april 2010

Nr

hoe duurzaam is modern erfgoed?

redactie: Frank Foole, Bianca Eikhoudt, Janneke Bierman

hoe duurzaam is modern erfgoed?

redactie: Frank Foole Bianca Eikhoudt Janneke Bierman

COLOFON Organisatie eco.mo.mo seminar Frank Foole Bianca Eikhoudt Charlotte van Emstede Janneke Bierman Bestuur Stichting DOCOMOMO Nederland Janneke Bierman (voorzitter) Charlotte van Emstede (secretaris) Wido Quist (penningmeester) Harrin van Dijk Bianca Eikhoudt Frank Foole Jacqueline de Graauw Johan de Haan Sander Nelissen Sara Stroux Stichting DOCOMOMO Nederland p/a TU Delft, Faculteit Bouwkunde, RMIT Postbus 5043 2600 GA Delft info@docomomo.nl www.docomomo.nl Uitgave Delft Digital Press info@delftdigitalpress.com Ontwerp & opmaak: Studio Lampro karen@lampro.nl ISBN: 9789052693972 Nummer 1, april 2010

ii

Inhoudsopgave

Inleiding .................................................................................................. 4 Eco.mo.mo: Hoe duurzaam is Modern erfgoed?

Janneke Bierman en Charlotte van Emstede

Het Nieuwe Bouwen en duurzaamheid. Geen wereld van verschil ............................................................................................ 8

Marc Stappers en Huub van de Ven

Erfgoed = maatwerk ........................................................................ 14

Jan van den Burg

Hoe duurzaam is modern erfgoed? .............................................. 20

Andr van Stigt

Levensvatbaarheid naoorlogse woongebouwen ...................... 24

Klaas Waarheid

Vernieuwing en restauratie van zes hoven op basis van originele bouwsysteem ........................................... 32 Tuindorp Frankendaal/Jeruzalem
Jeroen Schilt

Het Justus van Effenblok .................................................................. 36 Integrale aanpak voor een duurzame toekomst van een monument voor de volkshuisvesting
Rudie Hoogerland, Arjan Hebly, Joris Molenaar en Siem Goede

Verduurzaming van werken van G. Th. Rietveld ...................... 42

Bertus Mulder

Het nieuwe denken over isoleren .................................................. 48

Michel Trompert

Naar een duurzaamheidsmeetlat voor monumenten .............. 54

Tom J. Haartsen

Monument & Levenscyclus ............................................................... 58

Frank Foole

Het isoleren van twee moderne monumenten van de TU Eindhoven ......................................................................... 64

Elphi Nelissen

Transformatie Oude Ambachtsschool Zwolle ............................. 68

Sjoekie de Bijll Nachenius

Erfgoed energetisch op orde door Comfort+ .............................. 72

Jos Lichtenberg
iii

InleIdIng
eco.mo.mo: hoe duurzaam is Modern erfgoed?
Docomomo Nederland wil de conflictueuze relatie tussen modern erfgoed en duurzaamheid aan de orde stellen. De noodzaak van verduurzaming is onomstreden. Restauratie, renovatie en herbestemming van modern erfgoed vragen echter om specifieke technieken en onorthodoxe werkwijzen, maar zeker ook inzicht in de aspiraties van de architecten van de Moderne Beweging. Als het om duurzaamheid gaat lijkt het moderne bouwen het af te leggen tegen de traditionele bouwwerken. De erfenis van de Moderne Beweging is niet duurzaam op het gebied van energiegebruik, niet duurzaam op het gebied van materiaaltoepassing en repareerbaarheid en niet altijd duurzaam op het gebied van aanpasbaarheid en langdurig gebruik. Duurzaamheid en modern erfgoed lijken daarom tegenstrijdig. Maar is dat zo?
Janneke Bierman en Charlotte van Emstede
De architectuur van de moderne beweging was radicaal antitraditioneel. Bestaande bouwkundige kennis en ervaring werden verworpen, nieuwe technieken en materialen werden ingezet in het streven naar een ideale leefomgeving. Licht en lucht, hygine, comfort, moderne technieken en economie moesten samengaan ten gunste van een nieuwe architectuur.

Figuur 1 Haags Montessori college. Fotograaf onbekend

less Is More
Gebouwen moesten licht en luchtig worden. Grote glasvlakken werden toegepast. De beroemde uitspraak van Ludwig Mies van der Rohe: less is more, drukte het streven van de architectuur uit om met minimale middelen het maximale te bereiken. Het minimalistische materiaalgebruik en nieuwe bouwtechnieken zorgden voor een nieuwe beeldtaal in de architectuur. Het streven naar efficint materiaalgebruik is nog steeds een mooi streven en is nog toepasbaar in de huidige tijd. Maar het heeft ook erfgoed opgeleverd dat volgens de huidige normen een hoog energieverbruik en laag comfort kent.

Figuur 2 & 3 Academie beeldende kunst Rietveld voor en na renovatie. Fotos Hans Vroege

vooruItgang
De architecten van de Moderne Beweging waren van mening dat architectuur vergankelijk was, bestaande gebouwen zouden op den duur weer worden vervangen door nieuwe gebouwen. Vooruitgang was belangrijk, de nieuwste materialen en technieken moesten worden ingezet ten gunste van een nieuwe architectuur. Nu hebben we te maken met een grote voorraad gebouwen uit de vorige eeuw die uiteindelijk niet wordt vervangen omdat ze inmiddels gewaardeerd erfgoed is geworden. Vanuit de vooruitgangsgedachte van de architecten van de moderne beweging zouden nieuwe technieken moeten worden ingezet om tegemoet te komen aan de eisen van deze tijd. Vanuit het denken over erfgoed willen we zoveel mogelijk het oorspronkelijke idee, materiaal en beeld van het erfgoed behouden. Hoe moeten we te werk gaan?

Maatpak versus flexIbIlIteIt

Doelmatigheid werd nagestreefd in de architectuur van de Moderne Beweging. De ene keer resulteerde dit in het ontwerpen van een maatpak voor de gebruikers. Een voorbeeld hiervan is Zonnestraal in Hilversum. Het als tbc herstellingsoord ontworpen gebouwencomplex blijkt door zijn zeer specifieke maatvoering nu zeer moeilijk te herbestemmen. Daarnaast deed flexibiliteit voor het eerst zijn intrede in de architectuur. De gevels van de Van Nelle fabriek in Rotterdam werden bewust los gehouden van de draagconstructie om de flexibiliteit voor de toekomst te garanderen. De herbestemming van gebouwen die een zekere overmaat en flexibiliteit in zich dragen blijkt beter mogelijk dan de gebouwen die als maatpak zijn ontworpen.
5

levensduur
In vergelijking met nieuwere gebouwen en traditionele monumenten presteert Modern erfgoed slecht als het gaat om energiezuinigheid en comfort. Daarnaast heeft een gedeelte van dit erfgoed te maken met een detaillering die onderhoudsgevoelig is. Om de levensduur van deze gebouwen te vergroten moet er op de langere termijn iets aan deze problemen worden gedaan.

MenselIjk gedrag
Een belangrijke factor in het gebruik van bestaande gebouwen is het menselijk gedrag. In jonge monumenten kan prima worden gewoond of gewerkt als je rekening houdt met haar specifieke kenmerken. Door enkele simpele maatregelen zoals het wat vaker een trui aantrekken en verder van het glas zitten in de winter, en door niet altijd alle ruimten warm te stoken en te zorgen voor goede kierdichting, kan men zuiniger omgaan met energie. Echter, in de huidige tijd wordt deze vorm van bouwkundige imperfectie niet altijd meer geaccepteerd. Dit drijft de eisen op die worden gesteld aan gebouwen. Duurzaamheid is ook het verminderen van de steeds hogere eisen die aan gebouwen worden gesteld. Bertus Mulder gaat in op het verduurzamen van de gebouwen van Rietveld. Volgens hem gaat het daarbij om het optimaal duurzaam maken van de detaillering, zodat met normale onderhoudscycli volstaan kan worden. De gebouwen worden verder niet of nauwelijks aangepast aan de huidige comforteisen.

Wet- en regelgevIng
Figuur 4 Geslaagde transformatie fabriekshal tot schoolgebouw IAA architecten. Foto Henket & partners architecten

De eisen ten aanzien van energiezuinigheid van nieuwe gebouwen zijn de laatste decennia drastisch opgeschroefd. Hoewel deze grote voorraad bestaande gebouwen van voor de energiecrisis nu nog niet hoeven te voldoen aan deze energieprestatie-eisen, kunnen we hiervoor in de nabije toekomst wel regels verwachten ten aanzien van hun energieverbruik. Om de duurzaamheid van gebouwen te kunnen meten worden er allerlei meetinstrumenten doorontwikkeld,

waaronder benchmark BREEAM van de Dutch Green Building Council en Toolkits duurzaam bouwen. Moeten deze meetinstrumenten ook gaan gelden voor bestaande gebouwen? Tom Haartsen pleit hiervoor. Het is de vraag in hoeverre hergebruik van bestaand materiaal en culturele en monumentale waarde in de toekomst in deze meetinstrumenten kunnen worden gentegreerd, opdat de essentile kwaliteiten van het erfgoed bewaard blijven. Naast de technische ontwikkelingen blijft het de vraag of regelgeving voor het erfgoed juist nodig of eerder onwenselijk is. Het handboek Duurzame monumentenzorg van SBR pleit voor een genuanceerde aanpak waarbij er een balans moet zijn tussen monumentale waarde en duurzaamheid. Zij pleiten voor een dumo label waarin deze balans is uitgedrukt in een getal dat vergelijking mogelijk maakt tussen verschillende duurzame monumenten. Het handboek pleit voor een strategie die onder andere gebaseerd is op minimale ingrepen, reversibiliteit, passend gebruik en aangepaste comforteisen. Feit is dat de renovatie van ieder gebouw zijn eigen aanpak kent, gebaseerd op monumentale waarde versus gebruikskwaliteit en aanpasbaarheid versus de authenticiteit van het materiaal. Hoe maken we het begrip duurzaam modern erfgoed meetbaar? En moeten we dat wel willen? Jan van den Burg betoogt dat de enorme hoeveelheid bouwregelgeving niet heeft bijgedragen tot een verbeterde gebouwde omgeving.

renovatIetechnIek en InnovatIe
Welke bouwtechnische, installatietechnische en functionele maatregelen kunnen worden getroffen om modern erfgoed duurzamer te maken? Er wordt op dit moment op vele fronten gezocht naar oplossingen om de gebouwen duurzamer te maken door het toepassen van duurzame energie en het ontwikkelen van speciale isolatietechnieken. Installatietechniek, specifiek ontwikkeld met het oog op duurzaamheid, moet er voor zorgen dat gebouwen (zoveel mogelijk) kunnen gaan voldoen aan de huidige comforteisen zonder afbreuk te doen aan de architectonische kwaliteit. En er worden speciale materialen en producten ontwikkeld voor jong erfgoed. Michel Trompert gaat in op de ontwikkeling van speciale glassoorten die de transparantie van de gebouwen kunnen blijven garanderen. Andr van Stigt is van mening dat nieuw beschikbare technieken zeker moeten worden benut, het vooruitgangsdenken van de architecten van de moderne beweging moet ook nu worden ingezet.

een eco.Mo.Mo label?

Docomomo overweegt een database op te zetten met Nederlandse en internationale voorbeelden van geslaagde duurzame renovaties van modern erfgoed. Deze gebouwen krijgen dan het ecomomo label. In de 54 landen waar Docomomo actief is kunnen projecten worden voorgedragen die het label verdienen. Het verkrijgen van dit ecomomo label betekent dat een optimum is bereikt tussen het behoud van culturele en architectonische waarden en duurzaamheid. Door een dergelijk label op te zetten en te stimuleren en door voorbeelden van best practice te beschrijven hoopt Docomomo het bewustzijn voor en de kennis over dit onderwerp te vergroten. Wij roepen u bij deze dan ook op om interventies in Moderne gebouwen die in aanmerking komen voor het ecomomo label voor te dragen.
Janneke Bierman is voorzitter van Docomomo Nederland. Zij is directeur van Henket & partners architecten. Charlotte van Emstede is secretaris van Docomomo Nederland en promovenda bij RMIT, TU Delft. 7