Sanat Hakikat

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6 Resim sanatndaki Hakikat / Jacques Derrida (Mehmet Ylmaz) ........................................................... 11 Hakikat, Aray ve Sanat (Suzan Nur Baarslan) .................................................................................... 18 Gerek ve hakikat (Etyen Mahupyan) .................................................................................................. 21 irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat (Mehmet Ylmaz) ............................................................... 24 Sanatn amac ve Henri Bergson (Mehmet Ylmaz) .............................................................................. 32 Ahlk, Estetik, Siyaset ve zgrlk ( mit Akta) .................................................................................. 36 Ayp sanat olur mu? (Mehmet Ylmaz) .................................................................................................. 38 Weimar anlattm, Goetheye ve Schillere kzdm, iimi dktm! (Suzan Nur Baarslan) .................. 49 Ktlkten Gzellik kar m? C.Baudelairein iirleri, O.Dixin gravrleri (Mehmet Ylmaz) ............ 54 Le Corbusieri Hatrlamak (Cihan Akta) ............................................................................................. 64 Bir gn lecek olanlarn yryor grnmesi (Kbra Nur Ayar) ............................................................. 69 Yk ve Boluk (Vefa nal) ..................................................................................................................... 72 Tenzh ve Tebh (Mehmet Ylmaz) ...................................................................................................... 81 ran Sinemas: Sanat, Toplum ve Devlet (Ziba Mir Hseyni) ................................................................. 85 Ak Bir Sureti Tek Bana Yaatmaktr Aktan Narkissosa (Suzan Nur Baarslan) ............................. 90 Adn aire kar (Bilal Habe Evran) ...................................................................................................... 94 Zaman; Bnyamini Bekleyiidir, Yusufun (Cemile Bayraktar) ........................................................... 96 Yaban ilekleri Smultronstllet / Wild Strawberries / Ingmar Bergman(Suzan Nur Baarslan) ......... 100 Pornografi Nasl Sanat Oldu? (Sever Ik) ............................................................................................ 104
Fikir Platformu
nsz ... nce hi bir ey grnmyor. Kmelenmi eyler, daha dorusu herkes gibi gryorsunuz. Yaplmas gereken elde kalem, tefekkrle seyretmek. Bir zaman sonra eyler baka bir hakikate sahip oluyor. Gereklik daha gerek grnmeye balyor. Zaman istiyor bu ... (Fransz ressam Edouard Pignonun Hakikati Ararken adl kitabndan) Bireylerin birer gzden ibaret olduu, herkesin hereyi grd bir toplum hayal edin. zel hayat, gelenekler, aramak, renmek, n-arka, ksknlk, gaflet, tehdit, frsat gibi bir ok kavram akletme imkn ortadan kalkmaz myd? Gzlerimizin snrl oluu sayesinde alglyoruz kavramlar. Immanuel Kantn mehur bir gvercini vardr, havay iterek uar ama havann direncinden yaknr durur. Hava olmasayd daha hzl uabilirdim der. nanmak zor ama eer snrsz grme kabiliyetine sahip olsaydk hi bir ey gremezdik! gnee drbnle bakan biri gibi kr olurduk. Hakikati grmekte zorluk ekmemizin sebebi Onun gizli olmas deil tersine aikar olmasdr. Aksi takdirde Hakikati ieren, kapsayan ve perdeleyen daha hakik bir Hakikat olmas gerekirdi. te bu sebeple Hakikati grmek iin Bilime deil Sanata ihtiyacmz var, bilmek iin deil bulmak sz konusu olduu iin.
Fikir Platformu
Hakikati neden gremiyoruz? (Mehmet Ylmaz) Gnlk hayat, ekmek kavgas derken yorucu ve boucu bir perde rtlm zerimize. Sradan, gstermelik, karc ilikiler Onca urama, didime Dier yandan ele geer gemez kymetini yitiren ganimetler, daha tadna bile bakmadan ryen meyvalar gibi. Birgn itah kabartan, ertesi gn geip giden hevesler Gnlk hayat bo umutlar ve pimanlklardan ibaret Peki bu boucu perdeyi yrtp Hakikati grmek iin ne yapmal? Yedike acktran bu tatmin girdabndan kurtulmak, sadece mutlu olmak mmkn deil mi? Binlerce yllk dnce tarihine baktmzda nsann varolu srlarna ermek iin kullanabilecei yol grnm: Felsefe, Din ve Sanat. En kolay olduundan mdr, bu sonuncusu zellikle ilgin. Tabi Sanat derken Hangi sanat daln isterseniz onu seebilirsiniz: Resim, heykel, edebiyat ya da
7
Fikir Platformu
mzik fark etmez. Sebep-sonu zincirleriyle zapdedilemeyen bir ey var Sanatta. Leonardo da Vinci yle diyor: Sadece gzn yargsyla, akl kullanmakszn resim yapan kii takliti bir ayna gibidir. Ztlklar yanstr ama eylerin hakikatini anlamadan yapar bunu. Byk usta eylerin hakikati lafyla ne demek istiyor? Sanatlarn, imam ve rahiplerin ya da filozoflarn grebildii ama biz sradan insanlar iin gizli olan bir ey midir Hakikat? Bir eyi aramadan nce tarif etmek gerekir elbette. Ama eer o aranan bir ey deilse yani eya deilse nasl tarif edebiliriz? nl ressam Paul Gaugin bu tarif konusunda gerekten ilgin bir ey sylemi: Resim sanatnda aranan tarif deil tekliftir Bu tarif / teklif ekseni gerekten mhim. Eer bilimsel anlamda tarif edilebilir bir Hakikat olsayd, din adamlar ya da filozoflar gidin u dan ardna bakn, Hakikat orada diyebilselerdi ortada ne inan olurdu, ne dnce ne de gzellik. nsan topluluklar ar kovanlarna ya da karnca yuvalarna benzerdi. Faizm dnda hi bir siyas dzen(!) kurulamazd. Bu sebeple Gaugin gibi bir ressamn bir Sanatta aranann teklif olduunu sylemesi byk nem arz ediyor. Bir baka deyile sanat bir gzellik bilimi/teknii deil. Sanat kendi gzelini teklif eder. Sanat insanca hrriyetlerin izhar edildii bir zemindir. Bir baka nl ressam, Paul Klee Modern Sanat Teorisi adl kitabnda yle yazm: Sanat yaratln rumuzudur. Nasl yeryz Kinatn simgesiyse Sanat da yle bir simgedir. Burada bir tefekkr kap alyor. Neden Bilim deil de Sanat olsun yaratl rumuzu? nk yaratma kudretine sahip olan Yaratan yaratmaya mecbur edilmesi muhal. Aksi takdirde Yaratan kim yaratt? diye sormak icab ederdi. Bu ise tpk Zamandan nce ne vard? ya da Kinat neyin iindedir? Hangi mekndadr? diye sormaya benzer. Yaratan yaratmaya mecbur edilmesi muhal olduuna gre yaratln ilk sebebi ya da tabiri caizse hammaddesi ancak Ak olabilir, Muhabbet olabilir. Yani Yaratan daha yaratmadan nce yaratacaklarn sevmi ve varlklarn murad etmi olmal. Tpk bir ressamn resmi yapmadan nce varln arzu etmesi gibi. Bir insana zorla bir duvar boyatabilirsiniz. Ama zorla resim yaptramazsnz. Sanatn rumuz oluu konusunda Kleeye hakkn teslim edelim. Gerek Sanatta gerekse yaratlsta murad, irade ve sevgi iie giriyor. O halde ilk varoluumuz et, kemik, kan olmadan nceki varlmz da ilh bir sevgi mertebesinde olmu olmal. Paul Kleenin simgesi, Paul Gauginin teklifi, Leonardo da Vincinin akl ile grmesi ancak byle bir zeminde anlam kazanabilir. Evet, Klee bunun iin hakl. Kimyasnda tabi olarak bulunan hrriyet sebebiyle ancak Sanat olabilir yaratln rumuzu. Tabiat bilimleri determinizm sebebiyle ilk varolutaki murad, iradeyi, Ak temsil edemezler. Gereklerden lmemek iin Sanata muhtacz diyordu Friedrich Nietzsche Zerdt byle buyurdu adl kitabnda. Bilimsel gerekler, gerek ihtiyalarnz, kredi kartnz, mallarn gerek fiatlar, borsa endeksi, kiranz ve ev sahibiniz, gerekten dklen salarnz ve burnunuzdaki sivilce bunlarn hepsi bir len gneinn altnda. Saat 12:00. Renk olarak sadece ana renkler var, ekiller de yle. Kareler tam kare. genler sipsivri Zaman geiyor tabi, gne ufka yaklayor. Glgeler uzamaya balad.
Fikir Platformu
Renkler ve ekiller birbirine karyor. Artk saat Sanat saatidir. Herey daha gzel. Hereyin stn sar-turuncu bir k rts kaplad. Cisimleri birbirinden ayran izgiler lendeki kadar net deil Neden akam zeri ekilen resimler daha gzeldir hi dndnz m? nk grnenler (biraz) rtldklerinde daha grnr olurlar. Bu byle olduu iindir ki gnein batn seyreden insan unu sorar kendine: Yoksa fazlasyla aikr olduu iin mi gremiyorum Hakikati? Sayesinde hereyi grdm ama kendisine direk bakamadm gne gibi midir Hakikatin ? Belki de gryoruz ama Hakikati zdd olmad iin Onu idrak edemiyoruz? Scak/Souk ztl gibi bir Hakikat/l-Hakikat ilikisi tarif edemiyoruz nk. Mesel gerek yokluu, cahillik, bilgisizlik ya da yalan Hakikatin zdd olamyor. Hakikat hakikaten var ama tersi (yine) hakikaten yok. Tpk k ve glge gibi: Glgeler ilgin varlklar. Eer deimez madde miktar, ktle, hacm vb perspektifinden bakarsak glge diye bir ey yok. Mesel Madde/Anti-madde kartl gibi bir foton/anti-foton kartlndan bahsedemiyoruz, Ikn zdd bir fizik karanlk yok bilimsel olarak. yi ama o zaman bir glge grdm sandm zaman nedir grdm? Ik kaynann nne bir cisim geldiinde, k engellendiinde biz bir glge gryoruz. Ik grmeyi umduumuz yerde k yoksa glge var diyoruz. Glgenin varl bir bor gibi, denmemi bir maa, iptal edilmi bir randevu, bayram gn almayan bir telefon Glge herkes iin deil sadece k mid edenler iin var. (Varlk ve Hi - JeanPaul Sartre / Blm 6: Glge) Modernitenin perdesi Hakikat ile insanlarn grsel/akl balarnn zayflamas kanaatimce son iki asrda daha da artt. Bu ban zayflamasn uzun uzun anlatmak yerine ok gzel zetleyen iki paragraf aktarmay tercih ediyorum. Her ikisi de DDnin kymetli yazarlarndan: Sever Ik Sanat, modern dnyann en kutsal!, ve en korunakl alandr. Gelenee kar bir put kran olarak ilev gren, saygn ve neredeyse eletiriden mnezzeh, ahlaktan muaf bir etkinlik alandr. Modern sanat ve ona dahil olan/edilen her unsur, ahlaka kar bir dokunulmazlk zrhna brnmektedir; sanat, ahlakd olmaz kliesi bu anlayn gstergesidir. Bu ayn zamanda yasad sanat yoktur demektir, nk; ahlaki olan kolaylkla yasak olmaz. Bylece mstehcen olan, sanat maskesi ve hilesi ile ahlak askya alrken, yasadan ve yasaklardan da paay syrmaktadr. Pornografi, bugn mzikte, sinemada ve resimde gl sarslmaz bir taarruz konumundadr. Sanat, ahlakn, yani iyi ve ktnn tesine tannca haliyle snrlar kendiliinden yok olurken, yeni snrlar/snrszlklar/tanmlar feti bir etkinlik olan sanattn bizzat kendisi tarafndan tanmlanmaktadr. Artk sanat olan eyin ktlk ile ilintilendirilmesi, yarglanmas ve cezalandrlmas sz konusu deildir. Yeni sanatn merkezinde hedonizm vardr. Ama, hem kalite hem de kantite olarak olabildiince daha ok arzunun tahrik ve tatminidir ve tabi ki tm bunlar kapitalin egemen ara ve ama olduu bir piyasa iinde vcut bulmaktadr. Ve tm bunlarn ardnda hazlarn kullanm ve denetimi ile toplumsal gvdenin kontrol salayan bir iktidar kavray vardr
9
Alper Grkan Sanat uzmanlar, tpk finans uzmanlar gibi karma kark ve birbirine gnderimleri haricinde hibir tutamaa sahip olmayan tesbitler iinden sesleniyorlar. Kime? Yine birbirlerine. Daha geni olarak kltr araclar da denilebilecek olan grevliler, ekipler, hzr paalar ellerinde tabelalarla toplumu eitip ynlendiriyorlar, salonlar, piyasalar, sanat sevicileri Bu modernliin bir sonucu: sanat ile bilgi (marifet-gnos)arasndaki ban koparlmas, kendi bana bir netice deil; bilgi ile insan ve bilgi ile hakikat arasndaki balarn koparlmasyla ilgili. Aslnda Aydnlanma ile birlikte sanat sebeb-i hikmetini yitirdi. Titus Burckhardtn Akln Aynasnda yazd gibi: Modern insan iin sanatsal simgecili*k+; bireysel, psikolojik -hatta duygusal- bir temelden baka bir eye sahip deildir. Artk bir hakikat izhar deil, (Tarkovskynin egzantrik dedii) sanatnn zihinsel dehlizlerinden fkran bir gayzer
Fikir Platformu
10
Resim sanatndaki Hakikat / Jacques Derrida (Mehmet Ylmaz) Sunu: Bireylerin birer gzden ibaret olduu, herkesin hereyi grd bir toplum hayal edin. zel hayat, gelenekler, aramak, renmek, n-arka, ksknlk, gaflet, tehdit, frsat gibi bir ok kavram akletme imkn ortadan kalkmaz myd? Gzlerimizin snrl oluu sayesinde alglyoruz kavramlar. Hani mehur bir gvercin[0] vardr, havay iterek uar ama havann direncinden yaknr durur. Hava olmasayd daha hzl uabilirdim der. nanmak zor ama eer snrsz grme kabiliyetine sahip olsaydk hi bir ey gremezdik! gnee drbnle bakan biri gibi kr olurduk. Hakikati grmekte zorluk ekmemizin sebebi Onun gizli olmas deil tersine aikar olmasdr. Aksi takdirde Hakikati ieren, kapsayan ve perdeleyen daha hakik bir Hakikat olmas gerekirdi. te bu sebeple Hakikati grmek iin Sanata ihtiyacmz var, bilmek iin deil bulmak iin. (MY) Velasquezin 1656da yapt Nedimeler adl esere bakyorum. Tablodaki insanlar da bana bakyor. Sol tarafta elinde fray tutan yoksa ressamn kendisi mi? Resmi yaplan ben miyim? Genelde bir resime baktmzda dardan baklr. Hatta Delacroix gibi ressamlarn hamam sefalarna, yatak odas tasvirlerine bakarken rntgenci gibi hissetmeye balarsnz kendinizi. [1] nk resim baklmak iin konmutur oraya. Siz de bakmak iin para verip girmisinizdir. erevenin bittii yerde resim de biter. Sonra bir ka adm atp yandaki resme geersiniz. Mze gezerken bu dardan bakma hali o kadar baskndr ki insan kendi vcudunun da baklabilir bir cisim olduunu unutur. te Velasquezin Nedimeleri bu bakmdan ilgin. nk tablo ereveyle snrl deil. Duvarda asl duran aynada yansyan iki insandan biri siz olabilirsiniz. ayet bu doru ise ressamn tuvalinde resmedilmekte olan da sizsiniz demektir. Yani bakan olduunuz kadar baklansnz. Tablo sizi iine mi ekti yoksa tabloda grnenler ereveden dar m tat?
Fikir Platformu
11
Sanat bu bakmdan ilgin bir alet. Kelimelerin yetmedii yerde gzlerimizi (resim, heykel) ve kulaklarmz (mzik) kullanabiliyoruz. Hatta baklan ile sylenen arasndaki uurumu ifade etmek iin bile Sanata ihtiyacmz var. Byk bir dnrn Nedimeleri analiz ederken syledii gibi: Grdklerimizi ne kadar anlatrsak anlatalm, grnen hibir zaman kelimelerin iine smaz. *Ayn ekilde+ szle ifade bulan fikir ve duygularmz tebih ve kyasla grsel hale getirilse bile, bunlarn mn ile bulutuu yer gz deil lisandr ancak (Michel Foucault, Kelimeler ve eyler) lgin bir kitaptan bahsetmek istiyorum. Jacques Derridann yazd Resim sanatndaki Hakikat. Soru gibi bir balk. Acaba resimin Gereklikinden yani renkleri, konusu, dahil olduu ekolden yola karak Hakikate eriilebilir mi? Varlk, Hayat ve lmn srlarna ulaabilir mi insanlar Sanat kullanarak? Sanat, Felsefe ya da ilhiyat Ynteminiz ne olursa olsun Hakikati aramak iin varln ve bulunabilirliini peinen kabul etmeniz gerekiyor. Yani Sanat ve Hakikat ilikisini sorgularken bir tr sezgi ya da bir nkabul ile yola kyor insan: Grdm, elle tutulur, llebilir gerek dnyann dnda/ tesinde/ zerinde bir Hakikat var. Btn bu yaananlar bo yere var olamaz. Bir mns, bir sebebi olmal, birbirine ak insanlar oduuna gre Ak olmal, gzel eyler var olduuna gre Gzellik de var olmal Eer ara sra byle bir aray yreinizde hissediyorsanz zlmeyin yalnz deilsiniz. 1905 ekiminde Resim sanatndaki Hakikati borluyum size ve syleyeceim diye yazm nl ressam Czanne. Zaten szn ettiim kitaba ismini veren de bu cmle. Sanat uzman olur mu? Sanat dnyasnda birbirini otorite iln etmi insanlar ve kurumlar var: Sanat tarihileri, koleksiyoncular, mzayede salonlar, mzelerin seici kurullar, sanat dergisi editrleri, sanat
12
Fikir Platformu
eletirmenleri Bu insanlar uzman yapan tek bir faktr var: Birbirlerine verdikleri destek. Bozacnn ahidi racysa uzmann ahidi uzman! Jacques Derridann ok gzel eletirileri var bu klanlama zerine. Mesel halk sanat eserlerine yaklatran deil uzaklatran bir rol oynadklarn sylyor bu klanlarn. Sanat uzmanlar biz sradan lmller ile eser arasnda duruyorlar. Adeta bir ruhban snf gibi davranyorlar. Kendi kodlar, jargonlar var. Bize Czannen vaad ettii Hakikati anlatma misyonunu vermiler kendilerine. Uzman kendisini vazgeilmez kabul ediyor. Sanki Sanat eserinde sakl olan Hakikat ancak o uzmann kelimeleri sayesinde eserden dar kabilir. Bana gvenin, gerisini merak etmeyin dercesine konuuyor, konuuyor. Uzmana itiraz etme creti gsteren lmller sanattan anlamaz damgas yiyorlar. Eletirmen, koleksiyoncu, yazar Paslap duruyor. Onlara gre Sanat halka braklamayacak kadar ciddi bir meseledir! Bu ruhban snfna sorun isterseniz: Mze nedir? sanat eserlerinin sergilendii yer. Sanat eseri nedir peki? Mzede sergilenen eylere sanat eseri denir Kedi kendi kuyruunu kovalyor, kuyruk da kediyi! Nasl oluyor da biri tekinin ispat olabiliyor? Eer Sanatn Hakikat ile bir ilikisi varsa, zaman ve zeminden, inan ve ideolojilerden bamsz, zel isim olarak bir Sanat var ise btn uzmanlarn ayn eyi sylemesi gerekmez miydi? Kk derelerin toplanp bir nehir olmas gibi btn sanat tartmalarnn birlemesi, bir yere akmas beklenmez miydi? Oysa biz bu uzmanlar dinlediimizde iki ar uca doru savrulduklarn gryoruz:
1) Resimdeki teknik / tarihi / sembolik detaylar zerine odaklanarak Sanat bilimselletirmek: Yumurta sars ve keten ya kartrlarak elde edilen bir renk mi kullanlm? Resmi yaplan kii filan aileden miymi? Protestan mym? 2) Uzmanlarn her birinin dogmatik durular, o anki madd karlar, dahil olduklar klanlar neticesinde icad ettikleri teorilerde kaybolmak.
Sanat uzmanlar Kandinskynin tabiriyle NASILa bakmaktan NEyi gremiyorlar ve gsteremiyorlar. Okuduu romann konusuyla deil de kapak renkleri, kat kalitesi ve mrekkebin kimyasyla uraan insanlara benziyorlar. (Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat) Bu adan baknca sanat eserlerinin Hakikate iaret edebilmesi iin bilimsel bir yntem lzmm gibi geliyor insana. Yoksa herkes birbirine sen sanattan ne anlarsn? Van Goghun eski ayakkablar u hakikati dei bu hakikati anlatyor diye itiraz edebilir. Gemite yle olmu zaten. Bugn milyonlara satlan tablolar gemite mzelere, sergilere alnmam bile. Baz ressamlar alktan lm neredeyse. Sanat zerine yazmak gereksiz midir? Sanattaki Hakikati uzmanlar sayesinde bulmak mmkn olmadna gre Eserler hakknda konumak, yazmak ya da yazlanlar okumak faydasz mdr? Resimi sadece seyrederek, mzii sadece dinleyerek mi yaamak gerekir? Derrida bu konuda ok ilgin bir duru alyor ve Sanat hakknda yazmann amac eseri konuturmak deildir diyor. Yani sanat yazar eserin nnden ekilmelidir. Sanat hakknda konumak yerine sanatya edeb bir cevap verebilir Bir baka deyile eserin yaplyla balayan ivmeye, akntya kendini brakmak, esere ramen deil eser sayesinde yazmak. Gerekten de Van Gogh ya da Czanne yazmay/konumay beceremedikleri iin resim yapm deiller ki! Bir eserin anlatt / gsterdii / hissettirdii eer szle anlatlabilecek olsayd zaten Sanata gerek kalmazd deil mi? Bergsonun u szleri bu durumu ne gzel aklyor:
Fikir Platformu
13
Sanatn amac nedir? Eer Hakikat dosdoru gelip hissiyatmza ve uurumuza arpm olsa, eer evremiz ve kendimizle dorudan iletiime girebilmi olsak, zannederim Sanat faydasz olurdu ya da hepimiz sanat olurduk nk ruhumuz Kinatn musiksi ile srekli bir Tevhid halinde titrerdi. Hafzamzn yardm ettii gzlerimiz Mekn oyar, taklidi imknsz tablolar kesip karrd. Bir bakta nsan bedeninin canl mermerinden ilka heykelleri kadar gzel heykel paralar yakalard. Ruhlarmzn derinliinde kimi zaman neeli, ou zaman da hznl ama hep zgn bir mzik duyardk i yaammzn srekli ezgisini Aslnda btn bunlar bizim etrafmzda, iimizde ama hi birini ayr ayr hissetmiyoruz. Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize karartlm biimde ulamas gerekiyor (Le Rire, sayfa 115-120) Eserin kayna sanat mdr? Derridann uzman fetiizmine itirazlarndan ok daha ilgin eyler buldum bu kitapta. Mesel sanat eserlerinin oluma sreci ve seyircide yank bulmas hakkndaki dnceleri. Derridaya gre her sanat eseri ift karakterli: Devrimci ve muhafazakr. Devrimci nk yeni bir ey koyuyor ortaya. Bir itiraz, bir bakaldr, ya da yepyeni bir bak as. Ama ayn zamanda muhafazakr. Zira sanat yeni olan eskinin lisanndan anlatmak zorunda. Bilinen, allm, hatrlanan renk ve ekillere, sembollere, kltrel kodlara muhta. Haliyle sanat eseri fikr bir erevenin iinden douyor. Bir rnek verecek olursak Franz Marcn mavi atlar o tabloya bakan insanlarn zihnindeki at kavramna, normal bir atn mavi olmayaca gereine, gereksinim duyar. Az da olsa baz atlarn mavi olduu bir dnyada yaasaydk Marcn tablosu o mny tayamazd deil mi? Sanatnn znel/sbjektif dnyasnda olup bitenler bilkuvve (potansiyel) halde iken ayn zamanda eriilmez bir durumdalar. Henz kullanlmam bir resim kabiliyeti gibi bilkuvve haldeki niyet, izhar edilmemi hisler ve dnceler uykudalar. Sanat bir roman yazarak, yada resim yaparak bu gizli dnyay bilinir/grnr hale sokuyor. Fakat i dnyasndaki zenginliklerin d dnyaya ak basit bir yer deitirme deil. Sbjekif/znel geler objektif bir medyaya muhta: Heykel ise mermer, resim ise boya, roman ise lisan, kelimeler Herkese bilinen, ortak olan bir alglama zemini sanatnn niyetini, yeteneini ve hislerini tamay abalyor. Bir yaratma provas bu. Gizli bir hazinesi olan sanat bilinmeyi, sevilmeyi, anlalmay murad ediyor. Aksi takdirde sanat eserinden deil mhendislikten bahsederdik. Bu kadar yk tayabilecek, u kadar uzunlukta beton bir kpr Hi yaplmam olsa bile kapasitesi, amac vs batan itibaren objektif olan bir eser elbette Sanat eseri olamazd. nk zgrle, tercihe, bireysel yargya yer brakmazd. Derridann sunduu entelektel aletler sayesinde kolaylkla fark edilen bir Hakikat varsa o da u: Sanat zerine tefekkr ederek insanlar Kinatn ve Hayatn yaratlna dair srlar idrak edebilirler.
Fikir Platformu
14
Fakat Derrida bununla yetinmiyor. Daha da ileri giderek Sanat seyircisini yaratl srecine dahil ediyor. Az nce bahsettiimiz ortak zemin kavramn hatrlayn. Mermer, boya hatta soluduunuz hava bile olabilir bu. Mzik aletlerinin ses dalgalar yoluyla havay ekillendirdiklerini kabul edersek tabi. Bir mzik aletinin ya da bir orkestrann sesi teknik olarak saptanabilir, llebilir. Ama bir konseri dinleyen insanlarn i dnyasnda meydana gelebilecek etkiler her bir insan iin farkldr. Hatta ayn insan ayn mzii deiik zamanlarda dinleyerek deiik eyler hissedebilir. Bu balamda Sanat-Eser-Seyirci geni basit bir retim-tketim hatt deil. Bir baka deyile Sanat eser zerinden kendi i dnyasn bize aktarmyor. Suyun borudan geip bir baka yere akmasna benzemeyen, geri dn imknsz kimyasal tepkimeler oluyor. Sanat bize bir teklifte bulunuyor her eseri ile. Biz seyirciler ortak/objektif medyadan Sanat eserini okuduumuz zaman bir deiime ayoruz kaplarmz. Eseri yayoruz ve yaatyoruz. Sanat eseri her ekildiinde farkl meyvalar veren bir ekirdek gibi. adan aa, kltrden kltre, insandan insana farkl yansmalar yapyor. Derridann felsefesini uygulamak Grdnz gibi Jacques Derrida Sanat zerine yazmaya, konumaya deil Sanatn objektiflemesine kar. Bilimsellemesine, mzelemesine, ticarete ya da ulus-devlet ideolojilerine meze yaplmasna itiraz ediyor. Bu duruu bize ister istemez Jean-Paul Sartren siyaset-sanat ilikisi zerine yazdklarn hatrlatyor (Bkz. Kaliteli Ateizm): Kimse sylemedii mddete zencilere zulm edilmesi hi bir ey deildir. Zenciler zulm gryor. Kimse farknda deil. Belki zenciler bile farknda deil. Bazen direnmek iin bunun sylenmesi, adnn konmas yeter. *...+ Yazar kurgu ve hayal gcn de kullanarak saklanan gereklerin zerindeki rty amaldr. Yazar zulmn her trne direnmeli, akln ve kalemini zgrln hizmetine sunmaldr. [...] Edebiyat zulme direnirken siyas projelere alet olmamal. Zira propaganda maniple eder, kleletirir. Oysa edebiyat bunun zdddr. Hr insanlarn hr vicdanlarna hitab eder. Propaganda ise edebiyatn lmdr. (Yazarn sorumluluu, sf. 17-21, 1946 ve Edebiyat Nedir?, sf. 26-30, 1948) Peki Derridann teorisi uygulanabilir mi? Makalemizin bandaki Foucaultnun szlerini hatrlayn. Kelimelerin ve grntlerin birbirine tercme edilmesinin imknszl zerine sylediklerini. Biz de Foucaultdan ilham ve cesaret alarak Derridann temel kavramlarndan birine dikkat ekelim: Parergon: Gzlerinizin bittii yerleri dnn. Yani bak anzn size gstermedii yerleri. Yan tarafnz ve arkanzda kalan yerler. Eer banz arkaya evirecek olursanz bu kez (eskiden) nde olan yer imdi grnmez olacaktr. nsanlarn iki gz olmas ve bu gzlerin nde durmas nemli. nmzdeki ey ayn zamanda aklmzda. Mesel omlet yapmakta iseniz yemein yanmasn istemezsiniz ve yangn vb riske kar oca kollarsnz. Bakmadnz, grmediiniz yerleri tekiletirirsiniz, tpk kadn-erkek, zenci-beyaz gibi. Grmediiniz, gz (=akl) erevesi dnda kalan yerler bir alterite tekil eder.
Fikir Platformu
15
Bir an iin sivri sinekler gibi daha geni al gzlere sahip olduunuzu dnn ve aklnzn nasl ileyeceini tahmin etmeye aln.
Son bir egzersiz: Derinizin tamamnn grme kabiliyeti olduunu farz edin. Yani vcudunuzun ve etraftaki herkesin vcudunun birer gzden ibaret olduu, herkesin hereyi grd bir toplum hayal edin. Aklnz, gelenekler, mahremiyet, n-arka, ksknlk, gaflet, tehdit, frsat gibi bir ok kavram hissetme hatta akletme imkn ortadan kalkmaz myd?
Gzlerimizin snrl oluu sayesinde alglyoruz kavramlar. Kantn mehur bir gvercini vardr, havay iterek uar ama havann direncinden yaknr durur. Hava olmasayd daha hzl uabilirdim der. Paradoksal bir ekilde eer snrsz grme kabiliyetine sahip olsaydk gnee drbnle bakan biri gibi
16
Fikir Platformu
kr olurduk. Hakikati grmekte zorluk ekmemizin sebebi Onun gizli olmas deil tersine aikar olmasdr. Aksi takdirde Hakikati ieren, kapsayan daha hakik bir Hakikat olmas gerekirdi. te bu sebeple Hakikati grmek iin Sanata ihtiyacmz var, bilmek iin deil bulmak iin. Sonsz Derrida kitabnda sk sk Kanta gnderme yapyor. Kantn estetik ve sanat konusundaki fikirlerine aina olmayanlar iin Resim sanatndaki Hakikat okunmas ok kolay olmayan bir kitap. Ek olarak filozofun kendine has kelimeleri var ve bunlar da ikinci bir engel tekil ediyor. Ancak zahmete katlanan Hakikat arayclarn d krklna uramayacaklarn dnyorum. Neticede Derrida klielerin zerine cesaretle giden bir fikir adam. nl ressam Paul Klee sanat taklid etmez, grnr klar diyordu. Derrida olsayd yle diyebilirdi: sanat retmez, tohum eker.
Dipnotlar 0 Gvercin rnei Immanuel Kanta aittir. 1 Grmek, grNmek ve utanmak konusu iin bkz. Varlk ve Hi - Jean-Paul Sartre (Blm 4: Mahalle Basks) : Bir anahtar deliine eilmiim, birden ayak sesleri duyuyorum. Tylerim diken diken oluyor, utan duygusu kaplyor bedenimi. Birisi beni grd m? Doruluyorum. Bombo koridoru taryor gzlerim. Yanl alarm. Rahat bir nefes alyorum. Kendini YOK eden bir tecrbe deil mi bu yaanan? Biraz yakndan bakalm: *...+ tekilerin varl hi bir pheye yer brakmayacak kadar kesin. Bu yanl alarm neticesinde *gzetlemekten+ vazgeebilirim. Ama eer devam edersem kalp atlarm duyacam ve merdivenin her gcrtsnda yerimden srayacam. lk alarmdan sonra tekiler YOK olmad. tekiler her yerde, altmda, stmde, yan odalarda. tekilerin gzndeki varlm derinden hissetmekteyim. Hatta UTANm kaybolmayabilir. Alnmda krmzlk. *...+ O kedeki karanlkta birinin saklanmas ihtimali. Esas mesele tekilerin uurumdaki tecellisi, yoksa bilimsel bir gereklik, objektif bir varolu deil sz konusu olan dnce mahsul olmayan uurum iin, imdi kendim olarak varm. *...+ Kendimi gryorum nk biri beni gryor. uur, kiiyi ya da onun nesnel varln bilemez. uur ancak tekiler iin bir nesne olduu zaman kendini idrak eder Kendimin dnda bir dayanak noktam yok, bana bakan tekiler iin bir mihenk noktas olmam sayesinde kendim iin varm. Bu nedenle, UTAN dediimizde kastedilen tekilerin bakt ve yarglad nesnenin ben olduum gereinin fark edilmesidir Utan birinin nnde kendinden utanmaktr. tekiler BEN ile Kendim arasndaki vazgeilmez balanty tekil eder. tekilere grnen BENden utanyorum *...+ Bir dm var, bir tabiatm, tekilerin varl benim *Cennet'ten+ dnyaya dmdr.
Fikir Platformu
17
Hakikat, Aray ve Sanat (Suzan Nur Baarslan) Mondrian, bu yaam gzelletike sanat da ortadan kalkacaktr, diyor; sanat iin amacn da ortaya koyarak. yleyse sanat hi ortadan kalkmayacak, sra flenilecek n gelene dein Aristo, Platon, Plotinus, Schelling, Hegel, Kant, Klee, Kandinsky, Mondrian Sanata dair bunca sylemin iinde Schelling yle diyor: Sanat, sonsuzun sonludaki ifadesidir; nesnel olmayann objedeki ifadesidir Sonsuz ifade edilebilir mi? eylerin tek bir biim halinde algland dnyada, sanat ancak orada yksek bir gerekilikle idrak edebilir, grnene kartm gibi duran hakikatleri diyor Stefan Zweig Byk Ustada. Bu noktada sanat, alg dnyasnn zerinden szan hakikatlerin szd bir kap olur ve sanat onun iinden gemeye alan, anlamaktan te idrak eden, arayan kii. Arayn addr ya sanat, aranlan hakikatse onunla ykselirken sanat, onunla kimsenin talip olamadna, seilmilerin yolundan gitmeye, burjuva rahatlndan vazgeerek mrn feda etmeye hazrdr. Ahmet Hamdi Tanpnar, Mahur Bestede esas olan, zaman dediimiz eyi insan ruhunun benimsemesi, bir meyve srr gibi, kendi izlerini ona kuvvetle geirmesiydi. Her trl saadet ve felaket dncesinin stnde bir talihin kendisini tamamlamas lazmd. Izdrap insanolu iin gndelik ekmek, lmse sadece bir kaderdi. kisinden de kanlmazd. Asl dava, derin bir ekilde yaamak ve kendi kendisini gerekletirmek, lml hayata ahsi bir eni vermekti. dedii gibi zamana ve mekana iz brakma teladr biraz da sanat. Deiene, fani olana kar bir nevi sonsuzluk libasn giyme giriimidir. Zaman neleri deitirir? nce bedenin kendisini. Ruhun bir trl zemedii bir srdr bu. O ayndr da bedeni farkl, zaman sanki ayndr da grntler farkl, anlar sanki andadr da olaylar farkl. armlar seni dnne gtrrken bugnden, mekann ve zamann bir yerlerinde braktn bedeni zler ruhun. Kim olduun, neye dntn, nerede olduun deildir nemli olan. Tek bak yeter eski denileni bugne tamak iin, renkleri siyah-beyazdan her tona evirmek iin. Gemi bir masal lkesidir artk milerle ifade olunan Savalar geer bazen hayatnzdan, her yer toz-dumana karr.
18
Fikir Platformu
Renkler vardr hayatn iinde, hatalar, istemeden yaplanlar, yerine konulamayanlar; renkler vardr hayatn iinde bir uykunun huzuru gibi bir beyaz bazen, lme yatmak gibi bir beyaz bazen, gemiten anlar gibi bir beyaz bazen. Renkler vardr hayatn iinde, hzn vardr renklerin tonunda, sessizlik vardr yzdeki izin izgisinde bir melek gkten iner ve gnnz/zamannz biter. Zamana ve mekana iz brakma teladr sanat bu yzden. Sanat yalnzca nasl ve neyi gsterdiinde, ister iyimser isterse de umutsuz olsun, sradan bir elencedir. Neden diye sorduunda ise, yalnzca duygusal tepki olmaktan kp gerek bir sz sylemeye, akl banda, etik bir seime doru ykselir. Edilgen bir yansma olmaktan kar ve bir fiil olur diyor Ursula K. Le Guin. Sanat, ne ve nasldan nce, nedeni sorguladnda elence olmaktan kar. Tketim nesnesi olarak iinde yaadmz post-modern hayatn tek-tip oul nesnesi/varl olmaktan syrld noktadr sanatn ardna yasland neden sorusu. Tam da buras, ayn zamanda sanaty da dierlerinden, nclnden ve ardlndan ayrr. Size sadece bir olay, olgu, kavram anlatmaz, zaman ve mekanla ardln oluturan olaylar dizisinin dna kar, nedene dokunduunda sanat, realite denilen ksr alg snrlandrmasnn zerine kmak zorunda kalr, gerekliin hakikat olmadn ve hakikatin formle edemeyeceimiz kadar grift ve kompleks olduunu gsterir. Sanat, nedene talip olmaktr biraz da bu yzden. Sanata yklenen hakikat misyonu zoru semek gibi grnse de, asl zorluk bu anlayn, seimin yansd sanat eserlerinde, kitsch/taklit rneklerin oalarak bu tarzn tketim rn haline dmesi, (izleyici, okur, dinleyici imkan) alann geniletirken, aslnda daraltp, kendisini kuyruundan yiyen ylan (ouroboros) gibi tketmesidir. zellikle de akn tketim rn olarak sata kt ve onun zerinden nemalanan, hatta onu smren ve adna sanat dediimiz insanlara baknca bu gereklik kendisini daha bariz olarak hissettirir. brahim iimdeki putlar devir elindeki baltayla krlan putlarn yerine yenilerini koyan kim?[1] Sanatn amac hakikatle araya girmi olan nefs perdelerinin saysn azaltmak ki bir an geldiinde kendisi de bir perde olduu iin aradan kmak zorunda kalr. Tersi olduunda, yani hakikatle araya giren perde, maara metaforunda olduu gibi yanlsamadan teye gtremeyen bir sahte tanr olur, taplan. Her iki durumda da bir noktada aradan kmak zorunda olandr. yle ince bir izgidir ki bu, sanat bile arafta kalr bazen. Michalengelonun yapt heykele: Kalk ve yr ey Musa demesi gibi, eser bazen yaratmn gcnn hakikati perdelemesi ile sonulanr. Bu yzden sanat iin o ince perde, kaln perdelerden daha byk bir imtihana neden olur. Sanat, putlar devirme ve yerine yenilerini koyma zelliiyle insanoluna iki ayr yol aar. Gidilmesi gereken yola karar veren sanatnn kendisi olduu kadar, sanat hayatnn iine alan kiidir ayn zamanda. Sanat, putlar devirmek zorundadr, yerine yenilerini koyan ya da kendisini putlatran deil. Posterior alana gebe olan insann en zgr olduu alan, aramaktan ve inanmaktan korkmayan tarafdr sanat; sorgulatan, hayata bak deitiren, kiiyi incelten, imbikten geirten ve bu ayrcalkl yapsyla mutlaka hayatmzn iinde olmaldr. Hele ki bizler, binlerce yllk bir gelenein
19
varisisiyiz, birbirinden farkl din, dil, rk, kltr ve corafyann birletii bir medeniyetin sahibiyiz. Elbette gelenei olduu formda gnmzde uygulayamayz, ama onu gnmze uyarlayabilir ve hatta anlattn/iletmek istedii mesaj/hakikati daha etkili bir ekilde sunma ansn yakalayabiliriz. Gelenek ve moderni ayn iple birbirine baladnzda, dtan tuhaf, garip, toplum-d kabul edilseniz bile, ikisinin birlikteliinin sonu, evrensel sanat yakalamak ve snrlar amak olacaktr.
Ve byle bir sanat; Evveli, hiri, Zhiri, Btn ve sizi selmlayandr. Selma karlk vermek ve bunu yaymaksa bizlere den grevdir.
Fikir Platformu
20
Gerek ve hakikat (Etyen Mahupyan) Sunu: Etyen Mahupyann aadaki yazs bana Kuran da bahsedilen bilgi trn hatrlatt. Kuran bunlardan ilk ikisini o gn geldiinde insanlarn mutlaka tecrbe edeceini syler. ncs ise bir ayette keke Hakkal yakin olarak bilseydiniz diye geer. Etyen Bey yine ok gzel bir yaz yazm ama onun yazlarnn sonu benim iin hep hznl filmler gibi. Bilmenin imkansz olduu bir belirsizlikler dnyasnn ortasna atlm, bilgisinin snrlarnn farknda olan mtevazi ama hznl bir insann hikayesi. Bir ynyle bunca bilen adamn arasnda ok kymetli. Dier ynyle ok mitsiz. Eer varoluumuza ilikin gerek hibir zaman bilemeyeceimiz ise bu kainatn ortasna atlm anlamsz bir varlktan baka bir ey deiliz demektir. Neyse ki ben buna inanmyorum lmel-Yakn: lim ile bir eyi bilmek ve tanmaktr. Bu bilgi kesinlii ispatlanm olan bilgidir. Kesinlii delillerle ispat edilmeyen eye bilgi denmez, malumat denir. Bilginin yakn mertebesi kesin bilgidir. Aynel-Yakn: Gzle grerek bilmek anlamnda bilginin ikinci mertebesidir. Gzle grme ve alglama yakn mertebesinde olursa kesinlik ifade eder. Aksi takdirde gz yanlmas gibi gerek olmayan alglamalardr. Hakkal-Yakn: Bir bilginin hakikatine erme hadisesidir. Bilgi ve marifet mertebelerinin en yksei olan bu mertebenin de ok mertebeleri vardr. Bu bilginin de yakn mertebesine ulamas ile kazanlan kesin bilgidir. Bu mertebe bilgiyi yaama, hakikatine erme ve pheye yer brakmadan iin dorusunu anlama mertebesidir.( zlem Yaz) Etyen Mahupyan / TARAF Eitim malzemelerinde isellemi olan insan haklar ihlalleri alannda uzmanlaan Tarih Vakf, bir sre nce son yllar kapsayan bir rapor daha yaymlad. Yaplan nermelere katlmamak imknsz Ancak tavsiyelerden birinin daha da derinlikli bir arka plana oturtulmasnda yarar var. Bu tavsiye dnyann var oluu ile ilgili yaratl grnn bilimsel bir kuramm gibi sunulmasndan
21
vazgeilmesi. Tespit yanl deil. Gerekten de yaratl varsaymnn bilimsel olarak kabul edilmesi bilimin zerine oturduu zemin veri alndnda mmkn deil. Bunun nedeni bilimin belirli bir biimde tanmlanmas deil, insan olma snrllmz. nk yaratl diye tanmlanan olgu insann zihinsel alglama ve anlama yeteneinin tesinde kalyor. Dier bir deyile insanolu insan olarak kald ya da bugn insan dediimiz yaratk olduu srece, yaratl zihniyle kavramakta aciz kalacaktr. Nitekim bu anlayn tm dnyada dindarlara has olmasnn da gerekesi budur. Yaratl ancak inanarak kabullenebileceiniz bir aklama olabilir. Dolaysyla da insann zihnine deil, psikolojisine hitap eder. mrnn snrl olduunu, bir gn yok olacan bilen kiinin, bu yok olmay tersine evirecek bir farkl hayat varsaymna tutunmasdr yaratl inanc. Bu nedenle de bu inancn bilimsellii ne srlemez Ancak yaratl varsaymnn bilimsel olmamas doru olmadn kantlamaz. nk doruluun nkoulu bilimsellik deildir. Bilim biz insanlar iin bir gereklik retse de, rettii gerekliin hakikat olduunu iddia edemeyiz. Bu noktada Gkhan zgnn farkl frsatlar kullanarak gndeme getirdii bir nansa iaret etmemek elde deil zgn gerek ile hakiki arasndaki fark iledii yazlarnda, bizlerin gereklie fazlasyla merakl olduumuzu, ama ou zaman hakikati skaladmz vurguluyor. Gerei zihnimizle rettiimizi ama vicdanlarmzn hakikati grmeye hazr olmadn sylyor. Buradan anlaldna gre zgn iin gereklik hakikatin stn rten, onu gizleyen ve alkanlk haline geldii lde arptan bir unsur. Bizler srekli olarak gerei aryor ve bu uurda gerei kendimize gre retiyoruz. Oysa hakikat bizden bamsz olarak var olan ey Bylece gerei yakalamaya ynelik her ura belki de bizleri hakikatten uzaklatryor. Bu tartmann fazlasyla felsefi olduunu, gndelik hayat yorumlarken ilevsel olmadn dnebilirsiniz. Ne var ki sz konusu yorumlar bir ideolojik bak, bu ise belirli bir zihniyeti ima eder. Gerekle hakikat arasndaki ayrm veya geililik ise zihniyetle bire bir balantldr. Szn ksas ise bu konuya demokrat bir yaklamn olduu ve bunun modern baktan temelde farkllat Modern yaklam duyulara gvenir, duyularn bizi gereklie ulatracana inanr. nk duyular zihnimizle dmzdaki gereklik arasnda bir kprdr ve bu kprnn her iki ucu da ayn maddi ereveye oturmaktadr. Bu nedenle duyularmzdan kuku duymamz anlaml olmaz. te yandan herkesin duyu kapasitesi ve muhatap olduu gereklik birbirinden farkldr. Dolaysyla da bu duyu deneyimlerini mukayese edemeyiz Sylenebilecek tek ey, herkesin gerekliin baka bir blmn kavraddr. Eer btn olas deneyimleri biraraya getirebilseydik, gereklii de kendi btnl iinde anlam olacaktk. Bu bak bilimin gereklie ulamada tek etkin yol olduu ve bilimin srekli gelierek bizi gereklie yaklatrd trnden kabullere yol amtr. Modernliin otoriter kanad ise, dmzdaki gerekliin zihnimize bir aynadaki gibi yansdn savunur. Bu bak altnda kendi gereklik algmzdan kuku duymamz artk tamamen anlamsz hale gelir. nk insan zihni gereklik karsnda o denli edilgendir ki, sahtesini bile retemez. Dier taraftan farkl kiisel deneyimlerin varl burada da aklanmaya muhtatr. Yant ise, herkesin anlamay salayacak ideolojik temele ayn miktarda hkim olmamasdr. Dolaysyla kii gereklii doru anlayan rehberlere muhtatr ve gerei de ancak onlar zerinden anlayabilecektir. Modern yaklamn her iki versiyonunda da gereklik ile hakikat arasnda bir ayrma grmeyiz. Vicdan ve din meseleleri gerekliin tamamen dnda braklmlardr ve ancak bir inan konusu olurlar. Dier bir deyile modern bir bakla zgnn hakikati bir hurafeden teye gitmez
Fikir Platformu
22
Ancak zgn bir modern deil, demokrat Demokrat yaklam ise insan zihninin dmzdaki gereklii ancak arptarak, yani bozarak ve kendi dilimize dntrerek anlalabilir klabilecei varsaymna dayanr. Dolaysyla da bilimsellik sadece insana has bilgiler retir. Bu bilgiler erevesinde kendimize gre bir gereklik dnyas yaratsak da bunun gerekten de dmzdaki geree tekabl ettiinden, yani hakiki olduundan emin olamayz. Bu nedenle de demokratlar kendi znel gerekliklerine ancak ahlaki temel zerinde sahip kabilirler. Bilimsel abann hakkn verseler de, snrlarnn farkndadrlar. Vicdan gzard eden bir akln insanl srkleyebilecei yerlerden korkarlar. dnyann oluumuna geldiinde ise hakikati hibir zaman bilemeyeceklerini bilirler ve bunu bir insanlk durumu olarak kavrarlar. O nedenle de yaratl savunanlara dman olmazlar Aynen bilimsel teorileri savunanlara dman olmadklar gibi Demokratlk bilinemeyecek bir dnyada birlikte var olmann aranmasdr
Fikir Platformu
23
irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat (Mehmet Ylmaz) Ruhunda mzik olmayan, ahenkli bir mzikle duygulanmayan bir adam ancak ihanet, iten pazarlk ve tecavz iin vardr. Ruhunun halleri gece gibi lmcl bir sessizlik ve hisleri Cehennemlerin Efendisi Erebus gibidir. Kollayn kendinizi byle bir adamdan! Mzik dinleyelim. (William Shakespeare, Venedik Taciri, Sahne 20*) irkin Cumhuriyet Atatrkln tarih sahnesinden silinmeye yz tuttuu u gnlerde insan kendi kendisine geriye ne kald? diye sormadan edemiyor. Hangi gzellik kald geriye Atatrklkten? 1923ten bu yana sanat adna yaplan eylerin irkinlii dikkatinizi ekti mi hi? Atatrkler irkin bir rejim kurdular. Zorla okullarda okutulmasa Cumhuriyet dnemi iiri, edebiyat olmayacakt. Bayram, seni selmlamadan uan kuun yuvasn bozacam diye bir iir vard mesel. Vatan sevgisiyle ku nefretini birletirebilen bir sanat oldu Atatrk sanat. Bunu ocukluumda (zorla) ezberlemi ve trenlerde bara bara okumutum, sene 1977. nce Vatan yazl plak tepeler, insan kanyla izilmi Atatrk resimleri ve Trk bayraklar. Rk ve ada Atatrk kadnlar Atatrk sanat irkindir nk sanat deildir. Yeme-imeye, dmandan korunmaya odakldr. Faydaya, faydacla dnktr. nsanlardan faydalanmak, onlar rejim iin kullanmak isteyen bir boyaclk, bir propaganda vardr karmzda. Bu boya-sanat lm korkumuza hitap eder bata. Propaganda ve reklm mertebesindeki Atatrk Sanat nefsimizi yani hayvan ynmz diri tutar. Kan, soy, rk kibrini kamlar. ntikam alma arzusunu krkler. Ruha gda olmaz Atatrk sanat. nsan ynmz, aklmz, vicdanmz nasiplenmez.
Fikir Platformu
24
Peki Gerek Sanat nedir? Hegelin Estetie Giri adl almasnda isabetle saptad gibi Gerek Sanat bunun tam tersidir. Natrmortun konusu olan bir portakal susuzluumuzu gidermez, kar manzaralar tmez bizi. Bir sava sahnesini seyrederken oklar, mzraklar zerimize gelmez nk. Bir baka deyile Gerek Sanat, gnlk yaam ile (fayda-tehdit) aramza mesafe koymamz hatta ondan kopmamz salar. Hegelin ironik (?mecaz) olarak niteledii bir kopmadr bu. Zira sanat katksz bir biimde Mnya iaret etmekte zorlanr. Mecburen maddeden kar yola. Kap kurtulmak istedii, fayda-tehdit ortamnda geerli olan alglar kullanr. Bir baka deyile sanat sanatsevere yle seslenir: Hey dostum, hayatta kalmak iin kullandn gzn ve kulan sandndan ok daha gl hatta tlsml birer organdr.(Bkz. Derin Gz Kitab) Sanat ehli blbl tndeki gzelliin ku sesinde deil Gzeli seven kulanda bir yansma olduunu idrak eder. Ak Veyselin iaret ettii gibi gzelliin on para etmez bu bendeki ak olmasa dsturunca Hakik Gzellik gzel olan ile gzel bulan arasndaki ilikinin bir vasfdr. Gzel bir mndr, madde deildir. Atatrk sanat(!) bunu anlayamaz. nk Atatrk pozitivisttir. Keser blbln grtlan nereden kyor bu ses? diye bakar. Atatrk iin btn = para + para + diye bir kural vardr. llemeyen eyler yoktur onun nazarnda. Atatrk sanat sonu kazayla sylenmi fkra gibidir. Objektiftir, sbjektiviteyi reddeder. Kinatn Alfabesi ve Sanat Hz Mevln Mesnevde Mecnunun perian olmasna hayret eden, Sende baka gzellerden daha fazla bir gzellik yoktur diyen Halifeye Leylnn azndan yle cevap verir: Sen sus! nk sen Mecnun deilsin! Evet, Gzellikin hakikat yansmak Ayr corafyalarn, inanlarn, asrlarn insanlar bunu grm ve teslim etmiler. Eflatundan Gazl Hazretlerine, Bergsondan Kierkegaarda, Mevln Hazretlerinden Hegele hep bu YANSIMAYI gryoruz. Mzik ile kulaa veya resim ile gze hitap eden Sanat eseri bu sebeple ksmen hissiyata, alglarmza dairdir,ksmen akla. Yine bu sebeple aina olduumuz ses ve renkleri, Kinatn alfabesini yani bizim madd varlklara yklediimiz mnlar kullanr. Beyaz safl, krmz tehlikeyi simgeler. Tilkinin kurnazl, dalarn ycelii, kurtlarn hainlii, kuzularn masumiyetiBir sembol, bir remiz dili yazlr (? yaratlr veya var olan dil kefedilir). Hegele gre bir ip, bir merdivendir Sanatnin hedefi. Madde ile Mn arasnda bir kpr. Yeme, ime ve cinsel arzu gibi motorlar vardr gnlk hayatn. Bunlardr insan sabah yatandan kaldran, ie, okula gtren. Bu motorlardr daha iyi bir yaam iin bizi iten ve eken. Ama yine bu motorlarn grltsdr kalbimizin i melodisini duymamza engel olan. Bu motorlarn srcye efendilik taslamasdr bizi kendimiz olmaktan alkoyan. Sanat bizi bu isyanclara, darbecilere direnmeye arr. nsan olduumuzu hatrlatr. Sava anlatan bir yal
25
boya tablo zaman durdurduu, askya ald iin karsna geip bakarz. Ve savaanlarn gremedii eyler grrz. Patates eken, toplayan, yiyen kyllerin tasvirleri o kyllerin bile bilmedii hakikatlere iaret eder. Mnnn adeta kesafetidir Madde. Yani yle reddedilecek, nemsiz, aalk bir ey deildir. Ama kendini bir aynada seyretmek, kendi anlayn da anlamak isteyen nsan bu Maddeyi amak, daha yukar kmak zgrlne sahiptir Hegelin ifadesiyle. Sanat bu zgrln aracdr. Felsefe, Din ve Sanat bu bakmdan ayn zemindedir. Yntemleri, k noktalar farkl grnse de dava ayn davadr. te tam da bu sebeple Hegelin savunduu duru bana Bedizzaman Hazretlerinin Besmeleyi aklamasn hatrlatr. Szlerin birinci cildinin hemen ilk sayfalarnda anlatld gibi Besmele Uluhiyetten Rahmaniyete, oradan da Rahimiyete uzanan bir merdiven, yukardan aaya uzatlm bir kurtulu ipine benzer. Maddiyattan, nefsan ihtiyalardan, yeme ime motorundan kurtulu Kanaatimce yine bu sebeple baz sanat eserleri vardr ki insana namaz srasnda duyulan manev hazlar (Giuliano Carmignola ile ibadet ) hatrlatr. Henri Bergson gibi kimi filozoflar analitik zeknn girEmeyecei ormanlarda sezgi ile ilerlemeye devam ederler. (Sanatn amac ve Henri Bergson: Sanatta Ayrnt(9) isimli makale okunabilir bu konuda.) Cumhuriyet neden gzel eserler brakamad? nk Atatrk Sanat irkindir. Bizi Gerek Sanatn ykseliinden mahrum brakt iin irkindir. Kiminin Vivaldi dinlerken, bir William Turner tablosu seyrederken, kiminin Eflatun, Hegel, Bergson okurken tutunduu o insanlk ipine kr dmler atmtr Atatrk sanat. Ben kimdir? diye soramayan sanat ancak ketap iesi zerindeki domates resmi kadar sanattr. Yani boya-sanat vardr karmzda. Kullanldr. lev bellidir. Ehliletirilmi bir hayvan gibi nereye ekersen oraya gider: Sanatnn eserleri zamann akn durduran tlsml bir cisim olmal, deney ve gzlem yoluyla renme imknmz olmayan bilgiyi ve bilgelii bize aktarmal. Beerlikten nsanlka giden bir kpr olmal her sanat eseri. Biraz aalm imdi: Bir natrmorta bakarken alkla bakmyoruz. Tersine ressam yiyecek-gda elmay silmi, elmann elmal ortaya km. Gerek bir elmaya bakarken gremeyeceimiz bir eyi gsteriyor bize sanat. lk harfi byk yazlmak zere Elmay kefediyoruz btn tekillii ile. Friedrich Nietzschenin (galiba Goetheden esinlenerek syledii) bir szn hatrlatyor bize bu gzlem: Bachn mzii Tanrnn Dnyay yaratt anda orada bulunduumuz hissini veriyor insana. vg perdesini aralayp szn aslna yneldiimizde Nietzschenin iaret ettii eyin sanatn gc olduunu fark etmiyor muyuz? Zaman ve mekn iptal eden ve bu kstlarla formatlanm zekmza ramen bize baka bir dnyann varln mjdeleyen?
Fikir Platformu
26
Deney ve gzleme dayal (ampirik), doa kurallaryla nceden belirlenmi (determinist) bir dnya dnda VAR olduumuzun farkna varmak. Immanuel Kantn Ding an sich terimiyle iaret ettii ve Saf Akln Eletirisinde (Kritik der reinen Vernunft) sayfalarca anlatt ey tam da bu deil mi? Varlkn olduu gibi gibi alglanmas. [Ayp sanat olur mu? isimli makaleden] Evet, bize insanlmz unutturacak kadar irkin bir Cumhuriyetimiz var. nanmazsanz kendiniz yle bir bakn. Trkiyenin ulusal snrlar dnda tannan cumhuriyet ressamlar yok. Cumhuriyet mimarisi veya mzii de yok. Rejimin dayatmasyla ayakta duran devlet opera-balesi Avrupal asllarnn kt bir kopyas olmaktan teye gidemedi 80 yldr. Atatrklk kendisine hedef ald Avrupann sanat merkezlerinden sayg grmyor. Paristeki Louvre Mzesinde talyan Rnesans gibi bir Trk Cumhuriyet Sanat bl yok. Viyanadaki konserlerde Mozartn yannda ara sra da olsa Atatrk bir bestecimizi neden almazlar? Dnmek gerekmez mi bir parack? Gurur duymamz istenen Fazl Saya veya dil Birete baktmzda yine cevapsz(?) sorular geliyor akla: Neden sanatn doruundaki Trkler hep Atatrk Mll Eitimden uzak kalm, ABDdeki, Almanyadaki okullarda okumu gurbetilerdir ve neden Cumhuriyet Sanatn icra etMEyerek ykseldiler o doruklara?
Atatrkler bile evlerini Osmanldan kalma hat ve ebru rnekleriyle, znik inileriyle ssyorlar. stanbulun en gzel manzaralarnda Mimar Sinann yapt camiler var. Yaadnz ehre yle bir bakn. Cumhuriyet dneminde kurulmu/bym hemen her Anadolu ehri birbirine benzer. Paralel veya dik iki cadde vardr: Atatrk caddesi ve Cumhuriyet caddesi. zgn bir Cumhuriyet Dnemi ehircilik anlay da yok. Var m Cumhuriyet dneminden kalma bir Roma, bir Paris, bir Venedik? Bizim stanbulu bir kenara koyun. Cumhuriyetin miras olarak bir Urfa, bir Safranbolu var m? Trke isimler verilen Rum kylerinin, yerle bir edilen Ermeni kiliselerinin yerine ne koydu Cumhuriyeti sanat? nce Vatan yazl plak tepeler, insan kanyla izilmi Atatrk resimleri ve Trk bayraklar. Kentinize yurtdndan bir misafir gelse onunla ya Seluklu ya da Osmanl dneminden kalma bir eseri ziyaret edersiniz. Mzeye gitseniz Bizans veya daha eski uygarlklarn eserlerini bulursunuz. Ama
27
Fikir Platformu
Cumhuriyetten geriye ne kald? Sovyet Rusyadaki antmezarlarn kopyas, irkin bir Antkabir. Dev parmaklklaryla Atatrk adna yaplacak asker darbeleri, ikenceleri, yargsz infazlar haber verir gibi! Hi bir eye, hatta Atatrke bile benzeMEyen binlerce heykele ne buyurulur? Bunlar yapan heykeltralardan birinin adn syleyebilir misiniz? Bir Rodin kt m 1923-2010 arasnda? Nobel dll Orhan Pamukun rejim tarafndan aforoz edilmi olmas adeta bu saptamalar tasdik eder gibi. Sanat ile, Gzel ve Gzellik ile kavgal bu Atatrk rejim. irkin bir rejim. Kendi de irkin, eserleri de. Atatrk Sanat vicdanlarmz nasl susturdu? Ressam ve filozof Wassily Kandinsky nsan - Sanat ilikisini tahlil ettii Resim Sanatnda Maneviyat adl eserinde maddeleen ,dnyevleen sanat tahlil eder. 1954te baslan bu denemesi adeta irkin Cumhuriyetin ve irkinleen din algmzn da bir zeti gibidir. Sanat uzmanlara ve sanat galerilerine, slm da Diyanete emanet eden, KAMUSAL ALANI slamdan ve sanattan, yiden ve Gzelden temizleyen Cumhuriyet bize byk bir rahatlk getirdi aslnda. Vicdanlarmzn bizi FAZLASIYLA rahat brakt son 80 yln nda Kandinskynin u szleri zel bir anlam kazanyor: *byle bir+ sanatn nimeti belirli bir seviyedeki insanlar iin zehir olur. Kk dozda alndnda ruhu yava yava alaltr. Yksek dozda sert bir de sebep olur. Romanlarndan birinde Sienkiewicz manev hayat yzmeye benzetir: Yzmek iin srekli aba gstermeyen batmaya mahkmdur. Yetenek denen ey bir lanet, bir uursuzluk olur sanat iin. Alak bir takm ihtiyalarn tatmini iin kullanlan yetenek gya artistik bir ekil verir kirli bir muhtevaya. Sanat zayflk ve ktlkle insanlar aldatr ve kendilerini aldatmalarn kolaylatrr. Sahtekrdr nk manev susuzluklarn temiz bir kaynaktan doyurduklarna ikna eder onlar. *...+ Sanatn nimetinden mahrum kalnan byle zamanlar manev hayatn kokutuu dnemlerdir. Bu kr ve sar dnemlerde insanlar ekilci olurlar ve sadece teknik ilerlemelere nem verirler. Bedene faydas olan eyler n plana kar. Maneviyat aalanr hatta yok saylr. Bu krlk dneminde bile grmeye devam edenler alay konusu olur. Ama onlar bu kaba saba itahlar korosuna ramen manev hayat, ilimi ve terakkiyi inleye inleye aramaya devam ederler.*...+ Sanat sadece madd amala kullanlr bu zamanlarda. Nesnelerin tasviri bu sanatn tek endiesidir. Artk NE? sorusu kaybolmu, NASIL? sorusundan baka bir eyle ilgilenmeyen sanat RUHSUZ olmutur. Sanatlardan baka hi kimsenin anlayamad bu sanat halktan uzaktr, sanatlar halkn ilgisizliinden yaknmaktadr. NASIL?a her gn yeni cevaplar bulunur. Dar bir uzman, himayeci, yatrmc halkas iinde para-sanatsal aktivite srer gider. Amac da konusu gibi maddleen bu sanat paray bastrann hakim olduu, fethedilmesi kolay bir sanattr. Kandil simitlerinin susamnda kayp Mny ararken Kemalist dnem irkin binalar, irkin heykeller, irkin mzik ve iirler brakmakla yetinmedi. Adna hl din denebilirse irkin bir din brakt geriye. lme, Kana tapan bir din. ehitlik mertebesini ALLAHn deil Genel Kurmay Bakannn verdii bir din. Camilerin zerine Kuran ayetlerini inkr eden sloganlarn yazlmasna kar duramayan bir din.
Fikir Platformu
28
Binalarmzn, edebiyatmzn, iirimizin irkinlemesi ile itikadmzn irkinlemesi zannederim derinden alakal. ki kanadyla Uan bir millet iken ukurlarn dibinde srnen bir millet haline geTirili srecimiz sorgulanmal. Bu meru bir hesaplamadr, fikr ve vicdan zeminde MUTLAKA yaplmaldr.Neden? nk slm kandil simidine, Ramazan pidesine, snnet trenlerine ve biletle girilen Mevlev ayinlerine(!) sktrlamayacak kadar slamdr. Cumhuriyet dneminde Dersim gibi zulmn zerine bir din ina etme neticesinde vardmz nokta slm olmayan ama eklen benzeyen, yeil soslu bir folklrdr. Ne demek? %99u Mslman olduu iddia edilen bir lkede slma aykr fiillerin adeta alklanmas ama dier yandan da insanlarn namaza, oruca devam etmesi demektir. slm kitaplarn baslmas, dernekler, siyas partiler, slmi basn vs. Yani eklen slm dini yaanrken devlet eliyle yaplan bir ok hakszla seyirci kalmak, adalet olmadan, zulm zemininde yaanan(!) bir slm. Fikren ve vicdanen uykuya ekilmi bir topluluk nasl olur da Mslman olabilir? Kelime-i ahadeti EZBERLEM bir papaan veya ezan okuyan Made in China saatler gibi mmin olmak, o seviyedeki uur(!) ile yetinmek Kanaatimce u anki zahir kutuplamann aksine Atatrk ve Mslman olmak zere iki toplum yok Trkiyede. TABAN TABANA ZITLAMA var ama fikir/inan zemininde, tek tek fertlerin kalbinde ve zihninde. Fertler nefisleri ile mcadele ederek irkin Cumhuriyetin kendilerine dayatt rkl, blnme korkusunu, ordu-perestlii ve daha nice zihin hastaln yenmek durumundalar. Yani kutuplama insanlar arasnda deil. Ayn insann hayatna sabilen, i ie gemi, birbirine kararak tekinin safln bozmu iki ZIT hayat gr sz konusu:

slmdan istifade etmeye alan pozitivist bir siyas proje, Mnsndan uzaklamaya yz tutmu, oka dnyevlemi bir slm anlay.
Atatrklk slm kirletince Peki TABAN TABANA ZIT fikirlerin birbirine karmas ve SAFLIKLARININ BOZULMASI uygulamada nasl oluyor? Atatrklerin nemli bir ksm ayn zamanda Mslman olduunu iddia ederken, isteyerek veya zorla Trkiyenin her ocuu Atatrk heykellerine tapmak durumunda. Bunun yannda Snn Mslmanlk(?) zorunlu din derslerinde Alevlere dayatlyor. Krte yasaklanrken Trke eitime engel olan Bulgaristan veya Almanya lanetleniyor. sraildeki niversitelerde tesettrl Mslman kzlar okuyabilirken barts Trkiyede meru(!) darbe sebebi Liste uzun. Ama Trkiyenin arpklklarn anlamak istiyorsanz, Mslmanlar bu zulme nasl gz yumdu? diye soruyorsanz Atatrk irkinlik ile Mslman suskunluk arasndaki ilikiyi irdelemekten baka areniz yok.
Fikir Platformu
29
Kanaatimizce Atatrk irkinlik ile Mslman suskunluk birbirine sk skya bal iki olgu. Hatta belki de tek bir olgunun iki ayr vehesi. Trkiyede yaayan insanlarn kaybettii insanln hikyesi bu. Gzelden uzaklamamzla yiden uzaklamamzn ayn yllara tekabl etmesi bir rastlant deil. Son zamanlarda slm evrelerde Krt Meselesi konusundaki kprdanmalar, ortak bildiriler, yryler dikkat ekiyor. Ama insan yine de kendi kendine sormadan edemiyor, Filistin sz konusu olduunda kyameti koparanlar neden darbe yllarnda ya da OHAL gibi zulmler karsnda sustular? Kendisi iin istediklerini teki iin iste(ye)meyen bu Mslmanlar ne zaman, nasl retildi? Dou Trkistandaki, Bulgaristandaki, Kbrstaki Trklerin haklar iin rpnanlar neden Krte yasaklannca sustular? znde zulme kar direnmek hatta lm gze almak olan bir dinin mensuplar nasl oldu da uyudular, uyuTuldular? Korkarm yant (ksmen de olsa) vicdanlarn siyas kontrol altna alnmas, bata imamlar olmak zere Mslmanlarn boynuna dnyevleme zincirinin geirilmesiydi. mparator Constantin tabandan gelen zorlama neticesinde, Hristiyanl din olarak kabul etme ve din zgrln getirme mecburiyetinde kalmt. Geri bu Hristiyanlk zerinde kontrol elde tutmak iin yaplan bir kabullenitir. Eer o gnn Hristiyanlar, Constantinin bu oyununa gelmeyip, daha ok st yap ile ilgilenMEselerdi, ihtimal dinlerini bir sre daha koruyabilirlerdi yorumu getirilebilir. Zira Hristiyanln (resmi) din olarak kabul edilii, Hristiyanlara indirilen byk bir rehavet darbesi olmasnn yannda, iktidar sahibi zalim ve jakoben yneticilerin, dini ve siyasi gc kontrol altnda tutma maksadyla, baskc ve despotik ynetimlerinin ilk nvesini oluturacakt. Tabii Hristiyanln resmi din olarak kabul ediliin ardndan, Hristiyanlarn bir ksm eski gerilimlerini (hassasiyetlerini) kaybedip, kelepir sevdasna dmeleri ayr bir aratrma ve inceleme konusu olabilir. (Mehmet Bahadrn Din ve Vicdan zgrl II adl makalesinden alnt) Mslmanlar dinlerinin, kitaplarnn tahrif edilMEmi olmasyla vnp dursunlar, Trkiyede yaand ekliyle siyasete alet edilen din(!) artk diyanetizm halini alm. Barts yasana en byk destei veren kurum Trk Silahl Kuvvetleri iken zorunlu askerliin boykot edilMEmesi ne kadar da dndrc. Bylesi bir boykot ars yapamayan bir Diyanetin bayramlarda, kandillerde bar, kardelik vb mesajlar yaynlamas ister istemez bir Vatikanizm havas estiriyor. slm deil islms, ehliletirilmi, dizginlenmi hatta kafeste ku gibi beslenen bir iman ve vicdan var. Sultan Ahmet Meydannda turistlere Japonca, Almanca Kuran datlmas ile tamamlanan ackl-komik tabloda ilh mesaj artk tamamen rnlemi, paketlenmi, ambalajlanm. Hakik slm ve Hakik Hristiyanlk ne kadar birbirine yakn ise Vatikanizm ve Diyanetizm de o kadar yakn birbirine. Hakikati arayan ve bu arayla hayata k tutan, insanlara gerekten mutluluk veren bir din yok. Onun yerine kostmlere, ritellere, ttslere, smsk tutunan ama zulme seyirci kurumlar. Dnyev kayglarn Ahireti unutturduu, bu unutuun bizzat ilahlat bir sre.
Fikir Platformu
30
Bildiiniz gibi Hristiyan kelimesini bile Hz sa (AS) hi kullanmad. Domuz yemezdi, namaz klar, oru tutard. nsanlara boanmay yasaklamad gibi din adamlarna da evlenmeyi yasaklamad. Tanrnn olu olduunu iddia etmedi. Bugn Hristiyan ncili diyebileceimiz kitabn (aslnda kitapLARn ki says her mezhebe gre deiir ve 40 civarndadr) yazld Yunanca ve Latinceyi Hz sa (AS) hi renmedi, konumad, yazmad. Sonu Atatrkn bir sz vardr: sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu demektir. Dzeltelim. Bizce dorusu sanatsz kalan bir milletin hayat ile ba kopmu demektir! Yazmzn banda Hegelden ve Bedizzaman Hazretlerinden rneklerle iaret ettiimiz o merdiveni, o ba kopard iindir ki Atatrk rejim Anadoluda yaayan insanlarn Hayat ile ban da koparmtr. Gzel ile, iyi ile, Maneviyat ile balarmzn kopu srecidir irkin Cumhuriyet. Hrant Dink ldrldnde bir Ermeni eksildi diyebilen Trklerin retilme srecidir. irkin Cumhuriyetin irkin sanat istedii formatta, ehliletirilmi bir Mslman(!) gruh retmitir. Bayraklar ve sloganlarla cenaze trenlerinde cami avlularn stadyuma eviren, ellerini kpek ekline sokup havada sallayan hatta kpek gibi uluyan, kan kokusu duyunca heyecanlanan bir tetiki gruhu. Atatrkn smarlad fikri hr, vicdan hr yeni nesil yerine sahibinden baka herkesi sran, robotlam, bu tetiki nesil Evet, irkindir. (*) Orijinal metin aadaki gibidir [Serbest eviri bana ait, Trke metinler kitaplarda mevcut]: The man that hath no musicke in himselfe, Nor is not moued with concord of sweet sounds, Is fit for treasons, stratagems, and spoyles, The motions of his spirit are dull as night, And his affections darke as Erobus, Let no such man be trusted: marke the musicke.
Fikir Platformu
31
Sanatn amac ve Henri Bergson (Mehmet Ylmaz) Din, Bilim ve Sanatn kavanda hayret uyandrc dnceler Sunu: nsan gznn daha verimli kullanlmasn konu alan Sanatta Ayrnt dizisi bu blmle sona eriyor. A, e ve dman gren Et-Gzn yan sra Hakikati gren bir Derin-Gz olduunu ve bu Gz kullanmann yollarndan birinin sanat olduunu anlattm, benim gibi, sanat olmayan sradan insanlar iin kestirme yollarn gsterdim. Ancak bu son yaz bir nokta deil sadece bir virgl. Sanat konulu yazlara devam etmek istiyorum. Daha nceki blmlerde Leibnize, Eschere ve slm sanatlarna da yer vereceimi duyurmutum. Bu araylarm netice olarak iinde yaadmz teknolojik ve ekonomik dnyalara eklemlendi. Derin nsan ile beraber sitede tarttmz en nemli meselelerden biri oldu Sanat. Bunun iin gereken nemi ve zaman ayrmak gerekiyor. Gzelin kaps Aka , Akn kaps ise yiye alyor. Bu eklemlenme zerindeki perdeyi Kularn srr isimli 7ci blmn ortalarnda birazck olsun kaldrmay (yorumcularla birlikte) baardmz zannediyorum. Zira nceki blmlere yazlan yorumlarn katks byk oldu. Gerek u ki Gzeli gnlk hayatn, siyasetin ve ahlk kayglarn uzana itmek hem Sanat hem de nsan ypratan lmcl bir hata. Sanat-Gzel-Ak-Erdem eklemlenmesi u an iin grebildiim tek umut . Kendi icatlar altnda ezilip kalm olan insanln bunalml dnemlerinden k iin tek yol. Dediim gibi araylarm sryor. Hegel, Kant ve Platonun Gzel- Sanat ilikisi zerine yazdklar yeni kesiimlere ve armlara vesile olduundan ikinci bir yaz dizisine balamay daha uygun buldum. Bu son blm Fransz dnr Henri Bergsona ayrdm. nk okuyacanz bu metin Sanatta Ayrnt yaz dizisine yn veren temel metinlerden biri. nk ayn zamanda bu metin belki de Bat felsefesinde Sanata dair yazlm onca kitabn iinde en zls, en derini. O kadar iten, o kadar iirsel yazlm ki aklamaya, yeni cmleler yapmaya ne lzum ne de imkn var.
Fikir Platformu
32
Bildiim kadaryla Sanata ya da Gzellike adanm bir eseri yok Bergsonun. Ancak Le Rire (Glme) isimli eserinin 115inci sayfasnda (ve eserden biraz kopuk olarak) balayan bir blm var ki insann iini titretiyor. Bu ksmn Trkesini aradm internette ama bulduklarm FAZLA objektif eviriler oldu. Bu eviriler Bergsonun hissiyatn bilgiye eviriyor ve Bergsonu Bergson yapan eyleri yani Sezgi, Zaman, Hareketi okuyucuya aktaramyor. Tpk rengrenk bir topun glgesinin gri olmas gibi metnin iirsel gzellii de bilim-mantk duvarndaki izdmnde btn renklerini kaybediyor. Aslnda felsefe evirisi yapmak olduka zor bir ey. Bergsonu evirmek ise iir tercmesiyle felsefe tercmesinin zorluklarn bir araya toplayan bir i. Bu bakmdan benden nce Bergson evirenleri eletirmeme ramen ben de yetersiz kalabilirim. Baarl olduumu nasl bileceksiniz? Eer bu eviriyi okurken kelimelerin sizi bir mzrap gibi aldn, size ait baz gzellikeri titrettiini ve size bunlarn varln idrak ettirdiini hissederseniz baardm demektir. Bu eviriyi okurken bilgilenmenizi deil haz duymanz umud ediyorum. En sevdiiniz mziklerden birini dinlerken aldnz haz gibi bir ey mesel Sanatn amac, Henri Bergson, (Le Rire, sayfa 115-120) Sanatn amac nedir? Eer Hakikat dosdoru gelip hissiyatmza ve uurumuza arpm olsa, eer evremiz ve kendimizle dorudan iletiime girebilmi olsak, zannederim Sanat faydasz olurdu ya da hepimiz sanat olurduk nk ruhumuz Kinatn musiksi ile srekli bir Tevhid halinde titrerdi. Hafzamzn yardm ettii gzlerimiz Mekn oyar, taklidi imknsz tablolar kesip karrd. Bir bakta nsan bedeninin canl mermerinden ilka heykelleri kadar gzel heykel paralar yakalard. Ruhlarmzn derinliinde kimi zaman neeli, ou zaman da hznl ama hep zgn bir mzik duyardk i yaammzn srekli ezgisini Aslnda btn bunlar bizim etrafmzda, iimizde ama hi birini ayr ayr hissetmiyoruz. Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize karartlm biimde ulamas gerekiyor. Bakyorum, grdm sanyorum, dinliyorum, duyduumu sanyorum, kendimi inceliyorum ve kalbimin derinliklerini okuduumu sanyorum. Oysa grdm ve duyduum sadece hislerimin beni ynlendirmek zere d alemden szd bilgiler. Kendim hakkmda bildiklerim yzeysel, ancak eyleme dnebilecek olanlar. Yani hissiyatm ve uurum bana Hakikatin sadece faydal ve basitletirilmi bir ksmn aktaryorlar. Bana atklar pencerede faydasz olan her ey silinmi, faydal benzerlikler abartlm, yaantmn ilerleyecei yollar nceden izilmi. Bunlar, tm insanln benden nce zerinden getii yollar. evremdeki eyler onlardan fayda salayabilmem iin snflandrlm. Renklerden, biimlerden ok bu snflandrmay gryorum baktmda. phesiz insan bu noktada hayvandan stn. Bir kurdun gznn koyun ile keiyi birbirinden ayrd etmesi kk bir ihtimal. nk her ikisi de yakalamas kolay, yemesi lezzetli birer av. Biz koyunu keiden ayrabiliyoruz. Ama bir keiyi bir baka keiden ayrabiliyor muyuz? Varlklarn tekilliini grmek bize fayda salamad mddete grmyoruz. Bir insan dierlerinden ayrd ettiimizde bile o insann kendine has oluunu, tekilliini yani o yz oluturan renklerin ve ekillerin
Fikir Platformu
33
zgn uyumunu hissetmiyoruz. Btn grdmz o yzn dierlerine gre ayrd edici yanlar, bir ka detay, hepsi bu. zetle varlklar grmyoruz, zerlerine yaptrlm etiketleri okumakla yetiniyoruz. Fayda kkenli bu eilim lisann etkisiyle daha da kuvvetleniyor. Zira zel isimler hari kelimeler adlandrdklar eye dair en yaygn, en sradan ynleri iaret ederler. Bu sebeple kelimeler varlklar ile aramza szyor ve ekli gzlerimizden saklyor. Tabi o ekil daha nce o kelimeyi oluturan ihtiyacn arkasna saklanmadysa. Sadece varlklar deil kendi ruh halimiz de bizden saklanyor, en mahrem, en kiisel, en zgn yaanm olan ynleri Ak ya da nefret hissettiimizde, neeli ya da hznl olduumuzda gerekten uurunda olduumuz bizim duygularmz m? O duygular mutlak biimde bizim duygularmz yapan binlerce kk ayrnt ve iimizdeki binlerce titreim? Eer yleyse hepimiz romanc, air ve besteci olmalyz. Ne yazk ki ou zaman kendi ruh halimizden sadece da vuran gryoruz. Yani bize dair olan ksmn yitirmi, anonim olmu, dilin ifade edebilecei kadarn, hemen her insan iin ayn olan Bu sebeple kendi zelliklerimiz de dahil btn zellikleri, tekillikleri skalyoruz. Umum eyler ve simgelerle etraf sarml bir arazide hareket ediyoruz. *...+ Varlklarla kendimiz arasndaki bir gei blgesinde yayoruz. Varlklara yabanc, kendimize yabanc. Fakat Tabiat yava yava ruhlar yaam ile aralarna mesafe koymaya davet ediyor. Ama bu mesafe koyuu felsefede olduu gibi bilinli, kastl, sistemli bir geri ekili olarak dnmyorum. Doutan gelen, hissiyatn veya uurun yapsna ilemi, kendini an olarak gsteren bir grme, duyma ve dnme biimini kasdediyorum. Bu mesafe koyu bir kopma biimini alp kmil bir hl alm olsa dnyada kimsenin grmedii bir sanat ruhu kard ortaya. Btn sanatlar mkemmel bir ekilde icra eder ya da hepsini birden tek bir sanatn potasnda eritirdi. Btn varlklar ilk yaratl saflklarnda hissederdi. Sadece renkleri ve ekilleri deil varln isel hayatna dair olan devinimleri de. Ama bu Tabiattan ok ey istemek olurdu. Aramzda sanat olanlar kazayla oldular ve Tabiat perdenin sadece bir kenarn kaldrd. Hissiyat ihtiyalara balamay unuttuu nokta sadece tek bir ynde.*...+ te sanatsal yeteneklerin eidinin kayna. Filanca sanat renklere ve ekillere balanacak. k rengi renk iin seviyor, ekli ekil iin. Sanat onlar kendileri iin hissediyor, kendisi iin deil. Varlklarn zn renk ve ekil penceresinden gryor ve bize de hissettiriyor bunu yava yava. Evvel belli bir ahenk olmuyor. Bir an iin olsun gzmz ile varlklarn Hakikati arasna girmi olan nyarglarmzdan kurtuluyoruz. Sanat bylece Sanatn en yksek emelini gerekletirmi oluyor: Tabiatn Hakikatini gstermek! Kimileri kendi ilerine kapanyorlar. Derinlerde, ierilerde en sradan, en allm kelimelerin arkasnda ruhlarnn en saf, en katksz hallerini aryorlar. Sonra bizi kendimizin derinliklerine daldrabilmek iin, kendilerinin grdkleri bir eyi bize gstermek iin dahiyane bir ey yapyorlar: Kelimeleri zel bir ritim ile dizerek lisann ifade etmeyi ngrmedii anlamlar retiyorlar. Bakalar daha da derine iniyorlar. Kelimelerin glkle ifade edebildii sevinlerin, hznlerin de altnda, szlerle hi bir ortak yan olmayan, insana duygularndan daha yakn bir eyi, hayatn ritmini, nefes aln, yaayan kanunlarn, insandan insana deien bunalmlar, cokular, pimanlklar ve umutlar yakalyorlar. Derinlerden ekip kardklar ve srarla vurguladklar bu mzii adeta dayatyorlar bizim dikkatimizin odana. Yoldan geenlerin sokakta dans eden bir grubun dansna
34
istemeden dahil olmas gibi bizi bu mzie dahil ediyorlar. Bu sayede ta iimizde, en derinde titremeyi bekleyen bir eyleri yerinden sarsmamz salyorlar. ster resim olsun isterse heykel, iir ya da mzik, Sanatn amac Hakikati grebilmemiz iin faydal eylerin perdesini aralamak. Toplumun, geleneklerin kabul ettii simgeleri, Hakikati bizden saklayan ne varsa kenara itmek ve bizi Hakikat ile kar karya getirmek. Sanatta realizm ve idealizm tartmas bir yanl anlalmadan domutur. Hi phesiz Sanat sadece Hakikatin dolaysz olarak grnmesidir. Ama hissiyatn bu safl alkanlklardan kopmay, hissiyatn veya uurun faydac baktan doal olarak uzaklamasn ve Hayatn madde dnda, bir mn olarak anlalmasn gerektirir. dealizm dediimiz de budur. Kelimelerin anlamlaryla oynamadan syleyebileceimiz ey udur ki realizm eserde, idealizm ruhtadr. Hakikat ile balantya girilmesi ise ancak idealizmin glendii, ilerledii lde olacaktr. eviri notlar:
1) Bu metinde Ruh kelimesi daha ok slmdaki nefs gibi deerlendirilmeli. Bergsonun Franszca metninde kulland me hem ruh hem de nefs yerine kullanlr. Ruh ve nefs kelimeleri gerek bat aleminde gerekse slm alimlerince kaleme alnm kimi eserlerde Yunanca ncillerdeki veya branice Eski Ahitteki karlklarnn ( pske, - nefes) tercmesi olarak kullanlyor. Nefs genellikle canl kalmamz salayan hayvan drtleri, yaamsal ihtiyalar ifade ederken ruh nsann Ahirete dnk olan, dnyada bulunduu mddete gurbet hissi duyan yann ifade eder. (ALLAHn Ruhundan fledii) 2) Franszcada sens- kknden tretilen kelimeler hem anlam, hem mn, hem hissiyat (5 duyu) hem de yn anlamna gelebilir. Metinde Bergson bu kelimeleri nispeten net, ak bir anlamda kullanyor. Yine de Franszca orjinalindeki gzellii Trkeye aktarmak mmkn olmad. (Abdlkadir Geyln Hazretlerinin ifade ettii zere mn ALLAHa kavumaya, Vuslata ermeye mani olan Benlii syran, Beni Kendimden ayran eydir.)
Fikir Platformu
35
Ahlk, Estetik, Siyaset ve zgrlk ( mit Akta) Mslman estetii deyince aklmza gelen hat, tezhip ve minyatr gibi sanatlarn gnmze ne kadar uzak armlar olduunun farknda msnz? Yani bugn slam sanat diye ba tac ettiimiz bu estetik retimlerin, uzak bir zamann ruhunun, aknn, eilimlerinin silik kopyalar ve hatta simlasyonlar olmaktan te bir deeri var m? Elbet mimari, mzik ve iir de ilave edilebilir bu listeye: cami mimarisi, sanat mzii ve divan iiri. Belki de bir oumuz iin onlar nostaljik bir hatra. Ya da slam deyince yzn gemie dnmekten baka are bulamayan kiiler iin bunlar, tpk yaadklar ruh hli gibi mzelik bir seyir nesnesi; zenle saklanarak bir kenarda temaa edilen o kutsal(latrlm) nesneler gibi. Ama Allah yaratcdr, hakikat diridir ve dolaysyla slam da Her trl sanatsal faaliyeti, bu fani dnya iin gereksiz bir gzelleme abas olarak gren selef ruhlarn hayat ve bu dnyay salt biimsel bir gei gzergh olarak gren edalar iinse estetik lzumsuz bir ura belki. Her ne kadar mkellefiyetlerinden en temeli Allahn ahlkyla ahlklanmak olan Mslmanlardan sz ederken yaratclk kelimesini azma almaktan bile rkyorsam da; Allahn her daim yaratc ve ahlkn da aslnda en nemli estetik yaratclk olduunu da vurgulamadan geemeyeceim. Bu dnyay ve hayatlarn ciddiye almayanlarn, ahrette ciddiyete alnp alnmayacaklarna dair ise ciddi bir endie ierisindeyken yreim, soruyorum kendi kendime: glge bir varlk mdr insan diye? Yoksa iki gn birbirine denk olmakla bile ziyanda olacak biri mi? O zaman neden hep ayn biimleri tekrarlarz ya da ayn iyilikleri, ezberlenmi gibi. Szgelimi neden hep Gazzeye yardma koarz da yan bamzdaki kpr altndaki ocuklar ihmal ederiz; ya da neden Pakistan iin yreimiz paralanrken Krtlere zulmederiz? nk ahlk aslnda bir estetik sorundur ve yaratcln yitirmi olanlar glge varlklar gibi hep gemite yaar ve gemii tekrarlar. Yeni ktlkleri anlayamadklar gibi yeni iyiliklerin de farknda deildirler. Dolaysyla da gnllerini okayan gzellik izgileri hep o ezberlenmi olan l izgilerdir.
36
Fikir Platformu
Ve hatta bunlarn yeni retimlerini yaparken bile baya bocalar, azlarna gzlerine bulatrrlar yaptklar eyi. Szgelimi Koca Sinann eserleri gzlerinin nndeyken, yaptklar camiler birer gecekondu olmaktan teye gitmez. Ve Sinann hibir camiinin altnda tuvalet ve dkkn olmadnn da nedense farkna varmazlar. Ve stelik bu yzden hep ikinci katlara yaptklar ibadet mahallerine zrl bir insan nasl kacak diye dnemezler; hem de asansrn icat edilmi olduu bir ada. Bu da aslnda bir estetik sorundur. nk gzellii yaratc bir edimsellikle ruhlarnda ergenletirmemi olanlar, bu tip duyarllklarn da kokusunu bile alamazlar. stelik kokusunu alamadklar sadece bu deildir; zgrlkten de bihakkn nasiplerini alamazlar. nk zgrlk de aslnda bir estetik sorundur. Ksacas ruha ergin, aklca reit olamayanlar, ne zgr ne de ahlkl olabilirler. nk Allah gzeldir ve gzeli sever. Peygamber (a.s.) ise, camilerde bile intihar eylemleri dzenleyerek bedenlerini patlatanlara ve her kurban bayramnda jenerik bir resim gibi ellerinden kardklar yaral boalarn arkasndan koanlara inat, ldrrken bile gzellikle ldrn demektedir. Gzel olan ise albenili olan deil, ruha zgr, aklca ergin ve yaratc bir ahlka sahip olandr. Siyaset, yani kendisini iktidarn hrsna, rantn ehvetine ve egemenlemenin tutkusuna kaptrmayan o peygamber meslei olan nebevi siyaset de, ancak bu koul gerekletiinde, yani ahlk, zgrlk ve hikmet bir araya geldiinde mmknleir. Ki o yere daha yaklatnzda bile akn, yenilenmenin, baharn, yaratcln, gzelliin, zgrlemenin, adaletin, ahlkn, ksacas insan olmann cokusunu ve heyecann duyarsnz. Siyasetten, inanlardan soyut, deerlerden yoksun bir ahlk anlay olamaz. Ahlk ise akl kadar estetie ve hatta vicdana dayanr. Ftrdir. Umarm Kant beni mazur grr ama hayvanlarn bile bir ahlk vardr; ahlkl olan ve olmayan vardr. Akln ya da zgrln rettii ey ise ahlktan ok etik olarak adlandrlsa yeridir. Dolaysyla yaratc olmayan, belli deerlere dayanmayan bir ahlki perspektif, kendisini biimselcilikten kurtaramaz. Sorun bir yasalar sorunu, ya da Kantn yaklamyla, balang deerlerinden yoksun bir devler ahlk sorunu deildir. Bunun skntsn duyan Nietzsche ise, balang deerleri olmakszn bir ahlkn, yaratc ve zgr bir ahlkn mmkn olamayacann farkna vararak, bu jenerik deerleri yaratma peinde mrn heba etti. Miskinlerin deil de kahramanlarn, hayat ve kaderini sevenlerin, dnyay deitirmek iin ilk iin kendisini deitirmek olduunu bilen o bilge ve zgr ruhlularn deerlerini. Oysa ahlk bir kuram meselesi olmaktan te, somut bir davran estetii ina etme meselesidir. Ama maalesef slam dnyas, iktidara atfettii nem ve hakikati iktidarla zdeletirmesi nedeniyle, sorunu salt bir yasa sorunu olarak deerlendirdi. Yeni Osmanllardan ttihatlara, seleflerden modernistlere varncaya dek sorun hep bu merkezde grld ve tartld. Aslolann kuram deil hakikat olduu ve hakikatin de kuramdan ok hayata yakn olduunun ise pek farkna varlamad. te yandan, ayet iinde yaadnz dnya tasarm ya da tahayyl size ait deilse, size ait bir yaratclktan neet etmemise, edimleriniz de o lde sahicilikten uzaklamaktadr; dolaysyla bu koullar ierisinde zgn bir estetik ve ahlki tecessmden, ksacas zgrlkten sz etmenin de imkn kalmamaktadr. zgr olmayan insanlar ise sahici bir bayram yapamazlar; bayram nk evik bedenli, ergin akll ve neeli ruhlar olanlar iindir; yani mevcut duruma teslim olmayanlar ama kaderlerini de sevenler iin.
Fikir Platformu
37
Ayp sanat olur mu? (Mehmet Ylmaz) Baklamayacak kadar sanatsal! Geenlerde Fransada plak ocuk bedenlerini olduka erotik pozlarda gsteren bir sanat(?) sergisi mahkemelik olmutu. Bordeaux mahkemesi beraat karar vermiti ama Nan Goldin, Jeff Koons ou Garry Gross gibi sanatlarn(?) resimlerini gerekten iren bulduumdan koymadm siteye. (iren diye yargladmn ve sansrlediimin farkndaym, bu da benim tercihim) Eserlerini siteye koymak istemediim bir baka sanat(?) Amerikal Andres Serrano. nsan dks ve ls zerine uzmanlaan Serrano Hz Isann armha gerilmi bedeninin tasvirini de dahil edebiliyor dk ile ilgili almalarna. Buna sanat deniyor, bir ok ehirde sergiler alyor, insanlar bilet alp giriyorlar. Neyin ayp/gsterilmez olduuna bir tr karar veremeyen bir insanln ocuklaryz. Gzel nedir? Sanat nedir? Aaa! Bu kadar da fazla! Bu gsterilemez! denilecek bir yer yok mudur? Sanat hukukun dnda kalmal mdr?
Fikir Platformu
38
Aslnda bu tr rahatsz edici sanat(?) eserlerinin bir faydas var: Sormay hep ertelediimiz Sanat nedir? sorusunu bize sordurmak. Yani kendisini sanat iln eden her insann yazd, izdii sanat olabilir mi? Mesel maara devrinde insanlarn Lascaux gibi yerlerde izdikleri av sahneleri birer sanat eseri midir? nsann iindeki iz brakma drtsyle yapt herey sanat saylabilir mi? Tuvalet duvarlarna, merdiven boluklarna yazlan iirler, kfrler, izilen resimler de birer sanat eseri midir? Sanatsal faaliyetlerin hukuka konu edilmesi elbette sansr arstryor. nk sanatlar(?) her eyi kullanmakta zgr olduklarn sylyorlar. Gerekten de duygular, hatralar, sakatlar ve hastalar, dinsel inanlar, soykrmlar bir boya ya da fra gibi sanata malzeme yaplabilir mi? Lego Concentration Camp Nazilerin Yahudilere uygulad soykrm konu edinen bir sergi. Bu serginin New Yorktaki Yahudi cemaatinin desteiyle alm olmas dikkat ekici. O dnemde Yahudiler ikiye blnmler, ounluk protesto etmi. Bu sanat(?) eseri de baz sorular getiriyor akla: Sadece Yahudilerin deil Romanlarn, komnistlerin ve akl hastalarnn da ikence altnda can verdii toplama kamplar sanat iin kullanlabr mi? Lego gibi oyunu, elenceyi artran bir arala temsil edilebilir mi aclar? Ailesi bu kamplarda can vermi onca insann hislerini bu derecede hafife almaya hakk var m bir sanatnn? Ya insan bedeni? Sanatn ne olduunu sylemenin zorluu karsnda ilk tepkim ne olmadn sylemek oluyor. Kendi kendime diyorum ki hayat ve insan aalayan, bir obje mertebesine indiren (ya da bu riski ieren) faaliyetler sanat adyla yceltilmesin. Birisi ufack ocuklarn plak resmini ekince ya da ekile bir keinin bana vururken filme alnca heyy polis, ek ellerini zerimden, ben sanatym, dokanma! demesin. Tabi yine bu duruun bir sonucu olarak benim paramla asla! demek istiyorum. Benim verdiim vergilerle bu tr faaliyetler desteklenmesin. Eer bir insan tuvalette ihtiyacn giderdikten sonra resmini ekip evine asyorsa ayr bir mesele. Ama ocuklarmn resim retmeni onlar byle bir sergiye gtrrse bu benim sorunum olur. Hele hele bu sergi benim vergilerimle alma Yanlyor muyum? Cezayirli sanat(?) Adel Abdessemed bana ekile vurularak ldrlen bir keiyi kamera ile kaydettikten sonra San Francisco Art Instituteda sergiledi. Halktan toplanan vergiyle desteklenen bu sanat(?) faaliyetine ok tepki gelmi ama eseri sergilenmeye deer bulan yetkili ekicin bir sembol olduunu, kiisel ve toplumsal boyutta devrimi temsil ettiini sylemi. Oysa Fransada yaplan bir rportajda Abdessemedin kendisi rkln kt bir ey olduunu anlatmak iin yaptm diyor. Enstitnn sitesinde daha detayl aklama var ama zavall keinin ve teki hayvanlarn ldrlme sebebini yine de anlamadm. Rasgele bir yerde ekile hayvanlar ldrlse belki polis arlr, bu sanatlar(?) psikopat olduklar dncesiyle akl hastahanesine konabilir. Ama durun, ben sanatym diyerek hukukun yetki alan dna kmak mmkn. nk kimse sanatn ne olduunu bilmiyor. Kimse bu yaptn sanat olamaz! diyemiyor.
Fikir Platformu
39
Bize ters gelen davranlar sanat etiketiyle karmza gelince mayyoruz sanki? Peki kollarna jiletle sevdii kzn adn yazan bir gen, kendi kanlaryla Trk bayra izen ocuklar birer sanat mdr? l nedir? Evet ya da hayr demek deil derdim. Neye, hangi zemine dayanarak tutarl yantlar verebiliriz sanat ve hukukun birbirine eklemlendii bu blgedeki binlerce soruya? u anda okumakta olduunuz paragrafa Ya insan bedeni? adn verdim. Zira vcudumuzun bir etkemik yn gibi grlmesine ve gsterilmesine karym. nsan bedenini fiziksel varlndan te bir simge olduunu dnyorum. Nasl Trk bayra Trkiyeyi simgeliyorsa bedenimizin de btn insanla ortak olan eyi, ilk harfi byk yazlmak zere nsan temsil ettiini dnyorum. nsan vcudu deyince Paristeki bir mahkeme tarafndan yasaklanan Our Body isimli sergi geliyor akla hemen. Mahkeme kararnn gerekesi insanlk onuruna zarar vermek. Zannediyorum bu terimi ilk kullanan Immanuel Kant olmutu. Geen zaman iinde laik bir tabu haline geldi insanlk onuru. Kimi liberaller kurban olmadan su olur mu? diye soruyorlar. Evet, tamamen bireyci bir gzle bakarsanz kurban yok. Mesel bir liberal yle diyebilir itiraz emek iin: lm bir insann bedeninden sana ne? Akraban deilse? Rahatsz oluyorsan sergiye gitme kardeim!. Ama mesele burada bitmiyor. Tam tersine! Burada balyor. Ben sadece bir birey deilim ki. inde yaadm toplum ile de bir hukukum var. Toplumun gznde nsann deeri bir saks ya da bir dk mertebesine indirilirse ben nasl yaarm? Can ve mal gvenliim de dahil hereyim tehdit altna girmez mi? Bylesi saldrgan bir toplumda insanlarn yarsn polis yapp dier yarsn zaptetmek zorunda kalmaz myz? (Bkz. Fahielik, ehitlik ve zgrlk)
Yine de liberal hukuka hitap edebilmek iin unutmadan ekleyelim, sanat(?) Gunther Von Hagens bu sergiyi amak iin inde idam edilenlerin cesetlerini araklyormu. lenlerin aileleri itiraz ediyormu ama rvet ile inde kap amak kolay olduundan Gunther Von Hagens artk bu lkeye yerlemi. lk meslei anatomi imi. Sanat(?) olduktan sonra keyi dnmesi baya bir heves uyandrm meslektalar arasnda. Bir ok yeni ceset sanats(?) tremi. Yasalarn kolay inenebildii lkelerde cidd bir ceset trafii balam. Sanat baka, boyac baka! Kanaatimce sanat ve sanat teknisyeni diye bir ayrm yapmak gerek ncelikle. Yani sanat yapan ile baz boyama/oyma teknikerini uygulayabilen. Bence bir sanat ile bir boyac ayn ey deil. Sz konusu teknikleri bilen ve uygulayanlarn bir tr estetizasyon yaptn syleyebiliriz. Yani sanat teknii ile ekici hale getirme. Neden? Gerek hayat hzla etrafmzda olup bitiyor ve ayrntlar zerinde durup younlamaya vaktimiz yok. Yaadnz ehrin karmaasn dnn mesel. Ama uydudan ekilmi bir fotoraf ya da bir gece manzaras gznz ister istemez ekiyor. Zira ehrinizi gerekten GRME imkn veriyor size bu fotoraf.
40
Fikir Platformu
Bir trafik kazas dnn. indeyseniz ne olduunu bile anlamadan oradan oraya savruluyorsunuz. Ama bakasnn yapt bir kaza (ya da gazetedeki fotoraf) gznz ekiyor. Grsel zeknz buna a. Bu kazadan zevk almak deil, kazay anlamaktan zevk almak sz konusu. Bizzat yaadnz bir kazada herey yarm saniyede olup biterken gazetedeki fotorafn ayrntlarnda gzlerinizi dakikalarca gezdirebilirsiniz. Yine bu sebeple romanlarda en ince ayrntlarna kadar anlatlan bir kr gezintisi o olayn zihninizde gerekten VAR olabilmesini salar. Krlardaki ieklerin kokusu, gnein lts, rzgrn serinlii Gerekten yaptnz bir piknik yle deildir oysa. ocuklarnzdan birini ar sokar, hanm dolma tenceresini evde untmutur, gneten snan araba koltuklar kt kokuyordur, giderken yolunuzu kaybetmi, dnte trafie taklmsnzdr Sanat teknisyeni bize gerek hayattan daha ekici hayat dilimleri sunar. Bunun iin biz onun rnlerine bakarz, dinleriz, okuruz Bu sayede gerek hayat daha iyi anlamay umarz. Ama byle ekici hale getirilmi her rn bir sanat eseri saylabilir mi? Bu ayr bir konu. Sanat teknisyeni bize gnlk hayatn dnda bir ey anlatabilir mi? nsan nedir? Neden var? gibi sorulara yant arayarak dnceye rakip ya da koltuk denei olabilir mi? Bu soru ise okumakta olduunuz yaznn bel kemii. Ntr bir g olarak sanat(?) Sanatn yanna soru iareti koymaya devam ediyorum zira henz salam bir tanm vermedim. Ama sanat teknisyeninin ekiciletirme (estetizasyon) gcnden bahsettim. Evet, bu gerekten bir g. Kendine ait kurallar, yntemleri olan, hayata dair baz eyleri dierlerinin nne geirmeye yarayan bir g sz konusu olan. Bir anlamda basn gibi. lkede olup biten binlerce nemli olaydan hangileri manette yer alacak? Halk neden bahsedecek? Gndemde ne olacak?
ekiciletirme bilgisinin bir g olduu konusunda srar ediyorum. Zira grsel ekiciliin mutlak bir insan deer olarak kabul edilmesine karym. Yani mesel adalet ile ayn mertebede deil bu ekiciletirme dediimiz ey. Daha ok teknoloji gibi, iyi veya kt ynde kullanlabilecek bir teknik. zetle akln deil zeknn konusu. Neden?
rnein resim tekniindeki nl gen kompozisyon kuralna bakalm. nsan gznn daha iyi seebilmesi iin figrler bir gen oluturacak biimde nasl dizilmi?
Fikir Platformu
41
Philippe de Champaigne (1602-1674) tarafndan yaplm u tabloya bakalm: Renklerin (stte siyahbeyaz, altlarda mavi-sar) simetrik biimde dalmasna, insanlarn oluturduu kk genlere ve bunlar iine alan byk gene dikkat edin. Baka kompozisyon rnekleri tekil etmesi bakmndan srasyla Edgar Degas ve Vincent Van Goghtan kegen ve baklava kompozisyonlar deerlendirin. Arkadan gelen fotoraf karesindeki aalarn boy fark sebebiyle bir kegen oluturmasnn bu kareye kazandrd anlatm gcn de gz nnde bulundurun.
Fikir Platformu
42
yi sanat ve kt sanat Sanat tekniinin, ekiciletirmenin bir deer deil bir anlatma gc olduunu bylece grm olduk. Yani sanat teknii akln mutlaka semesi gereken bir deer ya da bir doru yol deil. Urunda baka eylerin feda edilebilecei mesel adalet gibi bir stn deerden bahsetmiyoruz boyaclk derken. Boyaclk zeknn konusu. Boyaclk mertebesinden sonra sanat denmeyi hak edebilecek, zekya deil de akla hitab eden stn bir deer bulabilir miyiz? Boyalar kazdmz zaman yine zekya hitab eden ikinci bir katmanla karlayoruz ki bu yaz kapsamnda buna hikye demei uygun buluyorum. nc ve son katman ise anlam olacak ve akla hitab edecek. Hikye mertebesinde ekici hale getirilen (=estetize edilen) bir hikye var. Boyac sanat teknisyeninin bize anlatacaklar var. Mesel Francisco Goyann yapt El tres de Mayo adl esere bakalm. Napolyonun spanyay igal ettii dnemdeki zulm anlatan bu eserde kuruna dizilen bir kyly anlatyor hikyeci. Yzleri ve duygular netletirilerek ispanyollarn birer insan olduklar buna karlk fransz askerlerinin tek tip, acmasz birer emir kulu olular vurgulanm. Kylnn beyaz gmlei yerdeki lambann n yle bir yanstm ki lambadan daha beyaz ve parlak olmu. Safl, masumiyeti artran bu beyazlk kollarn armha gerilmi Hz sa gibi almasyla daha da pekitirilmi. Bu kara gnde gkyz lacivert deil siyah, uzaklardaki ky zulme ramen halkn kklerinin burada olduunu anlatyor. Kurbann hemen yanndaki rahip de direnie aktif biimde katlm olan kilisenin Goya tarafndan unutulmadn ispat ediyor Hikye uzun.
Fikir Platformu
43
Goya bu resmi elbette yle kafasna estii bir anda yapmad. spanyol ulusal kimliine hizmet edecek bir propaganda afii gibi, politik amala yaplm bir eser bu. Goya gerekte savaa katlmad ve buna benzer sahnelere de tank olmad. Olaylarn bitiinden 6 yl sonra, 1814te yapt bu eser iin ispanyol hkmetinden para istemesi zannediyorum business is business boyutunu anlamak iin yeterli. Siyas sanat(?)-boyama-hikye deyince Nazilerin yaptklar propaganda amal sanat eserleri de geliyor akla. Grbz ve sarn Alman genleri, savan ve almann yceltilmesi Tabi faist sanat deyince bir sre nce sorduumuz ABDyi tedavi etmek mmkn m? sorusu hatrlanabilir. Bu soruya cevaben Amerikan Saldrganl ile sinema sanatnn(?) Amerikan milliyetiliine hizmetini tartmtk okurlarla. Yine siyas sanat erevesinde Trkiyedeki binlerce Atatrk heykelinin sanatsal deeri ve onlar yapanlarn sanat(?) ynleri de ayr bir tartma konusu olabilir. Trkiye deyince unutmamak gereken bir baka sanat dal da karikatr. Bu konuda Ayy bu Mslmanlar da pek irkin! makalesi okunabilir.
Sanat(?) topluma kar sorumlu mudur?
Fikir Platformu
44
Buraya kadar grdmz kadaryla sanat dediimiz insan boyac ve hikyeci bilgisiyle iyi ya da kt amalara hizmet edebiliyor. Bilim ve teknolojinin bir insanlk deeri olup olamayacan Evrimcilerin i hastalklar bal altnda bilimin tartmaya amtk. (Mustafa Akyolun Hayatta En Hakiki Mrit zerine isimli makalesinden esinlenerek) Bu tartmalar dahilinde bilimin tek bana mesel adalet ve iyiliin yerini alabilecek ya da bunlar retebilecek bir deer olmadn savunmutum. Nkleer enerjiyi kefeden bilim adamnn atom bombasn da yapabildiine dikkati ekmitim. Sanat hakkndaki bu yazda grdmz rnekler nda, en azndan boyac ve hikyeci sanatn da bilim gibi bir deer deil bir g olduunu anlattm. Ama byk bir g. u halde g sahibi herkes gibi sanatnn da iinden kp geldii topluma kar sorumlu olmasn savunmak mecburiyetindeyim. Sanat bu sorumluluu redderse ya da toplum sanat hukuk d/st bir deer olarak kabul eder, boyac-hikyeciye snrsz zgrlk ne olur? ok basit. Sanatn byk gcyle herey ekici hale getirilebilir. Mesel iddet. Irklk. Bencillik, madd karlarn insan hayatnn ve doal yaamn zerinde tutulmas Ayrca sanatya sunulan bu kusursuzluk payesi yznden sanatla alakas olmayan bir sr frsat halkn tabularna saldracak, insanlar korkutarak, zerek nl olmaya alacaktr. Sonuta toplumla beraber sanat ve sanat imaj da ypranmaya mahkum gibi grnyor. Bylesine vahilemi bir toplum elbette sanatnn suu olmaz. Ama sanat burada kullanlm, sanatn, yeteneini satm olur. Satlm sanat deyince aklma ilk gelenler psikolojik harbin hizmetinde retilmi Kurtlar Vadisi, lgn Trkler ve Metal Frtna gibi rnekler. Satlm sanatn en byk darbeyi nsana vurduunu sylemek isterim. Topluma en pahalya patlayacak olan zannediyorum nsann silinmesi olur zihin corafyamzdan. Avusturyal Elke Krystufek gibi sanatlarn(?) izleyicilerin nnde mastrbasyon yapmasna sanat denildiinde kendimi saldrya uram hissediyorum. lkemin snrlarn aan bir dman ordusu yok grnrde ama kelimelerimi, dncelerimi yamalayan bir apulcu ordusu var. Zihin corafyamda sregelen bu saldr devam ederse zaten korumaya deer bir ey kalmayacak korkarm. Ne lkemin snrlar iinde ne de evimin duvarlararasnda Bu paragraf da Hamza Yusufun yorumuyla bitirelim:
Basl kltre geiimizin en problemli yan, bunun byk bir ksmnn kadn bedenine ait cinsel eleri iermesi olmutur. nsanlndan soyutlanm, rtlenmi, yanl ve doal
45
Fikir Platformu
olmayan durularda, ar sokmu gibi dudaklar, bytlm gsler ve ceza gibi diyetler ve yorucu egzersizler sonucu ekillendirilmi butlar, porno yldzlarnn bu arptlm modellerine ait resimler ve filmler erkeklerin hayat arkada, e, kz karde, anne ve genelde kadnlar hakkndaki realistik beklentilerine ciddi bir tehdittir. Toplumun gzleri saldr altndadr, bunun anlam kalplerimizin de yle olduudur. *...+ (Araf Dana Trman isimli yazdan alnt) Sanat Nedir peki? Tahmin edebileceiniz gibi ansiklopedilerde ortak bir tanm yok. Hemen her kaynak etimolojisi zerinde durmu, Franszcada art (artificiel = yapay) ngilizcede art (artificial = yapay), Almancada Kunst (knstlich = yapay) ve Trkede sanat (suni = yapay *Arapadan+) ngilizce ve Franszca tanmlarda algya, duygulara ve zekya hitap etmek iin bilinli olarak ekil verme denmi. Bunu olduka kltc buldum. nk bu sanat boyac-hikyeci erevesine hapsetmek olur, bizim detayl biimde anlattmz ekiciletirme (estetizasyon) ya da sanat teknii diyebileceimiz ey. Kimi kaynaklarda ise yaratcla vurgu yaplm. ortak bir insanlk deeri denilmi ki bu da yazda savunduumuz durua aykr. Sanatn bu derecede yceltilmesini de hatal buluyorum. Bu sebeple kendi tanmm retmeye karar verdim. yle sormutum bu yaznn tam ortasna geldiimizde: Sanat teknisyeni bize gnlk hayatn dnda bir ey anlatabilir mi? nsan nedir? Neden var? gibi sorulara yant arayarak dnceye rakip ya da koltuk denei olabilir mi? Kanaatimce nsan Sanat kelimenin bittii yerde dncenin yardmna koma kapasitesine sahip. Henz adn bile koyamadmz hislerin, hallerin, dncelerin ifade yolu olabilir. Benim gzmde sanat karanlkta aklm bir kibrittir Zek gzmz kapatp akl gzmz amak iin gnderilmi bir davetiye! Sanat ise bilim adamlarnda ve filozoflarda bulunmayan bir aydnlatma kapasitesine sahip insan olabilir ancak. Sanatnn eserleri zamann akn durduran tlsml bir cisim olmal, deney ve gzlem yoluyla renme imknmz olmayan bilgiyi ve bilgelii bize aktarmal. Beerlikten nsanlka giden bir kpr olmal her sanat eseri. Biraz aalm imdi: Bir natrmorta bakarken alkla bakmyoruz. Tersine ressam yiyecek-gda elmay silmi, elmann elmal ortaya km. Gerek bir elmaya bakarken gremeyeceimiz bir eyi gsteriyor bize sanat. lk harfi byk yazlmak zere Elmay kefediyoruz btn orjinallii, tekillii ile.
Fikir Platformu
46
Friedrich Nietzschenin (galiba Goetheden esinlenerek syledii) bir szn hatrlatyor bize bu gzlem: Bachn mzii Tanrnn Dnyay yaratt anda orada bulunduumuz hissini veriyor insana. vg perdesini aralayp szn aslna yneldiimizde Nietzschenin iaret ettii eyin sanatn gc olduunu fark etmiyor muyuz? Zaman ve mekn iptal eden ve bu kstlarla formatlanm zekmza ramen bize baka bir dnyann varln mjdeleyen bir anlatm gc? Deney ve gzleme dayal (ampirik), doa kurallaryla nceden belirlenmi (determinist) bir dnya dnda VAR olduumuzun farkna varmak. Immanuel Kantn Ding an sich terimiyle iaret ettii ve Saf Akln Eletirisinde sayfalarca anlatt ey tam da bu deil mi? nsann ve Varlkn olduu gibi gibi alglanmas. Sanatmz ya da sanat diyerek ycelttiimiz ey toplumun kendine, nsana, bugne ve yarna bakn ekillendiren ok byk bir g. Sanatn, sanatlarn insafna braklamayacak kadar nemli birey olduunu dnyorum
Fikir Platformu
47
arm Kaynaklar Mesnev (Mevlna Hazretleri) , Mikatl Envr (Gazl Hazretleri), Saf Akln Eletirisi (Kant), Gzelliin Analitii (Kant), Madde ve Bellek (Bergson),
Tavsiye okuma: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Ak Bir Sureti Tek Bana Yaatmaktr Aktan Narkissosa Sanatta Hakikat Aray ve Das Man Trk Sinemasnda Tasavvuf Dil mkn ve Yumurta Hanekenin lmcl Oyunlar Sanatn sonu mu? Tasavvuf Sinema likisinde Rya: Tarkovskyden Kaplanoluna Ksa Bir Bak lm zerine ran Sinemas: Sanat, Toplum ve Devlet St (Film): Endstrilemeye Direnen Sanat Yeryznn Lanetlileri Pornografi Nasl Sanat Oldu? Sanat ktidar likisi Balamnda Tiyatrocularn Yry Ak, Elif afak Esrarengizce Kaybolanlar Qatsi lemesinden nsanla Tutulan Ayna yilik ve ktlk zerine Douya Ait Bir Tefekkr abas Olarak ki Filmiyle Mecid Mecidi Sinemas Mihi kanto et musis Tarkovskyde Sanat ve nsan Ruhu Huzursuz Bacak (Mustafa Kutlu) Baudolino (Umberto Eco)
Fikir Platformu
48
Weimar anlattm, Goetheye ve Schillere kzdm, iimi dktm! (Suzan Nur Baarslan) Weimar: ehr-i Kalem kimi sanatlarn Diotimas; kimi sanatlarnsa Phaetonu iin Ksp gidenler kadar kalp gnde pervaz edenlerin ehri. Ona srgn olanlar kadar ondan srgn olanlarn ehri. Baz ehirler, mknats gibi sanatlar kendilerine ekerler. Orada olmak kanlmazdr ve olmamak ya katr, ya kovulu, ya da tutunamamak Bu yzden her sanatda farkl anlamlar yklenir ehir. Nedimin stanbuluyla Fikretin stanbulu gibi ya da Necip Fazln. Birinde ak ve zevktir, bir sengine Acem mlk fedadr; dierinde fcire-i dehr, bin kocadan arta kalan bve-i bkirdir; bir bakasnda ise, ille de odur, ille de, ille de yle anlamlar yklenir ki ehir, katman katman soymanz gerekir ona ulaabilmek, onu yansmalardan kurtarmak, aynalarn uzana drp asln, ona plak gzle bakabilmek iin. Oysa ona hep ona bakanlarn gzyle bakmak yazgsna taliptir okur, eer iinde yer almyorsa o zamann ve meknn. Calvino iin nasl tm ehirler aslnda Venedikse, her ehirde grd o, grnmeyen, duyulmayan ve aslnda tm imlerin, bellek yolculuunun sonunda bulunan oysa, ama bir zlemin ykn hafifletmekse, okur, tm bu yklerin, bellein, tkanan gemi, imdi ve gelecein ardndan, bir sise bakar. nk bellein imgeleri szle sabitlenirse, silinir.[1] Weimar da bir sisin ardndan seilir. Seilenlerin tek tek, kelime kelime nnze geldii bu yazda, bilmemiz gereken belki de hibir zaman bilemeyeceklerimiz olduu gerei. Anlatlanlarn ardnda kalanlar, yaanrken ltl gelmeyen, kimine huzur verirken kimini yokluuna, hilie, ekip gitmeye mahkm eden bir ehir nk Weimar. ehirleri kuranlar, ehirleri ykanlar, ehirleri yapanlar, ehirlerden kaanlar ehir kurmak ve ykmak Fatih ve Neronun payysa, bir ehri ehir yapmak ve ondan kamaksa sanatlarn paydr.
49
Fikir Platformu
Goethe, Schiller, Fichte, Hlderlin, Wieland, Herder, Jean Paul, Schlegel, Wieland ve Kleist. Weimar bir gn anlatlmal ya da filmi ekilmeli o dnemlerin(1790-1800lerin ba) demitim Zweig okurken. Ve Weimar sisli bir aynadan arz- endam edip kaleme brnd. Ve o aynada z evlad gibi davrandklar yannda vey evlad gibi davrand ocuklarn grdm Weimarn. Goethe ve Schillerin gnde pervaz etmesine izin verirken Hlderlin ve Kleisti glgeler ardnda brakp amansz bir atein ve yalnzln iinde kurban ettiini Oysa Meri demiyor muydu hakikati: Cemiyet kendisine benzemeyen bir ocuk dourduu zaman onu beiinde bomaya kalkar. Boarsa mesele yok. Bomazsa ya diz ken bir isyankr, bir Beaudelaire, bir Rimbaud, bir Breton kar, ya da cemiyete diz ktren bir cebbar gelir, Sezar, Napolyon, Hitler Her byk adam kucanda yaad cemiyetin vey evladdr. Zira o yarnki veya dnk veya telerdeki bir cemiyetin ocuu, kendi cemiyetinin deil.[2] diyerek kendisine benzemeyen evlatlar beiinde bomaya kalkan cemiyetlerden bahsederken. Neden aryordum ayn hakikatle Weimarla karlamaktan? Goethenin srtn dnd Kleist, Schillerin srtn dnd Hlderlin. Anlalamama, ateli ruhun, cokun mizacn, genliin durulmamas ve birini intihara dierini delilie iten yol. Weimarn mutsuz ocuklar, ustalarnn glgesinde kendilerini o kayadan dierine atarak paralanmaya yazgl bedenleri, ruhlar Tutunamama Gk Ekini Bier Gibi[3]de anlatmtm Hlderlin ve Kleistin erken lmlerini (biri beden dieri akl) u ifadelerle: imdi, ey lmszlk, tmyle benimsin! diyen cokun air Heinrich von Kleist. Yazmakta olduu, tamamlanmam bir iir iin kardeine yazd bir mektupta Tanrya yalvarrken, Ah Tanrm! Onu bir bitirebilsem! Tanr benim bu tek arzumu yerine getirsin, sonra ne isterse onu yapsn. diyerek iire olan tutkusunu kelimelere dken. Hayatndaki en byk iki tutku, iir ve lmdr Kleistin. Bitiriyor arksn; bitmektir dilei onunla birlikte Ve brakyor lirini elinden gzyalar iinde. Sanatnn en yksek zirvesinde yalnzla den, dostsuz kalan, herkesin kendisine srt evirdii (en yakn dostlar ve Goethe) mitsiz ve hayata ksm biri olarak, iindeki duygu karmaasnn farkna varsa da onu zemeyen ve kendinden kamak iin, arksn, kelimelerini gzyalaryla bitirmek iin lme koan lm sevdals Kleist, 34 yanda bir kriz esnasnda kafasn paralayarak ll ol! ll! Ki yolunu kaybedip Dmeyesin ve kazaya Uramayasn[4] diyen Goetheye eer elik gibi bir zamann Zincirleri ruhumu yakp kavuruyorsa Ne diye alyorsunuz benden benim korlaan benliimi.
50
Fikir Platformu
diyen Hlderlin gibi. Johann Christian Hlderlinin, Goetheye cevabdr bu dizeler; genliin cokusudur bu, yalln en uzak durduu, hatrlamaya en uzak kald duygunun. Hlderlin, iirsel heyecann lye ve soutmaya aran bu baka kar kar. Goethe ve hocas Schillerle yolunu ayrarak Weimardan uzaklar; yalnzlna, taknlna ama oradan Alman ilahisinin yaratc airi olmaya yol alr. radesine karn srkler onu O dmensizi, bir kayadan bir kayaya, Uuruma duyulan o harika zlem. Tpk iirindeki gibi uuruma doru yol alr Hlderlin, uzun yaasa da delilikle akln ok erken terk eden, dnya kakn, yceye/gkyzne den kaak air, ezginin ilahi gc, huzursuz ruh Goethe ve Schillere kzmtm, evet hakszdm belki ama gene de kzmtm. zellikle de Goetheye. Benim iin Goethe imdiye kadar Fausttu. Hakikatin kapsn aralayan, Dou ve Baty birletiren, Alman edebiyatnn olmazsa olmaz, merkezi hline gelen bilge, Weimarn sz sultan. Kleiste srtn dnmekte hakl myd, dierleri gibi susarak? Baz yazarlarda, sanat, edebiyat zorunlu olarak varolu biimi olur. Kleist gibi. Kleist 500 gn aralksz eseri Guiskard yazar ama umduu gibi olmaynca eserini yakar, gene de yazmaktan vazgeemez, varolu biimidir onda yazmak, bunalmlara srklenir, geri dner, yazar, umduunu bulamaz bir ekilde. Ve sonra uurum, kendi uurumuna srklenir. artk uurumumun beni brakmadn nasl anlatabilirim?![5] der hayat ve lmyle. Onun uurumuna bakmaktan korkar Goethe. Bakabilmeliydi oysa, geldii mevki, makam ve kendisine verilen deerle bunu yapmas ok da zor deildi. Kleistin ypranm ayakkablarla ve delik deik elbiselerle dolamasna, son zamanlarnda eserlerinin yaymlanmayarak -kendisinden sonra ok nl olan Hamburg Prensinin bile- geri evrilmesine sessiz kalmamalyd ve tam da ona ihtiyac varken Kleiste srtn dnmemeliydi. Bu yzden ycelii zedelendi iimde. Zweig ona her ne kadar objektif yaklasa ve hak ettii yerde onu vse de iimde bir yer Goetheyi aklayamad hl. zellikle onun burjuva rahatl beni rahatsz etti. Weimar bambaka anlamlar yklendi iimde. Dosto da Tolstoyu eletirmiti tam da bu noktada. Bir de tm bunlardan tamamen kendisini syran Hlderlin var, akldan dahi soyunarak geldii Weimardan kaan, kendisini te aleme, Tanrsal olana adayan ve bu dnyadan kendisini azat eden air Hegel ve Schellingle oda arkadadr Tbingen Vakfnda. branice, Latince ve Yunanca bilmektedir, teoloji ve felsefe ile itigl etmitir. Para kazanmak iin retmenlik yaparken istedii tek ey iirdir. Hayatn iire adamak ve onun iin feda etmek Etkisinde kald Schillerin kapsnda anlalmay beklerken, Charlotte von Kalbin sayesinde onunla tanan, tam ondan syrlp da kendi kalemini eline alnca baka bir skutla cezalandrlan ve gitmek zorunda kalan Hlderlin. Schiller ve Goethe geleneksel olana takl kalm, Kantn etkisiyle aydnlar iirine ynelirken, felsefenin souk nda kururken, iir yazmay deil, onu tartmay tercih ederken, Schiller eski ilhamnn gcn yitirip, Goethe metafizie srtn dnm ve bilime ynelmiken[6] Hlderlin ilk zamanlarda bu etkide kalacak ve felsefe renmeye alacak ama ksa bir sre sonra hatasn anlayp ondan uzaklaacaktr. Schillerle kurduu iliki tpk Neitzscenin Wagnerle kurduu iliki gibidir ve bu ilikinin bozulmas ruhunda onarlmaz yaralar aar, tpk Nietzsche gibi. Schillerin ilgisizlii ve onun iin hibir ey olamayacan anlamak gen adam ykar. iiri tanrsal olana yaklatnda Phaetonun gazabyla gazaplandrlr, duygusal aray trajik farkndala ve tutunamama onu delilie srkler. Otuzlu yalarnn banda, tutunduu Schillerin yazd mektubuna cevap vermemesinden sonra, mitsizlik iinde sessizce farkl bir gerekliin misafiri olur lene dein Bence insan ei benzeri grlmemi bir yaratk. Tpk anlalmas imknsz bir dnce gibi. Ve iinde en aalktan en yceye kadar her ey var. nsan Tanrnn bir grntsdr ve Tanr her eyi ierir.
51
nsan byle yaratlyor; ayn zamanda cinler ve azizler, peygamberler, sanatlar ve ykc olan herkes. ve ayn ekilde sayamayacamz kadar gereklik olmal bizim krelmi alglarmzla anlayabileceimizden ok daha fazla. Ama kargaal gereklikler birbirlerini saran birbirlerinin iinde ve dnda. Snrlar koyan ey sadece korku ve mantktr. Snr diye bir ey yoktur, dnceler iin. Aslna bakarsan snrlar yaratan korkularmzdr.[7]diyor Ingmar Bergmar, Autumn Sonateta. Korku ve mantk m Kleist ve Hlderlini yanlarndan uzaklatrmalarna neden oldu bu iki byk airin, gelenein rahatl m, varlan noktann uzakl m, ya da varmann zgveni mi? Sisli bir ayna bu, cevaplar yaamlarn iinde gizli. Kelimelere dklenler sadece yazldklar anda silinen imgeleri bellein. Goetheyle Schillerin mektuplarnn dnda Kleist ve Hlderlinin yazdklarna baktnzda deien dnyalar ve gereklikler. Tpk Weimarn anlam gibi. Weimar, Goethe ve Schillerin g; onlar da Weimarn yldzlar. Kleist ve Hlderlin iinse srgn yeri, gitmeye yazgl olduklar bir ksa konaklama dura. Hayatlarnda hilie en yakn olduklar yer. Bu hiliin etkisinin mrlerince peinden geldii ve onlar ezen, belleklerinde Kleistin ruhum yle yaral ki, hani nerdeyse burnumu pencereden karsam, yzme vuran gn bana ac verecek cmlesinde olduu gibi kelimelere dklen acyla zdeleen bir yer Weimar. Nedimin stanbuluna karlk Fikretin stanbulu gibi. Goethenin Schillerin Weimarna karlk Hlderlinin Kleistin Weimar Goethe, 1774 ylnda Gen Wertherin Aclarnda[8] mekan olarak Weimar -o sralar yasak ak yznden canna kyan elilik sekreterinin intihar ile birletirerek-[9] ilk akn anlatmak iin kullansa ve Thomas Mann, 1950de Lotte Weimarda ile bu ak gerek ve kurmacay birbirine katarak yllar sonras bir zaman dilimi iine yerletirerek anlatsa da Weimar asla dier yzyle anlatlmamtr. Weimar aslnda bir sisin ardnda. Belki de, bilmemiz gereken hibir zaman bilemeyeceklerimiz. Anlatlanlarn ardnda kalanlar, yaanrken ltl gelmeyen, kimine huzur verirken kimini yokluuna, hilie, ekip gitmeye mahkm eden Weimarn yks bu ynyle anlatlmad nk daha nce. Weimar, ksp gidenler kadar kalp gnde pervaz edenlerin ehri. Ona srgn olanlar kadar ondan srgn olanlarn ehri Weimar: ehr-i Kalem ehr-i edebiyat, ehr-i fikir kimi sanatlarn Diotimas; kimi sanatlarnsa Phaetonu.
[1] Italo Calvino, Grnmez Kentler, ev: Il Saatolu, YKY, stanbul, 2011. s:132. [2] Cemil Meri, Jurnal, Cilt 1, letiim yaynlar, stanbul, 1997. s:224-225 [3] Suzan Nur Baarslan, Gk Ekini Bier Gibi, http://www.derindusunce.org/2011/12/19/gok-ekinibicer-gibi/ [4] Goethe, Euphorion [5] Ycel ztrk, ehnaz-Nme, http://www.kirkincikapi.com/sehnaz-name/#comment-323
Fikir Platformu
52
[6] Stefan Zweig, Kendileriyle Savaanlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2011.s:74-75. [7] Ingmar Bergman, Autumn Sonata,1978. [8] Johann Wolfgang von Goethe, Gen Wertherin Aclar, ev: smail en, Bahar Yaynevi, stanbul, 2004. [9] Thomas Mann, Lotte Weimarda, ev: Grsel Ayta, teki yaynevi, Ankara, 1998, nszden.
Fikir Platformu
53
Ktlkten Gzellik kar m? C.Baudelairein iirleri, O.Dixin gravrleri (Mehmet Ylmaz) Mehur ozanlar iir diyarnn iekli blgelerini oktan blmlerdi. Ktlkten Gzelliki karmak ise zordu. Gene de ho geldi bana bu durum. Byle demi Baudelaire. Demi ve zor bir soruyu miras olarak brakm nl kitab Ktlk iekleri ile. Elle tutulur, gzle grlr bir Ktlk gerekten var mdr? Yani yilikin zdd olarak, bir anti-madde gibi Ktlkn varlndan sz edebilir miyiz? Bu o kadar net deil. (Bkz. Ktlkn zdd yilik deildir bahsi, Derin Zaman kitab ) Mesele zaten kitabn isminden itibaren balyor: Ktlk iekleri. Zira orjinal metindeki Les Fleurs du Mal soyut bir ktlk deil eytan, iblis vb anlamlara geliyor Franszcada. (rn. malin) Baka dillere evirenler de byle dnm olmal, ingilizce balk Flowers of Evil. Zaten airin kendisi de sylyor: Her insanda srekli iki arzu vardr; biri Tanrya doru, teki eytana doru. Tanrya sn, bir ykselme isteidir; eytann yahut hayvanlnki ise bir ini mutluluudur. yi ama ini ve k neden ayn ayn kefeye koydu air? ni Mutluluu yerine dme acs ya da utancndan bahsedebilirdi. Neden iyilik ve ktle bu eit mesafeli duru? Tensel hazlar, dnyev zevkler, madd tatmin ile mutluluk arasnda ayrm yap(a)mayan bir pozitivizm kokusu yaylyor bu satrlardan. (Bkz. Pozitivizm Kitab) Bir yandan iinde yaad asrn aclar ve gebe olduu iddete zlyor Baudelaire. Hem topluma acyor hem de kendisine. Babasn 6 yanda kaybetmenin zdrab, ok sevdii annesinin bir baka erkekle evlenmesinden duyduu fke dinmi deil. Izdrap zaman ve mekn tanmyor. Hatralar yalanmyor. Ama Baudelaire bu aclar ve pimanlklara bir mn veremiyor. Ftraten aln hissettii iyilik, sadakat ve efkt arzusu nereden geliyor? Annesine kzma hakk var m? Haklar inenen iilere neden acyor? Neden bu adalet zlemi?
Fikir Platformu
54
Elbette Mutluluk ve tatmin birbiriyle kartrlMAmas gereken ok farkl iki kavram. (Bkz. nsan maymunlaabilir mi? adl blm, Derin insan kitab) Ama Baudelaire bu iki ekim gcn birletirmi adeta; ini utancn deil de, ini mutluluunu tercih etmi. Arad sorulara cevap bul(a)mamaktan yorgun den air nihilizmin souk ve karanlk ln son durak sanp iniyor akln treninden: Ey lm, koca kaptan, artk gitme zaman! Ey lm! haydi, bizi bodu bu memleket!.. . Bu girdap, Cennet veya Cehennem, dalalm Yeniyi bulmak iin bilinmeyenin dibine!.. Sanrm Ktlk iekleri airin kendi aclarn dile getirdii bir iir kitab deil. Varoluu, Hayat ve lm sorgulayan her insann getii dikenli yollarda atlm admlar bunlar: Sadece et ve kemikten mi ibaretiz? Yokluktan gelen ve lmle yoklua giden, ok zeki de olsa SADECE VE SADECE bir maymun tr mdr insan? BLM DIINDA bir insanlk yoksa, Ak yoksa, Sanat yoksa, Gzellik yoksa ve Adalet yoksa Hayatn anlam nedir? Ak olmak hormonal bir abartysa, iyilik enayilikse, neden birbirimizin grtlana sarlmyoruz ekmeini almak iin? Neden bir ocua tecavz edilmesi midemizi bulandryor ve neden fakir bir insana yardm etmek istiyoruz? Taj Mahalin, Ayasofyann, Notre Dame de Parisnin deeri bir ar kovan veya termit yuvasna edeer ise, Mesnev bouna yazld ise neden Hitleri lanetliyoruz ve neden Filistinde can veren bebeklere zlyoruz? Maymun olmann (veya kendini yle sanmann) BLM DIINDA, psikolojik, siyas, ahlk, hukuk yle ar sonular var ki (Bkz. Maymunist imanla nereye kadar? isimli kitap) Ktlkten Gzelliki karmak Yaznn banda bir szn aktarmtk airin, yle diyordu: Ktlkten Gzelliki karmak ise zordu. Gene de ho geldi bana bu durum. Bu sz aslnda byk bir yanlgy gsteriyor bizce. Baudelaire Gzeli karmyor, Kty, daha dorusu yinin yokluunu grnr hale getiriyor. nk YOKu grmek kolay deil. Yiyeceklere nazaran bir insann al gibi Ktlkn varl. Bir bor gibi negatif, bir dkrkl. YOKLUK da var, bir isim koyabildiime gre Ama borcum cebimdeki para kadar VAR deil, terk edilmek ve yalnzlk kollarma sardm kadn kadar gerek deil. Entelce syleyecek olursak irkini estetize ediyor Baudelaire. Ama Gzellik deil bu estetizasyon, alakas yok! rnein Bir Le adl iirden bir ka msra: Ruhum, anmsa grdmz eyi,gne iindeki gnde, erken; akldan yatanda rtc bir le Bir patikay dnerken,
Fikir Platformu
55
Kokmu kannda vzr vzrd sinekler, Oradan tabur tabur kara Kurt akyordu, bir youn svya benzer, Bu canl paavralara.
Biraz daha aalm: Korkun derecede zc bir durum dnn: Bir tecavz, bir cinayet, bir ikence sahnesi Buna maruz kalan veya sadece seyirci olan bir insan bile olan biteni doru drst gremez. Korkudan, aceleden, tiksinme duygusundan Ama bir filmde byle bir sahne varsa, hele baz mhim anlar ar ekimle uzuuuuuuun saniyelere yayldysa irenlik daha bir grnr (=anlalr) olur. lklar, darbeler, srayan kan damlalar Bir ok insan bu yzden iddet ieren filmlere ilgi gsterir. nk merak duygusu tiksintiyi bastrabilir. Polisiye filmlerdeki atma, dv ve araba takibi sahneleri de byledir. Deiik alardan ayn kavgay yle bir seyrettirirler ki adama adeta kavga etmi gibi olursunuz. Mesel Gece Yars Expresinde zavall Amerikalya ikence yapan Trk polisleri, Er Ryan Kurtarmak filminin ilk dakikalarnda karaya kan askerlerin vurulmas, Matrixte uan insanlarn etrafnda dnen kameralar
Fikir Platformu
56
Bu grntler merakmz yle gzel doyurur ki gerekten Gzellike dair bir ey grdmz sanrz. Aslnda bu tr sanat(?) eserleri Gzeli anlatmaz ama korkuyu, iddeti, vaheti gzel anlatr. Merakmz TATMN eder, bilme/anlama al bir ukur, bir delik gibidir. Filmlerin kanl ovlar o merak deliklerine cuk diye oturur. Bunun iin gzel gelir bize. Dikkat ederseniz yazmza elik eden ressam Otto Dix(1) tablolarndaki gibi bir teknik kullanyor Baudelaire. Dixin frasyla yaptn air kelimelerle yapyor, gze ho gelen eyler ile pislikleri, irenlikleri yan yana koyuyor:

Gnein parlayan klar altnda bir iek gibi alm hayvan lei, imenlikte etin keskin kokusu, Oynaan, eti per gibi yiyen kurtuklar vs.
iirin ilk ktasndaki ehvetli kadn metaforu ile son ktasnda kendisinin de bir gn leceini hatrlamas hayat ve lmn gece-gndz gibi mteakip oluuna bir isaret mi? Yoruma ak. Ama iirin bende uyandrd his manev bir umuttan ok madd bir umutsuzluk oldu. Bu bakmdan daha ok dzene, gelenee, allma isyan eden bir nihilizm kokusu aldm Le iirinde. Karl Marxn Alman deolojisinde yapt gibi yerin dibine batsn dzeniniz, devletiniz, dininiz diyen bir bakaldr var. Ama sonrasn dnmeden kaldrlm her ba gibi baka dzenlere boyun emeye mahkum bir ba bu. Gzeli anlatamyor air ama zdrabn gzel anlatyor, ite bunun iin estetizasyon zerinde israr ediyorum: Hem bam hem de yara! Hem yanam hem de tokat! Hem kurbanm hem de cellat Ezen ve ezilen arkta. Tpk Trk air Ahmet Erhann dizeleri gibi: Bana yarnlardan, doacak gnelerden sz ederler, ben bugnleri yaktramazken kendime Kanl ihtilallerin, devrimlerin, savalarn kasp kavurduu bir Avrupada bilime, rasyonaliteye tapan bir medeniyetin(!) ocuuydu Baudelaire. Bunalml devirlerin insanyd. Tanr ld diyen Nietzsche, Gkyzn tepetaklak edip yere indirmek isteyen Marx, vicdann sesine ne malum? diye pheyle cevap veren Hume, karamsarl bir yaam biimi haline getiren Schopenhauer ile adat. Fayda ve Tatmin denen dnyev referanslar Hakikatin, Mutlulukun yerini almaktayd.Panoptik(2) cezaevlerinin mucidi Benthamn faydac fikirleri Avrupann genlerine iliyordu. Rasyonalitenin bar ve refah getireceine iman eden bu yol bizi Hiroima ve Nagazakiye, bugn ise Irakn igaline kadar gtrd. Hannah Arendtin Kltr Krizinde syledii gibi atom bombasn yapmak ve yzbinlerce sivili ldrmek iin ok RASYONEL sebepler vard. nsanlk Arendtin tabiriyle bir fay hattnn zerindeydi. Bilime taptka, dnyaya balandka lmn hakikatinden uzaklayoruz.
Fikir Platformu
57
Kinatn iiri ve Baudelaire Havada uan bir rdee baktnda bir avc, bir a ya da bir air ayn eyi grmez. nk Baudelaire gibi sanatsal duyarllk sahibi olan insanlarn gzleri bizimkilere benzemez. Bunun srrn vermitir air Albatros adl iirinde. Ak denizlerde, mavi gklerde hi durmadan saatlerce uabilen bu deniz kular yere indiklerinde hantal ve komiktir. Uarken eriilmez ve olaanst grnen ku (sanat), rzk peinde yere indiinde (kalabala kartnda) acnacak duruma der. Baudelaire bu msralarla sanatlarn toplum tarafndan anlalmadn, yalnz kaldn anlatr: Bu mavilik krallar, beceriksiz ve mahcup, Sarktrlar acnacak bir halde byk beyaz kanatlarn Yanlarnda srklenen krekler gibi. air, frtnada uan ve yaya glen, Bu bulutlar kral gibidir tpk, Yeryzne srlm yuhalar iinde, Engel olur yrmesine dev kanatlar Neden byle olur? nsan etrafn evreleyen dnyaya iki farkl gzle (iki farkl akl ile) bakabilir: Paralayan, Et-Gz ve birletiren, Derin-Gz. Bunlardan hangisini kullanrsanz dieri kapanr. Et-Gz bizim biyolojik yaantmz iin gereklidir. A, e ve i bulmamz salar. Fayda ve tehdit odakldr. Eyay grr. Blnen, llen tartlan alemin varlklarn bilir. Derin-Gz ise paralanaMAyan varlklar grmek iindir. Ak, Gzellik, Adalet Nasl alr ikisi ibr arada? Aalm: bir ok insan gzlerini spermarketlerde fiyat okuyan barkod okuyucusu gibi kullanyor. Dier insanlar birbirlerinden ayrd etmemize yarayacak yanlarn gryoruz sadece. Byk, gzlk, giysiler, sa ekli Byn kesmi bir tanda yabanc gibi bakmamz acaba ne kadar masum? Peki eini bir para kazanma makinesi ya da ocuk dourabilen bir hizmeti olarak gren insanlarn krl ve mutsuzluu da hayvan-gzlerini fazla am olmaktan kaynaklanmyor mu? Dnmek lzm zerinde Doaya ve cansz cisimlere de byle bakyoruz ou kez. Susamsak gryoruz suyu. Hayvanlar ok severim, zgara lfere ve frnda kuzuya baylrm diyen mizah geliyor aklma. Hafzamz bile byle ilemiyor mu? En ok zevk aldmz ve korktuumuz eyleri hatrlyoruz. Hafzamz hereyi eksiksiz kaydeden bir tutanak deil. Hayatta kalma gayretimiz sonucu bize madden faydal/zararl olabilecek eyleri hatrlyoruz ou kez ve bu da bir tr krlk tekil ediyor kanaatimce. Kendi hayatmz seici ekilde hatrlyoruz. Gzel kelimesi bu sebeple faydal eyler iin yani yanl kullanlyor ou kez: Gzel bir kadn (=ekici), gzel bir yemek (=lezzetli) Oysa zek duvarn delebilecek hakiki gzellik faydann bittii yerde balyor (Gzellik Matkab bahsi, Derin nsan kitab) Bu noktada u soruyu hi utanp sklmadan sormak lzm: Baudelaire gibi airlerin benzetmeleri bir rastlant m dr? Yoksa elle tutulur, gzle grlr dnyadan daha derinlere, Hakikate bir yol mudur?
58
Mesel kularn bize zgrl artrmas, srtlan ve akbabalarn frsat insanlar hatrlatmas, gecenin umutsuzluk vb simgesi olmas Btn bunlar kltre, inanca gre deien, greceli semboller midir? Bizim Baudelaire Wagnerin mzii zerine yazd bir denemede bu soruya gzel bir cevap vermi: Kinat gizli ifre ile yazlm bir metin ise air bir ifre zcden baka kim olabilir? Her iir gereklerin bir okumas, bir tercme, zlen bir ifredirGerek mziin farkl zihinlerde benzer duygular uyandrmas artc deil; sesler ekilleri ve renkleri artrmasayd artc olurdu. Biimler ve renkler melodileri ilham eder. Seslerle renkler karlkl benzetmelerle hisleri ve fikirleri dntrr. Varlklar sanatlarn zihninde benzetme yapacak ilhamlar uyandrr. nk Tanr Kinat blnemez ve karmak bir btn olarak yaratmtr. Sanatlarn benzetmeleri rastgele deildir. Her ey birbirine tekabl eder, bir ahenk vardr. Kinatt bir kitap, yazl bir metin gibi kabul edebiliriz. Bu metnin bir dili vardr. Ama karmak ve ok zengin bir dildir bu. Her varlk (sembol/harf) hem farkl eyler anlatr hem de hepsi ayn eyi syler(kaynak: Modern iir zerine denemeler -Octavio Paz- ) Evet Byle diyor air. Sembollerin, renklerin greceli bir boyutu da var tabi. Bir hayvan farkl lkelerde kurnazl, saldrganl ya da bir baka zellii temsil edebilir. Kltrel ve din referanslar elbette bir parazit oluturacaktr. Zaten her ekil ve her renk ile insandaki tm duygu ve dnceler arasnda bire bir paralellik aramak byk hata olur. Zira bu Kinat Kitab denen metni kendi beer kalplarmza sdrmak anlamna gelir. Bu ekilde Sanat bilimselletirmek, objektif, herkes iin ayn, llebilir vs kalplara koymak ise Sanat ldrr. Sanatn bize insanlmz, hrriyetimizi bildirmesi/buldurmas zerine bir ok makale yaynladk gemite. Mesel:

Gzellik Matkab Zek Duvarn Deler mi? irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat Kularn srr: Sanatta ayrnt (7) Ayp sanat olur mu?
Bu 4 makalede Baudelairein ksaca deindii Birlik/Teklik hissi konusunda ok ilgin detaylar bulabilirsiniz. Tabi ki baka sanatlar ve baka filozoflarn eserlerinden kesiimlerle birlikte. Biz makalemizi Henri Bergsondan bir alnt ile bitirelim : Sanatn amac nedir? Eer Hakikat dosdoru gelip hissiyatmza ve uurumuza arpm olsa, eer evremiz ve kendimizle dorudan iletiime girebilmi olsak, zannederim Sanat faydasz olurdu ya da hepimiz sanat olurduk nk ruhumuz Kinatn musiksi ile srekli bir Tevhid halinde titrerdi. Hafzamzn yardm ettii gzlerimiz Mekn oyar, taklidi imknsz tablolar kesip karrd. Bir bakta nsan bedeninin canl mermerinden ilka heykelleri kadar gzel heykel paralar yakalard. Ruhlarmzn derinliinde kimi zaman neeli, ou zaman da hznl ama hep zgn bir mzik duyardk i yaammzn srekli ezgisini Aslnda btn bunlar bizim etrafmzda, iimizde ama hi birini ayr ayr hissetmiyoruz. Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize
59
karartlm biimde ulamas gerekiyor Bakyorum, grdm sanyorum, dinliyorum, duyduumu sanyorum, kendimi inceliyorum ve kalbimin derinliklerini okuduumu sanyorum. Oysa grdm ve duyduum sadece hislerimin beni ynlendirmek zere d alemden szd bilgiler. Kendim hakkmda bildiklerim yzeysel, ancak eyleme dnebilecek olanlar. Yani hissiyatm ve uurum bana Hakikatin sadece faydal ve basitletirilmi bir ksmn aktaryorlar. Bana atklar pencerede faydasz olan her ey silinmi, faydal benzerlikler abartlm, yaantmn ilerleyecei yollar nceden izilmi. (Sanatn amac ve Henri Bergson: Sanatta Ayrnt(9))
Yazda ad geen iirlerin tam metni Bir Le Ruhum, anmsa grdmz eyi,gne iindeki gnde, erken; akldan yatanda rtc bir le Bir patikay dnerken, Bacaklarn dikmi bir kadnca, azgn, Ateli,zehir dkerek, Ayordu buular kaynaan bir karn yle edepsizce, gevek. Gne parldyordu piirip kotarmaya stnde bu rntnn, Geri verebilmek iin byk Doaya attndan yz kat stn; Ve gk bakyordu bu yaman iskeletin Amasna iek gibi. Bayldm sanrdnz, imenlikte etin Kokusu bir keskindi ki. Kokmu kannda vzr vzrd sinekler, Oradan tabur tabur kara Kurt akyordu, bir youn svya benzer, Bu canl paavralara. Her ey dalga gibi alalp ykselirken, Atlrken trtlarla, Gizli bir soluktan imi yayordu ten Sanki oala oala Bir garip mzikle yansyordu bu dnya Yel gibi, akarsu gibi, Tohum gibi, harmancnn ho bir uyumla Kalburunda evirdii.
Fikir Platformu
60
Biimler silinip de dnyordu tam, Beliren bir taslak vard Unutulmu tuval stnde, sanki ressam Belleinden tamamlard. Kaygl kpek, kayalar tesinden Kzgn bizi gzlerdi de Kollard koparaca an yeniden Kalan paray geride.. -Siz de bu pisliin olursunuz bir ei, Bu kokumalarn, iren, Gzlerimin yldz, mrmn gnei Siz meleim, tutkum, erge ! yle olursunuz, ok incelikli ece, Tamamlanp son duanz Kemikler iinde rmeye gidince ayr, ot altnda yalnz. Sizi per gibi yiyen kurtua, canm! O zaman unu syleyin : Tanrsal zn, biimini sakladm Dalan sevgilerimin
Albatros ok kere, elenmek iin, gemi tayfalar Tutarlar albatroslar, bu geni deniz kularn, Tuzlu girdaplar zerinde kayan gemiyi Takibeden ar yolculuk arkadalarn. Demeler zerine brakverdiler mi onlar, Bu mavilik krallar, beceriksiz ve mahcup, Sarktrlar acnacak bir halde byk beyaz kanatlarn Yanlarnda srklenen krekler gibi. Ne irkin, ne kadar smsk olur bu kanatl seyyah, O ki vaktiyle o kadar gzeldi, ne gln ne sallapat
61
Fikir Platformu
Biri piposuyla usan verir gagasna, teki taklit eder, topallayarak, vaktiyle uan bu sakat. air, frtnada uan ve yaya glen, Bu bulutlar kral gibidir tpk, Yeryzne srlm yuhalar iinde, Engel olur yrmesine dev kanatlar.
Otto Dixten bir gravr
Dipnotlar
Fikir Platformu
62
1 Otto Dix de tpk Baudelaire gibi insanlarn riyakrlndan, savatan vs yle ylm, yle bkmstr ki bu irkinlikleri Alman halknn yzne arpmak istemitir. Sefaleti, fuhuu, yallk ve lm konu alan bir ok tablosu, gravr vardr. 2 Az sayda gardiyann ok sayda mahpusu gzetlemesini salamak zere denetim evi anlamnda panopticon adn verdii daire planl bir yap tasarlad. Bu tasarm birka katlk tek odal hcrelerden oluan bir halka zerine kuruluydu. Her hcre bu halkann i ksmna akt ve halkann d cephesindeki duvarda birer pencere vard. Halkann ortasnda mahpuslardan tamamen saklanm konumdaki gzlemcilerin kald bir nbet kulesi yer almaktayd. Panopticonun temelinde yatan ilke, tek odal hcrenin iindeki sakine saklanacak hibir yer brakmamas, buna karlk d cephedeki duvarn penceresinden gelen d n kuledeki nbetilere mahpusun her hareketinin iyi aydnlatlm bir siluetini izleme olanan salamasyd. Benthamn yaklamna gre, gzlemlenen her yanl davrannn ceza getireceini bilen, ama davranlarnn aslnda ne zaman gzlemlendiini bilmeyen mahpusun akln bana toplayarak her zaman izleniyormuasna davranmaktan baka abas yoktu. Bylece mahpus bizzat kendi hareketlerini kollamak durumunda kalacakt (Vikipediden)
Fikir Platformu
63
Le Corbusieri Hatrlamak (Cihan Akta) Bat felsefesinde yaanan krizler mimaride yaanan krizi de yanstyor ve bu krizler de birka yzyldr byk dalgalar halinde geliyor. Anlalan bu krizlerin sebebi, mimarn veya mimarln evrenin yaratcs ile ilikisindeki zlme. Dnya genilemeye balamt sanki, keif seyahatleriyle. 18 yzylda Batl mimarlar yeryznde dolarken farkl toplumlarda mimarinin kendileri iin esas tekil eden (M.. I. yzylda yaam bir mimar, mhendis olan) Vitriviusun Mimari zerine On Kitapndaki temellerden ok farkl norm ve ilkeleri yansttn grdler. Kitabn salaml ve teklii karsnda duyulan kuku ok gemeden mimariye de yansd; bu ilk krizdi. Batda bu krizle birlikte ortaya kan bolua nce sanat dediler, ardndan da topya I-Son zamanlarda daha fazla dnr oldum Le Corbusier zerine. Mart aynda TYBnin daveti zerine gerekleen Bursa yolculuumun ardndan Le Corbusierci Kentsel Dnm balkl bir yaz yazm ve muhafazakr kesimlerde alp ban giden devasa projelere imza atma tutkusunda modern mimarinin sembolik isimlerinden, mega projeler mimar Le Corbusierin izlerini aramtm. Cretkrl, dehas ve kararllyla yksek modernist inanc gzler nne seren mimardr Le Corbusier, James C. Scottun anlatmnda. Onun mimari slubu, grkemiyle bylemeye, lgnlyla da ok etkisi uyandrmaya dnk her plan ve projede karnza kacak; sosyalist, kapitalist hatta slamc olmanz fark etmiyor. Bu slup karsnda sorularnz varsa, Le Corbusierci imar ina ideolojisi sizi kalknmaya dman, ad, gerici diye sulamaya hazrdr; zgrlk Ant etrafndaki tartmalarda yaadk bunu.
64
Fikir Platformu
II- Kojin Karatani Metafor Olarak Mimari (Metis; 2005) isimli kitabnda felsefi balamda irdeledii mimariyi eitli biimselletirmelerin gerekletii bir sistem olarak ele alyor. Bu anlamda mimari Bat dncesini temellendiren metafizii kanlmaz olarak meydana getiren mekanizmann da ad, kitabn giri yazsn yazan Arata sozakiye gre. Bat felsefesinde yaanan krizler mimaride yaanan krizi de yanstyor ve bu krizler de birka yzyldr byk dalgalar halinde geliyor. Anlalan bu krizlerin sebebi, mimarn veya mimarln evrenin yaratcs ile ilikisindeki zlme. Dnya genilemeye balamt sanki, keif seyahatleriyle. 18 yzylda Batl mimarlar yeryznde dolarken farkl toplumlarda mimarinin kendileri iin esas tekil eden (M.. I. yzylda yaam bir mimar, mhendis olan) Vitriviusun Mimari zerine On Kitapndaki temellerden ok farkl norm ve ilkeleri yansttn grdler. Kitabn salaml ve teklii karsnda duyulan kuku ok gemeden mimariye de yansd; bu ilk krizdi. Batda bu krizle birlikte ortaya kan bolua nce sanat dediler, ardndan da topya. Gelgelelim krlgan sanat kavram devlet desteine ramen kendi kendine yeterli olamad iin mimarlar, artk biricik ve vazgeilmez saylmad halde Vitriviusun kitabna bavurmaya devam ediyorlard. O zaman da topya devreye sokuldu:topya; szcn dz anlamyla hibir yerin yeri. topyann yerleimi iin sanat kap dar edilmeliydi. Bylelikle yaanan ikinci krizin ardndan sanat olarak mimari yerini inaat olarak mimariye terk etti. Le Corbusierin Kartezyen katksz formlarla makinelerin acmasz gereksinimlerini birletiren mimarisine bylelikle ald yollar. 20. yzyln ortalarndan itibaren bir zamanlarn topyasn ait saylan mimari ve kentsel imgeler gerek mekan doldurmaya balad. topyann bu ironik gerekleimi, ona doru ilerleyen avangard hareketlerin de son bulmas anlamna geldi. 1968le birlikte byk anlatlarn yaad ifade sknts, znenin kaybyla birlikte nc krizin altn iziyor. Mimarinin topya yolunda sanatsallndan arndrlarak inaat mhendisliine dnt Batda sanat ve mimariyi bir zamanlar olduu ekilde zdeletirme eilimleri, kayp zneyi geri armaya dnk araylarla beraber, sonuncu krizden kma abasn yanstyor. naat olarak Mimariye kar 80lerde tepki olarak postmodernizmin aniden serpilmesi, krizin ald anlamna gelmiyor henz. Mimaride znme (1975) kitabnn mellifi sozaki benzeri bir krizin Japonyada asla yaanmadn hatrlatyor: Japonyada bir bina asla modern inanc yanstacak ekilde salt proje olarak kabul grmemitir. Japonya bir mimari kriz yaamadysa, Trkiye niye yaamaya devam ediyor? Bunun cevab herhalde aradalk kavramnda aranmal. Ya da Bu lkenin Batya doru yol almak isterken Douya ekilmesiyle ortaya kan yrtlmalardan m sz etmeliyiz III-Le Corbusier araziye uzaklardan bakarak kalemini oynatr ve verimlilik adna biimsel dzeni salamaya alrd. Biimsel dzeni salamaktan bile uzak grnen site manzaralarn izlerken aklma gelen soru, ehir-kasaba dokusuyla uyumlu bir mran anlaynn, aktrleri Dirili Okuluna yabanc olmayan AKP iktidarlar dneminde niye bir trl uygulamaya sokulamaddr. Rahmetli Turgut Canseverle Habitat toplantlar srasnda bir atlye almasna katlmtm. Siyasette ve felsefede Aliya zzetbegoviin sahip olduu duyarln mimaride yansmas olarak grnmt bana Cansever, konumalarn dinlerken. Yolunun zaman zaman Akkaya evlerinin mimar Nail akrhanla ve ressam mer Ulula bulumu olmas bu adan da bana arpc geliyor. (Devletin kat Batllama politikas tarafndan arasallatrlan bir sanatn hakikatle ilikisinin batan koptuu
65
yolundaki argmanlaryla DGSAya muhalif bir grup sanatnn arasnda yer alyordu mer Ulu, meslek hayatnn balarnda bile. Nuri yem ve Erol Akyava, bu isimlerin bulunduu dalgada etkili olan iki sanat.) Tabiat ve tarihi hesaba katarak biimlenen, bir can bir ruhu olan mimarlk anlayndan dn vermeyen Canseverin mimarlk anlaynn geen yllar iindeki imar faaliyetlerinde yansmalarn grdmz sylenemez. Sermaye yoksunluu bir cevap olamaz. htiaml ve lgn projeler iin ayrlan btenin sadece bir ksmyla evreyi dikkate alan bir mimarlk ve ehircilik slubuna destek verilebilirdi. Gerek ihtiyalar ve meselelerin Le Corbusierci inaat olarak mimari anlayyla rtbas edilmesinin rneklerinin ard arkas kesilmiyor, seim yaklarken. Halkmzn byk lekli projeler karsnda kaplaca var saylan hayranlk ne kadar gereklere karlk geliyor, emin deilim. nsanlar bir partiyi salt hzl kalknma anlay hatta sadece salkl bir evre grne sahip olmas nedeniyle desteklemiyorlar lkemizde genellikle, zgrlklere yaplan vurgu ve insan haklar balam her zaman ne kyor.
Fikir Platformu
66
Dadaki oban ve gzellik (Cihan Akta) I-Bir sre nce mer Karaolu ile yaplm nemli bir rportaj yaynland Yeni afakta. Karaolu yeil pop etiketi yaptrld iin eserleri lykyla deerlendirilemeyen eitimli bir mzisyen, tecrbeli bir bestekr ve yorumcu. Yeil pop, mer Karaolunun ifadesiyle, 90larda slami kesimde retilen ezgilere verilen ad. Bu balamda Karaolu da dahil, Mslman bir duyarla sahip olup da mzikle itigal eden btn sanatlarn eserleri geni yeil pop uvalna tktrlarak paketlendi. Karaolu, slami kesimi merkezin geleneksel yapsna dndren global ve yerli etkileimlerin kstlayc rolne de iaret ediyordu syleisinde. Toplumsal dalgalarn rettii yeni, yepyeni herhangi bir akm, bazen yeni ve farkl olandan duyulan korku, bazen klasik sanatn ar mirasnn glgesi, bazen de estetik despotizmin tutuculuu nedeniyle kendini ap da bir dalgaya dnemiyor. Sanatta snfsal evrenin, habitus un belirleyici olduu gryle kan ba iinde bulunan estetik despotizmin bak asn Trk sekinleri Fransz sanat eletirmenleri ve giderek Fransz sosyoloji okullarn vastasyla benimsemilerdir. Bu bak asna gre gzel ve deerli olan konusunda belirleyici olan, eitim ve evreyle salanan bir duyarllktr. Dadaki oban ince gzelliklerden anlamaz ve zaten dadaki obann oyu da pek deerli saylmaz. II-Bir zamanlar bir de sanatta ilericilik despotizmi vard. Sac olarak damgalanandan ne aydn olurdu, ne de sanat! Oysa spanyol ressam Miro, Maarada yaayanlar dneminden beri sanat gerilemeye devam ediyor, diye seslenmesini srdryordu eserleriyle. Daha nce sanldnn aksine, hayat karmak organizmalardan deil basit organizmalardan tremitir; Aliya zzetbegoviin yorumudur bu. Trk aydnlanmaclar ise, Bela Bartok 1930lu yllarda Anadolu kylerinde dolaarak obanlarn daarcndan trk dermeye balayncaya kadar atonal mzii tanmazlard, szde.
Fikir Platformu
67
Ayn dnemlerde Stalin aykovski adna Schnbergi yasaklamt, ama sekincilie kar olmak bu rnekte de sadece bir kalba dnr giderek. Devasa meydanlar ideoloji adnda sanat deeri tartlacak heybetli heykellerle donatlr. Kant estetik hazz, Kanarya adalar arabn takdir eden duyusal hazdan ayrt etmeye alyordu. Pierre Bourdieu ise sanat yaptlar, araplar ve sofra adabn ayn zevkin yargladn ne srd. nl sosyologa gre saf zevk yalnzca burjuva zevkidir, halk zevki ise btn gerekiliiyle barbar zevkine karlk gelir. Halkn estetii de estetik yoksunluundan ibarettir. Jacques Rancierein estetik alanda tek sz syleyen olma iddiasndaki -eski Yunann filozof/kralnn yerini alan- sosyolog-kral fenomenini Bourdieu zerinden irdelerken kulland Halkn gvdesinin byleyici deheti karsndaki tiksinti davurumlar eklindeki ifade bize gbeini kayan adam cmlesi etrafndaki kibirli mlahazalar hatrlatyor. (Filozof ve Yoksullar, sf. 231, Metis) Recep vedik tiplemesi, halk gvdesine ilikin tiksintinin bir baka davurumu. Bu konudaki yerlemi yarglar krmay aykr dnr Shaftesbury denedi; bir kayann tepesinden ya da yksek bir burundan, srsn unutup srnn gzelliine keyfince dalan yoksul obann ald hazz ne srerek. Yeniden obana dnyoruz: Halkn zgrl asla aklc bir biimde kullanamayacan syleyenler ile, gzel olann ya bilginlere zg ltlerle ya da inceltilmi duyularn hissettii hazla ilgili (sradan insanlarn yetkinlik alannn dnda) bir mesele olduunu syleyenler ayn kiilerdir. III- Bizim amatrlerimizin zevki, zorunlu olarak alan snflarn kt zevkini ya da zevksizliini tanmlar, diye yazar Ranciere. Dnre gre, kltrl insanlar ne zaman bir yapt yceltseler, dnyada iinin sahip olmayaca bir hazine daha, iinin (kylnn, dadaki obann) ne takdir edebilecei ne de anlayabilecei bir gzellik daha ortaya kmtr. Gelgelelim hayattan ykselen eletiri, halktan saylan insanlarn zevklerini snfsal tahakkmn basklarndan azade olmay mmkn klan bir ilerlieve eriim gcne sahiptir, bu nedenle de bir trk kolaylkla yitip gitmiyor. Halkn gnl telinden ykselen namelerde ykanyor teknolojinin yabanclatran metalik sesleri. Dede Efendi kopyala/yaptr eklindeki mzik anlaynn ufkunda boulmadan cazibesini koruyor. Gencebay zellikle yasakl arklaryla klsikleiyor. Sosyoloji doktorasn Pariste yapm, iki sznn birinde Bourdieuya atfta bulunan ranl yazar Bahtiyari airetinden bir kadnn da banda bir aacn glgesinde kurduu basit tezghnda dokuduu kilimini evinin duvarna asmaya devam ediyor. Bir trk, damgalarla grnmez klnmak istenen bir ezgi yeteri kadar kalmaya direndii iin belki de dadaki obann oyunun anayasa profesrnn oyuyla e deerde olmasn iine sindiremeyen estetin sesi snkleiyor, seim sath- mailinde.
Fikir Platformu
68
Bir gn lecek olanlarn yryor grnmesi (Kbra Nur Ayar) Bir kz ile karlatm Gz aldatan bir sinema Gzlerine baktm, getim Ben de oldum bir sinema. Gler gider, katar katar Kimi alr, kimi satar Okun dorulam atar Batan oklar, hep sinema. Bir an evvel geen halm Gznden kat maralm Felek, eviriyor film te byk bir sinema. aar Veysel bu ne haldr Hakikat da hep hayaldr Hayat filime misaldr ler gler hep sinema. Sinema, rya ve hayat zerine ortak bir yaz yazlmas gerektiinde, nceleri olduu gibi yaplacak ilk alnt Ak Veyselin bu iiri olmaldr. Ak Veysel, iirin ilk drtlnde aktan, olaan hayatndan, felekten bahsediyor ve son satrlarda, ite bu satrlk hayat bir sinema diyor, noktay koyuyor. Satrlar tek tek inceleyecek olursak, hayat temaa ettikten sonra, ilk olarak aknln belirtiyoraar Veysel bu ne haldir- daha sonra kard sonucu sylyor-hakikat de hep hayaldir- . Bu hayali anlamak iin ikinci satrda kard sonu zerinde biraz durmak gerekiyor sanrm. Nasl oluyor da insanlar hakikati bulmaya alrken hatta herkese gre hakikat de farkl farkl olurken, peinde kotuumuz bu hakikat hayal oluyor? Oysa, herkesin kalbi hakikat iin arpar. Hayat temaa edilip tam hakikat bulunmuken nasl oluyor da hakikat bir ozann dilinde hayal olduunu haykrabiliyor? lka filozoflarndan Platon bu konudaki fikirlerini idealar alemi balnda aklamtr. Ona gre, iinde bulunduumuz dnya gerek bir dnya deildir, greceli bir hayaller alemidir. Ayn sinemay izleyen kiiler nasl farkl yorumlar karyorsa, dnya zerinde grnen ve yaanan her eyden de
69
insanlar farkl yorumlar karrlar. Kiilerce grnenler farkl farkl olduu iin, sabit ve gerek bir dnya vardr diyemeyiz, dnyay idealar alemi diye ifade edebiliriz ancak. Ayn dnceyi ngren Mevlana, grnen her ey hayaldir, demi ve gnmze kadar gelen fikirlerini dnyann hayal olmas neticesi ile dnya hayal ise gerek nedir sorusu zerine kurmutur. Gn gibi ak grdmz, hakikat bildiklerimiz, bir bakasnca farkl yorumlanr; ayn szlerle ifade etsek bile zihnimizdeki yansmalar muhakkak eitlidir. Bizce hakikat olan da hayallerimiz gibi zel ve kiiseldir. Ksa ifadesiyle, hakikat de hep hayaldir. Hakikatin de hayal olmas mevzusunda bize k tutan hem de bu fikrin eskiden beri dnlegeldiini anlatan bir de ksa hikaye var: inli bir bilge ryasnda kelebek olduunu grr ve uyannca kendi kendine yle sorar: ryasnda kelebek olduunu gren bir adam mym yoksa kendini adam olarak dleyen bir kelebek mi? D kelimesi getii iin artk devreye rya da girmi oluyor ve hayat belki de bir rya olduu iin hayal oluyor. Gnlk, uyank hayatmzdaki szler uyurkenki dlerimize benzetiliyor ve deniliyor ki doru szle yalann fark ne ise, gerek ryayla yalanc dlerin fark da odur. Bazen geceleyin ryamzda grdmz biriyle, o gecenin sabahnda karlaabiliyoruz yahut ryada grdmz aynyla veya tabiriyle gndz gerekleebiliyor. Bazen ryann tabiri yine ryann iinde olabiliyor ya da iyi bir davranmzn hediyesi bize gzel bir ryayla sunuluyor. kram sunulduu bir ryadan uyanmak istemiyoruz ve ciddi olarak dnyoruz ki belki ryalar uyankken yapp ettiklerimizden daha sahicidir. Rya ve sinemayla hayatn balantsn Rya Sinemas kitabnda uzun uzun aklayan Sadk Yalszuanlar, konunun daha iyi anlalmas iin belirttii ifadelerden birinde de, bir rya yaadmz ve bunu gerek sandmz, bu ryann da tanrnn ryas olduunu belirtiyor. Bizim grdmz ryalar ise byk rya iindeki kk ryalar kalyor. Byk d iindeki kk dler bazen sahici bazen de vesveseci d olarak grnyor. Rya- sadka denilen gereki ryalar hakikat damlalarndan oluuyor. slam tarihinden bilindiine gre ise peygamberlere nbvvetleri ilk olarak sadk rya ile mjdelenmitir. Yani rya, hayal olan hakikati bize dlerimizde gstermekte bir vasta oluyor ve hakikat de hep hayaldir szyle Ak Veyseli anlamamza yardmc oluyor. Bir dten uyandmzda evremize almaya zorlanrz, baka bir dnyadan kopup gelmi gibi zihnimiz tam olarak etraf alglayamaz, hemen alamayz. Bu halin gerekle hayal arasnda sendeleme olduunun bir kant da, insana farkl bir bak as sunan yakaza halinin uykunun hemen ertesinde yaanmasdr. Dier yandan, rya grmeyi sinema izlemeye benzetirsek, bir sinemadan ktmz andaki izlenen olaylarn geip gitmi olma, baka bir dnyaya dnme hallerini ryadan uyandnda da yaandn fark ederiz. Hem ryada hem sinemada aktif olarak etki edemediimiz olaylar olmakta, biz izleyici konumunda onlar izlemekteyizdir. Sinemann oluum aamalarna baktmzda ise, grntnn gz yanlmasndan ibaret olduu grrz. Aslnda el ile tutulup hissedilir olan sadece film karelerinin dnd kk bir makine ve beyaz perdedir, izlediimiz sahneler sonradan ortaya kar. Ayn kareyi saniyede yirmi drt kez yanstrsak bir sreklilik oluur ve grnt elde edilir. Grntnn saniye iinde defalarca gidip gelmesini gz alglayamaz, yansmalar zihninde birletirir ve oluan hareketlilii izler. Bu bilgiler nda Platonun idealar alemine dner ve maddenin var olmadn varsayarsak, dnyann her an
70
hem var hem yok olduunu; insan gznn ise yanlmas ile hep var gibi grdn ve grnen her ne ise ekranda izlediklerimiz gibi yansma olduunu syleyebiliriz. Bugn ise, biz gncel olaylarla darlm zihnimizde, siyasi grmz var sanp da tek ynl savunmalarmzla, tuttuumuz takmla, bulunduumuz mahalle ile, komumuz ile, lkemize komu lkeler ile, lkenin lideriyle, idarecisi, brokrat, belediye bakan, alan, iisi ile, hatta stmz bamzla, modayla; ksacas bizdeki hayatla o kadar megulz ki, olan bitene uzaktan ilahi bir gzle bakp yaam anlamaya almyoruz bile. Biz takip etsek de etmesek de srekli siyasi, ekonomik olaylar oluyor, parann ak deimiyor, fakir daha da fakirleiyor, zengin daha zenginleiyor, dnya kupasn biz takip etmesek de bir lke alyor, biz bilmesek de kartel medya nl yapt kiilerin peinde koturuyor, yazarlar yine yazyor, izerler yine iziyor, herkes bir yol tutturmu gidiyor. Bu konumda bir tek ahs olarak insann grevi hi olmaktan teye gitmiyor. Mahalleyi, ehri, lkeyi, dnyay ve sonra tm evreni dnen insan, kendisinin iradesi dnda her eyin bir sinema misali dndn fark ediyor. Durum bu iken iler gler hep sinema sz tam da yerinde oluyor. Sonu olarak hayat bir hayal ve yaadmz hayat ayn dler gibi kulamza baz gerekleri fsldyor, daha nemlisi dler gibi ksa sryor. Hayat bir dlemedir, tabir yerindeyse bir ryadr ve daha derinden dnldnde sinema da rya-hayat ikilisine dahildir. Getiimiz zamann mceddidi, stanbulda mezarla nazar bir yerde oturmu iken hayalinde, insanlar ayakta gezen cenazeler suretinde gryor ve kendi kendine diyor ki: madem bu kabristanda olanlardan bir ksm sinemada gezer gibi grlyor, ileride katiyen bu kabristana girecekleri de girmi gibi gr, onlar da cenazedir, geziyorlar. Zamane bilgesinin ifadesine gre hayat, sinema- Rabbaniye adl byk bir sinema, yani Allahn sinemas. Bir gn lecek olanlarn yryor grnmesinden ibaret olan bir sinema, bir ryadan ibarettir, diyor dnya. Sinema yoluyla geree ulamann yolunu yine en gzel ekliyle sinemalar anlatabilir. Trk ve dnya sinemasnda gerekst bu fikirleri ileyen filmler yaplmtr. Bu yoldaki filmlere rnek olarak Semih Kaplanolunun Yusuf lemesi dedii St, Yumurta ve Bal filmleri ile Mesut Uakann hepimiz sonsuz karelerden oluan bir filmin iindeyiz dsturuyla ynettii filmler verilebilir. Dnya sinemasndan en gzel rneklerini ise Rus sinemasndan Andrei Tarkovskynin Kurban ve z Src filmlerinde bulabiliriz. Nihayetinde dnya hayatna rya, hayal, sinema benzetmesi yapsak yahut kutsal kitapta getii zere bir oyun ve oyalanmadan ibarettir desek de bu fikirler salt benzetme yapmak, bilgeleri anlamak iin deildir elbet. Yaadklarmzn, izlediklerimizin, hissettiklerimizin nda, gerekstne ait kulamza fsldananlarn izinden giderek sorulara cevap bulmak bir ama olmaldr. Gerein gerek olmadn bilmek bizi byk geree gtrmelidir; ancak o zaman ryalarmz, sinemalar, hayatmz farkl yorumlamann bir anlam olabilir.
Fikir Platformu
71
Yk ve Boluk (Vefa nal) Ben daha seninle dolmadmdan kendime henz bir ykm (Augustinus) Yaam standardmz ykseltmek, varolan koruyabilmek iin mcadele srtmzda bir yktr. Bu ykten yorulur, kimi zaman kurtulmak isteriz, ama oflaya puflaya bu yk tamaya devam ederiz. Sk sk yakndmz, stmzden atp kurtulmak istediimiz geim odakl bu yk, aslnda altnda ezilip kahrolacamz ok daha ar baka bir yk hissetmemizi azaltr. Bu yk hayattr, bizatihi hayattr. u veya bu dzeyde geinmek bir yktr, bazlarmza ise bizatihi hayat yktr. Pek ok kii, hayatn hay huyu iinde, bu ykn varln hissetmez. Hissedebilmesi iin, kendini srekli tartmas gerekir. Ama hayatn her trl zorluunu tartan insan, kendini tartmaya gelince yan izer. Tpk kantar gibidir insan, zerine kan kamyon kamyon yk tartar, ama kendini tartamaz. Neden, nk ierdeki yk trajiktir. Dardaki yk bunu rtcdr. O yzden insan gzn dar evirir ve adna geim diyerek ister, srekli bir eyler ister, bir eyler olmak ister, bir eyler tatmak ister, zengin olmak, nl olmak, gl olmak ister, hep ister. Bu da bir mcadele, bir yk getirir beraberinde. Peki istei yoksa, bakalarnn olmak, tatmak istedii eyler, karlnda tanmas gereken yke demediini dnyorsa ne olacak? Tm deer yarglaryla, gndelik ileriyle zerine zerine gelen hayatn, aslnda i karakterini bir yk olmaktan karmaya altn fark ediyor ve bu abann kendisinin beyhudelik ve anlamszlkla ayn anlama geldiini kavryorsa o zaman ne olacak?.. Dardan ok ierde, kendinde olan bir hayatn varln ok daha yksek biimde gryor ve bunun esas olduuna inanp onu anlamak, tatmak, bilmek yaamak istiyorsa, o zaman ne olacak?..
Fikir Platformu
72
te o zaman hayat zevkiyle sefasyla, temsil ettii deerleriyle, kkrtclyla bir anlamszlk, beyhudelik olup kar. Dsal olan pek ok ey huzursuzluk olup kar. Dsal olana yabanclama, kendinde olan tanma balar. Dsal anlamda yarattklarnn peine dyor insanolu, ama isel anlamda kendisini yaratan terk ediyor Augustinus. Dardaki hayat tka basa doludur, ierdeki hayat bolukla doludur. Dardaki hayat vr zvrn ykdr, ierdeki hayat, boluun ykdr. Boluk Tanrnn sessiz harflerle yazd bir metindir. Bu metinde manay tayan bir ses yoktur, boluk manay tamaz, sunar, nesnesiz, harfsiz sunar. Darnn nesneleriyle dolu olan insan, boluun nesnesizliinden sklr. Salt mana ona manasz gelir. inin aracsz ve dolaysz manaya temasnn yaratt boluk onun alt deildir. Hayat bizatihi yk olarak hisseden insan iinse durum tersidir, bo ve skc olan iimizdeki boluk deil, dardaki dolu grnl bomboluktur. Nesnenin yaratt doluluun ii kovuk kovuktur. Bir arzunun peine dp nesnesini ele geiren insann durumu da yle. Hevesle kovalayp elde ettiimiz bir nesnenin haz doluluu ok gemeden yerini kovua benzeyen a bir aza brakr. te bu noktada, o ayrm balar. Ya baka bir nesneyi tketmeye koarak iinizi kovuk kovuk yaparsnz, ya da kovuunuzu bolua dntrecek sabr ve erdem dnmn gsterirsiniz. Kabul edelim etmeyelim, hayat bizatihi insana yktr, yk gibi gelmelidir. Bunun byle gelmesi sizin iinizdeki trajik z duymanzdandr. Bu z bizim insansal varoluumuzun ta kendisidir, bizi trmzn ta kendisi yapan zelliktir, bizim Tanrsallktan aldmz payn en arpc kantdr. nsan-yaam formunda olmak, kkeninde insann istedii deil Tanrnn istedii bir eydir. Tanrsall iinde duyan insann, yaayan-len sonlu bir yaam varl demek olan insan olmaktan honut olmas beklenemez. indeki trajik duyuun kayna burasdr, hayat bizatihi yk klan duyuun kayna da ve tabii boluun. inizdeki sonsuzla, dnzdaki sonsuzun sonlu grnlerinin karlamasndan doan eydir boluk. Trajik olann silik ve dingin yz. Tanrnn sonlu ile sonsuz arasndaki geirgenlii.
73
Fikir Platformu
Boluu tan, bunun iin ren. Tanr renilmi boluktur. Boluktan sonras hiliktir, hilikten sonras Tanr. Yaayan insan varln, Tanry deneyimlemesinin en etkin hallerindendir boluk. Kendini bolukla dolduran Tanryla doldurur, kendini beniyle dolduran bounalkla doldurur. Birinin yk Tanrdr, dierinin yk kendisi. nsana ar gelen benidir, Tanr deil. Tanr bir mjde tama yk gibidir. Arl yoktur, ama varl btn benlii sarar. Sevinci vardr, ama bir an nce da vurmak isteyip vuramayn, kederli sknts, mjdenin ieriini tam anlamyla bilmek isteyip, bir trl bilemeyiin merakl huzursuzluu da vardr. Bu ykle insan kmez, ykselir. Sz konusu ykseli sizi nesnelerle iielikten, ya yanyanala, ya da yukarya gtrr. Hayatn hz karsnda iinizde sizi yattran muhteem bir yavalk devinimi oluturur. Bunaltc anlarnda hayat, uzak bir uultu algsna evirir. Bu ykseli ve her ey demek olan o kutsal boluk, varoluun trajik zn duymakla balar. Bunun Tanrnn znn yaayan varlk zne dnmesinin trajiklii anlamna geldiini derinden duymakla bizi kuatr. Sezeriz ki insan, Tanrnn tragedyasdr. Bunu hissederek yaamak, kendi iinde bu ykle dolamak, bu tragedyann en kutsal repliiyle donatr bilinci : boluk; hayatysa bizatihi bir yk klar. Hayat grevdir, boluk ama. Boluk keiflerle doludur, hayat grevlerle. Boluk neden keiflerle doludur, nk Tanrnn yeryznden kendine doru ekildii adrestir. Boluun glgemsi gerekliinde dolaarak sonsuza ilikin sonsuz keiflerin iine dalnr. Hayat bizatihi yk grenlerin heybesindeki yk, bu keiflerdir. Ve bu yk, trajik duyua karlk mcevher gibi bir armaandr. Yunus bu szleri atar / Sanki bal yaa katar
Fikir Platformu
74
Halka matalarn satar Yk gevherdir tuz deil Armaanlar dolu bolua varmann sreci aamaldr. Birinci aama: Hayat ekicidir, tek gerektir, insan bir ok ey olmak ister, hayat onun sunduklarn adeta yalayp yutmak ister. Elenmek, sahip olmak, trl trl beklentiler iinde, trl trl hazlarn peinde komak anlaml ve arzulanan bir eydir. Hayat bizatihi yk olmad gibi, soyut bir olgu olarak pek farknda da olunamaz. kinci aama: Bir eylerin doru gitmedii hissedilmeye balanr. Kendini srklenen, ordan oraya arplan, bir oyuncak gibi grmeye balanr. Eskisi gibi insan kendini hayata olduu gibi brakamaz. Bir eyler onu tutar, ben ne yapyorum, ben kimim, hayat nedir gibi sorular derinden ve sk sk sorulur. Hayat yavan, anlamsz gelir. Yayor olmak bir yke dnerek, iki de bir kabus gibi kiinin zerine ker. nc aama: Trajik olan aa kmtr. Ac dardan bir nesneden deil, varoluun kendisinden ekilir. Ama tuhaf bir biimde baka trl yapamaz. Bu acya dnk ve bunu artrc bir yalnzlktan ok haz alr. Gndelik hayatn iinde olmak onun sadece gerekliliiyle snrldr. Hayatta olan biten genel kabul gren pek ok ey, anlamszlk ve bayalk duygusu verir ona. Kendine ekilmek bir ibadet biimini alr. Kendinin diplerine ekildike koyulaan acdan, belli bir derecesinde boluk doar. nc aamadaki insan yedeinde bolukla gezer, dnyaya yokmu muamelesi yapan bir ruh, varm muamelesi yapan bir beden olarak. Yk gevherdir, acs dourgan. Ac Tanrsna uzak dmlktr, bu uzaklk duygusu bolukla varoluuna ikinleir. Yoksa Tanrnn insandan uzakl, ona ahdamarndan daha yakn oluundandr. Bu yaknlk Tanry duyuran ama grmeyi engelleyen bir durumdur. Dm bir kraldan baka kral olduuna kim alayabilir. Pascal. nsan Tanrya olan uzaklnn bu dmlnn strabn ona doru yryerek hafifletebilir. Ama aramzda yrnecek bir mesafe yoktur. te burada boluun ontolojisi balar. Ruhun boluklar olmasayd manevi yol da olmazd; nk senle onun arasnda ayan atabilecein bir mesafe yoktur. bn Ataullah. Boluk, Krallmza giden yoldur. Bu yolda yrdke yk hayat, boluk yk dntrr. Yk ve boluk insan dntrr. Yk gevhere, insan veliye dner.
75
Fikir Platformu
Fikir Platformu
76
Yokluktaki Varlk Zirvesi nsan (Vefa nal) Ah istemek ihtiras !.. Ah tokluk iinde alk ! (Nietzche) nsan a. Topraktan doan tm lezzetlere a, bizzat topraa a. Kurdunkinden beter bir alk bu. Kurt doyunca kenara ekilir. nsan doyunca stoklar. nsann al gereksinimin ok zerindedir, kurdun ki midesinin apyla snrldr. Kurt, midesi istiyor, midesiyle yiyor. insan midesiyle yiyor, ruhuyla istiyor ve ruhu snrsz arzulara sahip. Midesi tok ruhu hep a bir varlk insan. Hal byle olunca da doyumsuz, mutsuz, aclar iinde bir varlk insan. Peki bu iflah olmaz alktan kurtulu var m ?.. Evet, var, Ruhu toprakla deil, Tanryla doldurmak. nk a ve huzursuz ruhun yatmas topran zerine ykselmesiyle mmkndr. Bu ykselme dnyay aan bir varla, ancak Tanrya balanmakla olabilir. Bir trl yatmayan alk, Tanrsz ruhun zelliidir, yaradann, dostunu, akn tanmayan ruhun zelliidir. Kendisine el, midesine yar olmu ruhun zelliidir. Ruhumuzdaki sonluya duyulan bu sonsuz alk, sonsuza duyulan alkla yenilebilir.
77
Fikir Platformu
Adna dnya denilen, bitmek bilmeyen arzularla, trl trl lezzetlerin pitii bu kaynayan mlein iinden Tanrnn pine tutunarak kabiliriz. Bir kez Tanrnn ipine tutunduk mu, nefsin hayvanlkla, kalbin arzularla, akln karlarla, benin ayr gayrlkla mcadelesi balar. nsanda bir araya gelen, ama ayn zamanda helozonik bir gree tutuan, sonluyla sonsuzun mcadelesi balar. Dier varlklarda bu nitelikte, metafizik bir atma alan yoktur. Kendileriyle ve evreleriyle uyum iindedirler. dnya dlkta yatan bir kurtulular olmad gibi, kurtulmak gibi bir dertleri de yoktur. Onlar adeta, insan ruhunun servenin hznl tanklardrlar Btn gerek, size bakan bir kpein gzlerinde gizli gibidir Kafka. Tanrya alk duyan, Onu isteyen insandr. nsan ruhunun gizli labirenti Tanryadr. Varlk olarak insan hacdr, dier varlklar sadr. Tanryla muhabbet etme rutbesine ulaabilecek bir varlktr insan. Bu varoluunun farknda olmayan, ya da farknda olup nak nak ilemeyen insan, onu erefli varlk katna ykselten rutbeden yoksun kalr. nsan iin bu, ruhun bozulmas, yaradlna ihanet demektir. Bir kurbaann hem suda hem karada yaamak zere yaratld halde, yalnzca karada yaamay semesi gibi bir eydir bu. Kurbaa nasl hem su da hem de karada yaayabilirse, insan da hem dnya da hem de dnya dnda yani Tanryla yaayabilir. Kurbaa nasl sudaki yaam iin bir su kayna zorunluysa, insann dnya d yaam iin de bir kaynak, yani Tanr zorunludur. Yalnzca karada yaayan bir kurbaa nasl hareket yeteneini, ltsn, saln yitirirse, yalnz dnya ii kalan toprakla yaayan insan ruhu da kokuur, rr. Tanrya inanmak, dolaysyla Tanrda yaamak, Tanrnn insana balad en byk ruh nimetidir. Gnl ferahlatan, abad eden en lezzetli gdadr. Tapnmaktan zevk aldm Upanshadlar. Unutulmamaldr ki, kuun kanad kua iyiliktir, ku umazsa ku olmaktan, gkyz yurdu olmaktan kar. Ayn ekilde Tanrya tapmak da insana verilmi gnl kanatlardr. Umayan gnl, asl yurdundan uzak der, toprakta srnr, hayvanlar. Yunus Emre, uyaryor:
Fikir Platformu
78
Miskin ademolu nefse zebun olmutur Hayvan canavar gibi otlamaa kalmtr. Tanryla ban kuramayan insann efendisi toprak olur, onu kz gibi sabana koar, ruhunu mr boyu arzularnn peinden srklenen dev bir iniltiye dntrr. Tanryla balantl yaamak, Onu dnmek, Onu tanmaya almak, Onun ilhamyla dolarak yaamak, ite budur insan amur dan arndran, nur katna ykselten. Bu ancak Tanr ilhamyla dolup dolup boalan bir gnln baarabilecei bir eydir. Tanr ilham insana bir ltuftur Pascal. Tanrnn ruhumuzu ilhamyla tabilmesi Ona duyacamz ak nispetindedir. Masivay, gnln nesnesi yapm olan insann gnlnde Tanrya yer kalmaz. Gnln nesnesi neyse ilham odur. Bir arabay, bir araziyi, bir kadn elde etmek iin gece gndz abalayan bir insann gnl bunlarn ilhamyla dolar, ryalar dahi ona gre olur. Tutkuyla peinde olduklar nesnelerin adeta tutsa olurlar, nesnenin nesnesi durumuna derler. Oysa tm benliiyle tm dnceleriyle Tanrya ynelen insann gnl Tanrnn ilhamyla dolar. Nesnelerin tutsaklndan kurtularak, nesnelerin nesnesi deil znesi olur. Tanryla birlik olmann gcyle davranr. Topran ve kzn efendisi olur. nk onu kleletiren nefsinin efendisi olur. Unutulmasn ki, nesnelerle gnl birlii, bir yok varln yoklukla birliidir. Gnln Tanryla birlii bir yok varln Mutlak varlk la birliidir. Ancak Mutlak Varlkla, Var durumuna geebilecek potansiyeli barndran gnl, kendini nesnelerle snrlamas, bu potansiyeli gerekletirmekten alkoyar. Dolaysyla gnl iinde tad sonsuzla sonsuz olma aknln, gzelliini, yceliini gerekletiremez. Bu zn yaayamayan, kendine a bir gnldr. Ktln, nefretin, sonu gelmez hrslarn doduu nefse sahip insanlarn gnldr. Nesnelerin yokluunda kendini var zannyla var eden nefistir. nsan aki gnln var etmesi Mutlak Varladr. Nefsi gnln var etmesi, sonlu var ladr. Birincisinde gnl geldii kaynaa rcu ederek Varda hakikat paras olarak var olur. Dierinde gnl, geldii kaynaktan uzaklaarak, bir var zann olur.
Fikir Platformu
79
Oysa gnl bir varm zannyla aln gideremez, Hakikatten nasiplenmek ister, bu ynde tecellilere uramak ister. Ama bu nefsi bir gnln tecrbe edecei eyler deildir. Tanr akyla, Tanr ilhamyla dolu bir insann aki gnlne Hakikatten balanacak tecelliler sonsuzdur. Aki gnl, yokluktan varla, hayalden hakikat duygusuna gtrecek tecelliler ba sonsuzdur. Alk bu sonsuz tecellilere duyulduunda, nnze alemin en ulvi sofralar kurulur Hakkn tecellisi sonsuz ve sayszdr, bundan tr bkknlk olumaz. Hakkn tecellisine kanaat etmek keremine ihtiyacm yoktur demektir, kfrdr. Her tecellinin tesinde daha yce bir tecelli olduunu bilerek o tecelliyi aramak ummak gerekir. Giritli Aziz Efendi. Tecelli al gnl aldr, Sofras ak, gdas muhabbettir. Nefsi alk ekenler deil, kalbi alk ekenler oturabilir bu sofraya. Bu sofradan beslenerek halden hale giren ruhun ayaklar varlkta zirveden zirveye trmanr. Ruhunuzun, Mutlak Ruhu Temaa etmesinin esiz anlarn yaayan insann tecrbesi, aslnda kendisini en hakiki biimde tecrbe etmesidir. Nefes aldnzda, bardnzda, oturup kalktnzda, size bir yaayan olduunuz algs verilir, ama bu hakikaten olduunuz duygusuna karlk gelmez. Nefsi gnln, dnyay zaptetmek isteyen hrs, yeterince hakikatini duyamaynn yaratt yokluktan nemalanr. Bu nefis tarafndan bir trl duyulamayan kendinin hakikati, varln darya alabildiine yaymann umarsz forml haline gelen, mal mlk, iktidarsal etkiyi artrmakla duyulmaya allr. Yokluun hengameli zirvesine tam da byle atafatl admlarla yrnr. Oysa insan yokluunu, simetrik bir varla sratabilir. Bunun iin ona gerekli olan aki bir gnlle Tanrya ynelmektir. O zaman bir varlk olmann zann deil, sahicilik duygusu kendiliinden ona akmaya balayacak, onu varln zirvesine doru yolculua karacaktr.
Fikir Platformu
80
Tenzh ve Tebh (Mehmet Ylmaz) Nefes alma kltr ve Bilgisayar programcl Neden bir nefes alma kltr gelitirmedik bu gne kadar?

- Ltfen, nce siz nefes aln. stirham ederim. - Ah! Dnyada olmaz. Siz misafirsiniz. nce siz nefes alacaksnz. - Beni mahup ediyorsunuz ama
Seme imkn bulunmayan durumlarda nsan zgr olamaz. Bir nefes alma kltr gelitiremediysek bundandr. Kltr Mnnn balad yerdedir. Maddeye Anlam, nsana zgrlk yklenen noktada. zgrlk sayesinde hayvanlarn determinist dnyasn ve hayvanl BLEREK, STEYEREK terk eder insan. (Arf 179, Bakara 65, Made 60, Arf 166, Furkan 43-44,) Bunun iindir ki sadece doymak iin yemez ve snmak iin giyinmez. Yemee herkesten nce balamak, u veya bu ekilde giyin(/me)mek, konuurken argo, Osmanlca veya ngilizce kelimeler semek mn tar. Bir insan tek bana evine davet etmek mn tar. Davet edilen yere git(/me)mek mn tar. 3000den fazla dil ve lehe var yeryznde. Oklar, mzraklar dnyann her yerinde birbirine benzer ama ok atm, av vurdum demenin 3000 deiik eklini icad etmi insanolu. Serbestliin, tercihin, zgrln bulunduu her alanda insan kendini ifade edebilir. Kendine, ailesine, kabilesine zel,
Fikir Platformu
81
sbjektif ifade yollar bulur. Gzel ancak byle yerlerde doabilir. Bir eye bakp Bu Gzeldir diyebilmenin n koulu o eyin baka trl de olabilme imkannn olmas deil mi? mrmn son 20 yln bilgisayar programclaryla geirdim. Bir sr program grdm, ou alan ama pek az gzel kodlard bunlar. Gzel bir kod laf belki bilgisayarc olmayanlara ok sama gelebilir. Bir program ya alr ya da almaz deil mi? Bilgisayara yapaca ileri tarif eden bir emirler zinciri nasl gzel olabilir? Meslek dilinde alt seviye-st seviye (low level-High level) tabir edilen kavramsal bir ayrm var. Alt seviye programlama bilgisayarn fizik yapsna, mikro ilemcilere, 0/1 (evet-hayr) mantk kaplaryla temsil edilen yar iletkenlere yakndr. Bu seviyede son derecede basit ilemler yaplabilir. Verileri stoklama, toplama, ters toplama (= karma) Bu dnya nefes alp vermek gibi determinizmin dnyasdr. Nefes alMAyan bir insan biyoloji kurallarna tabidir, bir ka dakika iinde lr. Bu kadar ksa bir srede Mn oluamaz. Alt seviyeli programlamada da fizik kanunlar, elektrik, elektronik konuur. Programlama sanat deil programlama teknii vardr. Mesel ekrana ayrlm bir bellek eriim komutunu doru yazdysanz A harfi kar ekrana. Oysa daha st seviyeli programlama dillerinde durum bunun tam tersidir. Bir kere zlmesi gereken problemlerin doas deimitir. Muhasebe, bankaclk veya bir baka konuda program yazan programcnn seim imkn var. Neyi seecek? En bata kavramlar. Yani programnda temsil edecei dnyay modellemesi programcya baldr. Kiileri, faturalar, kamyonlar, paray, zaman nasl temsil edecek? Bunlarn vasflar, birbirleriyle olan balantlar nasl olacak? Elbette kullanaca programlama teknikleri ayr bir seim alan. Ya kullanc ara birimi? Ekranlarn kullanl olmas, programn kolay renilebilmesi? Buna bir de kodu yazarken gsterecei zeni eklerseniz programlama sanat gibi ifadelerin o kadar da bo olmadn grrsnz. yi de gzel bunun neresinde? Gzel bir kod faydann bittii yerdedir. Okunabilir, anlalabilir, hzl alan kodlar faydaldr. Ama baz kodlar gerekten gzeldir. Matematikilerin bir teoremi ispat ettikten sonra tahtann karsna geip ne gzel, iir gibi! diye haykrna tank olmadnz m hi? Kod yazmak son yllarda otomatikleti ve program yazan programlar yaygnlat. Buna ramen hl bir koda bakarak kimin yazdn tahmin edebiliyoruz. Bu durum srdke programclk her eye ramen znelliini (sbjektivitesini) koruyacak diye tahmin ediyorum. Ve programclar yaptklar iten sanatlarnkine benzer bir haz almaya devam edecekler: Elleriyle, beyinleriyle rettikleri bir eser vastasyla kendilerini ifade edebilecekler. Mn ve Madde Nefes almak, beslenmek, giyinmek ve bilgisayar programlamak gibi eylemler zerinden kltre, sanata bakmann faydas nedir? Maddenin Mn ile yklenebilmesine tank olmak. Heykeltran ellerine, ekicine, keskisine itaat eden mermer parasnn ekle brnmesi gibi. Mermerin yle vurulunca byle krlmas fizik kurallarna baldr. Bronzun erime noktas sabittir. Ama Rodinin Cehennem Kaps adl eserinin Cehennem gibi olmas Rodine baldr!
Fikir Platformu
82
Rodin mzesini ilk ziyaret ettiimde eserlerin mermer, kil, bronz iinde zaten var olduklarn, Rodinin yapt eyin sadece bunlar ortaya karmak olduunu hayal etmitim. Mny Madde hapishanesinden kurtaran ya da Ezelden beri var olan bir Mny Maddeye yanstan sanatyd Rodin. Ezelden beri var olan bir Mn dedim. Baka trl olmas mmkn m? Mnnn bir balangc olabilir mi? Rodin ile balayan mesel? nsann Sanat vastasyla kendini kefe kmas yine nsann sonsuzluk vasfnn ispat! Balayabildii iin var olan, var olduu iin kefe balayabilen nsann. Kendine dair srlar bilmeyi istemek iin nce kendini bilme kapasitesine ve iradesine sahip bir varlk olarak bilmek gerekmez mi?(1) Sonsuzluk vasfna dair srlar gre-bilmek iin insan bilinci tpk kendisi gibi zgr bir bilince ihtiya duyar. Kendi gzelliini yanstabilecek, gzelliin farknda olan bir baka bilince. Onu fark edecek, tanyacak, bilecek, takdir edecek Sanat-insanda ou kez kibir gibi grnen bu bilinme istei aslnda her Sakl Hazinenin meru bilinme isteinden ibaret kanaatimce. Kaybedeceini bile bile giriyor bu mcadeleye Sanat-insan. Baarlmas imknsz, Mutlak olann Madde araclyla ete, kemie, brnmesi, Sonsuzun mermere boyaya bazen de kelimelere smas. Sbjektif olan objektif hale getirmek! Paylalmaz dier insanlarla paylamak! Akn, Korkunun, lmn ve Yaamn resmini, heykelini yapmak, romann yazmak! Dn yolum Alplerin zerinden geiyor. Uan penceresinden dalar seyrediyorum. Babam gibi dalar. Hi yklmayacakm gibi duran, doruklar dumanl, karl svire Alpleri Yce dalar Amerikal zenginler arasnda moda olmu, llerini yakp svire Alpleri zerine uaktan savuruyorlarm. Dalar bunun farknda m? Dalar kendilerini yce bulurlar m? Yoksa bu ycelik zahir mi? Benim iimdeki bir eyin yansmas m? Ak Veysel olsayd svire Alplerine nasl seslenirdi? Yceliiniz on para etmez, bu bendeki SONSUZ HAYAT olmasa! (Bkz. Baba ve dalar) Sanat-insann imknsz projesi douruyor sembolleri ister istemez. Dalar yce oluyor, Kaplan cesur, kurtlar hain, kuzular masum, kular zgr Mn aleminde olup da Madde aleminde olmayan eyler ancak semboller zerinden ifade buluyor. Hegelin isabetle iaret ettii gibi Sanat, Din ve Felsefe Mn ile Maddenin birbirine en ok yaknlat alanlar. Parmak ile iaret edilenin, kelime ile anlamnn, Yaratan ile Yaratlann Matematik teoremlerinin ispatnda ve bilgisayar programlarnda rastladmz gzellik ise daha da grnr oluyor. Zira artk Maddeden de kopmaya yeltenen, tek bana var olmaya abalayan bir gzellik sz konusu. Mzik ile uraanlarn daha yakndan tand bir gzellikten bahsediyorum. Eserin icras iin kullanlan enstrman iki alem arasnda bir kpr grevi yapyor. Zamansal bir KPR (Keman, bilgisayar) ile baka bir alemde (?tasavvur alemi) zaten MEVCUT olan, soyut bir varlk (beste, program mant) icra ediliyor. Mn Alemindeki bir varlk Madde Alemine aksediyor. Ama kendinden bir ey kaybetmeden. Biz kefetmeden nce yerekimi kanunu neredeydi? diye sormu bir dnr. Sanat da bir yaratma deil keif olarak kabul ediyorum. Ezelden beri var olan bir Mnnn yansmas iin vesile olmak. Aksi takdirde Mozartn Trk Marn her dinlediimizde bu eserden bir eyler eksilmeliydi deil mi? Hatta her sabah tra olmak iin aynaya baktmda aynadaki aksimin olumas iin ufack bir zerre olsun eksilmeliydi benden. Varsn okyanusta bir damla kadar olsun. Ama eksilmiyor. Varlm aksime sebep oluyor. Aksim bana benziyor ama o ben deil. Benden ayr var olamyor. Ama varl beni eksiltmiyor. Ne hikmet?
Fikir Platformu
83
Yansma, Tenzh ve Tebh Yansma metafor olarak yabana atlmamas gereken bir ara. zellikle de Btn kefe km iseniz. Neden? Mesel bu metal kreyi ele alalm. Krede yansyan Escherin kendisi deil. Ama Escher olmasayd grnts de olmayacakt. Bir ok bakmdan ressama benziyor yansma. Ama Krenin ekli, muhtemel kusurlar sebebiyle Escherin kendisi de il. Onun Gereini, ESASn tam olarak yanstmyor. Ayrca yansmann tarifi itibariyle de zden kopmalar var. Szgelimi ressam kreyi sol eliyle tutuyor ama yansmadaki adamn bize uzanan (kreyi tutan) eli sa. Ayn sa-sol problemi odadaki eyalar iin de geerli. Yansyan adamn oda iinde durduu yer ve eyalarn ona gre konumu gerein tam tersi. zetle yansma metaforu bir araya toplanmas ok zor olan iki eyi birletiriyor: Tenzh ve tebh(2). Btn (henz?) grmedik. Bu tecrbe eksiklii ve anlaymzn snrl olmas sebebiyle kefettiklerimizi bildiimiz eyler cinsinden ifade etme mecburiyetimiz var. Fakat Btnn kesinlikle bildiimiz eyler gibi olmad da bir gerek. Yani Btn kefettike asla X olmadn ama X olmaya benzediini sylemek durumunda kalacaz. Kredeki yansma rneinden de anladmz gibi AYRINTI Btn iine almyor. AYRINTI yeni bir bak noktas olmu. Alternatif bir kesit diyelim isterseniz. Makinelerin i yapsn gsteren teknik resimleri dnn. Ya da beyin tomografisi vb tbbi amala hazrlanan imajlar. Doktor organ incelemek iin deiik kesitler alyor. Her bir kesit Beyinin ESASnn o dzlemdeki tecellisi (=instanciation). Beyin olmasa bu kesitler olmazd. Ama bu kesitlerin hi biri Beyinin ESAS deil. Beyinin varl bu kesitin o dzlemde grntlene(bil)mesinin sebebi. Kesitler Escherin kredeki yansmas gibi. Deiik alardan yeni kesitlere baktka Beyinin Btn hakknda daha iyi fikir sahibi oluyoruz. Ama muhtemel bak alarnn sonsuzluu karsnda milyonlarca kesit bile Btne gre birer tecell mertebesinde. Btn kendi kesitlerine benziyor (tebh) ama ASLA VE ASLA onlar gibi deil (tenzh).
Fikir Platformu
84
ran Sinemas: Sanat, Toplum ve Devlet (Ziba Mir Hseyni) Yazar: Ziba Mir-Hseyni - eviren: Ekrem Senai (Ziba Mir-Hseyni, serbest antropolog, aratrmac, film yapmcs ve Londrada Yakn ve Orta Dou Merkezi aratrma grevlisidir.) 1979 ran Devrimi ve slam Cumhuriyetinin ilan edilmesinden sonra, biroklar ran sinemasnn yeni kstlamalarla ortadan kaldrlacan dnd. Ama ran filmleri hayatta kalmay baard ve ran kltr ve toplumundaki geni deiimlere paralel olarak nemli dnmlere urad. Gnmzde, ran sinemas dnyann en yaratc ve elenceli sinemalarndan biri olarak kabul ediliyor, ve ranl direktrlerin filmleri uluslararas festivallerde gsterilip, byk baarlar alyor. rann baskc grnts ve ran sinemasnn rnesans arasndaki bu ak elikiyi zmenin yolu slam devriminden sonra sanat, toplum ve devlet arasnda gelien ilikileri anlamaktan geiyor. Devrimin popler tabiat, ve slam Cumhuriyetindeki hiziplemeler, halka ve sanatlara devletle uzlama, protesto, ibirlii ve bakaldrma eklinde ilikiye girme ans verdi. Yaygn grlerin aksine, iki ana hizip , devletin bir tarafta, sanat camiasnn ise dier tarafta olduu kart kamplara blnmedi. (1) Daha ziyade, bir ok film yapmcsnn, devletin liberal ksmna yardmc olmas sz konusuydu. Rejim iindeki farkl grleri kullanarak muhafazakarlara kar koydu. Kadnlar ve romantik ak ran filminin en nemli temalar bu kar koymada ana odak oldu. Devrimden hemen sonra, kadnlar ve ak, fkhn (slam hukukunun) kat yorumlarnn dar ceketine sktrlmt, bu da erkek ve kadnlar arasndaki sosyal gereklikler iin ok dar bir alan brakmt. Hicabn (slami kyafet kodu) empoze edilmesiyle ve cinsel ayrmclkla, kadnlarn sosyal varl ve romantik ak ifadesi byk lde kstland. On yl boyunca, ranl film izleyicileri ekranlarda kadn ve ak adna hibir ey gremedi. ran sinemasnn bundan sonraki hikayesi, ran toplumunda devrim-sonras dier gelimelerle paralellik gsterir: fkh-kaynakl ideolojinin empoze ettii ekilde snrlarn srekli daraltlmas.
85
Fikir Platformu
Belirsizlik Sanat 1979 devriminden nce, randa din adamlar sinemaya kar ktlar, ya da en azndan nemsemediler. Filmler yasakl (haram) olarak vasflandrlan sanat formlarndand, ve birok dindar aile iin sinemaya gitmek, bir gnah ilemekle eitti. Bunun ana sebebi kadn ve akn sinematik tasvirinin ran kltrnde uzun sreden beri betimlenen hassas dalizmi bozmasyd. Ak, her zaman Pers iirinin ana temas olmutur, fakat ou zaman yazarn ilahi bir aktan m, yoksa dnyevi bir aktan m bahsettii ak deildir, veya (Fars dili gramerinde cinsiyet belirtilmedii iin) maukun eril mi dii mi olduu bilinmez. Fars dili, ve iirsel formu yazarlara bu belirsizlikleri salama ve alma imkan salamtr. Belirsizlik sanat (iham), en mkemmel ekliyle Hafz gibi klasik airlerin yaptlarnda grlr, Hafz ranllara nesiller boyu seslenmitir, buna gnmz de dahildir. Fakat bu belirsizlik performatif ve grafik sanatlarda korunamaz, nk dil ve form kadn ve akn resmedilmesi iin daha ok effaflk gerektirir. Bu probleme bulunan geleneksel zmlerden biri kadnlarn tamamen kaybolmas olmutur, taziyehlerde, dini tutkulu oyunlarda olduu gibi, bunlarda kadn rollerini srekli erkekler oynamtr,(2) veya idealize edilmi ve gerek d temsillerde olduu gibi, veya erken Kajar dneminde yaplm cinssiz figrlerlerin kullanld resimler gibi, maukun klasik iirdeki betimlenii maddiletirilmitir.(3) On dokuzuncu yzyln sonunda, fotorafn geliiyle, kadn temsili daha realistik oldu. Rza ahn altnda modernleme, ve buna bal olarak randa sinemann halk elencesi olarak ykselii, bu eilimi glendirdi. ran kadnlarnn sosyal rolleri ve statleri deimekle kalmad, kadn ve ak hikayeleri de bandan itibaren film endstrisinin paras oldu.(4) Yeni ortaya kan slam Cumhuriyeti bylece bir ikileme dt. Sinemann gcnn farknda olan slami otoriteler ulemann nceden yapt gibi ne sinemay hepten reddedebildi, ne de grmezden gelebildi. Dier taraftan, fkhn filmle ilgili sinematik grnt ve temalar zerindeki helal ve haram kurallarn empoze etmek dnda bir ilevi olmad. Humeyni rejimi sinemay devlet ideolojisinin egemenlii altna almak ve onu bir slamiletirme prosesi olarak kullanmak yolunda ok urat. Fakat film yapmclar, dier sanatlar gibi sanatlarn fkhn etkisi ve devlet ideolojisinden zamanla syrd ve slamiletirme prosesi baarsz oldu. Sanat slamiletirmeye almak Sinema ve devlet arasndaki ilikinin faz slam cumhuriyetinin sosyo-politik fazlarna uyar. lk faz, lk Cumhuriyete tekabl eder, slami devletin kuruluuyla balayp on yl kadar srmtr. Liberaller ve lmllar; radikaller ve militanlarla kar karya gelmi; Ayetullah Humeyni tarafndan desteklenmi olan ikincisi, devrim sonrasi devleti kontrolne alm, ve ilkinin iktidarn elinden almtr. ran-Irak sava tarafndan ekillenen ilk faz (1980-1988), fkh-temelli slamn tartlmaz gcnn, reformistlerin ve slamn modernist grlerinin bastrld dnemdir. Kltr ve sanat kendi kontrolne almaya alan rejim, Kltrel Devrim Komitesi oluturmutur.(5) Kltr ve Sanat Bakanl, Kltr ve slami Rehberlik Bakanl (MCIG) halini alm, her trl sanat ve kltrel aktiviteler slamiletirilmitir. Birok organizasyonu kanalyla, rejim 1980lerin banda slami sinemann olumasn destekledi. O yllarda kaliteli film retilmiyordu, (6)ve kadn ve ak ekranda neredeyse hi yer almyordu, buna karn kadnlar kamera arkasndayd ve hatta direktrlk yapyorlard.(7) Kadn olmaynca, sevgi ve insan duygular ocuklar yoluyla verilebiliyordu, dolaysyla ekran ocuklara dayanan hikayeler kaplad.(8) 1980lerin ortalarnda, fkha dayal ideoloji giderek zayflad, ve kalitatif geliim balad. ran sinemas bir kez daha uluslararas ilgiyi cezbetmeye balad.
Fikir Platformu
86
lk fazn sonuna doru, slami entellekteller ve sanatlar, rnein Abdlkerim Soroush ve Mohsen Makhmalbaf-slami Cumhuriyetin politikalarn eletirmeye - rejimin fkha dayal slamna itirazlarn dile getirmeye baladlar. Sorousun yeni dini dnce si ile Makhmalbafn yeni sinemas arasnda parallelikler bulunmaktadr. Soroush, iin din ideolojiden ycedir (9) Makhmalbaf iinse, ayns sanat iin geerliydi: sanat, sanaty zgr klar ve sk ideoloji ceketinin iine tktrlr bir ey deildir.(10) Hiziplemenin Yeni Turu 1988de Irak savann bitmesi ve 1989da Ayetullah Humeyninin lmesi g dengesinde kaymalara yol at. Ayetullah Ali Hamaneyin Manevi Lider ve Ali Ekber Haimi Rafsancaninin bakan olduu yeni bir dnem balad, yeniden ina olarak adlandrlan bu dnemde farkl slam grleri ve slami Cumhuriyet iindeki iki ayr fraksiyon -saclar ve solcular-arasnda tansiyon artt. Her iki fraksiyonda da radikal ve militanlarn destei erimeye balad. Humeyni etkisi altndaki solcular, zamanla hkmetteki bakanlklar, parlementer temsilcilerini ve adliyedeki etkilerini kaybettiler. Hizipiliin bu yeni raundu, sanat ve kltre odakland. Kltrel devrim nosyonu yerini kltrel istilaya brakt, bu da san iteki dman -solcu rakiplerini- gzden drme ve elemek iin ideolojik bir aleti haline gelmesiyle sonuland. Bunlar iinde eski militan ve radikaller de vard, bunlar zamanla mutlak ideolojilerini terkedip, daha lml ve liberal bir bak gelitireceklerdi. Bu gruba daha sonra baz lml ve liberaller de katld (imdi onlara dindar milliyetiler, melli-mazhabi ad veriliyor) ve sekleristler (farkl dnenler, digar-andisan) ki radikaller devrimin ilk yllarnda bunlar bastrmt. Bunlar hep beraber 1997de ortaya kan reformist hareketin bel kemiini oluturdular. Sac grup saldrlarn MCIG zerine younlatrd. Muhammed Hatemi, 1982den beri bakand, yerel sinemann ve bamsz medyann geliimini ak kltr siyasetinin ilerlemesine olan genel katknn bir paras haline getirdi..(11) Yar devlet organizasyonu olan Farabi Sinema Kurumu, yabanc sinemalarn getirilmesine ksmi yasak getirdi ve film yapmclar iin finansal destek salad. nce Rafsancani, Hateminin yanndayd, ama kltrel ilerleme nceliklerinden biri olmadndan, onu yalnz brakt ve Hatemi 1992de istifa etmek zorunda kald. Ondan sonra sac ksm Liderlerinin desteinden memnun oldu. Bunun anlam ak kltrel politikalarn 1980lerin sonunda sona ermesi ve saclarn muhafazakar imamlarn etkisi altnda yeni giriimleri- kendi fkh temelli slam grlerini kltrel ve sanatsal rnlere empoze etmeleriydi. Sosyal Eletiri olarak Sinema Kadn ve akla ilgili eski tabular karanlklardan ortaya kt. Mohsen Makhmalbafn filmi ak Zaman (1991) yeni yaklamn balangc oldu. Bunun konusu yasaklanm ak geni (bir kadn, iki adam), insan hallerinin ve kararlarnn greceliiydi. Ak Zaman ok ediciydi, nk slamc bir film yapmcsnn pozisyon deitirmesini aa karmakla kalmyor, mesajn ok hassas bir hikaye ileromantik ak hikayesi-iletiyordu. Trkiyede ekildi, ve film randa sadece Fecr Festivalinde gsterildi, halk sinemalarnda gsterilmedi, ve basnda hakknda bir sre tartld. Bu srada, kadn film direktrleri erkek bakn krd ve aka kadn karakterler ve ak zerine filmler yapmaya baladlar. Bunlar arasnda dikkate deer olanlar Rahan Beni-Etemad in Nergiz(1992) adl dier bir ak geni hikayesidir ki 1992 Fecr Festival dln kazanmtr. (12) zgr basnn yokluunda, sinema sosyal bir eletiri imkan salamtr. Ayrca d izleyicilere de ulam, dnyaya rann alternatif yzn gstermitir. Sac kanadn muhafazakar politikalar, MCIGyi de kontrol altna aldndan, film yapmclarn politize etmitir. 1997 bakanlk seimlerinde, ilk defa film yapmclar politik eilimlerini aa karmlardr.Hemen hemen tm sinema camias
87
Muhammed Hatemiyi desteklemitir. Hateminin kampanya filmi Seyfullah Dad tarafndan hazrlanm, birok film yapmcs da adaylna destek olmulardr. Uzlama Ortam Hateminin beklenmedik ekilde seilmesiyle, , MCIG hala sosyal gereklii fkha dayal tanmlayanlarn (imdiki ismiyle muhafazakarlarn) kontrolnden kt, ve daha toleransl kltrel hamleleri savunan reformistlerin kontrolne girdi. Bu yeni faz -nc Cumhuriyet-ran filminde byk gelimeye sebep oldu, artk Tahmineh Milaninin ki Kadn (1998) veya Beni-Etemadn Mays Kadn (1998) filmlerinde olduu gibi kadn ve ak halkla kucaklat. Bu fazn bir zellii kiisel zgrlk isteyen ve fkh temelli cinsel ilikileri sorgulayan gen seslerin ortaya kmasdr. Bu sesler filmlerde duyulur, aka ve eletirel bir ekilde cinsiyet rollerini sorgular ve ana temas da aktr. Bu arada, 1990larda ran sinemasnn uluslararas alanda takdir grmesi, ran diasporasna ayrldklar topraklarla ilikileri yeniden gzden geirme imkan vermitir. Yurt dnda yaayan birok ranl iin, film, randan gelen ve onlar utandrmayan tek eydi. Bu yeni faz hala geliiyor, ve yn konusunda kesin bir ey sylemek iin ok erken. (13) Ama kesin olan u ki sanat ve ideoloji arasndaki evliliin, din ve politika arasnda olduu gibi sorunlu olduu ortaya kmtr. Gnmzde ran, teokrasiden demokrasiye gei iindedir. 1980lerin bandaki radikal sylem, daha oulcu olanla yer deitirdi, bu da daha toleransl bir politik atmosfer oluturdu. Sinema - dier kltrel ve sanatsal rnler gibi - bu dnmde merkezi bir rol almaktadr. Sinema, sadece yeni sosyal eletiri salamaya devam etmemekte, ayrca ieride ve dardaki ranllar arasnda da bir uzlama zemini oluturmaktadr. Dipnotlar 1 Sussan Siavoshi, Cultural Policies and the Islamic Republic: Cinema and Book Publication, International Journal of Middle East Studies 29 (1997), p. 509. 2 Peter Chelkowski, ed., Taziyeh: Ritual and Drama in Iran (New York: New York University Press, 1979). 3 Afsaneh Najmabadi, Reading for Gender through Qajar Paintings, in Layla Diba, ed., Royal Persian Paintings: The Qajar Epoch, 1785-1925 (London: I. B. Tauris, 1999). 4 lk ran sesli filmi, Lur Kz (Ardeshir Irani, 1933), kadnn n planda olduu bir ak filmiydi. 5 Komitenin ii niversiteleri slamiletirmekti, bunun anlam devlet ideolojisine uyumsuz retmen ve rencilerin tasfiyesiydi. Abdlkerim Soroush ile bir syleide, komitenin ilk aktivitelerinden, kendi ideolojisindeki kavga ve karklklardan aka sz eder. Bu sylei iin: http://www.seraj.org/far1.htm and http://www.seraj.org/cultural.htm. 6 Amir Naderinin Koucu su izole bir vakayd. Bkz: Houshang Golmakani, A History of the PostRevolutionary Iranian Cinema, Chicago Film Centers 10th Annual Festival of Films from Iran (1999), http://www.webmemo.com/iran/articleview_2.cfm. 7 Hamid Naficy, Veiled Vision/Powerful Presences: Women in Post-Revolutionary Iranian Cinema, in Mahnaz Afkhami and Erika Friedl, eds., In the Eye of Storm: Women in Post-Revolutionary Iran (Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1994).
88
8 The best-known instances include Amir Naderis The Runner (1984), Bahram Beyzais Bashu: The Little Stranger (1985) and Abbas Kiarostamis Where Is the Friends House (1987). 9 The title of one of his many books. See Ziba Mir-Hosseini, Islam and Gender: The Religious Debate in Contemporary Iran (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1999), ch. 7. 10 See Lloyd Ridgeon, Makhmalbafs Broken Mirror: The Socio-Political Significance of Modern Iranian Cinema (Durham Middle East Paper No. 64, 2000); Hamid Dabashi, Dead Certainties: The Early Makhmalbaf, in Richard Tapper, ed., The New Iranian Cinema: Politics, Representation and Identity (London: I. B. Tauris, forthcoming). 11 Tartma iin, bkz Siavoshi, pp. 516-19. 12 Bkz Naficy, op cit., and Sheila Whitaker, Rakhshan Bani-Etemad, in Rose Issa and Sheila Whitaker, eds., Life and Art: The New Iranian Cinema (London: National Film Theatre, 1999). 13 Hamid Naficy, Islamicizing Film Culture in Iran A Post-Khatami Update, in Tapper, op cit.
Fikir Platformu
89
Ak Bir Sureti Tek Bana Yaatmaktr Aktan Narkissosa (Suzan Nur Baarslan) Ben iek gibi tamyorum gsmde ak Ben ak gsmde kurun gibi tayorum Gelmi dayanmm demir kapsna sevdann Ben yaamyor gibi yaamyor gibi yayorum Ben ak gsmde kurun gibi tayorum*1+ Baz kelimeler vardr, syledike anlam kaybna urarlar bellekte, bazlar da vardr ki, tekrar ettike ayr bir anlam kazanr, damanzda/dimanzda lezzet brakrlar. Ak gibi, stanbul gibi ve her nedense shadow gibi nce ak vard. Gkler kat kat kurulmam, yeryz kadem kadem rlmemiken, ak vard. Ay gecede saklanmadan ve glge gnee nikahlanmadan, ak vard. Dalar yerin boynuna gerdanlk gibi taklmam, yldzlar gkyznde billur avizeler gibi yaklmamt ve ak vard. Hava suyla dertleip toprak iin alamamken ve su toprakla bir olup atee kin balamamken, ak vard Kaderi heceleyen mhrl defterden ve zerine ant iilen kalemden nceydi O. nce yoktu ve ak vard*2+ ve ak kendisini, Var m beni iinizde tanyan? Yaanmadan zlmeyen sr benim. Kalmasa da hretimi duymayan, Kimliimi tarif etmek zor benim*3+ diye tarif ediyorken nce ak, ille de ak anlatmal, ille de
Fikir Platformu
90
Ak bazen fiziki/beeri/geici; bazen metafizik/dini/hakikidir terminolojide. Tarifi zor olan tarife kalkmak, yleyse tarife kalkanlarn szlerine danmal, yalanlarna inanmal, gereklerinden yudumlamal ak her ne ise, ona adm atmal Aramakla bulunmayan aramal satrlar arasnda: Beyazd- Bistaminin dedii gibi: Aramakla bulunmaz ama bulanlar arayanlardr. Aramal yleyse, Hallaca uramal, o akn yree. Hallac, Rabbine olan akyla Diclenin yarasdr, ilesidir, zdrabdr ve kelamdr Enel hak diyen. Ona gre, akta; abdesti, sahibinin kanyla alnacak iki rekat namaz vardr.*4+ O da aka feda eder bedenini, beden ki ayla aradaki rt, suret, engeldir, sebepler de sadece engeli kaldrandr. Ak Hallac- Mansur kadar Zleyha dr. Dicle kadar Msrdir. Sureti amak kadar suretten yola kmaktr. Ak Ak Leyla ile Mecnun(Kays), Ferhat le irin, Kerem ile Asl, Mem ile Zindir de ak bilmek ncelikle Zleyhay bilmektir, nce onun kapsn almaktr. Ak, ryayla urar yreine Zlayhann ve ryasyla deiir hayat: Bu ne tanklk! Kimsin ey, in misin cin misin? k yollarma benim sen ey, nemsin bileyim. ste yollarm nne sereyim. ste mrne mr vereyim.der Zleyha ve bilir: Yarmn bulmazsa eksik kalacaktr. Bu suretin yollaryla birlemezse mrnn yollar, iindeki boluklar dolmayacaktr. Hayat Yusufun hayat kadardr artk, varl Yusuf kadardr, Yusuftan haber almak iin harcar servetini de kaplara der, karalara brnr. Surettir onun iin Yusuf, gzelliktir, bedendir. Aksa suret, sureti amayana ak uzaktr. Bilmeden Zlayha, suret zlemdir, duadr, istenendir. Suret deyip gememeli, suretin asla nisbeti var. stelik bazen bir suret aslndan ok daha tehlikeli olabilir. nk kendi iimizde kendi zenginliimizde tehlikesiz bymektedir. *5+ Oysa sureti amadan Yusufsuzdur Zleyha, sureti atndaysa Yusuf onundur; bir kalemde geri verilen genlik ve gzellikle. Ak ya iten dadr, ya dtan ie. Yaradann ak ierden darya kar; oysa yaratlann ak dardan ieriye girer. Nereye kadar nfuz edecei kiinin ak yeteneine gre deiir. En ziyade tesir ettii zaman kalbin d zarna kadar gelebilir. Kurann ifadesine gre Yusufun gzellii Zleyhay arpt(Yusuf,30) zaman ak ancak kalbin zarna gelebilmiti. Eer oradan ieri girseydi Zleyha velayet makamna geecekti. nk akn nndeki tm perdeler kalktnda nefis de aka tutulmu olur ki o vakit dnya, yaratklar, ehvetler, arzular, her eyi terk eder.*6+ Ak, sevgili olmaktr, tek olmaktr, vazgemektir her eyden, bedenden ve dnyadan ve zdraba talip olmaktr karlk beklemeden ak almadan vermenin, verdike ycelmenin, yaamak iin vermeyi ibadet bilmenin ad deil mi? Dilharab(gnl perian) olan dervi-i dilri(yaral yrek) hi dild (gnl ho)olur mu?*7+diye sorar yazar, ak ara sokaa benzeterek; dert ve zdraptan kurtulmann aresine bakanlarn ara sokaklarda ii ne diyerek, ara sokaklara girmeye korkanlara, zdraba talip olmadan akn durana uranamayacan hatrlatr. Ya da isyandr*8+ baka bir airin dilinde, ya da kavuulamayan ve ad dilden dile yaylan bir rivayettir Monna Rosa *9+ gibi. Ak kimi bir insanadr kimi de yaratcya Kimi iten dadr, kimi dtan ie iki yz vardr da her iki yznde de tek olmadan, sevgili olmadan ak yoktur Satrlar, dizeler bunlar sylyor ite Tm yazlanlarn toplam, Ak bana gre deil oluyor ve birileri de Ben am arkada diyorsa, iten ie bir kskanlkla yalan sylyordur diyorsunuz. Kendinize bakyorsunuz, Ak oldum mu ?diye ve fark ediyorsunuz ki, akta bir sureti seviyor, o
91
sureti yceltiyor, onu farkllatryor, onunla yirmi drt saat yaayp, onunla bir yaam hayal ediyorsunuz. O, bunlar bilmeden bir sevgili ina ediyorsunuz, ondan ok kendinizden kattnz zelliklerle. O, siz oluyorsunuz aslnda, siz o deil. Onunla H.E.Advarn, hayallerime giydirdiim bir esvaptn*10+, dedii eyi gerekletiriyorsunuz, o olmadan onu ina ediyorsunuz. yle ki, bazen yannzdan geip gidiyor ve siz onu grmyorsunuz. Sabahattin Alinin Krk Mantolu Madonna adl romannda Raif Efendi si gibi. Raif, genlik yllarnda Almanyaya gider ve orada bir resim sergisinde grd kadn tablosuna ak olur. Yanna gelen bir kadn ressamla konuur ve daha sonra bir gece ayn kadnla yine karlar. Gnlerce tabloyu izlemi, onu muhayyilesinde dnmeyi renmi, hayat hakknda hkmlerini vermi, dnyay istihfaf eden olarak tanmlam, ona hayalen dokunamayacak kadar yceletirmi, Raifin szleriyle o soluk insan yzne kitaplar dolduracak kadar manalar vermi, onda, hakikatte asla mevcut olmayan vasflar *11+ yklemitir. Tablodaki kadnla iki kere karlamasna ramen, evet o kadn, asln gremeyecek kadar surete ak olmutur, hayalinde yaratt surete. Suretin varl kadna ait deildir artk, ak olana aittir. Ak bir kurmaca aslnda bu noktadan bakldnda, bir kurma ve ykma ilemi. Kurup kurup yktnz bir iskambil destesi. Kurduunuz bir ato ama flenince yklacak kadar da gsz, gerek d, hayali. Sevgilinin kendisi de gelse, onda bulacanz hibir ey, sizin ina ettikleriniz kadar gzel olmayacak, hibir mimik, jest, diyalog size istediinizi vermeyecek, sizin kurgunuzla sevgilinin gerei hibir zaman rtmeyecek nk. Sizin gibi bir lml deildir hayalinizdeki sevgili nsanstdr, aslnda biraz da bu yzden deerlidir. Siz, tek kiilik bir ilikide hem sevgili olursunuz hem ak. Ynetmen sizdirsiniz, senarist siz. O sadece suretiyle, grntsyle bu filmin dramatizasyonuna yardmc olur. Sadece surettir, esvaptr, grntdr. Kendisi gelse, yklverecektir belki de hayalleriniz. Korkarsnz gereklemesinden, gereklemesi iin kendinizi paralarken hem de. Kays lde karlat Leylay tanyamaz, onun iin mecnun olmuken hem de Raif, konutuu kadnn suretine ak olduu kadn olduunu anlayamaz, sokaklarda bilmediini sand kadn ararken hem de ster iten da, ister dtan ie, suret ina edersiniz sevdiinize. Kavumak ister ama kavumaktan korkarsnz Ve Narkissos Suda grd kendi suretine ak olan ve ona/kendine ulamak iin suyun banda susuz kalan Kendi gzelliine ak da olsan; kendine/gzellie kavumak iin, kendini aradan karmak gerekir, yok olmak gerekir Akta kavumak iin ille de aradan ekilmek gerekir. Ve ak, sizi tketmedike, suyun kenarnda susuz kalan Narkissos gibi, ak sadece surettir yreinizde, izlediiniz ve hi kavuulamayacak olan, sizi balangta takl brakan ve tamamlanmanza izin vermeyen. Herkes aslnda kendi suretinden balar ak yolculuuna ve aslnda herkes kendi yaratt gzellie/kendine ak olur. Suret aradan ekilmedike de, ak uzak bir lkenin varlamayan snr olur. Narkissos, o snr aanlardandr. [1] Sezai Karako, Gn Domadan/Kara Ylan*2+ mr Ceylan, nce Ak Vard.*3+ Cemal Safi, Tek Hece
92
*4+ Sadk Yalsuzuanlar, Gezgin. *5+ Nazan Bekirolu, Yusuf u Zleyha. *6+ skender Pala, Akname *7+ Dcane Cndiolu, Cenab- Aka Dair. *8+ Nurullah Gen, Akm isyandr benim. [9] Sezai Karako, Monna Rosa. *10+ Halide Edip Advar, Sinekli Bakkal. [11] Sabahattin Ali, Krk Mantolu Madonna.
Fikir Platformu
93
Adn aire kar (Bilal Habe Evran) Deliliin serencam ire kotururken adnz aire kar. Kalabalklar ikiye blnr. Bir kede senin iirlerin okunur, kzlarn gnln almaya namzet delikanllarn dilinde. Sohbetlerin, kavgalarn, konferanslarn onur konuudur dizelerin. Sanki sen de ordaymsn gibi, sanki sen de onlar gibiymisin gibi syleniverir artk senden km olan dizelerin. Kalabaln dier ksm ise sana acr. Geree ekmeye alr tedirgin yreini. Hayat byle gitmez, deyilerini ska iitir kulaklarn. Adnz aire kar dedik ya, air bile deilsindir aslnda. Ne olduuna, kim olduuna dair ryalarn karabasanlar bler bir leyl vakti. Seni teheccde kaldran karabasana teekkr edecek kadar mfik bulursun kendini. Souk su beraberinde souk terler dktrecek dnceleri de getirir. Seccadeyle arandaki muhabbete bir sreliine ara verdiinde, bir emir gelir hatrna, hatrlamak her zaman unutmay artrmaz, hatrlamak bazen armaktr ve Oku!, der kitap. Okursun: Kendini, evreni, yldzlar, geceyi, gndz, emsin etrafnda ve kendi etraflarnda raks eden kreleri, serke esen rzgr, Mikailin tebessmyle bereketlenen ekinleri, balar bozulunca ilk yenen zm, vel asr ile balayan sohbetleri, Leylay, Mecnunu, ak, boluu, varl, kinat, kainatn yz-suyu hrmetine yaratld Sevgiliyi, Rabbini Yeis haramdr. Tahta kap kapannca altn kap alr, buyuran atalardaki tevekkl, hikmeti ve umudu yitirmemeli. Okuduka bir denize girersin, kys yoktur denizin. Demez mi ki kitap, suyun kayna olduunu her eyin. Sen okuduka mhi olursun; lkin deryay bilmek hikmet deildir. Hikmet okuduunu yaamak, yaadn okumaktr. Hikmet tevekkldr. Asyann kalbidir hikmet. Hikmet olmaynca kalp atmaz. Ol vakit bir elektro-ok vermeli kalplere. Adysa ak olmal. air k olduka airdir. Bir Leylaya bir Mevlaya. Leyladan Mevlay, Mevladan Leylay bulmal. Vuslat m? Ne kt
94
talihtir vuslat. Patikalarn, maceralarn bitii, suretin geree dnerek gzelliini yitirdii andr vuslat. Tek bir vuslat vardr gzel olan: lm. lm, eb-i aruzsa vuslattr elbette. Kinatla zerrenin zifaf gecesi. Sahneden gerek leme gei. Adn aire kar ite. Okuduka tefekkr edersin, tefekkr ettike tevekkl edersin, tevekkl ettike okuyasn gelir. Bu sefer ryan bir karabasan blmez. Gelenin ad kelimedir. Sirenlerin arklar kulaklarna dolar. Yazarsn belki bir kelime, sonras bir dize. Dizeler zamanla iir olur. Kesilir sirenlerin melodisi. Huzurun boluunda asl kalrsn. T ki bir sonraki karabasan ziyaretine kadar. Sonras. Adn aire kmtr artk. Ya glerler ardndan ya alarlar. Bilir misin? Sen mhisin bilme deryay. Hem deryadan sana ne? Yola koyulma vakti, patikalar seni bekler. Hem bak mevsim gz olmu, yolculuk vaktidir bu an. Yeise veda etmeli. yleyse elveda.
Fikir Platformu
95
Zaman; Bnyamini Bekleyiidir, Yusufun (Cemile Bayraktar)
And the lamp-light oer him streaming throws his shadows on the floor; And my soul from out that shadow that lies floating on the floor Shall be liftednevermore! * Ceplerimde insanlar tadm dnyorum. Arlm bundan olsa gerek. Diyorum, kendi kendime. yle ellerim cebimde, gzlerim bir yaz dizisini takip ediyor. Gzlerimin satr balarndan kayyla uyuuyor parmaklarm. Ellerim ceplerimde, ancak yoklayamyorum. O temiz adamn, tertemizlerini okuyorum. Ak tanmlyor, her bulduu maddeye can vererek, yaratmak bu diyorum, ekliyorum: Estafirullah. Alex, diyor. Bir yalnzlk yrynn eylemcisi. Sola kayyor gzlerim, emekilik tmden hikye. An ile gzlerim, kulaklarma iliiyor. Saatin tik taklarna veriyorum kendimi, gece 01.43. Ne anlam var ki zamann? Ben tik taklara bakyorum, dnyorum; gryor muyum, yoksa duyuyor mu? Arkamdan bir ses geliyor; biraz actacak. Oysa yalnzm, 01.44. Kimin sesi. Birden irkiliyorum: Alex. Ne ho bir tat brakyor azmda, zikrederken, ne tatl ve naif, tekrarlyorum: Alex. Birlikte yryelim mi? Heybemde, bir eyler tayorum, diyen bir hadsiz. Bir hadsiz giriyor, Alex ile tik tak ritminde yrdm kumsaln fonuna. Ne bo az var Tanrm? Ne ok apulcu air. Alex duymadan bir kfr savuruyorum, en alasndan ve okkal. Bir mart geiyor stmzden. Tik tak. Martlar byle ses karmaz ki? Gzlerimi ksarak, ge eviriyorum bam, yok yok onun sesi deil bu. -iir okur musun?
Fikir Platformu
96
rkiliyorum, nar ieine benzer bir koku ile, hafif geviyorum, irkilmekle birlik, hay Allah, ilk kez o bana sesleniyor, Alexmi. Kibirli bir kadn deilim, sadece o rol seviyorum. imden kendime kkrdyorum, dm felfecir okuyor; ben okumuyorum, bir sredir yazyorum, diyorum. Ne tatl glyor. Yok yok glmyor, sadece yznn sol taraf biraz hareket etti, mimikleri tatl. Dilerimi saklyorum. An ile yine balyor; tik tak. Saate bakyorum, 01.53. Hesaplyorum, 9 kk dakika, iimde eyrek mrlk scaklk. Zaman m, o da ne? Arkama dnyorum, siyah beyaz dnem filmlerinden bir sahneyi canlandrarak stelik, ayak izlerimiz. An yoktur, his vardr. An geer, iz kalr. Zamann stnde bir zaman, zaman geti, ayak izlerimizden anlyorum. 4 sra ayak izi, yan yana. Birlikte yryoruz, anlyorum. Hafiflediimi hissediyorum. Kim getiyse hayatmdan, yahut mhladysa oraya kendini, arkamdaki ayak izlerime beki klyorum hepsini. Herkes benden arkada kalyor. En nde ben yryorum. Kibirli bir kadn deilim, sadece o rolde kendimi seviyorum. im hala scak. Bir mide gurultusu gibi balyor yine tik tak, tik tak. Lanet olas mart, kim simit verir sana, yahut hangi yknn esas hayvansn, hangi iirin ktasnda geersin? Tik tak, tik tak, bir mide gurultusu, iimi yalyor imdi. Korkuyorum; ya yol biterse, ya zaman tkenirse. Ah Alex. Siyah bir glge gibi yanmda, benden uzun, biraz irice, hep solumda yryor. Samda deniz, ortada ben, solumda Alex. Bakmyorum, gya, dalgal salar bir siluet halinde geiyor iimden. Acaba o da? O da, benim boynuma dolanm, kelimelerimin yarsn yutan salarma bakyor mu? Keke bakmasa, salarmdan kelimelerimi, kazrcasna ekip kopartyorum. Yryoruz. Samda deniz, ortada ben, solumda Alex. Tik tak, tik tak, zaman saryor ruhlarmz. Yryoruz, her adm bir kelime; iimden, iime iime yazyorum, kelime kelime. Tam azmdan kacak; susuyorum. Sabrm yok, kibrim ok. Siyah, beyaz ve gri. Deniz, ben ve Alex. Byleyim ite, yine beyaz ben istemeden dahi ben oluyorum. Kaderim hep vitrinin en temiz temasndan fkryor ucuma bucama. Siyah, beyaz ve gri. Deniz, ben ve Alex. krolsun, hayat hep samdan balyor sralamaya. Yine irkiliyorum. 02.20 hesaplamaya alyorum, ka dakika oldu? Vazgeiyorum. Yok yok gemiyorum da, ey Kelime bulamyorum. Ceplerimi yokluyorum, hala yok. Elimi boynuma tayorum, okarcasna, bir ekite, boynuma dolananlardan bir tutam kelime ekiyorum. Alexli zamanlarmn ksa paragraflarna ekliyorum. Ka dakikadr susuyoruz? Zaman nasl geer? Nedir hatta? Hangi zaman, Alexli olanlar m? Bilmiyorum. Sanyorum. Tam konuacam, dilimi sryorum. Dilerimi pranga klyorum. Yine balad, lanet olas tik tak. Dur ykyorsun, hayr bozuyorsun, hayr hayr yaratyorsun. imdi imdi hissettiriyorsun; biz zamann iinden geerken, zaman bizim iimizden, biz sustuumuzda, zaman stmze bulandnda, biz artk yok; ben oluyorum. Ve anlyorum. Alex bir piyon, o yok. Ben varm, beni yaratan zaman. imden geen tik taklar. Ezberliyorum. Alex yok, o bir piyon. - Poe okudun mu hi? Dudaklarm bkyorum. Azmdan zincirden boalrcasna, dklyor kelimeler, hepsi zehir zemberek; yarsn salarmdan skmm, yars dilimi evirerek azmda dansz gibi kvrlveriyor ona doru, zaman yine kaybediyorum, hani Alex yoktu? Kendi sesimden rkyorum, nasl su gibi akyor kelimeler, naslsa akyor, rkntm devrediyorum, nasl bir doutur o, balyorum. Garip, l gibi dinledi. Dirilir gibi dnd, ve:
97
- Neden, eviri okumadn? Ne sylemeli imdi, ellerimi cebime soktum, an gesin iin birka sahte mimik de evirdim, gzel yzmde. Ahmak. Sanrm gzlerime bakmaya alyor. Oh olsun, lanet martdan da cm aldm, Kuzgunu klarak bir ah. Ne syleyecektim, oldu bir eyler, artk Alex mat. Hi, dedim. eviri iir, iir deildir. - Nasl yani? Ahmak, susmuyor. Hala mat mat soruyor. Neredeyse grnmeyecek. Hi ite diyorum. Hibir zaman olarak eviriyorlar, bence bir daha asla olarak evrilmeli. - O zaman yle oku. Tik tak balyor. ok kr. Alex konuuyor. Ben duymuyorum, tik taklar sayyorum. Kurgu tmden deiti. Samda deniz, ortada ben, solumda zaman. Ben zamann iindeyim, Alex tmden dnda. Ne olmu olabilir? Demin zamann iinde erimesin diye daha az nefes aldm, tkendiim bir ncyken ne oldu? Ne oldu, ne oldu da zamana devirdi bu arpnt kendini, ne oldu? kindi; kyam ahit, saat; 17.21 Gne gidiyor mu ne? Ah gitse, ay gelse Uyumuum, uyanm, saat ka, hala m? 17.22 gn bitirmiim, ne manal. Gece gelecek, yine yine kalbim atmaya balyor, elimi koyuyorum hissediyorum, koymuyorum yine, vallahi yayorum. Uyumuum, rya; 17.24. Unutmular beni burada gya. Karanlk. Bu kez tik taklar kalbimden geliyor. Gremiyorum, sayyorum. Tik tak, tik tak; sanrm, sanrm 17.26. Rya. Kuyudaym. Mart, ben, Alexin cesedi. Yerde kanl gmlei. Hala m rya, sanrm bu kssa. Vakti kaybediyorum, yakalayamadm tik taklar artk ok daha ksa. Karanlk kuyu; mart, ben, Alexin cesedi, yerde kanl gmlei. Karanlk. Grmyorum; biliyorum. Kuyu. eri ieri bir ses; Zleyha. Hayr, ben Yusuf. Ben demiyorum ama ses benim, cevap, cevap yine benim. Kuyudan ses veren, evet o benim. Kuyu dahi benim. Kuyu. eri ieri bir ses; saat ka? Hay Allah, yine unuttum, kardm tik taklar. Hzlca geveliyorum; kalbim ka kez arptysa vakit o dur, saat o, dahi zaman o. Sus, diyor. Getin, tamam. Rya. Babam gryor. Ama Bnyamin kr, hem sar. Dilerim yine, dilimi kesiyor, inliyorum; Bnyamin, buradaym. Nafile, Bnyamin sar, Bnyamin kr. Duymuyor, grmyor. O grmyor, o duymuyor, ben seslenemiyorum. Ama gryorum, dua gibi alm elleri, nce ge, sonra bana. Aryor, aryor bak, elleriyle yora yora. Dilimi bir kuvvet, syryorum dilerim arasndan, var gcmle: Bnyamin, buradaym, gel! Gzlerim kapal. kindi akam aras uyunmaz, uyumuum. Rya. Bir kuzgun dokunuyor omzuma, korkuyorum. Bir sryorum; Bnyamin. Uyan, diyor, uyan ben geldim. Kuyuya uzanan bir beyaz el, Bnyamin. Gitme diyorum, gitme. Bir daha asla, diyor. Bir daha asla.
98
Fikir Platformu
-Saat ka? -Sorma, bir daha asla. Anlyorum. An dahi kavumadr. Saat katr? Vakit nedir? Zaman ne kadar? Tamam, diyor Bnyamin, getin tamam. Geti tamam. Zaman budur, diyor. Ne saydn tik tak, ne yaktrdn rakam. Zaman budur, bir gz kapatp ancaya kadar geen an. Yumuyorum gzlerimi. Bnyamin diyor, bir daha asla. Yorgunum, ykselecek belki ruhum belki ruhun; benden vazgeme, benden vazgeme. Tik tak, tik tak. Anlyorum; Alex andr, Bnyamin zaman. Geveliyorum; benden vazgeme, benden vazgeme. Tik tak, tik tak. Yumuyorum, ellerimi ceplerimde. Ceplerim; insan dolusu. Yumuyorum, bir beyaz kat, alyorum: 18.00. Sayklyorum; benden vazgeme, benden vazgeme. 12 evval - Samsun * Glgesi akyor zemine yksekteki lambadan Ve bu glgeden, yerde uzanm yatan, Ykselecek mi ruhum? - hibir zaman Edgar Allan Poe - Kuzgun
Fikir Platformu
99
Yaban ilekleri Smultronstllet / Wild Strawberries / Ingmar Bergman(Suzan Nur Baarslan) Nasl romanlar hayat yeniden kurgulamaksa insan da tpk bir yazar gibi anlarn kurgular, o kadar da mutlu deildir o anda, ok da glmemitir aslnda, o cmleyi de dememitir yalanlar katar anlarna ve aslnda, imdi; gemiini ina eder. SNB Yaban ilekleri Ingmar Bergmann 1957 sve yapm filmi. Fahri unvan almak iin yolculua kan Profesr Isak Borgun bir gnn anlatan film, bu bir gn zerinden Borgun hayatn, hayatndaki en nemli anlar, modern an en nemli sorunsaln Borg/birey zerinden anlatr. Filmde zaman dorusal ilerlerken, Borgun gemiine yaplan yolculuk ve ryalar bizi ayr zaman dzleminde tutar: imdi, gemi ve zaman-st. Borgun hesaplamasn yanstan blmde(rya-mahkeme) zaman kolektif bilind(Jungun tanmlad ekilde) alana tekabl eder ki bu alanda biz zaman olgusunun bellek alanndaki farklln/zaman-stln fark ederiz. Filmde ryalar birok ilev yklenir. Bunlardan ilki, Profesr Borgun ryasnda grd akrep ve yelkovan olmayan saatle (annesinin evinde bu saatle karlar ve onun babasna ait olduunu renir, rya geree dner); lm imgesinin nesnelemesi ve bunun rya/fiziktesi/bilind boyutta kalmayp bilin dzeyine aktarmnn salanm olmasdr. kinci ilevde, Yaban ilei ve ryalar, Bergsonun memoire involontaire dedii alanda, yani istensiz bellekte Borgu an()lara tar. Burada tetikleyici unsur, yaban ieinin gemie ait bir n hatrlatan mutluluk, kalabalk, paylam, ayrlk gibi i ie gemi duygular ve yaanty imleyen bir gsterge olmas; lm dncesi ve yalnzlamann imgeler araclyla bir ryada Borgun bilin dzeyine yansmasdr. Ancak srreel alana aittir bu ksm, hakikatin alanna gei yapamaz. nc ilev, ki sosyal alandaki en nemli tespiti ierir buras. Birey zerinden modern insan tipinin tespit edilmesi ve modern insann eletirilmesidir.
100
Tanr size bir yz vermi, siz kendinize bir tane daha yapyorsunuz, diyor ya Hamlet Opheliaya, maskelerinden syrlan bireyin sorgulama alann imler ryalar, gerekliki fiziki alandan deil, srreel alandan filmin akn/devinimini/hareketini salayan ikinci bir ilevsellikle verir. Borg ryasnda giremedii mutlu evin birden kendi mahkemesine dndn ve snavda olduunu fark ettiinde, cevaplarn bilmedii sorularla yzletiinde ve hatalaryla, aresizce kendini savunmaya alr. Yal bir adamdr ve adil olan daha hassas davranlmasdr kendisine. Oysa kendisiyle yzleir, hatalar oktur: Duygusuzluk, bencillik, acmaszlk nsan olmada Yetersizlik Modern an insannn kk ama nemli hatalar. Ceza: Yalnzlk. Bakalarndan kaynaklanan deil, bireyin kendi tercihi sonucu yaamak zorunda kald yalnzlk. Bilgi ve bilmek iin uzaklalan toplum, deerler, sevgi Ne kadar bilgi/bilmek yeterlidir, bilgi neleri deitirir, neler kazandrr, neler kaybettirir, ne kadar bilmek yeterince bilmektir? Bu sorulara cevab Sara verir: O kadar ok ey biliyorsun ama aslnda hibir ey bilmiyorsun. Modern insann yazgsna ayna tutar bu cmle ve onu eletirir; lmden korkan, kabullenemeyen, bilim adna her eyi arkada brakan ve yalnzla mahkm olan bireyi sorgular. Yaban ileklerinde(Ingmar Bergman) Sarann syledii: O kadar ok ey biliyorsun ama aslnda hibir ey bilmiyorsun, cmlesinin benzerini iki yl sonra Hiroshima Mon Amourda (Alain Resnais) Elle sylyor: Bildiini sanyor insan, sonra bakyor ki hi bilemiyor. amzn hastal, bildiini sanmak ve bilmediini sylerken ne kadar ok ey bildiini imleyen kibir Ya zm? Ynetmenin, bu yalnzla kar kan tutumuyla dikkati eken Marianne ile sunduu zm u: Ve iimdeki bebei dndm. Nesiller boyunca soukluk, lm ve yalnzlk dnda bir ey yok. Bu, bir yerde sona ermeli. Peki nasl? Ynetmen buna net/direkt bir cevap vermese de, Yaban ilekleri, temel bir tamamlanmamlk hissi veren, yarm kalan, analiz eden ama hikyeyi orada bitiren Kafkaesk bir film olsa da, aslnda Borgun yaban ilekleri ile ilikisi zme dair ipular barndrr iinde. Yaban ilekleri gemie ait huzurlu, mutlu, kalabalk zamanlarn, gemiin gzel paralarnn temsilidir. Aray, aslnda gemie deil, gemite yaand dnlen paylama, aileye, huzur ve mutluluadr. Paylam, aile, huzur ve mutlulukun temsili olan yaban ilekleri, yalnzlkla cezalandrlan bireyin uyannn imgesi ve yalnzlnn zmdr. Filmde modern insana bak, sadece yalnzlk balamnda irdelenmez, Victor ve Andersle Tanr-bilim ilikisi; bir rahip ve doktorla din ve bilim ayrmnn vurgulanmas; genliin srgit tartmas olan bu konunun aslnda insanlar ayrr gibi gsterirken onlar bir arada tutmas; Sarann modas gemi olan/rahibi deil de maddi olan tercih etmesi ve gemiteki Sarann izledii yoldan gitmesi ile
101
gnmzde yceltilen deerlerin elence ve maddiyat olmas filmde karlalan dier eleridir modernizmin. Ztlklara dayal, prior ve pasterior alann kesin izgilerle ayrld, maddi zevklerin stn grld yeni anlay. Borga sorulan Tanr m-bilim mi sorusunda, Borgun kaak cevab. Alay edilme korkusuyla sylenmek istenenin gizlenmesi ki Bergmann nc dnem filmlerinin eletiri noktas da tam burasdr. Filmin en nemli zellii, modern insann tespiti ve eletirisinin yannda zaman algsna bakdr. Zaman algsnn farkll insann gemiine ait bakn da deitirmektedir. Gemi nasl deiir? nsan kendi kendisine kar tmyle iten olabilir mi? Heine z yaam yks yazmann hemen hemen olanaksz olduunu, insann kendisinden sz ederken birtakm yalanlar katabileceini syler.(s.55) der Yeraltndan Notlarda Dostoyevski. Gemi, deitirilmeden anlatlamaz ya da baka bir ifadeyle saf/deitirilmemi bir gemi yoktur. Pavese, gnleri deil, anlar anmsarz, diyerek u geree k tutar: nn dna ktmzda, ncl ve ardlyla onu hikye etmeye baladmzda, ona baka eyler katar, gereklii bozar, yeni bir gereklik ina ederiz. Sartre, hayatnz anlatrsanz, her ey deiir. Ne var ki, bu deiiklii kimse fark etmez. Gerek hikyelerden sz edilmesi bunun kantdr. Sanki, gerek hikayeler olabilirmi gibi.(s:68) der Bulant adl eserinde, ki bunu Eco da syler, gerekliin anlatlmaya baland an deitirildiini anlatmak iin. Bu yeni gereklii bugnden/imdiden etkilenerek yaparz. Ksaca imdi, gemii ina eder. Borgun gnndeki kahramanlarnn gemiinde de ayn yzle ortaya kmas bunun gstergesidir. Kendi gemiine bugnnden bakarken imdi ve gemiin i ie girdii grntlerde zaman algsn/akn birletiren ynetmen, an-zaman imdiye tayan bir ilevsellikle vererek, sadece zaman kavramn deil; rya-gerek ikileminde gemiin gerekliinin imdiden yorumlanarak alglan ile gerek kavramn da sorgulam olur. Olaylar deil, anlar hatrlarz, hele de bizim iin olumlu ya da olumsuz anlam ierenleri(duygusal hafzamzda zellikle iz brakanlar) yllarca belleimizde tarz. Bu yzden filmde asl gstergeler, rya-an-bellek-imge araclyla anlara yaplan hayat yolculuuna ait hayata dair paralardr. Hatrladmzn ne kadar gerektir ya da anlattklarmzn? Gemie dair gereklik, Borgun gnnden ve zellikle ryalarla aktarld iin, yani farkl bir formda, imgeler arkasndan; filmde flash-back olan ksmlar, yapsnn (olay aktarm) dna kar ve gemi, zamann ayr bir paras deil, bir btn olarak paralanamaz bir zellik kazanr. Mekn da bu filmde zamansal bir kavram olarak (Borgun ayn mekanda gemi-imdiyi bir arada yaad ryas, mahkemeye dnen ev) karmza kar. zellikle rya-mekn, gemii ve imdiyi (zihinsel algda) birletiren, mekn da bu oluta paralanmaz/ayrlamaz bir btn olarak ak salayan bir olgu olarak ortaya karr. Mekn, zaman birlikte var olan bir boyut olarak srece dhil olur. Rya; zaman-stdr, hareketin ve maddi oluun olmad (ama oluun olduu ayr bir zamanmekna ait bir) lemdir. Filmin dikkat eken bir baka ynyse; ryalarn, zaman-styken, bilin dzeyin/fiziki lem/de olduundan daha fazla filmdeki hareketi ve ak salayarak aktif bir rol oynamasdr. Yaban ilekleri, Bergmann Dikey Sinema dnemi (nc Dnem/metafizik soruturmann varolusal bir hal almas) olarak kabul edilse ve modern a ve modern insan eletirse de, filmdeki eksiklik; ynetmenin ryalarla srreel alanda kalarak, hakikatin alanna gei yapamam olmasdr. nk bu filmde ryalar sadece modern bireyin, bilin dzeyindeki yalnzlnn ve lm korkusunun davurumu ilevini grr. Onu/insan hakiki lemle ve iaretlerle karlatrmaz, fiziki dnyamzn, rya iindeki rya olduuna dair imgeler iermez, zaman-meknn tesine ulatrmaz, onu sadece
102
dnyayla ilikilendirerek, bu gne, bu dnyadaki mutluluka odaklar. Oysa ryalar, sadece bilince ait bir alan deildir. William Shakespearein Hangi insan gnlden istemezdi bu bitii / lmek uyumak uyumak / belki rya grmek dedii gibi ryalar, hakiki lemin kaplar, lmn kardei, onunla ayn kapya alan bir alemin gstergeleridir. Modern dnem, anti-kahramanlarn adr: Don Kiot, Madame Bovary, Raskolnikov(Su ve Ceza), Antoine Roquentin(Bulant), Giovanni Drago(Tatar l), Meursault(Yabanc), Prof.Kien(Krleme), Gregor Samsa(Dnm), Henry Heller(Bozkrkurdu), Paul Hilbert(Duvar), Lucien Fleurier(Bir Yneticinin ocukluu), Winston Smith(1984), Yeraltndan Notlarn isimsiz kahraman ve u anda aklma gelmeyen nicesi ve Prof. Borg. Ve bu kahramanlardan unu reniriz ki, aslnda hepimiz antikahramanlar ann yeni karakterleriyiz: Duygusuz, bencil, acmasz, insan olmada yetersiz, yalnz, toplumdan uzak, bilgisiyle kibirli, nvan delisi, lmekten korkan, maddi zevke ve maddiyata nem veren Araytr sanat. Aradn bulsa aslnda konuacak sz kalmayacaktr insann, tpk filmdeki bir sve iirinde olduu gibi, sanat, insann araddr. Sz, iire brakalm, posterior alana gebe olan insann en zgr olduu alana, aramaktan ve inanmaktan korkmayan tarafna: afak vakti aradm arkada nerede? Gece ktnde onu hl bulamamtm. Yanan kalbim, bana onun izlerini gsteriyor. ieklerin at her yerde, onun izlerini gryorum. Onun sevgisi tm havaya karm, sesi yaz rzgarnda uulduyor
Fikir Platformu
103
Pornografi Nasl Sanat Oldu? (Sever Ik) Kendisine ait Profesr Unrat romannn Mavi Melek isimli sinema uyarlamasn izleyen Heinrich Mann, film hakkndaki dncesini ironik bir slupla yle dile getirir; benim kafam ve bir artistin bacaklar! Mannn yzyln ilk yarsna ait bu yargs/analizi bugn iin toplumsal hayatn her alanna szan pornografinin nasl olup ta bu kadar yaygnlk ve hatta saygnlk kazandnn ve rahatlkla pazarlandnn ipularn vermektedir. Buradan hareketle seks/sanat/ticaret geninde devr-i daim olmas iin maksimum grnrl hedefleyerek bedeni dikizleyen ve ifa eden sinemann, edebiyatn, resmin ve mziin nasl ve niin sanat halesine/aurasna brndn anlayabiliriz. Nihilizmin kader olarak tarihte revan olduu dnyamzda, pornografi, ahlakn srekli saldrya urayarak mevzi kaybetmesine paralel yeraltndan yeryzne karak zgrlkler elde etmitir. Fakat hala dinsel, ahlaki ve trel yasaklarn tmden yok olmad yerlerde porno bir ksm kamusal alanlarda hala yasaktr. Dolays ile pazar geniletmek isteyen pornocular bir zm/hile bulmak zorunda idiler ve buldular da; pornografinin kltre/sanata szdrlmas ve zamanla ona dahil edilmesi.. Ve bylece, bu gizlenme pratii ile pornografi, modern sanatn dokunulmaz, eletirilemez saygn mabetlerinde, sanat galerilerinde ve mzelerde, yasann takibine urama kaygs tamadan mterisi ile bulumakta ve kamusal alanlarda ahlaklarn soruturmasna ve saldrsna maruz kalmadan varln devam ettirmektedir. Kamusal mekanlar gibi insan dolamnn fazla olduu yerler, belirli bir ahlakn ve onun yasaklarnn (alkol, uyuturucu, seks) hayat bulduu son yasal snma noktalardr. Bu alanlara girebilmek iin uluslararas kltr trafii ile birleen pornografi bylece kltrel faaliyete ile kararak ve kaynaarak kltrel faaliyete tannan ifade zgrlnden faydalanmaktadr. Kltrle karan ve kaynaan porno, kalan son hukuki snrlamalardan da kamay baararak hizmet sektrnn ayrmclk yapmayan niteliinden de faydalanmaktadr.*
Fikir Platformu
104
Bugn, pornografik bakn odakland ticari beden sanat igal etmitir ve tersi. Seks/ticaret/sanat ls Mahrem olan tm ayrntlar ile a maruz brakm, tehir ve ifaata icbar etmitir. Meta-sanat, derin bir ehvetle elektronik gzlerin panoptik bakna ve teslim edilen bedeni/teni/eti tm ayrntlar ile grnt, sz ve mzik olarak pornograflarn ehvet masasna servis etmektedir. Nesnelletirilmi bedenin hoyrata harcanmas ve ikenceye maruz braklmas bir strateji dahilinde sanata dahil edilen pornografinin neticesidir. Pornografi suret-i sanata/n brnerek/grnerek kltrel etkinliklerin tekin meknna yerleiyor.
Kalabaln ticari amala sanat mekanlarna ekilmesi ve pazar pastasnn bytlmesi gayesi ile cinsel tahrike ynelen pornografik grnt pazarna dnen galeriler, mzeler, sinemalar, mterilerini kendilerine reklam afilerinde sunulann/gsterilenin daha fazlasn/devamn grmek iin sinemaya, sergi salonlarna yahut mzelere davet etmektedirler. Seks ve ticaret, sanat ile btnlemi durumda. Sanat mteri bulmak, para kazanmak iin cinsel hazzn tahrikine ve davetiyesine kaplar aarken, seks pazar son kadim kurumlar tarafndan korunan alanlarda rahatlkla ticaretini yapmak iin sanatn koruyucu kollarnn/kanatlarnn altna snmaktadr. Sonu, sapknlk ve saplantlarn, cinsel hezeyanlarn sanat suretine brndrlmesi ve merulatrlmasdr. Fakat iin ticari hacminin bykl sanat korsanlarn bu konuda srekli cesaretlendirmektedir. Ksaca, kr gds/tanrs sanat ve pornografinin nikhn kym ve izdivacn temin etmi durumda. Sanat, modern dnyann en kutsal!, ve en korunakl alandr. Gelenee kar bir put kran olarak ilev gren, saygn ve neredeyse eletiriden mnezzeh, ahlaktan muaf bir etkinlik alandr. Modern sanat ve ona dahil olan/edilen her unsur, ahlaka kar bir dokunulmazlk zrhna brnmektedir; sanat, ahlakd olmaz kliesi bu anlayn gstergesidir. Bu ayn zamanda yasad sanat yoktur demektir, nk; ahlaki olan kolaylkla yasak olmaz. Bylece mstehcen olan, sanat maskesi ve hilesi ile ahlak askya alrken, yasadan ve yasaklardan da paay syrmaktadr.
Pornografi, bugn mzikte, sinemada ve resimde gl sarslmaz bir taarruz konumundadr. Sanat, ahlakn, yani iyi ve ktnn tesine tannca haliyle snrlar kendiliinden yok olurken, yeni snrlar/snrszlklar/tanmlar feti bir etkinlik olan sanattn bizzat kendisi tarafndan tanmlanmaktadr. Artk sanat olan eyin ktlk ile ilintilendirilmesi, yarglanmas ve cezalandrlmas sz konusu deildir. Yeni sanatn merkezinde hedonizm vardr. Ama, hem kalite hem de kantite olarak olabildiince daha ok arzunun tahrik ve tatminidir ve tabi ki tm bunlar kapitalin egemen ara ve ama olduu bir piyasa iinde vcut bulmaktadr. Ve tm bunlarn ardnda hazlarn kullanm ve denetimi ile toplumsal gvdenin kontrol salayan bir iktidar kavray vardr. * Paul Virilo (2003). Enformasyon Bombas.stanbul: Metis Yaynlar. (ev; Kaya ahin)
Fikir Platformu
105

Sanat Hakikat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sanat Hakikat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat(?) topluma kar sorumlu mudur?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?

Sanat Yoluyla Hakikat Bulunur mu?