You are on page 1of 315

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T NGUYEN HIEN LE KINH DCH AO CUA NGI QUAN T (In theo ban

n thao chep tay cua tac gia) Tai Ban NHA XUAT BAN VAN HOC 1994 LI NHA XUAT BAN

Nguyen Hien Le

Kinh dch ra i a bao nghn nam qua, nhieu nha nghien cu ong phng va Tay phng noi chung va cac nha nghien cu noi chung va cac nha nghien cu Trung Hoa noi rieng ieu khang nh ay la mot cong trnh nghien cu hiem thay tren the gii. ta trc Cach mang thang tam, kinh dch a c nha nc a vao khoa trng, no a tr thanh sach goi au gng cua cac nha Nho. Lan nay nha xuat ban Van Hoc tran trong gii thieu vi oc gia ban Kinh Dch do Nguyen Hien Le nghien cu va chu dch. Trong tat ca cac ban Kinh Dch chung toi co trong tay, t ban Kinh Dch kha pho bien cua Ngo T6at To en ban cua Phan Boi Chau, cua Nguyen Manh Bao, Nguyen Duy Tinhchung toi chon ban Kinh Dch cua Nguyen Hien Le. Nguyen Hien Le khong ch tm hieu, oi chieu, so sanh vi cac ban dch, cac cong trnh nghien cu cua cac nha triet hoc phng ongve Kinh Dch ma ong con tham bac kha sau ve nhng cong trnh cua cac nha nghien cu phng Tay ve bo sach ky la nay. T o tac gia tm ra nhng iem tng ong cua cac hoc gia ong Tay ve Kinh Dch va qua ogiup oc gia thay c gia tr ch thc cua Kinh Dch nhieu chieu khac nhau khi ap dung vao thc te i song. Ban dch nhe, thoang ma chnh xac, phong phu sang sua, thuan khiet; phan bien khao, chu thch ro rang, khoa hoc. Ve mat nao o, Nguyen Hien Le a ly giai kha thanh cong Kinh Dch khong thuan tuy la sach boi toan. so ay. No la mot cong trnh khoa hoc ay nhng an so. Nhieu nha bac hoc ang lan tm ra nhng an

La mot hoc gia ng an, nghiem tuc va tai nang, Nguyen Hien Le a cho ra i hang loat tac pham dch thuat va nghien cu. Moi tac pham cua ong la mot cong trnh khoa hoc the hien mot s lao ong can man, mot trai tim say me nong nan cuoc song, mot tam hon nhay cam va mot tr tue uyen tham tuyet vi. Tat ca nhng ieu o cho ong mot cho ng ay tran trong trong ngi oc trong va ngoai nc.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

c giup cua nha nghien cu giang day Nguyen Q. Thang va cu Nguyen Xuan Tao nguyen la bien tap vien Han Nom cua nha xuat ban Van Hoc, chung toi tran trong gii thieu ban Kinh Dch cua Nguyen Hien Le vi oc gia. V dch gia a mat, viec sa cha theo y cua nha xuat ban that kho khan. V vay, chung toi ngh rang, vi mot ngi nh Nguy6en Hien Le, du luon luon muon tach mnh ra khoi thi cuoc, ng mot tam cao khac ma nhan nh, bnh pham khach quan, nhng chung toi tin rang bat c mot cong trnh khoa hoc, dch thuat, nghien cu nao cung khong the tranh khoi chu quan va khiem khuyet. Chung toi rat mong nhan c s ong gop cua ban oc e lan in sau c tot hn. NXB Van Hoc

TIEU S HOC GIA NGUYEN HIEN LE ( 1912 1984 )

Nguyen Hien Le t la Loc nh, sinh ngay 8/1/1912, que lang Phng Khe, Phu Quang Oai, Tnh Sn Tay ( nay thuoc tnh Ha Sn Bnh ). Xuat than trong mot gia nh nha nho yeu nc, thu nho hoc tai trng Yen Phu, Trng Bi, Trng Cao ang Cong Chanh Ha Noi. Nam 1934 tot nghiep, lam viec tai cac tnh mien Tay Nam Bo nen co ieu khien hieu biet ve at nc va con ngi cac a phng thuoc khu vc nay. Sau Cach mang thang tam, ong bo i song cong chc, i day hoc Long Xuyen. Nam 1952 thoi day len Sai Gon m nha xuat ban va song bang ngoi but. Nhng nam trc 1975 tai Sai Gon, Nguyen Hien Le la mot trong vai ngi cam but c gii tr thc qu men ve tai hoc, nhan cach oi vi xa hoi cung nh trong hoc thuat. Trong i cam but cua mnh trc khi mat, ong a xuat ban c 100 bo sach, ve nhieu lnh vc: Van hoc, Ngon ng hoc, Triet hoc, Tieu luan phe bnh, Giao duc, Gng danh nhan, Du k, dch tieu thuyet..Do thanh qua lao ong nghiem can cua mnh, ong c nhieu ngi tran trong. Nhng nam 60, 70 chnh quyen Sai Gon a tang ong Giai thng van chng toan quoc , Giai tuyen dng s nghiep

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

van hoc , vi mot ngan phieu ln ( tng ng may chuc lng vang ). Ong a cong khai t choi vi ly do Dung tien ay e giup nan nhan chien tranh va ban than tac gia khong d giai. Tac pham cua ong la nhng ong gop ln cho van hoc Viet Nam. Nam 1980 ong ve an c Long Xuyen, roi benh mat ngay 22/12/1984 tai Sai Gon hoa thieu Thu c, hng tho 72 tuoi. Cac tac pham tieu bieu cua ong: Lch s the gii, ong Kinh ngha thuc, Ban ao A Rap, Van minh A Rap, S Trung Quoc, Nguon goc van minhai cng van hoc S Trung Quoc, Van hoc hien ai Trung Quoc, Co van Trung Quoc, Hng sac trong vn van, Luyen van, S k T Ma Thien, Chien Quoc Sach, To ong Pha.ai cng triet hoc Trung Quoc, Manh T, Liet T va Dng T, Nha giao ho Khong, e hieu van pham, Khao luan ve ng phap Viet Nam, Gng danh nhan, Gng hi sinh, Gng kien nhan, Y ch sat a, Gng phu n, Nhng cuoc i ngoai hang, Tm hieu con chung ta, The he ngay mai.. Ke t nam 1975 en nam mat (1984 ) ong viet them c tren 20 tac pham dai hi ( phan ln ve Trung Quoc hoc ) nh : Mac hoc, Han Phi T, Trang T, Kinh Dch, ao cua ngi quan t, Hoi k Tuan t, Gogol, Chekhov,va mot tac pham ln ve S Trung Quoc. ( Theo T ien Nhan vat lch s Viet Nam-NXBKHXH )

LI NOI AU
Toi viet tap nay chu y e hng dan cac ban muon tm hieu triet ly trong Kinh Dch, Tc vu tru quan, nhat la nhan sinh quan, cach x the trong Kinh Dch ma toi goi la ao dch, ao cua bac chnh nhan quan t thi xa. V vay toi bo bt phan boi toan, huyen b va ran trnh bay mot cach co he thong, sang sua t tng cua co nhan. Mac du vay, sach van kho oc, va e cho ton cong, toi xin co t li hng dan di ay. Viec au tien la oc bang muc luc e biet qua noi dung cua sach. Sach gom 2 phan: - Phan 1: Gii thieu, co 6 chng, t I en VI - Phan 2: Kinh va truyen: Kinh th toi dch tron 64 que, Truyen th ch dch he t truyen. Phan 1: + Chng I va II quan trong ban nen oc ky. + Chng III oc e nh va hieu c y ngha Kinh Dch. + Chng IV rat quan trong, nen oc ky, cho nao khong hieu th anh dau ngoai le e sau coi lai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

+ oc xong Chng IV roi, nen hay tam nhay Chng V va VI ma oc tiep ngay ban dch 64 que trong Phan 2. Moi ngay ch oc 2, 3 que thoi, oc ky cho hieu. oc c o mi que th nhng que sau se thay de hieu. Chng IV giup ban hieu 64 que, Ma 64 que cung giup ban hieu them Chng IV, v vay khi oc xong 64 que ban nen thng tra lai Chng IV va khi oc xong 64 que, ban nen coi lai Chng IV. Luc o ban se hieu nhng cho a anh dau ngoai le ma lan au tien ban cha hieu. Cong viec o xong roi, ban oc ky Chng V va VI Phan 1, va luc nay ban hieu c y ngha trong hai chng quan trong o, nhat la chng VI. oc lan au du ky ti au cung cha goi la het, nhat la cha nh c g nhieu. Ngh mot thi gian, ban nen oc lai lan th nh, lan nay mau hn lan trc. Roi lau lau ban nen coi lai nhng cho ban cho la quan trong can nh. Muon hieu them Kinh Dch, ban nen tm oc nhng sach toi a gii thieu trong cuon nay. CACH TM MOT QUE. Moi que co so th t cua no trong kinh, thanh phan va ten. V du: Que so th t la 62, thanh phan la Loi tren, Sn di, ten la Tieu

Qua.

- Neu ban ch biet so th t la 62 th tra ban muc luc, se thay trang 519 co que 62, thanh phan la Loi Sn ten la Tieu Qua, so trang 427 co ca ai y cua que na. - Neu ban ch biet ten la Tieu Qua th tra bang Ten que sap theo AB trang 510, se thay Tieu Qua, so th t la 62, so trang la 427. - Neu ban ch biet thanh phan th tra o bieu 64 que trang 427, tm Loi hang ngang ( Thng ), Sn hang doc ( Ha ), roi t Loi keo doc xuong, t sn keo ngang qua, se gap tieu Qua, so th t la 62, so trang la 427. CHNG I NGUON GOC KINH DCH VA NOI DUNG PHAN KINH NGUON GOC. Mot sach boi ma thanh mot sach triet. Khap the gii co le khong co bo sach nao ky d nh bo Kinh Dch.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

No la mot trong ba bo kinh co nhat cua Trung Hoa, sau kinh Thi va kinh Th, nhng nguon goc cua no tc bat quai th co the sm hn va cuoi i An, 1.200 nam trc Tay lch. No khong do mot ngi viet ma do nhieu ngi gop sc trong 1000 nam, t Van Vng Nha Chu mai en au i Tay Han no mi co hnh thc gan nh hnh thc ngay nay chung ta c biet. T Tay Han en nay, tren 2000 nam na, thi nao cung co ngi tm hieu no them, em y ieng cua mnh va t tng cua thi ai gioi vao no, khien cho y ngha va cong dung cua no moi ngay mot nhieu va mot xa nguon goc. Do o, khong the goi no la tac pham cua mot nha nao ca, khong phai cua Khong gia cung khong phai cua Lao gia, va Vu ong, tac gia bo Trung Quoc triet hoc ai cng ( Thng vu an th quan ) goi no la ta`c pham chung cua mot phai, phai dch hoc, ma nhng ngi trong phai gom nhng triet gia xu hng khac nhau. Mi au no ch la sach boi, ti cuoi i Chu thanh mot sach triet ly tong hp nhng t tng ve vu tru quan, nhan sinh quan cua dan toc Trung Hoa thi Tien tan; qua i Han no bat au co mau sac so hoc, muon giai thch vu tru bang bieu tng va so muc, ti i Ngu ai no c dung trong mon ly so, i Tong no thanh ly hoc; ngay nay mot so bac hoc phng Tay nh C.G Jung tam ly gia noi danh cua c va Raymond de Becker ( Phap ) muon dung no e phan tch tiem thc con ngi, coi no la mot phng phap phan tam hoc. ieu ky d nhat la ca mon dch hoc o ch dng tren thuyet am dng, tren mot vach lien tng trng cho dng, mot vach t tng trng cho am, hai vach 1o chong len nhau, oi cho lan nhau nhieu lan thanh ra tam hnh bat quai, roi tam hnh bat quai nay lai chong len nhau thanh 64 hnh mi: luc thap t quai. Dung 64 hnh nay, ngi trung Hoa dien c tat ca cac quan niem cua ho ve vu tru, ve nhan sinh, t nhng hien tng tren tri, di at, nhng luat thien nhien ti nhng o dung, nhng cong viec thng nagy nh tr nc, ra quan, tr nha, ci hoi, an uong, x the Cac ong Thanh Trung Hoa o qua thc co mot sang kien mi me, mot sc tng tng, suy luan la lung, khien ngi phng T6ay ngac nhien va co ngi Au ( J.Lavier ) a dung mot vai que e giai thch mot vai hien tng khoa hoc, s tien trien cua khoa hoc. S kien dung hai vach e giang vu tru, xa hoi o that t ai quan niem noi, cho nen ngay ngi Trung Hoa a tao ra nhieu truyen thuyet e giai thch nguon goc Kinh Dch. Truyen thuyet ve Kinh Dch. Nhng truyen thuyet o nhieu khi mau thuan, vo ly, nh huyen thoai, nhng v co nhieu ngi tin chac hoac anh phai chap nhan v khong co thuyet nao hn cho nen chung ta can biet qua, ch i sau th theo toi ch mat th gi vo ch. 1. Truyen thuyet vua Phuc Hi tao ra bat quai: Theo T Hai th Phuc Hi con co ten la Bao Hi, Thao Haola mot trong ba ong vua thi tai Co. Hai ong kia la Toai Nhan, Than Nong. Phuc Hi day dan san ban, anh ca, nuoi suc vat, tao ra bat quai va th khe ( van t, khe c )

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

Khong hieu Phuc Hi the ky nao co sach noi la the ky 43, co sach noi la the ky 34 trc Tay Lch ong lam vua c 115 nam, truyen c 15 i, roi ti i Toai Nhan day dan dui cay hay co hai mieng go vi nhau ma lay la, Than Nong day dan lam ruong. ( 1 ) Nh vay th Phuc Hi khong phai la mot ten ngi ( cung nh Sao Th, Toai Th, Than Nong Th ), ch la t6en ngi i sau at ra e tng trng mot thi ai, thi ai dan toc Trung Hoa con an long lo, song bang san ban hai lm, cha co van t c muon ghi chep viec g th dung cach buot nut ( ket thang ) hoac lay a nhon gach nhng vach len mot khuc cay nh mot so dan toc lac hau hien nay con song tha tht gia Phi Chau, uc Chau, Nam My Chau. Noi bat quai co t thi o cach thi chung ta nam sau ngan nam, th no ch co the la nhng vach e anh dau cho de nh, nh nhng con so thoi, ch khong co g khac ( chung toi se tr lai iem nay oan sau ).
( 1 ) Theo W.eberhard trong Histoire de la Chine, Tr.38 ( Payot 1952 ) th vao khoang 450 tr.T.L. Hoang e con la mot v than trong mot mien cua tnh Sn tay, sau co mot nha nho nao o a v than o lam ong vua au tien cua dan toc Trung Hoa, va mot lanh chua t nhan mnh la dong doi cua Hoang e e to rang to tien mnh con cao qu hn to tien nha Chu, mnh cung xng ang lam thien t. Do o, lan au Hoang e c hau het cac qu toc Trung Hoa ke ca nha Chu th lam thuy to. a co ong thuy to roi th phai kiem them hoac lam them mot vai ba v vua khac nh Toai Nhan, Than Nong, Phuc Hi, thanh he thong tam hoang ngu e, nhng moi nha sap at mot khac, cho nen hien nay co Hai thuyet ve tam hoang: a) Thien hoang, a hoang, Nhan hoang. b) Phuc Hi, Than Nong, Hoang e Hai thuyet ve ngu e: a) Thai Hieu, Hoang e, Than Nong, Thieu Hieu, Chuyen Huc. b) Phuc Hi, Than Nong, Hoang e, Thieu Hieu, Chueyn Huc. o ch la mot gia thuyet cua Eberhard, nhng cho ta hieu c tai sao Khong T 9 551 479 ) khong noi en Hoang e: thi ong Hoang e ch la mot v than nho mien Sn tay thoi.

2. Ha o, Lac Th Nhng Phuc Hi phong theo cai g ma ve ra bat quai va ve e lam g? Bo sach au tien noi en iem nay chnh la Kinh Dch. Co hai cho noi ti: a) Thien He t thng truyen Chng 11: . song Ha hien ra bc o, song Lac hien ra trang ch, thanh nhan phong theo ( Ha Xuat o, Lac Xuat Th, Thanh Nhan Tac Chi ). Tuy oan o khong noi ro, nhng at no vao toan thien th phai hieu rang Phuc Hi phong theo bc o hien song a, trang ch hien ra Song Lac e vach ra bat quai. b) Thien he t ha truyen, Chng 2 chep ro hn: Ngay xa ho bao Hi ( tc Phuc Hi ) cai tr thien ha, ngng len xem cac hnh tng tren tri, cui xuong th xem cac phep tac di at, xem cac van ve cua chim muong cung nhng thch

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

nghi vi tri at ( cua tng mien ), gan th lay than mnh, xa th lay vat, roi lam ra bat quai, e thong suot cai c than minh va ieu hoa cai tnh cua van vat ( Co gia Bao co ngi oc la BAOHi th chi vng thien ha da, ngng tac quan tng thien, phu tac quan phap a, quan ieu thu chi van d thien a chi nghi, can thu ch than, vien thu ch vat, th thuy tac bat quai d thong than minh chi c, d loai van vat chi tnh ). Nh vay la ngay trong Kinh Dch a co hai thuyet mau thuan nhau roi, Au Dng T, mot van hao i Bac Tong a vach ra cho mau thuan o trong tap Dch ong T Van. ai y ong bao: oan tren ( chng 11 thng truyen ) noi rang bat quai la do tri sai long ma song Ha oi len ma giao cho Phuc Hi, khong phai la do ngi lam ra ( phi nhan chi s vi, th thien chi s giang da ), oan di ( chng 2 ha truyen ) lai bao bat quai la do ngi lam ( Phuc Hi xem cac hien tng tren tri di at ma vach ra ), bc o hien ra tren song Ha khong d g ti ( th nhan chi s vi, ha o bat d yen ), vay th biet tin thuyet nao? Cau ha xuat o, Lac xuat th, thanh nhan ac chi dan tren lai mu m na, v ch thanh nhan o khong ro la ai, mot ong thanh hay nhieu ong thanh ? Co nhieu ngi hieu la 2 ong thanh. Phuc Hi va vua Vu nha Ha ( 2.205 2.197 ). Do o phat sinh ra ti 4 thuyet: - Phuc Hi xem xet hien tng tren tri ma vach ra bat quai ( ngi i sau goi la tien thien bat quai ). - Phuc Hi phong theo ha o ( bc o hien song ha ) ma vach ra bat quai. - Phuc Hi phong theo ha o lan Lac Th ( trang ch xuat hien song Lac ) ma vach ra bat quai, Ha o va lac Th vay la cung xuat hien trong i Phuc Hi ( thuyet nay cua Du Diem i tong ). - Lac Th khong xuat hien i Phuc Hi ma xuat hien trong i Vu nha Ha, ngha la khoang mot hai ngan nam sau, va vua Vu phong theo no e vach ra bat quai ( ngi i sau goi la hau thien bat quai ). Bat quai nay cung y het bat quai tren, ch co v tr cac hnh thc la khac thoi ( toi se xet trong mot oan sau ) va e at ra Cu tru hong pham, tc chn loai qui pham ln cua tri at, noi cho de hieu la chn phng phap e cai tr thien ha. Nhng Cu tru hong pham chang lien quan g ti Kinh dch ca. Ve Ha o, truyen thuyet bao rang i Phuc Hi co mot con Long ma 9 loai nga than, hnh thu nh con rong mnh xanh luc co van o, xuat hien tren song Hoang Ha, oi mot ban o, ban o o la sach menh tri ban cho Phuc Hi e tr thien ha. Nhng i sau moi khi co thanh vng xuat hien nh i vua Nghieu, vua Thuan.eu c tri ban cho ha o. Con ve Lac Th th trong khi vua Vu tr thuy, thay mot con rua than cung do tri sai xuong xuat hien len song lac mot chi nhanh cua Song Hoang Ha tren lng co nhng net em t 1 9 Thuyet Ha o chac kha pho bien i Chu, chnh Khong T cung tin. Luan Ng; Thien T han, bai 8, ong than th vi mon o: Chim phng chang en, bc o chang hien tren song ( Hoang ) ha, ta het hy vong roi . ( Phng ieu bat ch, Ha bat xuat o, ngo d h phu! Chim

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

Phung va Ha o ma xuat hien la iem thanh vng ra i, Khong T khong thay hai vat o, cho rang thanh vng khong ra i, ao cua ong khong sao thi hanh c. Co the ong cung tin rang i Phuc Hi co ha o xuat hien, con nh ong co cho rang Phuc Hi phong theo ha o ma vach ra bat quai hay khong th khong co g lam chac ( trong mot chng sau, chung toi se ch ro he t truyen thng va ha khong phai cua ong viet). Hnh ha o va Lac Th hoi mi xuat hien ra sao, khong ai biet. Ngi ta bao no mat t the ky th VII trc TL. ( ngha la trc thi Khong T hn 100 nam 0, mai ti thi Han Vu e 9 14086 ) tc 5 the ky sau, mot ngi chau i th 12 cua Khong T, la Khong An Quoc, mot hoc gia, ai than cua Vu e khong hieu can c vao au e lap 2 hnh o, truyen lai i sau, roi lai mai en i Tong Huy Ton ( 1101 1125) khoang 12 the ky sau Khong an Quoc, hai hnh o mi c in tren sach ( 1 ) nh chung ta a thay di ay.

Ca tren hai hnh o ( goi chung la tat o th ), nhng vong tron trang eu la so dng 9 (le ), nhng von tron en eu la so am ( chan ). am. - Tren hnh ha o, hang a va b, moi hang co 5 vong en, cong vi nhau thanh 10, 10 la so

Chung ta nhan thay co nhng so le: 1,3,5,7,9 cong lai la 25, va nhng so chan: 2, 4, 6, 8 cong ca lai la 30. Cong 25 ( le ) vi 30 ( chan ) c 55 ( 1 ) theo James Legge trong The L Ching dover Publications New York ( Second Edition ) P.15 - Tren hnh Lac Th, co nhng so le: 1,3,5,7,9 cong ca lai la 25, y nh Ha o, con so chan th ch co 2,4 ,6, 8 cong lai la 20

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cong 25 ( le ) va 20 ( chan ) c 45.

Nguyen Hien Le

Nhng vong tron ( co ngi goi la net ) tren Lac Th c bo tr tren mnh con rua than nh sau: au oi chn, di mot hai vai ( hay 2 chan trc ) 2 va 4, hai chan sau 6 va 8, gia lng 5. Chung toi xin oc gia e y: long ma la mot con vat trong huyen thoai, con rua than ma mang tren lng nhng vong tron en trang nh vay cung la mot huyen thoai na! Sao 2 hnh o giong nhau the: So dng ( le ) eu la 25, gia eu co so 5, nhng vong tron y het nhau ma sao hnh ben phai khong goi la o nh hnh ben trai, lai goi la th, nhat la so sanh nhng hnh o vi hnh bat quai th du co giau tng tng ti may cung khong the bao rang bat quai phong theo 2 hnh o c. ieu nay cung ang e y na. Tren hnh Lac Th, em t trai qua phai ta thay: - hang tren co nhng so: 4 ( vong en ), 9 ( vong trang ), 2 ( vong en ). - Hang gia co nhng so: 3 ( vong trang ), 5 ( vong trang ), 6 ( vong en 0. Ta th sap nhng con so o thanh mot hnh vuong nh di ay ( goi la hnh ma phng ). 4 3 8 9 5 6 2 7 6

Roi cong nhng so theo hang ngang: Hang tren : 4 = 9 + 2 : 15 Hang gia : 3 + 5 + 7 : 15 Hang di : 8 + 1 + 6 : 15 Cong theo hang doc: Hang ben trai: 4 + 3 + 8 : 15 Hang gia : 9 + 5 + 1 : 15 Hang ben phai: 2 + 7 + 6 : 15 Cong theo hai ng cheo cua hnh vuong cung c 4 + 5 + 6 : 15 va 2 + 5 + 8 : 15 Hnh vuong ky d o, ngi phng Tay cung a tm thay t thi co, dung no e lam bua, cho nen goi no la ma phng. Trong thien nhien au co hnh nh vay, phai la do oc sang tao cua loai ngi. Ro rang la Khong An Quoc hay mot ngi nao khac a ba ra e co giang vu tru bang nhng con so, tao nen mon tng so hoc cc ky huyen b.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

10

Do o ma i sau co ngi ln tieng mang Khong an Quoc la ke co toi nang nhat vi thanh nhan ( am ch Khong T, cu to 12 i cua Khong An Quoc ), a lam cho Kinh Dch mat y ngha triet ly sau xa i ma bien no thanh mot tac pham vo y ngha. Thc ra, ngi au tien co toi la ke viet Chng 9 he t thng truyen kia ( coi phan dch sau . Khong An Quoc a can c vao o ch khong hoan toan ba ra. Nhng b ngi nay mang th lai c ngi khac khen la co cong vi Dch hoc, lam cho y ngha Kinh dch them phong phu va Kinh Dch nh o mot phan a thanh mot ky th. Y kien mot so hoc gia ngay nay. Thuyet Phuc Hi phong theo Ha o, Lac Th ma vach bat quai nhat nh la khong the tin c, ma thuyet ong xem xet cac hnh tng tren tri, cac phep tac di at, cac van ve cua chim muong th cung rat kho chap nhan. T au the ky en nay, ngi ta a ao c An Dng ( tnh Ha Nam ngay nay ) hang van hang c giap cot (mai, yem rua va xng vai, xng chau cua trau, bo, nga,) i Thng ( 1766-1401 ), tren thay khac nhieu que boi. ay la mot que trch trong cuon East Asia- The Great tradition ( Morden Asia editions Tokyo 1962 ).

Ba ch ben trai la : : , hai ch di cung la :

ba ch gia la : .

, hai ch ben phai la

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

11

Y ngha la : Ngay Tan mao hoi qu than ( boi ) : ngay hom nay, ngay Tan, cung ma hay khong ma ? Chung ta thay, ch thi nay con phang phat nh ch thi o, nhat la nhng ch :

Nhng tren nhng giap cot o va ca tren nhng ong thi Thng, tuyet nhien khong thay hnh bat quai. S thc la t i Thng ve trc cha co bat quai. Ngi i Thngch mi biet loi boi bang yem rua goi la boc , ngi ta lay yem ch khong phai mai con rua ( v yem mem hn, de nt hn mai ), dung mui nhon am vao nhng cho lom, roi h tren la nhng cho lom o nt ra, roi tuy vet nt co hnh ra sao ma oan que tot hay xau. Cuoi i An hay qua i Chu ngi ta mi tm c cach boi bang co thi ( Tieng khoa hoc goi la Achillea sibirica ),mot th cay nho cao khoang mot thc nh cay cuc, co hoa trang hoac hong nhat. Cach boi o goi la phe va dung bat quai ma oan, gian d hn cach boi bang yem rua, v hnh ( net t ) tren yem rua a khong co han lai kho bien giai, con nhng que va hao trong phep boi bang co thi a co han, lai di moi que, moi hao co li oan san, nhat nh, khi boi gap que nao, hao nao, c theo li oan san o ma suy luan, cong viec de dang hn nhieu. V vay ma phep o mi au goi la d : de dang. Ch d nay vi ch dch ( bien dch ) la mot. Ve sau, khong biet t thi nao mi goi la dch. Theo thuyet o cua D Vnh Lng trong tap san Nghien cu lch s ngon ng cua Trung ng nghien cu vien ( Phung Hu Lan dan trong Trung Quoc Triet hoc s chng 15 ), th bat quai ch co the xuat hien ttrong i An, t cuoi i Thng en au i Chu, va bat quai tao ra ch e boi. Lai con mot thuyet mi na cua Tran Thc Am trong tap Tieu Hoc thc t Giao ban do Nghiem Linh Phong dan trong tap Dch hoc Tan luan ( Chnh trung th cuc an hanh- ai Bac 1971 ). Tran Thc Am cho rang bat quai ch la nhng con so thi xa Trung Hoa cha dung thap tien phap ( numeration decimale ) , cha em en mi ch co 7 so thoi, tc ch dung that tien phap :

So 7 ngc lai vi so 1 va a v cua no nh a v so 10 trong thap tien phap, con que

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

12

ngc lai vi que

so 2 , la so may th toi khong biet. (1)

(1) : So sanh thuyet nay vi thuyet cua Libnitz sau. Ho Tran con bao v dung that tien phap cho nen thi o goi bay ngay la mot tuan, cung ngi mi chet th 7 tuan tc 49 ngay goi la man that; t i An, i Chu tr i mi dung thap tien phap, va truy niem ngi chet khi c 10 tuan ( moi tuan 10 ngay) tc 100 ngay. i sau, ngi Trung Hoa truy niem theo ca hai cach o. Thuyet nay mi qua, ngc lai vi thuyet tren- v neu vay th bat quai phai co t i Thng, tr ve trc, sao khong thay tren cac giap cot ? Va lai neu hnh tren giap cot chung toi a sao lai trang tren ung la i Thng th i o, ngi Trung Hoa a biet ket hp thap can ( giap, at, bnh, inh,., qu ) vi thap nh chi ( t, su, dan, mao,., hi ) e ch ngay,thang va nam th le nao lai khong biet en thap tien phap ? V nhng le o ma chung toi cha dam tin Tran Thc Am. Do lng nghi thanh T tng roi thanh Bat quai Tom lai, Bat quai do ai tao ra, t thi nao, ti nay van con la mot b mat, sau nay cung khong chac g tm ra c manh moi. Bay gi chung ta c hay tam cho rang no co trc i Van Vng nha Chu ( the ky XII tr. T.L ) va do mot hay nhieu bo oc sieu quan vo danh nao o dung hai vach lien va t chong len nhau, thay oi lan nhau ma tao nen. Trong ai Cng Triet Hoc Trung Quoc- Thng tr.451, chung toi a ch mot cach chong cach vach trch trong Kinh the ch yeu cua Sai Tram. Di ay la mot cach na. Mi au ch co lng nghi la dng ( vach lien ) va am ( vach t ) (1)

Chung ta lay dng chong len Ben ay cung vay, chung ta lay am chong len dng roilay am chong len dng, c hai hnh am, roi lay dng chong len am, c hai hnh tng na: tng :

Nh vay c bon hnh tng goi la t tng. T tng co ten la thai dng, thieu dng, thai am, thieu am.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

13

Chung toi theo Vu ong goi hnh 1 la thai dng, hnh 2 la thieu dng, hnh 3 la thai am, hnh 4 la thieu am, do le chung toi a dan trong ai Cng Triet Hoc Trung Quoc- Thng , tr.171, nhieu sach cho hnh 4 la thieu dng, hnh 2 la thieu am. T tng tng trng cho nhat, nguyet, tinh, than ( mat tri, mat trang, nh tinh va hanh tinh ) (2) V trong tap nay chung toi ch chu trong en Bat quai, en phan Triet hoc nen khong xet ve t tng thuoc thien van hoc.

Sau cung chung ta lay dng lan lt chong len ca bon hnh tren, theo th t 1,2,3,4 c :

Roi lay am lan lt chong len cung ca bon hnh o,theo th t 3,4,1,2 c :

(1) V la vach t, khuyet gia, cho nen hao am cung goi la hao h ( khuyet), hao dng ttrai lai goi la hao thc ( ac, day ). (2) Thi xa, ngi ta cha biet mat trang la mot ve tinh cua trai at. Nh vay c het thay 8 hnh goi la Bat quai, tam que. Moi que co 3 vach goi la 3 hao, xuat hien lan lan t di len, cho nen khi goi tten cung nh khi oan que phai em, xet t di len, hao di cung la hao 1, roi len hao 2, hao 3.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

14

Tam que con nhieu y ngha na, nh y ngha ve cac ngi trong nha, ve phng hng, mau sac, loai vat,., nhng chung ta hay biet bay nhieu thoi. ieu can thiet nhat la cac ban tre hay thuoc ro 8 hnh tren, he trong thay hnh nao, chang han hnh th phai goi ngay c ten cua no, ton vi phong, ngc lai he nghe thay noi que ton, hay ch nghe noi phong la phai ve ngay c hnh o. Ngay xa nha Nho dung thuat e nh, la hoc thuoc long 8 cau di ay : Can Khon Chan Can Kham Li oai Ton tam lien luc oan ngng vu phuc uyen trung man trung h thng khuyet ha oan ( ba vach lien ) ( sau vach t) ( bat e nga ) ( chen e up ) ( ay trong ) ( rong trong ) ( h tren ) ( t di )

Nhng ban nao khong biet ch Han co the theo cach nay cua toi :

Chung ta ch can nh v tr ba vach t trong ba que co mot hao am thoi. Que Li la la th vach t gia, nh hnh mieng lo. Que oai la cham th vach t tren cung, nh cho trung tren mat at. Que Ton la gio th vach t tat phai di cung (1) vach t, am o tng trng cho s mem mai, du dang cua gio. Nh nh vay roi th ve c ba que o v hai hao kia cua moi que la vach lien ( dng) Ve c ba que o roi th ve c ba que trai vi chung ve y ngha cung nh ve cac vach : Kham ( nc) trai vi Li ( la ), th gom mot vach lien gia, con lai hai vach kia t :

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

15

Can ( nui) trai vi oai ( cham ) nui th noi len tren mat at, cham th trung xuong vach lien tren cung : di cung : Chan ( sam ) trai vi Ton ( gio) sam manh ong, gio thoi nhe vach lien (1) V khong the tren nh que oai cung khong the gia nh que Li

Tien thien va hau thien Bat quai : Tng truyen la 8 que mi au Phuc Hi sap theo vong tron nh trong hnh 1 ben trai, roi sau Van Vng sap lai theo hnh 2 :

Thuyet o cha tin c : Khong co g chng minh c rang bat quai trc thi Van Vng phai co sap nh hnh 1 khong, ma trong pham knh cua Chu dch cung khong co cho nao noi ti viec Van Vng sap lai bat quai. Ch trong phan truyen (1) ( Thuyet quai truyen, Chng III ) chung ta thay cau nay : Tri va at v tr nh roi, cai kh ( kh lc ) cua nui va cham thong vi nhau, sam gio noi len vi nhau, nc va la chang diet nhau, tam que cung giao vi nhau ( Thien a nh vi, sn trach thong kh, loi phong tng bac (1), thuy hoa bat tng xa, bat quai tng thac ). Trong oan o tac gia sap bat quai thanh tng cap trai nhau nh trong hnh 1 : can vi khon, can vi oai, chan vi ton, li vi kham (2)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hnh 2 : Hau thien bat quai

Nguyen Hien Le

16

( Ca 2 hnh, nhn t trong ra )

Nhng trong chng V cua Thuyet quai truyen lai co cau e xuat ho chan : V chu te tren tri xuat hien phng Chan, th lai hp vi hnh 2, v hnh nay at chan phng ong ( phng mat tri moc), con hnh 1 at Chan ong Bac ( chung ta nen nh tren cac ban o thi co cua Trung Hoa, 4 phng at ngc vi ban o ngay nay, ngha la ho at Bac pha di, Nam tren, ong ben trai, Tay ben mat ). Hnh 1 goi la Tien thien bat quai, hnh 2 goi la Hau thien bat quai. Hai ten o khong co trong Kinh Dch, hien nhien la do ngi i sau, hoac mot i Han hoac Thieu Khang Tiet at ra. Tien thien bat quai co ngha la bat quai tng trng vu tru ( thien) hoi au, Hau thien bat quai tng trng vu tru hoi sau. Hoi au la hoi nao ? Hoi sau la hoi nao ? Khong ai biet chac. Co ngi giang hoi au la hoi vu tru con vo hnh, hoi sau la hoi vu tru a hnh thanh. Vo ly v khi vu tru con vo hnh th tai sao a co nui, co cham? Co ngi lai giang Tien thien bat quai la nhng hien tng xay ra ttren cac thien the ( ngha la khi vu tru a hnh thanh ), con Hau thien la nhung hien tng tren mat at ( Bu Cam : Tm hieu Kinh Dch Saigon -1957). Vay la tren cac thien the cung co tri, at, nui, cham,nh tren trai at ?

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

17

Co ngi em thien van hoc phng Tay ma giang tien thien bat quai, chang han bao Can gom ba hao dng, toan la dng kh, sang rc r chnh la mot bien la, mot nh tinh, Khon co ba hao am, toan la kh am, en lanh, Co the v cac sao en toi cua nha thien van hoc Emile Belot v.v ( Bui Th Bch Tram Thien van Hue 1942 do Nguyen Duy Can dan trong Dch hoc tinh hoa Saigon 1973). T khi mot so hoc gia i Han dung Kinh dch e giang ve thien van, ve nguon goc vu tru, nhat la t khi co hai hnh tien thien va hau thien bat quai, chac a co nhieu ngi can c vao hai hnh ay, roi vao hai hnh Ha o, Lac Thh ma lap ra nhng thuyet mi sau nay khoa thien van cua phng Tay co mot phat kien nao mi th tat se co nhng ngi giang lai tien thien va hau thien bat quai cho hp vi nhng phat kien mi. Ch co 8 hnh 24 vach lien va t, cho nen rat de gi s tng tng cua con ngi. So sanh hai hnh 1 va 2, chung toi thay v tr cac que thay oi het : hnh 1 : Can Nam, Khon Bac, Li ong, Kham Tay., hnh 2 : Can Tay Bac, Khon Tay Nam, Li Nam, Kham Bac, Neu qua la do Van Vng sap lai bat quai th tai sao ong ta lai thay oi nh vay ? Ong e Li phng Nam, co ly, ma Kham phng Bac, ke cung co ly. V Kham trai vi Li, nc trai vi la, Bac oi vi Nam. Nhng tai sao ong lai khong cho Can oi vi Khon nh trong hnh 1 ? ma cho no oi vi Ton va cho Khon oi vi Can ?.... Chung toi thu that khong hieu noi. Kinh dch khong giang g cho ta ve nhng iem o ca. Trong Kinh dch con rat nhieu ieu kho hieu na, chung ta anh chap nhan thoi.(1) (1) : Co ngi ( ong Le Ch Thiep trong Kinh dch nguyen thuy Saigon 1973, chng III ) con dung kh hau, at ai, i song cua dan toc Viet Thng ( dan toc mnh ve i Hung Vng ? ) e chng minh rang tien thien bat quai xuat phat t at Viet Thng, do dan toc Viet Thng sang tac va pho bien. Trung quai : Chung ta a biet lng nghi chong len nhau mot lan thanh t tng, chong them mot lan na thanh bat quai. Ch co 8 que vi 24 hao th khong the dien c nhieu hien tng, s viec nen phai chong len mot lan na. Lan nay khong lay mot vach am hay dng nh lan th nh, ma lay tron mot que chong len tat ca 8 que ; chang han lay que Can chong len Can va 7 que kia, lay que Li chong len que Li va ca 7 que kia, nh vay moi que thanh ra 8 que mi, 8 que thanh 64 que mi, moi que mi thanh 6 hao, cong la 64*6 = 384 hao, tam u e dien dch c kha nhieu hien tng, s viec roi. Ti ay ngng, v neu chong them na th nhieu qua, se roi nh bong bong. Sau mi bon que mi nay goi la trung quai ( que trung ) e phan biet vi 8 que nguyen thuy goi la n quai ( que n ). Ai lam cong viec trung quai o ? Co 4 thuyet : 1. Vng Bat ( i Nguy ) cho rang Phuc Hi tao ra bat quai roi t mnh trung quai. 2. Trnh Huyen ( i Han ) cho rang Than Nong trung quai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 3. Ton Thnh ( khong ro i nao ) cho la vua Vu nha Ha. 4. T Ma Thien ( i Han ) cho la Van Vng.

Nguyen Hien Le

18

Hai thuyet cuoi trai vi He t , v theo He t ha truyen chng II th : Bao Hi mat roi, Than Nong len thay ( ..) lay hnh tng que Phe hap ( tc mot trong 64 que trung ) ma nay ra y cho dan hop ch, trao oi san vat. Vay la i Than Nong a co trung quai roi, i Ha va i Chu sau Than Nong ca may ngan nam, khong le con lam viec trung quai na. Ma thuyet thh nh cung kho tin. Than Nong lam cong viec trung quai roi lai do hnh tng va ten mot que do ong tao ra ( que Phe hap ) ma nay ra y hop ch ? ( Coi phan II He t ha , cuoi chng II ). Rot cuoc neu tin he T th phai chap nhan thuyet th nhat : chnh Phuc Hi tao ra 8 n quai roi thay no khong u e thong than minh chi c, loai van vat chi tnh ( He t ha chng II ) nen t trung, tc t chong cac que len nhau thanh 64 trung quai. Nhng Phuc Hi (va ca Than nong na) eu la nhng nhan vat huyen thoai va nh tren chung toi a noi, Bat qua khong the co t i Thng tr ve trc c. Vay th ch co the do mot ngi nao o trong i An tao ra bat quai roi co le Van Vng i Chu lam cong viec trung quai. Thuyet nay trai vi He t truyen that, nhng He t truyen ang tin hay khong ? a so cac nha Dch hoc i sau chap nhan thuyet 1 va thuyet 4, cho nen chung ta thay ho dung ca tien thien bat quai ( ho cho la cua Phuc Hi ) va hau thien bat quai cua Van Vng, do o co hai cach trung quai, mot cach theo tien thien bat quai, mot cach theo hau thien bat quai. Theo Tien thien bat quai , co the bat au t que Can hay que Khon. Du bat au t que nao th cach chong que cung nh nhau : moi au theo chieu ngc kim ong ho, gap que Can ( neu bat au t que Khon ), hoac gap que Khon ( neu bat au t que Can ) th ngng lai, roi quay tr lai bat tiep t que ben canh Can hay Khon ma theo chieu thuan kim ong ho, chong not cho het tam que. o Phng v 64 que cua Phuc Hi coi cac trang sau bat au t que Khon ( que au hang tren hnh vuong gia o ) , cho nen di ay toi cung chong theo cach o. KHON : chong len khon thanh que thuan khon ( que so 0 tren o Phng V So 0 nay do toi anh , theo Leibniz, coi cac trang sau oc gia se hieu tai sao ) CAN : chong len khon thanh que so 1 tren o KHAM : chong len khon thanh que so 2 tren o TON : chong len khon thanh que so 3 tren o Ti ay bo chieu ngc kim ong ho, bat t que Chan ( ben canh Khon ) ma theo chieu thuan kim ong ho e chong tiep : CHAN : chong len khon thanh que so 4 LI : chong len khon thanh que so 5 OAI : chong len khon thanh que so 6

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T CAN : chong len khon thanh que so 7 , tc que Thien a B

Nguyen Hien Le

19

( Can la thien, khon la a, cho nen goi la Thien a, con B la ten que cho y ngha cua que : be tac, nh b trong b cc thai lai ) The la het mot vong bat au la Khon, cuoi cung la Can. Mot que Khon e ra tam que ng au hang tren hnh gia o Phng V, t so 0 en so 7. Qua vong th nh, cung bat au t que Khon ma chong theo hai chieu : chieu ngc : Khon chong len Can, Can len Can, Kham len Can, Ton len Can ; roi theo chieu thuan : Chan len Can, Li len Can, oai len Can, Can len Can. c 8 que na t so 8 en so 15 tren hanh nh tgia hnh. Nh vay, chong 8 vong c 8 hang, 64 que, que cuoi cung so 63 la que Thuan Can. Trung quai theo cach th nh, dung Hau thien bat quai th bat au t que Can roi tuan t theo chieu thuan kim ong ho, chong : Que Can len, c que Thuan Can. Que Kham len, c que Sn Thien ai Suc, v.v ti que cuoi cung la que oai, c que Trach Thien Quai. Nh vay la het mot vong, c mot nhom 8 trung quai. Qua vong th nh , bat au t que Kham, lai chong : Que Can len, c que Thien Thuy Tung Que Kham len ( van theo chieu thuan) , c que Thuan Kham. Que Can len, c que Sn Thuy Mong, v.v ti que oai, c que Trach Thuy Khon. Nh vay la het vong th nh, c mot nhom 8 trung quai na. Chong het 8 vong, c 64 trung quai. Cach chong nay gian d hn cach tren, c nhieu sach dan, mac du khong noi ro la cua Van Vng, nhng v dung th t cac que trong Hau thien bat quai cua Van Vng, nen chung toi goi la sach cua Van Vng. Cuoi sach nay co mot bang u 64 que chong theo cach o ( coi phu luc o bieu 64 que ) Chong theo cach nao th ket qua cung nh nhau, va cung co 8 que Thuan, goi la Bat Thuan ( thuan ngha la Can lai chong len Can, Kham lai chong len Kham, Can lai chong len Can ,.) Ngoai ra, cac sach boi va l so con co mot cach sap que theo tng nhom na nh : Nhom Trung can gom thuan Can, Thien Phong Cau, Thien Sn on, Thien a B, Phong a Quan, Sn a Bac, Hoa a Tan, Hoa Thien ai Hu.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

20

Chung ta nhan xet s bien oi cua cac hao dng thanh am theo th t : t di len, len en hao 5 ( que Sn a Bac) th bien ngc tr xuong, am thanh dng. - Nhom Trung Kham gom Thuam Kham, Thuy Trach Tiet, Thuy Loi Truan, Thuy Hoa K Te, Trach Hoa cach, Loi Phong Hang, a Hoa Minh Di, a Thuy S, v.v Trong moi nhom nh vay, que Thuan la que cai, con 7 que kia la que con. Cach nay chac xuat hien tre, t i Ngu ai hay i Tong va ch dung vao viec boi hay oan so, nen chung ta biet qua vay thoi, khong can nh. Noi quai va ngoai quai: - Moi que trung gom 2 que n, que n di goi la noi quai, que tren goi la ngoai quai. V du que Thien Phong Cau th Thien, tc Can la ngoai quai, Phong tc Ton la noi quai. Moi que trung gom 6 hao, anh so th t t di len: hao 1 goi la S, hao 2 goi la Nh, hao 3 goi la tam, hao 4 goi la T, hao 5 goi la Ngu, hao tren cung khong goi la luc ma goi la Thng 9 oc mot oan sau oc gia se hieu tai sao 0. V du: Que a Thien Thai: Hao thng 5 4 3 2 Que di la can: Thien ( Noi quai ) Que tren la Khon: a ( ngoai quai )

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hao s

Nguyen Hien Le

21

Goi la noi quai, ngoai quai v sap theo vong tron th que can trong ( noi ) gan trung tam, con que khon chong len no, ngoai ( ngoai ), xa trung tam ( coi o Phng v 64 que cua Phuc Hi, que 56 tren vong tron ). V co viec chong hao va chong que nh vay nen khi tm hieu y ngha, khi oan que, phai xet t di len, t hao s lan lan len ti hao thng. Nhng khi goi que th theo th t t tren xuong, cho nen goi la a thien; con ch Thai sau tro ngha cua que: Thai la yen on ( nh thai bnh thong thuan ). Mot th du na: que thuy hoa ky te. oc ten que o ban phai hieu ngay: ngoai quai ( tren ) la Kham ( thuy ), noi quai ( di ) la Li ( hoa ), va ve ngay c hnh di ay

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

22

NOI DUNG PHAN KINH Ba loai dch. Tac pham au tien noi ve kinh dch la cuon Chu Le. Theo t ien T Hai, tac pham nay au tien co ten la Chu Quan, chep ve quan che che o quan lai tc loc ) i Chu, xuat hien sau i Khong T, Manh T , kha pho bien thi Chien Quoc, Lu Ham ( con Lu Hng ) di thi Han Ai e va Vng Mang, mi oi ten la Chu Le. Sach o chep i Chu co 3 loai boi, co quan thao boc gi 3 loai Dch: Lien Sn Dch, Qui Tang Dch va Chu Dch. Ve nguon goc cua Lien Sn Dch va Qui tang dch, co ba bon thuyet, eu khong tin c. Ngi th bao Lien Sn la cua Phuc Hi, Qui Tang cua Hoang e, ngi lao bao lien sn cua Than Nong, Qui Tang cua Hoang e, ngi lac bao Lien sn la dch cua Nha Ha, lay que Can lam au ( co le v Can la nui, ma Sn cung la nui ); con Qui Tang la dch cua Nha Thng, lay que Khon lam au ( co le v Khon la a, ma Qui tang co ngha muon vat eu t at sinh ra roi lai tr ve at ). Nhng hai loai Dch o eu mat ( ma theo cac nha Khao Co Hoc th t i thng tr ve trc, cha he co hnh bat quai ); ngay nay ch con co Chu Dch. Co ieu nay chac chan co cach boi bang co th kha thnh hanh t trc thi Khong T. Trong bo Xuan Thu ta Truyen 9 cua ta Khau Minh ) co chep nhieu chuyen boi co thi cua cac vua chua. Khong T tuy khong cau ao, khong boi, ma trong Thien T Lo, bai 22 cung nhac ti tuc hay boi thi o, va dan li hao t 3 que hang trong Chu Dch. V khong co thuyet nao khac, chung ta co the chap nhan rang Van Vng ( Nha Chu ) la ngi au tien co cong vi Chu Dch. Van Vng ten la C Xng, la mot ch hau cua Nha An, c vua Tru phong lam tay Ba, tc Ch hau ln nhat Phng Tay, vao khoang tnh Sn Tay ngay nay. Ong co tai, co c, c long dan, va nhieu ch hau theo ong, muon ong diet vua Tru tan bao, dam loan Ong khong nghe ho, van trung vi Tru, v vay ma Khong T trong Thien Vi Chinh, bai 20 khen ong la c hai phan ba thien ha theo mnh ma van than phuc nha An ( khong cp ngoi nha An ); c cua nha Chu ( tro Van Vng ) nh vay co the noi la cc cao . Nhng vua Tru thay thein ha theo ong qua, am nghi ng ong bat giam ong vao nguc Du Ly nam 1144, 2 nam sau ( co sach noi la 7 nam sau ) mi tha, giao cho ong cam quan chinh phat cac dan toc noi loan. Nh c La Thng ( La Vong ) giup sc ong hoan thanh nhiem vu roi mat nam 1135. Trong khi b giam nguc Du Ly, co the ong a lam vie trung quai, va chac chan la ong a at ten va tm ngha cho 64 que, roi viet Thoan t cung goi la Quai t cho moi que. Nh ong ma y

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

23

ngha moi que mi tinh dieu, li oan mi tng oi minh bach, ma cong viec oan cung nhat tr hn trc, khong con co canh moi quan thai boc oan theo y rieng cua mnh na. Nhng li oan cua ong r6at ngan moi que ch c 1 cau, chang han: Que can la nguyen, hanh, li trinh , ngha la que o co nhng c au tien ln; thong, tien phai ben chat . Que Thai la Tieu vang, ai lai, cat, hanh ngha la: am qua dng la tot lanh hanh thong. Que Ky te la Hanh, tieu, li trinh, s cat, chung loan ngha la: viec nho th hanh thong, li nhng phai vng ch. Mi au tot lanh, cuoi cung loan. Khi ong mat roi, con ong la C Phat len noi ngoi Tay ba, nam 1122 em quan diet Tru, cham dt nha An va sang lap nha Chu, xng la Vo Vng va phong cha lam Van Vng. Vo Vng to chc chnh quyen, vo ve dan chung; nhng lam cho nha Chu vng, thnh len, cho van minh Trung Quoc tien manh la cong cua Chu Cong, em ruot cua ong, ten la an, ma Khong T rat phuc, suot i ch viec c ao lap c s nghiep nh Chu Cong. Vo Vng chet nam 1115, con la Thanh Vng, con nho tuoi. Len noi ngoi, Chu Cong lam phu chnh, het long gi ngoi cho chau, dep bon phan ong trong ho, to chc che o phong kien, sa oi le nhac, ma van co th gi tiep tuc cong viec cha, nghien cu Dch. Van Vng mi ch at ra Thoan T e giai ngha toan que. Chu Cong at them Hao t cho moi hao cua moi que, cong la 384 hao, e giai ngha tng hao mot. Chang han que can, di hao s ( hao 1 ), Chu cong viet: Tiem long vat dung , ngha la: rong con an nau, khong dung c. Di hao 2 ong viet: Hien long tai ien, li kien ai nhan , ngha la: rong a hien len canh ong, ra mat ke ai nhan th li. Di hao 3: Quan t chung nhat can can, tch dch nhc le, vo cu ngha la: ngi quan t, suot ngay hang hai t cng, en toi van con than trong nh lo s. Nguy hiem. Khong toi loi.vv Ti ay Chu Dch mi thanh 1 cuon sach co van t, ngha ly, i sau goi la Kinh va chia lam 2 thien: thng cho 30 que au, ha cho 34 que sau. Nhng li Thoan va li hao van qua gian ao, t ai hieu nen i sau phai chu thch lam them ban Thap dc. Thap la mi, dc la canh con chim, co y bao Thoan t cua Van Vng, Hao t cua Chu Cong at di moi que, moi hao, la u hnh con chim roi, bay gi them Thap dc, la them long canh cho con chim. Thap dc c goi la thap truyen. Ch truyen ngay xa co ngha khac ngay nay: nhng li e giai thch kinh th goi la truyen; chang han sach Xuan Thu cua Khong T goi la Kinh, sau c 3 ngi giai thch, tc ta Khau Minh, Cong Dng Cao, Cong Dng truyen, Coc Lng truyen.

Dch

ngha la g? Chu Dch ngha la g?

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

24

Chung ta a biet sach Chu Le bao i Chu co 3 loai dch: Lien Sn Dch, Qui Tang Dch, va Chu Dch. Nhng ten dch do o ai at ra, co t hoi nao th khong ai biet. Ngay en y ngha cua no cung hai thuyet. a) Thuyet c hau het moi ngi ngay nay chap nhan la : Bien oi.

Ve ng nguyen, ch dch

la bien oi lai co hai thuyet na. Mot thuyet bao ch o,

hoi xa khac nh vay , tng hnh mot loai ran ta nh loai k nhong nc ta, rat de thay oi mau da, chang han tren cay th bien thanh mau vo cay hay la cay, xuong di at th bien thanh mau at: la cai au no, ma la mnh va uoi no. Mi au hnh o tro loai k nhong, sau co ngha la de bien oi nh k nhong, sau cung ch co ngha la bien oi, ma mat ngha k nhong i.

Mot thuyet na bao dch

gom ch

nhat la mat tri tren va ch

nguyet la mat trang di. Dch la thay oi cho nhau nh mat trang va mat tri 9 mat tri lan th trang moc ), la di chuyen hoai tren tri. Du theo ng van nao th dch cung co y ngha la bien dch, thay oi. Van vat sinh ra, ln len, roi gia, chet. Trong que Can, vach dng hao s co mot ngha, len hao 2, hao 3. Lai co nhng ngha khac. o la bien dch. Dch con co ngha la giao dch. Giong c giong cai gao cam vi nhau roi mi sinh sinh hoa hoa. Trong 8 que n hao am, hao dng thay oi cho nhau; 64 que trung, cac que n thay oi cho nhau. o la giao dch. Nhng trong s bien dch, van con nhng luat bien dch nh luat thnh en tot bc roi phai suy, chang han loai ngi ve the chat khoan 50 tuoi bat au suy, cmat trang, tron roi bat au khuyet. Quan Can, vach dng len en hao 5 la thnh cc, ti hao thng la suy. Mot luat bat dch na la phan phuc: khong co g ma khong tr lai ( vo vang bat phuc: que Thai ), nh het bon mua roi tr lai Xuan, nc rong sat roi lai dang len. dch. Coi Chng VI sau, oc gia se hieu ro nhng ngha bien, giao dch, bat dch trong kinh b) Thuyet o c moi ngi chap nhan. Nhng van khong co ngi thac mac:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

25

Giai ngha ch nh vay ung, nhng kinh dch ch co ngha o t khi no thanh mot tac pham triet ly cuoi i Xuan Thu trong thi Chien Quoc; con hoi au i Chu no ch la mot sach boi, ch cho ngi Trung Hoa mot cach boi mi bang co th thay cach boi bang yem rua, th no cha co ngha o, ma ch co ngha gian d, va ch phai oc la d , ngh al de dang. Di moi que, co kem theo mot li oan nhat nh, di moi hao cung vay; Vieiet nam Thai Boc boi c que nao, hao nao th c theo li oan kem theo o ma suy luan, so vi loi boi bang yem rua, gian d hn nhieu, nen cach boi mi co ten la Chu D, cach boi gian d cua nha Chu. Thuyet nay khong phai la vo ly, va c vai nha chu trng, chang han D Vnh Lng, Phung Hu Lan nh trang tren toi a noi.

Ve ngha ch Chu trong

Trong Chu Dch co hai thuyet.

a) mot thuyet, ai bieu la Trnh Huyen ( i Han ), bao Chu o khong co ngha la nha Chu, ma co ngha la het mot vong roi tr ve ( chu nhi phuc thuy ), la chu lu trong vu tru, la pho cap. Chu Dch co ngha la ao dch, pho bien khap vu tru; la het mot vong roi tr ve. Trnh Huyen lay le rang ba sach Dch i Chu: Lien Sn, Qui Tang, Chu Dch ten hai sach tren khong ch thi ai, th ten cuon cuoi cung cung khong ch thi ai ( e khoi rm, chung toi ch tot tat nh vay thoi ). b) Mot thuyet na, ai bieu la Khong Dinh at ( i ng ) bac le o, bao ngi ta la goi hai sach tren la Lien Sn, Qui tang khong them ch dch sau, ma Chu Dch la co ch dch tuatttc la ch dch nay khong the tach khoi ch Chu c ma nh vay Chu Dch phai co ngha la dch cua i Chu. Ly luan cua Trnh va Khong eu khong vng, va chung ta ch can biet rang ngay nay moi ngi eu hieu Chu la i Chu, ma ten Chu dch xuat hien sau Khong T, Manh T v trong Luan Ng, Manh T ch thay dung ten Dch thoi, khong dung ten Chu Dch. Mot cuon sach rat quan trong ma t nguon goc en ngi viet, thi ai xuat hien, y ngha cua ten sach eu gay nhieu thac mac, may nghn nam sau cha giai quyet c, o cung la mot le khien Chu Dch thanh mot ky th. CHNG II NOI DUNG PHAN TRUYEN AI VIET THAP DC?

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

26

Co li oan cho moi que (Thoan t tc Quai t), va li oan cho moi hao trong moi que (hao t) roi, the la sach Chu Dch hoan thanh. Ngi i sau ch them nhng li chu giai. Khong co cuon nao c nhieu ngi chu giai nh cuon o. Ti au i Thanh a co tren mot tram bay chuc ban chu giai con gi c, neu ke ca nhng ban a that lac, ch con lai cai ten th con so phai gap hai, gap ba. Tiep tuc cho ti nay van con co ngi chu giai lai, co ca ngi Nhat, ngi Au (c, Anh, Phap...), ngi Viet mnh na. Va chac chan sau nay se con them nhieu. Ai cung muon xen y kien rieng cua mnh, cua thi ai mnh vo bo Kinh o. Quan trong nhat van la chu giai au tien, tc Thap Dc, cung goi la Thap Truyen. ai a so cac hoc gia Trung Hoa thi xa cho rang: Thap Dc la cong trnh cua Khong T. Sach Han th phan Nghe van ch, bao: Dch ao tham h nhan canh tam thanh, the lch tam co. Ngha la: ao Dch rat tham thuy, la cong cua ba v thanh, trai ba i mi xong. Ba v thanh o la Phuc Hi, Van Vng, Khong T; ba i la i thng co (Phuc Hi), i trung co (Van Vng), i ha co (Khong T). (Han th cho cong viec viet Quai t va Hao t eu la cua Van Vng, nhng thuyet Chu Cong viet Hao t c nhieu ngi chap nhan hn; va cac thay boi ngay nay khi boi eu khan ca bon v Thanh: Phuc Hi, Van Vng, Chu Cong, Khong T). Nhng Khong T co thc la ngi viet Thap Dc khong? ieu o con ang ng. Trong tap Khong T, toi dan nhieu chng c rang muon biet i va t tng Khong T th ch nen can c vao Luan ng, nhng sach khac eu khong ang tin. Trong Luan ng ch co hai bai nhac ti Kinh Dch: bai T Lo 22, Khong T dan mot hao t trong que Hang; va bai Thuat Nhi 16, Khong T noi: Gia nga so nien, ngu thap d hoc Dch, kha d vo ai qua h (Cho ta song them t nam na, ti 50 tuoi e nghien cu Kinh Dch, th co the khong lam loi ln).

Bai sau, co ngi cho la chep sai, hai ch Ngu thap

chnh la ch tot

ch Dch chnh la ch diec, va phai cham cau nh sau: Gia nga so nien tot d hoc, diec kha d vo ai qua h, dch la: Cho ta song them t nam na e hoc th cung co the khong lam loi ln. (1).

Du chep ung chang na, th bai o cung nh bai tren ch u chng to rang Khong T co oc Kinh Dch, ch khong co g chac chan rang ong a viet ve Kinh Dch. Huong ho trong Luan ng, ong khong he giang kinh Dch cho mon sinh, nh giang ve thi, th le nhac. Manh T, Tuan T cung khong he noi ong viet Thap Dc, ch noi ong viet kinh Xuan

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

27

Thu thoi. Ma danh t Thap Dc nay khong he xuat hien trong thi Tien Tan, mai ti i Han mi thay. Ba le na: 1) T tng trong Thap Dc rat tap, co t tng cua Lao t, co cau giong trong Trung Dung, ai Hoc. 2) Trong Van ngon va He t (2 truyen dc trong thap dc) co chep: T viet (ngha la thay day, hay Khong T day), nh vay khong phai la cua Khong T viet roi. 3) Giong van cung nhieu cho khac nhau, y ngha co cho tham thuy, co cho rat tam thng, khong the la do mot ngi viet c, ma do nhieu ngi trong nhieu thi viet roi ngi sau gom ca lai. Do nhng le o, t i Tong, Au Dng Tu, Diep Thch a ng thuyet Khong T viet Thap Dc (coi cuon: Dch, ong t van cua Au Dng Tu), va gan ay, t Khang Hu Vi ti Phung Hu Lan au nhan la Au Dng Tu co ly. Nhieu lam th ta ch co the noi rang Khong T a nghien cu Kinh Dch, nhng ve gia ch giang cho mot so rat t mon sinh, va Thap Dc do mot phai dch hoc i Chien Quoc gom ca Khong gia lan Lao gia, viet ke trc ngi sau, do o ma hoan thanh rat tre, co the la cuoi thi Chien Quoc au i Han, khong the nao ngay sau i Khong T c.

NOI DUNG THAP DC S thc ch co That Dc bay truyen, nhng gom 10 thien nen goi la Thap Dc: I. Thoan truyen 2 thien. II. Tng truyen 2 thien. III. He t truyen cung goi la ai truyen 2 thien. IV. Van ngon truyen 1 thien. V. Thuyet quai truyen 1 thien. VI. T quai truyen 1 thien. VII. Tap quai truyen 1 thien. Ngay cai ieu goi moi thien la mot truyen cung vo ly roi; ma oc nhng trang sau, oc gia se thay s chia ba truyen au moi truyen thanh hai thien cung khong theo mot quy tac chung nao ca. V vay ma s chia thien nh tren khong c moi sach theo. Chang han ban cu Phan Boi Chau cho Thoan truyen ch co mot thien, ch la 1 truyen; ma lai cho T quai truyen gom hai thien, thanh 2 truyen.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

28

Mot ban khac, James Legge dung e dch, lai cho Van ngon truyen co 2 thien (mot cho que Can, mot cho que Khon); T quai truyen cung co 2 thien (mot cho 30 que au, mot cho 34 que sau); nh vay la ngoai Thuyet quai truyen va Tap quai truyen, moi truyen ch co 1 thien, ke la mot truyen; con 5 truyen kia, moi truyen co 2 thien, ke lam 2 truyen; cong ca lai la 12 truyen ch khong phai 10 truyen. Cach chia thien va goi thien la truyen, nh vay va vo ly va lon xon, cho nen chung toi ngh phan truyen trong Kinh Dch ch nen coi la co 7 truyen thoi. Di ay, toi tom tat noi dung bay truyen o. * I. THOAN TRUYEN tren toi a noi Van Vng viet Thoan t, tc li oan cho moi que: Ong ch cho biet van tat moi que tot xau ra sao, oi khi cung cho biet y ngha ra sao, ch khong giang tai sao. Ngi viet Thoan Truyen (theo Vu ong, song sau Khong T, trng hoan sau Manh T) giang giai them. Th du: Que Can, Thoan t ch co 5 ch: Can, Nguyen, Hanh, Li, Trinh (coi trang 14). Thoan Truyen giai thch: ai tai can nguyen, van vat t thuy, nai thong thien; van hanh vu th, pham vat lu hnh. ai minh chung thuy, luc v thi thanh, thi tha luc long d ng thien. Can ao bien hoa, cac chnh tnh menh, bao hp thai hoa, nai li trinh, thu xuat th vat, van quoc ham ninh. Ngha la: c nguyen cua can ln thay, van vat eu nh no ma bat au nay n, no thong quat thien ao (o la giang ve c nguyen). Can lam ra may, khien cho may bien hoa, lam ra ma, khien cho ma tham nhuan khap, ma van vat thanh hnh thanh sac, sinh trng en vo vung (o la giang ve c hanh). Bac thanh nhan (ai minh: cc sang suot) thay c ca trc sau, ca sau hao cua que Can, moi hao co mot v (ngoi) nen thuan thi ma hanh ao, nh ci 6 con rong (am ch sau hao dng cua que Can) ma thong ng ca vung tri. (khuyen chung ta nen tuy thi ma hanh ong, luc nao nen an th an, nen tnh th tnh, nen ong th ong). Tom lai la ao Can bien hoa, khien cho vat g cung gi c tnh menh tri phu, gi c cai nguyen kh cho thai hoa (thai la rat). Bac thanh nhan ng au muon vat (theo ao Can) th van nc eu bnh an vo s (o la giang ve hai c li, trinh). Chung ta thay tac gia Thoan truyen (song i Chien Quoc, sau Van Vng co the bay, tam tram nam) a cho Kinh Dch co mot y ngha triet ly, ch khong phai ch e boi na. Thoan truyen chia lam hai thien: thien thng giai thch thoan t cua 30 que au, thien ha giai thch thoan t cua 34 que sau. Nh vay la theo ung s chia thien trong phan kinh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

29

Theo Nghiem Linh Phong, tac gia Dch hoc Tan Luan (Chnh trung Th cuc Hng Cang 1971). Thoan truyen co nhieu cho thoat van, hoac cha giai thch, t tng co nhieu cho giong Nho gia, nh oan Thoan truyen que Can dan tren, y ngha rat giong. - Can nay trong Luan Ng thien Dng Hoa: Thien ha ngon tai! T thi hanh yen, van vat sinh yen, thien ha ngon tai! (Tri noi g au! Bon mua van hanh ma van vat sinh ra, tri noi g au!). - Va cau nay trong Trung Dung: Tri trung hoa, thien a v yen, van vat duc yen (cc Trung hoa th tri at eu ung v tr ma van vat mi sinh). II. TNG TRUYEN: Giai thch cai tng cua moi que. Cung chia lam hai thien: thien thng cho 30 que au, thien ha cho 34 que sau. Moi que eu giai thch ngha cai tng cua ca que (goi la ai tng) roi lai giai thch ngha cai tng cua moi hao (goi la Tieu tng). Vu ong cho la Tng truyen viet sau Thoan truyen, co hoc gia lai cho la viet trong khi nha Tan ot sach, cam Thi, Th, Le, Nhac, Xuan Thu va cac hoc thuyet khac thi Tien Tan, tr Chu Dch v la sach boi cho nen cac hoc gia trong phai Nho gia mi nhan cho h o, em t tng trong ai hoc, Trung dung, Luan ng vo Chu Dch, e Ta thi hoan hon (mn cai thay cho hon nhap vao ma song lai) ma lam cong tac tuyen truyen. Cho nen trong Tng Truyen co nhieu cho li rat giong ba bo sach o (Dch kinh Tan luan tr.178). Co the ke may chuc th du, toi ch xin dan ba thoi: Luan ng noi: Qua tac vat an cai (co loi th khong s sa). Que ch, ai tng truyen cung noi: Hu qua tac cai (co loi th sa). Trung dung noi: An ac nhi dng thien (giau cai ac ma neu cai thien cua ngi). ngi). Que ai Hu tng cung noi: At ac dng thien (che cai xau ma neu cai thien cua

ai hoc noi: Co chi duc minh minh c thien ha (ngi xa muon lam sang cai c sang trong thien ha...). Que Tan ai tng cung noi: Quan t d t chieu minh c (ngi quan t coi o ma t lam sang cai c sang cua mnh). Roi nhng danh t quan t, tien vng, ai nhan... trong ai tng truyen co the noi la mn trong Luan ng, ai hoc, Trung dung e a nhng t tng chnh giao cua nha Nho vao, ch rat t lien quan ti mon boi. Tng: co hai ngha: - Hnh thai, nh trong cau: Tai thien thanh tng, tai a thanh hnh (tren tri thanh tng, di at thanh hnh) trong He t thng truyen.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

30

- Bieu tng, nh ch tng th nh trong cau nay: Thien thuy tng, kien cat hung, thanh nhan tng chi Tri ru tng ru la t tren hien ra? thay iem lanh iem d. ang thanh nhan phong theo o ma lap nen bieu tng (He t thng truyen). Ch tng tren trong Thien thuy tng co ngha la hnh thai; ch tng di trong thanh nhan tng chi, co ngha la bieu tng. Bieu tng lai phan biet lam hai th: - Vat tng, bieu tng mot vat (nh que Li (bieu tng lo la). - Y tng, bieu tng mot y (nh que Can bieu tng s cng cng; que Khon bieu tng s nhu thuan). Trong Thng truyen, y tng c dung nhieu hn ca, nhat la trong Tieu Tng. Tieu Tng truyen cot giai y cua moi hao; mot hao kho co the co mot hnh thai, kho la mot vat tng c, nen thng dien c mot y tng. Richard Wilhem trong cuon I Ching (ban dch ra tieng Anh cua nha Routledge va Kegan Paul London 1951) trang 257, a nhan thay vay cho nen bao nhng li giai thch moi hao trong Tieu Tng truyen khong lien quan g ti hnh tng ca (do not deal in any way with images) va ong ng rang v lam lan ma sap nhng li o vao Tng truyen. oan tren chung ta a biet Thoan truyen giai ngha li oan trong Thoan t cua moi que. ai Tng truyen lai giai thch them ve y tng cua moi que na. Nh que Can, ai Tng truyen chep: - Thien hanh kien, quan t d t cng bat tc: S van chuyen cua tri at rat manh (khong luc nao ngh), ngi quan t cung theo tri ma t cng khong ngh. o la ve toan que. Ve rieng moi hao Chu Cong a at ra Hao t e giai thch moi hao; i sau lai viet them Tieu tng truyen e giai thch... (li Chu Cong), nhng li Tieu Tng truyen lai ngan, nhieu khi ch lap lai thoi. - Chang han que Can, hao s, hao t cua Chu Cong bao: Tiem long vat dung (rong con an nau, khong dung c), Tieu Tng truyen lap lai, ch them bon ch: dng tai ha da: (ch Han)... ngha la rong con an nau, khong dung c, v hao dng di cung. - Hao hai, Hao t la: Hien long tai ien, li kien ai nhan (coi ngha trang trc). Tieu Tng truyen giang la: Hien long tai dien, c thi pho da. Ngha la: rong a hien len canh ong, c a ban bo khap ni. - Hao ba, Hao t la: Quan t chung nhat can can, tch dch nhc, le, vo cu (coi trang trc) Tieu Tng giang: Chung nhat can can, phan phuc ao da.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

31

Ngha la suot ngay hang hai t cng, tr i tr lai, cot cho ung ao ly (co ngha la cha tien c) Ba hao sau cung vay. Ca ai Tng Truyen lan Tieu Tng Truyen eu co tnh cach gng ep, v qua thien ve luan ly, ve ao tr nc, x the cua ngi quan t, nen nhieu khi bo y ngha cua Thoan t, Hao t. V du que L (so 56) Hoan t noi ve cach x the cua ngi tha hng au phai va mem mong, va t trong, gi c pham cach cua mnh; vay ma ai Tng truyen lai em ap dung vao viec hnh phap, khuyen nha chc trach phai x soan91 sang suot, than trong, ng giam toi nhan qua lau trong nguc. Hao 2 que Tiem (so 53) noi ve hoan canh mot ngi bat au tien c mot cach de dang, nh con chim hong a ri b nc ma tien len mot phien a ln, vui ve, ung dung, an uong thanh thi. Tieu Tng truyen khuyen: c ngi ta giup th phai lam g ap lai, ch ng an khong. ung la cai giong cua Dch Kinh Tan Luan a noi. Tom lai, Tng Truyen tuy cung giup ta hieu them c Thoan t va Hao t, nhng t thoi. Thoan truyen va ai Tng truyen eu e giai thch ca que tuy theo nguyen tac, Thoan truyen giai thch li oan (Thoan t) cua Van Vng, ai Tng truyen giai thch y tng cua moi que, nhng s phan biet o, nhieu khi rat te nh, chung qui eu la giai thch y ngha cua que; ch khac Thoan truyen theo sat Thoan t ma ai Tng truyen th thng ban ra ngoai, a them t tng ao ly vao. Con Tieu Tng truyen tuy e giai thch y tng cua moi hao, nhng a so ch lap lai li hao t cua Chu Cong, roi giang them ve ao ly; co khi lac e, gng ep. Nh vay Tng truyen a lai Kinh Dch xa boi toan ma xch lai gan ao ly. III. HE T TRUYEN: Cung gom hai thien thng va ha nhng co le ch v dai nhat (cho nen con co ten la ai truyen) ma chia hai, ch ca hai thien eu cha nhng nhan xet linh tinh, nhng chu giai chung ve Chu Dch, sap at lon xon, khong theo mot th t nao ca. Theo Chu Hi th He t von la cua Van Vng va Chu Cong lam ra roi buoc (he: buoc) di moi que, moi hao thanh li kinh van ngay nay. Con He t truyen la li Khong T giai thch He t va ong thi ban ve ca ai the cua kinh. Li cua Chu Hi rat l m. Neu He t la nhng li cua Van Vng va Chu Cong viet ra e giang them va buoc vao di moi que hao, th tat phai phan biet c li nao thuoc que nao, li nao thuoc hao nao, ch sao lai hau het la nhng li ban ve ai the cua kinh, nh chung ta thay ngay nay. Xet noi dung cua He t truyen chung ta khong thay phan nao la He t, phan nao la He t truyen e giai thch He t, ch thay toan nhng truyen, ban ve: Le can khon (thien thng Chng 1).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Viec thanh nhan lam dch (thien thng Chng 2). S to ln cua ao dch (thien thng Chng 4, 7). Le am dng (thien thng Chng 5, 6). Cac - Chng 9). con so ai dien trong dch va

Nguyen Hien Le

32

phep

boi

(thien

thng

Cong dung cua ao dch (thien thng Chng 10). Viec boi (thien thng Chng 11, 12). S tot xau trong que va hao (thien ha Chng 1). Co nhan lay tng cac que ma tao o dung (thien ha Chng 2). Luat tuan hoan va luan ly trong dch (thien ha Chng 5). Hao nh va hao t khac nhau ra sao, hao tam va hao ngu khac nhau ra sao (thien ha Chng 9). Xet chung ve dch (thien ha Chng 12) v.v.... Nh vay li cua Chu Hi sai, chung ta chac chan rang Van Vng va Chu Cong khong he viet He t, ma Khong T cung khong he viet He t truyen v co nhieu oan bat au bang ch T viet (Thay noi), chang han oan au Chng 7 thien thng, oan cuoi Chng 8 thien thng, oan cuoi Chng 9 thien ha v.v... (coi phan dch cuoi sach). Ch co the bao rang He t truyen do mon sinh xa cua Khong T chep lai thoi, ma cung khong phai cua mot mon sinh, tat phai la ca mot nhom mon sinh chep. Vu ong bao truyen nay xuat hien cham hn hai truyen Thoan truyen va Tng truyen. Toi ng rang co mot so Chng nh Chng 9 thien thng viet ve cac con so, xuat hien vao cuoi Chien Quac hoac au Han. Chung ta nhan thay rang ca trong Thoan t, Hao t, Thoan truyen, Tng truyen, khong he thay ch Dch , trong He t thng truyen, Chng 4, mi xuat hien ch o: Dch d thien a chuan... (ao dch lam chuan ch vi tri at). Hai ch am, dng cung ch xuat hien He t thng truyen, Chng 5: Nhat am nhat dng chi v ao. (Mot am, mot dng goi la ao). Cung trong truyen III nay chung ta thay noi en Bao Hi (Phuc Hi), Ha o, Lac Th. Noi dung cua truyen va nhieu ve, va phong phu, cho nen chung toi se dch trong mot phan sau.

IV. VAN NGON TRUYEN: Van ngon truyen (giang ve li van, tc li kinh) tuy ngan nhng cung quan trong, cung co nhng y sau sac, cung do Khong phai viet theo Vu ong th vao i Tan. Truyen nay chia lam hai thien: Thien thng ban ve que Thuan Can, thien ha ban them ve que Thuan Khon (nhng nhieu sach ch ke la mot thien), noi ve y ngha cua hai que o oi vi ban tnh va hanh vi cua con ngi. Sau que Thuan khac (Kham, Li, Can, oai, Chan, Ton) khong c

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

33

ban them nh vay, co le v khong co y ngha lien quan chat che vi con ngi nh hai que Can, Khon. Li van trong truyen th t nay co cho giong Trung Dung, ai hoc, co cho giong van Manh T. Nhng co khuyet iem la khong eu. Co nhieu oan y sau sac, li co ong, ang oi, nh oan di ay giang ve hao 3 que Can: T viet: Quan t tien c tu nghiep, Trung Tn s d tien c da; tu t lap ky thanh, s d c nghiep da; tri ch ch chi, kha d c da, tri chung chung chi, kha d ton ngha da, Th co c thng v nhi bat kieu, tai ha v nhi bat u. (Thay noi: Ngi quan t tien c tu nghiep (s nghiep). Gi trung tn e tien c, sa li noi (lap ngon) vng long thanh e lap s nghiep; biet c nh the mi la biet en ni, biet c en ni th lam cho en ni, do o co the thau c ao ly vi dieu: bet c cho cuoi cung cua s viec th lam cho ti cho cuoi cung, do o ma gi c ieu ngha. Cho nen ngi quan t a v cao ma khong kieu, a v thap ma khong lo...) Ro rang tac gia oan o chu anh hng cua ai hoc, Trung Dung. Trai lai, co nhng cau ngan khong dien mot y g mi, ch nh lap lai li trong Tieu tng truyen, nh cau: Tiem long vat dung, ha da. roi cau: Tiem long vat dung, dng kh tiem tang.. Hai cau o eu so vi cau trong Tieu tng truyen: Tiem long co khac g au. That rm. vat trong dung, Van ngon truyen tai (que ha Can) da.

dng

V vay chung toi se khong dch tron Van ngon truyen, ch la t oan bo tuc cho Thoan truyen, Tng truyen, ma cho xen vao li giang hai que Thuan Can, Thuan Khon phan sau thoi. V. THUYET QUAI TRUYEN: Giang ve tam que n can ban. Truyen nay ch co mot thien gom 11 chng ngan, ban nhieu ve boi, chu y e dung vao viec boi, va nhieu cho ngha rat toi, khong ai hieu c, nh cac chng 5, 6, 10, 11; noi dung cung khong eu, vai oan co the so sanh vi He t truyen c, con a so li rat tho thien, co cho thoat van. Y ngha cac que co t thi co, trc Khong T xa, roi sau mon sinh cua Khong T (Vu ong cho la i Han) giang them. Chung toi se khong dch truyen nay, ch gii thieu vai oan. au truyen, tac gia viet: Thanh nhan i xa lam Kinh Dch e giup viec than minh mot cach sau kn ma at ra cac boi co thi (Tch gia thanh nhan chi tac dch da, u tan than minh nhi sinh thi).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

34

Vay muc ch Kinh Dch la e boi. Nhng qua Chng 2, tac gia cung bao ao lam ngi phai thuan vi ao tri, ao at: Thanh nhan i xa lam Kinh Dch, la e thuan cai le ve tnh menh, cho nen dng cai ao tri la am vi dng, dng cai ao at la cng vi mem, dng cai ao ngi la nhan ngha, gom tam tai (la ba ngoi v tri, at, ngi) ma gap oi len (1) cho nen Kinh Dch vach sau net ma thanh que chia ra am dng, mem cng thay oi nhau.... Cho hieu muc ch Kinh Dch roi, tac gia giang y ngha cua moi que n: Can la manh, Khon la thuan, Chan la ong, Ton la vao, Kham la ham, Li la sang, Can la ngan lai, oai la vui (can kien da, khong thuan da, chan ong da, ton nhap da, kham ham da, li le da, can suc da, oai duyet da) Chng 7. Sau cung t Chng 8 en Chng 11, tac gia cho biet moi que tng trng cho nhng vat g: Can la con nga, khon la con bo, chan la con rong, ton la con ga, kham la con ln, li la con tr, can la con cho, oai la con de Chng 8. Can la tri, la hnh tron, la ong vua, la ngi cha, la ngoc, la vang, la bang, la sac o tham, la con nga tot, la con nga gia, la con nga gay, la con nga van, la trai cay. Chng 11. 11. Li la la... la ao giap mu sat... la bung ln... la con ba ba, con cua, con to vo... Chng

Trch bay nhieu, chung toi thay a u e oc gia nhan c gia tr truyen nay ra sao roi. So vi Kinh th nhieu cho khong ung, co the la cua mot bon thay boi at ra, ngi sau chang phan oan g ca, c tom gop cho that nhieu thoi. VI. T QUAI TRUYEN: Co muc ch giai thch ve th t cac que. Trong ban Chu Dch ngay nay 64 que khong sap theo th t cac Trung quai cua Phuc Hi (dung tien thien bat quai), cung khong theo th t cua Van Vng (dung hau thien bat quai) ma theo mot th t rieng: 1. thuan can; 2. thuan khon; 3. Thuy loi truan; 4. Sn thuy mong; 5. Thuy thien nhu... S sap at nay khong ro co t thi nao, do ai. Tac gia T quai truyen, chac chan khong phai la Khong T (Vu ong ng la mot ngi i Han) giang cho ta tai sao lai sap theo th t nh vay. Truyen tuy ngan ma cung chia lam hai thien: thien thng ve th t 30 que au, thien ha ve 34 que sau. Theo tac gia th s d chia nh vay la v thien thng m au bang hai que Can va Khon, noi ve vu tru, va nhng luat trong vu tru thien ha m au bang hai que Ham va Hang, noi ve nhan s va nhng g xay ra trong xa hoi. Co tri at (Can, Khon, tc vu tru), roi sau mi co van vat, nam n (Ham), v chong (Hang), cha con, vua toi, le ngha v.v... o la s dien bien t nhien trong vu tru.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

35

Nhng s thc, trong thien thng co rat nhieu que noi ve nhan s, nh Tung, S, ong Nhan, Co, Di, Phe hap...; ma trong thien ha cung co nhieu que noi ve luat vu tru nh Tiem, Ton, ch, V te... Vay th t cua cac que khong luon luon co y ngha ranh re nh y tac gia muon. Lai them nhieu khi ong co go cho co s lien lac ve y ngha gia que trc va que sau, chang han bao: Co tri at tc Can va Khon roi van vat mi sinh ra. ay trong khoang tri at la van vat, cho nen tiep ti que Truan: truan la ay, truan la luc van vat mi sinh ra; van vat mi sinh th con non tre, mu m, cho nen tiep ti que Mong: mong la mu m, non tre; vat con non tre th phai nuoi, cho nen tiep ti que Nhu: nhu la ao an uong; an uong tat co kien cao, nen tiep theo la que Tung: kien cao th tat co nhieu ngi ng day, nen tiep theo la que S: s la quan chung, ong ngi v.v... Chung toi khong biet ch truan thi xa co ngha la ay, la luc van vat mi sinh ra khong, ch cac bo T Hai, T Nguyen ngay nay khong co ngha o, ch co ngha la gian nan. Co the tac gia hieu rang khi mi sinh ra th gian nan, cung co ly mot phan; con ngha ay ma thanh ra ngha gian nan th co le tai a ay roi, kho gi cho ay hoai, cung con co the hieu c. Nhng tai sao an uong tat co kien cao? ma kien cao au co cai ngha ong ngi bang chien tranh, nh am chang han? S giai thch cua tac gia khong khoi co cho khien cng. Li giai thch ve que Cau cung rat gng ep. Que tren no la que Quai. Quai co ngha la quyet, phan quyet; phan quyet xong roi th biet c lanh hay d, tat co ngi ma gap g (!), cho nen sau que Quai ti que Cau. Cau la gap g.. Lai them, e giai thch, T quai truyen co khi dung mot ngha khac vi ngha trong Thoan t va Hao t. Nh que Nhu, T quai truyen dung ngha la can thiet, thc an, e cho co s lien lac ve y ngha vi que Mong (nho, th) tren no: tre th can c nuoi bang thc an can thiet; nhng trong Thoan t va Hao t th Nhu co ngha la ch i. Que Tieu suc cung vay: T quai truyen dung theo ngha suc la nuoi, ma Thoan t va Hao t th cho suc la ngan can. Que ai suc, Hao t cung cho suc la ngan can (nhng Thoan t lai cho la suc tch). Mac dau gng ep nh vay, trong phan dch cac que, chung toi cung se trch trong T quai truyen ma at len au tng que. VII. TAP QUAI TRUYEN: Sau cung la T quai truyen giai thch linh tinh (tap) ve mot so que. Truyen ch co mot thien gom nhieu cau ngan. Moi cau thng gom hai hoac bon, sau que ma giai ngha rat van tat, chang cho ta biet them c g ca, nhng co van hoac li oi nhau, nh: Cau au: Can cng khon nhu, t lac s u, lam, quan chi ngha hoac d hoac cau. (Que can th cng, que khon th mem, que t th vui, que s th lo, con ngha que lam va que quan la cung i vi nhau hay la tm en nhau).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Co cau rat toi ngha nh: Phe hap thc da, b vo sac da. (Phe hap la an, b la khong co mau sac). B la khong co mau sac, that kho hieu. Chu Hi giai thch la:

Nguyen Hien Le

36

Sac trang th chu c mau ep, cung chang giup ta hieu them c g. Legge (sach a dan) cho truyen nay ch la jeu desprit (tro chi dung tr). Tac gia co the la mot ngi i Han. * Tom lai trong phan truyen: - Hai truyen au Thoan truyen va Tng truyen e giai thch Quai t tc Thoan t cua Van Vng va Hao t cua Chu Cong, can phai oc. - Hai truyen ke: He t truyen va Van ngon truyen co gia tr, nhieu y ngha hn ca. - Con ba truyen cuoi: Thuyet quai truyen, T quai truyen, Tap quai truyen rat tam thng, te nhat la Tap quai truyen. Bay truyen o co nhan goi la mi v Thoan truyen, Tng truyen, He t truyen, moi truyen ke la hai (thng va ha) hien nhien la do nhieu ngi trong nhieu thi ai viet (co the mot so dien lai t tng cua Khong T, ch ong khong he viet) cho nen gia tr khong eu, t tng khong nhat tr, lai them co nhieu cho thoat van, toi ngha (ngay ca trong He t truyen na: nh oan 2 Chng 8 Ha truyen: K xuat nhap d o, ngoai noi s tri cu (chang ai hieu la g). Cho nen trong phan sau, chung toi ch dch rieng He t truyen, con nhng truyen khac th trch t nhieu oan cho vao cho giai thch moi que, moi hao. S trnh bay Kinh Dch xa va nay: Thi mi au, Chu Dch sap rieng phan kin (Thoan t va Hao t) roi mi ti phan truyen. Roi sau, bat au co le la Phi Trc va Trnh Huyen i Han, ke tiep la Vng Bat i Nguy mi sap lai, cho Thoan truyen, Tng truyen va Van Ngon truyen (tc nhng truyen giai thch cac que, cac hao) xen vao phan kinh, sau moi que, moi hao. Nh vay ch con He t truyen, Thuyet quai truyen, T quai truyen, Tap quai truyen la in rieng cuoi phan Kinh. Cac ban Chu Dch ch Han ngay nay eu trnh bay nh vay. Chung toi thay cach o tien cho ngi oc, va chung toi theo cu Phan Boi Chau, trch them T quai truyen cho vao au moi que (nh a noi). Con Thuyet quai truyen va Tap quai truyen, chung toi ngh gii thieu nh tren u roi, khong dch hoac trch dan na.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

37

CHNG III CAC PHAI DCH HOC T HAN TI NAY V Dch hoc ch xay dng tren 64 que do hai vach am, dng chong len nhau, oi cho cho nhau ba bon lan ma thanh, cho nen no co mot sc hap dan la lung, ai cung to mo muon biet, ma nhng ngi co oc tng tng doi dao co the de dang cho moi que mot y ngha mi, giang moi que theo vu tru quan, nhan sinh quan cua mnh, y ngha o cang huyen b th lai cang co ve tham thuy; do o ma khong mot danh nho nao t i Han en i Thanh khong tm hieu Kinh Dch, hieu nh, chu thch va mot so a tao cho no mot noi dung mi khac xa noi dung thi Van Vng, Chu Cong. No gan thanh mot th khoa hoc bien hoa theo thi ai. So sach viet ve Kinh Dch trong hn 2.000 nam nay rat nhieu, khong ai oc het c; nhng tai lieu chung toi co ve cac phai Dch hoc th rat t, ch vai chuc trang, cho nen chung toi ch co the phac di ay vai net chnh ve lch s Dch hoc trong moi thi ai thoi. HAN: tren toi a noi Tan Thuy Hoang ra lenh ot het cac sach ve triet hoc, van hoc, s hoc... ch cho gi nhng sach day nghe, ma mon boi thi o la mot nghe c trong, cho nen Kinh Dch khong b huy; mot so hoc gia nhan c hoi o nghien cu Kinh Dch len gai vo cac Truyen mot so t tng cua Nho, Lao hoac cua chnh ho e giai thch Kinh Dch. Nh vay ma qua i Han, Dch hoc rat thnh. ai khai co the chia lam hai phai: - Phai th nhat gom: Ph Trc, Trnh Huyen, Tuan Sang, Tieu Dien Tho, theo truyen thong cua Nho giao, Van coi Dch la sach boi va luan ly ma phat trien them. - Phai th nh ch co Kinh Phong la tr danh, lap ra mon hoc Tng so. Ph Trc sap at lai Kinh Dch, (nh cuoi chng tren toi a noi) giai thch Dch theo t tng cua Nho gia. Ong truyen cho Ma Dung, Ma Dung lai truyen cho Trnh Huyen. Trinh Huyen dung Thi, Th, Le, Nhac e giang Kinh Dch, cho nen rat chu trong ve cai hoc huan ho chu giai tinh vi, dan chng ky lng. Ong con coi ni hai hao cua que Can va que Khon la 12 than tc 12 ngoi sao vao hang th (hanh tinh?), muon dung Dch e lap mot thuyet ve thien van hoc, nhng sang kien o khong co gia tr, t ngi theo. Tuan Sang a ra thuyet Thang, giang, bao hao 2 cua que Can nen thang len hao 5 cua que Khon v.v... Hao dng cua que Can ma thang len que Khon th goi la Van hanh (may bay); hao am cua que Khon giang xuong que Can th goi la Vu thi (ma ri). Thuyet o hep hoi, cung khong ai theo.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

38

Tieu Dien Tho co sang kien cho moi que (trung quai) bien thanh 64 que, nh vay 64 x 64 c 4.096 que. Toi khong hieu cach bien o ra sao (lai lay 64 que chong len nhau?). Cach o cung khong ai theo, v so que nhieu qua, lam sao at ten, giai thch cho het c? Ong con lay moi hao lam chu cho mot ngay: 64 que co 384 hao, ma moi nam ch co 365 hay 366, con lai non 20 hao na, ong dung lam g, cung khong biet. Ch co mon hoc tng so cua Kinh Phong la co anh hng en i sau. Mon hoc o nham giai thch vu tru bang bieu tng va so muc. Quan niem Tng chung toi a giang trong chng tren (trang 48-49); con ve so th trong He t truyen, Thien thng, Chng 9 cung a noi ti roi. So cua Tri la mot, cua at la hai; cua Tri la ba, cua at la bon; cua Tri la nam, cua at la sau; cua Tri la bay, cua at la tam; cua Tri la chn, cua at la mi.. Nh vay nhng so le t mot en chn la so dng, so cua Tri; nhng so chan t hai ti mi la so am, so cua at. So cua Tri co nam con: 1, 3, 5, 7, 9, cong lai la 25. So cua at cung co nam con: 2, 4, 6, 8, 10, cong lai la 30. Tac gia chng o co the song vao au i Han, va Kinh Phong co the da vao chng o e lap ra mon Tng so, dai05 khai chu trng rang: Het thay s vat trong vu tru va het thay bien hoa cua cac s vat eu co the bieu th bang nhng bieu tng, va het thay s vat trong vu tru eu cau thanh va bien hoa moi loai theo quy luat cua mot so muc. Toi khong ro thuyet cua Kinh Phong ra sao, nhng ngi i sau cho la loi thoi, phien toai, lam mat tnh cach triet hoc rat nhieu, va phai i ti i Tong, Thiet Khang Tiet mi phat huy mon tng so cho co them mau triet hoc.

T Tam Quoc ti Ngu ai: i Tam Quoc co Ngu Phien nhan manh ve thuyet tieu tc (tang, giam, thnh, suy), Dng ma ong th tien t 7 len 9, am ma ong th lui t 8 ve 6; thuyet nay co t xa, nhng ong la ngi au tien dung no e giai thch Kinh Dch. Ong lay hai que Can, Khon la c ban cho Dch hoc, i sau khen ong la co cong vi Dch hoc. Xet chung, i Tam Quoc, cac nha Dch hoc nh Lu Bieu, Quan Lo chu trong en boi, at ra nhieu thuat, cac sach boi i sau em ra dung. Qua i Nguy, chung ta mi thay mot nha Dch hoc, Cng Bat, co hung tam quet sach cai hoc tng so va boi toan, chuyen nghien cu ve ngha ly, m ng cho ly hoc i Tong. Ong sap at lai Kinh Dch, em Thoan tng, Tng truyen va Van Ngon truyen xen vao phan kinh cho ngi oc de thay y ngha moi que. Cach sap at o hien nay con c dung. Ong chu giai Dch hoc cua Ph Trc i Han, vien dan nhieu li cua Lao t. Ong thng t bao: c y roi th quen tng, c tng roi th quen li., ngha la oc Dch, ch can chu trong ti y ngha cua moi que thoi, khong cau ne vao tng va li.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

39

Anh hng cua ong rat ln. Thi Nam Bac trieu, ong c oc ton phng Nam, cung nh Trnh Huyen c oc ton phng Bac. i ng, Phat giao thnh muon lan Nho hoc, t nha nghien cu Dch hoc, ang ke ch co Khong Dnh at, theo chu trng cua Vng Bat; va Ly nh To, hoc rong, su tap cac sach viet ve Dch cua tren 30 nha, hieu nh c nhieu cho, tm c nhieu ieu tham thuy. i Ngu ai va Tong s, mot ao s ten la Tran oan, hieu la Hi Di, sang tac Dch o, cho rang bat quai goc Ha o (trang tren), a Dch hoc vao mot neo mi, neo thuat so (tc thuat oan so mang). Ong at ra mon Bat t Ha Lac, chuyen can chi cua ngay thang, nam sinh thanh nhng con so roi chuyen so thanh que, e oan van mang con ngi. Tran oan cung sang lap ra mon T vi au so na, co uy tn rat ln trong gii thuat s.. Hoc thuyet cua ong sau truyen cho Thieu Ung i Tong. T Tong en Minh: Qua i Tong, Dch hoc phat trien manh. Co hai phai chnh: - Phai o Th (Ha o, Lac Th), tc phai tng so hoc. - Phai Ly hoc, chu trong ve ngha ly, ve thien ly, nhan ao. Phai o Th chu anh hng cua Lao hoc. Hai nha noi danh nhat, mon sinh rat ong, uy tn rat ln la Chu on Di (Chu Liem Khe) va Thieu Ung (Thieu Khang Tiet). Chu on Di sang tac Thai Cc o, sau sa thanh Vo Cc o va Dch Thong th, nhng Thai Cc o thuyet ch la mot phep luyen kh cua ao gia, t lien can ti Kinh Dch. Cau Vo cc nhi thai cc (co the hieu la vo cc vi thai cc la mot, hoac vo cc chuyen qua thai cc) ch la dien cai y hu sinh vo (hu t vo ma sinh ra) cua Lao t. Con Dch Thong th th la t tng trong ao dc kinh tron vi t tng trong He t truyen; Chu chu trng vo v, hoan toan tnh th mi biet c cai iem (cai mam thien ac); nh vay la thien ve Lao, Trang, khong hp vi t tng cua Khong phai quan t t cng bat tc trong que Can. Thieu Ung chu anh hng cua Tran oan, ve ra o Tien thien va hau thien bat quai (co le ay la lan au tien hnh Tien thien va Hau thien bat quai c in tren sach va pho bien) co tnh cach ao thuat. Ong phat huy them mon tng so cua Kinh Phong i Han. Ong chia cac so ra the so, dung so, bien so, hoa so, ong so, thc so v.v... nh The so cua thai dng la 160, cua thai am la 192, bien so cua nhat nguyen, tinh, than la 17024... That b hiem. Tuy nhien, Thieu Ung khong lay tng so lam cu canh; cu canh chnh van la ao, la ly, can ban cua tng so. Ong bao: Co y th mi co li, co li th tat co tng, co tng th tat co so. So va tng lam cho li va y sang to. Tng va so v nh cai o, cai li; li va y v nh ca, nh tho. c ca, c tho ma quen o, quen li th c, ch bo o, bo li khong dung ma muon c ca c tho th cha thay c ca, c tho bao gi..

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

40

Vay ao ly la goc, quan trong nhat. Tng va So ch la nhng cong cu giup cho ngon ng e bieu th y tng c them ro rang ma de nam c ao ly. Quan niem cua ong ve tng, co cho khac vi Dch, chang han ong cho thai nhu (cc nhu) la nc, Thai cng (cc cng) la la; con Dch cho Thai nhu la at (Khon), Thai cng la nui (Can)... - Trong phai Ly hoc, phai ke Trnh Di, Trng Tai va Chu Hi. Trnh Di tr lai cai hoc cua Vng Bat, bo nhng cai huyen b, tm ao ly trong Kinh Dch e gi cai hoc trong nhan c cua Khong T. Ong chu giai Kinh Dch theo chu trng o, nhng khong phat huy them c g. Trng Tai co sang kien hn, tm them y ngha mi cho cac que, chang han bao: y ngha cua que Phuc la v thien a ma lap tam; cua que ai Suc la v dan sinh ma lap menh; cua que on la v thanh nhan ke tuc cai hoc a mat; cua que Thai la v van the m hoi thai bnh. Ong muon em ao tu than e tr quoc, bnh thien ha vao Kinh Dch. Chu Hi chiet trung ca hai phai (mac dau thien ve Ly hoc), soan Chu Dch ban ngha e tiep bo Dch truyen (giang ve Kinh Dch) cua Trnh Di, lai soan Dch so Khai Mong e phat minh ao ngha trong Tien thien bat quai o cua Thieu Ung. Ong che Vng Bat la sap at lai Kinh Dch, lam cho i sau khong phan biet c au la Kinh, au la Truyen; va a e mat het cach thc chu giai kinh ien cua Han Nho. Chu Hi cung dung Kinh Dch e boi, co the bao ong tap ai thanh nhng t tng ve Dch hoc cua i Tong, ch khong phat minh c g. Ban Chu Dch ai toan hien thi la ban Dch co li chu giai cua Trnh Di va Chu Hi. Nha Mai Linh, trc the chien xuat ban bo Kinh Dch do Ngo Tat To dch, cung gom nhng li chu giai cua Trnh, Chu. Ngoai ra, hau het cac danh nho i Tong nh T Ma Quang, Au Dng Tu, L Cau, Pham Trong Yem, Vng An Thach, To Tuan, L ai Phong, Trnh Hao v.v... eu co nghien cu Kinh Dch, a ra t nhieu y kien rieng, nh Au Dng Tu trong tap Dch: ong T Van ma chung toi a nhac ti trong Chng I. Cac nha Dch hoc trong hai thi Nguyen va Minh khong lu lai cong trnh g ang ke. Xet chung ho eu theo cai hoc i Tong. THANH Qua i Thanh, dan toc Trung Hoa cc kho tram chieu, mi au b ngi Man c hiep, sau lai b ngi Au coi nh con tht, tha ho cat xen, chia xe, cho nen cac triet gia cua ho khong the tnh toa suy luan ve Thai cc, Thai h, tam tnh c na, ma bat buoc phai ngh en thc te. Do o triet hoc i Thanh co nhng chuyen bien ln: ao hoc suy tan, Nho van gi a v cu, nhng thien ve thc dung, khao cu roi canh tan cho hp thi. Dch hoc cung theo trao lu t tng mi, lan lan quet sach nhng thuyet huyen b kho tin.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

41

Hoi au i Thanh, Hoang Ton Hi biet cuon Dch hoc tng so luan rat co gia tr, Hoang (co sach chep la Ho) Ton Viem viet cuon Dch o th bien hoac, roi Mao Ky Linh biet cuon Ha o Lac th nguyen suyen, khong con tin Ha o vi Dch co quan he g vi nhau na. Ti khi Ho V cho ra cuon Dch o minh bien, em lai lch cua Ha o va Dch ra phan tch minh bach, bao o la o, dch la dch, khong lien can g vi nhau, ma quet bo c nhng giai thch lam lan cua Tong Nho. Gia i Thanh, Hue ong va Trng Hue Ngon chuyen nghien cu Dch hoc i Han, dung phng phap quy nap, hi co tnh cach khoa hoc. Nhng ngi nghien cu Chu Dch mot cach tham thuy, phat minh c t nhieu la Tieu Tuan. Ong can c vao quai, hao, giai thch tng ch e lam sang to phep hao bien, noi c nhng ieu cha ai noi. Nen ke them Ly Quang a i Khang Hi dung toan hoc phng Tay e giai thch Dch, dung Ly Hoa e tnh phng v cua quai, hao. Theo Tao Thang, o la mot phat minh ln. *

HIEN NAY Trong may chuc nam gan ay, cac nha xuat ban Hng Cang va ai Bac van thng in sach viet ve Dch, nhng chung toi khong the theo doi c, mi thay c ba cuon ang chu y: - Chu Dch Tan Giai cua Tao Thang ma chung toi nhac ti tren. - Chu Dch Co Kinh Kim Chu cua Cao Hanh do nha Khai Minh th iem an hanh. Hai nha tren eu theo chu trng khao chng, dung Chu Dch e chng minh Chu Dch, dung cac que e giai thch cac hao cua hai que Can, Khon. - Dch hoc Tan Luan cua Nghiem Linh Phuong (do nha Chnh Trung Th Cuc an hanh 1973) chu trong ve viec hieu nh. Chung toi thay co nhieu cach giai thch cac que, hao, moi nha co mot kien giai rieng, ma chung toi khong co th gi, phng tien nghien cu mon hoc o, nen khong the a y kien ve nhng thuyet mi o c/ Dch hoc qua la mot khu rng menh mong, ai muon theo ng nao th theo. Co kim cha he co tac pham nao gay ra nhieu suy luan nh vay cho i sau. VIET NAM nc ta cha co ai co the goi la nha Dch hoc c. Ngoai bon ban dch Kinh Dch cua Ngo Tat To (Mai Linh xuat ban), cua Nguyen Manh Bao (dch gia t xuat ban), cua Nguyen Duy

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

42

Tinh (Trung tam hoc lieu xuat ban nam 1968) va cua cu Phan Boi Chau (Khai Tr xuat ban nam 1969) ban nay co gia tr nhat mi ch co t tap nhan xet hay tm hien Kinh Dch cua: Nguyen Uyen Diem: Mot nhan xet ve Kinh Dch _ V at Ha Noi nam 1953. Bu Cam: Tm hieu Kinh Dch Nguyen o xuat ban nam 1957. Nguyen Hu Lng: Kinh Dch vi Vu tru quan ong phng Nha Tuyen Uy Phat giao an hanh 1971. Nguyen Duy Can: Dch Hoc Tinh hoa Tu sach Thu Giang 1973. Le Ch Thiep: Kinh Dch nguyen thuy Khai Tr 1973.

PHU LUC DCH HOC PHNG TAY Alfred Douglas trong cuon The Oracle of Change (1972) a ke va gii thieu van tat tat ca cac ban dch Kinh Dch ra ngon ng phng Tay t trc ti nay, theo cho ong biet. Mi ch co bay ban, so vi so cac ban dch ao c Kinh th kem xa. 1. Regis, P. Y. King Antiquissimus Sinarum Liber Paris, 1834. ay la ban dch au tien ra ngon ng phng Tay cua cac nha truyen giao dong Ten (Jesuites). 2. Meclatchie, Rev. Canon, A translation of the Confucian Yi King, or the Classic of Changes, co chu thch va phu luc. Thng Hai, 1876. Ban nay la lung iem ngi dch muon em khoa Than thoai hoc t giao (Mythologie comparee) e tm hien nhng b mat cua Kinh Dch. 1889. 3. De Harley, C., Le Yih-King, Texte primitif retabli, traduit et commente. Bruxelles, Mot ban dch co ang chu y, nhng theo cac tieu chuan ngay nay th khong ang tin. 4. Legge J., The texts of Confucianism. Pt II, the Yi King Oxford, 1899. Mot ban dch sat va ky lng ban Kinh Dch in nam 1715 i Khang Hi. Nhng Legge khong coi Kinh Dch la mot sach boi, khong tin mon boi Dch, va nhng chu thch cua ong cung s sai qua. Ong khong noi g ve cach boi ca. 5. Wilhem, R., I Ging: das Buch der Wandlungen Jena, 1924.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

43

Wilhem dch ra tieng c, roi C. F. Baynes lai dch tieng c ra tieng Anh, nhan e la The I Ching or Book of Changes, London 1950. Ban dch cua Wilhem ay u nhat, c nhieu ngi thch nhat, co li gii thieu rat hay va li m au sau sac cua Tien s C. G. Jung. Nhng cach sap xep rac roi qua, ton cong cho ngi oc. 6. Blofels J., The Book of Change London 1965. Mot ban dch mi cua mot hoc gia Anh, ang oc. Noi ky ve cach boi. Nhng khong dch nhng li chu thch cua Khong T (A. Douglas muon noi phan Truyen). 7. Siu, R. G. H. The man of many qualities; A legacy of the I Ching . Cambridge. Mass. 1968. Mot ban dch mi rieng ve phan kinh cua Van Vng va Chu Cong. Dch gia trch an tren 700 cho trong van hoc the gii e giai thch phan kinh o. Ong lai luan ve cach boi, y tng mi me, hap dan. * Toi c biet them hai ban dch, s sai nhng chu trong en viec boi: - Alfred Douglas, The oracle of Change Penguin Books 1972. Phan I gii thieu qua loa nguon goc Kinh Dch, t tng trong Kinh Dch, roi ch cach boi. Phan II Dch Thoan T, Hao T, vi t li giai thch theo quan niem cua Nho gia. - J. Lavier, Le Livre de la Terre et Du Ciel Edition Tchou, Paris 1969. Tac gia la giao s day khoa cham cu ai Loan. Ong cho rang Kinh Dch la cong trnh cua Phu Hi, Van Vng, Chu Cong, Khong T, nhng lai bao no la cuon sach thieng cua ao Lao truyen thong. Phan au ong tm y ngha co nhat cua mot so danh t nh: Thai At, ao, am dng, dch, quai, can, khon, kham, li, can, oai, ton, chan... Chang han ong cho (Dch) la con ky nhong thay oi mau sac de dang; (li) gom con yack (mot giong trau rat manh) ben trai, vi con ben phai, do o Li co ngha la manh va ep (nh chim), sau o ong giang qua loa ve 2 cach sap at cac que em tren vong tron cua Phuc Hi va cua Van Vng (ong cho cach cua Phuc Hi co ly, cua Van Vng vo ly). Phan sau ong dch Thoan T va Hao T mot cach rat van tat, co le theo quan niem cua ao gia, chang han que Can, ve y ngha cua que, ong viet: Nguon goc cua moi vat, tien lan ti hoan hao, ve y ngha cua moi hao, ong viet: Hao 1: trong hang, con rong khong hoat ong. Hao 2: Con rong hien len, ngi ta thay no (!). Hao 3: Bac ai nhan khong c ngng hoat ong. Hao 4: Con rong vay vung. Hao 5: Con rong bay.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

44

Hao 6: (hao thng) Dng khong c tuyet oi, oi khi phai nhng cho cho am, neu khong th khong sinh san c g. Phan cuoi ong tm y ngha cua vai que e ap dung vao viec i nay ma thi xa khong co. Nh que Thuy Loi Truan, ong giang rang no dien tam than do d, hoang mang cua thanh nien; que Thuy Thien Nhu dien toc o nguy hiem cua mot chiec xe; que Thuan Kham chnh la cai y tng cua khoa hoc hien ai (Khoa hoc phat trien qua th nguy cho nhan loai)... Ong ta cung boi th cho mot thieu n hoi ve hon nhan, c que Loi trach Quy muoi bien ra que a trach Lan, khuyen thieu n o i mot c hoi khac, v theo que th mi au tot, roi sau bien thanh xau. Tom lai cuon cua J. Lavier co nhieu y mi, ung hay khong, toi khong dam quyet; con viec giang y ngha cac que th s lc qua. ac biet nhat la cuon The Symbols of Yi King cua Z. D. Sung Paragon (Paragon co phai la ten nha xuat ban khong? au? In nam nao? Khong biet, ch biet bai ta cua tac gia viet nam 1934). Khong phai la mot ban dch Kinh Dch, tac gia ch ghi lai nhng s ngau nhien trung hp gia mot so que vi vai mon hoc nh: ai so hoc, Vat ly, Thien van, Luan ly ma ong a rat ton cong tm ra c. Toi ch xin dan mot th du au sach. Ong cho hao dng (vach lien) la A, hao am (vach t) la B. Roi ong oi tam que n ra: Can (hnh tr.76) thanh AAA: A3; Khon (hnh tr.76) thanh BBB: B3. Ba que co hai hao dng, mot hao am: oai (hnh tr.76) thanh BAA: A2B; Li (hnh tr.76) thanh ABA: A2B; Ton (hnh tr.76) thanh AAB: A2B. Cong ba que o thanh 3A2B. Ba que co mot hao dng, hai hao am: Chan (hnh tr.76) thanh BBA: AB2; Kham (hnh tr.76) thanh BAB: AB2; Can (hnh tr.76) thanh ABB: AB2. Cong ba que o thanh 3AB2. Cong ca tam que thanh mot cong thc ai so: A3 + 3A2B+ 3AB2 + B3 : (A+B)3 Ke ra cung tai tnh. *

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

45

Nhng theo toi di ay mi la hai phat kien noi danh nhat cua hoc gia phng Tay ve Kinh Dch. Phat kien cua Leibniz: Leibniz, triet gia kiem toan hoc gia c (1646 1716), la ngi au tien ngh ra phep nh tien ve so hoc, thay cho phep thap tien, ngha la ch dung hai sp (chiffre) 1 va 0 ch khong dung mi sp t 0 en 9. Theo phep nh tien th c them con 0 tc la nhan vi 2 ch khong phai vi 10 nh trong phep thap tien. V du: 10 con so au trong phep thap tien oi ra phep nh tien nh sau: 1: 1 2: 10 3: 11 4: 100 5: 101 6: 110 7: 111 8: 1000 9: 1001 10: 1010 (8 + 2): 1000 + 10: 1010 Ngay nay cac may ien t dung nguyen tac o cua Leibniz: he luong ien vo, en bat th la 1, tat ien th la 0. Bat tat, bat tat, ch co 2 the o thoi. Leibniz ang ky sang kien cua ong tren mot t bao nam 1679. Trong khoang t 1679 en 1702, ong th t vi mot nha truyen giao Giong Ten Trung Hoa, va nh nha truyen giao nay ma ong biet c 64 que Kinh Dch, thay ngi Trung Hoa ch dung hai vach dng va am ma vach c cac que, cung nh ong ch dung so 1 va so 0 ma viet c moi so. Ong xin v truyen giao o mot ban Phng v 64 que cua Phuc Hi (coi trang sau): suy ngh, tm toi va thay rang neu ong thay con 0 vao vach am, con 1 vao vach dng th 64 que ung la 64 con so t 0 en 63 trong phep nh tien cua ong. Chang han que Bac (hnh tr. 77) ( ben mat que Khon, gia hnh; va ben trai que Khon tren vong tron, khi ta nhn t trong ra ngoai) ung la so 1 trong phep nh tien cua ong, neu khong ke nam con 0 ng trc so 1. (4 + 2): 100 + 10: 110 (4 + 3): 100 + 11: 111

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

46

tien.

Roi que Ti (hnh tr. 77) ben que Bac oi ra thanh 000010, ung la con so 2 trong phep nh C nh vay, chung ta c nhng so: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, tren hang au gia hnh. 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 tren hang nh gia hnh. v.v... ti que Can cuoi hang 8 (tc hang cuoi) la so 63.

Ban co the kiem soat lai, oi con so 63 ra phep nh tien th thay. Muon oi nh vay, ban chia 63 cho 2 c 31, con 1, ban ghi 1 va vach mot net dng; roi chia thng so 31 cho 2, c 15, con 1, lai ghi 1 va vach them mot net dng na; chia 15 cho c 7, con 1, vach them mot net dng na; chia 7 cho 2 c 3, con 1, c them mot net dng na, con lai 1, lai them mot net dng na; (c con le 1 la them 1 net dng). Rot cuoc c het thay 6 net dng, ung la que Can. PHNG V 64 QUE CUA PHUC HI Vi phep nh tien (numeration binaire) cua Leibniz.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

47

Th t cac que trung sap theo tien thien bat quai cua Phuc hi. Tren vong tron: khi t que Khon, ke la 0 (anh so theo Leibniz), tien ngc chieu kim ong ho, en que 31, roi lai t que 32 ben cach que Khon, tien thuan chieu kim ong ho, en que cuoi cung la que Can, so 63. gia hnh, cac que sap theo hang ngang t trai qua phai, hang au t 0 (que Khon) en 7; hang nh t 8 en 15 v.v... hang cuoi t 56 en 63 (que Can). oc gia nhan thay cac que 7, 15, 23... tren vong tron cung la nhng que mang cac so o tren khung vuong gia. Mot th du na, muon biet que th 50 tren hnh gia la que g, bang cung chia nh tren: 50 : 2 = 25, khong con lai, tc la 0, ban vach net Am. 25 : 2 = 12, con lai 1, ban vach net Dng. 12 : 2 = 6, khong con lai, tc la 0, ban vach net Am.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 6 : 2 = 3, khong con lai, tc la 0, ban vach net Am. 3 : 2 = 1, con lai 1, ban vach net Dng. va con lai 1, ban vach net Dng. hnh.

Nguyen Hien Le

48

Ban c que Thuy trach Tiet, ung la que th 50, tc la que th 3 tren hang th 7 gia

Ngi ta bao Thieu Ung i Tong a ve o o; neu ung vay th ong a tm ra c phep nh tien tren sau the ky trc Leibniz chang? That la mot s ngau hp la lung. V s sap at cac que Tien thien va cach thc trung quai khong co chut lien quan g vi phep nh tien cua Leibniz ca. Chung ta e y: tren vong tron cua o, th t khong theo mot chieu ma theo hai chieu nh cach sap trung quai tng truyen cua Phuc Hi nhng que cuoi cung, so 63 cung van la que Thuan Can. Vay ban theo ngc chieu kim ong ho, anh so t que Thuan Khon la 0, ti 1, 2, 3... en 31 la que Sn Phong Co, ben canh que Thuan Can; roi ban bat t que a Loi Phuc ben canh que Thuan Khon, anh so que Phuc la 32, theo chieu kim ong ho tiep tuc anh so: 33, 34, 35... en que 62 la Trach thien Quai, cuoi cung la que Thuan Can so 63. Phat kien ung hn mot y kien cua nha tam ly hoc C. G. Jung Jung, goc Thuy S, sinh nam 1875, cung vi Fread la mot trong nhng thuy to cua Khoa phan tam hoc Psychamlyse, nghien cu ve tiem thc cua loai ngi. Ong la ban cua Richard Wilhem, ngi dch Kinh Dch ra tieng c, va nh ong Wilhem ma hieu c Kinh Dch. Trong li m au ban tieng Anh cua Wilhem xuat ban London, ong ke chuyen nam 1949 ong thanh tam boi hai lan theo cach gieo ba ong tien: - Lan th nhat e biet ban tieng Anh sap in co c oc gia phng Tay hieu hn ban tieng c khong. Ong c que inh bien ra que Tan (ong hao 2, 3). Li oan la ban tieng Anh lan nay co ch hn ban tieng c lan trc. - Ong muon viet Li noi au cho ban dch tieng Anh, lai boi mot que na e biet viec nen lam khong, v ong con do d: ong la mot nha khoa hoc, t cho co trach nhiem vi khoa hoc, ma lai i gii thieu mot tac pham co tnh cach huyen b thi co ? Nhat la ong co the ng ban Kinh Dch Wilhem dung e dch, trai qua bao nhieu thi ai chac g a ung, ma ban dch cua Wilhem chac g a tin cay c. Lan nay ong c que Kham bien ra que Tinh, ong hao 3. Li oan la nen viet li gii thieu v Kinh Dch nh mot cai gieng co, h hong bun lap ca roi, nhng co the sa sang lai ma dung c. Ong thay nh vay, hai lan boi eu co y ngha ca, bao: Neu mot ngi tran mat tuc nao o ma tra li toi hai lan nh vay, th toi, mot nha chuyen ve than kinh hoc, cung phai nhan rang ngi o co tinh than lanh manh. Khong nhng vay, ong con phuc ngi o sao ma thau c noi do d, nghi ng tham kn cua ong na, ngha la i sau c vao tiem thc cua ong. Do o Jung tin boi Dch, cho mon o la mot phng tien rat mi e do xet coi tiem thc cua con ngi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

49

Raymond de Becker trong li gioi thieu ban dch Kinh Dch cua Charles de Haeley (lan tai ban nam 1970) cung ngh nh Jung. Neu ngi xin que that tnh tam, tap trung t tng vao ieu mnh muon hoi, th que cho biet c s dien bien cua tnh the t trc ti sau co the se ra sao, va t mnh la lay mot thai o trong moi tnh the, tuy thai o o ma co the thay oi mot phan nao s dien bien cua tnh the c. o ch la cai ch li cua boi Dch ve s tm hieu tam ly be sau (psychologie des profondeurs), tc tm hieu coi tiem thc. Ong cho rang boi Dch khong bao gi bao viec nhat nh se xay ra nh the nay hay the khac, mnh khong sao thay oi c. Neu 2 lan boi ve mot viec th Tat se khac v lan sau tam trang cua ngi boi va tnh the ngoai eu thay oi roi. Tom lai, theo cho chung toi thay th ti nay phng Tay co ba xu hng trong viec nghien cu Kinh Dch: - Xu hng tm hieu ao ly Trung Hoa, nh J. Legge, R. Wilhem. - Xu hng tm nhng cai ngau hp gia Kinh Dch va cac khoa hoc ngay nay, nh Leibniz, Z. D. Sung. - Xu hng ch coi Kinh Dch la mot sach boi. Mot hang ngi nh Alfred Douglas, J. Lavier theo ung cach boi va oan cua Trung Hoa ma khong phat kien c g; mot hang na nh C. Jung, R. de Becker coi boi Dch la mot cach i sau vao tiem thc con ngi. Chnh hang hoc gia sau cung nay co cong phat huy Kinh Dch nhat, khoac cho Kinh Dch mot bo ao mi me nhat. Ho ch mi vach cai hng i, cha nghien cu c g nhieu. Nhng chung ta nen theo doi cong trnh cua ho, co the trong dam ba chuc nam na, chung ta se c biet them nhieu ieu rat mi. CHNG IV THUAT NG VA QUI TAC CAN NH THUAT NG: Dch la mot mon hoc co mot so thuat n va qui tac ma chung ta phai nh cung nh nh cac nh ngha, nh e cua mon hnh hoc. Trong may chng tren, doc gia a gap vai ba chuc thuat ng ma toi xin ke lai di ay: Lng nghi T tng Bat quai: Can Khon Li

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Kham Can oai Chan Ton Tien thien bat quai Hau thien bat quai n quai Trung quai Thuan quai Ho quai Noi quai Ngoai quai Cach vach va xet trung quai: t di len Cach goi ten thanh phan trung quai: t tren xuong Hao: Dng (cung goi la hao thc) Am (cung goi la hao h) Le (tieng Han goi la c) Chan (tieng Han goi la ngau) S Thng Ban lai nen nh the nao la: Ha o Lac th Thoan (soan) Tng T (nh Thoan t) Truyen (nh ai tng, tieu tng truyen) Co tat ca may truyen, ten va noi dung moi truyen.

Nguyen Hien Le

50

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

51

Toi a e trang ca hang, sau moi thuat ng, e neu ban quen ngha th tm lai nhng trang tren roi hoac ghi so trang, hoac tom tat nh ngha vao cho e trang cho de tm, de nh. * Trong chng nay toi se giang them mot so thuat ng va t qui tac chnh cua mon Dch hoc. Hao cu Hao luc. Trong mot trung quai, hao dng (vach lien) con goi la hao cu . Hao am (vach t) con goi la hao luc. V du: que Thuy hoa Ki te va que Hoa Thuy V te Thuy hoa Ki te Hoa thuy V te

am.

Nhng ch cu va luc hai que trong o khong co ngha la 9 va 6 ma ch co ngha la dng,

Hao di cung la que Ki Te va qua V Te (cung nh moi que khac) goi la hao s (tc hao au tien), nhng ben Ki Te, no la hao dng, nen goi la S cu (ngha la hao s ma la dng); con ben V Te, no la hao am, nen goi la S luc (ngha la hao s ma la am). Hao th nh t di len, goi la hao nh, ben Ki Te no la am cho nen goi la Luc nh; con ben V Te no la hao dng, nen goi la Cu nh. Hao tren cung, goi la hao thng, ben Ki Te no la hao am nen goi la thng luc; con ben V Te no la hao dng, nen goi la thng cu. ra am. Cac hao khac cung vay, c gap ch cu th ban oi ngay ra dng, gap ch luc th oi ngay

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

52

Do le ch luc trong cac hao a co ngha la am roi, nen hao tren cung, tc hao th sau, khong goi la luc (sau) na, ma goi la thng cho khoi lam. S goi ten hao nh vay rac roi cho nhng ngi mi oc Kinh Dch, cho nen trong phan sau (dch cac que) chung toi khong dung, ma goi la hao 1, hao 2, 3, 4, 5, 6 cho de hieu. Tuy nhien, oc gia co the oc cac sach khac ve Kinh Dch, nen khong the khong biet ngha hai thuat ng cu, luc o c. Nhng tai sao hao dng lai goi la cu, hao am lai goi la luc? Co 3 thuyet, toi ch xin dan thuyet thong dung nhat. He t thng truyen, Chng 9 bao dng (tri) co nam so: 1, 3, 5, 7, 9 (eu le ca), am (at) co nam so: 2, 4, 6, 8, 10 (eu chan ca). Dng th ke thuan: ba so sanh la 1, 3, 5, hai so thanh la 7, 9. Am th ke nghch (t so 10 len ngc ti so 2): ba so thanh la 10, 8, 6, hai so sanh la 4, 2. Vay so thanh cuoi cung cua dng (lao dng) la 9, ma so thanh cuoi cung cua am (lao am) la 6; do o goi dng la cu, goi am la luc, ch khong phai cu la hao th 9, luc la hao th 6. Thuyet o ung hay khong, toi khong biet; ma nh hay quen, toi cho la cung khong quan trong. Dung cu Dung luc: Rieng que Thuan can, ngoai sau hao, con co hao (?) dung cu; va rieng que Thuan khon, ngoai sau hao, con co hao (?) dung luc. Chung toi ghi lai ay, va e qua phan sau, khi dch hai que o se xet mi hieu c. T c: oc cac que trong phan sau, chung ta se gap nhng ch nay: nguyen, hanh, li trinh; ma Chu Dch goi la t c, co the hieu la bon ac tnh cua cac que. Noi la cua cac que, nhng theo Tien C Bac trong cuon Chu Dch giai e cap ky oc phap (Thng vu an th quan) th ch co 7 que co u t c, con nhng que khac th ch c 3 c hoac 2 c, hoac 1 c, co khi khong c c nao. Ma trong 7 que co u t c ch duy co que Can la bon c c hoan toan, con sao que kia tuy cung co t c ma b han che t nhieu, ngha la phai co ieu kien nao o, gap hoan canh nao o mi co c t c nao o. a) Y ngha thong thng cua t c o nh sau: Nguyen la au tien, ln, trum moi ieu thien. Hanh la hanh thong, thuan tien, tap hp cac ieu hay. Li la nen, thoa thch, hoa hp cac ieu phai. Trinh la chnh, ben chat, goc cua moi viec. b) Di ay toi ghi them mot so y ngha khac. Xet theo ao ngi th nguyen thuoc ve c nhan, hanh thuoc ve c le, li thuoc ve c ngha, trinh thuoc ve c tr.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T o la quan niem cua nha Nho.

Nguyen Hien Le

53

c) Rieng ve que Can (tri) th co nha cho rang nguyen thuoc ve mua xuan (phat sinh van vat), hanh thuoc ve mua ha (van vat nay n), li thuoc ve mua thu (van vat thanh thuc), trinh thuoc ve mua ong (van vat ket thuc tot ep). Phung Hu Lan trong Tam ly hoc a phat huy them quan niem o ma cho Nguyen, Hanh, Li, Trinh la bon trnh t trong s dien tien cua Can, hay la cai ong lc van hanh tao nen sinh menh: Nguyen la au, tro cai khi oan phat ong cua sinh menh, ngha la cai trang thai cua vat khi bat au vao cuoc song. Hanh la hanh thong, la thong ong. Khi sinh menh cua vat a hien nhien trong thc te, tng thong vi ngoai gii th trang thai cua no luc o goi la hanh. Li la thuan li, la trang thai cua sinh vat khi tng thong vi ngoai gii, no a thch ng c vi hoan canh. Trinh la thanh tu han hoi, tc la trang thai cua sinh vat v thch ng c vi hoan canh mot cach thuan li ma a hnh thanh mot cach tot ep (ai cng triet hoc Trung Quoc Thng trang 170 Cao Thm). d) Tao Thang trong Chu Dch Tan Giai (sach a dan) cung giai ngha ai khai nh vay, nhng cho nguyen, hanh, li trinh chang phai ch la trnh t hnh thanh cua sinh menh, ma cua ca vu tru kia. Ong bao: Nguyen la hoi can va khon mi giao vi nhau ch cha bien hoa. Hanh la luc can, khon a giao vi nhau roi ma thong vi nhau. Li la luc can, khon ieu hoa nhau ma bien hoa. Trinh la giai oan can, khon a bien hoa xong roi va nh v (Can, khon a co cai v nhat nh roi, khong thay oi na). Theo Can Hanh trong Chu Dch Co Kinh Kim Chu th tat ca nhng cach giai thch ke tren eu la cua ngi sau ca, ch mi au, Kinh Dch ch dung e boi th y ngha nguyen, hanh, li, trinh khac han: ) Nguyen la ln. Hanh tc la ch hng. Ngi xa khi c hanh mot cuoc cung te ln (ai hng chi te), boc s gap que Can th chep la nguyen hng (hng ln). Li, trinh tc la li chiem. Boc s gap que Can th cho la lam viec tat co li, cho nen chep la li trinh. Trong phan Dch, chung toi theo cach giai thch a) thong thng nhat. Cat: (mot que cat) ngha la tot lanh. Hung: ngc lai vi vat, xau nhat. Hoi: la loi, an nan.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Lan: la loi nho, tiec. Vo cu: la khong co loi hoac loi khong ve ai ca. * QUI TAC: Y ngha va tng quan cua noi, ngoai quai:

Nguyen Hien Le

54

Moi trung quai tuy gom hai n quai chong len nhau, nhng ch dien ta mot tnh trang, mot s viec, mot bien co hay mot hien tng; vay noi quai va ngoai quai co tng quan mat thiet vi nhau. Tng quan o ra sao? Co hai thuyet: - Thuyet th nhat c nhieu ngi chap nhan nhat, thng thay nhat trong Kinh Dch, la s dien tien tuan t ve thi gian: hao s la bc au ma hao thng la bc cuoi, cac hao gia la cac giai oan trung gian. ieu o ta thay rat ro trong que Thuan Can. Du hieu Can la ao tri hay ao cua ngi, th chung ta cung thay cai luat dien tien lan lan t luc mi sinh ra van vat roi ti luc van vat bien hoa, thanh thuc, hoa hp, thch cc roi suy (o la ao tri); hoac dien tien t luc ngi quan t con an dat, tu c e ch thi, ti luc bat au xuat hien nhng van phai tiep tuc tu dng, gi vng ch mnh, xem xet thi c ma hanh ong ch khong nen voi vang, sau mi lam c s nghiep ln, va khi xong s nghiep roi th nen lui ve, nhng cho ngi khac. Khong noi chi que Thuan Can, noi quai va ngoai quai nh nhau: nhng que Ham, Can, S, nh, Tiem, Thai, Li, Phe, Hap, B, Bac... ma noi quai khac ngoai quai, th cung vay: nhng hao ngoai quai dien tiep nhng trnh t trong noi quai. Chang han que Ham: hao 1 la ngon chan, hao 2 la bap chan, hao 3 la ui, hao 4 la tim, hao 5 la lng, hao 6 la mep, li, s cam nhau tien lan lan nh t ngon chan len en mep, li. Que Can cung vay: s ngan can t hao 1, ngon chan roi tien lan lan len bap chan, lng quan, gia than mnh, mep (hao 5). Que Tiem la tien lan lan: hao 1, con chim hong tien ti b nc, hao 2 no len phien a b, hao 3 no len ti at bang, hao 4 no nhay len canh cay, hao 5 no len ti go cao, va hao cuoi cung, no bay bong len tri. - Thuyet th nh cua Chu Chai va Winberg Chai trong phan gii thieu cuon I Ching (ban dch cua J. Legge). Moi n quai co ba hao th hao 1 co y ngha nen de dat v la bc au, hao 3 co y ngha phai e phong v la luc cung cc, ch hao 2 la co y ngha nen hoat dong. Moi trung quai cung vay: Cap 1 va 6: bat bien, v la bc au va bc cuoi. Cap 3 va 4: thay oi, bap benh v can noi quai cha len ngoai quai (hao 3) hoac mi len ngoai quai (hao 4).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

55

Ch cap 2 va 5 co nhieu tac ong. - Thuyet th ba, t ngi ap dung, toi mi thay J. Lavier trnh bay trong cuon Le Livre de la terre et du ciel, cho rang tng quan gia noi quai va ngoai quai la tng quan nhan qua. Noi quai dien cai nhan: Hao 1 la thc the (substance) cua nhan. Hao 2 la bieu th (manifestation) cua nhan). Hao 3 la ac tnh (essence) cua nhan. Ngoai quai dien cai qua: Hao 4 la thc the cua qua. Hao 5 la bieu th cua qua. Hao 6 la ac tnh cua qua. Nh vay hao 4 la cai qua cua hao 1, hao 5 la cai qua cua hao 2, hao 6 la cai qua cua hao 3. Toi khong biet thuyet o co phai cua ao gia hay khong, chac chan khong phai cua Dch hoc phai thi Chien quoc, Han s. Toi con thay co sach noi que n s d co ba hao v ngi au tien vach ra muon co u tam tai (ba ngoi): tri, at, ngi. Hao di cung la at, hao tren cung la tri, hao gia la ngi. Do o que trung co 6 hao th hai hao di cung cung la at, hai hao tren cung la tri, hai hao gia la ngi. Thuyet nay cung t khi thay ap dung. Y NGHA CAC HAO Trung Chnh: Di ay la mot so qui tac rat quan trong, co the noi la quan trong nhat trong Dch, trong nhan sinh quan cua Trung Hoa, chung ta nen nh ky. Trc het chung ta phai phan biet ban the, tnh cach cua hao, va v tr cua hao. Hao ch co hai loai: dng va am. o la ban the cua hao. Tnh cach cua dng la: an ong cng cng, thien, ai, chnh, thanh thc, quan t, phu qu.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

56

Tnh cach cua am la: an ba, nhu thuan, ac (xau, trai vi thien), ta nguy (trai vi thanh thc), tieu nhan, ban tien... Nh vay, dng tot ep, am xau xa. Nhng o ch la xet chung. Con phai xet v tr cua hao na, mi nh c la tot hay xau. Du la hao dng ma v tr khong trung, chnh th cung xau; du la hao am ma v t trung chnh th cung vay. The nao la trung? Noi quai co 3 hao: 1 la s, 2 la trung, 3 la mat. Ngoai quai cung co ba hao: 4 la s, 5 la trung, 6 la mat. Vay trung la nhng hao gia noi quai va ngoai quai, tc hao 2 va hao 5, du ban the cua hao dng hay am th cung vay. The nao la chnh? Trong 6 hao, nhng hao so le 1, 3, 5 co v tr dng; nhng hao so chan 2, 4, 6 v tr am. Mot hao ban the la dng (ngha la mot vach lien) vao mot v tr dng th la chnh, vao mot v tr am th la bat chnh. Mot hao ban the la am (ngha la mot vach t) vao mot v tr am th mi goi la chnh, neu vao mot v tr dng th la bat chnh. V du que Thuan Can: sau hao eu la hao dng ca (ve ban the), hao 2 va 5 eu trung, nhng hao 2 khong chnh, ch hao 5 mi c ca trung lan chnh, v hao 2 la dng v tr am (hao chan) ma hao 5 la hao dng v tr dng (hao le). Bon hao kia th hao 1 va 3 ac chnh ma khong ac trung; hao 4 va 6 khong ac chnh cung khong ac trung. Do o hao 5 que Can la hao tot nhat trong que, ma danh t cu ngu (cu la dng, ngu la hao th 5, dng) tro ngoi vua, ngoi ch ton. 6 khong chnh cung khong trung. 5 va trung va chnh. 4 khong chnh cung khong trung. 3 chnh ma khong trung. 2 trung ma khong chnh. 1 chnh ma khong trung. Mot th du na, que Thuy hoa K te: 6 chnh ma khong trung. 5 va trung va chnh. 4 chnh ma khong trung. 3 chnh ma khong trung. 2 va trung va chnh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 1 chnh ma khong trung.

Nguyen Hien Le

57

Trong 64 que, khong co que nao ma hao nao cung tot, t nhieu co c mot c hoac trung, hoac chnh, co hao (5) c ca hai, nh que nay, cho nen mi co ngha la K te: a nen viec, a xong, a qua song. Que nay cung co hao cu ngu nhng ay, no khong tro ngoi vua, v trong que Can, que qu nhat (tng trng tri) ng au 64 que no mi thc co gia tr ln. que K te tro viec i no ch tng oi co gia tr thoi. Quan niem trung chnh la quan niem can ban cua Dch, cho nen Trng K Quan bao: Dch la g? Ch la trung, chnh ma thoi. ao ly trong thien ha ch la khien cho viec khong trung tr ve cho trung, viec khong chnh tr ve cho chnh, Thi V tr cua moi hao con cho ta biet thi cua moi hao na, v nh tren chung ta a biet, hao 1 la s thi, hao 3 la mat thi cua noi quai, hao 4 la s thi, hao 6 la mat thi cua ngoai quai, cung la mat thi cua trung quai. Xet ve phng dien tnh th la v tr chnh hay khong chnh, xet ve phng dien ong th la cap thi hay khong cap thi. V du: que can, hao s, dng dng v, la c chnh, nhng v la hao s, ch mi co c thoi, cha co tieng tam, ma tai c cung cha cao, nen con phai an, neu hap tap ma voi xuat au lo dien th la bat cap thi, bat hp thi. Len hao 2, mi nen xuat hien (nhng cha nen lam g), nh vay la cap thi, hp thi. Len hao 5, va trung va chnh, tai c a trau doi lau roi, la luc lam nen s nghiep, lam la cap thi, khong lam la bo l thi c. Ti hao 6, hao cuoi cung, thnh cc roi tat phai suy, khong biet kp thi rut lui th se b hoa. ung: V vay quan niem thi con quan trong hn quan niem trung chnh na, va Tiet Tuyen noi rat

Sau mi bon que ch la mot le, mot chan (mot dng, mot am); ma v vao nhng thi khac nhau, cai v (tr) khong giong nhau, cho nen mi co vo so s bien. Cung nh con ngi, ch co ong vi tnh, ma v thi va (a v khong giong nhau, cho nen co cai ao ly vo cung; v the mi goi la dch (bien dch). Ve nhng quan niem chnh, trung, thi, toi se xet ky hn trong Chng VI. TNG QUAN GIA CAC HAO Nhng hao ng nhau: Xet ve v tr, moi hao trong noi quai ng vi mot hao trong ngoai quai: Hao 1 ng vi hao 4: hao le ng vi hao chan. Hao 2 ng vi hao 5: hao chan ng vi hao le.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hao 3 ng vi hao 6: hao le ng vi hao chan.

Nguyen Hien Le

58

Vay dng v ng vi am v, va ngc lai. o ch mi la mot ieu kien. Con phai mot ieu kien na th mi goi la tot: hai hao phai khac nhau ve ban the, mot la dng, mot la am th mi co tnh vi nhau, mi tng cau, tng tr nhau nh hao 1 va 4 que Tung. Neu hai hao v tuy khac nhau (mot chan, mot le) ma the giong nhau (cung dng ca hoac cung am ca) th co khi k nhau ch khong giup nhau c g nh hao 2 va 5 que Tung. Nhng cung co khi ng ma vo tnh cung tot, nh hao 1 va 4 que Phong, tng thanh ch khong tng dch (xin coi them Chng VI). Trong ba cap tng ng 1-4, 2-5, 3-6 th: - Cap 2-5 quan trong nhat, hai hao eu ac trung ca ma hao 5 lai vao a v cao nhat. Neu hao 5 la am (nhu), hao 2 la dng (cng) th tot, v hao 5 la ngi tren (vua, cha, chong) ma nhu, biet khiem ton, khuat k, tn nhiem ngi di (nh Te Hoan Cong chu nghe li Quan Trong); con hao 2 la ngi di (be toi, con, v) cng trc nhng le o, biet giup , khuyen ran ngi tren. o la trng hp cac que 4, 7, 11, 14, 18... (coi phan dch sau). Neu ngc lai hao 5 la dng (cng), hao 2 la am (nhu) th kem tot, v ngi tren t tin qua, ma ngi di nhu thuan qua, khong dam khuyen can ngi tren. o la trng hp que 39 (Thuy Sn Kien), que 63 (Thuy hoa k te). Xet chung th nh vay, nhng tot hay xau con phai tuy y ngha cua toan que ma oan: - Cap 1-4 khong quan trong may, nhng van thng c xet. Neu hao 4 la Am, hao 1 la dng th y ngha kha tot: ly do cung nh trng hp hao 5 la am, hao 2 la dng. Ngc lai, neu 4 la dng, 1 la am th kem: ca hai eu bat chnh. - Cap 3-6 rat t khi c xet ti. V le hao 6 a ti thi suy, can phai rut lui, khong can ngi di giup na; ma ngi di hao 3 vao mot a v map m, khong chnh ang (cuoi que ma cha len c que ngoai), muon giup hao 6 th phai qua mat hao 5 ng cam quyen trong que nh vay s b toi. Trong mot que nao co mot hao lam chu ca que (coi pha di trang nay) th khong xet nhng cap ng nhau theo nhng qui tac ke tren, ma ch theo y ngha toan que thoi. Nhng hao lien nhau: S tng quan gia hai hao lien nhau khong quan trong bang s tng quan gia nhng hao ng nhau, cho nen di ay chung toi ch xet qua thoi. Nguyen tac la hai hao lien nhau th mot dng (xet ve the) mot am mi tot. Co tat ca nam cap: 1-2, 2-3, 3-4, 4-5, 5-6. - Quan trong nhat la cap 4-5 v hao 5 la vua, hao 4 la v ai than ben canh vua.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

59

Hao 4 ma nhu (am), hao 5 ma cng (dng) th thng tot, v ca hai hao eu chnh v, ma v ai than ben canh vua can phai ton trong vua; khong nh hao 2 xa vua, cha co chc phan g, ch co tai c, tieng tam thoi, khong nhat thiet phai nghe theo moi li cua vua. Ngc lai neu 4 ma cng, 5 la nhu th thng xau: ai than co the lan quyen vua. Toi noi thng, v co khi tot, nh trng hp que Loi a D trang sau. Con phai tuy theo y ngha cua que na. - Cap 5-6 cung nen xet. Neu 5 la am, 6 la dng th thng tot v vua t at mnh di mot hien nhan (hao 6), nghe li hien nhan th moi s se tot. Ngc lai, neu 5 la dng, 6 la am th xau, v hao 6 khong giup g c cho hao 5 ca. Chung ta thay trong trng hp tren, hai hao 5 va 6 eu khong chnh ma y ngha lai tot; trong trng hp di, hai hao o eu chnh ca (dng dng v, am am v) ma y ngha lai xau. Mot lan na, trong Dch, khong co qui tac g luon luon ung, co rat nhieu ngoai le, phai tuy thi ma xet. - Cap 3-4 co mot iem giong nhau: ca hai eu khoang noi quai bc qua ngoai quai, con hoang mang khong biet nen tien hay thoai, cho nen con co ten la te ( gia, tren b), la nghi (nghi ng). Con hai cap 1-2, 2-3 khong co g ac biet, nen khong xet. Hao lam chu: Co mot qui tac na nen nh: Chung d qua vi chu, a d thieu vi ton. Ngha la cai g nhieu th bo i ma lay cai t. Theo qui tac o, que nao nhieu dng th lay am la chu; ngc lai th lay dng lam chu. Nh trong tam que n, khong ke hai que can, khon ba hao eu dng hoac eu am, con lai 6 que kia th ba que: Chan, Kham, Can moi que eu co 2 am 1 dng, cho nen lay dng lam chu, ma coi nhng que o la dng; ba que: Ton, Li, oai, moi que eu co hai dng mot am, cho nen lay am lam chu, ma coi nhng que o la am. Chung ta nhan thay nhng que dng so net eu le, nhng que am so net eu chan. (Mot vach t am, ke lam hai net). Trung nhng que trung cung vay. Th du que Loi a D co nam hao am, mot hao dng (hao th t) th lay hao dng o lam chu ca que, hao chu ong trong que, y ngha toan que tuy thuoc no ca. Hao o la v can than co tai c, cng cng (dng) ben canh ong vua nhu nhc (hao ngu la am), hao 4 khong che c cac hao am (ke tieu nhan, kem c) di, giup c vua, khien cho xa hoi c vui ve (d co ngha la vui ve, sung sng). Mot th du na: que Trach thien Quai co nam hao dng, mot hao am th lay hao am (hao 6) lam chu, ngha la khi xet y ngha cua toan que th nham vao hao am o: nam hao dng la mot bay quan t cung nhau cng quyet tr kh mot hao am ke tieu nhan cho nen que co y ngha la

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

60

cng quyet (quai la cng quyet, quyet liet). Va gap hao o th oan la sau cung (ke tieu nhan) tat phai chet (chung hu hung). Tom lai mot hao tot (hao 4 trong que Loi a D) lam chu ca que ma mot hao xau (hao 6 trong que Trach thien Quai) cung co the lam chu ca que. Lam chu ch v no la so t trong mot am so nhieu, ch khong phai v tot hay xau. Vay th qui tac chung d qua vi chu trong Dch khong co ngha la a so phai phuc tung thieu so, trai vi che o dan chu; ma ch co ngha la khi xet y ngha cua que th tm cai net ac biet cua que, net oc ac o la mot hao dng gia nam hao am, hoac mot hao am gia nam hao dng, khong can e y ti hao o co cao qu hay khong, tot hay xau. Nhng ta cung nhan thay rang neu hao ac biet la hao th nam, a trung ma lai chnh th hau het tot; neu lai hp thi na th chac chan la tot. Chung ta nen e y: qui tac chung d qua vi chu co nhieu ngoai le, nh que Cau, hao 1 la hao am duy nhat ma khong phai la hao quan trong nhat, quyet nh y ngha cua que. So sanh cac hao: He t ha truyen Chng 8 noi: - Hao s kho biet, hao thng de biet (k si7 nantri, k thng d tri). ieu o de hieu, hao s luc mi vao cuoc, cha co thanh tch, cha biet s viec se bien chuyen ra sao, cho nen kho biet c gia tr, cong dung cua no. Con hao thng tro luc man cuoc, co thanh tch, tai nang g hay khong, a biet roi, viec a lam ra sao, tng lai ra sao a ro ca roi. Trong khi oan que, t khi ngi ta quan tam ti tac ong cua hai hao ay ma chu trong ti bon hao trung gian hn. - So sanh hao 2 va hao 4 cung chng 9 bao: ... cung cong ma khac bac, cai hay cung khac nhau. Hao 2 c nhieu tieng khen, hao 4 th b nhieu lo s (nh d t ong cong nhi d v, ky thien bat ong. Nh a d, t a cu). Hai hao o v tr ngau (chan) giong nhau o; nhng hao 2 ac trung, hao 4 lai khong, lai them hao 2 xa hao 5 (xa vua) bac thap va c hao 5 ng vien, cho nen de lam c viec va de c khen; con hao 4 khong ac trung, ma lai gan hao 5 (vua bac cao) nen phai lo s, nhat la hao ng la hao 1, con non nt qua, khong giup no c g, trong khi no mi noi quai bc len ngoai quai, con hoang mang, b ng. - Cung theo Chng 9: hao 3 va hao 5 cung cong ma khac bac, hao 3 nhieu cai xau, hao 5 nhieu cong (tam d ngu ong cong nhi d v, tam a hung, ngu a cong). Hai hao o giong nhau iem cung v tr c (le) ca ong cong, nhng bac khac nhau (hao 5 bac cc cao, hao 3 thap). Hao 5 ac trung co ng la hao 2 ma lai bac cao, cho nen lam c nhng viec ln, co nhieu cong; con hao 3 tren cung noi quai, au cap di, a v con thap, trong vao ngi giup mnh th ch co hao 6 tren cung a en thi suy, het quyen hanh roi, khong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

61

vien tr c g; lai na hao 3 bat ac trung, neu la hao am th them bat chnh, do o ma He t cho la a hung. ong va bien: thoi. oan nay lien quan ti viec boi, chung toi khong co y khao ve mon boi, nen ch giang qua

Thi xa ngi Trung Hoa boi bang co thi. He t thng, Chng 9 a ghi s lc ve phep boi. oc gia nao muon hieu ro, co the oc nhng trang 198... 192, cuon Kinh Dch vi Vu tru quan ong phng cua ong Nguyen Hu Lng (sach a dan), hoac Chng 4 cuon The Cracle of Change cua Alfred Douglas. Ngay nay khong ai dugn cach boi o na, ma dung cach gieo ba ong tien vao long mot cai bat. Neu mot ong sap th la dng, vach mot net dng. Neu mot ong nga th la am, vach mot net am. Trong hai trng hp o, hao eu goi la tnh ca. Neu ba ong cung sap th cung la dng, ban ve mot vong tron 0. Neu ba ong eu nga th cung la am, ban ve mot ch X. Nhng trong hai trng hp nay, hao eu goi la ong ca. Lan au gieo nh vay, c net nao (dng hay am) hay hinh nao (vong tron hay ch X), ban vach net o hay ve hnh o di thap nhat, the la c hao 1. Gieo lan th nh, cung nh tren, roi tuy ket qua, cung vach net hay ve hnh len tren hao 1, the la c hao 2. Lam nh vay 6 lan, c sau hao, c lan sau at len tren lan trc, lan th sau tren cung. V du gieo lan au, ban c mot hao am tnh (mot ong nga), lan th nh c mot hao dng tnh (mot ong sap), lan th ba c mot hao am tnh, lan th t, th nam, th sau eu c nhng hao dng tnh, th khi vach xong cac net, ban c que Thien Thuy Tung di ay:

Que o la mot que tnh, v khong co hao nao ong ca. - Neu lan gieo th nam, ban c ba ong sap, tc hao dng ong, th ban vach nh sau:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

62

Cung van la que Thien thuy Tung nhng co hao 5 ong, que Tung nay ong. ong th bien. Dng ong th bien thanh am, ngc lai neu am ong th bien thanh dng. ay la dng ong, vay hao 5 bienthanh am, va ban c que bien nh sau:

Te.

Que o la que Hoa thuy V te. Nh vay la que Thien Thuy Tung bien ra que Hoa Thuy V Neu gieo lan th nht, ban c ba ong nga, tc hao am ong th ban vach nh sau:

(hnh nay hai net nen goi la am) Cung van la que Thien Thuy Tung, nhng c1 hao 1 ong. Hao 1 la am, ong th bien thanh dng, thanh que bien nh sau:

Ly.

Que o la que Thien Trach Ly. Nh vay la que Thien Thuy Tung bien ra que Thien Trach

Khi boi ngi ta xet ca hai que cha bien va bien roi e biet s viec mi luc au ra sao, khi bien se ra sao. Tom lai, oc gia ch can nh: he ba ong tien cung nga het hay cung sap het th goi la ong. ong th dng bien thanh am, am bien thanh dng, ma mot que thanh hai que. Co trng hp hai, ba hao cung bien trong mot que, phai oi het hai, ba hao o mot lt va cung ch c mot que bien thoi. Neu khong co lan nao ong th que hoan toan tnh va khong bien thanh que khac. *

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T PHEP OAN QUE

Nguyen Hien Le

63

T xa ti nay co nhieu phep oan que. Toi khong biet ro phep oan thi Tien Tan ra sao. Co the C. G. Jung theo phep o. Phan trc toi a noi khi d nh in ban dch Kinh Dch ra tieng Anh, ong boi 2 que ma que th nh ong hoi ve viec co nen e ta cho ban dch o khong. Ong c que Kham ong hao 3, bien ra que Tnh. Kham co ngha la hiem, xau, nhng bien ra Tnh th theo Thoan t (coi phan dch 64 que sau) lai co ngha tot. Ong oan rang que muon bao Kinh Dch nh cai gieng nc trong ma khong ai muc. Neu c dung th se giup ch cho moi ngi c nh. Vay la cong viec Jung nh lam se co ch. Con cai y hiem trong que Kham th khong lien quan g en viec viet ta, co the bo. Nhng Jung c ho khong theo sat y ngha hao 3 khi cha bien va khi a bien, ch dung cai y hao 3 que Tnh roi ket hp vi y hao 1 cung que o la cai gieng cu, bun lay, khong ai dung na (coi phan dch 64 que) va ong oan rang nen viet li Gii thieu v Kinh Dch nh mot cai gieng co, bun lap ay ca roi, nhng co the sa sang ma dung lai c. oan nh vay khong that ung phep (v hao 1 Tnh, ang le khong c dung e oan) nhng co the tam chap nhan c v van la dung li trong que Tnh, khong lac e han. ai khai cach oan cua co nhan nh vay, cach oan ngay nay khac han, rac roi hn nhieu, khong the trnh bay du la s lc trong nam mi trang c, cho nen toi ch neu vai qui ac di ay thoi. Tuy tng que ngi ta cho moi hao mot y ngha: hoac la mnh (The: tc ngi xin que, ngi kia (ng: tc ke lam an vi mnh hay muon xin mnh, giup mnh, hai mnh...); hoac la y ngha cha me, anh em, con cai, quan chc, tien cua, benh tat... - Lai cung tuy tng que ngi ta cho moi hao thuoc vao mot hanh nao trong ngu hanh (Kim, Moc, Thuy, Hoa, Tho), ngay thang xin que cung vay. Roi c theo luat ngu hanh tng sinh tng khac (moc sinh hoa, hoa sinh tho, tho sinh kim, kim sinh thuy, thuy sinh moc, moc khac tho, tho khac thuy, thuy khac hoa, hoa khac kim, kim khac moc) xem hao nao sinh hay khac hao nao, hao nao tot, hao nao xau. ieu mnh xin co c nh y khong, bao gi viec se xay ra... oi khi ngi ta cung dung y ngha cua que (nh c que Thai, que Tan th cho la tot, que B, que Kien th cho la xau), nhng o ch la phu: khong khi nao ngi ta dung y ngha cua hao (hao t) ma rat chu trong en luat ngu hanh tng sinh, tng khac ke tren. Vay Kinh Duch ngay nay a mat tch cach sach boi, ma mang tnh cach thuan triet, mac dau 64 que van c dung e boi. * MON OAN SO BANG 64 QUE DCH Hn na, t i Tong, Tran oan a tm c cach dung 64 que e oan so mang con ngi, lap ra mon Bat t Ha lac. Ha la Ha o, Lac la Lac Th; con bat t la bon ch Can cua nam, thang, ngay, gi sinh cua moi ngi, vi bon ch chi cung cua nam, thang, ngay gi o. Ong chuyen bat t 8 ch o ra con so Ha Lac, roi lai chuyen so Ha Lac ra que Dch; sau cung ch cho ta

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

64

cach coi nhng que Dch o ma oan van mang cua ta, thi nao, nam nao tot hay xau, neu xau th nen co thai o ra sao, hanh ong ra sao... (Coi cuon Bat t Ha Lac cua Hoc Nang C s xuat ban Pham Quang Khai Sai Gon 1974). La lung nhat la cach oan so o cung co nhieu khi ung, khong kem so T Vi cung cua Tran oan tm ra. Thi s Tan a ve gia tin no lam. CACH GIAI THCH TEN QUE Tam que nguyen thuy: Can, Khon, Li, Kham, Can, oai, Chan, Ton a co ten t trc Van Vng, c va bieu tng cua moi que a c truyen lai t lau, nen Thoan truyen khong can phai giai thch ten que. Con cac que khac, Thoan truyen eu giai thch ten. Cach giai thch bat nhat, khong theo nguyen tac nao ca. Theo L Knh Tr trong Dch truyen tham nguyen (Nghiem Linh Phong dan trong Dch hoc tan luan) th co ba phng phap di ay: 1. Lay th v cua mot hao ma giai thch, nh: - Que Phong Thien Tieu Suc, Thoan truyen giang la: Nhu ac v nhi thng ha ng chi, viet tieu suc, ngha la ca que ch co mot hao am (nhu), hao o v tr am (chnh b), lai ngoai quai, co a v cao, ngan can ca nam hao dng, bat phai nghe theo mnh, do o at ten que la Tieu suc (nho: am ma ngan c ln, dng; suc ay co ngha la ngan) Ten que Thien Trach L, que Thien Hoa ong Nhan cung c giai thch theo cach o. 2. Lay tng ma giai thch, nh: - Que Sn Thuy Mong, tren la nui, di la nc, ma nc co y ngha la hiem, cho nen giai thch la: Sn ha hu hiem, hiem nhi ch, mong. Di nui co vung nc hiem toi tam, ngng lai khong bn xuong, do o co ten la mong (mu m). Hai que Thien Thuy Tung, a hoa Minh di cung dung tng e giai thch. 3. Giai thch ngha cua ten que, nh: - Que S, Thoan truyen giai thch: S, chung da: S la ong ngi (mot ao quan). - Que Ham, Thoan truyen giai thch: Ham, cam da: Ham (hp nhau) ngha la cam nhau. 4. Chung toi con thay mot cach ac biet na la: coi hnh cua toan que giong vat g th lay vat o ma at ten cho que roi giai thch que. Nh que Hoa Phong nh vach t di cung nh cai chan vac, ba vach lien tren nh vai than vac trong cha thc an, vach t tren na nh hai tai vac, vach lien tren cung la cai on e khieng vac, v vay goi que nh (Vac) va ca 6 hao eu giai ngha theo cai vac. Que Thuy Phong Tnh cung hi giong cai gieng, hao 1 la mach nc, hao 2, 3 la lp at ay gieng, hao 4 la long gieng, hao 5 la nap gieng, hao 6 la mieng gieng, v vay goi la que Tnh (Gieng).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

65

Que Hoa Loi Phe Hap gi cho ta hnh cai mieng ha rong ra, vi mot cai que can ngang mieng: Hao 1, 6 la ham di va ham tren, hao 4 la cai que, con cac hao kia la nhng vach t, nh mieng ha ra. Hai ham rang can cai que (vat ngan cach) cho no gay i e hp vi nhau c, ngam mieng lai c, do o ma at ten que la Phe Hap (can e hp lai). Ro rang nhat la que Sn Loi Di y nh cai mieng m rong ra e nuot thc an (hai net lien tren va di la hai ham rang) cho nen at ten que Di: nuoi nang. Trng hp nay ta nh trng hp 3, ch khac viec at ten que thoi. * CHNG V AO TRI Chu Dch von la sach boi. Neu ch xet phan Kinh Thoan t (tc quai t) va Hao t th khong thay co t tng g quan trong ve ao ly ca. Phan o la tac pham cuoi i An, au i Chu. Phai i sau, bay tram nam sau t cuoi i Xuan Thu tr i suot thi Chien Quoc, mi co nhng triet gia, hoc gia lan lt viet nen phan Truyen e giai thch phan Kinh va qua i Han th phan Truyen mi co hnh thc nh ngay nay. Nhng tac gia phan Truyen co em t tng cua Nho, Lao gai, cot vao phan Kinh, lam cho Chu Dch thanh mot tac pham triet ly co u vu tru quan, nhan sinh quan, va co the co la mot tong hp cac t tng pho bien cua Trung Hoa thi Tien Tan. Trong chng nay chung toi xet ve vu tru quan, e nhan sinh quan lai chng sau. Chung toi se can c vao He T Truyen, Thoan Truyen, Tng Truyen, Van Ngon Truyen, bon truyen ma chung toi cho la quan trong nhat. NGUON GOC VU TRU: T NH NGUYEN TIEN TI NHAT NGUYEN Chu Dch hoan toan xay dng tren quan niem am dng, sau mi bon que ch do hai vach am va dng (t va lien) chong len nhau, thay oi cho nhau ma thanh. Quan niem am dng la quan niem ac biet cua dan toc Trung Hoa. No rat quan trong, lam can ban cho triet hoc, khoan hoc Trung Hoa, co anh hng rat ln ti i song dan toc Trung hoa trong may ngan nam nay. Chung ta khong biet no xuat hien t thi nao, tre lam la i An, v no phai co t trc khi co hnh bat quai. Theo mot so nha ng nguyen hoc Trung Hoa th mi au hai ch dng, am co hnh thc nh ben trai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

66

Ch dng (ngay nay:) gom hai phan: ben trai la sn nui (hoac bc tng); ben phai tren la mat tri len khoi chan tri, di la nhng tia sang mat tri chieu xuong. Do o, dng tro pha co anh sang, pha sang. Ch am (ngay nay:), ben trai cung la sn nui, ben phai, tren co noc nha di co am may. Do o, am tro pha mat tri b che khuat, khong co anh nang, pha toi. Pha co anh nang th am ap, cay coi ti tot, pha khong co anh nang th lanh leo, cay coi khong phat trien, do o am dng t cai ngha toi sang chuyen qua ngha lanh nong, em ngay, mua ong mua he, mat trang mat tri, chet song, yeu manh, mem cng, giong cai giong c, suy thnh, xau tot, h theo, tieu nhan quan t, ong m, uc trong... Sau khi co Dch Kinh va trc khi co Dch Truyen, am dng a ch hai cai kh trong vu tru roi. Sach Quoc Ng chep: Ba Dng Phu noi rang:... Kh dng nen khong thoat ra c, kh am b nen khong boc ra c, the la sinh ra ong at. Ba Dng Phu i Tay Chu giai thch vu ong at xay ra nam th ba i Chu Vng (- 779) nh vay va cho am dng la hai cai kh, hai ong lc thien nhien. Trc Ba Dng Phu, co the la t au thi Tay Chu, khi Van Vng roi Chu Cong viet Thoan t va Hao t, ngi Trung Hoa a cho am dng la hai nguyen ly vu tru. Chung ta a biet hai net am dng (lng nghi) chong len nhau, thay oi cho nhau ma thanh t tng, roi thanh bat quai. Co the Van Vng hoac Chu Cong a cho bat quai y ngha: Can: tri; Khon: at; oai: cham, Can: nui, Ton: gio, Chan: sam set, Li: la, Kham: nc, ngha la a dung hai net am dng e tng trng, e dien hai cai ln nhat trong vu tru: tri, at; hai cai khien ngi ta chu y nhat tren at: nui, cham; hai cai khien ngi ta chu y nhat tren tri: gio, sam set; va hai cai can thiet nhat cho i song la nc va la; tam cai ma ngi thi o cho la tam yeu to, hien tng can ban trong vu tru.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

67

ieu chac chan la sach Ta Truyen va Quoc Ng chep rang thi Xuan Thu a co nhieu ngi chap nhan y ngha o cua bat quai roi (Phung Hu La dan trong Trung Quoc triet hoc s Chng 15 Tiet 2); va ti thi Chien Quoc, trc hoac sau Manh t, tac gia Thoan Truyen a cho Can va Khon, tc dng va am la nguon goc cua vu tru: Ln thay c au tien cua Can, muon vat nh o ma bat au, c au tien cua Can thong ng phan tri. May i ma ti, sap at cac vat, lu chuyen cac hnh (ai tai Can nguyen, van vat t thuy, nai thong thien. Van hanh vu th pham vat lu hnh). Rat mc thay, c au tien cua Khon, muon vat nh o ma sinh; c au tien cua Khon thuan theo tri. Sc day cua Khon ch c moi vat, c cua Khon ung la khong gii han. No bao dung, rong rai, sang lang, ln lao. Cac pham vat eu nh no ma hanh thong (Ch tai Khon nguyen, van vat t sinh, nai thuan tha thien. khon hau tai vat, c hp vo cng. Ham hoang quang dai, pham vat ham hanh). Xet hai oan o th tac gia Thoan Truyen cho Can tao ra van vat vo hnh , thuoc phan kh; nhng phai nh Khon, van vat mi hu hnh, mi sinh trng, cho nen cong cua Khon cung ln nh cong cua Can, ch khac Khon phai sau Can, tuy theo Can, bo tuc cho Can. Chung ta thay quan niem o giong vi quan niem cua Lao t trong ao a Kinh, chng 51: ao sinh ra van vat, c bao boc, boi dng, nuoi ln ti thanh thuc (...) che ch moi vat (ao sinh chi, c suc chi, trng chi, duc chi, nh chi (...) phuc chi). Tac gia Thoan Truyen a chu anh hng cua Lao t chang? Ma Can cua Dch tc la ao cua ao dc kinh, Khon cua Dch tc la c cua ao c kinh chang? Khong han vay, v theo Lao t th nhng bieu hien cua c eu thuy theo ao (Khong c chi dung, duy ao th tong Chng 21 ao c kinh), ngha la c la mot phan cua ao: khi cha hien hien trong moi vat th la ao, khi a hien hien roi th phan hien hien o trong moi vat la c. Moi vat eu co c ma c cua bat ky vat nao cung t ao ma ra, cho nen no nuoi ln moi vat ma tuy theo ao. Am oi vi Dng th khac han: hai cai o ong lap, trai ngc nhau mac dau van bo tuc cho nhau; ma Can vi Khon cung oc lap, khong the noi Khon la mot phan cua Can, nh c la mot phan cua ao c. He t ha truyen, chng 6 noi ro nh vay: Can ai bieu nhng vat thuoc ve dng, Khon ai bieu nhng vat thuoc ve am. c cua am dng hp vi nhau ma hao cng va hao nhu mi co thc the... (Can dng vat da, Khon am vat da, am dng hp c nh cng nhu hu the). He t thng truyen, chng I cung co noi: Can lam chu, tac ong, luc mi au, Khon lam ngng ket va thanh vat. (Can tri thai thuy, Khon tac thanh vat Ch Tri ay ngha la lam chu). He t ha truyen chng 6 lai bao: Can va Khon la ca cua Dch, tc s bien hoa chang? (Can, Khon ky Dch ch mon da?). Can va Khon trong nhng cau o eu co ngha la dng va am.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

68

Lay Can va Khon, tc Dng va Am lam ban can cua vu tru van vat, tac gia Thoan truyen va He t truyen chu trng mot vu tru nh nguyen chang? Nhng He t thng truyen chng 11, a them mot quan iem mi me ma trong phan Kinh cung nh trong Thoan truyen, Tng truyen khong co, tc quan niem Thai Cc: Dch co Thai Cc, sinh ra Lng Nghi, Lng Nghi sinh ra T Tng, T Tng sinh ra Bat Quai (Dch hu Thai Cc, th sinh Lng Nghi, Lng Nghi sinh T Tng, T Tng sinh Bat Quai). Ch Dch ay co ngha la lch trnh bien hoa trong vu tru. Lch trnh o co khi iem la Thai Cc. T Thai Cc mi sinh ra Lng Nghi (Am Dng), roi T Tng, roi Bat Quai, tam yeu to, hien tng can ban trong vu tru, nh tren a noi. Vay th nguoc goc vu tru la Thai Cc, ch khong phai am dng. Suot Dch Truyen chung ta ch gap ch Thai Cc moi mot lan o, Dch Hoc phai khong cho biet g them. Thai Cc co ngha la ln hn het, cao hn het, hoac trc het ca. Va a so cac hoc gia i sau cho no la cai kh tien thien, mot th linh can bat sinh bat diet, huyen dieu trong o tiem phuc hai nguyen to ngc nhau ve tnh chat, Am va Dng. Quan nien o that tien bo so vi quan niem Thng e lam chu vu tru cua cac i trc. Am Dng c thong nhat thanh Thai Cc roi, vu tru luan cua Dch mi thanh nhat nguyen, va Dch hoc phai xch gan lai Lao t them na: Thai Cc trong He t truyen co the so sanh vi ao trong ao c kinh. Thai Cc cung nh ao, la nguoc goc cua van vat. No sinh ra Lng Nghi roi T Trng, Bat Quai tc vu tru; th ao cung sinh ra mot, mot sinh hai, hai sinh ra ba, ba sinh van vat. (Chng 42 ao c kinh); ch khac nhau cho: Thai Cc sinh ra hai (am dng) ngay, con ao sinh ra mot roi mi sinh ra hai (cung la am, dng). Cai mot o la g? Khong ai biet ro. Co ngi oan rang mot o la co, ma ao cua Lao t la khong. Neu ung vay th Lao t chu trng t khong sinh ra co roi t co mi sinh ra am dng, sau cung la van vat; con Dch hoc phai khong chap nhan cai khong ma bat au ngay t co, t Thai Cc. Mai khoang 1.300 nam sau, Chu on Di i Tong, sa lai quan niem cua Dch hoc phai, cho rang trc Thai Cc con co Vo Cc; ngha la khi thuy khong co g ca, roi mi co Thai Cc, co am dng, t tng, bat quai (coi Vo Cc o di ay). Cho Thai Cc bat nguon t Vo Cc, tc Lao cho hu bat nguon t vo. The la i Tong, ao Nho a hoan toan chap nhan vu tru luan cua ao Lao.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

69

Ti ay ta co the ket luan: Quan niem am dng a co t trc khi co Kinh Dch, va quan niem Tri at la cha me cua van vat la mot quan niem pho bien cua loai ngi thi Thng co trc khi co quan niem am dng v loai ngi nhan thay rang nh co at mi co cay co, muong thu, loai ngi mi co thc an; nh co tri mi co la, anh sang, may ma, van vat mi sinh trng c. Dch hoc phai mi au ch co sang kien phoi hp hai quan niem o (am dng phoi hp vi Can Khon tri at); roi sau phoi hp them vi quan niem ao cua Lao t ma lap nen mot thuyet ve vu tru, rat giong vi thuyet cua Lao, nhng thc te hn, chu trong en xa hoi hn v nhan manh ve am dng, ve giong c giong cai, trai gai, ve s sinh sinh hoa hoa hn. T Xuan Thu tr ve trc, con la quan niem nh nguyen: lng nghi (am dng), t tng, bat quai (hai hnh tren cung). Qua Chien Quoc hoac Han them Thai Cc (hnh th ba) thanh nhat nguyen. Thai Cc gom am va dng, cho nen co ngi goi la nhat nguyen lng cc (mot goc, mot nguyen ly ma hai cai oi lap: am dng). Ti i Tong, them Vo Cc na (hnh cuoi cung), thanh Vo Cc o. Nh vay, khi thuy la vo cc roi mi co Thai Cc, co Lng Nghi, T Tng, Bat Quai: hoan toan thanh nhat nguyen. * ao am dng. He t truyen co nhieu cho nhac en ao am dng. He t thng chng 1:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

70

Co Can (dng) nen thanh giong c, co Khon (am) nen thanh giong cai. He t ha chng 6: c (tnh cach) cua am dng hp vi nhau: ma hao cng va nhu mi co thc the, nhan o ma suy trac c cong viec cua Tri at va thong cam c c cua than minh. Nhat la chng 5 cung trong He t ha: Giong c giong cai ket hp tinh kh ma van vat sinh n, bien hoa (Nam n cau tinh, van vat hoa sinh). Chang rieng loai ngi va van vat, ngay tri at cung vay, v tri at la cha me cua muon loai, cung ch am dng, tat phai giao cam vi nhau roi mi co muon loai c (thien a nhan luan, van vat hoa thuan). Cau nay na trong He t thng chng 11: ong ca goi la Khon (kh am), m ca goi la Can (kh dng). (Hap ho v chi Khon, tch ho v chi Can). Toan la can c vao hoat ong sinh thc cua nam n, cua giong c giong cai ma giang ve nguon goc vu tru, van vat. Trong Thoan truyen ta cung thay noi ti s giao hp gia tri va at: Nh que Thai: Tri at co giao nhau roi van vat mi thong (thien a giao nhi van vat thong da). Que Ham: Tri at cam nhau ma van vat mi hoa sinh (Thien a cam nhi van vat hoa sinh). Que Can Tri at hoi nhau th van vat mi sinh trng, phat at ro rang (Thien a tng ngo, pham vat ham chng da). Que Qui Muoi: Tri at khong hoi nhau th van vat khong hng thnh len c (Thien a bat giao nhi van vat bat hng). Ro rang la Dch coi ao am dng, ao nam n la quan trong nhat: V co nam n roi mi thanh v chong, co cha con, vua toi, co le ngha. Nam n la goc cua gia nh, xa hoi, goc cua ao ly, ma ao nam n cung ln nh ao Can Khon: cho nen au Kinh Thng la hai que Can, Khon ma au Kinh Ha la hai que Ham, Hang (Nam n can nhau roi thanh v chong). Chng V He t thng truyen bao: Mot am, mot dng goi la ao: cai ao ay khi phat ra th tot lanh, khi no cu the hoa ngi th goi la tnh (Nhat am nhat dng chi v ao, ke chi gia thien da, thanh chi gia, tnh da). Cau Nhat am nhat dng chi v ao co the hieu rat nhieu cach, chang han

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T - Co am va co dng la ao. - Mot thi am, mot thi dng, the la ao. - Mot mat am, mot mat dng, the la ao.

Nguyen Hien Le

71

- Cai khien cho khi th am xuat hien, khi th dng xuat hien, cai o goi la ao. hoac: Am dng phoi hp roi sau mi co ao.

Chung toi thay cau au tien trong Chng V He t thng co cai giong trong Manh t, Trung Dung va ngh rang neu co hieu nh sau th cung co the c: Am Dng (nam n) u oi th la ao, ao o phat ra mot cach t nhien th tot lanh, thc hanh no la hp vi tnh cua con ngi. Du sao toi cung phai nhan e cao ao am dng, nam n nh vay, Dch hoc phai a chu anh hng cua ao Nho, v trong luc cac triet thuyet thi Tien Tan, ch co Nho la nhan manh vao nhan luan, xa hoi hn ca. Nh vay, vu tru quan trong Dch gom mot t t tng cua dan toc Trung Hoa thi trc vi mot so t tng cua Lao va Khong. DCH LA GIAO DCH Trong am co dng, trong dng co am. Am thnh th dng suy, dng thnh th am suy. Quan niem am dng la mot quan niem ac biet cua Trung Hoa, khong thay trong t tng cac dan toc khac. Quan niem positif negatif cua Au ch la mot phan nho cua quan niem am dng thoi. V am dng bao trum ca khong gian (nh pha bac, pha nam), thi gian (nh em ngay), thi tiet (nh ong, he, nang, ma), khong vat g hu hnh hay vo hnh trong vu tru ma khong co am dng: giong c giong cai, rong, ac, thnh, suy, thang, giang, thu, tan, thien, ac, tot, xau, quan t, tieu nhan... eu la am dng ca. Am dng khong phai ch la hai cai kh, hay hai nguyen ly, khong phai la nhng nang lc, nhng kha canh, nhng ac tnh... ma la tat ca nhng cai o; cho nen khong the dch t ng am dng c, va ngi Au anh phai phien am la Yin va Yang. Kinh Dch tng trng am dng bang hai vach lien (dng) va t (am) Lien th goi la Thc (ac), t goi la h (rong). T khi co quan niem Thai Cc, ngi Trung Hoa tng trng am dng bang hnh en va hnh trang v mi au, am co ngha la pha khong co anh mat tri, trong bong toi, dng co ngha la pha co anh mat tri, sang sua.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

72

Chung ta nhan thay vong tron Thai Cc gom hai hnh am dng o, va hai hnh nay tuy cach biet han nhau, oi lap nhau, ma lai om lay nhau, xoan lay nhau. Lai them cho hnh en phong ra co mot iem trang, cho hnh trang phong ra co mot iem en; cho hnh en phong ra la cho hnh trang thot lai, ngc lai cho hnh trang phong ra la cho hnh en thot lai. Nh vay e dien cai y: am thnh lan th dng suy lan, ngc lai dng thnh lan th am cung suy lan; va khi am cc thnh a co mot mam dng (iem trang) xuat hien roi, khi dng cc thnh a co mot mam en (iem en) xuat hien roi. na. Vay chang nhng am dng xoan lay nhau ma trong am con co dng, trong dng co am

Cuoi Chng V He t thng truyen, co mot cau toi ngha: Am dng bat trac chi v than (Am dng khong lng c nh vay goi la than). Toi ngha v the nao la am dng khong lng c? a so hoc gia cho rang am dng bien hoa, trong am ma van co dng, trong dng ma van co am, am dng khong nhat nh ve phng hng nao (Phan Boi Chau), cung nh trong phuc co hoa, trong hoa co phuc, khong sao oan trc c. Cach giang o de chap nhan hn ca. Le trong am co dng, trong dng co am o, chung ta thay trong que Phuc va que Cau. iem trang trong na am tren Thai Cc o tc la vach lien trong que Phuc; iem en trong na dng tren Thai Cc o tc la vach t trong que Cau. Dch cho que Thuan Khon la thang mi, lanh leo; Thuan Am: gom sau hao am. Am ti thang o la thnh cc; dng bat au sinh, moi ngay ln lan lan len, het ba mi ngay, het thang 10, th thanh que Phuc thang 11 (coi trang sau): co mot hao dng thay hao 1 am trong que Khon. Hao dng luc o (au thang 11) mi xuat hien, nhng a phoi thai trong thang 10, co bao gi khong co dng au. Cai thai cua dng o la cai iem trang tren na en trong hnh Thai Cc. C nh vay dng tang lan, moi thang lai bt i mot hao am, tang them mot hao dng; khi u 6 hao dng, khong con hao am nao th thanh que Can (thang t). Luc nay dng cc thnh, ma am lai bat au sinh, cung moi ngay mot chut, het 30 ngay, het thang t, th thanh que Cau (thang 5): co mot hao am thay 1 hao dng trong que Can. Hao am o luc o mi xuat hien nhng trong thang t co ngay nao khong co am au, no cha xuat hien nen ta khong thay ay thoi. Cai thai cua am o la cai iem en tren na trang trong hnh Thai Cc. Roi c tiep tuc nh vay, am tang hoai, moi thang them mot hao am, bt i mot hao dng; khi co u 6 hao am (khong con hao dng nao na) th thanh que Khon, tr ve thang 10, het vong mot nam. * Thanh roi huy Que 12 thang

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

73

Luat trong dng co am, trong am co dng co ngha la hien tng nao cung cha san mam t huy cua no. Trong s thnh co mam cua s suy, trong s tr co mam cua s loan, trong s song co mam cua s chet. Cho nen co ngi bao mot a tre sinh ra la bat au tien ti s chet, ma chet la bat au song lai mot cuoc song khac, la tai sinh di hnh thc nay hay hnh thc khac. Khong the co dng ma khong co am, co song ma khong co chet, co thnh ma khong co suy, co tr ma khong co loan. Phai co u ca hai th mi thanh mot hien tng c, mi thanh vu tru c, cung nh bat ky vat nao cung co mat phai va mat trai, xa hoi nao cung co thien va ac. Moi s bien hoa trong vu tru ch la mot tien trnh thanh roi huy, huy roi thanh. Dch a cho ta thay ro s tien trnh o trong nhng que 12 thang: Thang t: Que Can Thang nam: Que Cau Thang sau: Que on Thang bay: Que B Thang tam: Que Quan Thang chn: Que Bac Thang mi: Que Khon Thang mi mot: Que Phuc Thang mi hai: Que Lam Thang giang: Que Thai Thang hai: Que ai Trang Thang ba: Que Quai Can la luc a thanh roi, co 6 hao dng. Roi bat au huy, que Cau: mot hao am ay mot hao dng i, con nam hao dng, nh vay la huy mat mot phan sau. Qua que on, huy them mot phan sau na, con bon hao dng, c tiep tuc nh vay, moi thang huy them mot phan sau na ti thang mi th sau hao dng b huy het ma thanh sau hao am, que Khon. nhng thang mi mot, que Phuc, lai bat au dng lai: Mot hao dng ay mot hao am i, thang chap them mot hao dng na la hai, c moi thang them mot hao dng va ti thang t th hoan thanh: 6 hao dng, que Can. Co le theo ngi xa thang t la co tiet lap ha la thang nong nhat trong nam nen ca 6 hao eu la dng, thang 10 co tiet lap ong la thang lanh nhat, 6 hao eu la am. dng. Nh vay s thanh cua dng la s huy cua am va ngc lai, s thanh cua am la s huy cua

AM DNG TNG GIAO, TNG THANH

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

74

Am dng tuy tng phan, trai ngc nhau ay, nhng khong tng khac nh nc vi la, ma tng giao, tng thi, tng the gap nhau, xo ay nhau, thay the nhau nh anh sang va bong toi, nh nong va lanh. He t ha, Chng 5 bao (T nh) mat tri qua th mat trang lai, mat trang qua th mat tri lai; mat tri mat trang cam ng nhau ma anh sang phat ra; mua lanh qua th mua nong lai, mua nong qua th mua lanh lai, lanh nong (cam ng nhau) xo ay nhau ma thanh ra nam thang. Cai a qua co rut lai, cai sap ti duoi dai ra, co rut (khuat), duoi dai )than), hai cai o cam ng nhau ma ch li mi nay ra. (Nhat vang tac nguyet lai, nguyet vang tac nhat lai, nhat nguyet tng thoi nhi minh sinh yen: han vang tac th lai, th vang tac han lai, han th tng thoi nhi the thanh yen; vang gia khat da, lai gia than da, khuat than tng cam nhi li sinh yen). Vay chung ta nen noi la am dng tng giao, tng thoi (hn la tng phan); va thay phien nhau, theo mot nhp ieu nao o, dai ngan tuy hien tng, tuy thi, nhng c cai nay len th cai kia xuong, cai nay xuong th cai kia len, moi cai lam chu trong mot thi roi lai nhng cho cho cai kia. Khong nhng vay, am dng con tng thanh na. Chung tng thanh v chung bo tuc nhau: ngay sang e van vat sinh hoat, em toi e van vat ngh ngi, he nong e van vat phat trien, ong lanh e van vat gom lai sc. Tng thanh con v mot le na: neu cai no diet cai kia th khong cai nao con ca. Khong con am th cung khong con dng, khong con dng th lam sao co am, ma vu tru, van vat cung khong co. Quan niem tng phan ma tng thanh o la quan niem pho bien cua Trung Hoa thi xa, nh Trng K Quan noi: Cac Bac thanh triet Trung Quoc thi xa cho rang bat ky s vat g cung la mot the ma hai mat; ch la bien hoa tng oi ch khong phan lap tuyet oi; tng phan ma tng thanh ch khong mau thuan au tranh (Trung quoc co ai thanh triet d vi nhiem ha s vat quan thuoc nhat the chi lng dien, th tng oi ch bien hoa, phi tuyet oi ch phan lap; tng phan tng thanh, bat th mau thuan au tranh ch lieu). Tng phan ma tng thanh ngha cung nh cau ong qui nhi thu o trong He t ha Chng 5: tuy ng loi khac nhau nhng eu a ti mot ni, mot muc ch ca. Nang ma trai nhau nhng phai co ong co ha mi u bon mua. Trng K Quan cho rang thuyet tng phan ma tng thanh cua Dch mi xet ta nh bien chng phap cua Hegel nhng thc ra nghch han nhau v mot ben phan ma e tng thanh, mot ben phan e chong oi nhau (phan gia d tng (boi). Toi cho noi nh vay co phan ung hn: mot ben phan e tng thanh, mot ben phan e tng diet, t diet, v theo Hegel: these (chnh) antithese (phan) phan nhau e sau cung hoa thanh Synthese (hp) nh vay chnh (these) khong con, phan cung khong con; con theo Dch th am dng tuy phan nhau ma giao vi nhau, xo ay nhau, thay the nhau e rot cuoc cung van tr lai trang thai cu, ch thay phien nhau tac ong trong mot thi gian e vu tru c ieu hoa, van vat sinh trng thoi. cng. Triet ong va Triet Tay khac nhau t can ban, em so sanh vi nhau th the nao cung mien

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

75

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T AM DNG TNG CAU, TNG NG Am dng con mot tnh cach na la tng cau, tng ng.

Nguyen Hien Le

76

Co tng cau, tng ng th mi gap nhau, giao nhau ma sinh ra van vat (Nh kh giao cam, hoa sinh van vat Chu Liem Khe). Trong Vu tru khong loai nao khong theo luat o. Kinh Dch dien luat o bang s tng quan gia cach cap hao 1-4, 2-5, 3-6 ma chung toi a trnh bay trong chng IV trang 83. Khi am dng tng ng th dng xng ma am hoa, hp tac vi nhau nh que Can va que Khon. Can cng kien, Khon Nhu thuan. Can tao ra van vat vo hnh, thuoc ve phan kh; nhng phai nh Khon, van vat mi hu hnh, mi sinh trng, cho nen cong cua Khon cung ln nh cong cua Can, ch khac Khon co c thuan, tuy theo Can, bo tuc cho Can ma tiep tuc cong viec cua Can, con khi xng th phai la Can. o la quan niem chung cua cac dan toc thi ai nong nghiep, theo che o phu quyen. * Tom lai am dng tuy tnh chat tng phan nhng cung tng ng, tng cau (tm nhau), tng giao (gap nhau), co tng giao mi tng thoi (xo ay nhau), tng ma (co xat nhau), tng the (thay the, bo tuc nhau) e tng thanh (giup nhau t hoan thanh: co cai nay th mi co cai kia, co cai nay th cai kia mi lam tron c nhiem vu cua no trong vu tru.). Quan trong nhat la s tng giao: giong c giong cai, ca tri dat na (v tri at cung ch la am dng) co giao cam vi nhau roi mi co van vat, van vat mi sinh n bien hoa c. Can Khon (tc am dng) la cai ca cua Dch (He t ha Chng 6); Dch la ao am dng, ma luat am dng la tng giao, cho nen ngha th nhat cua Dch la giao dch nh cuoi chng 1 chung toi a noi. * DCH LA BIEN DCH Am dng eu ong. Muon giao nhau th ca dng lan am eu phai ong. He t thng truyen m au bang cau: (V thay) tri cao at thap (ma thanh nhan) vach ra que Can va que Khon; (...) ong va tnh a co luat nhat nh, do o ma phan biet cng va nhu (Thien ton a ti, Can Khon nh h; (...) ong tnh huu thng, cng nhu oan h). Cau o cho tri la Can, ong, cng, at la Khon, tnh, nhu; tri ai bieu dng tnh, at ai bieu am tnh. Nh vay ch co Can (tc dng) mi ong, con Khon (tc am) th tnh, ong tnh cach biet han nhau, oi lap nhau chang? Khong phai vay, trong dng a co am, trong am a co dng th trong ong cung co tnh, trong tnh cung co ong, ngha la dng va am eu co ong, co tnh, ch

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

77

khac ban tnh cua dng hieu ong hn tnh, ban tnh cua am hieu tnh hn ong. Xet cau nay trong chng 6 He t thng truyen th ro. ao Can luc tnh th chuyen nhat, luc ong th tien thang, cho nen sc sinh ra cua no ln. ao Khon luc tnh th thu lai, luc ong th m ra, cho nen sc sinh ra cua no rong (Phu Can, Ky tnh da chuyen, ky ong da trc , th d ai sinh yen. Phu Khon, Ky tnh da hap, ky ong da tch th d quang sinh yen). Lai them Van ngon truyen cung bao: ao Khon rat nhu (mem) ma khi ong th cung cng (cng, manh). hien nhien Dch cho am dng eu co the ong, co the tnh. Quan niem ong o trong Dch hp vi ao c kinh, v Lao t cung noi: Phan gia, ao chi ong: s ong (van hanh) cua ao la quay tr ve. (chng 40). Chng 5: Thien a chi gian, ky do thac thc ho? H nhi bat khuat, ong nhi du xuat: Khoang gia tri at nh ong be chang? H khong ma khong kiet, cang chuyen ong, hi lai cang ra. Hnh anh ong be o vi hnh anh cai hang, goi la me nhiem mau, gia cua tri at chng 6 ao c kinh (huyen tan chi mon, th v thien a can) khien ta lien tng en hnh anh ky ong da trc, Ky ong da tch trong chng 6 He t thng dan tren. Cho tri la cha, at la me cua van vat. Can Khon nh nam va n, la t tng pho bien cua Trung Hoa, co the a co trong dan gian t i An hay i Thng. ... Roi bien hoa Am dng co ong th mi giao nhau, mi bien ma sinh sinh hoa hoa. Vay Dch cung nh Trung Dung (chng 26) cho rang ong th bien, bien th hoa. He t thng truyen chng 12 bao: Can Khon la cai sau kn hoac cha ng cai nguyen nhan cua ao Dch chang? Can Khon thanh hang roi ma ao Dch lap nen trong. Can Khon b pha th con g e thay ao Dch na? Dch khong thay c th c ho Can Khon khong thi hanh c. (Can Khon Ky Dch chi uan da Can Khon thanh liet nhi Dch lap ho k trung h. Can Khon huy tac vo d kien Dch. Dch bat kha kien, tac Can Khon hoac c ho tc h). Ch Dch ay la bien dch, tc ao bien hoa trong vu tru. Moi s bien hoa eu t Can Khon ma ra; khong con Can Khon (tc am dng) th khong con s bien hoa. Ma neu khong co s bien hoa, ngha la neu am dng khong tac ong lan nhau, khong gap nhau, th co dng khong the sinh, oc am khong the thanh; trong trng hp o am dng se b tieu diet. Ma s d co bien hoa la do am dng co xat nhau, (...) sinh ra sam set, gio ma, mat tri mat trang xoay van, c lanh roi ti nong (He t thng chng 1). T s bien hoa o sinh ra van vat (sinh sinh chi v dch). Tran t trong s bien hoa. S bien hoa trong vu tru theo mot trat t nhat inh:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T - Theo luat ton ti: Thien ton a ti. Tri cai at thap, tri ton ma at tien. - Thuan le t nhien:

Nguyen Hien Le

78

Tri at ong ma thuan theo le t nhien, cho nen mat tri mat trang, phan em ngay chang bao gi sai lam, ma kh hau bon mua chang bao gi sai suyen (Thien a d thuan ong, co nhat nguyet bat qua nhi t thi bat thac Thoan truyen que D). - Co chng mc: Tri at co chng mc nen mi thanh bon mua (Thien a tiet nhi t thi thanh Thoan truyen que Tiet). Kh van cua tri at, mua nang mua ma, mua nong mua lanh eu co chng mc, xuan khong xuan hoai, thu khong thu mai, ha khong keo dai qua, ong khong ngan qua, co vay mi thanh bon mua c. - Hang cu (lau dai hoai) ma khong thoi, ngha la theo mot luat nao o th theo hoai ch khong luc the nay luc the khac. ao cua tri at hang cu ma khong thoi (Thien a chi ao hang cu nhi bat d da Thoan truyen que Hang). - Bien theo trnh t mi au th t t, tng bc (tiem bien) roi cuoi cung bien manh (dot bien), luc o goi la hoa. Hao 1 que Khon noi: ap len sng th biet bang day sap en (L sng, kien bang ch). Bat au mua lanh, kh lanh mi ket lai thanh sng, roi lan lan lanh hn, sng day hn, nh vay trong mot hai thang (tiem bien) sau cung khi lanh ti mot o nao o th ch trong mot em, nc ong lai, ong bien ma hoa thanh bang. Xet que cua 12 thang tren, chung ta thay t que Can en que Bac co s tiem tien cua kh am (moi thang them mot hao am), roi t que Bac qua que Khon co s ot bien thanh mot que Thuan am, trai ngc vi que Thuan dng la Can luc au. T que Khon en que Quai cung vay, nhng ngc lai: khi dng tiem tien (moi thang them mot hao dng), sau cung que Quai ot bien thanh que Can thuan dng, trai ngc vi que Khon luc au. Van ngon truyen a mot th du thuoc ve nhan s. Nha nao tch luy ieu lanh th co tha phuc (e en i sau). Nha nao tch luy ieu chang lanh th tat co tha tai va (e en i sau). Nh viec be toi giet vua, con giet cha, nguyen do khong trong mot buoi sm buoi chieu, tat dan da co t lau roi, ma ngi ta khong biet lo toan t sm vay. (Tch thien chi gia tat hu d khng, tch bat thien chi gia tat hu d ng. Than th ky quan, t th ky phu, phi nhat trieu nhat tch chi co, ky s do lai gia tiem h. Do bien chi bat tao bien da) Dan da co t lau (Ky s do lai gia tiem h) la tiem bien; ma s be toi giet vua, con giet cha (Than th ky quan, t th ky phu) la ot bien, la hoa. Trong Kinh Dch co nhieu que noi ve s tiem bien, nh que Phe hap khuyen nha cam quyen phai ran e dan t khi dan mi mac phai toi nho (hao 1), neu khong dan se quen lam bay, ac

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

79

c tch luy ma mac toi ln (hao 6). Ro rang nhat la que Tiem (tien lan lan), t hao 1 en hao 6, con chim hong tien lan lan t mat nc len en b, len phien a, at bang, canh cay, go cao roi sau cung vut mot cai bay bong len tri. Ve s ot bien th co que Cach, Hao t khuyen phai hanh ong ra sao khi muon cuoc cai cach ln, mot cuoc cach mang chang han. Tom lai Dch co ngha th hai la bien dch. Co bien th mi hoa ma thong c (qua lai khong cung th goi la thong: vang lai bat cung v chi thong He t thng, chuong1), neu khong th ti mot luc nao o phai ngng tren phai het, khong thong c, vu tru khong trng ton c. Nhng bien phai theo mot trat t nao o, phai co qui luat, ma noi en qui luat la noi en cai g bat bien roi. Do o Dch con co ngha th ba la bat bien bat dch na, ma toi se xet trong oan di. * DCH LA BAT DCH Luat man chieu ton, Khiem thu ch. S bien hoa trong vu tru dien tieng theo mot qui luat bat di bat dch. Qui luat o, Trung Hoa goi la thng. Triet gia au tien dung ch thng theo ngha o co le la Lao t. au ao c kinh, ong bao: ao kha ao phi thng ao: cai ao ma co the dien ta c th khong phai la ao vnh cu bat bien. Ong lai noi: Biet ro qui luat thng la sang suot; khong biet qui luat thng ma lam ba lam bay th gap ieu khong lanh (Tri thng biet minh; bat tri thng, vong tac, hung chng 16). He t tng truyen (Chng 1) cung noi en qui luat thng: ong tnh hu thng va quan niem rang: Thien ha rat ong nhng v co qui luat thng nen ong ay ma khong the roi loan c... (thien ha chi ch ong nhi bat kha loan da He t thng chng 8), va chnh la theo qui luat thng o ma vu tru van vat chuyen ong bien hoa (Thien ha chi ong trinh nhat gia da He t ha chng 1). Qui luat thng o la g? La am dng thay lan nhau, c mot cai tien th mot cai lui, mot cai lui th mot cai tien. Bien hoa ch la s tien lui cua am dng thoi. Bien hoa gia, tien thoai chi tng da; cng nhu gia, tru da chi tng da: bien hoa la hnh tng cua s tien thoai, cng (tc dng) nhu (tc am) la hnh tng cua ngay em, ngha la cua s thay phien nhau (He t thng chng 2). He t ha chng 1 cung dien y o: Cat va hung luon luon thang lan nhau theo mot luat nhat nh (Cat hung gia, trinh thang gia da). Viec i khong cat thi hung, het cat lai hung, het hung lai cat. Cat hung o nen hieu la dng va am, la tri va at, la mat tri mat trang, la ngay em v.v...; cho nen tiep theo cau tren la cau: Thien a ch ao trinh quan gia da, nhat nguyet chi ao trinh minh gia da (ao tri at ch bao cho ta luat o, ao mat tri, mat trang sang to theo luat o).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

80

Coi lai que cua 12 thang tren ta thay t que Cau hao am lan lan thay the hao dng, am tien ti au, dng lui ti o, cuoi cung ca 6 hao dng nhng cho 6 hao am thanh que Khon; roi lai ti phien hao dng lan lan thay the hao am, dng tien ti au, am lui ti o, cuoi cung ca 6 hao am nhng cho cho 6 hao dng ma thanh que Can. Nh vay mi bien hoa vo cung c; neu khong th se ch co co dng hay oc am ma khong co nam thang, khong co bon mua, khong co vu tru. Dng thch cc th suy lan, e cho am thnh len; khi am thch cc th cung suy lan e cho dng thch len. Khap vu tru, khong au va khong thi nao khong co luat o. T s van hanh cua mat tri mat trang, s qua lai cua bon mua, s len xuong cua thuy trieu, s thnh suy cua mot dan toc, mot quoc gia, mot ho, sc lc, tr tue cua ca nhan v.v... khong cai g khong theo luat thnh suy: man chieu ton, khiem thu ch (ay th se vi, thieu th se c them). Hao 3 que Ton bao: Ba ngi cung i th bt i mot ngi, mot ngi i (mot mnh) th c them ban (Tam nhan hanh tac ton nhat nhan, nhat nhan hanh tac ac k hu) la ngha o. Cho nen que ch (Tang len) von la tot ma hao cuoi lai xau: tran th cuoi cung phai o; ma que ton (giam i) von xau ma cuoi cung lai tot: vi th c them. Xau nh que Co (o nat) ma Thoan t khen la tot ch v o nat th phai lam lai, canh tan, ma canh tan la ieu rat tot. Khong co g suy cc ma khong thnh len, ti luc cung ma khong bat au tr lai. Que Khon (khon on) la thi kho khan en cc iem, nam hao di eu xau, ma hao tren cung, hao T cho la se tot neu biet than trong, an nan. Vay th trong hoa van nap phuc, nh que Khue (chia la) hao 6, ma trong phc van nap hoa nh que Phong (thnh ln) hao 6; hoac nh que D (vui) von tot ma ch co hai hao (2 va 4) la tot, con 4 hao kia eu xau nhieu hay t ca. Cau Hoa he phuc chi s y, phuc he hoa chi s phuc. (Hoa la cho da cua phuc, phuc la cho nup cua hoa), va cau Sinh u hoan, nhi t an lac cua Manh t eu dien cai luat thnh suy o ca. Tac gia T Quai truyen a co y muon ta chu y ti luat o nen sau moi que thng at mot que y ngha ngc lai, nh sau que Thai ti que B, sau que Bac ti que Phuc, sau que Ton ti que ch, sau que K Te ti que V Te v.v... Luat phan phuc, tuan hoan. Am dng thay the nhau c do mot luat bat bien, mot luat thng la thch cc tac suy, vat cung tac bien, ma bien la phan phuc. Que Can (Dng) khi suy ti cung, 6 hao dng b hao am chiem ngoi het th thanh que Khon, nhng tiep theo que Khon la que Phuc, mot hao dng lai sinh. Khon la am thnh cc, t o lai suy lan, khi suy ti cung, 6 hao am b 6 hao dng chiem ngoi het th lai tr thanh que Can, roi tiep theo que Can la que Cau, mot hao am lai sinh. Luat phan phuc, tuan hoan cung la mot luat thng, bat dch cua Dch. Luat phan phuc la luat dien bien trong vu tru ma dan toc Trung Hoa a nhan thay t khi cha co Kinh Dch. Xem s van hanh cua mat tri mat trang, cua bon mua v.v... ho thay s vat

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

81

dien bien theo mot phng hng nao o, khi ti mc cung tot khong the tien trien c na th chuyen bien ma quay tr lai theo chieu nghch vi phng hng cu, c nh the mai, khong bao gi thoi. T cuc thnh qua suy vi ti diet vong nh t que Can ti que Cau, que on, que B... ti que Khon goi la phan. T diet vong lai phat sinh e tien trien en cho cc thnh nh t que Khon ti que Phuc, que Lam, que Thai... ti que Can goi la Phu. S phan phuc o la phan phuc cua kh dng. S phan phuc cua kh am ngc lai: thi phan cua dng la thi phuc cua am, thi phuc cua dng la thi phan cua am. C mot lan phan, mot lan phuc, phuc roi lai phan, nh vay thanh luat tuan hoan. Toi s d oan rang quan niem phan phuc xuat hien trc khi co Kinh Dch, v Kinh Dch la sach au tien noi ti luat o. Hao T que Thai noi: Khong co g bang mai ma khong nghieng, i mai ma khong tr lai (Vo hnh bat pha, vo vang bat phuc hao 3). Thoan t que Phuc noi ro hn: ao (Van tri trao i tr lai, c bay ngay th tr lai (phan phuc k ao, that nhat lai phuc). Ch ngay (nhat) ay thay cho ch hao moi ngay la mot hao, mot lan bien; c bay ngay th tr lai v t que Cau mot hao am sinh di cung, ti que on, que B, que Quai, que Bac, que Khon, que Phuc, nh vay la bay que (tnh ca que Cau theo loi Trung Hoa). Co le do cau o ma Y hoc Trung Hoa cho rang kh huyet ngi ta bay ngay th thay oi. Ve kh tiet trong mot nam th bay thang, t thang nam (que Can) ti thang mi mot (que Phuc). Sau, Dch Kinh (Thoan t cua Van Vng, Hao t cua Chu Cong) sach noi nhieu nhat en phan phuc la ao c kinh cua Lao t: Vat cc tac phan chng 36; Phan gia ao chi ong chng 40; nhat la: Phu vat van van, cac qui l can: van vat phon thnh eu tr ve can nguyen cua chung chng 16; va ai viet the, the viet vien, vien viet phan: ao ln la i, i la i xa, i xa la quay tr lai chng 25. Sau ao c kinh la Dch truyen : - Que Thai: Vo vang bat phuc: khong cai g i ma khong tr lai. - Que Co: Chung tac hu thuy, thien hanh da: het roi th bat au lai, o la s van hanh cua tri. - Que Phuong: Nhat trung tac trac, nguyet doanh tac thc: mat tri ti nh au roi th xe, mat trang ay roi th khuyet. Nh luat phan phuc o ma s vat trong vu tru khong b tac, b cung, mi thong c, mi sinh sinh hoa hoa hoai c; v vay xet que (hay ao) Phuc (tr lai) ma biet c long hieu sinh cua tri at (Phuc k kien thien a chi tam que Phuc Thoan truyen).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

82

Tac gia T Quai truyen cung co lam noi bat cai luat Vat cc tac phan khi viet: Que Li th an thch (hay thong thuan) ma sau c yen on cho nen sau que Li tiep ti que Thai, Thai la thong, vat khong the thong thuan hoai, cho nen tiep theo la que ong nhan... va e dien cai y vu tru bien dch vo cung, khong luc nao het, khong luc nao cung, cho nen sau que K Te (viec a xong roi) tiep ti que V Te (cha xong), nh vay ung vi cau Chung tac hu Thuy trong Thoan truyen, que Co. Tom lai luat am dng (vu tru) luc nao cung ong, ma ong sinh ra bien, bien ti cung th quay tr lai (phan phuc) e cho c thong, co thong th mi vnh cu, ton tai hoai c. Luat Dch cung tac bien, bien tac thong, thong tac cu (He t ha 2), Luat tuan hoan o la mot luat thng, bat dch khien cho Dch co y ngha th ba la bat dch, sau hai y ngha giao dch, bien dch. Phan phuc la phan tien bo? Cac triet gia Trung Hoa tin luat tuan hoa, cho rang vu tru, xa hoi van hanh tren mot vong tron. Van Vng, Chu Cong, Khong T, Dch hoc phai goi luat o la phan phuc, quay ve luc au, ma luc au theo cac nha o la dng va am; con Lao t th goi la qui can tr ve goc, goc tc la vo (t vo sinh hu). V vay ma co ngi bao ngi Trung Hoa khong co y thc ve s phat trien, khong nh ngi phng Tay cho rang vu tru, xa hoi phat trien theo vong tron oc, moi ngay vong moi m rong ra, co tien bo. Khong co y thc ve s phat trien nen ngi Trung Hoa co tinh than thu cu, hieu co. Nho, Mac muon tr ve thi Nghieu Thuan, Lao con muon tr ve thi xa hoi nguyen thuy. Trang muon tr lai trc thi nguyen thuy o thi cha co to chc xa hoi na. Ngay cac Phap gia nh Han Phi tuy khong muon tr lai thi trc (ho cho moi thi mot khac, thi nao co chnh tr thi ay) ma cung cung nhan Nghieu Thuan la nhng thanh Vng thi co. hoang kim thi ai cua dan toc Trung Hoa sau lng ho, thi Nghieu Thuan, ch khong trc mat ho. o la ly do khien ho khong tien c. Li che o co ly mot phan. Nhng tam ly con ngi ni nao, thi nao ma chang tiec d vang, cho hien tai kem xa d vang. Hoang kim thi ai cua phng Tay, thi Chua Ki To chang73 han con lui xa hn hoang kim thi ai cua Khong, Lao, lui ve tan thi ong Adam va ba Eva mi sinh kia. Va ngay bay gi ay, moi ngi phng Tay co ti mot tram ten no le (tc may moc) phuc vu, co Thien Ly nhan, Thien Ly Nh, bay ca c len cung trang, hn trong truyen Phong Than na, ma co biet bao ngi Au, My t triet gia, khoa hoc ti thanh nien c ao tr lai cuoc i gian d, song gan thien nhien nh thi ky nong nghiep. Khong t va Lao t khong phai la khong biet tien bo ky thuat. Khong con dung ca nhng tien bo o na nen ong ngoi xe nha An kien co hn xe thi Nghieu Thuan, oi mu mien nha Chu ep hn mu thi Nghieu Thuan (Luan na XV 10). Lao cc oan hn, muon bo het nhng tien bo ky thuat i: co kh cu gap chuc gap tram sc ngi ma khong dung, co thuyen xe ma khong ngoi, bo ca van t, dung lai loi that day thi thng co (ao c kinh, chng 80). hai nha o ch buon rang thi ho nhan tam h hong, ao ly suy v, xa hoi loan lac ma con ngi kho s hn thi trc. Co the ho hi qua bi quan, nhng ngay thi ai chung ta cung cho rang ky thuat khong chac a tao them hanh phuc cho con ngi. Nam 1972 hai nha bac hoc Anh, Edward Goldsmith va Robert

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

83

Allen, sau Erza Mishan, a e ngh chang nhng ngng s phat trien ky thuat ma con nen thut lui lai mot the ky na, va e ngh cua ho c 33 bac hoc Anh noi tieng ve khoa sinh vat hoc, kinh te hoc, sinh thai hoc... vui ve au. Ho cho ch co cach o la cu van c nhan loai, giam nhng s tranh gianh, tan sat nhau, giam s bat quan, bat cong ma tang hanh phuc tren the gii. Ngi ta goi ho la bon Zegist, mot t mi c tao ra e tro nhng ngi muon chan ng s phat trien ky thuat. Co g mi me au? Lao t a la ong to cua ho t non 2500 nam trc roi. Vay bao rang ngi Trung Hoa khong co y thc ve s phat trien, co le khong ung lam; ho ch chu trong ao ly nhat thoi, ho cho rang ch co s cai thien con ngi, tang hanh phuc cho con ngi mi ang goi la tien bo, ma quan niem o la quan niem chung cua cac triet gia ong, Tay thi co, khong chac a la hau qua cua thuyet phan phuc, tuan hoan * NH MENH Chung toi se khong xet thuyet Tng so trong Dch Truyen (He T truyen) v khong hieu thuyet o, khong thay no co ch li g cho nhan sinh. e ket thuc chng nay, chung toi xin xet qua ve quan niem nh menh trong Dch. Trc Van Vng, Chu Cong, ngi nao at ra phep boi Dch tat tin rang co mot s an bai, mot nh menh ngha la s viec bien chuyen ra sao, xau hay tot a nh roi. Bac Thanh nhan a than minh e biet trc viec se ti, lai sang suot e cha nhng kinh nghiem cu (He t thng chng 11). He t ha, chng 6, lai noi: Dch lam ro cai a qua ma xet cai sap ti, lam sang to cai kn ao, m cai b mat (Dch chng vang nhi sat lai, nhi vi hien trien u). Cho nen ngi quan t sap lam hay tien hanh viec g th dung li (Khan) ma hoi Dch. Dch nhan c li hoi va tra li nhanh nh tieng vang. Khong ke gan xa, sau toi. Dch cung biet c cai g se xay ra. Neu Dch khong phai la cai g rat tinh vi trong thien ha th au lam c nh vay? (Quan t tng hu vi da, tng hu hanh gia, van yen nhi di ngon. Ky thu menh da nh hng. Vo hu vien can, u tham, toai tri lai vat. Phi thien ha chi ch tinh, k thuc nang d th? He t thng chng 5). Dch khong ngh ngi g ca, khong lam g ca, yen lang khong ong, no ch cam ma thau c cac bien co trong thien ha. Neu no khong phai la cai than dieu tot bc trong thien ha th au lam c nh vay? (Dch vo t da, vo vi da, tch nhien bat ong, cam nhi toai thong thien ha chi co. Phi thien ha chi ch than, k thc nang d th Nh tren). Ch Dch trong oan o nen hieu la nhng ngi tm ra c phep boi Dch. Phep boi o co that la than khong, chung toi khong dam ban ti. Co nhng ngi rat thong minh tin no nh nha bac hoc noi danh khap the gii Jung, ma co nhieu ngi cung rat thong minh khong tin no.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

84

Van Vng, Chu Cong va cac tac gia Dch Truyen tin no va rang em nhng luat am dng ai cung nhan thay trong vu tru e giang cho no bt tnh cach huyen b i, roi sa lai thuyet nh menh trong Dch, coi no la mot luat t nhien, no ch cho ta biet cai hng theo o s viec se xay ra (He t thng chng 3 oan 5); va neu ta nhieu khi khong the sa cai hng o c th cung co the tranh no hoac tm mot thai o thch hp e them tot len hoac xau i, e xu cat t hung. Chang han: - Que Thai hao 3, vao thi thnh cc roi, sap suy, Hao t cua Chu Cong khuyen: Khong co g bang mai ma khong nghieng, di mai ma khong tr lai, trong canh gian nan ma gi c chnh ngha th khong loi. ng lo phien, c tin ieu chnh (ieu phai) th c hng phuc. - Que Thang hao 6 khuyen: Hao nay hon am, cuoi thi Thang la a len en cung cc roi ma con muon len na, neu oi long ham o thanh long t cng, sa c cho hp ao khong bao gi ngh th co li, lai tot. - Que Tuy hao 4: Thu hoach c ln ay nhng du le van ngay ma cung co the hung c. C gi long ch thanh, theo ao ly, lay c sang suot ma ng pho th khong co loi. - Que Cach hao 6: Cong viec cai cach en ay a xong, nen ngng lai, tien na th xau, c gi vng chnh ao th tot. Vay tot hay xau, hoa hay phuc tuy do cai thi no se ti nh vay, nhng phan ln cung do cach mnh ng pho na. Ngi sang suot ap dung Dch th phai nhan cai t nhien no sap thay oi ma tai che no, nh vay la biet bien (Hoa nhi tai chi v chi bien He t thng chuong 12). Cat Hung tuy mnh hn thi cuoc, hoan canh, long ma thien th cat, ac th hung, o la y ngha cau Cat dung d tnh thien trong He t ha chng 12. Co tinh than o th khi muon hanh ong, xem s bien hoa ma ngam ngh li oan cua que (tm cach oi pho vi hoan canh) ma gap tot khong co g chang li, c tri giup cho (ong tac quan k bien nhi ngoan k chiem, th d t thien hu chi, cat vo bat li He t tng chng 2). Hieu cai le am dng tng thoi thnh suy thay nhau len xuong, th khi yen on khong quen rang se co the nguy, khi vng khong quen rang se co the mat, khi tr khong quen rang se co the loan. Nh vay ma than yen, nc vng (An nhi bat vong nguy, ton nhi bat vong vong, tr nhi bat vong loan; th d than an nhi quoc gia kha bao da He t ha chng 5). Tom lai Dch cho rang co so mang nhng con ngi van sa oi so mang c phan nao. * CHNG VI VIEC NGI

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T THIEN AO VI NHAN AO LA MOT

Nguyen Hien Le

85

Cac hoc gia phng Tay eu nhan thay triet hoc Trung Quoc co ac iem nay: cho vu tru van vat cung mot the. T tng o la t tng can ban cua dan toc Trung Hoa ma triet gia nao: Nho, Lao hay Mac cung chap nhan . ai bieu vu tru la tri at, ai bieu van vat la ngi. Tri, at, ngi cung mot the, cho nen ngi c sap ngang hang vi tri at, thanh mot bo tam tai (ba ngoi). Tri (at) vi ngi quan he mat thiet vi nhau (thien nhan tng d); phep tac cua tri at lam mo pham cho hanh vi cung ngi con tng cam tng ng vi nhau, cho nen ngi Trung Hoa thi xa rat coi trong phep boi, ma quan Chuc coi ve thien s (cau nguyen tri ban phuc lanh cho dan, xem tng tri, lam lch e ng dung vao nhan s, coi oviec boc phe e oan viec cat hung) luon luon lam co van cho cac vua chua, chc ngang vi quan S coi ve nhan s. Thuyet Thien nhan tng d o chac a co t i Thng hay trc na, va toi oan rang no vi thuyet am dng phai co lien quan vi nhau . Ca vu tru ch la am dng, tri la dng, at la am, trai la dng, gai la am, nh vay nhat the roi; ma loai ngib luat am dng chi phoi, tc luat t nhien cua tri at chi phoi, th thien ao tc la nhan ao. He t ha chng 10 bao trong Dch gom ca ao tri, ao ngi, ao at, the la u tam tai, roi nhan hai len thanh sau hao (Dch... hu thien ao yen, hu nhan ao yen, hu a ao yen; kiem tam tai nhi lng chi, vo viet luc). Y muon noi moi que gom sau hao th hao 1, 2 la at; 3, 4 la ngi; 5, 6 la tri. Thuyet quai truyen chng 2 noi ro them, cho Dch lap ao tri la am dng, ao at la cng mem, ao ngi la nhan ngha (lap thien chi ao viet nham d dng, lao a chi ao viet cng d nhu, lap nhan chi ao viet nhan d ngha)... Nhng l o ung hay sai, chung ta cha can ban, ch biet rang Dch cung chu trng thien ao vi nhan ao la mot, do luat am dng chi phoi. * HNH ANH MOT XA HOI TRUNG CHNH TRONG 64 QUE Phung Hu Lan bao Dch la hnh anh thu nho cua toan the vu tru. Trong vu tru o co xa hoi Trung Hoa thi Chien Quoc, ca cac nc thi sau na v xa hoi Trung Hoa thay oi rat t cho ti au the ky chung ta, va neu ta ng cau ne tng ch th co the la co ca xa hoi loai ngi thi nay na. Chng tren chung ta a c biet vai net chnh ve hnh anh tri at; chng nay chung ta se biet them ve hnh anh xa hoi. Viec hang ngay:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

86

- Viec au tien la viec an uong. Co que Di, que Tnh, que nh. Nuoi than the, que Di khuyen phai tiet am thc (v benh tong nhap khau) ng v mieng an ma mang nhuc. Nhng nuoi than the khong quan trong bang nuoi tinh than: ba hao cuoi que Di co ngha la nuoi tinh than, eu c cho la Cat. Bac hien nhan nuoi tinh than dan chung co cong ln nhat, ngang vi cong tri at nuoi van vat. Cho nen xem cach mot ngi t nuoi mnh va nuoi ngi ma biet c tot hay xau (Quan Di, t cau khau thc Thoan t que Di). - Ve viec nuoi tinh than, co rat nhieu que va chung toi se xet trong muc Tu than, ay ch xin ke t que. Que Ly day ta cach i: Dch cho rang mi ra i, con ngi co tnh chat phac, trong trang (gan giong thuyet tnh thien cua Manh t), nen gi vng tnh o, gi ng chnh, ng t phu, phai than trong, nh vay ch oti suot i. Phai biet trau doi tai c (que ai Suc), biet sa loi (que Phuc), nhng ng ham tien mau qua, ma nen tien lan lan thoi, nh con chim hong trong que Tiem. Ti tot bc th thanh mot hang xuat the, kh tiet thanh cao, khac pham, du khong trc tiep giup i, nhng t cach co the lam gng cho i, nh mnh ma xa hoi van mi nh, cung nh cai long con hong trang iem cho i song (k vu kha dung vi ngh hao 6). V mot bac cao kh iet vi con hong, hnh anh o that eo va nen th. Muon nuoi tinh than th phai nhom ban tm thay: que T. Trong viec nhom ban, phai can than t luc au, thanh tn, v a ch khong v li, nhat la phai trong s t do cua nhau: ai muon ti vi mnh th niem n on, ai chong mi nh2 th c rut lui, khong ep ai ca (hao 5). - Nuoi tinh than e giup i nh nc gieng trong que Tnh, thc an trong que Dnh; e biet cach tiep xuc vi tieu nhan: que Lam, e giup quan t thang tieu nhan: que Cau, que Quai... - Mot trong nhng van e Dch quan tam ti nhat la van e nam n, v chong. V no la cai thien a chi ai ngha, co am dng, nam n th mi co v chong, gia nh va xa hoi. Dch khuyen: Khi trai gai cam nhau phai cho chnh ang, biet t chu, gi le : que Ham. Khi con gai ve nha chong th phai khiem ton: que Qu muoi, hao 5. V chong an vi nhau theo luat t nhien cua Can, Khon, ma phu xng phu tuy: que Hang. di che o phu he, nh vay la hp ly. - Co gia nh roi th phai te gia, cho nen co que Gia nhan. Tuyu phu xng phu tuy nhng phai phan cong, an ba lo viec trong nha, an ong lo viec ngoai, va nam n eu co bon phan, trach nhiem ngang nhau, eu phai co t cach ao c lam gng cho con chau (n chnh v ho noi, nam chnh v ho ngoai, nam n chnh, thien a chi ai ngha da). Trong cac triet thuyet thi Tien Tan ch co Khong giao chu trong ti gia nh hn ca, va Dch hoc phai theo chu trng o.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

87

- Trong viec day tre, que Mong khuyen phai ngan nga trc loi cua tre, phai nghiem, ng qua dung hnh phat ma se an han (hao 1); nhng tha qua nghiem con hn la qua de dai e ti noi tre luong tuong ma nha se suy, loan (Gia nhan hao 3). Cung lai la luat tuan hoan: cng qua th tr lai nhu, nhu qua th tr lai cng, gi mc trung la hn ca, nhng t ai hoc c bai hoc o. Nen oc them que Quan: ngi tren neu gng cho ngi di. - Cha me co bon phan day do, neu gng cho con; ngc lai con cung co bon phan can ngan cha me e cha me khoi lam mot ieu trai ao ly. Nhieu ngi hieu lam rang ao hieu cua Khong giao rat khac khe, bat con cai phai nhat nhat tuan lenh cha me, cung nh be toi nhat nhat phai tuan lenh vua, vua co bat chet cung phai chet. T tng o cua Han Nho, Tong Nho, khong phai cua Khong T. Quan niem cua Khong t rat hp tnh, hp ly, hieu trc het la gi c danh d cho gia nh, lam ve vang cho to tien. Luan ng thien Ly Nhan bai 17, Khong t bao: Th cha me nen nho nhe khuyen can; neu cha me khong nghe theo y mi nh2 th van cung knh ma khong c xuc pham cha me, nh vay tuy kho nhoc, lo buon, nhng khong c oan han (S phu mau ki gian, kien chi bat tong, hu knh bat vi, lao nhi bat oan). Con phai khuyen can cha me v neu khong, cha me se mac loi trai ao ly ma cha me mang tieng xau, xau lay ti to tien, ca dong ho; nh vay cha me mang toi bat hieu vi ong ba, to tien, ma mi nh2 cung mang toi bat hieu vi cha me. Khong t ch noi van tat thoi. Dch, que Co dien ro hn: - Hao 1: Sa loi cho cha, nh con ma cha khong co loi, nhng phai than trong th mi tot. - Hao 2: Sa loi cho me, khong nen co chap ma phai mem deo. - Hao 3: Neu sa loi cho cha ma noi thang qua th ang an nan, nhng khong co loi ln v gi c ao ly cho cha. - Hao 4: Neu do d, khong dam can cha, e cha mac loi th se hoi tiec. - Hao 5: Can cha e cha sa loi th c tieng khen. Chung ta thay 5 hao (khong ke hao 6 noi chung ve cac hien nhan sa loi cho thien ha) th co 4 hao sa loi cha, ch co mot hao sa loi me: rat hp tam ly v an ba von nhu thuan, de nghe li khuyen hn. Khi sa loi cha, v an ong von cng ngh, nen hao t khuyen con phai rat than trong. Than trong nhng van cng quyet (hao 4) neu v qua trc ngon ma lam phat y cha th tuy ang an han ay, nhng khong mac loi ln, ma khi thanh cong con c tieng khen na. Nh vay Dch con cng quyet hn Luan ng. Knh trong cha me th phai trong ao ly, tieng tot cua cha me. Quan niem o au co hep hoi, toi cho la hp tnh, hp ly. Con nhieu que noi ve cac viec hang ngay na, toi danh lai cho mot tiet sau: ao lam ngi. ay toi ch xin gii thieu them que Tung noi ve viec kien cao va que L noi ve canh lu lac que ngi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

88

- Que Tung gom Can tren, Kham di, T cai hnh tng tri tren nc ma suy dien ra thanh viec kien tung, that la ieu lam cho ngi ta ngac nhien. oc li giang cua Thoan truyen (trong que 6 phan II) chung ta thay s suy dien o co ly). Co hai cach giang: - Tach ngoai quai va noi quai, coi trung quai ch la mot ngi, trong long th nham hiem (noi quai la Kham), ma ngoai th cng (ngoai quai la Can), tat hay gay s, sinh ra kien cao. Roi ti sau hao: - Hao 1: a xay ra vu kien th du co cho da, mnh cung khong nen y the sinh s keo dai vu kien; nen nhng nhn co thua thiet mot chut th cung thoi, sau se c bien mi nh. - Hao 2: Neu the mnh yeu, th rut lui, tranh i (trng khong choi noi vi a), nh vay mi khong b toi loi. - Hao 3: Neu be tren cua mnh muon loi keo mnh vao mot vu kien, mot vu tranh chap, mnh khong the t choi c th mnh c gi ao chnh, phai giup be tren th giup lay le thoi, ng kheo tai, lap cong. - Hao 4: Bo y ham kien i, theo le phai, yen th tot. - Hao 5: Ngi x kien nen co c, co tai; ngi i kien hay b kien ma gap c ngi x kien nh vay th khong co g tot bang. - Hao 6: Ke nao ham kien qua th du co may ra c kien, rat cuoc cung bat li. Y cac hao rat nhat tr, hao nao cung noi ve kien tung, khong lac ra ngoai, lai sang sua ma xet u cac hoan canh tot xau trong cac vu kien, nhat la li khuyen ran that sang suot, nen tranh s kien cao. hao 3 khong kien vi ai: tot; hao 2 va 4 muon kien ma sau thoi, cung tot; hao 1 b kien th nen nhng nhn mot chu, rot cuoc se tot; duy co hao 6 hang kien ti cung th xau. hao 5 to y c mong co mot toa an cong minh. Ch dung luat trng ng cua am dng, dung cai the va v cua cac vach lien va t, khong gng ep chut nao ma suy dien ra c nhng ieu hp ly e ran i nh vay, toi cho la tai tnh rat mc. Co the ap dung que o vao cac vu tranh chap tren the gii nay. - Que L gom Li tren, Can di, la la tren nui. Cho cua la la bep, lo, nay lai xuat hien tren nui th la mat cho , la di c, au (L). Thi nao cung co canh au at khach : ngi ln th v ngheo phai bo que, di lam an ni khac, tre con th v mo coi hay v cha me khong nuoi noi ma phai nh ong chu ba bac. Nhng trong nhng thi loan lac nh thi Chien Quoc Trung Hoa hay thi chung ta tren khap the gii th canh l mi gan nh khong tranh mot ai va non trieu ong bao chung ta ngoai quoc luc nay khong khoi bui ngui khi oc que L. Canh au la canh bat ac d, nhieu lam ch co the hi hanh thong c thoi, cho nen trong 6 hao, khong co hao nao c coi la rat tot, ngay en hai hao tot nhat, ac trung ac chnh la hao 2 va hao 5 cung ch c khen la tot lanh (hao 3) la co phuc, loc (hao 5). Con bon hao kia th xau nhieu hay t ca: t th nh hao 4: khong c ai giup , trong long khong vui; nhieu nh hao 3, hao

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

89

1 va hao 6: hao 3 v qua cng, khong biet mem mong nen du mnh co ngay thang th cung nguy; hao 1 v t cach hen ha, tham lam nen b ngi ta ghet ma rc hoa vao mnh; hao 6 v than i tro ma lai muon lan chu nha nen b ngi ta uoi i. Tom lai, theo Dch, cai ao au la mem mong, ng tham lam, ng lam cao e ngi ta khoi ghet; nhng mat khac cung phai sang suot, gi t cach e ngi ta khoi khinh. Li khuyen o rat ung. *

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T VIEC TR DAN

Nguyen Hien Le

90

- Ve nhiem vu dng dan, giao dan cua nha cam quyen, chung ta co the suy t nhng que Di, Mong, ai Suc chung toi a gii thieu tiet tren, khoi phai nhac lai, ch xin noi them ve chnh sach kinh te trong que Tiet va que Khiem. Thoan truyen que Tiet bao nha cam quyen nen theo luat tiet che cua tri at bon mua nang ma, nong lanh eu co chng mc, ma tr dan: han che long ham muon, tnh xa x cua con ngi, bat dan lam viec va sc thoi, nh vay khong ton cua cai, khong hai dan (Tiet d che o, bat thng tai, bat hai dan.) ai tng truyen hieu xa hn, khuyen ngi tr dan mot han nh chng mc nao o trong s lam viec va hng thu cua dan, tuy ao c, tai nghe cua moi ngi (Quan t d che so o, ngh c hanh). Nh vay la cho ch Tiet mot tac dung rat ln: tiet che co ngha gan nh ke hoach hoa ngay nay va co muc ch thi hanh s cong bang trong xa hoi, nh li ai tng truyen que Khiem: xng vat bnh th: cho s vat c can xng, quan bnh. Muon xng vat bnh th th phai bieu a ch qua: bt chon nhieu bu chon t. o la ao cua tri: khuy doanh nhi ch khiem, ay th lam cho vi i, kem th bu ap vao. Khong, Lao eu a ngh nh vay. Luan ng, thien Qu Th, bai 1, Khong t bao Nhiem Cau: trong nc he phan phoi quan bnh th dan khong ngheo (quan vo ban); va Lao t trong ao c kinh chng 77 bao: ao tri bt cho d bu cho thieu. ao ngi th khong vay: bt cho thieu ma them cho d. Ai la ngi co d ma cung cap cho ngi thieu thon trong thien ha ay? (Thien chi ao ton hu d bo bat tuc. Nhan chi ao tc bat nhien, ton bat tuc d phuc6 hu d. Thuc nang hu d d phu thien ha?) Ve viec hnh phap co que Phe hap, ai y khuyen ngi x hnh phai sang suot trc het, cng quyet ma cung can co c nhu (e bt cng i), co chut t tam va luon luon gi ao chnh, than trong nh hai hao 4, 5. Neu khong trung chnh, dung hnh nguc ma khong c ngi phuc, co phan b oan na th tuy ang an han ay ma khong co loi ln v mnh muon gi trat t trong xa hoi. Toi cho nh vay khong hp vi chu trng trong le hn hnh phap, chu trng trung hau cua ao Nho (toi ma con nghi ng th nen phat nhe toi nghi duy khinh), va toi ng rang Dch truyen a chu chut t anh hng cua thi Chien Quoc, cua phai phap gia. Nhng que Phe hap cung khuyen ran e t khi dan mi mac toi nho, neu khong dan se quen lam bay, ac c tch luy ma mac toi ln. Li o rat ung. Thi Xuan Thu va Chien Quoc, ngi ta thng coi que trc khi ra quan. Que S ban ve viec ra quan, y ngha hay, u, li gon ma khong gng. Que mot hao dng (hao 2) vi 5 hao am: nhat dng thong lnh quan am, nh mot ong tng ieu khien oan quan. ai y cua que: - Bat ac d mi phai ra quan, ra quan phai co chnh ngha.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

91

- Dung tng phai la ngi xng ang (nh hao 2, dng cng ma ac trung), ng e cho ke bat tai (hao 3) tham gia. quan. - Phai can than t luc au, ky luat nghiem minh, nhng phai kheo leo e khoi mat long dan, - Neu gap ke ch ng the manh th hay tam tranh, khong sao. - Dieu nay ang e y nhat: khi thanh cong roi, luan cong ban thng th ke tieu nhan (t tai, t c, ch gioi giet giac thoi) co cong, ch nen thng ho tien bac, ng giao cho ho trong trach (nh cai tr mot vung, cam au mot bo, mot vien...); trong trach phai ve nhng ngi co tai c, nh vay mi thnh c. T xa ti nay, biet bao nha cam quyen mac loi o khien cho thang trong chien tranh ma lai bai trong hoa bnh. Bat ac d mi ra quan phai co chnh ngha, o la chu trng chung cua cac phai Khong, Lao, Mac. Ho trong van hn vo. Dch cho Can la chnh, Khon phu thuoc Can, nhng cung nhan am co cac y van ve, khiem nhu, la c cua ngi van minh, cho nen hao 5 que Khon la rat tot, va tng trng bang cai xiem vang; xiem th ep e ma mau vang va sang va ep, qu, ch vua chua mi c dung. Dan toc Trung Hoa thi Xuan Thu hieu hoa cung nh moi dan toc nong nghiep, nen tren hai ngan nam may lan ieu ng v cac dan toc du muc hieu chien pha Bac va Tay, het r Ho, ti r Kim, r Mong, r Man. - Cach oi vi dan co cac que ong nhan, T, Hoan. DIeu quan trong nhat la oan ket c nhan dan, khien cho tren di hoa ong. Muon vay th phai bo tinh than ang phai, ton trong quyen cua moi ngi, phan biet nhieu hang ngi, cho moi ngi c phat trien s nang, thoa man s nguyen (ai tng truyen que ong Nhan). Cong viec hoa ong nao mi au cung b nhieu ke ngan can, khong e g thc hien ngay c, du la hp vi cong ly, vi hanh phuc so ong (hao 3 que ong nhan). Cung nen nh them hao 5 que T: e cho ngi ta t do, ai phuc tong mnh th ti, khong th c rut lui, ma mnh th phai trung, chnh; neu mnh co ta tam, mu cau t li, dung thu oan e ep buoc ngi ta th ngi ta mien cng theo roi cung chong lai mnh. Co khi e oan ket toan dan, mnh phai biet giai tan be phai cua mnh, nh li khuyen trong cac hao 3, 4 que Hoan. - Hao 3 bao: anh tan long rieng t cua mnh i th khong hoi han. - Hao 4: giai tan be phai cua mnh i, rat tot, v nh vay la giai tan cai nho e tap hp thanh cai ln (nh tap hp ca quoc dan ma cung lo cu nc). - Ngc lai vi que Hoan la que Tuy noi ve s lap ang hay lien minh. Thoan truyen que o khuyen ngi lap ang hoac v minh chu phai la bac ai nhan, tai c hn ngi, c moi ngi tin, trong; phai gi vng ao chnh co ng loi chnh ang, nhat la phai co long ch thanh nh khi vua vo nha Thai Mieu dang le. ai tng truyen khuyen them: Khi nhom hop, nen co tinh than hoa thuan. - Cach dung ngi: khong co mot que rieng noi ve cach dung ngi, nhng xet cac hao 5, 4, 2 trong cac que th chung ta gap rat nhieu trng hp dung ngi. Hao 5 thng la v nguyen thu,

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

92

ngi cam au, co quyen nhat, hao 4 thng la v can than tay chan cua v nguyen thu, hoac mot ke s cha ra lam quan. Hao 5 va hao 2 tng ng vi nhau, nhng xa nhau, hao 5 va hao 4 khong tng ng nhng gan nhau. Trng hp tot nhat la v nguyen thu co tai c ma gap c mot ke s cung co tai c, ngoi tren biet tin dung ngi di, ngi di cung ch hng vi ngi tren th de lam nen viec ln nh hao 5 va hao 2 que Can. Ngi tren t tai nhng sang suot, biet dung ngi co tai th cung tot, nhng hao 5 vi hao 2 que Lam, hoac nh hao 5 va hao 2 que S: vua trao toan quyen cam quan cho mot v tng lao thanh. Ong vua co tai co c ma can than biet phuc c sang cua vua, em tai c ra giup i th cung tot, nh hao 5 va hao 4 que Quan. Neu hao 5 va 4 eu la dng cng ca, vua va can than eu co tai, eu cng cng ca th de lap c s nghiep, nhng can than cong lao ln qua ma lai c long dan na th khi cong thanh roi, se b vua ghen ghet ma nguy cho mnh, nh trng hp Nguyen Trai. Neu Hao 5 va 4 eu khiem nhu nh trong que Khiem th tot cho 4 nhng khong tot may cho 5, v 5 thieu uy. Theo luat am dng th nh vay, nhng Dch phai co tnh cach bien thong, cho nen tot xau con tuy y ngha cua ca que, tc cua thi (coi tiet Thi sau), ch khong hai ch tuy y ngha cua moi hao. Nguyen tac chung trong s dung ngi la ngi tren phai ch thanh mi cam hoa c ngi di, nhng cung phai co uy mi sai khien c ho, ma ngi di cung phai co long ch thanh vi ngui72 tren; nh hao 5 va 2 que Trung Phu (co c tin trong long, tc co long ch thanh). - Hao 5: ngoi ch ton, co c trung chnh, thanh tn, buoc c long thien ha. - Hao 2: ng vi hao 5, cung co c dng cng, co long thanh thc nh 5, nen tng ac nhau, nh hac me gay, hac con hoa lai. Hai hao o hp thanh mot cap rat tot, cung nh hai hao 5 va 2 que Can. Trai lai, hao 5 que ai hu tuy cung co c ch thanh nhng v ch ton ma la am. nhu nhc, nen Hao t khuyen phai co chut uy.. Hao 5 que Khiem cung vay, tuy ac trung thu phuc c nhieu ngi, nhng v la am, nhu qua, khong phai la t cach ong vua, nen Hao t khuyen nen dung uy vo. Toi xin gii thieu hai que na: Cach va Giai: Cach co ngha la thay oi (nh t ng cai cach), ma trong xa hoi, s thay oi ln nhat la cach mang, thay oi mang tri, tc ha mot ong vua tan bao khong lam tron s mang tri trao cho, e lap mot trieu ai mi, nh vua Thang uoi Kiet ma cach mang nha Ha, vua Vo diet Tru ma cach mang nha Thng. Thoan t cua Van Vng ch noi Thay cu oi mi la mot viec ma phai lau ngay ngi ta mi tin c, v ngi ta co thoi quen thu cu, lai phai hp thi, hp chnh ao th ngi ta mi phuc.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

93

Thoan truyen giang them: phai sang suot hoa duyet (hp long dan) th mi thanh cong. Ma nh vay la hp ao tri: tri at thay oi bon mua ma van vat mi sinh trng c. Hao t cua Chu Cong ban ky hn ve ieu kien, t cach ngi lam cach mang, s chuan b va ket qua. ieu kien la phai hp thi. T cach la phai co a v, co tai (hao 1) tc nh Manh t sau nay noi, phai la mot bc thien lai , co the the thien hanh ao c. Phai chuan b ky, tao nhng hoan canh thuan tien e ngi tren ke di tin mnh (hao 2); neu nong nay lam lieu th hong viec. nen than trong tnh toan ke hoach ba lan (hao 3), nen co long ch thanh, va biet uyen chuyen va cng va nhu (hao 4). c nh vay th dan chung het long tin va se thanh cong m man, lam cho xa hoi thay oi, tot ep, mi me len, nh con ho thay long. (hao 5). Tuy nghien, ta nen nh ban tnh con ngi von ghet s thay oi thoi quen, loi song, cho nen ch co bac quan t mi thc tam hieu va theo s cai cach, con hang tieu nhan th ch mien cng theo ngoai mat. Nh vay cung tot ep roi, va nen ngng lai, ng cai cach hoai ma gay long oan cua dan (hao 6). Tom lai, bat ac d mi phai lam cach mang. Li khuyen o that sang suot, thau tam ly con ngi; phai la ngi a lam cach mang nh Chu Cong mi ngh ti. Que Cach nay la tai lieu duy nhat toi c thay ve thuat lam cach mang thi Tien Tan. Trong mot cuoc cach mang du hp thi, hp long dan ti may, the nao cung co mot so ngi v trung thanh vi trieu ai cu, v t li chong oi mnh, gay roi loan, mnh phai don dep e giai nan. o la y ngha que Giai. Thoan t va Thoan truyen que nay khuyen: khi giai nan xong, th dan ch mong an c lac nghiep, ngi tr dan nen co chnh sach khoan ai, gian d, ng a s, c khoi phuc trat t cu cung u tot roi. Tuy nhien cung phai tr nhng te a gay ra nhng hoan nan troc kia, cung phai sa oi cho s bnh nh c lau dai, cong viec o lam cho mau xong (van la y ng a s) th tot. ai tng truyen bao nen tha toi cho nhng ke lam loi trc, neu khong the tha c th cung nen giam an cho nhe i. Nhng li khuyen o eu xac ang. * Chung toi nhan thay trong 64 que, khong que nao noi rieng ve viec te le, mot viec thi xa t nha cam quyen ti dan eu cho la rat quan trong; nhng rai rac trong nhieu que, va nhieu hao he ngau nhien noi ve te le th bao gi cung khuyen trc het phai ch thanh. Nh que Tuy noi ve viec nhom hop, phai ch thanh, Thoan t bat au bang 4 ch vng cach thai mieu (nh vua en te le nha thai mieu). Que Hoan, trai lai, noi ve viec la tan, cung khuyen phai co long ch thanh va Thoan t cung m au bang 4 ch Vng cach thai mieu.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

94

Vay ngi Trung Hoa cho cong viec te le can co long ch thanh nhat, va he noi en long ch thanh th lay viec te le lam th du. Co long ch thanh la u, le vat nhieu t la ieu phu. Nh que Tuy, Thoan t bao: le vat hau h th tot (dung ai sinh, cat), nhng hao 2 cung que o lai bao ch thanh th nh trong viec te le, dung le mon cung tot. Que K te, hao 5 lai noi: Hang xom ben ong (hao 5) mo bo (lam te le ln) ma thc te khong c hng phuc bang hang xom ben tay (hao 2) ch te le s sai. Ca hai hao eu co long ch thanh ngang nhau, nhng hao 2 gap thi hn nen may man hn, c hng phuc hn. oc gia co the coi them Thoan t que Quan, cac hao t hao 2 que Ton, hao 2 que Thang, hao 5 que Khon... * TU THAN, AO LAM NGI Thoan t va Hao t thng khuyen ta nen co thai o ra sao, gi nhng c nao nhng van nham muc ch xu cat t hung, ngha la van chu trong vao viec boi. Thoan treuyn con da vao Thoan t ma ban rong them ve ao lam ngi; ne Tng truyen th xem thng viec boi ma ch xet ao lam ngi, em nhieu t tng cua Nho giao vo Kinh Dch, ti noi co ngi trach tac gia Tng truyen la lam cong tac tuyen truyen cho ao Nho, nh trong Chng II chung toi a noi. Chung toi lay th du que ai Suc e oc gia nhan thay ro dieu o. Thoan t ch noi: Cha ln: chnh ang (theo chnh ao) th li. Khong phai an cm nha (tc c hng loc cua vua), tot. (Dai Suc: li trinh, bat gia thc, cat). ai Suc la cha ln, cha tai hay c, hay ca tai lan c, ma nhng c g, chung ta khong biet. Thoan truyen giang: cha ln la cha c cng kien cua que Can, c thanh thc, rc r cua que Can (v que ai Suc gom que Can di, que Can tren), moi ngay phai sa c cho mi hoai (nhat tan k c). Giang nh vay tuy co rong that, nhng con da vao li Thoan t. Ti ai tng truyen th bao ngi quan t phai tm toi nghien cu, nhng li xa vet cu cua thanh hien, ma biet cho en ni en chon, lam cho en ni en chon e nuoi cha c cua mnh (Quan t d a thc tien ngon vang hanh d suc k c). Ro rang la mot bai luan ly khong con lien quan g toi viec boi toan na, Ca Van ngon truyen va He t truyen cung nhan vao tnh cach luan ly o ma ngi thi Chien Quoc va thi Han lan lan gan them cho Kinh Dch. CHN C E TU THAN

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

95

Chng VII He t ha ch ra chn que ma ngi quan t phai nghien ngam e sa c, tc cac que: - Ly, cai nen cua c, v Ly la le, cung knh, than trong. - Khiem, cai can cua c, khiem la khiem ton, t ha. - Phuc, cai goc cua c, v phuc la tr lai, la khoi phuc lai thien ly. - Hang, la cai ben vng cua dc, v hang la gi long cho ben, khong thay oi. - Ton, la s trau doi c, trau doi bang cach bt long duc, bt long gian. - ch, la s nay n ay u cua c, ch co ngha la tang tien cai c. - Khon, la e nghiem xem c mnh cao hay thap, v co gap thi khon, gap nghch canh mi biet mnh gi dc ao, c t cach khong. - Tnh, la s day dan cua c, tnh la gieng la ni nc khong can ma cung khong tran, giup ch cho i, cong dng ay khap, day dan. - Ton, la s che ng c, e c thuan thuc, linh hoat, biet quyen bien. Chn c o quan trong that ay, nhat la c Khiem ma Thoan truyen que Khiem rat e cao, coi no la ao cua tri at: ao tri giao te xuong di thap, o la c khiem cua tri, v the ma phat duc c van vat, cong tao hoa cang ngay cang rc r, ao at chu di thap het thay van vat, o la c khiem cua at, v the ma kh am boc len giao te vi kh dng, nh vay la tri at cung khiem ca (Thien ao ha te nhi quang minh, a ao ti nhi thng hanh). ao tri lam vi cho ay ma them vao cho thieu (khiem), ao at bien oi (lam sup) cho ay ma o vao cho thieu, qu than lam hai cho ay ma lam phuc cho cho thieu; ao ngi ghet cho ay ma yeu cho thieu. Khiem th cao quy ma sang, thap (t ha) ma khong ai co the vuot qua, o la mc cuoi cung cua ngi quan t (Thien ao khuy doanh nhi ch khiem; a ao bien doanhnhi lu khiem; quy than hai doanh nhi ch khiem; nhan ao o doanh nhi hieu khiem. Khiem ton nhi quang, ti nhi bat kha du, quan t chi chung da) Cau cuoi: Khiem ton nhi quang, ti nhi bat kha du sao ma co giong ao c kinh the: Thanh nhan hau k than nhi than tien cng 7; Thanh nhan duc thng dan bat d ngon ha chi, duc tien dan tat d than hau chi , chng 66. Tieu tng truyen hao 1 que Khiem cung khuyen nh Lao t: Ngi quan t khiem roi lai khiem, t ti e nuoi c mnh (Khiem khiem quan t, ti d t muc da). Ngi quan t khiem roi lai khiem, dung c o ma qua c song ln (qua c tai nan) (Khiem khiem quan t, dung thiep ai xuyen). Hao 3: Bac quan t can man, kho nhoc ma khiem th van dan eu theo (Lao khiem quan t, van dan phuc da). ao khiem con c nhac trong nhieu cho khac na, nh trong:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

96

co loi.

- Que ai Hu, hao 4: tuy giau co ma ng lam ra ve thnh vng, phai khiem ton th khong

- Que Qu muoi, hao 5: Em gai vua e At ma ga cho ngi bnh dan, va khi ve nha chong, y phuc lai khong ep bang y phuc co phu dau, nh vay la rat khiem ton, tot. - Que Minh Di, Thoan Truyen khuyen nen giau bt s sang suot cua mnh i, ma van gi c ch hng, khong khoe tai khoe gioi, cung la khiem ton na. Nen so sanh vi cau Tri, bat tri, thng (Biet ma lam r abo khong biet, nh vay la sang suot nhat), chng 71 trong ao c kinh. * THEM VAI C NA Nhng nao ch co 9 c neu trong He t ha o ma thoi, con nhieu c khac cung quan trong, nh c Cng, t cng trong que Can. Can gom 6 hao, eu la dng ca, tng trng cho tri. S van chuyen cua tri manh, ngi quan t (nen theo ao cua tri) ma t cng mai khong ngh (Thien hanh kien, quan t d t cng bat tc que Can ai tng truyen). Hao T hao 3 que Can cung noi: Ngi quan t suot ngay hang hai t cng (Quan t chung nhat can can). Con nhieu que khac na cung thng nhac ti ao cng cng, nh: - Que Mong, ai tng truyen giang: que nay ngoai quai la Can, nui, noi quai la Kham, nc suoi, vay la di nui co suoi phun ra, the nc manh; ngi quan t nen manh me nh dong suoi o, qua cam hanh ong e nuoi cai c. (Sn ha xuat tuyen, mong; quan t d qua hanh duc c). - Que Hang, ai tng truyen giang: Que nay ngoai quai la Chan, sam; noi quai la Ton, gio (tri at co luc bien ong nh sam, gio, nhng ao tri th van co y nhien), ngi quan t nen bac chc the ma t lap, khong bao gi thay oi y ch (Loi phong hang, quan t d lap, bat dch phng). - Que Nhu, Thoan truyen bao: cng kien ma khong ham (ngha la thong at) th khong khon cung. (Cng kien nhi bat ham, ky ngha bat khon cung h). - Que ai Hu, Thoan truyen giang: Noi quai la Can, tc trong co c cng kien, ngoai quai la Li la ngoai co c van minh; nh vay c cua que ai Hu la cng kien ma van minh, ng vi tri ma tuy thi thi hanh th rat tot (ky c cng kien nhi van minh, ng ho thien nhi thi hanh, th d nguyen hanh). - Que ai Suc, Thoan truyen bao: cng manh, thanh thc, rc r moi ngay phai sa c cho mi hoai, ngoi ton, nghiem ngh ma chuong ngi hien, ngan c s manh, nh vay la bac ai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

97

chnh. (Cng kien, doc thc, huy quang, nhat tan ky c, cng thng nhi thng hien, nang ch kien, ai chnh da). Con nhieu cho khac, khong the dan het c. Dch hoc phai cho hao dng tng trng ngi quan t, ma dng th cng kien; vay c au tien cua ngi quan t phai la t cng bat tc, nhat tan, cng quyet t trau doi ao c khong ngh, moi ngay them mot dieu mi. * Nhng Dch co dng th co am, co Can th co Khon, cho nen c nhu cung c trong, ma nh vay khong phai la mau thuan v Dch hoc chu trng phai tuy thi, phai biet bien oi, khong co chap: an ong trong cng, an ba trong nhu, ngi tren nen cng, ngi di nen nhu, lai co luc ngi tren cung nen nhu ma ngi di cung nen cng. Va lai cng qua nh hao 6 que Can th xau, nen phai co nhu. Cng la y ngha cua que Can, nhu la y ngha cua que Khon. Sau Can tiep ngay ti Khon. Dch cho Khon co c nhu thuan, nh vay ma tiep tuc cong viec cua Can e nuoi van vat, ch c van vat. Cho nen bai hoc cua Can la quan t t cng bat tc, th bai hoc cua Khon la quan t d hau c tai vat (ngi quan t nh c day ma dung ch c van vat ai tng truyen que Khon). Thoan truyen bao: An tnh gi c trinh (ben vng), hp vi ao vo cung cua tri at (An trinh chi cat, ng a vo cng). - Que Hang cung trong c nhu: Hang ngha la lau dai, cng tren ma mem di, sam gio cung hien vi nhau (v que Hang gom que CHan tren la sam, que Ton di la gio, sam th cng, gio th nhu), nhun nhng ma ong, cng mem eu ng nhau (Hang, cu da. Cng thng nhi nhu ha, loi phong tng d, ton nhi ong, cng nhu giai ng - Thoan truyen). - Que Tuy cung khuyen phai cng ma cung phai nhu: Que Tuy: cai cng en ma di cai mem (v gom que Chan la sam, cng, di que oai la cham, mem), ong ma ep long (oai con co ngha la ep long) (Tuy: cng lai nhi ha nhu, ong nhi duyet Thoan truyen). T cng bat tc, cng kien la chu trng cua Nho. Chung t anh cach KHong t day hoc, bat mon sinh phai tan lc tien hoai, moi ngay moi thang biet them c ieu mi ma khong quen ieu cu, luon luon on co tri tan, hoc th nh s khong kp, hoc c ieu g roi th nh s quen mat (Hoc nh bat cap, do cung that chi Luan ng THai Ba bai 17); khien mon sinh u tu nhat cua ong la Nhan Hoi phai than th: Thay tc Khong t dung th tch ma m rong tri thc ta, dung le tiet c thuc hanh vi cua ta, du ta muon thoi cung khong c. Ta tan dung nang lc ma c ho van thay co cai g cao ln sng sng pha trc, ta muon leo len ti cung ma khong sao theo noi (Luan ng T Han bai 10). Nhu, trai lai la chu trng cua Lao.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

98

ao c kinh chng 36, Lao bao Nhu nhc thang cng cng; chng 78, ong chng minh: Trong thien ha khong co g nhu nhc hn nc, ma pha c cai cng cng th khong g hn no, nh nc chay hoai ma a phai mon. Chng 76 ong lai noi: Ngi ta sinh ra th mem yeu ma khi chet th cng . Thao moc sinh ra th mem du ma khi chet th kho cng. Cho nen cng manh la cung loai vi chet, mem yeu la cung loai vi song (Nhan chi sinh da nhu nhc, ky t da kho cao. Co kien cng gia, t chi o; nhu nhc gia, sinh chi o). nhc. Hai chu trng ngc nhau: Khong hu vi nen trong cng cng, Lao vo vi nen thch nhu

Lao biet rang vat cung tac phan, thnh cc th suy, ay roi th vi, cho nen khong muon len ti cung, khong muon thnh, khong muon ay, khong muon tren cao, khong muon manh, khong muon cng ma muon yeu, muon nhu. thi loan th thai o o khon, yen than. Dch hoc phai cung ngh rang vat cung tac phan, cho nen cung trong c nhu; nhng cung trong c cng, cho rang phai co ca cng lan nhu nh trong hai que Hang va Tuy toi mi dan tren. Hn na, Dch con cho rang ke di phai thuan tong ngi tren, nhng phai lc bac ai nhan co tai c ma tin, ma thuan tong (Thoan truyen que Ton) ch khong phai thuan tong bat ky ke tren nao, lai nen thuan tong va phai thoi, neu qua mc th ang xau ho (nh hao 3 que Ton), neu thuan tong ti mc ti ha, siem nnh, mat t cach con ngi th chang nhng xau ma con b hoa na (nh hao 6 que Ton). Vay Dch hoc phai a dung hoa c Khong va Lao. *

Di ay chung toi dan them hai que na e chng minh them tnh cach dung hoa o: que Can va qua B. Khong hu vi, tat nhien chu trng ong, ong (va ca Mac t na) suot i bon ba lo viec thien ha, t ai ong hn ong, nhng ong khong at ra van e ong tnh, co le v cho no la t nhien qua, khoi phai ban. Theo gia nh t phu, bat xa tru da (Luan ng T Han, 16) ao tri nh vay th ao ngi cung nh vay. Lao, trai lai, t i song en t tng eu chu tnh. Ong cho tnh la chu cua nao ong (tnh vi tao quan) ao c kinh chng 26). Chng 37, ong bao: Khong ham muon e c iem tnh th thien ha se t yen (Bat duc d tnh, thien ha tng t nh). Cang ong, cang muon cu i th thien ha cang loan, c yen tnh, khong ham muon g ca th thien ha se tr.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

99

Hoat ong, cu i ma lam g? Moi vat trung trung (theo luat t nhien) se tr ve coi re cua no. Ma tr ve coi re, la tnh (Phu vat van van, cac phuc qui ky can. Qui can viet tnh Chng 16). Chng 45, ong nhac lai: Thanh tnh mi chnh c thien ha (Thanh tnh vi thien ha chnh). Dch d nhien cung chu trng ong nh Khong; am dng co ong th mi giao nhau, thay the nhau, mi co bien. Trong tam que can ban, que Chan, que Ton co ngha ong. Nhng que Can, que oai th tnh. Tnh nhat la que Can; ta van noi tr tr nh nui. Can co ngha la nui, la rng, la tnh, la trong hau na. Thoan truyen que Can giang he tnh th con ngi khong b tnh duc chi phoi, khong lam ieu ac, khong ngh ti mnh (bat hoach ky than) ma cung quen ca ngi khac, tc la khong phan biet mnh va ngi, nh vay th khong co loi. Y o giong y cua Lao. Nhng Thoan truyen lai noi them: Luc ang ngng th ngng, ang i th i, ong tnh eu hp thi, th ao o (ao ngng) mi sang sua (Thi ch tac ch, thi hanh tac hanh, ong tnh bat that ky thi, ky ao quang minh). ai tng truyen khuyen ngi quan t ch nen ngng cho lam tron bon phan cua mnh. Vay la Dch chu trng ong ma cung trong tnh, nhng khong qua e cao tnh nh Lao. Mot van e na: Lao chu trng qui can, tr ve goc, ve s chat phac thi nguyen thuy. Muon vay th phai tuyet thanh kh tr, tuyet xao kh li (dt thanh, bo tr, dt tr xao, bo li), ma kien to bao phac (ngoai th bieu hien s moc mac, trong th gi s chat phac) Chng 19. Cai g ngi ta goi la van minh th phai bo het Chng 28, ong nhac lai: phuc qui phac (tr ve chat phac, moc mac nh go cha eo). Khong t khong cc oan nh vay, trong van minh ma cung trong chat phac: Chat phac thang van nha th la ngi que mua, van nha thang chat phac th la ngi chep s (gi viec van th); van va chat eu nhau mi la ngi quan t (Chat thang van tac da; van thang chat tac s; van chat ban ban, nhien hau quan t Luan ng, Ung Da, 16). Dch co ve hi trong chat (phac) hn van (ve). Thoan t qua B bao: Lam viec g ma ch nh trang sc th li ch be nho thoi (B: hanh, tieu li). Thoan truyen ban them: cai van ve t nhien (thien van) th tot, con cai van ve nhan tao (nhan van) th nen han che. ai tng truyen cung khuyen: viec chnh tr nho th dung trang sc c, con viec quan trong (...) th ng nen to iem them. Hao 5 dan them: trang sc ma tan tien th b che ci, nhng nh vay con hn la xa hoa, ma biet trong cai goc la s chat phac, cho nen rot cuoc van c tot lanh, co hanh phuc cho dan (Tieu tng truyen). Hao 6, y ngha con ro hn: lay s to phac nh mau trang (khong mau me g ca) lam trang sc th khong co loi (Bach b, vo cu). Vay, Dch tuy cung cho co trang sc mi la van minh nh Khong, nhng van trong chat hn van, lay chat lam the, lay van lam dung; tom lai hi chu anh hng cua Lao.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

100

* Tong hp lai ch co hai ch Trong 64 que, gan nh khong que nao khong khuyen ta mot c nay hay c khac (nhng que Trung phu, Di, Gia nhan, T, Tuy, ai hu... trong cac muc Viec hang ngay, Viec tr dan tren eu cha t nhieu li khuyen ve ao lam ngi ca), liet ke ra th cc phien toai, ma tong hp th rat n gian, ch gom trong 2 ch Trung Chnh nh Trng K Quan a noi: ao ly trong thien ha (theo Dch) ch la khien cho viec khong trung tr ve cho trung, viec khong chnh tr ve cho chnh. Trung chnh la quan niem can ban cua Dch: muon oan tnh cach cat hung cua mot hao, Dch xet trc het xem hao o co chnh, trung khong, co c ng vien khong, va hao ng vien no co chnh trung hay khong. Chnh. Chnh khong phai ch co ngha la ngay thang, ma con co ngha la hp chnh ngha, hp ao. Phan Kinh t dung ch chnh ma thng dung ch trinh. Trinh la chnh va ben, nh trong Thoan t cac que Can, Khon, ai Trang, Hang... hoac trong cac hao 1, 3, 5 que Hang, cac hao 2, 3, 4 que ai Trang. Nhng trong phan Truyen (Thoan truyen, Tng truyen) thng dung ch chnh e thay ch trinh. Nh Thoan truyen qua ai Trang bao chnh ai la tnh cua tri at (Chnh ai nhi thien a chi tnh kha kien da). Que L khuyen ta i phai gi tnh trong trang va ng chnh (hao 1 va 2). Que Phuc bao phai tr ve ao (phan phuc ky ao), tc tr ve dieu thien (hao 5), neu khong th se b tai va (hao 6). Nh vay la sa oi e tr ve ng chnh. Que Vo Vong co ngha la khong can bay, hp vi chnh ao; c thay viec chnh ang th lam, khong tnh toan cai li trc roi mi lam (hao 2); va neu chang may co gap tai nan th c than nhien, roi tai nan se qua khoi (hao 5). Toi ch dan may th du tren (con rat nhieu na) e oc gia thay quan niem ve chnh trong Dch. Co the coi no la ao cua ngi quan t. Ngi Trung Hoa co t ng chnh nhan quan t la ngha vay. Trung. Nhng Dch cho rang chnh khong qui bang Trung, v he trung th cung la chnh, ma chnh cha chac a trung (trung la khong thien lech). Nh hao 2 que ai trang. No la hao dng v am (chan: 2) tc bat chnh (dng v dng, am v am mi la chnh); nhng no gia noi quai, the la ac trung, ma trung th khong bao gi bat chnh, cho nen Hao t khen la tot.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

101

han.

Hao 2 que Hang cung vay: cung la dng v am, ch nh ac trung ma khong phai hoi Nen coi them hao 2 (dng) que Ton, va hao 2 (dng) que V Te.

Phan Boi Chau (Chu Dch I trang 233) cho rang ngi Trung Hoa at ch chnh trc ch trung v qu trung hn chnh, trung bao gom c chnh, ch chnh khong bao gom c trung. Theo Phung Hu Lan th Hue ong em trong Thoan truyen c 35 que va trong Tng truyen c 36 que noi ve c trung, ngha la so que chiem gia na Kinh Dch. Khi th goi la trung chnh hay chnh trung, ai trung; khi th goi la trung ao, trung hanh, hanh trung, cng trung, nhu trung... Trung la t tng cua Khong phai, Lao khong he noi ti. Luan ng au thien Nghieu viet chep: (Khi nhng ngoi cho ong Thuan) vua Nghieu bao: Hi ong Thuan, menh tri tuan hoan, nay ngoi vua ve ong, ong nen thanh thc gi ao trung (doan chap ky trung) Neu dan trong bon be khon cung th loc tri (ban cho ong) se mat han ay. Ve sau, vua Thuan lai truyen nhng li o cho ong Vu. Khong biet oan o co thc la li cua Khong t, va co ung khong. Neu ung th trung la t tng truyen lai t Nghieu, Thuan. ieu chac chan la Khong t rat trong c trung. Thien Ung da, bai 27 ong bao: Trung dung la c cc ep (Trung dung chi vi c, k chi h ho!). Ong che s thai qua va s bat cap, nh trong bai 15 thien Tien Tien, ong cho T Trng la thai qua cung nh bat cap (qua do bat cap da), eu xau ca. Trong bai 21 thien T Lo, ong lai bao: Khong c hang ngi trung chnh e truyen ao cho (hoac e giao thiep) th tm hang ngi cuong phong hoac can hau gi tiet thao vay. Ngi cuong phong co tinh than tien thu, ngi can hau gi tiet thao th khong chu lam ieu xau. (Bat ac trung hanh nhi d chi, tat da cuong quyen ho! Cuong gia tien thu, quyen gia hu s bat vi da). Cuong la hang thai qua, quyen la hang bat cap. Theo T T, chau noi ong, th ong con noi: Ngi quan t gi ao trung dung, ke tieu nhan lam trai ao trung dung. Cai trung dung cua ngi quan t la a co c cua ngi quan t ma con biet tuy thi cho hp le trung (Quan t chi trung dung da, quan t nhi thi trung) Trung dung chng 2). T T trong cuon Trung Dung em t tng o cua Khong, dien rong cho co tnh cach sieu hnh, cho trung la cai goc ln cua thien ha, he trung hoa rat mc th tri dat c yen v, muon vat c phat trien, sung sng. Quan niem trung trong Dch gan vi quan niem trong Trung Dung hn la vi quan niem trong Luan ng. Luan ng ch ung ve phng dien tu than, hoac ao, ve phng dien th phi ma coi trong c trung, cho thai qua va bat cap eu xau nh nhau.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

102

Dch theo luat am dng trong thien nhien, thay cai g thai qua th gay phan ng, nen khuyen phai trung, phai quan bnh, e tranh phan ng, tranh hoa. Trung tc la co chng mc. Tri at co chng mc nen mi thanh bon mua (Thoan truyen que Tiet) ma van vat mi phat trien c. Chang72 mc cung la luat quan bnh, nang khong nang qua, ma khong ma qua; nang ma, am lanh phai thay nhau e ieu hoa kh hau. Cai g thnh qua th phai suy, suy qua th se thnh. Khong, Lao, Dch hoc phai eu thay nh vay, nhng Lao cc oan, khong muon thnh, khong muon tien, ch muon di thap, muon yeu thu th (gi phan con mai), thu nhuc (chu nhuc, kem ngi); con Dch va Khong muon tien, muon thnh, muon manh, nhng ti mot mc nao thoi. Lao trong am, vo vi; Dch trong dng, hu vi nhng hu vi va phai, tranh cc oan. Cho nen hau het cac que tot trong Dch, hao cuoi cung eu xau: luc o a thnh cc roi, bat au suy. Nh que Can ma Dch cho la que rat tot, co u cac c nguyen, hanh, li trinh, ma hao 6 co ieu an nan, v rong len cao qua, khong xuong c na; va gap hao o th khong nen hoat ong g na ma sm rut lui i e khoi phai hoi han. Hao 6 que Thai cung vay. Ti cuoi thi thong thuan roi, sap sau thi b, be tac nen Hao t khuyen: ng hanh ong na ma se that bai xau ho. Nhng que B th hao cuoi lai tot: trng con b, sau th mng v b cc th thai lai. (Nhng que xau khac cung vay, a so hao cuoi eu nh cac que Bac, on, Khue, Kien, Hoan...). Que Thang cung la mot que tot, v la thi tien len; hao cuoi cung, Hao t cho la xau, v qua tham, c muon tien hoai, va khuyen phai sa c cho hp ao chnh th mi co li. Nh tren toi a noi, Dch cho cng cng la mot c tot, nhng qua cng th xau. Chang han que Dai qua co ti 4 hao dng gia va ch co hai hao am tren va di. ai qua co ngha la ln qua. Hao t ghet nhng hao qua cng (hao 3 va hao 5), con hao qua nhu nh hao 6 (the va v eu nhu) th tuy khong co loi nhng cung cho la xau. Hao 1 the nhu ma v cng; hao 2 va 4 the cng ma v nhu, ngha la va cng va nhu th tot hoac khong co loi. Vay Hao t trong c trung (va cng va nhu) hn ca. Ngay nh c biet tiet che, mot c hp vi ao tri, ma que Tiet, hao 6 cung b che la hung v tiet che ti mc qua ang, khien ngi ta cc kho, khong ai chu c lau ma se oan. Long thanh tn van la tot, can thiet trong s giao thiep vi moi ngi, trong viec tr dan, nhng cung phai ng thai qua ti noi khong biet bien thong, nh hao 6 que Trung phu; ma nen co c trung nh hao 2. Hao nay la dng, co c tin, ma gia noi quai, la ac trung; hai hao cam ng, tng ac vi nhau nh hac me gay, hac con hoa lai, rat tot. Ca trong que S noi ve viec xuat quan ma cung co hai hao khuyen phai gi c trung: - Hao 2, trong quan, (v tng ch huy) co c trung th tot, khong toi loi. Hao nay dng cng ma ac trung, giua noi quai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

103

- Hao 5, am, v ch ton, tng ong vua on nhu, khong gay chien ma thuan ao trung (v gia ngoai quai), ch v quan ch lan coi ma phai anh uoi i, nen khong co loi. ao tri Khuy doanh nhi ch khiem, cai g ay th lam cho khuyet i, cai g thap kem th bu ap cho (Thoan truyen que Khiem), cung ch la e cho van vat c can xng, quan bnh, ngha la ac trung. Tuy nhien trung khong co ngha la lng chng nh nhieu ngi hieu lam. Neu la lng chng th a khong co hao 5 que Can. Qua nay ke nhng bc ng i cua bac ai nhan co tai c muon lap s nghiep ln e giup i. Mi au nh con rong con an (hao 1), roi tai c moi ngay moi cao, a co ngi biet ti (hao 2), nhng van cha gap thi, con phai than trong (hao 3), roi ti luc co the tien c (hao 4), sau cung thanh cong hao 5. Nh vay au phai la lng chng, ma trai lai than trong tien tuy thi ma hanh ong cho ti khi at c muc ch. Neu lng chng th a ngng hao 3 hay 4 roi ma that bai. Trung cung nh ngha la nhu nhc, neu nhu nhc th ong vua trong hao 5 que S a khong dam anh uoi quan ch lan coi mnh, a khong giao quyen cho v tng lao thanh trong hao 2. Trung trong que Can ch co ngha la len cao ti cung th ngng lai, trong que S ch co ngha la khong hieu chien ma biet t ve. Trung, nh Van ngon truyen noi, la biet luc nao nen tien, luc nao nen lui, biet van tri (hoan canh) luc nao con, luc nao mat ma x s cho hp thi nhng van gi c chnh ao (Tri tien thoai ton vong, nh bat that k chnh), ngha la biet tuy tri cho hp ao. Nh vay la trung tiet o; trung tiet, sach Trung Dung goi la hoa. Theo Manh t va T T th Khong t chap trung ma biet tuy thi. Manh t ton Khong la Thanh chi thi (bac thanh ve c tuy thi hanh ong); con T T th cho cau quan t nhi thi trung la cua Khong. Neu vay th Dch hoc phai a chu anh hng cua Khong phai ma tiep tuc phat huy thuyet thi trung. * Chnh, trung lai gom trong ch Thi. Dch la bien dch, co bien hoa mi thch hp (duy bien s thch He t ha, chng 8), cho nen trong cai thi. V bien en cc th tr lai, cho nen trong c trung. Trung vi thi, do o ma lien quan mat thiet vi nhau. Thi gom trung, v phai hp thi mi goi la trung. canh giau sang ma song bun xn, canh ngheo hen ma song xa hoa, th khong hp thi, khong phai la trung. Thi gom chnh na v chnh ma khong hp thi th cung xau. Cng cng la ao ngi quan t, ma cuoi que Can, khong hp thi cho nen co hoi han.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

104

Vay Dch la chnh trung, ma thc ra ch la hp thi. Cai ngha tuy thi ln that. (Tuy thi chi ngha ai h tai! que Tuy). Va Dch hoc phai rat chu trong en thi. Thoan truyen: - Que ai hu bao: ng vi tri va lam theo thi, nh vay ma c tot hn ca (ng ho thien nhi thi hanh, th d nguyen hanh). - Que Ton: Bt, them, ay, rong, cung vi thi ma lu hanh (Ton, ch, doanh, h, d thi giai hanh). - Que Can: Luc ang ngng th ngng, luc ang i th i. ong tnh khong that thi, ao o sang sua (Thi ch tac ch, thi hanh tac hanh. ong tnh bat that ky thi, k quang ao minh). Van ngon truyen cung mot chu trng o: Bac quan t tien c tu nghiep la muon cho kp thi (Quan t tien c tu nghiep, duc cap thi da). Muon kp thi th phai bien cach, phai thay oi. Thoan truyen que Cach bao: Thay oi ma c long ngi tin... th rat tot va chnh ang. Thay oi ma ang th an nan phai mat. Tri at thay oi ma co bon mua; vua Thang, vua Vu oi mang (diet Kiet, Tru ma len lam vua) thuan vi tri ma ng vi ngi. Cai thi cua que Cach ln thay (Cach nhi tn chi... ai hanh d chnh. Cach nhi ang, k hoi nai vong. Thien a cach nhi t thi hanh; Thang, Vu cach menh, thuan ho thien nhi ng ho nhan. Cach chi thi ai h tai!). * Moi que la mot thi Cung theo Hue ong, trong Thoan truyen co 24 que, trong Tng truyen co 6 que noi ti ch thi. Phan Boi Chau bao trong Thoan truyen co 11 que e cao ch thi: que Di, que ai qua, que Giai, que Cach ch noi ti thi thoi; que D, que on, que Can, que L noi ti Thi ma kiem vi Ngha; que Kham, que Khue, que Kien noi ti Thi ma kiem vi Dung (Chu Dch trang 354). Hai nha o ch ke nhng que ma li Thoan truyen va Tng truyen khuyen ao tuy thi; ch theo Dch hoc phai th 64 que, que nao cung noi en thi v moi que la mot thi. Ch thi nay co ngha rong. Thai, B, K Te (xong roi), V Te (cha xong), Khon, D (vui ve), Nhu ( i ch) v.v... eu la thi ca; ma ngay en Can, Khon, Kham, Can... cung la thi na: Can la thi cua mot ai nhan,

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

105

co tai c, thi hanh ong; Khon la thi cua ngi di, thi nhu thuan, thi van minh; Kham la thi gian nguy; Can la thi nen tnh, nen than trong, e phong... * He t ha, chng VII, m au bang mot li cam than: ao Dch hng thnh len thi Trung co chang? (Trung co so vi thi tac gia He t, tc thi Van Vng) Ngi lam Dch (tc Van Vng) co ieu u t, lo lang ay chang? (Dch ch hng da, k trung co ho? Tac gia Dch, k hu u hoan ho?). oan o am ch viec Van Vng b Tru giam nguc Du L ma at ra Thoan t cho moi que. oc 64 que, chung ta cam thay buon rau, u t that. Xa hoi Trung Hoa trong Dch sao ma en toi! Canh nghch nhieu hn canh thuan, canh suy nhieu hn canh thnh. Canh vui, thnh, toi ch thay co bay que: - D (vui) - Thai (thong thuan, trai vi b) - ai trang (thi cng thnh) - Phong (thi thnh ln) - ai hu (thi giau co) - Thang (thi dng len) - Tan (thi nen tien) Trong 7 que o, khong co que nao that tot,khong canh nao tac gia Kinh Dch khong to len mot vet xam, khong nhac nh ta: Coi chng ay, trong phuc nap hoa ay (que D, que ai Trang), phai e phong trc i (qua ai trang), thai cc th b theo sau ay (Thai); trong canh giau co (ai hu) ma Dch lai khuyen ta nen song gian nan, ng khoe cua; ng luc van len (Thang), nen tien (Tan), Dch canh cao ta: tham lam th chet ay, tien va va thoi; con trong que Phong la thi thnh ln, rat tot ma khong co mot hao nao that tot, hao nao cung co li ran e: phai can than, phai the nay the no th mi tot. Va khi cong viec va mi xong, cung nh va mi qua song (K Te) th a tiep ngay mot que bao viec cha xong au (V te) ng mong g c ngh ngi. The th co chan khong ch! Con canh lo buon, canh nghch, canh suy th sao ma nhieu the. Ben kia ch co mot que Thai, th ben ay co que B. Roi con tiep them mot chuoi na: - Kham (nguy) - Truan (gian truan)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T - Kien (gian nan, hiem tr) - roi ti Khon (khon on) oi vi D (vui ve) th co: - Chan (lo s) Minh Di (giau tai c i, nep i, khong cho ai biet mnh) - Tieu suc (b bon tieu nhan ngan can) - Bac (phai chong oi vi bon tieu nhan ng tien) Lai con nhng canh: - B chia la: Khue - Phai tron tranh: Don - Sau cung la phai lu lac que ngi: L.

Nguyen Hien Le

106

Xa hoi hac am o la xa hoi thi Van Vng (tac gia phan kinh) thi Tru, thi suy cua nha An, ma cung la xa hoi thi Xuan Thu va Chien Quoc, thi suy cua nha Chu, thi cua tac gia phan truyen. V chnh cac tac gia nay trong khi giai thch phan khinh a gi vao o tam s cua mnh, nhan sinh quan cua mnh. V du que B, Thoan t cua Van Vng ch noi: B khong phai la ao ngi, v no khong li vi oa chnh cua quan t; chnh ai tng truyen mi khuyen: b la be tac ti cung cc roi, hanh ong ch vo ch, nen an, cot gi cai c va cai than mnh thoi. Que ai hu, Thoan t khen la rat hanh thong, ma ai tng truyen th can dan: Ngi quan t trong que nay phai ngan on ngay ieu d khi no cha phat hien, va bieu dng ieu tot khi no con map m e thuan menh tot cua tri. Nhng li giang them cua ngi sau o hau het bi quan hn li trong Kinh, v thi Xuan Thu, Chien quoc cua ho loan thn tri cuoi An. Moi hao la mot thi trong que Moi que la m ot thi, ma moi hao trong que lai la mot thi nho trong cai thi chung cua que. e khoi lan lon, toi goi moi thi nho cua hao la mot giai oan, mot hoan canh trong thi cua que. Nh que Can, hao 1 la giai oan an (tiem long) trong thi Can; hao 2 la giai oan bat au xuat hien (hien long); hao 3 la giai oan than trong ch thi; hao 4 la giai oan co the bay nhay c; hao 5 la giai oan thanh cong, len ti tot bc; hao 6 la giai oan rut lui. Sau giai oan trong que Tiem cua rat ro rang: con chim hong t mat nc ma len b, ti phien a, ti at bang, ti canh cay, ti go cao, roi sau cung len ti may. 6 hao la 6 giai oan trong thi Tiem tien.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

107

Co the ke them que Nhu (tieng t xa cho hiem ti gan cho hiem), que Bac (tieu man lan lan t chan ging len ti then ging, mat ging), nhng trc sau ch co o mi que nh vay; con cac que kia th cac giai oan khong theo mot th t nao ca; nh que L, moi hao la mot hoan canh ap dung cho mot hang ngi t cach, tnh tnh khac nhau, khong co y ngha trc sau ve thi gian. Moi hao tuy co mot y ngha rieng nhng y ngha o luon luon tuy y ngha cua que, tc tuy cai thi chung cua sau hao, co vay mi nhat tr, thanh mot que c. - Cung la the dng v dng, ngoi ch ton, ma hao 5 que Can rat tot, lap s nghiep ln; con hao 5 que Truan ch hi tot thoi, chnh on viec nho th c, viec ln th xau, v hai hao o thi khac nhau, mot thi Can, thi cua bac ai nhan, mot thi Truan, thi gian nan, kho khan, cho nen tai nh nhau ma s nghiep khac xa nhau. - Hao 2 va hao 5 que Can eu la dng cng ca lai tng ng, Hao t khuyen nen tm nhau ma lam viec; con hao 2 va hao 5 que Li, cung eu la dng va tng ng ma hao t khong khuyen nh vay, bao 2 nen co oc gi vng ng chnh, ch v que Can la thi cua mot ai nhan (hao 5), co ch ln giup i, ma muon giup i th can co ngi ong c, ong ch (hao 2); con que Li noi ve cach c x trong i cua mot ngi thng nh chung ta th co ai nhan nao kiem mnh (hao 2) ma mnh cung kiem ai nhan e lam g, c lo gi vng ng chnh la hp nhat. - So sanh hao 1 que K Te va hao 1 que V Te, ta cang thay ro hn na. Ca hai eu co ba ch nhu k v: con chon qua song e t cai uoi; vay ma trong que K Te th cho la vo cu, khong co loi; con trong que V Te th cho la lan, ang an han; v thi cua hai que khac nhau; thi K Te la thi a qua song roi, a xong viec; thi V Te la thi cha qua song, cha xong viec. - Hao 4 que Tuy la dng ma v am, nh the la bat chnh, ang le xau, nhng thi Tuy (theo) th lam nen s nghiep (gap ong vua biet dung tai cua mnh), va neu c gi long ch thanh, sang suot, theo ao ly, th khong co loi. - Que Khon, hao 2 va hao 5 eu la dng, ac trung, ang le tot ma lai xau, ch v thi khon on. - Xin oc gia so sanh them cap 1-4 que Phong vi cap 2-5 que Tung. que Phong, 1 va 4 ng nhau, eu dng ca (ong c) hp thanh mot cap ban tot. que Tung, 2 va 5 cung ng nhau, dung eu la dng ca, lai them eu ac trung, ang le cung thanh mot cap ban rat tng ac, nhng Hao t lai bao 2 muon kien 5, va khuyen nen bo y o i, se nh trng choi vi a thoi. V Phong la thi thnh, hanh thong; con Tung la thi khien tung, 2 va 5 khong phai la ong c ma la ngang nganh nh nhau, phai coi la oi ch nhau. *

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Dch ch la Thi

Nguyen Hien Le

108

oc Dch chung ta so sanh, suy ngh nh vay se nhan c rat nhieu bai hoc tuy thi, se thay ca bo dch ch tom lai trong ch Thi (Chu Dch nhat bo th, kha nhat ngon nhi te chi, viet: Thi). Tuy thi ma van gi c trung chnh, o lai la mot luat bat bien na trong ao bien dch. Nam c luat o th ta co the ng c vi van cai bien trong i (D bat bien ng van bien). Chung ta se biet luc nao nen cng, luc nao nen nhu, luc nao nen tien, luc nao nen thoai, luc nao nen ong, luc nao nen tnh, luc nao nen nhng nhn, luc nao nen tan cong; ch (tang) khong phai la luon luon tot, can phai biet khi nao nen t, ch cai g, ch cho ai; ton khong phai la luon luon xau, ton giam c cac tat cua mi nh2 th lai la tot, ton cua ngi giau e ch cho ngi ngheo la tot; cai cach phai hp thi mi tot; ma c thanh tn cung phai biet bien thong mi tot. Biet tuy thi la ieu rat kho, phai bnh tnh, vo t, sang suot, phai co tr. Dch trong ca c lan tr, giong Khong, khac Lao. Dch la ao cua ngi quan t Mi au ch la mot phep boi dng tren thuyet am dng va nhng lch duyet cua moi ngi, roi t cuoi thi Xuan Thu en cuoi thi Chien Quoc hay au thi Han, trong ba bon tram nam, mot so hoc gia, hien nhan khuyet danh lan lan thu thap them nhng t tong cua Khong, Lao Khong nhieu hn Lao them bt, sa oi, dung hoa thanh mot triet ly gom mot vu tru quan giong Lao ma khong phai Lao, va mot nhan sinh quan rat giong Khong ma khong han la Khong. Nhan sinh quan o la nhan sinh quan Trung Hoa vao au Han, suot hai ngan nam sau khong thay oi g nhieu, no giup cho Khong va Lao, nh dng vi am, xch lai nhau, bo tuc cho nhau, nh o ma dan toc Trung Hoa co mot tinh than quan bnh, lanh manh, mot thai o yeu i, t tin ma nhieu triet gia phng Tay nhan la hien (sage). Toi goi nhan sinh quan o la ao Dch. - No rat thc tien, thiet thc. Thuyet am dng lam c s cho no khong co g than b (1) cung khong qua huyen vi nh ao cua Lao, ma ch la nhng luat thien nhien moi ngi co the nhan thay hang ngay. (chu thch (1) trang 175) - No khong ban ti nhng g cao xa, sieu hnh nh linh hon, kiep trc, kiep sau... ma ch xet nhng viec trong i song hang ngay, va xet rat u. oc gia co thay mot tac pham luan ly hay mot cuon viet ve nghe thuat song nao la ch cho ta t viec an uong, tu than, ti viec kien cao, xuat quan, trang sc, te gia, ve nha chong, lap ang, diet ke tieu nhan, can ngan cha me, cach x s trong moi hoan canh; luc giau, thnh, luc gian truan, luc ch thi, ca luc phai bo nha, bo nc ma lu lac que ngi, an nh au... khong? Sau mi bon que la sau mi bon thi, va ba tram tam mi bon hao la ba tram tam mi bon hoan canh. Bay nhieu ma kheo suy ra th co the ap dung vao moi viec trong i c: t viec can ngan cha me, suy ra viec can ngan be tren hay ban be; cach diet tieu nhan cung la cach diet cai ac; c than trong, lo xa can cho mot ca nhan ra sao th cung can cho mot quoc gia nh vay trong suot thi dng thnh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

109

- No cho ta bai hoc t cng bat tc (Can), kien nhan, khong luc nao quen viec tu than, luyen tai c cho uan suc (ai suc) moi ngay them mot chut (Tiem), tien hoai e gap thi th giup nc, khong bao gi t bo trach nhiem, ma khong cau danh li. - No biet rang co dng th co am, co thnh th co suy, viec i thanh roi bai, bai roi thanh, khong bao gi het, luc xong viec la luc viec mi bat au, sinh la bat au t, t la bat au sinh, no biet vay, nhng no khong chan nan, thay viec phai th c lam, theo ao trung chnh. Mot cuoc song nh vay nghiem tuc biet bao. Nhng no khong nh Khong t: tri k bat kha vi nhi vi chi, no hu vi co mc o, gi mc trung, thay thi con co the lam c th lam, khong th hay tam an nhan ch thi, ch thi ma khong buong xuoi, khong bo ch hng. No biet gia tr cua hang cao s, v mot le g o khong d c vao viec i th lam nh con chim hong bay bong tren chn tang may. Mot cuoc i nh vay ep biet bao! Ma ai bao c la vo ch? - Nhat la no rat lac quan. No thc te nen nhan thay trong xa hoi nhieu canh nghch hn canh thuan, va mi xet, chung ta tng nh vay la bi quan. Khong phai, no an ui ta rang trong hoa nap phuc, suy roi se thnh, cho nen nhng que xau nhat th hao cuoi lai thng tot nhat, nh muc tren toi a noi. Trong hoa nap phuc th trong phuc cung nap hoa, cho nen no khuyen ta gap thi thnh nen than trong e phong, e tranh hoa sau nay, ch no khong bao ta ng nen hng phuc. Tinh than lac quan o hien ro ca trong cach quan t chien au vi tieu nhan. Dch khong ghet tieu nhan, v co tieu nhan mi co quan t, co am mi co dng, co thien th co ac, khong sao diet het c ac; cuoc chien au vi ac, vi tieu nhan khong bao gi cham dt. No khuyen ta thi bnh thng phai khoan dung on hau vi tieu nhan (que Lam), ma van sang suot e y, thay chung lo da tam th che ng ngay (que Cau). Nhng khi tieu nhan manh, ac thi th phai biet tuy hoan canh ma oi pho mot cach than trong: bc au, tnh the cha kho khan, co c cu van c phan nao th hanh ong (que Truan), khi a nguy roi (que Kien va que Khon) th nen ch thi ma van gi c trung chnh; tuy nhien neu co ngi nao quyet tam hy sinh, chong choi mot cach tuyet vong e cu dan cu nc (hao 2 que Kien) th van qu, phuc. Ti luc tieu nhan bat au suy th oan ket nhau lai ma tan cong (que Tuy) che ng chung (que ai suc) va sau cung diet chung (que Quai). Dch lai nhac ta rang trong am tieu nhan van co nhng ngi l lam nhng biet phuc thien, kheo dan du th ho se tr ve ng chnh (que Phuc); ma trong viec chien au vi tieu nhan, co nhng tieu nhan bo ang cua chung ma ve vi phe quan t (hao 3, hao 5 que Bac); con trong phe quan t mi au cung co ngi than can vi tieu nhan roi sau cai hoa (hao 3 que Quai), cng quyet bo chung e theo chnh ngha. Cuoi cung phe quan t thang ma khong bao gi het ngi quan t (hao 6 que Bac) Co ngi cho rang Dch sap at cho at c mot ket qua tot ep nh vay la thien v vi phe quan t, va qua lac quan. Co the la thien v vi quan t, va chac chan la lac quan. Lac quan la

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

110

tinh than cua dan toc Trung Hoa: truyen Tau nao cung co hau (Hoang thien bat phu hao tam nhan ma!) nhng ta cung phai nhan rang nhng viec ke trong may que dan tren ay xay ra bat thng, khong phai la tng tng: trong cuoc khang Phap roi khang My va roi khong thieu g ch bo hang ngu ma theo mnh, ma cung khong thieu g ngi mnh mi au theo ch roi sau tr ve vi To quoc va rot cuoc chnh ngha thang. Cuoc chien au gia quan t vi tieu nhan la cuoc chien au gia thien va ac. Lao cho rang trong thien nhien khong co g la thien, khong co g ac, tri at than nhien, coi van vat nh cho rm: Dch trai lai, cho tri at co cong sinh thanh nuoi nang van vat: nhng mi au cung ch phan biet cat, hung,khong phan biet thien ac, khong cho dng la thien, am la ac. Ve sau Van Vng va Chu Cong mi cho dng la quan t, am la tieu nhan; nhng quan t va tieu nhan thi o ch la ngi cam quyen va dan thng, toi thay tac gia Thoan truyen va Trng truyen mi co ngha la ngi thien, ngi ac; nh vay la bo cai thai o, cai v tr hoan toan theo thien nhien ma tr ve vi loai ngi, vi thc te. Thien thang ac th co luc ac cung thang thien, oc Dch ai cung hieu ieu o, nhng Dch nhan vao trng hp thien ac, ch v Dch muon cho ta bai hoc t cng, trong chnh ngha va lac quan. Ai theo c bai hoc o th thanh ngi quan t. Dch muon ao tao hang ngi quan t khuen khch tieu nhan cai ta qui chanh (que Bac) Dch v quan t mu la ngha vay. Cho nen toi cho ao Dch la ao cua ngi quan t. Mot sach boi co nhng li tien oan linh nghiem ma c ca mot dan toc coi la mot cuon kinh, qua la xng ang. Hien tng o oc nhat trong lch s triet hoc nhan loai. Mua xuan K Mui (1979)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T PHAN II KINH VA TRUYEN LI NOI AU

Nguyen Hien Le

111

Trong phan II nay toi se chep ch Han, phien am va dch trong phan Kinh gom Thoan t li oan moi que cua Van Vng; va Hao t, tc li oan moi hao cua Chu Cong. Thoan T va Hao T rat gon, ch ghi lai t ch, nh mot th TP 181 cho ngi oc de nh thoi (chang han Thoan T que Trung Phu so 61(1). Hao t hao 4 que B so 22(2); v vay rat toi ngha, phai co li giang mi hieu c, va di moi li dch, toi se them li giang. e giang Thoan T, d nhien toi phai can c trc het vao Thoan truyen va ai tng truyen; e giang Hao t, toi can c trc het vao Tieu tng truuyen; Toi se khong dch tron Thoan truyen va Tng truyen (ai va Tieu) ma ch tom tat y ngha va trch dan mot so cau quan trong cho xen vao li giang. Rieng ve hai que Can va Khon, toi trch dan them Van ngon truyen, va trong mot so que khac, toi cung lac ac dung li bnh luan trong He t truyen ma toi se dch tron va at sau phan kinh. Toi lai tham khao them nhng chu giai cua Chu Hi, li giang cua Phan Boi Chau, oi khi cua James Legge, cua Richard Wilhem, cua Cao Hanh, Nghiem Linh Phong va vai nha khac na. au moi que toi dan mot cau trong T quai truyen cho biet v ly do g co nhan sap que o tiep theo que trc, noi cach khac, la cho biet s lien lac gia y que o va que trc. Tom lai, nh vay la trong bay truyen: Thoan truyen, Tng truyen, He t truyen, Van ngon truyen, T quai truyen, Thuyet quai truyen, Tap quai truyen, toi dung nam truyen au e giang phan kinh, cho xen vao phan kinh, nh7ng ch dch tron He t truyen thoi; con hai truyen Thuyet quai va Tap quai th khong dung ti. (1) Thoan t que Trung phu on ng cat, li thiep ai xuyen: dch ngha tng ch: Heo, ca, tot loi qua song ln; phai hieu la: Long ch thanh o ma ng pho vi nhng gian hiemnh vt qua song ln th thanh cong. (2) Hao t hao 4 que B: B nh, ba nh, bach ma, han nh, phi khau, hon cau, dch ngha tng ch: Trang sc, trang toat, nga trang chay mau, khong phai giac, ket hon; phai hieu la: Muon trang sc cho nhau, nhng khong c, ch thay trang toat. Hao 4 ci nga trang ma chay nh bay, uoi kp hao 1, rot cuoc ci nhau c, v Hao 3 gia ngan cach 1 va 4 khong phai la ke cp, khong phai la ngi xau. Y noi b can tr mot chut nhng sau se tot. Chu trng cua toi giong chu trng cua cu Phan Boi Chau, chu trong ve y ngha triet ly, nhat la ve nhan sinh quan, ma coi nhe phan boi toan, phan huyen b. Nh vay la phien dien, khong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

112

hp vi ban y cua nhng ngi au tien at ra kinh Dch, nhng hp vi t tng cua Dch hoc phai, tc cua mot so hoc gia chu anh hng cua Nho Lao thi Chien Quoc va a soan Thoan truyen, Tng truyen, Van ngon truyen mot phan He t truyen lam cho Kinh Dch thanh mot tac pham triet ly quan trong ngang vi cac kinh khac thi Tien Tan; v neu no ch la mot sach boi nh hoi au th dan toc Trung Hoa tat khong goi no la mot kinh va coi no la mot mon hoc trong cac ky thi cho mai ti cuoi the ky trc. Toi khong co tham vong nghien cu Kinh Dch, ch tm hieu c ti au rang chep lai ti ay mot cach gon va sang e gup cac ban khong biet ch Han ma muon oc Kinh Dch. Ban toi tham khao nhieu nhat la ban cua cu Phan Boi Chau (Khai Tr 1969) ma toi cho la ban giang ky nhat t trc ti nay. Ch tiec cu co loi giang cua mot thay o trc mot nhom mon sinh co von Han hoc kha kha roi, cho nen hi rm ra va nhieu ban tre ngay nay khong hieu c het, nhat la ban cua nha Khai Tr e sot nhieu loi in qua, ma khong nh chnh nen cang kho hieu. Phan dch nay cua toi co the noi la ch dien lai phan giang cua Cu cho gon de hieu, de nh va them vai y kien cua cac nha khac, the thoi. 64 QUE DCH VA GIANG So cua moi que trong phan dch nay khong phai la so trong phng v 64 cua Phuc Hi KINH THNG (Gom 30 que au) I. QUE THUAN CAN Noi quai, ngoai quai eu la Can.

Thoan t: Can: Nguyen, hanh, li, trinh

Dch: Can (co bon c ac tnh): au tien va ln, hanh thong, thch ang, chnh va ben. Giang: Van Vng cho rang boi c que nay th tot hanh thong, co li va gi vng c cho ti luc cuoi cung.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

113

Ve sau, tac gia Thoan truyen (tng truyen la Khong t nhng khong chac) cho que nay mot y nggha ve vu tru. Can gom sau hao eu la dng ca, co ngha rat cgn kien, tng trng tri. Tri co c nguyen vi la nguon goc cua van vat; co c hanh v lam ra may ma e cho van vat sinh trng en vo cung, co c li va trinh v bien hoa, khien cho vat g gi c bam tnh c nguyen kh thai hoa (cc hoa). Bac thanh nhan ng au muon vat, theo ao Can th thien ha bnh an vo s. Tac ga Van ngon truyen cho que nay them mot y ngha na ve nhan sinh, ao c. Can tng trng ngi quan t. Ngi quan t co bon c: Nhan, c ln nhat, goc cua lonng ngi Le, la hp vi ao ly, hp vi ao ly th hanh thonng, cho nen le tc la nh c hanh cua tri. Ngha, c nay lam cho moi ngi c vui ve sung sng, t nh c li cua tri. Tr, la sang suot, biet ro th phi, co biet th phi mi lam c moi viec cho nen no la c cot can, cung nh c trinh chnh va ben - cua tri. Nguyen, hanh, li, trinh ma giang thanh nhan, le, ngggha, tr (bon c chnh cua ao Nho) th ro la chu anh hng nang cua Nho gia ma y ngha va cong dung cua Dch a thay oi kha nhieu roi. Tr len tren la cach hieu cua tien Nho, cac nha Nho chnh thong. Con vai cach hieu mi me hn cua mot so hoc gia gan ay, nh Phung Hu Lan, Tao Thang, Cao Hanh ma Phan I, Chng IV, chung toi a ghi lai roi. Hao t T ay tr xuong la Hao t, li Chu Cong oan ve moi hao. S cu: Tiem long vat dung

Dch: Hao 1 dng: Rong con an nau, cha (em tai ra) dung c. Giang: Ngi Trung Hoa cho con rong la than vat, rat bien hoa, luc an luc hien, ma lai thuoc ve loai dng, cho nen Chu Cong dung no e cho ta de thay y ngha cac hao eu la dng ca trong que Can. Hao 1, di thap nhat, cho nen v no vi con rong con nap vc sau, cha the lam may bien hoa c, con phai i thi. Y ngha rat ro, Tieu tng truyen khong giang g them. Con Van ngon truyen th ban rong ra ve cach x s cua bac thanh nhan ngi quan t: cha gap thi th nen tu c, luyen tai, khong v the tuc ma d0oi ch, khong cau danh, an, khong ai biet mnh cung khong buon, khong g lay chuyen c ch cua mnh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cu nh: Hien long tai ien, li kien

Nguyen Hien Le ai nhan

114

Dch: Hao 2, dng: Rong a hien canh ong, ra mat ai nhan th li. Giang: Hao 2 la dng, gia noi quai la ac trung, nh vay la gap thi, tai c giup ch cho i c: lai them hao ng vi no la 5, cung la dng, cung ac trung (v gia ngoai quai) cho nen hao 2 co the v vi con ronng a ri vc ma hien len canh ong; ma cung nh ngi co tai c gap thi, nen kiem ngi ong tam ong c vi mnh ma lam viec ( li kien ai nhan). Van ngon: khuuyen ngi co tai c gap thi nay nen gi c tin, c than trong trong ngon, hanh, tranh ta bay, gi long thanh, giup i ma khong khoe cong, nh vay la gi c c trung chnh cua hao 2. Cu tam: tch dch Quan t nhc Le, chung nhat vo cu can can,

Dch: Hao 3, dng: Ngi quan t suot ngay hang hai t cng, en toi van con than trong nh lo s. Nguy hiem. Nhng khong toi loi. Giang: Hao 3 la dng lai v ngoi dng, nh vay la rat dng, ma khong ac trung. Hn na, no tren cung noi quai ma cha tien len ngoai quai, ngha la mot cho chong chenh, rat kho x, cho nen bao la nguy hiem (le). Nhng no van la quan t, co c t cng khong ngng, rat than trong, luc nao cung nh lo s, cho nen tuy gap thi ma khong en noi toi loi. Van ngonban them: ngi quan t gi tn e tien c, sa li noi (lap ngon) vng long thanh e lap s nghiep ti cung, a v cao ma khon kieu, a v thap ma khong lo (coi toan van phan I, chng II). Li khuyen o cung ta nh li khuyen hao 2. Cu t: Hoac dc, tai uyen, vo cu. Dch: hao 4, dng: Nh con rong co khi bay nhay, co khi nam trong vc (biet tuy thi c nh the th khong lam loi). (Co ngi dch la nh con rong co khi bay nhay tr6n vc sau, khong lam loi). Gang: Hao 4 la dng v (ngoi) am, nh vay la bat chnh va bat trung; no lai cung nh hao 3 a v chong chenh, mi ri noi quai tien len ngoai quai, tien cha chac a tot ma thoai th d dang. Cho nen phai than trong xem xet thi c, nen tien th tien (nh con rong bay nhay) neu khong th ch thi (con rong nam trong vc), cho nen Chu Cong dung ch hoac: khong nhat nh. Tuy bat chnh, bat trung nh co chat cng kien (hao dng trong que Can) nen cung nh hao 3 la bac quan t, biet gi t cach, bet tuy thi, va rot cuoc khong co loi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

115

Hao nay ch khac hao 3 cho no co the tien c, con hao 3 cha tien c. Van ngon khong giang g khac, ch khuyen ngi quan t tien c tu nghiep, chuan b cho kp thhi e co luc ra giup i. Cu ngu: Phi long tai thien, li kien ai nhan

Dch: Hao 5, dng: Rong bay tren tri, ra mat ke ai nhan th li. Giang: Hao 5 la dng v (ngoi) dng cao naht trong que lai ac trung ( gia ngaoi quai), nh vay la co u ieu tot, va cao quy va chnh trung. No lai c hao 2 di ng vi no, ma hao 2 cung cng kien, ac trung nh no. No la hao tot nhat trong que, cho nen v no vi con ronng tren tri, va ngoi cua no la ngoi ch ton (ngoi vua). Ch ai nhan (nggi co tai c) tro ca hao 5 lan hao 2: hao ai nhan hai hao o nen gap nhau, hp lc vi nhau th co li. Van ngon giang them rat ro va hay ve bon ch li kien ai nhan: ong thanh tng ng, ong kh tng cau; nc chay xuong thap, la ben ti cho kho; may bay theo rong, gio bay theo cop thanh nhan xuat hien ma van vat eu trong vao () Moi vat eu theo loai cua no (ong thanh tng ng, ong kh tng cau; thuy lu thap, hoa tu tao, van tong long, phong tong ho, thanh nhan tac nhi van vat o () cac tuy ky loai da) . Thng cu: Khang long hu hoi.

Dch: Hao dng nay tren cao cua que, cng kien en cung roi, nh con rong bay len cao qua, khong xuong c na, neu van con hanh ong th se co ieu ang tiec, v le thnh qua th tat suy, ay th khong c lau, (doanh bat kha cu). Van ngon: gang the: Hao 6 a v rat quy (v tr6n cao hn het( nhng khong co ngoi, cao ma khong co dan (v hao 5 la vua mi co dan), cac ngi hien di mnh ma khong gup mnh (v hao 3 tuy ng vi hao 6 nhng lai noi quai, ma gia hao 3 va hao 6 co hao 5 la vua lam chu hao 3 roi) cho nen hao 6 ma hoat ong th tat co ieu phai an nan. (Li giang trong Van ngon, tac ga He T truyen dan lai trong thien thng, Chng VIII, Tiet 9). Tom lai thi cua hao nay la thi khong nen hoat ong g ca, sm rut lui i th con gi c t cach ngi quan t. Dung cu: Kien quan long vo thu cat

Dch: (ngha tng ch) Dung hao dng: thay bay rong khong au, tot. Chu thch: Chu Hi giang: Cap que nay ma sau hao (dng) eu bien (ra am) ca, tc la cng ma bien ra nhu, th tot. Thanh nhan dung cai tng bay rong (sau hao dng) ma khong au (tc la nhu) e dien y o.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

116

J. Legge, R.Wilhem eu hieu theo Chu Hi ma khong giang g them. Duy Phan Boi Chau a them y kien rieng, ai y bao: Dung cu khong phai la mot hao, nhng theo Hao t cua Chu Cong th cung gia thiet la mot hao. Quan long vo thu la sau hao dng eu bien ca. Con rong hoat ong khac thng la cot cai au. Sau hao dng a bien (ra am) het th khong con hnh tch hoat ong na, cho nen goi la rong khong au. Nhng cu cung nhan rang o cung ch la mat ch ma giai thach ngha en thoi, ch cai y tham ieu cua thanh nahn th sau xa huyen b qua. Ngha la li kinh toi ngha qua, cu khong hieu noi. Cao hanh hieu khac, bao bay rong khong au, ngha la bay rong a bay len tri, au b may che, nen ch thay mnh va uoi. o la cai tng rong ci may len tri, tot. Cach giang o de hieu, nhng hai ch dung cu co ngha g ay, phai la mot hao mi khong, th ong khong cho biet. C theo cach ong giang dung luc la mot hao , th chac ong cung cho dung cu cua que Can la mot hao. Neu vay th hao nay ra sao? Co phai la ca sau hao cua que eu t dng bien ra am, nh Chu Higang khong? Tao Thang gai ngha khac na: Cu la hao dng bien; dung la li dung, vo thu la khong co au moi. ao Can (quan long) van hanh, bien hoa ky dieu, van vat nh o ma thanh cong, nhng cai ly do no khong the thay c (vo thu), he dung no hp thi th tot. Ccan. Vay c ho Tao khong cho dung cu la mot hao, ma ch co ngha la cach dung que

Chu Tuan Thanh trong Luc thap quai kinh gai Co tch xuat ban xa a ra mot cach giai na cho Dung cu la tom lai ngha cua sau hao thuan dng, Thuan dng la cai c cua tri, la goc cua van vat, khong co g trc no c, trc no th xau, theo sau no th tot. o la y ngha cua hai ch vo thu. Ngha nay theo toi, kho chap nhan c. Nghiem Linh Phong trong Chu Dch tan luan Chnh trung th cuc dan nhieu thuyet na. Thuyet cua Vng an Thach, o Khiet, cho cau: Dung cu: Kien quan long vo thu, cat khong phai la mot tiet rieng ma ch tiep theo tet Thng cu. Thuyet cua Ngo Nhan Kiet, bao cac ban dch thi co, cho en i Phi Trc nha Han khong co hai ch Dung cu, i sau them vao v.v Tom lai cau Dung cu nay, ti nay van con la mot b mat khong ai hieu ro ngha, toan la oan phong. Neu coi o la mot hao th bay tc trng hp ca 6 que Can bien mot lan ra am het, th trng hp o ca c trieu lan cha chac a xay ra mot (1), cac sach boi, oan so khong khi nao dung no ca. Ve triet ly, th y ngha cua no chang co g ac biet, cung la biet cng ma cung biet nhu, hp thi mi tot. PHU LUC

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

117

Di ay chung toi trch dan vai cach giai hao 1 que Can cua mot hoc ga gan ay, e oc gia so sanh. Chu Tan Thanh (sach a dan) Rong co 81 cai vay ! u chn lan chn, cho nen dung no e tng trng hao dng. Rong ti tiet xuan phan th len tri, tiet thu phan th nap di vc. Hao dng v tr 1, tc la thang gieng theo nha Chu, thang t. Kh dng luc o mi ong suoi vang (hoang thuyen), cha manh nha, con tiem phuc, nh ngi co thanh c gia am ngi ngucho nen cha dung c, tai c cha thi tho c. Tao Thang (sach a dan) Ngi thi co thay con rong kheo bien hoa, cho no la than ky, dung no e ai bieu nang lc. Neu lay ch long (rong) lam ch nang (lc) ma giang th con rong di vc khong dung uc, v nang lc no con tiem phuc, cha hien, cha sinh tac dung c () dung cai phep cua hao ma gang th hao 1 di hao 2 cha o6ng th hao 1 khong the ong trc. Hao 1 bien ong th que Can nay thanh que Cau (tren la Thien, di la Phong) th cung ch la mi gap am(?) ma thoi, cho nen bao la rong con an nau, cha dung c (Cau co ngha la gap). Cao Hanh (sach a dan) Toi ch trch cau cuoi: Con rong con an di vc ma khong hien, co cai tng tnh ma khong ong. Boi c que nay th khong nen thi hanh. Chung toi khong biet cac hoc gia Trung Hoa gan ay con nhng cach giang nao mi me hn khong, ch ba cach tren khong ky g hn cach cua ngi xa, ma cung chang phat huy them c g.

2 QUE THUAN KHON Noi quai, ngoai quai eu la Khon Thoan t

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

118

khon: Nguyen, hanh, li, tan ma chi trinh. Quan t hu du vang, tien me hau ac, chu li. Tay nam ac bang, ong bac tang bang. An trinh, cat. Dch: Khon co c au tien va ln, hanh thong, thch ang, c chnh va ben cua con nga cai. Ngi quan t co viec lam ma thu xng th lam, e ngi khac thu xng ma theo sau th c, ch cot li ch cho van vat. i ve pha tay nam th c ban, ve pha ong bac th mat ban. An long gi c ben vng. tot. Giang: Que Can gom 6 hao dng, que Khon gom 6 hao am. Can tng (1) tri th khon tng at. Can cng kien th Khon nhu thuan. Can tao ra van vat vo hnh, thuoc phan kh; nhng phai nh Khon van vat vi mi hu hnh mi sinh trng, cho nen cong cua Khon cung ln nh cong cua Can, ch khac Khon phai sau Can, tuy theo Can, bo tuc cho Can; cho nen cac c nguyen, hanh, li, Khon co u nh Can; ch rieng ve c trinh (chnh va ben) th Khon hi khac: tuy chnh va ben nhng phai thuan. Van Vng dung con nga cai e tng Khon: nga la giong manh ma nga cai co tnh thuan theo nga c. Cung v Khon co c thuan, cho nen khi xng phai la Can, Khon ch tiep tuc cong viec cua Can. Ngi quan t neu vao a v Khon, phai tuy thuoc ngi tren th lam viec cung ng nen khi xng e khoi lam lan, ch ngi ta khhi xng roi mi theo th c viec, nh vay la co c day nh at, ch c muon vat, ln cung khong kem c cua tri (Can): Quan t d hau c tai vat, o la bai hoc rut ra t que Khon, cung nh Quan t d t cng bat tc la bai hoc rut ra t que Can. Chu Cong con khuyen i ve pha pha Tay Nam v tren Hau thien bat quai Khon pha Tay nam (co hoc gia hieu la pha Tay va pha Nam) th c ban (hoac c tien bac, v ch bang co the hieu la bang hu, cung co the hieu la bang boi: boi la vo so ngao xa dung lam tien, 1 bang la 2 hoac 10 boi) neu i ve pha ong bac thuoc dng th mat ban (hoac tien bac). c que nay, neu theo nhng li khuyen o ma an long, gi c ben vng th tot. Cau Quan t hu vang, tien me hau ac co ngi hieu la:Ngi quan t co i au th trc lam sau ung, ma khong giang tai sao lai nh vay. Hieu nh chung toi tren th co ly hn, lam ro cai ao thuan long th tot cua Khon. Ch du trong kinh dch thng dung nh ch S Tac gia Van Ngon khong giang g them ch tom tat lai: ao Khon la thuan theo tri ma tien hanh khong ngng.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hao t S luc: Ly sng, kien bang ch

Nguyen Hien Le

119

Dch: Hao 1, am: ap len sngth biet bang day sap en. Giang: ay la hao am au tien trong que. Am th lanh, nen Chu Cong v vi sng lanh mi ket lai th thanh sng, roi lan lan, lanh hn, nc se ong lai thanh bang. Hao nay co ham cai y phai than trong t bc au. Tieu tng truyen khong giang them, con Van ngon truyen th khuyen ta: Nha nao tch luy ieu lanh th tat co tha phuc (e en i sau); nha nao tch luy ieu chang lanh th tat co tha tai va (e en i sau). Nh viec be toi giet vua, con giet cha, nguyen do khong trong mot buoi sm chieu; tat dan da co t lau roi, ma ngi ta khong biet lo toan t sm vay. (Tch thien ch gia tat hu d khach, tch bat thien ch gia tat d ng: Than th ky quan, t th ky phu, phi nhat trieu nhat tch chi co, ky s do lai gia tiem h. Do bien chi bat tao bien da). Chung ta e y: hao 1 que Can, Dch ch khuyen c an, tu c luyen tai ch thhi; con hao 1 que Khon nay. Dch ran phai e phonng luc au, neu khong se gap hoa; nh vay Dch tin Dng hn ao Am, trong Dng hn Am. luc nh: Trc phng ai, bat tap vo bat li.

Dch: Hao 2, am (c cua mnh) thang, vuong, ln th chang hai hoc tap ma cung khong co g la khong li. Giang: Hao nay rat tot: the la am, v cung la am (hao chan), the la ac chnh, cho nen bao la co c thang (trc) no lai ac trung ( gia noi quai) cho nen bao la vuong vc (phng) (1) no lai trong que Khon, co qui mo ln, nen chang can hoc tap kho khan ma hanh ong nao cung hp ao l. Van ngon giang them: ngi quan t muon nh hao 2 nay ma ngay thang trong long th phai co c knh; vuong ngoai (khi tiep vat) th phai co c ngha. Co hai c knh, ngha o th se khong co lap (?). nguyen van: bat co, Chu Hi giang la to ln, tc co y cho rang: Kinh th trc, ngha th phng, co u kinh va phng th la ai. Chung toi hieu theo cau: c bat co, tat hu lan (Ngi co c th khong le loi, tat co ban cung trong ao c nh mnh (ban ay la hao 5 ng vi 2) khong biet co ung khong. luc tam: tong Ham chng kha trinh, hoac vo thanh hu chung

vng s,

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

120

Dch: Hao 3 am: Ngam cha (ng e lo ra) c tot ma gi vng c, co khi theo ngi tren ma lam viec nc, ng chiem lay s thanh cong th sau cung se co ket qua. Giang: Hao 3 la am ma vao a v dng (le), nh vay la khong chnh, nhng no von co c nhu thuan cua que Khon, them c tnh cng kien cua v dng, th lai tot (ay la le bien hoa cua Dch) No ng tren cung noi quai, tc co the co chc phan, cho nen bao la co luc theo be tren lam vec nc. Nhng no nen nhun, nhu thuan (c cua Khon) ch tron ngha vu ma ng chiem lay s thang cong th sau nay se xco ket qua. Van ngon ban them: Ngam cha c tot, theo ngi tren lam viec ma khong dam chiem lay s thanh cong, o la ao cua at, cua be toi (a ao, the ao, than ao). o la cach c x ngi di oi vi ngi tren. (1) Ton Chau Nhan co cau: Hanh duc phong, tr duc vien, ngha la tnh nen vuong vc, gi ung ao ngha, ngay nganma tr oc nen tron tra, lanh ong khong co chap. cu, vo d

Luc t: Quat nang, vo

Dch: Hao 4 la am a v am trong que toan am, ma khong ac trung nh hao 2, v nh qua nhu thuan, vo tai, khong co chut cng cng nao. a vay, ma sat hao 5, tc la co a v mot ai than, tai thap ma a v cao, nen phai than trong th mi khoi toi, an than, mac dau khcng co danh d g. Hao 4 que Can cung a v nh hao nay, nhng la dng, co tai nang, nen con co the bay nhay, tien c (hoac duc), khac nhau cho o. Van ngon cho hao nay co cai tng am c tuyet dng (v khong co chut dng nao ca t ban the ti v), nh vay la am dng cach tuyet nhau, tri at khong giao nhau (thien a be), luc o hien nhan nen an (hien nhan an), rat than trong th khong b tai hoa. Luc ngu: Hoang thng, nguyen cat.

Dch: Hao 5, am: Nh cai xiem mau vang, ln, tot (rat tot). Giang: hao 5 la hao ch ton trong que, ac trung. Tuy no khong ac chnh v la am ma v dng; nhng trong que Khon, nh vay lai tot v co chut cng, khong thuan am, thuan nhu, nh hao 4, tc co tai, nhng van la Khiem nhu (v la am). Am con ham y van ve na. Trai vi dng cng kien la vo. Cho nen Chu Cong cho la hao nay rat tot, va tng bang cai xiem mau vang. Vang la mau cua at, cua trung ng (ham y khong thai qua, khong bat cap) cua vang, ong, nen ngi Trung Hoa thi xa rat quy; ch vua chua mi c dung mau vang trong y phuc. Xiem la mot bo phan y phuc pha di, ep e, ham cai ngha khiem ha, khong t ton.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

121

Van ngon ban them: Ngi quan t co c trung (mau vang) trong ma thong suot aoly, ngoi cao ma van khiem, t coi mnh the di (nh cai xiem); nh vay la chat tot ep ben trong ma phat ra be ngoai, lam nen s nghiep ln, tot ep nh vay la cung cc. Nh vay dch tuy coi am (Khon) khong qu bang dng (Can) nhng co luc coi trong c khiem nhu, ma Dch cho la c cua ngi van min. Tinh than o la tinh than hieu hoa, trong van hn vo. Hao 5 que Can, Chu Cong cho la ai qu (long phi tai thien) nhng ch bao: Li kien ai nhan; con hao 5 que khon th khen la nguyen cat hao tot trong Kinh Dch, la co ngha vay. Thng luc: Long chien vu da, k huyet huyen hoang

Dch: Hao tren cung, am: Nh rong anh nhau ong noi, o mau en mau vang. Giang: Hao nay am len ti iem cc thnh. Am dng tuy bo tuc nhau, nhng ban the van la ngc nhau, o nghch nhau. Khi am cc thnh, dng cung vay (hao 6 que Can) th hai ben tat tranh nhau, va ca hai eu b hai. ao en o la cung roi. Cung van cai ngha thnh cc th suy nh hao 6 que Can. Van ngon khong giang g khac, ch cho biet rang huyen hoang la sac cua tri at, am dng. Cao Hanh ng rang hai ch o thi xa dung nh hai ch (v oc nh nhau) va co ngha la chay rong rong. Khong ro thuyet nao ung, nhng ai y van la tai hai cho ca hai ben. Dung luc: Li vnh trinh

Dch: (ngha tng ch) Dung hao am: phai (nen) lau dai, chnh va ben. Giang: hai ch dung luc ay cung nh hai ch dung cu que Can rat toi ngha, va cau 7 nay moi nha giang mot khac. Di ay toi ch a ra ba thuyet: Thuyet cua tien Nho: sau hao am bien ra sau hao dng, tc Thuan Khon bien thanh Thuan Can, nh mot ngi nhu nhuc bien ra mot ngi cng cng, cho nen bao la: phai (nen) lau dai, chnh va ben. Thuyet cua Cao Hanh: hoi ve viec cat hay hung lau dai, ma c hao nay th li. Thuyet cua Tao Thang: Khon thhuan theo Can cho nen goi la li; Khon ong th m ra, tnh th ong lai. Cho nen bao chnh va ben, y muon noi: ao Khon n gian ma tac thanh van vat .

Chu y; Ch hai que Can va Khon la co Van ngon truyen, dung Cu va dung Luc; t que sau tr i khong con nhng tiet o na.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

122

3 QUE THUY LOI TRUAN Ngoai quai ( tren) la Kham, noi quai ( di) la Chan Kham la thuy (ma cung la van: may),Chan la loi (sam) cho nen que nay goi la thuy loi (hoac Van loi), co ngha la Truan. Theo T quai truyen th s d sau hai que Can, Khon ti que Truan la v co tri roi van vat tat sinh soi nay n ay khap, ma luc sinh soi o la luc kho khan. Ch Truan co ca ngha o: ay va kho khan. * Thoan t Truan: Nguyen, hanh, li, trinh, vat dung hu vang, li kien hau. Dch: Gap luc gian truan, co the hanh thong lam (nguyen hanh), neu gi vng ieu chnh (trai vi ta) va ng tien voi, ma tm bac hien than giup mnh (kien hau la e c mot ngi gioi len tc hau) Giang: Thoan truyen va ai tng truyen giang ai y nh sau: Tng que nay la sam(Chan) di ma tren ma (Khan); tc co ngha la ong trong chon hiem, (Kham la nc co ngha la hiem tr) (1) cho nen co ngha la truan. Lai them: noi quai co mot hao dng (cng) hai hao am (nhu); ngoai quai cung the; nh vay la cng nhu, dng am bat au giao nhau e sinh van vat ma luc au bao gi cung gian nan: truan. Trongluc gian nan ma hanh ong th co the tot, nhng phai kien nhan gi ieu chnh; ng voi hanh ong ma trc het nen tm ngi tai gioi giup mnh. Ngi tai ng ra cang ang luc au (ngi mnh cat nhac len tc hau) o la hao 1 dng. Dng th cng, co tai; hao 1 lai la hao chu yeu trong noi quai (chan) co ngha hoat ong. Buoi au gian nan tm c ngi o, t nh lap c oan the co nhieu ngi co tai kinh luan, th moi viec se lam c tot. o la y ngha que truan. Hao t S cu: Ban hoan, Li c trinh, li kien hau

Dch: hao 1, dng: con dung dang, gi c ieu chnh th li, c at len tc hau (ngha la c giao cho viec giup i luc gian truan) th li. Giang: Nh tren toi a noi, hao nay la dng, tng ngi co tai lai ac chnh v dng dng v, cho nen gi c ieu chnh va co li; sau cung no la dng ma lai di hai hao am trong noi quai, co cai tng khiem ha, c long dan. Vay la ngi quan t mi au tuy con do d, sau se c giao cho trong trach giup i.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

123

Luc nh: Truan (TH 203) Ph khau

nh,

chuyen nh ,

tha

ma t,

ban thap

nh nien nai t

hon cau;

n t trinh bat

Dch: Hao 2, am: Khon on kho khan nh ngi ci nga con dung dang luan quan (Nh hao 1 kia) khong phai la ke cp, ch la muon cau hon vi mnh thoi; mnh c gi vng ch, ng chu, mi nam na se ket hon (vi hao 5). Giang: Hao 2, am, va ac trung lan ac chnh, lai ng vi hao 5 cung ac trung ac chnh tren, nh vay la tot. Ch hiem cach xa hao 5 ma lai sat ngay tren hao 1, dng, b 1 nu ke, cho nen con trong canh truan chuyen (kho khan). Nhng ng ngai, hao 1 co t cach quan t, khong phai la ke xau muon ham hai mnh, ch muon ci mnh thoi (1 la dng, 2 la am). ng nhan li, c gi vng ch, mui nam na se ket hon vi hao 5. Ch t ay ngha la ga chong. Theo kinh Le, con gai ti tuoi ga chong th cai tram va at ten t. Luc tam: Tc loc, vo ngu, duy nhap vu lam trung Quan t c, bat nh xa, vang, lan

Dch: hao 3, am: uoi hu ma khong co th san giup sc th ch vo sau trong rng thoi(khong bat c). Ngi quan t hieu c s ay th bo i con hn, c tiep tuc tien na th se hoi han . Giang : Hao 3 la am, dng v, bat chnh bat trung, tnh chat a khong tot ma vao thi truan; hao 6 tren cung la am nhu khong giup g c mnh, nh vay ma c muon lam can, nh ngi ham uoi hu ma khong c th san giup (chan ng con hu, uoi no ra khoi rng cho mnh bat) th mnh chay theo con hu ma cang vo sau trong rng thoi. Bo i la hn. Luc t: Tha ma ban nh. Cau hon cau, Vang cat, vo bat li. Dch: Hao 4, am: ci nga ma dung dang. Cau ban tram nam (hay ong tam) di ( xa) th khong g la khong tot. Giang: Hao nay am nhu, ac chnh la ngi tot nhng tai tam thng, gap thi Truan khong t mnh tien thu uc. Tuy gan hao 5, muon cau than vi 5, nhng 5 a ng vi 2 roi, the la 4 muon len ma khong c, nh ngi ci nga muon tien ma dung dang. Chu

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

124

Cong khuyen hao 4 nen cau hon vi hao 1 di th hn: (v 1 co tai c) ma cung nhau giup i, khong g la khong li. Chung ta e y: cap 5-2 rat xng nhau, ca hai eu ac chnh, ac trung, rat ep, cap 4-1 khong ep bang: 4 bat trung, kem 2; cho nen phai ket hp vi 1 di, 1 tuy di ma ac chnh, nh vay la xng oi. o la luat: d loai tu,hop vi nhau th phai xng nhau, ongtam, ong ao . Cu ngu: Truan k cao; tieu trinh cat, ai trinh hung. Dch: Hao 5, dng: An trach khong ban bo c (nguyen van: dau m (cao) khong trn (truan), chnh on viec nho th tot, viec ln th xau. Giang: Hao cu ngu nay va chnh va trung, a v ch ton, ang le tot; nhng v trong thi gian truan (que Truan) lai gia ngoai quai la Kham, hiem, nen ch tot va thoi. Hao 2 tuy ng vi no nhng am nhu, khong giup c nhieu; lai them hao 1 di, co tai c, c long dan, uy quyen gan nh lan 5, ma an trach cua 5 khong ban bo khap ni uc. Cho nen 5 phai lan lan chnh on cac viec nho a, ng voi lam viec ln ma hong. Ngha la tuy co tai c, co a v, nhng cung phai i co the, co thi na. Thng luc: Tha ma ban nh, khap huyet lien nh Dch: Hao tren cung: am. Ci nga ma dung dang, khoc ti mau mat chay am a. Giamg: Hao nay tren cung, la thi gian truan ti cc iem. Nau la hao dng (co tai tr) th gian truan cung cc se biem thong; nhng hao nay la hao am, bat tai, bat tr, nhu nhc, ch biet len lng nga roi ma van dung dang, ma khoc en chay mau mat (Hao 3 tuy ng vi hao 6 nhng cung am nhu, chang giup c g). * oc xong ba que au nay chung ta cung a thay: the cua hao ch co 2: am va dng, v cua hao ch co 6: t hao s en hao thng; nhng y ngha moi hao rat thay oi, tuy y ngha cua tron que, cho nen hao 1 dng que Can khong giong hao 1 dng que Truan; hao 5 dng que truan cung khong giong nao 5 dng que Can: hao 2 am que Khon khong giong hao o que Truan, hao 6 am que Truan cung giong hao o que Khon. Y ngha cua que quyet nh y ngha cua hao, noi cach khac: que la cai thi chung cua cac hao, ma hao la moi viec, moi hoan canh trong thi chung o. * 4 QUE SN THUY MONG Tren la Can (nui) di la Kham (nc)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

125

Que so 3 la Truan, luc van vat mi sinh. Luc o van vat con non yeu, mu m, cho nen que 4 nay la Mong. Mong co hao ngha: non yeu va mu m. Thoan t: Mong: Hanh Ph nga cau ong mong, ong mong cau nga S phe cao, tai tam oc, oc tac bat cao. Li trinh Dch: Tre th c hanh thong. Khong phai ta tm tre th ma tre th tm ta. Hoi (boi) mot lan th bao cho, hoi hai ba lan th la nham, nham th khong bao. Hp vi ao chnh th li (thanh cong). Gang: Theo ngha cua que th Can la ngng, Kham la hem. trong (noi quai) th hiem, ma ngoai ( ngoai quai) th ngng, khong tien c, to ra y mu m, cho nen goi la Mong. Xet theo hnh tng th tren co nui (Can), di chan nui co nc gieng sau (kham), cung co ngha toi tam (Mong). Cung co the giang la di chan nui co suoi nc trong, tc nh hang ngi con nho (khi thanh song mi la ln), hang ong mong, cho nen goi que may la Mong (mong co ngha la non yeu). ac biet que nay ch chu trong vao hao 2 va hao 5. hao 2 la dng cng, ac trung lam chu noi quai, ang la mot v thay cng ngh, khai mong (tc m mang cai toi tam) cho tre. Hao o ng vi hao 5 am nhu thuan ma cung ac trung, la tng hoc tro ngoan. Vay la thay tro tng ac, s hoc hanh tat co ket qua tot, cho nen que nay co c hanh thong. T cach cua thay cng, cua tro nhu, cho nen thay khong phai cau tro, ma tro phai cau thay. Va khi day, tro hoi mot lan th bao, neu hoi 2,3 lan la nham, khong bao. Gi c ao chnh (hoac boi dng chnh ngha) th li thanh cong. Hao t S luc: Phat mong, li dung hnh nhan dung thoat chat coc, d vang lan. Dch: Hao 1 am: M mang cai toi tam (cho hang ngi hon am) th nen dung hnh phat cot cho ho thoat khoi gong cum, nhng ng i qua mc se hoi tiec.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

126

Giang: Hao am nay v thap nhat torng que Mong la tng ke hon am nhat, phai dung hnh phat trng tr mi ci cai gong cum (v vat duc) cho ho c; khi co ket qua roi th thoi, ng qua dung hnh phat ma se an han. Ch: dung hnh nhan, dch sat la dung ngi coi ve hnh, tc dung hnh phat. Cu nh: Bao mong cat, nap phu cat, t khac gia. Dch: Hao 2, dng, cng cng, nhng ac trung cho nen bao la co c bao dung; no lam chu noi quai; thong tr ca bon hao am, cho nen bao no dung nap c cac hao am, tc hang ngi nhu am nh an ba, no di thap ma lai la hao quan trong nhat trong que, nen v no nh ngi con cai quan c viec nha. Tom lai hao nay tot. Phan Boi Chau giang ba ch t khac gia cach khac: Cu cho hao 5 a v ton trong que tren (ngoaiquai) tc nh cha trong nha, hao 2 di, tc nh con. Cha nhu nhc (v la dng), cam hoa c cha ma cha het hon am, nh vay la con chnh ly c viec nha. Cao Hanh ch ng ve phng dien boi, ma khong ng ve phng dien ao ly, khong cho Kinh Dch co y ngha triet ly, x the, cho nen hieu khac han: giang nap phu la ci v cho con, t khac gia la con thanh gia that, o la cai tot cua ngi lam bep mat khong co ong t (bao mong, theo ong la: bao mong, bao la ngi lam bep, mong la mat khong co ong t). ai khai cach hieu cua Cao Hanh nh vay, xin n c lam v du. Luc tam: Vat dung thu n, kien kim phu (TH 209) bat hu cung, vo du li Dch: Hao 3, am: nh dung hang con gai thay ai co vang la (theo ngay) khong biet than mnh na, chang co li g ca. Giang : Hao 3 la am nhu ( trong que Mong, la hon am) bat trung, bat chnh, cho nen v vi ngi con gai khong co net, bat trinh, ham cua. Ma hang tieu nhan thay li quen ngha cung vay (am con co ngha la tieu nhan). Phan Boi Chau cho hao nay xau nhat, hang ngi noi trong hao khong ang dung, khong ang giao hoa na. Luc t: Khong mong lan Dch: Hao 4, am: b khon trong vong hon am, hoi tiec. Giang: que Mong co hao 2 va 6 la dng cng, co the ci m s hon am c, con hao kia eu la am het. Hao 4 nay cung hon am nh hao 3, nhng con te hn hao 3 v xa hao2 dng (hao 3 con uc gan hao 2 dng), ma chung quanh eu la am het (hao 3 va hao 5) ,nh b trong vong hon am, tat b khon se phai hoi tiec, xau ho.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

127

Tieu tng truyen giang: no phai hoi tiec xau ho v ch mot mnh no trong so bon hao am la xa cac hao thc, tc cac hao dng. Hao dng la net lien, khong khuyet gia, nen goi la thc (ac, day) hao am la vach t, khuyet gia nen goi la h; thc tng trng ngi co lng tam h tng ngi khong co lng tam. Luc ngu: ong mong cat Dch: hao 5, am: Be con, cha biet g (nhng de day), tot. Giang: Hao 5 nay la hao am tot nhat nh chung toi a noi khi giang Thoan t cua Van Vng, v no co c nhu (am) trung ( gia ngoai quai), lai ng vi hao 2 dng di, co the v no vi a tre de day, biet nghe li thay (hao 2) Phan Boi Chau coi hao nay nh ong vua (v ngoi cao qu nhat trong que) biet tn nhiem hien than (hao 2). Thng cu: Kch mong bat li vi khau, li ng khau Dch: Hao tren cung , dng: Phep tr cai ngu toi ma nghiem khac qua th ke mnh day do se phan uat, co the thanh giac, nh vay khong co li, ngan nga giac ngoai (tc nhng vat duc quyen ru ke o) th co li. Giang: Hao nay tren cung que Mong, co ngha ngu toi ti cung cc; no la dng, tren, ma bat trung, cho nen tuy co tai m mang s ngu toi nhng qua nghiem khac, lam cho ke ngu toi phan uat, phan khang, bat tuan giao hoa, co the thanh giac, co hai (ch khau co hai ngha: giac, co hai), nen tm cach ngan nga nhng vat duc ngoai quyen ru no th hn; ma :ca thay lan tro thuan ao ly (thng ha thuan da, tieu tng truyen). Que nay noi ve cach giao hoa; can nghiem (hao 1) nhng khong nen nghiem khac qua ma nen ngan nga loi cua tre. (hao 6) 5 QUE THUY THIEN NHU Tren la Kham (nc), di la Can (tri)

Que tren la Mong, nho th; nho th can c nuoi nang bang thc an, cho nen que nay la Nhu. Ch Nhu nay khac ch nhu trong nhu yeu pham, nhng th can thiet , tc thc an. T quai truyen giang nh vay.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

128

Nhng thoan t lai giai thch khac: Nhu ay con co ngha la ch i, va theo cai tng cua que th phai hieu la ch i. * Thoan t Nhu: Hu phu, quang hanh, trinh, cat. Li thiep ai xuyen Dch: ch i: co long thanh thc tin tng, sang sua, hanh thong, gi vng ieu chnh th tot. Du gap viec hiem nh qua song cung se thanh cong. Giang: Noi quai la can, cng kien, muon tien len nhng gap ngoai quai la Kham (hiem) chan tren, nen phai ch i. Hao lam chu trong que nay la hao 5 dng, v ch ton ( que nay nen hieu la ngoi cua tri theo Thoan truyen) ma lai trung, chnh ; cho nen co cai tng thanh thc, tin tng, sang sua hanh thong; mien la chu ch i th viec hiem g cung vt c ma thanh cong. ai tng truyen giai thch cung ai khai nh vay: di la Can, tri, tren la Kham, may (Kham con co ngha la may); co cai tng may a bao kn bau tri, the nao cung ma; c an uong yen lac (am thc yen lac) yen vui di dng the xac va tam ch ma i luc ma o. Hao t: S cu: Nhu vu giao, li dung hang, vo cu Dch: hao 1, dng: i cho at xa ngoai thanh, nen gi c hang (kien nh khong thay oi) th khong co loi Giang: hao 1 la dng, cng kien, sang suot ma xa ngoai quai la Kham. Tc xa nc, xa cho hiem (cung nh con ngoai thanh, khong gan song nc), ng nong nay xong vao cho hiem nan, x chu ch i khi khong co loi. Chu Cong khuyen nh vay v hao dng nay khong ac trung ma co y muon tien. Cu nh: nhu vu sa, tieu hu ngon, chung cat Dch: Hao 2, dng: i bai cat, tuy co khau thiet mot chut, nhng sau se tot. Giang: Hao nay a gan que Kham hn, v nh a ti bai cat gan song. Cha ti noi sup hiem; ma hao lai ac trung cho nen tuy la dng cng ma biet khon kheo, ung dung khong nong nay nh hao 1, cho nen du co ieu tien nho nho rot cuoc cung van tot. Cu tam: Nhu vu ne, tr khau ch

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Dch: Hao 3, dng: i cho bun lay, nh t mnh vi giac en.

Nguyen Hien Le

129

Giang: Hao nay a sat que Kham, tuy cha sup xuong nc, nhng a cho bun lay roi; the cua no la dng cng, v cua no cung la dng, ma lai khong ac trung, co cai tng rat tao bao nong nay, lam can, tc nh t no vi giac en, t gay tai hoa cho no. Neu no biet knh can, than trong t cha en noi, v tai hoa van con ngoai ( ngoai quai) (theo tieu tng truyen) Luc t: Nhu vu huyet, xuat t huyet Dch: Hao 4, am: nh a i cho lu huyet ma roi ra khoi c. Giang: Hao nay a bat au vao que Kham, tc cho hiem (nh vao cho giet hai), nhng nh no la am, nhu thuan lai ac chnh ( v am), nen tranh c hoa. Cu ngu: nhu vu tu thc, trinh cat Dch: Hao 5, dng: Ch i an uong no say (cho yen vui), ben gi c trung chnh th tot Giang: Hao 5, a v ton qu, ma la dng cng trung chnh cho nen tot, nhng muon hanh phuc c ben th phai gi c trung chnh.

Thng luc: nhap vu huyet, hu bat toc Chi khach, tam nhan lai, knh chi, chung cai Dch: hao tren cung am: vao cho vc hiem roi, nhng co ba ngi khach thung thang ti, biet knh trong ho th sau c tot lanh. Giang: Hao nay tren cung ngoai quai la Kha, cho nen bao la cho cc hiem. No co hao 3 di ng vi no, hao 3 la dng, keo theo ca hao 1 va 2 cung la dng, cho nen noi la co 3 ngi khach se ti; ho khong ti ngay c v ho xa hao 6, cho nen noi la ho thung thang se ti. Hao 6 am, co c Khiem, nhu thuan , biet trong va nghe theo ba v khach o, cho nen cuoi cung se c ho cu ra khoi cho hiem ma c tot lanh. Tieu tng truyen: ban them: tuy hao 6 khong xng v (bat ang v), nhng khong en noi that bai ln. Chu Hi hieu ch v o, la ngoi chan (am v); hao am am v la ang ch sao lai bat ang, cho nen ong bao la: cha hieu ro (v tng). Phan Boi Chau hieu ch v la ngoi cao hay thap; hao 6 tren cung, tc la ngoi cao nhat, ma la am nhu, bat tai, cho nen bat ang la phai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

130

Que nay ch cho ta cach x the khi ch i, tuy hoa gan hay xa, cot nhat la ng nong nay, ma phai gi trung chnh. Chung ta e y: hao 5 gia que Kham, tc gia cn nguy hiem ma Chu Cong van cho la tot ch v hao o cng ma trung chnh, ngha la cng mot cach va phai, sang suot, chnh ang. 6 QUE THIEN THUY TUNG Tren la Can (tri), di la Kham (nc) ngc han vi que 5

T quai truyen a cho Nhu la an uong, cho nen giang rang vi (van e) an uong ma ngi ta sinh ra tranh cai, roi kien nhau, cho nen sau que Nhu la que Tung (co ngha la kien cao). Thoan t: Tung: hu phu, trat, dch. Trung cat, chung hung. Li kien ai nhan, bat li thhiep ai xuyen Dch: Kien cao v mnh tin thc ma b oan c (trat), sinh ra lo s (dch). Neu gi ao trung (bien bach c roi th thoi) th tot lanh, neu kien cho en cung th xau. Tm c bac ai nhan (cong minh ma nghe theo th co li; neu khong th nh loi qua song ln (nguy), khong co li. Giang: theo tng que nay co the giang: ngi tren (que Can) la dng cng, ap che ngi di (que Kham) th am hiem, tat sinh ra kien cao; hoac cho ca trung quai ch la mot ngi, trong long th nham hiem (noi quai la Kham), ma ngoai th cng cng (ngoai quai la Can), tat sinh s gay ra kien cao Thoan t cua Chu Cong khong hieu hai cach o ma cho que nay la trng hp mot ngi co long tin thc (hu phu) ma b oan c, vu ham, khong co ngi xet ro cho, cho nen lo s, phai i kien. Neu ngi o gi ao trung nh hao 2 (ac trung), ngha la minh oan c roi th thoi, th se tot, neu nh eo uoi cuoi cung , quyet thang, khong chu thoi, th se xau. Que khuyen ngi o nen i tm ai nhan cong minh (tc hao 5 ng vi hao 2, va trung chnh, va ngoi cao), ma nghe li ngi o th co li; neu khong th la t mnh tm s nguy hai, nh loi qua song ln. ai tng truyen a ra mot cach giang khac na: Can (tri) co xu hng i len; Kham (nc) co xu hng chay xuong thap, nh vay la trai ngc nhau cung nh hai ngi bat ong ao, tranh nhau ma sinh kien cao. Va ai tng khuyen ngi quan t lam viec g cung nen can than t luc au e tranh kien cao.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Hao t: S luc: Bat vnh s s, tieu hu ngon, chung cat

Nguyen Hien Le

131

Dch: Hao 1, am: ng keo dai (vu kien) la g, tuy b trach mot chut, nhng sau c tot. Giang: Hao 1, am nh di, c hao 4 cng kien tren ng vien, tc la co cho da: nhng ng nen y the sinh s keo dai vu kien; co b trach mot chut th cung thoi, ket qua c bien minh, the la tot. Cu nh: Bat khac tung, qu nhi bo, (TH 216) k ap nhan tam bach ho, vo sanh. Dch: Hao 2, dng: khong nen kien, lui ve ma tranh i, ap mnh ch co ba tram noc nha thoi (y noi a v mnh thap, the mnh nho), nh vay th khong b hoa. Giang: Trong phan I, chng IV, chung toi a noi: cac hao ng vi nhau (1 vi 4, 2 vi 5, 3 vi 6) phai mot dng mot am th mi co tnh vi nhau, mi ng vao mot phe, vien tr nhau, tc trng hp hao 1 va hao 4 que nay; neu ca hai cung la dng hay am th tuy ng vi nhau ay, nhng co the k nhau, nh hao 2 va hao 5 cung que nay. Hai hao nay eu la dng ca, cho nen coi la ch nhau, ng vao hai phe trong que Tung (kien cao). Hao 2 di, trung khong chnh, gia noi quai la Kham (hiem) lai b hai hao am 1 va 3 vay, nen the yeu, muon kien hao 5 (v co tnh dng cng) nhng the khong ch noi, v 5 trung, chnh lai ngoi cao. Di kien tren khac g trng choi a, khong nen, tha rut lui ve, tranh i con hn, nh vay khong b toi loi. Tieu tng truyen con dan them: neu di ma kien tren, tai hoa ti la t mnh v lay ay: hoan ch xuyet (cung oc la chuyet, la oat) da: Phan Boi Chau giang hao nay, dan viec Nguyen Haong muon knh vi Trnh Kiem (s thc Trnh Kiem muon hai Nguyen Hoang, Nguyen Hoang s), cho ngi hoi y kien Nguyen Bnh Khiem, Nguyen Bnh Khiem apL Hoanh sn nhat ai, van ai dung than, co y khuyen nen tron vao Nam cho thoat nan: o la y ngha cua ba ch qui nhi bo trong hao nay. Luc tam: Thc cu c, trinh le, chung cat; hoac tong vng s, vo thanh. Dch: Hao 3, am: C (yen on) hng cai c (an trach) cu cua mnh (Chu Hi hieu la gi cai nep cu), an cho chnh ang ma thng e long lo s th ket qua se tot; neu phai i theo lam vi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

132

ngi tren, (ch vng ay tr ngi tren, khong nhat nh la vua), th cung ng mong thanh cong. Giang: hao 3 a am nhu lai bat chnh (v hao am ma ngoi dng), chong chenh tren cung que Kham (hiem), chung quanh eu la ke thch gay s, kien cao (v hao 2 va hao 4 eu la dng), cho nen 3 thng phai lo s (le), neu hieu nh vay ma biet gi gn th rot cuoc se yen on Hao 3 co hao 6 tren ng va co tnh vi mnh, 6 la dng cng lai be tren (ngoi cao), nen co khi loi keo 3 theo no; trong trng hp o, 3 nen an phan thu thng, c phuc tung 6, ng mong thanh cong (chang han 6 muon ng ra kien, keo 3 theo th 3 ch nen giup 6 lay le thoi, ng ham lap cong). Cu t: Bat khac tung, phuc tc menh, du an trinh cat Dch: Hao 4, dng: khong the kien cao c, tr lai theo thien menh (le chnh ang), oi y i, yen theo ieu chnh th tot. Giang: Hao nay dng cng ma bat trung, bat chnh, tng mot ngi ham kien cao. Nhng khong the kien ai c: kien 5 th 5 tren mnh, ngoi ton, khong dam kien; kien 3 th 3 nhu thuan, chu thua trc roi; kien 2 th 2 v cng, chnh trung sang suot, a tien lieu roi; khong chu kien; con mot th a ve theo phe vi 4. anh phai bo y ham kien i, theo le phai yen, gi ieu chnh nh vay th tot. Cu ngu: Tung, nguyen cat Dch: hao 5 dng: X kien hay i kien, eu rat tot. Giang: Hao 5 nay ngoi ch ton, cng ma minh, trung va chnh. Neu la ngi x kien th la bac co c, co 1tai (nh Bao Cong); neu la ngi i kien th gap c quan toa co c, co tai. Khong g tot bang Thng cu: Hoac tch chi ban ai, chung trieu, tam s chi. Dch: Hao tren cung, dng: (kien) may ma c cai ai ln (cua quan chc) th trong mot buoi sang se b cp ba lan. Giang: Hao dng nay tren cung que Tung la ke rat thch kien, kien ti cung. No ngoi 6 la bat chnh, cho nen du co may ra c kien th chang bao lau se mat het, rot cuoc van khong li. * Que tung nay y ngha cac hao rat nhat tr, sang sua.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

133

Trc sau ch la ran ngi ta ng ham tranh nhau kien cao: hao 3 khong kien vi ai, tot; hao 2 va 4, muon kien ma sau thoi khong kien, cung tot; hao 1 th nen nhng nhn mot chut, rot cuoc se tot, duy co hao 6 bang kien ti cung th du co thang, cung hoa xau. Con hao 5 dien cai y: co mot Toa an cong minh th phuc cho dan biet bao. 7 QUE A THUY S Tren la Khon (at), di la Kham (nc)

Kien tung la tranh nhau, tranh nhau th lap phe, co am ong noi len; cho nen que tung ti que S S la am ong, cung co ngha la quan oi Thoan t: S: Trinh, trng nhan cat, vo cu. Dch: quan oi ma chnh ang (co the hieu la ben ch), co ngi ch huy lao thanh th tot, khong loi. (co sach bao hai ch trng nhan chnh la ai nhan ngi tai c). Giang: Tren la Khon, di la Kham ma sao lai co ngha la am ong, la quan oi? Co 4 cach giang: ai tng truyen bao Khon la at, Kham la nc, gia at co nc tu lai, tng la quan chung nhom hop thanh am ong. Chu Hi bao di, Kham la hiem; tren, Khon la thuan; ngi xa gi binh trong viec nong (thi bnh la nong dan, nhng van tap tanh vo b, thi loan th thanh lnh), nh vay la giau cai hiem (vo b) trong cai thuan (viec nong) Chu Hi con giang cach na: hao 2 la dng, nam gia noi quai la tng ong tng, 5 hao kia am nhu, mem mai, giao quyen cho 2 ieu khien quan lnh (4 hao kia)

Thoan truyen giang: xuat quan la viec nguy hiem (que Kham), oc hai, nhng neu xuat quan v chnh ngha (trinh: chnh), e tr bao an dan th dan se theo (Khon: thuan), se gup mnh, mnh sai khien c, th se tot, lap c nghiep vng thong tr thien ha, khong co toi loi. Hao t: S luc: S, xuat d luat, phu tang, hung

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

134

Dch: Hao 1, am: ra quan th phai co ky luat, khong kheo (ch phu tang ngha la bat thien) th xau Giang: ay la bc au ra quan, phai can than, co ky luat nghiem nhng kheo e khoi mat long dan, quan. Cu nh: Tai s, trung, cat, vo cu, vng tam tch menh Dch: Hao 2 dng: Trong quan, co c trung th tot, khong toi loi, c vua ba lan ban thng. Giang: Hao nay la hao dng oc nhat que, thong lnh quan am No cng, ac trung, lai c hao 5, am tren ng thuan vi no, nh mot v nguyen thu giao toan quyen cho mot v tng. Nh o ac trung; nen tot, khong b toi loi, ma c nhieu lan ban thng (co ngi giang nhieu lan c vua trao lenh cho). Luc tam: S, hoac d thi, hung Dch: Hao 3, am: bat chnh (v hao am ngoi dng) lai bat trung, xau; that tran, co the phai ch xac chet ve. Luc t: S ta th, vo cu Dch: Hao 4, am: ra quan roi ma lui ve ong (th) pha sau (ta) khong co loi Giang: Hao nay tuy bat trung nhng ac chnh, khong co tai (hao am) nhng lieu sc mnh, hay tam lui, khong tien e khoi hao quan, o la phep thng he gap ch manh th tranh i, cho nen khong b loi Luc ngu: i62n hu cam, li chap ngon, vo cu Trng t xuat s, e t d thi, trinh hung Dch: Hao 5 am: Nh ong co muong thu (ve pha) bat chung (ch ay, dung nh ch, thay ch cam) th li (Dung) ngi lao thanh lam tng suy e cam quan, neu dung bon tre (tai kem) th phai ch thay ma ve, va du danh ngha chnh ang (trinh) ke qua van xau. Giang: Hao 5 nay, am, v ch ton, tng ong vua nhu va thuan ao trung, khong gay chien, v quan ch lan coi (nh muong thu rng ve pha ong) nen phai anh uoi i, bat chung, ma khong co loi Ong vua ay giao quyen cam quan cho v lao thanh (hao 2 di) la ngi xng ang, neu giao cho ban tre bat tai (nh hao 3) hoac e chung tham gia vao th that bai, du chien tranh co chnh ngha, cung phai ch xac ve, mang nhuc.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

135

Thng luc: ai quan hu menh, Khai quoc tha gia, tieu nhan vat dung Dch: Hao tren cung, am: (Sau khi khai hoan) vua ra lenh g quan he en viec m nc tr nhang dung ke tieu nhan (du ho co cong chien au) Giang: Hao nay tren cung, tro luc thang cong, vua luan cong ma khen thng. Ke tieu nhan tuy co tai chien au, lap c cong th cung ch thng tien bac thoi, khong nen phong at cho e cai tr, giao cho a v trong yeu trong nc, v cong viec kien thiet quoc gia can co ngi tai, c mi ganh noi. * Que s nay rat hay, li gon, y u va ung. Chung ta nen nh: Bat ac d mi phai ra quan Dung tng phai xng ang (nhu hao 2), ng e cho ke bat tai (nh hao 3) tham gia Phai can than t luc au, ky luat nghiem minh, nhng phai kheo e khoi mat long quan. Neu gap ke ch ng the manh th hay tam tranh, khong sao. Khi thanh cong roi, luan cong ban thng th ke tieu nhan co cong ch nen thng tien bac, ng giao cho ho trong trach; trong trach phai ve nhng ngi tai c nh vay nc mi thnh c

Ch dung hai net lien c ma suy dien c nh vay tai that. 8 QUE THUY A T Tren la Kham (nc), di la Khon (at)

S la am ong, trong am ong ngi ta gan gui nhau, lien lac vi nhau, cho nen sau que S (t la gan gui, lien lac) Chung ta e y: que nay Kham tren, Khon di, ngc han vi que trc Khon tren, Kham di. Thoan t:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

136

T cat: Nguyen phe, nguyen vnh trinh, vo cu Bat minh phng lai, hau phu hung Dch: Gan gui th tot. Boi lan th nh ma c nh lan au (nguyen phe) rat tot, lau dai, chnh th khong co loi Ke nao cho cha yen (hoac gap trac tr) se lai vi mnh (hoac mnh nen vi lai); ke nao ti sau (tre) th xau. Giang: que nay la tren at co nc, nc tham xuong at, at hut lay nc, cho nen co ngha la gan gui, than thiet, giup nhau. Lai them hao na dng cng, trung chnh (hao 5) thong lnh nam hao am, co cai tng ong vua (hay ngi tren) c toan dan (hay ngi di) tin cay, qui phuc do le o ma goi la t. Nhng hao 5 o a v ch ton nen phai than trong, t xet mnh ky cang (nguyen phe) ma thay co u nhng c nguyen, vnh, trinh th mi that khong co loi. Bat minh phng lai, Chu Hi giang la tren di ng hp vi nhau, chac la muon noi hao 5 (tren) va hao 2 (di), mot dng mot am. Con ba ch hau phu hung th khong sach nao cho biet la am ch hao nao, co le la hao tren cung chang? Hao t: S luc: Hu phu, t chi, vo cu Hu phu doanh phau, chung lai hu tha cat Dch: Hao 1, am: (mi au) Co long thanh tn ma gan gui nhau th khong co loi. Neu long thanh tn nhieu nh ay mot cai ang th co them ieu tot khac na Luc nh: t chi t noi, trinh cat. Dch: Hao 2, am: t trong ma gan gui vi ngoai, chnh ang th tot. Giang: hao nay am nhu, ac trung va chnh, noi quai, ng hp vi hao 5 dng cng cung ac trung va chnh ngoai quai, cho nen noi t trong ma gan gui vi ngoai. Hai ben than nhau v ao ong ch hp (cung trung, chnh ca), ch khong phai v 2 lam than vi be tren e cau phu qu, nh vay la chnh ang, khong that than, nen tot. Luc tam: t chi ph nhan Dch: hao 3 am: Gan gui ngi khong xng ang

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

137

Giang: hao nay am nhu, khong trung, khong chnh, chung quanh lai toan la am nhu, cho nen v vi ngi xau, khong xng ang. Luc t: Ngoai t chi, trinh cat Dch: Hao 4, am: Gan gui ngi ben ngoai (hao 5) gi ao chnh th tot Giang: Hao am ngoi 4 ac chnh, tot hn hao 3; lai gan hao 5, nh vay la than vi ngi hien (5 trung va chnh) va phuc tong be tren cho nen tot. Cu ngu: Hien t; vng dung tam khu that tien cam; ap nhan bat gii, cat Dch: hao 5 dng: ao gan gui rat quang minh. Nh khi san thu, vua ch vay ba mat (con mat trc bo ngo) cho cam thu thoat ra (pha o). Ngi trong ap (ngi chung quanh) c cam hoa, khong phai ran e, tot. Giang: hao nay ngoi ch ton, dng cng ma trung chnh, cho nen ca 5 hao am (ca thien ha) eu phuc tong; ao gan gui nh vay, la rat quang minh. Ai tong phuc vua th c ti, khong tung phuc th c rut lui, khong ep ai ca; e cho moi ngi t do ti lui, cung nh i san, khong bao ay ca bon mat ma cha mot mat cho cam thu thoat ra. Do o ngi chung quanh c cam hoa, khong phai ran e ma ho cung gi c ao trung chnh nh vua. R. wilhem hieu hai ch bat gii la: ngi chung quanh khong phai e phong c noi thang y cua ho ra, khong can cong an, mat vu. Thng luc: T chi vo thu, hung. Dch: Hao tren cung, am: khong co moi e gan gui, xau Giang: Hao am nay tren cung bat trung, khong sao gan gui vi nhng hao am di c, the la khong co au moi, la vo thuy (thu ay co ngha la thuy) ma vo thuy th vo chung, cho nen xau. * Que nay noi ve phep nhom ban tnh thay. Phai can than t luc au, thanh tn, trung chnh, v ao ch khong v li. Va phai e cho t do ch khong nen ep buoc. 9 QUE PHONG THIEN TIEU SUC Tren la Ton (go), di la Can (tri)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

138

T quai truyen bao a nhom hop, gan guivi nhau (t) th phai co cho nuoi nhau, cho nen sau que T ti que Tieu Suc Ch suc nay co ngha la muoi (nh muc suc); lai co ngha la cha dung nh ch nh suc tch (cha chat), va ngha: ngan lai, kiem che Thoan t Tieu suc: Hanh: Mat van bat vu, t nga tay giao Dch: Ngan can nho (hoac cha nho vi cha cung ham cai ngha ngan, bao lai, gom lai) hanh thong. May kt (cha tan) ma khong coi tay cua ta Giang: co ba cach giang theo tng cua que: Que Can (cng kien) di que Ton (nhu thuan) co ngha la am (Ton) ngan can c dng (Can), nho ngan can c ln. Hoac: gio (Ton) bay tren tri (Can) con xa mat at, sc ngan can cua no nho, cho nen goi la tieu suc Xet cac hao th hao 4 la am nhu ac v; hao nay quan trong nhat trong que (do luat: chung d qua vi chu) ngan can c 5 hao dng, bat phai nghe theo no, cho nen goi la Tieu suc (nho ngan c ln).

Ngan c hao 2 va hao 5 eu dng cng th viec chac se hanh thong. Nhng v no nho ma sc ngan can nho, nen cha phat rien het c, nh am may ong kt phng Tay ma cha tan, cha ma c. Theo Phan Boi Chau, ch nga (ta) ay tro Ton, ma Ton la am, thuoc ve phng Tay. Nhng theo Hau thien bat quai th Ton la ong Nam. Chu Hi cho rang ch nga o la Van Vng t xng. Khi viet Thoan t nay, Van Vng trong nguc Du Ly, ma coi tay cua ta tc coi Ky Chau, phng Tay cua Van Vng ai Tng truyen khuyen ngi quan t trong hoan canh que nay (sc con nho) nen trau doi, tai van chng (y van c) chang han viet lach, ch ng hoat ong chnh tr Hao t: S Cu: Phuc t ao, ha ky cu? Cat Dch: hao 1, dng: tr ve ao ly cua mnh, co loi g au? Tot. Giang: Hao nay la dng cng lai trong noi quai Can, co tai, co ch tien len, nhng v trong que Tieu suc, nen b hao 4 ng vi no ngan can. No anh phai quay tr lai, khong tien na, hp vi ao tuy thi, nh vay khong co loi g ca.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

139

Cu nh: khien phuc, cat Dch: hao 2, dng. Dat nhau tr lai ao ly th tot Giang: Hao nay vi hao 5 la ban ong ch hng: cung dng cng, cung ac trung, cung muon tien ca, nhng cung b hao 4 am ngan can, nen cung dat nhau tr lai cai ao trung (1), khong e mat cai c cua mnh Cu tam: D thoat bc, phu the phan muc Dch: Hao 3, dng: Xe rt mat truc; v chong huc hac vi nhau Giang: Hao 3 qua cng (v the eu la dng) ma bat trung, hang tien len lam,nhng b hao 4 tren ngan chan, nen tien khong c, nh chiec xe rt truc. Hao nay sat hao 4, dng sat am. Ma khong phai la ng cua hao 4, nh mot cap v chong huc hac vi nhau. Loi hao 3 v khong biet tuy thi, khong nh mnh trong thi tieu suc ma nhn v. Luc t: Hu phu, huyet kh, dch xuat, vo cu Dch: Hao 4, am: Nh co long ch thanh, nen thng tch c lanh, het lo s, ma khong co loi. Giang: Hao nay la am, nhu thuan ma oi vi cac hao dng th kho tranh c xung ot, co the lu huyet va lo s, nhng no ac chnh am ngoai am), gan hao 5 la than vi bac ch ton, lai vao thi Tieu suc, co hao 1 ng vi no, dat hao 2 cung giup no, nen no tranh c lu huyet , lo s, khong co loi. Tieu tng truyen giang: het lo s, nh hao tren (hao 5) giup no. Cu ngu: Hu ohu, luyen nh, phu d ky lan Dch: Hao 5 dng. Co long thanh tn, rang buoc dat du (ca bay hao hng), nhie72u tai c, cam hoa c lang gieng Giang: Hao nay ngoi ch ton, co uy tn, lam lanh tu cac hao dng khac; no trung chnh, tc co long thanh tn, keo cac hao dng kia theo no, ma giup hao am 4 canh no, anh hng ti 4, sai khien c 4, khien cho 4 lam c nhiem vu thi Tieu suc. Ch co ngi oc la luyen va giang la co long quyen luyen Thng cu: Ky vu, ky x, thng c tai Phu trinh le. Nguyet c vong quan t chinh hung

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

140

Dch: Hao tren cung, dng: a ma roi, yen roi, c nhu ton cua 4 a ay (ngan c an ong roi), v ma c mot mc (trinh) ngan hoai chong th nguy (le) ay. Trang sap en em ram (cc thnh), ngi quan t (khong than trong, phong b) voi tien hanh th xau. Giang: ay a ti bc cuoi cung cua que ton ma la bc cuoi cung cua que Tieu suc. Hao 4 a thanh cong en cc iem, cac hao dng hao hp vi no ca roi, nh am may kt a trut nc, moi s a yen. Ti o, hao 4 nen ngng i, c mot mc ngan chan cac hao dng th se b hoa ay. Ma cac hao dng (quan t) cung nen lo e phong trc i v sap ti luc am cc thnh (trang ram) roi ay. Am co ngha la tieu nhan. * oc que tieu suc nay chung toi nh Vo Hau i ng va T Hi Thai Hau i Thanh. Ho nh hao 4, thong minh, co tai, mi au nhu thuan, nh gan vua (hao 5), c vua sung ai, che ch, lai lay c long ngi di (hao 1, hao 2), gay phe ang roi lan lan thong lnh quan dng, ca trieu nh phai phuc tung ho. Ti khi ho thnh cc, sap suy, bon ai than co kh tiet, mu tr mi hop nhau lat ho. Ngoai i khong ung han nh trong que, nhng cung khong khac may, thi o, chac nhieu nha Nho Trung Hoa oc lai que nay. 10 QUE THIEN TRACH LY Tren la Can (tri), di la oai (cham)

au que Tieu Suc toi a noi suc con co ngha la cha, nhom (nh suc tch). T quai truyen dung ngha o va giang: khi a nhom hop nhau th phai co trat t, co tren co di, khong the hon tap c, ngha la phai co le. Song trong xa hoi phai theo le, dam len cai le, khong chech ra ngoai (chung ta thng noi dam len dau chan cua mot ngi e dien cai y theo ung ng loi ngi ay); ma dam len, ch han goi la L, do o sau que Tieu suc, ti que L. Cach giai thch o co phan nao gng ep Thoan t: L ho v , bat diet nhan, hanh. Dch: Dam len uoi cop, ma cop khong can, hanh thong. Giang: Tren la dng cng, la Can, la tri; di la am nhu, la oai, la cham, vay la tren di phan minh lai hp le am dng tc la le, la ly. Co tnh am nhu, vui ve i theo sau dng cng

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

141

th du ngi i trc mnh d nh cop, cung to ra hien t vi mnh, cho nen bao rang dam len uoi cop ma cop khong can. Ba ch ly ho vi chnh ngha la dam len uoi cop, ch nen hieu la i theo sau cop, lay s nhu thuan, vui ve ma ng phao vi s cng cng. Thoan truyen: ban them : Hao 5 que la dng ma trung, chnh, xng vi ngoi ch ton, chang co te benh g ca ma lai c quang minh. ai tng truyen:; bao tren di phan minh (co tai c tren, kem tai c di) nh vay long san mi khong hoang mang (nh dan ch) lhong co s tranh gianh. Hao t: S cu: To ly, vang, vo cu Dch: Hao 1, dng: Gi ban chat trong trang ma ra vi i th khong co loi Giang: Hao 1 nay nh ngi mi ra i, con gi c ban chat trong trang (y ngha cua ch to)cha nhien thoi i, v la hao dng, quan t, co ch nguyenm c gi ch nguyen mnh th khong co loi. Cu nh: Ly ao than than, u nhan trinh cat Dch: Hao 2, dng: nh i tren ng bang phang, c mot mnh gi vng ng chnh th tot. Giang: hao dng nay ac trung, van la hien nhan, quan t, bnh than gi ao trung khong e cho long roi loan th tot. Tuy co hao 5 tren ng vi, nhng 5 cung la dng, khong hp, (phai mot dng mot am mi tm nhau, hp nhau, vien nhau) cho nen bao hao nay la co oc. Chung ta e y: que Can, hao 2 va hao 5 cung eu la dngca, ma Hao t bao 2 va 5 nen tm nhau ma lam viec; con que Ly nay th khong; nh vay la phai tuy theo y ngha cua que (tuy thi) ma giang. Luc tam: Mieu, nang th; ba nang ly Ly ho v, diet nhan, hung. Vo nhan vi vu ai quan Dch: Hao 3, am: Chuot (ma t phu la) thay to, thot (ma t phu la)i nhanh, nh vay th nguy hiem nh dam len uoi cop ma b no can. o la ke vu phu ma oi lam viec cua mot ong vua ln. Giang: Hao nay am nhu ma ngoi dng cng, bat chnh, bat trung, tren di eu la hao dng ca, khong lng tai mnh kem (am) ma ua oi theo cac hao dng, khong khac ngi thot t khoe la i nhanh; o la hang vo phu ma oi lam mot ong vua ln, se gap hoa, nh dam len lng cop, b cop can.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

142

Cu t: Li ho v, sach sach (hoac soc soc) chung cat Dch: Hao 4, dng: Dam len uoi cop, nhng biet s hai, nen que se tot. Giang: Hao nay, dng ma v am, cung bat trung, bat chnh nh hao 3, cung sau mot hao dng cng, cung nh dam len uoi cop, nhng hao 3 hung, hao 4 cat, ch do le: 3 ban chat nhu, tai kem, u me ,ma v dng, ch hang; con 4 bang chat cng, co tai, sang suot ma v am, biet s hai, than trong. Cu ngu: quyet ly, trnh le Dch: Hao 5,dng: Quyet tam hanh ong qua th tuy chnh ang cung co the nguy. Giang: Hao 5 ac chnh, ac trung, rat tot, nhng a v ch ton trong que Ly (noi ve cach i) th e co long cng quyet qua ma t thay the, ma hoa nguy. (TH 233) Thng cu: Th ly, khao tng, ky toan, nguyen cat Dch: Hao tren cung, dng, xem cach an e oan hoa phuc, neu hoan toan khong khuyet iem th rat tot. Giang: ay la que cuoi, ket thuc cach an trong ngi, cho nen Hao t dien y ngha cua toan que ch khong dien y ngha cua rieng hao cuoi. Cung la mot le ngoai nh hao cuoi cung que Tieu suc. Que nay ten la L co ngha la le, la dam len, nhng ca 6 hao eu noi ve cach an trong suot i ngi: mi ra i th phai gi tnh chat phac trong trang, roi sau gi vng ng chnh (hao 2); biet sc mnh, ng t phu (hao 3) e tranh nguy, biet than trong, s hai th tot (hao 4), va a v cao nhat, ng y the ma cng quyet qua (hao 5); cach an c nh vay ti cuoi i th tot khong g bang. Chung ta e y: Que nay cung ch co mot hao am ma khong co ngha thong lnh quan dng nh que Tieu suc. Nh vay la bien dch 11 QUE A THIEN THAI Tren la Khon (at), di la Can (tri)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

143

L la le, co trat t tren di phan minh, nh vay th yen on, L cung co ngha la dam, la giay (dep) i giay th uc yen on; v vay sau que L, tiep ti que Thai. Thai ngha la yeu thch, thong thuan. Thoan t: Thai: Tieu vang ai lai, cat, hanh Dch: Thai la cai nho (am), i, cai ln (dng) lai, tot, hanh thong Giang: Trong que L, Can la tri, cng, oai la cham, nhu; tren di phan minh, hp le am dng, tot. Trong que Thai nay, Can khong nen hieu la tri, v neu hieu la tri th tri di at, khong con tren di phan minh na, xau. Nen hieu Can la kh dng, Khon la kh am kh dng di co tnh cach thang ma giao tiep vi am, kh am tren co tnh cach giao tiep vi kh dng, hai kh giao hoa, ma moi vat c yen on, thoa thch Mot cach giang na. Theo Phan Boi Chau (sach a dan) th: Nguyen Thuan am la que Khon, la am thnh chi cc, cc th phai tieu, nhan o mot net dng thay vao di, hao 1 cua Khon, thanh ra que Phuc, Phuc la mot dng mi sinh. Dng sinh en hao th hai th thanh que Lam, the la dng a ln them lan lan. Khi dng sinh en hao th 3 th thanh que thai, tren la Khon, di la Can. Khong la am nhu, la tieu nhan; can la quan t. Que thai la tng ao tieu nhan dng tieu mon, ao quan t ng ln manh, hai ben ngang nhau cho nen goi la thai. Thoan t ban them: Thai la luc cai nho i, cai ln tr lai () la tri at giao cam ma muon vat thong, tren di giao cam ma ch hng nh nhau. Trong (noi quai) la dng, ngoai (ngoai quai) la am, trong manh ma ngoai thuan, trong quan t ma ngoai tieu nhan, ao quan t th ln len, ma ao tieu nhan th tieu lan. Hao t: S cu: Bat mao nh, d ky v, chinh cat Dch: Hao 1, dng: Nho re co mao ma uc ca am, tien len th tot. Giang: Hao nay la ngi co tai, con v thap, nhng cap vi hao hai tren, nh co nhom ong ch dat du nhau tien len, e ganh viec thien ha, cho nen viec lam de co ket qua nh nho re co mao, nho mot cong ma uc ca am. Cu nh: Bao hoang, dung bang ha, bat ha di.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T bang vong, ac thng vu trung hanh

Nguyen Hien Le

144

Dch: Bao dung s hoang phe ( nhng te hai cu), dung cach cng quyet mao hiem nh loi qua song, khong bo sot nhng viec (hoac ngi) xa, khong ngh en be ang, ma phai hp vi ao trung. Giang: Hao dng, ac trung, ong ch a ong (hao 1 va 3) lai ng vi hao 5 am, cung ac trung, tc vi v nguyen thu tin cay, nghe theo mnh, vay la co tai ln ma hoan canh rat thuan li; nhng can co nhng c nay na: Co o lng, bao dung mot so te hai cu con lai, ng mong tr tiet ngay trong buoi au. Co c cng quyet mao hiem nh ngi co gan loi qua song, nh Luan ng noi: bao ho bang ha Tnh trc nhng viec xa xoi se xay ti (co ngi hieu la ng bo sot nhng ngi xa). ng co tinh than ang phai ma co hai cho ai ngha Can nhat la gi ao trung cua hao 2, viec g cung va phai thoi, chang han bao dung hay mao hiem qua eu la hai ca.

Cu tam: Vo bnh bat b, vo vang bat phuc gian trinh vo cu, vat tuat, ky phu, vu thc hu phuc Dch: Hao 3, dng: Khong co cai g bang mai ma khong nghieng, i mai ma khong tr lai, trong canh gian nan,ma gi c chnh ang th khong loi. ng lo phien, c tin ieu chnh th c hng phuc Giang: Hao 3 nay bat trung, qua cng, cuoi noi quai, gia que Thai, ngha la a thnh cc roi, cho nen Chu Cong ran rang sap suy ay, sap lam vao canh gian nan ay. nh ac chnh (hao dng ngoi dng) ma vao thi Thai, cho nen khong en noi toi loi. ng lo ngai, c tin ieu chnh th c hng phuc . Luc t: Phien phien, bat phu, d ky lan, bat gii d phu Dch: Hao 4, am: Dap du (hoac hn h) vi nhau, khong giau ma thanh mot xom, chang c hen ma cung tin nhau. Giang: ay la qua na que Thai, dng suy, bay am (ba hao am) tc bon tieu nhan ket hp vi nhau, tuy chung khong giau, khong co tai c (am co ngha la h, trai vi thc dng- cho nen bao la khong giau) nhng cung thanh mot xom ong, ong tam vi nhau, chang c hen ma cung tin nhau, v cung san long gian ta ca.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

145

Luc ngu: e At qu muoi, d ch, nguyen cat. Dch: Nh vua e At (i Thng) cho em gai ve nha chong co phuc, rat tot. Giang: Hao am nay ac trung, tuy a v ch ton ma khiem nhu, lai ng vi hao 2, dng di; nh em gai vua e At chu lam v mot ngi hien trong gii bnh dan, se c hng phuc. Thng luc: Thanh phuc vu hoang, vat dung s, (TH 237) t ap cao menh, trinh lan Dch: Hao ten cung , am: Thanh o sup xuong, lai ch la ong at. ng dung quan na, bat qua menh lenh ch ban ra uc trong ap mnh thoi. Du hanh ong cua mnh chnh ang nhng van that bai ma xau ho . Giang: ay ti luc cuoi cung cua thi Thai, sap b roi, nh cai thanh sup xuong. V la hao am lai a am, ng tranh gianh (dung quan) na, khong cu van c au, co ban lenh cung ch mot ap mnh nghe thoi. Hai ch trinh lan, R. Wilhem giang la: du co kien nhan (chong ) cung that bai ma xau ho. Chung toi ngh hao cuoi nay am nhu thai qua, khong co ch kien nhan c, nen dch theo Chu Hi * Di ay chung toi chep them li ban cua Phan Boi Chau (tr 285 286) Chung ta oc Dch t luc co Can, Khon, trai qua trung gian, nao Truan ma kinh luan; nao Mong ma giao duc; nao Nhu ma sinh tu; nao Tung, nao S ma sap at viec binh, viec hnh; nao Suc, nao Ly ma chnh on viec kinh te, viec le che; hao ton biet bao tam huyet, cha tr biet bao thi gi. Ke ca phan Kham (hiem) trai qua en 6 lan : 1. Truan, Kham thng 3. Nhu, 5. S, Kham thng Kham ha 2. Mong, Kham ha 4. Tung, Kham ha 6. T, Kham thng

Thoat khoi 6 lan nguy hiem roi. Vay sau, trong co chon nuoi tr la Tieu suc, ngoai co chon bang ta (nh cay, y vao) la Ly. Bay gi mi lam nen Thai. Thai va en cuoi cung, tc khac ra B (coi que sau). Ghe gm that! Lam nen ton vo so cong phu ma lam h ch trong choc lat, vun dap biet bao nen tang ma anh o ch trong nhay mat. Khong chac o a la tham y cua ngi sap at cac que, nhng viec i qua co nh vay: Kien thiet lau, suy rat chong.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 12 QUE THIEN A B

Nguyen Hien Le

146

Tren la Can (tri), di la Khon (at)

Trong vu tru khong co g la thong hoai c, het thong th ti be tac, cung, cho nen sau que Thai ti que B Thoan t B chi ph nhan, bat li quan t trinh, ai vang tieu lai Dch: B khong phai ao ngi (phi nhan ngha nh phi nhan ao), v no khong li cho ao chnh cua quan t (Tng cua no la) cai ln (dng) i ma cai nho (am) lai. Giang: B trai vi Thai. Thai th dng di thang len, giao vi am tren giang xuong; b th dng tren, am di i xuong khong giao nhau. Am dng khong giao nhau th be tac, ao ngi nh vay ma van vat cung nh vay. Thi o khong li vi ao chnh cua quan t, vi dng i ngha la ao cua quan t tieu lan, ma am lai ngha la ao cua tieu nhan ln len. ai tng truyen Khuyen: gap thi b th ngi quan t nen thu cai c cua mnh lai (ng hanh ong g ca, rieng gi cai c cua mnh) e tranh tai nan, ng mang chut li danh nao ca. (Quan t d kiem c t nan, bat kha vinh d loc). Ngha la nen an. Gap thi Truan, thi kho khan, gian truan, ngi quan t nen tap hp nhau lai hanh ong; con thi a b, a be tac cung cc roi th hanh ong ch vo ch, cot gi cai c va cai than mnh thoi. Hao t S luc: Bat mao nh, d ky v, trinh cat hanh Dch: hao 1 , am: Nho re mao ma uc ca am, he chnh th tot hanh thong. Giang: Hao nay rat tot giong hao 1 que Thai: cung bat mao d ky v v que Thai hao 1 cap vi hai hao tren, que nay cung vay, cung co ong ch, lam viec de co ket qua; ch khac que Thai hao 1 la dng, quan t, que nay hao 1 la am, tieu nhan; cho nen que Thai khuyen c tien len (chinh) se tot; con que nay th khuyen phai trinh chnh ang (trinh khac nhau hai ch chinh va trinh) th se tot va hanh thong. Hao 1 que B la tieu nhan nhng mi bc au, cai ac cha rhien ro, lai ng hp vi hao 4 tren la quan t, cho nen con co hy vong cai hoa c. ai tng truyen bao: neu e tam giup nc (ch tai quan quan la vua, la quoc gia) nh hao 4 th se tot. Nh vay la co y khuyen tieu nhan nen ng vao phe quan t.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

147

Luc nh: Bao tha, tieu nhan cat: ai nhan b, danh Dch: Hao 2 , am: Tieu nhan chu ng va vang thuan ngi quan t th tot, ai nhan (co c ln) yen gi t cach trong canh be tac (khon cung) th hanh thong. Giang: Hao nay tuy la tieu nhan, nhng ac trung ac chnh, chung quanh la tieu nhan ca, ma ng hp vi hao 5 quan t tren, cho nen hao t khuyen no nen vang thuan ngi quan t th tot. Con ke ai nhan c bon tieu nhan vang thuan v chung muon mua danh th cung ng theo chung, c gi kh tiet cua mnh trong thi khon cung, nh vay se hanh thong. Luc tam: Bao tu Dch: hao 3, am: Chua chat s gian ta, xau ho Giang: Hao nay, khong trung, khong chnh. La ke ng au bon tieu nhan (v tren cung noi quai khon), cho nen rat xau, ang ghet Cu t: Hu menh, vo cu, tru li ch Dch: Hao 4 dng: Co menh tri (tc nh thi van a ti) th khong loi ma ban cua mnh, cung nh cay mnh ma c hng phuc Giang: Hao nay qua na que B, co moi ap het b roi, cho nen noi la thi van a ti; no la dng trong ngoai quai Can, chnh la ngi quan t thc hien c ch cua mnh. Ban cua no tc hai hao 5, 6 cung la dng ca cung se c hng phuc Cu ngu: Hu b, ai nhan cat Ky vong, ky vong, he vu bao tang Dch: hao 5, dng: Lam cho het b, o la ao tot cua bac ai nhan (Tuy nhien, phai biet lo). Co the mat ay, co tha mat ay (ng quen ieu o th mi vng nh) buoc vao mot cum dau (cay dau nhieu re, an sau di at, rat kho nho). Giang: hao nay co c dng cng trung chnh, lai vao ngoi ton, trong thi B sap het, cho nen li oan la tot. Nhng van phai than trong, ng s suat. Theo He t ha chng V th Khong t oc ti hao nay, ban them rang Ngi quan t khi yen on th khong quen rang se co the nguy; khi vng th khong quen rang co the mat, khi tr th khong quen rang se co the loan. Nh vay ma than an nc nha gi vng uc. Thng cu: Khuynh b, tien b, han h

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

148

Dch: Hao tren cung, dng: anh o c cai b; trc con b , sau th mng. Giang : ay la thi cuoi cung cua B, ma b cc th thai lai; ngi quan t co tai se dat ca ban be (tro hao 4 va 5) ma anh o c B. Nhng mi au con phai lo lang (tien b) sau mi mng la bc len c canh Thai roi. Chung ta e y: Que Thai, mi en hao 3, con thnh cc ma Dch a khuyen phai gi c chnh ang trong canh gian nan (gian trinh); con que B, khi mi ti hao 4, mi co, moi sap het B ma Dch a khuyen la ti thi a ti, ngi quan t nen thc hien ch cua mnh i. Ngha la luon luon phai san sang e nam ngay lay c hoi. 13 QUE THIEN HOA ONG NHAN Tren la Can (tri), di la Li (la)

Khong the be tac, cach tuyet nhau mai c, tat phai co luc giao thong hoa hp vi nhau; cho nen sau que B ti que ong Nhan. ong nhan la cung chung vi ngi, ong tam vi ngi. Thoan t: ong nhan vu da, hanh li thiep ai xuyen. Li quan t trinh Dch: Cung vi ngi canh ong (menh mong) th hanh thong. (Gian hiem nh) loi qua song ln, cung li. Que nay li cho ngi quan t trung chnh. Giang: Li di la la, sang , van minh, Can tren la Tri. Que nay co tng la boc len cao ti tri, cung soi khap the gii (canh ong menh mong co ngha o). Cho nen tot. Du co hiem tr g, cung vt c (Phan Boi Chau bao o chnh la canh tng ai ong vui ve). Muon vay phai co c trung chnh cua ngi quan t Thoan truyen cung hao 2 noi quai Li, hao am oc nhat, quan trong nhat trong 6 hao ma giang them: Hao o am nhu ac v (tc la chnh) ac trung, lai ng hp vi hao 5 dng cng cung ac v ac trung trong ngoai quai Can, the la co hien tng noi ngoai tng ong, nen goi la ong Nhan. Van minh (Li) pha trong, cng kien (Can) tc dung ngoai; ma c ca trung lan chnh, ng hp vi nhau; o la tng ngi quan t thong suot c tam tr cua thien ha.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

149

ai tng truyen ban them: Ngi quan t muon thc hien c canh tng moi vat cung song chung vi nhau th phai phan biet tng loai cua chung toc, xet ky moi s vat (quan t d loai toc, bien vat); he cung loai th at chung vi nhau va cho moi vat c phat trien s nang, thoa c s nguyen, co vay th tuy bat ong ma hoa ong c. Hao t: S cu: ong nhan vu mon, vo cu Dch: Hao 1, dng: Ra khoi ca e cung chung vi ngi th khong co loi. Giang: Hao dng nay, nh ngi quan t mi bat au ra i, a muon ong (cung chung) vi ngi khac th co loi, co g ang trach au? Luc nh: ong nhan vu ton, lan Dch: hao 2, am: (Ch) chung hp vi ngi trong ho, trong ang phai, xau ho Giang: Hao nay tuy ac trung, ac chnh, nhng thi ong nhan, nen cung chung vi moi ngi, ma lai ch ng hp rieng vi hao 5 tren, nh ch cung chung vi ngi trong ho, trong ang phai cua mnh thoi, the la hep hoi, ang xau ho Cu tam: Phuc nhung vu mang, thang k cao lang, tam tue bat hng Dch: Hao 3, dng: nup quan rng ram (ma thap tho) len go cao, ba nam chang hng vng c. Giang: Hao nay muon hp vi hao 2 (am) di, nhng no qua cng (dng dng v), lai bat ac trung, nh mot ke cng bao; ma 2 a ng hp vi 5 tren, 3 s 5 manh nen khong dam cong kch 2, ch nup trong rng, rnh trom; roi thap tho len oi cao ma ngo (3 tren cung noi quai, nen noi vay); nh vay ba nam cung khong tien (hng len) c. Cu t: Tha ky dung, phat khac cong, cat Dch: Hao 4, dng: Ci len tng at roi ma khong dam anh, the th tot. Giang: Hao nay cung la dng cng, bat trung, bat chnh, cung muon hp vi 2, lang ap ,ma cp 2 (hao 3 gia 2 va 4 cung nh bc tng ngan cach 2 va 4, 4 tren 3 nh a ci len bc tng o); nhng tuy cng ma a v am, con co chut nhu, nen ngh lai, khong the lang ap c, nh vay khong nen, cho nen Hao t bao the th tot. Tieu tng truyen khen la biet phan tac tc biet tr lai phep tac.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

150

Cu ngu: ong nhan, tien hao ao nhi hau tieu, ai s khac tng ngo Dch: Hao 5, dng: cung vi ngi, trc th keu reu, sau th ci; phai dung ai quan anh roi mi gap nhau. Giang: Hao nay dng cng trung chnh, ng hp vi hao 2, that la ong tam ong c, tot. Nhng gia 5 va 2, con co hai hao 3 va 4 ngan can, dem pha, pha roi, nen mi au phai keu reu, phai dung ai quan dep 3 va 4 roi 2 va 5 mi gap nhau ma vui ci. Cong viec hoa ong nao mi au cung b nhieu ke ngan can nh vay, khong phai de dang thc hien ngay c, du la hp vi cong ly, vi hanh phuc so ong. Thng cu: ong nhan vu giao, vo hoi Dch: Hao tren cung , dng; Cung vi ngi canh ong ngoai o thanh, khong hoi han. Giang: Giao la canh ong ngoai o thanh, khong rong bang da (ong noi ni nha que) Hao nay tuy cuoi que ong nhan, khong co hao nao ng hp vi no, cho nen ch cha c thi hanh nh mnh mong muon, mi ch nh cung vi ngi canh ong ngoai o thanh thoi, cha gia quang ong noi c. * oc que nay chung ta rut ra c hai li khuyen: Muon hao ong th ng co tinh than ang phai; phai ton trong ac tnh cua moi hang ngi, kha nang cung nhu cau cua moi ngi. Cong viec hoa ong moi ngi tuy rat chnh ang, mang lai hanh phuc cho dan chung nhng cung gian nan, b nhieu ke pha. 14 QUE HOA THIEN AI HU Tren tri Li (la), di la Can (tri)

a cong ong vi moi ngi th moi ngi ve vi mnh. Ma s hu cua mnh cung ln, cho nen sau que ong nhan, ti que ai hu (co ln) Thoan t:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

151

ai hu: Nguyen hanh Dch: Co ln th rat hanh thong. Giang: Li tren Can la la tren tri, chieu sang moi vat nh vay la co ln Li lai co ngha la vam minh, Can la cng kien, gom ca van minh va cng kien cho nen rat hanh thong. Thoan truyen: Con motcach giang na: que nay ch co mot hao am, no rat giong lnh quan dng, 5 hao dng eu theo no, co ngha la moi ngi ve vi no, ma no c co ln. S d no thong lnh c v no ngoi ton ma lai ac trung. No ng vi hao 2, dng gia que Can, nh vay no va van minh va cng kien, ng vi tri (Can) ma hanh ong vi thi. ai tng truyen khuyen: Ngi quan t trong que nay phai ngan on ngay ieu d khi no cha phat hien , va bieu dng ieu tot khi no con map m e thuan menh tot cua tri (at ac dng thien, thuan thien hu menh: ch hu ay la tot). Hao t: S cu: vo giao hai, ph cu; nan tac vo cu Dch: ai hu la co ln. Hao 1 nh con mot nha giau sang con tre, cha lam g tai hai th cha co toi, nhng v la con nha giau t ngi a, neu kieu cang xa x se gay oan ghet, cho nen Hao t khyen song nh trong canh gian nan th mi khoi toi. Cu nh: ai xa d tai, hu du vang, vo cu Dch: Hao 2, dng: Xe ln ch nang, i chon nao (y noi lam g) cung c, khong co loi. Giang: Hao nay tot nhat trong que: dng cng ma ac trung, va co tai va khiem ton, c hao 5, am tren ng hp, nh c vua het sc tin dung se thanh cong, cho nen v vi co xe ln ch nang i ng xa, au cung ti c. Cu tam: Cong dung hng vu thien t, tieu nhan phat khac Dch: Hao 3, dng: nh bac cong(hau) m tiec mi thien t, hang tieu nhan khong ng noi viec o Giang: thi xa ch oc la hanh (ngha la hanh thong) ma cung oc la hng (ngha la hng dung, dang, yen tiec, le ln) (1) Chu Hi hieu la trieu hien; R.Willem hieu la em at ai cua cai dang thien t, hoac cho dan chung.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

152

Chung toi theo Phan Boi Chau ma dch nh tren. Hao 3 nay dng cng ac chnh, ng tren cung noi quai, cho nen v vi mot bac cong; vao thi ai hu tat co nhieu at ai, nhan dan; men bac thien t cung ne, ti d tiec do v cong o ai. Nhng phai la ngi quan t, co c hanh, khong kieu, mi lam nh vay c; con hang tieu nhan, thay thien t ti nha mnh cang kieu cang, xa x th khong ng noi danh d o, ma ch hai thoi (tieu nhan hai a li Tieu tng truyen) Cu t: Phi ky banh, vo cu Dch: Hao 4, dng: ng lam ra ve thnh vng, Phan Boi Chau dan au cau Hanh nhan banh ban trong Kinh Thi ma bieu la ram ro.chung toi cham chc hai ngha o ma dch nh tren. Hao nay a v cao, gan hao 5, ma bat trung, bat chnh, e co hoa ti ni, nen Hao t khuyen phai khiem ton, tiet kiem. Tieu tng truyen cung khuyen phai phan biet th phi hoa phuc cho ranh th mi khoi loi . Luc ngu: Quyet phu giao nh, uy nh, cat Dch: Hao 5, am: Lay c tn, ch thanh ma giao thiep, va phai co uy th tot. Giang: hao nay v ch ton, c ca 5 hao dng theo, nen phai em c tin, long ch thanh ma oi ai vi ngi di. Nhng v la am, nen ngai rang qua nhu, nen Hao t khuyen phai co chut uy mi c. Tieu tng truyen c ho bieu khac, bao phai dung uy vu,ng khinh d ma phai phong b ao tac (uy nh chi cat, d nhi vo b da) Thng cu: T thien hu cai, cat, vo bat li Dch: Hao tren cung, dng: T tri giup cho, tot, khong co g ma chang li Giang: thi ai hu, thnh tr, hao dng cng nay tren cung ma chu ha mnh theo hao 5, ch v 5 co c thanh tn; nh vay la khong kieu, tuy thnh ma khong ay tran, nen c tri giup cho, hoa tot, ch le thng hao cuoi cung. ai hu a en man cuoi, kho ma tot c. Khong t oc ti hao nay bao: Tri s d giup cho la thuen vi ao tri; ngi s d giup cho la v co long thanh tn. Ong muon noi hao 5 c cac gao khac giup v thuan vi ao tri trong ngi hien (hao 5), khong kieu. Que nay khuyen chung ta song trong canh giau co, nen khiem, kiem; giao thiep vi ngi, nen ch thanh Phan Boi Chau nhan xet rang trong 64 que, khong que nao tot nh que nay: Hao 1, 2, 3 eu khong co loi, hao 4 c hanh thong, hao 5 tot, hao 6 a tot hn na, khong co g ma chang

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

153

li. Ngay en que Can, que Thai hao cuoi cung cung xau, kem que nay. ai hu chnh la thi thnh tr sau thi ai ong. 15 QUE A SN KHIEM Tren la Khon (at), di la Can (nui)

ai hu la thi rat thnh, khong nen e cho qua ay, ma nen nhun nhng, nen Khiem. Thoan t Khiem: Hanh, quan t hu chung Dch: Nhun nhng: hanh thong, ngi quan t gi c tron ven ti cuoi. Giang: Tren la at, di la nui. Nui cao at thap; nui chu di at la cai tng nhun nhng, khiem ha. V vay ma c hanh thong. Que nay ch moi mot hao dng, dung no lam chu que. Thoan truyen ban them: Khiem la la ao cua tri, at va ngi. Tri co c khiem v tren i xuong cho thap ma sang to; at co c khiem v chu di ma i len. ao tri, cai g ay th lam cho khuyet i, cai g thap kem (khiem) th bu ap cho (Thien ao khuy doanh nhi ch khiem). ao at ao quy than cung vay. Con ao ngi th ghet ke ay, tc s jieu cang thoa man, ma thich ke khiem ton (Nhan ao o doanh nhi hieu khiem). He khiem th a v cao ma ao cang sang, a v thap ma chang ai vt c mnh. ai tng truyen khuyen ngi quan t nen bt chon nhieu bu chon t, e cho s vat can xng, quan bnh (Bieu a ch qua, xng vat bnh th). Hao t S luc: Khiem quan t, dung thiep ai xuyen, cat. Dch: Hao 1, am Nhun nhng, nhun nhng, ngi quan t dung c ay e qua song ln th tot. Giang: Hao nay am nhu ma lai di cung, that la khiem ha, dau gap hoan canh hiem nguy nao cung vt c. Tieu tng truyen khuyen ngi quan t trau doi t cach cua mnh bang c khiem ha. (khiem khiem quan t, ti d t muc).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

154

Luc nh: Minh khiem, trinh cat. Dch: hao , am: tieng tam lng lay ve c khiem; neu chnh ang th tot. Giang: Hao nay nhu thuan, ac trung, ac chnh, rat tot, cho nen bao la tieng tam lng lay ve c khiem. Nhng ngai tieng tam lng lay th de ham danh, ma hoa ra qua khiem (en mc gia nhun nhng hoac nnh b), nen hao t khuyen phai gi c trung, chnh (trinh) cua hao 2 th mi tot . Cu tam: Lao khiem, quan t hu chung, cat. Dch: Hao 3, dng: Kho nhoc (co cong lao) ma nhun nhng, ngi quan t gi c tron ven, tot. Giang: Hao nay co c dng cng, lam chu ca que, nam hao am eu trong cay vao, nh ngi co a v ( tren cung noi quai), co tai nang (hao dng) ma khiem ton (v trong que Khiem), khong khoe cong, nen cang c moi ngi phuc, ma gi c a v, c o ti cung. Theo He t thng truyen chng VIII, Khong t oc hao nay, giang them: Kho nhoc ma khong khoe khoang, co cong vi i ma chang nhan la an c, c nh vay la cc day Luc t: Vo bat li, huy khiem Dch: Hao 4, am: Phat huy s nhun nhng th khong g la khong li. Giang: Hao nay nhu thuan ma ac chnh, tot ay, nhng v tren hao 3 la ngi co cong lao, ma lai gan hao 5, la vua, nen cang phai phat huy them c khiem, mi tranh c moi kho khan ma khong g la khong li. Luc ngu: Bat phu d ky lan, li dung xam phat, vo bat li Dch: Hao 5, am: Chang can giau (co the lc) ma thau phuc c lang gieng (c nhieu ngi theo); nhng phai co chut uy, chinh phat ke nao cha phuc mnh th mi khong g la khong li. Giang: Hao nay am nhu, a trung, a v ch ton, nen t nhien thau phuc c nhieu ngi, nhng neu nhu qua, thieu uy th khong phai la t vach mot ong vua, nen Hao t khuyen nen dung vo oi vi ke nao cha phuc mnh. Hao nay co the dung uy c v v dng (le). Thng luc: Minh khiem, li dung hanh s, chinh ap quoc. Dch: Hao tren cung am: Tieng tam lng lay ve c khiem, c nhieu ngi theo co the co li dung ieu o ma ra quan, nhng cung ch tr c nhng ke trong ap mnh khong phuc mnh thoi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

155

Giang: hao nay the nhu, v nhu, vao thi cuoi cung que Khiem, cho nen Khiem nhu cung cc, tieng tam lng lay, nhieu ngi theo ay; nhan o ma co the ra quan chinh phat nhng ke khong theo mnh, nhng v tai kem, nen ch tr c nhng ke trong ap mnh thoi, cha thoa ch c * Que nay hao nao cung tot khongnhieu th t, khong kem que ai hu bao nhieu. a so cac triet gia Trung Hoa rat e cao c Khiem, nhat la Khong t va Lao t, v ho cho rang luat tri he day qua th vi, trong khi ay phai ngh ti luc se vi, phai khiem ha, ng t phu. Khong the dan het nhng cham ngon cua Trung Hoa ve c khiem c; trong que nay chung ta a thay c may cau nh: Thien ao khuy doanh nhi ach khiem, nhan ao doanh nhi hieu cung rat nhieu cau, nh: Hau ky than nhi than kien; Qu d tien vi ban, cao d ha v c; Duc tien dan tat d than hau chi; Bat cam vi thien ha tien Nhng khhiem nhu cua Lao t co ve triet e, tuyet nhien khong tranh hn vi ai, ma khiem nhu trong Dch th khong thai qua, van trong c trung (hao 2). 16 QUE LOI A D Tren la Chan (sam set), di la Khon (at)

a ai hu ma lai Khiem th tat nhien la vui ve, sung sng, cho nen sau que Khiem, ti que D (vui, sng). Thoan t: D: Li kien hau, hanh s Dch: vui ve: Dng tc hau (e tr dan), ra quan th tot Giang : co ba cach giang y ngha que nay: Chan tren, Khon di, co ngha l2 tren th ong, hanh ong; di thuan theo, nh vay rat vui ve. Sam tren at, ngha la kh dng phat ong (Chan thuoc dng) ma muon vat tren phat sinh, cung la canh tng vui ve.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T -

Nguyen Hien Le

156

Sam tren, ngha la kh dng phat ong (Chan thuoc dng) ma muon vat tren phat sinh, cung la canh tng vui ve. Que nay ch co mot hao dng (hao 4), 5 hao am eu theo no, no lam chu trong que, nh mot ngi tai c, lam viec g cung thuan ca, tat thanh cong, se vui ve, an on. Thuan vi le t nhien th du tri at cung se nghe theo, huong ho la viec dng tc hau, ra quan, dan ha lai khong theo.

Thoan truyen ban rong them: Cai ao thuan le ma hanh ong o la ao tri, cho nen mat tri mat trang thay nhau chieu sang ban ngay ban em, khong bao gi lam; bon mua thay nhau chang bao gi sai. Thanh nhan thuan le ma hanh ong th hnh phat khong phien phc ma dan chung phuc tong. Hao t: S luc: minh d, hung Dch: hao 1, am: Khoe mnh vui sng mot cach on ao , xau. Giang: Ch D, ten que, co ngha la tren di thuan nhu hanh ong , ma vui ve; con ch d trong cac hao th co ngha la ca nhan vui ve. Nh hao am nhu di cung nay, bat trung, bat chnh, la mot tieu nhan, y co hao 4 vng kien va co a v tren ng vien, lay lam ac y, boc lo noi sung sng cua mnh mot cach on ao, the la kieu man, xau. Luc nh: Gii vu thach, bat chung nhat, trinh cat. Dch: Hao 2, am: Ch vng nh a, chang i het ngay (ma ng pho ngay), chnh nh, ben, tot. Giang: Hao 2 nay am nhu, ac trung, ac chnh, khong a dua the tuc, gi vng ch mnh, viec g xay ra th biet sang suot ng pho ngay. (khong i ti het ngay), v vay tot Khong t, theo he t ha truyen, chng V, cho rang ngi quan t biet trc c trieu chng t khi moi co dau hieu, cho nen ng pho mau, giao tiep vi ke tren th khong nnh, vi ke di th khong nhn, biet luc nao nen nhu, luc nao nen cng. Luc tam: Hu d, hoi tr, hu hoi Dch: Hao 3,am: Nga mat len tren (mong c phu qu) ma vui mng, nh vay the nao cung an nan, ma sa oi cham, lai cang an nan hn. Giang: hao nay cung bat trung, bat chnh, nh ke tieu nhan ngo len tren la hao 4 dng cng, mong c phu qu ma vui mng; khong sm rut chan ra khoi cai bay quyen the th se an han ln.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cu t: Do d, ai hu ac; vat nghi, bang hap tram

Nguyen Hien Le

157

Dch: hao 4, dng: Ngi khac nh mnh ma vui, mnh co the thanh cong ln c; c het long ch thanh, ng nghi ng th cac ban thanh kh se lai giup knh ong ma chong Giang: hao nay lam chu trong que, co tai, co a v, lai c hao 5 (vua) het long tin, nen tao hanh phuc c cho ngi thanh cong ln c. Nhng la hao dng oc nhat trong que mot mnh am ng ganh nang, co luc chan nan, nghi ng; nen Hao t khuyen c ch thanh th se co nhieu ban be ti giup. Luc ngu: Trinh tat, bang, bat t Dch: Hao 5, am: Benh hoai, dai dang nhng khong chet. Giang: Hao 5, a v ch ton, nhng am nhu, va co hao 4 c long dan, ganh het viec thien ha, chuyen quyen; 5 chang phai lam g ca, ch chm am trong hoan lac (v thi D), nen v vi mot ngi b benh hoai. Nhng may la 5 ac trung ma 4 cung khong ap bc, nen van gi c h v, cung nh b benh dai dang ma khong chet. Phan Boi Chau cho hao 5 nay ung la trng hp cac vua Le nhu nhc b chua Trnh chuyen quyen, nhng van gi c h v. Thng luc: Minh d, thanh hu du, vo cu Dch: Hao tren cung , am: me toi v hoan lac, nhng neu biet sa oi net th khong loi. Giang: Hao nay am nhu, bat trung bat chnh, lai thi cuoi que D, cho nen v vi ngi me toi v hoan lac. Nhng cung may, hao nay trong ngoai quai Chan, Chan co ngha la ong, co hy vong nhuc nhch t cng c, nh vay se khong xau. * Chung ta nhan thay ten que la Vui, ma sau hao ch co hai hao (2 va 4) la tot, con 4 hao kia xau nhieu hay t ca, xau nhat la hao 1 v kieu man, khoe khoang on ao cai vui bat chnh cua mnh; ma tot nhat la hao 2, v khong ham vui ma gi vng ch mnh. Phan Boi Chau dan cau Sinh u hoan, nhi t an lac cua Manh t e ket, la tom tat c triet ly cua que nay. Quoc gia cung nh ca nhan, he song trong canh vui sng, vui ve qua th se mau chet. 17 QUE TRACH LOI TUY Tren la oai (cham), di la Chan (ong, sam set)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

158

D la vui ve, vui ve th co nhieu ngi theo nen tiep sau la que Tuy. Tuy la theo. Thoan t: Tuy : Nguyen, hanh , li, trinh, vo cu Dch: Theo nhau: rat hanh thong, nhng phai theo ieu chnh ang, v ieu chnh ang (trinh) mi co li, khong co loi. Giang: oai tren la vui ve, Chan di la ong, o la cai tng hanh ong ma uc ngi vui theo. Lai co the giang: Chan la sam, oai la cham, sam ong trong cham, nc cham theo tieng sam ma cung ong, cho nen goi la Tuy. Li Thoan t que nay ch khac li Thoan t que can v co them hai ch vo cu (khong co loi) sau, ma ngha thay oi han. Chung toi dch nh tren la theo Chu Hi: nguyen hanh(rat hanh thong) la c (tnh cach) cua Tuy; con trinh (chnh ang) la ieu kien e cho Tuy co li ma khong co loi. Phan Boi Chau hieu hi khac: ca nguyen, hanh, li, trinh eu la ieu kien e Tuy co li ma khong co loi. Theo ngi, nhng phai theo cai hay, theo ao; ngi co rat thien (nguyen), viec co thong thuan (hanh), co cai li cong (li), th mi nen theo, va khi theo th phai gi tiet thao (trinh) th mi khong co loi. ai khai ba cach hieu o cung khong khac nhau may. Ma que Tuy so vi que Can th kem xa. Thoan truyen ban rong them, a mot ieu kien na: Theo ma phai ung thi mi c. V du thi Han, Vng mang cung a muon lam mot cuoc cach mang xa hoi; rat cong bang; nhng thi o sm qua, nen that bai. Ti i Tong, Vng An Thach cung that bai, nh vay la khong hp thi. Va Thoan truyen nhan manh vao cai ngha tuy thi o. (Tuy thi chi ngha ai h tai) Hao t: S cu: quan hu du, trinh cat, xuat mon giao hu cong. Dch: hao 1, dng: Chu trng thay oi, he chnh th tot, ra ngoai giao thiep th co cong . Giang: Ch quan ay co ngha la chu, ch du co ngha la thay oi. Chu Hi hieu la chu trng thay oi. Phan Boi Chau hieu la cai the cua mnh thay oi, v hao 1 la dng ang le lam chu hai hao am tren, nhng ngc lai phai tuy hai hao o (v hao dng di cung)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

159

Hieu theo cach nao th van: c chnh ang, theo le phai, th tot (trinh cat). ng theo t tnh, ma theo ngi ngoai (xuat mon) neu ho phai, th thanh cong. Luc nh: He tieu t, that trng phu Dch: Hao 2, am: Rang buoc vi ke thap kem (nguyen van la: con nt) ma mat ke trng phu. Giang: hao nay am nhu, khong biet gi mnh, gan au tuy ay, nen rang buoc vi hao dng (tieu t), ma bo mat hao 5, cung dng, tren, ng hp vi no. Que nay, he la hao am th khong dung ch tuy la theo, ma dung ch he la rang buoc, co y cho rang am nhu th v t tnh, hoac li loc ma quan qut, con dng cng th v chnh ngha ma theo. Luc tam: He trng phu, that tieu t; tuy hu cau ac, li c trinh Dch: Hao 3, am: Hao nay cung am nhu nh hao 2, gan au than can ay, cho nen than vi hao 4 dng cng, co a v tren (tc vi trng phu) ma bo hao 1 (tieu t). No xin 4 cai g cung c v 4 hi co lc; nhng hao t khuyen ng xu the truc li, phai gi t cach chnh ang th mi tot. Cu t: Tuy hu hoach, trinh hung Hu phu, tai dao, d minh ha cu Dch: Hao 4, dng: Theo th thu hoach c ln ay, nhng du le van ngay ma cung co the gap hung c, c gi long ch thanh, theo ao ly, lay c sang suot ma ng pho th khong co loi. Giang: hao nay nh mot v can than, c vua tin cay (5 va 4 cung la dng ca), vao thi Tuy la thien ha theo mnh, nh vay thu hoach c ln (co the hieu la c long dan hoac lap c s nghiep); nhng chnh v vay ma co the gap hung (chang han b nghi ng la chuyen quyen, b vua ganh ghet nh Nguyen Trai) Cho nen Hao t khuyen gi long ch thanh theo ao ly sang suot ng pho (ngha la co u ba c: tn, nhan, tr) th mi khoi loi. Cu ngu: Phu vu gia cat Dch: hao 5 dng cng, v ton, trung va chnh, lai ng hp vi hao 2, cung trung chnh, cho nen rat tot. Gia, ieu thien, ay la c trung chnh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

160

Thng luc: Cau he chi, nai tong duy chi, vng dung hanh vu Tay Sn Dch: Hao tren cung am. rangbuoc lay, theo ma that chat lay; Thai Vng nha Chu, c nhan tam nh vay mi lap c nghiep vng hanh thnh Tay Sn (tc Ky Sn). Giang: hao nay cuoi que Tuy, la c nhan tam theo en cung cc, nh that chat vi mnh, nh vua Thai Vng nha Chu lanh nan r ch, bo ap Man ma chay sang at Ky Sn (nam 1327), ngi ap Man gia tre trai gai dat du nhau theo, ong nh i ch. Chung toi theo Phan Boi Chau ma dch cau: Vng dung hanh vu Tay Sn nh vay. Chu hi bao ch phai oc la hng va hieu la : vua dung y thanh ma lam te hng at Tay Sn. J. Legge cung dch nh Chu Hi. R.Wilhem cung oc la hng ma hieu khac na: Vua cho nhng cong than c phu hng (th chung vi to tien nha Chu) nha Thai Mieu tai Tay Sn. * Que nay khuyen chung ta ch nen theo chnh ngha (ch ng v t tnh, v vu li va biet tuy thi, nh vay th tot ti cung c (hao cuoi, at en cc iem ma van khong xau) . 18 QUE SN PHONG CO Tren la Can (nui), di la Ton (gio)

Vui theo th tat co cong viec lam, cho nen sau que Tuy, ti que Co. Co co hai ngha: o nat va cong viec. He o nat th phai sa sang the la co cong viec. Thoan t : Co: Nguyen hanh, li thiep ai xuyen

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Tien giap tam nhat, hau giap tam nhat

Nguyen Hien Le

161

Dch: o nat ma lam lai mi th rat tot, vt qua song ln th li. Ba ngay trc ngay giap(ngha la phai tm nguyen nhan t trc) Ba ngay sau ngay giap (phai ngh en tng lai nen the nao) Giang: Que nay tren la nui, di la gio, gio ung nui, quat lai, o la tng loan, khong yen, tat phai co cong viec Cung co the giang nh sau: Ton di la thuan, ma Can tren la ngng ch; ngi di th thuan ma ngi tren c ngoi im; hoac ngi di mot mc nhu, ngi tren mot mc cng( Ton thuoc am, ma hao 1 cung la a, con Can thuoc dng, ma hao cuoi cung thuoc dng) ,e nen ngi di , nh vay moi s se o nat, phai lam lai o nat ma lam lai th rat nen, rat tot; phai xong pha nguy hiem, nhng roi se co li Tuy nhien phai suy ngh, co ke hoach trc sau. V du: bat tay vao viec la ngay giap th phai ngh ti ba ngay trc ngay giap, tc ngay tan (TH262), tm xem v le g ma co s o nat, va muon o cu sang mi (mi cung la tan, nhng ch tan nay(TH262), ngi Trung Hoa thng co cach mn mot ch ong am e dien mot y khac) th phai lam sau .Roi lai ngh en ba ngay sau, tc ngay inh(TH262), ma inh ninh(ch(TH262) nay ) phong b cho tung lai Lam lai mi c nh vay th rat tot Thoat truyen va ai tng truyen khong giang g them Hao t: S luc: Can phu chi co, hu t, khao vo cu, le, chung cat Dch: Hao 1, am: Sa sang s o nat cua cha; nh con ma cha khong loi; nhng cung co the nguy ay, phai biet rang s, sau mi tot Giang: Hao 1 nay, o nat cha nhieu, sa sang lai cung de. Nhng no am nhu, tren khong co ng vien, co the gap canh kho khan, phai biet rang s mi tot Que Co nay lay viec trong nha lam th du, nen mi noi en cha, con Cu nh: Can mau chi co, bat kha trinh Dch: Hao 2 dng : Sa sang s o nat cua me, khong nen co chap (trinh) Giang: Hao nay dng cng, at trung, tren ng vi hao 5 am nhu, nen v nh con(2) vi me(5). Hao 2 co tai, sa sang c, nhng tnh cng cng, co the xung ot vi 5, cho nen Hao t khuyen ng co chap ma phai mem deo Cu tam : Can phu chi co , lien hu hoi , vo ai cu.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

162

Dch : Hao 3, dng : Sa sang s o nat cua cha, co chut hoi han nhng khong co loi ln . Giang : Hao nay la dng lai v dng , la qua cng , nong nay , khong hp dao trung cho nen lam vai viec ang an nan ; nhng lam noi viec , ac chnh , nen khong en cho co loi ln. V nh ngi con trung ngon , trc gian ma gi c ao ly cho cha. Luc t : Du phu chi Co, vang kien lan Dch : Hao 4, am, (V dung dang ma ch) keo dai s o nat cua cha, neu c nh vay hoai th se hoi tiec Giang : Hao am, nhu lai v am, la ngi thieu ngh lc, nhut nhat, khong dam cng quyet sa s o nat cua cha, e cho no keo dai hoai th xau cho ca gia nh ma phai hoi han Luc ngu : Can phu chi co, dung d Dch : Hao 5, am : sa s o nat cho cha, ma c tieng khen Giang : Am nhu ngoi ch ton, khong u tai sang nghiep, nhng nh co c trung ma di ng vi hao 2, dng cng la ngi co tai, sa s o nat c, rot cuc thanh cong, ca hai c tieng khen Thng cu : Bat s vng hau, cao thng ky s Dch : Hao tren cung, dng : Khong xu phu bat vng hau, ma neu cao t cach (c) cua mnh Giang : Hao nay dng cng tren hao 5, nh mot v hien nhan quan t cao khiet, ngoai moi viec, khong mang phu quy, khong xu phu vng hau, gi ch hng cua mnh lam phep tac trong thien ha Ngi Trung Hoa rat trong c hieu, ma co hieu trc het gi danh d cho gia nh, lam ve vang to tien, cho nen neu cha me lam ieu g trai ao ly th con co bon phan phai can ngan (cha co con nh vay la nha co phuc), neu nh con nhu nhc qua, dung dang khong dam can th co loi ln, neu cng cng qua ma xung ot vi cha me th co loi, nhng nhe, tot nhat la gi ao trung, mem mong ma kien tr, ngoai nhu ma trong cng Que nay ket mot cach bat ng : hao ten cung khong noi g ve viec sa sang s o nat ca, ma ch khen bat hien nhan treo gng danh tiet cho thien ha soi Nen e y : Co la o nat, rat xau ma Thoat t khen la rat tot, ch v o nat ma phai lam lai, canh tan, ma canh tan la ieu rat tot. Khong co g suy cc ma khong thnh len, ti luc cung ma khong bat au tr lai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 19 . QUE A TRACH LAM

Nguyen Hien Le

163

Tren la Khon(at) , di la oai(cham)

T quai truyen giang : Co la cong viec, co cong viec roi mi lam ln c: cho nen sau que Co ti que Lam .Lam co ngha la ln Nhng Lam con co ngha na la ti (nhng lam chung la ti luc cuoi cung, ti luc chet; hoac lam ha: ngi tren ti ngi di) Thoan t: Lam : Nguyen hanh, li trinh . CH vu bat nguyet hu dung Dch : (Dng) ln len va ti, rat hanh thong, chnh nh th li . en thang 8 (hoac tam thang na) se xau Giang : Mi au la que Khon, 6 hao am. Mot hao dng ti thay hao 1 am di, roi mot hao dng na ti thay hao 2 am, thanh ra que Lam. The la dng cung ln lan, ti ngay thnh ln, nen goi la Lam Mot cach giang na : tren cham(oai) co at, tc la at ti sat nc, nen goi la lam (ti gan) Theo cach giang th nhat, dng cng ln lan ma am nhu tieu dan, the la ao gan ti luc thong cho nen bao la rat hanh thong Xet theo hao th hao 2 cng trung ng vi hao 5, nhu trung, nhan s co phan vui ve, cung hanh thong na (Thoan truyen) Trong cang hanh thong, ng nen phong tung ma nen gi chnh ao,(li trinh), neu khong th en thang 8(hoac tam thang na) se hung Co nhieu thuyet giang hai ch bat nguyet ay chung toi khong biet tin thuyet nao ch xin hieu ai y la sau nay se hung ma khong chep nhng thuyet o ai tng truyen ban them : at ti sat cham, co cai tng quan t ti dan, giao hoa dan khong bao gi thoi, bao dung, gi gn dan khong co gii han(vo cng) Hao t: S cu : Ham lam, trinh cat Dch : Hao 1, dng : Cung ti, gi chnh ao th tot

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

164

Giang : Trong que nay ch co hai hao dng ti bon lan hao am, cho nen hai hao dng phai hp lc nhau cung ti, mi chien thang c. Hao 1 ac chnh ( v la dng ma v dng le) cho nen khuyen nen gi chnh ao cua mnh Chi Hi, theo Trnh Di cho ch ham ay co ngha la cam; hao 1 dng ng vi hao 1 am, nh vay la v cam ung vi hao 4 ma ti Cu nh : Ham lam, cat, vo bat li Dch : Hao 2, dng : cung ti, tot, khong g la khong li Giang : Ngha cung nh hao 1. Hao 2, dng cng ac trung, gap luc dng dng len, cho nen hien tai tot lanhma tng lai cung thuan li Tieu tng truyen them 4 ch : v thuan menh da (cha thuan menh vay). Trnh Di giang la hao 2, dng trung, cam ng vi hao 5 am trung, hai hao o cam ng vi nhau khong phai v theo menh cua ngi tren, cho nen tot, khong g la khong li. Chu HI khong chap nhan li giang o, bao : cha ro y ngha ra sao Phan Boi Chau gianghao 1 va 2 phai cung ti th mi tot, phai lay sc ngi giup menh tri, ch khong ngoi yen ma ch menh tr Luc tam : Cam lam, vo du li : K u chi, vo cu Dch : Hao 3 am : Ngot ngao (a dua) ma ti (e du do hao 2) th khong co li au;nhng a biet lo sa tnh th khong co loi na Giang : Hao nay am nhu, bat chnh nen v vi bon tieu nhan, dung li ngot ngao ma du do hao 2 Luc t : Chi lam, vo cu Dch : hao nay cung la hao am nhu, nhng ac chnh( am v am), co long thanh thc, lai ng vi hao 1 la ngi co tai, chnh ang(hao 1 cung ac chnh) nen khong co loi g ca Luc ngu : Tri lam, ai quan chi nghi, cat Dch : Hao 5, am : Dung c sang suot ma ti, ung la t cach cua mot v nguyen thu, tot Giang : Hao amnay v ch ton, co c trung, ng hp vi hao 2 dng, co the v nh mot v nguyen thu nh t tai (am) nhng sang suot, biet ngi nao co tai(hao 2) tn nhiem uy thac viec nc cho ngi o, nh vay ket qua chac tot Thng luc : on lam, cat, vo cu

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

165

Dch : Hao tren cung, am : lay long on hau ma ti (vi i) tot, khong co loi Giang : hao nay la am, cuoi cung ngoai khoai Khon, la co c rat nhu thuan, thi Lam, tc thi cua dng, cua quan t dng tien, no hng ve hai hao dng cuoi cung (mac dau khong hao nao trong hai hao o ng vi no) ma dat may hao kia theo hai hao dng o, cho nen khen no la on hau, tot, khong co loi 20 . QUE PHONG A QUAN Tren la ton( gio), di la Khon (at)

Lam la ln, vat g en luc ln th mi ang bieu th cho ngi ta thay, cho nen sau que Lam ti que Quan, cung oc la Quan. Quan la bieu th cho ngi ta thay, Quan la xem xet Thoan t Quan : Quan nhi bat tien, hu phu ngung nhc Dch : Bieu th (lam mau mc cho ngi ta thay) cung nh ngi chu te, luc sap te, ra tay (quan cho tinh khiet) bay nhieu cung u roi, khong can phai bay mam co dang len(tien), mnh ch thanh (phu) nh vay th ngi khac cung ch thanh tn ngng (ngung) mnh Giang : Theo tng que, Ton tren, Khon di la gio tho tren at, tng trng cho s co ong khap moi loai, hoac xem xet (quan) khap moi loai Lai them : hai hao dng tren, bon hao am di, la dng bieu th (quan) cho am ; am trong (quan) vao dng ma theo o la giai ngha ten que Thoan t va thoan truyen a cho ta mot th du de hieu Muon bieu th (quan) la mau mc cho ngi khac thayth nen co long ch thanh nh ngi chu te, luc sap te, ra tay cho tinh khiet, o la ieu quan trong nhat, con viec dang co, thuoc ve vat chat, co nhieu cung c. Co t cung c, v du nh khong co, dung hng hoa cung tot Hao 5 trong que ngoi ch ton, co c dng cng, trung chnh, chnh la ngi cho thien ha trong vao ma cam hoa theo.Ngi o nen coi ao tri lang lang vay ma bon mua van hanh khong sai, ma lay long ch thanh lam gng cho dan, day dan, dan se khong ai khong phuc Hao t :

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T S luc ong quan, tieu nhan vo cu, quan t lan

Nguyen Hien Le

166

Dch : Hao 1, am : Tr3 con nhn len(khong hieu g) tieu nhan th khong ang trach,quan t ma nh vay th hoi tiec Giang : Ten que th oc la Quan, ngi tren (hao 5) bieu th, lam gng cho ngi di. Nhng xet tng hao th oc la quan, ngi di xem xet t cach, hanh vi cua ngi tren. Hao 5 dng, at trung lam chu que, tng trng cho ngi tre, ong vua Hao nao cung nhn len hao 5 ca, hao 1 qua xa, nh con nt, to mo ma nhn len khong hieu g ca, nhng v la con nt khong ang trach, ngi quan t ma nh vay th ang trach Luc nh : Khuy quan , li n trinh Dch : Hao 2, am : nhn len, ch thch hp vi net trinh ca an ba ma thoi Giang : Hao nay am nhu, trung chnh, la ngi con gai co net trinh, ngo len hao 5, con gai nh vay th c, ngi trng phu nh the th ang xau ho (kha xu da-Tieu tng truyen) Luc tam : Quan nga sinh, tien thoai Dch : Hao 3, am : Xet ban than, hanh vi cua mnh, xem nen tien len (theo hao 4) hay nen ng yen, ng e phai lui xuong 2 Giang : Hao nay bat chnh (am ma v dng) lai tren cung noi quai, co the tien hay thoai; Hao t khuyen ng ngo len hao 5, c t xet hanh vi, ban than mnh, neu oi pho c vi hoan canh th tien len, khong th thoi, nh vay cha sai ng loi

Luc t : Quan quoc chi quang, li dung tan vu vng Dch : Hao 4, am : xem cai quang vinh cua nc ma li dung a v than can vi vua Giang : Hao nay am, ac chnh, ngay di hao 5, tc la v than can vi vua (qu khach cua vua)c vua tn nhiem, xemxet c sang suot cua vua (vua hien th nc mi vinh quang, nen vinh quang cua nc tc la c sang cua vua), ma bat chc em tai sc ra giup i Cu ngu : Quan nga sinh quan t, vo cu Dch : Hao 5, dng : Xet ban than , hanh ong cua ta hp vi ao quan t, nh vay la khong co loi Cung co the cham cau nh vay : Quan nga sinh, quan t vo cu, va dch la ngi quan t i nay phai xem ban than va hanh ong cua ta(tc hao 5) ma noi theo th khong co loi Giang : Hao 5 ngoi ch ton, cng cng ma trung chnh la bat quan t lam gng cho 4 hao di, moi ngi eu ngo vao

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

167

Tieu tng truyen ban rong Quan nga sinh, quan dan da ngha lamuon xem c cua (cua vua) th c xem phong tuc, ao c cua dan, v vua la hien minh th dan tnh tot,vua u me th dan tnh xau Thng cu : Quan ky sinh quan t, vo cu Dch : hao tren cung dng : xet ban than, hanh ong cua hao nay hp vi ao quan t, nh vay la khong co loi Cung co the cham cau nh vay : Quan ky sinh, quan t vo cu, va dch la : ngi quan t i nayphai xem ban than, hanh ong cua no( cua hao cuoi cung) th khong co loi Giang : Hao t : hao nay y nh la hao t 5, ch khac hao t 5 dung ch ng la ta. La v hao 5 la vua, noi vi hao 4 la can than, t xng la tacon hao nay la li Chu Cong noi ve hao tren cung, cung nh a noi ve cac hao 1, 2, 3, 4 di Hao tren cung nay cung la dng nh hao 5, cung la quan t, tuy khong phai ngoi ch ton , nh tren cao hn het, lam gng cho cac hao am trong vao. V no co t cach quan t, nen khong co loi Que Quan nay khi ngi tren neu gng cho di va ngi di noi gng ngi tren; nhng tre con va tieu nhan th nhieu khi cha biet noi gng 21 . QUE HOA LOI PHE HAP Tren la Li (la), di la Chan (sam)

T quan truyen giang : tnh, ly co cho kha quan roi sau mi hp nhau c; nhng muon cho hp nhau th trc het phai tr s ngan cach a, cho nen sau que Quan, ti que Phe hap. Phe la can, la tr ( s ngan cach ), hap la hi. Thoan t : Phe hap: Hanh, li dung nguc. Dch : Can e hp lai, nh vay la hanh thong; dung vao viec hnh nguc th co li. Giang : Que Phe hap nay noi ve viec hnh nguc .

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

168

Hao s va hao tren cung la hai vach lien, tng nh ham tren va ham di; gia co ba vach t, la mieng ha ra; xen vao mot vach lien nh mot cai que can ngang mieng, lam gian cach hai ham rang; Phai can gay, tr no i roi hai ham mi hp vi nhau c. Trong xa hoi, ke gian cach o la bon gian ta, sam ninh bng bt ke tren ngi di ma tren khong thong ti di, di khong at ti tren. Cho nen phai dung hnh nguc e tr chung. Hnh nguc muon co ket qua th phai va uy, va sang suot Noi quai Chan la uy; ngoai quai Li la sang suot. Lai xet rieng hao 5, hao lam chu trong que; no ngoi ca, am nhu ma ac trung, la co y khuyen dung hng nguc tuy phai uy, phai cng, nhng van nen co mot chut nhu, hieu sinh; neu ch cng thoi th hoa ra tan khoc, hieu sat mat. o la ai y Thoan truyen. ai tng truyen bao tien vng theo y ngha que Phe hap nay ma lam sang to s trng phat va ran bao bang phap luat. ( Tien vng d minh phat, sac phap: cung co ngui hieu la sap at phap luat, hoac ban bo phap luat ) Hao t : S cu : L (1) giao diet ch, vo cu. Dch : hao 1, dng: V nh chan ap vao cai cum ma t ngon chan cai, khong co loi ln. Giang : trong que nay hao 1 va hao tren cung la ngi khong co chc v, b chu hnh; con 4 hao kia la ngi co chc v, ap dung hnh phap. (1)Nhieu sach chep la lu)chiec dep), nhng giai nga la giam len, cung nh ch l. Hao 1 di cung la hang dan thng, mi lam bay ma b toi nhe (cum chan, chat ngon chan cai) th se s phep nc ma sau khong lam ieu ac na, cho nen khong co loi ln. Luc nh :Phe phu, diet t, vo cu. Dch : Hao 2, am : Can mieng tht mem, st cai mui, khong co loi. Giang : Hao nay cung nh ba hao sau, dung ch phe (can) e tro ngi dung hnh phap. Hao hai am nhu, ac trung, chnh, lai c hao 5 ng, tc la ngi c vua uy cho quyen hnh phap, v vay de thu phuc c ke co toi, cong viec de nh can mieng tht mem. Nhng v hao 2 ci len hao 1 dng cng, tc nh gap ke ng nganh, nen phai qua tay mot chut, ke b toi b chu hnh phat kha au, nh b can vao mui; o la loi cua han ch hao 2 van trung chnh, khong co loi. Luc tam:Phe tch nhuc, ngo oc, tieu lan, vo cu. Dch hao 3, am : Can phai mieng tht co xng lai ngo oc, ang an han mot chut nhng, khong co loi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

169

Giang : Hao 3 am : khong trung chnh, dung hnh nguc va khong c ngi phuc, co phan con b oan na, nh can phaimieng tht co xng lai ngo oc; nhng vao que Phe hap, dung hnh phap e gi trat t cho xa hoi, cho nen viec lam cua mnh tuy ang an han, ma khong co loi ln. Cu t : Phe can tr (co ngi oc la t) ac kim thi, li gian trinh, cat Dch : Hao 4, dng : Can phai th tht lien xng ma phi kho, c mui ten ong, chu kho nhoc ma vng long gi ng chnh th tot. Giang : Hao nay dng cng gan ngoi ch ton (hao 5) la ngi cng trc, co trach nhiem; lai gan ngoai quai Li, nen co tai minh oan, cho nen du gap ke ngoan co cung tr c de dang, nh can c mieng tht lien xng (cng) phi kho, ma van gi dc ao cng trc, tng bang mui ten bang ong. Nhng v hao nay cng, ma cng quyen e gap kho khan, nen Hao nay khuyen phai chu kho nhoc; tuy cng v ma lai nhu (hao th 4, chan), nen lai khuyen phai vng ch. Co hai ieu kien th mi tot. Luc ngu : Phe can nhuc, ac hoang kim, trinh, le vo cu. Dch : Hao 5, am : Can mieng tht kho, c vang ( danh d qu bao); phai gi vng ao, thng lo s, th khong co loi. Giang : Hao nay ngoi ton, va nhu (am) va cng ( v le) ac trung sang suot (gia ngoai qu Li), lai co hao 4 co tai minh oan giup sc, nen de dang nh can tht kho, c ngi phuc, c danh d ln (tng trng bang vang). Nhng cung phai gi vng ao, than trong, biet lo s th khong co loi. Co sach giang ve hai ch hoang kim nh sau : kim la vat qu, tng trng ngoi ch ton cua hao 5; hoang la sac cua at, cua trung ng(en la mau cua phng bac, o cua phng nam, xanh cua phng ong, trang cua phng tay), tng trng c trung cua hao 5. Thng cu : Ha (1) giao diet nh, hung. (1)Ch nay ay doc la ha, ngha la oi, ganh. Dch : Hao tren cung, dng : Co tra vao gong, b toi cat tai, xau. Giang : Hao nay lai noi ve ke thu hnh nh hao 1. Xau hn hao 1, v dng cng lai cuoi que, tro hang cc ao, nen b toi nang : eo gong, cat tai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

170

Theo He t ha truyen, Chng V th Khong t ban nh sau : khong tch luy nhieu ieu ac th khong en noi b diet than the (nh hao nay). Ke tieu nhan cho rang () mot ieu ac nho la vo hai, nen c lam; v vay ma ieu ac c tch luy ti luc (..) toi hoa ln ma khong the tha th c. Que nay xet ve viec hnh nguc, ai y khuyen : Ngi x hnh phai sang suot trc het, cng quyen ma cung can co c nhu (e bt cng i), co chut t tam, va luon phai gi ao chnh, than trong (hao 5). Hao 4 cung tot, v va cng va nhu, co tai va co a v. Nen ran e dan t khi dan mi mac phai toi nho, neu khong dan se quen lam bay, ac c tch luy ma mac toi ln. 22 . QUE SN HOA B. Tren la Can (nui), di la Li (la).

am ong, hp lai vi nhau th phai co trat t, co van ve, cho nen tiep theo que Phe hap la que B. B la van ve, rc r, sang sua trang sc. Thoan t : B : hanh, tieu li, hu du vang. Dch : Trang sc van ve th hanh thong, lam viec g ma ch nh trang sc th li be nho ma thoi. Giang : Tren la nui, di la vang; la chieu sang moi vat tren nui, nh vay lam cho nui ep len, trang sc cho nui. Con mot cach giang na : trong noi quat (von la que n Can) hao 2, am, von que n Khon, thay vao hao 2 dng cua que dn Can. Trong ngoai quai (von la que n Khon) hao tren cung von la que n Can, lai thay hao tren cung cua que n Khon, thanh que n Can. Noi cach khac, van tat ma khong sai may th noi quai co mot hao am trang sc cho hai hao dng; con ngoai quai co mot hao dng trang sc cho hai hao am, v vay ma goi la que B : trang sc. Vat g cung vay : co chat, tinh than; ma lai them van, hnh thc, th tot (hanh thong), nhng ne ch nh trang sc ma thanh cong th li ch thoi. Thoan truyen ban rong them : am nhu va dng cng giao vi nhau, thay oi lan nhau (tc hao hai va hao tren cung nh tren mi giang), o la cai van ve t nhien (thien van) cua tri; con cai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

171

van ve nhan tao (nhan van) th nen han che (que Can tren co nga la ngan, han che), v tuy no co cong giao hoa thien ha, nhng nhieu qua th van thang chat, xau. ai tng truyen con khuyen : Viec chnh s nho th dung trang sc c; con viec quan trong nh phan oan hnh th ng nen qua quyen, to iem them. Hao t : S cu : B k ch, xa xa nhi o. Dch : Hao 1, dng, Trang sc, trau gioi ngon chan (a v thap) cua mnh; bo cach sung sng la ngoi xe ma nen i bo (chu kho nhoc). Giang : Hao nay dng cng, cuoi cung noi quai Li, tc nh ngi co c sang suot ma a vi6 thap nhat. Ch nen trao doi pham hanh cua mnh trong a v o (v nh ngon chan, bo phan thap nhat cua c the) ma an ban, chu i bo ch ng ngoi xe Luc nh : B k tu Giang : ch tu ay co ngha la rau, cung nh ch tu Hao nay nam ch noi quai Li, co cong dung trang sc cho que Li, ac biet la cho hao 3 dng tren no, cho nen v no nh bo rau trang sc cho cam (hao 3). No phai phu vao hao 3 ma hanh ong. Hao 3 co tot th tac ong cua hao 2 mi tot, cung nh co cai cam ep th e rau mi them ep, neu cam xau th e rau cang kho coi. Noi rong ra th ban chat phai tot, xng vi s trang sc; chat va van phai xng nhau Cu tam : B nh, nhu nh, vnh trinh cat Dch : Hao 3, dng : Trang sc ma am tham, he gi vng chnh ao th tot Giang : Hao nay dng cng, ac chnh, lai tren cung noi quai Li, co cai ngha rat van minh; tng trng cho ngi co tai trang sc cho hai hao am tren va di no, tnh rat am tham vi hai hao am (co ngi dch nhu nhla trang sc mot cach thuan nha, tham nhuan). V vay ma nen coi ch, ng say me v t tnh, ma phai ben gi chnh ao th mi tot, khong b ngi xam lan (mac chi lang da: Tieu tng truyen) Luc t : B nh, ba(co ngi oc la ba) nh, bach ma han nh, phi khau hon cau: Dch : hao 4, am : Muon trang sc cho nhau (nhng khong c) nen ch thay trang toat. Hao 4 nh ci nga trang ma chay nh bay (uoi kp hao1), rot cuoc ci nhau c v ke gian cach hai ben (hao 3) khong phai ke cp ( ngi xau) Giang : Hao 4 am nhu, ng vi hao 1 dng cng, ca hai eu ac chnh, tnh y hp nhau, muon trang sc cho nhau, nhng b hao 3 gia ngan cach, nen khong trang sc cho nhau c ch thay trang toat (trang ngha la khong co mau, khong trang sc). Ma du b 3 can tr, 4 co uoi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

172

theo 1, rot cuoc 3 von cng chnh, khong phai la xau, khong muon hai 1 va 4, cap nay ket hon c Luc ngu : B vu khau vien, thuc bach, Tien Tien Lan Chung cat

Dch : Hao 5, am : Trang sc go vn, ma dung tam lua nho, mong, tuy la bun xn, ang che ci, nhng rot cuoc c tot lanh Giang : Hao 5, am nhu, d8at trung, lam chu que B; v la am nhu co tnh qua tan tien, lo trang sc cai g hu dung nh vn tc thoi, ma ch dung tam lua nho, mong cho ton, cho nen b ci che, nhng nh vay con hn la xa hoa, ma biet trong cai goc cua s chat phac, cho nen cuoi cung van c tot lanh, co hanh phuc cho dan (hu h da : li Tieu tng truyen) Thng cu : Bach b, vo cu Dch : Hao tren cung dng. Lay s to phac, nh mau trang (khong mau me g ca) lam trang ss, khong co loi Giang : Hao nay la thi cuoi cung cua que B, trang sc, mau me a cung cc roi; ma vat cc tac pha, ngi ta lai tr lai s chat phat, nen khong co loi g ca. Trong van hoc s, chung ta thay sau nhng thi duy my qua mc, ngi ta phuc co tr lai loi van bnh d, t nhien thi xa ai y que nay la co van ve, co trang sc mi la van minh, nhng van nen trong chat van, lay chat lam the, lay van lam dung, va khong nen xa hoa mau me qua 23 QUE SN A BAC Tren la Can (nui), di la Khon (at)

B la trang sc, trau doi; trau doi ti cc iem, th mon het. Cho nen sau que B ti que Bac. Bac la mon, la boc, lot bo cho tieu mon dan Thoan t :

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Dch : Tieu mon : He tien ti (hanh ong) th khong li

Nguyen Hien Le

173

Giang : Theo Tng que, man hao am chiem cho cua dng, am ti luc cc thnh, con dng ch con mot hao, sap ti luc tieu het. Do o goi la que thnh, dng, ch con mot hao sap ti luc tieu het. Do o goi la que Bac. thi tieu nhan ac ch hoanh hanh, quan t (hao dng tren cung) ch nen ch mot thi, khong nen manh ong. Ch thi theo luat t nhien, am thnh cc roi se suy, ma dng suy cc roi se thnh. (Lao T khuyen : ai tr nhc ngu, ai dung nhc khiep, ai xao nhc chuyet (vung) ngha la phai tam giau cai khon, cai kheo, cai dung cua mnh e c yen than ch c hoi) Thoan truyen : giang them : nen thuan ao tri ma ngng moi hoat ong v noi quai la Khon, co ngha la thuan, ngoai quai la Chan, co ngha la ngng, ma ao tri la het hao mon (tieu) th se phat sinh (tc) noi ve cac hao dng; ma het ay (doanh) th se trong khong (h) noi ve cac hao am trong que nay ai tng truen : ch xet tng cua que nay ma a ra mot ngha khac : ngoai quai la nui, noi quai la at, at la nen mong cua nui; at co day th nui mi vng; vay ngi tren (nha cam quyen) phai lo cho dan an c lac nghiep th a v ngi tren mi vng. Y o them vao, khong co trong thoan t Hao t : S luc : Bac sang d tuc, miet trinh, hung Dch : Hao 1, am : nh cat (pha hoai) chan ging, (lan lan se) lam tieu diet ao chnh quan t, xau cua

Giang : am (tieu nhan) bat au tieu diet dng (quan t), cung nh bat au pha cai ging t di chan tr len Luc nh : Bac sang d bien, miet trinh, hung Dch : Hao 2, am : Nh pha ti then ging (co ngi dch la thanh ging, hay sn ging), tieu diet ao chnh cua ngi quan t, xau Giang : Ngha hao nay cung nh hao 1; bon tieu nhan cung tien them mot bc na, pha ti then ging roi, cha ti mat ging Luc tam : Bac chi, vo cu Dch : Hao 3, am : Pha bo be ang cua mnh, khong co loi Giang : Hao nay cng la am nhu, tieu nhan, nhng v ng vi hao dng, quan t, tren cung, cho nen theo hao o ma bo cac hao am tren va di no ( tc cac hao 1, 2, 4), chu mat long vi cac hao am (li Tieu tng truyen) ma theo ao chnh, cho nen khong co loi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Luc t : Bac sang d phu, hung

Nguyen Hien Le

174

Dch : Hao 4, am : Pha ging ma xeo ti da tht ngi nam na, xau Giang : Hao am nay a len ti ngoai quai, the la tieu nhan a hoanh hanh, quan t b hai qua au, tai hoa bc thiet roi; xau Luc ngu : Quan ng, d cung nhan sung, vo bat li Dch : Hao 5, am : Dat bay cung nhan nh mot xau ca (am ch bay tieu nhan), e len hau vua (tc theo ngi quan t, hao dng tren cung), nh vay la tieu nhanbiet thuan tong quan t, khong co g la khong li Giang : Hai nay lam thu lanh bay am. Theo ngha may hao tren, chung ta tng hao nay pha manh hang quan t hn na; nhng ngc lai, Hao t lay le rang hao 5 sat hao dng tren cung than can vi 6, chu anh hng tot cua 6, nen dat ca bay am (v nh dat ca xau ca ca thuoc loai am) e theo hao 6 quan t cung nh ba hau dat bay cung phi len gap vua, the la theo ao chnh, cho nen khong g la khong li. Theo Phan Boi Chau, s d co nhan ti hao nay bo cai am tieu diet dng, ma cho cai am thuan theo dng, la e khuyen tieu nhan cai ta qui chanh, ma giup quan t. Kinh Dch V quan t mu (lo tnh cho ngi quan t) la ngha o. Co the nh vay. Ly do chnh th coi hao sau ta se thay. Thng cu : Thac qua bat thc. quan t ac d, tieu nhan bac l. Dch : Hao tren cung, dng : Con mot trai ln tren cay, khong hai xuong an. (y noi dng tc quan t khong bao gi het). Quan t hao nay c quan chung ( d) theo; con tieu nhan th biet rang neu diet het quan t tc la pha o nha chung( chung cung khong con). Giang : Ca que ch moi hao nay la dng cho nen v vi trai cay ln con lai tren canh, khong hai xuong an th co ngay no se rung ma moc mam, nh la ao quan t khong bao gi het. Hao 3 va keo cac hao am khac theo hao dng nay, cho nen bao la quan t c dan chung theo. Hao nay dng nay tren cung, cung nh cai nha che cho tat ca cac hao am di. Neu bon tieu nhan pha nha o cho sap ngha bong la khong co quan t th quoc gia suy vong, chung toc tieu diet th chung cung khong song c, khong co chon dung than. Vay ta thay s d ChuCong, ngi viet Hao t, cho hao 5 theo hao tren cung (am theo dng) la v le co the xa hoi mi ton tai c, khong khi nao ngi tot b tieu diet het. Que nay noi ve thi am thnh dng suy, tieu nhan tan hai quan t; tieu nhan tuy rat ong, nhng van co mot so (hao 3 va 5) hieu ao cai qua, ng ve phe quan t, va khi xa hoi lam nguy

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

175

th ng ve pha quan t. Ngi quan t mi au ch nen im hi lang tieng ma ch thi, chuan b cho luc thnh tr lai. o la luat am dng trong vu tru; vu tru luon luon co am, dng; khi am cc thnh, van con dng, khi dng cc thnh cung van con am, am dng c thay nhau len xuong, the thoi. 24. QUE A LOI PHUC Tren la Khon (at), di la Chan (sam).

Vat khong bao gi ti cung tan; que Bac, hao dng tren cung th quay tr xuong di cung (cung thng phan ha); cho nen sau que Bac ti que Phuc. Phuc la tr lai (phat sinh di). Nh vay la ao tieu nhan cc thnh th phai tieu, ao quan t suy cc th lai thnh lan Thoan t : Phuc : Hanh, Xuat nhap vo tat, bang lai vo cu Phan phuc k ao, that thap lai phuc, li hu du vang Dch : tr lai : hanh thong. Ra vao khong gap tai nan, ban be se lan lt ti, khong lam loi na. Van tri phan phuc (trao i tr lai) , c bay ngay th tr lai, hanh ong viec g cung co li Giang : kh dng bay gi tr lai, cho nen hanh thong. Ngi quan t (dng) ra vao t do, khong b tai nan, roi se co cac hao dng khac keo nhau ti, cng nh ban be keo ti, khong con lam loi na (y muon noi; sau que nay se ti que Lam, co hai hao dng di, roi ti que Thai, co ba hao dng di, ti que ai trang (4 hao dng) que Quai, (5 hao dng) que Can (ca 6 hao eu dng), the la sau que dng tang lan. o la van phan phuc cua tri at, c bay ngay th tr lai. Ch nhat (ngay) ay thay cho ch hao; bay ngay mi tr lai v sau que Can, ti que Cau, mot hao am sinh di 5hao dng, ngc lai vi que Phuc (mot hao dng di 5 hao am), luc o mi het mot vong (1) Thoan truyen giang them : S d ra vao khong b tai nan, ban be keo ti, khong con loi lam, v tng cu que : noi quai Chan la ong, ngoai quai Khon la thuan;hoat ong ma thuan theo ao tri at th tot. Cai ao cua tr o la tnh lau roi th ong, ac nhieu roi th thien, co vay van vat mi sinh soi nay n. Xem mot que Phuc nay thay mot hao dng bat au tr lai, tc la thay cai long yeu, nuoi dng van vat cua tri at (kien thien a chi tam)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

176

ai tng truyen bao cac vua i xa ti ngay ong ch, ngay ma dng bat au dng (tng cua que Phuc : sam nap di at) th ong cac ca ai, khong cho khach i ng va con buon qua lai, ma vua cung khong i xem xet cac a phng, la co y muon yen lang e nuoi cai kh dng mi sinh Hao t : S cu : Bat vien phuc, vo k hoi, nguyen cat Dch : Hao 1, dng. Tuy lam loi, nhng thi gian chang xa, tr lai tot lanh ngay, th khong en noi an nan ln; rat tot (ch K ay co ngha la ln) (1) : Que Phuc la thanh 11 am lch, que Lam : thang 12, Thai : thang Gieng, ai trang : thang 2, Quai : thang 3, Can : thang 4, Cau : thang5, t Phuc en Cau la 7 que ( 7 thang), tnh theo loi Trung Hoa Giang : Hao 1, dng cng, au que Phuc, co ngha la ngi au tien tr lai ao, biet tu than, nen rat tot Theo He t ha truyen chng, th Khonh T cho rang Nhan Hoi co c cua hao 1 nay, v Nhan co loi lam g th biet ngay ma biet roi th sa lien khong mac lan th nh na Luc nh : Hu phuc, cat Dch : Hao nay am nhu ac trung, chnh, von tot roi, ma lai gan hao 1 la ngi quan t, tc la ngi biet khac k, tr lai ao nhan ngha; cho nen tuy la am ma tot lanh Luc tam : Tan phuc, le, vo cu Dch : Hao 3, am (Mac loi nhng) sa lai nhieu lan, tuy ang nguy, ma ket qua khong co loi Giang : Hao nay bat trung, bat chnh, lai thi cuoi cung cua noi quai Chan (co ngha la ong) v nh ngi khong ben ch, theo ieu thien khong c lau, sa loi roi mac loi tr lai, nh the la ang nguy (le) nhng lai biet phuc thien sa i sa lai nhieu lan nen rot cuoc khong co loi Luc t : Trung hanh, o phuc Dch : Hao 4, am : gia cac tieu nhan (cac hao am : 2, 3 va 5, 6), ma mot mnh tr lai theo quan t (hao 1), tc theo ao Giang : Hao nay am nhu, ac chnh gia cac hao am, nhng ch mot mnh no ng vi hao 1 dng, quan t, cho nen hao t khen la mot mnh no biet theo ngi thien Luc ngu : on phuc vo hoi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

177

Dch : Hao 5, am : co c day tr lai ieu thien, khong co g hoi han Giang : Hao nay nhu thuan, ac trung lai v ton qu, nhu mot ngi co c day phuc thien (tr lai ieu thien) biet t sa mnh, cho nen khong hoi han Thng luc : Me phuc, hung, hu tai sanh dung hanh s, chung hu ai bai, d k quoc quan hung, ch vu thap thien, bat khac chnh Dch : hao tren cung, am : me muoi khong tr lai (1), se b tai va t ngoai a en (tai) va t mnh gay nen (sanh); a vay lai cay vo lc ma dung quan an ap ngi, rot cuoc se ai bai, lam cho quoc quan b khon nan (hung) ti mi nam (ti chung cc) cung khong kha c Giang : Hao nay tren cung, nh ke tieu nhan hon me en cung cc, khong biet tr lai, cho nen b u th tai va, No co the lc nhat trong cac hao am (am tieu nhan) v vay tren cung, muon dung vo lc an ap ngi, rot cuoc se ai bai, gay va lay cho nc no, khong bao gi kha c. Ch thap ( so 10) la so cuoi cung ( so 1 la so au) cho nen thap nien ay co ngha la ti cung, ch khong nhat nh la 10 na7m Tieu tng truyen bao hao tren cung s d hungla v lam trai ao vua (phan quan ao), tc ao hao 1. Hao 1 nay la hao dng duy nhat trong quy, lam chu ca que nen goi la vua (1) : R.Wilhem dch la : missing the return : bo l thi tr lai Que nay xet ve s sa loi e tr ve ng chnh. Tot nhat la hang ngi t nhan thay loi roi sa lien, khong mac phai lan na; roi ti hang gan ngi tot, ma bat chc vui ve8 lam ieu nhan, ngha; sau ti hang co c day tr lai ieu thien, hang gia ke xau ma mot mnh theo ao; hang khong ben ch, gi ieu thien c lau, nhng biet phuc thien th khong co loi Xau nhat la hang me muoi khong biet tr lai ng chnh. Y ngha khong co g ac biet 25 . QUE THIEN LOI VO VONG Tren la Can (tri), di la Chan (sam)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

178

a tr lai thien l, chnh ao roi ma khong lam can na, cho nen sau que Phuc la que Vo vong. Vong co ngha la can, bay Thoan t : Vo vong : Nguyen hanh, li trinh K phi chnh hu sanh, bat li hu du vang Dch : Khong can bay th rat hanh thong, hp vi chnh ao th co li. Cai g khong hp vi chnh ao th co hai, hanh ong th khong co li Giang : Tng que nay : noi quai la Chan (Ngha la ong, hanh ong); ngoai quai la Can (trii); hanh ong ma hp vi le tri th khong can bay. Khong can bay th hanh thong, co li Thoan truyen giang ro them : Noi quai nhuy6en la que Khon, ma hao 1, am biet thanh dng, thanh que Chan. The la dng ngoai ti lam chu noi quai, ma cung lam chu ca que Vo vong, v y chnh trong Vo vong la: ong, hanh ong. ong la cng quyet nh ngoai quai Can, tc la khong can bay Xet ve cac hao th hao 5 dng cng, trung chnh, ng vi hao 2 cung trung chnh, the th hp thien l, rat hanh thong thi Vo vong (khong can bay) mnh khong gi chnh ao ma i th i au c / Ch i (vang) ay co ngha rong la hamh ong (nguyen van : Vo vong chi vang, ha chi h / nen hieu la : Vo vong : ph chnh chi vang, ha chi h; ch chi th nh nay co ngha la i). Trai le tr th tri khong giup, lam sao i c / ai tng truyen : ban them ve cai ao cua tri (at) la nuoi nang, va thanh nha cung theo ao o ma nuoi nang van dan. Chung toi cho la ra ngoai le Hao t S cu : vo vong, va7ng cat Dch : Hao 1, dng : Khong can bay, ma tien i th tot Giang : Hao nay dng cng, lam chu noi quai, la ngi co c, cho nen khen nh vay Luc nh : Bat canh hoach, bat tri d, tac li hu du vang Dch : Khi cay th khong ngh ti luc gat, khi mi khai pha (tri) th khong ngh en ruong a thuoc (d), nh vay ma tien ti th co li Giang : Li hao nay qua van tat, hn ien tn ngay nay na, nen toi ngha, co nhieu sach c dch tng ch; khong thong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

179

Chu Cong muon bao : Khi cay ma khong ngh ti luc gat, khi mi khai pha ma khong ngh ti khi ruong a thuoc, co ngha la thay viec chnh ang phai lam th lam ma khong ngh ti cai li roi mi lam, khong ch trong mong va ket qua, nhu vay mi tot Hao 2 am, va trung va chnh, ng vi haoo 5 cung trung chnh; no von la am co c thuan trong noi quai Chan la ong, nh mot ngi tot hanh ong hp vi trung chnh, nen hao t bao nh vayma tien th li Co le chnh v y ngha hao nay ma S Ky cua T Ma Thien chep ten que la (TH290) (vo vong : khong mong) vi ngha la c lam ieu phai ma khong mong co li, co ket qua. Hieu nh vay cung c Luc tam : Vo vong chi tai, hoac he chi ngu hanh nhan chi ac, ap nhan chi tai Dch : Hao 3, am : khong can bay ma b tai va t nhien en nh co ke cot con bo ben ng (roi bo i cho khac) mot ngi i qua (thay con bo khong ai coi), dat trom i, c bo, ma ngi trong ap b nghi oan la lay trom bo, ma mac oan Giang : Ca 6 hao trong que nay eu khong can bay, nhng hao nay khac mot chut la bat trung, bat chnh, nen b tai va; tai va o ch vo c ma ma91c Cu t : kkha trinh, vo cu Dch : Hao 4, dng : nen gi vng t cach th khong co loi (hoac : co the gi vng t cach nen khong co loi) Giang : Ch trinh co hai ngha : chnh ang va ben. ay nen hieu la ben. Hao 4 nay dng, khong ng hp vi hao nao ca (v hao 1 cung dng cng nh no), khong nen hoat ong; nhng no cng kien nen co the gi vng t cach Cu ngu : Vo vong chi tat, vat dc, hu h Dch : Hao 5, dng : Khong can bay ma vo c b benh (gap tai va) th ng uong thuoc th se het benh Giang : Hao nay a v cao, trung chnh lai ng vi hao 2 cung trung chnh, vay la rat tot, chang may co benh ( ngha bong la gap tai nan) th ng uong thuot (ngha bong la ng chay chot g ca c than nhien nh Khong t b giam at Khuong)r62i se tai qua nan khoi (nh khong t sau c tha v ngi Khuong nhan ra ho lam ong vi Dng Ho, mot ngi ma ho ghet) Thng cu : Vo vong, hanh h sanh, vo du li

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

180

Dch : hao tren cung dng. Khong can bay, nhng i th b hoa khong li g Giang : Hao t khuyen khong nen hanh ong, mac dau van la vo vong, ch v hao nay ti cuoi cung cua que roi, ch nen yen lang ch thi Que nay cung nhan manh vaole tuy thi. Ca 6 hao eu la vo vong ca, khong can bay ma tuy thi, co luc hoat ong tot nh hao 1, 2; co luc nen than nhien, chang lam g ca, nhu hao 5, co luc khong hoat ong nh hao 4 (neu hoat ong th b tai hoa) 26 . QUE SN THIEN AI SUC Tren la Can (nui), di la Can (tri)

Mnh co cang bay th ban than mi co the cha c nhieu tai, c, hoai bao, nen sau que Vo vong, la que ai suc. Ch suc trong que nay cung la ch suc trong que Phong thien tieu suc, co ba ngha : nhom cha, nuoi nang, ngan lai. Thoan tdung theo ngha cha (suc tch, uan suc), ma hao t dung vi ngha ngan lai Thoan t : ai suc li trinh Bat gia thc, cat, thiep a9a xuyen Dch : Chua ln : chnh ang (theo chnh ao)th li. Khong phai an cm nha (tc la hng loc vua), tot; vt qua song ln (lam viec kho khan gian nguy e giup nc) th li Giang : Tren la nui, di la tr, nui ma cha c tri th sc cha cua no that ln, cho nen goi la ai suc. Noi ve bat quan t th phai cha tai c, ngha la tu luyen chi tai c uan suc; trc het phai cng kien nh que Can, phai rat thanh thc, rc r (co van ve) nh que Can, ma nhng uc o phai mot ngay mot mi (nhat tan k c : Thoan truyen); phai biet cho en ni en chon, lam cho en ni en chon, u ca tri lan hanh Ngi nao c uan suc c nh vay th c quoc gia nuoi, va khi xa hoi gap gian truan th cu c (vt qua song ln), v ng vi tri (nh hao 5 v cao ng vi hao 2 trong que cang ngha la tri) Hao t : S cu : Hu le, loi d Dch : Hao 1,dng : co nguy, ngng lai th li

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

181

Giang : hao nay cng kiet, muon tien len nhng b hao 4 am tren chan lai (trong cac hao suc co ngha la ngan, khong co ngha la cha), neu co tien th nguy, ngng lai th tot Cu nh : D thoat phuc Dch : Hao nay cung b hao 5 am ngan lai nh hao 1, nhng v ac trung ( gia noi quai), nen biet t ngan mnh (nh t thao cai truc xe ra) e thoi khong i. Nh vay khong co loi Cu tam : Lng ma truc; li gian trinh nhat nhan d ve, li hu du vang Dch : Hao 3, dng : nh hai con nga tot chay ua nhau; phai chu kho gi ao chnh th co li, lai phai thng ngay luyen tap, d b cac o ho than th tien len mi co li Giang : Chung ta e y : hai hao 1,2 dng cng ma eu b hai hao am nhu (4,5) can lai, v tuy cng ma trong noi quai (que di), cung nh cac tng tai nang phai phuc tung Vo Hau, T Hi Thai Hau. Khong phai thi nao dng cung thang am ca au Ti hao 3 nay, may c hao tren cung cung la dng, ng vi mnh nh mot ong ch, nenca hai hang hai nh hai con nga tot ua nhau chay; nhng hang qua ma khong nh rang tren ng gap gian nan, khong luyen tap e phong hang ngay th khong tien xa c, nen Hao t khuyen nh tren Luc t : ong ngu chi coc, nguyen cat Dch : hao 4, am : Nh con bo mong con non, mi nhu sng, at ngay manh go chan sung no th rat tot Giang : Trong que ai suc; hao am nay van ngan chan hao 1, v no tuy am nhu, nhng hao 1 au que la dng con non, nh con bo mong mi nhu sng, neu kp thi ngan can ngay, chan sng no lai th khong ton cong ma co ket qua rat tot. ai y la phai e phong ngay t khi tai hoa mi moi phat Luc ngu : Phan th chi nha, cat Dch : Hao 5 am : Nh the a ngan cai nanh con heo a thien th tot Giang : hao 2 la dng a7 gia dan, khong non nt nh hao 1, cho nen d hn hao 1, v nh nanh con heo (rng) . Hao 5 muon chan no th be nanh con heo thoi, th no van con hung; tot hn het la thien no e no het d, luc o du no con nanh van khong hay can na. Hao 5 chan hao 2 nh cach o, tr tan goc, khong ton cong ma ket qua tot

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Thng cu : Ha thien chi cu, hanh

Nguyen Hien Le

182

Dch : Hao tren cung, dng. Sao ma thong suot nh ng tren tri vay Giang : Ti hao nay thi gian can a cung roi, het tr ngai, ng that rong ln, bat ngat nh ng tren tri. Co ngha ao ln c thi hanh Que nay Thoan t noi ve s suc tch tai c, ma Hao t lai xet cach ngan can cua ke hung han Hai hao co y ngha nhat la 4 va 5 : muon ngan th phai ngan t khi mi nha manh; va muon diet ac phai diet t goc, tm nguyen nhan chch ma tr th mi khong ton cong ma ket qua chac chan 27 . QUE SN LOI DI Tren la Can ( nui), di la Chan (sam)

Suc la cha, co cha nhom vat lai roi mi nuoi c, cho nen sau que ai suc la que Di. Di co hai ngha: nuoi nang va cai cam. Nhn hnh que, chung ta thay nh cai mieng m rong, hai net lien tren va di nh hai cai ham, toan bo gi y cho ta cai cam (hay cai mep) lai gi cho ta s an uong e nuoi song Thoan t : Di : Trinh cat, quan di, t cau khan thc Dch : Nuoi : he ung chnh ao th tot. Xem cach nuoi ngi va t nuoi mnh Giang : Nuoi tinh than hay the chat, cung phai hp vi chnh ao th mi tot. Xem cach nuoi ngi va t nuoi mnh th biet tot hay xau Thoan truyen suy rong ra : Tri at kheo nuoi van vat ma van vat lai sinh soi nay n ve moi mat; thanh nhan dung ngi hien giup mnh nuoi dan chung; cai ao nuoi ln nh vay o ai tng truyen a them mot y na : theo cai tng cua que, th di nui co tieng sam, dng khi bat au phat ma van vat trong nui c phat trien nh vay la tri at nuoi van vat. Ngi quan t t nuoi mnh th phai ca than ve li noi e nuoi cai c, va tiet o ve an uong e nuoi than the (Quan t d than ngon ng, tiet am thc). La v i, hoa tong khau xuat, benh tong khau nhap phai gi gn nhat cai mieng Hao t

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

183

S cu : Xa nhi linh quy, quan nga oa di, hung Dch : Chung ta nen e y : noi quai la Chan, co ngha la ong, cho nen ca ba hao eu dien y i cau canh ngi Hai 1 na dng cng, khon lanh, nhng vi hao 4 am, co the l tren ham h theo am bo thien l, them thuong cau an ngi khac (hao 4) e nuoi xac tht, ma quen phan tinh than cua mnh (no v nh con rua thieng ch song bang kh tr), nh vay rat xau. Hai ch oa di, thong mep xuong, cc ta s b oi cua bon ngi tham an, noi rong ra la bon b t duc me hoac en mat ca kiem s Luc nh : ien di, phat kinh, vu khau di, chinh hung Dch : Hao 2, am : ao lon cach nuoi mnh trai vi le thng, cau s nuoi dng go cao, tien len th xau Giang : Hao na am nhu , khong t sc nuoi mnh c, nen phai cau an vi hai hao dng 1 va 6. nhng hao 1 di mnh, nh vay la ngi tren xin an ngi di, ao lon, trai le thng (kinh) roi; con nh cau an hao tren cung (v nh cai go cao), th hao nay khong ng vi 2, 2 se b t choi, b khinh ma mac nhuc Nen e y : theo thng le, hao 2 nay ac trung, chnh th tot ma ay lai xau, v y ngha cua que nay la nuoi dng, ma hao nay lai kgong u sc t dng c Luc tam : Phat di, trinh hung, Thap nien vat dung vo du li Dch : Hao 3 am : Cach nuoi trai han vi chnh ao, xau. Mi nam (co ngha la ti cung) cung khong tot khong lam nen g Giang : Hao nay am nhu, bat trung, bat chnh, lai hay ong (v tren cung noi quai Chan) khong chu ngoi yen, thay au co an la am au vao. Rat xau Ve hai ch thap nien chung ta a giang cuoi cung que Phuc Luc t : ien di, cat; HO th am am, k duc truc truc, vo cu Dch ; Hao 4, am : ao lon cach nuoi ma tot. Mat ho nhn am am long tham muon day lhong ngt, khong co loi Giang : Hao nay am nhu ac chnh, vao a v cao, c hao 5 ch ton tng ac vi mnh (cung la am) lai co them hao 1 dng tng ng vi mnh, nh vay la ngi tren biet knh trong ao ngha, biet ha mnh cau ngi di (hao 1) nuoi mnh; tuy la ien ao trai le thng ay, nhng v la ngi tot (ac chnh), cau 1 giup mnh e mnh lap nen s nghiep sau nay giup ngi, cho nen van tot Nhng phai chuyen nhat, khong gian oan (nh mat ho nhn am am, ham muon khong ngt), c tiep tuc ca 1 giup hoai th se c, khong co loi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cau nuoi hao nay la cau nuoi ve tinh than ch khong phai the xac Luc ngu : Phat kinh, c trinh, cat. Bat kha thiep ai xuyen

Nguyen Hien Le

184

Dch : Hao 5, am : Trai le thng, ben ch gi ao chnh th tot. Khong the vt song ln Giang : Hao nay nh mot v nguyen thu, co trach nhiem nuoi ngi, nhng v am nhu, ken tai, nen phai nh ngi (tc hao tren) nuoi mnh (giup mnh); tuy trai le thng, nhng c ben ch, gi ao chnh th tot; v nh ngi khac giup mnh lam tron ngha vu nuoi dan Tuy nhien, v kem tai (am nhu) lam viec ln gian hiem khong noi, nen hao t khuyen khong the vc qua song ln Cau nuoi hao nay la ca nuoi ve tinh than Thng cu : Do di, le cat. Li thiep ai xuyen Dch : Hao tren cung, dng. Thien ha nh mnh ma c nuoi, trach nhiem mnh ln nh vay, mnh phai lo lang, s hai th c tot. Qua song ln c Giang : Hao nay dng cng ma tren cung, nh bac lam thay cho v nguyen thu, v nguyen thu nh mnh ma nuoi c thien ha, th cung nh chnh mnh nuoi c thien ha. Trach nhiem ln nh vay nen mnh thng lo lang, s hai, than trong th mi tot lanh, ma thien ha c phuc ln (theo Tieu tng truyen) Hao nay dng cng nhng co tai, khong nh hao 5, cho nen lam c viec ln gian hiem Tom lai ba hao cuoi eu co ngha la nuoi ve tinh than, giup dan chung nen eu c cat het. Ba hao au eu co ngha la nh ngi nuoi the xac nen eu xau 28 . QUE TRACH PHONG AI QUA Tren la oai (cham), di la Ton (gio)

T truyen quai giang rat mu m : di la nuoi, khong nuoi khong the ong (bat dng tc bat ong) (?) cho nen sau que Di en que ai qua (ln qua) Phan Boi Chau giang : co nuoi roi sau mi co viec ln qua

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

185

Chung toi ngh co the giang : co boi dng tai c th sau mi lam viec ln qua (rat ln), phi thng Ch ai qua co hai cach hieu : phan dng trong que ti 4 (phan am ch co 2) ma dng co ngha la ln (am co ngha la nho); vay ai qua co ngha la phan dng qua nhieu; - ngha na la (ao c cong nghiep) qua ln Thoan t : ai qua : ong nao, li hu du vang hanh Dch : (Phan dng) nhieu qua (phan am) t qua nh cai cot yeu, cong xuong (chong khong noi). Tien i th li c hanh thong Giang : Nhn hnh cua que, 4 hao dng giua, 2 hao am au, nh cay cot khuc gia ln qua, ngon va goc nho qua chong khong noi phai cong i Tuy vay, hai hao dng 2 va 5 ac trung, the la cng ma van trung, lai them que Ton di co ngha la thuan, que oai tren co ngha la vui, the la hoa thuan vui ve, lam c viec, cho nen bao la tien i (hanh ong)th c hanh thong ai tng truyen ba rong : oai la cham tren, Ton la cay di, co ngha la nc ln qua ngap cay. Ngi quan t trong quenay phai co c o, hanh vi hn ngi, c viec g hp ao th lam, du mot mnh ng rieng, trai vi thien ha cung khong s ( oc lap bat cu); neu la viec khong hp ao th khong nen lam, du phai tron, cung khong buon (on the vo muon) Hao t : S luc :Ta dung bach mao, vo cu Dch : Hao 1, am. Lot (vai g) bang cay co mao trang, khong co loi Giang : Hao 1 am nhu, c mong, a v rat thap, muon lam viec ln (v que ai qua) ma khong no, c can than knh can th khong co loi Theo He t thng truyen chng VIII Khong T ban ve que nay :Neu at vat g xuong at th c roi ma lai con dungco mao trang de lot th con s g o be na ? Nh vay la rat can than. Cu nh : Kho dng sinh e, lao phu. ac k n the, vo bat li Dch : Hao 2, dng : cay dng kho am re mi, an ong gia ci v tre, khong g la khong tot

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

186

Giang : Dng cng ma v am (hao 2), nh vay la cng ma co chut nhu, lai ac trung. No than can vi hao 1 am, the la cng nhu tng te, bt cung i, nh cay kho am re mi, roi canh la se ti tot. Co the v nh mot ngi gia lay v tre Cu tam : Dch : Hao 3 dng : Cai cot cong xuong, xau ong nao hung

Giang : hao 3 dng v dng, the la qua cng, nh lam viec ln qua (thi ai qua) qua cng th cong xuong, gay, viec se hong Chung ta e y : Thoan t noi ve ngha toan que, nen dung hai t ong nao ma van khen la tot (l do a giang tren) con hao t xet rieng y ngha hao 3, che la xau, v hao nay qua cng, mac dau ng vi hao tren cung (am nhu), cung khong chu e hao o giup mnh Cu t : ong long, cat. Hu tha, lan Dch : Hao 4, dng : nh cay cot ln, vng, tot. Neu co y ngha g khac th hoi tiec Giang : cung la hao dng v am (4), va cng, va nhu, nh cai cot ln vng noi nha. Y noi lam c viec ln, khong lo that bai No ng vi hao 1 am, tieu nhan di, nh vay e no qua nhu chang, cho nen Hao t khuyen: ch quyen luyen vi 1, co y ngha khac, ma ang xau ay Cu ngu : Kho dng sinh hoa, lao phu ac k s phu, vo c, vo d : Dch : Hao 5, dng : Cay dng kho ra hoa, ba gia co chong trai trang, khong che cung khong khen Giang : Hao 5, dng cng trung, trung chnh. ngoi ch ton, ang le lam c viec rat ln, nhng thi ai qua, th qua cng; qua cng ma hao tren cung, am v am, la mot ngi qua nhu, khong giup nhau c viec g, cung nh cay dng a khoma ra hoa cuoi mua, sap tieu tu en ni roi. Khong khac g ba gia ma co chong trai trang, chang mong sinh e g na Hao nay khac vi hao 2 cho, hao 2 va cng v nhu, nen tot, v vi cay dng kho am re mi; hao 5 th qua cng, xau v nh cay dng kho, khong am re ma ra hoa, nha sap kiet roi Thng luc : Qua thiep, diet dnh, hung, vo cu Dch : Hao tren cung, am. Loi qua cho nc sau, nc ngap au, xau : nhng khong co loi Giang : Ban chat am nhu, tai hen ma cuoi thi ai qua, muon lam viec ln th rat nguy than, nh ngi loi cho nc sau lut au. Nhng lam cong viec o e cu i, nen khong goi la co loi c. Hao nay tro hang ngi sat nhan d thanh nhan (t hi sinh e lam nen ieu nhan), ang phuc ch khong che c

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

187

Ten que la ai qua (ln qua), ma Hao t lai ghet nhng ngi qua cng, (hao 3 va 5); qua nhu nh hao tren cung tuy khong co loi, nhng cung cho la xau. Vay Kinh Dch co y trong c trung (va cng va nhu) hn ca

29 . QUE THUAN KHAM Tren va di eu la Kham (nc)

Le tri khong the qua (cc oan) c mai, he qua th phai sup vao cho hiem. Vay sau que ai qua, ti que Thuan Kham. Kham co ngh la sup, la hiem Thoan t : Tap Kham : Hu phu, duy tam hanh, hanh hu thng Dch : Hai lp Kham (hai lp hiem), co c tin, ch co long la hanh thong, tien i (hanh ong) th c trong ma co cong Giang : Tap Kham co ngha la trung kham, hai la Kham. Nhn hnh que Kham ta thay mot hao dng b ham gia hai hao am, cho nen Kham co ngha la ham, la hiem Ta lai thay gia ac biet (net lien), ngoai rong (net t), trai vi que Li gia rong tren di ac, nh cai mieng lo; cho rong o la cho khong kh vo ot than, cui, cho nen Li la la th Kham la nc. Nguy hiem g khong bang nc sau, khong can than th sup xuong, chet uoi nen bao nc la hiem Xet theo y ngha th hao dng gia, dng la thc thanh tn: v vay bao Kham co c tin, ch thanh (hu nhu) trong long, nh vay ma hanh thong. Gap thi hiem, co long ch thanh th khong gap nguy hiem, hanh ong th c trong ma con co cong Thoan Truyen giang them : Nc chay hoai ma khong bao gi lai (ku nhi bat danh) cho hiem nao cung t, cho nen bao la co c tin

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

188

Long c hanh thong v hai hao gia (hao 2 va 5), a cng ma ac trung Tri co tng hiem (v khong len tri c); at co tng hiem tc co nui song. Cac bac vng cong theo tng tri va at ma at ra nhng cai hiem (tc ao hao, xay thanh, at hnh phap) e gi at ai va tr65t t trong xa hoi. Cai cong dung cua hiem neu hp thi th rat ln ai tng truyen khuyen nen theo cai c chay hoai khong ngng cua nc ma gi ben c hanh va tu tnh khong ngay nao quen Hao t : S luc : Tap Kham, nhap vu Kham nam ( co ngi oc la am, ham, lam), hung Dch : Hao 1, am : Hai lan hiem sup vao ho sau, xau Giang : Hao 1 a am nhu, lai di cung que Thuan Kham, hai lan hiem, nen rat xau Cu nh : Kham hu hiem, cau tieu ac Dch : hao 2, dng : cho nc lai co hiem, mong lam c viec nho thoi Giang : Hao nay dng cng, co tai, tr, nhng gia thi trung hiem, tren di b hai hao am nhu bao vay, cha thoat c; cho nen ch mong lam c viec nho thoi Hao 4 que D (so 16)cung la dng v am, cung b hai hao am bao vay, con kem hai hao que Kham v khong ac trung, vay ma Hao t cho la ai hu ac (thanh cong ln); con hao 2 que Kham ch cau c tie ac thoi; ch v thi khac : thi que D la thi vui ve, hanh thong, thi que Kham la thi nguy hiem, gian nan Luc tam : Lai ch Kham Kham, hiem tha cham nhap vu Kham nam, vat dung Dch : Hao 3 am : ti lui (ch chi ay co ngha la i) eu b ham, trc mat la hiem, sau lng lai ke vao hiem, ch cang sup sau hn thoi, ch dung (ngi hoan canh hao 3 nay khong dung c au Giang : Hao nay am nhu, bat trung, bat chnh, tren cung que noi kham, ma tien len th gap ngoai kham, trc mat la kham, sau lng la kham toan nguy hiem ca, cho nen ch sup vao cho sau hn thoi Luc t : Ton c qu, nh dung phau nap c t du, chung vo cu

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

189

Dch : Hao 4, am : nh the ch dang mot chen ru, mot qu thc an, them mot vai vo ng vai thc an khac na (khong can nhieu he ch thanh la c); (co the tuy c ng bien) ut khe c qua ca so (ch khong qua ca chnh), nh vay khong co loi Giang : Li hao nay gon qua, kho hieu. Phan Boi Chau giang nh sau : Ton la chen ru, qu la o ng thc an; nh la th nh, pho (trai vi chanh) la them vao, phau la cai vo. Ton tu qu, nh dung phau ngha la ru ch mot chen, thc an ch mot qu, cac thc an them vao ch dung mot vo la u. Y noi khong can nhieu, mien long ch thanh la c. Nap c t du ngha la khe c (e lam tin) ang le phai nop qua ca ln, nhng lai 1t qua ca so (du), nh vay la khong chnh ai quang minh, nhng gap thi hiem kho khan, co the bat ac d nhi dung quyen (quyen nay khong phai quyen hanh, ma la quyen bien : tuy c ng bien), mien la gi long ch thanh Hao 4 nay nh mot v ai than, nhng am nhu, vo tai, khong cu i ra khoi canh hiem c; cung may ma ac chnh, ch thanh, c gi ch thanh o ma oi vi vua, vi viec nc, neu co chut c tri, biet tong quyen, th rot cuoc khong co loi Cu ngu : Kham bat danh, ch k binh vo cu Dch : Hao 5, am : Nc (hiem) cha ay, nhng en luc nc ay roi, la75ng roi, th khoi nguy hiem, khong co loi Giang : hao nay dng cng, co tai ac trung, ac chnh, ngoi ch ton, mi trai qua gia na thi Kham, hiem cha het, nc con dang len na, en khi nc ay roi mi bnh lai, ma dat dan ra khoi hiem c. Ch k ay ngha la benh, tc hiem nan tro ch Kham Thng luc : He dung huy mac tri vu tung cc, tam tue bat ac, hung Dch : Hao tren cung, am : a troi bang day thng to, lai at vao bui gai, ba nam khong ra c, xau Gaing : hao nay am nhu, tren cung que Kham, cho cc k hiem, a khong co tai ra khoi canh hiem, lai khong biet hoi ma sa mnh, nen b hoa rat nang Que nay la cai tng quan t b tieu nhan bao vay, ch co hai hao la tam tot (hao 2 va 5) con cac hao khac eu xau. Li khuyen quan trong nhat la gap thi hiem, phai gi long ch thanh, va biet tong quyen 30 . QUE THUAN LI Tren di eu Li (la)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

190

Kham la ham, ma ham th phai co cho nng ta, cho nen sau que kham ti que Li. Li la le; thi xa hai ch o oc nh nhau, dung thay nhau c, nh nc Cao Li (Trieu Tien) viet la. Ma le co ngha la phu thuoc vao (nh t le thuoc vao), da vao. Theo hnh que, mot net am gia da vao hai net am tren va di Li con co ngha th nh la sang : net gia t, tc la rong, rong co ngha la sang. La sang, mat tri sang, cho nen Li co tng la la la mat tri Sau cung Li con co ngha la ri ra, nhu6 chia li Kinh Dch m au bang hai que Can, Khon (tri at); ti gia Kinh, (cuoi phan thng cua kKinh) la hai que Kham, Li, v hai le : Ba hao thuan dng la Can, lay mot hao cua Khon thay vaohao gia cua Can, thanh Li; ba hao thuan am la Khon, lay mot hao cua Can thay vao hao gia cua Khon, thanh Kham; vay Li, Kham la thien a chi trung, gia tri, gia at; cong dung tao hoa cua tri at la la va nc (Li va Kham) ca. Kham chnh bac, Li chnh nam; Kham gia em (gi t), Li gia tra (gi ngo) Kham, gia la net dng lien, thc, cho nen c cua no la trung thc. Li, gia la net t, h rong, cho nen c cua no la sang la van minh Thoan t Li : li trinh, hanh. Suc tam ngu, cat Dch : da le thuoc : chnh ang th li, hanh thong. Nuoi bo cai th tot Giang : Da vao cho chnh ang, chang han ngi quan t th hanh thong. Da vao ngi th phai sang suot, va thuan theo ngi, vay phai nuoi c thuan, c cua con bo cai (loai nay de bao)th mi tot Li con ngha la sang, Que thuan Li, tren di la Li, sang qua, sang suot qua, to mnh hn ngi th t ngi a, cho nen dau bt sang i ma trao doi c thuan Thoan truyen bao phai co c trung chnhna nh hao 2va hao 5 ( hao nay ch trung thoi, nhng a at trung th cung t nhieu ac chnh) nh vay mi cai hoa c thien ha, thanh van minh Hao t : S cu : L thac nhien, knh chi, vo cu Dch : Hao 1, dng : Dam bay ba; phai than trong th khong co loi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

191

Giang : Hao nay dng co ngha la nong nay, cau tien qua, ma con non nt, cha co kinh nghiem, nh a tre voi vang dam bay ba (Phan Boi Chau hieu la xo giay nho nhang), tat co loi lam, nen khuyen phai than trong (knh chi) Luc nh : Hoang li, nguyen cat Dch : Hao 2 am : Sac vang phu vao gia, rat tot Giang : Hao am nay que Li co c van minh, lai ac trung, ac chnh, tren ng vi hao 5 cung van minh, ac trung nen rat tot. V gia va7n minh, nen v nh sac vang, ep, sac cua trung ng nh a giang hao 5 que Khon va hao 5 que Phe hap cu tam : Nhat ac chi l, bat co phau nhi ca, tac ai dien chi ta, hung Dch : Hao 3, dng : Mat tri xe chieu gan lang (y noi ngi gia, tnh tnh that thng, khong ang vui ma vui, khong ang buon ma buon), khi th go cai phau(vo bang at, ng ru ma cung dung lam nhac kh)ma hat, luc lai than than gia nua; xau (Hoi xa khi hat go nhp bang cai phau) GiangHao 3 tren cung noi quai Li, nh mat tri sap lan ma cha len ngoai quai Li, cha ti luc mat tri moc (sang hom sau) Cau bat co phau nhi ca, tac ai diet chi ta, Chu Hi hieu la chang yen phan ma vui ve, ma lai than th v gia nua, the la khong biet t x Cu t : ot nh, k lai nh, phan nh t nh , kh nh Dch : Hao 4, dng : Thnh lnh cahy ti nh muon ot ngi ta vay, th se chet, b moi ngi bo Giang : Hao 4 nay dng cng, nong nay, bat chnh, bat trung, mi noi quai len, gap hao 5 am nhu, muon lan at hao 5, nh mot ngi thnh lnh chay ti, long lon len nh muon ot ngi ta (hao 5), tao bao vung ve nh vay lam sao khoi chet, khon gai dung c au Luc ngu : Xuat the a nhc, thch ta nhc, cat Dch : Hao 5 am : Nc mat rong rong, nhng biet buon lo than th, nen tot Giang : Hao nay am nhu, ngoi ac ton, trung nhng khong chnh, b ep gia hai hao dng, mac vao hoan canh kho khan, cho nen bao la nc mat rong rong; nhng nh c van minh cua que Li, nen la ngi biet lo tnh, than th, tm cach oi pho vi hoan canh c, nen rat tot Thng cu : Vng dung xuat chinh

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

192

hu gia; chiet thu, hoach ph k xu, vo cu Dch : Hao tren cung, dng : Vua dung ngi co tai (tc hao nay) e ra quan chinh phat , co long tot ep, giet au ang ma bat song au ang theo thoi, nh vay la khong co loi Giang : Hao nay dng cng lai tren cung que Li, the la va cng quyet va sang suot en cc ie, vua dung tai ay e tr ke gian ta th thanh cong ln Nhng v qua cng nen de hoa tan bao, nen Hao t khuyen dep loan nen giet ke au xo, con nhng ke i theo th bat song, the th khong co loi 31 . QUE TRACH SN HAM Tren la oai (cham), di la Can (nui)

Kinh thng bai au t hai que Can Khon : tri, at. Co tri at roi mi co van vat, co van vat mi co nam n; co nam n mi co v chong, co cha con, vua toi, tren di, le phep Cho nen au kinh thng la Can Khon, noi ve vu tru; dau kinh ha la Ham Hang, noi ve nhan s. Ham la trai gai cam nhau, Hang la v chong vi nhau c lau dai Thoan t : Ham : hanh, li trinh, th n , cat Dch : Giao cam th hanh thong, gi ao chnh th li, lay con gai th tot Giang : oai la thieu n tren, Can la thieu nam di (1). Cam nhau than thiet khong g bang thieu nam, thieu n. Cam nhau th tat hanh thong Thieu n tren thieu nam phai ha mnh xuong cau canh thieu n; hoi mi gap nhau th phai vay; ch neu thieu n cau canh thieu nam th bat chnh, khong tot. Cho nen Thoan t bao phai gi chnh ao mi co li. Hai ben eu gi ao chnh ca th ci v mi tot lanh (1) : ay la quan niem thong thng. Co ngi hieu oai la trng n. Can la trng nam. Hieu cach nao th y ngha khong oi Ham khac cam cho : Cam co ch tam la long, ham th khong. Ham la t nhien hai ben tng ho85p, roi cam nhau, khong t y , khong v mot le nao khac, phai h tam (trong rong trong long) ai tng truyen khuyen d h tam thu nhan nh tren nui co cho trung xuong (h) e nc ong lai thanh cai cham

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

193

H tam th long c tnh, nh cai nui ( noi quai la Can), ma vui nh tnh cua cai cham (ngoai quai la oai) (Ch nhi duyet : li Thoan truyen); muon gi c long tnh th phai khac k phuc le, t chu c mnh ma gi le Tom lai, Thoan t cho trai gai cam nhau phai chan thanh, t nhien, v net, v tai th mi tot; ma khi cam nhau roi phai t chu, gi le, ng e en no hoa ra bat chanh Coi ao am dng giao cam ma sinh hoa van vat, thanh nhan ch thanh ma cam thien ha, th thay c chan thanh cua thien a, van vat. ao cam nhau la qua quan trong Hao t : S luc : Ham k mau Dch : Hao 1, am : Nh ca ngon chan cai Giang : Hao t nay lay than ngi lam th du. Hao 1 di cung, no ng vi hao 4, thap ma cam vi tren cao, sc cam con nho, cha ong long ngi, mi hi ong c ngon chan thoi. Khong khen cung khong che Luc nh : Ham k ph, hung; c cat Dch : Hao 2, am : Can c bap chan, xau; yen th tot Giang : Hao 2, cao hn mot chut, v nh bap chan. No ng vi hao 5, nhng no la am, phan gai ma con di thap, nen nong long cau than vi hao 5 th xau. No nen gi net trung chnh (v hao 2 ac trung ac chnh) cua no th mi tot, nh vay th mi tot, nh vay mi hp ao l Thoan truyen bao : que Ham nay, he tnh th tot; cho nen hao 2 nay khuyen khong nen ong Cu tam : Ham k co, chap k tuy, vang lan Dch : Hao 3, dng : Cam c ti ui, ch v muon theo ngi, c nh vay ma tien th xau Giang : Hao nay tren cung noi quai, nen v vi bap ui. No la dng cng, ham tien, muon theo hao 4 dng cng tren no; trong thi Ham, nen tnh ma no ong, lai ong theo ngi na, ang che Cu t : Trinh cat, hoi vong; ong ong vang lai, bang tong nh t Dch : Hao 4 dng : He chnh ang th tot, ma mat het nhng ieu ang an nan. Nhc bang neu lang xang tnh toan co qua co lai vi nhau th nhng ngi qua lai vi anh ch la nhng ngi anh ngh ti ma thoi (y noi : so ban khong ong, oan the khong ln) Giang : Hao nay a len ngoai quai, dng, cng, lai que oai (vui ve), tc la co tnhhoa duyet, nang ve tnh cam, cho nen v vi trai tim (tam long). Tnh cam phai chnh ang, ch cong vo t, nh vay mi tot, khong phai an nan. Neu co oc tnh toan , tot vi ngi e mong ngi tot lai vi mnh, co i co lai th so ban khong c ong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

194

Theo He t truyen, Chng V, Khong T giang hao nay rat ki, chung toi trch ra oa di ay : ao l trong thien ha, can g phai ngam ngh bang y rieng, tnh toan bang meo vat, v trong thien ha ng i khac nhau ma qui ket y nh nhau : tnh toan tram loi ma cuoi cung ch tom vao mot le (le o th co cam th co ng, ng lai gay ra cam) can g phai ngam ngh bang y rieng, tnh toan bang meo vat Cu ngu : Cam k moi, vo hoi Dch : Hao 5, dng : Cam ti bap tht tren lng, khong hoi han Giang : bap tht tren lng, cao hn tim (hay long) ma trai tim, kho cam c vat. Khong cam c vat ma cung co t tam, t y, nen cung khong co g hoi han. Co le v hao 5 dng cng, v rat cao, trung, chnh, cach biet dan chung qua, cho nen Chu Hi bao khong cam c vat chang? Thng luc : Ham k ohu, giap, thiet Dch : Hao tren cung am : Cam ngi bang mep, ma, li Giang : Hao nay tren cung que Ham, nenv vi mep, ma, li. No la am nhu trong ngoai puai oai (vui ve), ham cam ngi ta bang mieng li, khong thanh thc. Chang can noi cung biet ang che roi ao cam ngi phai ch thanh, t nhien, khong dung tr tnh toan, nhng cung khong nen co t y, t tam 32 . QUE LOI PHONG HANG Tren la Chan (sam), di la Ton (gio)

au que Ham, toi a noi tai sao que Ham (trai gai can nhau) tiep ti que Hang (ao v chong co tnh cach lau dai). Ham : tren la Chan trng nam, di la Ton, trng n (1) chong tren, v di, rat hp ao, th tat c lau dai Thoan t Hang : Hanh, vo cu; li trinh, li hu du vang Dch : Lau dai th hanh thong, khong co loi; gi c chnh ao th co li, tien hanh viec g cung thanh cong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

195

Thoan truyen giang : cng (Chan) tren, nhu (ton di, sam gio giup sc nhau, Chan ong trc, Ton theo sau, the la thuan ao. Lai them ba hao am ng vi ba hao dng, cung co ngha thuan li na, ca hai ben eu gi c ao chnh lau dai Hao t : S luc : Tuan hang, trinh hung, vo du li Dch : hao 1 am : Qua mong c than mat lau dai; c quyet (trinh); nh vay, khong chu bo th xau, khong lam g c thuan li ca Giang : Hao 1 ng vi hao 4, nhng a v mnh qua thap, a v 4 qua cao, ma 4 dng cng, ch trong len khong ngo xuong di mnh; lai them co 2 hao 2 va 3 ngan cachvay ma khong biet phan c tien sau ( tuan la sau), mong c than mat lau dai, keo sn vi 4, thanh ra ngu. C kien co gi cach ay th xau (1) : Co ngi cho Chan la thieu nam, Ton la thieu n

Cu nh : hoi vong Dch : hao 2, dng : hoi han tieu het Giang : Hao nay dng cng v am, ang le co hoi han, nhng v ac trung lai ng vi hao 5 cung ac trung, the la gi c ao trung, nen khong co g hoi han Cu tam : Bat hang k c, hoac tha chi tu, trinh lan Dch : Hao 3 dng : khong thng gi c caic cu mnh, co khi b xau ho, du chnh ang cung ang tiec Giang : Hao dng v dng la ac chnh, neu thng gi c c chnh do th tot; nhng v qua cng ma bat ac trung, lai theo oi vihao tren cung am nhu, the la bo cai c chnh cua mnh, muon ket ban vi hao tren cung, cha biet chng cung xau ho ay. Vay 3 tuy chnh ay, ch v khong thng gi c c o, th tuy chnh ma van ang tiec Cu t : ien vo cam Dch : Hao 4, dng : nh i san ma khong c cam thu Giang : Hao dng ma v am, la khong phai cho cua mnh ma c lau cho o, v trong que Hang th chang nen viec g, ch mat cong thoi, nh i san ma khong co cam thu Luc ngu : Hang k c, trinh. Phu nhan cat, phu t hung

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

196

Dch : Hao 5 6am : gi d7c thng (lau) c cua mnh, ben ma chnh. an ba th tot, an ong th xau Giang : Hao 5 am nhu, ac trung, ng vi hao 2 dng cng cung ac trung, neu c thuan tong t trc ti sau th la ben ma chnh ang. Nhng o la ch ao cua an ba nh hao 5, am nay thoi; khong hp vi an ong, v theo quan niem thi xa phu xng phu tuy Tieu tng truyen Giang them: an ong phai tm cai g chnh ang ma lam (phu t che ngha) ch c mot chng mc theo v th xau Thng luc : Chan hang, hung Dch : Hao tren cung am : c ong hoai, khong chu yen th xau Giang : tren cung la que Hang va ngoai Chan, cho nen noi la ham ong qua, khong ben ch, yen khong c, se that bai Que nay quan trong hao 5 : ao phu xng phu tuy cua TrungHoa thi xa. Mot li khuyen la theo ly ma lam, ng hanh ong can 33 . QUE THIEN SN ONG Tren la Can (Tri), di la Can (nui)

He lau th phai rut lui, lanh i, het ngay th ti em, het ong ti xuan, ngoi lau phai ng len, gia phai ve hu, cho nen sau que Hang (lau), ti que on (tron lanh i) Thoan t : on : Hanh, tieu li trinh Dch : Tron lanh i th hanh thong; trong cac viec nho, gi c ieu chnh th co li Giang : Tren la tr, chan nui thay nh nui la tri, nhngcang len cao th thay tri cang len cao, ti nh nui thay tri mu tt vi, nh tri tron lanh nui, cho nen at ten que la on Que nay hai hao am di ay bon hao dng len tren, co cai tng am (tieu nhan) manh len, uoi dng (quan t) i, trai han vi que Lam. on thuoc ve thang 6, Lam thuoc ve thang 12 thi on, am dng tien manh, dng rut lui i la hp thi, c hanh thong (co the hieu la : ao quan t van hanh thong). Tuy nhienam mi co 2, dng co ti 4, cha phai la thi B (ca 3 am

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

197

eu tien len), nen cha en noi nao, trong cac viec nho, gi c ieu chnh th co li, con lam c (1) S d cha en noi nao, con hanh thong v trong que co hao 5, dng, ng vi hao 2, am; ca hai eu trung chnh. Vay thi o, cha nen tron han, nen tnh xem viec nao con lam c th lam, tuy c ng bien, cho nen Thoan truyen bao le tuy thi trong que onnay rat quan trong ai tng truyen khuyen trong thi nay quan t nen xa lanh tieu nhan, c gi ve uy nghiem, ng d dan vi chung qua (1) : Ba ch :tieu li trinh a so cac sach eu giang nh vay. Chu Hi hieu khac : tieu la ke tieu nhan, ch khong phai viec nho; va giang la : ke tieu nhan gi c ieu chnh th tot Hao t : S luc : on v , le, vat dung hu du vang Dch : hao 1, am: tron sau cung, nh cai uoi, nguy ay, ng lam g ca Giang : Hao di cung, nen v vi cai uoi lai sau cung. No la am, nhu nhc, hon am, khong tron theo kp ngi, con ru r sau, nen bao la nguy Luc nh : Chap chi dung hoang ngu chi cach, mac chi thang thoat Dch : Hao 2, am : Hai ben (hao 5 va hao 2) kha7ng kht (ben chat) vi nhau nh buot vao nhau bang da bo vang, khong the nao ci c Giang : hao 2 am, trung ac chnh, ng vi hangdng cung ac trung ac chnh, cho nen tng ac, khang kht vi nhau, khong the ri nhau c, 2 khong the bo 5 ma tron c Mau vang (da bo vang) la mau trung, am ch hai hao o eu ac trung Cu tam : He on, hu tat le, suc than thiep, cat Dch : Hao 3, dng, luc phai tron ma bnh rn t tnhth nguy; nhng ke nuoi trai gai toi t th tot Giang : Hao dng nay gan hao 2 am, co ve bn rn t tnh vi hao o, khong the tron mau c, nh benh ma nguy; co t tnh o th khong lam c viec ln, ch nuoi bon toi t trai gai, mnh tot vi ho th ho vui long de sai khien, c viec cho mnh Bon ch suc than thiep, catToi neu theo Phan Boi Chau, Chu HI giang rat mu m, lung tung; J.Legge giang la : neu 3 oi hao 2, nh nuoi toi t trai gai th tot. R.Wilhem giang la 3 van gi c s t quyet, ng e cho hao 2 sai khien mnh th tot Cu t : Hieu on, quan t cat, tieu nhan phu

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

198

Dch : Hao 4, dng : Co he luy vi ngi, nhng tron c; quan t th tot tieu nhan th khong Giang : Hao nat cung toi ngha; ch co ngi oc la hao, ch co ngi oc la b, v vay co nhie sach hieu. Chung toi hieu theo Phan Boi Chau. Hao 4, dng cng ng vi hao 1 am nhu, co tnh than thiet (he luy) vi nhau; nhng 4 la quan t, 1 la tieu nhan, 4 cat c t tnh ma tron i, theo l4 phai(chnh ngha); h hang quan t mi lam vay c, tieu nhan th khong Cu ngu : Gia on, trinh cat Dch : Hao 5, dng, tron theo ieu chnh cho nen tot Giang : Hao 5,dng co c trung chnh, ng vi hao 2 cung trung chnh. vao thi on, ca 2 hao trung chnh dat nhau tron bon tieu nhan, gi c ie chnh th tot Thng cu : Phi on, vo bat li Dch : Hao tren cung, dng : tron ma ung dung, ang hoang, khong co g khong li Giang : Vao luc cuoi thi on, cang tron c xa, cang t do. Hao nay dng cng, quan t, khong b bn rn vi hao nao ca (v hao 3 cung dng), co the ung dung, ang hoang tron c, khong nghi ngai g ca Y ngha que on : Tron phai hp thi; tron sau cung la tre th nguy (hao 1) tron ma con vng van t tnh th xau (hao); tron mot cach trung chnh th tot (hao 5); tron ma khong bn rn th c ung dung (hao 6). Lai co trng hp v hoan canh ma khong c tron i (hao 2) 34 . QUE LOI THIEN AI TRANG Tren la Chan (sam), di la Can (tri)

Het thi lui roi th ti thi tien len, tien len th ln manh, cho nen sau que on th ti que ai trang (ln manh) Thoan t : ai trang, li trinh Dch : ln manh, theo ieu chnh th li Giang : Que nay co 4 net dng di, hai net am tren; dng a ln manh ma am sap diet vong. Que Can trong, que Chan ngoai, the la co c dng cng ma ong. Lai co the giang la sam vang ong tren tri, tieng rat ln, vang rat xa

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

199

Ln manh th d nhien la tot roi, nhng thng tnh, gap thi thnh, ngi ta kieu cang, lam ieu bat chnh, cho nen Thoan t phai dan : gi ieu chnh, luc ac y ngh en luc that y, th mi co li ai tng truyen bao muon gi ieu chnh th ng lam cai g phi le (Quan t phi le phat l) Thoan truyen ban them : co chnh th mi co ln (ai), chnh ai la cai tnh cua tri at, tc cai cong dung hien ra ngoai cua tri at. (chnh ai nhi thien a chi tnh kha kien h). Chung ta e y : que Phuc mi co mot net dng hien di cung, cho nen bao ch that cai long cua tri at (kien thien a chi tam), que ai trang nay, dng a ln , c 4 net roi, th thay cai tnh cua tri at Hao t S cu : Trang vu ch, chinh hung, hu phu Dch : Hao 1 dng : manh ngon chan, i len th xau, co the tin chac nh vay (hu phu ay khong co ngha la c tin nh nhng ni khac) Giang : Hao nay di cung, dng cng, cho nen v nh ngon chan, a v thap ma hang hai muon tien, se7 vap, xau Cu nh : Trinh cat Dch : hao 2, dng : co c chnh, tot Giang : Hao nay dng cng, v nhu, tuy khong ac chnh, nhng ac trung, ma trung th khong bao gi bat chnh, vay la cung tot Cu tam : Tieu nhan dung trang, quan t dung vong, trinh le, de dng xuc phien, luy k giac Dch : Hao 3, dng : tieu nhan dung sc manh, quan t khong; du gi ieu chnh cung nguy, nh con cu c huc vao cai dau, b thng cai sng Giang : Hao nay dng cng, vao v dng (le) trong que ai trang, lai cuoi noi quai Can, the la cc k hung manh, du gi c chnh ang cung nguy; quan t biet vay ma khong hanh ong, ch tieu nhan hung hang nh con cu c, huc vao cai dau Bon ch quan t dung vong, Chu HI, J.Legge, R.Wilhem eu giang nh vay. Duy Phan Boi Chau goi vong la gan lieu , khong kien s g, va quan t duc vong la quan t hu dung ma vo ngha th lam loan. Ch quan t aykhong phai la ngi co c (nh Chu Hi hieu) ma la ngi tr dan Cu t : Trinh cat, hoi vong, phien quyet bat luy, trang vu ai d chi phuc Dch : Hao 4, dng : Theo ieu chnh th tot, hoi han mat het; dau a m khong khon na, manh me tien len, nh ngoi truc xe ln ma truc xe vng vang

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

200

Giang : Hao nay dng cng, qua khoi noi quai la Can, ma len ngoai quai Chan, la trang thnh en cc iem; no tren cac hao dng, lam lanh tu am quan t, s no hang quama lam ng nen phai dan k : gi ieu chnh th mi tot, khoi hoi han tren no la hai hao am, am a en luc suy, de anh o; nh cai dau trc mat hao 4 a m, khong con b khon na; no co the dat ba hao dng ao ao tien len de dang, c hoi thuan li nh ngoi co xe ln ma truc xe vng vang Luc ngu : tan dng vu d, vo hoi Dch : hao 5, am : lam mat s hung hang cua bay cu bang cach vui ve de dai, th se khong hoi han Giang : Hao nay v ch ton, nhng von am nhu, khong the ap ao c 4 hao dng di, phai vui ve vi ho th ho se het hung hang. Bon hao dng o v nh bay de hung hang. S d phai co thai o o v ngoi cua 5 qua cao oi vi t cach am nhu cua no Thng luc : e dng xuc phien, bat nang thoai, bat nang toai, vo du li, gian tac cat Giang : Hao nay tren cung que ai trang la het thi ln manh, ma cung tren ngoai quai Chan, la rat ham ong ma bat lc (am nhu); nh con cu c hung hang huc vao cai dau, mac ket, lui khong c, tien len cho toai y cung khong c, khong li co nao ca. Neu bo tnh hung hang i ma chu kho nhoc th tot Que nay thi am suy, dng ln manh len, ang le tot; ma sau hao khong hao nao that tot, ch tot vi ieu kienla gi ao chnh cua quan t; co nhan khuyen muon gap van tot th phai coi chng gap hoa nap au o, nen e phong 35 . QUE HOA A TAN Tren la Li (la), di la Khon (at)

a trang thnh th tat nhien phai tien len, cho nen sau que ai trang ti queTan, Tan co ngha la tien len Thoan t

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Tan : Khang hau dung tch ma phon th, tru nap tam tiep

Nguyen Hien Le

201

Dch : Tien len; bac hau co tai tr nc c tng nga nhieu lan, ban ngay c tiep ti ba lan Giang : Que nay co tng mat tr (Li) len khoi mat at (Khon) cang len cao cang sang, tien manh Lai co the hieu la ngi di co c thuan (Khon) da vao bac tren co c sang suot (Li) cho nen v nh mot v hau co tai tr dan (Khang hau c vua tn nhiem, thng (tach) nga nhieu lan, noi mot ngay c vua tiep ti 3 lan Thoan truyen giang them : que nay hao 5 co cai tng mot hao am nhu tien len a v vua chua : nhu tien nhi thng hanh. Theo Chu Hi, nh vay que Tan do que Quan bien thanh : hao 4 que Quan la am, nhay len tren, thanh hao 5que Tan. Phan Boi Chau hieu khac : hao 5 von la que dng gia que Can, bien thanh hao am gia ngoai quai Li cua que Tan. Theo toi cach hieu cua Chu Hi de hieu hn ai tng truyen khuyen ngi quan t xem tng que Tan nay nen t lam cho c cua mnh cang ngay cang sang nh mat tri hien len khoi mat at roi tien mai len Hao t : S luc : Tan nh, toi nh, trinh cat, vong phu, du, vo cu Dch : hao 1 am : muon tien len ma b chan lai, gi ao chnhth tot; neu mnh chang tin mnh th nen khoan thai, bnh tnh, nh vay se khong co loi Giang : Am nhu di cung, ng vi hao 4, ma 4 lai bat trung, bat chnh, nen chang giup mnh c g, mnh muon tien len ma nh the b chan lai. Trong hoan canh o , neu ngi khong tin mnhth mnh ch nen khoan thai, bnh tnh tu than la se khong co loi. Luc nh : Tan nh, sau nh, trinh cat; thu t gii phucvu k vmg mau Dch : Ho 2, am : Tien len ma rau r, gi ao chnh th tot; se c nh phuc ln cua ba noi Giang : Hao nay co c trung chnh, ang le tien len cnhng tren khong co ngi ng vien (v hao 5 cung am nh 2), phai tien mot mnh, nen rau r. Nhng c gi ao chnhth chang bao lau se gap c hoi tot : hao 5 tren, cung la hao am nh mnh, tuy khong giup c mnh trong cong viec, nhng cung ac trung nh mnh, se ban phuc ln cho mnh, va mnh se c nh phuc cua hao 5 nh nh phuc cua ba noi (vng ma tc to mau) mnh vay S d v hao 5 vi ba noi v 5 la am ma tren cao, cach 2 kha xa Luc tam : chung doan, hoi vong Dch : Hao 3 am : moi ngi tin can, th moi s hoi tiec se mat i Giang : Hao am nay tren cung noi quai Khon, bat trung bat chnh, ang le co ieu hoi han, nhng co hai hao am di eu muon tien len vi mnh, eu tin mnh, mnh c long ho, th con g phai hoi tiec na au?

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cu t : Tan nh, thach th, trinh le

Nguyen Hien Le

202

Dch : Hao 4, dng : tien len, tham lam nh con chout ong, c gi thoi o th nguy Giang : Hao nay bet chnh bat trung, a v cao, tham lam muon gi ngoi ma lai s mot bay am di ng hang hai tien len, nen v nh con chuot ong va tham lam va s ngi Neu no c gi thoi o (tring ay la ben vng ch khong phai chnh ang, v hao 4 von bat chnh) th se nguy, b tai hoa ma mat ngoi Luc ngu : hoi vong, that ac vat tuat, cat, vo bat li Dch : Hao 5, am : khong co g an han ca, neu ng lo c hay mat, ma c tien len th tot, khong g la khong li Giang : hao nay lam chu que Tan, co c sang suot (v gia ngoai quai Li), lai c 3 hao am di thuan giup mnh, nen khong g phai an han Nhng no la am nhu, e co long ham c, s mat, cho nen Hao t khuyen thanh bai chang mang, c gi c sang suot th se thanh cong Thng cu : Tan k giac, duy dung phat ap, le cat, vo cu, trinh lan Dch : Hao tren cung, dng : ch tien cap sng thoi, lo tr cai ap cua mnh thoi th du co nguy, ket qua cung tot, khong toi loi, nhng du c ieu chnh th cung ang then Giang : Dng cng ma tren cung que Tan, co ngha la cng en cung cc, ma ham tien cung cung cc, khong khac con thu hung hang ch huc bang cap sung. Nh vay khong lam c viec ln, ch gi c cai v cua mnh, nh tr c cai ap rieng cua mnh thoi, du co nguy th van thanh cong ay. Co ieu thi ai Tien len ma ch lam c nh vay, ch khong thanh s nghiep ln th cung ang then ang tiec 36 . QUE A HOA MINH DI Tren la Khon (at), di la Li (la)

Tien len th co luc b ton thng, cho nen sau que Tan tiep ti Minh di. Di ngha la thng ton Thoan t Minh di : Li gian trinh Dch : Anh sang b ton hai, chu gian nan, gi ieu chnh th li

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

203

Giang : Que nay ngc vi que Tan tren; ma75t tri (li) lan xuong di at (Khon) anh sang b ton hai, toi i (Minh di) Ngiquan t thi u am nay, gap nhieu gian nan, ch co cach gi c chnh trinh cua mnh th mi co li. Muon vay th trong long phai gi c sang ma ngoai th nhu thuane chong vi hoan nan nh tng cua que : Li la sang van minh noi quai, Khon la nhu thuan ngoai quai. Vua Van Vng b vua Tru6 nghi ng, giam vao nguc Du L, to ve rat nhu thuan, khong chong oi Tru, ma e het tam tr vao viec viet Thoan t giang cac que trong Kinh Dch, nh vay Tru khong co c g giet , sau tha ong Khong nhng ngoai to ve nhu thuan, ma co khi con nen giau s sang suot cua mnh ina ma trong longvan gi ch hng nh C T mot hoang than cu Tru, Tru vo ao, C T can khong c, gia ien, lam no le, e khoi b giet, mong co c hoi tai tao lai nha An; khi nha An mat, ong khong chet vi Tru, cung khong bo nc ra i. Vo vng con va7n vng diet Tru roi, trong t cach cua C T, mi ong ra giup nc, ong khong chu; sau Vo vng cho ra Trieu Tien, lap mot nc rieng. Nh vay C T giau s sang suot cua mnh e gi vng y ch, khong lam mat dong doi nha An (Hoi k minh, noi nan nhi nang chnh k ch Thoantruyen) ai Tng truyen bao ngi quan t gap thi Minh di, muon thong ng quan chung th nen dung cach kn aoma lai mnh thay ro (dung hoi nhi minh), ngha la dung thu oan lam ng cho ke tieu nhan, ng rach roi, nghiem khac qua se b hai, tom lai la lam bo khong biet e chung khong nghi ng mnh e lo het dung tam cua chung ra mnh se biet c. C ho tac gia cua ai tng truyen muon dung thuat cu Ham Phi Hao t S cu : Minh di, vu phi thuy k dc. Quan t vu hanh tam nhat bat thc, hu du vang, chu nhan hu ngon Dch : Hao 1 , dng : thi u am ( anh sang b ton hai ), hao nay nh con chim muon bay ma canh ru xuong . Ngi quan t biet thi c th bo i ngay, du ( khong co tien ) phai nhn oi ba ngay,ma i ti au , gap chu cu , cung b chu cu che trach. Giang : Hao dng au thi Minh di , la ngi quan t gap thi hac am, co the b hai nh con chim ru canh xuong . Cach x the la nen bo i ngay , nh Pham Lai bo nc Viet v biet vua Viet la Cau Tien se nghi ng ma hai cac cong than , nh vay tranh c cai hoa b giet nh ai phu Chung. Luc nhi : Minh di , di vu ta co , dung chng ma trang, cat. Dch: Hao 2, am : thi anh sang b ton hai, hao nay nh b au ui ben trai , nhng cung mau khoi , se nh con nga manh me tien len , tot .

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

204

Giang : Hao nay lam chu noi quai Li ( sang suot ) , ac trung , ac chnh , la bac quan t co tai , nhng thi Minh di , hon am < nen b tieu nhan lam hai t nhieu , nh b thng ui ben trai nhng roi se mau khoi ( dung chng ) , ma nh con nga manh me. Tot v hao 2 trung , chnh , lai van thuan theo ( v la hao am ) phep tac> Dung chng ma trang R. Wilhem giang la : se dung sc con nga manh ma giup ngi khac khoi cn nguy J. Legge dch la : t cu mnh bang sc mot con nga manh . Chung toi theo Chu Hi va Phan Boi Chau . Cu tam : Minh di, vu nam thu , ac k ai thu , bat kha tat , trinh. Dch : Hao 3 , dng : thi anh sang b ton hai , di tuan ve phng Nam , bat c ke au so , nhng ng hanh ong gap , phai ben ch . Giang : Hao nay tren cung noi quai Li lacc sang suot ; no la dng cng , v dng , vay la rat cng kien , no ng vi hao am tren cung que Khon ( ngoai quai ) , hao nay cc hon am . No se anh o hao am o > No c em binh i tuan ve phng Nam ( Nam thu : Phan Boi Chau giang la em quan tien len pha trc e tr loan ) se bat c ten au so phan loan .Nhng no cng cng nong nay , nen phai khuyen : ng gap , phai ben ch gi ao chnh . Luc t : Nhap vu ta phuc , hoach minh . di chi tam, vu xuat mon nh . Dch : hao 4 , am : nh vo pha ben trai cua bung ( y noi cho u am ) ; tam long thi u am ( minh di ) la nen bo nha ma ra i . Giang : Hao nay am nhu , vao thi Minh di , ma lai vt que Li , sang que Khon roi , tc bo cho sang sua , bc vao cho toi tam, cho nen v nh vo pha ben trai cua bung. Nhng hao nay ac chnh ( a^m v am ) nen co the rut chan ra khoi canh khon nan ay c : c bo nha ra i, tc Tranh xa canh o , mac no. o la hieu theo Phan Boi Chau . Chu Hi nhan rang khong thay c ngha hao nay . Luc ngu : C t chi Minh di , li trinh . Dch : hao 5, am : nh ong C T thi u am ( Minh di ) , c ben gi ao chnh th li. Giang : Thng cac que khac , hao 5 la ngoi ch ton ; que Minh di nay hao tren cung mi la ngoi ch ton , hao 5 la ngi thancan vi ngoi ch ton . Hao tren cung la ong vua rat hon am nh

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

205

vua Tru , hao 5 la ngi than can co c trung , nh ong C T; ong gia ien e khoi b vua Tru hai ma sau gi c dong doi nha An , h vay la gi vng ao chnh , ngoai lam ra ve hon me , ma trong long van sang suot . Thng luc : Bat minh di , s ang vu thien, hau nhap vu a. Dch : Hao tren cung , am : khong con la anh sang b ton thng na , len cao ti tri ma roi sup xuong at . Gang : Hao tren cung , am ; cuoi cung thi Minh di , lai tren cung ngoai quai Khon , tc nh ngi co a v toi cao ma lai hon am cung cc ; nh vay la toi mu mu , ch khong phai ch la anh sang b ton hai ( Minh di ) na , cho nen Hao t bao la bat minh di .Co cai tng len cao ti tri ( a v toi cao ) ma roi sup xuong at . * Que nay khuyen ngi quan t thi hac am qua th co the bo nha , nc ma i ; hoan muon lai th giau s sang suot cua mnh ma gi vng ao chnh e ch thi . 37. QUE PHONG HOA GIA NHAN Tren la Ton ( gio ) , di la Li ( la )

nhan .

Di la b thng : he ra ngoai b thng th tr ve nha , cho nen sau que Minh di ti que Gia

Gia nhan la ngi trong mot nha . Thoan t : Gia nhan : Li n trinh . Dch : Ngi trong nha : he an ba ma chnh ang th co li . Giang : Noi quai la Li , sang suot ; ngoai quai la Ton thuan . trong th sang suot , x tr khong ho o , ngoai th thuan , nh vay viec te gia se tot ep . Noi rong ra viev nc cung vay , v moi nc nh mot ngi , ca the gii nh mot nha . Que nay , noi quai Li la trung n , ngoai quai Ton la trng nu (1) ; hao 2 , am lam chu noi quai , hao 4, am lam chu ngoai quai , hai hao o eu ac chnh ca , cho nen noi an ba ma chnh ang th co li Tuy ch noi n trinh thoi ,nhng phai hieu nam cung can chnh ang na , v neu nam khong chnh ang , th n lam sao chnh ang c . Cho nen Thoai truyen giai thch : an ba

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

206

chnh ang trong ( am ch hao 2 , am v am trong noi quai ) ; ma an ong chnh ang ngoai ( hao 5, dng , v dng trong ngoai quai ) ; an ba lo viev nha , an ong lo viev ngoai , ca hai eu gi ao chnh , o la hp vi ngha ln cua tri at ( n chng v ho noi , nam chnh v ho ngoai ; nam n chnh , thien a chi ai nhgia da ). Nam n la noi chung , gom ca cha me , con cai, anh ch em , v chong , ai nay eu phai gi ao chnh het , ch khong phai ch co ngi di phai chnh ang , ch co v phai chnh ang , con ngi tren, cong khon g phai gi ao . Cha me cung co ung ao cha me th con mi ung ao con , anh em cung vay , chong v cung vay , chong v cung vay . Thi xa chang rieng Trung Hoa ma khap cac nc theo che o phu quyen nh phng Tay cung vay ( 1) khong co bnh ang gia nam n ; nhng ve t cach , ao c , th nam n eu co bon phan , trach nhiem ngang nhau . ai tng truyen khuyen : coi tng que nay , gio t trong la phat ra ( ieu nay khoa hoc a giang roi ), ngi quan t hieu rang trong thien ha , viec g ngoai cung phat t trong ; muon tr nha th trc phai tu than ; ma viec tu than cot hai ieu : noi phai co thc l , thc s, khon noi suong , vu v, lam th thai o Phai trc sau nh vay , triet e t au ti di , ng thay oi hoai ( quan t d ngon hu vat , nh hu hang ). Hao t : S cu : nhan hu gia , hoi vong . Dch : Hao 1 , dng : phong nga ngay t khi mi co nha th khong hoi han g ca. Giang : Hao nay dng cng au que Gia nhan , chnh la luc mi co nha , neu biet e phong , ngan nga ngay cac tat nh li bieng , xa x th khong co g phai an nan .Y hao nay cung nh tuc ng cua ta . Day con t thu con th , day v t thu b c mi ve . Luc nh : vo du toai , tai trung qu , trinh cat. Dch : hao 2 am : khong viec g ma t chuyen lay thanh cong ( nam het trach nhiem ) , c trong nha lo viec nau nng , gi ao chnh th tot. Giang : Hao nay am nhu ma v am , ac trung ac chnh la ngi dau hay con gai thuan tong , nhun nhng , nhng bat tai , a v thap , nen khong gang vac noi viec tr gia , khong lanh trach nhiem ln c , ch lo viec nau nng trong nha thoi. Cu tam : Gia nhan hac hac , hoi le ,cat ; phu t hi hi , chung lan. Dch : hao 3 , dng : ngi chu nha nghiem khac , tuy hoi han , co nguy nhng lai tot ;( neu qua khoan e cho ) dau con nh nhanh chi ua th lai hoi tiec.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

207

Giang : Hao nay la dng v dng , ac chnh nhng khong ac trung , qua nghiem khac , tuy co luc phai hoi han , gap nguy ,nhng ket qua lai tot v nha co trat t ; trai lai neu qua de dai e cho dau con lung tuong , th nha se suy loan ma phai hoi tiec . Luc t : Phu gia , ai cat. Dch : Hao 4 am : Lam giau thnh cho nha , rat tot . Giang : Hao nay am nhu , ac chnh vao ngoai quai Ton , a v cao , nh ba me co trach nhiem lam cho nha giau thnh len . Theo Pham Boi Chau, ch phu ay khong co nhga la lam giau , ma co ngha la gia ao hng thnh len , moi ngi hoa hp nhau , tren ra tren , di ra di . Cu ng : Vng cach hu gia , vat tuat , cat . Dch : Hao 5 , dng : vua ( hoac gia chu ) rat kheo ve viec tr gia ( Cach la rat tot ) khong co g phai lo , tot . Giang : Ch vng ay co the hieu la vua trong nc hay gia chu , neu hieu la vua th tr gia phai hieu la tr quoc. Hao nay dng cng , ac trung , ac chnh , lai co hao 2, am di ng vi mnh , cung trung , chnh , nh co ngi noi tr hien giup mnh , khong con lo lang g na ,tot . Thng cu : Hu phu , uy nh , chung cat. Dch : Hao tren cung , dng : ( ngi tren ) co long ch thanh va thai o uy nghiem ( khong ln ) th cuoi cung se tot . Giang : hao nay tren cung que Gia nhan , tc luc gia ao a hoan thanh . Ngi tren ch can thanh tn la ngi di tin , lai nghiem trang th ao c tot ep laiu dai. * Que nay day cach tac gia , can nh ba ieu nay : Phai ngan nga ngay t luc au . Bat ky ngi nao trong nha , nhat la nhng nhi tren , phai gi chanh ao , gi bon phan , trach nhiem cua mnh. Ngi chu phai nghiem , neu qua mghiem th co ieu hoi han ay, nhng con hn la qua de dai.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

208

Chung ta e y : sau hao khon co hao nao xau ; nhng ba hao di thuoc ve bc au , co li ran bao ( hao 1: phai phong nga t luc au, hao 2 : phai gi ao chnh ; hao 3 : coi chng nghiem qua th hoi han , nguy ) ; ti hao 4 va 5 , ket qua rat tot , hao cuoi ch cach gi c s tot ep o ti cung . 38. QUE HOA TRACH KHUE Tren la Li ( la ) , di la oai ( cham )

Gia ao en luc cung th ngi trong nha chia la , chong oi nhau , cho nen sau que Gia nhan ti que Khue . Khue ngha la chong oi , chia la. Thoan t : Khue : Tieu s , cat . Dch : Chong oi : viec nho th tot . Giang : oai ( cham ) di Li ( la ) . Cham co tnh tham xuong ,la co tnh boc len , tren di khong thong vi nhau ma cang ngay cang cach xa nhau. Que nay xau nhat trong Kinh Dch , ngc han lai vi que Cach . Ch lam nhng viec nho ca nhan th hoa may c tot . Thoan truyen giang them : oai la thieu n (co ngi cho la trng n) ,Li la trung n , hai ch em mot nha ma xu hng trai nhau , cho nen goi la Khue . Tuy nhien oai co c vui , Li co c sang , the la hoa vui ma nng ta vao c sang . Lai them hao 5 , am nhu ma tien len ngoi cao , ac trung ma thuan , ng vi hao 2 Dng cng di , cho nen bao viec nho th tot . Xet trong vu tru , tri at , mot tren cao mot di thap , von la khac nhau , chia la nhau , vay ma cong hoa duc van vat la cua chung tri at . Trai gai , mot dng ,mot am Van la trai nhau vay ma cam thong vi nhau . Van vat tuy khac nhau ma viec sinh hoa cung theo mot luat nh nhau . The la trong cho trai nhau van co cho giong nhau, tm ra c cho ong o trong cai d ,la biet c cai dieu dung ( cong dung k dieu ) cua que Khue, cua thi Khue. Thoan truyen khuyen ta nh vay . ai tng truyen ngc lai khuyen ta cho ong co khi nen d. V du ngi quan t bnh thng hanh ong cung hp thien ly,

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

209

thuan nhan tnh nh moi ngi ( o la ong ) ; nhng gap thi loan , ai chung lam nhng viec trai vi thien ly th khong ua theo ho, ma tach rieng ra , c gi thien l , du b che bai , B gian kho cung chu ( o la d) . Vay khong nhat nh la phai ong mi tot , d ( cia la ) . Vay khong nhat nh la phai ong mi tot , d ( chia la ) cung co luc tot . Hao t : S cu : Hoi vong , tang ma , vat truc , t phuc ; kien ac nhan , vo cu. Dch : Hai 1 , dng : hoi han tieu het ; mat nga th ng tm uoi , t no se ve, gap ke ac roi mi tranh c loi . Giang : Hao nay co tnh cng , a v di , trong thi chong oi nhau , th tat t ke hp vi mnh , hangh ong th se b hoi han ; nhng may tren co hao 4 cung dng cng ,ng vi mnh , tc nh co ban ong ch , c ch i se gap ma bao nhieu kho khan , an han se tieu het. oi vi ke ac th tuy khong a cung ng nen to ra , c lam bo vui ve giao thiep ho, e ho khoi thu oan. Cu nh : Ngo chu vu hang , vo cu. Dch : hao 2 , dng : gap chu trong ngo hep ( do ng tat ), khong co loi. Giang : Hao nay dng cng ac trung , ng vi hao 5 am nhu ac trung , neu trong que Thai ( thi thong thuan ) th rat tot ; nhng trong que Khue ( thi chong oi nhau) th kem v hao 5 am nhu co y kieng ne hao 2 dng cng ; do o , 2muon gap 5 Th phai dung ng tat , rnh 5 trong ngo hep nh tnh c gap nhau vay . khong co loi g ca v thai o o ch la quyen bien thoi . Luc tam : Kien d due , k ngu xe ( hay xiet ); k nhan thien tha ngh , vo s hu chung . Dch : hao 3 , am : Thay xe dat ti , nhng con bo b ( hao 4 ) can , khong tien c ; nh ngi b xam vao mat , xeo mui , mi au cach tr , sau hoa hp vi nhau . Giang : Hao 3 bat chnh ( dng ma v am ) ,ng vi hao tren cung cung bat chnh . V ng vi nhau nen cau hp vi nhau , 3 muon tien len gap hao ng vi no , nhng b hao 4 tren ngan chan , nh co xe a dat ti roi ma con bo b can ,khong tien c . Lai them b

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

210

hao 2 di nu keo lai . Hao 3 phai chong lai 4 va 2 , xo xat vi chung ma b thng mat tai ( ch thien) ay co ngha la b toi xam vao mat , ch ngh co ngha la b toi xeo mui ) . Nhng rot cuoc la ( 2 va 4 ) van khong thang c chnh (3) va 3 van hoa hp c vi hao tren cung . Cu t : Khue co, ngo nguyen phu , giao phu , le vo cu . Dch : Hao 4 , dng : thi chia la chong oi ma co lap ; neu gap c ngi trai tot ( nguyen phu ) , ma ch thanh ket hp vi nhau ( giao phu ) th du co gap nguy , ket qua cung khong co loi . Giang : hao 4 nay co lap v dng ma b hai hao bao vay , ngi trai tot day la hao 1 , cung c ( dng ) vi 4 . Luc ngu : Hoi vong , quyet ton phe nhu , vang ha cu . Dch : Hao 5 , am : hoi han tieu het ; neu ngi cung phe vi mnh can vao da mnh ( het sc giup mnh ) th tien i , khong co loi g ca . Giang : Hao nay khong ac chnh ( am ma v dng ) , vao thi chong oi , ang le xau , ma nh co c trung , lai co hao 2 dng cng ng vi mnh , nen kong xau na , hoi han tieu tan het . c vay la nh hao 2 chu ng vao mot phe vi mnh , rat than thiet vi mnh , nh can chat vao da mnh . Thng cu : Khye co , kien th phu o , tai qu nhat xa . Tien trng chi ho , hau thoat chi ho , ph khau , hon cau . Vang ngo vu tac cat. Dch : Hao tren cung , dng : thi chia la ma co oc ( sinh nghi k ) , thay con heo oi ay bun , thay ch qu ay mot xe . Mi au ging cung e ban , sau buong cung xuong , xin loi rang mnh khong muon lam hai hao 3 ma muon cau hon . ( Hai ben hoa hp nhau , vui ve ) nh sau khi nang len , gap cn ma , tot lanh g hn ? Giang : vao thi chia la , ngi ta hay nghi k nhau , hao cuoi cung nay , dng cng a v toi cao , khong tin ai di ca , cho nen co oc . Ngay hao 3 am , chnh ng vi mnh ma cung b nghi k , v 3 ket vao gia 2 hao dng , cho rang 3 theo phe 2 hao dng o ma chong vi mnh . V nghi k , nem thay 3 nh con heo doi bun , lai tng xe mnh ch mot bay qu muon hai mnh . Do o ma am hoang , ging cung muon ban 3 , nhng nh van con chut minh man ( v tren cung mgoai quai Li ) nen sau ngh lai , buong cung xuong , xin loi 3 : Toi khong phai la giac ( ke thu ) muon lam hai em au , ma trai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

211

lai muon cau hon vi em . Het nghi k roi , hai ben hoa hp vui ve nh sau khi nang lau gap tran ma rao , va cung giup nhau cu i . Van that la bong bay , tam ly cung ung : Phan Boi Chau khen la ao ly rat tinh tham ma van t cung li ky bien hoa . Que Khue la que xau nhat trong Kinh Dch nhng ket qua lai khong co g xau . sau hao th co ba hao vo cu , mot hao hoi vong mot hao hu chung ( hoa hp vi nhau), Nhat la hao cuoi lai cat na . Nh vay th trong cai hoa van co mam phuc . 39. QUE THUY SN KIEN Tren la Kham (noc) , di la Can ( nui )

thi chia la chong oi th tat gap noi gian nan , hiem tr , cho nen sau que Khon ti que Kien ( gian nan). Thoai t : Kien : Li Tay Nam , bat li ong Bac , li kien ai nhan , trinh , cat .

Dch ; Gian nan : i ve Tay Nam th li , ve ong Bac th bat li . Gap ai nhan giup cho th li ; ben gi ao chnh th mi tot . Giang : Trc mat la song ( Kham ) , sau lng la nui ( Can ) , tien lui eu gian nan hiem tr nen goi la que Kien . Phai bo ng hiem tr ma kiem ng bang phang de i, hng Tay Nam, hng que Khon , ng i hng ong Bac, hng que Can .D Nhien chung ta khong nen hieu ung tng t Tay Nam va ong Bac, ch nen hieu y thoi thi gian nay, phai co ngi tai, c (ai nhan) giup cho th mi thoat nan (li kien ai nhan), va phai ben gi ao chnh ai tng truyen khuyen phai t xet mnh ma luyen c (phan than tu c) Hao t S luc : vang kien, lai d

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

212

Dch : Hao 1, am : tien len th gap nan, lui lai (hoac ngng) th c khen Giang : Vao au thi gian nan, hao 1 nay am nhu, khong co tai, tien len hay hanh ong th xau, ch nen ch thi Luc nh : Vng than kie kien, ph cung chi co Dch : Hao 2, am : Bac be toi chu ganh het gian nan nay en gian nan khac la v vua, v nuc, khong phai v mnh Giang : Hao nay cung am nhu, kem tai, nhng ac trung ac chnh, co c, c vua (hao 5, dng ma cung trung chnh) pho thac viec nc, nen phai chong choi vi moi gian nan, khong gian t, ma dau t biet khong chac g cu nc, cu dan c trong thi ky kho khan na. Hoan toan khong v mnh ang khen Cu tam : Vang kien, lai phan Dch : Hao 3, dng : tien ti th mac can, nen tr lai Giang : Hao nay dng cng ac chnh, nhng van con noi quai, cha het na thi gian nan; lai them hao tren cung am nhu, ng vi no khong giup c g ca, nen Hao t khuyenng tien, c quay lai vi hai hao an th vui ve hn; be g cung la ban cu roi Luc t : vang kien, lai lien Dch : Hao 4, am : Tien ti th mac can, nentr lai ma lien hiep vi cac hao di Giang : Hao nay am nhu, kem tai, a tien lenngoai quai, qua n thi gian nan nhng lai gap hiem tr (ngoai quai la Kham), cung khong nen tien len, ma nen lui lai vi hao 3, lien hp vi ba hao di, e them the l Cu ngu : ai kien, bang lai Dch : Hao 5, dng : cc ly gian nan, nhng co ban ti giup Giang : gia ngoai quai Kham (hiem)nen cc ky gian nan. Hao na nh ong vua co tai, nhng kho thoat kho hiem, May co hao 2 ac trung, ac chnh ng vi mnh, san long at cac ban tc cac hao 1, 3, 4 ti giup mnh. Nhng cac hao ay eu t tai, tr hao 3; nh vay tay chan cua 5 tam thng ca, khong lam nen viec ln, nen Hao t khong khen tot. Cung khong dung ch lai, khong bao nen luiv a v nguyen thu cua 5 khong cho phep lui, lui th trut tac nhiem cho ai? Thng cu : Vang kien, lai thac, cat; li kien ai nhan, li Dch : Hao tren cung am : tien ti th gian nan, lui lai lam c viec tot; nen tm ai nhanth co

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

213

Giang : cuoi thi gian nan, co canh 9ang mng; hao nay am nhu, khong mot mnh mao hiem c, nen quay lai giup hao 5, bac ai nhan (co tai c), th lap cong ln (thac). Tot Gap thi gian nan, nen than trong i thi. Rieng v nguyen thu th phai tm ngi giup mnh, han ket moi tang lp e chong 40 . QUE LOI THUY GIAI Tren la Chan (sam), di la Kham (nc)

Khong the b nan hoai c, the nao cung ti luc giai nan, v vay sau que Kien ti que Giai. Giai la ci, tan Thoan t Giai : Li Tay Nam, vo s vang, k lai phuc, cat hu du vang, tuc, cat Dch : Tan ci : i ve Tay Nam th li, d7ung aus, c khoi phuc lai nh cu th tot. Nhng cung co ieu ang lam, lam cho chong th tot Giang : Tng que la am dng giao hoa vi nhau, sam (Chan) ong va ma (Kham)o, bao nhieu kh u uat tan hetcho nen goi la Giai. Cung co the giang : hiem (Kham) sinh ra nan, nh ong (Chan) ma thoat nan nen goi la Giai Khi moi hoan nan tan roi, th dan ch mong an c lac nghiep, ngi tr dan nen co chnh sach khaon ai, gia d (Tan Nam thuoc Khon la ng loi khoan ai, bnh d); ng a s, c khoi phuc lai trat t cu cung tot roi. Tuy nhien cung tr nhng te a gay ra nhng hoan trc kia, cung phai sa oi e s bng tr c lau dai, cong viec o nen lan cho mau xong (van la y ng a s)th tot ai tng truyen khuyen sau khi giai nanroi, nen tha toi cho nhng ke lam loi trc lia, neu khong tha c cung nen giam an nhe i(quan t d xa qua, hu toi) Hao t : S luc : vo cu Dch : Hao 1, am : khong loi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

214

Giang : Mi bat au vao thi ci m, hao nay am nhu, ma co dng cng Hao 4) tren ng, c lang le yen th khong sinh s, th khong co loi g ca Cu nh : ien hoach tam ho, ac hoanh tha, trinh, cat Dch : Hao 2, dng : i san c 3 con cao, c mui ten vang, gi ao chnh th tot Giang : Khong ai biet 3 con cao am ch hao nao, Chu Hi ng 3 hao am, 3 va tren cung (tr hao am 5). Ch co the oan rang : hao nay dng cng, ng vi hao 5 am, v nguyen thu cho nen the kha manh, co trach nhiemvi quoc gia tr bon tieu nhan (3 con cao), ma khong mat mui ten vang nao (tc trung trc vang la mau cua trung ng, mui ten tng trng cho viec ngay thang : trc). Hao t khuyen nen gi vng ao trung o th mi tot Luc tam : Phu tha tha, tr khau ch, trinh lan Dch : Hao 3, am : ke mang oi o vat ma lai ngoi xe la xui bon cp ti, neu ma c gi thoi o (trinh ay ngha khac trinh hao tren) th phai hoi han Giang : Hao na am nhu, bat chnh, bat trung ma tren cung no quai, tc ke tieu nhan ngoi cao, khong khac ke va mang oi (ngi ngheo) ma lai ngat ngng ngoi xe (nh mot ngi sang trong), ch to xui bon cp en cp o cua mnh thoi Theo He t thng truyen, Chng VIII, Khong t ban rong nh sau : Ngi thng ma ngoi xe ngi giau th xui ke cp en cp oat cua mnh thoi. Ngi tren khinh nhn ke di tan bao th ke cp (giac) tm cach anh uoi ngay. Giau cat kong kn ao la day cho bon gian vao lay cua nha mnh; trao doi nhan sat la day bon gian dam ti hiep mnh Cu t : Giai nhi mau, bang ch t phu Dch : Hao 4, dng : Bo ngon chan cai cua anh i (ch nhi ay la ai danh t) th ban (tot)mi ti ma tin cay anh Giang : Hao nay dng, tuy khong chnh (v ngoi am) nhng gan hao 5, v nguyen thu, la co a v cao. No ng vi hao 1 am, tieu nhan di, nen b nhieu ngi che; neu no biet tuyet giao vi hao 1 (tng trng bang ngon chan cai, cho thap nhat trong c the) th cac ngi tot mi vui ti ma tin cay no Luc ngu : Quan t duy hu giai, cat; hu phu vu tieu nhan Dch : Hao 5 am : Ngi quan t phai giai tan bon tieu nhan th mi tot; c xem bon tieu nhan co lui i hay khong th mi biet chac c mnh co la quan t khong Giang : Hao nay am nhu, cha chac a la quan t, nhng a v ch ton, lam chu que, cho nen Hao t khuyen nen tuyet giao vi bon tieu nhan (tc ba hao am kia) th mi chng to mnh la quan t c

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

215

Thng luc : Cong dung xa chuan vu cao dung chi thng. Hoach chi, vo bat li Dch : Hao tren cung am : Mot v cong nham ban con chim chuan tren bc tng cao, ban c khong co g la khong li Giang : a ti luc cuoi cung thi giai, noi loan a an roi, neu con co ke ngoai dam gay loan (tng trng la con chim chuan tren bc tng cao), th cu diet i, se thanh cong. V cong ay la hao tren cung Theo He t ha truyen Khong t giai thch hao nay nh sau : : Chuan la mot loai chim, cung ten la o dung, ke ban la ngi. Ngi quan t cha san o dung (tai, c) o83 trong mnh, i thi ma hoat ong th chang g chang li? Y ngha cua que nay trong thoan t : dep loan xong th nenkhoan hong vi ke lam loi, ng a s ch can khoi phuc trat t cu, va cung co no bang mot so cong viec, nhng phai lam mau e khoi phien nhieu dan Hao 3 cung co mot li khuyen nen nh : Giau cat khong kn ao la day cho ke trom vao lay cua nha mnh; trau gioi nhan sac la day cho bon ta dam ti hiep mnh (Man ta hoi ao, da dung hoi dam) 41 . QUE SN TRACH TON Tren la Can (nui), di la oai (cham)

Khoan ni th tat co ieu s y ma b thiet hai, cho nen sau que Giai ti que Ton. Ton la thiet hai ma cung co ngha giam i Thoan t Ton : Hu phu, nguyen cat, vo c, kha trinh, li hu du vang. Hat chi dung ? Nh qu kha dung hng Dch : giam i : neu ch thanh th rat tot, khong co loi, gi vung c nh vay th lam viec g cung li. Nen dung cach nao ? (v du) dung hai cai bnh (hay bat) o cung thoi e dang len cung c

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

216

Giang : Que nay nguyen la que Thai , bt noi quai Can hao dng th 3 a len them vao hao cuoi cung cua que Khon tren, nen goi la Ton : bt i Lai co the hieu : khoet at di (que oai) ap len tren cao cho thanh nui, cham cang sau, nui cang cao, cang khong vng, phai o nen goi la Ton (thiet hai) Giam d8i, khong nhat nh tot hay xau. Con tuy mnh co ch thanh, khong lam l th mi tot. V du viec cung te, , can long ch thanh trc het, con o cung khong quan trong, du am bac ma tam thanh th cung cam c qu than. Giam c nh vay e tiet kiem, th khong co loi Thoan truyen giang them : phai biet tuy thi; neu cng qua th bt cng i, neu nhu qua th bt nhu i, neu vi qua th lam cho bt vi i, neu van sc qua th bt ima them phan chat phac vao; chat phac qua th them van sc vao, dan ngheo ma boc loc cua dan them vao vua quan th xau; nhng hang dan giau bat ong gop them cho quoc gia la tot; tom lai phai tuy thi; he qua th giam i cho c va phai ai tng truyen thng ng ve phng dien tu than, khuyen ngi quan t nen giam long han va long duc i (quan t d trng phan, trat duc) Hao t : S cu : D s thuyen vang, vo cu, chc ton ch Dch : Hao 1, dng : ngh viec cua mnh ma tien len gap, giup (cho hao 4) nh vay th khong co loi, nhng nen cham chc, cai g nen rut bt cua mnh e giup cho 4 th hay rut Giang : hao 1 dng cng, ng vi hao 4 am nhu tren; theo ngha nen giup cho 4, nhng cung ng nen e thiet hai cho mnh qua; nh vay la cung hp ch vi ngi tren thi Ton (rut bt) Cu nh : li trinh, chinh hung, phat ton ch chi Dch : Hao 2, dng : gi ao chnh th li, neu voi tien ngay (bo c cng trung cua mnh), e chieu ban th xau; ng lam ton hai c cu mnh cung tc la ch cho ban ay. Giang : Que nay co ngha ton dng cng ( que Can di ) e lam ch cho am nhu ( que Khon tren ); cho nenhao nay la dng cng , nengiup ch cho hao 5 am nhu, cung nh hao 1 giup ch cho hao 4 . Nhng hao 5 bat chnh (am ma v dng ) , hay oi hoi nhng ieu bat chnh , neu hao 2 bo c cng va trung cua mnh i ma voi vang chieu long 5 th se xau ; phai gi c cng trung o mi li (li trinh) . Khong lam ton hai c cng trung cua mnh , cung la mot cach khuyen hao 5 phai bo tnh bat chnh i , nh vay la giup ch cho 5 ay . Luc tam : tam nhan hanh tac ton nhat nhan, nhat nhan hanh tac ack hu .

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

217

Dch : Hao 3 , am : Ba ngi i th bt mot ngi , mot ngi i th c them ban . Giang : Theo tng cua que , noi quai Can co ba hao dng , bt i mot e a len tren ; ngoai quai Khon co ba hao am , bt i mot e a xuong di , thanh que trung ton . Hao 3 dng i len , hao tren cung am xuong di , tng ac vi nhau , the la tuy tach ra , i mot mnh ma hoa ra co ban . Xet trong vu tru th mot dng mot am la u, neu them mot am hay mot dng na , thanh ba th tha ,ma neu ch co mot am hay mot dng th thieu , phai them mot dng hay mot am na mi u . Viec ngi cung vay , hai ngi thanh mot cap , them mot mgi th de sinh chuyen , ma neu co ch co mot ngi thoi th le loi qua , phai kiem them ban ( Coi He t ha truyen Ch . V . So 13 ) Luc t : Ton k tat, s thuyen, hu h, vo cu Dch : Hao 4, am : Lam bt cai tat (am nhu) cua Dch : Hao 4, am : Lam bt cai tat (am nhu) cua mnh cho mau het , ang mng , khong co loi. Giang : Hao nay co tat am nhu , c hao 2 dng cng sa tat o cho mau het , tot .

Luc ngu : Hoac ch chi thap bang chi qui , phat khac vi , nguyen cat. Dch : Hao 5 , am : Thnh lnh co ngi lam ch cho mnh ,mot con rua ln ang gia mi bang, khong t choi c , rat tot. Giang : Hao nay v toi cao , nhu ma ac trung , c hao 2 dng tan tnh giup ch cho , nh cho mnh mot con rua ln . S d vay la v hao nay , ac trung ma hien ( nhu ) nen c long ngi , cung nh c tri giup cho vay (t thng hu chi li Tieu tng truyen ) . Ch bang moi nha hieu mot cach : co ngi cho hai con rua la mot bang ; co ngi cho mi bang la 10 boi ( vo so , ngao qu , hoi xa dung lam tien ,khi cha co lua, ong ) , 10 bang tc 100 boi . Khong biet thuyet nao ung . Chung ta ch nen hieu con rua 10 bang la mot vat qu thoi.

Thng cu : Phat ton ch chi , trinh cat , li hu du vang , ac than vo gia. Dch : Hao tren cung , dng : lam ch cho ngi ma chang ton g cua mnh , khong loi , chnh ang th tot , lam viec g cung co li , v c ngi qui phu , chang phai ch nha mnh mi la nha ( y noi au cung la nha mnh , ai cung la ngi nha mnh ).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

218

Giang : Hao nay toi ngha , moi sach giang mot khac , chung toi ch6m chc theo Phan Boi Chau . Dng cng tren cung que Ton , nen em cai cng cua mnh giup cho nhieu hao am nhu , chnh ang nh vay th tot , ma chang hai g cho mnh , v moi ngi se qu men , qui phu mnh . Co ngi hieu la ng lam hai , ma lam ch cho ngi th tot .Le ay d nhien roi . * ai y que nay la Ton cha chac a xau , ch ( tang ) cha chac a tot , con tuy viec tuy thi , he qua th nen ton e c va phai , thieu th nen ch ; va mnh nen chu thiet hai cho mnh ma giup cho ngi . 42. QUE PHONG LOI CH Tren la Ton (gio) , di la Chan (sam )

Ton en cung roi th phai tang len , cho nen sau que Ton en que ch la tang len , lam ch cho nhau . Thoan t : ch : li hu du vang , li thiep dai xuyen . Dch : Tang len : Tien len th li (lam viec ch) th li, qua song ln th li (co gian nan nguy hiem g cung vt c ) . Giang : Que nay trai vi que Ton . Ngoai quai von la Can , bt mot hao dng que Can them vao , thanh que chan . Vay la bt tren them (ch) cho di ; con que Ton la bt di them cho tren. Xet ve tng que th sam(Chan) vi gio (Ton) giup ch cho nhau v gio manh th tieng sam i xa , ma sam ln th gio mi d . V vay goi la que ch. Mnh a v cao ma giup cho ngi thap , cang lam cang co li , kho khan g roi ket qua cung tot . Thoan truyen giai thch them : Xet hao 2 va hao 5 , eu ac trung , ac chnh ca ; lay ao trung chnh ma giup ch cho dan , dan se vui ve vo cung ma ao cang sang sua .

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

219

Ma que nay cung nh que Ton , tot hay xau con tuy cach thc lam va tuy thi na ( ch chi ao , d thi gia hanh ) : dan oi khong co gao an ma cng bach giao duc , dan ret khong co ao ban ma cap cho xa bong th viec giup ch o ch co hai. ai tng truyen ng ve phng dien tu than, khuyen : Thay ieu thien th tap lam ieu thien , thay mnh co loi th sa loi (kien thien tac thien , hu qua tac cai) Hao t : S cu : Li dung vi ai tac , nguyen cat , vo cu. Dch : Hai 1 , dng : Li dung (s giup o cua ngi) ma lam viec ln , neu lam viec cho rat phai th mi khong co loi. Giang : Hao nay dng cng , lam chu noi quai Chan , la muon hanh ong , c hao 4 tren ng vien, cho nen muon li dung s giup e lam viec ln , nhng phai kheo tnh toan , hanh ong cho ung ,hoanthien (nguyen cat) th mi khong co loi . S d khuyen nh vay v hao nay a v thap ,khong nen lanh viec nang ne qua (ha bat hau s da (li Tieu thng truyen) . Luc nh : Hoac ch chi thap bang chi qui ,phat khac vi , vnh trinh cat . Vng dung hng vu e , cat. Dch : Hao 2 , am : Thnh lnh co ngi giup cho mnh mot con rua ln ang gia mi bang , khong t choi c , rat tot. Neu la vua dung c e te Thng e . Thng e cung hng , ma c phuc tot . Gang : Hao nay am , nhu thuan , trung chnh , nenc ngi tren giup ch cho nhieu ( nh cho mnh mot con rua qu coi hao 5 que Ton tren ) , khong t choi c , c gi vng c trung chnh th tot . V du : la nha vua ma co c c trung chnh e cau Tri , th Tri cung giup cho . Luc tam : ch chi dung hung s , vo cu Hu phu trung hanh , cao cong dung khue. Dch : Hao 3 , am : giup ch cho bang cach bat chu hoan nan (hay trng phat ) th khong co loi . Neu chan thanh sa loi , gi ao trung (v vi ngoc khue) th c ngi tren ( v vi v cong) chap nhan . Giang : Hao nay am nhu , bat trung , bat chnh , ang le khong c giup ch , nhng vao thi ch th cung c giup ; co ieu la giup cho bang cach bat chu hoan nan ( dung hung s) e ma m mat ra thanh ngi tot ; cung nh trng tr e sa loi cho vay.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

220

Nhng 3 phai that chan thanh sa mnh theo ung ao trung th roi s cai qua cua no se c be tren biet , s chan thanh cai qua ay nh chiec ngoc khue ( ngoc trang ma trong ) no dang len bac cong ( vng cong) se c nhan . Luc t : trung hanh , cao cong tong ; li dung vi y thien quoc. Dch : Hao 4 , am : Ran theo ao trung ma tha vi bac cong th bac cong se theo , li dung ao trung o lam cho ta th du viec ln nh di o cung lam noi. Giang : Hao nay len ti ngoai quai roi , co a v cao , trach nhiem quan trong , than can vi vua , nhng kem c trung nen Hao t khuyen ran theo ao trung , ma cao vi be tren ( bac vng cong ) th be tren se nghe ma co the lam c viec nh di quoc o. Cu ngu : Hu phu , hue tam , vat van , nguyen cat . Hu phu , hue nga c . Dch : Hao 5 , dng : Co long ch thanh lam an c , th chang can hoi , cung biet la rat tot roi . Thien ha ai cung tin vao c ban an hue cua 5 Giang : Hao nay la ong vua co tai c, v trung va chnh, co long ch thanh ban n c cho dan, cho nen rat tot. Dan do o rat tin vao c cua vua (ch nga ay tro hao 5) Thng cu : Mac ch chi hoac knh chi lap tam vat hang, hung Dch : hao tren cung dng : Khong ai lam ch cho mnh con co ke a kch mnh na, la v khong gi c hang tam (long luon luon tot), xau Giang : Hao nay dng cng, cuoi que ch, la co long cau ch en cung cc, tat nhien b nhieu ngi oan; nh vay ch v khong gi c hang tam Theo he t ha truyen, Chng V, Khong tap dung hao nay vao phep x the, khuyen ngi quan tlam cho than mnh c yen on roi sau mi hanh ong; long mnh c bnh d roi sau mi thuyet phuc ngi khac; lam cho giao tnh c ben roi sau mi yeu cau ma khong b dan t choi Khong thieu hang tam la nh vay chanh? Que ton von xau ma hao cuoi lai tot, c ch cat, li hu du vang que ch nay von tot ma hao cuoi cung lai rat xau, b che la hung Cung ch la luat man chieu ton, khiem thu ch, tran th cuoi cung se o (cuoi que ch), vi th cuoi cun c them vao (cuoi que Ton). o la luat thien nhien ma Nho, Lao, Dch hoc phai coi la qui tat x the

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

221

43 . QUE TRACH THIEN QUAI Tren la oai (cham), di la Can (tri)

Tang ti luc cung cc th en luc tran ay, nt vo, nen sau que ch en que Quai. Quai co ngha la nt v, lai co ngha la quyet liet Thoan t : Quai : Dng vu vng nh , phu hieu. Hu le , cao t ap. bat li tc nhung , li hu du vang. Dch : Quyet liet : Phai tuyen cao oi ac cua no san vua , lay long ch thanh ma phat hieu lenh . Co ieu uy s ay , phai t ran phe minh a , ng chuyen dung vo lc , c nh vay th s nghiep cu mnh cang tien ti , co li. Giang : Cham (oai ) tren ,tri (Can) di , la nc cham dang len ngap tri , tat nhien cac e ngan nc phai nt v khap ni . Lai them 5 hao dng tien len , quyet tam tr mot hao am tren cung . V hai le o ma que nay at ten la Quai . Mac dau vay , van co the gap nguy c ( co nhan that de dat ! ) cho nen phai ran phe mnh oan ket , hanh ong ang hoang , ma ng ne chuyen dung vo lc , v ngoai quai la oai co ngha la hoa thuan , vui ve . Bon ch li hu du vang co sach giang la c nh vay tc khong dung vo lc ma tien ti th co li . Thoan truyen giang la : c tien ti , en khi tr xong hao am , ch con toan quan t , th mi la hoan thanh ( cng trng nai chung da ). ai tng truyen khuyen nen ban phat li loc cho dan , cung do cai y cua ngoai quai la oai : vui ve , thuan hoa . Hao t : S cu : Trang vu tien ch , vang , bat thang vi cu . Dch : Hao 1 , dng : Manh (hang ) ngon chanbc len trc (tc hang tien len trc ) , tien lenma khong chac thang c la co loi . Giang : Hao nay dng cng , hang lam , a v thap nhat , tai con non ma muon tien len trc e diet hao am tren cung , cha chac a thang ma c tien len la co loi ( v khong lng sc mnh , khong chuan b k).

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Cu nh : Dch , hao, mac da hu nhung , vat tuat.

Nguyen Hien Le

222

Dch : Hai 2 , dng : Lo lang ma ho hao cac ban (e phong ), nh Vay du em khuya giac co ti cung chang s . Giang : Hao nay dng cng , quyet tam diet tieu nhan ; ma ac trung la biet lo lang, e phong, cang cao cac ban luon luon; khi vo s ma nh vay th khi giac ti thnh lnh na em, cung chuan b san sang roi, nen kong s C tam : trang vu qu (cu), hu hung, quan quan t quai quai. oc hanh ngo vu, nhc nhu hu uan, vo cu. Dch : Hao 3, dng : Cng bao go ma (hien tren mat), co ie xau. Ngi quan t cng quyet (bo tieu nhan); troc kia l i rieng mot ng gap ma t va lam, b ban be gian, bay gi cai qua, se khong co loi Giang :Hao nay dng cng nhng bat trung, lai ng vi hao am (tieu nhan) tren cung la co y phan ban (cac hao dng khac) ma than vi tieu nhan; bay gi net mat to cng bao vi hao am (tieu nhan), th ke tieu nhan o khong a ma ngay cac ban quan t cua 3 cung khong a, (v cho la gia doi), co ieu xau ay Cau au :Trang vu qu, hu hung toi ngha, moi sach giang mot cach ma eu lunh tung Hao t khuyen nen that cng quyet bo hao tren cung i, anh o no i; trc kia l than vi no ma xa cac ban, nh mot ngi i rieng mot ng, gap ma, t lam (y noi mac toi loi), b ban be gian, bay gi hp lc vi cac ban, diet xong hao am 1o roi, se ra sach toi loi

Cu t : on vo phu, k hanh t th, khien dng hoi vong, van ngon bat tn Dch : Hao 4 dng : nh ban toa ma khong co da (co ngi cho la khong co lp tht sau da), i chap chng (kho khan); ch nen i sau ngi ta, nh ngi lua bay cu, th het an han (nhng e rang), nghe (ta) noi chang tin au Giang : Hao dng nay bat trung bat chnh, vao v am, thay may hao dng kia tien ti khong le ngoi yen, nhng thieu tai, tien chap chng (nh ngi ban toa khong co da); ch co cach tot nhat la nhng cho cac hao dng kia tien len trc, no i sau cung nh ngi lua bat cu, nh vay se khong an han Nhng no v nhu, khong sang suot, cho nen khuyen no nh vay ma khong chac no a nghe Cu ngu : Nghien luc, quai quai, trung hanh, vo cu

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

223

Dch : Hao 5, dng : (Hao tren cung)nh rau sam (c nhieu am kh), neu hao 5 cng quyet, ao tan goc no, c theo ao trung ma i th khong co loi Giang : Hao nay gan hao tren cung, gan tieu nhan (am, v nh rau sam), nh vay la khong tot, nhng may no la dng cng, ac trung, ac chnh nen khong bn rn vi hao tren cung ma quyet tam tr i, Hao t khuyen ohai gi ao trungth mi khong co loi (v 5 von co t tnh vi hao tren) Thng luc : vo hao, chung hu hung Dch : Hao tren cung am : ng keu gao, khong ai giup au, cuoi cung se b hoa Giang : Hao am tren cung que Quai, b 5 hao dng tan cong, nguy c en roi, khong co hao nao giup no ca, cho nen khuyen no ng keu gao vo ch, cuoi cung cung chet thoi So sanh que Quai vi que Phuc chung ta thaydung y co nhan. Que Phuc co 5 tieu nhan knh mot quan t, trong so o co mot tieu nhan(hao 4) lam noi ng cho quan t cho nen c khen mot mnh biet tr lai ieu phai, Que Quai, trong so 5 quan t uoi theo mot tieu nhan, cung co mot quan t (hao 3) than thien vi tieu nhan, cho nen khuyen nen cng quyet tuyet giao vi tieu nhan i th se khong co loi; con hao 5 tuy khong chnh ng vi tieu nhan, nhng v ngoi ch ton, cam au phe quan t, ma lai gan tieu nhan (hao 6) cho nen cung khuyen phai cng quyet tieu diet tieu nhan i th se khong co loi.Dch v quan t mu la nh vay 44. QUE THIEN PHONG CAU Tren la Can (tri), di la Ton (gio)

Li giang cua t quai truyen rat ep : Quai la quyet, phan quyet, phan quyet xong roith biet c lanh hay d, tat co ngi e gap g, cho nen sau que Quai, ti que Can (gap g) Thoan t: Cau : n trang, vat dung thu n Dch : Gap g : Con gai cng trang, ng ci no (cung co ngha tieu nhan ng luc manh, ng than vi no) Giang : Tri (Can) tren, gio (Ton) di, gio i ci tr, tat ung cham van vat, cho nen goi la Cau (gap g) Que nay mot hao am mi sinh di (thuoc ve thang 5), ung vi 5 hao dng tren, cung nh mot ngi con gai rat cng trung ung vi (Can) 5 ngi con trai, chong c vi 5 ngi con trai, hao o lai bat chnh (am v dng, nh ngi con gai bat trinh, khong nen ci no) Thoan truyen a them mot ngha khac, trai han, tng truyen la cua Khong t : mot hao am xuat hien di 5 hao dng, la am dng bat au hoi ngo (gap nhau : Can), van vat nh no sinh trng, cac pham vat eu rc r, tot. Lai them 5 hao dng cng, trung chnh, the la ao quan c thi hanh khap thien ha (cng ngo trung chnh, thien ha chi hanh da). Cho nen y ngha ch Cau nay that ln lao. ai tng truyen ch coi tng que, khong e y ti ngha khong gap g cua

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

224

que, ma khuyen ngi quan t nen thi hanh menh lenh, bao cao, hieu du khap bon phng, nh gio thoi vao khap van vat di tri Hao t: s luc: He vu kim ne, trinh cat; hu du vang, kien hung, Luy th phu trch truc Dch: Hao 1, am: chan no lai bang cai ham xe bang kim kh, th ao chnh mi tot; neu e cho no (hao 1) tien len th xau. Con heo ay tuy gay yeu, nhng quyet chac co ngay no se nhay nhot lung tung. Giang: Hao am(tieu nhan) nay mi xuat hien, phai chan ngay no mi c, ng cho no tien len th ao chnh cua ngi quan t mi tot; neu e no tien len th xau. V bay gi no tuy con non, yeu, nhng mot ngay kia no se manh, nhay nhot lung tung. ng nen coi thng no. o la cach tr tieu nhan ma cung la cach tr nhng tat mi phat sinh. Cu nh: Bao hu ng, vo cu: bat li tan. Dch: hao 2, dng: Nhot con ca (hao 1) vao trong boc, khong co loi; nhng ng cho no (hao 1) gap khach Giang: hao 2 nay tuy sat hao 1, nhng co c dng cng, lai ac trung, cho nen che ng c 1, nh nhot long no trong vai bao (v hao 2 vi con ca v ca thuoc am), nh vay khong co toi loi. Nhng 1 chnh ng vi hao 4; 4 muon lam than vi 1 lam, no bat trung bat chnh, khong co c nh 2, se b 1 me hoac mat, cho nen Hao t khuyen hao 2 phai ngan khong cho 1 gap 4 (ch tan la khach, tro hao 4) Cu tam: on vo phu, k hanh t th, le, vo ai cu Dch: hao 3, dng: nh ban toa khong co da (ngoi khong yen ma ng day) i th chap chng, co the nguy ay, nhng khong co loi ln. Giang: Hao 3 nay cng (dng v dng), bat trung, muon co ban la 1, nhng hao 2 a la ban cua 1 roi; ngo len tren co hao tren cung ng vi 3, nhng cung la dng nh 3, thanh th co ve ngoi khong an, ma i th chap chng, co the nguy cap ay. nhng no ac chnh 9cng v dng) nen biet gi ao, khong mac loi ln. Cu t: Bao vo ng, khi hung. Dch: Hao 4, dng: Trong boc cua mnh khong co ca, hoa se phat.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

225

Giang: Hao nay ng vi 1, nhng b ngan khong cho gap (coi lai hao 2), 1 a nh trong cai boc cua 2 roi, cho nen cai boc cua 4 khong co g ca. S d vay do loi cua 4; bat trung, bat chnh, lam mat long 1, ngi tren ma mat long ke di, th hoa se phat. Cu ngu: D k bao qua, ham chng, hu van t thien Dch: Hao 5, dng: Dung cay k ma bao che cay da, ngam cha c tot, (s tot lanh) t tren tri rt xuong. Giang: Hao nay a v toi cao, dng cng, trung chnh, co c tot ma khong khoe khoang (ngam cha c tot), bao boc cho ke tieu nhan di (hao1) nh cay k, cao, canh la xum xue che cay da (thuoc loai am). Nh vay la hp ao tri, se c tri ban phuc cho. Thng cu: Cau k giac, lan, vo cu. Dch: Hao tren cung, thi Cau (gap g) cho nen v vi cap sng. Gap nhau ma bang cap sng (ung nhau bang sng) co y noi qua cng ang hoi tiec. Moi sach eu dch vo cu la khong co loi ma khong giang tai sao qua cng ma khong co loi. Rieng Phan Boi Chau hieu la: khong o loi cho ai c. * Que Cau nay khuyen ta: Phai cheng tieu nhan (va tat cua ta) t khi no mi xuat hien (hao 1). Muon che ng tieu nhan th nen co o lng bao dung, co c trung chnh (nh hao 2, hao 5); neu qua cng (nh hao 2) bat trung tat bat chnh (nh hao 4) th tieu nhan se khong phuc mnh 45 QUE TRACH A TUY Tren la oai (cham), di la Khon (at)

Gap nhau roi th thanh bay, thanh bay th nhom hop, cho nen sau que Cau ti que Tuy (nhom hop). Thoan t: Tuy: hanh. Vng cach hu mieu. Li kien ainhan.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T hanh, li trinh. Dung ai sinh, cat; li hu du vang

Nguyen Hien Le

226

Dch: Nhom hop: hanh thong. Vua en nha Thai mieu, ra mat keai nhan th li, hanh thong , gi vng ao chnh th li. Le vat (e cung) ln va (hau h) th tot, tien i (s nghiep) c lau dai Giang: Cham (oai) tren at (Khon), la nc co cho nhom tu, cho nen goi la que Tuy Noi quai la Khon co tnh thuan, ngoai quai la oai co ngha vui ve, hoa thuan; ma 5 tren c hao 2 di ng tr cho, tat nhom hop c ong ngi, cho nen hanh thong, tot Nhom hop can long trong va to long ch thanh, co than linh chng giam, cho nen vua ti nha Thai mieu e dang le, the. Ngi ng ra nhom hop mot ang phai la bac ai nhan, co tai co c, c ngi tin, trong th mi tot. Nhom hop e cung nhau mu tnh moi viec cho s nghiep c lau dai (li hu du vang). ai tng truyen khuyen khi nhom hop nen co tinh than hoa thuan vui ve nh que Khon, que oai, cat kh gii nga nhng s bien bat ng xay ra Hao t: S luc: hu phu, bat chung, nai loan nai tuy nhc hao, nhat ac vi tieu vat chat, vang vo cu. Dch: Hao 1, am: co ngi tin mnh ma mnh khong theo en cung, roi lam roi loan nhom cua mnh; nen biet lam ma keu goi ngi tin mnh kia, du co b mot bay (tieu nhan) ci cung mac, c theo len (vang)vi ngi tin mnh, th khong co loi Giang: hao 1 nay co chnh ng la hao 4 dng cng, tc la co ban tin mnh, nhng 1 am nhu, gi ao chnh khong c vng (khong theo 4 en cung) ma nhap bon vi 2,3 eu la am nhu, tieu nhan, lam roi loan nhom cua mnh. Neu co biet nh vay la lam ma keu goi 4, theo 4, du co b 2,3 ci cung mac, th se khong co loi Luc nh: Dan. Cat, vo cu, phu, nai, li dung thc Dch: Hao 2 am : dan ban len nhom vi hao 5 th tot, khong co loi, phai ch thanh, ch thanh th nh trong viec te le, dung le mon cung tot. Giang: Hao 2 nay am nhu nhng trung chnh, ng vi hao 5 dng cng xen vao gia hai hao am 1 va 3, ma cach xa hao 5, nen Hao t khuyen no keo hai hao am o len nhom hop vi 5, th tot, khong co loi, va nh phai ch thanh (phu) mi c, ch thanh th nh trong viec cung te, dung le mon (thc) cung tot Luc tam: Tuy nh, ta nh, vo du li, vang, vo cu,, tieu lan

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

227

Dch: Hao 3, am: Muon hop ma khong c nen than th, chang co g tot ca; tien ma hop vi hao thng, tuy hi bat man ay, nhng khong co loi. Giang: Hao 3 nay am nhu, ng vi hao tren cung, nhng khong thch (v hao nay am nhu), muon hop vi 4 va 5 la dng kia, nhng 4 co ban la 2 roi, che 3 la bat trung, bat chnh khong them; 3 nhn xuong di, muon hop vi 2, 1 cung khong c v ho co ban la 5,4 roi; v vay 3 than th, chang co g tot ca. anh phai tien len ma hop vi hao tren cung vay, bat nh y ay, nhng khong co loi. Cu ngu: Tuy hu v, vo cu, ph phu (TH 367) nguyen vnh trinh, hoi vong Dch: Hao 5, dng: Nh co v cao ma nhom hop c ngi, khong co loi, neu coo ngi chua tin th phai gi c t cach nguyen thu; gi ngi c lau, gi ao chnh c ben, nh vay mi khong hoi han. Giang: Bon hao am trong que nay eu muon hop vi hai hao dng, ma trong hai hao dng nay, hao 5 co a v cao nhat, c lai thnh hn hao 4, u ca trung, chnh, cho nen cac hao am eu hng vao (tuy hu v), tot,, khong co loi. Nhng con e co ngi van cha tin han (ch phu); muon cho moi ngi tin phai lam sao xng ang la v nguyen thu (nguyen) gi ngi c lau (vnh) gi ao chnh (trinh) c ben, nh vay se khong hoi han Thng luc: te t, the di, vo cu Dch: Hao tren cung , am: Than th, sut sui, khong trach loi ai dc. Gang: Hao nay am nhu, kem t cach, lai cuoi thi nhom hop (Tuy) muon hop vi ai cung khong c, ti noi than th, sut sui, c an phan th khong loi. Phan Boi Chau hieu vo vu la khong trach loi ai dc, cung nh hao tren cung que Cau tren * ai y que nay la muon h5op ngi, lap mot ang chang han th phai la bac ai nhan: co a v cao co tai, co c, phai co long ch thanh, mot chu trng chnh ang. 46 QUE A PHONG THANG Tren la Khon (at), di la Ton (gio)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

228

Nhom hp lai th tat nhien chongchat mai len, cao nen sau que Tuy en que thang( len) Thoan t: Thang nguyen hanh, dung kien ai nhan, vat tuat nam chinh cat Dch: Len: rat hanh thong, phai dung ngi co tai c (ai nhan), khong co g la lo ngai, c tien ve phai rc th tot. Giang: Ton la gio ma cung la cay. ay hieu la cay. Cay moc di at, moi ngay moi am len cao, cho nen goi la que Thang. Cung co the hieu: Khon von la am nhu ma tien len ngoai quai la v thi iem tien len th nen nh vay ch bnh thng th dng mi thang ma an th giang. Ton co tnh nhun, Khon co tnh thuan; lai them hao 5 co c nhu va trung, ng vi hao 2 co c dng cng, cho nen rat hanh thong. Phai dung ngi co tai c (hao 2) th mi khong co g lo ngai. Nam chinh la tien ve pha trc mat ch khong co ngha la tien ve phia Nam ai tng truyen khuyen xem que nay nen thuan ao ma sa c, moi ngay mot chut lan lan se rat cao (tch tieu d cao ai) Hao t: S luc: doan thang, ai cat Dch: Hao 1 am: Co long tin ma tien len , rat tot Giang: Hao nay am nhu, di cung lam chu noi quai Ton, la co c khiem ton, nhu thuan, theo sau hai hao dng (2 va 3) ma nh hai hao o dat len , rat tot. Doan ngha la tin mot tin 2 va 3, ma 2 va 3 cung tin 1 . Tieu tng truyen goi nh vay la hp ch nhau Cu nh: bau, nai li dung thc, vo cu. Dhc: hao 2 dng,: tin nhau co long ch thanh ch dung le nho cung c khong co loi Giang: hao 2 nay dng cng ma di, hao 5 am nhu ma v cao; hai ben khac nhau nh vay mang vi nhau la rat tin nhau, cam nhau bang long ch thanh, hp tac vi nhau lam nen s nghiep thi thang. a co long ch thanh th le vat rat n s cung c khong co loi Cu tam: thang, h ap Dch: Hao 3 dng: len de dang nh vao cai ap khong ngi Giang: hao nay ac chnh, co tai, tren cung noi quai la Ton, co c thuan theo ba hao am tren, c ba hao nay dat len mot cach de dang, nh vao mot cai ap khong co ai ngan can khong co g tr ngai ca.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

229

Luc t: vng dung hanh vu k Sn, cat vo cu Dch : Hao 4 am : vua van vng dung ao ma hanh thnh nui K Sn, tot, khong co loi Giang : Hao nay nhu thuan, ac chnh, ngay di hao 5, nh vua co mot nc ch hau, giup thien t, dat cac ngi hien cung tien len; o la trng ho85p vua Van vng, mot ch hau di thi nha An, lap nen nghiep K Sn Luc ngu : Trinh cat, thang giai Dch : Hao 5 am : Gi c ao chnh th tot, de dang len them Giang : Hao nay tuy am nhu nhng ac trung, di co hao 2 hien than giup, nen de dang ac ch, len them cao mot cach de dang (lap c s nghiep) Thng luc : Minh thang, li vu bat tc chi trinh Dch: Hao tren cung am : Hon am c muon len hoai, neu sa c cho hp ao chnh, khong bao gi ngh th co li Nam hao di eu tot, ch co hao tren cung la xau v qua tham, c muon tien len hoai ve a v danh li 47 . QUE TRACH THUY KHON Tren la oai (cham), di la Kham (nc)

Len cao mai th co luc se te ma khon, cho nen sau que Thang ti que Khon Thoan t : Khon : Hanh. Trinh, ai nhan cat vo cu. Hu ngon bat than (ch Dch : Khon : Hanh thong. Chng nh nh bac ai nhan (co c) th tot, khong loi. Du noi g cung khong bay to c long mnh (khong ai nghe mnh). Giang: que Kham la dng duoi, que oai la am (1) tren, dng cng (quan t( b am nhu 9tieu nhan) che lap, cho nen goi la Khon (1) Nen nh: n quai nao co hao dng th la dng, co hao am th am.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

230

Lai them: noi quai mot hao dng b ket gia hai hao am; ngoai quai hai dng di mot hao am, cung la cai tng qua t b tieu nhan lam khon. Mot cach giang na: cham (oai) tren ma Kham (nc di), nc trong chay xuong di, tiet mat het, cham se kho, thanh ra cai tng Khon Tuy nhien, Kham la hiem, oai la hoa duyet, vay tuy gap hiem ma van vui ve hanh thong. Hanh thong ch o ivi bac ai nhan co c cng, trung, gi vng ao chnh thoi, v hang ngi o gap canh khon, tai cang c luyen, c cang c trau, ch cang vng du co phai hy sinh tnh menh e thoa ch nguyen cung khongngai, than tuy khon ma van vui ve, ao cua ho van hanh thong, cho nen Hao t cho la tot, khong co loi. thi Khon, ch co cng quyen, khong co cong ly nen ng noi g ca, cang noi ch cang them va mieng, khong bien bach c g au. ay la li khuyen chung, con bac quan t co the sat than d thanh nhan th lai khac Hao t: S luc: on khon vu chau moc, nhap vu u coc. tam tue bat dch Dch: Hao 1, am: Ban toa b khon goc cay, lai sup vao trong hang toi, ba nam khong thay ai. Giang: Hao nay au que Khon, am nhu, me muoi; hao 4, dng ng vi no, bat trung bat chnh khong giup g c no; nh mot ngi ngoi cay trui troi goc ra (y noi hao nao dau, thap nhat), roi lai sup vao hang toi (hao nay am, nhu me muoi) ma khong thay ai lai cu (ai ay tro hao 4) Cu nh: Khon vu tu thc, chu phat lai, Li dung hng t, chinh hung, vo cu Dch: Hao 2 dng: Khon ve ru, tht (an uong no ne), cai phat o toi, nen em long tinh thanh ma cung te; tien hanh th xau, gi ao th khong co loi. Giang: Hao nay dng cng, ac trung, ang le tot, nhng thi Khon cung van b khon v an uong, do n vua loc nuc; c ngi tren ng hp lai nh giup ( ay tng trng bang viec em trai phat o, mot bo phan le phuc e che au goi); nen em long tin thanh e te than linh ma x s trong thi khon nay; neu c tien hanh th khong gap thi, xau; gi ao th khong co loi. Luc tam: Khon vu thach, c vu tat le,

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T nhap vu k cung, bat kien k the, hung

Nguyen Hien Le

231

Dch: hao 3, am: Nh ngi b khon v a, ma lai da vao cay tat le, vo nha th khong thay v xau. Giang: Hao nay bat trung, bat chnh, am nhu thi khon, tren cung noi quai la Kham, tc canh cc hiem, tan thoai eu khong c nen v vi ngi b a dan tren (tc hao 4). Ma lai da vao mot cay gai (tat le- tc hao 2), vo nha lai khong thay v (tc hao tren cung cung am nhu, khong giup 3 c g), rat xau. Theo he t truyen chng V, Khong t thch ngha them nh sau: Khong phai cho ang b khon ma mnh b khon th danh at b nhuc, khong phai cho ang da ma mnh da vao th than tat b nguy; a b nhuc lai b nguy th sap chet ti ni roi, con thay sao c v na? Cu t: Lai t t, Khon vu kim xa, lan, hu chung. Dch: Hao 4, dng: (ban mnh) lai cham v b co xe bang kim kh chan (khon) co ieu an han, nhng c tron ven ve sau. Giang: Hao nay dng cng, nhng bat trung, bat chnh, vao Khon, trong vao hao 1 (ng vi no) ti giup; nhng 1 khong ti mau c v b hao 2 chan gia (hao 2 nay v vi co xe bang kim kh, co le v 2 dng cng, ma kim kh la chat cng chang cho nen co ieu ang an han, xau ho; nhng cuoi cung van lien hp c vi 1 v hai ben eu doc long ng vi nhau (4 la dng, 1 la am). Cu ngu: T nguyet khon vu xch phat, nai t hu duyet, li dung te t. Dch: Hao 5, dng: B xeo mui, cat chan, khon v cai phat o: thung thang se vui, nen dung long ch thanh luc cung te (ma x va thi Khon) Giang: Hao dng v ch ton, co tai c, nhng vao thi Khon, ngi chung quanh mnh va di mnh eu b khon ca, lai them hao tren cung la am muon e ep quanh mnh, hao 4 dng cng di tnh lam hai mnh, ngay en hao 2 a em cai phat o cho no, nh no giup, no cung ch lam cho mnh them khon, nh vay mnh khong khac g ke b thng mui (xeo mui), chan (cat chan); nhng 5 va 2 cung co c cng trung th roi se hp vi nhau, c ch thanh th se hanh thong, vui. Thng luc: Khon vu cat luy, vu niet ngot; viet ong hoi, hu hoi, chinh cat.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

232

Dch: Hao tren cung, am: B khon v day san day leo khap khenh, gap ghenh; t hoi rang: hoat ong th an han chang? Biet suy ngh nh vay th hanh ong se tot. Giang: Hao nay cuoi thi Khon, nh ngi b buoc chang cht trong am day san day leo, ma lai i ng trong cho khap khenh, gap ghenh; nhng khon ti cung cc roi th se thong, cho nen, neu than trong, biet an nan th se tot. * So sanh ba que Truan, Kien, Khon Que Truan la au thi kho khan, con co the hanh ong chut t e cu van thi the c. Que Kien la gia thi co kho khan, nen ch thi, khong lam g het, hoac co v bon phan ma lam th cung kho co ket qua. Ti que Khon, thi kho khan len ti tot iem, 5 hao xau (Khon, lan) ch co hao cuoi cung mi tot, anh phai ch thi, gi c trung, chnh, long ch thanh mi qua c cn khon. 48. QUE THUY PHONG TNH Tren la Kham (nc), di la Ton (gio)

Len (Thang) ti cung th b khong, ma te xuong di, cho nen sau que Khon ti que Tnh (gieng, tc cho thap hn het). Thoan t: Tnh: Cai ap bat cai tnh, vo tang vo ac, vang lai tnh tnh Ngat ch, diec v duat tnh, luy k bnh, hung. Dch: Gieng: oi ap ch khong oi gieng, nc gieng khong kiet ma cung khong them; ngi qua ngi lai e muc nc gieng. Gan en ni (en gieng), cha kp thong day gau xuong ma be cai bnh ng nc, th xau. Giang: Theo tng que, tren la nc (Kha), di la go (Ton ay khong hieu la gio ma hieu la cay, la o bang go tro cai gau), co ngha la thong cai gau xuong nc e muc len.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

233

Theo hnh cua que: di cung la mot hao am, nh mach nc, roi tieng len la hai hao dng, nh lp at ay gieng; tien len na la hao am, tc nc gieng, long gieng; tren na la mot vach lien, tc cai nap gieng; tren cung la mot vach t, tc mieng gieng. ai tng truyen giang mot cach khac: nc (Kham) tren cay (ton), tc la nha (nc t di at theo than cay len) ngon cay, cung nh mach noc trong gieng, chay ra, cho nen goi la que Tnh. Ban the cua cai gieng la au th ay, ap con co khi thay oi, ch gieng th co nh; co nc mach chay vo gieng hoai, nen nc gieng khong kiet, nhng nc gieng ch len ti mot mc nao o, khong khi nao tran ra. Cong dung cua gieng la ai cung lai gieng e lay nc (tnh tnh: ch tnh tren la ong t, ch tnh di la danh t), ke qua ngi lai thng, ngi nao cung nh no ma co nc, no giup moi ngi ma nh vo tam. Noi ve nhan s th ngi i lay nc a gan ti roi, cha kp thong day gau (duat) xuong, ma anh v cai bnh ng nc th that uong cong; vay lam viec g cung phai can than, en ni en chon e khoi that bai na chng. Thoan truyen bao gieng au ay, khong thay oi nh ap, vay la co c cng trung cua hao 2 va hao 5. ai tng truyen khuyen ngi quan t nen coi tng cai gieng ma nuoi dan va ch cho dan cach giup lan nhau. Hao t: S luc: Tnh ne, bat thc, cu tnh vo cam. Dch: Hao 1, am: Gieng lay bun, khong ai lai lay nc; khong co con vat nao lai mot gieng cu. Giang: Hao 1 am nhu, a v thap nhat, hao 4 tren cung khong giup g no, chnh la hang ngi vo dung, bat tai, nen v nh cai gieng khong co mach, b bun, khong ai lai lay nc, chim muong cung khong ti. Cu nh: Tnh coc, xa phu, ung te lau. Dch: Hao 2, dng: Gieng trong hang (co ngi hieu la gieng co cai hang), nc ch lach tach t giot ban vao con giec, nh cai chum nt, nc r ra. Giang: Hao nay dng cng, co tai hn hao 1, nhng a v cung thap, tren cung khong co ngi ng vien cho, nen cung khong lam noi viec i, v nh cai gieng nc tuy trong, nhng nc mach t, ch r ra u nuoi con giec, ch khong co ngi ti muc. Hao nay khac hao 1 cho 1 v bat tai ma vo dung, hao nay v hoan canh ma hoa vo dung. Cu tam: Tnh tiet bat thc, vi nga tam trac;

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

234

kha dung cap; vng minh, tnh thu k phuc. Dch: Hao 3, dng: Gieng trong ma chang an, e long ta thng xot, co the dung ma muc len c; gap ong vua sang suot th moi ngi eu c phuc. Giang: Hao dng nay ac chnh, la ngi co tai, nhng a v con thap (noi quai), khong c dung, v nh cai gieng nc trong ma khong ai muc. Neu c ong vua sang suot dung, th ngi o se giup cho moi ngi c nh. Luc t: Tnh tru, vo cu Dch: Hao 4, am: Giang ma thanh va ay xep a, khong co loi. Giang: Hao nay am nhu, tai tam thng nhng ac chnh, gan hao 5 ch ton, nen nh 5 ma lam c viec nho, khong co loi, v nh cai gieng mach khong nhieu, nhng xep a thanh va ay, th nc mach tham vao, lang lai, cung tam dung c. Cu ngu: Tnh liet, han tuyen th. Dch: Hao 5, dng: Nc gieng trong, lanh, muc len an c. Giang: Hao nay dng cng, ac trung, ngoi ch ton, co an trach vi dan chung, nen v vi nc gieng va trong va mat, lai muc len c. Thng luc: Tnh thu, vat mac, hu phu, nguyen cat. Dch: Hao tren cung, am: Nc gieng muc len roi, ng che ay, c mai mai nh vay, khong thay oi th rat tot. Giang: Hao tren cung nay tuy la am nhu, nhng cuoi cung que Tnh, no co cai tng nc gieng a muc len roi, nen e cho moi ngi dung, ch ng che ay, va c nh vay giup i mai th khong g tot bang. * Chung ta e y, que Tnh nay co iem ac biet la cac hao cang len cao cang tot, tot nhat la hao tren cung. Thng cac que khac, hao tren cung co ngha la cung cc: he la que tot nh que Can, que Thai th hao tren cung xau; neu la que xau nh que B, que Khon th hao tren cung tot, v luat: cc th phai bien, tot bien ra xau, xau bien thanh tot. Que Tnh nay vi que nh (va mot so que na

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

235

nh que Tiem...), hao tren cung khong co ngha la cung cc, ma co ngha la luc cuoi (chung), luc nc a muc len (Tnh) hoac thc an a chn (nh), tc la luc thanh cong, cho nen eu tot ca.

49. QUE TRACH HOA CACH Tren la oai (cham), di la Li (la)

Nc gieng tch tr lau ngay, bui cat va cac vat d moi ngay moi nhieu, khong con trong sach na, phai tat het nc cu e nc mach mi chay vao thay, cho nen sau que Tnh ti que Cach. Cach co ngha la thay oi, nh trong t ng cai cach, bien cach, cach mang. Thoan t Cach: D nhat nai phu, nguyen hanh li trinh. Hoi vong. Dch: Thay oi: phai lau ngay ngi ta mi tin c, phai rat hanh thong, hp chnh ao (th ngi ta mi phuc). c vay th khong phai an nan. Giang: Theo tng que, cham (oai) tren, la (Li) di; la ot th nc can, nc xoi vao th la tat; hai th co tranh nhau th co s thay oi, cho nen goi la que Cach. Lai co the giang: oai la con gai ut, Li la con gai gia, ho co xu hng khac nhau (con gai ut ngh ti cha me, con gai gia ngh ti chong), phai co s thay oi, khong the nh vay ma chung vi nhau c. Thay cu oi mi la mot viec kho, ngc vi thoi quen thu cu cua con ngi, cho nen mi au ngi ta khong tin, cho la a s. Muon cho ngi ta tin th phai mot thi gian lau e ngi ta thay ket qua. Ma muon co ket qua, s cai cach phai hp thi chnh ao, phai sang suot, soi xet rach roi va co tnh hoa duyet thoa thuan vi long ngi (van minh d duyet: li Thoan truyen), co vay mi ac nhan tam ma ngi ta khong phan khang. Sang suot la c cua noi quai Li, hoa duyet la c cua ngoai quai oai. Co u nhng ieu kien o: hp thi, hp chnh ao (tc la chnh ang, thch ang) sang suot va hoa duyet th khong phai an nan. Vua Thang diet Kiet, vua Vo diet Tru, hai cuoc cach mang o eu thuan vi ao tri (chnh ao) va ng vi long ngi (hp thoi72, hp nguyen vong nhan dan) cho nen thanh cong. Tri at

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

236

phai thay oi mi co c bon mua, ma van vat mi sinh sinh hoa hoa; viec i lau lau cung phai cai cach, e tr nhng te hai cu ma thch hp vi hoan canh mi. Hao t S cu: Cung dung hoang ngu chi cach Dch: Hao 1, dng: bo chat bang da con bo vang. Giang: Ngi nao muon lam viec cai cach ln th phai co thi (hp thi), co a v co tai. Hao 1 nay mi vao buoi au cua thi Cach (thay oi), con l d, the la cha co thi, a v lai thap, tuy dng cng nhng bat trung, the la tai c con kem, tren khong co ngi ng vien (hao 4 cung la dng); lam viec cai cach tat hong; ch nen giu vng (bo chat bang) ao trung (tng trng bang mau vang); thuan (c cua loai bo), th mi khoi b loi. Luc nh: D nhat nai cach chi, chinh cat, vo cu. Dch: Hao 2, am: chuan b lau ngay roi cai cach, tien o th tot, khong loi. Giang: Hao nay nhu thuan, ac trung ac chnh, gia noi quai Li la sang suot, tren co hao 5 dng cng, trung chnh, v cao ng vien cho, u t cach, hoan canh thuan tien e cai cach (v v 2 nay la c hoi cai cach a ti) cho nen c viec ma i, mien la chuan b cho ky, e cho ngi tren ke di eu tin mnh. Cu tam: Chinh hung, trinh le, cach ngon tam tu, hu phu. Dch: Hao 3, dng: hang hai tien lieu th xau, ben vng gi ao va than trong lo lang, tnh toan sap at ke hoach ti 3 lan th ket qua mi chac chan. Giang: Hao nay dng cng, bat trung, co tnh nong nay, muon lam lieu, hang hai tien ti, hong viec (chinh hung). Phai gi vng (trinh) ao chnh, than trong, lo lang (le); phai sap at, tnh toan ke hoach en 3 lan, chac khong co g khuyet iem, th ket qua mi chac chan (phu ay ngha la chac chan). Cu t: Hoi vong, hu phu, cai menh, cat. Dch: Hao 4, dng: Hoi han tieu het, co long ch thanh, tren di eu tin theo, oi menh (cai cach ln) c, tot. Giang: hao nay dng v am, ang le co ieu an nan, nhng vao thi cai cach, khong nen cng qua, cho nen tnh cng ma v nhu, va cng va nhu la tot, khong phai an han. Neu co u long ch thanh khien ngi tren ke di eu tin mnh, th c viec tien hanh viec cach menh, tot. Cu ngu: Dai nhan, ho bien; v chiem hu phu.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

237

Dch: Hao 5, dng: Bac ai nhan lam cho xa hoi thay oi nh con ho thay long (mn, ep hn); cha boi cung a tin nh vay roi. Giang: Hao nay co u ca thi (cong cuoc cai cach a c tam chn phan mi roi v ( ngoi ch ton); tai c (dng cng, trung chnh, ung la mot ai nhan) cho nen thanh cong my man, lam cho xa hoi thay oi, tot ep, mi me len nh con ho thay long; dan chung san long tin cay nh vay t khi cha boi. Thng luc: Quan t bao bien, tieu nhan cach dien. Chnh hung, c trinh, cat. Dch: Ngi quan t (thc hieu va theo s cai cach nh) con bao thay long; ke tieu nhan mien cng theo ngoai mat. Cong viec cai cach en ay a xong, nen ngng lai, tiep na th xau, c gi vng chnh ao th tot. Giang: Hao nay cuoi cung thi Cach, cong viec cai cach a xong. Ket qua la hang ngi t bac trung tr len, sang suot (quan t) thc tam t thay cu ma theo mi, con ngi t cach thap kem (tieu nhan) ch thay oi be ngoai thoi. Nh vay la ket qua tot ep roi, ng cai cach hoai na ma sinh hau hoan, nen gi chnh ao. Phan Boi Chau che Na Pha Luan khi lat nen quan chu cua Phap, khai quoc hoi, lap hien phap roi khong chu ngng lai, con xng e, roi muon chinh phuc Chau Au na, ket qua than b ay, danh b huy. * Sau hao que nay dien ung nhng giai oan t bc au kho khan en luc cai cach thanh

cong.

Phai co u nhng ieu kien: hp thi, hp ao, co a v, co tai c, sang suot, rat than trong (tnh toan, sap at ke hoach ky lng ba lan), co long ch thanh, tnh hoa duyet, c nhieu ngi tin th lam cong viec cai cah ln mi c. Can nhat la c long tin, ch cong vo t. 50. QUE HOA PHONG NH Tren la Li (la), di la Ton (gio)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

238

Cach la bien oi, co cong dung cach vat (bien oi cac vat) de thay nhat la cai nh (vac) v no dung e nau an, bien o song thanh o chn; cho nen sau que Cach ti que nh. Thoan t: nh: Nguyen cat, hanh. Dch: Vac (nau an): Rat tot, hanh thong. Giang: Nhn hnh cua que, ta thay vach t di cung nh cai chan vac, ba vach lien tren nh cai than vac trong cha thc an, vach t tren na nh hai tai vac, vach lien tren cung la cai on e khieng vac. V vay goi la que nh. Theo ngha th noi quai Ton la cay, go ( ay khong nen hieu Ton la gio), ngoai quai Li la la, ut cay vao la e ot ma nau thc an. tren a xet que Tnh, ve viec uong; ay la que nh, ve viec an. Co nhan trong viec nau nng, trc het e te Thng e, roi e nuoi bac thanh hien. Te Thng e th cot thanh tam, nuoi thanh hien th cot trong hau. o la y ngha cau trong Thoan truyen. Thanh nhan phanh (ch ay oc la phanh nh ch ) d hng Thng e, nhi ai phanh (ai ay la trong hau) d dng thanh hien. V vay que nh co cai ngha rat tot. Que Li co c thong minh, sang suot; que Ton co c vui, thuan; hao 5 am nhu ma c ngoi ch ton, ac trung, ng vi hao 2 dng cng di; vay que nh co u nhng c sang suot, vui thuan, ac trung, cng (hao 2) nhu (hao 5) ng vien nhau e lam viec i, th co viec g ma khong hanh thong? Hao t: S luc: nh dien ch, li xuat b, ac thiep, d k t, vo cu. Dch: Hao 1, am: Vac chong chan len, trut nhng o d bui bam (b) ra th li; (ngau nhien gap may) nh gap c nguoi882 thiep e sinh con cho mnh, khong loi. Giang: Hao nay la cai chan vac, am nhu ma ng vi hao 4 dng cng tren co cai tng chong chan len tren, tuy xau, nhng v vac cha ng thc an, cha dat len bep th nhan no chong chan len ma trut het cac d ban ra, rot cuoc hoa tot; ngau nhien gap may nh ngi an ong co v roi, gap mot ngi thiep thap hen nhng sinh con cho mnh, khong co loi. Cu nh: nh hu thc, nga cu hu tat, bat nga nang tc, cat Dch: Hao 2, dng: Vac cha thc an roi, ke thu oan ta v ghen tuong, nhng khong ti gan ta c, tot.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

239

Giang: Hao nay dng cng v trung, hu dung roi, nh cai vac a cha thc an. V no than vi hao 5 am tren ma khong e y en hao 1 am sat no nen no b 1 ghen tuong ma oan no. Nhng no quan t, ng vi hao 5, nen 1 khong ti gan ma ham hai c. Nen can than thoi, van la tot. Cu tam: nh nh cach, k hanh tac , tr cao; bat thc; phng vu, khuy hoi, chung cat. Dch: Hao 3, dng: Nh cai tai vac dng thay oi, cha cat vac len c, thanh th m chim tr (m ngon) cha em ra cho ngi ta an; nhng sap ma roi, khong con an nan na, ket qua se tot. Giang: Hao nay gia long vac, dng cng, la hang ngi tot, co hao tren cung ng vi no, nhng b hao 5 ngan cach (cung nh cai tai vac hao 5 con dng sa, cha cat vac len c) thanh th cha ac dung, cung nh mon an (hao 3) cha em ra cho ngi ta an c. Nhng 3 co tai, lai chnh ang (dng v dng) th chang bao lau 5 va 3 se hp nhau, am (5) dng (3) giao hao, tng nh tri sap ma, khong con g an han na; luc o 3 se ac dung, ket qua se tot. Cu t: nh chiet tuc, phu cong toc (tuc) k hnh oc, hung. Dch: Hao 4, dng: Chan vac gay, anh o thc an cua nha cong hau, ma b hnh phat nang, xau. Giang: Hao nay o83 v cao gan ngoi ch ton, vay la co trach nhiem ln, nhng ng hp vi 1, am nhu di, nen khong ganh noi trach nhiem, nh cai vac gay chan, anh o thc an, b toi. Theo He t ha truyen chng V, Khong t cho rang hao nay canh cao nhng ke c mong ma ngoi ton, tr nho ma mu ln, sc yeu ma ganh nang. Luc ngu: nh hoang nh, kim huyen, li trinh. Dch: Hao 5, am: Can co tai mau vang, co on xau bang kim kh, gi c ao chnh th ben. Giang: Hao nay la cai quai vac, ac trung cho nen tng bang mau vang; tren no la hao dng cng, tng bang cai on xau bang kim kh (chat cng), vay la ngi co tai, c, ch can gi c ao chnh thoi. Thng cu: nh ngoc huyen, ai cat, vo bat li. Dch: Hao tren cung, dng: Vac co cai on xau bang ngoc, rat tot, khong g la khong li.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

240

Giang: Hao tren cung nay la cai on e xau vao tai vac ma khieng; no dng cng ma v am (chan), va cng va nhu, nen v no vi chat ngoc va cng va on nhuan. cuoi thi nh, nh vay la rat tot. * Que nay cung nh que Tnh, hao tren cung tot nhat v ti luc thanh cong.

51. QUE THUAN CHAN Tren di eu la chan (sam, ong)

Vac la mot o dung quan trong trong nha, lam chu gi no, khong ai bang con trai trng, cho nen sau que Dnh ti que Chan. Chan la sam ma cung la trng nam (co ngi cho la thieu nam) Thoan t: Chan hanh. Chan lai hch hch, tieu ngon ach ach. Chan kinh bach l, bat tang chuy sng. Dch: Sam ong th hanh thong. Luc sam no am am ma nm np lo s th sau se ci noi haha. Sam ong tram dam ma khong mat muong va ru nghe (do te than). Giang: Sam phat ong th van vat mi nay n, cho nen bao la hanh thong. Khi co ieu g kinh ong ma nm np lo s, gi gn sa mnh th khong b tai hoa ma sau se c vui ve. Sam vang ong xa en tram dam, ma tinh than van vng, khong en noi anh mat o te than (cai muong va ru lam bang lua mach hoa vi nghe) the la tot, hanh thong. Noi en viec te than la e dien cai y: gi c ton mieu, xa tac. Hao t:

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T S cu: Chan lai hch hch, hau tieu ngon ach ach, cat.

Nguyen Hien Le

241

Dch: Hao 1, dng: luc sam no am am ma nm np lo s th sau se ci noi haha, tot. Giang: Hao nay au thi sam ong. Hao t y het Thoan t, ch them hai ch hau (sau) va cat (tot). Luc nh: Chan lai, le; c tang boi, te vu cu lang; vat truc, that nhat ac Dch: Hao 2, am: sam no, co nguy c, e mat cua chang, (s hai chay len chn tng go e tranh; du mat cua nhng ng uoi theo, bay ngay se c. Giang: Hao nay am nhu lai ci len hao 1 dng cng, nhut nhat, s 1 ap bc, e co c nguy, lai ngai mat cua, nen phai tranh xa (len chn tang go); nhng no von trung chnh, kheo x nen ng qua lo ma khiep s, c bnh tnh, du co mat tien, sau cung lay lai c. Luc tam: Chan to to, chan hanh vo sanh. hoa. Dch: Hao 3, am: Sam ong ma sinh thac loan; c tranh i, bo ieu bat chnh th khong b

Giang: Hao am, v dng, la hang ngi bat chnh, nen lo s ti thac loan, neu tr ve ng chnh th khongb tai hoa. Cu t: Chan, toai ne. Dch: Hao 4, dng: sam ong, b say me chm am. Giang: Hao dng nay, bat trung, bat chnh, ma lai b ham vao gia bon hao am, hai tren, hai di, nen gap viec chan ong, lo s, khong t thoat c, ch chm am thoi. Luc ngu: Chan vang lai, le; c vo tang, hu s. Dch: Hao 5, am: sam ti hay lui cung eu thay nguy, c lo (c) sao cho khoi mat c trung (vo tang), th lam c cong viec. Giang: Hao am, hay lo s, ch thay toan la nguy, nhng v 5, co c trung; c gi c o th sam ti hay lui (vang lai cung co the hieu la hao 5 nay ti hay lui) cung khong sao ma con lam c cong viec na. Thng luc: Chan tac tac, th quac quac, chinh hung.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

242

Chan bat vu ki cung, vu ki lan, vo cu71, hon cau hu ngon. Dch: Hao tren cung: sam ong ma kinh hoang, mat nhn nhac, neu i ti (hanh ong) th xau. Neu e phong trc t khi s chan ong cha ti ban than mnh, mi ti nha hang xom, th khong lam loi, mac dau ba con co ke che ci mnh. Giang: Hao nay am nhu, gap hoan canh cc ky chan ong (v tren cung que Chan) cho ne co ve qua s set, ma khong co tai nen khong hanh ong g ca, ch nen e phong trc thoi. Bon ch hon cau hu ngon Chu Hi hieu la noi ve viec ga ci, khong khoi co li ng vc; cac sach khac eu hieu la b ba con (hon cau) che ci. Tai sao che ci? Tai sao hao nay nhut nhat? Tai khong dam hanh ong chang?

52. QUE THUAN CAN Tren di eu la Can (nui)

Khong the ong hoai c, se ti luc phai ngng, cho nen sau que Chan ti que Can. Can co ngha la nui, nui ng yen mot cho, cho nen cung co ngha la ngng lai. Thoan t: Can k boi, bat hoach k than, hanh k nh bat kien k nhan, vo cu. Dch: Ngng cai lng (tnh nh cai lng) khong thay c than mnh, i trc san, khong thay co ngi, khong co loi. Giang: que nay von la que Khon, lay net th ba dng cua que Can thay vao net th ba am cua que Khon ma thanh mot net dng tren, hai net am di; net dng ngng lai tren, hai net am cung b chan di, cho nen dat ten la que Can (ngng). Trong than the ngi ta, au, co, tay, chan thng ong ay, ch co lng la thng tnh; do la ngha ba ch can k boi. He tnh th khong b tnh duc chi phoi, khong lam ieu ac; tnh th khong ngh ti mnh (bat hoach k than), ma cung quen ca ngi khac (nh i trc san ma khong thay co ngi), tc la khong phan biet mnh vi ngi, nh vay th khong co loi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

243

Thoan truyen giang them: Luc ang ngng th ngng, ang i th i (tc la biet tien ti cho phai ngng lai), ong tnh eu hp thi. lai phai biet ngng cho ang ngng, v du c x vi ngi co at cho c c nhan, c tn, nh vay la biet ngng cho ang ngng. Khong phan biet mnh vi ngi, coi nhan nga ch la nhat the (cung nh noi quai la Can, ngoai quai cung la Can, cung mot the vi nhau, theo cach giai ngha cua Thoan truyen), o la ngha sau sac cua que Can. ai tng truyen khuyen ngi quan t ch nen ngng cho lam tron bon phan cua mnh va ng trat ra ngoai bon phan cua mnh (bat xuat k v). Hao t: S luc: Can k ch, vo cu, li vnh trinh. Dch: Hao 1, am: biet ngng ngon chan th khong co loi, gi ben c chnh ao th co li. Giang: hao am nay di cung que Can v nh ngon chan; luc mi bat au ong ma biet can than, ngng lai th khong co loi. S d khuyen nh vay v hao 1 bat chnh (am v dng). Ma phai kien nhan gi chnh ao th mi co li. Luc nh: Can k phi, bat chng k tuy, tam bat khoai Dch: Hao 2, am: ngan bap chan, khong cu c bap ve ma mnh phai theo no, long khong vui. Giang: Hao nay tren hao 1, nh bap chan; no ac trung, ac chnh, biet luc nao nen ngng, nhng no tuy thuoc hao 3 tren no, nh bap ve tren bap chan (ve c ong th bap chan c ong theo), ma 3 th lam loi khong sa c, phai theo mot ke lam loi th long khong vui. 3. Cu tam: Can k han, liet k di (cung oc la dan), le huan tam Dch: Hao 3, dng: Ngan lng quan (ngang than), nh b t gia xng song, nguy khon, lo nh chay ca ruot. Giang: Hao nay tren cung noi quai, nh cho lng quan, ni phan cach tren va di. No la dng cng, bat trung, tien len th ngi tren khong nghe, lui xuong cung khong c, nh b t gia xng song, rat nguy khon. 4. Luc t: Can k than, vo cu. Dch: Hao 4, am: Ngan phan than mnh, khong co loi. Giang: Hao nay len en gia than mnh, no ac chnh (am v am) biet luc nen ngng th ngng, tuy khong lam c viec g, nhng khong co loi. 5. Luc ngu: Can k phu, ngon hu t, hoi vong. mat i. Dch: Hao 5, am: Ngan cai mep lai (co sach dch la xng ham), an noi co th t, hoi han

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

244

Giang: Hao nay len ti mep, ac trung, biet than trong li noi, luc nao khong ang noi th khong noi, nen khong co g hoi han. 6. Thng cu: on can, cat. Dch: Hao tren cung, dng: on hau ve ao, biet ngng phai luc, tot. Giang: Hao nay tren cung, lam chu que dng cng, co tnh on hau, biet luc nao nen ngng th ngng, tot. * Phan Boi Chau luan rang trong Kinh Dch co tam que ma ngoai quai la Can, tc cac que: B, Bac, ai suc, Co, Di, Ton, Mong va que Thuan Can nay. Ma hao tren cung cua tam que o eu tot. Nh vay Kinh Dch rat trong nui, v nui co c trong hau. Chung toi ngh co the cung v le nui co c tnh na. Dch hoc phai nh Khong giao chu trng hu vi (hanh ong e giup i), nhng cung trong c tnh, tnh nh nui. Tnh la khong b th duc dao ong ma t loi, tnh th mi sang suot. ao Lao rat trong c tnh. Dch hoc phai trong ong ma cung trong tnh, la dung hoa c hai triet l ln nhat cua Trung Hoa. Chung toi lai nh ti cau: Tr gia nhao thuy, nhan gia nhao sn trong Luan ng (VI, 20). Khong va Lao de trung hoa vi nhau la phai. 53. QUE PHONG SN TIEM Tren la Ton (gio), di la Can (nui)

lan.

Ngng roi th co luc phai tien lan lan, cho nen sau que Can ti que Tiem. Tiem la tien lan Thoan t: Tiem: N qui, cat; li trinh. Dch: Tien lan lan: nh con gai ve nha chong, tot; gi vng ao chnh th li.

Giang: Que nay tren la Ton ( ay co ngha la cay), di la Can (nui). Tren nui co cay, co cai tng di thap lan lan len cao, nen at ten la Tiem. Can con co ngha la ngan, Ton con co ngha la thuan, ngan di ma thuan tren, e cho tien, nhng khong cho tien voi, ma tien lan lan thoi. Nh trng hp con gai ve nha chong. Viec ga con phai than trong, thung dung, khong nen hap tap, co vay mi tot.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

245

Xet bon hao gia que, t 2 ti 5, t di tien len, hao nao cung ac chnh (hao am v am, hao dng v dng), nhat la hao 5, dng cng, ac chnh, lai ac trung, roi ti hao 2, am nhu cung ac chnh, ac trung; cho nen Thoan t khuyen gi vng ao chnh nh nhng hao o th tot Tien ma lan lan, khong nong nay, van tnh nh noi quai Can, van hoa thuan nh ngoai quai Ton th khong vap vap, khong b khon cung. ai tng truyen khuyen ngi quan t nen theo tng que nay ma tu than, tien lan lan cho c thanh ngi hien, roi thanh bac thanh, e cai thien phong tuc cho dan (Quan t d c hien c, thien tuc). Hao t: 1. S luc: Hong tiem vu can, tieu nhan le, hu ngon, vo cu. Dch: Hao 1, am: Con chim hong tien en b nc, nho dai (hoac tieu nhan) cho la nguy, than th, nhng khong co loi. Giang: Hong la loai chim song mat nc, di the, mua lanh th bay xuong phng Nam, mua nong tr ve phng Bac, bay tng an, co th t; sau hao que Tiem eu tng trng bang chim hong. Hao 1 am nhu, di cung, nh chim hong mi tien c ti b nc, than th khong tien c mau, cho la nguy, v con nho, cha hieu biet (tieu t), s thc th tuy cha tien c may, nhng van khong toi loi g. 2. Luc nh: Hong tiem vu ban, am thc khan khan, cat. Dch: Hao 2, am: Chim hong tien en phien a ln, an uong thanh thi, tot. Giang: Hao nay ac trung, ac chnh, am nhu ma ng vi hao 5 dng cng tren, nen tien c mot cach de dang, ti au phien a ln, vui ve, ung dung. khong. Tieu tng truyen khuyen hao nay c hao 5 giup th phai lam g ap lai , ch ng an 3. Cu tam: Hong tiem vu luc, phu chinh bat phuc, phu dng bat duc, hung; li ng khau. Dch: Hao 3, dng: Chim hong tien ti at bang, chong i xa khong ve, v co mang (e con ma) khong nuoi, xau; uoi cp th co li. Giang: Hao nay a tien len en at bang, no dng cng con muon tien na, ma khong muon ngo lai; no sat hao 4 am nhu, than vi 4 nhng khong chnh ng vi nhau, ma ca hai eu bat trung, v nh cap v chong khong chnh ang, chong (hao 3) bo v ma i khong ngo lai, v (hao 4) co mang, e con ma khong nuoi, xau. Neu hoa thuan vi nhau ma gi ao chnh (tr cai bat chnh i nh tr cp) th co li. 4. Luc t: Hong tiem vu moc, hoac ac k gioc, vo cu. Dch: Hao 4, am: Chim hong nhay len cay, may tm c canh thang ma au, khong co loi.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

246

Giang: Hao 4 am nhu ma tren hao 3 dng cng, nh chim hong bay len cay cao, khong phai cho au cua no (v no von mat nc), nhng may c canh thang, th cung yen on. Hao nay ban chat am, nhu thuan ma lai ngoai quai Ton cung co ngha thuan, nen c yen on. 5. Cu ngu: Hong tiem vu lang, phu tam tue bat dng, chung mac chi thang, cat. Dch: Hao 5, dng: Chim hong len go cao, v ba nam khong sinh e, nhng cuoi cung khong g thang noi ieu chnh, tot. Giang: Hao dng nay ngoi cao, chnh ng vi hao 2, am di, nh v chong muon an nam vi nhau, nhng hao 5 b hao 4 ngan can (ghen vi 2); hao 2 lai b hao 3 ngan can (ghen vi 5), thanh th ba nam v chong b cach tr ma v khong co mang c. Nhng 3 va 4 khong thang c 2 va 5 v hai va 5 eu ac trung, ma viec 5 vi 2 ket hp vi nhau la chnh ang, nen rat cuoc chung phai chu thua. 6. Thng cu: Hong tiem vu qui, k vu kha dung vi nghi, cat. Dch: Hao tren cung, dng: Chim hong bay bong ng may, long no (rt xuong) co the dung lam o trang iem, tot. Giang: Theo thng le, hao tren cung, tren hao 5 ch ton, khong co v g ca, vo dung. Trong que nay, no cao hn cai go cao, tc tren khong trung, tren ng may (van lo). No la hang xuat the, kh tiet thanh cao, khac pham; tuy khong trc tiep giup i, nhng t cach lam gng cho i, xa hoi co ho th mi van minh, cung nh long con hong khong dung vao viec an uong, cat nha, cay ruong, ch o... c, nhng lam o trang iem nh c, quat, mu... th lai qu. * Que nay cung lam ro ngha ch thi, sau hao la sau thi khac nhau, co trc co sau, co cao co thap, hoan canh khac nhau, y ngha khac nhau. Trong 64 que, khong co que nao ma hao tren cung cho ta mot cam tng nhe nhang, khoan khoai nh que nay. That la phi phi cung canh hong ma bay bong tuyet vi. Nen so sanh hao 6 que nay vi hao 6 que Co. Que Tan vi que Tiem nay ngha rat giong nhau: Tan la tien len, Tiem la tien len lan lan; ma li tien oan lai khac nhau xa, that bat ng. 54. QUE LOI TRACH QUI MUOI Tren la chan (sam), di la oai (cham)

a tien len th phai ti, ve mot ni nao o (ni o la muc ch); cho nen sau que Tiem ti que Qui Muoi, Qui la ve, muoi la em gai, Qui muoi la em gai ve nha chong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Thoan t : Qui muoi , chinh hung, vo du li Dch : con gai nho ve nha chong, tien len th xau, khong co g li ca

Nguyen Hien Le

247

Giang : Noi quai la oai (con gai nho), ngoai quai la chan (con trai ln) ; Chan lai co ngha la ong, oai co ngha la vui ve, thuan theo ; con gai nho ve vi trng nam, cho nen goi la Qu muoi. Trai gai phoi hp nhau von la cai ngha ln cua tri at, v co v chong roi mi co gia nh, xa hoi. Vay ma Thoan t bao la xau, v le : Cap trai gai nay khong xng nhau : trai ln qua (trng nam) gai nho qua (muoi) Tnh cua ho khong chnh ang : gai ch v vui (hoa duyet, c cua noi quai Ton) ma t ong (Chan) theo trai, cung co the giang v gai cau trai ma trai a b ong theo gai ; nh vay la bat chnh. S bat chnh o con thay tren bon hao gia na ; khong mot hao nao v chnh ang. hiep chong. Lai them hao 3 va 5 eu la am ma ci len dng : 4 va 2, co cai tng v an

Ngay t buoi au, s phoi hp a khong c chnh ang th biet trc c ve sau khong co g li ca, ch te hai thoi (Li ai Tng truyen) Hao t : 1. S cu : Qui muoi d qui e, ba nang ly, chinh cat Dch : Hao 1.dng : em gai ve nha chong lam v be, chan thot ma i c, tien i th tot. Giang : y ngha chung cua que la xau, nhng moi hao xau hay tot tuy hoan canh. Nh hao nay dng cung v thap nhat, khong co chnh ng tren, nen v vi ngi con gai nho co c, nhng khong c lam v ca (khong co chnh ng : hao 4 cung la dng), ch lam v be thoi, giup v ca. V lam v be, nen bao la chan thot, v gioi giup viec nen bao la i c. C tien i sieng nang giup viec th tot. Thi xa cac vua chua ci mot ngi v chnh th co nam ba em gai hay chau gai co dau hay phu dau roi luon ben nha trai, goi la e, nh v be. 2. Cu nh : Dieu (mieu) nang th, li u nhan chi trinh Dch : hao 2 dng : chot ma thay c, am tham gi c trinh chnh th tot Giang : hao nay dng cng ac trung, la ngi con gai hien, trinh ; nhng chnh ng vi hao 5 am nhu, bat chnh, tc nh gap ngi chong d, khong dng noi c o, nen v vi ngi chot mat. C am tham gi c trung cua mnh th tot. ay la hoan canh cua mot ngi khong gap thi. 3. Luc tam : qui muoi d tu, phan qui d te Dch : hao 3, am : em gai ve nha chong, ch i mai, nong long tr ve lam v be

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

248

Giang : hao nay tren cung noi quai, co a v, ang le khong phai lam v be. Nhng v la am nhu, bat trung bat chnh, ma lai a tnh (ham vui la tnh cach cua noi quai oai), tnh net nh the nen e chong, ch i mai khong ai chu lay, anh phai tr ve lam v be vay. Ke ham cong danh, phu qu, cau canh ngi, ket qua b ngi khinh, coi nh toi t, cung giong co gai trong hao nay. 4. Cu t : qui muoi, khieu k, tr qui, hu thi. Dch : hao4, dng : em gai ve nha chong, l thi, nhng du cham ga t lau, roi cung se co luc gap c chong tot. Giang : hao nay dng cng, ngoai quai la ngi con gai a hien lai sang, nhng khong co hao chnh ng vi no (v 1 cung la dng), nen l thi, khong sao, c i gia cao, cham tren t lau roi se gap duyen lanh. 5. Luc ngu : e At qui muoi, k quan chi due, bat Nh k e, chi due lng, nguyet c vong, cat Dch : hao 5. am : vua e At (nha Thng) cho em gai ve nha chong, tay ao cua cong chuc (co dau) khong ep bang tay ao cua co phu dau (v be) ; nh trang em mi bon (sap en ram) tot. Giang : hao nay am nhu ac trung, a v cao qu ma lai chnh ng vi hao 2 dng, a v thap, nh nang cong chua em vua e At ma ha gia vi bnh dan. a vay ma khi rc dau, y phuc cua nang lai khong ep bang y phuc may co phu dau (v be). Nh vay la c hanh rat cao, khong hm mnh a v cao qu, lai coi thng phuc sc. c nh vay that ep, nh trang mi bon (trang mi bon tron, ep ma cha ay han ; cha ay han co ngha la Khiem h) 6. Thng luc : n tha Khuong, vo thc S khue dng, vo huyet, vo du li. Dch : hao tren cung, am : (e cung to tien) ngi con gai (v) xach gio ma gio khong co o cung, ngi con trai (chong) cat co con cu e lay huyet ma (cat gia v) khong co huyet, khong co g li ca. Giang : nam hao tren, cac co em gai eu ve nha chong ca roi, hao nay la hao tren cung, muon nhat ; ma lai khong co chnh ng (hao 3 ng vi no cung la am), khong thanh v chong chnh thc c, ch song bay ba vi nhau, khong co g li ca. Hoi xa khi cung to tien , bon phan cua v la dang o cung, cua chong la dang huyet cu; ngi con gai trong hao nay xach gio dang o cung ma gio lai trong khong, con ngi con trai cat co cu e lay huyet th lai cat gia v, khong co huyet ; nh vay th to tien nao chng giam, trai gai khong thanh v chong chnh thc c. V hu danh ma vo thc. Hao ep nhat trong que la hao 5. Viec ken dau, ken v, trong ngi co c, khong hm mnh cao sang, giau co, coi thng phuc sc ma khiem ton.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

249

55. QUE LOI HOA PHONG Tren la Chan (sam), di la Li (la)

Qui la ve, la ti ni, ti muc ch, at ket qua (qui ket), ma at c ket qua th thnh ln, cho nen sau que Qui (muoi) ti que Phong (thnh ln) Thoan t : Phong : hanh. Vng cach chi, vat u, nghi nhat trung. Dch : thnh ln th hanh thong. Bac vng gia ti c, ng lo, nen gi ao trung nh mat tri ng gia tri. Giang : di la Li (sang suot), tren la chan (ong) sang suot ma hanh ong th lam nen c s nghiep thnh ln. Ch bac vng gia co quyen co v mi lam ti ni c. Khi a thnh ln th ngi sang suot biet rang se phai suy nen thng lo ; nhng ng nen lo suong, c gi c ao trung nh mat tri (noi quai li co ngha la mat tri) ng gia tri th se tot. ai Tng truyen ap dung vao viec hnh nguc, khuyen ngi tr dan nen sang suot ma soi xet tnh dan manh me x oan th mau xong viec Hao t 1. S cu : ngo k phoi chu, tuy tuan, vo cu, vang hu thng. Dch : hao 1, dng : gap c ngi chu hp vi mnh, tuy ngang nhau nhng khong co loi, tien i th co cong nghiep ang khen. Giang : hao nay noi quai Li, co c sang suot, co tai (v la dng), tren ng vi hao 4, thuoc ngoai quai Chan, co c hoat ong, ma cung co tai (dng cng). Bnh thng th ng vi nhau, phai mot am mot dng mi tot; hao nay th khac ; cung la dng ca ma cung tot, v mot sang suot, 4 hoat ong, hai hao tng thanh, ch khong tng phan, giup nhau lam nen s nghiep ln c. Hai hao ngang nhau,biet cham chc y kien nhau la ieu tot cho s hp tac ; neu mot ben cau thang, mot ben ch nhng th khong con la hp tac na, kho thanh cong ln c. 2. Luc nh : phong ky bo, nhat trung kien au Vang, ac ngh tat, hu phu phat nhc, cat

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

250

Dch : Hao 2, am : b man che ln, day qua, nh ban ngay (mat tri b che lap) ma thay sao Bac au ; tien i th b ng va ghet ; c lay long ch thanh ma cam hoa c ngi tren th tot. Giang : Hao, am nay gia que Li, ac trung ac chnh ; nhng ke ng vi no la hao 5, am nhu bat chnh, khong giup c no; khong tin no; no nh mot hien than gap mot am chua, nen v vi mat tri (que Li) b may mu che day. Co muon theo 5 th b 5 nghi k va ghet, ch co cach gi vng c trung trinh, lay long ch thanh ma oi x vi 5, roi sau 5 se tnh ngo. Ch nhc ay tro hao 5. 3. Cu tam : phong k bai, nhat trung kien muoi. Chiet ky hu quang, vo cu. Dch : hao 3 dng : b man che kn mt, ban ngay ma thay sao nho (muoi) gay canh tay phai , khong co loi Giang : hao nay dng cung, tren cung que Li la ngi sang suot, co tai ; nhng hao tren cung ng vi no lai bat tai (am nhu); khong giup g c no; a vay con b hao 4 che am, hoan canh con te hn hao 2 na, cho nen bao la b tam man che kn mt, ban ngay ma toi nh em , thay c ca nhng v sao nho. Nh vay hao 3 nh ngi b gay canh tay phai (tro hao 6 khong giup c g no), no khong co loi v hoan canh khien vay. 4. Cu t : phong k bo, nhat trung kien au, ngo k di chu, cat Dch : hao 4, dng : b man che ln day qua, nh ban ngay ma thay sao Bac au ; gap ngi ban bang vai ve, tot. Giang : hao nay dng cng, a v cao, co the lap c s nghiep, nh bat trung, bat chnh lai b hao 5 am nhu, hon am che lap hoan canh cung nh hao 2, cung ban ngay ma thay sao bac au, nhng nay c hao 1 di ong c (cung dng cng) bang vai ve ng vi no, cung coi la tot c. 5. Luc ngu : lai chng, hu khanh, d, cat Dch : hao 5, am : mi nhng nhan tai giup mnh th c phuc, co tieng khen, tot. Giang : hao nay a v ch ton, am nhu, khong co tai, tao c s nghiep thnh ln, nhng kha la co c trung ( gia ngoai quai) va co hao 3, 4 dng cng, hien tai di mnh, neu biet mi ho giup mnh th co phuc va c tieng khen, tot. 6. Thng luc : phong ky oc, bo k gia, khuy k ho Huych k vo nhan, tam tue bat ch, hung Dch : hao tren cung, am : cat noc nha rat cao ln ma phong mnh lai nho hep, b bng bt (t mnh khong muon ai lui ti vi mnh), cho nen nhn vao ca, lang tanh khong thay bong ngi, ba nam khong thay ai (hoac khong giac ngo), xau Giang : hao nay kho hieu, moi sach giang mot khac, chung toi theo cach hieu cua Phan Boi Chau v hp vi Tieu Tng truyen hn ca. Hao nay am nhu, nh ngi hon am, ma tren cung, co a v rat cao, y nh ngi cat nha, noc rat cao (a v cao), ma buong mnh lai thap hep (ban tnh am nhu), the la t mnh che lap mnh, nen

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

251

khong ai lui ti nha mnh, do o ma ng ca nhn vao, khong thay bong ngi, ba nam khong thay ai (hoac ba nam van khong giac ngo : ch la thay ro). Khong g xau hn.

Ten que la thnh ln, rat tot ma khong co hao nao that tot, hao nao cung co li ran e. Co nhan muon canh bao chung ta thi thnh ln, co phuc th cung co san mam hoa, phai can than lam mi c. Cac que khac, thng hao dng ng vi am, am ng vi dng mi tot, que nay trai lai , dng ng vi dng (nh 1 va 4) mi tot. o cung la mot li khuyen na : thi thnh, ngi ta thng v quyen li chia re nhau ma hoa suy, phai biet ong c, ong tam vi nhau, th mi tranh c hoa.

56. QUE HOA SN L Tren la Li (la), di la Can (nui)

Thnh en cung cc th phai suy, en noi mat cho , phai i au at khach , cho nen sau que phong ti que L. L la bo nha ma i tha phng. Thoan t : L : tieu hanh, l trinh, cat Dch : au : hi hanh thong. i au ma gi ao chnh th tot Giang : cho cua la la mat tri hay lo, ch khong phai tren nui : tren nui lau lau van co am la chay rng hay ot rng , nhng ch mot thi gian ngan thoi. Cho nen dung cai tng la (Li) tren nui (Can) e ch canh bo nha ma i au que ngi. Canh do la canh bat ac d, nhieu lam ch co the hi hanh thong c thoi, neu ngi i au biet gi c trung, thuan, nh hao 5 yen lang nh noi quai Can, sang suot nh ngoai quai Li, Hao 5 ac trng ma lai la am gia hai hao dng, biet thuan theo dng. Cai ao au la mem mong, ng lam cao e ngi ta khoi ghet ; nhng mat khac, cung phai yen lang sang suot gi t cach, ao chnh cua mnh e ngi ta khoi khinh. Gi cho c ngha ly trong hoan canh o that la kho (L chi thi ngha, ai h tai : li Thoan truyen)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

252

ai Tng truyen cung lai ap dung vao viec hnh phap, khuyen phai x oan sang suot (Li) va than trong (nh Can), ng giam toi nhan qua lau trong nguc (Quan t d minh than dung hnh, nh bat lu nguc). Hao t 1. S luc : l toa toa, t ky s thu tai. Dch : hao 1, am : au ma t cach nho nhen, tan man tc la t chuoc lay hoa Giang : hao nay am nhu, v thap nhat, v vi ngi ch a cung, t cach hen ha oi vi chu nha mnh au ma tham lam, tan man, khien ngi ta ghet, nh vay la t rc hoa vao than mnh. 2. Luc nh : l tc th, hoai ky t, ac ong boc, trinh Dch : hao 2, am : at khach, c cho tro an lanh, gi c tien bac, lai co ay t tin can. Giang : at khach nen nhu thuan, ma hao nay la am nhu, ac trung, ac chnh, tren lai ng vi hao 5 cung la am nhu, ac trung ma lai van minh ( ngoai quai Li), nh gap c chu nha tot, mnh co cho tro an lanh, lai gi c tien, co ay t tin can, moi viec eu tot ca. 3. Cu tam : l, phan k th, tang k ong boc, trinh, le Dch : hao 3, dng : at khach, ma (t mnh) ot cho tro, mat ay t , du chnh ang cung nguy. Giang : hao nay qua cng (dng v dng), bat trung at khach nh vay khong tot, v lai kha cao, co y t cao, b chu nha tro uoi, nh vay khong khac g t ot cho tro cua mnh, ay t cung khong a mnh, mat long ca ngi tren ke di, du mnh co chnh ang cung nguy. 4. Cu t : l vu x, ac k t phu, nga tam bat khoai Dch : hao 4, dng : ti at khach, c cho tam, co tien cua va o ho than (tng trng bang cai bua)) nhng trong long khong vui. Giang : tuy dng cng nhng v am, lai di cung ngoai quai, la biet mem mong, t ha, tc biet x the, cho nen c cho tam, co tien cua, vat lieu phong than, nhng tren, hao 5 am nhu, lai thap hen, cung chang giup c g, v vay long 4 khong vui. Cac sao khac cho t phu la cai bua sac ben, va giang la : l khach ti ni, khong co quan tro, ch co manh at gai goc, phai dung bua ben pha bui b ma lam cho , nen trong long khong vui. 5. Luc ngu : xa tr, nhat th vong, chung d d menh Dch : hao 5, am : ban con tr, mat mot mui ten, sau c khen va phuc loc (hoac chc v : menh) Giang : thng hao 5 tro ngoi vua, nhng neu vua la lam l khach th vua mat nc, cho nen ch nen coi la mot l khach thoi, mot l khach van minh ( ngoai quai Li), nhun nhan, mem mong, am nhu c long moi ngi (ac trung), nh vay tat c tot ep nh ban c con tr (mot loai chim ep tng que Li), ton hao khong may ma c tieng khen, va phuc loc. 6. Thng cu : ieu phan k sao, l nhan, tien Tieu hau hao ao, tang ngu vu d, hung.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

253

Dch : Hao tren cung, dng : con chim chay mat to, ngi l khach trc ci, sau keu khoc, v lau tau (vo y) anh mat con bo (c nhu thuan), xau. Giang : Than phan au ma lai tren chu nha, a la nghch canh roi, a vay lai qua cng (hao dng) mat long ngi, tat b uoi i, nh con chim chay mat to. Mi au hn h, v c tren ngi, sau phai keu khoc v mat cho tro. S d vay v khinh d anh mat c nhu thuan (tng bang con bo) rat can thi au.

Cuoi que L nay, cu phan boi chau co ghi cam tng : Xe canh khon nan khong g bang L, thiep the rat kho khan cung khong g bang L, Tap quai truyen noi rang : L la t ngi than yeu la ng cung khon cua ngi vay : L qua than da, nhan chi cung da Tuyen sau hao khong mot ch cat, ch hanh nao ca D sinh gap hoi en rui, gi than at khach que ngi may khoi tai hoa la hanh phuc a ln roi. Vay nen trung chnh nh Luc nh (hao 2, am), van minh nh trung nh Luc ngu (hao 5, am) ma hao t khong co ch cat hanh. Huong g qua cng, bat trung nh Cu tam (hao 3, dng), Thng cu (hao tren cung, dng) na ru ? Vay nen ngi vao thi L, nen mang chat lay hai ch nhu, trung lam bua ho than. oc li cua Cu, chung toi vo cung cam than. Trong may chuc nam, v quoc gia, dan toc, Cu gi than que ngi, gap biet bao canh tui, rui ro, noi gian nguy, rot cuoc cung khong tranh khoi tai hoa, nhng luc nao cung gi c t cach, kh phach ch hng. Ai hieu c tnh canh l th, hieu c que L hn Cu? 57. QUE THUAN TON Tren di eu la Ton (gio, thuan)

Lam vao canh que ngi th thai o nen thuan tong ngi, cho nen sau que L ti que Ton. Ton la gio ma co ngha la thuan, la nhap vao J.Legge va R.Wilhem eu dch Ton la nhao vao. Thoan t : Ton : tieu hanh, li hu du vang, li kien ai nhan Dch : thuan th hi c hanh thong, tien hanh th co li, la bac ai nhan ma tn theo th co li.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

254

Giang : Que nay co mot hao am di hai hao dng, la am phuc tong dng, nen goi la Ton. Tieu nhan ma phuc tong quan t th co the tot, nhng phai co viec e tien hanh , ch khong phai ch yen ma tot, lai phai la bac ai nhan (co tai, c) ma tin theo. ai nhan tro hao 1 va hao 4. Nhat la hao 5, ac trung lai ac chnh na, 1 va 4 eu phai theo hao o. ai tng truyen giang : tren la gio, di la gio (Ton), la co hai luong gio tiep tuc theo nhau. Ngi quan t tiep tuc xuat phat menh lenh e thi hanh chnh s, ma thien ha phuc tong , cung nh van vat nga theo gio. Hao t : 1. S luc : tien thoai, li vu nhan chi trinh. Dch : Hao 1, am : tien lui t do, them vao cai ch hng, ben cua hang vo dung th co li. Giang : Hao nay am nhu di cung que Ton la ngi nhu thuan thai qua, con nghi ng, khong cng quyet tien hay lui, khong the lam g c ; Hao t khuyen phai theo cai ch kien cng cua hang ngi vo dung th mi tr c tat nghi hoac. 2. Cu nh : ton tai sang ha, dung s vu phan nhc, cat, vo cu. Dch : Hao 2, dng : Thuan nep di ging, dung vao viec le bat, ong cot roi ren th tot, khong co loi Giang : Hao dng ma vao v tr am thi Ton (thuan), nen qua thuan en noi nep di ging. May ma ac trung, khong phai la ke siem nnh, ma lai co long thanh; trong viec te than, ma nh vay th tot, khong co loi. S la chc quan coi viec te phan nhc (roi ren) dung e ta viec cung te, cau than 3. Cu tam : tan ton, lan Dch : thuan tong qua nhieu lan (qua mc) ang xau ho Giang : hao nay qua cng (dng v dng), bat ac trung, von nong nay, kieu cang, that bai nhieu lan, sau mi lam bo t ha, thuan tong, nhng lai thuan tong qua mc, viec g cung thuan tong du khong phai luc, ang xau ho, R.Wilhem giang : suy ngh i suy ngh lai nhieu lan k qua, ma khong quyet nh hanh ong, xau ho. 4. Luc t : hoi vong, ien hoach tam pham Dch : Hao 4, am : hoi han mat i, i san ve, c chia cho ba phan Giang : hao nay am nhu, hao 1 ng vi no cung am nhu, khong giup g c no, ma no lai b ket gia 4 hao dng tren va di, xau ; nhng nh no ac chnh, a v cao ( ngoai quai, sat hao 5) ma lai co c t khiem, thuan tong, nen c tren di men, chang nhng khong co g hoi han, ma con c thng cong. Thi xa i san ve, chia lam 3 phan (pham vat) : mot phan e lam o te, mot phan e ai khach, mot phan giao cho nha bep. Co cong ln mi c chia nh vay. 5. Cu ngu : trinh cat, hoi vong, vo bat li, vo s hu chung. Tien canh tam nhat, hau canh tam nhat, cat

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

255

Dch : Hao 5, dng : gi ao chnh th tot, hoi han mat i, khong co g la khong li, mi au khong kha ma cuoi cung tot ; (inh ninh nh) trc ngay canh ba ngay, (an o nh) sau ngay canh ba ngay, tot. Giang : Hao nay thi Ton, phai thuan tong ma ban the va v eu la dng ca,mi au khong tot , (vo s), e co ieu hoi han,may ma ac trung,ac chnh, hp vi t cach mot v chu , c gi c trung ,chnh ay th sau se tot ( hu chung ), hoi han mat het ma khong co g khong li .Tuy nhien,muon ket qua c tot th trc khi hanh ong, canh cai , phai inh ninh can nhac cho ky, roi sau khi canh cai phai khao nghiem chu ao Trong thap can : Giap, At ,Bnh, inh,Mau, Ky, Canh, Tan, Nham Quy Canh ng hang th 7, qua gia, ti luc phai thay oi (ch Canh trong hao t cung dung nh ch Canh la oi ) Ba ngay trc ngay Canh la ngay inh, ch inh nay mn ngha ch inh (inh ninh ) ; ba ngay sau ngay Canh la ngay Quy , ch quy nay mn ngha ch quy (quy ac la o lng). Cach dung ch ay cung nh cach dung ch trong thoan t que Co 6. Thng cu : ton tai sang ha, tang k t phu, trinh hung Dch : hao tren cung, dng : thuan nep di ging, mat o ho than, c gi thoi xau o th cang b hoa Giang : tren cung que Ton la thuan tong en cung cc nh ke nep di ging, ti noi c dng cng v vi o ho than (t phu) cua mnh cung mat luon. C gi thoi xau xa, e tien siem nnh o th cang b hoa. 58. QUE THUAN OAI Tren di eu la oai (cham, hoa duyet)

Ton co ngha la nhap vao, he nhap c vao long nhau, hieu long nhau, th mi a nhau ma hoa duyet, vui ve vi nhau, cho nen sau que Ton ti que oai. oai la cham ma cung co ngha la hoa duyet Thoan t . oai ; Hanh ; Li trinh Dch : vui th hanh thong. Hp ao chnh th li Giang : oai la cham, cung la thieu n. Nc cham lam cho cay co vui ti, sinh vat vui thch ; thieu n lam cho con trai vui thch. Vui thch th hanh thong, mien la phai hp vi ao chnh; phai ngay thang ; thanh thc , oan chnh. oai co hai hao dng pha trong, mot hao am ngoai, ngha la trong long phai thanh thc roi ngoai mat nh hoa ,nh vay la hp vi ao chnh, tot.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

256

Thoan truyen giang rong ra : vui ve ma hp vi ao chnh th la thuan vi tri, hp vi ngi. Vui ve ma i trc dan th dan quen kho nhoc : vui ve ma xong vao chon nguy hiem th dan quen cai chet ma cung xong vao ; ao vui ve (lam gng cho dan) that ln thay ; khuyen khch dan khong g bang. ai tng truyen thien ve s tu than, khuyen ngi quan t nen hop ban cung nhau giang ngha ly, ao c roi cung nhau thc hanh (d bang hu giang tap), e giup ch cho nhau ma hai ben cung vui ve. Hao t 1. S cu : hoa oai, cat Dch : hao 1, dng : hoa thuan vui ve, tot. Giang : dng di cung que oai la quan t ma khiem ha, tren lai khong t tnh vi au (v 4 cung la dng, khong phai la am, tieu nhan). Nen ch dung ao chnh ma hoa thuan vui ve vi moi ngi, tot. 2. Cu nh : phu oai, cat, hoi vong Dch : hao 2, dng : trung trc ma vui ve, tot, hoi han mat i Giang : gan hao 3, am nhu, tieu nhan, nhng hao 2 nay a dng cng ma lai ac trung, cho nen co c thanh thc cng trung, khong nhiem xau cua hao 3, khong b hoi han. 3. Luc tam : lai oai, hung Dch : hao 3, am : quay lai cau vui ve vi ngi di, xau Giang : am nhu, bat trung bat chnh, la hang tieu nhan tm vui ma khong gi ao ; la phan gai gia bon ngi con trai (4 hao dng, 2 tren, 2 di) cau vui vi 2 ngi tren, th khong dam v phan thap, phai quay lai cau vi hai ngi di, nhng ho cung khong them, v hao 1 cng trc ma chnh, hao 2 cng trc ma trung, ket qua la xau. 4. Cu t : thng oai , v ninh, gii tat, hu h. Dch : hao 4, dng : can nhac xem nen cau vui pha nao ma cha quyet nh uc, roi sau theo chnh bo ta, ang mng. Giang : dng cng ma v am, cha that la quan t, tren tha tiep hao 5 va trung va chnh, nhng di lai gan hao 3, tieu nhan, cho nen mi au do d, can nhac xem nen hng ve pha nao ; nhng nh co c dng cng, ong c vi 5, nen sau hng ve 5, quyet tam bo ta theo chnh, that ang mng. 5. Cu ngu : phu vu bac,hu le Dch : hao 5, dng : neu tin ker tieu nhan ma tieu mon (bac) het c trung chnh cua mnh th nguy. Giang : hay nay dng cng, trung chnh, a v ch ton, vao thi oai ma than can vi hao tren cung am nhu la ke tieu nhan lam chu s vui, roi ham vui bay ba th nguy, ay la li ran ke tr nc 6. Thng luc : dan oai

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Dch : hao tren cung, am : em s vui thu ti

Nguyen Hien Le

257

Giang : tren cung que oai ma am nhu la ke chuyen siem nnh, du do ngi ta tm vui mot cach bat chnh. Tat nhien la xau roi, chang can noi.

Chung ta e y : 6 hao th 2 hao am la tieu nhan du do 4 hao dng quan t, va 4 hao nay gi c chnh ao ca, v Kinh Dch tin nh Khong t rang muon lam vui long ngi quan t ma khong dung chnh ao th khong thanh cong (Duyet chi bat d ao, bat huyet a. Luan ng XIII 25) 59. QUE PHONG THUY HOAN Tren la Ton (gio), di la Kham (nc)

Hoa vui en cc iem roi th se li tan, v vay sau que oai en que Hoan, Hoan la la , tan tac Thoan t Hoan : hanh. Vng cach hu mieu Li thiep ai xuyen, li trinh dch : la tan : hanh thong. Vua ti nha thai Mieu, vt qua song ln th li, gi ao chnh th li Giang : tren la gio, di la nc (Kham cung co the hieu la may nh que Thuy loi Truan, cung goi la Van loi truan) ; gio thoi tren nc (hay may) lam nc tung toe ra (hay may tan ra ra) cho nen at ten que la Hoan Thng th nhom hop mi hanh thong (nh que Tuy), nhng li tan cung co khi hanh thong, chang han sng mu tu lai nhieu qua, nang len, no tan i th tot, hoac thi nhieu loan, dan chung tu hop lai chong oi, phai gian tan i v.v He hop thi th tot, trai lahi th xau. Muon cho cong viec giai tan hanh thong th nha cam quyen phai co long ch thanh, nh mot ong vua ti nha Thai Mieu ; lai phai biet mao hiem nh co gan vt qua song ln ; sau cung phai gi ao chnh, ng lam nhng viec bat chnh Thoan truyen giang y ngha hanh thong cua que nay nh sau ; noi quai von la que Khon, mot hao dng cua que Can vao thay hao 2 que Khon ma thanh que Kham ; ngoai quai von la que Can, hao 1 que Khon vao thay hao 1 que Can , thanh que Ton. Vay la trong trung quai Hoan co mot hao dng cng trong, mot hao am nhu ngoai, ma hao nay ac v. Thuan theo 2 hao dng tren no e tien len, nh vay la tot.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

258

Vt qua song ln ma co li v que co cai tng go (Ton cung la cay, go) tren nc, tc thuyen tren nc ; nh thuyen ma qua song c. Ngha bong la nh ngi ta co tai ma lam nen viec ln. ai Tng truyen ban rong ra, khuyen sau khi giai tan roi lai nen ngh ti viec nhom hop lai, ma muon nhom hop, thong nhat nhan tam th nen at le te Thng e, te To tien. Hao t 1. Dch : hao 1, am : dung con nga manh e cu vt, tot. Giang : au thi li tan, con co the gom lai c ; hao nay am nhu, kem tai, khong u sc, nhng tren co hao 2 dng cng ac trung, y thac vao c, nh i ng xa co con nga khoe, cho nen tot. 2. Cu nh : Hoan, bon k ky, hoi vong Dch : hao 2, dng : luc li tan, nen da vao hao 1 lam ghe ngoi th hoi han mat i. Giang : thi nay la thi li tan roi, de co viec an nan ; hao nay dng cng a giup c cho hao 1, bay gi nen da vao 1 lam ghe ngoi, an nhau th khoi phai hoi han. 3. Luc tam : Hoan ky cung, vo hoi. Dch : Hao 3, am : anh tan long rieng tay cua mnh i th khong hoi han Giang : Hao nay am nhu, bat trung, bat chnh, la ngi co long v ky, nhng v dng lai c hao tren cung chnh ng vi no, ma co long lo viec i (v la dng cng) ; neu 3 bo tnh v ky i, lo ganh viec i vi hao tren cung, th se khong hoi han 4. Luc t : Hoan ky quan, nguyen cat. Hoan k khau, ph di s t. Dch : Hao 4, am : gian tan be phai cua mnh i, rat tot. V nh vay la gian tan cai nho e tap hp cai ln lai thanh go ong ; ieu o ngi thng khong the ngh ti c. Giang : Hao nay am nhu, thuan, giup hao 5 va cng, va ac trung, nh v ai than giup mot minh quan, ma biet giai tan be phai cua mnh i ( s d noi vay v hao 1 di khong ng vien vi 4, cung nh 4 khong con be phai), e oan ket, tap hp ca quoc dan ma cung lo cu nc; nh vay la giai tan cai nho e gom cai ln tai thanh go ong, rat tot. Ngi thng khong the hieu c le o ma che sao lai giai tan ang cua mnh. Muon vay phai la ngi ac chnh (am v am) nh 4, va ac trung, cng cng nh hao 5. 5. Cu ngu : Hoan han k ai hieu, hoan vng c, vo cu Dch : Hao 5, dng : ban bo hieu lenh ln khap nc nh mo hoi phat ra khap than the, phat het kho lam cua vua e chu cap cho dan, khong co loi Giang : nam ch Hoan han k ai hieu toi ngha. Chu Hi giang la huy bo cac hieu lenh trc i, nhng hieu lenh o nh mo hoi, chay ra ma khong tr lai . Chung toi theo Phan Boi Chau ma dch nh tren la ban bo hieu lenh i khap ni. J.Legge va R.wilhem cung hieu nh vay, nhng giang la nhng hieu lenh o cu nguy c cho dan nh ngi b benh ma phat tan, lam cho mo hoi toat ra vay.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

259

Ba ch sau : hoan vng c ngha de hieu : vua nen tan tai e tu dan, cung nh hao 4, giai tan be phai e tu dan, eu la chnh sach tot thi li tan ca. 6. Thng cu : hoan k huyet kh, ch xuat, vo cu Dch : hao tren cung, dng : Tan (tr) c mau (vet thng cu) thoat khoi kinh s , khong co loi. Giang : hao nay cuoi thi li tan, sap het xau ; no co tai (dng cng) , lai c hao 3 ng vien, cho nen no thanh cong, tr c vet thng li tan va thoat khoi canh lo s.

Phan Boi Chau so sanh que nay vi que Tuy, ai y nh sau : Tuy va Hoan la hai thi trai ngc nhau, mot thi nhom hop, mot thi la tan, nhng thi nao cung hanh thong c ca, mien la biet hanh ong hp luc va co long ch thanh : thoan t hai que eu co 4 ch : Vua ti thai mieu , ngha la phai ch thanh nh nha vua khi vao te Thai mieu Nhng hai que khac nhau cho. Tuy co 4 ch : li kien ai nhan. Hoan co 4 ch : li thiep ai xuyen v thi Tuy , thuan canh, ch can co ngi tai c la lam nen viec con thi Hoan, nghch canh, phai co tai c ma lai phai mao hiem na. o la tham y cua co than. Sau hao que Hoan y ngha rat phan minh : hao 1, con mong cu cha c ; hao 2, li tan a nhieu roi ; hao 3 co the bat tay lam viec, muon vay phai bo long v ky i ; hao 4 phai giai tan be phai e oan ket toan dan ; hao 5 phai ra hieu lenh mi, ban phat cua rieng, hao 6 th thanh cong. Quan trong nhat la li khuyen hao 4 va 5. 60. QUE THUY TRACH TIET Tren la Kham (nc), di la oai (cham)

Khong the e cho li tan hoai c, tat phai chan bat lai, tiet che lai, cho nen sau que Hoan ti que Tiet. Thoan t : Tiet : Hanh, Kho tiet bat kha trinh Dch : tiet che th hanh thong. Nhng tiet che en mc cc kho th khong ai chu c lau. Giang : theo tng que, tren cham co nc ; b cham han che so nc cha trong cham, cho nen at ten la que Tiet.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

260

Cai g cung va phai th mi tot, thai qua cung nh bat cap eu xau ca. Que nay co 3 hao cng, ba hao nhu, khong ben nao qua ; lai them hao 2 va hao 5 eu la dng cng ma ac trung nh vay la x s c trung tiet, cho nen viec g cung hanh thong. Nhng tiet che qua, bat ngi ta kho cc th khong ai chu c lau, nh vay khong con hanh thong na. Thoan truyen khuyen nha cam quyen nen theo luat tiet che cua tri at : bon mua thay oi, nang ma, nong lanh eu co chng mc, ma tr dan : han che long ham muon, tnh xa x cua con ngi, bat dan lam viec va sc thoi, nh vay khong ton cua cai, khong hai dan (Tiet d che o, bat thng tai, bat hai dan). Li o giong li khuyen trong luan ng : Tiet dung nhi ai dan (de dat trong viec tieu dung ma yen dan). ai tng truyen khuyen ngi quan t (quan t ay tro hang ngi tr dan) at ra so, o, ngha la han nh mot chng mc nao o trong s lam viec va hng thu cua dan, tuy ao c, tai nghe cua moi ngi. (Quan t, d che so o, ngh c hanh). Nh vay la ai Tng truyen a cho ch tiet mot tac dung rat ln : tiet che co ngha gan nh ke hoach hoa ngay nay va co muc ch thi hanh s cong bang trong xa hoi, nh li ai Tng truyen que Khiem (xng vat bnh thi : cho s vat c can xng, quan bnh) Hao t 1. S cu : bat xuat ho nh, vo cu Dch : hao 1, dng : khong ra khoi san ngo, khong co loi Giang : hao nay dung ch tiet vi ngha t mnh tiet che mnh, tc de dat. vao thi Tiet che, lam viec g cung phai ung mc (trung tiet) mi tot. Hao 1, dng cng, ac chnh, au thi tiet che, biet than trong, khong ra khoi san ngo, v biet la thi cha thong, hay con tac, nh vay la ung vi ao tiet che, khong co loi. Hai ch ho nh chung toi dch theo ngha ngoai hoi chi nh cua Chu Hi. J Legge dch la khong ra khoi cai san ngoai cai ca (door) ; R.Wilhem dch la khong ra khoi cai san va cai ca (door) 2. Cu nh : bat xuat mon nh, hung Dch : hao 2, dng : khong ra khoi cai san trong ca, xau Giang : hao nay ang le ra giup viec c, v thi a khac thi cua hao 1 a thong roi khong tac na ma lai c hao 5 tren cung dng nh mnh giup sc cho ; vay ma ong ca khong ra cung nh 1, hanh vi o xau (hung) Ch mon J Legge va R.Wilhem eu dch la gate, ca ngo, tc ca ngoai cung. T Hai ch giang : ca co mot canh goi la ho, hai canh goi la mon, toi khong biet cai nao la ca ngo, cai nao la ca nha. Phan Boi Chau khong phan biet the nao la mon, la ho, dch la ca het. iem o khong quan trong ; ch can hieu ai khai la khong ra khoi nha, khong i au. 3. Luc tam : bat tiet nhc, tat ta nhc, vo cu Dch : hao 3, am : khong de dat (t tiet cho mnh) ma phai than van, khong o loi cho ai c.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

261

Giang : am nhu, bat trung, bat chnh, lai ci len hai dng,ma muon tien ti coi nguy hiem (que Kham tren), nh vay lakhong biet de dat, t tiet che, rc va vao than, con o loi cho ai c na. 4. Luc t : an tiet, hanh Dch : hao 4, am : vui ve t tiet che (khong mien cng), hanh thong Giang : nhu thuan, ac chnh, vang theo hao 5, thc tam de dat, t tiet che dung thi, cho nen hanh thong 5. Cu ngu : cam tiet, cat. Vang hu thng Dch : hao 5, dng : tiet che ma vui ve (cho la ngon ngot) th tot. C the ma tien hanh th c ngi ta trong, khen. Giang : hao nay v ch ton, lam chu que tiet, co u cac c dng cng trung chnh t tiet che mot cach vui ve, thien ha noi gng ma vui ve tiet che, cho nen tot, va c the ma tien hanh th co cong ln, ang khen. 6. Thng luc : kho tiet, trinh hung, Hoi vong Dch : hao tren cung, am : tiet che ma ti mc cc kho, neu c gi mai (trinh) thoi o th xau. Nen biet hoi han, bt thai qua i th het xau Giang : hao nay trai vi hao tren, v tren cung que tiet, co ngha la tiet che thai qua, ti cc kho, khong ai chu c hoai nh vay Hai ch hoi vong ay khong co ngha thng dung la hoi han tieu tan i, ma co ngha la neu hoi han th cai xau (hung) se tieu tan i.

Sau mot cuoc li tan, phong tuc suy oi, kinh te cung quan, cho nen phai tiet duc, tiet che nhu cau. Nhng tiet che mot cach va phai thoi, (khong nen thai qua) ma hp thi th mi tot. Chung ta nhan thay 6 hao chia lam 3 cap : 1 va 2 lien nhau ma 1 tot, 2 xau ; 3 vi 4 lien nhau ma 3 xau, 4 tot ; 5 va 6 lien nhau th 5 tot 6 xau ; ch do le hoac hp thi hay khong, ac trung, ac chnh hay khong 61. QUE PHONG TRACH TRUNG PHU Tren la Ton (gio), di la oai (cham)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

262

a inh tiet che th ngi tren phai gi c tn e ngi di tin theo, cho nen sau que Tiet ti que Trung phu. Trung phu la co c tn (phu) trong (trung) long. Thoan t Trung phu : on ng cat, li thiep ai xuyen, li trinh Dch : trong long co c tin ti cam c heo va ca, tot nh vay th loi qua song ln c, gi ao chnh th li Giang : que nay gia co hai ao am (hai net t), nh trong long trong rong (h tam) khong co t duc, t y, con 4 hao dng la net lien, ac, thc (trai vi h) ma hao 2 va hao 5 lai ac trung ( gia noi va ngoai quai), vay la co c trung thc. Do o ma at ten la que Trung phu Theo ngha th tren la Ton, thuan vi ngi di ; di la oai, phuc tong ngi tren ; nh vay la cam hoa c dan. Long ch thanh cam c nhng vat ngu, khong biet g nh heo va ca. Lay long ch thanh, h tam ma ng pho vi nguy hiem th vt c het, nh qua song ln ma ngoi chiec thuyen trong h khong ( h chu) , khong ch g ca, that la an toan. Phai gi chnh ao mi tot. ai tng truyen giang ; gio tren, cham uoi, la gio (lam) ong c nc nh long thanh thc cam ong c ngi. Nen lay long trung thanh ma x viec thien ha ; nh x toi th xet i xet lai, tm cach cu toi nhan , tha cho toi chet Hao t 1. S cu : ngu cat, hu tha, bat yen Dch : hao 1, dng : lieu tnh cho chac chan roi mi tin th tot, co long ngh khac th khong yen Giang : hao nay mi vao thi Trung phu, tuy ng vi hao 4, am nhu, ac chnh la ngi ang tin, nhng bc au, phai xet cho k lng xem 4 co ang tin khong , khi a tin roi th ng co oi ch hng, long phai nh roi mi tnh ma yen c 2. Cu nh : mnh hac tai am, ky t hoa chi Nga hu hao trc, ngo d nhi m chi Dch : hao 2, dng : nh con hac me gay bong dam con nho hoa lai ; lai nh toi co chen ru ngon, toi cung anh chia nhau Giang : hao nay ng vi hao 5 tren, ca hai eu co c dng cng, lai ac trung eu co long thanh thc, eu la nhng hao quan trong trong que Trung phu ; hai ben cam ng, tng ac vi nhau nh hac me gay ma hac con hoa lai, nh mot ngi co chen ru ngon ma chia vi ban. Theo he t thng truyen, chng VIII, so 5, Khong t giai thch y ngha hao nay nh sau : Ngi quan t trong nha ma noi ra, neu li noi hay th ngi ngoai nghn dam cung hng ng, huong chi la ngi gan hanh vi t gan phat ra th anh hng hien ngay xanh vay chang nen than trong lam .

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

263

Khong t a hieu rong tieng gay cua con hac la li noi hay ; va chen ru ngon la hanh vi ep, ma khuyen chung ta phai than trong ve ngon, hanh. 3. Luc tam : ac dch , hoac co, hoac bai, hoac khap, hoac ca Dch : hao 3, am : gap c ban (ch) luc th anh trong, vui mua, luc th chan nan ma ngng, luc th khoc, luc th hat Giang : hao nay am nhu bat chnh, bat trung, ng vi hao tren cung, dng cng ma bat trung, bat chnh, nh hai ngi am vi nhau ma khong thanh thc, tnh tnh thay oi luon luon, vui o roi khoc o. (Hoac co hoac bai, co ngi hieu la : luc th co vo, luc th bo i) 4. Luc t : nguyet c vong, ma that vong, vo cu Dch : hao 4, am : trang mi bon (gan ti ram), con nga bo ban ma tien len, khong loi Giang : hao nay ac chnh, than can vi hao 5, c vua tn nhiem s thnh vng a gan ti tuyet nh roi, nh trang mi bon en ngay ram. No ng vi hao 1, hai ben cap ke nhau nh cap nga, nhng no biet phuc tong ao ly, nen sau bo 1,e chuyen nhat vi 5, nh vay khong co toi loi g. 5. Cu ngu : hu phu luyen nh, vo cu Dch : hao 5, dng : co long ch thanh rang buoc, khong loi Giang : nh tren a noi, hao nay ngoi ch ton, co u c trung chnh, thanh tin buoc c long thien ha. 6. Thng cu : Han am ang vu thien, trinh hung. Dch :Hao tren cung, dng : Tieng ga len tan tri, du co chnh ang cung xau. Giang : Hao nay dng cng, khong ac trung, lai vao thi thanh tn a cung cc, c tin a suy, vay la co danh ma khong co thc. Lai them khong biet tieng thong, muon co gi c tnh (v co tnh dng cng), cho nen v vi con ga khong la loai bay cao c ma muon len ti tri. Vay long thanh tn van la tot, nhng phai ng thai qua ma biet bien thong, Phan Boi Chau nhac truyen ngu ngon anh chang ho V (co sach noi la ho Vi) thi Xuan Thu hen vi mot ngi con gai di cau; ngi o khong ti, nc len cao, anh ta c om cot cau chu chet. Tn nh vay la ngu, khong biet bien thong. 62. QUE LOI SN TIEU QUA Tren la chan (sam), di la Can (nui)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

264

Tin (Trung phu) ma lam ngay, khong xet ieu tin o phai hay khong, th co the mac lam loi, cho nen sau que Trung phu ti que Tieu qua. Qua co hai ngha : loi, ra ngoai cai mc va phai. Thoan t di ay dung ngha sau : Thoan t : Tieu qua : Hanh, li trinh. Kha tieu s, bat kha ai s. Phi ieu di ch am, bat nghi thng, nghi ha, ai cat. Dch : Cai nho nhieu hn : Hanh thong hp ao chnh th li. Co the lam viec nho, khong the lam viec ln. Con chim bay ma e tieng chim lai, khong nen len cao ma nen xuong thap. Ngi quan t biet c vay th tot. Giang : Que nay trai vi que ai qua so 28. ai qua co 4 hao dng gia, 2 hao am di cung va tren cung, nh vay dng nhieu hn am, ma dng co ngha la ln, am la nho, cho nen ai qua co ngha la cai ln (dng) nhieu hn. Tieu qua co 2 hao dng gia, 4 hao am tren va di, nh vay la am tc cai nho nhieu hn dng tc cai ln; cho nen at ten la Tieu qua. Tieu qua la cai nho nhieu hn; nhng cung co ngha la qua chut t. Bnh thng th va phai la hay. Nhng cung co khi qua mot chut lai hay, chang han trong nha, chong tieu pha nhieu qua, v chat bop mot chut e c trung bnh; hoac khi thien ve ben ta qua, muon lay lai mc trung th nen thien va ben hu mot chut. Nhng viec g cung phai hp le, hp thi, hp ao chnh th mi c. o la y ngha cau au. Cau th hai : Ch nen qua trong viec nho, khong nen qua trong viec ln; v viec nho, l co qua mot chut, hau qua khong tai hai, con viec ln ma l qua mot chut, mot li co the i mot dam, hau qua rat nang ne, nh viec nc, loi lam mot chut co the gay chien tranh hoac s suy sup ve kinh te Thoan truyen giang : cac hao dng (ln) eu khong ac trung, la quan t nhat thi, khong lam viec ln c. Cau th ba toi ngha, khong hieu sao lai dung tng con chim ay. Moi nha giai thch mot khac : Chu Hi bao trong thc, ngoai h nh con chim bay, co le v cho hai hao am di nh hai chan chim, hai hao am tren nh hai canh chim xoe ra ? Con ve y ngha th co ngi giang : ngi quan t thi Tieu qua nen khiem ton, khong nen co tieng tam qua ln, ch nen nh tieng chim keu khi bay, thoang qua ma thoi, ma cung khong nen ngoi cao, nh con chim khong nen bay len cao. Hai ch ai cat, cac sach eu dch la rat tot; Phan Boi Chau dch la tot cho ngi quan t, neu ng co tieng tam, ng ngoi cao. ai o tro ngi quan t. ai tng truyen giang : Chan tren Can la tieng sam tren nui, b nghet v nui ma thu hep lai, nen goi la Tieu qua. Ngi quan t thi nay ch nen lam qua trong nhng viec nho, nh co the qua cung knh, qua thng cam trong viec ma chay, qua tiet kiem. Hao t : 1. S luc : Phi ieu d hung Dch : Hao 1, am : Chim (nen nap ma lai) bay, nen xau.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

265

Giang : hao nay am nhu, bat tai, c hao 4, dng, giup, lai thi hi qua (Tieu qua), nen hang hai muon lam viec qua, e mac va, cho nen xau. Ch nen lam chim nap, ng lam chim bay. 2. Luc nh : Qua ky to, ngo ky t, bat cap ky quan. Ngo ky than, vo cu. Dch : Hao 2, am : Vt qua ong ma gap ba; khong c gap vua th nen gi phan be toi, nh vay khong loi. Giang : Hao nay nhu thuan, trung chnh, vao thi Tieu qua, co mot chut ma khong loi. No la am ang le cau dng, ma no vt hai hao dng (3 va 4) e gap (ng vi 5) ngha la gap am na, cho nen cho nen Hao t noi la vt ong ma gap ba. Hao t khuyen hao nay thap, la phan lam toi, khong gap c vua th c gi phan be toi (ng va hang nhng be toi khac). Hao nay toi ngha, chung toi dch theo Phan Boi Chau; Chu Hi giang la : khong gap c vua th gap be toi, nh vay la gi c trung, chnh, tuy hi qua (v muon gap vua) ma khong loi (sau gap be toi). Ca hai cach giang eu khong xuoi. 3. Cu tam : Phat qua phong chi, tong hoac tng chi, hung. Dch : Hao 3, dng : Chang qua phong b (tieu nhan) th roi se b chung lam hai ay. Giang : Thi Tieu qua; tieu nhan nhieu hn quan t, nen e phong qua can than th tot. Hao nay dng cng ac chnh la quan t, nhng v qua cng (dng v dng), t th, khong e phong can than nen b va. Hao nay xau nhat trong que v b 2 hao am tren ep xuong, 2 hao am di thuc len, ch co moi hao 4 la ban, ma chang giup c g. 4. Cu t : vo cu, phat qua ngo chi, vang le, tat gii Vat dung vnh trinh Dch : hao 4, dng : khong loi v khong qua dng ma va ung vi ao ly thi Tieu qua, neu tien ti th nguy, nen ran ve ieu o, ng co gi c cng cua mnh, ma nen bien thong. Giang : hoan canh hao nay y het hao 3 ; cung b 2 hao am ep tren, 2 hao am thuc di, va cung cho cha dt c vi noi quai, cha len han c ngoai quai, ang le cung xau, nhng nh 4 tuy dng ma v am, nh vay la hi biet mem deo, khong qua cng nh 3, ung vi ao ly thi Tieu qua, cho nen khong co loi. Tuy nhien phai nh ng tien len ma theo hai hao am, nh vat la qua nhu mat, se nguy, ma cung ng co chap gi tnh dng cng cua mnh, ma nen bien thong. 5. Luc ngu : mot van bat vu, t nga tay giao Cong dac, thu b tai huyet Dch : Hao 5, am : may kt ma khong ma coi tay cua ta, ong ban ma bat lay no hang. Giang : am dng tiep xuc vi nhau th mi thanh ma, nay am len qua cao roi (hao 5), dng di, am dng bat hoa, co cai tng may kt ma khong ma coi tay cua ta (nh Thoan

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

266

t que Tieu suc so 9), ai y la khong lam c g ca : v la am nhu, bat tai lai vao thi am nhieu qua. Ch co mot cach la xuong tm hao 2, cung am, ma lam ban. Ch cong (ong) ay tro hao 5, b (no) tro hao 2, hao 2 v am, toi tam cho nen v vi cai hang. 6. Thng luc : phat ngo qua chi, phi ieu li chi. Hung, th v tai sanh Dch : hao tren cung, am : khong ung vi ao ma lai sai qua, nh con chim bay cao qua, xa qua, s b tai va Giang : hao nay am nhu, ma hieu ong v ngoai quai Chan (ong), lai vao cuoi thi Tieu qua, la thai qua, cho nen bao la sai ao qua ; co cai tng con chim bay cao qua, xa qua roi ; kho keo lai c ma con s b tai va na. Hao 6 nay la tieu nhan, tieu nhan ma vt len tren quan tu (dng, hao 4), cho nen ran la se b tai hoa. Que nay khuyen quan t vao thi tieu nhan, qua nhieu th ng nen qua cng nh hao 3, ma nen mem mong mot chut, bien thong nh hao 4. 63. QUE THUY HOA K TE Tren la Kham (nc), di la Li (la)

Qua la hn, tai c co cho nao hn ngi trong mot viec g o th lam nen viec ay, cho nen sau que Tieu qua ti que K Te. Te la vt qua song, la nen ; k te a vt qua, a nen, a thanh. Thoan t K te : hanh tieu, li trinh. S cat, chung loan Dch : a xong : hanh thong, neu lam not cac viec nho, co gi c nhng viec a thanh roi th mi li. Mi au tot, cuoi cung th loan (nat bet) Giang : trong thoan t nay, hai ch Hanh tieu , Chu Hi ng la tieu hanh mi ung ; tieu hanh mi la viec nho, c hanh thong. Chung toi cho cach hieu cua Phan Boi Chau (theo Thoan truyen) la ung hi, nen dch nh tren. Que nay tren la nc, di la la. La co tnh boc len ma di nc, nc th xay xuong, the la nc vi la giao vi nhau, giup nhau ma thanh cong. Cung nh noi nc e tren bep la, la boc len ma nc mi nong, mi soi c.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

267

Lai xet sau hao trong que : hao dng nao cung v dng, hao am nao cung v am, ma hao nao cung co ng vien : 1 dng, co 4 am ng ; 2, am, co 5, dng, ng ; 3, dng,co 6, am ng ; au o tot ep ca, moi viec xong xuoi, the la hanh thong. vao thi K te, viec ln a xong, con nhng viec nho cung phai lam cho xong na, th mi that la hoan thanh. Hoan thanh roi lai phai co gi c s nghiep ; neu khong th ch tot luc au thoi ma rot cuoc se nat bet. Ngha la luc tr phai lo trc ti luc loan. Thoan truyen giang mi au tot v hao 2 noi quai co c nhu thuan ma ac trung ; va rot cuoc se loan v ngng khong tien na, khong e phong na (chung ch tac loan) ai tng truyen cung can dan phai phong trc luc loan, luc suy. Hao t 1. S cu : due k luan, nhu k v, vo cu Dch : hao 1, dng : keo let banh xe (cham lai), lam t cai uoi, th khong co loi Giang : hao nay la dng, co tai, trong noi quai Li (la) co tnh nong nay, lai au que K te, co ch cau tien qua hang. Nen hao t khuyen phai than trong, thung thang (keo let banh xe lai), cha qua song c au (nh con chon t cai uoi, khong loi c), nh vay mi khoi co loi. 2. Luc nh : phu tang k phat, vat truc, that nhat ac Dch : hao 2, am : nh ngi an ba anh mat cai man xe, ng uoi theo ma lay lai c i bay ngay se c Giang : hao nay gia hao noi quai Li, co c van minh, trung chnh, co the thc hien c chnh mnh. No ng vi hao 5 dng cng, trung chnh, a v ch ton, nhng thi K te, a xong viec, nen 5 khong oai hoai ti 2, thanh th 2 nh ngi an ba co xe e i, ma anh mat cai man che bon mat xe, khong i c. Tuy nhien v 2 trung chnh ma ao trung, chnh khong b bo lau bao gi, nen ng mat cong theo uoi, c i roi t nhien se c nh y. 3. Cu tam : cao ton phat Qu Phng tam nien. Khac ch, Tieu nhan vat dung Dch : hao 3, dng : vua Cao Ton anh nc Qu Phng, ba nam mi c, ng dung ke tieu nhan. Giang : hao nay la dng v dng, nen qua cng cng, hoa ra khinh suat, phai than trong nh vua Cao Ton, tc Vu inh (1324 1264) nha An, khi anh mot r nho la Qu Phng ma cung mat ba nam mi c ng dung ke tieu nhan la ki khuyen chung, ch khong phai ch rieng hao 3 nay. 4. Luc t : chu hu y nh, chung nhat gii Dch : Hao 4, am : thuyen b nc vao, co gie e bt lo, phai ran s suot ngay

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

268

Giang : a bat au len ngoai quai Kham, nguy hiem, phai phong b can than, nh ngi ngoi chiec thuyen b nc vao, phai co gie e bt lo. Hao nay am nhu, v am, ac chnh, la ngi than trong biet lo s. 5. Cu ngu : ong lan sat ngu, bat nh tay lan Chi thc te , thc thu k phuc. Dch : hao 5, dng : hang xom ben ong mo bo (lam te le ln) ma thc te khong hng c phuc bang hang xom ben tay ch te le s khai Giang : hang xom ben ong la hao 5, ben tay la hao 2. Ca hai hao eu ac trung, ac chnh, long ch thanh ngang nhau ; 5 a v ch ton lam te le ln, nhng c hng phuc th 2 lai hn 5, ch v 2 gap thi hn : 2 vao oan au K Te sc tien con manh, tng lai con nhieu ; 5 vao gan cuoi K te, lai gia que Kham (hiem), tien ti mc chot roi, sap nguy, thnh cc roi th phai suy. 6. Thng luc : nhu k thu, le Dch : hao tren cung, am : t cai au, nguy Giang : tieu nhan bat tai (hao nay la am) thi cuoi cung cua K Te, lai tren het que Kham, cang nguy na, nh mot ngi loi qua song, nc ngap ca au.

K te von la mot que tot, nhng ch ba hao au la kha tot, con ba hao sau th cang tien len cang xau : hao 5, kem phuc hao 2, ma hao tren cung (t au) so vi hao 1 (t uoi) con xau hn nhieu. Van la li khuyen gap thi thnh phai can than , e phong luc suy.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

269

64. QUE HOA THUY V TE Tren la Li (la), di la Kham (nc)

K te la qua song roi, xong roi, cung roi, nhng theo luat thien nhien, khong co le nao het han c, het mua nay en mua khac, het thi nay en thi khac, het lp nay en lp khac, sinh sinh hoa hoa hoai, c bien dch vo cung ; do o sau que K te ti que V te : cha qua song, cha xong, cha het. Thoan t V te : hanh. Tieu ho ngat te, nhu k v, vo du li Dch : cha xong, cha cung : c hanh thong. Con chon nho chuan b vt qua song ma a t cai uoi, khong qua c, khong co g li ca. Giang : que nay trai han que tren : la tren nc, nc va la khong giao nhau, khong giup c nhau; ca 6 hao eu trai ngoi ca : dng v am, ma am v dng, cho nen goi la V te cha xong. V te ch khong phai la bat te, cha qua song c ch khong phai la khong qua c, se co thi qua c , luc o se hanh thong. Thi o la thi cua hao 5, co c nh trung, biet than trong ma gia que Li (thi van minh). Va lai tuy 6 hao eu trai ngoi, nhng ng vien nhau cng nhu giup nhau ma nen viec : them mot le hanh thong na. Thoan t khuyen ng nen nh con chon con, nong nay hap tap, mi sa soan qua song ma a lam t cai uoi, khong qua c na, khong lam c viec g li ca, khong tiep tuc c en cung. ai tng truyen khuyen phai xem xet ky cang ma at ngi, vat vao cho thch ang,th mi nen viec , ng at la tren nc chang han nh que nay. Hao t 1. S luc : nhu k v, lan Dch : hao 1, am : e t cai uoi, ang an han Giang : am nhu, tai kem, vao au thi v te, ma lai bc chan vao cho hiem (kham), nh con chon sap sa qua song ma a lam t cai uoi, khong biet tnh trc, phai an han. 2. Cu nh : due k luan, trinh, cat Dch : hao 2, dng : keo let banh xe, gi ao trung chnh th tot. Giang : dng cng la co tai, v am la bat chnh, thay hao 5 ngoi ton, ng vi mnh ma am nhu, co y muon lan lt 5, nh vay se hong viec, cho nen hao t khuyen nen giam tnh cng

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

270

cua mnh i (keo let banh xe, ham bt lai) va gi ao trung cua mnh (hao 2 ac trung) th tot, v he trung th co the chnh c. 3. Luc tam : v te : trinh hung, li thiep ai xuyen Dch : hao 3, am : cha thanh au, neu c tien hanh th b hoa, vt qua song ln th li. Giang : am nhu, vo tai, lai bat trung, bat chnh, khong lam nen viec au, neu c tien hanh th xau. Nhng a canh bao : tien hanh th xau ma sao lai bao qua song ln th li? Mau thuan chang? V vay ma co ngi ng trc ch li, thieu ch bat vt qua song ln th khong li mi phai. Co the giang nh vay : xet ve tai c cua 3 th khong nen tien hanh, nhng xet ve thi cua 3 : cuoi que Kham, la sap co c thoat hiem, hn na tren co hao 6 dng cng giup cho, th sap co c hoi vt qua song ln c. Luc o se co li. 4. Cu t : trinh, cat, hoi vong. Chan dung phat Qu Phng, tam nien, hu thng vu ai quoc Dch : hao 4, dng : gi ao chnh th tot, hoi han mat i. Phan phat (chan) tinh than, co vu dung kh ma anh nc Qu Phng, lau ba nam, nhng roi c nc ln thng cho. Giang : co tai dng cng, ma vao thi thoat khoi hiem (noi quai Kham), tien len coi sang sua van minh (ngoai quai Li), tren co hao 5, am, la ong vua tin cay mnh, th ang le tot. Ch v hao 4 nay bat chnh (dng v am) nen khuyen phai gi ao chnh. Lai khuyen phai phan phat tinh than va kien nhan mi lam c viec ln cho xa hoi, nh viec anh nc Qu Phng thi vua Cao Ton (coi hao 3, que K te) ba nam mi thanh cong. 5. Luc ngu : trinh, cat, vo hoi. Quan t chi quang hu phu, cat Dch : hao 5, am : co c trung chnh, tot, khong co loi. c van minh cua ngi quan t do ch thanh ma rc r, tot. Giang : hao nay am v dng la bat chnh, nhng v am nhu, ac trung (trung con tot hn chnh) vao gia ngoai quai Li, la co c van minh rc r, lai ng vi hao 2 ac trung, dng cng di, nen hai lan c khen la tot : lan au v co c trung, van minh ; lan sau v co long ch thanh, het long tin hao 2. 6. Thng cu : hu phu vu am tu, vo cu Nhu k thu, hu phu, that th. Dch : hao tren cung, dng : tin tng ch i nh thong tha uong ru chi th khong loi; neu qua t tin ma chm am trong ru che (t cai au) th la bay. Giang : dng cng tren cung que la cng ti cung cc, cung cuoi ngoai quai Li la sang en cung cc, eu la qua ca. Sap het thi v te roi, ma hao 4 va 5 a lam c nhieu viec roi, hao 6 nay ch nen t tn, lac thien an menh, vui th uong ru chi ma ch thi, nh vay khong co loi. Neu qua t tn en mc chm am trong ru che (nh con chon t cai au), khong biet tiet o th mat cai ngha, hoa bay

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

271

Kinh dch bat au t hai que Can, Khon, goc cua van vat; gia la hai que ham va hang, ao v chong, goc cua xa hoi, tan cung bang hai que K Te va V Te a xong roi lai cha xong ; nh vay la ham cai ngha viec tri at cung nh viec cua loai ngi, khong bao gi xong ; cai g ti chung roi lai tiep ngay ti thuy. Ma ao dch cung vay khong bao gi het. Dch cho ta niem hy vong tng lai. That la mot triet ly lac quan.

HE T TRUYEN
cung goi la

AI TRUYEN
DCH VA CHU THCH
THIEN TRUYEN

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

272

CHNG I 1. Thien ton a ti, Can Khon nh h ; t cao d tran, qui tien v h. ong tnh hu thng, cng nhu oan h Phng d tu loai, vat d quan phan, cat hung sinh h Tai thien thanh tng, tai a thanh hnh, bien hoa hien h Dch : (v thay) tri cao at thap (ma thanh nhan) vach ra que Can va que Khon ; cao thap a bay ra th nh c qu va tien, (dng qu ma am tien) ong va tnh a co luat nhat nh do o phan biet cng va nhu (dng la cng ong, am la nhu, tnh) Viec co xu hng phai trai nen sap vi nhau thanh nhom ; vat co hnh rieng nen chia ra tng bay, do o at ra li cat va hung Xem tren tri thay (nhat nguyet tinh than) thanh ra nhieu tng; xem di at thay (nui song, van vat) thanh ra nhieu hnh; s bien hoa nh vay a hien ro. Chu thch : tiet nay noi ve nguon goc va nguyen ly Kinh Dch Ch Phng ay co ngi hieu la ni va dch : cac loai oan tu lai tng phng. Chung thoi theo Phan Boi Chau ma dch nh tren R.Wilhem dch la bien so. 2. Th co cng nh tng ma, bat quai tng ang Dch : cho nen cng va mem giao nhau, giao nhau ma thanh bat quai, bat quai luan chuyen nhau (chong lan len nhau ma thanh sau mi bon que) 3. Co chi d toi nh, nhuan chi v phong vu, nhat nguyet van hanh, nhat han nhat th. Dch : co ong cho nhan vat bang sam set ln (am ch que Chan) ; tham nhuan cho muon vat bang gio ma (am ch que Ton), mat tri, mat trang xoay van, c lanh roi c nong (thay oi nhau hoai) Chu thch : ay noi ve s bien hoa thanh ra cac tng tren tri. 4. Can ao thanh nam, Khon ao thanh n. Dch : co ao Can (tc kh dng) nen thanh giong c, co ao Khon (tc kh am) nen thanh giong cai Chu thch : ch ao ay khong co ngha la ao c, cung khong han co ngha nh trong ao c kinh. Co the tam coi la luat thien nhien. Nam, n thng dch la trai, gai, nh vay la ch xet chung ve loai ngi thoi, ngha hep i. 5. Can tri thai (co ngi oc la ai) thuy, Khon tac thanh vat

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

273

Dch : ao Can lam chu (tac ong) luc mi au (luc cha thanh hnh); roi sau ao Khon lam cho (van vat) ngng ket ma thanh hnh. Chu thch : ch tri ay khong co ngha la biet, ma co ngha la lam chu, nh tri phu, tri huyen 6. Can d d tri, khon d gian nang Dch : can (nh c cng kien ma ong nen) de dang, khong ton sc ma lam chu tac ong luc mi au ; Khon (nh c nhu thuan ma) n gian, khong roi ren ma tac thanh van vat. Chu thch : tiet la tiep tiet tren. Tiet tren noi ve cong dung cua Can, Khon, tiet naynoi ve c cua Can, Khon. Ch tri ay ngha nh ch Tri tren, ch nang ay ngha nh ch tac tren. 7. D tac d tri, gian tac d tong. D tri tac hu than, d tong tac hu cong. Hu than tac kha cu, hu cong tac kha ai. Kha cu tac hien nhan ch c, kha ai tac hien nhan chi nghiep. Dch : (Ngi ta neu bat chc Can, x the mot cach), bnh di th (long mnh) ngi khac de biet (1) ; (neu bat chc Khon ma x s mot cach) n gian th ngi khac de theo mnh. Ngi khac de biet mnh th co nhieu ngi than vi mnh ; ngi khac de theo mnh th mnh lap c cong lao. Co nhieu ngi than th mnh c lau dai (2), lap c nhieu cong th s nghiep mnh ln. Mnh c lau dai th la co c cua hien nhan, co s nghiep ln th la co s nghiep cua hien nhan. Chu thch : may tiet tren noi ve ao, c cua Can, Khon ; tiet nay noi ve ngi hien. (1) D tac d tri : ch tri ay khong co ngha la lam chu nh trong hai tiet tren, ma co ngha la biet. Ch d th nhat ngha la gian, ch d th nh (d tri) la de, trai vi nan la kho. (2) Cu : lau dai, co ngha la gi chc vu lau, v nhieu ngi ong tam vi mnh. 8. D gian nhi thien ha ch l ac h, thien ha chi ly ac nhi thanh v ho k trung h. Dch : co c d (cua Can), co c gian (cua Khon) the la nam c ao ly trong thien ha roi ; nam c ao ly trong thien ha, the la co c cai a v gia tri va at (cung vi tri at thanh ba ngoi tam tai : tri, ngi, at, tham d c vi tri at). Chu thch : thanh v ho k trung, R.Wilhem dch la s toan thien trong o tc at c s hoan thien J.Legge, trong The I Ching, theo Chu Hi, dch nh chung toi. CHNG II 1. Thanh nhan thiet quai, quan tng, he t yen nhi minh cat hung. Dch : thanh nhan at ra que, xem tng trong que, roi ghep (1) li oan vao sau moi que moi hao e to ro le tot, xau. Chu thch : (1) He co ngha la buoc. Thi xa khac ch len the tre, va buoc cac the vao vi nhau. 2. Cng nhu tng thoi nhi sinh bien hoa.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

274

Dch : cng (que va hao dng), nhu (que va hao am) di ay nhau ma sinh ra bien hoa (dng thanh am, am thanh dng) 3. Th co (1) cat hung gia, ac that chi tng da : hoi lan gia, u ngu chi tng da. Dch : tot xau la cai tng cua s ac that ; hoi tiec la cai tng cua s lo ngai. Chu thch : (1) ch th co nay thi xa dung e chuyen khong thc co ngha nhan qua, cho nen chng toi khong dch. 4. Bien hoa gia, tien thoai chi tng da ; cng nhu gia, tru da chi tng da, luc hao chi ong, tam cc chi ao da. Dch : bien hoa la hnh tng cua s tien thoai ; cng (dng) nhu (am) la hnh tng cua ngay em; sau hao ong la cai ly cung cc cua tam ai (tri, ngi, at)(1) Chu thch : (1) hao 6 va 5 la tri, hao 4 va 3 la ngi, hao 2 va 1 la at ; v vay bao sau hao la tam tai 5. th co quan t s c nhi an gia. Dch chi t da, s lac nhi ngoan gia, hao chi t da. Dch : ngi quan t khi t x nh xem cai th t cua ao Dch (1) ma yen tam; nh li oan cac hao ma vui thch, ngam ngh khong chan. Chu thch : (1) th t cua ao Dch tc le ng nhien s viec no phai bien oi theo trnh t nao o, chang han thnh roi th suy, cung roi th bien thong. 6. Th co quan t c tac quan k tng nhi ngoan k t ; ong tac quan k bien nhi ngoan ky chiem ; th d t thien hu chi, cat vo bat li. Dch : ngi quan t khi yen th xem tng ma ngam ngh li kinh (1); khi hu s (muon hanh ong) th xem s bien hoa ma ngam ngh li oan que (2) ; nh vay ma c tri giup cho gap ieu tot, khong co g chang li. Chu thch : (1) ch t ay la li giang ve moi que, moi hao (quai t, hao t) tc la li Kinh cua Van Vng, Chu Cong (2) Chiem la li que bao ve s tot xau se gap, khi mnh xin que. CHNG III 1. Thoan gia, ngon ho tng gia da ; hao gia, ngon ho bien gia da. Dch : Li Thoan (Thoan t Van Vng at di moi que) la e chi ro cai tng (y tng va hnh dung) cua moi que ; li hao (hao t, Chu Cong at di moi hao) la e noi ve s trao oi, bien hoa cua cac hao. 2. Cat hung gia, ngon ho k that ac da ; hoi lan gia, ngon ho k tieu t da ; vo cu gia, thien bo qua da.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

275

Dch : cat (tot) hung (xau) la noi ve s ac (c) that (mat) ; hoi han la noi ve nhng sai lam nho ; vo cu la kheo sa loi. Chu thch : co sach giang hoi la co c c cat, lan la co c b hung 3. Th co liet qu tien gia, ton ho v ; te tieu ai gia, ton ho quai ; bien cat hung gia, ton ho t. Dch : cho nen xet v (ngoi), cua hao ma biet sang hay hen (1) ; xem tng cua que ma can nhac (quyet nh) c ln (dng) hay nho (am) (2) ; xet li oan ma phan biet c tot xau. Chu thch : (1) v du hao 5 la sang, hao 1 la hen. (2) V du que B, am thnh, cho nen thoan t noi la tieu lai (am ti, vao trong tc tieu nhan trong) ; que Thai dng thnh, cho nen thoan t noi la ai lai (dng ti, tc quan t trong) 4. u hoi lan gia ton ho gii, chan vo cu gia ton ho hoi. Dch : biet lo ve nhng hoi han (lam nho) th biet d phong cho gii han gia thien va ac (lui ve mot chut th la thien, tien qua mot chut th hoa ac) ; lam chan khi s vo cu (khong loi) la s an nan (biet an nan tc la long sa loi a bat au phat ong, chan len ma do o co the se khong loi). 5. Th co quai hu tieu ai, t hu hiem d ; t da gia cac ch k s chi. Dch : cho nen que th co ln nho (1) , li th co hiem hoc hay de dang, li la e bao cai hng dien bien. (2) Chu thch : (1) que ln la que nao ma dng thnh, am suy (quan t thnh, tieu nhan suy) ; ngc lai la que nho. (2) Biet cai hng dien bien cua s viec th biet tranh cai xau, tm cai tot (xu cat t hung) ; do o bao cho ta cai hng dien bien cung la bao cho ta cach x s. Vay neu ta sang suot th van lam chu c van menh cua ta. C ho Dch chu trng co thien menh tc luat thien nhien ch khong co nh menh. CHNG IV 1. Dch d thien a chuan, co nang i luan thien a chi ao Dch : Kinh dch (v co u cai ao cua tri at, cho nen) cung lam chuan ch vi tri at ; do o ma chnh on, sa sang c ao cua tri at. 2. Ngng d quan thien van, phu d sat a ly, th co tr u minh chi co. Nguyen thuy phan chung, co tri t sinh ch thuyet . Tnh khi vi vat, du hon vi bien, th co tri qu than chi tnh trang. Dch : (thanh nhan trc khi lam Dch) ngng len ma xem thien van , cui xuong ma xem a ly, cho nen biet cai c s d u va mnh ( 1 )Suy nguyen t trc , tr lai ve sau , nen biet cai thuyet song chet ( 2 ) Tnh va kh la vat chat hoat ong , hon tan ma bien nen biet c tnh trang quy than ( 3 )

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

276

sang .

Chu thch : (1) U la toi , luc ma van vat cha co hnh tch ro rang , ngc lai la minh , la

(2) Suy nguyen t trc la t khi am dng hoa hp , tu lai thanh hnh , tc la biet thuyet sinh (sinh ra); tr lai ve sau la ve luc am dng tieu kiet , kh tan , hnh tan , tc luc chet , do o ma biet c thuyet t (chet) (3) Quy than ay khac vi ngha ngay nay . Am dng ngng tu lai ma thanh hnh , thanh chat , o la tnh trang thuoc ve than ; khi hon tan roi , ch con mot khoi t vat , o la tnh trang thuoc ve quy (Giai thch cua Phan boi Chau 3. Du thien a tng t co bat vi ; tr chu ho van vat nhi ao te thien ha , co bat qua ; bang hanh nhi bat lu ; lac thien tri menh co bat u ; an tho on ho nhan ,co nang ai. Dch : ( Tren noi ve tri at ,ay noi ve thanh nhan ) Thanh nhan giong vi tri at cho nen khong trai vi tri at, c tr ( sang suot ) soi khap van vat , ma ao(nhan cua thanh nhan)giup khap thien ha cho nen khong bao gi qua, (luon luon hp vi ao trung );biet quyen bien (bang hanh ) ma khong lu ang ( khong mat le chnh ang ) vui le tri ,biet menh tri (1) cho nen khong lo lang ; yen vi canh ngo , on oc ve c nhan ,cho nen thc hanh c bac ai. Chu thch :(1) Ch tr menh ay tc la ch tr menh trong Luan ng; ng thap nhi tr thien menh . Menh khong phai la so menh , ma la cai luat , cai ao cua tri . 4. Pham vi thien a chi hoa nhi bat qua, khuc thanh van vat nhi bat di, thong ho tru da chi ao nhi tri, co than vo phng nhi dch vo the. Dch : (Thanh nhan) lay s bien hoa cua tri at lam khuon mau ma khong qua (van gi ao trung), uon nan ma thanh tu c van vat, chang bo sot vat nao, thong suot ao ngay em ma hieu no (tc ao u minh, sinh t, qu than) ; do o thay s huyen dieu cua bac ch than la khong co phng s ma bien hoa cua Dch khong co hnh the (khong han lng c) Chu thch : hai tiet sau, R.Wilhem cho la van noi ve ao Dch, ch khong noi ve ao thanh nhan, va tiet cuoi nay ong dch nh sau : Trong Dch co hnh thc va pham vi cua moi vat trong i at, khong g thoat ra ngoai c. Trong Dch moi vat moi ni c hoan thanh, khong sot vat nao. Cho nen, nh Dch chung ta co the thau c ao ngay em ma hieu no. Cho nen cai than tr (spirit) khong b gii han ni nao ca ma Kinh Dch khong b gii han hnh the nao ca. CHNG V 1. Nhat am nhat dng chi v ao Dch : mot am mot dng goi la ao Chu thch : cau nay Phan Boi Chau theo Chu Hi giang la : am, dng thuoc ve phan kh (tc phan hnh) hai cai o ap oi, chuyen van vi nhau cai l cua no goi la ao

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

277

R.Wilhem dch la : cai khien cho kh th am xuat hien, khi th dng xuat hien, cai o la ao (ao, R.Wilhem phien am la tao) J.Legge dch ao la s chuyen van cua s vat (the course of things) 2. Ke chi gia, thien da, thanh chi gia, tnh gia Dch : (tiet nay cung rat kho hieu nh tiet tren, moi nha giang mot khac, chung toi cham chc Phan Boi Chau va Chu Hi ma dch nh sau) Cai nguyen ly cai ao ay khi phat ra th tot lanh, cai tot lanh ay tc cai ao ay cu the hoa (thanh) ngi (va van vat) th bay gi goi la bang tnh. Chu thch : t tng trong tiet nay giong t tng trong cau thien menh chi v tnh, sach Trung Dung ; va giong thuyet tnh thien cua Manh T 3. Nhan gia kien chi v ch nhan, tr gia kien chi v tr. Bach tnh nhat dung chi nhi bat tri, co quan t chi ao tien h. Dch : (ao rat huyen nhiem tinh vi, khong ai biet het c, tuy bam thu khac nhau ma ) ngi (co c) nhan thay no nhan, goi no la ao nhan ; ngi tr (sang suot) thay no tr , goi no la tr. (Con hang ngi thap kem tc) tram ho ngay nao cung dung no ma chang biet, cho nen ao ngi quan t (gom ca nhan lan tr, mi t ngi co c) 4. Hien ch nhan, tang ch dung, co van van nhi bat d thanh nhan ong u, thnh c ai nghiep ch h tai. Dch : aho o hien ro c nhan, ma mau nhiem ve tac dung ; no co vo van vat ma (vo tam) khong lo lang nh thanh nhan, cho nen cai c cua no cc thnh, s nghiep cua no cc ln. Chu thch : tiet nay c ho chu trng rang ao vo vi nh vo bat vi nh Lao t, nhng lai bao thanh nhan u thi man the, tc hu vi, nh Nho gia. 5. Phu Hu chi v ai nghiep ; nhat tan ch v thnh c Dch : no to ln, bao trum het thay (phu hu) cho nen bao la s nghiep no ln ; no bien hoa khong bao gi ngng (nhat tan) cho nen bao la c no thnh 6. Sinh sinh chi v dch Dch : (Am dng) sinh sinh ( hoa hoa hoai) goi la dch t Chu thch : so sanh cau nay vi cau : nhat sinh nh, nh sinh tam, tam sinh van vat cua Lao 7. Thanh tng chi v can, hieu phap ch v khon Dch : tao nen tng (t m, con phoi thai) la cai kh Can ; trnh bay (hieu) cai hnh thc (phap) ay u, la kh khon Chu thch : vay la Can chu ong, Khon tiep tuc cong viec cua Can ma tao thanh van vat. 8. Cc so tri lai chi v chiem, thong bien chi v s.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

278

Dch : xem xet en cung luat cua cac so ma biet c v lai, th goi la coi boi, thong suot s bien hoa th goi la (hieu) viec (nen lam) Chu thch : tiet nay noi ve viec boi Phan Boi Chau bo. 9. Am dng bat trac chi v than Dch : Trong am co dng, trong dng co am, khong nhat nh e ma lng c (bat trac) nh vay goi la than.

CHNG VI (Phan Boi Chau bo tron chng nay) 1. Phu dch quang h, ai h : d ngon ho vien tac bat ng, d ngon ho tnh nhi chnh, d ngon ho thien a chi gian tac b h. Dch : ao dch rong ln that ; noi ve xa th ao ay vo cung, noi ve gan th ao ay tnh ma chnh (ngay), noi ve khoang trong tri at th ao ay bao gom u ca. 2. Phu can k tnh da chuyen, k ong da trc, th d ai sinh yen. Phu khon, k tnh da hap, k ong da tch, th d quang sinh yen. Dch : ao can luc tnh th chuyen nhat, luc ong th tien thang cho nen sc sinh ra cua no ln. ao khon luc tnh th thu lai, luc ong th m ra, cho nen sc sinh ra cua no rong. 3. Quang ai phoi thien a, bien thong phoi t thi, am dng chi ngha phoi nhat nguyet, gian d chi thien phoi ch c. Dch : ao dch vi rong ln nen phoi hp vi tri at, v bien thong nen phoi hp vi bon mua, v le am dng nen phoi hp vi mat tri mat trang, v no co cai hay la gian va d (1) cho nen phoi hp vi cai c toi cao (2) Chu thch : (1) gian la c cua Khon, cua am ; d la c cua Can, cua dng coi ch.I tiet 6 tren. (2) ch chi c ay J.Legge dch la nhng tac dung hoan toan, R.Wilhem dch la nang lc toi cao . Chng nay ch e cao ao Dch, khong them y ngha g ca. CHNG VII 1. T viet : Dch k chi h ho ! phu dch thanh nhan s d sung c nhi quang nghiep da ; tr sung le t ; sung hieu thien, ti phap a

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

279

Dch : Thay (Khong) noi : ao dch tinh dieu thay ! Thanh nhan dung no ma a c mnh len cao, m rong s nghiep cua mnh ; tr (c) th cao ma x s (le) th khiem ha ; ve phan cao o la bat chc tri, ve phan khiem ha (thap) la bat chc at. 2.Thien a thiet v nhi dch hanh k trung h ; thanh tn ton on, ao ngha chi mon Dch : tri (cao) at (thap) a thanh ngoi, ma s (am dng) bien hoa lu hanh khoang gia (tri at) ; ngi ta bam thu c cai tnh (tot) roi, th con, con mai, o la cai ca cua ao ngha. Chng nay cung e cao Dch nh chng tren. CHNG VIII 1. Thanh nhan hu di kien thien ha chi trach, nhi ngh ch k hnh dung, tng k vat nghi, th co v chi tng. Dch : thanh nhan thay c nhng cai phc tap trong thien ha ma xet hnh dung cua chung roi bat chc ma tng trng cac vat cung tnh cach moi vat, do do ma goi la tng (tng hnh va tng y) 2. Thanh nhan hu d kien thien ha chi ong, nhi quan k hoi thong, d hanh k iem le , he t yen d oan, k cat hung, th co v chi hao Dch : Thanh nhan c nhng cai ong trong thien ha, ma xet cai le tu hoi va tng quan cua chung, tm ra c qui luat van chuyen (1) cua chung, roi at ra li ghep vao (moi hao) e oan cat hay hung, do o ma goi la hao. Chu thch : (1) ien le ay co ngha la phep tac, khuon phep. Hai tiet tren, Phan Boi Chau eu khong thch da. 3. Ngon thien ha chi ch, rach nhi bat kha o da, ngon thien ha chi ch ong nhi bat kha loan

Dch : thanh nhan noi ve cai phc tap trong thien ha ma khong lam cho ngi ta chan (1) noi ve cai rat bien ong trong thien ha ma ngi ta khong thay hon loan (2) Chu thch : (1) Bat kha o, Phan Boi Chau giang la thanh nhan thau nap het cac tap loan trong thien ha, khong co cai nao ghet bo ma khong noi (2) Phan Boi Chau giang la : v trc sau eu sap at co th t 4. Ngh chi nhi hau ngon, ngh chi nh hau ong, ngh ngh d thanh k bien hoa. Dch : (Ngi oc Kch) so sanh (can nhac) li trong Dch roi mi noi, ban xet ve cach bien ong trong Dch roi mi hanh ong ; so sanh, ban xet nh vay e hoan thanh nhng cong viec bien hoa trong i mnh.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

280

Chu thch : tiet nay, R.Wilhem cho la van noi ve thanh nhan va viec tao Kinh Dch ; va Dch la. S d c nh vay (nh tiet 3), la v thanh nhan nhan ra trc khi noi, ban bac trc khi hanh ong. Do nhan xet va ban bac ma thanh nhan hoan thanh c cac s bien oi.

(Di ay la bay th du tac gia He T truyen lay trong Kinh Dch e cho oc gia thay nen so sanh, ban xet ra sao khi oc Dch, roi ap dugn trong i song) 5. Hac minh tai am, k t hoa chi ; nga hu hao tc, ngo d nh m chi T viet : Quan t c k that, xuat k ngon, thien tac thien li chi ngoai ng chi, huong k nh gia ho. Ngon, xuat ho than, gia ho dan ; hanh phat ho nh, kien ho vien, Ngon hanh quan t ch xu c , xu c chi phat, vinh nhuc chi chu da, Ngon hanh quan t chi s d ong thien a da, kha bat than ho! Dch : (Que Trung Phu, hao 2 coi phan dch 64 que tren Hao t noi) Con hac me gay bong dam, con no hoa lai ;(lai nh) toi co chen ru ngon, toi cung anh chia nhau, (Y noi : hai ben cam ng, tng ac vi nhau, nh hao hai va hao 5 que Trung Phu) Thay (Khong) (giai thch y ngha cua hao oi) bao : Ngi quan t trong nha, ma noi ra, neu li noi hay th ngi ngoai nghn dam cung hng ng, huong chi la ngi gan ; trong nha ma noi ra, neu li noi khong hay th ngi ngoai ngan dam cung phan oi, huong chi la ngi gan. Li (mieng) mnh phat ra th tac ong ngay ti dan chung ; hanh vi t gan phat ra th anh hng hien ngay xa. Li noi, viec lam cua ngi quan t cung nh cai may, cai chot, cai may cai chot o phat roi la cai goc cua ieu vinh nhuc. Do li noi va viec lam ma ngi quan t cam ong c tri at, nh vay chang nen than trong. 6. ong nhan tien hao ao nhi hau chieu T viet : Quan t chi ao hoac xuat hoac x, hoac mac hoac ng, nh nhan ong tam, k li oan kim, ong tam chi ngon, k x nh lan. Dch : (Que ong nhan, hao 5 hao t noi : ) Hai ngi ong tam vi nhau th trc keu reu toi sau lai ci (y muon noi : Mi au b ngan cach v hoan canh, v b giem pha, cho nen than th keu reu, sau thang c hoan canh ma lai vui ve coi phan dch nh tren) Thay (Khong) noi : Nh ao ngi quan t, hoac xuat hoac x, hoac yen lang hoac noi nang, hai ngoi ma cung mot long (ong tam) th sc manh be gay c loai kim (ngan cach ho), va li cua ho tham tha nh hng lan 7. S luc, ta dung bach mao, vo cu T viet : Cau tho ch a nhi kha h, ta ch dung mao, ha cu chi hu? Than chi ch da, phu mao chi vi vat bac nhi dung kha trong da. Than t thuat da d vang,k vo s that h

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

281

Dch : Hao s luc ( - Tc hao 1 am que ai qua, hao t noi : ) Lot vat g ma dung co mao trang th khong co loi (y noi can than th khong o be , khong that bai) Thay (Khong) noi : neu at vat g xuong at cung c roi, ma con lai dung co mao trang e lot na th con s g o be na? Nh vat la rat can than. Co mao la vat tam thng ma biet dung th lai cang qu. Neu biet than trong nh vay khi lam viec i th chac khong b loi 8. Lac khiem, quan t hu chung, cat. T viet : Lao nh het phat, hu cong chi bat c, hau chi ch da. Ngai k cong ha nhan gia, tr cung d ton k v gia, da. Dch : (Hao 3 que Khiem, Hao t noi) kho nhoc ma nhun nhng, ngi quan t gi c (a v) ti cung (1), tot Thay (Khong) noi : Kho nhoc ma khong khoe khoang, co cong vi i ma chang nhan an c, c nh vay la cc day. (Lao, Khiem) co ngha rang lay cong lao cua mnh ma nhun nhng di ngi. ao c th thnh, le mao th cung knh, ngi khiem het long cung knh ma gi c a v. Chu thch : (1) hu chung co sach giang la ngi quan t co y tron ven ve sau, lai co ngi dch la khien cho moi s viec c ti cung; cung co ngi hieu la gi c lao, khiem ti cung. 9. Khang long hu hoi T viet : Qu nhi vo v, cao nhi vo dan, hien nhi tai ha v nhi vo phu, th d ong nhi hu hoi da Dch : (hao 6 que Can, Hao t noi ) Rong len cao en cung cc tat co ieu phai an nan Thay (Khong) giang : (Hao 6) qu (v tren cao hn het) nhng khong co ngoi, cao ma khong co dan (v hao 5 la vua mi co dan), co ngi hien di mnh ma khong giup mnh, cho nen neu hoat ong th tat co ieu phai an nan 10. Bat xuat ho nh, vo cu T viet : Loan chi s minh da tac ngon ng d vi giai. Quan bat mat tac that than, than bat mat tac that than, c s bat mat tac hai thanh. Th co quan t than mat nhi bat xuat da. Dch : (hao 1 que tiet, hao t noi) Khong ra khoi san ngo th khong b loi. Thay Khong giang : Loan s di sinh ra la do ngon ng gay ra trc. Ong vua ma khong kn li (can mat) th mat be toi ; be toi ma khong kn li th mat than mnh ; mu c ma khong gi kn th tai hai sinh ra. Cho nen ngi quan t can mat ma gi gn li noi, khong cho tiet lo ra 11. T viet : Tac dch gia, k tri ao ho? Dch viet : Phu tha tha, tr khau chi. Phu da gia, tieu nhan ch s da; tha da gia, quan t chi kh da. Tieu nhan nhi tha quan t chi kh, ao t oat chi h. Thng man ha bao, ao t phat chi h. Man tang hoi ao, da dung hoi dam. Dch viet : Phu tha tha, tr khau chi ao chi chieu da.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

282

Dch : thay Khong noi Ngi lam dch biet c tam ly bon an trom chang? Kinh dch (que giai, hao 3, hao t) noi : la v mang oi o vat ma lai ngoi xe la xui bon trom cp ti. La v mang oi o vat la cong viec cua ngi thng (ngheo), ma xe la o dung cua ngi sang (giau) (1). Ngi thng ma ngoi xe cua ngi sang la xui cho ke trom cp tm cach cp oat cua mnh. Ngi tren khinh nhn, ke di (y the) tan bao, th ke cp tm cach anh uoi ngay (2). Giau cat khong kn ao la day cho ke trom vao lay cua nha mnh ; trau doi nhan sac la day cho ke trom lay cua nha mnh; trau doi nhan sac la day cho gian dam hiep mnh. Kinh dch noi : Ke mang oi o vat ma lai ngoi xe la xui bon trom cp ti. o la mnh vi cp ti. Chu thch : (1) ch tieu nhan ay tro dan : thng, ngi ngheo : ch quan t tro ngi co chc tc, sang, giau. (2) Cau nay noi ve viec tr nc, ngi tren tro vua, ke di tro quan, ke cp tro cac nc khac muon anh chiem nc mnh R.Wilhem va J.Legge dch la : Mnh khinh nhn vi be tren ma tan bao vi ke di th ke cp se tm cach anh uoi mnh. CHNG IX (Phan Boi Chau bo tron) 1. Thien nhat a nhi, thien tam a t, thien ngu a luc, thien that a bat, thien cu a thap Dch : so cua tri la mot, cua at la hai, cua tri la ba, cua at la bon ; cua tri la nam, cua at la sau, cua tri la bay, cua at la tam, cua tri la chn, cua at la mi. Chu thch : chng nay thuoc ve tng so hoc va phep boi co the viet vao au i Han Coi phan I, chng III, va coi hnh Ha o, lac th phan 1, chng 1 2. Thien so ngu, a so ngu. Ngu v tng ac nhi cac hu hp. Thien so nh thap hu ngu, a so tam thap. Pham thien a ch so ngu thap hu ngu. Th s d thanh bien hoa nhi hanh qu than da. Dch : co nam so ve tri (tc nhng so le : 1, 3, 5, 7, 9), nam so ve at (tc nhng so chan : 2, 4, 6, 8, 10). Co nam so ve tri tng ac vi nam so ve at (theo Chu Hi th 1 tng ac vi 2, 3 vi 4, 5 vi 6, 7 vi 8, 9 vi 10) va co nam so ve tri hp vi nam so ve at (cung theo Chu Hi, 1 hp vi 6, 2 hp vi 7, 3 hp vi 8, 4 hp vi 9, 5 hp vi 10) (1) . Tong so cua tri la 25 (1+3+5+7+9), tong so cua at la (2+4+6+8+10), cong ca so cua tri va cua at la 55 (25+30) do o ma thanh ra bien hoa va hanh ong nh qu than (2) (Chu Hi bao qu than la s co duoi, i lai cua so le, so chan sinh ra) Chu thch : (1) chung toi dch theo Chu Hi R.Wilhem dch khac : Khi nhng so cua tri va cua at c phan phoi thanh nam cho (five places ngu v) th moi so co mot so bo tuc cho no (cac hu hp). J.Legge dch cung ai khai nh vay : cac hu hp la moi so co mot so khac thanh mot cap. (2) R.Wilhem dch la : nh o ma lam cho qu, than tac ong. Chung toi thu thc chang hieu g ca.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

283

(3) ai dien ch so ngu thap. K dung t thap hu cu, phan nhi v nh d tng lng. Quai nhat d tng tam. Thiet chi d t d tng t thi. Qui c lac d tng nhuan. Ngu the tai nhuan co tai lac nhi hau quai. Dch : so ai dien la 50 (1). Nhng trong viec boi ch dung 49 cong co thi, chia lam hai e tng trng lng nghi (hay tri at). Roi lay mot cai vao khe ngon ut tay trai e tng trng tam tai (tri, at, ngi). Tach ra ma em c bon mot e tng trng bon mua. Danh cho le con lai ma kep khe ngon tay trai e tng trng thang nhuan. Nam nam th co hai nam nhuan , cho nen danh ra hai lan le, roi sau lai lam lai t au (2) Chu thch : tiet nay kho hieu, va noi ve cach thc boi. (1) Chu Hi bao : So ai dien la 50 v trong cung Ha o, so tri 5 ci tren so at lo ma thanh ra. Chung toi chang hieu g ca. (2) Toi dch theo J.Legge and afterwards the whole process is repeated. R.Wilhem dch la this give us the whole ngha cung ta nh J.Legge : nh vay la xong mot lan. Nguyen Duy Tinh (Chu dch ban ngha : Bo Van Hoa xuat ban 1968) dch la roi mi kep vao, toi e sai. 4. Can chi sach nh bach nhat thap hu luc ; Khon chi sach bach t thap hu t, pham tam bach hu luc thap, dng c chi nhat. Dch : the cua Can la 216, the cua Khon la 144, cong la 360, hp vi so ngi trong mot nam. Chu thch : Can a Khon trong tiet nay tro que Thuan Can (6 hao dng) va que Thuan Khon (6 hao am). Sach chung toi dch theo t ien la the (co le la cong co thi?) R.Wilhem dch la nhng so sinh ra (?) (yield) que Can la 216 J.Legge la nhng so can (?) (required) cho que Can la 216 Do au ma co nhng so 216 va 144? Wilhem va Legge moi nha giang mot khac (coi 1 Ching tr.311, 312 va the. I Ching tr. 368 sach a dan ) chung toi khong hieu ma cung khong cho la quan trong cho nen khong dch. So ngay trong mot nam : 360 la so chan, ch thc ra ngi Trung hoa thi o a biet la moi nam gom 365 ngay va mot phan t ngay. 5. Nh thien chi sach van hu nhat thien ngu bach nh thap, ng van vat chi so da. Dch : so the cua hai thien (tc thien thng va thien ha trong Kinh Dch, tc so the cua 64 que trung v thien thng gom 30 que, thien ha gom 34 que) la 11.520 hp vi so cua van vat. Chu thch : ch sach tiet nay, Wilhem lai dch la the (stalk) tc the co thi chang? Chu hi giang : hai thien trong Kinh thi gom tat ca 192 hao dng va 192 hao am. Nh tiet tren a noi, so cua que Can la 216, vay so cua moi hao que Can, tc moi hao dng la 216 : 6 = 36 ; so cua que Khon la 144, vay so cua moi hao que Khon, tc moi hao am la 144 : 6 = 24. tong so 192 hao dng la 36 192 = 6.912 ; tong so 192 hao am la 24 192 = 4.608. Cong ca dng lan am c : 6.912 + 4.608 = 11.520

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

284

So 11.520 hp vi so cua van vat la ngha lam sao? Chung toi khong hieu. Co le ngi Trung Hoa thi o cho rang trong vu tru co khoang mot van mot loai chang? 6. Th co t doanh nhi thanh Dch, thap hu bat bien nhi thanh quai. Dch : cho nen bon lan ma thanh mot lan bien, mi tam lan bien mi thanh mot que. Chu thch : theo Chu Hi , bon lan trao tron la : 1 chia bo 50 the co thi lam hai; 2 bo mot the ra, con 49 the; 3-em nhng the ben tay trai, c bon mot , kep so the con lai : 4 em nhng the ben tay mat, c bon mot, kep so the con lai. Nh vay c mot lan bien. Ba lan bien nh vay thanh mot hao ; mi tam lan bien thanh sau hao tc mot que trung. 7. Bat quai nhi tieu thanh Dch : c tam que n roi th goi la tieu thanh Chu thch : ba lan bien th thanh mot hao : khi thanh ba hao th c mot que n ; c tam que n th goi la tieu thanh Chung toi oan rang khi boi c que n th nhat, tc noi quai, nh vay goi la tieu thanh (s hoan thanh nho). Roi khi c tiep que n th nh, tc ngoai quai, luc o mi co u mot trung quai e oan, ma goi la ai thanh chang? Coi lai oan He ong th bien phan I cuoi Chng IV. 8. Dan nhi than chi, xuc loai nhi trng chi, thien ha chi nang s tat h. Dch : c nh vay ma tiep tuc m rong ra, tiep xuc vi tng loai ma khai trien ra th gom tom het c moi viec co the xay ra trong thien ha. Chu thch : Chu Hi giang : a thanh sau hao roi th xem hao co bien hay khong ma bet ong tnh , mot que co the bien thanh 64 que (do s bien ong cua mot hao hay nhieu hao) va 64 que thanh ra 64 64 = 4.096 het thay. (so 4.069 que nay dien c u tat ca cac viec xay ra trong i) 9. Hien ao, than c hanh, th co kha d thu tac, kha d hu than h. Dch : Kinh dch lam ro ret cai ao va lam cho c hanh co cai g nh huyen b (than, cho nen co the giup chung ta (thch) ng vi bien co va giup c than linh na (hoac giup cho cai cong than hoa ) Chu thch : tiet nay toi ngha. Chung toi theo R.Wilhem va J.Legge cho ch than la ong t nh ch hien,va dch nh tren. Nguyen Duy Tinh (sach a da) cho than la danh t nh c hanh va dch la : Lam ro ret ao, than, c, hanh, nen co the cung ng oi, cung giup cho cai cong than hoa vay 10. T viet : Tr bien hoa chi ao gia, k tr than chi s vi ho? Dch : thay (Khong) noi : Ai biet c ao bien hoa th biet c viec lam cua than chang? (Chng nay noi ve s mau nhiem cua nhng con so va ve phep boi, chung toi cung dch tron e oc gia thay Kinh Dch t i han a bt i tnh cach triet ma mang tnh huyen b ra sao)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

285

CHNG X 1. Dch hu thanh nhan chi ao t yen. D ngon gia thng k t, d ong gia thng k bien, d che kh gia thng k tng, s boc phe gia thng k chiem. Dch : kinh dch co bon cai ao cua thanh nhan, khi noi nang, ta theo (1) li t (quai t,hao t) khi hanh ong ta tuan theo le bien hoa trong kinh o; khi che tao o dung ; chung ta phong theo nhng hnh tng trong kinh o khi boi toan ta nghe li giai oan. Chu thch : (1) nguyen van : thng la chuong Tiet nay ke bon cong dung cua Dch : 2. Th d quan t tng hu vi da, tng hu hanh da, van yen nhi d ngon. K thu menh da nh hng, vo hu vien can, u tham, toai tri lai vat. Phi thien ha chi ch tinh, k thuc nang d th? Dch : Cho nen ngi quan t sap lam hay tien hanh viec g th dung li (khan) ma hoi Dch. Dch nhan c li hoi va tra li nhanh nh tieng vang. Khong ke xa gan sau toi. Dch cung biet c cai g se xay ra. (Neu Dch) khong phai la cai g rat tinh vi trong thien ha th au lam c nh vay?(nguyen van la : lam sao d oan c viec ay?) 3. Tham ngu d bien, thac tong k so. Thong k bien toai thanh thien a chi van, cc k so toai nh thien ha chi tng. Phi thien ha chi ch bien, k thuc nang d th? Dch : lay so ba so nam ma em (hoac lam ba lan nam lan) e tm mot s bien hoa trao oi lan lon va gop lai cac con so (the). Thong suot c s bien hoa th thanh c cai van ve cua tri at. Tang en cc iem cac so th nh c het cac hnh tng trong thien ha. (neu dch) khong phai la cai g rat bien hoa trong thien ha th au lam c nh vay? Chu thch : tiet nay kho hieu, moi sach giang mot khac. ai y cung ch la e cao cong dung huyen dieu cua Dch 4. Dch vo t da, vo vi da, tch nhien bat ong, cam nhi toai thong thien ha chi co. Phi thien ha chi ch than, k thc nang d th? Dch : dch khong ngh ngi g ca, khong lam g ca, yen lang, khong ong; no ch cam ma thau c cac bien co trong thien ha. Neu no khong phai la cai than dieu tot bc trong thien ha th au lam c nh vay. Chu thch : Phan Boi Chau ch dch hai tiet tren, con th bo het. 7. T viet : Dch hu thanh nhan chi ao t yen gia, th chi v da Dch : thay (Khong) noi : Kinh dch co bon cai ao cua thanh nhan, la the ay

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

286

CHNG XI 1. T viet : Phu Dch ha vi da gia? Phu dch khai vat thanh v, mao thien chi ao, nh t nhi d gia da. Th co thanh nhan d thong thien ha chi ch, d nh thien ha ch nghiep, d oan thien ha chi nghi. Dch : Thay (Khong) noi : ao dch e lam g vay? e m mang tr va ch cho loai ngi, tao thanh muon viec, gom het cac ao ly trong thien ha, ch co vay ma thoi. Cho nen thanh nhan dung no e thong cai ch cua thien ha, thanh tu nhng viec trong thien ha quyet oan s ng vc trong thien ha. Thi co thi chi c vien nhi than, quai chi c phng d tri, luc hao chi ngha dch d cong Thanh nhan d th tay tam, thoai tang mat, cat hung d dan ong hoan, than d tri lai, tr d tang vang. K thuc nang d th ? Co chi thong minh tuan tu, than vu nhi bat sat gia phu ? Dch : cai c cua co th tron tra (bien hoa, khong nhat nh) ma than dieu, cai c cua que boi vuong vc (nhat nh) ma sang suot, cai ngha cua sau hao bien oi e ch bao chung ta . Thanh nhan dung ba c ay e ra long (cho trong sach) luc s th cat giau ao c ay long ,luc hu s th biet c tot xau ma vi dan cung vui, cung lo (va) than minh e biet trc viec se ti dan cung vui, cung lo (va) than minh e biet trc viec se ti (va) sang suot e cha cat nhng kinh nghiem cu. Ai co the c nh vay? Chac ch co nhng co nhan thongminh sang suot dung uy vu mot cach than dieu ma chang tan sat (1) la v vay thoi. Chu thch : (1) may ch than vu nhi bat sat chung toi dch theo Phan Boi Chau. Chu Hi giang la hp le ma khong doi vat nao. Wilhem dch la cai than quyen khong giam cua mnh 3. Th d minh thien chi ao nhi sat dan chi co, th hng than vat d tien dan dung. Thanh nhan d th trai gii d than minh k c phu. Dch : cho nen (thanh nhan) lam ro ao tri ma hieu nguyen c (tnh canh) cua dan, mi tao ra than vat o, (tc boi Dch) e dan luc can ti th dung. V the ma thanh nhan (khi lam viec o phai) trai gii e cho c cua mnh c than dieu, sang to. Chu thch : tiet nay Phan Boi Chau bo. 4. Th co hap ho v chi Khon, tch ho v chi Can. Nhat hap nhat tch chi bien, vang lai bat cung chi v thong, hien nai v chi tng, hnh nai v chi kh, che nhi dung chi v phap, li dung xuat nhap, dan ham dang chi v chi than. Dch : ong ca goi la Khon (v kh am Khon co tnh cach thu liem, cat (giau) m ca goi la Can (kh dng Caon, ngc lai vi kh am). Mot lan ong, mot lan m goi la bien, qua lai khong ngng goi la thong ; le bien thong o khi hien ra s vat th goi la tng ; mo phong cai tng o ma tao ra hnh th goi la o dung, cach che ma dung o o goi la phap, khi ra khi vao (ngha la trong i song hang ngay) moi ngi eu dung no, nh vay goi la than (van nang)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

287

5. Th co Dch hu thai cc, th sinh lng nghi, lng nghi sinh t tng, tng sinh bat quai Dch : Dch co thai cc , thai cc sinh ra lng nghi, lng nghi sinh ra t lng, t lng sinh ra bat quai. Chu thch : nhng t ng lng nghi, t lng c giang phan I, chng I. quan niem thai cc,thi van vng, chu cong cha co, thi chien quoc hay Han mi xuat hien ; ti i tong lai them quan niem vo cc na (cac tiet t ay tr xuong, Phan Boi Chau eu bo. 6. Bai quai nh cat hung, cat hung sinh ai nghiep Dch : tam que e nh cat hung, co cat hung roi sinh ra nghiep ln. 7. Th co phap tng mac ai ho thien a ; bien thong mac ai ho t thi, huyen tng tr minh mac ai ho nhat nguyet ; sung cao mac ai ho phu qu ; b vat tr dung, lap (1) thanh kh d vi thien ha li, mac ai ho thanh nhan ; tham trach sach an, cau tham tr vien d nh thien ha cat hung, thanh thien ha chi vi v gia,mac ai ho thi qu. Dch : lam mau mc va hnh tng (2) th khong g ln bang tri at, ve bien thong th khong g ln bang bon mua; ve hnh tng treo tren tri va sang r th khong g ln bang mat tri mat trang; c ton sung,cao ca th khong g ln hn giau sang (3) ; chuan b s vat e dung, tao lap (1) kh cu lam li cho thien ha th khong ai ln hn thanh nhan ; do cai tham u, tm cai kn ao, thau cai sau, at c cai xa, ma nh s cat hung cho thien ha, khien cho thien ha eu gang goi (4), th khong g bang co thi va yem rua. Chu thch : (1) Chu Hi ng rang sau ch lap nay, sot mot ch (2) Wilhem dch phap tng la hnh tng thiet yeu nhat (3) Chu Hi chu thch : giau sang ay tro ngoi vua th vua co ca thien ha va qu nhat trong thien ha. (4) Chu Hi giang : khi ng vc th ngi ta khong ham lam, nh boi ma ngi ta tin tng, quyet nh, luc o mi co gang 8. Th co thien sinh than vat, thanh nhan tac chi ; thien a bien hoa, thanh nhan hieu chi, thien thuy tng, hien cat hung, thanh nhan tng chi, Ha xuat o, lac xuat th, thanh nhan tac chi. Dch : cho nen tri sinh ra than vat (Ha o, Lac th) thu thanh nhan ap dung theo, trii at bien hoa th thanh nhan ; bat chc; tri bay ra hnh tng, hien ra tot xau th thanh nhan phong theo ma nay ra y tng ; song Hoang Ha hien ra bc o, song Lac hien ra hnh ch (Lac Th) th thanh nhan ap dung theo. 9. Dch hu t tng s d th da ; he t yen s d cao da, nh chi d cat hng s d oan da. Dch : Dch co t (1) tng e cho ngi ta thay ; co nhng li (oan) ghep vao (moi que, moi hao) e ch cho ngi ta y ngha ; lai nh the nao la tot la xau e ngi ta quyet oan. Chu thch : (1) R.Wilhem khong dch ch t nay, co l. Coi chu thch tiet 2 Chng sau. (Chng nay e cao Dch ve phng dien boi toan, khong co t tng g sau sac)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T CHNG XII 1. Dch viet : T thien hu chi, vo bat li

Nguyen Hien Le

288

T viet : Hu gia tr da. Thien chi s tr gia thuan, nhan chi s tr gia tn. L tn, t ho thuan, hu d thng hien da, th d t thien hu chi; cat, vo bat li da Dch : Kinh Dch (que ai Hu,hao 6, hao t) noi : T tri phu ho (hu) cho. Tot , khong co g khong li. Thay (Khong) noi : Phu ho (hu) ngha la giup (tr). Ai thuan vi ao tri th tri giup cho, ai co long thanh tn vi ngi th ngi giup cho. Gi long thanh tn vi ngi, ngh en s thuan ao tri, lai biet trong ngi hien, nh vay th c tri phu ho cho ; tot; khong co g la khong li Chu thch : tiet nay lac long trong Chng nay, co le do sap the lon, e vao cuoi chng VIII th phai hn. 2. T viet : Th bat tan ngon, ngon bat tan y, nhien tac thanh nhan chi y k bat kha kien ho? T viet (1) : Thanh nhan lap tng d tan y, thiet quai d tan tnh nguy, he t yen d tan k ngon, bien nhi thong chi d tan li, co chi vu chi d tan than Dch : thay (Khong) noi : Sach khong noi het li, li khong dien het y,vay th cai y cua thanh nhan khong the thay het c sao? Thay Khong noi (1) Thanh nhan at ra tng (2) e dien het y, at ra que e dien het s thc hay gia, at ra li (oan) ghep vao (moi que, moi hao) e noi het li, bien thong e dung cho het cai li, co vo e a ra het cai than dieu. Chu thch : (1) tiet nay dung hai lan ch T viet (Thay Khong noi) ; chac co mot lan tha. (2) So cau nay vi tiet cuoi chng trc, chung ta thay rat giong nhau, nhng tiet tren viet : t tng, tiet nay khong co ch t. Chung toi ngh bo ch t ngha rong hn va ung hn : tng ay la tng cua 8 n quai hay 64 trung quai ch khong phai la t tng 3. Can, Khon, k Dch chi uan da? Can, Khon thanh liet nhi Dch lap ho k trung h. Can, Khon, huy tac vo d kien dch Dch bat kha kien tac Can, Khon hoac c ho tc h. Dch : Can,Khon (1) la cai sau kn (2) cua ao Dch chang? Can, Khon thanh hang roi ma ao Dch lap nen trong (3) Can, Khon b pha (4) th con g e thay ao Dch na. Dch khong thay c th c ho Can, Khon khong thi hanh c. Chu thch : (1) Can, Khon ay nen hieu la dng, am (2) Uan (sau kn) Chu Hi hieu la cha ng (3) Can, Khon thanh hang la muon noi ve viec vach que, nh ngoi cho moi hao am, dng. (4) Can, Khon b pha la muon noi : Khong vach que, khong nh ngoi cho moi hao am, dng c. Ca ba tiet tren, Phan Boi Chau eu bo

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

289

4. Th co hnh nhi thng gia v chi ao ; hnh nhi ha gia v chi kh, hoa nhi tai chi v chi bien, suy nhi hanh v chi thong; c nhi tho chi thien ha chi dan v chi s nghiep. Dch : cho nen cai co trc khi co hnh (hnh) nhi thng,nay chung ta goi la sieu hnh th goi la ao, cai g co t khi co hnh th goi la kh (ch kh nay la o dung, ta co hnh nhat nh, co cong dung thay c) ; nhan cai t nhien sap thay oi ma tai che no th goi la bien (1), suy t viec nay ra viec khac ma lam th goi la thong ; em ra thi tho cho moi ngi trong thien ha th goi la s nghiep. Chu thch : (1) v du hao 6 que Can la het thi thnh cc ti suy, mnh rut lui trc th tranh c tai hoa 5. Tiet nay y het tiet 1 va 2 Chng VIII, nen khong can dch lai. Tiet nay va tiet 6 di, Phan Boi Chau eu bo. 6. Cc thien ha chi trach gia ton ho quai co thien ha chi ong gia ton ho t. Dch : dien en cung cc cai phc tap, sau kn trong thien ha la cac que, co vo s hoat ong trong thien ha la li oan. 7. Hoa nhi tai chi ton ho bien ; suy nhi hanh chi ton ho thong ; than nhi minh chi ton ho k nhan ; mac nhi thanh chi bat ngon nhi tn o ho c hanh. Dch : nhan cai t nhien sap thay oi ma tai che no la nh tinh than bien hoa ; suy t viec nay ra viec khac ma lam la nh tinh than thong suot ; lam cho (ao Dch) thieng lieng ma sang to la nh ngi ; yen lang ma lam nen, khong noi ma (ngi khac) tin (mnh), la nh c hanh. Chu thch : tiet nay nh bo tuc tiet 4 tren, nen Phan Boi Chau dch ca hai.

THIEN HA
CHNG I 1. Bat quai thanh liet, tng tai k trung h ; nhan nhi trung chi,hao tai k trung h. Dch : bat quai thanh hang th tng co trong o ; roi nhan o ma chong bat quai len vi nhau (thanh 64 trung quai) th (sau) hao co trong o Chu thch : theo Chu Hi, bat quai sap thanh hang ngha la sap theo th t : Can nhat, oai nh, Li ba, Chan bon (theo chieu nghch kim ong ho), roi bat t : Ton la nam, theo chieu thuan kim ong ho, Kham sau, Can bay, Khon tam. Coi hnh tien thien bat quai Phan I, Chng I 2. Cng nhu tng thoi, bien tai k trung h ; he t yen nhi menh chi, ong tai k trung h. Dch : Cng mem (tc net dng, net am) un ay (thay cho) nhau ma co s bien hoa trong ; li oan tot xau c (ghep) vao moi hao .Ma s ong cua hao se ra sao a ch trong o. Chu thch : ch ong ay cung co the hieu la cach hanh ong (nen ra sao0

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 1. Cat hung hoi han gia sinh ho ong gia da

Nguyen Hien Le

290

Dch : tot xau, an nan va tiec nhan cai ong trong que va hao ma thay. 4. Cng nhu gia lap ban da ; bien thong gia thu thi gia da. Dch : cng mem (net dng, net am) co ngoi nhat nh san net dng nen ngoi le : 1, 3, 5 ; net am nen ngoi chan : 2, 4, 6) ; t ngoi nay ma oi ra ngoi kia phai theo thi. Chu thch : tiet nay toi ngha , moi hieu mot cach. Chung toi theo Chu Hi 5. Cat hung gia, trinh thang gia da. Dch : cat va hung luon luon thang lan nhau theo mot luat nhat nh (v mot viec i, khong cat th hung, het cat lai hung, het hung lai cat, c thuan le la tot, trai lai la xau Chu thch : tiet nay cung toi ngha. Ch Trinh ay chu Hi giang la thng nhat nh R.Wilhem giang la kien nhan, lau ben ,y muon noi la phai lau roi mi xoay chieu, cat bien ra hung hoac ngc lai. 6. Thien a chi ao trinh quan gia da, nhat nguyet chi ao trinh minh gia da, thien ha chi ong trinh phu nhat gia da. Dch : ao tri at ch bao (quan) cho ta luat o, ao mat tri, mat trang nh kien nhan ma sang. Moi hoat ong trong thien ha cung theo luat o ma thoi. 7. Phu can xac thien thi nhan d h ; phu Khon oi nhien th nhan gian h. Dch : ao con manh me, ch cho ngui ta cai de dang cua no, ao khon nhu thuan ch cho ngi ta cai n gian cua no. 8. Hao a gia hieu gia da ; tng da gia, tng th gia da. Dch : hao (co le, chan) la bat chc ao can khon o, tng la phong theo ao can, khon ma dien bang hnh tng 9. Hao tng ong ho noi, cat hung hien ho ngoai. Cong nghiep hien ho bien, thanh nhan chi tnh hien ho t. Dch : Hao va tng ong trong, ma cat hung hien ngoai. Cong nghiep hien ra s bien hoa, ma tnh y cua thanh nhan hien ra li giang (quai t, hao t) 10. Thien a chi ai c viet sinh, thanh nhan chi ai bao viet v. Ha d thu v ? Viet nhan, ha d tu nhan? Viet tai, l tai chnh t cam dan vi phi viet ngha. Dch : c ln cua tri at la sinh (sinh sinh hoa hoa), cai rat qu cua thanh nhan la cai ngoi. Nh cai g ma gi c ngoi? Nh ieu nhan (1). Nh cai g ma tu hop c ngi lai? Nh tien cua, ieu khien (ieu hoa) tai chnh (tc cac san pham e nuoi dan), ieu chnh li e day dan, lai (dung phap luat hien chng ) cam dan lam bay, nh vay la ieu ngha. Chu thch : ch nhan ay, ban co la (ngi), cac ban ngay nay sa la (nhan t) J.Legge va R.Wilhem eu dch theo ban co. Ban co cho rang phai co ngi mi gi c nc, c ngoi cho thanh nhan ; va lai hieu nhan la ngi th y mi lien vi cau sau : Ha d tu nhan

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

291

(Ca chng nay, Phan Boi Chau ch dch moi tiet th 10 nay thoi)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

292

CHNG II 1. Co gia bao Hi thi chi vng thien ha da, ngng tac quan tng thien, phu tac quan phap a, quan iem thu chi van d thien a ch nghi, can thu ch than, vien thu ch vat, th thuy tac bat quai d thong than minh chi c, d loai van vat chi tnh. Dch : ngay xa ho Bao Hi (tc Phuc Hi) cai tr thien ha, ngng len th xem cac hnh tng tren i, cuoi xuong th xem cac phep tac di at, xem cac van ve cua chim muong cung nhng thch nghi vi tri at (cua tng mien). Gan th lay than mnh, xa th lay vat, roi lam ra bat quai e thong suot cai c than minh va ieu hoa cai tnh cua van vat. Chu thch : Phan Boi Chau ch dch tiet nay va tiet 5, con th bo het. 2. Tac ket thang vi vong co, d ien d ng, cai thu chi Li Dch : (Bao Hi) that day ma lam ra cai r, cai li e san thu, anh ca, la lay tng cua que Li Chu thch : vay la Bao Hi phong theo mot cai g o trong thien nhien ma vach ra que Li roi lai phong theo que Li ma tao ra cai li? 3. Bao Hi th mot, Than Nong th tac, trac moc vi t (cung oc la c hoac t) nhu moc vi loi, loi nau chi li, d giao thien ha, cai thu Ch ch Dch : ho Bao Hi mat. Ti khi ho Than Nong ay len, eo go lam cai li cay , uon go lam cai can cay, em cai li cua cai cay , cai ba day cho thien ha, la lay tng que ch 4. Nhat trung vi th, tr thien ha chi dan, tu thien ha chi hoa, giao dch nhi thoai, cac ac k s, cai thu chi phe hap Dch : mat tri ng bong th hop ch, khien dan trong thien ha tu hop lai trao oi hang hoa vi nhau xong roi ve, ai cung c nh y, la lay tng que phe hap 5. Than Nong th mot, Hoang e, nghieu thuan th tac, thong k bien, s dan bat quyen, than nhi hoa chi, s dan nghi chi. Dch cung tac bien, bien tac thong, thong tac cu. Th d t nhien hu chi cat, vo bat li. Hoang e, Nghieu, Thuan thuy y thng nhi thien ha tr, cai thu ch Can, Khon. Dch : Ho than nong mat. Roi cac ho Hoang e, Nghieu, thuan noi len tiep tuc s bien oi, khien cho dan khong buon chan (ve nhng viec cu) ; cach bien oi cua cac ong ay than dieu, khien cho dan vui long thch nghi. ao dch la en luc cung tat phai bien, a bien th thong, nh thong ma c lau dai. The la t tri giup cho, tot. Khong co g la chang li. Vua hoang e, vua Nghieu, vua Thuan ru ao (ngoi yen tren ngoi, khong lam g ca) ma thien ha c r, la lay tng que Can, que Khon. 6. Kho moc vi chu, diem moc vi tiep. Chi tiep chi li d te bat thong tr vien d li thien ha, cai thu ch Hoan Dch : xe go lam thuyen, eo go lam mai cheo. Cai ch li cua thuyen, cheo la co phng tien giao thong, ti nhng ni xa c,lam li cho thien ha, o la lay tng que Hoan.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

293

Chu thch : Chu Hi ng rang nhng ch tr vien d li thien ha, ti nhng ni xa c, lam li cho thien ha) la tha. 7. Phuc ngu tha ma, dan trong tr vien d li thien ha, cai chu ch Tuy Dch : anh bo ci nga ch nang en xa, lam li cho thien ha, o la lay tng que Tuy 8. Trung mon kch thac d dai bao khach, cai thu ch D. Dch : ong hai lan ca, anh mo e bao ong ke cp, la lay tng que D. 9. oan moc vi ch, quat a vi cu ; cu chu chi li van dan d te, cai thu ch Tieu qua. Dch : eo go lam chay, ao at lam coi, cai ch li cua coi chay la e giup nhan dan,la lay tng que tieu qua. 10. huyen moc vi ho, diem moc vi th, ho ch chi li d uy thien ha, cai thu ch Khue. Dch : dang day e uon go thanh cung, exo go lam ten, dung cai li cua cung ten e lam uy thien ha, la lay tng que Khue. 11. Thng co huyet c nhi da x ; hau the thanh nhan dch chi d cung that, thng ong ha vu d ai phong vu, cai thu cho ai Trang Dch : Thi thng co ngi ta (mua ong) trong hang (mua he) gia ong ; thanh nhan i sau mi thay bang nha ca, tren co don noc ; di co mai che e phong luc ma gio la lay cai tng que ai Trang 12. Co chi tang gia, hau y chi d tan, tang chi trung da, bat phong bat thu ; tang k vo so ; hau the thanh nhan dch chi d quan quach ; cai thu ch ai qua. Dch : thi xa, chon cat ngi chet th lay cui no mot lp day chung quanh roi chon gia ong, khong ap mo cung khong trong cay ; e tang bao lau khong han nh ; thanh nhan i sau thay oi (cach thc) ; dung ao quan va quach, la lay tng que ai qua 13. Thng co ket thang nhi tr,hau the thanh nhan dch chi d th khe bach quan d tr, van dan d sat, cai thu ch Quai. Dch : thi thng co that nut day (e ghi nh cac viec) ma cai tr ; thanh nhan i sau thay oi (cach thc), dung van t, khe c,ma cai tr tram quan, kiem soat dan chung, la lay tng que Quai.

Chu thch : tac gia chng nay cho ta thay mot cong dung bat ng cua kinh dch, bao no la nguon goc cua van minh, bao nhieu phat minh thi thng co t nha ca, ch viet , ti vec tr dan vo b, phong cp, giao thong, chon cat eu do kinh dch ma co ca ; v phuc hi, than nong nhan xet cac hien tng trong vu tru ma at ra tam n quai va 64 trung quai e tng trng moi s vat, roi lai phong theo 64 trung quai o e tao nen nen van minh thi co.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

294

V du : phuc hi nhan xet mot vat g o trong vu tru ma tao ra que Li roi phong theo hnh que o tao ra li bay thu va anh ca. ieu o co cai g kho hieu. Sao khong noi rang Phuc hi nhan xet chang han mot mang nhen roi che tao ngay ra chiec li, ma lai phai qua giai oan trung gian la que Li? Sau moi tiet trong chng nay, Chu HI thng giai thch co nhan mn y nao trong mot que nao o e tao nen mot o dung nhng giai thch cua ong s sai qua, khien cng na. Chang han sau tiet 8, ve viec co nhan ong hai lan ca, anh mo e bao ong ke cp, la lay tng que D, ong bao d ay la y d b, e phong ; nhng thc ra,theo Thoan t (coi (phan dch) th que D co ngha la vui, ch khong co ngha la e phong. Ch d co ca hai ngha, khac nhau xa o. Trong phan Truyen (He t ha truyen nay) Chu Hi dung mot ngha khac phan kinh (Thoan t ), nh vay la khien cng. R.Wilhem khong biet theo sach nao, dung tng cua que e giai thch k hn : Que Loi a d gom que Chan co ngha la ong, tren que Khon la at. Hao 3, 4, 5 hop thanh que ho (1) Kham co ngha la nguy hiem ; hao 2, 3, 4 hop thanh mot que ho na : que Can la nui. Que Khon tng trng cai que ong, ma que Can cung co ngha la cai ca ; vay la co hai lan na. Que Kham co ngha la an trom. Ben kia ca, co ong (que Chan) vi go (chan la go) trong tay (can la tay) dung e d b (ten que : D cung co ngha la d b), chong lai ke trom.

Cung rat khien cng : Chan la Go, can la ca, la tay Vo ly nhat la li chu giai nay cua Chu Hi : ve que Phe hap. Than nong mn ch phe lam ch th, ch hap lam ch hap (ngha la lay nhng ch phat am giong nhau nhieu t nh phe va th ma thay cho nhau), do o ma phe hap ngha la can e hop lai (coi que phe hap so 21) hoa ra th hap ngha la hop ch. T o mi co ch (th). Nhng trc khi than nong at ra ch th lam g co ch th e ong mn ma thay cho ch phe? Cha co vat g th lam sao co ten e ch vat? Con neu nh a co ch th roi,co viec hop ch roi, th can gh phai mn hai ch phe hap e tao ra hai ch th hap na? CHNG III 1. Th co Dch gia tng da ; tng gia tng da Dch : cho nen dch la hnh tng ; hnh tng la phong theo, la tng t.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T 2. Thoan gia tai da.

Nguyen Hien Le

295

Dch : Thoan (t) la y ngha cua moi que. (co ngi dch la tai lieu cua moi que) 3. Hao da gia, hieu thien chi ong gia da. Dch : hao la phong theo cac bien ong trong thien ha. 4. Th co cat hung sinh nhi hoi lan tr da. Dch : cho nen tot xau sinh ra ma s hoi tiec hien ro. (Chng nay khong dien them c y g. Bon tiet co the gom lam mot. Phan Boi Chau bo ca chng) CHNG IV 1. Dng quai a am, am quai a dng Dch : trong que dng co nhieu am, trong que am co nhieu dng. Chu thch : nh cac que Chan, Kham va Can la dng ma eu co hai hao am, mot hao dng ; nh cac que Ton, Li, oai la am ma eu co hai hao dng, mot hao am. 2. K co ha da ? Dng quai c, am quai ngau Dch : tai sao nh vay? Tai que dng le, que am chan. Chu thch : Chu Hi giang : que nay dng le v co 5 net (5 la so le), nh que Kham co hai hao am, moi hao 2 net, vi 1 hao dng, 1 net, cong la 5 net ; que am chan v co 4 net (4 la so chan) nh que Li co 2 hao dng, moi hao 1 net , vi 1 hao am 2 net, cong la 4 net. Co ngi giang theo Luat : Chung d qua vi chu (coi lai Phan I chng IV : nh que Kham, co 2 hao am, 1 hao dng th lay hao dng (bao t) lam chu, cho nen goi la que dng ; que Li co 2 hao dng, 1 hao am th lay hao am (t) lam chu, cho nen goi la que am. R. Wilhem giang mot cach khac na, rac roi,toi khong chep lai (coi sach a dan tr.337) 3. K c hanh ha da? Dng nhat quan nhi nh dan, quan t chi ao da ; am nh quan nhi nhat dan, tieu nhan chi ao da. Dch : c hanh (1) cua nhng que dng va am ra sao? Trong cac que dng co mot vua (tc hao dng) va hai dan (tc hao am) hp vi ao cua quan t ; trong cac que am co hai va va mot dan, do la ao (thai o, t cach) cua tieu nhan (2) Chu thch : (1) R.Wilhem oc la hanh va dch c hanh la ban chat va hanh ong. (2) Th du theo Chu Hi que Kham : hao dng la 1 vua, 2 hao am, que Li hai hao dng, 1 hao am la 2 vua, 1 dan. Nhng tiet tren, Chu Hi lay so net ma giang , ay lai lay so hao ma giang, khong nhat tr R.Wilhem khong giang g ca. Chng nay phan Boi chau cung bo tron.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T CHNG V

Nguyen Hien Le

296

1. Dch viet : xung xung (ong ong) vang lai, bang tong nh lai T viet : Thien ha ha t ha l, thien ha ong qui nhi thu o, nhat tr nhi bach l, thien ha ha t ha l? Dch : kinh dch (hao 4 que Ham) noi : (Trong viec giao thiep ma) lang xang, tnh toan co qua lai vi nhau th nhng ngi qua lai vi anh ch la nhng ngi anh ngh ti ma thoi (y muon noi so ban khong ong, oan the khong ln c) Thay (Khong) giang : ao ly trong thien ha can g phai ngam ngh bang y rieng (t), tnh toan bang meo vat 9 (l) v thien ha ng i tuy khac nhau ma qui ket th y nh nhau : tnh toan tram loi ma cuoi cung ch tom vao mot le, (le o la co cam th co ng, ng lai gay ra cam) can g phai ngam ngh bang y rieng tnh toan bang meo vat. 2. Nhat vang tac nguyet lai, nguyet vang tac nhat lai, nhat nguyet tng thoi nhi minh sinh yen ; han vang tac th lai, th vang tac han lai, han th tng thoi nhi tue thanh yen; vang gia khuat da,lai gia than (1) da, khuat than tng cam nhi li sinh yen Dch : (ay van tiep li Khong t trong tiet tren) (T nh) mat tri qua th mat trang lai, mat trang qua th mat tri lai, mat tri mat trang (cam ng nhau) xo ay nhau ma anh sang phat ra ; mua lanh qua th mua nong lai, mua nong qua th mua nong lai, lanh nong (cam ng nhau) xo ay nhau ma htanh ra nam thang ; cai a qua co rut lai, cai sap ti duoi dai ra, co rut (khuat), duoi dai (than), hai cai o cam ng vi nhau ma ch li mi nay ra. Chu thch : (1) ch ay oc la than va dung nh ch la duoi. 3. Xch oach (co ngi oc la quac hay hoach) chi khuat d cau than da ; long xa chi trap d ton than da ; tnh ngha nhap than d tr dung da ; li dung an than d sung c da. Dch : (cung van tiep li Khong t) Con sau o co lai la e roi duoi ra : con rong con ran nap (di vc, di at) la e gi mnh (ngi quan t) tm hieu ngha ly ti cho tinh vi, vao ti c cho than dieu la e co cong dung cc k (ma lap nen s nghiep) ; li dung s an nh tam than la e cho c c cao qu. 4. Qua th d vang, v chi hoac tri da ; cung than tri hoa, c chi thnh da Dch : (Cung van tiep li Khong T) (Khi cac c a quy roi) t o ma tien len mai th se at ti mc ma ngi thng kho trac lng c ; v luc o a cc k than dieu, biet het le bien hoa roi, thanh c a rat thnh roi (Ti ay mi het li giang hao 4 que Ham cua Khong T) 5. Dch viet : Phi s khon nh khon yen, danh tat nhuc ; phi s c nhi c yen, than tat nguy ; k nhuc tha nguy, t k tng ch, the k kha ac kien da?

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

297

Dch : Kinh Dch (hao 3 que Khon) noi : (Nh mot ngi) b khon v a (dan tren tc hao 4 coi phan dch 64 que) ma lai da vao cay tat le (mot loai cay gai) (tc hao 2 di) , vo nha th lai khong thay v (tro hao 6 tren), xau Thay (Khong) giang : Khong phai cho ang b khon ma mnh b khon th danh at b nhuc ; khong phai cho ang da ma mnh da vao th than mnh tat b nguy ; a b nhuc lai b nguy th sap chet ti ni con thay sao c v na Chu thch : ve nha khong thay v, ch co y muon noi rang a nguy en cung cc roi, du ngi than cung khong cu mnh c. Hao nay rat xau. Coi lai phan dch que Khon. 6. Dch viet : Cong dung thiec (1) chuan vu cao dung chi thng, hoach chi, vo bat li. T viet : Chuan gia cam da, cung th gia kh da, thiec chi gia nhan da. Quan t tang kh than, ai thi nhi ong, ha bat li chi hu? ong nhi bat quai , thi d xuat nhi hu hoach, ng thanh kh nhi ong gia da. Dch : Kinh Dch (hao 6 que Giai) noi : Mot vi cong nham ban con chim chuan tren bc tng cao. Ban c, khong co g la khong li Thay (Khong) giang : Chuan la mot loai chim , cung ten la o dung, ke ban la ngi. Ngi quan t cha san o dung (tai c) trong mnh, i thi ma hoat ong, th co gia ma chang li? Hoat ong ma khong b chng ngai th ra lam tat thanh cong ; y muon noi phai co u o dung roi hoat ong (cho ung luc) Chu thch : (1) ay oc la thiec, nhng co ngi oc la xa. Ngha khong khac nhau may : xa la thuat ban mui ten i xa ; thiec la nham mat ban mot con vat. 7. T viet : Tieu nhan bat s bat nhan, bat uy bat ngha, bat kien li, bat khuyen, bat uy, bat trng. Tieu trng nhi ai gii, tieu nhan chi phuc da. Dch viet : Li giao diet ch, vo cu, th chi v da Dch : thay (Khong) noi : ke tieu nhan (ngi t cach, ao c thap kem) khong xau ho ve ieu bat nhan, khong s ieu bat ngha, khong thay li th khong gang sc, khong thay cai uy (s trng tr) th khong ran mnh. Neuho mi co toi nho ma b trng tr ngay ma biet ran e ma khong mac toi ln, o la phuc cho ho. Kinh dch noi : V nh mac chan vao cai cum ma t ngon chan cai (khong co toi ln) (1) la ngha vay. Chu thch : (1) cau nay la loi hao 1 que Phe Hap (mot que ve hnh nguc) co ngha la : mi lam bay ma b trng tr nhe ngay (cum chan, chat ngon chan cai) th se s phep ma sau khong lam ieu ac na, khong co loi ln. 8. Thien bat tch bat tuc d thanh danh ; ac bat tch bat tuc d diet than. Tieu nhan d tieu thien vi vo ch nhi phat vi da, d tieu ac vi vo thng nhi phat kh da ; co ac tch nhi bat kha yem, toi ai nhi bat kha giai. Dch viet : ha giao diet nh, hung Dch : khong tch luy c nhieu ieu thien th khong co danh tieng c, khong tch luy nhieu ieu ac th khong en noi b diet than the. Ke tieu nhan cho rang mot ieu thien nho la vo ch nen khong lam, mot ieu ac nho la vo hai nen c lam ; v vay ma ieu ac c tch luy ti luc khong

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

298

che giau c na, toi hoa ln ma khong the tha c. Kinh dch noi : co tra vao gong, b toi cat tai, xau Chu thch : (1) cau nay la li hao 6 que Phe Hap. ay la mot toi ln, hnh phat nang (eo gong, cat tai) roi, cho nen xau hn hao 1, mi b cum chan va chat ngon chan cai thoi, ay oc la ha ngha la vac Tiet nay tiep tiet tren, cung la li cua Khong t 9. T viet : Nguy gia an k gia da ; vong gia bao k ton gia da ; loai gia hu k tr gia da. Th co quan t an nhi bat vong nguy, ton nhi bat vong vong, tr nhi bat vong loan. Th d than an nhi quoc gia kha bao da. Dch viet : k vong ; k vong, he vu bao tang Dch : thay (Khong) noi : s d en noi nguy la vi minh chac gi yen c v cua mnh (1) ; s d en noi mat la v mnh chac bao ton c ; s d en noi loan la v mnh chac se co cach tr c (y muon noi khong e phong trc). Cho nen ngi quan t (ngi co tai c, sang suot) khi yen on th khong quen rang se co the nguy ; khi vng th khong quen rang se co the mat ; khi tr th khong quen rang se co the loan. Nh vay ma than an, nc vng. Kinh dch noi : co the mat ay, co the mat ay : biet lo trc nh vay th s nghiep mnh mi vng nh buoc vao mot cum au (2) cay dau nhieu re an sau di at, rat kho nho) Chu thch : (1) cau nay cung co ngi dch la : cai nguy lam cho yen ngoi, tc : ng quen cai nguy th mi gi yen c ngoi. Hai cau sau cung vay. (2) ay la li hao 5 que B 10. T viet : c bac nhi vo ton, tr tieu nhi mu ai, tieu nhi nhiem trong, tien bat cap hi. Dch viet : nh chiet tuc, phuc cong toc, k hnh oc, hung. Ngon bat thang k nhiem da. Dch : thay (Khong) noi : c mong ma ngoi ton, tr nho ma mu ln, sc yeu ma ganh nang, th t khi tranh c (tai nan). Kinh dch noi : Chan vac gay, anh o thc an cua nha cong hau ma b hnh phat nang, xau (1) loi o noi ve cai hoa khong ganh noi trach nhiem. Chu thch : (1) ay la hao 4 que nh. Hai ch hnh oc chung toi theo phan boi chau ma dch nh tren. Cu cho rang sach Chu Le co ch oc tru, tro mot hnh phat nang. Cac sach khac eu dch la than mnh b t vay v thc an tung toe. 11. T viet : tri c k than ho! Quan t thng giao bat siem,ha giao bat oc,k tri c ho! C gia ong chi vi, cat chi tien kien gia da. Quan t kien c nh tac, bat s chung nhat, Dch viet : Gii vu thach , bat chung nhat, trinh cat. Gii nh thach yen, ninh dung chung nhat, oan kha thc h. Quan t tri vi, tri chng, tri nhu, tri cng, van phu chi vong. Dch : thay (Khong) noi : Biet trc c cai trieu chng (t khi mi co dau hieu) th qua la than dieu. Ngi quan t giao tiep vi ngi tren th khong nnh, vi ke di th khong nhn, la biet trc cai trieu chng vay. Trieu chng la cai dau hieu au tien rat nho cua s bien ong, cat (1) (hay hung) cha hien ma a thay c. Ngi quan t thay trc cai trieu chng ma ng pho ngay, khong i cho ti het ngay. Kinh dch noi : ch ben chac nh o, chang i ti het ngay (ma ng pho ngay), chnh nh, ben vng, tot (2) ch ben chac nh a th chang can i ti het ngay, vi

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

299

phan oan a ranh re roi (3). Ngi quan t biet c luc con l m, luc a ro ret, biet luc nao nen nhu, luc nao nen cng. V vay ma van ngi trong vao mnh. Chu thch : (1) co ban them ch hung ay. (2) ay la li hao 2 que D (3) R.Wilhem dch la : li oan (que) co the biet c roi (?) 12. T viet : Nhan nh chi t k ai th c ho! Hu bat thien v thng bat tri,tri chi v thng phuc hanh da. Dch viet : bat vien phuc vo k hoi, nguyen, cat Dch : thay (Khong) noi : ngi con ho Nhan (Tc nhan hoi), chang? Neu anh ay co lam loi g th biet ngay, biet roi th khong mac lan th nh na (1) Kinh dch noi : Tuy lam loi nhng thi gian chang xa, tr lai tot lanh ngay, th khong en noi an nan ln, rat tot (2) Chu thch : (1) sach luan ng, thien ng da, bao 2, khong t khen nhan hoi 1 bat nh qua, khong mac mot loi nao ti lan th hai. (2) ay la li hao 1 que phuc 13. Thien a nhan huan, van vat hoa thuan ; nam n cau tinh, van vat hoa sinh. Dch viet : tam nhan hanh tac ton that nhan, nhat nhan hanh tac ac k hu. Ngon tr nhat da Dch : (co le thieu hai ch t viet au tiet nay) Tri at (tc am dng) giao cam ma van vat hoa ra co u hnh (?) giong c giong cai ket hp tinh kh ma van vat sinh n bien hoa. Kinh dch noi : ba ngi cung i th bt i mot ngi, mot ngi i (mot mnh) th c them ban (1) o la noi ve le duy nhat (2) Chu thch : (1) ay la li hao 3 que Ton. (2) Chung toi cha thay sach nao giang cau nay cho thong. Chu Hi khong giang R.Wilhem khong dch. Chung toi dch gng nh vay, ng rang tac gia muon noi luat duy nhat trong vu tru la vat g cung phai co oi, o la ieu kien sinh sinh hoa hoa cua van vat. 14. T viet : quan t an k than nhi hau ong, d (1) k tam nhi hau ng, nh k giao nhi hau can . quan t tu th tam gia co toan da. Nguy d ong tac dan bat d da, cu d ng tac dan bat ng da, vo giao nhi cau tac dan bat d ta. Mac chi da tac thng chi gia ch h. Dch viet : mac ch chi, hoac kch chi, lap tam vat hang,hung Dch : Thay (Khong) noi : ngi quan t lam cho than mnh c an on roi sau mi hanh ong (neu khong th la tao ong, nong nay, hap tap) ; khien cho long mnh bnh d roi sau mi noi thuyet phuc ngi khac (neu khong th la vong ng) ; lam cho giao tinh c ben roi sau mi yeu cau (neu khong th la vung ve, se that bai). Ngi quan t trau gioi ba ieu o nen c tron ven, yen on. Neu trong canh nguy ma a voi hanh ong th dan khong hng ng ; giao tnh cha c ben ma a voi yeu cau th dan se t choi. Khong ai bieu ong tnh vi mnh th cai hai se ti ngay. Kinh dch noi : Khong ai lam ch cho mnh ma co ke a kch mnh na, la v khong gi c hang tam (long luon luon tot) ; xau (1)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Chu thch : (1) ay la hao 6 que ch CHNG VI

Nguyen Hien Le

300

1. T viet : Can, Khon, k dch chi mon da? Can dng vat gia, Khon am vat da. Am dng hp c nhi cng nhu hu the, d the thien a chi soan, di thong than minh chi c. Dch : thay Khong noi : Can, Khon la ca cua dch chang? Can ai bieu nhng vat thuoc ve dng, Khon ai bieu nhng vat thuoc ve am. c (tnh cach) cua am dng hp vi nhau ma hao dng va hao nhu mi co thc the, nhan o ma suy trac c cong viec cua tri at va thong cam c c cua than minh! 2. K xng danh da tap nhi bat viet. ke k loai, k suy the chi y da? Dch : ten cua cac que tuy lon xon nhng y ngha (?) khong trat ra ngoai (s bien hoa cua am dng) khi xet ve li oan cua moi que th dch la moi suy t (cua thanh nhan) trong mot i loan chang? Tc cua van vng thi vua Tru Chu thch : tiet nay rat toi ngha, cac sach eu cham cau sau ch viet. Duy Phan Boi Chau la cho cau i lien ti ch loai roi sau mi cham. Ch Loai moi nha hieu mot khac : Phan Boi Chau khong dch, Chu Hi khong giang J.Legge hieu la ban chat va cach thc cua cac li oan R.Wilhem hieu la hoan canh. 3. Phu dch chng vang nhi sat lai, nhi vi hien (1) trien u khai nhi (2) ang danh bien vat, chnh ngon, oan t, tac b h Dch : dch lam ro cai a qua ma xet cai sap ti, lam sang to cai kn ao,m cai b mat. (Van vng) khai trien hnh tng (hay y ngha) phan biet moi vat ung vi ten cua chung ; ngon c chnh, li oan c nh roi, the la (kinh dch) ay u. Chu thch : (1) ba ch nhi vi hien,ng la lam ; vi hien nhi (trien u) th phai hn. (2) Ch nhi ay cung ng la lam V hai cho ang ng nh vay nen tiet nay kho hieu, ma phan boi chau khong dch. Chung toi dch theo J.Legge ma J.Legge cung ch oan phong thoi. 4. K xng danh a tieu, k thu loai da dai, k ch vien, k t van , t ngon khuc nhi trung,k s t nhi an, nhan nh d te dan hanh, d minh that ac chi bao. Dch : ve s at ten trong dch th ti ca nhng vat rat nho (hay tam thng) ma bao gom ca nhng loai rat ln (nh thien a, am dng, vu tru) (1) y ngha cua dch sau xa ma li th van ve, li giang ngoac ngoeo ma ung s viec, trnh bay ro rang ma tham ieu , u uan, nhan long dan co ieu nghi ng (nh) ma giup dan ve c hanh, (bang cach) to cho dan thay ro s bao ng ve viec hong hay c (tc hau qua cua hanh ong tot hay xau)

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

301

Chu thch : (1) cau au nay Wilhem dch la : nhng ten (e goi cac que) co ve khong quan trong nhng kha nang ap dung th ln ; J.Legge dch la : ten goi ch la van e nho mon, nhng cac loai s vat cha trong nhng ten o th rong ln. (Chng nay toi ngha, co cho chep lam, ma y ngha cung khong co g sau sac , ch la xet chung ve ban the, cong dung cua kinh dch) CHNG VII 1. Dch chi hng da, k trung co ho? Tac dch gia k hu u hoan ho? Dch : ao dch hng thnh len thi trung co chang? Ngi lam dch co ieu u t lo lang lam ay chang? Chu thch : tiet nay am ch thi van vng. Van vng b tru giam nguc Du l ma at ra Thoan t cho moi que 2. Th co , L, c chi c da ; khiem, c chi bnh da ; phuc c chi ban da ; hang, c chi co da. Ton, c chi tu da; ch, c chi du da ; Khon c chi bien da ; tnh, c chi a da ; ton, c chi che da. Dch : que L la cai nen cua c , que Khiem la cai can cua c ; que phuc la goc cua c ; que Hang la cai ben vng cua c ; que Ton la s trau doi c ; que ch la s nay n ay u cua c ; que Khon la e nghiem xem c cao hay thap ; que Tnh la s day dan cua c ; que Ton la s che ng (cho no thuan phuc, linh hoat) Chu thch : tiet nay noi ve chn que giup cho ngi ta tu c. L la le (coi phan dch 64 que) cung knh, can than, cho nen goi la nen cua c. Khiem la khiem ton. Phuc la tr lai, hoan phuc thien ly. Hang la gi long cho ben, khong bien oi. Ton la bt long duc, long gian. ch la lam cho c tang tien. Khon la gap nghch canh, mi kiem iem c c cua mnh. Tnh la gieng hi nc khong can, cung khong tran, moi ngi eu lai lay nc, y noi cong dung ay khap, day dan. Ton la thuan theo le phai ma che ng c. 3. L, hoa nhi ch ; Khiem ton nhi quang ; phuc, tieu nhi bien vat ; Hang, tap nhi bat yem ; Ton, tiennan nhi hau d ; ch, trng du nhi bat thiet khon, cung nhi thong ; Tnh, c k s nhi thien ; Ton, xng nhi an. Dch : L, thi on hoa ma (ao ngha) ti cc iem ; Khiem (t ha) th lai c ton trong ma ve vang ; Phuc tuy nho (v 1 hao dng di 5 hao am) nhng g cung bien biet c c ( v dng la anh sang, am la bong toi, mot dng am nh mot ngon en trong bong toi. Hang th thi phc tap ma van gi c c ch khong chan; Ton (bt t duc) th mi au tay kho sau (thanh thoi quen) hoa de ; ch (la them) th nay n them (mot cach t nhien) ma khong ton cong sap at ; Khon th than tuy cung ma ao van thong, nh o het cung th se thong. Tnh th tuy mot ni ma n nhuan lu hanh khap (nh nc gieng) ; ton th xng hp vi moi hoan canh ma khong e lo tai c ra.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

302

4. L d hoa hanh, Khiem d che le ; Phuc d t tri ; Hang d nhat c ; Ton d vien hai, ch d hng li, Khon d qua oan; Tnh d bien ngha; Ton d hanh quyen. Dch : (Dung) que L e ieu hoa tnh cua mnh ; que Khiem e ieu che ieu le ; que Phuc e lam chu (tri ay ngha la lam chu) mnh ; que Hang e cho c cua mnh c thuan nhat ; que Ton e tranh xa moi cai hai, que ch e hng khi moi cai li ; que Khon e khi hoan nan t phai oan han ; que Tnh e bien minh ieu ngha, que Ton e biet quyen bien. CHNG VIII 1. Dch chi vi th da bat kha vien Vi ao da lu thien Bien ong bat c Chu lu luc h Thng ha vo thng Cng nhu tng dch Bat kha vi yen yeu Duy bien s thch Dch : Sach dch khong the quen (1) ao dch thng bien thien Bien ong khong ngng Xoay quanh sau coi (2) Thang giang khong nhat nh (3) Cng nhu (dng am) thay nhau Khong dung lam khuon mau bat dch c (4) Co bien hoa mi thch hp Chu thch : tiet nay co am tiet, co van gan nh th, ai y bao Dch la Bien dch (1) khong the quen hay khong the ri c v dch la sach hng dan ta trong moi viec hang ngay. Co ngi hieu la dch khong xa ri am dng c,v can ban cua dch la am dng (1) (2) (3) Luc h ay co the hieu la 6 hao trong moi que V dng thang ma cung co khi giang ; am giang ma cung co khi thang iem yeu la khuon au bat dch cho moi viec moi thi c.

2. K xuat nhap d o

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Noi ngoai s tri cu Dch : (Dch) ra vao co chng mc (Viec) trong (viec) ngoai, (Dch) khuyen ta phai than trong

Nguyen Hien Le

303

Chu thch : tiet nay toi ngha, e sot ch hay lam. Phan Boi Chau khong dch. 3. Hu minh u hoan d co, Vo hu s bao, Nh lam phu mau Dch : (Dch) lai lam cho (ta) ro s lo lang va nguyenc. (Cho nen) ta tuy khong co thay ma nh c cha me cham soc (vi co Kinh Dch) Chu thch : Tiet nay Phan Boi Chau cung bo. 4. S suat k t nghi qu k phng, K hu ien thng, Cau phi ki nhan, ao bat h hanh. Dch : Mi au do li (Thoan t, Hao t, ma an o y ngha, Khi thay qui tac roi, nhng neu khong phai la ngi (sang suot) th cung khong thi hanh ao (Dch) c. Chu thch : Hai cau cuoi co the hieu la : Nhng neu khong co ngi (sang suot) Th ao (Dch) khong the sang to c.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

304

CHNG IX
(Chng nay Phan Boi Chau bo tron) 1. Dch chi v th a, nguyen thuy yeu chung d vi chat da. Luc nao tng tap, duy k thi vat da. Dch : Trong Kinh Dch moi que bat au t hao s, ket thuc hao thng, o la u the cua que. Sau hao la sau thanh phan cua que, xen lan nhau, ch cho biet y ngha tuy tng thi thoi. Chu thch : Ngha la khi xet y ngha cua que th phai xem toan the sau hao; khi xet moi hao th ch biet s bien chuyen vao mot thi nao o thoi. 2. K s nan chnh tr, k thng d chnh tr,ban mat da. S t ngh chi, tot thanh chi chung. Dch : Y ngha hao s kho biet, y ngha hao thng de biet, v hao s tro luc au (cha biet s viec bien chuyen ra sao), hao thng tro luc cuoi (luc man cuoc, moi bien chuyen a biet ro roi). Li oan hao s la li an o, toan tnh; ket qua ti cuoi mi biet. 3. Nhc phu tap vat soan c, bien th d phi, tac phi k trung hao bat b. Dch : con nh muon biet viec lam va tnh cach cua moi s viec, phan biet phai trai, th phai xet (bon) hao gia mi u c. 4. Y, diec yeu (1) ton vong cat hung, tac c kha chnh tr h. Tr gia quan k thoan t, tac t qua ban h. Dch : Oi, muon biet (1) ve s mat con, tot xau th co the de dang (2) biet c. Ke sang suot (tr) xem li thoan t (li oan toan que) th ngh ra c qua na roi. Chu thch : (1) Ch yeu ay R.Wilhelm oc la yeu, ngha la quan trong va dch : cai ieu quan trong nhat ve mat con, tot xau. (2) Ch c nay chung toi oan ngha nh vay, khong biet ung khong. 5. Nh d t ong cong nh d v, k thien bat ong. Nh a d, t a cu, can da. Nhu chi vi ao, bat li vien gia, k yeu vo cu, k dung nhu trung da. Dch : Hao 2 va hao 4 cung cong (cung v tr ngau chan tc 2 va 4) ma khac bac (cao thap khac nhau : 2 di, 4 tren), cai hay do o cung khac nhau. Hao 2 c nhieu tieng khen, hao 4 th nhieu s hai (v hao 4 gan hao 5 la gan vua). Mot hao nhu (ngha la v tr ngau) ma xa (1) th khong li, nhng ieu quan trong la khoi b loi, ma hao (2) c li la nhu thuan ma ac trung (2) (do o khong b loi). Chu thch : (1) xa hao 5, xa vua. (2) Trong moi que, hao 2 gia noi quai va hao 5 gia ngoai quai, goi la ac trung, tot. Coi phan I, Chng IV.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

305

6. Tam d ngu ong cong nhi d v, Trung tam a hung, ngu a cong, qu tien chi ang da. K nhu nguy, k cng thang (1). Dch : Hao 3 va hao 5 cung cong (cung v tr c le tc 3 va 5) ma khac bac (3 thap, 5 cao). Hao 3 gap nhieu cai xau, hao 5 lam c nhieu viec ln, la do sang hen khac nhau. v tr c, nhu nhc th nguy, cng cng mi kham c chang? Chu thch : R. Wilhelm va J. Legge eu oc la thang va dch la thang. Theo Chu Hi th phai oc la thang.

CHNG X
1. Dch chi vi th da, quang ai tat b : hu thien ao yen, hu nhan ao yen, hu a ao yen, kim tam tai nhi lng chi, co luc. Luc gia, phi tha da, tam tai chi ao da. Dch : Sach Dch bao la (rong ln) gom u ca : co ao tri, co ao ngi, co ao at, gom ca ba ngoi (trung tam tai la tri, ngi, at) ma nhan hai len, cho nen thanh ra sau hao. Sau hao khong co g khac la ao cua ba ngoi. Chu thch : Moi n quai co ba hao tro ba ngoi : hao tren cao la tri, hao gia la ngi, hao di la at. Mot trung quai gom noi quai va ngoai quai, tc hai n quai, cho nen noi la nhan hai len thanh sau hao. la at. Nhng xet tron trung quai th co khi ngi ta cho hao 5,6 la tri, hao 3,4 la ngi, hao 1,2

2.ao hu bien ong, co viet hao. Hao hu ang, co viet vat. Vat tng tap co viet van. Van bat ang, co cat hung sinh yen. Dch : ao co thay oi bien ong, neu sau vach trong que goi la hao. Hao co bac (cao thap) trong que, cho nen no tng trng s vat. S vat (cng nhu) xen nhau, cho nen co nhng ac tnh cua moi hao. ac tnh cua moi hao co khi khong thch hp vi v tr cua no, cho nen mi sinh ra tot xau. Chu thch : Tiet nay rat toi ngha (Phan Boi Chau ch dch moi cau au), moi ngi hieu mot khac. Chu Hi khong giang the nao la van. Chung toi mien cng dch Co le bo, khong dch 3 cau sau nh Phan Boi Chau th hn. Ch hao co ngha la (am dng) giao nhau, sinh bien ong.

CHNG XI
Tiet oc nhat.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

306

Dch chi hng da, k dng An chi mat the, Chu chi thnh c d an? ng Van Vng d Tru chi s da? Th co k t nguy. Nguy gia s bnh, d gia s khuynh, k ao tham ai, bach vat bat phe. Cu d chung thuy, k yeu vo cu, thu chi v Dch chi ao da ? Dch : ao Dch hng thnh len (1) vao cuoi i nha An, luc c nha Chu ang thnh ? vao luc vua Van Vng co chuyen vi Tru ay ? v vay ma Thoan t (cua Van Vng) co giong nguy s. He co long nguy s th (tm cach) khien cho nguy thanh yen; ma (ngc lai) he co long khinh d (coi thng) th t gay cho mnh s sup o. (ao tri nh vay ma) ao Dch (cung vay) that to chc ln, khong bo mot vat nao khong xet ti (Biet) lo s (than trong) t au ti cuoi la e khong mac loi, nh vay la ao Dch chang ? Chu thch : (1) Tac gia chng nay dung ch hng co le la ngam bao rang Dch a co t trc (i Phuc Hi), en i Van Vng mi thnh len. (2) Am ch vu Van Vng b Tru giam trong nguc Du L.

CHNG XII
1. Phu Can, thien ha chi ch kien da, c hanh hang d, d chnh tr hiem. Phu Khon, thien ha chi ch thuan da, c hanh hang gian, d chnh tr tr. Dch : ao Can manh nhat trong thien ha, c (ac tnh) cua no la lam viec g cung de dang, bnh d, ma biet c chon nguy hiem. ao Khon nhu thuan nhat trong thien ha, c cua no la n gian, ma biet c s tr ngai. Chu thch : So sanh tiet nay vi tiet 6 Chng I thien Thng. 2. Nang duyet ch tam, nang nghien ch hau chi (1) l, nh thien ha chi cat hung, thanh thien ha chi v v da. Dch : (Thanh nhan) biet vui trong long va tm toi trong y ngh (cho nen) nh c cat hung trong thien ha, va lam c nhng viec gang goi trong thien ha. Chu thch : (1) Hai ch hau chi nay d, chac la chep lam. Phan Boi Chau bo tiet nay va hai tiet sau. 3. Th co bien hoa van vi, cat s hu tng, tng s chnh tr kh, chiem s tri lai. Dch : (Biet) bien hoa trong li noi (1) va viec lam (biet) viec tot co iem lanh, xem hnh tng ma biet cach che o dung, xem boi ma biet c tng lai. Chu thch : (1) R. Wilhelm c ho bo ch van, dch la : Bien hoa a ti viec lam, J. Legge dch khac han : trong cac bien hoa, li noi va viec lam, s viec g tot eu co iem lanh. Chung toi dch theo li giang cua Chu Hi : Bien hoa trong li noi va viec lam, cho nen do viec xem hnh tng ma biet cach che o dung; viec tot co iem lanh, cho nen xem boi ma biet c tng lai. Ve viec xem hnh tng ma che o dung, xem lai Chng 2, thien He t ha truyen nay.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

307

4. Thien a thiet v, thanh nhan thanh nang, nhan mu qu mu, bach tnh d nang. Dch : Tri at at ngoi roi, thanh nhan hoan thanh kha nang cua mnh (Kinh Dch) nh vay ma tram ho c d vao nhng li khuyen (mu tnh) cua ngi va cua qu than. Chu thch : Tiet nay toi ngha, moi nha hieu mot khac. Chung toi cham chc Chu Hi va J. Legge. 5. Bat quai d tng cao, hao thoan d tnh ngon. Cng nhu tap c nhi cat hung kha kien h. Dch : Bat quai lay tng ma bao, nhng li at sau cac hao va cac que tuy hoan canh, s viec (tnh) ma ch cho ta(1). Cng mem (cac hao dng am) lan lon vi nhau, do o ma biet c cat hung. Chu thch : (1) Cau nay co ngha la : thi thng co, ngi ta ch xem hnh tng moi que ma biet c tot xau; ti i sau Van Vng, Chu Cong mi at thoan t, hao t e giang cho ro. 6. Bien ong d li ngon, cat hung d tnh thien. Th co ai o tng cong nhi cat hung sinh, vien can tng thu nhi hoi lan sinh, tnh nguy tng cam nhi li hai sinh. Pham Dch chi tnh, can nhi bat tng ac tac hung, hoac hai chi, hoi tha lan. Dch : (Tiet nay Chu Hi khong giang g ca. Co hai cach hieu, toi dch ca ra di ay) b) Phan Boi Chau Quai, hao, lay li ma noi g th phai co bien ong (v co bien mi thong, co thong mi li); cat hung tuy tnh ngi ma thuyen chuyen (tnh ma thien th cat ac th hung). Cho nen yeu ghet hai tnh o xung ot nhau ma sinh ra cat, hung (xung ot, pha nao phai th c, la cat); xa gan xau xe nhau ma sinh ra hoi tiec, chan that, gia doi oi ai vi nhau ma sinh ra li hay hai. Tom lai, cai tnh ta trong Dch la gan nhau ma khong tng ac nhau th hung, hoac mac ton hai, hoi va tiec. (Phan Boi Chau khong dch, ch giang rat dai, non ba trang, chung toi tom tat lai nh tren). b) (R. Wilhelm va J. Legge hieu ai khai nh nhau. Chung toi la ban dch cua Wilhelm). Bien va ong c xet theo cac li (ma chung mang lai). Cat va hung thay oi tuy theo ieu kien (conditions). Cho nen yeu va ghet xung ot nhau ma cat hung t o sinh ra(1). Xa va gan lam hai nhau ma hoi va tiec t o sinh ra. Chan va nguy anh hng lan nhau ma li hai t o sinh ra. Moi hoan canh trong Kinh Dch tom lai nh sau : khi s vat gan nhau ma khong hoa hp vi nhau th hung : sinh ra hai, hoi va xau ho ! (1) Wilhelm giang : tuy theo cac hao thu hut hay xo ay nhau ma cat hung sinh ra. Vay Phan Boi Chau cho tiet nay noi ve tnh ngi, R. Wilhelm va J. Legge hieu la s hoa hp hay xung khac cua cac hao, co the goi la tnh cua cac hao. Hai cach hieu o eu chap nhan c. Phan Boi Chau thien ve ao ly; R. Wilhelm va J. Legge ch xet s tng quan cua cac hao. Co the bao hai nha sau dch sat con Phan Boi Chau giang va ap dung vao x the.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

308

7. Tng phan gia, k t tam; trung tam nghi gia, k t chi. Cat nhan chi t qua; tao nhan chi t a. Vu thien chi nhan, k t ung an; that k thu gia, k t khuat. Dch : Ngi nao sap lam phan th li noi co y then; ngi nao trong long nghi ng th li noi nc oi (1). Ngi tot th t li, ngi nong nay th nhieu li. Ngi gia doi (gia nhan ngha) th li noi khong that (2), ngi khong gi vng ch th li noi quanh co. Chu thch : (1) Ch co ngha la canh; co ngi dch la chia nhanh, hoac tan loan. (1)ung an T Hai giang la troi noi, h phu, khong thc; co ngi dch la bong long, hoac vong von. (Chng cuoi nay tom tat va ket luan ve ch li cua Kinh Dch).

NHN LAI QUANG NG A QUA


Nam nay toi a 69 tuoi, ng thu xep e ve Long Xuyen, d nh t sang nam se ngh ngi cham dt han cong viec bien khao, neu co cach viet lach g na th cung ch la chep t hoi ky, ghi vai suy t hoac dch t trang sach. Vay cuon Kinh Dch, ao cua ngi quan t nay la tap bien khao cuoi cung cua toi. (1) Nh lai tren nam chuc nam trc, hoi toi mi vao trng Bi, moi vu he, Me toi cho toi ve Phng Khe (Sn Tay) hoc them ch Han vi Bac Hai toi (2), e oc gia pha ben noi ngoai nh ngi noi, th ngay Bac toi va toi cung cho s hoc o la mot viec e tieu khien ch khong the ng c hoan canh va thi cuoc khien cho toi vai chuc nam sau thanh mot ngi nghien cu ve co hoc Trung Hoa. Toi hoc vi Bac toi c hai vu he, tong cong o ba thang, biet c o mot ngan ch Han roi bo d, mot phan v toi mac hoc th trng, mot phan v Bac toi gia roi, khong day hoc na. So von ngan ch o cha dung c vao viec g, neu bo lau chac se quen het. May sao, khoang bon nam sau, toi trng Cao ang Cong chanh ra, phai i sau thang mi c bo, khong biet lam g cho qua ngay, toi hoc lai ch Han. Luc nay toi phai t hoc trong bo Han Viet t ien cua ao Duy Anh va cuon Grammaire Chinoise cua Cordier, v Bac toi a qui tien, khong con hnh thai e ch dan cho toi. Hoc nh vay c bon nam thang, biet them chng hai ngan ch na, lom bom oc xong c bo Tam Quoc Ch dien ngha (co li bnh cua Thanh Than) th c bo vao lam viec trong Nam. V co nhieu th gi ranh, toi kiem mua c mot t sach Han : Manh t, Luan ng, Am bang that cua Lng Khai Sieu, Nam du tap c cua Ho Thch, Co van quan ch, vai cuon van hoc s Trung Quoc mo mam oc lay, cho nao khong hieu th viet th hoi Bac Ba toi oc Vang Thng, Long Xuyen. Nh vay toi v ngha lan lan va nam 1953, nh Bac Ba toi khuyen khch, hng dan, toi viet c bo ai cng Van hoc s Trung Quoc, 3 cuon. Bo nay toi t xuat ban nam 1955, biet rang

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

309

co nhieu s sot, nen toi xin loi trc oc gia va oc gia khong ai n trach ma con cho la mot tac pham ng an, hu ch v la cuon au tien bang tieng Viet viet ve Van hoc Trung Quoc. Lan tai ban toi co sa lai. Hai nam sau, nam 1957, toi viet cuon : Nho giao, mot triet ly chnh tr (toi cung t xuat ban nam 1958). Viet xong hai cuon o, toi nh bo han khu vc co hoc Trung Quoc ma soan nhng sach ve Viet Nam va phng Tay. Nhng thi cuoc khien cho co cuoc di c nam 1954, va nh cuoc di c o ma toi c quen ong Gian Chi NGUYEN HU VAN. Ong que lang Cot (gan Ha Noi), ln hn toi sau tuoi, hoi nho hoc ch Han ti mi lam tuoi, au bang Khoa sinh roi mi chuyen qua hoc tieng Phap, nen sc hoc ve ch Han vng hn toi nhieu. Chung toi lan lan than vi nhau va nam 1962, toi e ngh vi ong viet chung bo ai cng triet hoc Trung Quoc, tai lieu do ong ban TA TRONG HIEP Paris tm mua gium cho. Ong nhan li chung toi hang hai bat tay vao viec ngay, cha ay hai nam th xong, nha Cao Thm in thanh hai cuon nam 1965 va 1966. Viet tuy met that, nhng cang i sau vao co hoc Trung Quoc toi cang thch, toi lien tiep cho ra : Co Van Trung Quoc Tao an 1966. Chien Quoc sach Viet chung vi Gian Chi La Boi 1968 Van hoc Trung Quoc hien ai t 1898 ti 1960 : 2 cuon, toi t xuat ban 1969. S K cua T Ma Thien, viet chung vi Gian Chi La Boi 1970. To ong Pha Cao Thm 1970. Dch Nhan sinh quan va th van Trung Hoa cua Lam Ng ng Ca Dao 1970.

Bo ai cng Triet hoc Trung Quoc khong sap thanh tng thi ai, tng mon phai nh a so cac sach viet ve triet hoc, ma chia thanh tng van e. Chang han ve nhan sinh luan co nhng van e ve tnh, tam, tnh duc, nhan ngha moi van e d0o chung toi xep theo th t thi gian : mi au thi Tien Tan, ai la ngi at ra van e, roi tuan t cac triet gia ve sau ban them ve van e o ra sao, hoac sa oi, them bt, hoac phan oi hay dung hoa y kien cua ngi trc. Cach trnh bay o mi me, Trung Hoa chung toi mi thay co Vu ong trong bo Trung Quoc Triet hoc ai cng ma chung toi a dung lam tai lieu chnh. nc nha, tac pham cua chung toi cung nh tnh cach mi me o ma c oc gia hoan nghinh. Nhng no ch la mot ai cng. T 1971, toi muon nghien cu rieng ve thi Tien Tan, thi rc r nhat trong lch s triet hoc Trung Hoa, va nh viet ky ve moi triet gia chnh, phan tch t tng cua ho, dch tron hoac gan tron tac pham cua ho. a co san mot so tai lieu bang tieng Anh, tieng Phap, toi nh mot ban tre : Co THIEN MAI, sinh vien ung an hoc ai Bac kiem them cho toi tat ca nhng sach bang tieng Trung Hoa xuat ban ai Loan, Hng Cang. Nam 1972 toi viet xong :

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Liet T va Dng T La Boi 1973. Nha giao ho Khong Cao Thm 1972 Manh T Cao Thm au 1975

Nguyen Hien Le

310

Nam 1974 xong 3 cuon na : Tuan T viet chung vi Gian Chi cha kp xuat ban th chien tranh cham dt, nc nha c thong nhat. Trang T cha in, cuon nay viet t 1973. Sau ngay giai phong, mac d6au biet loai sach nay cua chung toi khong the xuat ban trong mi nam sap ti c, toi cung van tiep tuc thc hien cho xong chng trnh a hoach nh, roi c e o, khong bao gi in c cung khong sao. Toi viet v toi muon hoc them, ma toi muon hoc them v toi thch tinh than nhan ban rat cao trong triet hoc thi Tien Tan. Toi cam cuoi viet nh trc ngay giai phong, nh vay t 1975 en nay, xong c sau tap na, eu cha in : Han Phi, viet chung vi Gian Chi, 1975 Mac Hoc, dch mot phan bo Mac T 1976. Lao T, dch tron ao c kinh, 1977.

Khong T, 1978. Tap nay dai gap nam cuon Nha Giao ho Khong va phan tch t tng cua triet hoc gia ho Khong ve ao c, chnh tr. Luan ng, dch tron bo va chu thch, 1978. Sau cung la Kinh Dch, ao cua ngi quan t, 1979. Toi ket thuc triet hoc Tien Tan bang tap nay v cho rang Dch hoc phai trong thi Chien Quoc a biet la nhng tinh hoa cua Nho va Lao, roi dung hoa e vach cho dan toc Trung Hoa mot phep x the kha cao thng ma rat thc tien. Co the noi Dch Kinh va Dch truyen ai bieu cho s minh triet cua dan toc Trung Hoa thi co. No tong hp cac triet thuyet chnh thi Tien Tan. Nhn lai quang ng a qua trong hai mi bay nam nay, t 1953, toi thay mi au toi ch tnh viet hai cuon roi ngng v t biet Han hoc khong phai la s trng cua mnh; nhng nh gap ban, nh c oc gia khuyen khch, toi a moi nam tien them mot t bc, rot cuoc a viet c 19 nhan e ve co hoc Trung Hoa (khong ke mot cuon dch cua Lam Ng ng), trong so o co 6 nhan e ve Van hoc eu a xuat ban va 13 nhan e ve triet hoc ma mi co 5 nhan e a xuat ban, con 8 nhan e ch la ban thao. Co nhng nhan e ch gom tren tram trang, nhng cung co nhan e gom nhieu tap, day bay tam tram trang, tren ngan ri trang; trung bnh la ba bon tram trang. Nh vay ch nh moi mot cau cua Me toi : Con nha Nho khong le khong oc c gia pha ben noi ben ngoai. Khi noi vi toi nh vay, Ngi ch ngh en cong cua to tien, co ng au rang, a vo tnh vach cho toi mot hng i, tm cho toi mot le song, tao cho toi mot cuoc i co y ngha.

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

311

Hom nay la ngay gio cua Ngi, khong kh chung quanh ban th that lanh leo : ve hang con ch co hai v chong toi, ve hang chau va chat khong co mot hnh thai. Nhng mng rang con c mot nen hng tram, mot bnh tra ngon cua mot ban van va mot oc gia cho. Toi ghi lai ay may trang nay e con chau xa nh cong Ngi. Phuc c tai Mau. Sai Gon, ngay Ram thang Ba nam K mui (11-4-1979) NGUYEN HIEN LE

TEN QUE SAP THEO TH T A B C


So th t So trang

B Bac B B C Cach Can Can Cau Co CII Chan D Di D 27 16 295 254 51 387 49 1 52 44 18 379 187 390 361 261 23 22 12 280 276 239

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T ai hu ai qua ai suc ai trang nh oai on ong nhan G Gia nhan Giai H Ham Hang Hoan I ch 42 352 31 32 59 311 315 416 37 40 332 344 14 28 26 34 50 58 33 13 246 299 292 321 383 413 317 242

Nguyen Hien Le

312

K K te Kien KH Kham Khiem 29 15 303 250 63 39 432 341

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Khon Khon Khue L Lam Li L L M Minh di Mong NH Nhu PH Phe hap Phong Phuc Q Quai Quan Qui muoi S S T 7 219 43 20 54 356 268 398 21 55 24 272 402 284 5 211 36 4 328 206 19 30 10 56 265 307 230 406 2 47 38 195 371 337

Nguyen Hien Le

313

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T Tan T Tiem Tiet Tieu qua Tieu suc Tnh Ton Ton Tung Tuy Tuy TH Thai Thang TR Truan Trung phu V V te Vo vong 64 25 435 288 3 61 201 424 11 46 234 368 35 8 53 60 62 9 48 41 57 6 47 45 325 223 393 420 427 226 375 348 410 214 257 364

Nguyen Hien Le

314

PHU LUC O BIEU 64 QUE


SO BEN TRAI LA SO QUE, SO BEN MAT LA SO TRANG

KINH DCH AO CUA NGI QUAN T

Nguyen Hien Le

315

***HET ***

You might also like