Tibor Živković Crkvena Organizacija U Srpskim Zemljama

SPISAK SKRA]ENICA
Alexias Anne Comnenae Alexias, ed. D. R.

Reinsch A. Kambylis, I II, Berolini
2001.

Anonymi Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodi-
lo, Zagrabiae 1883, 1 163.

Acta Albaniae Acta et Diplomata res Albaniae mediae
aetatis illustrantia, I II, ed. E. Sufflay,
Vindobonae 1903, 1918.

Basler, Arhitektura \. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog do-
ba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972.

Basler, Arheolo{ki spomenici \. Basler, Arheolo{ki spomenici kr{}an-
stva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje-
}a, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne,
ured. @. Pulji} F. Topi}, Sarajevo
1991, 1 9.

BZ Byzantinische Zeitschrift

Boba, Djelovanje I. Boba, Djelovanje slavenskih apostola
sv. Konstantina i Metoda i po~etak bo-
sanske biskupije, Kr{}anstvo srednjovje-
kovne Bosne, ured. @. Pulji} F. Topi},
Sarajevo 1991, 125 142.

8
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II F. Buli} J. Bervaldi, Kronotaksa spljet-
skih nadbiskupa (od razorenja Solina do
polovice XI. v.), Zagreb 1913.

VAHD Vijesnik za arheologiju i historiju dalma-
tinsku

VZA Vijestnik kr. hrvatsko-slavonsko-
dalmatinskog Zemaljskog arkiva
VINJ I I Vizantijski izvori za istoriju na-
roda Jugoslavije, I, prir. B. Ferjan-
~i}, Beograd 1959.

VINJ III Vizantijski izvori za istoriju na-
roda Jugoslavije, III, ured. G. Ostro-
gorski F. Bari{i}, Beograd 1966.

VINJ IV Vizantijski izvori za istoriju na-
roda Jugoslavije, IV, ured. G. Ostro-

Gay, Italie J. Gay, LItalie mridionale et lempire
byzantin, Paris 1904.

Gelzer, Ungerduckte H. Gelzer, Ungerduckte und wenig be-
kannte Bistmerverzeichnisse, BZ 2
(1893) 22 72.

GGB Godi{wak grada Beograda

GZM Glasnik Zemaqskog muzeja

Goldstein, Hrvatski I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vijek,
Zagreb 1995.

Grani}, Osnivawe B. Grani}, Osnivawe arhiepiskopi-
je u gradu Justiniana Prima 525 godine
posle Hr., GSND 1/2 (1926) 113 134.

Gruber, O dukljansko-barskoj D. Gruber, O dukljansko-barskoj i dubro-
va~koj nadbiskupiji do polovice XIII sto-
lje}a, VZA 14 (1912) 1 5.

9
Grumel, Annexion V. Grumel, Lannexion de lIllyricum
oriental, de la Sicilie et de la Calabre au
patriarcat de Constantinople, Recherches
de science religieuse 40 (1952) 191
200.

GSND Glasnik Skopskog Nau~nog dru{tva

GSUD Glasnik Srpskog U~enog dru{tva
Dabinovi}, Dràvnopravni odnos A. Dabinovi}, Dràvnopravni odnos Hrva-
ta prema Isto~nom carstvu, Rad HAZU
270 (1941) 49 148.

Dandolo Andreae Danduli ducis Venetiarum Chro-
nica per extensum descripta aa. 46 1280
d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938.

DOP Dumbarton Oaks Papers

DAI I Constantine Porphyrogenitus De admini-
strando imperio, ed. R. J. H. Jenkins
Gy. Moravcsik, I II, Washington 1967.

De them. Constantino Porfirogenito De thematibus,
ed. A. Pertusi, Citta del Vaticano 1952.

De cerim. De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I.
Reiske, Bonnae 1829.

Einh. Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS
I, Hannoverae 1826, 135 218.

Engel, Povjest I. H. Engel, Povjest Dubrova~ke Repu-
blike, Dubrovnik 1903.

@ivkovi}, Ju`ni Sloveni T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod
vizantijskom vla{}u (600 1025),
Beograd 2002.

@ivkovi}, O prvim glavama T. @ivkovi}, O prvim glavama Le-
topisa Popa Dukqanina, Istorij-
ski ~asopis 44 (1997) 11 34.

10
@ivkovi}, Sloveni T. @ivkovi}, Sloveni i Romeji, Be-
ograd 2000.

@ivkovi}, Taktikon Taktikon Uspenskog i tema Dalma-
cija, I^ 48 (2001) 9 43.

Zbornik I Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-
ske, Dalmacije i Slavonije, I, ured. M.
Kostren~i}, Zagreb 1967.

Zbornik II Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-
ske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T.
Smi~iklas, Zagreb 1904.

Zbornik IV Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-
ske, Dalmacije i Slavonije, IV, ured. T.

Zeiller, Origines J. Zeiller, Les origines chrtiennes dans
les provinces danubiennes de lempire
romain, Paris 1918.

ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog in-
stituta

Zustze Die Zustze in der Handschrift des Jo-
hannes Skylitzes Codex Vindobonensis
hist. graec. LXXIV, ed. B. Proki},
Mnchen 1906.

Ioh. Diac. La cronaca veneziana del Diacono Gio-
vanni, Cronache Veneziane antichissime,
ed. G. Monticolo, Roma 1890, 59 171.

ISN I Istorija srpskog naroda, I, ured. S.
]irkovi}, Beograd 1981.

ICG I Istorija Crne Gore, Titograd 1967.

I^ Istorijski ~asopis

Kali}, Crkvene prilike J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim
zemqama do stvarawa arhiepiskopi-
je 1219. godine, Sava Nemawi} Sve-

11
ti Sava, istorija i predawe, ured.
S. ]irkovi}, Beograd 1979, 27 53.

Kati~i}, Memoriae R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spala-
tensis memoriae, SHP 17 (1987) 17 51.

Kati~i}, Aedificaverunt R. Kati~i}, Aedificaverunt Ragusium et
habita verunt in eo. Tragom najstarijih
dubrova~kih zapisa, Uz po~etke hrvat-
skih po~etaka, Split 1993, 131 160.

Klai}, Povijest N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom sred-
njem vijeku, Zagreb 1971.

Kova~evi}, Spomenici J. Kova~evi}, Sredwovekovni epi-
grafski spomenici Boke Kotorske
II, Spomenik SAN 105 (1956) 1 11.

Kova~evi}, Natpisi J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski
natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973)
35 52.

Ko{}ak, Pripadnost V. Ko{}ak, Pripadnost isto~ne obale Ja-
drana do splitskih sabora 925 928, Hi-
storijski zbornik 33 34 (1981) 291 355.

Kronika Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Riso-
mondo, Split 1960.

Kukuljevi} Sakcinski, Zbornik Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske
s Dalmacijom i Slavonijom, I, ured. I.
Kukuljevi} Sakcinski, Zagreb 1874.

Letopisi Stari srpski rodoslovi i letopisi,
ured. Q. Stojanovi}, Beograd
Sremski Karlovci 1927.
Liber pontif. Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I
III, Paris 1955.

LMS Letopis Matice srpske
Loma, Sutelica A. Loma, Sutelica toponomasti~-
ki tragovi latinskog hri{}anstva
u unutra{wosti prednemawi}ke

12
Srbije, Istorijski glasnik 1 2
(1987) 7 28.
Luccari Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa
libri quattro di Giacomodi Pietro Lucca-
ri, Venetia 1605.

Ljetopis Ljetopis Popa Dukljanina, ed. V. Mo{in,
Zagreb 1950.

Maku{ev, Izslhdovani V. Maku{ev, Izslhdovani ob
istori~eskih pamtnikah i bto-
pisatelh Dubrovnika, Sanktpe-
terburg 1867.

Mandi}, Pokr{tenje D. Mandi}, Pokr{tenje Hrvata, Rasprave
i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim
1963, 109 144.

Maksimovi}, Pokr{tavawe Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba
i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155 174.

Mango, Byzantium C. Mango, Byzantium the Empire of the
New Rome, London 1998.

Mango Scott C. Mango R. Scott, The Chronicle of
Theophanes, Oxford 1997.

Medini, Starine M. Medini, Starine dubrova~ke, Dubrov-
nik 1935.

Miju{kovi}, Qetopis S. Miju{kovi}, Qetopis Popa Du-
kqanina, Titograd 1967.

Miracula Les plus anciens recueils des miracles de
saint Demetrius, I II, ed. P. Lemerle,
Paris 1979.

Nesbitt Oikonomides, Seals Catalogue of Byzantine Seals at Dumbar-
ton Oaks and in the Fogg Museum of Art,
ed. J, Nesbitt N. Oikonomides, I III,
Washington, D. C. 1991 1996.

Novellae Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R.
Schoell, Berolini 1912.

13
Notitia dignitatum Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frank-
furt am Main 1962.

Notitiae Notitiae episcopatuum ecclesiae constan-
tinopolitanae, ed. J. Darouzs, Paris 1981.

Orbini Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi, Pe-
saro 1601.

Ostrogorski, Istorija G. Ostrogorski, Istorija Vizanti-
je, Beograd 1969.

Putanec, Refleksi V. Putanec, Refleksi starodalmatoroman-
skog pridjeva sanctus u onomastici obal-
ne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 176.

Ragnina Annali di Ragusa del magnifico ms.
Nicol di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagra-
biae 1883, 166 301.

Rapani}, Doba @. Rapani}, Predromani~ko doba u Dal-
maciji, Split 1987.

Ra~ki, Documenta Documenta historiae chroaticae perio-
dum antiquam illustrantia, ed. F. Ra~ki,
Zagrabiae 1877.

Resti Chronica Ragusina Junii Restii (ab origi-
ne urbis usque ad annum 1451), ed. S.
Nodilo, Zagrabiae 1893, 1 315.

Salonitana Historia Salonitana maior, ed. N. Klai},
Beograd 1967.

Seals I III Catalogue of Byzantine Seals at Dumbar-
ton Oaks and in the Fogs Museum of Art,
ed. J. Nesbitt N. Oikonomides, I III,
Washington 1991 1996.

Sergejevski, Mokro D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom,
GZM 15/16 (1961) 211 228.

Skok, Dolazak P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran,
Split 1934.

14
Skok, Slavenstvo P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na ja-
dranskim otocima, Zagreb 1950.

Snegarov, Istori I. Snegarov, Istori na Ohridska-
ta arhiepiskopi, I, Sofi 1924.

SHP Starohrvatska prosvijeta

Scyl. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum,
rec. I. Thurn, Berolini 1973.

Syntagma luv:oyo :cv 0cicv xoi icpcv xovo-
vcv, ed. I.A. Pog- M.Ho:g, :o. I
VI, A0gvo 1852 1859.

Tubero Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rha-
cusini ac abbatis congregationis Meliten-
sis Commentaria suorum temporum, I
II, Rhacusii 1784.

Theoph. Theophanis Chronographia, I II, ed. C.
de Boor, Lipsiae 1883.

Theoph. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekke-
rus, Bonnae 1838.

Thomas Thomas Archidiaconus: Historia Saloni-
tana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894.

Ferluga, Uprava J. Ferluga, Vizantiska uprava u
Dalmaciji, Beograd 1957.

Clement The Long Life of Saint Clement of Ohrid,
ed. I. G. Iliev, Byzantinobulgarica 9
(1995) 62 120.

CMH II The Cambridge Medieval History, ed. H.
M. Gwatkin J. P. Whitney, vol. II,
Cambridge 1913.

[ev~enko, Byzantium I. [ev~enko, Byzantium and the Slavs,
Byzantium and Europe, First Internatio-
nal Byzantine Conference, Delphi 20
24 July 1985, Athens 1987, 101 113.

15

[i{i}, Letopis F. [i{i}, Letopis Popa Dukqani-
na, Beograd 1928.

[i{i}, Povijest F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narod-
nih vladara, Zagreb 1925.

16

PREDGOVOR

Istraìvawe crkvene organizacije na prostoru srpskih
zemaqa ranog sredweg veka veoma je oteàno ve} zbog same ~i-
wenice {to su sa~uvani izvori malobrojni. Pre svega iz tog
razloga srpska istoriografija se slabije doticala ove teme, a
po~etke srpske crkvene organizacije istraìvala uglavnom od
vremena Stefana Nemawe. Istoriografija je zasnovana na iz-
vorima, a kako za razdobqe ranosredwovekovne srpske istorije
uop{te ima malo gra|e, tako je i najranija crkvena organizaci-
ja posmatrana tek kao mogu}nost, dok se o wenoj izgradwi i
prvobitnom razvoju nije temeqito raspravqalo.
Me|utim, u istorijskim izvorima za razdobqe ranog
sredweg veka, koji sadrè podatke sa {ireg prostora Balkan-
skog poluostrva i Mediterana, ponekad se mogu uo~iti ulomci
koji ukazuju na tragove crkvene organizacije i koji pa`qivom
rekonstrukcijom mogu da dovedu do mawe ili vi{e pouzdanih
zakqu~aka. Stoga je neophodno posmatrati problem iz daleko
{ire perspektive uz svu pa`wu prema krupnim crkveno-prav-
nim pitawima koja su potresala Istok i Zapad. Nalaze}i se iz-
me|u Carigrada i Rima, srpske zemqe su morale da trpe odre|e-
ne uticaje. Zadatak istori~ara je da uo~i crkvene tokove izme-
|u Istoka i Zapada koji su proticali preko Balkanskog poluo-
strva, i da uz pomo} poznatog objasni nepoznato slede}i modele
vremena i zakonitosti dru{tva toga doba.
Pitawe najranije crkvene organizacije u srpskim zemqa-
ma nije mogu}e obraditi bez istraìvawa istovremene crkvene
organizacije u Hrvatskoj, kao i crkvene organizacije u dalma-
tinskim gradovima koji su nastavili da traju i posle srpsko-hr-
vatske seobe u Ilirik. Ovo pitawe je neraskidivo povezano sa
politi~kim i crkvenim odnosima Carigrada i Rima, odnosno

17
Vizantije i Franaka. Otuda je bilo neophodno odgovoriti na
vi{e pitawa koja se nalaze na periferiji teme koja je u sredi-
{tu zanimawa ove kwige, ali bez kojih ne bi mogla da bude ob-
ra|ena su{tinska problematika najranije crkvene organizaci-
je u srpskim zemqama.
Uprkos skromnom broju istorijskih izvora, kao i wiho-
voj razu|enosti po poreklu, mestu nastanka i vrednosti, nesum-
wivo je mogu}e utvrditi nekoliko kqu~nih ~inilaca bitnih za
uspostavqawe crkvene organizacije u ranom sredwem veku.
Osnovno pitawe stawa crkvene organizacije na prostoru neka-
da{weg Ilirika neposredno pre naseqavawa Srba uglavnom
pruà jasne odgovore. Tako|e, sa mo`da ne{to mawe uspeha, mo-
gu}e je izvesti prili~no siguran sud o vremenu pokr{tavawa
Srba. Pra}ewem razvoja crkve u Dalmaciji, a potom i u Hrvat-
skoj, uo~avaju}i zakonitosti i obrasce dru{tvenih kretawa,
tako|e je mogu}e u velikoj meri prepoznati ove ili sli~ne to-
kove u srpskim zemqama. Svakako, daleko vi{e mogu da se osve-
tle prilike u primorskim srpskim kneèvinama Zahumqu,
Travuniji i Dukqi, nego u Srbiji (sa Bosnom), ali trenutno po-
znavawe pisanih izvora ne dozvoqava izvo|ewe krupnijih za-
kqu~aka. Do novih saznawa o crkvenoj organizaciji u Srbiji i
Bosni mogu da dovedu iskqu~ivo novi arheolo{ki nalazi, bilo
da su u pitawu sakralne gra|evine, pokretni materijal ili nat-
pisi.
Korisnim savetima, primedbama i razgovorima o
pojedinim pitawima autoru su veliku i nesebi~nu pomo}
pruìli Jovanka Kali}, dopisni ~lan SANU, prof. Qubomir
Maksimovi}, dopisni ~lan SANU i prof. Radivoj Radi}.
Tako|e, autor je zahvalan na pomo}i Slavici Merenik,
upravniku biblioteke Istorijskog instituta, kao i
bibliotekarima Jeleni Krxavac i Milici Jovan~i}evi}.

AUTOR
Beograd, april, 2004.

18

UVOD

Dosada{wa istraìvawa

Davne 1870. godine Svetozar Niketi} je u Glasniku Srp-
skog u~enog dru{tva objavio studiju koja je bila prvi nau~ni
poku{aj prikaza celovitog razvitka srpske crkve.
1
Ovaj pio-
nirski rad, uprkos velikom pi{~evom trudu, nije ostao li{en
odre|enih nedostataka, {to je posebno izraèno u odeqku o
najranijem razdobqu crkvene organizacije i pokr{tavawu Sr-
ba, gde su autorove pretpostavke izre~ene u obliku isuvi{e si-
gurnih sudova, bez dovoqne kritike izvora. Tako, na primer,
autor kaè: ne znamo da li je u X i XI veku srpska crkva bila
pravoslavna ili katoli~ka.
2
Zakqu~ak da se pravoslavqe u XII
veku utvrdilo u Srbiji pra}en je i veoma ta~nom primedbom:
kako se ovo dogodilo, mi ne znamo.
3
Rad Svetozara Niketi}a
nije nai{ao na odjek u onovremenoj srpskoj istoriografiji.
Srpska istoriografija je pitawe prvobitne srpske cr-
kve uglavnom ostavqala postrance. Ne{to vi{e pa`we bilo je
posve}eno samom ~inu pokr{tavawa Srba, ali se u tom okviru
uglavnom i ostajalo.
4
Tri decenije posle Svetozara Niketi}a,

1
S. Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, GSUD 10 (1870) 81 163.
2
Ibid. 93. O pravoslavnoj i katoli~koj crkvi moè da se govori tek od vreme-
na posle 1054. godine. S. Niketi} je ovde najpre imao u vidu poloàj srpske
crkve prema Rimu i Carigradu, odnosno izrazio je nedoumicu iz kog pravca
je srpska crkva primala hri{}anske uticaje.
3
Ibid. 101.
4
Npr. \. Sp. Radojii, La date de la conversion des Serbes, Byzantion 22 (1952) 253
256; Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155 174
( = Maksimovi}, Pokr{tavawe).

19
dalmatinski episkop Nikodim Mila{ stavio je sebi u zadatak
da ispita stawe crkvene organizacije u Dalmaciji i wenom ne-
posrednom zale|u po~ev od najranijih vremena, ali je wegovo
delo za ovo razdobqe veoma siroma{no vaqanim nau~nim apa-
ratom i optere}eno zadatim ciqem pisca sadrànim u samom
naslovu wegovog dela Pravoslavna Dalmacija.
5
Sli~an metodo-
lo{ki pristup zadrào je isti pisac u svome delu Ston u sred-
wim vijekovima,
6
gde je tako|e isuvi{e zakqu~aka izvedeno na
osnovu pretpostavki, a ne istorijskih ~iwenica. Ocenu Mila-
{eve kwige Pravoslavna Dalmacija dao je 1903. godine Jovan Ra-
doni},
7
tako da je weno mesto u istoriografiji odavno utvr|eno
i nema potrebe na ovom mestu podse}ati na sve mane ovog dela.
Studije Svetozara Niketi}a i Nikodima Mila{a o srp-
skoj crkvi, odnosno dalmatinskoj crkvi, ostaju do danas jedini,
uprkos navedenih nedostataka, ozbiqniji poku{aji da se sa~ini
celovit prikaz razvoja srpske crkve od najranijih vremena. Za
razdobqe najranije crkvene organizacije u Srbiji za nauku su
tako|e malo upotrebqive dve kra}e studije iz istorije srpske
crkve R. Gruji}a
8
i A. Gavrilovi}a.
9
U obimnijim sintetskim
delima, kao {to su Istorija Srba K. Jire~eka
10
ili Istorija
srpskog naroda,
11
pitawe najranije crkvene organizacije kod
Srba ili u Srbiji, ovla{no je dodirnuto i ukqu~eno je u op{ta
pitawa srpske istorije tog razdobqa. Brojna pitawa ostavqena
su bez odgovora. Najvi{e se postiglo u razmatrawu samog pokr-

5
N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901. Za razdobqe VIII i IX
veka Nikodim Mila{ je koristio jedinstvene izvorne podatke pripisuju}i
ih tzv. Kon~arevi}evom letopisu. Me|utim, ovo delo, izuzev Mila{a, nika-
da nije bilo dostupno istraìva~ima, a struktura vesti izaziva sumwu u wi-
hovu verodostojnost. M. Peki}, Manastir Krka, postanak, Kosovska Mitro-
vica 2002, 40 51, pokazao je da je Kon~arevi}ev Letopis - falsifikat.
6
N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik 1914.
7
J. Radoni}, N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901, LMS 212
(1901) 114 115.
8
R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 1921.
9
A. Gavrilovi}, Istorija srpske pravoslavna crkve, Beograd 1930.
10
K. Jire~ek, Istorija Srba, I, Beograd 1922, 130.
11
Istorija srpskog naroda I, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1981, 152 153
(=ISN I).

20
{tavawa Srba iako i ovi zakqu~ci zahtevaju dodatno preispi-
tivawe.
12

U novije vreme na pravce istraìvawa najranije crkvene
organizacije u Srbiji ukazala je J. Kali} studijom Crkvene
prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopije 1219.
godine.
13
Tako|e zna~ajna je i rasprava V. Popovi}a, Episkopska
sedi{ta u Srbiji od IX i X veka.
14
Monografija M. Jankovi}, Epi-
skopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, bavi se is-
kqu~ivo razdobqem XII do XV veka, bez osvrta na prethodni raz-
voj crkvene organizacije na prostoru srpskih zemaqa.
15

O stawu crkvene organizacije na prostoru dana{we Bo-
sne i Hercegovine u vreme ranog sredweg veka pisano je mo`da
i mawe nego o istom pitawu kada je re~ o srpskim zemqama.
16

Spisi crkvene provenijencije ~esto su neupotrebqivi za nau~-
nu raspravu jer su isuvi{e optere}eni unapred zadanim ciqem
istraìva~a naj~e{}e da dokaù pripadnost Bosne latin-
skom zapadu ili preterano nagla{avaju}i wenu crkvenu poseb-
nost oli~enu kroz crkvu bosansku.
17
Svode}i dosada{wa is-
traìvawa najranije istorije crkve u Bosni, moè se naàlost
zakqu~iti da osim pretpostavki, naj~e{}e zasnovanih na

12
O ovom pitawu videti u poglavqu: Pokr{tavawe Srba i Hrvata.
13
J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepiskopije
1219. godine, Sava Nemawi} sveti Sava, istorija i predawe, ured. S. \ir-
kovi}, Beograd 1979 (= Kali}, Crkvene prilike) 27 53.
14
V. Popovi}, Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX do XI veka, Godi{wak gra-
da Beograda 25 (1978) 33 40.
15
M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-
grad 1985.
16
Vrednije studije o crkvenoj organizaciji u Bosni, naàlost sa malo
podataka o prilikama u ranom sredwem veku su, S. \irkovi}, Pravoslavna
crkva u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, Srpska pravoslavna crkva 1219
1969, Spomenica o 750-godi{wici autokefalnosti, Beograd 1969, 35 51; B.
Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pe}ke patrijar{ije,
Sarajevo 1990, 11 13.
17
Videti npr. F. Ra~ki, Bogumili i patareni, Rad JAZU 7 (1869) 84 179; Rad JA-
ZU 8 (1869) 121 187; Rad JAZU 10 (1870) 160 263; P. Babi}, Crkvene prilike u
srednjovjekovnoj Bosni, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ured. @. Pulji} F. Topi},
Sarajevo 1991, 93 117; A. Matani}, Pitanje povijesti veze izme|u starovjekovnih mani-
hejaca i srednjovjekovnih dualisti~ko-gnosti~kih kr{}anskih heretika, Kr{}anstvo sred-
njovjekovne Bosne, ured. @. Pulji} F. Topi}, Sarajevo 1991, 143 156.

21
konfesionalnom na~inu mi{qewa, nikakvog ~vrstog zakqu~ka
nema.
18

Skromna literatura o srpskoj crkvi ranog sredweg veka
posledica je, nesumwivo, nedostatka izvora, odnosno srazmerno
malog broja relevantnih dokumenata, narativnih tekstova ili
natpisa. Uprkos ~iwenici da istorijska nauka danas ne raspo-
laè nijednim novim pisanim izvorom koji bi boqe osvetlio
pitawe najranije crkvene organizacije kod Srba, ~ini se da je
pa`qivijom analizom ve} objavqenih izvora, uz opreznu upo-
trebu raznovrsnih podataka srodnih nau~nih disciplina pre
svega arheologije i filologije mogu}e uspostaviti odre|enu
sliku o pravcima {irewa hri{}anstva prema srpskim zemqama
i po~ecima crkvene organizacije.
Namera pisca ove kwige nije da kona~no presudi da li je
pre Stefana Nemawe postojala razvijena crkvena organizacija
u Srbiji ili srpskim zemqama, jer je na tom prostoru takva or-
ganizacija po prirodi stvari, odnosno zakonitostima dru{tve-
no-pravnog poretka ranog sredweg veka, morala da postoji, ve}
da ukaè na dru{tvena kretawa koja su uticala i doprineli
razvoju najranije crkvene organizacije. Osvetqavawem ovog
procesa sti~e se uvid u tokove dru{tvenog razvoja kod Srba u
ranom sredwem veku, o primqenom nasle|u antike, odnosno o
izloènosti Srba politi~kim strujawima na razme|u Istoka i
Zapada. Dru{tveni tokovi ukazuju na mesto jedne dràve u ukup-
nom civilizacijskom krugu odre|enog vremena, a wihovim uo~a-
vawem moè da se dopre do odgovora i na ona pitawa o kojima
pisani izvori }ute.

O problemu izvora

Najtamnije razdobqe srpske sredwovekovne istorije
trajalo je od naseqavawa srpskog plemena na Balkansko poluo-
strvo do pred kraj XI veka. Oskudne vesti narativnih izvora o

18
Izuzetan primer slabog metodolo{kog i nau~nog pristupa, I. Boba, Djelo-
vanje slavenskih apostola sv. Konstantina i Metoda i po~etak bosanske biskupije, Kr-
{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ed. @. Pulji} F. Topi}, Sarajevo 1991, 125 142 (
= Boba, Djelovanje).

22
najranijoj srpskoj dràvi, odnosno srpskim kneèvinama u za-
le|u dalmatinske obale, mogu da budu dopuwene malim brojem
isprava, uglavnom papske kancelarije, o ~ijoj verodostojnosti
se ~esto raspravqalo u istoriografiji.
19
Politi~ka pro{lost,
odnosi sa susedima, unutra{we prilike, crkvena organizacija
i svakodnevni ìvot ranosredwovekovne Srbije, ostaju za sada
najve}im delom pod velom pretpostavki. Bezmalo jedini op-
{irniji narativni izvor za ovo razdobqe i prostor ostaje De
administrando imperio cara Konstantina VII Porfirogenita (945
959).
20
Nepouzdanost podataka dubrova~kih hroni~ara za raz-
dobqe ranog sredweg veka,
21
kao i Popa Dukqanina
22
ili Tome

19
O pojedina~nim dokumentima i wihovoj vrednosti za istoriografiju na-
pisan je veliki broj rasprava. Osnovna literatura sabrana je u komentarima
slede}ih zbirki dokumenata: Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske s Dalmaci-
jom i Slavonijom, ured. I. Kukuljevi} Sakcinski, I, Zagreb 1874 ( = Kukuljevi} Sak-
cinski, Zbornik); Documenta historiae chroaticae periodum antiquam illustrantia, ed. F.
Ra~ki, Zagrabiae 1877 ( = Ra~ki, Documenta); Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-
ske, Dalmacije i Slavonije, ured. M. Kostren~i}, I, Zagreb 1967 (= Zbornik I); Diploma-
ti~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T. Smi~iklas, Zagreb
1904 ( = Zbornik II); Acta et Dillpomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I II,
ed. E. Sufflay, Vindobonae 1903 ( = Acta Albaniae). Najva`nije rasprave navodi,
Kali}, Crkvene prilike, 27 53.
20
Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, ed. R. J. H. Jenkins Gy.
Moravcsik, I II, Washington 1967 (= DAI); Vizantijski izvori za istoriju naro-
da Jugoslavije, prir. B. Ferjan~i}, Beograd 1959 ( = VINJ II).
21
Vrlo uop{ten ali sistemati~an pregled dubrova~kih vrela dao je, I. H. En-
gel, Povjest Dubrova~ke Republike, Dubrovnik 1903 (prev. I. kan. Stojanovi}) VII-
XXII (= Engel, Povjest); tako|e, N. Nodilo, Prvi ljetopisci i davna historiografija du-
brova~ka, Rad JAZU 65 (1883) 92 128 ( = Nodilo, Prvi ljetopisci). Veoma je kori-
stan, posebno za sticawe uvida u neobjavqene istorijske spise dalmatinskih
pisaca, S. Gliubich, Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia, Vienna
1856.
22
F. [i{i}, Letopis Popa Dukqanina, Posebna izdawa SKA 67, Beograd
1928 (= [i{i}, Letopis); Ljetopis Popa Dukljanina, ured. V. Mo{in, Zagreb 1950
(= Ljetopis); S. Miju{kovi}, Qetopis popa Dukqanina, Titograd 1967 (= Mi-
ju{kovi}, Qetopis). O{tru kritiku Dukqaninovog dela izneo je jo{, I. Ku-
kuljevi}, Kronika hrvatska iz XII vieka, Arhiv za povjesnicu jugoslovensku 1 (1851) 3.
Ovakav stav donekle je ublaìo, F. Ra~ki, Ocjena starijih izvora za hrvatsku i srb-
sku poviest Srednjega Vieka, Knjièvnik 1 (1864) 221, smatraju}i da je uprkos slabe
istorijske vrednosti, Letopis dobar izvor za geografiju Gorwe Dalmacije.
V. Jagi}, Historija knjièvnosti naroda hrvatskoga i srpskoga, I, Zagreb 1867, 113
117, sloìo se sa mi{qewem Kukuqevi}a i Ra~kog, ali je Letopis posma-
trao najpre kao kwièvno delo. Istini najbliù ocenu vrednosti Letopisa
iskazao je S. Novakovi}, Srpske oblasti X i XII veka, GSUD 48 (1880) 2; Idem,

23
Arhi|akona,
23
uzrokovala je da su wihovi spisi ~esto zanemari-
vani u istoriografiji, bez podrobnijeg ulaèwa u celokupan
sadràj, iako u wima ~esto ima i pouzdanih i jedinstvenih po-
dataka za razdobqe ranog sredweg veka.
Tuma~e}i najraniju pro{lost srpskih zemaqa istori~ar
je suo~en sa dve osnovne skupine izvora koji se gotovo nepomir-
qivo razilaze. S jedne strane to su dela vizantijskih pisaca
koji su svoje ume}e pisawa hronike ili istorije ba{tinili na
najboqim tradicijama antike i rane Vizantije, dok se na drugoj
strani suo~ava s delima latinskih pisaca iz Dalmacije, poput
dubrova~kih analista, Tome Arhi|akona i Popa Dukqanina, ko-
ji, re|e (Toma Arhi|akon) ili ~e{}e (Dukqanin, dubrova~ki
analisti) nekriti~ki unose u svoja dela sve ono {to im se u~ini
da bi moglo da bude od koristi i opravda wihove stavove o odre-
|enim bitnim pitawima postavqenim u sr` wihovog dela.
24

Problem slabije vrednosti narativnih izvora sa prosto-
ra Dalmacije nesumwivo je posledica civilizacijskog propada-
wa koje je zadesilo Dalmaciju posle slovenskog naseqavawa i
koje je trajalo po svoj prilici do po~etka IX veka. Dok vizan-
tijski pisci nastoje da pruè proverene podatke, naj~e{}e iz

Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim Slovenima, Beograd
1893, 182 183, koji je prihvatio wegovu vrednost kao pouzdanog izvora za ge-
ografiju srpskih zemaqa, a zatim utvrdio da mu se moè pripisati odre|ena
istorijska verodostojnost za razdobqe od XI do XII veka. Sli~no, ISN I, 194,
nap. 32 (S. ]irkovi}). Najzad, Miju{kovi}, Qetopis, 35 37, 116, bio je izu-
zetno kriti~an prema Letopisu, dok je N. Radoj~i}, Dru{tveno ure|ewe kod
Srba u ranom sredwem veku prema Barskom rodoslovu, GSND 15/16 (1936) 4,
bio sklon da poveruje u ta~nost vesti Letopisa ne{to vi{e od drugih isto-
ri~ara. Za noviju literaturu o ovom pitawu, videti, T. @ivkovi}, O prvim
glavama Letopisa Popa Dukqanina, Istorijski ~asopis 44 (1997) 14 15,
nap. 17 28 ( = @ivkovi}, O prvim glavama)
23
Thomas Archidiaconus: Historia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894 (= Tho-
mas); Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Rismondo, Split 1960 ( = Kronika). Za ocenu
vrednosti dela Tome Arhi|akona, Historia Salonitana, videti, M. Barada, Dal-
matia Superior, Rad JAZU 270 (1949) 101 108; N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom
srednjem vijeku, Zagreb 1971, 22 25 ( = Klai}, Povijest).
24
Trebalo bi voditi ra~una da dubrova~ki analisti, Pop Dukqanin i Toma
Arhi|akon nisu pisci podjednake vrednosti. U wihovim delima postoje i te
kako pouzdani odlomci, obi~no wima savremeni, ali kada je re~ o pitawima
iz dubqe pro{losti wihova pouzdanost naglo opada. Ipak, ~ak i u tom po-
gledu oni se i daqe razlikuju, pa Toma Arhi|akon ostaje svakako naju~eniji
i najspremniji pisac iz ove skupine.

24
svoga vremena (Porfirogenit, Kinam, Skilica, Zonara, Kekav-
men)
25
dotle ne{to pozniji dalmatinski pisci, koji pi{u posle
dugog razdobqa kulturnog opadawa, uspostavqaju istorijske ve-
ze izme|u svoga vremena i vremena naseqavawa Slovena, premo-
{}uju}i ih legendama, tradicijom i domi{qawima. Takav pri-
stup bio je uslovqen wihovim tada{wim potrebama Toma Ar-
hi|akon zarad dokazivawa starine Splitske arhiepiskopije, a
Pop Dukqanin da bi u~vrstio prava prvenstva dukqanske dina-
stije nad okolnim slovenskim (srpskim) kneèvinama.
26

Docniji dubrova~ki pisci Anonim,
27
Tubero,
28
Nikola
Rawina,
29
Mavro Orbin,
30
Jakob Lukarevi},
31
Junije Rasti},
32
te-

25
Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, rec. I. Thurn, Berolini 1973; Ioannis Zonarae
epitomae historiarum, libri XVIII, rec. M. Pinder, Bonnae 1897; Cecaumenii Strategi-
con, ed. B. Wassiliewsky V. Jernstedt, St Petersbourg 1896 ( = Cecaumenii Strategi-
con); Ioannis Cinnami epitome, rec. A. Meineke, Bonnae 1836. Za ocenu vrednosti
Skilice, Kekavmena i Zonare, videti: Vizantijski izvori za istoriju naro-
da Jugoslavije, III, ured. G. Ostrogorski F. Bari{i}, Beograd 1966 (= VINJ
III) 52 54; 191 193; 245. Za Kinama, pogledati, Vizantijski izvori za isto-
riju naroda Jugoslavije, IV, ured. G. Ostrogorski F. Bari{i}, Beograd
1971, 1 105 ( = VINJ IV); Za op{tu ocenu vizantijskih pisaca, videti, C.
Mango, Byzantium the Empire of the New Rome, London 1998, 233 255 ( = Mango,
Byzantium).
26
Jo{ je, A. Dabinovi}, Dràvnopravni odnos Hrvata prema Isto~nom carstvu, Rad HA-
ZU 270 (1941) 59 ( = Dabinovi}, Dràvnopravni odnos) oprezno pretpostavio "da je
Dukljanin manje smatrao Hrvate krvnim, a vi{e pravnim nasljednicima Visigota i osobi-
to Ostrogota."; sli~no, @ivkovi}, O prvim glavama, 21, nap. 52.
27
Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodilo, Zagrabiae 1883, 1 163 (= Anonymi). Vi-
deti komentar za Anonima i druge dubrova~ke horni~are, M. Medini, Starine
Dubrova~ke, Dubrovnik 1935, 1 27 (= Medini, Starine). Rus, V. Maku{ev,
Izslhdovani ob istori~eskih pamtnikah i btopisatelh Dubrovni-
ka, Sanktpeterburg 1867 ( = Maku{ev, Izslhdovani), isuvi{e je verovao
najstarijim dubrova~kim letopiscima.
28
Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rhacusini ac abbatis congregationis Melitensis
Commentaria suorum temporum, I II, Rhacusii 1784, posebno kwiga I, 18 22; 188
206 ( = Tubero). Za istoriju svoga vremena (1490 1522 ) on je pouzdan izvor;
upor. Engel, Povjest, IX.
29
Annali di Ragusa del magnifico ms. Nicol di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagrabiae
1883, 166 301 ( = Ragnina).
30
Mauro Orbini, Il Rego de gli Slavi, Pesaro 1601 (= Orbini).
31
Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa libri quattro di Giacomodi Pietro Luccari, Ve-
netia 1605 ( = Luccari). Zanimqivo je da Engel, Povjest, XVII, Lukarevi}a smatra
za najpoznatijeg dubrova~kog istori~ara ali i megju svijem najnepouzdaniji.
32
Chronica Ragusina Junii Restii (ab origine urbis usque ad annum 1451), ed. S. Nodi-
lo, Zagrabiae 1893, 1 315 (= Resti).

25
è da najstarije razdobqe dubrova~ke pro{losti objasne le-
gendama.
33
Tako se oko crkve Sv. Stefana u Dubrovniku splela
neverovatna pri~a o bosanskom kraqu Stefanu i wegovoj èni,
kraqici Margareti,
34
koja se vremenom dogra|ivana provla~i-
la kroz brojna dela dubrova~kih pisaca.
35

Posebno je zna~ajna legenda o osnivawu Dubrova~ke ar-
hiepiskopije ~ije po~etke dubrova~ki pisci stavqaju u vreme
arhiepiskopa Dukqe Jovana, koji je posle razarawa svoga gra-
da (navodno u vreme bugarskog cara Samuila, 976 1014) pribe-
ì{te na{ao u Dubrovniku i postav{i episkop preneo i prava
Dukqanske arhiepiskopije na Dubrovnik.
36
Junije Rasti} pri-
dodaje na margini svoga dela 980. godinu uz podatak da je papa
Benedikt VII (973 984) potvrdio Jovanu arhiepiskopsku titu-
lu za Dubrovnik.
37
Sli~no postupaju Lukarevi} i Anonim - Jo-
annes primo Arciepiscopo di Ragusa.
38
S. Nodilo je smatrao da je
ovaj podatak umetnut docnije, jer je zabeleèn pod 980. godinom,

33
Tako je, na primer, legenda o sv. Ilarionu datirana u 802. godinu; Anonymi,
11 14; Ragnina, 188 191. S druge strane, Resti, 15, sv. Ilariona ispravno sta-
vqa u IV vek.
34
Anonymi, 16 18; Orbini, 346 347; Luccari, 5; Ragnina, 193 195; Resti, 27 28. O
kraqici Margareti, videti, F. [i{i}, O Hrvatskoj kraljici Margareti, Dubrovnik 1929
35
Legenda o kraqici Margareti kod pomenutih pisaca datirana je razli~i-
to; tako, Anonymi, 16 18, stavqa wen boravak u Dubrovniku u 819 827. Ano-
nima sledi Ragnina, 195. Sli~no razmi{qa i Lukarevi}, po{to posle izla-
gawa o Margariti pomiwe upad arabqanskog zapovednika Save koji je spa-
lio ju`nodalmatinske gradove, a taj doga|aj je bio oko 840. godine; upor. DAI
I, 29.88 93, gde su spojena dva napada Arabqana jedan iz 840. i drugi iz 866. go-
dine. Orbini, 346 347, stavqa boravak kraqice Margarete u Dubrovniku u XI
vek i smatra je udovicom hrvatskog kraqa Kre{imira II. S druge strane, Resti,
27 28, smatra da je epizoda sa kraqicom Margaretom bila oko 940. godine.
36
Ragnina, 202; Resti, 30. Ostala je zabeleèna tradicija da su kotorski, ul-
ciwski, sva~ki i barski episkop prilikom putovawa na jedan crkveni sabor
u Splitu pretrpeli brodolom i da je kao posledica toga usledila papska od-
luka da se u ju`noj Dalmaciji ustanovi posebna arhiepiskopija; upor. Tho-
mas, 43 44. Ljetopis fra Nikole La{vanina, ed. J. Jeleni}, GZM 26 (1914) 363, datira
ovaj brodolom u 1030. godinu, a navodi ~etiri episkopa Gorwe Dalmacije:
kotorskog, antibarskog, ulciwskog i sva~kog. Od tada arhiepiskop posta u
Antibaru kome se one ~etiri crkve podloì{e.
37
Resti, 30.
38
Luccari, 9; Anonymi, 23.

26
dok slede}i odeqak po~iwe sa 975. godinom, a zatim ponovo do-
lazi podatak pod 980. godinom.
39

Junije Rasti} se u svome delu kroz hronologiju i doga|aje
kre}e prili~no sigurno po{to kraj Samuilovog prodora u Dal-
maciju dovodi u vezu sa pohodom Vasilija II na Sardiku {to je
bugarskog cara navelo da se vrati u Bugarsku.
40
Ovo otkriva we-
gov metodolo{ki postupak, gde je on porede}i vizantijskog pi-
sca Kedrena (tj. Skilicu) i dubrova~ke zapise, stavio doga|aje
u istorijski kontekst. Neki drugi izvori zadràvaju ime Jova-
na kao prvog arhiepiskopa Dubrovnika, ali ga ne dovode u vezu
sa Dukqom ve} Epidaurom i vremenom doseqavawa Slovena,
41

{to je nesumwivo ta~nija verzija.
42

Obja{wewe za ime Raguze, od gr~ke re~i lausa, sa zna~e-
wem strma stena, zadràva se kod svih dubrova~kih ili dalma-
tinskih pisaca kao istorijska ~iwenica, iako je u pitawu veo-
ma stara tradicija, koju prenosi jo{ Konstantin Porfiroge-
nit polovinom X veka.
43
Obja{wewe za teritorijalne dobitke

39
Anonymi, 23, nap. 1.
40
Resti, 30.
41
Tako, Milecije, u: Ragnina, 174. Isto, MSS italiani CI. 7 N 984, Bibl. Marciana:
Relatione della Republica di Ragusa lanno 1624, objavqeno u: G. Novak, O dubro-
va~koj republici god. 1624. Anali zavoda za povijesne znanosti Jugoslovenske akade-
mije znanosti i umjetnosti 13 14 (1976) 9, Ioannes arcipiscopus Epidaurensis...
42
R. Kati~i}, Aedificaverunt Ragusium et habita verunt in eo. Tragom najstarijih du-
brova~kih zapisa, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993, 157 158 (= Kati~i},
Aedificaverunt) rekonstruisao je pribliàn tekst originalnog dubrova~kog
zapisa koji je posluìo kao predloàk Konstantinu Porfirogenitu, Popu
Dukqaninu, Tomi Arhi|akonu i dubrova~kom pesniku Mileciju, odakle
proisti~e da je pomenuti Jovan bio arhiepiskop Epidaura, koji je posle ra-
zarawa grada zajedno sa izbeglicama osnovao Dubrovnik. Na starinu i ras-
prostrawenost legende o osnivawu Dubrovnika ukazuje i poveqa ùpana Be-
qaka i wegovog brata Radi~a Sankovi}a Dubrov~anima iz 1391. godine gde se
uspostavqa veza izme|u Cavtata (Epidaura) i Dubrovnika koja seè iz vre-
mena slovenske seobe; upor. F. Miklosich, Monumenta serbica, Vienna 1858, N
204, na Captath pri mori esty bily grady stari D$brovniky polagy j$pe ko-
navalyske, kom$ grad$ pristohe j$pa konavaoska, i bhe m$ plemenito ta j$pa
i dr$ge zemyle i mhsta, i kada se ony stari grady ras$ i op$sth. O
porodici Sankovi} videti, J. Miju{kovi}, Humska vlasteoska porodica
Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17 54.
43
Anonymi, 3 8, 10, 18, pomiwe Castel de Lave vi{e puta ali ne ulazi u etimo-
logiju same re~i; Ragnina, 173, podrobno obja{wava mutaciju L u R (Lausa =
Ragusa); isto, Resti, 16; Tubero, 193, Lavusa in Rhacusam mutata; ukratko, Luccari,
1. Najstarija zabeleèna verzija ove legende je kod Konstantina Porfiro-

27
Dubrovnika prema Travuniji i Zahumqu iznedrilo je zaista te-
{ko shvatqivu hronolo{ku zbrku, ali i pojavu gotovo sigurno
nepostoje}ih vladara.
44
Borba za crkveni uticaj na podru~jima
izvan gradskih zidina na{la je odraza i u delima dalmatinskih
pisaca koji su posegli u duboku pro{lost traè}i tamo niti
kojima bi prilike iz svoga vremena ili bliè pro{losti, do-
veli u sklad na primer Jovan Ravewanin i wegov crkveno-or-
ganizacioni rad,
45
legenda o Ursu Konfesoru,
46
sabor na Duvaw-
skom poqu
47
sve su to u mawoj ili ve}oj meri ve{ta~ke nara-
tivne tvorevine koje su iz vrlo odre|enih potreba na{le svoje
mesto kod dalmatinskih pisaca.
48

S druge strane, podaci najstarijih srpskih rodoslova i
letopisa, kao i ìtija srpskih vladara, prenose hronolo{ki
redukovanu pro{lost, kako u pogledu dinasti~ke istorije i
predaka, tako i u pogledu politi~ke istorije.
49
Srpski pisci
poznaju iskqu~ivo dinastiju Nemawi}a, pa ukoliko bi moderna
istoriografija oslawala svoja saznawa o srpskoj pro{losti
iskqu~ivo na wima, do{la bi do zakqu~ka da pre Nemawi}a
srpske dràve nije ni bilo i da se od rimskog cara Licinija do
Bele Uro{a gotovo ~itav jedan milenij nepovratno zaturio.
50

Isto pravilo uo~ava se i po pitawu crkvene organizacije, gde
se postanak srpske arhiepiskopije sa sedi{tem u @i~i dovodi

genita, DAI I, 29.217 220, a zapisana je 949. godine; Ljetopis, 70, tako|e navodi
Lausium = Ragusium.
44
O ovim borbama dubrova~ki pisci uglavnom preuzimaju podatke iz dela
Popa Dukqanina, ali ima zapisa koji ukazuju i na postojawe dubrova~ke tra-
dicije; upor. Medini, Starine, 24.
45
Thomas, 33 34; Kronika, 24. Iako legenda o Jovanu Ravewaninu sadrì i
istorijske ~iwenice, wegova titula arhiepiskopa je plod pi{~eve kon-
strukcije. O ovom pitawu bi}e vi{e re~i kasnije.
46
F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925, 308, nap. 21 ( =
[i{i}, Povijest).
47
Ljetopis, 50 56.
48
Veoma o{tru kritiku dubrova~kih Letopisa dao je Nodilo, Prvi ljetopisci, 92
128. Maku{ev, Izslhdovani, 214, uo~io je da podaci iz letopisa koji se
odnose na vreme od VIII do XII veka ukazuju na wihovo crkveno poreklo.
49
Stari srpski rodoslovi i letopisi, ured. Q. Stojanovi}, Beograd Sr.
Karlovci 1927 (= Letopisi ) passim. Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti
kraqeva i arhiepiskopa srpskih, uredio \. Dani~i}, Zagreb 1866, passim.
Jiti kraly srybyskixy, deo prvi, ured. I. Pavlovi}, Beograd 1877, passim.
50
Npr. Letopisi, 177, 185, 191, itd.

28
u vezu i sa osnivawem 12 episkopija, odakle bi neminovno sle-
dio zakqu~ak da je Srbija do vremena Save Nemawi}a u crkve-
nom pogledu bila neure|ena zemqa.
Muk sredwovekovnih srpskih izvora o politi~kim i
crkvenim pitawima u srpskim zemqama tokom ranog sredweg
veka, o~igledno je imao opravdawe na isteku XII i tokom XIII ve-
ka, a bio je posledica vrlo odre|enih, sloènih, politi~kih i
crkvenih okolnosti.
Ipak, u pojedinim izvorima moè se primetiti da je pi-
sana zaostav{tina iz X ili XI veka postojala, ali da je iz nekih
za sada nepoznatih razloga tiho nestala iz docnijih istorij-
skih ili kwièvnih dela srpskih, a samim tim i poznijih dela
vizantijskih i dalmatinskih pisaca. Tako Pop Dukqanin, te-
meqno opisuju}i borbu dukqanskog kneza Dobroslava (tj. Ste-
fana Vojislava) sa dra~kim strategom, nesumwivo koristi slo-
venski izvor budu}i da u svoje ina~e latinsko delo ubacuje slo-
venske re~i, kada Dobroslavqev sin Gojislav u àru borbe nije
prepoznao svoga oca i umalo ga usmrtio, a otac povikao Boè Po-
miluj.
51
Iako je Dukqanin svoje delo prvobitno sastavio na slo-
venskom (srpskom) jeziku, navedeni citat nije preuzet iz prvo-
bitne slovenske verzije Letopisa ve} iz slovenskog izvora ko-
jim se prilikom sastavqawa te prvobitne verzije koristio.

Govore}i o dolasku Bugara Dukqanin najverovatnije
koristi bugarski izvor koji se bavio, izme|u ostalog, i naseqa-
vawem Bugara, donose}i veoma podrobne podatke o ustrojstvu
bugarskog plemena hagan Kris i devet kneèva pod wim.
52
Kod
istog pisca nalaze se i jedinstvene vesti o srpsko-bugarskom su-
kobu sa kraja VII veka u koji su Srbi bili uvu~eni kao saveznici
Carstva.
53
Tragovi postojawa jedne takve Bugarske hronike mogu
se uo~iti i kod Skilice koji u svoj gr~ki tekst ubacuje sloven-
ske re~i izgovorene od uspani~enih bugarskih vojnika prili-
kom sukoba vizantijskog cara Vasilija II i bugarskog cara Jova-
na Vladislava 1017. godine, pcci:c o 1oioop (beìte, car).
54

51
Ljetopis, 91.
52
Ljetopis, 44 45.
53
Ljetopis, 45 46.
54
Scyl. 356.46.

29
Odavno je uo~eno da je izgleda postojala i jedna Tre-
biwska hronika koja je mogla da nastane ve} po~etkom XI veka,
kojom se Dukqanin tako|e koristio.
55
U delu Mavra Orbina po-
stoji podatak o Cataro Citt di Bosna
56
kao i kod Lukarevi}a Kate-
ra di Bosna,
57
koji je stradao prilikom pohoda bugarskog cara
Samuila. To su, pored Porfirogenita
58
jedini izvori koji uop-
{te znaju za postojawe bosanskog grada Katere.
59
[tavi{e, Or-
bin i Lukarevi} koriste ovaj podatak da bi objasnili ime pri-
morskog Kotora jer su iz onog bosanskog stigli Nedor, Miro-
slav i Vuka{in koji su pomogli svojim znawem i ume}em da se
izgradi Kotor. Podatak o uni{tewu grada Dukqe tokom istog
pohoda tako|e je mogao da bude preuzet iz nepoznatog sloven-
skog izvora, mo`da upravo iz one iste Bugarske hronike koja se
bavi i naseqavawem Bugara i koja je mogla da nastane u Ohridu
izme|u 1018. i 1037. godine.
60
Potvrda o pohodu Samuila na ju-

55
Medini, Starine, 33. Da je zaista postojao dobro izra|en spis na koji se Du-
kqanin oslawao beleè}i vesti o sukobu sina Stefana Vojislava, Gojisla-
va, sa knezom Qutovidom kod brda Klobuka (isto~na Hercegovina) svedo~e
citati koji su kod Dukqanina sa~uvani Ingenia tua nullatenus me pertur-
bant... i Currite commilitones et socii, currite, quoniam Lutovid cecidit et mortuus
est.; Ljetopis, 92. Trebiwska hronika nastala je, prema istraìvawima M.
Medinija, oko 1020. godine; upor. M. Medini, Kako je postao Ljetopis popa Duklja-
nina, Rad HAZU 273 (1942) 113, 155 156.
56
Orbini, 298.
57
Luccari, 9. U ovom istom odeqku Lukarevi} pomiwe i primorski grad Ko-
tor koji je postradao tokom istog Samuilovog pohoda.
58
DAI I, 32.151 (Ko:cpo).
59
Orbin je koristio podatak o bosanskom Kotoru iz Geografije Gerarda Ru-
dingera, kwiga 2, upravo kao i Lukarevi}. Orbin doslednije koristi izvor i
kaè da je bosanski Kotor apresso Bagnaluca. Orbin dodaje da je podatke o do-
lasku Nedora, Miroslava i Vuka{ina u dalmatinski Kotor prona{ao kod
Mihaila Salowanina. O Rudingeru i Mihailu Salowaninu videti, Mavro
Orbini, Kraqevstvo Slovena, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1968, 397, 409. O
identifikaciji bosanskog Kotora (Katere), videti, VINJ II, 59, nap. 203.
60
Zakqu~ak o vremenu nastanka ove Bugarske hronike izveden je na osnovu
podataka koji su sa~uvani kod Mihaila Devolskog u wegovim dopunama Ski-
lice; upor. B. Proki}, Die Zustze in der Handschrift des Johannes Skylitzes Codex
Vindobonensis hist. graec. LXXIV, Mnchen 1906 ( = Zustze). Naime, sve dopune se
odnose na vreme do 1037. godine (sa izuzetkom dve dopune za 1072/1073. godi-
nu), a to je godina kada je arhiepiskop Ohrida, Sloven Jovan, umro, a nasledio
ga na tronu Ohrida Grk Lav. Tada je i slovenska pisana tradicija, odràvana

30
`nodalmatinske gradove, ~iji je opis sa~uvan kod Popa Dukqa-
nina,
61
nalazi se i u legendi o sv. Trifunu, u kojoj se kaè da je
prilikom osvajawa Kotora, Samuilo odneo sve~eve mo{ti.
62

Pismenost je u sredwem veku bila povezana sa crkvom i
wenim ustrojstvom. Osnovne kwige koje su prepisivane i bile
dostupne bavile su se biblijskim i crkvenim temama, odnosno
li~nostima iz crkvenog kulta. Pored ovakvih spisa u Vizanti-
ji je u ranom sredwem veku jedan imu}niji gra|anin obi~no po-
sedovao ne{to patristi~ke literature, jednu ili dve hronike,
te obavezno jedan tuma~ snova (Sanovnik).
63
Bio je to kulturni
obrazac vremena i sasvim je izvesno da je prodirao i u ju`no-
slovenske zemqe koje su bile pod neposrednim politi~kim i
kulturnim uticajem Vizantije. Svakako, on je mogao da bude ute-
meqen tek po{to je i hri{}ansko dru{tvo u tim zemqama, pre
svega u dalmatinskom zale|u, ~vr{}e ustrojeno, a to je moglo da
bude, najkasnije, ve} od X veka.
Kod Ju`nih Slovena pismenost na materwem jeziku otpo-
~ela je krajem IX veka u Bugarskoj
64
i odatle se {irila prema
Srbiji i srpskim kneèvinama tokom narednih stole}a. Ona je
bila saobrazna sa {irewem crkvene organizacije, pa bi stoga
bilo prirodno za o~ekivati da je na prostoru srpskih kneèvi-

u Ohridskoj, odnosno Bugarskoj arhiepiskopiji, koja je mogla da iznedri jed-
nu takvu Bugarsku hroniku, po svoj prilici sputana u daqem delovawu.
61
Ljetopis, 78 80.
62
G. Gelcich, Estratto dalla Legenda de miser San Tryphon martire confalon et pro-
tector della cittade de Catharo, Storia documentata della Marinerezza Bocchese, Ra-
gusa 1889, 84. Gel~i} smatra (Gelcich, op. cit. 81, nap. 1) da je legenda sastavqe-
na oko 1000. godine. Me|utim, ona pouzdano poti~e iz kasnijeg vremena jer
pisac doslovce kaè: Certo Samuel je podigao pobunu protiv romanskog cara
Vasilija. Tokom pobune tiranisao je granicu Bugara i Makedonije i opusto-
{iv{i neke gradove Dalmacije stigao je sa vojskom do Kotora odakle je od-
neo telo sv. Trifuna. Za savremenika bugarski car Samuilo (976 1014) si-
gurno nije mogao da bude neki Samuel pa taj izraz i jeste pokazateq da je
Legenda sastavqena znatno kasnije, mo`da u XIII ili XIV veku. U svakom slu-
~aju, po{to se u Legendi pomiwe i pobeda cara Vasilija nad tiraninom, Le-
genda je nastala posle 1025. godine.
63
Mango, Byzantium, 239.
64
U~enici ]irila i Metodija, Kliment, Angelar i Naum, prispeli su u Be-
ograd oko 885. godine, odakle su otpravqeni bugarskom knezu Mihailu Bori-
su. Od tog trenutka otpo~iwe slovenska pismenost i temqniji razvoj crkve-
ne organizacije u Bugarskoj. Upor. The Long Life of Saint Clement of Ohrid, ed. I.
G. Iliev, Byzantinobulgarica 9 (1995) 62 120 ( = Clement).

31
na ve} u XI veku postojala znatna produkcija spisa lokalnog po-
stawa npr. @itije sv. Vladimira ili pretpostavqena Tre-
biwska hronika. Miroslavqevo jevan|eqe, nastalo oko 1185.
godine, a pisano jednim delom u Ra{koj, nesumwivo potkrepqu-
je tezu o znatnom sredi{tu slovenske pismenosti koje je, da bi
takvo delo nastalo, moralo da ima dugu tradiciju. I zaista, u
buli antipape Klimenta III od 8. januara 1089. godine, kojom se
episkop Bara, Petar, potvr|uje za arhiepiskopa dioklejsko-
barskog, pomiwu se i slovenski manastiri (...omnia monasteria
tam Dalmatinorum quam Graecorum atque Sclanorum...).
65

Nestanak ranije pisane zaostav{tine u docnijim delima
nastalim pod Nemawi}ima posledica je promene teì{ta po-
liti~ke mo}i koja sa Dukqe i Primorja prelazi na unutra-
{wost, odnosno Ra{ku. Tako bi i muk nemawi}kih izvora o ra-
nijoj pro{losti bio posledica politi~ke odluke, ali ujedno i
pokazateq da je kqu~ razvoja crkvenog ustrojstva i pismenosti
u prethodnom razdobqu bio u Primorju, a ne u Ra{koj.
66

Vizantijski i zapadni pisci tako|e pruàju srazmerno
malo vesti o prilikama u Dalmaciji ili unutra{wosti nekada-
{weg Ilirika. Ve} pomiwani Konstantin Porfirogenit u
svome delu O upravqawu carstvom, ostavio je poneku vest koja
se moè iskoristiti za razmatrawe pokr{tavawa Srba i Hrva-
ta, kao i podatke o hri{}anskim kultovima u nekim od dalma-
tinskih gradova. Ostali vizantijski pisci koji se bave prosto-
rom ju`noslovenskih kneèvina poti~u iz ne{to docnijeg vre-
mena Kekavmen (XI vek), Kinam (XII vek) i Skilica (XI vek).
Predmet wihovog zanimawa uglavnom je politi~ka istorija,
dok se crkvenih pitawa uop{te ne doti~u. Na strani zapadnih,
latinskih pisaca, izdvaja se Jovan \akon, sekretar mleta~kog
du`da (umro 1008/1009. godine) koji tako|e izvrsno dopuwava
pisawe Konstantina Porfirogenita oskudnim, ali dragocenim
vestima o stawu hri{}anstva kod Hrvata i Neretqana.
67

Od posebnog zna~aja su i pisma papske kancelarije hrvat-
skim vladarima iz posledwe ~etvrtine IX veka koja pruàju do-

65
Acta Albaniae I, N 68.
66
Suprotno, ISN I, 217 (D. Bogdanovi}).
67
La cronaca veneziana del Diacono Giovanni, Cronache Veneziane antichissime, ed.
G. Monticolo, Roma 1890, passim ( = Ioh. Diac.).

32
voqno podataka za dubqe prosu|ivawe o tokovima hri{}aniza-
cije u sklopu {ire politi~ke delatnosti slovenskih kneèva.
68

U red ovako va`nih izvora spadaju i odluke Prvog i Drugog
splitskog sabora (925; 928. godine).
69

Oskudna izvorna gra|a doprinela je da problem poli-
ti~ke istorije ranosredwovekovnih srpskih zemaqa ni izdale-
ka nije re{en, kao {to nisu raspletena mnoga druga pitawa ko-
ja se ti~u, izme|u ostalog, i crkvenog razvoja u tim zemqama.
Sam problem crkvene organizacije u ranosredwovekovnoj srp-
skoj dràvi, odnosno srpskim zemqama, naàlost, mora da bude
razmatran na pojedinim, neretko slabo pouzdanim odlomcima.
Ovo pitawe je povezano i sa stawem crkvene organizacije u su-
sednim slovenskim zemqama, Hrvatskoj i Bugarskoj, o ~emu je
sa~uvano ne{to vi{e pouzdanijih izvora. Naposletku, pre nego
{to se i otvori pitawe crkvene organizacije potrebno je oce-
niti stawe crkvenih prilika na {irem prostoru Balkanskog
poluostrva u doba pozne antike, a zatim utvrditi vreme pokr-
{tavawa Srba i Hrvata, jer od tog vremena tek moè da po~ne
da se razmi{qa o mogu}oj crkvenoj organizaciji na prostoru
koji su oni naselili.

68
Zbornik I, N 4 14; 17 18.
69
Zbornik I, N 23; N 26.

33

ILIRIK - STAWE CRKVENE ORGANIZACIJE
U POZNOJ ANTICI

Uspon i pad crkvenog ìvota na prostoru Ilirika (dije-
ceze i prefekture)
70
stoji u neposrednoj vezi sa promenqivim
politi~kim okolnostima kojima su provincije u ovoj oblasti
bile izloène. Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Nais i
Salona, bili su ve} sredinom IV veka jaka sredi{ta hri{}an-
stva. Iz vremena ranog hri{}anstva u Iliriku i Dalmaciji
ostala su kao svedo~anstvo o prisustvu hri{}anskog kulta ime-
na mu~enika.
71
Iz Dalmacije su, sv. Venancije, prvi episkop Sa-
lone, sv. Dujam (Domnius) tako|e episkop Salone iz po~etka IV
veka i wegov sapatnik sv. Anastasije (tj. sv. Sta{); iz Panonije
su, episkop Siscije (Siska) sv. Kvirin, stradao tako|e pod Dio-
klecijanom, zatim sv. Polion koji je mu~en u Cibali (Vinkov-
ci); iz Sirmijuma su, sv. Irinej episkop Sirmijuma, sv. Herma-
gora (slov. Mohor ili Mogor), sv. Anastasija, sv. Fortunat, sv.
Donat, sv. Klaudije, sv. Kastorije, sv. Simfronijan, sv. Niko-
strat i sv. Simplicije svi sa po~etka IV veka.
72
Iz Singudunu-
ma su bili sv. Sinerot, sv. Demetrije, sv. Hermil, sv. Stratonik

70
Literaturu o Iliriku i administrativnim podelama ove oblasti tokom
Rimskog carstva, videti, ISN I, 96, nap. 6 (M. Mirkovi}); T. @ivkovi}, Slo-
veni i Romeji, Beograd 2000, 24, nap. 2 ( = @ivkovi}, Sloveni).
71
O razvoju hri{}anstva u Iliriku, videti, J. Zeiller, Les origines chrtiennes
dans les provinces danubiennes de l'empire romain, Paris 1918 (= Zeiller, Origines);
ISN I, 99 102 (M. Mirkovi}); za ranovizantijsko razdobqe, videti, L. Duc-
hesne, LIllyricum ecclsiastique, BZ 1 (1892) 531 550; F. Dvornik, Les Slaves,
Byzance et Rome au IXe sicle, Paris 1926, 60 105.
72
[i{i}, Povijest, 152.

34
svi stradali po~etkom IV veka, a poreklom sa Istoka.
73
Iz
Ni{a je sv. Prokopije, poreklom iz Egipta, stradao pod Dio-
klecijanom, ~ije su mo{ti bile netaknute u ovom gradu do 1072.
godine kada su Ugri {aku preneli u Sirmijum.
74
Iz Ulpijane u
Dardaniji su sv. Flor i sv. Laur.
75

Na osnovu potpisa u~esnika Prvog vaseqenskog sabora
odrànog u Nikeji 325. godine poznati su episkopi Dakos iz
Dardanije
76
i Domnije iz Sirmijuma.
77
Spisak u~esnika sabora u
Sardiki 347. godine, tako|e pruà podatke o episkopima: Gau-
dencije iz Naisa,
78
Ursacije iz Singidunuma,
79
pristalice Ari-
jeve jeresi osu|eni na ovom Saboru; zatim pravoverni episko-
pi, Amasit iz Viminacijuma (kod sela Stari Kostolac),
80
Zo-
sim iz Horeum Margija (\uprija),
81
Vital iz Akve (kod Praho-
va),
82
Makedonije iz Ulpijane (dan. Gra~anica kod Lipqana),
83

Zosim iz Lihnide (Ohrid).
84

Na Tre}em saboru u Efesu 431. godine, sa prostora sredi-
{weg i severnog Ilirika bili su prisutni samo Konstantin iz
Diokleje (ep. civitatis Diocletianorum) i Pavle iz Dardanije.
85
Ni-
su poznati razlozi zbog ~ega nisu bili prisutni drugi episko-
pi npr. Naisa, Singidunuma ili Viminacijuma.
Mreà episkopija u severnom i sredi{wem delu Balkan-
skog poluostrva bila je u usponu sve do 441. godine kada dolazi
do velike provale Huna i razarawa najve}eg broja iliri~kih
gradova. Stradali su Viminacijum, Margum, Sirmijum i Ni{,

73
Upor. ISN I , 99 100 (M. Mirkovi}), sa navedenom literaturom u nap. 10.
74
Upor. J. Kali}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967, 42. Ruku sv. Proko-
pija vratio je u Ni{ vizantijski car Manojlo Komnin 1162. godine; Ioannis
Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, ed. A. Meineke, Bon-
nae 1836, 227.1 4 ( = Ioan. Cin.); VINJ IV, 74.
75
Zeiller, Origines, 103, nap. 2.
76
Mansi II, col. 696.
77
Ibid.
78
Mansi III, col. 39.
79
Mansi III, col. 41.
80
Mansi III, col. 44.
81
Mansi III, col. 50.
82
Mansi III, col. 39.
83
Ibid.
84
Ibid.
85
Mansi IV, col. 1365.

35
dok je stanovni{tvo odvedeno preko Dunava.
86
Tako ve} na ê-
tvrtom saboru u Halkedonu 451. godine sa iliri~kog prostora
bio je prisutan samo Evandro, episkop Diokleje (ep. Diocliae,
Aioxcio).
87

Poseban pe~at na razvoj crkvene organizacije u Iliriku
utisnuo je papa Ino}entije I (401 417) koji je 17. maja 412. godi-
ne opunomo}io, kao svoga vikara, solunskog arhiepiskopa Rufa
predaju}i mu crkvenu vlast nad Ahajom, Tesalijom, Starim i
Novim Epirom, Kritom, Sredozemnom i Priobalnom Dakijom,
Mezijom, Dardanijom i Prevalisom.
88
Me|utim, ve} 385/386. go-
dine, kako proisti~e iz pisma pape Siricija (384 399) episko-
pu Soluna Anisiju, solunski episkop je dobijao potvrdu iz Ri-
ma da ima pravo da rukopolaè episkope u Iliriku.
89
Ovom od-
lukom pape Siricija zapravo je utemeqen budu}i papski vika-
rijat u Solunu koji je kona~no, 412. godine, uspostavio papa
Ino}entije I. [to se ti~e Dalmacije, ona je svakako bila u nad-
le`nosti episkopa Salone.
Vizantijski car Justinijan I (527 565) Novelom XI, od
14. aprila 535. godine, izdvojio je ispod vlasti solunskog pap-
skog vikara provincije Priobalnu i Sredozemnu Dakiju, Prvu
Meziju, Dardaniju, Prevalis, Drugu Makedoniju i deo Druge Pa-
nonije, a sedi{te novouspostavqene arhiepiskopije smestio u
tek izgra|eni grad Justinijanu Primu (dan. Cari~in grad kod
Lebana).
90
Papa Vigilije (537 555) potvrdio je carevu odluku

86
Prisci Fragmenta, ed. L. Dindorf, Historici graeci minores I, Lipsiae 1870, Frg. 2,
280.20 281.6; Frg. 8, 291.9 15; upor. @ivkovi}, Sloveni, 59 60.
87
Mansi VI, col. 575.
88
Acta Albaniae I, N 7. Osnovne podatke, sa starijom literaturom, pruà: D.
Gruber, O dukljansko-barskoj i dubrova~koj nadbiskupiji do polovice XIII stolje}a, Vje-
snik 14 (1912) 1 5 (= Gruber, O dukljansko-barskoj); B. Grani}, Osnivawe arhie-
piskopije u gradu Justiniana Prima 535 godine posle Hr., GSND 1/2 (1926) 117
(= Grani}, Osnivawe).
89
90
Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R. Schoell, Berolini 1912, Nov. XI, 94 (= Novel-
lae). Crkvena sredi{ta pomenutih provincija su: Dacia mediterranea Serdica,
Dacia ripensis Ratiaria, Moesia prima Viminacium, Dardania Justiniana Prima,
Praevalis Scodra, Macedonia secunda Stobi, Pannonia secunda Bassiana (u no-
veli pogre{no zapisana kao Bacensi est civitate); me|utim, trebalo bi da stoji
civitas Bassianensis; upor. Grani}, Osnivawe, 127, nap. 45; videti i, V. Popovi},
Le dernier vque de Sirmium, Revue des tudes augustiniennes 21 (1975) 103.

36
i arhiepiskopa Justinijane Prime imenovao svojim namesni-
kom za te zemqe.
91

Me|utim, ve} 18. marta 545. godine Justinijan izdaje No-
velu CXXXI
92
kojom ukida samostalnost arhiepiskopije sa sedi-
{tem u Justinijani Primi i stavqa je u nadle`nost rimskog pa-
pe koji preko svoga vikara vr{i delegiranu jurisdikciju na
tom podru~ju.
93
Nema razloga za sumwu da je do{lo do nekih no-
vih crkveno - organizacionih promena na podru~ju ove arhiepi-
skopije sve do kraja wenog postojawa, po~etkom VII veka.
Papa Grigorije Veliki (590 604) uputio je arhiepisko-
pu Justinijane Prime, 592, 594. i 596. godine pisma iz kojih se
jasno vidi i crkveno-pravni poloàj ove arhiepiskopije, odno-
sno wena pot~iwenost rimskom papi.
94
Posledwi put papa se
obratio arhiepiskopu Justinijane Prime 602. godine {to je
ujedno i posledwa vest koja potvr|uje postojawe ove arhiepi-
skopije.
95

Teritorija arhiepiskopije Justinijane Prime zauzimala
je najve}im delom prostor dijeceze Dakije (provincije Prio-
balna i Sredozemna Dakija, Dardanija, Mezija i Prevalitana) u
sklopu prefekture Ilirik, Druga Makedonija bila je u sklopu
dijeceze Makedonije,
96
dok je Druga Panonija ulazila u sastav
dijeceze Ilirik.
97
U trenutku kada je Justinijan 535. godine po-
vla~io granice arhiepiskopije sa sedi{tem u Justinijani Pri-
mi ovakva raspodela provincija sigurno je bila posledica i od-
re|ene politi~ke odluke, jer su u to vreme Goti gospodarili za-
padnim delom Balkanskog poluostrva, odnosno Dalmacijom, ali

91
Grani}, Osnivawe, 126 127; Zeiller, Origines, 385 i daqe; Kali}, Crkvene
prilike, 27.
92
Novellae, CXXXI, 655 656.
93
Grani}, Osnivawe, 129.
94
Mansi IX, col. 1093 1094.
95
Mansi X, col. 329.
96
Novellae, CXXXI, 655, izostavqa Drugu Makedoniju, dok deo Druge Panoni-
je postaje prosto Panonija bez bliè naznake. Zeiller, Origines, 164, smatra da je
do tog vremena Druga Makedonija bila spojena sa provincijom Dardanijom.
97
Stara rimska dijeceza Ilirik podeqena je na zapadni i isto~ni deo. Is-
to~ni deo nazvan je prefekturom i sastojao se od dve dijeceze: Dakije i Ma-
kedonije. Zapadni deo poznat je pod imenom dijeceza Ilirik. Upor. P. Lemer-
le, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de lepoque romaine jusquau
VIIIe sicle, Revue historique 211 (1954) 265 273.

37
je docnije, tokom sredweg veka, dovela do veoma zanimqivog ras-
pleta na latinskom zapadu kada dijeceza Ilirik, a ne prefek-
tura Ilirik ostaje ta na osnovu koje se crkveno sredi{te Ili-
rika dovodi u vezu sa Sirmijumom (dan. Sremska Mitrovica).
Tako jedina crkveno-pravna veza koja dijecezu Ilirik
povezuje sa Justinijanom Primom i wenim nekada{wim opse-
gom ostaje provincija Druga Panonija, ~ije je crkveno sredi-
{te, po{to je Sirmijum bio pod vla{}u Gepida do 567. godine,
preme{teno u Basijanu, a koje je vra}eno u Sirmijum najkasnije
u vreme Metodija, oko 872. godine, pod sasvim druga~ijim poli-
ti~kim okolnostima. Otuda najverovatnije i pretenzije odre-
|enih crkvenih lica u ranom sredwem veku (npr. Piligrim i
takozvani lor{ki falsifikati, pismo pape Jovana VIII sloven-
skom knezu Mutimiru) prema zemqama ju`no od Dunava (Mezija,
Dardanija, Sredozemna i Priobalna Dakija) ba{tine crkveno-
pravni osnov upravo na ovoj ~iwenici, polaze}i od Sirmijuma
kao episkopskog sedi{ta koje je bilo u sastavu dijeceze Ili-
rik. Drugim re~ima, sredwovekovni pisci ne prave razliku iz-
me|u prefekture Ilirik i dijeceze Ilirik. Vizantijska tra-
dicija, pak, crkvenu organizaciju prefekture Ilirik uzima
kao osnovu kada 1019/1020 - 1025. godine, poveqama Vasilija II
(976 1025) prenosi prava arhiepiskopa Justinijane Prime na
episkopa, odnosno arhiepiskopa Ohrida.
98

Crkvene prilike u Iliriku, kako zapadnom tako i isto~-
nom, neraskidivo su bile zavisne od politi~kih okolnosti da-
tog trenutka. Kada je car Justinijan sproveo reorganizaciju cr-
kve u isto~nom Iliriku 535. godine, bio je uslovqen gotskom
vla{}u u Dalmaciji i Saviji i tamo{wom crkvenom organiza-
cijom na koju nije mogao da vr{i uticaj.
99
Iste godine zapo~eo
je Justinijan Gotski rat pa se te{ko moè oteti utisku da stva-
rawe arhiepiskopije u Justinijani Primi nije stajalo u vezi sa
ratnim pripremama. Justinijan je èleo da pre po~etka sukoba

98
H. Gelzer, Ungerduckte und wenig bekannte Bistmerverzeichnisse, BZ 2 (1893) 42
46 (= Gelzer, Ungerduckte); Notitiae episcopatuum ecclesiae constantinopolitanae, ed.
J. Darouzs, Paris 1981, 13.834 856 ( = Notitiae).
99
Na osnovu spisa crkvenog sabora u Saloni iz 530. godine u Dalmaciji su
postojale slede}e episkopije: Salona, Iader, Arba, Siscia, Epidaurum, Scardona,
Narona, Bistua, Martaritana, Sarnia. Ovima su na Saboru u Saloni 533. godine pri-
dodate: Sarsenteron, Muccar, Ludrum (tj. Burnum); upor. Kukuljevi}-Sakcinski, Zbor-
nik, N 239 i N 240. Upor. K. Patsch, Nahogjaji novaca, GZM 12 (1900) 555 556.

38
ima ~vrstu crkvenu i upravnu organizaciju na teritoriji koja
se grani~ila sa gotskim posedima u Dalmaciji. Istovremeno,
zapadne granice novouspostavqene arhiepiskopije ~inile su
nesumwivo i politi~ku granicu Carstva prema Gotima.
Ve} Novelom VIII iz 535. godine, Justinijan je onemogu-
}io provincijske upravnike da postavqaju svoje predstavnike
po gradovima,
100
a zna~aj episkopa za upravni aparat Carstva
jo{ ja~e je istakao Novelom CXXVIII iz 545. godine kojom se
episkopima daje pravo da preuzmu fiskalne i druge du`nosti
gradskih dekuriona,
101
~ime je minimalizovana uloga gradskih
saveta i predstavnika poznoanti~ke gradske administracije, a
oslonac funkcionisawa gradova potraèn u o~igledno stabil-
noj i ~vrstoj crkvenoj hijerarhiji.
102
Preuzimawe svetovnih
funkcija u provincijskoj upravi od strane crkvenih lica, a na
podstrek cara, odnosno carigradske vlade, dodatno oja~ava
pretpostavku da spisak provincija pod Justinijanom Primom
zapravo odslikava granicu Carstva prema Gotima, odnosno
Dalmaciji. Primer Justinijane Prime nije usamqen, jer je Ju-
stinijan sli~ne zahvate izvr{io i u Kartagini
103
i Raveni, tj.
sve tri arhiepiskopije su pretrpele bitne promene u odnosu na
do tada zvani~nu crkvenu hijerarhiju.
104

Kartagina i Ravena bili su gradovi tek osvojeni, prva,
Kartagina, bila je zauzeta posle slamawa Vandala u severnoj
Africi 533. godine, dok je Ravena preoteta Gotima ne{to ka-
snije, 540. godine, i sluìla je kao vojni centar sve do kraja ra-
ta u Italiji. U oba slu~aju prime}uje se te`wa da granice cr-
kvenih nadle`nosti prate granice provincija. Istovetan je
slu~aj sa Justinijanom Primom, sa tom razlikom {to ona nije
bila ponovo osvojena, ve} je wenim osnivawem oja~ana uprava
Carstva preko crkvene hijerarhije u dane neposredno pred po-
~etak rata sa Gotima i ponovnog osvajawa Dalmacije.

100
Novellae, VIII, cap. IV, 68.31 36.
101
Novellae, CXXVIII, cap. XV, 641.34 642.32.
102
Upor. F. Kurta, Limes and Cross: The Religious Dimension of the Sixth-century Da-
nube Frontier of the Early Byzantine Empire, Starinar 51 (2001) 48.
103
Novellae, XXXVII, 244.20 245.41, iz avgusta 535. godine.
104
Upor. R. A. Markus, Carthage Prima Justiniana Ravenna: An Aspect of Justi-
nians Kirchenpolitik, Byzantion 49 (1979) 278.

39
Presudnu ulogu za izbor samog sredi{ta arhiepiskopije
nedaleko od sela Taurisijuma, gde je podignuta Justinijana
Prima, svakako je imala okolnost da je car Justinijan tu bio
ro|en, ali bi on u svakom slu~aju, radi uskla|ivawa celokup-
nih upravnih i crkvenih prilika u Iliriku, a najpre zbog po-
grani~nog poloàja Ilirika prema Gotima, na tom prostoru
uspostavio arhiepiskopiju. Izbor wenog sredi{ta bio je samo
olak{an ~iwenicom da je sam car bio rodom odatle.
105

Kada je vizantijska vojska u Italiji po~ela da posustaje
u iscrpquju}em odmeravawu snaga sa kraqem Gota, Totilom,
106

Justinijan je Novelom CXXXI iz 545. godine ograni~io samo-
stalnost (tj. autokefalnost) arhiepiskopa Justinijane Prime.
Bio je to politi~ki ustupak rimskom papi ~ija mu je podr{ka
bila dobrodo{la u kriti~noj fazi rata sa Gotima u Italiji.
107

Iz Justinijanove vizure on je ponovo uspostavqao jedinstvo ne-
kada{weg Rimskog Carstva tako da je mogao, usled promewenih
politi~kih okolnosti, da vrati jurisdikciju Rima nad episko-
pijama koje su bile pod Justinijanom Primom, rukovode}i se
pre svega potrebom ja~awa vojnog poloàja Carstva u Italiji
preko rimskog pape i uticaja koji je on mogao da ima na tamo-
{we stanovni{tvo.
108
îni se da su Justinijanove nade o ujedi-

105
Prokopije kaè da je Justinijan sagradio Justinijanu Primu oduùju}i
se na taj na~in svojoj roditeqki, a po{to je grad bio veliki i mnogoqudan,
odabran je da bude i arhiepiskopsko sredi{te; upor. Procopii Caesariensis ope-
ra omnia, I IV, ed. G. Wirth, Bellum Vandalicum, Bellum Gothicum, Bellum Persi-
cum, De aedificiis, Historia arcana, Lipsiae 1962 1964, De aedificiis, 105.6 9;
105.18 23; VINJ I, 56.
106
Uop{teno, The Cambridge Medieval History, ed. H. M. Gwatkin J. P. Whitney,
vol. II, Cambridge 1913, 15 17 ( = CMH II).
107
Za odnos italijanskog stanovni{tva prema Velizarovim ili Narzesovim
trupama, pre svega na osnovu pisawa Kasiodora i Prokopija, videti, J. Moor-
head, Italian Loyalities During Justinians Gothic War, Byzantion 53 (1983) 582, 596.
Vizantija se ve} od 544. godine nalazila u izuzetno te{koj vojnoj situaciji u
Italiji. Totila je u jesen 545. po~eo da opseda Rim, a Velizar se preko Rave-
ne i Dalmacije uputio u Dra~ gde je ~ekao vojna poja~awa iz Carigrada. Vr-
hunac potiskivawa vizantijskog uticaja u Italiji bilo je ponovno zauzima-
we Rima od strane Totile 17. decembra 547. godine; upor. Procopii BG III, 22.
108
Me|utim, ovaj Justinijanov ustupak papi Vigiliju nije bio dovoqan pa je
na carevo nare|ewe papa u novembru 545. godine odveden na Siciliju, a oda-
tle u Carigrad gde je prispeo 547. godine; upor. Theophanis Chronographia, I
II, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883, I, 225.12-13 ( = Theoph. I).

40
wewu crkava bile uzaludne pa je papu Vigilija ozloje|eni car
jednim iznenadnim hap{ewem 551. godine ponovo podsetio da
u~ini ono {to je od wega ranije traìo.
109

Tako Novela CXXXI iz 545. godine postaje pravni osnov
za sva daqa pitawa u sporewima oko crkvenih nadle`nosti u
ovim oblastima. Daqi razvoj politi~kih okolnosti, pre svega na
Zapadu, u Italiji, dove{}e tokom VIII i IX veka do promena i u ju-
risdikciji nad ve}im delom Balkanskog poluostrva {to se mora-
lo odraziti i na crkvene prilike kod Slovena (Srba i Hrvata).
Provale Slovena i Avara u drugoj polovini VI veka,
uzrokovale su nova razarawa i nesumwivo doprinele kona~nom
raspadu crkvene organizacije. Prilikom prve opsade Soluna
584. godine, pomiwu se crkvena lica i gra|ani koji su raspozna-
vali znake varvarskog (slovenskog) dozivawa,
110
{to upu}uje na
zakqu~ak da su u pitawu izbeglice iz ve} opusto{enih predela
Ilirika.
111
Crkvena lica, pomenuta u ovakvom sklopu doga|aja
bila bi u tom slu~aju dokaz da je krajem VI veka u severnom i
sredi{wem Iliriku ve} otpo~eo proces raspadawa crkvenog
tkiva. Arheolo{ki podaci sa lokaliteta kao {to su Medijana
(Ni{), Gradina na Jelici, Kolovrat kod Prijepoqa, Justinijana
Prima (Cari~in grad) i mnogi drugi, pokazuju zamirawe rano-
hri{}anskih bazilika krajem VI odnosno po~etkom VII veka.
112

U istoriografiji je jo{ uvek ostalo nere{eno pitawe
{ta se desilo sa Dalmacijom nakon Justinijanovih osvajawa
537. godine, odnosno po{to su Goti kona~no isterani iz ove
oblasti. îwenica je da ne postoji nijedan pisani izvor koji bi
pouzdano posvedo~io o upravnom poloàju Dalmacije u struktu-

109
Theoph. I, 225.18-21. Teofan je ovo drugo hap{ewe pape Vigilija tako|e
stavio u 547. godinu ali je ono zaista bilo 551. godine; upor. C. Mango R.
Scott, The Chronicle of Theophanes, Oxford 1997, 328, nap. 4 (= Mango-Scott).
110
Les plus anciens recueils des miracles de saint Demetrius, I II, ed. P. Lemerle, Pa-
ris 1979, I, 12, 128.2 ( = Miracula); VINJ I, 176.
111
Upor. @ivkovi}, Sloveni, 106.
112
O bazilikama na prostoru dana{we Srbije postoji brojna literatura.
Videti npr. M. Milinkovi}, Arheolo{ka istraìvawa Gradine na Jelici u
1989. i 1994. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja (â~ak) 24 (1994) 49
58; I. Nikolajevi}, Ranohri{}anske krstionice u Jugoslaviji, ZRVI 9
(1966) 223 253; V. Kondi} V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u
vizantijskom Iliriku, Beograd 1977.

41
ri Carstva tokom VI (posle 537. god.) ili po~etka VII veka. Sta-
rija mi{qewa podrobno je izneo J. Ferluga u svojoj studiji Vi-
zantiska uprava u Dalmaciji, zakqu~iv{i da je Dalmacija za
vreme Justinijana najverovatnije bila uzdignuta u rang prokon-
zularne provincije i da nije bila pot~iwena nijednoj prefek-
turi.
113
D. Mandi} je prili~no ubedqivo pokazao da je Dalmaci-
ja u upravnom smislu potpadala pod Ravenskog egzarha. U svakom
slu~aju, nesumwivo je dokazao da je u smislu crkvene organiza-
cije Dalmacija potpadala pod rimskog papu i da je on vr{io po-
tvr|ivawe arhiepiskopa Salone.
114

Me|utim, kako sledi iz crkvene politike Justinijana I,
koji je teìo da granice arhiepiskopija saobrazi granicama
dijeceza, a episkopija prema provincijalnim granicama, treba-
lo bi o~ekivati da je i Dalmacija, budu}i da je imala arhiepi-
skopsko sedi{te u Saloni, bila sedi{te dijeceze. Ta dijeceza
mogla je da bude samo dijeceza Ilirik, koja je jo{ od vremena
Dioklecijana potpadala pod prefekturu Italiju, jer samo pod
tim okolnostima mogao je episkop Siska da potpada pod arhie-
piskopa Salone.
115

Jo{ Konstantin Porfirogenit podse}a da je Dalmacija
bila najva`nija od svih zapadnih provincija,
116
upravo kao {to
u spisu O temama napomiwe da je Dalmacija zemqa Italije.
117
Ova
dva careva iskaza navode na razmi{qawe da je Dalmacija u VII i
VIII veku, u upravnom smislu, potpadala pod egzarha Ravene.
Naizgled suprotno ovome, savremenik zbivawa, Proko-
pije, beleì da su Slovene koji su 547. godine pre{li preko Du-
nava i prodrli sve do Dra~a, pratile na sigurnom odstojawu
trupe iliri~kih arhonata, tj. iliri~kih oficira, vojnih zapo-
vednika.
118
Upad Avara 597. godine, koji je tekao najve}im delom
prostorom nekada{we (rimske) Dalmacije, nije mogao biti

113
J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957, 34 37 (= Fer-
luga, Uprava).
114
D. Mandi}, Dalmacija u Ravenskom egzarhatu od sredine 6. do sredine 8. stolje}a,
Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim 1960, 32 50.
115
Vidi nap. 98.
116
DAI I, 30.11-13.
117
Constantino Porfirogenito De thematibus, ed. A. Pertusi, Citta del Vaticano 1952,
9.35 36 ( = De them.)
118
BG III, 29, 423.3 13; VINJ I, 38.

42
spre~en, ali je bio pra}en od Guduina koji je bio pod komandom
stratega Priska iz prefekture Ilirik.
119
U sklopu ovog izla-
gawa pre bi se moglo re}i da je Dalmacija potpadala pod pre-
fekta Ilirika.
Pitawe crkvenih nadle`nosti u Dalmaciji potpuno je
jasno: Salona je bila arhiepiskopski centar, ba{tine}i taj po-
loàj na osnovu ~iwenice da je u poznom Rimskom carstvu Dal-
macija bila u sklopu dijeceze Ilirik, a Salona je bila sedi{te
ove dijeceze.
120
Mo`da je najuverqiviji dokaz da je Dalmacija i
u upravnom smislu potpadala pod nekada{weg prefekta Itali-
je, koji se od Justinijanovog vremena naziva egzarh Ravene, jeste
taj da su na prostoru celokupnog Ilirika postojale istovreme-
no dve arhiepiskopije Justinijana Prima i Salona. Po{to je
utvr|eno da arhiepiskopije prate granice dijeceza, o~igledno
da je Dalmacija u upravnom smislu, kao deo dijeceze Ilirik,
potpadala pod nekada{weg prefekta Italije, tada egzarha Ra-
vene, dok je Justinijana Prima potpadala pod prefekta Iliri-
ka (docnije, u VII veku, eparha Soluna).
121

U sa~uvanim spisima odluka sa dva crkvena Sabora
odràna u Saloni navedene su episkopije na osnovu kojih je
mogu}e utvrditi granice tada{we provincije Dalmacije. Na
Prvom crkvenom saboru u Saloni 530. godine, bili su prisutni:
arhiepiskop Salone, episkop Zadra, episkop Raba, episkop Si-
ska,
122
episkop Epidaura, episkop Skradina, episkop Narente,
episkop Bistue, episkop Sarnije i episkop Martaritane.
123
Na
Drugom saboru u Saloni 532/533. godine ova lista episkopa pro-
{irena je sa episkopima: Sarsenterona, Ludruma u Mukara, ali
me|u potpisnicima nema episkopa Epidaura.
124
Bio je to raspo-
red dalmatinskih episkopija u vreme gotske vlasti na prostoru
Dalmacije i nije poznato da li je on zadràn i posle 537. godine

119
Theophylacti Simoccattae Historiae, ed. C. de Boor P. Wirth, Stutgardiae 1972,
VII 12, 265.
120
Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frankfurt am Main 1962, 108.7; 109.28 32 ( =
Notitia dignitatum).
121
Videti, T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u (600
1025), Beograd 2002, 210, nap. 600, sa tamo navedenom literaturom ( = @ivko-
vi}, Ju`ni Sloveni).
122
Sisak je bio sedi{te provincije Savije; upor. Notitiae dignitatum, 105.83.
123
Kukuljevi} - Sakcinski, Zbornik, N 239.
124

43
kada je Vizantija preuzela politi~ki nadzor nad ovim prosto-
rom po{to je potisnula Isto~ne Gote iz Dalmacije.
Pisma pape Grigorija Velikog episkopima Dalmacije
svedo~e o opstanku pojedinih episkopija koje su zabeleène
530. i 532/533. godine na I i II saboru odrànom u Saloni. Izme-
|u 590 602. godine papa Grigorije Veliki odràvao je prili~-
no obimnu prepisku sa episkopima Salone, prvo neposlu{nim
Natalom, a zatim sa Maksimom.
125
U papskim pismima upu}enim
pojedinim episkopima sa prostora Dalmacije ili prefekture
Ilirik u razdobqu od 590. do 602. godine, pomenute se, pored
Salone, slede}e episkopije: Zadar,
126
Epidaur,
127
Risan,
128
Ska-
dar,
129
Dukqa,
130
Justinijana Prima.
131

Provincija Savija bila je u pozno doba Rimskog carstva
u sastavu dijeceze Ilirik,
132
pa je shodno ovome u crkvenom smi-
slu pripadala arhiepiskopiji Saloni koja je ujedno bila i se-
di{te iliri~ke dijeceze. Kada su od isto~no-rimskih careva
Goti dobili na upravu Dalmaciju, Saviju i Italiju, prakti~no
je razgra|eno rimsko upravno ure|ewe, jer je izvan gotske vla-
sti ostala Druga Panonija, dok Sredozmeni i Priobalni No-
rik, kao i Prva Panonija odavno vi{e nisu postojale. Justini-

125
Npr. Mansi IX, col. 1039 1040; 1068; 1090; 1170; Mansi X, col. 350.
126
Mansi X, col. 32, pismo kleru, gra|anima i vojnicima Zadra iz 596. godine;
Mansi X, col. 59, 93, 102, pisma Sabinijanu, episkopu Zadra.
127
Mansi IX, col. 1119, u pismu pod|akonu (carigradskom?) Antoninu, od no-
vembra 592. godine, pomenut je Florencije, svrgnuti episkop Epidaura; Man-
si X, col. 93, u pismu episkopu Zadra Sabinijanu iz 597. godine, pomenut je
biv{i episkop Epidaura Florencije.
128
Mansi IX, col. 1050, pismo Sebastijanu, episkopu Risna, od februara 590.
godine; Mansi IX, col. 1212, papa nudi, 595. godine, proteranom episkopu Risna
Sebastijanu jednu od upra`wenih episkopija na Siciliji.
129
Mansi IX, col. 1057, u pismu episkopu Malhusu, od marta 591. godine, pome-
nut je Stefan, episkop Skadra; Mansi X, col. 330, pismo Konstanciju, episko-
pu Skadra, iz 602. godine.
130
Mansi X, col. 329, u pismu Jovanu, episkopu Justinijane Prime, iz 602. godi-
ne, papa pomiwe Pavla, episkopa Dukqe, i savetuje ga da ovoga zatvori u ne-
ki manastir budu}i da je optuèn da je prisvojio neke crkvene stvari; Mansi
X, col. 330, u pismu Konstanciju, episkopu Skadra, pomenut je i Pavle, svrg-
nuti episkop Dukqe.
131
Mansi X, col. 330, u pismu Konstanciju, episkopu Skadra, iz 602. godine, po-
menut je i Jovan, episkop Justinijane Prime; Mansi X, col. 329, pismo Jovanu,
episkopu Justinijane Prime, iz 602. godine.
132
Notitia dignitatum, 109.30.

44
jan je, pripajaju}i provinciju Drugu Panoniju prefekturi Ili-
rik, izvr{io zapravo razgrani~ewe sa Gotima, a u upravnom
smislu iliri~koj prefekturi pripojio deo iliri~ke dijeceze.
Sve ove promene u crkvenim nadle`nostima, kako na zapadu ta-
ko i na istoku, svedo~anstvo su o politi~kim promenama koje su
zahtevale prilago|avawe i u ravni crkvene organizacije. Ove
promene dokaz su da je episkopalna organizacija uvek bila usa-
gla{avana sa upravnom strukturom, odnosno provincijskim
granicama.

Arheolo{ki tragovi crkvene arhitekture koji postoje
na prostoru dana{we Srbije i Bosne i Hercegovine pokazuju
prekid postojawa tokom VI ili samog po~etka VII veka. Wihov,
gotovo istovremeni prekid trajawa, ukazuje na jedno kratko-
trajno razdobqe na razme|u VI i VII veka, kada je do{lo do napu-
{tawa sakralnih objekata od kojih ve}ina nikada kasnije nije
obnovqena.
133

Snaàn pokazateq da je bilo dodira izme|u Slovena i
romanizovanog hri{}anskog stanovni{tva jeste izuzetno ~esta
pojava da se brojne bazilike, koje nemaju sredwovekovni sloj,
nalaze na lokalitetima koje su stanovnici do dana{wih dana
zvali Crkvina. Takav slu~aj zabeleèn je na primer u Oborci-
ma, severoisto~no od D. Vakufa,
134
u Mokrom kod Li{tice,
135
u
Nerezima kod sela Tasov~i}i na dowoj Neretvi,
136
@itomisli-
}u kod Mostara,
137
Cimu kod Mostara,
138
îtluku,
139
Doqanima

133
V. Skari}, Altertmer von Gradac in der Lepenica (Bosnien), GZM 44 (1932) 1
21; N. Masla}, Zlatni nalazi u kr{}anskoj bazilici u selu Turbetu, GZM 44 (1932) 31
33; D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom, GZM 15/16 (1961) 211 228 ( = Segejevski,
Mokro); Idem, Staro-hri{}anska bazilika u Klobuku, GZM 9 (1954) 189 210; I. Ev.
Kujundzi}, Najnovije rimske iskopine u Mo{unju, GZM 28 (1916) 477 496; K. Pa~,
Arheolo{ko-epigrafska istraìvawa povjesti rimske provincije Dalma-
cije, GZM 18 (1906) 151 182; \. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog doba u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo 1972, 67 136 (= Basler, Arhitektura), pruà pregled 46 ka-
snoanti~kih crkava sa prostora dana{we BiH.
134
\. Basler, Bazilika u Oborcima. Arheolo{ka problematika i konzervatorski zahvat,
Na{e starine 7 (1960) 59 72.
135
Sergejevski, Mokro, 211 227.
136
D. Sergejevski, Bazilike u Nerezima i Docu, GZM 14 (1959) 163 173.
137
T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled
12 (1970) 144 147; Idem, @itomisli}, Mostar kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki
pregled 13 (1971) 74 75.

45
kod Biha}a,
140
Klobuku kod Qubu{kog,
141
Lepenici (25 km zapad-
no od Sarajeva, Gradac), Majdanu kod Mrkowi} Grada,
142
Malom
Mo{uwu (8 km jugoisto~no od Travnika),
143
Otinovcima na Ku-
presu.
144

Neprekinuta nit se}awa stanovni{tva da je na odre|e-
nom prostoru u ili blizu wihovog naseqa postojala sakralna
gra|evina, sa~uvana u toponimu Crkvina, najverovatnije u
odre|enom broju slu~ajeva ukazuje na postojawe starosedela~-
kog stanovni{tva koje su Sloveni (Srbi ili Hrvati) zatekli
po naseqavawu. Sve ove bazilike pokazuju zajedni~ku osobe-
nost, a to je da su sve prestale da budu u funkciji po~etkom VII
veka. Dakle, bez obzira na to da li se pored wih o~uvalo staro-
sedela~ko stanovni{tvo koje je ìvelo pored Slovena, bazili-
ke prestaju da budu u upotrebi. U pojedinim slu~ajevima svetost
mesta je nagla{ena ~iwenicom da Sloveni pribegavaju sahra-
wivawu u ovim biv{im sakralnim objektima ili neposredno
oko wih.
U bazilici kod îtluka bilo je sekundarnog ukopavawa
koje je arheolo{ki opredeqeno u vreme pre X veka.
145
Ukopava-
wa u prostor bazilike posle wenog ru{ewa bilo je i u bazili-
ci na Crkvini kod @itomisli}a.
146
Priloga u ovim grobovima
nije bilo. U Cimu kod Mostara prona|ene su jagodi~aste nau-
{nice koje su grubo opredeqene u vreme IX XII veka
147
Ipak,
ostaje ~iwenica da je u pitawu sahrawivawe ukopavawem, a ne
spaqivawem. Sloveni mrtve spaquju, iako nije pouzdano da svi

138
T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar kanosanti~ka bazilika i srednjevjekovni nalazi,
Arheolo{ki pregled 9 (1967) 140 145; P. Leko T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar
kasnoanti~ka bazilika i srednjevjekovni nalazi, Arheolo{ki pregled 8 (1966) 142 144.
139
I. Bojanovski, Crkvina, îtluk, [ipovi nekropola, Arheolo{ki pregled 3 (1961) 105
111 ( = Bojanovski, Crkvina).
140
Basler, Arhitektura, 83 84.
141
Ibid. 85.
142
W. Radimski, Rimska naseobina u Majdanu kod Varcar Vakufa, GZM 5 (1893)
331 341.
143
Basler, Arhitektura, 94 95;
144
Ibid. 109.
145
Bojanovski, Crkvina, 105 111.
146
T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled
12 (1970) 144 147.
147
P. Leko T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar kasnoanti~ka bazilika i srednjevjekov-
ni nalazi, Arheolo{ki pregled 9 (1967) 141.

46
Sloveni na istovetan na~in sahrawuju svoje mrtve.
148
Neka ple-
mena su mogla da praktikuju ukopavawe mrtvih i pre dodira sa
hri{}anstvom, iako bi ovakav obi~aj trebalo najpre posmatra-
ti kao hri{}anski uticaj. Arheolo{ki podaci za ovde pomenu-
te bazilike ukazuju na to da su Sloveni vrlo brzo u ranom sred-
wem veku prihvatili od hri{}ana na~in sahrawivawa pokojni-
ka, tim pre po{to su vrlo ~esto grobovi orijentisani u pravcu
zapad istok. Takav slu~aj je tako|e na Crkvini u Cimu kod
Mostara ili na Crkvini kod @itomisli}a, istok zapad.
U prostorijama gra|evine na severnoj strani lokaliteta
Grudine kod Bugojna (îpuqi}i) na|eni su tragovi ogwi{ta sa
slovenskom keramikom.
149
Nalazi iz Breze, gde je u okviru bazi-
like prona|eno dosta slovenske keramike u vreme kada su zido-
vi jo{ uvek bili o~uvani,
150
ukazuju na to da su Sloveni zanema-
rivali svetost objekta profani{u}i wegovu namenu, a da na
tom podru~ju nije do{lo do dodira sa starosedeocima.
Na prostoru dana{we Srbije tako|e je poznat ve}i broj
starohri{}anskih crkava u kastelima Nove, Smorna, Talija-
ta,
151
zatim ~ak pet bazilika na lokalitetu Gradina na planini
Jelici kod â~ka,
152
najmawe {est bazilika na Cari~inom gra-
du,
153
u Novopazarskoj bawi
154
i na u{}u Sebe~evske reke u Ra-

148
Nekropole u okolini Varne, Bugarska, pokazuju da je hri{}anski ritus
prilikom ukopavawa bio veoma slabo prihva}en u razdobqu od VIII do X ve-
ka. Sahrawivawe spaqivawem i ukopavawem gotovo je ravnopravno zastu-
pqeno; upor. D. I. Dimitrov, Pogrebalnit obred pri rannoblgarskite ne-
kropoli v varnensko (VIII X v.), IAI 34 (1974) 51 52. Na prostoru rano-
sredwovekovne hrvatske dràve oko Zadra i Skradina, tako|e je arheolo-
{ki potvr|eno spaqivawe pokojnika; upor. I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vi-
jek, Zagreb 1995, 111, sa nap. 91 95 ( = Goldstein, Hrvatski).
149
V. Pa{kvalin, Grudine, îpolji}i kod Bugojna Nastavak istraìvanja starohri{}an-
ske bazilike, Arheolo{ki pregled 10 (1968) 159 162.
150
D. Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, Arheolo{ki pregled 1 (1959) 93 95.
151
M. Vasi}, Le limes protobyzantin dans la province de Msie Premire, Starinar
45/46 (1995) 49 50.
152
M. Milinkovi, Die byzantinische Hhenanlage auf der Jelica in Serbien ein Bei-
spiel aus dem Nrdlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar 51 (2001) 92 117.
153
^. Vasi}, Bazilika C na Cari~inom Gradu nov predlog rekonstrukcije
osnove, Starinar 36 (1985) 203 213.
154
A. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u Novopazarskoj bawi, Novopa-
zarski zbornik 19 (1995) 31, 51, 62 64.

47
{ku,
155
u Remezijani,
156
kod Gra~anice,
157
Nebeske stolice na
Kopaoniku.
158

Na izmaku antike i u praskozorje sredwega veka crkvena
organizacija se u isto~nom i zapadnom Iliriku odràla tek
mestimi~no. Dalmatinska obala ostala je rasadnik hri{}an-
skog u~ewa i budu}e crkvene organizacije koja }e ni}i na ru{e-
vinama starog crkvenog ustrojstva. Vizantijski gradovi na Cr-
nom moru odigra}e sli~nu ulogu prema Bugarima.
159
Ostaci ro-
manizovanog stanovni{tva u pojedinim oblastima Balkanskog
poluostrva ostavqenog bez crkvene organizacije verovatno ne-
}e odigrati presudnu ulogu u razvijawu hri{}anstva kod tek
prispelih paganskih Srba i Hrvata. Oba ova ratni~ka plemena,
a posebno Srbi, zatekli su hri{}anska sredi{ta napu{tena i
poru{ena.

155
M. Popovi, The Early Byzantine Basilica at Ras, Starinar 48 (1997) 91 107.
156
S. Gu{i}, Urbanizam Remezijane od I VI v., Saop{tewa 19 (1987) 24 35.
157
M. Parovi} Pe{ikan, Anti~ka Ulpijana prema dosada{wim istraì-
vawima, Starinar 32 (1982) 61 63.
158
G. To{i}, Nebeske stolice starohri{}anska bazilika na Kopaoniku,
Poveqa 2 (2001) 126 128.
159
Vizantijski gradovi na Crnom moru, pre svih Mesemvrija, odigrali su bez
sumwe zna~ajnu ulogu zra~e}i civilizacijske uticaje prema Bugarima. Na
tom prostoru prepleli su se i privredni interesi prido{lica i Carstva.
Mo`da najva`niju potvrdu ove komunikacije treba traìti u pe~atima vi-
zantijskih carinika koji su u Mesemvriji postojali ve} od po~etka VIII veka;
upor. N. Oikonomides, Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the
Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi, DOP 40 (1986) 44, 47; Catalogue of
Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, I, ed. J, Nesbitt
N. Oikonomides, I III, Washington, D. C. 1991 1996, I, N 77.5 77.11 ( = Seals).

48

KARTA 1 JUSTINIJANA PRIMA I SALONA

49

50

51

ILIRIK
IZME\U RIMA I CARIGRADA

Izme|u 630. i 634. godine, na {irokom prostoru nekada-
{we rimske provincije Dalmacije, zatim Gorwe Mezije, Darda-
nije i Prevalitane, naselili su se Srbi i Hrvati kao savezni-
ci Carstva na koje to isto Carstvo nije moglo da vr{i bilo ka-
kav zna~ajniji uticaj.
160
Preostalo romejsko stanovni{tvo bi-
lo je uglavnom prepu{teno samo sebi, jedva podràno od sredi-
{we vlasti u Carigradu, najpre u priobaqu Dalmacije, preko
egzarha Ravene ili duksa Istre. Pod takvim okolnostima odnos
sa Srbima i Hrvatima u prvim godinama po wihovom naseqava-
wu zavisio je najve}im delom i od ume{nosti gradskih prvaka
da sa prido{licama prona|u zajedni~ki interes i time gradove
sa~uvaju od mogu}ih napada. Uistinu, Srbi i Hrvati nisu otvo-
reno napadali same gradove, ali je najverovatnije bilo sukoba

U daqem izlagawu pojam Ilirik ozna~ava prostor nekada{we rimske

provincije Dalmacije i vizantijske prefekture Ilirik, odnosno
geografski prostor ju`no od Save i Dunava kojim se savremenim jezikom
naziva Balkansko poluostrvo.
160
O razlozima koji su Srbe i Hrvate doveli na Balkansko poluostrvo, kao
i o wihovom poloàju u odnosu na Vizantiju, videti, @ivkovi}, Ju`ni Slo-
veni, 275 287, sa tamo navedenom starijom literaturom.

52
oko gradskog zemqi{ta pogodnog za obra|ivawe na koje su jedna
i druga strana polagale pravo.
Prilike u Dalmaciji su se krajem vladavine cara
Iraklija (610 641) polako smirivale, o ~emu svedo~i i podu-
hvat izvesnog opata Martina koga je papa Jovan IV (640 642)
snabdevenog novcem poslao u Dalmaciju i Istru da otkupi zaro-
bqene hri{}ane i prikupi mo{ti mu~enika.
161
Iako je u isto-
riografiji bilo mi{qewa da ovaj poduhvat ukazuje na to da su
Srbi i Hrvati tada jo{ uvek bili pagani,
162
~ime se zapravo do-
vodio u sumwu iskaz Konstantina Porfirogenita da ih je car
Iraklije odmah po naseqavawu pokrstio, ovaj podatak zapravo
svedo~i da je do smirivawa prilika u Dalmaciji do{lo ve} oko
640/641. godine, po{to je jedno crkveno lice iz Italije moglo
da boravi u Dalmaciji i nesmetano stupi u dodir sa Slovenima
radi otkupa zarobqenih hri{}ana.
Daleko je bitniji podatak da je opat Martin prikupqao
mo{ti mu~enika.
163
Ovo je pouzdano svedo~anstvo da je u to vre-
me veliki broj dalmatinskih gradova bio potpuno napu{ten,
jer je odno{ewe sve~evih mo{tiju iz jednog grada siguran znak
da je naseqe prestalo da postoji.
164
Opat Martin je u svojoj na-
meri i uspeo, jer je poznato da je papa Jovan IV u Lateransku ka-
pelu Sv. Stefana, koja od tog vremena mewa ime u Sv. Venanci-
ja, poloìo mo{ti sv. Venancija i sv. Dujma.
165
Na mozaiku ove

161
Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I - III, Paris 1955, I, 330.1-3 ( = Liber pontif.)
Hic temporibus suis misit per omnem Dalmatiam seu Histriam multas per sanctissi-
mum et fidelissimum Martinum abbatem propter redemptionem captivorum qui deprae-
dati erant a gentibus.
162
Klai}, Povijest, 195; D. Mandi}, Pokr{tenje Hrvata, Rasprave i prilozi iz stare hrvat-
ske povijesti, Rim 1963, 114 ( = Mandi}, Pokr{tenje).
163
Liber pontif. I, 330.4 6; Thomas, 29.
164
Ovo je posebno jasno u slu~aju kada zavojeva~ posle spaqivawa osvojenog
grada odnosi sve~eve mo{ti. Tako je u~inio bugarski car Samuilo prilikom
napada na Kotor oko 1009. godine, odnev{i mo{ti sv. Trifuna, koje su sta-
novnici Kotora posle 1014. godine, preko vizantijskog cara, uspeli da po-
vrate; upor. Estratto dalla Leggenda di S. T., Storia documentata della marinerezza
bocchese, ed. G. Gelcich, Ragusa 1889, 84. Na istovetan na~in postupio je Samu-
ilo prilikom osvajawa Larise 985. godine, kada je stanovni{tvo preselio u
Bugarsku, a mo{ti sv. Ahilija preneo u Prespu; upor. Scyl. 330.95 330.6. O
zna~aju sveta~kih mo{tiju u sredwem veku, videti, G. Suboti}, Pe}ki patri-
jarh i ohridski arhiepiskop Nikodim, ZRVI 21 (1982) 215 216.
165
Liber pontif. I, 330.4 5.

53
kapele prikazani su likovi slede}ih svetaca: Venancija, Ana-
stasija, Maura, Dujma, Asterija, Septimija |akona, Paulinija-
na, Telija, Antiohijana i Gajana.
166
Time je potvr|ena i isto-
ri~nost misije opata Martina i ona je ujedno jedna od najpou-
zdanijih koja svedo~i o stawu u Dalmaciji sredinom VII veka.
167

Kratak izve{taj o misiji opata Martina tako|e pokazuje
da je Dalmacija u crkvenom smislu potpadala pod rimskog papu
i da je on u skladu sa svojim mogu}nostima poku{avao da vr{i
odre|enu ulogu u toj oblasti. Tokom boravka opata Martina u
Dalmaciji nema traga misionarskom radu ili organizacionoj
delatnosti pri dalmatinskoj crkvi, ali je ispuwewe wegovog
zadatka pokazateq da su se politi~ke okolnosti posle naseqa-
vawa Slovena u velikoj meri uravnoteìle. Moglo bi se re}i
da je starawe o prilikama u Dalmaciji bilo prepu{teno crkve-
nim ili svetovnim licima koja su prevashodno pripadala admi-
nistrativnoj zoni zapadnih oblasti Carstva.
Toma Arhi|akon beleì da su stanovnici Splita bili
uznemiravani od Slovena i da su tom prilikom zatraìli po-
mo} od carigradskih vlasti. Wihovoj molbi je udovoqeno pa su
carevi u Konstantinopoqu uputili carsku naredbu (iussio)
kneèvima Gota (tj. Slovena) da ne uznemiravaju stanovnike
Splita i da na wih ne diù oru`je, {to su ovi i poslu{ali.
168

Svakako, ostaje mogu}nost da je ova Tomina vest zasnovana na
docnijoj splitskoj tradiciji, pa je u istoriografiji ona razli-
~ito posmatrana. A. Dabinovi} je smatrao da je ona istorijski
pouzdana i da se odnosi na razdobqe izme|u 681. i 685. godine.
169

G. Novak, tako|e je smatrao da je vest ta~na, ali je datirao u
vreme cezara Varde i Mihaila III (856 866) odnosno Vasilija I

166
Liber pontif. I, 330.3 6; Upor. [i{i}, Povijest, 284, nap. 39. Reprodukcija moza-
ika u: F. Buli} J. Bervaldi, Kronotaksa spljetskih nadbiskupa (od razorenja Solina do
polovice XI. v.), Zagreb 1913, Tab. III ( = Buli} Bervaldi, Kronotaksa II).
167
Na mozaiku u kapeli sv. Venancija prikazano je progawawe hri{}ana, ve-
rovatno u Dalmaciji, {to bi moglo da se odnosi upravo na vreme neposredno
pred naseqavawe Srba i Hrvata, kada je Dalmacija bila izloèna avarskim
upadima; upor. E. Mle, The Early Churches of Rome, London 1960, 74.
168
Thomas, 32 33; Historia Salonitana maior, ed. N. Klai}, Beograd 1967, 93 ( = Sa-
lonitana).
169
A. Dabinovi}, Dràvnopravni odnos Hrvata prema isto~nom carstvu, Rad HAZU
270 (1941) 63.

54
i wegovih sinova Lava i Aleksandra (867 886).
170
V. Ko{}ak je
smatrao da su u pitawu Lav V i Konstantin (813 820).
171
Me|u-
tim, jo{ je F. [i{i} pretpostavio da su u pitawu Iraklije i
Iraklona (638 641), {to je usvojio i donekle modifikovao J.
Ferluga.
172
N. Klai}, ne ulaze}i u raspravu o ovom doga|aju, uzi-
ma da se on zaista odigrao i to najverovatnije sredinom VII ve-
ka.
173
Suprotno mi{qewe, da vest nije ta~na, zastupao je M. Su-
i}.
174

Ukupna saznawa o politi~kim okolnostima kakve su bi-
le u Vizantiji od 630. do 670. godine, dozvoqavaju zakqu~ak da je
Carstvo jo{ uvek imalo snage da po potrebi interveni{e iz
Carigrada i u prostorno udaqenoj Dalmaciji, {to ide u prilog
mi{qewu da je do obra}awa stanovnika Splita carigradskim
carevima zaista moglo da do|e. Ovo se posebno odnosi na vreme
vladavine Konstansa II (641 668) koji je, po~ev od 658. godine,
teì{te carske politike sa Istoka pomerio na Zapad. Od 654.
godine za savladara je krunisan carev sin Konstantin. Budu}i
da je Konstans II 661. godine krenuo iz prestonice u koju se vi{e
nikada ne}e vratiti, izgleda da pomenuto poslanstvo najpre
treba datirati u razdobqe izme|u 654. i 661. godine, a najvero-
vatnije izme|u 657. i 661., odnosno od vremena poja~ane vojne
politike Carstva prema Slovenima Balkanskog poluostrva.
175

Ovome je i{lo u prilog i to {to je u Kalifatu trajao gra|an-
ski rat izme|u Muavije i Alija (656 661. godine).
176

Jedan podatak, zabeleèn kod Konstantina Porfiroge-
nita, da je rimski papa, koji je i poslao episkope Hrvatima za
zadatkom da ih pokrste, sklopio ugovor sa Hrvatima, ukazuje na
to da je u politi~kom smislu smirivawe prilika u Dalmaciji u
velikoj meri ostavqeno crkvi na starawe. Ugovor je, prema
Porfirogenitu, sadràvao odredbu da Hrvati ne}e provaqiva-
ti u tu|e zemqe i da }e ratovati samo u slu~aju ako budu napad-

170
G. Novak, Nekoja pitanja iz istorije srednjevjekovnoga Splita, SHP 2 (1928) 32.
171
V. Ko{}ak, Pripadnost isto~ne obale Jadrana do splitskih sabora 925 928, HZ 33
34 (1981) 304 ( = Ko{}ak, Pripadnost).
172
[i{i}, Povijest, 282, nap. 35; Ferluga, Uprava, 43.
173
Klai}, Povijest, 120.
174
M. Sui}, Ostaci limitacije na{ih primorskih gradova u ranom srednjem vijeku, SHP
5 (1956) 13.
175
Theoph. I, 347.6-7.
176
Theoph. I, 345.8 347.20.

55
nuti. U slu~aju sukoba, Hrvatima }e pobedu doneti Bog i Petar,
Hristov u~enik.
177

Nepoznat je izvor koji je Konstantin Porfirogenit is-
koristio za ovaj iskaz. Do cara je najpre mogao da do|e preko vi-
zantijskog ~inovnika koji mu je i prikupqao osnovne podatke
za Dalmaciju i Hrvate, ali je mogao da bude ve} u to vreme i po-
sledica dalmatinske legende. Ipak, na grobu pape Agatona (678
681) zabeleène su slede}e re~i: Antistes summus Agatho sedis
apostolicae foedera firma tenet... pa bi se moglo re}i da su pape
o~igledno sklapale neke ~vrste ugovore.
178
Ovaj natpis poslu-
ìo je S. Saka~u da zakqu~i kako je ovaj ugovor sa Hrvatima
sklopio upravo papa Agaton.
179
Kritiku Saka~eve teorije dao je
Q. Karaman,
180
iako se ne{to docnije na wu vratio i osnaìo je
V. Markoti}.
181

Pre nego {to uop{te poku{a da se datira ova Porfiro-
genitova vest, trebalo bi se kriti~ki odrediti prema woj da
li je dosledno preneta iz hrvatske tradicije preko carevog in-
formatora ili je u pitawu careva konstrukcija. Trebalo bi dr-
àti na umu da su Srbi i Hrvati do{li na Balkansko poluostr-
vo kao saveznici Carstva sa vrlo jasnim zadatkom da kao pro-
tivteà Avarima odrè red na tim prostorima.
182
îni se da su
oni ovaj zadatak i ispunili, jer posle 626. godine Avari ne pro-
vaquju ju`no od Save i Dunava. Nesumwivo je da je odre|eni ugo-
vor morao da bude sklopqen sa poglavarima ovih plemena. Ma-
glovito se}awe Hrvata koje prenosi Konstantin Porfiroge-
nit izgleda da u osnovi sadrì istiniti doga|aj.

177
DAI I, 31.39 42; videti i raspravu, R. Kati~i}, Bog Hrvata u Konstantina
Porfirogenita, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993, 13 23, u kojoj je razja-
{weno sporno pitawe da li je u pitawu paganski bog Hrvata ili Bog u hri-
{}anskom smislu.
178
Liber pontif. I, 358, nap. 35.
179
S. Saka~, Ugovor pape Agatona i Hrvata proti navalnom ratu (oko g. 679), Croatia
sacra 1 (1931) 1 84.
180
Lj. Karaman, O spomenicima VII i VIII stolje}a u Dalmaciji i o pokr{tenju Hrvata,
Viestnik Hrvatskoga arheolo`koga dru`tva n. s. 22 23 (1941 1942) 109 110.
181
V. Markoti}, Ho ton Hrobaton Theos, Porphyrogenitus God of the Croats, Radovi
hrvatskog povijesnog instituta u Rimu, I II (Mandi}ev zbornik) Rim 1965, I, 11 37.
182
M. ]orovi} - Qubinkovi}, Odnosi Slovena centralnih oblasti Balkana
i Vizantije od VII do XII veka, Materijali 9 (1972) 81 100; @ivkovi}, Ju`ni
Sloveni, 297 298.

56
Dakle, sporazum koji Porfirogenit pomiwe mogao bi da
bude onaj sporazum o savezu (foedus) koji su Hrvati sklopili sa
Carstvom kada su se naselili na Balkansko poluostrvo, a koji
je ovde prikazan kao sporazum rimske crkve sa tek pokr{tenim
paganima. Takav jedan ugovor politi~ke sadrìne mogli su da
sklope samo carski ~inovnici koji su bili poslati zajedno sa
sve{tenicima. Datirawe ovog ugovora moralo bi da pada u vre-
me pape Honorija (625 638) za ~ijeg su pontifikata Hrvati
bili pokr{teni. Posle 638. godine Iraklijevi odnosi sa Ri-
mom su pomu}eni i takvo stawe }e potrajati sve do wegove smr-
ti 641. godine. Najverovatnije je da je ugovor zaista postojao i
da je sklopqen neposredno po naseqavawu Hrvata i trebalo bi
ga datirati u vreme izme|u 630. i 638. godine. Ime svetog Petra
kao za{titnika hri{}ana {irom sveta bilo je prili~no ~esto
kori{}eno u VI i VII veku. U crkvi Sv. Petra u Rimu nalazi se
mozaik iz VI veka sa natpisom: Neka neprijateqi rimskog ime-
na budu uni{teni u ~itavom svetu snagom Sv. Petra.
183
Na
istom mozaiku prikazano je progawane hri{}ana u Dalmaci-
ji.
184
Ova predstava nesumwivo se odnosi na vreme avarsko-slo-
venskih upada u Dalmaciju tokom prve dve decenije VII veka.
Tako sporadi~ne vesti o politi~kim prilikama u Dal-
maciji prvih decenija po naseqavawu misija opata Martina,
naredba carigradskih careva Slovenima u zale|u Splita, ugo-
vor Hrvata sa papskom stolicom pokazuju da su tokovi svako-
dnevnog ìvota u ovoj provinciji vrlo brzo ponovo postali
podno{qivi, a da je krupnu ulogu odigrala crkva, kao i da je
oslonac romanskim stanovnicima Dalmacije najpre dolazio iz
Italije, odnosno zapadnih oblasti Carstva. U to vreme jo{
uvek nije ni moglo da do|e do sukoba nadle`nosti Rima i Cari-
grada nad Ilirikom, jer je najve}i deo te provincije bio istrg-
nut ispod pune vlasti Carstva. Nad onim {to se nije posedova-
lo nije ni moglo da do|e do sukoba.
Vizantijski hroni~ari VIII i IX veka pokazali su slabo
zanimawe za prostor Balkanskog poluostrva. Tek ne{to vi{e
podataka pruàju oni o zapadnim oblastima Carstva (Italija,
Sicilija) i svoju pa`wu okre}u Istoku gde se tokom ~itavog

183
Upor. P. Brown, The Rise of Western Christendom, Cambridge (MA) 1996, 134.
184
Vidi nap. 166.

57
ovog razdobqa vodila promenqiva borba sa Arabqanima. Kri-
ti~ni, i za Carstvo od ìvotne va`nosti, doga|aji na Istoku
zasenili su mawe bitne doga|aje na Zapadu. Tako|e je i pojava
ikonoklazma, nesumwivo jednog od najva`nijih unutra{wih su-
koba tokom vizantijske istorije, opteretila savremene pisce i
predodredila smer wihovih interesovawa koja sa politi~kog
poqa klize prema verskim pitawima. âk i da je u delima iko-
noklasti~kih pisaca bilo vesti o prilikama u Dalmaciji, ~i-
wenica je da je pobedom ikonofila dobar deo kwièvnog opusa
ikonoklasta jednostavno sa wihovom propa{}u zanemaren i
vremenom tiho nestao.
185

Ikonoklazam je nesumwivo imao odre|eni uticaj i na to-
kove hri{}anizacije kod Srba i Hrvata. Dalmacija je opstala
kao deo Carstva od vremena srpsko-hrvatskog naseqavawa i kao
takva primala je sve one crkvene uticaje i raspre koje su se vo-
dile {irom Vizantije. Kao periferna oblast ona verovatno
nije bila odve} zanimqiva sukobqenim stranama, ikonodulima
i ikonofilima, ali su odjeci tih sukoba morali i u woj da iza-
zovu odre|ena kome{awa.
Vizantijski car Lav III je 726. godine prvi put otvoreno
istupio protiv kulta ikona,
186
otpo~iwu}i tako vi{e od stole-
}a dugo razdobqe verskih razmirica, kako u samoj Vizantiji,
tako i sa papstvom. Kao posledica nove verske politike Cari-
grada, sa kojom se rimski papa nije slagao, do{lo je do izdvaja-
wa Ilirika ispod crkvene jurisdikcije Rima i wegovog pripa-
jawa, zajedno sa ju`nom Italijom, Carigradskoj patrijar{iji.
Naàlost, spiskovi episkopija koje su tokom ovog razdobqa bi-
le pod tronom Carigrada nisu sa~uvane. Izuzetak ~ini nauci
dobro poznat Codex Parisianus 1555a (Tacticon de Boor) gde su pri-
beleène i one episkopije koje su nekada potpadale pod rim-
skog papu, a u wemu navedene kao podlo`ne Carigradskoj patri-
jar{iji.
187
Datirawe ovog spiska episkopija u nauci jo{ uvek
nije usagla{eno. Najranije predloèno datirawe je u 733. godi-

185
O pitawu narativnih izvora koje su sastavqali ikonoklasti videti ko-
mentare, Mango-Scott, passim.
186
Theoph. I, 404.3-4. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, 170 (
= Ostrogorski, Istorija).
187
Notitiae, 3.257 276; 3. 294 308; 3.619 726.

58
nu, iako se naj~e{}e uzima da je spis nastao posle 787. i pre 805.
godine.
188

Ono {to se pouzdano moè re}i jeste da je ovaj spis na-
stao posle izdvajawa Ilirika ispod papske stolice i wegovog
pot~iwavawa Carigradskoj patrijar{iji, po{to su u wemu za-
beleèni gradovi koji su dotle bili pod Rimom na primer,
Regij, Sirakuza, Solun, Korint, Atina, odnosno slede}e arhie-
piskopije: Gortina (Krit), Solun (Makedonija), Nikopoq
(Stari Epir), Dra~ (Novi Epir), Larisa (Druga Tesalija), Ko-
rint (Peloponez), Atina (Helada).
189

îwenica je da u to vreme izvesno postoje}e episkopije u
Iliriku, pre svega du` dalmatinske obale Rab, Cres, Split i
Zadar ovaj spis ne donosi. Wih, sasvim dosledno, ne beleè ni
kasnije Noticije iz X veka. Me|utim, Mihailo Sirijski, jako-
bitski patrijarh Antiohije iz XII veka, koji je pisao na osnovu
starijih izvora, beleì da su na takozvanom La`nom sedmom sa-
boru, odrànom u Nikeji 754. godine, bili prisutni i episkopi
iz Dalmacije.
190
Nekoliko decenija kasnije, 787. godine, odràn
je na podstrek carice Irine i VII Vaseqenski sabor u Carigra-
du gde je privremeno obnovqen kult ikona, a u~estvovali su: Jo-
van, episkop Salone,
191
Urso, episkop Raba
192
i Laurencije, epi-
skop Osora (Cres),
193
dok je samo na jednoj sednici bio prisutan
i episkop Kotora.
194

Izvorna gra|a koja pruà vesti o sukobu Lava III i Rima
oko po{tovawa ikona, ni{ta ne kazuje o izuzimawu Ilirika
ispod rimske crkve. Teofan, na primer, obja{wava da je sukob

188
Upor. M. A. Anastos, The Transfer of Illyricum, Calabria and Sicily to the Jurisdic-
tion of the Patriarchate of Constantinople in 732 733, Studi bizantini e neoellenici 9
(1957) 14 31; V. Grumel, Lannexion de lIllyricum oriental, de la Sicilie et de la Ca-
labre au patriarcat de Constantinople, Recherches de science religieuse 40 (1952) 191
200 ( = Grumel, Annexion) stavqao je izdvajawe Ilirika u vreme pape Stefa-
na II (752 757). V. Laurent, Lerection de la mtropole dAthnes et le statut ecclsia-
stique de lIllyricum au VIIIe sicle, REB 1 (1943) 58, smatrao je da je to bilo oko
733. godine.
189
Notitiae, 3, passim.
190
Michael le Syrien, Patriarche Jacobite dAntioche (1166 1199), ed. J. B. Chabot, I
III, Paris 1901, II, 520.
191
Mansi XIII, col. 140, 388.
192
Mansi XIII, col. 141, 368, 388.
193
Mansi XIII, col. 141, 368, 388.
194
Mansi XIII, col. 373.

59
Rim Carigrad nastao pre svega zbog crkvenih prihoda u Ju-
`noj Italiji, imenuju}i i doslovce rimskog papu kao onoga ko-
ji je prvi otpo~eo sukob uskra}uju}i caru prihode iz Rima i
Italije 724/25. godine.
195
Pod 728. godinom Teofan pro{iruje
prethodnu vest re~ima da je papa odvojio Rim, Italiju i sve za-
padne zemqe od civilne i crkvene podlo`nosti Lavu i wegovoj
dràvi.
196
Tako ovaj najop{irniji vizantijski izvor za razdo-
bqe VIII veka, iako nenaklowen ikonoklasti~kim carevima, a
posebno ne Lavu III, ne zbori ni re~i o izdvajawu ju`ne Italije
i Ilirika ispod crkvene vlasti Rima na podstrek Carigrada,
ve}, naprotiv, ovu odluku pripisuje rimskom papi.
197

Re{ewe ovog pitawa moglo bi se potraìti osmatrawem
politi~kih prilika na {irem podru~ju Balkanskog poluostrva
odakle bi usledio i zakqu~ak o stawu crkvene organizacije.
Naime, jedine episkopije na Balkanskom poluostrvu zapadno od
Trakije, Helade i Peloponeza, bile su one u Dalmaciji gde je
vizantijska vlast postojala jo{ od 537. godine (prestanak got-
ske vlasti u Dalmaciji). Dalmacija je, pak, u upravnom smislu
posle proterivawa Gota najverovatnije bila pod iliri~kim
prefektom, a potom pod egzarhom Ravene, pa bi Teofanove re~i
da je papa u crkvenom pogledu otrgao Italiju i sve zapadne ze-
mqe, morale da se odnose i na Dalmaciju. Drugo je pitawe ko-
liko je Teofan ta~no datirao ovaj doga|aj po{to postoje poka-
zateqi koji ukazuju da se to desilo za vreme pape Stefana II
(752 757)
198
a ne Grigorija II (715 731) za ~ijeg pontifikata je
Teofan ovu promenu vremenski opredelio.
Uistinu, jedini izvori koji dozvoqavaju pretpostavku da
su dalmatinski episkopi bili pod Carigradom tokom druge po-
lovine VIII veka, jeste ve} pomenuta kratka vest Mihaila Si-

195
Theoph. I, 404.4 6. Bio je to papin odgovor na carevu naredbu o uklawawu
ikona; upor. Theoph. I, 404.3 4; Liber pontif. I, 403.20 25, navodi da je carskom
naredbom patrikije Pavle, koji je bio egzarh Ravene, poku{ao da ubije papu,
jer ga je ovaj spre~avao da prikupi prihod i li{i crkve (koje su bile pod Ri-
mom) wihovog prihoda, kao {to je to u~inio u drugim mestima.
196
Theoph.I, 408.23 25. Upor. Mango Scott, 566 nap. 5, kritikuju ovu Teofa-
novu vest kao pogre{nu uz obrazloèwe da su pape Grigorije II i Grigorije
III ostali verni Vizantiji i da je do sukoba sa papstvom do{lo pedesetih go-
dina VIII veka.
197
Ovakav Teofanov prikaz doga|aja mogao bi da bude posledica izvora ko-
jim se Teofan posluìo, koji bi u tom slu~aju bio ikonodulskog usmerewa.
198
Grumel, Annexion, 191 200.

60
rijskog o u~e{}u dalmatinskih episkopa u radu tzv. La`nog
sedmog sabora 754. godine i prisustvo episkopa Salone, Raba,
Osora i Kotora na Sedmom vaseqenskom saboru 787. godine.
Tre}i dokaz da je u jednom trenutku zaista do{lo do izdvajawa
Dalmacije (tj. Ilirika) ispod crkvene vlasti Rima, jeste poda-
tak da su u vreme Romana Lakapina (919 944) 925. i 928. godine
odràna dva crkvena sabora u Splitu na inicijativu Rima, {to
zna~i da u prethodnom razdobqu taj prostor u crkvenom smislu
nije bio pod Rimom.
199
Splitski sabori su i mogli biti
odràni tek po{to je do{lo do sporazuma legata pape Jovana X
sa carigradskim patrijarhom Nikolom Mistikom o regulisawu
spornih pitawa isto~ne i zapadne crkve.
200

Te`wa iz poznorimskog, odnosno ranovizantijskog peri-
oda, da se provincijalne granice saobraze sa crkvenim eparhi-
jama nastavqena je u Vizantiji i tokom VII veka. Noticija I, Ms.
Hierosol. Patr. 39, koja u osnovi prenosi stawe iz vremena cara
Iraklija (610 641),
201
pokazuje da su mitropolijska sedi{ta
bila u nekada{wim carskim provincijama poznatim jo{ sa po-
~etka V veka. Prema ovoj Noticiji mitropolije su bile: Kapa-
dokija I i II, Azija, Evropa, Galatija I i II, Helespont, Lidija,
Bitinija, Pamfilija, Jermenija I i II, Helenopont, Paflagoni-
ja, Honorijada, Pont Polemonijak, Likija, Karija, Frigija Ka-
patijana, Frigija Salutarija, Likaonija, Pizidija, Pamfilija,
Lazika, Trakija, Evropa (Rodopi), Kikladska ostrva, Hem.
202

Spis Notitia Dignitatum, nastao po~etkom V veka, pruà
potvrdu da su mitropolije carigradske crkve u VII veku bile te-
ritorijalno ustrojene na prethodnoj provincijalnoj podeli
Carstva. Sve gore navedene crkvene provincije koje su zabele-
ène u Noticiji I, nalaze se i u Notitia Dignitatum
203
kao i u po-

199
O Prvom i drugom Splitskom saboru videti niè.
200
Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters, ed. R. J. H. Jenkins L. G.
Westerink, Washington 1973, N 77. U pismu bugarskom caru Simeonu,
carigradski patrijarh pomiwe da se sa papskim legatima dogovorio o osudi
~etvrtog braka, {to je po svemu sude}i pojednostavqeno prikazivawe
postignutog dogovora o crkvenom jedinstvu.
201
Notitiae, 7 9.
202
Notitiae, 1.6 38.
203
Notitia dignitatum, 2 5.

61
znijem Hijeroklovom Sinekdimu.
204
Me|utim, neke provincije
koje su u V i VI veku bile sastavni deo Carstva, ne javqaju se u
Noticiji I. Pre svih, nedostaju one provincije koje su ulazile u
sastav arhiepiskopije Justinijane Prime, odnosno one sa pro-
stora sredi{weg Balkana koji u to vreme nije bio pod nepo-
srednom vla{}u Carigrada.
Po{to je poznato da su Salona i Justinijana Prima bile
u crkvenom pogledu pot~iwene rimskom papi, izvesno je da one
i nisu mogle iz tog pravnog razloga da budu pisane u Noticiji I
kao sastavni deo Carigradske patrijar{ije. Me|utim, kako je
~itavo Balkansko poluostrvo po~etkom VII veka, sa izuzetkom
dalmatinskih gradova, Trakije i delova dana{we Gr~ke, za
Carstvo bilo izgubqeno, ostaje nepoznanica {ta se zaista do-
godilo sa episkopijama sa ovog prostora i da li su neke od wih
nastavile da postoje.
îwenica je da Vizantija tokom VII i VIII veka nije mo-
gla znatnije da uti~e na zbivawa u unutra{wosti Balkanskog
poluostrva, jer je gotovo neprekidno bila zauzeta ratom sa
Arabqanima na Istoku, a i Bugari su, po~ev od 680. godine,
predstavqali te{kog protivnika zapre~avaju}i vizantijski
povratak zapadno od Trakije i severo-isto~no od Makedonije.
Pod takvim okolnostima nije mogla da bude uspostavqena ni
crkvena organizacija, jer efektivne vlasti Vizantije u unutra-
{wosti nekada{we prefekture Ilirik nije ni bilo. Vizan-
tincima je preostala samo dalmatinska obala u ~ijem zale|u su
se naselili Srbi i Hrvati, tada saveznici protiv Avara, a za-
pravo samostalni gospodari na novonaseqenim teritorijama.
Jedini grad u unutra{wosti Makedonije koji je pomenut kao
episkopsko sedi{te bio je Stobi, ~iji je episkop Jovan bio
prisutan na VI Vaseqenskom saboru 680. godine.
205
S razlogom se
moè postaviti pitawe da li je on ipak bio samo titularni
episkop, jer je sam grad prema arheolo{kim podacima prestao
da postoji po~etkom VII veka.
206

204
Hieroclis Synecdemus et Notitiae graecae episcopatuum accedunt Nili Doxapatrii Noti-
tia patriarchatuum et locorum nomina imutata, ed. G. Parthey, Amsterdam 1967, 3 51.
205
Mansi XI, col. 645.
206
G. Ostrogorski, Vizantijski gradovi u ranom sredwem veku, Iz vizantij-
ske istorije i prosopografije, Beograd 1970, 78; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni,
82, sa nap. 137 138.

62
Dalmacija je tako sve do VIII veka ostala na periferiji
politi~kih zbivawa. Posle pada Ravenskog egzarhata 751. godi-
ne i privremenog snaèwa Langobarda, ova oblast je u vojnom
pogledu ostala oslowena na sopstvene, o~igledno skromne vojne
snage. Brojni nalazi zlatnog novca Konstantina V u Dalmaciji,
koji je bez izuzetka kovan u Sirakuzi, pokazuje da je najverovat-
nije strateg Sicilije i ju`ne Italije bio taj na koga su vizan-
tijski gradovi u Dalmaciji najpre mogli da se oslone.
207

Nije poznato kada je Dalmacija postala arhontija, ali je
izvesno da se to desilo pre isteka VIII veka.
208
Po~etkom IX ve-
ka otpo~iwe i poja~an frana~ki pritisak na Dalmaciju, gde se
vode borbe sa promenqivim uspehom, tako da je kona~ano re{e-
we dostignuto tek Ahenskim mirovnim ugovorom iz 812. godi-
ne,
209
kada su dalmatinski gradovi priznati Vizantiji i ubrzo
postali deo teme Dalmacije nastale na prostoru nekada{we ar-
hontije, dok je zale|e potpalo pod vlast Franaka.
210
U svakom
slu~aju vlast Franaka nije zalazila dubqe na jug od Cetine gde
su bile i krajwe ju`ne granice Hrvatske. Neretqani i kneè-
vine prema Gorwoj Dalmaciji Paganija, Zahumqe, Travunija i
Dukqa ostale su interesnoj sferi Carstva.
Godina 812. moè tako da bude posmatrana kao kqu~na go-
dina i po pitawu crkvenih prilika u Dalmaciji. Naime, prela-

207
Samo u Splitu postoji zbirka od 66 solida kovanih izme|u 760. i 775. godi-
ne u vreme savladarstva Konstantina V i Lava IV; upor. V. Delonga, Bizantski
novac u zbirci Muzeja hrvatskih arheolo{kih spomenika u Splitu, SHP 11 (1981) 202. U
Qubomiru, u Hercegovini, prona|ena je ostava od devet solida iz istog vre-
mena; upor. V. ]orovi}, Scripta minora, prired. B. Marinkovi}, Vaqevo 1998,
39, nap. 67. Nagla pojava vizantijskih solida na {irem prostoru Dalmacije
ukazuje na poja~ano prisustvo Vizantije i bliè dodire sa Slovenima. U hr-
vatskim grobovima iz Biskupije kod Knina, pokraj i u crkvi Sv. Marije na
Crkvini, prona|eni su tako|e solidi Konstantina V; upor. J. Werner, Zur Ze-
itstellung der altkroatischen Grabfunde von Biskupija Crkvina (Marien kirche),
Schild von Steier, Band 15/16 (Festschrift Modrijan) Graz 1979, 237; J. Belo{evi},
Materijalna kultura Hrvata od 7 9. stolje}a, Zagreb 1980, 130 131.
208
U pitawu je jedan pe~at nepoznatog arhonta i spatara Dalmacije; za dati-
rawe videti, Byzantine Lead Seals, I III, ed. G. Zacos A. Veglery, Basel 1972, N
2673; Nesbitt N. Oikonomides, Seals I, N 14.2; W. Seibt, Jadran Ferluga, Lammini-
strazione bizantina in Dalmazia, Venezie 1978, JB 30 (1981) 338.
209
O frana~ko-vizantijskom sukobu u Dalmaciji, videti, @ivkovi}, Ju`ni
Sloveni, 334 337, sa navedenom literaturom.
210
Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS I, Hannoverae 1826, 199.26 39 (= Einh.).

63
mawem politi~kih lomili su se i crkveni uticaji. Franci su u
prvo vreme zastupali interese papstva, dok su Vizantinci shod-
no ovome morali da {tite svoje crkvene interese u Dalmaciji
poja~anom crkvenom politikom. Izgleda da je delatnost Vizan-
tije prema dalmatinskoj crkvi, odnosno gradovima koji su pred-
stavqali àri{ta crkvene organizacije, posvedo~ena nizom
primera preno{ewa sveta~kih mo{tiju sa Istoka u Dalmaciju.
Mo{ti svetaca predstavqale su u ranom sredwem veku
zalog sigurnosti grada koji ih je posedovao. Boànska sila je
preko sveca za{titnika ~uvala grad po~ev od vremenskih ne-
pogoda, trgovinskog propadawa, pa do odbrane od zavojeva~a.
Uklawawe mo{tiju ozna~avalo je u osnovi i kraj jednog naseqa.
Toma Arhi|akon pripoveda kako su nekada{wi stanovnici Sa-
lone poùrili da mo{ti sv. Dujma prenesu iz Salone u Split.
211

Odno{ewe mo{tiju pouzdan je znak da je Salona kona~no napu-
{tena krajem Iraklijeve vladavine, a wihovo dopremawe u
Split ozna~ilo je po~etak jednog novog naseqa.
Poja~ano zanimawe Carstva za Dalmaciju sledi i iz opi-
sa prenosa mo{ti sv. Anastasije, mu~enice iz Sirmijuma, iz
Carigrada u Zadar. Iako je prepis ovog izve{taja o prenosu mo-
{tiju sv. Anastasije iz poznijeg vremena, on je u istoriografi-
ji prihva}en kao veran originalu pa stoga i vesti koje donosi
jesu od velike va`nosti za istoriografiju.
Prema ovom spisu, godine 804., kada su na svetu vladala
dva cara, boravili su u Carigradu kao mirovni izaslanici
frana~kog cara Karla zadarski episkop Donat i mleta~ki
du`d Beat, gde su prona{li veliko blago...telo svete mu~eni-
ce Anastasije. Zatim sledi kratak izve{taj o propadawu Sir-
mijuma posle dugotrajne varvarske opsade, odakle su telo sv.
Anastasije veliki hri{}ani, qudi istinske pobo`nosti, koji
nisu èleli da bisere presveto telo gore pomenute deve i mu-
~enice Anastasije ostave sviwama, da ih one ne izgaze i ne
oskrnave, preneli u Carigrad i tamo sakrili.
U Carigradu su ovi gra|ani Sirmijuma stupili u dodir
sa Beatom i Donatom i zamolili ih da im se pridruè na putu
za Dalmaciju. Kada su poslanici zavr{ili posao zbog kojeg su
do{li u Carigrad, krenuli sa wima natrag u Dalmaciju nose}i

211
Thomas, 34 35.

64
sa sobom i mo{ti sv. Anastasije. Zatim sledi prikaz putovawa,
od provincije do provincije, pra}en ~udima o izle~ewu guba-
vih, nepokretnih, slepih, sakatih i gluvih. Kada su stigli u Za-
dar izbio je sukob izme|u Beata i Donata oko mo{tiju, pa je na
kraju telo sv. Anastasije pripalo Mle~anima. Me|utim, nemir-
no more nije dozvolilo mleta~kom du`du da napusti vode oko
Zadra, te su mo{ti tako ostale u Zadru. Episkop Donat je telo
mu~enice 3. oktobra poloìo u crkvu Sv. Petra.
212

Stanovnici Sirmijuma koji se u pripovesti pomiwu, a
koji bi prema opisu morali da budu preìveli stanovnici Sir-
mijuma posle avarskog osvajawa 582. godine, svakako nisu mogli
da se sretnu sa Beatom i Donatom u Carigradu 804. godine. To
obrazloèwe, kojim se uspostavqa neposredna veza sa prethod-
nim posednicima mo{tiju sv. Anastasije, u funkciji je prikri-
vawa pravog razloga sticawa mo{tiju i identiteta darodavca.
U vreme kada je prepis Legende nastao ime cara Ni}ifora kao
pravog darodavca mo{tiju postalo je nebitno. Legende o
prenosu mo{tiju i ina~e prenose slavu onoga ko je mo{ti
dopremio u grad ili crkvu, a to je u ovom slu~aju episkop Donat.
U Legendi o prenosu mo{tiju sv. Anastasije Donat se po-
javquje kao crkveni stare{ina (praesul), najverovatnije u
zna~ewu episkopa (episcopus), i vrhovni stare{ina (archipraesul)
u zna~ewu arhiepiskopa (archiepiscopus), {to je siguran znak da
je ona zapisana i u prvobitnom obliku znatno posle 804. godine
u koju sam pisac sme{ta radwu. Prvi poznati arhiepiskop Za-
dra bio je Mihailo i wegovo ime i titula sa~uvani su na origi-
nalu parnice koju je presudio izme|u manastira Sv. Kr{evna i
Sv. Marije oko zemqe u Obrovcu 1134. godine.
213
Stoga, pisana
verzija Legende mogla je da nastane samo posle 1134. godine.
Jo{ je G. Manojlovi} odavno utvrdio da izme|u 802. i 811.
godine nije dolazilo do izmene poslanstava izme|u Franaka i
Vizantije. Zakqu~ak G. Manojlovi}a bio je da se ovo desilo 807.
godine i da je darodavac bio car Ni}ifor.
214
Zaista, 806. godine

212
Ra~ki, Documenta, 306 309.
213
Zbornik II, N 43.
214
G. Manojlovi}, O godini Prijenosa sv. Anastasije u Zadar, Zemaljski arkiv 3
(1901) 104 113. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala, 231, predlaè 811. godinu
uzimaju}i da tekstopisac Legende datira prema aleksandrijskoj hronologiji
u 804. godinu.

65
boravili su Donat i Beat u Didenhofenu kod Karla da mu kao
vazali poloè zakletvu,
215
pa su samo posle 806. godine i mogli
da budu upu}eni u Carigrad kao wegovi izaslanici da pregova-
raju o miru u Dalmaciji. Oni tamo, ~ini se, ni{ta nisu posti-
gli za ra~un Karla Velikog, ali su, izgleda, postigli sporazum
sa Ni}iforom, odnosno Carstvom, koji je zadovoqavalo obe
strane. Razlog wihove popustqivosti prema Vizantiji mogao
bi da bude i posledica vizantijskog vojnog pritiska, jer je 806.
godine patrikije Nikita sa flotom prispeo u Dalmaciju i Ve-
neciju,
216
u~vrstiv{i ponovo vizantijski uticaj u tim krajevi-
ma. Ovo je Franke nateralo da 810. godine ponovo pokrenu
ofanzivu i na Veneciju i na Dalmaciju.
217
Brz odgovor Carstva,
koje je u Dalmaciju uputilo stratega Kefalonije, Pavla,
218
do-
veo je do vojne ravnoteè koja je kona~no i potvr|ena mirovnim
ugovorom u Ahenu 812. godine.
U sklopu vojno-politi~ke delatnosti cara Ni}ifora
prema Francima, trebalo bi posmatrati i izvor koji govori o
prenosu mo{tiju sv. Anastasije. Po svoj prilici su Venecija i
Dalmacija 806. godine bile pod vla{}u Franaka koji su to sta-
we poku{ali da ozvani~ne mirovnim pregovorima u Carigradu
kuda su se uputili i predstavnici vlasti u tim krajevima Be-
at i Donat. O~igledno je da oni tamo ni{ta nisu postigli za
Franke, ali jesu za sebe, jer Nikita krajem iste godine dolazi
sa flotom u Dalmaciju i name}e vizantijsku vlast. Tom prili-
kom, mogli su Beat i Donat da pri povratku iz Carigrada done-
su mo{ti sv. Anastasije koje im je, kada su postigli sporazum sa
Vizantijom, car Ni}ifor poklonio. Time je Carstvo pokazalo
da ne namerava da se povu~e pred Francima iz Dalmacije i kao
znak za{tite Zadru, kao glavnom gradu vizantijske Dalmacije,
darovalo je mo{ti poznate sremske mu~enice Anastasije.
Nije poznato kako i kada su se u Zadru stekle mo{ti sv.
Hrisogona (sv. Kr{evan) ali je to svakako bilo pre 948. godine
kada wegove mo{ti pomiwe Konstantin Porfirogenit.
219
To
potvr|uje 986. godine u jednoj ispravi zadarski prokonzul Ma-

215
Einh. 193.11 14.
216
Einh. 193.37 40.
217
Einh. 197.16 18.
218
Einh. 197.18 - 20
219
DAI I, 29.277 278.

66
dije re~ima da sve~evo telo po~iva u Zadru. Crkva sv. Hrisogo-
na posvedo~ena je ve} 918. godine u testamentu zadarskog priora
Andrije,
220
pa bi vreme prenosa mo{tiju iz Akvileje u Zadar
trebalo traìti u IX veku. Budu}i da je prema legendi sv.
Hrisogon bio u~iteq sv. Anastasije, u pitawu su sveci
po{tovani u okviru jednog kulta, pa ne bi bilo neobi~no da su
Mle~ani ve} 807/808. godine predali Hrisogonove mo{ti
Donatu.
221
Time je Zadar dobio o~iglednu podr{ku iz
Carigrada i Venecije, ~ime je jasno stavqeno do znawa da }e
grad biti energi~no brawen pred frana~kom pretwom.
Trogir je posedovao mo{ti sv. Laurencija arhi|akona,
222

dok su u Kotoru bile pohrawene mo{ti sv. Trifuna.
223
U Dubrov-
niku su leàle mo{ti sv. Pankracija u crkvi Sv. Stefana.
224

Nije mogu}e ta~no utvrditi kada su mo{ti ovih svetaca
dospele u ove dalmatinske gradove, ali je vrlo izvesno da su one
tamo pohrawene u sklopu vrlo odre|ene politike Carstva, koje
je u jednom trenutku otpo~elo sna`nu ofanzivu u Dalmaciji,
poku{avaju}i da se suprotstavi frana~kom uticaju. Tako je cr-
kvena politika bila zapravo odraz politi~ke borbe. Franci su
od 800. godine i miropomazawa Karla Velikog za cara poreme-
tili dugo priznatu i jedinu mogu}u hijerarhiju hri{}anskih
vladara na ~ijem je ~elu morao da bude jedan jedini car rim-
ski, a ~iji je pravni naslednik bio carigradski car. Dva car-
stva i dva cara nisu bila poznata hri{}anskoj ekumeni i od tog
vremena po~iwu sve ~e{}i i krupniji nesporazumi izme|u pap-
stva i Carstva. Na{av{i sna`nog za{titnika u Francima, mo-
gao je rimski papa da povede i ofanzivniju crkvenu politiku na
isto~noj obali Jadrana, pre svega prema vizantijskim gradovi-
ma koji su mu, ve} prema poznoanti~koj crkvenoj podeli, svaka-
ko crkveno-pravno pripadali.
Prenos sveta~kih mo{tiju sa Istoka u Dalmaciju, na {i-
roki prostor od Zadra do Kotora, ukazuje na to da je Vizantija

220
Zbornik I, N 21.
221
Sv. Hrisogon bio je vicarius urbis Aquileiae i ìveo u vreme cara
Dioklecijana, koji je i naredio wegovo smaknu}e oko 304. godine. Telo mu je
bilo ba~eno u more, ali su ga talasi izbacili na obalu gde ga je prona{ao
sve{tenik Zoilus i sahranio.
222
DAI I, 29.261 262.
223
DAI I, 29.268 271.
224
DAI I, 29.235 236.

67
pored politi~ke akcije vodila i odre|enu versku politiku.
Ovakva politika Ni}ifora I mogla je da bude ostvarena ve} i
zbog ~iwenice da je on bio pravoverni car i nije pripadao sku-
pini ikonobora~kih careva koji su vladali do 842. godine. Sla-
bqewe vizantijskog uticaja prema dalmatinskim gradovima i
Porfirogenitova tvrdwa da su gradovi otpali ispod vizantij-
ske vlasti u vreme Mihaila II Amorijca, poklapa se sa vladavi-
nom ikonobora~kih careva (Lav V, 813 820; Mihailo Amori-
jac, 820 829; Teofilo 829 842) ~ija je crkvena politika bila
suprotstavqena papskoj, odnosno ikonofilskoj.
Dubrova~ki Anonim beleì da su Mle~ani oko 828. godi-
ne u Dubrovnik doneli sa Levanta jednu veliku ikonu Bogoro-
dice, slikanu gr~kim stilom (depenta a la grechexa).
225
Uistinu,
ikona nije bila namewena Dubrov~anima, ve} samim Mle~ani-
ma, ali sticajem okolnosti, po{to ih je sre}a na putu posluì-
la, poklonili su ikonu i 100 dukata za izgradwu crkve posve}e-
nu Bogorodici. Nikola Rawina oboga}uje ovaj Anonimov pri-
kaz re~ima da je mi{qewe bilo da je ovu ikonu naslikao sami
Luka jevan|elista. Tako|e, Rawina izlaè o daqoj sudbini ove
ikone, pa mu je tako poznato da je 1160. godine preba~ena u drugu
crkvu i da je no{ena u procesiji.
226

Dubrova~ka tradicija, zabeleèna kod Anonima, smatra
da su mo{ti sv. Petronile i sv. Domicile, kao i mo{ti svetog
Sergija, Nerea, Ahilea i Pankracija, dospele u Dubrovnik iz
Rima, odakle ih je doneo unuk kraqa Radoslava, Belo,
227
dobro
poznat i na osnovu pisawa Popa Dukqanina, ali istorijski jo{
uvek nepotvr|ena li~nost.
Ostave li se po strani dubrova~ke legende, koje su u da-
na{wem obliku zapisane kasno, u najboqem slu~aju tek u XIV
veku, i te{ko mogu da pruè istorijski pouzdane podatke za
razdobqe ranog sredweg veka, ostaje op{ti utisak koji prenose,
a to je ~iwenica da je Vizantija prvih decenija IX veka poku{a-
la da svoj politi~ki primat na prostoru Dalmacije utvrdi i od-
re|enom verskom politikom. To je bilo jo{ uvek u vreme kada je
crkva bila jedinstvena, odnosno pre tzv. Fotijevog crkvenog

225
Anonymi, 18.
226
Ragnina, 196 197.
227
Anonymi, 4.

68
raskola 867. godine, koji }e prvi put ozbiqnije podeliti Rim i
Carigrad po crkvenim pitawima.
228

U drugoj polovini IX veka, {ezdesetih godina, otpo~e}e
dugotrajna borba za crkveni primat u unutra{wosti Balkan-
skog poluostrva, gde }e se sna`no ukrstiti uticaji Rima i Ca-
rigrada na Borisovu Bugarsku. Na osnovu sa~uvane prepiske pa-
pe Nikole I sa bugarskim knezom Borisom, mogu}e je u prili~no
velikoj meri odrediti i stvarne mogu}nosti rimske crkve u
unutra{wosti Balkanskog poluostrva. Taj sukob nije otpo~eo
ex nihilo, ve} je bio logi~an nastavak i kulminacija
netrpeqivosti koje su otpo~ele prvih decenija IX veka, ta~nije
od onog vremena kada je rimski papa zadobio punu politi~ku
podr{ku Franaka, koja }e mu omogu}iti da prema Carstvu na-
stupa potpuno samostalno.
Ja~awe papskog uticaja, sada kao duhovnog vladara koji
ima pravo da postavqa cara Zapada (tj. Franaka) omogu}i}e pa-
pama iz sredine IX veka da poku{aju postepeno da ograni~e mo}
frana~kih episkopa i da centralizuju papsku vlast nad wima.
Sukobi Ludviga Pobo`nog (814 840), sa wegovom decom, Lota-
rom I (840 855), Ludvigom Nema~kim (umro 876) i Pipinom
(umro 838) stvorili su mogu}nost papi Grigoriju IV (827 844)
da se u taj sukob ume{a pruàju}i podr{ku Lotaru I, {to je iza-
zvalo veliki otpor najve}eg broja frana~kog sve{tenstva.
229

Ovo je izazvalo daqe pogor{awe odnosa papstva sa Francima, pa
je Sergije II (844 847), izabran za papu bez saglasnosti Lotara
I, bio izloèn sna`nom pritisku tada vode}eg frana~kog vla-
dara, prihvataju}i na kraju da nijedan papa ne moè da bude iza-
bran bez pristanka cara i prisustva carskog predstavnika.
230

Istovremeno, napadi Arabqana na Ju`nu Italiju zahte-
va}e od papa da ~uvaju u {to je mogu}e ve}oj meri skladne odnose
i sa Frana~kom i sa Vizantijom sjediwene pred zajedni~kom
opasno{}u od nevernika. Najzad, Vizantija je u vreme cezara
Varde i Mihaila III, a posebno u doba Vasilija I, doìvela voj-
ni i kulturni preporod {to je sve zajedno pripremilo teren za
ispoqavawe wene mo}i i uticaja i prema narodima koji su tada

228
Upor. Ostrogorski, Istorija, 228 229.
229
CMH III, ed. H. M. Gwatkin J. P. Whitney J. R. Tanner C. W. Previt-Orton,
Cambridge 1968, 17 22 ( = CMH III); Liber pontif. II, 73 85.
230
CMH III, 29 30; Liber pontif. II, 86 105.

69
bili na wenoj periferiji, jedva pokr{teni ili jo{ uvek neod-
lu~ni iz kog pravca bi trebalo da prihvate novu veru. Takve
prilike nisu bile samo na Balkanskom poluostrvu, ve} i dale-
ko na severu u Velikomoravskoj kneèvini, ili na istoku pre-
ma nepreglednim stepama Rusije gde su Varjazi postepeno uspo-
stavqali budu}u mo}nu Kijevsku kneèvinu.
Sukob izme|u patrijarha Fotija i pape Nikole I sadrào
je u sebi jednu posebnu ideolo{ku dimenziju crkvenog i poli-
ti~kog primata na sveukupnom prostoru hri{}anskog sveta.
Krajwe oblasti wihovog uticaja koje jedni drugima nisu ospo-
ravali papska prevlast u Frana~koj, ili vizantijska u Maloj
Aziji nisu bile predmet wihovog sporewa, ali zato jesu one
zone gde su se isto~ne i zapadne oblasti susretale. Takav pro-
stor bio je pre svih nekada{wa prefektura Ilirik.
Tako je papa Nikola I 25. IX 860 (?) uputio pismo Solun-
skom arhiepiskopu kao svome vikaru da sebe tituli{e kao pap-
skog namesnika: {irom Starog Epira, Novog Epira, Ilirika,
Makedonije, Tesalije, Ahaje, Priobalne Dakije, Primorske Da-
kije, Mezije, Dardanije i Prevalitane.
231
Ovim pismom je papa
Nikola I zapravo iskazao odlu~nost papske stolice da vrati u
nadle`nost Rima sve one oblasti koje su u vreme Lava III (ili
Konstantina V) bile izdvojene i podre|ene Carigradskoj pa-
trijar{iji. Bio je to poku{aj obnove papske vlasti u nekada-
{woj prefekturi Ilirik i ujedno najava budu}eg sukoba koji
}e se najpre odvijati prema Bugarskoj ~iji je vladar Boris 866.
godine obavestio papu Nikolu I da Bugarska namerava da preki-
ne crkvene odnose sa Carigradom i da se u crkvenom pogledu
stavi pod jurisdikciju Rima. Bila je to sjajna prilika tako da je
sam papa izjavio da je to najboqa stvar koja mu se dogodila u
posledwe vreme.
232

Istovremeno sa angaòvawem na Istoku rimske pape su
vodile i ne tako jednostavnu borbu sa frana~kim klerom. Zona
papskog uticaja na Zapadu bila je sredinom IX veka bitno uma-
wena. U Velikomoravskoj kneèvini je uticaj papa bio samo
formalan, jer je tamo postojao veliki pritisak frana~kih epi-
skopa; u samoj Frana~koj Ludvig II Pobo`ni ujedinio se sa svo-

231
Acta Albaniae I, N 54; Mansi XV, 162.
232
Liber. pontif. II, 164.20 23.

70
jim bratom Lotarom II u crkvenim stvarima ~ine}i i tamo sna-
`nu protivteù papskom uticaju.
233

U Vizantiji je 866. godine ubijen cezar Varda, za{titnik
patrijarha Fotija, a na wegovo mesto do{ao je Vasilije, koji }e
godinu dana kasnije ubistvom Mihaila III zauzeti i carski
tron.
234
Docnije, iste 866. godine, Boris - Mihailo obratio se
Rimu sa èqom da papa po{aqe misionare, pa je tako sukob na
relaciji Nikola I Fotije skliznuo sa teolo{kog na politi~-
ko poqe. Papski izaslanik u Bugarskoj, episkop Formoz, otpo-
~eo je da postavqa sve{tenstvo i vr{i reorganizaciju bugarske
crkve, ~ime je Bugarska potpala pod uticaj Rima. Gledano na op-
{tem geopoliti~kom planu, papstvo je, drè}i Dalmaciju i Bu-
garsku, prakti~no izolovalo i unutra{wost Balkanskog poluo-
strva od vizantijskog uticaja.
Promena na carskom tronu u Carigradu donela je i pri-
vremeni obrt u crkvenim odnosima Vizantije i papstva. Vasi-
lije I je, re{avaju}i se qudi lojalnih biv{em imperatoru ili
cezaru Vardi, razre{io du`nosti i patrijarha Fotija, a na we-
govo mesto doveo Igwatija, svrgnutog 858. godine. Igwatije, ko-
ji je u crkvenim pitawima sledio politiku papske supremacije
uìvao je i tokom svog suàwstva nesumwivu podr{ku Rima,
ali ni on nije mogao da vodi politiku suprotnu politi~kim
prioritetima Carstva. Tako je ve} 869/870. godine postavio ar-
hiepiskopa Bugarske i naredio povla~ewe latinskog sve{ten-
stva.
235
Izgleda da rimska crkva nije bila samo nevoqni u~esnik
u ovim pitawima, jer se Igwatije 872. godine àlio papi Ha-
drijanu II protiv isterivawa gr~kih sve{tenika iz Bugarske.
236

Naslednik Hadrijana II, Jovan VIII (872 882), uo~io je da
izbor Igwatija za patrijarha ne}e dovesti do su{tinskih pro-
mena u sporewima Rima i Carigrada oko Bugarske, odnosno
Ilirika, pa se ve} 873. godine, nastavqaju}i politiku svojih
prethodnika, papa Nikole I i Hadrijana II (867 872), ume{ao i
u crkvene stvari u Srbiji, obra}aju}i se srpskom knezu Muti-
miru i traè}i da se kloni nekanonski postavqenih episkopa
i da se vrati u veru svojih predaka, budu}i da je doznao kako ne-

233
CMH III, 41 46.
234
Upor. Ostrogorski, Istorija, 229.
235
Mansi XVI, 414.
236
Mansi XVI, 413.

71
ki la`ni sve{tenici ure|uju crkvene prilike po svojoj voqi.
Stoga je traìo, podse}aju}i kneza Mutimira na pot~iwenost
wegovih predaka rimskom papi, da se Mutimir stavi pod juris-
dikciju episkopa Panonske dijeceze (Sirmijum).
237

U to vreme u Sirmijumu je episkopski tron sv. Androni-
ka zauzimao Metodije. Nije poznato kako se srpski vladar po-
neo prema ovom papskom zahtevu, ali sled istorijskih doga|aja
opisanih kod Konstantina Porfirogenita u spisu O narodima
ukazuje na to da su se srpski vladari posle Mutimira
politi~ki uglavnom opredeqivali prema Vizantiji, pa bi i u
crkvenim pitawima oni najverovatnije potpadali pre pod Ca-
rigradsku patrijar{iju nego pod rimskog papu. Jedan od srpskih
prin~eva, Pribislavqev sin, Zaharija, boravio je u Carigradu
jo{ od detiwstva, gde je svakako morao da bude i obrazovan pod
neposrednim vizantijskim uticajem.
238
Podaci sadràni u po-
menutom delu Konstantina Porfirogenita govore da su srpski
vladari do vremena Zaharije ( 920 926) {titili vizantijske
politi~ke interese protiv Bugara, dok su vladari koji su upra-
vqali Srbijom posle ponovnog osamostaqivawa od Bugara (oko
933), npr. âslav, preuzeli istovetnu ulogu prema Ugrima.
239

Posle vi{e od decenije sukoba Vizantija je uspela da za-
drì Bugarsku crkvu pod svojim nadzorom, ali naslednici pape
Nikole I nisu odustajali od wegove energi~ne crkvene politi-
ke koju je vodio prema Iliriku. Uprkos potiskivawu papskog
uticaja papa Jovan VIII 16. aprila 878. (?) godine pi{e bugar-
skom caru Mihajlu da potvr|uje raspopqivawe evnuha Sergija.
On se, budu}i rodom Sloven, a (iako) zapleten u (mreù) mno-
gih poroka, dvoli~no do~epao sve{teni~ke slu`be te ga napo-
sletku drugi razotkriju i wegov ga episkop tad (javno) osudi za

237
MGH, Epistolae VII, fr. 18, 282.24 30, Qua propter ammonemus te, ut progenito-
rum tuorum secutus morem quantum potes ad Pannonensium reverti studeas diocesin.
Et quia illic iam Deo gratias a sede beati Petri apostoli episcopus ordinatus est, ad ip-
sus pastoralem redurras sollicitudinem. M. Perojevi}, Ninski biskup Teodozije, Split
1922, 66 i daqe, mislio je da je re~ o hrvatskom knezu Mutimiru. Suprotno, J.
Srebrni}, Odnoaji pape Ivana X. prema Bizantu i Slavenima na Balkanu, Zbornik kra-
lja Tomislava, Zagreb 1925, 135; Isto, [i{i}, Povijest, 342, nap. 47; ISN I, 152, nap.
29. Ko{}ak, Pripadnost, 320 321, smatra da je u pitawu panonski knez Muti-
mir, ina~e nepoznat iz drugih izvora. Tako|e, Simeonova, Diplomacy, 300.
238
DAI I, 32.100 101.
239
@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 422 423.

72
prestupe, raspopiv{i ga. Nakon toga (ovog Sergija) (izvesni)
Georgije koji je la`no sebi prigrabio episkopsku titulu, bez-
o~no uzdigne do poloàja beogradskog (Belogradensem) episkopa
{to mu se potvrdom pre|a{weg raspopqivawa oduzima.
240

Ovo pismo pape Jovana VIII pokazuje da je mimo rimskog
episkopa na prostoru nekada{we Gorwe Mezije delovala i vi-
zantijska crkva koja je sna`no podupirala i politi~ko delova-
we cara Vasilija Makedonca prema slovenskim dràvama na
prostoru Balkanskog poluostrva.
Naposletku, uo~i pomirewa Rima i Carigrada na tzv.
Fotijevom saboru, papa Jovan VIII je 16. aprila 878. godine, pro-
glasio sve gr~ke episkope i druge klerike u bugarskoj dijecezi
nelegitimnim, (usurpatores) i izop{tio ih iz crkve, jer su u
Iliriku, koji sada naseqavaju Bugari, sami sebi nedopu{te-
no nadenuli postavqewa. Papa im u istom pismu daje rok od 30
dana da napuste svoje tada{we crkvene poloàje.
241
Ovim pi-
smom borba za crkvenu supremaciju nad Ilirikom, a pre svega
nad Bugarskom, doìvela je kulminaciju. Ishod je bio pomire-
we isto~ne i zapadne crkve na tzv. Fotijevom saboru novembra
879. godine.
242

Tokom ~itavog IX veka papstvo je pokazalo snagu i ener-
giju samo tokom pontifikata Nikole I, Hadrijana II i Jovana
VIII. Slabost prema frana~kim vladarima, pa i sopstvenim mi-
tropolitima koji su ograni~avali vlast papstva, uzrokovala je
da nisu imali potpunu slobodu delovawa prema Iliriku. Vi-
zantija je, s druge strane, tokom druge polovine IX veka pokazi-
vala znake ubrzanog ja~awa, {to je tako|e bio ograni~avaju}i
~inilac papskom uticaju na prostoru Balkanskog poluostrva.
Spletom politi~kih okolnosti do{lo je 923. godine i do znat-

240
Acta Albaniae I, N 55; Mansi, XVII, 62. E. [uflaj je smatrao (Acta Albaniae I,
14 15) da je u pitawu episkop Berata u Albaniji (nekada{wi Pulheropo-
lis). Identifikacija Beograda sa Beratom u ovom slu~aju nije opravdana.
Kao prvo, bugarska crkva organizaciono jo{ uvek nije pre{la ni podru~je
Ohrida, a kamoli sredi{we Albanije ili Epira. Tako|e, albanski Beograd
je u sa~uvanim Noticijama carigradske crkve uvek bio podloàn arhiepi-
skopu Dra~a, a ovaj grad je nesumwivo bio sredi{te istoimene teme Vizan-
tijskog carstva. Stoga, dakle, Beograd koji papa pomiwe moè da bude samo
dana{wi glavni grad Srbije.
241
242
Upor. Ostrogorski, Istorija 235, nap. 1.

73
nijeg poboq{awa u odnosima isto~ne i zapadne crkve, pa je
Dalmacija u crkvenom pogledu, voqom cara Romana Lakapina
(920 944), potpala pod Rim. Kona~no, uspostaviv{i koliko-
toliko stabilnu crkvenu organizaciju u Dalmaciji, mogao je
rimski papa da se posveti daqem {irewu crkvenog uticaja na
zale|e, odnosno, prema Srbima i Hrvatima.

74

75

76
POKR[TAVAWE SRBA I HRVATA

Pitawe crkvene organizacije u srpskim zemqama ranog
sredweg veka sjediweno je sa posebnim problemom odre|ivawa
vremena pokr{tavawa Srba, crkveno-politi~kom delatno{}u
Rima ili Carigrada prema gradovima na dalmatinskoj obali i
vremenom obnove wihove crkve, da bi se tek potom moglo prosu-
|ivati o samoj crkvenoj organizaciji na prostoru srpskih kne-
èvina.
U osnovi, jedna skupina stru~waka smatra da je pokr{ta-
vawe Srba i Hrvata izvr{eno odmah po naseqavawu u vreme ca-
ra Iraklija (610 641) i da je bilo vrlo formalno, dok druga,
ina~e brojnija, prihvata IX vek i delatnost Franaka (prema Hr-
vatima) odnosno Vizantinaca (prema Srbima) kao presudan ~i-
nilac u pokr{tavawu.
243
Sva ova mi{qewa zasnovana su, uglav-
nom, na spisu cara Konstantina Porfirogenita, De administran-
do imperio, gde su zastupqena ~ak tri iskaza o vremenu pokr{ta-
vawa i pravcu odakle je ono dolazilo.

U pitawu su slede}i odeqci DAI:

Poglavqe 29: U vreme cara Vasilija, hristoqubivog ca-
ra, oni su odaslali (tj. Srbi, Hrvati, Zahumqani, Travuwani,
Konavqani, Diokle}ani i Pagani) poslanike, mole}i i tra-
è}i da oni koji su bili nekr{teni prime kr{tewe...
244

Poglavqe 30: (Po{to su Hrvati pobedili Franke i wi-
hovog vo|u Koceqa) ...zatraìli su sveto kr{tewe od episko-

243
Pregled literature i starijih mi{qewa daje, Maksimovi}, Pokr{tava-
we, 155 174; videti, tako|e, @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 285 290.
244
DAI I, 29.70 72.

77
pa Rima i episkopi su bili poslati koji su ih pokrstili u vre-
me Porina, wihovog arhonta.
245

Poglavqe 31: Car Iraklije poslao je i doveo sve{teni-
ke iz Rima i jednog od wih u~inio arhiepiskopom i episkopom,
druge presviterima i |akonima i pokrstio Hrvate. U to vreme
ovi Hrvati su za arhonta imali Porgu.
246

Poglavqe 32: (Po{to je Iraklije naselio Srbe) ...doveo
je car sve{tenike iz Rima i pokrstio ih...
247

Iako su sva ~etiri poglavqa nastala iz pera istog pisca,
ili su pisana pod wegovim nadzorom, prime}uje se odre|eni ne-
sklad izme|u vesti koje pruàju. Prema jednoj verziji Hrvati su
pokr{teni u doba Iraklija; prema drugoj ovo pokr{tavawe se
odigralo prvih decenija IX veka i posledica je samostalnih hr-
vatskih odnosa sa Rimom, dok je prema tre}oj pokr{tavawe iz-
vr{eno u doba Vasilija I (867 886) uz ogradu da su do tada neki
Hrvati istina ve} bili pokr{teni. Naposletku, kod Srba je
naizgled sve jasno jer u poglavqu 32 car samo kaè da ih je Ira-
klije pokrstio poslav{i sve{tenike iz Rima. Dodu{e, Srbi su
ponovo zatraìli i dobili kr{tewe od Vasilija I u isto vreme
kada i Hrvati (poglavqe 29).
Konstantin Porfirogenit pomiwe pokr{tavawe Srba i
Hrvata u Dalmaciji i neposrednom zale|u i u @ivotu svoga de-
de Vasilija (Vita Basilii), uz napomenu da su ova plemena u vreme
Mihaila Mucavca (820 829) otpala ispod carske vlasti (upra-
vo kako navodi i u poglavqu 29 DAI), s tom razlikom {to u ovom
slu~aju navodi kako su odbacili sveto kr{tewe i ponovo se
vratili starim verovawima.
248
U podrobnom ispitivawu vreme-
na pokr{tavawa Srba i Hrvata, na temequ vesti pribeleènih
u DAI, ovo nije bezna~ajna razlika i zapravo pomaè da se zao-
kruì celovita slika o procesu pokr{tavawa Srba i Hrvata.

245
DAI I, 30.88 90.
246
DAI I, 31.21-25.
247
DAI I, 32.27-29.
248
Theophanes Continuatus, ed. I. Bekkerus, Bonnae 1838, 288.11-289.2; 291.1-
292.13.

78
U novije vreme istaknuto je da proces pokr{tavawa Srba
i Hrvata nije bio ravnomeran, da je ~esto prekidan, kao i da se
pravac prodirawa smewivao sa latinskog Zapada i vizantij-
skog Istoka.
249
Ovakvo tuma~ewe je svakako najbliè istini
ali isuvi{e uop{teno da bi moglo da bude ~vrst oslonac za is-
pitivawe crkvene organizacije u Srbiji ili Hrvatskoj. Po-
trebno je ta~nije odrediti osnovne parametre o vremenu pokr-
{tavawa Srba i Hrvata da bi se sa takve jedne osnove, razma-
tralo pitawe crkvene organizacije.

Pop Dukqanin, pisac takozvanog Barskog rodoslova ili
Letopisa, koji je pisao dva stole}a posle Porfirogenita, do-
nosi unekoliko druga~ije mi{qewe o vremenu pokr{tavawa
Slovena. Iako je prili~no te{ko na}i ~vrstu hronolo{ku ta~-
ku na osnovu koje bi se moglo datirati Dukqaninovo pisawe
kao i kriti~ki presuditi {ta su ~iwenice, a {ta legenda, op-
{ti stav pisca je da su prvi vladari doseqenih Gota (tj. Slove-
na) ostali pagani koji, dodu{e, u po~etku nisu progawali hri-
{}ane.
250
Vreme pokr{tavawa Slovena Dukqanin je doveo u ve-
zu sa legendarnim kraqem Svetopelkom ~ije vreme vladavine
on stavqa u doba koje je neposredno sledilo misionarskom radu
solunske bra}e Konstantina i Metodija, dakle u posledwe dve
ili tri decenije IX veka. Zanemari li se na trenutak rasprava o
verodostojnosti Sabora na Duvawskom poqu, gde je izvr{ena i
crkvena organizacija Svetopelkovih zemaqa, bitno je ukazati
na ~iwenicu da doma}i pisac iz Dukqe doìvqava vreme pokr-
{tavawa Slovena (odnosno Srba) Balkanskog poluostrva su-
{tinski jednako kao i Porfirogenit, samo u drugoj hronolo-
{koj percepciji.
Sli~nost izme|u Porfirogenitovog i Dukqaninovog
pisawa o pokr{tavawu Slovena (Srba) svodi se zapravo na pri-
sustvo carskih i papskih poslanika koji su odigrali, o~igledno
bitnu ulogu u ovom ~inu. Prema Porfirogenitu, Iraklije je
poslao sve{tenike iz Rima koji su pokrstili Srbe i Hrvate.
Car pisac tako|e navodi kako je i Vasilije I poslao Srbima
sve{tenike iz Carigrada.

249
Maksimovi}, Pokr{tavawe, 155 174; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 303 305.
250
Ljetopis, 44. Sukobi sa hri{}anima po~iwu tek od vladavine tre}eg kraqa
Ratimira koji je vladao posle 680. godine; upor. Ljetopis, 46 47.

79
Jezgro pripovesti kod oba pisca ~ini podatak o dolasku
poslanika, svetovnih i duhovnih, iz Carigrada i Rima, sa zadat-
kom da izvr{e pokr{tavawe varvara. U osnovi oba pisca znaju
kako bi trebalo da se odvija ~in pokr{tavawa varvara, pa sa-
mim tim wihovo izlagawe i ne mora da ima istorijsku podlogu,
ve} je posledica primene poznatog obrasca. Ipak, ova dva izve-
{taja o pokr{tavawu Srba/Hrvata nisu jednake vrednosti.
Prednost je svakako na strani Porfirogenita, dok Dukqani-
nov izve{taj, jeste Dukqaninova samostalna tvorevina osmi-
{qena s vrlo jasnim ciqem.
251

Iskaz Konstantina Porfirogenita o pokr{tavawu Hr-
vata u doba cara Iraklija, sadrì veoma bitne ~inioce koji ot-
krivaju i izvestan crkveno-organizacioni rad rimskih sve{te-
nika. Naime, car-pisac doslovce kaè da je Hrvatima tada po-
stavqen arhiepiskop i episkop, kao i brojni |akoni {to go-
vori o nameri Iraklijevoj da pokr{tavawe Hrvata bude oba-
vqeno ne samo temeqno, ve} i da obezbedi zametak budu}e cr-
kvene organizacije.
Ipak, ne ~ini se mogu}im da je Iraklije iz Rima mogao da
uputi veliku grupu sve{tenika sa unapred odre|enim crkvenim
du`nostima. Gde bi taj arhiepiskop imao svoje sedi{te i koju
crkvenu organizaciju je mogao da preuzme? Gde bi trebalo da se-
di episkop? U kojim bi crkvama sluìli |akoni i ostali cr-
kveni prelati? Sva ova pitawa izazivaju opravdanu sumwu u Por-
firogenitovo tuma~ewe pokr{tavawa Hrvata. Rimski papa je,
na zahtev vizantijskog cara, mogao da po{aqe iskqu~ivo korepi-
skopa i nekoliko sve{tenika, sa zadatkom da izvr{i pokr{ta-
vawe prispelih varvara. Za svako daqe uspostavqawe budu}e
crkvene organizacije bilo je potrebno vreme i dugotrajan rad.
Me|utim, pripovest o pokr{tavawu Hrvata izgleda da
otkriva neke druge bitne pojedinosti. Naime, carev informa-
tor koji je preneo tradiciju o dolasku Hrvata, zatim re~ima
predstavio geo-politi~ku kartu Hrvatske sa svim wenim ùpa-
ma i gradovima, kao i delove iz politi~ke istorije po svoj
prilici je iz istog izvora prikupio i vesti o wihovom pokr-
{tavawu. U tom slu~aju pojava (hrvatskog) arhiepiskopa i epi-

251
T. @ivkovi}, O takozvanom Saboru na Duvawskom Poqu, Zbornik za
istoriju BiH 4 (2003) u {tampi.

80
skopa, odgovara pre svega te`wi hrvatskih vladara iz posled-
wih decenija IX veka da, uz pomo} Rima ili Akvileje, ostvare
sopstvenu crkvenu organizaciju.
252

Ovakvo sagledavawe koncepcije ovog poglavqa DAI nemi-
novno dovodi do zakqu~ka da je Konstantin Porfirogenit 949.
godine preneo hrvatsku tradiciju koja je nastala ne{to vi{e od
pola stole}a ranije na prostoru dalmatinske Hrvatske. Ujedno,
~itavo poglavqe 31 DAI o Hrvatima i wihovoj zemqi zasnivalo
se gotovo iskqu~ivo na izvoru (tj. informatoru) koji je bio u
neposrednoj vezi sa predstavnicima carske uprave u temi Dal-
maciji. Ovo bi tako|e zna~ilo da je ime cara Iraklija kao or-
ganizatora pokr{tavawa Hrvata predstavqalo ujedno i najsta-
riji sloj tradicije {iroko rasprostrawene kod samih Hrvata o
vremenu wihovog pokr{tavawa. Stoga, ime cara Iraklija u po-
glavqima o Srbima i Hrvatima nije posledica Porfirogeni-
tovog tuma~ewa wihove pro{losti ve} slovenska tradicija
preneta do Carigrada i careve pisarnice. Srbi i Hrvati imali
su sredinom X veka jasnu predstavu o svome poreklu, vremenu do-
seqavawa kao i se}awe na stare vladare.
Vesti o pokr{tavawu Hrvata u poglavqima 29 i 30 DAI,
gde je pomenuta delatnost Vizantije, odnosno Franaka i Rima,
zapravo su primer koji potvr|uje da je pitawe pokr{tavawa u
ranom sredwem veku uvek bilo posledica politi~ke odluke.
Premo} Franaka u prvoj polovini IX veka u Hrvatskoj, a na ra-
~un Vizantije, oja~ana je i crkvenim ure|ewem nadziranim iz
frana~ke Akvileje, dok je povratak vizantijskog uticaja u Dal-
maciju u vreme Vasilija I, pra}en i crkvenom politikom Vizan-
tije prema Hrvatima, odnosno, potiskivawem frana~kog utica-
ja. Svako od ovih pokr{tavawa unosilo je novi dah i dodavalo
novi obol na tas u korist hri{}anstva, pa bi na primeru Hrva-
ta trebalo graditi predstavu o postepenoj izgradwi hri{}an-
skog dru{tva kod paganskih naroda koji su na talasu seobe naro-
da prispeli u civilizacijski krug hri{}anstva. Primeri pre-
romani~ke crkvene arhitekture u Hrvatskoj jasno pocrtavaju
ovaj proces.
253

252
O ovom pitawu videti niè.
253
Za pregled crkvene arhitekture u Hrvatskoj i uticaje koje je trpela, vi-
deti, @. Rapani}, Predromani~ko doba u Dalmaciji, Split 1987 (= Rapani}, Doba).

81
[to se ti~e pokr{tavawa Srba, Konstantin Porfiroge-
nit ga na prvi pogled doìvqava druga~ije nego u slu~aju Hrva-
ta. Pomiwu}i pokr{tavawe Srba i Iraklijevu ulogu, car samo
kaè da su iz Rima do{li sve{tenici (pcopu:o), dok u slu~aju
Hrvata pravi gradaciju arhiepiskop, episkop i |akoni. Lek-
sika otkriva zapravo da je car koristio srpski izvor (infor-
matora) za ovo pitawe i potvr|uje ve} iznetu pretpostavku da
su termini arhiepiskop, episkop i |akoni u poglavqu 31 DAI,
posledica hrvatskog tuma~ewa sopstvenog pokr{tavawa u sklo-
pu politi~kih namera hrvatskih vladara iz posledwih decenija
IX veka kada su poku{avali da se izbore za samostalnu hrvatsku
crkvu.
Kod Srba je, dakle, preneta daleko ta~nija verzija se}a-
wa na pokr{tavawe iz vremena cara Iraklija. Gr~ki termin
pcopu:cpo, zbirno defini{e svako crkveno lice ve}eg ~ina,
jer bi za niè sve{teni~ko zna~ewe bio upotrebqen termin
xgpixo. U crkvenoj hijerarhiji presviter je po zna~aju odmah
ispod episkopa, a ispred |akona. êsto kori{}ena zamena za
izraz presviter jeste icpco (jerej).
254
Stoga, u srpskoj tradiciji
iz sredine X veka koja je preneta kod Konstantina Porfiroge-
nita u 32. poglavqu DAI, doslovce je o~uvano se}awe o dolasku
sve{tenika visokog zvawa (ali ne episkopskog), koji su izvr-
{ili pokr{tavawe. Tako|e, suprotno od poglavqa o Hrvatima,
Porfirogenit pridodaje da su ovi sve{tenici ne samo pokr-
stili Srbe, ve} ih i veoma dobro nau~ili samoj slu`bi i Hri-
stovom u~ewu.
255
îni se da bi ovaj podatak mogao da bude posle-
dica tuma~ewa Konstantina Porfirogenita.
Ve} u poslanici pape Agatona vizantijskom caru Kon-
stantinu IV 680. godine, povodom odràvawa VI Vaseqenskog sa-
bora, papa navodi da mnogi od nas (tj. episkopi) sluè usred
Langobarda, Slovena, Franaka, Gala, Gota, Britanaca.
256
Ima
li se u vidu geografski raspored pomenutih naroda, Sloveni,
izme|u Langobarda i Franaka, najpre mogu da budu oni na {i-
rem prostoru Karantanije, Istre ili Dalmacije.
257
Delovawe
prema zapadnim Slovenima koji su ìveli izme|u Labe i Vi-

254
Pogledati, I. Moivic:g, Acixo :g vco cgvixg ycooo, A0gvo 199.
255
DAI I, 32.27 29.
256
S. Agathonis papae Epistolae, ed. J. P. Migne, PL 87 (1851) col. 1224 1225.
257
Upor. Vlasto, Entry, 188, sa nap. 122.

82
sle, odigrava}e se nekoliko vekova docnije. Tako u ovom pismu,
papa najverovatnije misli na Slovene Balkanskog poluostrva,
a po svoj prilici one bliè obali Jadranskog mora i zonama
uticaja urbanih sredi{ta Dalmacije. Na sadràj ovog papskog
pisma nedavno je upozorio i Q. Maksimovi} uz zakqu~ak da je u
rimskoj crkvi postojalo se}awe na rani misionarski rad me|u
Slovenima u isto~nojadranskom prostoru.
258

Mo`da dokaz za ovo mi{qewe najpre pruà pismo pape
Jovana X hrvatskom knezu Tomislavu i zahumskom vojvodi Miha-
ilu (Vi{evi}u) u kome napomiwe da su wihovi preci primili
hri{}anstvo od davnina, a ne u novije vreme (nouo tempore) po-
put Sasa u vreme pape Grigorija (Grigorije IV, 827 844). Ako
su prve decenije IX veka za papu Jovana X (914 928) nouo tempo-
re, onda pokr{tavawe Srba i Hrvata, jer su Tomislav i Mihai-
lo zapravo wihovi predstavnici, odnosno jednog wihovog dela
(Mihailo), za wega jeste bilo u VII ili VIII veku.
Da je misionarska delatnost papa prema varvarima {i-
rom Evrope bila razvijena u VII i VIII veku, pokazuje i pismo
Grigorija II (715 731) vizantijskom caru Lavu III (717 741) u
kome ga podse}a da su divqi varvari postali milostivi, a on
koji je bio milostiv postao je divaq misle}i na ikonobora~-
ku politiku carevu.
259
Me|u divqim varvarima (koji su postali
milostivi) pomenutim u ovom obra}awu caru mogli bi da budu i
slovenski stanovnici dalmatinskog zale|a, tj. Srbi i Hrvati.
Fragmentarne vesti iz pomenutih papskih pisama jedno-
glasno upu}uju na zakqu~ak da su iz vizure Rima, Sloveni dal-
matinske obale ili zale|a, primili hri{}anstvo ve} u VII veku
ta~nije vrlo brzo po naseqavawu. Ovakav stav, kako sledi na
osnovu analize poglavqa 31 DAI sasvim se podudara sa tradici-
jom Hrvata. Drugo je pitawe sadràja i kako je ta hri{}aniza-
cija zaista izgledala i ideolo{ki bila uspostavqena.

Sam ~in primawa hri{}anstva predstavqao je u sredwem
veku posledicu politi~ke, a ne duhovne odluke. Hijerarhija
hri{}anskih dràva i wenih vladara sledila je prili~no jasno
na~elo koje se jo{ od vremena poznog Carstva razvijalo i usa-

258
Maksimovi}, Pokr{tavawe, 171, nap. 73.
259
J. Goullard, Aux origines de liconoclasme. Le tmoignage de Grgoire II, TM 3, Pa-
ris 1968, 297.268 269.

83
vr{avalo. Prema tom shvatawu vlast vasilevsa u Carigradu do-
lazila je od Boga, a on sam je imao pravo da postavqa i odre|uje
vladare drugim narodima.
260
Hri{}anska dràva u sredwem ve-
ku ima zna~ewe, u dana{wem smislu, me|unarodno priznate dr-
àve. U zavisnosti od mo}i pojedinih vladara moglo je do}i do
odre|enih izmena u wihovom rasporedu, ali je su{tinski car u
Konstantinopoqu uvek bio i ostao na ~elu hri{}anskih vladara.
U jednom drugom Porfirogenitovom delu, De cerimoniis,
ostala je sa~uvana lista obra}awa vizantijskih careva stranim
vladarima. Duhovna bra}a, odnosno vladari koji su jednaki vi-
zantijskom caru, bili su samo vladari Germanije i Frana~ke
koji su svoje miropomazawe dugovali rimskom papi.
261
Svi osta-
li hri{}anski vladari navedeni su u okviru geografskih celi-
na po odre|enom redosledu na koji upu}uje i obrazac kojim im
se carigradski vladari obra}aju. Tako srpskim i hrvatskim
vladarima car {aqe naredbu (kelevsis).
262

Ova lista naredbi nije nastala u jednom odre|enom tre-
nutku ve} je u sebi sadràvala i ona obra}awa koja mo`da dati-
raju jo{ iz vremena Mihaila III pa sve do Konstantina Porfi-
rogenita (945 959) i wegovog sina i savladara Romana II (959
963).
263
Na osnovu liste mogu se razaznati odnosi hri{}anskih
vladara prema Carigradu u okviru pojedinih geografskih celi-
na, na primer Balkanskog poluostrva i Kavkaza/Zakavkazja.
[irewe hri{}anstva me|u varvarima, doprinosilo je za-
pravo ja~awu vlasti samih vladara tih naroda, koji su legiti-
mitet svoje vlasti dugovali upravo priznawu koje je dolazilo
iz Carigrada. Kada su Srbi i Hrvati stigli na Balkansko polu-
ostrvo ovaj princip legitimiteta bio im je potpuno nepoznat i
prvobitni ~in pokr{tavawa nije imao potrebnu dubinu i smi-
sao kojim bi wihovim vladarima bio predo~en potpun sadràj
porekla wihove vlasti. Lav VI Mudri (886 912) beleì da su
Sloveni imali vladare koje su birali na osnovu li~ne hrabro-
sti kandidata i verovatno odre|enih ~inilaca koji su ga uzdi-

260
O sprezi svetovne sa duhovnom vla{}u u sredwovekovnom hri{}anstvu,
videti, D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971; G. Dagron, Em-
pereur et prtre, Paris 1996, passim.
261
De cerim. 689. 6 12; 691.16 20.
262
De cerim. 691.8 13.
263

84
zali iznad ostalih uglednika, pa im je tek wegov otac, Vasilije
I, odredio vladare iz jedne loze.
264

Hri{}ansko u~ewe i vladarska ideologija koja je prois-
ticala iz tog u~ewa bili su korisni za obe strane, kako za vla-
dara doskora{weg varvarskog naroda, tako i za Carigrad koji je
pravom izbora mogu}eg naslednika prestola, odnosno wegove
potvrde, imao pravo odluke i presudnog ~inioca koji je uvek
mogao da se ume{a u unutra{we stvari te dràve. Sukobi srp-
skih kneèvina o kojima prili~no nejasno pi{e Pop Dukqanin
posledica su, najverovatnije, borbe za primat wihovih vlada-
ra.
265
Politi~ki proboj Zahumqa pod knezom Mihailom Vi{e-
vi}em na ra~un Srbije i wegovo politi~ko zbliàvawe sa Si-
meonovom Bugarskom tako|e je neposredan ishod borbe za
prvenstvo me|u srpskim kneèvinama.
Uvo|ewem vladarske ideologije u srpske kneèvine Vi-
zantija je zapravo utrla put daqem i sveobuhvatnijem razvoju
hri{}anstva. Postepeno je kod samih srpskih kneèva morala
da se pojavi potreba za razvojem crkvene organizacije, a shodno
ovome i da do|e do nastanka jednog zna~ajnijeg duhovnog centra
srpske kneèvine. Vrhunac shvatawa hri{}anske vladarske
ideologije desi}e se u Srbiji tek u vreme Stefana Nemawe,
{to se nije dogodilo ex nihilo, ve} usledilo kao prirodna kruna
na vi{evekovno sazrevawe misli o legitimitetu vlasti i we-
noj neposrednoj vezi sa hri{}anstvom kroz instituciju crkve.
Po~etne ideje o hri{}anskoj vladarskoj ideologiji pro-
dirale su u Srbiju najverovatnije pre isteka polovine IX veka.
Tada je Srbija, ne{to pre 848. godine, ukqu~ena u spoqnu poli-
tiku Vizantije prema Bugarskoj. Srpski vladari postaju bitan
oslonac antibugarske politike Vizantije i po~iwe vreme ra-
tova Srbije sa Bugarskom. Tokom dva rata 848 851. i 853/854.
godine, srpski vladari Vlastimir, odnosno Mutimir, suzbili
su bugarske napade i odràli se kao vizantijski {ti}enici.

264
Leonis Imperatoris Tactica, ed. J. P. Migne, PG 107 (1863) col. 970; VINJ II,
260. Podatak o Slovenima u Taktici Lava Mudrog sasvim sigurno se ne odno-
si na Srbe i Hrvate, ve} na slovenska plemena sa {ireg prostora Gr~ke. Ovo
je o~igledno na osnovu Lavovog podse}awa da su u pro{losti ovi Sloveni
~esto dizali ustanke protiv Romeja, a poznato je da su to ~inili upravo Slo-
veni Peloponeza, Makedonije i Tesalije.
265
Ljetopis, 67 73.

85
Potomke te dinastije Vizantija je i daqe podràvala u burnim
vremenima Simeonove vladavine (893 927) kada je do{lo do
uzastopnih smena na srpskom prestolu posle Mutimirove smrti
891. godine.
266

Upravo na primeru ovh promena na srpskom prestolu ja-
sno se moè prepoznati rukopis carigradske hri{}anske vla-
darske ideologije. Srpski vladari koje su Bugari uspevali po-
vremeno da postave na srpski presto vrlo brzo su mewali stranu
i vra}ali se pod skute Carigrada. Bila je ovo sasvim prirodna
reakcija jer su ve} tada sasvim dobro znali da legitimitet wi-
hove vlasti dolazi ne iz Preslava ili Pliske, ve} iz Carigrada
gde je sedeo car koji je imao jedinstveno pravo milosti da posta-
vqa odnosno priznaje vladare stranih hri{}anskih naroda.
Trebalo bi se podsetiti da je ve} sin Mutimirovog brata
Gojnika, Petar, imao hri{}ansko ime, a u tom trenutku kada ga
je Konstantin Porfirogenit pomenuo oko 855. godine, bio je
jo{ uvek de~ak (oii). Najmla|i sin kneza Mutimira, Stefan,
tako|e je poneo hri{}ansko ime i trebalo bi da je pripadao is-
toj generaciji kao i Petar. Najverovatnije su obojica ro|ena
ne{to pre 850. godine.
267
Tako|e, svrgnuti srpski kneèvi uto-
~i{te su naj~e{}e traìli u Hrvatskoj. Kada je stasao tamo se
sklonio Petar, a kada je svrgao Mutimirovog sina Prvoslava,
ovaj je tako|e zaklon potraìo u Hrvatskoj zajedno sa svojom
bra}om Branom i Stefanom. Najzad, kada je Petar uklowen sa
srpskog prestola, a potom, posle trogodi{we vladavine i Pa-
vle, Branov sin, iz Carigrada je u Srbiju poslat Prvoslavqev
sin Zaharija.
268

Izbor prognanika da uto~i{te potraè u Hrvatskoj
Petar, Pribislav, Bran, Stefan, Pavle zatim u Bugarskoj
Strojimir, Gojnik, (Klonimir, koji je ro|en u Bugarskoj, upra-
vo kao i wegov sin âslav) odnosno Vizantiji Zaharija
svakako je imao politi~ku pozadinu, a okolnost da su ove zemqe

266
DAI I, 32.38 145. Upor. ISN I, 156 159 (S. ]irkovi}); @ivkovi}, Slove-
ni, 99 101; @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 387 424.
267
Podrobnije o hronologiji ovih srpskih vladara, videti, @ivkovi}, Slo-
veni, 100, nap. 307 i nap. 309.
268
DAI I, 32.57 108.

86
bile hri{}anske,
269
sigurno je imala presudan uticaj na razvoj
misli o poreklu vlasti i hri{}anstvu kao neizostavnom delu
vladarske ideologije toga vremena. Drugim re~ima, prodor hri-
{}anske vladarske ideologije u Srbiju tekao je iz razli~itih
pravaca, sa zapada preko Hrvatske, odnosno Dalmacije, ili sa
istoka, iz Carigrada. Uz rudimentarnu crkvenu organizaciju u
samoj Srbiji, koja je morala da postoji makar u neposrednoj bli-
zini sedi{ta srpskog vladara, hri{}anska vladarska ideologi-
ja dogra|ivana je i uticajima koje su prenosili pretendenti na
srpski presto koji su najve}i deo ìvota proveli u hri{}an-
skim sredinama.
Pitawe legitimiteta srpskih vladara u prvoj polovini
X veka nastalo je po svoj prilici iz vrlo prakti~nih razloga
jer im je taj legitimitet bio presudno oru|e za ja~awe uticaja
nad ostalim srpskim kneèvinama, pre svega Zahumqem i Tra-
vunijom. Nije slu~ajno {to zahumski knez Mihailo Vi{evi}
u~estvuje u radu Prvog splitskog sabora 925. godine na kome je
izvr{ena i reorganizacija crkve u Dalmaciji.
270
Svoj poloàj
odnosno legitimitet mogao je ovaj vladar da brani samo na la-
tinskom Zapadu, odnosno u Rimu, budu}i da je wegov isto~ni su-
sed, Srbija, bila u uticajnoj zoni Vizantije. U tom pravcu on
nije mnogo postigao jer je ve} 927. godine on vizantijski save-
znik i ~ak ratuje za ra~un Vizantije u ju`noj Italiji.
271
Kod
Porfirogenita pak, pomenut je on kao konzul i patrikije
272

{to ga posledi~no stavqa u ravan hri{}anskih vladara pod
okriqem Carstva. Bilo je to vreme kada je Srbija bila privre-
meno zauzeta od Bugara i Zahumqe je zauzelo ono mesto koje je
me|u srpskim kneèvinama do tada bilo odre|eno za arhonta
Srbije. Ve} po~etkom tridesetih godina X veka knez âslav us-
postavqa nezavisnot Srbije, a iz Carigrada mu stiè potvrda
legitimiteta.
273

269
O razvoju hri{}anske vladarske ideologije u Hrvatskoj u posledwim de-
cenijama IX veka videti niè u poglavqu: Najstarija sredwovekovna crkve-
na organizacija u Dalmaciji.
270
Codex I, N 23 24.
271
Annales Beneventani, MGH SS II, ed. G. H. Pertz, Hannoverae 1829,175.23
24;@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 375 376.
272
DAI I, 33.16.
273
DAI I, 32.145.

87
Iako oskudni, navedeni podaci iz politi~kog ìvota
Srbije ukazuju na presudne uticaje hri{}anske vladarske ideo-
logije koja je svoje vrelo imala u Carigradu. Moè da se zakqu-
~i kako je prvobitno pokr{tavawe Srba i Hrvata bilo u vreme
wihovog doseqavawa ali da ono nije ostavilo bitnijeg traga na
potowe generacije doseqenika. Hri{}anstvo tada nije moglo
da podstakne krupnije promene u dru{tvenoj strukturi, pre sve-
ga vladarskih porodica,
274
ve} je pre bilo nominalno i usmere-
no na gorwi vladarski sloj. Me|utim, drugi talas pokr{tavawa
usledio je polovinom IX veka, podjednako kod Srba i Hrvata, sa
tom razlikom {to su kod Hrvata presudnu ulogu tada odigrali
Franci i Akvilejska patrijar{ija, dok je kod Srba tu ulogu
preuzela Vizantija. Ovaj drugi talas pokr{tavawa doveo je do
krupnih dru{tvenih pomerawa, ta~nije, preoblikovawa ideje o
vlasti kneza ili arhonta, {to je moglo da bude dodatni motiv za
uspostavqawe crkvene organizacije.

274
O vladarskoj strukturi kod ranih Srba i Hrvata, videti, R. Kati~i}, Filolo-
{ka razmatranja uz izvore o za~ecima hrvatske dràve, Uz po~etke hrvatskih po~etaka,
Split 1993, 37 65.

88

NAJSTARIJA SREDWOVEKOVNA CRKVENA
ORGANIZACIJA U DALMACIJI

Najraniji podatak o po~ecima obnove crkvene organiza-
cije na prostoru Dalmacije posvedo~en je kod splitskog Tome
Arhi|akona (oko 1201 1268) u wegovoj Istoriji salonitanske
crkve, napisanoj sredinom XIII veka.
275
Prema Tomi, koji je pred
sebe postavio zadatak da pre svega dokaè starinu Splitske ar-
hiepiskopije, u Split je, po papskom nalogu, do{ao izvesni Jovan
Ravewanin da bi pristupio {irokom poslu organizacije crkve
i pokr{tavawu varvara.
276
Nepoznati autor dela Historia Saloni-
tana maior, koji je zapravo kompilator Tominog dela, ~ak izri-
~ito navodi da je nalogodavac bio papa Jovan IV (640 642).
277

Pojedini istraìva~i smatrali su da je Jovan Ravewanin
izmi{qena li~nost.
278
Ukoliko se i dopu{tala istori~nost
wegovog delovawa obi~no se ono sme{talo u poznije vreme VIII
ili prve ~etvrtine IX veka.
279
Me|utim, jo{ je D. Farlati mi-
slio da je Jovan Ravewanin prispeo u Split oko 650. godine,
280

{to je S. Guwa~a pomerio ne{to niè na 642. godinu.
281
Dakle,

275
Za kritiku dela Tome Arhi|akona, videti, Klai}, Povijest, 22 26.
276
Thomas, 24.
277
Salonitana, 94; upor. Klai}, Povijest, 26 28.
278
N. Klai}, Ivan Ravenjanin i osnutak splitske nadbiskupije, VAHD 65 67 (1971)
209 249.
279
Goldstein, Hrvatski, 136, zadràva neodlu~an stav bez èqe da podrobnije
objasni ovaj Tomin podatak. [i{i}, Povijest, 295, smatra da je Jovan Ravewanin
prispeo u Split posle pada Ravenskog egzarhata 751. godine. Videti i, Klai},
Povijest, 85, 123 125.
280
D. Farlati, Illyricum sacrum, III, Venezia 1765, 35.
281
S. Gunja~a, O Salonitansko-splitskoj crkvi i Hrvatima do prevlasti Splitske metropo-
lije (g. 928), Ispravci i dopune starijoj hrvatskoj historiji, II, Zagreb 1973, 77 126.

89
Tomina vest o delatnosti Jovana Ravewanina pro{la je u oceni
istoriografije dug put od potpunog prihvatawa sa kolebawi-
ma u datirawu do potpunog odbacivawa.
F. [i{i} je skrenuo pa`wu na ~iwenicu da delatnost
Jovana Ravewanina ne moè da bude datirana u vreme VII veka
jer on nije mogao da prenese mo{ti sv. Dujma iz Salone u Split
budu}i da je nedavno to u~inio opat Martin i preneo ih u
Rim.
282
Izgleda da ova primedba ipak nije opravdana jer Toma
opisuje Jovanov dolazak u Split u jednom poglavqu (XI),
283
dok je
prenos mo{tiju opisan u narednom poglavqu (XII).
284
U pitawu
su najverovatnije dva izvora kojima se Toma koristio i poku-
{ao da ih dovede u vezu.
Ovo je sasvim izvesno ve} i iz ~iwenice da je Toma u po-
glavqu VIII opisao boravak opata Martina i prenos mo{tiju
mnogih svetaca iz Dalmacije i Istre u Rim.
285
Toma ~ak zna i
to da je u Rimu, u crkvi Jovana Lateranskog, postojao mozaik sa
likom sv. Dujma i sv. Anastasija.
286
Svakako, u ìvotopisu pape
Jovana IV, koji je sastavio Anastasije Bibliotekar u IX veku,
delu koje je Tomi Arhi|akonu bilo poznato, sasvim jasno stoji
da je papa Martin IV fecit ecclesiam beatis martyribus Venantio,
Anastasio, Mauro et aliis multis martyribus, quorum reliquias de Dalma-
tia et Istria adduci praeceperat..., {to zna~i da je Toma Arhi|akon
svesno izbacio imena svetaca ~ije mo{ti je prikupio opat
Martin, da bi wihova imena upotrebio u poglavqu koje se tica-
lo delatnosti Jovana Ravewanina i osnivawa splitske crkve na
temeqima propale salonitanske crkve. Bez mo{tiju sv. Dujma i
sv. Sta{a, koji su slovili kao utemeqiteqi salonitanske cr-
kve, Split bi te{ko mogao da stekne prvenstvo nad ostalim
dalmatinskim gradovima kao crkveno sedi{te Dalmacije. Ote-
àvaju}a okolnost za Split bila je i ~iwenica da je Zadar bio
sedi{te vizantijske uprave u Dalmaciji.
Iz izvora koji je koristio Toma je izgleda namerno izo-
stavio podatak da je Martin preneo i mo{ti sv. Dujma, upravo
iz razloga da ne bi svoju docniju pripovest, zabeleènu u pogla-

282
[i{i}, Povijest, 295.
283
Thomas, 33.
284
Thomas, 34 35.
285
Thomas, 29.
286
Thomas, 29, ...fecit dipingi ymaginem beati Domini...ymaginem beati Anastasii in-
ter alios sanctos.

90
vqu XII, o prenosu wegovih mo{tiju iz Salone u Split doveo u
sumwu. Naime, prema legendi o prenosu sv. Sta{a i sv. Dujma,
koja je postojala ve} u vreme Adama Pariànina (XI vek) i we-
govog boravka u Splitu u vreme arhiepiskopa Laurentija (1060
1099)
287
prvi splitski arhiepiskop Jovan preneo je tela svetih
Dujma i Sta{a upravo na na~in koji skra}eno prepri~ava Toma.
Umesto straha od Slovena, koji pomiwe Toma, @itije (rukopis
iz XVI veka) pomiwe Hrvate.
288
Dakle, legenda o prenosu tela
svetaca iz Solina u Split koju prenosi Toma ne stoji u uzajam-
noj vezi sa izvorom kori{}enim u prethodnom poglavqu o sa-
mom dolasku Jovana Ravewanina u Dalmaciju.
Legenda o prenosu sveta~kih mo{tiju iz razru{ene Sa-
lone u Split, imala je za ciq da splitskoj crkvi obezbedi prav-
no nasle|e Salonitanske arhiepiskopije. Problem primata
bio je oja~an i ~iwenicom da je sedi{te vizantijske uprave u
Dalmaciji bio Zadar, pa je samim tim i episkop ovog grada mo-
gao da teì i sticawu arhiepiskopskog zvawa. Mo`da je upravo
taj sukob oko pravnog nasle|a arhiepiskopata Salone podsta-
kao potrebu za oblikovawem legende o prenosu mo{tiju sv. Duj-
ma i sv. Sta{a iz Salone u Split. U tom slu~aju Legenda je mo-
gla da nastane ve} po~etkom IX veka, kada uticaj Akvilejske pa-
trijar{ije postaje osetniji na prostoru severne Dalmacije.
Najvredniji podatak u ~itavoj pri~i o Jovanu Ravewani-
nu jeste da je on iz Ravene. Trebalo bi se podsetiti da je raven-
ski arhiepiskop Damjan (692 708) bio rodom iz Dalmacije (ex
Dalmatiarum fuit partibus).
289
Ne treba gubiti iz vida ni ~iwenicu
da je arhiepiskop Grada, Maksim (647 667), bio origine Dalma-
tinus.
290
Iz ne{to docnijeg vremena je (oko 723. god.) sada izgu-

287
Thomas, 48, His temporibus Adam quidam Parisiensis, optime in artibus elimatus,
pergendo Athenas adGraecorum studia devenit Spalatum. Et cum fuisset a Laurentio
antistite honorifice susceptus, rogatus est ab eodem, ut passiones beatorum martyrum
Domnii et Anastasii, quae inculto fuerant antiquitus sermone conscriptae, luculenta face-
ret compositione nitere. Quod ille gratanti corde consensit, sumtoque themate a veteribus
historiis legendas utriusque martyris lepido satis dictamine innovavit. Hymnos etiam
composuit, ac quicquid de beato Domnio musice canitur, metrico sermone conscripsit.
288
Legende i kronike, ured. V. Gligo H. Morovi}, Split 1977, 30 37.
289
Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis, MGH SS rer. Lang. VI IX, Hannoverae
1878, 365 366; upor. [i{i}, Povijest, 284.
290
Andreae Danduli ducis Venetiarum Chronica per extensum descripta aa. 46 1280
d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938, 97.32 33 ( = Dandolo). Datirawe pontifi-
kata prema, Ioh. Diac. 84.18 21, 87.10 11.

91
bqeni pe~at egzarha Pavla, prona|en u blizini Splita.
291
Svi
ovi podaci govore o vrlo bliskim vezama sredwe Dalmacije,
ili uop{te Dalmacije, sa Ravenom, odnosno, Ravenskim egzarha-
tom.
Organizovana crkvena delatnost Vizantije prema Dal-
maciji i Slovenima dalmatinske obale mogla je najpre da bude
pokrenuta upravo iz Ravene. Posle pada Ravenskog egzarhata
751. godine crkvena delatnost iz ovog pravca okopnila je, da bi
ponovo bila obnovqena po~etkom IX veka pod patronatstvom
Franaka, ali sada iz novog sredi{ta Akvilejske patrijar{i-
je. Stoga, Jovan Ravewanin mogao je u Dalmaciju da do|e iskqu-
~ivo pre 751. godine.
Osnivawe Splitske arhiepiskopije, koje se u istorio-
grafiji naj~e{}e stavqa u vreme odràvawa Prvog splitskog
sabora 925. godine,
292
zna~ilo bi da je crkvena organizacija u Dal-
maciji od kraja VII veka bila bez poglavara {to je, uzme li se u
obzir ~iwenica da je Vizantija neprekidno prisutna u Dalmaci-
ji i da je ova oblast igrala zna~ajnu politi~ku ulogu u sukobu iz-
me|u Franaka i Carstva po~etkom IX veka te{ko zamisliti.
Vreme odràvawa Prvog splitskog sabora upadqivo se
podudara sa prethodnim sporazumom izme|u legata rimskog
pape i carigradskog patrijarha Nikole Mistike iz 923. godine,
koji se najverovatnije ticao i Dalmacije, odnosno wenog
povratka pod papsku jurisdikciju, pa bi shodno ovome, wegovo
odràvawe bilo upravo posledica ovog sporazuma. Odràvawe
Sabora proisteklo je iz potrebe za crkvenom reorganizacijom,
{to nikako ne zna~i da je tada stvorena arhiepiskopija. Tada je
crkvena organizacija u Dalmaciji samo prilago|ena novim po-
liti~kim okolnostima.
Anonimni pisac dela Historia Salonitana maior smatra da je
Jovana Ravewanina poslao papa Jovan IV. Nije nemogu}e da je to
posledica Anonimove intervencije u Tominom tekstu na osno-
vu wegovih hronolo{kih ra~unawa kojima se rukovodio. Od 640
751. godine na papskoj stolici sedeli su: Jovan IV (640 642),
Jovan V (685), Jovan VI (701 705) i Jovan VII (705 708). Po svoj
prilici }e u pitawu biti Jovan IV jer se, pored ostalog, u To-

291
I. Nikolajevi} Stojkovi}, Solinski pe~at egzarha Pavla (723-726), ZR-
VI 7 (1961) 61 66.
292
Klai}, Povijest, 304.

92
minom izlagawu javqa ugledni gra|anin Sever koga on ve} po-
miwe, koji je Jovanu Ravewaninu ustupio svoju ku}u za crkveni
dom. îtavo izlagawe ~vrsto je hronolo{ki povezano sa pret-
hodnim izlagawem o bekstvu stanovnika Salone u Split gde se
tako|e pomiwe ugledni gra|anin Sever. U pitawu je nesumwivo
jedan izvor kojim se Toma koristio.
Postavqa se pitawe koliko je pouzdana vest da je Jovan
Ravewanin organizovao salonitansku crkvu i u kojoj meri je za-
ista mogao da vr{i misionarsku delatnost prema Slovenima.
Podatak da je obnavqao crkve i postavqao episkope trebalo bi
da se odnosi na one oblasti koje su bile pod neposrednim nadzo-
rom Vizantije, odnosno dalmatinskih gradova najpre Zadra i
Splita. Ovakva crkvena delatnost bila je mogu}a sredinom VII
veka kada je Vizantija vodila aktivnu politiku u Italiji gde
se sukobila sa Langobardima. U posledwoj ~etvrtini VII veka
wen uticaj na tim prostorima slabi, odnosno koleba se, a padom
Ravenskog egzarhata 751. godine izvesno vreme biva prigu{en.
Izdvajawem Ilirika ispod papske vlasti u vreme cara Lava III
(ili Konstantina V) onemogu}ena je i crkvena delatnost Rima
prema Dalmaciji. I iz ovog razloga, tako|e, Jovan Ravewanin je
mogao da boravi u Splitu iskqu~ivo pre isteka prve polovine
VIII veka.
Op{ti zakqu~ak jeste da su vesti o Jovanu Ravewaninu u
osnovi pouzdane, svakako protkane lokalnim legendama, pre
svega Splita, i da bi ih trebalo razumeti kao poku{aj Vizanti-
je prvih godina po naseqavawu Slovena da preko Ravenskog eg-
zarhata popravi crkvene i politi~ke prilike u Dalmaciji. Po-
litika Konstansa II (641 668) uklapa se u ovakvu sliku jer
ovaj car, za razliku od svojih prethodnika, daleko vi{e pa`we
posve}uje zapadnim oblastima Carstva.
293
Nesumwivo je sredi-
nom VII veka do{lo do poja~ane aktivnosti Vizantije u Dalma-
ciji, a samim tim i do odre|enih kretawa na poqu hri{}aniza-
cije Slovena. Tomine vesti nisu u neskladu sa politi~kim
okolnostima koje su bile na zapadu sredinom VII veka, a u sagla-

293
Theoph. I, 351.14 28; Pauli Historia Langobardorum, ed. L. Bethmann G. Waitz,
MGH, Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI IX, Hannoverae
1878, 146.16 18, pruà podrobnije podatke o carevom putu za Italiju; upor.
Ostrogorski, Istorija, 135 137.

93
sju su i sa ~iwenicom da egzarh Ravene 723 726. godine odràva
prepisku sa vizantijskim ~inovnicima u Dalmaciji.
Jedan drugi izvor, koji je potpuno nezavisan od Tomine
Istorije salonitanske crkve, nastao na Bra~u ispod pera Dujma
Hrankovi}a, tako|e ukazuje da je do odre|ene, skromne reorga-
nizacije crkve u Dalmaciji, do{lo ve} sredinom VII veka. Dujam
Hrankovi} je ro|eni Bra~anin i ìveo je u drugoj polovini
XIV i po~etkom XV veka. Wegov Opis ostrva Bra~a (Braciae In-
sulae Descriptio) sa~uvan je samo u jednom fragmentu (po~etak
spisa) koji je prona|en 1783. godine. Svoje delo pisao je 1405.
godine. Zanimqivo je da zna za sukobe Neretqana sa stanovni-
cima Bra~a i u tom smislu stoji nezavisno od Tome i Konstan-
tina Porfirogenita. Na jednom mestu kaè da se o nekim doga-
|ajima iz vremena Justinijana obavestio u codicibus antiquis, dok
je o padu Salone i Gotima, kao i o doseqavawu Slovena, ~itao u
porodi~nim spisima porodice Hrankovi} kojoj je i sam pripa-
dao. Opis sukoba sa Neretqanima mogao je da poti~e tako|e iz
mesne porodi~ne tradicije plemi}kih porodica i izve{taj o
ovim sukobima sasvim je u skladu sa vestima koje pruàju Kon-
stantin Porfirogenit i Venecijanska hronika Jovana \akona.
Natpis na koji se poziva Dujam Hrankovi} i koji je on u
fragmentima prona{ao na razvalinama grada [kripa na Bra-
~u, pa ga zatim sam sklopio i pro~itao, pouzdano govori o po-
stojawu crkvene organizacije na ovom dalmatinskom ostrvu.
Prema ovom natpisu izlazi da su gra|ani Bra~a podigli grad u
vreme pape Vitalijana (657 672) i cara Iraklija Konstansa
(641 668) dok je sve{tenik (presbyter) koji je osve{tao grad bio
izvesni Flor.
U samom tekstu pisac beleì da se, pre provale Nere-
tqana, ìvot vratio u kolote~inu u vreme vizantijskih careva
kao da time èli da podvu~e po~etak jednog novog doba na-
pretka koje je prekinuto docnijim napadima Neretqana. U no-
vije vreme dokazano je da Neretqani u VIII veku po~iwu da se
naseqavaju na dalmatinska ostrva
294
pa bi podatak o mirnom
razdobqu ìvota na ostrvu padao upravo od vremena Konstansa
II do pred kraj VIII veka.

294
Q. Maksimovi}, O vremenu dolaska Neretqana na dalmatinska ostrva,
ZFF 8/1 (1964) 145 152.

94
Pomen pape Vitalijana i cara Konstansa datira izgrad-
wu grada u razdobqe 657 668. godine i poklapa se sa onim vre-
menom kada je Konstans II napustio Carigrad i smestio se u Si-
rakuzi na Siciliji odakle je vladao Carstvom i kada su zapadne
pokrajine zadobile daleko vi{e pa`we nego ranije.
295
Podatak
o sve{teniku Floru ukazuje na postojawe crkvene organizacije
na ostrvu neposredno po naseqavawu Slovena u Dalmaciju, pa
samim tim nije u suprotnosti sa pomenutom delatno{}u Jovana
Ravewanina na obnovi parohija salonitanske crkve. Iako je K.
Jire~ek pomi{qao da je ovaj natpis iz doba renesanse on ga je
ipak u su{tini prihvatio.
296
Bitan je pi{~ev zakqu~ak da su
Bra~ani mirno ìveli pod carigradskim carevima (sub impera-
toribus Constantinopolitanis...) sve dok se nisu pojavili Neretqa-
ni.
Treba se podsetiti da Porfirogenit izri~ito kaè da
su Neretqani pokr{teni tek u doba cara Vasilija I,
297
a Jovan
\akon ovim ratobornim gusarima posve}uje u vi{e navrata pa-
`wu u svojoj Hronici.
298
Svi ovi podaci sasvim dobro se uklapa-
ju u pisawe Dujma Hrankovi}a. Izgleda da je ovo bio prili~no
dobar izvor, zasnovan, pre svega, na porodi~nim spisima ugled-
nih plemi}kih porodica sa Bra~a.
Na osnovu ve} pomiwanog pisma pape Agatona caru Kon-
stantinu IV u kojem stoji da mnogi episkopi sluè i me|u Slo-
venima, moè se tako|e zakqu~iti da je tokom druge polovine
VII veka zapo~ela odre|ena reorganizacija crkve u Dalmaciji,
jer je samo tako bilo mogu}e da iz takvih sredi{ta po~ne misi-
onarska delatnost u zale|u. Bez prisustva crkvene organizaci-
je u dalmatinskim gradovima, misionarska delatnost te{ko je
zamisliva u unutra{wosti. Opredequju}i crkvenu delatnost
Jovana Ravewanina u Dalmaciji u sredinu VII veka, sasvim je iz-

295
Theoph. I, 351.13, datira odlazak cara iz prestonice 6160. godinom (tj. 652.
godine).
296
K. Jire~ek, Romani u gradovima Dalmacije tokom sredweg veka, Zbornik
Konstantina Jire~eka, ured. G. Ostrogorski, Beograd 1962, 35 36, nap. 47.
[i{i}, Povijest, 284, uop{te ne sumwa u verodostojnost ovog natpisa.
297
DAI I, 36.9-10.
298
Ioh. Diac. 110.6-8; 112.10-12; 113.2-10; 115.4-5; 118.13-17; 120.5-12; 122.10-
123.5; 123.11-14; 153.16-23; 155.16-156.1; 157.26-160.17.

95
vesno da je ve} tada otpo~eo, verovatno veoma ograni~en, misio-
narski rad prema Srbima i Hrvatima u zale|u.
Dokaza za misionarski rad ili boravak sve{tenih lica
me|u Srbima i Hrvatima gotovo da i nema, iako postoji jedan
veoma zaimqiv podatak sadràn u odlukama Trulskog sabora
koji je Justinijan II (685 695; 705 711) odrào 691/692. godine
u Carigradu. Tako kanon XVIII donosi vrlo jasne i stroge odred-
be koje se ti~u onih sve{tenika koji su usled varvarskih pusto-
{ewa napustili svoje gradove. Jo{ ta~nije re~eno, ova odredba
nagla{ava da su varvarska razarawa ili proterivawe sve{te-
nika od strane varvara, tek izgovori onih crkvenih lica koja
ne èle da se vrate u svoje episkopije. Stoga, car nare|uje da ta-
kvi sve{tenici moraju da se vrate u svoja stara sedi{ta.
299

Sli~na naredba podrobnije je obrazloèna u kanonu
XXXVII, sa tom razlikom {to iz we sledi da pojedini episkopi
jo{ uvek obavqaju svoju du`nost i postavqaju sve{tenike u svo-
joj eparhiji, iako je politi~ka vlast Carstva na tim podru~jima
izgubqena.
300
U kanonu XXX, pak, stoji da se pojedine crkve na-
laze "kod varvara" i da u wima jo{ uvek sluè sve{tenici.
301

Car Justinijan II svakako nije mogao da zahteva od crkve-
nih lica ono {to je nemogu}e. Dve va`ne stvari odlikuje sadr-
àj pomenutih kanona. Prvo, pomiwu se sve{tenici koji su iz-
begli usled varvarskih razarawa. Drugo, pomenuti su sve{teni-
ci koje su sami varvari (docnije) proterali. U pitawu su dakle
dve razli~ite stvari sme{tene u razli~ite vremenske okvire.
Iako nije potpuno sigurno da li se odrebe navedenih kanona od-
nose na balkanske ili azijske provincije (najverovatnije obe
oblasti), moè se pretpostaviti da su neki od pomenutih grado-
va po svoj prilici bili u evropskom delu Carstva. Uostalom sa
Arabqanima je vladao vrlo postojan mir po~ev od 679. do 691.
godine, kada ga je Justinijan II pogazio i otpo~eo rat koji }e po-
trajati do kraja wegove prve vladavine (685 695. godine).
302

Sve{tenici koje su varvari proterali o~igledno su ne tako
davno napustili svoja crkvena sedi{ta. Me|u wima su mogli da

299
luv:oyo :cv 0cicv xoi icpcv xovovcv, ed. I.A. Pog- M.Ho:g, :o. I-VI,
A0gvo 1852 1859 (= Syntagma) II, 314.
300
Syntagma II, 388.
301
Syntagma II, 369.
302
O sukobu sa Arabqanima, videti, Ostrogorski, Istorija, 145.

96
budu episkopi iz gradova Mezije koji su proterani od Bugara
posle wihovog naseqavawa 680. ili posle vizantijsko-bugar-
skog sukoba 688. godine.
303
Neki su mogli da budu iz Makedonije
koja je izme|u 674. i 678. godine bila ne malo zahva}ena sloven-
sko-vizantijskim borbama oko Soluna.
304
Naposletku, ~etvoro-
godi{wa arabqanska opsada Carigrada (674 678) tako|e je do-
vela do pusto{ewa delova Trakije odakle su pojedini episkopi
zaista mogli da se povuku.
305

Ono {to je va`no i {to se moè zakqu~iti na osnovu po-
menutih odredbi Trulskog sabora, jeste ~iwenica da su prilike
692. godine bile druga~ije nego deceniju ili dve ranije. O~i-
gledno se stawe popravilo kada je car od sve{tenika mogao da
zahteva da se vrate u svoje gradove. [to je najva`nije, nisu u pi-
tawu samo gradovi koji su tada bili vra}eni pod vizantijsku
vlast, ve} i oni gradovi koji su se nalazili usred varvarske ze-
mqe. Otuda sledi zakqu~ak da je do{lo do odre|enog sporazuma
varvara (da li Slovena, Bugara ili Arabqana) sa Carstvom.
Samo u tom slu~aju je bilo mogu}e da car zahteva od crkvenih
lica da se vrate svojoj pastvi bilo romejskoj, bilo varvarskoj.
U tom slu~aju Arabqani ne mogu da budu uzeti u obzir jer
ratni sukob Vizantija - Arabqani koji je po~eo 691. godine i
potrajao do 695. godine, iskqu~uje mogu}nost ure|ewa crkvenih
prilika u zemqama pod arabqanskom vla{}u. Tako ostaje izve-
snija mogu}nost da se pod varvarima pomenutim u ova dva kano-
na misli upravo na Slovene Balkana.
306
Temeq koji je otvorio
mogu}nost povratka vizantijskih sve{tenika u wihova stara
sedi{ta bio bi u tom slu~aju, van svake sumwe, despotiki irini
(carski mir) koji je Konstantin IV sklopio sa vladarima za-
padnih naroda (uoiv c0vcv) 679. ili 680. godine.
307
Pohod Ju-
stinijana II 688/89. godine na Sklavinije u Makedoniji,
308
samo

303
Theoph. I, 356.18 359.25.
304
Miracula, II, 4, 209 221.
305
Theoph. I, 353.25 354.17.
306
Syntagma II, 395 396. Kanon XXXIX pomiwe Jovana, episkopa Kipra, koji
je u izgnanstvu u helespontskoj eparhiji gde je dospeo nakon arabqanskog
osvajawa Kipra. Ovaj kanon legalizuje wegov novi crkveni poloàj i ne zah-
teva wegov povratak na Kipar niti ga razmatra kao mogu}nost.
307
Theoph. I, 356.1 8.
308
Theoph. I, 364.11 14.

97
je doprineo da se prilike u ovom delu Carstva poprave i time
otvori mogu}nost za povratak hri{}anskog sve{tenstva u razo-
rene gradove.
Potreba da se pomenute odredbe, kojima se sve{tenici
obavezuju da se vrate u svoje gradove, ~ak dva puta uvedu u odluke
Trulskog sabora, pokazuje da je za to postojao veoma jak razlog.
Wega nije tako te{ko prona}i. O~igledno je, po{to car isti~e
da nije nikakav vaqan razlog to {to su varvari sve{tenike
proterali ili su ovi usled razarawa gradova samovoqno oti-
{li, da ovaj izgovor car ne prihvata, a samim tim ni carigrad-
ski patrijarh. Izgleda da su crkvena lica jednostavno gledala
da se iz podru~ja koja su varvari zauzeli {to pre sklone i po
svoj prilici nikada tamo vi{e ne vrate. Tu, najverovatnije, le-
ì razlog usporenog pokr{tavawa Slovena na Poluostrvu
bilo onih u Gr~koj ili onih u Dalmaciji, a posebno onih u Sr-
biji (sa Bosnom).
Zvani~ni stav Carstva je dakle bio da se Sloveni pokr-
{tavaju i da se sve{tenici zadrè i u oblastima koje su potpu-
no bile preplavqene varvarima, ali su crkvena lica koja su ovu
odluku imala da sprovedu u delo, o~igledno poznaju}i boqe
stvarne prilike u tim oblastima, gledala da na svaki na~in ovu
obavezu izbegnu. U svakom slu~aju navedeni kanoni Trulskog sa-
bora pokazuju da su 692. godine na Balkanskom poluostrvu iz-
gleda vladali prili~no ure|eni odnosi izme|u Carstva i Slo-
vena. U takvim okolnostima postojala je mogu}nost misionar-
skog rada me|u Srbima i Hrvatima.
Pravac misionarskog delovawa prema Srbima i Hrvati-
ma, ukoliko se ispituju odredbe Trulskog sabora, nije mogao da
te~e iz Carigrada ili Soluna, jer su, geografski gledano, izme-
|u vizantijskih poseda i Srba, leàle Sklavinije koje tada jo{
uvek nisu u potpunosti priznavale carsku vlast, a iza wih, u da-
na{woj Makedoniji, prostirale su se zemqe drugih slovenskih
plemena koja su sasvim sigurno bila potpuno nezavisna od Car-
stva i koja su fizi~ki razdvajala srpsko pleme od teritorije Vi-
zantije.
309
Stoga je jedini mogu}i pravac misionarske delatno-
sti mogao da te~e iz dalmatinskih gradova, a u to vreme ta oblast
je u crkveno-pravnom smislu bila pot~iwena rimskom papi.

309

98
Iz tog razloga, odredbe Trulskog sabora koje se ti~u po-
vratka sve{tenika me|u varvare, najpre se odnose na prostor
Makedonije, Trakije i bugarskog dela Mezije (Moesia secunda), a
ne na prostor Dalmacije. To ipak ne mewa su{tinu ovih odred-
bi koje ukazuju na to da je Carstvo aktivno vodilo politiku
pokr{tavawa varvara, koja je mogla da se odvija i u Dalmaciji
iz pravca Zapada, a bila u na~elu podràvana od carigradskih
careva. Op{ta politika Carstva bila je da se podrì i pro{i-
ri postoje}a crkvena organizacija i u zemqama koje su politi~-
ki bile izgubqene.

U~eni Trogiranin Ivan Lu~i} (XVI vek) prona{ao je je-
dan misal koji je pripadao wegovom prastricu, tako|e Ivanu
Lu~i}u, odakle je pribeleìo zanimqiv podatak o temeqnoj
popravci crkve Sv. Marije na Poqani. Ispisao je ove podatke
na jednoj ceduqi (scheda) koju je prona{ao Farlati prikupqaju-
}i gra|u za svoj Illirycum sacrum.
310
Tekst glasi: Nota quod tempore
d(omini) Theodosii imperatoris et semper augusti et d(omini) Petri epi-
scopi Traguriensis [...] comes Constantii filius et magni Severi nepos re-
paravit a fundamento ecclesiam s(anctae) Mariae de Platea, quae a suis
praedecessoribus constructa corruerat usque ad solum; et fuerunt mura-
torii de salina Isidorus, Demetrius, Melota et Theodorus etc. Et hoc fuit
inventum Spaleti in quadam chronica scriptum; et ego...MDXI. Ne ta-
ko davno R. Kati~i} se temeqno pozabavio ovim ispisom i kri-
ti~ki utvrdio da su podaci koje pruà verodostojni i da se pou-
zdano mogu staviti u vreme vizantijskog cara Teodosija III (715
717).
311

Ovaj dokument je izuzetno vaàn jer se u wemu nalazi ne-
koliko bitnih podataka. Prvo, jasno je da je nastavqen rad na
obnavqawu poru{enih crkava u blièm gradskom ageru, a sa-
mim tim ja~awe crkvene organizacije u neposrednom dalmatin-
skom zale|u. Drugo, veliki Sever koga pomiwe i Toma Arhi|a-
kon o~igledno je istorijska li~nost koja je bila izuzetno po-
{tovana dugo posle smrti budu}i da je pisac Hronike iz koje je
Ivan Lu~i} preuzeo podatke na{ao za shodno da napomene kako
je ktitor bio unuk velikog Severa. Tre}e, imena zidara sasvim

310
Farlati, Illyricum, IV, 306 307.
311
R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spalatensis memoriae, SHP 17 (1987) 31 ( = Kati-
~i}, Memoriae).

99
su u skladu sa onovremenim imenima koja su postojala u Dalma-
ciji Isidor, Melota, Dimitrije i Teodor. êtvrto, pomiwa-
we Petra, episkopa Trogira, ujedno je najraniji pomen episko-
pa Trogira i nesumwivo je ova episkopija bila obnovqena ve} u
drugoj polovini VII veka.
Titula comes ukazuje i na organizovanu administrativnu
vlast, a samim tim, posredno, i na prisustvo Carstva na tim
prostorima. Podatak da su majstori bili iz solane (ne iz Salo-
ne)
312
ukazuje i na oporavak privrede u Trogiru koja je po~etkom
VII veka bila gotovo potpuno zamrla. Hronolo{ko-generi~ka
veza obnoviteq crkve, tj. bezimeni komes, otac Konstantin,
deda Veliki Sever besprekorno je usagla{ena sa podacima o
Velikom Severu Tome Arhi|akona. U pitawu je tre}a generaci-
ja od pada Salone, odnosno najmawe 60 godina.

Toma Arhi|akon, koji je teìo da u svome delu dokaè
starinu Splitske arhiepiskopije, nije uspeo da prona|e podat-
ke o najstarijim splitskim arhiepiskopima, ve} wihovo nabra-
jawe otpo~iwe sa Justinom, koji je postao arhiepiskop 840. go-
dine, zatim pomiwe Marina, koji je bio arhiepiskop u vreme
kraqa Karla (881 888) i hrvatskog kneza Branimira (oko 879
888), dok je slede}i arhiepiskop bio Jovan, 904. godine, u vreme
hrvatskog kneza Tomislava. Slede}i arhiepiskop koga Toma zna
bio je Martin 970. godine u vreme (vizantijskog) cara Teodosija
(?) i hrvatskog kraqa Drìslava.
313

Katalog arhiepiskopa Splita koji je Toma umetnuo u
svoje delo iznena|uju}e je kratak ukoliko se na umu ima Tomina
op{ta namera da u svome delu dokaè starinu Splitske arhie-
piskopije. Car Teodosije koga Toma pomiwe 970. godine ne vla-
da Vizantijom, odnosno u to vreme na carigradskom tronu je Jo-
van Cimiskije (969 976), pa je stoga re~ o nekom arhiepiskopu
Salone iz V veka, odnosno iz vremena rimskog cara Teodosija II
Velikog (408 450), ili iz vremena vizantijskog cara Teodosija
III (715 717), {to se ~ini izvesnijim.
314

312
Npr. I. Goldstein, Bizant na Jadranu, Zagreb 1992, 93.
313
Thomas, 36 37.
314
Kati~i}, Memoriae, 30, tako|e smatra da je arhiepiskop Martin iz vremena
vizantijskog cara Teodosija III.

100
Kataloga splitskih arhiepiskopa sa~uvano je znatno vi-
{e i oni se prili~no razlikuju od kataloga Tome Arhi|akona.
Tzv. rukopis Propagande koji je {tampao Dominik Farlati sa-
drì imena 12 arhiepiskopa koji su stolovali u Saloni: Jovan
Ravewanin, Petar, Marjan, Martin, Lav, Petar, Justin, Janua-
rije, Frontinijan, Pavle, Martin, Drabal.
315

Rukopis A Cutheis iz XV veka, plemi}ke porodice Gere-
mia, sadrì istovetan broj i redosled salonitanskih arhiepi-
skopa uz odre|ena obja{wewa za posledwu dvojicu sa spiska. Za
Martina kaè da je na~inio jedan veliki zlatni pehar, da je bio
Spli}anin, od oca koji je bio komes istog grada, dok za Drabala
navodi da je bio Spli}anin ali da je bio smewen jer je imao è-
nu i sinove koji su ìveli u arhiepiskopskom dvoru.
316

Istovetan redosled arhiepiskopa sadrì i rukopis ex
Collectaneis Sfortiae, tako|e {tampan kod Dominika Farlatija, uz
dodatak da je pretposledwi arhiepiskop sa liste, Martin, sto-
lovao 970. godine.
317

Me|utim, rukopis Simona Bewija (Bengni), Modru{kog
episkopa, iz 1513. godine, sadrì bitne razlike i bliì je ar-
hiepiskopskoj listi sa~uvanoj kod Tome Arhi|akona, iako ne-
{to bogatiji. Prvo je naveden posledwi arhiepiskop iz VII ve-
ka koji je umro tokom opsade grada, Teodor, zatim je arhiepi-
skopski tron bio upra`wen, bez bliè vremenske naznake, da
bi lista bila nastavqena sa Jovanom Ravewaninom, Justinom iz
890. godine, Martinom, Jovanom iz 914. godine, Martinom iz
970. godine, Petrom iz 990. godine, Pavlom iz 1015. godine i
Drabalom koji je izabran 1030. godine.
318

Dominik Farlati je, prikupqaju}i gra|u za svoj Illyricum
sacrum, prikupio liste splitskih prelata ex Archivis Romanis, u
kojima su veoma ~esto uz imena arhiepiskopa pribeleène i go-
dine wihove vladavine. îni se da je redaktorski postupak Do-

315
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog B; Farlati, Illyricum sacrum, I, 320 321.
316
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog C; Farlati, Illyricum, I, 324.
317
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog D; Farlati, Illyricum, I, 327 328.
318
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog D; Farlati, Illyricum, I, 345. Zanimqivo je
da samo u ovom rukopisu postoji podatak o arhiepiskopu Teodoru koji je pre-
minuo tokom opsade Salone. U nauci je odavno izre~eno mi{qewe da je Si-
mon Bewi ovaj podatak prepisao iz starijeg izvornika bez sopstvenih pri-
medbi; upor. Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, 145.

101
minika Farlatija veoma nepouzdan jer je on, komentari{u}i
ove izvore, ubacivao podatke iz Letopisa Popa Dukqanina ili
Spisa o narodima Konstantina Porfirogenita, poku{avaju}i
da pruì celokupnu hronolo{ku i istorijsku sliku toga vreme-
na. Bez uvida u originalne rukopise iz rimskih arhiva, koji se
ina~e zavr{avaju sa 1719. godinom,
319
te{ko je razdvojiti {ta je
Farlati doslovce prepisao, a {ta je po svom ukusu doterao ili
dodao. U svakom slu~aju Jovana koji je iz Salone preneo crkve-
no sredi{te u Split, ne naziva Ravewaninom, iako na wega o~i-
gledno misli, a wegovu pojavu stavqa u 650. godinu, dok kraj we-
govog pontifikata opredequje u vreme oko 680. godine. U razdo-
bqe izme|u 680. i 774. godine Farlati stavqa slede}e arhiepi-
skope: Petra V, Martina II, Martina III, Formina, Georgija I,
Jovana VII, Vernakula, Dometa, Teodora IV, Vitala I, Georgija
II, Vitala II ukupno 12. Navodno su se ovi episkopi nazivali
arhiepiskopima Salone, Dalmacije i Hrvatske.
320

Za doba izme|u 774. i 830. godine, Farlati navodi tri ar-
hiepiskopa, Petra VI, Lava II i Ursa.
321
Za Petra VII zna da je
stolovao od oko 830. do oko 840. godine. Zatim sledi Justin II
izme|u 840. i 860. godine,
322
Georgije III (860 879),
323
Marin III (
aliis Maximus V, 879 880),
324
Teodor V i Lav III (880 892), Petar
VIII (892), Justin III (892 914), Jovan VIII (aliis Januarius II, II 914
940),
325
Fruntinijan (Frontinijan) IV (940 970), Martin IV

319
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, 144.
320
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333.
321
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333.
322
Justin II nije mogao da bude arhiepiskop/arhipresbiter/episkop Splita
izme|u 840. i 860. godine, jer se u darovnici kneza Trpimira od 4. marta 852.
godine javqa Petar, Salonitane ecclesie archiepiscopus; upor. Zbornik I, N 3.
323
Hronologija arhiepiskopata Georgija III ~ini se da nije pouzdana. Naime,
u pismu pape Jovana VIII od 10. maja 879. godine kleru i narodu Dalmacije, u
Splitu je pomenut arhiprezbiter (archipresbitero sancte sedis Salonitane) Jovan;
upor. Zbornik I, N 13.
324
Papa Stefan VI (885 891) u pismu episkopu splitske crkve Teodosiju iz
886/887. godine, pomiwe wegovog prethodnika Marina; upor. Zbornik I, N 17.
325
Ime i titulu potvr|uje papsko pismo iz oko 925. godine, Joanni, sancte Sa-
lonitane ecclesie archiepiscopo; upor. Zbornik I, N 22.

102
(970 1000),
326
Petar IX (1000 1015), Martin V (1000 1024),
Pavle I (1015 1030),
327
Drabal (1030 1050).
328

Samu hronologiju splitskih arhiepiskopa (ukoliko su
uo{te svi zaista i bili arhiepiskopi) ne treba uzimati kao sa-
svim verodostojnu. Ona je izgra|ivana postepeno i dopuwavana
vekovima, iznedriv{i gotovo potpuno ure|enu hronologiju koja
najpre moè da se posmatra kao relativna, te je stoga vrednost
ovog spisa pre svega u samim imenima splitskih arhiepisko-
pa/episkopa, koja su najverovatnije uglavnom pouzdana. Wihova
brojnost i{la bi u prilog pretpostavci da je u Splitu crkvena
organizacija imala gotovo neprekinutu nit po~ev od oko 650.
godine, a samim tim da je postojala i mogu}nost delovawa split-
ske crkve izvan gradskog agera ili ~ak prema zale|u.

Saznawa o crkvenoj organizaciji u Dalmaciji u VIII veku
ostaju prili~no oskudna. Ona su zasnovana na nekoliko frag-
mentarnih vesti koje su sa~uvane u poznijim izvorima. Navede-
ni ulomci pismo pape Agatona, bele{ke Tome Arhi|akona o
Jovanu Ravewaninu, podatak o obnovi crkve Sv. Marije kod
Trogira i pomen bra~kog sve{tenika u vreme cara Konstansa II
jedini su podaci koji donekle svedo~e o reorganizaciji dal-
matinske crkve. Posmatrani u sklopu politi~ih okolnosti VII
i VIII veka, oni se ~ini prili~no pouzdanim, jer je Vizantija
sve do 751. godine, pre svega preko Ravenskog egzarhata (do 751.
godine) i duksa Istre (do 788. godine), mogla da vr{i uticaj u
Dalmaciji.
Podaci o u~e{}u dalmatinskih episkopa na Saborima
754. i 787. godine, dodatna su potvrda o postojawu crkvene orga-
nizacije u Dalmaciji. Drugo je pitawe, koje je ina~e od posebne

326
U jednoj sumwivoj ispravi od 9. februara 994. godine, izvesni Pincije,
ro|ak bugarskog cara, pomiwe Martina,archiepiscopi Spalatensis; upor. Zbor-
nik I, N 32.
327
Testament splitskog arhiepiskopa Pavla sa~uvan je u italijanskom pre-
vodu iz XVII veka, a datiran je u literaturi 1020. godinom (u tekstu 1002.
tre}eg indikta); upor. Zbornik I, N 41.
328
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, prilog F; Farlati, Illyricum, I, 333 334. U jednoj
ispravi iz 1040. godine u kojoj splitski prior Ni}ifor nabraja kupqene ne-
kretnine zabeleèno je i ime savremenog mu arhiepiskopa Lampredija, pa
bi u tom slu~aju Drabalov episkopat trebalo ograni~iti na vreme od oko
1030. do oko 1040. godine.

103
va`nosti, koliko je crkvena organizacija Dalmacije bila spo-
sobna da vr{i uticaj na Slovene ili da na prostoru slovenskih
kneèvina izgradi crkvenu organizaciju. U vreme VII ili VIII
veka potpuno je sporedno pitawe da li je crkveni poglavar
Splita nosio titulu arhiepiskopa, arhipresbitera, presbite-
ra ili episkopa kako god bio titulisan i ko god da mu je tu ti-
tulu potvr|ivao odnosno dodeqivao, on je bio vrhovni crkveni
poglavar na {irem prostoru priobalne Dalmacije.
Dokaz da je upravo episkop Splita bio prvi me|u dalma-
tinskim episkopima jeste i wegov potpis na aktima VII Vase-
qenskog sabora odrànog u Carigradu 787. godine, gde je zabe-
leèn ispred ostalih dalmatinskih episkopa, sa titulom epi-
skop Salone
329
{to je zapravo dokaz da je ve} 787. godine posto-
jao zvani~an stav crkve da je splitski episkop naslednik solin-
skog episkopa.
Frawo Buli} i Josip Bervaldi su u svojoj Kronotaksi
poku{avali da dokaù kako episkopa u Splitu ili dalmatin-
skim ostrvima nije bilo sve do IX veka, a da su se potomci Salo-
wana koji su posle razarawa grada sklonili na dalmatinska
ostrva, vratili tek ne{to pre 817. godine, kada je ina~e Vizan-
tija vr{ila razgrani~ewa sa Francima na prostoru Dalmaci-
je.
330
Iako je Kronotaksa korisno delo sa dosta podataka, ono je
u komentarima prili~no slabo i u nau~nom smislu malo upo-
trebqivo.
Autori Kronotakse ispustili su iz vida dru{tvene i
ekonomske zakonitosti vremena o kojem su pisali ranog sred-
weg veka. Pomiwu}i dalmatinske gradove koji su se odràli i
posle slovenskog naseqavawa, oni su smatrali da u bednim
uslovima u kojima su se wihovi stanovnici na{li nije bilo me-
sta ni za episkope niti za bilo kakvu crkvenu organizaciju.
331

Ovakvo tuma~ewe potpuno odudara od duha vremena u ko-
jem su religijska ose}awa i praksa hri{}anskog kulta igrale
odlu~uju}u ulogu u ìvotu svakog gra|ana. Pored samih grad-
skih bedema koji su pruàli sigurnost i uto~i{te, upravo je
crkva ostala jedini stub oko kojeg se svio romanski ìvaq u
Dalmaciji. Konstantin Porfirogenit, beleè}i najuglednije

329
Mansi XIII, col. 140, 388.
330
Buli} Bervaldi, Kronotaksa II, 148 149.
331
Ibid. 150.

104
izbeglice koje su osnovale Dubrovnik, pomiwe arhi|akona Va-
lentina.
332
Ve} samo wegovo prisustvo u Dubrovniku, kao viso-
kog crkvenog lica, ukazuje na to da je kontinuitet crkvene orga-
nizacije odràvan i u narednim godinama. Pored arhi|akona
Valentina, tada je u Dubrovnik stigao i Valentin, otac proto-
spatara Stefana.
333
Titula protospatara prvi put se u izvori-
ma javqa 718. godine kod Teofana protospatar Sergije, stra-
teg Sicilije.
334

Porfirogenitov Stefan Protospatar, ro|en u Dubrov-
niku, dokaz je o opstanku vizantijske vlasti u ju`noj Dalmaciji
i vezama sa Carigradom odakle je ovo zvawe Stefan mogao da
dobije. Iako je Porfirogenitova ra~unica o vremenu preseqa-
vawa stanovnika Epidaura neta~na, po{to on ra~una 500 godina
od svoga vremena, {to daje 449. godinu, to je samo privid. Okru-
gli brojevi u istorijskim izvorima uvek izazivaju sumwu, pa bi
se moglo re}i da je u pitawu zapis iz sredine X veka nastao na
osnovu starije dubrova~ke legende. Istorijska podloga Legen-
de, s druge strane, potvr|ena je samim pomenom protospatara
Stefana koji nije bio me|u izbeglicama iz Epidaura, a koji je
izgleda ostavio odre|enog traga u Dubrovniku kada je Legenda
uz ime wegovog ina~e nepoznatog oca sa~uvala ime sina, upravo
zbog ~iwenice da je u pitawu bio carski protospatar.
U tamnom dobu druge polovine VII veka, kada je anti~ki
svet doìveo uru{avawe i trpeo nepovratne promene, jedina
institucija koja je najmawe promewena bila je crkva. Dalma-
tinski episkopi su mo`da privremeno bili odse~eni od Rima,
ali to {to nisu bili potvr|ivani od svete stolice sticajem ne-
povoqnih okolnosti, ne zna~i da nisu me|u crkvenim licima
birani arhijereji koji su mogli jednostavno da se zovu presbi-
terima, a da zapravo obavqaju episkopsku du`nost. Mo`da sve
to nije bilo sasvim u skladu sa crkvenim kanonima, ali je nu-
`da vremena u kojem su ìveli potisnula crkveno pravo na mar-
ginu kako bi se crkvena organizacija uop{te odràla. Ona je
bila svakako svedena na same gradove ili wihovu neposrednu
okolinu. Prido{lice, paganski Sloveni, odnosno Srbi i Hrva-
ti, zaustavili su se na obodima gradskih agera i kao verni save-

332
DAI I, 29.232.
333
DAI I, 29.232 233.
334
Theoph. I, 398.7.

105
znici Carstva doprineli da se ìvot postepeno normalizuje.
Otuda, nije bilo ni istorijskih razloga da crkvena organizaci-
ja po dalmatinskim gradovima privremeno prestane da postoji.
Ona je samo mogla da bude odse~ena od glavnih crkvenih sredi-
{ta Rima, Ravene ili Carigrada ali joj to nije smetalo da
bude o~uvana.
Analogija crkvenim prilikama u Dalmaciji mogla bi da
bude upravo crkvena organizacija u Heladi ili, jo{ boqe, u
Makedoniji. Iako su tamo dospeli Sloveni koji nisu bili save-
znici Carstva, ve} neprijatni do{qaci koji su traìli novu
zemqu za naseqavawe, na osnovu ûda sv. Dimitrija jasno je da
su veoma brzo stupili u dodir sa gra|anima i zapo~eli uzajamnu
trgovinu, dok su wihove vo|e vrlo brzo savladale gr~ki jezik i
povremeno boravile u Solunu.
335
Istovetne prilike su vladale
kod tesalijskih Velegezita, dok Sloveni Peloponeza tako|e
nisu vr{ili pritisak na priobalne gradove Monemvasiju, Ko-
roni, Metoni, Arkadiopolis ili Patras.
336

Crkvena organizacija se u Heladi odràla uprkos po~et-
nom neprijateqstvu izme|u Slovena i starosedelaca, a Vizan-
tija je relativno skromnim vojnim snagama, koje najverovatnije
brojem nisu prevazilazile gradsku miliciju u Dalmaciji, uspe-
li da odrè posede koji su im preostali. Drugo je pitawe vre-
mena {irewa crkvene organizacije na slovenska plemena u He-
ladi, Makedoniji, Tesaliji, Epiru ili Peloponezu jer je ono
zavisilo od drugih ~inilaca, pre svega ikonodulskog pokreta
koji je umrtvio rad mona{tva, osnovne karike u pokr{tavawu
vaskolikih varvara. S druge strane, Dalmacija je u crkvenom
pogledu oslonac traìla na Zapadu, u Rimu ili Raveni, gde ta-
kvih raspri nije bilo i gde je crkva mogla neprekidno da uti~e
na prido{le pagane.

Sveta~ki kultovi u Dalmaciji pokazuju izuzetno podvo-
jenost. Analizom imena svetaca moè se do}i do vrlo ograni~e-
nih zakqu~aka, budu}i da su kultovi svetaca povezani sa odre-
|enim geografskim celinama, politi~kim uticajima ili dru-
{tvenim kretawima. Pojedini sveta~ki kultovi zajedni~ki su

335
Miracula II, 4, 209.7 8; 209.29 32; upor. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 212 213.
336
Upor. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 115 117.

106
isto~noj i zapadnoj crkvi, ~ak i sinhroni, tako da je izuzetno
te{ko utvrditi pouzdane zakqu~ke. Najpre se ne{to vi{e mo-
è zakqu~iti na osnovu kultova sv. Mihaila, Bogorodice, An-
drije i Dimitrija
337
budu}i da su to vojni~ki sveci koju su to-
kom VII i VIII veka bili za{titnici carske vojske, a u Dalmaci-
ji je dugo vremena Vizantija bila jedina pomena vredna vojna si-
la. Tako|e, sv. Petar je naj~e{}e dovo|en u vezu sa zapadnim
hri{}anstvom budu}i da je bio prvi rimski episkop, odnosno
papa, kao {to je sv. Trifun
338
(slov. Tripun) po{tovan u Koto-
ru, bio izrazito kult isto~ne crkve. Sli~an je slu~aj sa sv. Ste-
fanom, koji je za{titnik carske porodice i samog Carstva (Vi-
zantije)
339
pa bi {irewe wegovog kulta najpre moglo da se dove-
de u vezu sa Vizantijom.
340

Iako su se kulturni i crkveni uticaji u Dalmaciji sme-
wivali oni nisu nu`no morali da dovedu do promena imena za-
du`bine, crkve ili manastira koji su nosili ime odre|enog
sveca. Stoga bi sveta~ki kultovi morali da se prou~avaju u od-
re|enim hronolo{kim grupama, etapno, kako bi se na osnovu
wihovog pojavqivawa mogla pratiti poja~ana aktivnost zapad-
ne ili isto~ne crkve. Slojevi sveta~kih kultova u Dalmaciji
isuvi{e su bogati da bi se lako mogli razvrstati, tim teè po-
{to su svedo~anstva sporadi~na i istoriografija je neretko
oslowena na fragmentarne vesti uz velike hronolo{ke prazni-
ne za koje nema pisanih izvora ili natpisa.
Srbi i Hrvati su prilikom doseqavawa u Dalmaciju za-
tekli starosedela~ko stanovni{tvo u priobalnom pojasu kao i
na jadranskim ostrvima. Mnogobrojni toponimi, oronimi i hi-
dronimi sa~uvani su u slaviziranom obliku starijih latinskih
izraza, o ~emu je podrobno pisao istaknuti filolog Petar
Skok.
341

337
Upor. F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome, Paris 1926, 67.
338
I. Stjep~evi}, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938, 3, sa nap. 1.
339
Videti npr. De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I. Reiske, Bonnae 1829, 7.7 10;
129.6 9; 539.17 18; 550.1 12.
340
A. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala pod jurisdikciju carigradske patrijar{ije?,
Rad JAZU 239 (1930) 192 195, odredio je ~etiri vremenska razdobqa recep-
cije pojedinih kultova u Dalmaciji.
341
P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima, Zagreb 1950 (= Skok, Sla-
venstvo).

107
Tokom svoga istraìvawa Petar Skok je uo~io jednu je-
zi~ku zakonitost nastalu na osnovu latinskog izraza sanctus i
slovenskog izraza svet uz ime odgovaraju}eg sveca, tzv. sankto-
reme. Na primer, imena visova na Mqetu: Sutmiho (sanctus Mic-
hael), Sutilija (sanctus Ilias), Sutivan (sanctus Johannes),
342
zatim
planina kod Dubrovnika Sutpetka (sancta Petronila);
343
nazivi
naseqa, Sutivan (Bra~), Supetar (sanctus Petrus, Bra~, îovo),
Sumartin (sanctus Martinus, Bra~),
344
Sutomi{}ica, od sv. Eufe-
mija (Ugqan)
345
, Stivan (Cres),
346
Sustipawa luka (sanctus Step-
hanus, Veli Otok),
347
Sutpavo (sanctus Paulus, deo mesta Ora{ca
kod Dubrovnika),
348
Sutstipan (sanctus Stephanus, grad u ùpi
Dra~evici kod Dubrovnika),
349
Sutmartindol (sanctus Martinus,
selo kod Zadra);
350
tako|e, imena {koqa, uvala i rtova: Supo-
kra~ (sanctus Pancratius, [ipan, uvala),
351
Majsan (sanctus Maxi-
mus, Kor~ula, {koq),
352
Stivawska gora i Stivawsko poqe (Ve-
li Otok, toponimi),
353
Stivan (Olib, lokva),
354
Sambare (sanctus
Bartolomeus ili sancta Barbara, Olib, ~estice zemqe),
355
Stomo-
rini lazi, tj. lazi koji pripadaju crkvi sancta Maria (Olib),
356

Sutiona (kraj oko crkve Sv. Nikole, Lopud),
357
Sumiho (Lopud,

342
Skok, Slavenstvo, 211; upor. V. Putanec, Refleksi starodalmatoromanskog pridjeva
sanctus u onomastici obalne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 (= Putanec, Refleksi).
343
Putanec, Refleksi, 139.
344
Skok, Slavenstvo,164, 178.
345
Ibid. 106. Izgleda da je u oblasti Livna postojao istovetan toponim
Sudumschie (Sutom{}i}i); upor. Zbornik I, N 125, darovnica kraqa Zvonimi-
ra splitskoj crkvi od 16. 04. 1078. godine.
346
Skok, Slavenstvo, 39.
347
Ibid. 114.
348
349
Ibid. 139.
350
Ibid. 139.
351
Skok, Slavenstvo, 237. U jednoj privatnoj darovnici manastiru sv. Kr{evana
u Zadru iz 1070. godine, tako|e se pomiwe drugi toponim istog imena Suc-
houra; upor. Zbornik I, N 85.
352
353
Ibid. 116.
354
Ibid. 83.
355
Ibid. 83.
356
Ibid. 83.
357
Ibid. 241.

108
ime predela na Sutmihajlu).
358
Su}urac (sanctus Georgius, odno-
sno sv. Juraj, naseqe kod Splita),
359
Sutandrija (sanctus Andreas,
ru{evine na Peqe{cu).
360
Svi ovi nazivi nastali su stezawem
latinskog sanctus i imena sveca.
361

Najve}i broj sanktorema koje su u tekstu navedene pripa-
da razdobqu ranog hri{}anstva, a sve do XV veka mnogi od sve-
taca koji se javqaju u wihovom korenu bili su zajedni~ki isto~-
noj i zapadnoj crkvi: sv. Eufemija, Barbara, Lovro (tj. Lauren-
tije), Martin, Pankracije, Petronila (Petka), Tekla, Marija,
Jovan, Marko, Pavle, Petar, Stefan, itd. Wihovo rasprostira-
we ograni~no je na obalnu liniju Jadranskog mora od Boke Ko-
torske do Zadra, uz nekoliko izuzetaka na prostoru Bosne i
Hercegovine i Srbije.
362

Noviji toponimi nastali iz hri{}anskog kulta sadrè
slovenski pridev sveti i wihovo oblikovawe moralo bi se do-
vesti u vezu sa ve} pokr{tenim Slovenima. Ovi toponimi su
brojni i za razliku od prethodne grupe sa prefiksom sut ili
st geografski su rasprostraweni du` ~itave dalmatinske
obale, a nisu ograni~eni na prostor ju`no od Zadra kao u slu~a-
ju prefiksnih sloènica. Tako na Mqetu pored toponima sta-
rijeg sloja postoje i sv. Vlaho, sv. Vid, sv. Spas.
363
Na Bra~u, po-
red pomenutih toponima starijeg postawa, ime jedne uvale Svi-
}uraj (Sv. Juraj),
364
ukazuje na docnije imenovawe u vreme pokr-
{tenih Slovena. Severnodalmatinska ostrva gotovo bez izu-
zetka poznaju iskqu~ivo slovensku hri{}ansku toponimiju
mla|eg razdobqa: Pag, Rab, Cres, Osor, Krk, Lo{iw, gra|ene sa
pridevom sveti.
365
Ova ~iwenica daje dodatnu teìnu vrednosti
Porfirogenitovog iskaza da su velika severnodalmatinska
ostrva bila neprekidno pod vla{}u Vizantije.
366

358
Ibid. 241.
359
Ibid. 180, nap. 24.
360
361
Ibid. 137 176. Putanec je utvrdio 24 refleksa prideva sanctus u onomastici,
a ukupno je naveo 140 onomastika s elementom sut- u prvom delu sloènice.
362
O sanktoremama u BiH i Srbiji, videti niè.
363
364
Ibid. 178.
365
Ibid. 30, 32, 65, 73, et passim.
366
DAI I, 29.287 289.

109
Osobenost sa~uvanih toponima starije epohe, gra|ene od
latinskog sanctus i imena sveca, jeste da me|u wima nema fra-
na~kih svetaca ili onih koji su po{tovani u sveta~kom krugu
Akvilejske patrijar{ije. Ovom metodom pouzdano moè da se
dokaè da su hri{}anski toponimi sa prefiksom sut i st na-
stali pre po~etka IX veka, odnosno po svoj prilici vrlo brzo
po naseqavawu Srba i Hrvata. Odatle sledi zakqu~ak da su u
pojedinim naseqima du` dalmatinske obale zatekli starosede-
la~ko stanovni{tvo pored koga su se nastanili.
Tako|e, sude}i prema toponimima ovog tipa na Bra~u,
Ugqanu, Olibu i Mqetu, proisti~e da su se vrlo brzo, ve} to-
kom druge polovine VII veka, Sloveni ra{irili po sredwedal-
matinskim i ju`nodalmatinskim ostrvima. Tamo su zatekli jo{
uvek ìve sveta~ke kultove, pa samim tim ovo jeste potvrda da
je crkvena organizacija kod preostalog romanskog ìvqa u
Dalmaciji i na dalmatinskim ostrvima neprekinuta trajala od
vremena slovenskog naseqavawa tridesetih godina VII veka.

Razvoj crkvene organizacije u Dalmaciji u IX i X veku

Ikonoklasti~ka borba koja se rasplamsala u Vizantiji u
vreme Lava III i u prvoj fazi trajala do 787. godine kada je cari-
ca Irina privremeno uspostavila kult ikona, morala je da se
odrazi i u Dalmaciji. Carstvo je najpre preko Srba i Hrvata
moglo da uti~e na dalmatinske gradove da ih drì pod stalnim
politi~kim pritiskom spre~avaju}i ih da se u crkvenim pita-
wima sjedine sa rimskom crkvom, a od posledwih decenija VIII
veka da onemogu}e politi~ki savez sa Francima.
367
Do ovog sa-
veza je i do{lo po~etkom IX veka, ali je on bio kratkotrajan i
ve} od 812. godine Carstvo je u potpunosti nadziralo dalmatin-
ske gradove.
Pored Splita i Dubrovnika, koji su izgleda ve} u VII od-
nosno VIII veku zaìveli kao glavni organizacioni crkveni
centri na prostoru severne i ju`ne Dalmacije, u izvorima se
pojavquju jo{ dva bitna sredi{ta jedan je Nin, na teritoriji

367
@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 441.

110
Hrvatske, dok je drugi Dukqa, na prostoru Dukqanske kneèvi-
ne. Pojava ova dva nova sredi{ta tako|e je usko povezana sa po-
liti~kim prilikama. Nije slu~ajno da su oba nastala na prosto-
ru dve slovenske kneèvine, kao {to nije slu~ajan wihov spor
sa starim crkvenim sredi{tima Splitom i Dubrovnikom. Is-
traìvawe uzroka wihovog sukoba doprinosi rasplitawu pita-
wa crkvene organizacije.
Nije poznato kada je Nin postao episkopija. Obi~no se
smatra da je organizacija Ninske crkve posledica frana~kog
delovawa prema Hrvatskoj neposredno posle Ahenskog mira
812. godine. Sukob koji je po~eo jo{ davne 784. godine u vreme
carice Irine i Konstantina VI kada je Karlo Veliki otpo~eo
otvoreno iskazivawe svojih pretenzija na Italiju, ovim mirov-
nim ugovorom kona~no je dovr{en. Odredbe mirovnog ugovora
odnosile su se i na prostor Dalmacije kao i na slovenska ple-
mena u neposrednom zale|u. Prema Ajnhardovom tekstu ugovora,
koji on prenosi u veoma op{tim crtama, Frana~ka priznaje
vlast Vizantije nad dalmatinskim gradovima, dok woj pripada
zale|e ta~nije Hrvatska.
368
Od tada se hrvatska kneèvina na-
lazi u vazalnom odnosu prema Frana~koj.
Ve} 817. godine jedno vizantijsko poslanstvo posredova-
lo je izme|u Slovena i stanovnika Dalmacije sa ciqem da uredi
pitawe granica. Nije poznato da li je ovo poslanstvo uspelo u
svojim namerama, ali iz pisma cara Mihaila II (820 829) Lu-
dvigu Frana~kom 824. godine, u kojem se on poziva na prethodni
mir, izgleda da su Vizantinci re{ili odre|ene grani~ne raz-
mirice izme|u gradova kao svojih podanika i Slovena (Hrvata)
kao frana~kih vazala.
369

Pomenuto pismo vizantijskog cara Mihaila II Ludvigu
Pobo`nom od posebne je va`nosti. Poduè Mihailovo pismo
uglavnom se bavi ustankom Tome Slovena, pa se postavqa pita-
we zbog ~ega bi Mihailo tako podrobno poja{wavao udaqenom
Ludvigu kada je do{lo do Tomine uzurpacije, kako je rat tekao i
kako je Toma na kraju pobe|en. Zatim, po{to je kona~no fra-
na~kom vladaru izloìo doga|aje oko Tome, Mihailo prelazi
na glavno izlagawe re~ima: Po{to nam je bog dao priliku sada

368
Vidi nap. 209 210.
369
Mansi, XIV, col. 416 422.

111
posle wegove ( tj. Tomine) smrti, za pomirewe i mir na{em (tj.
romejskom) narodu, pravedno je poslati tebi, Slavni, Teodora
protospatara i stratega, Nikitu, arhiepiskopa Mire u Likiji,
Fortunata, arhiepiskopa Venecije, Teodora, preuzvi{enog |a-
kona i ekonoma sv. Sofije i Lava, na{eg kandidata, da potvrde
prethodni mir (priorem pacem) i prijateqstvo izme|u vas i
nas.
370

Kada je ve} uverio Ludviga u svoje prijateqske namere,
Mihailo na samom kraju pisma doti~e jo{ jedno va`no pitawe -
àli se na izbeglice iz Vizantije, ikonofile, dakle wegove
podanike, koji u Rimu vode èstoku borbu protiv ikonodula.
371

U pismu se, dakle, mogu izdvojiti tri osnovne teme. Prva
je posve}ena Tomi i wegovoj nepravednoj uzurpaciji, ~ime se is-
ti~e legitimitet vlasti Mihaila II, a jo{ vi{e ispravnost we-
gove verske politike, jer on sam, dovr{avaju}i izlagawe o To-
mi, napomiwe da su od Tominog poraza svi hri{}ani u Carstvu
ujediweni i ponovo in subjecitonem, quod ab eo est, imperii no-
stri.
372
Dakle, ovde provejavaju odre|eni religijski razlozi za
izlagawe ~itave pri~e o Tomi, kao i potreba da se naglasi da je
carska vlast posle Tominog poraza ponovo uspostavqena u ~i-
tavom Carstvu.
Druga tema je posve}ena obnavqawu mira koji je ranije
ve} postojao i taj mir bi po svoj prilici bio onaj iz 817. godine
koji je sklopio Lav V. Tre}a tema kojom se Mihailo u svome pi-
smu bavi, ti~e se i su{tine problema. Naime, ugledni ikonofi-
li iz Vizantije na{li su uto~i{te u Rimu, odakle su vodili
èstoku borbu protiv ikonodula ~iji je najizrazitiji pred-
stavnik bio, prirodno, sam car Mihailo II. Ikonofilima u Ri-
mu najbliè poqe delawa bila je, svakako, Dalmacija, gde su i
te kako ìvela se}awa na doba kada je ona u crkvenom pogledu
potpadala pod Rim. Otuda je vrlo mogu}e da se Mihailo II pla-
{io da }e ikonofili uspeti da podriju carsku vlast u Dalmaci-
ji uz pomo} Franaka. Teofanov Nastavqa~ ovom zakqu~ku daje

370
Mansi, XIV, col. 419-420.
371
Mansi, XIV, col. 420; upor. J. Gay, LItalie mridionale et lempire byzantin, Paris
1904, 58 ( = Gay, Italie).
372
Mansi, XIV, col. 419. Sli~no tuma~i i, P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1, Paris
1965, 258, uz primedbu da u pismu obja{wen tok ustanka predstavqa zvani~an
stav carigradske vlade o tom doga|aju.

112
dodatnu teìnu, jer veli da su za vladavine Mihaila Saraceni
napadali na Siciliju, Kalabriju i Langobardiju, vodio se rat
za Krit, a Toma je opsedao Carigrad. Povrh svega, pisac dodaje
da je tada i ~itava Dalmacija otpala od Romeja i (stanovnici)
postado{e samoupravni (o:oxcooi) i pod svojim zakonima
(iiopu0oi) sve do vremena Vasilija.
l7l

îni se da je izli{no dokazivati svu besmislenost izve-
{taja Teofanovog Nastavqa~a (odnosno samog Porfirogenita,
jer je to zapravo wegov stav) zato {to je sam Taktikon Uspen-
skog spomenik vizantijske vlasti u Dalmaciji u vreme Teofila
i Mihaila III ve} zbog pomena arhonta i biv{ih arhonata Dal-
macije. Dakle, Teofanov Nastavqa~ je ovde, u najboqem slu~aju,
samo delimi~no u pravu. Izgleda da se zaista ne{to dogodilo u
Dalmaciji tokom vladavine Mihaila II, ali sasvim sigurno ta-
kvo stawe nije potrajalo do vremena Vasilija I. Stoga }e najpre
biti da se na osnovu pisma Mihaila II Ludvigu Frana~kom, mo-
è re}i da je jo{ tokom ustanka Tome Slovena i ratovawa Bor-
ne (odnosno Franaka) protiv Qudevita Posavskog, do{lo do
ukr{tawa vizantijskih i frana~kih interesa u Dalmaciji.
Francima je u prilog {irewu uticaja na Dalmaciju i{la pove-
zanost sa papstvom, dok je Mihailu II ikonoborstvo u najve}oj
meri kvarilo ra~une u Dalmaciji, odnosno u dalmatinskim gra-
dovima. Zbog toga se on i poziva toliko na ponovno (duhovno)
ujediwewe Carstva do koga je do{lo Tominim smaknu}em i is-
trajava na pot~iwenosti svih delova Carstva sopstvenom sve-
tovnom, ali i duhovnom autoritetu. Iz uvodne formule obra}a-

373
Theoph. Cont. 83.22-84.5. Me|utim, Symeon Magister, 621.20-22, samo kaè da
su u vreme Mihaila II okupirani Krit, Sicilija i Kikladska ostrva od stra-
ne Afrikanaca i Arabqana (Saracena). Isto ponavqaju i, Georgius Monac-
hus Cont. 789.1-4; Leo Grammaticus, 212.19-22; Theod. Meliteni, 146. Dakle, Dalma-
ciju i weno otpadawe pomiwe iskqu~ivo Teofanov Nastavqa~, pisac veoma
blizak Porfirogenitu (ako ne i sam Porfirogenit). Arabqanski pisac
Ibn-al-Atir, izgleda, ima druga~ije mi{qewe o caru Mihailu, po{to izri-
~ito kaè da je car posle arabqanskog napada na Siciliju i osvajawa dela
ostrva, odaslao veliku vojsku i flotu na Arabqane; upor. A. Vasiliev, Byzance
et les Arabes, II/1, Bruxelles 1950, 358.

113
wa frana~kom vladaru koji je nazvan (duhovnim) bratom Mihai-
la i Teofila nazire se i ravnopravan odnos dva carstva.
374

Potpadawem Hrvatske pod frana~ku vrhovnu vlast, a
ostajawe dalmatinskih gradova pod vizantijskom vla{}u, uzro-
kovalo je nove politi~ke okolnosti koje su morale da se odraze
i na crkveno-pravna pitawa. Split, kao sedi{te arhiepiskopi-
je ili episkopije, koji je u politi~kom smislu pripadao Vizan-
tiji, nije smeo vi{e, sa gledi{ta Franaka, da zra~i svoj crkve-
ni uticaj na frana~ku teritoriju. U ovom slu~aju uop{te nije
bilo bitno da li i Split i Franci priznaju papsku stolicu (za
Split je to diskutabilno u ovom razdobqu) jer je osnovni pro-
blem bio politi~ke, a ne crkvene prirode. U svakom slu~aju po-
treba Franaka da u Hrvatskoj organizuju sasvim novi episkop-
ski centar u Ninu,
375
pokazuje da je u prethodnom razdobqu cr-
kveni uticaj na Hrvatsku vr{en iz nekog drugog sredi{ta, po
svoj prilici iz Splita.
Najraniji pomen episkopije u Ninu jeste u pismu pape
Nikole I ninskom kleru (izme|u 858. i 867. godine), kojim papa
opomiwe da se crkva (u smislu episkopije) ne sme osnivati bez
saglasnosti papske stolice.
376
U odlukama Drugog crkvenog sa-
bora u Splitu iz 928. godine, stoji podatak da crkva u Ninu nije
bila episkopija od starine ve} je imala arhipresbitera pod na-
zivom episkopa (Nonensis uero ecclesia non episcopum antiquitus, sed
archipresbiterum sub dictione episcopi...)
377
{to bi zna~ilo da je u
doba frana~ke prevlasti u Hrvatskoj Ninska crkva dobila na
zna~aju. Su{tinski je jasno da je na podru~ju Nina, dakle u okvi-
ru Hrvatske kneèvine, pre isteka VIII veka postojala izvesna

374
Mansi, XIV, 417, Michael et Theophilus, fideles in ipso Deo imperatores Romano-
rum, dilecto et honorabili fratri Hludovico, glorioso regi Francorum et Langobardorum
et vocato eorum imperatore.
375
M. Perojevi}, Ninski biskup Teodosije, Split 1922, bio je uveren da su Franci
osnovali episkopiju u Ninu. [i{i}, Povijest, 309, stavqa osnivawe episko-
pije u Ninu u vreme vladavine Karla Velikog (768 814) ili wegovog na-
slednika Ludviga Pobo`nog (814 840). Klai}, Povijest, 206, smatra da je pokr-
{tavawe Hrvata otpo~elo odmah po~etkom IX veka, uz ogradu da vrlo vjerojt-
no tada jo{ nije ni osnovana ninska biskupija. Videti, tako|e, Goldstein, Hrvatski,
228 239.
376
Zbornik I, N 4.
377
Zbornik I, N 26.

114
crkvena organizacija, na osnovu koje su Franci po~etkom IX ve-
ka izgradili posebnu crkvenu organizaciju.
Grobovi hrvatskih velika{a u Biskupiji kod Knina, da-
tirani su pouzdano pre kraja VIII veka,
378
dakle u vreme kada Hr-
vatska sasvim sigurno nije potpadala pod frana~ku vlast. Odje-
ci doskora{weg paganskog kulta i ~ak wegove prisutnosti u
ovim grobovima, iako su pokojnici sasvim sigurno bili hri-
{}ani, ukazuju na odve} temeqito primawe hri{}anstva. Me|u-
tim, uticaj paganskog kod Srba i Hrvata ostaje do punog sred-
weg veka, pa novac prona|en u grobovima nije presudan dokaz da
su kneèvi bili tek nedavno pokr{teni. Dobar putokaz je Du-
{anov zakonik gde se nalaze odredbe protiv o~igledno pagan-
skih obi~aja npr. iskopavawa mrtvaca.
379
Daleko je va`nije is-
ta}i ~iwenicu da su hrvatski velika{i na Biskupiji sahrawe-
ni u crkvi ili pokraj we (ju`no od crkve Sv. Marije). Po{to se
radi o grobovima sa bogatim prilozima (zlatne uzengije, ma~e-
vi, kvalitetna tkanina) nesumwivo je re~ o uglednim qudima,
mo`da i ~lanovima jedne velika{ke porodice.
380

Postojawe crkve na tom prostoru nepobitno je dakle ve}
od kraja VIII veka, odnosno pre politi~ke prevlasti Franaka,
pa bi u tom slu~aju trebalo razmi{qati o crkvenom ure|ewu u
Hrvatskoj koje je podsticano i nadzirano iz Splita. Ovo je iz-
vesnije tim pre {to je Vizantija bila ta sa kojom su Hrvati
odràvali mirovne ugovore pre nego {to su do{li u bliì do-
dir sa Francima, dok krug frana~kih svetaca po{tovanih kod
Hrvata ili u dalmatinskim gradovima datira od vremena fra-
na~ke prevlasti nad Hrvatskom.
381
U nekada{woj stonoj crkvi

378
Nalaze iz jednog groba u Biskupiji kod Knina prvi je opisao, F. Radi},
Grobna raka iz starohrvatske biskupske bazilike S. Marije u Biskupiji kod Knina, i u
njoj nadjeni mrtva~ki ostanci, SHP 2/2 (1896) 71 86. U sarkofagu je pored pokoj-
nika prona|en i zlatni novac Vasilija I iz vremena savladarstva wegovih
sinova Aleksandra i Lava.
379
Du{anov Zakonik 1349 1354, preveo, predgovor i uvod napisao N. Radoj-
~i}, Novi Sad 1950, 41, ~l. 20.
380
Ovakav zakqu~ak izneo je, J. Werner, Ranokarolin{ka pojasna garnitura iz Mo-
gorjela kod âpljine (Hercegovina), GZM 15/16 (1961) 241 242, u vezi sa sli~nim
materijalom iz Mogorjela kod âpqine.
381
U ispravama od IX do XI veka koje se ti~u Hrvatske i Dalmacije, ~esto se
nailazi na imena frana~kih svetiteqa; upor. [i{i}, Povijest, 308, nap. 21; isto,

115
Sv. Anselma u Ninu ~uvane su glave sv. Anselma i sv. Marcele,
svetaca izrazito po{tovanih u frana~koj crkvi.
382

U darovnici kneza Mutimira iz 892. godine pomiwe se
crkva Sv. Marte pri wegovom dvoru u Bia}ima;
383
dok su u jednoj
ispravi hrvatskog kraqa Kre{imira II iz oko 950. godine zabe-
leène crkva sv. Bartolomeja i sv. Martina obe iz okoline
Salone.
384
Ime episkopa Nina iz 892. godine, Aldefreda,
385
ta-
ko|e svedo~i o frana~kom crkvenom uticaju. Isti je slu~aj i sa
pojavom |akona i docnije presbitera Gumperta.
386

Misionarsku delatnost Franaka prema dalmatinskom za-
le|u, najpre u Hrvatskoj, potvr|uje i Konstantin Porfiroge-
nit beleè}i pripovest o svetom ~oveku Martinu koji je bora-
vio u Hrvatskoj u vreme kneza Trpimira(oko 839 852).
387
To je
bilo, otprilike u isto vreme kada je na dvoru istog kneza bora-
vio ~uveni frana~ki propovednik u~ewa o predestinaciji Sak-
sonac Got{alk 846/848. godine.
388

Politi~ki interes Franaka jeste bio da Hrvate odvoje
od svakog vizantijskog uticaja, pa bi uzdizawe Ninske crkve u
rang episkopije bilo u saglasnosti sa ovakvim politi~kim te-
`wama Franaka, naravno pod uslovom da tu crkvenu organiza-
ciju utemeqe i nadziru frana~ki misionari i sve{tenici.
Frana~ka prevlast u Hrvatskoj ozna~ila je zapravo drugu fazu
pokr{tavawa Hrvata i za vreme frana~ke vlasti po~iwu se na-
zirati obrisi hrvatske crkve sa sedi{tem u Ninu. Weno stva-
rawe i ja~awe uticaja tokom druge polovine IX veka bilo je po-
sledica politi~kih okolnosti, upravo kao i weno opadawe do
koga }e do}i posle 928. godine.

Maksimovi}, Pokr{tavawe, 164; Goldstein, Bizant, 134, smatra da se uglavnom
po{tuju orijentalni, tj. vizantijski sveci.
382
Kratak opis mo{tiju daje, I. Kukuljevi} Sakcinski, Izvjestje o putovanju kroz
Dalmaciju u Napulj i Rim, Arkiv za povjestnicu jugoslavensku 4 (1857) 317.
383
Zbornik I, N 20.
384
Zbornik I, N 28.
385
Zbornik I, N 20.
386
Natpisi sa Gumpertovim imenom na|eni su u Stombratama u Bia}ima; vi-
deti, LJ. Karaman, Iz kolijevke hrvatske pro{losti, Zagreb 1930, 170, Ego Gumpertus
Diacon[us] i [Ego Gu]mpertus presbite[r].
387
DAI I, 31.4552.
388
L. Kati}, Saksonac Gottschalk na dvoru kneza Trpimira, (Poseban otisak Biha}a hr-
vatskog dru{tva za istraìvanje doma}e povijesti) Zagreb 1932, 8 9.

116
Crkveno-organizaciona delatnost dalmatinske crkve
tokom IX veka ne{to je boqe posvedo~ena izvorima. Oslonac
~ine pre svega papska pisma hrvatskim vladarima, episkopima
ili prvacima dalmatinskih gradova. U posledwoj ~etvrtini IX
veka Hrvatska je iz vi{e razloga postala zanimqiva papskoj
stolici. Naime, frana~ka vlast u Hrvatskoj prestala je da po-
stoji, a Vizantija nije imala snage da u potpunosti zameni Fra-
na~ku na prostoru Hrvatske. Privremeno se zadovoqiv{i pla-
}awem danka hrvatskim vladarima, oko 868. godine,
389
a potom i
politi~kom prevla{}u u vreme Zdeslava Trpimirovi}a
878/879. godine,
390
Vizantija ve} od 879. godine Branimirovom
uzurpacijom hrvatskog prestola gubi politi~ku prevlast na
tom prostoru.
391
Samostalna Hrvatska postala je tako intere-
sna sfera crkvenih te`wi Rima. Osnov sukoba leào je u èqi
hrvatskog vladara da ima svog episkopa i da po svaku cenu iz-
begne crkvenu organizaciju na prostoru Hrvatske kojom bi bi-
lo upravqano iz Rima posredstvom arhiepiskopije u Splitu.
Dodatna oteàvaju}a okolnost bila je i ta {to su dalmatinski
gradovi Zadar, Split, Trogir potpadali u okvir vizantijske
teme Dalmacije, pa je iz ovih gradova, preko crkve, mogla i Vi-
zantija da vr{i politi~ki uticaj u Hrvatskoj.
U osnovi, hrvatski vladar je najverovatnije èleo da cr-
kveno bude povezan sa Rimom, kako bi spre~io svako daqe {ire-
we vizantijskog uticaja iz dalmatinskih gradova, a da, sa druge
strane, wegova crkvena organizacija bude nezavisna od split-
skog arhiepiskopa. Papska stolica ovakvu politiku nije dozvo-
qavala ni mnogo sna`nijim vladarima nego {to je to bio hrvat-
ski knez, jer se uvek smatralo da je crkva jedinstvena i da je na
wenom ~elu rimski papa koji potvr|uje izabrane arhiepiskope
i episkope. Zadràvaju}i pravo potvrde kandidata pape su ste-
kle odlu~uju}i politi~ki uticaj u zapadnim zemqama.
Branimir je na~inio prvi korak prema Rimu jednim pi-
smom koje nije sa~uvano ali je wegov sadràj delimi~no mogu}e
rekonstruisati na osnovu odgovora pape Jovana VIII od 7. juna
879. godine. U ovom pismu papa kaè da je primio Branimirovo

389
DAI I, 30.132 142.
390
O nasilnoj smeni na hrvatskom prestolu koju je izveo Zdeslav, prispev{i
u Hrvatsku iz Carigrada, pi{e Jovan \akon, Ioh. Diac. 125.9 11.
391
Ioh. Diac. 126.11 12.

117
pismo koje je doneo sve{tenik Jovan iz kojeg sledi da Branimir
gaji po{tovawe prema crkvi svetih apostola Petra i Pavla.
Iz papskog odgovora poznato je da je papa na Uskrs blagoslovio
Branimira i wegov narod.
392

Istoga dana papa je otpravio jo{ jedno pismo naslovqe-
no Teodosiju, ~asnom |akonu i izabranom (episkopu) svete nin-
ske crkve.
393
I ovo pismo je odgovor na prethodno Teodosijevo
pismo papi koje tako|e nije sa~uvano, a u Rim ga je doneo isti
sve{tenik Jovan. Iz papinog odgovora kojim hvali o{troumqe
Teodosijevo da se ne prikloni kojoj drugoj strani, od koje bi mo-
gao da dobije episkopski ~in, moè se zakqu~iti kakav je bio
Teodosijev stav. Istovremeno, papa poziva Teodosija da do|e u
Rim i tu primi episkopsku posvetu.
Uz prethodna dva pisma papa je istoga dana poslao jo{
jedno naslovqeno Svim ~asnim sve{tenicima i svom naro-
du.
394
U ovom pismu pomenuto je pismo kneza Branimira ali ne
i Teodosijevo, {to govori pone{to i o papskoj politici. Papa
saop{tava sve{tenstvu da ga prima pod apostolsku stolicu i
traì od wih da ostanu verni sv. Petru.
Sadràj tri pomenuta pisma ukazuju na {iri plan pap-
skog delovawa prema Hrvatskoj, ali i na pravac razmi{qawa
hrvatskog kneza i episkopa Teodosija. Budu}i da je isti sve{te-
nik, Jovan, odneo pisma u Rim, sasvim je izvesno da su Branimir
i Teodosije nastupili zajedno u èqi da sprovedu odre|enu po-
litiku. Hrvatski knez je izrazio spremnost da se vrati u krilo
rimske crkve, odnosno saop{tio je papi da je to ve} u~iweno,
dok je ninski episkop uputio pismo daleko sloènije sadrì-
ne. On je izgleda obavestio papu o odluci da se hrvatska crkva
vrati pod rimsku jurisdikciju, {to je dokaz da je ona kao takva
postojala i pre 879. godine i bila pot~iwena nekom drugom cr-
kvenom centru Akvilejskoj ili Carigradskoj patrijar{iji.
Istovremeno, Teodosije je u svome pismu nagovestio mo-
gu}nost da potvrdu svog episkopskog zvawa moè da zatraì i
iz nekog drugog crkvenog sredi{ta. U pitawu je o~igledno bilo
upozorewe koje je papa trebalo da shvati da se u crkvenim pita-
wima Hrvatska ima smatrati podre|ena rimskom papi, ali uz

392
Zbornik I, N 11.
393
Zbornik I, N 12.
394
Zbornik I, N 10.

118
uslov da ima svoga nezavisnog episkopa koji bi bio nadleàn za
crkvenu organizaciju na prostoru kneèvine Hrvatske. Ukoli-
ko bi ovaj zahtev u Rimu nai{ao na otpor, episkop Nina preti
obra}awem nekom drugom od koga bi mogao da dobije èqeno po-
sve}ewe.
Papa u pismu sve{tenstvu ne pomiwe pismo episkopa Teo-
dosija, ve} se drì pisma kneza Branimira. Kada na kraju pisma
papa kaè da se moli za sve{tenstvo i wihovog kneza, on namerno
izbegava da pomene Teodosija jer podrazumeva da samostalna hr-
vatska crkva ne postoji i da je on zapravo wen vrhovni pastir.
Tri dana posle upu}ivawa pomenutih pisama, papa 10. ju-
na 879. godine {aqe pismo Prepo{tovanim dalmatinskim epi-
skopima, Vitalu zadarskom, Dominiku osorskom i ostalim dal-
matinskim episkopima kao i Jovanu presbiteru svete saloni-
tanske stolice, svim sve{tenicima i stare{inama naroda, sta-
novnicima Splita i Zadra i ostalih gradova.
395

Ovo pismo nosilo je veoma sna`nu politi~ku poruku. Pa-
pa opomiwe sve pomenute u zaglavqu pisma da se potrude i vra-
te u krilo rimske crkve, a da arhiepiskop, koga su oni izabra-
li, do|e u Rim i dobije posve}ewe. Papini zahtevi jasan su znak
da je dalmatinska crkva 879. godine izvan jurisdikcije Rima.
Zatim papa savetuje episkope da se ne pla{e sumwivog delova-
wa Grka ili Slovena prema wima, da bi u zavr{nici pre{ao u
o{triji ton prete}i iskqu~ewem iz crkve ukoliko episkopi
budu primali posve}ewe od nekog drugog, a ne iz Rima. I ovo pi-
smo dostavio je ve} pomiwani sve{tenik Jovan.
Pa`qiva analiza pojmova upotrebqenih za glavara
splitske crkve prvo presbiter, a zatim arhiepiskop, sasvim
je u skladu sa op{tom porukom pisma. Nepriznat od Rima, a iza-
bran od crkvenog klera Dalmacije, on je u o~ima pape samo pres-
biter. Me|utim, ukoliko se dalmatinska crkva vrati u okriqe
rimske, jasno se saop{tava da }e taj crkveni glavar postati ar-
hiepiskop. Su{tina je ovde daleko va`nija od kanonske forme.
Presbiter i arhiepiskop su u ovom slu~aju po svojoj jurisdik-
ciji izjedna~eni, jedino je razlika u tome da li je to lice pri-
znato u Rimu ili nije.

395
Zbornik I, N 13.

119
Tokom 879. godine na Saboru u Carigradu izvr{eno je na
{irem crkvenom planu izmirewe isto~ne i zapadne crkve, pa su
se tako papske mogu}nosti u Dalmaciji poboq{ale.
396
Papski
legati su na Saboru u Carigradu poku{ali da pokrenu pitawe
povratka pod papsku jurisdikciju onih oblasti koje su voqom
Lava III bile izdvojene ispod rimske crkve {to se odnosilo,
pre svega, na ju`nu Italiju i Dalmaciju, odnosno Ilirik. Odgo-
voreno im je da pitawe granica dijeceza nije na dnevnom redu i
da ono traì posebnu raspravu, ali je iskazana spremnost da se
zajedno sa papskim legatima obrate caru koji }e to pitawe re-
{iti ukoliko ostanu netaknuti sveti kanoni.
397

Re{ewe, koliko je poznato, tada nije prona|eno i ne}e ga
ni biti sve do vremena cara Romana I Lakapina i carigradskog
patrijarha Nikole Mistika, kada }e 923. godine do}i do
usagla{avawa stavova rimske i carigradske crkve.
398
Me|utim,
na papama je bilo da nastave da poku{avaju da {ire svoj uticaj,
pa je u sklopu ove politike, kako je poznato na osnovu papinog
pisma iz 880. godine knezu Branimiru, episkop Teodosije bora-
vio u Rimu.
399
Pregovori su se bez sumwe vodili oko Teodosije-
vog posve}ewa, ali ono tada nije izvr{eno, jer papa opomiwe,
da posle Teodosijevog povratka u Hrvatsku, Branimir po{aqe
poslanike koji }e papu izvestiti o Branimirovom stavu. Tek
onda bi, zakqu~uje papa, sveta stolica poslala izaslanike da
pred wima sav narod poloì zakletvu vernosti rimskoj crkvi.
Na osnovu ovog pisma moè se naslutiti da je Branimir
najverovatnije poslao Teodosija da pregovora sa papom oko pi-
tawa samostalne hrvatske crkve, i da je papin odgovor o~igled-
no bio negativan, jer u pismu isti~e da o~ekuje Branimirove
poslanike koji bi mu preneli stav hrvatskog kneza.
Posle 880. godine prepiska pape sa Branimirom i Teodo-
sijem najverovatnije je nastavqena, ali nije sa~uvana. Iz nekih
drugih dokumenata mogu}e je donekle osvetliti {ta se daqe do-
ga|alo. Izgleda da je Branimir sa svojim episkopom Teodosijem

396
Sabor je trajao od novembra 879. do marta 880. godine. Tom prilikom Fo-
tije se odrekao pretenzija Carigrada na bugarsku crkvu; upor. Ostrogorski,
Istorija, 235.
397
Mansi, XVIII, 488.
398
Vidi nap. 200.
399
Zbornik I, N 14.

120
nastavio da traì re{ewe za samostalnu hrvatsku crkvu.
400
Pa-
pa Stefan VI 886/887. godine ukorio je Akvilejskog patrijarha
Valperta jer je prekora~io granice svoje jurisdikcije i potvr-
dio Teodosija kao splitskog arhiepiskopa.
401
U drugom pismu,
tako|e iz 886/887. godine, papa se obra}a ninskom episkopu Teo-
dosiju {to je po smrti splitskog arhiepiskopa Marina preuzeo
upravu Splitske crkve primiv{i posvetu Akvilejskog patri-
jarha.
402

Preuzev{i upravu nad Splitskom arhiepiskopijom, Teo-
dosije je morao da unosi bitne izmene u crkvenu politiku. On
vi{e nije bio samo vrhovni poglavar hrvatske crkve, ve} je pre-
uzeo kontrolu i nad celokupnom dalmatinskom crkvom. F. [i-
{i} je smatrao da je Teodosije zatraìo posve}ewe od Akvilej-
skog patrijarha povinuju}i se odredbama Sabora u Raveni iz
877. godine prema kojima je svaki novoizabrani episkop bio
obavezan da najkasnije tre}i mesec po smrti svoga prethodnika
primi od svoga mitropolite posve}ewe ili da se odrekne ~asti,
a posle pet meseci nije mogao vi{e da bude posve}en.
403
Ciq od-
redbi je bio da obudovela crkva ne ostane duè vremena bez po-
glavara. Moè se re}i da je Teodosije ve{to iskoristio prili-
ku da dobije posve}ewe potpuno u skladu sa kanonima, a da opet
izbegne rukopoloèwe od strane rimskog pape.
Nije poznato {ta se doga|alo po pitawu crkvene organi-
zacije i jurisdikcije na {irem podru~ju Dalmacije tokom po-
sledwih decenija IX veka. Izvesno je da je Vizantija dràla
dalmatinske obalske gradove Zadar, Trogir, Split, Dubrov-
nik, kao i velika severnodalmatinska ostrva Rab, Cres, Lo{iw
i Krk dok je u zale|u bila Hrvatska kneèvina. Poglavar hr-
vatske crkve ostao je episkop Nina iako je ta crkva o~igledno
ostala nepriznata od strane papske stolice. Arhiepiskop Sa-
lone posle Teodosijeve smrti postao je Petar,
404
pa je tako ve}
892. godine propao Teodosijev poku{aj da isto crkveno lice ru-

400
Politi~ko tuma~ewe Branimirovog i Teodosijevog pona{awa prema Ri-
mu izgleda da do sada nije u potpunosti shva}eno; upor. [i{i}, Povijest, 384
387; Klai}, Povijest, 250 259; Goldstein, Hrvatski, 260 269.
401
Zbornik I, N 16.
402
Zbornik I, N 17.
403
[i{i}, Povijest, 385 386.
404
Zbornik I, N 20.

121
kovodi hrvatskom i dalmatinskom crkvom. U su{tini, wegova
zamisao je, pre svega, bila u sklopu te`wi hrvatskog kneza Bra-
nimira da preko svoga episkopa pro{iri uticaj na dalmatinske
gradove. Budu}i da su gradovi pripadali Vizantiji, ova te`wa
je te{ko mogla da bude i ostvarena posebno ne posle crkvenog
Sabora u Carigradu 879. godine, kada je do{lo do izmirewa Ri-
ma i Carigrada.
Izvori iz razdobqa od 892. do 925. godine ne pruàju po-
datke o politi~kim prilikama u Dalmaciji i Hrvatskoj, ba{
kao ni o crkvenim pitawima. Me|utim, na osnovu odluka I i II
Splitskog sabora 925. odnosno 928. godine, moè se zakqu~iti
pone{to i o crkvenim prilikama koje su vladale nekoliko de-
cenija pre toga.
Kada su car Roman Lakapin i patrijarh Nikola Mistik
odobrili da se Dalmacija vrati pod jurisdikciju rimskog pape,
u Rimu je morala biti doneta odluka o reorganizaciji dalma-
tinske crkve. Iako je novija hrvatska istoriografija tuma~ila
ovaj doga|aj kao uspostavqawe splitske arhiepiskopije, u pita-
wu je bila samo reorganizacija crkve budu}i da je ona gotovo
dva stole}a bila pod nominalnom jurisdikcijom carigradskog
patrijarha. O~igledno je bilo potrebno temeqno preispitati
granice splitske arhiepiskopije, odrediti sufragane i ustano-
viti kanonska pravila koja su u skladu sa crkvenim shvatawima
zapadne crkve. Dugo prisustvo vizantijske uprave u crkvenim
pitawima u dalmatinskoj crkvi moralo je da dovede do neusa-
gla{enosti po odre|enim bitnim pitawima liturgije i samog
pona{awa sve{tenstva. Uistinu, odredbe Prvog i Drugog
splitskog sabora prili~no jasno ukazuju na to sa kojim se pro-
blemima suo~ila splitska arhiepiskopija kada je vra}ena pod
jurisdikciju Rima.
Na osnovu zakqu~aka Prvog sabora mogao bi se rekon-
struistati tok doga|aja neposredno pred odràvawe Sabora u
Splitu 925. godine. Prvo su hrvatski knez Tomislav i (zahum-
ski) knez Mihailo, zajedno sa velika{ima i dalmatinskim epi-
skopima zamolili papu da se udostoji i da im po{aqe svoje epi-
skope i pismeno uputstvo koje bi sadràlo na~ela hri{}anske
vere. Papa je na wihov zahtev poslao episkopa Ankone Jovana i
episkopa Pelestrine Lava, da se sastanu sa pomenutim osobama
i odrè sabor uz obavezu da uklone neispravnosti i po kanonu

122
donesu bogougodne odluke. Prevod sa~uvanog teksta zakqu~aka
Prvog splitskog sabora, glasi:

Za vreme presvetog pape Jovana, kada su u provinciji
Hrvatskoj i Dalmaciji vladali kraq Tomislav i knez Mihajlo.
Dakle, u doba kada je na ~elu rimske crkve bio Jovan, po-
menuti hrvatski kraq i Mihajlo, sa svojim velika{ima i dal-
matinskim episkopima (pomenutim arhiepiskopom Jovanom
Prvim splitskim, Forminom, Grigorijem i ostalim episkopi-
ma) zamolili su zajedni~ki pomenutog uvaènog papu da se udo-
stoji da im po{aqe svoje episkope i pismeno uputstvo, koje sa-
drì na~ela hri{}anske vere. êsto pomiwani pontifeks pri-
stao je na wihove zahteve i Jovana, uvaènog episkopa Ankone i
Lava, episkopa Pelestrine uputio je, zajedno sa svojim pismima
izuzetne re~itosti, da se sa pomenutim osobama, sudijama i epi-
skopima sastanu i odrè sabor, uklone neispravnosti i po ka-
nonu donesu bogougodne odluke.
I ovi episkopi su, prethodno obi{av{i dalmatinske
gradove i susrev{i se sa hrvatskim i srpskim velika{ima, pri-
speli u Split gde su, sastav{i se sa sudijama (tj. ùpanima) i
episkopima, odràli ~uveni sabor. Tamo su, uzdaju}i se u Boì-
ju pomo}, odlu~ili da se pridràvaju slede}ih zakqu~aka:
Budu}i da je u drevna vremena sveti Dujmo od strane apo-
stola Petra poslat u Salonu da propoveda hri{}ansku veru, od-
lu~eno je da sama crkva i grad, gde po~ivaju wegove mo{ti, ima
prvenstvo nad svim crkvama ove provincije i da nose}i naziv
mitropolije bude zakonski odabrana za nadre|enu svim episko-
pijama; zatim, da se po zapovesti episkopa, koji Boìjom milo-
{}u zauzima to mesto, odràva sabor i obavqa rukopoloèwe
episkopa. Jer, Gospod je rekao da }e se tamo, gde je telo, okupiti
i orlovi.
405

Neka se u svim crkvama, za koje se zna da su imale episko-
pe, a sada pak imaju dovoqan broj sve{tenika i naroda, opet po-
stavi episkop, jer po odredbi otaca nije mogu}e u malim grado-
vima ili selima osnivati episkopska sedi{ta, da se time epi-
skopsko zvawe ne bi obezvredilo. Episkop, koji nema svoje se-

405
Lk 17,37

123
di{te, moè uz odobrewe mitropolita i ostalih episkopa da
primi upra`wenu episkopiju.
Po{to se granice koje su od strane otaca utvr|ene
nikako ne smeju razmicati, neka se svaki episkop drì ozna~e-
nih mu me|a i neka ni u kom slu~aju ne poseè za tu|om episko-
pijom. Samo svojom sme upravqati, u woj posve}ivati crkve, ru-
kopolagati sve{tenike.
Neka se crkvena imovina, koju su darodavci prineli za
spasewe du{e, a u slavu svetaca, nipo{to ne primewuje u sve-
tovne svrhe, jer se stvar, koja je jednom posve}ena Bogu, ne sme
vi{e namewivati qudskoj upotrebi.
Crkva ili imovina koju su vernici pod kletvama darova-
li putem poveqe glavnoj crkvi svetog apostola Petra, neka se
toj svrsi ne uskra}uje, jer su i darodavci i same darovane stvari
pod okriqem svetog Petra.
Ako bi Boìjom voqom za vreme narodne bune poglavar
provincije nastradao budu}i da ono, {to je po~iweno od
strane mnogih, ostaje neka`weno oni koji znaju da su po ovoj
optu`bi krivi moraju da dele milostiwu za du{u ubijenog. Ako
je ubijeni neku crkvu posvetio, ili robove oslobodio, moraju da
ih brane, a wegovu suprugu i decu usrdno da pomaù.
Ako neki zlikovac nadahnut od ne~astivog namerno, kao
Juda, ubije svog gospodara, neka mu se priveè kamen za vrat, a
telo gvozdenim obru~em opa{e, pa neka tako u progonstvu ~ini
pokoru.
[to se ti~e dubrova~kog i kotorskog episkopa, kojima se
zajedno o~igledno priznaje jedno sedi{te, neka tu episkopiju
podele na jednake delove, i to tako da, ako jedan pastir pomenu-
te episkopije umre, onaj drugi vodi brigu o crkvenim poslovi-
ma u wegovoj episkopiji, sve dok se ne zaredi novi episkop.
[to se ti~e episkopa Ulciwa, neka ostane zadovoqan u
episkopiji za koju je zare|en i neka nijedan episkop ili sve{te-
nik u woj ne drì misu, dok je wen episkop ne posveti po kanonu.
Ako neki od gore pomenutih u woj u~ini protivno onome {to je
prethodno re~eno, neka bude iskqu~en iz na{e zajednice.
Neka se nijedan episkop na{e provincije ne usudi da una-
predi ni u koje zvawe one koji znaju samo slovenski jezik. Ipak
oni koji ve} jesu unapre|eni dopu{tamo da smeju Bogu sluìti
samo u niìm redovima ili kao monasi. Neka nijedan episkop

124
ne dopusti takvom sve{teniku da drì misu u wegovoj episko-
piji. Jedino, ako se javi nedostatak latinskih sve{tenika, neka
se zamoli rimski papa, da takvim sve{tenicima dozvoli da na
tom jeziku obavqaju sve{teni~ku slu`bu.
Neka hrvatski episkop, kao i mi svi, zna da je pot~iwen
mitropolijskoj crkvi.
Ako kraq i hrvatski velika{i èle da pot~ine sve epi-
skopije u okviru granica na{e mitropolije svom hrvatskom
episkopu, neka niko od nas na celoj teritoriji wihove provin-
cije ne obavqa kr{tewa, niti crkve posve}uje, niti sve{teni-
ke zare|uje. Neka pak sami, zajedno sa svojim episkopom, odgova-
raju za to pred Bogom, ako }e od toga da trpi sama hri{}anska
vera. Na{a savest pred Bogom je ~ista.
Neka niko ne drì mise u crkvi u kojoj je ubijen sve{te-
nik, pre nego {to se odgovaraju}e kazni zlo~inac ili narod, a
koja bi se ~inila samom episkopu odgovaraju}a. I neka sve{te-
nici ne uni{tavaju crkvenu imovinu i neka se crkva, koja je jed-
nom preuzeta, bez razloga ne napu{ta. Ako ko druga~ije u~ini,
sve dok ne popravi upropa{}eno i ne preuzme svoju crkvu, neka
bude izop{ten.
Neka svoje ène ne teraju od sebe, jedino u slu~aju prequ-
be. Ako se ko sa ènom rastavio, neka tako i ostane. I neka svi
oni koji èle da budu savr{eni hri{}ani svoju decu daju na na-
uku da ih ova posle odvra}aju od zabluda, jer }e radije slu{ati
svoju decu nego strance.
Sve{tenici, koji su oèweni, neka zadrè svoje ène,
ali neka ìve kao brat i sestra. Ako bi se koji sve{tenik dru-
gi put oènio, neka se izop{ti.

Po{to je tako odlu~eno, sveti rimski sinod odlu~io je
da se sve gore napisano po redu iznese u pismu, preko svojih epi-
skopa izaslanika i Petra, splitskog presbitera, papi na odo-
brewe da bi se, s Bo`jom voqom, a prema dogmi stare vere,
sve {to je gore re~eno odlukom vrhovnog sve{tenika utvrdilo
u dalmatinskim crkvama.
Ali dok smo ~ekali da sve to okon~amo zakonito i u
skladu sa starim obi~ajem... bilo je na{eg brata episkopa nin-
skog èle}i da preuzme primat me|u dalmatinskim episkopima,
no kad u tome nije uspeo, u apostolske u{i je ulio nepravedne

125
optu`be na ra~un pomenutog sabora. Zbog toga, a i po{to su
glasnici razli~ite stvari izve{tavali o ovim stranama i po-
{to pisma nisu isto govorila, rimska crkva na{la se u nedou-
mici, a presveti Jovan je kao odgovor uputio pismo preko na{eg
izaslanika. Sadràj wegovog pisma je slede}i:
Jovan episkop, sluga slugu Boìjih, pre~asnom i presve-
tom sabratu na{em Jovanu, arhiepiskopu svete salonitanske
crkve i episkopu Forminu i svim wegovim episkopima sufra-
ganima.
Budu}i da je me|u vama do{lo do sva|e u prisustvu na{ih
izaslanika, a oko crkvenih stvari, èlimo da se, do{av{i na
apostolska vrata, u na{em prisustvu i u prisustvu na{ih epi-
skopa potrudite da sve nesuglasice razre{ite. Jer, onda se po-
stiè savr{ena vera: kada mi odobrimo uz pomo} odredbi ka-
nonskog prava da se ispravi ono {to je u jednom trenutku na-
re|eno.
Naime, po{to smo primili va{a pisma, nismo odugovla-
~ili sa istragom. I budu}i da je tu opisano veliko nezadovoq-
stvo, postarali smo da tome stanemo na put da bismo, kada ti
i Grigorije, ili jedan va{ episkop sufragan, do|ete i sve nam
po redu u na{em prisustvu izloìte, mogli da idu}i putem
pravde izme|u nas re{imo ono {to je pravo.
O ostalim pak kapitulima javqamo vam, u ovom izuzet-
nom slu~aju, da {ta god su na{i episkopi izaslanici zajedno sa
vama odlu~ili, neka budu potvr|eno sa na{e strane. Ali po{to
smo zbuweni i po{to nismo mogli da donesemo zakqu~ak o gore
re~enom, ni{ta dostojno vere kao crkvena odluka nije se moglo
doneti.
406

Na Drugom splitskom saboru 928. godine, doneti su i ko-
na~ni zakqu~ci koji su se ticali nere{enog pitawa hrvatskog
episkopa.

Stoga, po{to smo ~esto traìli isto, odnosno da dobi-
jemo kona~nu odluku, dve godine kasnije, radi okon~awa ove
stvari, rimski izaslanici na putu u Bugarsku (prikqu~iv{i
ovo svojoj misiji) uvaèni episkop Madelbert i ~asni knez Jo-

406

126
van, knez Kume, kao i pisma koja slede do{li su do nas. Pome-
nuti izaslanici su tako stigli u na{ kraj i, po{to su po papi-
nom nare|ewu imali obavezan zadatak, nastavili su u Bugarsku.
Nakon {to je obavio misiju na uspostavqawu mira izme-
|u Bugara i Hrvata, pre~asni Madelbert do{ao je na povratku
do nas u splitskoj crkvi i sa nama, episkopima Jovanom, Formi-
nom, Grigorijem odrào sabor (zajedno sa hrvatskim vladarem i
wegovim velika{ima).
Na sastanku sa wima, nakon {to je sve pojedinosti pre|a-
{we prakse u provinciji objektivno preispitao, doneo je odlu-
ku da se sve povlastice episkopa u svim episkopijama prema
starim uredbama vrate na pre|a{we stawe. Prema tome:
Neka crkva sv. Dujma, jer je od po~etka imala prvenstvo,
sve u okviru granica svoje episkopije prema kanonu obavqa.
Isto tako, svaka crkva ili grad, koji su episkopska sedi-
{ta, neka ostanu takvi. Istovremeno, neka se redovno odràva
episkopska stolica u ranije, od otaca utvr|enim okvirima epi-
skopije: kako u zadarskoj episkopiji, tako i u ostalim dalma-
tinskim episkopijama: rapskoj, kr~koj, creskoj na zapadu. Druge
pak episkopije koje se nalaze na istoku, stonska, dubrova~ka i
kotorska neka sve savr{eno prema dogmi katoli~ke vere oba-
vqaju u okviru episkopija i svojih granica.
Za ninsku episkopiju zna se da nije od starine imala epi-
skopa, ve} samo presbitera koji je podloàn episkopu. Zakon-
ski stoji da ovaj episkop treba da se smesti na ~elo bilo koje od
onih episkopija za koje svi znaju da su od ranih vremena imale
episkopa budu}i da su sve gusto naseqene i imaju, Bogu hvala,
mnogo sve{tenstva i naroda zna~i, bilo u skradinskoj, sisa~-
koj ili, svakako, u delminskoj episkopiji.
Ako mu je pak tako mio episkopski teret, te mu jedna epi-
skopija nije dovoqna, neka prihvati ogroman teret sve tri, ali
na pogibao svoju i svoga stada. Jer, niti }e narod mo}i da uìva
milosti episkopske ~asti po odredbama svetih otaca, niti }e
ta~no ispuwavati svoju episkopsku du`nost, jer ih je te{ko
obi}i zbog velikih me|usobnih udaqenosti.
Prema papskom nare|ewu, vele~asni Madalbert je sve
preispitao i prou~io, a potom dao svoje odobrewe i uspe{no
zakqu~io s tim da niko nikada ovo ure|ewe ne prekr{i.

127
Sve ovo gore re~eno je, preko pomenutog izaslanika, bi-
lo izloèno papi na uvid i on ga je, svojim pismima i slawem
arhiepiskopskog pla{ta, boànskim autoritetom i autorite-
tom sv. Petra potrvrdio.
407

Zakqu~ci Prvog i Drugog splitskog sabora pruàju sa-
svim dovoqno podataka na osnovu kojih se moè do}i do veoma
izvesnih zakqu~aka o prethodnoj organizaciji dalmatinske i
hrvatske crkve, kao i o liturgi~kim i crkvenim odredbama koje
su vaìle u prethodnom razdobqu. Trebalo bi napomenuti da je
odluka Vizantije o vra}awu Dalmacije rimskom papi dovela i
do politi~kih potresa jer su u to vreme zahumski vladar Miha-
ilo, a po svoj prilici i hrvatski kraq Tomislav, bili vizan-
tijski suparnici pre svega zbog wihovih interesa kojima se
Vizantija suprotstavqala. Sa jedne strane zahumski knez je vo-
dio probugarsku politiku svrstav{i se uz mo}nog bugarskog ca-
ra Simeona, a protiv Srbije kao vizantijskog saveznika, dok je
Tomislav imao aspiracije prema vizantijskim primorskim gra-
dovima, u prvom redu Splitu. Povrh politi~kih te`wi sloven-
skih glavara, nadgradila se i crkvena problematika, budu}i da
je hrvatski episkop, o~igledno nastavio nekada{wu crkvenu
politiku episkopa Nina, Teodosija, da dobije bilo samostalnu
hrvatsku crkvu, ili da, {to je jo{ izvesnije, zadobije sam arhie-
piskopski tron u Splitu, ~ime bi hrvatski knez makar posred-
nim putem zadobio snaàn uticaj u vizantijskim gradovima
Dalmacije.
Odluke Prvog sabora ograni~avaju i broj gradova u koji-
ma uop{te moè da bude postavqen episkop, {to implicira da
je potrebu za ovakvom odlukom iznedrila ne~ija te`wa da u
prethodnom razdobqu postavqa episkope i tamo gde ih ranije
nije bilo. Ova odredba se najpre morala odnositi na teritoriju
Hrvatske, jer je episkop Nina, {ire}i crkvenu organizaciju u
Hrvatskoj, poku{avao da stvori hijerarhijsko crkveno ure|ewe
jedne potpuno samostalne crkve. Odluka Sabora bila je da se u
mawim naseqima ne postavqaju episkopi kako se ne bi obezvre-
dilo episkopsko zvawe.
408
Ovo je, po svoj prilici, bio tek izgo-

407
Zbornik I, N 26.
408
Potreba da se ova stara odredba poznata sa Vaseqenskih sabora pomene,
ukazuje na to da je bilo wenog kr{ewa na prostoru Dalmacije i Hrvatske.

128
vor budu}i da se traìo diplomatski na~in da se spre~i orga-
nizovawe hrvatske crkve.
U odluci koja sledi episkopi su upozoreni da ne mogu da
mewaju granice svojih episkopija, {to bi se tako|e najpre mo-
ralo odnositi na hrvatskog episkopa, ali verovatno i na epi-
skopa Zadra. Naime, Zadar je bio prestonica vizantijske Dal-
macije, dok je wegov episkop bio podre|en splitskom arhiepi-
skopu. Otuda je zaista mogao da stalno tiwa sukob izme|u ova
dva crkvena jerarha.
Odredbe koje se ti~u imovine zave{tane crkvi donete su
u ciqu za{tite crkvenih dobara. Poznat je slu~aj sa Pelopone-
za kada su slovenski glavari poku{avali da preotmu crkvi ono
{to su wihovi preci darovali.
409
Ovakvih slu~ajeva je moralo
biti dosta ~im se Sabor bavio ovim pitawima i otkriva zapra-
vo da je u prethodnom razdobqu bilo darivawa crkve kao {to je
poznato i na osnovu Trpimirove darovnice iz 852. godine.
410
Ta-
ko|e, ovim se spre~avalo ne{to {to je ve} bilo ra{ireno u
Frana~koj, da episkopi na samrti crkvenu imovinu ne razdele
svojoj deci.
U slu~aju kotorskog i dubrova~kog episkopa, ~iju pro-
blematiku je mogao da iznese najpre zahumski knez ~ija se zemqa
nalazila na granici ovih episkopija, odlu~eno je da to budu dve
episkopije. Istovremeno se episkop Ulciwa ostavqa u pre|a-
{wem stawu, uz napomenu da ne poku{ava da {iri svoju crkvenu
vlast izvan opsega svoje episkopije. Da li je episkop Ulciwa u
ovo vreme mogao da ima aspiracije na prostor u zale|u, ta~nije
prema dukqanskoj kneèvini, nije sasvim jasno.
Odredbe o zabrani slovenskog jezika u liturgiji izuzet-
no su zna~ajne jer ukazuju na to da je slovenska liturgija bila
veoma ra{irena i u samim dalmatinskim gradovima. Takvi sve-
{tenici, koji znaju samo slovenski jezik, mogli su da obavqaju
niè sve{teni~ke du`nosti ili da budu monasi. Samo u slu~aju
ukoliko ne bi bilo dovoqno latinskih sve{tenika, mogao je is-

409
T. @ivkovi}, Sloveni u @itiju sv. Nikona Metanoita, Zbornik Matice
srpske za istoriju 61 62 (2001) 9 26.
410
Zbornik I, N 3. Trpimirova darovnica jeste pozniji falsifikat ali u su-
{tini ~uva istorijsko jezgro, kao {to je pokazala N. Klai}, O Trpimirovoj da-
rovnici kao diplomati~kom i hisotirjskom dokumentu, VAHD 42 (1967) 124 i daqe;
Klai}, Povijest, 236 237.

129
kqu~ivo rimski papa da dozvoli slovenskom sve{teniku da
obavqa sve{teni~ku slu`bu.
Sasvim kratka odredba odnosila se i na hrvatskog epi-
skopa vi{e upozorewe neka zna da je pot~iwen mitropolij-
skoj crkvi (Split). U nastavku ove odredbe, dolazi se i do su-
{tine spora, jer saborski predstavnici odre|uju sankcije pro-
tiv hrvatskog vladara ukoliko poku{a da pot~ini mitropolij-
ske crkve svome episkopu. To je bio samo nastavak davno otpo-
~ete crkvene politike episkopa Teodosija, da se hrvatski epi-
skop postavi na ~elo ~itave dalmatinske crkve. Sankcije su, za
ono vreme, bile veoma te{ke, jer je zapre}eno da u tom slu~aju
ne}e biti ni kr{tewa, ni posve}ivawa crkvi, ni zare|ivawa
sve{tenstva.
Iz odredbe koja sankcioni{e ubistvo sve{tenika, jasno
je da se to doga|alo prili~no ~esto, kao {to se doga|alo da sve-
{tenik napusti svoju crkvu. Ove odredbe siguran su znak o ru-
dimentarnoj crkvenoj organizaciji u dalmatinskom zale|u, pre
svega na teritoriji hrvatske ili zahumske kneèvine. To bi ta-
ko|e moglo da zna~i da su u prethodnom razdobqu crkveni po-
glavari slovenskih kneèvina teìli da uspostave svoju cr-
kvenu organizaciju izvan jurisdikcije splitskog arhiepiskopa,
a samim tim i pape.
Iz saborskih odluka jasno je i da je sve{tenstvo koje je
sluìlo po crkvama izvan vizantijske teme Dalmacije, ali ve-
rovatno i u samoj temi, bilo zare|eno po gr~kim kanonima, bu-
du}i da su brojni sve{tenici imali ène i decu, {to su kanoni
zapadne crkve o{tro osu|ivali i zabrawivali. Svakako, znaju-
}i da je te{ko jednom naredbom razvgrnuti brojne brakove, {to
bi u su{tini bilo i nehri{}anski, saborski predstavnici su
odlu~ili da se takvo stawe zadrì, ali da brakovi vi{e ne budu
konzumirani i da se ne sklapaju novi.
Naposletku, u ciqu propovedawa novog kanonskog prav-
ca, sada pod nadzorom Rima, savetovano je da hri{}ani svoju de-
cu obrazuju kako bi wih, docnije, kada izu~e {kole, pre slu{a-
li nego strance. Pod strancima se imaju razumeti gr~ki ili
slovenski sve{tenici isto~ne crkve.
Ove odluke su poslate papi u Rim na potvr|ivawe. Dok su
dalmatinski episkopi ~ekali odgovor, do{lo je do diplomat-
skog pritiska ninskog episkopa koji je, najverovatnije potpo-

130
mognut od hrvatskog vladara, poku{ao ne samo da o~uva samo-
stalnu hrvatsku crkvu, ve} da sebe nametne kao vrhovnog pogla-
vara ~itave dalmatinske crkve. Na osnovu papskog odgovora, iz-
gleda da je do rasprave o ovom pitawu do{lo ve} i na Prvom sa-
boru, jer papa kaè da su se episkopi sva|ali pred wegovim po-
slanicima.
Prilikom povratka papskog poslanika Madalberta iz
Bugarske, gde je posredovao prilikom sklapawa mira izme|u
Hrvatske i Bugarske, ponovo je sazvan Sabor dalmatinskih epi-
skopa, na koji je bio pozvan i hrvatski knez sa svojim velika{i-
ma. Ime zahumskog kneza Mihaila ovoga puta nije pomenuto. On
je tada postao vizantijski saveznik o ~emu svedo~i visoka vi-
zantijska titula patrikija i prokonzula pomenuta kod Kon-
stantina Porfirogenita.
411
Sabor je re{io da splitska crkva
ima da bude arhiepiskopska, a pod wom su rapska, kr~ka, creska,
stonska, dubrova~ka i kotorska episkopija. Za ninsku crkvu je
re~eno da je od davnina imala presbitera, a ne episkopa, pa se
predlaè da ninski episkop preuzme bilo koju od onih episko-
pija za koje se zna da su od ranih vremena imale episkopa po-
{to su sve gusto naseqene i imaju dosta sve{tenstva bilo
skradinsku, sisa~ku ili delminsku. Radi o~uvawa mira sa hr-
vatskim episkopom Sabor mu dozvoqava da zadrì pored ninske
i gore pomenute tri episkopije, uz upozorewe da to ne}e biti
dobro za pastvu po{to episkop ne}e mo}i da obilazi tako veli-
ku teritoriju.
Odluke Drugog splitskog sabora samo su delimi~no raz-
re{ile problem hrvatske crkve, odnosno wenog episkopa. U
osnovi, postignuta je saglasnost o nadle`nosti splitske arhie-
piskopije, od Raba na severu do Kotora na jugu, dok su tri epi-
skopije na prostoru hrvatske kneèvine Skradin, Sisak i
Delma, ostavqene na raspolagawe hrvatskom episkopu. Ovo bi
nesumwivo zna~ilo da je odràn status quo hrvatska crkva od
Rima nije dobila samostalnost, niti priznawe svoga episkopa,
dok su dalmatinski gradovi ostali pod jurisdikcijom Rima, a
politi~ki pot~iweni Vizantiji. Imaju li se u vidu odnosi
Carstva i Rima u vreme cara Romana Lakapina, druga~iju odlu-
ka papa i nije mogao da donese, jer je zauzvrat {to su mu vra}ene

411
DAI I, 33.16.

131
ingerencije na prostoru Dalmacije, morao da podrì vizantij-
sku politiku u Dalmaciji, odnosno wene interese na isto~noj
obali Jadrana.
Na osnovu prepiske episkopa Teodosija i hrvatskog kne-
za Branimira sa Rimom, kao i odredbi Prvog i Drugog split-
skog sabora, izgleda da su hrvatski kneèvi po~ev od 879. godi-
ne vodili borbu preko svoga episkopa u Ninu za uspostavqawe
bilo samostalne hrvatske crkve, bilo za nametawe svoga jerar-
ha za arhiepiskopa nad svim dalmatinskim episkopima. Rade}i
na tom planu hrvatski knez i wegov episkop morali su da razvi-
jaju crkvenu organizaciju na teritoriji Hrvatske, jer papa 928.
godine napomiwe kako skradinska, delminska i sisa~ka episko-
pija imaju brojno sve{tenstvo.
Ostaci crkvene arhitekture u Hrvatskoj koji su pouzda-
no datirani u vreme kneza Branimira, pokazuju izuzetan gradi-
teqski zamah. Crkve nisu bile monumentalne, ali su izgleda
bile brojne i svedo~e o organizacionoj delatnosti na prostoru
pod jurisdikcijom ninskog episkopa.
412
îwenica da se u Brani-
mirovo vreme u Hrvatskoj grade brojne crkve mogla bi se uzeti
kao dokaz o intenzivnijem {irewu hri{}anstva u Hrvatskoj,
ali ovakav zakqu~ak nije dovoqan jer ne obja{wava su{tinu
iznenadne poja~ane sakralne graditeqske delatnosti. Daleko
je izvesnije posmatrati ovo pregnu}e kao posledicu {ireg po-
liti~kog plana hrvatskog vladara u kojem je bitnu ulogu igrala
hrvatska crkva, koja je, da bi mogla da figurira kao samostalna,
morala da ima i organizacionu strukturu. Stoga bi, izgradwu
brojnih crkava u Branimirovo vreme, koje su arheolo{ki loci-
rane na prostoru duèm od 200 kilometara,
413
trebalo posma-
trati najpre kao posledicu èqe za organizovawem hrvatske
crkve, nego kao dokaz o poja~anoj hri{}anizaciji, jer da bi se
pristupilo tako sloènom procesu organizovawa jedne dràv-
ne institutcije kakva je crkva, pretpostavka je da je samo hri-
{}anstvo na tom prostoru bilo dovoqno ukoreweno.

412
O crkvenoj arhitekturi u ranosredwovekovnoj Hrvatskoj postoji obimna
literatura. Pogledati, I. Petricioli, Od Donata do Radovana, Split, 1990, passim; Ra-
pani}, Doba, passim; Goldstein, Hrvatski, 222 227.
413
Nalazi oltarnih pregrada na kojima su sa~uvani natpisi sa imenom kneza
Branimira nalaze sa na prostoru od Nina do Mu}a, severozapadno od Spli-
ta; upor. Goldstein, Hrvatski, 262.

132

Iz ~iwenica da su hrvatski vladari razmi{qali o neza-
visnosti sopstvene crkve proizilazi da je ta crkva morala bi-
ti i organizovana i da su pod ninskim episkopom bili sve{te-
nici te crkve. Odluke Prvog splitskog sabora ukazuju na to da
su sve{tenici ove hrvatske crkve slu`bu vr{ili na sloven-
skom jeziku, budu}i da papa savetuje Splitskom arhiepiskopu
Jovanu da iskoreni Metodijevu nauku i zabrawuje svaku upotre-
bu drugog jezika u crkvi osim latinskog.
414
Iz istih ovih zahte-
va proisti~e i zakqu~ak da je ninska episkopija posle Teodosi-
ja dopala pod splitsku arhiepiskopiju, ali da je slu`ba u slo-
venskim oblastima (ne samo u Hrvatskoj) bila na slovenskom je-
ziku.
Zahtev pape Ninskom episkopu Teodosiju iz 887/888. go-
dine, da preduzme korake ka obnavqawu crkava koje su varvar-
skim besnilom uni{tene,
415
trebalo bi da se odnosi na ne tako
davno ru{ewe, odnosno da se ne ti~e onih crkava koje su postra-
dale prvih decenija VII veka tokom avarsko-slovenskih upada u
Dalmaciju ili neposredno po naseqavawu Slovena tridesetih
godina istog veka. Sakralne gra|evine iz VII veka bile su
uglavnom potpuno uni{tene, zarasle, a wihov materijal najve-
rovatnije razvu~en po okolnim naseqima. Papa je na umu mogao
da ima samo gra|evine koje su nedavno stradale, pa bi u tim cr-
kvama najpre trebalo traìti one koje su stradale ~etiri ili
pet decenija ranije, kada su, prema svedo~anstvu Konstantina
Porfirogenita, Srbi, Hrvati, Travuwani, Zahumqani i Du-
kqani, ustali protiv vizantijske vlasti i odrekav{i se hri-
{}anstva, mogli zaista da uni{te crkvene gra|evine na prosto-
ru svojih kneèvina.

414
Zbornik I, N 22.
415
Zbornik I, N 18.

133

KARTA 3, EPISKOPIJE 925. GODINE

134

135

136

NAJSTARIJA CRKVENA ORGANIZACIJA U SRPSKIM
ZEMQAMA DALMATINSKOG ZALE\A

Danas je pouzdano utvr|eno da je na prostoru severnog i
sredi{weg dela Balkanskog poluostrva ostao prili~no veliki
broj starosedelaca koje su Sloveni zatekli prilikom naseqa-
vawa.
416
Wihov uticaj na Slovene zavisio je od nekoliko bitnih
faktora: u kojoj meri su oni sami bili organizovani, na kom
prostoru su se odràli i kakav odnos su Sloveni sa wima izgra-
dili.
[to se ti~e organizacije starosedelaca izvesno je da su
gradovi na ovom prostoru bili napu{teni jo{ i pre naseqava-
wa Slovena. Novija arheolo{ka istraìvawa ukazuju na to da
su, jo{ od sredine V veka posle napada Huna iz 441. godine, poje-
dini gradovi postajali zapravo seoska naseqa, u koja su se sklo-
nili okolni stanovnici prilagodiv{i wihovu do tada urbanu
strukturu svome na~inu ìvota. Ovakva naseqa postojala su u
Singidunumu i Cari~inom Gradu, po svoj prilicu u Ni{u i Ar-
si, a najverovatnije i u Margumu.
417

Sloveni su veoma rano do{li u dodir sa ovim starosede-
ocima o ~emu svedo~e slavizirana imena do tada rimskih nazi-
va gradova Arsa Rasa, Naissus Ni{, Margum Morava, Ulpiana
Lipqan, Prisdiana Prizren, Scupi Skopqe, Astibo [tip.
Sude}i prema hidronimima zadràlo se starosedela~ko sta-
novni{tvo du` ve}ih vodenih tokova sve do dolaska Slovena.
Latinskog su porekla Timacus Timok, Drinus Drina, Danubius
Dunav, Savus Sava, Pincus Pek, Margum Morava. Preslo-
venskog porekla su i Lim, Tara, Una (Oneus), Neretva (Narrenta).

416
@ivkovi}, Sloveni, 125 132.
417
Upor. @ivkovi}, Sloveni, 61, sa nap. 175 176 i tamo navedenom litera-
turom.

137
Brojni hidronimi i toponimi svedo~e da je Slovene u
wihovoj novoj postojbini do~ekalo starosedela~ko stanovni-
{tvo koje je o~igledno starije nazive prenelo Slovenima. Oro-
nimi su uglavnom slovenski, {to pokazuje da su imenovani od
stanovnika dolina, ~ime se dobija odgovor i na pitawe na ka-
kvim mestima su se Sloveni naseqavali.
Slovenski izrazi za ratarstvo i uop{te onda{wu pri-
vredu dosledni su kod pojmova koji su rasprostraweni do nad-
morske visine od 700 metara.
418
Iznad ove nadmorske visine
terminologija iz privredne delatnosti, osobena za planinski
ìvot, u{la je u slovenski jezik iz vla{kog ili albanskog jezi-
ka, upravo kao {to je u susedne jezike iz slovenskog u{la poqo-
privredna terminologija.
419
Takav je slu~aj sa rumunskim, al-
banskim, ma|arskim i donekle gr~kim jezikom.
420
Na ovaj na~in
pojedini izrazi otkrivaju neke skrivene procese dru{tvenog
razvoja o kojima izvori }ute. Za pitawe crkvene terminologije
mogu}e je primeniti jednak metodolo{ki pristup i do}i do od-
re|enih zakqu~aka.
U srpskom jeziku ostalo je mno{tvo tragova koji ukazuje
na crkvene veze sa latinskim svetom. Tako su re~i oleum uqe,
acetum ocat, arsa raka, paganus paganin, altare oltar, san-
ctus sveti, vinum vino, crux krst, calendae koleda, compater -
kum, monachus - monah, ecclesia crkva, panis pawa (hleb). Srp-
ski termin za Vizantince Gryky, Gryci, razvio se iz latin-
skog Graecus, pa i sama titula vizantijskog cara pooic pre-
vo|ena je kod Srba sa cary prema poznolatinskom caesar. Titula
kraq kraly, dospela je me|u Slovene, pa i Srbe, tako|e sa Za-
pada od iskvarenog Carolus (Karlo Veliki).
421

418
Upor. V. Popovi}, Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, ured. M.
Gara{anin, Beograd 1988, 242. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 108 109.
419
Upor. P. Ivi}, Srpski narod i wegov jezik, Beograd 1981, 10; ISN I (P.
Ivi}) 127 132; P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran, Split 1934, 60 ( = Skok,
Dolazak).
420
Za slovenske pozajmice u gr~kom jeziku, videti, I. [ev~enko, Byzantium and
the Slavs, Byzantium and Europe, First International Byzantine Conference, Delphi 20-
24 July 1985, Athens 1987, 112 (= [ev~enko, Byzantium) sa procenom da je oko 275
slovenskih re~i u{lo u gr~ki jezik.
421
Obi~no se smatra da je slovenski izraz kraq nastao od imena frana~kog
kraqa Karla Velikog, a kao takav prvi put se javqa u @itiju Metodijevom,
napisanom krajem IX ili po~etkom X veka. Me|utim, najstariji sa~uvani ru-

138
Gr~ke re~i u srpskoj crkvenoj terminologiji, (j)episkop,
(j)episkopija, ripida, ikona, pirg, i mnoge druge, dospele su u
srpski jezik znatno docnije, u doba kada Srbija stupa u ìvqe
politi~ke veze sa Vizantijom ta~nije od kraja XI veka.
422
U se-
vernoj Dalmaciji odoma}io se gr~ki termin kalu|er (kalogeros)
za monahe, dok se u ju`noj Dalmaciji Dubrovnik, Boka za mo-
nahiwu kaè domina, {to je izraz iz latinskog jezika.
423
Ova
terminolo{ka razlika izuzetno je zna~ajna u svetlosti vizan-
tijske politi~ke uprave na prostoru ~itave Dalmacije. Naime,
sedi{te stratega bilo je jo{ od dvadesetih godina IX veka u Za-
dru i nesumwivo je vizantijska uprava uticala i na crkvena pi-
tawa. U ju`noj Dalmaciji pak, iako joj nije tako daleko jako vi-
zantijsko crkveno i vojno sedi{te Dra~, crkvena terminologi-
ja pretrpela je latinski uticaj. Terminolo{ke razlike na ma-
kro planu ukazuju na slabije vizantijsko prisustvo na ju`noj
obali isto~nog Jadrana.
[iroko rasprostraweni crkveni termini u srpskom je-
ziku dospeli iz latinskog otvaraju pitawe kako je do wihovog
ukorewivawa u srpskom jeziku uop{te do{lo. Da li su Srbi
prihvatili crkvenu terminologiju starosedelaca ili je ona
trag zra~ewa hri{}anskog uticaja i crkvene organizacije sa

kopis je iz XII XIII veka. S druge strane, ma|arski izraz kirly nedvosmisle-
no pokazuje da su Ma|ari posle naseqavawa u Panoniju od Slovena primili
re~ kraq, tj. kralis; upor. Leksikon srpskog sredweg veka, ured. S. ]irko-
vi} R. Mihaq~i}, Beograd 1999, 321. Najstariji zapis titule kraq poti~e
sa krune koju je ugarskom kraqu Gezi I darovao vizantijski car Mihailo VII
Duka (1071 1078) oko 1074 1076. godine, gde pored portreta ugarskog vla-
dara pi{e o xpog...; upor. G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest
1970, sl. 7, str. 67. Re~ kraq pokazuje osnovnu vezu sa Slovenima Panonije i
Moravske, {to je posledica i dugoro~ne i uspe{ne politike Karla Velikog
prema tim oblastima. Otuda je ovaj izraz mogao da prodre u srpske i hrvat-
ske zemqe ne{to posle 907. godine kada su posle sloma Velikomoravske kne-
èvine i dolaska Ugara, izbeglice iz te zemqe dospele me|u Hrvate i Srbe;
upor. DAI I, 41. 23 25.
422
Procene o broju sredwogr~kih pozajmica u srpskom jeziku razlikuju se i
kre}u se od 200 do 1 000; upor. I. Popovi}, Novogr~ke i sredwegr~ke pozaj-
mice u savremenom srpskohrvatskom jeziku, ZRVI 2 (1953) 200, smatra da je u
pitawu oko 200 izraza; M. Vasmer, Die Griechischen Lehnwrter im Serbo-Kroa-
tischen, Berlin 1944, 14 17, uzima da je u pitawu 680 re~i; [ev~enko, Byzantium,
106, uve}ava ovaj broj na oko 1 000 re~i (u srpskom i ruskom jeziku).
423
Skok, Dolazak, 144.

139
latinskog Zapada? Poznato je da su Srbi zaposeli prostor koji
je u jezi~kom smislu pripadao latinskom govornom podru~ju
{to otvara mogu}nost da su Srbi preko starosedelaca primili
latinsku crkvenu terminologiju. Me|utim, ovo bi trebalo pre-
lomiti kroz prizmu zate~enog stawa crkvene organizacije u ze-
mqama u kojima su se Srbi naselili.
Arheolo{ka svedo~anstva pouzdano kazuju da su poznoan-
ti~ke bazilike u unutra{wosti Ilirika sve odreda bile napu-
{tene ili poru{ene najkasnije po~etkom VII veka. Spiskovi
u~esnika Vaseqenskih sabora kao i spiskovi episkopija pod
Carigradskom patrijar{ijom, ne sadrè podatke o visokim cr-
kvenim prelatima koji bi sluìli na prostoru severnog i sre-
di{weg Ilirika u VII ili VIII veku. Otuda sledi zakqu~ak da
crkvene organizacije u najve}em delu Ilirika nije ni bilo.
Crkvena latinska terminologija koja je u{la u srpski je-
zik pokazuje tragove ìvog hri{}anskog kulta {to podrazume-
va svakodnevnu liturgijsku praksu - kum, raka, koleda, monah.
îwenica da kod starosedelaca crkvena organizacija nije po-
stojala u VII ili VIII veku iskqu~uje mogu}nost da su latinski
crkveni termini u{li u srpski jezik preko starosedelaca u pr-
vim decenijama po naseqavawu.
Druga mogu}nost je da su ovi termini dospeli u srpski je-
zik u vreme prodora hri{}anstva u srpske krajeve i bili odraz
ìve crkvene organizacije i razvijenog hri{}anskog kulta.
Krajwa hronolo{ka granica ovog doga|aja mora se postaviti
najmawe stole}e pre nego {to je do{lo do poja~anog gr~kog uti-
caja koji otpo~iwe krajem XI veka. U tom slu~aju najstarija cr-
kvena organizacija u srpskim zemqama, sude}i prema termino-
logiji, datira, najkasnije, iz druge polovine X veka, uz ogradu
da je mogla da po~ne jo{ u IX veku. P. Skok, na osnovu analize
crkvenih termina, izvodi zakqu~ak da je latinski crkveni uti-
caj na slovenske jezike u Iliriku izvr{en pre Fotijevog cr-
kvenog raskola.
424
Veoma dobar primer predstavqa slava koja je
kod Srba izuzetno ra{irena, a prema dosada{wim istraìva-
wima prispela je kod wih najpre preko neposrednog dalmatin-
skog zale|a.
425

424
Skok, Dolazak, 145 146.
425
V. Skari}, Postanak krsnoga imena, GZM 32 (1920) 245 272.

140

Istorijski izvori pruàju malo vesti o crkvenoj termi-
nologiji kod Srba pre vremena Nemawi}a. Najraniju potvrdu
razvijenog hri{}anstva kod Srba pruà Konstantin Porfiro-
genit opisuju}i odnose srpskog arhonta Petra i bugarskog cara
Simeona. Naime, prilikom izmirewa sa Bugarima (897/898. go-
dine), Simeon je Petru postao kum (ouv:cxvov).
426
Opisuju}i sa-
mu Srbiju u poglavqu 32 Spisa o narodima, Porfirogenit je iz-
ri~ito naziva "kr{tena Srbija"
427
da bi je razlikovao od "ne-
kr{tene" odnosno Bele Srbije koja je bila prapostojbina srp-
skog plemena. Upotreba ovog pojma ne bi bila mogu}a bez crkve-
ne organizacije. U tom slu~aju uspostavqawe crkvene organiza-
cije u Srbiji zbilo se pre 949. godine kada je Porfirogenit pi-
sao ovo poglavqe DAI. U~e{}e Mihaila Vi{evi}a, Zahumskog
kneza u radu Prvog splitskog sabora 925. godine, pomera ovu
hronolo{ku granicu za ~etvrt stole}a naniè i pribliàva
nas kraju IX veka kao sigurnom osloncu od kojeg bi trebalo za-
po~eti istraìvawe crkvene organizacije u srpskim zemqama.
Imena najstarijih poznatih crkava u srpskim zemqama
tako|e pokazuju latinske uticaje: Sancti Petro di campo u Trebi-
wu, Sv. Petar na Limu u Bijelom Poqu, Sv. Petar u Rasu. Sta-
rinu latinskih uticaja u srpskim zemqama dalmatinskog zale-
|a mogu}e je pratiti i onomasti~kim primerima izvedenim od
latinskog prideva sanctus upravo kao u slu~aju takvih toponima
na dalmatinskoj obali i jadranskim ostrvima. U sredi{woj Bo-
sni, upravo onom delu koji }e postati jezgro budu}e bosanske
dràve zabeleèni su toponimi Stomorina kod Sarajeva, po-
tok Sutmar u Gori u Dowoj Vogo{}i i Skuzmadaw u bosanskoj
Lepenici.
428
U prva dva slu~aja mogu}a je osnova sancta Maria ili
sancta Marina, dok je u tre}em primeru mogu} prefiksni oblik i
od srpskohrvatskog svety ali i latinskog sanctus. U svakom slu-
~aju ovaj toponim sadrì Cosmas et Damianus. Daqe prema isto-
ku, u bosanskom Podriwu koje je u ranom sredwem veku ulazilo u
sastav Srbije, zabeleèn je hidronim Sutorina, potok pritoka

426
DAI I, 32.80 81.
427
DAI I, 32.149.
428
A. Loma, Sutelica toponomasti~ki tragovi latinskog hri{}anstva u
unutra{wosti prednemawi}ke Srbije, Istorijski glasnik 1 2 (1987) 9 10
( = Loma, Sutelica).

141
Zelenog Jadra, nedaleko od sela Moriwa, koji u osnovi ~uva
stariji oblik sancta Irena ili sancta Marina (Marina = Moriwe
?).
429

U jugozapadnim delovima nekada{we Srbije zabeleèn
je toponim Sutivan na levoj obali Lima niè Bijelog Poqa.
430

Nedaleko odatle ostalo je sa~uvano i ime sela Mojstir na de-
snoj obali pritoke Lima, Bistrici, blizu manastira Sv. Bogo-
rodice Bistri~ke, Nemawine zadu`bine.
431
Mesto je prvi put
zabeleèno u XIII veku u poveqi kraqa Vladislava ovom mana-
stiru.
432
A. Loma je uverqivo pokazao da toponimi ovakvog tipa
(Mojstir), koji su zabeleèni tako|e na dva mesta u Mitrova~-
kom Kola{inu (isto~ni i zapadni Mojstir),
433
kao i selo Moj-
stir u isto~nom delu metohijskog Podgora,
434
predstavqaju slo-
vensku izvedenicu iz vulgarnolatinskog monisterium (mana-
stir).
435

Trebalo bi voditi ra~una da poznosredwovekovni oblik
naj~e{}e glasi manastir ili monastir, pa bi oblik mojstir po-
uzdano pripadao vremenu ranog sredweg veka. Tako|e je zani-
mqivo i ime manastira [udikova kod Budimqe koje je preko
romanskog stanovni{tva preneto Slovenima od prvobitnog la-
tinskog sanctus Jacobus.
436
Sutelica, selo u desnom slivu Ibra
pod planinom @eqin, najverovatnije je izvedeno od latinskog
sanctus Elias (sv. Ilija), a po svoj prilici se odnosi na praznik
mladog sv. Ilije,
437
i svakako bi ga trebalo opredeliti u raz-
dobqe ranog sredweg veka. Analogija postoji u Pivi gde je zabe-
leèno selo Stubica i u wemu potok Sutulija koji se uliva u
Vrbnicu, levu pritoku Pive. Istovetnog je postawa i lokali-
tet u Rije~anima zapadno od Nik{i}a, Suntulija.
438
U kraju oko

429
Loma, Sutelica, 10.
430
Ibid. 11.
431
Ibid. 11.
432
Q. Stojanovi}, Spomenik SKA 3 (1890) 6.
433
M. Nedeqkovi}, Iz toponimije novopazarskog kraja, Novopazarski zbor-
nik 8 (1984) 154.
434
Sv. Stijovi}, Onomastika isto~nog dela Metohijskog Podgora, Onoma-
sti~ki prilozi 1 (1979) 317.
435
Loma, Sutelica, 11, 16
436
Ibid. 11.
437
Ibid. 17 19.
438
Ibid. 24.

142
Deève u Ra{koj ime sela Suti izvedeno je po svoj prilici od
latinskog sancti, uz koje je nekad moglo da stoji Petrus et Paulus,
Apostoli ili Cosmas et Damianus i sl.
439
Kao najisto~nija ta~ka
rasprostirawa ovog oblika sa prefiksom sut- moè se ozna~i-
ti Sutica, desna pritoka Kubr{nice u gorwem toku kod Aran-
|elovca, od koje je 2 3 kilometra udaqen toponim Sveto Poqe
nedaleko od Topole.
440

Pored toponima koji u sebi sadrè prefiks sut- koji ne-
dvosmisleno upu}uje na vezu slovenskog stanovni{tva sa sta-
trosedeocima u prvim vekovima po naseqavawu na Balkansko
poluostrvo, trebalo bi izdvojiti jo{ dva veoma zanimqiva to-
ponima koji ovu vezu dodatno osnaùju. Prvo je crkva pomenuta
u Svetoarhan|elskoj poveqi cara Stefana Du{ana na mratin
crykvy gde izvr{ena metateza likvida ar > ra i pridevsko obra-
zovawe na j- svedo~e o velikoj starini ovog imena.
441
Tako bi u
pitawu bila crkva Sv. Martina.
Drugi primer je toponim Paskalica u poveqi kraqa
Stefana De~anskog manastiru Hilandaru, koji se nalazi kod
sela Videwa gde su ostaci crkve ili manastira posve}eni Vas-
krsewu. Ime bi trebalo da se izvodi od latinskog Pascalia (Us-
krs).
442
Narodna tradicija ovu crkvu smatra za najstariju ne sa-
mo na prostoru Metohije ve} i ~itave Srbije.
443

Svi navedeni primeri toponima ili hidronima nastalih
na osnovu veoma starog crkvenog kulta ukazuju na to da su Srbi
u prvobitnom jezgru svoje dràve a to je prostor u slivu Lima,
Pive, Ibra i Tare zatekli izvesnu skupinu starosedelaca.
Imena ovih reka, koja su sva preslovenskog porekla, nedvosmi-
sleno ovo potvr|uju. [tavi{e, pomenuti toponimi ukazivali bi
na opstajawe hri{}anstva kod preostalog romanskog stanovni-
{tva i bili pokazateq latentnog hri{}anskog uticaja na pri-
do{lice. Me|utim, arheolo{ki nalazi koji bi potvrdili pro-
duètak ìvota sakralnih objekata na prostoru srpskih zema-
qa gotovo da ne postoje. Od dve mogu}nosti o primawu hri{}an-

439
Ibid. 26.
440
Ibid. 27.
441
Ibid. 16.
442
Ibid. 16.
443
Zadu`bine Kosova, spomenici i znamewa srpskog naroda, ured. A. Jevti},
Prizren Beograd 1987, 415.

143
skog nasle|a koje su u ovom poglavqu razmatrane preko doma}eg
stanovni{tva ili {irewem hri{}anstva iz nekog drugog sredi-
{ta izgleda da daleko vi{e temeqa ima ovo potowe. Ispitiva-
we latinskih termina u srpskoj crkvenoj terminologiji ukazuje
na to da je ìv hri{}anski kult kod Srba do{ao preko Zapada,
ta~nije preko Dalmacije. Presudnu ulogu imali su po svoj prili-
ci dalmatinski gradovi, Split, Dubrovnik i Kotor.
U pogledu misionarstva zapadne crkve na {irem prosto-
ru nekada{we rimske Dalmacije zanimqivi su ranosredwove-
kovni arheolo{ki nalazi sa prostora dana{we Bosne i Herce-
govine. Pa`wu pobu|uju nalazi dva pektorala, jednog iz Ri~ice
kod Kakwa, a drugog iz Kojenovice (Jabuka) kod Ustikoline na
Drini. Oba pektorala pripadaju takozvanom sirijskom tipu ko-
ji datira iz VII ili VIII veka.
444
Nalazi ovakvog tipa pektorala
ukazuju na veze sa Vizantijom, najverovatnije preko Dalmacije i
po svoj prilici se mogu dovesti u vezu sa preslovenskim stanov-
ni{tvom. Ipak, te{ko je poverovati da je romansko stanovni-
{tvo duboko u unutra{wosti Dalmacije, kod Ustikoline, odno-
sno Kakwa, odràvalo bilo kakve veze sa primorskim gradovi-
ma u VII ili VIII veku. Jedino re{ewe bi moglo da bude da su ovi
pektorali iz po~etka VII veka, iz vremena pre slovenske seobe
na balkansko poluostrvo koja zapo~iwe oko 614. godine.
Daleko zna~ajniji nalaz je kop~a opasa~a nekog misionara
poreklom sa Rajne na kojoj se nalazi natpis: Sanctus, sanctus, san-
ctus, Dominus Deus Sabaoth, i potpis majstora: Tetgis faber me fecit.
Kop~a je prona|ena u Gorwim Vrbqanima kod Kqu~a, a datirana
je u drugu polovinu VIII veka. Ovaj nalaz bio bi ujedno i najsta-
rije svedo~anstvo delovawa neke frana~ke misije. U sklopu
istorijskih izvora trebalo bi datirawe pomeriti na prvu po-
lovinu IX veka, jer frana~ko misionarstvo otpo~iwe na samom
isteku VIII ili po~etkom IX veka {irewem frana~ke dràve na
Dalmaciju. Mo`da bi i nalaz ove kop~e trebalo dovesti u hro-
nolo{ku ravan sa ina~e najisto~nijim spomenikom frana~kog
misionarstva crkvom u Vrutcima kod vrela Bosne iz IX X
veka.
445

444
\. Basler, Arheolo{ki spomenici kr{}anstva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje}a, Kr-
{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1991, 4 ( = Basler, Arheolo{ki spomenici).
445
Basler, Arheolo{ki spomenici, 4.

144
Najzad, trebalo bi pomenuti i natpis prona|en kod ru-
{evina stare crkve Sv. Petra u Rapovini kod Livna: ferre dig-
natus est at honore[m] beati Petri Ap[osto]li p[ro] remedio anime sue.
446

Greda sa sli~nim natpisom prona|ena je i u samom gradu Livnu,
a nedaleko odatle je i nalaz fragmentarne arhitekture u Vrbi
kod Glamo~a, tako|e datiran u IX/X vek.
447
Pribli`no istom
vremenu pripada i natpis prona|en na ru{evinama crkve u selu
Drenova kod Prijepoqa ...te Criste auctore pontifex oko koga se u
nauci vodilo dosta rasprava.
448
Romboidno slovo o koje je ka-
rakteristi~no za rani sredwi vek ostalo je gotovo jedini argu-
ment da je natpis iz ranosredwovekovnog razdobqa. Arheolo-
{ki radovi pokazali su da se ispod crkve iz XIII veka nalazila
preromani~ka crkva iz IX XI veka.
449
Uprkos svim nedoumic-
ma, izgleda da bi se mogli najpre opredeliti da je ovaj natpis
ipak iz ranog sredweg veka.

Najstariji dokument koji pomiwe crkvenu organizaciju u
ju`noj Dalmaciji, ali i u Srbiji i uop{te na prostoru srpskih
kneèvina, jeste bula pape Zaharija (741 752) od 16. juna 743.
godine. Prepis ove bule sa~uvan je na pergamentu, a pisan je ka-
rolinom. Danas se nalazi u Dràvnom arhivu u Dubrovniku,
Be~ka skupina N 1. Wen najraniji pomen datira iz 1120. godine

446
M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo 1970,
N 259. Upor. M. Mandi}, Osvrt na kninske starine povodom djela Prof. J. Strzygowskog
O razvitku starohrvatske umjetnosti, GZM 40 (1928) 168; J. Kova~evi}, Tragovi
jednog ranohri{}anskog obi~aja (inhumatio ad pedes) i drugi elementi prodo-
ra kulture primorja u unutra{wost, Istorijski glasnik 1 2 (1955) 135.
447
Basler, Arheolo{ki spomenici, 5.
448
C. Patsch, Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und der Hercegowina IV,
Wien 1896, 294 295, smatrao je da je ovaj natpis iz VIII ili IX veka; K.
Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 98, nap. 50, opredelio se za IX ili X
vek; A. Deroko I. Zdravkovi}, Jo{ o kamenu sa natpisom iz Drenove kod
Prijepoqa, Starinar 1 (1950) 183 184, datirali su natpis u kraj VIII i
po~etak IX veka. ICG I, 368 370 (J. Kova~evi}), datira u prve dve decenije
IX veka. Me|utim, jo{ je Lj. Karaman, Osvrti na neka pitanja iz arheologije i
povijesti umetnosti, Starohrvatska prosvjeta 2 (1952) 96 97, upozorio da bi natpis
po svojim epigrafi~kim osobinama mogao da bude iz ranohri{}anskog
razdobqa. Sli~no, I. Nikolajevi}, Dve bele{ke za istoriju Prevalisa,
ZRVI 20 (1981) 11.
449
B. Vulovi}, Kultna gra|evina u Drenovi i natpis TE CRISTE AUCTORE
PONTIFEX, Ra{ka ba{tina 2 (1980) 7 26.

145
i u ispravi pape Kaliksta II, koja se tako|e smatra falsifika-
tom, nabrajaju se privilegije dubrova~ke arhiepiskopije.
Tekst koji je zanimqiv za ovu studiju glasi: Zacharias
episcopus, seruus seruorum dei. Dilecto in Christo filio Andree, archiepi-
scopo sancte Pitauritane ecclesie. Constituimus te omnibus uite tue esse
pastorem te et successores tuos super istam prouinciam. In primis Zac-
hulmie regno et regno Seruulie Tribunieque regno, ciuitati namque Cata-
rinensi seu Rose atque Buduanensi, Auarorum, Liciniatensi atque Scordi-
nensi nec non Driuastinensi atque Polatensi cum ecclesiis atque parochi-
is eorum. Zatim slede pouke o pona{awu budu}eg arhiepiskopa.
Ispod osnovnog teksta stoji: Scriptum per manum Theodori diaconi,
sacri palatii scriniarii. Ispod datuma: per manus Theophilacti, archidi-
aconi sancte apostolice sedis. Imena dvojice pisara su od velike
va`nosti za ispitivawe autenti~nosti ove poveqe.
Nauka je, na temequ analize teksta, odavno utvrdila da je
ova poveqa falsifikat
450
iako je prema takvom stavu iskazana
odre|ena zadr{ka.
451
Zanimqivo je svedo~anstvo prokuratora
dubrova~kog arhiepiskopa od 11. oktobra 1251
452
koji prvenstvo
Dubrova~ke crkve nad Barskom, gradi upravo na temequ ovog
dokumenta za koji kaè da je original uzeo Stefan Nemawa ka-
da je provalio u Dubrovnik i opqa~kao crkvu (1185).
Nesumwivo je da isprava ima sve potrebne elemente koje
i treba da ima jedna papska bula {to, ponekad, kada su u pita-
wu falsifikati, nije slu~aj. U istoriografiji su poznati pri-
meri falsifikovawa papskih isprava, obi~no da bi se podrà-
le pretenzije neke episkopije ili arhiepiskopije na teritori-
ju susedne crkvene organizacije. Pasavski falsifikati su sa-
svim dobar primer. Me|utim, ne treba gubiti iz vida da su fal-
sifikatori bili svesni da obmawivawe papske stolice nije la-
ko izvr{iti, posebno {to je svakom od visokih crkvenih prela-
ta bilo poznato da se u rimskom arhivu ~uvaju duplikati pap-
skih poveqa i da je svaki papa sa lako}om mogao da proveri na-

450
Tako, Acta Albaniae I, 11 12; Gruber, O dukljansko-barskoj, 24 26.
451
Kostren~i}, Zbornik, 1. V. Foreti}, Ugovor Dubrovnika sa srpskim velikim upanom
Stefanom Nemanjom i stara dubrovaka djedina, RAD JAZU 283 (1951) 59 62.
452
Zbornik IV, 460.

146
vode falsifikatora.
453
Takav jedan slu~aj je iz vremena Grigo-
rija VII Hildebranda (1073 1085), koji pi{e zetskom vladaru
Mihailu 9. januara 1078. godine, da nije na{ao podatke na koje
se ovaj poziva prilikom sukoba Dubrova~ke i Barske crkve.
454

Ono {to je za ovu bulu va`no jeste ~iwenica da se na wu,
dodu{e ex silentio, docnije pozivaju dubrova~ki prelati brane}i
opseg svoje crkvene jurisdikcije npr. papske bule iz 1022,
1076, 1102, 1120. godine. Da li je mogu}e da jedan falsifikovani
dokument iznedri takvu lavinu potowih falsifikata koji za
svoje tvrdwe nisu imali nijedan drugi argument nego samo bulu
pape Zaharije iz 743. godine? U svakom slu~aju, 1000. godine Jo-
van \akon navodi dubrova~kog arhiepiskopa koji je iza{ao da
se pokloni mleta~kom du`du.
455

Budu}i i sam crkveno lice, pri tome savremenik doga|aja
i sekretar mleta~kog du`da, te{ko da je Jovan \akon jednog
episkopa mogao da zameni za arhiepiskopa. Prate}i itinerar
du`devog kretawa od Venecije dalmatinskom obalom prema Du-
brovniku, Jovan \akon pa`qivo navodi gradove u kojima je
du`d primao zakletve vernosti stanovnika i klera, navode}i
pri tome i episkope i arhiepiskope.
456
Ta~nost wegovih podata-
ka za ove druge gradove je nesumwiva i pored dubrova~kog arhi-
episkopa on pomiwe samo jo{ jedno crkveno lice sa ovom viso-
kom titulom arhiepiskopa Splita.
457
Vredi ista}i da je naj-
stariji sa~uvani rukopis Venecijanske hronike nastao oko
1032. godine.
Godine 923. patrijarh Nikola Mistik i car Roman Laka-
pin ugovorili su sa papskim legatima u Carigradu povratak
Dalmacije pod rimsku crkvu. Odraz novog stawa usledio je ve}
925. i 928. godine, kada su upravo zbog promewenih crkveno-
pravnih odnosa, u Splitu odràna dva sabora na kojima su re-
{ena najva`nija pitawa rimske crkve u Dalmaciji. Ve} tada,

453
âk i da pre reforme rimske crkve u vreme Ino}entija III (1198 1216) i
nije bio obi~aj da se ~uvaju duplikati poveqa, to falsifikatori iz udaqe-
nih gradova i provincija nisu mogli pouzdano da znaju.
454
Ra~ki, Documenta, N 158.
455
Ioh. Diac. 160.17.
456
Ioh. Diac. 156.23-160.20. Jovan \akon navodi slede}e episkope: Cresa, Za-
dra, Osora, Raba, Trogira i dva arhiepiskopa: Splita i Dubrovnika.
457
Ioh. Diac. 158.26.

147
pomenuti su Stonski, Kotorski i Dubrova~ki episkop ali ne
i arhiepiskopi. Odluke Prvog i Drugog splitskog sabora su
autenti~ne i to je siguran kamen temeqac da se postanak dubro-
va~ke arhiepiskopije traì izme|u 928. i pre 1000. godine.
Ovome treba dodati i pisawe dubrova~kih hroni~ara. Ta-
ko Lukarevi} kaè da su Bugari prodrli u Srbiju i stigli u Dal-
maciju gde su uni{tili grad Dokleju, Drivast, Daw, Pqevqe,
Prijepoqe u vreme kraqa Samuila. Razorili su zatim i Ono-
go{t, Risan, Kotor, Kotor u Bosni, Ascrivio, a Jovan, arhiepi-
skop Diokleje, pobegao je kradomice u Dubrovnik. Ovog Jovana
su Dubrov~ani prihvatili za svoga episkopa, a on im je zapravo
svojim dolaskom u Dubrovnik preneo prava arhiepiskopije.
458

U dugoj borbi Dubrova~ke i Barske crkve, tokom koje su
jedna drugoj preotimale prvenstvo, bio bi prili~no r|av di-
plomatski potez da jedan ugledni Dubrov~anin izvodi po~etke
Dubrova~ke arhiepiskopije na osnovu Barske kojoj samim tim
priznaje prvenstvo u starini. Samuilov pohod na Dalmaciju
obi~no se u literaturi datira 997 999. godine,
459
iako za ova-
kvu hronologiju ne postoje dovoqno ubedqivi dokazi. Izvesno
je da je do pohoda do{lo posle 991. godine, jer u to vreme se jed-
no srpsko poslanstvu zaputilo vizantijskom caru,
460
a po svoj
prilici i posle 1004. godine kada Vizantija preuzima inicija-
tivu u ju`noj Dalmaciji zauze}em Dra~a, {to je mogao da bude
glavni razlog Samuilove ofanzive radi spre~avawa {irewa
vizantijskog uticaja na Dukqu. Tako|e, mleta~ka intervencija
u Dalmaciji 1000. godine, dovela je zapravo da ja~awa vizantij-
skih pozicija, slabqewa mo}i hrvatskog kraqa i otvarawa {i-
rokog zapadnog fronta Samuilovoj dràvi. Mleta~ki pisac Jo-
van \akon beleì pa`qivo sve bitne vojno-politi~ke doga|aje
na isto~nojadranskoj obali, ali o pohodu Samuila ne zbori ni

458
Luccari, 9.
459
V. N. Zlatarski, Istori na prvoto blgarsko carstvo, I/2, Sofi 1927,
705, sa nap. 3; S. Runciman, A History of the Bulgarian Empire, London 1930, 232;
Ferluga, Uprava, 88; Klai}, Povijest, 326;S. Pirivatri}, Samuilova dràva,
Beograd 1998, 113.
460
G. Ostrogorski, Srpsko poslanstvo Vasiliju II, Vizantija i Sloveni, Beo-
grad 1970, 147 158.

148
re~i. Budu}i da je on pisao do 1008. godine, kada je po svoj pri-
lici preminuo, izlazi da je do pohoda do{lo oko 1009. godine.
461

Bula pape Zaharija donosi ime dubrova~kog arhiepisko-
pa Andrej. Dubrova~ki hroni~ari uzimaju da se prvi arhiepi-
skop zvao Jovan. I tu, dakle, postoji bitno neslagawe. Obi~no
se u uspomeni crkvene organizacije ~uva ime prvog episkopa
ili arhiepiskopa.
462
U tom slu~aju, falsifikovana bula pape
Zaharija pripisuje Andriji arhiepiskopsku titulu mewaju}i
prvobitni tekst (ukoliko je postojao) gde je moglo stajati bilo
presbyter, bilo episcopos. Svojevremeno je R. Kati~i} upozorio da
je episkop Jovan bio zapravo prvi arhiepiskop Epidaura i da ga
je docnija dubrova~ka tradicija pretvorila u prvog arhiepi-
skopa Dubrovnika.
463

U svakom slu~aju ostaje sumwa da su Dubrov~ani mogli da
traè svoja prava nad odre|enim teritorijama u dubokom zale-
|u, a da za tako ne{to nisu imali vaqanih dokaza. Pop Dukqa-
nin prenosi tradiciju da je potomak kraqevske porodice, Belo,
do{av{i iz Italije, a preko Dubrovnika, sazidao crkvu Sv.
Petra u Rasu.
464
Ni ta vest nije bez osnova uzme li se u obzir ~i-
wenica da se u buli pape Zaharija pomiwe Srbija kao jedna od
episkopija dubrova~ke arhiepiskopije. Sam Lukarevi} konsta-
tuje da su episkopi Srbije sufragani dubrova~ke crkve sa sedi-
{tem u Sv. Petru di Rassia, uz napomenu da je ta crkva u wegovo
vreme uni{tena od varvara (tj. Turaka), a nalazi se na terito-
riji Noviposar (Novi Pazar) na obali reke Ra{ke. Junije Rasti}
navodi da je jo{ papa Jovan VIII imenovao episkopa Bosne koga
je zarekao na poslu{nost dubrova~koj crkvi 880. godine.
465

Hronolo{ki razu|eni dubrova~ki izvori spajaju razli~ite
vesti teè}i da pokaù kako je Srbija oduvek bila pod
dubrova~kim arhiepiskopom. Takvim pristupom potpuno je
zamagqena istorijska pozadina, ali se u dubokoj pozadini

461
Upor. T. @ivkovi}, O godini pohoda bugarskog cara Samuila na Dalmaci-
ju, Istorijski ~asopis 49 (2003) 23 24.
462
Na primer, prvi splitski arhiepiskop Jovan Ravewanin kod Tome Arhi-
|akona.
463
Kati~i}, Aedificaverunt, 154.
464
Ljetopis, 71.
465
Resti, 63.

149
nazire stara tradicija dubrova~ke crkve o wenim
ingerencijama u srpskim zemqama zale|a.
Paleografska analiza bule pape Zaharija i struktura
izlagawa ukazuje na to da je u pitawu falsifikat. Ono {to se
najpre moè izdvojiti kao verodostojno jesu gore navedeni pi-
sari Teodor i Teofilakt. Op{te je poznata stvar da je u VIII
veku nekoliko papa bilo gr~kog porekla, tako i sam Zaharija,
koji je ujedno bio posledwi papa Grk.
466
Nije neobi~no da se za
wihovo vreme za na~elnike kancelarije postavqaju tako|e Gr-
ci, poput Teodora i Teofilakta. Neobi~no bi bilo da se dva
pisara gr~kog imena pojave na papskim bulama IX ili X veka.
Pojava ova dva Grka pri papskoj stolici, gotovo je neoboriv do-
kaz da je falsifikat nastao na osnovu jednog vaqanog papskog
dokumenta kojim je bio odre|en opseg dubrova~ke crkve. Ono
{to je sporno jeste titula dubrova~kog prelata (presbiter, ko-
repiskop, episkop ili arhiepiskop) i zemqe nad kojima ima ju-
risdikciju.
Papa Zaharija naziva Andreja sinom u Hristu (in Christo
filio) {to je prva bitna gre{ka falsifikatora, budu}i da se
uvek kaè, kako u isto~noj tako i u rimskoj crkvi, bratu u Hri-
stu (naj~e{}e, venerabili fratri). Me|utim, svim drugim crkvenim
licima nièg ~ina od episkopskog, papa se uvek obra}a sa in
Christo filii, {to jeste trag koji treba slediti u slu~aju bule pape
Zaharija jer ukazuje na to da je na doti~nom mestu mogla stajati
bilo koja nià crkvena titula koju je falsifikator zamenio
sa arhiepiskopskom titulom.
Druga posebna gre{ka falsifikatora jeste da papa dode-
quje arhiepiskopsku ~ast Andreju i wegovim naslednicima
{to pape nikada ne ~ine jer svaki novi arhiepiskop ili epi-
skop biva posve}en iz Rima. Ova gre{ka otkriva falsifikato-
rovu te`wu da odbrani jakim dokazom te`we koje iznosi u buli,
a one se odnose na zemqe pod Dubrova~kom crkvom koje je naveo
u daqem tekstu. Time se dolazi i do slede}eg falsifikatoro-
vog zahvata, a to je pro{irewe jurisdikcije Dubrova~ke crkve u
odnosu na originalni dokument na osnovu kojeg je izradio fal-
sifikat.

466
Jovan VI (701 705) i Jovan VII (705 707) bili su Grci; Sisinije (708),
Konstantin (708 715), Grigorije III (731 741) bili su sirijskog porekla;
Upor. Liber pontif. I, 383.1; 385.1; 388.1; 389.1; 415.1; 426.1.

150
Potreba Dubrovnika da dokazuje starinu svoje arhiepi-
skopije kao i opseg koji je ona imala, nastala je o~igledno na
osnovu politi~kih i verskih prilika koje su je oteàvale ili
olak{avale. Poznato je da su episkopi imali pravo da u udaqe-
na podru~ja {aqu svoga zamenika takozvanog korepiskopa
(chorepiscopos), koji je u su{tini imao ovla{}ewa episkopa. Za-
datak korepiskopa je prevashodno bio da razvije crkvenu orga-
nizaciju tamo gde je ona bila tek u povoju. Kao {to su episkopi
slali svoje zamenike tako su i pape slale svoje legate sa odre-
|enim ovla{}ewima. Katkad su oni imali samo da ispitaju sta-
we crkvene organizacije u odre|enoj oblasti, a katkad i da pre-
duzmu odre|enu delatnost kako bi se takva organizacija uspo-
stavila i u~vrstila. Oni nisu bili episkopi u pravom smislu
te re~i, ali su de facto obavqali upravo tu du`nost. Uostalom, u
vreme ikonoklazma episkopi u ju`noj Italiji i na Siciliji
imali su status samostalnih arhiepiskopa, a bili su sufragani
carigradskog patrijarha.
467
Isti slu~aj je mogao da vaì i za
dalmatinske episkope, tj. Za Split i Dubrovnik.
Ukr{tawe svih podataka koji su izneti u vezi s poveqom
pape Zaharije dubrova~kom arhiepiskopu Andreju, dovodi do za-
kqu~ka da je i dubrova~ka crkva, upravo kao i splitska u svome
po~etku bila poverena jednom papskom poslaniku ili licu koje
je papa imenovao. Zbog ~ega to nije povereno npr. splitskom
episkopu prili~no je jasno kada se osmotri geografija dalma-
tinske obale i politi~ke okolnosti u ranom sredwem veku. Na-
ime, izme|u sredwe i ju`ne Dalmacije nalazila se kneèvina
paganskih Neretqana koja je fizi~ki razdvajala dve oblasti
pod vla{}u Vizantije. Prirodno je bilo i da ovaj drugi centar
u ju`noj Dalmaciji bude u nekom od gradova pod vizantijskom
upravom. Sasvim dobar kandidat bio je Dubrovnik.
Ostaje zakqu~ak da je bula pape Zaharija iz 743. godine
pozniji falsifikat koji se zasnivao na prvobitnoj poveqi
ovoga pape. Zemqe pod jurisdikcijom dubrova~kog prelata, koju
god da je titulu imao, geografski realno gravitiraju prema Du-
brovniku to su pre svega Zahumqe i Travunija. U spisku nema
Bosne, {to je neobi~no vaàn podatak jer je ona sasvim sigurno

467
J. Darrouzs, Listes piscopales du concile de Nice (787), REB 33 (1975) 20, 24
26, 56 60, 63 64, 68 (Regijo, Katana, Taormina, Mesina, Panormo, Leontina).

151
do 949. godine, kada pi{e Konstantin Porfirogenit, bila sa-
stavni deo Srbije. Otuda se i Lukarevi}ev podatak o bosanskom
biskupu iz 880. godine, zapravo odnosi na Srbiju. Terminolo-
{ka zamena Bosne za Srbiju kod dubrova~kih hroni~ara je do-
sledna. U kontekstu pape Jovana VIII i postavqewa ovog episko-
pa trebalo bi posmatrati i pismo Jovana VIII srpskom knezu
Mutimiru o ~emu }e tako|e biti vi{e re~i docnije.
Nesumwivo je dakle da bula pape Zaharija jeste prvi trag
po~etaka crkvene organizacije u srpskim zemqama u dalmatin-
skom zale|u. Starost ove organizacije upravo se odslikava u ge-
ografskoj veli~ini episkopija koje se izjedna~avaju sa poli-
ti~kom teritorijom. Travunija, Zahumqe i Srbija pomenute su
kao kraqevine, upravo kneèvine, jer latinska re~ regno uop-
{te ozna~ava dràvu. Isti je slu~aj i sa Hrvatskom, gde se u naj-
ranijim poveqama uvek pomiwe jedan jedini hrvatski episkop.
Usavr{avawe crkvene organizacije, kada se episkopije dele i
nastaju nove, dolazi kasnije kako se crkvena organizacija bude
{irila. Na po~etku, takva sloènija podela mogla je da se iz-
vr{i samo u Primorju, u starim gradskim centrima koji su sta-
jali pod vizantijskom vla{}u, ali i u Stonu, koji je bio jedan od
glavnih gradova Zahumqana, a po svoj prilici i u gradu Dukqi,
pod vla{}u dukqanskih vladara.
Bula pape Zaharija koja je izgleda bila naslovqena na
dubrova~kog episkopa, po svom sadràju odgovara buli pape Be-
nedikta VIII (1012 1024) dubrova~kom arhiepiskopu Vitalu iz
1022. godine,
468
kao i buli pape Grigorija VII (1073 1085) iz
1076. godine dubrova~kom arhiepiskopu Petru.
469
Upore|ivawe
teksta ovih poveqa pokazuje da je podacima najbogatiji predlo-
àk imala bula pape Zaharija iz 743. godine, a da su druge dve
prakti~no prera|ene verzije istog, za sada nepoznatog predlo-
{ka.
Najpouzdaniji podatak u sve tri poveqe jeste kratak za-
pis na poveqi pape Grigorija VII gde je ostala bele{ka da je
prepis sa~iwen za vreme arhiepiskopa Bernarda 1197. godine.
Tako su ovo doba i politi~ko crkvene okolnosti koje su vla-
dale u ju`noj Dalmaciji na isteku XII veka, zapravo putokaz ko-

468
Zbornik I, N 44.
469
Zbornik I, N 112.

152
ji treba slediti u razre{ewu pitawa interpolacija u poveqa-
ma iz 743. i 1022. godine.
Jedan od osnovnih pokazateqa jesu gradovi koji se u pove-
qama javqaju: Drivast i Polat (srp. sredwov. Pilot) prvi put
su pomenuti u Noticiji 10 kao sufragani dra~kog mitropoli-
te.
470
Pomenuta papska poveqa iz 1022. godine ove gradove ne be-
leì, kao {to ih ne sadrì ni savremena joj poveqa Vasilija II
Ohridskoj arhiepiskopiji,
471
{to bi najverovatnije zna~ilo da
su po~etkom XI veka ova dva grada bila pod Dra~kom mitropo-
lijom.
U zakqu~cima Drugog splitskog sabora iz 928. godine se-
di{ta episkopa u ju`noj Dalmaciji bila su samo u Stonu, Koto-
ru i Dubrovniku. Kada su Drivast i Polat postali episkopije
nije mogu}e re}i. U svakom slu~aju wihovo osnivawe moè da se
dovede u vezu sa delovawem Vizantije koja, po~ev od prvih godi-
na IX veka, izgra|uje tematsko ure|ewe u Dra~u.
472
Upravnu re-
organizaciju pratila je nesumwivo i crkvena obnova, ali se ne
moè re}i kada je oblast ovih gradova wome bila zahva}ena.
Episkopi ovih gradova nisu u~estvovali u radu tzv. Fotijevog
sabora odrànom u Carigradu 879. godine. U svakom slu~aju po-
~etke ovih episkopija ne bi trebalo traìti pre isteka IX ve-
ka. Svi ovi podaci izgledaju sasvim dovoqni za zakqu~ak da na-
vodna poveqa pape Zaharije iz 743. godine nije mogla da sadrì
ime Polata i Drivasta.
[to se ti~e Skadra, on se tako|e javqa u Noticiji 10, da-
kle u vreme 969 976. godine, ali ne postoji bilo koji drugi iz-
vor koji bi postojawe ove episkopije pomerio u neko od pret-
hodnih stole}a. Iako je u pitawu veoma stara episkopija iz vre-
mena pre slovenskog naseqavawa, izvesno je da je kao takva pre-
stala da postoji po~etkom VII veka. Razvoj ove episkopije tre-
balo bi da je bio sli~an onom koji je pratio uzdizawe u rang
episkopije Polata i Drivasta. U svakom slu~aju do wene obnove

470
Notitiae, 10.614 615. Okvirno datirawe ove Noticije je vreme vizantij-
skog cara Jovana Cimiskija (969 976).
471
Gelzer, Ungerduckte, 42 46.
472
Za vreme osnivawa Dra~ke teme, videti, J. Ferluga, Sur la date de la cration
du thme de Dyrrachium, Actes du XIIe congrs international detudes byzantines, Oc-
hride 10 16 septembre 1961, II, Beograd 1964, 83 92; T. @ivkovi}, Taktikon
Uspenskog i tema Dalmacija, I^ 48 (2001) 40 41 ( = @ivkovi}, Taktikon).

153
je moralo do}i posle uspostavqawa teme Dra~. Tako bi i u ovom
slu~aju bilo jasno da poveqa iz 743. godine nije mogla da sadrì
ime ovog grada.
U slu~aju grada Kotora raspolaèmo zanimqivijim po-
dacima nego za Skadar, Drivast i Polat. Naime, episkop Koto-
ra u~estvovao je u radu VII Vaseqenskog sabora u Carigradu 787.
godine, gde je prispeo sa zaka{wewem jer se pojavio na samo jed-
noj sednici. Ovaj grad je tada bio najju`niji grad vizantijske
Dalmacije, tada verovatno samo arhontije, pa wegov poloàj u
poveqi pape Zaharije nije u suprotnosti sa istorijskim ~iwe-
nicama. U odlukama Drugog splitskog sabora papa napomiwe da
je ovaj episkop ~inio jednu episkopiju sa Dubrovnikom, gde bi u
slu~aju smrti jednog episkopa drugi preuzeo i wegovu episkopi-
ju. Kotorska episkopija sa~uvala je kontinuitet i u ranom sred-
wem veku, pa wen pomen u buli pape Zaharije nije neo~ekivan.
Sukob izme|u Dubrovnika i Kotora koji je potvr|en na osnovu
papske arbitraè iz 928. godine, ukazivao bi na to da je u zale-
|u ovih gradova prvih decenija X veka postojao hristijanizovan
prostor primamqiv obojici episkopa. Izgleda vrlo mogu}e da
pomen Kotora 743. godine nije u neskladu sa istorijskim ~iwe-
nicama.
U slu~aju grada Bara moè se sasvim izvesno zakqu~iti
da on nije mogao da se na|e me|u episkopijama podre|enim Du-
brovniku. U upravnom smislu Bar (tj. Antibar) potpadao je kao
i Ulciw pod temu Dra~, a u Noticiji 10 izri~ito je pomenut
kao pot~iwen mitropoliti Dra~a. Ne{to ranije, 949. godine,
Konstantin Porfirogenit ozna~ava Bar kao krajwu severnu
granicu teme Dra~, odnosno ju`nu granicu Dalmacije.
473
Odred-
be Drugog splitskog sabora ne pomiwu Bar, ali se wegov epi-
skop javqa oko 1030. godine u vezi s brodolomom ~etvorice ju-
`nodalmatinskih episkopa, Kotora, Bara, Ulciwa i Sva~a, ko-
ji su po{av{i na sabor u Split u talasima na{li smrt.
474
Razvoj
episkopije u Baru tako|e bi trebalo dovesti u vezu sa osniva-
wem teme Dra~, a ta~niju godinu wenog nastanka traìti u vre-
menu posle Fotijevog sabora 879. godine. Nije nemogu}e da je
ova episkopija opstala u VII veku i trajala neprekidno kroz ~i-
tav rani sredwi vek.

473
DAI I, 30.9.
474
Thomas, 43.

154
Suo~avawem izvora koji pruàju podatke o gradovima
episkopijama sufraganima Dubrovnika sti~e se utisak da je pr-
vobitna poveqa pape Zaharije mogla da sadrì iskqu~ivo Ko-
tor. Kneèvine kojima papa i po~iwe nabrajawe oblasti koje
ulaze u opseg dubrova~kog prelata (In primis) Zahumqe, Srbija i
Travunija, po svoj prilici su bile predate na starawe dubro-
va~kom episkopu ili presbiteru 743. godine. Tako bi poveqa
pape Zaharije predstavqala najstariji trag o namerama crkve
da poja~a pokr{tavawe u srpskim zemqama. Istovremeno, ovaj
zakqu~ak bi i{ao u prilog mi{qewu onih nau~nika koji su iz-
dvajawe Ilirika ispod papske stolice stavqali u vreme Kon-
stantina V oko 756. godine.
475

Razmatrawem poveqe dubrova~kom arhiepiskopu iz 1022.
godine, sti~e se uvid i u mogu}e izmene koje su na~iwene u fal-
sifikovanoj poveqi pape Zaharija iz 743. godine. Ovaj falsi-
fikat nastao je ne{to pre 1197. godine, budu}i da je sadràjnija
i bogatija od poveqe Grigorija VII iz 1076. godine. Ona je naj-
pre mogla da nastane posle 1185. godine kada je Stefan Nemawa
zauzeo Kotor i time prakti~no ~itavu teritoriju Dukqe pot~i-
nio vrhovnoj vlasti Srbije. Time je opseg delovawa dubrova~-
kog arhiepiskopa bitno umawen pa se u Dubrovniku pokrenulo
pitawe pribavqawa dokaza, pre svega pred papom, o nadle`no-
stima koje su novonastalom situacijom bile bitno umawene.
Otuda je, mo`da, iz dubrova~kih arhiva izvu~ena poveqa
pape Zaharija iz 743. godine koja je bila naslovqena na dubro-
va~kog episkopa kome je papa, u sklopu misionarske delatnosti
dubrova~ke crkve, mogao nominalno da dodeli jurisdikciju nad
neposrednim zale|em Zahumqem i Travunijom. Termin kori-
{}en za grad Dubrovnik Labusedi trebalo bi da pokazuje sta-
rinu isprave jer je docniji naziv bio Rausa, Ragusa, {to podrob-
no obja{wava i Konstantin Porfirogenit 948/949. godine.
476

Tako bi poveqa pape Zaharija u svakom slu~aju nastala pre zna-
~ajne promene u imenu Dubrovnika Lausa = Ragusa. Uz ve} po-
menute potpisnike poveqe pape Zaharija, pisare Teodora i Te-
ofilakta, prvobitna poveqa dubrova~koj crkvi zaista je mogla
da bude iz VIII veka.

475
Vidi nap. 188.
476
DAI I, 29.217 222.

155
U Dukqi je, ba{ kao i u Ninu, tekao sli~an proces orga-
nizacije prvobitne samostalne crkve slovenske kneèvine,
iako je bio u ne{to druga~ijem kontekstu. Episkopi Dukqe po-
svedo~eni su veoma rano, jo{ u poznorimsko vreme, a u istorij-
skim izvorima javqaju se do pred samu slovensku seobu na Bal-
kansko poluostrvo po~etkom VII veka.
477
U narednim decenijama
tokom burnih promena koje su zadesile i provinciju Prevali-
tanu ne ~uje se vi{e o episkopima Dukqe. Po svemu sude}i epi-
skopija je privremeno prestala da postoji.
U spiskovima episkopija pod Carigradskom patrijar{i-
jom Dukqa se javqa samo jedanput u Noticiji 10 ~ije datirawe je u
istoriografiji jo{ uvek predmet rasprava. @. Daruzes, uprkos
temeqnoj analizi Noticije 10, nije do{ao do kona~nog zakqu~-
ka, upozoravaju}i da je mogu}e datirawe od X do XIII veka.
478

Me|utim, datirawe Noticije X olak{ano je ~iwenicom
da se pod Dra~kom arhiepiskopijom javqa Ohrid. Budu}i da je
Ohrid ve} od 885/886. godine va`no crkveno sedi{te bugarske
crkve, otuda postoji vrlo ograni~en vremenski raspon kada je
Ohrid mogao da pripada Dra~koj arhiepiskopiji. Posle rata sa
Samuilovim naslednicima, Vasilije II je 1019. i 1020. godine
ponovo uspostavio nekada{wu bugarsku crkvu iz vremena care-
va Petra i Samuila sa sredi{tem u Ohridu. Tako bi Ohrid mo-
gao da bude izvan organizacije bugarske crkve u veoma kratkom
periodu izme|u 971. godine i osvajawa Jovana Cimiskija, do 976.
godine kada je Samuilo obnovio bugarsku dràvu, a samim tim i
crkvenu organizaciju. Trebalo bi tako|e voditi ra~una o tome
da se u Noticiji 10 javqa i Dukqa pod Dra~kom arhiepiskopi-
jom, a ona je bila na teritoriji dukqanske kneèvine.
Naime, prema izvorima nastalim na prostoru Gorwe
Dalmacije, Letopisu Popa Dukqanina, dubrova~kim analisti-
ma i Legendi o prenosu mo{tiju sv. Trifuna, Samuilo je izvr-
{io jedan opseàn upad u Dalmaciju i tom prilikom uni{tio
Dukqu.
479
Tada{wi dukqanski episkop, Jovan, koga poznaju is-
kqu~ivo dubrova~ki pisci, uto~i{te je prona{ao u Dubrovni-

477
Vidi nap. 130.
478
Notitiae, 116.
479
Ljetopis, 79 80; Orbini, 221 224; Ragnina, 202; Restii, 30; Luccari, 9; Estratto
dalla Leggenda di S. T., Storia documentata della marinerezza bocchese, ed. G. Gelcich,
Ragusa 1889, 84.

156
ku, gde je osnovao dubrova~ku arhiepiskopiju. Datirawe ovog
pohoda re{ava i pitawe hronolo{kog raspona za datirawe No-
ticije 10, odnosno onog wenog dela koji se odnosi na Dra~ku ar-
hiepiskopiju. Po{to je do ovog pohoda bugarskog cara najvero-
vatnije do{lo 1009. godine, izlazi da je lista episkopija u No-
ticiji 10 zabeleèna pod Dra~kom arhiepiskopijom, nastala
pre 1009. godine i da spisak datira iz vremena od 969. do 976. go-
dine, odnosno iz doba cara Cimiskija koji je pot~inio Bugar-
sku i ukinuo wenu arhiepiskopiju, pa bi u tom slu~aju na listi
mogli da figuriraju naporedo i Dukqa i Ohrid.
480

U Noticiji 10 pod Dra~kom arhiepiskopijom nalazi se
15 episkopija. Ovoliki broj episkopija Dra~ nije imao nikada
pre i nikada posle ovog razdobqa. Izuzev Stefanijakona, Hu-
novije, Krona (Kroja) i Jelisosa (Qe{) koji su od ranije o~i-
gledno potpadali pod temu Dra~ Noticija 10 beleì dve gru-
pe episkopija jedne prisajediwene Dra~koj arhiepiskopiji
izdvajawem od bugarske crkve Glavinica, Oloneja, Ohrid,
êrnik, Berat (Pulheriopolis) i Gradica i druge, izdvojene
ispod neke druge crkvene organizacije Skadar, Drivast, Po-
lat (Pilot), Dukqa i Bar. Ova druga skupina episkopija mogla
je da pripada bilo Dubrovniku ili Dukqi. Na osnovu poznatih
izvornih podataka, koji su naàlost uglavnom legendarnog ka-
raktera ili ~ak falsifikati {to se posebno odnosi na pap-
ske poveqe dubrova~koj crkvi moè se zakqu~iti da je jedan
od ova dva centra sigurno predstavqao organizaciono crkveno
sredi{te za nekada{wu Prevalitanu, ali je te{ko re}i koji je
ta~no u pitawu.
Politi~ke okolnosti su u X veku, sve do Samuilovog vre-
mena, uglavnom bile stabilne i ~itav prostor Gorwe Dalmaci-
je priznavao je vrhovnu vlast Vizantije. Sam Konstantin Por-
firogenit podvla~i da se dra~ki temat prostire od Qe{a pre-
ma jugu, a da prostor severno od Qe{a i Ulciwa jeste sastavni
deo kneèvine Dukqe. Otuda se postavqa pitawe da li je 949.
godine, kada je ina~e ovaj podatak Porfirogenit zabeleìo,
Dukqa imala sopstvenu crkvenu organizaciju.

480
Notitiae, 7.643 647, pod Dra~em navodi samo Stefanijakon, Hunaviju,
Kron i Qe{. Upor. Notitiae 9.517 521, koja daje identi~an redosled episko-
pija pod Dra~em.

157
Gotovo stole}e ranije hrvatski kneèvi su iskazali sna-
`nu nameru da uspostave sopstvenu crkvu sa sedi{tem u Ninu.
Poku{aj je propao jer su se interesi Vizantije posle 923. godi-
ne poklopili sa papskim, pa je hrvatska crkva prakti~no bila
`rtvovana i ukqu~ena u op{tu zapadnu crkvu pod jurisdikci-
jom rimskog pape. U slu~aju Dukqe, politi~ke prilike su bile
bitno druga~ije. Za razliku od hrvatskih vladara, koji od 878.
godine otpo~iwu da se izmi~u vizantijskom uticaju, Dukqa je
ostala u interesnoj sferi Vizantije sve do pojave mo}nog bu-
garskog cara Samuila, iako je i tada weno otpadawe od Vizan-
tije bilo samo privremeno. Drugi bitan politi~ki ~inilac bi-
la je sama Bugarska kao neposredni sused Dukqe koja je na pro-
storu dana{we Albanije osnovala nekoliko episkopija, pa je
Vizantincima bilo u interesu da podrè crkvenu organizaciju
u Dukqi, bilo kao neposredno podre|enu Carigradu preko
dra~kog arhiepiskopa, bilo kao samostalnu izvan bugarskog
uticaja.
Pop Dukqanin navodi da je legendarni kraq Svetopelek
sahrawen u crkvi Sv. Marije u gradu Dukqi, a u istoj crkvi je na
tron postavqen wegov naslednik Svetolik gde je bio krunisan
i posve}en od arhiepiskopa i episkopa. Od tog dana u{lo je u
obi~aj da se u istoj crkvi biraju i posve}uju svi kraqevi ove ze-
mqe zakqu~uje Dukqanin.
481

Iako je u istoriografiji dokazano da je kraq Svetope-
lek legendarna li~nost, a najverovatnije i wegov tobo`wi na-
slednik Svetolik, ostaje otvoreno pitawe tvrdwe Popa Dukqa-
nina da se u toj crkvi u Dukqi vr{i obred krunisawa dukqan-
skih vladara. Sam obred krunisawa, odnosno uvo|ewa u vladar-
sku ~ast, nije nu`no povezan sa kraqevskom krunom koju je tek
Mihailo obezbedio iz Rima u posledwoj ~etvrtini XI veka, ve}
se mogao odnositi i na bilo koju niù vladarsku titulu i po-
sve}ewe dukqanskog vladara. U tom slu~aju ovaj obred je mogao
da se vr{i u Dukqi i u X veku. S druge strane, sahrawivawe du-
kqanskih vladara iz X veka vr{ilo se u crkvi Sv. Marije u
Krajini {to je tako|e naznaka o postojawu crkvene organiza-
cije utemeqene na duòj tradiciji, odnosno praksi.

481
Ljetopis, 56 57.

158
Senku na istinitost pisawa Popa Dukqanina ili dubro-
va~kih hroni~ara koji pomiwu Dukqu kao episkopski grad, ba-
ca pisawe daleko pouzdanijeg Konstantina Porfirogenita ko-
ji kao savremenik beleì 949. godine Dukqu kao napu{ten grad.
Porfirogenitov iskaz je pomalo neobi~an, jer uprkos zakqu~-
ku da je grad u wegovo vreme napu{ten, car nagla{ava da se do
wegovih dana on naziva Dukqa.
482
Ovakav iskaz mogu} je ukoliko
je nedaleko od Dukqe postojalo naseqe koje je in continuo trajalo
jo{ od doseqavawa Slovena.
Takozvana Andreacijeva poveqa o izgradwi crkve Sv.
Trifuna, pomiwe slovenskog kneza (iudex) koji je stolovao u Du-
kqi (Duchia).
483
Uprkos ~iwenici da je Legenda zapisana sra-
zmerno kasno, verovatno u XV ili XVI veku, izgleda da prenosi
prili~no dobru predstavu iz ranog sredweg veka, koja nije u su-
protnosti sa pisawem Konstantina Porfirogenita. O~igled-
no je ne tako daleko od anti~ke Dukqe postojalo naseqe gde je
veoma rano moglo da bude uspostavqeno crkveno sredi{te.
Svo|ewem svih izvora doma}ih, gorwodalmatinskih i
vizantijskih dopire se samo do jednog mogu}eg odgovora da je
sedi{te dukqanske episkopije bilo izvan gradskih zidina u cr-
kvi Sv. Marije. Istovetan slu~aj zabeleèn je u slu~aju episko-
pije Ras koja je tako|e bila izvan gradskih zidina. Utvr|ewe
koje je moglo da pruì za{titu episkopiji Dukqi moglo je da
bude Ribnica ona isto mesto gde je docnije prvi put kr{ten
Stefan Nemawa ili neka druga utvrda arheolo{ki jo{ uvek
neustanovqena.
484
Nije nemogu}e da se ime Dukqe o~uvalo u jed-
nom od tri naseqena grada kneèvine Dukqe koji Porfiroge-
nit naziva Lontodokla. U tom slu~aju anti~ka Dukqa i Lonto-
dokla leàle su u neposrednoj blizini.
485

Veoma je indikativna i ~iwenica da je dukqanska kneè-
vina ponela ime po gradu koji je prema Konstantinu Porfiro-

482
DAI I, 35.10 11.
483
Instrumentum corporis nostri gloriosi confalonis sancti Tryphonis, Kwièvnost
Crne Gore od XII XIX vijeka, Pisci sredwovjekovnog latiniteta, prir. D.
Sindik G. Tomovi}, Cetiwe 1996, 18.
484
Mo`da je sedi{te crkvene organizacije na {irem prostoru anti~ke Du-
kqe u ranom sredwem veku bilo na Zlatici u Doqanima kod Podgorice;
upor. N. Bogosavqevi}, Manastir Zlatica, Doqani kod Podgorice, Podgo-
rica 2001, 31 37.
485
VINJ II, 64, nap. 233.

159
genitu napu{ten. Preno{ewe imena devastiranog toponima na
~itavu dràvu izuzetno je redak primer u istoriji i ukazuje na
o~uvawe, bilo crkvene organizacije u Dukqi ili wenoj nepo-
srednoj okolini, bilo na veliki broj starosedelaca koji su o~u-
vali ime uni{tenog naseqa.
Iako su mnoge ~iwenice oko sredwovekovnog grada i
episkopije Dukqe prili~no neodre|ene i prikupqene iz izvo-
ra razli~ite vrednosti, izgleda da bi se moglo zakqu~iti da je
u X veku u kneèvini Dukqi postojala crkvena organizacija.
Episkopija Dukqa (ali ne u anti~kom gradu Dokleji) trajala je
do 1009. godine kada je weno sedi{te razoreno tokom Samuilo-
vog pohoda i kada je ona prestala da postoji. Od tog vremena, od-
nosno od kada je uspostavqena politi~ka vlast duqanskih vla-
dara nad primorskim gradovima Gorwe Dalmacije, kao nasled-
nik Dukqe pojavi}e se Bar. Otuda i prirodna te`wa docnijih
dukqanskih vladara da kod rimskog pape za episkopa Barske cr-
kve isposluju arhiepiskopsku ~ast. Ova te`wa odvela ih je u su-
kob sa dubrova~kim arhiepiskopom koji je podru~je Dukqe sma-
trao svojom interesnom sferom, pri ~emu su se obe strane slu-
ìle ~esto i falsifikovanim papskim darovnicama.
Arheolo{ki tragovi sakralnih gra|evina na Ju`nom
Primorju, kao i sa~uvani epigrafski spomenici, prili~no ja-
sno svedo~e o o~uvanoj crkvenoj organizaciji koja se razvijala
na pre|a{woj ranovizantijskoj osnovi. Prva polovina IX veka
pokazuje izuzetnu graditeqsku aktivnost koja je zahvatila pre
svega prostor oko Boko-kotorskog zaliva i daqe prema Tivtu,
Baru i Ulciwu. Poznate su crkve Sv. Stefana u selu Vranovi-
}i, u Grbqu, s kojom se dovodi u vezu i natpis donatora Hurgosa
i Dane prona|en na Otoku,
486
zatim crkva Sv. Sr|a, Nikole i
Dimitrija na \ur|evom brdu kod Tivta, gde je prona|en dona-
torski natpis |akona Albelina;
487
fragment plastike iz istog
razdobqa prona|en na Prevlaci u novoj crkvi Sv. Trojice u ol-

486
J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973) 46 (
= Kova~evi}, Natpisi); Idem, Sredwovekovni epigrafski spomenici Boke Ko-
torske II, Spomenik SAN 105 (1956) 4 5 (= Kova~evi}, Spomenici ); Isto-
rija Crne Gore, Titograd 1967, 327.
487
Kova~evi}, Natpisi, 47; Kova~evi}, Spomenici, 8 9; ICG I, 328.

160
taru kao spolija koji je pripadao nepoznatoj crkvi;
488
fragmen-
ti crkvene plastike u crkvi Sv. Marije na Ratcu kod Bara;
489

crkva u Ulciwu iz 813 820. godine ~iji je ktitor bila Guzma
(lat. Cosma, slavizirano Gusma);
490
crkva Sv. Marije u Budvi,
posvedo~ena natpisom o osnivawu iz 840. godine;
491
crkva Sv.
Petra u Bijeloj gde je prona|en fragment sa pomenom episkopa
Jovana;
492
ostaci krstobrazne crkve Sv. Tome u Pr~wu;
493
crkva
Sv. Marije u Dukqi;
494
trobrodna bazilika Sv. Petra na [ura-
wu u Kotoru;
495
stara crkva Sv. Tripuna gde je prona|en i natpis
sa pomenom episkopa Jovana iz 809. godine.
496

Sakralni spomenici i natpisi posve}eni wima ukazuju
da je do izuzetnog poleta hri{}anskog graditeqstva do{lo to-
kom prve polovine IX veka na prili~no velikom prostoru uz
obalu Ju`ne Dalmacije od Ulciwa, preko Bara, Budve i Tivta,
do Kotora i Prevlake. Pomen episkopa Kotora, Jovana, 809. go-
dine, nesumwivo je svedo~anstvo o starini i neprekinutom tra-
jawu kotorske episkopije tokom ranog sredweg veka. Tako|e,
neimarski poduhvati morali su biti posledica ekonomskog uz-
leta i stabilne vlasti na tom prostoru. Simbioza slovenskog
dru{tva sa urbanim latinskim ìvqem ju`nodalmatinskih
gradova, pouzdano je posvedo~ena u imenu ktitorki: Guzme i Da-
ne. Po~ev od IX veka hri{}anski uticaji strujali su sna`nije
prema unutra{wosti i bili podsticaj razvoju hri{}anstva u
slovenskom zale|u. Sli~nu sliku pruàju i podaci koji se ti~u
srpskih kneèvina Zahumqa i Travunije.
Podru~je Travunije i Konavala, koje je od sredine IX ve-
ka sastavni deo Travunije, grani~ilo se sa ~etiri politi~ke

488
Kova~evi}, Natpisi, 38; ICG I, 328. V. Kora}, Ostaci manastira Sv. Arhan-
|ela Mihaila na Prevlaci, Starinar 51 (2001) 135 170.
489
ICG I, 355.
490
Ibid. 357.
491
Kova~evi}, Spomenici, 8.
492
Kova~evi}, Spomenici, 3; ICG I, 358.
493
Ibid. 328.
494
Ibid. 358.
495
Ibid. 330.
496
Kova~evi}, Spomenici, 2 3. Najverovatnije se isti episkop Jovan pomiwe
i na natpisu crkve Sv. Petra u Bijeloj. Videti i, J. Martinovi}, Najstariji sakralni
objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjetnosti CANU 11 (1992) 167 198, gde je
~itawe hronologije natpisa promeweno, ~ini se bez vaqane argumentacije.

161
oblasti: vizantijskom temom Dalmacijom, kneèvinom Du-
kqom, kneèvinom Zahumqem i kneèvinom Srbijom. Najbli-
è kulturno sredi{te bio joj je vizantijski Dubrovnik sa ko-
jim se grani~ilo nedaleko od gradskih zidina. Svega tridesetak
kilometara u zale|u Dubrovnika leàlo je Trebiwe glavni
grad trebiwske kneèvine. Sasvim je izvesno da je iz ovog raz-
loga i trebiwska kneèvina bila na pravcu {irewa crkvenih
uticaja koji su poticali iz Dubrovnika, pa samim tim, najvero-
vatnije, jedna od prvih srpskih oblasti koja je u{la u poqe po-
ja~anog pokr{avawa ili misionarske delatnosti.
U falsifikovanoj poveqi pape Zaharije iz 743. godine, o
~emu je ve} bilo re~i, ne pojavquje se sedi{te posebne episko-
pije u Travuniji, ve} je ~itava oblast u smislu dràve podre|e-
na dubrova~kom episkopu i ~ini jednu episkopiju. Ovo bi tako-
|e bio dopunski podatak u prilog autenti~ne podloge za falsi-
fikovanu povequ pape Zaharija iz 743. godine, jer episkopija
te godine nije mogla da postoji u Trebiwu ve} je ~itava oblast
stavqena u crkvenu nadle`nost dubrova~kog prelata.
Trebiwski vladari su, prema Konstantinu Porfiroge-
nitu, bili pod vla{}u srpskih kneèva sve do vremena kneza
Vlastimira koji je ènidbenim vezama svoje k}eri i sina tre-
biwskog gospodara Travuniju u~inio samostalnom kneèvi-
nom.
497
Sedi{te dràvne organizacije ovog vladara bilo je Tre-
biwe, a crkveno u hramu Sv. Petra u Poqu (sancti Petri di Campo)
nedaleko od Trebiwa. U ovoj crkvi sahrawen je prema Popu Du-
kqaninu i dukqanski kraq Radoslav, brat kraqa Mihaila i
stric Bodinov.
498

Li~nost kraqa Radoslava nije posvedo~ena drugim izvo-
rima i hronolo{ki je gotovo nemogu}e umetnuti wegovu vlada-
vinu izme|u vladavine kraqa Mihaila i kraqa Bodina. Naime,
Mihailo je umro 1081. godine i prema Dukqaninu nasledio bi
ga brat Radoslav koji je vladao 16 godina, odnosno do 1097. godi-
ne.
499
Pop Dukqanin kaè da je Bodin, dakle posle 1097. godine,
upao u Ra{ku i tamo postavio za vladare dva ùpana sa svoga

497
DAI I, 34.7 10.
498
Ljetopis, 96.
499
Dodatnu nedoumicu o vladavini kraqa Radoslava stvara i fragment jedne
osniva~ke poveqe manastira kod mesta Belem (dan. Plat u @upi dubrova~-
koj), datiran (nesigurno) u 1058. godinu; upor. Zbornik I, N 62. [i{i}, Le-
topis, 240 241, smatra ovu povequ falsifikatom.

162
dvora Vukana i Marka. Ra{ki knez Vukan javqa se u vizantij-
skim izvorima kod Ane Komnine ve} oko 1090. godine
500
pa je sa-
mom tom ~iwenicom dovedena u pitawe hronologija Popa Du-
kqanina. Po{to je Radoslav blizak vremenu Popa Dukqanina,
te{ko je poverovati da ga je on izmislio. Stoga, trebalo bi
prihvatiti da je Radoslav bio brat kraqa Mihaila, a da je vla-
dao samo jednim delom dràve, kao {to je to bio obi~aj kod du-
kqanskih vladara koji su svojim sinovima ili bra}i dodeqiva-
li pojedine oblasti na upravu.
501
Uostalom i mesto sahrawiva-
wa svedo~i da Radoslav u trenutku smrti nije bio vladar, {to
dodu{e Dukqanin i kaè jer navodi da se Radoslav ispred Bo-
dina povukao u Trebiwe i tamo umro u dubokoj starosti.
Na osnovu celokupnog Dukqaninovog iskaza o kraqu Ra-
doslavu, moè se zakqu~iti da je on sigurno bio brat kraqa
Mihaila, da je upravqao jednim delom zemqe (mo`da zaista to-
kom 16 godina, odnosno 1065 1081) i da je dolaskom Bodina na
vlast morao da se povu~e u Trebiwe.
502
U tom slu~aju crkva sv.
Petra u Poqu kod Trebiwa posvedo~ena je pouzdano na samom
isteku XI veka. Arheolo{ki nalazi godinu wene gradwe pome-
raju za vi{e od jednog stole}a naniè, budu}i da je prilikom
iskopavawa prona|en srebrni nov~i} vizantijskog cara Ni}i-
fora II Foke (963 969).
503

Trag o postojawu ranije crkvene organizacije na prosto-
ru Travunije tako|e je ostavio Pop Dukqanin u jednom pogla-
vqu koje je hronolo{ki te{ko odrediti, kao {to je nemogu}e
utvrditi u kojoj meri je pripovedawe legendarnog karaktera, a
u kolikoj meri zasnovano na istorijskim doga|ajima. Re~ je o
izvesnom mladi}u Tihomilu iz kraja koji se zvao Sraga, a koji je
bio sin nekog sve{tenika iz sela Rabike. Po{to je gre{kom
tokom lova ubio omiqenu ku~ku svoga gospodara, Tihomil je po-
begao (srpskom) knezu âslavu kod koga se istakao u borbi sa

500
Anne Comnenae Alexias, ed. D. R. Reinsch A. Kambylis, I II, Berolini 2001, I,
226.8 9 ( = Alexiade).
501
Videti npr. Ljetopis, 74 75, 77, 88, 93, itd.
502
Pomenuta osniva~ka poveqa manastiru u Belemu, datirana u 1058. godinu,
dozvoqava pretpostavku da je Radoslav vladao mo`da do 1072. godine kada je
Bodin krunisan za bugarskog vladara tokom dukqansko-vizantijskog rata 1072
1075. godine. U tom slu~aju Radoslav je vladao (kao savladar) 1056 1072. god.
503
M. Popovi}, Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja, GZM 27/28 (1973) 321.
Nedavno je, \. Jankovi}, Late Antique Triconchal Church of St. Apostles Peter and
Paul Monastery near Trebinje, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 18 (2002),
izneo mi{qewe da je prvobitna crkva iz IV veka.

163
Ugrima. Ovo mu je donelo veliki ugled i upravu nad Drinskom
ùpanijom, a posle smrti kraqa âslava upravqao je Ra{kom
kao veliki ùpan.
504

Podatak da je Tihomilov otac bio sve{tenik, i poznata
~iwenica da je Porfirogenitov âslav zaista bio srpski knez
(oko 933 944) ukazivao bi na postojawe crkvene organizacije u
Travuniji, budu}i da je wegov otac bio sve{tenik u jednom ma-
lom selu (vicus) Rabiki u oblasti Sraga.
505
Selo Rabika (Rabi-
na) postoji i danas u okolini Nevesiwa.
506

Pop Dukqanin pomiwe u Travuniji i crkvu Sv. Mihaila
u kojoj je navodno bio pokopan legendarni kraq Belo.
507
Istom
vladaru Dukqanin pripisuje i gradwu crkve Sv. Petra u Rasu.
Iako u istoriografiji nije donet siguran sud o li~nosti kra-
qa Bela, a ponajmawe o vremenu wegove vladavine i delatnosti,
ostaje kao mogu}nost da je on najpre mogao da bude vladar sa sa-
mog kraja IX veka.
508

Prema Popu Dukqaninu, ne{to posle 976. godine, odno-
sno smrti gr~kog cara (Jovan Cimiskije), u oblasti Travunije
postojalo je devet ùpa: Qubomir, Fatnica, Rudina, Kru{evi-
ca, Vrmo, Risena, Dra~evica, Kanali i Gernovica (@rnovica).
Na ovom prostoru arheolo{ki je utvr|eno 28 crkava iz sredwo-
vekovnog razdobqa.
509
U imenima crkava kriju se i uticaji is-
to~ne ili zapadne crkve. Na primer, crkva Sv. Tripuna u Usko-
pqu ili crkva Sv. ]ekle u Orahu (Sv. Tekla), odaju nesumwivo
uticaje isto~ne crkve. Isti je slu~aj sa crkvom sv. Varvare u
\edi}ima i u Struji}ima, dok u Gorwem Grn~arevu postoji lo-
kalitet Varvarin breg.
510
Brojne sredwovekovne crkve podig-
nute su na temeqima starijih crkvenih gra|evina, tako da svaka
zahteva posebno i podrobno arheolo{ko tuma~ewe. Upadqivo
je da su sve ove crkve pribli`no jednakih dimenzija. Wihova du-

504
Ljetopis, 64 69.
505
Ljetopis, 64.
506
Abecedni spisak naselja za period 1948 1990, Beograd 1991, 308.
507
Ljetopis, 72.
508
O kraqu Belu i hronologiji wegove vladavine, videti u poglavqu Cr-
kvena organizacija u Srbiji do po~etka XI veka.
509
\. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem vijeku, Beograd 1998, 47.
510
\. Odavi}, Neka zapaànja o arheolo{kom lokalitetu Varina gruda u Dìvarskom po-
lju kod Trebinja, Tribunia 6 (1982) 43.

164
ìna je izme|u 5 i 6 metara u proseku, a {irina 3 4 metra.
Uglavnom su zidane u suhozidu.
511

Kneèvina Zahumqe tako|e je spadala u red srpskih pri-
morskih kneèvina. Grani~ila se sa Srbijom, vizantijskom te-
mom Dalmacijom, Travunijom i Paganijom. Sedi{te episkopije
bilo je 925. godine u Stonu, a organizaciono je ova crkva bila
pod Splitskom arhiepiskopijom. U politi~kom smislu bila je
nezavisna kneèvina koja je po~etkom X veka, u vreme kneza Mi-
haila Vi{evi}a, teìla da zauzme mesto Srbije kao vode}e srp-
ske kneèvine. Smr}u bugarskog cara Simeona, jakog saveznika
Zahumqa, Mihailo Vi{evi} je 927. godine postao eksponent vi-
zantijske politike. Nije poznato kako su se odvijali politi~ki
doga|aji u Zahumqu do isteka X veka, ali je izvesno da su pre-
vlast nad ovom oblasti imali kneèvi Srbije i Dukqe.
Episkopija u Stonu nesumwivo je trajala izvesno vreme
pre 928. godine kada se prvi put izri~ito pomiwe prilikom
Drugog splitskog sabora. Tragovi prethodne crkvene organiza-
cije posvedo~eni su nalazom fragmenta plastike iz IX XI veka
prona|ene kod Imotskog u selu Gorici, a uzidane u novu crkvu
Sv. Stefana (Stjepana).
512
Jo{ zna~ajniji su ostaci preroma-
ni~ke crkve Sv. Jurja u Jawini i latinski donatorski natpis sa
po~etka IX veka,
513
kao i osmolisna crkva u O{qu, datirana u
razdobqe IX XI veka.
514
Da su O{qe bile vaàn centar, svedo-
~i i Konstantin Porfirogenit nabrajaju}i ovo mesto kao jedan
od gradova Zahumqana (Ioog).
515

Arheolo{ka slika Zahumqa u pogledu sakralnih gra|e-
vina nagove{tava mogu}nost da su od IX veka na ovom prostoru
gra|ene crkve od tvrdog materijala i da se moè pretpostaviti
da je na tom prostoru postojala crkvena organizacija. Sredi-
{te ove organizacije bilo je u Stonu, glavnom gradu Zahumqa,
odakle se {irila s leve i desne strane doweg toka Neretve. U

511
O crkvama u okolini Trebiwa videti, Lj. Sparavalo, Srednjovjekovna groblja,
crkvine i crkve na podru~ju [ume trebinjske, Tribunia 5 (1979) 53 127.
512
ICG I, 345.
513
ICG I, 370, sl. 57.
514
ICG I, 342. T. Marasovi}, Ranosrednjovjekovna crkvica u O{lju kod Stona, Peristil
2 (1957) 85 90.
515
DAI I, 33.21.

165
poznoj antici ova oblast je tako|e imala razgranatu crkvenu
mreù (vidi kartu 1) sa velikim brojem bazilika i ranohri-
{}anskih crkvi. Crkvena graditeqska delatnost u Zahumqu po-
kazuje da je oblast od IX veka bila zahva}ena i odre|enim eko-
nomskim napretkom koji je zapravo pre pravilo nego izuzetak
na {irokom prostoru od Istre do Ulciwa. Zahumqe u tom po-
gledu nije izuzetak ve} potvrda op{tih promena koje su zahva-
tile Primorje po~ev od druge polovine IX veka.

CRKVENA ORGANIZACIJA U SRBIJI
DO POÊTKA XI VEKA

Uprkos ~iwenici da su Srbi jo{ u vreme cara Iraklija
stupili u dodir sa hri{}anstvom posredstvom sve{tenika koji
su im upu}eni iz Rima, o samom razvoju hri{}anstva u Srbiji

166
ili o pojavama koje bi pratile pretpostavqenu izgradwu cr-
kvene organizacije, u izvorima nije zabeleèn nijedan neposre-
dan podatak. Dodu{e, o Srbima je pre Konstantina Porfiroge-
nita jedino svedo~anstvo ostavio frana~ki analista Ajnhard u
sklopu izlagawa o propasti ustanka Qudevita Posavskog 822.
godine.
516
Pro}i }e vi{e od jednog stole}a dok Srbi ponovo ne
budu pomenuti kao stanovnici dalmatinskog zale|a 925. godine,
u vreme odràvawa Prvog splitskog sabora.
517
Ubrzo zatim
(949. godine) ostavio je i car Konstantin Porfirogenit svoje
svedo~anstvo o kratkoj istoriji Srba, dovr{avaju}i svoje izla-
gawe vladavinom kneza âslava.
518
Zatim ponovo nastaje muk iz-
vora, podjednako latinskih i vizantijskih, da bi se srpsko ime s
kraja XI i po~etka XII veka ponovo javilo kod Jovana Skilice,
Skili~inog Nastavqa~a i Ane Komnine.
519
Od tog vremena vi-
zantijski pisci ~e{}e beleè vesti o Srbima, iako su one naj-
~e{}e veoma saète i siroma{ne pojedinostima.
Iz ovog kratkog pregleda izvora koji se bave Srbima ili
ih makar pomiwu, moè se zakqu~iti da prostor srpskog pleme-
na uglavnom nije ulazio u poqe zanimawa latinskih i vizantij-
skih pisaca, a da je razlog tome najverovatnije leào u ~iweni-
ci da oni nisu igrali ulogu odlu~uju}eg politi~kog ~inioca u
razmiricama isto~nih i zapadnih sila. Shodno ovome, jo{ je
mawe bilo razloga da se sredwovekovni pisci bave sloènijim
pitawima srpske istorije, dru{tva, ili crkvene organizacije.
Uprkos tome {to je Ilirik oko 733. ili 756. godine bio
izdvojen ispod papske stolice, pitawe je koliko je u svakodnev-
nom ìvotu ova odluka imala uticaj na daqi razvoj dalmatin-
skih gradova i neposrednog zale|a. Latinski jezik, koji je u

516
Einh. 209.13-17, Siscia civitate relicta, ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae
partem obtinere dicitur, fugiendo se contulit.
517
Ra~ki, Documenta, N 149, str. 190, Quo quum pervenientes dicti episcopi, Dalmati-
arum peragrantes civitates et (cum) Chroatorum atque Serborum proceribus convenien-
tes, congregatis in Spalato... Za rasprave o tuma~ewu ovog odlomka, da li je pro-
ceres urborum ili proceres Serborum, videti, Goldstein, Hrvatski, 296, sa tamo na-
vedenom literaturom.
518
DAI I, 32.
519
Georgius Cedrenus Ioannis Scylitzae opera, ed. I. Bekker, Bonnae 1839, 543.11
14; H ouvccio :g povoypoio :ou Icovvou lxui:og (Ioannes Skylitzes Conti-
nuatus), ed. Th. Tzolaky, Thessalonice 1968, 162.18 20; Alexiade, II, 60.15 16;
115.10 11; 147.7 11; etc.

167
ovim gradovima nastavio da ìvi uprkos politi~koj prevlasti
Vizantije, odigrao je svakako presudnu ulogu i u hri{}anskom
kultu. âk i da je izvesna misionarska delatnost podràvana
od strane carigradske vlade, rad na terenu su preuzimali lo-
kalni sve{tenici koji su hri{}ansko u~ewe mogli da {ire po
jedinom wima poznatom modelu na latinskom jeziku i uz oso-
benosti latinskog kulta. Srbija je bila zemqa na razme|u isto-
ka i zapada, posmatrana kao davno hristijanizovana, ali zapra-
vo bez stvarnog razvoja crkvene organizacije. Dok je Vizantija
polagala pravo na politi~ku prevlast, dotle je papska stolica
Srbiju smatrala svojom interesnom zonom. U su{tini, nijedna
strana nije mogla delotvorno da iskoristi svoje prednosti. Vi-
zantija je vekovima vojno bila sputana u borbi sa Arabqanima
na Istoku, dok je uticaj latinskog sve{tenstva iz dalmatin-
skih gradova bio sveden na zemqe u wihovom neposrednom zale-
|u. Tako je Srbija ostavqena svome samostalnom politi~kom i
kulturnom razvoju uz latinske ili vizantijski uticaje koji su
prodirali lagano i verovatno sa velikim oscilacijama.
Ve} u kratkoj Ajnhardovoj vesti o bekstvu Qudevita Po-
savskog Srbima sadràne su dva bitna podatka. Prvo, ne prime-
}uje se da frana~ki pisac uo~ava bilo kakvu osobenost kod Sr-
ba koja bi ih razlikovala od Hrvata, a koje o~igledno smatra za
hri{}ane uostalom i sama hijerarhija vazalnih odnosa hrvat-
skog kneza, frana~kog markgrofa i frana~kog cara ovo jasno
pokazuje pa bi se moglo zakqu~iti i da su za Ajnharda Srbi
hri{}ani najmawe u istoj meri koliko i Hrvati. Drugo, pome-
nut je grad jednog od srpskih prvaka kod koga se Qudevit sklo-
nio, pa bi to ujedno bio i najraniji pomen urbanog sedi{ta kod
Srba.
520
Ove ~iwenice bi se trebalo dràti jer ona govori za-
pravo o organizacionoj strukturi srpske dràve.
Zanimqivo je da Srbija nije predmet sporewa pape i
carigradskog patrijarha u drugoj polovini IX veka, kada je iz
Rima ulagano dosta napora da se Bugarska stavi pod jurisdikci-
ju rimskog prvosve{tenika. Ipak, u pismu pape Jovana VIII srp-
skom knezu Mutimiru 873. godine, postoje naznake da je Vasili-
je I pristupio {irem planu pokr{tavawa Srba osporavaju}i
time prevlast rimskoj crkvi. Mutimir je upozoren da se vrati u

520
Einh. 209.16 17.

168
krilo crkve svojih roditeqa i da se obrati episkopu Sirmiju-
ma, tada najisto~nijem predstavniku stolice sv. Petra, budu}i
da su primorske episkopije, neposredno posle vizantijske in-
tervencije u Dalmaciji 867/868. godine, bile u potpunosti nad-
zirane od Vizantije. Iz istog pisma poznato je da su u Srbiji
boravili i gr~ki sve{tenici.
521
Nesumwivo je sedamdesetih go-
dina IX veka do{lo do poja~anog vizantijskog prisustva na {i-
rem prostoru Balkanskog poluostrva. Raskol izme|u rimskog
pape i carigradskog patrijarha Fotija omogu}io je Vizantiji
da nesmetano {iri svoj crkveni uticaj izvan granica Carstva
prema srpskim kneèvinama.
Talas hri{}anizacije koji je zahvatio Srbiju u posled-
woj ~etvrtini IX veka na{ao je odraz i u poznatim imenima
~lanova vladaju}e porodice Petar, Pavle, Zaharija, Stefan.
Wihov duì boravak kao izgnanika u carskoj Dalmaciji, Hrvat-
skoj, Bugarskoj ili Carigradu, morao je bitno da uti~e na raz-
voj hri{}anstva me|u srpskim vladarskim slojem. Ve} na iste-
ku IX veka u Srbiji je izgra|ena vladarska ideologija na teme-
qima hri{}anskog u~ewa koja je zahtevala i daqi razvoj crkve-
ne organizacije.
Me|utim, smr}u Vasilija I 886. godine, otpo~elo je pono-
vo razdobqe opadawa vizantijskog uticaja me|u Srbima. Lav VI
Mudri (886 912) nije imao vojni~ke i politi~ke sposobnosti
svoga oca, dok mu je kao takmac u Bugarskoj bio mo}ni Simeon
koji }e ~itavu svoju vladavinu podrediti jednom ciqu da sam
postane car Romeja i preuzme sedi{te svetskog carstva. Srbija
je i tada, po~ev od 891. godine i smrti kneza Mutimira, odigra-
la ulogu vizantijskog saveznika, izgleda ve} tokom Prvog bu-
garsko vizantijskog rata (894 896), kada je i kneèvi} Petar
preuzeo vlast. Tu ulogu igra}e Srbija sve do 926. godine i pada
pod bugarsku vlast, ali }e posle smrti Simeonove, kada Bugar-
ska i Vizantija tokom duge vladavine cara Petra (927 969) za-
laze u razdobqe dobrosusedskih odnosa, Srbija, obnovqena pod
âslavom, {tititi i jednu i drugu silu od upada Ugara.
522
O da-
qem toku politi~kih prilika u Srbiji jedine podatke pruà

521
Vidi nap. 237.
522

169
Letopis Popa Dukqanina, ali se pri tuma~ewu srpskog ranog
sredweg veka istoriografija na ovaj spis veoma malo oslawala.
Na osnovu Porfirogenitovog poglavqa o Srbima te{ko
je uo~iti tragove bilo kakve crkvene organizacije u Srbiji.
Najva`niji je sam pridev koji car stavqa isred imena Srbije -
po:iocvg lcppio, kr{tena Srbija,
523
kojim on ne samo da
razdvaja teritoriju Bele Srbije na severu, ve}, budu}i da govo-
ri o svome vremenu, pruà i podatak koji ozna~ava balkansku
Srbiju kao pokr{tenu zemqu. Ovo vi{e nije pisawe o hristija-
nizaciji iz perspektive pisca sredine X veka koji prenosi sta-
we iz doba cara Iraklija, ve} savremen podatak koji prenosi
stvarno stawe stvari. Srbija je, dakle, 949. godine, smatrana u
Carigradu za hri{}ansku zemqu.
U istom delu Porfirogenit napomiwe da je kneèvi}
Petar po preuzimawu vlasti sklopio mir sa Simeonom (896. go-
dine), i da je kao zalog mira postao kum (ouv:cx-
vov o:ov coigocv) Simeonu. Nesumwivo je i ovo pokazateq o
utemeqenim hri{}anskim obi~ajima kod srpskog vladarskog
sloja na samom isteku IX veka. Dve godine ranije (894) Petar je
savladav{i uzurpatora, Mutimirovog sina Brana, ovoga osle-
pio rukovode}i se po svoj prilici onovremenim obi~ajima u
Vizantiji, gde su opasni pretendenti i pobuwenici ka`wavani
upravo na ovakav na~in.
524

Najzad, postupak arhonta Mutimira, kada je oko 855. go-
dine razvlastio svoju bra}u Strojimira i Gojnika, ukazuje na
hri{}ansku tradiciju, budu}i da ih je, sasvim u skladu s hri-
{}anskim u~ewem, proterao iz zemqe. Trebalo bi se podsetiti
kako je tek pokr{teni Mihailo Boris pobunu bugarskih veli-
ka{a dovr{io likvidacijom 52 vode}a boqara,
525
uprkos papi-
nim opomenama da odmetnicima oprosti u skladu sa hri{}an-
skim obi~ajem.
526
Suprotno ovome, Mutimirov postupak zaista
jeste bio u potpunosti hri{}anski odmetnici su ka`weni
progonstvom. I sam razlog sukoba me|u bra}om, koji Porfiro-

523
DAI I, 32.149.
524
DAI I, 32.73 74.
525
Annales Bertiniani, MGH SS I, ed. G. Pertz, Hannoverae 1826, 474.5 8.
526
Responsa Nicolai I papae, Fontes Historiae Bulgaricae VII, Fontes Latini Historiae Bul-
garicae II, ed. I. Duj~ev M. Vojnov S. Li{ev B. Primov, Serdicae 1960, 84, cap. 19.

170
genit lakonski svodi na Mutimirovu èqu da zavlada sam,
527

trebalo bi traìti u vladarskoj ideologiji hri{}anstva, ~ime
su bo~ne grane vladarske ku}e izgubile uticaj i vlast. Tako bi
i ovaj doga|aj ukazivao na razvijenu vladarsku ideologiju kod
Srba ve} od druge polovine IX veka. Uostalom, ve} tada je jedan
od Mutimirovih sinova imao hri{}ansko ime Stefan.
528

U opisu politi~kih prilika u Srbiji s po~etka X veka
Porfirogenit pruà jo{ nekoliko uzgrednih vesti koje
oslikavaju stawe hri{}anskog u~ewa u Srbiji. Tako 917. godine
bugarske vojskovo|e hvataju srpskog arhonta Petra na prevaru
pozivaju}i se upravo na wegovo kumstvo sa bugarskim vladarem
i daju}i dodatne zakletve.
529
Kada je Pavle, kao bugarski {ti}e-
nik savladao pretendenta na srpski presto Zahariju, Prvosla-
vqevog sina, koga je poslao Roman Lakapin, postupio je sasvim
hri{}anski proterav{i ga u Bugarsku.
530

Svi ovi podaci koje prenosi Konstantin Porfirogenit,
a koji mogu da ukaù na primawe hri{}anskog u~ewa kod Srba,
jednoglasno upu}uju da je do ovog prodora do{lo ve} od sredine
IX veka. Naàlost, nijedan od ovih podataka ne pruà dokaze za
postojawe mogu}e crkvene organizacije u Srbiji. Ono {to je va-
`no jeste da se Ras sredinom IX veka pomiwe kao pograni~ni
grad, a iz ne{to docnijih izvora poznato je da se tu nalazilo se-
di{te bugarske episkopije po~etkom XI veka. U tom slu~aju mo-
è se samo zakqu~iti da se Srbija na svojoj samoj isto~noj gra-
nici sa Bugarskom grani~ila sa jednom od bugarskih episkopija
i da je od te me|e, ukoliko je uop{te postojala, morala da po~i-
we organizacija srpske crkve.
U razmatrawu prvobitne crkvene organizacije u Srbiji
srpski gradovi Konstantina Porfirogenita zahtevaju podrob-
nu analizu, budu}i da je veoma bitno oceniti da li su oni
nastali kao privredna, upravna, crkvena ili vojna sedi{ta.
Ukupan broj gradova u kr{tenoj Srbiji bio je mali Desti-
nik, ^rnovu{ki (grad), Me|ure~je, Dresnik, Lesnik i Salines.

527
DAI I, 32.59.
528
DAI I, 32.552.
529
DAI I, 32.96 97.
530
DAI I, 32.102 104.

171
Porfirogenit ovoj listi pridodaje jo{ dva grada u zemqici
Bosni Kateru i Desnik.
531

Jedan pouzdan izvor iz 1308. godine, koji daje saèt pri-
kaz svih oblasti srpskih zemaqa u vreme kraqa Milutina, iz-
ri~ito kaè da u Srbiji nema gradova. U zna~ewu zapadnog gra-
da to je svakako ta~no budu}i da su gradovi u Italiji, Nema~-
koj ili Francuskoj pre svega posebnim pravima svojih gra|ana
imali druga~iji status u dràvi.
532
Izgleda da pisac razmi{qa
u kategoriji povlastica i staleà koji izdvajaju grad od nekog
drugog naseqa koje to nije. On vrlo ispravno uvi|a da u drugom
delu srpskog kraqevstva u Dukqi i Dalmaciji zaista postoji
sex civitates, ali da u ostatku kraqevstva nema drugih gradova
osim velikog broja zamkova, utvrda i velikih sela (magne ville)
od po 300 ili 400 ogwi{ta (domibus de lignis).
533
Iako znatno po-
zniji izvor, on odgovara slici koju su ostavili oni putopisci
koji su pratili prolazak hodo~asnika sa Zapada kroz bugarsku
pustiwu.
534
Izve{taji vizantijskih pisaca s kraja XI veka, koji
govore o pustim ravnicama Bugarske,
535
samo su potvrda stawa
koje je veoma dugo trajalo velike nenaseqenosti sredi{weg
dela Balkanskog poluostrva. U tom kontekstu moè se zakqu~i-
ti da brojka od osam gradova u Srbiji X veka mo`da i ne pred-
stavqa izbor najve}ih naseqa, ve} realan broj naseqa. Ipak,
opustelost severne Srbije u XI veku bila je pre svega posledica
upada Pe~enega, pa prilike iz XI veka ne mogu da se porede sa
onim iz vremena Konstantina Porfirogenita. Uostalom, pro-
stor koji opisuju latinski putopisci u XI ili XII veku nije ni
ulazio u sastav kr{tene Srbije Konstantina Porfirogeni-
ta.
Sporni ostaju motivi koji su doveli do nastajawa ovih
prvobitnih gradskih naseqa kod Srba. Nesumwivo je dràva
bila izdeqena na ùpe koje su morale da imaju gradove, makar i
malog obima, kao zalog za{tite ~itavog podru~ja. Kod Hrvata

531
DAI I, 32.149 151.
532
H. Pirenne, Medieval Cities, Their Origins and the Revival of Trade, Princeton 1952,
56; R. H. Hilton, English and French Towns in Feudal Society, Cambridge 1995, 6 7;
533
Anonymi Descriptio Euroae Orientalis, ed. O. Grka, Cracoviae 1916, 32.1 5.
534
Chronicon s. Andreae castri cameracesii, ed. L. Berthmann, MGH SS VII, Hannove-
rae 1846, 535.21 23.
535
Scyl. 459.73 76.

172
znamo da je sredinom X veka bilo najmawe 11 ùpa i devet gra-
dova Nin, Biograd, Beli~in, Skradin, Hleben, Stolpon, Te-
nin, Kori i Klabok.
536
Nepodudarawe broja ùpa sa brojem gra-
dova ukazuje na to da su dve ùpe bile mawe va`nosti i nisu po-
sedovale utvr|eno mesto onih razmera koje bi bile dovoqne da
ih car-pisac proglasi gradovima. Ovo i daqe ne mora da bude
dokaz da su ostali gradovi bili upravna sredi{ta, iako se ovaj
zakqu~ak ~ini najpribli`nijim istini.
Privrednu nerazvijenost Srbije tokom trajawa ~itavog
ranog sredweg veka, ne bi trebalo uop{te dovoditi u pitawe.
Ne postoji nijedan dokaz da je sa podru~ja ove kneèvine tekao
izvoz bilo ~ega u dalmatinske gradove, Vizantiju ili Veneciju.
Prilikom sklapawa sporazuma sa Bugarima u vreme kneza Mu-
timira oko 853/854. godine, Srbi su kao zalog prijateqstva da-
rovali dva roba, dva sokola, dva psa i 80 koà, {to su Bugari
shvatili kao danak.
537
Ovako primitivni pokloni bez ijednog
primera zanatske proizvodwe vrlo lepo ilustruju i stawe
srpske privrede. O protoku novca u Srbiji toga vremena ne tre-
ba ni pomi{qati. Arheolo{ka svedo~anstva o razvijenoj za-
natskoj proizvodwi u Srbiji ranog sredweg veka tako|e ne po-
stoje. Iz svega sledi da gradovi koje Konstantin Porfirogenit
pomiwe u Srbiji sa Bosnom, nisu bili privredna sredi{ta. Od-
nos broja ùpa i gradova u Hrvatskoj ukazivao bi na to da ti
gradovi nisu nu`no morali da budu sedi{ta ùpana pojedinih
ùpa, iako su neki to svakako bili. Ovaj zakqu~ak bi mogao da
bude potvr|en upore|ivawem broja gradova i ùpa u Travuniji,
Zahumqu i Dukqi, suo~avawem Porfirogenita i dva veka mla-
|eg Popa Dukqanina.
Primeri gradova Travunije ili Zahumqa tako|e pokazu-
ju mawi broj nego li {to je bio broj ùpa koje su zabeleène to-
kom punog sredweg veka, po~ev od sredine XII veka u Letopisu
Popa Dukqanina. Porfirogenit beleì pet gradova u Travu-
niji Trebiwe, Vrm, Risan, Lukavete i Zetlivi
538
dok Pop Du-
kqanin navodi, orijenti{u}i se na sam kraj X veka, devet ùpa
Qubomir, Vetanicu (Fatnica), Rudine (Bile}e), Kru{evicu,

536
DAI I, 31.68 70.
537
DAI I, 32.53 57.
538
DAI I, 34.19 20.

173
Vrm, Risan, Dra~evicu, Kanale i @rnovicu.
539
U Zahumqu Por-
firogenit beleì pet gradova Ston, Mokriskik, Josli, Galu-
majnik i Dobriskik,
540
a Dukqanin u svome spisku razaznaje
opet devet ùpa Ston, Papavu, Jabsko, Luku, Veliku, Gorimi-
tu, Ve~eniku, Dubravu i Dabar.
541
U Dukqi Porfirogenit zna
za samo tri grada Gradac, Novigrad i Lontodoklu, dok Pop
Dukqanin u Zeti (tj. Dukqi) navodi devet ùpa Qe{ku, Pod-
lu`je, Gorsku, Kupelnik, Oblik, Prapratnu, Crmnicu, Budvu s
Ku~evom i Grbaq.
542

Sti~e se utisak da gradovi koje Konstantin Porfiroge-
nit pomiwe nisu bili privredna sredi{ta, dok su neki od wih
mogli da budu ùpska sedi{ta. Ostaje da se ispitaju jo{ dve mo-
gu}nosti da li su ovi gradovi bili crkvena sredi{ta i da li
su mo`da u pitawu iskqu~ivo vojna upori{ta bitnijeg zna~aja.
Ono {to sigurno moè da se zakqu~i jeste da Porfiro-
genit gradove u srpskim kneèvinama i Hrvatskoj nesumwivo
navodi odre|enim razlo`nim redosledom. Prvi grad pomenut u
slu~aju Hrvatske, Travunije i Zahumqa, ujedno je i glavni grad
zemqe. U slu~aju Hrvatske to je Nin,
543
Travunije Trebiwe,
544

Zahumqa Ston.
545
Primenom ovog obrasca glavni grad Pagani-
je bila bi Makarska,
546
dok bi glavni grad Dukqe bio Gradac.
547

U slu~aju Srbije prestonica bi bio Destinik.
548
Prilikom po-
ku{aja uzurpacije vlasti Klonimir je iz Bugarske upao u Srbi-
ju i zauzeo jedan od srpskih gradova, Destinik, u nameri da pre-
uzme vlast.
549
Ukoliko je Klonimir nameravao da preuzme
vlast u Srbiji, (a o~igledno je u tome i uspeo, jer ga je arhont
Petar napao i likvidirao), onda je vrhovnu vlast najpre mogao
da obezbedi zauzimawem prestonice. Tako bi, na samom isteku
IX veka, Destinik bio prestonica Srbije.

539
Ljetopis, 75.
540
DAI I, 33.20 21.
541
Ljetopis, 75.
542
Ibid.
543
DAI I, 31.68 69.
544
DAI I, 34.19 20.
545
DAI I, 33.20 21.
546
DAI I, 36.14.
547
DAI I, 35.12 13.
548
DAI I, 32.149 150.
549
DAI I, 32.74 76.

174
Pomiwani glavni gradovi Travunije, Hrvatske, Paganije
i Zahumqa, pokazuju jo{ jednu osobenost, poznatu na osnovu dru-
gih izvora iz veoma dugog vremenskog razdobqa. Trebiwe, Nin,
Makarska i Ston bili su sedi{te episkopa. U Ninu je ve} po-
~etkom IX veka sedeo presbiter koji je de facto bio episkop Hr-
vatske; Ston je bio spiskopija sasvim pouzdano pre 925. godine
i Prvog splitskog sabora; Trebiwe najkasnije od kraja X veka,
kada pada gradwa ili obnova manastira sancti Petri di campo, dok
bi Makarska to postala otprilike u isto vreme kada i Trebi-
we, u svakom slu~aju pre 1030. godine.
550

Ono {to je ovom analizom nepobitno pokazano jeste da se
iz glavnih gradova pojedinih ju`noslovenskih kneèvina vre-
menom razvijaju i sredi{ta episkopija. Uz vladarev dvor izra-
sta i episkopovo stolno mesto. Sprega vladarske ideologije i
hri{}anstva ~vrsto je uspostavqena u X veku, pa bi stoga i po-
~etke crkvene organizacije trebalo traìti u prethodnom, IX
stole}u.
Najazad, pomenimo i ~etvrtu mogu}nost da su srpski
gradovi pomenuti kod Konstantina Porfirogenita bili zapra-
vo bitnija vojna utvr|ewa. Osvajawe Destinika od strane Klo-
nimira moè da osnaì ovu teoriju. Geografski raspored ovih
gradova je nepoznat sa izuzetkom Salinesa koji je bio na mestu
dana{we Tuzle, uz dosta neslagawa oko mogu}ih ubikacija.
Ipak, sti~e se utisak da su ovi gradovi nastali kao potreba za
vojnim odgovorom Bugarima koji od sredine IX veka po~iwu da
ugroàvaju isto~ne granice Srbije.
551
Otuda su ovi gradovi bi-
li kqu~na upori{ta koja su pre~ila prodor Bugarima prema
unutra{wosti Srbije. Ona svakako nisu bila na samoj granici,
ve} uvu~ena nekoliko desetina kilometara prema zapadu, {ti-
te}i ne samo granicu nego i {iru oblast.
Analogiju je mogu}e napraviti i na osnovu gradova zabe-
leènih kod Porfirogenita u Zahumqu, Travuniji, Paganiji i
Dukqi. Svi oni bi trebalo da budu raspore|eni tako da {tite
granice ovih zemaqa. Carev informator je prikupio podatke o
gradovima ju`noslovenskih kneèvina slede}i odre|enu logi-
ku, ba{ kao {to je na prvo mesto izgleda uvek stavqao glavni
grad. Primena sli~nog obrasca upadqiva je kod arabqanskih

550
Thomas, 45.
551

175
geografa iz IX veka koji ~itaocima pruàju podatke o vizantij-
skim provincijama. Ono {to ih zanima, pored opsega odre|ene
oblasti, jeste broj tvr|ava i ukupan broj vojnika. Sami gradovi
bez vojnih posada, iako su im wihova imena dobro poznata po-
{to su boravili u Vizantiji, ne zanimaju ih.
552
[tavi{e, spisak
provincija koje arabqanski geografi nabrajaju u svojim delima
nikada ne sadrì vizantijske oblasti na Zapadu (ili samo neke,
npr. Trakiju ili Makedoniju) budu}i da one nisu bile u intere-
snoj sferi Arabqana.
Moglo bi se zakqu~iti da su gradovi srpskih kneèvina
koje Porfirogenit navodi u svome delu O upravqawu carstvom,
zapravo velika vojna upori{ta koja su, uvu~ena nekoliko dese-
tina kilometara prema unutra{wosti, pokrivala odre|ena, ve-
}a, pograni~na podru~ja. Svih osam gradova Srbije i Bosne ne-
staju u docnijim izvorima i jedini trag da su ikada postojali je-
ste upravo Porfirogenitovo delo. Budu}i da je Srbija u vreme
uspona Samuilove Bugarske bila osvojena, ove pograni~ne tvr-
|ave su bile napu{tene i izgubiv{i svoju funkciju tiho su se
ugasile. Da su u pitawu bila prava privredna sredi{ta ili se-
di{ta crkvene organizacije, ti gradovi bi, makar neki od wih
ili u smawenom obimu, ostali i nastavili da se razvijaju u ka-
snijim stole}ima. Naprotiv, prvi i posledwi put oni su pozna-
ti samo na osnovu Porfirogenitovog izve{taja.
Pretpostavka da je Destinik bio glavni grad ranosred-
wovekovne Srbije otvorila je i primamqivu mogu}nost, prime-
nom analogije kod drugih srpskih kneèvina i Hrvatske, gde su
glavni gradovi ujedno postali i sredi{ta episkopija, da je i
Destinik bio ujedno i crkveno sredi{te Srbije. Poloàj De-
stinika nije utvr|en. Mi{qewe da se nalazio negde na Sjeni~-
koj visoravni vredi isto koliko bilo koje drugo.
553
U svetlosti
pretpostavke da je to bio glavni grad kr{tene Srbije nije nu-
`no da se nalazio na pravcu bugarsko srpske granice. Dosada-
{wim ispitivawima ustanovili smo da je u Srbiji, u jednoj jo{
uvek neutvr|enoj oblasti postojalo prvobitno jezgro srpske cr-
kve, pa bi samim tim prethodno sedi{te, veoma rudimentarno,
bilo u Destiniku.

552
E. W. Brooks, Arabic Lists of the Byzantine Themes, JHS 21 (1901) 75 76.
553
D. Premovi} Aleksi}, Nastanak grada Sjenice, Novopazarski zbornik
19 (1995) 98.

176

Isto~ni sused Srbije, Bugarska, otpo~ela je izgradwu
svoje crkvene organizacije u vreme kneza Mihaila Borisa po-
sle 864. godine. Posle godina kolebawa izme|u Rima i Carigra-
da, bugarski knez je odabrao Vizantiju kao ishodi{te hri{}an-
stva za Bugarsku, pa su gr~ki sve{tenici upu}eni u Bugarsku
kako bi izvr{ili organizaciju crkve. Dolaskom Metodijevih
u~enika Angelara, Klimenta i Nauma u Bugarsku 885/886. godi-
ne
554
knez Mihailo Boris stekao je vredne saradnike koji su
utemeqili bugarsku crkvu, dok je {irewem slovenskog pisma,
knez Simeon (893 927), docnije car, stekao mogu}nost da izvr-
{i daqe {irewe organizacije bugarske crkve s liturgijom na
slovenskom jeziku. Gr~ko sve{tenstvo je izgubilo svoj pre|a-
{wi uticaj, a bugarski arhiepiskop je jo{ ranije zadobio, na
Saboru u Carigradu 879. godine, ugledno mesto u hijerarhiji cr-
kvenih glavara, odmah iza carigradskog patrijarha. Naslednik
cara Simeona, car Petar (927 969) produìo je delatnost svo-
ga prethodnika, {to je nastavqeno po svoj prilici i za vreme
Samuila (976 1014).
[irewe bugarske crkve u IX i X veku moralo je da ima od-
raza i na crkvene prilike u Srbiji. Ono {to su ~inili bugar-
ski vladari najverovatnije su èleli da ostvare i srpski kne-
èvi. Wihova vlast dolazila je, kao i kod rugih savremenih
vladara Evrope, od Boga, pa je shodno ovome, morao srpski knez
da uspostavi najmawe jedno sredi{we mesto koje bi predstavqa-
lo zametak crkvene organizacije. Pismo pape Jovana VIII srp-
skom knezu Mutimiru potvrda je da je u Srbiji 873. godine po-
stojala rudimentarna crkvena organizacija koju je papa èleo
da stavi pod jurisdikciju episkopa Sirmijuma. Papino poziva-
we na Mutimirove pretke koji su navodno bili verni stolici
sv. Petra, nije moglo biti bez osnove.
Politi~ki aspekt hri{}anstva kod Srba zadobio je novu
dimenziju od polovine IX veka, kada je pred bugarskom opasno-
{}u Srbija za duè vreme, sve do vremena cara Simeona, posta-
la lojalni saveznik Vizantije. U tom slu~aju vrata gr~koj cr-
kvi za {irewe crkvenog uticaja u Srbiji ostala su otvorena.
Ipak, na Fotijevom saboru nije bilo predstavnika Srbije,

554
@itie na Kliment Ohridski, prir. I. G. Iliev, Grcki izvori za
blgarskata istori IX, Sofi 1994, 30.

177
osim ako se on ne krije pod episkopom :cv lcppicv za koga se u
literaturi bez izuzetka uzima da je episkop Servije u Tesaliji
(odnosno na granici Tesalije i Makedonije). Na istom saboru
bio je daleko mawe vaàn episkop Moravaca, za koga se, uglav-
nom uzima da je u pitawu episkop Moravaca u dana{woj Srbiji.
Sama arhontija Moravaca pomenuta je kao posledwa u ni-
zu me|u kneèvinama koje su zabeleène u spisu O ceremonija-
ma, a koje se nalaze na Balkanskom poluostrvu Hrvatska, Sr-
bija, Zahumqe, Konavli, Travunija, Dukqa i Moravija.
555
Budu-
}i da je u DAI Konavle pomenuto kao deo Travunije, podatak o
samostalnoj arhontiji Konavqana datira iz vremena pre vlada-
vine Konstantina Porfirogenita, a verovatno i skoro stole}e
ranije.
556
Docnije, u poveqama Vasilija II Ohridskoj arhiepi-
skopiji, episkop Morave (tj. Brani~eva) naveden je kao sufra-
gan Ohridskog arhiepiskopa, a gradovi koji su mu pot~iweni
nalaze se iskqu~ivo na desnoj obali Velike Morave (Stala},
]uprija) Tako bi moglo da se zakqu~i da je na Fotijevom sabo-
ru 879. godine okupqen izvestan broj episkopa sa severa Balka-
na koji su na tom istom saboru podre|eni tek stvorenoj bugar-
skoj arhiepiskopiji.
557

Vizantijski car Mihailo VIII Paleolog (1261 1282) iz-
dao je 1272. godine hrisovuqu Ohridskoj arhiepiskopiji koja je
sadràla zapravo prepis poveqa Vasilija II istoj crkvi iz
1019, maja 1020. godine i tre}u povequ, veoma kratku, iz 1020
1025. godine. Poveqa iz 1019. godine navodi slede}e episkopije:
Ohrid, Kastoriju, Glavinicu, Moglen, Bitoq, Strumicu, Moro-
vi`d, Velbu`d, Trijadicu, Ni{, Brani~evo, Beograd, Sirmi-
jum, Skopqe, Prizren, Lipqan i Serviju.
558
Uz svako sedi{te
episkopije popisani su i gradovi pod wenim tronom kao i broj
klirika i parika koji joj se dodequju. Samo na teritoriji dve
episkopije, Lipqana i Servije nema gradova. Ukupno je pod
Ohridskim arhiepiskopom bilo 17 episkopija.
Godinu dana kasnije Vasilije II izdao je drugi sigilion
arhiepiskopu Bugarske u kojem kaè da budu}i da je pre~asni

555
De cerim. 691.8 11.
556
DAI I, 34.15 20.
557
Na istom Saboru bio je i Gavrilo, episkop Ohrida; Mansi XVII, col. 376.
558
Kekavmen tako|e pomiwe Serviju kao grad u Bugarskoj; upor. Cecaumeni
Strategicon, 28.32; VINJ III, 199.

178
bugarski arhiepiskop zamolio na{e carstvo, posle izdavawa
one poveqe koja je obuhvatala celu bugarsku episkopiju, onoli-
ku kolika joj je oblast, da na~ini i drugu povequ koja bi obuhva-
tila ostale episkopije koje nisu nabrojane u prvoj poveqi, od-
nosno one ostale episkopije koje su wegove, a koje su susedni
mitropoliti oteli od bugarske oblasti i prisvojili, i (zatra-
ìv{i jo{) da carstvo ne dopusti da neko od wih ili neko od
wihovih qudi kro~i, makar i jednu stopu, u bugarsku oblast, na-
re|ujemo da sada{wi pre~asni arhiepiskop drì i ima sve epi-
skopije koje su u vreme cara Petra i u vreme Samuila dràli
tada{wi arhiepiskopi, i da ima sve ostale gradove, i ovim
drugim sigilionom pridodaje i te druge gradove tronu bugarske
arhiepiskopije.
559

U nastavku arenge Vasilije jo{ jednom nagla{ava da sve
pomenute oblasti bugarski arhiepiskop drì takvu i toliku
oblast, kakvu i koliku je drào u vreme cara Petra Uzgred,
u istoj poveqi napomiwe se da je sedi{te bugarskog arhiepi-
skopa ~esto bilo preme{tano Dristra, Trijadica, Voden, Mo-
glen i na kraju Ohrid.
560
Episkopije koje su pridodate bugarskoj
arhiepiskopiji bile su: Vidin, Ras, Oreja, êrnik, Himera,
Adrijanopoq (Drinopoq), Butrinto, Jawina, Koèq, Petra,
561

Stagi, Verija,
562
Turci Vardarioti i Dristra, odnosno jo{ 14
episkopija. Time bi ukupan broj episkopija pod Ohridskim ar-
hiepiskopom 1020. godine bio 31.
Razlog zbog kojeg 14 episkopija nije uvr{teno u povequ
iz 1019. godine zato {to su bile pod nekim drugim mitropoli-
jama dovodi do veoma va`nog pitawa pod kojom mitropoli-
jom se nalazio Ras. Episkopije, Himera,
563
Adrijanopoq,
564
Bu-
trinto,
565
Jawina
566
i Koèq,
567
nalazile su se ranije pod Nau-

559
Gelzer, Ungedruckte, 44.13 19.
560
Gelzer, Ungedruckte, 44.35 45.3.
561
Gelzer, Ungedruckte, 45.4 46.4.
562
Gelzer, Ungedruckte, 46.33 34. Stagi i Verija pridodate su tre}im sigili-
onom iz 1020 1025. godine.
563
Notitiae, 10.541 (971 976).
564
Notitiae, 3.295 (pre 805); 9.453 (X vek, verovatno izme|u 940. i 971. godine);
10.539; 13.589 (posle 1020. i do oko 1030. godine).
565
Notitiae, 3.298; 7.583 (901. godina); 9.454; 10.540; 13.590.
566
Notitiae, 7.580; 9.451; 10.536; 13.587.
567
Notitiae, 10.541.

179
paktom, tj. mitropolijom Stari Epir; Petra,
568
Verija
569
i Tur-
ci Vardarioti pod Solunom, tj. mitropolijom Tesalijom, êr-
nik i Oreja pod Dra~om,
570
tj. mitropolija Novi Epir, Stagi
571

pod Larisom, tj. mitropolijom Helada, dok su Vidin i Dristra,
iako nekada glavna sedi{ta bugarske crkve, bili posle 1002.
godine i wihovog osvajawa, stavqeni neposredno pod jurisdik-
ciju carigradskog patrijarha.
Uop{te, sve episkopije iz 1020. godine geografski ~ine
jedan prsten koji se proteè od obale Jadranskog mora kod Bu-
trinta i Himere, pa preko severnog Epira i severne Tesalije,
zatim ju`ne Makedonije izlazi na sever isto~no od Sofije i
zavr{ava na Dunavu kod Vidina, odnosno kod Dristre. To je
upravo onaj pojas bugarskih zemaqa koje je Vasilije osvojio iz-
me|u 1000. i 1005. godine. U tom slu~aju, nedvosmisleno su epi-
skopije zabeleène na sigilionu iz 1019. godine predstavqale
tekovinu ostvarenu 1018. godine, tj. ~inile su onu kompaktnu
teritoriju sredi{ta bugarske dràve u vreme cara Samuila iz
posledwe faze vizantijsko-bugarskog rata.
Na osnovu ovih naknadno pridodatih episkopija jasno je
da je u odre|enom trenutku vizantijski car wihove oblasti i
gradove vratio ispod bugarske vlasti i raspodelio ih u nadle-
`nosti wihovih nekada{wih mitropolija: Soluna, Larise,
Dra~a i Carigrada, kako je i bilo pre Samuilovih osvajawa, pa
se, i te kako svestan ove ~iwenice, arhiepiskop Bugarske poà-
lio Vasiliju II i zatraìo da one ponovo budu stavqene u nadle-
`nost bugarske arhiepiskopije. U ciqu sre|ivawa stawa u ne-
davno pokorenim bugarskim zemqama Vasilije II je udovoqio
molbi bugarskog arhiepiskopa i pripojio bugarskoj crkvi tra-
ène episkopije. Me|utim, ostaje otvoreno pitawe pod kojom
mitropolijom je bio Ras. Jer, dok su sve ostale episkopije pome-
nute u sigilionu iz 1020. godine poznate i iz ranijih noticija
carigradske crkve, dotle je u woj po prvi put zapisana episko-
pija Ras.
Trebalo bi tako|e obratiti pa`wu na jo{ dva izvora ko-
ji sadrè popis episkopija pod Ohridskim arhiepiskopom. Je-

568
Notitiae, 7.303; 10.222; 13.828.
569
Notitiae, 7.298; 9.184; 10.217; 13.227.
570
Notitiae, 10.621.
571
Notitiae, 7.574; 9.445; 10.524; 13.572.

180
dan je sadràn u apsidi Velike Crkve na ostrvu sv. Ahila na
Prespi, gde je sa~uvano 18 tronova sufragana Ohridskog arhie-
piskopa. Na razme|u XIX i XX veka natpisi na wihovim sedi-
{tima bili su samo delimi~no o~uvani, pa je pouzdano ~itawe
samo devet episkopskih sedi{ta: Vidin, Kefalonija (tj. Glavi-
nica), Verija, Herakleja, Selasfori (tj. Devol), Skopqe, Sar-
dika, Edesa i Velbu`d.
572
Budu}i da se javqa Verija, koja je zau-
zeta od strane Bugara 996. godine, a vra}ena od Vasilija Vizan-
tiji 1002, zatim Skopqe koje su Vizantinci povratili 1004. go-
dine, kao i Vidin, zauzet od strane Vasilija godinu dana pre
Skopqa lako se moè, na prvi pogled zakqu~iti, da spisak
episkopa sa~uvan u apsidi Velike Crkve sadrì sufragane
Ohridske arhiepiskopije iz razdobqa 996. i 1002. godine, tj, iz
oko 1000. godine.
573

Drugi izvor jeste Noticija koju je Daruzes datirao u vre-
me posle 1020 1030. godine (Mss. Genevensis 23) i prvih decenija
XII veka, a koja sadrì spisak episkopija oog Bouyopi.
Ono {to je bitno pri analizi ove Noticije jeste upotreba gr~-
kih naziva gradova koja se podudara sa onim sa~uvanim na apsi-
di Velike Crkve lopixg, Lcoog, Hpoxcio, Kc-
ogvio, lcooopou,
574
koje se u poveqama Vasilija II javqaju
kao 1pioi:g, Moyoivo, Bou:cc, Iopivi:g, Acopoo, odno-
sno pod svojim slovenskim nazivima. Zanimqivo je da se Devol
u apsidi Velike Crkve javqa kao posebna episkopija, dok je
kod Vasilija II on samo grad pod episkopijom Kastorijom. U
Mss. Genevensis 23 Devris (Acupg) se javqa kao posebna episko-
pija dok je u poveqi Vasilija II iz 1019. godine, ovaj grad pribe-
leèn pod episkopijom Bitoq. Tako|e, Mss. Genevensis 23 sadr-
ì i Ras, upravo kao i poveqa od maja 1020. godine.
Pore|ewem imena episkopija zabeleènih na poveqama
Vasilija II Ohridskoj arhiepiskopiji i onih sa~uvanim u ruko-
pisu Mss. Genevensis 23, sa onima pribeleènim na apsidi Veli-

572
I. Ivanov, Blgarski starini iz Makedonia, Sofia 1931, 56; N. Mou:oo-
ouo, H Booiixg :ou oyiou Ayiciou o:gv Hpcoo, I, Ocoooovixg 1989, 400.
573
Na razme|u XI i XII veka Ohridski arhiepiskop Teofilakt u svojim pi-
smima pomiwe neke od episkopija pod Ohridom: Strumicu, Male{evo, Gla-
vinicu, Vidin, (Slavicu, koja je u vreme Vasilija pod Morovi`dem), Ki~evo,
Kastoriju, Beograd, Trijadicu, Pelagoniju ukupno devet; upor. VINJ III,
313, 330, 350, 353 354.
574
Notitiae 13.837, 839 840, 844, 851.

181
ke crkve, dolazi se do zakqu~ka da su gr~ka imena episkopija iz
Velike crkve najverovatnije iz sredine XI veka, a ne iz vremena
Samuilove vlasti.
Grad Ras je po svoj prilici istovetan sa Prokopijevom
Arsom
575
koja je zabeleèna kao jedna od tvr|ava u Dardaniji ko-
ju je obnovio car Justinijan. Ime je poneo po svoj prilici na
osnovu istoimene reke danas poznate pod imenom Ra{ka, a u an-
tici najverovatnije Arsa ili Arsia. Slede}i put pomiwe grad
Ras car Konstantin Porfirogenit govore}i o sklapawu mira
izme|u Srba i Bugara. Tom prilikom Srbi su dopratili zaro-
bqenog sina bugarskog hana Borisa, Vladimira, zajedno sa jo{
dvanaest velikih boqara, do granice, tj. Rasa (cpi :cv
ouvopcv, co :g Poog).
576
U istoriografiji se ovaj doga|aj da-
tira u rasponu od oko 855. do oko 880. godine.
577
Sama pripad-
nost Rasa kao pograni~nog grada tako|e nije kona~no odre|ena
uglavnom se }utke prelazilo preko pitawa da li je ovaj grad
bio u srpskim ili bugarskim rukama.
578
Na osnovu pisawa Kon-
stantina Porfirogenita i poveqa Vasilija II bugarskoj arhie-
piskopiji, smatralo se da je Ras bio bugarski pograni~ni grad,
ali bez blièg odre|ewa kada je to postao. Vizantijski car Va-
silije II kaè za sve episkopije koje sigilionom dodequje bu-
garskom arhiepiskopu da su one wemu pripadale u vreme bugar-
skih careva Petra i Samuila, {to nije podatak koji bi trebalo
olako odbaciti.
Pitawe teritorijalne pripadnosti Rasa veoma je sloè-
no, tim pre {to je to jedini grad sa podru~ja Srbije koji pomi-
we vi{e sredwovekovnih pisaca. Ras je pomenut ne samo kod vi-
zantijskih pisaca (Porfirogenit) ve} i kod potowih srpskih
letopisaca i dubrova~kih hroni~ara. U vreme kada je Porfiro-
genit pisao 32. poglavqe DAI na prvi pogled se ~ini da Ras nije
bio u granicama Srbije, jer ga nema u spisku naseqenih srpskih
gradova, a da li je to bio u IX veku te{ko je re}i. Podatak da se
u sigilionu ohridskoj arhiepiskopiji Vasilija II Ras upadqivo
izdvaja kao jedini grad za koji nije mogu}e utvrditi kojoj je dru-
goj mitropoliji pripadao pre nego {to je vra}en pod Ohrid

575
Upor. J. Kali}, Prokopijeva Apoo, ZRVI 27/28 (1989) 9 17.
576
DAI I, 32.53.
577
@ivkovi}, Ju`ni Sloveni, 393, sa nap. 1336; DAI II, 134.
578
ISN I, 148 (S. ]irkovi}).

182
name}e potrebu za dodatnim preispitivawem ne samo vremena
kada je pripadao Srbiji, a kada Bugarskoj, ve} i kada je uop{te u
wemu i ustanovqena episkopija.
Dve hronolo{ke odrednice su ipak koliko-toliko sigur-
ne, iako ne pruàju dovoqno podataka o samom gradu. Naime, od
oko 855. do oko 880. godine Ras je pograni~ni grad na me|i Srbi-
je i Bugarske, a 949. godine nije pribeleèn kao naseqeni grad
u kr{tenoj Srbiji. U vreme hana Borisa za Ras ne moè pou-
zdano da se kaè da je bugarski ili srpski, dok je za vreme cara
Petra (927 969) na osnovu poveqa Vasilija II Ohridskoj arhie-
piskopiji on bio bugarski i najverovatnije figurirao kao epi-
skopija.
Nil Doksopatrid, koji je 1143. godine sastavio delo u ko-
jem je prikazao po rangu samostalne isto~ne pravoslavne crkve
sa svojim eparhijama, po naredbi plemenitog velikog kraqa
Roèra, navodi da Bugarska ima vi{e od 30 episkopija, nad ko-
jima stoji i nadzire ih grad Ohrid.
579
Nilove re~i idu u prilog
verodostojnosti poveqa Vasilija II, jer i u wima broj episkopi-
ja odgovara broju koji daje Nil Doksapatrid ne{to vi{e od 30.
S jedne strane, dubrova~ka crkva od najranijih vremena
polaè pravo na sufragana u Srbiji dok s druge strane Ohrid-
ski arhiepiskop isti~e sve do po~etka XIII veka, da je Srbiji se-
di{te episkopa u Rasu i u nadle`nosti arhiepiskopa Ohrida.
580

Re{ewe kojim se svi izvori dovode u sklad jeste da je episkopi-
ja u Rasu mewala mitropolitu. Takve promene mogu}e su samo u
sklopu politi~kih gibawa kao {to su prestanak samostalnosti
bugarske dràve ili osamostaqivawe Srbije, odnosno povla~e-
we Vizantije sa tog prostora. Od IX do XIII veka okolnosti su se
mewale, pa je tako i Ras ulazio u organizacionu shemu jedne ili
druge mitropolije, odnosno arhiepiskopije. Mavro Orbin sma-
tra da su episkopije u Srbiji, Bosni, Trebiwu i Zahumqu, pored
onih u primorskim gradovima, pripadale do vremena cara Sa-
muila arhiepiskopu Dukqe, a da su od tog vremena pre{le u nad-

579
Nili Doxapatrii Notitia patriarchatuum, 267 308.
580
G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana Sv. Savi i odlomak Homa-
tijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu, Svetosavski
zbornik 2, Beograd 1939, 102 ( = Ostrogorski, Pismo), g lcppio cioxo-
ov coc :ov Pooou.

183
le`nost arhiepiskopa Dubrovnika.
581
Kqu~ re{ewa pitawa je-
ste kada je osnovana episkopija u Rasu i neposredno je povezan
sa odgovorom na pitawe ko je bio osniva~.
Dodatne i veoma va`ne vesti oko pitawa pripadnosti
grada Rasa donosi i Pop Dukqanin. Mawe pouzdanim ~ine se na
prvi pogled vesti dubrova~kih hroni~ara koje prenose potpuno
druga~iju tradiciju o osnivawu Ra{ke episkopije i uop{te
gradwe crkve Sv. Petra. Tradiciju prema kojoj su crkvu Sv.
Apostola u Rasu podigli do{qaci iz Rima, kojima je na ~elu
bio unuk izgnanog dukqanskog kraqa Radoslava, beleè dubro-
va~ki analisti i pop Dukqanin.
Prema Dukqaninu, Belo je sa pedeset vitezova i wiho-
vim porodicama iz Rima oti{ao za Apuliju, odatle u Dalmaci-
ju, gde je pristao u luci Gru` kod Dubrovnika. Po{to je primio
kraqevstvo predaka, zaratio je na ra{kog ùpana,
582
porazio ga,
i u slavu pobede podigao u Ra{koj crkvu ad honorem beati Petri
apostoli. Potom je naredio da pomenuta crkva bude episkopska i
postavio tamo episkopa usque in praesentem diem.
583
Nedaleko od
crkve, u mestu Kaldana (dan. Novopazarska Bawa) podigao je i
tvr|avu koju je nazvao prema svome imenu Belo.
584

Anonimni dubrova~ki analista prenosi legendu o Belu
oboga}enu novim pojedinostima. Tako, prema ovom dubrova~kom
piscu, zna se da je Belo i 50 vitezova koji su bili sa wim iz Ri-
ma doneli i relikvije sv. Petronile, Domicile, Nerea, Ahilea
i Pankracija (Pankratije), zatim glavu, ruku i stopalo sv. Ser-
gija i Vakha et molte altri Reliquie sancte kao i dva komada drveta
Svetoga krsta.
585

Od istog pisca saznaje se da je Belov deda, izgnani kraq
Radoslav, u Rimu bio pod za{titom samoga pape, da je u~estvo-
vao u ratu izme|u Rimqana i da je imao ~in kapetana. Tamo se

581
Orbini, 247.
582
Ra{ki ùpan Qutomir ubijen je od svojih pratilaca na mostu na Ibru. A.
Popovi}, Gorwi Ibar sredwega veka, GN^ 25 (1906) 189, navodi ostatke sta-
rog kamenog mosta u So~anici kod starog grada Gali~a preko kojeg je vodio
put za Ras.
583
Ljetopis, 71.
584
Preko puta Petrove crkve u Novom Pazaru, na oko 2.5 km nalazi se selo
Podbeqe, koje bi svoje ime moglo da duguje ~iwenici da se nalazilo ispod
Bela, tj. tvr|ave koju je podigao Belo Radoslav.
585
Anonymi, 3.

184
oènio Rimqankom sa kojom je imao tri sina od kojih su dvoji-
ca umrla od kuge, a tre}i je bio Stefan Belo koji je tako|e bio
kapetan i imao sina Radoslava Bela. Po{to je Stefan umro Ra-
doslav Belo je postao kapetan Rimqana. U me|uvremenu umro je
sin kraqa Radoslava, Berislav (onaj koji je oca izgnao iz kra-
qevstva) i zemqa je ostala bez vladara. Poslanici iz Bosne,
586

nastavqa Anonim daqu pripovest, pozvali su Radoslava Bela
da preuzme kraqevstvo, {to je ovaj i u~inio po{av{i sa 500
qudi preko Ankone, a potom ukrcav{i se na tri broda, pristao
u luku Raguze gde je ~ekao da mu do|e vojska iz Bosne koj je ~ini-
lo 5 000 qudi.
Godinu dana kasnije, kada mu se pot~inilo ~itavo kra-
qevstvo, po{ao je u kastel Lave (Lauzij) da uzme svoju imovinu
i relikvije, ali se, prelaze}i preko mora splavom, zajedno sa
svojom pratwom utopio. Posle wegove smrti kraqevina se po-
delila jer nijedan od velika{a nije mogao da se proglasi za na-
slednika pokojnog kraqa.
587
Piscu nije poznat tok ratnih ope-
racija prema unutra{wosti i na~in na koji je Radoslav Belo
obnovio dedovinu.
Pozniji dubrova~ki analista, Nikola Rawina, svoje iz-
lagawe o najranijoj pro{losti Dubrovnika, uglavnom zasniva
na Popu Dukqaninu, odnosno Mavru Orbinu, jer upravo kao i
kod ovih pisaca pomiwe kako je âslav (Berislavo cognominato)
proterao svoga oca Radoslava, a ovaj iz Apulije oti{ao u Rim.
Za razliku od Anonima, Radoslavqevog sina ro|enog iz braka
sa Rimqankom (di nobil prosapia), naziva Stefan Petrislav, a
wegovog sina Radoslav Pavlimir, od Rimqana prozvanog Belo.
Rawina tako|e napomiwe da su dva Radoslavqeva sina umrla od
kuge. Zatim sledi opis dolaska Radoslava Bela u Dubrovnik,
prenos relikvija, gradwa tvr|ave i susret sa stanovnicima
Epidaura sa kojima je bio i wihov arhiepiskop Jovan. Za razli-

586
Kod dubrova~kih analista pojam Bosna potpuno je istovetan sa Srbijom.
Ovo je veoma va`na okolnost jer je Bosna sve do sredine X veka bila sastav-
ni deo Srbije, pa na osnovu ove ~iwenice mogu da se hronolo{ki odrede po-
jedini najstariji dubrova~ki zapisi. U jednom izve{taju dubrova~kog arhie-
piskopa dubrova~koj op{tini, od 24. februara 1252. godine, izri~ito se iz-
jedna~ava pojam Srbija sa Bosnom - Zachulmie, regnum Seruilie, quod est Bosgna,
et regnum Tribunie; upor. Zbornik IV, N 419.
587
Anonymi, 4 5.

185
ku od Anonima, Rawina pripisuje Radoslavu Belu i gradwu cr-
kve Sv. Stefana Prvomu~enika.
Zatim je Radoslav oti{ao u Travuniju, gde je na Uskrs
krunisan za kraqa, a epidaurski arhiepiskop Jovan postavio je
episkopa u Trebiwu. Po{to je porazio ra{kog ùpana u ~ast
pobede Radoslav je izgradio crkvu Sv. Petra u provinciji Ra-
{koj. Sledi opis sukoba sa Ugrima i naprasna smrt kraqa u
Trebiwu.
588
Kada je, posle wegove smrti, trebiwski |akon spla-
vom prelazio u Dubrovnik da preuzme vladarevu imovinu i re-
likvije, podigla se bura koja je potopila i wega i one koji su
bili sa wim. Sahrawen je u crkvi Sv. Mihaila u Travuniji.
589

Junije Rasti}, dubrova~ki hroni~ar, prenosi skra}enu
verziju doga|aja oko Pavlimira Bela, uz neznatne dopune, kao
{to je ime sina kraqa Radoslava koji je ovoga i proterao iz
kraqevstva, a koga Rasti} zove Gotislavom. Daqa pripovest
uglavnom se zasniva na Dukqaninu, s tom razlikom {to doga|aje
oko Pavlimira datira u po~etak X veka.
590

Legenda o kraqu Belu sa~uvana je u dve osnovne verzije.
Onu stariju prenosi dubrova~ki Anonim i od wega podatke pre-
uzimaju svi docniji pisci. Ono {to je va`no u pogledu episko-
pije u Rasu, jeste da ta najstarija legenda o Belu ne zna za zida-
we crkve Sv. Petra, kao ni za ratovawe Bela sa Ugrima, ve} sa-
mo za wegov ~in ujediwewa kraqevstva i nesretnu smrt u tala-
sima ispred Dubrovnika. Noviju legendu donosi Pop Dukqanin
i ona sadrì elemente koji u prvi plan stavqaju sukob sa ra-
{kim ùpanom i gradwu crkve Sv. Petra. Od Dukqaninu ovu
verziju preuzimaju pozniji dubrova~ki analisti katkad je kom-
binuju}i sa vestima Anonima, kao {to to ~ini Nikola Rawina.
Pop Dukqanin je za svoju verziju pri~e o Belu imao po-
trebe i u ideolo{koj nameni svoga spisa koja je bila usmerena
na dokazivawe samostalnosti dukqanske dinastije i crkve u od-
nosu na ostale slovenske kneèvine, a pre svega u odnosu na Ra-
{ku koja je upravo u wegovo vreme preuzela prvenstvo me|u srp-
skim kneèvinama. Otuda je ve} od ranije postoje}u legendu
pro{irio dodatnim pojedinostima. Ono {to je su{tinski bit-

588
Ragnina, 176, la citt di Tribunia; upor. Ljetopis, 72, in unum oppidum Tribuniae.
589
Ragnina, 170; 173 176.
590
Resti, 25 26.

186
no jeste da Dukqanin ovo poglavqe o izgradwi crkve Sv. Petra
zavr{ava re~ima da je u woj sedi{te episkopije i u wegovo vre-
me, dakle sredinom XII veka.
Prvobitna legenda o Belu, zabeleèna kod dubrova~kog
Anonima upu}uje na weno postawe pre sredine XII veka kada je
iskrivqenu beleì Pop Dukqanin. U toj pripovesti ono {to
je piscu dubrova~kog porekla bitno jeste ono {to se neposred-
no ti~e wegovog grada, a to su u ovom slu~aju mo{ti svetaca koje
je (Radoslav) Pavlimir Belo doneo iz Rima.
591

Zanimqiva je i nestalnost Belovog imena. Kod Anonima
on je iskqu~ivo Radoslav Belo,
592
dok je kod potowih dubrova~-
kih pisaca i Popa Dukqanina on Pavlimir Belo.
593
Wegovo ime
nesumwivo bi trebalo povezati sa sv. Petrom i Pavlom, odno-
sno gradwom crkve Sv. Petra kod Novog Pazara, {to bi zna~i-
lo da je u pozadini ~itave pri~e istorijska podloga o gradwi
crkve, ~ije se ime transponovalo na pretpostavqenog gradite-
qa. Wegovo pravo ime sa~uvano je samo u najstarijoj dubrova~-
koj predaji Radoslav Belo.
Trebalo bi voditi ra~una da su kod Porfirogenita nave-
deni srpski vladari i wihovi me|usobni odnosi proterivawe,
svrgavawe sa vlasti, ìvot u izgnanstvu. Jedni su se sklawali u
Bugarsku (Strojimir, Gojnik), drugi u Hrvatsku (Petar, Bran),
a tre}i u Carigrad (Zaharija). Ovi koji su boravili u Hrvat-
skoj mogli su preko vizantijske Dalmacije lako da do|u i do
Italije. U nekim dokumentima sa po~etka XI veka pomiwu se
slovenski ùpani oko Siponta na rtu Gargano.
594
Prvoslavqev
sin Zaharija pojavquje se dvadesetih godina u Carigradu kao
{ti}enik vizantijskog cara Romana Lakapina (919 944). Jedi-
ni pripadnik srpskog vladarskog roda ~ija sudbina je potpuno
nepoznata jeste Stefan, sin Mutimirov. Upadqivo je da prema

591
Podrobnije o Belu i vremenu nastanka legende, najverovatnije u XI veku,
videti T. @ivkovi}, Legenda o Pavlimiru Belu, Istorijski ~asopis 50
(2004) 9 32.
592
Anonymi, 4 5.
593
Resti, 25 26; Ljetopis, 69.
594
Codice diplomatico del monastero benedettino di S. Maria di Tremiti (1005 1237),
ed. A. Pertucci, Romae 1960, N 32, N 42, N 48 (pod 1043, 1050. i 1054. godinom). Vi-
deti i, J. Gay, LItalie mridionale et lempire byzantin, Paris 1904, 590; A. Guillou, Mi-
gration et prsence slaves en Italie du VIe au XIe sicle, ZRVI 14/15 (1973) 11 16.

187
najstarijim dubrova~kim zapisima sin prognanog kraqa Rado-
slava nosi upravo ime Stefan (Stefan Belo).
595

Vesti dubrova~kih hroni~ara u odnosu na politi~ku
istoriju Srbije kako je beleì Konstantin Porfirogenit pot-
puno se razlikuju. Prvo, nema gotovo nijednog imena srpskog
kneza koga beleì Porfirogenit. Kod cara-pisca hronologija
vladavine srpskih vladara prili~no je jasna: Mutimir (851
891), Prvoslav (891 892), Petar (892 917), Pavle (917 923),
Zaharija (923 926), âslav (933 944?). Kod dubrova~kih hro-
ni~ara i Popa Dukqanina hronologija prakti~no ne postoji.
Jedino vladarsko ime koje je zajedni~ko jeste âslavqevo i on
je kod Popa Dukqanina sin kraqa Radoslava koga je proterao u
Primorje, a ovaj, odatle, preko Apulije, dospeo u Rim.
596
Ukoli-
ko su Porfirogenitov i Dukqaninov âslav iste li~nosti,
597

onda bi hronologija Belovog ratovawa morala da bude pomere-
na dobrih 40 godina docnije, otprilike u vreme od oko 970. do
oko 980. godine.
U su{tini razdobqe posle âslavqeve smrti, u pogledu
istorije Srbije, potpuna je nepoznanica. Jedine podatke o srp-
skim vladarima za drugu polovinu X veka pruàju Pop Dukqa-
nin i dubrova~ki analisti. Ukoliko se zanemari ~itav niz vla-
dara koje Dukqanin navodi pre âslava, koji su gotovo bez sum-
we legendarne li~nosti npr. Sebeslav, Razbivoj, Vladimir,
Hranimir, Tvrdoslav, Ostrivoj, Tolimir, Prvoslav, Krepi-
mir, Svetozar, Radoslav,
598
ostaje usamqena legenda o Pavlimi-
ru Belu koja sna`no natkriquje prethodno Dukqaninovo pisa-
we i prakti~no od samog po~etka wegovog spisa jedina je celina
koja sadrì elemente istori~nosti. Od imena pobrojanih vla-
dara zanimawe pobu|uje Prvoslav koji nosi istovetno ime kao

595
Anonymi, 4.
596
Ljetopis, 62.
597
Prema Porfirogenitu âslavqev otac je Klonimir koji je pri poku{aju
osvajawa vlasti stradao 896. godine, dok bi prema Dukqaninu wegov otac
bio Radoslav. S druge strane, Klonimir je ro|en u izbegli{tvu, u Bugarskoj,
dok je Radoslav prognan iz Srbije. âk i da je âslav Klonimirovi} Kon-
stantina Porfirogenita istovetan sa âslavom iz Letopisa Popa Dukqa-
nina, otvara se pitawe legendarnih elemenata koji bi morali da budu dale-
ko brojniji kod Popa Dukqanina i dubrova~kih analista, po{to Porfiro-
genit pi{e gotovo kao savremenik zbivawa koje opisuje.
598
Ljetopis, 58 61.

188
i srpski vladar koji je nasledio Mutimira, a koga pomiwe Kon-
stantin Porfirogenit.
599
Sli~nost koja nu`no ne mora da zna-
~i da je zaista u pitawu ista osoba.
Jedini hronolo{ki podatak koji Dukqanin pruà nala-
zi se dve generacije kasnije, kada je posle opisa vladavine Be-
lovog sina Ti{emira i unuka Kre{imira, naglasio da je u to
vreme (Eo tempore) umro bugarski car Petar (927 969). Sve da-
kle {to je Pop Dukqanin ispri~ao o Pavlimiru Belu odigralo
se, prema wegovom ra~unu, ~etrdesetak godina ranije, odnosno
oko 930. godine. Pore|ewem sa pisawem Konstantina Porfiro-
genita, ova hronologija je neodrìva.
Druga mogu}nost koja se ~ini primamqivijom jeste da se
Pavlimir Belo vratio u Travuniju oko 970 980. godine. On bi
bio potomak jednog od izgnanih srpskih kneèva koji je uz podr-
{ku oblasnih gospodara osvojio vlast na prostoru Srbije ta~-
nije Ra{ke i Travunije. U kontekstu poznatih istorijskih doga-
|aja Belo je mogao da iskoristi nemire koji su potresli Srbiju
posle smrti Jovana Cimiskija, o ~emu tako|e pi{e Pop Dukqa-
nin i da 976/980. godine objedini zemqu. Simbol wegove vojne
pobede bila bi tvr|ava koju je podigao u Ra{koj, a duhovne, cr-
kva sv. Petra i Pavla kod Kaldane. S druge strane, Ohridski
arhiepiskop je 1020. godine zahtevao da mu se vrate episkopije
koje su bile pod bugarskim carevima Petrom i Samuilom, {to
bi, primeweno na episkopiju u Rasu, zna~ilo da je Samuilo u ne-
kom trenutku oblast Ra{ke pripojio bugarskom carstvu. Iz
sleda poznatih doga|aja ovo je najpre moglo da se dogodi oko
1009. godine u sklopu wegovog {ireg pohoda na zapad, prema
Dalmaciji i Dukqi.
U oba slu~aju analiza Porfirogenita, Popa Dukqanina,
dubrova~kih analista i poveqa Vasilija II Ohridskoj arhiepi-
skopiji, ukazuje na to da je doga|aje oko kraqa Radoslava, Bela i
izgradwe crkve Sv. Petra kod Rasa, nemogu}e dovesti u sklad.
Slojevi legende su isuvi{e prikrili istorijsku radwu. Nepo-
znate su i te`we pisaca, odnosno nedovoqno istraène u isto-
riografiji.
Pitawe predlo{ka Letopisa Popa Dukqanina tako|e
iziskuje odre|ene odgovore. Sporno je da li istoriografija da-

599
DAI I, 66 68.

189
nas raspolaè verodostojnim prepisom Letopisa. Naime, le-
genda o prvom dubrova~kom arhiepiskopu Jovanu sa~uvana je is-
kqu~ivo kod dubrova~kih hroni~ara, dok ovaj podatak u danas
sa~uvanoj verziji Letopisa Popa Dukqanina ne postoji. Me|u-
tim, on je sigurno i kod wega postojao jer dubrova~ki pisac Lu-
dovik Tuberon (XV/XVI vek) izri~ito kaè, opisuju}i dolazak
prvog arhiepiskopa u Dubrovnik, quem Diocleatis auctoris annales
Ioannem nominant.
600

Prenos mo{tiju sv. Petronile, Domicile, Nerea, Ahi-
lea, Pankracija i delova mo{tiju sv. Sergija i Vakha, ~itavoj
legendi daje jedan poseban istorijski kontekst. Naime, sv. Pe-
tronila je rimska mu~enica iz najranijeg razdobqa hri{}an-
stva. Hri{}anska tradicija je u VI veku od we na~inila }erku
sv. Petra koja je odbila da se uda za vojvodu Flaka i umrla to-
kom trodnevne gozbe. Wen sarkofag je VIII veku preme{ten u
crkvu Sv. Petra, a wena kapela smatrana je za kapelu frana~-
kih kraqeva. Budu}i da su Karolinzi smatrani za adoptirane
sinove sv. Petra, apostolova }erka postala je i za{titnica wi-
hovog doma.
601

Sv. Nereo i Ahileo su bili rimski mu~enici iz II veka.
Wihov kult se razvio oko wihovih mo{tiju na grobqu porodi-
ce Domicila, veoma je star i veoma dobro potvr|en. U wihovim
legendarnim delima oni su bili evnusi Flavije Domicile, ro-
|ake cara Domicijana koji su je pratili tokom wenog progon-
stva. Pogubqeni su u vreme cara Trajana (98 117), dok je Domi-
cila bila spaqena po{to je odbila da prinese `rtve idolima.
Grobovi sv. Nerea i Ahila prona|eni su 1874. godine u crkvi na
grobqu Domicila, ali su bili prazni.
602

Sv. Pankracije je tako|e bio rimski mu~enik iz ranog IV
veka. Wegov kult je po{tovan u crkvi na Via Aurelia u Rimu gde
su leàle i wegove mo{ti, ali o samom Pankraciju malo je {ta
poznato. Wegove mo{ti je papa Vitalijan poslao oko 664. godi-
ne kraqu Nortumbrije. âk {est starih crkava u Engleskoj bi-
lo je posve}eno ovom svecu, ukqu~uju}i i onu u severnom Londo-

600
Commentariolus Ludovici Cervarii Tuberonis de origine et incremento urbis Rhacu-
sanae, Rhacusii 1790, 9 10.
601
AA. SS Maii VII (1688), 420 422; H. Delehaye, Sanctus, Bruxelles 1927, 118 120.
602
AA SS. Maii III (1680) 4 16.

190
nu. Slavi se 12. maja, naj~e{}e se sv. Nereom i Ahileom.
603

Istog datuma slavi se i sv. Domicila, dok se sv. Petronila sla-
vi 31. maja.
Upadqivo je da su sv. Petronila, Domicila, Nereo, Ahi-
leo i Pankracije pripadali istom krugu svetaca po{tovanih u
Rimu. Wihov kult jeu ranom sredwem veku imao veliki zna~aj na
Zapadu, pre svega u samom Rimu,
604
ali i kod Franaka, posebno
Karolinga. Na primeru sv. Pankracija vidi se da je kult bio iz-
uzetno po{tovan i u udaqenoj Engleskoj. Me|utim, beo~ug isto-
rijske podloge ovoj analizi imena svetaca ~ije su mo{ti prene-
te iz Rima u Dubrovnik dodaje Konstantin Porfirogenit koji
949. godine izri~ito kaè da u Dubrovniku, usred grada u crkvi
sv. Stefana Prvomu~enika, leè mo{ti sv. Pankracija.
605
Time
je dosegnut najkasniji datum do kada je legenda o prenosu mo-
{tiju sv. Pankracija mogla zadobiti obrise ukoliko nije bila
i potpuno uobli~ena.
Decenijama pre Konstantina Porfirogenita u Dubrov-
niku su postojale legende o osnivawu grada od izbeglica iz
Epidaura, poznato obja{ewe imena Ragusa od re~i lau (strma
stena) i najverovatnije legenda o prenosu mo{tiju sv. Pankra-
cija. Va`no pitawe, koje je gotovo osu|eno da ostane bez odgo-
vora, jeste: u kolikoj meri je Porfirogenit pre~i{}avao dobi-
jene podatke o Dalmaciji, Srbima i Hrvatima? Da li su carski
~inovnici dostavqali caru u svojim bele{kama pone{to i o
legendama dalmatinskih gradova Zadra, Splita ili Dubrov-
nika? Na primeru Splita jasno je da su u pouzdane izve{taje
kao {to je opis Dioklecijanove palate u Splitu,
606
rastojawe

603
AA. SS. Maii III (1680) 17 22.
604
Rimske pape, od po~etka VIII i do sredine IX veka, redovno su obdarivale
crkve posve}ene sv. Pankraciju, Petronili, Laurenciju, Stefanu Prvomu-
~eniku, Sergiju i Vakhu, Kozmi i Damjanu; upor. Liber Pontif. I, 418 507; II, 2
120, passim. Zanimqivo je da se u vreme pape Lava III (795 816) svi pomenuti
sveci, odnosno crkve wima posve}ene, pomiwu kao darovane ili obnovqene:
srebrne ikone bazilici sv. Laurencija, vezena ode}a crkvi sv. Laurencija,
isti pokloni crkvi sv. Pankracija, ukra{en oltar u crkvi sv. Petronile,
ode`da |akonijonu sv. Nerea i Ahila, kao i crkvi sv. Stefana Prvomu~eni-
ka; Liber. Pontif. II, 2.8 23.19. Budu}i da su sveta~ki kultovi imali svoj apogej
svaki u svoje vreme, za pomenute kultove ovo bi vaìlo na razme|u VIII i IX
veka, uz sna`ne odjeke koji su potrajali do sredine IX stole}a.
605
DAI I, 29.235 236.
606
DAI I, 29.246 257.

191
izme|u Klisa i Splita
607
ili iznos danka koji dalmatinski gra-
dovi pla}aju Slovenima,
608
bile ukqu~ene i lokalne legende,
upravo kao ona o zauze}u Salone ratnim lukavstvom Avara, tj.
Slovena.
609
Analogijom bi se moglo pretpostaviti da su sli~ne
legende o Dubrovniku tako|e bile zabeleène, a car izdvojio
samo kratku re~enicu iz onog pasusa koji govori o osnivawu
grada i zna~ewu wegovog imena.
Sam po~etak Porfirogenitovog izlagawa u ovom odeq-
ku, zapo~et karakteristi~nim 'O:i tj. Da (tj. skra}eno od
stoga, treba znati da) ukazuje da su u pitawu ispisi iz {i-
reg spisa ili prikupqenog materijala.
610
Stoga, nije neverovat-
no da je u vreme Konstantina Porfirogenita ve} postojala le-
genda o prenosu mo{tiju rimskih svetaca u Dubrovnik.
Uporedna analiza izve{taja Konstantina Porfirogeni-
ta o po~ecima Dubrovnika i Popa Dukqanina o istom pitawu,
pokazuje da je zajedni~ki izvor bio sastavqen na latinskom je-
ziku i da je bio stariji od polovine X veka.
611
Onako kako je Ra-
dosav Kati~i} rekonstruisao predloàk ~iji su delovi upotre-
bqeni kod Konstantina Porfirogenita, Popa Dukqanina, To-
me Arhi|akona i dubrova~kih analista (Milecije), izlazi da je
on bio sadràn u katalogu episkopa ili u nekoj pontifikalnoj
hronici. Po~etke ove legende opredelio je Radosav Kati~i} u
drugu polovinu VIII veka.
612

Slojevi dubrova~ke legende o osnivawu grada, zatim o
prvom arhiepiskopu Jovanu i dolasku izbeglica iz Rima kao i o
prenosu mo{tiju odre|enih rimskih svetaca, nisu podjednako
rastuma~eni u literaturi. Naracija koja se ti~e Bela i preno-
sa mo{tiju ostala je zanemarena. Jo{ je F. [i{i} zakqu~io da
je pripovest o Belu potekla u Dubrovniku da bi se objasnilo
romansko poreklo Dubrov~ana, pa bi to zapravo bila etiolo-
{ka legenda koja bi i{la za tim da objasni za{to se Dubrov~a-

607
DAI I, 29.29 30.
608
DAI I, 30.132 142.
609
DAI I, 29.32 44.
610
Kati~i}, Aedificaverunt, 132.
611
O jezi~kim sli~nostima Dukqaninovog i Porfirogenitovog izve{taja
koje vode ka re{ewu da je postojao latinski zapis dubrova~kog postawa, vi-
deti, Kati~i}, Aedificaverunt, 134 137.
612
Kati~i}, Aedificaverunt, 157 158.

192
ni od starine zovu Romani.
613
Onda bi u tom slu~aju slovenska
legenda o kraqu Radoslavu bila uzeta za okvir ove pripovesti,
pa bi vaqalo postaviti pitawe kakve veze uop{te ima sloven-
ska legenda o kraqu Radoslavu sa Dubrovnikom, a pogotovo veza
wegovog unuka kao prenosioca najdragocenijih dubrova~kih mo-
{tiju. Samo zato da bi Dubrov~ani uspostavili ~vr{}u vezu sa
svojim romanskim poreklom? Za{to bi oni na tome insistira-
li u ranom sredwem veku kada su jezi~ke barijere izme|u sta-
novnika gradova i Slovena zale|a vrlo jasno definisale et-
ni~ko poreklo jednih i drugih. Sve ovo navodi na pomisao da se
iza legende o kraqu Radoslavu, izgradwi Dubrovnika, prenosu
mo{tiju rimskih svetaca, osnivawu episkopije u Rasu, krije ne-
koliko slojeva dubrova~ke tradicije zasnovane na realnim
istorijskim doga|ajima.
Skupina mo{tiju rimskih svetaca ukazuje na vezu Du-
brovnika sa Rimom i zapadnom crkvom. Neko ko je bio veoma
uglednog roda doneo je te mo{ti u Dubrovnik. Slovenska legen-
da je tu li~nost, mo`da, pretvorila u jednog od potomaka izgna-
nog kraqa. Poznato je da su srpski kneèvi ~esto bili izgnani-
ci u okolnim zemqama - Bugarskoj, Hrvatskoj, Carigradu, a iz-
gleda i u Italiji, tj. Rimu. Stapawe dubrova~ke legende o pre-
nosu mo{tiju sa lokalnim slovenskim legendama o starijim
kneèvima nesretne izgnani~ke sudbine mogle su da se spoje u
jedinstvenu legendu tek po{to je Dubrovnik u sebe primio ele-
mente slovenskog ìvqa. Takva mogu}nost otvorila se ve} kra-
jem X veka
614
i do vremena Popa Dukqanina proteklo je dovoqno
vremena da se ona u potpunosti oblikuje. U tom slu~aju podaci o
(Radoslavu) Pavlimiru Belu preneti su u Dubrovnik iz sloven-
skog okruèwa, a Dubrov~ani su tu legendu prilagodili svojim
politi~kim potrebama. Ali pre nego {to su se legende preple-
le i stvorile te{ko shvatqivu pripovest morala je da postoji u
slovenskom svetu legenda o Radoslavu Belu.
Porfirogenit o ovom vladaru ni{ta ne zna, jer sam kaè
da je u jednom trenutku srpski vladar postao Vojislav, zatim Ra-
doslav, pa Prosigoj, a potom Vlastimir, da bi tek od wegovog

613
[i{i}, Letopis, 442.
614
Kod dubrova~kog Anonima zabeleèn je podatak da su stanovnici Dubrov-
nika krajem X veka igrali na slovenski na~in (a modo schiavono); upor.
Anonymi, 25.

193
vremena (oko 830 851) mogao da otpo~ne sigurnije izlagawe sa
Mutimirom, wegovim sinovima i bugarsko-srpskim sukobima.
Ime Radoslava koincidira sa imenom Dukqaninovog kraqa Ra-
doslava. I prema Porfirogenitovom pisawu izlazi da je ovo
vladar sa kraja VIII i po~etka IX veka. U tom slu~aju potomak
kraqa Radoslava, Belo Pavlimir mogao je da se pojavi na pro-
storu srpskih zemaqa ~etrdesetih godina IX veka.
615

Ova hronologija odgovara pisawu Popa Dukqanina, od-
nosno jednog izdvojenog pasusa wegovog Letopisa za koji se mi-
slilo da je slu~ajno umetnut na to mesto,
616
a koji je Dukqanin
preuzeo iz nekog drugog izvora. Radi se o prekidu radwe izme|u
dva odeqka onoga koji govori o ro|ewu Pavlimira Bela i
onog koji daqe obja{wava kako je Pavlimir Belo do{ao u svoju
dedovinu. U pitawu je tekst pasusa o arabqanskim brodovima
koji su u to vreme, isploviv{i sa Sicilije, razru{ili omnes ci-
vitates maritimas.
617
Mleta~ki hroni~ar Jovan \akon pi{e o
istom pohodu iz 841. godine kada su stradali Osor, Ankona,
Kvarnerska ostrva, ali ne i ju`nodalmatinski gradovi.
618

Dokaz da je ovaj prikaz preuzet gotovo doslovce iz nekog
izvora jeste Dukqaninovo tuma~ewe izraza kojim opisuje ara-
bqansko brodovqe: quod stolum vocatur miria armeni graece, id est
latine decem millia vella.
619
Sama re~enica predstavqa trag stari-
jeg izvora kojim se Pop Dukqanin koristio, ali me|u izvorima
koji su istorijskoj nauci danas poznati ovog izvora nema. Pop
Dukqanin je veoma ta~no preveo gr~ki original, odnosno, {to
je verovatnije, dobar prevod ve} je sadrào izvor kojim se Du-
kqanin koristio.
620

615
Vlastimirov zet, ùpan Travunije, zvao se Bco, a hronolo{ki se tako|e
uklapa u ~etrdesete godine IX veka; DAI I, 34.7 8. [i{i}, Letopis, 443, nap.
73, skrenuo je pa`wu na mogu}nost da je, budu}i da je ime Porfirogenit za-
pisao u genitivnom obliku Bcog, {to otkriva latinski zavr{etak, da je
Porfirogenit pred sobom imao latinskim jezikom pisane izve{taje iz Du-
brovnika (a i ostale Dalmacije).
616
[i{i}, Letopis, 444.
617
Ljetopis, 70.
618
Ioh. Diac. 114.5 21.
619
Ljetopis, 70.
620
upioixo - deset hiqada; opcvic - jedriti; Upor. A Patristic Greek Lexi-
con, ed. G. W. H. Lampre, Oxfrod 1965, 227, 888.

194
Iza ovog kratkog opisa arabqanskog upada, koji je za po-
sledicu imao, prema Dukqaninu, napu{tawe gradova od strane
Romana i wihov sukob sa Slovenima iz unutra{wosti, te napo-
sletku sporazum o pla}awu danka uz odobrewe da ponovo mogu da
podignu gradove,
621
nastavqa Dukqanin opis dolaska Pavlimi-
ra Bela koji je sa rodbinom i 50 vojnika prispeo u Dalmaciju u
luku Gru`.
Po~etak ovog pasusa ukazuje da je Dukqaninu bilo potpu-
no jasno da prethodni opis arabqanskog upada stoji u neposred-
noj hronolo{koj vezi sa daqim doga|ajima oko Pavlimira Be-
la, jer nedvosmisleno kaè da se to dogodilo u isto vreme per
idem tempus. Kroz ~itav tekst Letopisa, Pop Dukqanin ovako
eksplicitan izraz nigde ne koristi. Kada ni sam nije bio sigu-
ran u hronologiju Barski letopisac koristio je naj~e{}e izra-
ze inter haec, itaque tempore ili eo tempore,
622
dok izraz post haec
ukazuje na sigurnost pi{~evu u redosled doga|aja koje opisuje
ali bez dovoqno saznawa o bliòj hronologiji.
623

Ispitivawe legende o Radoslavu Belu dovelo je su~eqa-
vawem razli~itih izvora do suprotstavqenih tuma~ewa. Poka-
zalo se da legenda u celini ne moè da bude sme{tena u odre|e-
no razdobqe, a da ne bude naru{en me|usobni odnos izvora i
hronologija koju pruàju. Sve to dovodi do zakqu~ka da je ve}
kod Popa Dukqanina sredinom XII veka legenda o Radoslavu Be-
lu bila prili~no izmewena i primila u sebe i neke druge le-
gende iz slovenskog i romanskog sveta. Podatak da je Belo podi-
gao crkvu Sv. Petra i u woj ustanovio episkopiju, uz veoma va-
`nu napomenu pisca da je to tako i do dana{wih dana, a tog
podatka nema kod najstarijeg dubrova~kog pisca Anonima

621
[i{i}, Letopis, 444, smatra da ovaj sporazum Romana i Slovena ne treba
brkati sa sporazumom iz vremena Vasilija I posle 867. godine, a sam zapis da
je istorijski ta~an iako je u Letopis dospeo kao docnija glosa dubrova~kog
postawa. Kao potporu [i{i}eve primedbe, trebalo bi re}i da su Sloveni i
Romani jo{ u vreme Lava V (813 820) vr{ili razgrani~ewa u Dalmaciji.
622
Ljetopis, 46, 48, 69, 70 73, 77 78, 84, 94.
623
Ljetopis, 42, 53, 67, 74, 87, 91, 93, 95 96, 101, 104. Zanimqivo je da dubrova~-
ki Anonim otpo~iwe svoju Hroniku izgradwom Dubrovnika od strane kraqa
Radoslava Bela, sina Stefana Bela. Hronologija koja prati izlagawe go-
dina ispred svakog odeqka plod je docnijeg rada kopiste iz XV veka i po-
sledica wegovog tuma~ewa pro{losti. Odavno je upozoreno da se prve vesti
najstarije dubrova~ke Hronike odnose na vreme s po~etka IX veka; upor.
Anonymi, VI ( S. Nodilo).

195
ukazuje na to da ga je Dukqanin ubacio samoinicijativno, da bi
pokazao kako su dukqanski vladari (jer Belo je prema Dukqani-
nu pre svega dukqanski vladar) bili ti koji su ustanovili epi-
skopiju u Ra{koj, a samom tom ~iwenicom ba{tinili i poli-
ti~ku vlast na tom prostoru.
Dubrov~ani su spojili stariju legendu o osnivawu Du-
brovnika sa dolaskom Radoslava Bela jer je on doneo mo{ti
svetaca tako bitne u ranom sredwem veku kao zalog trajawa i
opstanka jednog grada. U tom slu~aju do{qaci iz Rima jesu do-
neli mo{ti, a da li su ba{ oni ustanovili episkopiju u Trebi-
wu i zajedno sa izbeglicama iz Epidaura sagradili Dubrovnik,
ostaje samo legenda uklopqena u istorijsku scenu.
Pokazalo se da je pisawe Popa Dukqanina o osnivawu
episkopije u Rasu plod wegove konstrukcije. Moè se pouzdano
zakqu~iti da episkopiju u Rasu nije osnovala dubrova~ka ili
barska crkva. Ovakvo tuma~ewe odvodi korak daqe i do pitawa
o politi~koj pripadnosti Rasa u vreme kneza Mutimira i bu-
garskog kneza Mihaila Borisa. Jer, ukoliko je Ras pograni~ni
srpski grad onda je pomalo ~udno {to ga nema u popisu nastawe-
nih gradova u kr{tenoj Srbiji Konstantina Porfirogenita.
Upadqivo je da popis srpskih gradova iz 949. godine zabeleèn
u 32. poglavqu DAI zapo~iwe Porfirogenitovim karakteri-
sti~nim 'O:i, {to je zapravo postupak skra}ivawa izvornika.
624

Na istovetan na~in zapo~iwe on nabrajawe gradova u u Hrvat-
skoj i drugim srpskim kneèvinama.
625
Spisak je najverovatnije
prilago|avan i u wemu nisu na{la mesto sva naseqa.
Ras, kao pograni~na tvr|ava, mogao je da bude 855 880.
godine u Srbiji, a 949. godine u Bugarskoj. Ve} 976. godine, pre-
ma Dukqaninu, Srbi su likvidirali vizantijsku posadu u Rasu i
ponovo se osamostalili.
626
Da je ovaj grad bio u temi Bugarskoj
zbog ~ega bi ga Srbi osvajali? Uostalom dobro je poznat pe~at
Jovana, protospatara i katepana Rasa iz vremena Jovana Cimi-
skija
627
{to je dokaz da je Dukqaninov prikaz doga|aja u Srbiji
izme|u 971. i 976. godine veoma pouzdan, a da je u Rasu bilo sedi-

624
DAI I, 32.149.
625
DAI I, 31.68 (Hrvatska); 33.20 (Zahumqe); 34.19 (Travunija); 35.12 (Dukqa);
36.14 (Paganija).
626
Ljetopis, 74.
627
Seals II, N 33.1.

196
{te katepanata. Ovaj zakqu~ak name}e slede}i, a to je da ukoli-
ko je bilo potrebe da se oblast Srbije deli na katepanat Ras i
temu Srbiju, koja je potvr|ena sigurno posle 1018. godine,
628
a
verovatno na temequ Cimiskijeve podele iz 971. godine, onda je
oblast oko grada Rasa pre 971. godine ve} figurirala kao po-
sebna politi~ka jedinica u okvirima celokupne Srbije. Weno
izrastawe kao politi~ke celine najpre je moglo da bude
ubrzano postojawem crkvene organizacije, ta~nije episkopije
oko koje su se stekli i posebni atributi dràvnosti i posebno-
sti te oblasti.
Istovremeno, ovakav zakqu~ak bi ukazivao na to da je
tvr|ava Ras u ranom sredwem veku bila pograni~na bugarska
tvr|ava u ~ijoj je blizini uspostavqena episkopija sa sedi{tem
u crkvi Sv. Petra. Samim tim, Ra{ka episkopija je od svog
osnivawa potpadala pod Ohridsku arhiepiskopiju. Ova podela
trajala je kratko jer ve} oko 933. godine knez âslav obnavqa
Srbiju, a sasvim sigurno od 976. godine kada su Ra{ani osvojili
Ras koji je kratko vreme pre toga bio sedi{te vizantijskog ka-
tepanata.
Polimqe ostaje kao najzanimqivije podru~je u kojem bi
trebalo o~ekivati nalaze najranije crkvene organizacije u Sr-
biji. U ru{evinama crkve Sv. Trojice u selu Majstorovina kod
Ravne Rijeke, desetak kilometara jugozapadno od Bijelog Poqa,
prona|en je jedan kameni stubi}, deo oltarske pregrade, za pre-
pletom preromani~kog tipa, osobenim za crkvene gra|evine u
Dalmaciji iz razdobqa od IX do XI veka.
629
Jo{ zna~ajnija je cr-
kva, trikonhos, Sv. Jovana u Zatonu, datirana tako|e okvirno u
doba izme|u IX i XI veka.
630

Su{tinski, hri{}anstvo je na prostor Srbije prodiralo
veoma sporo iz pravca Dukqe pureko Polimqa gde su se nalazi-
le najva`nije komunikacije ju`nog Primorja sa Srbijom, kao i
pravcem od Dubrovnika, preko Zahumqa do Bosne. Po~etak cr-
kvene organizacije nemogu}e je ta~no odrediti i dosada{wa is-
traìvawa sakupqena u ovoj studiji nedvosmisleno pokazuju da
je to bio spor i ~esto prekidan proces. Sredi{ta najranije cr-

628
Npr. pe~at Konstantina Diogena, stratega Srbije, Seals I, N 34.1. Za temu
Srbiju videti,. Q. Maksimovi}, Organizacija vizantijske vlasti u novoo-
svojenim oblastima posle 1018. godine, ZRVI 36 (1997) 31 43.
629
V. S. Jovanovi} Q. Glu{ac, Crkva Svete Trojice u Majstorovini, Gla-
snik SAD 9 (1993) 214 215.
630
V. S. Jovanovi}, ^rn~a ou Zatonh, ZFF 9/1 (1967) 163 172.

197
kvene organizacije u Bosni i Srbiji ostaju nepoznata, uz pret-
postavku da je takvo sedi{te najpre moglo da bude u Destiniku.
Ukoliko se prati razvoj vladarske ideologije kod Srba, onda je
ve} od druge polovine IX veka morala da postoji izvesna orga-
nizacija, makar i kao jedno jedino sedi{te crkvenog prelata
koji je vi{e nominalno nego stvarno nosio titulu episkopa Sr-
bije ili episkopa Bosne. îni se da je na razvoj crkvene organi-
zacije u Srbiji presudno uticalo to {to je u vreme ekspanzije
Bugarske i privremenog gubitka samostalnosti srpske kneè-
vine do{lo i do prekida u razvoju prethodne crkvene organiza-
cije. Sedi{te te najstarije crkvene organizacije u Srbiji mo-
ralo bi se traìti me|u gradovima koje Konstantin Porfiro-
genit navodi u Kr{tenoj Srbiji.

ZAKQUÂK

Doseqavawem Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo,
koji su se smestili na prostoru nekada{we rimske provincije
Dalmacije, okon~an je talas seobe Slovena koji je otpo~eo
stole}e ranije po~etkom vladavine vizantijskog cara
Justinijana I. Iako su Srbi i Hrvati stupili ju`no od Save i
Dunava kao saveznici Carstva kao protivteà Avarima,
zate~eno stawe uru{enog poznoanti~kog sveta u najve}oj meri
odredilo je pravac wihovog istorijskog razvitka. Izuzev
dalmatinskih gradova: Zadra, Trogira, Raguze, Kotora, Budve i
Ulciwa, koji su predstavqali àri{ta vizantijske uprave i
lu~ono{e civilizacijskih tekovina, unutra{wost nekada{we
rimske provincije Dalmacije, bila je li{ena gradskih centara
ili sli~nih àri{ta. Decenije prethodnih pusto{ewa
na~inila su u civilizacijskom smislu od unutra{wosti
Balkanskog poluostrva pusto poqe. Blizina vizantijskih
gradova na dalmatinskoj obali, sa o~uvanim gradskim
poretkom, crkvom i latinitetom, Hrvatima i Srbima u zale|u,
blagotvorno je uticala na preno{ewe kulturnih tradicija

198
prido{lim varvarima. Ali, ovj proces tekao je sporo i ~esto
bio prekidan.
Srbi su se naselili na teritoriji koja je u crkvenom
smislu, krajem VI veka, potpadala pod dve arhiepiskopije. Jedna
je imala sedi{te u Saloni, a druga u Justinijani Primi. Obe
ova grada prestala su da postoje po~etkom VII veka, Justinijana
Prima na samom po~etku vladavine cara Iraklija (610 641), a
Salona se najverovatnije ugasila postepeno deceniju ili dve
kasnije. Tako je i crkvena organizacija na prostoru Dalmacije
i prefekture Ilirik, gotovo poptuno prestala da postoji.
Izuzetak su ~inili mali dalmatinski gradovi, Zadar, Trogir,
Dubrovnik, Kotor, Budva i Ulciw, i iz wih }e i pote}i obnova
crkvena organizacije i weno {irewe prema Slovenima u
zale|u.
Brojni toponimi u Dalmaciji svedo~e o dodiru izme|u
starosedelaca i prido{lih Slovena. Za pitawe hri{}anstva
od neobi~ne va`nosti je jedna grupa toponima koja u svome
korenu sadrì latinski pridev sveti sanctus, i li~no ime
sveca, npr. Sutilija, Sutmiho, Sutivan, Sutomore sanctus Ilias,
sanctus Michael, sanctus Iohannes, sancta Maria. Latinski pridev
sveti postao je slovenski prefiks sut -. O~uvawe imena ovih
mesta ukazuje na dodire sa starosedeocima ali i na
nerazumevawe zna~ewa samog imena . Docniji sloj toponima
jasno razlaè imena na Sveti Mihailo, Sveti Ilija, Sveta
Varvara, itd., ozna~avaju}i zapravo vreme kada su Sloveni
po~eli da razumevaju pravo zna~ewe ovih imena odnosno kada su
i sami postali hri{}ani.
U unutra{wosti Balkanskog poluostrva uo~eni su
brojni toponimi Crkvina. Obi~no je re~ o sakralnim
objektima iz ranih epoha. U Bosni npr. ~esto su u pitawu
poznoanti~ke bazilike na kojima nisu vr{ene nikakve
prepravke tokom sredweg veka, a koje su van funkcije bile ve}
po~etkom VII veka. U nekim od ovih objekata opaà se i
ranosredwovekovno ukopavawe pokojnika, najverovatnije na
osnovu spoznaje Slovena da je re~ o svetom mestu, ali ne i kao
posledica sluè}e crkve. Mislim i da je ovo pokazateq o
doidru rularnog hri{}anskog stanovni{tva koje je bilo u
dodiru sa Slovenima tokom ~itavog razdobqa ranog sredweg
veka.

199
Tokom prva dva stole}a po naseqavawu Srba i Hrvata,
Dalmacija se nalazila na politi~koj periferiji Vizantije i
papstva. Ovaj potowi je imao izvesnog uticaja na crkvene
prilike u Dalmaciji sve do vremena izdvajawa Ilirika (sa
Dalmacijom) u vreme cara Konstantina V (741 775). Vrlo je
izvesno da je tokom druge polovine VII veka Rim sprovodio
odre|enu obnovu crkvene organizacije u sredwoj Dalmaciji, gde
je Split preuzeo ulogu nekada{we Salone. Drugi grad kojem je
izgleda bila posve}ena pa`wa bio je Dubrovnik. Iz Splita i
Dubrovnika tekla je misionarska delatnost prema Srbima i
Hrvatima u zale|u. Prvi rezultati potvr|eni su istorijskim
dokumetnima koji se odnose na prvu polovinu IX veka, kada je
hrvatski knez Trpimir postao ktitor jednog benediktinskog
manastira, a na wegovom dvoru boravio propovednik iz
Frana~ke, Got{talk, koji je sprovodio u~ewe o predestinaciji.
Frana~ki politi~ki uticaj u dalmatinskom zale|u
{irio se i na crkvena pitawa. Delovawem frana~kih
misionara ustanovqena je najverovatnije episkopija u Ninu
koja }e izrasti u glavni crkveni centar hrvatskog arhonta. U
posledwoj ~etvrtini IX veka hrvatski vladari }e ~ak
poku{avati da iz Rima dobiju posve}ewe svoga episkopa
teè}i da na taj na~in utemeqe i svoju sopstvenu crkvu. Ovaj
poku{aj je propao, ali je izvrstan pokazateq kako se dràvna
svest izgra|ivala i u Hrvatskoj upravo kao i u drugim
ranosredwovekovnim dràvama. Istovetan slu~aj je, ujedno i
sinhron, delovawe bugarskog kneza Borisa, koji je od pape
tako|e poku{avao da isposluje nezavisnu bugarsku crkvu. Kada
od Rima to nije mogao da dobije on se okrenuo carigradskom
patrijarhu kome nisu bile nepoznate autokefalne
arhiepiskopije.
Najve}a nepoznanica ostaje prostor dana{we Bosne, koja
je u ranom sredwem veku bila geografski daleko mawa
teritorija, i za koji u ranom sredwem veku ne postoji gotovo
nijedan relevantan podatak. Nalaz pojasa jednog frana~kog
misionara iz Bosne, koji se sigurno datira u prvu polovinu IX
veka, gotovo da je jedini podatak koji bi ukazivao na
misionarske aktisnovsti frana~ke crkve prema zemqama
dubqe u zale|u Dalmacije. Bosna je tada bila u sastavu
srhontije Srbije, tako da i svaka vest koja se odnosi na Srbiju

200
toga vremena trebalo bi da bude posmatrana i kao vest koja se
odnosi na Bosnu. Konstantin Porfirogenit izri~ito i kaè
da je Bosna sastavni deo Srbije, iako je ve} u wegovo vreme ona
u pone~emu predstavqala zasebnu oblast ~im je car imao
potrebu da je posebno pomene na kraju odeqka o Srbiji.
Na osnovu pisawa Konstantina Porfirogenita, poznato
je da su srpski prin~evi, koji se ra|aju polovinom IX veka,
nosili hri{}anska imena Stefan, Pavle, Petar. Politi~ko
delovawe srpskog arhonta otkriva i da je hri{}anska
vladarska ideologija svoje utemeqewe u Srbiji na{la
posledwih decenija IX veka. Naime, u sukobima bugarskog cara
Simeona sa Vizantijom, Srbi su uglavnom istupali kao
saveznici Carstva, a vladari koji su dolazili do prestola
nakon nasilne smene prethodnika koje su postavqali Bugari,
vrlo brzo su se vra}ali pod skute Vizantije. Jedan od mogu}ih
odgovora na pitawe za{to su to ~inili proisti~e upravo iz
vladarske ideologije, jer su srpski arhont o~igledno razvili
svest da im potvrda vladarskog naslova ne moè do}i iz
Preslava ili Pliske, ve} iskqu~ivo od cara iz Carigrada koji
je imao jedinstveno pravo da postavqa vladare drugim
narodima. Ova potvrda bila je potrebna arhontu Srbije i radi
o~uvawa premo}i me|u ostalim srpskim kneèvinama:
Zahumqana, Neretqana, Travuwana i Dukqana.
Tragovi crkvene arhitekture ranog sredweg veka na
prostoru srpskih kneèvina izuzetno su retki, za razliku od
Hrvatske, gde je broj sa~uvanih crkvica daleko ve}i. Ipak, u
ju`noj Dalmaciji, pre svega u Boko-kotorskom zalivu, poja~ana
je sakralna graditeqka aktivnost u okolini vizantijskih
gradova Kotora, Budve i Ulciwa, gde se kao ktitori javqaju i
qudi slovenskog imena. Pravac prostirawa preromani~kog
crkvenog graditeqatva iz Dukqe prema unutra{wosti tekao je
dolinom Lima, gde su tako|e arheolo{ki potvr|ene najmawe
dve crkve iz ovog razdobqa.
U modernom srpskom jeziku o~uvali su se tako|e tragovi
rimskog crkvenog uticaja koji pokazuju postojawe ìvog kulta
kao {to su oleum uqe, commcare kum, crux krst, altare
oltar, arsa raka, itd. Ove re~i su pokazateq o {irewu
hri{}anstva iz latinske sredine, a takva je postojala u

201
Dalmaciji gde je romansko stanovni{tvo, iako pod vrhovnom
vla{}u Vizantije, negovalo latinski crkveni kult.
[ezdesete godine IX veka bile su obeleène crkvenim
sukobom Rima i Carigrada na prostoru Balkanskog poluostrva,
kada su jake pape poku{ale da pod crkveni uticaj Rima stave i
udaqenu Bugarsku ba{tine}i to pravo na poznoanti~koj
crkvenoj podeli kada je Justinijana Prima bila pod
ingerencijama rimskog pape. Godine 873. papa pi{e srpskom
knezu Mutimiru da se vrati u veru svojih predaka, savetuju}i mu
da se obrati episkopu Sirmijuma. O~igledno je u Rimu
postojala svest o ranoj pripadnosti Srba rimskoj crkvi, upravo
kao {to i Konstantin Porfirogenit saop{tava isto samo na
razli~it na~in kratkim opisom pokr{avawa Srba u vreme
Iraklija od strane sve{tenika iz Rima.
Ispitivawe stawa crkvene organizacije u Srbiji ili
srpskim kneèvinama nije dalo rezultat koji bi otkrio
eventualno crkveno sredi{te ili mreù episkopija.
Istorijski izvori u sebi nisu sa~uvali ovakav jedan podatak.
Ipak, crkveno sredi{te je izvesno postojalo, jer lista imena
naseqenih gradova u srpskim kneèvinama sa~uvana u De
administrando imperio cara Konstantina Porfirogenita,
pokazuje jedan zanimqiv obrazac prema kome je prvi grad na
spisku ujedno i poznato crkveno sredi{te. Tako je u slu~aju
Neretqana prvi grad na spisku Mokro, moderna Makarska, koja
je docnije zaista bila episkopija; u Zahumqu je na tom mestu
Ston, koji je ve} od prve ~etvrtine X veka bio episkopija; u
Travuniji je na prvom mestu Trebiwe, koje je tako|e bilo
episkopija. Analogija sa Srbijom ukazivala bi da je glavni grad
Srbije bio Destinik, a samim tim i neka vrsta crkvenog
sredi{ta.
U vreme vladavine vizantijskog cara Romana Lakapina
dogodile su se veoma bitne politi~ke promene koje su se
odrazile i na teku}a crkvena pitawa. U wegovo vreme
Dalmacija je vra}ena pod jurisdikciju rimske crkve i na dva
crkvena sabora u Splitu, 925. i 928. godine, izvr{ena je
rekonstrukcija crkvene organizacije po rimskom obrascu. Tako
je Split postao i zvani~no arhiepiskopija, sa svojim
sufraganima u Zadru, Stonu, Makarskoj i Dubrovniku, odnosno
Kotoru koji su tada ~inili jednu episkopiju. Preure|ewe

202
crkvene organizacije u Dalmaciji sigurno je dalo dodatni
podsticaj daqem {irewu hri{}anske organizacije prema
slovenskom zale|u. Dva crkvena sredi{ta ~inila su ki~mu ovih
aktivnosti Split, prema Hrvatima, i Dubrovnik, prema
Srbima. Tokom vekova sredweg veka Dubrovnik }e neprestano
isticati svoju crkvenu supremaciju na srpske zemqe koja je
relano imala osnove najverovatnije samo prema Travuniji, dok
su dukqanski vladari ovo pravo Dubrov~ana po svoj prilici
poku{avali da ospore izgradwom sopstvene srkvene
organizacije u ~emu su kona~no i uspeli u drugoj polovini XI
veka. Veoma je va`no razumeti da su ovi gradovi ujedno bili i
àri{ta vizantijske vlasti u Dalmaciji, dok su s druge strane
u crkvenom smislu spadali pod rimskog papu. U vremenima
crkvenih razmirica izme|u Rima i Carigrada, ovo je dovodilo
sasvim sigurno do prili~no velikih te{ko}a u crkveno-
organizacionom smislu. To je jedan od razloga zbog ~ega je
razvoj crkvene organizacije u srpskim zemqama tekao sporo i
isprekidano.
Tek kada Vizantija bude i vojno nadzirala srpske
arhontije, od vremena Vasilija II (976 1025), odnosno od 1018.
godine, tek tada }e se stvoriti uslovi za ubrzano formirawe
ozbiqnije crkvene organizacije, pa }e ~ak i tada pro}i vi{e od
jednog stole}a dok ona ne dobije jasne konture. Istovetan
obrazac postojao je u Hrvatskoj dva stole}a ranije, kada su
Franci, kao papski eksponenti, zauzeli Hrvatsku i u woj
uspe{no izgradili prvobitnu hrvatsku crvku sa sedi{tem u
Ninu.
Su{tina istraìvawa crkvene orgaznicije u srpksim
zemqama u ranom sredwem veku nije mogla da te~e u pravcu
rekonstrukcije crkvene organizacije u srpskim zemqama
izvori su nemi kada je re~ o ovom pitawu ve} u utvr|ivawu
toka jednog procesa koji je iz ravijene vladarske ideologije
koja se temeqila na hri{}anstvu neminovno morala da dovede i
do izgradwe crkvene organizacije. Proces je uo~en i obja{wen,
vi{e od toga te{ko je bilo utvrditi.

203

IZVORI

Abecedni spisak naselja za period 1948 1990, Beograd 1991.
Andreae Danduli ducis Venetiarum Chronica per extensum descripta aa. 46
1280 d.C., ed. E. Pastorello, Bologna 1938.
Annales Beneventani, MGH SS II, ed. G. H. Pertz, Hannoverae 1829, 173
185.
Annales Ragusini Anonymi, ed. S. Nodilo, Zagrabiae 1883, 1 163.
Annali di Ragusa del magnifico ms. Nicol di Ragnina, ed. S. Nodilo, Zagrabiae
1883, 166 301.
Anonymi Descriptio Euroae Orientalis, ed. O. Grka, Cracoviae 1916.
Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srp-
skih, ured. \. Dani~i}, Zagreb 1866.
Anne Comnenae Alexias, ed. D. R. Reinsch A. Kambylis, I II, Berolini 2001.
Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I II, ed. E. Sufflay,
Vindobonae 1903, 1918.
Byzantine Lead Seals, I III, ed. G. Zacos A. Veglery, Basel 1972.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II, prir. B. Fer-
jan~i}, Beograd 1959.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, ured. G. Ostro-
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV, G. Ostrogor-
ski F. Bari{i}, Beograd 1971.
Georgius Cedrenus Ioannis Scylitzae opera, ed. I. Bekker, Bonnae 1839.
De cerimoniis aulae byzantinae, ed. I. Reiske, Bonnae 1829.
Die Zustze in der Handschrift des Johannes Skylitzes Codex Vindobonensis
hist. graec. LXXIV, ed. B. Proki}, Mnchen 1906.
Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske s Dalmacijom i Slavonijom, I, ured. I.
Kukuljevi} Sakcinski Zagreb 1874.
Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, II, ured. T.
Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, ed. T. Smi~i-
klas, IV, Zagreb 1906.
Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, I, ured. M.
Kostren~i}, Zagreb 1967.
Documenta historiae chroaticae periodum antiquam illustrantia, ed. F. Ra~ki,
Zagrabiae 1877.

204
Du{anov Zakonik 1349 1354, preveo, predgovor i uvod napisao N.
Radoj~i}, Novi Sad 1950.
Einhardi Annales, ed. G. Pertz, MGH SS I, Hannoverae 1826, 135 218.
Eustazio di Tessalonica, La espugnazione di Tessalonica, ed. St. Kyriakidis, Pa-
lermo 1961.
@itie na Kliment Ohridski, prir. I. G. Iliev, Grcki izvori za
blgarskata istori IX, Sofi 1994, 10 41.
Jiti kral srbskx, deo prvi, ured. I. Pavlovi}, Beograd 1877.
Ioannis Zonarae epitomae historiarum, libri XVIII, rec. M. Pinder, Bonnae
1897.
Ioannis Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, ed. A.
Meineke, Bonnae 1836.
Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, rec. I. Thurn, Berolini 1973.
Legende i kronike, ured. V. Gligo H. Morovi}, Split 1977.
Les plus anciens recueils des miracles de saint Demetrius, I II, ed. P. Lemerle,
Paris 1979.
Leonis Imperatoris Tactica, ed. J. P. Migne, PG 107 (1863) 668 1119.
Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, I III, Paris 1955.
Ludovici Cervarii Tuberonis patritii Rhacusini ac abbatis congregationis Meli-
tensis Commentaria suorum temporum, I II, Rhacusii 1784.

Ljetopis Popa Dukljanina, ed. V. Mo{in, Zagreb 1950.
Ljetopis fra Nikole La{vanina, ed. J. Jeleni}, GZM 26 (1914) 335 368.

Mavro Orbini, Kraqevstvo Slovena, ured. S. ]irkovi}, Beograd
1968.
Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi, Pesaro 1601.
S. Miju{kovi}, Qetopis Popa Dukqanina, Titograd 1967.
F. Miklosich, Monumenta serbica, Vienna 1858.
Michael le Syrien, Patriarche Jacobite dAntioche (1166 1199), ed. J. B. Cha-
bot, I III, Paris 1901.
Nicolaus I, Vitae Romanorum pontificum a B. Petro ad S. Paulum I, ed. J. P.
Migne, PL 128 (1852) col. 1357 1380.
Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters, ed. R. J. H. Jenkins L. G. We-
sterink, Washington DC 1973.
Notitia dignitatum, ed. O. Seeck, Frankfurt am Main 1962.
Notitiae episcopatuum ecclesiae constantinopolitanae, ed. J. Darouzs, Paris
1981.
Prisci Fragmenta, ed. L. Dindorf, Historici graeci minores, I, Lipsiae 1870.
Procopii Caesariensis opera omnia, I IV, ed. G. Wirth, Bellum Vandalicum,
Bellum Gothicum, Bellum Persicum, De aedificiis, Historia arcana, Lipsiae
1962 1964.
Regesta pontificum romanorum, I, ed. P. Jaff, Lipsiae 1885.

205
Responsa Nicolai I papae, Fontes Historiae Bulgaricae VII, Fontes Latini Histo-
riae Bulgaricae II, ed. I. Duj~ev M. Vojnov S. Li{ev B. Primov, Serdi-
cae 1960, 65 125.
S. Agathonis papae Epistolae, ed. J. P. Migne, Pl 87 (1851) col. 1161 1259.
Stari srpski rodoslovi i letopisi, ured. Q. Stojanovi}, Beograd
Sremski Karlovci 1927.
H ouvccio :g povoypoio :ou Icovvou lxui:og (Ioannes Skylitzes
Continuatus), ed. Th. Tzolaky, Thessalonice 1968.
luv:oyo :cv 0cicv xoi icpcv xovovcv, ed. I.A. Pog- M.Ho:g, :o. I
VI, A0gvo 1852 1859.
Toma Arhi|akon, Kronika, ured. V. Risomondo, Split 1960.
The Long Life of Saint Clement of Ohrid, ed. I. G. Iliev, Byzantinobulgarica 9
)1995) 62 120.
Theophanis Chronographia, I II, ed. C. de Boor, Lipsiae 1883.
Theophanes Continuatus, ed. I. Bekkerus, Bonnae 1838.
Theophylacti Simoccattae Historiae, ed. C. de Boor P. Wirth, Stutgardiae
1972.
Thomas Archidiaconus: Historia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894.
Hieroclis Synecdemus et Notitiae graecae episcopatuum accedunt Nili Doxapa-
trii Notitia patriarchatuum et locorum nomina imutata, Amsterdam 1967.
Historia Salonitana maior, ed. N. Klai}, Beograd 1967.
Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of
Art, I, ed. J, Nesbitt N. Oikonomides, I III, Washington, D. C., 1991
1996.
Cecaumenii Strategicon, ed. B. Wassiliewsky V. Jernstedt, St Petersbourg
1896.
Codice diplomatico del monastero benedettino di S. Maria di Tremiti (1005
1237), ed. A. Pertucci, Romae 1960.
Commentariolus Ludovici Cervarii Tuberonis de origine et incremento urbis
Rhacusanae, Rhacusii 1790.
Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, I II, ed. R. J. H. Jen-
kins Gy. Moravcsik, Washington 1967.
Constantino Porfirogenito De thematibus, ed. A. Pertusi, Citta del Vaticano
1952.
Copioso ristretto de gli Annali di Ravsa libri quattro di Giacomodi Pietro Luc-
cari, Venetia 1605.
Corpus iuris civilis, Novellae, ed. R. Schoell, Berolini 1912.
Cronache Veneziane antichissime, ed. G. Monticolo, Roma 1890.
Chronica Ragusina Junii Restii (ab origine urbis usque ad annum 1451), ed. S.
Nodilo, Zagrabiae 1893, 1 315.
F. [i{i}, Letopis Popa Dukqanina, Beograd 1928.

206

LITERATURA

207

M. A. Anastos, The Transfer of Illyricum, Calabria and Sicily to the Jurisdic-
tion of the Patriarchate of Constantinople in 732-733, Studi bizantini e neo-
ellenici 9 (1957) 14 31.
T. An|eli}, Crkvina, Cim, Mostar kanosanti~ka bazilika i srednjevjekovni na-
lazi, Arheolo{ki pregled 9 (1967) 140 145.
T. An|eli}, Crkvina, @itomisli}, Mostar kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki
pregled 12 (1970) 144 147.
T. An|eli}, @itomisli}, Mostar kasnoanti~ka bazilika, Arheolo{ki pregled 13
(1971) 74 75.
P. Babi}, Crkvene prilike u srednjovjekovnoj Bosni, Kr{}anstvo srednjovjekov-
ne Bosne, ed. @. Pulji} F. Topi}, Sarajevo 1991, 93 117.
M. Barada, Dalmatia Superior, Rad JAZU 270 (1949) 101 108.
\. Basler, Bazilika u Oborcima. Arheolo{ka problematika i konzervatorski za-
hvat, Na{e starine 7 (1960) 59 72.
\. Basler, Arhitektura kasnoanti~kog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972.
\. Basler, Arheoloki spomenici kranstva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje-
}a, Kranstvo srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1991, 1 9.
J. Belo{evi}, Materijalna kultura Hrvata od 7 9. stolje}a, Zagreb 1980.
I. Boba, Djelovanje slavenskih apostola sv. Konstantina i Metoda i po~etak bo-
sanske biskupije, Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, ed. @. Pulji} F. To-
pi}, Sarajevo 1991, 125 142.
N. Bogosavqevi}, Manastir Zlatica, Doqani kod Podgorice, Podgo-
rica 2001.
I. Bojanovski, Crkvina, itluk, ipovi nekropola, Arheolo{ki pregled 3 (1961)
105 111.
E. W. Brooks, Arabic Lists of the Byzantine Themes, JHS 21 (1901) 75 81.
P. Brown, The Rise of Western Christendom, Cambridge (MA) 1996.
F. Buli} J. Bervaldi, Kronotaksa spljetskih nadbiskupa (od razorenja Solina
do polovice XI. v.), Zagreb 1913.

A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, II/1, Bruxelles 1950.
M. Vasi}, Le limes protobyzantin dans la province de Msie Premire, Starinar
45/46 (1995) 41 53.

208
^. Vasi}, Bazilika C na Cari~inom Gradu nov predlog rekonstruk-
cije osnove, Starinar 36 (1985) 203 213.
M. Vasmer, Die Griechischen Lehnwrter im Serbo-Kroatischen, Berlin 1944.
M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo
1970.
B. Vulovi}, Kultna gra|evina u Drenovi i natpis TE CRISTE AUCTO-
RE PONTIFEX, Ra{ka ba{tina 2 (1980) 7 26.
A. Gavrilovi}, Istorija srpske pravoslavne crkve, Beograd 1930.
J. Gay, LItalie mridionale et lempire byzantin, Paris 1904.
H. Gelzer, Ungerduckte und wenig bekannte Bistmerverzeichnisse, BZ 2
(1893) 222 72.
G. Gelcich, Storia documentata della Marinerezza Bocchese, Ragusa 1889.
S. Gliubich, Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia, Vienna
1856.
I. Goldstein, Bizant na Jadranu, Zagreb 1992.
I. Goldstein, Hrvatski rani srednji vijek, Zagreb 1995.
J. Goullard, Aux origines de liconoclasme. Le tmoignage de Grgoire II, TM
3, Paris 1968, 243 307.
B. Grani}, Osnivawe arhiepiskopije u gradu Justiniana Prima 525 godi-
ne posle Hr., GSND 1/2 (1926) 113 134.
D. Gruber, O dukljanko-barskoj i dubrova~koj nadbiskupiji do polovice XIII
stolje}a, Vjesnik 14 (1912) 1 121.
R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 1921.
V. Grumel, Lannexion de lIllyricum oriental, de la Sicilie et de la Calabre au
patriarcat de Constantinople, Recherches de science religieuse 40 (1952)
191 200.
A. Guillou, Migration et prsence slaves en Italie du VIe au XIe sicle, ZRVI
14/15 (1973) 11 16.
S. Gunja~a, Ispravci i dopune starijoj hrvatskoj historiji, II, Zagreb 1973.
S. Gu{i}, Urbanizam Remezijane od I VI v., Saop{tewa 19 (1987) 24 35.
A. Dabinovi}, Kada je Dalmacija pala pod jurisdikciju carigradske patrijari-
je?, Rad JAZU 239 (1930) 151 244.
A. Dabinovi}, Dravnopravni odnos Hrvata prema Istonom carstvu, Rad HA-
ZU 270 (1941) 49 148.
G. Dagron, Empereur et prtre, Paris 1996.
J. Darrouzs, Listes piscopales du concile de Nice (787), REB 33 (1975) 5 76.
F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome, Paris 1926.
H. Delehaye, Sanctus, Bruxelles 1927.
V. Delonga, Bizantski novac u zbirci Muzeja hrvatskih arheolo{kih spomenika u
Splitu, SHP 11 (1981) 202 228.
D. I. Dimitrov, Pogrebalnit obred pri rannoblgarskite nekropo-
li v varnensko (VIII X v.), IAI 34 (1974) 51 94.
L. Duchesne, LIllyricum ecclsiastique, BZ 1 (1892) 531 550.
I. H. Engel, Povjest Dubrovake Republike, Dubrovnik 1903.

209
T. @ivkovi}, O prvim glavama Letopisa Popa Dukqanina, I^ 44
(1997) 11 34.
T. @ivkovi}, Sloveni u @itiju sv. Nikona Metanoita, Zbornik Ma-
tice srpske za istoriju 61 62 (2001) 9 26.
T. @ivkovi}, Sloveni i Romeji, Beograd 2000.
T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u (600 1025),
Beograd 2002.
T. @ivkovi}, O takozvanom Saboru na Duvawskom Poqu, Zbornik za
istoriju BiH 4 (2003) u {tampi.
T. @ivkovi}, Taktikon Uspenskog i tema Dalmacija, I^ 48 (2001) 9 43.
T. @ivkovi}, O godini pohoda bugarskog cara Samuila na Dalmaciju,
Istorijski ~asopis 49 (2003) 9 25.
T. @ivkovi}, Legenda o Pavlimiru Belu, Istorijski ~asopis 50
(2004) 9 32.

Zadu`bine Kosova, spomenici i znamewa srpskog naroda, ured. A.
Jevti}, Prizren Beograd 1987.
J. Zeiller, Les origines chrtiennes dans les provinces danubiennes de lempire
romain, Paris 1918.
V. N. Zlatarski, Istori na prvoto blgarsko carstvo, I/2, Sofi 1927.
I. Ivanov, Blgarski starini iz Makedonia, Sofia 1931.
P. Ivi}, Srpski narod i wegov jezik, Beograd 1981.
Istorija srpskog naroda, ured. S. ]irkovi}, I, Beograd 1981
Istorija Crne Gore, Titograd 1967.
V. Jagi}, Historija knjièvnosti naroda hrvatskoga i srpskoga, I, Zagreb 1867.
\. Jankovi}, Late Antique Triconchal Church of St. Apostles Peter and Paul Mo-
nastery near Trebinje, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 18
(2002) 99 124.
M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku,
Beograd 1985.
K. Jire~ek, Istorija Srba, I II, Beograd 1922.
K. Jire~ek, Romani u gradovima Dalmacije rokom sredweg veka, Zbor-
nik Konstantina Jire~eka, ured. G. Ostrogorski, Beograd 1962.
A. Jovanovi}, Arheolo{ka istraìvawa u Novopazarskoj bawi, No-
vopazarski zbornik 19 (1995) 31 69.
V. S. Jovanovi}, ^rn~a ou Zatonh, ZFF 9/1 (1967) 163 172.
V. S. Jovanovi} Q. Glu{ac, Crkva Svete Trojice u Majstorovini,
Glasnik SAD 9 (1993) 214 215.

J. Kali}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967.
J. Kali}, Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa arhiepi-
skopije 1219. godine, Sava Nemawi} Sveti Sava, istorija i pre-
dawe, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1979, 27 53.

210
J. Kali}, Prokopijeva Apoo, ZRVI 27/28 (1989) 9 17.
LJ. Karaman, Iz kolijevke hrvatske pro{losti, Zagreb 1930.
Lj. Karaman, O spomenicima VII i VIII stolje}a u Dalmaciji i o pokr{tenju Hr-
vata, Viestnik Hrvatskoga arheolo`koga dru`tva n. s. 22 23 (1941 1942)
73 113.
L. Kati}, Saksonac Gottschalk na dvoru kneza Trpimira, (Poseban otisak Biha-
}a hrvatskog dru{tva za istraìvanje doma}e povijesti) Zagreb 1932.
R. Kati~i}, Vetustiores ecclesiae spalatensis memoriae, SHP 17 (1987) 17 51.
R. Kati~i}, Uz po~etke hrvatskih po~etaka, Split 1993.
N. Klai}, O Trpimirovoj darovnici kao diplomati~kom i hisotirjskom dokumen-
tu, VAHD 42 (1967) 105 156.
N. Klai}, Ivan Ravenjanin i osnutak splitske nadbiskupije, VAHD 65-67 (1971)
209 249.
N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1971.
J. Kova~evi}, Tragovi jednog ranohri{}anskog obi~aja (inhumatio ad
pedes) i drugi elementi prodora kulture primorja u unutra{wost,
Istorijski glasnik 1 2 (1955) 130 136.
Idem, Sredwovekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske II, Spo-
menik SAN 105 (1956) 1 11.
J. Kova~evi}, Srednjevekovni latinski natpisi u Boki Kotorskoj, Boka 5 (1973)
35 52.
V. Kondi} V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naseqe u vizantij-
skom Iliriku, Beograd 1977.
V. Koak, Pripadnost istone obale Jadrana do splitskih sabora 925 928,
Historiski zbornik 33 34 (1981) 291 355.
I. Ev. Kujundzi}, Najnovije rimske iskopine u Mounju, GZM 28 (1916) 477 496.
I. Kukuljevi}, Kronika hrvatska iz XII vieka, Arhiv za povjesnicu jugoslavensku
1 (1851) 1 37.
I. Kukuljevi} Sakcinski, Izvjestje o putovanju kroz Dalmaciju u Napulj i Rim,
Arkiv za povjestnicu jugoslavesnku 4 (1857) 305 392.
F. Kurta, Limes and Cross: The Religious Dimension of the Sixth-century Danu-
be Frontier of the Early Byzantine Empire, Starinar 51 (2001) 45 70.
E. Kurc, Ee dva neizdannh proizvedeni Konstantina Manassi,
Vizantiskiy Vremenik 12 (1906) 69 98.
V. Laurent, Lerection de la mtropole dAthnes et le statut ecclsiastique de
lIllyricum au VIIIe sicle, REB 1 (1943) 58 72.
P. Leko T. Aneli, Crkvina, Cim, Mostar kasnoantika bazilika i srednje-
vjekovni nalazi, Arheolo{ki pregled 8 (1966) 142 144.
P. Leko T. Aneli, Crkvina, Cim, Mostar kasnoantika bazilika i srednje-
vjekovni nalazi, Arheoloki pregled 9 (1967) 140 144.
Leksikon srpskog sredweg veka, ured. S. ]irkovi} R. Mihaq~i},
Beograd 1999.

211
P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de lepoque
romaine jusquau VIIIe sicle, Revue historique 211 (1954) 265 273.
P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1, Paris 1965, 255 297.
A. Loma, Sutelica toponomasti~ki tragovi latinskog hri{}anstva
u unutra{wosti prednemawi}ke Srbije, Istorijski glasnik 1 2
(1987) 7 28.

Q. Maksimovi}, O vremenu dolaska Neretqana na dalmatinska ostr-
va, ZFF 8/1 (1964) 145 152.
Q. Maksimovi}, Pokr{tavawe Srba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 155
174.
Q. Maksimovi}, Organizacija vizantijske vlasti u novoosvojenim
oblastima posle 1018. godine, ZRVI 36 (1997) 31 43.
V. Maku{ev, Izslhdovani ob istorièskih pamtnikah i
btopisatelh Dubrovnika, Sanktpeterburg 1867.
E. Mle, The Early Churches of Rome, London 1960.
C. Mango, Byzantium the Empire of the New Rome, London 1998.
C. Mango R. Scott, The Chronicle of Theophanes, Oxford 1997.
D. Mandi},Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Rim 1960.
M. Mandi}, Osvrt na kninske starine povodom djela Prof. J. Strzygowskog O
razvitku starohrvatske umjetnosti, GZM 40 (1928) 5 70.
G. Manojlovi}, O godini Prijenosa sv. Anastasije u Zadar, Zemaljski arkiv 3
(1901) 104 113.
T. Marasovi}, Ranosrednjovjekovna crkvica u O{lju kod Stona, Peristil 2 (1957)
85 90.
V. Markoti}, Ho ton Hrobaton Theos, Porphyrogenitus God of the Croats, Ra-
dovi hrvatskog povijesnog instituta u Rimu, I II (Mandi}ev zbornik) Rim
1965, I, 11 37.
R. Markus, Carthage Prima Justiniana Ravenna: An Aspect of Justinians
Kirchenpolitik, Byzantion 49 (1979) 277 306.
J. Martinovi}, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjet-
nosti CANU 11 (1992) 167 198.
N. Masla}, Zlatni nalaza u kr{}anskoj bazilici u selu Turbetu, GZM 44 (1932)
31 33.
A. Matani}, Pitanje povijesti veze izmeu starovjekovnih manihejaca i srednjo-
vjekovnih dualistiko-gnostikih kr{}anskih heretika, Kranstvo srednjovje-
kovne Bosne, ed. @. Pulji} F. Topi}, Sarajevo 1991, 143 156.
M. Medini, Starine dubrovake, Dubrovnik 1935.
M. Medini, Kako je postao Ljetopis Popa Dukljanina, Rad HAZU 273 (1942)
113 156.
J. Miju{kovi}, Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17
54.
N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901.

212
N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik 1914.
M. Milinkovi}, Arheolo{ka istraìvawa Gradine na Jelici u 1989.
i 1994. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja (â~ak) 24 (1994)
49 58.
M. Milinkovi}, Die Byzantinische Hhenanlage auf der Jelica in Serbien ein
Beispiel aus dem
Nrdlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar 51 (2001) 92 117.
J. Moorhead, Italian Loyalities During Justinians Gothic War, Byzantion 53
(1983) 575 597.
G. Moravcsik, Byzantium and the Magyars, Budapest 1970.
N. Mou:ooouo, H Booiixg :ou oyiou Ayiciou o:gv Hpcoo, I, Oco-
ooovixg 1989.
I. Moivic:g, Acixo :g vco cgvixg ycooo, A0gvo 199.
M. Nedeqkovi}, Iz toponimije novopazarskog kraja, Novopazarski
zbornik 8 (1984) 143 169.

S. Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, GSUD 10 (1870) 81 163.
I. Nikolajevi}-Stojkovi}, Solinski pe~at egzarha Pavla (723-726),
ZRVI 7 (1961) 61 66.
I. Nikolajevi}, Ranohri{}anske krstionice u Jugoslaviji, ZRVI 9
(1966) 223 253.
I. Nikolajevi}, Dve bele{ke za istoriju Prevalisa, ZRVI 20 (1981)9 14.
B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pe}ke patri-
jar{ije, Sarajevo 1990.
G. Novak, Nekoja pitanja iz istorije srednjevjekovnoga Splita, SHP 2 (1928) 1 - 36
G. Novak, O dubrova~koj republici god. 1624., Anali zavoda za povijesne zna-
nosti Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti 13 14 (1976) 5 17.
S. Novakovi}, Srpske oblasti X i XII veka, GSUD 48 (1880) 1 151.
S. Novakovi}, Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim
Slovenima, Beograd 1893.
N. Nodilo, Prvi ljetopisci i davna historiografija dubrova~ka, Rad JAZU 65
(1883) 92 128.

D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth, London 1971.
\. Odavi}, Neka zapaànja o arheolo{kom lokalitetu Varina gruda u Dìvarskom
polju kod Trebinja, Tribunia 6 (1982) 41 46.
N. Oikonomides, Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the
Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi, DOP 40 (1986) 33 53.
G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana Sv. Savi i odlomak
Homatijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu,
Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 89 113.
G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969.
G. Ostrogorski, Iz vizantijske istorije i prosopografije, Beograd
1970.

213
G. Ostrogorski, Srpsko poslanstvo Vasiliju II, Vizantija i Sloveni,
Beograd 1970, 147 158.
M. Parovi} Pe{ikan, Anti~ka Ulpijana prema dosada{wim istra-
ìvawima, Starinar 32 (1982) 57 75.
K. Patsch, Nahogjaji novaca, GZM 12 (1900) 543 573.
Pauli Historia Langobardorum, ed. L. Bethmann G. Waitz, MGH, Scriptores re-
rum Langobardicarum et Italicarum saec. VI IX, Hannoverae 1878, 12 178.
K. Pa~, Arheolo{ko-epigrafska istraìvawa povjesti rimske pro-
vincije Dalmacije, GZM 18 (1906) 151 182.
V. Pa{kvalin, Grudine, ipoljii kod Bugojna Nastavak istraivanja starohri-
anske bazilike, Arheoloki pregled 10 (1968) 159 162.
M. Peki}, Manastir Krka, postanak, Kosovska Mitrovica 2002.
M. Perojevi}, Ninski biskup Teodozije, Split 1922.
I. Petricioli, Od Donata do Radovana, Split, 1990.
H. Pirenne, Medieval Cities, Their Origins and the Revival of Trade, Princeton
1952.
S. Pirivatri}, Samuilova dràva, Beograd 1998.
Pisci sredwovjekovnog latiniteta, prir. D. Sindik G. Tomovi},
Cetiwe 1996.
A. Popovi}, Gorwi Ibar sredwega veka, GN^ 25 (1906) 166 222.
V. Popovi}, Le dernier vque de Sirmium, Revue des tudes augustiniennes 21
(1975) ??????
V. Popovi}, Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, ured. M. Ga-
ra{anin, Beograd 1988, 201 250.
V. Popovi}, Episkopska sedi{ta u Srbiji od IX do XI veka, GGB 25
(1978) 33 40.
I. Popovi}, Novogr~ke i sredwegr~ke pozajmice u savremenom srp-
skohrvatskom jeziku, ZRVI 2 (1953) 199 237.
M. Popovi}, Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja, GZM 27/28 (1973)
313 346.
M. Popovi}, The Early Byzantine Basilica at Ras, Starinar 48 (1997) 91 107.
D. Premovi} Aleksi}, Nastanak grada Sjenice, Novopazarski zbornik 19
(1995) 89 101.
V. Putanec, Refleksi starodalmatoromanskog pridjeva sanctus u onomastici
obalne Hrvatske, Slovo 13 (1963) 137 176.

W. Radimski, Rimska naseobina u Majdanu kod Varcar Vakufa, GZM 5
(1893) 331 341.
\. Sp. Radoji~i}, La date de la conversion des Serbes, Byzantion 22 (1952) 253
256.
N. Radoj~i}, Dru{tveno ure|ewe kod Srba u ranom sredwem veku
prema Barskom rodoslovu, GSND 15/16 (1936) 1 28.

214
J. Radoni}, N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901, LMS
212 (1902) 114 115.
@. Rapani}, Predromaniko doba u Dalmaciji, Split 1987.
F. Ra~ki, Ocjena starijih izvora za hrvatsku i srbsku poviest Srednjega Vieka,
Knjièvnik 1 (1864) 199 227.
F. Ra~ki, Bogumili i patareni, Beograd 1931.
S. Runciman, A History of the Bulgarian Empire, London 1930.

S. Saka, Ugovor pape Agatona i Hrvata proti navalnom ratu (oko g. 679), Cro-
atia sacra 1 (1931) 1 84.
W. Seibt, Jadran Ferluga, Lamministrazione bizantina in Dalmazia, Venezie
1978, JB 30 (1981) 337 340.
D. Sergejevski, Staro-hri{}anska bazilika u Klobuku, GZM 9 (1954) 189 210.
D. Sergejevski, Bazilike u Nerezima i Docu, GZM 14 (1959) 163 173.
D. Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, Arheolo{ki pregled 1 (1959) 93 95.
D. Sergejevski, Bazilika u Mokrom, GZM 15/16 (1961) 211 228.
L. Simeonova, Diplomacy of the Letter and the Cross, Amsterdam 1998.
V. Skari}, Postanak krsnoga imena, GZM 32 (1920) 245 272.
V. Skari}, Altertmer von Gradac in der Lepenica (Bosnien), GZM 44 (1932) 1
21.
P. Skok, Dolazak Slovena na Mediteran, Split 1934.
P. Skok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima, Zagreb 1950.
I. Snegarov, Istori na Ohridskata arhiepiskopi, I, Sofi 1924.
Lj. Sparavalo, Srednjovjekovna groblja, crkvine i crkve na podruju ume tre-
binjske, Tribunia 5 (1979) 53 127.
J. Srebrni}, Odnoaji pape Ivana X. prema Bizantu i Slavenima na Balkanu,
Zbornik kralja Tomislava, Zagreb 1925, 128 164.
Sv. Stijovi}, Onomastika isto~nog dela Metohijskog Podgora, Ono-
masti~ki prilozi 1 (1979) 237 381.
I. Stjep~evi}, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938.
G. Suboti}, Pe}ki patrijarh i ohridski arhiepiskop Nikodim, ZR-
VI 21 (1982) 213 236.
M. Sui}, Ostaci limitacije naih primorskih gradova u ranom srednjem vijeku,
SHP 5 (1956) 7 19.

G. To{i}, Nebeske stolice starohri{}anska bazilika na Kopaoni-
ku, Poveqa 2 (2001) 126 128.
\. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem vijeku, Beograd 1998.

S. ]irkovi}, Pravoslavna crkva u sredwovekovnoj srpskoj dràvi,
Srpska pravoslavna crkva 1219 1969, Spomenica o 750-godi{wi-
ci autokefalnosti, Beograd 1969, 35 51.
V. ]orovi}, Scripta minora, prired. B. Marinkovi}, Vaqevo 1998.

215
M. ]orovi} - Qubinkovi}, Odnosi Slovena centralnih oblasti Bal-
kana i Vizantije od VII do XII veka, Materijali 9 (1972) 81 100.

J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957.
J. Ferluga, Sur la date de la cration du thme de Dyrrachium, Actes du XIIe
congrs international detudes byzantines, Ochride 10 16 septembre 1961,
II, Beograd 1964, 83 92.
V. Foreti}, Ugovor Dubrovnika sa srpskim velikim upanom Stefanom Nema-
njom i stara dubrova~ka djedina, RAD JAZU 283 (1951) 51 118.

R. H. Hilton, English and French Towns in Feudal Society, Cambridge 1995.
The Cambridge Medieval History, ed. H. M. Gwatkin J. P. Whitney, vol. II,
Cambridge 1913.
I. evenko, Byzantium and the Slavs, Byzantium and Europe, First Internatio-
nal Byzantine Conference, Delphi 20-24 July 1985, Athens 1987, 101 113.
F. [i{i}, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925.
F. [i{i}, O hrvatskoj kraljici Margareti, Dubrovnik 1929.
J. Werner, Zur Zeitstellung der altkroatischen Grabfunde von Biskupija Crkvina (Ma-
rien kirche), Schild von Steier, Band 15/16 (Festschrift Modrijan) Graz 1979, 227
237.

Tibor Živković Crkvena Organizacija U Srpskim Zemljama

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tibor Živković Crkvena Organizacija U Srpskim Zemljama

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SPISAK SKRA]ENICA

Alexias Anne Comnenae Alexias, ed. D. R.

IZME\U RIMA I CARIGRADA

U daqem izlagawu pojam Ilirik ozna~ava prostor nekada{we rimske

You might also like