VIT NAM

(12)

Min Bc Xa - Tonkin
Nhc:

Internet Hng Hng Tuyt Tuyt Th iu o o nng: Quch Th H

Ngun:

Son tho & Thc hin PPS:

Trn L Ty-Phng

Bc K (ch Hn: ) l tn gi do vua Minh Mng t ra nm 1834 ch phn t t Ninh Bnh tr ra pha bc ca Vit Nam, thay cho tn gi Bc Thnh thi nh Ty Sn v Gia Long. y cng l mt trong ba k to nn nc Vit Nam thi nh Nguyn. t t Thanh Ha n Bnh Thun l Trung K v t Bin Ha vo nam l Nam K. Nm 1883, Php nh chim thnh H Ni ln th hai, buc nh Nguyn k Hip c Harmand (25 thng 8, 1883) u hng thc dn Php v Hip c Patentre (6 thng 6, 1884), cng nhn quyn bo h ca Php vi vng lnh th cn li ca i Nam. Theo Hip c Harmand, khu vc t o Ngang tr ra bc gi l Tonkin (Bc K). Hip c Patentre quy nh li ranh gii Tonkin (Bc K), theo Bc K tnh t a gii pha nam tnh Ninh Bnh tr ra. Nm 1885 Bc K gm c 13 tnh: Bc Ninh, Cao Bng, H Ni, Hi Dng, Hng Ha, Hng Yn, Lng Sn, Nam nh, Ninh Bnh, Qung Yn, Sn Ty, Thi Nguyn, Tuyn Quang. Vng t Bc K tn ti trn danh ngha vn thuc lnh th ca i Nam, nhng trn thc t thuc quyn cai tr ca Cng S Bc K (Rsident suprieur du Tonkin; dch ng ra l "Bc K lu tr quan i thn") ngi Php. Cc hip c Php k vi triu nh nh Nguyn khng c Trung Hoa cng nhn. Phi n sau Chin tranh Php-Thanh (18841885), Php mi nm ton b ch quyn ca An Nam (min Trung Vit Nam) v Bc K.

Nm 1887, Tonkin/Bc K tr thnh mt x bo h nm trong Lin bang ng Dng. Sau khi o chnh Php, ngy 20 thng 3 nm 1945, Nht c Thng S Nishimura tm thi cai qun x ny v i tn l Bc B. Sau khi thnh lp Quc gia Vit Nam quc trng Bo i thay Bc Phn cho "Bc B".

Trc khi triu nh Hu buc phi k Ha c Qu Mi, 1883, ngi Php thnh lp Qun on vin chinh Bc K (corps expditionnaire du Tonkin) xm lc Bc K.
Cc tng ch huy Qun on vin chinh Bc K ng thi cng l Thng Soi Bc K. Nm 1885, tng Philippe Marie Andr Roussel de Courcy c c sang Vit Nam vi quyn hn kim qun c Bc v Trung K. Nm 1886, Paul Bert, mt quan chc dn s c c sang vi chc v "Tng Cng S Trung Bc K" (Rsident gnral de l'Annam et du Tonkin), gi tt l Tng S, thay mt cho chnh ph Php ch tr mi cng vic i ngoi ca triu nh Vit Nam v thng c gi l "Ton Quyn Lng K" hoc "Ton Quyn Trung Bc K". Di quyn trc tip ca Tng S l mt h thng quan li thc dn Php gip vic: ng u Trung K l Khm S Trung K (Rsident suprieur de lAnnam) v ng u mi tnh c Bc K v Trung K l Cng S (Rsident) v Ph S (Rsident adjoint).

Nm 1887, chc v Ton Quyn ng Dng c thnh lp, nm ton quyn cai qun c Bc - Trung - Nam K. Nm 1889, chc v Tng S b bi b, chc v Thng S Bc K (Rsident gnral du Tonkin), cn c gi l Tng Tr S, c t ra m nhim cc cng vic cho chnh ph Php bn cnh Nam triu.

"Tonkin" vn l c tri m tn Hn-Vit ca a danh H Ni, thi nh L gi l ng Kinh (). V cng l trung tm hnh chnh v thng mi min Bc nn Tonkin c ngi phng Ty dng ch ton x ng Ngoi thi Trnh - Nguyn phn tranh di nhiu dng nh Tunquin, Tonquin, Tongking, Tongkin, v Tonkin.
"Tonkin" c ngi Php ch nh ring x Bc K ca triu Minh Mng tr i. Tuy tn Tonkin khng cn dng v mt hnh chnh nhng trong ting Anh ta cn thy n xut hin trong tn gi Vnh Bc B "Gulf of Tonkin" v cy thin l "Tonkin creeper".

Tnh t latinh ha tonkinensis (Phn loi hc), dng miu t cc loi, ch yu l cc ging cy c Bc B (Tonkin). V d Sindora tonkinensis ch cy g lau, hay Dalbergia tonkinensis, tc sa Bc B.
Ngy nay, i khi, ch "Bc K" hay "dn Bc K" c mt s ngi min Nam Vit Nam gi ch nhng ngi Min Bc.

Bn Tonkin, v nm 1888

Hin vt ng sm nht chu ca ngi Vit C

i Nam Quan vo khong nm 1880 Ca Nam Quan ngay bin gii Trung Hoa v Vit Nam. K t H Ni ln n tnh l Lng Sn l 150 km; n cy s 152 l ch K La; n cy s 158 l Tam Lung; n cy s 162 l ng ng; n cy s 167 l ca Nam Quan i sang Long Chu bn Tu. Nh vy t ng ng ln ca Nam Quan c 5 km; t K La ln Nam Quan mt 15 km (v pha Ty Nam, ch K La c ng Tam Thanh, trc ng Tam Thanh c ni Vng Phu hay tng nng T Th l nhng danh thng ca tnh Lng Sn) v t tnh l Lng Sn ln Nam Quan l 17 km.

i Nam Quan vo thi Php thuc

i Nam Quan ranh gii vi Trung Quc

ng ng ng n i Nam Quan

Hn Gai

Lng qu Nam nh

Vnh H Long

 Sn

Lao ng trn sng

Mt ng trong lng b ngp nc

p Thi H

Lng qu Hi Phng

ua thuyn Hi Phng

Ph Tu Hi Phng

Sng Hi Phng

Bn u Hn Gai

V cng Hi Phng

i l Paul Bert, Hi Phng

Vn phng Hip Hi K Ngh Xut Cng ti Vin ng i l Paul Bert, Hi Phng

Thnh H Ni

Cha Din Hu (Mt Ct) c vua L Thi Tng cho khi cng xy dng vo ma ng thng mi (m lch) nm K Su 1049, nin hiu Thin Cm Thnh V th nht. Cha Mt Ct ch c mt gian nm trn mt ct gia h Linh Chiu nh c trng hoa sen. Truyn thuyt k li rng, cha c xy dng theo gic m ca vua L Thi Tng (1028-1054) v theo gi thit k ca nh s Thin Tu. Vo nm 1049, vua m thy c Pht B Quan m ngi trn ta sen dt vua ln to. Khi tnh dy, nh vua k chuyn li vi by ti v c nh s Thin Tu khuyn dng cha, dng ct nh trong chim bao, lm to sen ca Pht B Quan m t trn ct nh thy trong mng v cho cc nh s i vng xung quanh tng kinh cu ko di s ph h, v th cha mang tn Din Hu. Cha Mt Ct c trng tu vo khong nhng nm 1840-1850 v vo nm 1922.

Thin s Huyn Quang (1254-1334) c mt bi th v Cha Mt Ct nh sau:

Din Hu t Thng phng thu d nht chung lan Nguyt sc nh ba phong th an Si vn o min phng knh lnh Thp quang song tr ngc tim hn Vn duyn bt nhiu thnh gi tc Bn im v u nhn phng khoan Tham thu th phi bnh ng tng Ma cung Pht quc ho sinh quan Cha Din Hu m thu cha thong ting chung tn Phong , trng ngi, sng nguyt lan In ngc hnh chim, gng nc lnh Sm i bng thp, ngn tin hn. Mun duyn chng vng: xa trn tc Mt my no lo: rng nhn quan Thu hiu th phi u th c Du ma du Pht, chn no hn?

()

Nguyn Hu Chi dch

S Dy Thp H Ni (Nh Bu in)

Thng c H Ni khai mc trin lm

Mt tin nh ga xe la H Ni

Bn trong nh ga xe la H Ni

Ch ng Xun

S Th H Ni

S Th H Ni

Ph Hu - H Ni

H Ty H Ni

Vn Miu H Ni

Nh trn sng

ng Chapeaux

Cu Long Bin di 1800m

Qung trng Chava. pha trc Khch Sn Mtropole

ng Grand March

Nh Ht H Ni

Nh Ht trn i l Paul Bert

Qung trng H Nh (H Hon Kim)

Mt cha gn H Nh (H Hon Kim)

Ma rng trn ng ventails

Cc s trong mt cha

Mt cha Hi Phng

Mt cha Hi Phng

Cha Hng Yn

L rc lng qu

Mt cha H Ni

L rc ph th

Mt cha Ninh Bnh

Thnh Sn Ty

Khch sn Metropole
Mtropole khng phi l khch sn ra i sm nht nhng chc chn l khch sn c truyn thng lu bn v tiu biu nht gn vi H Ni. Bui u khi ngi Php chim ng, mt s qun tr xut hin tp trung bn B H v dc Ph Paul Bert (nay l Trng Tin).

Vn Bch Tho v Bch Th

Si Gn, ch mt nm sau khi buc nh Nguyn nhng t, vin Ph c Php, Lagrandire ban hnh quyt nh thnh lp mt Vn Bch Tho v Bch Th vo ngy 10/6/1863. Cn H Ni, mt khu vn tng t c khi cng vo nm 1890, tc l ch 2 nm sau khi H Ni c vua ng Khnh trao cho Php lm thnh ph nhng a.

Vn Bch Th
Ban u n ch l mt vn th nghim, c trao cho mt vin dc s hi qun bit phi v S Nng lm nghin cu phng thc di thc cc loi tho mc t nc ngoi, nht l t cc thuc a chu Phi qua b sung cho cc loi cy trng th v pht trin trng trt. Dn d cng vi cc ging cy, ngy mt phong ph l mt s th nui thch hp nh hu nai, c bit thu ht ngi xem l gu, cp v voi cng nhiu loi chim mung nn vn cn c gi l Bch Th.

n Hng Hoa
Ban u, khu vn cy trng v nui chim th ny ch l mt cnh quan h tr cho khng gian ca Ph Ton Quyn ng Dng, trn t ca cc lng Ngc H, Hu Tip v Khn Xun. Khng gian ny bao ly mt g ni t nh m dn vn quen gi l Ni Nng, nhng tn dn gian ca n l Ni Sa v trn mc nhiu loi cy ny. Trn lng ni, li c n th Huyn Thin Hc , tng truyn l ngi gip nh L nh gic phng Nam, nn c phong lm thnh hong ca my lng trong khu vc. Ngay chn ni li c my h nc hn hn vn Si Gn. y tng c mt ngi n Hng Hoa rt p

Vui nht l Ch ng Xun Thc g cng c xa gn bn mua Cu ca dao ny hn ra i mun hn nm 1888 l thi im chnh quyn Php bt tay vo qun l H Ni nh mt thnh ph nhng a v ngy 6/4/1888 k mt quyt nh thnh lp mt ngi ch mi. Ch ng Xun c lp t bng khung thp v lp mi tn

ng Grand March

ng H cng cng
Hi xa, ng h cn l vt dng him qu nn H Ni ch c dm ci ng h cng cng bo gi cho dn chng. Tuy nhin, ch duy nht mt ci t ch v gia khong khng gian rng, trn mt ci ct gang, ta nh nhng ct n kh ph bin ng thi.

in Knh Thin
Hong thnh Thng Long qua cc triu i c th to nh khc nhau, vng thnh c th rng hp khc nhau, nhng trn trc hong o ni t Ca Bc n Ca Nam c mt a im khng khi no thay i, chnh l in Knh Thin.

Mt gc in Knh Thin Cng trnh phng th ca qun i Php

Cu Long Bin Cu di nht H Ni ng thi

Nhng nhp cu rt c trng in trn nn tri gip chng ta d dng nh v c con ng c chp trn tm nh ny. Ngi Php gi chung con ng chy dc b sng Hng ny l Quai de Commerce (K Thng mi). Hy lc ny cha c dc Sng Hng

Ph Hng o. Rue de la Soie tn gi chnh thc bng ting Php trong bn hnh chnh thnh ph H Ni gii thch tn gi Hng o. y chnh l ph bn cc loi vi vc, t la m c l l loi vi mu iu (o/). Ngi nh ngoi cng bn phi nh chnh l nh s 4 ni c tr ca gia nh c C Lng Vn Can. Ngi nh 2 tng c lan can mu trng cch 2 ngi nh tip theo l nh s 10 ni m trng ng Kinh Ngha Thc.

im r ca 2 tuyn xe in, mt i thng vo Hng o i tip ti Ch ng Xun; mt r tri theo ph Hng Gai ln Ca Nam

ng M-My
M My xa kia l 2 ph vi hai c trng hng ngh l Hng My on gn Hng Bum v Hng M V on st Hng Bc

Ph M-My
Ngi Php gi tn Ph M My l Ph qun C en ghi nhn ni kinh hong ca c Ty ln Ta vi m quan qun n t Phng Bc honh honh v tng tr qun ti y.

Nh Th Ln H Ni
Nu chn mt cng trnh kin trc no xa nht, li t thay i nht ca H Ni cn li cho n nay th chnh l Nh Th Ln H Ni. Nh Th Ln c khi cng vo nm 1884 v khnh thnh kp vo dp L Thin Cha Ging Sinh nm 1887. K t cho n nay, kin trc dng nh khng thay i. Xem cc tm hnh cch y trn di mt th k th thy r iu y. C chng l s thay i cnh quan v con ngi m thi.

Nh cuc x s nm 1884 thu c 10 vn ng, Nh th Thnh Joseph (Nh Th Ln) c khi cng ngay trong nm v c xy dng nh din mo ngy nay v c khnh thnh ngy 23/12/1887, mt ngy trc dp Thin Cha ging sinh.

Ph Cu G
Ph Cu G rt gn H Gm nhng b khut bi mt dy ph nm k bn H, c mt li thng sang h cng c coi l mt ph (ph Hon Kim) v chnh l v tr ca mt chic cu lm bng g bc qua mt con lch ni H Hon Kim vi mt h nc khng nh c tn l Thi Cc, sau khi b lp tr thnh khng gian ca cc ph nm pha sau dy nh l ca ph Hng o (khu vc nay l ch Hng B).

Cnh quan H Gm nhn t b pha ng. Dng lu bt ghi bn l tm bu nh (ngy 10/11/1902) cho bit tm hnh ny phi c chp trc thi gian n c in thnh bu nh v c mt khch hng s dng.

Cu Doumer, nay gi l Cu Long Bin khai thng t nm 1902, di 1800m. Nhng th u, mi quan tm ca nh u t cha phi u tin ginh cho H Ni m tuyn ng st chy t Cng Hi Phng ch vt con Sng Ci (hay Sng Hng) i thng ln Vn Nam xm nhp vo th trng vng Ty Nam ca ci quc gia khng l m tt c cc quc u Ty ang mong c c d ba c Trung Hoa.

Ga u Cu tuy nh nhng p v tin li cho khch nh c 2 li ln

Khch Sn Grand Caf

Ti Hotel Grand Caf c nhng bui chiu bng u tin ri dn dn mi ra rp chuyn cinma. B phim u tin c tn l Thn Cp v c trnh chiu vo 8/1920. Ti ph Nguyn X, c mt ci cng nh i vo mt rp chiu phim ly tn l Palace

Xe in trong thnh ph

Nm 1918, Trng N S Phm H Ni c thnh lp, lc u hc Hng Vi sau chuyn ra L c. Nm 1925, trng i thnh N Trung Hc H Ni (Collge des Jeunes Filles) ph Flix Faure (nay l B T Php ph Trn Ph). a im ny b ngi Php ly lm Trng N Trung Hc Php, i li cho xy Trng N Trung Hc Vit Nam ph Hng Bi. Nay l trng THCS Trng Vng

Ti ng su, ni giao nhau ca nhiu ng ph: Hng Than, Qun Thnh, Phan nh Phng, Hng Lc, Hng Giy v Hng u c mt cng trnh xy dng kh c o, lc no cng ng ca kn mt. Tng ca cng trnh ny xy bng hc, nhng chn song st v nhng vm ca s, cng ci mi tn ca mt to thp cao ti 25 mt tnh n chp, gy cm gic nng n nh chn ngc tht y b n. Nhng thc ra ch l mt thp nc (chateau-deau) trong kt cu ca h thng cung cp nc cho th c xy dng t cui th k XIX. C l do trc ng huyt mch t cu Doumer (Long Bin) trc ch vo khu thnh c l ni ng binh v u no b my cai tr ca ngi Php, nn ngi ta quen gi y l thp nc Hng u.

Sch i Nam Nht Thng Ch ca triu Nguyn xc nh Ph ng H bn chiu trn. ng H l tn gi ci ca m con ng ny t trong ph i ra sng Hng, ci ca ny dn thng gi quen hn l Quan Chng. ng l thi xa xa y c bn chiu ci nn ngi Php cng tng nh danh l Rue des Nattes en joncs ( Ph Chiu Ci). Hng Chiu c l l cch nh danh ng hn c nu so vi 2 ci tn tng c, mt do ngi Php t l Jean Dupuis v mt theo cch gi ca dn l Ph Mi.

Cho n nay ci t Ngang ca ph Hng Ngang vn l mt cu hi v ng ngha v n khng phi l mt sn vt nh cc hng khc (nh Hng ng, Hng bc, Hng Mui trng tinh). C nh nghin cu lin tng n mt a danh khc ca H Ni l ph nh Ngang vn l con ng ca ng i vo trong thnh qua ca pha Ty Nam, v th c mt ci nh c dng ngang ng cho mt m quan qun n tr tin b kim sot ngi qua li.

Hng ng l ci tn c t trong ca dao xa v khng b thay i, c chng thm ci tn ph Cu ng, khi c mt chic cu bc ngang con sng T Lch. Sng T Lch hi cha b lp chy di t Hng Lc qua Hng C, dc Ng Gch ra sng Hng on cui M My. Cng v c cy cu m khng gian cn nh ca tm hnh ny xa kia chnh l Ch Cu ng. Sng lp ri, cu khng cn, khai thng con ng t B H ra Hng u l im giao vi con ng kh quan trng t Cu Sng Ci i vo khu Thnh c nn ch Cu ng xa mi dch chuyn sang mt bn ng lp ra ci ch to v ly tn hng tng l ng Xun.

Trng ua nga m nhiu ngi hay gi l sn Qun Nga H Ni c t rt sm. Cun Le Vieux Tokin (Bc K Xa) cho bit cuc ua nga u tin H Ni din ra ngy 15/7/1886 trong khun kh nhng hot ng mng Quc Khnh Mu Quc nm y ca o qun chim ng v phi 2 nm sau (1888) Tourane ( Nng) v Nam nh mi c ni ua nga

Nu bn n rp xic H Ni hin t ti khu vc Cng Vin Thng Nht, bn c thy mt i tng s t bng ng rt p. chnh l du tch cn li duy nht (!?) ca mt cng trnh kin trc rt p m thot nhn nhiu ngi ng tng n x s xa xi no bn chu u. To nh do kin trc s Bussy thit k. Cn cuc u xo nm 1902 c khnh thnh vo ngy 16-11-1902. To kin trc bin mt sau trn nm bom ca my bay ng Minh (M) vo thi k pht xt Nht ang chim ng nc ta trong thi Nh Th Chin. Hai bc tng ng l phn duy nht khng b bom n hu hoi Cc cuc u xo c t chc ti H Ni t cui th k XIX, nhng cuc u Xo-1902 c coi l c sc nht khng ch l s kin din ra vo u th k mi (XX) m nm cn din ra mt s kin trng i l khnh thnh chic cu thp khng l bc qua sng Hng ni ng xe la t Hi Phng n H Ni v ngc ln pha bc ti vng Vn Nam ca Trung Quc

Trng Bo H, nay l trng THPT Chu Vn An. T y sn sinh ra nhng tn tui nh Dng Qung Hm, Nguyn Vn Huyn, Nguyn Mnh Tng, Hong Xun Hn, Tn Tht Tng, T Quang Bu, V Nguyn Gip, Ng Gia T, Phm Vn ng

Nhiu ngi nhn tm nh ny u d dng nhn ra bc tng N Thn T Do qu quen thuc, sng sng ca ng TP New York ca Hoa K. Bc tng trong nh ny ng l Tng N Thn T Do, nhng r rng l n nh hn, li nm trn mt ng ph ca H Ni. Vi nhng ngi tng sng H Ni trc ngy Nht o chnh Php (9/3/1945) th vn c c hi trng thy bc tng ny, c dng ti Vn hoa Neyret (nay l Ca Nam) ngay u ph Hng Bng v nhn sang ng Cm Ch. Tng Cng l, thng c dn gian gi l tng B m Xe.

CHC AN LC
Trn L Ty-Phng
Xin n xem phn 13 Min Trung Xa - Annam

Deep thanks to all those who help make these historical documents available.