Professional Documents
Culture Documents
Nhm bin son ti liu: - D n Nng cao nng lc nh gi v qun l ti nguyn n c Vit Nam (CAPAS) - Cc Qun l Ti nguyn nc, B Ti nguyn Mi trng - Trng THCS Nguyn Du, Hon Kim, H Ni - D n Tng cng bo v nc ngm ti Vit Nam (IGPVN)
H Ni, nm 2011
Li gii thiu
Nc l ngun ti nguyn thin
nhin v cng qu gi. u c nc, c s sng, c vn ha v vn minh. Tuy nhin, hin nay, c th gii ang phi i mt vi nguy c khng hong ti nguyn nc. Thiu nc ang e da ti an ninh lng thc, sc khe cng ng v l nguyn nhn bng n cc cuc xung t v trang trong s dng ngun nc. Vit Nam khng phi l quc gia di do ti nguyn nc. Nc phn b khng ng u theo khu vc cng nh theo ma. Ma kh th thi u nc gy ra hn hn, ma ma li tha nc gy ra l lt. Tnh trng thiu nc sinh hot, thiu nc sn xut nng nghip, thiu nc sn xut in trong ma h xy nhiu tnh, thnh trong c nc lm cho cuc sng ca ngi dn b xo trn. Tng lng nc mt bnh qun nm Vit Nam c khong 830 t m3 trong hn 60% ngun nc mt c sn sinh nc ngoi, ch c bnh qun 309 t m3 mi nm c sn sinh trn lnh th Vit Nam. Tuy nhin, vo ma kh lng nc mt ch t khong 2030% lng nc mt ca c nm. Tng lng nc di t bnh qun nm Vit Nam c khong 63 t m3. Nc di t chim khong mt na ngun cung cp nc cho sinh hot v nhiu mc ch s dng kinh t khc. nhiu ni nc ngm b khai thc tp trung v qu mc khin cho mc nc di t gim i rt nhiu,v d, mt s ni thnh ph H Ch Minh mc nc ngm gim 30 m so vi mc nc t nhin. Vit Nam, thy li (phc v sn xut nng nghip) l nhm i tng s dng nc mt ln nht (chim 82%), nui trng thy sn ng th 2 chim 11%, tip theo l cng nghip 5% v cp nc th ch c khong 3%. Vi mc tiu, nng cao cht lng, hiu qu v bn vng cho cc dch v do ngun nc mang li, t nm 2003, Cc Qun l Ti nguyn n c, B Ti nguyn v Mi trng ku gi cng ng dn c, cc c quan, t chc v cc ngnh chung tay bo v v pht trin bn vng ti nguyn nc ca t nc nh tit kim nc, chia s quyn li s dng nc, gim thiu cc hot ng gy nhim ngun nc v khai thc nc khng hp l.
Gio dc ngoi gi ln lp, gio dc ngoi kha l phng php dy v hc khuyn khch s tham gia ca hc sinh vo bi ging thng qua cc tr chi, bi t p nhm, tho lun, i thoi, d ngoi hay thc hnh. Phng php ny i hi gio vin phi u t nhiu thi gian v sng to trong thit k cc hnh thc truyn t thng tin cho hc sinh, to s hng khi cho hc sinh trong mi bui hc. Ti nguyn nc Ti liu gio dc ngoi gi ln lp dng cho hc sinh khi trung hc c s c bin son theo cc ch Nc trn Tri t; Gi tr ca nc; Cc hin tng t nhin lin quan n nc; Cht lng nc v Pht trin bn vng ti nguyn nc; mi m-un trong ti liu l mt ni dung lin quan n ti nguyn nc v c s dng trong cc gi hc ngoi kha cho hc sinh cc khi 6, 7, 8 v 9 thuc cc trng trung hc c s trn a bn cc tnh 2 d n CAPAS v IGPVN. Ti liu ny l sn phm c trin khai trong khun kh cc hot ng truyn thng ca d n Nng cao nng lc nh gi v qun l ti nguyn nc Vit Nam (CAPAS) (Cc Qun l Ti nguyn nc, B Ti nguyn v Mi trng), vi s cng tc ca cc thy c gio trng THCS Nguyn Du (Hon Kim, H Ni) v D n Tng cng Bo v Nc ngm ti Vit Nam" (IGPVN) (Trung tm Quy hoch v iu tra Ti nguyn nc, B Ti nguyn v Mi trng thc hin). ng thi, nhm bin son ti liu cng nhn c rt nhiu kin ng gp b sung hon thin ti liu t cc chuyn gia quc t v cn b ca Cc Qun l Ti nguyn nc. Xin trn trng cm n nhm bin son ti liu, cc thy c gio, chuyn gia v cc c quan ti tr h tr Cc Qun l Ti nguyn nc bin son, xut bn, pht hnh v chuyn ti thng tin, kin thc v ti nguyn nc ti hc sinh khi trung hc c s ti cc tnh, thnh trong c nc. Cc trng Cc Qun l ti nguyn nc Hong Vn By
MC LC
Li gii thiu ................................................................................................................................ 4 Chng 1: Nc trn Tri t ..................................................................................................... 8 Bi 1: Nc trn Tri t ............................................................................................................. 9 Bi 2: Vng tun hon nc ......................................................................................................... 11 Bi 3: Nc mt v Nc di t............................................................................................... 13 Bi 4: Sng, sui, h v h cha .................................................................................................. 15 Bi 5: H thng sng ngi ............................................................................................................ 18 Bi 6: Lu vc sng ..................................................................................................................... 21 Bi 7: t ngp nc .................................................................................................................... 23 Bi 8: Bin v i dng ............................................................................................................. 25 Chng 2: Gi tr Ti nguyn nc.............................................................................................. 28 Bi 9: Nc o v Du chn nc ................................................................................................ 29 Bi 10: Nc cho sinh hot .......................................................................................................... 33 Bi 11: Nc cho an ninh lng thc .......................................................................................... 35 Bi 12: Nc v Nng lng ........................................................................................................ 37 Bi 13: Nc v H sinh thi ....................................................................................................... 39 Bi 14: Nc v Vn ha ............................................................................................................. 41 Bi 15: Nc v Vn hc ngh thut............................................................................................ 43 Bi 16: Nc v tn gio, tn ngng .......................................................................................... 48 Bi 17: Nc, Kin trc v Qun s ............................................................................................ 50 Bi 19: Gi tr kinh t ca nc.................................................................................................... 52 Bi 20: Gi tr x hi ca nc ..................................................................................................... 55 Bi 21: Nc v Sc khe cng ng .......................................................................................... 56 Chng 3: Cc hin tng t nhin lin quan n nc .............................................................. 60 Bi 22: Ma .................................................................................................................................. 61 Bi 22: Sng m v Sng mui ............................................................................................... 63 Bi 23: Hn hn v L lt............................................................................................................. 65 Bi 24: Xi l b sng.................................................................................................................. 68 Bi 25: Bi t lng sng ............................................................................................................... 71 Bi 26: Sa mc ha ....................................................................................................................... 72 Bi 27: Sng thn ......................................................................................................................... 74 Bi 28: Bng tan ........................................................................................................................... 76 Bi 29: Xm nhp mn ................................................................................................................. 77 Bi 30: Bin i kh hu ............................................................................................................... 78 6
Chng 4: Cht lng nc ......................................................................................................... 79 Bi 31: Khi no nc c xem l nhim? ............................................................................... 80 Bi 32: Ngun gy nhim nc do cc hot ng sinh hot ..................................................... 81 Bi 33: Ngun gy nhim nc do nng nghip ....................................................................... 82 Bi 34: Ngun gy nhim nc do cc hot ng cng nghip ................................................ 83 Bi 35: Hu qu ca nhim ngun nc ................................................................................... 84 Bi 36: Cc bnh lin quan n ngun nc ................................................................................ 85 Bi 37: Qu trnh t lm sch ca nc ....................................................................................... 87 Bi 38: Mt s bin php x l nc n gin ............................................................................ 90 Chng 5: Pht trin bn vng ti nguyn nc .......................................................................... 92 Bi 39: Tit kim nc ................................................................................................................. 93 Bi 40: Tit kim nc trong sinh hot ........................................................................................ 94 Bi 41: Tit kim nc trong nng nghip ................................................................................... 97 Bi 42: Thu gom nc ma v B cp nhn to nc di t ................................................... 98 Bi 43: Ti s dng nc thi ...................................................................................................... 100 Bi 44: Khoanh nh cc khu vc bo v nc di t.............................................................. 101 Bi 45: Lc nc bin thnh nc ngt ....................................................................................... 102 Bi 46: Bo v rng Bo v ngun sinh thy ............................................................................ 104 Bi 47: Qun l tng hp ti nguyn nc ................................................................................... 105
Bi 1: Nc trn Tri t
Nc quan trng nh th no i vi cuc sng con ngi? Trong s cc thnh phn c bn ca mi trng t nhin, nc l mt loi ti nguyn thin nhin v cng qu gi, song n li c gii hn. Lch s tin ha ca loi ngi bt u t nc v nc chnh l thnh phn quan trng nht cu thnh c th con ngi. Con ngi chng ta s dng nc trong hu ht cc hot ng hng ngy, t phc v sinh hot gia nh nh n ung, v sinh, chm sc sc khe n sn xut nng nghip, lm nghip, thy sn, cng nghip v c n giao thng vn ti. Ngun ti nguyn quan trng ny to dng nn x hi loi ngi vi s a dng v x hi, vn ha v tn gio tn ngng khp mi ni. Nu xt v cu trc phn t ring bit, nc c xem l mt dung mi l tng ha tan, phn b cc hp cht v c v hu c to iu ki n thun li cho pht trin th gii thy sinh, pht trin cc loi thy sn v c cc loi ng thc vt trn cn. S vn chuyn ca nc trn b mt tri t l nguyn nhn chnh hnh thnh nn a mo ca a cu. Chng ta c th thy rng cc nn vn h a, thc phm, phong cch sng ca mt a phng gn kt cht vi iu kin kh hu ca ni y, trong khi ngun nc t nhin l bo m cho cn bng v kh hu ca mt khu vc. Nc trn Tri t Trong 1.386 triu km3 tng lng nc trn tri t th trn 97% l nc mn. V trong tng lng nc ngt trn tri t th 68% l bng v sng bng; 30% l nc ngm; ngun nc mt nh nc trong cc sng h, ch chim khong 93.100 km3, bng 1/150 ca 1% ca tng lng nc trn tri t. s Thc t v cc con s Hin c 1/3 dn s th gii ang sng trong iu kin thiu nc, ngha l, ch c th s dng 20% lng nc so vi tng nhu cu nc dng cho cc hot ng sinh hot ti thiu hng ngy. chu Phi, trung bnh mi ngi s dng 10 -20 lt nc/ngy. Trong khi , Bc M v Nht Bn, trung bnh mi ngi s dng 350 lt nc/ngy v chu u l 200 lt nc/ngi/ngy
Hnh 1.1. Nc trn Tri t
Mi nm, trn th gii, c khong 3.575 triu ngi cht v cc bnh lin q uan n ngun nc, trong , 1,4 triu l tr em. Mi ngy c khong 2 triu tn cht thi ca con ngi c x vo cc ngun nc. iu ny gy ra nhim 44% ngun nc mt M v chu l tt c cc h thng sng chy qua cc thnh ph. Khong 60% sng trong 227 lu vc sng ln trn th gii ang b chia ct do vic pht trin p, knh, mng.. iu ny lm suy thoi cc h sinh thi thy sinh trong khu vc. K t nm 1900, khong 50% din tch t ngp nc trn th gii bin mt. Khong 24% cc loi ng vt c v v 12 loi chim nc ang ng trc nguy c tuyt chng do mt ni c tr v kim n. Trong khong hn 10 nm, t 1990 n 2001, th gii phi hng chu gn 2,200 thm ha thin nhin lin quan n nc, nh l lt, hn hn, st l t, nn i. Trong 35% s thm ha xy ra chu . Trn th gii c 263 lu vc sng xuyn bin gii, trong chu c 58 lu vc. Cc tranh chp v xung t v trang , ang v s tip tc xy ra xung quanh vic chia s v s dng ngun nc ti cc lu vc sng xuyn bin gii. V d Ixraen Libng-Giocani-Xyri v Palextin (sng Jourdain); Th Nh K, Xyri v Irc (sng Tigre v Euphrate); n v Pakixtan (nc ngm); Xngan v Mritani (sng Sngal); Mexico v M (sng Colorado).
10
Bi 3: Nc mt v Nc di t
Nc mt l g? Nc mt bao gm nc trong cc dng sng, ao, h, h nhn to, v cc m ly nc ngt. Lng nc trong cc sng v h lun lun thay i ph thuc vo lu lng vo v ra. Dng chy vo t ma, dng chy trn trn mt t, lng nc ngm di t, v lng nc gia nhp t cc sng nhnh. Dng chy ra khi cc h v sng bao gm lng bc hi v dung tch nc b sung cho nc ngm. Con ngi cng s dng nc mt cho cc nhu cu thit yu ca mnh. Lng v v tr ca nc mt thay i theo thi gian v khng gian, mt cch t nhin hay di s tc ng ca con ngi. Nc mt duy tr s sng Nc trn mt t thc s gip duy tr cuc sng. Nc di t tn ti thng qua s di chuyn ca nc mt vo trong tng nc di t. Nc ngt trn b mt tri t tng i khan him. Ch khong 3% ca tng lng nc tri t l nc ngt, cc h nc ngt v cc m (nc) ngt chim 0,29% tng lng nc ngt trn tri t. Ta c th nhn thy rng nc ngt, yu t cn thit cho s tn ti cuc sng trn tri t, ch chim mt phn cc nh mt git nc trong bin c mnh mng ca tng lng nc trn tri t. Nc mt Vit Nam Tng lng nc mt bnh qun nm Vit Nam c khong 830 t m3 trong hn 60% ngun nc mt c sn sinh nc ngoi, ch c bnh qun 309 t m3 mi nm c sn sinh trn lnh th Vit Nam. Tuy nhin, vo ma kh lng nc mt ch t khong 2030% lng nc mt ca c nm. Vit Nam, thy li (phc v sn xut nng nghip) l nhm
13
i tng s dng nc mt ln nht (chim 82%), nui trng thy sn ng th 2 chim 11%, tip theo l cng nghip 5% v cp nc th ch c khong 3%. Nc di t l g? Mt phn lng ma ri trn mt t v thm vo trong t tr thnh nc di t. Phn nc chy st mt s l ra rt nhanh khi chy vo trong lng sng, nhng do trng lc, mt phn lng nc tip tc thm su vo trong t. S chuyn ng ca nc bn di mt t ph thuc vo thm (nc thm kh khn hay d dng) v khe rng ca bn di mt t (s cc khe h trong vt liu). Nu cc lp cho php nc chy qua n tng i t do th nc di t c th di chuyn c nhng khong cch ng k trong thi gian vi ngy. Nhng nc di t cng c th thm su hn vo cc tng nc ngm su n s mt hng ngn nm di chuyn tr li vo mi trng. Bn nhn thy nc xung quanh bn mi ngy nh cc h, cc sng, bng, ma v tuyt. Nhng lng nc m bn khng th nhn thy c - nc di t (nc tn ti v di chuyn trong lng t) - li chim mt lng rt ln. Nc di t ng gp ln cho dng chy sng ngi ca nhiu con sng. Con ngi s dng nc di t t hng ngn nm nay v vn ang tip tc s dng n hng ngy, phn ln cho nhu cu nc ung v nc ti. Cuc sng trn tri t ph thuc vo nc di t cng ging nh l nc b mt. Nc di t tn ti trong cc tng cha nc di mt t. Nu bn thm him di lng t, khi xung n mt su nht nh, bn thy t, xung quanh bn u thm m nc. iu c ngha l, b n ang vng bo ha nc. Nc vng ny c gi l tng cha. cao ca nc vng bo ha nc c gi l mc nc. Nc ma khi ri xung b mt Tri t, mt phn thm xung di t v thm n tng cha. Nc di t Vit Nam Tng lng nc di t bnh qun nm Vit Nam c khong 63 t m3. Nc di t chim khong mt na ngun cung cp nc cho sinh hot v nhiu mc ch s dng kinh t khc. nhiu ni nc di t b khai thc tp trung v qu mc khin cho mc nc di t gim i rt nhiu nh H Ni, thnh ph H Ch Minh, Ty Nguyn v ng bng sng Cu Long. V d, mt s ni thnh ph H Ch Minh mc nc di t gim 30 m so vi mc nc t nhin.
14
Hi Dng vi tn gi sng Cu); s ng Srpk (cn gi l k Kr) di 371km; sng B (cn gi l sng k Glun, Da Tang inh) di 385km; sng Chy di 303km. * 3 dng sng c xp vo din hung d nht (tc dng chy ln nht) l sng Hng, sng , sng L. Trong , lu lng ca sng Hng cao nht vo thng 8 l hn 9.200m3/s. Sng Hng Sng Hng l con sng rt ring ca H Ni . Con sng y chng nhng bi p nn nn vn minh sng Hng mt trong 36 nn vn minh ca Th gii m cn l h thng sng ln nht min Bc nc ta , vi chiu ta, di 1126km, qua a phn Vit Nam l 556km chim 49,3%, din tch ton lu vc l 155.000 km2 chim 45.6% din tch. Ngoi ra, sng Hng cn c tn 614 ph lu t cp 1 n cp 6, c nhng ph lu ln nh , L, Chy Sng Hng bt ngun t dy ni Nhy Sn (cao 1776m) gn h i L thuc huyn Nh , tnh Vn Nam, Trung Quc chy theo hng Ty Bc ng Nam in hnh vo Vit Nam H Khu (Lo Cai) qua 7 tnh ra bin bng 10 ca, ca chnh l ca Ba Lt (Nam nh). on h lu sng Hng chy qua H Ni di 91 km. Trc khi ngi Php t tn cho sng Hng, n c rt nhiu tn gi. Mi a phng c mt tn sng ring ca mnh, v d nh sng Thao, sng Ci, sng Nh H, sng Nam Sang, Hong Giang v th n cng c coi l con sng c nh iu tn nht. c coi l con sng c nh Sng Hng cn c coi l mt di tch lch s ghi du chin cng chng xm lc. Nhng trn thng ln ca nhn dn ta trong lch s phn ln l nhng trn nh trn sng nc: Bch ng (938), (981) trn Ty Kt ln 1, Ty Kt ln 2, Chng D ng, Hm T (1285, Bch ng (1285), Rch Gm Xoi Mt (1785) khu vc dc Hng Than, u cu Long Bin (xa l inh B u) ni din ra trn nh oanh lit ca qun v dn ta (29/1/1285) nh bt 3 vn qun Mng C do Uri -ang Kha-ai cm u ra khi Thng Long, kt thc v vang cuc 16
khng chin chng qun Mng C xm lc ln th 2 (1285). H cha Vit Nam Hin Vit Nam xy dng c khong 3500 h cha c dung tch h> 0.2 triu m3. C 44 tnh v thnh ph trong 64 tnh thnh c nc c h cha. Tnh c nhiu h nht l Ngh An (249 h), H Tnh (166 h), Thanh Ha (123 h), Ph Th (118 h), akLak (116 h) v Bnh nh (108 h). H p nht Vit Nam H Hon Kim hay h Gm l mt h nc ngt nm gia th H Ni. Tn h cng c t cho mt qun ca H Ni, qun Hon Kim. Cch y khong 6 th k, h Gm gm hai phn chy di t ph Hng o, qua Hai B Trng, L Thng Kit ti ph Hng Chui, thng vi sng Hng. Nc h quanh nm xanh bic nn h Gm cng c gi l h Lc Thu. H Ty, cn c tn h M Sng (Dm m), m Xc Co, Ty H, l mt h ln nht ni thnh H Ni (vi din tch hn 500 ha). Con ng i vng quanh h di ti 17 km. H nm pha ty bc H Ni. C gi thuyt cho rng h l mt on sng .
Hng c cn st l i sau khi sng i dng. H Ba B l mt h nc ngt tnh Bc Cn. Ba B l mt trong mt trm h nc ngt ln nht th gii v nm trong vn quc gia Ba B, ni y c cng nhn l khu du lch quc gia Vit Nam. H c hnh thnh t cch y hn 200 triu nm. Ba nhnh ca h thng nhau c gi tn l P Lm, P L v P Lng. Nm 1995, h Ba B c cng nhn l mt trong 20 h nc ngt c bit ca th gii cn c bo v. Nm 2004, Vn quc gia Ba B c cng nhn l Vn di sn ASEAN. Nm 2011, Ba B c cng nhn l khu Ramsar th 3 ca Vit Nam. H Xun Hng l mt h p nm gia trung tm thnh ph Lt. Xung quanh h c rng thng v cc bi c, vn hoa. y l a im du khch a thch i do b hoc xe nga khi n tham quan thnh ph Lt. H Xun Hng l h nhn to, rng chng 5km. H c hnh trng li lim ko di gn 7 km i qua nhiu a danh du lch ca thnh ph Lt nh: Vn hoa thnh ph, Cng vin Yersin, i C,
17
dng chy ny s chy vo cc khe nh, sau tp trung dn vo cc khe ln ri chy vo h thng sng sui. Qu trnh tn tht Trong thi k u ca mt trn ma, mt phn nc ma ri xung ngay mt sng trc tip tham gia vo dng chy trong sng, cn li i b phn ri trn mt t. Khi cng ma ln hn cng ngm th khng phi tt c nc ma u b ngm vo trong t m trn mt t s sinh ra mt lng ma vt qu kh nng thm. Trong qu trnh chy trn, nc khng ngng b tn tht v ngm v bc hi, nhng ng thi ma vn ri b sung cho lp nc chy trn. Qu trnh chy trn trn sn dc Nc ma chy thnh tng lp trn mt dc ca lu vc gi l chy trn trn sn dc. Hin tng chy trn trn sn dc ch bt u khi xut hin lng ma qu thm. Thi gian bt u hin tng chy trn trn sn dc mi ni mi khc. Nhng ch mt t t ngm nc v nhng ni mt t dc nhiu chy trn xut hin sm hn, sau cng ma mi lc mt tng, phm vi chy trn khng ngng pht trin v m rng n ton b din tch c ma trn lu vc. Qu trnh tp trung dng chy Nc ma chy trn trn sn dc ri tp trung vo sng, sau chy trong sng qua ca ra ca lu vc. Giai on chy trong sng gi l qu trnh tp trung dng chy trong sng. Qu trnh ny bt u t lc nc trn sn dc hoc khe lch chy vo sng cho ti lc lng nc cui cng nhp vo sng chy ht qua ca ra lu vc.
Yu t kh hu: Ch bc x, Ch nhit (Nhit mt t, Nhit ca mt nc, Nhit khng kh), p sut khng kh, Gi, Bo, m khng kh, Bc hi (Bc hi mt nc, Bc hi mt t, Thot hi qua l cy), Ma (Ma do i lu, Ma do a hnh, Ma do hi t (ma front)). Yu t mt m: Cc c tnh v v tr, th nhng, a cht, lp ph thc vt, h ao m ly trong lu vc u nh hng trc tip n s hnh thnh dng chy, ta gi chung l yu t mt m. Yu t mt m bao gm V tr a l v a hnh ca khu vc, c tnh th nhng v a cht ca lu vc, Lp ph thc vt (Phn b li lng nc ma, iu ha dng chy, Thay i c tnh l, ha ca nc), H ao v m ly, v Hot ng ca con ngi (xy dng cc h cha nc dc theo cc trin dc ca nhiu h thng sng lm thay i ch iu tit nc t nhin; Nn cht ph rng ba bi, nht l rng u ngun, nn t rng ly t canh tc; Chuyn i c cu cy trng; Lm dng qu mc cc loi phn bn v cc ha cht bo v ma mng ..).
20
Bi 6: Lu vc sng
Lu vc sng Lu vc sng l phn mt t m lng nc pha trn (k c nc mt v nc ngm) s chy ra con sng . Ni cch khc lu vc sng l phn din tch khu vc tp trung nc ca sng. Lu vc sng c gii hn bi ng phn nc ca lu vc. C hai loi ng phn nc l ng phn nc mt v ng phn nc ngm. - ng phn nc mt l ng ni lin tc cc im cao nht xung quanh lu vc v gii hn lu vc ny vi cc lu vc khc. Nc ma ri xung hai pha ca ng phn nc s chy v hai bn v i v hai lu vc khc k cn nhau theo sn dc ca chng. - ng phn nc ngm phn chia s tp trung nc ngm gia cc lu vc. y l ng ni cc im cao nht ca tng khng thm trn cng xung quanh lu vc. Khi nc ngm thm xung hai bn ca ng phn nc ngm s chy vo hai lu vc sng khc nhau. Vic xc nh ng phn nc ngm rt kh khn v tn km. Thng thng ng phn nc mt v ng phn nc ngm khng trng nhau. Trong thc t thng ngi ta ly ng phn nc mt xc nh din tch lu vc v cn gi l ng phn lu. Mun xc nh c ng phn lu phi cn c vo bn a hnh c v cc ng ng cao . Cc c trng ca lu vc gm c: din tch lu vc, chiu di sng chnh, chiu di lu vc, chiu rng bnh qun ca lu vc, cao bnh qun ca lu vc, v dc bnh qun ca lu vc. Qun l lu vc sng Nc l ti nguyn c bit quan trng, l thnh phn thit yu ca s sng v mi trng, quyt nh s tn ti, pht trin bn vng ca t n c. X hi cng pht trin th nhu cu v nc cng tng, trong khi ngun nc ngy cng b nhim, suy thoi, c ni cn kit. iu t ra yu cu ph i bo v ti nguyn nc, s dng phi tit
21
kim, hiu qu, a mc tiu. t c cc yu cu ny cn phi qun l ti nguyn nc theo hng tng hp bn vng trn tng lu vc sng. Nc vn ng theo lu vc sng, khng theo a gii hnh chnh. Mi hot ng khai thc, s dng ti nguyn nc cng nh cc tc ng ca n u din ra trn quy m lu vc. V vy, v mt khoa hc cng nh thc tin, cn phi qun l ti nguyn nc theo lu vc sng. Cch tip cn qun l ti nguyn nc trn c s qu y hoch lu vc sng c khng nh l phng php qun l ti nguyn nc c hiu qu hin nay trn th gii. Cc nc tin tin cng nh cc nc trong khu vc nh Trung Quc, Thi Lan, Phi lp-pin, Malaysia, Indonesia, u thnh lp cc t chc lu vc sng qun l tng hp ti nguyn nc. Mng li t chc lu vc sng quc t (IRBNO) c thnh lp v c tr s ng ti Paris, Cng ho Php. Cc m hnh qun l lu vc sng cc nc tuy c khc nhau v hnh thc v tn gi nhng u c xy dng trn c s bo m vai tr ca cc a phng trong lu vc sng vi s tr gip cn thit ca Chnh ph trung ng trong vic gii quyt li ch v chia s trch nhim c lin quan n ti nguyn nc gia thng lu v h lu, gia cc t chc, c nhn trong lu vc sng.
Qun l nc theo a gii hnh chnh l phng thc truyn thng vn ph bin trn th gii nhiu th k gn y v vn tn ti cho n ngy nay. Qun l l u vc sng khng ch qun l v mt s lng m cn qun l v mt cht lng nc. Tnh trng nhim ngun nc ang gia tng nc ta i h i phi c s phi hp gia cc a phng vng thng lu (thng c cc c s gy nhim ngun c) vi cc a phng vng h lu (thng phi hng chu hu qu ca nhim ngun nc). Thc t, vic xy dng cc n qun l mi trng lu vc sng Cu, sng Nhu - y v sng ng Nai cho thy, khng th tch ri qun l ti nguyn nc vi bo v mi trng c lin quan n ti nguyn nc. khc phc nhng nhc im v th ch trong vic qun l lu vc sng, ngy 01/12/2008 Chnh ph ban hnh Ngh nh s 120/2008/N-CP v Qun l lu vc sng nhm hon thin c s php l cho vic qun l tng hp lu vc sng.
22
Bi 7: t ngp nc
t ngp nc
Theo Cng c RAMSAR th "t ngp nc bao gm: nhng vng m ly, m ly than bn, nhng vc nc bt k l t nhin hay nhn to, nhng vng ngp nc tm thi hay thng xuyn, nhng vc nc ng hay chy, l nc ngt, nc l hay nc mn, k c nhng vc nc bin c su khng qu 6m khi triu thp". D rng hay hp, vai tr ca cc vng t ngp nc hu nh u ging nhau, l cung cp cho con ngi nhin liu, thc n, l ni gii tr, l ni lu tr cc ngun gen qu him. t ngp nc l nhng h sinh thi c nng sut cao, cung cp cho con ngi gn 2/3 sn lng nh bt c, l ni cung cp la go nui sng gn 3 t ngi. t ngp nc cng ng m t vai tr quan trng trong s sng cn ca cc loi chim. bo tn cc vng t ngp nc, nm 1971, Cng c RAMSAR ra i (Iran). y l cng c quc t v bo tn sm nht th gii, nhiu thnh qu quan trng v vic bo tn cc vng t ngp nc c ghi nhn. RAMSAR bt buc 92 nc thnh vin ca mnh phn khu v bo v cc vng t ngp nc c tm quan trng quc t v thc y vic "s dng hp l" cc vng ny. Mi y, gn 800 khu c a vo danh sch bo tn.
thi, iu ho dng chy (gim l lt v hn h n), iu ho kh hu a phng, chng xi l b bin, n nh mc nc ngm cho nhng vng sn xut nng nghip, tch lu nc ngm, l ni tr chn ca nhiu loi chim di c qu him, l ni gii tr, du lch rt gi tr cho ngi dn Vit Nam cng nh khch nc ngoi. V lu di, cc vng NN ca Vit Nam v ang ng vai tr quan trng trong cng cuc pht trin kinh t v x hi.
24
Bi 8: Bin v i dng
Bin v i dng
Bin v i dng chim hn 70% din tch b mt Tri t. Thi Bnh Dng l i dng ln nht chim 1/3 din tch b mt Tri t. Nc bin v i dng lun lun chuyn ng. Nc chuyn ng xunh quanh cc dng chy i dng cao trn 4 00m so vi y i dng. Nc t di y i dng chuyn ng ngc ln pha trn b mt i dng v ngc li. Ti nguyn bin v i dng rt a dng c chia ra thnh cc loi: Ngun li ho cht v khong cht cha trong khi nc v y bin; ngun li nhin liu ho thch, ch yu l du v kh t nhin, ngun nng lng "sch" khai thc t gi, nhit nc bin, cc dng hi lu v thu triu. Mt bin v vng thm lc a l ng giao thng thu, bin l ni cha ng tim nng cho pht trin du lch, tham quan, ngh ngi, gii tr, ngun li sinh vt bin. Bin v i dng l kho cha ho cht v tn. Tng lng mui tan cha trong nc bin l 48 triu km3, trong c mui n, it v 60 nguyn t ho hc khc. Cc loi khong sn kha i thc ch yu t bin nh du kh, qung Fe, Mn, qung sa khong v cc loi mui. Nng lng sch t bin v i dng hin ang c khai thc phc v vn ti bin, chy my pht in v nhiu li ch khc ca con ngi. Bin ng ca Vit Nam c din t ch 3.447.000 km2, vi su trung bnh 1.140m, ni su nht 5.416m. Vng c su trn 2.000m chim 1/4 din tch thuc phn pha ng ca bin. Thm lc a c su < 200m chim trn 50% din tch. Ti nguyn ca Bin ng rt a dng, gm du kh, t i nguyn sinh vt (thu sn, rong bin). Ring tr lng hi sn phn Bin ng thuc Vit Nam cho php khai thc vi mc trn 1 triu tn/nm. Sn lng du kh khai thc vng bin Vit Nam t 10 triu tn hin nay v 20 triu tn vo nm 2000.
khng ng ng gia tng, cha ht nhng con "tu ma" khng thy th on cng lm tng thm tnh liu trai cho nhng truyn thuyt v i dng. Tam gic qu Bermuda (Bermuda - Florida - Puerto Rico) t rt lu ri, mt vng bin bao la rng ln c gii hn bi cc a danh Bermuda, Florida v Puerto Rico tng l ni khip m vi cc tu hng cng nh hnh khch nu c nhu cu i li trn bin, vng bin c bit n di tn gi hi c phn kch tnh: Tam gic qy Bermuda. Mi quan tm lin quan n Tam gic qy Bermuda cht tri ln sau khi mt nhm my bay qun s ch theo 11 thnh vin thnh lnh bin mt mt cch ng ng ngoi khi vng duyn hi Nam Florida vo thng 12/1945. Nhi u v mt tch b n xy ra sau , bao gm mt chic tu ch du c ln, mt du thuyn v mt chic my bay ch khch nh, tt c c quy cho l "nn nhn" ca cc th lc hc m ti Bermuda gy ra. Tuy nhin, trong nhng nm sau , nhng ngi hoi n ghi cho rng s lng cc my bay, tu hng c bo co l mt tch ti Tam gic qu Bermuda khng c nhiu ngha hn so vi nhng bo co mt tch ti cc vng bin khc trn th gii. Trn thc t, vng bin Tam gic qy Bermuda ngy nay l mt trong nhng tuyn ng bin trng yu nht th gii, v nhng v mt tch ch ging nh cy kim lt xung ao m thi. Bin Sargasso (Bc i Ty Dng) Bin Sargasso c th c xem l i dng trong i dng, n khng b chn bi t lin m l mt ct lc x oy vi rng xy ra bi cc dng nc trn i dng - mt ni m c cc thm rong bin tri dt trn b mt i dng v hnh trung hnh thnh nn "ngi nh" cho cc loi sinh vt bin tr ng. B n v vng bin Sargasso vn cn l mt iu huyn b kh gii m. c bao bc bi cc dng hi lu trn b mt mnh nht th gii, i dng trong lng i dng Sargasso, b c lp vi phn cn li ca i Ty Dng. S c lp ny khin cho nhit trong lng Sargasso khng h thay i nhiu cng nh s yn tnh n mc ng s ca n khin cho tu b chy bng sc gi tr nn "b ui sc" khi i vo a phn Sargasso, v v hnh trung to nn tnh thn b, ma qui v vng bin ny. Bin Qu Nht Bn Bin Qy cn c cc tn gi khc l Tam gic Rng, Tam g ic Formosa (i Loan) v "Tam gic Bermuda Thi Bnh Dng", l mt vng bin thuc Thi Bnh Dng, bao quanh hn o Miyake, cch th Tokyo khong 100 km v pha Nam. Vo nhng nm thi bnh khong gia 1952 -1954, 5 chic tu qun s ca Nht Bn v i trn 700 thuyn vin b mt tch t ngt, sau Chnh ph Nht gi mt tu
26
nghin cu vi s tham gia ca hn 100 nh khoa hc n nghin cu v vng Bin Qy, v con tu ny cng bin mt khng li cht du vt no. Chic tu nghin cu ca Nht c tn l Kaiyo Maru No 5, c tng cng 31 thuyn vin trn boong. Trong khi ang iu tra v hot ng ca v phun tro ni la Myjin-sh, nm cch vng Bin Qy khong 300 km v pha Nam, th con tu b hy hoi bi v phun tro vo ngy 24/9/1952. Mt s mnh xc tu c thu hi. t nht c 1 con tu gi i tn hiu SOS. Ngoi ra cn c 7 chic thuyn l nhng thuyn nh c nh b mt tch trong khong thi gian gia thng 4/1949 v thng 10/1953, a im nm gia o Miyake v Iwo Jima, cch Bin Qy khong 750 dm. Ngoi ra nhng "ct lc xoy d di" xy ra cng V ng Xch o, c cho l nhng im nng vi cc hin Nam v v Bc ca tng thi tit c bit d thng thng c cho l do tc ng ca t trng Tri t gy ra. C gi thuyt cho rng cc dng hi lu nng v lnh chy ra nhng ct lc xoy to ra hin tng nhiu in t, nh hng n nhng vt th nh tu b i ngang qua n, trc tip gy nn s mt tch b n ca tu b. Tam gic qy Michigan (M) H Michigan M, l mt trong nhng ni thng xuyn xy ra cc hin tng d thng bi xut hin ca cc vt th l cng nh cc my bay n v i mt cch ma qui. Truyn thuyt v h Michigan chnh thc hnh thnh vo nm 1937, khi vin Thuyn trng George Donner c bo co l mt tch mt cch b n t trong cabin chic tu ch hng ca ng trong chuyn hng ch than . Mc d ngi ta vn nhn thy con tu ny cp cng, nhng George Donner dng nh bin mt vo ci h v mc d ca cabin vn b kho cht t bn trong. 13 nm sau , mt v mt tch xy ra vo ngy 23/6/1950 c lin quan n chic my bay DC-4 ca hng hng khng Ty Bc M, ch theo 55 hnh khch v 3 thnh vin phi hnh on. Chic my bay mang s hiu 2501 ri kh i thnh ph New York v s bay n phi trng Minneapolis. Tn hiu cui cng t i pht thanh ghi nhn rng chic my bay ang bay cao 1.100 mt bn trn Battle Creek (Michigan) v ri th thay i ng bay theo hng Ty Bc trn h Michigan, d o thi tit xu gn Chicago. Sau , chic my bay ch khch t nhin mt tch. i tm kim cu nn tm thy cc mnh v nh t my bay, gh nm v xc ngi tri ni trn mt h Michigan, nhng cc th ln khng sao tm ra c xc ca chic my bay b nn. Ngi ta nghi ng chic my bay i vo vng tam gic h Michigan khi n mt tch .
27
Chng 2: Gi tr Ti nguyn nc
28
Bi 9: Nc o v Du chn nc
Nc o
Nm 1993, Gs. Allan, Gs. John Anthony Allan ca trng Kings College London v trng nghin cu phng ng v chu Phi a ra khi nim nc o, cho bit nc c s dng trong sn xut v bun bn thc phm v cc sn phm ngi tiu dng. Trong khi nghin cu tnh trng khan him nc Trung ng, Gio s Allan pht trin l thuyt nhp khu nc o, thng qua thc phm lm "ngun" nc thay th gim p lc ln cc ngun nc vn khan hi m vng ny, cng nh cc khu vc thiu nc khc. Ngy 19 thng 3 nm 2008 ti Stockholm, Thy inGio s Allan c trao gii thng v Nc Stockholm 2008. Gio s Allan l ngi i tin phong trong vic xy dng cc khi nim ch cht v kin thc cng nh t ruyn ti cc vn v nc, mi lin h vi nng nghip, bin i kh hu, kinh t v chnh tr.
Du chn nc
Arjen Hoekstra (1967) l Gio s Qun l a ngnh v TNN ti trng H Twente (H Lan) v Gim c khoa hc ca Mng li du chn nc. Hoekstra l tc gi ca khi nim du chn nc nm 2002. ng thit lp lnh vc lin ngnh phn tch du chn nc v thng mi nc o, lnh vc nghin cu gii quyt cc mi quan h gia vic qun l, tiu th, v thng mi v nc. ng cng ng sng lp Mng li du chn nc trong nm 2008. Du chn nc l mt ch s v s dng nc c trc tip v gin tip ca mt ngi tiu dng hoc nh sn xut. Du chn nc ca mt c nhn, cng ng, hoc doanh nghip c nh ngha l tng lng nc ngt c s dng sn xut cc hng ho v dch v do cc c nhn hoc cng ng tiu th hoc tng lng nc ngt c s dng doanh nghip sn xut cc hng ho v dch v .
Hn na, khi nim du chn nc khng ch n gin cp n lng nc nh trong khi nim hm lng nc o ca mt sn phm. Du chn nc l mt ch s a chiu, khng ch cp n lng nc c s dng, m cn ch r du chn nc u, ngun nc no c s dng, v khi no c s dng. Thng tin b sung rt quan trng nh gi cc tc ng ca du chn nc ca mt sn phm. thy r hn, c th xem xt cc v d di y: sn xut 1 kg la m cn khong 1000 lt nc, do lng nc o ca 1 kg la m ny l 1000 lt. sn xut 1 kg bia cn 15.000 lt nc (93% du chn nc mu xanh l cy, 4% xanh da tri, 3% xm). C s dao ng ln quanh gi tr trung bnh ton cu ny. Du chn nc chnh xc ca mt ming tht b ty thuc vo cc nhn t nh loi hnh h thng sn xut cng nh thnh ph n v ngun gc thc n cho con b .
sn xut 1 kg bia cn 15.000 lt nc (93% du chn nc mu xanh l cy, 4% xanh da tri, 3% xm). C s dao ng ln quanh gi tr trung bnh ton cu ny. Du chn nc chnh xc ca mt ming tht b ty thuc vo cc nhn t nh loi hnh h thng sn xut cng nh thnh phn v ngun gc thc n cho con b . Du chn nc ca 1 chic burger u nnh 150 gram H Lan l khong 160 lt trong khi 1 chic burger b nc ny khong 1000 lt. 30
Du chn nc ca ngnh tiu dng Trung Quc l khong 1.070 mt khi bnh qun u ngi mi nm. Khong 10% du chn nc Trung Quc nm ngoi lnh th Trung Quc. Du chn nc ca Nht Bn l 1.380 mt khi bnh qun u ngi mi nm, trong khong77% du chn nc nm bn ngoi ngoi lnh th quc gia ny. Du chn nc M l 2.840 mt khi bnh qun u ngi mi nm. Khong 20% du chn nc ny nm ngoi lnh th M. Du chn nc ln nht ca ngnh tiu dng M bn ngoi lnh th nc ny nm trn lu vc sng Dng T, Trung Quc. Du chn nc ton cu giai on 1996-2005 l 9087 Gm3/nm (74% xanh l cy, 11% xanh da tri, 15% xm). Sn xut nng nghip chim 92% tng du chn nc ny.
C nhiu cch mt quc gia qun l TNN hiu qu, nh ci cch th ch, chnh sch v php ch, nng cao nng lc v nhn thc, p dng cng ngh v k thut hin i, pht trin cc cng c kinh t.
31
Cng ngh x l nc mt
Nc mt bao gm cc ngun nc trong cc ao, m, h cha, song sui. t trng ca nc mt l: cha kh ha tan, c bit l oxy; cha nhiu cht rn l lng, ring trng hp nc cha trong cc ao, m, h, do xy ra qu trnh lng cn nn cht rn l lng cn li tng i thp v ch yu dng keo; c hm lng cht hu c cao; c s hin din ca nhiu loi to; cha nhiu vi sinh vt. V vy cng ngh x l nc cn ch trng giai on tin x l: phn ng + lng ngay t u qui trnh, nhm ph hy cc lin kt ha hc, to cn hu ch. Sau , giai on kh trng l bt buc trc khi cung cp nc cho sinh hot.
33
34
35
Cn g theo nh gi ca FAO, gi lng thc leo thang l th phm gy nn nhiu cuc khng hong chnh tr trn th gii. FAO cnh bo rng, s tng t bin gi c c th l mt mi e da chnh tr i vi an ninh lng thc cho ngi ngho khu vc chu - Thi Bnh Dng. Theo cnh bo u thng 1-2011, bt u xut hin cc du hiu ca mt cuc khng hong lng thc trn quy m ton cu ging nh nm 2008. Hin nay c khong 80 quc gia trn th gii ang phi i mt vi tnh trng thiu lng thc . Nhng khu vc b e da nhiu nht l Bc v Trung Phi, tip l chu nh: Ap-ga-ni-xtan, Mng C, Triu Tin. Nn i l mt s khan him thc phm trn din rng c th p dng cho bt k loi ng vt no. Hin tng ny thng i km vi s suy dinh dng, cht i, dch bnh, v t vong gia tng khu vc. Nn i nm 1945 Vit Nam : Ngoi bi cnh chin tranh, chnh tr v kinh t, tnh hnh thi tit ngoi Bc cng gp phn trong nhng ng lc to ra nn i. Ma mng min Bc b hn hn v cn trng ph hoi, khin sn lng v ng-xun t nm 1944 gim st khong 20% so vi thu hoch nm trc. Sau l l l t xy ra lm h hi v ma nn nn i bt u lan dn. Ma ng nm 1944-45 c nghit thay cng l i l mt ma ng gi rt khin cc hoa mu ph cng m t, to ra nhng yu t tai c chng cht gia bi cnh chin tranh th gii. Nn i Ethiopia nm 1984-1985: Trn hn hn lch s nm 1984 xa s ton b cy trng quc gia ny v c tnh git cht khong 1 triu ngi v y hng triu ngi khc bn b vc cht i. Nn i Somali, nm 2011. Cc t chc nhn o quc t hot ng ti Somalia cho bit t nht 29.000 tr em Somalia b cht trong nn i ti khu vc Sng chu Phi va qua v nhn nh y l cuc khng hong nhn o ti t nht hin nay. Lin Hp Quc c tnh hin c 3,2 triu ngi dn Somalia cn c cu tr khn cp. Ngoi ra, hn 400.000 ngi Somalia, sng ti cc khu vc do cc nhm phin qun Hi gio Al Shabab kim sot, cng ang trong hon c nh thiu lng thc trm trng v cn c cu tr lng thc. t hn hn v nn i cha tng thy ang honh hnh ti khu vc Sng chu Phi, trong Somalia l quc gia b nh hng nng nht. Ngoi Somalia, mt s khu vc thuc cc nc Gibuti, Etiopia, Kenya v Uganda cng b nh hng nghim trng v lng thc v nc ung hng ny.
36
li ch to ln, nhng cng gy ra mt s vn cn gii quyt ngay i vi khu vc ti nh c ca ngi dn, bo v h sinh thi v ngn nga thm ha a cht . Con p ny nh hng n giao thng ng thy khu vc di p, ti tiu v cung cp nc. Vic xy p khin 1,4 triu dn phi di dn v nhiu di tch vn ha v chn vi di dng nc. Cc chuyn gia cnh bo v nguy c xy ra nhiu xo trn a chn, trong c l t v trn b khi b cha nc ca p t trn xung nn a cht ca khu vc. y ban iu phi Mi trng Brazil (Ibama) va thng qua d n xy dng cng trnh thy in Belo Monte, vi tng vn u t ln ti 17 t USD, trn dng sng Xingu thuc khu vc rng rm nhit i Amazon, vi tng cng sut c tnh 11.200MW, tng ng 11% sn lng in ca Brazil. Khi i vo hot ng vo nm 2015, Belo Monte s tr thnh cng trnh thy in ln th 3 trn th gii, sau p thy in Tam Hip ca Trung Quc v Itaipu ca Paragoay v Brazil. Tuy nhin d n ny b phn i mnh m bi nhng ngi dn a phng v nhng t chc bo v mi trng Brazil v trn khp th gii. Cc chuyn gia lo ngi p cha rng 668 km2 ca thy in Belo Monte s lm ngp 400 km rng, ch im 0,01% din tch rng Amazon. Thy in s lm thay i h thc vt, thay i cht lng v hng nc chy khin cc loi c phi thay i thi quen di c. c tnh khong 600 loi c, trong , nhiu loi c ch c dng sng ny, s b o ln v m i trng sng, khi p thy in Belo Monte nn dng tch nc. iu ny s e da khin mt s loi c ng trc nguy c tuyt chng. D n p thy in Xayaburi l mt trong 12 d n p thy in trn dng chnh sng M Kng. Cng trnh ny nm hon ton trn lnh th ca Lo, cch ng bng sng Cu Long khong 1900 km, p c chiu di 810m v cng sut d kin l 1.260MW. Cc nh khoa hc cho rng, vic xy dng p ny s l "pht i bc khai ha" cho vic xy dng ton b 11 p khc trn d ng chnh Mekong phn h lu vc. Nu 12 con p trn dng chnh Mekong c xy dng, on sng di 2.400 km h lu (50% chiu di Mekong) s bin thnh vng h, lu tr li ph sa. Do ph sa khng th xung h lu l chu th sng Mekong ng bng sng Cu Long v bin H ca Campuchia. Lng ph sa hng nm Mekong ti v h lu l 160 165 triu tn. Con s ny s gim cn 1/4, tng ng 42 triu tn khi 12 p c xy dng. Do vy, i sng ca 20 triu dn ng bng sng Cu Long v cc t h h tng lai s b e da, nh hng n an ninh lng thc ca c khu vc v th gii. ng thi, mt ph sa cng l tc nhn khin b bin pha ng ca ng bng sng Cu Long v mi C Mau b st l nghim trng v ng bng sng Cu Long s b st ln v chm rt nhanh di mc nc bin, cng tc ng ca nc bin dng do bin i kh hu. Bi hc ny tng xy ra vi ng bng Mississippi ca M, khi sng Mississippi b ngn p lm thy in, ng bng Mississippi chm xung bin ch trong 20 - 30 nm. v tr cui ngun lu vc sng M Kng, Vit Nam s chu tn tht ton din nu 12 p thy in ni trn c trin khai.
38
H sinh thi rng gm cc kiu rng: i nguyn phn b chung quanh Bc Cc; Rng l nhn (rng l kim hay rng taiga) phn b Bc M, Bc u v Bc , hay cn gi l rng n i thng xanh; Rng rng l n i ng Bc M, khp Chu u, cui Nam M, Trung Quc, Nht Bn v c; Rng ma nhit i phn b lu vc sng Amazon, sng Congo, khu vc n , M Lai, Ty Phi; H sinh thi Savan (tho nguyn) c kh hu m p, c ma kh ko d i, in hnh l savan Chu Phi, tho nguyn Xiberi. H sinh thi Saparan (rng v cy bi l cng cn nhit) quanh b a Trung Hi, California, Mehico, b Nam Chu c, Chil. H sinh thi Hoang mc v bn hoang mc c cc loi thc vt chu hn nh cy Metka (r m su 30m), cy xng rng, ngi i kch. ng vt c chut nhy, chut gecbin, ch Dingo c, ch hoang Chu Phi, rt nhiu cn trng. Cc h sinh thi di nc (h sinh thi thy sinh) thng chu nh hng trc tip ca cc yu t nh nhit ca nc, chiu su nh sng xm nhp, s lng Oxy ha tan... Ty theo mn, h sinh thi thy sinh c chia lm 2 loi chnh, l h sinh thi nc ngt v h sinh thi nc mn. H sinh thi nc ngt gm nhng c th trong nc c a nc ng (h, b cha, ao, t t) v nc chy (dng sui, sng) vi mn thp, thng NaCl t 1 - 4 - p cha v h nc ngt: ni y cha khi lng t nhin ca nc ng, nc ngt c hnh thnh do lng nc ma, dng chy trong t, dng nc ngm lm y nhng ch ln tri t b ng bng, do s ng t, hot ng ca ni la v bng sao khng l m xung to thnh h. Bnh thng h c 4 vng (i) ring r l i ven b, i nc thong (tng nc mt m), i su v i y. - Sui nc ngt v sng: lng ma thm qua t hoc lm bc hi trn mt nc ca tri t. Nc tr thnh dng chy trong nhng sui ra sng, thm ch cn chy ra n bin c s dng li trong chu trnh nc. Ton b b mt t m nc thot ra, cht trm tch, vt cht ha tan qua cc con sng n sng chnh, cui cng n bin c gi l lu vc sng hoc lng cho tiu nc. - t ngp nc ni a: t cha y nc ngt trong sut c nm hoc mt phn ca nm th c gi l t m. Chng ta c th tm thy nhng vng ly, m ly, v nhng sng trn nc... H sinh thi nc mn gm i dng, ca sng (ni nc ngt t nhng sng v sui ha ln vi nc bin), t t min ven bin v ngm san h vi mn cao n rt cao, trn 4. - i d ng: i dng l h sinh thi c chun b y khong 250.000 loi thc vt bin v thc n cho nhiu t chc, bao gm nhng sinh vt sng, v bin l ni phc v ngun st, ct, si, phosphat, du la, kh t thin nhin v nhiu ngun ti nguyn c gi tr khc. - Vnh ai ven bin: cc i dng trn th gii c th phn chia lm 2 vnh ai chnh: ven b hoc ven b bin (nc cn, m, giu dinh dng) v bin khi (nc su, lnh, xa b, t cht dinh dng) - t ngp nc ven bin: t vng ven b bin pha trn vi nc bin.
40
Bi 14: Nc v Vn ha
Vai tr ca nc i vi vn ha
S c mt ca nc l iu kin u tin xc nh s tn ti ca s sng. u c nc, c s sng. C s sng l c con ngi, c vn ha v vn minh. Vng sa mc Sahara tng l mt va la vo thi c La M; vo th k 8 trc cng nguyn, trung tm ca n tng chng kin s hng thnh ca triu i Pienkhi. Khi ngun nc cn, m gim xung th s sng v ton b nn vn ha, vn minh y cng tn l i theo. Phn ln cc nn vn ha c ni ting u hnh thnh lu vc cc con sng ln: vn ha Ai-cp lu vc sng Nile, vn ha Lng H lu vc hai con sng Tigris v Euphrates, vn ha n lu vc sng Indus hay vn ha Trung Hoa lu vc sng Hong H. Vn ha s dng nc, ng x vi nc c th gi tt l vn ha nc. Trong phng ng th vn ha n c in hnh c l l vn ha Vit Nam v ng Nam , bi l y l vng chu nh hng ln ca sng nc v i dng. Do vy, y mi th u phi thch nghi vi nc t thc vt, ng vt n con ngi. V con ngi to nn mt nn vn ha nc a dng: tn dng nc; i ph vi nc; sng bi nc v lu luyn nc. Vit Nam c xem l ci ni ca nn vn minh la nc. T 5-6 ngn nm trc cng nguyn, c ci n, ngi Vit bi t trng cy la nc; dng nh gn nhng ni c sng sui; i li ch yu trn sng nc bng thuyn, , ghe, xu ng, b, mng, ph, tu . v ni hp ch bun bn, trao i hng ha thng ti cc bn sng. Trong ngn ng, t nc c ngi Vit dng ch rt nhiu ngha khc: Nc l quc gia (vic nc), l mi trng sng (ng nc), l cch sng ca ngi (nc i) C rt nhiu a danh cha nhng yu t mang ngha sng nc: Bn (Bn Tre, Bn Ngh); Ca (Ca ng, Ca L); H (H Ni, H Tin); Hi (Hi Hu, Tin Hi).
Trung tm qun t u tin ca ngi Vit chnh l vng ng ba sng Hng L. Khi , ngi Vit c thnh th o c ng, dt vi, nh c, sn bn. Ven cc dng sng ln, tm c nhiu chng tch ca ru ng, c ng, li cu ng, cc loi trang sc bng ngc. T cng cuc khai ph vng trung du, ngi Vit tin dn xung vng ng bng thp hn, nhng cng dn d mu m hn, thch hp vi vic trng la. V th, trung tm qun t th hai ca ngi Vit cng dch chuyn dc sng Hng m v vng ng ba sng Hng sng ung. Chnh v tr C Loa ca An Dng Vng c chn v l . Ci a li ca chu th Bc B vo thi vn ha ng Sn, cch y hn 2000 nm l t ai ph nhiu, li nm vo gia ca sng Hng, ni thun tin giao lu vn ha vi vng Vn Nam Trung Quc, li c h thng sng ngi chy ra bin tip ni cho ngi Vit t y giao lu vi vng ven bin Trung Quc v c cc nc ng Nam . Nhiu trng ng t vng chu th Bc B c mt nhiu ni va k, ng vai tr i s vn ha ca ngi Vit c i mun ni, m cng ch yu theo ng sng v ven bin. Cng cn ghi nhn mt iu l mt s ng p nht tiu biu cho ngh thut k thut ca ngi Vit c li c pht hin ngay b sng Hng nh trng ng Ngc L, th p ng o Thnh, hay mi nht l 2 trng ng tm c b t sng Hng thuc huyn Hng H, tnh Thi Bnh. Vo thi Bc thuc, vai tr ca cc chi lu sng Hng li tr nn quan trng. Dng sng ung v cc con sng Du, sng Tiu Tng chc hi xa phi rng hn by gi nhiu mi c th l con ng huyt mch thng ra bin ln giao lu vi th gii vn minh n . Cc con sng x Bc gp phn khng nh to nn b dy ca x Kinh Bc vi cc lng quan h i b. Cng y, l qu hng c a Vng triu L vng chu C Php. Xui xung pha h lu, chnh bn b t ngn sng Hng, ni hin l huyn Hng H, tnh Thi Bnh cng l ni ph t tch triu Trn. Bn hu ngn sng Hng, vng t ng Lm cng hnh thnh m t phong cch vn ha xa oi ca vn minh Vit. Vng t ny cng l ni s n sinh ra hai vua cui thi Bc thuc l Ng Quyn v Phng Hng. Chi lu ca sng Hng l sng y, cng l mt dng sng quan trng trong qu trnh hnh thnh v pht trin vn minh ca ngi VitNhng hn ht, bn b hu ngn sng Hng c mt vng t H Ni, t ca mun i Ni n ci ni vn minh ngi Vit, tt yu phi ni n sng Hng. Nhng trong qu trnh khai ph v pht trin ca ngi Vit thi c, khng th khng nhc n sng M v sng Lam trong thi vn ha ng Sn. C ba lu vc sng Hng v hai con sng va k mi lm nn mt sc thi ng Sn y nht, thng nht trong a dng. Cng c n phi nhc li l nn vn minh ng Sn ly tn mt lng nm ngay b sng M gn ngay cu Hm Rng, nay thuc a gii thnh ph Thanh Ha. i b sng M, sng Chu ca x Thanh cng tm c nhiu lng mc ca ngi ng Sn v kh nhiu trng ng. Ngay bn b sng Hiu, mt chi lu ca sng Lam, cng c mt lng c ca c dn ng Sn kh sm ut, c tn l lng Vc vi mt khu m c nhiu trng ng v cc tng ng qu gi. Trong tin trnh lch s, hai con sng M v sng Lam cng sinh ra nhiu bc anh hng ho kit, ng gp cho nn vn minh Vit Nam v cng cuc dng nc v gi nc.
42
43
Trong s thi ca dn tc Ty Nguyn c cu chuyn v dng s am B-ri ca ngi Ba-na. Dng s tm nc dng sng M nn c sc ch mun ngi, nhiu ln nh tan qun gic. Nhng cui cng dng s am B -ri vn hy sinh. Bi dng s qun khng ung nc dng sng ny. Truyn thuyt l gii sc mnh ca con ngi l do yu t nc quyt nh. C mt in tch xut pht t phng Ty nhng c c th gii s dng, l thnh ng gt chn Asin. Theo thn thoi Hy Lp Asin l mt dng t ng v ch, c sc khe v cng nhng cui cng anh ta vn b k th bn gc. V tr m mi tn k th bn vo Asin khng phi ngc, u m ch gn gt chn. Ci ch b him nh b y l do ngy trc, m Asin, khi sinh con ra, tm cho con trn dng sng k v, nm ly c chn con nhng con xung nc. Ch nm y nc khng thm vo, khng chm vo c nn l ni him yu duy nht trn c th Asin. Sau ny ch y d kn o th no, vn tr thnh mc tiu ca k th. D ngha n d ca hnh nh ni v s khng hon ho ca con ngi song, mt ln na, chng ta li gp quan im coi nc lm nn sc mnh v ch ca con ngi. T thn thoi, nc i vo i sng. Quan st s vn ng ca nc, cc nh trit hc pht hin nhiu iu, phn tch tng hp v nng thnh trit l. Nh trit hc ca Trung Hoa c i Khng T c l l ngi u tin ca ngi nhng c tn cao p ca nc v khi qut bn cht ca nc nh mt v nhn. Kh ng t ni: Dng n c c th khng ngng chy v pha trc, mang n hu i khp bn phng, nhng khng nhn mnh c cng lao. i u ny ging nh C. Khi n chy, d ni thp hay cao, u tun theo mt nguyn l. i u ny ging nh O. N lun theo xu hng qun bnh - iu ny ging nh PHP. Khi y, khng phi dng ci gt ngang, t nhin chy xung iu ny ging nh CHNH. N chu o n bit ni no n th chy n iu ny ging nh s MINH ST (hiu r tng chi tit nh nht). N c th xut ra, c th tin ti v, khng k ni no, c th lm trong sch vn vt ni , nh mt v Thnh xut pht t lng thin m i gio ha. Kt lun, Khng T ni: Phm cht tt v c hnh ca nc c nhiu nh vy, v th khi ngi c c hnh nhn thy n ri, h nht nh s cao hng m quan st n k cng. (Trch t: Khng T gia ng) Nguyn Tri l mt nh vn ha, mt trit gia v i ca dn tc ta cng c nhng nh gi bin chng v nc. Cuc i ca ng y thng trm, vinh quang v au n. Khi cn tr, v qun s tng lai c mt tm nhn su sc v sc mnh ca nhn dn. Nm Nguyn Tri khong ngoi 20 tui, gic Minh bt cha ng l Nguyn Phi Khanh a v phng Bc. Nguyn Tri a cha mnh n tn i Nam quan. Ngy , ng x cn kh i. T nhn ph i i b bng sng vt ni gian kh th no. Ti i Nam quan, nghe li cha dn, Nguyn Tri tr v mu toan phc quc. Trn ng v, qua ca bin Bch ng, ni ngy trc qun ta hai ln i ph qun Nam Hn v Nguyn Mng, ngm du vt cn li ca chin trn, ng ngh v nc, v dn qua bi th Quan Hi:
Trang mc trng trng hi lng tin; Trm giang thit to dic nhin. Phc chu thu tn giang do thu; Th him nan bng mnh ti thin.
44
Dch ngha nh sau Ca bin Cc ng ging hng hng lp lp trc sng bin Xch st ging buc tu thuyn ch ung cng m thi Lm lt thuyn mi bit sc dn nh sc nc (nc ch thuyn nhng cng chnh nc lm lt thuyn) Cy th him yu, chng qua do s tri nh. Chn l lm lt thuyn mi bit dn nh nc l c s sau ny Nguyn Tri tng kt thnh phng php v o l ca ngi cm quyn Vic nhn ngha ct yn dn, Trng cy c yn dn, em i ngha thng hung tn/ Ly ch nhn thay cng bo
Nc cng i vo i sng ca nhn dn. Quan st tnh cht ca nc, dn tc ta c kt thnh thi quen, quan im v thi sng qua nhng cu tc ng, thnh ng v nc: Nc chy mn , Nc chy ch tr ng,Nc ni bo cng ni, Mt gu nc tt bng mt bt nc ma, Nc mt chy xui, c nc bo c, Tha nc c th cu. iu cho thy t duy ngi Vit c tnh khi qut cao. T nhng hin tng bnh thng, c th, ngi dn c k t thnh nhng kinh nghim minh trit. Trong kho tng chuyn c tch v ca dao v cng phong ph, ca ngi Vit, dng nc chan ha lun di do sc tun chy. Th hi Sc tch Bnh chng Bnh dy m Lang Liu dng tm lng thm tho ln vua Hng c thnh khng nu thiu yu t nc ha quyn trong quan nim Tri trn t vung? Ri chuyn v S tch Da hu Lm cch no m v chng con ci An Tim gi qu v dng vua cha, nu khng nh vo dng nc? V l no n nay ngnh giao thng vn ti ng thy khng dng tng An Tim l ng t ca ngnh mnh? Chng ta ai cng thuc cu ca
Anh i anh nh qu nh Nh canh rau mung nh c dm tng Nh ai di nng dm sng Nh ai tt nc bn ng hm nao
Nh qu nh, canh rau mung, c dm tng .. C v tng, y u cha ng yu t nc. V ngi con trai nh n ngi con gi trong dng v lao ng gi cm nht l khi ngi con gi tt nc. Ci dng ngi thn n tt nc tht gi cm, uyn chuyn, nhp nhng,rt quyn r. Cn mun ngn cu ca dao, mun ngn v p ca con ngi Vit nam thy chung cng nc. Khng nhng trong vn hc dn gian m trong vn hc cn i v ng i, nc l ngun cm hng cho cc nh th by t t tng tnh cm ca mnh. Trong m trng h 1000 nm ca phong kin Trung Quc, ni au mt nc mt nh lun m nt trong th vn ca nhng tr thc yu nc. B Huyn Thanh quan khi i qua o Ngang ngm ngi:
Nh nc au lng con Cuc Cuc Thng nh mi ming ci gia gia (Qua o Ngang)
Chng ta hy th hnh dung, mt ngi ph n trong khi rong rui trn ng, mt chiu dng chn ni hoang vng, bng nghe ting chim cuc ku, chnh lng thng t nc. Phi chng ting con chim Cuc y l tm linh, l hn thing ca giang sn,
45
gm vc vng v? t nc ny, giang sn ny cn c cc thn linh che ch, khng th no mt mi vo tay qun th c. Nhng v th t nc Vit Nam thn yu nh c gi p ng ni xung yu trn bn c quc t nn nhiu k th lun dm ng. Trong thi k Php xm lc, thi s Tn m n hnh nh n d ca i trai gi yu nhau l nc v ni non nhc nh tui tr khng qun ni au dn tc
Nc non nng mt li th, Nc i i mi, khng v cng non. Nh li nguyn nc th non, Nc i cha li, non cn ng khng. Non cao nhng ngng cng trng, Sui kh dng l ch mong thng ngy. (Tn Th non nc 1925)
Bo ch b thc dn kim duyt. Tri tim nh th au trc bao cnh thc dn n p cc cuc khi ngha v ru ng tui tr bng cc hot ng b ni, nh th ct ln ting ni lay ng tm can dn tc. Ri khi thin ti xut hin, ngi thanh nin Nguyn i Quc ra i tm ng cu nc. Thi s Ch Lan Vin hnh dung cuc ra i bng hnh nh n tng
Ngi i tm hnh ca nc: t nc p v cng. Nhng Bc phi ra i Cho ti lm sng di con tu a tin Bc Khi b bi dn lui, lng xm khut, Bn pha nhn khng bng mt hng tre. m xa nc u tin, ai n ng? Sng v di thn tu u phi sng qu hng! (Ch Lan Vin)
Hy th hnh dung, ngi thanh nin mi 20 tui, ln tu ca k th, sang t nc ca k th, tm ng cu nc ca mnh, gia bin ln, nghe sng v m m v con sng qu hng mnh thc s l hnh nh ca mt v nhn. Ri nhng nm thng nh gic trn rng Trng Sn, ngh v t nc vn lin mt di, nay b qun th chia ct, nh th Nguyn Khoa im ngh v t nc vi bao hnh nh p.
t l ni a anh n trng Nc l ni em tm t l ni Chim v Nc l ni Rng t Nc l ni i ta h hn Nc l ni em nh ri chic khn trong ni nh thm. i nhng dng sng bt nc t lu M khi v t Nc mnh th vt ln cu ht Ngi n ht khi cho thuyn vt thc Gi trm dng hnh trn trm dng sng su. (Mt ng kht vng)
46
Nh vn Nga A.Trkhop ni: Nhn vo vng nc, ngi bnh th ng ch thy bn, cn nh vn c th thy v sao. Tri tim tinh t v nhy cm ca n thi s c m nhn v t nc nh bn tay ca m thin nhin. t nc mnh nhn hu/C nc tri xoa du vt thng au. Nh th cn nhn thy nc qua hnh nh tht da trinh tit ha thnh my trng v tm hn nhng lit s trinh tit y ha nhng sao tri. V ci h ban u y khng phi l h bom, khng bi ly m l ni n giu mt tri, ngun nng lng cho chng ta chin u n ngy ton thng. Mt nn thi ca c nhng ngi ph n cm nhn v t, v nc, v con ngi v s hy sinh nh vy khng t ho sao c? T vn hc, chng ta c th nhn sang cc ngnh ngh thut khc thy nc hin hu trong i sng ca cc ngh s th no. Chc khng ai c th qun c Bc tranh ni ting c nhan Bt nc ca ha s S Ngc v trong khng chin chng Php. Anh b i hnh qun qua lng c b m mi ung mt bt nc. Ha s v anh b i ung nc vi v mt y khao kht. Cn ngi m nhn anh b i vi v mt y thng cm v vui mng. Ni gia h l bt nc. Bc tranh mang bao ngha, va biu tng, va n d. N c treo v tr trang trng nht trong Bo tng m thut Vit Nam, c mt trong hu ht cc cun sch gio khoa v Hi ha. Ri nhng bn nhc ni ting nh Trng ca sng L ca Vn Cao, Du kch sng Thao ca Nhun u bt ngun t cm hng ca nhc s tr c v p oai hng v bi trng ca nhng dng sng s thi nc Vit.
Hng H mnh mng tri ct ti chn lng qu Di sng ngoi bn ai v c thy ng ma nng ch vi mi tnh thm bn lng qu
Giai iu m vang da dit, ct ln khng trung, lan ta, nhp iu nh nc cun, nh sng x, dng tro v lan xa, xa mi nh dng sng ang tri v h lu. Dng sng gi ln t th, nhp iu dng sng sinh ra giai iu nhc, tit tu dng chy lm nn tit tu ca li ca.
47
ca ngi dn Vit. L t hc ny thng gn vi c dn ba khu vc: c dn trong ng, c dn lng bi ven sng v c dn ven bin. i vi c dn trong ng: T thu xa xa, vic s dng nc sng cho cy cy t c ngi Vit ch ti, vic xy dng h thng mng phai mt cch ch ng khng my m nt trong thc ca tc Vit, c th v h quen s dng ngun nc ti ch, tc l nc ma, nc d tr cc ao, h. Bi th, tm l truyn t i ny qua i khc, lun l: Ly tri ma xung. Ly nc ti ung. Ly rung ti cy. Ly y bt cm. Ly rm un bp. Thc t ny c phn nh trong l cp thy vo gi quy nh ti mt ging nht nh trong lng. Nc thng c ly vo lc rng sng, khi cha mt ai ra mc. lng Bnh (x Bnh Minh, Thanh Oai, H Ty), ngi ta lm l ti ging C, sau th l vt xung nc, m bnh tri l mt trong nhng l vt quan trng khng th thiu. C l hi va c tnh cht cu nc cho nng nghip, va c tnh cht tr thy. Nh l hi lng L Mt, ngi ta va lm l cp thy li va din mt nghi l chng lt, thng qua tr ma rn nhm k li s tch ng Hong chm rn. Nhng cng c l hi ch mang tnh cht cu nc m khng gn vi chuyn tr thy, nh l hi Bnh hay hi lng Bi Kh vi tc t pho. Cc lng ny nm gia hai dng sng y v Nhu ni m nn lt khng khng khip nh cc lng ven sng Hng nn chng lt khng phi l mi bn tm thng trc ca ngi dn ni y. i vi c dn ven bin: Tn ngng th nc ca c dn ven bin khng c th hin mt cch trc tip trong l hi bng cc nghi thc mc nc, ly nc... m thng c biu hin mt cch gin tip thng qua cc tr nh chi tru, tc ua thuyn... i vi cc c dn lng bi ven sng: Nhng c dn ny thng lm l cp thy trn sng, nh l hi ca mt s nh, n c lin quan ti tn ngng th nc nm ven sng Hng thuc chu th Bc B. V d nh: Hi n Dy (an Phng, H Ty); Hi n Chm (H Ni); Hi n Ph Thng, n Nht Tn (H Ni); Hi nh H (x T Nhin, Thng Tn, H Ty); hi n Lnh Giang (Duy Tin, H Nam). L mt dn tc m ngun sng chnh da vo nn nng nghip la nc, c vng v ngun nc lun thng trc trong mi ngi dn Vit. Trong "bng dng" khi nguyn v l hi th l cp thy l mt trong nhng nghi l chnh ca ngi Vit. Theo thi gian, nghi thc ny b nht nha dn cc l hi, song n khng mt hn v c th coi y l mt nghi thc gc gn vi vic cu ngun nc cho sn xut nng nghip, m nh c ma mng tt ti. V n by gi, m rng ra, cu n c c ng nht vi cu mi ngun hnh phc.
49
Trong kin trc qun s ca ngi Vit c, yu t a hnh, kh hu, sng ngi th ng c tnh cht quyt nh cho vic chn a im xy thnh ly qun s cng nh xut cc binh php. Thnh C Loa l kin trc qun s s v to ln, th hin s sng to c o ca ngi Vit c trong cng cuc gi nc v chng ngoi xm. Thnh c 3 vng bo v, ngoi mi vng thnh, u c h thng ho su, ngi nc, ao h... chy vng quanh, li c ni lin vi Hong Giang (xa kia l mt nhnh ca sng Nh, chy qua 5 huyn ri vo sng Cu) lm nhim v phng th rt hu hiu. Cu trc ny rt thun li cho vic kt hp hai th qun: qun thy v qun b hip ng chin u trn mt a bn. Ngh thut qun s Vit Nam th hin rt r trong Chin thng Bch ng lch s ca Ng Quyn nm 938. Ng Quyn l i dng c c thi tit, a hnh v c bit l sc mnh ca nc thy triu, v ginh thng li quyt nh ch bng mt trn mai phc thy chin trn sng. Trong chin tranh chng M, b i Vit Nam tn dng li th sng nc ca khu vc ng bng sng Cu Long xy dng cn c, ct gi v vn chuyn v kh. i xuyn qua rng Sc, sng Lng Tu tr thnh t a ca hng trm tu gic, vi nhiu tu vn ti qun s ln, trng ti hng chc ngn tn nh cc tu Victoria, LCM, Aridonna, Patnik... Nhn loi th gii s cn nhc mi nhng trn thy chin ni ting nh Trn Chu Cng nm 1941 gy tn tht ln cho nc M gm 2.402 ngi t trn, 1.282 ngi b thng, ba tu tun dng, ba tu khu trc v mt tu th mn, 188 my bay b ph hy.
51
Bi 19: Gi tr kinh t ca nc
Platon l nh trit hc, nh m hc duy tm ni ting ca Hy lp c i (427 - 347 TCN). Platon cho rng nc gi tr hn kim cng rt nhiu, qua cu ni ca ng Ch ci g khan him mi c gi tr, nhng nc l ti nguyn qu him hn tt c li c gi r nht. Hc tr ca Platon, Aristoteles (384 322 TCN) cng l mt nh trit hc Hy Lp c i v c xem l ngi to ra mn lun l hc cng cho rng Khng g c th qu v hu ch hn nc v nc c gi tr hn kim cng. Tht vy, nc ch c gi tr kinh t khi n tr nn khan him v khng cung cp cho nhu cu, bi v n lc , nhiu ngi s dng nc phi cnh tra nh c c hi s dng nc. Gi tr kinh t ca nc khng phi lc no cng c th quy i thnh tin, bi v tin khng phi l thc o gi tr kinh t, c nhng dch v ca nc khng th lng gi c nhng li c gi tr kinh t rt ln. C th thy phn ln cc ngnh kinh t mi nhn ca cc quc gia u ph thuc rt nhiu vo ti nguyn nc. Ngay t nhng nm 80 ca th k 20, th gii ghi nhn
Tng gi tr kinh t ca nc
Gi tr s dng
Gi tr khng s dng
Gi tr tn ti
Gi tr di sn
Gi tr la chn
- Nc ung - Lng thc - Thc phm - Sn xut cng nghip, nng lng ...
- Cnh quan - Du lch - Gii tr (cu c, ua thuyn...) - Giao thng thy - M hc , biu tng... ...
- Kim sot l - Tr carbon - Tr nc - Mi trng sng cho cc loi thy sinh - X l cht thi - a dng h sinh thi
Con ngi nhn thc c s tn ti ca ti nguyn nc vi kh nng t ti to ca n nhng ngun ti nguyn ny khng phi l v tn v cn c s dng hp l
Th h hin ti nhn thc c rng cn phi li cho cc th h mai sau ngun ti nguyn nc di do v trong lnh.
Con ngi nh gi v la chn sn phm/dch v lin quan n nc m m bo c tim nng s dng trong tng lai. V d: Gii tr, Nng lng, Nc ung...
52
nc l ngun ti nguyn hng u ca nhn loi v l mt trong nhng ti nguyn thin nhin cn phi qun l trong mt mi trng bn vng. Khng ch coi nc l mt ti nguyn c gi tr kinh t nh cc ti nguyn khong sn khc, m trong s dng, cn phi coi nc l mt hng ha, phi lm sao pht huy ti a gi tr kinh t ca ti nguyn nc. Di quan im kinh t, nc l mt loi ti sn v n cung cp cho con ngi nhiu loi hng ho v dch v khc nhau. Nc c th cung cp nhng hng ho, dch v trc tip nh nc ung, l ngun nguyn vt liu u vo ca qu trnh sn xut, c c dch v sinh thi nh sn xut lng thc, thc phm, du lch, giao thng, cnh quan, gii tr, m hc, biu tng, tr nc, tr cc bon, x l cht thi, a dng sinh hc Ni cc khc, nc cung cp cho con ngi v h thng kinh t cc loi gi tr v khi s dng chng, bng cch ny hay cch khc th con ngi s thu v nhng li ch nht nh. Tng gi tr kinh t ca nc Gi tr, xt v gc kinh t, l mt khi nim nhn tm, ngha l gi tr c xc nh bi con ngi trong x hi ch khng phi do chnh quyn hay quy lut ca t nhin quy nh. Cc nh kinh t pht trin mt nguyn tc phn loi cc gi tr kinh t khi lin h vi mi trng t nhin. C 3 phng php khc nhau nh gi gi tr: gi tr s dng, gi tr la chn v gi tr tn ti. (i) Gi tr s dng: Cc nh kinh t phi tnh gi tr s dng, l loi gi tr c rt ra t hiu qu s dng thc ca nc (trc tip hay gin tip). Ngi cu c, i s dng lng thc thc phm, ngi ung nc, ng i tiu th ngi i du lch, ng in tt c u s dng nc v thu c li ch m c th phi tr tin trc tip hoc khng phi tr tin trc tip. C th phn loi gi tr s dng thnh cc loi sau: Gi tr s dng trc tip (c th lng gi): Nc ung, Lng thc, Th c phm, Sn xut cng nghip, nng lng Gi tr s dng trc tip (khng th lng gi): Cnh quan, Du lch, Gii tr (cu c, ua thuyn...), Giao thng thy, M hc, biu tng... Gi tr s dng gin tip: l nhng gi tr, li ch t nhng dch v do nc cung cp nh Kim sot l, Tr carbon, Tr nc, Mi trng sng cho cc loi thy sinh, X l cht thi, a dng h sinh thi. (ii) Gi tr la chn: Mi c nhn c th t nh gi cch la chn s dng ti nguyn nc trong tng lai. Gi tr l a chn l li ch tim tng trong tng lai khi n tr thnh gi tr thc s dng trong hin ti. Mi c nhn c th biu l s sn sng chi tr cho vic bo v ti nguyn nc chng li nhng kh nng s dng ca mt ngi no trong tng lai. Gi tr la chn = gi tr s dng c nhn + gi tr s dng bi nhng ngi khc + gi tr s dng bi cc th h tng lai Tng gi tr ngi s dng thu c = gi tr thc s dng + gi tr la chn
53
(iii) Gi tr tn ti: Ti nguyn nc u c gi tr thc ni ti ca chnh bn thn n. Gi tr ny khng lin quan n vic s dng nn c gi l gi tr phi s dng. Gi tr tn ti l s tha mn nm trong tri thc, cm nhn ca c nhn khi n gin l bit c ti nguyn ny ang tn ti mt trng thi no . V d: gi tr bo tn a dng sinh hc, gi tr cnh quan, v p ca mt dng sng (iv) Gi tr lu truyn: l s tha mn nm trong cm nhn ca c nhn khi bit c thng tin v ti nguyn c hng th bi cc th h tng lai. V d: gi tr bo tn cc loi thy sinh qu him, bo tn cc gi tr vn ha nc, tn ngng v nc cho cc th h tng lai. Gi tr lu truyn c th hiu l bn cm thy hi lng khi thy nhng ngi khc cng thu c nhng li ch nn bn sn sng chi tr cho vic bo v ti nguyn nc em li li ch cho ngi khc) v gi tr s dng bi cc th h tng lai (gi tr lu truyn l s sn lng chi tr bo v ti nguyn nc em li li ch cho con chu ca chng ta). Trc ht kinh t ti nguyn nc hay ni c th hn l kinh t v nc cn phi coi nc l mt hng ha v nh vy hng ha ny s c gi tr kinh t ca n. Theo cc nh nghin cu, nc l mt hng ha kh phc tp v nc c th coi l: + Hng ha cho tng c nhn (private good) + Hng ha cng do nh nc qun l (public good) + Hng ha chung ca cng ng - ai cng c quyn li trong (common good) Khi nc l hng ha c nhn hay hng ha cng, c th nhn thy r y l gi tr s dng ca nc. i vi hng ha chung ca cng ng, y c th l gi tr phi s dng ca nc. Cc cc nhn trong cng ng c th khng s dng nc nhng khi c thay i g v mt l tnh, ha tnh ca nc hoc a mo ca mt thy vc (water body) c th s dn n nh hng n quyn li ca h m iu ny khng phi do h gy ra v h khng trc tip s dng nc. The Briscoe (1996): tng v gi tr kinh t ca nc c rt n gin. Nh tt c cc hng ha khc, nc c mt gi tr vi nhng ngi s dng v h sn sng tr gi cho n. Nh tt c cc hng ha khc, ngi tiu dng s s dng nc n chng no m cc li ch t vic dng thm mt khi nc cao hn chi ph pht sinh. Theo Perry v cc cng s (1997): Cu hi y khng phi liu nc c gi tr hay khng R rng rng nc thc s c gi tr kinh t trong hu ht cc trng hp.
Trong bi cnh ln hn trn th gii, nc c cng nhn c gi tr kinh t ti Hi ngh quc t v Nc v Mi trng t chc nm 1992 Dublin (Ai-len). Theo cng b ca Hi ngh: Nc c gi tri kinh t i vi tt c nhng ai c nhu cu cnh tranh s dng v phi c xem nh hng ha c gi tr kinh t.
54
Bi 20: Gi tr x hi ca nc
Gi tr x hi cn c xem xt trong mi quan h gia tiu chun- chun mc v gi tr. Trong , gi tr l ao c, l biu hin ca nhu cu ca c nhn hay nhm x hi, tr thnh mc ch hnh ng ca c nhn v nhm x hi . Chun mc l mt bc c th ho ci gi tr, l quy tc c x, quy nh cch thc hnh ng ca c nhn v nhm. Chun mc biu hin di dng cc th ch, thnh vn (nh lut ca nh nc) hay khng thnh vn (nh phong tc, tp qun). Tiu chun chnh l nhng khun mu ng x trong cc tnh hung c th cho cc c nhn v nhm x hi. Vic xc nh v xy dng gi tr x hi ca ti nguyn nc s gip cc nh qun l trong vic thc hin iu hnh, nh hng, iu chnh, iu ha hnh vi, hnh ng v tng tc ca c nhn, nhm x hi, t chc; duy tr s n nh, bn vng v cng bng trong s dng ti nguyn nc. Con ngi cho rng nc cn thit cho tt c mi ngi, khng phi ai cng c kh nng mua nc, nc sn xut lng thc, nc kh vn chuyn, nc d b nhimVi nhng c tnh ring bit ca nc, con ngi dnh cho nc nhn g gi tr c bit hn rt nhiu so vi cc ti nguyn khc. Tp hp cc gi tr trong gi tr x hi ca ti nguyn nc gm c: - Hnh nh ca cng ng/Cm gic thuc v (nu mun c cm gic thuc v ni y, thuc v dng sng y, hy quan tm, chm sc v bo v dng sng, ngun nc) - Rng buc gia nh/x hi: Gia nh l x hi thu nh, cc thnh vin trong gia nh gn kt vi nhau bng nhng quy nh, rng buc nht nh. Tit kim trong s dng nc cn c bt u t tng c nhn, n gia nh v c x hi. - Cht lng cuc sng - Sc khe cng ng - Mi trng lnh mnh - Nhn thc cng ng - Tri thc bn a 55
56
loi cht ha hc c hi v vi khun ra ngoi c th qua s tiu tin. Sn thn cng d ti sinh; chy nc mi v mi d b d ng; nhc u, chng mt, c bp yu mm. Nu thiu nc trm trng s lm gim huyt p, tim p nhanh; ming, da, nim mc kh, khng m hi; mt sng, rt kht nc, tiu tin t, mt nh hng... B Y t cho bit, ti Vit Nam, c 10 bnh th 8 c lin quan n ngun nc, nht l cc bnh truyn nhim. Theo thng k ca B Y t, nm 2010, gn mt na trong s 26 bnh truyn nhim c nguyn nhn lin quan ti ngun nc b nhim, v sinh mi trng v thc v sinh c nhn km ca ngi dn. in hnh nht l bnh tiu chy cp ang xut hin ti nhiu a phng. Ngoi ra, c nhiu bnh truyn nhim khc cng lin quan ti ngun nc nh t, thng hn, cc bnh v ng tiu ho, vim gan A, v im no. Hin nay t l ngi nhim giun sn, giun a, giun mc... Vit Nam c xem l cao nht th gii. Nhng kho st gn y cho thy gn 100% tr em t 4 - 14 tui nng thn nhim giun a, t 50 - 80% nhim giun mc. Nc cn thit cho s s ng, vi iu kin ngun nc v cht lng nc m bo an ton. Khi ngun nc b nhim bn, nhim c, cht lng nc khng c kim sot, tnh trng sc khe bn vng ca c cng ng s b nh hng. Vic s dng nc c th a vo c th con ngi nhiu loi vi khun gy bnh v cc cht c hi nh ch, thu ngn, thch tn, thuc tr su v cc ho cht gy ung th khc, nh hng nghim trng v thm ch li hu qu lu di ti sc khe ca mi c nhn v ca c cng ng s dng ngun nc . Nc c th l mi trng truyn dn tc nhn gy bnh (cc vi khun gy bnh truyn nhim nh t, l, thng hn, tiu chy), l mi trng sng cho vt ch gy bnh v vt ch trung gian ca tc nhn gy bnh (nh bnh st rt, st xut huyt, vim no , nhim giun sn...). Thiu nc hoc nc nhim bn l nguyn nhn ca cc loi bnh lin quan ti v sinh c bn nh da liu, au mt, ph khoa. Ngoi ra, vn nc sch i vi an ninh lng thc cng cn phi c tnh n v y l mt trong nhng yu t c tnh quyt nh tnh trng dinh dng ca cng ng, c bit l tr nh. T chc y t th gii (WHO) tin hnh nghin cu c cu bnh tt khu vc Chu v i n nhn xt nh sau: Ti mt s nc Chu c ti 60% bnh nhim trng v 40% dn ti t vong l do dng nc sinh hot khng hp v sinh. Qu nhi ng Lin Hip quc (UNICEF) li cnh bo rng: hng nm ti cc nc ang pht trin c khong 14 triu tr em di 5 tui b cht v 5 triu tr em b tn tt do dng nc b nhim 2.
2
57
Trong thc t cc ngun nc t nhin lun cha mt lng cht ho tan v c mc nhim nht nh, nn cc ngun nc c xem l sch khi nng cc cht c trong nc v s lng vi khun thp hn gii hn cho php, p ng c cc tiu chun nc sch. Quy chun do B Y t (QCVN 02:2009/BYT) a ra nhiu ch s k thut quy nh nc t tiu chun sch, tu chung nc sch l nc m bo cc yu cu: Nc trong, khng mu, khng mi v l, khng c tp cht, khng cha cht tan c hi cho sc khe v khng c mm gy bnh. Hin trng cp nc v s dng nc sch ti Vit Nam Theo iu tra cc mc tiu tr em v ph n - MICS 2006, dn s Vit Nam ang c s dng ngun nc n c ci thin (c th coi l sch) gm: nc my, nc t vi cng cng, nc ging khoan, ging c bo v, nc sui c bo v, nc ma v nc ng chai. Tuy cc ngun nc c ci thin c th an ton hn cc ngun cha c ci thin, nhng khng c ngha l nc t cc ngun ny u an ton theo tiu chun ca B Y t. T l tip cn vi cc ngun nc c ci thin thnh th cao hn nng thn (97% so vi 86%) v khc nhau gia cc vng. Ty Bc l khu vc c t l dn s c s dng ngun nc n ung ci thin thp nht (73%), tip theo l ng bng Sng Cu Long (79%). Nhm dn s c thu nhp v trnh vn ha cao hn c t l s dng nhiu ngun nc n ung c ci thin hn, v c s chnh lch r rt gia t l ny ngi Kinh (92%) v ng bo thiu s (74%) 3. Xt trn bnh din ton quc, c ti 90% cc h gia nh c ngun nc n dn v tn nh, v ch c mt s t (2%) s h phi dnh thi gian trung bnh 30 pht mi ngy cho vic ly nc phc v n ung sinh hot. T l h gia nh c ngun nc ti nh khu vc ng bc b v Ty bc thp hn cc khu vc khc (85% v 70%). khu vc thnh th, mc d Chnh ph u t xy dng cc nh my nc cung cp nc sch cho dn c thnh th, t l c dng nc sch mi ch t 54%. S h gia nh thnh th s dng ging khoan cn cao, mc d, theo B Y t, nc t cc ngun nh ging khoan, ging o, nc m a u cha c x l trong khi tnh trng nhim t, ngun nc mt v khng kh ang ngy cng tng, v do , cc ngun nc ny cng cha th xem l
58
an ton cho s dng. Thm ch nc my cng c th b nhim v khng t tiu chun sch thc s c nhng thnh ph v th ln nh H Ni, TP H Ch Minh 4. Tnh n cui 2005, tng s dn nng thn s dng nc sch t chun quc gia vo khong 40 triu ngi, c tnh 60%. Ngun nc ging khoan, ging khi chim t l cao nht trong c cu ngun nc n ung v sinh hot ca nng thn Vit Nam (33,1% v 31,2%), nc my ch chim 11,7%, sui u ngun 7,5%, nc ma 2% v sng, h, ao chim 11% 5. Mt iu tra khc do B Y t v UNICEF tin hnh nm 2007 6 cho bit 20% s trng hc khng c n gun nc, trong cc trng mu gio mm non chim t l cao nht (34%), t nht l cc trng ph thng (4%), vi s phn b nhiu ngun nc hn khu vc ng nam b, ng bng sng Hng, ven bin Bc trung b, v t ngun nc hn khu vc Ty Nguy n, ven bin Nam trung b, ng bc b v Ty bc. Hin nay, cc bin php x l nc c cc h gia nh s dng nhiu nht l lc nc, lng, nh phn, sau un si. Rt t cc bin php s dng ha cht c p dng. Loi ngun nc c ngi dn quan tm x l nhiu nht trc khi a vo s dng l nc sng, ao h, nc ma v nc ging khoan. Hu ht ging khi khng c x l trc khi a vo s dng, tuy ngun nc ny c coi l sch nhng vn c nguy c nhim vi sinh, c bit i vi nhng ging c xy dng gn ngun gy nhim nh nh tiu, chung gia sc, hoc khng c thnh chn hoc c vng nc ng quanh ging.
4 5
Bo co y t Vit N31.3am, B Y t 2006 Bo co iu tra v sin61.0h mi trng ton quc 2006, Cc Y t d phng, B Y t 6 Bo co tnh hnh v sinh mi trng trong trng hc v mt s a im cng cng Vit Nam, B Y t v UNICEF Vit Nam 2007
59
Bi 22: Ma
Ma ln l h qu ca mt s loi hnh thi tit c bit nh bo, p thp nhit i hay di hi t nhit i, front lnh, ng t... c bit khi c s kt hp ca chng s cng nguy him hn gy nn ma, ma va n ma to, trong mt thi gian di trn mt phm vi rng. Ma ln c chia lm 3 cp: - Ma va: Lng ma o c t 16 - 50 mm/24h. - Ma to: Lng ma o c t 51 - 100 mm/24h. - Ma rt to: Lng ma o c > 100 mm/24h. Ngy c ma ln l ngy xy ra ma trong 24 gi (t 19 gi ngy hm trc n 19 gi ngy hm sau) t cp ma va tr ln. Trong cc nghin cu v nh hng ca ma th cp ma to 51 - 100 mm/24h bt u c nhng nh hng tiu cc n i sng con ngi. Ma l hin tng ma di dng ht hoc cc bng c hnh dng v kch thc khc nhau do i lu cc mnh t cc m my dng gy ra. Kch thc c th t 5 mm n hng chc cm, thng c khong mt vi cm, c dng hnh cu khng cn i. Nhng ht ma thng ri xung cng vi ma ro. Ma thng kt thc rt nhanh trong vng 5 -10 pht, lu nht cho c mt vt ma cng ch 20 - 30 pht. Trong cn dng ma thng km theo gi rt mnh, c khi l gi lc km theo ma , sc tn ph ht sc khng khip do gi mnh v xoy gy ra. Ma thng xy ra vng ni hay khu vc gip bin, gip ni (bn sn a), cn vng ng bng t xy ra hn. nc ta ma c th xy ra khp cc vng min. v c trong ma h. Ring vng ni pha bc nc ta, t thng 1 n thng 5 hng nm thng c ma , nhiu nht l t thng 3 n thng 5, m nguyn nhn ch yu l cc t front lnh cc mnh trn v nhanh.
61
Ma axit Ma axit c pht hin ra u tin nm 1948 ti Thu in. Nguyn nhn l v con ngi t nhiu than , du m. Trong than v du m thng cha mt lng lu hunh, cn trong khng kh li rt nhiu kh nit. Trong qu trnh t c th sinh ra cc kh Sunfua ioxit (SO2), Nit ioxit (NO2). Cc kh ny ho tan vi hi nc trong khng kh to thnh cc ht axit sunfuaric (H2SO4), axit nitric (HNO3). Khi tri ma, cc ht axit ny tan ln vo nc ma, lm pH ca nc ma gim. Nu nc ma c pH di 5,6 c gi l ma axit. Do c chua kh ln, nc ma c th ho tan c mt s bi kim loi v xit kim loi c trong khng kh nh xit ch,... lm cho nc ma tr nn c hn i vi cy ci, vt nui v con ngi. Ma axit nh hng xu ti cc thu vc (ao, h). Cc dng chy do ma axit vo h, ao s lm pH ca h, ao gim i nhanh chng, cc sinh vt trong h, ao suy yu hoc cht hon ton. H, ao tr thnh cc thu vc cht. Ma axit nh hng xu ti t do nc ma ngm xu ng t lm tng chua ca t, ho tan cc nguyn t trong t cn thit cho cy nh canxi (Ca), Magi (Mg),... lm suy thoi t, cy ci km pht trin. L cy gp ma axit s b "chy" lm chm, mm s cht kh, lm cho kh nng quang hp ca cy gim, cho nng sut thp. Ma axit cn ph hu cc vt liu lm bng kim loi nh st, ng, km,... lm gim tui th cc cng trnh xy dng.
62
Sng mui Sng mui l hin tng hi nc ng bng thnh cc ht nh v trng nh mui ngay trn mt t hay b mt cy c hoc cc vt th khc khi khng kh trn m v lnh. N thng hnh thnh vo nhng m ng, tri lng gi, quang my, khi m bc x l nguyn nhn ch yu ca qu trnh lnh i ca khng kh v cc vt th. Nn nh rng n khng mn m ch trng nh mui, gn ging vi lp tuyt trong khoang lnh ca t lnh. Sng mui l hin tng nguy him i vi nhiu loi cy trng v vt nui. nc ta sau khi khng kh lnh v, vng ni Bc b nm su trong khng kh lnh, m tri quang my, lng gi, khng kh m lnh li b bc x mt nhit nn tip tc lnh, nhit khng kh gim nhanh dn n hnh thnh sng mui. Sng mui thng hnh thnh khi nhit khng kh <= 4oC (trong lu kh tng cao 2m), khi y nhit b mt cc vt th hay cy c mt t c th xp x 0 oC, nhng phi m mi hnh thnh c sng mui. Cc vng ng bng nc ta ch c sng gi (khng phi sng mui), song n cng nguy him i vi mt s cy trng nu thi gian sng gi ko di. Vo ma thu, v m tri thng quang ng, gi lng, nhng bui sng ta li thy nhng git nc lo ng lanh ng trn ngn c, l cy. l nhng ht sng mc. Sng mc hnh thnh do s ngng hi nc trn cc vt gn st mt t khi nhit cc vt ny gim xung di im sng ca khng kh. Tri quang, gi lng chnh l iu kin thun li cho s hnh thnh sng mc. Nu nhit mt t gim xung 0oC hay thp hn, hi nc s ngng kt thnh th rn, xp, c mu trng nh mui nn gi l sng mui. Sng mui cng l mt loi thi tit nguy him v nhit qu lnh ca n lm cht cy trng. nc ta, hin tng sng mui thng xy ra trong cc thng ma ng, nht l vo cc thng 12, thng 1 v thng 2. Ni hng nm xut hin sng mui nhiu nht l cc tnh vng ni Bc B, mt s ni trung du tnh Vnh Phc, H Bc, Ha Bnh cng c hin tng ny. Thm ch vng ni Thanh Ha v Ty Ngh An (Ngh Tnh) cng c nm xut hin sng mui (nh thng 12 nm 1975). Cc tnh Trung Trung B tr vo n Nam B hu nh khng c hin tng sng mui.
64
Bi 23: Hn hn v L lt
Hn hn
Hn hn l hin tng lng ma thiu ht nghim trng ko di, lm gim hm lng m trong khng kh v hm lng nc trong t, lm suy kit dng chy sng sui, h thp mc nc ao h, mc nc trong cc tng cha nc di t gy nh hng xu n s sinh t rng ca cy trng, lm mi trng suy thoi gy i ngho dch bnh... Nguyn nhn gy ra hn hn c nhiu song tp trung ch yu l 2 nguyn nhn chnh: Nguyn nhn khch quan: Do kh hu thi tit bt thng gy nn lng ma thng xuyn t i hoc nht thi thiu ht. - Ma rt t, lng ma khng ng k trong thi gian di hu nh quanh nm, y l tnh trng ph bin trn cc vng kh hn v bn kh hn. Lng ma trong khong thi gian di ng k thp hn r rt mc trung bnh nhiu nm cng k. Tnh trng ny c th xy ra trn hu khp cc vng, k c vng ma nhiu. - Ma khng t lm, nhng trong mt thi gian nht nh trc khng ma hoc ma ch p ng nhu cu ti thiu ca sn xut v mi trng xung quanh. y l tnh trng ph bin trn cc vng kh hu gi ma, c s khc bit r rt v ma gia ma ma v ma kh. Bn cht v tc ng ca hn hn gn lin vi nh loi v hn hn. Nguyn nhn ch quan: Do con ngi gy ra, trc ht l do tnh trng ph rng ba bi lm mt ngun nc ngm dn n cn kit ngun nc; vic trng cy khng ph hp, vng t nc cng trng cy cn nhiu nc (nh la) lm cho vic s dng nc qu nhiu, dn n vic cn kit ngun nc; thm vo cng tc quy hoch s dng nc, b tr cng trnh khng ph hp, lm cho nhiu cng trnh khng pht huy c tc dng... Vng cn nhiu nc li b tr cng trnh nh, cn vng thiu nc (ngun nc t nhin) li b tr xy dng cng trnh ln. Cnh , cht lng thit k, thi cng cng trnh cha c hin i ha v khng ph hp. Thm na, hn hn thiu nc trong ma kh (ma kit) l do khng ngun nc v thiu nhng bin php cn thit p ng nhu cu s dng ngy cng gia tng do s pht trin kinh t -x hi cc khu vc, cc vng cha c quy hoch hp l hoc quy hoch pht trin khng ph hp vi mc pht trin ngun nc, khng hi ho vi t nhin, mi trng vn vn tn ti lu nay. Mc nghim trng ca hn hn thiu nc cng tng cao do ngun nc d b tn thng, suy thoi li chu tc ng mnh ca con ngi.
65
L l n
L l hin tng nc sng dng cao trong mt khong thi gian nht nh, sau gim dn. Trong ma ma l, nhng trn ma tng t lin tip trn lu vc sng, lm cho nc sng tng t ni tip nhau dng cao, to ra nhng trn l trong sng, sui. Vo cc thng ma ma c cc trn ma ln, cng mnh, nc ma tch lu nhanh, nu t ti ch no nc th nc ma c vo dng chy, d gy ra l. Khi l ln, nc l trn qua b sng (), chy vo nhn g ch trng v gy ra ngp lt trn mt din rng. L ln v c bit ln nhiu khi gy ra nhng thit hi to ln v ngi v ca ci. Cha ng ta xp l, lt l mt trong nhng loi thin tai nguy him nht. Nc l do ma (hay bng, tuyt nhng nc vng v cao) sinh ra nn ma l thng i i vi ma ma. Ma l Bc b t thng 5 -6 n thng 9-10, Bc Trung b t thng 6 -7 n thng 10-11, Trung v Nam Trung b: thng 10-12, Ty nguyn: thng 6-12, Nam b: thng 7-12. Tuy vy u ma ma cng c th c l sm, nh l "tiu mn", thng xy ra vo "tit tiu mn" (thng 5) hng nm vng ni pha bc nc ta. Song ma l hng nm cng bin ng cng vi ma ma, thm ch sm mun 1 -2 thng so vi trung bnh nhiu nm. Mt s bin php phng chng l lt ln: trong phng chng l, lt nhm gim nh thit hi ngi ta quy thnh hai bin php, gm: bin php cng trnh v bin php khng cng trnh. Bin php cng trnh l nhm thay i c tnh ca thin tai nh xy dng cc h cha iu tit l, xy dng cc h thng ngn l trn vo ng bng, tu b bo v iu, gii php phn, l. chm php Bin khng cng trnh l nhm thay i tc ng ca thin tai nh trng v bo v rng u ngun thp gim cng l lt, xy nh c kh nng chu c nc lt (chung sng vi l) 66
L qut
L ln trn sng din bin chm v thng xy ra trn din rng v ko di, cn l qut l mt hin tng thin tai c tnh cht v c im khc bit l l din bin nhanh, mang tnh bt thn v khc lit, mi trn xy ra trn mt din hp v phm vi tc ng cng hp hn l sng. Nu ma ln, nc ma li b tch lu bi cc chng ngi vt nh t , cy ci cho n khi lng nc vt qu sc chu ng ca vt chn, ph v vt chn, o xung cp tp (rt nhanh), cun theo t , cy ci v qut i mi vt c th qut theo dng chy th c gi l l qut (hay l ng), thng din ra rt nhanh, khong 3-6 gi. L qut xy ra bt ng, nhanh, c sc tn ph ln cc lu vc nh. L lt l hin tng thu vn c bit nguy him, nht l l qut. L th ng xy ra vng ni, ni c a hnh i ni cao xen k vi thung lng v sng sui thp. L qut tm thi c th phn chia lm 3 loi: 1) L gy ra do ma a phng, tp trung ln cc lu vc t nhin (hu nh cha c tc ng ca con ngi); 2) L gy ra do ma ln trn cc lu vc chu tc ng mnh ca cc hot ng kinh t ca con ngi lm mt n nh hay ph v cn bng sinh thi lu vc (thay i lp ph, ch dng chy, lng tr hay cc c tnh lu vc); 3) L gy ra do tho, v thnh lnh mt lng nc tch do v p chn hay cc p gi nc, cc p bng... L qut thng gy ha cho cc sng nh v va nhng t i vi sng ln. cc lu vc sng sui nh min ni, ni c iu kin thun li hnh thnh l qut nh: a hnh ch ia ct, dc lu vc v dc long sng/sui ln, n nh ca lp t trn b mt lu vc yu do qu trnh phong ha mnh, lp ph thc vt b tn ph nhng ni ny, khi xy ra ma ln, tp trung trong mt thi gian ngn th d xy ra l qut. Trong vng 10 nm, t 2000 n 2009 Vit Nam xy ra 96 trn l qut, nh hng ti cc vng dn c, lm cht v mt tch 883 ngi thng gn b 1.500 ngi; hn 6.000 cn nh b tri; hn 120.000 cn nh b ngp, h nng; hn hi 132.000 ha la v hoa mu b ngp; hng trm ha t canh tc b vi lp; nhiu cng trnh giao thng, thu li, dn sinh kinh t b h hng nng n, tng thit hi c tnh trn 6.000 t ng. 67
Bi 24: Xi l b sng
Xi l b sng Xi l t l mt qu trnh t nhin nhng hin ang b cc hot ng ca con ngi lm cho trm trng hn. Mi nm xi l t b mt trn cc lu vc sng c tnh vo khong 60 t tn, to thnh 24 t tn trm tch ra cc i dng trn th gii v lm mt i khong 25 triu tn t nng nghip. Ty vo c im a hnh, hnh thi lng dn dng sng, ch thy vn v cu trc a cht b sng m qu trnh xi l b sng xy ra t t hay mnh m, gy nh hng nghim trng n i sng dn sinh, kin h t v cc hot ng khc ca ngi dn sng dc theo cc tuyn sng. Vic nghin cu cc kiu xi l ring ca mi con sng cng nh tng on sng c ngha rt ln trong vic chn la mt gii php hu hiu, pht huy ti a tc dng ca cng trnh chnh tr sng. Hot ng a cht ca lng sng l mt qu trnh tng hp v xy ra ng thi ca 3 qu trnh: xm thc (su, ngang), vn chuyn ph sa v lng ng trm tch dc theo lng dn. S tng tc gia dng chy v lng sng mi con sng v tng on sng khng ging nhau, do cng , tc xi l ca chng cng khc nhau, gy nn cc kiu xi l mi lu vc sng v tng on sng cng rt khc nhau. Ngoi yu t l, bi t nhin ca dng sng, mt nguyn nhn rt quan trng khc l hot ng khai thc lng, b sng qu mc ca con ngi. Cc cng trnh xy dng vi quy m ln ngay bn b sng ngy cng nhiu, hot ng giao thng vn ti thy nhn nhp... lm nghim trng thm tnh hnh xi l. Rng
68
u ngun b khai thc qu mc cng l mt nguyn nhn dn n vic thay i ch dng chy v ch bn ct ca h thng sng, gy tc ng xu n din bin lng sng. Vic ln chim bi sng lm ni canh tc, xy dng nh ca... ca ngi dn ang din ra kh ph bin vi mc v quy m ngy cng ln. C nhng cng trnh trn sng nh cu, bn cng... lm thu hp dng chy thot l, khin tc chy ca l mnh hn, dn ti xi l b sng. Cc kiu xi l b sng Kiu xi l do nh hng ca gi ma ng Bc y l kiu xi l c th ch xy ra i vi nhng on sng thng ng bng c dng chy theo hng ng Ty v c nhnh phn lu. Nhng vng xy ra dng xi l ny thng c b mt a hnh thong rng, t b chi phi bi cc vt cn nh nh ca, cy ci to iu kin c ho gi ma ng Bc tin su vo t lin. Khi c dng chy l vo ng bng, nu gp gi ma ng Bc cp 3 4 s to ra s giao tranh mnh lit. Thc t , dng xi l ny ch xy ra khi mc l trn bo ng III. Do c s tc ng tch cc ca gi nn dng chy xoy, dng chy dn vo sng nhnh thng c tc v ng nng ln nn s tn ph ca chng rt d di. Kiu xi l b lm Xi l b l m xy ra pha b lm ca cc sng c nhiu on cong, ung khc, cu to a cht b sng dng trm tch mm ri, c tnh cht khng xm thc thp nh ct, ct pha, st pha, bn hu c Nhng khu vc ny rt d xut hin xi ngm v gy trt khi tc dng chy ln hn 1,5m/s. Qu trnh xi l xy ra mnh v lin tc pha b lm s to nn mt dng y sng c dc thoi dn pha b li v dc dn pha b lm. Khi tc dng chy ma l ln hn 1,5m/s, kh nng xi l c khi ln n hng chc mt trn nm. Kiu xi l ny rt nguy him xut hin khi l nc bo ng III v ln hn . Kiu xi l do hai dng chy hp lu tranh chp nhau Vo ma ma l khi cc c trng dng chy tng vt v trc khi vo dng chnh, dng chy ca 2 nhnh sng trc khi hp lu c s tranh chp, chn p rt mnh lit. Dng chy no yu hn s b lch dng v
69
hng sang b i din gy xi l mnh. Kiu xi l ny rt nguy him, n pht sinh khi xut hin l ln v nhanh. Kiu xi l do dng l trn b ct dng to lng sng mi Hot ng ct dng to lng sng mi xy ra kh ph bin v rt c trng cho cc sng ng bng. Kiu xi l ny ch xy ra nhng khc un hon thin, ni c a hnh b sng thp hn nhng vng ln cn, khi nc l trn b s to nn dng chy c lp khc hn vi hng chy ca dng chnh v c tc mnh hn gy xi l khng theo mt qui lut no c. Kiu xi l ny ch xy ra khi mc l tng ng bo ng III, dng chy thng c vn tc > 2,5 m/s v gy xi l nghim trng. Trc khi to lng sng mi, dng chy thng to ra cc kiu xi l rt kh nh dng nh: mng, h ko di, mt s h xi v mng xi nm v tr c bit khc hn cc kiu xi l bnh thng to nn. Kiu xi l vng ca sng Xi l v bi lng vng ca sng ven bin c nhng im khc bit trong mi quan h gia ch hi vn v ng lc dng chy, n xy ra khu vc a hnh c dc nh, cu to a cht b c tnh khng xm thc nh. Ni cch khc, khu vc ny c din bin bi xi rt phc tp, l ni giao thoa ca nn hin tng bi lp, nng cao ca sng din ra thng xuyn, nht l sng v bin vo ma l hng nm. Do hnh lang thot l km nn lng sng phi m rng mt ct t, lm cho b sng b xm thc. Vic phn chia, xc nh nguyn nhn, c ch ca cc kiu xi l b sng cho thy, qu trnh xi l din ra mnh m v mt khng gian ln thi gian. Hin tng xi l khng ch xy ra trong thi gian l ln m cn xut hin hin tng trt l sau l do nhiu on b b xi mt chn, hoc cc hin tng xi l kh nh dng v khng tun theo mt quy lut no c. Cn c vo hin trng, ch kh tng, thy - hi vn, a hnh v hnh thi lng dn sng cng nh tnh cht khng xm thc ca cc loi t cu to b sng, c th phn loi thnh 5 kiu xi l chnh nu trn. Trong , kiu xi l do nh hng ca gi ma ng Bc, kiu xi l do dng l trn b ct dng to lng sng mi l nhng kiu xi l rt nguy him, c sc tn ph rt ln. Do , v ic nghin cu - d bo cc thi im, v tr c kh nng gy ra xi mang ngha ln v mt khoa hc v thc tin trong vic chn la cc gii php phng chng a nng c hiu qu cao.
70
71
Bi 26: Sa mc ha
Sa mc ha (hay cn gi l hoang mc ha) l qu trnh t nhin v x hi ph v cn bng sinh thi ca t, thm thc vt, khng kh v nc cc vng kh hn v bn m t Qu trnh ny xy ra lin tc, qua nhiu giai on, dn n gim st hoc hy hoi hon ton kh nng dinh dng ca t trng, gim thiu cc iu kin sinh sng v lm gia tng sinh cnh hoang tn. Ch tiu quan trng xc nh hoang mc ha l t l lng ma hng nm so vi lng bc thot hi nc tim nng. Hin nay, hoang mc ha th hin r nht trn t trng, i ni trc, ni khng cn lp ph thc vt, a hnh dc, chia ct, ni c lng ma thp (700 800mm; 1.500mm/nm, lng bc hi tim nng t 1.000mmm-1.800mm/nm) (Ninh Thun, Bnh Thun, Cheo Reo, Sng M, Yn Chu). Vit Nam do hu qu ca vic cht ph rng, t rng ba bi, s dng t khng bn vng, qua nhiu th h (du canh, du c, c canh, qung canh) nn t b thoi ha nghim trng, nhiu ni mt kh nng sn xut v xu hng hoang mc h a ngy cng pht trin, nht l cc vng t trng i ni trc. Tc ng tng hp ca cc iu kin t nhin v hot ng kinh t x hi ca con ngi l 2 qu trnh ng hnh v lm xut hin cc qu trnh dn n hoang mc ha Vit Nam vi cc hin tng nh: t b thoi ha nghim trng do xi mn, ra tri; Nn ct bay vng ven bin; t b mn ha, ch yu l mn ha th sinh do ti tiu khng ng quy trnh k thut; t b phn ha do cht ph rng trm, rng ngp mn lm nng nghip, lm cc vng nui trng thy sn; t thoi ha do canh tc nng nghip hoc chn th qu mc vng t dc lm xut hin kt von ong; t thoi ha do khai thc m, i vng ba bi, c bit l nhng ni khai thc t pht ca t nhn khng c k hoch lm tri tng t mt, l gc. Trn th gii, vng b sa mc ha nhiu nht l Trung v Nam sa mc Xa-ha-ra, ni i b phn dn chng u sng trong cnh ngho kh v phi i mt vi tnh trng xm thc khng th cng li ca ct bi. Tc ng ca hin tng ny tht khn lng, n nh hng n kinh t, mi trng. Cc cn bo c th cun bi t sa mc Xa -ha-ra v gy bnh h hp, au mt cho nhng ngi dn tn Bc M. Cc nh khoa hc trng H Oxfort c tnh, mi nm trn 3 t tn bi t cc sa mc trn th gii c tung vo kh quyn v hin lng bi t sa mc Xa -ha-ra tung vo kh quyn cao hn gp 10 ln so vi cui nhng nm 1940. Hng nm, sa mc ha lm cho nn kinh t th gii thit hi khong 48 t USD, trong chu Phi thit hi 9 t USD. Sa mc ha cn ko theo s gia tng ca bnh tt, i ngho v s y 65 triu ngi dn chu lc ny phi di c t nay n nm 2025.
72
Ng trn xm di, ngi gi, tr nh vc can, y xe th i ly nc khe sui. UBND huyn Hng Sn gi bo co khn cp cho tnh: Ton huyn hn 1.000 ha la b hn, trong 600 ha cht ho, gn 900 ha din tch la ma khng th xung m v khng c nc!. H Tnh c gn 1 vn ha la kht nc trm trng. Trong vng mt tun ti, nu tri khng ma, lc, u, ng s mt trng, b V Kim Yn, cn b Phng Nng nghip huyn Hng Sn ni. Ti huyn Nghi Xun, mc nc sng Lam xung thp khin nc mn xm nhp su vo t lin, nng nc bin o c khu vc gn cu Bn Thy t 2,5 n 3 phn nghn, vt ngng cho php. Hu ht trm bm trn b sng Lam b v hiu ha, nc khng ln c ng rung. B no, ngi i Trng Phng Nng nghip huyn Nghi Xun inh Vn ng cho bit, ton huyn b thit hi 300 ha la h thu, hn 2.000 ha v ma ang n binh bt ng v thy li kh kit, 500 ha hoa mu cht ho. Hn hn bao vy x Xun Hng, ng rung nt n, dn o su xung 1m tnh khng thy mt git nc. Nhng ngy ny v x c Tng (huyn c Th) mi rm r thm khp lng trn ng di, hai bn ng phi y la non. Ti thn Tn Tng, PV chng kin khun mt ru r ca nng dn ang ch la ngoi ng v. Thiu nc, la cht, tui phi nhm mt gt la non v cho b n. Qu au!, ch Minh, nng dn x c Tng r. Pha ngoi La Giang, l thng v sm, i ph vi l, dn cc x nm ngoi ca huyn c Th khng gieo cy v h thu, m chm sc din tch la ti sinh sau khi thu hoch v ng xun. Tuy l ma ph nhng em li thu hoch ln. Nhng thi tit bt thng, hn hn gay gt khin la cht ro, nh nng phi ct la v nui b. Nm ngoi gia nh ti c 7 so thu hoch 1,5 tn thc, nm nay vt mi c my chc cn. Phn cn li, b n no n!, ch Trn Th Vn (c Tng) bun b. Ngy 11-7, tri quang my tnh, khng c biu hin ca mt trn ma. Nng nng khc lit km gi Lo kh hanh tip tc uy hip mt di min Trung bin ni y thnh sa mc mnh mng. Trn i hn lch s lm o ln cuc sng, nh tr sn xut ca h ng vn nh nng, gy thit hi hng ngn t ng.
73
Nhng trn sng thn ng ghi nhn trong lch s Nm 1755 ti th trn Lisbon, nc B o Nha, hng chc ngn ngi sng st sau trn ng t b cht trong cn sng thn xy ra sau na gi. Rt nhiu ngi t trong th trn chy ra bi bin, m h tin tng ni an ton khng b la chy v nhng vt ri xung t sau cn ng t. Trc khi ngn sng khng l p vo hi cng, nc rt ra tht xa, l ra nhng kin hng b ri xung bin trc kia v nhng chic tu b m di y bin. Dn s B o Nha ti th trn Li sbon trc khi ng t v sng thn v nhng cn ho hon l 275,000 ngn ngi, sau cn thin tai lm thit mng mt phn ba dn s ca th trn Lisbon. 1883 ngn ni la ti Indonesia bng n trong lng t, to nn nhng ngn sng thn khng l . Vi trn ng t cng 7.9 vo ngy 12 thng 12 nm 1979 vo lc 7:59 dc theo b bin Thi Bi`nh Dng l nguyn nhn ca trn ng t ph hy 6 lng ca ng dn v lm thit mng hng trm ngi ti tnh Colombian. Nm 1896 mt cn sng thn x y ra ti Nht Bn, lm thit mng 26,000 ngi Thng 5 nm 1960, mt con sng thn vi tc 750km/gi p vo Nht Bn khin hng trm ngi cht. Mt lot cc trn ng t vi cng 9,5 y l trn ng t mnh nht t trc n nay ti Chile, ph a bn kia ca Thi Bnh Dng, l nguyn nhn gy ra cn sng thn ny. Thng 9 nm 1992, mt con sng thn ph hu nh ca ca 13.000 ngi trn b bin Nicaragua. Hai thng sau, ngi dn Bali (Indonesia) b mt lot sng thn cun tri, hng nghn ngi thit mng. Thng 7 nm 1998, hai trn ng t mnh vi cng 7.0 gy ra cc con sng thn cao 10m, tn php dc b bin di 30km Papua New Guinea. 7 ngi lng b ph hu v hn 2.100 ngi thit mng. Cc con sng thn ln vi sc ph hu nh ngy 26 thng 12, 2004 ti vng n Dng ch xut hin vi ln trong mt th k. Trn ng t vi cng 9.1 v 9.3 l nguyn nhn to nn nhng cn sng thn khng l, v lm thit mng trn 310,000 ngi (ch ring ti Indonesia s ngi thit mng trn 220,000) ng t xy ra lc 14h46 chiu th su (gi Tokyo), ngy 11/3/2011, su 10 km, cch Tokyo 382 km v pha ng bc, c quan kho st a cht M cho bit v thm rng ng t mnh ti 8,9 Richter. ng t cc mnh gy sng thn cao ti 7 mt ng bc Nht Bn, sau tip tc c n 50 cn d chn ko di hng gi ng h. Hng chc thnh ph v lng mc dc theo ng b bin di hn 2.000 km pha ng Nht Bn rung ln d di. Chn ng c th c cm thy r c th Tokyo, cch tm chn hng trm km. S ngi thit mng l khong 1,000 ngi, lm tri nhiu on tu, gy 10 v ha hon, mt th trn b qut sch v lm nh hng ti nh my in nguyn t tnh Fukushima .
75
Bi 29: Xm nhp mn
Nc bin c th "n" su vo t lin theo sng, thm thu hoc tim sinh. S xm nhp mn ca nc bin vo sng c gii thch l do ma kh, nc sng cn kit khin nc bin theo cc sng, knh dn trn vo gy mn. Hin tng t nhin ny xy ra hng nm v do c th d bo trc. Nhng bn cnh , nhng vng t ven bin cng c nguy c nhim mn do thm thu hoc do tim sinh. Vi vng ven bin cu to a cht l nhng cn ct ln, bn ph sa lp y dng mm nh ng bng chu th sng H ng, sng Cu Long, cha ng nhiu thu knh ct c kh nng mao dn, to iu kin cho nc bin xm nhp vo t lin. Cn ti nhng ni c ngun gc l vng snh ly ven bin, trong qu trnh khai hoang ln bin bin thnh vng ngt ha trng la, t v keo st ca vng ny gi hm lng mui nht nh. Khi p , vng snh ly s b t ha, chuyn t mi trng c mn tim sinh thnh mi trng b xy ha. Nh vy, lng mui vn tn ti chuyn sang bc hi ln b mt. Bi hc lch s cho trn g hp ny c th thy l vng chim trng H Nam. Trong tng vng c th, xm nhp mn c th do mt nhm hoc c ba nhm nguyn nhn nu trn. chu th sng Hng v sng Cu Long, qu trnh ngt ha ven bin din ra rt nhanh, lng nc ngt t sng H ng v sng Cu Long ra bin ln nn tng tc xy ra theo xu hng nghing v pha sng. Nc bin xm nhp vo sng Hng su 15 -16 km, c ni ch su 6 km. Ngc li, nhng vng b bin c cu trc ca sng rng, hnh phu th s tng tc nghing v pha bin v kh nng xm nhp mn cao. Ti ca sng Bch ng, nc bin xm nhp vo su ti gn Ph Li, cch b bin 56 km. Trong khi , mc d l vng rt su nhng t gic Long Xuyn b nhim mn theo hai c ch thm thu v tim sinh.
77
Bi 30: Bin i kh hu
Tri t ang nng ln l mt him ha v cng to ln. Theo T chc Lin chnh ph v bin i kh hu (IPCC) th s nng ln ca kh hu tri t khng cn n thun l vn mi trng m tr thnh vn ca s pht trin. S bin i d in ra trn ton cu, trong cc khu vc, bao gm c cc thay i trong thnh phn ha hc ca kh quyn, bin i nhit b mt, nc bin dng, cc hin tng kh hu cc oan v thin tai tng ln ng k v s lng v cng . Nhng nghin cu c s inh kh hu khng nh rng hng ngn nm trc thi k tin cng nghip, kh hu khng b nng ln. Nhng xu th thay i, c bit trong nhng thp nin gn y. Theo tnh ton ca IPCC, trong nhng thp nin gn y, nhit tng trung bnh 0,30 mi thp nin. n nm 2100, nhit b mt c th tng t 1,50C n 4,50C. Ma tr nn tht thng hn. Nhng vng ma nhiu, lng ma tr nn nhiu hn, cng ma ln hn. Cc vng hn tr nn hn hn. Ton b mt m, c mt t v i dng u nng ln, c bit l v cao dn n hin tng tan bng hai vng cc, gy nn hin tng nc bin dng. Tn sut v cng hin tng El Nino tng ng k, gy l lt v hn hn cc vng nhit i v nhit i. Cng vi s nng ln ton cu, nc bin dng, s thay i v ma v s bc hi l s suy thoi ca tng zn bnh lu lm tng bc x cc tm mt tri trn tri t, gy ra nhng nh hng ln cho loi ngi. Ngc li, bn thn s tn ti v pht trin ca cc ngnh kinh t - x hi cng lm bin i mi trng xung quanh, tc ng n h thng kh hu. Nguyn nhn chnh ca s nng ln ca tri t l do s gia tng ng k nng kh nh knh nhn to trong kh quyn, lm thay i kh nng hp th v phn x bc x ca kh quy n. Nhng bin i kh hu lm tng cc hin tng nguy him. Tn sut v cng cc hin tng bo, ma ln, nhit cao, hn hn Vit Nam tng hn nhiu trong thp nin va qua. Cng vi nng nng l hn hn. Trong nhng nm qua, Nam B v Ty Nguyn hu nh nm no cng c hn hn. Theo thng k, cc thp k gn y hn hn c xu hng gia tng hn so vi cc thp k trc. Xu th bin i ca lng ma khng nht qun gia cc khu vc v cc thi k. S thay i v tng lng ma tng v ma nm khng th hin xu th tng hay gim nhng cng ma ang c xu hng tng ln r rt.
78
79
- Cc cht dinh dng thc vt (hp cht ha tan ca N, P, K...) lm cho to, c nc... pht trin qu mc dn n nh hng tiu cc cho pht trin thy sn, cp nc sinh hot, du lch v cnh quan. - Cc ha cht hu c tng hp bao gm nhng cht dng dit su bnh, tr c, cc cht t y ra c tnh c hi i vi nhng loi thy sn v c th gy hi i vi sc khe con ngi. - Cc cht lng ng gy bi lng h cha, knh mng, hi cng... gy mi mn cc thit b thy in v my bm, gy tc hi n c v qun th gip xc d o chng ph lp bi v ngun thc n. - Cc ha cht v c to ra t qu trnh sn xut, khai thc m, phn bn ha hc trong nng nghip... gy tr ngi cho qu trnh t lm sch t nhin ca nc, gy hi cho c v cc loi thy sn khc, lm cho nc c cng ln, gy n mn cc kt cu thp, nh. b tng, lm tng chi ph x l cc cng tr - Cc cht phng x t cc qu trnh khai thc, ch bin qung, s dng cc cht phng x tinh luyn v do bi phng x t cc v th ht nhn. - Nc thi c nhit cao t cc qu trnh lm l nh trong cng nghip lm cho nhit ca nc tip nhn tng ln. Mt khc s ngn dng to h cha cng lm tng nhit ca nc. S tng nhit ca nc gy hi n c v cc loi thy sn khc, lm gim kh nng t lm sch ca nc.
80
Thm lu qua b cha v ng dn Vic tn tr v bm truyn ngm mt lng ln cc nhin liu v ha cht lng thng gp nhiu khu cng nghip. Nhng b cha v ng dn ny c th c cc khuyt tt v cu trc hoc h hng trong qu trnh s dng nn s thm thu v r r nhin liu v ha cht t di chuyn xung ph a di v d dng ti c nc ngm. Trong nc ngm chng lan rng ra to thnh lp mng mng trn mt ri tip tc di chuyn lan rng ra hai bn theo dng nc ngm lm nhim c mt tng nc ngm bn di. Hot ng khai khong Hot ng khai khong cc vng m c th gy nn hin tng nhim nhng ngun nc khc nhau. Cc vng m (than, phosphat, st, ng, ch, uranium, km...) d khai thc ngm hay l thin thng tri rng di mc nc ngm nn thng xuyn phi bm tiu nc. Nhng loi nc tiu thot ny c pH thp, nng cc ion kim loi v sulfat cao. Do nu khng c h thng tiu v x l thch hp th nc tiu thot ra t cc vng m s thm xung lm nhim nc ngm. Khai khong du m Nc va, mn khoan v dung dch khoan c to ra trong qu trnh khai khong du m c xem l mt trong cc cht thi c kh nng gy nhim nng ti ngun nc.
83
84
lm sng l st ko di v gy nhiu bin chng, quan trng hn c l bin chng xut huyt tiu ho v thng rut. Vi khun thng hn ly qua ng tiu ho. a s cc trng hp mc phi l do n, un g phi thc phm, ung nhim phn ngi bnh v ngi mang vi trng, nc sinh hot b nhim phn c vi khun thng hn khng c nu chn, hoc do n phi thc n ti sng c ra bng ngun nc b nhim khun thng hn. Bnh l trc khun: L mt vim i trng cp tnh gy bi vi khun Shigella. Bnh ly theo ng tiu ho, theo c ch t ngi sang ngi hoc t bn tay bn nhim khun ly gin tip ch yu qua nc ung, thc n. nc ta, nc ung l trung gian truyn l hng u, nht l vng nhn dn t dng nc si, vng nng thn thng ung nc l b nhim khng m bo v sinh, khng ng qui cch... Bnh do nguyn sinh ng vt (Rhizopoda): Trong s nhiu loi nguyn sinh ng vt gy bnh cho ngi gm c: + Bnh kit l Amib: Gy ra do Etamoeba histolytica. Tn thng bnh l xy ra ch yu i trng (bnh l am ib) v c th ngoi i trng ( bnh amib gan, phi, no, da...). Kn amib nhim vo ngi qua ng tiu ho, bng nhiu cch: qua rau sng, nc l, thc n c k n amib... + Bnh do Giardia intestinalis v Balantidium coli: gy ri lon nghim trng ng rut. Chng c o thi theo phn dng kn bn vng. Kn ny c th tn ti trong nc t 2 n 3 tun, bn vng vi cc tc nhn kh khun thng thng, ng c li chng b cn tr bi qu trnh lc nc bng ct. Mun tiu dit kn phi dng lng clo 5mg/l trong 1h hoc un nng trn 60 C. b) Bnh giun sn - Bnh do giun a, giun tc, giun kim ly truyn qua nc. Do phn nhim vo nc gp iu kin thu n li th nhim qua ngi. - Ngoi cc bnh trn th bnh a chy cp l hi chng lm sng ca nhiu cn nguyn khc nhau lin quan ti a chy nhiu ln ra phn nho hoc nc km theo nn v st. - l triu chng ca nhiu loi vi khun, virus v k sinh trng ng rut. - C nhng bnh a chy c bit nh t, l trc khun, nhim trng salmonella, do Escherichia coli, nhim trng do yersinia, Giardia, Campylobacter, Cryptosporidum v cc virus gy bnh ng rut m t trn. - Bnh a chy c th phi hp vi cc bnh nhim trng khc nh st rt si. - Bnh a chy do E.Coli thng gy ra do n phi thc n nhim khun hoc c th truyn qua nc do ung nc khng c kh trng bng clo...
86
Do hai qu trnh trn nng cc cht nhim a vo ngun nc sau mt thi gian s gim xung n mt mc no . i vi ngun nc c dng chy (sng) nc thi c pha long vi ngun nc v theo dng chy ra bin hay mt ni no . Qung ng c c th chia thnh nhng vng nh sau: Vng ngay ming cng x nc thi Vng phc hi li trng thi bnh thng. Qu trnh t lm sch kt thc.
87
Hoc: Vng nhim bn nng nht. Hm lng oxy ho tan trong ngun t gi tr nh nht. Vng phc hi li trng thi bnh thng. Qu trnh t lm sch k t thc.
Cc yu t nh hng n kh nng t lm sch ca dng chy: Nng oxy ha tan y mnh qu trnh phn hy cht hu c nhm vi sinh vt ho kh. Loi cht hu c tc t lm sch ca nc ph thuc vo tnh cht ca cht hu c gy nhim (d b phn hy trong nc nh protein, ng, cht bo... hoc kh phn hy nh lignin, cenlulo... ) Lc sinh hc: Vi khun phn r cc cht hu c. To thc y qu trnh phn hy ho kh. ng vt nguyn sinh tiu th cc cht hu c cht. Gip xc s dng to v ng vt nguyn sinh lm thc n. Giun s dng bn cn lng ng y sng lm thc n nn giun gi vai tr ln trong qu trnh phn hy cht lng ng. Cc cht c s c mt ca bt k cc cht c no (kim loi nng, cyanua, fenol...) cng s lm gim kh nng t lm sch ca dng chy do chng tiu dit hoc ngn cn s pht trin ca cc vi sinh vt. Cc c tnh vt l ca dng chy tc , lu lng, su, mt ct ngang, c tnh y (si, cui, ct...), nhm lng knh dn ca dng chy nh hng n tc khuch tn oxy t khng kh vo nc. S pha long lm gim mc nhim to iu kin cho qu trnh hot ng phn hy ca cc vi sinh vt hiu kh. Nc pha long c th n t nc ngm, nc t cc sng nhnh, nc tiu trong khu vc, c bit trong thi gian c ma. Cc iu kin thi tit kh hu nh nng mt tri thc y qu trnh quang hp to oxy. Hot ng ca gi c tc dng lm tng qu trnh khuch tn oxy t kh quyn vo nc to iu kin tt cho s phn hy ho kh. S lng ng Cht lng ng bn cn do nhu cu oxy cao c th tc ng xu n s t lm sch do thiu oxy ha tan. Nhit nh hng ln n tc cc phn ng sinh ha. Qu trnh t lm sch ca nc di t Qu trnh lc Mt trong nhng c ch suy gim nng cht nhim trong nc di t c gii thch l do tc dng lc ca cc lp t trong qu trnh nhim thm xung. Tc dng lc ny c th loi tr c cc cht l lng, cc cht dng ht, cc kt ta to ra bi cc phn ng ha hc. C ch hp th Hp th c xem l mt c ch ch yu trong qu trnh lm gim cht nhim nc di t. Cc ht st, cc oxyt v hydroxyt kim loi ng vai tr cht hp th. Hu ht cc cht gy nhim u b hp th vi cc iu kin thch hp, ngoi tr clorua ni chung v nitrat, sulfat (vi mc t hn). Cc qu trnh ha hc Hin tng kt ta ha hc trong nc di t c th xy ra ni cc ion thnh phn c mt vi nng ln, lc ny tch s ion ca chng ln
88
hn tch s ha tan ca cc hp cht to thnh. C ch kt ta c th loi tr c cc ion kim loi nh Ca, Mg, Ba, Cd, Cu, Fe, Pb, Hg, Mo, Ra, Zn... v cc anion SO42-, HCO3-, CN-, F-... Trong vng kh hn, ni m ca cc lp t gn trn b mt nh th kt ta ha hc l mt c ch ch yu lm gim nng nhim. C ch loi tr vi khun, virus Cc loi vi khun, virus trong nc c khuynh hng di chuyn qua mng xp (nh t) chm hn so vi nc, ngoi ra chng cn phi cnh tranh vi cc vi sinh vt t, v vy chng s b loi mt phn ln khi i qua ch 1m t vi iu kin t cha nhng lng st v bn ln. C ch pha long Cc cht gy nhim nc di t khi chy qua mi trng xp s b pha long nng do s phn tn thy ng din ra vi mc vi m ln v m. C ch pha trn ny gy nn hin tng lan dc v lan rng sang bn cnh cht nhim c trong nc di t, v th th tch b tc ng tng ln, nng gim theo khong cch lan truyn v s lm gim mc nhim mi trng.
89
e) X l nc thi b ng bi ti Trong iu kin din tch t ai cho php c th x l nc nhim hay nc thi bng cch cho chy trn trn mt vng t c dc xc nh. Trn vng t ny (bi ti) c mt thm thc vt thch hp. Lp nc thi chy trn c chiu dy, vn tc v chiu di ti rnh thu c tnh ton sao cho lun gi c iu kin ho kh v c thi gian lu trn bi cho qu trnh x l thc hin thun li v t ti mc cn thit. Cc c ch loi cht nhim trong trng hp x l ny bao gm tc dng lc phn nc thm xung t, tc dng phn hy sinh hc xy ra trn mt bi v trong lp t st mt, v do qu trnh bc hi. Sn phm phn hy s c r thc vt hp th. Nc sau khi chy qua bi s c tp trung vo rnh o cu i bi dn n knh tiu ra sng hoc h. f) X l nc thi b ng phng php pha long Khi lu lng dng chy trong sng ln, kh nng t lm sch ca sng l ng k v lu lng dng nc thi khng ln th c th x trc tip nc thi ra sng v tr xa vng dn c, vi iu kin nng cht nhim trong sng sau khi x khng vt phm vi cho php. Trong trng hp ny nng cht nhim c pha long, qu trnh t lm sch ca nc din ra thun li t gy tn hi cho h sinh thi nc. g) X l nc thi b ng h thng ao x l Theo phng php ny cc cht hu c c trong nc thi bao gm mi kch thc chuyn ha thnh cc cht v c trong cc ao rng v tng i nng. H thng o x l gm ao ym kh v ao iu ha.
M hnh x l nc thi t nhin bng bo lc bnh ca Cng ty TNHH Tn Ha (Ty Ninh)
(4) Nc thi c x l ra b
91
92
Khng nn s dng bn cu nh gt tn hay thng rc: Mi ln x nc di mt mu thuc l tha, giy n hay mu rc nh th ta lng ph khong 20 lt nc. V th hy s dng tht hiu qu mi ln nhn cn gt nc. t chai nha hoc phao ni vo ngn cha nc x ca bn cu: gim lng nc lng ph, hy mt chai nha vo ngn cha nc x ca bn cu, cch xa h thng vn hnh. gi yn chai, nn mt lp ct hoc cui dy khong 5cm vo trong mi chai nha, nc y chai, v vn
94
cht nt. Ta cng c th mua loi phao ni r tin v t vo ngn cha nc x. Cch ny gip tit kim khong 40 lt nc mi ngy. S dng vi nc hiu qu: Ta nn kha k cc vi nc khi khng dng. Nu c s nh git cc vi nc khi kha cht, ta phi nhanh chng sa cha hoc thay th ngay v lng nc nh git s tch tiu thnh i gy lng ph mt lng nc ln trong mt thi gian di. Khng ra xe, sn h bng vi phun nc: S dng x x phng r a xe v ch dng vi phun nc khi trng xe. Tt nht l s dng h thng ra xe khng dng nc. Nn s dng chi, trnh dng vi phun nc dn sch sn h. Hng dn tr em tit kim nc: Ta khng cho tr nghch nc trong phng tm mt mnh. Chng s m vi nc xi x m c khi ch tm qua loa. Hy dy tr thc tit kim nc ngay t b. Tit kim nc trong phng tm: Ta cn gn ming nt chn lavabo khi ra mt, ra tay. Khi tm, ta nn rt ngn khong cch vi nc khi xi, khng nn t m vi sen qu 4 pht v tt nc trong thi gian ch x phng. Ngoi ra, ta c th t di chn mt chic chu to v ng vo y. Lng nc ny c dng di bn cu, ra sn nh tm . Ta cng cn gii hn s ln tm trong bn v tn rt nhiu nc. Nu c ra phng tm nn lm t cao xung thp, c ra gng, lavabo, bn cu trc khi c sn.
Tit kim nc khi nu n: Ta nn t mt chu nc nh bn cnh sau mi ln ct rau, c, hnh, tita ra tay. Tr khi cn lm sch du m cn th ta ch c n nhng tay vo chu nc ri lau kh bng khn sch, thay v ra di vi nhiu ln gy lng ph nc. Tit kim nc khi nh rng, co ru: Trong lc nh rng, ta khng nn nc tip tc chy. Ta nn dng mt chic cc, ly va nc thm t bn chy, sc ming, ra bn chi thay v m vi cho nc chy xi x khi ang nh rng. Cng vy, Khi co ru ta nn gi mt t nc dng trong bn ra mt ra dao co ru thay v phi ra dao co ru bng nc mi. y l cch va tit kim nc m vn ra sch dao co ru.
95
Tit kim nc khi git qun o: Khi git qun o bng tay, ta nn dng phn chua hoc chanh ra tay tit kim nc. Ta cng c th mang gng cao su hn ch ra tay nhiu ln. Khi x qun o ln cui, ta gi li nc ny lm sch sn nh, lau nh hoc ra xe. D git bng my hay bng tay, ta cng trnh git qun o hng ngy v va hi qun o m li va tn nc. V vy, ta gom qun o bn v git nh k mi tun hai ln hoc mt ln (ring lt cn git sch hng ngy gi v sinh). Vo ngy git gi, bn hy gom ht khn tm bn, v gi, chn mn, v, gng tay, khu trang, o khoc, khn tay git cng lc. Nh vy, m ta tit kim nc hn so vi git nhiu ln trong tun. Nu dng my git thi ta ch git k hi c khi lng theo cng sut ca my tit kim nc mt cch tt nht. ng thi, ta nn trnh chu trnh git c nh; vi mi ln git, ta iu chnh mc nc ph hp vi khi lng qun o cn git. Tn dng ngun nc ma: y l phng php tn dng ngun nc t nhin mt cch hiu qu, t tn km. Nu c iu kin, ta nn xy bn cha hoc dng lu, thng phi tr nc ma. Nc ma s c dng ra xe, v sinh bn cu, trng cy cn ring nc my ch dnh cho vic n ung, tm ra. Ngo i ra, nc ma cn c cc nc tin tin trn th gii x l thnh nc sch sinh hot v sn xut cng nghip. Tit kim nc khi ti cy, c: Ta ch nn ti bi c khi cn thit. Cch tt nht bit bi c c cn ti nc hay khng l i trn c. Nu c bt thng tr li khi ta i khi th lc ny cha cn phi ti nc. Nu c nm rp xung, th n lc phi ti nc. C mc cao hn cng gip tng cng gi nc trong t. Ti nc vo sng sm v trnh ti khi tri gi s gip gim lng nc tht thot do bay hi v ngn nga s pht trin ca nm, s ph hoi ca cc loi c sn, su, chut hi vn. Bn phn hu c vo t s gip tng kh nng thm thu ca t cng nh kh nng gi nc. Ta nn s dng h thng ti nc tit ki m trnh lng ph nc v ngn chn s gim sc khng ca cy, gy ra bnh vng l do ti nc qu nhiu. Trng cc loi cy chu hn cng gip tit kim lng nc ng k v lm tng kh nng khng cc loi su bnh. C nhiu loi cy bi v cy c nh p c th pht trin tt m li cn t nc hn nhiu so vi cc loi cy khc.
96
98
Thu gom nc ma B cp nhn to nc di t C hai cng ngh thu gom nc ma: 1) tch cha nc ma tron g cc cng trnh trn mt t v 2) a nc ma lu tr trong cc tng t hng hc di mt t s dng trong tng lai. Tch cha nc ma trong cc cng trnh trn mt t l cng ngh truyn thng t lu i trn th gii cng nh Vit Nam. C c cng trnh tch cha nc ma thng c s dng l chum, b cha, ao h v cc h p thy li, thy in v.v a nc ma lu tr trong lng t b sung cho nc di t l khi nim mi i vi thu gom nc ma. Cc cng trnh a nc ma vo lng t thng c s dng l thu gom vo ho rnh, ging o, l khoan hp thu nc, ho ngang kt hp vi l khoan hp thu nc, p chn, p ngn, p ct, bn thm. Nc ma thu gom c th c tp trung vo mt ho rnh trc khi i vo ging khoan. Rnh o c chiu rng 1,5- 3m, di 10 - 30 m, ph thuc vo kh nng hp thu nc ca ging khoan t trung tm rnh o. S lng ging b sung c quyt nh da trn c s l lng nc c sn v h s thm thng ng ca lp t a im . Rnh o c lp li bng cui, si v ct th, chng ng vai tr nh mt b lc trung gian cho nhng ci ging b sung. Nu tng cha nc phn b su ln hn 20 m th c th xy dng thm mt hm nng c ng knh t 2-5m v su t 3-5m ty thuc vo lu lng nc. Bn trong hm cng khoan 1 ci ging khoan c ng knh100 -300 mm nhm b sung ngun nc sn c cho cc tng cha nc su hn. Nc ma trn ng ph trc khi a vo ging khoan nht thit phi tp trung vo h o, ging o, ho giao thng lng lc s b, c th c kh trng. Dc theo cc va h dng ph, dc theo cc di cng vin cy xanh nn xy dng cc ho rnh thu gom nc ma. Trong ho rnh khoan cc ging khoan hp thu nc. S lng ging khoan ty thuc vo lng nc ma cn thot xung t, cch nhau chng 100 - 200m. Cc rnh o c cui si ct lc, trn c np y tm an, khng nh hng n giao thng ng ph. Rnh o thu nc ma nn c thit k sao cho khng c nc thi hoc nc b nhim bn trn ln vi nc ma.
99
101
106
D n Nng cao nng lc nh gi v qun l ti nguyn nc Vit Nam (VIE 0703411) l D n 4 nm (bt u t thng 11 nm 2008), theo phng thc NEX (quc gia iu hnh), do B Ti nguyn v Mi trng (B TN&MT) thc hin v BTC (C quan Hp tc K thut B) h tr v k thut v ti chnh. D n c trin khai cp quc gia (do Cc Qun l Ti nguyn nc - Cc QLTNN - B TN&MT) v cp tnh (do cc S Ti nguyn v Mi trng - S TN&MT). D n c th im ti 7 tnh: H Nam, Nam nh, Thi Bnh, Ninh Bnh, Bnh nh, Ph Yn v Ninh Thun. Mc tiu tng th ca D n l tng cng th ch v nng cao nng lc ca cc c quan thuc B TN&MT v cc S TN&MT lin quan nhm h tr cng tc iu tra v qun l ti nguyn n c cp quc gia v a phng, phc v qu trnh pht trin mt cch hiu qu, t c cc Mc tiu pht trin quc gia (VDGs). Cc mc tiu c th ca D n: 1) Ci thin cng tc quy hoch ti nguyn nc; 2) Ci thin cng tc bo v ti nguyn nc; 3) Nng cao thc cng ng v bo v ti nguyn nc; v 4) Nng cao nng lc ca i ng cn b ca B TN&MT/ cc S TN&MT trong cng tc qun l ti nguyn nc.
D n Nng cao nng lc nh gi v qun l ti nguyn nc Vit Nam (CAPAS) Cc Qun l Ti nguyn Nc, B Ti nguyn v Mi trng, S 68, ph Bi Th Xun, H Ni, Vit Nam
Tn D n: Tng cng nng lc quy hoch v iu tra nc ngm ti cc khu th Vit Nam (Tn ngn gn: "Tng cng Bo v Nc ngm ti Vit Nam" (IGPVN)) Nh ti tr: B Hp tc v Pht trin Kinh t Lin bang, c (BMZ), CHLB c i tc: Trung tm Quy hoch v iu tra Ti nguyn nc (TTQHTTNN), B Ti nguyn v Mi trng (B TNMT) Thi gian: 5 nm chia thnh 2 giai on Giai on 1: Thng 6 nm 2009 n thng 12 nm 2010 Giai on 2: Thng 1 nm 2011 n thng 6 nm 2014
Vng thc hin D n: H Ni, H Nam, Nam nh, Qung Ngi v Sc Trng. Tng kinh ph ca d n: 3.219.679 Euro, trong : Ngun vn H tr pht trin (ODA) khng hon li ca CHLB c: 3.100.000 Euro Ngun vn i ng ca Vit Nam: 2.637.313.512 VND, tng ng 119.679 Euro
D n Tng cng Bo v nc ngm ti Vit Nam (IGPVN) 108 Trung tm Quy hoch iu tra Ti nguyn nc, B Ti nguyn v Mi trng, S 93, Ng 95, Ph V Xun Thiu, Phng Si ng, Qun Long Bin, H Ni, Vit Nam