You are on page 1of 93

PHAN I Chng I

AI CNG VE LOGC
I- OI TNG CUA LOGC HOC. 1- Thuat ng logc. Thuat ng Logc c phien am t tieng nc ngoai (Logic : Tieng Anh ; Logique : Tieng Phap) thuat ng nay co nguon goc t tieng Hilap la Logos, co ngha la li noi, t tng, ly tnh, qui luat v.v Ngay nay, ngi ta thng s dung thuat ng Logc vi nhng ngha sau : - Tnh qui luat trong s van ong va phat trien cua the gii khach quan. ay chnh la Logc cua s vat, Logc khach quan. - Tnh qui luat trong t tng, trong lap luan. ay chnh la Logc cua t duy, Logc chu quan. - Khoa hoc nghien cu ve t duy tiep can chan ly. ay chnh la Logc hoc. 2- T duy va cac ac iem cua no. Nhan thc la qua trnh phan anh the gii khach quan vao trong bo nao ngi, qua trnh o dien ra t trc quan sinh ong en t duy tru tng (Le-nin). Trc quan sinh ong (tc nhan thc cam tnh) la giai oan xuat phat cua qua trnh nhan thc. Nhan thc cam tnh dien ra di 3 hnh thc c ban : cam giac, tri giac, bieu tng. Nhng hnh anh do nhan thc cam tnh em lai la nguon goc duy nhat cua s hieu biet cua chung ta ve the gii ben ngoai. Tuy nhien, nhan thc cam tnh mi ch cung 1 cap cho ta tri thc ve nhng bieu hien be ngoai cua s vat. e co the phat hien ra nhng moi lien he noi tai co tnh qui luat cua chung, can phai tien en t duy tru tng (khai niem, phan oan, suy luan, giai thuyet, v.v). Vi t duy tru tng, con ngi chuyen t nhan thc hien tng en nhan thc ban chat, t nhan thc cai rieng en nhan thc cai chung, t nhan thc cac oi tng 1

rieng en nhan thc moi lien he va cac qui luat phat trien cua chung. T duy tru tng hay goi tat la t duy chnh la giai oan cao cua qua trnh nhan thc. T duy la s phan anh thc tai mot cach gian tiep. Kha nang phan anh thc tai mot cach gian tiep cua t duy c bieu hien kha nang suy ly, ket luan logc, chng minh cua con ngi. Xuat phat t cho phan tch nhng s kien co the tri giac c mot cach trc tiep, no cho phep nhan thc c nhng g khong the tri giac c bang cac giac quan. T duy la s phan anh khai quat cac thuoc tnh, cac moi lien he c ban, pho bien khong ch co mot s vat rieng le, ma mot lp s vat nhat nh. Kha nang phan anh thc tai mot cach khai quat cua t duy c bieu hien kha nang con ngi co the xay dng nhng khai niem khoa hoc gan lien vi s trnh bay nhng qui luat tng ng. T duy la mot san pham co tnh xa hoi. T duy ch ton tai trong moi lien he khong the tach ri khoi hoat ong lao ong va ngon ng, la hoat ong tieu bieu cho xa hoi loai ngi. V the t duy luon gan lien vi ngon ng va ket qua cua t duy c ghi nhan trong ngon ng. 3- Logc hoc nghien cu la g ? T duy cua con ngi la oi tng nghien cu cua nhieu nganh khoa hoc nh: Sinh ly hoc than kinh 2 cap cao, ieu khien hoc, Tam ly hoc, Triet hoc, Logc hoc v.v Moi nganh khoa hoc eu chon cho mnh mot goc o, mot kha canh rieng trong khi nghien cu t duy. Ban ve oi tng nghien cu cua Logc hoc, cac nha logc hoc t trc ti nay a co gang a ra mot nh ngha bao quat, ay u va ngan gon ve van e nay. Theo quan niem truyen thong, Logc hoc la khoa hoc ve nhng qui luat va hnh thc cau tao cua t duy chnh xac. Trong nhng thap nien gan ay, logc hoc phat trien het sc manh me, do vay a co nhng quan niem khac nhau ve oi tng cua logc hoc. - Logc hoc la khoa hoc ve s suy luan (Le petit Larousse illustre, 1993). - Logc hoc la khoa hoc ve cach thc suy luan ung an (Bansaia Xovietscaia Encyclopedia, 1976). - v.v Du co s bien oi, Logc hoc van la khoa hoc ve t duy, nghien cu nhng qui luat va hnh thc cua t duy, bao am cho t duy at en chan ly.

2
3

I- CAC AC IEM CUA LOGC HOC. 1- Tam thi tach hnh thc cua t tng ra khoi noi dung cua no va ch tap trung nghien cu hnh thc cua t tng. Moi t tng phan anh hien thc eu bao gom hai phan : Noi dung va hnh thc. Noi dung cua t tng la s phan anh s vat, hien tng cua the gii khach quan. Hnh thc cua t tng chnh la cau truc logc cua no. V du : - Moi kim loai eu dan ien. - Tat ca nhng ten a chu eu la ke boc lot. - Toan the sinh vien lp Triet eu la oan vien. Ba t tng tren ay co noi dung hoan toan khac nhau nhng lai giong nhau ve hnh thc. Chung eu co chung cau truc logc : Tat ca S la P. Logc hoc tam thi khong quan tam en noi dung cua t tng, ch tap trung nghien cu hnh thc cua t tng ma thoi. Chnh v vay ma ta goi la logc hnh thc. 2- Cac qui tac, qui luat cua logc hnh thc la s phan anh nhng moi lien he gia cac s vat, hien tng cua the gii khach quan, chung khong phu thuoc vao thanh phan giai cap, dan toc. V du : - Moi kim loai eu la chat dan ien (). - Moi chat dan ien eu la kim loai (S). - Mot so chat dan ien la kim loai (). Nhng qui tac, qui luat cua logc hnh thc co tnh pho bien, chung la nhng yeu cau can thiet cho moi nhan thc khoa hoc e at en chan ly. Chnh v vay, logc t nhien cua nhan loai la thong 4 nhat va nh nhau. 3- Moi s vat, hien tng eu van ong, bien oi va phat trien khong ngng, cac khai niem, t tng phan anh chung cung khong ng im mot cho. ay, Logc hnh thc ch nghien cu nhng t tng, khai niem phan anh s vat trong trang thai tnh, trong s on nh tng oi cua no, bo qua s hnh thanh, bien oi phat trien cua cac khai niem, t tng o. 3

II- S HNH THANH VA PHAT TRIEN CUA LOGC HOC. 1- Aristote (384-322 T.CN) nha triet hoc Hilap co ai c coi la ngi sang lap ra Logc hoc. Vi nhng hieu biet sau rong c tap hp lai trong bo sach Organon (cong cu) o so bao gom 6 tap, Aristote la ngi au tien a trnh bay mot cach co he thong nhng van e cua Logc hoc. Ong la ngi au tien nghien cu t m khai niem va phan oan, ly thuyet suy luan va chng minh. Ong cung la ngi xay dng phep Tam oan luan va neu len Cac qui luat c ban cua t duy : Luat ong nhat, Luat mau thuan, Luat loai tr cai th ba v.v Sau Aristote, cac nha logc hoc cua trng phai khac ky a quan tam phan tch cac menh e. cung nh phep Tam oan luan cua Aristote. Logc cac menh e cua nhng ngi khac ky c trnh bay di dang ly thuyet suy dien. Ho a ong gop cho logc hoc 5 qui tac suy dien c ban c coi nh nhng tien e sau : 1. Neu co A th co B, ma co A vay co B. 2. Neu co A th co B, ma khong co B vay khong co A. 3. Khong co ong thi A va B, ma co A vay khong co B. 4. Hoac A hoac B, ma co A vay khong co B. 5. Hoac A hoac B, ma khong co B vay co A. Logc hoc cua Aristote c ton vinh trong suot thi Trung co. au ngi ta cung ch chu yeu 5 pho bien va bnh luan Logc hoc cua Aristote coi o nh nhng chan ly cuoi cung, tuyet ch. Co the noi, trong suot thi trung co, Logc hoc mang tnh kinh vien va hau nh khong c bo sung them ieu g ang ke. Thi Phuc hng, Logc cua Aristote chu yeu e cap en phep suy dien, a tr nen chat hep, khong ap ng c nhng yeu cau mi cua s phat trien khoa hoc, ac biet la cac khoa hoc thc nghiem. F.Bacon (1561-1626) vi tac pham Novum Organum, ong a ch ra mot cong cu mi : Phep qui nap. Bacon cho rang can phai tuan thu cac qui tac cua phep qui nap trong qua trnh quan sat va th nghiem e tm ra cac qui luat cua t nhien. R.Descartes (1596-1659) a lam sang to them nhng kham pha cua Bacon bang tac pham Discours de la methode (Luan ve phng phap). 4

J.S. Mill (1806-1873) nha Logc hoc Anh vi tham vong tm ra nhng qui tac va s o cua phep qui nap tng t nh cac qui tac tam oan luan, chnh Mill a a ra cac phng phap qui nap noi tieng (Phng phap phu hp, phng phap sai biet, phng phap cong bien va phng phap phan d). Logc hoc Aristote cung vi nhng bo sung ong gop cua Bacon, Descartes va Mill tr thanh Logc hnh thc co ien hay Logc hoc truyen thong. 2- Trc o, nha toan hoc ngi c Leibniz (1646-1716) lai co tham vong phat trien Logc hoc cua Aristote thanh Logc ky hieu. Tuy vay, phai en gia the ky 19, khi nha toan hoc G.Boole 6 (1815-1864) a ra cong trnh ai so hoc cua Logc th y tng cua Leibniz mi tr thanh hien thc. Logc hoc a c toan hoc hoa. Logc ky hieu (con goi la logc toan hoc) phat trien manh me t o. Sau Boole, mot loai cac nha toan hoc noi tieng a co cong trong viec phat trien Logc toan nh Frege (1848-1925), Russell (1872-1970), Whitehead v.v lam cho logc toan co c bo mat nh ngay nay. Logc toan hoc la giai oan hien ai trong s phat trien cua logc hnh thc. Ve oi tng cua no, Logc toan hoc la logc hoc, con ve phng phap th no la toan hoc. Logc toan hoc co anh hng to ln en chnh toan hoc hien ai, ngay nay no ang phat trien theo nhieu hng va c ng dung trong nhieu lnh vc khac nhau nh toan hoc, ngon ng hoc, may tnh v.v 3- Vao the ky 19, Hegel (1770-1831) nha triet hoc c a nghien cu va em lai cho logc hoc mot bo mat mi : Logc bien chng. Tuy nhien, nhng yeu to cua Logc bien chng a co t thi co ai, trong cac hoc thuyet cua Heraclite, Platon, Aristote v.v Cong lao cua Hegel oi vi Logc bien chng la cho ong a em lai cho no mot he thong au tien, c nghien cu mot cach toan dien, nhng he thong ay lai c trnh bay bi mot the gii quan duy tam. Chnh K.Marx (1818-1883), F.Engels (1820-1895) va V.I Lenine (1870-1924) a cai tao va phat trien Logc hoc bien chng tren c s duy vat, bien no thanh khoa hoc ve nhng qui luat va hnh phan anh trong t duy s phat trien va bien oi cua the gii khach quan, ve nhng qui luat nhan thc chan ly. Logc bien chng khong bac bo logc hnh thc, ma ch vach ro ranh gii cua no, coi no nh mot hnh thc can thiet nhng khong ay u cua t duy logc. Trong logc bien chng, hoc thuyet ve 7 8 ton tai va hoc thuyet ve s phan anh ton tai trong y thc lien quan chat che vi nhau. Neu nh Logc hnh thc nghien cu nhng hnh thc va qui luat cua t duy phan anh s vat trong trang thai tnh, trong s on nh tng oi cua chung th Logc bien chng lai nghien cu nhng hnh thc va qui luat cua t duy phan anh s van ong va phat trien cua the gii khach quan. 5

4- Ngay nay, cung vi khoa hoc ky thuat, Logc hoc ang co nhng bc phat trien manh, ngay cang co s phan nganh va lien nganh rong rai. Nhieu chuyen nganh mi cua Logc hoc ra i : Logc kien thiet, Logc a tri, Logc m, Logc tnh thai v.v S phat trien o ang lam cho Logc hoc ngay cang them phong phu, m ra nhng kha nang mi trong viec ng dung Logc hoc vao cac nganh khoa hoc va i song. III- Y NGHA CUA LOGC HOC. Song trong xa hoi, moi ngi khong ton tai mot cach co lap ma luon co moi quan he vi nhau va quan he vi t nhien. Cung vi ngon ng, Logc giup con ngi hieu biet nhau mot cach chnh xac va nhan thc t nhien ung an hn. Trai qua qua trnh lao ong, t duy logc cua con ngi c hnh thanh trc khi co khoa hoc ve logc. Tuy nhien t duy logc c hnh thanh bang cach nh vay la t duy logc t phat. T duy logc t phat gay tr ngai cho viec nhan thc khoa hoc, no de mac phai sai lam trong qua trnh trao oi t tng vi nhau, nhat la nhng van e phc tap. Logc hoc giup chung ta chuyen loi t duy logc t phat thanh t duy logc t giac. T duy logc t giac em lai nhng li ch sau : - Lap luan chat che, co can c; trnh bay cac quan iem, t tng mot cach ro rang, chnh xac, mach lac hn. - Phat hien c nhng loi logc trong qua trnh lap luan, trnh bay quan iem, t tng cua ngi khac. - Vach ra cac thu thuat nguy bien cua oi phng. Logc hoc con trang b cho chung ta cac phng phap nghien cu khoa hoc : Suy dien, Qui nap, Phan tch, Tong hp, Gia thuyet, Chng minh v.v nh o lam tang kha nang nhan thc, kham pha cua con ngi oi vi the gii. Ngoai ra, logc hoc con co y ngha ac biet oi vi mot so lnh vc, mot so nganh khoa hoc khac nhau nh : Toan hoc, ieu khien hoc, Ngon ng hoc, Luat hoc v.v

PHAN II
9

Chng II

KHAI NIEM
I- AC IEM CHUNG CUA KHAI NIEM. 1- nh ngha. Khai niem la hnh thc c ban cua t duy tru tng, phan anh nhng thuoc tnh ban chat cua s vat, hien tng. Moi s vat, hien tng eu bao gom nhieu thuoc tnh, khai niem ch phan anh nhng thuoc tnh ban chat, bo qua nhng thuoc tnh rieng biet, n le, khong ban chat cua s vat, hien tng. V du : khai niem Ghe : Vat c lam ra, dung e ngoi. Moi s vat c goi la Ghe eu co nhng thuoc tnh ve mau sac, ve chat lieu, ve hnh dang, ve kch thc v.v Song o la nhng thuoc tnh rieng biet, khong ban chat. Khai niem Ghe ch phan anh nhng thuoc tnh ban chat cua tat ca nhng cai Ghe trong hien thc, o la : Vat c lam ra dung e ngoi. 2- S hnh thanh khai niem. Khai niem la hnh thc au tien cua t duy tru tng. e hnh thanh khai niem, t duy can s dung cac phng phap so sanh, phan tch, tong hp, tru tng hoa, khai quat hoa, trong o so sanh bao gi cung gan lien vi cac thao tac phan tch, tong hp, tru tng hoa, khai quat hoa. Bang s phan tch, ta tach c s vat, hien tng thanh nhng bo phan khac nhau, vi nhng thuoc tnh khac nhau. T nhng tai lieu phan tch nay ma tong hp lai, t duy vach ro au la nhng 10 thuoc tnh rieng le (noi len s khac nhau gia cac s vat) va au la thuoc tnh chung, giong nhau gia cac s vat c tap hp thanh mot lp s vat. 7

Tren c s phan tch va tong hp, t duy tien en tru tng hoa, khai quat hoa. Bang tru tng hoa, t duy bo qua nhng thuoc tnh rieng le, o la nhng bieu hien ben ngoai, nhng cai ngau nhien, thoang qua, khong on nh e i vao ben trong, nam lay nhng thuoc tnh chung, ban chat, qui luat cua s vat. Sau tru tng hoa la khai quat hoa, t duy nam lay cai chung, tat yeu, cai ban chat cua s vat. noi dung o trong t duy c bieu hien cu the bang ngon ng, co ngha la phai at cho no mot ten goi o chnh la khai niem. Nh vay, ve hnh thc, khai niem la mot ten goi, mot danh t, nhng ve noi dung, no phan anh ban chat cua s vat. 3- Khai niem va t. Khai niem luon gan bo chat che vi t. T la cai vo vat chat cua khai niem, neu khong co t, khai niem khong hnh thanh va ton tai c. Co the noi, quan he t va khai niem cung nh quan he gia ngon ng va t tng. Mac noi : Ngon ng la hien thc cua t tng. Khai niem thng c bieu th bang t hay cum t. V du : Ru, hang hoa, he thong mat tri v.v. Khai niem ve cung mot oi tng la co tnh pho bien, no co gia tr chung cho toan nhan loai, khong phan biet dan toc, quoc gia. Tuy vay, khai niem lai bieu th bang nhng t khac nhau nhng ngon ng khac nhau. V du : Khai niem CA : ong vat co xng song, song di nc, bi bang vay, th bang mang, c dien ta bang t . trong tieng Nga, t FISH trong tieng Anh v.v. Cung mot th ngon ng, moi khai niem cung co the c dien at bang nhieu t khac nhau (t ong ngha). V du : Khai niem : Loai thu d an tht, cung ho vi meo, long mau vang co van en, c dien at bang cac t ; COP, HUM, HO. Cung mot th ngon ng, moi t co the dien at nhieu khai niem khac nhau (t ong am, t nhieu ngha). V du : T ONG bieu th cac khai niem : ONG RUONG, ONG KIM LOAI. 8
11

Khai niem la s phan anh hien thc khach quan, con t la s qui c c hnh thanh trong qua trnh giao tiep cua tng cong ong ngi. II- NOI HAM VA NGOAI DIEN CUA KHAI NIEM. 1- nh ngha. - Noi ham cua khai niem la tong hp nhng thuoc tnh ban chat cua lp cac oi tng c phan anh trong khai niem. V du : Khai niem CA co noi ham la : ong vat co xng song, song di nc, bi bang vay, th bang mang. Noi ham cua khai12 niem, Ca la tong hp cac thuoc tnh ban chat cua moi con ca. Nh vay, y ngha cua khai niem do chnh noi ham cua khai niem o qui nh. Noi ham cua khai niem bieu th mat CHAT cua khai niem, no tra li cho cau hoi : oi tng ma khai niem o phan anh la cai g ? - Ngoai dien cua khai niem la toan the nhng oi tng co thuoc tnh ban chat c phan anh trong khai niem. Moi oi tng la mot phan t tao nen ngoai dien, con ngoai dien cua khai niem la tap hp tat ca cac phan t cua lp cac oi tng o. Ngoai dien cua khai niem bieu th mat LNG cua khai niem, no tra li cho cau hoi : Lp cac oi tng ma khai niem o phan anh co bao nhieu? Ngoai dien cua khai niem co the la mot tap hp vo han, gom vo so cac oi tng. V du : khai niem NGOI SAO. Cung co the la mot tap hp hu han, co the liet ke het c cac oi tng : V du : khai niem CON NGI. Cung co khai niem ma ngoai dien ch bao gom mot oi tng : V du : khai niem : SONG HONG. 2- Quan he gia noi ham va ngoai dien cua khai niem. Trong moi khai niem, noi ham va ngoai dien luon thong nhat va gan bo mat thiet vi nhau. Moi noi ham tng ng vi mot ngoai dien xac nh. Tuy vay, s tng quan gia noi ham va ngoai dien cua khai niem co tnh chat ty le nghch. Neu ngoai dien cua mot khai niem cang nhieu oi tng bao nhieu th noi ham cua no cang ngheo nan bay nhieu va ngc lai. Co the phat bieu ve s tng quan gia noi ham va ngoai dien cua cac khai niem nh sau : Neu ngoai dien cua mot khai niem bao ham trong no ngoai dien cua khai niem khac th noi ham cua khai niem th nhat la mot bo phan cua noi ham khai niem th hai. 13 9

III- QUAN HE GIA CAC KHAI NIEM. Quan he gia cac khai niem chnh la quan he gia ngoai dien cua cac khai niem. Gia cac khai niem, co the co cac quan he sau ay : 1- Quan he ong nhat. Hai khai niem ong nhat la hai khai niem co cung ngoai dien. V du : Paris (A) va thu o nc Phap (B). A B ay la hai khai niem ong nhat v Paris chnh la thu o nc Phap va thu o nc Phap cung chnh la Paris. Ngha la ngoai dien cua hai khai niem nay cung phan anh mot oi tng. Tng t ta co : Tam giac can va Tam giac co hai goc bang nhau, Nguyen Du va tac gia Truyen Kieu la nhng khai niem ong nhat. Nh vay, hai khai niem ong nhat la hai khai niem ma ngoai dien cua chung co chung so oi tng. 2- Quan he bao ham. Quan he gia mot khai niem rong hn vi mot khai niem hep hn. Quan he bao ham la quan he gia hai khai niem ma ngoai dien cua khai niem nay cha trong no ngoai dien cua khai niem khac. V du : Hoc sinh (A) va Hoc sinh trung hoc (B). A
14

B Mot bo phan cua Hoc sinh la Hoc sinh trung hoc, ngoai dien cua khai niem Hoc sinh bao ham ngoai dien khai niem Hoc sinh trung hoc.

10

Tng t ta co cac khai niem Ngi lao ong va Cong nhan hoac Thc vat va Cay tram bau la nhng khai niem co quan he bao ham. Lu y : Khong nen lan lon Quan he bao ham gia cac khai niem vi Quan he gia toan the va bo phan trong cau truc cua oi tng. V du : quan he gia : Quan Tan Bnh va Thanh pho Ho Ch Minh, Phong Giao duc va S Giao duc, Trai at va He mat tri v.v la quan he gia bo phan va toan the. Ro rang Quan Tan Bnh la mot n v hanh chnh nam trong Thanh pho Ho Ch Minh, nhng khai niem Thanh pho Ho Ch Minh lai khong bao ham khai niem Quan Tan Bnh v khai niem Thanh pho Ho Ch Minh la khai niem n nhat, ngha la ngoai dien cua no hep nhat, ch co mot oi tng duy nhat, do o no khong the bao ham mot oi tng nao khac. 3- Quan he giao nhau. Hai khai niem giao nhau la hai khai niem ma ngoai dien cua chung co mot so oi tng chung. V du : Sinh vien (A) va Van ong vien (B) la hai khai niem giao nhau v co mot so Sinh vien (A) la Van ong vien (B) va ngc lai, co mot so Van ong vien (B) la Sinh vien (A). 15 B A Tng t ta co cac khai niem Thay giao va Nha th, Phu n va Ngi anh hung v.v la nhng khai niem giao nhau. Nh vay, hai khai niem giao nhau la hai khai niem ma mot bo phan ngoai dien cua chung trung nhau. Ngha la mot bo phan cua ngoai dien khai niem nay ong thi la mot bo phan cua ngoai dien khai niem kia. 4- Quan he cung nhau phu thuoc. La quan he gia cac hang trong cung mot loai. Quan he cung phu thuoc la quan he gia cac khai niem ma ngoai dien cua chung khong co oi tng chung, ngoai dien cua chung ch la nhng bo phan cua ngoai dien mot khai niem khac. V du : Ha noi (1), thanh pho Ho Ch Minh (2), Luan on (3) va thanh pho (A). Ha noi (1), thanh pho Ho Ch Minh (2), Luan on (3) la nhng khai niem ngang hang (khai niem hang) cung phu thuoc khai niem thanh pho (A) (khai niem loai). 1 2 5- Quan he mau thuan. A 3 11

Hai khai niem mau thuan la hai khai niem co noi ham phu nh lan nhau, ngoai dien cua chung hoan toan tach ri (khong co oi tng chung) va tong ngoai dien cua chung ung bang ngoai dien cua mot khai niem khac. V du : Nam oan vien (A) va N oan vien (B). 16 Hai khai niem nay tach ri nhau nhng neu gop ngoai dien cua chung lai th B A ung bang ngoai dien cua khai niem oan vien (C). Tng t ta co cac khai niem : Hoc gioi va Hoc khong gioi la nhng khai niem mau thuan. V C noi ham cua chung phu nh nhau va ngoai dien cua chung ung bang ngoai dien cua khai niem : Hoc lc. 6- Quan he oi choi. Hai khai niem oi choi la hai khai niem ma noi ham cua chung co nhng thuoc tnh trai ngc nhau, con ngoai dien cua chung ch la hai bo phan cua ngoai dien mot khai niem khac. B A V du : Hoc gioi (A) va Hoc kem (B) ; Trang (A) va en (B) ; Tot (A) va Xau (B). la nhng khai niem oi choi nhau v noi ham cua cac cap khai niem co nhng thuoc tnh trai ngc C nhau, con ngoai dien cua chung ch la nhng bo phan cua ngoai dien cac khai niem : Hoc lc (C), Mau sac (C), Pham chat (C). IV-CAC LOAI KHAI NIEM. 1- Khai niem cu the va khai niem tru tng. - Khai niem cu the la khai niem phan anh nhng oi tng xac nh trong hien thc. V du : Bong hoa, Khau sung, Mat tri v.v - Khai niem tru tng la khai niem phan anh cac thuoc tnh, cac quan he cua oi tng. V du : Tnh yeu, Long cam thu, Tot, ep v.v 2Khai niem rieng, khai niem chung, khai niem tap hp. 12
17

- Khai niem rieng (hay khai niem n nhat) la khai niem ma ngoai dien cua no ch cha mot oi tng cu the duy nhat. V du : Ho Hoan Kiem, Nha th Nguyen nh Chieu, Song Sai gon v.v - Khai niem chung la khai niem ma ngoai dien cua no cha mot lp t hai oi tng tr len. V du : Nha, Thanh pho, Phan t v.v - Khai niem tap hp la khai niem ma ngoai dien cua no cha lp oi tng ong nhat nh la mot chnh the, khong the tach ri. V du : Chom sao, Nhan dan, S oan 3- Khai niem loai va khai niem hang. - Khai niem co ngoai dien phan chia c thanh cac lp con goi la khai niem LOAI. - Khai niem co ngoai dien la lp con c phan chia t khai niem loai goi la khai niem HANG. V du : ong vat : khai niem LOAI.
18 ong vat co vu : khai niem HANG.

- Viec phan biet gia khai niem LOAI va khai niem HANG ch la tng oi, tuy thuoc vao tng moi quan he xac nh. V du : ong vat co vu la khai niem HANG neu so vi khai niem : ong vat, nhng no lai la khai niem LOAI neu so vi khai niem : Ca voi. V- M RONG VA THU HEP KHAI NIEM. 1- M rong khai niem. Quan he LOAI HANG la c s cua thao tac m rong va thu hep khai niem. M rong khai niem la thao tac logc nh o ngoai dien cua khai niem t cho hep tr nen rong hn bang cach bt mot so thuoc tnh cua noi ham, lam cho noi ham ngheo nan hn. V du : M rong khai niem : Giao vien pho thong trung hoc (1). 3 - Giao vien pho thong (2). 2 - Giao vien (3). 1 13

Bang cach bo bt lan lt mot so thuoc tnh cua noi ham lam cho ngoai dien cua khai niem ngay cang rong hn. Nh vay m rong khai niem la thao tac logc nham chuyen t khai niem hang thanh khai niem loai. 2- Thu hep khai niem. 19 Thu hep khai niem la thao tac logc nh o ngoai dien cua khai niem t cho rong tr nen hep hn bang cach them vao noi ham mot so thuoc tnh mi, lam cho noi ham phong phu hn. Thu hep khai niem la thao tac logc ngc vi m rong khai niem nham chuyen t khai niem loai thanh khai niem hang. V du : - Giao vien (A). - Giao vien pho thong (B). A B C

- Giao vien pho thong trung hoc (C). M rong va thu hep khai niem co y ngha quan trong trong viec nh ngha va phan chia khai niem. VI-NH NGHA KHAI NIEM. 1- nh ngha khai niem la g ? nh ngha khai niem la thao tac logc nham xac lap noi ham va ngoai dien cua khai niem o. e nh ngha khai niem, phai thc hien 2 viec : - Xac nh noi ham. - Loai biet ngoai dien. V du : Ghe la vat c lam ra dung e ngoi. 14

nh ngha nay khong ch vach ra thuoc tnh ban chat (noi ham) cua ghe ma con phan biet no vi cac vat khac (ngoai dien). Trong i song cung nh trong khoa hoc, nh ngha khai niem la rat can thiet, no giup moi ngi hieu ay u, chnh xac va thong nhat oi vi moi khai niem. 20 2- Cau truc cua nh ngha : Moi nh ngha thng co hai phan, mot phan la KHAI NIEM C NH NGHA, phan kia la KHAI NIEM DUNG E NH NGHA. Gia hai phan c ket noi vi nhau bi lien t LA.
KHAI NIEM C NH NGHA LA KHAI NIEM DUNG E NH NGHA

(Definiendum)

(Definiens) Hnh bnh hanh co mot goc vuong (khai niem dung e nh ngha)

V du :
Hnh ch nhat (khai niem c nh ngha) LA

Khi KHAI NIEM DUNG E NH NGHA at trc KHAI NIEM C NH NGHA th t LA c thay bang C GOI LA. V du : Hai khai niem co cung ngoai dien C GOI LA hai khai niem ong nhat. 3- Cac kieu nh ngha. 3.1 nh ngha qua cac loai va hang. Kieu nay dung e nh ngha cac khai niem co quan he LOAI HANG. Ban chat cua kieu nh ngha nay la : Xac nh khai niem loai gan nhat cua khai niem c nh ngha va ch ra nhng thuoc tnh ban chat, khac biet gia khai niem c nh ngha (hang) vi cac hang khac trong loai o. V du : - nh ngha khai niem HNH CH NHAT.
21

- Khai niem LOAI gan nhat cua hnh cha nhat la HNH BNH HANH.

15

- Thuoc tnh ban chat, khac biet gia HANG nay (hnh ch nhat) vi cac HANG khac (hnh thoi) trong LOAI o la co MOT GOC VUONG. Vay HNH CH NHAT LA HNH BNH HANH CO MOT GOC VUONG. 3.2 nh ngha theo nguon goc phat sinh. ac iem cua kieu nh ngha nay la : khai niem dung e nh ngha, ngi ta neu len phng thc hnh thanh, phat sinh ra oi tng cua khai niem c nh ngha. V du : Hnh cau la hnh c tao ra bang cach quay na hnh tron xung quanh ng knh cua no. 3.3 hoc. ac iem cua kieu nh ngha nay la ch ra quan he cua oi tng c nh ngha vi mat oi lap cua no, bang cach o co the ch ra c noi ham cua khai niem can nh ngha. V du : - Ban chat la c s ben trong cua hien tng. - Hien tng la s bieu hieu ra ben ngoai cua ban chat. 3.4 Mot so kieu nh ngha khac. - nh ngha t : S dung t ong ngha, t co ngha tng ng e nh ngha. V du : T giac la hnh co 4 goc. Bat kha tri la khong the biet. - nh ngha mieu ta : Ch ra cac ac iem cua oi tng c nh ngha. 22 V du : Cop la loai thu d an tht, cung ho vi meo, long mau vang co van en. VII- CAC QUI TAC NH NGHA KHAI NIEM. 1- nh ngha phai tng xng. Yeu cau cua qui tac nay la khai niem c nh ngha va khai niem dung e nh ngha phai co cung ngoai dien. Ngha la ngoai dien cua khai niem c nh ngha ung bang ngoai dien cua khai niem dung e nh ngha : Dfd = Dfn. 16 nh ngha qua quan he. Kieu nay dung e nh ngha cac khai niem co ngoai dien cc ky rong cac pham tru triet

V du : Hnh vuong la hnh ch nhat co hai canh lien tiep bang nhau. - Vi pham cac qui tac nay co the mac cac loi : nh ngha qua rong : khi ngoai dien cua khai niem dung e nh ngha rong hn ngoai dien cua khai niem c nh ngha (Dfd<Dfn). V du : Hnh bnh hanh la t giac co hai canh song song vi nhau. ay la nh ngha qua rong v t giac co hai canh song song vi nhau khong ch la hnh bnh hanh ma con co hnh thang. nh ngha qua hep : Khi ngoai dien cua khai niem dung e nh ngha hep hn ngoai dien cua khai niem c nh ngha (Dfd>Dfn). V du : Giao vien la ngi lam nghe day hoc bac pho thong. ay la nh ngha qua hep v giao vien khong ch la ngi day hoc bac pho thong ma con cac bac, cac nganh khac na. 2- nh ngha phai23 rang, chnh xac. ro Yeu cau cua qui tac nay la ch c s dung nhng khai niem a c nh ngha e nhn ngha. Ngha la khai niem dung e nh ngha phai la khai niem a biet, a c nh ngha t trc. Neu dung mot khai niem cha c nh ngha e nh ngha mot khai niem khac th khong the vach ra c noi ham cua khai niem can nh ngha, tc la khong nh ngha g ca. - Vi pham qui tac nay co the mac cac loi : nh ngha vong quanh : Dung khai niem B e nh ngha khai niem A, roi lai dung khai niem A e nh ngha khai niem B. V du : - Goc vuong la goc bang 90o. - o la so o cua goc bang 1/90 cua goc vuong. nh ngha nay a khong vach ra noi ham cua khai niem c nh ngha. nh ngha luan quan : 17

Dung chnh khai niem c nh ngha e nh ngha no. V du : Ngi ien la ngi mac benh ien. Toi pham la ke pham toi. nh ngha khong ro rang, khong chnh xac : S dung cac hnh tng nghe thuat e nh ngha. V du : Ngi la hoa cua at. Phao binh la than cua chien tranh. 24 3- nh ngha phai ngan gon. Yeu cau cua qui tac nay la nh ngha khong cha nhng thuoc tnh co the suy ra t nhng thuoc tnh khac a c ch ra trong nh ngha. Vi pham qui tac nay se mac loi : nh ngha dai dong : V du : Nc la mot chat long khong mau, khong mui, khong v va trong suot. ay la nh ngha dai dong v thuoc tnh trong suot c suy ra t thuoc tnh khong mau. Do o ch can nh ngha : Nc la chat long khong mau, khong mui, khong v. 4- nh ngha khong the la phu nh. nh ngha phu nh khong ch ra c noi ham cua khai niem c nh ngha. V vay, no khong giup cho chung ta hieu c y ngha cua khai niem o. V du : - Tot khong phai la xau. - Chu ngha Xa hoi khong phai la Chu ngha T ban. VIII- PHAN CHIA KHAI NIEM. 1- Phan chia khai niem la g ? Phan chia khai niem la thao tac logc nham ch ra cac khai niem hep hn (hang) cua khai niem o (loai). - Khai niem em phan chia (loai) goi la khai niem b phan chia. - Khai niem c ch ra (hang) goi la khai niem phan chia hay thanh phan phan chia. 18
25

- Thuoc tnh dung e phan chia khai niem goi la c s phan chia. V du : Phan chia khai niem NGI thanh NGI DA TRANG, NGI DA EN, NGI DA O, NGI DA VANG da vao c s phan chia la MAU DA. Lu y : Phan chia khai niem khac vi phan chia oi tng thanh cac bo phan. V du : NGI bao gom : AU, MNH, TAY, CHAN 2- Cac hnh thc phan chia khai niem. - Phan oi khai niem. Phan oi khai niem la thao tac logc nham chia mot khai niem thanh hai khai niem mau thuan vi nhau. V du : Gioi - Hoc lc Khong gioi Tot - Pham chat Khong tot Phan oi khai niem c ng dung kha rong rai trong i song. ay la cach phan chia gian tien va de dang, giup ta nam c thong tin c ban nhng ngan gon nhat , nhanh nhat ve oi tng. - Phan chia khai niem theo hang (phan loai). Phan chia khai niem theo hang la thao tac logc can c vao c s phan chia nhat nh e chia khai niem loai thanh cac hang sao cho moi hang van gi c thuoc tnh nao o cua loai, nhng thuoc tnh o lai co chat lng mi trong moi hang. 26 V du : Phan chia khai niem Hnh thai kinh te xa hoi da tren c s phan chia la kieu quan he san xuat nhat nh, ta c 5 hnh thai kinh te xa hoi, nhng moi hnh thai kinh te xa hoi lai co chat lng mi so vi hnh thai kinh te xa hoi khac. 3- Cac qui tac phan chia khai niem. - Qui tac 1 : Phan chia phai nhat quan. Ngha la viec phan chia phai c tien hanh vi cung mot thuoc tnh, cung mot c s phan chia xac nh. 19

ng nhien, cung mot khai niem, neu da vao nhng c s phan chia khac nhau th se c cac thanh phan phan chia khac nhau. V du : Phan chia khai niem NGI. Ngi Ngi Ngi Ngi Ngi Ngi Ngi Ngi Ngi da da da da vang o trang en

NGI

Can c vao MAU DA

NGI

chau chau chau chau chau

A Au My Can c vao CHAU LUC phi NI HO SINH SONG. Uc

27 Ngi Lao Ngi Nhat NGI Ngi c Can c vao QUOC TCH Ngi Viet Nam v.v Nh vay, qui tac nay yeu cau khi phan chia khai niem khong c cung mot luc da vao nhng c s khac nhau e phan chia. V du : Chia khai niem Ngi thanh Ngi da en, Ngi da trang va ngi chau A la vi pham qui tac tren. - Qui tac 2 : Phan chia phai lien luc. Ngha la viec phan chia phai theo tuan t, khong c vt cap, thanh phan chia phai la khai niem hang gan nhat cua khai niem b phan chia (loai). V du : Phan chia :

20

CAU CAU N CAU GHEP

Cau n bnh thng

Cau n ac biet

Cau ghep ang lap

Cau ghep chinh phu

(Theo Ng phap tieng Viet, NXB Khoa hoc xa hoi, Ha noi 1983) - Qui tac 3 : Phan chia phai can oi.
28

Ngha la ngoai dien cua khai niem b phan chia phai ung bang tong ngoai dien cua cac khai niem phan chia, khong c trung lap hoac bo sot. V du : Hnh thang thng (1) Phan chia HNH THANG (A) Hnh thang vuong (2) Hnh thang can (3)

Cach phan chia tren ay la can oi v tong ngoai dien cua ba khai niem 1 + 2 + 3 ung bang ngoai dien cua khai niem A. V du : Sau ay cho thay phan chia khong can oi : Kim loai kiem Kim loai Kim loai kiem tho 21

V ngoai kim loai kiem, kim loai kiem tho con co cac kim loai khac. - Qui tac 4 : Phan chia phai tranh trung lap. Ngha la cac thanh phan phan chia la nhng khai niem tach ri, ngoai dien cua chung khong c trung lap. V du : ong vat bao gom ong vat co xng song, ong vat khong xng song va ong vat co vu. S phan chia nay trung lap v ong vat co xng song bao ham ong vat co vu, ngoai dien cua ong vat co vu nam trong ngoai dien cua ong vat co xng song. Chng III
29

PHAN OAN

I- AC IEM CHUNG CUA PHAN OAN. 1- nh ngha phan oan. Phan oan la hnh thc c ban cua t duy tru tng. Phan oan la cach thc lien he gia cac khai niem, phan anh moi lien he gia cac s vat, hien tng trong y thc cua con ngi. Phan oan la s phan anh nhng thuoc tnh, nhng moi lien he cua s vat, hien tng cua the gii khach quan, s phan anh o co the hp hoac khong phu hp vi ban than the gii khach quan. V vay, moi phan oan co the la ung hoac sai, khong co phan oan nao khong ung cung khong sai va khong co phan oan va ung lai va sai. V du : - Trai at quay xung quanh mat tri. - Moi kim loai eu dan ien. la nhng phan oan ung, v no phu hp vi thc te khach quan. - Meo e ra trng. - Nguyen Trai la tac gia cua Truyen Kieu. la nhng phan oan sai, v no khong phu hp vi thc te khach quan. 22

Khac vi khai niem phan anh nhng thuoc tnh chung, ban chat cua s vat, hien tng, phan oan phan anh nhng moi lien he gia cac s vat, hien tng va gia cac mat cua chung. Cho nen, phan oan la hnh thc bieu at cac qui luat khach quan. 2- Cau truc cua phan oan. Moi phan oan bao gom hai thanh phan c ban : Chu t va V t. - Chu t cua phan oan ch oi tng cua t tng. 30 Ky hieu : S. - V t cua phan oan la nhng thuoc tnh ma ta gan cho oi tng. Ky hieu : P. Chu t va v t cua phan oan c goi la cac thuat ng cua phan oan. Gia chu t va v t la mot lien t lam nhiem vu lien ket hai thanh phan cua phan oan. Cac lien t thng gap trong cac phan oan : - LA, - KHONG PHAI LA, - KHONG MOT NAO LA v.v V du : Trng ien t la mot dang cua vat chat (S la P) (chu t) (lien t) (v t) - Mot so tr thc khong phai la giao vien (S khong phai la P) (chu t) (lien t) (v t) 3- Phan oan va cau. Hnh thc ngon ng bieu th phan oan la cau, phan oan khong the xuat hien va ton tai neu khong co cau. Moi phan oan bao gi cung c dien at bang mot cau nhat nh. V du : - Gan mc th en. - Moi ly thuyet eu mau xam. Tuy vay, phan oan la hnh thc cua t duy phan anh s co (khang nh) hay khong co (phu nh) thuoc tnh nao o cua oi tng trong moi lien he vi oi tng khac. Mat khac, phan oan ch co gia tr ung hoac sai khi no phan anh phu hp hoac khong phu hp vi oi tng. Do o, khong phai cau nao cung dien at mot phan oan. V du : - ep vo cung to quoc ta i !
31

- Khong c lam viec rieng trong gi hoc ! - Em la ai, co gai hay nang tien ? 23

Nhng cau tren khong phai la phan oan, v no khong khang nh hay phu nh thuoc tnh nao o cua oi tng, cung khong the noi rang chung phan anh ung hay sai oi tng. II- PHAN LOAI PHAN OAN. 1Phan loai phan oan theo chat. Chat cua phan oan bieu hien lien t logc. Lien t logc phan anh moi lien he gia chu t (S) va v t (P), hoac qui S vao cung lp vi P (lien t khang nh), hoac tach S ra khoi lp P (lien t phu nh). - Phan oan khang nh : La phan oan xac nhan S cung lp vi P. V du : - Sat la kim loai. - Mat trang la ve tinh cua trai at. Thong thng phan oan khang nh co lien t logc LA, tuy vay, nhieu trng hp khong co lien t LA ma van la phan oan khang nh. V du : - Rua e ra trng. - Trai at quay xung quanh mat tri. - Phan oan phu nh. La phan oan xac 32 nhan S khong cung lp vi P. V du : - Thuy ngan khong phai la chat ran. - Le nin khong phai la ngi Viet Nam. Cong thc : S khong la P. Phan oan phu nh thng co lien t logc KHONG LA, KHONG PHAI LA. 2Phan loai phan oan theo lng. Lng cua phan oan bieu hien chu t (S), no cho biet co bao nhieu oi tng cua S thuoc hay khong thuoc ve P. 24

- Phan oan chung (phan oan toan the). La phan oan cho biet moi oi tng cua S eu thuoc hoac khong thuoc ve P. Cong thc : - Moi S la P. - Moi S khong la P. V du : Moi kim loai eu la chat dan ien. Moi con sao eu khong de di nc. Phan oan chung thng c bat au cac lng t pho bien, Moi, Tat ca, Toan the v.v - Phan oan rieng (phan oan bo phan). La phan oan cho biet ch co mot so oi tng cua S thuoc hoac khong thuoc ve P. Cong thc : - Mot so S la P. - Mot so S khong la P. V du : - Mot so thanh nien la nhng nha quan ly gioi. - Mot so sinh vien khong phai la oan vien. 33 Phan oan rieng thng c bat au bang cac lng t bo phan : Mot so, Hau het, Nhieu, a so, Mot vai, v.v - Phan oan n nhat : La phan oan cho biet mot oi tng cu the, duy nhat trong hien thc thuoc hoac khong thuoc ve P. Cong thc : - S la P. - S khong la P. V du : - Paris la thu o cua nc Phap. - Lao khong phai la mot cng quoc. Ghi chu : Co the coi phan oan n nhat cung la mot loai phan oan chung, bi v cho du phan oan ch phan anh mot oi tng, nhng oi tng o la cai duy nhat, trong hien thc khong co cai th hai. V the, noi mot cai duy nhat cung la noi en toan the cai duy nhat o, do vay ma ngoai dien cua chu t trong phan oan nay luon luon ay u. 3Phan loai phan oan theo chat va lng. - Phan oan khang nh chung (phan oan A). 25

Cong thc : Moi S la P. V du : Moi ngi Viet Nam eu yeu nc. Trong nhieu trng hp, phan oan khong co dang : Moi S la P ma van la phan oan khang nh chung : V du : - Nc la chat dan ien. - t nao la t chang cay. - Phan oan khang nh rieng (phan oan I). Cong thc : - Mot so S la P. 34 V du : Mot so sinh vien thong thao tin hoc. - Phan oan phu nh chung (phan oan E). Cong thc : - Moi S khong la P. V du : Moi ngi eu khong muon chien tranh. Trong ngon ng t nhien, phan oan phu nh chung nhieu luc khong bat au bang lng t pho bien : MOI, TAT CA, TOAN THE, tham ch con khong co lien t phu nh. V du : - May i banh uc co xng, May i a chu ma thng dan cay. - Ru nao ru lai say ngi, B ngi say ru ch ci ru say. - Phan oan phu nh rieng (phan oan O). Cong thc : - Mot so S khong la P. V du : Mot so ieu luat khong con phu hp vi yeu cau phat trien kinh te hien nay. - Ngi ta dung cac ch A va I, hai nguyen am au trong t Latinh : Affirmo (khang nh) e ch hai phan oan khang nh chung va khang nh rieng. Cac ch E va O la hai nguyen am trong t Latinh : Nego (phu nh) e ch hai phan oan phu nh chung va phu nh rieng.

26

III- NGOAI DIEN CUA CHU T VA V T TRONG PHAN OAN. Neu phan oan bao quat het moi oi tng cua S (chu t) hoac moi oi tng cua P (v t) th ta noi S hoac P co ngoai dien ay u (chu dien). Neu phan oan khong bao quat het moi oi tng cua S (chu t) hoac khong bao quat het moi oi tng cua P (v t) th ta noi S hoac P co ngoai dien 35 khong ay u (khong chu dien). 1- Phan oan khang nh chung (phan oan A). Cong thc : Moi S la P (SaP). V du : P S ien. Moi kim loai eu dan

(A ) Trong phan oan nay chu t (kim loai) co ngoai dien ay u (chu dien), v t (dan ien) co ngoai dien khong ay u (khong chu dien) v ngoai kim loai, nc va mot so vat khac cung co kha nang dan ien. 2- Phan oan khang nh rieng (phan oan I). Cong thc : Mot so S la P (SiP). V du : S P Mot so cong nhan la cau thu bong a. (I)

Trong phap oan nay ca chu t lan v t eu co ngoai dien khong ay u (khong chu dien). 3- Phan oan phu nh chung (phan oan E). Cong thc : Moi S khong la P (SeP). P S V du : Moi con sao eu khong e di nc. (E) Trong phap oan nay ca chu t lan v t eu co ngoai dien ay u (chu dien).
36 4- Phan oan phu nh rieng (phan oan O).

Cong thc : Mot so S khong la P (SoP). P S (O )

27

V du :

Mot so van hoa pham khong co noi dung lanh manh.

Trong phap oan nay chu t co ngoai dien khong ay u (khong chu dien), v t co ngoai dien ay u (chu dien). Tom lai : Chu t cua phan oan chung co ngoai dien ay u (chu dien). V t cua phan oan phu nh co ngoai dien ay u (chu dien). e de nh, ta lap bang sau, t co ngoai dien ay u c bieu th bang dau (+), t co ngoai dien khong ay u c bieu th bang dau (). Ten phan oan A E I O Chu t : S + + V t : P + +

Lu y : Neu xet het nhng trng hp co the co th :

- Phan oan A co 237 trng hp : S P Tat ca S la P S+, P - Phan oan I co 2 trng hp : S P Mot so S la P S, P

S+, P+

S, P+ 28

IV-QUAN HE GIA CAC PHAN OAN. HNH VUONG LOGC. Gia cac phan oan A, E, I, O co cung chu t va v t co the thiet lap nhng quan he sau : A
M a u

c h o
n

i E t r e n

ua

T h b a c

T h b a c

th th ua n
38

I o i c h o i O d i 1- Quan he oi choi tren (A va E). Hai phan oan A va E khong the ong thi ung, nhng co the ong thi sai. V du : - Tat ca cac dong song eu chay (A) : ung. - Tat ca cac dong song eu khong chay (E) : sai. Hai phan oan tren khong ong thi ung. - Moi sinh vien eu gioi tieng Nga (A) : sai. - Moi sinh vien eu khong gioi tieng Nga (E) : sai. Hai phan oan tren ong thi sai. Do o : - Neu A ung th E sai va ngc lai neu E ung th A sai. - Neu A sai th E khong xac nh (co the ung hoac sai) va ngc lai neu E sai th A khong xac nh (co the ung hoac sai). 2- Quan he oi choi di (I va O). Hai phan oan I va O khong the ong thi sai nhng co the ong thi ung. V du : - Mot so nha bac hoc c nhan giai thng Nobel (I) : ung. - Mot so nha bac hoc khong c nhan giai thng Nobel (O) : ung. 29

a u

Hai phan oan tren ong thi ung. Nhng : - Mot so kim loai khong dan dien (O) : sai. - Mot so kim loai dan ien (I) : ung. Hai phan oan tren khong ong thi sai. Do o : - Neu I sai th O ung va ngc lai neu O sai th I ung. - Neu I ung th O khong xac nh (co the ung hoac sai) va ngc lai neu O ung th I khong xac nh (co the ung hoac sai).
39 3- Quan he mau thuan (A va O, E va I).

Hai phan oan co quan he mau thuan (A va O, E va I) neu phan oan nay ung th phan oan kia sai va ngc lai. V du : - Moi ngi eu co oc (A) : ung. - Mot so ngi khong co oc (O) : sai - Mot so ngi thch cai lng (I) : ung. - Moi ngi eu khong thch cai lng (E) : sai. 4- Quan he th bac (A va I, E va O). - Hai phan oan co quan he th bac (A va I, E va O) neu phan oan toan the (khang nh hoac phu nh) ung th phan oan bo phan (khang nh hoac phu nh tng ng) cung ung : A ung I ung, E ung O ung. V du : - Moi ngi eu len an bon tham nhng (A) : ung. - Nhieu ngi len an bon tham nhng (I) : ung. - Khong mot ai tranh c cai chet (E) : ung. - Mot so ngi khong tranh c cai chet (O) : ung. - Neu phan oan bo phan (khang nh hoac phu nh) sai th phan oan toan the (khang nh hoac phu nh tng tng) cung sai. I sai A sai, O sai E sai. V du : - Nhieu con meo e ra trng (I) : sai. 30

- Moi con meo eu e ra trng (A) : sai. - Mot so ngi song khong can th (O) : sai. - Moi ngi song eu khong can th (E) : sai. 40 Tom lai, nhn vao hnh vuong logc ta co the thay : - Neu A ung O sai, O sai E sai, E sai I ung. Do o : A () O (s), E (s) I (). - Neu A sai O ung, O ung E khong xac nh, E khong xac nh I khong xac nh. Do o : A (s) O (), E va I khong xac nh. V- CAC PHEP LOGC TREN PHAN OAN. 1- Phep phu nh. Phep phu nh la thao tac logc nh o tao ra phan oan mi co gia tr logc ngc vi gia tr logc cua phan oan ban au. V du : Phu nh phan oan : Tri ma, ta c phan oan : Tri khong ma. Vi moi phan oan P, ta co the thiet lap phan oan KHONG PHAI P goi la PHU NH PHAN OAN P, ky hieu la :

P, oc la : khong P.
P

Neu P ung th Neu P sai th


P

sai

P S

P S

ung

Thay cac ky hieu () va (S) bang cac ky hieu (1) va (0) ta co the viet bang chan ly phep phu nh nh sau :
41

P 1 31

P 0

oi khi e cho tien trnh bay, day gia tr cua moi phan oan c trnh bay thanh mot hang ngang. Luc o bang chan ly tren ay co the c viet thanh : P

1 0

0 1

V du :

- ong dan ien (P) : ung

- ong khong dan ien (P) : sai Phu nh phan oan P ta c phan oan
P

P, oc la : khong phai khong P. Phan oan

co gia tr logc ngc vi phan oan

va tng ng logc vi phan oan P. P=

V du :

- ong dan ien (P) : ung.


- ong khong dan ien ( P) : sai - Khong phai ong khong dan dien 2- Phep hoi. Hai phan oan P, Q co the lien ket vi nhau bang lien t logc VA lap thanh mot phan oan phc. Phan oan nay c goi la hoi cua hai phan oan P, Q. Ky hieu : P Q. oc la : P va Q; hoi cua P va Q. V du : Hoa cham 42 va Hoa hoc gioi. ch - Phan oan P Q ch ung khi ca P lan Q cung ung, (sai trong cac trng hp khac). - Cu the : khi P (), Q () th P Q (). P (), Q (s) th P Q (s) P (), Q () th P Q (s) 32 P : ung

P (s), Q (s) th P Q (s) - Sau ay la bang chan ly cua phep hoi : P Q P Q 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0

V du : - Phan oan : Nhom dan ien va ong dan ien la phan oan ung v ca hai phan oan thanh phan cua no : Nhom dan ien va ong dan ien eu ung. - Phan oan : Ga e ra trng va ga la ong vat co vu la phan oan sai, v mot phan oan thanh phan cua no : Ga la ong vat co vu la sai. Trong phep hoi, thong thng e tranh trung lap, ngi ta bo bt mot so t ma van gi nguyen gia tr cua phan oan. V du : - Nc la mot chat long va (nc) co tnh an hoi. - 3 (la so le) va 5 la so le. - Trong nhieu phan oan, phep hoi con c dien at bi nhng lien t khac: Ma, Van, ong
43 thi, Cung, Nhng ma, v.v oi khi con c bieu dien ch bang day phay (,).

V du : - Hom nay tri nang MA lanh. - Trai at quay quanh mat tri ONG THI t quay quanh mnh no. - Viet Nam, Cu Ba la nc XHCN. - Khong phai lien t VA nao cung eu mang y ngha cua phep hoi. V du : - ong hoa va d hoa la hai mat oi lap. 3- Phep tuyen. Hai phan oan n P, Q, co the lien ket vi nhau bang lien t logc HOAC lap thanh mot nhom phan oan phc. Phan oan nay c goi la tuyen cua hai phan oan P, Q. Do lien t HOAC trong ngon ng t nhien co hai ngha : HOAC co ngha HAY LA, VA LA, HOAC con co ngha HOAC 33

LA, HOAC LA. ngha nay lien t HOAC co tnh chat la chon dt khoat. Chnh v vay ma phep tuyen cung co hai mc o : Phep tuyen thng va phep tuyen chat. PHEP TUYEN THNG Ky hieu : P Q, oc la : P hoac Q; P hay Q. V du : ong ho het pin hoac la ong ho b hong.
44

- Phan oan P Q ch sai khi ca P lan Q cung sai (ung trong moi trng hp khac). - Cu the : - Khi P (), Q () th P Q ()

P (), Q (s) th P Q () P (s), Q () th P Q () P (s), Q (s) th P Q (s) Bang chan ly cua phep tuyen. P Q P Q 1 1 1 1 0 1 0 1 1 0 0 0

Nh vay phan oan : ong ho het pin hoac la (ong ho) b hong, ch sai khi ong ho khong b het pin (P sai) va ong ho cung khong b hong (Q sai). Cac trng hp sau ay phan oan eu ung. ong ho het pin (P ung), ong ho b hong (Q ung) ong ho khong het pin (P sai), ong ho b hong (Q ung) ong ho het pin (P ung), ong ho khong b hong (Q sai) 34

e cho gon, trong phep tuyen ngi ta cung bo bt mot so t ma phan oan van con nguyen gia tr. V du : ong ho het pin hoac b hong. PHEP TUYEN CHAT

Ky hieu : P Q, oc la : Hoac P hoac Q. V du : Con vat kia la con meo hoac con chuot. - Phan oan P Q ch ung khi mot trong hai phan oan thanh phan ung con phan oan kia sai (sai trong moi trng hp khac). - Cu the : - Khi P (), Q () th P Q (s) P (), Q (s) th P Q () P (s), Q () th P Q () P (s), Q (s) th P Q (s) Bang chan ly cua phep tuyen chat. P Q P Q 1 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 0

45

V du : Phan oan : Con vat kia la con meo hoac con chuot ung trong nhng trng hp sau : - Con vat kia la con meo (P ung), khong phai con chuot (Q sai). - Con vat kia khong phai la con meo (P sai), ma la con chuot (Q ung). Sai trong cac trng hp : - Con vat kia va la con meo (P ung), va la con chuot (Q ung). - Con vat kia khong phai la con meo (P sai), cung khong phai con chuot (Q sai). 4- Phep keo theo.
46

35

Hai phan oan n P, Q co the lien ket vi nhau bang lien t logc NEU TH lap thanh mot phan oan phc. Ky hieu : P Q, oc la : Neu P th Q; P keo theo Q. V du : Neu chuon chuon bay thap th ma. - Phan oan P Q ch sai khi P ung ma Q sai, ung trong moi trng hp khac nhau. - Cu the : - Khi P (), Q () th P Q () P (), Q (s) th P Q (s) P (s), Q () th P Q () P (s), Q (s) th P Q () Bang chan ly cua phep keo theo. P Q P Q ung) ma tri khong ma (Q sai). Cac trng hp khac, phan oan tren eu ung. Chuon chuon bay thap (P ung), tri ma(Q ung) Chuon chuon khong bay thap (P sai), tri ma(Q ung) Chuon chuon khong bay thap (P sai), tri khong ma(Q sai) 47 - Trong ngon ng t nhien, nhieu phan oan khong co lien t logc NEU TH ma van thuoc dang phan oan P Q. V du : - hien gap lanh. - Tc nc, v b. - Quyet ch at lam nen. 36 1 1 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1

- Nh vay phan oan : Neu chuon chuon bay thap th ma, ch sai khi : Chuon chuon bay thap (P

- Trong logc hien ai, oi vi phan oan P Q, gia P va Q khong nhat thiet phai co lien he nhan qua (ngha la P la nguyen nhan cua Q va Q la ket qua cua P). Gia P va Q co the co cac lien he sau : - Lien he nhan qua : V du : Co cong mai sat co ngay nen kim. - Lien he ieu kien : V du : Bao gi chach e ngon a. Sao e di nc th ta lay mnh. - Lien he logc : V du : Neu ga gay th tri sang. - Lien he nh ngha : V du : vuong. IEU KIEN U, IEU KIEN CAN, IEU KIEN CAN VA U IEU KIEN U.
48

Neu t giac a cho la hnh vuong th cac canh phai bang nhau va cac goc phai

Xet phan oan P Q, khi P ung th Q cung ung, khi o P c goi la ieu kien u cua Q. Thong thng phan oan nay c dien at di dang : - Co P la u e co Q. - Muon co Q th can co P la u. - Muon co Q ch can co P. Tom lai, P c goi la ieu kien u cua Q khi co P th co Q. V du : Neu ot nong thanh sat th chieu dai cua no tang len. - ot nong thanh sat la ieu kien u e chieu dai cua no tang len. - Muon chieu dai cua thanh sat tang len th ch can ot nong no. 37

IEU KIEN CAN. Xet phan oan

P Q, khi ung

P th

Q cung ung, khi o P c goi la ieu kien can cua

Q. Thong thng phan oan nay c dien at di dang : - Co P la can e co Q. - Muon co Q can (phai) co P. - Ch co Q khi co P. V du : Biet ngoai ng la ieu kien can e c lam viec trong cac cong ty nc ngoai. - Muon c lam viec trong cac cong ty nc ngoai th can phai biet ngoai ng. 49 Tom lai : P c goi la ieu kien can cua Q khi khong co P th khong co Q. Lu y rang : P Q = P Q Cho nen : Mat khac :

khi P la ieu kien u cua Q (P Q) P Q

th Q la ieu kien can cua P ( P Q) P Q P Q P Q P la ieu kien u nhng khong can e co Q.

Cho nen :

Q la ieu kien can nhng khong u e co P. V vay : - ot nong la ieu kien u nhng khong can e chieu dai cua thanh sat tang len. - Biet ngoai ng la ieu kien can nhng khong u e c lam viec trong cac cong ty nc ngoai. IEU KIEN CAN VA U. Xet phan oan P Q the hien ieu kien can va u. Phan oan nay con c dien at : - P la ieu kien can va u cua Q. - Neu co P th co Q va neu co Q th co P. - Co P khi ch khi co Q.
50

38

V du : Neu mot so co tong cac ch so chia het cho 3 th so o chia het cho 3 va Neu mot so chia het cho 3 th tong cac ch so cua no chia het cho 3. Do o : Tong cac ch so chia het cho 3 la ieu kien can va u e mot so chia het cho 3. 5- Phep tng ng. T cac phan oan n P, Q co the lien ket vi nhau nh len t logc KHI va CH KHI tao thanh mot phan oan phc. Ky hieu : P Q, oc la : Co P khi va ch khi co Q.

Co Q khi va ch khi co P. - Phan oan P Q ung khi ca P lan Q cung ung hoac cung sai, sai trong cac trng hp khac. - Cu the : - Khi P (), Q () th P Q ()

P (), Q (s) th P Q (s) P (s), Q () th P Q (s) P (s), Q (s) th P Q () Bang chan ly cua phep tng ng. P Q PQ V du : 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1

Mot so chia het cho 2 khi va ch khi so o la so chan.

6- Tnh ang tr cua phan oan Mot so he thc tng ng. 51 Nhieu phan oan co quan he vi nhau khong ch giong nhau ve oi tng, co chung chu t va v t cua phan oan ma con giong nhau ve gia tr logc cua chung. S giong nhau ve gia tr logc goi la tnh ang tr cua cac phan oan, ngha la cac phan oan tng ng logc vi nhau. 39

Ky hieu A = B, oc la : A tng ng logc vi B. V du : Phan oan : Be i hoc va Khong phai Be khong i hoc la hai phan oan co cung gia tr logc hay la tng ng logc vi nhau. - Mot so he thc tng ng :

P P P P P P P P P P P P P

P =P P = P P = P P = 0 P = 1 Q = Q P Q = P Q Q = (P Q) Q = (P Q) Q = (Q P) Q = ( P Q) Q = P Q Q = Q P Q = ( P Q)

Chng IV
52

SUY LUAN
I- AC IEM CHUNG CUA SUY LUAN. 1- Suy luan la g ? Suy luan la hnh thc cua t duy nham rut ra phan oan mi t mot hay nhieu phan oan a co. 40

Neu nh phan oan la s lien he gia cac khai niem, th suy luan la s lien he gia cac phan oan. Suy luan la qua trnh i en mot phan oan mi t nhng phan oan cho trc. V du : T hai phan oan a co : - Moi kim loai eu dan ien. - Nhom la kim loai. Ta rut ra mot phan oan mi : - Nhom dan ien. 2- Cau truc cua suy luan. Thong thng moi suy luan gom co hai phan : - Phan au gom nhng phan oan san co, goi la Tien e. - Phan sau la phan oan mi (c rut ra t tien e), goi la Ket luan. Tien e co the la mot hoac nhieu phan oan. Chang han, theo v du tren, tien e bao gom hai phan oan : - Moi kim loai eu dan ien Nhom la kim loai. Ket luan la mot phan oan c rut ra t nhng tien e. Theo v du tren, ket luan la phan oan : - Nhom dan ien. 53 - Gia cac tien e va ket luan co lien he ve mat noi dung. Tnh ung an cua ket luan phu thuoc vao tnh ung an cua cac tien e va tnh chnh xac cua lap luan. Mot suy luan c coi la ung an khi no bao am 2 ieu kien sau : - Tien e phai ung. - Qua trnh lap luan phai tuan theo cac qui tac, qui luat logc. 3- Cac loai suy luan. Tuy theo ac iem cua suy luan, thong thng ngi ta chia suy luan thanh hai loai : Suy luan dien dch va suy luan qui nap, goi tat la suy dien va qui nap. Ngoai ra, con co suy luan tng t. Co the coi suy luan tng t la mot trng hp cua suy luan dien dch, song khac vi cac suy luan dien dch thong thng, ket luan cua cac suy luan tng t, khong tat yeu ung.

41

II- SUY LUAN DIEN DCH. 1- nh ngha. Trong logc hoc truyen thong, suy luan dien dch c nh ngha la suy luan nham rut ra nhng tri thc rieng biet t nhng tri thc pho bien. Trong suy luan dien dch, thong thng tien e la nhng phan oan chung, con ket luan la nhng phan oan rieng. V du : - Moi ngi eu phai chet. - Socrate la ngi. - Socrate cung phai chet. Trong logc hoc hien ai, suy luan dien dch c coi la suy luan theo nhng qui tac nhat nh, do 54 o tnh ung an cua ket luan c rut ra mot cach tat yeu t tnh ung an cua tien e. Noi cach khac, suy luan dien dch la suy luan theo qui tac logc, v the bao am rang : Neu xuat phat t nhng tien e ung th ket luan nhat thiet cung phai ung. Nh vay, trong logc hoc hien ai, cac tien e cua phep suy dien khong nhat thiet phai la nhng phan oan chung. V du : - ien b cat hoac en ban hong. - ien khong b cat. - en ban khong b hong. 2- Suy dien trc tiep. Suy dien trc tiep la suy dien t mot tien e, ngha la co the rut ra ket luan ma ch can c vao mot tien e duy nhat. A S o suy dien : A B hoac : B oc la : T A suy ra B; Co A vay co B. (A c goi la tien e, B la ket luan cua A). SUY LUAN UNG AN (hp logc) khi phep suy dien : A B la mot hang ung, ngha la khi A ung th B ung. Khi o B ket luan logc cua A va s o A B la mot qui tac suy dien. 42

V du : Suy ra :

- Moi hanh vi pham phap can phai c nghiem tr (A). - Mot so hanh vi pham phap can phai c nghiem tr (B).

Tien e A co dang SaP, ket luan B co dang SiP (SaP SiP) khi tien e A ung (SaP ung) th ket luan B (SiP) cung hoan toan ung. (Quan he th bac gia phan oan A va I trong hnh vuong logc).
55 Do vay, B (SiP) la ket luan logc cua A (SaP) va s o SaP SiP la mot qui tac suy dien. 3- Mot so qui tac suy dien trc tiep. 3.1 Phep ao ngc. 3.1.1 T mot phan oan khang nh chung suy ra mot phan oan khang inh rieng bang cach oi cho chu t (S) va v t (P) cua phan oan (ao ngc S va P).

SaP SiP V du : - Moi ngi Viet Nam eu phan oi chien tranh. Suy ra : - Mot so ngi phan oi chien tranh la ngi Viet Nam. 3.1.2 T mot phan phu nh chung suy ra mot phan oan phu nh chung khac bang cach oi cho chu t (S) va v t (P) cua phan oan (ao ngc S va P). SeP PeS V du : - Khong mot so le nao la so chia het cho 2. Suy ra : - Khong mot so chia het cho hai nao la so le. 3.1.3 T mot phan khang nh rieng suy ra mot phan oan khang nh rieng khac bang cach oi cho chu t (S) va v t (P) cua phan oan (ao ngc S va P). SiP PiS V du : Suy ra : 3.2 - Mot so sinh vien la van ong vien. - Mot so van ong vien la sinh vien. 56 Suy luan t phan oan chung ra phan oan rieng. SaP SiP V du : - Moi luat s eu am hieu logc hoc. 43

3.2.1 T phan oan khang nh chung suy ra phan oan khang nh rieng.

Suy ra :

- Mot so luat s am hieu logc hoc. SeP PoP

3.2.2 T phan oan phu nh chung suy ra phan oan phu nh rieng. V du : Suy ra : 3.3 V du : Suy ra : V du : Suy ra : - Khong mot ngi nao song en 150 tuoi. - Nhieu ngi khong song en 150tuo. Suy luan t cac he thc tng ng.

3.3.1 T he thc De Morgan : (P Q) = (P Q) =


P Q. P Q.

Ta co cac qui tac suy dien trc tiep sau :


(P Q) P Q. P Q

(P Q).

- Khong c hut thuoc la va noi chuyen on ao trong rap hat. - Khong c hut thuoc la hoac khong c noi chuyen on ao trong rap hat.

(P Q) P Q. (P Q)
57

(P Q).

- Khong phai cho hay meo a lam v lo hoa. - Khong phai cho va cung khong phai meo a lam v lo hoa. P Q =

3.3.2 T he thc : Q P. Ta co cac qui tac suy dien trc tiep sau : (P Q) ( Q P). ( Q P) (P Q). V du : Neu ong la hoa s th ong phai biet ve. 44

Suy ra :

Neu ong ta khong biet ve th ong ta khong phai la hoa s. P Q =

3.3.3 T he thc : P Q. Ta co cac qui tac suy dien trc tiep sau : (P Q) P Q. P Q) (P Q). V du : Suy ra : - Muon an th lan vao bep. - Khong an hoac la lan vao bep.

3.3.4 Ket hp cac he thc tren ta co : P Q = P Q = P Q = V du : Suy ra : - Neu anh khong c thng th (chng to) anh khong hoc gioi. - Anh khong hoc gioi hoac la anh (phai) c thng. - Khong the co chuyen anh hoc gioi ma anh khong c thng. 4- Mot so qui tac suy dien trc tiep. 4.1 Tam oan luan. 4.1.1 Cau truc cua tam oan luan. Tam oan luan la he thong suy dien tien e co xa nhat do Aristote xay dng. Trong tam oan luan co hai tien e va mot ket luan, tien e va ket luan eu la nhng phan oan n, thuoc cac dang : A, E, I, O. 45

Q P = P Q =
58

P Q =

(P Q) ( P Q)

Q P =

(P Q) =

(Q P) =

( P

Q)

T cac he thc nay, ta co the tm cac phan oan tng ng vi phan oan a cho : - Neu anh hoc gioi th anh c thng.

V du :

- Moi kim loai eu dan ien.

- ong la kim loai. - ong dan ien Trong moi tam oan luan ch co ba khai niem, goi la ba thuat ng, ky hieu : S, P, M. Thuat ng co mat trong ca hai tien e nhng lai khong co mat trong ket luan goi la thuat ng gia, ky hieu la : M.
59 Chu t cua ket luan c goi la thuat ng nho, ky hieu la : S. V t cua ket luan c goi la thuat ng ln, ky hieu la : P. Tien e cha thuat ng ln goi la tien e ln. Tien e cha thuat ng nho goi la tien e nho.

Tam oan luan theo v du tren ay co 3 thuat ng o la : Kim loai (M), ong (S), Dan ien (P). tien e ln la : Moi kim loai eu dan ien. Tien e nho : ong la kim loai. Ta co the viet tam oan luan tren di dang : MP SM SP Co the viet ay u hn : MaP SaM SaP 4.1.2 Cac qui tac chung cua tam oan luan. Qui tac 1 : Trong mot tam oan luan ch co 3 thuat ng. Se sai lam neu trong moi tam oan luan co t hn hoac nhieu hn 3 thuat ngu. Neu thn 3 thuat ng se khong thanh mot tam oan luan, neu co en 4 thuat ng th tam oan luan se mac loi, goi la loi 4 thuat ng. V du : Lao ong la c s cua i song. Hoc logc hoc la lao ong. Hoc logc hoc la c s cua i song.

60

46

Tam oan luan tren, thuat ng lao ong hai tien e co y ngha khac nhau. tien e ln, thuat ng lao ong dung e ch hoat ong c ban cua xa hoi hoat ong san xuat vat chat. tien e nho, thuat ng lao ong lai dung e ch mot dang hoat ong cu the hoat ong nhan thc cua con ngi. Do o, tam oan luan tren ay a vi pham qui tac 1, no khong ch co 3 ma co en 4 thuat ng. Qui tac 2 : Thuat ng khong chu dien trong tien e th cung khong c chu dien trong ket luan. V du : - Hoc sinh can phai tap the duc ren luyen sc khoe. - Bo oi khong phai la hoc sinh. Bo oi khong can phai tap the duc ren luyen sc khoe. Tam oan luan nay sai v vi pham qui tac 2, thuat ng tap the duc ren luyen sc khoe chu dien trong tien e nhng lai chu dien trong ket luan. Qui tac 3 : Thuat ng gia phai chu dien t nhat mot lan. V du : - Moi kim loai eu dan ien. - Nc dan ien. Nc la kim loai. Ket luan sai lam, v thuat ng gia dan ien khong chu dien trong ca hai tien e (dan ien la v t cua phan oan khang nh trong ca 2 tien e). Qui tac 4: T hai tien e phu nh khong the rut ra ket luan. V du : - Ngi khong phai la suc vat. - Suc vat khong phai la soi a. Hai thuat ng ngi va soi a khong co lien he tat yeu ve mat logc, v the khong the 61 rut ra ket luan. Qui tac 5: T hai tien e rieng khong the rut ra ket luan. V du : Mot so thanh nien la nhng ke h hong Mot so nghe s la thanh nien. Tng t nh tren, hai thuat ng nghe s va ke h hong khong co lien he tat yeu ve logc, v the khong the rut ra ket luan. 47

Qui tac 6 : Neu hai tien e khang nh th ket luan cung khang nh. V du : - Moi cong dan eu phai chap hanh luat phap. - ang vien cung la cong dan. ang vien cung phai chap hanh luat phap. Qui tac 7 : Neu co mot tien e la phu nh th ket luan phai la phu nh. V du : - Moi khoa hoc eu nghien cu cac qui luat cua hien thc khach quan. - Khong mot ton giao nao nghien cu cac qui luat cua hien thc khach quan. Khong mot ton giao nao la khoa hoc Qui tac 8 : Neu co mot tien e rieng th ket luan phai la phan oan rieng. V du : - Moi sinh vien eu phai hoc ngoai ng. - Mot so oan vien la sinh vien. Mot so oan vien phai hoc ngoai ng. 4.1.3 Cac loai hnh va cac kieu cua tam oan luan. - Cac loai hnh : Co hai cach sap xep th t cac thuat ng P va M trong tien e ln va hai cach sap xep th t 62 cac thuat ng S va M trong tien e nho. To hp lai, co 4 cach sap xep th t cac thuat ng trong ca hai tien e. Do o, co 4 loai hnh tam oan luan. Loai hnh 1 : MP SM SP Loai hnh 2 : MP SM SP Loai hnh 3 : 48 S P S M M P M S S P M P

MP SM SP Loai hnh 4 : MP SM SP

M M S P M S

P S P M S P

- Cac qui tac cua cac loai hnh : Loai hnh 1 : - Tien e phai la phan oan chung. - Tien e nho phai la phan oan khang nh. Loai hnh 2 : 63 - Tien e ln phai la phan oan chung. - Mot trong hai tien e phai la phan oan phu nh. Loai hnh 3 : - Tien e nho phai la phan oan chung. - Ket luan phai la phan oan rieng. - Cac kieu : Trong mot loai hnh, moi phan oan (2 tien e va 1 ket luan) co the nhan mot trong 4 dang : A, E, I, O. Nh vay, moi loai hnh co the co 43 = 64 kieu, ca 4 loai hnh co 4 x 64 = 256 kieu. Tren thc te, ca 4 loai hnh ch co 19 kieu ung, o la nhng kieu ap ng c cac qui tac chung va cac qui tac ve loai hnh. Ngi ta goi 19 kieu o la 19 qui tac cua tam oan luan. 19 qui tac o c phan chia theo 4 loai hnh nh sau : Loai hnh 1 : MP SM SP MP AAA, EAE, AII, EIO EAE, AEE, AII, EIO, AOO 49

SM SP MP Loai hnh 3 : SM AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO SP MP Loai hnh 4 : SM AAI, AEE, IAI, EAO, EIO SP e cho de nh ngi ta at cho cac kieu tam oan luan nhng ten goi sau ay : Loai hnh 1 : Barbara, Celarent, Darii, Ferio. 64 Loai hnh 2 : Cesare, Camestres, Festino, Baroco. Loai hnh 3 : Darapti, Disamis, Datisi, Felapton, Bocardo, Ferison. Loai hnh 4 : Balamip, Calemes, Dimatis, Fesapo, Fresison. Cac ten goi tren ay do Peter ngi Tay Ban Nha at cho. Moi ten gom co 3 nguyen am e ch cac dang phan oan. Cac nguyen am lan lt ch cac tien e ln, tien e nho va ket luan. V du : Ten Barbara ngha la ca 3 phan oan tien e va ket eu la nhng phan oan khang nh : A, A, A. 4.2 Suy dien t hai tien e. 4.2.1 Suy dien t hai tien e cung la mot kieu tam oan luan. Khac vi tam oan luan truyen thong, cac tien e cua kieu suy dien nay khong co dang : A, E, I, O, ma la cac phan oan phc. A1 S o suy dien : A1 A2 B hoac : A2 B oc la : Neu co A1 va co A2 th co B. (A1, A2 la cac tien e, B la ket luan, tien e thng la nhng phan oan phc). V du : - Neu hoc gioi th lam bai tot (A1) - Anh khong lam bai tot (A2) 50

Loai hnh 2 :

Anh hoc khong gioi

(B)

SUY LUAN UNG AN (hp logc) khi phep suy dien : A1 A2 B la mot hang ung, ngha la khi A1 ung, A2 ung th B cung65 ung. Khi o B la ket luan logc cua hai tien e A1, A2 va s o A1 A2 B la mot qui tac suy dien. Tr lai v du tren : - Neu hoc gioi th lam bai tot (A1) - Anh khong lam bai tot (A2) Anh hoc khong gioi (B) Tien e A1 co dang : P Q Tien e A2 co dang : Q Ket luan B co dang : P Nh vay, suy luan tren co dang (s o) : [(P Q) Q] P. Co the viet cach khac : P Q Q P e biet suy luan tren co ung an (hp logc) hay khong, ta xet trng hp ca hai tien e A1 va A2 cung ung : - A2 ung, tc Q ung, vay Q sai. - A1 ung, tc (P Q) ung, ma Q sai, do o theo nh ngha cua phep keo theo, P phai sai. Vay P phai ung (tc B ung). Vay, suy luan tren ay ung an (hp logc) v khi ca hai tien e P Q va Q eu ung th ket luan P cung ung. Ta noi : P la ket luan logc cua hai tien e P Q va Q, va s o : P Q Q P la mot qui tac suy dien. 4.2.2 Mot so qui tac suy dien quan trong : - Qui tac ket luan (Modus ponens). 66 Qui tac nay c phat bieu di dang : P Q 51

P Q ay la mot qui tac suy dien, v khi P Q ung va P ung th Q cung ung. Do o Q la ket luan logc cua hai tien e tren. V du : Neu an man th khat nc. Con a an man Con se khat nc. Suy luan tren ay theo qui tac ket luan, neu la mot suy luan ung. Con se khat nc la ket luan logc cua tien e tren. Quy tac ket luan la qui tac suy dien ma chung ta thng gap hang ngay, trong sinh hoat cung nh trong nghien cu khoa hoc. V du : Neu xuat phat t cac tien e ung va tuan thu cac qui tac logc th ket qua suy luan phai ung. Toi a xuat phat t cac tien e ung va tuan thu cac qui tac logc. Ket qua suy luan cua toi phai ung Trong th nghiem hoa hoc, e nhan biet chat va ieu che co phai la a-xt hay khong, nhieu hoc sinh a suy luan theo qui tac nay nh sau : Neu mot dung dch lam cho giay qu tm bien thanh mau hong th dung dch o la axt. Dung dch va ieu che lam cho qu tm bien thanh mau hong Dung dch va ieu che la axt 67 Chu y : Co the thay oi th t cac tien e ma van bao am gia tr cua qui tac suy dien. V du : Con an man. An man th khat nc. Con se khat nc. - Qui tac ket luan phan ao (Modus tollens). 52

Qui tac nay c phat bieu di dang : P Q


P Q ung th

ay la mot qui tac suy dien. V khi P Q ung va luan logc cua hai tien e tren.

P cung ung. Vay

P la ket

V du : - Neu khoe th anh phai nang c qua ta nay. - Anh khong nang c qua ta nay. Anh khong khoe. Mot v du khac : - Neu goc noi tiep la goc vuong th no chan na ng tron. - Goc noi tiep nay khong chan na ng tron. Goc noi tiep nay khong phai la goc vuong. Cac v du tren eu theo qui tac suy dien tollens. - Qui tac bac cau cua phep keo theo : Qui tac nay c phat bieu di dang : P Q 68 Q R P R ay la mot qui tac suy dien. V khi ca 2 tien e P Q va Q R eu ung. Co 2 trng hp co the xay ra : P ung : P ung nen Q ung (v P Q ung), Q ung nen R cung ung (v Q R ung). Do o P R ung. P sai : P sai th theo nh ngha phep keo theo, P R luon luon ung, bat ke Q, R co gia tr g. Nh vay, trong moi trng hp, khi ca hai tien e ung th ket luan P R ung. Vay P R la ket luan logc cua hai tien e tren. V du : - Neu cham tap the duc th c the khoe manh. 53

- Neu c the khoe manh th cuoc song se vui ti. Neu cham tap the duc th cuoc song se vui ti. - Qui tac la chon : Qui tac nay c phat bieu di dang : P Q P Q ay la mot qui tac suy dien. V khi ca 2 tien e P Q va P eu ung, ta co : - P ung nen P sai, P sai ma P Q ung nen Q phai ung (theo nh ngha cua phep tuyen). Nh vay, khi ca 2 tien e P Q va P eu ung th ket luan Q cung ung, tc Q la ket luan logc cua 2 tien e tren. V du : Em hoac anh phai a con en trng. 69 Em khong a con en trng. Anh phai a. 4.3 Suy dien t nhieu tien e. S o suy dien : A1 A2 An B - A1, A2, An la cac tien e. - B la ket luan logc cua cac tien e A1, A2, An. Suy dien t nhieu tien e cung c xet tng t nh suy dien t hai tien e. - SUY LUAN UNG AN (hp logc) khi phep suy dien A1, A2, An B la mot hang ung, ngha la khi tat ca cac tien e : A1, A2, An va ta co qui tac suy dien : A1 A2 An B V du : - Neu sinh e nhieu th lam khong u an. 54

- Neu lam khong u an th khong co tch luy e tai san xuat m rong. - Neu khong co tch luy e tai san xuat m rong th san xuat khong phat trien. - Neu san xuat khong phat trien th se ngheo nan lac hau.
70 Neu sinh e nhieu th se ngheo nan lac hau,

S o suy luan co dang : P Q Q R R S S T P T S o suy luan tren la mot qui tac suy dien, no tng t nh qui tac bac cau trong phep suy dien hai tien e. Ta co the chng minh de dang qui tac suy dien tren : Gia s tat ca cac tien e eu ung. Xet hai trng hp co the xay ra : 1) P ung : Khi P ung th nh ngha cua phep keo theo Q, R, S, T eu phai ung, do o P T ung. 2) P Sai : Khi P sai th theo nh ngha cua phep keo theo, P T luon luon ung, bat ke Q, R, S lay gia tr g. Nh vay, trong moi trng hp khi tat ca cac tien e eu ung th ket luan cung ung, tc P T la ket luan logc cua cac tien e. 4.4 Suy dien rut gon. Trong suy luan, nhieu khi e cho ngan gon hoac v ly do nao o, ngi ta thng bo bt tien e nay hoac tien e khac, tham ch ca ket luan cung c bo bt ma van gi nguyen gia tr cua suy luan. o la nhng suy luan rut gon. Sau ay la nhng kieu suy luan rut gon thng gap : 4.4.1 Suy luan khong co tien e th nhat (bt tien e ln). 55
71

Trong kieu suy luan nay, tien e ln khong viet (noi) ra ma c hieu ngam, coi nh moi ngi eu a biet va phai t hieu lay. V du : - No hay i em. Se co ngay no gap ma. Tien e ln b bt la : i em se co ngay gap ma. Hang ngay, kieu suy luan rut gon nay rat thong dung. V du : Hoac : - No hay chay. - No an nhanh No se b nga (te). No se b hoc. Trong cac v du tren ay, tien e ln a b lc bo nhng ai cung hieu, o la : Hay chay th se b nga (te), An nhanh th se b hoc. 4.4.2 Suy luan khong co tien e th hai (bt tien e nho). Trong kieu suy luan nay, tien e nho khong xuat hien nhng ket luan van c rut ra. Thong thng , suy luan kieu nay ch danh cho nhng ngi hieu c ac tnh cua oi tng c e cap ti trong ket luan. V du : Ngi co cong vi cach mang th c khen thng. Phi cong Nguyen Thanh Trung c khen thng Tien e ln b bt la : Phi cong Nguyen Thanh Trung co cong vi cach mang. Kieu suy luan 72 nay neu oi vi nhng ngi khong biet phi cong Nguyen Thanh Trung la ai th ho se khong the co ket luan g c. Do vay, tnh pho quat cua kieu suy luan nay het sc han che. 4.4.3 Suy luan khong ket luan. Kieu suy luan nay, ket luan dng nh a co san trong tien e. V vay, tuy ket luan c bo ngo, nhng ai cung hieu c. V du : - Bao lut th mat mua. - Vay ma may nam nay bao lut xay ra lien mien. 56

hoac : - Ngi ta ai cung phai chet. Ong ay cung la ngi. 4.4.4 Nhieu trng hp suy luan ch co mot tien e, ca ket luan va mot tien e khac b lc bo, ngi nghe phai t hieu lay. V du : Con ma an cap th tri anh thanh vat con. a be the rang : con khong an cap, nhng lai ch neu len mot tien e tren. Cac bac cha me phai hieu. - Con ma an cap th tri anh thanh vat con. - Tri khong anh, thanh khong vat con. Con khong an cap. Mot v du khac : Mot ngi noi vi ngi ban mnh rang : May ma lam c viec o th tao i bang au. Buoc ngi ban phai hieu li noi cua ban mnh bang cach thiet lap mot suy luan ay u nh sau : May ma lam c viec o th tao i bang au. 73 Tao khong i bang au. May khong the lam c viec o. Chu y : Suy luan rut gon gian tien va thong dung. Tuy vay, suy luan de mac phai sai lam va kho nhan ra sai lam o. Nguyen nhan co the la do suy luan qua ngan gon hoac nhng phan oan b lc bo khong bao am tnh chan thc. V du : Mot ngi the rang mnh khong noi lao, bang li khang nh : Con ma noi lao th ong Tao oi noi cm. Suy luan nay viet ra ay u phai la : - Con ma noi lao th ong Tao oi noi cm. Ong tao oi noi cm 57

T hai tien e tren khong the rut ra ket luan g ca, noi cach khac anh ta co the khong noi lao ma cung co the noi lao. Viec rut ra ket luan : Anh ta khong noi lao t cac tien e tren la sai lam. Bang li khang nh o, anh ta the nhng thc ra chang the g ca. 5- Mot so kieu suy luan sai lam. 5.1 Suy luan theo s o : P Q P Q ay la suy luan sai lam, v khi P Q ung va P ung th Q co the sai, co the ung ( Q khong luon luon ung), ngha la Q khong phai la ket luan logc cua hai tien e P Q va P. V du : Hoc them th gioi. Anh khong i hoc them. Vay th anh khong the gioi c. So co tan cung bang 5 th chia het cho 5. So 10 khong phai la so co tan cung bang 5. Vay so 10 khong chia het cho 5. ang vien th phai gng mau thc hien chnh sach ke hoach hoa gia nh. Toi khong phai la ang vien. Vay toi khong can phai gng mau thc hien chnh sach ke hoach hoa gia nh. 5.2 Suy luan theo s o : P Q Q P ay la suy luan sai lam, v khi P Q ung va Q ung th P co the sai. Do o P khong phai la ket luan logc cua hai tien e tren. V du : An man th uong nhieu nc. Thang be uong nhieu nc. Vay la a an man. Chuyen vui : Mot anh chang ngoc co lan tan man hoi v : - Nay mnh, co luc toi thay mat mnh o l. Tai sao vay ? 58
74

Ch v qua qut : - Tai xau ho. Roi ngay kia, trong ba gio cha, anh ta thay v bng mam cm cung t bep len ma mat may o 75 l, lien mang v : - Ba nay gio cha toi, ba xau ho cai g ma o mat ? * * * Nha bac hoc Anh xtanh co lan vao quan an. Ong quen khong mang theo knh nen phai nh ngi hau ban oc ho thc n. Ngi hau ban ghe vao tai Anh-xtanh va noi tham : Xin ngai th loi, toi rat tiec la cung khong biet ch nh ngai. Vay la chang ngoc va anh hau ban kia a suy luan mot cach sai lam theo kieu tren. 5.3 Suy luan theo s o : P Q P

Xet khi P Q ung va P ung th Q co the sai, do o Q co the sai hoac ung. Q khong luon ung, chng to suy luan tren la sai lam (khong hp logc). V du : Thang be i hoc ve, khong chu ngoi vao ban an cm, no nhay len ging nam. Hoi th no c nam im. Thay the me lo lang, do danh : - Con khong an cm v au bung hay v a an qua vat trng ?. Hoi mai, thang be mi chu tra li l nh : - Con au bung! - The ma me tng la con a an qua nhieu qua vat trng. oan hoi thoai tren cho thay ngi me a suy luan nh sau : - Con khong an cm 76 au bung hoac v an qua trng. v - Con khong an cm v au bung. Vay khong phai con a an qua trng. That sai lam ! 59

6- Xac nh tnh ung an cua mot suy luan. e biet tnh ung an cua nhng suy luan phc tap hoac suy luan khong giong vi nhng qui tac suy dien thng gap, ta phai tien hanh cac viec theo th t sau ay : 6.1 Viet cac phan oan tien e va ket luan di dang ky hieu. e lam c viec o, can phai chuyen t ngon ng thong thng (phan oan bang li) thanh cac phan oan ky hieu. Chu y cac lien t logc, lam sao e phan oan viet di dang ky hieu phan anh mot cach chnh xac cau truc cua phan oan c dien ta bang li. 6.2 Viet s o cua suy luan. S o cua suy luan phan anh cau truc cua suy luan o theo th t t tien e en ket luan. 6.3 Kiem tra tnh ung an (hp logc) cua suy luan. Can c vao cac qui tac, quy luat logc e kiem tra. Thong thng co 2 cach kiem tra : - Cach 1 : Xet trng hp tat ca cac tien e eu ung : Neu ket luan cung luon luon ung th suy luan o la ung an. Neu ket luan khong luon ung, ngha la cac tien e eu ung ma ket luan co the sai th suy luan o khong ung an (khong hp logc). - Cach 2 : 77 Lap bang chan ly : Neu ket qua cuoi cung trong bang chan ly ong loat ung th suy luan o la ung an (hp logc). Neu ket qua cuoi cung trong bang chan ly co gia tr sai th suy luan o khong ung an (khong hp logc). V du 1 : Neu ung t anh lam c bai nay th anh se hieu cach giai hoac se lam c bai tng t. Nhng anh khong hieu cach giai ma cung khong lam c bai tng t. Vay anh a chep bai cua ban. Bc 1 : Goi P = Anh t lam c bai nay (= Anh khong chep bai cua ban). Q = Anh hieu cach giai (bai nay). 60

R = Anh lam c bai tng t. Nh vay, tien e (phan oan) th nhat co the c viet : P (Q R) Tien e th hai : Q R Ket luan (phan oan th ba) : P Bc 2 : S o cua suy luan tren co dang : P (Q R) Q R P Bc 3 : Kiem tra tnh ung an cua s o suy luan tren. Cach 1 :
78

- Gia s ca hai tien e eu ung, tc P (Q R) ung va Q R = (Q R), ta co : Q R ung tc keo theo). P sai nen

Q R ung. Theo he thc Morgan :

(Q R) ung, do o (Q R) sai. V (Q R) sai nen P phai sai (theo nh ngha phep P ung.

Vay P la ket luan logc cua hai tien e tren. Noi cach khac, suy luan tren la hoan toan ung an (hp logc). Cach 2 : Lap bang chan ly. P Q R

1 1 1 0 0 0

1 1 0 0 0 1 61

1 0 1 0 1 0

1 0 0 0 1 1

0 1 1 1 0 0

0 1 0 1 0 1

0 0 1 1 1 0

0 0 0 1 1 1

P Q R

Q R (1) P (Q R) (2)

1 1 0 0 1

1 1 0 0 1

1 1 0 0 1

0 0 1 0 1

1 1 0 0 1

1 1 0 0 1

1 1 0 0 1

0 1 1 1 1

Q R (1) (2)

(1) (2) P

Ket qua cuoi cung (dong di) trong bang chan ly ong loat ung, chng to suy luan tren la ung. V du 2 : Neu gioi ngoai ng th co nhieu c may e tm kiem viec lam. Muon gioi ngoai ng th 79 can phai co gang hoc ngoai ng moi ngay. Anh khong co gang hoc ngoai ng moi ngay. v vay, anh khong co nhieu c may e tm kiem viec lam. Bc 1 : Goi G = Gioi ngoai ng. K = C may e tm kiem viec lam. C = Co gang hoc ngoai ng moi ngay. Nh vay cac phan oan trong suy luan tren co dang : G K C G C K Bc 2 : S o cua suy luan tren co dang : G K C G C K Bc 3 : Kiem tra tnh ung an cua suy luan. Cach 1 : 62

Gia s ca 3 tien e eu ung, tc G K ung, C G ung va C ung; C ung nen G ung (v C G ung), G ung nen G sai, G sai th theo nh ngha phep keo theo K co the sai hoac ung. Do o K co the ung hoac sai. Vay, K khong phai la ket luan logc cua cac tien e tren, noi cach khac, suy luan tren khong ung (khong hp logc). Cach 2 :
80

Lap bang chan ly

G 1 1 1 1 0 0 0 0 K 1 1 0 0 1 1 0 0 C 1 0 1 0 1 0 1 0 C 0 1 0 1 0 1 0 1 G 0 0 0 0 1 1 1 1 K 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 1 (1) G K 1 0 1 0 1 1 1 1 (2) C G 1 0 0 0 0 0 1 0 1 (1) (2) C [(1) (2) C] 1 1 1 1 1 0 1 1 K Ket qua cuoi cung (dong di) trong bang chan ly khong hoan toan ung, chng to suy luan tren khong ung. - Thc ra, suy luan tren co the c viet gon hn : G K G K ay la kieu suy luan sai lam (theo II.5.1) Lu y : - e kiem tra tnh ung an cua suy luan, ta ch can thc hien theo cach nao o gian tien va de lam nhat. 63

III- SUY LUAN QUI NAP. 1- nh ngha. Suy luan qui nap la suy luan nham rut ra tri thc chung, khai quat t nhng tri thc rieng biet, cu the. Trong suy luan qui nap, thong thng tien e la nhng phan oan rieng, con ket luan lai la nhng phan oan chung, 81 phan oan pho bien. V du : Mot so hoc sinh sau khi quan sat thay. - Sat la mot chat ran. - Kem la mot chat ran. - ong la mot chat ran. - Ch la mot chat ran. - Vang la mot chat ran. - Bac la mot chat ran.

Ma sat, kem, ong, ch, vang, bac v.v la kim loai. T o a lam mot phep qui nap la : Vay th moi kim loai eu la chat ran 2- Phan loai. 2.1 Qui nap hoan toan. S o cua phep qui nap hoan toan : a co P b co P c co P n co P a, b, c, n s Moi S co tnh P Qui nap hoan toan la qui nap trong o khang nh tat ca oi tng cua lp ang xet co tnh P, tren c s biet moi oi tng cua lp nay co tnh P. V du : Vao au nam hoc, mot to hoc tap a tien hanh bau chon to trng bang hnh thc bo phieu. Ket qua kiem phieu that bat ng. Tat ca cac ban trong to eu chon ban An lam to trng. 64
82

Trong qui nap hoan toan, ket luan ch khai quat c nhng trng hp a biet, ch khong e cap en nhng trng hp cha biet. V the, qui nap hoan toan tuy ay u, chac chan nhng no khong em lai ieu g mi me so vi nhng ieu a c neu ra trong tien e. Mac du co rat t tac dung oi vi viec nghien cu, phat minh khoa hoc, nhng no cung giup chung ta trong viec tom tat, trnh bay cac s kien. 2.2 Qui nap khong hoan toan. Qui nap khong hoan toan la qui nap trong o khang nh rang : Tat ca cac oi tng cua lp ang xet co tnh P tren c s biet mot so oi tng cua lp nay co tnh P. Qui nap khong hoan toan co hai loai, qui nap thong thng va qui nap khoa hoc. 2.2.1 Qui nap thong thng. Qui nap thong thng la kieu qui nap khong hoan toan. Qui nap thong thng la qui nap bang cach liet ke mot so trng hp bat ky va neu thay chung co thuoc tnh P th ta ket luan rang : Tat ca cac oi tng cua lp ang nghien cu cung co thuoc tnh P. V du : Khi quan sat thay mot so kim loai nh : Sat, ong, Ch, Vang, Bac, v.v eu co the ran. Nhieu ngi a qui nap va rut ra ket luan : Moi kim loai eu la chat ran. Qui nap thong thng qui nap bang liet ke n gian la khong ang tin cay, ket luan cua no rat co the sai lam. Ket luan rut ra t phep qui nap tren la mot v du, ai cung biet rang : Thuy ngan la mot kim loai nhng khong phai la chat ran. Nhng kinh nghiem ve thi tiet, ve trong trot cua nhan dan ta c uc rut t trong cuoc song hang ngan nam nh : - Nang tot da, ma tot lua. - Chuon chuon bay thap th ma.
83 Bay cao th nang, bay va th ram.

v.v Nhng kinh nghiem o la ket qua cua phep qui nap thong thng. 2.2.2 Qui nap khoa hoc. Qui nap khoa hoc khac vi qui nap thong thng cho, qui nap thong thng la qui nap bang liet ke n gian. Qui nap thong thng ch da vao s quan sat be ngoai, quan sat nhng thuoc tnh 65

thng thay cua oi tng. Qui nap khoa hoc can c tren s phan tch, tonghp cac thuoc tnh ban chat, can c tren s nghien cu nguyen nhan sinh ra hien tng nao o e i en ket luan chung oi vi cac hien tng cung loai. Qui nap khoa hoc v the ang tin cay hn qui nap thong thng. Tuy vay, qui nap khoa hoc khong phai la hoan toan chac chan. Gia tr cua qui nap khoa hoc tuy thuoc vao so lng cac trng hp c xem xet nhieu hay t; cac trng hp c xem xet co mang tnh chat ngau nhien hay khong, va mc o phu hp cua ket luan vi thc tien. - Cac phng phap qui nap da tren c s moi lien he nhan qua cua cac hien tng. a) Phng phap phu hp : Phng phap phu hp c dien at nh sau : Neu hai hay nhieu trng hp cua hien tng nghien cu ch co mot s kien chung th s kien chung o, co the la nguyen nhan cua hien tng ay. S o : - Vi ieu kien A, B, C co mat hien tng a. - Vi ieu kien A, D, E co mat hien tng a. 84 - Vi ieu kien A, F, G co mat hien tng a. Co the : A la nguyen nhan cua hien tng a. V du : Tm hieu nguyen nhan dan en h hong mot so hoc sinh, mot co giao nhan thay : - Hoc sinh A : Nha giau, cha me lam an xa, khong quan tam giao duc con cai. - Hoc sinh B : Nha ngheo, ong con, cha me mai lam an, khong quan tam en con cai. - Hoc sinh C : Nha kho khan, cha me li d, khong quan tam en con cai. Sau khi so sanh, co giao rut ra ket luan : nguyen nhan dan en hien tng hoc sinh h chnh la nhng hoc sinh nay khong co s quan tam giao duc cua cha me. b) Phng phap khac biet : Phng phap khac biet c dien at nh sau : Neu hien tng xuat hien va khong xuat hien trong nhng trng hp khac nhau co nhng ieu kien nh nhau, tr mot ieu kien, th ieu kien b loai tr o co the la nguyen nhan (hay mot phan nguyen nhan) cua hien tng ay. 66

S o : - Vi ieu kien A, B, C th xuat hien tng a. - Vi ieu kien B, C th khong xuat hien tng a. Co the : A la nguyen nhan (hay mot phan nguyen nhan) cua a. V du : Cac nha nghien cu chan nuoi a lam th nghiem oi chng nh sau : Chon mot so con heo co the trong nh nhau c chia lam hai nhom, ca hai nhom nay co che o an uong va cham 85 soc nh nhau. iem khac nhau la cho : ngi ta cho vao thc an cua nhom th nhat mot lng nho thuoc co cha vai nguyen to vi lng va vitamin, con nhom th hai th khong. Ket qua la nhom heo th nhat, trong lng cua chung tang vot, con nhom heo th hai, trong lng cua chung tang mot cach bnh thng. Cac nha nghien cu a i en ket luan, chnh loai thuoc co cha vai nguyen to vi lng va vitamin kia la nguyen nhan tang trong nhanh mot nhom heo o. c) Phng phap cong bien : Phng phap cong bien c dien at nh sau : Neu mot hien tng nao o xuat hien hay bien oi th mot hien tng khac cung xuat hien hay bien oi tng ng th hien tng th nhat la nguyen nhan cua hien tng th hai. S o : - Vi ieu kien ABC th xuat hien hien tng a. - Vi ieu kien A1BC th xuat hien hien tng a1. - Vi ieu kien A2BC th xuat hien hien tng a2. Co the : A la nguyen nhan cua a. V du : ieu kien bnh thng (nhiet o va ap suat xac nh), cot mc thuy ngan trong ong nghiem mot iem xac nh. Khi nhiet o tang th cot mc thuy ngan trong ong nghiem cung dang len (do the tch tang). Nhiet o cang tang th cot mc thuy ngan cang dang cao. Do o, s cung cap nhiet la nguyen nhan lam cho cot mc thuy ngan trong ong nghiem dang cao. Chnh phep qui nap nay la c s cho s ra i cua chiec nhiet ke thuy ngan. d) Phng phap phan d : Phng phap phan c dien at nh sau : 67
86

Trong mot hien tng, ngoai cac phan ma nh nhng qui nap trc o ngi ta biet la do nhng s kien nao o sinh ra, th phan con lai cua hien tng la do s kien con lai sinh ra. S o : - Vi ieu kien ABC th xuat hien hien tng abc. - Vi ieu kien BC th xuat hien hien tng bc. - Vi ieu kien C th xuat hien hien tng c. Co the : A la nguyen nhan cua hien tng a. V du : Khi phan tch quang pho, ngi ta thay rang, moi vach quang pho ng vi mot nguyen to hoa hoc nhat nh. Trong day quang pho cua mat tri, ngi ta thay co mot vach vang ti khong ng vi mot nguyen to hoa hoc nao a biet. Qua nghien cu cac chat kh, ngi ta nhan thay vach quang pho cua mot chat kh cung co mau vang ti giong nh mot vach cua quang pho mat tri. T o, ten cua chat kh o goi la He-li (kh mat tri). e tang o tin cay cua phep qui nap, can phai s dung ket hp phng phap tren. Cac phng phap nay cung co va bo sung cho nhau, gop phan to ln trong viec nghien cu, kham pha ban chat cua hien thc khach quan. IV-SUY LUAN TNG T. 1- nh ngha. Suy luan tng t la suy luan can c vao mot so thuoc tnh giong nhau cua hai oi tng e rut ra ket luan ve nhng thuoc tnh giong nhau khac cua hai oi tng o. S o : - Hai oi tng A va B co cac thuoc tnh chung (giong nhau) a,b,c,d,e. - oi tng A co thuoc tnh f. 87 Co the : B cung co thuoc tnh f. V du : - Trai at va sao Hoa co mot so thuoc tnh chung : - La hanh tinh cua mat tri, - eu co khong kh, - eu co nc, - eu co kh hau tng oi on hoa. - Tren trai at co s song. Co the, tren sao Hoa cung co s song. 2- Nhng ieu kien am bao o tin cay cua suy luan tng t. 68

2.1Cac oi tng so sanh co cang nhieu thuoc tnh giong nhau th mc o chnh xac cua ket luan cang cao. 2.2Cac thuoc tnh giong nhau cang phong phu, nhieu mat th mc o chnh xac cua ket luan cang cao. 2.3So lng cac thuoc tnh ban chat giong nhau cang nhieu th mc o chnh xac cua ket luan cang cao. V du 1 : A va B eu c sinh ra t gia nh co bo me lam nganh Y, eu c hoc ai hoc Y khoa tai Phap, A a tr thanh bac s gioi. Vay B cung co the tr thanh bac s gioi. Suy luan sau ay ang tin cay hn : V du 2 : M va N eu xuat than t gia nh co truyen thong am nhac. Bo cua M va bo cua N eu la nhng tay an Vi-o-long c phach. Ca M va N eu t hao ve truyen thong gia nh va say me am nhac. V the ca hai eu vao hoc nhac vien, khoa Vi-o-long va cung c s hng dan du dat cua mot giao s Vi-o-long noi tieng. Cung nh M, N va mi oat giai Vi-o-long toan quoc. Hien nay, M a tr thanh mot tay an Vi-o-long gioi. Chac chan, N cung se tr thanh mot tay an Vi-o-long gioi nh M. 88 Suy luan tng t co ng dung rong rai trong i song cung nh trong khoa hoc. Suy luan tng t la bc au hnh thanh cac gia thuyet khoa hoc. Nhng cung giong nh gia thuyet, ket luan cua suy luan tng t khong co tnh tat yeu, no co the ung, cung co the sai. Chnh v vay, suy luan tng t khong chng minh c ieu g ca, no ch giup ta m rong s hieu biet, e xay dng cac gia thuyet; cac ket luan cua no phai nh en thc tien mi khang nh c ung hay sai.

69

89

Chng V

CHNG MINH, BAC BO VA NGUY BIEN


I- CHNG MINH. 1- nh ngha. Chng minh la mot hnh thc suy luan e khang nh tnh chan ly cua mot luan iem nao o, bang cach da vao nhng luan iem ma tnh chan ly a c thc tien xac nhan. V du : Chng minh : Sinh vien Hoa hoc gioi. Da vao cac phan oan ma tnh chan thc a c xac nhan sau ay e lam tien e : (1)Sinh vien Hoa c khen thng ve thanh tch hoc tap. (2)Ai khong hoc gioi th khong c khen thng ve thanh tch hoc tap. Sap xep cac tien e theo mot cach nhat nh ta se rut ra luan iem can chng minh : - Ai khong hoc gioi th khong c khen thng ve thanh tch hoc tap. - Sinh vien Hoa c khen thng ve thanh tch hoc tap Chng to : Sinh vien Hoa hoc gioi. 2- Cau truc cua chng minh. Chng minh gom ba phan lien quan chat che vi nhau : luan e, luan c va luan chng. 2.1 Luan e.
90

70

Luan e la phan oan ma tnh chan thc cua no phai chng minh. Luan e la thanh phan chu yeu cua chng minh va tra li cho cau hoi : Chng minh cai g ? Luan e co the la mot luan iem khoa hoc, co the la mot phan oan ve thuoc tnh, ve quan he, ve nguyen nhan cua s vat, hien tng cua the gii khach quan v.v 2.2 Luan c. Luan c la nhng phan oan c dung lam can c e chng minh cho luan e. Luan c chnh la nhng tien e logc cua chng minh va tra li cho cau hoi : Dung cai g e chng minh ? Luan c co the la nhng luan iem, nhng t lieu a c thc tien xac nhan, co the la nhng tien e, nh ly, nhng luan iem khoa hoc a c chng minh. 2.3 Luan chng. Luan chng la cach thc to chc sap xep cac luan c theo nhng qui tac va qui luat logc nham xac lap moi lien he tat yeu gia luan c va luan e. Luan chng la cach thc chng minh, nham vach ra tnh ung an cua luan e da vao nhng luan c ung an, chan thc. Luan chng tra li cho cau hoi : Chng minh nh the nao ? 3- Cac qui tac cua chng minh. 3.1 Cac qui tac oi vi luan e. Qui tac 1 : Luan e phai chan thc. Chng minh la nham vach ra tnh ung an, chan thc cua luan e, ch khong phai la lam cho luan e tr nen ung an, chan thc. V the, neu luan e khong chan thc th khong the nao chng minh c. V du : Hay chng minh rang : Loai ngi c nan ra t at set. Luan e khong the chng minh c, v no khong chan thc. 91 Qui tac 2 : Luan e phai phai ro rang, chnh xac. Se khong the chng minh c, neu luan e khong c xac nh ro rang. V du : Hay chng minh rang : Giai cap cong nhan la giai cap b boc lot. Luan e nay khong the chng minh c, v no kha m ho : Giai cap cong nhan di che o nao ? Qui tac 3 : Luan e phai c gi nguyen trong suot qua trnh chng minh.

71

Gi nguyen luan e nham thc hien nhiem vu cua chng minh. Neu luan e b thay oi th nhiem vu chng minh khong hoan thanh, tc la luan e c xac nh ban au th khong chng minh mot luan e khac. 3.2 Cac qui tac oi vi luan c. Qui tac 1 : Luan c phai la nhng phan oan chan thc. Tnh chan thc cua luan c la yeu to bao am cho tnh chan thc cua luan e. V vay, khong the khang nh tnh chan thc cua luan e da tren c s nhng luan c gia doi. Qui tac 2 : Luan c phai la nhng phan oan co tnh chan thc c chng minh oc lap vi luan e. Luan e ch c chng minh khi lay tnh chan thc cua luan c lam c s. Neu tnh chan thc cua luan c lai c rut ra t luan e th nh the la chang chng minh c g ca. Loi logc nay goi la loi chng minh vong quanh. V du : Trong Chong uy rinh, Ang ghen ch cho chung ta thay ong uy rinh a chng minh 92 vong quanh : Ong muon chng minh rang : Thi gian la co bc khoi au bang luan c : V chuoi thi gian va qua la em c. Nhng luan c nay cua ong uy rinh lai c rut ra t luan e : Chuon thi gian va qua la em c v Thi gian la co bc khi au. Ro luan quan ! Qui tac 3 : Luan c phai la ly do ay u cua luan e. Gia cac luan c phai co moi lien he trc tiep va tat yeu oi vi luan e. Cac luan c khong ch chan thc ma con phai khong thieu, khong tha, bao am cho luan e c rut ra mot cach tat yeu khach quan nh vao cac lap luan logc. 3.3 Cac qui tac oi vi luan chng. Qui tac 1 : Luan chng phai tuan theo cac qui tac, qui luat logc. Vi pham cac qui tac, qui luat logc th ket luan khong c rut ra mot cach tat yeu t tien e, tc la khong chng minh c luan e. Qui tac 2 : Luan chng phai bao am tnh he thong. Cac luan c phai c sap xep, to chc chat che, bao am cho phep chng minh co sc thuyet phuc cao. Qui tac 3 : Luan chng phai bao am tnh nhat quan phi mau thuan. 72

Neu trong phep chng minh co cha nhng luan c mau thuan vi nhau trc tiep hoac gian tiep, th phep chng minh ay cha mau thuan logc, khong thuyet phuc. 4- Phan loai chng minh. 4.1 Chng minh trc tiep. Chng minh trc tiep la chng minh trong o tnh chan thc cua cac luan c trc tiep dan ti 93 tnh chan thc cua luan e. V du : T cac luan c : - T giac ABCD la mot hnh thoi. - Hai ng cheo cua no : AC = BD. Ta khang nh (chng minh) c rang t giac ABCD la hnh vuong. 4.2 Chng minh gian tiep. Chng minh gian tiep la chng minh trong o tnh chan thc cua luan e rut ra t tnh khong chan thc cua phan luan e. Co 2 loai chng minh gian tiep la : Chng minh phan chng va chng minh loai tr (la chon). - Chng minh phan chng : Chng minh phan chng la kieu chng minh trong o ta xac lap tnh khong chan thc cua phan e va theo luat bai trung, ta rut ra tnh chan thc cua luan e. V du : Chng minh nh ly : Neu hai ng thang cung vuong goc vi ng thang th ba th chung song song vi nhau. - Gia s hai ng thang AB va CD khong song song vi nhau. Khi o AB va CD se cat nhau tai O. Nh vay, t iem O ta co 2 ng thang vuong goc vi ng thang d. ieu nay trai vi tien e Euclide. Do o, ieu gia s tren la sai. Ta suy ra Hai ng thang song song cung vuong goc vi ng thang th ba th chung song song vi nhau la ung.
D B O D

- Chng minh loai tr : C A


94

73

Chng minh loai tr la kieu chng minh gian tiep trong o tnh chan thc cua luan e c rut ra bang cach xac lap tnh khong chan thc cua tat ca cac thanh phan trong phan oan la chon. S o cua chng minh loai tr : P Q R S Q R S P V du : Mot to bao ve gom co 3 ngi co nhiem vu thay nhau canh gac c quan vao ban em. Mot em no, c quan b mat trom. Nguyen nhan la ai o trong ba ngi a bo gac. e tm ra ngi bo nhiem vu canh gac, cac nha ieu tra a xem xet va xac nhan : - Khong phai A a bo gac. - Cung khong phai B a bo gac. Vay chnh C la ngi a bo gac. Chuyen vui : Ai la vua. Nghe on hom nay co vua i chi, anh nong dan ra ng i ven ng. Ch mot hoi lau, thay co ngi ci nga i en, anh nong dan hoi ngi ci nga : - Sao khong thay vua i, ha anh ? Ngi ci nga ghm nga lai noi vi anh nong dan : - Co muon thay vua th leo len nga, ngoi sau lng ta ay. Ngi nong dan nghe theo li. i mot oi, ngi chu nga noi vi anh nong dan : - ay co ba a minh. Co mot a la vua. Anh oan coi ai. Anh nong dan ap tnh kho :

- Con nga, con ngo th khong phai la vua roi. Con toi, toi biet, cung khong phai la vua. Vay vua th la anh. Ma neu qua that anh la vua th con nga va toi la toi va con nga. (Dan theo [10] tr.197). 95 IIBAC BO. 1- nh ngha. 74

Bac bo la thao tac logc da vao cac luan c chan thc va cac qui tac, qui luat logc e vach ra tnh chat gia doi cua mot luan e nao o. Bac bo la mot kieu chng minh, nhng khong phai chng minh cho tnh ung an, chan thc cua luan e ma vach tran tnh gia doi, sai lam cua luan e. 2- Cac kieu (hnh thc) nguy bien. Neu nh chng minh co 3 bo phan : Luan e, luan c va luan chng th bac bo cung co 3 hnh thc : Bac bo luan e, bac bo luan c va bac bo luan chng. 2.1 Bac bo luan e. Bac bo luan e co hai cach : Cach 1 : - Bac bo luan e thong qua viec vach ra tnh gia doi cua he qua rut ra t luan e. V du : oi vi luan e : Ban chat va hien tng la hoan toan tach ri nhau, ta co the bac bo bang cach tren : - Neu ban chat va hien tng la hoan toan tach ri nhau, co ngha la hien tng khong phan anh ban chat, th ngi ta khong the hieu c ban chat cua s vat. Thc te cho thay, con ngi hoan toan co the hieu c ban chat cua s vat. ieu o chng to khong phai ban chat va hien tng la hoan toan tach ri nhau. Noi cach khac, luan iem : Ban chat va hien tng la 96 hoan toan tach ri nhau la mot luan iem sai lam. Cach 2 : Bac bo luan e thong qua chng minh phan luan e. Muon bac bo luan e, ta ch can chng minh cho tnh ung an cua phan luan e, do o theo luat mau thuan, luan e phai sai. V du : Bac bo luan e : Thuy ngan khong co kha nang dan ien. Ta phai chng minh phan luan e cua no la ung an : - Thuy ngan la kim loai. - Ma kim loai th dan ien. Vay thuy ngan th dan ien. Phan luan e nay ung, chng to luan e la sai. 2.2 Bac bo luan c. 75

Bac bo luan c la ch ra tnh khong chan thc, khong ay u cua luan c, luan c khong chan thc khong ay u th luan e khong the ng vng, luan e cung b bac bo. V du : Co anh chang giai thch : Cai ken no keu la tai v no co cai toa loa. Ngi kia bac bo lien : Anh noi cai ken no keu, v no co cai toa loa ? Toi hoi anh tai sao cai ong nho, no cung co cai toa loa ma no hong keu ?. (Dan theo [10], tr.262) Chuyen vui : Thnh thoang, me nh con gai nho toc sau. Mot hom, be tho the : Me i, sao toc me bac nhieu the ? Me au yem trach : 97 - Toc me bac nhieu chng to con cua me h lam ! c be ngay th hoi lai : - Ua, vay chac me h lam ha me. Con thay toc ba ngoai bac gan het roi !? (Theo bao Phu n Viet Nam). 2.3 Bac bo luan chng. Bac bo luan chng la vach ra nhng sai lam, vi pham cac qui tac, qui luat logc trong qua trnh chng minh. V du : Co ngi a chng minh luan e : ang Van B, sinh vien cua nhac vien thanh pho Ho Ch Minh se la tay an gioi nh sau : - Ong ang van A a tng hoc nhac vien thanh pho Ho Ph Minh va la mot tay an gioi. - ang van B la con cua ong ang van A va cung ang hoc tai nhac vien thanh pho Ho Ch Minh. Suy ra : ang van B cung se la tay an gioi. Chung thay luan chng tren khong co sc thuyet phuc, mac du xuat phat t cac luan c chan thc, nhng luan e khong c rut ra mot cach tat yeu t cac luan c. e thay ro hn, ta chia luan chng tren thanh 2 tam oan luan : - Ong ang van A la mot tay an gioi. - ang van B la con cua ong ang van A. 76

ang van B la mot tay an gioi. - Ong ang van A hoc tai Nhac vien thanh pho Ho Ch Minh tr thanh tay an gioi. - ang van B hoc tai Nhac vien thanh pho Ho Ch Minh. 98 - ang van B la mot tay an gioi. Ta thay ca 2 tam oan luan tren eu sai lam , eu vi pham qui tac logc, ca hai eu mac loi bon thuat ng. Nen cach luan chng tren la khong the tin cay. IV-NGUY BIEN. 1- nh ngha. Nguy bien la loi lap luan quanh co, vi pham luat logc nham lam cho ngi khac hieu sai s that. Nhng ngi nguy bien thng dung moi thu thuat e anh la ngi khac bang cach da vao nhng cho giong nhau be ngoai e anh trao khai niem, anh trao oi tng, anh trao t tng v.v oi vi nha nguy bien th muc ch cua ho khong phai la vach ra chan ly, ma la che giau s that. Ho luon luon muon thay the s chng minh ung an bang long tin chat phac cua ngi khac vao ly le gia doi cua ho. V du : Cho co bon chan. De cung co bon chan. Vay, De la Cho. Trong phep nguy bien tren bay, ngi ta a co tnh vi pham qui tac cua tam oan luan. Thuat ng gia co bon chan cua tam oan luan tren co ngoai dien khong ay u ca hai tien e : Loi nguy bien sau ay d dom hn : V du : 99 Mot anh hoc tro en hang cm mn mot cai vac roi em ban mat. B ngi chu oi, anh ta ben i kiem hai con co a en khat, xin e cho vai ba na. Nhng roi mai mai van chang thay anh ta tra, nha hang anh phai kien len quan. Quan cho oi ngi hoc tro en hoi. Anh ta tha rang : - Toi mn bac co mot vac ma a tra en hai co roi. Bac ay con oi g na? 77

Nha hang cai : - Nguyen vac cua toi la vac ong kia ma. Ngi hoc tro lien ap : - Th co cua toi au phai la co trong nha ! (Dan theo [9], tr.172). Anh hoc tro a nguy bien bang cach anh trao khai niem cai vac (cai chao ln) vi con vac (mot th chim chan cao thuoc loai co) va ong (ruong) vi ong (kim loai), lam cho chu nha hang lung tung. Anh hoc tro kia qua that lau lnh! 2- Cac hnh thc nguy bien. 2.1 Nguy bien oi vi luan e. Trng hp thng gap nhat trong hnh thc nguy bien oi vi luan e la t y thay oi luan e (anh trao luan e) trong qua trnh trao oi, lap luan. V du : Mot ngi t kiem iem ve nhng sai pham cua mnh, nhng suot t au en cuoi cua ban t kiem iem, anh ta ch trnh bay hoan canh khach quan va nhng kho khan moi mat cua ban than, cua gia nh. Vay la ten luan e th t kiem iem ve sai pham cua ban than nhng thc te luan e lai c oi thanh kiem iem hoan canh khach quan va kiem iem kho khan ve moi mat cua gia nh, cua ban than. 100 Thnh thoang, chung ta van thay kieu nguy bien anh trao luan e nh : ban kiem iem tnh hnh san xuat kinh doanh cua mot n v lai tr thanh ban bao cao thanh tch; Luan chng cho tnh khoa hoc cua mot chu trng th lai ra sc ca ngi ngi e ra chu trng o v.v Nguy bien bang cach anh trao luan e de b phat hien, nhng nhng ke nguy bien van khong ngan ngai s dung hnh thc nay. 2.2 Nguy bien oi vi luan c.
Nguy bien oi vi luan c thng c bieu hien cac dang sau :

a) S dung luan c khong chan thc : Luan c do ba at : Ke nguy bien ba at ra luan c e che lap s that, bien ho cho hanh vi sai trai cua mnh. 78

V du : Nhan vien kiem tra chat van ke b tnh nghi la thu pham cua vu an (thc ra han chnh la thu pham) nh sau : - em qua khi xay ra vu an, luc 10 gi, anh au ? Ten thu pham co tnh chay toi bang cach ba ra chng c gia e anh la c quan ieu tra : - Luc o toi ang nha mot ngi ban gai. Luan c sai s that : Ke nguy bien s dung nhng luan c hoan toan khong ung hoac ch ung mot phan cua s that. V du : e qua mat c quan thanh tra, mot c s kinh doanh no a a ra nhng hoa n, chng t 101 khong hoan toan ung vi s that. Nguy bien do s dung luan c khong chan thc ma chung ta thng thay hang ngay la nhng hanh vi noi doi, la bp, v.v b) S dung nhng luan c cha c chng minh : S dung d luan, tin on lam luan c : Trng hp nay, ke nguy bien khong s dung cac luan c la nhng luan iem, nhng s kien a c chng minh, ma lai can c vao d luan, vao tin on e bien ho, e qui ket. D luan tin on khong the c s dung lam luan c, bi v tnh chan that cua chung khong xac nh, cha c chng minh. V du : Theo d luan th anh ta la mot con ngi khong trung thc, khong trong sang, co nhieu ong c m am. V vay khong the e anh ta tiep tuc cong viec nay. ay la loi nguy bien ta thng thay khi ly le khong u sc thuyet phuc, ke nguy bien tm cach lay d luan e lam luan c. Th vu kh nay khong may toi tan nhng lai to ra rat li hai. Trc cac cuoc bau c phng Tay, cac ng cu vien thng m cac chien dch boi nho, tao d luan khong tot, nham ha guc oi phng. Dung y kien cua so ong (a so) e lam luan c : S that khong phai bao gi cung thuoc ve so ong. Ke nguy bien lai lay y kien cua a so e thay the cho s that. V du : Tai mot ky thi ngi ta phat hien co e thi sai, mot ngi a bien ho : - e thi khong co g phai ban cai, no hoan toan ung v a c thong qua mot tap the hoi ong. 79
102

ay la loi giai thch nguy bien, v khong phai bao gi e thi c s xem xet cua mot tap the hoi ong cung hoan toan ung. Hoac v du : Co 85% y kien cua tap the khang nh rang bien phap ky thuat nay em lai hieu qua cao. Loi nguy bien tren ay la cho : lay y kien cua a so e khang nh hieu qua cua mot bien phap ky thuat, ma ung ra phai lay cac tieu chuan kinh te ky thuat e xac nh hieu qua cua bien phap ky thuat o. c) S dung y kien, li noi cua ngi co uy tn e lam luan c : Y kien, li noi cua ngi co uy tn khong phai bao gi cung chan that, ung an. Ke nguy bien a li dung s tin yeu, men mo, kham phuc cua cong chung oi vi ngi co uy tn, e lam cho cong chung tin vao y kien, li noi cua ngi o thay cho s that. V du : Ong A, ong X, ba Y a noi, tat ung (v ong A, ong X, ba Y lan co uy tn). Loi nguy bien nay the hien cho ngi ta a da vao gia tr cua ngi phat bieu e thay cho nhng chng c khach quan, xac ang. 2.3 Nguy bien oi vi luan chng. La thu thuat vi pham cac qui tac, qui luat logc mot cach tinh vi trong qua trnh lap luan, lam cho ngi khac tin rang ket luan cua nha nguy bien a ra la ung s that. Trong hnh thc nguy bien oi vi luan chng, nha nguy bien xuat phat t nhng luan c chan thc, ket luan rut ra cung co the la chan thc. Tuy vay, tnh chan thc cua ket luan khong phai c rut ra mot cach tat yeu t cac lap luan va t cac luan c (tien e) chan thc cua no. V vay, ay la hnh thc nguy bien tinh vi, kho phat hien nhat, lam cho oi phng lung tung trong qua trnh tranh luan. Chang han, Giao s Hoang Chung trong cuon : Nhng yeu to logc trong mon toan trng pho thong cap II, NXB Giao duc, Ha Noi 1975, a neu ra mot loat cac bai toan nguy bien. Sau ay la mot v du : Vi nhng gia tr nao cua a, b ta co bat ang thc :

Li giai : a2 + b2 > 2ab; a2 ab > ab b2; a (a b) > b (a b); a > b. Vay bat ang thc a cho ung vi a > b. 80

a b + 103 > 2? b a

(Dan theo [3], tr.49). Nguy bien oi vi luan chng thng c bieu hien cac dang sau : anh trao khai niem : Nha nguy bien anh trao khai niem bang cach li dung ngon ng, li dung t ong am, t nhieu ngha e anh trao ngha cua t; li dung hien tng chuyen loai t trong ngon ng e trao t loai cua t v.v V du : Lao ong la c s cua s ton tai va phat trien cua xa hoi, bat luan thi ai nao. Hoc tam ly hoc cung la lao ong. Vay suy ra rang : hoc tam ly la c s cua s ton tai va phat trien cua xa hoi, bat luan thi ai nao. S nguy bien tren ay xuat phat t khai niem lao ong, khai niem nay c dung vi hai ngha khac nhau. tien e au tien, khai niem lao ong c hieu la hoat ong san xuat ra cua cai vat chat cua xa hoi. tien e th hai, khai niem lao ong lai c hieu la mot dang lao ong cu the cua con ngi : hoat ong nhan thc. anh trao hien tng vi ban chat, nguyen nhan vi ket qua : V du : nh luat 3 Niu-tn noi rang hai vat tac ong vao nhau eu gay ra nhng lc co cung cng o nhng ngc chieu nhau. Nhng khi xe ap am vao o to th xe ap cong vanh, vay lc xe ap tac ong vao oto be 104 lc oto tac ong vao xe ap. hn (Dan theo [2], tr.58). Trong toan hoc, nha nguy bien co y khong tuan thu cac ieu kien khi trien khai cac cong thc, bien oi cac bieu thc v.v V du : T bieu thc : b)2 = (b a)2 (a Suy ra : a b = b a Suy ra : 2a = 2b a=b Vay la con kien co trong lng a cung nang bang con voi co trong lng b ! (Dan theo [2], tr.58) anh trao vat qui chieu : Thu thuat anh trao vat qui chieu lam cho ngi khac nhn nhan s vat theo mot qui chieu khac va do o khong phan biet c phai trai, ung sai. 81

V du : Phep nguy bien : Ngi che mat cua Evbulid dien ra nh sau : Ngi ta dan en Elechtra mot ngi b trum kn mat, va hoi : - Anh co biet ngi b che mat nay khong ? - Khong biet. - Orech ay. The la anh khong biet Orech la ngi anh cua anh ma anh biet. (Dan theo [3], tr.59) Luan chng khong ung : 105 - Vi pham cac qui tac cua tam oan luan : V du : V toi la mot phu n xinh ep, hoa hau the gii cung la mot phu n xinh ep. Vay hoa hau the gii chnh la v toi. Nguy bien tren ay a vi pham qui tac : thuat ng gia phu n xinh ep co ngoai dien khong ay u trong ca hai tien e. - Luan chng vong quanh : Luan chng vong quanh la loi luan chng ma ket luan c rut ra t tien e nhng ban than tien e lai c suy ra t ket luan (tnh chan that cua luan c khong c chng minh oc lap vi luan e). V du : Mot du khach en tham mot thay phu thuy Congo, thay trong phong ong ta co mot cai hop giay ng rat nhieu ong. Thay phu thuy cho biet : Neu ong la thu th lu ong a ot ong roi. Tuan trc co mot ke xau vao ay, lien b ong ot cho phai bo chay. - Han ta a noi g vi ong Du khach hoi. - Cha kp noi g ca. - Vay lam sao ong biet han la ke xau ? - V ong a ot han. (Dan theo [9], tr.178) ung la lap luan vong quanh : Ong th ot ke xau va ke xau th b ong ot. PHAN III 82

106

Chng VI

CAC QUI LUAT C BAN CUA T DUY LOGC HNH THC


I- NH NGHA. Qui luat logc la nhng moi lien he ban chat, tat nhien, pho bien, on nh gia cac hnh thc logc cua t tng c hnh thanh trong qua trnh phan anh the gii khach quan. Cac qui luat logc c uc ket t thc tien hang ngan nam cua nhan loai, chung la s phan anh nhng qui luat cua the gii khach quan vao trong y thc chu quan cua con ngi. Moi s vat hien tng cua the gii khach quan luon van ong, bien oi va phat trien song van bao ham trong no s on nh tng oi. Cac qui luat c ban cua logc phan anh trang thai on nh tng oi trong s phat trien cua s vat. Cac qui luat o bao gom : Luat ong nhat, Luat phi mau thuan, Luat bai trung va Luat ly do ay u. ay la nhng qui luat c ban v chung noi len tnh chat chung nhat cua moi t duy chnh xac : tnh xac nh, tnh khong mau thuan, tnh nhat quan, tnh co can c cua t duy. Chung lam c s cho cac thao tac t duy, bao am cho t duy c chnh xac, tranh sai lam. II- CAC QUI LUAT.
107 1- Luat ong nhat.

Moi t tng phan anh cung mot oi tng trong cung mot quan he phai c ong nhat. S vat, hien tng bien oi khong ngng, trong qua trnh bien oi o, khi chat cua s vat cha thay oi th s vat van con la no, ong nhat vi no. V vay, trong t duy, trong trao oi t tng, moi t tng (khai niem, phan oan) phan anh cung mot oi tng phai c ong nhat, phai co gia tr logc nh nhau. Luat ong nhat c dien at di hnh thc sau : A = A, oc la A la A, hoac A ong nhat vi A. 83

Cung co the c dien at : A A, oc la : Neu (a) a th (c) A. Luat ong nhat yeu cau khong c thay oi noi dung a c xac nh cua t tng, khong c thay oi noi ham va ngoai dien cua khai niem mot cach tuy tien. Luat ong nhat khong mau thuan vi phep bien chng. S vat, hien tng luon luon van ong, bien oi va phat trien, do o t tng phan anh chung cung phai van ong va phat trien theo. V bien chng cua y niem (t tng) chang qua ch la s phan anh bien chng cua s vat. Cho nen t tng ve s vat co the va can c bien oi khi s vat bien oi. ay, luat ong nhat khong ngan cam s bien oi cua t tng, ma ch ngan cam s thay oi mot cach tuy tien, vo can c cua t tng trong qua trnh t duy khi s vat ma t tng o phan anh van ang con la no. Luat ong nhat cung at ra yeu cau trong trao oi t tng trong thao luan : khong c ong nhat hoa nhng t tng khac biet. ong thi hoa nhng t tng khac biet la thu thuat cua nhng ke nguy bien hong vi pham luat ong nhat, lam cho ngi khac hieu sai lac van e. Nhng bieu hien cua viec vi pham luat ong nhat kha canh nay la : - S dung t ong am, t nhieu ngha (anh trao khai niem). V du : Vat chat ton tai vnh vien (1). (2).
108

Banh m la vat chat

Banh m ton tai vnh vien. Khai niem Vat chat hai tien e co noi ham khac nhau, cho nen ay la hai khai niem khac nhau. - ong nhat hoa cac t tng khac nhau (anh trao ngha cua t tng). V du : Cai anh khong mat tc la cai anh co (1). Anh khong mat sng (2). Vay la anh co sng. phan oan (1), cai khong mat c hieu la cai ta co va ta khong anh mat. Nhng phan oan (2) cai khong mat lai la cai ma ta khong he co va do o khong the anh mat c. ay, ngi ta a co tnh ong nhat hoa hai t tng khac nhau. 84

Luat ong nhat con at ra mot yeu cau khac trong trao oi t tng : khong c lam khac biet hoa mot t tng ong nhat. Khac biet hoa mot t tng ong nhat cung la vi pham luat ong nhat. Vi pham luat ong nhat kha canh nay thng c bieu hien : - Trong dch thuat, chuyen cac van ban t ngon ng nay sang ngon ng khac (cac ban dch 109 khong con nguyen y ngha cua ban goc). - Trong trnh bay chuyen at van ban, ngh quyet, cac ieu luat, cac qui nh, v.v ngi ta cat xen hoac them vao van ban nhng t tng khac vi ban goc. - Co tnh hoac vo tnh thay oi luan e trong qua trnh lap luan, chng minh. Luat ong nhat hieu th tnh chat c ban cua t duy logc : tnh xac nh. Neu t duy khong co tnh xac nh th ngi ta khong hieu ung s that va khong the hieu nhau c. Luat ong nhat loai bo tnh chat m ho, lan lon, thieu xac nh, nc oi trong t duy. Trong cuoc song, nhng ngi vi pham luat ong nhat thng la nhng ke nguy bien, ho co tnh anh trao khai niem, anh trao oi tng e phuc vu cho y o sai trai cua mnh, hoac la nhng ngi do thieu hieu biet, nam khong ay u noi ham va ngoai dien cua cac khai niem, cac thuat ng, ky hieu chuyen mon, v.v Chnh v vay, trong khoa hoc, e tranh vi pham luat ong nhat, nganh khoa hoc nao cung can phai nh ngha, chu thch ro rang tat ca cac khai niem, cac thuat ng, cac ky hieu cua nganh mnh. 2- Luat phi mau thuan. Vi cung mot oi tng, trong cung mot quan he, neu co hai t tng trai ngc nhau th khong the ong thi cung ung. Khi s vat van ang la no va neu no c xem xet trong cung mot thi gian, cung mot quan he, th khong the noi rang no va co va khong co cung mot thuoc tnh nao o. Do o, theo luat mau thuan, khi hai phan oan noi ve cung mot oi tng, trong cung mot thi gian, cung moi quan he ma phan oan nay khang nh, phan oan kia lai phu nh th khong the ong thi cung ung. 110 Luat phi mau thuan c dien at di hnh thc sau :
(A A), oc la : Khong phai A va khong A

V du : - Ha noi la thu o cua nc Viet Nam. - Khong phai Ha Noi la thu o cua nc Viet Nam. Luat phi mau thuan ch ra rang hai phan oan trai ngc nhau tren ay khong the ong thi cung ung. 85

Thc chat cua luat phi mau thuan la cam mau thuan, ngha la trong t duy khong c mau thuan. Luat phi mau thuan khong he phu nhan nhng mau thuan ton tai trong thc te khach quan. Mau thuan trong thc te la nhng mau thuan von co cua s vat, hien tng, no nam ngoai pham vi nghien cu cua logc hnh thc. Logc hnh thc ch ban en mau thuan logc, la mau thuan xay ra trong t duy. T duy co mau thuan la t duy sai lam, khong chnh xac, thieu nhat quan. Mau thuan trong t duy can tr viec nhan thc ung an ban chat s vat. chnh v vay, luat phi mau thuan chu trng gat bo mau thuan trong t duy, bao am cho t duy lanh manh, chnh xac. Thong thng, viec vi pham luat phi mau thuan bieu hien cac qua trnh t duy ma tien hau bat nhat. Va khang nh mot thuoc tnh nao o lai va phu nh chnh thuoc tnh o cua oi tng, khi oi tng van ang la no, cha thay oi. V du : Trong tieu thuyet Rudin cua Tuocgheniep, hai nhan vat a tranh luan vi nhau ve chuyen co long tin hay khong nh sau: Thoi c, vay theo ong co ton tai long tin hay khong ? - Khong, khong he co. - Ong tin chac nh vay ch ? - Nhat nh roi ! - Ong va noi la con ngi ta khong co long tin, nhng chnh ong tin chac rang khong co long tin, vay la chnh ong a cho mot th du au tien ve s ton tai long tin. Ca phong eu ci (Trch theo [2], tr.43). Mot v du khac : Co anh chong tre lan au tien say ru, khi tnh day, anh ta rat hoi han va cau xin v tha th. Ngi v noi rang co ta se quen va tha th cho anh. Sau mot thang, c cach vai ngay, co v lai nhac en chuyen say ru hom trc cua anh chong. Anh ta khong chu c na ben noi : - Em a noi la se quen va tha th cho anh, vay ma sao em c nhac i nhac lai mai the ?
111

86

- Vang ung the ! Em ch muon nhac cho anh nh la em a quen chuyen o va a tha th cho anh. (Bao Tien phong chu nhat so 13/1995). Trong lap luan, ngi ta thng s dung luat phi mau thuan e chng minh, bac bo mot luan e nao o. Chang han, e bac bo mot luan e nao o, ta phai chng minh phan e cua no la ung an. Phan e ung th theo luat phi mau thuan luan e phai sai (V khong the co hai t tng trai ngc nhau lai cung ung). Ton trong luat phi mau thuan la ieu kien can e tranh mau thuan trong t duy. Lenin ch ra rang tnh mau thuan logc- tat nhien, trong ieu kien t duy logc ung an khong c ton tai ca trong viec phan tch kinh 112 va trong viec phan tch chnh tr. te 3- Luat bai trung (Luat loai tr cai th ba). Vi cung mot oi tng, trong cung mot quan he ma co hai phan oan phu nh nhau, th chung khong the cung ung hoac cung sai, mot trong hai phan oan phai ung, phan oan kia sai, khong co cai th ba. Luat bai trung c dien at di hnh thc sau :

(A A), oc la : A hoac khong A

V du :

Hoa la ngi co voc dang cao ln

va khong phai Hoa la ngi co voc dang cao ln Hai phan oan tren ay khong the cung ung hoac cung sai, mot trong hai phan oan phai ung, phan oan kia phai sai. Luat bai trung yeu cau moi ngi khong c ne tranh s tha nhan tnh chan thc cua mot trong hai phan oan co quan he phu nh nhau, khong c tm kiem mot phan oan th ba nao khac. T o cho thay, oi vi mot van e cu the, mot t tng cu the th ch co the ung hoac sai ch khong the va ung va sai hoac khong ung cung khong sai. Chang han : Co thng th noi la thng, Khong thng th cung mot ng cho xong. Ch ng na uc na trong, 87

L nc hen cho long tng t. Trong cau ca dao tren co gai to ra ton trong luat bai trung khi tuyen bo dt khoat vi ban trai. Luat bai trung la luat ac trung cua logc lng tr. No co y ngha to ln oi vi t duy chnh xac, va la c s cho chng minh bang phan chng (chng minh gian tiep). Chang han, can chng minh luan e, nhng thieu can c e chng minh. Trong khi o u can c e bac bo phan e. Phan e sai o, theo luat bai trung, ta rut ra tnh ung an cua luan e. 4- Luat ly do ay u. Luat ly do ay u cho rang : Mot tri thc, mot t tng ch c coi la ung an, chan thc khi chung a c chng minh, ngha la a xac nh c ay u ly do cua no. Luat ly do ay u noi len tnh co can c, tnh c chng minh cua t duy. Luat nay oi hoi moi t tng, moi y ngh chan thc, ung an can phai c chng minh, phai co u can c. Nhng can c o co the la nhng s kien thc te, co the la ieu a c khoa hoc chng minh va thc tien xac nhan. Song cung co the bang con ng logc, tc la da vao nhng chan ly nhng ly do logc, ma nhng chan ly, nhng ly do logc a c thc tien xac nhan la ung an. C s cua luat ly do ay u la moi lien he pho bien, co tnh qui luat cac s vat, hien tng trong hien thc. Moi mot s vat, hien tng (ket qua) bao gi cung c sinh ra t nhng s vat, hien tng khac (nguyen nhan). Chnh v vay, luat ly do oi hoi bat ky mot tri thc chan thc nao cung can phai co can c cua no. Tnh co can la thuoc tnh quan trong cua t duy logc, la ac iem c ban e phan biet t duy khoa hoc va t duy phan khoa hoc. Trong khoa hoc, e chng minh cac luan iem khac nham m rong tri thc cua ta, co the s dung cac luan iem a c chng minh, co ay u c s, nh o chung c coi la ung an. Cac 114 gia thuyet, cac luan iem cha c chng minh th khong c s dung lam luan c trong qua trnh chng minh. Do o, tuan thu luat ly do ay u la nham bao am tnh ung an, tnh co the chng minh, tnh co can c cua t duy. Luat ly do ay u cung ngan cam chung ta tiep nhan tri thc mot cach vu v, thieu can c. Tiep nhan tri thc bang long tin theo kieu ton giao hoac tiep nhan tri thc tren c s tin on, can c vao d luan, v.v la vi pham luat ly do ay u. 88
113

TAI LIEU THAM KHAO CHNH


115

[1] HOANG CHUNG LOGC HOC PHO THONG. NXB Giao duc, Tp. Ho Ch Minh, 1994. [2] NGUYEN C DAN LOGC, NG NGHA, CU PHAP. NXB ai hoc va Trung hoc chuyen nghiep, 1987. [3] VNG TAT AT LOGC HNH THC. HSP Ha noi 1, 1992 [4] GORKI LOGC HOC. NXB Giao duc, 1974 [5] NGUYEN CHNG NHIEP LOGC HOC. 89

HSP TP. Ho Ch Minh, 1996. [6] NGUYEN CHNG NHIEP NHAP MON LOGC HOC. NXB Lao ong Ha noi, 1997. [7] HOANG PHE LOGC NGON NG HOC. NXB Khoa hoc xa hoi, 1989. [8] BUI THANH QUAT LOGC HOC HNH THC. HTH Ha noi, 1994. [9] LE T THANH TM HIEU LOGC HOC. NXB Tre, 1994 [10] NGUYEN VAN TRAN LOGC VUI. NXB Chnh tr Quoc gia, 1993 [11] NGUYEN VU UYEN AI CNG LUAN LY HOC HNH THC. La Thieng, 1974. [12] V.I.KIRILLOV A.A.STARCHENKO LOGC HOC. A Moskva, 1987 (tieng Nga). [13] VU NGOC PHA (Chu bien) E CNG BAI GIANG TRIET HOC MAC-LENIN. NXB Giao duc, 1994. [14] RO-DEN-TAN T IEN TRIET HOC NXB Tien bo va NXB S that, 1986 (tieng Viet). .
116

90

117

MUC LUC
Trang Phan I

Chng I : AI CNG VE LOGC Ioi tng cua logc hoc........................ 1 II- Cac ac iem cua logc hoc.............. 4 III- S hnh thanh va phat trien cua logc hoc.......... 5 IV- Y ngha cua logc hoc........................... 8 Phan II Chng II : KHAI NIEM Iac iem cua khai niem.................... 10 II- Noi ham va ngoai dien cua khai niem .............12 III- Quan he gia cac khai niem............... 14 IV- Cac loai khai niem................................. 18 V- M rong va thu hep khai niem.......... 19 VI- nh ngha khai niem............................. 20 VII- Cac qui tac nh ngha khai niem...... 23 VIII- Phan chia khai niem............................... 25 91

Chng III : PHAN OAN Iac iem chung cua phan oan........ 30 II- Phan loai phan oan............................. 32 III- Ngoai dien cua chu t va v t trong phan oan IV- Quan he gia cac phan oan Hnh vuong logc 38 V- Cac phap logc tren phan oan........ 41 1- Phep phu nh..................................... 41 2- Phep hoi................................................ 42 3- Phep tuyen........................................... 44 4- Phep keo theo...................................... 47 118 5- Phep tng ng.................................. 51 Chng IV : SUY LUAN Iac iem chung cua suy luan.............. 53 II- Suy luan dien dch.................................. 54 1nh ngha............................................. 54 2Suy dien trc tiep............................... 55 3Mot so qui tac suy dien trc tiep... 56 4Suy dien gian tiep.............................. 59 4.1Tam oan luan................................ 59 4.2Suy dien t hai tien e............... 65 4.3Suy dien t nhieu tien e......... 70 4.4Suy luan rut gon........................... 71 5Mot so kieu suy luan sai lam.......... 74 6Phan tch tnh ung an cua mot so suy luan 77 III- Suy luan qui nap....................................... 81 1nh ngha............................................. 81 2Phan loai............................................... 82 IV- Suy luan tng t...................................... 87 Chng V : CHNG MINH, BAC BO VA NGUY BIEN IChng minh............................................... 90 92

35

1234-

nh ngha............................................. 90 Cau truc cua chng minh................ 90 Cac qui tac cua chng minh............ 91 Phan loai chng minh......................... 93 II- Bac bo...................................................... 96 1nh ngha............................................. 96 2Cac hnh thc 119 bo....................... 96 bac III- Nguy bien.................................................. 99 1nh ngha............................................. 99 2Cac hnh thc nguy bien...................100 Phan III Chng VI : ...................................................CAC QUI LUAT C BAN CUA LOGC HNH THC Inh ngha.................................................107 II- Cac qui luat..............................................108 1Luat ong nhat..................................108 2Luat mau thuan.................................110 3Luat bai trung......................................113 4Luat ly do ay u.............................114 Tai lieu tham khao...........................................116 Muc luc..................................................................118

93
120

You might also like