You are on page 1of 6

Lamodernit,parJeanBaudrillard

Lamodernitn'estniunconceptsociologique,niunconceptpolitique,niproprementunconcepthistorique.C'est unmodedecivilisationcaractristique,quis'opposeaumodedelatradition,c'estdiretouteslesautres culturesantrieuresoutraditionnelles:faceladiversitgographiqueetsymboliquedecellesci,lamodernit s'imposecommeune,homogne,irradiantmondialementpartirdel'Occident.Pourtantelledemeureunenotion confuse,quiconnoteglobalementtouteunevolutionhistoriqueetunchangementdementalit. Inextricablementmytheetralit,lamodernitsespcifiedanstouslesdomaines:tatmoderne,technique moderne,musiqueetpeinturemodernes,mursetidesmodernescommeunesortedecatgoriegnraleet d'impratifculturel.Nedecertainsbouleversementsprofondsdel'organisationconomiqueetsociale,elle s'accomplitauniveaudesmurs,dumodedevieetdelaquotidiennetjusquedanslafigurecaricaturaledu modernisme.Mouvantedanssesformes,danssescontenus,dansletempsetdansl'espace,ellen'eststableet irrversiblequecommesystmedevaleurs,commemytheet,danscetteacception,ilfaudraitl'crireavecune majuscule:laModernit.Encela,elleressemblelaTradition. Commeellen'estpasunconceptd'analyse,iln'yapasdeloisdelamodernit,iln'yaquedestraitsdela modernit.Iln'yapasnonplusdethorie,maisunelogiquedelamodernit,etuneidologie.Moralecanonique duchangement,elles'opposelamoralecanoniquedelatradition,maisellesegardetoutautantdu changementradical.C'estlatraditiondunouveau(HaroldRosenberg).Lieunecrisehistoriqueetde structure,lamodernitn'enestpourtantquelesymptme.Ellen'analysepascettecrise,ellel'exprimedefaon ambigu,dansunefuiteenavantcontinuelle.Ellejouecommeideforceetcommeidologiematresse, sublimantlescontradictionsdel'histoiredansleseffetsdecivilisation.Ellefaitdelacriseunevaleur,unemorale contradictoire.Ainsi,entantqu'ideotouteunecivilisationsereconnat,elleassumeunefonctiondergulation culturelleetrejointparlsubrepticementlatradition. 1.Gensedelamodernit L'histoiredel'adjectifmoderneestpluslonguequecelledelamodernit.Dansn'importequelcontexte culturel,l'ancienetlemodernealternentsignificativement.Maisiln'existepaspourautantpartoutune modernit,c'estdireunestructurehistoriqueetpolmiquedechangementetdecrise.Cellecin'est reprablequ'enEuropepartirduXVIesicle,etneprendtoutsonsensqu'partirduXIXesicle. LaRenaissance LesmanuelsscolairesfontsuccderlesTempsmodernesauMoyengeladatedeladcouvertede l'AmriqueparChristopheColomb(1492).L'inventiondel'imprimerie,lesdcouvertesdeGalileinaugurent l'humanismemodernedelaRenaissance.Surleplandesarts,etsingulirementdelalittrature,vase dvelopper,pourculminerauXVIIeetauXVIIIesicle,laquerelledesAnciensetdesModernes.Leschos profondsdupartagedelamodernitsefontaussidansledomainereligieux:parl'vnementdelaRforme (LutherafficheWittenbergsesquatrevingtquinzethsescontrelesindulgencesle31octobre1517)etla rupturequ'elleinaugurepourlespaysprotestants,maisaussiparlarpercussionsurlemondecatholique (ConciledeTrente,15451549,15511552,15621563).L'glisecatholiqueopredjunemisejour,sefait, aveclaCompagniedeJsus,moderne,mondaineetmissionnaire,cequiexpliquepeuttrequecesoitdansles paysquiontgardlatraditionromaine,sesritesetsesmurs,toutenlesrnovantprogressivement,quele termedemodernitaituneacceptionpluscourante,plussignificative.Letermeeneffetneprendforcequedans lespaysdelonguetradition.Parlerdemodernitn'aguredesensquandils'agitd'unpayssanstraditionni Moyenge,commelestatsUnis,et,inversement,lamodernisationaunimpacttrsfortdanslespaysduTiers Monde,deforteculturetraditionnelle. DanslespaystouchsparlaRenaissancecatholique,laconjonctiond'unhumanismelacetsculieravecle ritualismeplusmondaindesformesetdesmursdanslemondecatholiqueseprtemieuxtoutelacomplexit

delaviesocialeetartistiquequ'impliqueledveloppementdelamodernitquelastrictealliancedurationalisme etdumoralismedanslacultureprotestante.Carlamodernitn'estpasseulementlaralitdesbouleversements techniques,scientifiquesetpolitiquesdepuisleXVIesicle,c'estaussilejeudesignes,demursetdeculture quitraduitceschangementsdestructureauniveauduritueletdel'habitussocial. LesXVIIeetXVIIIesicles PendantlesXVIIeetXVIIIesiclessemettentenplacelesfondementsphilosophiquesetpolitiquesdela modernit:lapenseindividualisteetrationalistemodernedontDescartesetlaphilosophiedesLumiressont reprsentatifs;l'tatmonarchiquecentralis,avecsestechniquesadministratives,succdantausystmefodal; lesbasesd'unesciencephysiqueetnaturelle,quientranentlespremierseffetsd'unetechnologieapplique (l'Encyclopdie).Culturellement,c'estlapriodedelascularisationtotaledesartsetdessciences.Laquerelle desAnciensetdesModernes,quitraversetoutecettepriode,dePerrault(ParallledesAnciensetdes Modernes,1688)etFontenelle(DigressionsurlesAnciensetlesModernes,1688),dgageantuneloideprogrs del'esprithumain,jusqu'Rousseau(Dissertationsurlamusiquemoderne,1750)etStendhal(Racineet Shakespeare,1823),lequelconoitleromanticismecommeunmodernismeradical,prenantpourthmeles mursdujouretlessujetsempruntsl'histoirenationale,cettequerelledfinitunmouvementautonome, dgagdetouteRenaissanceouimitation.Lamodernitn'estpasencoreunmodedevie(letermen'existe alorspas).Maiselleestdevenueuneide(jointecelledeprogrs).Elleaprisducoupunetonalitbourgeoise libralequinecesseradepuisdelamarqueridologiquement. LarvolutionindustrielleetleXXesicle LaRvolutionde1789metenplacel'tatbourgeoismoderne,centralisetdmocratique,lanationavecson systmeconstitutionnel,sonorganisationpolitiqueetbureaucratique. Leprogrscontinueldessciencesetdestechniques,ladivisionrationnelledutravailindustrielintroduisentdans laviesocialeunedimensiondechangementpermanent,dedestructurationdesmursetdelaculture traditionnelle.Simultanment,ladivisionsocialedutravailintroduitdesclivagespolitiquesprofonds,une dimensiondeluttessocialesetdeconflitsquiserpercuteronttraversleXIXeetleXXesicle. Cesdeuxaspectsmajeurs,auxquelsviendronts'ajouterlacroissancedmographique,laconcentrationurbaine etledveloppementgigantesquedesmoyensdecommunicationetd'information,marquerontdefaondcisive lamodernitcommepratiquesocialeetmodedeviearticulsurlechangement,l'innovation,maisaussisur l'inquitude,l'instabilit,lamobilisationcontinuelle,lasubjectivitmouvante,latension,lacrise,etcomme reprsentationidaleoumythologie.cetitre,ladated'apparitiondumotluimme(ThophileGautier, Baudelaire,1850environ)estsignificative:c'estlemomentolasocitmoderneserflchitcommetelle,se penseentermesdemodernit.Cellecidevientalorsunevaleurtranscendante,unmodleculturel,unemorale unmythederfrencepartoutprsent,etmasquantparlenpartielesstructuresetlescontradictions historiquesquiluiontdonnnaissance. 2.Lalogiquedelamodernit Concepttechnoscientifique L'essorprodigieux,surtoutdepuisunsicle,dessciencesetdestechniques,ledveloppementrationnelet systmatiquedesmoyensdeproduction,deleurgestionetdeleurorganisationmarquentlamodernitcomme l'redelaproductivit:intensificationdutravailhumainetdeladominationhumainesurlanature,l'unetl'autre rduitsaustatutdeforcesproductivesetauxschmasd'efficacitetderendementmaximal.C'estllecommun dnominateurdetouteslesnationsmodernes.Sicettervolutiondesforcesproductives,parcequ'ellelaisse relativementinchangslesrapportsdeproductionetlesrapportssociaux,n'apaschanglavie,ellemodifiedu moinsd'unegnrationl'autrelesconditionsdevie.Elleinstaureaujourd'huiunemutationprofondedansla modernit:lepassaged'unecivilisationdutravailetduprogrsunecivilisationdelaconsommationetduloisir. Maiscettemutationn'estpasradicale:ellenechangepaslafinalitproductiviste,ledcoupagechronomtrique dutemps,lescontraintesprvisionnellesetoprationnellesquirestentlescoordonnesfondamentalesde l'thiquemodernedelasocitproductive.

Conceptpolitique L'abstractiondel'tatpolitiquecommeteln'appartientqu'auxTempsmodernes,parcequel'abstractiondela viepriven'appartientqu'auxTempsmodernes...AuMoyenge,laviedupeupleetlaviedel'tatsont identiques:l'hommeestleprincipereldel'tat...lesTempsmodernessontledualismeabstrait,l'opposition abstraiterflchie.(Marx,Critiquedelaphilosophiedel'tatdeHegel.) C'esteneffetlatranscendanceabstraitedel'tat,souslesignedelaConstitution,etlestatutformeldel'individu, souslesignedelapropritprive,quidfinissentlastructurepolitiquedelamodernit.Larationalit (bureaucratique)del'tatetcelledel'intrtetdelaconscienceprivsserpondentdanslammeabstraction. Cettedualitmarquelafindetouslessystmesantrieurs,olaviepolitiquesedfinissaitcommeune hirarchieintgrederelationspersonnelles.L'hgmoniedel'tatbureaucratiquen'afaitquecrotreavecles progrsdelamodernit.Liel'extensionduchampdel'conomiepolitiqueetdessystmesd'organisation,elle investittouslessecteursdelavie,lesmobilisantsonprofit,lesrationalisantsonimage.Cequiluirsiste(vie affective,languesetculturestraditionnelles)parfoisobstinment,peuttreditrsiduel.Toutefois,cequifutune desdimensionsessentielles(sinonladimensionessentielle)delamodernit,l'tatabstraitcentralis,estpeut treentraindevaciller.Lacontraintehgmoniquedel'tat,lasaturationbureaucratiquedelaviesocialeet individuelleprparentsansdoutedegrandescrisesencedomaine. Conceptpsychologique Faceauconsensusmagique,religieux,symboliquedelasocittraditionnelle(communaut),l'remoderneest marqueparl'mergencedel'individu,avecsonstatutdeconscienceautonome,sapsychologieetsesconflits personnels,sonintrtpriv,voiresoninconscientet,prisdeplusenplusdanslerseaudesmdias,des organisations,desinstitutions,sonalinationmoderne,sonabstraction,saperted'identitdansletravailetle loisir,l'incommunicabilit,etc.,quecherchecompensertoutunsystmedepersonnalisationtraverslesobjets etlessignes. Lamodernitetletemps Soustouslesaspects,latemporalitmoderneestspcifique. L'aspectchronomtrique:letempsquisemesureetauquelonmesuresesactivits,celuiquiscandeladivision dutravailetlaviesociale,cetempsabstraitquis'estsubstituaurythmedestravauxetdesftes,estceluidela contrainteproductive;latemporalitbureaucratiquergnemmesurletempslibreetlesloisirs. L'aspectlinaire:letempsmodernen'estpluscyclique,ilsedveloppeselonunelignepassprsentavenir, selonuneorigineetunefinsupposes.Latraditionsembleaxesurlepass,lamodernitsurl'avenir,mais, danslefait,seulelamodernitprojetteunpass(letempsdurvolu)enmmetempsqu'unavenir,selonune dialectiquequiluiestpropre. L'aspecthistorique:surtoutdepuisHegel,l'histoireestdevenuel'instancedominantedelamodernit.lafois commedevenirreldelasocitetcommerfrencetranscendantelaissantentrevoirsonaccomplissement final.Lamodernitsepensehistoriquement,etnonplusmythiquement. Mesurable,irrversible,successionchronomtriqueoudevenirdialectique,detoutefaonlamodernitascrt unetemporalittoutfaitnouvelle,dimensioncruciale,imagedesescontradictions.Maisl'intrieurdece tempsindfini,etquineconnatplusd'ternit,unechosedistinguelamodernit:elleseveuttoujours contemporaine,c'estdiresimultanitmondiale.Aprsavoird'abordprivilgiladimensionduprogrset del'avenir,ellesembleseconfondreaujourd'huideplusenplusavecl'actualit,l'immdiatet,laquotidiennet, l'enverspuretsimpledeladurehistorique. 3.Larhtoriquedelamodernit Innovationetavantgarde Dansledomainedelacultureetdesmurs,lamodernitsetraduit,enoppositionformellemaisenrelation fondamentaleaveclacentralisationbureaucratiqueetpolitique,avecl'homognisationdesformesdelavie sociale,paruneexaltationdelasubjectivitprofonde,delapassion,delasingularit,del'authenticit,de l'phmreetdel'insaisissable,parl'clatementdesrglesetl'irruptiondelapersonnalit,conscienteounon. LepeintredelaviemodernedeBaudelaire,lacharnireduromantismeetdelamodernitcontemporaine,

marqueledpartdecettequtedunouveau,decettedrivedusubjectif:Ainsiilva,ilcourt,ilcherche.Que cherchetil?coupsr,cethommetelquejel'aidpeint,cesolitaired'uneimaginationactive,voyageant traverslegranddsertd'hommes...cherchecequelquechosequ'onnouspermettrad'appelerlamodernit. Lamodernitvasuscitertouslesniveauxuneesthtiquederupture,decrativitindividuelle,d'innovation partoutmarqueparlephnomnesociologiquedel'avantgarde(quecesoitdansledomainedelacultureou dansceluidelamode)etparladestructiontoujourspluspoussedesformestraditionnelles(lesgenresen littrature,lesrglesdel'harmonieenmusique,lesloisdelaperspectiveetdelafigurationenpeinture, l'acadmismeet,plusgnralement,l'autoritetlalgitimitdesmodlesantrieursenmatiredemode,de sexualitetdeconduitessociales). Massmedia,modeetculturedemasse CettetendancefondamentaleestsuractivedepuisleXXesicleparladiffusionindustrielledesmoyens culturels,l'extensiond'uneculturedemasseetl'interventiongigantesquedesmdias(presse,cinma,radio, tlvision,publicit).Lecaractrephmredescontenusetdesformess'estaccentu,lesrvolutionsdestyle, demode,d'criture,demursnesecomptentplus.Enseradicalisantainsidansunchangementvue,dansun travellingcontinuel,lamodernitchangedesens.Elleperdpeupeutoutevaleursubstantielledeprogrsquila soustendaitaudpart,pourdeveniruneesthtiqueduchangementpourlechangement.Elles'abstraitetse dploieenunenouvellerhtorique,elles'inscritdanslejeud'unoudemultiplessystmesdesignes.lalimite, ellerejointicipurementetsimplementlamode,quiestenmmetempslafindelamodernit.Carellerentre alorsdansunchangementcyclique,oresurgissentd'ailleurstouteslesformesdupass(archaques, folkloriques,rustiques,traditionnelles),videsdeleursubstance,maisexaltescommesignesdansuncodeo traditionetno,ancienetmodernes'quivalentetjouentalternativement.Lamodernitn'aplusdutoutalors valeurderupture;elles'alimentedesvestigesdetouteslesculturesaummetitrequedesesgadgets techniquesoudel'ambigutdetouteslesvaleurs. 4.TraditionetmodernitdanslessocitsduTiersMonde Destructurationetchangement Lestraitsdistinctifs,lesferments,laproblmatiqueetlescontradictionsdelamodernitservlentavecleplus deforcelosonimpacthistoriqueetpolitiqueestleplusbrutal:surlessocitstribalesoutraditionnelles colonises.Aptervoitdanslecolonialismeuneforcemodernisante,unmodleparlequellamodernisationa tuniversalise. Lesancienssystmesd'changesontdestructursparl'irruptiondelamonnaieetd'uneconomiedemarch. Lessystmesdepouvoirtraditionnelss'effacentsouslapressiondesadministrationscolonialesoudesnouvelles bureaucratiesindignes. Cependant,fauted'unervolutionpolitiqueetindustrielleenprofondeur,cesontsouventlesaspectslesplus techniques,lesplusexportablesdelamodernitquitouchentlessocitsenvoiededveloppement:lesobjets deproductionetdeconsommationindustrielle,lesmassmedia.C'estdanssamatrialittechniqueetcomme spectaclequelamodernitlesinvestitd'abord,etnonselonlelongprocessusderationalisationconomiqueet politiquequifutceluidel'Occident.Pourtant,cesretombesdelamodernitontellesseulesunretentissement politique:ellesacclrentladestructurationdumodedevieetprcipitentlesrevendicationssocialesde changement. Rsistanceetamalgame Sidonc,dansunpremiertemps,lamodernitapparatbieniciaussicommerupture,l'analyseplusfineinaugure depuislaSecondeGuerremondialeparl'anthropologiepolitique(Balandier,Leach,Apter,Althabe)montreque leschosessontpluscomplexes.Lesystmetraditionnel(tribal,clanique,lignager)opposeauchangementlaplus fortersistance,etlesstructuresmodernes(administratives,morales,religieuses)ynouentaveclatraditionde curieuxcompromis.Lamodernitypassetoujoursparunersurgencedelatradition,sansquecelleciaitpour autantunsensconservateur.FavretdcritmmecommentlespaysansdesAursractiventdesmcanismes politiquestraditionnelsparexigencedeprogrs,pourprotestercontrelatroplentediffusion,dansleurrgion,des instrumentsetdessignesdelamodernit.

Celaestimportant:leterraindel'anthropologiemontre,plusclairementquel'histoireeuropenne,lavritdela modernit,savoirqu'ellen'estjamaischangementradicalourvolution,maisqu'elleentretoujoursen implicationaveclatraditiondansunjeuculturelsubtil,dansundbatolesdeuxontpartielie,dansun processusd'amalgameetd'adaptation.Ladialectiquedelaruptureycdelargementunedynamiquede l'amalgame. Lesidologiescommesignedelamodernit L'analysedessocitsdcolonisesfaitapparatreuneautreexpressionspcifiquedelamodernit:l'idologie. Lesidologies(nationales,culturelles,politiques)sontcontemporainesdeladtribalisationetdela modernisation.Importesd'Occidentetimprgnesderituelsetdecroyancestraditionnelles,ellesn'en constituentpasmoins,plusquel'infrastructureconomique,lelieuduchangementetduconflit,du bouleversementdesvaleursetdesmentalits.Ils'agitlencorepluttd'unerhtoriquedelamodernit,quise dploieenpleineambigutdansdessocitsdontellecompenseleretardreletlenondveloppement. Detellesconstatationspeuventaiderdfinirleparadoxedelamodernit.Destructionetchangement,mais aussiambigut,compromis,amalgame:lamodernitestparadoxale,ellen'estpasdialectique.Sil'idologieest unconcepttypiquementmoderne,silesidologiessontl'expressiondelamodernit,sansdouteaussila modernitellemmen'estellequ'unimmenseprocessusidologique. 5.Idologiedelamodernit Unconservatismeparlechangement Ladynamiquedelamodernitservleainsi,aussibienenOccidentquedansleTiersMonde,lafoislieu d'mergencedesfacteursderuptureetsolutiondecompromisaveclesfacteursd'ordreetdetradition.La mobilitqu'elleimpliquetouslesniveaux(sociale,professionnelle,gographique,matrimoniale,demodeetde librationsexuelle)nedfinitencorequelapartdechangementtolrableparlesystme,sansqu'ilsoitchang pourl'essentiel.Balandierditdespaysd'Afriquenoire:Lesaffrontementspolitiquess'exprimentdansunelarge mesure,maisnonexclusivement,parledbatdutraditionneletdumoderne:cedernierapparatsurtoutcomme leurmoyenetnoncommeleurcauseprincipale.Ainsil'onpeutdireque,danslespaysdvelopps,la modernitn'estpascequiretracelastructurenil'histoiresociale:elleestbienplutt(danssonjeuavecla tradition),lelieuoellesviennentaffleurerpourtremasques,lelieuoladialectiquedusenssocialvient s'estomperdanslecoderhtoriqueetmythiquedelamodernit. Uneambigutspectaculaire Leschangementsdestructurepolitiques,conomiques,technologiques,psychologiquessontlesfacteurs historiquesobjectifsdelamodernit.Ilsneconstituentpaseneuxmmeslamodernit.Cellecisedfinirait pluttcommeladngationdeceschangementsstructurels,toutaumoinscommeleurrinterprtationen termesdestyleculturel,dementalit,demodedevie,dequotidiennet. Lamodernitn'estpaslarvolutiontechnologiqueetscientifique,c'estlejeuetl'implicationdecellecidansle spectacledelaviepriveetsociale,dansladimensionquotidiennedesmdias,desgadgets,dubientre domestiqueoudelaconqutedel'espace.Lasciencenilatechniqueellesmmesnesontmodernes:ce sontleseffetsdelascienceetdelatechniquequilesont.Etlamodernit,toutensefondantsurl'mergence historiquedelascience,nevitqu'auniveaudumythedelascience. Lamodernitn'estpaslarationalitnil'autonomiedelaconscienceindividuelle,quipourtantlafonde.C'est, aprslaphased'avnementtriomphaldeslibertsetdesdroitsindividuels,l'exaltationractionnelled'une subjectivitmenacedepartoutparl'homognisationdelaviesociale.C'estlerecyclagedecettesubjectivit perduedansunsystmedepersonnalisation,dansleseffetsdemodeetd'aspirationdirige. Lamodernitn'estpasdialectiquedel'histoire:elleestl'vnementialit,lejeupermanentdel'actualit, l'universalitdufaitdiversparlemoyendesmdias. Lamodernitn'estpaslatransmutationdetouteslesvaleurs,c'estladestructurationdetouteslesvaleurs anciennessansleurdpassement,c'estl'ambigutdetouteslesvaleurssouslesigned'unecombinatoire gnralise.Iln'yaplusnibiennimal,maisnousnesommespaspourautantaudeldubienetdumal(cf. lacritiquedelamodernitchezNietzsche).

Lamodernitn'estpaslarvolution,mmesielles'articulesurdesrvolutions(industrielle,politique,rvolution del'information,rvolutiondubientre,etc).Elleest,commeditLefbvre,l'ombredelarvolutionmanque,sa parodie(Introductionlamodernit).l'intrieurdumonderenversetnonremissursespieds,lamodernit accomplitlestchesdelarvolution:dpassementdel'art,delamorale,desidologies...,onpourraitajouter: mobilit,abondance,librationsdetoutessortes.Maisellelesaccomplitsurlemoded'unervolution permanentedesformes,danslejeuduchangement,finalementdansuncycleoserefermelabrcheouverte danslemondedelatradition. Uneculturedelaquotidiennet Latraditionvivaitdecontinuitetdetranscendancerelle.Lamodernit,ayantinaugurlaruptureetle discontinu,s'estrefermesurunnouveaucycle.Elleaperdul'impulsionidologiquedelaraisonetduprogrset seconfonddeplusenplusaveclejeuformelduchangement.Mmesesmythesseretournentcontreelle(celui delatechnique,jadistriomphal,estaujourd'huilourddemenaces).Lesidaux,lesvaleurshumainesqu'elle s'taitdonnsluichappent:ellesecaractrisedeplusenplusparlatranscendanceabstraitedetousles pouvoirs.Lalibertyestformelle,lepeupleydevientmasse,lacultureydevientmode.Aprsavoirtune dynamiqueduprogrs,lamodernitdevientlentementunactivismedubientre.Sonmytherecouvre l'abstractiongrandissantedelaviepolitiqueetsociale,souslaquelleelleserduitpeupeun'trequ'une culturedelaquotidiennet.

You might also like