng i tm vi c lm khc t t hn. Einstein hai l n m ng vai tr d y h c nh t th i tr c khi ng tm c m t ch lm lu di, v i t cch l m t chuyn vin k thu t, h ng ba, S c p b ng sng ch Th y S, vo nm 1902. Cng vi c ha ra th t l t ng. N khng kh t khe cho l m, v n cho php ng c nhi u th i gian suy ngh v nh ng cu h i l n c a v t l h c trong khi v a h c l y b ng ti n s t tr ng i h c Zurich. Nm 1905, ng khng nh ng hon thnh lu n n ti n s c a mnh, m ng cn vi t ba bi bo cng b trn t p san khoa h c Annalen der Physik (Bin nin V t l h c). M i bi bo ni v m t ti khc nhau, v m i bi bo l m t ki t tc.
L ng t v Hi u ng quang i n
Bi bo th nh t c a Einstein, M t quan i m m i v s s n sinh v truy n nh sng, i gi i bi ton l ng t Planck v m t khm ph th c nghi m gy thch g i l hi u ng quang i n. Nm 1902, Philipp Lenard (18621947) pht hi n th y nh sng chi u ln m t i n c c kim lo i, d i nh ng i u ki n nh t nh, c th lm cho cc
electron b t ra. M i kim lo i hnh x khc nhau, nhng t t c c m t c i m gy thch - l m t ng ng t n s i v i nh sng, d i ng ng hi u ng bi n m t. Gi i h n quang i n i v i m i kim lo i l khc nhau, thay i t nh sng lam i v i m t s kim lo i n nh sng t ngo i i v i m t s kim lo i khc. D i gi i h n , khng c electron no pht ra, cho d c ng sng m nh bao nhiu. Trn gi i h n , ngay c nh sng m nh t cng c th gi i phng cc electron kh i b m t kim lo i. Einstein cng nh n gi i h n quang i n l b ng ch ng cho l ng t Planck, v n l pht minh mang tnh ton h c nhi u hn. Chng th t ra l cc h t cc b nng l ng nh sng sau ny g i l photon. ng gi i thch nh sau: gi i phng m t electron kh i m t kim lo i c n m t l ng nng l ng nh t nh g i l cng thot. H ng s Planck lin h nng l ng c a m t l ng t nh sng v i t n s c a n. i v i m t l ng t gi i phng m t electron ra kh i kim lo i, th nng l ng c a n l n hn cng thot, ngha l t n s c a n ph i cao. Trn ng ng t n s , th cho d nh sng m bao nhiu, m i l ng t cng c nng l ng gi i phng m t electron. D i ng ng t n s , th cho d c bao nhiu l ng t , v n khng c m t l ng t no c nng l ng nh b t m t electron ra.
Albert Einstein l m t vin th k 26 tu i t i s c p b ng pht minh Bern, Th y S, vo nm 1905, khi ng cng b ba bi bo lm bi n chuy n n n v t l h c. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Khng kh khn g vi c ki m tra s ph ng on c a Einstein. Cc photon c t n s cng trn ng ng bao nhiu, th chng cng c nhi u nng l ng c th trao cho cc electron pht ra. Khi cc nh v t l ti n hnh cc th nghi m xc nh s ph thu c c a nng l ng v t m c vo t n s , h nh n th y cc k t qu ph h p v i tin on c a Einstein. Nh v y, hi u ng quang i n l b ng ch ng khng th ch i ci r ng nh sng l m t dng h t cc l ng t c a Planck. Nhng nh ng hi n t ng khc, v d nh th nghi m giao thoa c a Young, l i ch ng minh b n ch t sng c a nh sng v i s ch c ch n khng km. Tnh th d ng nh th t kh ch u, Einstein ch n l y quan i m duy nh t m m t nh v t l c th c: T nhin l ci n nh th , v n m ra tr c khoa h c i tm cch m t n. Th nh tho ng, cc nh khoa h c c n ph i i tm nh ng cng c ho c t v ng m i. Th nh tho ng, h ph i t ra nh ng cu h i khc. Trong tr ng h p ny, vi c
L ch s V t l th k 20 7
h i m t cu ho c ci ny, ho c ci kia v b n ch t c a nh sng l cch khng ng, v cc th nghi m cho th y n l c hai th . Gi th cu h i l lm th no n c th nh v y c.
Einstein gi i thch m t hi n t ng gy thch g i l hi u ng quang i n b ng cch cng nh n r ng nh sng th t ra g m cc gi nng l ng. Ngha l, l ng t Planck xu t khng ch n thu n l m t s ti n l i ton h c. Ngy nay, cc nh v t l g i l ng t nh sng l photon.
Chuy n ng Brown v tnh xc th c c a cc nguyn t

Bi bo th hai c a Einstein vo nm 1905 l V chuy n ng c a cc h t nh l l ng trong ch t l ng cn b ng theo thuy t ng h c phn t c a nhi t, s d ng c h c th ng k phn tch quan st c a nh ng nh khoa h c khc v m t hi n t ng g i l chuy n ng Brown. Kho ng 80 nm tr c , nh th c v t h c ng i Scotland Robert Brown, ng i c tn c t cho hi u ng, quan st cc h t ph n hoa l l ng trong m t ch t l ng qua m t knh hi n vi. Brown th y cc h t ph n hoa chuy n ng nht g ng theo nh ng qu o khng c quy t c. Trong nh ng nm sau , cc nh khoa h c khc ti n hnh cc php o chnh xc c a chuy n ng Brown v cng b cc k t qu c a h . Einstein nh n ra r ng nh ng ci l c l khng theo quy lu t l k t qu c a nh ng va ch m v i cc phn t c a ch t l ng. ng tnh c cc h t chuy n ng bao xa v bao nhanh gi a nh ng l n va ch m v c th cc ng zic zc b nh h ng nh th no b i
s thay i nhi t . ng so snh cc tnh ton c a mnh v i cc php o th c nghi m v nh n th y chng ph h p v i nhau. M c d cc nguyn t v phn t n l v n cha c quan st, nhng nh ng tnh ton c a Einstein cho th y tr c ti p r ng chng t n t i.
Einstein gi i thch qu o ng u nhin c a cc h t nh xu l l ng trong ch t l ng, g i l chuy n ng Brown, l k t qu c a nh ng va ch m v i cc nguyn t hay phn t c a ch t l ng y, mang l i b ng ch ng quan st tr c ti p u tin c a cc nguyn t v phn t .
Thuy t tng i c bi t
Bi bo th ba nm 1905 c a Einstein c m i ng i bi t t i nhi u nh t. T a l V i n ng l c h c c a cc v t ang chuy n ng, n nu ra l thuy t tng i c a ng v lm thay i cch th c cc nh v t l nhn nh n khng gian v th i gian. L thuy t y pht tri n t quan i m c a Einstein v -te truy n nh sng. ng nh n ra r ng -te, n u nh n t n t i, khng g hn l m t mi tr ng trong sng n t truy n qua. N cng mang l i m t c s c nh m t h quy chi u trn ng i ta c th o m i chuy n ng trong v tr . M t i m c bi t trong v tr c th gn cho l g c t a , ni ba tr c vung gc nhau (nhi u tr c) g p nhau. Nh ng tr c c th gn l x, y, z (ho c ng-ty, b c-nam, v trn-d i). M i i m b t k trong v tr s c xc nh b i ba con s , ch r kho ng cch c a n n g c t a d c theo ba tr c y. m t ng i c a m t v t chuy n ng, ng i ta ch c n gi tr c a ba con s nh ng th i i m khc nhau. M i v t hay sng b t k c th chuy n ng so v i h quy chi u , nhng -te t n v n ng yn. i u khi n cho -te l m t h quy chi u tuy t i. Cc nh khoa h c g n li n v i qu t ch c th o chuy n ng tng i c a
m t i v i nh ng thi t b c a h . xc nh chuy n ng tuy t i c a v t , h c n ph i o chuy n ng tuy t i c a nh ng thi t b y i v i -te. Trong nhi u nm, cc nh khoa h c th lm nh th , nhng h lun lun khng thnh cng. V d , h th pht hi n nh ng sai l ch nh gi a t c c a nh ng chm nh sng truy n theo h ng chuy n ng c a Tri t, ng c v i h ng , v vung gc v i h ng . Nh ng thi t b r t nh y khng tm ra b t c s sai l ch no. M t s ng i gi i thch s th t b i tr c vi c pht hi n nh ng sai l ch y l b ng ch ng r ng -te khng h t n t i. Einstein cn ti n m t b c xa hn n a. ng ni r ng s khng t n t i c a -te c ngha l v tr khng c h quy chi u tuy t i. Chuy n ng c a m t hay sng ch c th o tng i so v i nhau, ch khng i v i chnh v tr c. Quan i m v tnh tng i c a Einstein l m t s m r ng t nhin c a t t ng khoa h c c tr c . Ban u, ng i ta xem Tri t l trung tm b t d ch c a m i th . Sau , h nh n ra r ng Tri t l m t hnh tinh ang chuy n ng trong m t h m t tr i l n hn. Ph n ng t nhin c a con ng i khi l t M t tr i lm trung tm c a v tr . Nhng vo th i Einstein, cc nh thin vn c th ni c l cc v sao ang chuy n ng so v i nhau. H khng cn c l do ngh r ng M t tr i hay b t k ngi sao no khc chi m gi m t v tr c bi t trong v tr . T vi n c nh , th t ch ng kh khn g vi c t b quan ni m v m t h quy chi u tuy t i. i u a Einstein n pht bi u nguyn l v t l c b n sau y: N u hai nh quan st ang chuy n ng t c khng i so v i nhau, th khng c h quy chi u c a nh quan st no trong hai ng i l u tin hn h quy chi u c a ng i kia. Khng th th c hi n b t k quan st no xc nh c ng i ny ang chuy n ng, cn ng i kia ng yn tuy t i trong v tr . Nguyn l n gi n mang l i m t s h qu b t ng . Nh lu trong ph n Gi i thi u, h phng trnh Maxwell tin on s t n t i c a cc sng n t truy n i m tt c h u h n. i u c ngha l hai nh quan st, b t ch p chuy n ng tng i c a h , ph i o c t c nh nhau i v i m t chm b c x i n t . Nhng pht bi u khng ph h p v i kinh nghi m hng ngy. Gi s m t c u th nm bng chy ang ng trn nc c a m t on tu h a ang chuy n ng t c 50 d m trn gi (80 km/h), v gi s anh ta nm ra m t qu bng v i t c 100 d m trn gi (161 km/h) theo h ng chuy n ng c a on tu. M t ng i ng trn m t t s o ct c c a n l 100 + 50 = 150 d m trn gi (241 km/h). N u anh ta nm ra pha sau, th ng i trn m t t s o c t c c a n l 100 50 = 50 d m trn gi theo h ng ng c l i. Nhng m i th khc i khi qu bng chy c thay th b ng m t ch p sng. Nguyn l tng i tin on t c c a nh sng nh nhau t c c trng b i h phng trnh Maxwell cho c ng i quan st trn m t t v c u th bng chy trn on tu, cho d on tu ang chuy n ng bao nhanh theo h ng l i g n hay ra xa h ng ng i c u th chi u ra ch p sng. ng l k t qu m cc nh khoa h c trng th y khi h th v th t b i tr c vi c pht hi n nh ng sai l ch trong t c nh sng khi Tri t chuy n ng hn 66.000 d m m i gi (106.000 km/h) trong qu o c a n xung quanh M t tr i. Thuy t tng i Einstein d n n m t s hi n t ng x y ra nh ng t c tng i cao nhng d ng nh k l khi nh gi b ng kinh nghi m con ng i hng ngy. N bu c cc nh v t l thay i cch th c h nhn nh n khng gian v th i gian, v i u nh h ng n cch hi u ton h c c a cc nh lu t chuy n ng c a Newton v h phng trnh Maxwell.
10
Th d , vi c o chi u di c a m t v t i h i xc nh cc i m cu i c a n m t cch ng th i. i u ngha l php o chi u di i h i nh quan st ph i ng b ha cc ng h nh ng ni khc nhau. Cc ng b c th ng b ha b ng cch truy n m t tin nh n by gi m y gi t m t b truy n trung tm. Khi tin nh n , truy n i t c nh sng, i n m t ng h th ng h t ng t l i gi theo kho ng cch c a n n b truy n. Nhng c m t s r c r i: Cc nh quan st chuy n ng trong nh ng h quy chi u so v i nhau khng th ng nh t c v i nhau v s ng b ha. L y ch p sng trn tu h a lm m t th d . Gi s ng i quan st trn m t t v c u th nm bng chy c nh ng ci th c o mt v ng h c c k chnh xc, gi ng h t nhau. Tr c khi th nghi m b t u, ng i quan st v c u th nm bng chy ng b ha ng h c a h b ng cch bt m t ch p sng t i chnh gi a on tu. Do chuy n ng c a on tu, nn ng i quan st th y ch p sng i t i ng h pha sau xe tr c khi n i t i ng h pha tr c. V trong h quy chi u c a ng i quan st, nh sng truy n i cha c phn n a chi u di c a on tu tr c khi ph n sau on tu b t g p ch p sng v truy n i hn phn n a on tu tr c khi ch p sng g p ph n tr c on tu. i v i c u th nm bng chy, nh sng truy n i kho ng cch b ng nhau n hai u c a on tu v v th i t i cng m t lc. Trong h quy chi u c a anh ta, hai ng h ng b ha chnh xc v i nhau, nhng trong h quy chi u c a ng i quan st, th chi c ng h pha sau ch y qu ch m, cn chi c ng h pha tr c th ch y qu nhanh. Xt tnh hu ng tng t t h quy chi u c a c u th nm bng chy, anh ta th y ng i quan st ang chuy n ng theo h ng ng c l i, v cc ng h c a ng i quan st khng ng b i v i anh ta theo ki u gi ng h t nh ng h c a anh ta khng ng b i v i ng i quan st. V nguyn l tng i pht bi u r ng khng c h quy chi u no t t hn h kia, cho nn c hai ng i u ng trong nh ng quan st c a h . Ni cch khc, cc k t lu n c a c u th nm bng chy v c a ng i quan st v s ng th i l khc nhau, ty thu c vo chuy n ng tng i c a h . T gi s n gi n r ng khng c h quy chi u no l tuy t i d n n k t qu b t ng l s ng th i l c tnh tng i! Phn tch tng t d n n nh ng k t lu n b t ng v chi u di c a th c mt v t c ng h g nh p. Cc v t ang chuy n ng trong m t h quy chi u b co ng n l i theo chi u chuy n ng so v i nh ng v t gi ng nh v y ang ng yn. Cc ng h ang chuy n ng trong m t h quy chi u ch y nhanh hn nh ng ng h gi ng nh v y ang ng yn. Ng i quan st v c u th nm bng chy nhn nhau, v m i ng i th y ng i kia c th c o mt co ng n l i v ng h ch y ch m hn so v i khi chng ng yn. Nhng khi hai ng i quan st cng m t th nghi m v i nh ng ci th c o mt chi u di khc nhau v nh ng ci ng h ng b khc nhau ang ch y nh ng t c khc nhau, h ng v i nhau v cc nh lu t c a t nhin. N u khng th m t h quy chi u s l u tin hn so v i h kia. M t th nghi m t ng t ng, m t trong nh ng k thu t a thch c a Einstein, c th lm sng t i u ny. Gi s c u th nm bng chy ng pha sau m t toa tu v chi u nh sng v pha tr c t i m t detector t pha tr c tu h a, ci anh ta ph i o chi u di theo micro giy nh sng (lms), ho c 1000 nano giy nh sng (lns). (Micro giy nh sng l kho ng cch nh sng truy n i trong m t micro giy, kho ng 984 feet, hay 300 mt, tnh theo n v hng ngy. M t nano giy nh sng b ng 1/1000 kho ng cch ) Tu h a ang chuy n ng t c b ng n a t c nh sng i v i m t t. C c u th nm bng chy l n ng i quan st u ghi th i i m v v tr nh sng le ln (s ki n A) v th i i m cng v tr khi nh sng i t i detector (s ki n B). Sau , h so snh cc lu c c.
11
C u th nm bng chy ni nh sng m t m t micro giy ch m t i pha tr c on tu. Nh gi n trang sau th hi n r, ng i quan st th y m i th r t khc. Ng i quan st o chi u di on tu ang chuy n ng th y ng n hn, x p x 86,6% chi u di m c u th nm bng chy o c, hay 866 lns. C u th nm bng chy, t t nhin, th y ch ng c g b t th ng xung quanh anh ta. Theo ng i quan st, l v ci th c o mt c a c u th nm bng chy cng b co ng n l i.
Hai gi thuy t n gi n c a Einstein cho thuy t tng i c bi t (t c nh sng l nh nhau i v i m i nh quan st v khng c h quy chi u no u tin hn so v i h kia khi chng chuy n ng t c khng i tng i so v i nhau) a n m t s hi n t ng t c cao c v nh k c c khi phn xt b ng kinh nghi m con ng i hng ngy. y, khi nhn b i ng i quan st trong tr m xe l a ng yn so v i quy n sch ny, m t on tu i qua tr m t tri sang ph i n a t c nh sng. N mang m t b c t ng c a Albert Einstein c v y h t nh b c t ng ng d i tr m. Ph n A th hi n m t ch p sng khi ph n sau c a on tu i qua ra bn tri c a sn ga, kch ho t ng h trn sn ga v trn tu t i i m b t u ch s khng. Ph n B th hi n nh sng i t i u bn ph i c a sn ga cng lc khi ph n tr c c a on tu i t i i m . S ki n kch ho t m t c p ng h khc b t u ch y v i nh ng thi t t th i gian khc. V ng i quan st trn on tu v trn sn ga ph i o c t c nh sng b ng nhau b t k chuy n ng tng i c a h , nn h khng th ng v i nhau v s ng b c a cc ng h c a h , t c ng i chi c ng h g nh p, ho c chi u di c a cc v t o theo h ng c a chuy n ng tng i. M i ng i quan st th y ng h c a ng i kia ch y ch m hn v cc chi u di b co ng n l i ( l l do v b c t ng trn on tu c v g y hn). V khng c h quy chi u no l u tin hn, nn c hai ng i u ng trong quan st ! i u ny c gi i thch trong ph n trnh by ch c a chng ny.
Chm nh sng truy n i t c nh sng, nhng trong h quy chi u c a ng i quan st, ph n tr c c a on tu ang di chuy n v pha tr c n a t c . nh sng t s ki n A b t k p pha tr c c a on tu (s ki n B) sau 1732 nano giy, trong th i gian nh sng truy n i hai l n chi u di on tu, hay 1732 lns. Do s khc bi t v t c ng h , ng i quan st phn on r ng ng h c a c u th nm bng chy g nh p 1,5 micro giy trong th i gian , nhng c u th nm bng ch o c m t micro
12
giy v hai ng h ng b ha l ch nhau 0,5 micro giy (micro giy c a c u th nm bng, khng ph i c a ng i quan st). Khng c s b t ng no c a ng i quan st v i c u th nm bng chy vi ph m cc nh lu t c a t nhin. Chng ch xung t v i nh ng quan ni m c a con ng i v khng gian v th i gian pht tri n t kinh nghi m nh ng t c tng i nh hn nhi u so v i t c nh sng. N u ng i quan st v c u th nm bng chy s ng trong m t th gi i trong cc t c tng i th ng l m t ph n ng k c a t c nh sng, th kinh nghi m hng ngy c a h s c nh ng ci th c o mt c chi u di ph thu c vo cch th c h chuy n ng, cc ng h ch y nh ng t c khc nhau khi chuy n ng nh ng t c khc nhau, v khng c s ng th i tuy t i. Ng i quan st v c u th nm bng chy ng r ng s ki n A x y ra khi v t i ni ch p sng le ln pha sau on tu m c d hai b thi t b c a h cho nh ng gi tr o khc nhau cho v tr v th i gian. Tng t , h ng r ng s ki n B x y ra khi v t i ni nh sng ch m t i detector pha tr c on tu, m c d m t l n n a v i nh ng con s xc nh v tr v th i gian khng gi ng nhau. B t k s khc bi t gi a nh ng con s o c, h ng v i nhau v i u ny: Chm nh sng truy n i t c c tin on b i h phng trnh Maxwell. l m t quy lu t c a t nhin, v n ph i nh nhau trong c hai h quy chi u. Tnh tng i cng mang l i s b t ng khi ng i quan st v c u th nm bng chy gi i thch m t th nghi m i n n gi n. Gi s m i ng i ang th c hi n cng m t th nghi m trn nh ng s b tr phng th nghi m y h t nhau, h o l c i n gi a hai qu c u tch i n. V m t i n tch ang chuy n ng l m t dng i n, v v dng i n t o ra t tr ng, nn m i ng i nhn vo th nghi m c a ng i kia v quan st khng ch l c i n, m cn c l c t n a. Khi p d ng nguyn l tng i cho h phng trnh Maxwell, th i n tr ng v t tr ng khng cn l nh ng th c th tch bi t m thay vo l m t tr ng i n t c th bi u hi n tnh ch t i n hay tnh ch t t nhi u hn ty thu c vo chuy n ng tng i gi a thi t b quan st v ng i ang th c hi n php o. B t ng l th nh t c a thuy t tng i khng ph i n m bi bo th nh t c a Einstein v ti , m n m m t b n th o mang t a Qun tnh c a m t v t c phj thu c vo nng l ng c a n khng? cng b mu n hn trong nm 1905. B n th o y m r ng phn tch c a bi bo th nh t v ngha c a kh i l ng, i l ng l s o m c qun tnh c a m t v t. Nng l ng i n t ph i truy n i t c nh sng, nhng m i th c kh i l ng khng bao gi t ct c , cho d l c tc d ng ln n m nh bao nhiu i n a v cho l c tc d ng t n t i bao lu. T c c a v t cng cao trong h quy chi u c a m t ng i quan st, th l c tc d ng ln n ph i cng l n hn lm tng t c ln thm m t l ng cho tr c. Cng th c hi n ln n lm cho qun tnh hay kh i l ng - c a n tng ln. Khi Einstein nhn vo phin b n m i c a ng v cc nh lu t c a chuy n ng v so snh chng v i cc nh lu t Newton, ng nh n ra r ng s b o ton ng l ng v n ng khi tnh n s tng kh i l ng. Nhng s b o ton kh i l ng th ph i s a i, i u tng t v i s b o ton nng l ng. i m m u ch t c a b n th o trn c bi u di n b i phng trnh n i ti ng E = mc2, pht bi u r ng kh i l ng v nng l ng l hai m t c a cng m t hi n t ng. Kh i l ng v nng l ng c th chuy n ha l n nhau, v v th khng c n thi t ph i b o ton c l p. Tuy nhin, chng v n c b o ton khi xt chung v i nhau. Nh v y, thuy t tng i k t h p hai nh lu t b o ton thnh m t. n y, c gi c th h i v t c bi t trong tiu c a ph n ny. L thuy t tng i trnh by y l cho tr ng h p c bi t c a hai h quy chi u ang chuy n ng m t t c tng i khng i. M t l thuy t tng i t ng qut ph i tnh n s
13
gia t c hay cc v n t c tng i bi n thin. Vi c t ra kh kh khn, nhng Einstein cu i cng th c hi n thnh cng, nh s trnh by trong chng 2.
Nguyn t c th phn chia c

Einstein khng ph i l nh v t l duy nh t th c hi n nh ng khm ph quan tr ng trong th p nin u tin c a th k 20. D a trn khm ph ra electron nm 1897, J.J Thomson v nh ng ng i khc ang b n r n kh o st th gi i h nguyn t . Thomson ti p t c s d ng thu t ng ti u th m t electron trong nhi u nm. Nhng cho d ng g i n l g, ng bi t r ng vi c khm ph ra n m ra nhi u l trnh nghin c u m i trong v t l h c i v i th k m i. M t s nh nghin c u nghin c u b n thn electron, trong khi nh ng ng i khc quan tm n vai tr c a electron trong v t ch t. Ch ng h n, n u cc electron, tch i n m, l b ph n c a nguyn t trung ha i n, th nguyn t cng ph i ch a cc i n tch dng. V cc electron qu nh , cho nn v t ch t tch i n dng cn l i ph i mang ph n l n kh i l ng c a nguyn t . V n s m tr nn r rng l s nguyn t c a m t nguyn t , i l ng c trng cho v tr c a n trong b ng tu n hon, tng ng v i s electron trong nguyn t c a n hay tng ng, tng ng v i i n tch dng trong ph n mang i n dng c a nguyn t (m c d cho n lc y h khng bi t b ph n tch i n dng trng nh th no). Kh i l ng nguyn t c a cc nguyn t khc nhau cng lin h v i s nguyn t , nhng khng theo m t s t l n gi n. Hydrogen l nguyn t nh nh t v c s nguyn t b ng m t, nhng m t nguyn t helium, v i s nguyn t b ng hai, c kh i l ng g p b n l n hydrogen. Cc nguyn t n ng, v d nh ch v i s nguyn t 82 v kh i l ng nguyn t kho ng 207 l n hydrogen, cn v t ra kh i s t l . Khng ai bi t t i sao l i nh th . Cc nh khoa h c cn nh n ra r ng cc electron l nguyn do cho hnh tr ng ha h c c a nguyn t . Ha tr c a m t nguyn t l m t tnh ch t m t cch n ph n ng v i cc nguyn t khc. Ha tr lin h v i s electron m n ng gp cho ph n ng ha h c v chi ph i nh ng k t h p nh t nh c a cc nguyn t hnh thnh nn phn t . Cc nguyn t trong cng m t c t c a b ng tu n hon c ha tr b ng nhau. M c d cho n khi y h khng hi u c t i sao, nhng cc nh v t l v ha h c cng nh n r ng a s cc nguyn t khng ch c electron ha tr m cn c nh ng electron khc khng tham gia vo cc ph n ng ha h c. Ng i ta cng s m bi t r l dng i n ch y trong dy kim lo i l dng cc electron. T i sao m t s ch t, th d nh kim lo i, d n i n trong khi nh ng ch t khc khng d n i n th cha c hi u r, nhng r rng l m t s electron khng lin k t ch t ch v i nguyn t hay phn t c a chng so v i nh ng electron khc. Trong s nh ng nh v t l vo bu i chuy n giao c a th k 20, Ernest Rutherford nhanh chng n i ln l m t nhn v t hng u trong vi c tm hi u s phng x l n c u trc bn trong c a cc nguyn t . Nm 1898, ng tr thnh gio s t i tr ng i h c McGill Montreal, Canada, ni ng ti p t c nghin c u ng b t u v i Thomson Anh. ng s m tm ra m t d ng phng x th ba, cn m xuyn hn c tia beta, m ng g i m t cch t nhin l tia gamma, v i nh ng tnh ch t tng t nh cc tnh ch t c a tia X. Cu i nm 1900, ng h p tc v i nh ha h c McGill, Frederick Soddy (1877 1956), v h b t u th k m i th tm hi u m t s c s ha h c r t k l i cng v i s phng x . Ch ng h n, Rutherford v Soddy chi t tch ha h c cc nguyn t phng x thu c m t nguyn t khc ra kh i m t m u ch y u l thorium. Ch t li u cn l i ban u km phng x hn nhi u, nhng sau cng lo i nguyn t phng x m h lo i ra xu t hi n tr l i, c nh th ch ng c chuy n g x y ra. Nh ng th nghi m khc v i nh ng ch t phng x khc mang l i nh ng k t qu gy thch tng t .
14
Khi h phn tch cc m u phng x c a mnh, h th ng tm th y nh ng nguyn t ha h c nh nhau trong nh ng ch t khc nhau, nhng v i kh i l ng nguyn t khc nhau. Ph i m t vi nm nghin c u th n tr ng, ng i ta m i hi u c chuy n g ang x y ra. S phng x mang l i cho cc nh khoa h c nh ng g i v c u trc bn trong c a cc nguyn t . Rutherford v Soddy nh n ra r ng s phng x x y ra khi ph n tch i n dng c a nguyn t - cho d n l ci g pht ra th g . Cc k t qu c a h xc nh n r ng khi m t nguyn t b m pht ra m t h t alpha, th s nguyn t c a n gi m i hai; ngha l, n bi n i, hay bi n t , thnh m t nguyn t con n m d i n hai s nguyn t trong b ng tu n hon. Ngoi ra, kh i l ng nguyn t c a n gi m i b n, a h n ch nghi ng r ng m t h t alpha l m t nguyn t helium khng c electron c a n. Nghin c u ban u c a Rutherford cho th y tia beta l cc electron. Khi ph n tch i n dng c a m t nguyn t phng x pht ra m t h t beta, th nguyn t con thu c c nhi u i n tch dng hn nguyn t b m . Cho nn s bi n t do pht x beta mang l i m t nguyn t cao hn m t s nguyn t trn b ng tu n hon. Kh i l ng electron qu nh nn nguyn t con v nguyn t b m c cng kh i l ng nguyn t m c d chng khc bi t v m t ha h c. i v i b c x alpha l n beta, nguyn t con th ng c ho t tnh phng x hn b m . i u gi i thch s tng tnh phng x m Rutherford v Soddy quan st th y trong nghin c u c a h v i thorium v nh ng nguyn t phng x khc. Cc k t qu c a Rutherford v Soddy cng gi i thch nh ng kh i l ng khc nhau c th y v i nh ng nguyn t gi ng h t nhau v m t ha tnh. Hai nguyn t c hnh tr ng ha h c nh nhau, v do l cng m t nguyn t , n u chng c cng i n tch. Nhng chng v n c th c kh i l ng khc nhau. (Sau ny, Soddy g i nh ng nguyn t ny l ng v . Nm 1913, ng nh n ra r ng nh ng ng v khc nhau cn t n t i i v i cc nguyn t phi phng x , i u gi i thch cc ph n l m t s kh i l ng nguyn t o c, v d nh chlorine 35,5. Ngy nay, chng ta bi t chlorine xu t hi n trong t nhin, s nguyn t 17, c hai ng v : m t ng v ph bi n hn v i 35 n v kh i l ng v m t ng v km ph bi n hn v i 37 n v kh i l ng). Nm 1908, Rutherford c trao gi i Nobel ha h c cho cng trnh c a ng v s bi n t . (Soddy nh n gi i mu n hn, nm 1921, cho gi i thch c a ng v cc ng v ) Trong khi , cc nh v t l ang th o lu n si n i v c u trc bn trong c a cc nguyn t . Ph n v t ch t tch i n dng trng ra sao v cc electron ha tr n v i n nh th no t o thnh cc nguyn t ? M t t ng ph bi n l m hnh bnh bng lan r c nho c a J.J Thomson, hnh dung cc nguyn t gi ng nh mn bnh ng t yu thch c a ng i Anh. (N u Thomson l ng i M, ng c th g i n l m u bnh m nhn nho kh) M hnh y hnh dung nguyn t nh m t ci bnh bng lan v i i n tch dng c a n r i u kh p, trong khi cc electron nh xu, tch i n m g n vo bn trong n gi ng nh nhn m t ho c nho kh. Cc nh v t l khc th c nh ng t ng khc, hnh dung nguyn t nh nh ng qu c u nh , c ng ch c, ch ng hi u b ng cch no l i ch a cc electron tch i n m, tr ng l ng nh , v m t s l ng b ng nh v y cc h t h nguyn t tch i n dng, n ng hn. Cho d ngh m hnh no l t t hn, nhng khng c nh v t l no hi lng v i m hnh yu thch c a h . V th , h hm h ch n m t ai tm ra m t phng th c nhn vo bn trong nguyn t . Rutherford, nm 1907 tr l i Anh lm gio s t i tr ng i h c Manchester, c m t t ng ti n hnh cng vi c nh th . K ho ch c a ng l s d ng cc h t alpha lm n, ng s b n chng vo nh ng l kim lo i m ng. B ng cch o ng i c a chng thay i nh th no khi chng i qua, ng c th suy ra lo i c u trc g m chng g p ph i. M u bnh bng lan m m s t c tc ng ln cc vin n, v h ng c a chng s t thay i. Nhng n u h t alpha g p
15
ph i nh ng qu c u c ng, nh , ng trng h ng ban u c a chng.
i cc h t alpha b l ch ra hay tn x - kh i
u tin hng u c a cng vi c Manchester l xc nh n nh ng m i ng c a ng v b n ch t c a b c x alpha. Ng i ph t c a ng, Hans Geiger (1882 1945) pht tri n m t thi t b d tm s i qua c a cc h t tch i n nng l ng cao v m chng. D ng c , ti n thn c a my m Geiger hi n i, dng o c ng phng x , t ra quan tr ng i v i vi c ch ng t r ng h t alpha th t ra l cc nguyn t helium khng c electron.
Ernest Rutherford v Frederick Soddy t o ra s c a nh ng chu i phn r phng x khc nhau ny. Ngy nay, cc nguyn t con c bi t l nh ng nguyn t khc trong b ng tu n hon ha h c. Th d , x kh phng x l ch t kh radon.
Sau , nm 1909, Rutherford v Geiger b t u cc th nghi m tn x c a h . H nhanh chng nh n ra r ng h u nh m i h t alpha u i qua cc l kim lo i v i gc l ch nh ho c khng i h ng chuy n ng. Ki u chuy n ng ph h p v i m hnh bnh bng lan r c nho c a Thomson, nhng h th n tr ng khng i t i k t lu n v i. Cc my d c a Geiger r t chnh xc, nn h c th so snh t ng s h t alpha ch m trng bia c ah pha ny s l ng h pht hi n pha bn kia. M t ph n r t nh cc h t alpha b l ch h ng sau khi ch m trng l kim lo i, v h c n ph i hi u ci g x y ra v i chng. Rutherford xt m t vi kh nng c th x y ra. C l th nh tho ng m t h t alpha ch m trng my d v khng c ghi l i. i u d ng nh h p l, nhng cc my d hon ton ng tin c y trong nh ng php th khc. M t kh nng n a l m t vi h t alpha ang tn x nhi u hn so v i Rutherford v Geiger l ng tr c. Cc h t c l l ch xa
16
kh i pha khng c my d. V s tn x gc l n nh v y d ng nh r t khng c kh nng, cho nn Rutherford v Geiger t p trung n l c c a h vo cc k thu t d tm. ng th i, ng quy t nh tm ki m s tn x gc l n, m c d khng thnh cng, s l th c ti n t t cho Ernest Marsden (18891970), m t sinh vin tr v a m i tham gia vo cc k thu t nghin c u c a phng th nghi m trn. Tr c s ng c nhin c a m i ng i, Marsden khng nh ng pht hi n ra h t alpha tn x xa kh i cc pha, m th m ch anh ta cn pht hi n m t s h t tn x ng c v pha ngu n. Rutherford sau ny m t k t qu l h u nh khng th tin c, c nh th b n nm m t ci v c v pha m t t gi y m ng v r i n d i ng c tr l i v va trng b n. Sau khm ph c a Marsden, th p k u tin c a th k m i k t thc v i Rutherford v i nghin c u c a ng trong cu c sn u i no nhi t tr c m t b n l n. c ci g khng nh trng i bn trong nh ng h t nh xu g i l nguyn t , nhng h khng r cho l m nh ng k t qu c a h ang ni ln cho h bi t i u g.
Nh ng k thu t, cng ngh v quan st m i

Nh ng vi n c nh m i c a th p nin u tin c a th k 20 m ra th t r ng l n v cc nh v t l ang thin v m r ng cc gi i h n c a nh ng quan st c a h . i u cng ng i v i nh ng ng i ng d ng cc khm ph khoa h c vo cng ngh . N n khoa h c n i b t lu trong chng ny xu t hi n song song v i nh ng thnh t u cng ngh cng ngo n m c khng km. S truy n thng v tuy n xuyn i dng u tin xu t hi n nm 1901, v nm 1903, trn b sng B c Carolina, hai anh em nh ch t o xe p mang tn Wright trnh di n chuy n bay c ng i li. Planck khng ph i l nh khoa h c duy nh t nghin c u quang ph trong th k m i. Khi nh sng c a cc ch t kh pht sng tr i ra thnh quang ph , th m i ch t t o ra m t b v ch sng c trng ring c a n nh ng b c sng nh t nh (ph v ch l ng c l i v i ph lin t c nh b c x v t en). M t s nh khoa h c ang pht hi n cc khun m u trong s nh ng b c sng , nhng h khng c trong tay l thuy t no gi i thch t i sao cc m u vn t n t i. H trng i nh ng l thuy t ra i t s hi u bi t t t hn v th gi i h nguyn t v h c l do chnh ng trng i s hi u bi t nh th xu t hi n trong th p nin ti p theo. H Lan, phng th nghi m c a Heike Kamerlingh Onnes (18531926) ang d n u th gi i v nghin c u nh ng hi n t ng nhi t r t th p. Cc nh khoa h c ha l ng t t c cc ch t kh c m t trong khng kh. Helium c nhi t si th p nh t trong h t th y, x p x - 452F (-269C) hay ch 7.7F (4.3C) trn khng tuy t i, m t nhi t gi i h n m nhi t ng l c h c ni r ng c ti n t i nhng cha bao gi t c. Trong th p nin ti p theo, thnh t u khoa h c v cng ngh ny s d n n m t khm ph b t ng : hi n t ng siu d n. Trong khi , vo nm 1910, m t linh m c dng Tn tn l Theodor Wulf (1868 1946) nghin c u b c x trong khng kh t nh thp Eiffel v tm th y c nhi u b c x hn mong i. ng cho r ng s th a m c b c x khng pht sinh t Tri t m t u trong v tr . ng xu t nghin c u nh ng tia v tr ny b ng cch th nh ng qu kh c u ln nh ng cao tr c nay cha t t i nhng gc cng vi c y l i cho nh ng ng i khc trong th p nin ti p theo th c hi n. Th p nin u tin c a th k m i n v k t thc v i nh ng vi n c nh m i b t ng . N b t u v i s mong mu n tri bu c nh ng m i n i l ng l o. Nhng gi th cc nh v t l bi t r ng h s ph i tho g m t s quan ni m c d t nn m t t m th m ki n th c m i c a v tr .
17
Nh khoa h c c a th p nin 1900: Albert Einstein (18791955) Ng i l m t Einstein! Cu ni , dng m t m t thin ti sng t o, l m t ch ng c cho s nh h ng lu di c a Albert Einstein, nh v t l, ng i lm thay i n n khoa h c c a ng qua kh nng c a ng tm ra m t vi n c nh m i t xem xt cc quan st c. Nhng su t th k 20 v c trong th i nay, nh ng hnh nh ph bi n cng miu t Einstein l k l p d . ng l v gio s v n o vt, i xe p, ni gi ng c, lun m nh b i cc phng trnh v khng thm ph i b i ph n trn qu n o c a mnh, mi tc hoa rm t nhin c a ng c th i ln trong gi. Nhng cu chuy n cu c i c a Einstein th ph c t p hn, v ng khng ch s ng qua nh ng bi n i d d i trong n n vn ha v chnh tr th gi i, m ng cn c t m nh h ng lu di ln chng n a. Cho i Ulm, c, vo ngy 14/03/1879, cch nhn nh n th gi i khc th ng c a Einstein lun gy r c r i cho ng trong tr ng h c. V t t ng c a ng th ng u u, nn m t s th y gio ngh l ng ch m ti n. Trong th i nin thi u c a mnh, ng h c m t tr ng Gymnasium (gim-NAH-zium, ti ng c ngha l tr ng trung h c) Munich, nhng ng n i lo n ch ng l i phng php c on c a nh tr ng. Thi b t knh c a ng khi n m t s th y gio pht bi u r ng ng s ch ng lm nn cm cho g sau ny. Khi cng vi c lm n thua l khi n cha c a ng ph i d i c gia nh n Milan, Italy, chng trai tr Albert v n l i hon t t chng trnh h c t i tr ng Gymnasium, nhng r i ng cng s m ra i on t v i gia nh. ng c th t t nghi p b ng cch ti p t c h c Italy, nhng nm 1896, v b c b i v i n n vn ha c, ng k gi y t b t cch cng dn c c a mnh v cng v i n l b t c th quy n g h c l y b ng c p.
Di n m o khc th ng c a Albert Einstein v gng m t gy n t ng khi n ng tr thnh nhn v t yu thch c a th nhi p nh trong su t cu c i ng. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Tuy v y, ng tham gia cc k thi ki m tra u vo c a Vi n Bch khoa Zurich Th y S, nhng ng khng . ng c nh n vo m t tr ng trung h c Th y S Aarau v th s c tung tng trong mi tr ng tho i mi hn c a n. V i s chu n b t t hn, ng i thi l i v vo Vi n Bch khoa Zurich l n thi th hai. ng nh n th y kha h c t i vi n th t h p d n, nhng cc gi gi ng th khng hay cht no. V th , ng b qua a s cc bu i ln l p c a mnh v t tm c nh ng quy n sch quan tr ng. ng v t qua cc k thi c n thi t c p b ng vo ma thu nm 1900. Sau khi t t nghi p, ng mu n c thu lm tr l cho m t trong cc gio s v t l c a ng, nhng cng vi c khng bao gi n v i ng. i u khng c g b t ng . M t gio s v t l c l n ni v i ng, C u l m t chng trai thng minh, Einstein, m t chng trai r t thng minh. Nhng c u c m t khuy t i m r t l n: c u khng cho b n thn mnh ni ln b t c i u g c . Einstein m nh n hai cng vi c gi ng d y t m th i tr c khi tm c ch lm lu di l m t chuyn vin k thu t, h ng ba, Vn phng C p b ng sng ch Th y S, vo nm 1902. Cng vi c y cho php ng c nhi u th i gian suy ngh v nh ng cu h i l n c a v t l h c v nghin c u lu n n ti n s c a
18
1919, hai i nh v t l hai b c a i Ty Dng (ngoi khi Ty Phi v Brazil) quan st m t s ngi sao trong k nh t th c v o chnh xc s b cong m Einstein tin on. Nh ng t bo l n a tin v khm ph v a tn tu i Einstein i kh p th gi i. Nh ng bi bo , c ng v i lu n n ti n s c a ng c cng b nm 1906, mang Einstein ginh gi i Nobel V t l nm 1921, n cho Einstein ti ng tm trong th gi i v t khng ph i cho l thuy t tng i mang l. ng nh n m t lo t danh hi u gio s, b t tn tu i ng i kh p th gi i, m cho cch u t i tr ng i h c Zurich nm 1909, gi i thch c a ng v hi n t ng quang i n. sau t i tr ng i h c Karl-Ferdinand Danh ti ng c a ng tr nn r t quan tr ng th Prague c a Czech, r i tr l i Vi n sau ny trong cu c i ng. ng sinh ra l Bch khoa Zurich. Nm 1913, Max Planck m t ng i Do Thi, m c d ng thch t g i v Walter Nernst (18641941), m t nh v t mnh l ng i khng c c tin tn gio l c hng u khc, mang n cho v ni khng h c m t c Cha c nhn Einstein c h i thi t l p v lnh o m t no nhng h t s c khm ph c cho c u trc vi n v t l Berlin. ng b t c d tr l i c a th gi i tr c nay nh khoa h c c th n c c, nhng v tr qu quan tr ng tin vo n. Vo nh ng nm 1930, nh ng nn khng th t ch i c. Berlin, ng ng i thu c dng di Do Thi ph i i m t s m ti n hnh cng trnh nghin c u mang tr c s kh ng b d i chnh quy n pht xt l i ti ng tm cho ng trn ton th gi i. ng c a Adolf Hitler c, nn Einstein bi t m r ng l thuy t tng i c a mnh r ng n lc ng ph i r i b qu hng bao g m c s h p d n, v n n k t c a mnh l n n a. Ti ng tm c a ng m lu n r ng cc tia sng b b cong trong m t r ng c a cho ng lu tr ng n h n B , tr ng h p d n. Anh, v California tr c khi ng t chn n Vi n Nghin c u Cao c p t i tr ng Theo l thuy t , m t chm nh sng sao i i h c Princeton New Jersey. qua g n M t tr i s khng i th ng m b l ch v pha M t tr i m t l ng l n o c trn Tri t ny. N l m t tin on l lng nhng kh ki m tra v nh sng sao m nh t s khng trng th y c trong nh chi c a M t tr i ngo i tr nh ng lc nh t th c ton ph n hi m khi x y ra. Nm Trong Th chi n th hai, Einstein l ng i ng u trong s cc nh khoa h c thuy t ph c t ng th ng M Franklin D. Roosevelt pht tri n bom nguyn t tr c khi phe Qu c x c th ch t o. Nhng thin h ng chnh tr c a ng lun nghing v xu h ng ha bnh. Sau chi n tranh, ng s d ng vinh d c nhn c a ng tr thnh m t ti ng ni y s c m nh ch ng l i s pht tri n v t m c cc v kh h t nhn v ng h cho ha bnh th gi i. ng v n Princeton cho n khi qua i vo hm 17/04/1955.
ng t i tr ng i h c Zurich. Nm 1905, ng hon thnh lu n n ti n s c a mnh v cng b ba bi bo n i ti ng trn t p san khoa h c Annalen der Physik (Bin nin V t l h c) lm thay i t n g c r n n v t l h c, nh chng ny m t .
19
1911 1920 Nh ng quan i m m i v v t ch t
Nm 1910 nh d u m t trm nm vi c xu t b n cu n M t h tri t l ha h c m i c a John Dalton, cu n sch m t b n ch t nguyn t c a v t ch t. M t trm nm ti n b trong ngnh ha h c ch ng minh cho s c m nh c a quan ni m n gi n r ng ton b v t ch t c u thnh t cc nguyn t . Tuy nhin, v n cha c ai ch ra c nguyn t c a m t nguyn t khc v i nguyn t c a nguyn t khc ch no. Cc tnh ch t ha h c khc nhau d ng nh lin quan n s electron trong nguyn t thu c cc nguyn t khc nhau, nhng cc electron qu nh gi i thch nh ng khc bi t l n v kh i l ng nguyn t . a ph n kh i l ng c a m t nguyn t c u thnh t ci g khc v n cha c hi u r. V cc nguyn t trung ha i n, nn ph n v t ch t cha bi t ph i mang m t i n tch dng b ng v i i n tch m c a t t c cc electron c a nguyn t . Nhng ph n tch i n dng l ci g, v t nhin xy d ng nn cc nguyn t t n v cc electron nh th no? Th p nin th hai c a n n v t l th k 20 s b th ng tr b i cu h i , v nhi u khm ph quan tr ng v b t ng nh t s n t cc phng th nghi m thu c tr ng i h c Manchester c a Ernest Rutherford.
Khm ph ra h t nhn nguyn t

Ernest Rutherford khng h ginh c gi i Nobel V t l no, c l v thnh t u l n nh t c a ng ch xu t hi n 3 nm sau khi ng ginh gi i Nobel Ha h c nm 1908. Nm 1911, sau khi b thch b i nh ng k t qu b t ng c a cc th nghi m tn x h t alpha c a Geiger v Marsden, ng a ra l i gi i thch c a mnh cho nh ng php o c a h tr c ton th gi i. Rutherford k t lu n r ng cc nguyn t khng th m t c b ng m hnh bnh bng lan r c nho c a Thomson, ho c b ng m hnh qu c u c ng m nh ng nh v t l khc a chu ng, m b ng m t m hnh tng t nh m t h hnh tinh gi l i v i nhau b ng l c i n thay cho l c h p d n. K t qu c a cc th nghi m tn x h t alpha c a Geiger v Marsden cc h t alpha c a h ch tn x nh v i ngo i tr m t l ng nh m xuyn qua ho c th m ch b t tr l i ni v i ng r ng cc nguyn t ch y u l khng gian tr ng r ng v i a ph n kh i l ng c a chng t p trung t i m t li trung tm nh xu g i l h t nhn. Theo b c tranh m i c a Rutherford v nguyn t , cc electron c a n quay xung quanh h t nhn gi ng nh Tri t, v cc hnh tinh ch em c a n quay xung quanh M t tr i. i u ng ch l cc nguyn t c a Rutherford cn tr ng r ng hn c h m t tr i. Hy so snh: M t tr i chi m kho ng 99,8% kh i l ng c a h m t tr i, v ng knh c a n l n c 1/700 qu o c a H i vng tinh (hnh tinh xa xi nh t). H t nhn ch a hn
20
99,9% kh i l ng c a nguyn t , nhng kch c th t s nh b. Ngay c h t nhn l n nh t cng cha b ng 1/10.000 ng knh c a cc nguyn t c a chng. C u trc gi i thch t i sao a s h t alpha tch i n dng i qua nguyn t m khng b tn x nhi u. Ph n l n chng i qua cch h t nhn qu xa ch u nhi u s nh h ng c a n. Tuy nhin, tnh c , kho ng 1 h t alpha trong 8000 h t n g n h t nhn ch u m t l c i n m nh n m c h t alpha b tn x sang bn hay th m ch b t ng c tr l i trong tr ng h p va ch m tr c di n r t hi m x y ra. Nh th ng l trong khoa h c, m t t ph ki u nh m hnh h t nhn nguyn t c a Rutherford m ra thm nhi u cu h i m i. Nh ng kh khn nghim tr ng nh t l y: (1) m t electron ang quay trn th b gia t c, ngha l n s pht ra sng n t , v (2) kh i l ng c a cc h t nhn nguyn t khc nhau khng t l v i i n tch dng m chng mang. lm sng t i m th nh t trn, khi nh v t l ni t i v n t c c a m t v t, l n m ch c t c l n h ng c a n. Khi h ni t i gia t c c a n, th h ang m ch t c m v n t c c a n thay i, tnh c t c l n h ng. M t hnh tinh ang quay trn b gia t c v pha M t tr i b i l c h p d n, v phn tch tng t , m t electron tch i n m ang quay trn b gia t c v pha h t nhn tch i n dng b i l c ht i n. Trong c hai tr ng h p, v t ang quay trn lin t c ri v pha v t gi a nhng khng bao gi ri vo v t gi a v chuy n ng c a n n m trong m t h ng khc.
Trong tr ng h p cc hnh tinh, l m t tnh hu ng n nh. Tuy nhin, i v i m t electron b gia t c, th h phng trnh Maxwell, c khi c Einstein s a i, tin on r ng n s pht ra cc sng n t . Nng l ng c a nh ng sng s pht sinh t ng nng (nng l ng c a chuy n ng) c a n, ngha l n s t t ch m l i v xo n c vo trong h t nhn trong vng m t ph n r t nh c a m t giy. V cc nguyn t l b n, cho nn c ci g khng ng ho c v i cc nh lu t i n t h c, ho c v i m hnh Rutherford. M hnh m i thay i nhng khng tr l i c m t cu h i c v cc nguyn t . Cc nh khoa h c th ng b i r i tr c s khc bi t gi a s nguyn t v kh i l ng nguyn t trong b ng tu n hon. Gi th h bi t r ng kh i l ng c a m t nguyn t ch y u n m h t nhn c a n, h l i h i nh ng cu h i tng t v h t nhn. T i sao h t nhn helium c kh i l ng g p b n l n h t nhn hydrogen khi i n tch c a chng ch g p i, v t i sao h t nhn ch c i n tch 82 n v v kh i l ng 207?
M u h t nhn c a Rotherford khng mang l i nh ng ci nhn su s c ngay t c th i vo nh ng cu h i , nhng n v n mang l i nh ng ti n l i quan tr ng trong vi c tm hi u nh ng hi n t ng khc, v d nh s phng x . Gi th Rutherford c th nh n ra cc h t alpha l h t nhn helium v cc h t beta l electron. ng c th m t s phng x l m t qu trnh phn h y ho c phn r h t nhn, trong m t h t nhn m pht ra ho c m t h t nhn helium, ho c m t electron v l i pha sau m t h t nhn con thu c m t nguyn t khc. (Tia gamma khng bao gi c pht ra n c m lun lun i cng v i phn r alpha, ho c beta).
Th nghi m tn x h t alpha c a Rutherford, Hans Geiger v Ernest Marsden mang l i m t khm ph b t ng : M t l kim lo i m ng lm cho m t ph n nh cc h t alpha nng l ng cao b tn x xa ra hai bn ho c th m ch b t ng c tr l i. T k t qu , Rutherford k t lu n r ng a ph n kh i l ng c a nguyn t t p trung trong m t h t nhn nh xu, tch i n dng v i cc electron tch i n m quay xung quanh n.
M u nguyn t Bohr
S tinh ch nh ng k nh t u tin c a m hnh h t nhn Rutherford xu t hi n vo nm 1913, khi nh v t l 28 tu i, ng i Copenhagen, tn l Niels Bohr (18851962) cng b m t lo t bi bo nhanh chng thu ht s quan tm l n. M c ch chnh c a nh ng bi bo ny l xu t m t khun kh l thuy t lo i v n b c x i n t ra kh i cc electron ang quay trn, nhng tc ng c a chng ha ra cn r ng hn th nhi u. Chng chuy n l ng t c a Planck t a h t h n ch c a tng tc c a nh sng v i v t ch t sang lnh v c c u trc nguyn t r ng hn.
22
Planck pht hi n ra l ng t trong khi phn tch quang ph lin t c trong nh sng pht ra b i cc v t nng nh dy tc c a cc bng n nng sng. Bohr th t p trung ch vo quang ph v ch t o ra khi dng i n i qua m t ch t kh p su t th p trong m t ng tr , t o ra s pht sng, v d nh mu c trng c a bng n neon. T i sao cc ch t kh b kch thch i n pht ra nh ng l ng t ch thu c nh ng t n s nh t nh? u l c s c a nh ng m u hnh ton h c nh ng t n s , v d nh dy v ch ph pht ra t hydrogen c nh n ra tr c y 30 nm b i m t gio vin trung h c ng i Th y S, Johann Balmer (182598)?
Niels Bohr pht tri n m t l thuy t gi i thch quang ph v ch c a hydrogen l k t qu c a cc electron th c hi n cc chuy n ti p gi a nh ng m c nng l ng c php v pht ra nh ng l ng t nh sng c nng l ng b ng v i s chnh l ch gi a cc m c.
23
Bohr b t u phn tch c a ng b ng cch gi s r ng quang ph v ch l k t qu c a s pht x t nh ng nguyn t c l . Cc m u t n s c m t trong nh ng pht x c th lm sng t v sao cc qu o electron l b n trong s vi ph m hi n nhin c a cc nh lu t i n t h c hay khng ? i u g s x y ra n u cc nh lu t v t l ch i h i nh ng qu o nh t nh l b n? V i m t electron n c, hydrogen l nguyn t c bi t d phn tch. Cng th c cho l c ht h p d n v l c ht i n c cng d ng th c ton h c v i i n tch thay th cho kh i l ng v m t h ng s i n thay th cho h ng s h p d n. C hai pht bi u r ng l c gi m khi kho ng cch tng ln theo m i quan h t l ngh ch bnh phng. N u kho ng cch tng g p i, th l c gi m b ng m t ph n t (m t ph n hai nhn hai) gi tr tr c c a n; n u kho ng cch tng ba l n, th l c gi m i chn l n (ba l n ba); v c th . Cc php ton v c b n l gi ng nh tr ng h p qu o c a m t hnh tinh (electron) quay xung quanh M t tr i (h t nhn hydrogen) m khng s tc ng ph c t p c a nh ng v t th khc. Cc nh lu t c a chuy n ng v i n t h c tin on m t quan h ton h c n gi n gi a kch c qu o c a electron v th i gian c n thi t n quay tr n m t vng. M i quan h tng t nh nh lu t th hai trong s ba nh lu t chuy n ng hnh tinh c a nh thin vn h c th k 17 Johannes Keplers (15711630). nh lu t l m t phng trnh lin h kho ng cch c a hnh tinh n M t tr i v di nm c a n. M u nguyn t Bohr cng c nh ng tng ng v i cc nh lu t th nh t v th ba, nhng Bohr a thm vo m t th m Kepler khng c n n: m t quy lu t c m nh ng chu k qu o c php. Bohr pht bi u r ng cc qu o electron ch l b n n u nng l ng c a chng b ng v i m t s nguyn l n tch c a h ng s Planck v t n s qu o. N gi ng h nh h m t tr i c m nh ng qu o hnh tinh sao cho khng c v t th no trong qu o xung quanh M t tr i c chu k 365 ho c 366 ngy, m ch c chnh xc chi u di nm c a Tri t (365,24 ngy). Trong m u Bohr, cc electron th c hi n nh ng chuy n ti p gi a cc m c nng l ng cho php b ng cch pht x ho c h p th m t l ng t nh sng c nng l ng b ng v i s chnh l ch gi a cc m c. Do , m u Bohr c th tnh ra m t t p h p nh ng t n s c php c a nh sng pht x . i u ng ch l chng ph h p chnh xc v i quang ph hydrogen. L thuy t Bohr cn thnh cng, nhng khng r c r l m, trong vi c tin on quang ph v ch c a nh ng nguyn t ph c t p hn, gi ng h t nh cc nh lu t Kepler khng c gi tr chnh xc khi xt n tc ng c a nh ng hnh tinh khc n a. Tuy nhin, nh ng thnh cng c a l thuy t y cho th y cc nh lu t c a i n t h c khng p d ng c cho cc electron trong nguyn t , ch ng no qu o c a chng ph h p v i nh ng i u ki n c bi t. Cc nh v t l khng hon ton hi lng v i i u , nhng r rng, phn tch c a Bohr, gi ng nh phn tch c a Planck tr c , ang cho h bi t ci g c b n v th gi i nguyn t .
Bn trong h t nhn
Rutherford v i c a ng ti p t c nghin c u tn x h t alpha c a h cho n nm 1913, s d ng cc ngu n h t alpha khc nhau v cc l kim lo i khc nhau tinh ch nh nh ng k t lu n c a h . Khi , m hnh h t nhn c a nguyn t c thi t l p v ng ch c. Nhng ci g lm cho h t nhn c a m t ch t khc v i h t nhn c a ch t kia? Hai con s r rng quan tr ng l i n tch v kh i l ng. i n tch dng c a h t nhn tng ng v i nhn d ng c a h t nhn l m t nguyn t ha h c nh t nh, ho c ch n n m kh p trong b ng tu n hon. Khi b bao quanh b i m t s electron b ng v i i n tch , n l
24
m t nguyn t trung ha, v cc electron l nguyn nhn cho hnh tr ng ha h c c a nguyn t . Kh i l ng h t nhn, nh Soddy ch r, c th khc nhau gi a hai ng v thu c cng m t nguyn t . Nhng kh i l ng, gi ng nh i n tch, d ng nh xu t hi n theo n v c b n. H t nhn n gi n nh t l hydrogen, v i m t n v i n tch v m t n v kh i l ng. Khi Th chi n th nh t bng n vo nm 1914, nghin c u v t l c b n l m t trong nh ng ci b t n th t do sinh vin b g i i nh p ng ho c ph c v cho nh ng nhi m v th i chi n khc. B n thn Rutherford cng tr nn dnh lu v i vi c d tm tu ng m, nhng ng cn c th i gian ti p t c nghin c u trong phng th nghi m. ng quy t nh theo u i m t k t qu gy t m c a Marsden, ng i b n ph ch t kh hydrogen v i cc h t alpha. Khi m t h t alpha va ch m v i m t h t nhn c nh, n ng hn, thu c m t nguyn t kim lo i, n i h ng chuy n ng nhng m t t nng l ng. Tuy nhin, khi m c tiu l ch t kh hydrogen, th c va ch m tng t nh qu bi-a b b n b i qu c u n ng khc. C h t alpha v h t nhn hydrogen u n y ng c tr l i kh i ch va ch m. N u n l m t va ch m g n nh tr c di n, th h t nhn hydrogen c th b t i t c cn cao hn c t c m h t alpha t i c c. Lc y, Rutherford b t u g i h t nhn hydrogen l proton ng r ng chng l nh ng h t h nguyn t c b n gi ng nh electron. Hn n a, nh ng th nghi m d y ng cch phn bi t proton v i cc h t alpha khi chng p ln mn hnh d tm c a ng. Kh nng ghi nh n proton s m t ra r t h u ch. Khi Rutherford b t u b n ph ch t kh nitrogen v i cc h t alpha, ng pht hi n ra proton m c d ban u ng ch ng lm g lin quan n hydrogen. K t lu n c a ng l va ch m lm cho h t nhn nitrogen b v ra v gi i phng m t proton. K t lu n ni chung l ng, m c d cc nh khoa h c khng th m t chnh xc s bi n i h t nhn mi cho n nh ng nm 1920, y l nh th ny: m t h t alpha ( i n tch 2, kh i l ng 4) k t h p v i m t h t nhn nitrogen ( i n tch 7, kh i l ng 14) t o ra m t proton ( i n tch 1, kh i l ng 1) v m t ng v b n nhng khng ph bi n c a oxygen ( i n tch 8, kh i l ng 17). Rutherford pht hi n ra proton ch khng ph i h t nhn oxygen. T ci Ruterford quan st th y, d ng nh c th ngh h p l l m i h t nhn c c u thnh t cc proton. i u s gi i thch cho i n tch h t nhn nhng khng gi i thch c nh ng kh i l ng l n hn c a chng. ng th i cng pht sinh cu h i ci g gi m t h t nhn l i v i nhau. Hai ho c nhi u proton trong m t khng gian h n ch nh v ys y l n nhau v i l c r t l n. M t s nh v t l cho r ng h t nhn c th ch a m t s nh t nh nh ng proton khc n a v s l ng b ng s l ng electron, nhng Rutherford khng tn thnh. ng cho r ng m t electron tch i n m v m t proton tch i n dng bn trong m t h t nhn s ht l n nhau m nh nn chng s khng th chia tch, v c b n l hnh thnh nn m t h t trung ha. Nm 1920, ng l thuy t ha nh ng b i trung ha nh th l lo i th ba thu c nh ng vin g ch c u trc nguyn t c b n sau electron v proton. ng g i h t c xu t ny l neutron. ng lu r ng kh i l ng c a n r t g n v i kh i l ng c a proton. Nh v y, s nguyn t c a m t ng v , ci xc nh v tr c a n trong b ng tu n hon, l s proton c a n, cn kh i l ng nguyn t c a n l t ng s proton v neutron c a n. n t n nm 1932 th neutron m i c pht hi n ra, v r t mu n sau ny ng i ta m i hi u lo i l c lin k t h t nhn l i v i nhau, nhng vo cu i th p nin th hai c a
25
th k 20, Rutherford mang l i s m t chnh xc thnh ph n c u t o c a cc nguyn t : cc electron bao xung quanh m t nhn n ng nhng r t nh g m cc proton v neutron. C l ng dng t hi khc, v cc nh v t l lc y ni n cc electron quay trong qu o ch khng n thu n l bao quanh h t nhn c a chng. Tuy nhin, nh ng pht tri n trong l thuy t l ng t thu c th p nin 1920 s a cc nh v t l n m t quan i m m i v cc qu o electron v b n thn electron.
Cc nguyn t trong ch t r n
Trong khi nghin c u c a Ruterford lin quan n t ng nguyn t , th v t ch t c u thnh t nhi u nguyn t tng tc l n nhau. Tnh ch t c a cc h p ch t c th r t khc v i tnh ch t c a cc nguyn t tham gia hnh thnh nn phn t ch t , v tnh ch t c a cng m t ch t tr ng thi l ng ho c r n r t khc v i tnh ch t c a n tr ng thi kh. Ngy nay, cc nh v t l ni t i v t ch t ha c phn bi t cc tr ng thi r n v l ng, trong m i nguyn t hay phn t lin t c ch u nh h ng c a nh ng lng gi ng c a n, v i ch t kh, trong cc nguyn t hay phn t chuy n ng h u nh c l p v i nhau ngo i tr khi chng va ch m; nhng trong ph n l n c a th k 20, h t p trung ch vo cc ch t r n v ch t l ng. Nh cc chng sau s lm sng t , nghin c u trong ci sau ny g i l v t l ch t r n mang l i m t s thnh t u cng ngh ng k . Theo ngha r ng, s khc bi t gi a ch t r n v ch t l ng l s s p x p cc nguyn t hay phn t c a n. lu tr c nh ng nm 1910, i u r rng i v i cc nh khoa h c l a s ch t r n hnh thnh nn nh ng tinh th . qu v khong ch t l nh ng th d n i b t nh t, nhng ngay c mu i th ng v ct cng c nh ng c nh s c nh n r rng v c th c t (ch ) theo nh ng h ng nh t nh d dng hn so v i nh ng h ng khc. M t s lo i tinh th khc c ghi nh n v m t theo hnh d ng c a m t ph ng chia tch. M t s ch t, th d nh th y tinh, khng c nh ng h ng u tin. Nh ng ch t ny c g i l v nh hnh, ngha l khng c hnh d ng. i u th t h p l v t nhin l hy gi s hnh tr ng k t tinh c a ch t r n ph n nh m t khun m u u n trong phng th c cc nguyn t hay phn t c a n h p l i v i nhau v ch t l ng v nh hnh th khng c tnh u n nh th . Cho nn cc nh v t l b t u tm ki m nh ng cng c cho php h khm ph s s p x p bn trong cc tinh th . H c n ci g nh y v i nh ng th nh c kho ng cch gi a cc nguyn t trong ch t r n. Ci g y ha ra l tia X. Nm 1912, nh v t l ng i c Max von Laue (1879 1960) ch ng minh c r ng tinh th s lm nhi u x , hay phn tn r ng ra, m t chm tia X. Khm ph c a ng tng t nh khm ph nm 1801 c a Thomas Young v s giao thoa nh sng. Tia X i n ch c hi u l sng n t c b c sng nh c kch th c c a m t nguyn t . D a trn khm ph ny, v gio s v t l ng i Anh William H. Bragg (18621942) v con trai c a ng ta, William L. (Lawrence) Bragg (18901971) pht tri n nh ng k thu t suy lu n ra s s p x p bn trong c a cc nguyn t hay phn t trong ch t r n k t tinh t hnh nh nhi u x tia X thu c khi m t chm tia X i qua chng. Cc nh v t l nhanh chng nh n ra t m quan tr ng c a nh ng khm ph ny. Laue c trao gi i Nobel V t l nm 1914, v cha con nh Braggs th vo nm sau .
Thin vn h c v V tr h c
Trong khi nhi u nh v t l ang b n tm v i nh ng hi n t ng c p nh nh t th gi i h nguyn t - th nh ng ng i khc ang kh o st nh ng v t th l n nh t trong v
26
tr , k c b n thn v tr . Th p nin 1910 ch ng ki n s le li ban u c a m t ngnh con c a v t l h c s tr nn ngy cng quan tr ng trong th k 20. V tr h c, nghin c u b n thn v tr , xy d ng trn cc quan tr c thin vn, nhng n khc v i thin vn h c gi ng nh v t l nguyn t khc v i ha h c. Vo cu i th k , cc nh khoa h c s tm th y nh ng cu tr l i c a h a h n v i th gi i h -h nguyn t th ng xuyn nh n v i thin vn h c. Nh ng cu h i l n mang tnh v tr h c u tin pht sinh t cng trnh nghin c u ti p t c c a Albert Einstein v s tng i. Cng trnh nm 1905 c a ng trong lnh v c y gi i quy t m t tr ng h p c bi t l nh ng h quy chi u c chuy n ng tng i khng i. Nh lu trong chng tr c, l nguyn do v sao cng trnh y tr nn n i ti ng l thuy t tng i c bi t. Nhng cn tr ng h p t ng qut hn, khi chuy n ng tng i c a hai v t hay hai h quy chi u ang thay i th sao?
Einstein khi qut ha l thuy t tng i bao g m c nh ng gia t c tng i v i nh ng th nghi m t ng t ng ki u nh th ny. M t ng i quan st trong phng th nghi m nhn th y m t nh du hnh ang i theo m t qu o parabol h ng xu ng gi ng nh m t qu bng ri trn Tri t, trong khi nh du hnh th th y ng i quan st di chuy n theo m t qu o parabol h ng ln. H khng th ti n hnh php o no phn bi t l nh du hnh ang ri d i tc d ng c a tr ng l c, hay phng th nghi m ang gia t c h ng ln cng t c . Nh v y, m t tr ng h p d n l tng ng v i m t h quy chi u c gia t c. Vi c theo u i t ng ny a Einstein n ch k t h p khng gian v th i gian thnh m t khngth i gian b n chi u b bp mo trong s c m t c a kh i l ng. ng k t lu n r ng tr ng l c l k t qu c a s bi n d ng , v nh th nh h ng n nh sng cng nh v t ch t.
27
Thuy t tng i r ng
Vi c pht tri n ci tr nn n i ti ng l thuy t tng i r ng a Einstein vo a h t ton h c khc th ng. M t l n n a, m t th nghi m t ng t ng mang l i m t cnh c a h u ch vo phn tch y. Gi s m t ng i quan st trong phng th nghi m ang th c hi n cc php o chuy n ng c a nh ng v t ang ri. Nh ng v t y trong bu ng chn khng, cho nn khng c s c c n khng kh. Chng cng trung ha i n v khng c t tnh. L c duy nh t tc d ng ln chng l l c h p d n, v m c tiu c a ng i quan st l o tc ng c a l c h p d n. Nh quan st th y v n t c c a chng bi n i theo m t ki u c bi t, gi ng nhau v i m i v t th nh th , b t ch p s khc bi t kh i l ng c a chng. T c c a chng v h ng song song v i m t t khng thay i, nhng chuy n ng th ng ng c a chng d n d n theo h ng i ln, thay i t c 32 feet trn giy (9,8 m/s) m i giy. K t lu n th t r rng. Nh quan st v phng th nghi m trong m t tr ng h p d n c gia t c 32 feet trn giy m i giy, hay l m t g. Nhng m t nh quan st trong m t v t ang ri th l i th y khc. i v i nh quan st , nh quan st phng th nghi m v phng th nghi m ang gia t c h ng ln v i gi tr m t g. Th t ra, n u khng nhn ra bn ngoi phng th nghi m, khng c ng i no trong hai nh quan st c th th c hi n b t k th nghi m no xc nh xem phng th nghi m ang trong m t tr ng h p d n hay n trong m t h quy chi u c gia t c. Theo u i dng suy ngh ny a Einstein n ch th ng nh t khng gian v th i gian thnh m t khng-th i gian b n chi u. Ng i ta th ng hnh dung v tr xc nh b i m t khng gian ba chi u l m t m ng l i nh ng ci th c mt t ng t ng tr i ra v h n theo ba chi u kch khng gian, c th m t c trng l nh ng h ng c bi t trn Tri t nh ng-ty, b c-nam v trn-d i. Cc nh ton h c thch g i nh ng h ng l cc tr c x, y v z. Nhng cn c m t chi u th t, th i gian hay tr c t, qua m i th v m i ng i chuy n ng t c m t giy trn giy. M i nh quan st u o c chuy n ng c a m t chm sng trong khng gian l m t giy nh sng m i giy cho d nh ng nh quan st c b gia t c hay khng, hay tng ng, cho d nh quan st c trong tr ng h p d n no hay khng. hnh dung khng th i gian nh Einstein m t , hy t ng t ng m t m ng l i b n chi u nh d u cc tr c x, y, z v t. Theo kinh nghi m c a con ng i, ng i ta s d ng cc n v o khc nhau cho khng gian (x, y, z) v th i gian (t), nhng khng gian v th i gian c th k t h p thnh m t t p h p tr c t a b n chi u v i n v nh nhau b ng cch nhn th i gian ho c chia kho ng cch cho t c nh sng. Einstein t h i v tc d ng c a kh i l ng trong khng th i gian. ng tm th y m t hi u ng c th hnh dung tng t nh ci x y ra khi m t qu c u t trn m t t m cao su ko cng. Qu c u lm cng t m cao su nh ng ch xung quanh ti p gip v i n. Khi hai qu c u n m trn t m cao su g n nhau, th ch lm m chng t o ra h p nh t l i, v chng ln v pha nhau. Th t b t ng , l c ht h p d n tr thnh h qu c a nh ng bi n d ng do kh i l ng gy ra trong c c u khng th i gian. i u ny c ngha g i v i nh sng? Theo thu t ng ton h c, m t chm nh sng i theo m t rnh trong khng th i gian b bp mo b i tr ng h p d n. Cc photon khng c kh i l ng, n u khng chng s truy n i ch m hn t c nh sng theo thuy t tng i c bi t, nhng thuy t tng i r ng c a Einstein d n n k t lu n sau y: Nh ng th c th khng kh i l ng v n b tc d ng b i tr ng h p d n.
28
K t qu b t ng ni ln r ng m t chm sng le ln trn Tri t s hi u n cong m t cht v pha m t t, nhng cong qu nh o c b ng nh ng thi t b khoa h c nh y nh t c a chng ta. Tuy nhin, khi Einstein cng b thuy t tng i r ng c a ng vo nm 1915, cc nh v t l quy t nh ki m tra tin on . May thay, h m t tr i mang l i m t cch ti n hnh cng vi c trong nh ng d p hi m: l trong nh ng k nh t th c ton ph n. N u nh sng sao trn hnh trnh c a n n Tri t i qua g n M t tr i, th l c h p d n c a M t tr i l n lm l ch qu o c a chm sng o m t l ng c th o c. Trong nh ng k nh t th c ton ph n, cc nh thin vn c th quan st v o hnh nh sao bnh th ng khng nhn th y d i nh sng chi l i ban ngy. M c d nh t th c x y ra m t ho c hai l n m i nm, nhng chng x y ra d c theo nh ng vnh ai h p khi bng c a M t trng qut qua b m t Tri t. Nh t th c ton ph n ch ko di vi ba pht m t ni no , cho nn vi c quan st m t k nh t th c ton ph n cng i h i m t cht may m n n a. Nh ng m my tri qua c th c p m t c h i quan st v ch p nh m t s ki n m ng i ta ph i l n l i hnh trnh n a vng Tri t tr i nghi m. Gi a th p nin 1910, tnh hnh chi n s khi n ng i ta kh m a cc thi t b n nh ng ni thch h p nh ng th i i m thch h p. Mi cho n nm 1919 th hai on thm hi m hai b i Ty Dng m t on trn o Hong t ngoi khi Ty Phi do nh thin vn v t l ng i Anh Arthur Eddington (18821944) ng u, v m t on Sobral thu c mi n b c Brazil do nh thin vn h c ng i Anh Andrew Crommelin (1865 1939) ng u thnh cng trong vi c ch p nh nh ng ngi sao xung quanh a m t tr i. B ng cch so snh nh ng quan st c a h v i nh ng quan st khc cng th i i m c a nm khi cng nh ng ngi sao c nhn th y trong m, h pht hi n ra chnh xc l ch m thuy t tng i r ng tin on. Nh ng dng tt trn trang nh t cc t bo trn kh p th gi i loan tin xc nh n r ng tr ng h p d n tc d ng ln ng i c a nh sng. Einstein, nh khoa h c a ra s tin on cha ch c x y ra d a trn cc th nghi m ng t ng t ng ra trong u, tr nn n i ti ng kh p th gi i. T t nhin, s b cong c a nh sng sao ch l m t h qu c a m t quan i m cn c s c nh h ng hn cho r ng kh i l ng gy ra s cong trong c u trc c a khng th i gian. Nm 1917, khi kh o st nh ng ng c a m t ton h c m i c a mnh, Einstein pht hi n ra r ng l thuy t c a ng tin on m t v tr ang n ra ho c co l i m t cch u n. i u khi n ng lo u. Cc nh a ch t v sinh v t h c v ang c g ng xc nh tu i c a Tri t. M c d v n cn c nh ng b t ng ng k v tu i chnh xc c a hnh tinh, nhng t t c m i ng i ng v i nhau r ng tu i vo c nhi u tri u nm v c kh nng l hng t nm. N u v tr gin n trong th i gian di , th a s cc ngi sao qu xa Tri t m nhn th y. N u n ang co l i, th n t co l i thnh m t kh i t lu r i. Nhng v tr d ng nh kh n nh. Einstein cng th y nghi m ton h c cho nh ng phng trnh c a ng c ch a m t gi tr r rng ty g i l h ng s v tr . Nh ng gi tr khc nhau c a h ng s y s d n n nh ng t c gin n hay co v tr khc nhau. M t gi tr c bi t s d n n s n nh, v l ci r rng t nhin ch n. Nh ng khm ph trong th p nin 1920 a Einstein n ch nhn nh n h ng s v tr h c l khng c n thi t, v ng i n tin r ng l sai l m l n nh t c a cu c i ng. Nhng vo cu i th k 20, h ng s v tr h c l i h i sinh, v cc nh v t l b t u th k 21 trong ni m hi v ng m t Einstein m i s xu t hi n khai thc tr n v n ngha c a n.
29
Einstein tr nn n i ti ng th gi i khi m t trong nh ng tin on n i b t nh t c a l thuy t tng i r ng c a ng c ch ng minh l ng trong k nh t th c ton ph n nm 1919. Cc v sao g n h ng nh M t tr i, th ng b n khu t trong chi l a c a M t tr i, tr nn nhn th y c t pha Tri t. nh sng pht ra t ngi sao i qua g n M t tr i b b cong v pha M t tr i. Nh v y, ngi sao d ng nh b d ch ra pha ngoi kh i v tr nh trng i c a n. Cc nh thin vn o s d ch chuy n trong k nh t th c nm v nh n th y chng ph h p v i nh ng tin on c a Einstein.
Khm ph ra cc thin h
Khi Einstein ni v v tr hay v n v t vo nm 1917, quan i m c a ng v n r t khc v i quan i m hi n i. Ngoi cc v sao v hnh tinh ra, cc knh thin vn cn h l r ng v tr g m m t s v t th m nh t g i l cc tinh vn xo n c. Ngy nay, chng ta bi t chng l nh ng thin h ch a nhi u tri u hay nhi u t ngi sao, nhng khi chng v n l nh ng v t k d ch c khm ph. Nm 1914, nh thin vn h c ng i M Vesto Slipher (18751969) ang quan st cc tinh vn xo n c t i i thin vn Lowell Flagstaff, Arizona. Knh thin vn c a ng c trang b m t quang ph k , cho php ng phn tch nh sng sao nh n d ng cc thnh ph n trong nh ng ngi sao. L m t v t th r t nng, ngi sao pht ra m t quang ph lin t c gi ng nh quang ph a Max Planck n khm ph ra l ng t . Tuy nhin, nh ng l p bn ngoi c a ngi sao ch a ch t kh ngu i hn nh ng vng pht ra a ph n nh sng. Nh ng ch t kh ngu i hn ny h p th nh ng b c sng nh sng nn b n thn chng s pht ra quang ph v ch. i u t o ra m t quang ph h p th , cc v ch t i trn n n sng, gi ng nh phim m b n c a ph pht x c a ch t kh. T quang ph h p th ,
30
Slipher c th xc nh ra cc nguyn t ha h c c m t trong nh ng l p ngoi cng c a nh ng ngi sao . Khi ng so snh ph v ch c a cc tinh vn xo n c v i ph c a cc nguyn t bi t, ng tm th y m t s khc bi t b t ng . Kho ng cch c a cc v ch ph ph h p v i ph c a cc nguyn t trng i, nhng cc v ch b d ch v nh ng b c sng hi khc. Ph c a tinh vn l n nh t l Andromeda (tinh vn Tin N ), ngy nay chng ta bi t y l thin h g n nh t v i D i Ngn h c a chng ta, hi b d ch v pha u xanh. a ph n nh ng quang ph khc th d ch v u . Slipher nh n ra r ng s d ch chuy n l do hi u ng Doppler, hi n t ng quen thu c v i a s m i ng i, x y ra v i m thanh. Khi xe c u thng lao n v rt qua m t ng i v i ti ng ci bo ng, th cao c a ti ng ci gi m i. cao tng ng v i b c sng hay t n s c a sng m truy n n tai c a ng i nghe. Cc on sng nn l i v i nhau khi chi c xe ang ti n l i g n, mang l i cao l n hn. Khi chi c xe ch y ra xa, cc on sng tr i r ng ra, v cao gi m i. Slipher nh n ra r ng s d ch v pha xanh trong quang ph c a tinh vn Andromeda c ngha l n ang chuy n ng nhanh theo h ng c a chng ta, trong khi s d ch v u cho th y nh ng tinh vn khc ang chuy n ng ra xa, cng t c r t cao. Khi Arthur Eddington nghe ni v nh ng k t qu c a Slipher, ng nh n ra r ng nh ng v t th y c kh nng n m cch Tri t nh ng kho ng cch kh ng l v xu t r ng chng l nh ng thin h, nh ng h sao kh ng l . i u ng r ng v tr l n hn nhi u so v i tr c y ng i ta xem xt. H u nh ton b nh ng ng n n trn b u tr i m c a chng ta l nh ng ngi sao trong thin h c a chng ta, m t trong nhi u thin h c a m t v tr mnh mng.
Victor Hess sau chuy n bay kh c u nm 1912 c a ng, trong chuy n bay ng pht hi n ra tia v tr nt khng gian. ( nh: i thin vn Pierre Auger, National Geographic)
31
Tia v tr
Nh khoa h c ng i o Victor Hess (18831964) th khm ph v tr theo m t cch khc trong th p nin 1910. ng d a trn xu t c a Theodore Wulf th c hi n nh ng php o trn cao c a cc h t d ng nh ang tun ch y qua b u kh quy n c a Tri t t pha trn. M i l n vo nm 1911 v 1912, ng t a mnh v cc my d b c x vo cc kh c u mang ng ln nh ng cao trn 16.400 feet (5.000 m) trn m c n c bi n. y l cng vi c kh li u lnh, nhng cc thi t b i h i c con ng i i u khi n, cho nn ng xng pha. trn 3.300 feet (1.000 m), ng pht hi n ra s tng ng k b c x so v i t i m t t. Cng ln cao, ng nh n th y cng c nhi u b c x . 16.400 feet (5.000 m), ng pht hi n b c x cao g p ba n nm l n so v i t i m c n c bi n. Hess k t lu n r ng cc dng b c x m nh, tia v tr , xu ng Tri t t khng gian bn ngoi. Vi c nh n d ng ra b c x ny s m t nhi u nm, nhng cu i cng n s a n nh ng quan ni m m i n i b t v th gi i h nguyn t . Hess nh n gi i Nobel V t l nm 1936.
Nh ng l thuy t, k thu t v cng ngh m i

Trong khi Einstein ang kh o st ti n tuy n c a khng th i gian, Rutherford ang kh o st bn trong nguyn t , Hess ang b t gi tia v tr , v cc nh thin vn nh Slipher v Eddington th ang nh ngha l i cc gi i h n c a v tr , th nh ng nh v t l khc ang kh o st nh ng ti n tuy n khc.
Phng th nghi m dnh cho nghin c u nhi t th p c a Heike Kamerlingh Onnes (hng tr c, ng i chnh gi a) Leiden, H Lan. Trong phng th nghi m ny, helium c ha l ng (1908), v s siu d n c khm ph (1911). ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
S siu d n
Ch ng h n, Heike Kamerlingh Onnes ang nghin c u ci x y ra v i v t ch t nh ng nhi t th p nh t t ng thu c trn Tri t. Vi c ha l ng helium l m t thnh t u xu t s c n mang l i cho ng gi i Nobel V t l nm 1913 nhng ch l b c u tin trong nghin c u c a ng. Nm 1911 l nm u tin dm v t li u vo trong helium l ng v o cc tnh ch t nh d n i n. Dng i n trong kim lo i c ghi nh n l dng
32
cc electron ch y, v cc nh v t l ang c g ng tm hi u nh ng c u trc bn trong c a ch t r n nh h ng n dng ch y . H cho r ng dao ng nhi t c a cc nguyn t l tr ng i chnh i v i dng i n, v do , h trng i i n tr s gi m d n khi h lm l nh kim lo i v h ng khng tuy t i. Khi Kamerlingh Onnes lm l nh m t dy th y ngn m ng, th i n tr c a n gi m d n ph h p v i l thuy t cho n khi b t ng , ngay d i nhi t m helium tr thnh ch t l ng, th y ngn d ng nh m t h t i n tr c a n m t l t. ng nh n th y ng c th b t u cho dng i n ch y trong m t vng dy th y ngn, lm l nh n xu ng ci ngy nay g i l nhi t t i h n, ng t b ngu n i n p, v dng i n s ti p t c ch y. Ch ng no ng gi cho s i dy l nh, th cc electron v n ti p t c ch y, th m ch hng gi , m khng c n pin. Nhng ngay khi ng cho php nhi t tng ln trn nhi t t i h n, th dng i n s d ng l i. Kamerlingh Onnes khm ph ra s siu d n. ng nghin c u nhi u kim lo i khc nhau v nh n th y s siu d n l m t hi n t ng ph bi n. Nhi t t i h n thay i t kim lo i ny sang kim lo i khc, nhng n lun lun c c k th p. N i b t nh s khm ph ra hi n t ng siu d n, khng ai c th pht tri n m t l thuy t gi i thch hi n t ng mi cho n khm ph nm 1957 d n t i m t gi i th ng Nobel. Ba mi nm sau, s siu d n m t l n n a l i lm b t ng cc nh v t l. L n ny, cc nh nghin c u quan st th y hi n t ng nh ng nhi t cao b t ng (nhng v n l nh gi) h hng ceramic. K t qu th c nghi m a n m t gi i Nobel khc n a v cc nh v t l v n cha i t i m t l thuy t hon ton th a mn gi i thch nguyn do gy ra siu d n nh ng ch t li u .
S tri gi t l c a
Trong m t th p nin y nh ng khm ph v t l lm thay i th gi i, vi c m t ng i xu t l thuy t m i v th gi i ang thay i b ph bnh gay g t th m ch nh o bng. Nm 1915, nh kh h u h c v a v t l ng i c Alfred Wegener (18801930) cho xu t b n l n u tin cu n Ngu n g c c a cc l c a v i dng, t n n t ng cho l thuy t tri gi t l c a. Wegener d a trn b ng ch ng t b n , a ch t h c v c sinh v t h c. Nhng v ng khng th xu t m t c ch cho s tri gi t c a cc l c a c a Tri t, cho nn nh ng ng i xu t nh ng l thuy t ang t n t i th ng th trong nh ng cu c tranh ci mang tnh ch t hn lm. Hng th p nin sau, sau khi Wegener qua i, nh ng khm ph v bn trong c a Tri t xc nh n nh ng quan ni m c a ng, ha ra n mang tnh cch m ng trong lnh v c c a ng cng nh tnh cch m ng trong cc cng trnh c a Einstein, Rutherford, Bohr, v Kamerlingh Onnes.
33
Nh khoa h c c a th p nin: Ernest Rutherford (18711937) Xt trn a s tiu chu n, Ernest Rutherford khng th khc hn v i Albert Einstein. Einstein l con tr ng trong s hai ng i con c a m t gia nh tr th c thnh th chu u. Rutherford l con th t trong s 14 a tr l n ln mi n qu New Zealand. Einstein kh o st nh ng l thuy t m i t i bn lm vi c trong m t vn phng nh . Rutherford kh o st nh ng hi n t ng m i trong m t s phng th nghi m c trang b t t nh t th gi i. Ti tr c a Einstein khng c cng nh n tr c khi ng t nhin n i ti ng. Rutherford d ng nh sinh ra thnh cng t lc b t u s nghi p c a ng. Einstein khng ginh c gi i Nobel V t l mi 16 nm sau cng trnh ng k nh t c a ng. Rutherford ginh gi i Nobel Ha h c tr c khi ng ti n hnh ci ng i ta cho r ng l ng gp l n nh t c a Ernest Rutherford, ng i c cng trnh nghin c u d n n s hi u bi t v c u trc bn trong c a nguyn ng cho khoa h c v t ch t. Hai nh v t l cn r t khc nhau v tc phong v di n m o. Einstein th vc ng i nh , tr m l ng, v khim t n. Rutherford th cao to, nhi u tham v ng, v c gi ng ni to kh e. Nhng h c chung m c tiu l kh o st nh ng c s v t l m khng c n nh ng quan ni m c t tr c. Tr tu m cho php hai ng i nh n ra nh ng th b t ng . N a Einstein n ch gi i thch l i cc nh lu t chuy n ng; ngha c a khng gian v th i gian; b n ch t c a v t ch t, nng l ng, sng v h t. N ch l i cho Rutherford kh o st a s nh ng thnh ph n v c u trc c b n c a v t ch t. Rutherford sinh nm 1871, g n thnh ph Nelson trn o Nam c a New Zealand. ng l m t sinh vin xu t s c, v i s h tr ti chnh t gia nh v h c b ng, c i u ki n theo h c m t tr ng trung h c a phng ch t l ng t t (Nelson College) v r i h c t i tr ng Canterbury College Christchurch. , ng khng ch th hi n ti nng ngo i h ng v khoa h c th c nghi m, m cn c s h ng th v i vi c nghin c u nh ng khm ph m i nh t.
t . ( nh: B su t p Smith, Th vi n Sch hi m v B n th o, i h c Pennsylvania)
Nh v t l ng i c Heinrich Hertz (1857 1894) tr c bi t cch t o ra nh ng sng n t m ngy nay chng ta g i l sng v tuy n, v Rutherford quy t nh o tc d ng c a chng ln nh ng ci kim thp b t ha. Nghin c u d n ng t i ch pht minh ra m t b d nh y v i ci g i l sng Hertz truy n i nh ng kho ng cch xa. My thu v tuy n ny s m tr thnh m t b ph n quan tr ng trong cu c cch m ng truy n thng g i l i n bo khng dy lan t a kh p th gi i v a Rutherford thnh ng c vin sng gi trong cu c ua nm 1895 ginh m t su t h c b ng nghin c u chnh n h c t p Anh. Th t khng may, y ban xt h c b ng x p ng xu ng h ng hai sau m t nh ha h c. Nhng m t v n may n v i ng sau . Nh ha h c trn quy t nh l p gia nh v l i New Zealand. Rutherford c nh n gi i th ng v quy t nh n lm vi c t i Phng th nghi m Cavendish danh ti ng c a tr ng i h c Cambridge do J.J Thomson ng u.
34
Rutherford l p t c b t tay vo nghin c u v nh ng th nghi m khng dy v ti p t c mang l i nh ng k t qu quan tr ng. Nhng khi nghin c u c a ng cng tr nn quan tr ng v m t cng ngh , th n cng km h p d n trn phng di n khoa h c. Cho nn ng v Thomson b t u tm ki m m t lnh v c m i trong ng c th ng gp cng s c. Khi tin t c v vi c Rntgen khm ph ra tia X lan n, h c cu tr l i c a mnh.
ng b t u b ng cch t l nhm gi a m t m u uranium v m t detector ion ha, m i l n thm m t l p. T ng l p m t trong m t vi l p u tin o c lm gi m s ion ha, nhng cu i cng ng t t i ch thm m t l p gy ra m t s khc bi t nh , m c d m t l ng ng k b c x ban u v n truy n qua. Rutherford k t lu n r ng phng x ph i t nh t c hai thnh ph n, m t thnh ph n c kh nng m xuyn hn thnh ph n kia. ng t tn cho hai thnh ph n u L m t ph n nghin c u c a ng v tia ca- l tia alpha v tia beta theo tn hai k t tt s s m d n t i khm ph ra electron, tin c a b ng ch ci Hi L p, v i tia alpha l Thomson ang nghin c u hi n t ng ion thnh ph n d b ch n l i hn. ha s t o thnh cc nguyn t tch i n Nm 1898, tn tu i Rutherford tr nn n i trong ch t kh. ng c th t o ra nh ng ti ng kh p th gi i v t l, v ng c phong tia l a hay ch p sng i n p cao khng gio s v c p m t phng th nghi m ring i u khi n c, nhng ng khng th t o t i tr ng i h c McGill Montreal. ng ra m t dng ion u u ng c th i u s m b t u lm vi c v i m t v k s tr , R. khi n v o c. B. Owens, ng i ang nghin c u phng x pht ra t thorium trong khi Rutherford Rntgen bo co r ng khi tia X i qua nghin c u v i uranium. Owens quan st cc ch t kh, vi c p t m t i n tr ng th y m t hi u ng k l : b c x thorium ln nh ng ch t kh s lm xu t hi n nh y v i cc dng khng kh trong phng th nh ng dng i n nh . Thomson nghi ng nghi m. nh ng dng i n l dng ion ng ci ng ang tm cch nghin c u. ng giao cho Rutherford nhi m v tm hi u xem ng c ng khng. Rutherford xc nh n ph ng on c a Thomson v l p t c bi t ph i lm g ti p sau . ng kh o st xem hi n t ng phng x m i pht hi n cng t o ra cc ion trong ch t kh hay khng. N th t s t o ra cc ion, cho nn ng b t u nh n ra phng x l g v lm th no n tng tc v i v t ch t.
35
1921 1930 Cu c cch m ng l ng t
Nh ng nm 1920 thu c v m t vi th p nin d d i, c trong v t l h c v tnh hnh th gi i. Th p nin ny b t u v i h u qu c a Th chi n th nh t, khi y g i l i chi n, v k t thc v i m t cu c suy thoi kinh t ton c u, g i l i kh ng ho ng. M c d chi n tranh k t thc vo nm 1918, nhng nh ng h u qu c a n c s tc ng ngo n m c ln nh ng m i quan h qu c t trong nhi u nm li n. M c d m t s ng i ni n l cu c chi n k t thc m i cu c chi n, nhng Hi p c Versailles nm 1919 th t b i, khng thu c m c tiu . Trong vi c v l i b n chu u, n t o ra nh ng m i on gi n qu c t su s c ti p t c s c si. Ch ngha dn t c c c oan nhu m mu nh ng m i quan h trong s cc cng dn thu c nh ng qu c gia khc nhau. N cn gy chia r gi a cc nh v t l, nh ng ng i tr c chi n tranh hm h h p tc trong vi c theo u i tri th c.
B t ch p nh ng tr ng i chnh tr nh v y, v b t ch p nh ng thay i ng k lm bi n i n n v t l trong hai th p nin u c a th k m i, nh ng t ng m i v b n ch t c a v t ch t v nng l ng xu t hi n ngy m t nhanh hn trong th p nin 1920. ng l c kch thch s tng t c l s nh n th c r ng l ng t l trung tm c a vi c tm hi u v tr v t ch t.
36
Th t ng kinh ng c, nh ng pht tri n l n nh t trong ngnh v t l l ng t xu t hi n t n c c, m t qu c gia b i tr n th m h i, b b ri v chnh tr , c n n kinh t l ch th ch. N n khoa h c v t l v ha h c n i nh n i m trong th p nin 1920 nh h t ng lm tr c chi n tranh b t ch p l nh c m cc nh khoa h c c khng c tham d nh ng h i ngh qu c t l n trong m t vi nm sau khi hnh vi th ch k t thc. V i ngha t ho qu c gia, Einstein c cho n l m t thin ti ng i c khi ng ginh gi i Nobel v t l nm 1921 (cho cch gi i thch c a ng v hi u ng quang i n l m t hi n t ng l ng t ), m c d ng t ng t b t cch cng dn c. Th t tr tru, sau ny ng l i b kh c t m t l n n a vo th p nin 1930 d i ch bi Do Thi c a c qu c x.
T nguyn t Bohr n c h c l ng t
Ph n nhi u s pht tri n c a c h c l ng t c chi ph i b i nh ng n l c tm hi u quang ph v ch c a nh ng nguyn t khc nhau. Thuy t nguyn t c a Bohr thnh cng r c r vi c d on quang ph hydrogen d i nh ng i u ki n bnh th ng, nhng n c n ph i s a i gi i thch hi n t ng tch v ch quang ph . Thi t t i n tr ng v t tr ng lm cho m t s v ch trong quang ph hydrogen tch thnh nh ng m v ch, m i v ch c t n s hi khc v i v ch ban u. Khi c ng tr ng ngoi tng ln, th d ch chuy n t n s tr nn l n hn. Cc qu o electron trong l thuy t c b n c a Bohr c m t b ng m t s l ng t n, n, v t n s c a m t v ch cho tr c trong quang ph c th tnh ra t gi tr n c a cc qu o tr c v sau b c chuy n ti p c a electron. gi i thch s tch v ch ph , Arnold Sommerfeld (1868 1951), m t gio s v t l t i tr ng i h c Munich c, m r ng m hnh electron c a Bohr trong cc nguyn t theo m t cch c bi t quan tr ng. Theo trnh t th i gian, s m r ng c a Sommerfeld thu c v chng 2, v ng th c hi n ph n nhi u cng vi c ny t nm 1913 n 1916, nhng n c k ra y trnh by th ng nh t s m hoa k t tri c a v t l l ng t . S i m i c a Sommerfeld l thm ci tng ng v i nh lu t chuy n ng hnh tinh th nh t c a Kepler vo l thuy t Bohr: y l qu o c a chng l nh ng elip. Nh ng qu o trn, m Bohr s d ng trong cc php tnh c a ng, l tr ng h p c bi t khi hai tr c c a elip b ng nhau. Cc php tnh c a Sommerfeld xem n c a Bohr l s l ng t chnh, v thm m t s l ng t ph , k, tng ng v i s thun di c a elip. i v i qu o trn, k b ng khng, nhng l thuy t Sommerfeld cn cho php nh ng gi tr l n hn c a k v do cho php nh ng qu o thun di hn. C s ton h c c a ng cho php cc qu o elip c m t b i nh ng gi tr k l ton b nh ng s nh hn n. Ch ng h n, thay v c m t qu o trn n i v i n = 3, ton h c Sommerfeld cho php m t vng trn i v i k = 0 v hai elip v i thun di tng ng v i k = 1 v k = 2. ng s m b sung thm m t s l ng t t th ba, m. Xem h t nhn l m t qu c u c m t tr c nam-b c, l thuy t trn cho php m nh n ton b nh ng gi tr s t zero cho n k. Cc gi tr m tng ng v i nh ng nghing khc nhau c a qu o electron gi a c c v xch o. Gi tr c a m dng ho c m, ty thu c vo qu o l cng chi u hay ng c chi u kim ng h khi nhn t pha trn c c b c. Khi khng c i n tr ng hay t tr ng ngoi, t t c qu o electron trong nguyn t hydrogen c cng s l ng t chnh c nng l ng nh nhau cho d cc gi tr k v m c a chng b ng bao nhiu. Nh v y, th d , t t c electron ri t qu o v i n = 3 xu ng qu o v i n = 2 t o ra l ng t nh sng c t n s nh nhau. Nhng khi c m t i n tr ng, th cc nng l ng qu o, v do t n s c a l ng t nh sng thu c, ph
37
thu c vo s thun di c a qu o elip ( c trng b i cc gi tr k c a chng) tr c v sau chuy n ti p qu o. i u mang l i k t qu l s tch v ch ph trong i n tr ng m nh, m t hi n t ng c quan st th y l n u tin b i nh v t l ng i c Johannes Stark (18741957) vo nm 1913 v khng c gi i thch thnh cng cho n khi c nh ng tnh ton c a Sommerfeld.
gi i thch s tch v ch ph , Arthur Sommerfeld trau chu t thuy t nguyn t Bohr b ng cch thm hai s l ng t m i, ngoi s l ng t chnh n: s l ng t ph k tng ng v i s thun di c a elip; v s l ng t t , m, tng ng v i gc tr c di c a elip h p v i t tr ng ngoi.
38
S l ng t t gi i thch cho s tch v ch ph trong t tr ng, l n u tin c ch t i b i nh v t l ng i H Lan Pieter Zeeman (18651943) nh sng natri vo nm 1896. L thuy t Bohr-Sommerfeld gi i thch hi u ng Zeeman hydrogen nh sau: M t electron ang quay trn c th xem l m t vng dy i n nh xu v do tc d ng gi ng nh m t nam chm i n. H ng c a qu o, cng chi u ho c ng c chi u kim ng h (tng ng v i gi tr dng ho c m c a m), xc nh chi u nh h ng c a c c b c v c c nam c a nam chm i n nh xu . Khi c m t t tr ng ngoi, qu o cng chi u kim ng h c nng l ng khc v i qu o gi ng h t nhng ng c chi u kim ng h , v n nh n cng s p th ng hng c c c a nam chm i n v i h ng tr ng ngoi. Tr ng ngoi cng l n th s khc bi t cng n i b t. Hi u ng Zeeman cn l l n nh t khi nghing m t ph ng qu o c a electron (tng ng v i cc gi tr c a m) l g n xch o nh t, v nh nh t khi n g n c c nh t. Ba s l ng t l gi i thch a s quang ph v ch, nhng v n cn nh ng thch . M t trong s ny l ci g i l hi u ng Zeeman d th ng, trong t tr ng phn tch cc v ch ph c a m t s nguyn t thnh nhi u nhnh hn so v i ci c th gi i thch b ng n, k, v m. M t k t qu cn gy n t ng hn n a pht sinh t m t th nghi m c a cc nh v t l ng i c Otto Stern (18881969) v Walther Gerlach (18891979) vo nm 1922. H cho m t chm nguyn t b c i qua m t t tr ng m nh d n t d i ln trn theo phng th ng ng. N u nh t ng t ha c a m i nguyn t l t ng cc gi tr m c a t t c 47 electron c a n, th h trng i t tr ng s lm phn tr i chm tia h p thnh m t d i r ng. Thay v v y, n l i tch thnh hai chm, m i chm h p nh chm ban u. S t ha c a m i nguyn t b c r rng l nh nhau. N u n s p th ng hng v i t tr ng, th cc nguyn t b l ch theo m t chi u; n u n s p ng c l i v i tr ng th chng b l ch theo chi u ng c l i. M t s nh v t l l thuy t, ng ch nh t l nh v t l g c o Wolfgang Pauli (190058) t i tr ng i h c Hamburg, c, c g ng gi i thch k t qu . Nm 1924, Pauli xu t r ng t tnh c a m t electron khng ch thu c t chuy n ng qu oc a n gi ng nh m t hnh tinh quay xung quanh M t tr i, m cn t spin c a n hay chuy n ng quay xung quanh tr c ring c a n. Th nghi m Stern-Gerlach xu t r ng m i electron c m t s l ng t spin, s, c th nh n gi tr + 1/2 v 1/2, th ng c hnh dung l spin up v spin down. Trong m t nguyn t b c, 46 trong s 47 electron trong nguyn t b c d ng nh t nhm l i thnh 23 c p up-down c s t ha ng c nhau c ng l i b ng khng. Electron cn l i s cho nguyn t spin ton ph n 1/2, n c th l up ho c down. Vo nm sau , Samuel Goudsmit (190278) v George Uhlenbeck (190088) thu c tr ng i h c Leyden H Lan ch ng minh b ng ton h c r ng spin electron c th gi i thch c hi u ng Zeeman d th ng. V i b ng ch ng khng th ch i ci r ng spin l m t tnh ch t v t l th t s c a cc electron, Pauli a ra gi thuy t to b o sau y v s ghp c p r rng c a cc electron spin-up v spin-down trong m t nguyn t : Khng c hai electron trong m t nguyn t c cng m t tr ng thi l ng t , ngha l c cng b b n s l ng t (n, k, m, s) nh nhau. ng g i y l nguyn l lo i tr , v n a ng n ginh gi i Nobel v t l nm 1945. Theo l thuy t Pauli, cc electron trong m t nguyn t chi m y cc m c nng l ng d i d ng cc c p spin-up/spin-down t m c nng l ng th p nh t ln, b t u v i n = 1, k = 0, m = 0; r i n = 2, k = 0, i = 0; r i n = 2, k = 1, m = 0; r i n = 2, k = 1, m = +/-1; v c th . M c nng l ng ti p theo, v i s l ng t chnh n = 2, ch a t i 8 electron. M c n = 3 ch a 18 electron, 8 electron c k = 0 ho c 1, v 10 electron c k = 2.
39
Khi c m t i n tr ng ho c t tr ng, cc m c nng l ng electron i v i m i gi tr c a s l ng t chnh, n, tch thnh t p h p nh ng m c nng l ng, mang l i t p h p tng ng cc v ch ph trong quang ph nguyn t . M t lo i tch v ch ph i c g i l hi u ng Zeeman d th ng v n khng th ch gi i thch b ng cc s l ng t ph v l ng t t , k v m. N khi n Wolfgang Pauli xu t ra tnh ch t c a spin, s l ng t tng ng s c a n, v nguyn l lo i tr gi i thch b ng tu n hon cc nguyn t .
Pauli b t u xem xt m t hnh nh nh c ng t i b ng tu n hon cc nguyn t . Cc ch t kh tr helium, neon, argon, krypton, xenon, v radon c 2, 10, 18, 36, 54, v 86 electron, tng ng v i cc m c nng l ng l p y ln t i nh ng gi tr n/k nh t nh. Helium, ch ng h n, c hai electron n = 1/k = 0, m t v i spin up v m t v i spin down. Neon l helium c ng thm cc electron n = 2. Argon l neon c ng thm cc electron n = 3 v i k = 0 ho c 1, v c th . Nh ng ch t kh tr ny c th cho l nh ng l p v kn g m cc electron ghp c p. Nh ng nguyn t khc c nh ng electron n m bn ngoi nh ng l p v khp kn , ci xc nh ha tr v nh h ng n cc th c chng hnh thnh nn nh ng h p ch t v tinh th . Th d , cc kim lo i ki m (sodium, potassium, rubidium, cesium, francium) u c nhi u hn l p v khp kn m t electron v hnh x r t gi ng nhau trong cc tng tc ha h c. Tng t , cc phi kim halogen (fluorine, chlorine, bromine, iodine, v astatine) thi u m t electron c l p v khp kn. Nh v y, nh ng i m i c a Pauli v s l ng t spin, s, v nguyn l lo i tr lm c nhi u vi c hn l gi i thch cc hi u ng t , v d nh hi u ng Zeeman d th ng v th nghi m Stern-Gerlach. Chng cn lm sng t m t cu c n a th k tu i; chng l nh lu t t nhin chi ph i hnh tr ng tu n hon c a cc nguyn t . V i nh ng s tinh ch nh c a Sommerfeld v Pauli, m hnh nguyn t Bohr i m t ch ng ng di. Tuy nhin, nhi u nh v t l v n g p r c r i b i m t v n chnh cha c gi i trong thuy t l ng t , v n m nh h k t khi Rutherford l n u tin xu t m u hnh tinh nguyn t . Theo h phng trnh Maxwell, cc electron ang quay trn s pht ra sng n t . T i sao yu c u l i b lo i tr v i nh ng qu o nh t nh? Tng t , b n thn nguyn l lo i tr c v nh ty ti n. B ng ch ng quang ph cho th y r rng r ng khng c hai electron no c th chi m cng m t tr ng thi l ng t , nhng khng c i m no trong l thuy t xu t t i sao n ph i nh th c .
40
tr l i cu h i b c x , h chuy n sang m t t ng mang tnh cch m ng xu t vo nm 1924 b i chng trai tr ng i Php tn l Louis de Broglie (18921987). De Broglie b t u b i vi c lu r ng n n v t l g n y ch u m t s gi i thch l i tri t v b n ch t c a nng l ng i n t (v d nh nh sng). Trong hng th k , ng i ta i tm cu tr l i cho m t cu h i: nh sng l sng hay l m t dng h t? Th nghi m n i ti ng nm 1801 c a Young thuy t ph c h r ng nh sng l m t hi n t ng sng, v h phng trnh Maxwell cho th y sng nh sng truy n l sng n t . Quan i m v n v ng ch c mi cho n nh ng nm p cu i c a th k 19, khi pht minh ton h c c a Planck l ng t - cho th y nh sng c b n ch t h t. Khng lu sau , vi c khm ph ra hi u ng quang i n a Einstein n ch tuyn b r ng cu tr l i cho cu h i l-ciny-hay-ci-kia v nh sng l c hai. N u nh cc sng n t , v d nh nh sng, c th hnh x gi ng nh nh ng dng h t, th nh ng h t c mang xung l ng cng nh nng l ng hay khng? Thuy t tng i Einstein ni l c, nhng n nm 1923 th xung l ng c a l ng t nh sng m i c quan st th y trong m t th nghi m. Nh v t l ng i M Arthur Holly Compton (18921962; gi i Nobel v t l 1927) ang nghin c u m t chm tia X h p truy n qua cc kh i graphite. Ton b tia X t i c t n s b ng nhau, nhng tia X i ra th khng. Graphite lm phn tn chm tia, v tia X i ra c t n s th p hn tia X t i. Chm tia X b tn x ra kh i h ng ban u c a n cng xa, th gi m t n s c a n cng l n. N gi ng nh th l ng chi u nh sng tm n s c qua m t mi ng th y tinh v t o ra m t ph phn tn v i mu tm chnh gi a v cc d i mu phn tn ra pha ngoi b t u v i mu lam, ti n tri n qua mu l c, vng, cam, v cu i cng t t i mu ngoi cng. Tia X r rng ang b tn x kh i ci g v l y c a n nhi u nng l ng hn khi gc tn x l n hn. V y th chng tng tc v i ci g trong graphite, v chng tng tc nh th no? Compton qu quy t r ng tng tc c th xem l s va ch m gi a hai h t, m t l ng t tia X ang chuy n ng t c nh sng v m t electron ang chuy n ng ch m hn r t nhi u nn ng c th xem l n ang ng yn. i v i l ng t tia X, ng s d ng nng l ng cho b i nh lu t Planck v xung l ng do thuy t tng i tin on. Sau , ng p d ng cc nguyn l b o ton xung l ng v nng l ng tnh ra m i lin h gi a nng l ng c a l ng t i ra v h ng c a n. K t qu c a ng ph h p v i ci ng trng th y trong th nghi m c a ng. Nh v y, th nghi m Compton ch ng minh r ng l ng t nh sng c nng l ng v xung l ng gi ng nh b t k lo i h t no khc (Nm 1926, cc nh khoa h c ang g i l ng t nh sng l photon, tn g i do nh ha h c ng i M Gilbert Lewis [18751946] xu t). V i b n ch t l ng tnh sng h t c a l ng t nh sng c xc l p, de Broglie xu t r ng l ng tnh sng h t tng t cng ng i v i electron hay b t k ci g khc m cc nh v t l th ng m t c trng l cc h t. Sau , ng pht tri n m t l thuy t s d ng sng electron lo i b bi ton cc qu o khng b c x . ng vi t l i cng th c Planck cho l ng t nh sng m t d ng th c khc. Cng th c c a ng lin h b c sng v i xung l ng c a m t l ng t thay v nng l ng c a n. R i ng p d ng cng th c cho cc electron, v k t qu th t b t ng . i v i nguyn t hydrogen, chu vi c a qu o electron c nng l ng th p nh t c a Bohr ng b ng b c sng c a electron . iv i qu o th p nh t th hai, chu vi b ng hai b c sng, v c th . Chu vi c a qu o th n c a Bohr ng b ng n l n b c sng c a m t electron trong qu o .
41
Louis de Broglie a cc nh v t l n m t l trnh m i khi ng m r ng b n ch t l ng tnh sng-h t c a nh sng cho i t ng v t ch t. ng xu t r ng m i electron c m t b c sng ph thu c vo xung l ng c a n, v cc qu o c php c a electron trong nguyn t tng ng v i nh ng sng d ng tng t cc phch t o ra b i m t nh c c .
N u electron c cc tnh ch t sng, th i u c ngha l cc electron trong nh ng qu o ch a ton b nh ng b c sng. Tng t nh hi n t ng sng d ng ho c c ng h ng ph bi n trong th gi i v t l. Ch ng h n, m t thng organ t o ra m t m c b n tng ng v i m t b c sng b ng kho ng cch gi a hai u m c a n. N cn t o nh ng h a m mang l i m s c ring c a n, m t h n h p cc n t c b c sng ng n hn chnh xc hai, ba, b n l n, ho c m t s l n l n hn kho ng cch . N u electron l sng d ng thay v m t v t ang quay trn, th khng c n ph i duy tr v tr c a n trong nguyn t , v do n khng b gia t c. Khng c s gia t c, th ch ng c s b c x . t ng c a De Broglie lo i tr m t ph n bc nghim tr ng i v i m u hnh ting nguyn t , nhng ph i tr gi l thay th cc h t electron b ng sng electron. a s cc nh v t l ch ng l i t ng v n i ng c l i tr c gic c a h v c u trc h t c a v t ch t. Tuy nhin, h v n ch p nh n b n ch t l ng tnh c a nh sng v cc th nghi m c a h cho h bi t nh th . Tr c khi h uy tn c a gi thuy t De Broglie, h bi t n lc xem xem n c th d n t i ci g. H l n theo n theo hai h ng: m t l trnh ton h c v m t l trnh th c nghi m. Nm 1926, nh v t l ng i c Erwin Schrdinger (18871961) tm ra m t cch xem xt cc sng. Thay v m t v tr c a m t h t l m t i m trong khng gian, ng m t n l m t hm sng. Hm sng l m t bi u th c ton h c khi v ra l m t t p h p nh ng g n sng ng tm xung quanh m t i m trn trong khng gian. i m s l v tr c a v t n u n l m t h t. Nhng nh ng g n sng tr i ra xung quanh i m , hm v t cn c s hi n di n ki u sng, r ng hn. Gi ng h t nh cc nh lu t chuy n ng c a Newton v Einstein tin on ng i chnh xc c a m t h t, phng trnh Schrdinger cho php cc nh v t l m t hm sng tng ng v cch th c n bi n i theo th i gian. Phng trnh sng t ra r t thnh cng, v nhi u nh v t l thch nghi v i cch gi i thch hm sng lo i b s khc bi t gi a h t v sng. Trong cch th c m i nhn nh n v n v t, h t v sng l nh nhau, m c d ng i ta c m nh n chng khc nhau. N u hm sng b phn tn, th ng i ta th y chng d i d ng sng. Nhng, vo cu i nh ng nm 1920, cho d ng i ta c c m nh n chng nh th no, th hnh tr ng c a cc hm sng bi t tun theo cc nh lu t c a m t ngnh v t l m i g i l c h c l ng t .
42
Erwin Schrdinger d a trn l ng tnh sng-h t de Broglie thi t l p nn m t phng trnh trung tm c a c h c l ng t . ( nh: AIP Meggers Gallery of Nobel Laureates)
Tm hi u v tr l ng t
M c d c h c l ng t cung c p m t n n t ng l thuy t, nhng nhi u nh v t l khng th no ch p nh n b n ch t l ng tnh c a electron m khng c s xc nh n th c nghi m. i u m t khng lu xu t hi n. Nh ng d u hi u u tin xu t hi n nm 1926, khi cc nh v t l ng i M Clinton Davisson (18811958) v Lester Germer (18961971) tm th y nh ng k t qu c ph n kh hi u trong m t th nghi m nghin c u c u trc tinh th c a nickel. H cho ph n x cc electron kh i b m t c a m t m u kim lo i v nh n th y nh ng bi n i khng th gi i thch n i trong nh ng k t qu c a h . T i m t h i ngh khoa h c, Davisson m t cc th nghi m c a ng v i nh ng nh v t l khc, v m t s ng i xu t r ng c l ng ang trng th y m t hnh tr ng ki u sng. Nm sau , Davisson v Germer c cu tr l i. Cc nguyn t nickel t o thnh nh ng l p bn trong tinh th , v r rng h quan st th y hnh nh giao thoa t o b i s ph n x cc sng electron t nh ng l p khc nhau. Trong khi , nh v t l ng i Anh George P. Thomson (18921975), con trai c a J.J Thomson n i ti ng, ang lm th nghi m v i cc chm electron i qua nh ng tinh th r t m ng. ng cng quan st th y s giao thoa. Trong s k qu c c a l ch s , Thomson, ng i c cha t ng ginh gi i Nobel v t l nm 1906 cho vi c ch ng minh tia ca-tt khng ph i l sng m l m t dng h t, gi l i cng chia s gi i th ng Nobel nm 1937 v i Davisson cho vi c pht hi n ra r ng chnh nh ng h t y ru t cu c l i c tnh ch t sng. Nh th ng x y ra trong v t l l thuy t, c nhi u hn m t phng php ton h c m t cc hi n t ng l ng t . Trong khi Schrdinger ang pht tri n c h c sng c a ng, th m t nh v t l ng i c khc tn l Werner Heisenberg (190176) b t u s d ng m t k thu t khc d a trn cc ma tr n v vec-t. M t ma tr n l m t s s p x p hng c t c a nh ng con s hay nh ng bi u th c ton h c, v vec-t l t p h p nh ng con s ho c bi u th c s p x p trong m t hng ho c c t. Lo i vec-t quen thu c nh t m t kho ng cch v h ng t m t i m trong khng gian t i m t i m khc b ng ba con s tng ng v i s chnh l ch tnh theo tr c ng-ty, b c-nam v trn-d i.
43
B t c ci g phng trnh Schrdinger tnh c th cng th c Heisenberg cng c th tnh c, nhng nh ng phng php ton h c khc nhau mang l i nh ng ci nhn v t l khc nhau. Phng php Heisenberg khng yu c u cc h t c b n ch t sng, nhng n d n t i nh ng k t lu n tng t . Nm 1927, Heisenberg a ra m t trong nh ng k t lu n n i b t nh t v v tr l ng t v mang l i t m quan tr ng m i cho h ng s Planck. N c g i l nguyn l b t nh, v n ch d n cho cc nh v t l ti p t c ti n vo nh ng a h t m i, k c ngy nay. Khng lu sau, Heisenberg lu th y b n ch t l ng t c a v tr t ra nh ng gi i h n trn cch th c o chnh xc v tr v xung l ng (hay v n t c) c a m t v t. M i php o v tr ho c v n t c c a m t v t u khng xc nh v khng c thi t b no l hon h o, nhng khng ph i l ci nguyn l b t nh mu n ni. Nguyn l b t nh c ngha l c m t gi i h n t nhin i v i cch th c nh ng i l ng c th c o chnh xc ng th i, cho d thi t b c c ch t o t t bao nhiu chng n a. M t cch nhn vo nguyn l b t nh l nh th ny: Ho t ng o nh h ng n i l ng ang c o. o v tr ho c xung l ng c a m t, m t thi t b ph i tng tc v i v t ngha l tc d ng t nh t l m t l c r t nh ln n. Tng tc lm thay i c v tr v xung l ng c a v t, mang l i sai s cho c hai. V n khng th gi i quy t b ng cch lm cho tng tc y u hn. Trong khi lm nh th s gi m sai s gy ra b i tng tc, nhng n cng s t o ra m t tn hi u y u hn, lm tng sai s c a b n thn thi t b . M t cch khc ngh t i nguyn l b t nh l hy xt xem vi c o ng th i v tr v xung l ng c a m t v t c ngha g. o xung l ng ngha l o t c m v tr c a n ang thay i. tng chnh xc c a m t thi t b xc nh v tr c a v t, th thi t b ph i pht hi n ra h t trong m t kho ng th i gian r t ng n. M t tng tc ng n i h i nh y cao hn, gy ra sai s l n hn xung l ng o c c a v t. Tng t , m t thi t b o xung l ng chnh xc hn i h i tng tc v i v t trong m t kho ng th i gian no , v th d n t i sai s l n hn v v tr c a n.
Cch ti p c n ma tr n c a Werner Heisenberg v i c h c l ng t b sung cho phng trnh Schrdinger v d n n nguyn l b t nh n i ti ng th ng mang tn ng. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archive)
44
Heisenberg bi u di n nguyn l b t nh d ng th c ton h c, nhng n c th c pht bi u nh sau: b t nh v v tr nhn v i b t nh v xung l ng khng bao gi nh hn h ng s Planck. i v i m t electron trong nguyn t , b t nh v tr c a n tng ng v i c qu o c a n hay b c sng c a n, cho nn i v i m i m c ch th c ti n, n c th c xem l sng. Vi c th xem electron l m t h t b ng cch o v tr c a n chnh xc hn s c m t h qu k l . Nguyn l b t nh thc p m t s b t nh l n v xung l ng c a electron n m c qu o c a n khng th no xc nh c. Phng php Heisenberg khng p t l ng tnh sng-h t, nhng n c h qu tng t . Heisenberg cn nh n ra m t m i lin h tng t gi a b t nh nng l ng c a m t v t v kho ng th i gian c n thi t o nng l ng . Sau ny, trong th k 20, cc nh v t l s s d ng nguyn l khi h pht tri n cc l thuy t v tr h c m t ngu n g c c a v tr t ci r rng ch ng c g. N cng s ch d n cho h trong vi c tm hi u b n ch t c a cc l c c b n lin k t cc nguyn t v h t nhn l i v i nhau. V i cng trnh ny, Heisenberg c trao gi i Nobel v t l nm 1932. C s ton h c c a Heisenberg v Schrdinger cn a n m t l i gi i thch c a nguyn l lo i tr . Khi cc nh v t l s d ng cc phng trnh trn xc nh hm sng c a nh ng h h t c spin -1/2 gi ng nh cc electron trong nguyn t , th nh ng nghi m kh d c th c khng th no hn m t electron trong m i tr ng thi l ng t . Nguyn l lo i tr tr c ti p tun theo php c ng spin v i nh ng b s l ng t c n thi t m t m t tr ng thi trong m t nguyn t . Ngoi cng trnh c a h v thuy t l ng t vo th p nin 1920, Heisenberg v Pauli cn c nh ng ng gp quan tr ng cho vi c tm hi u t tnh c a v t ch t. Cng trnh c a Heisenberg c bi t quan tr ng i v i vi c tm hi u hi n t ng s t t , hay kh nng c a nh ng ch t li u nh s t pht tri n t tnh vnh c u. Pauli nghin c u v s thu n t , m t tnh ch t ph bi n c a nhi u ch t khi t trong t tr ng. Chng b t ha t l v i c ng c a tr ng ngoi, nhng t tnh bi n m t ngay khi tr ng khng cn n a. C hai d ng t tnh l do spin c a electron. Tr ng ngoi t o ra m t l c c xu h ng s p th ng hng cc spin, d n t i hnh tr ng thu n t . Nhng trong nh ng lin k t tinh th nh t nh, Heisenberg lu , cc c c t c a electron s s p th ng hng v i nhau, t o ra nh ng vng t tnh v n cn t n t i ngay c khi tr ng ngoi t o ra s s p th ng hng b lo i b . Hi n t ng l nguyn nhn c a tnh s t t .
Thuy t tng i, spin, phn r beta, v cc h t tin on

Khi Schrdinger pht tri n phng trnh sng c a ng, ng b t u v i m i lin h ton h c gi a nng l ng v xung l ng pht sinh t cc nh lu t chuy n ng c a Newton. M c d l thuy t t ra thnh cng, nhng cc nh v t l nh n th y n c n ph i c s a i v nh ng l do m Einstein ph i pht bi u l i cc nh lu t Newton trong l thuy t tng i c a ng. Hn n a, phng trnh Schrdinger, khi p d ng cho cc electron, bi u di n chuy n ng qu o c a chng, tng ng v i cc s l ng t n, k v m, nhng n khng ni v v spin. Cc nh v t l l thuy t t h i khng bi t hai thi u st c lin h v i nhau khng, v vo nm 1928, nh v t l ng i Anh Paul A. M. Dirac (190284) i t i m t phng trnh sng tng i tnh cho th y chng c lin quan. M c d Dirac khng bao g p spin vo trong nh ng tnh ton c a ng, nhng phng trnh c a ng, khi p d ng cho m t electron trong t tr ng, tin on spin s t n t i r t k t qu r t hi lng. Nhng khng ph i l tin on duy nh t c a n. M i hm sng th a mn cng th c Dirac l b n chi u thay v ba chi u, k t h p khng gian v th i gian thnh khng th i gian gi ng nh thuy t tng i r ng lm. Ngoi ra, m i nghi m hm sng ghp v i nghi m khc cng
th a mn phng trnh Dirac. Nghi m th hai bi u di n m t h t gi ng h t v i h t th nh t nhng mang i n tch ng c l i. Ngy nay, chng ta g i nh ng h t y l ph n v t ch t. Dirac, gi ng nh a s cc nh v t l, ph n ng tr c tin on k l ny b ng cch g i n l m t qui d ton h c ch ng c g lm v i v tr th c. ng sai! D n gi i c a ng ha ra gi ng m t cch k l v i ph n ng c a Max Planck tr c pht minh ton h c c a ng v l ng t nh sng vo nm 1900. Nm nm sau pht minh ra l ng t b ng ton h c c a Planck, Einstein hi n th c ha r ng l ng t nh sng l c th c v c pht hi n ra trong hi u ng quang i n. Tng t , nh chng ti p theo lu , h t ph n v t ch t u tin, ph n electron tch i n dng (hay positron), c pht hi n ra vo nm 1932, 4 nm sau khi Dirac pht tri n phng trnh c a ng. Nm sau , ng v Schrdinger cng nh n Gi i Nobel V t l. Tr c khi th p nin th ba c a th k m i k t thc, Pauli cn tin on m t h t h nguyn t cha c pht hi n ra. Trong tr ng h p c a ng, n khng xu t pht t m t qui d ton h c, m t s c t ng t ng l c lo c a ng. i u th ng x y ra trong v t l h c, ni s ng y bi n v tnh c o th ng i song hnh v i nhau, c bi t khi cc k t qu th c nghi m i h i m t phng php m i nhn nh n th gi i v t ch t. Trong tr ng h p ny, cc th nghi m l nghin c u nng l ng m cc h t beta pht ra t cc ch t phng x . Khi m t ch t phng x nh t nh pht ra nh ng h t alpha, chng u mang nng l ng nh nhau. Nng l ng nh nhau cng ng v i cc tia gamma. Nhng phn r beta th khc: Cc h t pht ra c m t ng ng nng l ng t g n b ng khng cho n m t gi tr c c i. V nh lu t b o ton nng l ng c xc l p qu t t, nn cc nh v t l nh n th y nng l ng c a b c x pht ra ph i tng ng v i s thay i kh i l ng c a h t nhn phng x . H t nhn t bi n i trong khi pht x , b t u l m t ng v v i m t kh i l ng nh t nh v k t thc l m t ng v khc v i kh i l ng nh hn, v kh i l ng th t thot th hi n nng l ng c a b c x pht ra. V y th t i sao nng l ng c a ton b nh ng h t beta pht ra l i khng b ng nhau? Pauli i n ci ng g i l phng thu c tuy t v ng trong m t l th ng g i t i nh ng ng i tham d m t h i ngh nm 1930 Tbingen, c. ng vi t th v ng khng th tham d cu c h p, nhng ng mu n trnh by quan i m c a mnh. Gi thuy t c a ng l trong phn r beta, h t nhn phn tch thnh ba ph n, ch khng ph i hai ph n, nhng m nh th ba cha c pht hi n ra. H t cha pht hi n ra ph i trung ha i n v c kh i l ng r t nh . Hn n a, v c h c l ng t a cc nh v t l n v i nh ng nh lu t b o ton m i, trong c s b o ton spin, nn h t cha bi t ph i mang spin . Cu i cng, n ph i d dng i xuyn qua v t ch t v i cc tng tc hi m khi x y ra nn cha t ng c trng th y. Trong l th c a ng, Pauli th a nh n Hi n t i, ti cha tin t ng b n thn mnh cng b b t c i u g v quan i m ny, nhng ng ngh nh ng ng i t i h i ngh c th i t i m t phng php pht hi n ra nh ng h t trung ha, nh xu ny m ng g i l neutron. (H t neutron n ng hn nhi u m Rutherford tin on v n cha c pht hi n ra, cho nn ci tn v n khng i h i m t h t h nguyn t bi t no) l m t xu t y khu g i s s n sinh nhi u thnh qu trong th p nin ti p theo nhng khi h t cha bi t trn s c m t ci tn khc, l neutrino.
V t l h nguyn t
M c d s n r c a c h c l ng t p o n n v t l h c trong th p nin 1920, nhng nghin c u quan tr ng cng ang di n ra trong nh ng lnh v c khc. Phng th nghi m Cavendish tr ng i h c Cambridge, d i s ch o c a Rutherford, ti p t c vai tr hng u c a n trong nghin c u cc hi n t ng h nguyn t . c bi t, cc nh
46
khoa h c Cavendish c i ti n thi t b v k thu t quan st ng i c a cc tia phng x v nh ng h t h nguyn t khc. Phng th nghi m trn d n u nh ng k thu t t nh t l t nm 1911, khi Charles T. R. Wilson (18691959) phng trnh bu ng my u tin. ng xy d ng n d a trn m t khm ph ng th c hi n trong m t d n kh t ng h c h i cu i nh ng nm 1890. ng mu n tm hi u cch th c nh ng gi t n c hnh thnh trong kh quy n, nn ng ch t o m t ci bu ng ch a y khng kh r t m, sau lm cho n l nh i nhanh chng b ng cch cho n gin n . ng th y cc gi t n c hnh thnh u nh t xung quanh cc ion. V cc tia phng x lm ion ha khng kh m chng i qua, nn bu ng my s cho bi t ng i c a chng. Bu ng my tr thnh m t cng c quan tr ng trong th p nin 1920 khi cc nh khoa h c Cavendish pht tri n nh ng phng th c c i ti n i u khi n v t ng ha s ho t ng c a n, v pht minh c a Wilson c ghi nh n v i gi i th ng Nobel v t l nm 1927. Trong khi m t s nh v t l ti p t c s d ng n nghin c u s phng x v cc va ch m gi a h t nhn v nh ng h t alpha ho c proton, th nh ng ng i khc ang khm ph nh ng ng d ng khc. c bi t, nm 1930, t i Caltech (Vi n Cng ngh California) gio s Robert Millikan (18681953; ng i ginh gi i Nobel v t l nm 1923 cho m t th nghi m nm 1909 o i n tch mang b i cc h t electron) giao cho m t nghin c u sinh tn l Carl Anderson (190591) nhi m v pht tri n m t bu ng b t nghin c u tia v tr . Cc k t qu , s m t trong chng sau, th t xu t s c.
Cc sao, thin h, v tn l a
Hai khm ph thu c lnh v c thin vn h c trong th p nin 1920 ha ra c bi t quan tr ng i v i xu h ng v t l sau ny trong th k 20. Kh o st b u tr i m t cch c h th ng c a nh thin vn h c ng i M Edwin Hubbles (18891953) a ng n nh ng k t lu n y s c m nh. Nm 1927, sau khi quan st nh ng thin h xa xi trong m i h ng, ng nh n th y M t tr i ph i l b ph n c a m t thin h, v ton b nh ng ngi sao trn b u tr i m cng l b ph n c a thin h trng t i m nhn trn Tri t. D i Ngn h, n m v t qua b u tr i m v mang l i cho thin h ci tn c a n, l m t d i nh ng ngi sao xa t i ra thin h. Khi Hubble o ph c a nh ng thin h khc, ng pht hi n th y, v i ngo i l ng ch l cc thin h g n nh tinh vn Tin N v cc m my Magellan, nh sng c a tca nh ng thin h khc u b l ch v pha . C d ch v pha c a thin h cho nh thin vn bi t n v D i Ngn h ang chuy n ng ra xa nhau bao nhanh. Hubble pht hi n th y nh ng thin h cng xa th b d ch v pha cng nhi u so v i nh ng thin h g n hn v do ang ti n ra xa nhanh hn. Hn n a, t c li ra xa t l v i kho ng cch: So snh d ch c a hai thin h, thin h n m cch xa D i Ngn h m t kho ng g p i thin h kia, th thin h xa hn ang li ra xa nhanh g p i thin h kia; thin h xa g p ba th li ra xa v i t c nhanh g p ba. Nm 1929, Hubble k t lu n r ng s t l gi a d ch v kho ng cch l b ng ch ng cho th y v tr ang gin n . C l h ng s v tr h c Einstein r t cu c l khng c n thi t. T i th i i m ny trong th k 20, v n cn qu s m pht bi u k t lu n m t cch ch c ch n. Tuy nhin, r rng l khm ph c a Hubble m ra m t lnh v c nghin c u hon ton m i, ngy nay g i l v tr h c, hay nghin c u b n thn v tr . Trong khi , t i tr ng i h c Harvard, Cecelia Payne (190079; sau ny l Payne-Gaposchkin) ang lm lu n n ti n s c a c, d i s c v n c a nh thin vn h c danh ti ng Henry Norris Russell (18771957). Phn tch c a c v quang ph m t tr i a c n k t lu n r ng M t tr i ch y u c u thnh t hydrogen v helium. K t lu n mu thu n v i nghin c u tr c c a Russell v nh ng nh khoa h c l i l c khc, h xc nh M t tr i g m ch y u l s t. R i vo nm 1925, khi n lc b o v lu n n c a mnh
47
(m t bi lu n di c quy n sch trnh by d n nghin c u c a c) tr c h i ng th m v n g m cc v gio s, c ph i i m t tr c m t c t a khng c thi n ch. H khng th bc b r ng k t lu n c a c l ph h p v i d li u c a c, nhng h bu c c ph i thm m t pht bi u vo lu n n r ng c th m t s hi n t ng khc cng l nguyn do. N u c khng ch p thu n h v khng khng r ng M t tr i khng ph i ch y u g m ton s t, th c s khng c c p b ng ti n s. Cu chuy n lm sng t thm v vai tr th y u c a cc nh khoa h c n t i th i i m trong lnh v c nghin c u sao. V c Cecelia Payne l n , nn ng i ta khng yu c u c ph i rt l i nh ng k t lu n c a mnh. Cch nh gi lu n n c a c l m t v t en trong s nghi p n u khng th r t xu t chng c a Russell. Nhng v i danh d c a mnh, sau ny ng cng nh n sai l m c a mnh v ti n hnh kh c ph c thi t h i. Ngay khi ng th y nghin c u khc ng h cho cc k t lu n ban u c a Payne, ng tr thnh ng i ng h m nh m cng trnh nghin c u c a c, ci cu i cng d n n s hi u bi t su s c chu k s ng c a cc ngi sao v ngu n g c c a cc nguyn t . Th p nin 1920 cng ng nh v i s ra i c a tn l a h c. Cc nh khoa h c nhi u n c ang tch c c pht tri n cc tn l a ha h c, nhng Robert Goddard (1882 1945) c a n c M c cng nh n phng thnh cng tn l a u tin vo nm 1926. Tn l a h c s c nh ng ng d ng n i tr i sau ny trong th k 20, c trong lnh v c ng d ng qun s l n trong thm hi m v tr dn s . Tm hi u hm sng
Phng trnh sng n i ti ng c a Erwin Schrdinger xy d ng trn m t cch c bi t m t chuy n ng c a m t v t trong m t tr ng l c, v d nh m t hnh tinh chuy n ng trong tr ng h p d n c a M t tr i hay m t electron chuy n ng trong i n tr ng c a m t h t nhn. Trong c hai tr ng h p, tr ng l c c th xem l m t gi ng hnh nn v i nh ng m t cong c hnh d ng c bi t g i l hyperbol. V t c th xem l m t qu c u ang ln khng ma st d c theo thnh bn trong c a gi ng. Khng c ma st, c nng ton ph n c a v t (th nng v ng nng) c b o ton. Gi i cc phng trnh chuy n ng b ng ton h c, cc nh v t l tm th y nh ng ng i c php nh t nh m v t c th tun theo, ty thu c vo c nng ton ph n c a n. M t v t c kh i l ng b t k t m t h t ct nh xu cho n m t hnh tinh kh ng l , chuy n ng d i tc d ng c a l c h p d n c a M t tr i nhng khng nng l ng thot ra kh i h m t tr i, s i theo m t qu o elip. V m t ton h c, kh i l ng c bi u di n l m t h t v i m t v tr v xung l ng xc nh t i m t th i i m xc nh. Nghi m thu c cho cc phng trnh trn l nh ng elip c m i kch c v d t. Hnh dung d i d ng m t qu c u ang ln theo thnh cong bn trong c a gi ng, n c th c qu o trn n u n v n duy tr m t m c c bi t. Ho c n c th chuy n ng h ng vo trong v h ng ra ngoi trn qu o elip, ch m d n khi n leo ln cc thnh cho n khi n t t i kho ng cch c c i c a n, r i tng t c khi n chuy n ng h ng vo trong. Cu i cng, n t t i m t kho ng cch c c ti u, ni t c c a n nhanh cho n tro ra ngoi tr l i. Cc h t giu nng l ng hn chuy n ng trong nh ng elip l n hn, nhng m i hnh d ng v d t c a elip, v i m i nng l ng ln t i nng l ng thot, u l c th . (N u nng l ng l n hn nng l ng thot, th n i theo m t qu o hyperbol ti n ra xa v h n) Tuy nhin, trong th gi i l ng t , cc nh v t l ang nh n th y cc electron khng th xem l h t c. Chng c th n m ngoi khun kh m t cc v t quay xung quanh M t tr i c m t v tr v xung l ng xc nh v b c sng l ng t , theo cng th c de Broglie, nh hn b n thn v t n m c kh hnh dung ra. (Xung l ng cng l n th b c sng cng nh ; cho nn cc hnh tinh c b c sng nh hn nhi u so v i cc h t h nguyn t ) Nhng b c sng electron c th so snh v i c qu o c a chng, ngha l b n ch t sng c a chng th ng tr bn trong nguyn t . B ng cch bi u di n electron l nh ng hm sng m nh t thay cho cc h t r rng, phng trnh Schrdinger cung c p cho cc nh v t l m t phng th c xc nh cc qu o c php. H nh n th y ch nh ng qu o v nh ng m c nng l ng nh t nh l c th . Tng ng v i m i qu o l m t hm sng m t electron khng ph i l m t h t c m t xung l ng xc nh t i m t v tr xc nh m l m t th c th d ng sng c m t xc su tnh t nh o c trong m t vng cho tr c. Tng t , hm sng c a electron mang l i m t xc su t nh t nh c a xung l ng c a n trong m t vng nh t nh. Trong m t nguyn t , cc hm sng c th l sng d ng, gi ng nh n t c a phm n organ ho c dy n violin. Electron d ng sng c th tm th y m i
48
ni trong vng qu o c a n. Trong nh ng tr ng h p trung gian, v d nh tr ng h p th hi n y, electron v n c nh ng tnh ch t d ng sng, nhng c c i trong hm sng khi n ng i ta c th xem n gi ng m t h t hn. C h i pht hi n ra electron g n c c i c a hm sng c a n s l n hn, nhng v n c th tm th y n m t trong ci ui c a hm sng. T m quan tr ng c a k t qu ny s tr nn r rng trong chng 5, 6 v 9.
Phng trnh Schrdinger m t cc h t b ng hm sng c a chng, ngha l chng khng th nh v chnh xc trong khng gian ho c xung l ng c a chng khng th no xc nh chnh xc c. Php phn tch ma tr n c a Heisenberg mang l i k t lu n tng t d ng nguyn l b t nh.
Nh khoa h c c a th p nin - Wolfgang Pauli (19001958) Ch n ra m t nh khoa h c n i tr i trong s nh ng nh khoa h c l i l c c cng trnh ng gp cho l thuy t l ng t khng ph i l vi c d dng, c bi t v nhi u ng i trong s h ti p t c c nh ng ng gp cho v t l h c trong nh ng nm sau ny. Tuy nhin, t li u l ch s v nh ng quan h th t trong th i k l i t nghi ng r ng con ng i xu t chng chnh l Wolfgang Ernst Pauli. Pauli sinh Vienna, o, vo ngy 25 thng 4 nm 1900, l con trai c a ng Wolfgang Joseph Pauli, m t gio s ha l t i tr ng i h c Vienna, v b Bertha Schtz Pauli, m t phng vin bo ch xu t thn t m t gia nh m nh c n i ti ng Vienna. Wolfgang Joseph, ng i ban u c tn l Pascheles, l n ln trong m t gia nh Do Thi danh v ng Prague. Tn gio khng quan tr ng trong cu c i c a ng, v ng bi t ng s c c h i thu n l i hn trong s nghi p h c thu t c a mnh n u nh tn tu i v c tin c a ng khng ph i l Do Thi gio. Cho nn ng i tn l Pauli v chuy n sang o C c khi ng tr thnh gio s Vienna.
Wolfgang Pauli, ng i khm ph ra spin electron v nguyn l lo i tr . S l i l c c a ng mang l i cho ng danh v ng gio s trong khi cn tu i i mi. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives, Goudsmit Collection)
Th i tr , Wolfgang l m t sinh vin xu t s c v th ng th y l p h c c a ng t i tr ng Dblinger Gymnasium khng c g th thch nng l c c . Trong khi h c bi t t i d , cn ng th c nh ng bi bo m i ng c a Einstein ni v thuy t tng i r ng. ng cng b bi bo u tin c a mnh trn m t t p san v t l v ch lc tu i 18, hai thng sau khi t t nghi p. Ma thu nm , ng b t u h c c h c l ng t v i Arnold Sommerfeld t i tr ng i
49
h c Munich, ng i phn cng cho chng sinh vin y nng khi u nhi m v vi t m t bi bo bch khoa v thuy t tng i. ng nghin c u bi bo trn trong khi lm lu n n ti n s, hon thnh lu n n c a ng vo nm 1921 v 237 trang ch m c bch khoa vo hai thng sau . Sommerfeld g i n l qu hch d ch, m t quan i m Einstein cng tn thnh. Cu i nm , Pauli tham gia nhm c a nghin c u c a v gio s danh ti ng Max Born t i tr ng i h c Gttingen, cng c, ni Born nh gi ng ch c ch n l thin ti s m t. M t nm sau, Pauli chuy n n Vi n Neils Bohr Copenhagen, an M ch. C Bohr v Pauli u thch tranh lu n v v t l. H ng r ng s tranh lu n c tnh ph phn l cch t t nh t trau chu t m t t ng, v Pauli nhanh chng thu c ti ng tm l nh ph bnh trnh by quan i m c a mnh kh th ng th n. Ngay c sau khi Pauli chuy n i Hamburg v r i, tu i 28, tr thnh gio s danh ti ng t i tr ng i h c Cng ngh Th y S (ETH) Zurich, ng v Bohr v n c s ng thanh tng ng c nhi u ng i bi t t i, trong h ti p t c d a ln nhau ph bnh. Pauli khng ph i l ng i c mi ng l i s c s o khi ni v cng trnh m ng xem l cha t tiu chu n v m t s l i bnh lu n c a ng mang tnh huy n tho i. Sau khi c m t bi bo m ng nh n xt c gi tr th p v vn vi t t , ng bnh lu n, Th m ch n khng sai. V c l n ng ni v i m t ng nghi p, Ti khng anh c ch m suy ngh khng, nhng ti lm cng vi c m anh cho cng b nhanh hn anh suy ngh n a. Tuy nhin, ng lc no cng chn th t trong nh ng quan i m c a mnh v th ng c th nhn vo m t l thuy t su s c hn nh v t l ngh ra n. Khi nh ng t ng m i xu t hi n trong c h c l ng t , khng ai xem cng trnh y l hon ch nh n u khng c s ng c a Pauli. Ngay c khi ng khng c m t, th h cng h i l n nhau, Khng bi t Pauli s ngh g nh ?
ng gp ng k nh t c a Pauli cho v t l h c l nguyn l lo i tr , nguyn l v n mang tn ng, nhng c m t cu chuy n khi hi lan truy n trong c ng ng v t l v hi u ng Pauli. N u ng c m t trong phng th nghi m, thi t b s h ng khng th gi i thch c. Nh ng s trng h p ng u nhin nh th d ng nh c i theo ng, k c t i m t h i ngh ng nh , cc nh v t l khc l p s n m t ci n nhi u ng n cho ri xu ng khi ng b c vo. Nhng thi t b l p rp b m c k t, v cu chuy n a ti p di n trong s nh ng ng i ln k ho ch th c hi n tr a y. Sau khi gia nh p ETH, v i ngo i l 5 nm t i Vi n Nghin c u Cao c p tr ng i h c Princeton trong Th chi n th hai, Pauli ti p t c s ng v lm vi c t i Zurich cho n khi qua i vo hm 15 thng 12 nm 1958. Khng lu sau , cc nh v t l pht minh ra cu chuy n Pauli cu i cng. H m t cu c g p g u tin c a Pauli v i Cha, trong ngi c yu c u ph i gi i thch gi tr c a m t h ng s v t l c bi t. Cha b c n tr c b ng en v b t u vi t. Pauli nghin c u cc phng trnh v s m b t u l c u.
50
1931 - 1940 Cc h t c b n v n n chnh tr th gi i
Khi nh ng nm 1920 k t thc v nh ng nm 1930 b t u, ng n n v t l chuy n t tay cc nh l thuy t, nh ng ng i pht tri n c h c l ng t , sang cc nh th c nghi m v cc khoa h c tinh thng quan st ang khm ph th gi i h nguyn t . Trong khi , b u khng kh chnh tr ang t i en chu u khi Adolf Hitler (1889 1945) v ng Qu c x ln n m quy n l c lnh o n c c v sau l o. Tri t l c a ng Qu c x mang tnh dn t c thu n ty c bi t r, nhng a s gi i tr th c nghi ng r ng Hitler c th chuy n sang cm ght ci g i l nh ng ng i th p km v a n vo chnh sch qu c gia. H sai l m m t cch th m h i. Nh ng tai ng kinh t c a cu c i Kh ng ho ng v s b m t c a n c c trong Th chi n th nh t khi n nhi u ng i c bnh th ng trng ngng m t anh chng bung xung. D i quan i m bi Semit thnh ki n ch ng l i ng i Do Thi s c si t lu chu u, nn th t d cho Hitler ch tay l a vo h . Quan i m bi Semit s m tr thnh lu t. Ng i Do Thi b c m gi nh ng a v nh t nh v b t c m t nhi u quy n cng dn c a h . i m t tr c s c m nh v s hm d ac a ng Qu c x, ngay c nh ng ng i khng ch ng i Do Thi cng gi thi im l ng. Nm 1938, nh ng tn cn Qu c x ph h y nh c a v c s lm n c a ng i Do Thi, v chnh ph th t ch thu ti s n c a ng i Do Thi. Nm 1939, qun i c a Hitler b t u xm l c cc n c lng gi ng, v th gi i m t l n n a vo tnh tr ng chi n tranh. Nh tr ng h p 20 nm tr c, n n vn ha m c a nghin c u v t l mu thu n v i ch ngha qu c gia. Nhi u nh v t l hng u nh ng vng ni ti ng c thu c chu u l ng i Do Thi (nh Einstein) ho c c t tin l ng i Do Thi (nh Pauli). Khi quy n l c c a Hitler l n m nh d n trong nh ng nm 1930, nhi u ng i trong s h cao ch y xa bay sang n c Anh, Scandinavia, v M. Nh ng nh v t l v n l i c, trong c Heisenberg, ph i i u ch nh cng vi c c a h cho ph h p v i nh ng m c tiu c a ch th ba, nh ng i ta g i chnh quy n c m i ln. Nh ng cng ngh m i d a trn cc ng d ng v t l c t m quan tr ng su s c c hai phng di n khi th gi i ang d n ti n t i m t cu c chi n tranh. C l khm ph ng k nh t l s phn h ch h t nhn, quan st th y trong m t phng th nghi m c v c gi i thch b i m t thnh vin m i b u i c a i, m t nh v t l n g c Do Thi tn l Lise Meitner (18781968).
51
Bn trong h t nhn
L th n i ti ng c a Wolfgang Pauli g i t i h i ngh Tbingen nm 1930 (xem chng 3) ghi a ch g i th ng t i Lise Meitner v Hans Geiger v gin ti p t i qu ng b phng x khc c m t. V m c d nh ng ng i tham d g m nh ng chuyn gia hng u th gi i v cc th nghi m x l phn r beta, nhng khng ai trong s h c th ngh ra m t thi t b pht hi n cc h t kh n m b t m ng g i l neutron. Tuy nhin, n u nh ng h t cha pht hi n ra khng t n t i, th cc nh v t l i m t tr c m t l a ch n cn li u lnh hn n a: t b nh lu t b o ton nng l ng c p h nguyn t . xu t c a Pauli c v th t k c c, nhng n l ci t t nh t h lm c. Cho nn, trong khi cc nh th c nghi m ang tr m t tm cch ch p l y nh ng bng ma v t ch t nh xu , th cc nh v t l nghin c u vi c trau chu t l thuy t c a h v phn r beta bn trong h t nhn. Nh th ng x y ra trong khoa h c, nh ng d u hi u u tin c a l i gi i cho bi ton xu t hi n t m t cng trnh d ng nh ch ng c lin quan g. Trong hn m t th p k , Ernerst Rutherford dng thu t ng neutron khc. Neutron c a ng khng ph i l nh ng h t nh xu m Pauli xu t, m l nh ng h t trung ha c th so snh v kh i l ng v i proton. Trong l thuy t c a ng, neutron v proton gy ra kh i l ng c a h t nhn. a s cc nh v t l bc b quan i m , h tin r ng h t nhn g m c nh ng proton v electron. S c m t c a electron bn trong h t nhn gi i thch cho hi n t ng phn r beta, h ni nh v y. Rutherford khng tn thnh. ng v n b thuy t ph c r ng vi c giam gi m t electron v m t proton bn trong m t h t nhn nh xu s mang l i m t l c ht i n v cng l n, nn chng s h p nh t l i thnh m t h t trung ha.
Th nghi m nm 1930 do nh v t l ng i c Walther Bothe (18911957) v chng sinh vin c a ng, Herbert Becker, th c hi n cung c p d u hi u u tin r ng Rutherford c l ng, m c d h khng nh n ra n ngay vo lc y. H dng m t chm h t alpha b n ph kim lo i nh beryllium v pht hi n ra m t chm h t trung ha c tnh m xuyn cao xu t hi n. H on ch ng chm l tia gamma. i v ch ng ng i Php Irne Curie (18971956; con gi c a Pierre v Marie Curie) v Frdric Joliot (1900
52
58) ti p t c th nghi m Bothe-Becker. H cng gi s chm tia xu t hi n l tia gamma, nhng th t b t ng pht hi n th y n c kh nng nh b t proton ra kh i paraffin, m t h p ch t giu hydrogen. H cng b k t qu c a mnh vo thng 1 nm 1932, v ng i ng nghi p c a Rutherford, James Chadwick (18911974), t i Phng th nghi m Cavendish l p t c ng r ng chm tia l neutron. ki m tra t ng ny, ng cho chm pht x trung ha va ch m v i cc ch t kh hydrogen, helium v nitrogen. B ng cch o s n y tr l i c a cc phn t ch t kh , ng c th xc nh xung l ng v nng l ng truy n b i chm tia. K t qu th t r rng: Chm tia khng g m cc photon gamma m g m cc h t trung ha i n c kh i l ng c th snh v i proton. V i vi c pht hi n ra neutron, Chadwick ginh Gi i Nobel V t l nm 1935, cng nm Joliot-Curies nh n gi i Nobel ha h c.
Thnh ph n c b n c a nguyn t cu i cng c bi t. chnh gi a c a nguyn t l m t h t nhn g m cc proton v neutron xc nh s nguyn t v kh i l ng nguyn t c a n. Bao xung quanh h t nhn l cc electron xc nh hnh tr ng ha h c c a n. Tuy nhin, nh ng cu h i chnh y u v h t nhn v n cha c tr l i. Ci g gi chng l i v i nhau; ci g lm cho m t s chng pht ra b c x alpha, beta v gamma; v cc electron c a phng x beta sinh ra t u? Tr c khi cc nh v t l hi u ra thnh ph n c u t o c a h t nhn, l c h p d n v l c i n t l gi i thch m i tng tc bi t gi a cc i t ng v t ch t. Nhng m t vi tnh ton n gi n cho h bi t r ng l c ht h p d n gi a cc proton v neutron c a m t h t nhn nh hn r t nhi u so v i l c y i n gi a cc proton. Ph i c m t l c lin k t h t nhn tr c y cha c nh n ra. L c c th gi i thch phn r alpha: T p h p hai proton v hai neutron c th lin k t v i nhau v i c ng nh t nh v r i ph v ra nh m t n v t h t nhn b m . Nhng n khng cho bi t i u g v phn r beta. Nh v t l ng i Italy, Enrico Fermi (190154), lm vi c t i tr ng i h c Rome, l ng i u tin i t i m t l thuy t v phn ra beta. Trong bao g p c neutron c a Pauli, ci ng g i l neutrino, ti ng Italy c ngha l ti u neutron. ng vi t m t bi bo v trnh ln t p san Anh Nature vo thng 12 nm 1933, nhng n khng c ng v qu mang tnh suy on. Nm sau, n c ng
53
hai k trn t p san c Zeitschrift fr Physik (t m d ch l Th i bo V t l, [Physics Times]), v n th ng c xem l cng trnh l n nh t c a m t trong nh ng nh v t l v i nh t c a th k 20. L thuy t m t phn r beta l s bi n i c a m t neutron thnh m t proton b ng cch pht ra m t electron v m t neutrino. L thuy t c a Fermi d a trn m t l c th hai tr c y cha bi t t i, l c ny l nguyn nhn gi neutron l i v i nhau. L c s gy ra s o ng c l i c a phn r beta s hnh thnh m t neutron t m t proton, m t electron v m t neutrino khi nh ng h t ti n n nhau g n k t h p tr l i. ng nh n ra r ng s ti k t h p nh v y ph i lun lun x y ra bn trong m t h t nhn khng phng x . Nhng bn trong m t h t nhn phng x , electron v neutrino th nh tho ng s thot ra. Khi chng lm nh v y, m t proton s l i ch v tr c a neutron, t o ra m t h t nhn con c kh i l ng nh hn b m . Kh i l ng b m t d ng nh l m t l ng tng ng c a ng nng (theo phng trnh n i ti ng c a Einstein) mang b i electron v neutrino. Neutrino l c n thi t, Fermi gi i thch, v c h c l ng i h i khng ch nng l ng m spin cng ph i b o ton. M t neutron c spin , electron v proton cng th . V cc h t thu c ph i c t ng spin b ng v i neutron phn h y, nn h t spin ph i c pht ra. Xt tr ng h p trong neutron phn h y c spin up. Khi hai trong s ba h t pht ra s c spin up, cn h t th ba s c spin down, mang l i t ng spin up .
D a trn cc nguyn l b o ton nng l ng v xung l ng, v thm s b o ton spin, Enrico Fermi quy nng l ng cn thi u trong phn r beta cho m t h t r t nh , trung ha i n, m ng t tn l neutrino. M c d neutrino khng c pht hi n ra mi cho n nh ng nm 1950, nhng b ng ch ng th c nghi m gin ti p r ng chng t n t i th t s c s c thuy t ph c.
L c do Fermi xu t s m c g i tn l l c h t nhn y u v l c c n thi t gi h t nhn l i v i nhau th m nh hn nhi u. Lc ny, khng ai xu t m t l thuy t gi i thch l c h t nhn m nh, nhng cc nh v t l bi t n ph i khc th ng so v i cc tng tc i n t v h p d n v n c hi u r. L c h p d n, l c i n v l c t u gi m theo kho ng cch theo m i quan h t l ngh ch bnh phng. N u kho ng cch gi a hai v t tng tc tng ln g p i, th l c gi a chng gi m i b n (hai bnh phng) l n. N u kho ng cch c a chng tng g p ba, th l c gi m i cn b ng m t ph n chn. V tng tc i n t v h p d n gi a cc v t u l cc l c t l ngh ch bnh phng, cho nn t s gi a hai l c v n khng i, cho d hai v t g n ho c xa nhau bao nhiu chng n a. Th d , l c y i n gi a hai proton lun lun t tr i l c ht h p d n c a chng. V h t nhn c gi l i v i nhau, cho nn l c h t nhn m nh r rng m nh hn nhi u so v i l c i n t khi cc proton v neutron (g i chung l nucleon) n m bn trong nh ng kho ng cch h t nhn. Nhng nh ng kho ng cch l n hn, l c i n t ph i m nh hn l c h t nhn. N u khng th m i nucleon trong v tr s h p l i v i nhau thnh m t h t nhn kh ng l . V th , l c h t nhn m nh ph i gi m nhanh hn khi kho ng cch tng ln so v i m i quan h ngh ch o bnh phng. Trong s nh ng nh v t l l thuy t c g ng pht tri n m t l thuy t gi i thch l c m nh l Hideki Yukawa (190781) Kyoto, Nh t B n. Vo nm 1935, ng xu t r ng l c m nh l k t qu c a cc nucleon ang trao i cc h t h nguyn t cho n khi y cha c pht hi n ra. Cc h t y c kh i l ng
54
c m t ph n b y kh i l ng c a m t nucleon, hay kho ng 250 l n kh i l ng c a m t electron. L thuy t c a Yukawa v cc h t m n tin on khng c bi t t i v hi u ng gi tr chu u v M. Nh lu trong ph n ti p theo, i u s s m thay i, nh m t s khm ph b t ng trong nghin c u tia v tr .
Cc h t h nguyn t m i
V i s pht hi n ra neutron v b ng ch ng m nh m r ng neutrino cng c th c, cc nh v t l nh n ra r ng th gi i h nguyn t ph c t p hn so v i ci h t ng t ng. C th no vi c khm ph ra hai h t trung ha l s kh i u c a m t xu th m i? Nghin c u v tia v tr trong th p nin 1930 s cho th y r ng p n cho cu h i l m t ti ng yes vang r n! Nh lu trong chng 3, nh v t l ng i M Card Anderson t i Caltech b t u nghin c u c a ng v tia v tr vo nm 1930 khi cn l h c tr c a v gio s danh ti ng Robert Millikan. Anderson s m n i ln l m t trong nh ng nh nghin c u tia v tr hng u c a th gi i. Khng gi ng nh nh ng nh khoa h c tr c pht hi n ra tia v tr cao pha trn b m t Tri t, Anderson ch t o thi t b nghin c u chng trong m t phng th nghi m trn m t t. Millikan c qua m t s v t tch bu ng my h p d n trong cc th nghi m 1927-28 th c hi n b i Dmitri Skobeltzyn Leningrad, Lin X (ngy nay c g i theo tn nguyn g c c a n l Saint Petersburg, Nga). Skobeltzyn ang nghin c u tng tc c a tia gamma v i electron. ng t bu ng my c a mnh trong m t t tr ng m nh, lm cho cc h t tch i n i theo qu o cong. Cc h t tch i n sinh ra ion khi chng i qua bu ng, v khi p su t gi m t ng t, nh ng gi t hi n c nh xu ha c xung quanh cc ion, ti t l ng i c a cc h t. H ng cong c a qu o cho bi t chng tch i n dng hay m, v hnh d ng cong cho php ng tnh ra xung l ng c a chng. Xung l ng c a chng cng l n, th chng b cong cng t. Cc h t trung ha khng t o ra b t k ion no, nn chng khng l i v t tch. Ngoi vi c lu ng i c a cc electron, Skobeltzyn bo co c m t vi qu o h u nh l ng th ng. Cho d ci g t o ra chng th cng ang chuy n ng r t nhanh. ng l gi i r ng nh ng h t y l electron b va p b i nh ng tia gamma v tr nng l ng r t cao, nhng ng khng th ni thm i u g hn th . D n c a Anderson l xy d ng m t bu ng my c th nghin c u nh ng h t nng l ng cao . N i h i t tr ng m nh hn nhi u so v i bu ng c a Skobeltzyn. V i s h tr c a m t s k s, ng ch t o ra m t nam chm i n lm ngu i b ng n c r t m nh. Nh ng k t qu u tin c a ng xu t hi n nm 1932, v chng r t ng ch . Cc nh v t l gi s r ng tia v tr ch y u l nh ng electron b nh b t ra kh i nguyn t b i tia gamma n t v tr bn ngoi, nhng Anderson pht hi n ra s l ng h t mang i n dng v m b ng nhau. Lc u, Millikan ngh r ng cc ion dng l nh ng proton ang chuy n ng ch m. Nhng nh ng h t chuy n ng ch m l i v t tch dy hn ci Anderson ang trng th y. Anderson xu t r ng chng l nh ng electron ang chuy n ng h ng ln thay v h ng xu ng nh h trng i. Cc ng i c th nhn th y, nhng khng c g cho cc th c nghi m bi t c cc h t i theo ng no. H c n c nh ng php o t t hn a ra k t lu n ch c ch n. Anderson c i ti n c c u th nghi m c a ng b ng cch thm m t t m ch lm ch m cc h t khi chng i qua. B ng cch , ng c th ni c chng ang chuy n ng h ng ln hay h ng xu ng. K t qu cho th y c Anderson l n Millikan khng c ng i no hon ton ng c , cng khng c ng i no hon ton sai. Cc h t y mang i n dng v ang chuy n ng h ng xu ng nh Millikan ni, nhng, ng nh Anderson ngh, chng l i nh hn nhi u v ang chuy n ng nhanh. Nh n m c no?
55
Kh i l ng c a chng ha ra b ng v i kh i l ng electron. Chng l positron, ph n h t c a electron m l thuy t c a Dirac tin on nhng khng ai trng i chng t n t i! Cho khm ph , Anderson cng nh n gi i th ng Nobel V t l nm 1936 v i Victor Hess, ng i xc nh n s t n t i c a tia v tr b ng cch can m bay ln nh ng cao l n trong m t kh c u khng kh nng vo nm 1912.
nh ch p u tin v t tch h t mang i n dng l i c a Carl D. Anderson, ci xc nh n s t n t i c a cc ph n h t. ( nh: C. D. Anderson, AIP Emilio Segr Visual Archives)
Nm 1936 cn l m t nm ng nh i v i Anderson xt theo m t ngha khc. ng v ng i ng nghi p Seth Neddermeyer ang nghin c u tia v tr trong bu ng my c a h th h quan st th y m t lo i h t c kh i l ng lng ch ng gi a kh i l ng c a electron v proton. H g i n l mesotron bi u th kh i l ng trung bnh c a n. Mesotron xu t hi n c hai bi n th dng v m, v c hai bi n th c cng kh i l ng, g n v i gi tr Yukawa trng i cho cc h t trong l thuy t c a ng. Khm ph ny mang s ch thch ng n cho cng trnh c a nh l thuy t ng i Nh t, nhng khi Anderson v nh ng ng i khc cng kh o st k v mesotron, cc h t y cng km ph h p v i l thuy t c a Yukawa. N u chng l nguyn nhn cho l c h t nhn, th chng c l ph i tng tc m nh v i h t nhn, nhng khng c tng tc no nh th c trng th y. Ai s p x p ci ?, nh v t l h t nhn ng i M Isidor I. Rabi h i cu h i n i ti ng khi ng i ta bi t r r ng mesotron hnh x gi ng nh nh ng h t electron v positron c l n. Cu h i v n m cho n nm 1947, khi cc h t tin on c a Yukawa cu i cng c tm th y (xem chng ti p theo). Mesotron c t tn l i l muon, v cc nh khoa h c ang g i nh ng h t l c m nh c a Yukawa l meson. Sau ny, thu t ng meson c m r ng bao g m ton b h hng cc h t h nguyn t , k c cc h t c a Yukawa, chng c t tn l pion, hay meson pi. Nm 1949, cng trnh c a Yukawa c ghi nh n v i gi i th ng Nobel v t l.
Cc my gia t c h t
Vo u nh ng nm 1930, cc nh v t l khng cn th a mn v i cc h t nng l ng cao pht ra t phn r phng x v tia v tr m t nhin mang l i n a. H mu n t o ra cc h t nng l ng cao hn v nh ng chm h t c ng m nh hn, c th i u khi n c cho nh ng th nghi m c a h . T i Phng th nghi m Cavendish nm 1932, John Cockcroft (18971967) v Ernest Walton (190395) xy d ng m t c my t o ra m t chm proton nng l ng cao c th va ch m v i nh ng nguyn t khc v ph v h t nhn
56
c a chng. M c d Cockcroft v Walton tr thnh nh ng ng i u tin phn tch c nguyn t , nhng m t c my do gio s v t l Berkeley, Ernest Orlando Lawrence (1901 58) ngh ra v ch t o m t nm tr c s m lm lu m thnh t u . Lawrence g i d ng c c a ng l cyclotron, v nhi u my gia t c h t to l n s d ng ngy nay l d a trn nh ng t ng ban u c a Lawrence. Vo cu i th p nin, m t s phng th nghi m cyclotron c xy d ng trn kh p th gi i, v cu c ua b t u l xy d ng nh ng c my to hn v nng l ng cao hn. Lawrence, ng i vo nm 1939 ginh gi i th ng Nobel v t l cho pht minh c a ng (12 nm tr c Cockcroft v Walton cng chia s gi i th ng y), c m b o ti tr xy d ng m t c my m ng hi v ng c th t o ra m t chm h t alpha giu nng l ng n m c chng s gi i phng cc meson c a Yukawa kh i h t nhn. c l l v n may, v Lawrence s p v ng ph i m t tr ng i cng ngh khng th v t qua n u khng c nh ng ti n b th c hi n trong Th chi n th hai. Nguyn l ho t ng c a cyclotron kh n gi n. N g m m t bu ng chn khng hnh bnh k p tch thnh hai vng hnh ch D. Cc h t c a vo bu ng g n tm c a n t i m t bn c a khe tr ng. C c u c bao quanh b i m t nam chm i n m nh t o ra m t t tr ng th ng ng bn trong bu ng. M t ngu n i n xoay chi u t o ra m t i n tr ng trong khe tr ng. Nh v y, khe tr ng hnh x gi ng nh pin o c c c a n nh ng th i i m cch nhau u n.
Ernest Orlando Lawrence t i bn i u khi n c a m t cyclotron s khai. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Bn trong cyclotron, t tr ng lm cho cc h t tch i n i theo qu o trn. Khi chng gia t c n nh ng t c cao hn, chng chuy n ng trong nh ng vng trn l n hn, nhng m i vng trn m t th i gian chuy n ng nh nhau. Khai thc th c t , Lawrence thi t k c my c a ng sao cho t n s c a dng i n xoay chi u ng b ng t n s chuy n ng trn c a cc h t tch i n. M t h t alpha i t i b dng c a khe tr ng ngay lc i n tr ng t c c i s tng t c qua khe v sau i vo n a vng trn l n hn t c cao hn, theo hnh ch D khc. N s i t i khe tr l i ng lc i n tr ng t c c i theo chi u ng c l i v tng t c qua pha bn kia. N u c 1000 volt gi a hai
57
bn khe, v 1000 l n i qua, n s gi ng nh l m t h t c gia t c b i 1 tri u (1000 x 1000) volt. Nng l ng c a h t s tng theo m i vng quay cho n khi bn knh qu o c a n b ng v i bn knh c a bu ng. Lc y, n s r i kh i cyclotron v lao vo m c tiu c a n. mang l i cho m t h t nng l ng cao hn, ho c cyclotron ph i to hn ho c t tr ng ph i m nh hn. (M t t tr ng m nh hn mang l i m t qu o cong ch t hn cng t c ). M t y u t n a h n ch nng l ng m c my c th phn ph i l do tnh tng i. Kh i l ng c a m t h t nng l ng tnh b t u tng ng k khi t c c a n tr thnh m t ph n ng k c a t c nh sng. Lc y, ph n nhi u nng l ng m h t thu c lc i qua khe s chuy n thnh tng kh i l ng thay v tng v n t c, v h t m t nhi u th i gian hn hon thnh vng trn l n hn. T n s chuy n ng trn c a n khng cn kh p v i i n tr ng xoay chi u. M i l n i qua khe mang l i s tng nng l ng t hn so v i l n tr c , v khng bao lu th khng cn tng c n a. Cho n khi cc nh khoa h c c th ngh ra m t cch ng b ha t n s c a i n xoay chi u v i chuy n ng c a h t, th nng l ng m cyclotron c th phn ph i b h n ch b i tnh tng i. cho Lawrence xy d ng cyclotron m nh m ng hnh dung ra vo nm 1939, ng s c n m t th h m i c a cng ngh m i gia t c, ci c g i l synchrocyclotron khi cu i cng chng c ch t o sau chi n tranh.
Cyclotron t o ra nh ng chm h t tch i n nng l ng cao i u khi n c b ng cch s d ng t tr ng l n bu c chng i theo qu o trn v i n tr ng m nh tng t c chng hai l n trong m i vng quay.
Phng x nhn t o v s phn h ch h t nhn

Cc nh v t l th ng xy d ng s nghi p c a h trn cng trnh th c nghi m ho c l thuy t, nhng Enrico Fermi th ch n c hai. Sau khi pht tri n m t l thuy t gi i thch phn r beta, ng chuy n sang nghin c u th c nghi m lm sng t cc l c v t l tc d ng bn trong h t nhn.
58
Nh ng bo co m i t phng th nghi m Joliot-Curie Paris khu g i tnh hi u k c a ng. H b n ph nh ng nguyn t khc nhau b ng h t alpha nng l ng cao, v h t o ra nh ng ng v phng x cha h c trng th y tr c . Fermi ngh v ci c n thi t cho qu trnh trn ho t ng. Fermi nh n ra r ng khi h t alpha ch m t i h t nhn bia, chng ch u l c y i n r t l n. Tr khi chng ti n n cho m t va ch m g n nh tr c di n, b ng khng th h t alpha c kh nng s b l ch ra ngoi tr c khi chng ti n t i g n gy ra nh ng s bi n i h t nhn. Qu trnh y ph i r t khng hi u qu . V t ng l kh o st bn trong h t nhn v i nh ng vin n h nguyn t , nn ng quy t nh ng s lo i tr l c y i n b ng cch s d ng m t chm neutron. L m t nh khoa h c c phng php, Fermi b t u v i hydrogen (th t ra l n c) v ti p t c lm vi c v i nh ng nguyn t khc trong b ng tu n hon. ng ch ng c g th c hi n cng vi c c a mnh v g n nh s p b cu c sau khi th nitrogen, s nguyn t 7, nhng ng quy t nh th thm l n n a. ng b qua s nguyn t 8, oxygen, v khng c g th c hi n th nghi m c a ng g i cc chm neutron vo n c, v ng chuy n sang s nguyn t 9, fluorine. L n ny, cc neutron k t h p v i m t h t nhn fluorine bnh th ng t o ra m t ng v phng x . V i nh ng k t qu y h a h n , Fermi v cc c ng s c a ng b t u m r ng nghin c u vo s tng tc c a chm neutron v i nh ng h t nhn khc nhau. H s m c m t s k t qu k l gi i thch. Khi b n ph b c, h quan st th y s phng m nh hn khi m c tiu t trn m t ci bn th nghi m b ng g so v i trn bn c m th ch. Suy ngh u tin c a Fermi l t m t mi ng ch hnh nm gi a ngu n tia v m c tiu. Nhng c ci g khi n ng lo l ng, v ng khng khng r ng mi ng ch c n ph i c gia cng c n th n. Sau , khng c n ch l y mi ng ch t ti m my v , Fermi hnh ng trn ci ng m t v i m t phng vin l m t cn b c ng. ng l p t c l y m t s mi ng parafin c v t n ch mi ng ch. K t qu l m t s tng m nh s phng x .
Enrico Fermi, tr tu l i l c c v t l l thuy t l n th c nghi m a n s hi u bi t v phn r beta v l ng i u tin i u khi n c ph n ng h t nhn. ( nh: NARA, AIP Emilio Segr Visual Archives)
Vi gi sau, ng hi u c ci g ang x y ra. Cc neutron trong chm tia ban u ang chuy n ng nhanh n m c a s chng s rt bng qua m khng b b t l i. Vi c cho n y m t neutron ra kh i m t h t nhn n ng tr c, nh trong ch ho c cc nguyn t bn c m th ch, s gy ra cht khc bi t. N s i h ng, nhng t c c a n v c b n v n khng i, gi ng nh m t qu bng b t kh i t ng. Tuy nhin, parafin v g ch a
59
nhi u nguyn t hydrogen. M t neutron ch m trng m t h t nhn hydrogen m t proton s hnh x gi ng nh m t qu bi-a ch m trng qu kia. N c th d dng truy n a ph n nng l ng c a n cho proton, ch m l i cho h t nhn b c b t l y n. Parafin ho c bn g tc d ng nh ci cc nh khoa h c h t nhn ngy nay g i l ch t i u ti t, bi n i neutron nhanh thnh neutron ch m. Hi n t ng trn d n n m t k thu t m i g i l phn tch ho t ha neutron v n s d ng ngy nay xc nh thnh ph n ha h c v ng v c a m t ch t. Fermi v nhm c a ng thi t l p n n t ng cho phng php phn tch b i vi c nghin c u s b n ph neutron c a ton b cc nguyn t thu c b ng tu n hon v o phng x thu c. Khi h b n ph h t nhn uranium 238 (92 proton v 146 neutron) v i cc neutron ch m vo nm 1934, k t qu thu c khng ph h p v i b t c ci g h t ng th y tr c . Trong m t n ph m nm 1935, Fermi m t ba s pht x khc nhau, m ng ph ng on l k t qu c a nh ng phn r t uranium 239 (92 proton, 147 neutron, sinh ra t uranium 238 b t l y m t neutron) v nh ng s n ph m phng x ti p theo c a n. ng l thuy t ha r ng phn r u tin t o ra m t h t beta v m t h t nhn phng x m i c 93 proton v 146 neutron (sau ny t tn l neptunium). Phn r th hai, cng l m t phn r beta, t o ra m t h t nhn c 94 proton v 245 neutron (sau ny t tn l plutonium), h t ny sau s phn r thnh uranium 235 b ng cch pht ra m t h t alpha. Nhm c a Fermi khng th th c hi n phn tch ha h c c n thi t ch ng minh r ng h th t s t o ra c h t nhn c a nh ng nguyn t m i. Nh ng nguyn t m i y s ph i tch kh i hm l ng l n hn nhi u c a uranium, v i u s kh v s phn r phng x on ch ng nhanh chng c a chng thnh m t nguyn t khc c nh ng tnh ch t ha h c khc. Ba pht x y c chu k bn r th i gian n a s l ng h t nhn phn r 15 giy, 13 pht, v 100 pht. Tuy nhin, cc k t qu th t n t ng nn Fermi c trao gi i Nobel v t l nm 1938 cho s khm ph ra nh ng nguyn t phng x m i. Th t tr tru, m c d Fermi r t x ng ng c nh n gi i v s b n ph neutron ch c ch n t o ra h t nhn m ng m t , nhng nh ng pht x phng x m ng o n t nh ng ng v phng x cha bi t c a nh ng nguyn t quen thu c t o ra b i m t qu trnh h t nhn khc s phn h ch v n cha bi t t i. Khi chu k bn r c a uranium 239, neptunium 239, v plutonium 239 cu i cng o c, th chng c tm th y tng ng l 23,5 pht, 2,35 ngy, v 24.360 nm. M t tr tru n a l m t nh ha h c ng i c tn l Ida Noddack (18961978) ch trch gi thi t c a Fermi r ng b c x n t nh ng nguyn t m i trn uranium trong m t bi bo ng trn t p ch ti ng c Zeitschrift fur angewandte Chemie (T p ch Ha h c ng d ng). B cho r ng h t nhn uranium thay v th c th b ph v thnh m t vi m nh v l n. B khng c thm b ng ch ng no ng h cho gi thuy t thay th c a b v s phn h ch (m c d b khng s d ng thu t ng ), v danh ti ng c a b b b i ho i b i m t kh ng nh khng chnh xc tr c cho m t khm ph quan tr ng. Nh v y, a s m i ng i ch p nh n l i gi i thch c a Fermi, v vi c khm ph ra s phn h ch chuy n sang tay nh ng ng i khc, nh ph n sau nu r. Nghin c u c a Fermi v cc nguyn t chuy n ti p kch thch r t nhi u nghin c u m i ni, trong c phng th nghi m Paris c a Irne Joliot-Curie. B v ng i ng nghi p x Nam T, Pavel Savitch, b cu n ht b i tnh ch t ha h c c a nh ng nguyn t , cho nn nm 1938, h p d ng cc k thu t chi t tch v phn tch ha h c v i cc s n ph m c a uranium b b n ph b i neutron. M t trong nh ng s n ph m phng x hnh x v m t ha h c gi ng v i nguyn t lanthanum nh hn nhi u, s nguyn t 57, nhng khng h n l ng v b n lanthanum 139. N u ng v phng x ny th t s l lanthanum, th d ng nh h t nhn uranium b tch thnh hai n a x p x nhau. K t qu k d c a h thi thc tr t m c a Lise Meitner, nh ha h c ng nghi p thm
60
nin c a b Otto Hahn (18791968), m t nh ha h c phn tch c ng s tr tn l Fritz Strassman (190280) Berlin. Do s tng c ng n p ng i Do Thi c, nn Meitner ph i s p x p bay sang Scandinavia v b ph i ra i tr c khi Hahn v Strassman c th l p l i th nghi m c a Joliot-Curie v Savitch. Kho ng th i gian y, Fermi cng ng i v Do Thi c a ng, Laura (190777) ang ch n tr y chnh sch bi Do Thi m chnh quy n Italy c a Benito Mussolini (18831945) m i thng qua sau khi lin minh v i ch th ba c. Sau khi Fermi nh n gi i Nobel Stockholm, ng cng v khng quay v Rome n a. Thay v th , h xu ng tu i th ng sang thnh ph New York, ng c phong hm gio s t i tr ng i h c Columbia. Khng bao lu sau khi Meitner ra i, th nghi m c a Hahn v Strassman b t u mang l i nh ng k t qu h p d n. H tch c cc ng v c a m t nguyn t phng x m h bi t khng ph i l radium chu k bn ra c a nh ng phn r a d ng y qu ng n nhng ph i l m t ch t c quan h g n gi v m t ha h c. Phn tch thm n a c a Strassman cho bi t n l barium, n m ngay d i lanthanum trn b ng tu n hon. Lm th no c th nh v y? Hahn vi t m t b c th g i m t ng nghi p v t l m t s h ng th v b i r i c a ng v nh ng k t qu y. B c th n tay Meitner Th y i n ngay tr c ngy Ging sinh. B tr m t v n khi ng i chu trai yu qu v cng l nh v t l, Otto Frisch (190479), n thm nhn d p ngh l , hm h k v i b v cng vi c ng lm cng v i Bohr Copenhagen. B khng khng r ng ng nn c l th y tr c. Ci g c th lm cho m t h t nhn uranium phn r? Frisch c m t s suy ngh, v h th o lu n v i nhau lc i b trong khu r ng tuy t. Bohr ang th c hi n m t s nghin c u th v v i m t nh l thuy t tr ng i Nga n thm tn l George Gamow (190468) v cch th c m t h t nhn c th c gi l i v i nhau. H t ng t ng n hnh x gi ng nh m t gi t ch t l ng c th thon di khi cc nucleon bn trong n chuy n ng. N u nh n b cng, th n c th hnh thnh hai ci thy n i l i b ng m t c ch t l ng gi chng l i v i nhau b i s c cng b m t t o ra b i l c h t nhn m nh. Frisch l gi i r ng m t neutron thm vo c th lm cho gi t h t nhn cng ra n m c n c th v lm hai. Khi , khng cn l c h t m nh gi chng l i v i nhau, hai m nh v , c hai u c i n tch dng l n, s y nhau ra v h ng theo hai chi u ng c nhau v i l ng ng nng kh ng l . Nng l ng ph i c b o ton, cho nn s tng ng nng ph i i cng v i s gi m nng l ng m t d ng khc. Hai nh v t l ng ng i b , ng i xu ng trn m t thn cy, l y ra vi t gi y v b t u tnh ton. M hnh gi t ch t l ng Bohr v Gamow th t ra c th v thnh hai h t nhn nh hn v i m t s neutron cn d n a. Khi h tnh t ng kh i l ng c a cc m nh thu c, ha ra n nh hn kh i l ng c a h t nhn ban u. V khi nhn kh i l ng cn thi u v i bnh phng c a t c nh sng theo cng th c n i ti ng c a Einstein, th k t qu thu c gi i thch cho s tng ng nng. M t khi Meitner v Frisch cng b k t qu c a h v t tn cho qu trnh trn l s phn h ch h t nhn, th i gian khng cn lu cho cc nh khoa h c v chuyn gia qun s nh n ra nh ng ng d ng c th c c a nghin c u c a h . N u m t neutron pht ra trong s phn h ch c a m t h t nhn ch m trng m t h t nhn th hai, th n c th lm cho h t nhn cng b phn tch. M t s ki n phn h ch c th chm ngi m t ph n ng dy chuy n, gi i phng m t l ng nng l ng khng t ng t ng n i. V i th gi i ang trn b v c c a m t chi n tranh l n, khoa h c ti t l m t k thu t c th d n n m t qu bom kh ng khi p.
61
Lise Meitner v Otto Hahn, nh ng ng i b n h p tc lu nm v cng khm ph ra s phn h ch h t nhn, kh s m trong s nghi p c a h . ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1930

M c d cc hi n t ng h nguyn t th ng tr ngnh v t l trong th p nin 1930, nhng cng trnh r t h p d n ang di n ra trong m t phn ngnh khoa h c khc. Thin vn h c v t l l ho t ng c vun x i c bi t. Nm 1931, nh ton h c v thin vn v t l ng i Anh g c n Subrahmanyan Chandrasekhar (191095) pht tri n ccthuy t m t chu k s ng c a nh ng ngi sao v d on s t n t i c a nh ng l en hng th p k tr c khi chng c pht hi n ra. (ng ginh gi i Nobel v t l nm 1983) Trong m t b c nh y v t ki n th c tng t vo nm 1934, hai nh thin vn qu qun chu u lm vi c California, Fritz Zwicky (18981974) ng i Th y S, v Walter Baade (18931960) ng i c, d on nh ng ngi sao siu c c u t o hon ton g m neutron. Ch m t vi nh khoa h c m t ch , cho n nm 1967 th pulsar u tin c pht hi n. M t s ng i gi i thch s thng ging c ng u n c a pulsar l m t tin nh n v tr n nh ng gi ng loi thng minh, nhng ha ra n l b ng ch ng u tin cho s t n t i c a sao neutron. M t ti n b thin vn v t l n a xu t hi n tr ng i h c Cornell, ni vo nm 1939 Hans Bethe (19062005) pht tri n m t l thuy t gi i thch cc qu trnh h t nhn x y ra bn trong li c a nh ng ngi sao bnh th ng khi chng tr i qua nh ng giai o n khc nhau c a cu c s ng c a chng. Bethe c m l ng i Do Thi, nn ng ph i s m b qu c t ch c ngay t u th p k . Trong khi v n chu u, cng v i Fermi, Dirac, v nhi u nh v t l l thuy t l i l c khc, ng ph i v t l n v i m t v n l n. H t h i lm th no cc n n t ng l thuy t c a i n t h c do Maxwell thi t l p c th thch nghi v i cch hi u tng i tnh v l ng t c a th gi i v t ch t. Cng trnh c a h th t quan tr ng, v cu i cng n gp ph n cho m t l thuy t thnh cng l l thuy t i n ng l c h c l ng t (QED) vo nh ng nm 1940. Nhng cch ti p c n l thuy t c a h trong nh ng nm 1930 lun g p ph i nh ng ch trng ton h c. V th , cng trnh ch c nh c t i y, ch khng c m t chi ti t trong quy n sch ny. V t l h c cng ng gp ng k cho s pht tri n c a nh ng lnh v c khc trong nh ng nm 1930. Nh ha h c Linus Pauling (190194), ng i ginh gi i Nobel ha h c nm 1954 v gi i Nobel ha bnh nm 1962, ti p t c cng trnh quan tr ng m ng b t u t h i cu i nh ng nm 1920 v quan i m cho r ng c h c l ng t d n n m t s hi u bi t tr n v n hn v cc lin k t ha h c. M t lo i lin k t x y ra khi m t nguyn t
62
cho i electron ha tr c a n, nh ng electron n m bn ngoi l p v khp kn, hon ch nh l p v ngoi cng c a m t nguyn t khc. i u mang l i m t lin k t ion cc ion lin k t i n v i l p v ch a y electron. Lin k t c ng ha tr thu c t s chia s electron ha tr c a cc nguyn t hon ch nh l p v electron c a chng. Nm 1935, nh a ch t h c Charles Richter (190085) pht tri n chu n o n i ti ng c a ng o c ng ng t. V cc k s ng i c ch t o thnh cng my bay ph n l c u tin vo nm 1939. S xu t hi n c a v t l l ng t cn d n n nh ng pht tri n quan tr ng trong ngnh v t l v t ch t ha c vo cu i nh ng nm 1920 v nh ng nm 1930, c v l thuy t l n cng ngh . Lc y, thuy t l ng t c xc l p c p nguyn t , cho nn m t vi nhm nghin c u chu u v M tm cch p d ng nh ng k thu t ton h c c a n cho cc electron trong tinh th : s s p x p ba chi u u n c a cc nguyn t . Nh th , cng trnh trn c p d ng r ng ri tm hi u c s v t l c a ch t r n. cc n nguyn t , th d nh hydrogen, thuy t l ng t d on nh ng m c nng l ng c php nh t nh. Trong tinh th , m i nguyn t c nh ng m c nng l ng ring c a n i v i electron trong nh ng l p v ch a y. V i nh ng electron cn l i, thay cho m t t p h p r i r c nh ng m c nng l ng c php, c hai d i nng l ng c php v i m t khe tr ng gi a chng. D i nng l ng th p hn c g i l d i ha tr , v cc electron c a n chi m gi nh ng tr ng thi l ng t thu c v nh ng nguyn t ring l . D i kia l d i d n, v cc tr ng thi nng l ng c a n thu c v tinh th ni chung. Trong kim lo i, d i ha tr khng c nh ng tr ng thi l ng t c php cung c p cho nh ng electron ngoi cng c a tinh th (nh ng electron n m bn ngoi l p v ch a y). Cho nn m t s electron i vo d i d n. Chng ch ng thu c v nguyn t c bi t no v v th chuy n ng t do, mang i n tch v nng l ng theo cng v i chng. l nguyn do v sao kim lo i l ch t d n i n v d n nhi t t t. Cc ch t cch i n v ch t bn d n c ch cho m i electron l p ngoi cng trong d i ha tr . Tnh ch t d n i n v d n nhi t c a chng ty thu c vo s tr ng thi l ng t cha c l p y trong d i ha tr v kch c c a khe nng l ng gi a hai d i. Trong cng ngh , c l ng d ng l ng t n i b t nh t l chi c knh hi n vi i n t u tin, ch t o nm 1931 Berlin, c, b i Ernst Ruska (190688), ng i ginh gi i Nobel v t l 1986 v Max Knoll (18971969). S c m nh t o nh c a knh hi n vi b h n ch b i b c sng c a nng l ng n dng chi u sng m u ang nghin c u. B c sng c a nh sng kh ki n to g p hng nghn l n nguyn t v phn t , cho nn knh hi n vi quang h c c th h l r t t v s s p x p tinh th bn trong c a cc nguyn t d ng r n. Nhng cc electron nng l ng cao, theo cng th c de Broglie, c b c sng ng n hn nhi u v do mang l i ti m nng t o nh c a nh ng c u trc tinh th v nghin c u hnh tr ng c a nh ng sai l ch v khi m khuy t trong tinh th . Trong nh ng th p k sau ny, khi cng ngh ny pht tri n, knh hi n vi i n t khng nh ng tr thnh m t d ng c trong phng th nghi m m cn l m t cng c cng nghi p r t quan tr ng i v i vi c ch t o cc ch t li u v d ng c cng ngh cao. M t hi n t ng v t ch t ha c khc c quan st th y l n u tin vo nm 1937 v 1938 b i nh v t l ng i Nga Pyotr Kapitsa (18941984), ng i ginh gi i Nobel v t l 1978. ng t ng thu t tnh ch t k l c a helium l ng g i l tnh siu ch y. Gi ng nh m t ch t siu d n m t h t i n tr i v i dng i n ch y qua n nhi t r t th p, helium m t h t nh t s c n tr c a n i v i dng ch y. Do , l c cng b m t lm cho n tr n ln trn thnh bnh ch a ho c ch y qua ci l nh b nh t. Cu i cng, cc nh v t l gi i thch c c s siu ch y v siu d n l h qu c a nh ng hi u ng l ng t c p nguyn t t bi u hi n chng trn m t quy m l n hn nhi u. S siu d n s c trnh by thm trong chng 6 v chng 9.
63
Nh khoa h c c a th p nin Lise Meitner (18781968) N u ch nh ng thnh t u chuyn nghi p l i u ki n ch n m t nh khoa h c l i l c, th ng i c ch n cho th p nin 1930 s l Enrico Fermi. Nhng cng vi c khoa h c c th nh h ng v b nh h ng r t nhi u b i cc y u t x h i, chnh tr v l ch s . V trong s nh ng nh v t l hng u c a th p nin 1930, khng ai c cu c i minh h a t t hn cho s nh h ng c a th i i ln cng vi c nghin c u, ngoi Lise Meitner. Cu chuy n Meitner khng thu c ring v th p nin 1930. Th t ra, vo lc b cng Otto Frisch pht tri n l thuy t u tin c a s phn h ch h t nhn nm 1938, b i qua l n sinh nh t th 60 c a mnh v xy d ng c m t s nghi p c ti ng trong lng v t l. V m c d s ng c i m b i m t v l m t ng i thu c dng di Do Thi l m t ph n c a m t n i kinh hong l n hn nhi u cha h gi m i cht no, nhng khng ph i l qung ng th i gian duy nh t trong cu c i mnh b ph i v t qua s phn bi t ix i n thnh cng. B sinh ra l m t ng i ph n trong m t th i k, vo ngy 7 thng 11, 1878, v m t ni, Vienna, o, m s phn bi t truy n th ng i v i ph n b thc p b i nh ng t p qun x h i, v th nh tho ng b i lu t php n a. Lise l con th ba trong tm ng i con c a lu t s Philipp Meitner v b Hedwig. L m t trong nh ng gia nh Do Thi trung lu, phng khong, c gio d c t t nh t th i y, cn b n h l ng i o v l y lm t ho c c di s n vn ha phong ph m Vienna mang l i. Lise s ng chan ha trong tinh th n h c t p v ngh thu t. Ng i ch gi c a b, Auguste (Gusti), l m t th n ng m nh c, v tr thnh nh so n nh c v ngh s dng c m. Lise cng yu m nh c, nhng ni m yu thch c a b i v i ton h c v v t l h c th t cu n ht, ngay t tu i ln 8. Do , m c d chng trnh h c v n ph thng c a b d ng l i tu i 14, gi ng nh m i ng i con gi khc, Lise nh m t i m c tiu h c i h c. B c nhi u gia nh a r ng lc no b cng mang theo m t quy n sch v v i s gip c a m t gia s, b thi vo tr ng i h c Vienna nm 1901 tu i m nhi u ng i con trai cn cha h c xong ph thng. Th t may m n, Lise c c h i nghin c u v t l cng v gio s danh ti ng Ludwig Boltzmann (18441906), ng i cho b m t t m nhn xem v t l l m t tr n chi n i tm s th t t i h u, m t t m nhn b khng bao gi nh m t, theo l i c a ng i chu trai v ng nghi p c a b, Otto Frisch. B cn h c h i t cc b n sinh vin c bi t l Paul Ehrenfest (18801933), ng i t mnh tr thnh m t nh v t l l thuy t c ti ng. Ehrenfest n t ng tr c nh ng ghi chp chi ti t c a Meitner v nh ng bi gi ng c a Boltzmann, v h th ng nghin c u cng v i nhau. Cc ghi chp c a Meitner cho th y s h ng kh i c a Ehrenfest i v i b c l v t ra kh i bin gi i v t l h c, nhng b v n r t r v ch t phc v gi s t p trung c a b vo nh ng nghin c u c a h . Nm 1905, b khng nh ng thnh th o v v t l l thuy t, m cn hon thnh m t d n nghin c u phng th nghi m nguyn g c. B l ng i ph n th hai c nh n danh hi u ti n s t i tr ng i h c trn, v b ng c p c a b mang l i s tr ng v ng kh d cao nh t. Gi i khoa h c hn lm khng nhi t tnh cho n ph n cho l m vo th i y, nhng Meitner qu say m lnh v c b nghin c u nn b t ng trn i chn c a mnh. B xem v t l l cng vi c u tin hn c , v b trnh n nh ng v c v n v ng nghi p mu n quan h v i b c p con ng i. ch c ch n l tr ng h p khi b r i Vienna sang Berlin nghin c u v i Max Planck. i v i Meitner, Planck d ng nh ng ngh ch v ph n gi ng nh nh ng nh khoa h c chuyn nghi p, nhng m c c nhn, ng th t c i m v hi u khch. Hai ng i con gi song sinh c a ng tr thnh nh ng ng i b n t t c a b, v b th ng d nh ng bu i t i chi nh c nh h v i cha c a h trn cy n piano v, th nh tho ng, Einstein n chi violin. Th ng xuyn n trong s nh ng v khch khc c Otto Hahn, m t nh ha h c tr v a m i nghin c u v i Rutherford Montreal v . Tri ng c v i s kn o t nhin c a
Meitner, Hahn th thn m t, tho i mi. B thch ch t gi ng nam cao v tnh thn thi n c a ng v hm h ng tham gia nghin c u cc ch t phng x cng v i ng. S tinh thng v t l h c c a b l s b sung t nhin cho s thnh th o c a ng v chi t tch ha ch t, v ng mang l i cho b m t cnh c a n v i nghin c u hn lm. N l cnh c a n n t ng cho m t cng vi c khng c tr cng (b s ng d a vo s ti n tr c p khim t n do gia nh g i n), nhng n l m t c h i hi m c cho m t ng i ph n . Hahn lm vi c t i Vi n Ha h c, tr ng i h c Berlin, do nh ha h c t gi i Nobel 1902 Emil Fischer (18521919) ng u. Fischer khng cho php ph n vo lm vi c trong vi n, m t ph n v ng xem ki u tc c a h l d bn l a gy nguy hi m, nhng Hahn thuy t ph c ng c i t o gian g c v i m t l i i bn ngoi thnh khng gian lm vi c cho Meitner. B khng c php bn m ng n b t k ch no khc bn trong vi n v ph i s d ng m t phng ngh g n nh n. Khi cc ng nghi p trng th y b i v i Hahn, cu cho c a h l Guten Tag, Herr Hahn, nh th b khng c m t, v bi t t p qun x h i ngy y, Hahn ch ng lm g s a h c . Nhng tnh b n v s h p tc c a h thu ht s ch , m c d trong 16 nm u h lun g i nhau l Herr Hahn v Frulein Meitner. D n d n cc tr ng i h c c tr nn thn thi n hn v i ph n . Nm 1909, ph n c ch p nh n l sinh vin, v Meitner c php c m t trong nh ng phng th nghi m khc c a vi n, ni y cu i cng c m t phng c a qu b. Nm 1912, Hahn c thng ti n v lnh o m t nhm nghin c u phng x Vi n Ha h c Kaiser Wilhelm, v ng mang Meitner n v i t cch m t nh v t l khch m i khng c tr lng. Cng th i gian y, Planck giao cho b m t v tr c tr cng l tr l x p lo i cc bi vi t cho ng. Vi nm sau , Fischer giao cho Meitner m t v tr tng t nh Hahn nhng v i ti n lng t hn nhi u. Nm 1917, ng cho php Meitner quy n t nghin c u v t l v tng lng c a b cho ph h p v i lng c a Hahn, v i ngo i l m t mn ti n tr c p k t hn. V nm 1919, Meitner tr thnh c l l ng i ph n u tin c mang ch c danh gio s. Trong nh ng nm 1920, phng th nghi m c a b tr nn n i ti ng v nghin c u v phn r beta. Nhng, nh m t trong chng ny, cng trnh ng k nh t c a b (s phn h ch) xu t hi n trong nh ng nm thng mu n hn sau ny, ngay khi s h p tc trong phng th nghi m c a b v i Hahn b bu c ph i ch m d t. Trong 8 nm u t n t i c a chnh quy n pht xt, Meitner c b o v b i t cch cng dn o c a b. i u thay i khi ng Qu c x ln n m chnh quy n o vo nm 1938. Lc y, m c d b c i o sang Tin lnh tr c 30 nm, nhng b v n l i t ng c a chnh sch km hm Do Thi c a chnh quy n pht xt. B th m ch cn b t c h chi u, khi n cho vi c s p x p tr n ch y ra n c ngoi c bi t kh khn. V i s gip c a m t ng i ng nghi p t lt cho m t vin s quan bin gi i H Lan, v nh mn qu c a Hahn l m t chi c vng kim cng th a k khi n b khng ph i lo l ng v m t ti chnh, b c th l i vi thng H Lan. Khng lu tr c khi pht xt c thu tm qu c gia ny, b chuy n i Stockholm. l ni b nh n c l th tr ng y u t pha Hahn a b v Frisch n m t s phn h ch h t nhn. B c m i tham gia chng trnh v kh th i chi n c a M, nhng b t ch i lm b t c vi c g v i vi c ch t o bom. V l do , b l nh v t l h t nhn quan tr ng nh t m bo ch c th ph ng v n sau v n bom nguyn t Hiroshima. M t s phng vin th m ch cn vi t (khng chnh xc) r ng b mang theo b m t v bom nguyn t khi r i kh i n c c. i u c bi t m a mai v ch m t mnh Hahn c trao gi i Nobel ha h c nm 1944 cho vi c khm ph ra s phn h ch h t nhn. ng ra ph i ghi nh n cng lao v t v c a Meitner trong bu i u s nghi p c a b, Hahn th ng pht bi u nh th khm ph y do m t mnh ng th c hi n.
65
Tuy nhin, Meitner v n duy tr tnh b n lu di v i Hahn khi h cn s ng. B m t hm 27 thng 10, 1968, m t vi ngy tr c sinh nh t l n th 90, c mai tng trong m t ngha trang thn qu g n Cambridge, Anh, b yn ngh tm nm tr c khi n m g n ng i chu trai c a b, Otto Frisch. B khng cn s ng nhn th y tn c a nguyn t t ng h p s 109 Meitnerium c t tn vinh b. Kho ng th i gian , nguyn t s 105 chnh th c c mang tn Dubnium, theo tn thnh ph Dubna, ni n c pht hi n ra. Trong nhi u nm, n c g i tn khng chnh th c l Hahnium.
Lise Meitner, ng i ph n tin phong nghin c u khoa h c, n thm sinh vin tr ng Bryn Mawr College lc b l n tu i. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
66
1941 1950: V t l h c trong th i k chi n tranh

Khi th p k th nm c a th k 20 m mn, c my qun s c xm chi m ph n l n l c a chu u, v qun Nh t ang kh ng nh s th ng tr c a h chu v Thi Bnh Dng. Trong s nh ng qu c gia qun s hng m nh nh t th gi i, duy ch c Hoa K v n chnh th c trung l p, m c d r rng chnh ph n c ny ng h s bnh tr ng c a qun c v qun Nh t. Ngy 8 thng 12, 1941, m t ngy sau s ki n Nh t t n cng cn c qun s M t i Trn Chu C ng, Hawaii, n c M tham chi n v i Nh t, ng thi t nhin a n s lin minh v i Php, Anh v Lin X, ch ng l i n c c v kh i lin minh c a n. Mu thu n pht tri n thnh Th chi n th hai, v n khng ch lm thay i cu c s ng c a cc nh v t l, m cn lm thay i n n vn ha khoa h c c a h .
Nh m t trong chng tr c, th p nin 1930 l nh ng nm thng bi n chuy n i v i n n v t l h c qu c t khi nhi u nh v t l ph i tm cch tr n ch y kh i s c m nh quy n l c c a Hitler. i v i nh ng ng i c g c gc ho c b con Do Thi, th t s l v n s ng cn; nh ng ng i khc th ra i v ph n i s hi n di n c a Qu c x, nhng ph n l n nh ng nh v t l ng i c phi Do Thi v n l i trong n c. ph n cn l i c a chu u, cc nh v t l ang h ng sang M v nh ng c h i ti chnh v khoa h c bn . a s cc tr ng i h c tr ng y u c a n c M lc ny c nh ng chng trnh nghin c u c nh tranh ho c v t tr i so v i cc phng th nghi m v trung tm h c thu t l n chu
u. Nghin c u cng nghi p c a n c M m i v cc chng trnh pht tri n cng ang b t u xu t hi n. Trung tm thu ht i v i v t l h c xuyn i Ty Dng chuy n d ch sang pha ty, v nh ng s ki n x y ra trong th p nin 1940 cng lm tng thm t c di c ng i v s c m nh tr tu sang bn kia i dng. Nhu c u cng ngh th i chi n chi ph i nghin c u khoa h c v tng c ng thm xu th ang xu t hi n h ng n nh ng chng trnh khoa h c l n, t n km i h i nh ng i khoa h c ng c, h p tc xy d ng nh ng thi t b c l n nh cyclotron v l ph n ng h t nhn. Cho d khng c chi n tranh chng n a, th n n vn ha bnh xe t do c a n c M v n thch h p i v i xu th ny hn so v i cc tr ng vi n chu u n ng v kinh i n. S se duyn c a v t l v cng ngh trong th i chi n d n n s th ng tr c a n c M trong c hai lnh v c trn xuyn su t ph n cn l i c a th k 20. Vo cu i th p nin 1940, n c M d n u r rng v cng ngh h t nhn, nh vo s pht tri n bom th i chi n c a n d a trn s phn h ch h t nhn (th ng g i l l bom nguyn t ). K t thc th p nin ny, n c M c c nh ng ti n b ng k h ng n nh ng thi t b nhi t h ch h t nhn, hay bom khinh kh, mang l i nhi u nng l ng hn hng ch c n hng trm l n so v i nh ng thi t b phn h ch c a n. Cho d cng ngh c th ng tr nh ng lnh v c tr c ho c trong cu c chi n, nhng my bay ph n l c v tn l a tr thnh th m nh c a n c M, m t ph n nh s u hng c a nh ng nh khoa h c tn l a Qu c x hng u, ph n l n trong s h c s p x p c cn nh c b qun i M b t gi , thay v b b t gi b i i th c nh tranh ton c u ang xu t hi n c a n c M, Lin X. M t cng ngh th i chi n quan tr ng n a l radar, v i nh ng pht tri n quan tr ng c M l n Anh qu c. Nhi u nh s h c nh gi cng ngh radar quan tr ng hn nhi u so v i b t k n l c th i chi n no khc cho d l tn l a ho c bom. S d n u c a n c M trong lnh v c ny a n s th ng tr trong ngnh i n t h c trong nh ng th p nin sau . Nhng t p sch ny ni v v t l h c ch khng ph i cng ngh hay chnh tr . Cho nn, d u bi t t m quan tr ng c a chnh tr v cng ngh mang l i xu th m i cho nghin c u v t l giai o n 1941 50, nhng tiu i m c a t p sch v n l b n thn khoa h c, trong c s xu t hi n c a m t nh v t l tr n t Far Rockaway thu c ngo i thnh ph New York tn l Richard Feynman (191888), ng i khng ch ng gp cho n l c th i chi n m cn t n n t ng cho vi c gi i thch l i i n t h c theo cc nguyn l c a thuy t l ng t .
68
QED: i n ng l c h c l ng t
i v i cc nh v t l, vi c n m b t t m quan tr ng c a v tr l ng t khng xu t hi n m t cch d dng. Gi ng nh thuy t tng i c a Einstein trong nh ng th p nin u c a th k , thuy t l ng t ang thch th c nh ng b n nng c a h v nh ng gi thuy t c s c a n n khoa h c c a h . Tuy nhin, b c sang u nh ng nm 1940, s thnh cng c a l thuy t m i y l khng th ch i ci c. Cc nh v t l ph i ch p nh n quan i m l ng t k l nhng thm thy v v tr . H khng cn c th phn bi t r ch ri gi a h t v sng c n a. H ph i ch p nh n nh ng h n ch c h u t ln tnh chnh xc c a nh ng php o v t l v trn kh nng d bo ton h c v v tr . Gi ng nh m t s ng i a thch chi c ng h v tr quen thu c h i cu i th k 19, h hi u r ng n n khoa h c c a h khng cn a ra nh ng quy lu t sai khi n hnh tr ng c a v tr c n a. Thay vo , ng i ta ang quan st v tr v suy lu n ra nh ng quy lu t chi ph i hnh tr ng c a n. M t l thuy t c a th k 19 v n khng c nh hnh l i tr n v n tng thch v i th c t i m i: l thuy t i n t . Nh lu trong chng tr c, m t s nh v t l chu u l i l c c m t s ti n b h ng t i m t l thuy t i n ng l c h c l ng t , hay QED, nhng khng ai trong s h c th hon thnh cng vi c . QED r rng l yu c u c a m t quan ni m t ph. Nh ng i m i k ch tnh nh th trong t duy khoa h c h u nh lun lun pht sinh t tr tu c a nh ng nh khoa h c tr tu i nh t, v h khng b rng bu c nhi u b i nh ng quan ni m c xa. i u ch c ch n ng i v i n n v t l th k 20. Einstein, Bohr, de Broglie, Pauli, Schrdinger, Heisenberg, Dirac, v nhi u nh tin phong khc c a v t l l ng t ang trong tu i i mi khi h th c hi n cng trnh sng gi nh t c a mnh. V h u nh trong m i tr ng h p, s i m i c a h xy d ng trn m t cch nhn m i vo m t hi n t ng v t l bi t r. Cho nn ch ng c g ng c nhin l m t t ph quan tr ng xu t hi n trong nm 1942 ra i t nghin c u c a Richard Feynman, m t sinh vin v t l cha t t nghi p 24 tu i t i tr ng i h c Princeton. Feynmann mang l i m t phng php x l m t c i m ton h c phi n toi trong nh ng n l c tr c nh m m t cc hi u ng i n t theo thu t ng l ng t . H phng trnh Maxwell th ng nh t thnh cng cc l thuy t i n h c, t h c, v nh sng, nhng nh ng cng th c th k 19 xy d ng trn gi thuy t r ng i n tch v nng l ng nh sng l nh ng i l ng lin t c, ngha l chng c th o ra b t k l ng bao nhiu gi ng nh ch t l ng. Nh ng nghin c u th k 20 c a v t l h nguyn t v quang ph cho th y gi thuy t khng cn gi tr . C i n tch l n nng l ng nh sng u xu t hi n thnh t ng b l ng t , gi ng nh nh ng h t ct. Cc nh v t l p d ng c h c l ng t v thuy t tng i cho i n t h c thnh cng ng k - nhng khng hon ton trong vi c m t cc tnh ch t v hnh tr ng c a electron. R c r i v i nh ng php tnh c a h khng n m cc l thuy t hay phng trnh trn m n m m hnh ton h c m t cch th c i n tch phn b bn trong electron. Cc php tnh y c m t bi u th c ton h c cho m t i l ng g i l nng l ng t thn c a electron, nng l ng pht sinh t i n tch c a electron tng tc v i tr ng i n t ring c a n. Nng l ng t thn c a electron ph thu c vo chi ti t c th c a m hnh phn b i n tch c a electron. Th t khng may, khi nh ng yu c u c a thuy t tng i c a vo m hnh , th s h ng nng l ng t thn lun lun v h n, lm cho cc php ton s tr nn v ngha. Quan i m su s c c a Feynmann l sng t o ra m t d ng th c m i c a c h c l ng t . Phng php c a ng khng t p trung vo phng trnh Schrdinger v Dirac, m ch tr ng vo nh ng qu trnh c s khc c th d n n nh ng s ki n quan st c. Th d , hy xt m t electron chuy n ng t m t i m A th i i m ny n i m B
69
th i i m khc, lm thay i xung l ng c a n trong qu trnh trn. S chuy n ti p c th l do nhi u tng tc khc nhau v i cc photon. Quan i m c a Feynmann l tm cch m t cch c ng l i t t c nh ng tng tc c th c, t o ra ci cc nh v t l g i l bin xc su t c a chuy n ti p trn. K thu t ny thay th hm sng c l ng t b ng t p h p nh ng gi n tng tc h t, nhng mang l i nh ng xc su t chuy n ti p gi ng nh c. Cng u Princeton, Albert Einstein c bi t hi lng khi ng bi t c phng php m i y t John Archibald Wheeler (1911 ), c v n nghin c u c a Feynmann. Einstein th ng ch trch m t c l ng t c a cc h t d i d ng hm sng, v n bu c cc nh v t l ph i ch p nh n m t m c ng u nhin trong cc nh lu t v t l. Cha khng chi tr xc x c v i v tr u, ng pht bi u nh th . Phng php c a Feynmann cng mang l i m c ng u nhin tng t nh v y trong cc k t qu , nhng n thu v t m t t p h p nh ng tng tc c th tin on tr c. Einstein b o Wheeler, Ti v n khng th tin Cha l i i chi xc x c, nhng c l ti cng c quy n ph m sai l m ch .
Cc gi n n i ti ng c a Feynmann tm t t m i tng tc c th c gi a electron v photon, v cho php ng pht tri n m t l thuy t y c a i n ng l c h c l ng t .
Lu n n c a Feynmann khng mang l i m t l thuy t QED hon ch nh ngay t c th i, m n t n n t ng cho m t l thuy t hon ch nh sau ny trong th p nin 40, sau m t th i gian gin o n lm ch ch h ng ch c a Feynmann sang m t v n c p thi t hn: pht tri n bom nguyn t . Sau chi n tranh, Feynmann tr thnh gio s t i tr ng i h c Feynmann, t i ng quay l i nghin c u v QED. T i m t h i ngh ch c khch m i m i c tham d t ch c t i m t khu ngh d ng trn o Shelter, New York, vo ma h nm 1947, c 25 nh v t l hng u tham d , Willis Lamb (1913 ) tr ng i h c Columbia trnh by k t qu c a nh ng php o r t th n tr ng c a ng v quang ph c a hydrogen nguyn t (khc v i hydrogen phn t , l h n h p c a hai nguyn t hydrogen
70
lin k t v i nhau). Cc th nghi m c a ng h l m t s phn tch r t nh c a cc v ch ph do s chnh l ch nng l ng gi a hai tr ng thi l ng t khc nhau. S chnh l ch ny tr nn n i ti ng l d ch chuy n Lamb v mang n gi i th ng Nobel v t l 1955 dnh cho Lamb. N bu c cc nh v t l xt l i thuy t l ng t . Phng trnh Dirac tin on nng l ng c a hai tr ng thi s chnh xc b ng nhau. B t k s chnh l ch no, cho d nh bao nhiu i n a, cng h t s c quan tr ng tm hi u th gi i h nguyn t . Li u c th no cng trnh m i nh t v QED gi i thch c d ch chuy n Lamb hay khng? Feynmann v nh ng nh v t l khc t i h i ngh , trong c m t ng i New York n a cng tu i v i Feynmann tn l Julian Schwinger (191894), c m t s t ng tri n khai th c hi n. T i m t cu c h p H i V t l Hoa K trong nm sau , v t i m t h i ngh khch m i khc t ch c Ni Pocono thu c Pennsylvania, m t l i gi i thch ton h c t xu t hi n. T i h i ngh Pocono, Schwinger, m t gio s t i tr ng i h c Columbia, th c hi n m t bi thuy t trnh ti gi i g m ton ton h c cao c p. Ton h c l th ngn ng m m i ng i tham d h i ngh u hi u, nhng cc php tnh qu ph c t p v chi ti t cho nn ch vi ba ng i c th theo k p ng trnh by cho n lc k t thc. Tuy nhin, h cng nh n r ng, phng php i m i c a ng, g i l ti chu n ha, th t s lm n i nh ng v h n c a cc php tnh nng l ng t thn v cho php ng tnh ra cc m c nng l ng c a hydrogen nguyn t . K t qu c a ng ti t o l i d ch chuy n Lamb. Gi nh c s ton h c c a ng t ph c t p hn v lin h r rng hn v i cc hi n t ng v t l, th cch ti p c n c a Schwinger v i QED s c ch p nh n r ng ri. Bi thuy t trnh c a Feynmann di n ra sau . Phng php tr c quan c a ng c u i m d th y v r rng tri bu c v i nh ng hi n t ng v t l, nhng v i nh ng nh t t ng ton h c ng i trong gh c t a, n c nh th ng ang ni gi ng n c ngoi. ng suy lu n ra cc l i gi i tr c ti p t nh ng gi n c a ng m khng s d ng phng trnh no h t. Cho nn, m c d ng cng i n s d ch chuy n Lamb t l thuy t c a ng, nhng c t a v n thch cch ti p c n ph c t p hn nhng d ghi nh n c a Schwinger hn so v i phng php n gi n hn nhng km quen thu c hn c a Feynmann. M i ng i cng nh n r ng c Schwinger l n Feynmann u c nh ng ti n b ng k , nhng ch c vi ba ng i th a mn r ng m t trong hai pht tri n m t l thuy t ho t ng tr n v n c a QED. C n c ci nhn c a m t ai khng c m t trong gh c t a t i m t hai h i ngh a hai l thuy t l i v i nhau. Ng i l chng trai tr ng i Anh Freeman Dyson (1923 ), ng i vo nm 1947 n M t tr ng i h c Cambridge nghin c u v i Bethe t i Cornell. M t trong nh ng c v n Cambridge dy d n kinh nghi m c a ng m t ng l nh ton h c xu t s c nh t Anh, nn ch ng ai l y lm l tr c vi c ng thch th x l bi ton QED. Sau khi c nh ng lu c a Wheeler t nh ng bi thuy t trnh c a Schwinger v Feynmann t i h i ngh Pocono, ng hm h tm hi u c hai ng i h . ng ghi danh tham d m t seminar h v QED m Schwinger ang c k ho ch t ch c t i tr ng ih c Michigan. T i Cornell, ng c c h i ni chuy n v i Feynmann, ng i tr thnh ng i b n thn thi t ng th i l th y c a ng. Khi ma h b t u, Feynmann m i Dyson cng ng chu du n Albuquerque, New Mexico. M c tiu c a Feynmann l theo u i m t c b n gi v c m t vi chuy n phiu lu trn hnh trnh y. (Chi ti t xem ph n gi i thi u v Feynmann cu i chng) Dyson bi t ng c m t cht mu du l ch, n th hi n cao trong chng trnh h c a ng, v c nhi u th i gian khai thc tr tu c a Feynmann v cc gi n c a ng v QED. ng nhanh chng ng . T Albuquerque, ng n xe but Greyhound n Ann Arbor, Michigan, nh m th ng lm c nh p v tham d seminar c a Schwinger. C hai m c tiu c a chuy n i u ph h p v i ci Dyson ang hi v ng. V i u c c a ng ang ch a y cc gi n Feynmann v cc phng trnh Schwinger v QED,
71
ng c n c m t k ngh d ng. ng ln tu i v pha ty Greyhound, tr i qua m t t th i gian San Francisco v Berkeley, California, sau i tr v mi n ng. ng khng suy ngh g nhi u v QED trong hai tu n, nhng b t ng t i u Nebraska, t ng ch t p n. Nh ng hnh v c a Feynmann v phng trnh c a Schwinger cng p n trong tm tr c a ng. ng nh n ra r ng c hai phng php u xy d ng trn nh ng t ng gi ng nhau, v ng nhn th y m t phng th c k t h p chng thnh m t l thuy t chnh xc ton h c c a QED d a trn nh ng ki n th c su s c r rng th hi n d ng gi n . Khi Dyson trnh by quan i m c a ng t i cu c h p c a H i V t l Hoa K vo thng 1 nm sau , 1949, ng tr thnh m t nhn v t ti ng tm trong lng v t l. Schwinger, Feynman, v Dyson s m tm th y s chia s ti ng tm QED c a h v i m t nh v t l khc, Sin-Itiro Tomonaga (190679) c a t n c Nh t B n. Trong khi Th chi n th hai lm gin o n cng trnh c a Feynmann, th Tomonaga v n c th ti p t c cng trnh nghin c u c a ng t i Riken Kenkyusho, Vi n Nghin c u V t l v Ha h c Tokyo. Gim c Riken, Yoshio Nishina (18901951), ng i nghin c u chu u lc cao tro c a s pht tri n c h c l ng t , khuy n khch nghin c u c a Tomonaga v QED v b o v ng kh i ph i ph c v qun d ch. K t qu l m t lo t bi bo ng trn t p ch ti ng Nh t c tn d ch ra l Ti n b v v t l l thuy t. Nh ng n ph m t ra chnh nh ng t ng cho QED m Schwinger dng lm c s cho cch ti p c n ton h c chi ti t c a ng. l vo nm 1943, 4 nm tr c khm ph quan tr ng c a Lamb v 5 nm tr c n ph m c a Schwinger. V l do chi n tranh, cng trnh c a Tomonaga v n khng c bi t n bn ngoi n c Nh t. ng th m ch cn khng nh n ra t m quan tr ng c a n mi cho n khi ng c c cng trnh c a Lamb trn t p ch Newsweek nm 1948. Lc y, ng lin h v i J. Robert Oppenheimer (190467), ng i a n nh ng n l c khoa h c c a d n bom nguyn t M. Oppenheimer ngh Tomonaga trnh m t b n tm t t cho t Physical Review, t p ch mang cng trnh c a ng vo s ch c a cc nh khoa h c ng i M. Tomonaga c m i lm khch trong h i ngh khch m i ti p theo v QED vo nm 1949, v nm 1965, ng cng nh n gi i Nobel v t l v i Schwinger v Feynman. V khng th c hn ba ng i cng nh n m t gi i th ng Nobel, cho nn b t ch p nh ng ng gp quan tr ng c a ng cho QED, tn tu i c a Dyson khng c nh c n trong gi i th ng.
S phn h ch h t nhn, N n khoa h c l n, v Bom

V i m t th gi i ang c chi n tranh, vi c tm hi u v ng d ng s phn h ch h t nhn tr thnh m t u tin hng u i v i nh ng bn tham chi n. M c d nh ng nghin c u ban u cho bi t m t ph n ng dy chuy n l c th x y ra v m t l thuy t, nhng khng r lm th no gy ra c m t ph n ng ki u nh v y trong th c t . Nh ph n ny trnh by c th , m t s tr ng i k thu t c n ph i c v t qua ch t o m t qu bom. T vi n c nh l ch s , khoa h c l m t thnh t u m i so v i cng ngh . Cng ngh th xa c hn b n thn n n vn minh. Tri l i, th c t c h th ng c a khoa h c ch m i b t u tr c vi trm nm m thi. Tuy nhin, vo gi a th k 20, khoa h c v cng ngh r rng l ph thu c l n nhau. Cc k s v nh k ngh ang p d ng ki n th c khoa h c trong cng vi c c a h , v nhi u cu h i khoa h c i h i ph i nng c p k thu t i v i nh ng thi t b ph c t p. Gi ng nh a s nh ng xu th chnh y u trong l ch s , th t kh m xc nh c th th i i m b t u c a n n khoa h c l n, nhng s pht tri n c a cyclotron vo cu i nh ng nm 1930 ch c ch n l m t th d nh v y. N u nh cc my gia t c h t nh d u s ra i c a n n khoa h c l n, th s pht tri n qu bom h t nhn u tin vo u n
72
gi a th p nin 1940 i di n cho tu i thanh xun c a n, v ph n cn l i c a th p nin 1940 v 1950 c th m t l th i k tr ng thnh thu n th c c a n. D n bom i h i r t nhi u nhn v t ti gi i, c ng v i s qu n l dy d n ph i h p nh ng ti nng . Ki n th c m i ph i p d ng h u nh ngay khi n c pht tri n, ngha l v t l h c v cc nh v t l l trung tm i v i s nghi p ch t o bom trn m i phng di n c a s mu thu n ton c u. M, d n bom nguyn t b t u tri n khai t tr c khi n c ny tham chi n. H nm 1939, Leo Szilard (18981964), Eugene Wigner (190295), v Edward Teller (19082003), c ba ng i u bay t qu hng Hungary sang M tr n ch y s e d a c a c qu c x, th o m t b c th thc gi c t ng th ng Franklin D. Roosevelt (1882 1945) b t u m t n l c thi t y u pht tri n bom. H thuy t ph c Einstein, ng i th ng nghing v ch ngha ha bnh, k vo b c th. M t nm sau, m t t ch c nh tn g i l y ban C v n v Uranium b t u i vo ho t ng. Sau s ki n Trn Chu C ng, chnh quy n M nhanh chng cho leo thang nh ng n l c c a h . D n Manhattan c u tin cao mang nhi u ho t ng nghin c u khc nhau l i cng nhau v t p trung nhn l c, v t l c vo ch t o bom nguyn t . Nghin c u v ph n ng dy chuy n v ang tri n khai m t s phng th nghi m. cho m t ph n ng dy chuy n x y ra, trung bnh ph i c t nh t m t neutron sinh ra t m i s ki n phn h ch gy ra thm m t s ki n phn h ch khc. u nh ng nm 1940, cc nh v t l bi t r ng uranium xu t hi n trong t nhin khng th duy tr m t ph n ng dy chuy n. Uranium t nhin ch y u g m hai ng v . Ph bi n nh t, chi m 99,27% s nguyn t , l 238U; n c 92 proton v 146 neutron, mang l i kh i l ng nguyn t 238. G n nh ton b nh ng nguyn t cn l i l 235U. Hai ng v hnh x r t gi ng nhau trong cc ph n ng ha h c, nhng tng tc c a chng v i neutron th hi khc. S phn h ch c a m t h t nhn 238U c th x y ra, nhng n hi m n m c m t ph n ng dy chuy n l khng th . i a s tr ng h p, khi m t neutron tng tc v i m t h t nhn 238 U, n ch b t tr ra, v th nh tho ng th n b h p th t o ra m t h t nhn 239U c th i 239 gian s ng ng n. H t nhn U nhanh chng phn r b ng cch pht ra m t h t beta v tr thnh neptunium (239Np), h t ny ha ra sau l i phn r b ng cch pht ra m t h t beta n a, v tr thnh plutonium, 239Pu. S phn h ch x y ra th ng xuyn hn khi m t neutron ch m trng m t h t nhn 235U. S ki n mang l i hai h t nhn nh hn, kch c ngang ng a nhau, ng th i sinh thm ba neutron n a c th gy ra nh ng s ki n phn h ch khc n a. Tuy nhin, nghin c u c a Fermi cho bi t cc neutron nhanh, gi ng nh nh ng neutron sinh ra b i s phn h ch, hi m khi tng tc v i h t nhn uranium. N u khng c m t ch t i u ti t lm cho chng ch m l i, th a s neutron d dng thot ra th gi i bn ngoi. M t khi cc nh v t l hi u r hnh tr ng khc nhau c a hai ng v uranium chnh, h nh n ra c hai l trnh d n n m t ph n ng h t nhn dy chuy n. M t l trnh ng d ng ch t o l ph n ng h t nhn, hay c t ph n ng, m t s s p x p cc m u uranium v ch t i u ti t. Cc neutron sinh ra t s phn h ch trong m t m u uranium s c ch t i u ti t lm cho ch m l i, sau i vo m t m u uranium khc, ni chng gy ra thm nh ng s ki n phn h ch khc. Cc neutron phn h ch c th b th t thot do thot ra ra kh i c t, ho c b h p th b i h t nhn khc, th d 238U, m khng gy ra s phn h ch. i u then ch t l pht tri n m t c u hnh s p x p trong m t l ng l n s neutron sinh ra trong s phn h ch ti p t c gy ra s phn h ch khc n a. y l phng php Fermi cho tri n khai t i Columbia. C t ph n ng y qu l n v qu ph c t p pht tri n thnh m t th v kh, nhng n r t c gi tr ti n hnh nh ng php o lm tng thm ki n th c c a cc nh v t l v nh ng tnh ch t c a h t nhn uranium v qu trnh phn h ch. Ha ra n cn l m t ti n thn c a nh my i n h t nhn, m c d t p trung ch c a cc nh nghin c u d n vo nh ng ng d ng khc c p bch lc b y gi .
73
Khi m t h t nhn l n ch u s phn h ch, n pht ra m t vi neutron, chng c th ho c khng th gy ra nh ng s ki n phn h ch khc.
M t phng php khc gy ra ph n ng dy chuy n l tch h t nhn 235U phn h ch ra kh i uranium t nhin. Cc tnh ton cho th y cho d khng c ch t i u ti t, th gy ra ph n ng cc neutron nhanh trong 235U g n nh tinh khi t cng c c h i t t phn h ch ti p t c. V n l c m t m u uranium l n cho m t neutron c kh nng ch m trng v i m t vi h t nhn 235U tr c khi n i t i b m t, ni n c th thot ra ngoi. M u uranium cng l n, th m t neutron cng c kh nng gy ra thm s phn h ch v t c kh nng thot ra ngoi hn. Do , cc nh v t l ni t i m t kh i l ng t i h n cho m t ph n ng dy chuy n x y ra. i v i 235U tinh khi t, kh i l ng t i h n ch kho ng 10 kg, nh d dng a vo m t qu bom. Plutonium 239 cng d dng ch u s phn h ch, nhng s n xu t n l ng v a t 238U i h i m t ph n ng dy chuy n i u khi n c trong m t c t nguyn t , sau l chi t tch ha h c. D n Manhattan bao g m cc nghin c u v bom uranium l n bom plutonium. Hai ng v uranium khng th no tch ra b ng phng php ha h c c, cho nn cc nh khoa h c v k s pht tri n m t k thu t tch chng ra b ng phng php v t l. K thu t ny ho t ng v uranium ph n ng v i fluorine t o ra m t ch t kh g i
74
l uranium hexafluoride, hay UF6. Gi ng h t nh tr ng l c tch ring d u v gi m trong m t m l n x n thnh t ng l p m t, cho ch t kh UF6 i qua m t c t khu ch tn s tch nh ng phn t ch a ng v 235U nh hn ra kh i nh ng phn t ch a 238U n ng hn. (Cng ngh hi n nay s d ng c t li tm thay cho c t khu ch tn) S phn tch khng hon ton nh trong tr ng h p dung d ch d u, v khng gi ng nh gi m v d u, cc phn t kh c xu h ng v n ha l n vo nhau. ng th i, l ng phn t 235U trong uranium t nhin r t nh m b t u phn tch. V th , vi c thu c 235U tinh khi t cao d ng kh l m t qu trnh nhi u giai o n.
M t ph n ng dy chuy n x y ra n u trung bnh c t nh t m t neutron sinh ra t m i s ki n phn h ch lm cho m t h t nhn n a ch u s phn h ch. N u trung bnh c ng m t neutron, th qu trnh ti p t c gi i phng nng l ng m t cch u n, nh trong nh my i n h t nhn. N u trung bnh c hn m t neutron, th s l ng s ki n phn h ch s tng ln r t nhanh v gi i phng m t l ng nng l ng kh ng l trong m t th i gian ng n tr ng h p bom nguyn t .
75
Khi chi n tranh bng n , chnh quy n M b t u cho xy d ng m t nh my s n xu t 235U Oak Ridge, Tennessee. Gi ng nh m i ho t ng np d i ci D n Manhattan, ch c m t vi ng i bi t chnh xc m c ch c a n, m c d khng th no che y m t d n c a quy m l n nh th . D n Manhattan cn ti tr cho m t d n chnh t i tr ng i h c Chicago d i s ch o c a Arthur Compton (18921962). D n trn ph i xy d ng m t n v thi t y u, m t c t nguyn t c kh nng thu c ph n ng dy chuy n c i u khi n. Nghin c u tr c c a Compton, cng nh nghin c u c a Fermi t i Columbia, l d a trn cc c t d i t i h n. D n c ng c nh ng n l c c a hai nhm t i Chicago, nn Fermi b t c d ph i r i Columbia vo nm 1942 theo u i giai o n ti p theo c a nghin c u c a ng. Cu i nm y, trong ci g i l Phng th nghi m Luy n kim trong sn v n ng c a tr ng i h c Chicago, ng t o nn l ch s v i ph n ng h t nhn dy chuy n i u khi n c u tin c a th gi i. B ph n b m t nh t c a D n Manhattan di n ra Los Alamos, New Mexico. l ni bom nguyn t c pht tri n, v i Oppenheimer ang lnh o nhm khoa h c. Bethe lnh o nhm v t l l thuy t, nhm ny s m c thm Feynmann, ng i v a m i hon thnh lu n n ti n s mang tnh t ph c a mnh. Sau chi n tranh, ng tr thnh ng s c a Bethe t i Cornell. M c d cc php tnh h t nhn l c s v t l m i nh t dng trong vi c ch t o bom nguyn t , nhng nh ng tnh ton khc cng th t quan tr ng. Lm th no qu bom pht n ? Thi t b s ph i ch a m t kh i l ng uranium t i h n, nhng s c phn chia sao cho ph n ng dy chuy n s khng b t u cho n khi cc m nh ti n l i st nhau. Sau , khi ph n ng dy chuy n b t u, lm th no cc m nh uranium v n l i v i nhau? N u qu bom t th i tung ra qu nhanh, th ph n ng dy chuy n s ng ng l i tr c khi a ph n nng l ng c gi i phng. Gi i php l s d ng nh ng ch t n thng th ng li ci m nh uranium l i v i nhau t c cao. M i s thay i trong cc php tnh h t nhn s d n n nh ng thay i thi t k k thu t c a qu bom, bao g m hnh d ng c a n, v i u s lm thay i qu o c a n m t khi n c th ra. Cc i v t l ang s d ng cc my tnh c tin on m i th h c n ph i bi t v m i thi t k c th c c a qu bom. M t s ng i s d ng cc my tnh i n t m i c pht tri n v i cng ngh ng chn khng m i nh t, c thi t k c bi t dnh cho h . (My tnh i n t thng m i u tin v n cha xu t hi n, mi cho n nm 1946). Cu i cng, trong sa m c New Mexico, ngy 16 thng 7, 1945, qu bom nguyn t u tin c th thnh cng. Chi n tranh chu u k t thc vo ma xun, nhng cu c chi n v n ang ti p di n Thi Bnh Dng. Nh ng ng i ng u n c M quy t nh m t phng th c nhanh nh t k t thc cu c chi n l s d ng bom. Hai cu c t n cng bu c Nh t B n ph i u hng: m t qu bom uranium th xu ng Hiroshima hm 6 thng 8, v m t qu bom plutonium th xu ng Nagasaki ba ngy sau .
76
Uranium bnh th ng khng th duy tr m t ph n ng dy chuy n v ch m t l ng nh h t nhn l 235U c kh nng phn h ch. a ph n h t nhn cn l i l 238U n ng hn m t cht. s n xu t bom, cc nh khoa h c ph i tch hai ng v ra, m t qu trnh nhi u giai o n kh th c hi n lin quan n s t o thnh ch t kh uranium hexafluoride (UF6). Cng ngh ngy nay s d ng cc my li tm t c cao tch nh ng phn t UF6 n ng hn ch a 238U ra kh i nh ng phn t UF6 nh hn ch a 235U. D n Manhattan d a trn nh ng khu ch tn ch t kh l n hn nhi u t t i ci tng t . N u m t kh i l ng t i h n uranium lm giu n m m t ni, th ph n ng dy chuy n s b t u, nhng c kh nng n s t th i tung cc m nh ra ngoi tr c khi s n sinh ra nhi u nng l ng. S n xu t m t qu bom yu c u m t phng th c gi m t kh i l ng t i h n l i v i nhau lu cho ph n ng dy chuy n x y ra li cc m nh uranium l i v i nhau l v i a s h t nhn 235U. Dng ch t n thng th ng m t gi i php.
Chng trnh h t nhn c a ng i M khng d ng l i sau chi n tranh. M c d s t n th t kinh hong v con ng i Hiroshima v Nagasaki lm ch n ng tinh th n nhi u nh khoa h c v a h n ch ng h ch ngha ha bnh ho c ch ng l i v kh h t nhn, nhng nh ng ng i khc th l i th y vi c pht tri n xa hn n a c a v kh h t nhn l c n thi t cho s d n u c a qu c gia h v t n t i trong m t th gi i y th ch. c bi t, Teller l ng i ng h v thi t tha v i th h ti p theo c a v kh h t nhn: ci g i l bom khinh kh. Ngu n g c s c m nh c a lo i v kh l s nhi t h ch h t nhn, chng gi i phng nng l ng khi nh ng h t nhn nh nh hydrogen k t h p l i hnh thnh nn h t nhn l n hn, th d nh helium. Hi n t ng c p nng l ng cho m t tr i v cc sao. Th t tr tru, Bethe, m t trong nh ng ng i ph n i v kh h t nhn th i h u chi n n ng nhi t nh t, l i l tc gi c a nhi u bi bo l thuy t quan tr ng v cc ph n ng h p nhn, b t u t h i ng cn c trong nh ng nm 1930. ng c trao gi i Nobel v t l cho nh ng ng gp c a ng cho l thuy t ph n ng h t nhn vo nm 1967. Khi y, bom
khinh kh qua 15 nm tu i, v th gi i ang h ch.
gi a cu c ch y ua v trang v kh nhi t
Qu bom nguyn t th xu ng Nagasaki, Nh t B n, ngy 9 thng 8, 1945, s d ng plutonium lm ch t phn h ch.
Nh ng n c khc cng c chng trnh h t nhn b m t c a mnh trong th i chi n, nhng khng c chng trnh no l n v c thnh t u nh chng trnh c a M. Qun i Nh t nghin c u v l ph n ng h t nhn c p i n cho nh ng con tu chi n c a h , nhng h s m t b v chi ph d ng nh qu cao v l i ch th qu khng ch c ch n. Nishina lnh o m t nhm nghin c u phn tch 235U t i tr ng i h c Tokyo, nhng ti n b c a h ch m qu. Lin X th c m t phin b n nh hn nhi u c a D n Manhattan. Phng th nghi m s 2 c a h c 74 nhn s , g m 25 nh khoa h c, tri h n v i con s 2000 ng i lm vi c t i Los Alamos. M c d h v n cn lu m i c m t qu bom khi chi n tranh k t thc, nhng h ti p t c nh ng n l c s n xu t bom c a mnh v i c nghin c u v ho t ng tnh bo. Trong nh ng nm 1950, chng trnh v kh h t nhn c a h tr thnh m t i th ng g m i v i s th ng tr h t nhn c a ng i M. S th t b i c a chng trnh v kh h t nhn c a n c c ti p t c lm m ho c cc nh s h c. Vo nh ng nm u c a cu c chi n, v i s lnh o c a Heisenberg v cng trnh c a nhi u nh nghin c u v k s l i l c, ti n b c i v i vi c phn tch 235U c l b t k p v i M v Anh. Tuy nhin, sau nm 1942, nh ng ng i ng u c my chi n tranh c chuy n s u tin c a h sang ni khc, v thay vo Heisenberg t p trung vo chng trnh nghin c u l ph n ng h t nhn. N u h bi t m c thnh cng c a ng i M h ng t i vi c tinh l c 235U, th s ch n l a c a h c l khc. B b t sau chi n tranh, nhi u nh khoa h c c kh ng nh h th t b i c ch ch v s c m nh h y di t c a thi t b l qu kh ng khi p, nhng c kh nng ch l l i gi i thch c tnh ton tr c nh m gi th di n v bo ch a cho hnh ng c a h m thi. Phn quy t l ch s l ch th ba l m t trong nh ng chnh quy n x u xa nh t t ng ng u m t qu c gia, nhng cc nh khoa h c h t nhn ng i c t ng lm vi c cho chnh quy n c phn xt m t cch l ng hn. a s h , k c Heisenberg, khng h l thnh vin c a ng Qu c x ho c l ng i ng h h t t ng c a n. H th y b n thn mnh l nh ng cng dn yu n c, s d ng ti nng xu t chng c a b n thn v l i ch c a qu c gia, dn t c. Theo ngha , ng c lm vi c c a h ch ng khc g m y v i a s cc nh v t l trong D n Manhattan thnh cng trong lnh v c ng i c khng thnh cng. Tuy nhin, cho d h khng bi t v nh ng tr i t p trung gi t chc c a pht xt c, th h cng ph i bi t nh ng lu t l v hnh ng h kh c c a chnh quy n n c h
i v i ng i Do Thi v nh ng ng i b cho l hn, th p km. Su mi nm sau, ng i ta v n cn tranh lu n v ci nn lm d i nh ng tnh hu ng nh th . V ng i ta v n t h i khng bi t th gi i s trng nh th no n u nh cu c ch y ua ch t o bom nguyn t c k t c c ng c l i v i l ch s qua.
Tia v tr v cc h t h nguyn t
Cch ti p c n QED c a Feynmann c m t y u t th v ph h p v i l thuy t c a Yukawa v l c h t nhn m nh. C hai u nh n th y nguyn l b t nh l ng t a nh lu t b o ton nng l ng ra tr c m t nh sng m i. Trong l thuy t c a Feynmann, photon ho c nh ng h t c b n khc c th l p le vo v ra kh i s t n t i. Ch ng no tch s c a th i gian s ng v i nng l ng (hay kh i l ng) c a nh ng h t o cn nh hn h ng s Planck, th s t n t i c a chng khng vi ph m nguyn l b t nh. Nng l ng c l khng c b o ton trong kho nh kh c, nhng nguyn l b t nh pht bi u r ng ch ng c cch no pht hi n ra i u . Nh th hi n trn nh ng gi n Feynmann minh h a trang tr c, nh ng s ki n h t o ny ph i c tnh n trong cc php ton QED. Trong l thuy t c a ng v l c m nh, Yukawa p d ng m t h ng suy ngh tng t nh v y. ng nh n ra r ng vi c giam c m m t h t trong h t nhn t ra m t b t nh r t nh v tr c a n. i u mang l i m t b t nh l n tng ng xung l ng c a n v do l nng l ng ho c kh i l ng c a n. l cch ng tnh ra kh i l ng c a nh ng h t meson l thuy t, h t trao i trong nh ng tng tc h t nhn m nh gi a cc nucleon.
Hideki Yukawa, ng i pht tri n l thuy t tng tc m nh, cng v c a ng, Niels Bohr (tri) v J. Robert Oppenheimer, nh lnh o khoa h c c a D n Manhattan. ( nh: Niels Bohr Archive; AIP Emilio Segr Visual Archives)
Trong l thuy t Yukawa, nh ng meson gi ng v i nh ng h t o c a Feynmann. Chng t n t i v r i bi n m t nhanh n m c ng i ta khng th no o c s tng b t
79
k no c a kh i l ng h t nhn. Tuy nhin, n u nh m t h t nhn ch u m t va ch m nng l ng m nh, th m t ph n nng l ng c th lm b t ra m t meson ni n c th pht hi n ra c. Nh ng s ki n thu c lo i nh th c l x y ra bn trong cc cyclotron ho c nh ng ranh gi i t ng cao c a b u kh quy n Tri t, ni cc h t t c cao t v tr n ang sinh ra cc tia v tr . Cc k thu t d tm h t lin t c c c i ti n, trong c nh ng ch t nh tng nhi p nh m i nh y v i nh ng ion sinh ra b i cc electron v nh ng h t h nguyn t khc i qua. Khi r i phim ch p, ng i c a cc h t l i l nh ng v t t i. Nm 1947, cc nh v t l Cecil Powell (190369) v Giuseppe Occhialini (190793) tr ng i h c Bristol, Anh qu c, mang m t s knh nh v i m t ch t nh tng tin ti n ln m t phng th nghi m tia v tr cao trn Dy Pyrenees n c Php v th c hi n m t khm ph tuy t v i. H trng th y nh ng v t ng n t nh ng h t thu c m t lo i tr c nay cha r. Kh i l ng c a chng nh nh hn m t cht so v i mesotron, h t electron qu c pht hi n b i Anderson v Neddermeyer vo nm 1937 (xem chng tr c). Ni m t v t do m t trong nh ng h t lo i ny l i k t thc, th m t v t khc b t u theo m t h ng khc. Powell v Occhialini ghi nh n v t m i v k t lu n r ng h t ban u phn h y thnh hai m nh: m t mesotron v m t h t trung ha i n khng l i v t tch. V n s m tr nn rnh m ch l h t ban u y chnh l h t meson m l thuy t c a Yukawa tin on, n phn h y thnh m t mesotron v m t neutrino. Khi nhm ng i Anh ang khm ph ra meson c a Yukawa, th George Rochester (19082001) v Clifford Butler (192299) t i tr ng i h c Manchester ang lng tng tr c hai quan st bu ng my k l , m t quan st t ngy 15 thng 10 nm tr c, v m t quan st t ngy 23 thng 5. Cu i cng, nh ng quan st ny ghi nh n nh ng h t n ng hn phn n a kh i l ng proton m t cht. Thu t ng meson, ngha l m t h t c kh i l ng trung bnh gi a m t electron v m t proton, b t ng xm chi m nhi u lnh th hn ng i ta l ng tr c. Nh ng h t do Rochester v Butler tm th y, gi ng nh nh ng h t do Powell v Occhialini tm th y, ph n ng v i l c h t nhn m nh. H t mesotron th khng. n lc lm sng t thu t ng . Cu i cng, mesotron tr nn c bi t l muon, v tn g i meson dnh cho m t h h t bao g m cc pion c t tn l i (hay meson pi), tm th y b i cc nh khoa h c ng i Anh, v cc kaon (meson K) do nhm Manchester tm th y. Cc quan st kaon tm th y nh ng h t khng ch c i n tch dng v m m cn c nh ng kaon trung ha n ng hn m t cht. Powell v Occhiliani khng tm ra cc pion trung ha, m c d l thuy t c a Yukawa tin on s t n t i c a chng. Ch tr ng trong l thuy t c l p y vo nm 1949, khi R. Bjorkland v cc ng s pht hi n ra pion trung ha t i cyclotron m i nh t c a Berkeley. Khi ng i ta m i bi t v sao h t ny l i kh pht hi n nh v y. Khng ch trung ha i n, ngha l n ch c th c tm th y qua s phn h y c a n, n cn ch t n t i ng n trong th i gian ch ng m t trm ph n tri u th i gian s ng c a nh ng ng i anh em pion tch i n c a n. R rng, nh ng chi c my gia t c m i v k thu t d tm m i mang l i v i m i cho vi c khm ph ra nhi u h t hn. Nh ng khm ph s ti p t c trong ph n cn l i c a th k , v chng s a n nh ng l thuy t v b n ch t c a v t ch t mang y tnh thch th c nh c h c l ng t v y.
Nh ng lnh v c v t l khc trong th p nin 1940

Trong khi cng ngh ang t p trung vo ng d ng c a nh ng h t nhn khng b n (phng x ho c phn h ch), th nhi u nh v t l ch tm nhi u hn vo nh ng h t nhn b n. c bi t, h hi u k mu n bi t v sao nh ng nguyn t nh t nh l i d i do hn v c nhi u ng v xu t hi n trong t nhin hn so v i nh ng nguyn t khc. Trong nh ng
80
nm 1930, m t vi nh v t l cho r ng cc proton v neutron trong h t nhn c th l p y nh ng l p v tr ng thi l ng t gi ng h t nh cc electron v y, nhng h khng c l thuy t no c s c m nh gi i thch t i sao 2, 8, 20, 50, 82 v 126 l nh ng con s th n k, thu t ng c l do Wigner t ra. L thuy t ch c ch n u tin xu t hi n c l p t hai nh nghin c u trong nm 1948-49, nh v t l c g c Ba Lan Maria Goeppert-Mayer (190672), ng i di c sang M nm 1930, v nh v t l ng i c Hans Jensen (1907 73), cng hai ng nghi p. L thuy t c a h xy d ng trn cc s l ng t v hm sng thay cho m hnh gi t ch t l ng t ra kh thnh cng trong vi c gi i thch s phn h ch. Nm 1963, Wigner, Goeppert-Mayer, v Jensen cng nh n gi i Nobel v t l cho nh ng l thuy t c a h v c u trc h t nhn nguyn t . M t trong nh ng ng l c c a Goeppert-Mayer l tm hi u xem hi n t ng g gy ra s d i do tng i c a cc nguyn t trong v tr . Cng trnh nghin c u c a b t ra c bi t c ch i v i Gamow v ng i h c tr c a ng, Ralph Alpher (1921 ) trong vi c tnh ra t s c a helium so v i hydrogen trong m hnh c a h v v tr s khai. H xu t r ng v tr ra i v i m t v n kh ng l v d n d n gin n v ngu i i k t . Nm 1950, nh thin vn h c ng i Anh Fred Hoyle (19152001), ng i pht tri n m t xu t khc cho ngu n g c c a nguyn t g i l gi thuy t tr ng thi b n, t ci tn ch gi u quan i m c a Gamow l big bang (v n l n). Ci tn y sa l y, v m t cu c u gay go gi a hai quan ni m v tr h c ti p di n trong hng th p k ti p theo. S phng x b t u c vai tr quan tr ng trong nh ng lnh v c khoa h c khc trong th p nin 1940. Th d n i ti ng nh t l vi c s d ng ng v carbon 14 phng x nh tu i nh ng v t t ng s ng c tm th y nh ng a i m kh o c . ng v ny c chu k bn r tng i ng n (5730 nm) v s khng cn t n t i trn Tri t n u khng c cung c p thm b i tia v tr tng tc v i h t nhn cc ch t kh trong kh quy n. M t khi sinh v t ch t i, n khng cn nh n thm carbon dioxide m i t khng kh n a. Do , t s gi a cc nguyn t C14 v i C12 th ng g p hn gi m d n nh ng v t ch t s ng tr c y v gi vai tr l m t cch th c nh tu i m t a i m kh o c . Nh ng ti n b chnh trong cng ngh bay ti p t c di n ra sau chi n tranh, khi cc k s p d ng v t l ch t o my bay siu thanh u tin v my bay ph n l c thng m i u tin. Nhng c l s pht tri n cng ngh n i tr i nh t c a giai o n cu i nh ng nm 1940 khng c ghi nh n r ng ri vo lc y. Nm 1948, William Shockley (191089), Walter H. Brattain (190287), v John Bardeen (190891) t i Phng th nghi m Bell New Jersey pht minh ra m t d ng c bn d n g i l transistor. Ch tm nm sau , v i cu c cch m ng thu nh v c i ti n cc d ng c i n t , cng chng ch ng c g b t ng khi bi t b ba trn c trao gi i th ng Nobel v t l. Cng trnh ny c m t chi ti t hn trong chng ti p theo. Nh khoa h c c a th p nin: Richard Feynman (19181988) Richard Feynman s lun lun c bi t n l m t thin ti, ng i hnh dung l i l c i n t l m t hi n t ng l ng t v l ng i thay th nh ng phng trnh ph c t p b ng nh ng bi u n gi n. Nhng ng s cn c nh t i l m t nhn v t hi u k, l cch ng t m t b n thn mnh trong ph n ph d n c a quy n h i k best selling c a ng, Ch c ch n Ngi ang a, Mr Feynmann, xu t b n nm 1985, v Ci b n quan tm c l ci ng i khc ngh hay khng?, xu t b n ch vi thng tr c khi ng qua i, nm 1988. Feynmann khng ch l ng i hnh qun theo nh p nh c a m t tay tr ng khc, nh nh ng ng i theo ch ngha c nhn th ng ph i lm. B n thn ng chnh l m t tay tr ng khc. Ni r ng Feynmann sinh ra v l n ln thnh ph New York l ng, nhng khng chnh
81
xc. ng l n ln trong m t ngi lng bnh dn xm Far Rockaway ngo i vi thnh ph , trn b bi n pha nam c a o Long Island. Cha c a ng, Melville Feynman, c l s h c khoa h c n u nh ng c s c vo tr ng i h c. Thay vo , ng nui s ng gia nh t nhi u cng vi c lm n m o hi m cha bao gi mang l i thnh cng m mn nh ng hi v ng. Melville c cho Richard nghe quy n Encyclopaedia Brittanica, gi i thch m i th khi cha con i cng v i nhau. Trong nh ng nm 1960, nh cao s nghi p c a mnh l gio s v t l t i Vi n Cng ngh California (Caltech), ng m nh n nhi m v gi ng d y cc kha v t l i cng. Cc bi gi ng c a ng nhanh chng tr nn n i ti ng v tnh r rng v trnh by s ng ng c a chng. Chng c in thnh sch v pht hnh trn kh p th gi i, v chng tr thnh c s c a m t b sch ba t p c i n nm 1963 g i l Cc bi gi ng c a Feynmann v v t l. Ngy nay, cc nh khoa h c g n ngh hu th ng nh n nh ng t p sch t nh ng ngy xun tr c a h , nh hnh nh tc gi ang chi tr ng g cng nh n i dung h p d n c a chng. N u Melville c ghi cng cho tnh sng t c a nh ng bi gi ng , th m c a Feynmann, Lucille, x ng ng c tn vinh cho phong cch trnh by c a chng. Feynmann m t b trong quy n Ci b n quan tm c l ci ng i khc ngh hay khng? M ti khng bi t cht g v khoa h c, [nhng] b c s nh h ng l n i v i b n thn ti. c bi t, b c ng i u hi h c r t tuy t v i, v ti h c c t b nh ng d ng th c cao nh t c a s nh n th c m chng ta c th t t i l ti ng c i v lng tr c n. S xu t chng c a Feynmann th hi n r ngay tu i cn nh . Lc cn l h c sinh ph thng, ng t h c gi i tch v ki m ti m b ng cch i s a radio cho hng xm lng gi ng. Trong qung i thanh nin, ng lun b xa nh ng h c sinh xu t s c khc trong cc l p h c v t l c a mnh. u c nhanh nh n c a ng cho php ng c nhi u th i gian nghin c u ci c l l s thch l n nh t c a ng: b n gi, c bi t l di n vin v ngh s Arline Greenbaum, ng i ng g p lc c hai m i c 13 tu i. Ma thu nm 1935, Feynman c nh n vo lm sinh vin chuyn ngnh v t l t i Vi n Cng ngh Massachusetts (MIT). Trong nh ng nm thng sinh vin c a mnh, ng c nh n vo m t kha h c v t l l thuy t tin ti n th ng ch dnh cho sinh vin nm cu i v sinh vin t t nghi p, v ng nhanh chng n i tr i h n ln. Trong lu n vn nm cu i c a mnh, ng pht tri n m t k thu t c l ng t kho lo m ng cho ng trn t p ch Physical Review v k thu t tr thnh m t cng c ton h c chu n cho cc nh ha l. Sau , ng vo tr ng i h c Princeton, t t nghi p v th c hi n lu n n ti n s n i ti ng m t trong chng ny. Trong khi , s c kh e c a Arline ngy cng y u. B t ch p m t ch n on b nh lao h b ch huy t m t ci ch t ch m hai ng i v n quy t nh k t hn. H c i nhau vo thng 6 nm 1942 v d t nhau i v h ng ty n New Mexico sau khi Feynmann hon thnh lu n n c a ng. Arline s ng trong m t vi n i u d ng Albuquerque, cn ch ng b lm vi c t i Los Alamos v n thm b vo cu i tu n. B qua i vo ma xun nm 1945. T i Los Alamos, Feynmann c ch v nh ng phn tch su s c c a ng, tnh thi n ch s n sng tranh lu n v i b t k ai trong c Hans Bethe, ng i sng l p nhm v t l l thuy t v s m o hi m c a ng, t b nhi m mnh l ng i gim h an ton. ng s d ng nh ng k nng b kha an ton c a mnh qua m t s b o v k t qu b m t c a nh ng ng i khc, l i gi y ghi ch cho h bi t ng lm nh th b ng cch no. Sau chi n tranh, ng h p tc v i Bethe lm vi c t i khoa l thuy t t i tr ng i h c Cornell Ithaca, New York. Vi nm sau, ng chn ng y th i ti t y bo tuy t . M c d ng h i ti c l b Bethe, nhng ng ch p nh n m t v tr t i Vi n Cng ngh California (Caltech) Pasadena, nm 1951.
82
Trong s nh ng s c ht c a Caltech l s g n gi c a n v i Sunset Strip. Trong Ch c ch n Ngi ang a, ng vi t v nh ng cu l c b m, cc qun bar v cc ho t ng. Caltech cho php ng b t u m t k ngh m t nm t i Rio de Janeiro, m t thnh ph ng mu n tr l i k t chuy n n thm su tu n h i nm 1949. ng thuy t gi ng vo bu i sng, cn bu i chi u v t i th g p g nh ng ng i ph n thn thi n trn nh ng bi bi n v qun bar n i ti ng c a thnh ph Rio. Pht hi n ra nh ng d u hi u s m c a ch ng nghi n r u, ng s m ngh u ng, nhng ng v n lui t i cc qun bar. M t ngy n , ng a m t ng i ph n tr n khu v c Ai C p h c c a m t vi n b o tng v chia s m t s th c t th v ng h c c t Mary Louise Bell, m t ng i b n gi c Ithaca chuy n n g n Pasadena. Trong pht b c ng, ng c u hn c y b ng th tay. H l y nhau vo thng 6 nm sau (1952) v li d nm 1956. Cu c hn nhn l n th ba c a Feynmann, v i Gweneth Howarth, ko di su t ph n cn l i c a i ng. ng m t c gi v n b o n t bikini trn m t bi bi n t i H Geneva v l p t c b ht h n. H k t hn nm 1960 v c hai ng i con, v l m t gia nh bnh th ng m m t nhn v t khi hi nh Richard Feynmann c th lm ch . ng qua i sau m t tr n chi n di ngy v i cn b nh ung th vo nm 1988, nhng thnh t u cu i cng c a ng cha d ng l i . ng c yu c u tham gia y ban nghin c u v n nm 1986 c a tu con thoi v tr Challenger. M c d ng ang b nh n ng, nhng Gweneth khuy n khch ng nn ng . y ban c n n m t ai nh ng l c l i trong m nt. Th i kh c ng nh nh t c a s nghe ngng x y ra khi Feynmann ch ng minh c r ng m t vng ch O quan tr ng m t tnh linh ho t c a n nhi t th p. ng nhng m t mi ng cao su vo trong m t c c n c ng bng v cho th y n tr nn c ng nh th no. T v sau, khng ai c th nghi ng r ng th m k ch Challenger l do v phng tu di n ra trong m t ngy hi m g p Florida, khi nhi t gi m xu ng d i i m ng bng. Richard Feynman, tay chi tr ng n i ti ng, g nh p cho ph n cn l i c a nghin c u.
Richard Feynman, n i ti ng v i tinh th n t do c a ng, cng nh tnh sng t o c a ng, l m t tay chi tr ng g. ( nh: Tom Harvey, Phng th nghi m qu c gia Brookhaven)
83
1951 1960 V t l h c v S pht tri n nh ng cng ngh m i

Vo gi a th k th 20, cc nh v t l t th y h ng t i giao l gi a m t bn l nh khoa h c, v m t bn l ng i cng dn. N n khoa h c c a h gi m t vai tr quan tr ng trong vi c k t thc Th chi n th hai, nhng lc ny nhi u nh pht tri n c a bom nguyn t i vo ho t ng chnh tr ph n i chng trnh nghin c u v kh h t nhn. H c nh bo v m t lo i hnh chi n tranh m i c th ph h y b n thn n n vn minh c a chng ta.
Nh ng ng i khc th xem vi c ng ng nghin c u v kh l m t sai l m. Khng c qu c gia no c th ngn nh ng k th mnh pht tri n nh ng h th ng v kh c nhi u s c m nh hn. Do , nghin c u v kh h t nhn l c n thi t t v . Trong th gi i th i h u chi n, nh ng kh i lin minh m i, ng u l M v Lin X, ang tng c ng b c vo m t lo i hnh knh ch m i. Chi n tr ng c a ci g i l chi n tranh l nh ny l h t t ng, ch ngha t b n ch ng l i ch ngha c ng s n. M i bn lc ny ang trt h t ti nguyn c a mnh thnh cng ngh ch ng minh cho s u vi t c a h th ng chnh tr c a bn mnh. H ang ch y ua pht tri n bom khinh kh nh ng thi t b nhi t h ch, gi ng nh M t tr i, t o ra t nh ng ph n ng h p nh t h t nhn v nh ng tn l a n o c th mang nh ng qu bom i xa n n a vng tri t.
84
Cho d c tham gia ho t ng chnh tr hay khng sau khi chi n tranh k t thc, a s cc nh v t l v n hm h quay l i v i nh ng h ng th nghin c u th i ti n chi n c a mnh. M t s th theo u i khoa h c c b n, cn nh ng ng i khc th thch nghin c u ng d ng cng ngh . Trong nh ng nm 1950, nghin c u v t l mang l i s chia s b t ng c a n cho cc nh khoa h c v cng chng ni chung. Nh chng ny s trnh by, cc my gia t c h t v nh ng detector m i d n t i s khm ph ra nhi u h t h nguyn t tr c khng t ng t ng n i. Nhng t vi n c nh l ch s v vn ha, s pht tri n c lin quan n v t l n i tr i nh t trong th p nin ny l trong lnh v c i n t h c bn d n, c bi t l transistor. N b t u cho m t cu c cch m ng v truy n thng v my vi tnh ti p t c 50 nm sau ny. i v i cc nh v t l ch t r n, nh ng nm 1950 ha ra l m t th p nin ng nh th t s . Khng nh ng transistor mang s ch c a cng chng n cho nh ng ng d ng thu c lnh v c nghin c u c a h , m m t t ph l thuy t cn gi i c b n c a s siu d n, 46 nm sau khi hi n t ng c pht hi n ra. C hai thnh t u u mang l i gi i Nobel v t l nm 1956 cho transistor v nm 1972 cho s siu d n. C hai gi i th ng u chia s cho i khoa h c g m ba nh nghin c u. V thin ti l thuy t ng ng sau c hai thnh t u chnh l John Bardeen, ng i tr thnh ng i u tin (v l ng i duy nh t t tr c n nay) ginh hai gi i Nobel thu c cng m t lnh v c.
V t l ch t r n v Cng ngh
Cc nh v t l v k s nhn th y tr c tc ng c a transistor ngay khi n c pht minh ra vo nm 1948 t i Phng th nghi m Bell, nhng mi cho n gi a th p nin 1950 th n m i i vo cu c s ng th ng nh t c a m i ng i. V l do , v v th p nin 1940 b t tr i b i chi n tranh v s c ng l c h c l ng t , nn ph n trnh by v nghin c u d n n transistor gc l i cho n chng ny. Vo u nh ng nm 1950, ch vi ba ng i n m ngoi gi i khoa h c v cng nghi p i n t t ng nghe ni t i transistor. Nh ng ng i quen thu c v i cng ngh hi u r ng transistor s b t u thay th cho cc ng chn khng trong m i lo i d ng c i n t .
85
Radio ng chn khng c kch c ch ng b ng ci l n ng bnh hi n i, v ti vi th n m trong nh ng ci h p di ch ng vi foot, cao v r ng t nh t ch ng 2 foot. My vi tnh th l n nh phng . Chng u ch a y bn trong nh ng ng chn khng c dy tc le sng chy ln u n gi ng nh cc bng n. i u b t u thay i vo thng 11 nm 1954, khi cng ti Regency b t u bn ra s n ph m radio b ti TR-1 c transistor thay cho ng chn khng v i gi 49,95 USD, c b ng s ti n trung bnh m t ng i cng nhn ki m c trong m t tu n. Trong vng vi nm, cc nh s n xu t h c c nh ng cch s n xu t transistor v i chi ph th p hn nhi u. Nh ng my radio transistor bu i u ph bi n n m c vo u nh ng nm 1960, t transistor h u nh tr nn ng ngha v i radio b ti. Ng i ta ni t i vi c nghe transistor c a h . M i nm sau , ng chn khng khng cn c s n xu t n a, ngo i tr dng trong thi t b chuyn d ng. Vo cu i nh ng nm 1950, a s m i ng i bi t r ng transistor ang thay th ng chn khng trong cc b ti vi, nhng t ng i bi t v m t s bi n i ng k hn nhi u trong ngnh cng ngh ch t r n. V i transistor thay th cho ng chn khng, cc my vi tnh nhanh chng i h i t nng l ng c p v b o d ng hn, ch y nhanh hn nhi u, v c nhi u kh nng hn. Cu c cch m ng s b t u. Nh lu , William Shockley, Walter Brattain, v John Bardeen cng nh n gi i Nobel v t l 1956 cho vi c pht minh ra transistor khi h u ang lm vi c t i Phng th nghi m Bell. Nhng lc h i Stockholm nh n gi i, h khng cn chung m t i n a. Bardeen tr thnh gio s t i tr ng i h c Illinois, v chuy n i lm gin o n nghin c u c a ng cng v i hai ng i h c tr, Leon Cooper (1930 ) v J. Robert Schrieffer (1931 ), khi h ang bn b khai ph m t trong nh ng bi ton xa nh t v quan tr ng nh t trong ngnh v t l ch t r n, l c ch c a s siu d n.
Cc nh pht minh ra transistor (t tri sang ph i): John Bardeen, William Shockley, v Walter Brattain trong phng th nghi m. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Bardeen lun theo u i nh ng d n v a thch th c v m t l thuy t, v a quan tr ng v m t th c ti n. Trong s nh ng th ng say m nh t l ci g i l bi ton nhi u v t, v khng c lnh v c con no c a v t l h c l i i h i phn tch nhi u v t sng t o
hn v t l ch t r n. C l nhi u hn b t k khoa h c no khc, v t l h c ph thu c vo cc m hnh ton h c bi u di n v m t nh ng hi n t ng t nhin. Cc nh v t l th ng b t u b i vi c lu m i lin h ton h c trong m t t p h p php o. Sau , h i tm nh ng nguyn t c v t l c b n gi i thch chng. Chuy n ng hnh tinh l m t th d cn b n. Johannes Kepler lu th y ba m i lin h ton h c hay nh lu t p d ng cho qu o c a cc hnh tinh. L i gi i thch v t l xu t hi n hng th p k sau t ngi Isaac Newton. Cc nh lu t c a ng v chuy n ng v h p d n t o ra cc cng th c Kepler l m t h qu . Cc nh lu t Newton suy ra cc phng trnh chnh xc c a Kepler ch l m t tr ng h p c bi t, l s tng tc c a hai v t nh M t tr i v m t hnh tinh. H m t tr i th t s c nhi u hn m t hnh tinh, v vi c tnh ton tr n v n s chuy n ng c a chng th ph c t p hn nhi u. M i hnh tinh c tc ng ln nhau, v qu o thu c hi b l ch kh i d on c a Kepler. V cc hnh tinh nh hn M t tr i nhi u l n, nn nh ng sai l ch l nh v khng c lu cho n khi c nh ng cng c o chnh xc hn. Nh v y, php phn tch hai v t, ch khng ph i nhi u v t, lc u nh th l . M t tnh hu ng tng t pht sinh trong v t l l ng t . Cc nh v t l n khun m u ton h c trong quang ph hydrogen (th d d i ph Balmer). Thuy t l ng t ban u xem nguyn t hydrogen l m t h hai v t (m t proton v m t electron), v cc php tnh mang l i s ph h p t t c bi t cho quang ph thu c. Nhng chuy n t hydrogen sang nh ng nguyn t l n hn, c h c l ng t c n ph i m t tr ng thi c a nhi u electron. Cc php tnh tr nn cng ph c t p. Khi i m t tr c tnh ph c t p, cc nh v t l th ng tm s g n ng. Trong tr ng h p ny, i v i m i electron trong m t nguyn t nhi u electron, h l y trung bnh l c y i n t t t c electron v xem l m t nhi u lo n m t hi u ch nh th y u i v i l c ht i n c a h t nhn. Ni cch khc, h thay php ton h nhi u v t b ng m t t p h p nh ng php ton hai v t cho m i electron tng tc v i m t h t nhn b bi n i. i u lm cho cc php ton d thao tc hn v mang l i nh ng k t qu kh khng chnh xc nhng h t s c c ch. N c tc d ng v m t electron trong nguyn t ch u m t l c t tr i t pha h t nhn v nhi u l c nh hn t nh ng electron khc. Ton h c nhi u v t tr nn ph c t p hn nhi u khi khng c m t l c t tr i no. Th d , nh ng electron nh t nh trong m t ch t r n tng tc v i nhi u hn m t h t nhn, nn vi c tnh ton cc tr ng thi l ng t v cc m c nng l ng c a chng i h i nh ng php tnh nhi u v t c i ti n. Phn tch mang l i ba lo i hm sng electron khc nhau. Lo i th nh t l i v i nh ng electron lin k t v i m t nguyn t , v d nh ng electron thu c l p v l p y. Hm sng v m c nng l ng tng ng c a chng c th tnh ton ra t m hnh bi ton hai v t ch g m m t electron v h t nhn c a n. Hm sng cho m t electron nh v y t p trung xung quanh qu o c a n trong nguyn t m n thu c v . Nh ng electron trong nh ng lin k t ha h c c lo i hm sng th hai. Nh ng hm sng c th tnh ra t m hnh ton h c lin quan n m t s t v t cc electron tham gia trong lin k t c ng v i h t nhn nguyn t m chng k t h p chung. Hm sng thu c t p trung trong vng cc lin k t, nh m t trong ph n b sung Cc m c nng l ng v hm sng electron ch t r n trang sau. Nh ng electron c cc m c nng l ng n m trong d i ha tr , m t chng 4. Ph n b sung cng m t lo i hm sng electron th ba, tng ng v i cc m c nng l ng trong d i d n (nh m t trong chng 4). Cc electron d n thu c v m i nguyn t nh nhau. Do , hm sng c a chng tng v gi m gi ng nh sng n i trn m t i dng v h n, v i hnh d ng nh sng v hm sng ph h p v i d ng tinh th c a nguyn t trong ch t r n.
87
Khi cc nh v t l c t cng tm hi u nh ng tnh ch t c a ch t r n, v n tr nn r rng l nhi u hi n t ng trong s chng c s d n nhi t v i n; s ph n x , truy n, v h p th nh sng; v hnh tr ng t tnh c a v t li u c lin quan n cc electron. Nguyn l lo i tr Pauli yu c u m i electron c m t tr ng thi l ng t duy nh t v m t m c nng l ng tng ng duy nh t, ho c bn trong l p v ch a y c a m t nguyn t , l b ph n c a m t lin k t ha h c v i m c nng l ng c a n n m trong d i ha tr , ho c l m t electron t do v i m c nng l ng n m trong d i d n.
Ch t d n i n, Ch t cch i n v Ch t bn d n
tm hi u l ch s c a ngnh i n t h c bn d n, tr c tin c n tm hi u nh ng tnh ch t c a ch t r n. Ngha l quy n sch ny t m th i, nhng c n thi t, i ch ch h ng kh i l ch s v t l sang ni v l ch s khoa h c. Cc ch t r n chia thnh ba lo i khc nhau ty theo cch m chng d n i n: ch t d n i n, ch t cch i n, v ch t bn d n. Cc ch t d n i n th ng l kim lo i, v chng cho dng i n i qua chng m t cch d dng. c p nguyn t , chng c cc electron trong d i d n c a chng. Cc electron d n chuy n ng trong ch t d n i n m t cch ng u nhin, th nh tho ng b b t trng cc nguyn t v thay i h ng v t c . Khi n i m t ch t d n i n v i m t ngu n i n p, th d nh pin hay my pht, th chuy n ng c a cc electron khng cn hon ton ng u nhin n a. M c d chng v n chuy n ng b t quy t c, nhng cc electron d n ni chung ch y ra kh i i n c c m (ca-tt) v ch y v pha i n c c dng (a-nt) c a ngu n i n p. Ngay khi nh ng electron i vo a-nt, th nh ng electron khc t ca-tt ch y vo trong ch t d n i n thay th cho chng. Ngo i tr tr ng h p c bi t c a s siu d n, cc electron m t m t ph n nng l ng khi chng va ch m trn ng i t ca-tt sang a-nt trong ch t d n i n. Hi n t ng l nguyn nhn gy ra i n tr . i n tr c a m t ch t d n i n th ng tng khi n nng ln. Cc nguyn t c a m t ch t r n lun lun dao ng xung quanh nh c a chng hay v tr cn b ng. Khi v t li u nng ln, cc nguyn t c a n dao ng nhanh hn, lm cho va ch m c a m t electron v i nh ng nguyn t l y i nhi u hn nng l ng chuy n ng c a n. Khi nhi t cng cao, electron cng ph i i qung ng di hn, zic z c hn sang a-nt, ngha l n g p s c n tr i n nhi u hn. Nh ng php tnh c l ng t nhi u v t cho cc ch t r n lun mang l i m t d i ha tr v m t d i d n v i m t khe tr ng gi a chng. Kch c c a khe tr ng cho bi t m t ch t li u c l ch t cch i n t t hay khng. Ch t cch i n khng d n i n, nhng khng c ch t li u no hon ton cch i n c . Khi nhi t tng ln, nng l ng trung bnh c a cc electron trong m i nguyn t tng ln. M t s electron khng l i trong nh ng m c nng l ng th p nh t n a. Trong cc ch t cch i n, d i ha tr c nhi u tr ng thi nng l ng cao s n sng h tr s tng nng l ng nhi t. nh y kh i d i ha tr sang d i d n, cc electron c n nng l ng l n nn i u h u nh khng bao gi x y ra. V th , a s electron trong ch t cch i n v n lin k t v i cc nguyn t c thn. H u nh ton b cc electron cn l i ng vai tr l electron lin k t gi a cc nguyn t - ngha l nng l ng c a chng n m trong d i ha tr - nn chng khng t do ch y thnh dng c. i u c ngha l ch t cch i n ch n dng i n l i g n nh hon ton. M t cch ni khc l i n tr c a m t ch t cch i n l c c k cao. Trong cc ch t bn d n, cc m c nng l ng electron d i ha tr g n nh l p y, v khe tr ng gi a d i ha tr v d i d n l nh . Khi nhi t c a m t ch t bn d n tng ln, th m t s electron thu nng l ng nh y kh i d i ha tr sang d i d n. V th , i n tr c a m t ch t bn d n l cao nhng khng cao l m, khi n n ch ng ph i ch t d n i n t t, cng ch ng ph i ch t cch i n t t. i n tr c a m t ch t bn d n gi m (hay
88
d n c a n tng ln) khi nhi t ch t d n i n.
c a n tng ln; i u ng c l i v i hnh tr ng c a m t
Tnh ch t quan tr ng nh t c a m t ch t bn d n i v i i n t h c l phng th c m d n i n c a n c th thao tc c. Ch t bn d n c s d ng thng d ng nh t l nguyn t silic, n c 4 electron ha tr trn m i nguyn t . Silic tinh khi t hnh thnh nn nh ng tinh th lin k t c ng ha tr trong m i nguyn t silic chia s m t trong nh ng electron ha tr c a n v i m t trong b n nguyn t lng gi ng. S s p x p mang l i cho m i nguyn t trong tinh th m t l p v l p y c tm electron. Tuy nhin, v nh ng electron l dng chung gi a vi nguyn t , nn l p v l p y khng lin k t ch t ch nh n v n c n u nh ton b tm electron u thu c v m t nguyn t . D i ha tr c l p y, v khe tr ng gi a n v d i d n khng cn l n l m. V th , cho d nhi t phng cng c nng l ng nhi t a m t vi electron ha tr lin k t l ng l o vo trong d i d n. V cc electron mang i n tch m, nn m i nguyn t silic m t m t electron sang d i d n s cn th a l i i n tch dng. Th t ra th electron trong d i d n t o ra m t l tr ng tch i n dng i cng v i m t nguyn t silic. L tr ng c th ht m t electron t m t nguyn t ln c n. Khi i u x y ra th l tr ng di chuy n sang ch ln c n. Do nng l ng nhi t trong tinh th , nn cc c p electron-l tr ng sinh ra m t t c n nh. S c p s tng d n tr khi m t electron d n c t o ra m t ni th nh tho ng b t g p m t l tr ng u v l p y n. Hi n t ng g i l s ki n h y c p v n lm cho electron l n l tr ng cng bi n m t. Khi t c h y c p electron-l tr ng b ng v i t c t o c p electron-l tr ng, th s l ng m i lo i i n tch khng tng n a, v c hai lo i di chuy n t do trong tinh th v i s l ng b ng nhau. N u nh hai i n c c c a pin c n i v i hai bn c a m t tinh th silic, th cc electron ch y v pha anode v i vo anode, cn nh ng l tr ng th ch y v pha cathode, chng c l p y b i nh ng electron t pin n. Dng i n nh hn nhi u so v i tr ng h p khi hai c c c a pin c n i qua m t dy kim lo i, nhng silic r rng khng hnh x gi ng nh m t ch t cch i n. Cho n y, tr m t o n c p ng n g n n nh ng khi m khuy t tinh th chng 4, quy n sch ny v n xt cc tinh th nh th chng l nh ng s s p x p h t s c u n c a cc nguyn t . Th t ra, nh ng ng d ng cng ngh quan tr ng nh t c a cc ch t bn d n thu c t vi c a c ch ch nh ng t p ch t vo trong m t tinh th n u khng th g n nh hon h o c a m t ch t li u bn d n. Gi s thm m t cht phospho lng gi ng c a silic trong b ng tu n hon v i nhi u hn m t proton v m t electron trn m i nguyn t - vo silic. Cc nguyn t phospho th ch nh ng nguyn t silic trong c u trc m ng. Chng chia s 4 trong s 5 electron ha tr v i nguyn t silic ln c n, v electron th 5 s i vo trong d i d n m khng t o ra l tr ng no h t. Do cc electron trong d i d n, nn silic pha t p ch t l m t ch t d n i n t t hn, nhng lc ny ch d n b i dng nh ng h t mang i n m. V l do m n c g i l ch t bn d n lo i n. M t khc, gi s t p ch t c pha thm l m t lng gi ng khc c a silic, nhm, nguyn t thi u m t proton v m t electron so v i silic. Khi m t nguyn t nhm th ch m t nguyn t silic, n ch c 3 electron ha tr chia s , v tinh th tr thnh m t ch t bn d n lo i p v i s d th a nh ng l tr ng tch i n dng. M t l n n a, kh nng d n i n c a n c tng c ng, nhng l n ny n l t l tr ng mang dng i n. N i m t ch t bn d n lo i p v i m t ch t bn d n lo i n s t o ra m t d ng c g i l diode. N u anode c a pin c n i v i pha lo i p, th hi u i n th s lm d ch chuy n nh ng l tr ng trong pha lo i p v nh ng electron trong pha lo i n v pha ch ti p xc, t i chng g p nhau v h y l n nhau. Anode ht l y cc electron v t o ra nh ng l tr ng
89
m i pha lo i p, cn cathode g i nh ng electron m i vo pha lo i n. K t qu l m t dng i n u n. Diode nh th c g i l phn c c thu n.
S c m t c a nh ng nguyn t t p ch t c th lm cho m t ch t bn d n c th a electron (lo i n) ho c l tr ng (lo i p).
L p ti p xc gi a m t ch t bn d n lo i p v m t ch t bn d n lo i n c th tc d ng nh m t diode, d ng c cho php dng i n ch y ch theo m t chi u, khng cho ch y theo chi u ng c l i.
90
Nhng n u o ngu n ng c l i, th hi u i n th lm cho cc electron c a pha lo i n ch y v anode, v cc l tr ng c a pha lo i p th ch y v cathode. L n ny, cc i n tch tri d u hnh thnh bn ngoi c a diode v lm trung ha hi u i n th c a ngu n. Khng c i n tch no d ch chuy n qua l p ti p xc, v v th khng c dng i n ch y, v ng i ta ni l diode b phn c c ng c. Nh v y, diode l m t ci van m t chi u i v i dng i n: N th t c ch cho vi c bi n i dng i n xoay chi u thnh i n m t chi u. Transistor l nh ng d ng c bn d n tc d ng nh nh ng b khu ch i ho c cng t c i n c th i u khi n c. Ngy nay, chng c nhi u d ng, nhng m t trong nh ng lo i u tin c ch t o v d gi i thch nh t l gi ng nh hai diode lng- i-lng, t o thnh ba l p xen k c a ch t bn d n lo i p v lo i n. Hnh v bn d i cho th y s ho t ng c a m t transistor n-p-n, trong cc electron c th ch y t cathode vo m t vng lo i n g i l emitter (c c pht), qua m t vng lo i p g i l base (c c g c), sang m t vng lo i n th hai g i l collector (c c thu), v r i ch y sang anode. (Cc l tr ng c th ch y theo h ng ng c l i) Dng i n c ch y qua hay khng v c ng bao nhiu l ty thu c vo m t hi u i n th bi n thin nh (ng c chi u v i hi u i n th chnh) gi a hai bn l p ti p xc base-colletor. Khng c hi u i n th , l p ti p xc base-collector s ch n dng i n l i gi ng nh m t diode phn c c ng c; nhng n u hi u i n th l n, th l p ti p xc y b phn c c thu n, v cc electron s i qua.
Transistor l m t d ng c bn d n trong m t s thay i nh v hi u i n th t vo c th i u khi n m t s thay i l n dng i n, khi n n c vai tr l m t b khu ch i ho c m t cng t c i n c th i u khi n c.
Ni cch khc, c m t hi u i n th base-collector ng ng t i x y ra s bi n i dng i n transistor. N u ng ng d c ng, th s bi n i hi u i n th tc d ng gi ng nh m t ci cng t c chuy n transistor gi a on v off. N u ng ng tng t t , th
transistor c th l m t b khu ch i, n ph n ng v i s thay v i s thay i l n v dng i n c a n trong vng ng ng.
i nh v hi u i n th
Vo cu i nh ng nm 1940, nhi u nh v t l ang kh o st l thuy t l ng t nhi u v t c a ch t r n, c bi t khi p d ng n cho cc ch t bn d n. T i Phng th nghi m Bell, John Bardeen n i ln l m t ng i lnh o v ng cng hi u r nh ng v n k thu t th c hnh c a vi c ch t o nh ng d ng c i n t bn d n. Ng i ta ni t i vi c pha t p ch t vo m u silicon v i nh ng l ng nh ch t o nh ng l p k p p-n-p ho c n-p-n v i nh ng tnh ch t nh mong mu n. Ng i ta c n n s ha tr n c a ki n th c ton h c, k nng th c hnh v s t ph cng ngh th t s ch t o ra m t transistor. Nh lu chng tr c, i khoa h c c a William Shockley, Walter H. Brattain, v Bardeen l nh ng ng i u tin hon thnh k cng , v n mang l i cho h gi i th ng Nobel v t l nm 1956. Cc m c nng l ng electron v hm sng trong ch t r n
y l ph n trnh by n gi n ha v m t s c s ton h c m cc nh v t l pht tri n x l cc tng tc nhi u v t m cc electron tr i nghi m trong ch t r n. B t u v i tng tc hai v t c a electron v i h t nhn c a n. V m t ton h c, cc nh v t l bi u di n tng tc d i d ng m t th ba chi u c a th nng c a electron, th tng ln khi electron di chuy n ra xa h t nhn, nhng minh h a y ch th hi n th m t chi u. K t qu l ph n trn c a hnh minh h a A), m t gi ng th v i h t nhn chnh gi a. Cc ng n m ngang trong gi ng bi u di n nh ng m c nng l ng m c h c l ng t cho php, chng ti n n g n nhau hn khi electron n m xa h t nhn hn. Kho ng cch gi m d n gi a cc m c nng l ng c ngha l c m t s v h n nh ng tr ng thi l ng t cho electron trong nguyn t c a n.
Ph n trn c a bi u ny bi u di n m t n nguyn t d i d ng m t gi ng th c c su v i h t nhn n m ngay gi a. Cc thnh c a gi ng bi u di n l ng th nng m m t electron ph i c t i kho ng cch tnh t tm ra. Cc ng ngang bi u di n cc m c nng l ng electron, m t trong s c nh n m nh b ng cch v m. Ph n d i c a bi u bi u di n hm sng c a m t electron chi m gi m c nng l ng nh n m nh trn. Hm sng t c c i nh n t i kho ng cch b ng v i bn knh qu o cho m c nng l ng . i u c ngha l electron c xc su t tm th y r t cao t i kho ng cch ny tnh t h t nhn ra, m c d nh ng kho ng cch khc cng l c th .
Ph n d i c a hnh minh h a A) l m t bi u di n c a hm sng electron cho m t tr ng thi l ng t c bi t v m c nng l ng tng ng c a n. N t c c i s c nh n t i kho ng cch tnh t h t nhn tng ng v i bn knh qu o cho tr ng thi l ng t , bi u th r ng xc su t tm th y electron d c theo qu o l cao, v xc su t tm th y n ni khc l r t th p. Trong ch t r n, cc nguyn t qu g n nhau nn nh ng electron ngoi cng c a m t nguyn t c th ch u m t l c ht i n t h t nhn lng gi ng cng m nh nh l c ht c a h t nhn c a n. Trong tr ng h p , khng th ni l n thu c v nguyn t nh t nh no. N c th thu c v hai (ho c vi) nguyn t . Nh ng nguyn t khi lin k t v i nhau theo lin k t c ng ha tr
92
ho c lin k t ion, nh m t
chng 4.
Hnh minh h a B) th hi n ci x y ra khi cc nh v t l p d ng c s ton h c c a c h c l ng t cho hai nguyn t chia s cc electron. Gi ng th c a cc nguyn t ch ng l n ln nhau v t o ra m t gi ng hm kp v i c c i gi a th p hn cc c c i bn ngoi. Gi ng c t t ph n trn c a hai gi ng ban u ni chng ch ng l n v l i m t s l ng nh , h u h n nh ng tr ng thi nng l ng n nguyn t c php. Theo nguyn l lo i tr Pauli, khng c hai electron no c th c tr ng thi l ng t nh nhau. Trong nhi u tr ng h p hai-nguyn-t , s l ng tr ng thi n nguyn t nh hn s electron c trong cc nguyn t . i u c ngha l m t s electron ph i chi m gi m t t p h p m i g m nh ng m c nng l ng thu c v c hai nguyn t . Nh ng m c t o nn d i ha tr trnh by chng 4. Hm sng c a chng khng c m t c c i nh n trong m t vng qu o xung quanh nguyn t ny hay nguyn t kia; thay vo chng tr i r ng kh p vng m gi a s lin k t hnh thnh. i u c ngha l m t electron lin k t ng l c kh nng g n m t nguyn t ny hay nguyn t kia, v ng th i c xc su t cao c m t gi a chng.
N u hai nguyn t g n nhau cho gi ng th c a chng ch ng l n ln nhau, th k t qu l m t gi ng hm kp v i m t s m c nng l ng th p cho nh ng tr ng thi trong electron thu c v m t nguyn t c ng v i nh ng m c d i ha tr nng l ng cao hn trong n c chia s b i hai nguyn t trong m t lin k t c ng ha tr . Hm sng cho m t m c nng l ng d i ha tr c m t c c i r ng, cho th y electron c kh nng c tm th y cao nh t trong vng gi a cc nguyn t .
Minh h a C) th hi n b c ti p theo, khi xt n ton b v t r n. Gi th ngay c nh ng thnh bn ngoi c a gi ng th hai v t cng h th p xu ng. i u ny lm suy gi m d i ha tr xu ng m t s h u h n nh ng tr ng thi l ng t . Trong nh ng ch t li u nh t nh, th d nh kim lo i, s tr ng thi n nguyn t c ng v i s tr ng thi d i ha tr nh hn t ng s electron. M t s electron ph i ch ng thu c v b t k nguyn t no hay lin k t no gi a chng, m thu c v ton b cc nguyn t . Cc m c nng l ng c a chng n m trong d i d n, v chng ch y t do bn trong ch t li u. Ph n nh xc su t m t electron d n c tm th y u bn trong ch t li u, hm sng c a n tng v gi m theo m t ki u ph h p v i s s p x p tinh th c a cc nguyn t .
93
Trong m t tinh th , ngoi nh ng m c nng l ng n nguyn t v hai nguyn t , cn c m t t p h p cao hn g m nh ng m c nng l ng thu c v t t c cc nguyn t . y l d i d n, v hm sng c a cc electron c a n c m t lo t c c i r ng, th p, ngha l chng c th c tm th y g n b t k nguyn t no trong tinh th .
94
S siu d n
Nm 1951, John Bardeen r i Bell Labs n lm gio s k thu t i n t i tr ng i h c Illinois. T i , ng quy t nh ng u v i m t trong nh ng v n thch th c nh t trong ngnh v t l ch t r n: l s siu d n. Nh m t trong chng 2, hi n t ng trn c pht hi n ra vo nm 1911 v s m mang gi i th ng Nobel v t l v cho Heike Kamerlingh Onnes, nhng 40 nm sau v n cha c ai i t i m t l i gi i thch cho n c . Ngay c khi cc nh v t l b t u tm hi u xem c h c l ng t v s s p x p tinh th c a cc nguyn t v phn t trong ch t r n c th t o ra s d n i n c a chng nh th no, h v n cha th i t i m t c ch cho m t electron truy n qua m t ch t d n m khng b m t mt nng l ng. i u ch c ch n x y ra l cc electron s ch u nh ng va ch m v i cc nguyn t c a ch t r n, v m i va ch m s mang l i m t s trao i nng l ng. S d ng c h c th ng k, cc nh v t l tnh c r ng tc d ng trung bnh c a nh ng va ch m l s suy gi m cht t nng l ng c a electron c th o d i d ng i n tr . Nng l ng th t thot s th hi n d i d ng nhi t trong ch t r n. Cc tnh ton d bo r ng vi c lm l nh ch t r n i s lm gi m i n tr c a n. th bi u di n s thay i i n tr theo nhi t s l m t ng th ng ko di i qua nhi t khng tuy t i khng th no t t i. Xu h ng gi m i n tr th t ra l ci Kammerlingh Onnes trng th y cho n khi cc dy d n c a ng l nh t i m t nhi t t i h n nh t nh, t i i n tr t ng t gi m xu ng b ng khng. Cc electron v n va ch m v i cc nguyn t trong ch t r n, nhng chng b t tr ra m khng h th t thot nng l ng. Bardeen khng n c trong vi c ngh r ng c h c l ng t c th mang l i l i gi i thch cho hi n t ng ny. V i t cch gio s, ng gim st m t s nghin c u sinh, phn cng h th c hi n nh ng v n nghin c u s mang n nh ng ki n th c su s c v nh ng tnh ch t c l ng t c a ch t r n.
John Bardeen (tri), Leon Cooper (gi a), v John Robert Schrieffer (ph i) t i l trao gi i Nobel cng nh n s pht tri n l thuy t BCS c a h cho s siu d n. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
M t tnh ch t nh v y lin quan n nh ng dao ng trong m ng tinh th . Cc nh v t l sng t o ra nh ng m hnh ton h c bi u di n cc tinh th d i d ng m t m ng l i nguyn t v phn t lin k t v i nhau b ng nh ng l xo. N u m t phn t b t u dao ng ong a t i lui, th cc l xo s truy n dao ng sang nh ng phn t ln c n. Khng lu sau th ton b tinh th s dao ng. Phn tch cho bi t ch c nh ng mode v c ng dao ng nh t nh m i c th duy tr c. Gi ng nh c h c l ng t lin h nng l ng c a cc photon cho nh ng chuy n ti p gi a nh ng tr ng thi electron
95
c php v i nh ng s l ng t , phn tch m i cho bi t nng l ng dao ng cng xu t hi n thnh t ng gi tng ng v i nh ng chuy n ti p gi a nh ng tr ng thi c php c a dao ng m ng. Cc nh v t l g i cc gi nng l ng dao ng l phonon, v chng tng ng v i sng m truy n qua tinh th . Bardeen, Cooper, v Schrieffer ngh r ng s siu d n c th thu c t nh ng electron t o ra v h p th nh ng phonon khi chng va ch m v i cc nguyn t . Thay v trao i nng l ng v i m t n nguyn t trong m t va ch m, i u g s x y ra n u nh electron trao i nng l ng v i m ng tinh th ni chung? H ph i ch t v t v i m t s ki n cho n khi Schrieffer th c hi n m t t ph m t cch khc nhn vo hm sng electron v trnh by n v i Cooper. Cooper tn thnh r ng t ng c a Schrieffer s ho t ng, v ng b sung thm m t c trng quan tr ng cho n. Hy t ng t ng m t c p electron c t p h p s l ng t nh nhau, tr ch spin ng c chi u nhau, ang truy n cng nhau trong m ng tinh th . M t h t s tng tc v i m ng t o ra m t phonon, cn h t kia th h p th phonon. Chng s cng b t i, tng tc v i m ng m khng m t nng l ng ch ng no chng v n cn ghp c p v trao i phonon. Ho t ng nhi t trong tinh th c xu h ng lm ph v cc c p Cooper, nhng gi ng nh n c ng c thnh bng d i m t nhi t nh t nh, t c hnh thnh c p s v t qu t c ph v khi m i th l nh. i u gi i thch cho nhi t t i h n. Nh ng tnh ton m r ng thm cho th y hm sng c a Schrieffer v cc c p electron c a Cooper cng gi i thch c nh ng tnh ch t khc c a cc ch t siu d n. Ngay khi l thuy t Bardeen, Cooper, v Schrieffer (BCS) c a s siu d n xu t hi n trn cc t p ch vo nm 1957, ch ng m y ai nghi ng n s c t m c nh n gi i th ng Nobel. Cha ai t ng c trao gi i Nobel hai l n trong cng m t lnh v c, ngo i tr Bardeen. B ba tc gi c a l thuy t BCS c trao gi i Nobel v t l nm 1972.
V t l v cng ngh h t nhn

M c d v t l ch t r n l n l t tiu i m khoa h c trong th p nin 1950, nhng v t l h t nhn v n ti p t c c s pht tri n ngoi s chia s ch c a n. Khi chi n tranh l nh ngy cng di n ra m nh m , hai lnh v c c th c a ngnh cng ngh h t nhn ang lm chuy n bi n n n qu c phng v cng nghi p s n xu t i n. Nh lu chng tr c, th p nin 1940 k t thc v i v th hng u c a n c M trong s pht tri n v kh nhi t h ch. Nm 1952, Hoa K cho n thnh cng qu bom khinh kh u tin, n s d ng m t qu bom phn h ch lm ngi n cho m t ph n ng nhi t h ch h t nhn khng ki m sot. Lin X nhanh chng thch th c s u tr i c a M v b t u cho n nh ng lo i v kh nhi t h ch ring c a mnh. Nm 1960, r rng l c hai qu c gia trn c kh nng tiu di t l n nhau. Trong khi s nhi t h ch h t nhn ang c khai thc cho cc m c ch ph h y, th cc nh v t l cng nh ng k s ang pht tri n nh ng ng d ng h u ch cho s phn h ch h t nhn. Khi l ph n ng Fermi l n u tin c ch ng minh, ng i ta khng nh ng c th t o ra ph n ng h t nhn dy chuy n m cn i u khi n v duy tr c n. Vi c xy d ng nh ng nh my pht i n t nng l ng c a l ph n ng phn h ch c i u khi n ch cn l v n k thu t m thi. Nm 1954, con tu ng m Nautilus c a M tr thnh con tu u tin c c p ngu n b ng m t l ph n ng h t nhn, v vo nm 1957, nh my i n h t nhn thng m i u tin b t u i vo ho t ng Shippingport, Pennsylvania, cch Pittsburgh 25 d m. Trong khi m t s nh v t l v k thu t ang h c cch ng d ng s phn h ch v nhi t h ch h t nhn, th nh ng ng i khc g ng s c i tm hi u nh ng hi n t ng m t cch c th hn. N m trong s h l nh thin vn h c ng i Anh Fred Hoyle. Nh lu
chng tr c, Hoyle l ng i h nghi m t c a Gamow-Alpher r ng khng th i gian, th i gian, v v tr ra i trong m t v n kh ng khi p c a v t ch t v nng l ng, theo sau l s gin n v l nh i ti p di n cho n mun i. ng g i m hnh l big bang (v n l n) v t n tng ph n v i l thuy t tr ng thi b n c a ring ng, theo v t ch t v nng l ng c t o ra lin t c, gi cho m t v t ch t c a v tr khng i ngay c khi n gin n . Nhng cho d v tr c ang gin n ti p sau m t v n v tr hay v s sinh ra t t v u n c a v t ch t m i, cc nh v t l v n ng r ng cc nguyn t ha h c ngoi hydrogen v helium ra i trong nh ng ph n ng nhi t h ch h t nhn c p ngu n cho nh ng ngi sao. T nm 1953 n 1957, Hoyle cng nh ng ng nghi p c a ng nghin c u m t l thuy t chi ti t c a s nhi t h ch sao, bao g m c nh ng thay i thnh ph n c a ngi sao v nh ng ph n ng x y ra bn trong chng khi chng gi i. Thng 10 nm 1957, trn m t s c a t Reviews of Modern Physics, Hoyle, nh v t l h t nhn William A. (Willy) Fowler (191195) Caltech, i v ch ng ng i Anh Geoffrey (1925 ) v Margaret Burbidge (1919 ) tr ng i h c Cambridge, cng b m t bi bo n i ti ng tnh ra s l ng c a m i ng v , t hydrogen cho n uranium, c trng i c m t trong nh ng ngi sao d a trn l ch s cu c i c a chng. Cc k t qu tnh ton c a h ph h p v i nh ng php o t t nh t m t cch tuy t v i, v Fowler cng chia s gi i Nobel v t l nm 1983 v i Chandrasekhar cho cng trnh nghin c u ny.
V n bch th h t h nguyn t
Th p nin 1950 cng nh d u m t s bng n tng tr ng trong lnh v c nghin c u cc h t h nguyn t . Nm 1952, m t lo i my gia t c m i c pht minh v ch t o. G i tn l synchrocyclotron hay synchrotron, n b sung cho nh ng h n ch tng i tnh trong thi t k cyclotron ban u nh lu chng tr c. Nh v y, ng i ta c th b t ch c s s n sinh nh ng h t tia v tr trong t ng trn kh quy n. Cng nm , Donald A. Glaser (1926 ) thu c tr ng i h c Michigan pht minh ra m t lo i my d h t m i v nh y hn g i l bu ng b t. S k t h p nh ng c my gia t c m i t t i nng l ng cao hn v c i ti n cc my d o ng i c a nh ng h t h nguyn t c th i gian s ng ng n chng th ng phn h y thnh nh ng h t khc d n t i s khm ph ra m t vi lo i h t m i c s t n t i mang tnh thch nh cu h i ci g chi ph i h t muon. Cc nh khoa h c t tn cho t ng h t m i v l p danh m c kh i l ng, i n tch, spin, th i gian s ng c a n, v tng tc c a n v i/ho c bi n i thnh nh ng h t khc. V i ngo i l neutrino v ph n neutrino, ton b nh ng h t m i pht hi n thu c th p nin 1950 t nh t cng n ng nh proton v neutron. Cc nh v t l g i nh ng h t l baryon, t ti ng Hi L p c ngha l n ng. Baryon m i u tin c pht hi n, vo nm 1951 b i nhm nghin c u tia v tr Butler t i Manchester (ng i tr c tm ra kaon), l m t h t trung ha i n, n ng hn neutron kho ng 20%. H t tn cho n l lambda do nh ng v t tch ti t l s t n t i c a n trong m t bu ng my. K hi u vi t hoa c a ch ci Hi L p trng nh ch V ng c. V n khng mang i n, nn h t lambda ch ng l i v t tch g trong bu ng my, nhng n phn h y thnh m t c p h t tch i n l i v t tch hnh ch lambda c trng trn ng i qua c a chng. Theo th t pht hi n, nh ng baryon khc c tm ra trong th p nin th su c a th k 20 l xi tr (1952), sigma c ng v sigma tr (1953), ph n proton (ng i ta trng i nhi u nhng t i nm 1955 m i pht hi n), ph n neutron (cng c trng i, nhng ch n nm 1956 m i l di n), sigma khng (1956), ph n lambda (1958), v xi khng (1959). Khng c meson kh i l ng trung bnh m i no c pht hi n ra trong th p nin 1950,
97
nhng nm 1956, Clyde Cowan (191974) v Frederick Reines (191898) thu c Phng th nghi m qu c gia Los Alamos M, pht hi n ra neutrino v ph n neutrino c tin on t lu nhng hay l ng trnh, trong m t l ph n ng h t nhn. Hai thnh vin m i ny c a h hng h t nh lepton gia nh p cng v i electron, positron, muon, v ph n muon. Cc khm ph Cowan-Reines s m c g i tn chnh xc hn l neutrino electron v ph n neutrino electron. L do thm t electron vo tn c a chng l v pht hi n ra s phn r phng x beta trong m t neutron bi n i thnh m t proton, m t electron (h t beta), v m t ph n neutrino electron ch l m t th d c a s bi n i h t s c p do l c h t nhn y u chi ph i. Cc bu ng b t v synchrotron khng nh ng cho php cc nh v t l c th pht hi n ra nh ng baryon m i, m cn nghin c u nh ng tng tc v bi n i a d ng m nh ng h t tr i qua. H pht hi n th y nh ng baryon l n phn h y tng t nh cc neutron trong phn h y beta, nhng chng sinh ra m t muon v m t neutrino muon (ho c ph n neutrino muon) thay v m t electron v neutrino c a n. Gi th c cu tr l i cho cu h i ci g chi ph i h t muon, nhng n mang theo s tin on m t lo i neutrino m i cha c pht hi n ra. Cc nh v t l s m i m t tr c m t lo t h t v i nh ng tnh ch t bi n thin a d ng nh cc loi trong v n bch th. N nh c h nh t i tnh hu ng trong ngnh ha h c tr c khi khm ph ra b ng tu n hon c a cc nguyn t . H hi v ng m t Mendeleyev th i hi n i s xu t hi n trong th p nin 1960 khm ph ra m t khun kh tr t t nh m s p x p cc thnh vin c a v n bch th h t c b n, v m t Pauli m i tm ra nguyn t c xy d ng tr t t . Murray Gell-Mann (1929 ) ha ra s l c hai hi n thn v a ni. Gell-Mann l n u tin gy s ch r ng ri v i m t khm ph c nhi u thnh qu vo nm 1954, khi ng l m t v gio s tr t i tr ng i h c Chicago. Nh v t l ng i Nh t Kazuhiko Nishijima (1926 ), m t cch c l p, i n t ng tng t , g n nh l ng th i. M i ng i xu t m t con s l ng t m i m t nh ng tng tc gi a nh ng h t k l m i c pht hi n ra : h t kaon trong h hng meson, v lambda, xi v sigma trong nhm baryon. V i m t cht khi hi c a m t nh v t l tiu bi u, Gell-Mann g i tn l s l . M c d Gell-Mann v Nishijima u khng r tnh ch t v t l m con s l ng t m i bi u di n l g, nhng h ch c ch n n l quan tr ng v n c b o ton trong cc tng tc lin quan n l c h t nhn m nh: Cho d x y ra s bi n i no i n a, th t ng s l c a cc h t c lin quan lc sau b ng nh lc u. Cc nh lu t b o ton lun lun bi u th ci g c t m quan tr ng v t l su s c. Nh s trnh by trong chng sau, kh nng c a Gell-Mann nhn th y tnh ngn n p gi a cc h t trong v n bch th khng nh ng mang n s hi u bi t v tnh l m cn nh ngha l i ci cc nh v t l xem l m t h t c b n c a v t ch t.
Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1950 - V t l v cng ngh

B t ch p hnh vi th ch chnh tr c a cu c chi n tranh l nh, th p nin th su c a th k 20 v n c ghi d u b i nh ng n l c qu c t n i tr i m, n u khng hon ton mang tnh h p tc, th cng nghing v m t cu c thi u i n kinh hn l m t tr n chi n. Th d t t nh t l Nm V t l a c u Qu c t (IGY) 1957, khng nh ng mang l i b ng ch ng cho ci c g i l s ki n t o m ng. S hi u bi t hi n i v Tri t l m t hnh tinh nhi u l p, v i l p v m ng c a n t gy thnh cc m ng tri gi t t t trn m t l p bao dy, nng, d ng n a r n, xu t hi n t nhi u d n IGY a d ng. Cu c c nh tranh IGY cng c nh ng hm qun s , c bi t trong cu c ch y ua a ln qu o v tinh nhn t o u tin c a th gi i, ph n th ng nghing v Lin X khi h phng thnh cng Sputnik I vo ngy 4 thng 10, 1957. N c M khng u i k p k
98
cng , mi cho n ngy 31 thng 1, 1958. Vo cu i th p nin, hai qu c trn ang ch y ua v i nhau tr thnh n c u tin a ng i ln qu o v quay v m t cch an ton. Trong nh ng pht tri n khc lin quan n v t l h c, t nm 1951 n 1953, Rosalind Franklin (192058) thu c tr ng Cao ng Hong gia London, s d ng tinh th h c tia X nghin c u c u trc c a phn t acid deoxyribonucleic (ADN), phn t c bi t l mang thng tin di truy n n m trong nhn c a cc t bo s ng. B trn ng suy lu n ra c u trc xo n kp n i ti ng c a ADN khi Francis Crick (19162004) v James Watson (1928 ) tr ng i h c Cambridge cng b nh ng k t qu c a h trn t p ch Nature vo ngy 25 thng 4, 1953. Nhi u nh s h c kh ng nh b s l ng i u tin khm ph ra c u trc ADN n u khng c m i quan h r t b t ng v i ng i ng nghi p t i tr ng Cao ng Hong gia, Maurice Wilkins (1916 ). Watson, Crick, v Wilkins cng chia s gi i th ng Nobel y khoa hay sinh l h c nm 1962 cho nh ng thnh t u c a h . Franklin c l cn x ng ng hn c Wilkins, nhng b qua i v b nh ung th bu ng tr ng vo nm 1958. Gi i Nobel ch trao cho ng i cn s ng v khng bao gi c trao chung cho hn ba ng i. Th p nin 1950 cng ch ng ki n m t s thnh t u cng ngh c lin quan n v t l. Trong s ny c laser u tin, do Theodore Maiman (1927 ) pht minh ra vo nm 1960. Laser l t vi t t t c a light amplification by stimulated emission of radiation (s khu ch i nh sng b ng s pht b c x c m ng). Albert Einstein l n u tin m t hi n t ng pht x c m ng v m t l thuy t vo nm 1917, nhng n khng c hi n th c ha trong th c ti n cho n khi nh ng ng i anh em r Charles Townes (1915 ) v Arthur Schawlow (192199) thu c tr ng i h c Columbia pht minh ra maser, tng ng vi sng c a laser, vo nm 1954. Townes cng chia s gi i Nobel v t l nm 1964 cho cng trnh v m t cng trnh khc c lin quan n s pht tri n c a laser v maser, cn Schawlow chia s gi i th ng Nobel v t l nm 1981 cho cng trnh c a ng lin quan n quang ph h c laser. Nm 1959, Robert Noyce (192790) Cng ti Ch t bn d n Fairchild v Jack S. Kilby (19232005) T p on Thi t b Texas pht minh ra m ch tch h p, th ng c g i l vi chip, trong m t s l ng l n transistor v nh ng m ch n i c a chng c t o ra trn m t m u silicon (ho c m t ch t li u bn d n khc). Kilby cng nh n gi i th ng Nobel v t l nm 2000 cho thnh t u , v n l c s cho my tnh v cng ngh vi n thng ngy nay.
Nh khoa h c c a th p nin: John Bardeen (19081991)

Trong n a u c a th k 20, v t l h c b th ng tr b i nh ng t ng mang tnh t ph: thuy t tng i ha h p khng gian v i th i gian, v t ch t v nng l ng; c h c l ng t lm lu m i s khc bi t gi a sng v h t, v thay th s t t nh b ng s b t nh; v v t l h t nhn d n n bom nguyn t . Nh ng khm ph mang tnh bi n i th gi i ny, cng v i nhn cch v t m nh h ng c a Einstein lm cho ci t nh v t l ng ngha v i thin ti l p d tr c m t a s cng chng. Hnh nh c a nh v t l trong con m t cng chng l nh th ny: thng minh nhng h p hi, ni b ng nh ng phng trnh ho c lm vi c v i nh ng my va ch m nguyn t kh ng l , ho c l m mnh trong cng vi c v qun m t cu c s ng i th ng. Nhng gi ng nh th p nin 1950 chuy n h ng n n v t l v t kh i nh ng t ph l thuy t sang nh ng m i quan tm th c nghi m, th p nin trn cng mang n m t lo i c nhn khc bi t n i ln trong lnh v c trn. Nh khoa h c chnh c a chng ny, John Bardeen, theo u i nh ng ng d ng cng ngh v th c ti n h ng t i cu c s ng th ng nh t. ng khng ph i, nh ng i ta ni, l m t Einstein. Thay v v y, ng l m t
99
th d c a ci m cc tc gi vi t ti u s c a ng g i l Thin ti ch th c, m t tr tu i m i, l ng l n i b t ln hng u trong s nh ng ng nghi p c a ng. ng l m t ng i tr m tnh c cng trnh nghin c u v c h c l ng t c a ch t r n kh i pht cu c cch m ng bn d n v lm sng t c ch n n t ng c a s siu d n. John Bardeen sinh Madison, Wisconsin, vo ngy 23 thng 5, 1908. Cha m ng l nh ng ng i tin t ng tuy t i vo gi tr c a s gio d c. Cha c a ng, Charles Bardeen (18711935), l ng i sng l p ra khoa Y t i tr ng i h c Wisconsin v l v ch nhi m khoa u tin. M c a ng, Althea Harmer Bardeen (18751920), l gio vin t i m t tr ng th c nghi m ti n b thi t l p b i John Dewey (18591952), ng i th ng c xem l m t trong nh ng nh c i cch gio d c v i nh t cu i th k 19 v u th k 20. Charles v Althea cng nh n ra v khuy n khch nh ng kh nng ngo i h ng c a John, c bi t l v ton h c. Althea qua i khi John m i 11 tu i, nhng ng c nui d y t t. ng hon thnh nh ng kha h c c n thi t c a mnh t i tr ng trung h c trong tr ng i h c lc tu i 13, v b t u tham gia nghin c u t i tr ng i h c Wisconsin nm ln 15 tu i.
John Bardeen, trong nh cng v i ng i chu trai Chuck, vo nm 1968, khng xem g quan tr ng hn gia nh, m c d golf c l m t s l a ch n th hai. ng n i ti ng nh n hai gi i th ng Nobel. ( nh: The Bardeen Family Archives)
V ng phn vn kh ch n h ng nghin c u v t l v ton h c chnh tr c khi nghing v x l k thu t i n, nn ng m t 5 nm l y b ng c nhn vo nm 1928. ng c th p d ng m t s ch ng ch b sung c a ng h c ln th c s, v ng ti p t c l i Wisconsin hon t t h c v n c a mnh. ti lu n vn c a ng l s d ng cc k thu t i n pht hi n ra cc tr m tch d u. Sau khi hon thnh lu n vn Wisconsin, ng ng k chng trnh nghin c u ti n s t i tr ng Trinity College thu c i h c Cambridge nhng khng c ch p nh n, v ng ph i l i m t nm h c thm cc kha n a. Sau 7 nm h c t i Wisconsin, ng c d p c h c v i m t s nh v t l danh ti ng, bao g m Werner Heisenberg, Paul Dirac, v Arnold Sommerfeld. Nm 1930, John ch p thu n m nh n m t v tr t i cc phng th nghi m nghin c u thu c Cng ti D u m Vng v nh Pittsburgh, Pennsylvania, nghin c u v nh ng k thu t m i tm ki m d u m . Sau 3 nm, ng s n sng tr l i tr ng c. L n ny, ng ng k v c nh n vo m t chng trnh nghin c u ti n s ton h c t i tr ng i h c Princeton. Khng lu sau , ng lm vi c v i m t s v t l l thuy t gi i nh t th gi i v c s ton h c h nhi u v t c a cc electron trong ch t r n. Khi ng hon thnh cng trnh nghin c u vo ma xun nm 1935, ng bi t r ng n gy c s ch c a H i ng
100
tr ng Harvard danh ti ng. H m i ng n ph ng v n v c p cho ng m t su t h c b ng 3 nm nghin c u v t l b t u vo ma thu nm . John c th chia s nh ng tin t c t t lnh cng v i cha ng, Charles, lc ny ang b nh n ng. John tr l i Madison vo thng 5, v cha c a ng qua i vo hm 12 thng 6. Sau l tang, John quay l i Princeton, vi t hon t t lu n n c a ng, v trnh n cho gio s h ng d n c a ng ph chu n. Nh ng nm thng t i Harvard h ng John vo con ng s nghi p chuyn nghi p n i ti ng s bao g m nghin c u ginh gi i Nobel t i Phng th nghi m Bell v tr ng i h c Illinois, nh m t chi ti t trong chng ny. Nhng cu chuy n cu c i c a ng s khng hon ch nh n u khng nh c t i v c a ng, Jane (190797), ng i c v i ng 3 a con. Vo ci m tr c khi ng r i Pittsburgh vo nm 1933, John t ch c m t b a ti c t i t i nh c a m t ng nghi p t i Cng ti Vng v nh; v c a ng i ng nghi p ny c m t ng i b n tn l Jane Maxwell, ng i m b ngh John s thch g p. Cu i bu i t i hm y, b ch nh t t b ng c th ni r ng cng vi c m i mai c a b thnh cng. John, Jane nhn th y m t ng i n ng kh e m nh, p trai v i mi ng c i quy n r. ng chn ch n, d d m, v t tin v i s ti hoa m ng th hi n qua thi tr m l ng c a mnh. John cng b gy n t ng khng km. Trn hnh trnh di li xe n New Jersey vo ngy hm sau, ng khng th no d ng suy t ng n nh n sinh h c thu ht v n ni lu lot kia. ng quy t nh l Ging sinh s quay l i Pittsburgh l m t ki n hay. V xa cch v v cng vi c, nn m i quan h gi a h ti n tri n ch m hn Jane mong mu n, nhng cu i cng th h cng l y nhau vo nm 1937 v c m t cu c s ng gia nh h nh phc cho n khi John qua i vo ngy 30 thng 1, 1991. Trong su t i mnh, John Bardeen lun tm th i gian tiu khi n. Khi cn l m t sinh vin cha t t nghi p t i Wisconsin, ng lnh o i bi c a mnh m c d xt v tu i, ng tr hn a s nh ng ng i b n bi c a mnh. ng thch hi bowling v billard, nhng b n b v gia nh th hay nh t i mn golf iu luy n c a ng. Khng bao lu sau khi nh n gi i th ng Nobel l n th nh t, ng nh n c m t trong nh ng m c tiu tr n i khc n a, l m t su t chi trong sn golf c a tr ng i h c. ng ngh i u h u nh tuy t v i nh gi i Nobel v y, ng i h c tr v ng nghi p c a ng, Bob Schrieffer, nh n xt. Nh ng nm sau ny, sau khi nh n gi i Nobel l n th hai, John ni v i b n mnh r ng, , c l hai gi i Nobel th ng gi hn m t su t chi golf ch . Th t ra, nh ng cu chuy n m ng i ta nh t i nh v y v John Bardeen cho th y Thin ti ch th c ny l i m t di s n khng nh ng l thnh t u v t l h c, m cn l m t th d c a l i s ng cn b ng gi a m t con ng i thin ti v m t con ng i.
101
1961 1970 K nguyn chinh ph c v thm hi m
M c d chng trnh Apollo v l n t chn u tin c a con ng i ln M t trng s lun lun c ghi nh n l nh ng thnh t u khoa h c v cng ngh v i nh t c a th p nin 1960, nhng cc nh v t l v n theo u i m t chng trnh ngh s r ng ri hn. Cng trnh c a h , c l thuy t v th c nghi m, tr i t h nguyn t cho n v tr . Vo cu i th p nin 1960, gi thuy t v n l n cho ngu n g c c a v tr nh n c s ch p nh n r ng ri, ph n l n nh vo nh ng tnh ton b sung c a Fred Hoyle v cc ng s c a ng, ng th i cng nh vo nh ng tn hi u k l do m t knh thin vn v tuy n v tuy n pht hi n ra m ban u ng i ta ng oan cho nh ng c c phn chim b cu trn cho nten l n c a knh.
Trong khi , nh khoa h c n i b t c a chng ny, Murray Gell-Mann, xu t m t s t ch c c b n c a v n bch th h t h nguyn t d a trn m t s i x ng ton h c, ci a ng n ch xu t ra m t h hon ton m i c a cc h t d i h t nhn g i l cc quark v m t s m t m i tng ng c a c ch n n t ng c a l c h t nhn m nh. Nh ng nh v t l khc th ang trau chu t ki n th c v l c h t nhn y u, t n n t ng cho m t l thuy t s h p nh t n v i l c i n t vo th p nin 1970. Tuy nhin, nh ng ng i
102
khc th v n ang kh o st su hn vo cc hi n t ng l ng t trong ch t r n v ng d ng c a chng trong i n t h c.
Nh v y, th p nin 1960 th t s l m t th p nin khm ph trong lnh v c v t l h c. Cc khm ph xu t pht t su bn trong nguyn t v t nh ng gi i h n c a v tr , t nghin c u c th th c hi n b ng nh ng cng ngh m i v nh ng s m nh v tr , v t nh ng l thuy t cch tn mang l i nh ng vi n c nh m i v s ho t ng bn trong c a t nhin.
Cc h t c b n v cc l c c b n
C l xu h ng n i tr i nh t c a ngnh v t l th p nin 1960 l vi c nh ngha l i cc h t no v l c no c xem l c b n. K t th i Newton, cc nh v t l hi u r ng nh ng v t th l n b ht l i v i nhau b i s h p d n, m t l c tc d ng ln kh i l ng c a cc v t. Vi c tm hi u s h p d n cho php h tm hi u ng l c h c c a h m t tr i. Vo th k th 19, h b t u tm hi u cc l c i n t . Vo u th k 20, h hi u c r ng cc nguyn t cng nh ng h t thnh ph n c a chng mang i n tch v t tnh, v r ng l c i n tc d ng ln i n tch c a cc electron v h t nhn gi chng l i v i nhau bn trong cc nguyn t . N cng lin k t cc nguyn t l i v i nhau thnh cc phn t v, v i l ct ng hnh c a n, l c s c a nng l ng nh sng. Khi cc nh v t l b t u tm hi u s phng x , h nh n ra hai l c tc d ng bn trong h t nhn, nhng h khng th nh n ra ngay nh ng tnh ch t v t l tng ng v i kh i l ng v i n tch m nh ng l c tc d ng ln. H cng nu ra cu h i sau y: C ph i b n l c l c h p d n, l c i n t , tng tc h t nhn m nh v y u l t t c nh ng g t nhin ph i c, v c nn xem chng l c b n hay khng? Nghin c u trong th p nin 1960 s a cc nh v t l i n nh ng cu tr l i b t ng cho cu h i , chng c m t cu i ph n ny v trong chng 8. Nh ng cu h i i lo i nh v y cng ang xu t hi n trong th gi i h nguyn t . Trong th k 19, cc nh v t l v ha h c ngh t i cc nguyn t l nh ng vin g ch c u trc c b n c a v t ch t. Sau , vo nh ng nm cu i c a th k 19, cc khm ph v s phng x v electron, h t h nguyn t u tin c bi t t i, nu ln v n ph i nh ngha l i s c b n. Nghin c u trong ba th p nin u c a th k 20 s m lo i i m i nghi
ng : V i vi c khm ph ra h t nhn nguyn t v cc h t thnh ph n c a n, proton v neutron, cc nh v t l ch ng minh c r ng c nh ng th c th cn c b n hn c cc nguyn t . Ngoi proton, neutron v electron, vo gi a th p nin 1930, cc nh v t l cn tin r ng neutrino cng l m t b ph n c a b ng k cc h t h nguyn t , m c d n khng c pht hi n ra v m t th c nghi m mi cho n nm 1956. Vo th p nin 1960, do danh sch m r ng d n c a cc h t h nguyn t , nhi u h t trong s d ng nh khng thu c v cc nguyn t , nn l i n i ln m t cu h i m i. Nh ng h t no trong s nn xem l c b n, v nh ng h t no cn c u t o g m nh ng h t nh hn n a? L thuy t l c m nh c a Yukawa cho cc pion m t ch ng bn trong h t nhn. Nhng cn muon, kaon v cc h t l m i pht hi n trong nh ng nm 1950 th ph h p v i nh ng ch no trong khun kh nguyn t ? M t trong nhi u nh v t l b t u nh n ra r ng h nguyn t khng ng ngha v i c b n l Murray Gell-Mann Caltech. Gi ng nh Mendeleyev lm khi pht tri n b ng tu n hon cc nguyn t ha h c, Gell-Mann v nh ng ng i khc b t u tm ki m nh ng khun m u trong tnh ch t c a cc h t trong v n bch th h nguyn t . N u h c th tm ra m t khun m u, th h c th lu n ra c s cho n, gi ng nh cc tnh ch t c a proton, neutron v electron trong cc nguyn t cu i cng gi i thch cho nh ng khun m u m Mendeleev tm th y trong s cc tnh ch t c a cc nguyn t ha h c. M t phng php yu thch i v i cc nh v t l l i tm cc i x ng ton h c. Nh ng i x ng ny lin quan n nh ng ton t ton h c th c hi n trn m t h t o ra m t tr ng thi trng y h t sau khi tc d ng gi ng nh n th c hi n tr c . Th d , trong m t cc tnh ch t l ng t c a ch t k t tinh, cc nh v t l vi n n s i x ng t nh ti n, hay s i x ng c a chuy n ng theo m t h ng c bi t. H m t tinh th l m t s l p l i v h n c a cc n v trong khng gian ba chi u. Khi h p d ng cc phng trnh c a v t l l ng t , th hm sng thu c t i m t i m b t k trong m t n v ph i gi ng nh t i i m tng ng trong b t k no khc. l i x ng t nh ti n, v p d ng c a n trong c h c l ng t c a cc ch t r n d n n nh ng t ng h u ch nh cc d i ha tr v d i d n cho cc electron v cc khe nng l ng gi a chng. M t i x ng quen thu c n a l i x ng quay. M t l n n a, cc tinh th cung c p m t phng php h u d ng tm hi u hi n t ng ny. i x ng quay i h i m t tr c i x ng, xung quanh tinh th quay trn. N u cc n v l nh ng h p l p phng, th vi c quay tinh th i m t ph n t vng trn xung quanh m t tr c i qua c nh c a m t mang l i m t c u hnh gi ng h t nh i m xu t pht. S i x ng c g i l i x ng quay b c b n. N u cc n v l nh ng kh i r n tam gic ch khng ph i l p phng, th ki u m u l p l i sau m t chuy n ng quay n a vng trn i x ng b c hai. M t lo i i x ng n a l i x ng ph n x - gi ng nh m t nh qua gng. i x ng khng n gi n nh trng n th , v cc chuy n ng quay khng ph n x theo ki u gi ng nhau nh chuy n ng th ng. Ng i ta nh ngha b n i m nh v chnh trn Tri t sao cho h ng ng l h ng m t tr i m c, v cc h ng theo chi u kim ng h l b c- ng-nam-ty. c xem l c u hnh thu n, v n u cc ngn tay c a bn tay ph i u n cong theo chi u quay c a hnh tinh, th lng bn tay ch h ng b c. M t cch hnh dung khc l hy t ng t ng ang t v tr nhn xu ng a c c c a hnh tinh ang quay ng c chi u kim ng h . a c c ang nhn ph i l c c b c. Hnh tinh nh qua gng s quay theo chi u kim ng h , ngha l ho c a c c ang nhn l c c nam, ho c l th t h ng b c- ng-nam-ty l ng c chi u kim ng h , m t th gi i ngh ch. Hnh v trang sau h ng ngh ch c a hnh tinh Tri t v nh qua gng c a n. c p l ng t , spin c a m t h t khng ph i l chuy n ng quay th t s , m l n hnh x v m t ton h c gi ng nh th . Khi s l ng t spin c a vo cc phng
104
trnh l ng t m t cc electron trong nguyn t , th k t qu l nguyn l lo i tr Pauli n i ti ng! i u ch ng minh s i x ng quan tr ng nh th no trong v t l h c.
Cc nh v t l i tm s i x ng trong t nhin, th d nh i x ng (chuy n ng) t nh ti n v i x ng quay c a cc c u trc tinh th , v s d ng n trong m t ton h c c a h cho cc hi n t ng t nhin.
S i x ng ton h c khng ch p d ng cho hnh h c, m cn cho b t k i l ng v t l no c th bi u di n trn th . Gell-Mann l m t trong nh ng nh v t l u tin p d ng cc t ng i x ng cho cc h t h nguyn t . ng t proton, neutron v cc baryon khc ln trn m t th v i s l ng t l trn tr c ng v m t s l ng t khc g i l isospin trn tr c ngang. Tn g i isospin ph n nh tnh ch t hnh x khi t tr c s ph n x ton h c; l, theo ki u gi ng nh chuy n ng quay ho c m t c p c c t . i v i l c h t nhn m nh (khng tc d ng ln kh i l ng hay i n tch), cc proton v neutron l nh ng h t gi ng nhau v i s l ng t isospin ng c d u (- cho neutron, + cho proton). K t qu , nh minh h a trong gi n trn, l m t bi u v i m t lo i i x ng g i l SU(2). SU l vi t t t c a c m t nh t th c bi t, k t h p i x ng quay v i x ng ph n x . S 2 c ngha l i x ng quay l b c hai. N u cc h t trn bi u quay i n a vng trn th isospin c thay th b i nh qua gng c a n (th d , proton tr thnh neutron, v ng c l i), k t qu gi ng y h t nh hnh ban u. Ni cch khc, i x ng SU(2) cho php Gell-Mann t ch c cc h t h nguyn t thnh nh ng nhm tm hay octet th d nh trong bi u bn d i: Proton v neutron c s l 0 v isospin (tr ng thi l ng t c php cho proton l + , v cho neutron l ); h t lambda trung ha s l 1 v isospin 0; h t sigma c s l - 1 v isospin 1 (cho php ba tr ng thi l ng t , - 1, 0, + 1, tng ng v i h t sigma m, trung ha, v sigma dng); v h t xi c s l -2 v isospin (cho php tr ng thi l ng t , tng ng v i xi m v xi trung ha). Khi ng cng b l thuy t c a mnh vo nm 1961, ng g i n l phng php bt o, vay m n m t thu t ng c a Ph t gio. (Lu : D u m c a s l l do m t s ch n l a ty ti n m Gell-Mann th c hi n khi l n u tin ng a ra thu t ng trn. Gi tr nu ra y chnh xc, m c d n c th khi n m t s c gi c m th y b i r i).
105
S ph n x t o ra m t lo i i x ng khc o l n bn tri v i bn ph i trong cc hi n t ng gi ng nh chuy n ng quay.
Gell-Mann qu quy t r ng i x ng SU(2) c a bt o ch l s b t u c a cu chuy n. Th t ra, n l m t ph n c a m t i x ng b c cao hn l SU(3), gi ng nh l p chnh gi a c a m t ci bnh ba l p. Nh ng l p ngoi cng s cho php isospin l n c 3/2 v do c th dung d ng cho m t nhm 10 h t decuplet nh th hi n trong bi u d i y. M t vin ch c qun s ng i Israel tn l Yuval Neeman (19252006), r i n c sang nghin c u v t l London, cng xu t s i x ng SU(3) trong kho ng th i gian trn.
Murray Gell-Mann nh n ra m t tnh ch t c b o ton m ng g i l tnh l trong s nh ng tnh ch t c a v n bch th c a cc h t h nguyn t c khm ph. V i tnh l trn m t tr c c a th v isospin (m t tnh ch t lin quan n tng tc y u) trn tr c kia, ng nh n ra m t i x ng ton h c g i l SU(2) gi a nh ng t p h p g m 8 h t.
106
Cc nh v t l thong trng th y b n h t delta trong bi u v xem chng l s c ng h ng hay nh ng tr ng thi kch thch c a proton v neutron. S t n t i c a chng l ci khi n Gell-Mann v Neeman i kh o st SU(3) thay v SU(2). L thuy t trn cung c p cho cc nh v t l my gia t c h t m t t ng v ni tm ki m nh ng s c ng h ng khc, ci h nhanh chng tm ra v t cho chng nh ng tn g i m i b ng cch thm d u hoa th cho cc h t sigma v xi trong bi u SU(2). Ch c h t omega tr l v n hay l ng trnh v kh i l ng c cho l l n c a n (l thuy t c a Gell-Mann tin on n n ng g p 1800 l n proton), i h i nh ng va ch m c nng l ng r t cao m i t o ra c. Khi m t i nghin c u t i Phng th nghi m qu c gia Brookhaven cng b khm ph ra n vo nm 1964, v i kh i l ng c a n g n chnh xc nh gi tr Gell-Mann tin on, th r rng i x ng SU(3) l m t phng th c h u hi u mang tr t t n v i v n bch th h t.
Gell-Mann v Yuval Neeman s m nh n ra r ng i x ng SU(2) th y th t s l m t b ph n c a m t m c i x ng cao hn g i l SU(3). Tm h t y gi ng nh l p chnh gi a c a m t mi ng bnh ba l p, v i cc nhm 10 h t (decuplet) t o nn nh ng l p bn ngoi.
Quark mi v L c mu m nh
Nh lu trn v minh h a trong bi u SU(2), s 2 m t m t s i x ng quay b c hai. Nhng b qua cc nhn (p, n, lambda, sigma, xi), th b m i h t trong bi u t o thnh m t hnh l c gic v do cn c th c i x ng b c ba, ho c c i x ng quay b c su. Nhng sao khng l SU(6)? 10 h t nhm l i trong bi u SU(3) cho cu tr l i . Chng t o thnh m t tam gic, n ph i quay qua m t ph n ba vng trn tr c khi tr l i th ng hng nh c. M t ph n su vng trn th khng . i u ny trng c v nh ang chi m t tr chi ton h c, ngo i tr ch cc h t h nguyn t khng l p v a vo m t m u nh v y. Th thch ti p theo cho cc nh v t l l tm hi u c s v t l cho m u hnh . Vi c pht hi n ra SU(3) l m t thnh t u l n, gi ng nh vi c Mendeleev ngh ra b ng tu n hon cc nguyn t , nhng ng l gi ng nh cng trnh c a Mendeleev, n ch l b c u tin tm hi u tr n v n. Nguyn nhn cho s s p x p tu n hon c a cc nguyn t khng c lm sng t mi cho n khi pht hi n ra proton, neutron, electron v c h c l ng t . Cc nguyn t v k c cc h t nhn ha ra ch ng ph i l c b n. i u tng t y c ng cho cc baryon, g m proton v neutron, hay khng? Cu tr l i ha ra l ng, v tr tu l n c a Gell-Mann l nhn th y s i x ng SU(3) c a baryon c c t vi c m i baryon g m ba h t thnh ph n. Nh l thuy t Caltech ng ch c a Gell-Mann, George Zweig (1937 ) pht tri n t ng
107
tng t m t cch c l p v CERN Geneva, Th y S.
ng th i khi ang lm vi c t i trung tm h t nhn chu u
D a trn t ng , Gell-Mann pht tri n m t l thuy t y c a l c m nh. Cc t ng c a ng qu cn nguyn cho nn ng ph i pht tri n ton b kho t v ng m i lm vi c v i c s ton h c. ng ch n ngn ng d nh theo s khi hi c a n cng nh t m quan tr ng v t l c a n. i v i cc h t thnh ph n y, ng quy t nh t tn chng l quark. Zweig g i chng l qun x [qun t trong bi ty], nhng tn g i c a GellMann th ng th . Nh Gell-Mann gi i thch trong quy n sch c a ng mang t a H t quark v Con bo m, ban u ng i n v i t kwork. ng vay m n cch ghp v n t m t dng trong quy n Finnegans Wake c a nh vi t ti u thuy t James Joyce, Ba quark cho ngi Mark v r i i n ch gieo v n n v i t Mark. phn bi t ba quark, cc nh v t l s m ni n cc mi khc nhau c a chng ln (up), xu ng (down) v l (strange). L thuy t i h i quark ln (u) mang i n tch 2/3 i n tch proton (+2/3), cn quark xu ng (d) v quark l (s) c 1/3 i n tch electron (-1/3). Ng i ta m t thnh ph n c a proton l uud v c a neutron l ddu. S l ng t l c a m t h t ph thu c vo c bao nhiu quark l ch a trong h t . H t lambda, ch ng h n, c c u t o l uds, i u gi i thch s l c a n l 1 v i n tch c a n l 0. M t tr ng i l n i v i l thuy t trn l khng c m t th nghi m no t ng pht hi n ra m t h t c i n tch khc ngoi m t s nguyn l n i n tch proton hay electron khng phn n a, khng m t ph n ba hay b t k t l no khc. C th l cc quark lin k t v i nhau theo ki u sao cho chng khng bao gi tch r i nhau? M t v n n a l lm th no m t l c h t nhn m nh n u cc proton v neutron (th t ra l m i baryon) l nh ng h t c c u trc ch khng ph i nh ng h t n nh t. C ph i l thuy t r t thnh cng c a Yukawa c n ph i thay i hay khng? Xt cu h i th hai tr c, cu tr l i n m b n ch t c a cc meson. Cc meson, khng gi ng nh cc baryon, ch g m c hai quark, hay c bi t hn, m t quark ghp c p v i m t ph n quark. Th d , h t pion trung ha l m t quark u ghp c p v i m t ph n quark u ho c m t quark d ghp c p v i m t ph n quark d. H t pion c ng l g m m t u c ng v i m t ph n d, v h t pion tr l m t d c ng v i m t ph n u. Trong l thuy t c a Yukawa, l c m nh gi h t nhn l i v i nhau c ngu n g c t ch cc proton v neutron trao i cc pion o nh ng h t lc n lc hi n v vi ph m nh lu t b o ton nng l ng nhng ch t n t i trong m t kho ng th i gian ng n m nguyn l b t nh cho php. M t proton c th nh n m t pion tr do m t neutron pht ra, bi n proton thnh neutron v neutron thnh proton. Trong l thuy t m i c a Gell-Mann, h t pion m c xem l m t c p quark, m t quark d v m t ph n quark u. Neutron ddu g m m t quark d nhng khng c ph n quark u. Tuy nhin, nguyn l b t nh cho php m t c p u/ph n u i vo t n t i t h v n u th i gian s ng c a n ng n. Ph n quark u k t h p v i m t quark d t o ra m t pion m v i tc quark u c a n l i trong neutron ddu ban u. K t qu chung l ddu m t m t d v thm m t u, bi n n thnh uud m t proton. Pion m l m t h t o, nn n ch trong tc t c (th i gian qu ng n m o) gia nh p v i proton ban u. Ph n quark ln c a pion phn h y m t trong cc quark ln c a proton, v cn l i quark xu ng t pion. K t qu l proton uud tr thnh neutron ddu.
108
Gell-Mann pht tri n m t l thuy t m i c a tng tc m nh d a trn i x ng SU(3) c quan st th y. L thuy t pht bi u r ng proton, neutron, v cc baryon khc c u t o g m ba quark, v chng tng tc b ng cch trao i cc meson o, chng g m m t quark v m t ph n quark.
Nh ng s trao i tng t x y ra v i cc h t pion dng o do proton pht ra v b h p th b i neutron ho c cc pion trung ha o tro i gi a cc c p proton ho c cc c p neutron. N u m t va ch m c p nng l ng, th m t pion khng cn l o n a v c th b run l c kh i h t nhn. Khi i u x y ra v i pion trung ha, th quark v ph n quark c a n nhanh chng h y l n nhau, v k t qu l m t c p tia gamma ho c m t electron v m t positron v t ra t c cao theo hai h ng ng c nhau. Cc pion tch i n c m t quark v ph n quark thu c hai mi khc nhau (m t ln, m t xu ng), nn chng khng h y l n nhau. H t pion t n t i trong kho ng 26 nano giy, gi l i v i nhau b ng l c h t nhn y u, tr c khi phn h y thnh cc muon v muon neutrino (pht hi n ra l n u tin t i Phng th nghi m qu c gia Brookhaven nm 1962). Trng nh ng n ng i, nhng th i gian b ng 300 tri u l n th i gian s ng c a cc pion trung ha v lu cho cc pion tch i n chuy n ng nhanh l i nh ng v t tch d nh n th y trong bu ng d tm. Ph n quan tr ng nh t c a l thuy t trn l l i gi i thch c a n cho cu h i cc quark lin k t v i nhau nh th no v t i sao lin k t l i ch t ch t i m c khng ai t ng pht hi n ra m t h t v i i n tch phn s . Khng gi ng nh l c h p d n v l c i n t , chng tc d ng ln cc tnh ch t c a v t ch t c th o i v i cc v t th hng ngy kh i l ng v i n tch l c h t nhn tc d ng ln m t tnh ch t ch t n t i trong cc
109
quark. Cc nh v t l khng c tn g i cho tnh ch t , nhng r rng l n c ba d ng, nn Gell-Mann g i n l mu v t ra cc tn , l c v lam, gi ng nh s pht sng t ng h p c a ba ch m t o ra hnh nh truy n hnh mu. L thuy t c a ng pht bi u r ng m i mi c a quark xu t hi n v i ba mu. Cc ph n quark xu t hi n v i cc ph n mu. Khi ba quark thu c nh ng mu khc nhau n chung v i nhau nh t o ra mu tr ng, th chng bi u hi n m t l c ht kh ng khi p ln nhau, t o ra m t baryon. Tng t , n u m t quark v i m t mu c bi t ti n n v i m t ph n quark c cng ph n mu, th chng lin k t m nh, t o ra m t meson. Khng gi ng nh l c h p d n v l c i n t , chng gi m khi cc h t chuy n ra xa nhau, l c mu hnh x gi ng nh m t cu n l xo, ht cc quark l i v i nhau v i c ng tng d n khi chng cng ra xa nhau. l nguyn do v sao cc quark lin k t khng th chia tch c. L thuy t t ra thnh cng n m c Gell-Mann c t ng th ng Gi i Nobel V t l nm 1969 cho nh ng ng gp v khm ph c a ng v s phn lo i cc h t c b n v cc tng tc c a chng. Trch d n trn khng nh c n cc quark, v khi y, khng ai c b ng ch ng xc th c r ng chng th t s t n t i. Gi ng nh cc photon v ph n v t ch t khi l n u tin c xu t, cc quark t ra l nh ng c u trc ton h c h u d ng cho d chng c m t hay khng d i d ng m t th c th v t l ch th c. Nhng khng gi ng nh Planck v Dirac, ho c c l rt kinh nghi m t h , Gell-Mann tin ch c cc quark khng ph i l th b a t trong l thuy t c a ng.
Ph n quan tr ng c a l thuy t quark l l i gi i thch t i sao cc quark khng t n t i ring l . Chng c m t tnh ch t m GellMann g i l mu; mu c ba gi tr - , lam v l c v chng k t h p v i nhau t o ra mu tr ng. Thay v y u d n gi ng nh l c h p d n, l c mu tng ln khi cc quark cng cch xa nhau, i u gi i thch v sao chng lun lun lin k t v i nhau.
Cc nh v t l khc tn thnh v b t tay vo tm ki m chng. u nm 1968, t i Trung tm My gia t c Th ng Stanford (SLAC), cc nh nghin c u i theo con ng gi ng nh Rutherford dng tm ra h t nhn. H h ng m t chm electron nng l ng cao vo cc proton v nhn vo hnh nh tn x . Cc th nghi m c c k kh th c hi n
110
v cc electron c n ph i c gia t c n nh ng t c cao sao cho b c sng c a chng nh hn cc proton (Cc electron trong nguyn t c b c sng c th snh v i kch th c qu o c a chng, l n ch ng b ng 100.000 l n proton). Ngoi ra, nh trong th nghi m Rutherford, a s cc electron s i qua m khng ch m trng h t nhn. Cc nh v t l t i CERN ti n hnh nh ng th nghi m tng t s d ng neutrino. Nm 1972, cc k t qu th nghi m sng t . S tn x electron v neutrino kh i proton l khng u. Nh ng so snh c n th n cc k t qu cho th y cc proton d ng nh vn c c l i theo ki u gi ng nh l thuy t quark tin on, g m ba h t v i i n tch phn s .
Quark duyn v l c i n y u
M t khun kh c s c m nh trong l ch s v t l c th g i l s n gi n ha qua th ng nh t. Xuyn su t th k cho n nh ng nm 1960, nh ng th d n i b t nh t c a khun kh l b ng tu n hon cc nguyn t , thuy t i n t Maxwell, thuy t tng i Einstein, v c h c l ng t . L thuy t quark c a Gell-Mann ti p t c xu h ng b t u v i b ng tu n hon. B ng tu n hon mang tr t t n cho danh sch tng d n c a cc nguyn t , v l thuy t quark thu n ha v n bch th h nguyn t ngang b ng. H phng trnh Maxwell th ng nh t cc l c i n v t tr c tch r i nhau m c d r rng l c lin h v i nhau v, nh m t h qu , ch ng t r ng nh sng l m t hi n t ng i n t . Thuy t tng i Einstein ch ng minh r ng khng gian v th i gian, ci con ng i c m nh n l nh ng th c th khc nhau, l nh ng m t th t s khc bi t c a m t khng th i gian n nh t. Tng t , cng trnh c a ng th ng nh t kh i l ng v nng l ng. C h c l ng t th lo i b nh ng khc bi t gi a h t v sng, m c d con ng i c m nh n hai th c th khc nhau. Do thuy t tng i v c h c l ng t thch cch th c hng ngy nhn nh n th gi i t nhin, nn nhi u ng i c th g i chng l ph c t p, nhng cc nh v t l nh n ra chng l m t ph n c a m t khuynh h ng ti n t i s n gi n ha ton h c. Khm ph ra hai l c h t nhn c a th k 20 l c m nh v l c y u d ng nh h ng t i s gi n ha. Tuy nhin, a s cc nh v t l t n r ng cc l c c b n c th th ng nh t, v s ng i trong h i tm m t khun kh ton h c th c thi nhi m v . u th p nin 1960, Sheldon Glashow (1932 ), m t gio s tr t i Stanford v r i t i i h c California, b t u tm cch h p nh t l c i n t v l c h t nhn y u. ng chuy n n i h c Harvard vo nm 1966, ni ng ti p t c cng trnh cng v i gio s Steven Weinberg (1933 ). ng th i, t i tr ng Cao ng Hong gia London, v gio s ng i g c Pakistan, Abdus Salam (192696), ang t n cng vo bi ton m t cch c l p.
Cc nh v t l th ng nh t l c i n t v l c h t nhn y u. T tri sang: Abdus Salam, Steven Weinberg, Sheldon Glashow. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Nm 1969, John Iliopoulos v Luciano Maiani n Harvard v cng nghin c u v i Glashow. Nm 1970, h pht tri n m t l thuy t l c i n y u k t h p l c h t nhn y u v
111
l c i n t . Gi ng nh nhi u l thuy t m i, n mang l i m t s b t ng . Trong s n i b t nh t l s tin on m t mi th t c a quark m Glashow g i l duyn. Khi Glashow, Salam v Weinberg cng chia s gi i Nobel V t l 1979, cc h t ch a quark duyn c pht hi n ra. Chng ti p theo s nh c l i cu chuy n khm ph n i ti ng ra m t h t u tin nh v y hai phng th nghi m n m hai bn b Thi Bnh Dng.
Cc boson chu n, tr ng Higgs v ngu n g c c a kh i l ng

Khi Gell-Mann cn nh c khng bi t cc proton v neutron c l h t c b n hay khng, th Peter Higgs (1929 ) tr ng i h c Edingburgh t i Scotland t h i khng bi t v nh ng h t v nh ng h t khc n a l i c kh i l ng trong khi photon th khng c. Nm 1964, ng xu t r ng v tr ch a y m t lo i tr ng l c th ba, ngoi tr ng i n t v tr ng h p d n. Cc h t c kh i l ng c a chng thng qua tng tc c a chng v i tr ng , cc cc nh v t l g i l tr ng Higgs theo tn nh v t l ngh ra n. Tr ng Higgs cng d n n s tin on c a m t h t m i, hay c l m t t p h p nh ng h t m i, g i l cc boson Higgs. Nguyn nhn cho tin on l v cc l c c b n khc u i cng v i cc h t mang l c, ci cc nh v t l g i l cc boson chu n. Trong i n ng l c h c l ng t (QED), l c i n t c t s tro i cc photon. L thuy t i n y u th xy d ng trn m t c p h t W, m t dng v m t m, l h t mang l c. L thuy t i n y u b sung thm h t Z trung ha cho khun kh l thuy t. V l thuy t y c g i l s c ng l c h c l ng t (QCD), m t l c m nh theo ki u gi ng v i QED, xy d ng trn cc boson chu n mang tn k qui l gluon. Nh hai chng ti p theo s m t , cc gluon, W v Z, u c th c nghi m pht hi n ra. Cc h t Higgs cho n nay v n cha c tm th y, c kh nng l v khng c my gia t c no c th t m c nng l ng l c chng ra kh i tr ng Higgs. Nhi u nh v t l v n hi v ng khm ph y r i s n, nhng trong khi ch i, th h t Higgs v n ch ng g hn l m t khi ni m ton h c m thi.
Cc my d h t m i
M c d nghin c u l thuy t t tr i tin t c nh ng nm 1960 v n l c tm hi u cc h t h nguyn t , nhng th p nin ny cng c m t s pht tri n ng k trong k thu t d tm h t. c bi t, cc nh v t l pht tri n hai d ng c r t khc nhau d tm cc s ki n h nguyn t . Th nh t l bu ng tia ch p do cc nh v t l t i CERN thi t k v tinh ch nh trong su t th p nin ny. Cc c s my gia t c h t khc s m theo k p v i cc bu ng tia ch p c a ring h . Cc nh ch p bu ng b t ti t l cc ng i c a h t h nguyn t , nhng cc nh th c nghi m ph i ch p s l ng l n nh trong nh ng kho ng th i gian ch ng m t giy th i gian c n thi t ti sinh bu ng cho m t quan st m i v i hi v ng tm ra b ng ch ng c a nh ng s ki n hi m hoi v r t ng n ng i. Trong a s tr ng h p, s ki n x y ra khi bu ng ang ti sinh v do thot kh i s d tm. Bu ng tia ch p c th i gian ti sinh ng n hn nhi u so v i bu ng b t. Cc b ph n chnh c a chng l cc t m kim lo i nhi m i n v i m t ch t kh xen gi a. Khi my d nh n th y m t h t ang tm i qua, n g i tn hi u tch i n cc t m kim lo i v kch ho t m t s phng i n (v m t camera) nhanh n m c v t ion ha l i pha sau trong ch t kh cha k p m i. Cc tia l a i n i theo nh ng ng d n ion ha, v cc nh ch p cho bi t cc tng tc x y ra. Nh v y, bu ng tia ch p cho cc nh v t l m t k thu t ch p l y nhi u s ki n ang quan tm hn. Gi tr c a bu ng tia ch p c nh n ra ngay t c th i, nhng m t d n nghin c u khc v i m t my d h t m i d ng nh hi b t th ng, v s ph n h i khoa h c c a n c v km r rng hn. Nm 1967, su d i lng t trong M vng Homestake South
112
Dakota, Raymond Davis, Jr. (19142006), thu c Phng th nghi m qu c gia Brookhaven, xy d ng m t my d h t neutrino c b ph n kh ng nh t l m t b ch a 100.000 gallon ch t t y r a. L do s d ng ch t t y r a l v hm l ng l n cc nguyn t chlorine c a n. H t nhn thu c m t ng v chlorine c bi t, trong nh ng tr ng h p hi m (nhng ph bi n hn a s cc h t nhn khc), s b t l y m t neutrino. S b t gi bi n i m t trong cc neutron c a n thnh proton m t s ki n phn h ch ng c. B n thn h t nhn tr thnh m t ng v c a argon. L do t my d h t d i lng t l che ch n n kh i cc tia v tr . t pha trn my d h t s ch n d ng l i h u nh m i th , nhng cc neutrino th i qua u n v m t s ki n phn h ch ng c i h i m t s va ch m g n nh tr c di n ln trn m t neutron bn trong h t nhn. Davis xem d ng c c a ng l m t my d neutrino t M t tr i n. M t tr i pht ra v s neutrino l h qu c a cc s ki n nhi t h ch h t nhn s n sinh nng l ng c a n. Cc ngi sao khc cng pht ra neutrino, nhng chng qu xa nn cc neutrino c a chng cng ch ng ng quan tm. a s cc neutrino i xuyn qua Tri t m khng tng tc g c , nn c n m t th tch l n d tm d u ch l vi ba s ki n. My d neutrino Homestake l ci th hai Davis xy d ng. ng xy d ng m t ci nh hn t i qu ng vi Ohio vo nm 1961. My d h t ch ng t cc neutrino c th pht hi n ra c, nhng Davis bi t ng c n m t d ng c l n hn mang v nh ng k t qu ng k . Nguyn do chnh d tm neutrino m t tr i l ki m tra l thuy t v nh ng ph n ng nhi t h ch a d ng c p ngu n cho cc ngi sao. L thuy t tin on s l ng neutrino c trng i i qua Tri t trong m i giy. T con s , cc nh v t l c th tnh ra l ng argon trng i trong ch t t y r a sau m t s l n phi x lu. Cc k t qu th c nghi m c a my d h t trn mang l i m t b t ng : S l ng neutrino m t tr i pht hi n ra t hn nhi u so v i trng i. Cc my d neutrino khc, l n hn c xy d ng, ng ch nh t l Kamiokande v sau ny l Super-Kamiokande thu c Trung tm Qu c t V t l H t S c p, i h c Tokyo, Nh t B n, d i s ch o c a gio s Masatoshi Koshiba (1926 ). Nh ng my d h t ny xc nh n s thi u h t neutrino v mang l i m t c tnh chnh xc hn r ng hai ph n ba l ng neutrino m t tr i khng c trng th y. Ho c l l thuy t nhi t h ch m t tr i sai, ho c l cc neutrino khng b b t gi nh trng i, ho c l cc my d h t khng pht hi n ra cc s ki n b t gi . Bi ton thm h t neutrino khng c l i gi i p mi cho n nm 2001 (xem chng 11), v l i gi i mang l i cho cc nh v t l s tin t ng r ng h nh n ra t p h p y c a cc h t s c p. Nm sau , Davis v Koshiba c trao gi i th ng Nobel v t l 2002 cho nh ng ng gp tin phong cho thin vn v t l h c, c bi t l s d tm cc neutrino v tr .
B ng ch ng v tr h c cho Big Bang

Trong khi nhi u nh v t l ang lm vi c trong a h t h nguyn t , th cng vi c c a nh ng ng i khc a h vo m t thi c c khc l ton b v tr . V tr h c ang trn hnh trnh c a n tr thnh m t lnh v c nghin c u chnh cho cc nh v t l, m t xu h ng s xuyn su t th k 20 v cho n ngy nay. T i Caltech, nh nghin c u khch m i Robert Wagoner (1938 ) lm vi c v i Willy Fowler v Fred Hoyle, s d ng cc k thu t ( m t trong chng tr c) m Hoyle, Fowler, v Burbidges tm ra kh thnh cng trong vi c tnh ra phong ph c a cc ng v trong cc ngi sao. L n ny, h p d ng l thuy t cho Big Bang v cho m hnh tr ng thi d ng c a Hoyle, tnh ra c s phong ph nh trng i c a hydrogen, deuterium, v helium trong cc vng n m gi a cc sao. Cc con s tnh ton c a h cho
113
m hnh Big Bang ph h p kh t t v i cc ch t kh gi a cc sao quan st th y t t hn nhi u so v i cc tin on c a m hnh tr ng thi d ng c a Hoyle. Hoyle khng nghi ng cc tnh ton , nhng ng v n nh n th y l thuy t Big Bang kh m ch p nh n. Trong ph n cn l i c a qung i lm vi c thm nin c a mnh, ng tm l y nh ng d li u m i cho th y nh ng v t r n hi n hi n trong l thuy t v xu t nh ng c i ti n cho n ho c cho cch ti p c n tr ng thi d ng c a ng. B t ch p nh ng quan i m phi chnh th ng c a ng v Big Bang, cc nh v tr h c, k c ngy nay, v n ti p t c tn knh Hoyle v cng trnh c a ng. H ang b n r n thu th p v phn tch nh ng d li u m i v i nh ng thi t b m i, v cc k t qu c nh ng nt th t lng thng r ng cc quan i m c a Hoyle cho n nay khng th no bc b hon ton. Trong nm tr c , 1965, hai nh khoa h c t i phng th nghi m Bell, Arno Penzias (1933 ) v Robert Wilson (1936 ), cng b m t lo i quan st r t khc ng h m hnh Big Bang. H ang chu n b m t anten a vi sng, m t b ph n c c a m t h vi n thng v tinh tr c y, dng lm knh thin vn v tuy n. Cho d h nhn theo h ng no, h th t b t ng pht hi n ra m t tn hi u m nh b c sng kho ng 7 cm. Ban u, h cho r ng h ang pht hi n ra s nhi u i n t do b n thn thi t b , m c d n c cho l r t nh y v do khng b nhi u. Th m ch h cn nghi ng v ki m tra, lau s ch cc v t phn chim b cu trn anten, nhng tn hi u v n cn. Cu i cng, h bc b m i ngu n g c khc ngoi m t b c x th t s t khng gian v tr n. Hn n a, h nh n th y c ng c a n l nh nhau theo m i h ng v b c sng c a n ph h p v i ci c trng i t nh ng tn d xa xi c a Big Bang, n u m t s ki n nh v y th t s t ng x y ra.
Arno Penzias (tri), Robert Wilson, v chi c knh thin vn v tuy n pht hi n ra b c x n n v tr . ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Nm 1978, khi Penzias v Wilson cng chia nhau n a gi i Nobel v t l, th cc nh thin vn khc pht hi n ra nh ng bi n thin nh xu trong b c x n n v tr ny, mang l i nh ng g i c a s pht tri n ban u c a v tr . Khi cc knh thin vn ngy m t l n hn v nh y hn c a vo khai thc, cc nh thin vn v tuy n th k 21 ti p t c s c s o n n v tr i tm nh ng ti ng v ng c a v n th i c xa d n n tr ng thi hi n nay c a v tr .
114
B ng ch ng tng d n cho Big Bang khi n Andrei Sakharov (192189), m t nh v t l Lin X (nay l Nga), pht tri n m t l thuy t lin h v tr h c v i th gi i h nguyn t . Khng c g trong l thuy t l ng t hay cc l thuy t h nguyn t khc thin v v t ch t ho c ph n v t ch t. Nhng v tr hi n nay c th a th i v t ch t thay v c l ng b ng nhau c a v t ch t v ph n v t ch t. cho m t tnh hu ng nh v y ti n tri n, Sakharov nh n ra r ng cc i x ng v cc nh lu t b o ton nh t nh ph i b ph v d i cc i u ki n c c oan c a Big Bang. B ng ch ng th c nghi m sau ch ng t r ng quan i m ny l ng. Ngoi v t l h c, Sakharov cn c bi t t i nhi u hn v i ti lnh o c a ng trong hai lnh v c khc. ng lnh o cc n l c X Vi t pht tri n bom khinh kh (nng l ng nhi t h ch) trong nh ng nm 1950, nhng vo th p nin 1960, ng ngy m t dnh lu nhi u hn v i cc v n lun l c a cng trnh v nh ng tc ng sinh h c nghim tr ng pht sinh t vi c ki m tra cc thi t b nhi t h ch h t nhn, ch cha ni t i m t cu c chi n tranh nng l ng nhi t h ch. ng pht bi u v cng b cc bi bo v nh ng v n , d n n ch ng b rt quy n l c v cc c l i nghin c u trong cc phng th nghi m qun s . Sau ny, ng thm quy n con ng i vo danh sch cc v n chnh tr m ng quan tm. Nm 1975, tr c s khinh r c a chnh ph n c ng v s tn vinh c a a ph n cn l i c a th gi i, Sakharov c trao gi i th ng Nobel ha bnh. Nh khoa h c c a th p nin: Murray Gell-Mann (1929 ) T th i th u, Murray Gell-Mann lm la m t m i ng i tr c s xu t s c c a ng. Ln 3 tu i, ng c th nhn nh ng con s l n v i nhau trong u mnh. Ln 7 tu i, ng th ng trong cu c thi vi t chnh t v i m t h c sinh l n hn ng 5 tu i. a s ng i l n khng bi t nn lm g v i ng. Khng bi t cha m ng nn nui m t ng i con nh v y ra sao? V lm sao cc th y gio c th ch b o cho m t c u h c tr c nh ng t ng m i ngay t c th v v t xa cc b n h c n ba b c? Cha c a Murray l m t tr th c th t ch. Isidore Gellmann sinh Vienna, n c o; ng b t u h c tri t h c v ton h c khi cha m c a ng, di c sang B ng Manhattan, thnh ph New York, c n s gip c a ng. New York, ng l y ci tn km mi Do Thi hn l Arthur v thm m t d u g ch n i lm cho tn ng n i b t hn. ng h c ti ng Anh nhanh chng v nh n th y kh nng ngn ng c a mnh s l t m v d n ng n thnh cng. ng l p tr ng Arthur Gell-Mann d y nh ng ng i Anh di c khc. l m t t ng tuy t v i, nhng Arthur l m t th y gio nghim kh c v c on. H c tr c a ng c n h c t v ng c b n v c u trc cu thch nghi v i l i s ng M, nhng ng c khng khng gi ng d y m t danh sch di ngo n cc quy t c ng php v thu t ng . Ngi tr ng c a ng khng tr qua n i i Kh ng ho ng. Nm 1932, Arthur tm c cng vi c t t nh t m ng c th tm, lm b o v ngn hng. ng gi tch c c cho u c mnh b ng cch nghin c u thuy t tng i c a Einstein, nhng r i ng ph i b cu c v gia nh v cu c s ng th ng nh t. Trong khi , v c a ng, Pauline, b t u lm b nh tm th n. Tr n trnh nh ng kh khn tr c m t, b thot vo m t th gi i c m khng c phi n mu n. B c i c i ni ni m t cch qui n, cho d m i th ang di n ra khng ng xung quanh b. C u trai tr Murray s m bi t ph i chuy n sang d a vo ng i anh trai, Ben, thay v vo cha m mnh. Ben, l n hn Murray g n 10 tu i, l m t ng i ham h c v hai c u con trai tr thnh nh ng ng i b n ng hnh t t c a nhau. i thm cc b o tng v cng vin thnh ph New York tr thnh ho t ng yu thch c a h v khm ph cc tr tiu khi n yu thch. Murray cng c n c gio d c chnh th ng, nhng r rng ch c a ng khng ph i l m t tr ng h c bnh th ng. Cc th y gio trong l p c a ng ch ng bi t lm g v i ng c . May thay, th y gio d y piano c a ng a c u Murray 8 tu i n g p ngi hi u tr ng tr ng Columbia Grammar, m t ngi tr ng t nhn giu c B Ty Manhattan.
115
Ngi hi u tr ng nh n ra cc nng khi u c a c u con trai v s p x p m t su t h c b ng tr n gi. C b m ang qu n tr c a ng cng nh n ra y ng l ci con trai h c n, v h chuy n n m t cn chung c cng dy v i ngi tr ng trn. y khng ph i l c h i duy nh t m Arthur gi vai tr quan tr ng trong vi c h ng d n s h c hnh c a ng i con trai. Arthur khuy n khch s thch ton h c c a Murray v can ngn con trai thi vo kh o c h c hay ngn ng h c tr ng i h c. Nhng ch ngha c u ton kh t khe c a Arthur cu i cng tr thnh m t gnh n ng cho Murray trong nh ng nm thng i h c c a ng.
Murray Gell-Mann nh n ra m t tnh ch t ng g i l tnh l c b o ton trong cc tng tc do l c h t nhn m nh gy ra. Tnh ch t a ng n m t i x ng ton h c gi a cc tnh ch t c a baryon v sau xu t r ng cc baryon v meson l nh ng h t c u t o t cc quark. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
T i Columbia Grammar, cc b n h c c a Murray v c th y gio c a ng khng th u i k p ng. V n quan tm xa r ng, ng ch ng h c c g . C kh nng hn, ban gim hi u tr ng cho Murray ci ng c n t h c, v r i h b c ra kh i hnh trnh c a ng. t ra th Columbia Grammar cng cho ng c h i vo tr ng i h c Ivy League. tu i 15, Murray vo tr ng i h c Yale v i m t su t h c b ng tr n gi, m c d tr ng ny khi y v n c h n ng ch kh t khe 10% cho sinh vin Do Thi. M c d t nh t l tr hn 3 tu i so v i cc b n cng l p, nhng trong khi a ph n trong s h ph i ch t v t m i n m b t k p chng trnh m i, th Murray nh nhng tr i qua cc kha h c c a mnh, c v ton cao c p v v t l h c. R i ng v p ph i ro c n khi n lc vi t lu n vn c a mnh. ng khng nh c v n c a mnh gip , v ng bi t r ng ng khng bao gi c th vi t ci g t t cho ng i cha yu ngn ng c a mnh. Khng c lu n vn, ng xin vi c c Yale v m i tr ng i h c Ivy League khc, tr tr ng Harvard, khng c trao h c b ng. ng mi n c ng ch p nh n m t l i m i t MIT, Vi n Cng ngh Massachusetts. N v v n l m t trong nh ng chng trnh o t o v t l t t nh t M, nhng n khng ph i l tr ng thu c h th ng Ivy League. ng tm s nh th ny: M t cht suy ngh thuy t ph c ti r ng ti c th th MIT, v r i t t sau n u nh ti mu n, ch khng cn cch no khc. Chng trnh c a MIT ph h p t t v i ng, v ng hon thnh lu n n ti n s lc tu i 21, m c d lu n n c a ng g p tr c tr c hon l i 6 thng. Trn ti n trnh , ng h c c m t l thuy t c cht t gi tr l n u n khng ph h p v i b ng ch ng quan st hay th c nghi m, th ng s u tranh cho tnh n gi n ton h c trong cc l thuy t c a ng h khi no c th . l tri t l sau ny a ng n v i cc quark, v bt o, v gi i th ng Nobel. ng c yu c u thuy t gi ng khi nh n gi i Nobel, nhng m t l n n a
116
hn t ng l i xu t hi n trn ng, v ng cha bao gi su t p Nobel.
trnh m t b n vi t no cho b
Murray Gell-Mann lun c s thch r ng, c trong khoa h c v trong cu c s ng ring t. Trong khi lm vi c t i Vi n Nghin c u Cao c p i h c Princeton, ng g p m t ph n tr ng i Anh, Margaret Dow, tr l cho m t nh kh o c h c . Murray v n thch kh o c h c, m c d cha c a ng ngn khng cho ng nghin c u n tr ng. V kinh nghi m c a ng cc cng vin New York bi n ng thnh m t ng i quan st chim chc say sa, m t s ng c m m Margaret chia s . Trong m t chuy n i ng nh cng v i nhau, h n m t hn o n m ngoi khi Scotland tm ki m chim h i u r t c . H ch nhn th y m t con, nhng th l . Sau , h k t hn vo nm 1955, v chim h i u r t c tr thnh m i nhn duyn c a h . Hn nhn lm thay i con ng i Murray Gell-Mann. Tr c khi g p Margaret, ng th t l i l c v th ng t mnh vo trong cng vi c nhi u hn trong cu c s ng. Ci ch t c a b v cn b nh ung th vo nm 1981 tn ph con ng i ng, v n n ng th i khi ng ang v t l n gi nguyn v n m i quan h c a ng v i ng i con gi tham gia vo nh ng ho t ng chnh tr h t s c b t h nh. Vi nm sau , ng l i g p kh khn gi quan h v i ng i con trai c a mnh. Murray Gell-Mann ti hn vo nm 1992 khi ang gi a m t nhi m v vi t lch kh khn khc n a, m t quy n t truy n. ng b l th i h n cu i cng, v d v i s h tr c a ng i v c a ng, Marcia Southwick, ng khng th no vi t nn m t b n th o hi lng. Nh xu t b n cho nh ch d n. May thay, m t nh xu t b n m i v s h tr bin t p cho php ng hon thnh H t quark v Con bo m, cu chuy n c a cu c i ng v s nghi p khoa h c c a ng, m ng t tt con l Nh ng cu c phiu lu vo Th gi i n gi n v ph c t p, nm 1994. Hi n nay, ng on t v i cc con, v tr i qua ph n l n th i gian trong m t ngi nh thong ng Santa Fe, New Mexico, ch a y cc tc ph m vn ha, ngh thu t, v sch v .
Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1960 V t l v cng ngh

Khi m mn th p nin 1960, cha c con ng i no t ng c phng vo qu o xung quanh Tri t. Vo cu i th p nin , con ng i bay trn qu o v i b trn M t trng. Cc nh v t l tham gia h u nh vo m i kha c nh c a cc s m nh , nhng cng vi c ch y u mang tnh k thu t v cng ngh v do khng ph i l tiu i m c a t p sch ny. Danh sch c thm cu i chng ny c k l i chi ti t m t s cu chuy n l ch s th v c a s thm hi m v tr chi m ph n l n cc thnh tch c a th p nin 1960. Nh ng k cng khng ch c s thm hi m c a con ng i trn M t trng v Tri t, m cn c m t s con tu v tr g i n nh ng hnh tinh khc. Thm hi m v tr khng ph i l lnh v c cng ngh duy nh t tr i qua s ti n b n kinh ng c trong th p nin 1960. Ngnh i n t h c bn d n ti n b nhanh khi ngy cng c nhi u transistor v cc nguyn t m ch i n khc c th gi ghm vo trong cc m ch tch h p. M i ti n b trong cng ngh d n n kh nng th c hi n cc php ton ton h c ph c t p hn trong th i gian ng n hn, s d ng t nng l ng hn. Nm 1970, cc my vi tnh tr nn thi t y u khng ch cho khoa h c v k thu t m cn cho a s cng vi c hi n i v lm n ti chnh. My tnh c nhn v Internet s cha xu t hi n trong m t th p k n a, nhng cc chuyn gia ang hnh dung ra nh ng ti n b . Nh ng o n tng t nh o n ny c th xu t hi n trong nh ng chng cn l i c a quy n sch ny, nhng chng s khng cung c p thm thng tin g c bi t: Quy n sch ny khng c d tnh l m t quy n l ch s cng ngh v do s thi u nh ng chi ti t c n thi t gi i thch tr n
117
v n cc pht tri n thu c ngnh i n t h c. Thay vo , tr ng tm ng gp chnh m cc nh v t l mang n cho i n t h c.
y l bn v nh ng
M t ng gp nh v y xu t hi n nm 1962 t m t chng nghin c u sinh 22 tu i ng i x Wales t i i h c Cambridge, n c Anh. Brian Josephson (1940 ) nh n ra r ng c h c l ng t cho php electron t o nn cc c p Cooper (xem chng tr c) bng qua m t khe cch i n m ng gi a hai l p siu d n. ng d on hi n t ng ngy nay g i l hi u ng Josephson c c k nh y v i s thay i t tr ng v m t nh ng hi u ng c th khai thc nh th no trong cc c u trc i n t nh c g i m t cch t nhin l l p ti p xc Josephson. Nm sau , cc nh khoa h c t i Phng th nghi m Bell ch t o ra ti p xc Josephson u tin, v nm 1964, cc nh khoa h c t i Phng nghin c u Ford pht minh v ch t o ra d ng c giao thoa l ng t siu d n u tin (SQUID), cho php h o nh ng bi n thin trong t tr ng nh hn nhi u so v i tr c . Ngy nay, SQUID c s d ng th c hi n b t k php o nh y nh t no trong khoa h c v cng ngh , v cc k s ang h ng n m t cng ngh m i c a cc my tnh l ng t ho t ng trn ti p xc Josephson. Cng trnh c a Brian Josephson mang l i cho ng quy n chia s gi i Nobel v t l 1973.
118
1971 1980 B t u m t s t ng h p m i
Trong b y th p nin u c a th k 20, cc nh v t l ch ng ki n m t s chuy n bi n ngo n m c c a n n khoa h c c a h . Cc nh lu t Newton, cc phng trnh Maxwell v thuy t nguyn t khng cn ni ln ton b cu chuy n c a v t ch t v nng l ng n a. Gi th thuy t tng i v c h c l ng t n m t i trung tm c a l thuy t v t l; cc nguyn t c bi t l c c u t o g m nh ng h t cn nh hn n a, m t s h t tng tc thng qua cc l c h t nhn y u v m nh tr c y cha bi t t i; v cc nh v t l tm th y nhi u h t khc cn nh hn c h t nhn nhng khng l b ph n c a b t k v t ch t no bi t. Bt o c a Gell-Mann mang tr t t n cho th gi i h nguyn t , nhng m t s v t l v n ngh cc quark ch ng g hn ngoi nh ng cng c ton h c h u d ng. Ngay c s tin on m t mi quark th t (duyn) vo nm 1970, ci d n n s th ng nh t l c i n t v l c h t nhn y u, cng khng th ng n i nh ng ng i thu c ch ngha hoi nghi cao . V th , lc b t u th p nin th tm c a th k 20, nghin c u v cc h t h nguyn t di n ra m nh m . Nhng vo cu i th p k , cc quark c quan st th y nhi u baryon, v c b ng ch ng c a m t mi quark th nm v kh nng ng ng c a m t quark th su. T vi n c nh l ch s , ton b nh ng b ph n chnh c a ci g i l m hnh chu n c a v t l h t c m t vo cu i th p nin 1970. Nhng lc , cc nh v t l v n nghi v n khng bi t n n khoa h c c a h c ang ti n t i m t kho kem ch a y mi quark, gi ng nh v n bch th h t tr c hay khng. Kh nng v n m cho n nh ng nm u c a th k 21, khi cc nh v t l tm th y b ng ch ng ch c ch n r ng khng c nhi u hn su lo i quark m h bi t ho c nghi ng trong 25 nm qua. Nhn l i qu kh , c th ni r ng nh ng nm 1970 nh d u m t th i k chuy n ti p: th i k c ng c v p d ng nh ng t ng m i, s b t u c a m t th i k t ng h p. T t nhin, nh ng i m i trong v t l h c v n ti p t c sau , nhng a s nh ng pht tri n m i l nh ng ng d ng ch khng ph i nh ng t ph l thuy t. Chng ny cng mang tnh qu . Ph n cn l i c a quy n sch ny s nh n m nh vo cc ng d ng c a v t l nhi u hn l vo cc t ng gy chuy n bi n. V l do , nh v t l c a th p nin 1970 l m t ng i phn thn gi a nghin c u c b n v ng d ng, Luis Alvarez (191188) t i Phng th nghi m Lawrence Berkeley thu c i h c California. Alvarez ginh gi i Nobel v t l 1968 cho nh ng cch tn trong cng ngh bu ng b t d n n s khm ph ra v s h t h nguyn t , nhng c l ng c nh t i nhi u nh t cho s lm chuy n bi n ki n th c khoa h c c a s tiu kh i trn Tri t. Nm 1980, ng v i nghin c u c a mnh bo co b ng ch ng r ng m t ti u hnh tinh c b ng ng n ni lao vo hnh tinh chng ta cch y 65 tri u nm tr c. M t v va ch m nh th s lm kh i pht m t chu i s ki n lm tuy t di t nhi u gi ng loi. N trng nh
119
m t t ng in r khi l n u tin xu t, nhng ngy nay n c ch p nh n r ng ri l l i gi i thch h p l nh t cho s k t thc c a th i i kh ng long.
Cc quark: t y n nh
Nh lu chng tr c, vo nm 1972, cc nh v t l gin ti p quan st th y cc quark. Cc quark khng th tch r i l n nhau, nhng m t lo t th nghi m tn x electron t i Trung Tm My gia t c Th ng Standford (SLAC) California v cc th nghi m tn x neutrino t i CERN Th y S ti t l c u trc n i c a cc proton, neutron v cc baryon l . T t c nh ng h t gi ng nh nh ng ci b u ch a ba th c th c l p, gi ng h t nh l thuy t Gell-Mann tin on. V y th cc quark ln, xu ng v l vo ch c a chng trong s nh ng thnh ph n c b n c a v t ch t cng v i electron, neutrino, v cc lepton khc. Nghin c u ti p t c i v i quark duyn. Vo sng hm 11 thng 11, 1974, t i m t cu c h p nh k c a y ban c v n t i SLAC, hai nh v t l b t u nh n ra r ng h tm th y n. Samuel Chao Chung Ting (1936 ) thu c Phng th nghi m qu c gia Brookhaven Long Island, New York, g p g Burton Richter (1931 ) thu c SLAC v loan bo, Burt , ti c m t s chuy n v t l th v k cho anh nghe y.
Richter p l i m t cch thn tnh. Sam , ng ni, ti c m t s cu chuy n v t l mu n k cho anh nghe. Trong cc th nghi m khc nhau hai pha c a B c M, m i ng i trong hai ng i tm th y b ng ch ng c a h t m i gi ng nhau. i nghin c u c a Richter t tn cho n b ng k t Hi L p psi, cn Ting th ch n ch J, trng t a nh k t Trung Qu c cho ch Ting. H nhanh chng i n th ng nh t k hi u chung l J/psi, tn g i h t v n mang cho n ngy nay. Richter v Ting bi t r ng n c kh i l ng hn ba l n kh i l ng m t h t proton v th ng phn h y thnh nh ng h t khc sau kho ng m t trm ph n t t c a m t giy. Th i gian th t ng n ng i, n ko di kho ng b ng 1000 l n ci h trng i cho m t s c ng h ng n ng, hay tr ng thi kch thch, c a m t h t khc bi t (gi ng nh cc c ng h ng sao delta, sigma v sao xi m t chng tr c. l ci khi n n th t h p d n. N u n khng ph i l m t tr ng thi kch thch, n ph i l m t h t m i, v n ph i c m t tnh ch t lm hon l i s phn h y c a n. Sau vi thng lm th nghi m v l p l thuy t b sung, cc nh v t l i n m t nh t tr. Tnh ch t cha bi t c a J/psi ph i l tnh duyn, v h t l m t meson c u t o
120
g m m t quark duyn v m t ph n quark duyn. y ban Nobel ch ng tr hon cng nh n thnh t u ny. Richter v Ting c n nh n gi i Nobel v t l 1976.
Cc nh v t l h t b t u t hoan nghnh nhau l hon thnh cy h hng c a v t ch t. Cc quark ln v xu ng k t h p v i cc lepton quen thu c electron v neutrino electron c u t o nn v t ch t bnh th ng. Tnh l v tnh duyn c u t o nn b i quark n ng hn v c cc i tc lepton nh lu t muon v neutrino muon. Khun kh d ng nh bao g m t t c cc h t h nguyn t bi t. Nhng ng th i khi Richter, Ting, v nh ng ng i khc ang khm ph ra h t J/psi v suy lu n ra n c tnh duyn, th m t i nghin c u t i SLAC, ng u l Martin Perl (1927 ), ang pht hi n ra s ki n u tin trong m t chu i s ki n kh hi u. Cu i cng, h nh n ra r ng h khm ph ra m t lepton m i n ng g p kho ng 17 l n muon v kho ng 3500 l n electron. H t tn cho n b ng k t Hi L p tau. Vi c khm ph ra n a n cho Perl chia s gi i Nobel v t l nm 1995 cho nh ng ng gp tin phong v i ngnh v t l lepton, cng v i Frederick Reines, ng i cng v i Clyde Cowan l n u tin pht hi n ra neutrino electron (xem chng 6).
Burton Richter (ph i), ng i ng khm ph ra quark duyn, ang xem mn hi n th s ki n h nguyn t cng v i Martin Perl (gi a) v Gerson Goldhaber (tri). ( nh: Interactions.org, SLAC)
121
Lepton m i khng c cc quark ph h p no bi t ho c m t neutrino tng ng, nhng khun kh c a v t l h t cho th y ph i c c hai th . Neutrino s kh tm nhng d t tn (neutrino tau). Cc quark s m c k hi u l t v b, tng ng v i m t trong hai b tn g i: nh (top) v y (bottom), ho c s th t (truth) v p (beauty). Cho d chng c g i l g i n a, th cng c n nng l ng cao hn mang chng vo t n t i (Cu i cng cc nh v t l kh ng ch c quark nh v y). Nm 1977, m t i do Leon Lederman (1922 ) ng u, t i Phng th nghi m My gia t c Qu c gia Fermi (Fermilab) Batavia, Illinois, g n Chicago, pht hi n ra m t h t h g i l upsilon v s m xc l p r ng n l i tc xinh p c a J/psi duyn dng. N m t meson g m m t quark y v ph n quark tng ng c a n. Cc i Fermilab cu i cng cn tm ra quark nh vo nm 1995 v neutrino tau vo nm 2000. Lederman chia s gi i Nobel v t l 1988, khng ph i cho khm ph ra quark y, m cho s tin on tr c c a ng v s t n t i c a neutrino muon. Nh ng ng i nh n gi i chung v i ng l Melvin Schwartz (19322006) v Jack Steinberger (1921 ), c hai u lm vi c t i i h c Columbia thnh ph New York, nh ng ng i pht hi n ra neutrino muon trong m t th nghi m t i Brookhaven nm 1962. M t khm ph ng ch khc trong ngnh v t l h t xu t hi n nm 1979 t i phng th nghi m Deutsches Elektronen Synchrotron (DESY) Hamburg, c. Cc nh nghin c u quan st th y b ng ch ng c s c thuy t ph c u tin c a cc gluon, cc boson chu n c cho l c cc quark tro i lm h t mang l c m nh.
Cc l thuy t th ng nh t l n
S khm ph ra quark duyn l b ng ch ng th c nghi m m cc nh l thuy t, nh Sheldon Glashow v cc ng nghi p c a ng (xem chng tr c) c n n ng h cho s th ng nh t c a h i v i l c i n t v l c y u. Chi ti t c th c a l thuy t i n y u c a h qu ti n b so v i quy n sch ny nhng c th m t m t cch khi qut. Gi ng nh l thuy t l c m nh c a Gell-Mann, l thuy t y th ng nh t l c i n t v l c h t nhn y u d a trn s i x ng ton h c. i v i cc nh ton l, thnh cng a h n ch tm ki m m t s i x ng cn su s c hn n a bao hm c l c h t nhn m nh. H g i m c tiu l L thuy t Th ng nh t L n, hay GUT. Glashow v nhi u ng i khc xu t m t s phng php khc nhau tt i m t GUT, nhng khng m t xu t no t ra thnh cng. M t s cng th c d ng nh ph c t p khng c n thi t v a ra cc tin on khng th no ki m tra trn th c nghi m. M t n l c r t h p d n v c th ki m tra h ng t i GUT a cc nh v t l n v i m t lo t th nghi m trong h s d ng cc my d neutrino tm ki m cc phn h y proton. Tr c khi l thuy t c pht tri n, cc nh v t l xem proton l b n v ng mi mi, nhng gi th m t s ng i t h i khng bi t proton c phn h y trong nh ng d p c c k hi m hay khng hi m n m c c l m t proton trong c th ng i s phn h y trong th i gian ngang ng a v i m t i ng i. Cc my d neutrino c l n s lm sng t nh ng s ki n hi m nh v y, nhng sau m t s th nghi m ch ch t, khng c s phn h y proton c thn no c xc nh n. Cc n l c GUT khng hon ton b b ri. Th t ra, m t phng php a n m t vi th p nin nghin c u l thuy t v v th ng c nh c t i y v trong nh ng chng sau. D i s ch o c a John H. Schwarz (1941 ), lm vi c t i khoa v t l Caltech sau khi hon thnh lu n n ti n s t i i h c California, Berkeley, phng php y c g i l l thuy t dy. L thuy t m t cc h t s c p b ng m t s tng ng ton h c v i m t s i dy, m t i t ng m t chi u c th dao ng trong khng gian ba chi u. Cc phin b n ban u c a l thuy t dy c 10 chi u (9 chi u khng gian c ng v i 1
122
chi u th i gian), v n tin on cc h t h nguyn t l m t t p h p nh ng dao php c a s i dy .
ng c
L thuy t dy m t cc h t h nguyn t l cc c ng h ng trn m t s i dy nhi u chi u, gi ng h t nh m t s i dy n c th dao ng theo nhi u m t t o ra cc n t khc nhau. Cc m t c a s i dy m t chi u bi u di n y u c cc nt (cc i m c nh) t i hai u dy, nhng b c sng c a dao ng c th bi n thin. N t c b n trn cng c ng h ng v i m t o n ln-xu ng trn s i dy. N t b i th hai, n m ngay bn d i v i hai o n, c b c sng di b ng phn n a n t c b n. Cc n t b i khc c hai, ba, b n, ..., chn v nhi u o n hn. M t cch ti p c n ton h c tng t v i nhi u chi u mang l i cc tnh ch t c a cc h t h nguyn t , v d nh proton v neutron, v cc c ng h ng c a chng, v d nh cc h t delta trnh by chng 7.
c bi t, s i dy y c th dao ng theo nhi u m t v t o ra cc m khc nhau n t c b n c ng v i m t lo t n t b i (xem gi n hnh trn). Tng t , m i m t trong 9 chi u c a l thuy t dy tng ng v i m t tnh ch t c a v t ch t, v cc m t dao ng c php tng ng v i cc h t h nguyn t khc nhau. M t l do chnh cho s h p d n cao c a l thuy t dy l n khng ch bao hm cc tng tc i n y u v tng tc m nh, m cn bao hm c tng tc h p d n. Schwarz cng b bi bo u tin c a ng v l thuy t dy vo nm 1971, nhng n c n c s ch p nh n r ng ri c a c h c l ng t hay thuy t tng i. L thuy t dy khi y v hi n nay v n trong giai o n trung gian gi a xu t v xc nh n th c nghi m. N gi ng nh l ng t Planck tr c khi c cng trnh c a Einstein v hi u ng quang i n, hay tin on c a Dirac v ph n v t ch t tr c khi khm ph ra positron. Cc k t qu ton h c c a n d ng nh p d ng c cho v t l, nhng khng c hi n t ng th c nghi m no c th rng bu c n m t cch tr c ti p.
S v ng vu l ng t
Nm 1969, John F. Clauser (1942 ) i h c Columbia cng v i cc ng nghi p i h c Boston v Harvard, xu t m t phng php s d ng nh sng phn c c ki m tra m t trong cc tin on b t th ng v gy tranh ci nh t c a c h c l ng t , l hi n t ng v ng vu. Albert Einstein c m t tn g i khc cho n, tc d ng ma qu t xa. Th t ra, n l ch trch chnh y u c a ng i v i thuy t l ng t , ngoi cu ni n i ti ng c a ng, Cha khng chi xc x c(xem chng 5). S v ng vu c hi u t t nh t b ng cch kh o st m t th d c bi t. y khng ph i l th nghi m m Clauser
123
xu t, v gi i thch i u s c n dnh m t o n gi i thch nh sng phn c c v spin c a cc photon. Th d ny miu t s v ng vu c a cc h t spin 1/2, v d nh proton, neutron, hay electron. Gi s hai h t, i qua cng m t i m trong khi ang chuy n ng theo hai h ng ng c nhau, tng tc sao cho spin c a chng h ng ng c chi u nhau, m t h ng sang ng v m t h ng sang ty. M t th i gian sau, m i h t trong chng i qua m t my d h t o spin theo h ng b c-nam. Theo c h c l ng t , hm sng h t c thn cho m i h t l s pha tr n ngang nhau c a cc tr ng thi spin b c v spin nam. Do , m i my d c kh nng ghi nh n m t spin h ng v b c b ng v i kh nng ghi nh n m t spin h ng v nam. Spin c a h t theo h ng b c-nam khng c xc nh cho n khi cc php o x y ra. V hai h t by gi phn cch nhau trong khng gian nhng spin c a chng c o ng th i, nn khng c cch no cho m t my d spin b c-nam nh h ng n my kia. Nh v y, s d ng cc hm sng h t c thn, phn tch mang l i kh nng ngang nhau cho hai php o spin l cng chi u (b c h t ho c nam h t) ho c ng c chi u (m t b c, m t nam). Nhng khi th c hi n phn tch s d ng hm sng hai h t, k t qu l cc spin v n ng c chi u. Tr c khi cc h t i vo my d tng ng c a chng, khng c h t no c m t h ng u tin b c-nam c bi t h t. Nhng vi c pht hi n m t spin l h ng b c bu c spin kia l h ng nam. Cc h t , m c d cch xa nhau, c spin c a chng b v ng vu vnh vi n. V i Einstein, tc d ng ny l ma qu v khng c th i gian truy n thng tin t h t ny xuyn kho ng cch n h t kia, nhng h t kia v n ph n ng t c th tr c php o c a h t ny. Nm 1974, Clauser v i c a ng xy d ng m t thi t b m ng v cc ng nghi p Harvard v Boston c a mnh xu t h i nm 1969. H hi v ng bc b s v ng vu l ng t , v n d ng nh vi ph m cc quy lu t tng i tnh c a s nhn qu , nhng thay v th , h pht hi n ra n l m t hi n t ng c th t. Cho n ngy nay, m t s nh v t l v n tranh lu n r ng th nghi m trn l khng hon thi n, nhng khi m i s ph bnh c x l, th hi n t ng v ng vu l ng t v n t n t i. Khm ph m ra m t s kh nng cng ngh quan tr ng, c bi t trong lnh v c ngy nay g i l i n ton l ng t .
Cc ng d ng c a v t l v lin h v i cc khoa h c khc trong th p nin 1970

V t l n i nh n i m trong nh ng nm 1970 khng nh ng v nh ng khm ph lin t c trong a h t h nguyn t , m cn v nhi u ng d ng c a v t l trong cc khoa h c khc, trong k thu t v cng ngh . Trong ngnh i n t h c, cc k thu t vi ch t o m i, nhi u trong s d a trn s pht tri n c a cc v t li u m i v cc d ng c tn ti n nh laser, a n cc m ch tch h p c tnh ph c t p ngy m t tng d n. Ton b cc n v x l trung tm c a cc my vi tnh c th t n m trn m t con chip. Cng su t tnh ton c l n c n n nh ng cn phng i u ha khng kh to l n v i d ch v i n ring c a chng gi c th t trong nh ng d ng c nh mang theo ng i. Nm 1971, Texas Instruments b t u bn ra nh ng chi c my tnh i n t b ti u tin. Cc k s, t ng c nh n d ng qua cc bn tr t chnh xc eo bn th t lng c a h , gi c cc d ng c i n t c m tay c th tnh ton nhanh hn v chnh xc hn. Vo gi a th p nin 1970, k nguyn c a i n ton c nhn b t u kh i ng, v i Apple II d n u cu c ua vo nm 1977.
124
S v ng vu l ng t , ci Einstein g i l tc d ng ma qu t xa, c xc nh n trong cc th nghi m nh th nghi m ny. N u nh m t tnh ch t c a hai h t c th a vo m t m i lin h c bi t khi cc h t tng tc, th d nh s s p th ng hng h ng spin c a chng ng c nhau theo chi u ng ty, th s v ng vu l ng t pht bi u r ng m i lin h v n ti p t c ngay c khi hai h t cch xa nhau. Th d , n u spin c a m t h t sau c o theo h ng b c-nam, th c h c l ng t tin on r ng n c kh nng ngang nhau h ng theo chi u b c ho c chi u nam. N u hm sng l ng t c a cc h t l c l p, th cc spin b c-nam c a chng s c kh nng h ng theo hai chi u l ngang nhau. Nhng ha ra spin c a cc h t b v ng vu qua m t hm sng l ng t hai h t. Do , vi c o m t h t l h ng b c bu c h t kia l h ng nam, m c d khng c th i gian g i thng tin t h t ny n h t kia t c nh sng.
Hi u qu c a s c m nh i n ton m i cn a n m t ng d ng y khoa m i c a m t k thu t m cc nh v t l v nh ha h c s d ng nghin c u c u trc bn trong c a ch t r n, l sjw c ng h ng t h t nhn, hay NMR. K thu t ny ho t ng trn th c t l cc proton v neutron, gi ng nh electron, c spin. Cc tnh ch t t quen thu c c a m t s ch t, v d nh s t, thu c t spin c a cc electron. Trong khun kh l ng t c a v n v t, cc electron spin ln c xu h ng ghp c p v i cc electron spin xu ng, nhng c bi t n u c m t s l electron, th khng ph i electron no c a m t nguyn t cng c i tc. Khi c u trc tinh th l thch h p, th cc spin electron cha ghp c p c xu h ng s p th ng hng, t o ra t tnh m ng. ng th i, trong h t nhn, cc proton v neutron v i spin ng c nhau cng ghp thnh c p. M t l n n a, c bi t khi c m t s l proton ho c neutron, th h t nhn cn l i m t ho c nhi u spin cha ghp c p v do c th tc d ng nh m t nam chm nh xu. Cc nam chm h t nhn s p th ng hng v i t tr ng n i c a v t li u, v chng cn ph n ng v i t tr ng ngoi. N u nh t tr ng ngoi quay, th h t nhn c th hnh x gi ng nh m t con quay b nghing. Tr c t c a n s v ch ra m t qu o trn m t t n s t nhin nh t nh. Khi t n s c a t tr ng quay kh p v i t n s t nhin , th h t nhn h p th nng l ng. l hi n t ng c ng h ng trong tr ng h p ny l c ng h ng t h t nhn gi ng nh trnh by nh ng ph n tr c c a quy n sch ny. Cc t n s t nhin v h ng c a NMR cho php cc nh khoa h c xc nh t tr ng n i c a v t li u v t hi u r hn v c u trc tinh th c a n. Vi c khm ph ra NMR v l i ch c a n trong vi c tm hi u cc tnh ch t c a ch t r n mang gi i th ng Nobel v t l 1952 v cho Felix Bloch (190583) v Edward Purcell (191297).
125
Nhng ngoi c ng ng nghin c u khoa h c, NMR khng nh n c s thu ht l n trong nh ng nm 1970 cho n khi Paul Lauterbur (19292007) thu c tr ng i h c Bang New York Stony Brook xu t m t k thu t s d ng cc php o NMR t o nh c a m t lt m ng v t ch t. Peter Mansfield (1933 ) thu c tr ng i h c Nottingham, Vng qu c Anh, m r ng cc k thu t c a Lauterbur cho cc c ng h ng c a h t nhn hydrogen trong v t ch t s ng v pht tri n cc k thu t ch p nh nhanh. Raymond Damadian (1936 - ) thnh l p T p on FONAR vo nm 1978 s n xu t cc my qut NMR u tin. Do xu h ng chung c a cng chng hay lin h t h t nhn v i cc r i ro v s c kh e v v kh, cho nn cc d ng c y khoa nhanh chng c t tn l d ng c ch p nh c ng h ng t (MRI). Lauterbur v Mansfield cng nh n gi i Nobel sinh l h c hay y khoa nm 2003. Damadian, tin r ng nh ng ng gp cng ngh c a ng cho MRI x ng ng c vinh danh ngang nh cc thnh qu c a Lauterbur v Mansfield, ch y c m t trang in trn t New York Times, kh ng nh r ng y ban xt gi i khng cng b ng v i ng, v cho ng ra ra.
Hi n t ng c ng h ng t h t nhn (NMR), minh h a gi tr : ch p nh c ng h ng t h t nhn (MRI).
y, l cha kha d n
n k thu t y khoa h t s c c
M t pht tri n khoa h c ch ch t n a lin quan nhi u n v t l h c l k t qu cng b c a nh v t l t gi i Nobel Luis Alvarez thu c tr ng i h c California, Berkeley, r ng ng; con trai c a ng, nh a ch t Beekeley Walter Alvarez (1940 ); cc nh ha h c Berkeley Frank Asaro (1927 ) v Helen Michel (1933? ) lm sng t nguyn nhn c a s tuy t ch ng hng lo t vo cu i k Creta, cch nay 65 tri u nm. K t lu n c a h l m t ti u hnh tinh l n c nh Everest lao vo Tri t v gy ra m t lo t th m h a ton c u qut s ch nhi u loi, trong c loi kh ng long. Nghin c u trn b t u tri n khai khi Walter Alvarez t Italy tr v m i m t m u ch a m t l p m ng tr m tch tch bi t r ch ri cc ha th ch khc nhau thu c k Creta (Ph n tr ng) v k Tertiary (k th ba) trong l ch s Tri t, ci g i l ranh gi i K-T. ng h i cha mnh xem c cch no o xem l p tr m tch l ng ng m t bao lu hay khng. Luis Alvarez l m t chuyn gia v tia v tr , v ng nh n th y ng c th s d ng cn ma h t u n t v tr n tr l i cu h i c a con trai ng. c bi t, nguyn t hi m iridium, m t thnh vin thu c h hng b ch kim, c th pht hi n ra b ng m t k thu t g i l phn tch ho t ha neutron (xem chng 4). Khi m t neutron nng l ng cao va ch m v i m t h t nhn iridium, th iridium sinh ra m t tia gamma c trng. Vi c o
126
l ng iridium trong l p , ng k t lu n, s cho php h tnh xem l p hnh thnh m t bao lu. T m t b ng ch ng a ch t khc n a, Walter Alvarez bi t r ng l p tr m tch m t vi nghn nm tch ly. S d ng c tnh c a Luis Alvarez v l ng iridium tiu bi u, cc chuyn gia ho t ha neutron Asaro v Michel khng ch c ch n n c o hay khng. Tuy nhin, h v a m i c m t h ho t ha neutron tin ti n trong phng th nghi m c a mnh v hm h b t tay vo vi c. Php o c a h th t s ng s t. Iridium c trong l p m ng nhi u b ng l ng tch gp bnh th ng trong n a tri u nm. H ki m tra v xc nh n cc php o c a mnh. Sau , h b t u nu gi thuy t cho ci c th gy ra d th ng iridium . t ng duy nh t c nghin c u c n th n l gi thuy t ti u hnh tinh. C v th t k c c, nhng c th ki m tra n b ng cch o cc lo i ranh gi i K-T khc l y t nh ng a i m khc. V th , nm 1980 h cng b cc k t qu c a mnh v ch i cc php o khc ng h ho c thch th c gi thuy t c a h .
Luis Alvarez (ph i) cng i khoa h c c a con trai ng, Walter Alvarez, Frank Asaro, v Helen Michel (t ph i sang tri), s d ng php phn tch ho t tnh neutron pht hi n ra ci g i l d th ng iridium a n m t l thuy t c ch p nh n r ng ri r ng m t v va ch m v i ti u hnh tinh gy ra s tuy t ch ng hng lo t k t thc k Creta v th i i c a kh ng long. ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives)
Cc l p K-T khc l y t kh p ni trn th gi i th hi n nh ng k t qu tng t . Cu i cng, cc nh khoa h c khng nh ng ch p nh n cc k t lu n c a nhm Berkeley, m cn tm ra ci h tin l mi ng h va ch m ti u hnh tinh y, b xi mn nhng v n c th nh n ra qua cc sai l ch tinh vi c a t tr ng v tr ng h p d n, t i Chicxulub, trn Bn o Yucatn thu c Mexico. M t lnh v c khc trong cc nh v t l gi m t vai tr n i b t trong th p nin 1970 l thm hi m v tr , c bi t l h m t tr i. Cc s m nh m t trng Apollo ti p t c cho n nm 1972, m t vi phi thuy n thm hi m Kim tinh v H a tinh, v hai s m nh Voyager kh o st cc hnh tinh nhm ngoi, M c tinh, Th tinh, Thin vng tinh v H i vng tinh cng cc v tinh c a chng. Thng tin thm v nh ng s m nh ny, c gi c th tm th y cc ti li u tham kh o li t k cu i sch.
127
Nh khoa h c c a th p nin: Luis Alvarez (19111988)

Ni ng n g n, Luis Walter Alvarez l a ti. Cho d l tham gia truy tm cc h t h nguyn t , s phng v c a qu c gia ng, nghin c u v v n m ng c a t ng th ng John F. Kennedy, tm ki m cc cn bu ng n trong m t kim t thp Ai C p, hay khm ph v gi i thch cc manh m i v s tuy t ch ng c a loi kh ng long trong m t l p m ng tr m tch, Luie (nh tn g i h u h t m i ng i trong c ng ng khoa h c dnh cho ng) c m t phng php c o xem xt cc v n , ci mang l i cho ng nh ng gi i php h t s c sng t o. Sinh San Francisco, ngy 13/06/1911, Luis c t tin g c gc Ty Ban Nha, ni ng b n i c a ng cho i tr c khi di c sang Los Angeles qua con ng Cuba, v Ireland l qu hng x s c a h hng truy n gio nh bn ngo i c a ng. Cha c a ng, Walter Clement Alvarez, l m t bc s v nh nghin c u y khoa thnh t, ng i cho php c u b Luis th a s c khm ph cc cng c v thi t b trong phng th nghi m c a ng. Nm ln 10, c u Luis bi t cch s d ng ton b cc thi t b nh trong phng th nghi m v c th n i m ch i n. Nm 1925, gia nh Alvarez chuy n n Rochester, Minnesota, , ti n s Alvarez m ng m t ch c v trong B nh vi n Mayo n i ti ng. Th i h c trung h c, Luis lm vi c b nh vi n v i vai tr ng i h c ngh ma h trong c a hng thi t b , v sau khi t t nghi p, ng vo i h c Chicago, ni ng khm ph th gi i v t l. , ng c c h i hi m hoi s d ng thi t b v lm vi c v i cc k thu t vin c a nh v t l huy n tho i Albert A. Michelson (18521931), ng i c nh ng php o chnh xc c a t c nh sng l n u tin gy ra s nghi ng i v i s t n t i c a ch t te th m m v tr (xem Gi i thi u v chng 1). May m n c m t tr nh ngo i h ng v s say m ti nghin c u c a nh v t l y, Alvarez c v tm t t m i bi bo m Michelson vi t. Trong khi v n cn l m t sinh vin, nm 1934, Luis h c li my bay v c th t i u khi n ch sau ba gi ch d n. Kinh nghi m tr n m c c a ng pht huy tc d ng trong Th chi n th hai v ng v n l m t phi cng tch c c cho n nm 73 tu i. Sau khi t t nghi p i h c Chicago nm 1936, Luis Alvarez ch p thu n l i m i t Ernest Orlando Lawrence (xem chng 4) n ti p t c h c t i Berkeley, , cu i cng ng tr thnh m t cn b gi ng d y. Cc m i quan h gia nh h tr , v cha c a Alvarez gip xin thm ti n ti tr cho m t trong cc cyclotron c a Lawrence, v ch c a ng th lm vi c cho Lawrence v i vai tr th k ngoi gi . Nhng ti nng c a ng nhanh chng ch ng minh cho l i m i . ng c ng u nghi n m i bi bo vi t v v t l h t nhn. Hng nm sau , ng lm ng c nhin cc nh khoa h c b i vi c ti d ng m t th hay nh l i m t s ki n m m t, v trch d n tham kh o g c c a cc tc gi , t p ch v nm xu t b n. Th nh tho ng, ng cho h bi t chnh xc quy n t p ch t t i ch no trong th vi n v h s tm th y n i dung trang pha bn tri hay bn ph i. Nhng khng ph i ch c tr nh t t. Trong nghin c u c a mnh, Luis Alvarez quy t nh th c hi n m t php o m Hans Bethe (xem chng 4) ni l khng th no th c hi n, v ng ch ng minh Bethe sai l m. Trong b n nm, ng cn th c hi n m t vi khm ph quan tr ng khc, bao g m s phng x c a ng v tritium c a hydrogen (s nguyn t 3: 1 proton + 2 neutron) v m t d ng bi n i phng x g i l s b t electron, trong m t proton h p nh t v i m t trong nh ng electron trong cng c a nguyn t t o ra m t neutron. Nm 1940, Th chi n th hai lm gin o n nghin c u c a ng v v t l h t nhn. ng n Phng th nghi m B c x thu c Vi n Cng ngh Massachusetts (MIT),
128
ng nghin c u v cc h radar cho n nm 1943. ng pht tri n hai pht minh quan tr ng, m t cho h th ng nh bom radar, v m t nh l a on th y th c a tu ng m k th d i m t n c ngh r ng m t my bay t n cng ang bay ra xa. Sau , ng n Chicago v r i Los Alamos s d ng tr tu l i l c c a ng cho bi ton lm th no kch n cc qu bom nguyn t (xem chng 5). Nm 1946, n c Anh tn vinh Alvarez cho nghin c u c a ng t i MIT. Khi chi n tranh k t thc, Alvarez tr l i Berkeley, ni ng pht minh ho c pht tri n m t vi k thu t gia t c cc h t h nguyn t v pht hi n ra cc s n ph m c a nh ng tng tc nng l ng cao mang l i. ng ch nh t l m t c i ti n cho k thu t bu ng b t, ci mang n s khm ph ra nhi u h t h nguyn t v cc c ng h ng. Khng c nh ng khm ph , ci mang v cho ng gi i th ng Nobel v t l 1968, Murray Gell-Mann s khng bao gi c th ngh ra bt o c a ng.
S nghi p a ti c a Luis Alvarez. T tri sang ph i: L sinh vin nghin c u tia v tr nm 1933 cng v i c v n c a ng, Arthur Compton t i i h c Chicago. V i mn hi n th bu ng b t t i Berkeley. Nh n Huy chng Khoa h c Qu c gia t t ng th ng Lyndon B. Johnson.
Alvarez c ni m am m v ki n th c r ng, i u a ng n v i m t vi d n h p d n sau ny trong s nghi p c a ng. Nm 1964, y ban nghin c u v m st t ng th ng John F. Kennedy nm 1963 m i ng phn tch hnh nh chuy n ng nghi p d n i ti ng c a v b n t a. ng th i, ti c nu i nhu c u c a ng v i knh hai trng, ng pht minh ra th u knh c tiu c bi n thin, ci mang n m t cng ti kinh doanh thi t b quang h c h t s c thnh cng. Vi nm sau , ng ngh ra m t cch s d ng cc muon tia v tr kh o st ph n bn trong c a kim t thp Chefren tm cc mn b m t. Cc k t qu c a ng cho th y khng c cn bu ng n no, nhng d n v n thu ht s t ng t ng c a nh ng ng i nghe ni v n. Nm 1977, khi b c vo tu i ngh hu, Luis Alvarez b t u i ch ng minh ci l cng trnh h p d n v ng nh nh t c a ng. B t u t m t hn mang n cho ng nh m t mn qu c a ng i con trai Walter, m t gio s a ch t h c t i Berkeley. Hn y c ch a m t l p t st hay tr m tch nh d u ranh gi i gi a hai th i k a ch t, k Ph n tr ng v k Th ba. K Ph n tr ng r rng k t thc t ng t v i s tuy t ch ng c a nhi u loi, trong c loi kh ng long. Nhng t ng t nh th no th Walter l y lm nghi ng . Ph i chng c ci g trong l p tr m tch y mang l i m t d u hi u no ? Nh c p trong ph n chnh c a chng ny, ki n th c c a Luis v tia v tr mang h nm t k t qu b t ng v m t ki n th c m i v l ch s c a s s ng trn Tri t v vai tr m cc v va ch m v tr c th c i v i n. Richard A. Muller, m t ng nghi p Berkeley v l m t trong nh ng ng i h c tr thnh cng nh t c a ng, vi t v Luis Alvarez nh sau:
129
Ti lun nh Luis Alvarez l m t ng i thch suy ngh hn m i th khc... Ch m t trong m i t ng, ng ni, l ng theo u i thi. Ch m t ph n m i trong s ny s ko di m t thng. Ch m t ph n m i trong s s d n n m t khm ph. N u nh ng con s ny l ng, th Luis ph i c hng ch c nghn t ng. Nhi u t ng c a Luis Alvarez nh khoa h c t gi i Nobel, ng i nh n Huy chng Khoa h c qu c gia [M], v l ng i yn ngh trong nh t ng ni m cc nh pht minh qu c gia lm thay i n n v t l v lm bi n chuy n th gi i.
130
1981 1990 M r ng t m nh h ng
Nh lu trong chng tr c, 20 nm cu i c a th k 20 d ng nh n i b t ln v i cc ng d ng c a v t l hn l nh ng l thuy t m i hay nh ng th nghi m t ph khng th tin n i. T d ng nh trong cu v a ni l r t quan tr ng. M t cu h i h p l l khng bi t y th t s l m t xu h ng l ch s hay ch n thu n ph n nh s thi u vi n t ng l ch s . C l 20 nm th khng nh n ra b n ch t cch m ng c a m t l thuy t hay khm ph m i. Tuy nhin, khi nhn ng c v nh ng nm 1980 t u th k 21 th t cho th y s quan tm ngy cng nhi u c a cng chng i v i v t l h c v vai tr c a cc nh v t l trong x h i. Ph n no, i u c th quy cho b n ch t c a cc khm ph, th d nh gi thuy t c a i Alvarez v v va ch m v i ti u hnh tinh. N cng c th lin quan n n n chnh tr ang bi n chuy n, a n s ti tr c a chnh ph dnh cho cc ng d ng c a khoa h c thay v cho nghin c u m i. Nhng c l y u t quan tr ng nh t trong s nh n th c c a cng chng b t ngu n t m t s thay i trong b n thn c ng ng v t l h c. Nhi u nh v t l nh n ra r ng s ng h c a cng chng dnh cho khoa h c c a h s c l i n u h a ra nhi u lin h hn v i nh ng ng i khng lm khoa h c ho h c mu n tm hi u v nh ng t ng v nh ng khm ph m i c a th k trong lnh v c v t l v thin vn h c.
c bi t, hai nh v t l r t khc nhau v i cch ti p c n v s thch r t khc nhau t n d ng s ham hi u bi t theo nh ng cch th t ng ch . Ph n l n qua lo t phim truy n hnh V tr c a ng v qua cc sch v c a ng, v gio s thin vn h c t i tr ng i h c Cornell, Carl Sagan (193496) n i ln l m t th n t ng vi t v v tr . Bn kia
131
i Ty Dng, t i tr ng i h c Cambridge n c Anh, Stephen Hawking (1942 ), gio s ton h c ng ch Lucasian, chi c gh t ng thu c v Isaac Newton v i, th ng lnh s yu thch c a cng chng dnh cho thuy t tng i v c h c l ng t v i vi c xu t b n m t cu n sch gy s t b t ng , L c s th i gian. Khn gi truy n hnh yu thch s say m chn th t c a Sagan v v tr , v ng tr thnh ng i n i ti ng; nhng ti ng tm c a ng cng mang l i s ch trch. Nh ng ng i ph bng xem tc ph m truy n hnh c a ng l t lng x, c s n xu t khu y ng n i s hi trong tr tu c a Carl Sagan nh nh ng k quan c a v tr . Nhng h ch l thi u s . Cho d ng c c a ng l g i n a, th Sagan ginh c ph n l n s hoan nghnh c a cng chng l khch l s am m khoa h c. ng cn dng n xc ti n v n ng chnh tr , nh m t ph n d i. Ti ng tm c a Hawking m t ph n v ng dm th gi i thch cc khi ni m gy thch th c c a c h c l ng t v thuy t tng i v i c gi ph thng m khng c n s d ng cc cng th c ton ph c t p, v m t ph n v ng c m t cu chuy n i t h p d n. V l do , v v tc ph m c a Sagan ch y u mang tnh thin vn h c ch khng thu c v v t l, cho nn Hawking l nh khoa h c chnh c a chng ny.
V t l h t c b n v Cc hi u ng l ng t
Ti n b trong ngnh v t l h t ti p t c trong th p nin 1980 v i vi c xy d ng ho c nng c p cc my gia t c h t t o ra cc va ch m nng l ng ngy cng cao ho c c nh ng k thu t d h t t t hn. Cc h t m i pht hi n ra trong nh ng nm 1980 khng c g b t ng . Thay vo , s d tm ra chng xc nh n cc tin on tr c . Th d , nm 1983, cc i nghin c u t i CERN pht hi n ra cc h t W v Z, cc boson chu n trao i trong tng tc y u. M c d nh ng h t ny c l ng tr c, nhng vi c pht hi n ra chng th t ho h ng. Nh lu trong chng 7, l thuy t tng tc y u i h i cc h t W dng v m. Cng trnh c a i Sheldon Glashow k t h p tng tc y u v i tng tc i n t cn a n cc tin on ra m t mi quark m i (duyn) v h t Z trung ha. Vi c khm ph ra h t J/psi vo nm 1974 xc nh n s t n t i c a quark duyn, cho nn vi c d tm ra h t Z c ho h c trng i l m nh cu i cng c a b ng ch ng ng h cho s th ng nh t i n y u.
S phn h y c a m t h t Z thnh m t electron v positron, s ki n Z u tin c ghi nh n b i cc my d UA1 t i CERN vo hm 30/04/1983.
M t khm ph n a n t i h c Cornell, ni cc nh nghin c u xy d ng m t d ng c g i l Vng Tr Electron Cornell (CESR) vo cu i nh ng nm 1970. Nm

1979, CESR t o ra nh ng va ch m electron-positron u tin c a n. Nng l ng cao sinh ra khi m t electron v positron h y l n nhau khi n ng i ta c th t o ra v pht hi n cc h t ch a quark y, c bi t l hai lo i meson B c pht hi n ra vo nm 1983: B0 trung ha i n (m t quark y c ng v i m t ph n quark xu ng) v B- tch i n m (m t quark y c ng v i m t ph n quark ln). Cc nh v t l c bi t quan tm m t tnh ch t c bi t g i l s vi ph m i x ng CP, ci c trng i v th t s bi u hi n b i cc boson B0. (CP l vi t t t cho tnh ch n l i n tch, s k t h p c a i n tch o ng c v nh qua gng). Tnh ch t l n u tin c quan st th y cc meson K0 (m t quark xu ng c ng v i m t ph n quark l ) v c n thi t cho vi c pht tri n ki n th c phn bi t gi a v t ch t v ph n v t ch t. Cng trong th p nin 1980, s tch gp d li u d n d n trong cc my d neutrino l n, d i lng t, ti p t c ng h nh ng k t qu ban u c a Raymond Davis (xem chng 6). V i cc nng c p thi t b , s l ng neutrino m t tr i pht hi n c t t i con s 2000, v t l v n ch b ng m t ph n ba ci ng i ta trng i. Nm 1987, nh sng i n Tri t t m t s ki n sao siu m i trong m my Magellan L n lng gi ng ( xa 170.000 nm nh sng). Theo cc l thuy t thin vn v t l v sao siu m i, ng i ta trng i tm th y m t lu ng neutrino. Cc nh v t l, ng u l Masatoshi Koshiba t i th nghi m Super-Kamiokande m i c a n c Nh t pht hi n ra 12 neutrino n t ngi sao xa ang bng n , xc nh n s hi u bi t c a cc nh thin vn v t l v qu trnh sao siu m i v mang s tn nhi m n cho d li u c a cc my d kh ng l c a h . Nm 1989, Koshiba t ng thu t r ng nhm c a ng ang pht hi n ra cc neutrino m t tr i t c cao hn Davis c, nhng v n cn km hn trng i nhi u. Vi c pht hi n ra cc neutrino n t sao siu m i 1987 ch ng t r ng my d h t khng th m nh n cho cc neutrino m t tr i cn thi u, v l thuy t c a cc qu trnh h t nhn trong cc ngi sao c v khng n. T , cc nh v t l nh n ra ki n th c c a h v hnh tr ng neutrino l khng hon ch nh. M t ci g ang x y ra v i cc neutrino gi a M t tr i v my d h t, nhng l ci g?
B ng ch ng ng h cho m t hi n t ng kh hi u khc, s v ng vu l ng t , cng pht tri n trong nh ng nm 1980. Nm 1982, t i Vi n Quang h c Orsay, Php, Alain Aspect (1947 ) ngh ra m t th nghi m ki m tra s v ng vu theo m t cch khc v i Clauser lm (xem chng tr c). C th nghi m Aspect l n Clauser u l nh ng th d c a s ki m tra cc b t ng th c Bell, thi t l p nm 1964 b i nh v t l CERN ng i g c Belfast, John Bell (192890), xc nh xem s v ng vu l ng t c th t s x y ra
133
hay khng. Th nghi m Aspect gi i quy t nh ng m i ng v c nh t nh v gi tr c a th nghi m Clauser v s gi i thch c a n. gi i nh ng th nghi m , cc m i quan tm y i h i m t trnh by tri t l v ton h c n m ngoi khun kh c a quy n sch ny. Tuy nhin, i u quan tr ng l cc k t qu c a nhm Aspect ng h cho k t lu n ban u c a Clauser. Th nghi m thuy t ph c a s nh ng ng i cn nghi ng r ng t nhin th t s b chi ph i b i cc nguyn l c l ng t d n t i s v ng vu, cho d hi n t ng c ma qui nh th no chng n a i v i m t s ng i.
GUT, L thuy t siu dy v S l m pht v tr

S v ng vu l ng t khng ph i l khm ph duy nh t c a th p nin 1970 v 1980 m nhi u nh v t l xem l kh hi u, k qu c, hay ma qui. Cc php o chi ti t c a b c x vi sng v tr (xem chng 7) theo nh ng h ng khc nhau u ph h p v i nhau n k l . T i sao l i kh hi u nh th ? Hy xt m t nh quan st ng trn m t t nhn vo nh ng h ng i di n nhau trn b u tr i v o nhi t c a b c x n n v tr . T i ni c c nh t, hai a i m cch nhau kho ng cch b ng hai l n qung ng nh sng truy n i k t th i Big Bang. Tnh hu ng s lun lun ng cho nh ng vng m t i m i th i i m trong qu kh v tr l gin n , tr khi s gin n nhanh hn nh sng. V thuy t tng i c m cc h t chuy n ng nhanh hn nh sng, cho nn nh ng vng khng bao gi c th trao i nng l ng ho c tc ng ln nhau. Phn tch c h c th ng k c a Big Bang tin on m t l ng bi n thin ng u nhin nh t nh trong nhi t gi a nh ng vng khng gian khc nhau. i v i nh ng vng g n truy n thng tin ho c trao i nng l ng l n nhau, s chnh l ch nhi t c a chng s gi m b t; ngha l chng s t t i s cn b ng nhi t v i nhau. Tuy nhin, v i nh ng vng khng gian cch nhau nh ng kho ng r ng l n, th s bi n thin t n t i t th i Big Bang s v n hi n di n. Nhng n khng hi n di n. S bi n thin o c trong nhi t c a b c x n n v tr cho th y ngay c nh ng vng khng gian cch nhau xa r ng nh t cng t t i s cn b ng nhi t. Chng khng th truy n thng tin v i nhau trong lc ny, nhng chng ph i trao i nng l ng vo lc no trong qu kh . Lm th no i u l i x y ra nh v y? Nm 1981, Alan Guth (1947 ), m t gio s v t l t i Vi n Cng ngh Massachusetts, xu t m t l i gi i thch cho k t qu k l . t ng c a ng, ci ng g i l s l m pht, ha tr n m t l thuy t th ng nh t l n (GUT) v i c s v t l c a s chuy n ti p pha, th d nh s ng c hay nng ch y. Nh ng gi i thch, trong kho ng th i gian ng n khng t ng t ng n i sau Big Bang, ton th v tr tr i qua m t s bi n i pha trong b n thn khng gian gin n t c l n hn nhi u so v i t c nh sng. Tr c khi c s chuy n ti p pha , ton b v t ch t/nng l ng l th ng nh t. i u d n t i s cn b ng nhi t gi a t t c cc vng c a v tr , k c nh ng vng qu xa nhau truy n thng tin sau s chuy n ti p . ng th i khi Guth xu t s l m pht v tr , John Schwarz v Michael Green (1946 ) s a i l thuy t dy b ng cch thm vo m t chi u n a v g i n l l thuy t siu dy. Khi th p nin ny tri qua, cc nh v t l khc thm vo nhi u chi u n a s l ng chnh xc th ty thu c vo phin b n c a l thuy t siu dy m nh ng nh v t l a thch. S l ng nh v t l tham gia nghin c u l thuy t dy tng nhanh trong giai o n 1984-1986, khi h nh n ra c s ton h c c th m t m i h t h nguyn t v cc tng tc c a chng. GUT, l thuy t siu dy v s l m pht v tr mang l i nh ng m t ton h c h u ch tri bu c v tr h c ngnh khoa h a nghin c u hnh tr ng c a v tr nh m t th c th - v v t l h t h nguyn t l i v i nhau. Nh ng phng php c pht tri n mang l i m t n n t ng cho m t s a d ng c a nh ng hi n t ng v t l quan st th y, nhng khng c l thuy t no trong s chng cho n nay a n m t tin on m t hi n t ng c th ki m tra nhng cha c trng th y. Cho n khi i u x y ra, m t s nh
134
v t l v n mi n c ng xem b t k m t trong nh ng cch ti p c n l m t l thuy t ang n hoa, v cc nh khoa h c th ng dnh tn g i cho nh ng t ng khng nh ng c s ng h c a m t l ng l n b ng ch ng m cn ch ng minh c s c m nh tin on c a chng. T p sch ny tun theo cc thu t ng ph d ng, s d ng l thuy t dy v l thuy t th ng nh t l n lm th d , m c d vi c g i chng l nh ng l thuy t c l l c ng i u qu m c.
i nt v cc sch ph bi n ki n th c v t l v khoa h c trong th p nin 1980

Cu i th p nin 1980, v t l h c t t i cao i m l ch s c a n gi ng nh h i cu i th k 19. C h c l ng t , thuy t tng i v cc l thuy t tng tc h t nhn thay th cho c h c Newton, h phng trnh Maxwell v thuy t nguyn t l n n t ng c s c a v t l h c, nhng cc l thuy t siu dy v l m pht v tr xu t nh ng t ng c b n khc cho n b y gi cha pht hi n ra. Li u cc l thuy t m i c hon thnh t m th m thu v t l, hay chng s lm cho n tho r i ra t ng s i ch m t, gi ng h t nh s phng x v l ng t Planck lm trong nh ng th p nin u c a th k 20? Nh ng cu h i ki u nh th lo li nghin c u c a Stephen Hawking t i Cambridge. Hawking cn b m ho c b i cu h i nu ra b i nh ng ng i c h c nhng khng ph i l nh v t l, v ng c t cng i tr l i nh ng cu h i . K t qu l quy n sch nm 1988 mang t a L c s th i gian: T Big Bang t i cc l en. Khi c gi xem qua cc trang sch trn, h b t g p nhi u t ng thch th c quan i m tr c gic c a h v khng gian, th i gian, v v t ch t. i v i nhi u ng i, quy n sch mang l i m t chuy n du ngo n tr tu th v , nhng r t cu c h g p kh khn vi c gi i thch ci h v a h c c. Tuy nhin, phong cch hnh vn cu n ht c a Hawking khi n c gi i gi i thi u quy n sch y v i b n b c a mnh. Quy n sch trn l p t c tr thnh sch bn ch y nh t, m c d a s m i ng i mua n cha bao gi c tr n v n ho c xem qua h t cc i m trnh by tr ng y u nh t c a n. i v i h , th l chia s v i s nhi t tnh c a Hawking dnh cho nh ng cu h i v tranh lu n c a ng v th i gian, khng gian, v t ch t v nng l ng. c gi cn th y quy n sch y n i ti ng v s n l c khi Hawking vi t n. Hawking b li t c tay chn nn ng ph i ni chuy n v i s h tr c a m t my vi tnh v m t my phn tch gi ng ni, ng i u khi n chng v i s h tr c a m t d ng c ph n ng v i nh ng c ng nh c a bn tay ng. M t con ng i t t nguy n m v n lm cng tc khoa h c v vi t m t cu n sch nh v y cho ng o cng chng th t s l ng knh n . M c d L c s th i gian thu ht s ch c a cng chng, nhng Hawking khng ph i l nh khoa h c n i ti ng nh t c a th p nin 1980. Vinh quang thu c v Carl Sagan, m t tc gi c a nhi u quy n sch khoa h c th ng th c v cc bi bo ng trn cc t p ch ni v khoa h c, trong c quy n sch nm 1979 c a ng, Tr tu Broca, ni v s s ng ngoi hnh tinh v s s ng nhn t o, tc ph m ginh gi i th ng Politzer, m t trong nh ng gi i th ng danh gi nh t trong gi i ngh thu t v vn chng. Sagan cn l m t nhn v t truy n hnh v i s xu t hi n kh th ng xuyn v i t cch khch m i trong chng trnh Tonight Show with Johnny Carson c a hng NBC v l ng i ch o lo t phim truy n hnh V tr , tc ph m mang l i t p sch bn ch y nh t c cng tiu . Ni m am m khoa h c l n nh t c a Sagan l dnh cho tm ki m s s ng trn nh ng th gi i khc, ci ng th ng lin h v i cc v n mi tr ng trn Tri t. Lu n n ti n s c a ng vo cu i th p nin 1950 bao g m m t phn tch kh quy n c a Kim tinh, ni ng cho r ng giu carbon dioxide n m c n gy ra m t hi u ng nh knh khng ki m sot n i, hi n t ng trong b u kh quy n c a m t hnh tinh tc d ng nh th m t
135
nh knh th y tinh. B u kh quy n y trong su t v i nng l ng m t tr i d ng nh sng kh ki n, chng truy n qua v lm nng b m t c a hnh tinh, nhng n gi l i nh sng h ng ngo i pht ra b i b m t nng c a hnh tinh. Trn Kim tinh, Sagan k t lu n, hi n t ng d n t i nhi t b m t nng lm tan ch y nhm. Li u m t s ph n tng t c x y n v i Tri t khng? T lu tr c khi s m ln ton c u tr thnh m t ti chnh tr nng b ng trn th gi i, Sagan l m t trong nh ng nh khoa h c u tin ging ln ti ng chung c nh bo v t c ang tng d n c a s t nhin li u ha th ch. S t nhin li u t o ra s gia tng c th o c l ng carbon dioxide kh quy n trn Tri t. S gia tng trong tng lai lm tng thm r i ro c a s m ln ton c u v ph v kh h u c a Tri t. Cu i th p nin 1980, m t s nh khoa h c th y nh ng d u hi u r c r i r ng nh ng bi n i y b t u, m c d cc quan st cng c th gi i thch l s bi n thin thng th ng thi. Cho d m t xu h ng nh th b t u, nhng hy cn qu s m ni cc ho t ng c a con ng i, nh s t d u m v than , c l nguyn nhn cho nh ng bi n i hay khng.
Carl Sagan n i ti ng v i cc sch ph bi n khoa h c v lo t phim truy n hnh V tr . ( nh: i h c Cornell, AIP Emilio Segr Visual Archives)
Trong khi , Sagan v cc ng s c a ng nhn th y m t nguy c cn l n hn n a cho s s ng trn Tri t, m t hi n t ng g i l ma ng h t nhn m h cho r ng s l k t c c cho m t chi n tranh h t nhn trong cc bn tham chi n cho n h t cc kho v kh nhi t h ch c a mnh. Trong m t bi bo khoa h c tr nn n i ti ng l TTAPS, vi t t t 5 k t u c a cc tc gi (S l Sagan), cc nh nghin c u a ra m t phn tch d a trn k t qu c a i Alvarez v nh ng ng i khc v nh ng s bi n i kh h u ton c u di n ra sau v va ch m ti u hnh tinh k t thc K Ph n tr ng. S ki n t o ra m t m my b i ton c u v m t cn bo r c r th i tung ln khng gian v ri tr vo Tri t d i d ng cc thin th ch, lm cc cnh r ng kh p ton c u chy ln r ng r c. Trong
136
nhi u nm, m t mn khi b i bao ph ch n h t a ph n nh sng m t tr i, v mang l i th i ti t bng gi trn kh p hnh tinh. TTAPS cho r ng m t cu c chi n tranh h t nhn c th lm dng ln m t m my b i tng t v i k t c c khng km ph n th m kh c. Nh th ng x y ra v i nh ng kh ng nh mang tnh k ch tnh nh v y, bi bo TTAPS v p ph i nhi u ch trch b i nh ng ng i khng tn thnh quy m c a s bi n i kh h u do m m t cu c chi n h t nhn c th gy ra. Tuy nhin, cc d bo TTAPS b sung thm m t xu h ng m i vo nh ng cu c thng thuy t qu c t v s ph bi n h t nhn. N th ng c xem l m t y u t quan tr ng trong ng thi a cc qu c gia ti n n hi p c c t gi m v kh h t nhn trong th p nin 1980. Sagan c v l ng i th nm trong 5 tc gi c a nghin c u y, nhng r rng ng l ng i ginh c nhi u s ng h c a cng chng. Th t tr tru, cc l p lu n c a ng ng h cho cc k t lu n c a nghin c u trn ph v m t nguyn t c m nh ng tr nn n i ti ng: Cc kh ng nh khng bnh th ng i h i b ng ch ng khng bnh th ng. B ng ch ng cho ma ng h t nhn khng ph i l khng bnh th ng, v Sagan bi t th . Nhng theo quan i m c a ng, cc h qu m i l th m kh c cn t i t hn c s tn ph khng th t ng t ng n i m b n thn cc qu bom s gy ra. Th gi i s khng c c h i ki m ch ng xem k t qu TTAPS l th ng c ng hay khng.
Cc t ph trong ngnh v t l v t ch t ngng t

Vo u th p nin 1980, a s cc nh v t l b t u g i ngnh v t l ch t r n b ng m t tn g i m i, ngnh v t l v t ch t ngng t , sau s tin phong c a nh khoa h c t gi i Nobel Philip W. Anderson (1923 ), ng i i tn nhm nghin c u c a ng vo nm 1967, v H i V t l Hoa K, c quan t l i tn cho Phn vi n V t l Ch t r n c vo nm 1978. Cho d tn g i l g, th y l lnh v c c hai trong nh ng t ph quan tr ng nh t trong ngnh v t l h c trong th p nin 1980, c hai thnh t u u nhanh chng c cng nh n b i gi i th ng Nobel. t ph th nh t xu t hi n nm 1981, khi hai nh nghin c u t i Phng Nghin c u IBM Zurich Th y S, Gerd Binnig (1947 ) v Heinrich Rohrer (1933 ) pht minh ra m t d ng c cho php cc nh khoa h c t o ra hnh nh c a t ng nguyn t m t trn b m t c a m t ch t li u, l knh hi n vi qut chui h m (STM). STM khai thc l i ch c a hi n t ng c l ng t g i l s chui h m, k t qu c a b n ch t sng c a cc i t ng th ng c xem l h t. Th d , a s electron trn b m t c a m t ch t r n th ng c xem l thu c v nh ng nguyn t nh t nh, nhng th t ra hm sng c a chng tr i r ng ra kh i ph m vi nguyn t . Khi u c a m t ci kim b ng kim lo i r t nh n t r t g n b m t , th hm sng c a cc electron t i u nh n c a kim v c a cc electron trn b m t ch t li u ch ng l n ln nhau. Cc php tnh c l ng t mang l i k t qu ny: T i m i th i i m, c c h i tm th y m t electron t kim nh n trong ch t li u v ng c l i. Ci kim cng g n b m t, th c h i x y ra i u cng l n. Thng th ng, m t i n p ion ha nh t nh s l c n thi t ht m t electron ra kh i u kim ho c b m t v bng qua khe tr ng gi a chng, nhng hi n t ng c l ng t cho php s truy n electron x y ra ngay c gi tr i n p th p hn nhi u. N gi ng nh l cc electron chui qua m t hng ro m chng khng c nng l ng v t qua v hi n ra pha bn kia. Khe tr ng cng nh , th dng i n chui h m cng l n.V th , n u nh ci kim qut t i lui trn m t b m t, th c c a dng i n chui h m ph n nh ci kim g n m t nguyn t n m c no. Binnig v Rohrer hon thi n m t k thu t pht hi n ra dng i n chui h m v hi n th n ki u nh hnh nh ti vi. Vo lc hai nh nghin c u trn nh n gi i Nobel V t l nm 1986, m t s bi n th c a k thu t STM mang l i nh ng k t qu h t s c gi tr . Cc knh hi n vi l c nguyn t
137
ang o v hi n th s bi n thin c a l c i n gi a u kim v b m t, v nh ng d ng c khc th m ch cn di chuy n t ng nguyn t m t t o ra nh ng c u trc nhn t o ( ch ng minh kh nng , IBM vi t tn hng mnh v i cc nguyn t xenon trn nickel b ng cc k t ch m ma tr n cao vi nguyn t ).
Gerd Binnig (ph i) v Heinrich Rohrer, cng v i thi t b d n t i s pht tri n c a knh hi n vi qut chui h m (AIP Emilio Segr Visual Archives)
Knh hi n vi qut chui h m khai thc l i ch c a hi n t ng l ng t g i l s chui h m t o ra nh c a cc nguyn t trn b m t c a m t m u v t.
Ginh m t gi i Nobel V t l ch trong 5 nm khm ph l m t thnh t u n i b t, v cc ng s khoa h c c a Binnig v Rohrer t i IBM Zurich t ch c n m ng tin t t lnh y. H c cht ng v c r ng h s l i c d p n m ng tng t vo nm sau cho J. Georg Bednorz (1950 ) v K. Alexander Mller (1927 ), nh ng ng i xo n u ra m t cng th c cho m t khm ph ginh gi i Nobel khc. Cng trnh c a h vo nm 1986 mang n m t ln sng ton c u nghin c u cc ch t siu d n m i v m t gi i th ng Nobel nm 1987. Khng nh a s cc nh nghin c u s siu d n ang lm vi c v i cc h p kim, Bednorz v Mller l i nghin c u hi n t ng trong cc ch t li u ceramic, v n l h p ch t c ng nhng gin c a kim lo i v phi kim, bao g m c cc oxide.
138
S d ng cng cc nguyn l d n t i s pht tri n c a knh hi n vi qut chui h m (STM), c th thao tc v i t ng nguyn t m t, nh th hi n trong nh ch p STM ny c a cc nguyn t xenon l p thnh ch IBM trn m t tinh th nickel (IBM).
i v i a s cc nh khoa h c yu thch s siu d n, i u d ng nh l m t s l a ch n k c c, v c l thuy t l n th c nghi m u cho bi t nhi t t i ceramic tr nn siu d n th m ch cn l nh hn c nhi t c n thi t i v i cc kim lo i. Nh lu trong chng 2, Heike Kamerlingh Onnes khm ph ra hi n t ng trn vo nm 1911 m t s i m ng th y ngn ng l nh nhi t th p nh nh hn 4C (39F) trn khng tuy t i m t cht thi n m c m i ch t kh, k c helium, u bi n thnh ch t l ng. Khi trnh by s siu d n, cc nh v t l v nh khoa h c khc m t nhi t theo thang o kelvin, ho c Celsius trn khng tuy t i, v t p sch ny s tun theo s ch n l a . V d , nhi t chuy n pha siu d n c a th y ngn l 4,3 K. L thuy t Bardeen, Cooper, v Schrieffer (BCS) nm 1957 (xem chng 6) cho bi t c ch c l ng t c a s siu d n l s trao i cc phonon (cc l ng t dao ng hay nng l ng m) gi a cc c p Cooper c a cc electron. L thuy t BCS h ng cc nh khoa h c v k s v t li u (cc nh nghin c u chuyn v ch t o v nghin c u cc v t li u m i) n cc h p kim tr nn siu d n nh ng nhi t ngy m t cao hn. Vo th p nin 1970, h pht tri n cc h p kim c nhi t chuy n pha cao n 23 K. nhi t hy cn bng gi , s ti n b b ch ng l i. M c tiu k v ng l t o ra s siu d n m t nhi t c th thu c v i nitrogen l ng (77 K ho c cao hn) d ng nh n m ngoi t m v i.
J. Georg Bednorz (tri) v Alexander Mller, nh ng ng i c nghin c u v s siu d n cc v t li u ceramic mang l i cho h gi i Nobel V t l nm 1987, m t nm sau khi nh ng ng i ng nghi p IBM c a h Binnig v Rohrer nh n gi i (IBM Corporate Archives)
139
L do mong ch m c tiu th t n gi n. S n xu t helium l ng th t ti n hn nhi u so v i nitrogen l ng. lm ch m s bay hi c a helium qu gi, ton b h th ng helium l ng th c t ph i c bao quanh b i nitrogen l ng. i u lm h n ch cc ng d ng cng ngh c a s siu d n ch v i m t vi ng d ng khai thc t tr ng r t cao t o ra b i cc nam chm i n ch t o b ng cc cu n dy siu d n. c bi t, cc h p kim siu d n c tnh kinh t th c ti n trong php ch p nh c ng h ng t (xem chng 8) v trong cc nam chm m nh c n thi t i u khi n cc chm h t trong cc my gia t c h t. Vi c lo i b nhu c u helium l ng s lm cho cc nam chm km ph c t p i nhi u v gi m chi ph xy d ng v i u hnh. V y th t i sao Bednorz v Mller l i kh o st cc ceramic ch khng ph i cc h p kim? M t ph n cu tr l i n gi n l v s hi u k, h mu n xem l thuy t BCS c p d ng c cho nh ng v t li u khc ngoi h p kim ra hay khng. H s m nh n th y l n khng th . M t trong cc ceramic m h kh o st c nhi t chuy n ti p pha siu d n cao hn ng k so v i l thuy t BCS tin on. V nhi t chuy n ti p v n r t th p, nn s chnh l ch o theo thang kelvin l r t nh , nhng n l ng k khi tnh theo t su t ph n trm. H nhn th y k t qu l m t g i cho m t l trnh m i d n t i s siu d n ngoi cc c p Cooper v cc phonon, v h b t u tm ki m cc ceramic khc v i i m chuy n ti p cao hn ng k . u nm 1986, h pht hi n th y s siu d n m t h ceramic g i l perovskite. c bi t, lanthium-barium- ng oxide siu d n ln t i 35 K, tng 50% so v i b t k ch t siu d n no c bi t tr c . K t qu kch thch m t cu c ua i tm cc ceramic siu d n cao hn nhi t c a nitrogen l ng. Trong vng nhi u thng, cc nh khoa h c thnh cng. Th t b t ng , m c tiu m i l nhi t phng (ch ng 300 K), nhng s ti n b ti p t c b ch ng l i kho ng 130 K, khng cao hn bao nhiu so v i nhi t chuy n ti p c c i thu c khi Bednorz v Mller ginh gi i th ng Nobel V t l nm 1987. V v t li u ceramic c tnh gin, nn chng kh ch t o thnh dy s i, lm h n ch nh ng ng d ng th c ti n c a chng cho n nay. S siu d n nhi t phng d ng nh v n l m t m c tiu khng th t t i v hai nguyn do. Th nh t, cho n nay cc nh v t l cha pht tri n c m t l thuy t m i hay m t s trau chu t c a l thuy t BCS gi i thch ci ang x y ra trong nh ng ceramic ny. Th hai, ch ng c s ti n b no h ng n s siu d n nh ng nhi t cao hn k t cu i nh ng nm 1980. D a trn l ch s c a s siu d n, lnh v c trn c l cn mang l i nhi u gi i th ng Nobel n a n u c m t ai th c hi n m t b c t ph thu c m t trong hai lnh v c v a ni.
Nh khoa h c c a th p nin: Stephen Hawking (1942 ) Ngy 8 thng 1 nm 1942, Stephen Hawking cho i trong m t b nh vi n Oxford, Anh qu c. B m c a ng, Frank v Isobel Hawking ch n Oxford lm ni cho c u con trai c a h , thay v g n nh h Highgate, vng ngo i pha b c thnh London, trnh n n c nm bom. M c d Th chi n th hai ang di n ra, nh ng khng l c c v Anh u th ng nh t khng nm bom cc trung tm i h c c a hai pha, Oxford v Cambridge, Heidelberg v Gttingen. C hai ni v nm thng cho i c a Hawking u quan tr ng. ng h c i h c Oxford v l y b ng ti n s Cambridge, ni sau ny ng m nh n v tr t ng l ch c a ngi Isaac Newton, ng i tnh n khi y v a m i qua l n sinh nh t th 300. C l cn trng h p c bi t hn n a l ngy 8 thng 1 l k ni m ngy m t l n th 300 c a Galileo Galile. V i vi c h ng chi c knh thin vn c a ng ln b u tr i, Galileo lm thay i nh n th c c a loi ng i v nh ng hnh tinh khc v v tr c a Tri t trong
140
v tr . Trong s nghi p c a mnh, Hawking s tr thnh m t trong nh ng nh v t l th k 20 lm thay i ki n th c khoa h c v b n thn v tr . i v i cc ng nghi p c a ng, tr tu l i l c v cc n ph m khoa h c c a Hawking l nh ng ng gp quan tr ng nh t c a ng, nhng i v i x h i r ng ri hn bn ngoi, th Hawking n i ti ng v c nh gi cao v i cc quy n sch ph bi n khoa h c c a ng v v i s l c quan khng th d p t t c a ng tr c s ph n b nh t t nghi t ng. Stephen n i b t v tr thng minh xu t chng v tinh th n t do t nhin. Cha m ng u t t nghi p tr ng Oxford, nhng h g p nhau t i h c vi n y khoa ni Frank ang nghin c u b nh h c nhi t i, cn Isobel th ang lm th k. H b xem l c ph n l p d St. Albans, cch London 20 d m v pha b c, ni h chuy n n lc Stephen ln tm. Isobel l m t tr th c c m i giao ti p x h i r ng v nghing v cc l c l ng chnh tr cnh t , cn Frank th tham m n m c ng trch. ng t chi ti n cho vi c trng di n ho c cho chi c xe hi c a gia nh, m t chi c taxi London c ng mua v i gi 50 b ng. Trong nh ng nm thng trung h c c a Stephen t i tr ng St. Albans danh ti ng, ng l m t h c tr bnh th ng v khng c g xu t s c. ng lm t t cc bi thi hn l bi t p nh, v ng thch xy d ng cc m hnh v pht minh ra cc tr chi ph c t p hn l lm bi t p nh. Tr c m t, ng nh m t i m c tiu l m t nh nghin c u gi ng nh cha mnh. Stephen thch ton v v t l, nhng Frank thuy t ph c ng theo h c ngnh ha, ci ng xem l c tnh th c ti n hn, so v i ton h c. Khi Stephen b t u h c thuy t tng i, vi c thi u cc kha h c ton chnh th ng gy cho ng khng t kh khn, nhng i u khi n ng c h ng suy ngh tr c quan hn trong cc phng trnh. i u t ra l m t l i th l n i v i ng khi b nh t t p n v vi c vi t ra cc bi u th c ton h c ngy m t tr nn kh khn.
Stephen Hawking, nh v t l danh ti ng, tc gi quy n L c s th i gian ( nh: AIP Emilio Segr Visual Archives, Physics Today Collection)
quy t nh, v gi ng nh nhi u b n h c cng l p, ng thi . Ba nm sau, ng s n sng t t nghi p. Tr ng Oxford c b n m c b ng c p, v ng c x p gi a m c h ng nh t v h ng nh. ng trnh by v i h i ng xt duy t r ng Hawking vo tr ng Oxford nm 1959, lc ng d nh lm nghin c u khoa h c 17 tu i, vo th i i m khi m s ti hoa c a Cambridge n u nh ng t t nghi p h ng m t sinh vin c xem l c gi tr hn s cao nh t, v h i ng ng c p n l c h t mnh. Ch c cc k thi m i l b ng h ng nh t cho ng. Khi Hawking b t u lm nghin c u t i Cambridge, th th m k ch p n. ng bi t ng b m c ch ng x c ng c v n ng (ALS), m t ch ng b nh t n cng cc c, cu i cng d n t i b i li t v ci ch t. l cn b nh c p i m ng s ng c a ngi sao bng r danh ti ng Lou Gehrig v xa s ci tn Gehrig kh i lng th thao n c M. D on c a bc s l ng ch s ng hai nm n a thi. Lc u, Hawking th y mnh ch ng c nguyn do g ti p t c d n ti n s, v ng ch ng c th i gian hon thnh n. Tuy nhin, s l c quan
141
c h u c a ng cu i cng th ng th . ng nh n ra r ng h ch ng no ng cn s ng v c tr tu sng su t, ng nn s ng v m t ci g . ng bi t b n thn mnh s c n s h tr , nhng ng quy t nh lm vi c trong a ph n th i gian no m ng cn c c. Khng ai gip ng nhi u hn Jane Wilde, ng i ng g p trong m t bu i ti c vo nm 1963, khng lu sau khi tri u ch ng b nh ALS c a ng kh i pht. B nh t t tn kh c khng lm tr ng i con ng tnh yu, v ng cng Jane s m tr thnh v ch ng. Cc tri u ch ng ALS c a ng ti n tri n nhng t c ch m hn nhi u so v i d on, v ng l y b ng ti n s vo ma h nm 1965. C p tnh nhn tr lm l c i vo thng 7 nm . Hawking xin vo lm nh nghin c u v t l l thuy t t i Cambridge, v ng c nh n vo. B t ch p b nh t t honh hnh, ng v Jane v n c g ng s ng m t cu c s ng bnh th ng nh bao ng i, k c vi c c con. Trong cng vi c, ch ng m t bao lu th i gian ng thu ht s ch c a cc nh v t l danh ti ng. ng ch n nghin c u cc l en, i t ng c tin on h i th p nin 1930 (xem chng 4) nhng cha bao gi c quan st th y. ng mu n ha gi i m t ton h c c a m t l en, ci tin on m t k d m t v h n t i tm c a n, v i th gi i v t l trong cc k d l chuy n khng th . H p tc v i Roger Penrose (1931 ) thu c tr ng Oxford, ng i c nng khi u ton h c b sung cho tr tu v t l c a ng, Hawking pht tri n m t l thuy t m t c s v t l c a cc l en nhng trnh c i m k d . Vo u th p nin 1970, cc nh thin vn pht hi n ra m t v t th pht ra tia X n m trong chm sao Cygnus, v h t tn cho n l Cygnus X-1. Nm 1974, Hawking v a s cc nh thin vn v t l bi u hi n 80% ch c ch n r ng v t th l m t l en v i m t ngi sao quay xung quanh n. Cc tia X l k t qu c a s pht x t cc ch t kh c a ngi sao trn khi chng b ht vo trong l en v b nung nng ln nh ng nhi t cao kh ng khi p. V n ranh mnh, Hawking t c p cho mnh m t h p ng b o hi m n u nh ng ph m sai l m. ng nh c c v i ng i b n thn, Kip Thorne (1940 ), m t nh thin vn v t l t i Caltech, h a t mua cho Thorne m t nm t p ch Penthouse n u Cygnus X-1 ha ra c ch a m t l en. N u khng th ng s c mi n ph b n nm t p ch Private Eye c a Anh. Nm 1990, m c ch c ch n r ng Cygnus X-1 l m t l en tng ln 95%, v Hawking thua cu c. Nm 1982, i m t tr c nh ng kho n chi tiu l n cho ph chm sc s c kh e c a ng v ti n h c ph c a con ng, Hawking chuy n sang tm ngu n thu nh p b sung. ng lun lun thch chia s nghin c u c a mnh v i m t c ng ng c gi r ng ri hn l ch v i cc ng nghi p v sinh vin c a mnh, v ng tin t ng r ng ng c th vi t m t quy n sch ng n cho c gi ph thng, ni v cc quan i m c o c a ng v v tr . T p sch L c s th i gian: T Big Bang t i cc l en khng xu t hi n thu n l i nh ng ngh n khng c xu t b n mi cho n nm 1988, nhng s thnh cng c a n v t ngoi s trng i l c quan nh t c a ng. B t ch p tnh tr ng b nh t t, Hawking lun xem cu c s ng c a ng l bnh th ng, ngay c sau t ph u thu t m kh qu n kh n c p c p i gi ng ni c a ng vo nm 1985. Ng i bnh th ng th nh tho ng hay li hn, v Jane cng Stephen Hawking li d vo nm 1990. ng v m t trong nh ng ng i y t c a mnh, Elaine Mason, b ch ng b v n s ng v i nhau, v cu i cng th l y nhau. Ch ng c a Elaine, David, thi t k ph n c ng my tnh cho chi c xe y c a Hawking. Ngy nay, Stephen Hawking v n ang ti p t c nghin c u v vi t lch. Nm 2002, tr ng i h c Cambridge t ch c k ni m sinh nh t l n th 60 c a ng v i m t h i ngh chuyn mang tn Tng lai c a V t l l thuy t v V tr h c, xu t b n cc bi thuy t trnh d i d ng m t quy n sch, v pht chng trn i truy n hnh BBC. Hawking ch ng nh c c l ng cn t ch c sinh nh t c bao nhiu l n n a, nhng r rng ng mu n s ng lu hn b t k d on no m cc bc s c a ng nu ra.
142
1991 2000 Cc k t n i v tr
Th p nin 1990 khng gi i quy t g c nhi u nh ng cu h i cn b ng c a l thuy t dy v nh ng n l c khc nh m th ng nh t cc l c c b n. C m t s ti n b nhng ch ng b t ng trong ngnh v t l h t c b n. Vi c pht hi n ra quark nh (trn) v neutrino tau t i Phng th nghi m My gia t c Qu c gia Fermi (Fermilab), Batavia, Illinois, hon t t m hnh chu n c a ngnh v t l h t, cng trnh nh i m khi ngu n b i GellMann t n 30 nm v tr c. cng l giai o n m nh ng khm ph quan tr ng trong nh ng lnh v c khoa h c khc c th c hi n b i s ti n b cng ngh khng ng ng. Nh ng ng i c cc sch ph bi n khoa h c c a Hawking c nh ng cu h i v tr h c m i th ng th c, mang l i b i m t i thin vn ang quay trn qu o g i l Tu kh o st N n vi sng V tr (COBE) v nh ng k t qu u tin t d n y tham v ng Kh o st B u tr i s Sloan (SDSS). Nh ng ai chia s b u nhi t huy t c a Sagan v n n vn minh ngoi a c u c ci quan tm v i sao H a, cn nh ng ai chia s m i quan tm n mi tr ng c a ng (th ng cng l nh ng ng i trn) th lo u b i b ng ch ng tng d n c a s m ln ton c u do ho t ng c a con ng i gy ra. Ki n th c v t l ngy m t tr nn quan tr ng trong chnh sch nng l ng ton c u v chnh sch mi tr ng.
c bi t n c M, vi c gi ng d y khoa h c tr thnh m t v n chnh tr nng b ng. Nh khoa h c n i b t c a chng ny, c u gim c Fermilab, Leon Lederman, lun
143
lun xem tr ng vi c o t o. Lc v hu, ng d c b u nhi t huy t c a mnh v tranh th cc c h i t o ra s i m i phng th c tu i tr h c t p khoa h c. ng s d ng uy tn nh khoa h c t gi i Nobel c a mnh v a v c a ng trong c ng ng v t l h c t o i u ki n thu n l i cho cng trnh m i c a ng a n m t chng trnh o t o khoa h c m u m c cc tr ng cng Chicago v m t kho ti nguyn gio d c qu c gia v v t l h t c b n t i Fermilab v trn trang tr c tuy n.
V t l h t c b n: Hon t t M hnh Chu n

Sau vi c khm ph ra meson J/psi v quark duyn vo nm 1974, cc nh v t l c m t c m gic ng n ng i r ng h hon t t b c tranh h nguyn t (xem chng 8). Lc y, h bi t hai th h h t s c p. Th h th nh t g m cc h t c u t o nn v t ch t bnh th ng: cc quark up (ln) v down (xu ng) k t h p thnh proton, neutron v cc pion c a l thuy t l c m nh Yukawa; c ng v i hai lepton, electron v neutrino c a n. Th h th hai g m thm hai quark n a (quark l v quark duyn) v hai lepton n a (muon v neutrino c a n) gi i thch cho tnh ch t m Gell-Mann g i l tnh l v tnh duyn c n thi t th ng nh t l c i n y u. C m gic hon t t b v tan tnh vo nm 1975 v i s khm ph ra m t lepton m i, h t tau. i u g i r ng cn t n t i m t th h h t s c p th ba, bao g m m t c p quark khc (quark nh/s th t [top/truth] v quark y/ p [bottom/beauty]) v m t neutrino tau. Khng bi t th h c hon t t ci ang g i l m hnh chu n c a cc h t h nguyn t hay khng? Cc my gia t c ang t t i cc nng l ng ngy m t cao hn, cho nn cu h i sau y t nhin pht sinh: C m t th h h t s c p th t, r i th nm, th su, vn vn, hay khng? Khi b c sang th p nin 1990, quark nh v neutrino tau v n cha c pht hi n ra, v 15 nm tri qua k t khi Lederman v i c a ng tm ra b ng ch ng c a quark y d ng h t upsilon (xem chng 7). Cc nh v t l b t u nghi ng r ng th h th ba c l l cu i cng, nhng h lun n m lng m t cu ng n ng quan tr ng trong khoa h c: Khng c b ng ch ng khng c ngha l b ng ch ng c a khng c. Vo cu i th p nin 1990 v th k th 20, h v n thi u b ng ch ng r ng ba th h h t nh th l ,
144
nhng h c t ng v ni c n kh o st: i su vo lng l n (xem chng 11).
t v i cc my d neutrino c
Cc phng th nghi m my gia t c tr ng y u trn kh p th gi i lin t c pht tri n cc k thu t v d ng c d tm m i, v kh o st nh ng va ch m nng l ng ngy m t cao hn. Khi nng l ng cng cao, n mang l i c h i s n sinh ra cc h t v i kh i l ng cng l n. Quark nh c k v ng n ng g p 40 l n quark y, nhng vo nm 1995, cng ngh d tm n m i xu t hi n. Vo nm , hai i nghin c u t i Fermilab tm th y b ng ch ng thuy t ph c c a cc quark nh trong cc th nghi m va ch m nng l ng cao c a h . hon thi n th h th ba c a cc h t s c p h nguyn t , ch c neutrino tau v n cha ch u xu t u l di n. M t l n n a, chnh cc nh nghin c u Fermilab th c hi n khm ph quan tr ng trn vo nm 2000, nm cu i cng c a th k 20. Khng c d u hi u no c a m t th h n a c a cc h t s c p h nguyn t xu t hi n chn tr i, nhng v n c s c ht qu c t trong vi c xy d ng nh ng c my gia t c h t v i nng l ng c n thi t tm ki m boson Higgs (xem chng 7). M, d n Siu my va ch m Siu d n (SSC) b t u nh hnh vo nh ng nm 1980 v c chnh ph ph duy t vo nm 1987. N i h i cc nam chm siu d n kh ng l cho php cc h t chuy n ng trong m t ng h m trn chu vi 54 d m (87 km). Gi a nm 1990, m t m u thi t k k thu t y hon t t, v vi c xy d ng b t u tri n khai khng bao lu sau . Vo nm 1993, sau khi chi 2 t USD cho d n v lm xong 14 d m (22,5 km) ng h m, Qu c h i M h y b d n. Cc nh khoa h c chuy n h ng sang CERN tm ki m s ti n b ti p theo v nng l ng, ni My Va ch m Hadron L n c trng i i vo ho t ng vo nm 2007. M HNH CHU N Ba th h v t ch t Th h 1 Ln (Up) Quark Xu ng (Down) Neutrino electron Electron Th h 2 Duyn (Charm) L (Strange) Neutrino muon Muon Th h 3 nh (Top) y (Bottom) Neutrino tau Tau H t mang l c Photon (L c i n t ) Gluon (L c h t nhn m nh) Boson Z (L c i n y u) Boson W (L c h t nhn y u)
Lepton
Trong khi , cc nh l thuy t ang v t l n v i bi ton thi u h t neutrino v cu h i neutrino c kh i l ng hay khng. Kh i l ng neutrino c th ti n m t hnh trnh di gi i thch v n thi u h t neutrino m t tr i. Vo nh ng nm cu i cng c a th p nin 1990, m t s nh l thuy t b t u xem neutrino electron, neutrino muon v neutrino tau khng ph i l ba h t khc nhau m l ba m t c a cng m t h t. cho gi thuy t ph h p v i l thuy t v t l, neutrino (hay cc neutrino) ph i c kh i l ng v kh i l ng ph i thay i khi neutrino bi n i m t c a n. N u cc neutrino th t s l cc m t ch khng ph i l nh ng h t ring l , th chng s dao ng gi a cc m t khi chng truy n trong khng gian. S dao ng nh v y c ngha l neutrino m t tr i, pht ra d i d ng cc neutrino electron, s i t i Tri t v i m t h n h p b ng nhau c a c ba m t. N u cc my d neutrino ch ph n ng v i neutrino electron, th hai ph n ba s neutrino m t tr i s thot kh i ph m vi d. i u th t s l ng, nhng ph i sang th k m i th k t qu r ch ri m i xu t hi n (xem chng 11). K t qu cng bc b m t th h th t c a cc h t s c p h nguyn t , chng i h i m t m t neutrino th t, mu thu n v i b ng ch ng
m nh m hi n nay cho ba m t. M hnh chu n c a ngnh v t l h nguyn t d ng nh hon t t v i ba th h c a b n h t: m t lepton v m t neutrino tng ng c a n, c ng v i m t c p quark.
Nh ng b t ng trong v tr h c
Nh ng khm ph trong ngnh v t l h t c b n trong nh ng nm 1990 l c th on tr c, nhng cn lnh v c c lin quan g n gi nh t, v tr h c, ha ra l i ch a y nh ng b t ng . Lm th no c s v t l c a v tr xem nh m t t ng th l i c quan h g n gi v i ngnh v t l h t c b n? Cu tr l i n m ch s n l c tm hi u b n thn Big Bang. Trong nh ng th i kh c u tin nh khoa h c bi t v n, ton b v t ch t trong v tr t p trung vo m t th tch r t nh . Th i k l m pht v tr k t thc khi v tr kho ng m t ph n trm c a m t ph n tri u tri u tri u tri u tri u giy tu i. Sau , trong vi micro giy (ph n tri u c a giy) u tin cn l i, v t ch t c a v tr khng cn nng v b nn nn cc meson v baryon khng cn chung v i nhau n a. Thay vo , ton b v t ch t trong v tr trong m t d ng g i l plasma quark-gluon. Vo gi a th p nin 1990, nh ng c my gia t c h t m nh nh t th gi i c kh nng t o ra m t tr ng thi c a v t ch t tng t nh th . Cc nh v t l khng th ng nh t v i nhau c r ng cc plasma quarkgluon th t s c c t o ra trong nh ng c my gia t c hay khng, nhng h hi v ng nh t nh My Va ch m Hadron L n s t o ra c k cng nh v y. Khi i u x y ra, h hi v ng c th thi t k cc th nghi m nghin c u cc i u ki n t n t i ngay tr c khi cc meson v baryon nh ng h t s c p m chng ta bi t i vo hi n h u. Ni cch khc, m c tiu l ki m tra cc l thuy t c a t ng th v tr trong cc phng th nghi m c a m t hnh tinh b nh . S c cu n ht i v i cng vi c ngy m t tng d n trong th p nin 1990 khi cc nh thin vn pht tri n cc cng c trau chu t b c tranh c a h v Big Bang b ng cch nghin c u nh sng r t s kh i v nh ng ngi sao u tin. nh sng u tin r i kh i ngu n pht c a chng cch nay bao lu r i? tr l i cu h i i h i ph i xt k hn v cc s ki n x y ra sau th i k plasma quarkgluon, khi cc quark trong v tr ang ngu i i hnh thnh nn cc c p (meson) v cc b ba (baryon). Khi v t ch t ngy m t l nh i v phn tn r ng ra hn, l c i n t v l c h p d n b t u gi m t vai tr quan tr ng hn. Sau kho ng 380.000 nm (kho ng 1/36.000 ci tu i 13,7 t nm c a v tr ), v t ch t v tr ngu i i t i i m cc nguyn t c th hnh thnh. T i i m , v tr tr nn trong su t, cho nn l tu i c a nh sng le li c xa nh t trong phng n n v tr . Sau , l c h p d n ht cc nguyn t l i v i nhau, t o thnh cc m my kh v cc ngi sao. S ki n x y ra lc kho ng 200 tri u nm cha t i 2% tu i c a v tr . B c x n n v tr ch a cc thng tin v nh ng s ki n s khai , cho nn chng c th c nghin c u tr c ti p. Trong th i gian tr c , t lc v tr l m t plasma quark-gluon cho n lc n tr nn trong su t, cc nh v t l thu c th p nin 1990 v ang pht tri n cc l thuy t m t s ti n tri n c a n. Cc nh v t l h t hi v ng nghin c u plasma quark-gluon trong cc my gia t c h t c a h , cn cc nh thin vn th hi v ng pht hi n ra nh sng s khai nh t v nh ng ngi sao u tin v i nh ng ti n b cng ngh m i nh t c a h . M t l thuy t gi i thch thnh cng c hai h th ng quan st c th h p nh t t t c cc l c c b n, ton b v t ch t v nng l ng, v bao trm l ch s c a ton b v tr t s c p cho n v m. ch c ch n s l m t k cng, m t l thuy t c a t t c ! M t l thuy t th khng m nh hn h d li u m n xy d ng trn . Cc nh v tr h c nh n ra r ng h c n c m t b c tranh c th hn nhi u c a v tr xa xi, bao g m c phng n n v tr . Vo ngy 18 thng 11 nm 1989, NASA cho phng v tinh Tu kh o st Phng n n V tr (COBE) vo qu o g n a c c c a Tri t cho php ba thi t
146
b khoa h c ch ch t c a n kh o st ton b b u tr i trong hnh trnh m t nm. N ti p t c ho t ng cho n cu i nm 1993. N khng nh ng mang l i b ng ch ng r rng ng h cho l thuy t Big Bang, m n cn lm sng t r ng v tr c m t c u trc tng t nh cc b t bng x phng n i l i v i nhau. Cc nh thin vn v n bi t r ng cc thin h t p trung thnh cc m, nhng COBE ti t l d u hi u c a cc siu m t c cc m t p trung c a cc m thin h tr i ra t a nh nh ng t m v t ch t m ng kh ng l bao xung quanh nh ng kho ng tr ng r ng mnh mng. L i gi i thch c kh nng nh t cho c u trc l n c nguyn do t s khng ng u trong s phn b v t ch t s khai nh t hnh thnh lc Big Bang, b th i ph ng ln b i s c ht h p d n. Nh ng khm ph mang l i Gi i Nobel V t l nm 2006 cho nh ng ng i ng u nhm khoa h c COBE, John C. Mather (1946 ) v George F. Smoot (1945 ). Cc k t qu c a COBE th t kh hi u, v cc nh v tr mu n c nhi u thng tin hn. Vo nm 1995, h b t u ln k ho ch cho m t d n y tham v ng, Tu kh o st Vi sng Phi ng h ng Wilkinson (WMAP), l pb n phng n n v tr m t cch s c nt hn. NASA ph chu n, ng cho pht tri n s m nh vo nm 1997, v n c phng ln qu o vo ngy 30 thng 6 nm 2001. Cc k t qu s b ng ch c a d n ang tri n khai ny, trong c vi c xt l i nhu c u c n c h ng s v tr Einstein (xem chng 2-3), c m t trong chng 11. C COBE l n WMAP khng d nh pht hi n hay o l ng t ng thin h m t. Ni chung, chng thu c v cc nghin c u n m trong m t r ng nghin c u kh ng l , nhng tr khi c ai ch tn c t ng b i cy ring l , cn khng th cc k t lu n v n ng nghi ng . l ng l c cho d n Kh o st B u tr i S Sloan (SDSS) b t u vo nm 1998 l m t d n 5 nm, nh m t ng i u tra dn s thin h trong m t ph n t c a b u tr i. D n bao g m m t s l ng l n cc i thin vn m t t l n nh t trn th gi i, v Knh thin vn v tr Hubble, t t c u ang kh o st nh ng gi i h n c a s quan st. Gi ng nh WMAP, SDSS mang l i nh ng k t qu ng k (xem chng 11), v c hai hi n ang lm sng t cho cc nghin c u v tr h c.
Cc pht tri n khc lin quan n v t l trong th p nin 1990

Nghin c u v ti n b ti p t c pht tri n trong m t s lnh v c cng ngh lin quan n v t l trong th p nin 1990, nhng khng c nh ng t ph l n no. S pht tri n cng ngh i n t ti p t c trn con ng d th y r c a n, nhng cc thnh t u ch y u t p trung vo cc k thu t x l ch t li u d n t i s thu nh kch c v tng t c , ch khng ph i nh ng nguyn l v t l m i. Nh ng ti n b lm tng thm nhu c u s d ng v s l ng i n tho i, v s bng n c a Internet v World Wide Web. Nh ng ng i cha bao gi nghe ni t i e-mail v l t net vo nm 1991, th ch vi nm sau tr thnh nh ng ng i dng th ng xuyn. Tng t , nghin c u ti p t c tri n khai trong lnh v c siu d n, nhng khng ai th c hi n b c t ph no, ho c l tm ra nh ng h ch t li u siu d n m i, ho c l pht tri n m t l thuy t ki u BCS p d ng cho cc ch t siu d n nhi t cao m i c a th p nin 1980. Th p nin 1990 b t u v i ni m hi v ng dng s nhi t h t nhn lm m t ngu n c p i n t i h u. Nm 1991, d n Torus Lin minh chu u (JET) t o ra nh ng xung nng l ng duy tr u tin t m t l ph n ng nhi t h t nhn c i u khi n. D n ti p t c tri n khai, nhng tnh kh thi thng m i tng lai c a n v n h t s c m h . Th t khng may, v vo cu i th p nin 1990, m t s t ch c khoa h c chnh y u tuyn b r ng vi c t cc nhin li u ha th ch l m t v n ton c u nghim tr ng. M t s nh khoa h c c nh bo r ng nhi t ang tng d n, c bi t B c C c, l d u hi u c a nh ng v n
147
l n thch th c s n nh chnh tr v s pht tri n kinh t trong th gi i th k 21. quan tr ng l i tm cc ngu n nng l ng khng s n sinh ra carbon dioxide.
i u
Trong cc ngnh khoa h c v t ch t, m t vi s ki n quan tr ng trong lnh v c thin vn h c hnh tinh thu ht s ch c a cng chng. Nm 1994, chu i c m k l c a sao ch i Shoemaker-Levy 9, pht hi n ra tr c m t nm, lao vo cc chp my c a M c tinh, t o ra c nh t ng honh trng khi v tr va ch m th ng xuyn v i cc hnh tinh. Khi , l i gi i thch c a i Alvarez v s b t th ng iridium l h qu c a m t v va ch m ti u hnh tinh h i 65 tri u nm tr c c ch p nh n r ng ri. a s cc nh khoa h c xem h Chicxulub l v t sng. S k t h p c a hai s ki n ngo n m c lm tng thm nh n th c c a cng chng tr c s nguy hi m r t th c t nhng xa xi c a cc v va ch m v tr . Cc nh vn vi n t ng sng tc nhi u ti u thuy t v k ch b n phim (th d nh Ch m trn Kh c li t and Quy t chi n) d a trn cc va ch m n t v tr , nhng i u quan tr ng hn, m t s chnh ph tng thm ti tr cho cc d n nh n d ng ci g i l cc v t th g n tri t c nguy c va ch m v i hnh tinh chng ta. M t khm ph hnh tinh h c nh m khc xu t hi n vo nm 1996, khi m t nhm nh khoa h c NASA a ra m t cng b y k ch tnh v m t thin th ch m h ang nghin c u. Tn g i l Thin th ch ALH84001, t ng trn tr c c nh n d ng l m t m nh c a sao H a b n v t vo v tr do m t c va ch m thin th ch v cu i cng ri xu ng Tri t. N l m t t ng c v ph c t p v i m t l ch s a ch t h p d n, trong c nh ng gi t tr m tch nh l ng ng b i n c ch y trong l ch s sao H a th i s khai. Cc nh ch p hi n vi i n t v phn tch vi c cho th y cc khong ch t v c u trc c xem l nh ng d u hi u c a s s ng vi sinh trong m t t ng trn Tri t. C th s s ng pht sinh trn sao H a ng th i v i lc n pht sinh trn Tri t chng? B ng ch ng th t tru ngi nhng khng c s c thuy t ph c. Cc nh ph bnh th a ra nh ng l i gi i thch khc, v cc lu n c xc th c cho k t lu n ban u ti p t c c nu ra. M c d khng c bn no c c k t lu n cu i cng, nhng c hai phe u th ng nh t r ng c n c thm b ng ch ng m i c th k t lu n d t khot c. M t b ng ch ng nh v y c th s xu t hi n trong vng ch ng vi th p nin t i, l k t qu c a cc s m nh r bt (v c kh nng c con ng i n a) ln sao H a. Vo gi a th p nin 1990, s ch c a cng chng chuy n sang cc hnh tinh n m ngoi H a tinh v M c tinh. M t vi i nghin c u thin vn pht tri n cc k thu t nh n d ng cc hnh tinh ngoi h m t tr i, ngha l cc ng hnh hnh tinh c a nh ng ngi sao khc, ngoi M t tr i c a chng ta ra. Vo cu i th k 20, ng i ta bi t c hng ch c ngi sao c cc hnh tinh, v r rng nh ng h hnh tinh nh th l ph bi n. Cng ngh knh thin vn cha pht tri n t i m c c th nh n d ng ra cc h hnh tinh c th ch a nh ng v t th gi ng Tri t, nhng m t s thi t b sn lng hnh tinh t trn m t t v trong khng gian v ang c pht tri n khi th k m i v thin nin k m i b t u vo nm 2001. Nh khoa h c c a th p nin: Leon Lederman (1922 ) i v i Leon Lederman, s thnh cng b t u v i m t cht khi hi. Nh ng tr l i m t phng vin h i nm 1992, khi hi l m t k t qu gy s c k l , m t i m nt cho cu chuy n anh k , v l ci th hi n trong nghin c u [khoa h c]. Nh a s cc h s trong t p sch ny nh c t i, cc nh khoa h c thnh cng th ng khng gi i nh ng bi ton kh ch v i nh ng k nng siu h ng. Nhi u con ng i l i l c v i nh ng k nng ch ng tm ra m t gi i php no. l m t b c ngo c tr tu khc th ng, kh nng nhn th y m t v n t m t gc khc m trong a s tr ng h p, th ng th n m ra m t cnh c a tr c y ch ng ai th y. Trong cu c i thnh cng nhi u c p - khoa h c, qu n l v d ch v cng Lederman lun c s tr ng ti n th ng t i trung tm c a
148
m tv n
v theo u i nh ng ci khc m n cng c th gi i quy t.
Leon Lederman cho i thnh ph New York, vo ngy 15 thng 7 nm 1922, l con trai th hai trong m t gia nh dn di c Do Thi g c Nga. M c d cha m ng ch ng c ng i no i h c, nhng h xem tr ng s gio d c v khch l Leon vo tr ng Cao ng thnh ph New York, ni ng theo u i chuyn ngnh ha h c v t t nghi p vo nm 1943. Sau , ng ph c v ba nm trong qun i M, ni ng nghin c u v radar. Khi r i qun ng, ng vo tr ng i h c Columbia v nghin c u v t l. Vi c thch nghi v i tr ng l p qu th t kh khn sau kho ng th i gian ph c v trong qun i th i chi n, v cc i m s nm nh t c a ng th t t . ng s m l y l i n n t ng c a mnh, t t nghi p c nhn vo nm 1948, v ti p t c h c ln ti n s vo nm 1951. ng c m t s l i m i cng tc, trong c l i m i l i tr ng Columbia, ni h v a m i b t u pht tri n m t chng trnh v v t l h t c b n. ng kh i ng m t s d n thu c lnh v c v quy t nh l i trong vi ba nm gi tinh th n nhi t huy t. M t vi nm ha ra thnh s nghi p c a m t i. Ph n l n nh vo nghin c u c a Lederman, tr ng Columbia tr thnh m t trong nh ng trung tm nghin c u v t l nng l ng cao hng u th gi i. Vo cu i nh ng nm 1950 v u nh ng nm 1960, ng l m t ph n c a i khoa h c pht hi n ra s vi ph m i x ng CP trong s phn h y c a kaon ( m t ng n g n trong chng tr c khi ni v meson B). Nm 1962, Lederman v cc ng nghi p c a ng t i Columbia pht tri n m t phng php t o ra v pht hi n cc muon neutrino, cng trnh m nh , 26 nm sau, h ginh Gi i Nobel V t l.
Leon Lederman vo sng hm trao gi i Nobel V t l nm 1988 ( nh: Interactions.org v Fermilab Visual Media Services)
Lederman l m t trong nh ng ng i n l c sng l p Fermilab, v ng b t u lm vi c trong khi v n gi cng v ng i ng u Phng th nghi m v t l nng l ng cao Nevis danh ti ng c a tr ng Columbia. Nm 1977, ng lnh o i khoa h c tm ra h t upsilon, ch ng minh s t n t i c a quark y (bottom). ng r i tr ng Columbia vo nm 1979 n lm gim c Fermilab, ch c v ng gi lin t c trong 10 nm. V i vai tr gim c, Lederman l m t v lnh o tr i sinh. ng s d ng ti ng tm hi h c c a mnh m tuyn b r ng ng khng nghim tc cho l m, nhng cc d n l nh ng cng vi c quan tr ng v i h i s sng t o nh t v lm vi c c t l c nh t c a m i ng i. Lederman ti p c n nghin c u khoa h c v i a ph n kinh nghi m gio d c c a m t nh khoa h c, m t n n gio d c khng bao gi d ng l i mi n l nh khoa h c cn s ng. L m t v gio s, ng gi ng d y v h c h i t hn 50 sinh vin. T i Columbia, n u ng ngh m t h c k dnh th i gian cho cng trnh th c nghi m c a mnh, th khi tr l i, ng lun gi ng d y v i chng trnh tng c ng v n ng t i hn. ng tin r ng m i ng i tr tu i ng c h ng m t n n gio d c nghim tc v ng th y nhi u tr ng ti u h c v
149
trung h c khng lm trn b n ph n gio d c khoa h c nh th . ng mu n lm m t ci g cho n n gio d c, v ng ginh Gi i Nobel nm 1988 v bi n i u thnh c th . Ti khng mu n th y m i ng i nhn nh n v n ny v i s s hi nh th , ng tr l i v i m t phng vin bo ch. Ti th t s c cht ngh thong qua v n. Trn h t th y, anh nn tr thnh m t chuyn gia v m i th . Ng i ta ph ng v n anh. Ngi ngh g v mn n c a t n c Brazil, hay an ninh x h i, hay chi c o m c a ph n ? ng nh n ra r ng lc ny ng c c h i t t. N u anh mu n lm ci g qua con ng gio d c, hay chnh sch khoa h c, hay... thay i cc i u lu t, hay lm cho m i ng i tch c c ln, th chng trai tr , vi c c m t gi i Nobel s gip anh r t nhi u! Anh c th ti p c n nh ng ni bnh th ng r t kh ti p c n. Khng ch c gi i Nobel m ra nh ng cnh c a m i cho Leon Lederman. Khng bao lu sau khi ng r i Columbia n i u hnh Fermilab, ng b t u th y nh vi c gi ng d y v ng nhanh chng tm gi i php tr l i tham gia vo cng tc gio d c. ng kh i x ng m t chng trnh dnh cho h c sinh trung h c g i l chng trnh V t l Sng Ch nh t. Nh th ng l , Lederman khng ch gi ng d y, m ng cn h c h i n a. ng pht hi n ra r ng nhi u gio vin khng c s chu n b chu o x l v i nh ng h c sinh c nng khi u. ng b t u nhn vo h th ng gio d c h khi no cng vi c cho php ng c th i gian. Nm 1988, ng chuy n n Chicago, ni h th ng gio d c cng l p c 400.000 h c sinh, v quy t nh th c hi n m t s i m i. S tr ng nhn nh n v n m t cch khc i c a Lederman a ng n v i cu h i ny: V i r t nhi u h c sinh trong h th ng tr ng l p, v sao c t ng i trong s chng d n thn cho khoa h c? a s thanh nin b c vo tr ng h c v i nhi u cu h i, v cu h i v n l b n ch t c a khoa h c. Ci g x y ra v i chng trn con ng h c v n? Lederman nh n ra ci th ng x y ra, khng ph i ci x y ra m l ci khng x y ra. C qu t gio vin c o t o ton h c v khoa h c, v v th h ch ng bi t nn lm th no khch l h c sinh. Th ng th h th y cc cu h i th t ng s , v h hm h d p t t tr t m c a h c sinh. H khng ph i l nh ng gio vin t , m ch v khng c o t o t t. Lederman t ch c m t ho t ng nh m ch ng t cho cc gio vin th y ni m vui khoa h c qua m t chng trnh m u g i l Vi n hn lm Gio vin. N u n c tc d ng Chicago, th n cng c tc d ng nh ng thnh ph khc.
Leon Lederman th hi n s hi h c c a ng bn c nh m t s n ph m trng by c a Fermilab: my i u l nh, d ng c c n thi t duy tr nhi t r t th p c n thi t cho cc nam chm siu d n dng t o ra t tr ng nh m i u khi n ng i c a cc h t h nguyn t trong cc my gia t c h t. ( nh: Fermilab Visual Media Services)
150
Vai tr lnh o c a Lederman Vi n hn lm Gio vin thnh cng ch km g cng vi c c a ng Fermilab, cho nn s nh h ng c a ng v n cn ti p t c sau khi ng khng cn m ng tr ng trch n a. Nm 1995, su nm sau khi ng ngh hu khng lm gim c Fermilab n a, cc nh khoa h c Fermilab pht hi n ra quark nh (top) tm ki m b y lu, v vo nm 2000, cc nh nghin c u Fermilab khc hon t t m hnh chu n c a ngnh v t l h t c b n v i vi c pht hi n ra neutrino tau. S nghin c u si n i nh v y ch l m t ph n c a s c nh h ng v di s n c a Leon Lederman. T i Trung tm Khoa h c Lederman v Trung tm Ti nguyn Gio vin c a Fermilab, cc tnh nguy n vin v cc chuyn gia v n ang th c hi n t m nhn gio d c c a ng; v trong cc tr ng cng nhi u thnh ph M, gio vin v h c sinh ang nhn nh n khoa h c theo nh ng phng php m i. Cha m c a ng, nh ng ng i d y ng v gi tr c a s gio d c, h n l r t t ho.
151
K t lu n: Cc thch th c mang tnh ton c u v v tr trong th k 21

M c d con s 100 khng c t m quan tr ng c bi t g trong t nhin, nhng loi ng i v i bn tay 10 ngn v n xem nh ng th k m i v nh ng l k ni m trm nm l nh ng s ki n h a h n, l nh ng th i i m h p l nhn l i qu kh v h ng t i tng lai. i u lun lun l t t p, v vi c tm hi u qu kh mang l i nh ng ci nhn su s c, m i m cho tng lai. Nh ng th k m i v nh ng l k ni m trm nm th ng d n t i nh ng quy n sch nh quy n ny, ho c nh ng quy n sch khc trong b sch N n khoa h c Th k Hai mi. Nm 2005 c ghi nh c bi t cho cc nh v t l. Cc hi p h i khoa h c chnh ch n nm 2005 l Nm V t l Qu c t k ni m s ki n 100 nm tr c m t nhn vin thu c s c p b ng sng ch tn g i l Albert Einstein cng b ba bi bo tr ng y u lm ch n ng cc n n t ng c a ngnh v t l h c. Ki n th c c a nhn lo i v khng gian, th i gian, v t ch t v nng l ng thay i v cn b n v d n t i m t cu c cch m ng v khoa h c v cng ngh v n ti p di n cho n ngy nay.
Lc b t u th k 20, l thuy t v t l xy d ng trn cc nh lu t Newton c a chuy n ng v h p d n, h phng trnh i n t h c Maxwell, v b n ch t nguyn t c a v t ch t d ng nh mang l i s hi u bi t g n nh hon ch nh v t nhin. Nh ng l thuy t gi i thch h u nh m i th , ngo i tr m t vi hi n t ng m i nh tia X, s phng x , cng c ton h c c a Planck g i l l ng t , cc ti u th h nguyn t c u t o nn tia cathode, v cc th nghi m u th t b i tr c vi c pht hi n ra ch t te th m m ton v tr . Tuy nhin, ch ng ai trng i b t k hi n t ng no trong s i h i s thay i cn b n trong b n thn n n v t l. a s cc nh v t l c m th y h v ngnh khoa h c c a h c m t n n t ng l thuy t ch c ch n v ang khp l i cc l thuy t cho t t c v n v t.
152
Ngy nay, cc n n t ng m i c a v t l h c l thuy t tng i, thuy t l ng t , v m hnh chu n c a ngnh v t l h nguyn t . Nh ng l thuy t ny thnh cng r c r trong vi c m t v tin on a s cc hi n t ng t nhin, mang l i nh ng php o v nh ng d ng c c kh nng s n sinh ra nh ng chi ti t m tr c ng i ta khng th t ng t ng n i. Gi th cc nh v t l ngh r ng m t l thuy t c a t t c c th trong t m v i c a h . L thuy t s k t h p th gi i l ng t r i r c v i khng th i gian trn tru c a thuy t tng i, v n s th ng nh t th gi i h nguyn t v i v tr mnh mng b i vi c h p nh t c ba l c c b n l c h p d n, l c tng tc i n y u (l c i n t c ng v i l c h t nhn y u), v l c h t nhn m nh thnh m t l c. Nhng c m t s khc bi t to l n gi a cc nh v t l ng i ang i tm m t l thuy t c a t t c v i cc ng nghi p c a h h i u th k 20, nh ng ng i t ng ngh r ng v t l h c t t i cc l thuy t cho t t c v n v t. S khc bi t l l ch s c k l i chi ti t trong quy n sch ny. Nhn ng c v nh ng pht tri n ng kinh ng c trong ngnh v t l h c th k 20, m t vi nh v t l s b t ng n u nh m t s c c u l i cc n n t ng c a ngnh khoa h c c a h l i n m pha tr c, trong th k th 21. Nh ng nm u c a th k m i ny ch ng minh cc nh v t l h c c r t nhi u v v tr , tuy v y h v n cha hi u n i r t nhi u th khc.
B n ch t c a v t ch t c xt l i
K t nm 2000, ph n nhi u trong s nh ng k t qu m i n i b t nh t trong ngnh v t l h c l i n t cc quan st thin vn. Nh ng chi c knh thin vn m i t trn qu o cho php cc nh thin vn quan st v tr trong nh ng vng ph i n t m tr c y khng th thm nh p do s h p th x y ra trong kh quy n. Ngay c trong nh ng vng ph m thin vn h c truy n th ng nghin c u, nay cc nh thin vn cng thu th p c v s d li u v hnh nh m i t nh ng chi c knh thin vn m t t l n hn, v i nng su t c c i thi n b i s truy n thng hi n i t c cao v cc k thu t quan tr c tin ti n. Cc d n nh Tu thm d Vi sng Phi ng h ng Wilkinson (WMAP) v Chng trnh B u tr i S Sloan (SDSS), m t trong chng tr c, a cc nh v t l n v i nh ng cu h i m i v v t ch t. Tri l i, n n thin vn h c neutrino ha gi i cc b n c a chng r ng th h quark v lepton th ba hon t t m hnh chu n c a ngnh v t l h t c b n. Nh lu trong chng cu i, cc nh v t l l thuy t b t u xem cc neutrino electron, muon v tau khng ph i l nh ng h t ring bi t m l nh ng m t khc nhau c a cng m t h t. Theo cc l thuy t c a h , cc neutrino do M t tr i pht ra xu t pht d i d ng cc neutrino electron, nhng s dao ng gi a cc m t trn hnh trnh c a chng i n Tri t. Khi chng i t i my d neutrino t trong m vng Homestake, ch m t ph n ba trong s chng l neutrino electron, ph n cn l i l neutrino muon v neutrino tau, v i s l ng ngang nhau. My d h t Homestake ch nh y v i cc neutrino electron, thnh ra n ch ghi nh n c m t ph n ba s neutrino n so v i khi khng c dao ng m t. K t qu xc nh n ch c ch n hn khi cc nh v t l hi u ch nh l thuy t ph n ng nhi t h t nhn c a m t tr i. Trong khi , my d neutrino Super Kamiokande Nh t B n th c ph n nh y v i cc neutrino muon. i u gi i thch cho s l ng s ki n pht hi n nhi u hn c a n. Cc nh v t l c n c thm d li u xc nh n s dao ng neutrino, v k t qu xu t hi n vo nm 2001 t i thin vn Neutrino Sudbury Canada, ni cc nh khoa h c thi t k v xy d ng m t my d neutrino nh y v i c ba m t neutrino. M hnh chu n th t s hon ch nh v i ba th h quark v lepton. M hnh c v hon ch nh, nhng li u c kh nng l c nh ng h v t ch t hon ton cha c khm ph ra trong v tr , m i h c m t t p h p h t s c p ring c a n, hay khng? Cu h i c v hi g ng g o, nhng nhi u nh v t l ang xem xt n m t
153
cch nghim tc. Cc l gi i c a n n t l thuy t l n quan st. L thuy t l l thuy t dy. V n hnh dung ra cc chi u d, nn n cn cho php cc i x ng khc n a, mang n nh ng kh nng l thuy t g i l v t ch t gng v siu v t ch t. Cc quan st ph n l n n t WMAP v SDSS v ci h ni v l ng kh i l ng trong v tr , nhng nh ng ki n th o lu n s m nh t c t m t bi bo mang tnh b c ngo c c a cc nh thin vn Vera Rubin (1928 ) v William K. Ford vo nm 1970. Quan st t c quay c a m t thin h g n, h c th c tnh ra l c ht h p d n c n thi t tc d ng ln cc ngi pha ngoi c a n. T gi tr gia t c , h c th xc nh kh i l ng c a thin h. Sau , b ng cch i u tra t ng s ngi sao trong thin h , h c th c tnh kh i l ng t a sng bao nhiu. Tr c s b t ng c a h , kh i l ng c a cc ngi sao chi m ch hn 10% t ng kh i l ng m t cht. G n 90% l v t ch t t i thu c m t thnh ph n cha bi t. Hng th p k i qua k t k t qu c a Rubin/Ford, v t ch t t i d ng nh l m t thnh ph n c a m i thin h m t c quay c th o c.
i thin vn Neutrino Sudbury, ni xc nh n hi n t ng dao ng m t neutrino h i nm 2001. c nh kch c , hy nh ng ng i ang ng t i l i i bn d i. ( nh: Phng th nghi m qu c gia Ernest Orlando Lawrence Berkeley)
M c d th t h p l n u gi nh r ng ph n nhi u v t ch t t i c u t o g m cc h t s c p c a m hnh chu n, nhng cho n nay ch ng ai ki m tra c gi thuy t . N c th l ci g k l hn. Kh nng cn ng tin hn n a trong nh sng c a nh ng k t lu n g n y t d li u WMAP v SDSS. Ngay khi cc nh khoa h c nh n ra r ng v tr ang gin n , h b t u nghi v n s ph n cu i cng c a n s i v u. Khi cc thin h tch ra xa nhau, l c ht h p d n l n nhau c a chng s gi m y u d n. C ba k ch b n kh d, ty thu c vo t ng kh i l ng c a v tr . C th hi u cc k ch b n b ng cch so snh chng v i s ph n kh d c a m t qu n pho phng th ng ln t b m t Tri t. N u qu n pho chuy n ng cha t i t c thot (kho ng 40 000 km/h khi phng ln t m t t), th cu i cng n s ng ng chuy n ng i ln v ri tr xu ng m t t. N u n chuy n ng nhanh hn v n t c thot, th n s chuy n ng ch m d n n m t v n t c t i thi u nh t nh v ti p t c chuy n ng ra xa mi mi. N u n chuy n ng ng b ng t c thot, th n khng ri tr xu ng nhng t c c a n gi m d n v zero. V n t c thot ph thu c vo kh i l ng v kch c c a Tri t. N u hnh tinh chng ta c kch c b ng nh v y nhng kh i l ng l n hn, th qu n pho c n c phng ln t c cao hn m i thot ra ngoi c. i u tng t ng i v i v tr . Khng bi t kh i l ng c a n c l n o ng c s gin n b t u v i v n l n v d n t i m t v co l n (v tr ng kn) hay khng? Kh i l ng c a n c qu nh nn s gin n s ti p t c m khng b h n ch (v tr m ) hay khng? Hay kh i l ng c a n ng v a v n, ci g i l v tr Goldilocks hay v tr ph ng, cho nn n s t t i m t tr ng thi g n nh n nh? Khi th k 20 k t thc,
cc php o t t nh t cho th y v tr khng c kh nng g n v i ph ng, v d li u WMAP d ng nh xc nh n k t lu n . C th c m t nh lu t v n v t no m chng ta cha bi t ch c h n d n t i m t v tr ph ng ch khng ng kn ho c m hay khng? Tuy nhin, m t s php o SDSS c a cc sao siu m i xa xu t m t k t lu n khc hon ton. Thay v ang ch m i, t c gin n c a v tr d ng nh ang tng ln! N u ng nh v y, th cn c ci g , ngoi l c h p d n ra, ang tc d ng. C l c m t d ng v t ch t no cha bi t, khng nhn th y, t o ra m t l c y hay m t hi u ng ph n h p d n, ci cc nh khoa h c ang g i l nng l ng t i. C l s gin n k l nh trn l do h ng s v tr c a thuy t tng i t ng qut Einstein. ng t ng g i h ng s l sai l m ng ng n nh t c a mnh m t khi s gin n c a v tr c pht hi n ra, nhng c l s sai l m l vi c qu nhanh chng g t b h ng s ra kh i cc phng trnh c a ng. C l cn c nh ng hi u ng v t l cha bi t ang d n t i s hi u khng ng d li u. R rng l thuy t c m t s u m i l ng l o. Ng i ta s cn khm ph ra i u g n a khi h c g ng a vo nh ng manh m i nh ng cch ti p c n m i v cc php o m i? R rng l ch s khng k t thc t i i m k t c a m t th k !
M i th l g?
Nh ng k t qu kh hi u cn nh h ng n qu trnh h ng n m t l thuy t c a t t c . Khi l thuy t dy pht tri n, n ph i i n ch m t nhi u v tr c kh nng x y ra, m i m t v tr trong s c m t t p h p khc nhau c a nh ng h ng s c b n (nh h ng s Planck, h ng s lin h cc kh i l ng v i l c h p d n gi a chng, t c nh sng, i n tch nguyn t v kh i l ng c a cc h t s c p). C ph i v tr bi t l v tr duy nh t t n t i, hay khng th i gian trong loi ng i sinh s ng n thu n l m t lt m ng b n chi u c a m t th c t i r ng l n hn nhi u? N u y l v tr duy nh t, th t i sao n l i c nh ng h ng s c bi t nh th ? M t s nh v t l xem nhi u kh nng th hi n trong l thuy t dy l c tnh khch l . M t s ng i khc th xem n l h t s c ng ng v n c th i u ch nh kh p v i m i quan st, v cho n nay n cha mang l i nh ng tin on c th ki m tra c. C l nh ng u m i l ng l o trong l thuy t dy c lin quan n nh ng khm ph k l trong th i gian g n y trong ngnh v tr h c. i u c ngha g cho tng lai c a l thuy t dy v, th t v y, ton b cc l thuy t v t l? Cu k t lu n h p l duy nh t l tng lai c a khoa h c l khng th d bo tr c nh cch nay 100 nm v tr c n a. David Gross (1941 ) thu c Vi n V t l L thuy t Kavli tr ng i h c California, Santa Barbara, ng nh v y. Gross cng chia s Gi i th ng Nobel V t l nm 2004 cho s pht tri n l thuy t s c ng l c h c l ng t (phin b n l c m nh c a i n ng l c h c l ng t ) trong nh ng nm 1970 v t ng l m t ng i x ng m nh m cho l thuy t dy. Cng trnh nghin c u c a ng khi n ng l ng i c ch n pht bi u b m c t i H i ngh V t l Solvay l n th 23, t ch c t i Brussels, B , vo thng 12 nm 2005, m t s ki n uy tn v i l ch s t n nm 1911, nm Rutherford cng b khm ph c a ng v h t nhn nguyn t . Nhi u ng i trong chng ta ngh r ng l thuy t dy l m t b c ph r t ngo n m c v i cc quan ni m tr c y c a chng ta v thuy t l ng t . Nhng nay chng ta bi t r ng l thuy t dy r t l i ch ng mang tnh b c ph nhi u nh th . ng so snh tr ng thi hi n t i c a l thuy t dy v i cc khm ph gy hoang mang d lu n c a s phng x , do Becquerel pht hi n ra vo nm 1896, c Rutherford v Soddy m t chi ti t trong th p nin u c a th k 20, nhng khng c gi i thch cho n khi c h c l ng t c pht tri n. Cc nh v t l ang thi u ci g c b n tuy t i vo lc t ch c H i ngh Solvay l n th nh t, ng lu nh th . C l chng ta cng ang thi u ci g tng t nh v y.
155
M t s ng i c th xem cc l i l c a Gross v tng lai c a v t l h c l bi quan, nhng h khng nn hi u nh th . Thnh ph n l thuy t cn thi u l m t thch th c, ch khng ph i l m t th t b i. Cc nh v t l lun lun d n thn vo nh ng cng cu c truy v n kh khn. Nh ng Einsteins, Rutherfords, Paulis, Meitners, Feynmans, Bardeens, Gell-Manns, Alvarezes, Hawkings, v Ledermans m i vo cu c, tm ki m nh ng phng php m i xem xt nh ng bi ton c. Khng bi t n n v t l th k 21 c thu v h t Higgs, m t l thuy t siu d n nhi t cao, hay m t l thuy t c a t t c hay khng? Khng bi t cc cng ngh pht sinh t v t l h c c mang n i n nng nhi t h ch, cc my tnh l ng t , hay cc ch t li u m i l hay khng? Cu tr l i cho nhi u cu h i trong s h u nh ch c ch n l c.
156
PH L C
B ng tu n hon cc nguyn t ha h c
Nm 1869, Dmitry Mendeleyev ngh ra cc hng v c t c a cc nguyn t ha h c, nhm chng l i theo cc tnh ch t c a chng. ng g i n l b ng tu n hon cc nguyn t . B t u t i gc trn bn tri v i nguyn t nh nh t, hydrogen, ng t c k hi u ha h c vo c t u tin c a b ng theo tr t t kh i l ng nguyn t tng d n. Sau , ng di chuy n sang ph i t c t ny sang c t ti p theo, t cc nguyn t c cc tnh ch t v t l v ha h c gi ng nhau li n nhau trong cc hng. B ng tu n hon ha h c hi n i, c trang sau, o ng c l i vai tr c a cc hng v c t so v i cch s p x p c a Mendeleyev. S s p x p ph c v cc nh khoa h c trong g n m t th k r i qua, mang l i ch tr ng b sung thm cc nguyn t m i khi chng c khm ph hay t ng h p ra. B ng tu n hon ha h c l m t thnh t u l n, nhng nh ng cu h i quan tr ng v n cn . Ci g phn bi t cc nguyn t thu c nguyn t ny v i cc nguyn t thu c nguyn t khc, v lm th no nh ng khc bi t mang l i tnh quy c c a b ng tu n hon? Cu tr l i n t nh ng b c t ph trong ngnh v t l h i cu i th k th 19 v m t ph n t u c a th k 20 c bi t l s khm ph ra electron v h t nhn nguyn t , v s pht tri n c a c h c l ng t . M nh ghp cu i cng c a cu l xu t h i nm 1924 c a Wolfgang Pauli v spin electron v nguyn l lo i tr c a ng vo nm 1925. Cng v i nhau, nh ng thnh t u ny mang l i c s cho hnh tr ng tu n hon c a cc nguyn t .
157
158
159
Cc nh v t l o t gi i Nobel
V t l h c khng ph i l m t khoa h c n c. N c quan h m t thi t v i ha h c qua thuy t nguyn t , v i sinh h c qua cc k thu t o l ng quan tr ng nh quang ph h c v tinh th h c, v i thin vn h c qua v tr h c v s nhi t h ch, v v i cc khoa h c v t ch t khc nh a ch t h c v kh t ng h c. Tng t nh v y, cc thnh t u khoa h c hay cng ngh quan tr ng u c g c r c a chng v t l h c. V th , gi i th ng Nobel V t l th ng trao cho cc nh khoa h c v cn b n l lm vi c trong nh ng ngnh khoa h c khc, v m t s nh v t l l n ginh gi i th ng Nobel trong nh ng ngnh khoa h c khc, v c gi i th ng Nobel Ha bnh danh gi n a. Danh sch d i y g m nh ng ng i ginh gi i Nobel V t l t nm 1901 n nm 2000 cung c p m t b ng danh m c g m nhi u nh v t l l n thu c th k th 20 v cc thnh t u c a h . Nhi u thnh t u khoa h c to l n c a nh ng nm sau ny c a th k th 20 v n cha ginh c gi i Nobel v c l ch ng bao gi nh n c s ghi nh n nh th . Nh ng thnh t u khc, nh cng trnh c a Raymond Davis v thin vn h c neutrino ginh gi i Nobel vo nm 2000. Website c a Qu Nobel (http://nobelprize.org) cung c p y thng tin v ti u s v bi thuy t trnh Nobel c a t t c nh ng ng i trng gi i. Cc m t ng n c a cc gi i th ng d i y c trch d n t website trn. Qu c t ch c a nh ng ng i trng gi i c tnh t i th i i m trao gi i. 1901 Wilhelm Conrad Rntgen (18451923), Cng nh n nh ng l i ch mang tn ng. 1902 Hendrik Antoon Lorentz (18531928), H Lan, v Pieter Zeeman (18651943), H Lan Cng nh n l i ch c bi t m h mang l i b i cc nghin c u c a h v tc c a t tr ng ln cc hi n t ng b c x . 1903 Antoine-Henri Becquerel (18521908), Php Cng nh n nh ng l i ch x t pht. c bi t mang l i b i vi c khm ph ra hi n t ng phng ng c
c bi t mang l i b i vi c khm ph ra cc tia sau ny
v Pierre Curie (18591906), Php, v Marie Curie, tn th ng g i Sklodowska, (1867 1934), Php Cng nh n nh ng l i ch c bi t m h mang l i b i nh ng nghin c u chung c a h v cc hi n t ng b c x m gio s Henri Becquerel pht hi n ra.
160
1904 Ngi Rayleigh (John William Strutt, 18421919), Anh Cho cc nghin c u c a ng v t tr ng c a cc ch t kh quan tr ng nh t v cho khm ph ra argon c a ng cng v i nh ng nghin c u ny. 1905 Philipp Eduard Anton von Lenard (18621947), Cho cng trnh c a ng v tia cathode. 1906 Joseph John Thomson (18561940), Anh Cng nh n nh ng gi tr to l n c a cc nghin c u l thuy t v th c nghi m c a ng v s d n i n b i cc ch t kh. 1907 Albert Abraham Michelson (18521931), M Cho cc thi t b quang chnh xc c a ng v cc nghin c u quang ph v o l ng c th c hi n v i s h tr c a chng. 1908 Gabriel Lippmann (18451921), Php Cho phng php ti d ng mu s c nhi p nh d a trn hi n t ng giao thoa. 1909 Guglielmo Marconi (18741937), Italy, v Karl Ferdinand Braun (18501918), 1910 Johannes Diderik van der Waals (18371923), H Lan Cho cng trnh c a ng v phng trnh tr ng thi cho cc ch t kh v ch t l ng. 1911 Wilhelm Wien (18641928), 1912 Nils Gustaf Daln (18691937), Th y i n Cho pht minh c a ng v cc my i u ch nh t ng dng k t h p v i cc b tr kh th p sng cc ng n h i ng v phao bi n. 1913 Heike Kamerlingh Onnes (18531926), H Lan Cho cc nghin c u c a ng v cc tnh ch t c a v t ch t nhi t n, khng k nh ng l i ch khc, s s n xu t helium l ng. th p mang c nh lu t chi ph i s b c x nhi t. c c
Cng nh n nh ng ng gp c a h cho s pht tri n c a i n bo khng dy.
Cho nh ng khm ph c a ng v cc
161
1914 Max von Laue (18791960), 1915 William Henry Bragg (18621942), Anh, v William Lawrence Bragg (18901971), Anh Cho nh ng ng gp c a h trong s phn tch c u trc tinh th b ng phng ti n tia X. 1916 Khng trao gi i. 1917 Charles Glover Barkla (18771944), Anh Cho khm ph c a ng v b c x Rntgen 1918 Max Karl Ernst Ludwig Planck (18581947), c c trng c a cc nguyn t . c
Cho khm ph c a ng v s nhi u x tia X b i cc tinh th .
Cng nh n nh ng l i ch m ng mang l i cho s ti n b c a V t l h c b i khm ph c a ng v cc l ng t nng l ng. 1919 Johannes Stark (18741957), c cc tia ng v s tch v ch ph
Cho khm ph c a ng v hi u ng Doppler trong i n tr ng. 1920 Charles-douard Guillaume (18611938), Th y S
Cng nh n l i ch m ng mang l i cho cc php o chnh xc trong V t l h c b i khm ph c a ng v cc d th ng trong h p kim thp nickel. 1921 Albert Einstein (18791955), c v Th y S c bi t l cho khm ph c a
Cho nh ng ng gp c a ng cho V t l L thuy t, v ng v nh lu t quang i n. 1922 Niels Henrik David Bohr (18851962), an M ch
Cho nh ng ng gp c a ng cho s nghin c u c u trc c a cc nguyn t v s b c x pht ra t chng. 1923 Robert Andrews Millikan (18681953), M Cho cng trnh c a ng v i n. i n tch nguyn t c a i n h c v v hi u ng quang
162
1924 Karl Manne Georg Siegbahn (18861978), Th y i n Cho nh ng ng gp c a ng v nghin c u v quang ph h c tia X. 1925 James Franck (18821964), c, v Gustav Ludwig Hertz (1887 1975), nh lu t chi ph i tc c
Cho khm ph c a h v cc nguyn t . 1926
ng c a m t electron ln
Jean-Baptiste Perrin (18701942), Php Cho cng trnh c a ng v c u trc r i r c c a v t ch t, v c a ng v s cn b ng tr m tch. 1927 Arthur Holly Compton (18921962), M Cho khm ph c a ng v hi u ng mang tn ng. v Charles Thomson Rees Wilson (18691959), Anh Cho phng php c a ng lm cho ng i c a cc h t tch i n c th nhn th y qua s ngng t c a hi. 1928 Owen Willans Richardson (18791959), Anh Cho cng trnh c a ng v hi n t ng pht x nhi t electron v khm ph ra nh lu t mang tn ng. 1929 Louis-Victor-Pierre-Raymond de Broglie (18921987), Php Cho khm ph c a ng v b n ch t sng c a cc electron. 1930 Ngi Chandrasekhara Venkata Raman (18881970), n Cho cng trnh c a ng v s tn x nh sng v cho vi c khm ph ra hi u ng mang tn ng. 1931 Khng trao gi i. 1932 Werner Karl Heisenberg (190176), c c bi t cho vi c c bi t cho khm ph
Cho s sng t o ra c h c l ng t , m ng d ng c a n, khng k nh ng l i ch khc, d n t i s khm ph ra cc d ng th hnh c a hydrogen. 1933 Erwin Schrdinger (18871961), o, v Paul Adrien Maurice Dirac (190284), Anh Cho s khm ph ra cc d ng th c h u ch m i c a thuy t nguyn t .
163
1934 Khng trao gi i. 1935 James Chadwick (18911974), Anh Cho s khm ph ra neutron. 1936 Victor Franz Hess (18831964), o Cho khm ph c a ng v b c x v tr . v Carl David Anderson (190591), M Cho khm ph c a ng v positron. 1937 Clinton Joseph Davisson (18811958), M, v George Paget Thomson (18911975), Anh Cho khm ph th c nghi m c a h v s nhi u x electron b i cc tinh th . 1938 Enrico Fermi (190154), Italy Cho nh ng minh ch ng c a ng v s t n t i c a cc nguyn t phng x m i sinh ra b i s chi u x neutron, v cho khm ph c lin quan c a ng v cc ph n ng h t nhn gy ra b i cc neutron ch m. 1939 Ernest Orlando Lawrence (190158), M Cho s pht minh v pht tri n cyclotron v cho cc k t qu thu c v i n, bi t l cc nguyn t phng x nhn t o. 1940-42 Khng trao gi i. 1943 Otto Stern (18881969), M Cho s ng gp c a ng i v i s pht tri n c a phng php tia phn t v khm ph c a ng v moment t c a proton. 1944 Isidor Isaac Rabi (18981988), M Cho phng php c ng h ng c a ng dng nguyn t . 1945 Wolfgang Pauli (190058), o Cho s khm ph ra Nguyn l Lo i tr , cn g i l Nguyn l Pauli. ghi cc tnh ch t t c a h t nhn c
164
1946 Percy Williams Bridgman (18821961), M Cho s pht minh ra m t thi t b t o ra nh ng p su t c c cao, v cho nh ng khm ph c th c hi n v i n trong lnh v c v t l p su t cao. 1947 Ngi Edward Victor Appleton (18921965), Anh Cho cc nghin c u c a ng v c s v t l c a b u kh quy n t ng cao, cho s khm ph ra ci g i l l p Appleton. 1948 Patrick Maynard Stuart Blackett (18971974), Anh Cho s pht tri n c a ng v phng php bu ng my Wilson, v nh ng khm ph c a ng cng v i phng php trong lnh v c v t l h t nhn v b c x v tr . 1949 Hideki Yukawa (190781), Nh t B n Cho d on c a ng v s t n t i c a cc meson trn c s cng trnh l thuy t v cc l c h t nhn. 1950 Cecil Frank Powell (190369), Anh Cho s pht minh c a ng v phng php nhi p nh nghin c u cc qu trnh h t nhn, v nh ng khm ph c a ng v cc meson c th c hi n v i phng php ny. 1951 Ngi John Douglas Cockcroft (18971967), Anh, v Ernest Thomas Sinton Walton (1903 95), Ireland Cho cng trnh tin phong c a h v s bi n t c a h t nhn nguyn t gy ra b i cc h t nguyn t gia t c nhn t o. 1952 Felix Bloch (190583), M, v Edward Mills Purcell (191297), M Cho s pht tri n c a h v nh ng phng php m i dng trong cc php o t h t nhn chnh xc v nh ng khm ph lin quan v i n. 1953 Frits (Frederik) Zernike (18881966), H Lan Cho minh ch ng c a ng v phng php tng ph n pha, c a ng ra knh hi n vi tng ph n pha. 1954 Max Born (18821970), Anh Cho nghin c u c b n c a ng v c h c l ng t , th ng k c a ng v hm sng. v Walther Bothe (18911957), C ng ha lin bang c c bi t cho cch lu n gi i c bi t cho pht minh c bi t
165
Cho phng php ng u nhin v nh ng khm ph c a ng th c hi n v i phng php y. 1955 Willis Eugene Lamb (1913 ), M Cho nh ng khm ph c a ng v c u trc tinh t c a quang ph hydrogen. v Polykarp Kusch (191193), M Cho s xc 1956 William Bradford Shockley (191089), M, John Bardeen (190891), M, v Walter Houser Brattain (190287), M Cho cc nghin c u c a h v ch t bn d n v khm ph c a h v hi u ng transistor. 1957 Chen Ning Yang (1922 ), Trung Qu c, Tsung-Dao Lee (1926 ), Trung Qu c Cho nghin c u s c s o c a h v ci g i l cc nh ng khm ph quan tr ng v cc h t s c p. 1958 Pavel Alekseyevich Cherenkov (190490), Lin X, Ilya Mikhailovich Frank (190890), Lin X, v Igor Yevgenyevich Tamm (189571), Lin X Cho s khm ph v lu n gi i v hi u ng Cherenkov. 1959 Emilio Gino Segr (190589), M, v Owen Chamberlain (19202006), M Cho khm ph c a h v ph n proton. 1960 Donald Arthur Glaser (1926 ), M Cho s pht minh ra bu ng b t. 1961 Robert Hofstadter (191590), M Cho cc nghin c u tin phong c a ng v s tn x electron trong h t nhn nguyn t v cho nh ng khm ph thu c t c a ng v c u trc c a cc nucleon. v Rudolf Ludwig Mssbauer (1929 ), C ng ha lin bang c Cho cc nghin c u c a ng v s h p th c ng h ng c a b c x gamma v khm ph c a ng trong m i lin h ny v i hi u ng v sau mang tn ng. 1962 Lev Davidovich Landau (190868), Lin X Cho cc l thuy t tin phong c a ng v v t ch t ngng t ; c bi t l helium l ng. nh lu t ch n l a n nh chnh xc c a ng v moment t c a electron.
166
1963 Eugene Paul Wigner (190295), M Cho nh ng ng gp c a ng i v i thuy t h t nhn nguyn t v cc h t s c p, c bi t qua s khm ph v ng d ng cc nguyn l i x ng c b n. v Maria Goeppert-Mayer (190672), M, v J. Hans D. Jensen (190773), C ng ha lin bang c Cho cc khm ph c a h v c u trc l p v h t nhn. 1964 Charles Hard Townes (1915 ), M, Nicolay Gennadiyevich Basov (19222001), Lin X, v Aleksandr Mikhailovich Prokhorov (19162002), Lin X Cho cng trnh nghin c u c b n trong lnh v c i n t h c l ng t , ci mang n s xy d ng cc my dao ng v my khu ch i d a trn nguyn l maserlaser. 1965 Sin-Itiro Tomonaga (190679), Nh t B n, Julian Schwinger (191894), M, v Richard P. Feynman (191888), M Cho cng trnh nghin c u c b n c a h v i n h qu su s c i v i ngnh v t l h t s c p. 1966 Alfred Kastler (190284), Php Cho s khm ph v pht tri n cc phng php quang dng c ng h ng Hertz trong nguyn t . 1967 Hans Albrecht Bethe (19062005), M Cho nh ng ng gp c a ng i v i l thuy t ph n ng h t nhn, c bi t l nh ng khm ph c a ng v s s n sinh nng l ng trong cc sao. 1968 Luis Walter Alvarez (191188), M Cho nh ng ng gp mang tnh quy t nh c a ng i v i ngnh v t l h t s c p, c bi t l s khm ph ra m t l ng l n cc tr ng thi c ng h ng, th c hi n qua s pht tri n c a ng v k thu t s d ng bu ng b t hydrogen v phn tch d li u. 1969 Murray Gell-Mann (1929 ), M Cho nh ng ng gp v khm ph c a ng v s phn lo i cc h t s c p v cc tng tc c a chng. 1970 Hannes Olof Gsta Alfvn (190895), Th y i n Cho cng trnh nghin c u c b n v nh ng khm ph v t th y ng l c h c v i nh ng ng d ng phong ph trong nh ng lnh v c khc nhau c a ngnh v t l plasma. nghin c u cc ng l c h c l ng t , v i nh ng
167
v Louis-Eugne-Flix Nel (19042000), Php Cho cng trnh nghin c u c b n v nh ng khm ph v tnh ph n s t t v s t t mang n nh ng ng d ng quan tr ng trong ngnh v t l ch t r n. 1971 Dennis Gabor (190079), Anh Cho s pht minh c a pht tri n c a ng v phng php nh n i ba chi u. 1972 John Bardeen (190891), M, Leon Neil Cooper (1930 ), M, v John Robert Schrieffer (1931 ), M Cho l thuy t pht tri n chung c a h v s siu d n, th ng g i l l thuy t BCS. 1973 Leo Esaki (1925 ), Nh t B n, v Ivar Giaever (1929 ), M Cho nh ng khm ph th c nghi m, tng ng, c a h v cc hi n t ng chui h m trong ch t bn d n v ch t siu d n. v Brian David Josephson (1940 ), Anh Cho nh ng d on l thuy t c a ng v cc tnh ch t c a m t siu dng ch y qua ro ch n ng h m, c bi t l nh ng hi n t ng th ng c g i l hi u ng Josephson. 1974 Ngi Martin Ryle (191884), Anh, v Antony Hewish (1924 ), Anh Cho s nghin c u tin phong c a h v thin vn h c v tuy n: Ryle, cho cc quan st v pht minh c a ng, c bi t l k thu t t ng h p m ; v Hewish, cho vai tr quy t nh c a ng trong s khm ph ra cc pulsar. 1975 Aage Niels Bohr (1922 ), an M ch, Ben Roy Mottelson (1926 ), an M ch, v Leo James Rainwater (191786), M Cho s khm ph ra m i lin h gi a chuy n ng t p th v chuy n ng h t trong h t nhn nguyn t v s pht tri n l thuy t v c u trc c a h t nhn nguyn t d a trn m i lin h ny. 1976 Burton Richter (1931 ), M, v Samuel Chao Chung Ting (1936 ), M Cho cng trnh tin phong c a h v s khm ph ra m t h t s c p n ng thu c m t lo i m i. 1977 Philip Warren Anderson (1923 ), M, Ngi Nevill Francis Mott (190596), Anh, v John Hasbrouck van Vleck (18991980), M Cho cc nghin c u l thuy t c b n c a h v c u trc i n t c a cc h t tnh v m t tr t t .
168
1978 Pyotr Leonidovich Kapitsa (18941984), Lin X Cho nh ng pht minh v khm ph c b n c a ng trong lnh v c v t l nhi t th p. v Arno Allan Penzias (1933 ), M, v Robert Woodrow Wilson (1936 ), M Cho s khm ph ra b c x n n vi sng v tr . 1979 Sheldon Lee Glashow (1932 ), M, Abdus Salam (192696), Pakistan, v Steven Weinberg (1933 ), M Cho nh ng ng gp c a h i v i l thuy t tng tc y u v tng tc i n t th ng nh t gi a cc h t s c p, trong , khng k nh ng th khc, c s tin on dng trung ha y u. 1980 James Watson Cronin (1931 ), M, v Val Logsdon Fitch (1923 ), M Cho s khm ph ra cc vi ph m c a cc nguyn l h y c a cc meson K trung ha. 1981 Nicolaas Bloembergen (1920 ), M, v Arthur Leonard Schawlow (192199), M Cho s ng gp c a h i v i s pht tri n c a quang ph h c laser. i v i s pht tri n c a quang ph h c electron phn v Kai M. Siegbahn (1918 ), Th y i n Cho s ng gp c a ng gi i cao. 1982 Kenneth G. Wilson (1936 ), M Cho l thuy t c a ng v cc hi n t ng t i h n lin quan 1983 Subramanyan Chandrasekhar (191095), M Cho cc nghin c u l thuy t c a ng v cc qu trnh v t l c t m quan tr ng v i c u trc v s pht tri n c a cc sao. v William Alfred Fowler (191195), M Cho cc nghin c u l thuy t v th c nghi m c a ng v cc ph n ng h t nhn c t m quan tr ng trong s hnh thnh cc nguyn t ha h c trong v tr . 1984 Carlo Rubbia (1934 ), Italy, v Simon van der Meer (1925 ), H Lan Cho nh ng ng gp c tnh quy t nh c a h cho m t d n l n mang l i s khm ph ra cc h t W v Z, h t trung chuy n c a tng tc y u. i n cc chuy n ti p pha. i x ng c b n trong s phn
169
1985 Klaus von Klitzing (1943 ), C ng ha lin bang Cho s khm ph ra hi u ng Hall l ng t . 1986 Ernst Ruska (190688), C ng ha lin bang c c
Cho cng trnh nghin c u c b n c a ng v quang h c electron, v cho s thi t k ra chi c knh hi n vi i n t u tin. v Gerd Binnig (1947 ), C ng ha lin bang 1987 J. Georg Bednorz (1950 ), C ng ha lin bang Th y S c, v K. Alexander Mller (1927 ), cc ch t c, v Heinrich Rohrer (1933 ), Th y S Cho s thi t k c a h v knh hi n vi qut chui h m.
Cho b c t ph quan tr ng c a h trong vi c khm ph ra s siu d n li u ceramic. 1988
Leon M. Lederman (1922 ), M, Melvin Schwartz (19322006), M, v Jack Steinberger (1931 ), Th y S Cho phng php chm neutrino v minh ch ng c a c u trc kp c a cc lepton qua s khm ph ra neutrino muon. 1989 Norman F. Ramsey (1915 ), M Cho s pht minh ra phng php tr ng dao ng tch bi t v cng d ng c a n trong maser hydrogen v cc ng h nguyn t khc. v Hans G. Dehmelt (1932 ), M, Wolfgang Pauli (191393), C ng ha lin bang Cho s pht tri n k thu t b y ion. 1990 Jerome I. Friedman (1930 ), M, Henry W. Kendall (192699), M, v Richard E. Taylor (1929 ), Canada Cho cc nghin c u tin phong c a h v s tn x su, phi n h i, c a cc electron ln proton v cc neutron lin k t, hi n t ng c t m quan tr ng thi t y u i v i s pht tri n c a m hnh quark trong ngnh v t l h t c b n. 1991 Pierre-Gilles de Gennes (1932 ), Php Cho s khm ph ra cc phng php pht tri n cho vi c nghin c u cc hi n t ng tr t t trong cc h n gi n c th khi qut ha cho cc d ng ph c t p hn c a v t ch t, c bi t l cho cc h tinh th l ng v polymer. 1992 Georges Charpak (1924 ), Php c
170
Cho s pht minh v pht tri n c a ng v cc my d h t, a dy. 1993 Russell A. Hulse (1950 ), M, Joseph H. Taylor Jr. (1941 ), M
c bi t l bu ng t l
Cho s khm ph ra m t lo i pulsar m i, khm ph m ra nh ng kh nng m i cho nghin c u s h p d n. 1994 Bertram N. Brockhouse (19182003), Canada, v Clifford G. Shull (19152001), M Cho nh ng ng gp tin phong i v i s pht tri n c a cc k thu t tn x neutron dng trong nghin c u v t ch t ngng t , Brockhouse cho s pht tri n quang ph h c neutron, v Shull cho s pht tri n k thu t nhi u x neutron. 1995 Martin L. Perl (1927 ), M, Frederick Reines (191898), M Cho nh ng ng gp th c nghi m tin phong i v i ngnh v t l h c lepton. Perl cho s khm ph ra lepton tau, v Reines cho s d tm neutrino. 1996 David M. Lee (1931 ), M, Douglas D. Osheroff (1945 ), M, v Robert C. Richardson (1937 ), M Cho s khm ph c a h v s siu ch y 1997 Steven Chu (1948 ), M, Claude Cohen-Tannoudji (1933 ), Php, v William D. Phillips (1948 ), M Cho s pht tri n cc phng php lm l nh v b y nguyn t b ng nh sng laser. 1998 Robert B. Laughlin (1950 ), M, Horst L. Strmer 1949 ), C ng ha lin bang Daniel C. Tsui (1939 ), M c, v helium-3.
Cho s khm ph c a h v m t d ng ch t l ng l ng t m i v i cc tr ng thi kch thch tch i n phn s . 1999 Gerardus t Hooft (1946 ), H Lan, v Martinus J. G. Veltman (1931 ), H Lan Cho s gi i thch c u trc l ng t c a cc tng tc i n y u trong v t l h c. 2000 Zhores I. Alferov (1930 ), Nga, Herbert Kroemer, (1928 ), C ng ha lin bang Jack S. Kilby (19232005), M c, v
Cho cng trnh nghin c u c b n v thng tin v cng ngh vi n thng. Alferov v Kroemer cho s pht tri n cc c u trc lai bn d n dng trong i n t h c t c cao v quang i n t h c, v Kilby cho ph n ng gp c a ng cho s pht minh ra m ch tch h p.
171
Thu t ng
bi ton nhi u v t s phn tch c a m t m hnh v t l lin quan hn hai v t, th d nh hnh tr ng c a cc electron trong ch t r n. n tng tc c a nhi u
b ng tu n hon cc nguyn t ha h c m t s s p x p cc nguyn t ha h c thnh cc hng v c t th hi n s tng ng tnh ch t v t l v ha h c c a chng. baryon m t h t h nguyn t n ng t nh t b ng m t proton, c u t o g m ba quark v ph n ng v i l c h t nhn m nh. bt o thu t ng vay m n t Ph t gio baryon. bi n t - s bi n m t s i x ng ton h c n n t ng c a cc
i h t nhn ny thnh h t nhn khc do s phn h y phng x gy ra.
boson (boson chu n) ni chung, l m t h t h nguyn t c spin nguyn; c bi t, m t boson chu n c trao i t o ra m t l c c b n, th d nh photon i v i l c i n t , gluon i v i l c h t nhn m nh, v cc h t W v Z i v i l c y u. bu ng my d ng c trong s ngng t c a m t ch t hi lm h l ng i c a cc ion nh cc ion sinh ra trn ng i c a m t h t h nguyn t tch i n; bu ng my c s d ng trong cc nghin c u bu i u v tia v tr v cc h t h nguyn t . b c x v t en nng l ng i n t pht ra b i m t v t l h qu c a nhi t c a n. ch t bn d n ch t li u c cc tnh ch t i n n m gi a tnh ch t c a ch t cch i n v ch t d n i n; d n c a m t ch t bn d n c th i u khi n b ng cch t o ra nh ng thay i nh trong thnh ph n c a n. ch t bn d n lo i n m t lo i ch t bn d n c s electron nhi u hn s l tr ng. ch t bn d n lo i p - m t lo i ch t bn d n c s l tr ng nhi u hn s electron. chu n ha l i m t k thu t ton h c p d ng cho i n ng l c h c l ng t , cho php x l cc v h n trong cc phng trnh tr c khng gi i quy t c. chuy n ng Brown m t hi n t ng trong nh ng h t nh , th d nh cc h t b i ho c ph n hoa, chuy n ng theo nh ng qu o b t quy t c khi l l ng trong m t ch t kh ho c ch t l ng. c ng h ng hi n t ng x y ra v i m t t n s t nhin tng thch v i t n s kch thch, th d nh dao ng c a m t s i dy ho c c t khng kh trong m t nh c c . c h c l ng t - m t phn ngnh c a v t l h c xy d ng trn m t l ng t c a v t ch t v nng l ng c b n ch t l ng tnh sng-h t. c h c th ng k m t phng php ton h c p d ng cho v t l h c nh m lin h cc tnh ch t vi m nh chuy n ng c a t ng nguyn t ho c phn t trong m t ch t kh v i cc tnh ch t v m (t ng th ) nh nhi t v p su t. cyclotron d ng c lm gia t c cc h t h nguyn t ln nh ng nng l ng r t cao khi chng i theo m t qu o xo n c bn trong m t t tr ng r t m nh. d i d n m t t p h p g m cc m c nng l ng electron x p kht nhau trong ch t r n, trong cc electron khng thu c m t nguyn t c bi t no v do c th chuy n ng t do bn trong ch t li u.
172
d i ha tr - m t t p h p g m cc m c nng l ng electron st nhau trong m t ch t r n, trong cc electron c chia s gi a m t vi nguyn t v do tham gia vo lin k t ha h c trong ch t li u. d ch chuy n Lamb m t s phn tch nh trong quang ph c a hydrogen, l n u tin c quan st b i Willis Lamb v l y u t c n thi t tm hi u i n ng l c h c l ng t . diode m t d ng c i n t ch cho php dng i n ch y qua theo m t chi u. i n ng l c h c l ng t (QED) m t phn ngnh c a v t l h c xy d ng l thuy t Maxwell cho tng thch v i b n ch t l ng t c a v t ch t v nng l ng. i n tr - m t tnh ch t c a v t ch t c n tr dng i n i qua n. ng v - cc h t nhn c cng s nguyn t nhng khc nhau s kh i. electron m t h t h nguyn t nh , tch i n m, pht hi n ra trong tia cathode vo nm 1897, v sau ny c bi t l ci xc nh hnh tr ng ha h c v i n h c c a nguyn t v l c s cho thu t ng i n t h c. te truy n sng m t ch t gi thuy t t ng c cho l trn ng p khng gian, l mang sng i n t . i t ng
giao thoa - hi n t ng x y ra khi cc sng ch ng ch t ln nhau; i v i hai sng nh sng c cng b c sng, hi n t ng ny mang l i m t d i vn sng v t i. gluon boson chu n trao l c h t nhn m nh. i gi a cc quark, nh tc d ng nh m t h t trung chuy n
hm sng m t bi u th c ton h c dng trong phng trnh Schrdinger m t v tr c a m t v t b ng m t bi n d ng sng trong khng gian thay v m t i m c nh. h ng s Planck m t t s c b n trong t nhin lin h nng l ng c a m t l ng t v i t n s c a sng i n t tng ng c a n. h ng s v tr - m t i l ng pht sinh trong m t ton h c c a thuy t tng i r ng Einstein; gi tr v d u i s c a n xc nh v tr ang gin n hay co l i, v ang gin n hay co l i nhanh nh th no. h phng trnh Maxwell m t t p h p g m b n cng th c m t m i lin h tng h gi a i n h c v t h c v d on s t n t i c a sng i n t truy n i t c nh sng. h quy chi u m t i m g c v t p h p cc h ng trong khng gian (th d b c-nam ng-ty, trn-d i) trn v tr v chuy n ng tng i c a m t v t c th m t c. Ch t te truy n sng t ng c gi nh l m t h quy chi u tuy t i, b t ng, mi cho n khi thuy t tng i h p c a Einstein ch ng minh r ng khng t n t i h quy chi u no nh v y c . h quy chi u tuy t h quy chi u tng i xem h quy chi u i - xem h quy chi u
hi u ng nh knh hi n t ng trong kh quy n c a m t hnh tinh cho php nng l ng m t tr i i vo nhng ch n b t b c x h ng ngo i pht ra, a n m t nhi t hnh tinh cao hn ng k so v i tr ng h p khi hnh tinh khng c kh quy n. hi u ng quang i n hi n t ng trong vi c chi u nh sng c th lm cho cc electron thot ra kh i m t b m t kim lo i. ha tr - m t tnh ch t c a nguyn t , bi u di n b ng m t con s dng ho c m m t cch th c nguyn t nh n thm v cho i electron trong m t ph n ng ha h c.
173
h p ch t ch t ha h c c u t o t m t s k t h p
c bi t c a cc nguyn t .
h y c p s ki n trong hai h t tng tc v phn h y l n nhau, th d nh s k t h p c a m t electron v m t l tr ng trong ch t bn d n, ho c s k t h p c a m t h t v ph n h t c a n. ion ha s t o thnh cc nguyn t tch i n g i l ion. isospin m t tnh ch t c l ng t c a cc baryon c cng lo i i x ng gng l s quay ho c s t ha; th d , proton c isospin +1/2, cn neutron c isospin -1/2. kaon (meson K) m t lo i meson pht hi n ra vo nm 1947 v sau ny c tm th y c ch a m t quark l . khng th i gian s k t h p b n chi u c a khng gian v th i gian thu c t thuy t tng i Einstein. l m pht m t l thuy t gi i thch s ng u b t ng c a b c x n n v tr vo m t th i k r t ng n ngay sau Big Bang, khi v tr v b n thn khng th i gian gin n t c nhanh hn t c nh sng nhi u l n. lepton h t h nguyn t nh khng ph n ng v i l c h t nhn m nh; lepton bao g m electron, muon, tau, v cc neutrino v ph n neutrino c a chng. l thuy t dy m t phng php ton h c c ngh ra th ng nh t cc l c c b n v gi i thch cc h t c b n l nh ng dao ng c php trn m t s i dy 10 chi u. l thuy t siu dy m t c i ti n i v i l thuy t dy, b sung thm m t chi u th 11. l thuy t th ng nh t l n (GUT) m t m c tiu c a cc nh v t l l thuy t, nh ng ng i ang tm ki m m t l thuy t th ng nh t t t c cc l c trong t nhin. lin k t c ng ha tr - m t lo i lin k t ha h c trong cc nguyn t tham gia cng chia s electron. lin k t ion m t lo i lin k t ha h c trong cc nguyn t tham gia trao i cc electron, nh tr thnh cc ion tch i n dng c gi l i v i nhau b ng l c ht i n. l en m t ngi sao co l i sng. m c t i m c khng g c th thot ra kh i n, k c nh
l tr ng m t vng trong ch t bn d n trong thi u m t electron, v hnh x nh th n l m t i n tch dng, linh ng. l p v - m t t p h p cc m c nng l ng tng ng v i cc s l ng t nh t nh. Tnh ch t ha h c c a cc nguyn t v cc tnh ch t v t l nh t nh c a h t nhn th hi n s tu n hon do cch th c cc electron, proton, v neutron l p y l p v . l c i n t - m t l c c b n c a t nhin, bao g m l c i n v l c t , v l c s c a sng i n t , trong c nh sng. l c h t nhn m nh m t l c c b n c a t nhin tc d ng gi a cc quark v gy ra s lin k t proton v neutron bn trong h t nhn. l c h t nhn y u m t l c c b n c a t nhin tc d ng bn trong h t nhn v chi ph i qu trnh phn r beta. l c h p d n m t l c c b n c a t nhin t o ra s ht gi a hai v t b t k mi n l c kh i l ng. l ng t - gi nng l ng do Planck ngh ra gi i thch hnh d ng c a ph b c x v t en; sau ny c khi qut ha thnh m t gi c a b t k th c th v t l no, th d nh i n tch ho c xung l ng gc c a m t h t, chng bi n thin t ng b c ch khng lin t c.
mu tnh ch t c a m t quark tng tc v i l c h t nhn m nh, tng ng v i i n tch dng ho c m i v i l c i n t . meson m t h t h nguyn t kh i l ng trung bnh g m m t quark v m t ph n quark; tn g i s d ng lc u l pion. mesotron tn g i ban u dng ch cc muon, h t u tin c khm ph ra c kh i l ng trong ng ng trung gian gi a kh i l ng c a electron v c a proton. m hnh chu n c a v t l h t c b n m t s m t c a cc h t c b n c u t o nn ton b v t ch t m chng ta bi t d i d ng ba th h lepton v quark c ng v i cc boson chu n l h t trung chuy n cc l c h nguyn t c b n. mi m t thu t ng dng phn bi t nh ng lo i quark khc nhau; mi c a m t quark c th up (ln), down (xu ng), strange (l ), charm (duyn), top ( nh), ho c bottom ( y). muon m t h t h nguyn t l tng ng th h th hai c a electron trong m hnh chu n. neutron h t h nguyn t c kh i l ng l n hn kh i l ng proton m t cht nhng khng mang i n; cc nhn c u t o g m cc proton v neutron lin k t v i nhau b ng l c h t nhn m nh. nguyn l b t nh m t h qu c a b n ch t l ng t c a v t ch t v nng l ng do Werner Heisenberg khm ph ra, pht bi u r ng s t n t i c a cc gi i h n t nhin trn chnh xc c a php o cc c p i l ng nng l ng v th i gian, ho c v tr v xung l ng. nguyn t - ch t ha h c c u t o t ch m t lo i nguyn t . nguyn t phng x - cc nguyn t ha h c c s nguyn t l n hn gi tr 92 c a uranium. nguyn t - h t nh nh t c a m t ch t c th nh n ra d i d ng m t nguyn t ha h c. nhi u lo n m t thay i nh v cc tnh hu ng v t l th ng mang l i m t s hi u ch nh nh i v i m t l thuy t bi t, th ng l b c u tin trong m t phn tch bi ton nhi u v t. nhi u x tia X hi n t ng trong tng tc c a tia X v i m t ch t r n t o ra hnh nh ti t l thng tin v c u trc tinh th c a ch t r n . nucleon m t proton ho c neutron; s kh i c a m t h t nhn b ng t ng s nucleon m n ch a. ph n v t ch t m t lo i v t ch t c nh ng tnh ch t y h t v i c a n, ngo i tr mang i n tch v tnh ch n l ng c l i. i tc v t ch t bnh th ng
ph n ng dy chuy n m t chu i phn h ch trong cc neutron sinh ra trong m t s ki n phn h ch c th lm cho m t ho c nhi u h t nhn khc phn r, mang l i m t s gi i phng nng l ng nhanh chng v d d i. phn h ch m t qu trnh phng x trong m t h t nhn chia tch thnh hai h t nhn nh hn v gi i phng m t vi neutron. phn r alpha xem tia alpha phn r beta xem tia beta phn tch ho t tnh neutron m t k thu t dng xc nh thnh ph n ha h c v ng v c a m t ch t li u b ng cch b n ph n b ng cc neutron v o s phng x thu c.
175
phn t - m t s k t h p c bi t c a cc nguyn t c u t o nn h t nh nh t c a m t ch t c th nh n d ng l m t h p ch t nh t nh. phonon m t l ng t hay m t gi nng l ng dao ng. phng x - m t qu trnh h nguyn t trong m t h t nhn pht ra cc h t giu nng l ng ho c tia gamma. photon m t l ng t hay m t gi nng l ng nh sng. pion meson trao i gi a cc nucleon, t o ra l c h t nhn m nh. positron ph n h t c a electron. proton h t h nguyn t c m t n v i n tch dng v m t n v s kh i; h t nhn c a hydrogen bnh th ng l m t h t proton. pulsar m t lo i sao pht ra nh sng sao neutron ang quay nhanh. d ng xung r t u n, ngy nay c bi t l m t
quang ph - nh ng mu s c khc nhau ch a trong nh sng, ho c t ng qut hn l cc b c sng a d ng trong cc sng mang nng l ng b t k, th ng c trnh by l m t bi u lin t c c a c ng theo b c sng ho c m t d i v ch c trng cho c ng nh ng b c sng nh t nh. quang ph k - d ng c quang phn tch nh sng (ho c m t sng i n t khc) thnh cc b c sng thnh ph n c a n v o c ng c a chng. quang ph lin t c xem quang ph . quang ph v ch xem quang ph . quark m t lo i h t h nguyn t c xem l vin g ch c u trc c a cc baryon v meson, ngha l cc h t tng tc thng qua l c h t nhn m nh. sao neutron m t ngi sao siu thnh neutron (xem pulsar). m c trong ton b v t ch t c a n u b nn
s c ng l c h c l ng t (QCD) l thuy t m t l c h t nhn m nh l h qu c a cc quark ang trao i m t lo i boson g i l gluon. s t t - m t tnh ch t c a nh ng lo i v t ch t nh t tri n v duy tr m t t tr ng vnh c u. nh, th d nh s t, cho php n pht
siu ch y m t tnh ch t c l ng t quan st th y helium l ng trong n m t h t nh t, s c n tr i v i chuy n ng ch y, khi d i m t nhi t nh t nh no . siu d n m t tnh ch t c l ng t c a nh ng ch t nh t tr khi d i m t nhi t nh t nh. nh lm cho chng m t h t i n nh c a hai
sng d ng hnh nh ng yn c a dao ng thu c t s giao thoa n sng ho c l m t hi n t ng c ng h ng. s kh i - m t con s neutron m n c.
c trng cho kh i l ng c a m t h t nhn, b ng t ng s proton v
s l ng t - m t gi tr m t m t tnh ch t v t l c th nh n cc b i s nguyn c a m t gi tr c b n, th d nh h ng s Planck (ho c gi tr n a nguyn, nh trong tr ng h p spin). s nguyn t - m t con s c trng cho v tr c a m t nguyn t trong b ng tu n hon ha h c, b ng s l ng proton c trong h t nhn c a nguyn t .
176
spin m t tnh ch t c b n c a cc h t h nguyn t , bi u di n b ng m t s l ng t k hi u l s, tng ng v i t tnh c h u c a chng. s tch v ch ph - hi n t ng trong m t v ch ph tch thnh m t s v ch khi c s tc d ng c a m t tr ng ngoi nh i n tr ng ho c t tr ng. s v ng vu xem s v ng vu l ng t . s v ng vu l ng t - hi n t ng trong vi c xc nh tr ng thi l ng t c a m t h t ngay t c th nh h ng n tr ng thi l ng t c a h t kia cch xa, v m i quan h gi a nh ng tr ng thi c xc l p tr c ; khi l n u tin c tin on, Einstein g i hi n t ng ny l tc d ng ma qu t xa. tn x - hi n t ng trong m t dng h t ho c nng l ng b ch ch h ng do tng tc v i m t t m bia. Hnh nh thu c ti t l cc chi ti t c a t m bia, th d nh s tn x c a h t alpha cho bi t c u trc h t nhn c a nguyn t . tia alpha (hay h t alpha) d ng phng x c tnh m xuyn km nh t. H t alpha l h t nhn helium, v qu trnh t o ra chng th ng c g i l phn r alpha. tia beta (hay h t beta) m t d ng phng x c tnh m xuyn m nh hn tia alpha, nhng km m xuyn hn tia gamma. H t beta l electron v qu trnh t o ra chng trong h t nhn th ng c g i l phn r beta. tia cathode m t dng h t m pht ra t m t i n c c b t nng trong ng chn khng, pht hi n ra vo nm 1897, c b n ch t l cc h t electron. tia gamma (hay b c x gamma) d ng phng x c tnh m xuyn cao nh t. Tia gamma l cc photon nng l ng cao. tia v tr - cc h t nng l ng cao i n Tri t t nh ng ph n xa xi c a v tr ho c k t qu t s tng tc c a cc h t nh th v i ranh gi i trn cng c a b u kh quy n Tri t. tinh th - m t ch t r n c nguyn t c a n. c trng b i s s p x p ba chi u, l p l i u n c a cc
tnh ch n l - thu c tnh thu n tri ho c thu n ph i c h u c a m t h t h nguyn t ch c th quan st trong cc qu trnh lin quan n l c h t nhn y u, th d nh phn r beta. tnh l - m t tnh ch t c l ng t c tm th y l b o ton trong s bi n i c a cc h t h nguyn t d i tc ng c a l c h t nhn m nh; sau ny c cng nh n b ng t ng s quark l . transistor m t d ng c i n t c u t o t ch t li u bn d n c th ho t khu ch i ho c m t cng t c i u khi n c. ng nh m t b
v t l ch t r n m t phn ngnh c a v t l h c nghin c u cc tnh ch t c a ch t r n: sau ny c m r ng bao hm c ngnh v t l v t ch t ngng t . v t l v t ch t ngng t - m t phn ngnh c a v t l h c, m t s khi qut ha c a v t l ch t r n bao g m m i ch t c cc tnh ch t ph thu c vo s tng tc l n nhau c a nh ng t p h p l n c a cc nguyn t , bao g m cc ch t l ng, cc ch t r n k t tinh, v cc ch t r n v nh hnh. v nh hnh m t lo i ch t r n trong cc nguyn t khng c s s p x p tr t t c a m ng tinh th . v tr h c nghin c u khoa h c v v tr xem nh m t t ng th .
177
Ti li u tham kh o
Sch
Adams, Steve. Frontiers: Twentieth-Century Physics. New York: Taylor v Francis, 2000. Alvarez, Luis W. Alvarez, Adventures of a Physicist. New York: Basic Books, 1987. Alvarez, Walter. T-Rex and the Crater of Doom. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1997. Bodanis, David, v i l i ni Famous Equation. 2001. u m i c a Simon Singh. E=mc2: The Biography of the Worlds Most
Bortz, Fred. Collision Course! Cosmic Impacts and Life on Earth. Brookfield, Conn.: Millbrook Press, 2001. Bortz, Fred. The Electron. New York: Rosen Publishing, 2004. Bortz, Fred. Martian Fossils on Earth? The Story of Meteorite ALH84001. Brookfield, Conn.: Millbrook Press, 2001. Bortz, Fred. The Neutrino. New York: Rosen Publishing, 2004. Bortz, Fred. The Neutron. New York: Rosen Publishing, 2004. Bortz, Fred. The Photon. New York: Rosen Publishing, 2004. Bortz, Fred. The Proton. New York: Rosen Publishing, 2004. Bortz, Fred. What Killed the Dinosaurs? Chap. 2, To the Young Scientist: Reflections on Doing and Living Science. Danbury, Conn.: Franklin Watts, 1997. Breithaupt, Jim. Teach Yourself Physics. Chicago: NTC/Contemporary Publishing, 2002. Bromley, D. Allan. A Century of Physics. New York: Springer, 2002. Burrows, William E. The Infinite Journey: Eyewitness Accounts of NASA and the Age of Space. New York: Discovery Books, 2000. Burrows, William E. This New Ocean: The Story of the First Space Age. New York: Random House, 1998. Calaprice, Alice, v i l i ni u c a Freeman Dyson. The New Quotable Einstein. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2005. Calder, Nigel. Einsteins Universe: The Laypersons Guide. New York: Penguin, 2005. Cassidy, David. Uncertainty: The Life and Science of Werner Heisenberg. New York: W. H. Freeman, 1991. Cathcart, Brian. The Fly in the Cathedral: How a Group of Cambridge Scientists Won the International Race to Split the Atom. New York: Farrar, Straus and Giroux, 2004. Cernan, Eugene, v i Don Davis. The Last Man on the Moon. New York: St. Martins, 1999. Chapple, Michael. Schaums A to Z Physics. New York: McGraw-Hill, 2003. Charap, John M. Explaining the Universe: The New Age of Physics. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2002. Chown, Marcus. The Magic Furnace: The Search for the Origin of Atoms. New York: Oxford University Press, 2001. Close, Frank, Michael Marten, v Christine Sutton. The Particle Odyssey: A Journey to the Heart of Matter. New York: Oxford University Press, 2002 Cole, K. C. The Hole in the Universe: How Scientists Peered over the Edge of Emptiness and Found Everything. New York: Harcourt, 2001. Cornwell, John. Hitlers Scientists: Science, War, and the Devils Pact. New York: Viking, 2003.
178
Cropper, William H. Great Physicists: The Life and Times of Leading Physicists from Galileo to Hawking. New York: Oxford University Press, 2001. Dauber, Philip M., v Richard A. Muller. The Three Big Bangs: Comet Crashes, Exploding Stars, and the Creation of the Universe. New York: Perseus Books, 1997. Dennis, Johnnie T. The Complete Idiots Guide to Physics. Indianapolis, Ind.: Alpha Books, 2003. The Diagram Group. The Facts On File Physics Handbook. New York: Facts On File, 2000. Dyson, Marianne. Space and Astronomy: Decade by Decade. New York: Facts On File, 2007. Einstein, Albert, v i l i gi i thi u m i c a Brian Green. The Meaning of Relativity. 5th ed. 1954. Reprint, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2005. Falk, Dan. Universe on a T-Shirt: The Quest for the Theory of Everything. New York: Arcade Publishing, 2002. Fleisher, Paul. Relativity and Quantum Mechanics: Principles of Modern Physics. Minneapolis, Minn.: Lerner Publications, 2002. Fermi, Laura. Atoms in the Family: My Life with Enrico Fermi. Chicago: University of Chicago Press, 1954. Feynman, Michelle. Perfectly Reasonable Deviations from the Beaten Path: The Letters of Richard P. Feynman. New York: Basic Books, 2005. Feynman, Richard. The Feynman Lectures on Physics. 3 vols. Reprint, Boston: Addison-Wesley Longman, 1970. Feynman, Richard. QED: The Strange Theory of Light and Matter. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1986. Feynman, Richard. Surely Youre Joking, Mr. Feynman: Adventures of a Curious Character. New York: W. W. Norton, 1985. Feynman, Richard. What Do You Care What Other People Think? Further Adventures of a Curious Character. New York: W. W. Norton, 1988. Frisch, Otto. What Little I Remember. Cambridge: Cambridge University Press, 1979. Gell-Mann, Murray. The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex. New York: W. H. Freeman, 1994. Gleick, James. Genius: The Life and Science of Richard Feynman. New York: Pantheon, 1992. Gribbin, John v i Mary Gribbin. Stardust: Supernovae and Life; The Cosmic Connection. New Haven, Conn.: Yale University Press, 2001. Griffith, W. Thomas. The Physics of Everyday Phenomena. 4th ed. Boston: WCB/McGraw Hill, 2004. Gundersen, P. Erik. The Handy Physics Answer Book. Detroit: Visible Ink Press, 1999. Hahn, Otto. Otto Hahn: My Life, The Autobiography of a Scientist, b n d ch c a Ernst Kaiser v Eithne Wilkins. New York: Herder and Herder, 1970. Hawking, Stephen. A Brief History of Time. New York: Bantam, 1988. Hawking, Stephen. The Universe in a Nutshell. New York: Bantam, 2001. Heppenheimer, T. A. Countdown: A History of Space Flight. New York: John Wiley, 1997. Hoddeson, Lillian, Ernest Braun, Jrgen Teichmann, v Spencer Weart. Out of the Crystal Maze: Chapters from the History of Solid-State Physics. New York: Oxford University Press, 1992. Hoddeson, Lillian v Vicki Daitsch. True Genius: the Life and Science of John Bardeen. Washington, D.C.: Joseph Henry Press, 2002. Holton, Gerald James, v Stephen G. Brush. Physics, the Human Adventure: From Copernicus to Einstein and Beyond. New Brunswick, N.J.: Rutgers University Press, 2001. James, Ioan. Remarkable Physicists: From Galileo to Yukawa. New York: Cambridge University Press, 2004.
179
Johnson, George. Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in Twentieth-Century Physics. New York: Random House, 1999. Kragh, Helge. Quantum Generations: A History of Physics in the Twentieth Century. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1999. Launius, Roger D., v Howard McCurdy. Imagining Space: Achievements * Predictions * Possibilities, 19502050. San Francisco, Calif.: Chronicle, 2001. Leighton, Ralph, bin t p. Classic Feynman: All the Adventures of a Curious Character, by Richard Feynman. New York: W. W. Norton, 2005. Leiter, Darryl J. A to Z of Physicists. New York: Facts On File, 2003. Lightman, Alan. The Discoveries: Great Breakthroughs in 20th Century Science, Including the Original Papers. New York: Pantheon, 2005. McCurdy, Howard E. Space and the American Imagination. Washington, D.C.: Smithsonian, 1997. McGrath, Kimberley A., bin t p. World of Physics. Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale, 2001. Mehra, Jagdish. The Beat of a Different Drum: The Life and Science of Richard Feynman. Oxford: Oxford University Press, 1994. Moore, Walter. Schrdinger: Life and Thought. Cambridge: Cambridge University Press, 1989. Morton, Oliver. Mapping Mars: Science, Imagination, and the Birth of a World. New York: Picador, 2002. Rhodes, Richard. The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon & Schuster, 1986. Rigden, John S. Einstein 1905: The Standard of Greatness. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2005. Rosen, Joe. Encyclopedia of Physics. New York: Facts On File, 2004. Schumm, Bruce A. Deep Down Things: The Breathtaking Beauty of Particle Physics. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005. Seife, Charles. Alpha & Omega: The Search for the Beginning and the End of the Universe. New York: Viking, 2003. Siegfried, Tom. Strange Matters: Undiscovered Ideas at the Frontiers of Space and Time. Washington, D.C.: Joseph Henry Press, 2002. Sime, Ruth Lewin. Lise Meitner: A Life in Physics. Berkeley: University of California Press, 1996. Smolin, Lee. The Trouble with Physics: The Rise of String Theory, the Fall of a Science, and What Comes Next. New York: Houghton Mifflin, 2006. Suplee, Curt. Physics in the 20th Century. New York: Harry N. Abrams, 1999. Trefil, James. From Atoms to Quarks: An Introduction to the Strange World of Particle Physics. Rev. ed. New York: Anchor Books, 1994. White, Michael, v John Gribbin. Stephen Hawking: A Life in Science. New York: Dutton, 1992. Woit, Peter. Not Even Wrong: The Failure of String Theory and the Search for Unity in Physical Law. New York: Basic Books, 2006.
180
Web Sites
Academy of Achievement. http://www.achievement.org. April 21, 2006. American Institute of Physics, Center for History of Physics. http://www.aip.org/history. March 27, 2006. American Physical Society. A Century of Physics. http://timeline.aps.org/APS. April 25, 2006. American Physical Society. Physics Central. http://www.physicscentral.com. April 25, 2006. CWP and Regents of the University of California. Contributions of 20th-Century Women to Physics. http://cwp.library.ucla.edu. April 25, 2006. Fermilab Education Office. http://www-ed.fnal.gov/ed_home.html. April 21, 2006. Feynman Online. http://www.feynman.com. April 3, 2006. Garwin, Richard L. Memorial Tribute for Luis W. Alvarez. http://www.fas.org/rlg/alvarez.htm. April 20, 2006. Lawrence Berkeley National Laboratory. Nuclear Science Division. The ABCs of Nuclear Science. http://www.lbl.gov/abc. April 25, 2006. Lawrence Berkeley National Laboratory. Particle Data Group. The Particle Adventure: The Fundamentals of Matter and Force. http://particleadventure.org/particleadventure. April 25, 2006. National Inventors Hall of Fame. http://www.invent.org. April 18, 2006. Nobelprize.org. http://nobelprize.org. March 27, 2006. Reyer, Steve. 19542004: The TR-1s Golden Anniversary. http://people.msoe.edu/~reyer/regency. September 19, 2005. Robbins, Stuart. Journey through the Galaxy. http://home.cwru.edu/~sjr16/. April 21, 2006. Schwarz, Patricia. The Official String Theory Web Site. http://www.superstringtheory.com. April 21, 2006. The Science Museum. http://www.sciencemu-seum.org.uk. March 27, 2006. The Science Shelf, Books for the World Year of Physics 2005. http://www.scienceshelf.com/WorldYearofPhysics.htm. April 26, 2006. Sloan Digital Sky Survey. SDSS Sky Survey/SkyServer. http://cas.sdss.org/dr4/en. April 21, 2006. Watt, Robert D., W. Peter Trower, M. Lynn Stevenson, Richard A. Muller, and Walter Alvarez. Luis W. Alvarez, Physics: Berkeley. http://ark.cdlib.org/ark:/13030/hb967nb5k3. April 20, 2006. Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP). http://wmap.gsfc.nasa.gov. April 21, 2006. World Year of Physics 2005. http://www.phys-ics2005.org. March 27, 2006.
181
Alfred B. Bortz Tr n Nghim d ch Pht hnh thng 12/2010 t i thuvienvatly.com

It Q 1344572825

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

It Q 1344572825

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

L ch s V t l th k 20

Nh khoa h c c a th p nin: Luis Alvarez (19111988) . 128

10. 1991 2000

1901 1910 Bnh minh c a v t l h c hi n i

gi ng nh ch t l ng, nh th n c i u ch nh b i m t cng t c sng t i c a n i n. Nhng nh ng h t l n t o ra nh ng khe tr ng ng k gi a cc m c khc nhau c a sng, gi ng nh m t bng n ba c c.

h i m t cu ho c ci ny, ho c ci kia v b n ch t c a nh sng l cch khng ng, v cc th nghi m cho th y n l c hai th . Gi th cu h i l lm th no n c th nh v y c.

Chuy n ng Brown v tnh xc th c c a cc nguyn t

Nguyn t c th phn chia c

ph i nh ng qu c u c ng, nh , ng trng h ng ban u c a chng.

Nh ng k thu t, cng ngh v quan st m i

1911 1920 Nh ng quan i m m i v v t ch t

Khm ph ra h t nhn nguyn t

Nh ng l thuy t, k thu t v cng ngh m i

1921 1930 Cu c cch m ng l ng t

Thuy t tng i, spin, phn r beta, v cc h t tin on

1931 - 1940 Cc h t c b n v n n chnh tr th gi i

Phng x nhn t o v s phn h ch h t nhn

Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1930

1941 1950: V t l h c trong th i k chi n tranh

Cc gi n n i ti ng c a Feynmann tm t t m i tng tc c th c gi a electron v photon, v cho php ng pht tri n m t l thuy t y c a i n ng l c h c l ng t .

S phn h ch h t nhn, N n khoa h c l n, v Bom

khinh kh qua 15 nm tu i, v th gi i ang h ch.

Qu bom nguyn t th xu ng Nagasaki, Nh t B n, ngy 9 thng 8, 1945, s d ng plutonium lm ch t phn h ch.

Trong l thuy t Yukawa, nh ng meson gi ng v i nh ng h t o c a Feynmann. Chng t n t i v r i bi n m t nhanh n m c ng i ta khng th no o c s tng b t

Nh ng lnh v c v t l khc trong th p nin 1940

1951 1960 V t l h c v S pht tri n nh ng cng ngh m i

d n c a n tng ln) khi nhi t ch t d n i n.

c a n tng ln; i u ng c l i v i hnh tr ng c a m t

m i pha lo i p, cn cathode g i nh ng electron m i vo pha lo i n. K t qu l m t dng i n u n. Diode nh th c g i l phn c c thu n.

S c m t c a nh ng nguyn t t p ch t c th lm cho m t ch t bn d n c th a electron (lo i n) ho c l tr ng (lo i p).

transistor c th l m t b khu ch i, n ph n ng v i s thay v i s thay i l n v dng i n c a n trong vng ng ng.

V t l v cng ngh h t nhn

Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1950 - V t l v cng ngh

Nh khoa h c c a th p nin: John Bardeen (19081991)

1961 1970 K nguyn chinh ph c v thm hi m

khc th v n ang kh o st su hn vo cc hi n t ng l ng t trong ch t r n v ng d ng c a chng trong i n t h c.

S ph n x t o ra m t lo i i x ng khc o l n bn tri v i bn ph i trong cc hi n t ng gi ng nh chuy n ng quay.

tng t m t cch c l p v CERN Geneva, Th y S.

ng th i khi ang lm vi c t i trung tm h t nhn chu u

Cc boson chu n, tr ng Higgs v ngu n g c c a kh i l ng

B ng ch ng v tr h c cho Big Bang

hn t ng l i xu t hi n trn ng, v ng cha bao gi su t p Nobel.

Nh ng pht tri n khc trong th p nin 1960 V t l v cng ngh

v n cc pht tri n thu c ngnh i n t h c. Thay vo , tr ng tm ng gp chnh m cc nh v t l mang n cho i n t h c.

m t t ng in r khi l n u tin xu t, nhng ngy nay n c ch p nh n r ng ri l l i gi i thch h p l nh t cho s k t thc c a th i i kh ng long.

chi u th i gian), v n tin on cc h t h nguyn t l m t t p h p nh ng dao php c a s i dy .

Cc ng d ng c a v t l v lin h v i cc khoa h c khc trong th p nin 1970

Hi n t ng c ng h ng t h t nhn (NMR), minh h a gi tr : ch p nh c ng h ng t h t nhn (MRI).

Nh khoa h c c a th p nin: Luis Alvarez (19111988)

S phn h y c a m t h t Z thnh m t electron v positron, s ki n Z u tin c ghi nh n b i cc my d UA1 t i CERN vo hm 30/04/1983.

M t khm ph n a n t i h c Cornell, ni cc nh nghin c u xy d ng m t d ng c g i l Vng Tr Electron Cornell (CESR) vo cu i nh ng nm 1970. Nm

GUT, L thuy t siu dy v S l m pht v tr

i nt v cc sch ph bi n ki n th c v t l v khoa h c trong th p nin 1980

Cc t ph trong ngnh v t l v t ch t ngng t

Knh hi n vi qut chui h m khai thc l i ch c a hi n t ng l ng t g i l s chui h m t o ra nh c a cc nguyn t trn b m t c a m t m u v t.

V t l h t c b n: Hon t t M hnh Chu n

nhng h c t ng v ni c n kh o st: i su vo lng l n (xem chng 11).

Cc pht tri n khc lin quan n v t l trong th p nin 1990

v theo u i nh ng ci khc m n cng c th gi i quy t.

K t lu n: Cc thch th c mang tnh ton c u v v tr trong th k 21

c bi t mang l i b i vi c khm ph ra cc tia sau ny

Cng nh n nh ng ng gp c a h cho s pht tri n c a i n bo khng dy.

Cho khm ph c a ng v s nhi u x tia X b i cc tinh th .