NG PHNG QUN

D tho t in trit hc gin yu

cng d tho t in trit hc Mt trong nhng kh khn hng u ca vic nghin cu, l gii v dch thut trit hc Ty phng bng Vit ng cho n nay vn l vn ngn ng. Kh khn ny n t nhiu nguyn nhn khc nhau: truyn thng trit hc c mt thi qung khng di, thut ng trit hc cha thng nht v hon chnh, nhng t mi phi cha ng khi nim c lnh hi thu o. D tho t in trit hc ny nhm p ng yu cu trc mt; 1/ trit hc ty phng; 2/ mt s nhng khi nim trit hc ng phng trong mi quan h vi trit hc ty phng; 3/ mt s nhng khi nim tn gio trong mi quan h vi trit hc. T in ny xy dng theo trt t mu t quc ng, cho nn cng nh nhng t in ca nhng ngn ng khc, nhng mc t a vo khng nht thit tng ng vi nhng t in tham kho qua nhng ngn ng khc nhau. Tuy nhin, t in ny c tham vng tin ti hnh thnh mt bch khoa ton th ca trit hc, t ra v mt thng tin trit l qung bc m mt s t in trit hc hin hnh (ting Anh, ting Php) thiu st, hoc sai lc.

[Trn mng ny: nhng mc t cha c tp i thnh nn c th tn mn trc khi sp t chung kt. Son gi hoan nghnh s tham gia ca mi ngi quan tm ng gp t in t cht lng phong ph].

A A: Ch u tin trong mu t quc ng c dng nhiu trong nhng bn vn trit hc nh:

1.

nh mt thuc t trong nhng v d lun l hc ca Aristote: A khng l B, trong l thuyt hon v khng A no l B thnh khng B no l A v.v..[Xem mc v Aristote]. trong nguyn tc ng nht : A = A, A tng trng cho bt k s vt no trong pht biu s vt th bng chnh n.[X. mc nguyn tc ng nht]. A c nh lun l Lukasiewicz dng lm k hiu t trc trong mt mnh Apq c ngha poq(p v q). trong mt bi lun vn ni ting La diffrance ca Jacques Derrida, m u vi cu: ti s ni v mt ch. Ch chnh l ch A Derrida a ra mt t ng mi v mt khi nim mi v s khc bit gia hai t: diffrence v diffrance. Diffrance l t mi Derrida ra cho thy ch c s khc bit ha (graphique): a thay v e m khng khc bit v m; iu cho thy n c vit ra hay c c nhng khng c nghe (vit hay c khc nhau nguyn m, song pht m khng khc). Do Derrida dn n nhng h lun: khng c vn t (thun ty) ng m, c ngha l khng c nhng m v/phon thun ty ng m; khc bit cng khng nm trong trt t ca kh gic hay kh tri (nh thng thy trong s i lp c bn ca trit hc, ngha l khng lin h vi theorein/l lun bt ngun t nhn hay tri

2.

3.

4.

nng/entendement bt ngun t nghe, c th ni khc bit gia ngn t v vn t; khc bit v ch a cng khng th trng ra v ci g c th trng ra phi tr nn hin din trong chn l ca n, song khc bit ny khng trng ra hin din, ngha l vt qua trt t ca chn l. l nhng im c bn trong l lun hy to ca Derrida (Xem mc Hy to, Khc bit). A priori, A posteriori: tin thin/tin nghim, hu thin/hu nghim l nhng t la tinh ph bin trong thut ng trit hc xut hin ni nhng trit gia Kinh vin nh Alberto de Sajonia s dng t th k XIV, nhng nhng vn t ra ngay t thi c i nh t ci g c trc hay t ci g c sau. Theo Aristote, A c trc B v bn cht c ngha l B khng th hin hu nu khng c A, v nhn thc c ngha l ta khng th bit B nu khng bit A. Trong nhng bn vn ca Descartes, nhng tng bm sinh tng t nh ngy nay ch nhng tng tin thin. Locke ph nhn quan nim nhn thc cha ng nhng nhn t tin thin ny. Leibniz phn bit nhn thc thc ti hu nghim c ngha l nhn thc n t ci g thc s c pht hin trong th gii bng nhng gic quan, bng nhng kt qu ca thc ti trong kinh nghim vi nhn thc thc ti tin nghim l nhn thc n qua vic trnh ra nguyn nhn hay sn sinh kh hu ca mt s vt nht nh. Do c th ni n nhng chng c tin nghim, v rt ra nhng chn l hu nghim, hay ca s kin vi nhng chn l tin nghim, hay ca l tr. Kant phn bit tin nghim vi hu nghim nh vy pht xut t phn bit ci g rt ra t kinh nghim vi ci g khng rt ra t kinh nghim. Phn bit tin nghim, hu nghim cng nm trong nhng phn bit v tt yu v ngu nhin, nhng chn l tin nghim l tt yu v nhng chn l hu nghim c l thng hng, gia phn tch v tng hp. S phn bit tin nghim/hu nghim em p dng vo nhng khi nim, hay nhng mnh vn l nhng nan gy nhiu tranh lun: nu qu thc c mt s chn l chc chn l tin nghim v c th nhn thc c lp vi kinh nghim m ngay c nhng khi nim v chng cng c lp vi kinh nghim, song khng hn nhng khi nim ny l nhng tng bm sinh. Mt khi nim c lp vi kinh nghim c th

hoc khng hn l bm sinh, v mc d khng th th c trc tip t kinh nghim, nhng kinh nghim vn l iu kin thit yu ca chng ta c khi nim. Thnh th vn xt trn bnh din tri thc hc nhng li l vn tm ly hc. Khi tho lun v nhng mnh phn tch c phi l hu nghim, hay nhng mnh hu nghim l ngu nhin, hay nhng mnh tin nghim l tt yu trong trit hc ca Kant, mt nh trit hc hin i Saul A. Kripke trong Naming and Necessity/Gi tn v Tt yu bc b s phn bit r rng gia tin nghim v phn tch cng nh gia hu nghim v tng hp. Ad absurdum: bi l dng trong hnh thc lun php gi l gim tr vo bi l (reductio ad absurdum) nhm rt ra s mu thun nht nh trong mt mnh v ph nh ca n t mt dy tin , dn n vic ch ra mt trong nhng dy l sai nu nhng dy kia thc. Zenon ngay t thi c i dng lun php ny. [X. mc nhng nghch l ca Zenon]. Ad hominem: i nhn dng trong lun php gi l i nhn chng c thng thy trong hai loi. Loi th nht l mt chng c gi m nhng tin nhm cng kch thng vo mt c nhn trong khi kt lun c buc ti s gi tr ca lun y nu ra. Loi th hai l lun php dng mt iu g lm tin c phe khc chp nhn nhng ngi bin lun cha chc chp nhn v rt ra mt h qu phe kia khng th chp nhn. A dicto secundum quid ad dictum simpliciter: t mt cu c cht lng n cng cu khng c cht lng dng trong lun l c in ch mt ngy bin c bit n nh s ngy bin o ngc ca ngu nhin. A dicto simpliciter ad dictum secundum quid: t mt cu khng c cht lng n cng cu c cht lng trong lun l c in nhm ch ra mt ngy bin c bit nh l ngy bin ca ngu nhin. A fortiori: t mnh hn dng trong mt cu nhn mnh hn, th d mi ngi u cht , vy hung chi mi ngi Tu cng phi cht. Lun php ny gi l argumentum a fortiori.

Abbagnano, Nicola: Trit gia hin sinh ngi , sinh nm 1901, quan nim mt trit l v ci kh hu, trong tc phm Possibilit e libert/Kh hu tnh v t do (1986). Abbagnano phn chia hai xu hng chnh ca phong tro hin sinh: mt bn l Heidegger (thi k u) vi Jaspers v Sartre gin lc nhng kh nng ca con ngi vo nhng bt kh vi con ngi hu hn dn ti tht bi, mt bn l Marcel, Lavelle v Le Senne bin nhng kh nng ca con ngi thnh nhng tim nng mu ti thnh cng chung cuc. Tuy hai xu hng ny c nhng d bit v nguyn tc, song chia x mt c s chung c tnh tiu cc v du th no cng vn l lm cho kh hu thnh bt kh. i lp vi ch ngha hin sinh tiu cc ny, Abbagnano xut mt ch ngha hin sinh tch cc ly nguyn tc ch o l kh hu ca kh hu, hay dng thut ng ca Kant l kh hu siu nghim. Abbagnano c lin kt Kant vi Kierkegaard khi gim tr bng nhng phm tr ca Kant vo mt cp i lp duy nht l tt yu v phi tt yu, thay v nhng cp kh hu/bt kh hu, hin hu/phi hin hu, tt yu/ngu nhin, v theo ng nhng cp phm tr ny khng thc s i lp. Mi kh hu u c hai mt tiu cc v tch cc v c mt quan h lun l gia kh hu v t do: vn v gi tr l vn con ngi phi tr thnh nh th no gn lin vi ci tng ng o c l con ngi c th tr thnh nh th no l mt kh hu thc nghim. Hiu nh vy th lun l ca kh hu trng hp vi nhng o c ca kh hu. y cng l nt c th trong trit hc hin sinh ca Abbagnano. Ahims: khng st sinh l ting sanskrit ch vic trnh st hi mi loi sinh vt qua t tng, li ni v hnh ng, l mt trong nm c tnh ca bc u (yama) ca Du gi v Pht gio. Quan nim ny pht xut t nim tin l mi sinh vt pht xut t mt loi, v lun hi t loi cao cp ti h ng. Abhsa-Chaitanya: nguyn ng sanskrit, abhsa c ngha l din mo, phn nh, v chaitanya l thc ch thc tuyt i phn nh ni tm con ngi. Con ngi c th, rng buc trong ci ng (jva) khi t c phn nh ny qua thc m nh pht hin c thc tuyt i, c ngha l ng nht vi i ng/brahman. Trong vn ng

vt khi hu hn, nhn ra c ci chn t ng/atman thng nht vi i ng l t ti gii thot. C th i chiu vi t thc trong bin chng Hegel t ti Tri thc tuyt i/absolute Wissen. m dng/Yin yang: m/Yin v Dng/Yang l hai khi nim c bn ca t tng bin chng trong trit hc phng ng. Khi nim m/dng du nhp vo t tng phng ty, song trc ht l mt khi nim tng ng trong khoa hc t nhin (ton hc, vt l hc v.v..) ch lng cc, i lp.

1.

Quan nim m/dng ngay t thi c i c hnh thnh trong Dch truyn:Nht m nht dng chi v o (H T thng truyn), c ngha l o c c s l m dng, tc ng ln nhau, thc y s vn ng bin ha v pht trin. Quy lut pht trin m/dng ny l mt qu trnh tam th, vn ng giao ha gia tri t v ngi, nh quan nim b xung trong t tng trit hc v khoa hc hin i. (Xem mc Thuyt b xung). Quan nim m dng c xc nh uyn nguyn trong o c kinh: o sinh nht, nht sinh nh, nh sinh tam, tam sinh vn vt (chng 42), t mt sinh ra hai, c ngha l tri t, m dng giao ha, tun hon v chuyn ha gm hai mt i lp, c v khng c, kh v d, di v ngn, cao v thp, m v thanh, trc v sau, ni ln vn ng ca o phn (X. ch. 40: phn gi o chi ng, nhc gi o chi dng/ phn l vn ng ca o, nhc l chc nng ca o), cn ni r hn ngha ca vn vt sinh ra t hu v hu sinh ra t v. Quan nim ny c khai trin trong nhng sch L Th Xun thu, Hong ni kinh cng xut hin vo thi Chin quc, Lo t ch ca Vng Bt (226-49 T.L.) thi Ngy Tn. Ti sao li l ba? Quy trnh tam th ny l vn ng bin chng nh xc nh r rng trong chng 42 ca o c kinh dn trn. iu ny c mu thun vi l gii ca Nho gia khng? S khc bit gia hai phi tr ch gc nhn t hu hay t v, song khng khc bit khi i ln uyn nguyn l Thi cc, hay Thi Nht, vn ng bin ha ca m v dng cng tc ng hi ha qua li gia m v dng l ba. iu ny c th minh ha ngay trong M hc: ngh thut sn thy s dng

1.

3.

m sc iu hp nh sng tc ng gia ti/m v sng/dng trn bt/mc to ra rng v y; Ha s Thch o (1641-1710) l gii ni l bin v bin l ni. Ni v bin bit s tht trong tri gic ca ti: mi s ni ngi, trong nng lc t do ca bt v mc sn thy cha ng nhng quy lut c bn ca i v tr, lin h c hu vi tiu v tr l con ngi, trong m c dng, trong dng c m hi ha trong tam ti (thin-a-nhn).

4.

Vo cui thi Chin quc, Tru Din (305-240 trc Ty lch) c coi l nh t tng i biu ca m dng gia, tng hp khi nim m/dng v ng hnh, mc du khi nim m dng tng c ni n trong T truyn, o c kinh, Trang tv khi nim ng hnh tng c bn trong S k, Mc t,Tun t, T truyn v Quc ng. Tru Din lun v thng trm ca m dng, nhng hin tng bin i k l, tri cao, t thp, do c cn/khn, bin ha hnh thnh. Thiu Ung (1011-77), thy l Khang tit, l trit gia c o nht trong ging lch s trit hc Trung quc, khng nhng ng coi tm v o l nhng phm tr c bn ca trit hc, m dng l quy lut mu thun ph bin nht khi quan nim: thi cc phn, lng nghi lp, giao hp ca dng vi m di, ca m giao vi dng trn, sinh ra t tng l gii vn hnh v tr t c s kinh Dch, ng cn suy lun trn c s tng s qua nhng tc phm Hong cc kinh th, Tin thin . Trong Quan vt thin ca Hong cc kinh th, Thiu Ung quan nim o l Thi cc, v Tm l Thi cc ch mi quan h gia o, tm v thi cc: Thi cc l mt bt ng, sinh ra hai, tc phn ra lm m dng, bin ha thn diu, thn sinh ra s, s sinh ra tng, tng sinh ra kh. Li phn bit m l s chn, dng l s l: v th mt chia ra thnh 2, 2 chia ra thnh 4, 4 thnh 8, 8 thnh 16, 16 thnh 32, v 32 thnh 64, l con s ca 64 qu. Trong khoa s lun (numerology) nghin cu chuyn su v kinh Dch xc nh 1,3,5,7,9 thuc v Tri v 2,4,6,8,10 thuc v t, tm li l 10. Thiu Ung c coi l tc gi ca Tin Thin v Phng v Su mi t qu ca Phc Hy, ng cn da trn l s 4 ly n v c truyn 30 nm l mt th (h), mt vn c 12 th (nh ngy c 12 thi) tc 260 nm, mt hi c 30 vn (nh thng c 30 ngy) hay 10,800

5.

nm v mt nguyn c 12 hi (nh nm c 12 thng) hay 129,600 nm lun v cuc i ha ca v tr. Theo ng, trong ba hi u tin, ging nh 3 thng u nm, hay 3 thi u ca ngy l lc Dng bt u ln v mi s tng tin dn; 3 hi u ny l thi khai sinh ra tri, t v ngi; n cui hi th su, tc l 64,800 nm l lc Dng cc thnh, v l thi Nghiu Thun. vo thi i ca ng, tc l 75,600 nm hay th k 11 l lc m trng, Dng tiu. Vi ton s hin i, c th gi m l s 0, Dng l s 1, c ton trn di dng Lng nghi: 0,1; T tng: 00,01,10,11; Bt qui: 000,001,010,011,100,101,110,111 Tin thin c th coi nh thuc s nh phn t 0 n 63 tng ng vi s hc nh phn ca Leibniz, nh nn tng ca t tng nh phn v cu trc v hnh thnh v tr. 6. Vng Phu Chi (1619-92) vo th k 17 tp i thnh c s l o hc ca nhng th k trc khi quan nim v l l quy lut vn ng th hin ci trt t iu ha m c s ca qu trnh ny c pht biu trong kinh Dch: nht m nht dng gi l o, song theo Vng, m dng v o khng l ba m ch l hai. Mt nh trit hc Php hin i F. Jullien nhn ra trong t tng v qu trnh ny sinh ra mt lun l v tc ng qua li ca tnh lng phn/tng ng lp thnh cu trc ca mi thc ti gia ci n v ci hin (latent/potent), hnh v v hnh l quan h ca tim n vi hin thnh ca n. ng cho t tng ca Vng Phu Chi l mt t tng duy vt (Xem PQ, Trit hc ng/Ty trong Gi Vn, s 2, thng 11 2003). Althusser, Louis: Trit gia Php sinh nm 1918 ti thnh ph Birmandreis gn Alger th ca Algrie v mt nm 1990 Paris. ng sng Algrie cho mi n nm 1930 mi sang Php khi gia nh di v y. Nm 1939 ng c nhn vo trng Cao ng S phm ng Ulm, song xy ra th chin II, nhp ng v b ngi c cm t hn bn nm, cho nn sau chin tranh mi tip tc con ng hc vn v thi u thc s vo nm 1948. Trong thi gian theo hc, ng c c hi quen bit nhng ngi thy nh Jean-Toussaint Desanti v Trn c Tho l nhng nh hin tng lun c xu hng Mc xt. Trong hai phn T truyn Tng lai ko di lu/Lavenir dure longtemps v Nhng s vic/Les Faits ng nhc li hai ln cu ni rt tm c ca

Tho: Tt c cc bn l nhng ci ti siu nghim bnh ng v ng xem Tho v Desanti mang li nhng hy vng cho th h ng. Nhng ngi ny hn c nh hng trong hnh thnh tr thc ca Althusser, v lun vn u tin ca ng l V ni dung trong t tng Hegel/Du contenu dans la pense de G.W.F.Hegel (1947) di s bo tr ca Bachelard ch ra s tip cn i vi Hegel v Marx, cng nh vi nhng nh t tng ng i nh Nicolai Hartmann (Althusser hc hi c Hartmann s phn bit nhng bin chng thc vi bin chng hnh thc; Lukcs vo cui i cng tm thy hu th lun ca Hartmann mt hng i ca t tng). Nm 1948 Althusser c ch nh lm tr gio/caiman Trng Cao ng S phm v ging dy y cho n nm 1980, thi chm dt s nghip gio dc ca ng. Trong nhng ngi hc tr ca ng, phi k n Michel Foucault v J. Derrida. Nhng tc phm xut bn u tin ca ng nh Montesquieu, la politique et lhistoire/chnh tr v lch s (1959),bin tp v dch nhng bi vit ca Feuerbach di tiu Tuyn ngn trit l/Manifestes philosophiques (1960). Phi i ti 1965, mt lng nhng tc phm xut hin di hnh thc tp th nh c b T bn/Lire le Capital (vi Etienne Balibar v nhiu ngi khc), V Marx/PourMarx (1965), Lnine v trit hc/Lnine et la philosoiphie (1969), Trit hc v trit hc t pht ca nhng nh thng thi/philosophie et la philosophie spontane des savants (1971) ng mi thc s l mt nh t tng Mc-xt khai ph. Nhng lun im khai ph ch ngha Marx ca ng l: Mt on tuyt tri thc ca Marx thi trng thnh vi Marx thi tr, c ngha l i lp mt Marx nh l lun khoa hc vi Marx ca ch ngha nhn bn. Althusser bi bc nhng nh hng ca Hegel trong ch ngha Mc qua c s on tuyt nhn thc" ny c th quan nim s khc bit gia cu trc ca bin chng Mc-xt vi bin chng Hegel trn cn bn siu quyt nh (l mt khi nim mn t phn tm hc Freud). ng nhn xt mu thun khng th tch ri vi cu trc ca ton th b phn x hi m n din ra trong ; mi mu thun trong mt hnh thi x hi u c tnh siu quyt nh nh th. Althusser coi Marx k tha Spinoza khi p dng li nghin cu

thun l, ton hc vo nghin cu x hi, phn bit i tng thc vi i tng ca t duy. c Marx, ng ngh mt li c theo triu chng khc vi li c b mt da trn bn vn, v c khng phi l kim tra m l xy dng li nhng iu kin khai ph ngha thc ca bn vn. Theo ng, ch ngha Mc c hai b phn: ch ngha duy vt lch s l khoa hc v ch ngha duy vt bin chng l trit hc. ng pht hin ra Marx xy dng mt i lc mi l khoa hc lch s, so vi i lc ton hc ca nhng nh t tng hy lp v i lc vt l khi t Galile. ng quan nim lch s ni Marx nh mt qu trnh khng ch th, c ngha l khng phi con ngi lm ra lch s, m l qun chng trong nhng quan h u tranh giai cp, ch c qu trnh di dng nhng quan h, y l nhng quan h sn xut. Phng thc sn xut l i tng duy nht ca ch ngha duy vt lch s.. Chnh t quan nim ny, Althusser c coi l mt i biu ca t tro cu trc lun trong nhng thp nin 60 ca th k hai mi. (Xem chng 7: L lun v lch s trong PQ: Ph phn h t tng Mc-xt (2002). Ni n Althusser, khng th b qua cuc i v con ngi ca ng trong mt bi kch ca mt ngi thc lon thn kinh i ti kt thc l xit c b v Hlne Rytmann-Legotien n cht. Nhng t truyn ca ng ni n ni trn l nhng bn vn c th c theo cch c triu chng m chnh Althusser nu ra, gii p vn nn v nhng tc phm ng a ra khai ph mi ch ngha Mc, vi tinh thn mt ngi thc lon, ci ny c th b xung cho ci kia? Hay chnh l lun thc tin (nh tn gi trit hc theo Althusser) y chnh s tht bi ca mt l lun thc lon? (Xem Ngoi truyn trong PQ, T truyn (1997).

Aristote/Aristoteles/Aristotle: trit gia ln thi c i hy lp, sinh vo nm 384/3 v mt nm 322/1 trc T.L. Cng vi Platon, i trit gia khc thi c i m ra hai con ng ln sut ging lch s trit hc phng ty. Nu Platon c coi l mt nh cao thn thnh th Aristote

l mt nhn vt quan trng nht, ng tr vn hnh t tng phng ty, t khai ph qua nhng trit gia rp thi trung c, n ngay nhng nh t tng khng c ng cng chu nh hng trit l ca ng m khng hay bit. Tm nh hng ca Aristote quan trng ra sao, trc ht cn phi tm hiu v ch ngha Aristote hn hai ngn nm qua: Ch ngha Aristote c ni n khng hn l trit hc ca Aristote m do nhng nh t tng v sau s dng hc thuyt ca ng v nhng thit b khi nim cng nh phng php lun. Chng hn t tng ca ng qua nhng l gii ca trit gia rp nh Avicenna (ibn-Sina) khong th k 9/10, Avempace (ibn-Bajjah), Averroes (ibn-Rushd) th k 12, du nhp vo trit hc thi Trung c phng ty. Trong th k 13, Aquinas khai trin nhng cng trnh khoa hc v lun l Aristote m u cho trit hc Thomism v Kinh vin. Tuy ging trit hc ny c lu m vo thi Phc hng, song nhng khi nim v tinh thn ph bnh ca t tng Aristote vn c nhiu nh trit hc v khoa hc s dng , nh William of Ockham trong lun l hc, William Harvey trong sinh l hc, Leibniz trong vt l hcNhng l gii ca Brentano trong lnh vc tm l v siu hnh hc khai thc cho Heidegger nghin cu ngha ca hu th. Aristote sinh vo khong 385 hay 384 trc Ty lch Stagira, thnh ph ca x Macedonia, cng thi vi Dmosthne. Khong 368/7 tui 18, Aristote n Athens theo hc hc vin Academy ca Platon v li y cho n khi Platon mt (347 tr. TL), ng n Assos vng Tiu bt tay vo nhng cng trnh nghin cu trit hc v sinh hc vi nhng hc gi ng thi. n nm 343 ng c mi tr li Macedonia lm gio ph cho con trai vua Philip II lc by gi mi 13 tui v tr thnh i Alexander sau ny. ng ri Macedonia vo nm 335 tr li Athens m hc vin Lyceum. T ng Peripatetic c ngha l ngi i do ch cc mn ca Aristote bt ngun t ch Peripatos (mt loi quan mn Aristote v hc tr va i va tranh lun). Aristote dy Lyceum 12 nm vi cng trnh ging hun mi khoa kin thc, lp th vin vi nhng b su tp ng vt v thc vt. Khi Alexander cht trn ng vin chinh, mt phong tro chng Macedonia ni dy, kt n Arisote ti nghch gio khin Aristote phi

b Athens lnh v Chalcis, m theo truyn tng ng ni trnh cho ngi Athens phm mt ti c ln th hai chng li trit hc. ng mt ti y nm sau, th 62 tui. Nhng bn vn ca Aristote chia lm hai nhm: nhng tc phm do ng xut bn: Nhng tc phm cng truyn xut bn lc sinh thi nay tht lc, ch cn li nhng trch on hoc m phng, nhng tc phm v mt vn chng c th so snh vi nhng tc phm ca Platon. Nhng tc phm khu truyn/akroamatisch (do t hy lp akroamatikos c ngha l nghe) l nhng bi ging lu hnh trong ni b trng, c Andronicus xut bn ln u vo khong thi gian 43/20 tr.T.L. Andronicus cng l mt nh trit hc nn sp t nhng bi vit ca Aristote theo mt s gio khoa, bt u t lun l hc , t siu hnh hc sau vt l hc v nhng kho lun tu t v thi php sau cng. Nhng tc phm cn c bo ton theo th t ca Andronicus: V lun l hc: B Organon gm Phm tr/Katgoriai (kho st nhng t ng v ring) V l gii/Peri ermeneias (v nhng l lun mnh Phn tch s v th cp/Analytica protera-histeria (l lun khi qut ch minh s thit yu ca tam n lun) Topica (l lun bin chng) Sophistici elenchi (Phn bc ngy bin dng nh l thin 9 ca cun trn). V vt l: B Phusik akroasis gm 8 quyn, 4 quyn u kho l thuyt thin nhin v nhng nguyn l, 4 quyn sau l l thuyt vn ng.V tri/Peri ouranou, V sinh thnh v tn dit/De Generatione et Corruptione, Thin vn lun. V tm l: Linh hn/Peri psych, Nhng thin tiu lun v t nhin/Parva Naturalia nh V k c v hi nim, gic mng,gic ng v lc tnh,thn ha qua gic mng, kho v gic quan v nhng kh xc. V lch s thin nhin nh nhng kho cu v ng vt/De animalium historia (t historia nhu Hrodote dng ch su tp nhng s

kin), V nhng thnh phn ng vt/De partibus animalium, chuyn ng ca ng vt/De incessu animalium, sinh sn ca ng vt/De generatione animalium. V trit hc nh Siu hnh hc lun v nht trit hc/Peri tes protes philosophias, o c cho Nicomaque/Ethica Nicomachea, o c cho Eudeme/Ethica Eudemia, Khi lun o c/Ethica megala, Chnh tr/Politika, Tu t hc, Thi php. T tng Aristote khng din ra t nhng thnh qu khi t nhng nguyn tc, m c tnh a nguyn v thng nht cn phi khai ph. Aristote bn tm trc ht minh gii nhng l do trit l v vic on giao vi hc thuyt Platon, nn ngay u tc phm Ethica Nicomachea, ng khng nh l nu tnh bn v chn l i vi ng rt thn thit, nhng ng cng phi chn la chn l hn tnh bn. Theo Aristote, mi m thc nim phi tng ng vi mt thnh phn khc gi l cht th. Nh vy phi hy sinh hc thuyt nim (Platon) nhn thc chn l mi s vt. Khc vi trng phi Platon phn chia ba loi: o c hc, vt l hc v bin chng php, Aristote phn chia ba loi trit hc: l lun, thc tin v sng to/poiesis. Trit hc l lun li chia ra trit hc th nht, vt l hc v ton hc; trit hc thc tin gm o c hc, chnh tr hc v nhng hot ng khc. Nh vy vng mt hai mn hc quan trng m t tng v pht trin l lun Aristote gn b l siu hnh hc v lun l hc? gii thch s vng mt ca lun l hc trong bng phn loi cc trit hc ca Aristote, c th da vo mt on vn trong tc phm sau ny thng c gi l Siu hnh hc: vic nghin cu cc php phn tch phi i trc nghin cu cc khoa hc khc. Nh vy nh trit hc phi kho nhng nguyn tc tam on lun trc khi nghin cu bn cht ca mi bn th. Lun l hc/Logica ch mn hc cha c danh xng ni Aristote, m tc phm ca ng mang tn Organon ch cng c ca nghin cu. Nh m t trn nhng thin bin kho trong b Organon, Aristote

kho st nhng c cu chung ca mi l lun, nhng phng thc l lun di hnh thc tam on lun, c s ca lun l hnh thc tuy khng minh bch nh nhng nh lun l hin i. Tc phm Phm tr/Kategoriaikhi s kho st nhng s kin ng hc, phn bit nhng iu c ni khng c tng hp vi nhng iu trong t hp chng hn nh ch, cu v mnh . Ci g va c tnh ng nht ca khi nim v tnh chung ca t ng th c gi l ng ngha. Phm tr/kategorein hiu theo Aristote l nhng ng ngha n gin v tng qut nht. Mi phm tr ca Aristote l: Bn th/ousia gm bn th nht/prt ousia l ch th v khng bao gi l thuc t v bn th nh/deutera ousia l nhng chng v loi c xc nh bi mt ch th nhng khng hin din trong mt ch th (v d: loi ngi hay loi vt l nhng bn th nh, nhng ngi ny hay con vt ny l nhng bn th nht); lng/poson l nhng g c th phn chia thnh hai hay nhiu ca mt ton th, c th lin tc hay gin on; phm/poion l ci m nh nhng s vt c nh tnh (phm l s khc bit/diaphora ca bn th); tng giao/pros ti gm nhng tng giao bng s khng xc nh hay xc nh; a im/pou; thi gian/pote; v tr/keisthai (v d: hn ngi); iu kin/echein; hot ng/poiein v th ng/paschein. Hai phm tr v tr v iu kin ch c ni n trong hai thin Kategoriaiva Topica.Aristote phn chia hai chc nng ca lin t/copula, mt chc nng ca s vt c ni qua mt ch th (dicitur de subjecto) v mt chc nng theo s vt trong ch th (in subjecto est). Lin t est c hai ngha: dng trong mt mnh ni hai danh t ng cht tru tng hay c th, l ngha ca de subjecto dicitur; dng trong mt mnh ni mt danh t c th vi mt tnh t cng loi m ca mt danh t tru tng theo cch est in subjecto. Nhng nh trit hc v sau nh Descartes v Locke phn bit ba phm tr: bn th, cch th v tng giao, phi Kinh vin/Scholastik quan nim su phm tr nh Hu th hay bn th, phm, lng, vn ng, tng giao, hot ng [X. mc phm tr]. Trong Analytica protera, Aristote xy dng l thuyt ca tam on lun, ngha l mt l thuyt khng xt n chn l hay khng chn l

ca nhng tin . Mt tam on lun c cu to bi ba mnh : i tin , tiu tin v kt lun. Tam on lun nhm chng thc s ph thuc ca mt thuc t (i tin ) vo mt ch t (tiu tin ) qua tham gia ca mt hn t trong gian/to meson.[X. mc tam on lun]. Hc thuyt tam on lun/sullogisms tr thnh trung tm im c lun l hc Aristote. ng i lp tam on lun (hay php din dch) vi php quy np nh hai cch th c bn ca tin trnh t tng.Php din dch i t ph qut ti c th, u tin v kh tri hn v mt bn cht cn quy np i t c th ti ph qut xc tn hn v kh tri hn theo cm gic.Nguyn l lm nn tng cho php quy np l cm gic. Cm gic ny l t tng trc gic/nos. L hc ca Aristote bao gm mt lnh vc kh rng ln: n l mt l thuyt tng qut v th gii bt ng cng nh nghin cu sinh vt di mi trng thi tm l, sinh l v.v. L hc/phusik akroasis kho st nhng nguyn nhn u tin ca thin nhin v mi loi chuyn ng t nhin. Aristote mun chng minh rng nu ngi ta ch nu ra mt nguyn nhn duy nht, chuyn ng khng th kh hu. S lm ln ny do phi Parmnide ch trng hu th l mt, khng c thc ti no khc hn thc ti ca bn th. Aristote quan nim mt chuyn ng dn n nhn thc hu th va l mt v l phc th: nht th trong hin th. Theo ng, c ba nguyn l v chuyn ng: m thc/morph hay eidos, khim khuyt/m on v cht th/hyle. Cht th v m thc l nhng khi nim tng ng. Aristote thng ch th s tng cn gia m thc vi nhng nguyn nhn k thnh v cu cnh, khi quan nim m thc l s kin trc to ra mt tc phm c th ca thin nhin hay ngh thut. Khoa hc c nhim v khai ph nhngnguyn nhn thc ca qu trnh din bin ca t nhin l cht th, m thc, ngun gc ca bin chuyn (nguyn nhn k thnh) v chung cuc ca qu trnh din bin t c (nguyn nhn cu cnh). Cng nh Empocle, Aristote nhn nhn c bn n cht (t i) l la, kh, t v nc. Thin cui ca b L hc chng minh bin chuyn vt l khng th chng thc nu khng i chiu vi mt nguyn nhn khng c tnh vt l, l nguyn nhn cu cnh cho chuyn ng khng ngng ca th gii chng ta. l ng c th nht/proton kinon

khng chuyn ng. Thin kho lun v linh hn/Peri psychs xy dng khoa tm l hc Aristote kho st tm/psyche phn bit vi tr/nous, mt bn khng th hin hu c lp vi vt cht, mt bn th v cht. ng a ra mt quan nim ngc li vi s phn bit nh nguyn trit gia linh hn v th xc ni Platon khi xc nhn tm l m thc ca thn th. Tm c nhng quan nng dinh dng/thretik, cm xc/aisthetik, suy t/dianotik c ng/kintik v dc vng/orektike. ng cng phn bit hai loi tri thc th ng/pathetikos nos v tri thc hot ng/poitikos nos: Nu khng c tri thc th khng c g suy tng c. Tri thc nh ng phn bit lm ba loi: l lun, thc hnh v sng to. Cc khoa thc tin ph thuc vo khoa chnh tr, khoa hc iu khin ton th i sng con ngi trong mt cng ng nh th, hay quc gia. o c hc ch l mt phn ca khoa chnh tr. Trong phn cui tc phm Ethica Nicomachea, ng dn khi tng v s hon thin ca c tnh con ngi l cu cnh, trong khi i sng cng ng v php lut l nhng phng tin., song mt ch khc, ng li nhn xt i sng con ngi hon thin ch c th thc hin trong cng ng. Cng nh nhiu trit gia Hy lp c i, Aristote quan nim c mt s thng nht trong nhng cu cnh ca con ngi, cu cnh ny l Eudaimonia/an lc, hnh phc, iu thin tt cng p ng yu cu trn. Eudaimonia trng thi hin th, ha nhp vi l tr/nos, ngha l vi bn tnh l tr ni con ngi, ha nhp vi c hnh v v c nhiu c hnh nn n ha nhp vi c hnh no hon ho nht, th hin trong sut i sng. Hnh phc/eudaimonia l hnh phc cuc i ny, hnh phc trn gian. T tng Aristote dnh cao nht trong dng lch s trit hc phng ty l xy dng khoa Siu hnh hc, mc du t ny khng phi ca Aristote, ch mn hc v hu th, cn chnh ng thng dng t minh tr/sophia, trit l/philosophia, nht trit hc. Thc s ng ch nhng bn vit ca ng di mt ci tn l nht trit hc/peri tes ptots philosophias. Nhan siu hnh hc/meta ta phusika xut hin ln th nht ni Nicolas de Damas ( thi i Auguste) theo mt ch gii tc phm ca Thophraste (ngi tha hnh iu khin Lyceum) v

thng dng vo th k XII t Averroes.Du sao, ngy nay ngi ta cng chp nhn t siu hnh hc bt ngun t s sp t nhng bn vit trong n bn Andronicos, nhng vn siu hnh sau nhng vn l hc. Trit hc nht hay siu hnh hc l mt khoa l lun a v cao hn vt l v ton hc v i tng ca n l mt thc ti vnh cu, bt dch v tch ri vi cht th. i tng th nht m mi i tng khc ph thuc l ousia/bn th. Trit hc c m t nh c i tng l hu th nh vy v nhng c tnh ring ca n. Hu th l mt t ng a ngha, hng v mt qua s kin l chng cng din t mt quan h vi ngha th nht v chnh yu l ngha ca bn th/ousia. Th no l hu th nh chnh hu th/to on h on? Aristote quan nim hu th c hiu theo nhiu ngha.Nhng ngha ny rt ra t mt phn tch v lin t th/l trong nhng mnh nh: Socrate l ngi, Socrate th cng bng, Socrate th cao chng thc ri, Socrate th nhiu tui hn Coriscos. Trong mnh u ch bn cht, mnh k ch phm, ti lng, v tng giao.Nhng ngha ny ca hu th c gi l nhng phm tr, nhng l nhng phm tr ca hu th, khng phi ca phn on. Hu c xc nh qua nhiu ngha, nhng vi mi ngha c danh xng quan h vi mt nguyn l duy nht. Nh vy hu th l mt ph bin loi suy. Tht vy nu hu th c quan nim nh hu chung cho mi vt, ng nhin mi hu th tr thnh i tng ca cng mt khoa hc v hu th. Trong thin Z ca b Siu hnh/Metaphusica Aristote cho rng vn Hu th l g?(ti to on) vn cn treo lng, phi tr li hi: bn th l g? Bn th c u th hn cc phm tr khc v c th hin hu mt mnh, u tin v nh ngha (v nh ngha ca bt k phm tr no cng bao hm nh ngha v bn th), u tin v tri thc. Bn th nh vy l chnh ch th/hypokeimenon, ngha l ci g m tt c ci cn li xc nh v chnh n khng c s vt no xc nh. Bn th nh vy c c tnh phn sp v l mt s vt c th/to tode ti; n l m thc v hp th ca cht liu v m thc; n cn l bn th iu kin c th ni l t ti, khng cn n cc ngu t nh ngha bn th ca mt hu n l bn th ca mi s vt. V d con ngi ni chung, con nga

ni chungc xc nh bng mt bi s nhng c th. Tm li khoa hc th bn v ci ph qut cn hin hu thuc v c th. Bn th tch kh s vt kh xc, n l nguyn l v nguyn nhn, m nguyn nhn ny l m thc, theo cht th l s vt tt nh v chnh l bn th. Bn th nh vy l nguyn nhn m thc. Trit hc ca Aristote khi suy tng da trn nhng ph qut, thuc t ca hu th, trn c th c thuc tnh hin hu. Hu th (nh chnh hu th) l s hin din vng mt v n l mt bn th tch ri/parousia, cn c th l bn th t khim khuyt ti hu thc y n thm kht hu th, c ngha l khim din hin din/apousia.Bn th nh vy chnh l ci m nh mi hin hu tip cn c hu th. Do i sng hon ho ca bn th bt ng m hnh vi l hoan lc (chng ta ch hng sng trong mt thi gian ngn ngi, c khch ng qua dc vng mu cu bt chc hot tnh vnh cu ca bn th. Aristote xy dng bc khi u c bn cho hu th lun v sau, t cu hi then cht v hu th: u l nhng biu hin khc nhau ca hu th? ng cng l ngi t nn mng u tin cho khoa sinh hc, khi t vn nn: lm sao gii thch nhng biu hin khc nhau ca i sng? [tham kho: PQ: Trit hc Aristote, 1972].

Ablard/Abailard Pierre: trit gia kinh vin ngi Php, sinh Pallet, gn Nantes nm 1079. Sng v trng thnh th k XII, ng chu mi kh nn, c th kt t li trong hnh thc T truyn l cun Historia Calamitatum Mearum/Cu chuyn v nhng bt hnh ca ti. Th k XII chng kin s xung t gia quyn v gio quyn, Thnh chin v ch ngha kinh vin pht trin. L mt t tro trit hc, ch ngha kinh vin coi t tng Aristote l ti thng, tuy nhin vn rng buc trong khun kh chnh thng, iu c ngha l vic l gii c nhng hn ch, nu nh quan im ca nh kinh vin no b hi ng gio quyn ln n th phi rt li. Cng trong thi i ny, thnh hnh l lun theo tam on lun v bin chng. Ablard theo hc Roscelin, ngi c coi nh trit gia kinh vin u tin. Tuy nhng bn vn ca Roscelin khng tn ti, song nhng quan im ca ng c bit ti qua th gi Ablard v trong nhng tranh lun gia

Ablard v Anselm. Theo nh Anselm, Roscelin coi ph qut l nhng hi th ca ting ni/flatus vocis, ngha l ch c khi chng ta pht m ra mt t, con ngi khng l mt n v m ch l mt tn chung. l l do ngi ta coi Roscelin l mt nh duy danh. ng b kt n l d gio v phi trn chy qua nc Anh, xung t vi Anselm v phi tr li Rome lm ha vi Gio hi. Trong khi Ablard ln hc Paris, tr thnh mn v ri i nghch vi Guillaume de Champeaux (1068-1121). Ablard quay sang thn hc vi Anselm de Laon v khi s dy thn hc Paris v Melun t 1113. Theo s gia Jules Michelet, Ablard l mt ting ni t do, ting ni nhn bn, a tn gio v vi trit hc, o c v vi con ngi. Mt trong nhng mn sinh ca ng l Hlose, chu gi ca gio s Fulbert tr thnh ngi tnh v ngi v b mt ca ng to ln mt thin tnh s no nng . Ci nghch l trong cuc tnh hn nhn tan v ny phi chng t mu thun gia mt cuc i dnh cho tng t v mt am m v vng, ci i hi thanh khit cu nguyn hay ri vo h ly hn nhn, nh d ngn ca Jrme: aut oramus semper et virgines sumus, aut orare desinimus ut conjugio serviamus. Cuc tnh vng trm khng th gii quyt khin Fulbert v thn nhn ca Hloise ni gin, theo Gilson [X. Hlose et Ablard, 1938], mua chuc ngi hu ca Ablard t nhp tn cng v thin ng trong khi ng trng pht. Ablard khng th phng v v gio lut c t khc hon nhn, ng lui v n c trong tu vin Saint-Denys. T tng ca Ablard dn tri trn nhiu bnh din: mt lun l hc uyn o rt gn vi lun l hc hin i, mt trit hc v ngn ng, mt o c hc xy dng trn hng tnh. ng trc hai quan nim duy danh cc oan ca Roscelin v duy thc cc oan ca Guillaume de Champeaux (mt bn ch c c th hin hu, mt bn coi mi chng loi c mt bn cht chung v thc, khc bit c th ch l ngu nhin, khng phi l bn cht), Ablard quan nim s vt lun lun l mt c th, tuy nhin ph qut gi tn nhng s vt thc s hin hu, v nh vy qu tht ph qut khng phi l hi th ca ting ni/flatus vocis, mt m ch c ch v vn, m l mt t bao gm mt ni dung mang ngha/vox significativa. Trong ci v d chng hn anh Ba l ngi, anh T l ngi, ci chung khng phi l

ph qut gn cho s vt m l cho nhng t mang ngha. Ablard khng mun ni l chng ng trong con ngi, v khng c g l ngi ngoi s vt c th, nhng ng l con ngi. L con ngi l mt thuc t, song l mt thuc t ph nh, ngha l khng thuc v ch th. Mt trong nhng cng trnh lun l ca Ablard l bnh lun tc phm Isagogeca Porphyre, trit gia tn-Platon. Trong nhng vn nn ca Porphyre, nh chng v loi c hin hu, hay ch nhng tng? Nu tn ti, chng thuc v tinh thn hay vt cht? V chng tch ri hay hin trong s vt kh xc? Nhng cu hi nh vy hm nhng ph qut l s vt hay khng c thc, v Ablard i ti vn nn l ph qut phi tham chiu v s vt no , nu nh s vt ny khng hin hu, n c tr vo ngha ca khi nim khng? Trong mnh nh nu c bng hng, th c hoa v mt lun l th ng, ngay c nu bng hng khng hin hu. Th d ny chng t Ablard khng phi l ngi duy danh n gin. Lun l v nhng mnh chc nng ng, nhn r s khu bit gia tc ng ngha v ni dung kh gn vi l thuyt ca Frege sau ny. ng l gii cng ni dung ca mt mnh c th biu hin nhng tc ng ngha khc nhau trong nhng ng cnh khc nhau, chng hn ni dung ca mnh Socrate trong nh c biu hin qua khng nh l Socrate trong nh, qua cu hi l Socrate c trong nh?, qua c mun l nu nh ch c Socrate trong nh v.v.. s phn bit ny cho php Ablard xc nh ph nh c th nh sau: khng-p l sai/ng nu nh v ch trong trng hp p l ng/sai. Trn phng din ngn ng, Ablard coi ph qut ch l hin tng ng hc, c ngha khng l g khc hn l nhng t, song ng phn bit hai c tnh ng ngha ca t l tham chiu/nominatio v ch th ngha/significatio. Nhng danh t chung hay ring u quy chiu v nhng s vt, di gc cnh c th hay phc th. ng quan nim o c xy dng trn hng tnh: ch c hng ca con ngi xc nh hnh vi con ngi c gi tr o c. V d hai ngi c tin v tnh gip ngi ngho, chng may mt ngi b nh cp ht tin trc khi thc hin c nh trong khi ngi kia thc hin c, th khng th cho l c s khc bit o c gia hai ngi c, v quan nim nh th th chng khc g cho ngi giu c o c hn. Mt v d khc, gi s trng hp hai ngi l anh ch em vi

nhau chng may b chia cch t lc cho i, ngi ny khng bit ngi kia, ti khi ln tnh c gp g, yu nhau ri ly nhau, th khng th c ti. Theo ng, ch yu trong vic nh gi o c xt trn nh ca con ngi, cn chnh hnh vi v mt o c th v thng v pht: Ti c khng nm trong hnh ng, nhng nm trong nh . ng ly th d, gi nh ngi ta ct mt nh tu gia hai ngi n b, ri v ng chm thn th ca hai ngi lm cho nh tu cm thy khoi lc, c th gi l ti khng? Nu nh khoi lc tnh dc trong hn nhn khng c ti, vy th chnh khoi lc, trong hn nhn hay ngoi hn nhn cng khng c ti. Ni theo thng tc, khng bit th khng c ti. ng ly ngay th d tn gio l ngi ngi ng inh Cha trn thp t gi khng phm ti c, v h khng bit Gi su l con Cha Tri, trong khi h c ti nu nh h ngh phi ng inh con Cha Tri du ngay c trng hp h khng hnh ng. Quan nim nh vy khin Ablard gp nhng kh khn vi h thng gio quyn ng thi. Tuy nhin , quan nim nh trong o c to c s cho hnh thnh phn on trong h thng cng l sau ny. Nhng tc phm truyn tng ca ng c th k l Logica ingredientibus, Dialectica, Ethica seu Scito teipsum, Collationes, Carmen ad Astralabitum, Theologia summiboni, Sic et Non. Th tn gia Ablard v Hlo se l ngun cm hng cho nhiu tc gi i sau vit ln thin tnh s cng nh quan h gia trit gia v ngi ph n l mn trit l. Thc s cuc tnh ny to nhng rng buc v mu thun trong i h, k c vic Hloise cho ra i a con ca h, mang tn Astrolabe C phi Ablard ng ci Hloise vi iu kin hn nhn ca h c gi kn khng tn hi n thanh danh ca ng? Hay chnh Hloise ngh khi ly nhau, Ablard b on tuyt vi i sng tinh thn, m nng mong mi ng tr thnh mu ngi th gi ca trit hc? Qu thc trn bia m Ablrd sau ny, ghi ng l Socrate ca nc Php, Platon trc tuyt ca phng Ty, Aristote ca chng ta, ngi thy v ng bi ca mi nh lun l trong qu kh v hin ti. Michelet cho rng s sa ng ca ngi n ng to ra s v i cho ngi n b: nu khng c ci bt hnh ca Ablard, khng ai bit n Hloise. B t ch tm ti thnh mt n tu Paraclet v cai qun mt trng thn hc ln. Trong cuc tnh, b ch ao c c coi l ngi tnh ca ng, ch khng phi l ngi v, hay n hong

ca ng (tua dici meretrix, quam illius imperatrix). Khng c sng bn nhau, khi cht h c chn cng mt m, theo nguyn ca Hloise lc b qua i (1164) hai mi mt nm sau Ablard.

Arendt, Hannah: th k XX, Arendt l mt Hloise khc, mt ngi n b lm hc tr v thnh mt ngi tnh ca ng thy/trit gia, tuy hon cnh thi i v cuc i ca h c khc. Hannah Arendt sinh nm 1906 ti Hanovre, trong mt gia nh Do thi, m ci cha rt sm. Trong nhng nm 1924-1928, b hc trit, thn hc v ngn ng hc c in ti nhng i hc Marburg, Friburg v Heidelberg vi Husserl, Heidegger, Bultmann v Jaspers. B trnh lun n v quan nim tnh yu theo Augustin/der Liebersbegriff bei Augustin di s hng dn ca Karl Jaspers ti i hc Heidelberg. T nm 1933 di thi Quc x, b lu y qua Php v nh c ti M vo nm 1941. T 1953 n 1958 b dy trit hc v chnh tr hc ti nhng i hc Berkeley, Princeton, Columbia, Brooklyn College v Aberdeen, trong nhng nm 1963-1968 ti i hc Chicago, v t 1968 dy trit hc chnh tr ti New School for Social Research New York. B mt vo cui nm 1975. Lun v quan nim tnh yu ca Augustin l bc u i vo suy tng trit hc ca Arendt nhm l gii vn tnh yu c mt vai tr quyt nh v cm th v ngha trong tnh yu tha nhn v tnh yu v Thin cha. Vi nhn quan ca nh trit hc, Arendt xt trong gc tin thn hc xc nh tnh yu nh dc vng/appetitus, yu l kht vng s vt cho chnh n, trong hai ngha, tnh yu ham h s vt trn tc (cupiditas) phn bit vi tnh yu bc i v ci hin ti vnh hng (caritas). Cng khi t i sng trong x hi/vita socialis, tnh yu tha nhn/dilectio promixi khi sinh t bc i nhm thc hin vic t b chnh mnh, qun mnh l t tng Arendt hc c t ni Augustin v cng ng con ngi m b trin khai sau ny trong tc phm vit v Thn phn con ngi/The Human Comndition (1958). Chn la mt tc gi thin cha gio nh Augustin l v nh trit hc ny vo lc qu ca mt thi i va chm dt v bt u mt thi i khc, mt thi khong trng rng m Augustin i t t duy v k c nh mt quan nng c kh nng phc hot qu kh trong hin ti v khai din

mt khi u mi, kh nng ny c th lin hp ba chiu thi gian m ch c iu ng theo thi tnh . l l do ti sao trong tc phm cui i The Life of the Mind , b tr li nhng vn ca Augustin v coi Augustin l nh trit hc u tin v ch. Cng bt ngun t duy t Augustin, trong tc phm dn trn, quan nim i sng trong hnh ng/vita activa (cng nh vita negotiosa hay actuosa) nhm din t ngha bio politikos ca Aristote, phn nh ngha nguyn khi l th hin mt i sng dnh cho nhng vn chnh tr cng cng. Cng t y Arendt i su vo nghin cu trit hc chnh tr . Arendt chn la ng con ng m b hy vng nhn chnh tr vi i mt thun ty ca trit hc. Arendt l mt nh trit hc ph n sng gi trong lnh vc trit hc chnh tr ca th k XX. B t xc nh l mt ngi ph n, Do thi, ch khng l ngi c tuy b vit bng ngn ng c v lun lun l mt ngi khng c quc tch. Tuy l ngi gc do thi, nhng l mt nh trit hc chnh tr, ngay trong khi theo di tng thut v n x Adolf Eichmann ti Jerusalem vo nm 1961 cho bo New Yorker, b chng t s thng thn can m trong vic ph phn chnh quyn Israel khng cng chnh trong vic bt cc v kt n t hnh Eichmann v phm ti th nghch ngi do thi/hostis Judaeorum, thay v phi a ra trc ta n quc t v ti danh chng nhn loi/hostis humani generis. Tc phm quan trng ca Arendt vit bng Anh ng l Nhng ngun gc ca ch ngha cc quyn/The origins of totalitarianism gm ba phn chnh (ch ngha bi do thi, ch ngha quc, ch ngha cc quyn) xut bn nm 1950 nhm ch ra mu tnh cc quyn qua vic chinh phc ton cu v ton tr l con ng hy dit t mi ng ct, thng li ca n c th coi nh hy dit nhn loi mt khi nm quyn ,l ki s vit hy dit bn cht con ngi. Vic tm hiu rt ro nhng xu hng bi do thi, khng hn ch th nghch ngi do thi, ch ngha quc khng hn ch i chinh phc v ch cc quyn khng hn ch l chuyn chnh, ni bc nhau tn bo hn trc nhm ch ra nhn phm con ngi phi c mt bo m mi ch khi no c nguyn l chnh tr mi, lut l mi trn tri t m quyn lc phi hn ch, c kim ch v bm r trong nhng thc th lnh th c xc nh hon ton mi. Trong hai chng thm vo ln xut bn th hai nm 1958 v h t tng v khng b vi mt hnh thi mi v chnh quyn v ch ngha quc cc quyn lun v cuc cch mng Hungari 1956 cng l khi tho cho

hai tc phm sau l V cch mng/On Revolution (1963) v V bo ng/On Violence (1970). Mc ch ca ch ngha cc quyn l nhm xc nh ton din, bin con ngi thnh mt s vt n gin cai tr. Nhn thc chnh tr hiu theo ngha ca ngi hy lp ca t polis c khai trin trong tc phm bn v thn phn con ngi t hai b khi nim, mt ng l nhng khi nim v lao ng, cng trnh v hnh ng, mt ng l hai lnh vc hot ng cng cng v t ring. Bn cht ch o ca con ngi l i tm s bt t, thc hin kht vng ny qua hnh ng thc tin v th hin qua nhng tc nhn nhm chuyn ha thnh k c; hnh thi cao nht ca hnh dng l chnh tr, nhm dy cho con ngi lm th no thc hin c nhng g v i v huy hong; ngha ca chnh tr l l tng tha th. Mt x hi l tng khng c g ym tr ngoi tr thin ch chng li him nguy ln lao ca hnh ng qua vic sn sng tha th; quyn lc ca tha th c th khin con ngi gii gii nhng hu qu v hnh ng ca con ngi thc hin mt vn hi mi. Trong Lun v cch mng Arendt ph phn nhng xu hng toan tnh gii phng nhn loi khi ch cng kh bng nhng phng tin chnh tr ch l in r v nguy him. B quan nim di tr l mt iu xu ln lao ca chnh tr, m ny sinh ch ngha cc quyn, biu hin qua vic kt hp hnh ng chinh tr vi nhn thc ca chng ta v thc ti, ng thi n cng ph hy lnh vc cng cng t tr qua vic khuyn khch thi cc k ch quan dn n tha ha th gii. Arendt xc nh tha ha th gii khng phi l t tha ha theo Marx v l du n ca thi hin i. Ch ngha cc quyn vi nhng h t tng ton tr x y con ngi thot ly thc ti vo h tng, s dng nhng phng tin khng b chnh l ct li ca hnh thi chnh quyn. N cng c v nhu cu qun mnh nhn danh nhng lc lng lch s tru tng v vn ng i t giai cp n m ng qun chng. Lun cng trong tc phm bn v cch mng ch ra cch mng l mt hin tng hin i, s dng bo ng nhm t ti s bin i ton din trt t x hi. B cng tin tng cch mng l chng c gip xy dng cu trc cho mt x hi l tng. Tuy nhin b phn bc quan nim ca Fanon v bo ng c th ti sinh bn cht con ngi v xy dng mt cng ng mi. B quan nim thc tin bo ng bin i th gii, song bin i kh hu nht l dn n mt th gii bo ng hn: Bo ng khng th duy tr nhng mc ch, iu khin hng i ca lch s, c v cch mng, bo v

tin b hay phn khng. Vo nhng nm cui i b t b chnh tr quay v trit hc. Khi tho t nm 1970 vit The Life of the Mind. y l cng trnh tip ni tc phm vit v Thn phn con ngi/The Human Condition. Nu cng trnh ny khi s chng th nht vi t vita activa hm ng ba sinh hot c bn ca con ngi l lao ng, cng vic v hnh ng th ngha ca n cng bt ngun t i sng ca t tng/vita contemplativa (ch.I, tit 2). Nhng bi c ti Aberdeen cng nh nhng ging khoa ti New School for Social Research l nhng s tho vit thnh tc phm di co The Life of Mindny, vi nhng khi nim u ca ba phn t duy, ch v phn on tng ng vi nhng khi nim lao ng, cng vic v hnh ng. Tuy ngay m u phn dn nhp b khng nh khng l mt nh t tng chuyn nghip/professional thinker/Denker von Gewerbe, nhng b nhn nh nhu cu t duy ni con ngi hnh ng v cng chnh cng t thn con ngi suy t ng thi hnh ng. Con ngi hnh ng trong hp ng song ch c th suy t trong tnh mch. T duy phn bit vi l thng v Arendt nhn mnh l Hegel minh ha cuc ni chin gia trit hc v l thng v nhim v ca trit hc l th tiu ci thng hng v ch c tinh thn mi l thc. B cng ch ra ngn ng trit hc v ngn ng thi ca phn ln l n d, ngn ng l cng c chuyn ha ci bt kin thnh hin tng, l nhp cu ni hai th gii tinh thn v cm th, n d v nh hi th v nu khng c hi th, thn th con ngi l mt xc cht, cng nh nu thiu i t tng, tinh thn s cht. ch l p n cho cu hi con ngi u khi suy t. ch gn lin vi t do v mt ch khng t do l mu thun ngay trong t ng. ch tri sut ging lch s trit hc t Th gi tn hu R-ma ca Phao l , qua Augustin, Thomas dAquin, Duns Scot, Nietzsche v Heidegger nhm gn b T tng v ch , gia ci ti ngh v ti mun, gia ch quyn lc v Phn hi vnh cu trong t tng Nietzsche n ch khng mun/Will not-to-will ca Heidegger. Trong phn vit v ch, Arendt tm hiu s i nghch gia t do trit l ch c gi tr i vi c th n l v t do chnh tr i vi on nhm, tr vo ch ch lm iu ngi ta mun v khng b cng bch lm iu ngi ta khng mun. Phn th ba v phn on khng hon tt, ch cn li nhng bi vit cho nhng hi lun v trit hc chnh tr

ca Kant, m Arendt a ra nhng l gii v tc phm Ph phn quyn phn onnhm tm hiu i nghch gia hai th gii khng thng giao l th gii tt nh v th gii t do. Cuc i ca Arendt hin din bng dng ca bn ngi n ng: ngi chng th nht Gnther Stern (ly nhau nm 1929, v hon cnh x hi thi Quc x, di c sang Php ri mt ngi li Paris, mt ngi qua M nn chia tay nm 1937), hc tr ca Heidegger, vi lun n bn v trit hc m nhc l ngi gii thiu b vi Brecht v Benjamin, ngi thy Heidgger Marbourg, Jaspers Heidelberg v ngi chng th hai Heinrich Blcher (kt hn nm 1940) nh hng n vic Arendt i vo con ng trit hc chnh tr. Cuc tnh thm kn ca Arendt vi Heidegger bt u t thng hai 1924, nm b mi mi tm v ng thy ba mi lm v chm dt nm 1930. Phi i n 1995 khi cun sch vit v Hannah Arendt v Martin Heidegger ca Elzbieta Ettinger gy nhiu tranh ci, nht l vi nhng t trung kin ca Heidegger v phi i ti khi th t gia Arendt v Heidegger trong sut nm mi nm (1925-1975/Briefe 1925 bis 1975) c cng b, s tht mi r rng. Th t gia Arendt v ngi thy Jaspers c nh hng nhiu n t tng trong sut 1926-1969 c xut bn t 1985. i vi Arendt, sng c ngha l yu Heidegger cho n cht, nh trong th b vt: Em s nh mt quyn sng nu em nh mt tnh yu cho anh. i li trong th Heidegger vit cho Arendt: Ln ny mi ngn t b anh. Anh ch c th khc, khc mi..Cuc i hin dng cho knh ngng/Ehrfurcht v ban li v iAmo c ngha l volo, ut sis, Augustin c ln ni nh th: Anh yu em anh mun em nh th em ang l vy. Amo: volo ut sis eo ui sut cuc i Arendt, trong th gi bn, trong lun n v ngay c trong tc phm cui i. [X. PQ, Hai ngi n b trong Hnh trng t tng gia hai th k, 2002]. Ai k/amour de soi: Khi nim do Jean-Jacques Rousseau a ra i nghch vi t i/amour-propre. Nh mt tr th khi ln ln, t b th gii t nhin, th gii cm quan bc vo th gii x hi, o c vi n lc chin u bt u nhn thc nhng khc bit gia mi s vt, khc vi mi loi th, coi mnh l vt siu ng, t ny sinh ra thi xu u tin: kiu hnh. ng vit nu thin nhin c mun

chng ta lnh mnh, th ti c th ni l trng thi phn tnh l tri t nhin, v con ngi bit trm t l mt vt suy thoi khi u s chia cch gia ta v tha nhn. Tnh ch k lm cho i k ngy th bin th, chuyn ho t i k (yu mnh) ra t i (kiu ngo). S i nghch gia i k v t i theo Rousseau c Vauvenargues ghi nhn, song kh quan trng trong l lun ph phn x hi ca ng. Ai k lun lun tt, trong trng thi thun khit, t nhin biu hin bn cht tht ca con ngi hin hu. Advaita: bt nh l ting saskrit ch trng thi ch c ni Thng hay Tuyt i.L tr khng th truy cp v tinh thn tri buc trong ci ng tnh trng tnh thc khng th vt ra tnh nh nguyn ca quan h ch th/khch th. Khi nim ny ngy nay c ngha trong khoa vt l nguyn t. Advaita-Vednta: trng phi bt nh l mt trong ba ngnh chnh ca trit hc Vednta vi nhng ngi thy nh Gaudapda, Shankara, Padmapda, Sureshvara v Vidyranya. Trng phi bt nh ny quan nim sng to hin l, linh hn v Thng u ng nht. Ging nh nhng nh khoa hc vt l phn t khm ph ra vt cht bao gm nhng trng nng lc chuyn ng lin tc, nhng nh hin trit phi bt nh nhn thc thc ti gm nng lc trong hnh thi thc v con ngi tri gic i v nh vo nhng phng tin ca i gic l nh s ng nht vi thn th gii hn trong ci ng. Ci thc v bt bin chp ln nhau trong tinh thn t quan nim v mt v tr biu hin bin i khng ngng ca danh tnh v hnh th. Shankara a ra mt th d rt quen thuc l si dy trong bng ti c ng l con rn. Lo u, c cm, tim p mnh l do con rn xui khin m ra, n bt sinh bt dit m ch hin din trong tinh thn con ngi. Mt khi nhn ra l si dy di nh sng th khng bao gi tr li tnh trng rn na. Ab ovo: t nguyn thu, t trong trng nc l cm t la tinh do Horace t ra. Ad hoc: chnh l cho iu l cm t la tinh xc nh v mt mc ch, mt i tng.

Ad oculos demonstrieren:c khai th r l cm t la tinh. Adorno, Theodor: Theodor W. Adorno l mt trong nhng nh t tng ch o ca phong tro khoa hc x hi quan trng nht ca nc c sau Th chin th Hai, phong tro ny mnh danh l trng phi Frankfurt/Frankfurter Schule hay cn gi l L lun ph bnh/Kritische Theorie.[ X. mc L lun ph bnh].

Adorno sinh ngy 11 thng Chn 1903 tn tht l Theodor Ludwig Wiesengrund ln ln Frankfurt am Main, l con trai duy nht trong mt gia nh doanh nghip Do thi giu c. ng theo hc trit vi Hans Cornelius v m nhc vi Alban Berg, vit lun n v xy dng m hc ca Kierkegaard (Kierkegaard: Konstruktion des sthetischen)vo nm 1931 di s bo tr ca Paul Tillich, ph ging ti i hc hai nm trc khi ri nc c ang b Quc X cai tr vo nm 1934 v i theo h m l Adorno. ng tham gia hc vin Nghin cu X hi c xu hng Mc xt , c s t ti Frankfurt t 1923 v do Max Horkheimer iu hnh t 1930. Adorno tr li y vo 1949 v tr thnh gim c c s t 1958. ng vit chung vi Max Horkheimer tc phm v Bin chng Khai sng/Dialektik der Aufklrung xut bn ln u vo nm 1947 m h lm vic chung vi nhau t 1941.

Nhng tc phm trit hc u tay ca Adorno cn chu nh hng hin tng lun Husserl nh Tnh siu nghim ca s vt v nim thc trong hin tng lun Husserl/Die Transzendenz des Dinglichen und Nomatischen in Husserls Phnomenologie, Khi nim V thc trong l lun tm siu nghim/Der Begriff des Unbewuten in der transzendentalen Seelenlehre trong nhng nm 1924 v 1927, t 1931 tr i Adorno khai ph con ng t tng mi vi nhng tc phm bn v thc ti ca trit hc (Die Aktualitt der Philosophie) vi quan nim nghin cu l l tng khoa hc v l gii l l tng trit hc , tng v lch s t nhin (Die Idee der Naturgeschichte) vi quan nim chn l khng da vo lch s nh ch ngha tng i yu cu

m lch s phi da vo chn l v t nhin xut hin nh mt du ch cho lch s v lch s nh mt du ch ca t nhin. Trong nhng nm lu vong ti M v tr li Frankfurt sau th chin, Adorno c nhin cng trnh c xu hng x hi, o su v m nhc, vn chng, hon tt tc phm ln V Bin chng ph nh/Negative Dialektik hay cn d dang nh L lun v M hc/sthetische Theorie. ng mt i bt ng v kch xc c tim vo ngy 6 thng Tm nm 1969 v ton b tc phm xut bn nm 1970 gm 23 tp. Bin chng khai sng l cng trnh tp th ca Adorno v Horkheimer c th minh ha t cu chuyn v cuc phiu lu ca Odysseus (theo Homer) lin h vi nhn iu (Sirens u ngi mnh chim, nh v trn nhng bnh c, khng phi nhn ng/u ngi mnh c nh trong tiu tng hc thi Trung C), cu chuyn k l Odysseus ra lnh cho thy th on bt tai bng sp ng khng nghe c ting ht quyn r ca nhn iu trong hnh trnh qua bin, ng ngn ny biu th thn thoi, thng tr v lao ng chng cho nhau nh du ngun gc ca vn minh, tc chnh l bin chng ca Khai sng theo Adorno v Horkheimer. Ng ngn ny c nhiu l gii: mt trong nhng l gii l cuc phiu lu ca Odysseus biu th s tha ha vi t nhin m y mang theo c thc hin trong qu trnh u tranh vi s b ri t nhin trong mi cuc phiu lu; mt trong nhng ngha ca n di gc nhn m hc l ngi t sn mi c thng ngon ngh thut, cn ngi v sn khng cm c ngh thut v phi bn lao ng trong i sng thng nht, phi nhn cho nn ting ht ca nhn iu ch l o gic i vi nhng thy th ca Odysseus, ngh thut i vi ngi v sn khng c ngha [X. PQ, Nhng tn ti ca ph bnh quyn nng phn xt/m/nghtrong Hnh Trng T Tng gia Hai Th K, 2002]. Bin chng Ph nh l tc phm chnh ca Adorno trnh by t tng ca ng v mt trit hc c th ch ra mi quan h gia l lun v thc tin vt khi ci chia cch trit hc thun ty vi nhng khoa hc hnh thc, bi trit hc khng phi l bn v nhng s vt c th, m rt ra t nhng s vt c th ny. Do tc phm ny phn nh suy tng c tnh cch phng php lun v nhng tc phm trc ca ng, i ngc li vi quan nim c in ca trit hc, chng thc s ng nht ca

ch th v khch th ch l o tng v s ng nht ny sn sinh t nhng chc nng c bn ca tri thc ( ca ch th trong nhng h thng trit hc duy tm) v ph nhn mt cht lng nht nh ca khch th hin hu c lp vi ch th. Adorno ch trong n mt phi ng nht (das Nichtidentische) m trit hc c in khng bit n. Tht vy, trong khi trit hc Hegel nhm ch ra mt ng nht ca t duy v hu th, ch th v khch th, l tr vi thc ti th Adorno quan nim ci ng nht ny ch din ra mt cch tiu cc bi thc hin s ng nht v thng nht l p t ln s vt v tiu hy hoc khng bit ti nhng khu bit, a dng ca mi vt. Mt p t nh vy chng hn l do hnh thnh x hi chi phi, nguyn tc trao i (Tauschprinzip) i hi s ngang bng gi tr (gi tr trao i) ca ci g t ni ti khng ngang bng (gi tr s dng). So nh vy ci ng nht trong suy l ca Hegel dn n ng nht gia nht nht v phi ng nht trong khi Adorno dn ti phi ng nht gia ng nht v phi ng nht, do bin chng ca ng gi l bin chng ph nh, loi b tnh thit nh ca bin chng Hegel. Theo ng, nguyn tc trao i ca x hi t bn ch ngha gn lin t nguyn y vi nguyn tc ng nht m trao i nhm lm ci g khng ng nht c th chia s, ng nht v da trn s bt cng ca nguyn tc trao i to ra thng d gi tr trong lao ng ca con ngi. Adorno ph phn nguyn tc ng nht ny pht trin dn ton th gii n ch ng nht m ngun gc ca mu thun x hi gin lc con ngi thnh nhng tc nhn ph tr trong trao i hng ha. Mu thun l ci phi ng nht di dng ng nht v mt nim, v u th ca nguyn tc mu thun trong bin chng l nhng th nghim ci d tnh ph hp vi t duy thng nht (Einheitsdenken). Adorno, cng nh nhng thnh vin khc ca trng phi Frankfurt, c coi l nhng ngi Mc-xt v xu hng l lun ca h bt ngun t ch ngha Mc song nng phn ph phn. Ring Adorno cn c mnh danh l i biu ca ch ngha Mc cui tro trong thi i t bn ch ngha v cui (Sptkapitalismus). Trong bi din vn khai mc Hi ngh ln th 16 ca nhng nh x hi hc c vo nm 1968, Adorno tranh lun v danh xng ch ngha t bn thi cui hay x hi cng nghip(Industriegesellschaft) l mt t ng quen thuc trong gii x hi hc c xu hng hi t ca thi i. Khi n li ch ngha Mc da trn ba quy lut thng d gi tr (Wertgesetz), tch ly (Akkumulation) v sp

(Zusammenbruchsgesetz) ca x hi t bn, Adorno ch ra mt l lun bin chng ca x hi nhm tm kim nhng quy lut cu trc biu th nhng xu hng lch s bt ngun t nhng thnh t ca ton b h thng ca x hi. ng ph phn nhng ci li thi ca hc thuyt Marx nh vai tr ca giai cp v sn ( b ha nhp trong x hi tin tin cng nghip), tin on sai lm v s sp ca h thng t bn ch ngha (nhng l gii ca Marx v x hi t bn ch ngha khng chnh xc). Adorno ch ra bin tnh, phn ha ca phong tro cng nhn (nh tnh man r trong x hi x hi ch ngha trong nhng ch cng sn nh kiu Stalin, khng b ton tr v hu chng Auschwitz sau thi Quc x) i ti mt Lun l phn ha (Logik des Zerfalls) lun v s pht trin ca nhng mu thun trong x hi t bn ch ngha nh mt qu trnh phn ha Lun l phn ha c ngha l lun l tc ng phn ha, hy dit (destruireren). Trong Bin chng Ph nh, Adorno trnh by s ph hy nhng khi nim v nhng phm tr ca t tng ng nht trong phn nh nhng mu thun ca x hi. Trit hc vn cn cn thit (ging nh Hegel ngh) v ch ngha t bn cha b lt . Nhim v ca trit hc nhm c cho ra ci vn t ca nhng du ch (Zeichenschrift) trong nhng mnh ri l sn phm ca phn ha, v ch khi no gii m c phn ha mi khai m t tng hng v siu vit. chnh l bin i siu hnh hc vo trong lch s, thng tc ha siu hnh hc trong phm tr ca phn ha. C th ni phn ha l quy lut ni ti ca mi hnh thnh lch s v x hi: n tc ng phn ha l tr tin b, gii phng, phn ha c nhn t sn, phn ha ci bin chng thit nh kiu Hegel, phn ha m hc, ngh thut. L tr trong thi i tin tin cng nghip tr thnh l tr cng c, hay c th ni ngy nay tnh thun l k thut chnh l thun l ca quyn lc.Trit hc khng phi l mt khoa hc hay mt thi php t duy m nhng nh thc chng lit h n vo mt loi mu thun hnh dung php, v s tnh ng ca khi nim chnh l gii c ca trit hc. Phi ng nht c th l mc ch thm kn, tiu cc ca trit hc; khng t tng no c th din t phi ng nht v t duy chnh l ng nht. Cho nn trn nguyn tc, trit hc thng c th i lc ng, l l do ti sao n c th i ti. Vt ha v tru tng ha l ti nguyn thy ca trit hc duy tm; tru tng c l gii qua thun l ha, v vt ha l gii thun l ha. Tuy nhin Adorno khng quan nim nh Lukcs l c th ch ng vt ha/Verdinglichung bng vn ng sp

nhp nhng g tr thnh i tng bi ch th, m vt ha chnh l qun lng, nhm th tiu v mt tinh thn hu hiu tnh d bit nhn danh ng nht. tc phm cha hon tt L lun v M hc xut bn sau khi Adorno qua i, ng s dng khi nim vt ha ni n tnh cch bi vt ca nhng tc phm ngh thut. ng quan nim ngh thut c tnh x hi, ci cha ng x hi trong ngh thut chnh l vn ng ni ti chng li x hi, khng phi biu hin trong vic xc nh v tr. Mi ci ch c gi tr mt khi c th mang ra trao i, ch khng phi trong t thn n. i vi ngi tiu th, gi tr s dng ca ngh thut, bn cht ca n l bi vt, cho nn ngi ta thng lm tng vic nh gi x hi (gesellschaftlische Schtzung) ny vi gi tr xng ng (Rang) ca tc phm ngh thut. Ci ni dung chn l ca nhng tc phm ngh thut cng l chn l x hi ca chng c iu kin l tnh cch bi vt ca chng. Khc vi quan nim ngh thut phn nh x hi nh mt tm gng ca Lukcs, Adorno mun ch ra rng ni ti x hi trong tc phm ngh thut l quan h x hi c bn ca ngh thut, ch khng phi ni ti ca ngh thut trong x hi. Trong tip cn ngh thut ng i, ng quan nim ngh thut mi l biu hin tr nh ca vt ha, ngh thut tin phong v trit hc ph thuc ln nhau khi i tng ngh thut khng tch ri cht liu mang tnh phi ng nht ca n. Trong mt tc phm quan trng khc Minima Moralia, nhng suy ngh v i sng b thng tn/Minima Moralia, Reflexionen aus dem beschdigten Leben, vit di hnh thc nhng cch ngn, Adorno ni n nhng chiu kch c th, thng nht cng nh tnh bi vt ton din ca nhng quan h x hi. Lun v ci thng nht tru tng, tha ha trong mt th gii y bin ng ca Adorno khin ngi ta lin tng n ph phn x hi hc trong nhng tc phm ca Henri Lefebvre. Theodor l mt tc gi vit rt nhiu, ngoi hai mi tp xut bn, nhng di co ca ng c lng cn hn ba mi tp khc. Nhng gio trnh ca ng v siu hnh hc, v o c hc, v Kant cng nh nhng ghi ch v vn chng, m nhc th hin sc sng to phong ph ny. Ton b tuyn tp hai mi quyn gm: vn chng (Noten zur

Literatur, Bd 11),m nhc (Philosophie der neuen Musik,Bd 12; Die musikalischen Monographien, Bd 13; Dissonanzen, Bd 14; Musikalische Schriften, Bd 16-19); trit hc (Philosophische Frhschriften, Bd 1; Minima Moralia, Bd 4; Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, Bd 5; Negative Dialektik; Jargon der Eigentlichkeit, Bd 6), m hc (sthetische Theorie, Bd 7; Ohne Leitbild, Parva Aesthetica, Bd 10), ph bnh (Eingriffe.Neun kritische Modelle; Stichworte, Bd 10),x hi hc (Soziologische Schriften, Bd 8-9; Aufstze zur Gesellschaftstheorie und Methodologie; Vermischte Schriften, Bd 20).

Albert, Hans: Hans Albert sinh Kln (Cologne) nm1921 v sng Heidelberg dy x hi hc v trit hc v khoa hc ti i hc Mannheim. ng l mt trong nhng i biu ca khoa x hi hc c thi hin i, c tm nh hng quc t k t sau Th Chin Hai ca th k. Tht vy, khoa X hi hc c pht trin t u th k vi nhng tn tui nh Max Weber, Ernst Troeltsch, Max Scheler, Hans Freyer v Arnold Gehlen nhng k t 1933 n 1945 khi nc c di s cai tr ca Quc X b ri vo tnh trng khng hong,cng vi ln sng tr thc di dn to mt khong trng ln trong sinh hot vn ha. X hi hc c ch phc hi vo nhng nm u sau chin tranh cng vi s thay i trong hng i c bn ca n. Ty c vo thi i ny l mt trong nhng x s m x hi hc c v tr quan trng trong cng ng chnh tr, pht trin nhng quyt nh cng vi s pht trin x hi hc nhng ni khc, nh Hoa k tr nn thun li trong vic i chiu vi x hi v vn ha. Song mt khc , trong khi ni ln nhng vn v hp l ha v hin i x hi, n thc s khng hong x hi v tr nn khoa hc v khng hong. N nhp cuc vo vic chn nh thi i, i tm hiu ci khng hong chung ca nhng x hi hu cng nghip hay t bn cui thi. N cng mang sc thi chung nh Php, , Hoa k l nhng nh sng lp c s x hi hc bt ngun t nhng lnh vc khc, c bit l trit hc, kinh t chnh tr hc , s hc hay lut hc. Do tc phm ca h a dng, t x hi hc n nhng lnh vc khng thuc x hi hc, tiu biu ni Helmuth Plesner, Arnold Gehlen, Helmut Schelsky, Ralf Dahrendorf, Niklas Luhmann, Norbert Elias, Ren Knig, trng phi Frankfurt

v.v..

Bn thn Hans Albert ngay t thi nin thiu c mt th gii quan khc bit vi gio dc tn gio,ng sm c ni hoi nghi v thn, chu nh hng Oswald Spengler, nn ng c mt quan nim m phn anh hng tnh v bi quan v lch s. Sau khi tham gia cuc chin, ng quay v theo hc khoa kinh t chnh tr v x hi t 1946, vi nhng ngi thy nh Leopold von Wiese v Kaiserswaldau, ng trnh lun n Politik und Wirtschaft als Gegenstnde der politischen und konomischen Theorie/Chnh tr v Kinh t nh nhng i tng ca L lun chnh tr v kinh t vo nm 1950 v Rationalitt und Existenz.Politische Arithmetik und politische Anthropologie/Tnh thun l v hin hu. Khoa s hc v nhn hc chnh tr vo nm 1952.

Hans Albert quan tm tm kim mt th gii quan mi, chp nhn quan im k thut coi khoa hc nh nhng cng c hu ch trong ng dng x l hng ngy ca con ngi. Khi tip cn hc thuyt Weber, ng coi vn quy phm v gi tr trong khoa kinh t v x hi hc l nhng mc tiu nghin cu. Nm 1954 ng cho xut bn tc phm u tin H t tng kinh t v l lun chnh tr. Bin lun kinh t trong tranh lun da trn khung cnh php l v chnh tr rt ra mt phn ca lun n ni trn. T nm 1957,i hc Kohn tha nhn nhng tc phm xut bn ca ng thay cho lun n trnh gi chc v ging dy; ng son nhng gio trnh v lun l, nhn thc lun v ph phn kinh t, a ra mt quan im l nhng tri thc x hi v tm l hc c th ch dng cho kinh t hc v ch trng xa b nhng gii hn gia cc b mn khoa hc. ng tm kim mt trit hc c kh nng gii p vn nhng gi tr c th tho ng hn nhng l lun ng i ca trit hc tn thc nghim, trit hc phn tch, trit hc thng din v trit hc bin chng. Vo nm 1958, ng tham d nhng tun hi lun trit hc Alpbach (gi l Alpbacher Hochschulwochen), y ng gp g Ernst Topisch, Paul Feyerabend v Karl Popper, nhng ngi c xu hng thin v thun l ph bnh nh ng. Trit hc ca Popper c

nh hng trn con ng nghin cu ca Albert trong vic vt h ngn cch nhn thc v quyt nh, thun l khng ch gii hn trong lnh vc tri thc. Ch ngha thun l ph phn (Kritischer Rationalismus) theo ng c th ng dng trong mi lnh vc hot ng ca con ngi, nh kinh t, chnh tr, php lut, tn gio cng nh mt li sng (Lebensform) cho mi ngi.Bin h cho ch ngha thun l ph phn (Pldoyer fr den kritischen Rationalismus) theo Albert khng c ngha l tuyn ging lm th no tm thy con ng ng m l tranh bin mt cch hn hoan v y nhit tnh sng to vi nhng ngi khc v nim tin v t tng. Quan im tam lun theo kiu Mnchhausen (Mnchhausen-Trilemma) lm sng t vn bin minh nhng mnh nhm hiu xem c th bo m mt tri thc xc thc; bt k toan tnh no v mt bin minh chc chn, du l din dch, quy np, nhn qu hay siu nghim u dn ti tht bi v mt bin minh chc chn thit yu li cn mt bin minh chc chn khc v c nh th khng bao gi ti chung cuc tr phi cn phi nh ti mt nh thc vng trn v nh th khng th a ti mt bin minh tt cng. Phng php ph phn ca Albert mang tnh cch ph phn-thun l/kritischrational nhm ch ra l khi ph phn ln nhau, c th xy ra mt tnh cnh bt cn xng v hai phng cch t duy trong trit hc c cng nhng quan h nh hai l lun, l lun no rng ln hn gii thch cho l lun yu hn ng thi ch ra nhng sai lm ca l lun ny. Cuc tranh lun ch ngha thc chng (Positivismusstreit) gia Habermas v Albert trong hi ngh x hi hc Tbingen, ri Heidelberg trong nhng thp nin 60 ca th k hai mi khng nhng lm sng t vn ch ngha thun l ph phn khng l thc chng (ch ngha thun l ph phn khng ch trng mt vi ngnh ca khoa hc x hi c v th u tin trong nghin cu khoa hc, cng nh ch ra ci chng ngi thc h gi l min nhim chng li ph phn/immunisierung gegen Kritik m Albert nhm iu chn cn bnh ph bin trong gii trit hc. Cuc tranh lun ny dn n vn tm hiu vai tr nhng gi tr trong cc khoa hc x hi cng nh xem chng c u th th c nhng tri thc hay s dng cng nhng phng php nh khoa hc t nhin th c tri thc.

Tc phm Lun v l tr ph phn/Traktat ber kritische Vernunft xut bn nm1968 ca ng minh ho r nt v tr ca ch ngha thun l ph phn nhm thay th nhng quan im trit hc ang thng tr din n t tng nc c v ch ra kh nng vt tnh trung lp ca t tng phn tch cng nh ton din ca nhng h t tng thn hc v bn thn hc. Theo ng, tri thc ch c coi l mt phn tch nhng kh nng nhm ophc v hnh ng, l mt thun l ca thc tin. Mt khc nhm tho lun vn lng phn gia nhn thc v quyt nh, Albert ch ra tri thc chnh l mt phn ca thc tin ni con ngi v thc tin tri thc ca khoa hc truyn lan qua nhng quy phm, nh gi v quyt nh. Vn thun l l vn chung ca thc tin ni con ngi, khng gii hn trong lnh vc nhn thc hay thc tin tri thc.

Nhng tc phm xut bn ca Hans Albert nh: Pldoyer fr kritischen Rationalismus, 1971, Konstruktion und Kritik. Aufstze zur Philosophie des kritischen Rationalismus, 1972; Theologische Holzwege,1973 bn v Gerhard Ebeling v s dng chnh xc l tr; Transzendentale Trumereien, 1975nhm ph bnh l lun ngn ng v thng din lun ca Karl-Otto Apel; Aufklrung und Steuerung.Aufstze zur Sozialphilosophie und zur Wissenschaftslehre der Sozialwissenschaften, 1976; Kritische Vernunft und menschliche Praxis, 1977gm c phn t truyn; Traktat ber rationale Praxis,1978; Das Elend der Theologie, 1979 ph phn Hans Kng; Die Wissenschaft und die Fehlbarkeit der Vernunft,1982; Kritik der reinen Erkenntnislehre. 1987 lun v nhn thc t quan im hin thc; Briefwechsel, W. Baum x.b 1997, th t gia Paul Feyerabend v Albert; Kritischer Rationalismus, 2000.

Aron, Raymond: Raymond Aron sinh vo thng Ba nm 1905 Paris, cng tui vi nhng khun mt t tng sng gi khc ca nc Php l J.P. Sartre v Emmanuel Mounier. ng l ngi con th trong mt gia nh Do Thi, theo hc trng Cao ng S phm ng Ulm vo nm 1924 v tt nghip th khoa vo nm 1928. Tuy nhin vo thi i

ca ng, Aron nhn xt ngi Php khng bit g v nhng xu hng trit hc hin ti ang din ra bn kia sng Rhin, cng nh khng bit g hn v trit hc Anh-M. Vo ma xun nm 1930, Aron c c hi sang ph ging i hc Cologne (Khn) v y ng tip cn vn ha c nh nhng khoa hc tinh thn (Geisteswissenschaften) ca Dilthey, cng vi t tng ca Husserl, Heidegger v nhng nh x hi hc nh Heinrich Rickert v Max Weber. Khi nghin cu hin tng lun, nh vit li trong tp Hi k (Mmoires)ng tip thu phng php, cch nhn ca nh hin tng lun cng nh ng v x hi hc trong lc c Weber. Chnh qua kinh nhim ny, ng vit X hi hc c hin i (La sociologie allemande contemporaine) trong nhng nm 1933-34 v Trit hc ph phn lch s (La philosophie critique de lhistoire) l lun n ph bn cnh lun n chnh Dn vo Trit hc lch s (Introduction la philosophie de lhistoire) xut vo thng Ba nm 1938.

Th chin th Hai a y Aron vo con ng vit bo, tham gia ban bin tp u tin ca tp ch Thi Mi (Les Temps Modernes) ca nhm hin sinh Sartre, Merleau-Ponty ri xung t vi Sartre l ngi bn thn cng hc trng Cao ng vo lc cao ca Chin Tranh Lnh gia hai khi t bn v cng sn. Quan im chnh tr ca ng trong thi i ng vc ny rt kin nh t th mt khn quan nhp cuc (ch ca Aron) c l tr sng sut. ng c b nhim vo gh ging dy X hi hc ti i hc Sorbonne t nm 1954, to cho hnh nh ca Aron thnh mt mu mc x hi hc gia nh ngh. ng ging dy ti Collge de France t nm 1971 v nhng ging kha thng nin ti trng Cao ng chuyn su v nhng Khoa hc X hi. Aron vit hng ngn bi trn bo Le Figaro v nhng t bo khc. Trong ci hn mang ca cao tro sinh vin thng Nm 68, ng vit mt lot bi nhan khng hong i hc v ku gi chm dt bo ng v xut bn Cuc Cch mng khng tm thy (La Rvolution introuvable) ph phn kch lit nhng ngi ni lon. ng tr thnh hnh nh mt ngi tr thc n c gia phe t v phe hu. Cng nh tc phm Thuc phin ca ngi tr thc (LOpium des intellectuals) nm 1955 nhm phn tch nhng huyn thoi chnh tr v phe t, v

cch mng, v giai cp v sn v tha ha ca gii tr thc, Aron khng nhm i thoi vi ngi cng sn, m ph phn s u tr chnh tr ca nhng ngi khuynh t nh cc nh hin sinh (Sartre, MerleauPonty). Tht s, ph phn ch ngha Mc v nhng ngi theo Marx trong Thuc phin ca ngi tr thc nh Tony Judt ngh c th coi l quyn sch ng hnh v k tc tc phm Dn vo Trit hc Lch s ca Raymond Aron.

Raymond Aron khng ch trng a ra mt hc thuyt (doctrine), nhng ng l mt nh thng thi lin ngnh, t trit hc n x hi hc, s hc, kinh t hc, chnh tr hc, chin lc, bang giao quc t vi mt kin thc bao qut v mt tm nhn xa, rng v tin din ca lch s, v tr con ngi v nh hng trn s tin ha ca x hi cng nghip.

Khi u tri thc ca ng l con ng ph phn L tr lch s v t tip cn vi trit hc c gip ng vt qua ch ngha thc chng (dn n khuynh hng duy khoa hc) b tc trong th gii t tng Php lc by gi, nhm i ti mt ph phn L tr lch s (critique de la Raison historique) m i tng tm kim chnh l iu kin lch s ca ngi cng dn hay ni ng ra l ca chnh con ngi. Aron vit: Ph phn l tr lch s xc nh nhng gii hn, ch khng phi nhng c s ca khch quan tnh lch s (La critique de la raison historique dtermine les limites et non les fondements de lobjectivit historique). Khi im ny l c s cho mt x hi hc a Raymond Aron ti thin chc tr thnh mt nh x hi hc.

Trong bi ging m u ti Hc vin Php quc vo nm 1970 vi nhan V iu kin lch s ca nh x hi hc ng khng nh trong lch s t tng, x hi hc hu nh c th c nh ngha bng khi nim x hi u tin hn khi nim chnh tr bi v x hi to thnh tng th m x hi hc l khoa hc nghin cu tng th. Nh vy khoa

hc chnh tr ch l mt b phn ca x hi hc. Tht vy mt mng ln tc phm ca ng ni tri v gy nh hng ti nhiu th h x hi hc sau ng (nh Alain Touraine, Pierre Bourdieu), ch k mt vi nhn vt tiu biu l nhng ging trnh x hi hc Sorbonne trong nhng nin kha 1955-1958 nh Mi tm bi hc v x hi cng nghip, u tranh giai cp, Dn ch v ch ngha ton tr v trong nhng nin kha 1960-1962 l Nhng hc thuyt ln ca x hi hc lch s khi in ra sch nm 1967 mang nhan Nhng giai on ca t tng x hi hc lun v Montesquieu, Comte, Marx, Alexis de Tocqueville, Durkheim, Pareto v Max Weber.

Trn con ng nghin cu qu trnh t tng x hi hc st vi thc ti, Aron a ra khi nim x hi cng nghip l mt khi nim gy tranh ci, v theo ng, nhng ngi theo ch ngha Mc-Lnin khng a thch bi n bo hiu s co chung ca h t tng. Aron xc nh ng khng quan nim x hi cng nghip l mt x hi duy nht v mt lch s, hay mt giai on c th trong nhng x hi hin i, m l mt loi hnh x hi xut hin m ra mt thi i mi trong kinh nghim ca nhn loi. Khi nim ny c th hy trit l lun Mc xt v tng khng hong ca ch ngha t bn v by ra mt nghch l l trong qu trnh xy dng ch ngha x hi nhng nc cng sn nh Lin x, mc tiu li l u tin v mt xy dng lc lng sn xut sao cho bt kp nhng nc t bn nh Hoa k. Raymond Aron vit nhiu v x hi cng nghip, t mi tm bi ging ti Sorbonne n x hi cng nghip v chin tranh, nhng tiu lun v thi i cng nghip, v nhng gic ng ca tin b. ng ph phn nhng l lun ca Marx hay Comte t chnh tr l i tng u tin trong vic nghin cu, thay v x hi ton cu., Theo Aron, trong thi i cng nghip, ch chnh tr ch ra khu bit c th gia nhng tp th thuc cng mt loi hnh. ng xc nh trong mt bi vit v giai cp x hi, giai cp chnh tr, giai cp lnh o, theo l lun x hi cng nghip, nhng x hi X vit v phng Ty l hai loi ca cng mt chng, hai vn bn ca cng mt loi hnh x hi, loi hnh mnh danh cng nghip. Nhng khu bit ny ch ra tranh lun gia ba xu hng: mt l xu hng pht trin lch s Mc xt i t ch ngha t bn sang ch

ngha x hi, hai l l lun nhng giai on pht trin kinh t theo Colin Clark Walt W. Rostow, ba l l lun hi t thin v ch ngha x hi dn ch nh Maurice Duverger. Vn t ra l nhng x hi cng nghip c vn ng theo cng mt hng? Trong X hi cng nghip v chin tranh ng ph phn quan nim ngy th ca nhng nh thc chng v khai thc thin nhin s chm dt nn ngi bc lt ngi. Vy u l mc tiu ca sn xut? Nhng ch ngha gio iu thc h nhng bc cho t tng. Aron phn bit s khc bit trong nhng tranh lun v s co chung thc h tc phm Ba tiu lun v thi i cng nghip nh sau: Tnh chng thc h ca nhng tc gi M ngay t khi im khc v tnh cht vi chng thc h ca mt Camus, thi thanh nin cn l mt ngi cng sn, cng nh ti, v ti khng ngng em theo trong i thoi vi t tng ca ngi Mc xt c xu hng Hegel. Hoa k, ch ngha cp tin (ngha l t tng khuynh t) kh b nh hng ca ch ngha Mc v him chu h thng ha, pht trin thnh trit hc lch s. Sau 1945,nhng ngi cp tin tr mt t ngoi l, hu ht chng cng. Ngi M khng kinh qua kinh nghim ca ch ngha bo th kiu Burke, Mc xt kiu Kautsky hay Lnin, cng khng theo ch ngha tin b kiu Sartre. Hc thuyt v kinh doanh t do him khi trnh by trong mt l lun theo kiu Mises hay Hayek. Khi tr li t thc h, nhng nh chng thc h M khng i xa, mt s ngi quay v vi Au chu.

Ph phn ch ngha Mc v nhng t tng v tinh ca n dng nh l mi quan tm l lun chnh ca Aron. Trong qu trnh tr thc ca ng, Aron k l ng c i c li nhng sch ca Marx t ba mi lm nm qua (1967). K t thi Chin tranh Lnh, khi th gii qua phn thnh hai khi, nhng chng nhn n t Lin X t co nhng tri tp trung di s cai tr st mu ca Stalin, nhng tr thc khuynh t vn gia sc bnh vc cho Moskow th Aron vit Thuc phin ca tr thc ph phn nhng o tng, sai lm ca gii tr thc v thc ti ca thnh tr ch ngha ton tr. ng gi nhng ngi ny theo nhng ch ngha Mc tng tng trong T Gia nh thnh ny n Gia nh Thnh khc. Nhng tiu lun v nhng ch ngha Mc o tngkiu Althusser, kiu Sartre hay Merleau-Ponty (m ng cn gi l ch ngha Mc hin sinh ha (Marxisme existentialis), hay ch ngha

vng i mc-xt (attentisme marxiste) coi Lin x l hin th nhng nim hy vng ca nhn loi). Cuc trc din ph phn v i thoi vi ch ngha Mc dn tri trong hu ht nhng tc phm ca Aron, t Dn vo trit hc Lch s (1938)n nhng gio trnh Sorbonne nh b ba lun v x hi cng nghip (1962-65), Tiu lun v t do (1965), nhng sch ph phn nhng ch ngha theo Marx ni trn, Lch s v bin chng ca bo ng (1973) nguyn l mt d tho bt ngun t ph phn Sartre da trn cun Ph phn L tr bin chng[X. mc Sartre] vo nghin cu thc Lch s trong T tng v Hnh ng qua vic t gio trit hc phn tch Anh-M vi trit hc tn Kant v hin tng lun, m khi im t vic xt hnh ng trong lch s nhng trang cui lun n Dn vo Trit hc Lch s . Nhng gio trnh Sorbonne v Collge de France v ch ngha Mc v Lch s c tp i thnh c nhng hc tr ca ng xut bn (sau khi ng qua i vo nm 1983). Sau khi ph phn Sartre v Merleau-Ponty l nhng ngi khng dnh thi gian c v hiu Hegel, Kojve c Hegel theo l gii Mc xt, Joan Robinson khng bit g v Hegel, ng cng biu t thi tht vng vi nhng nghin cu ca nhng ngi Mc xt nh nhm Nh Quc t Cng sn, Lukcs hay Althusser, ng nh gi mt Marx hu ch, c th ni, c th bin i lch s th gii l ngi gieo rc nhng t tng sai lm; t sut gi tr thng d m ng dn khi cho l c th ngh vic quc hu ha nhng t liu sn xut cho php ngi lao ng phc hi c nhng lng s ln gi tr th c nh vic nm gi nhng t liu sn xut; ch ngha x hi hay t ra ch ngha cng sn th tiu phm tr kinh t v chnh khoa hc tin. Vi t cch l mt nh kinh t, c l Marx vn l ngi giu nht, lm m m nht trong thi i ca ng. Vi t cch l mt nh tin tri-kinh t, cng nh l tin nhn chnh thng ca ch ngha Mc-Lnin, ng l mt nh ngu bin ng nguyn ra chu phn trch nhim trong nhng hi hng khng khip ca th k XX nhng trang cui tp Hi kca Aron.

L nht qun xuyn sut ton b tc phm ca Aron l xc quyt mt quan nim a nguyn v nhng l gii hnh ng ca con ngi trong vn hnh lch s v thc ti lch s , bi thuc v con ngi, th khng

phn minh v bt tn, ph nhn thuyt tt nh ton cu v lch s v thuyt tt nh lch s v mt gi thuyt c tnh khch quan bi n ch bao dung mt phn ci thc v khng th tip ni khch th ton din, du trn con ng v tn. Trong chiu hng ny, hin hu con ngi l bin chng, hiu theo ngha bi trng bi c hot trong mt th gii ri rc, nhp cuc bt k thi gian tn tc, i tm mt chn l ln trn, khng c bo k no khc hn mt khoa hc manh mn v mt suy tng nng phn hnh thc. iu ny hm ng t do v thit yu ca chn la. T tng ny gn cn vi thuyt hin sinh ca Sartre, cho nn ngi ta thng nhc n li trn sch Hu th v H v ca Sartre tng Aron l cun sch ny nh mt dn nhp bn th lun cho cun Dn vo Trit hc Lch s cm nhn ny cng ph du nh cuc chin tranh lnh sau ny gia hai nh tr thc tiu biu ca Php trong th k XX. [X. Hnh trng ca k s - PQ trn tp ch Gi Vn s 4,2004].

Nhng tc phm xut bn ca Raymond Aron: La Sociologie allemande contemporaine,1935 ; Introduction la philosophie de lhistoire,1938 ; La philosophie critique de lhistoire,1938 ; Le Grand Chisme,1948 ; Lopium des intellectuels, 1955 ; La Socit industrielle et la guerre, 1959 ; Dimensions de la conscience historique, 1961 ; Dix-huit leon sur la socit industrielle, 1962 ; La Lutte de classes, 1964 ; Dmocratie et totalitarisme,1965 ; Trois essais sur lge industriel, 1966 ; Les Etapes de la pense sociologique,1967 ; Dune Sainte Famille lautre. Essai sur les marxismes imaginaires,1969 ; De la condition historique du sociologue, 1971 ; Histoire et dialectique de la vilolence, 1973 ; Penser la guerre, Clausewitz I, II, 1976 ; Mmoires, 50 ans de rflexion politique, 1983 ; Leons sur lhistoire, 1989 ; Le Marxisme de Marx, 2002. Ngoi tr quyn sch v Clausewitz, bng lit k ny khng k tn nhng tc phm chnh tr, bang giao quc t ca Aron.

Anh (Trit hc): Cng nh nhng dng trit hc khc chu Au, trit hc Anh (bao gm c T Cch Lan v i Nh Lan) l mt n lc s

dng ting Anh trong vic trnh by t tng vi cng chng. Nu em so vi trit hc c v Php cng thi, nhng trit gia Anh ng gp vo s pht trin vn hc dn tc nhiu hn, vi nhng tn tui nh Bacon, Hobbes, Berkeley, Locke v Hume, ra khi s l thuc bt buc dng ting La tinh nh thi trung c. Lch s trit hc nc Anh c ba thi i ln: thi i th nht k t th k th mi ba (1200) n gia th k mi bn (1350) ngha l ti Ockham, thi i th hai nh du t Bacon n David Hume (16001750) v thi i th ba t cui th k mi chn (1870) n hin ti. Trc th k 13, trit hc Ty Au l mt th thng nht ca thi Trung C, khng phn bit a d, bin gii; nhng trung tm tr thc nh Oxford hay Paris l ni quy t nhng nh t tng v ngn ng chung ca gii hc thc l ting La tinh. John Scotus Erigena (khong 810-877) c th coi nh khun mt tiu biu khi u trit hc Anh. Trong tc phm De Divisione Naturae, ng quan nim thc ti chia thnh bn b phn: Thng sng to v khng b sng to, l nguyn nhn k thnh ca th gii; nhng thin sng to v c sng to, l nhng nguyn mu ca mi vt trong th gii t nhin; nhng s vt th cm khng sng to v c sng to trong trt t c th ca th gii; v nhng s vt khng sng to v khng c sng to, nh h v. Anselm of Canterbury (1033-1109) vi Monologion v Proslogion a ra lun c bn th lun chng minh hin hu ca Thng , hin hu ca mt T nhin l s vt ti thng ca mi s vt hin hu qua iu thin v hn, ch ra nhng hiu qu i vi mi hu. L lun ca Erigena cng nh Anselm nh du nh hng ca Augustin vo thi i ny. Cng phi k n Adelard of Bath (khong 1080-1145), John of Salisbury (1115-1180) vi nhng cng trnh nhm lin kt t tng ca Platon v Aristote ch ra mi quan tm c bit ca thi k Trung c gia duy l trit hc v tn iu C c. Robert Grosseteste (1175-1253) v nhng ngi cng thi nh Richard Fishacre, John Blund, Adam Marsh, Thomas of York l nhng tn tui ca Oxford pht trin trit hc Aristote, trit hc t nhin (natural philosophy/Naturphilosophie), siu hnh hc nh sng (light-

metaphysics/Lichtmetaphysik), Roger Bacon (1214-1292) ngi hc tr ca Grosseteste vi nghin cu ton hc v vt l hc, ch trng n quan st v l lun ton hc trong tc phm Opus Majus, vt khi siu hnh hc thi trung c. Nhng ngi cng xu hng trong thi i ca ng l William Shireswood, Robert Kilwardby, Roger Marston. John Duns Scotus (1266-1308) sinh trng T Cch Lan v trng thnh Oxford l khun mt ln c mnh danh l Doctor subtilisa t tng trit hc Anh vo mt hng i mi, phn bit hai lnh vc ca c tin v l tr trit hc, quan nim tri thc ca chng ta v nhng s vt vt cht n t cm gic. William of Ockham (12851349) tip ni nhng khai ph ca Scotus khi phn bit trit trit hc v thn hc, ng quan nim khng c tri thc v ci ph qut v tru tng, mi s chng ta c th trc gic thy hin hu ngoi chng ta l n bit, khi qut l chc nng ca tinh thn v gn lin vi nhng hnh tng l nhng du ch t nhin m chng ta t duy vi nhng du ch cng nh nhng t t cho nhng du ch ny c tnh quy c. ng quan nim khng c vn g thc mc v tng ng gia nhng quan nim ca chng ta v bn cht c biu tng; nh vt ch c nhng t ch khng phi vt c tnh chung., chn l thit yu, lun l kh d chng minh ch l chn l th cp, nhng mnh bng li v s phn tch nhng t. Quan nim ny ca Ockham l tin khu ca trit hc Hume v trit hc phn tch. Trong thi Phc hng, lun l hc Aristote vn l c bn ca trit hc vi John Sanderson, Richard Crakanthorpe v Thomas Wilson (15251581) vi The Rule of Reason (1551) v Ralph Lever vi Arte of Reason Rightly Termed Witcraft (1573) vit bng ting Anh. Thomas More (1478-1535) vi Utopia (1516) v Richard Hooker (1553-1600) vi The Laws of Ecclesiastical Polity (1593-1662) l nhng nh trit hc chnh tr ca th k 16. n Francis Bacon (1561-1626) thc s bc vo trit hc mi c th so snh vi Descartes ca nc Php. Vi tc phm quan trng u tin ca nn trit hc mi ny l The Advancement of Learning (1605) m ng trong quan nim tri thc t nhin l i tng ch yu ca trit hc, Novum Organum (1620) a ra phng php quy np [X. quy np]. Robert Boyle (1627-1691) k tha phng php quy np ca Bacon, song b tc vai tr ca ton hc trong khoa hc vt l v phn chia t nhin ra th gii theo trt t

khch quan gm nhng phn t c tnh cht o lng c vi trt t khch quan gm nh tng v cm gic. Thomas Hobbes (1588-1679) ch trng mt quan nim duy vt trit trong bin kho vit vo khong 1630 nhan A Short Tract on First Principles cp ti nhng vn nh bo ton ca chuyn dng, thc ti ca nguyn l nhn qu, tnh ng cht ca nhng hin tng t nhin, loi tr nhng bn th tm linh v khi nim t do ch. Theo Hobbes tri thc l kh nng sn sinh ra nhng hu qu khi t ng nht ha nhng nguyn nhn. Tri thc lun ca Hobbes trnh by trong ba quyn De Corpore, De Homine v De Cive l tng hp t tung duy danh v duy l kinh nghim, ni kt Bacon vi Descartes, thu tm trong mt pht biu: L tr ch l mt con tnh, ngha l php cng v php tr, trn nhng hiu qu ca nhng danh t chung hp li vi nhau xc nh v din t t tng ca chng ta. Quan nim duy vt my mc ca ng thu tm trong tc phm Leviathan ch ra quy lut c bn ca ng x ni con ngi l t bo ton, do ng i n mt kt lun trit con ngi i vi con ngi nh loi lang si/homo homini lupus - quan nim ny xem ra i nghch vi quan nim ca Spinoza, song thc s c hai nh t tng u a ra mt thuyt v quyn t nhin ni con ngi. [X. Hobbes; Spinoza]. Sau Hobbes, nhng nh trit hc trng phi Cambridge nh Herbert of Cherbury, Ralph Cudworth, Henry More c xu hng tr v vi l nim Platon, thit lp thc th ca tinh thn, ph bc Hobbes. Phi i ti my th h sau Hobbes, nhng trit gia nh Joseph Glanvill (1636-1680), Richard Cumberland (1631-1718), John Locke (1632-1704) m ra nhng nh hng mi cho t tng thc li. Ni tri trong thi i ny l Locke, ph phn tri thc thin bm, cao ch nghim. Tc phm Essay Concerning Human Understanding (1690) l kinh in chnh ca trit hc nc Anh, vi Voltaire a vo nc Php, nhng tng ca Locke tr thnh c s l lun ca t tng thi Khai sng. Quan nim ch nghim ny i lp vi quan nim ch l khi t trng phi Descartes, cng l quan nim chung ca nhiu trit gia i lc. Mt trong nhng nh duy l phn bc li Locke, tiu biu nh Leibniz vit thin sch Lun thuyt mi v tr nng ca con ngi/Nouveaux Essais sur l'entendement humain (ch xut bn sau khi Locke mt) di hnh thc i thoi tranh bin gia hai nhn vt gi tng Philalthe v Thophile, i din cho Locke v Leibniz, sao chp li tng chng mc ca Locke trong tc phm dn

trn. Locke cn l ngi vit nhng thin lun chnh tr vi Two Treaties of Civil Government (1690) t nhng nn tng cho mt nn dn ch t do sau ny, phn bit thn quyn v th quyn, m ng cho nhng tranh lun v thn quyn nh John Toland (1670-1722), Matthew Tindal (1656-1733), W. Wollaston (1660-1724), Anthony Collins (1676-1729) v i lp vi thn quyn nh Richard Bentley (1662-1742), Samuel Clarke (1675-1729), William Warburton (16981779), Joseph Butler (1692-1752). Nhng trit gia sau Locke ph phn ng nh Richard Burthogge (1638-1694), Peter Browne (1665-1735), John Norris (1657-1711), song nh t tng ni tri hn c l Berkeley (1685-1753) vi mt l lun nhn qu v tri gic, thng c coi l nh trit hc duy tm nht, vi mnh esse est percipi. Berekeley vn trong truyn thng ch nghim, xy dng nhn thc trn cm tnh. Vo thi k ny, nhng khun mt t tng sng gi khc nh Shaftesbury (1671-1713), Francis Hutcheson (1694-1746), Monboddo (1714-1799), Joseph Butler , Adam Smith (1723-1790), Richard Price (1723-1791), Edmund Burke (1729-1797) v ngi c Lukcs coi l quan trng nht, chnh l Bernard Mandeville (1670-1733) vi quan nim nu khng c li ch ring mnh/self-interest, x hi s ngng ng. Lukcs cng nh gi cao Bacon (X. Lukcs, Gelebtes Denken, 1980), ngi thng c coi nh nh tin tri ca thi i cng nghip mi v cng tm hiu v kim sot t nhin m Bacon nu ra c thc hin trong thi i khoa hc k thut hin i. David Hume (17111776) vi tc phm A Treatise of Human Nature (1739-1740) v An Inquiry into Human Understanding (1748) k tha truyn thng ch nghim ca Locke v Berkeley, song im c sc trong l lun ca ng l khai ph khoa hc v con ngi, nh trong Dn nhp A Treatise ch ra, tm hiu nhng nguyn tc v khai trin quan nng l lun cng nh bn cht tng ca con ngi. Hume t nghi vn v nguyn nhn gii thch mi chuyn (nh quan nim causa sive ratio trong truyn thng Descartes), t hoi nghi thc tnh gic ng gio iu cho Kant khi t vn kh hu ca siu hnh hc v sau. Nhng nh trit hc ng thi vi Hume nh David Hartley (1705-1757), Joseph Priestley (1733-1804), Abraham Tucker (1705-1774) cng khi t trit hc con ngi, song c xu hng duy vt. Thomas Reid (1710-1796) ca ngi nhng ph phn ca Hume song phn bc quan nim ch nghim coi t tng l i tng trc tip ca tri gic, dn khi quan

nim v l thng trong trit hc u th k 19. Th k 19 vi t tro thng c mnh danh l trng phi T Cch Lan/Scottish School c xu hng duy tm u thng trong cc i hc hn xu hng duy nghim, xem ra tng ng vi ch ngha duy tm cng ang ng tr ti cc i hc c vo lc by gi [X. Trit hc c]. Tuy Reid coi phi ch nghim vi Hume hp hi, song thc t tinh thn duy nghim vn tip tc sinh ng trong x hi, mc du ngay bn thn Hume cng nh nhng nh t tng ln ch nghim ca thi i khng ging dy ti i hc. T tro ny khi s vi Jeremy Bentham (1748-1832) c gi l ch ngha duy dng/utilitarialism, vi mt s tc phm ca ng xut hin ngay t cui th k trc. Bentham chu nh hng Hume nh trong tc phm Fragment on Government , ng coi mi c hnh da trn l thc dng. Sng vo thi i Victoria, pht trin ca ch ngha t bn v ch Anh phn nh trong t tng Bentham v nhng ngi k tha ng nhng nghin cu a dng, t lut php, chnh tr, x hi xy dng trn nguyn l duy dng. Ci l tc mt ngi v mi ngi, mi ngi v mt ngi, quan h gia c nhn v tp th m nhng nh mc-xt sau ny nu thnh khu hiu thc ra bt ngun t trit hc duy dng ny. Bentham cn ch r mc ch hnh phc ln nht l cho i a s. John Stuart Mill (1806-1873), con trai ca James Mill (1773-1836) thc s mi l th lnh ca ch ngha duy dng, d pht trin ch ngha ny trong vic tng hp hc thuyt Bentham vi nhng hc thuyt ca Coleridge v Carlyle. Nhng tc phm chnh ca ng l System of Logic: Ratiocinative and Inductive, 1843, Principles of Politicaln Economy, 1848, Utilitarianism, 1863, An Examination of Sir W. Hamilton's Philosophy, 1865. Mill quan nim th l mt con ngi khn kh cn hn l mt con heo ph phn, th l mt Socrate bt mn cn hn l mt k ngu n sung sng (trong x hi x hi ch ngha ngy nay, y dy nhng con heo ngu n sung sng ph phn!). Ch ngha duy dng Anh c nh hng lan rng vo lc a chu Au lc by gi. Tuy nhin cng vo thi i ny phi k n nhng xu hng lng mn vi Thomas Carlyle (1795-1881) v Samuel T. Coleridge (1772-1834), chu nh hng ch ngha lng mn c. Quan nim nguyn l cao c

ln nht ca Carlyle nhm ph phn ch trng hnh phc ln nht ca Bentham. Thuyt tin ha vi nguyn l o thi t nhin ca Charles Darwin (1809-1882) qua nhng tc phm Origin of Species by Means of Natural Selection, 1859; Descent of Man, 1871 pht trin qua nhng tn tui nh Herbert Spencer (1820-1903) vi A system of synthetic philosophy, 1862-1896, Huxley, Wallace, Tyndall, G.H. Lewes. Cng phi k n nh hng ca trit gia Php Auguste Comte dn n vic lp hi London Positivist Society vo nm 1867. Nhng tn tui khc nh William Kingdon Clifford (1845-79), Karl Pearson (1857-1936) a tinh thn thc chng sang mt hng cm nhn khc, thin v khoa hc (gn vi ch ngha kinh nghim ph phn c nh Ernst Mach - chnh Mach tng tc phm Beitrge zur Analyse der Empfindungen ca ng cho Pearson, im chung ca h l quan nim khoa hc c tnh kim c t tng qua vic lin kt hin tng trong nhng khi nim c kh nng dn gin nht). Ch ngha duy tm c thc s nh hng vo nc Anh vo nhng thp nin cui th k, vi J.H. Newman (1801-1890) vn k tha nguyn l truyn thng ca Locke v Hume trong quan nim cm quan hu kt/illative sense, J.F. Ferrier (1808-64) vi Institutes of Metaphysics, 1854 ch trng n hai nguyn tc v bn ng, t do v tng hp gia ch th v khch th ch ra tinh thn hin din soi sng mi s, J. Grote (1803-66) v c bit l Benjamin Jowett (1817-93), ngi dch nhiu thin sch ca Platon v ging dy trit hc Hy lp ti Balliol College t 1855 dn 1893. Nhng ngi hc tr ca Jowett nh T.H. Green (1836-82) hay E. Caird (1835-1908) l nhng nh duy tm lng danh, ph phn thuyt ch nghim cng vi J.H. Stirling (1820-1909) du nhp hc thuyt Kant v Hegel. Nhng trit gia trong trng phi Hegel phi k n l John Caird (1820-98), William Wallace (1844-97). Ch ngha duy tm tuyt i cao mi quan h ch th/khch th th hin trong ci Tuyt i bao dung tt c trong Appearance and Reality, 1893 ca F.H. Bradley (1846-1924). Tuy nhin tc phm o c Ethical Studies, 1876 ca ng gm by tiu lun nhm chng li ch thuyt duy dng, li gn vi t tro phn tch sau ny khi ch ch kho st bn phn v trch nhim m ngi bnh

thng c th hiu c. Bernard Bosanquet (1848-1923) l mt nh duy tm ng thi vi Bradley v c nhiu im ng tnh vi t tng Bradley. ng vit kh nhiu vi nhng tc phm quan trng nh Essentials of Logic, 1895: A history of Aesthetic, 1892. ng quan nim th gii thc l th gii ca mi c nhn, l dng thc m chng ta buc phi ngh nh mt h thng khch th c lp vi s hin din hay vng mt ca thc biu th chng. Nhng nh duy tm khc nh John McTaggart (1866-1925) l mt nh nghin cu chuyn su hc thuyt Hegel, song t tng ring ca ng c trnh by trong b The Nature of Existence, 1921. James Ward (1843-1925) vi Psychological Principles, 1918 chu nh hng ca nhng trit gia c cng thi nh Brentano, Lotze, Wundt, ph phn thuyt lin tng ch nghim v quan nim thc di hnh thi lin tc. ng cng quan nim a nguyn nh McTaggart v v tr l mt phc th nhng tinh thn nhiu tng di linh hn con ngi. Nhng nh duy tm khc nh G.F. Stout (1860-1943), C.E. Spearman (1863- 1945), Hastings Rashdall (1858-1924), F.C.S. Schiller (1864-1937) gp nhau ch quan nim th gii l cng trnh xy dng ca tinh thn. i biu su sc ca phi duy tm c nhiu nh hng phi k n R.G. Collingwood (1889-1943), cng nh trit gia ngi Benedetto Croce vn duy tr tinh thn Hegel v nhng hot ng cao cp ca tinh thn con ngi. Ch ngha duy tm thng tr trit hc vo cui th k ny. S pht trin ca ch ngha hin thc trong trit hc Anh c th tnh khi s t 1903, nh du bng tc phm Principles of Mathematics ca Bertrand Russell (1872-1970), v Principia Ethica ca G.E. Moore (1873-1958), ph phn trit ch ngha duy tm trong bi The Refutation of Idealism nm 1903. Tuy ch ngha hin thc khng tr thnh mt trng phi rm r, song xut hin nhiu i biu nh Robert Adamson (1852-1902), G.D. Hicks (1862-1941), Thomas Case (18441925). Nhiu nh t tng chu nh hng Moore nh Lloyd Morgan (1852-1936), A.N. Whitehead (1861-1947), Samuel Alexander (18591938). C.D. Broad (1887-1971), J. Laird (1887-1945), C.E.M. Joad (1891-1953), H.H. Price (1899-1984). Moore c coi nh ngi khi ng t tro tn hin thc c nh hng kh ln trong trit hc nc Anh (I.M. Bochenski). Ch ngha tn hin thc/neorealism nh Bochenski mnh danh mang nhng c tnh nh duy nhin v xem con

ngi ch l mt cu thnh ton din ca thin nhin khng c khu bit c bn vi nhng hu t nhin khc, nhng nh tn hin thc ny l nhng thnh vin khoa hc v nim tin tuyt i vo thm quyn ti thng ca khoa hc t nhin, ng thi cng l nhng nh duy l v nim tin vo nhng phng php phn tch, hu l.Ch ngha tn hin thc Anh k tha truyn thng t Locke, Hume, Reid khi quan nim tri thc khi t kinh nghim cm quan, ch trng n vt l ton hc, nhng vn lun l, nhn thc lun v.v..im chung ca nhng nh tn hin thc l da trn phng php vi m, quan tm n nhng vn c th v phn tch chng. l c s ca trit hc phn tch. Hai khun mt tin khu ca t tro ny l Bertrand Russell v Ludwig Wittgenstein (1889-1951). Nh ta mt bi vit ca Russell Philosophy of Logical Atomism (trn tp ch Monist, 1918-1919), l lun ca Russell v Wittgenstein c khi c gi l thuyt nguyn t lun l, gii thot t duy khi vt ng mn ca ngn ng, lm ch lun l to thnh cng c cho vin minh gii t tng, chng li ch trng h thng ha nh nhng trit gia siu hnh thng lm. Trong A History of Western Philosophy, Russell khng nh nh trit hc trn c s phn tch lun l thng thn nhn nhn l tr tu con ngi khng th tm ra nhng gii p xc nh cho nhiu vn nn ti quan trng ca nhn loi, song t khc tin rng c ng li tri thc cao hn c th pht hin ra nhng chn l b che du i vi khoa hc v tr tu. Russell ra l lun nhng miu t (trng im ch ra mt biu ng c th ng gp cho ngha ca mt cu khng c ngha khi ng mt mnh) v l lun v nhng loi hnh lun l (da trn tng l mt chc nng mnh /ngha l mt mnh thuc t ph cho mt ch t no vn bt xc mt khi ngi ta khng c th lnh vc nhng i tng kh d tha mn n v quy nh bt c i tng no theo nh ngha cng khng th bao hm iu g thuc v lnh vc ny). Wittgenstein vi tc phm TractatusLogico-philosophicus/Logischphilosophische Abhandlung, 1922bao gm nhng vn chnh nh th gii l ton b nhng s trng/Sachverhalten lin kt nhng i tng n gin biu hin trong nhng mnh c bn v mt lun l c lp vi nhau; ngha ca mt cu th ph thuc vo chn hay gi ca mnh c bn hay vo lng chn hay gi ca nhng mnh c bn m n cu thnh. Trit hc theo Wittgenstein l mt hot ng c mc ch minh gii lun l cho t tng. nh hng ca Russell v Wittgenstein

r rt ni ch ngha thc chng lun l cng nh vi trit hc phn tch. G.E. Anscombe tch cc chuyn ti nhng t tng caWittgenstein vo dng sinh hot ny. Tuy nhin nhng trit gia thc chng lun l nh A.J. Ayer (1910-1989) vi Language, Truth and Logic, 1936, Karl Popper (1902-1994) vi Logic of Scientific Discovery, 1935 loi b quan nim v ngha ng hc ca Wittgenstein khi ch trng ngha ngn ng c chng thc bng kinh nghim cm quan. Trit hc ng ngha ni trng phi Oxford thng c gi l trit hc v ngn ng thng thng th hin ni J.L. Austin (19111960) v Gilbert Ryle (1900-1976) tuy c lin h vi trit hc ng ngha thi k sau ca Wittgenstein, song phn bit ch h ch trng nghch l siu hnh khng n gin l mt ri lon khi nim m l mt im i vo nhim v sp t lun l phc tp v bt quy nh ca nhng hn t then cht ca ngn t thng thng v mt trit l, nhim v m Ryle gi l a ch lun l, hay theo Austin l ng php thun l. Nhng kin tng khc ca trng Oxford nh P.F. Strawson (1919-2006) vi tc phm Individuals, 1959 v bi vit On Referring ph phn l lun miu t ca Russell v Stuart Hampshire (1914-2004) vi Thought and Action, 1959 khi t tin t tng ph thuc ngn ng, nh ch x hi c bn, c xu hng phn duy l v ch trng mt siu hnh hc miu t lin h vi trit hc ph phn ca Kant. Vo nhng thp nin cui th k XX, Michael Dummett vi lun n Frege: Philosophy of Language, 1973 v nhng tiu lun quan trng khc trong Truth and Other Enigmas, 1978 a t tng ca Gottlob Frege vo trit hc Anh. Mt trong nhng tng quan trng l mi quan h gia chn lv nhn bit chn l l vn c bn ca l lun ngha, cng nh ca siu hnh hc, din ra s i nghch gia ch ngha hin thc v chng hin thc. Nhng tranh lun si ni gia nhng nh trit hc Anh v vn tham chiu/reference, v quan h gia nhng t v i tng c th trong v tr v chn l v tham chiu c lin h cht ch vi nhau (chng hn, gi s S l mt pht biu trong mt t n phi hp vi mt thuc t, S ch tht nu thuc t p dng cho i tng m t n ny quy chiu). Nhng tranh bin v tham chiu khng ch nhm vo nhng quan h gia ngn ng v thc ti, m c nhng quan h gia t tng v thc ti. Sinh hot trit hc ny phn nh din n chung ca trit hc thng gi l trit hc Anh-

M, vi nhng nh hng ca nhng trit gia M nh Saul Kripke v Hilary Putnam [X. trit hc M]. Nhng phn ng ca Peter Strawson, John McDowell, Simon Blackhurn, Colin McGinn ph bnh thuyt chng hin thc ca Dummett, ch ra vn khng ch bn v trit hc ngn ng, nhng m rng trn nhng lnh vc siu hnh hc v trit hc tinh thn. Nhng tham lun ca Crispin Wright trong Realism, Meaning and Truth, 1987, ca Gareth Evans trong The Varieties of Reference, 1982 ch ra nh hng ca Dummett, cng nh Russell trong xung t gia hin thc v phn hin thc vo thi k ny. Cng phi k n s xut hin trn din t trit hc vo cui th k XX nhng tn tui nh Christopher Peacocke vi Thoughts: An Essay on Content, 1986 Derek Parfit vi Reasons and Persons, 1984, B. O'Shaughnessy vi the Will: a Dual Aspect Theory, 1980 David Pears vi The False Prison, 1988 DavidWiggins vi Sameness and Substance,1980 C. Wright vi Realism, Meaning and Truth, 1987 v.v.. Truyn thng o c hc Anh c c s lu i, song nhng tranh lun v nhn thc v c ch chnh tr che khut nhng vn ny. Robert Grosseteste l ngi u chu u tin dch b Ethics ca Aristote sang ting La tinh, l lun o c mi vi Thomas Hobbes trong Leviathan, l lun o c mi vi Locke, Shaftesbury, David Hume, Bentham, J.S. Mill. C s chung ca nhng nh trit hc ny thin v thc dng (quan nim thin o lng bng lc th). Mt xu hng khc mang tnh duy tm v trc gic ni Green, Bosanquet, Bradley, Sidgwick. Th k XX ghi nhn quan im o c Moore trong Principia Ethica chng li ch ngha duy nhin/naturalism, c nh hng ni R.M.Hare, Nowell-Smith, A.C. Ewing, Prichard, Ross. Ngha v lun pht trin ni Prichard, Ross, hay Ewing vo cui th k c tip ni ni Nell, Mackie hay Dworkin. Thuyt thc dng vn c k tha ni Griffin, Hare, hay Parfit. Mt xu hng o c khc khai trin l lun v c hnh, bt ngun t t tng Aristote, khi t Anscombe, qua MacIntyre, McDowell, Finnis, Hursthouse, Hampshire (tc phm Morality and Conflict, 1983 trnh by nhng nt chnh trong l lun c hnh cng nh nhng thuyt o c khc). Nhng dng t tng ch nghim, phn tch, thc dng trong trit hc Anh gn vi nhng t tng ca Peirce, Dewey, James v nhiu nh

trit hc v sau chng t quan h trit hc hai x kt thnh mt th thng nht l trit hc Anh-M. [Xem: Bacon, Hobbes, Locke, Berkeley, Hume, Bradley, Bentham, J.S. Mill, Green, Collingwood,Moore, Spencer, Bosanquet,Whitehead,Russell, Alexander, Wittgenstein, Popper, Ryle,Austin, Ayer, Strawson v.v..] o (trit hc): Khi ni n cc nn trit hc dn tc/philosophies nationales, khng th khng ni n trit hc o. Tuy nhin, vi nhng gn b lch s ca o vi Hungari chng hn, xut x ca nhng trit gia nh Brentano, Husserl, Wittgenstein, Freud hay vn gia nh Hugo von Hofmannsthal, Karl Kraus, Robert Musil, ngn ng h s dng lm m nht s khu bit gia o v c. Do , khi ni n trit hc c, ngi ta thng gp c trit hc o vo trit hc c, c th v nhng l do ngn ng, lch s v.v.. Tuy vy, ngy nay mt s hc gi ch trng n mng ring ca trit hc o, nh du t thi ch Habsburg, khi t Bolzano, Mach, ti Wittgenstein, Neurath, Popper, c bit l trng phi Brentano v k tha ca n, cng nh s pht trin ca tp hi thnh Vienne. Rudolf Haller, nh trit hc o dy ti i hc Graz nhn xt: Do hu qu bun thm ca chnh tr din ra sau cuc chin, thi i huy hong ca trng phi Brentano cng nh nhng ngy rc r ca tp hi Vienne khng cn tip din o t khi chm dt Th chin Hai. Thay v nh du vic tr v ca mt s nhn vt di c sang Anh, M hay nhng quc gia khc, hai thp nin u ca thi hu chin b mt th trit hc thng tr, chng g khc hn mt th hu ln gia ch ngha hin sinh, hin tng lun, hc thuyt tn Thomas d'Aquin, ch ngha duy tm v mt th lun l bin chng coi nh ha nhp mi mu thun v treo lng chng trong mt thng nht m mt ca mt trt t cao cp. Franz Brentano (1838-1917) dy ti i hc Vienne t 1874, quy t mt s mn ni ting nh Alexius Meinong, Edmund Husserl, Anton Marty, Carl Stumpf, Tomas Masaryk v.v.. Hnh trng trit hc ca Brentano c th phn nh a dng: mt hc thut v Aristote (t Von der mannigfachen Bedeutung des Seienden nach Aristoteles, 1862 n

nhng Die Psychologie des Aristoteles; ber den Creatianismus des Aristoteles; Aristeleles' Lehre vom Ursprung des menschlichen Geistes; Aristoteles und seine Weltanschauung), mt l lun xy dng c s cho tm l hc nh mt khoa hc nghim xc, qua Psychologie vom empirischen Standpunkt, m ng cho nhng phng php quy np, mt nguyn l hu th lun, quan nim ch c s vt hin hu ch ra mt hc thuyt hng tnh lm nn tng cho hin tng lun, mt l lun nhn thc o c, c bit l trong Vom Ursprung sittlicher Erkenntnis. Nhng khai ph t tng k tha Brentano th hin ni Alexius Meinong (1853-1920), Anton Marty (1847-1914), Christian von Ehrenfels (1859-1932), trit gia Ba lan Tadeusz Kotarbinski (18861981),Kasimir Twardowski (1866-1938) v.v.. to nhng lin h mt thit vi nhng xu hng khoa hc pht trin ng thi nh tm hnh thuyt/Gestalttheorie, trit hc phn tch (Michael Dummett trong Origins of Analytic Philosophy, 1993 quan nim nn gi dng trit hc ny l trit hc Anh-o hn thng mnh danh l trit hc Anh-M). Trit hc o pht trin ni tp hi Vienne, rm r nht vo thi k mnh danh l ch ngha thc chng lun l, k tha hc thuyt Bolzano, Ernst Mach vi nhng tn tui nh Moritz Schlick (18821936), Rudolf Carnap (1891-1970), Hans Reichenbach (1891-1953) trong nhng thp nin 20s v 30s ca th k XX. Trong Trit hc v khoa hc, 1972 ti ni khi lc v trng phi Vienne vi chng trnh hot ng di tiu Wissenschaftliche Weltauffassung(1929) v c quan ngn lun chnh l t p san Erkenntnis c tham vng thit lp mt trit l khoa hc, xy dng trn c s nhng m thc. Chn l da vo quan st, ngha l vi nhng phng tin ca khoa hc th c nghim. Trit hc l mt h thng nhng hot ng c th nhm khm ph v thit lp ngha ca nhng mnh , cn khoa hc s kim st xem nhng mnh c thc khng. Trit hc phi tr thnh lun l ca khoa hc. Barry Smith trong Austrian Philosophy a ra mt nhn xt chung: trit hc o c toan tnh a trit hc gn vi khoa hc ch nghim, trng phi Vienne l hnh thi gim tr hin tng, vt l, trng phi Brentano l mu toan thng nht phng php, c cn r t trit hc ch nghim, trn c s nhng kho nghim c bit, xy dng trn ngn ng lun l l tng,

Ngy nay, trit hc o c xu hng tr v truyn thng c cu, coi trng lun l, trit l khoa hc, nhn thc lun, kho st nhng vn o c v s di gc nhn phn tch. C mt giao lu t tng gia nhng i h c Graz v Salzbourg vi nhng i hc M. Nhng nh trit hc o nh R. Haller, H. Rutte, W. Sauer Graz, E. Morscher Salzbourg, N. Benedikt, P. Kampits Vienne gn vi nhng xu hng ch nghim v phn tch hn nhng ngun t tng s dng ting c khc. Nhng trit gia nh W. Stegmller, Victor Kraft, Bela von Juhos ch yu hng v trit l khoa hc v lun l, cng vi nhng nh trit hc tr nhng thp nin cui th k nh G. Frey, P. Weingartner, G. Schurz Salzbourg, E. Oeser, F. Wukeits Vienne.

0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000

Ablard/Abailard Pierre: trit gia kinh vin ngi Php, sinh Pallet, gn Nantes nm 1079. Sng v trng thnh th k XII, ng chu mi kh nn, c th kt t li trong hnh thc T truyn l cun Historia Calamitatum Mearum/Cu chuyn v nhng bt hnh ca ti. Th k XII chng kin s xung t gia quyn v gio quyn, Thnh chin v ch ngha kinh vin pht trin. L mt t tro trit hc, ch ngha kinh vin coi t tng Aristote l ti thng, tuy nhin vn rng buc trong khun kh chnh thng, iu c ngha l vic l gii c nhng hn ch, nu nh quan im ca nh kinh vin no b hi ng gio quyn ln n th phi rt li. Cng trong thi i ny, thnh hnh l lun theo tam on lun v bin chng. Ablard theo hc Roscelin, ngi c coi nh trit gia kinh vin u tin. Tuy nhng bn vn ca Roscelin khng tn ti, song nhng quan im ca ng c bit ti qua th gi Ablard v trong nhng tranh lun gia Ablard v Anselm. Theo nh Anselm, Roscelin coi ph qut l nhng hi th ca

ting ni/flatus vocis, ngha l ch c khi chng ta pht m ra mt t, con ngi khng l mt n v m ch l mt tn chung. l l do ngi ta coi Roscelin l mt nh duy danh. ng b kt n l d gio v phi trn chy qua nc Anh, xung t vi Anselm v phi tr li Rome lm ha vi Gio hi. Trong khi Ablard ln hc Paris, tr thnh mn v ri i nghch vi Guillaume de Champeaux (1068-1121). Ablard quay sang thn hc vi Anselm de Laon v khi s dy thn hc Paris v Melun t 1113. Theo s gia Jules Michelet, Ablard l mt ting ni t do, ting ni nhn bn, a tn gio v vi trit hc, o c v vi con ngi. Mt trong nhng mn sinh ca ng l Hlose, chu gi ca gio s Fulbert tr thnh ngi tnh v ngi v b mt ca ng to ln mt thin tnh s no nng . Ci nghch l trong cuc tnh hn nhn tan v ny phi chng t mu thun gia mt cuc i dnh cho tng t v mt am m v vng, ci i hi thanh khit cu nguyn hay ri vo h ly hn nhn, nh d ngn ca Jrme: aut oramus semper et virgines sumus, aut orare desinimus ut conjugio serviamus. Cuc tnh vng trm khng th gii quyt khin Fulbert v thn nhn ca Hloise ni gin, theo Gilson [X.Hlose et Ablard, 1938], mua chuc ngi hu ca Ablard t nhp tn cng v thin ng trong khi ng trng pht. Ablard khng th phng v v gio lut c t khc hon nhn, ng lui v n c trong tu vin Saint-Denys. T tng ca Ablard dn tri trn nhiu bnh din: mt lun l hc uyn o rt gn vi lun l hc hin i, mt trit hc v ngn ng, mt o c hc xy dng trn hng tnh. ng trc hai quan nim duy danh cc oan ca Roscelin v duy thc cc oan ca Guillaume de Champeaux (mt bn ch c c th hin hu, mt bn coi mi chng loi c mt bn cht chung v thc, khc bit c th ch l ngu nhin, khng phi l bn cht),

Ablard quan nim s vt lun lun l mt c th, tuy nhin ph qut gi tn nhng s vt thc s hin hu, v nh vy qu tht ph qut khng phi l hi th ca ting ni/flatus vocis, mt m ch c ch v vn, m l mt t bao gm mt ni dung mang ngha/vox significativa. Trong ci v d chng hn anh Ba l ngi, anh T l ngi, ci chung khng phi l ph qut gn cho s vt m l cho nhng t mang ngha. Ablard khng mun ni l chng ng trong con ngi, v khng c g l ngi ngoi s vt c th, nhng ng l con ngi. L con ngi l mt thuc t, song l mt thuc t ph nh, ngha l khng thuc v ch th. Mt trong nhng cng trnh lun l ca Ablard l bnh lun tc phm Isagogeca Porphyre, trit gia tn-Platon. Trong nhng vn nn ca Porphyre, nh chng v loi c hin hu, hay ch nhng tng? Nu tn ti, chng thuc v tinh thn hay vt cht? V chng tch ri hay hin trong s vt kh xc? Nhng cu hi nh vy hm nhng ph qut l s vt hay khng c thc, v Ablard i ti vn nn l ph qut phi tham chiu v s vt no , nu nh s vt ny khng hin hu, n c tr vo ngha ca khi nim khng? Trong mnh nh nu c bng hng, th c hoa v mt lun l th ng, ngay c nu bng hng khng hin hu. Th d ny chng t Ablard khng phi l ngi duy danh n gin. Lun l v nhng mnh chc nng ng, nhn r s khu bit gia tc ng ngha v ni dung kh gn vi l thuyt ca Frege sau ny. ng l gii cng ni dung ca mt mnh c th biu hin nhng tc ng ngha khc nhau trong nhng ng cnh khc nhau, chng hn ni dung ca mnh Socrate trong nh c biu hin qua khng nh l Socrate trong nh, qua cu hi l Socrate c trong nh?, qua c mun l nu nh ch c Socrate trong nh v.v.. s phn bit ny cho php Ablard xc nh ph nh c th nh sau: khng-p l sai/ng nu nh v ch trong trng hp p l ng/sai. Trn phng din ngn ng, Ablard coi ph qut ch l hin tng ng hc, c ngha khng l

g khc hn l nhng t, song ng phn bit hai c tnh ng ngha ca t l tham chiu/nominatio v ch th ngha/significatio. Nhng danh t chung hay ring u quy chiu v nhng s vt, di gc cnh c th hay phc th. ng quan nim o c xy dng trn hng tnh: ch c hng ca con ngi xc nh hnh vi con ngi c gi tr o c. V d hai ngi c tin v tnh gip ngi ngho, chng may mt ngi b nh cp ht tin trc khi thc hin c nh trong khi ngi kia thc hin c, th khng th cho l c s khc bit o c gia hai ngi c, v quan nim nh th th chng khc g cho ngi giu c o c hn. Mt v d khc, gi s trng hp hai ngi l anh ch em vi nhau chng may b chia cch t lc cho i, ngi ny khng bit ngi kia, ti khi ln tnh c gp g, yu nhau ri ly nhau, th khng th c ti. Theo ng, ch yu trong vic nh gi o c xt trn nh ca con ngi, cn chnh hnh vi v mt o c th v thng v pht: Ti c khng nm trong hnh ng, nhng nm trong nh . ng ly th d, gi nh ngi ta ct mt nh tu gia hai ngi n b, ri v ng chm thn th ca hai ngi lm cho nh tu cm thy khoi lc, c th gi l ti khng? Nu nh khoi lc tnh dc trong hn nhn khng c ti, vy th chnh khoi lc, trong hn nhn hay ngoi hn nhn cng khng c ti. Ni theo thng tc, khng bit th khng c ti. ng ly ngay th d tn gio l ngi ngi ng inh Cha trn thp t gi khng phm ti c, v h khng bit Gi su l con Cha Tri, trong khi h c ti nu nh h ngh phi ng inh con Cha Tri du ngay c trng hp h khng hnh ng. Quan nim nh vy khin Ablard gp nhng kh khn vi h thng gio quyn ng thi. Tuy nhin , quan nim nh trong o c to c s cho hnh thnh phn on trong h thng cng l sau ny.

Nhng tc phm truyn tng ca ng c th k l Logica ingredientibus, Dialectica, Ethica seu Scito teipsum, Collationes, Carmen ad Astralabitum, Theologia summiboni, Sic et Non. Th tn gia Ablard v Hlo se l ngun cm hng cho nhiu tc gi i sau vit ln thin tnh s cng nh quan h gia trit gia v ngi ph n l mn trit l. Thc s cuc tnh ny to nhng rng buc v mu thun trong i h, k c vic Hloise cho ra i a con ca h, mang tn Astrolabe C phi Ablard ng ci Hloise vi iu kin hn nhn ca h c gi kn khng tn hi n thanh danh ca ng? Hay chnh Hloise ngh khi ly nhau, Ablard b on tuyt vi i sng tinh thn, m nng mong mi ng tr thnh mu ngi th gi ca trit hc? Qu thc trn bia m Ablrd sau ny, ghi ng l Socrate ca nc Php, Platon trc tuyt ca phng Ty, Aristote ca chng ta, ngi thy v ng bi ca mi nh lun l trong qu kh v hin ti. Michelet cho rng s sa ng ca ngi n ng to ra s v i cho ngi n b: nu khng c ci bt hnh ca Ablard, khng ai bit n Hloise. B t ch tm ti thnh mt n tu Paraclet v cai qun mt trng thn hc ln. Trong cuc tnh, b ch ao c c coi l ngi tnh ca ng, ch khng phi l ngi v, hay n hong ca ng (tua dici meretrix, quam illius imperatrix). Khng c sng bn nhau, khi cht h c chn cng mt m, theo nguyn ca Hloise lc b qua i (1164) hai mi mt nm sau Ablard. Arendt, Hannah: th k XX, Arendt l mt Hloise khc, mt ngi n b lm hc tr v thnh mt ngi tnh ca ng thy/trit gia, tuy hon cnh thi i v cuc i ca h c khc. Hannah Arendt sinh nm 1906 ti Hanovre, trong mt gia nh Do thi, m ci cha rt sm. Trong nhng nm 1924-1928, b hc trit, thn hc v ngn ng hc c in ti nhng i hc Marburg, Friburg v Heidelberg vi Husserl, Heidegger, Bultmann v

Jaspers. B trnh lun n v quan nim tnh yu theo Augustin/der Liebersbegriff bei Augustin di s hng dn ca Karl Jaspers ti i hc Heidelberg. T nm 1933 di thi Quc x, b lu y qua Php v nh c ti M vo nm 1941. T 1953 n 1958 b dy trit hc v chnh tr hc ti nhng i hc Berkeley, Princeton, Columbia, Brooklyn College v Aberdeen, trong nhng nm 1963-1968 ti i hc Chicago, v t 1968 dy trit hc chnh tr ti New School for Social Research New York. B mt vo cui nm 1975. Lun v quan nim tnh yu ca Augustin l bc u i vo suy tng trit hc ca Arendt nhm l gii vn tnh yu c mt vai tr quyt nh v cm th v ngha trong tnh yu tha nhn v tnh yu v Thin cha. Vi nhn quan ca nh trit hc, Arendt xt trong gc tin thn hc xc nh tnh yu nh dc vng/appetitus, yu l kht vng s vt cho chnh n, trong hai ngha, tnh yu ham h s vt trn tc (cupiditas) phn bit vi tnh yu bc i v ci hin ti vnh hng (caritas). Cng khi t i sng trong x hi/vita socialis, tnh yu tha nhn/dilectio promixi khi sinh t bc i nhm thc hin vic t b chnh mnh, qun mnh l t tng Arendt hc c t ni Augustin v cng ng con ngi m b trin khai sau ny trong tc phm vit v Thn phn con ngi/The Human Comndition (1958). Chn la mt tc gi thin cha gio nh Augustin l v nh trit hc ny vo lc qu ca mt thi i va chm dt v bt u mt thi i khc, mt thi khong trng rng m Augustin i t t duy v k c nh mt quan nng c kh nng phc hot qu kh trong hin ti v khai din mt khi u mi, kh nng ny c th lin hp ba chiu thi gian m ch c iu ng theo thi tnh . l l do ti sao trong tc phm cui i The Life of the Mind , b tr li nhng vn ca Augustin v coi Augustin l nh trit hc u tin v ch. Cng bt ngun t duy t Augustin, trong tc phm dn trn,

quan nim i sng trong hnh ng/vita activa (cng nh vita negotiosa hay actuosa) nhm din t ngha bio politikos ca Aristote, phn nh ngha nguyn khi l th hin mt i sng dnh cho nhng vn chnh tr cng cng. Cng t y Arendt i su vo nghin cu trit hc chnh tr . Arendt chn la ng con ng m b hy vng nhn chnh tr vi i mt thun ty ca trit hc. Arendt l mt nh trit hc ph n sng gi trong lnh vc trit hc chnh tr ca th k XX. B t xc nh l mt ngi ph n, Do thi, ch khng l ngi c tuy b vit bng ngn ng c v lun lun l mt ngi khng c quc tch. Tuy l ngi gc do thi, nhng l mt nh trit hc chnh tr, ngay trong khi theo di tng thut v n x Adolf Eichmann ti Jerusalem vo nm 1961 cho bo New Yorker, b chng t s thng thn can m trong vic ph phn chnh quyn Israel khng cng chnh trong vic bt cc v kt n t hnh Eichmann v phm ti th nghch ngi do thi/hostis Judaeorum, thay v phi a ra trc ta n quc t v ti danh chng nhn loi/hostis humani generis. Tc phm quan trng ca Arendt vit bng Anh ng l Nhng ngun gc ca ch ngha cc quyn/The origins of totalitarianism gm ba phn chnh (ch ngha bi do thi, ch ngha quc, ch ngha cc quyn) xut bn nm 1950 nhm ch ra mu tnh cc quyn qua vic chinh phc ton cu v ton tr l con ng hy dit t mi ng ct, thng li ca n c th coi nh hy dit nhn loi mt khi nm quyn ,l ki s vit hy dit bn cht con ngi. Vic tm hiu rt ro nhng xu hng bi do thi, khng hn ch th nghch ngi do thi, ch ngha quc khng hn ch i chinh phc v ch cc quyn khng hn ch l chuyn chnh, ni bc nhau tn bo hn trc nhm ch ra nhn phm con ngi phi c mt bo m mi ch khi no c nguyn l chnh tr mi, lut l mi trn tri t m quyn lc phi hn ch, c kim ch v bm r trong nhng thc th lnh th c xc nh hon ton mi. Trong hai chng thm vo ln xut bn

th hai nm 1958 v h t tng v khng b vi mt hnh thi mi v chnh quyn v ch ngha quc cc quyn lun v cuc cch mng Hungari 1956 cng l khi tho cho hai tc phm sau l V cch mng/On Revolution (1963) v V bo ng/On Violence (1970). Mc ch ca ch ngha cc quyn l nhm xc nh ton din, bin con ngi thnh mt s vt n gin cai tr. Nhn thc chnh tr hiu theo ngha ca ngi hy lp ca t polis c khai trin trong tc phm bn v thn phn con ngi t hai b khi nim, mt ng l nhng khi nim v lao ng, cng trnh v hnh ng, mt ng l hai lnh vc hot ng cng cng v t ring. Bn cht ch o ca con ngi l i tm s bt t, thc hin kht vng ny qua hnh ng thc tin v th hin qua nhng tc nhn nhm chuyn ha thnh k c; hnh thi cao nht ca hnh dng l chnh tr, nhm dy cho con ngi lm th no thc hin c nhng g v i v huy hong; ngha ca chnh tr l l tng tha th. Mt x hi l tng khng c g ym tr ngoi tr thin ch chng li him nguy ln lao ca hnh ng qua vic sn sng tha th; quyn lc ca tha th c th khin con ngi gii gii nhng hu qu v hnh ng ca con ngi thc hin mt vn hi mi. Trong Lun v cch mng Arendt ph phn nhng xu hng toan tnh gii phng nhn loi khi ch cng kh bng nhng phng tin chnh tr ch l in r v nguy him. B quan nim di tr l mt iu xu ln lao ca chnh tr, m ny sinh ch ngha cc quyn, biu hin qua vic kt hp hnh ng chinh tr vi nhn thc ca chng ta v thc ti, ng thi n cng ph hy lnh vc cng cng t tr qua vic khuyn khch thi cc k ch quan dn n tha ha th gii. Arendt xc nh tha ha th gii khng phi l t tha ha theo Marx v l du n ca thi hin i. Ch ngha cc quyn vi nhng h t tng ton tr x y con ngi thot ly thc ti vo h tng, s dng nhng phng tin khng b chnh l ct li ca hnh thi chnh quyn. N cng c v nhu cu qun mnh nhn danh nhng lc lng lch

s tru tng v vn ng i t giai cp n m ng qun chng. Lun cng trong tc phm bn v cch mng ch ra cch mng l mt hin tng hin i, s dng bo ng nhm t ti s bin i ton din trt t x hi. B cng tin tng cch mng l chng c gip xy dng cu trc cho mt x hi l tng. Tuy nhin b phn bc quan nim ca Fanon v bo ng c th ti sinh bn cht con ngi v xy dng mt cng ng mi. B quan nim thc tin bo ng bin i th gii, song bin i kh hu nht l dn n mt th gii bo ng hn: Bo ng khng th duy tr nhng mc ch, iu khin hng i ca lch s, c v cch mng, bo v tin b hay phn khng. Vo nhng nm cui i b t b chnh tr quay v trit hc. Khi tho t nm 1970 vit The Life of the Mind. y l cng trnh tip ni tc phm vit v Thn phn con ngi/The Human Condition. Nu cng trnh ny khi s chng th nht vi t vita activa hm ng ba sinh hot c bn ca con ngi l lao ng, cng vic v hnh ng th ngha ca n cng bt ngun t i sng ca t tng/vita contemplativa (ch.I, tit 2). Nhng bi c ti Aberdeen cng nh nhng ging khoa ti New School for Social Research l nhng s tho vit thnh tc phm di co The Life of Mindny, vi nhng khi nim u ca ba phn t duy, ch v phn on tng ng vi nhng khi nim lao ng, cng vic v hnh ng. Tuy ngay m u phn dn nhp b khng nh khng l mt nh t tng chuyn nghip/professional thinker/Denker von Gewerbe, nhng b nhn nh nhu cu t duy ni con ngi hnh ng v cng chnh cng t thn con ngi suy t ng thi hnh ng. Con ngi hnh ng trong hp ng song ch c th suy t trong tnh mch. T duy phn bit vi l thng v Arendt nhn mnh l Hegel minh ha cuc ni chin gia trit hc v l thng v nhim v ca trit hc l th tiu ci thng hng v ch c tinh thn mi l thc. B cng ch ra ngn

ng trit hc v ngn ng thi ca phn ln l n d, ngn ng l cng c chuyn ha ci bt kin thnh hin tng, l nhp cu ni hai th gii tinh thn v cm th, n d v nh hi th v nu khng c hi th, thn th con ngi l mt xc cht, cng nh nu thiu i t tng, tinh thn s cht. ch l p n cho cu hi con ngi u khi suy t. ch gn lin vi t do v mt ch khng t do l mu thun ngay trong t ng. ch tri sut ging lch s trit hc t Th gi tn hu R-ma ca Phao l , qua Augustin, Thomas dAquin, Duns Scot, Nietzsche v Heidegger nhm gn b T tng v ch , gia ci ti ngh v ti mun, gia ch quyn lc v Phn hi vnh cu trong t tng Nietzsche n ch khng mun/Will not-to-will ca Heidegger. Trong phn vit v ch, Arendt tm hiu s i nghch gia t do trit l ch c gi tr i vi c th n l v t do chnh tr i vi on nhm, tr vo ch ch lm iu ngi ta mun v khng b cng bch lm iu ngi ta khng mun. Phn th ba v phn on khng hon tt, ch cn li nhng bi vit cho nhng hi lun v trit hc chnh tr ca Kant, m Arendt a ra nhng l gii v tc phm Ph phn quyn phn onnhm tm hiu i nghch gia hai th gii khng thng giao l th gii tt nh v th gii t do. Cuc i ca Arendt hin din bng dng ca bn ngi n ng: ngi chng th nht Gnther Stern (ly nhau nm 1929, v hon cnh x hi thi Quc x, di c sang Php ri mt ngi li Paris, mt ngi qua M nn chia tay nm 1937), hc tr ca Heidegger, vi lun n bn v trit hc m nhc l ngi gii thiu b vi Brecht v Benjamin, ngi thy Heidgger Marbourg, Jaspers Heidelberg v ngi chng th hai Heinrich Blcher (kt hn nm 1940) nh hng n vic Arendt i vo con ng trit hc chnh tr. Cuc tnh thm kn ca Arendt vi Heidegger bt u t thng hai 1924, nm b mi mi tm v ng

thy ba mi lm v chm dt nm 1930. Phi i n 1995 khi cun sch vit v Hannah Arendt v Martin Heidegger ca Elzbieta Ettinger gy nhiu tranh ci, nht l vi nhng t trung kin ca Heidegger v phi i ti khi th t gia Arendt v Heidegger trong sut nm mi nm (1925-1975/Briefe 1925 bis 1975) c cng b, s tht mi r rng. Th t gia Arendt v ngi thy Jaspers c nh hng nhiu n t tng trong sut 1926-1969 c xut bn t 1985. i vi Arendt, sng c ngha l yu Heidegger cho n cht, nh trong th b vt: Em s nh mt quyn sng nu em nh mt tnh yu cho anh. i li trong th Heidegger vit cho Arendt: Ln ny mi ngn t b anh. Anh ch c th khc, khc mi..Cuc i hin dng cho knh ngng/Ehrfurcht v ban li v iAmo c ngha l volo, ut sis, Augustin c ln ni nh th: Anh yu em anh mun em nh th em ang l vy. Amo: volo ut sis eo ui sut cuc i Arendt, trong th gi bn, trong lun n v ngay c trong tc phm cui i. [X. PQ, Hai ngi n b trong Hnh trng t tng gia hai th k, 2002]. Ai k/amour de soi: Khi nim do Jean-Jacques Rousseau a ra i nghch vi t i/amour-propre. Nh mt tr th khi ln ln, t b th gii t nhin, th gii cm quan bc vo th gii x hi, o c vi n lc chin u bt u nhn thc nhng khc bit gia mi s vt, khc vi mi loi th, coi mnh l vt siu ng, t ny sinh ra thi xu u tin: kiu hnh. ng vit nu thin nhin c mun chng ta lnh mnh, th ti c th ni l trng thi phn tnh l tri t nhin, v con ngi bit trm t l mt vt suy thoi khi u s chia cch gia ta v tha nhn. Tnh ch k lm cho i k ngy th bin th, chuyn ho t i k (yu mnh) ra t i (kiu ngo). S i nghch gia i k v t i theo Rousseau c Vauvenargues ghi nhn, song kh quan trng trong l lun ph phn x hi ca ng. Ai k lun lun tt,

trong trng thi thun khit, t nhin biu hin bn cht tht ca con ngi hin hu. Advaita: bt nh l ting saskrit ch trng thi ch c ni Thng hay Tuyt i.L tr khng th truy cp v tinh thn tri buc trong ci ng tnh trng tnh thc khng th vt ra tnh nh nguyn ca quan h ch th/khch th. Khi nim ny ngy nay c ngha trong khoa vt l nguyn t. Advaita-Vednta: trng phi bt nh l mt trong ba ngnh chnh ca trit hc Vednta vi nhng ngi thy nh Gaudapda, Shankara, Padmapda, Sureshvara v Vidyranya. Trng phi bt nh ny quan nim sng to hin l, linh hn v Thng u ng nht. Ging nh nhng nh khoa hc vt l phn t khm ph ra vt cht bao gm nhng trng nng lc chuyn ng lin tc, nhng nh hin trit phi bt nh nhn thc thc ti gm nng lc trong hnh thi thc v con ngi tri gic i v nh vo nhng phng tin ca i gic l nh s ng nht vi thn th gii hn trong ci ng. Ci thc v bt bin chp ln nhau trong tinh thn t quan nim v mt v tr biu hin bin i khng ngng ca danh tnh v hnh th. Shankara a ra mt th d rt quen thuc l si dy trong bng ti c ng l con rn. Lo u, c cm, tim p mnh l do con rn xui khin m ra, n bt sinh bt dit m ch hin din trong tinh thn con ngi. Mt khi nhn ra l si dy di nh sng th khng bao gi tr li tnh trng rn na. Ab ovo: t nguyn thu, t trong trng nc l cm t la tinh do Horace t ra. Ad hoc: chnh l cho iu l cm t la tinh xc nh v mt mc ch, mt i tng.

Ad oculos demonstrieren:c khai th r l cm t la tinh.

0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 000000000000

Adorno, Theodor: Theodor W. Adorno l mt trong nhng nh t tng ch o ca phong tro khoa hc x hi quan trng nht ca nc c sau Th chin th Hai, phong tro ny mnh danh l trng phi Frankfurt/Frankfurter Schule hay cn gi l L lun ph bnh/Kritische Theorie.[ X. mc L lun ph bnh].

Adorno sinh ngy 11 thng Chn 1903 tn tht l Theodor Ludwig Wiesengrund ln ln Frankfurt am Main, l con trai duy nht trong mt gia nh doanh nghip Do thi giu c. ng theo hc trit vi Hans Cornelius v m nhc vi Alban Berg, vit lun n v xy dng m hc ca Kierkegaard (Kierkegaard: Konstruktion des sthetischen)vo nm 1931 di s bo tr ca Paul Tillich, ph ging ti i hc hai nm trc khi ri nc c ang b Quc X cai tr vo nm 1934 v i theo h m l Adorno. ng tham gia hc vin Nghin cu X hi c xu hng Mc xt , c s t ti Frankfurt t 1923 v do Max Horkheimer iu hnh t 1930. Adorno tr li y vo 1949 v tr thnh gim c c s t 1958. ng vit chung vi Max Horkheimer tc phm v Bin chng Khai sng/Dialektik der Aufklrung xut bn ln u vo nm 1947 m h lm vic chung vi nhau t 1941.

Nhng tc phm trit hc u tay ca Adorno cn chu nh hng hin tng lun Husserl nh Tnh siu nghim ca s vt v nim thc trong hin tng lun Husserl/Die Transzendenz des Dinglichen und Nomatischen in Husserls Phnomenologie, Khi nim V thc trong l lun tm siu nghim/Der

Begriff des Unbewuten in der transzendentalen Seelenlehre trong nhng nm 1924 v 1927, t 1931 tr i Adorno khai ph con ng t tng mi vi nhng tc phm bn v thc ti ca trit hc (Die Aktualitt der Philosophie) vi quan nim nghin cu l l tng khoa hc v l gii l l tng trit hc , tng v lch s t nhin (Die Idee der Naturgeschichte) vi quan nim chn l khng da vo lch s nh ch ngha tng i yu cu m lch s phi da vo chn l v t nhin xut hin nh mt du ch cho lch s v lch s nh mt du ch ca t nhin. Trong nhng nm lu vong ti M v tr li Frankfurt sau th chin, Adorno c nhin cng trnh c xu hng x hi, o su v m nhc, vn chng, hon tt tc phm ln V Bin chng ph nh/Negative Dialektik hay cn d dang nh L lun v M hc/sthetische Theorie. ng mt i bt ng v kch xc c tim vo ngy 6 thng Tm nm 1969 v ton b tc phm xut bn nm 1970 gm 23 tp. Bin chng khai sng l cng trnh tp th ca Adorno v Horkheimer c th minh ha t cu chuyn v cuc phiu lu ca Odysseus (theo Homer) lin h vi nhn iu (Sirens u ngi mnh chim, nh v trn nhng bnh c, khng phi nhn ng/u ngi mnh c nh trong tiu tng hc thi Trung C), cu chuyn k l Odysseus ra lnh cho thy th on bt tai bng sp ng khng nghe c ting ht quyn r ca nhn iu trong hnh trnh qua bin, ng ngn ny biu th thn thoi, thng tr v lao ng chng cho nhau nh du ngun gc ca vn minh, tc chnh l bin chng ca Khai sng theo Adorno v Horkheimer. Ng ngn ny c nhiu l gii: mt trong nhng l gii l cuc phiu lu ca Odysseus biu th s tha ha vi t nhin m y mang theo c thc hin trong qu trnh u tranh vi s b ri t nhin trong mi cuc phiu lu; mt trong nhng ngha ca n di gc nhn m hc l ngi t sn mi c thng ngon ngh thut, cn ngi v sn khng cm c ngh thut v phi bn lao ng trong i sng thng nht, phi nhn cho nn ting ht ca nhn iu ch l o gic i vi nhng thy th ca Odysseus, ngh thut i vi ngi v sn khng c ngha [X. PQ, Nhng tn ti ca ph bnh quyn nng phn xt/m/nghtrong Hnh Trng T Tng gia Hai Th K, 2002]. Bin chng Ph nh l tc phm chnh ca Adorno trnh by t tng ca ng v mt trit hc c th ch ra mi quan h gia l lun v thc tin vt khi ci chia cch trit hc thun ty vi nhng khoa hc hnh thc, bi trit hc khng phi l bn v nhng s vt c th, m rt ra t nhng s vt c th

ny. Do tc phm ny phn nh suy tng c tnh cch phng php lun v nhng tc phm trc ca ng, i ngc li vi quan nim c in ca trit hc, chng thc s ng nht ca ch th v khch th ch l o tng v s ng nht ny sn sinh t nhng chc nng c bn ca tri thc ( ca ch th trong nhng h thng trit hc duy tm) v ph nhn mt cht lng nht nh ca khch th hin hu c lp vi ch th. Adorno ch trong n mt phi ng nht (das Nichtidentische) m trit hc c in khng bit n. Tht vy, trong khi trit hc Hegel nhm ch ra mt ng nht ca t duy v hu th, ch th v khch th, l tr vi thc ti th Adorno quan nim ci ng nht ny ch din ra mt cch tiu cc bi thc hin s ng nht v thng nht l p t ln s vt v tiu hy hoc khng bit ti nhng khu bit, a dng ca mi vt. Mt p t nh vy chng hn l do hnh thnh x hi chi phi, nguyn tc trao i (Tauschprinzip) i hi s ngang bng gi tr (gi tr trao i) ca ci g t ni ti khng ngang bng (gi tr s dng). So nh vy ci ng nht trong suy l ca Hegel dn n ng nht gia nht nht v phi ng nht trong khi Adorno dn ti phi ng nht gia ng nht v phi ng nht, do bin chng ca ng gi l bin chng ph nh, loi b tnh thit nh ca bin chng Hegel. Theo ng, nguyn tc trao i ca x hi t bn ch ngha gn lin t nguyn y vi nguyn tc ng nht m trao i nhm lm ci g khng ng nht c th chia s, ng nht v da trn s bt cng ca nguyn tc trao i to ra thng d gi tr trong lao ng ca con ngi. Adorno ph phn nguyn tc ng nht ny pht trin dn ton th gii n ch ng nht m ngun gc ca mu thun x hi gin lc con ngi thnh nhng tc nhn ph tr trong trao i hng ha. Mu thun l ci phi ng nht di dng ng nht v mt nim, v u th ca nguyn tc mu thun trong bin chng l nhng th nghim ci d tnh ph hp vi t duy thng nht (Einheitsdenken). Adorno, cng nh nhng thnh vin khc ca trng phi Frankfurt, c coi l nhng ngi Mc-xt v xu hng l lun ca h bt ngun t ch ngha Mc song nng phn ph phn. Ring Adorno cn c mnh danh l i biu ca ch ngha Mc cui tro trong thi i t bn ch ngha v cui (Sptkapitalismus). Trong bi din vn khai mc Hi ngh ln th 16 ca nhng nh x hi hc c vo nm 1968, Adorno tranh lun v danh xng ch ngha t bn thi cui hay x hi cng nghip(Industriegesellschaft) l mt t ng quen thuc trong gii x hi hc c xu hng hi t ca thi i. Khi n li ch ngha Mc da trn ba quy lut thng d gi tr (Wertgesetz), tch ly (Akkumulation) v sp (Zusammenbruchsgesetz) ca x hi t bn, Adorno ch ra mt l lun bin

chng ca x hi nhm tm kim nhng quy lut cu trc biu th nhng xu hng lch s bt ngun t nhng thnh t ca ton b h thng ca x hi. ng ph phn nhng ci li thi ca hc thuyt Marx nh vai tr ca giai cp v sn ( b ha nhp trong x hi tin tin cng nghip), tin on sai lm v s sp ca h thng t bn ch ngha (nhng l gii ca Marx v x hi t bn ch ngha khng chnh xc). Adorno ch ra bin tnh, phn ha ca phong tro cng nhn (nh tnh man r trong x hi x hi ch ngha trong nhng ch cng sn nh kiu Stalin, khng b ton tr v hu chng Auschwitz sau thi Quc x) i ti mt Lun l phn ha (Logik des Zerfalls) lun v s pht trin ca nhng mu thun trong x hi t bn ch ngha nh mt qu trnh phn ha Lun l phn ha c ngha l lun l tc ng phn ha, hy dit (destruireren). Trong Bin chng Ph nh, Adorno trnh by s ph hy nhng khi nim v nhng phm tr ca t tng ng nht trong phn nh nhng mu thun ca x hi. Trit hc vn cn cn thit (ging nh Hegel ngh) v ch ngha t bn cha b lt . Nhim v ca trit hc nhm c cho ra ci vn t ca nhng du ch (Zeichenschrift) trong nhng mnh ri l sn phm ca phn ha, v ch khi no gii m c phn ha mi khai m t tng hng v siu vit. chnh l bin i siu hnh hc vo trong lch s, thng tc ha siu hnh hc trong phm tr ca phn ha. C th ni phn ha l quy lut ni ti ca mi hnh thnh lch s v x hi: n tc ng phn ha l tr tin b, gii phng, phn ha c nhn t sn, phn ha ci bin chng thit nh kiu Hegel, phn ha m hc, ngh thut. L tr trong thi i tin tin cng nghip tr thnh l tr cng c, hay c th ni ngy nay tnh thun l k thut chnh l thun l ca quyn lc.Trit hc khng phi l mt khoa hc hay mt thi php t duy m nhng nh thc chng lit h n vo mt loi mu thun hnh dung php, v s tnh ng ca khi nim chnh l gii c ca trit hc. Phi ng nht c th l mc ch thm kn, tiu cc ca trit hc; khng t tng no c th din t phi ng nht v t duy chnh l ng nht. Cho nn trn nguyn tc, trit hc thng c th i lc ng, l l do ti sao n c th i ti. Vt ha v tru tng ha l ti nguyn thy ca trit hc duy tm; tru tng c l gii qua thun l ha, v vt ha l gii thun l ha. Tuy nhin Adorno khng quan nim nh Lukcs l c th ch ng vt ha/Verdinglichung bng vn ng sp nhp nhng g tr thnh i tng bi ch th, m vt ha chnh l qun lng, nhm th tiu v mt tinh thn hu hiu tnh d bit nhn danh ng nht.

 tc phm cha hon tt L lun v M hc xut bn sau khi Adorno qua i, ng s dng khi nim vt ha ni n tnh cch bi vt ca nhng tc phm ngh thut. ng quan nim ngh thut c tnh x hi, ci cha ng x hi trong ngh thut chnh l vn ng ni ti chng li x hi, khng phi biu hin trong vic xc nh v tr. Mi ci ch c gi tr mt khi c th mang ra trao i, ch khng phi trong t thn n. i vi ngi tiu th, gi tr s dng ca ngh thut, bn cht ca n l bi vt, cho nn ngi ta thng lm tng vic nh gi x hi (gesellschaftlische Schtzung) ny vi gi tr xng ng (Rang) ca tc phm ngh thut. Ci ni dung chn l ca nhng tc phm ngh thut cng l chn l x hi ca chng c iu kin l tnh cch bi vt ca chng. Khc vi quan nim ngh thut phn nh x hi nh mt tm gng ca Lukcs, Adorno mun ch ra rng ni ti x hi trong tc phm ngh thut l quan h x hi c bn ca ngh thut, ch khng phi ni ti ca ngh thut trong x hi. Trong tip cn ngh thut ng i, ng quan nim ngh thut mi l biu hin tr nh ca vt ha, ngh thut tin phong v trit hc ph thuc ln nhau khi i tng ngh thut khng tch ri cht liu mang tnh phi ng nht ca n. Trong mt tc phm quan trng khc Minima Moralia, nhng suy ngh v i sng b thng tn/Minima Moralia, Reflexionen aus dem beschdigten Leben, vit di hnh thc nhng cch ngn, Adorno ni n nhng chiu kch c th, thng nht cng nh tnh bi vt ton din ca nhng quan h x hi. Lun v ci thng nht tru tng, tha ha trong mt th gii y bin ng ca Adorno khin ngi ta lin tng n ph phn x hi hc trong nhng tc phm ca Henri Lefebvre. Theodor l mt tc gi vit rt nhiu, ngoi hai mi tp xut bn, nhng di co ca ng c lng cn hn ba mi tp khc. Nhng gio trnh ca ng v siu hnh hc, v o c hc, v Kant cng nh nhng ghi ch v vn chng, m nhc th hin sc sng to phong ph ny.

Ton b tuyn tp hai mi quyn gm: vn chng (Noten zur Literatur, Bd 11),m nhc (Philosophie der neuen Musik,Bd 12; Die musikalischen Monographien, Bd 13; Dissonanzen, Bd 14; Musikalische Schriften, Bd 1619); trit hc (Philosophische Frhschriften, Bd 1; Minima Moralia, Bd 4; Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, Bd 5; Negative Dialektik; Jargon der Eigentlichkeit, Bd 6), m hc (sthetische Theorie, Bd 7; Ohne Leitbild, Parva Aesthetica, Bd 10), ph bnh (Eingriffe.Neun kritische Modelle;

Stichworte, Bd 10),x hi hc (Soziologische Schriften, Bd 8-9; Aufstze zur Gesellschaftstheorie und Methodologie; Vermischte Schriften, Bd 20).

Albert, Hans: Hans Albert sinh Kln (Cologne) nm1921 v sng Heidelberg dy x hi hc v trit hc v khoa hc ti i hc Mannheim. ng l mt trong nhng i biu ca khoa x hi hc c thi hin i, c tm nh hng quc t k t sau Th Chin Hai ca th k. Tht vy, khoa X hi hc c pht trin t u th k vi nhng tn tui nh Max Weber, Ernst Troeltsch, Max Scheler, Hans Freyer v Arnold Gehlen nhng k t 1933 n 1945 khi nc c di s cai tr ca Quc X b ri vo tnh trng khng hong,cng vi ln sng tr thc di dn to mt khong trng ln trong sinh hot vn ha. X hi hc c ch phc hi vo nhng nm u sau chin tranh cng vi s thay i trong hng i c bn ca n. Ty c vo thi i ny l mt trong nhng x s m x hi hc c v tr quan trng trong cng ng chnh tr, pht trin nhng quyt nh cng vi s pht trin x hi hc nhng ni khc, nh Hoa k tr nn thun li trong vic i chiu vi x hi v vn ha. Song mt khc , trong khi ni ln nhng vn v hp l ha v hin i x hi, n thc s khng hong x hi v tr nn khoa hc v khng hong. N nhp cuc vo vic chn nh thi i, i tm hiu ci khng hong chung ca nhng x hi hu cng nghip hay t bn cui thi. N cng mang sc thi chung nh Php, , Hoa k l nhng nh sng lp c s x hi hc bt ngun t nhng lnh vc khc, c bit l trit hc, kinh t chnh tr hc , s hc hay lut hc. Do tc phm ca h a dng, t x hi hc n nhng lnh vc khng thuc x hi hc, tiu biu ni Helmuth Plesner, Arnold Gehlen, Helmut Schelsky, Ralf Dahrendorf, Niklas Luhmann, Norbert Elias, Ren Knig, trng phi Frankfurt v.v..

Bn thn Hans Albert ngay t thi nin thiu c mt th gii quan khc bit vi gio dc tn gio,ng sm c ni hoi nghi v thn, chu nh hng Oswald Spengler, nn ng c mt quan nim m phn anh hng tnh v bi quan v lch s. Sau khi tham gia cuc chin, ng quay v theo hc khoa kinh t chnh tr v x hi t 1946, vi nhng ngi thy nh Leopold von Wiese v Kaiserswaldau, ng trnh lun n Politik und Wirtschaft als Gegenstnde der politischen und konomischen Theorie/Chnh tr v Kinh t nh nhng

i tng ca L lun chnh tr v kinh t vo nm 1950 v Rationalitt und Existenz.Politische Arithmetik und politische Anthropologie/Tnh thun l v hin hu. Khoa s hc v nhn hc chnh tr vo nm 1952.

Hans Albert quan tm tm kim mt th gii quan mi, chp nhn quan im k thut coi khoa hc nh nhng cng c hu ch trong ng dng x l hng ngy ca con ngi. Khi tip cn hc thuyt Weber, ng coi vn quy phm v gi tr trong khoa kinh t v x hi hc l nhng mc tiu nghin cu. Nm 1954 ng cho xut bn tc phm u tin H t tng kinh t v l lun chnh tr. Bin lun kinh t trong tranh lun da trn khung cnh php l v chnh tr rt ra mt phn ca lun n ni trn. T nm 1957,i hc Kohn tha nhn nhng tc phm xut bn ca ng thay cho lun n trnh gi chc v ging dy; ng son nhng gio trnh v lun l, nhn thc lun v ph phn kinh t, a ra mt quan im l nhng tri thc x hi v tm l hc c th ch dng cho kinh t hc v ch trng xa b nhng gii hn gia cc b mn khoa hc. ng tm kim mt trit hc c kh nng gii p vn nhng gi tr c th tho ng hn nhng l lun ng i ca trit hc tn thc nghim, trit hc phn tch, trit hc thng din v trit hc bin chng. Vo nm 1958, ng tham d nhng tun hi lun trit hc Alpbach (gi l Alpbacher Hochschulwochen), y ng gp g Ernst Topisch, Paul Feyerabend v Karl Popper, nhng ngi c xu hng thin v thun l ph bnh nh ng. Trit hc ca Popper c nh hng trn con ng nghin cu ca Albert trong vic vt h ngn cch nhn thc v quyt nh, thun l khng ch gii hn trong lnh vc tri thc. Ch ngha thun l ph phn (Kritischer Rationalismus) theo ng c th ng dng trong mi lnh vc hot ng ca con ngi, nh kinh t, chnh tr, php lut, tn gio cng nh mt li sng (Lebensform) cho mi ngi.Bin h cho ch ngha thun l ph phn (Pldoyer fr den kritischen Rationalismus) theo Albert khng c ngha l tuyn ging lm th no tm thy con ng ng m l tranh bin mt cch hn hoan v y nhit tnh sng to vi nhng ngi khc v nim tin v t tng. Quan im tam lun theo kiu Mnchhausen (MnchhausenTrilemma) lm sng t vn bin minh nhng mnh nhm hiu xem c th bo m mt tri thc xc thc; bt k toan tnh no v mt bin minh chc chn, du l din dch, quy np, nhn qu hay siu nghim u dn ti tht bi v mt bin minh chc chn thit yu li cn mt bin minh chc chn khc v

c nh th khng bao gi ti chung cuc tr phi cn phi nh ti mt nh thc vng trn v nh th khng th a ti mt bin minh tt cng. Phng php ph phn ca Albert mang tnh cch ph phn-thun l/kritisch-rational nhm ch ra l khi ph phn ln nhau, c th xy ra mt tnh cnh bt cn xng v hai phng cch t duy trong trit hc c cng nhng quan h nh hai l lun, l lun no rng ln hn gii thch cho l lun yu hn ng thi ch ra nhng sai lm ca l lun ny. Cuc tranh lun ch ngha thc chng (Positivismusstreit) gia Habermas v Albert trong hi ngh x hi hc Tbingen, ri Heidelberg trong nhng thp nin 60 ca th k hai mi khng nhng lm sng t vn ch ngha thun l ph phn khng l thc chng (ch ngha thun l ph phn khng ch trng mt vi ngnh ca khoa hc x hi c v th u tin trong nghin cu khoa hc, cng nh ch ra ci chng ngi thc h gi l min nhim chng li ph phn/immunisierung gegen Kritik m Albert nhm iu chn cn bnh ph bin trong gii trit hc. Cuc tranh lun ny dn n vn tm hiu vai tr nhng gi tr trong cc khoa hc x hi cng nh xem chng c u th th c nhng tri thc hay s dng cng nhng phng php nh khoa hc t nhin th c tri thc.

Tc phm Lun v l tr ph phn/Traktat ber kritische Vernunft xut bn nm1968 ca ng minh ho r nt v tr ca ch ngha thun l ph phn nhm thay th nhng quan im trit hc ang thng tr din n t tng nc c v ch ra kh nng vt tnh trung lp ca t tng phn tch cng nh ton din ca nhng h t tng thn hc v bn thn hc. Theo ng, tri thc ch c coi l mt phn tch nhng kh nng nhm ophc v hnh ng, l mt thun l ca thc tin. Mt khc nhm tho lun vn lng phn gia nhn thc v quyt nh, Albert ch ra tri thc chnh l mt phn ca thc tin ni con ngi v thc tin tri thc ca khoa hc truyn lan qua nhng quy phm, nh gi v quyt nh. Vn thun l l vn chung ca thc tin ni con ngi, khng gii hn trong lnh vc nhn thc hay thc tin tri thc.

Nhng tc phm xut bn ca Hans Albert nh: Pldoyer fr kritischen Rationalismus, 1971, Konstruktion und Kritik. Aufstze zur Philosophie des

kritischen Rationalismus, 1972; Theologische Holzwege,1973 bn v Gerhard Ebeling v s dng chnh xc l tr; Transzendentale Trumereien, 1975nhm ph bnh l lun ngn ng v thng din lun ca Karl-Otto Apel; Aufklrung und Steuerung.Aufstze zur Sozialphilosophie und zur Wissenschaftslehre der Sozialwissenschaften, 1976; Kritische Vernunft und menschliche Praxis, 1977gm c phn t truyn; Traktat ber rationale Praxis,1978; Das Elend der Theologie, 1979 ph phn Hans Kng; Die Wissenschaft und die Fehlbarkeit der Vernunft,1982; Kritik der reinen Erkenntnislehre. 1987 lun v nhn thc t quan im hin thc; Briefwechsel, W. Baum x.b 1997, th t gia Paul Feyerabend v Albert; Kritischer Rationalismus, 2000.

Aron, Raymond: Raymond Aron sinh vo thng Ba nm 1905 Paris, cng tui vi nhng khun mt t tng sng gi khc ca nc Php l J.P. Sartre v Emmanuel Mounier. ng l ngi con th trong mt gia nh Do Thi, theo hc trng Cao ng S phm ng Ulm vo nm 1924 v tt nghip th khoa vo nm 1928. Tuy nhin vo thi i ca ng, Aron nhn xt ngi Php khng bit g v nhng xu hng trit hc hin ti ang din ra bn kia sng Rhin, cng nh khng bit g hn v trit hc Anh-M. Vo ma xun nm 1930, Aron c c hi sang ph ging i hc Cologne (Khn) v y ng tip cn vn ha c nh nhng khoa hc tinh thn (Geisteswissenschaften) ca Dilthey, cng vi t tng ca Husserl, Heidegger v nhng nh x hi hc nh Heinrich Rickert v Max Weber. Khi nghin cu hin tng lun, nh vit li trong tp Hi k (Mmoires)ng tip thu phng php, cch nhn ca nh hin tng lun cng nh ng v x hi hc trong lc c Weber. Chnh qua kinh nhim ny, ng vit X hi hc c hin i (La sociologie allemande contemporaine) trong nhng nm 1933-34 v Trit hc ph phn lch s (La philosophie critique de lhistoire) l lun n ph bn cnh lun n chnh Dn vo Trit hc lch s (Introduction la philosophie de lhistoire) xut vo thng Ba nm 1938.

Th chin th Hai a y Aron vo con ng vit bo, tham gia ban bin tp u tin ca tp ch Thi Mi (Les Temps Modernes) ca nhm hin sinh Sartre, Merleau-Ponty ri xung t vi Sartre l ngi bn thn cng hc trng Cao ng vo lc cao ca Chin Tranh Lnh gia hai khi t bn

v cng sn. Quan im chnh tr ca ng trong thi i ng vc ny rt kin nh t th mt khn quan nhp cuc (ch ca Aron) c l tr sng sut. ng c b nhim vo gh ging dy X hi hc ti i hc Sorbonne t nm 1954, to cho hnh nh ca Aron thnh mt mu mc x hi hc gia nh ngh. ng ging dy ti Collge de France t nm 1971 v nhng ging kha thng nin ti trng Cao ng chuyn su v nhng Khoa hc X hi. Aron vit hng ngn bi trn bo Le Figaro v nhng t bo khc. Trong ci hn mang ca cao tro sinh vin thng Nm 68, ng vit mt lot bi nhan khng hong i hc v ku gi chm dt bo ng v xut bn Cuc Cch mng khng tm thy (La Rvolution introuvable) ph phn kch lit nhng ngi ni lon. ng tr thnh hnh nh mt ngi tr thc n c gia phe t v phe hu. Cng nh tc phm Thuc phin ca ngi tr thc (LOpium des intellectuals) nm 1955 nhm phn tch nhng huyn thoi chnh tr v phe t, v cch mng, v giai cp v sn v tha ha ca gii tr thc, Aron khng nhm i thoi vi ngi cng sn, m ph phn s u tr chnh tr ca nhng ngi khuynh t nh cc nh hin sinh (Sartre, Merleau-Ponty). Tht s, ph phn ch ngha Mc v nhng ngi theo Marx trong Thuc phin ca ngi tr thc nh Tony Judt ngh c th coi l quyn sch ng hnh v k tc tc phm Dn vo Trit hc Lch s ca Raymond Aron.

Raymond Aron khng ch trng a ra mt hc thuyt (doctrine), nhng ng l mt nh thng thi lin ngnh, t trit hc n x hi hc, s hc, kinh t hc, chnh tr hc, chin lc, bang giao quc t vi mt kin thc bao qut v mt tm nhn xa, rng v tin din ca lch s, v tr con ngi v nh hng trn s tin ha ca x hi cng nghip.

Khi u tri thc ca ng l con ng ph phn L tr lch s v t tip cn vi trit hc c gip ng vt qua ch ngha thc chng (dn n khuynh hng duy khoa hc) b tc trong th gii t tng Php lc by gi, nhm i ti mt ph phn L tr lch s (critique de la Raison historique) m i tng tm kim chnh l iu kin lch s ca ngi cng dn hay ni ng ra l ca chnh con ngi. Aron vit: Ph phn l tr lch s xc nh nhng gii hn,

ch khng phi nhng c s ca khch quan tnh lch s (La critique de la raison historique dtermine les limites et non les fondements de lobjectivit historique). Khi im ny l c s cho mt x hi hc a Raymond Aron ti thin chc tr thnh mt nh x hi hc.

Trong bi ging m u ti Hc vin Php quc vo nm 1970 vi nhan V iu kin lch s ca nh x hi hc ng khng nh trong lch s t tng, x hi hc hu nh c th c nh ngha bng khi nim x hi u tin hn khi nim chnh tr bi v x hi to thnh tng th m x hi hc l khoa hc nghin cu tng th. Nh vy khoa hc chnh tr ch l mt b phn ca x hi hc. Tht vy mt mng ln tc phm ca ng ni tri v gy nh hng ti nhiu th h x hi hc sau ng (nh Alain Touraine, Pierre Bourdieu), ch k mt vi nhn vt tiu biu l nhng ging trnh x hi hc Sorbonne trong nhng nin kha 1955-1958 nh Mi tm bi hc v x hi cng nghip, u tranh giai cp, Dn ch v ch ngha ton tr v trong nhng nin kha 1960-1962 l Nhng hc thuyt ln ca x hi hc lch s khi in ra sch nm 1967 mang nhan Nhng giai on ca t tng x hi hc lun v Montesquieu, Comte, Marx, Alexis de Tocqueville, Durkheim, Pareto v Max Weber.

Trn con ng nghin cu qu trnh t tng x hi hc st vi thc ti, Aron a ra khi nim x hi cng nghip l mt khi nim gy tranh ci, v theo ng, nhng ngi theo ch ngha Mc-Lnin khng a thch bi n bo hiu s co chung ca h t tng. Aron xc nh ng khng quan nim x hi cng nghip l mt x hi duy nht v mt lch s, hay mt giai on c th trong nhng x hi hin i, m l mt loi hnh x hi xut hin m ra mt thi i mi trong kinh nghim ca nhn loi. Khi nim ny c th hy trit l lun Mc xt v tng khng hong ca ch ngha t bn v by ra mt nghch l l trong qu trnh xy dng ch ngha x hi nhng nc cng sn nh Lin x, mc tiu li l u tin v mt xy dng lc lng sn xut sao cho bt kp nhng nc t bn nh Hoa k. Raymond Aron vit nhiu v x hi cng nghip, t mi tm bi ging ti Sorbonne n x hi

cng nghip v chin tranh, nhng tiu lun v thi i cng nghip, v nhng gic ng ca tin b. ng ph phn nhng l lun ca Marx hay Comte t chnh tr l i tng u tin trong vic nghin cu, thay v x hi ton cu., Theo Aron, trong thi i cng nghip, ch chnh tr ch ra khu bit c th gia nhng tp th thuc cng mt loi hnh. ng xc nh trong mt bi vit v giai cp x hi, giai cp chnh tr, giai cp lnh o, theo l lun x hi cng nghip, nhng x hi X vit v phng Ty l hai loi ca cng mt chng, hai vn bn ca cng mt loi hnh x hi, loi hnh mnh danh cng nghip. Nhng khu bit ny ch ra tranh lun gia ba xu hng: mt l xu hng pht trin lch s Mc xt i t ch ngha t bn sang ch ngha x hi, hai l l lun nhng giai on pht trin kinh t theo Colin Clark Walt W. Rostow, ba l l lun hi t thin v ch ngha x hi dn ch nh Maurice Duverger. Vn t ra l nhng x hi cng nghip c vn ng theo cng mt hng? Trong X hi cng nghip v chin tranh ng ph phn quan nim ngy th ca nhng nh thc chng v khai thc thin nhin s chm dt nn ngi bc lt ngi. Vy u l mc tiu ca sn xut? Nhng ch ngha gio iu thc h nhng bc cho t tng. Aron phn bit s khc bit trong nhng tranh lun v s co chung thc h tc phm Ba tiu lun v thi i cng nghip nh sau: Tnh chng thc h ca nhng tc gi M ngay t khi im khc v tnh cht vi chng thc h ca mt Camus, thi thanh nin cn l mt ngi cng sn, cng nh ti, v ti khng ngng em theo trong i thoi vi t tng ca ngi Mc xt c xu hng Hegel. Hoa k, ch ngha cp tin (ngha l t tng khuynh t) kh b nh hng ca ch ngha Mc v him chu h thng ha, pht trin thnh trit hc lch s. Sau 1945,nhng ngi cp tin tr mt t ngoi l, hu ht chng cng. Ngi M khng kinh qua kinh nghim ca ch ngha bo th kiu Burke, Mc xt kiu Kautsky hay Lnin, cng khng theo ch ngha tin b kiu Sartre. Hc thuyt v kinh doanh t do him khi trnh by trong mt l lun theo kiu Mises hay Hayek. Khi tr li t thc h, nhng nh chng thc h M khng i xa, mt s ngi quay v vi Au chu.

Ph phn ch ngha Mc v nhng t tng v tinh ca n dng nh l mi quan tm l lun chnh ca Aron. Trong qu trnh tr thc ca ng, Aron k l ng c i c li nhng sch ca Marx t ba mi lm nm qua (1967). K t thi Chin tranh Lnh, khi th gii qua phn thnh hai khi, nhng

chng nhn n t Lin X t co nhng tri tp trung di s cai tr st mu ca Stalin, nhng tr thc khuynh t vn gia sc bnh vc cho Moskow th Aron vit Thuc phin ca tr thc ph phn nhng o tng, sai lm ca gii tr thc v thc ti ca thnh tr ch ngha ton tr. ng gi nhng ngi ny theo nhng ch ngha Mc tng tng trong T Gia nh thnh ny n Gia nh Thnh khc. Nhng tiu lun v nhng ch ngha Mc o tngkiu Althusser, kiu Sartre hay Merleau-Ponty (m ng cn gi l ch ngha Mc hin sinh ha (Marxisme existentialis), hay ch ngha vng i mc-xt (attentisme marxiste) coi Lin x l hin th nhng nim hy vng ca nhn loi). Cuc trc din ph phn v i thoi vi ch ngha Mc dn tri trong hu ht nhng tc phm ca Aron, t Dn vo trit hc Lch s (1938)n nhng gio trnh Sorbonne nh b ba lun v x hi cng nghip (1962-65), Tiu lun v t do (1965), nhng sch ph phn nhng ch ngha theo Marx ni trn, Lch s v bin chng ca bo ng (1973) nguyn l mt d tho bt ngun t ph phn Sartre da trn cun Ph phn L tr bin chng[X. mc Sartre] vo nghin cu thc Lch s trong T tng v Hnh ng qua vic t gio trit hc phn tch Anh-M vi trit hc tn Kant v hin tng lun, m khi im t vic xt hnh ng trong lch s nhng trang cui lun n Dn vo Trit hc Lch s . Nhng gio trnh Sorbonne v Collge de France v ch ngha Mc v Lch s c tp i thnh c nhng hc tr ca ng xut bn (sau khi ng qua i vo nm 1983). Sau khi ph phn Sartre v Merleau-Ponty l nhng ngi khng dnh thi gian c v hiu Hegel, Kojve c Hegel theo l gii Mc xt, Joan Robinson khng bit g v Hegel, ng cng biu t thi tht vng vi nhng nghin cu ca nhng ngi Mc xt nh nhm Nh Quc t Cng sn, Lukcs hay Althusser, ng nh gi mt Marx hu ch, c th ni, c th bin i lch s th gii l ngi gieo rc nhng t tng sai lm; t sut gi tr thng d m ng dn khi cho l c th ngh vic quc hu ha nhng t liu sn xut cho php ngi lao ng phc hi c nhng lng s ln gi tr th c nh vic nm gi nhng t liu sn xut; ch ngha x hi hay t ra ch ngha cng sn th tiu phm tr kinh t v chnh khoa hc tin. Vi t cch l mt nh kinh t, c l Marx vn l ngi giu nht, lm m m nht trong thi i ca ng. Vi t cch l mt nh tin tri-kinh t, cng nh l tin nhn chnh thng ca ch ngha Mc-Lnin, ng l mt nh ngu bin ng nguyn ra chu phn trch nhim trong nhng hi hng khng khip ca th k XX nhng trang cui tp Hi kca Aron.

L nht qun xuyn sut ton b tc phm ca Aron l xc quyt mt quan nim a nguyn v nhng l gii hnh ng ca con ngi trong vn hnh lch s v thc ti lch s , bi thuc v con ngi, th khng phn minh v bt tn, ph nhn thuyt tt nh ton cu v lch s v thuyt tt nh lch s v mt gi thuyt c tnh khch quan bi n ch bao dung mt phn ci thc v khng th tip ni khch th ton din, du trn con ng v tn. Trong chiu hng ny, hin hu con ngi l bin chng, hiu theo ngha bi trng bi c hot trong mt th gii ri rc, nhp cuc bt k thi gian tn tc, i tm mt chn l ln trn, khng c bo k no khc hn mt khoa hc manh mn v mt suy tng nng phn hnh thc. iu ny hm ng t do v thit yu ca chn la. T tng ny gn cn vi thuyt hin sinh ca Sartre, cho nn ngi ta thng nhc n li trn sch Hu th v H v ca Sartre tng Aron l cun sch ny nh mt dn nhp bn th lun cho cun Dn vo Trit hc Lch s cm nhn ny cng ph du nh cuc chin tranh lnh sau ny gia hai nh tr thc tiu biu ca Php trong th k XX. [X. Hnh trng ca k s - PQ trn tp ch Gi Vn s 4,2004].

Nhng tc phm xut bn ca Raymond Aron: La Sociologie allemande contemporaine,1935 ; Introduction la philosophie de lhistoire,1938 ; La philosophie critique de lhistoire,1938 ; Le Grand Chisme,1948 ; Lopium des intellectuels, 1955 ; La Socit industrielle et la guerre, 1959 ; Dimensions de la conscience historique, 1961 ; Dix-huit leon sur la socit industrielle, 1962 ; La Lutte de classes, 1964 ; Dmocratie et totalitarisme,1965 ; Trois essais sur lge industriel, 1966 ; Les Etapes de la pense sociologique,1967 ; Dune Sainte Famille lautre. Essai sur les marxismes imaginaires,1969 ; De la condition historique du sociologue, 1971 ; Histoire et dialectique de la vilolence, 1973 ; Penser la guerre, Clausewitz I, II, 1976 ; Mmoires, 50 ans de rflexion politique, 1983 ; Leons sur lhistoire, 1989 ; Le Marxisme de Marx, 2002. Ngoi tr quyn sch v Clausewitz, bng lit k ny khng k tn nhng tc phm chnh tr, bang giao quc t ca Aron. 0000000000000000000000000000000000000000000000

n (trit hc): Cng nh nhng nn t tng phng ng khc, trong ngun t vng n, khng c ting Sankrit no tng ng vi ch philosophia/philosophie/philosophy ca phng ty. Song cng nh nhng ting Hoa, ting Nht, n c t darshana/darsana/darshan/dassana nguyn ngha l nhn, ni rng ra l th kin, nhn thu c bn trong s vt, hiu bit su sc, Chim bi ni thing, gp g mt bc thy cng co l darshana. l tn gi Su h thng trit hc n (shad-darshana) gm: Nyaya, Vaisheshika, Samkhya, Yoga, Purva-Mimamsa, Vedanta. Trit hc n c i: Qu trnh lch s t tng n din ra nhiu phng thc l gii khc nhau v gic nhn trit l khc nhau: Ngay t Hegel v nhng nh trit s theo Hegel c mt t kin sai lc khi quan nim cc ngun trit hc phng ng nh Hoa, n, Ai cp ch yu l nhng hc thuyt o l v thn thoi, thm nhp thi ca v tn ngng. T kin ny dn n vic khng nhn ra nhng h thng t tng ton b trong trit hc phng ng. Su h thng ni trn th hin thng sut nhng t tro nht nguyn, nh nguyn v a nguyn ca trit hc n. Song trc khi gii thiu nhng t tro ny, th nhn mt cch qun thng ngn ngun t tng n: Ph /Veda vi hai gi thuyt, mt khi t khong 1200- 1500 trc Cng nguyn, mt gi nh c t khong gia 2000 n 2500 trc Cng nguyn (da trn nhng pht hin trong vng thung lng gn Mohenjo-Daro v Harappa). Veda (c ngha l tri thc, t cn ng vid/hiu bit) xut hin di hnh thc thnh ca/mantra tn mn trong nhiu th k v tp i thnh qua nhiu hp tuyn/samhita nh Rigveda, Yajurveda, Smaveda v Atharva Veda. Mi Veda gm ba b phn l Samhits (kinh vn), Brhmana (bnh ch) v ranyakas (lm vn). Rigveda Samhit l kinh vn c nht trong b hp tuyn ny gm Samhita, Brahmana (1/ Aitareya, 2/ Kausitaki (hay Samkhyna), 3/ Paingi),

Aranyaka (1/ Aitareya, 2/ Kausitaki), Upanisad (1/ Aitareya, 2/ Kausitaki). Yajur-Veda en gm Krsna Yajuh Samhita, Brahmana (1/ Taittiriya, 2/ Ballavi, 3/ Sattyyani, 4/ Maitryani, 5/ Katha), Aranyaka (1/ Taittiriya), Upanisad (1/ Taittiriya, 2/ Katha, 3/ Svetasvatara, 4/ Mahanarayana, 5/ Maitrayaniya). Yajur-Veda trng gm Sukla Yajub Samhita (hay Vajasaneyi Samhita), Brahmana (1/ Satapatha), Aranyaka (1/ Satapatha), Upanisad (1/ Isa, 2/ Brhadranyaka, 3/ Jabla, 4/ Paingala). Sama-Veda gm Sma-Samhita, Brahmana (1/ Tandya, 2/ Talavakra, 3/ Arseya, 4/ Vamsa, 5/ Daivatdhyya, 6/ Mantra, 7/ Sma-vidhna, 8/ Samhitpanisad Brhmana), Aranyaka,

Upanisad (1/Chndgya, 2/ Kena). Atharva-Veda gm Atharva-Samhit, Brahmana (1/ Gpatha), Aranyaka, Upanisad (1/ Mundaka, 2/ Mndkya, 3/ Prasna). Veda l ngun sui t tng ca n s so vi nhng ngun sui t tng ca nhng nn vn minh khc ni nhn loi. S hnh thnh nhng Veda sm nht c th nh du t min bc n khi tc chng Aryans xm chim nc n (khong 1500-1200 trc Cng nguyn), tuy nhin cng c gi thuyt cho ngun t tng ny c th xut hin trc c ngn nm. Brahmanas v Upanisads hnh thnh khong 900-500 tr. C.N. Kinh vn ca Veda mang nhng c tnh chung nh: 1/ thin v c thn: mc du trong nhng thnh ca u tin m t nhiu thn song nhng thn ny hm ngha deva (t cn nguyn l sng chi) mang mt nguyn l chung ton nng/Visva-karma l cu trc ra v tr, ton tr ca Thng ti cao, v Thn ch/Prajpati ca mi loi, trong Upanisads ch th l Brahm. 2/ nht nguyn: mt khc xc nh tnh V hn/aditi, ch th Duy Nht/Tat Ekam. V Thn ch khng nhng c quan nim nh v Sng to, cn hm ng nguyn l nht nguyn, ngha l t to ra bn cht. 3/ ch l: mc ch ku gi ti cc thn linh cu khn n hu, ch ra Veda khng nhng ch bnh ch, cn cu nguyn. Hnh thc th phng ny hm ng ch hng tng l l giai cp duy nht c th thc hin nghi l.Brahmana ch ra bin i tinh thn khi du nhp yu t ma

thut vo tn ngng Veda nh trong Atharva Veda, ch du thn quyn giao ph cho tng l. Vic phn chia giai cp n su vo x hi n, v phn ng r ni nhng trng phi t tng khng trong dng Veda, ni duy vt gio, K na gio v Pht gio. Upanisad (700-600 tr. Cng nguyn) tiu biu cho s thng hoa trong t tng Veda, cu thnh b phn kt thc Veda, cn gi l Vedanta v Aranyakas. Nguyn ngha t Upanisad ch mt truyn/rahasya hm ng cho c lm vn v mn . Lm vn ny nh mt phn ng chng li bnh ch Brahamana (thin v l nghi, cng t). Upanisad nhm tm v thc tai tt cng, ch c mt v duy nht: Brahman khp ni, trn di, ng ty nam bc, Brahman thc s l ton v tr ny. Brahman c ngha l cu nguyn bt ngun t cn ng brh c ngha pht trin, bnh trng, cng hm ng quyn nng cu nguyn, quyn lc hay nguyn l u tin biu hin v tr. gii thch tnh nht nguyn trong Upanisad, t tng ch yu khng nhm pht kin nguyn l v tr (ngun gc v tr), nhng nhm nguyn l tm linh, bn cht ni ti ca con ngi. C hai quan nim v Brahman (nguyn l vnh cu ca hon v) v Atman (bn cht tt cng ca con ngi) tng hp, b xung ln nhau, ci ng ca v tr lin h vi v tr vt l cng mt phng cch vi nhn ng lin h vi bn thn, nh m t trong Atharva Veda ng th v tr c t l chn, vng kh quyn l bng, bu tri l u, mt trng, mt tri l mt, v gi l hi th. Atman mang tnh siu nghim, gic quan v tr tu khng t ti, ng nht vi Brahman, th hin ni din ngn Tat tvam asi/chnh ngi l v Aham Brahma asmi/ta l Phn thin. iu c ngha l nguyn l v hon v tn cng l mt vi nguyn l v bn th con ngi. Trong l lun n, nh Nakamura tng ni n, thin v ph nh, nn trong Veda, Atman thng biu hin khng phi l hi th, i sng/prna, hay gic quan/indriya (l nhng ci khng l ng/antman), theo biu ng khng l ci ny, ci kia/neti, neti. Th thng nht ca thc ti tuyt i gia Brahman v atman c din t trong biu ng saccidnanda: sat c ngha l hu, khu bit vi mi v hu, cit l kh nng tri gic, v nanda ch th an bnh. Brahman nh vy l Tuyt i, bao dung hu v tri, l ngun gc ca hon v. Mi quan h gia Brahman nht th, vi v tr v mi loi l phc th. Ton

th v tr pht sinh t Brahma, c thi k sng to/srsti v tan r/pralaya. cui mi chu k, li tr v Brahman, ti sinh bt u chu k k tip. C th quan nim Brahman trn bnh din hu c v v c: c ng i/bhta gm khng gian/ksa, kh/vyu, la/agni, nc/ap v t/prthivi; mi yu t ny c phm tnh ring, nh khng gian xc nh bi m thanh/sabda, khng kh qua xc gic/sparsa, la qua mu sc/rpa, nc qua v gic/rasa, t qua mi v/gandha, tng ng vi nm gic quan nghe, s, nhn, nm v ngi. Trong mi quan h gia thc ti tt cng vi i sng hng ngy, gia con ngi v Tuyt i, khu bit trong ng nht c th gii thch khc bit gia ngi v ngi, qua nhng hnh thi chnh tr, x hi. Xt nh vy, trong cc thin Upanisad cng nh nhng l gii chng, c nhng mu thun gia cc trng phi v khu bit v thng nht, ch ra bt tri/avidy v thc ti tt cng, quyn nng o tng/My che khut chn thc ti. Cho nn Upanisad ch ra mc ch ca i sng l t ti tr hu/jnna, t ti cnh gii ny l gii thot/moksa. Gii thot trong t tng n l t ti chn bn ng trong Brahman. Khai tm ny khng ch v mt tri thc m cn th hin kinh nghim o l, c ngha l bao gm hai mt, phn t/manana v thin nh/dhyana chnh l mc ch ca trit l trong ngha ton din. t ti chn cnh gii ny i hi tu tp lu di, c th cn ti v thy/guru, suy tng v kinh nghim ca tha nhn.. Trong Upanisad, quan nim phn t, hc tp/sravana, v thin nh. Tu tp c nhiu cch th, gi l upsanas nhng tu chung mc ch thc tin khng nhng t qun mnh/samnysa, m cn t ti t bi v khoan ha. Thin nh cn c quan nim l yoga c ngha l t kim, c k cng. Mc ch t ti gii thot/moksa khi tnh trng lun hi/samsra, tc thot vng sinh t tr nn Brahman. C hai quan nim v thc ti tt cng: Theo Samkara l iu kin bn ng vn duy tr, cn theo Bhartrprapaca l iu kin cm gic khu bit bin i v thc ti cm nghim nh ng nht vi chnh n. Trong Katha Upanisad c ni khi mi dc vng tr ni tm bin i, th con ngi tr nn bt t v t ti Phn thin Tri thc n c bn kinh nghim c bn/pramnas: tri gic/pratyaksa,

suy lun/anumna, tarka v chng thc/sabda. Quan nim tri gic l ngun kinh nghim thit yu gn lin vi kh nng t do. K c theo quan nim n l mt loi tri gic. Nu tri gic cho ta kinh nghim trc tip/aparoksa th suy lun cho kinh nghim gin tip, cho nn ph thuc vo tri gic. Cu trc ca suy lun gm ba thnh t: t gi thuyt/pratij, l lun/hetu v mu hnh/drstnta. V d: c ngn la chy trn i v c khi; ta thy vt bc la ln khi, nh trong bp v khng bao gi c khi ch no khng c la, nh trn mt h. Trong v d ny, gi thuyt l i c la, l lun l v i c khi, v mu hnh (1) l trong bp v (2) l khng trn mt h. V d ny ch ra nm hn t: (1) i, (2) c la, (3) c khi, (4) bp v (5) h. Nm hn t ny ch ra suy lun khng phi v t, m v s vt m nhng t tham chiu, ngha l v nhng loi s vt. Loi s vt xut hin trong c gi thuyt v l lun nh i (hn t 1) trong v d trn l yu t th nht, gi l paksa. Hn t th hai (2) c la l loi s vt nh yu t th hai gi l sdhya, hn t (3) c khi l yu t th hai ca thnh t th hai gi l hetu. Hn t (4) bp l mu hnh u trong hai mu hnh l trng hp tch cc ca s vt, gi l sapaksa. Hn t (5) h l mu hnh hai trong hai mu hnh l trng hp tiu cc ca s vt, gi l vipaksa. Karl Potter trong Presuppositions of Indias Philosophies ch ra hai c tnh ca suy lun l lp thnh lun chng v th nghim gi tr. ng cng pht hin nm quy lut xc nh tng tc gia nhng hn t. Tarka l mt loi bin lun mang nhng c im nh tmsraya/t c ( gii thch s hin hu ca mnh), anyonysraya/ph thuc h tng (hai hn t phn bit ph thuc ln nhau), cakraka/vng lun qun (trong trng hp mt s hn t nht nh ln hn hai a, b, c ..a, ph thuc trong vng cho n khi s cui cng ph thuc vo s th nht). Mt c im khc v nim tin vo thm quyn ngn t/sabda, l l do nhng bn vn, nh Veda, Upanisad, Bhagavadgita tr thnh kinh in, v s khc bit gia cc trng phi nh Mimamsakas, Naiyayikas chng hn l do vic l gii, thng din. Trong trit hc n, h thng Vaisesika thng c coi nh trng phi nguyn t, da trn vic nhn mnh n phm tr c bit/vaisesa. T tng ca Vaisesika l mt hin thc lun a nguyn trn c s nhng phm tr/padartha, ngha thng l ch ngha ca t ng, ch

s vt do t ng mang li.Vaisesika phn bit by phm tr l bn th/dravya, phm/guna, hnh ng/karma, tng th/samanya, c bit/vaisesa, nh kt/samavaya, v hin hu/abhava. Lun thuyt nguyn t Vaisesika khc vi lun thuyt nguyn t c i hy lp ch ngi hy lp quan nim nguyn t khng c phm tnh th cp, nng ng, c ch t hot, linh hn cng nh nhng to phm ca nguyn t l nhng vt cht. Vaisesika li quan nim nhng bn th phi vt cht l khng gian/dik, thi gian/kala, linh hn/atman, tinh thn/manas. H thng Nyya do nh hin trit Gotama (th k th ba tr.CN) xy dng l mt khoa hc l lun/tarkasstra cng c mt hc thuyt v phm tr. Theo Nyya c mi su phm tr nh pramana l ng hng nhn thc chn l v khch quan v s vt, prameya l i tng kh tri, samsaya l hoi nghi, prayojana l mc ch theo ui hay t ch, drstnta l s vic lin h ti chn l, nguyn l, siddhant l quan im, l lun, avayava l tin ca tam on lun, tarka l ng li gin tip minh chng chn l, nirnaya l nhn thc thc v chc chn, vda l tranh bin bao gm phng tin v tiu chun ca nhn thc, jalpa l tranh bin nhm thng cuc, vitanda l tranh bin nhm h v th i phng, hetvabhasa nhm ngy bin, chala l th on nhm b gy l lun ca i phng, jti s dng suy lun ngy bin, nigrahasthna l c s tiu dit tranh bin ca i phng. Nhng phm tr ca Nyya c tm bao qut c nhng phm tr ca Vaisesika. H thng Samkhya c coi l mt trong nhng ngun t tng trit hc lu i nht ca n . Kapila tp i thnh h thng trong tc phm Samkhya-sutr v Samkhya-pravacana-stram v nhng hu du nh Isvara Krsna (th k V C.N.)vi Samkhya-karika, Gaudapda vi Samkhya-karika-bhasya, Vacaspati Misra vi Samkhya-tattva-kaumudi v Vijanabhiksu vi Samkhya-pravacana-bhasya. Samkhya c quan nim nh S v coi chn thc v l gii thc ti qua l gii s v bn nhin cu thnh tt cng ca v tr; mt quan nim khc cho t samkhya ch tri thc ton thin Samkhya l hin thc nh nguyn khi quan nim hai thc ti tt cng l vt cht/prakrti v tinh thn/purusa,

coi c vt cht ln tinh thn u c thc nh nhau. S khc bit gia vt cht v tinh thn c bn l khc bit gia ch th v khch th mt cch trit . Quan nim ca Samkhya tri vi tinh thn bt nh ca NyyaVaisesika hay K na gio v l lun nhn qu: nhng nguyn t vt cht khng th l nguyn nhn ca nhng s vt nh tinh thn; c mt nguyn l su sc nht, nh prakrti lm nn tng cho mi hin hu vt cht, l nguyn nhn tt cng ca mi khch th. Prakrti gm ba thnh t l sattva (bn cht tinh luyn, lin h vi ng, thc, thn, tr), rajas (nguyn tc chuyn/ng) v tamas (biu hin qun tnh, i lp vi ng, l mng mui ni con ngi). Nhng thnh t ny cu to mi vt ca th gii vt l, sn sinh ni con ngi lc th, au n hay dng dng. Purusa trong quan nim ca trng phi Samkhya khu bit trit vi Prakrti, c ngha l phn bit trit vi thn th, gic quan, l thc thun tu, l ch th thun tu, khng bao gi l khch th. Cu cnh v mc ch ca Purusa l gii thot khi nhng bt ton v hn ch ca con ngi do rng buc vi Prakrti. Nan ca Samkhya l, nu Purusa v Prakrti khu bit tuyt i, vy lm sao Purusa c th tc ng Prakrti. Phi Trung qun/Madhyamika ch ra nan ny v quan nim khng c c s ngh l chng tuyt i c lp. H thng Yoga l mt h thng tri hnh duy nht nhm thc hin chn l tt cng v con ngi v th gii. Yoga c th xut hin lu i, theo gi thuyt ngc vi quan nim thng thng, cn r ca Yoga tm thy nhng di ch ca Harappa v Mohenjo-daro trong nn vn ha Dravidian n thi tin Aryan. Tuy nhin, c th ni Yoga l mt b phn ton din trong mi nn trit hc n, khng nhng ca n gio (di hnh thc Samkhya, Nyya, Vaisesika, Vednta), m c K na gio v Pht gio.cng thc hnh Yoga. Nh trit hc Patajali l ngi trnh by hc thuyt ny sm nht qua tc phm Yoga-stras, v nhng ngi k tha nh Vysa qua Yoga-bhsya (lun v tc phm trn), Vcaspati Misra qua Tattva-vaisradi (lun bn tc phm ca Vysa), Bohjarja qua Yoga-stra-vrtti, Vijnabhiksu qua Yoga-srasamgraha.V mt trit l, Yoga tng cn mt thit vi Samkhya v hai l do: Yoga coi nh phng tin thc hnh nhm th hin chn l ca Samkhya, trong khi Yoga c c s l lun ca Samkhya nhm th hin gii thot/kaivalya.Yoga-sutras ca Patajali gm bn phn m t nhng phng php, bn tnh v mc ch ca Yoga, c phn phn tch

nguyn nhn ca nghip v dit kh, gi l sdhanapda, ni n nhng hin tng bt thng v quyn nng siu nhin, ni n gii thot, c ng thot khi nghip Prakrti. Phng php qun tng ca Yoga gm ba giai on thin nh l dhran, dhyna v samdhi. H thng Prva-Mimms c c s t Veda, gm hai phn, mt da vo Brhmanas gi l Prva-Mmms/nghin cu trc, mt da vo Upanisad l Uttara-Mimms/nghin cu sau. T mimms mang ngha nghin cu c h thng, ch trng n suy tng/pjita-vicra Ngun gc ca h thng ny lin h vi thi i Brahmana, song li pht trin nh mt h thng trit l mang tnh hu th lun v tri thc lun, t kinh in ca Jaimini (khong 300-200 tr. CN) c 12 chng, v bnh lun cn truyn li ca Sabara Svmin (th k th Hai CN), cng vi Kumrila Bhatta (620-700) qua Slokavarttika v Prabhkara Misra (650-720) vi Brhati v Laghvi. Xu hng Mimms cng nh Nyya-Vaisesika l hin thc v a nguyn, tuy nhin Mimms ch nhn nhn nm phm tr (bn th, phm, hnh ng, tng th v v hin hu). Mimms quan nim nhng vt hin hu nh bn th v thuc t (hay c th v ph qut) th khng hon ton khu bit, m ch khu bit trong khi vn l cng mt vt y. Trong quan im ny, nhng vt hin hu nh vy to thnh mt ng nht trong khu bit/bhedbheda. Mi quan h ny tn ti gia bn th v phm cht, c th v ph qut, ton th v tng phn v.v.. gi l tdtmya, c ngha l ng nht, theo Kumrila ng nht trong khu bit. Quan nim ny hu nh l im chung ca mi ngun t tng nhn loi, nhng l gii th a dng do sc thi v hn ch ca mi ngn ng khc nhau. Mimms c mt quan nim gn vi K na gio v im khng nhn nhn hin hu ca To ha, nhn thc th gii v thy v chung, t hin hu; c hai hc thuyt ny cng tin vo l lun nghip v lun hi, do ch trng n trt t o l ca v tr. Chnh im ny phn bit Mimms v Ky na gio vi hc thuyt duy vt trong lch s trit n. H thng Vednta l nhng nghin cu sau/Uttara Mimms vi ngha ca t Vednta (Veda + anta) l nhng phn cui ca Vedas, tt nh ca gio h v minh tr ca Vedas, bt ngun t Upanisad. Nguyn ngha ca t Upanisad ly t upa/gn, ni/xung v sad/ngi ch nhng nhm mn ngi gn minh s hc t ni thy chn l

trit hy ngu dt (Radhakrisnan). Mt thuyt khc coi t Upanisad c ngha l mt truyn, l b mt. L gii Upanisad dn n ba trng phi v nh/Advaita ca Samkara (788-820), v nh cao cp/Visistdvaita ca Rmnuja (1017-1137) v nh nguyn/Dvaita ca Madhva(11991276). So vi Mimms thin v mt l nghi/karmaknda ca Vedas, cn Vedanta ch trng n nhng mt trit l suy l/jnaknda. Trit hc Vednta c hai ngnh chnh: (1) nht nguyn lun (hay v nh) gm trng phi Vivarana v trng phi Vcaspati; (2) nht thn lun gm nm trng phi Vaisnava ca Rmnuja, Vallabha (1479 -1531 ), Nimbrka (tk XI), Sri Caitanya (1485-1533) v Madhva. Vednta nht nguyn quan nim Nirgupa Brahman l thc ti duy nht, trong khi Vednta nht thn quan nim Saguna Brahman ton nng, ton tr l thc ti c bn. Th hin Brahman, Saguna hay Nirguna cng l mc ch ca i sng, c ngha l thot ra vng sinh t. Vednta ch ra hai con ng t mc ch l con ng tri thc/jna-yga v con ng dng hin/bhakti-yga: tr thc l i tm Nirguna Brahman, dng hin l tip cn vi Saguna Brahman. Di gc nhn bin chng, c th ni thuyt v nh ch trng con ng dng hin dn v con ng tri thc, l ng trc tip duy nht thc hin Nirguna Brahman. Thuyt nht thn quan nim phi t ti Saguna Brahman qua tn tu sng bi trc khi ti Nirguna. Ba ngun chnh ca trit hc Vednta l Upanisads, Brahma-sutras v Bhagavad-gt, to thnh b ba c s/prasthna-traya hm ng trit hc ny mang nhng chn l vn m, thun l v ng dng trong cuc sng thc tin Nhng h thng trit hc n (thng coi l khng chnh thng/nastika v) khng nm trong truyn thng Veda l ch ngha duy vt, K na gio v Pht gio: Ch ngha duy vt xut hin sm nht, c th nh v vo thi k hu Upanisad, theo truyn thuyt gn lin vi tn tui Carvka. Tuy nhin, Carvka li c coi l hc tr ca Brhaspati (v theo nguyn ng, t Carvka c cn nguyn carv, c ngha l nhai, n, hm ngha ngi duy vt ch trng mt hc thuyt v n, ung, hng lc). Ch ngha duy vt ny cn mang mt ci tn khc l Lokyata-mata

(Lokata c ngha thuc v th gii gic quan). Cng nh ngun vn bn ca trit hc c i Hy lp thi tin Socrate, ch cn mt hai bn vn ca Crvka trong Tattvopaplava-simha ca Jayarsi Bhatta, hoc trong sch v ca nhng hc phi khc, nh Prabodha-candrodaya ca Krsna Misra, Sarva-darsana-samgraha ca Madhava Acarya, Sarvasiddhnta-samgraha ca Samkara. Ch ngha duy vt ch nhn nhn tri gic/pratyaksa l ngun v chun/pramna ca nhn thc thc ti Mi tri thc phi xy dng trn c s tri gic. Ch ngha duy vt khng coi suy lun v chng thc l ngun chun ca nhn thc. Nhng khi nim v thng , linh hn, bt t v.v.. khng c c s trong kinh nghim tri gic, ch l h tng, khng hin hu. Ch c vt cht l thc ti duy nht. Th gii cu to ca vt cht di dng kh, la, nc v t. Mi vt hu c hay v c l kt qu ca nhng phi hp cc thnh t ny. M. Hiriyanna dn: Agnirusno jalam sitam sama-sparsah tathnilah Kenedam citritam tasmt svabhvt tadvyavasthitik (La th nng; nc th lnh; v khng kh th m du vi xc gic. Ai c th em li nhng phn bit nh vy nu khng phi l chnh bn cht ca s vt?) ch ra thuyt duy vt quan nim s vt l chnh chng, t chng gii thch mi bin thi trt t ca v tr, khng c quyn nng thn thnh, siu vit no c. Trong bn cu cnh ca i ngi/purusrthas l artha, kma, dharma v moksa thuyt duy vt ch nhn nhn khoi lc/kma v giu sang/artha. C th ni y l phn ng chng li thm quyn ca Veda l ngun gc ca nhng gi tr tinh thn. Thuyt duy vt nhn nhn hin hu ca au kh cng vi khoi lc trong cuc i, song minh tr trong mu tm khoi lc, tng ng vi ch ngha khoi lc/Epicure Hy lp. K na gio l mt hc thuyt c nht trong dng t tng khng thuc Veda, v mt tn ngng l mt tn gio c trc n gio v Pht gio, ngi sng lp l Risabha, coi nh Tirthnkara/ thm him, Hc thuyt K na /Jainism bt ngun t cn ng Jina/ngi chinh phc tm linh v K na gio l tn ngng ca nhng tng ca Jina. Hc thuyt ny c Vardhamna (khong 540-468 tr.CN) sinh ra trong mt gia nh

vua cha Kundagrma, khi phc li vo th k th VI trc cng nguyn, tin vo s hin hu ca tinh thn v vt cht, hay ng hn vt c sinh kh/jiva v v sinh kh/ajiva u bt dit, v hn v c lp. K na ch trng nh nguyn v a nguyn, chia lm hai tng phi: Svetmbaras/y phc trng v Digmbaras/y phc thin thanh, song quan nim trit hc ging nhau. Quan nim tri thc trc tip v gin tip, c mt lun l thng bt u bng tin tip ng c th/Syad nn thng c gi l hc thuyt c th/sydvda [Xem: K na gio]. Pht gio khc vi K na gio (ch pht trin trong nc) v n gio ch xin dng trn khp hon v, tuy nhin v bn cht, hc thuyt ny theo kin ca Heinrich Zimmer ch c t ngi u t/happy few hiu c. V sng lp l Thch Ca/Gautama Skyamuni (563-483 tr.CN), cng nh Vardhamna xut thn t hong tc, xut gia v gic ng/buddha. Pht gio c mt s nt v hu th lun tng ng vi K na gio. V mt lun l, c mt h thng tri thc phong ph v cht ch c Trn-na/Dignga v Php Xng/Dharmakrti pht trin vo th k VI v VII trc cng nguyn. Nhng thi k pht trin nhn thc lun/pramna-vidy khc nhau nh du bng nhng phi nh Nht thit hu/Sarvastivda v c t/Vtsiputrya ch trng a nguyn, Trung qun tng/Mdhyamika (gm C duyn tng/Prsangika v Y t khi tng/Svtantrika) vi Long Th/Ngrjuna, Thnh Thin/ryadeva v Thanh Bin/Bhavya ch trng nht nguyn, Duy thc tng vi A tng gi/Asanga (V Trc) v Th Thn/Vasubandhu, Nhn minh tng vi Trn Na v Php Xng ch trng duy tm. [Xem: Pht gio, Long Th, Duy Thc]. Nhiu hc gi ngi n ph phn nhng nh nghin cu phng Ty thng c nh kin ch xt n nhng trng phi trit hc n, khng tm hiu chuyn su v nhng c nhn trit gia n, nh Bhartrhari, Sankara, Gaudapda, Sankrcrya, Rmnuja v.v..Nhng cng trnh ca nhiu hc gi n hin i gii thiu vi th gii bn ngoi, nhm sa sai khuyt im ny. Trit hc n hin i: Trit hc n tri qua nhng giai on nc n b ngi Hi xm lng khi t th k th Tm (712) v nht l t ch Mughul (1550-1710),

cuc chin thng ca Muhammad Ghori nh bi vua n Prithvi Raj vo nm 1192 ko di cuc h n th k 18 v cuc h ca quc Anh t nm 1818 n nm 1947. Trong sut thi k h ca ngi Hi, hai nn vn ho n v Hi thc s tc ng trn mi mt x hi, chnh tr, kinh t, ngh thut, trit hc v tn gio. Cuc h ny cng nh hng n s tn ti ca Pht gio trn t n. Tuy nhin, cuc h ca ngi Anh c nh hng su sc n vn ho n, nh du s tip chm ng/Ty. Quan h ny c hai mt: tc ng ca phng Ty vo n (c th nhn ra bn loi phn ng khc nhau: dng dng, chi b truyn thng chp nhn vn minh mi, c thi chn lc v ph phn nhm canh tn, c thi th nghch vi nhng gi tr v t tng ca phng Ty) v ngc li, phng ty tip thu v nghin cu truyn thng vn ho n (Xem Roger-Pol Droit: Loubli de lInde phn tch v ph phn thi im lng ca mt s trit gia phng ty i vi trit hc n). Mi quan h ny thc s vn cn l vn tranh ci, mt l v nh ngha ca trit hc (theo quan nim ng v Ty), hai l nhn thc i ng vi truyn thng, ba l trc tin b ca thng tin, quan h y tin ho theo hng ton cu ra sao. Chnh trong nhng nan v d bit , cn phi xt li mt s quan im trc hin tnh trit hc n: chng hn Jan Gonda nhn nh tin ho lin tc ca trit hc n tm ngng vo gia th k 18, trong khi Sarvepalli Radhakrisnan xc nh sm hn, c ngha l t ba, bn th k trc trit hc mt v chm m trong hn thy. Mt khc, li phn bit nh Bina Gupta ra gia mt bn l nhng ngi, khng xt v ngun gc dn tc, l gii hay pht trin nhng lun trit hc n c in vi nhng ngi n vit v nhng vn lun l ty phng hin i hay nhng ch hin tng lun th khng thuc v trit hc n khng th l mt tiu chun chnh xc, v quan nim nh vy ri vo nh kin bo th trit hc dn tc i vi trit hc nh ngh. Mt quan im trit hc dn tc cc oan/chauvinist thng thy ni nhng hc gi phng ng, nh quan im ca Surendranath Dasgupta khi cho trit hc n nh mt khu rng nhit i, hu ht nhng loi t tng thnh hnh phng Ty k t thi Hy lp c th tm thy ni y, hay ca S.K. Maitra nh hai cuc chin va qua chng t s ph sn ca t tng phng ty. Do , th gii cp thit cn mt nh sng mi v ngun sng ny phi n t n . Khi loi b nhng nh kin bo th, bi

ngoi xun ng, ngi ta mi c th nghin cu nhng ngun t tng khc nhau a dng v chn chnh. Cho n nay rt him nhng sch vit v lch s trit hc th gii (vi in hnh nh quyn Kleine Weltgeschichte der Philosophie ca Hans Joachim Strig, chng 1 v trit n thng c, chng hai v trit Hoa thng c, song phn hin i ch ni n nhng trit gia ty phng; b Philosophy in the Mid-Century v Contemporary Philosophy di quyn bin son ca Raymond Klibansky), th mc v trit ng trn th trng ch ngha phn ln l nhng sch dung tc v tn gio v huyn b.. Nu ly nm c lp 1947 lm mc kho chng trit n nh Dale Riepe, Bina Gupta c th xc nh mt s c tnh trong tranh bin trit hc thi k trc v sau khi c lp, ng thi gii p nhng l do nghin cu trit hc n ngy nay: s pht trin trit hc n rt c ngha trong vic tm hiu t tng ca Th Gii th Ba sau ch ngha thc dn v phong kin, tm bao qut ca trit hc n nh hng trn mt dn s ng vo hng nh th gii, th trung lp vi ch dn ch i ngh v cp tin ca n so vi Trung hoa vo thi Chin Tranh Lnh, cng vo thi im 1947 (n) v 1949 (Trung hoa), tng phn gia mt bn l a nguyn, mt bn l nht nguyn phn nh sc cng ca thc h hin i. Trc thi c lp, nhng nhm tr thc nh Atmiya-Sabb thnh lp nm 1814 ca Rm Mohan Roy, Brhma-Samj nm 1828 ca Debendranth Tagore (thn ph ca nh th Tagore), di-BrhmaSamj ca Keshab Chandra Sen, rya-Samj ca Mulshankar 1875 l nhng phong tro canh tn t tng c truyn n gio lm c s pht huy tim nng th gii quan v nhn sinh quan, quan nim v i sng x hi v c lp dn tc cho nhng nhn vt lnh o t tng mi nh Rabindranth Tagore, Gandhi, Viveknanda, Aurobindo, Radhakrishnan, B.G. Tilak.. Aurobindo Ghosh (1872-1950) ngay t nh du hc nc Anh theo nh ca cha l mun ng tr thnh mt vin chc hnh chnh cao cp phc v cho chnh quyn Anh, song khi ng tr v nc vo nm 1893 ng tham gia phong tro dn tc chng thc, cui cng sng

lu y Pondicherry. Tc phm The Life Divine, The Human Cycle, The Ideal Human Unity,v The Synthesis of Yoga ca Aurobindo l mt tng hp t tng ty phng v n, c chiu kch thn b song a ra mt vin quan v con ngi v th gii cng chnh di mi kha cnh ca hin sinh. T tng Aurobindo l mt ch ngha tin ha duy linh, xem thc ti ch yu l tm linh.[Xem: Aurobindo] Viveknanda (1863-1902) l t ca Rmakrishna (1836-1886) trnh by trong Hi ngh tn gio Chicago vo nm 1893 quan nim v mt tn gio hon v, ng thun vi khoa hc v l tr. Trong tinh thn Vedanta, ng chp nhn nhng xu hng Yoga khc nhau (karma-, bhakti-, rja-yoga) nhm ha hp con ngi ni tm vi th gii bn ngoi v tn ty vi tha nhn. Trong khi Aurobindo hay Viveknanda th hin tinh thn ha hp vi vn ho ty phng hin i, nhng nh tr thc kh hnh/sdhu nh Rmakrishna, Rmdas, Rmana Maharshi vn tip tc ch trng thn tr truyn thng n. Servapalli Radhakrisnan (1888-1975) l khun mt trit gia ni ting nht ca n th k XX. ng hp th hai nn gio dc v thnh cng trn con ng ging hun trit hc i hc Calcutta, Andhra, Banaras n v Oxford, cng nh trn ng chnh tr, tr thnh Tng thng ca nn Cng ha n nm 1962, thc hin gic m trit gia/qun vng ca Platon. Nhng tc phm vit bng ting Anh ca Radhakrisnan nh b Indian Philosophy, The Philosophy of the Upanisads, Eastern Religions and Western Thought.T tng ca ng ch yu bt ngun t trit hc v nh Advaita Vednta ca Samkara, quan nim thc ti tt cng l Brahman thng nht, bt phn v tuyt i. ng nhn th gii trong gic quan v tri thc ca chng ta l nhng biu hin ca mt Brahman tuyt i, c s ca mi hin hu, nhm ph ng nhn cng nh ra mt l gii cng chnh v thuyt my ca Samkara.[Xem: Radhakrisnan]. Cng nh hon cnh trit hc Trung quc, ngy nay n khng c nhng trng phi trit hc mi. Nhiu nh trit hc n l nhng gio s i hc ni ting trong tranh bin vi nhng tro lu trit hc ty

phng, c th k Haridas Bhattacharyya, Krishna Chandra Bhattacharyya, G.C. Chatterji, A.K. Coomaraswamy, Bhagavan Das, S. Dasgupta, D.M. Datta, M. Hiriyanna, A.C. Mukerji.. Nhng th h thi trc c lp nh Kunham Raja, Roma Chaudhuri, Tara Chand, R.N. Kaul, Humayun Kabir theo hc Oxford, Tarapada Chowdhury, Sushil Kumar De, N.V. Banerjee theo hc London, M. Shariff, G.C. Chatterjee, N.A. Nikam theo hc Cambridge. nh hng trit hc Anh r nt trong t tng n. Ngy nay nhiu nh trit hc n xut thn t nhng i hc M (Hawa, Michigan, Buffalo, Harvard ..) v nhiu quc gia khc, nhng ngi nh D.R. Bhattacharyya, R. Dass, J.N. Mohanty, P.J. Chaudhury, Daya Krishna, J.L. Mehta, B.B. Singh .. K.C. Bhattacharyya (1875-1940) l trng hp in hnh tiu biu tranh bin trit l vi nhng dng t tng c nh Kant v Hegel, nhn thc tnh cch quyt nh ca ph bnh lun ca Kant trong l gii trit hc Vednta v nh, m ng nh gi l c gi tr nht trong vic h thng ho tinh thn c bit ca n gio, tng hp nhhng h thng khc trong trit hc n. ng phn bit tri thc/knowledge v t duy/thinking, bn ng khng th t duy v ngi ta khng th pht biu g v ng, song iu khng chng t l khng c kh nng tri thc n song khng t duy n (knowing it without thinking). [Xem: Bhattacharyya]. Kalidas Bhattacharyya (1911-1984) k tha thn ph ng khai trin khi nim lun chuyn khi tranh bin v phn bit gia duy tm v duy thc khng ch di gc nhn thun tu v mt l lun m ph thuc vo vic xem tnh cch c lp ca i tng hay phi ph thuc vo thc. Quan im duy thc ch trng mt trc v quan im duy tm ch trng vo mt sau. Kalidas a n mt kt lun l thit yu c s lun phin gia duy tm v duy thc, iu ny tu thuc vo tnh kh v truyn thng. ng trnh by quan im ny trong nhng tc phm nh Object and Content and Relation (1951) v Alternative Standpoints in Philosophy (1953).Lun chuyn c ba kh nng: tnh ch quan tuyt i (tri thc tuyt i), tnh khch quan tuyt i (cm quan tuyt i), v tng hp c hai ( ch tuyt i), nhng kh nng ny lun phin tuyt i ch khng ng thi.Tirupattur R.V. Murti (1902- )cng nh Bhattacharyya trong l lun v mi quan h gia thc v i tng c

th nhn thc qua ba kh nng tri, gic v dn n tnh khch quan, ch quan v thng nht tuyt i, tu vo nhng chc nng thc. Nikunja.Vihari Banerjee (1901-1981) tri li quan nim tm hiu tuyt i l ph phim, tuyt i khng th c ch ng trong trit hc. Cng nh nhiu ngi cng th h, trit hc Anh c nhiu nh hng, nh Murti ca ngi nhng trit gia hin thc ngi Anh nh Moore hon thnh cng vic ca Tri thc lun khi cao tm quan trng ca tng i trong khoa hc. Theo Banerjee, khi nim c bn nht l ta vi tha nhn, gii thot l bin khi nim Ta vi tha nhn siu nghim thnh hin thc. Khi nim ta vi tha nhn kh ph bin trong trit hc n, xem ra i nghch v m rng khi nim Cogito theo Descartes Tuy nhin, t truyn thng Veda, n vn khng gii quyt c vn giai cp/varna trong x hi n, khi phn chia bn tng lp brahmana/ hc s (bao gm gii tu s v nhng ngi truyn t h thng tri thc truyn thng mi lnh vc), ksatriya/chin s, vaisya/doanh gia (k c nhng ngi khai thc rung t hay thng mi) v sudra/nhn cng, bn b phn x hi ny v nh bn b phn c th, ly ra t ming, cnh tay, cng v bn chn ca Purusa. Bn cnh truyn thng trit hc c in n, truyn thng trit hc phng Ty cng l mt ch nghin cu phong ph. Trc ht nh hng trit hc phn tch pht xut t nuc Anh trong thi h kh r rt, ni nhng nh trit hc nh Daya Krishna (1924-2007). ng quan nim nhng vn trit hc xut t s hn n khi nim v tm ra gii php, bao gi cng cn n phn tch khi nim. P.C. Chatterji quan nim phn ln nhng vn siu hnh xem ra l v ngha, nh vy chc nng ca trit hc nh Wittgenstein xc nh ch ni iu g c th ni c, nh nhng mnh ca khoa hc t nhin. Trong Introduction to Philosophical Analysis, Chatterji ra nguyn tc kim chng l ngha ca nhng pht biu l mt c tnh c th dng kim tra trc tip nhn ra. N.K. Devaraja nhn nh trit hc hin i chnh l trit hc phn tch. Bn cnh nh hng ca trit hc Anh M, nhng nghin cu trit hc

i lc u chu cng rt c ch , nhng cng trnh ca J.N. Mohanty nh Edmund Husserls Theory of Meaning, hay Nicolai Hartmann and Alfred North Whitehead, ca J.L. Mehta v Heidegger, ca S.K. Sen v Philosophy of Spinoza, ca K.S. Murty v K.V.R. Narasimhan v Descartes, A.P. Rao nh A Survey of Wittensteins Theory of Meaning, ca Ram Adhar Mall nh Humes Concept of Man. Hin tng lun v trit hc hin sinh l nhng cng trnh ng k ca J.N. Mohanty nh Phenomenology and Existentialism: Encounter with Indian Philosophy (1972), ca Pravas Jivan Chaudhuri (1911-1961): Knowledge and Truth: A Phenomenological Inquiry. Xu hng duy vt lch s v bin chng sau tc phm ca S.A. Dange nh India from Primitive Communism to Slavery c tiu l A Marxist Study of Ancient History Outline, l nhng cng trnh ca Debiprasad Chattopadhyaya phc hi ch ngha duy vt c i qua tc phm Lokayata: A Study in Ancient Indian Materialism (1959), Indian Atheism (1969). Trong mi tng quan ng/Ty, trit hc t gio vn l ch tip ni nhng cng trnh vo u th k nh vn ci cht trong t tng Heidegger v hc thuyt nh Pht trong tc phm vit bng ting c ca Subhas Chandra: Das Phnomen des Todes im Denken Heideggers und in der Lehre Buddhas, so snh nhng khi nim ca ch ngha hin sinh v nhng h thng trit hc n nh The Existentialist Concepts and the Hindu Philosophical Systems ca G. Srinivasan, kho chng nhng hc thuyt hin i nh ch ngha nguyn t lun l v ch ngha thc chng lun l vi nhng h thng lun l truyn thng n nh Bhartrhari, Dharmakirti v Prajnkaragupta qua tc phm Philosophy of Logical Construction ca Hemant Kumar Ganguli. Mc ch ca nhng cng trnh ny hp ng vi nhng cng trnh ca nhiu hc ga phng ty ch ra vn l trit hc c in n vn sinh ng trong tranh bin trit hc hin i.

-rp (Trit hc): Ni n trit hc -rp, ngi ta thng quy v t tng Islam/Hi gio, tuy nhin trit hc -rp hnh thnh ra sao, tng cn phi xem xt y. Khi ni n hnh trng trit hc n ,

s ngng ng tr tr gy ra bi cuc xm lng ca lc lng Moslem vo th k th tm, mt trm nm sau khi Mohammmed qua i, cng l thi im qun i Moslem chin thng khi t cuc chin Punic (gia Carthage v Rome) trn cc vng lnh th Ai cp, Iran, Mesopotamia/Lng H, Bc Phi, Ty ban nha v vng nam nc Php. Nhng k xm lc Islam ny phong ta th gii a trung hi khp cc mt ng, Nam v Ty chu u, ch cn vng bc u l ngoi vng kim ta. nh hng ca nn vn minh Islam rp th hin r nt, tng tranh vi mt nn vn ha thin cha gio mi xut l t vng bc u. Truyn thng minh trit rp thc s thp thong trong kinh Cu c, nh hai nhn vt Agur, con ca Jakeh (Prov, 30:1) v Lemuel (Prov, 31:1) l hai vua rp, trong kinh Koran nh hin trit Luqman, Trit hc rp pht huy trong nhng vng Edessa, Nisibin v Jundishapur c nh hng n t tng thi Trung c ca chu u. Trong th k th by, vn minh cn ng pht trin, ngi trng c nht c Ephrem (306-373) thnh lp ti Edessa vo nm 363 v ng ca vo nm 489, vi hai hc vin Nisibin v Jundishapur, khi s trit hc rp. Trng phi trit hc thun l Mutazilite u tin ti Syria do tu vin Caloiphate (750-1258) nh mt phn ng chng li tinh thn tt nh trong Koran. Caliph al-Mamun (786-833) xy dng hc vin ti Baghdad, pht trin tr thc ng k nht. Nhng bn vn Hy lp nh nhng tc phm ca Platon, Aristote c dch sang ting rp, do Hunayn ibn-Ishaq (809-873) vi con trai Ishaq v chu Hubaysh tr t.S tip nhn nhng cng trnh ny phn nh trong thn hc ca Islam v phn ng vi xu hng trit hc nh vy trong th k X ni abu-al-Hasan al-Ashari (873-935). ng sinh ra Basra khi s l mn ca trng Mutazilite, ra mt li tip nhn bin chng mi/kalam l lun hy lp trn nn tng t tng Koran, nhm chng li d gio. Nhng nh bin chng Mutakallimun ny a trit hc hng v chn l tn gio mc khi. Mc ch ca nhng nh trit hc thi k ny l ha hp nim tin v l tr, tn gio v trit hc, nh ngi rp al-Kindi (mt vo khong 873), ngi Th al-Farabi (khong 870950), ngi Ba t ibn-Sina (tc Avicenne, 980-1037), ibn-Rushd (tc Averros, 1126-98). Bn khun mt lng danh trong trit hc rp ny dy ln mt t tro tng hp t tng Platon vi Aristote, cng l

mt cuc ni lon chng li chnh thng. H l nhng trit gia/falasifa theo ngha d gio. Cng vo thi i ny, phi k n t tro Huynh Thnh tn Basra chu nh hng t tng l lun Pythagore, nhng nh Bch khoa Bagdad, v nhng nh huyn nhim Sufi vo th k XII, nh al-Ghazzali (tc Algazel, 1058-1111). Bn cht ca trit hc rp l k tha t tng Hy lp, hc hi ni nhng nh Ngy bin li phn tch lun l, ni Socrate tri thc da trn khi nim, ni Platon tinh thn khch quan ha khi nim i t ph qut n nhng c th, ni Aristote li suy lun hin thc. S khc bit gia nhng nh trit hc rp vi tn ngoan o ch nh ng vi t tng Aristote l linh hn con ngi duy nht c kh nng tri thc do c hnh v hip thng vi tri thc bt ngun t thng - nhn nhn iu ny l ph nhn linh hn bt t theo nim tin ca ngi sng o. T tng Aristote dn o trit hc rp khng phi ch l nhng tn tng, bnh lun hay khm ph nhng iu ging dy ca Arisote, m l nhng bc khng nh cuc tm ti trit l khng ngng v cu trc thc ti, th hin r trong pht trin tr thc ni Avicenne, Averros [Xem: Avicenne, Averros]. Trit hc rp nh hng n t tng phng Ty qua ng ngn ng Do thi.Tc phm ca Avicenne c Tng gim mc Raymond i phn Toledo dch t th k XI vi Avendeath (1090-1165) mt ngi theo Do thi gio tr gip. Hc thuyt Avicenne c lun bn trong h phi Thomas d'Aquin, trong sch ca Meister Eckhart (1260-1327) v vn cn nh hng ti th k XVI. Ngc li, nhng nh thn hc kinh vin thng hoi nghi tnh chnh thng ca hc thuyt Averros, th hin s bi bc r rt ni nh thn hc Bonaventure, Albertus Magnus v Thomas d'Aquin. [Xem thm: trit hc Islam].

Ai cp (Trit hc): Trit hc c Ai cp thng c ng ho vi tn

gio, nh nhng nn tng tn gio khc.Tuy nhin nh hng ca t tng c Ai cp th hin r trong trit hc Hy lp. Nhng khi nim v tr/nous v ngn/logos c c s t quan nim c Ai cp v hnh thnh th gii. Cn r Ai cp c c ngun t nguyn l Hermetica: t tng c i Ai cp cng nh nhng ngun vn minh khc ch yu mang tnh tn gio, m ngi Hy lp cu trc li trong Hermetica, trong truyn thng Abraham, hay trong truyn thng b nhim phng ty, din ra ba giai on c bn l thn hc bn a th thn Thoth, v thn nhiu quyn lc nht trong cc thn, tp trung Hermopolis, ni dung c th tm thy trong Khnum Khemenu, Per-Djehuty t th k V tr, CN (2487-2348), trong nhng bn vn Kim T Thp, trong Vng quc triu Trung ai (1938-1759 tr. CN). Nhng thn ny ni ln t i dng/Nun cu to thnh linh hn ca Thoth, biu hin nhng tnh thi tin sng to nh Amun v Amaunet/v tng), Heh, Heket (hay Huh v Hauhet/vnh hng), Kek v Keket (hay Kuk v Kauket/v minh), Nun v Nunet (hay Nun v Naunet/hn mang nguyn thy). Nhng du vt vn bn khc c th thy trong nhng bn vn cha trong Quan quch, Sch v ngi Cht v Sch v Th gii bn kia vo thi Hu i (664-30 tr. CN). Giai on th hai l ch ngha Hermetica lch s, y Thoth biu hin ni Hermes Trismegistus trong nhng gio h trit l; Hermes l ngi Hy lp mang ct cch ca thn Thoth Ai cp qua k nng Hermetica. K nng ny c xc nhn qua s hin hu ca Hermetic Lodge a vn vo th k I trc Cng nguyn, qua nhng ngun trit l (17 lun vn ca Corpus Hermeticum, bn vn Asclepius ting La tinh, nhng nh ngha v Hermetic ting Armenian, bn vn Hermetica tm c Nag Hammadi vo nhng th k u Cng nguyn. Nhng thnh t Ai cp, Hy lp v Do thi trong Hermetica c nh hng n ch ngha Do thi (yu t Merkabah huyn nhim ni nhng nh tri thc/Gnostics Do thi, ni Thin cha gio (Clement of Alexandria, nhng linh mc Hy lp) v Hi gio (nhng tn Harran v Sufi). Giai on th ba l ch ngha Hermetica vn to ra mt thn Trismegistus vi khi nim mt truyn l mt c cu gm nhng thnh t t nhin v siu nhin.Bn phm tr tt nh ca Aristote nh nguyn nhn vt cht, k thnh, hnh thc v cu cnh thu gim ch cn li nguyn nhn vt cht v k thnh. Trc khi nn vn ha Ai cp v Hy lp tc ng ln nhau, t

tng thn hc c ghi li trn Shabaka, chp li vo Triu i th XXV (716-702 tr. CN), m hc gi Breasted nhn xt l v tr quan ny hnh thnh mt c s biu l nhng khi nim v tr/nous v ngn/logos sau ny xut hin ngay t thi k ny. Nhng t hy lp nh nous v noes c th ly cn r t ting Ai cp nu/nw Tn gio hn hp Hy lp v Ai cp xy dng Alexandria v Memphis coi Thoth l Hermes, Trismegistos, nhiu lp lun Hy lp khc bt ngun t Corpus Hermeticum: mt hu th lun phn bit ba tng hu l Tri, th gii v con ngi. Mt quan nim Ton hu thay v phim thn, a tri thc/episteme ln hng tri ng/gnosis, ngha l nhn thc v Thng /cognoscere Deum ln hng nhn thc ca Thng /cognitia Dei. Mt Thng ton hu n giu/Nun nhng biu hin ra triu triu hin l thn tnh/Atum-Re. Nhng thn tnh, Hermes v Thng nh v nhng tng th tm/ogdoad (thanh tnh, t tri, kinh nghim trc tip v Tri v Ngn), tng chn/Ennead (con ngi tng ny c nhng du n thnh ha) v tng mi/Decad (l chnh Thng ) . Trong t tng C Ai cp, ngi v thn/pantheon khng giao tip, v thn tnh vn trn tng tri; ch c mt ngoi l l Pharaoh trung gian gia ngi v thn, v l con ca thn Re. Con ngi phi chn la gia th gii vt cht v Con Ngi Ton ho tnh thn, gia kh th/thn th v bt kin/phi th. t ti T thc c ngha l ti sinh/palingenesia gii thot linh hn v l o ngc ca sinh ra trong th l (vn giam cm linh hn trong th xc). Cuc ti sinh tinh thn ny dn n ton ho cho linh hn qua nhn thc Thng . Trong qu trnh tinh luyn v T thc, s dng nhng nghi l c truyn, song nhng huyn nhim cao hn i hi mt hy sinh tinh thn, dng hin nhng tng ca v nh n, bao gm c hai yu t l v tri. Qu thc, Tri/Nous rng buc nguyn h thng Thin, a, Nhn li vi nhau. Trong tinh thn Hermetic ny, Tri c hin thn l Hermes Trismegistus, Quyn nng cao nht trn tng tri th Chn. Tam th y th hin ba ngn Pharaoh/Con v Cha-M, hp php ha vai tr ca ngi Vua mang s mng ca tri - Pharaoh Akhenaten ra tam th nht thn l Aten, Akhenaten v Nefertiti ( Heliopolis, ba ngi ny l Atum, Shu v Tefnut, Memphis l Ptah, Sekhmet v Nefertem, trong khi Thebes th Amun, Mut v Khonsu). Theo tam th Hermetic, c th din t nh sau:

Thin, Bt Sinh, bn th ca hu, Cha ca Mun loi/Decad Tri/Nous nht Thc, T Sinh, Tinh thn hay nh sng ca Tri/Ennead Ngn/Logos, a con ca Tri, Sinh trn by tng Archons/Ogdoad Quan nim ny ch ra ch c mt thng , tin hin trc sng to nh bin c nguyn s ca Nun, ng sng to t sinh (trong hnh dng Atum-Re) xut ra t Nun (chui ra khi bc trng) l ngun gc ca vn vt v l cha ca cc thn, Pharaoh l con duy nht ca thng trung gian gia tri/vng quc ca cc thn v t/vng qucca con ngi.. Trong biu ny, nh v mi tng hu th l: Mt tam th siu nhin (ba thn agennetos, autogennetos, gennetos) v By Quyn nng nh mnh t nhin. By quyn nng ny cai qun nh mnh v ph thuc vo mnh lnh siu nhin mang tnh p v thin, ch c iu c hin hu do bn cht ca con ngi vn d ly vo nhng am m v thi xu vt cht, che giu i bn tnh chn thc ca con ngi. Minh trit c Ai cp ghi du n li ni Hi gio v Thin cha gio qua nhng chng tch sm nht trong tc phm ca Clement of Alexandria (150-215), Origen of Alexandria (185-254) v Augustine of Hippo (354-430) v nhng bn vn rp (nhng bn vn La tinh dch t bn vn rp vo th k XII, k c Septem Tractatus Hermetis Sapientia Triplicis v Liber de Compositione Alchemiae ca Morienus).

00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000000000

Alexander, Samuel: Samuel Alexander sinh trng Sydney, nc c vo nm 1859, theo hc trng Wesley College Melbourne v n

Oxford vo nm 1877 tranh tuyn mt hc bng Balliol. Trong cuc thi ny, ng ng u mt ngi tn George Nathaniel Curzon (1859-1925), sau ny l nhn vt ti cao trong th h ha the Masque of Balliol , Tng trn n v Tng trng Ngoi giao. Curzon cho rng Alexander khng th ot c hc bng, tuy nhin ng trng tuyn v Curzon thi trt. V sau, mt trong nhng ngi hc tr trit hc ca Alexander chnh l Curzon. Alexander quan tm n nhng mn khoa hc thc nghim, c bit l tm l hc v sinh hc, chnh v vy ng a Tm l hc (mt mn hc khng c coi trng i hc Anh vo thi ny) vo i hc Manchester khi ch nh T.H. Pear tham gia vo ban trit do ng lm Ch nhim. V quan tm n nhng cng trnh thc nghim nn mc du c b nhim ging dy Lincoln College vo nm 1882, ng t nhim vo nm 1888 dnh thi gi nghin cu tm l hc v thc tp phng th nghim ca Hugo Mnsterberg trong hc k ma ng 1890-91 Freiburg-im-Bresgau. ng tip tc cng vic nghin cu ring cho n khi c mi dy i hc Manchester (Sir Samuel Hall Chair of Philosophy) vo nm 1893, ng v hu vo nm 1924, v tip tc sng Manchester cho n khi mt vo nm 1938. Samuel Alexander on tuyt vi t tro trit hc ca Oxford, khng theo ch ngha tn hin thc ang ln ca Moore v Russell. ng quan tm n trit hc ca Bradley v Bosanquet, song mun da trn c s hin thc, lin kt vi mn tm l hc thc nghim v thn kinh hc. Alexander cng ch n hot ng x hi v n quyn, chnh ng c mi lm khch danh d ca Ashburne Hall. ng khng mun mt cuc sng c t Manchester, bng chng l c mt lin lc th t rng ri vi nhiu khun mt chnh ca trit hc Anh - nhng nhn vt nh A.C. v F.H. Bradley, Bernard Bosanquet, Bertrand Russell, G.F. Stout, H, Joachim, H. Wildon Carr, F.C.S. Schiller, H.W.B. Joseph, R.G. Collingwood, James Ward, v c nhng trit gia th h trc nh Herbert Spencer, Leslie Stephen, nhng nh sinh l hc nh C. Lloyd Morgan, Charles Sherrington. B th t ca ng c th phn nh sinh hot trit hc ca nc Anh trong giai on 1904-1924. Tc phm chnh ca Samuel Alexander Space, Time and Deity xut bn nm 1920 nh du mt thp nin nhng h thng siu hnh n r, vi

nhng tc phm quan trng nh The Nature of Existence (1921) ca McTaggart, Process and Reality (1929) ca Whitehead. Vo u th k XX ny, mi tng cn ca Alexander vi t tro hin tng lun ca Husserl i lc tht hin nhin, khi Alexander quan nim trit hc tin hnh bng nhng miu t: n ch dng l chng gip ta nhn nhng s kin, nh mt nh thc vt hc s dng knh hin vi. Trong mt tiu lun nhan Sensations and Images (1910), ng pht biu phng php ca ng l mt toan tnh loi tr nhng tin trit ly v pht biu ci g thc s hin din trong kinh nghim cho. Trong mt bi khc Foundations and Sketch-Plan of a Conational Psychology ng trn Tp san Tm l hc nc Anh (The British Journal of Psychology, Vol. IV, 1911) ng cng trnh by quan im v mt hnh vi tinh thn/mental act v mi quan h vi i tng khi nhn xt trong tri gic mt ci cy chng hn, ta c th phn bit hnh vi kinh nghim, hay tri gic vi s vt c kinh nghim, hay c tri gic. C hai hnh vi tri gic v s vt c tri gic c th ni theo nhng chiu hng khc nhau l c kinh nghim, song ci u l mt kinh nghim cn ci sau l i tng c kinh nghim qua hnh vi gi l tri gic. Hnh vi tri gic khng din ra n l m lin tc vi nhng hnh vi khc cng loi, v lin tc ny l tinh thn, hnh vi tri gic c th gi l mt hnh vi tinh thn. Tri vi quan im duy tm, Alexander coi tinh thn ng nht vi cu trc ca qu trnh sinh l v thn kinh c t chc, mt khc nh mt xut hin mi, ngha l mt m hnh t chc sn xut ra nhng tng hp mi c phm cht m tri thc khng tin liu trc khi chng c t chc. Nhng xut hin nh vy c th gi l nhng c cht m hnh ca nhng h thng t chc. Trong quan im , Alexander coi khng/thi gian nh nhng vin tng (mt li nhn gn vi hin tng lun) xc nh lm th no khng/thi gian c th c iu ng theo nhng thi im/point-instants c th. C th ly mt v d c th nh thn cy x, i vi ngi th mc, nhng vng ng tm c cng lc, song vi nh thc vt hc, chng nhng thi im khc nhau, biu hin cho lch s ca ci cy. Vin tng l mt giai on lch s ca qu trnh t nhin, sp t theo din bin, nh trung tm lin h vi nhng din bin khc. nh ngha ca mt vin tng ty thuc vo khi nim ca nhng chuyn ng v quan h tng lin, ngay trong nhng quan h nhn qu. y, Alexander theo Kant khi

ch trng th gii c th hiu c nh mt phc th khng/thi gian qua nhng phm tr. Ngoi phm tr khng/thi gian nh mt tn tc bn chiu, nhng phm tr khc l bn th, nguyn nhn, s v quan h. Tuy nhin, Alexander khng coi chng nh nhng khung khi nim do tinh thn xc nh, m c pht hin trong th gii. Tri thc c th hiu nh mt quan h ng hin/compresence gia tinh thn v i tng. Tc phm chnh ca Samuel Alexander Space, Time and Deity vn l tp hp nhng bi ging ti Glasgow ch ra nhng phm tr phi thng nghim bt bin, vi nhng phm tr thng nghim xc nh nh nhng phm tnh bin i tng vng khng/thi gian. ng phn bit nhng ci ph qut hay tp qun tinh thn vi nhng ph qut phi tinh thn: chng l nhng tp qun ca Khng/Thi v nhng ph qut thng nghim nh con ch, ci cy th kh hu v Khng/Thi gian th ng hnh v do ng x trn nhng bnh din khng b bin dng do khc bit v ni chn v thi gian. Khi nim thn tnh/deity ca Alexander khng nhm ch mt Thng l nguyn nhn hay ng sng to ra v tr, song y ch phm tnh cao nht trong h thng nhng phm tnh. ng khng nhm i gii thch l do v tr hin hu, v ng quan nim thng l ton v tr nhp vo qu trnh hng v s tri ln ca phm tnh mi ny v tn gio l tnh cm ni chng ta hng v, v bt gp trong vn ng ca th gii ti mt mc cao hn ca hin hu. Nhng tc phm khc ca Alexander l Moral Order and Progress, 1889 (chu nh hng o c duy tm Oxford vo thi k ny); Locke, 1908; Spinoza and Time, 1921; Art and the Material, 1925; Beauty and other Forms of Value, 1933; Philosophical and Literary Pieces, 1939 (J. Laird xut bn). Apel, Karl-Otto: Karl-Otto Apel l mt trong nhng trit gia quan trng nht ca c vo na sau th k XX. Tm vc ln ca mt tc gi cn c vo s ng gp tri thc, nh hng v v tr thit yu trong lnh vc lin h. Nhng tc phm ca Apel th hin tng giao gia hai nn trit hc lc a chu u v trit hc Anh M, nh hng t tng ca ng tri rng chu u v chu M La tinh, iu quan trng l

trit hc ca ng khi ng mt con ng mi trong trit hc thi qu [Xem C S T tng thi Qu , 2007 ca ng Phng Qun]. Apel sinh ngy 15 thng Ba nm 1922 ti Dsseldorf, tt nghip Tin s nm 1950, khi s ging hun t nm 1961 i hc Mainz, dy trit hc ti i hc Kiel (1962-1969), ti i hc Saarbrcken (19691972), i hc Frankfurt am Main (1972-1990) v thnh ging i hc Ottawa,(1977), Hc vin nghin cu trit/Istituto per gli Studi Filosofici (1983/1988), i hc Rome (1983), i hc Buenos Aires (1984/1993), Collge International de Philosophie, Paris (1987), Sao Paulo Brazil (1990), University Central de Venezuela (1994), Ty ban nha (1995), Brazil , trong nhng nm 1996, 1998, Hn quc (1998), Louvain-la-Neuve, B (1999).. Sng cng th h v sinh trng cng ni vi Apel l Jrgen Habermas - c hai cng c tham vng xy dng mt nn trit hc mi, nh tn mt tc phm ca Apel Bin i Trit hc/Transformation der Philosophie. Tc phm ny l tp hp nhng tiu lun gm hai quyn: q. I c tn l Phn tch ngn ng, K hiu hc v Thng din hc/Sprachanalytik, Semiotik, Hermeneutic; q. II c tn l Vn tin nghim ca x hi thng giao/Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft phn nh r nt hnh trng trit hc ni Apel trong nhng giai on khc nhau. ng ch ra sai lm trong hin tng lun ca Husserl l khng thy v tr u tin ca ngn ng i vi thc; ng cng trnh by quan nim v mt thc nhp cuc sinh ng, khng phi thc thun ty hiu theo ngha ca Kant hay Descartes v mt thc thun ty ca i tng khng th bo m ngha no t th gii; t ti mt cu thnh ngha, thc phi nhp cuc. Do ng phn bit tri thc qua phn t vi tri thc qua nhp cuc nh hai cc i lp: mi kinh nghim - k c kinh nghim thc nghim, c hng dn v mt l lun trong nhng khoa hc t nhin, trc tin l kinh nghim thng qua nhp cuc trong i sng; trong khi mi hnh thnh l lun trc tin l tri thc thng qua phn t .. (Transformation der Philosophie). o to trong dng trit hc c, vn Apel tranh lun nm trong truyn thng Kant (v nhng iu kin kh hu ca tri thc), Dilthey (v quan h gia khoa hc t nhin v khoa hc nhn vn), N. Hartmann (v trit hc siu

nghim nh mt trit hc nht/prima philosophia), Heidegger (v quan h hin th/Dasein vi tri thc). im sng to ni bt trong t duy Apel l vt khi gii hn ca trit hc truyn thng lc a, khi ng khai ph vn ngn ng t truyn thng Dante n Vico v pht hin ra trit hc thc dng M/amerikanisch Pragmatismus ni Charles Sanders Peirce. T nhng tranh bin ngn ng v thng giao, Apel xy dng khoa k ng hc siu nghim nh mt trit hc nht, trong hng i ban u hnh trng trit l ni ng. Hnh trng trit hc l mt cuc tranh bin lin l, vi nhng t tng ca Heidegger, Gadamer, Wittgenstein, m c vi t tng bn kia i lc nh Peirce, Charles Morris v ngi ng hnh trit l nh Habermas. Trong i thoi tng tranh vi Habermas, ngi t vn quan h gia tri thc v li ch (trong tc phm Erkenntnis und Interesse, 1968), theo Apel con ngi t c bn c hai mi li ch quan trng nh nhau song khng ng nht, l li ch c xc nh nh c s ca nhng nhn thc trong nhng nh lut t nhin do thit yu cn cho mt thc tin k thut v li ch c xc nh do thit yu cn cho mt thc tin x hi v o l. Nhng tranh lun gia Apel v Habermas ch ra s khc bit, mt bn Habermas a trit hc vo phn tch x hi th Apel vn khng nh s c lp ca t duy trit l. Bin i trit hc siu nghim c ba nguyn mu: trit hc siu nghim ca ch th, siu hnh hc hu th v thc dng siu nghim, hay ni theo Apel l khoa k hiu hc siu nghim. Apel quan nim quan h k hiu c th gii thch ba nguyn mu, theo tiu ch ng hc p dng ba mt thc dng, thng din v k ng. Ba b din lin h ti khch th, k hiu v ch th l gii k hiu, siu hnh hc hu th ch ch n khch th, trit hc siu nghim ca thc phn nh c ch th ln khch th, song khng bit n k hiu, ch c khoa k ng siu nghim xt mi quan h qua li gia k hiu, ch th v khch th. Thay v xt mi quan h ch th/khch th, Apel xem lin ch th trong thng giao l i tng chnh ca nhn thc. K ng siu nghim hay thc dng siu nghim hm ng mt nhn thc su sc v quan h bin chng trong cng ng thng giao hai mt l tng v thc, l quy phm cho o c tranh bin/Diskursethik. Apel a ra nhng nt chnh ca o c tranh bin trong ph phn nhng t tng o l c trc, xy dng mt c s thc dng siu

nghim. Nhng vn t ra vi nhng trit hc Kant, Hegel, duy khoa hc, thng din lun cho thy cn mt t ngh siu nghim nhm lm r s kh hu ca mt o c quy phm, v tnh thun l thng giao trc ht l ton b l lun thng giao. o c ni Apel c th coi nh trit hc nht, t vo din ngn v thng giao, c th tip cn qua phn t chn l v nhng tin gi nh c gi tr quy phm. Nhng tin gi nh ca l chng ny c gi tr v mt o c theo Apel da trn nguyn l ph qut ha: mt quy tc o c (l quy tc iu khin tc ng qua li gia con ngi v li ch) ch c gi tr khi c mi ngi chp thun. Khi xt n ba nguyn mu ni n trn, o c tranh bin c th xem nh ra c chng thc c v mt thc dng ln siu nghim cho mt trit hc thc tin, cho nn n vt khi hn ch ca siu hnh hc hu th (chng thc o l trong ci phi lm ph thuc vo ci hin l), ca trit hc thc (lm th no c th chng thc o l trong quan h ch th/khch th ca mt ch th t duy). Nhng tc phm chnh ca Karl-Otto Apel l: nim ngn ng trong truyn thng Nhn bn t Dante n Vico/Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico, 1963; Bin i trit hc/Transformation der Philosophie, 1973; Con ng t duy ca Charles Sanders Peirce/Der Denkweg von C.S. Peirce: Eine Einfhrung in den amerikanischen Pragmatismus, 1975;Tranh bingii thch:lnh hi trong quan im thc dng-siu nghim/Die Erklren:Verstehen-Kontroverse in transzendentalpragmatischer Sicht, 1979; Tranh bin v Trch nhim. Vn qu trong o l hu quy c/Diskurs und Verantwortung. Das Problem des bergangs zur postkonventionellen Moral, 1988; Tranh bin. Chng thc tip cn thc dng siu nghim/Auseindersetzungen. In Erprobung des transzendentalpragmatischen Ansatzes, 1998.

Ayer, Alfred Jules: Trit gia Anh sinh ngy 29 thng Mi nm 1910 ti London, con c nht trong mt gia nh khng phi gc Anh. Thn ph ng n t Thy s, thn mu ng ngi Do thi Ha lan. ng theo hc Eton v c hc bng ca Christ Church Oxford. Mt trong nhng ngi thy ca ng l Gilbert Ryle, khuyn khch ng c

Tractatus logico-philosophicus ca Wittgenstein v i Vienna vo nm 1933, ni y ng cng vi Quine (sau ny tr thnh trit gia M) hc Moritz Schlick, ngi ng u Tp hi Vienna v tham gia phong tro thc chng lun l lc by gi. Sau khi ri Vienna, ng tr li Oxford, dy ti Christ Church v hon tt tc phm u tay Language, Truth and Logic nm 24 tui, xut bn nm 1936. Quyn sch ny nh du bc u nh hng ca ch ngha thc chng lun l vo trit hc Anh M, v Ayer l i biu tin phong ca phong tro ny, trc khi nhng nh trit hc ca Tp hi Vienna di c sang tn i lc. ng cng l ngi tp hp v xut bn nhng tiu lun quan trng ca nhng trit gia tiu biu cho phong tro ny trong tc phm Logical Positivism, 1959. Cuc sng tnh cm v x hi ca Ayer cng kh si ni: ng kt hn v ly d ba ngi v (Renee Lees, Dee Wells v Vanessa Lawson), am m khiu v, xng xo trn chnh trng, ng vin nng n ca ng Lao ng, ri ng Dn ch X hi (1981), tham gia phong tro phn chin Vit nam, Ph ch tch Hi ci t lut ph thai, Ch tch chin dch chng k th chng tc trong th thao, Ch tch Hi ci t lut ng tnh luyn i, xut hin trong nhng chng trnh pht thanh BBC, tranh lun vi nhng nh khoa hc nh Zuckerman, Huxley, Medawar, v vn hin hu ca Thng vi Coppleston, thng xuyn trn truyn hnh BBC trong chng trnh The Brain's Trust. ng ging dy Wadham College, Oxford trc khi l gio s trit hc gh Grote Professor of Philosophy ti University College, London, v nhng chuyn thnh ging Php, B, , Thy in, an mch, Peru, Chile, Uruguay, v Ba ty trong nhng thp nin 50 ca th k XX. Cng nh John Stuart Mill hay Bertrand Russell, Ayer vit hai thin t truyn, Part of My Life (1977) v More of My Life (1984) trnh by s pht trin tinh thn ni ng, nh mi quan tm n trit hc l do nh hng gin tip ca pht trin mun mng v mt vi cm tnh vi hi ha, cu m u tp sch Sceptical Essays ca Russell khng nn tin tng mt mnh no khi khng c c s no gi nh n l s thc tr thnh phng chm ch o con ng t tng Ayer. ng cng k r tc phm u tay Language, Truth and Logic c hnh thnh ra sao, t nhng hc hi c ni tp hi Vienna, nh hng t Russell, Moore, C.I. Lewis, vit trong nim tin pht hin ra con ng ring theo ui trit hc, n lc vt qua nhng thnh kin trong i

hc Oxford. Nhng tc phm k tip ch ra im mnh ni ng tp trung vo l lun tri thc nh mt dy nhng toan tnh bc b m hnh tiu biu cho l chng hoi nghi, t quyn sch xut bn nm 1940 n quyn sch xut bn nm 1956. ng cng a ra mt nhn xt l trong nhiu cuc gp g nhng hi ngh trit hc khp ni nh Php, , c, o, an Mch, Phn Lan, Hy lp, Thu s, Ba lan, Bo gia li, Ai Cp, M ty c, Hoa k v.v.. ch rt ra ci li v mt x hi hn l trit l, song c phn no to nhp cu bc qua h ngn cch gia trit hc phn tch Anh M v cc x Bc u vi trit hc i lc chu u nh hin tng lun, hin sinh, thng din hc Php, c, Ty ban nha, v chu M La tinh. T sau khi c y nhim vo gh lun l Wykeham Professorship of Logic Oxford vo 1959, ng t chc nhng bui chiu th Ba quy t nhng trit gia nh Peter Strawson, David Pears, Michael Dummett, Brian McGuinness, Michael Woods, Psatrick Gardiner, Tony Quinton, David Wiggins, James Thomson, v nhng nh trit hc tr nh Gareth Evans, John McDowell, Derek Parfit, Christopher Peacocke cng nhiu nh trit hc n t M tham d; sinh hot ny ko di thng xuyn sut hai mi by nm, v c tm nm k t khi Michael Dummett k tha ng gh Lun l Oxford, trong lc ng vit thin T truyn ny. Trong phn t truyn th hai, lc v gi, ghi mt s kin v kinh nghim tim ng ngng p bn pht trong ln a vo bnh vin cp cu, v ng vit iu g ti thy khi ti cht, trong c mt nhn xt nhng kinh nghim mi y lm gim nim tin ca ti v ci cht thc ca ti s l chung cuc ca ti. tc phm u tay Language, Truth and Logic ng a ra nguyn l chng nghim da trn c s duy nghim (k tha Hume, Wittgenstein v phi thc chng lun l) l mi mnh u c tnh phn tch, pht biu nh sau: mt pht biu trc tip chng nghim c nu n l mt pht biu quan st, hoc l mt pht biu rt ra t lin kt vi mt pht biu quan st khc, vic rt ra ny khng th kh hu ch t ring pht biu quan st c lin kt thi. Mt pht biu gin tip chng nghim c nu nh, trc tin lin kt vi nhng tin khc n to ra mt hay nhiu pht biu trc tip chng nghim c, m nhng pht biu ny khng rt ra ch t ring nhng tin khc, th na, l nhng tin khc ny khng bao gm bt k pht biu no, hoc khng phn

tch, hay trc tip chng nghim c, hay c th c thit lp mt cch c lp nh th gin tip chng nghim c. Nguyn l chng nghim c th xem nh tiu chun ca ngha, hm ng trong tri thc v nhng tuyn ngn ca khoa hc, cng nh trong l thng. Trong tranh lun vn chn l chng V, Ayer a ra mt ci nhn v tnh tha khi nhn ra l trong mi cu theo kiu p l tht, nhm t l tht v mt lun l th tha, khng cn thit. (ly v d, ni mnh b hong Anne cht l thc, tt c iu ni n l b hong Anne cht; trong khi ni mnh Oxford l th nc Anh l gi, tt c iu ni n l Oxford khng l th nc Anh. Nh vy ni mt mnh l thc ch l xc nhn n, v ni mt mnh l gi ch xc nhn mu thun ca n, ch ra rng nhng t thc, gi khng hm ngha g ngoi chc nng trong cu nh nhng du xc nhn v ph nhn, nh vy khng c quan h thc ca chn l. Trong phn Dn nhp vit li mi nm sau, Ayer nhn ra l quan nim ban u v nhng mnh qu kh c th chuyn dch thnh nhng mnh v kinh nghim hin ti hay tng lai l khng ng, nn ng khng ngh l chn l ca bt k pht biu/quan st no tham chiu ti hin ti hay tng lai l iu kin tt yu ca chn l ca bt k pht biu v qu kh. Trong The Problem of Knowledge(1956), ng o su vn nhn thc, khi t tc phm u tay ni trn, n nhng tc phm k tip nh The Foundations of Empirical Knowledge (1940), Philosophical Essays (1954) khi duy tr quan nim ni bit mt s kin l pht biu quyn oan chc v iu trn c s phn tch nhng vn trit l nh tri gic, k c v chng nghim hiu bit v nhng tinh thn khc, tranh bin vi nhng phn bc hoi nghi. Nu nh ban u, Ayer quan nim theo thuyt hin tng/phenomenalism l nhng pht biu v i tng vt cht c th chuyn dch thnh nhng pht biu v nhng d kin-cm gic/sense-data th qua tc phm dn trn, ng t b thi gim tr (khi ni mt pht biu S 'gim tr' vo loi pht biu K th trc ht nhng thnh phn ca K tng tri thc thp hn S, ngha l tham chiu v nhng d kin 'kh hn', v th na S cng nh K ng ng v mt lun l) v iu kh khn u tin l thuyt hin tng phi nhn nhn l nhng i tng vt cht, khng nh nhng d kin cm gic, c th hin hu khng cn c tri gic. Trong The Central

Questions of Philosophy (1973), Ayer a li khi nim phm cht cm gic/sense qualia, nh hng ca Hume v Russell, c s tt cng ca nhng phn on tri gic. Khi phm cht tr thnh nhng c th, c nh v v m t hay chng minh, Ayer coi chng nh nhng gic thc/percepts. Song gic thc khng phi rt ra t nhng thc th ring, v phm cht/qualia khng l thc th ring m l nhng ph tnh c th c minh ha trong kinh nghim mi ngi. Trong sut qu trnh tm hiu nhn thc, Ayer khai ph qua phn tch nhng vn tri gic, k c, quan h vi tha nhn, tranh bin nhng khi nim phng php, t quy np, xc sut, tt yu, nhn qu, tnh ng nht vi tham vng thc hin vic khai ph con ng gii quyt nhng vn ny. Cng nh nhiu nh trit hc vo tui gi, ng tr li vn trit hc l g trong mt cng trnh nhm ng gp vo lch s trit hc phng ty tip ni A History of Western Philosophy ca Bertrand Russell qua tc phm Trit hc trong Th k XX. Tuy phn ln ni dung sch dnh nhiu cho trng phi thc dng, phong tro phn tch t Russell, Moore, W. James, C.I. Lewis , Carnap, Wittgenstein, n nhng trit gia ng thi vi ng nh Ryle, Goodman, Quine, Donald Davidson, Hilary Putnam hay gn hn nh Peter Strawson, Michael Dummett, ng cng dnh chng v trit hc suy l, nh Collingwood, Hin tng lun v phong tro hin sinh vi Brentano, Husserl, Heidegger, Sartre v c bit l Merleau-Ponty. Tuy nhin, ng gp ln ca Ayer trong tc phm ny l t vn v k tha trit l, t so snh tin b ca khoa hc t nhin vi s khc bit trong tin trnh trit hc khng c vn trit gia ny thay th trit gia khc, tr theo mt ngha no , tc phm ca ng ta c th c a s cng chng bit n trong mt giai on. Tin b ca trit hc khng phi cn c vo s ng gp ca nhng tn tui vo mt ch m l s tin ha ca nhng vn hng cu nh vn khch th, thng l ngun phn chia gia duy tm v duy thc, cng nh gia nhng thuyt tuyt i hay tng i v chn l. Ayer khng nh c s tin b ca trit hc, khng phi vic nhng vn qu c bin i, hay s thng tr ca mt vi h phi xung t, nhng s bin i v phng cch vn t ra, mc ng thun lin quan n gii quyt vn . ng ch ra nhng im c

bit trong trit hc hin i, nh s ln mnh ca t thc (ch trng n mc ch hot ng cng nh phng php tin hnh ca nh trit hc) , mc tiu pht huy trit hc lun l, s, lut, ngh thut (trit hc ngh thut chng hn khng phi l cung cp phng php lm th, hay ha hnh, m l tranh lun bn cht ca biu tng, cm gic ca bi th hay bc tranh c th a ra chn l, hoc ra nhng tiu chun ng gi ngh phm), quan im ca trit hc l ph phn v gii ngha, ra mt th gii quan kt hp vi gii phng khoa hc v ngh thut. Nh trit hc theo Ayer cng khng phi, nh thnh kin sai lm l dy con ngi phi sng ra sao, v o l khng phi nh khoa a cht i hi mc tay ngh. Cng vic ca nh trit hc khng phi l a ra nhng chm ngn o c, m l xc nh nhng t o c, phn bit phn on gi tr t nhng pht biu s kin. ng cng a ra quan im v nghin cu s hin nhin l chn la tt hn l nghin cu ngn ng, nh mt vi xu hng ng i, bi nghin cu hin nhin bao gm c nghin cu ngn ng, lm sng t ni dung nhng nim tin ca con ngi, ra vn nn bo qun chng, tm li l mt l gii rng ri p n cho hai vn hng u ca trit hc l chng thc ci g v thc hin ra sao. Nhng tc phm chnh ca A.J. Ayer l: Language, Truth and Logic, 1936; The Foundations of Empirical Knowledge, 1940; Thinking and Meaning, 1947; Philosophical Essays, 1954; The Problem of Knowledge, 1956; The Concept of A Person and Other Essays, 1963; The Origins of Pragmatism, 1968; Metaphysics and Common Sense, 1969; Russell and Moore: The Analytical Heritage, 1971; Probability and Evidence, 1972; The Central Questions of Philosophy, 1973; Part of My Life, 1977; Philosophy in the Twentieth Century, 1981; Fre edom and Morality and Other Essays, 1984; Wittgenstein, 1985; Voltaire, 1986; Thomas Paine, 1988; The Meaning of Life and Other Essays (di co), 1990, ========================== Alexander, Samuel: Samuel Alexander sinh trng Sydney, nc c vo nm 1859, theo hc trng Wesley College Melbourne v n Oxford vo nm 1877 tranh tuyn mt hc bng Balliol. Trong cuc thi ny, ng ng u mt ngi tn George Nathaniel Curzon

(1859-1925), sau ny l nhn vt ti cao trong th h ha the Masque of Balliol , Tng trn n v Tng trng Ngoi giao. Curzon cho rng Alexander khng th ot c hc bng, tuy nhin ng trng tuyn v Curzon thi trt. V sau, mt trong nhng ngi hc tr trit hc ca Alexander chnh l Curzon. Alexander quan tm n nhng mn khoa hc thc nghim, c bit l tm l hc v sinh hc, chnh v vy ng a Tm l hc (mt mn hc khng c coi trng i hc Anh vo thi ny) vo i hc Manchester khi ch nh T.H. Pear tham gia vo ban trit do ng lm Ch nhim. V quan tm n nhng cng trnh thc nghim nn mc du c b nhim ging dy Lincoln College vo nm 1882, ng t nhim vo nm 1888 dnh thi gi nghin cu tm l hc v thc tp phng th nghim ca Hugo Mnsterberg trong hc k ma ng 1890-91 Freiburg-im-Bresgau. ng tip tc cng vic nghin cu ring cho n khi c mi dy i hc Manchester (Sir Samuel Hall Chair of Philosophy) vo nm 1893, ng v hu vo nm 1924, v tip tc sng Manchester cho n khi mt vo nm 1938. Samuel Alexander on tuyt vi t tro trit hc ca Oxford, khng theo ch ngha tn hin thc ang ln ca Moore v Russell. ng quan tm n trit hc ca Bradley v Bosanquet, song mun da trn c s hin thc, lin kt vi mn tm l hc thc nghim v thn kinh hc. Alexander cng ch n hot ng x hi v n quyn, chnh ng c mi lm khch danh d ca Ashburne Hall. ng khng mun mt cuc sng c t Manchester, bng chng l c mt lin lc th t rng ri vi nhiu khun mt chnh ca trit hc Anh - nhng nhn vt nh A.C. v F.H. Bradley, Bernard Bosanquet, Bertrand Russell, G.F. Stout, H, Joachim, H. Wildon Carr, F.C.S. Schiller, H.W.B. Joseph, R.G. Collingwood, James Ward, v c nhng trit gia th h trc nh Herbert Spencer, Leslie Stephen, nhng nh sinh l hc nh C. Lloyd Morgan, Charles Sherrington. B th t ca ng c th phn nh sinh hot trit hc ca nc Anh trong giai on 1904-1924. Tc phm chnh ca Samuel Alexander Space, Time and Deity xut bn nm 1920 nh du mt thp nin nhng h thng siu hnh n r, vi nhng tc phm quan trng nh The Nature of Existence (1921) ca McTaggart, Process and Reality (1929) ca Whitehead. Vo u th k

XX ny, mi tng cn ca Alexander vi t tro hin tng lun ca Husserl i lc tht hin nhin, khi Alexander quan nim trit hc tin hnh bng nhng miu t: n ch dng l chng gip ta nhn nhng s kin, nh mt nh thc vt hc s dng knh hin vi. Trong mt tiu lun nhan Sensations and Images (1910), ng pht biu phng php ca ng l mt toan tnh loi tr nhng tin trit ly v pht biu ci g thc s hin din trong kinh nghim cho. Trong mt bi khc Foundations and Sketch-Plan of a Conational Psychology ng trn Tp san Tm l hc nc Anh (The British Journal of Psychology, Vol. IV, 1911) ng cng trnh by quan im v mt hnh vi tinh thn/mental act v mi quan h vi i tng khi nhn xt trong tri gic mt ci cy chng hn, ta c th phn bit hnh vi kinh nghim, hay tri gic vi s vt c kinh nghim, hay c tri gic. C hai hnh vi tri gic v s vt c tri gic c th ni theo nhng chiu hng khc nhau l c kinh nghim, song ci u l mt kinh nghim cn ci sau l i tng c kinh nghim qua hnh vi gi l tri gic. Hnh vi tri gic khng din ra n l m lin tc vi nhng hnh vi khc cng loi, v lin tc ny l tinh thn, hnh vi tri gic c th gi l mt hnh vi tinh thn. Tri vi quan im duy tm, Alexander coi tinh thn ng nht vi cu trc ca qu trnh sinh l v thn kinh c t chc, mt khc nh mt xut hin mi, ngha l mt m hnh t chc sn xut ra nhng tng hp mi c phm cht m tri thc khng tin liu trc khi chng c t chc. Nhng xut hin nh vy c th gi l nhng c cht m hnh ca nhng h thng t chc. Trong quan im , Alexander coi khng/thi gian nh nhng vin tng (mt li nhn gn vi hin tng lun) xc nh lm th no khng/thi gian c th c iu ng theo nhng thi im/point-instants c th. C th ly mt v d c th nh thn cy x, i vi ngi th mc, nhng vng ng tm c cng lc, song vi nh thc vt hc, chng nhng thi im khc nhau, biu hin cho lch s ca ci cy. Vin tng l mt giai on lch s ca qu trnh t nhin, sp t theo din bin, nh trung tm lin h vi nhng din bin khc. nh ngha ca mt vin tng ty thuc vo khi nim ca nhng chuyn ng v quan h tng lin, ngay trong nhng quan h nhn qu. y, Alexander theo Kant khi ch trng th gii c th hiu c nh mt phc th khng/thi gian qua nhng phm tr. Ngoi phm tr khng/thi gian nh mt tn tc

bn chiu, nhng phm tr khc l bn th, nguyn nhn, s v quan h. Tuy nhin, Alexander khng coi chng nh nhng khung khi nim do tinh thn xc nh, m c pht hin trong th gii. Tri thc c th hiu nh mt quan h ng hin/compresence gia tinh thn v i tng. Tc phm chnh ca Samuel Alexander Space, Time and Deity vn l tp hp nhng bi ging ti Glasgow ch ra nhng phm tr phi thng nghim bt bin, vi nhng phm tr thng nghim xc nh nh nhng phm tnh bin i tng vng khng/thi gian. ng phn bit nhng ci ph qut hay tp qun tinh thn vi nhng ph qut phi tinh thn: chng l nhng tp qun ca Khng/Thi v nhng ph qut thng nghim nh con ch, ci cy th kh hu v Khng/Thi gian th ng hnh v do ng x trn nhng bnh din khng b bin dng do khc bit v ni chn v thi gian. Khi nim thn tnh/deity ca Alexander khng nhm ch mt Thng l nguyn nhn hay ng sng to ra v tr, song y ch phm tnh cao nht trong h thng nhng phm tnh. ng khng nhm i gii thch l do v tr hin hu, v ng quan nim thng l ton v tr nhp vo qu trnh hng v s tri ln ca phm tnh mi ny v tn gio l tnh cm ni chng ta hng v, v bt gp trong vn ng ca th gii ti mt mc cao hn ca hin hu. Nhng tc phm khc ca Alexander l Moral Order and Progress, 1889 (chu nh hng o c duy tm Oxford vo thi k ny); Locke, 1908; Spinoza and Time, 1921; Art and the Material, 1925; Beauty and other Forms of Value, 1933; Philosophical and Literary Pieces, 1939 (J. Laird xut bn). Apel, Karl-Otto: Karl-Otto Apel l mt trong nhng trit gia quan trng nht ca c vo na sau th k XX. Tm vc ln ca mt tc gi cn c vo s ng gp tri thc, nh hng v v tr thit yu trong lnh vc lin h. Nhng tc phm ca Apel th hin tng giao gia hai nn trit hc lc a chu u v trit hc Anh M, nh hng t tng ca ng tri rng chu u v chu M La tinh, iu quan trng l trit hc ca ng khi ng mt con ng mi trong trit hc thi qu [Xem C S T tng thi Qu , 2007 ca ng Phng Qun].

Apel sinh ngy 15 thng Ba nm 1922 ti Dsseldorf, tt nghip Tin s nm 1950, khi s ging hun t nm 1961 i hc Mainz, dy trit hc ti i hc Kiel (1962-1969), ti i hc Saarbrcken (19691972), i hc Frankfurt am Main (1972-1990) v thnh ging i hc Ottawa,(1977), Hc vin nghin cu trit/Istituto per gli Studi Filosofici (1983/1988), i hc Rome (1983), i hc Buenos Aires (1984/1993), Collge International de Philosophie, Paris (1987), Sao Paulo Brazil (1990), University Central de Venezuela (1994), Ty ban nha (1995), Brazil , trong nhng nm 1996, 1998, Hn quc (1998), Louvain-la-Neuve, B (1999).. Sng cng th h v sinh trng cng ni vi Apel l Jrgen Habermas - c hai cng c tham vng xy dng mt nn trit hc mi, nh tn mt tc phm ca Apel Bin i Trit hc/Transformation der Philosophie. Tc phm ny l tp hp nhng tiu lun gm hai quyn: q. I c tn l Phn tch ngn ng, K hiu hc v Thng din hc/Sprachanalytik, Semiotik, Hermeneutic; q. II c tn l Vn tin nghim ca x hi thng giao/Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft phn nh r nt hnh trng trit hc ni Apel trong nhng giai on khc nhau. ng ch ra sai lm trong hin tng lun ca Husserl l khng thy v tr u tin ca ngn ng i vi thc; ng cng trnh by quan nim v mt thc nhp cuc sinh ng, khng phi thc thun ty hiu theo ngha ca Kant hay Descartes v mt thc thun ty ca i tng khng th bo m ngha no t th gii; t ti mt cu thnh ngha, thc phi nhp cuc. Do ng phn bit tri thc qua phn t vi tri thc qua nhp cuc nh hai cc i lp: mi kinh nghim - k c kinh nghim thc nghim, c hng dn v mt l lun trong nhng khoa hc t nhin, trc tin l kinh nghim thng qua nhp cuc trong i sng; trong khi mi hnh thnh l lun trc tin l tri thc thng qua phn t .. (Transformation der Philosophie). o to trong dng trit hc c, vn Apel tranh lun nm trong truyn thng Kant (v nhng iu kin kh hu ca tri thc), Dilthey (v quan h gia khoa hc t nhin v khoa hc nhn vn), N. Hartmann (v trit hc siu nghim nh mt trit hc nht/prima philosophia), Heidegger (v quan h hin th/Dasein vi tri thc). im sng to ni bt trong t

duy Apel l vt khi gii hn ca trit hc truyn thng lc a, khi ng khai ph vn ngn ng t truyn thng Dante n Vico v pht hin ra trit hc thc dng M/amerikanisch Pragmatismus ni Charles Sanders Peirce. T nhng tranh bin ngn ng v thng giao, Apel xy dng khoa k ng hc siu nghim nh mt trit hc nht, trong hng i ban u hnh trng trit l ni ng. Hnh trng trit hc l mt cuc tranh bin lin l, vi nhng t tng ca Heidegger, Gadamer, Wittgenstein, m c vi t tng bn kia i lc nh Peirce, Charles Morris v ngi ng hnh trit l nh Habermas. Trong i thoi tng tranh vi Habermas, ngi t vn quan h gia tri thc v li ch (trong tc phm Erkenntnis und Interesse, 1968), theo Apel con ngi t c bn c hai mi li ch quan trng nh nhau song khng ng nht, l li ch c xc nh nh c s ca nhng nhn thc trong nhng nh lut t nhin do thit yu cn cho mt thc tin k thut v li ch c xc nh do thit yu cn cho mt thc tin x hi v o l. Nhng tranh lun gia Apel v Habermas ch ra s khc bit, mt bn Habermas a trit hc vo phn tch x hi th Apel vn khng nh s c lp ca t duy trit l. Bin i trit hc siu nghim c ba nguyn mu: trit hc siu nghim ca ch th, siu hnh hc hu th v thc dng siu nghim, hay ni theo Apel l khoa k hiu hc siu nghim. Apel quan nim quan h k hiu c th gii thch ba nguyn mu, theo tiu ch ng hc p dng ba mt thc dng, thng din v k ng. Ba b din lin h ti khch th, k hiu v ch th l gii k hiu, siu hnh hc hu th ch ch n khch th, trit hc siu nghim ca thc phn nh c ch th ln khch th, song khng bit n k hiu, ch c khoa k ng siu nghim xt mi quan h qua li gia k hiu, ch th v khch th. Thay v xt mi quan h ch th/khch th, Apel xem lin ch th trong thng giao l i tng chnh ca nhn thc. K ng siu nghim hay thc dng siu nghim hm ng mt nhn thc su sc v quan h bin chng trong cng ng thng giao hai mt l tng v thc, l quy phm cho o c tranh bin/Diskursethik. Apel a ra nhng nt chnh ca o c tranh bin trong ph phn nhng t tng o l c trc, xy dng mt c s thc dng siu nghim. Nhng vn t ra vi nhng trit hc Kant, Hegel, duy khoa hc, thng din lun cho thy cn mt t ngh siu nghim nhm lm r

s kh hu ca mt o c quy phm, v tnh thun l thng giao trc ht l ton b l lun thng giao. o c ni Apel c th coi nh trit hc nht, t vo din ngn v thng giao, c th tip cn qua phn t chn l v nhng tin gi nh c gi tr quy phm. Nhng tin gi nh ca l chng ny c gi tr v mt o c theo Apel da trn nguyn l ph qut ha: mt quy tc o c (l quy tc iu khin tc ng qua li gia con ngi v li ch) ch c gi tr khi c mi ngi chp thun. Khi xt n ba nguyn mu ni n trn, o c tranh bin c th xem nh ra c chng thc c v mt thc dng ln siu nghim cho mt trit hc thc tin, cho nn n vt khi hn ch ca siu hnh hc hu th (chng thc o l trong ci phi lm ph thuc vo ci hin l), ca trit hc thc (lm th no c th chng thc o l trong quan h ch th/khch th ca mt ch th t duy). Nhng tc phm chnh ca Karl-Otto Apel l: nim ngn ng trong truyn thng Nhn bn t Dante n Vico/Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico, 1963; Bin i trit hc/Transformation der Philosophie, 1973; Con ng t duy ca Charles Sanders Peirce/Der Denkweg von C.S. Peirce: Eine Einfhrung in den amerikanischen Pragmatismus, 1975;Tranh bingii thch:lnh hi trong quan im thc dng-siu nghim/Die Erklren:Verstehen-Kontroverse in transzendentalpragmatischer Sicht, 1979; Tranh bin v Trch nhim. Vn qu trong o l hu quy c/Diskurs und Verantwortung. Das Problem des bergangs zur postkonventionellen Moral, 1988; Tranh bin. Chng thc tip cn thc dng siu nghim/Auseindersetzungen. In Erprobung des transzendentalpragmatischen Ansatzes, 1998.

Ayer, Alfred Jules: Trit gia Anh sinh ngy 29 thng Mi nm 1910 ti London, con c nht trong mt gia nh khng phi gc Anh. Thn ph ng n t Thy s, thn mu ng ngi Do thi Ha lan. ng theo hc Eton v c hc bng ca Christ Church Oxford. Mt trong nhng ngi thy ca ng l Gilbert Ryle, khuyn khch ng c Tractatus logico-philosophicus ca Wittgenstein v i Vienna vo nm 1933, ni y ng cng vi Quine (sau ny tr thnh trit gia M) hc

Moritz Schlick, ngi ng u Tp hi Vienna v tham gia phong tro thc chng lun l lc by gi. Sau khi ri Vienna, ng tr li Oxford, dy ti Christ Church v hon tt tc phm u tay Language, Truth and Logic nm 24 tui, xut bn nm 1936. Quyn sch ny nh du bc u nh hng ca ch ngha thc chng lun l vo trit hc Anh M, v Ayer l i biu tin phong ca phong tro ny, trc khi nhng nh trit hc ca Tp hi Vienna di c sang tn i lc. ng cng l ngi tp hp v xut bn nhng tiu lun quan trng ca nhng trit gia tiu biu cho phong tro ny trong tc phm Logical Positivism, 1959. Cuc sng tnh cm v x hi ca Ayer cng kh si ni: ng kt hn v ly d ba ngi v (Renee Lees, Dee Wells v Vanessa Lawson), am m khiu v, xng xo trn chnh trng, ng vin nng n ca ng Lao ng, ri ng Dn ch X hi (1981), tham gia phong tro phn chin Vit nam, Ph ch tch Hi ci t lut ph thai, Ch tch chin dch chng k th chng tc trong th thao, Ch tch Hi ci t lut ng tnh luyn i, xut hin trong nhng chng trnh pht thanh BBC, tranh lun vi nhng nh khoa hc nh Zuckerman, Huxley, Medawar, v vn hin hu ca Thng vi Coppleston, thng xuyn trn truyn hnh BBC trong chng trnh The Brain's Trust. ng ging dy Wadham College, Oxford trc khi l gio s trit hc gh Grote Professor of Philosophy ti University College, London, v nhng chuyn thnh ging Php, B, , Thy in, an mch, Peru, Chile, Uruguay, v Ba ty trong nhng thp nin 50 ca th k XX. Cng nh John Stuart Mill hay Bertrand Russell, Ayer vit hai thin t truyn, Part of My Life (1977) v More of My Life (1984) trnh by s pht trin tinh thn ni ng, nh mi quan tm n trit hc l do nh hng gin tip ca pht trin mun mng v mt vi cm tnh vi hi ha, cu m u tp sch Sceptical Essays ca Russell khng nn tin tng mt mnh no khi khng c c s no gi nh n l s thc tr thnh phng chm ch o con ng t tng Ayer. ng cng k r tc phm u tay Language, Truth and Logic c hnh thnh ra sao, t nhng hc hi c ni tp hi Vienna, nh hng t Russell, Moore, C.I. Lewis, vit trong nim tin pht hin ra con ng ring theo ui trit hc, n lc vt qua nhng thnh kin trong i hc Oxford. Nhng tc phm k tip ch ra im mnh ni ng tp trung vo l lun tri thc nh mt dy nhng toan tnh bc b m hnh

tiu biu cho l chng hoi nghi, t quyn sch xut bn nm 1940 n quyn sch xut bn nm 1956. ng cng a ra mt nhn xt l trong nhiu cuc gp g nhng hi ngh trit hc khp ni nh Php, , c, o, an Mch, Phn Lan, Hy lp, Thu s, Ba lan, Bo gia li, Ai Cp, M ty c, Hoa k v.v.. ch rt ra ci li v mt x hi hn l trit l, song c phn no to nhp cu bc qua h ngn cch gia trit hc phn tch Anh M v cc x Bc u vi trit hc i lc chu u nh hin tng lun, hin sinh, thng din hc Php, c, Ty ban nha, v chu M La tinh. T sau khi c y nhim vo gh lun l Wykeham Professorship of Logic Oxford vo 1959, ng t chc nhng bui chiu th Ba quy t nhng trit gia nh Peter Strawson, David Pears, Michael Dummett, Brian McGuinness, Michael Woods, Psatrick Gardiner, Tony Quinton, David Wiggins, James Thomson, v nhng nh trit hc tr nh Gareth Evans, John McDowell, Derek Parfit, Christopher Peacocke cng nhiu nh trit hc n t M tham d; sinh hot ny ko di thng xuyn sut hai mi by nm, v c tm nm k t khi Michael Dummett k tha ng gh Lun l Oxford, trong lc ng vit thin T truyn ny. Trong phn t truyn th hai, lc v gi, ghi mt s kin v kinh nghim tim ng ngng p bn pht trong ln a vo bnh vin cp cu, v ng vit iu g ti thy khi ti cht, trong c mt nhn xt nhng kinh nghim mi y lm gim nim tin ca ti v ci cht thc ca ti s l chung cuc ca ti. tc phm u tay Language, Truth and Logic ng a ra nguyn l chng nghim da trn c s duy nghim (k tha Hume, Wittgenstein v phi thc chng lun l) l mi mnh u c tnh phn tch, pht biu nh sau: mt pht biu trc tip chng nghim c nu n l mt pht biu quan st, hoc l mt pht biu rt ra t lin kt vi mt pht biu quan st khc, vic rt ra ny khng th kh hu ch t ring pht biu quan st c lin kt thi. Mt pht biu gin tip chng nghim c nu nh, trc tin lin kt vi nhng tin khc n to ra mt hay nhiu pht biu trc tip chng nghim c, m nhng pht biu ny khng rt ra ch t ring nhng tin khc, th na, l nhng tin khc ny khng bao gm bt k pht biu no, hoc khng phn tch, hay trc tip chng nghim c, hay c th c thit lp mt cch c lp nh th gin tip chng nghim c. Nguyn l chng

nghim c th xem nh tiu chun ca ngha, hm ng trong tri thc v nhng tuyn ngn ca khoa hc, cng nh trong l thng. Trong tranh lun vn chn l chng V, Ayer a ra mt ci nhn v tnh tha khi nhn ra l trong mi cu theo kiu p l tht, nhm t l tht v mt lun l th tha, khng cn thit. (ly v d, ni mnh b hong Anne cht l thc, tt c iu ni n l b hong Anne cht; trong khi ni mnh Oxford l th nc Anh l gi, tt c iu ni n l Oxford khng l th nc Anh. Nh vy ni mt mnh l thc ch l xc nhn n, v ni mt mnh l gi ch xc nhn mu thun ca n, ch ra rng nhng t thc, gi khng hm ngha g ngoi chc nng trong cu nh nhng du xc nhn v ph nhn, nh vy khng c quan h thc ca chn l. Trong phn Dn nhp vit li mi nm sau, Ayer nhn ra l quan nim ban u v nhng mnh qu kh c th chuyn dch thnh nhng mnh v kinh nghim hin ti hay tng lai l khng ng, nn ng khng ngh l chn l ca bt k pht biu/quan st no tham chiu ti hin ti hay tng lai l iu kin tt yu ca chn l ca bt k pht biu v qu kh. Trong The Problem of Knowledge(1956), ng o su vn nhn thc, khi t tc phm u tay ni trn, n nhng tc phm k tip nh The Foundations of Empirical Knowledge (1940), Philosophical Essays (1954) khi duy tr quan nim ni bit mt s kin l pht biu quyn oan chc v iu trn c s phn tch nhng vn trit l nh tri gic, k c v chng nghim hiu bit v nhng tinh thn khc, tranh bin vi nhng phn bc hoi nghi. Nu nh ban u, Ayer quan nim theo thuyt hin tng/phenomenalism l nhng pht biu v i tng vt cht c th chuyn dch thnh nhng pht biu v nhng d kin-cm gic/sense-data th qua tc phm dn trn, ng t b thi gim tr (khi ni mt pht biu S 'gim tr' vo loi pht biu K th trc ht nhng thnh phn ca K tng tri thc thp hn S, ngha l tham chiu v nhng d kin 'kh hn', v th na S cng nh K ng ng v mt lun l) v iu kh khn u tin l thuyt hin tng phi nhn nhn l nhng i tng vt cht, khng nh nhng d kin cm gic, c th hin hu khng cn c tri gic. Trong The Central Questions of Philosophy (1973), Ayer a li khi nim phm cht cm gic/sense qualia, nh hng ca Hume v Russell, c s tt cng ca

nhng phn on tri gic. Khi phm cht tr thnh nhng c th, c nh v v m t hay chng minh, Ayer coi chng nh nhng gic thc/percepts. Song gic thc khng phi rt ra t nhng thc th ring, v phm cht/qualia khng l thc th ring m l nhng ph tnh c th c minh ha trong kinh nghim mi ngi. Trong sut qu trnh tm hiu nhn thc, Ayer khai ph qua phn tch nhng vn tri gic, k c, quan h vi tha nhn, tranh bin nhng khi nim phng php, t quy np, xc sut, tt yu, nhn qu, tnh ng nht vi tham vng thc hin vic khai ph con ng gii quyt nhng vn ny. Cng nh nhiu nh trit hc vo tui gi, ng tr li vn trit hc l g trong mt cng trnh nhm ng gp vo lch s trit hc phng ty tip ni A History of Western Philosophy ca Bertrand Russell qua tc phm Trit hc trong Th k XX. Tuy phn ln ni dung sch dnh nhiu cho trng phi thc dng, phong tro phn tch t Russell, Moore, W. James, C.I. Lewis , Carnap, Wittgenstein, n nhng trit gia ng thi vi ng nh Ryle, Goodman, Quine, Donald Davidson, Hilary Putnam hay gn hn nh Peter Strawson, Michael Dummett, ng cng dnh chng v trit hc suy l, nh Collingwood, Hin tng lun v phong tro hin sinh vi Brentano, Husserl, Heidegger, Sartre v c bit l Merleau-Ponty. Tuy nhin, ng gp ln ca Ayer trong tc phm ny l t vn v k tha trit l, t so snh tin b ca khoa hc t nhin vi s khc bit trong tin trnh trit hc khng c vn trit gia ny thay th trit gia khc, tr theo mt ngha no , tc phm ca ng ta c th c a s cng chng bit n trong mt giai on. Tin b ca trit hc khng phi cn c vo s ng gp ca nhng tn tui vo mt ch m l s tin ha ca nhng vn hng cu nh vn khch th, thng l ngun phn chia gia duy tm v duy thc, cng nh gia nhng thuyt tuyt i hay tng i v chn l. Ayer khng nh c s tin b ca trit hc, khng phi vic nhng vn qu c bin i, hay s thng tr ca mt vi h phi xung t, nhng s bin i v phng cch vn t ra, mc ng thun lin quan n gii quyt vn . ng ch ra nhng im c bit trong trit hc hin i, nh s ln mnh ca t thc (ch trng n mc ch hot ng cng nh phng php tin hnh ca nh trit

hc) , mc tiu pht huy trit hc lun l, s, lut, ngh thut (trit hc ngh thut chng hn khng phi l cung cp phng php lm th, hay ha hnh, m l tranh lun bn cht ca biu tng, cm gic ca bi th hay bc tranh c th a ra chn l, hoc ra nhng tiu chun ng gi ngh phm), quan im ca trit hc l ph phn v gii ngha, ra mt th gii quan kt hp vi gii phng khoa hc v ngh thut. Nh trit hc theo Ayer cng khng phi, nh thnh kin sai lm l dy con ngi phi sng ra sao, v o l khng phi nh khoa a cht i hi mc tay ngh. Cng vic ca nh trit hc khng phi l a ra nhng chm ngn o c, m l xc nh nhng t o c, phn bit phn on gi tr t nhng pht biu s kin. ng cng a ra quan im v nghin cu s hin nhin l chn la tt hn l nghin cu ngn ng, nh mt vi xu hng ng i, bi nghin cu hin nhin bao gm c nghin cu ngn ng, lm sng t ni dung nhng nim tin ca con ngi, ra vn nn bo qun chng, tm li l mt l gii rng ri p n cho hai vn hng u ca trit hc l chng thc ci g v thc hin ra sao. =========================== T in Trit hc 8 Giorgio Agamben: Agamben l trit gia ngi , sinh nm 1942 trng thnh trong khung cnh trit hc Y thay i: khng cn nhng tc trng gio l c tn na, trng tm tr thc cng nh phng tin truyn thng trit hc vt ra khi ngng ca i hc, hng i mi ca t tng t thp nin 70s chuyn t ch ngha duy linh v hin sinh Php sang trit hc phn tch Anh M v thng din lun c, c bit l H.G. Gadamer, tro lu nghin cu t tng c (c truyn thng t th k XIX) r rt ni trng phi ca Luigi Pareyson (1919-1991) m ngi ni bt nht l G. Vattimo (sinh nm 1936) chuyn su v Nietzsche v Heidegger, Roberta de Monticelli v hin tng lun, Frege v Wittgenstein. Nhng nh trit hc cng th h vi Agamben nh Umberto Galimberti (sinh nm 1942), Massimo Cacciari (1944) nh du chuyn bin t tng do nh hng ca Barthes, Foucault, Salvatore Veca (1943), Marco Maria Olivetti (1943) k tha ngi thy Enrico Castelli (1900-1977) qun nhim Hc vin nghin cu trit hc/Istituto di Studi filosofici Rome, Dario Antiseri

(1940) i hc t do LUISS ph phn nhng nh siu hnh hc xy dng chn l tn gio trn nhng l chng suy l, Luca Obertello (1940) chuyn v lch s trit hc. Giorgio Agamben dy i hc Universit IUAV di Venezia, ng cng tng c mi dy ti Collge International de Philosophie Paris, i hc Macerata , mt s i hc M, i hc Heinrich Heine Dsseldorf. ng tt nghip i hc Rome, trnh lun n v t tng chnh tr ca Simone Weil, tham d nhng hi lun Le Thor m Heidegger thuyt ging v Heraclite v Hegel trong nhng nm 1966 v 1968. Cng nh nhng ngi cng th h, ng chu nh hng ca nhiu t tro thnh hnh ng thi du nhp t c v Php, nh Michel Foucault, J. Derrida, Nietzsche, Aby Warburg (chuyn v khoa hc vn ha; vin Warburg di chuyn sang London vo thi c Quc X nm 1933 v sp nhp vo i hc London t 1944), Heidegger , nht l Carl Schmitt (thng c trch dn trong nhiu sch ca Agamben) v Walter Benjamin (qua quan nim ca Benjamin: phng php lch s l mt phng php bc ng, ly quyn sch i lm c s/Die historische Methode ist eine philologische, der das Buch des Lebens zugrunde ist. Agamben vit nhiu tiu lun quan trng v Benjamin nh Walter Benjamin e il demonico: Felicita e redenzione storica nel pensiero di Benjamin/WB v qu m: Hnh phc v cu chuc lch s trong t tng Benjamin trong aut-aut, 1982; Lingua e storia: Categorie linguistiche e categorie storiche nel pensiero di Benjamin/Ngn ng v lch s: nhng phm tr ng hc v nhng phm tr lch s trong t tng Benjamin trong Walter Benjamin: Tempo storia linguagio, 1983; Il Messia e il sovrano: Il Problema della legge in Walter Benjamin/ng cu th v ch t: vn lut ni WB ; ng cng l ngi xut bn Walter Benjamin:Opere/tc phm,19821993 ). G. Agamben khi s vit nhng tiu lun nh Suy thoi/Decadenza trn Futuro t 1964, Ngy th 121 ca Sodom v Gomorrah/La 121a giornata di Sodoma e Gomorra trn Tempo Presente, 1966, Cy ngn ng/L'albero del linguaggio, 1968. Tc phm u tay ca ng l Con ngi khng ni dung/L'Uomo senza contenuto xut bn nm 1970. Hai ch ch chnh trong hnh trng t tng Agamben l m hc v trit

hc chnh tr, c th chia lm hai giai on da trn nhng tc phm xut bn: giai on u t 1964/1970 n 1985 nh du bng tc phm Idea della prosa/ nim v tn vn, giai on sau nh du bng tc phm La comunit che viene/Cng ng sp ti xut bn nm 1990 n nay. S phn chia ny ch c tnh cch tng i, nhm lm ni bt nhng suy t mi ca Agamben mang tnh chnh tr, gn lin vi nhng bin c thi cuc nh vn nhn quyn, tri t Vnh Guantnamo ca M.. Trong giai on u, Agamben quan tm n nhng vn ng hc, bc ng, nhng ch thi trung c, nhng tc gi vn chng nh Italo Calvino, Ingeborg Bachmann, Pierre Klossowski.. Ngay t tiu lun th nht S vt nhiu l lng/La cosa pi inquietante trong tc phm Con ngi khng ni dung, Agamben khi u bng ph phn ca Nietzsche v quan nim m hc ci p bt v li ca Kant, i ti kt lun: hnh trnh ca ngh nhn khng nhm ti hnh phc ha hn m nhm ganh ua vi ci l lm, vi khng c thn thnh dn Platon ti vic cm thi s trong th ca ng. Ngh thut ch nhm cho nhng ngh nhn. Trong mt tiu lun bn v chnh s vt/to pragma auto, Agamben cp l th th by ca Platon, vn l mt nghi vn trong ton tc phm ca Platon, lun v nhim v sp ti ca trit hc l bn v din t, trit gia l k lc ca t tng, ca s vt v hu th, ti lp v tr s vt trong ngn ng cng nh v tr ca vn t trong ngh thut hnh vn. Trong giai on sau, Agamben tranh bin hai ch c bn ca thi i l tnh trng ngoi l v quyn nng sinh hc, tiu biu qua hai tc phm Stato di eccezione, 2003 (Homo sacer II, tnh trng ngoi l) v Homo sacer I, Il potere sovrano e la nuda vita, 1995 (Con ngi bt kh xm, quyn nng ti thng v i sng trn tri). Khi nim con ngi bt kh xm ly t hnh nh trong lut La m ch con ngi sng m nh cht/living dead, l k b phn on da theo ti c, b ngi ta git m khng b buc l st nhn. Agamben minh ha con ngi ny nh cng inh trong x hi, ng ha vi lu dn trong tri tp trung kiu quc x, cng sn.

Tnh trng ngoi l m Agamben dn t li khi u tiu lun bn v lut theo Walter Benjamin (1892-1940) trong cng tm ca nhng cng v trit hc lch s ca Benjamin: truyn thng ca k b n p dy chng ta l 'tnh trng ngoi l' m chng ta sng trong l lut l, ng l gii thi cu th c hnh thi ca tnh trng ngoi l/Ausnahmezustand v phn on gin lc/Standrecht l phn on tuyn co trong tnh trng ngoi l ny. Tuy nhin, Agamben cng ch ra l khi nim tnh trng ngoi l bt ngun t tc phm Thn hc chnh tr/Politische Theologie,1922 v khi nim phn on gin lc pht hin trong tiu lun Bin i v Nh nc ton din, 1931 ca Carl Schmitt (1888-1985) vi quan nim ch t l k quyt nh tnh trng ngoi l, c ngha l con ngi hay quyn lc no khi tuyn b tnh trng khn cp hay thit qun lut c th nh ch gi tr ca lut l v mt php l. Agamben a ra nguyn mu ca tnh trng ny biu hin ni nhng tri tp trung, hay thc t ngy nay ni tri t vnh Guantnamo di th lc ca chnh ph M sau 9-11 (ng ph phn vic tng qut ha tnh trng ngoi l qua lut Yu Nc/USA PATRIOT Act nhm p t vnh vin quyn lc khn cp v lut qun s). Tnh trng ngoi l ng ha vi quyn quyt nh i sng. Trong Cng ng sp ti, 1990 Agamben mun a ra vin tng mt cng ng i lp vi ch t vn a i sng sinh ng/bios xung i sng trn tri/zoe qua tnh trng ngoi l. Cng nh Althusser, ng ngh n tnh ch th khng c ch th, ch ra mt s kin n gin l hin hu ca ngi nh mt tim nng, hay kh th. Antonio Negri phn bit hai b din khc nhau ca Agamben, mt mt c c s hin sinh, mang s mnh v khng c, i u vi nim cht (uno sfondo esistenziale, destinale e terrifico, e qui costretto ad un confronto continuo con l'idea della morte), mt mt l chn tri sinh chnh tr chm ngp vo cng vic ng lun v phn tch ng hc (ce n' un altro che attraverso l'immersione nel lavoro filologico e nell'analisi linguistica, conquista l'orizzonte biopolitico). Khi nim sinh chnh tr/biopolitique bt ngun t Foucault, c hnh thnh t tc phm La volont de savoir (tp u b Histoire de la sexualit, 1976) chng V, khi t nguyn l 'c quyn git c quyn sng'nhm ch ra nguyn tc chin lc gia cc nc, m s hin hu ni y khng phi ch hin hu php l ca ch quyn m l hin hu sinh hc ca nhn dn. Foucault quan nim con ngi hin i l mt sinh vt trong

chnh tr m cuc i sng ang c t thnh vn (Nhng bi ging ca Foucault Collge de France nh Phi bo v x hi, 1975-76, An ninh, lnh th, nhn dn, 1977-78, Ngun gc ca sinh chnh tr, 1978-79 phn bit nhng k thut c bit ca quyn lc trn c th v nhn dn, khng ging nh nhng c ch chnh tr-php l ca quyn lc ti cao) [Xem: Michel Foucault]. Agamben khi i t gi thuyt sinh chnh tr ca Foucault, song khai ph cu trc quyn lc ti cao trong quan h ngoi l, i chiu quyn lc ti cao vi i sng trn tri/zoe. Khi nim sinh quyn lc nhn mnh n quan h gia quyn lc v i sng, khc vi khi nim tm quyn lc/psychopouvoir mt t tro khc [Xem: Bernard Stiegler]. Quan nim v i sng trn tri biu th nh mnh lch s chnh tr ca phng ty, ng thi ch ra sai lch ca nhng th ch dn ch v chuyn chnh. Trong tc phm mi sau ny Khai m/L'aperto, 2002 Agamben ngh v con ngi trong s phn cch gia thn v tm, sng v ngh, t nhin v siu nhin, tm hiu y khng phi v huyn nhim siu hnh no trong mi lin h ny, m l khai m ci b mt thc tin, chnh tr ca s phn cch ny. D tnh t tng ca ng l i tm mt nn chnh tr khc, nhm i khng vi th lc sinh chnh tr hin i. Nhng tc phm xut bn ca Giorgio Agamben nh: Con ngi khng ni dung/L'uomo senza contenuto, 1970; T tuyt: ngn t v o tng trong vn ha ty phng/Stanze: la parol e il fantasma nella cultura occidentale, 1977; u th v lch s: ph hy kinh nghim v ngun gc lch s/Infanzia e storia :distruzine dell'esperienza e origine della storia, 1978; Cu cnh ca t tng/La Fine del pensiero, 1982; Ngn ng v ci cht: Il linguaggio e le morte, 1982; nim v tn vn/Idea della prosa, 1985; Cng ng sp ti/La comunit che viene, 1990; Con ngi bt kh xm/Homo sacer I, 1995; Phng tin khng cu cnh/Moyens sans fins, notes sur la politique, 1995 (tuyn tp nhng tiu lun ting Php v dch sang ting : Mezzi senza fine: note sulla politica, 1996); Tn d Auschwitz: vn kh v chng t/Quel che resta di Auschwitz: l'archivio e il testimone (Homo sacer III, 1998);Anh tng v k c/Image et mmoire, 1998; Khai m/L'aperto, 2002; Tnh trng ngoi l/Stato di eccezione (Homo sacer

II, 2003).

Alliez, Eric: Eric Alliez sinh nm 1957 thuc th h nhng nh trit hc ca na sau th k XX, nh J. Benoist, Claude Romano. trng thnh sau th h '68 khi nhng tro lu hin sinh, cu trc trn suy thoi. Nhng ngi thy ca th h ny nh Foucault, Deleuze, Derrida, Baudrillard, Bourdieu, Lyotard sinh trong khong thp nin '30 thuc v thi hu cu trc/hu hin i. Bo co ca Alliez vit vo nm 1994 theo yu cu ca Nha qun tr Lin lc vn ha khoa hc k thut thuc b Ngoi giao trong ch chung trnh by trit hc hin i Php (cng vi nhng thuyt trnh khc ca C. Descamps v J. Benoist) bn v Bt kh hu ca hin tng lun/De l'impossibilit de la phnomnologie phn nh tnh hnh trit hc thi qu , tip thu v ph phn trit hc lp thuyt/philosophie doctrinale nh th no. Hnh trng t tng Alliez ch r hai con ng: ng l mt mn ca Deleuze l gii trit hc ni ti ch ra c s ca khu bit v s c m nhng nh phn tch Deleuze thng cp. Cng trnh ny nh du qua nhng tc phm nh La signature du monde, 1993; Deleuze philosophie virtuelle, 1995 hay xut bn tuyn tp Gilles Deleuze, une vie philosophique, 1995 (tp hp nhng tham lun ca nhiu tc gi nh G. Agemben, F. Wahl, Jean-Luc Nancy, F. Jameson v.v.. trong Hi lun quc t G. Deleuze Rio de Janeiro - So Paulo 10-14 thng su 1996) phn bc li ph phn cho rng trit hc Deleuze khng bo hiu mt t tng mi no m ch l tng hp nhng t tng xp t quan h vi nhau nhm ch ra s khu bit, Alliez trong tc phm xut bn nm 1995 ch ra rng khi trit hc khng nh ni ti l iu kin duy nht ti to nhng khi nim nh chnh nhng s vt tnh trng t do v th d, bn ngoi nhng thuc t nhn hc , ci trit suy l trong hu th lun Deleuze - mt hu th lun ca tim th/une ontologie du virtuel - xc nh mt th ch ngha duy vt trit l cch mng. Alliez nhc n mt nh ngha quan trng ca Deleuze: Trit hc l l lun nhng phc th (m u mt bn vn nhan : Hin th v tim th/L'actuel et le virtuel trong Dialogues, 1977 ca Gilles Deleuze v Claire Parnet).

Th danh th gii/La signature du monde, 1993 bn v tc phm Trit hc l g? nh Alliez ghi nhn l quyn sch cui cng mang th danh/signature Deleuze-Guattari nh t ti im phi-thc/nonstyle rt cuc ngi ta c th t nh: vy l g, ci iu ti lm sut i (dn t Trit hc l g?). Tp sch nh ny ca Alliez thc ra khng ch l thao tc bnh lun bn vn nhng thc tin t vn v mt l lun t tng kh d chn on, trong nhng chuyn bin ca chng ta, nhng iu kin hu th ca kinh nghim thc, tip ni bng mt cng trnh khc Lun v bt kh ca hin tng lun xut bn hai nm sau (1995). Alliez lun ba vn : o c ca trit hc, suy nguyn lun ca khoa hc v hu phong tc lun/ontoethologiques. o c ca trit hc, c ngha l hc cch trit l, mt cch nhn thc l tr v nhng chuyn bin ca n, hu phong tc lun chng hu thn lun. Suy nguyn lun khoa hc phc ha cng ca mt hu th lun vt l, hnh thnh khi nim vt cht ca khoa hc, t nh mt khi nguyn xc nh nguyn gii hn, khun kh, chc nng s vt, tim nng, vn , quan st ring phn. Phn Hai ca Trit hc l g? chng 7 c tiu l tri thc, gic thc v khi nim (percept, affect et concept) lun v s vt/la chose hay tc phm ngh thut/l'uvre d'art l mt khi cm quan, ngha l mt phc hp nhng tri thc v gic thc. Deleuze-Guattari ch ra tri thc khng cn l tri gic na, m c lp vi tnh trng ca nhng ai chng thc chng; gic thc r rng l nhng chuyn bin phi nhn ca con ngi, cng nh tri thc l nhng quang cnh phi nhn ca thin nhin. Tri thc, gic thc hin vng mt con ngi, v ngi nh th trong , trn bc ha hay theo ch ngha, cng chnh l mt phc hp tri thc v gic thc. Phn Ba trong sch dn trn ca Alliez dnh nhiu trang bn v hu phong tc lun nhm khai trin quan im chnh b c ch khng phi con ngi suy ngh, con ngi ch l mt kt tinh ho ca c - ph phn quan im hin tng lun mun vt b c hng v mt Hu trong th gii. C th ni b c chnh l hu th lun nhng ch cho thc dng ca hu. Quan im thc dng hu th ny phn nh ni Whitehead, Ruyer, Gilbert Simondon, F. J. Varela, c th ngc ln Duns Scot, Spiniza. Mt phong tc hc cao ng c nhng nhu

kin/requisits nh: t duy theo chuyn bin, khng phi theo tin ha, theo nhng phm cht biu hin, khng phi theo chc nng, theo b tr hn l theo ng x. Alliez xc nh hu phong tc lun l thit lp mt bnh din ni ti, sao cho chuyn bin v phc th cng l mt s vt v chuyn bin khng c ch th phn bit vi chnh n v mang theo t tng nh mt pht sinh d chng ca t nhin. Ni r hn, chuyn bin ca t tng din ra v mt khi nim trit l xc nh nhng i tng tm linh nh nhng hu thc, v mt cm quan ca ngh thut gm nhng hu cm vt khi ci sng, phong ph trong mi trng ca kh hu, v mt t nhin ca hn mang quy chiu khoa hc khng iu hp m khng dc sc trong mt tim nng hn mang bt n phi i u vi mi ba ng v chia hai. Trit hc khi nim m ra mt quyn nng din bin tc ng thng ln c nhm xoay chuyn gii hn ca c th v tru tng, kh cm v kh tri, khi giao thoa trit hc, khoa hc v ngh thut trn nn tng sai d/disparit phi bin chng. Trong Lun v bt kh ca hin tng lun, Alliez tranh bin vi nhng trit gia Php cng thi, khng phi vn v tnh cch dn tc ca trit hc Php, song v nhng c d sinh thc ca trng trit hc hin i dn tri qua hin tng lun v phn tch lun l, gia kh hu v bt kh ca hin tng lun. Cng trnh ny tip ni nhng vn trong quyn sch trc: tra hi tnh b xung gia hin tng lun v s tht bi ca hnh thi lun l v phn tch s gin on hng tnh ca hin tng lun. Tc phm chnh ca Alliez l b Thi gian ch/Les Temps capitaux xut bn nm 1991 vi li ta ca Gilles Deleuze: Eric Alliez khng nhm trnh by nhng quan nim v thi gian hay phn tch nhng cu trc thi gian, m ni v nhng dn o thi gian/conduites du temps khc nhau. B sch ny hon tt hai quyn, quyn I mang tiu : Nhng truyn k v chinh phc thi gian/Rcits de la conqute du tempsgm bn phn chnh lun v Aristote, Plotin, St Augustin, Nim tin k thnh/Fides Efficax v ph ch. Nhng dn o ca thi gian, nh Deleuze nhn xt trong tc phm ny ca Alliez ch ra cuc hnh trnh tm linh, bi lch s trit hc chnh l mt hnh trnh, m ci c o ca Alliez ch nh du nhng bin i v dn o v bc i mi giai on. S vt, x hi v t tng c xt n trong nhng qu trnh, nu khng nhng dn o v bc i vn ch l ty tin. Alliez

pht hin v phn tch nhng qu trnh m rng, tng cng, t bn ha, ch th ha nh vy tr thnh nhng iu kin cho mt lch s v thi gian. Ti ph lun/chrmatistique/khrmatistik nh Alliez nhn xt l mt khoa hc sng to gn lin vi sn xut, v t Aristote n Marx c mt cuc cch mng khoa hc (ch ra chuyn ng ph thuc vo thi gian), mt cuc cch mng cng nghip (nhn lc l thi gian lao ng nhn cch ha) - nh Alliez dn li Deleuze nhn nh tha ha ch ra thi gian l nguyn nhn trc tip, dn li Marx: thi gian l tt c, con ngi khng l g c. Quyn bn b L hc/phusike akroasis ca Aristote cha nh ngha thi gian nh s chuyn ng trong quan h vi ci c trc v sau, Alliez ng vi Heidegger c th to thnh sch c bn/Grundbuch ca trit hc phng ty. Ngay t quyn u tc phm, Alliez gii thiu l trnh nghin cu thc y mt qu trnh ph h, ng thi vi phn tch nhng thc tin ca thi gian theo chiu hng ca mt kho c hc v tim nng. Anh hng ca Foucault v Deleuze kh r trong hnh trng t tng Alliez. Ong cng phc ha cng ca chng 1 tm hiu cu trc mang ba c tnh hu th, v tr v nhn hc trong t tng Aristote. chng hai lun v khi im ca trng phi tn Platon trong mt lch s bt tn khi xc nh hnh nh-hot ng gy ra thi gian, chng ba lun t Augustin khai ph mt bin chng ca siu vit c kh nng th hin n trong th gii. Nh Alliez phn bit thi gian tim tng vi thi gian tru tng, ng t hi liu ng lc hc v siu vit c phi l si ch ca thi gian tru tng (cng c ca mi mu toan nm c hu trong biu tng. Cho nn trong tp hai, nh phn xut bn Tnh trng mi vt/L'tat des choses khi i chiu hai dng t tng Aristote v Duns Scot, khc quanh t tng t nh trit hc ngi Anh ny nhm lt hc thuyt Aristote ang thng tr, nh mt cch mng kiu Copernic v quan h ch th/khch th, s c s vt bin vo trong mt thi gian tim th (thc hin ng nht gia hu v thi gian tru tng), nhm minh thi c s nn tng ca mt trt t cho php n bi chn l siu nghim ca quyn lc, c s ca quyn lc ny trong Tri thc. T tng Alliez vn cn trn ng pht trin, ch k nhng tc phm xut bn nh: Les Temp Capitaux (q.1 Rcits de la con qute du temps, 1991; q. 2 L'tat des choses, 1999); La Signature du monde, 1993; De l'impossibilit de la phnomnologie, 1995; Deleuze, philosophie virtuelle 1996; Gilles Deleuze, une vie

philosophique,1998.

Alqui, Ferdinand: Ferdinand Alqui sinh ti Carcassonne nm 1906, mt nm 1985, u thc s nm 1931 dy Caen, Condorcet, Henri IV v Louis-le-Grand t 1939 n 1950. Sau khi trnh lun n Khm ph siu hnh v con ngi trong trit hc Descartes/La dcouverte mtaphysique de l'homme chez Descartes vo nm 1950, Alqui dy i hc Montpellier v Sorbonne t 1952. Nm 1975, ng l vin s ca Vin Hn lm khoa hc o c-chnh tr. Mt trong nhng ngi hc tr lng danh ca ng l Gilles Deleuze. Alqui l mu mc gio s trit hc trong truyn thng trit hc Php, vi nhng bi ging trit hc, nhng trc tc v nhng cng trnh xut bn c ph phn v ch gii nh Tc phm trit hc ca Descartes/uvres philosophiques de Descartes, 1963-1973; Tc phm trit hc ca Kant/uvres philosophiques de Kant,1980; Tuyn tp o c/Ethique ca Spinoza, 1961. Lun n ni trn ch l mt trong nhng cng trnh ng gp nghin cu Descartes ca Alqui, v ngay t 1933, ng xut bn Nhng ghi ch v phn th nht tc phm Principes de la philosophie ca Descartes, Khoa hc v siu hnh hc ni Descartes,1955; Descartes, con ngi v tc phm, 1956, ch ngha Descartes ni Malebranche, ch ngha duy l ni Spinoza. Alqui c th coi nh mt trong nhng nh chuyn kho v Descartes cn i, bn cnh Jean Laporte (tc gi Le rationalisme de Descartes, 1945) hay Martial Guroult (tc gi Descartes selon l'ordre des raisons, 1953). Tuy nhin quan im ca h c phn xung t. Alqui gn vi Laporte hn khi nhn nh khng c mt h thng ni Descartes, ngc vi Guroult xem h thng trit hc ni Descartes xt theo trt t ca l tr/selon l'ordre des raisons. Alqui cng khng ng thun vi Guroult khi quan nim tch hng i ca trit hc khi nhn thc ton hc, xem nhn thc trit l km phn lun l m nhiu phn trc gic, trc tip hn v bt i phn suy l. Mt khc, Alqui cng khng quan nim nh Gilson (lm mt tnh c o ca trit hc Descartes trong hng a trit hc ny vo khung cnh trit hc trung c) m nghin cu xem Descartes nhn thc mi tng quan gia siu hnh hc v khoa hc. Pht hin siu hnh hc ca

Descartes theo Alqui hnh thnh r nt trong quan nim khch th khng l hu, nhn ra c nim v cng thng nht ng/ego vi ng t duy/cogito, vn l ch hiu c lm th no Descartes c th ch trng mt phng php ph qut thuc phong cch ton hc, khng ch ng dng gii hn trong lnh vc ton hc m tri rng trn cc lnh vc khoa hc khc. Phng php ny do tinh thn m theo Alqui Descartes ch ra ngay t 1628 (nm nh du Nhng quy tc hng dn tinh thn/Regul ad directionem ingenii ca Descartes), s thng nht khoa hc ch l chuyn t s thng nht ca tinh thn. Khng nh nh vy, mc nhin Alqui ph bc quan im ca Gilson v ch ra Descartes on tuyt trit vi trng Kinh vin, khi s trit hc mi, chnh l khi u cuc cch mng Copernic ni ting ca Kant vi nim tinh thn l mt, l nht th. iu c ngha l mi s c nhn thc th a bit, song tinh thn nhn thc vn l mt. Khm ph siu hnh ni con ngi trong trit hc Descartes ca Alqui khai trin ch khng c g c bn hn trong trit hc Descartes l l lun v sng to nhng chn l vnh cu, l lun ny gii phng vt l hc la mt khoa hc c lp khi vng cng to thn hc. Alqui lp lun: Hc thuyt sng to nhng chn l vnh cu, nu l ca Thng ti cao, cng l ca Thung vng mt, v hm ng s phn cch biu th tinh thn mi nh thy trong ch ngha dng thn (Jansenius) di nhng hnh thc khc, ph nhn thy trong mt vn ng t nhin, mt tnh cm thun nhn tnh, mt lc hng v Thng , hay trong hc thuyt Kant, phn cch trit trt t o c vi trt t ca T nhin. im c sc trong vic nhn xt tin trnh t tng ca Descartes t Phng php lun/Discours de la mthode, 1637 n Nhng suy nim siu hnh hc/Mditations sur la philosophie premire, 1641 trong lun n ca Alqui l nh thc ti suy ngh vy ti hin hu nm 1637 cha l kt lun ca mt l lun m ti tc phm 1641, vi nh thc ego sum ego existo mi hon tt ngha t duy cn phi hin hu, lnh hi hu nh th c s siu hnh ca nhn thc. Nhng bi ging v Khoa hc v Siu hnh hc ca Descartes, 1955 ch ra ci ti tr thnh c s tuyt i ca nhn thc, iu pht hin ci ti hin hu/sum tr thnh tr ct hu th lun duy nht cho nhng nim ca ti.

Trong sai xut hu th v s vt khai phng cho mt l tr m ra v cng, Alqui c th i vo nhng a vc m ch ngha duy l cht hp khng bit n, nh th, nh am m tnh yu. Trit l ca ch ngha siu thc xut bn nm 1955, Kht vng vnh cu xut bn nm 1943, Hoi nim hu xut bn nm 1950, C n ca l tr xut bn nm 1966 ch ra con ngi t tng ca Alqui xng ng vi ngha nhng bng hu, mn nh gi trong mt ngha am m l tr. Tc phm vit v ch ngha siu thc khi i t nhng yu cu ni ti v cu cnh c bn ca t tro vn chng ny. Alqui khng nh trit l ca ch ngha siu thc khng c ngha mt trit hc siu thc. Trit hc l bc i ca con ngi ton din, khng phi h thng ca khch th. Alqui n lc tm ra mt trit l ca siu thc, da trn nhng khai ph ca siu thc trong nhng lnh vc m khoa hc cng nh nhiu ngh thut lng qun, Siu thc c mt l lun thc s v tnh yu, cuc i, tri tng, nhng quan h ca con ngi v th gii. Nh siu thc trong nhn thc con ngi dn h ti ch tm li tinh thn siu hnh hc. Trong tc phm bn v kht vng vnh cu, Alqui xc nh khng lun v chnh vnh cu, v ng ch nh t vnh cu cho nhng thc ti khc nhau, cng khng nghin cu nhng quan h khch quan ca nhng thc ti ny, m chi xt nhng ng ng ch quan dn n nhng khi nim ny. ng cng coi ph nhn thi gian l hnh thi chung ca mi am m (nui dng trong k c, thi quen, hi hnv.v..) ni con ngi. Trit hc theo Alqui trong n lc khng ngng ca yu cu thun l gip ta khm ph ra chn l ca vnh cu chng li ci vnh cu o tng. Hu khng l khch th, Alqui vit nh th trong Hoi nim hu nhm khai thng quan h vnh cu gia thc ca chng ta v Hu th. Phn cch vi mi khch th khng nhng sa son cho vic khm ph siu hnh v Hu m cn hon tt t tng th hin khng nhng phn cch vi hu, m cn l chnh bn cht phn cch chng ta vi n. T tng trit hc nh th t tng phn cch vi Hu nh hng thc nhiu mt, chnh l mt chiu hng c bn trong trit hc Alqui. Nhng tc phm quan trng ca F. Alqui: Notes sur les Principes de la

philosophie de Descartes,1933; Les Mouvements et les actes, 1934; Le Dsir d'ternit, 1943; La Dcouverte mtaphysique de l'homme chez Descartes, 1950; La Nostalgie de l'tre, 1950; Science et mtaphysique chez Descartes, 1955; Philosophie du surralisme, 1955; Solitude de la raison, 1966; La Critique kantienne de la mtaphysique, 1968; Le Cartsianisme de Malebranche, 1974; Le Rationalisme de Spinoza, 1981; Etudes cartsiennes, 1983.

T in trit hc 9 T ng La tinh, Hy lp, Phn/i tnh Nhng nhm t ng La tinh T in trit hc 10 T ng trit ting Nga (i chiu ting Anh/ c)- Aliotta - Austin T in trit hc 11 T ng Ty ban nha - c T in trit hc 12 Nhng trit gia tn gio/hy lp/cn hin i T in trit hc 13 Trit gia Hy Lp T in trit hc 14 Trit gia hy lp/rp T in trit hc 15 Trit gia rp T in trit hc 16 Trit gia Do Thi T in trit hc 17 Trit gia cn/hin i T in trit hc 18

Trit gia vn , A T in trit hc 10 Trit gia vn , A T in trit hc 20 Trit gia vn , A

T in trit hc 21 Trit gia vn , A

T in trit hc 22 Ht phn ch A T in trit hc 23 Phn ch B T in trit hc 24 Ba Lan, Trit hc T in trit hc 25 Trng phi Lww-Warszawa Trit hc khoa hc i u ch ngha Mc Ba lan. T in trit hc 26 Ba ty/Brasil, Trit hc T in trit hc 27 Bo gia li/Bulgaria, Trit hc T in trit hc 28

B o nha, Trit hc T in trit hc 29 Badiou, Alain

(cn tip)

NG PHNG QUN http://www.gio-o.com/DangPhungQuan.html