You are on page 1of 105

FACULTADE DE XEOGRAFA E HISTORIA

DEPARTAMENTO DE HISTORIA CONTEMPORNEA E DE AMRICA

MEMORIA DE INVESTIGACIN

Sindicatos, Cooperativas e algumhas certezas: Mobilizaom campesinha na Lmia na Transicin (1973-1982)

Andrs Taboada Casteleiro

V B Lourenzo Fernndez Prieto Santiago de Compostela, Dezembro de 2009

INDICE INTRODUOM I PARTE: PROCURA DUM CONTEXTO: MOBILIZAOM, REPRESSOM E RESISTNCIAS: OS LABREGOS GALEGOS (1900-1960) 1. MOBILIZAOM CAMPESINHA NO I TERO DO SCULO XX 1.1. Situaom scio-econmica 1.2. O pulo societrio 1.3. Quem impulsiona as sociedades? 1.4. As sociedades agrrias: teis para a reivindicaom, teis para a reproduom comunitria 2. AS PEGADAS DA G CIVIL E O PRIMEIRO PS-GUERRA: ACOM GOVERNAMENTAL, DESMOBILIZAOM CAMPESINHA E CONSEQUNCIAS SOCIAIS. 3. A NOVA REALIDADE SINDICAL AGRRIA: AS HERMANDADES SINDICALES DE LABRADORES Y GANADEROS 3.1. Percurso legislativo 3.2. O novo mapa sindical agrrio 3.3. As Hermandades perante o campesinato 3. O CAMPESINATO: ATURANDO O FRANQUISMO? II PARTE. O MUNDO AGRRIO GALEGO NO TARDOFRANQUISMO E NA TRANSICIN (1960-1982) 4. O TARDOFRANQUISMO E A TRANSICIN. NEM OPOSIOM TAM FRACA, NEM DITADURA TAM FORTE 5.1. Contexto geral 5.2. A queda do aparato sindical agrrio franquista. O novo sindicalismo agrrio
2

4.2. A Transicin no nosso pas. Umha breve contextualizaom 5. A SOCIEDADE RURAL GALEGA NO TARDOFRANQUISMO E NA TRANSICIN. 6.1. O Tardofranquismo. O rural descrido 6.1.1. Os campesinhos galegos e a sua condiom de empresrios! Por volta da Cuota Empresarial Agrria 6.2. O Protesto agrrio na Transicin 6.3. Sindicatos, imprensa e novos actores sociais no campo galego. III PARTE. SINDICALISMO AGRRIO, COOPERATIVISMO E

MOBILIZAOM NUM CASO CONCRETO: A LMIA 7. A LMIA. APROXIMAOM AO ESPAO DE ESTUDO 8. AS FONTES 8.1. As fontes orais 8.2. Fontes hemerogrficas 8.3. Outra documentaom 9. ESTADO DA QUESTOM 10. A POLTICA AGRRIA NA LMIA (1956-1982). 10.1. A dessecaom da Lagoa. Consequncias sociais e medioambientais 11. OS SINDICATOS AGRRIOS ACTUANTES NA LMIA: CCLL, CCCC, SAGA 11.1. As CCLL. O principal sindicato agrrio nacionalista 11.1.1. As Comisins Labregas na Lmia. Umha organizaom pantasma. 11.2. As Comisis Campesias, logo Sociedades Agrarias 11.2.1. As Comisis Campesias na comarca limi.
3

11.3. O SAGA. A referncia sindical 11.3.1. Breve nota introdutria 11.3.2. As Origens, Comisins Labregas Terra e independentes
11.3.3. O Sindicato Agrario Galego. A Organizaom 11.3.4. As campanhas do Sindicato Agrario Galego. 11.3.5. A Lmia, ponta-de-lana do Sindicato Agrrio Galego

11.3.6. A Poltica de preos agrrios. O Leit-motiv da mobilizaom agrria na Lmia.


11.3.7. Cooperativismo e poltica institucional. O trabalho comunitrio que sim trunfou

Concluses Fontes Orais Hemerogrficas Outra Documentaom


Bibliografia

INTRODUOM

Costumam-nos advertir a quem defrontamos umha investigaom de tipo histrico que um repouso de 25-30 anos mesmo aconselhvel; quando tomei conscincia de que a minha primeira incursom sria na investigaom, havia circunscrever-se ao perodo da Transicin espanhola, reparei, alis, que a perene actualidade de dita etapa entre os comentadores polticos, e nom polticos, supunha antes bem, umha contnua luta nom contra a convenincia cronolgica, mas contra a sua utilizaom impdica. Por seu lado, sem entrarmos na pura quantificaom estatstica, o crescimento da histria do tempo presente, como disciplina historiogrfica (Abdn Mateos, 1998) (ainda por encerrar no seu marco terico) e a definitiva aceitaom do testemunho oral para recompor o passado recente, fai com que a rejeiom cara a valia desta ferramenta em tempos passados (Moraes Ferreira, M. de, 2002), esteja hoje felizmente superada. A problemtica que supom a consulta arquivstica, devido legislaom que a contempla; tentaremos compens-la com a profusa utilizaom da testemunha oral e hemerogrfica, junto s cada vez mais numerosas reflexes bibliogrficas sobre o tema que nos ocupa. Sem dvida, um perodo como a Transicin, no qual o momentum poltico parecia eclipsar qualquer outra questom, difcil de ser tratado sem o elemento cmbio que mesmo atingia aos disciplinados membros da fora pblica1. Da nossa parte tambm apontmos ao momento para encenarmos o cmbio, de umha perspectiva local, de A Lmia; e com intento de analisarmos a eclosom de todo um leque de organizaes sindicais, polticas, vicinais, que com o medo ainda no corpo, comeavam a experimentar um novo cenrio. Por afinar mais os propsitos do nosso trabalho, quigemos centr-lo nos processos de mobilizaom do campesinato limiao e interlig-lo com o nascimento de organizaes inexistentes at chegada da Transicin, para avaliar as relaes mtuas, os protagonismos respectivos, e o seu leque de reivindicaes, reparando alis no seu particular momento poltico, nas dificuldades que entranhava esse terreno fronteirio no legal e no poltico que veio ser a transiom democracia. Confivamos alargar a anlise, com um nimo comparativo ao norte portugus, sabedores do similar universo cultural, poltico e econmico e a parangonvel experincia ditatorial que se viveu aqum e alm (Lanero Tboas, D., 2005). A distinta formalidade na sada das ditaduras, fazia mais apetitoso o encontro de ambas realidades, conhecendo alis a ininterrompida comunicaom entre ambas as margens da fronteira (Godinho, P, 2004). Diversos impedimentos formais e a falta de um horizonte temporal adequado para tamanho intento, fixo com que renuncissemos a tal comparativa.
1

Entrevista n 5, Annimo, Ourense

Como o nosso propsito vem ser caracterizar, o campesinato limiao da Transicin, comearemos por debruar a situaom pretrita da povoaom rural galega, atendendo para a sua mobilizaom desde os primrdios de sculo clivagem que supujo a guerra civil e as consequncias do primeiro franquismo para j depois centrarmonos na Transicin na Galiza, com especial atenom para a questom sindical e cooperativa agrria e concluindo no caso que sobremaneira nos atinge; a mobilizaom campesinha na Lmia da Transicin. A Transicin, verificou a substantiva achega dos mass-mdia como potenciais catalisadores do descontentamento campons, aqueles converterm-se em decididos interlocutores entre a reivindicaom campesinha e as propostas e aces governamentais. A inusitada liberdade com que os reprteres grficos, membros de redacom, etcactuam, fai que a interpretaom dos seus escritos, das suas palavras passem a detentar suma importncia. Ficamos devendo, alis, umha interpretaom sucinta da importncia dos movimentos sociais como bissagras entre as instituies primeiro pr-democrticas e posteriormente democrticas (a partir de 1978) que contornam a Transicin e os episdios de protesto isolados, acompanhamos o critrio de Fernndez e Sabucedo (2004), hora de categorizar os movimentos sociais como as formas mais acabadas e complexas do repertrio moderno, por serem quem de manterem esforos colectivos, por criarem e desenvolverem campanhas mobilizatrias preenchidas de contido, mas achamos imprescindvel umha pesquisa sociolgica que defina os protagonismos de cada quem, e face frialdade da anlise politolgica, quanto aos critrios de mobilizaom, pensamos que necessrio introduzir as consequncias psicossociais do facto repressivo. A Transicin, foi antes de mais, umha poca de criaom de expectativas, na que a perspectiva a longo prazo ficava condicionada pola instabilidade institucional e pola imaturidade democrtica, o beb democrtico; todos estavam a aprender. evidente que o alargamento da estrutura de oportunidades polticas, permitia as pessoas agirem num marco concreto de liberdades, mas essa concreiom, filha dum contexto, onde se sedimentavam ainda os medos contrados pola repressom e a animosa acom desmobilizadora do regime. Teimam os defensores a ultranza do processo de Transicin, em categoriz-lo como modlico, mas muitos deles forom verdugos e a um tempo vtimas das receitas amnsicas que prescreveu o regime, enseguida se esqueceu o labor empenhado de muitos actores sociais hora de corroer os cimentos do regime (Yss, 2004). A percepom da Transicin como um pacto entre elites, a asseveraom mantida de que daquela se fazia alta poltica e de que o consenso foi nom s palavra, mas realidade, escondem trs este pretencioso exerccio de bonomia formal, umha outra versom, nom tam pacfica, nem tam elitista.

Em certo modo, trunfa mediaticamente, o estatismo do que nos fala Guha2, a transformaom do regime como conseguido desde a horizontalidade e o compromisso entre os polticos, entre os polticos de Estado, mesmo os que figeram parte do Estado que deixava atrs a Transicin . Esta verdade, tamm transladada Galiza, e particularmente interpretaom do que se passava no campo, a infantilizaom do campesinhado, era curiosamente pontificada desde os organismos estatais como desde os agentes que visavam mobilizar esse campesinhado (Lanero Tboas, 2007:16-17), esse nom poder autonomamente, viciava-se da mesma propaganda ideolgica dos anos de chumbo. Nom esta a altura do trabalho para colocar mais fasquias interpretativas e sim para agradecer de antemao todos aqueles que estiveram nossa beira na produom deste trabalho, para eles e para a gente que ocupa outros momentos diferentes do meu percurso vital, v este trabalho.

GUHA, R.: Las voces de la historia y otros estudios subalternos. Barcelona, Crtica, 2002

I PARTE: PROCURA DUM CONTEXTO: MOBILIZAOM, REPRESSOM E RESISTNCIAS: OS LABREGOS GALEGOS (1900-1960)

1. MOBILIZAOM CAMPESINHA NO I TERO DO SCULO XX

1.1. Situaom scio-econmica

Galiza entrava no sculo XX, com a paisagem liberal cada vez mais assente na vida quotidiana dos seus rurais; as resistncias comunitrias s receitas liberais, forom substitudas parcialmente por umha progressiva individualizaom do protesto como resposta s medidas governamentais, sempre e quando assi afectassem as pessoas e nom ao marco comunitrio, onde continuavam a se tecer relaes do tipo; mantinha-se a colaboraom vicinal nos trabalhos agrcolas, regulando-se par todo um leque de solidariedades, a comunidade continuava a ser til (Cabo Villaverde, 1999). Com efeito, a progressiva consolidaom do servio militar obrigatrio, as quintas; a pressom fiscal, forom aturadas agora desde o lar, favorecendo umha domesticaom do protesto, sem por isso perderem incidncia (Hervs Sayar et alii, 2000: 150). A complicada situaom econmica, no que supunha de reestruturaom capitalista, com a mundializaom dos mercados agrrios, a queda dos preos na Europa Ocidental e porfim as receitas proteccionistas dos governos europeus, favoreceu ainda umha prolongaom da vaga migratria s Amricas, j comeada no fim do sculo XIX; os excedentes nom eram s produtivos, mas humanosfoi umha sada barata e tamm individual acuciante crise econmica (Fernndez Prieto, 2000:150). Entretanto a burguesia, vinha de substituir a fidalguia, como ponta-de-lana do sistema foral, a depreciao da renda agrria na dcada de 1890 favoreceu a entrada deste novo actor, sem linhagem nobre como a velha fidalguia, prioriza no entanto o credo capitalista, a maximizaom de lucros, e a capitalizaom.

1.2. O pulo societrio

Como nos lembra Anxo Collarte (2006:25) os governos da Restauracin teriam tentado promover a integraom do movimento associativo agrrio nas instituies, ao abeiro da ideologia regeneracionista, sem qualquer compromisso ideolgico, a vertente explorada havia ser a tcnica e cooperativista impulsionada desde o sindicalismo
8

catlico e polas cmaras agrrias para esbater as influncias polticas no mundo agrrio3. Contodo o que singulariza este primeiro tero do sculo adentro do mundo rural, a mobilizaom supracomunitria, excendendo os marcos aldeos, assistimos pola primeira vez na histria do pas proliferaom de pequenas organizaes de base que arreigam sob o comum denominador da dinmica societria, criam-se sociedades agrrias, que agem numha dupla vertente: a difusom tcnica e o activismo sciopoltico. O societarismo campesinho, expressom organizativa do complexo movemento que supujo o Agrarismo em palavras de Cabo Villaverde (1998:11), serve, assomade, como instrumento negociador com o Estado, socializa o campesinhado e permite a interelaom entre as elites urbanas sensibilizadas, os retornados ou indianos e os labregos, oferecendo antes de mais umha resposta crise econmica do momento, que ameaa com transtornar o meio rural como nunca antes. Como sinalam Romn Lago e Bernrdez Sobreira (2005:4) tem sido aceite por vrios estudosos do Agrarismo, o facto deste ltimo ter surgido, como resposta aos esbirros da crise agrria finisecular, perante a retracom exportadora de gado ao estrangeiro, designadamente Inglaterra paralelo introduom do ferrocarril e a reorientaom cara a pennsula; alis aparecia um sistema foral esgotado no seu percorrido histrico ante as novas atitudes scio-econmicas dos seus protagonistas, afectados como outros sectores pola nova situaom.

1.3. Quem impulsiona as sociedades?

Ademais de guardachuvas perante a crescente volatilidade dos mercados (Cabo Villaverde, 1999), o Societarismo, permitiu todo um ensaio sociolgico; como dizamos linhas atrs, vrios actores convergiram na dinamizaom societria: por um lado os americanos, galegos emigrados nas Amricas e que frequentemente puderam socializar e politizar-se alm-mar (Nez Seixas, 1998), contriburam economicamente para a dignificaom das aldeias de origem, achegavam dinheiro para a construom de novos caminhos, escolas pblicas, ou centros de recreio, se nom mesmamente a prpria s da sociedade agrria. O seu labor tinha umha grande repercusom econmica de cara prosperidade vicinal, mas o que talvez mais importante supunha a posta em causa, das tradicionais relaes de padroado e dependncia entre os clientes (labregos) e senhores (Domnguez Almansa 1996:469) rurais, revertendo o seu imperium econmico, revertia-se tamm, pelo menos em parte, a hierarquia social pr-existente.

Cabo Villaverde, sostm que hi que fugir de dicotomias arriscadas entre um agrarismo batallador e um agrarismo

catlico ordeiro, o investigador, lembra para isso o papel dos catlicos na divulgaom tcnica (1998:54)

As remessas dos indianos ajudaram ainda a que as pessoas pudessem redimir os foros, acelerando o processo que anunciava o fim do prprio sistema, a luta pola redenom foral ser umha das primeiras e mais claras reivindicaes do que se deu chamar em Agrarismo, termo que amalgamava toda umha srie de propostas de melhoria para as comunidades (Cabo Villaverde, 1998). As mutaes operadas nas comunidades rurais, bem por factores esxenos (monetarizaom, novas cargas fiscais, servio militar) bem por endgenos como o acesso propriedade plena da terra (o dinheiro partia se nom do interior da comunidade, dum membro americano da mesma), forom acompanhadas por umha nova realidade urbana, trasmutada precisamente polo elemento rural, a sua paulatina proletarizaom e a assunom da cidadania de modo a se integrar na urbe sem por isso perder os seus laos culturais e humanos com a aldeia (Mguez Macho, 2007), campesinhos e operrios, a tempo parcial, acontecendo amide baixas no persoal fabril para atender os perodos mais atarefados da lavoura agrcola (Xavier Castro 2008: 740). A relaom em qualquer caso seria multidireccional, como sinala Mguez Macho, as sociedades agrrias nascem parelhas ao movimento operrio e sindical, e apesar das influncias inegveis, nem todas tinham um perfil ideolgico paragonvel ao que se dava no mundo obreiro (2007: 168 e ss.). O mesmo autor, conclui que sem que compartilhassem elementos ideolgicos claves, cumpre desbotar discursos progressivos que negativizem o terico atrasso rural face a pujana urbana, reparando na inteligncia adaptativa dos rurais perante os novos condicionantes. O Societarismo, significou, alis, a superaom consciente do marco comunitrio, para isso, como vimos, tivo os seus aliados polticos e econmicos, mesmo alguns com certa transcendncia simblica, com certo imperium sobre os fregueses, a crescente implicaom da igreja, testemunhava a necessidade desta de salvar as almas de ideologias perniciosas e que pervertiam nom s as crenas tradicionais, mas o funcionamento tradicional da comunidade.4 Com as sociedades agrrias opera umha substituiom conceptual e real, agora tratava-se da defesa pblica dos interesses colectivos, com umha pretensom totalizadora, face a defesa comunitria, privativa e circunstancial que os rurais faziam antes, da sua comunidade (Mguez Macho, 2007:179). O contexto da poca, permitiu por sua vez, um alargamento das oportunidades polticas, leis como a de Asociaciones de 1887, ou a de Sufrgio Universal de 1890, a perene crise institucional e o desastre de Cuba (1898), animariam as possibilidades de participaom pblica.5
4

Lembra-nos Hervs Sayar en O nacemento do asociacionismo campesio na rexin baixomiota

1900-1905 (FERNNDEZ PRIETO L. (Ed.):Terra e Progreso, Historia Agraria da Galicia Contempornea, Vigo, Xerais, 2000), algumhas das receitas que o movimento social-catlico tinha previsto para o campo (p. 172 e ss.)
5

Romn Lago e Bernrdez Sobreira, consideram a apertura do marco de oportunidades polticas, um factor mais

determinante de cara consolidaom do societarismo face crise agrria finisecular, preponderando por tanto o

10

1.4. As sociedades agrrias: teis para a reivindicaom, teis para a reproduom comunitria

Sinala Cabo Villaverde, que alm da sua manifesta diversidade ideolgica -questom por seu lado que o autor trata devagar- as agrrias teriam agido com umha curiosa uniformidade na defesa dos interesses de campanrio, fazendo ver a prevalncia da comunidade parroquial sobre quaisquer outra reivindicaom poltico-ideolgica, (1998:52). As sociedades agrrias teriam certa utilidade at porque no plano identitrio estavam par da parrquia e os seus interesses. As cedncias nos postulados ideolgicos, revelavam, por sua vez, a voz ntida do campesinato. As sociedades, forom antes bem, um importante instrumento com o qual catalisar o descontentamento, projectar as reivindicaes e finalmente obter aquilo que se reivindicava, desde a tangibilidade da difusom tcnica abstracta noom da propriedade plena da terra. Quanto s funes concretas que forneciam as agrrias, deparamos com funes econmicas como os seguros para o gado, as compras em comum, produtos de consumo, inputs, eliminado os temidos intermedirios; a sada a produes excedentrias, empregando canles alternativas de comercializaom. Aponta Cabo Villaverde que o associativismo agrrio, permitiu amortecer os riscos prprios da economia de mercado (1998:53) Com efeito, a competitividade que os mercados americanos ofereciam em termos de custe, fixo necessria a tecnificaom do campo galego, partindo no entanto, do que Lourenzo Fernndez Prieto, deu em chamar em sucesin de pequenas melloras e a idea de pervivencia e convivncia. O certo que umha outra das funes das sociedades agrrias era a difusom tcnica como tamm assinala o prprio Fernndez Prieto, a situaom mudara significativamente, alm da mercantilizaom e definitiva monetarizaom da vida campesinha, estes passavam de proprietrios de facto, a labregos, de iure, se antes s podiam preocupar-se com as rendas, a redenom foral6, fixo que as preocupaes se pudessem reorientar optimizaom da produom (2000:239 e ss.), com o qual, a difusom tcnica, converteu-se numha inaprazvel necessidade. Os labregos dispunham, alis, agora, da solvncia econmica que lhes permitiam as remessas dos emigrantes. O padroado econmico dos indianos, acompanhou-se de iniciativas culturais que desembocam no prprio tecido societrio, socializam aos campesinhos com as compras colectivas, com as escolas agrrias, e animam a prpria fundaom de sociedades, que
agente de cmbio poltico sobre o econmico (2005:6)
6

Confirmada legislativamente atravs do D. e o Regulamento de 25 de junio e 23 de Agosto de 1926

11

umha vez postas em andamento, incorporam a demanda de inovaom e difusom tcnica, como bem adverte Fernndez Prieto7, contodo, a sua preocupaom nom se cinge instrucom agrria, mediante a colaboraom entre indianos e lugarelhos, as sociedades impulsionam a criaom de escolas de primria, atendem a educaom para adultos cobrindo o dfice que a Instruccin Pblica, mantinha no mbito rural. Das agrrias partia tamm a defesa estrita do marco comunitrio, a vigilncia de comunais, o arranjo de caminhos, a defesa e auxlio laboral dos seus associados, a gestom do lazer (festas, bailes) ou o desenvolvimento mercantil (feiras) A maioria das sociedades tinham como horizonte espacial e de actuaom, o parroquial, no entanto, procuravam exercer a maior influencia no poder municipal (Cabo Villaverde, 1998:57) conscientes das crescentes funes administrativas do municpio e a sua incidncia sobre a vida dos ruraisatendiam reivindicaes globais, que afectavam o campesinato galego no seu conjunto, a questom foral abraada finalmente desde todo o leque ideolgico do agrarismo, apesar da primeira renuncia socialcatlica ou o discurso da propriedade vicinal que continuava invisibilizada polo poder pblico. A progressiva capitalizaom econmica do campo intercalava-se com a aquisiom de novos conhecimentos, as novas oportunidades econmicas, convertiam em factveis, certas reivindicaes, como a redenom foral (Romn Lago & Bernrdez Sobreira, 2005) e o discurso cultural que peneirava (a defesa dos interesses colectivos, a necessidade de reunies, ss fsicas para as mesmas, as escolas agrrias para formar o campesinato) assumia estas reivindicaes.

2. AS PEGADAS DA GUERRA CIVIL E O PRIMEIRO PS-GUERRA: ACOM GOVERNAMENTAL, DESMOBILIZAOM CAMPESINHA E CONSEQUNCIAS SOCIAIS.

Umha das evidncias resgatadas polo estudo da sociedade rural galega da pr-guerra, foi a sua incipiente mobilizaom associativa, como nunca antes, acelerando mesmo, na II

FERNNDEZ PRIETO, L.: Seleccin de innovacins nunha agricultura atlntica de pequenas explotacins .

Galicia, 1900-1936. A adopcin das mquinas de mallar en Terra e Progreso, Historia Agraria da Galicia Contempornea, Vigo, Xerais, 2000

12

Repblica8, evidente ser tamm a clivagem que supom o golpe de Estado do 18 de xullo. O desmantelamento societrio, foi articulado com precisom, caram antes as sociedades agrrias do que as gandeiras (apesar da relaom estreita que amide mantinham), mais politizadas conforme o juo do prprio regime, ao respeito o Novo Estado promover tam-s o mutualismo gandeiro. A teima no controlo social e o exhaustivo seguimento s novas sociedades criadas, refundadas ou reorientadas nos primeiros momentos, impediu a permeabilizaom dos ideais difundidos polos quadros agrrios da Repblica, e isolou o novo enquadramento campesinho, as Hermandades Sindicales9 de qualquer afecto ao perodo democrtico Os procedementos no desmantelamento das redes societrias a comear polo seu descabeamento10 s um exemplo prtico da filosofia que tentrom espalhar os sublevados, a alergia a qualquer associaom, reuniom ou debate pblico; asfixiaram, portanto a vida rural galega durante os tempos da guerra que na Galiza, como j se tem apontado (Fernndez Prieto 2000:196) foi antes bem, um longo ps-guerra ao ficar desde os primeiros dias sob poder dos sublevados. A inexistncia dumha resistncia aberta, a falta de experincia blica no prprio terreno, peculiarizou as consequncias do golpe na Galiza respeito outras zonas do Estado; atrevemo-nos a apontar aqui que a mesma articulaom da resistncia ao franquismo se viu influda polo longo ps-guerra do que falvamos. Algumhas das pegadas do ps-guerra galego, testemunha-no-lo mesmamente a sociedade rural galega do nosso tempo, como assinala Ana Cabana11, as nossas comunidades rurais mantenhem bem que mal, umha memria comunitria que transcende os marcos familiares, nom acontece o mesmo porm, com o reservado e privado parecer poltico, a demonstraom da filiaom poltica ou ideolgica est
8

Os dados que aponta Lourenzo Fernndez Prieto testemunham a efervescncia fundacional do quinqunio

republicano, unha media anual prximas as corenta, cara xullo de 1936 a media semestral aproximbase xa de 1931 (29) (em 1931 fundaram-se 60, conforme a mesma fonte). Represin franquista e desarticulacin social en Galicia. A destruccin da organizacin societaria campesia. 1936-1942, p 201, en Terra e Progreso. Historia Agraria da Galicia Contempornea. Vigo, Xerais, 2000. Nom esta, umha questom acabada, Cabo Villaverde (1999), receia desta visom, e v umha certa estagnaom na mobilizaom societria da II Repblica, viciada, talvez pola frustraom que sups a cooptaom que o regime primorriverista figera dalgumha das S.S.A.A.
9

Ser com a lei de 2 de setembro de 1941 (Ley de Unidad Sindical Agraria) que estas entidades se preenchem de

contido. Sobre o desempenho das Hermandades Sindicales: LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de Doutoramento Indita, USC, 2005.
10

Sobre o descabeamento das S.S.A.A.A. vid. (Fernndez Prieto, 2000, pp 205-210) CABANA IGLESIA, A.: A memoria tolleita. As pegadas da represin franquista na memoria rural galega en

11

Grial, 170, Tomo XLIV, abril, maio, xuo, (2006) pp 36-43

13

prenhada de reservas, e este comportamento parece ter resposta no clima pouco propcio do ps-guerra. Adverte, Cabana: En lia com esta actitude est a de optar pola non sindicacin. O nmero de afiliados a sindicatos agrarios en Galicia dos menores do Estado (), a opinin negativa sobre a filiacin () fndase en tpicos sobre a sa corrupcin e a sa inoperatividade (Cabana Iglesia 2006b: 36). Com efeito, o longo prazo, testemunha as receitas implementadas polo regime, a aversom ao discurso pblico e livre, discrepncia, fixo da poltica umha cousa perigosa da que s se podia falar no mbito privado, a desmobilizaom, trouxo tamm umha negaom da memria recente e umha interiorizaom das atitudes avessas ao regime12. A repressom, amide, preventiva, deveio, rapidamente numha auto-repressom colectiva, troeando alis a memria compartida numha baralha de lembranas individuais (Cabana, 2006b). A propaganda franquista procurou contrapor a orde que o movimento social-catlico demonstrava- beneficiado imediato da substituiom societria, nom sem algumhas tenses interfamiliares (s Familias do regime me refiro)13- face ao prosselitismo e a agitaom ideolgica das sociedades agrrias contodo, frequentemente pegarm mao dalgumhas das iniciativas do modelo societrio de pr-guerra14. Com certeza, a publicstica franquista funcionou j no ps-guerra com modelos dicotmicos e falsificadores, distorcendo a memria colectiva, enfatizando a violncia agrarista face a desejada paz social que agora se entrevia graas ao caudillo. De resto, construiu-se uma imagem do labrego que o afastava da reivindicaom; umha imagem pacfica, mas submissa e comprazente com a ordem, com a ordem imposta, porque nom estaria na ideia dos labregos minar a paz social, por sua vez, do ponto de vista psicossocial, tentou-se combater a essncia mesma das tradies

12

Como aponta Cabana, o aparente consentimento, amide agocha um disenso cara ao rgime. CABANA IGLESIA,

A.: Entre a resistencia e adaptacin: A sociedade rural galega no franquismo (1939-1960). Tese de Doutoramento , USC, 2006.
13

LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de

Doutoramento, USC, 2005.


14

CABANA IGLESIA, A.: Entre a resistencia e adaptacin: A sociedade rural galega no franquismo (1939-1960).

Tese de Doutoramento, USC, 2006.

14

comunitrias15, aprofundando no certeiro individualismo que caracterizava os labregos, toda umha literatura preventiva contra crises revolucionrias. Como virom, temos contornado a repressom da mobilizaom campesinha de umha ptica meramente social e psicolgica, importa destacar estes dous perfis, pois som aqueles que ham-de ter o percurso vital e mesmamente histrico suficiente para explicarmos algumhas das atitudes que caracterizam a povoaom rural da Transicin, objecto de mais centrado anlise pola nossa parte.16 A instituiom qual se lhe encomendar a difusom do iderio do Novo Estado, h-de ser a Igreja; o laxismo com que as autoridades franquistas permitem a penetraom da Igreja na educaom ou nos meios de comunicaom, liga-se com a firmeza com que a instituiom eclesistica combateu a heresia social, tratava-se pois, combater ideologias disgregadoras, amorais, anti-espanholas e nesse plano, a Igreja, protagonista da Cruzada nacional, tinha muito a ensinar Curiosamente, e como veremos avanado o trabalho e perfilhado o estudo que nos atinge, elementos pertencentes a um dos agentes da repressom social, os novos cregos rurais criados ao abeiro dos postulados do Concilio Vaticano II e os encontros com o marxismo, iram impulsionar as mobilizaes agrrias do tardofranquismo e a Transicin. Nom se nos esqueam certos condicionamentos estruturais; o arrasamento do sistema produtivo agrrio em benefcio do esforo blico, coligado com anos de ms colheitas e a lgica autrquica do regime, fixo com que a olhos do campesinhado se estivesse a produzir um saqueio dos seus recursos bsicos, tudo isto num contexto de macia reruralizaom e pressom crescente sobre a terra que asfixiava as hipteses reprodutivas do rural galego.

3. A NOVA REALIDADE SINDICAL AGRRIA: AS HERMANDADES SINDICALES DE LABRADORES Y GANADEROS

15

O regime, na sua voracidade autrquica, nom tivo qualquer reparo em substrar, com a maior efectividade de

sempre alguns dos usos seculares do campesinato, designadamente, o monte. E que apesar do impetuoso discurso ruralista do ministro falangista Fernndez Cuesta, a cruzada forestal, como recolhe Rico Boquete (1999:375), teimou na repovoaom de uma vasta porom da Espaa hmeda para atender a demanda da incipiente indstria celulsica, verdadeira beneficiada da poltica ruralista do regime.
16

Vid. AGUILAR FERNNDEZ, P.: Memoria y olvido de la guerra civil espaola. Madrid, Alianza Editorial, 1996.

15

Non tuvemos relacin ns cas Hermandades presta cousapero que non facan nada! Portanto non tian de que mosquearse, non era competencia ninguna, non lle facamos competencia, porque iles non facan nada17

As asseveraes que acompanham o ttulo desta epgrafe correspondem a umha entrevista que repassa os tempos do tardofranquismo e a Transicin, da opiniom do entrevistado, podemos tirar a conclusom de que as Hermandades eram naquele tempo umha organizaom, pelo menos, esclertica, mas como veremos nom quedava outra que enquadrar-se nelas.

3.1. Percurso legislativo

Aps o Decreto de Unificacin de 19 de Abril de 193718, polo qual a F.E.T. y de las JONS, irm-se esclarecendo as intencionalidades ltimas do regime, que no plano sindical como no poltico passavam-se polo enquadramento interclassista dos seus filiados, fossem operrios, patres na indstria, ou jornaleiros, pequenos ou abastados proprietrios no campo. Em 1938, promulga-se o Fuero del Trabajo, que regulava as relaes e condies laborais, e o caminho cara a unidade sindical conhecia mais um chano com o D. de 21 de Abril de 1938 polo qual todas as organizaes sindicais do Movimiento se tinham que colocar sob o mandato da recm-criada Central Nacional-Sindicalista. Ao efeito em 1939 nasce a Delegacin Nacional de Sindicatos, adscrita FET e em 26 de Janeiro de 1940, promulgada a Ley de Unidad Sindical, entretanto o ministro de Organizacin e Accin Sindical, Gonzlez Bueno, preparava para Dezembro de 1940 a
17

Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro, Vilar de Santos (Ourense), 2008 At ao D. de Unificacin, a confusom pareca a tnica na zona nacional no que tem a ver com as organizaes

18

sindicales, vid. LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de Doutoramento, USC, 2005.

16

ley de Bases de la Organizacin Sindical, comeando a organizacin do nacionalsindicalismo agrario no plano local (Collarte Prez, 2006:27), as Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos som umha realidade desde 1943, em base lei de Unidade Sindical Agraria (1941).

3.2 O novo mapa sindical agrrio

par da rearticulaom do sindicalismo agrrio, umha das notas que sobranceiam neste processo a relativa aposta como viramos polo mutualismo gandeiro (Fernndez Prieto, 2000:202) e o pulo dado ao cooperativismo de raigame catlica (Lanero Tboas, 2005), permanncias significativas da poca democrtica, contodo as cooperativas devirm subjugadas como meras seces comerciales das Hermandades Sindicales Como sinala Lanero (2005), as Hermandades serm a aposta gremial que para o campo reserva a ditadura, enfatizando o carcter de irmandade para banir a luta de classes e apostar no enquadramento interclassista; precisamente atravs do artigo 17 da citada Ley de Bases de la Organizacin Sindical, permitiria-se s Hermandades enquadrarem os trabalhadores e imporem cotas. A distribuiom espacial das mesmas, era o plano local, comarcal e provincial, contodo, a sua implantaom tornou-se fundamentalmente local, pois s entidades comarcais haviam destinar-se a labores de coordenaom, enquanto as provinciais deviriam nas Cmaras Oficiais Sindicais Agrarias. Acima do aparelho sindical, aparecia a Junta Nacional de Hermandades, mudando o seu nome a partir de 1962, para Hermandad Sindical Nacional de Labradores y Ganaderos; na segunda metade dos anos 60 e perante as negociaes de Madrid com a Organizaom Mundial do Trabalho, desgaja-se aos sindicatos verticais do Movimiento Nacional, enquanto a Delegacin Nacional de Sindicatos mudava o seu nome para Ministerio de Relaciones Sindicales (Collarte Prez, 2006)

17

Quanto aos rgaos de direcom, compunham a Hermandad, dous rgaos colegiados, a Asamblea Plenaria e o cabildo sindical e dous unipessoais, a Presidncia e a secretaria19

3.3. As Hermandades perante o campesinato

Um dos primeiros atrancos com que depara o novo entramado sindical franquista a questom territorial; as Hermandades nascem em 1943, e nascem desligadas da conceituaom territorial que os labregos entendiam como o prprio do pas, naquela altura, na ideia dos labregos, as relaes ainda se estabeleciam interparroquialmente e a pura funcionalidade administrativa dos ayuntamientos nada lle dican20. O seu inserimento no meio rural em pleno desenvolvimento da poltica autrquica, causou amide durante o 1 Franquismo que os labregos reagissem contrariados com umha poltica de cupos forosos cuja asignaom gerenciavam os alcaides, os jefes locales del Movimiento e o Jefe local da Hermandad- que lhes levava boa parte da mantena para umha poca como aquela, de fome. Por seu lado a escassa representatividade conferida aos concelhos eleitos durante a guerra civil, causaria muita impopulariedade entre a vizinhana. A impopulariedade das Hermandades entronca com outro facto duradouro no territrio de fronteira, mas que designadamente ocupou o tempo de muitos labregos congraados com a fome, nom outra que a prtica do estraperlo. A sua perene prtica tinha a ver
19

Tanto Anxo Collarte Prez quanto Daniel Lanero achegaram informaom sucinta sobre o funcionamento interno

das Hermandades, o primeiro para o caso ourensano e o segundo para o pontevedrs graas sua pesquisa arquivstica vid. LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de Doutoramento, USC, 2005. e COLLARTE PREZ, A. Labregos no Franquismo. Economia e Sociedade Rural na Galiza Interior. As Hermandades Sindicales en Ourense (1943-1978 ). Ourense, Difusora, 2006.
20

Como veremos o apego aos chamados concellos abertos no que se reunia a vizinhana da parrquia, ainda ser

muito maior do que ao ayuntamiento nos tardios anos 70: no 69 foi cuando fun pra l e apenas haba presupuesto pras zonas agrarias ()e nas zonas agrrias vivan exclusivamente do que faca o concello do pueblo, non? O concello, concellodos mismos vecios, entonces, pois mira, arreglaban os camios a mao bruta ()O Concello oficial, pois pache unha fonte se lle cadraba, se lle cadraba eh, o municpio, pois dica, vamos por unha fonte en tal sitio ou arreglar ali a que haiporque non lle mandaban cuartos s concelloso concello, b que o haba...hehe! (Entrevista n 5, Annimo, Ourense)

18

com a conscincia por arriba (dos abastados) e por abaixo (dos pequenos labregos) das corruptelas administrativas que prebendavam a discreom s pessoas da sua confiana, bem colocadas nos centros decisrios e demonstravam a ineficcia econmica do governo (Soutelo Vzquez, 2001). A desconfiana dos labregos face s Hermandades tamm se assumia em sentido inverso, quer dizer, das Hermandades face aos labregos; em relaom com a institucionalizaom do controlo social e poltico, reorienta-se21 amparando o labor daquelas,22 a Polcia rural qual ser-lhe- encomendado o controlo da produom, e provocando toda umha srie de inconvenientes a prticas comunitrias tradicionais: Esta insistencia na defensa a ultranza da propiedade rstica e dos froitos nela producidos tia moito que ver cunha especfica conxuntura histrica autrquica, definida pola poltica de intervencin sobre os productos agrarios, polas dificultades de abastecemento alimentario da poboacin (en especial da urbana pero tamn dos sectores mis desfavorecidos das sociedades rurais) e polas autnticas situacins de fame e escaseza vividas durante a posguerra. Todos estes factores contribuiron a un control exhaustivo da produccin (principalmente da de cereais e leguminosas) que dificultou as tradicionais prcticas da "economa moral", como o respigeo, o aproveitamento de rastroxeiras ou o pastoreo de gando menor nalgunhas fincas privadas (...)provocando unha intensificacin na estratificacin das sociedades rurais e unha certa quebra dos lazos de solidaridade intracomunitaria (Lanero Tboas, 2005:210). Ainda que, por vezes a conflitualidade entre instituies, permitia entrever a incomodidade das Hermandades com certas receitas da poltica autrquica, precisamente polas consequncias pouco populares que tinha entre a vizinhana, a intermediaom, das Hermandades serviu, amide para atenuar a sua incidncia (Lanero, 2005) Por seu lado, o cerimonial eleitoral, de obrigado voto e consumada fraude, com o controlo, tamm exhaustivo, dos perfis ideolgicos dos candidatos, o seu carcter
21

A sua existncia contodo, remonta-se a 1898 (O de 8 de junio de 1898) Como recolhe Lanero Tboas (2005) a partir de 1945 as Hermandades podiam solicitar o passo da Polcia Rural

22

dos concelhos sua competncia directa.

19

indirecto, a descarada presena dos prohomes do sindicato no processo eleitoral, e a interesseira dificuldade do mesmo, fazia que a desmobilizaom poltica e a desafecom cara as instituies se fossem manifestando em grau crescente at a reestruturaom eleitoral de 1974.

4. O CAMPESINATO: ATURANDO O FRANQUISMO?

Tentamos at ao de agora fazer um percurso polos roteiros da mobilizaom campesinha de pr-guerra; a trgica ruptura que supm a guerra civil e a repressom coeva e posterior, esta ltima tivo consequncias duradouras para as comunidades rurais, e que latejam atravs da impossibilidade da discrepncia, a negaom do passado recente, ou a destruiom significativa do sistema produtivo rural. Encaminhamos a nova realidade franquista atendendo brevemente para o novo mapa institucional no que tinha a ver em puridade com os interesses agrrios, assi detivemonos na anlise das Hermandades Sindicales de Labradores y Ganaderos, como rgaos enquadradores do campesinato, tentando albiscar as atitudes do campesinato cara elas. Como se pode comprovar, dispugemos um dilogo entre mobilizaom de pr-guerra e desmobilizaom de ps-guerra. Analisamos o contexto de pr-guerra, desde os condicionamentos econmicos, com umha sociedade agrria em mutaom devido fenomenologia estrutural (introduom definitiva da economia de mercado, crise de excedentes, reubicaom de mercados, capitalizaom), mas tambm social, substituiom das elites tradicionais, esmorecemento da velha fidalguia, influncia crescente dos emigrados e retornados; e anda poltica; alargamento das oportunidades polticas, com leis sucessivas, como a de Asociaciones de 1887, ou a Ley do Sufrgio Universal masculino de 1890, que permitia o acesso ao debate pblico de sectores at a altura invisibilizados, e com eles, as suas reivindicaes e problemticas particulares. O contexto de ps-guerra, em troca, dispunha toda umha srie de condicionamentos adversos para a mobilizaom pblica, a comear pola prpria adjectivaom negativa da participaom poltica, a consumaom prtica da repressom, com o descabeamento dos dirigentes polticos e sindicais em forma aleccionadora (Prada, 2004) ou a actividade
20

propagandstica que se encarregava com sanha de lembrar quem eram os bons, quem os maus. O exemplo dos vencedores confirmava como opom vlida a desconfiana cara a poltica, nisso forom at coerentes com o seu discurso, como sinala Raul Soutelo (2001), a poltica econmica do regime, foi todo um exemplo de como se pode socializar a fome e a corrupom polticae engadimos ns, alimentar a resignaom. O Estado Novo franquista prometera impetuosamente, que havia chegar a redenom dos seus rurais, prenhava a propaganda de encendidos discursos ruralistas e contrapunha-o ao perigoso e disgregador mundo urbano, isso sim, sem consultar ao povo a melhoria da sua situaom; no entanto, esta atitude desptica nom tinha qualquer cousa de ilustrada, assi o demonstrava a ambiciosa poltica industrialista a custe precisamente da tradicional orde campesinha, como se encenou por exemplo com a poltica repovoadora da Espanha atlntica (Rico Boquete, 1999). Contra a constncia repressiva, contra a abafante presena do Estado, contra a inadequaom entre o discurso oficial, cheio de esbirros demaggicos e a poltica real, o campesinato tivo que articular toda umha srie de respostas evidentemente condicionadas polo contexto. O contexto informa-nos que na Galiza do ps-guerra se dera umha reruralizaom efectiva nos patres demogrficos, e por outra banda, assistiamos a prtica anulaom da estrutura de oportunidades polticas, que nom s modificava os cauces para o protesto, mas o protesto mesmo podia vir ser modificado. Conforme Cabana (2006a), perante o contexto, a atitude geral do campesinato, ser a de nom admitir fazer parte de uma dissidncia respeito ao regime, veremos ao longo do Franquismo que se tornarm habituais estes comportamentos; por seu lado a rede repressiva provocava umha ausncia de confronto directo e do lado acadmico nem sempre se soube categorizar umha dissidncia como esta, nom admitida. Hobsbawm (1986), tinha concludo que o afastamento de os camponeses de ndulos relacionais amplos (a nvel nacional), a sua falta de inserimento em marcos institucionais e a sua despreocupaom pola aquisiom de direitos (burgueses) bem como a falta de alvos concretos, nom permitia intitular as aces dos camponeses como
21

plenamente polticas; com tal apreciaom negava-se-lhe aos campesinhos, a arte de fazerem poltica, mas nom se explicava as consequncias que colectivamente tinham as suas aces aparentemente isoladas e silentes, em definitiva, omitia-se a possibiliade destas responderem a qualquer eleiom racionalmente eleita e programada, nem se observava o clculo que das mesmas faziam as autoridades. O regime franquista, nom era, no entanto, um lugar-comum onde adquirir novos direitos, nem tam sequer onde articular reivindicaes a nvel nacional, pois estas estavam coacionadas pola falta de liberdade, por outro lado a construom ideolgica do Franquismo espalhou a ideia de os campesinhos serem normalmente servis e submissos como Dios manda!, de qualquer jeito, o prprio regime, categorizava a dissidncia de poltica, como amide expunham na documentaom interna, portanto, permitiria-nos a asseverar a condiom poltica da acom campesinha (Cabana, 2006a). A inexistncia oficial do protesto, nom queria dizer, porm, que nom existisse, a sua existncia por outro lado nom teria porque responder progressividade com que se tenhem categorizado os repertrios de protesto (Cabana, 2006a), mas dependeria das opes reais, da viabilidade com que se pudesse levar a termo. O Franquismo supom umha clivagem respeito a articulaom do protesto, os campesinhos ficam orfos dos modelos organizativos de pr-guerra e portanto dum instrumento com o qual canalizar impessoalmente o protesto e minguar os riscos do mesmo; por sua vez a ausncia desses modelos, fai reactivar formas histricas de resistncia que sem terem desaparecido, melhor se adaptavam aos tempos que corriam. Sinala Cabana que a forte pegada da cultura de resistncia a que determina a gnese histrica dos modos de resistncia e fundamenta a tipologia empregue polo campesinato galego (2006a:119), o campesinho sedimenta tudo aquilo aprendido e apreendido para combater as ameaas pretritas sua supervivncia e empreg-lo- no Franquismo, sempre quando convier. O campesinhado galego durante o primeiro Franquismo, portanto, assumir um leque variado de aces que vam desde o incio de processos judicirios para provar a propriedade vicinal dos montes (Rico Boquete, 1999) at o aproveitamento em seu benefcio das liortas havidas entre as diferentes administraes para apurar um sistema
22

de cupos mais justo23 que nom abafasse a precria situaom econmica do ps-guerra (Cabana, 2006a). Outras vezes era o crego, como detentor de certa autoridade moral, quem dirigia no nome de comunidade protestos contra a lamentvel situaom da comunidade24. A cumplicidade das administraes locais, forada polos acontecimentos, amide, permitiam excepcionais motins dos que participava toda a populaom.25 A possibilidade de ficar isento de represslias graas mediaom de homens ordeiros, permite-nos por outra banda, testemunhar quam prudentes eram as atitudes das pessoas, a simples discrepncia verbal podia punir-se de jeito imediato se se tornava visvel, portanto a dissidncia tinha um alto grau de subtileza e um carcter indirecto, dissentia-se sim, mas conjurando todo o tipo de artimanhas invisveis 26, as rdios clandestinas, o absentismo eleitoral, a invasom de monte repovoado
23

Sobre as arbitrariedades do sistema de cupos, os quais eram nom casualmente , repartidos polos agricultores mais

abastados junto a membros da administraom, vid. LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de Doutoramento, USC, 2005.
24

Nos serdios anos 70, o crego de Paradela, Porqueira, relata-nos como um outro crego-jornalista, figera de porta-

voz das demandas vicinais nas pginas de La Regin: Acrdome ali en Paradela empezranse a sacar unhas valndose dun periodista que era cura tamn, empezrase a sacar un, na prensanos falbamos dali, daquela zonaque non haba luz pblica, que estaban feitos unha misriae sacrase as e entonces o periodista e que era cura, pois, fixo unhas cuantas pginas na Regin enos apreceu ali, un dia un seor, que lle chamo, seor non era, que era novo, era unha persona nova, desde Xinzo, que era de Extensin Agrariao nombre, vamos a ver, ahora non che seiestuvo en Extensin Agraria, pero non sei se en Xinzo se sigue, penso que non e ahora non me acordo o nomeApareceu ali, dicindo pero que o que pasa aqui!! pero en plan, que non hai dereito a salir esto na prensa!! e eu dxenlle home pois ven por aqu que imos ver o que haie xa vers se hai razn ou non!! e entonces atravs daquel seor, daquel amigo que despois volveuse amigonon era,pouco a pouco falando com l era revs, era todo revs o que pasa que el estaba sujeto a unhas normas, eran moi estritos com l e l claro, via case de parte dos outros, pero non era de parte dos outros, era formal e era boa persona, entonces a raiz daquelo vieron cuartos pra arreglar os camios e pra poer a luz pblica, que se lle dera un arreglo camio, grande, bastante grande, de Paradela, non sei ter por a, 1 km por a, cos seus ramales e cas suas cousas e arreglronse os camios que aquelo foi[notas de prensa e eles fixeronse eco]despois puxrase a luz pblica Entrevista n5, Annimo, Ourense
25

Adverte Lanero sobre a atitude por vezes cmplice das Hermandades com as injustias da poltica autrquica:

O por qu desta actitude pode ter que ver co desexo de parte dos seus dirixentes por mellorar o lamentable nivel de vida dos labregos galegos, por entender que a intervencin da produccin e distribucin de certas produccins agropecuarias era un camio errado que non s perxudicaba s labregos senn que tamn impeda retomar vellos procesos de especializacin productiva de anteguerra (concretamente a mellora gandeira) ou, sinxelamente en especial na actuacin de Prohombres, secretarios de Hermandad e alcaldes no mbito local pola necesidade de manter a sa posicin de privilexio respecto do control dos escasos recursos (adubos, anticriptogmicos, carburantes,), ou da fiscalidade (distribucin de cupos, amillaramentos, etc.). (2005:355)

23

II PARTE. O MUNDO AGRRIO GALEGO NO TARDOFRANQUISMO E NA TRANSICIN (1960-1982)

Entonces, pois mira, arreglaban os camios a mao bruta, enfin, pero as e todo, andbase en lama praticamente sempre, unhos carreirios polo medio do camio pra poder andar e andar pois eso, mais ou menos limpos, nin haba luz pblica27

5. O TARDOFRANQUISMO E A TRANSICIN. NEM OPOSIOM TAM FRACA, NEM DITADURA TAM FORTE

5.1. Contexto geral

Pere Yss nos seus estudos sobre a crise final do franquismo tem denunciado um prconceito convertido em clssico, conforme tal prejuo a simblica morte na cama do ditador Francisco Franco revelaria a fraqueza da ou das Oposies ao regime e a fortaleza dum regime que dizia deixar tudo atado y bien atado. (Yss, 2004) Para o citado autor, a simples centralidad de la violncia represiva en toda su trayectoria desde sus sangrientos origenes hasta sus ltimas ejecuciones en 1975, demonstrariam que as vozes que o contestavam estavam a, desde o comeo, por vezes,

26

Umha amostra da picardia campesinha, desvela-no-la, C.D.F., 1932, Sandis (Ourense), Entrevista n 3: Cando a

fiscala de tasas si, entonces marchbanche ca cosecha,botbanche un cupo, un cupo excesivo eh non podas pagalo e entonces tias que esconder debaixo da herba, debaixo da palla e unhas arcas facer unhas arcas, meter o grao nelas e botarlle a palla por riba botar tal. As patatas haba que sacalas en carros de noite a unhas poulas donde vian cargalas un cochio eh engrasar os eixes dos carros con xabn pa que non cantaran; os carros das vacas para sacar as patatas.
27

Entrevista n5, Annimo, Ourense

24

ocultas, como j analisramos, devido ao medo inoculado desde as primeiras medidas do Novo Estado (2004:10) Nom nos corresponde a ns aprofundar nos elementos que testemunham a vitalidade da oposiom, nem avaliarmos a sua influncia a posteriori na hora da Transicin democracia, nem nos corresponde o espao analtico (O estado espanhol), nem , strictu senso, o nosso objecto de estudo28, contodo, nom recusamos dar umhas pinceladas gerais ao perodo que em qualquer caso abrangemos neste trabalho. O Tardofranquismo conhece um incremento da mobilizaom social e poltica como nunca antes no perodo ditatorial e cresce alis, em mltiplas vertentes, aparentemente estamos perante umha conflitualidade social, que nom arruma a maiores reivindicaes solapada pola continuada violncia repressiva, mas atravs da mesma, comeara a colher forma toda umha intencionalidade poltica. O sindicalismo vertical comeava a sofrer o entrismo tctico das recm-criadas CCOO (sindicato impulsionado polo PCE); a universidade assistira a um relevo geracional, os jovens universitrios nom viveram o trauma da guerra civil, e a conscientizaom poltica destes, chegava mesmo desde o professorado universitrio e os j cansos intelectuais, at a Igreja parecia viver tempos novos sob o esteio do Concilio Vaticano II e a humanizaom da liturgia e a sua mais decidida acom social.

28

Sobre o perodo histrico, tm achegado as suas interpretaes autores como Josep M COLOMER (1998): La

Transicin a la Democracia: El modelo espaoizl, Barcelona, Anagrama, quem desde umha perspectiva politolgica, avalia o jogo de contrapessos, e a dialctica ruptura-reforma que caracterizarom a Transicin espanhola. O finado Javier TUSSEL e lvaro SOTO CARMONA editam em 1996 a que pretende ser umha obra de carcter global sobre o perodo Historia de la Transicin (1975-1986), Madrid, Alianza, significativa a cronologia achegada desde este livro, para Tussel e Soto, a Transicin s remata com a entrada de Espanha na C.E.E., idntica preocupaom cronolgica tenhem Juan Pablo FUSI e Raymond CARR, Espaa de la dictadura a la democracia, Barcelona, Planeta, 1979 para os quais o acontecemento que pom fim Transicin som as legislativas de 1977, bem certo que figerom um exerccio de histria presentssima . Entorno s discusses sobre a fase de consolidaom e os factores que a explicam, LINZ J. J. & Alfred STEPAN A.: Problems of democratic transition and consolidation: Southern Europe, South America and post-communist Europe, The Johns Hopkins University Press, 1996. Outras obras de referencia sobre o Tardofranquismo e a Transicin, mais recentes: SOTO CARMONA A. (2005): Transicin y cambio en Espaa: 1975 - 1996; ORT MATA M. (2005): Memoria y desmemoria del desencanto: una reinterpretacin de los discursos populares en torno al ciclo de transicin postfranquista en Espaa en L.E. Alonso Benito e G. Rodrguez Cabrero (dirs.); YSS i SOLANES, P.: La Transicin: treinta aos despus (2006); SARTORIUS, N. e SABIO ALCUTN, A.: El final de la dictadura: la conquista de la democracia en Espaa (noviembre de 1975 junio de 1977); Balfour, S. e Quiroga, A. (2007): Espaa reinventada: nacin e identidad durante la Transicin

25

O governo Franquista, por seu lado, reage com um discurso relegitimador, com a propaganda da sua exitosa receita econmica, o Plan de Estabilizacin de 1959 e os posteriores planes de desarrollo, aplicados nas dcadas de 60 e 70; esta empregue polo regime para falar no Desarrollismo e o alargamento da clase mdia, isso nom impede, porm, exemplos de protesto pola realidade da situaom econmica como as greves da siderurgia basca ou a greve do metal na Galiza de 1972. A chegada da democracia, verbalizou umha mxima, a sua elaboraom em consenso, e assentou umha outra ideia: A sua feitura teria sido s cousa de elites, um pacto entre umha oposiom formal a reboque da iniciativa dos reformadores do Franquismo, personalizados na figura, hoje celebrada, de Adolfo Surez, e naquele Fevereiro de 1981, repudiada pola ineficaz gestom da crise econmica dos anos 70. A Poltica, e a sua exaltaom em maisculo, solapou as outras lutas encenadas no Tardofranquismo e no comeo da Transicin.

5.2. A queda do aparato sindical agrrio franquista. O novo sindicalismo agrrio29

Particular importncia para a nossa pesquisa, tem a sorte que correrom as instituies franquistas que directamente intermediavam com o mundo agrrio. Sob o Estado autrquico do primeiro Franquismo, a campanha propagandstica do regime de marcado cariz pr-ruralista, fizera comungar a muitos rurais com o corporativismo agrrio que sagravam entidades como as Hermandades Sindicales. A retrica proteccionista30 afirmava-se como contrapondo-se ao malverso mundo urbano, por isso que as disfunes aparacerm no mundo agrrio e no verticalismo que o

29

Seguiremos para esta caracterizaom os apontamentos que o professor Eduardo MOYANO ESTRADA, achegava

em 1984, no seu artigo Ideologas y Sindicalismo Agrario en la Transicin Democrtica Agricultura y Sociedad, abril-junio 1984
30

Rico Boquete (1999) j tem apontado quanto de veraz tinha o discurso ruralista. Outros autores no mesmo tema.

SEVILLA GUZMN, E. & GINER, S.: La evolucin del campesinado en Espaa. Elementos para una sociologa poltica del campesinado. Barcelona, Pennsula, 1979. VELASCO MURVIEDRO, C. et Alii.: El pensamiento agrario y la apuesta industrializadora en la Espaa de los cuarenta en Agricultura y Sociedad, n 23, 1982, pp 233-273

26

protegia umha vez que o desarrollismo dos anos 60, se converte na nova verdade oficial Face as visveis tenses que no mundo industrial se verificavam respeito a Organizacin Sindical Espaola31, no mundo agrrio, as cousas parecerom ir mais devagarinho, mesmo movendo-se numha calculada ambiguidade (Moyano Estrada 1984:1). Na dialctica dissoluom ou simples reforma, optou-se diafanamente pola segunda opom. Dessarte as Hermandades transformar-se-m nas chamadas Cmaras Agrarias, sem qualquer brusquedade em base ao D de 2 de Junio de 1977; sucedendo-se mesmo os carregos, os antigos secretrios da Hermandad, passaram a converter-se nos novos presidentes das Cmaras32. A postura de fora da governamental UCD33, passava-se por umha reforma gradual das entidades do verticalismo que inclusse a celebraom de eleies livres, mas sem que realmente se efectuasse umha limpeza dos quadros sindicais da ditadura; as cmaras agrrias mantiveram basicamente as funes das Hermandades (representaom, acom reivindicativa e servios burocrticoadministrativos)34; Mais complicada transformaom se verificou, no entanto nos

31

O RD ley 19/1976 de 8/10/1976 faria desaparecer Organizacin Sindical Agraria (em adiante O.S.E.), substitui-

la- a Administracin Institucional de Servicios Socio-Profesionales. Com o D de 2 de junio de 1977, estabelece-se a liberdade sindical e as cmaras agrrias comeam a substituir as Hermandades Sindicales.
32

No, as cmaras agrrias non participaron para nada (a xente da Hermand), volveron, rengancharon,

colocronos a todos en puestos, millores cs que tian incluso Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Sandis (Ourense) ou ainda, esta outra reflexom sobre as eleies s cmaras agrrias de 1978, mui ilustrativa Tuvo pouca, porque, porque claro eran unhas eleccis, pero estaban praticamente fechadas, toda a estrutura inda estaba, inda dependa principio, estaba toda a xente incrustada de antes, entonces apenas serviu pa nada, ganranse as eleccis e haba os seus candidatos a e tal, pero, serviu para pouco esoporque as, seguiron as mismas personas principionas cmaras Entrevista n4, Annimo, Parada de Outeiro, Vilar de Santos (Ourense)
33

Conforme Moyano Estrada (1984:8), a U.C.D., teria usado a estratgia gradualista para garantir-se apoios firmes de

cara o panorama eleitoral que se encetava e par apagar as veleidades dos sindicatos menos pacficos.
34

Sobre o funcionamento das Cmaras Agrarias, vid. COLLARTE PREZ, A.: Labregos no Franquismo. Economia

e Sociedade Rural na Galiza Interior. As Hermandades Sindicales en Ourense (1943-1978 ). Ourense, Ed. Difusora, 2006. (pp 171-172)

27

sindicatos de Rama35, verdadeiros lobbies agrrios, onde o jogo de interesses complicava sobremaneira a sua reconduom democrtica. O apagamento da memria associativa e reivindicativa que o Franquismo se encarregou de concretar ao longo de todo o perodo ditatorial e as dependncias burocrticas que o sector agrrio continuava a manter, explicar a baixa filiaom sindical agrria que se manter como umha das anormalidades herdadas do perodo franquista

5.3. A Transicin no nosso pas. Umha breve contextualizaom

No caso galego, a Transicin incorporou o debate territorial e a adequaom democrtica especificidade galega. O nosso pas, no entanto partilhava algumha fenomenologia com o que acontecia no resto do Estado, tamm na Galiza se deu a progressiva infiltraom nos quadros do sindicalismo oficial, (particularmente o brao sindical do PCE, CCOO), apareciam por toda a parte ateneus, telecubles, associaes scioculturais, ora vinculadas a determinadas estruturas partidrias, ora com um cariz mais independente; vez, tamm no caso galego ecoa a nova postura ideolgica da Igreja, os preceptos do Concilio Vaticano II, som postos em andamento por curas rurais preocupados com a situaom social e econmica das suas parquias36.
35

altura de 1977, havia sete sindicatos sectoriais, os que deterom algumha importncia econmica, valerom-se do

seu carcter privado, para devirem em grupos de pressom; no tocante ao agro, surgiu umha elite que haveria agir apenas em prol dos seus interesses particulares. Alguns outros de menor pujana econmica desaparecerom sem fazerem muito estorvo. O poder econmico daqueloutros sectores agrrios, obstaculizou o processo de democratizaom sindical, umha vez desligados do aparelho burocrtico da O.S.E., estes erigiram associaces profissionais na defesa dos seus interesses e contra as pretenses de reduzir a sua influncia por parte do sindicalismo agrrio democrtico (Moyano Estrada, 1984:10)
36

.na dcada dos 70, pois fumos un gruposclaro que xa haba antes, un grupo de cregos e de xentepero mais

cregos, claro, preocupados polo mundo rural, xente que vivia, que vivamos no mundo rural, en zonas distintas, pero limtrofes, por exemplo aqui na Limia e logo tamn, xente da zona de Cela Nova, e xente da zona de Bande, eran as tres comarcas que estabamos mas relacionadas, com cregos presentes en cada unha delas; entonces ns estbamos xa mais ou menos relacionados co, ou intentamos crear algo do que se chama hoxe Movimiento Rural Cristiano , por entendernos, non? (), e estbamos preocupados polas cousas da xente, dos problemas da xente, e empezamos desde o principio a traballar coa xentecousas de equipamento comunitrio, eu que sei, trada de augas, luz, non, ()

28

Voltando sobre a questom da especificidade galega, sublinha Xulio Prada, o protagonismo de dous partidos um deles, a UPG, defensor da ruptura tctica com o galeguismo de pr-guerra e a adopom dos postulados marxistas bem como a luta anticolonial no esteio dos processos de descolonizaom da frica; um outro o PCE, que graas ao valdeorrs Santiago lvarez, impulsiona a regionalizaom do Partido Comunista em 1968. Cinco anos antes, fundrase o Partido Socialista Galego e em 1964, a j citada UPG. O protagonismo dos partidos nacionalistas galegos no fim do Franquismo e o comeo da Transicin, vem apoiado polo que Prada, considera o pesado lastre da identificacin entre franquismo e nacionalismo espaol, (Prada & De Juana, 2005), o que sem dvida redobrava, havida conta do debate territorial, as necessidades de se justificarem por parte dos partidos espanhis. Porm, isso nom foi bice para que essa mesma esquerda, designadamente o PCG e o seu brao sindical, as CCOO de Galiza, criadas em 1966, marcassem umha presena significativa em episdios de especial relevncia, que inserem Galiza plenamente na luta oposicionista ao regime, falamos na greve geral de Setembro de 1972 de Vigo37, ou a tragicamente lembrada folga da Naval ferrol que fixo dous mortos o 10 de marzo, logo dos tiros da polcia franquista. par da mobilizaom obreira, da que tamm far parte a UPG, a movimentaom estende-se ao mundo estudantil; o 68 galego, tamm ter os seus recitados atravs do colectivo Voces Ceibes e organizaes como a citada UPG, constituirm grupos ideologicamente afins (Estudantes Revolucionarios Galegos, ERGA) (Prada & De Juana, 2005) quem de colocarem o debate sobre a situaom da universidade e do pas em geral. Tamm no campo, e ainda que lhe dedicaremos atenom mais polo mido em linhas posteriores, surgem desde comeos dos 70, embries dos futuros sindicatos agrrios, como os Comits de Apoio Loita Labrega, (depois Comisins Labregas), aparecidos em 1970, o primeiro e em 1973, o segundo; sob o patrocnio estes da UPG, as Comisis Campesias, promovidas polas CCOO, em meados dos anos 60, bem como o SAGA38 de implantaom mais focalizada no sul-oeste da provncia de Ourense.
camiose cousas de esas, non? Nos pueblos, cousas comunitrias, promover un pouquio, o esprito comunitrio da xente Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro (Vilar de Santos)
37

"O Vigo dos obreiros", Faro de Vigo, Suplemento "150 aos con Vigo", 3 de diciembre de 2002, pp. 32-34.

29

6. A SOCIEDADE RURAL GALEGA NO TARDOFRANQUISMO E NA TRANSICIN.

6.1. O Tardofranquismo. O rural descrido

A situaom do rural galego estava longe de ser idlica no Tardofranquismo, os labregos galegos continuavam a emigrar, agora ao coraom de Europa; nas comunidades rurais porm, continuavam-se a resolver os problemas no seio das mesmas, e tinha-se umha ideia difana do que os organismos agrrios do Estado podiam vir a fazer polo rural: [A Hermand] pois eu non teo idea de que colaborasen [com traballos comunitrios], o que s tian que pagar a contribucin, pero a contribucin era no concelloa hermand de labradores, aquelo era nadanon sei, com algn motivo a faran, non sei, pero a incidncia real que tianada!39 A situaom esclertica das instituies agrrias do Franquismo, denunciada, persistentemente na fonte oral consultada, avanaremos mais algumha opiniom sobre a mesma, e sobre umha administraom local afogada economicamente. Nom estranha que apesar dos intentos intermediadores das Hermandades, os sindicatos agrrios, substitussem estas, mesmo j no perodo pr-democrtico, como altifalantes das problemticas vicinais; a poltica amiguista e corrupta daquelas, dera-lhe poucas hipteses de popularidade aos organismos agrrios do regime, mais ainda quando as receitas aplicadas, o monoplio na distribuiom de insumos, smolase o arbtrio com que se fazia, se viam desfasadas polas novas condies produtivas do campo galego40.
38

Sindicato Agrario Galego, cujo nome, adverte um informante foi ideado polo intelectual, crego na altura Xos

Chao Rego, Entrevista n 6 C.M.D.F., 1942, Grou, Lvios (Ourense)


39

Entrevista n 5, Annimo, Ourense O impacte da Revoluom Verde, que em palavras de David Soto (2003:397), significou: unha mudanza

40

substancial nas posibilidades productivas da pequena explotacin. O contexto tecnolxico dominante implica a necesidade dun redimensionamento das explotacins para poder competir en termos de productividade e de renda por ocupado. Que non se producise este redimensionamento en Galicia levou a que se producise unha cada da

30

Outras das funes adscritas s Hermandades foi aquela da Previsin Social (O. de Presidencia del Gobierno de 23 de marzo de 1945), sem entrarmos a caracteriz-la, bom lembrar que o Franquismo, utiliz-la- tacticamente como mecanismo de integraom, mas a sua natureza, reconhecida polo prprio regime e polos labregos, distava de ser prpria de um estado de bem-estar, nom era pois um direito ao que pudessem aceder as pessoas, mas umha concessom que o Estado tinha com os seus cidadns. Apesar da retribuiom econmica que supunha a Previsin Social, a sua gestom desde os funcionrios aos quais lhe competia, estava longe de ser modlica, multas por impago na cotizaom, retenom de subsdios (Lanero, 2005)41

6.1.1. Os campesinhos galegos e a sua condiom de empresrios! Por volta da Cuota Empresarial Agrria

Alm das questes produtivas, o campo galego enfrentava-se a novos desafios derivados da produom legislativa do regime, o relativo fracasso do modelo de Previsin Social Agraria42 que vigorou durante os anos 40 e 50, fixo necessrio modific-lo. Cara 1966-1967, sancionava-se o Rgimen Especial Agrario de la
productividade do traballo en relacin media espaola e a Europa. O mesmo autor sinala ainda: A forma concreta que adoptou a revolucin verde en Galicia levou a unha acentuacin de esa perda de productividade. Non se aproveitaron as condicins medioambientais para centrar os cambios na intensificacin dos usos do solo e na practica as tecnoloxas dirixidas a este fin tiveron un papel moi cativo, rachando coa tendencia precedente. As causas de que se dera esta situacin hai que buscalas en que a especializacin da agricultura galega na produccin gandeira, e especialmente de leite, non foi acompaada dunha subespecializacin en productos agrcolas comercializables como a pataca, o viedo e a horta. Estes productos esenciais no crecemento da produccin no primeiro tercio do sculo XX viviron unha crise importante nos primeiros anos do franquismo e non se recuperaron nos vinte anos posteriores Ligadas tamm Revoluom Verde estm a definitiva substituiom energtica, a crescente dependncia das energias fsseis e os vaivns dos preos, com a crise alcista de 1973 que condicionaram sobremaneira a actividade agrcola.
41

Umha amostra da segurana social entendida pola Hermandad: foron tan intiles que incluso para ir mdico,

tias que ir pedir unha baixa armada?, que esa era a coa mais grande; recordo dunha vez que estaba eu na Hermand, non sei a que fun ali, quiz a curiosear, e chega un home cun dedo esmagado, que queria ir mdico a pedir un parte de seguro e dixronlle que como esmagara o dedo, e dice pois tapando un portal e dicen pois non o taparas, eso non entra no seguro, e xa non lle deron o parte pa ir mdico, tuvo que ir por sua conta e esas cousas, eran os seguros agrrios que haba daquela Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Sandis,Ourense

31

Seguridad Social , cara Julho de 1971 (D. 2123/1970) publica-se um texto refundido do REASS. Surge a posteriormente combatida Cuota Empresarial Agraria.43 A realidade galega, enraizada na exploraom de pequenas dimenses, recebia espantada a qualificaom que os tcnicos de Agricultura lhe davam s suas exploraes, os pequenos proprietrios galegos, eram por via de regra, empresrios, mesmamente arrendatrios e aparceiros tinham de contribuir tamm; os titulares na ntegra, e os anteriores parcialmente. As insuficincias do sistema revela-no-lo o seu modelo de cotizaom, as tristemente recordadas jornadas tericas, aplicadas desde 1972, estas eram distribudas polos municpios, conforme o tipo de culturas, a camada gandeira, a floresta ou o grau de mecanizaom. Forom empregues para a sua elaboraom, os imprecisos dados estatsticos fornecidos polo Cadastro de Rstica e polas HSLG. Ningum se livrava da cobrana, o anterior sistema reconhecia um mnimo imponhvel de 5000 pts, agora o cobro era geralizado, como geralizados serm os protestos por toda a geografia galega, somava-se-lhe o cobro mensal de 245 pts pola Mutualidad Nacional Agraria por cada trabalhador por conta prpria/autnomo, isto atingia tamm a mulher e os filhos do titular que nom justificassem qualquer ingresso alheio exploraom; da mesma nom se discutia a sua legalidade mas a sua legitimidade estava longe de ser admitida, animada tamm polas coaces s quais eram sujeitas as pessoas para procederem com o pago44. J no primeiro trimestre de 1970, os labregos comeam a se cobrar os recibos de 1967 e 1968, e isso fai prender o mal-estar, j nesse mesmo ano, oito mil labregos negam-se a
42

Apoio-me na caracterizaom geral que da questom fai Daniel Lanero Tboas em Estudio introductorio,

Memorias de Jos Arias, Mis Pecados? Santiago de Compostela, Fundacin 10 de marzo, Colec. Testemuos n 3,
43

Os governos Ucedeiros, optaram repetidamente pola postergaom do pagamento da Cuota, embora nom se atrevessem a suprimi-la
44

como era no caso ise da cuota empresarial agraria, pois eh, amenzndoos que si non a pagaban, pois que, que

os borraban do censo e esas cousas, non?() realmente os labradores deiqu non eran empresrios, dicir, non tian xente cargo diles a quen lle pagaban un salario, eran iles autnomos, e traballaban iles mismos as sas terras, est clarosalvo que non sei, eso est ben en Andaluca, en Estremadura, ou en Castilla onde haba terratenientes e haba, e tian enfin os seus empleados, xente que de feito, hai o rgimen especial agrario por cuenta propia, como era no caso iste deiqu, de Galicia, polo menos nesta zona e, llo rgimen especial agrario por cuenta ajena que son Aquiles que traballaban para outras personas, entonces ises poderanse considerar empresarios, pero os deiqu non, claramente () Entrevista n 1, A.C.C, 1945, Vilar de Santos (Ourense)

32

pagar ao calor da campanha que j comea a entrever a legenda do Non Pagar. Nesse mesmo ano 1970, assiste-se a umha concentraom no concelho de Moinhos (BaixaLmia). No segundo semestre de 1970, proliferam panfletos de informaom para non pagar e no ms de Novembro, celebram-se assembleias em Verim, cara Maio de 1972, 400 cregos galegos, mormente de Lugo escrevem ao Ministerio de Trabajo com razm da Cuota Empresarial Agrria. Significativamente adere a Caixa Provincial Cooperativa de Crdito de A Corunha. Em Junho de 1972, o sector da advogacia que apoia os labregos, atravs do Colegio de Abogados de Galicia, ainda o Consejo Econmico Sindical de Galicia adere ao manifesto, explicitando-se o geralizado mal-estar que a dita Cuota criava em amplos sectores da sociedade galega, mesmo em tempos da Ditadura.

6.2. O Protesto agrrio na Transicin

Os novos sindicatos agrrios, Comisins Labregas, Comisis Campesias, ou o SAGA, assumiram a tabela reivindicativa respeito a Cuota Empresarial Agrria, a modalidade do protesto, o impago colectivo, encenado na Campaa do Non Pagar, nom tinha qualquer cousa de novidoso, com o impago responderam os campesinhos de outras pocas face os gravosos trabucos que sofriam, mas o cariz meditico45 que alcanou o protesto, merece ser significado, aproveitando as fendas abertas liberdade de expressom pola lei de Imprensa de 1966, a famosa Ley Fraga, proliferaram os artigos contra a cuota empresarial agrria e outras questes que atingiam aos nossos rurais com destino final na imprensa geralista. Os escritos de protesto, respondiam a umhas caractersticas concretas; amide, eram cartas colectivas que minimizavam as hipteses de os labregos serem repressaliados,
45

Sobre o papel da imprensa geralista como novidoso altifalante do protesto campesinho vid. LANERO

TBOAS, D.: El conflicto socio ambiental en la Galicia del final del franquismo y de la Transicin a la democracia: el papel social de la prensa. Colquio Internacional. Comunicao Histria e Poltica. Natal, Rio Grande do Norte (Brasil), 2007.

33

outras vezes os protagonistas eram os cregos progressistas os que assumiam as queixas dos seus fregueses, quem de liderarem a reivindicaom no seio parroquial e por vezes fazerem de jornalistas na comarca onde se encontravam de ministrio pastoral46 Para alm da Cuota Empresarial, assistamos, a todo um leque de mobilizaes da mais diversa ndole em relaom as diferentes problemticas que atingiam o campo galego, e que tinham a ver com questes ambientais, polticas de preos agrrios, ou a concretizaom da devoluom dos montes vicinais em mao comum. No plano do concreto, podemos citar entre outras as lutas ambientais contra a nuclear de Xove (Lugo) a luta que em 1965 comeava contra o encoro de Castrelo de Minho47, ou a abnegada oposiom da vizinhana dAs Encrobas (Cerzeda) (anos 1976-1977) contra a expropriaom das suas terras em benefcio da Trmica de Meirama, cujo objectivo era a exploraom de lignite, a poluiom da Trmica ser objecto de debate durante a dcada dos 90, particularmente em 199548. Similar projecom tiveram os protestos contra a poltica de preos, afectando tanto ao sector gandeiro quanto ao agrcola; a problemtica dos excedentes e as dificuldades respeito das canles de distribuiom dos mesmos, atingiram produtos bsicos como o leite e a pataca. No repertrio do protesto deparamos com, desde o derramamento de leite nas estradas, at as tractoradas49 na procura dumha sada digna aos baixos preos que manejavam os produtores de pataca. Singularmente tiveram muito eco as campanhas do leite, em pleno Tardofranquismo encoa o protesto desde Dezembro do 73 at Maro do ano 74, justo 4 anos depois as CC. LL., j legalizadas convocam umha greve polmica pola falta de adesom sindical, mas que conta com relativo xito na gandeira provncia de Lugo.
46

Entrevista n 6 C.M.F.D., 1942, Grou, Lvios (Ourense) Com menor significncia quanto mobilizaom, deparamos tamm com os casos do encoro de Belesar (Lugo) ou

47

Portomarim, tamm em Lugo. Com efeito a especial importncia agrcola, e especialmente vitivincola do vale de Castrelo, aprofundou a sensaom de descontentamento contra a empresa executora, FENOSA.
48

Sobre o conflito dAs Encrobas vid. LANERO TBOAS, D.: El conflicto socio ambiental en la Galicia del final Colquio Internacional.

del franquismo y de la Transicin a la democracia: el papel social de la prensa. Comunicao Histria e Poltica. Natal, Rio Grande do Norte (Brasil), 2007.
49

Umha anlise sucinta sobre o significado das tractoradas en FERNNDEZ, C. & SABUCEDO, XOS M.: Do

descontento Accin: A construccin social da protesta campesia em Galiza. Vigo, Ed. Xerais, 2004.

34

6.3. Sindicatos, imprensa e novos actores sociais no campo galego.

Como j brevemente indicramos umha das relaes que novidosamente se explicitarm na crise final do Franquismo e mais decididamente na Transicin, ser a do mundo agrrio com a imprensa; inmeras declaraes, artigos, simples notcias quotidianas ou directamente protestos e episdios grevsticos, term o seu oco nas pginas dos jornais galegos e mesmo estatais. Se nos determos brevemente numha anlise da sua utilizaom, a iniciativa de travar contacto com a imprensa, partia bem dos prprios concelhos parroquiais, ajudados mormente polas pessoas com certa autoridade sobre a comunidade, como os cregos, bem de outras entidades ou pessoas fsicas. A renovaom nos quadros tcnicos dos organismos agrrios, trouxera umha nova geraom de tcnicos que por umha banda se deviam sua profissom, mas que por outro lado, tinham umha formaom cultural e umhas preocupaes que os levaram a tomar contacto com as problemticas prprias do nosso rural, falamos por exemplo, da nova fornada de tcnicos adscritos ao ministerio, os agentes de Extensin Agraria, que face ao inmobilismo institucional que representavam as Cmaras Agrrias, herdeiras da esclerose das Hermandades; achegavam os seus conhecementos para o impulsionamento de entidades cooperativas comunitrias ou moviam os fios para acelerar os arranjos que os povos precisavam50. Os sindicatos agrrios, exporm amide as suas queixas face a poltica agrria governamental, empregando os jornais para dar f do seu marco de mobilizaes: Concentraes, lanamento de octavilhas, tractoradas, amide, combinando-se a convocatria dumha mobilizaom, com a presena j tctica noutra: Unos mil labradores se concentraron ayer en la plaza del Obradoiro para protestar contra la cuota empresarial agraria

50

Entrevistas 4 , Annimo, Parada de Outeiro, Vilar de Santos (Ourense) e 5, Annimo, Ourense

35

Anunciaron la posibilidad de llevar a cabo nuevas movilizaciones de tractores para cortar el trfico en toda Galicia51 Um recurso mui frequente, foi tamm o da convocatria de greves: Primera jornada de huelga de productores lecheros convocada por Comisis Labregas52 Curiosamente a legenda que acompanha o titular, revela parte das querelas que com a legalizaom sindical se estabeleceram entre os diferentes sindicatos agrrios: Acusan (As CCLL) a SS.AA. y SAGA de Sindicatos Amarelos Certamente, o comportamento de algum sindicato, era quanto menos polmico, no centro da polmica, naquela altura, estava a construom da Autoestrada do Atlntico que uniria Vigo e A Corunha, a oposiom sua construom devido ao impacte ambiental e a sua repercussom no agro, nom era compartida por Reforma Sindical Agraria Gallega a qual: Apoya la construccin de la Autopista y de las celulosas E no estn de acuerdo con el boicot de CCLL53 a las ferias ni con la concentracin de tractores para protestar por el pago de la cuota de la Seguridad Social Agraria54 Tememo-nos, no entanto, que as querelas entre as CCLL, SSAA55 e o SAGA, tenham a ver mais com umha luta polo espao poltico que com a estratgia reivindicativa A imprensa era tamm o lugar para expor os critrios prprios de cada organizaom: El ministerio de Agricultura no acepta las peticiones del S.A.G.A.

51

Quinta-feira, 8 de Dezembro de 1977, La Voz de Galicia 8 de Marzo de 1978, La Regin Comisins Labregas. 21 de Dezembro de 1977, La Voz de Galicia. Sociedades Agrarias que substituram formalmente as Comisins Campesias na Assembleia Constunte de 17 de

52

53

54

55

Abril de 1977 em Santiago de Compostela SANTIDRIN V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Indito. 1996

36

Pero tomar medidas para facilitar la comercializacin de la patata56 Ou as iniciativas que agrupavam os diferentes sindicatos na defesa dos sectores produtivos estratgicos, como eram o leiteiro ou o crnico: Co apoio do SAGA, SILGA e SSAA Aprobada a plataforma unitria pr sector leiteiro Tamn se piden precios estables pr carne57

Frequentes eram as anlises que se faziam sobre aquelas questes que afectavam ao dia-a-dia dos labregos, a Cuota Empresarial Agraria, objecto de pormenorizada anlise por parte de Jos A. Faa Medn na secom Colaboraciones de la Voz de Galicia58, onde denunciava entre outros, o violento exodo que estava a sofrer o rural devido s polticas governamentais, ou a escasa potencia recaudatoria que na verdade tinha a devandita Cuota. Ao encontro da comunicaom social acodiam tamm, dirigentes histricos do nacionalismo galego, como o membro do PSG, Mario Orxales, socilogo, quem refletia Sobre as relacins de produccin na Galicia Rural59, oferecendo umha amostra da mudana explicitada no tratamento informativo

III

PARTE.

SINDICALISMO

AGRRIO,

COOPERATIVISMO

MOBILIZAOM NUM CASO CONCRETO: A LMIA

56

17 de Dezembro de 1977, La Regin

57

12 de Janeiro de 1978, La Voz de Galicia


5 de Marzo de 1978, La Voz de Galicia. 16 de Abril de 1978, La Voz de Galicia

58

59

37

7. A LMIA. APROXIMAOM AO ESPAO DE ESTUDO

A comarca ourens dA Limia, apresenta ainda hoje um dia umhas caractersticas demogrficas e sociolgicas marcadamente rurais, com um peso especfico do sector agrcola ainda mui manifesto (1423 pessoas dedicam-se na actualidade ao agro por tam-s 1122 industria60 1387 construcom e 3674 ao sector servios, o 187% da povoaom dedica-se ainda ao agro, para o conjunto da Galiza a percentagem desce para o 11%). A Lmia conta com 11 concelhos, sendo a sua cabeceira comarcal Ginzo de Lmia, na vila vivem aproximadamente 6000 pessoas em canto que na totalidade do concelho som 10022 os residentes; tendo em conta que A Limia ten umha povoaom de 23918 habitantes, podemos concluir que quase metade da povoaom limi se concentra na vila e concelho de Ginzo. Esta comarca apresenta umha povoaom mui avelhantada, sendo a media de idade de 50'9 anos para a comarca e de 44'4 anos para o caso do Concelho de Ginzo de Lmia. Umha das tendncias mais novidosas que se tem experimentado a nvel da vila a crescente presena de povoaom estrangeira, hoje som 497 os estrangeiros residentes supondo o 4'8 % da poboaom, sendo as colectividades marroquina e portuguesa as mais importantes; no resto da comarca a presena de forneos quase testemunhal, apenas 189 persoas repartidas nos 10 concelhos restantes. -nos til, compararmos a demografia actual da Lmia, com a que apresentava para os censos de 1970 e de 1981 (anos que por outro lado contornam o nosso perodo de estudo), e por sua vez contrast-la com a de referncia para o total provincial, por forma a conhecermos a evoluiom relativa do seu peso demogrfico. A comarca tinha em 1970, 43140 habitantes, perde 2660 habitantes em 11 anos, ao apresentar 40480 habitantes em 1981, mas d calafrios pensar na descida populacional que se verifica at 2007, com os j sabidos, 23918 habitantes, em 27 anos, perdeu 59% da sua populaom, nom contamos com dados da estrutura etria comarcal em 1970 ou para 198161, mas nom nos mui difcil especularmos com o fracasso da Revoluom Verde em termos
60

Fonte: IGE O nvel comarcal nom se contemplava nesse nvel da estatstica demogrfica na altura dos censos de 1970 e 1981

61

38

sociais e o impacte posterior da Poltica Agrria Comum como responsveis de um ultimssimo xodo intraestatal e aos pases da Europa Ocidental. Mais revelador se calhar som os dados se os contrastarmos com a referncia provincial, Em 1970 os 43140 habitantes da comarca supunham o 97 % dos 441260 ourensanos; em 1981, os 40480 limiaos, mantinham o diferencial, 97 % dos agora 415862 habitantes, mas cara 2007, os 23918 habitantes da Limia suponhem 7% dos 336926 habitantes da provncia. Perde populaom mais rapidamente do que o conjunto ourensano, podendo-se explicar se o compararmos com a pujana demogrfica da capital, mas dificilmente aturvel se temos em conta baleiros demogrficos como a Terra de Viana, A Ribeira Sacra ou a mesma Baixa-Lmia. Geograficamente, A Lmia vem supor umha das comarcas melhor definidas da Galiza, distribuda em 807 km2, com umha alargada chaira central, 30 kms de longa por umha media de 10 km de larga, e um sector montanhoso ao sul correspondente com os concelhos fronteirios de Calvos de Randim, Baltar e Os Brancos situados a unha altitude media (800 metros) maior do que a chaira (620 mts). O relativo afastamento do mar, a altitude e o feito de estar rodeada por serras como o Larouco ao Sul, Sam Mamede ao Norte ou Penam cara o nor-noroeste fai que a Limia tenha um clima atlntico continentalizado com verns pouco chuvosos, quentes de dia, frescos pola noite e invernos rudes.

8. AS FONTES

Para alm dumha pesquisa bibliogrfica62, quem investiga, maneja todo um leque de fontes que servem s finalidades concretas do trabalho, a este respeito e atendendo para as contornas cronolgicas do trabalho que defendemos -1973-1982- a fonte oral, tornase em informante ineludvel. Devidamente contrastadas as informaes que os protagonistas daquela altura nos fornecerem, poderm justificar em grande as motivaes que nos levarom eleiom do tema que abordamos.

62

O tratamento da questom bibliogrfica, na epgrafe nmero 9

39

8.1. As fontes orais63

Se comearmos pola anlise da fonte oral, cumpre fazer, para maior compreensom do leitor, umha anlise das pessoas que entrevistamos como apoio investigaom: Dum total de seis entrevistas, trs (um deles, est hoje secularizado, ms na altura exercia como crego) dos entrevistados pertencem scio-profissionalmente ao mundo da Igreja, concretamente exerciam como cregos rurais, dous dos quais na Lmia, um terceiro na Baixa-Limia, mas a comunicaom entre os trs, era mesmo fluida e nem s por questes religiosas. A sua adscriom ideolgica ao mundo nacionalista de esquerda, designadamente o PSG, embora sem militncia, advertiam os trs; e a sua implicaom na posta em andamento do SAGA, no nvel comarcal, caracteriza-os como pessoas com um alto grau de politizaom, a um tempo exemplificam a nova postura assumida polas bases da Igreja Catlica no tardofranquismo e a Transicin, ao calor dos ventos renovadores do Concilio Vaticano II. O seu discurso, decididamente renovador, vem acompanhado dumha atitude vital e prtica transformadora da realidade que os rodeia, com actividades paralelas ao exerccio sacerdotal, como som o trabalho numha fbrica de automveis, o desempenho numha cooperativa com secom de consumo inclusa e o labor de jornalista para o jornal La Regin, respectivamente. Som fontes nom s vlidas por pertencerem a um sector daquela, dinmico na sociedade, mas porque o seu contacto com o mundo rural nom parte das suas misses rurais, mas os trs provenhem da aldeia, O Irijo, Vilar de Brrio e Soutopenedo e portanto conhecem de primeira mao a sociologia do rural, sinalar que forom cregos nas parquias limis de Paradela (Porqueira) e Parada de Outeiro (Vilar de Santos) e na baixo-limi de Grou (Lvios) aquando o momento histrico que visamos por em anlise Nom som polo geral mui crticos com os seus fregueses, e a ideia que transmitem da vizinhana justificativa nom com as suas eivas, mas com as suas queixas, quer dizer,
63

Sinalar o facto de contarmos tamm com as testemunhas orais reproduzidas em MARTNEZ CARNEIRO, X.

LUIS.: Antela, A Memoria Asolagada. Vigo, Xerais, 1997. Labregos, agentes de extensom agrria som parte da sociologia profissional que os caracteriza

40

umha interpretaom decididamente inclusiva e mesmo construtiva, ao pretenderem articular ou reconstrur antigas alianas, solidariedades etc Quanto s outras trs fontes orais consultadas, cada umha representa, umha actividade profissional distinta, embora os trs pertencerem tamm ao mundo rural. Contamos com os detalhes transmitidos por umha pessoa de temper militncia poltica, o PCE, fugido no ps-guerra e activo guerrilheiro, impulsiona precisamente no perodo do tardofranquismo e a Transicin, o PCE comarcal e as Comisis Campesias, desvinculando-se destas ltimas, curiosamente aps a reuniom de Santiago de Compostela que certificou o cmbio de nome para Sociedades Agrarias64. Umha outra das pessoas entrevistadas, de extracom labrega, viveu os tempos da emigraom na Alemanha e volta, com a sua actividade de camioneiro, participa da venda directa de patacas, dispondo o seu meio de trabalho, o camiom, para a posta venda de patacas nas principais cidades do pas, a sua apoximaom ao SAGA, contorna finalmente a valia da sua testemunha. Estas duas testemunhas, provenhem do concelho de Sandis (Ourense). O sexto informante, vem ser o primeiro alcaide eleito democraticamente em Vilar de Santos desde 1936, e que governou o concelho limiao de 1979 a 1982; a candidatura65 que o informante encabea umha alternativa vicinal apoiada tacticamente polo PSG, a sua vem ser umha achega centrada na problemtica da consolidaom das insituies democrticas sem prejuo de outras apreciaes.

8.2. Fontes hemerogrficas

H umha janela que se abre indiscutivelmente reivindicaom social em geral, e particularmente ao mbito que nos atinge, o do mundo agrrio. Talvez fosse polas
64

Nom nos ressistimos a incorporar aqui a reflexom do entrevistado: e logo tamn pois final estas Comisis

Campesias que empezaban a funcionar moi bem na Limia, pois, al tuveron unha reunin en Santiago, que foi un verdadeiro fracaso aquela reunin, que entre unhos cuantos decidironeanular, cambiarlle o nombre de Comisis Campesias polo de Sociedades Agrarias, aquelo sentou moi mal, a xente veuse pra casa, dicindo, un sindicato que empeza a nacer e xa lle estn cambiando de nombre; sociedades agrrias para eles non dica nada Entrevista C.D.F., 1932, Sandis (Ourense)
65

Candidatura Independente de Vilar de Santos

41

nsias de liberdade que arrumavam no perodo de transiom democrtica, o certo que a implicaom dos mdios de comunicaom nos debates abertos por volta da situaom do agro galego foi manifesta.66 Para o nosso trabalho, centrado na comarca ourensana da Limia, tornou-se-nos imprescindvel vaziar contedos do jornal ourensano, La Regin, sinalvamos no apartado dedicado ao tratamento das fontes orais que um dos informantes fora a tempo parcial corresponsal de La Regin, designadamente na Baixa-Lmia e Terra de Cela Nova. evidente que o ratio de frequncia com que deparamos com novas da Lmia en La Regin maior do que noutros jornais, tenhem-nos servido particularamente as informaes do corresponsal na comarca limi, Fernndez Sobrino, notcias que correspondem com os anos 1976, 1977 e mesmamente 1978. No entanto, tamm outros jornais achegam informaes, escritos, reivindicaes sobre o que acontece na Lmia, e nem s; vaziamos informaes sobre a Cuota Empresarial Agrria, os preos agrrios, do leite, da pataca, da castanhasobre a situaom gandeira, sobre a poltica medioambiental, etcde La Voz de Galicia, El Correo Gallego, El Ideal Gallego e mesmamente jornais de mbito estatal como Diario 16 ou El Pas. Nas pginas da comunicaom social consultada, deparamos ainda, monografias sobre os mais variados assuntos ligados com o agro.67 Atravs da fonte hemerogrfica tamm pudemos dar conta das medidas implementadas polos governos de turno, designadamente a UCD, respeito ao agro.

66

J analisamos devagarinho, numha epgrafe anterior, os relacionamentos mtuos entre ambas esferas, a da

comunicaom social, e a da reivindicaom agrria.


67

Quigssemos destacar trs tratamentos informativos em particular: El aniversario olvidado Los Domingos de la Voz, 30 de Maio de 1976, no que se fai umha abordagem do que foi a experincia do cooperativismo comunitrio que cumpria diez aos dominados por la presin migratoria de los planes de desarrollo . Doutra banda, o trabalho de caracterizaom da especialmente gravosa cuota empresarial agrria, encabeado por Jos A. Faa Mendn para La Voz de Galicia, 5 de marzo de 1978, e finalmente o extra tamm de La Voz de Galicia sobre Agricultura y Ganadera de 17 de Novembro de 1977, onde se destaca entre outras questes, o insano que era dedicar-se ao agro na Galiza dos anos 70.

42

Por seu lado, consultamos tamm alguns dos rgos de expressom 68 dos sindicatos agrrios galegos, o Voceiro Labrego de Comisis Campesias, a FOUCE69 das Comisins Labregas e o voceiro TERRA, de CCLL-TERRA, que explicitam de forma directa os pareceres dos sindicatos agrrios sobre a situaom do campo galego, bem como os seus actos reivindicativos. A inegvel valia desta documentaom nom nos fai esquecer a sua grande carga ideolgica, sendo preciso puirmos aqueles cantos mais suspeitosos.

8.3.Outra documentaom

Este estudo, visa umha modesta caracterizaom dos sindicatos agrrios no perodo da transiom democrtica, tanto as CCLL (posteriormente Sindicato Labrego Galego) como as CCCC (posteriormente Sociedades Agrarias) forom tratadas desde o mbito investigador70, ainda que sem umha caracterizaom global. O peso especfico do SAGA, tem sido bem menor no mbito acadmico e por que nom reconhece-lo no estrito plano da mobilizaom sindical, mas o seu especial arreigamento na Lmia, fai-no protagonista principal desta caracterizaom. Se bem contamos com documentaom relativa organizaom, funcionamento interno e estatutrio das CCLL e das CCCC, o nosso interesse maior centra-se no perfil do SAGA, para o acaso dispomos de documentaom indita, sobre os estatutos e os princpios de organizaom e funcionamento interno do Sindicato Agrrio Galego. De resto sublinharmos algumhas outras achegas, como folhas informativas, boletos de voto para as cmaras agrrias ou planfetos de outro cariz.
68

O SAGA nom contava com rgo de expressom prprio

69

Sinalarmos que foi consultada aquela que corresponde ao perodo da clandestinidade, quer dizer, 1973-1977 (ed. facsimilar)
70

SANTIDRIN V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel

BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Indito. 1996; MUIZ DE LAS CUEVAS, R.: Historia das Comisins Labregas en A Nosa Terra, A Nosa Histria, 5, pp 48-51

43

Para concluirmos e se quigermos honestos com o horizonte do nosso trabalho, nom dispomos de legados documentais de particulares com o que cotejarmos a nossa pesquisa dum jeito mais sistemtico, sinalemos por aqui, no entanto, que nom se exclui o achegamento em posteriores investigaes a tal documentaom. importante destacarmos que existem impedimentos legislativos para a consulta de arquivos pblicos, no entanto, esta pode ser compensada com a colaboraom das entidades implicadas naquela altura hora da consulta dos seus fondos privados (UPG, CCOO, SLG). Alm do tratamento dos vozeiros citados, som de estimvel consulta, as revistas Encrucillada e Teima, El Pope, Terra e Tempo, bem como as referncias que nos poderem achegar as hemerotecas pblicas da Galiza, as hemerotecas dos principais jornais do pas ou o Centro Bibliogrfico Superior de Galicia.

9. ESTADO DA QUESTOM

No que respeita ao marco geral em que enquadramos este trabalho, a histria agrria, a produom cientfica tem sido felizmente fecunda, particularmente no nosso pas; os, O labor desempenhado por professores como A. Eiras Roel, ou X. Garca-Lombardero com a introduom a partir dos anos 60 e 70 das novas correntes historiogrficas, designadamente a renovadora escola francesa de Annales; foi chave para espertar no pas, umha historiografia preocupada com a questom rural, e particularmente agrria. Trabalhos de gegrafos como A.Bouhier, La Galice (1979), ou La propiedad de la tierra (1982), ou os do professor Ramn Villares, facilitarom enormemente o aparecemento dumha equipa mais ou menos formal de investigadores da questom agrria. A investigaom tem sido compartimentada em duas linhas bsicas: A histria poltica das sociedades rurais contemporneas e a histria agrria propriamente dita, se no primeiro caso, preocupa nomeadamente, os processos de construom da sociedade civil, o espalhamento do liberalismo poltico, a incidncia do
44

processo nacionalizador espanhol ou a clivagem que supm a guerra civil, no segundo, o que atinge estritamente Histria Agrria, a investigaom centra-se na anlise dos diferentes paradigmas tecnolgicos71. Exemplos dessa preocupaom pola articulaom poltica das sociedades rurais contemporneas, encontramo-las em trabalhos como os do professor Xos Ramn Barreiro, e que junto ao j mencionado Ramn Villares inaugurrom a prolfica investigaom da historiografia agrria galega, de Barreiro, na temper data de 1980, a obra geral, El campesinado gallego en el siglo XIX, Economa y Sociedad, naquela altura as preocupaes cientficas, centravam-se na caracterizaom da propriedade da terra, evoluiom, e liquidaom do sistema foral, desamortizaom, e montes em mao comum. A preocupaom polo inserimento das sociedades agrrias nom tam tradicionais, nas novas receitas capitalistas, com a capacidade adaptativa dos labregos quanto ao cmbio do paradigma tecnolgico, tem produzido literatura cientfica nom s do mbito histrico, mas econmico (Artiaga, A, F. Prieto, L. et ali, 1991, Beiras X. M, 1968, Dopico, F., 1988, Quintana Garrido, X. R., 1991). S trs anos antes que o trabalho de Xos Ramn Barreiro, encontramo-nos com o trabalho de J. A. Durn Agrarismo y movilizacin campesina en el pas gallego (1875-1912), encenava o crescente interesse pola articulaom da sociedade civil, atravs dum dos movimentos mais sobranceiros que tiverom lugar no nosso pas no esteio do cmbio tecnolgico finisecular, a crise exportadora e a apertura da estrutura de oportunidades polticas explicitada polo regeneracionismo que vigorava entre a classe poltica da Restauracin. Umha interessante caracterizaom e renovadora visom sobre a questom agrarista representa-a o trabalho de Cabo Villaverde, o Agrarismo (1998), de recente publicaom, concretamente 10 anos aps (2008) a publicaom do professor Cabo, a investigaom de Antonio Mguez Macho, La Construccin de la ciudadana a travs de los movimientos sociales. El movimiento obrero en Galicia (1890-1936), quem teima em relativizar, e foge de vises dicotmicas hora de interpretar os relacionamentos

71

Mais referncias en www.usc.es/histagra website do grupo de investigaom de Historia Agraria e Poltica do Mundo Rural. Departamento de Historia Contempornea e Amrica. USC

45

estabelecidos entre o movimento obreiro e o Agrarismo numha Galiza em processo de urbanizaom como a do primeiro tero de sculo. Este processo racha com a clivagem que supm a guerra civil; neste mbito, os trabalhos tm sido igualmente abundantes: a caracterizaom da guerra civil, o processo repressivo ou as resistncias ao processo de instauraom e posterior consolidaom do regime, tm sido tratado por diversos autores, seria um trabalho de clara improdutividade reproduzirmos aqui, a inumervel literatura sobre o perodo, a definitiva consolidaom democrtica, permitiu o acesso investigador a um terreno antes coutado a hispanistas de diverso compromisso ideolgico (Paul Preston, Stanley G. Payne,..). Mas de facto nem este o terreno que nos atinge: Para explicarmos algumhas claves que informam o processo da Transicin no nosso rural, -nos de imprescindvel consulta algumha da literatura deitada nos ltimos anos sobre o primeiro franquismo em Galiza falamos por exemplo da preocupaom do professor Fernndez Prieto pola desarticulaom do societarismo durante o eterno ps-guerra galego (2000: 193-211), nom podemos deixar de citar a recente publicaom editada por Jess de Juana, e Julio Prada e que conta com diversas colaboraes Lo que han hecho en Galicia Violencia poltica, represin y exilio (1936-1939), 2006. Do mesmo cariz a obra de Carlos Velasco Souto (2006). No mesmo momento em que se estava a comear o processo repressivo, contamos na Galiza, com formas diversas de dissentimento cara a institucionalizaom do regime, os fugidos, a articulaom da guerrilha, por um lado, o descontentamento subtil cara aos procedementos da poltica autrquica, ou contra a poltica florestal que leva a cabo o regime. A luta contra as imagens preconceituosas sobre o campesinato que o contornam como um ser manipulvel, servil, submisso, e o intento de banir o pr-conceito que situa o campesinhado no campo da desmobilizaom, tem lavrado o esforo de vrios investigadores, destaquemos por aqui o trabalho de Ana Cabana (2006) que exprime desde coordenadas scottianas todo um leque de atitudes disconformes com o regime, nom se derrubava o regime, mas minava-se essa terica aquiescncia geral

46

Sem qualquer dvida achegarmo-nos ao estudo do sindicalismo agrrio na Transicin, arriscado pola novidade que representa, apenas se est a iniciar o percurso investigador nesse sentido. Isto assi para o pas e para o conjunto do Estado, contodo nestes ltimos anos, a historiografia espanhola tem prestado umha atenom crescente para o marco histrico do Tardofranquismo e a Transicin democracia. Relativamente a esta questom, contamos com a celebraom de recentes congresssos e encontros cientficos que certificam os novos ventos; Alacante acolheu em 2005, um encontro organizado polo Grupo de Investigaom sobre o franquismo existente naquela universidade, acerca do franquismo e a sociedade espanhola da dcada de 60, mais amostras do interesse cientfico, d-no-lo o encontro que recentemente tivo lugar em Valderas (Len) e Salamanca, organizado pola Asociacin de Historiadores del Presente ou o interessante seminario monogrfico sobre a Transicin, organizado no outono de 2007, polo Grupo de Investigacin sobre o Franquismo e a Transicin liderado polos professores Carme Molinero e Pere Yss na Universitat Autnoma de Barcelona. O atrevimento de professores como Molinero ou Yss, demonstra por seu lado, que alm da caracterizaom do Franquismo, comea-se a dar cabo desde umha perspectiva multidisciplinar onde acode tamm a politologia ou psicologia social (Fernndez & Sabucedo, 2004), do que veu significar um perodo clave na histria recente do Estado Espanhol, como foi a Transicin. J passou tempo desde o aparecimento da que podemos ainda considerar umha obra de referncia, porquanto encetou a diagnose histrica do nosso passado mais recente. A monografia de P. Aguilar Fernndez (1996): Memoria y olvido de la Guerra civil espaola, Madrid, Alianza; tem essa saudvel virtualidade e nela esta autora analisava tanto os cmbios na legitimidade poltica do franquismo durante a segunda fase da dictadura (1960 1975) como o peso que a memria da Guerra civil tivo sobre o proceso de Transicin cara democracia en Espaa. Esta mesma linha, embora reformulada e adaptada aos tempos e s preocupaes historiogrficas actuais, tem sido retomada no mbito historiogrfico galego, atravs das achegas que vrios autores (nomeadamente Michael Richards e Ana Cabana) fazem no recente monogrfico que a revista Grial, no seu n 170 (2006) dedicou repressom franquista na Galiza. Especial interesse tenhem as reflexes de A. Cabana, sobre as ligaes entre repressom franquista no mundo rural e a fraqueza das organizaes sindicais agrarias campesinhas na Galiza da Transicin e da democracia.
47

Em tempo mis prximo de ns, tem aparecido toda umha serie de literatura cientfica sobre a Transicin (talvez mis numerosa do que a disponvel sobre o Tardofranquismo propriamente dito) da que algm dos trabalhos mis representativos poderiam ser os seguintes: Soto Carmona (2005): Transicin y cambio en Espaa: 1975 - 1996; M. Ort Mata (2005): Memoria y desmemoria del desencanto: una reinterpretacin de los discursos populares en torno al ciclo de transicin postfranquista en Espaa en L.E. Alonso Benito e G. Rodrguez Cabrero (dirs.); Yss i Solanes, P.: La Transicin: treinta aos despus (2006); Sartorius, N. e Sabio Alcutn, A.: El final de la dictadura: la conquista de la democracia en Espaa (noviembre de 1975 junio de 1977); Balfour, S. e Quiroga, A. (2007): Espaa reinventada: nacin e identidad durante la Transicin. Som tam-s algumhas obras recentes que exemplificam um crescente interesse por este perodo histrico. No que di aos trabalhos de escala estatal dedicados de modo especfico ao mundo rural durante o Tardofranquismo e a Transicin, nom se pode afirmar que contemos com muitos exemplos. Entre as escassas excepes cumpre citar as investigaes de Alonso et alii (1976); E. Moyano Estrada (1988); A. Sabio Alcutn (2001) ou a mui recente achega feita por A. Herrera Glez de Molina (2007). Para o mbito galego, ao igual que para o conjunto do Estado, detectam-se ainda muitas eivas, tanto polo que di respeito ao Tardofranquismo quanto etapa de Transicin democracia. Talvez, o aspecto melhor cuberto o relativo aos conflitos protagonizados polo movemento obreiro, e mais em particular, aqueles com umha participaom directa das Comisiones Obreras (CCOO), tal e como amostram os inmeros trabalhos (monografas, captulos de libro e diferentes artigos) da autoria de J. Gmez Aln ( 1992, 1995 e 1996 entre outros) ou Vctor Santidrin Arias (1996, 2001, 2002, 2006), se bem mis centrados na historia do PCE en Galicia, no estudo de diferentes conflitos laborais urbanos e nas Comisins Campesias. Abundam os estudos de caso sobre diferentes greves obreiras (Vigo 1972, Ferrol) e outro tipo de conflitos, assi como os perfis biogrficos de dirigentes e militantes das organizaess poltico sindicais comunistas na Galiza. Polo que fai ao contono da nossa investigaom en si mesmo; a mobilizacin poltica e a conflitividade social no mundo rural galego do Tardofranquismo e a Transicin democracia, a carncia de traballos practicamente a norma at a actualidade. A
48

meirande parte dos disponveis (alm de reportagens na comunicaom social que aparecem con certa periodicidade con motivo de aniversrios, conmemoraes ou actos pblicos) som obra de pessoas com um protagonismo poltico mais ou menos activo no perodo histrico que pretendemos estudar. Cabe destacar os trabalhos de X. Fernndez Roupar (1979); R. Muiz De las Cuevas (1988); X. Carballa (1988); M C. Gonzlez Crespo (1988), varios deles recolhidos no nmero 5 da publicaom A Nosa Terra. A Nosa Historia (1988). Existem varios trabalhos, j algo posteriores e da autoria de cientficos sociais nom coevos dos factos, dedicados ao estudo dalgns conflitos sociais, nomeadamante de natureza socioambiental, detectados no mbito rural galego entre 1960 e 1980, mis em concreto o conflito en torno construcom do encoro de Castrelo de Minho, com aproximaes especficas, como as de J.R. Alberte Castieiras (1990) e R. Soutelo Vzquez (1998), ou algo mais globais, por exemplo en D. Lanero Tboas (2005) ou A. Collarte Prez (2006). O mesmo se poderia dizer para o caso do conflito socioambiental de As Encrobas (Cerceda, A Corua) do que se tem ocupado en detalhe, de umha perspectiva antropolgica, en varios trabalhos diferentes, a professora N. Herrero Prez (1995, 1997 e 2002). Por seu lado, a obra de B. Do Castro (2003) na que se homenageia o vulto dum dos principais activistas polticos do mundo rural galego da poca, o crego Ramn Valcarce, fai umha achega bastante sinttica a algum dos principais conflitos que bateram no perodo que analisamos no presente trabalho (As Encrobas, Baldaio, a oposiom instalaom dumha central nuclear en Xove, as loitas contra a Cuota Empresarial da Seguridade Social Agraria, a guerra do leite, ou os desafiuamentos de As Enchousas, entre outros). Mis recentemente, a Fundacin 10 de Marzo de CCOO de Galicia, vem de publicar (2006) o n 11 da sa revista Dez Eme, dedicado estudo dos Movementos Sociais durante o franquismo, que conta com o j citado artigo de Vctor Santidrin, dedicado estudo das Comisins Campesias, entre outras achegas, como as de C. Cabrero, R. Gonzlez Pieiro ou X. Gmez Aln (sobre os Movementos Sociais no Arquivo da Fundacin 10 de marzo). Para a Lmia, apenas contamos com literatura que se circunscreva anlise do nosso perodo, contodo, Martnez Caneiro (1997) pretendia analisar atravs da ediom do livro Antela, A Memoria Asolagada, as consequncias scias e medioambientais que trouxe a dessecaom da Lagoa, este facto est na base como vamos ver dalgum dos protestos desencadeados volta da morte de Franco, como os que tinham a ver com a poltica de preos.
49

Finalmente, cumpre fazer referencia a varias obras (case todas manuais) que abordam dum jeito integral a Historia da Galicia contempornea. o caso dos captulos elaborados por Xan Carmona e ngel Fernndez; E. Rico; J.M. Cardesn e J. De Juana e X. Prada para o recente manual de Historia de Galicia (2005) coordenado por estes dous ltimos autores e publicado pola editorial Ariel. Por outra parte compre destacar a Historia de Galicia (2005) dirigida polo Prof. Dr. Ramn Villares, que conta com vrios fascculos (do n 19 n 23) dedicados s etapas do final do franquismo e da Transicin.

10. A POLTICA AGRRIA NA LMIA (1956-1982).

eso afectoulle a xente tamn e a xente dica cuando vian a misa ai que fro notamos ahora, polos camios, antes viamos mais arrimados, polos rboles e ahora non notamos esa cousa, eso notaba a xente72

10.1. A dessecaom da Lagoa. Consequncias sociais e medioambientais73

Assumimos em parte, a leitura concisa que David Soto (2003) fai sobre a adaptaom do agro galego aos condicionamentos que trouxe a Revoluom Verde, tenhamos em conta como j apontramos que umha das consequncias da Revoluom Verde foi o necessrio redimensionamento das parcelas agrrias (isto, nom era a priori um problema na extensa chaira limi), para ajeitar a superfcie agrria incipiente motorizaom, como sinala Soto, se no caso gandeiro sim se deu umha especializaom ordenada, nom se acompanhou dumha subespecializaom dos produtos comercializveis, entre os quais a pataca. As respostas sempre parciais, de cara a optimizaom agrria, tiverom mais a

72

Em referncia aos efeitos da dessecaom da Lagoa. Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro (Vilar de Santos) No website www.culturapopulardesandias.com, contamos com a possibilidade de consulta pblica de vrios

73

artigos e trabalhos sobre A Lmia, Domingo Fontn, Jaime Sol, lvaro Cunqueiro, Vicente Risco, Ramn OteroPedraio, som alguns dos pessoeiros com que podemos deparar na citada pgina

50

ver com projectos mui questionveis do ponto de vista medioambiental e agronomicamente desastrosas, vejamos: Como nos lembra Anxo Collarte (2006:120-122) a Lmia foi mais umha vtima da poltica desarrollista, encetada nos anos 60. A ley de Colonizacin de inters local previa o regadio de at 32000 hectares nos vales do Rio Arnoia, Lmia, Tmega, bem como a Lagoa de Antela. Especial sifnificaom tivo o desaugamento do considerado na altura maior espao lacustre da pennsula ibrica. A Lagoa da Antela, tinha sofrido projectos de dissecaom desde poca romana, e os intentos forom outra vez impulsionados durante o XVIII, o XIX e o primeiro tero do s.XX74, apoiados numha publicstica rotundamente proclive ao desaugamento, apesar de que essas mesmas reflexes reconhecessem o valor produtivo das terras limis, mesmo com a Lagoa ainda presente: Sin hablar de estas empresas gigantescas no siempre tan tiles ()se han hecho productivos terrenos condenados antes por eriales, se desecan los pantanos nocivos, se riegan las crestas de las altas sierras, y por una especie de milagro de la maquinaria se hace brotar agua de las peas, se cambia el aspecto de un pas, y hasta las influencias de la atmsfera ()opone todava obstculos la estensin del cultivo y la seguridad de las cosechas ()Estas circunstancias rene el desage de la gran laguna Antela, en que entiende de orden del Rey N. S. (Que Dios guarde) el Lic D. Julian de Toubes, Corregidor de la villa de Ginzo de Limia, mas no mesmo texto, admitia-se: A pesar de todo es tal la feracidad del suelo que se considera la Limia como el granero de Galicia. Produce trigo en abundancia()el centeno es tanto y de tan superior calidad, que despus de surtir cumplidamente el pas abastece los mercados de las cercanas villas de Vern, Allariz y Celanova () y hasta los de Pontevedra, Redondela, Vigo y frontera con Portugal.

74

De recente publicaom e centrado nos projectos de dissecaom do XIX, vid. RICO BOQUETE E.: Liberales y

emprendedores. Los Proyectos de desecacin de la laguna de Antela (A Limia, Ourense), 1827-1874 pp 841-866, en AXEITOS X.L., GRANDO SEOANE E. VILLARES R. (eds): A Patria Enteira, Homenaxe a Xos Ramn Barreiro Fernndez, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, Real Academia Galega, USC, 2008

51

No es menor ni de menos estima la cosecha de maz ()Cgese mucha patata()Produce asimismo ricas frutas y toda clase de legumbres()el cultivo del lino()es todava de tanta consideracin que sostiene el nico ramo industrial que introduce en el pas crecidas sumas Admitia mesmo que A Lmia tivesse umha excelente cabanha gandeira: Sus campos praderas y tojales mantienen mucho y escelente ganado de cerda y vacuno () mantiene as mismo ganado caballar y mular de inferior y numerosos rebaos del lanar Mas, a pesar do panegrico, havia que desaugar: Tantas ventajas naturales reclamanlos auxlios del arte para remover el nico obstculo que hace siglos se opone a su opulencia. Este es el grande y pestilente charco de la Laguna Antela, enemigo declarado de la industria agrcola de la grangera pecuaria75 y de la misma humanidad76 Contodo s em 1956, coincidindo com os primeiros esbirros desarrollistas do regime, declara-se de Alto Inters Nacional, a dissecaom da Lagoa. Ao efeito, comeava um perodo de informaom pblica e cara Outubro de 1958, comeavam uns trabalhos que baniam as 4000 hectares do humidal limiao (Collarte Prez, 2006:121). Dumha parte estava a induvitvel ideia que os engenheiros agrnomos tinham na altura sobre o melhor aproveitamento do espao lacustre77 e dumha outra a opiniom que lhe
75

A fonte oral nom deixava de testemunhar a nostalgia pola Lagoa, anos depois, e precisamente ressaltava a

abundncia de gado que ela mantinha: A Veiga era o lugar tal para o gado mis que pra agricultura. Os bois que eiqu se mantian! Nos secos [da Lagoa], hora de virse un pr casa, ali non vias mais ca cornos de vacas do pas Antonio, 82 anos. Labrego, cesteiro e barqueiro. Cortegada (Sarreaus), 1994. Citado em MARTNEZ CARNEIRO, X. LUIS.: Antela, A Memoria Asolagada. Vigo, Xerais, 1997
76

BEDOYA, J. Manuel.: Memoria sobre el desage de la laguna Antela de la Limia en la provncia y obispado de

Orense, reino de Galicia. Por el Dr. D. Juan Manuel Bedoya, Cannigo Cardenal de la S.I.C. de Orense, individuo de la Real Academia de Historia. Ourense, 1831
77

La gente de los pueblos estaba encantada con que se desecara la laguna ()porque el aprovechamiento que se

haca de ella era mnimo () Es evidente que hoy en da no s permitira la desecacin, pero en aquella poca haba un ambiente muy favorable para hacerla y supuso una mejora absoluta para el nivel de vida de la poblacin Francisco Contreras Brotns, Engenheiro agrnomo, director da obra de desaugamento da Lagoa, 79 anos, Ourense, 1996, citado em MARTNEZ CARNEIRO, X. LUIS.: Antela, A Memoria Asolagada. Vigo, Xerais, 1997

52

merecia nom s a dissecaom da Lagoa, mas os procedementos formais de distribuiom da terra dessecada aos lugarenhos: Eiqu na Laguna, o espacio que hoxe a Laguna das parcelas, iso era do pueblo, vamos era do pueblo, era da parroquia!!...dos vecios, haba comuneros, tia que habe-los! E incluso eu acordo a pagar a contribucin polo monte e mais pola Laguna, que tia cada vecio que pagar, incluso cuando queras ir cortar o estrume se divida en parcelas e claro eso despois dixeron que non faca falta e abandonouse; a Laguna foi expropiada sin enterarse os comuneros de nada, os pueblos de nada; entre o alcalde que tiamos de turno, o secretario que tiamos de turno e toda aquela xente entregaron eso, claro nunha ditadura a xente estbamos cheos de medo, ou estaban cheos de medo, outros quiz non tiamos tanto, pero non haba nada que facer78 Apesar de que a informaom parecia ser manifestamente insuficiente, a precria situaom econmica, foi aproveitada para que grande parte da fora laboral empregue para os labores de acondicionamento agrcola do antigo leito lacustre, como tamm para rematar o encauamento da canle de dessecaom; os labores que se estenderom por quatro anos, at 1962, forom feitos em plena vigncia da ditadura, e alm da pressom econmica, havia umha ameaa repressiva latente: a xentia non se moveu, a xentia apareceron al as mquinas, empezaron a traballar, claro, hoxe quiz non se deixara facer eso, pero entonces hasta pa moita xente, pois foi moi ben, xente que se cuadra estaba traballando os capitales doutros seores que levaban a mit ou a terceira parte da cosecha, chegaron al e traballaron porque al as parcelas, claro parecanlles moi grandes, incluso queran parcelas de cinco hectreas, as de 8 e as de 10, para eles eran grandsimas, e entn a xentia foi cando empezou a moverse por si, e claro a Laguna, en cuanto existiu a obra, eiqu non haba onde ganar un duro, llos sueldios eran moi pequenos, pero a xentia iba traballar, cuando se revestiu o canal, e cuando se fixeron os puentes e entn botronse tres ou cuatro ou cinco anos traballando e claro a xente empezou a respirar un pouco79

78

Entrevista n 2, M.F.F., 1939, Sandis (Ourense) Ver nota anterior

79

53

S com a chegada do perodo da Transicin, os labregos puderom efectuar escritos e demais actos reivindicativos que refletissem o desconforto com o processo de dessecaom , e sobretudo com a exploraom posterior.80 Cumpre sublinhar para finalizar este apartado, alm de mais, que com o desaugamento da Lagoa, os povos que a contornavam (Cardeita, Zadags, Folgoso, Cortegada, A Corga, Casasso) tiveram que substituir, grande parte dos aproveitamentos tradicionais; os secos da Lagoa, com efeito, davam de pascer a umha grande quantidade de gado81, que aproveitava as frteis padrarias que se formavam no verao; o peso especfico da actividade gandeira diminuiu, como se modificou tamm os aspectos climatolgicos e edafolgicos, a perda substancial de humidade, diminuram os adubos, e os extremos trmicos acentuarom-se ao desaparecer a capacidade reguladora que detinha a Lagoa. Como vimos a substituiom efectuada, basicamente a reorientaom cara a produom de pataca estivo de longe de ser satisfatria, de facto estar na base como veremos, dumha das mobilizaes mais sobranceiras do campesinhado limiao durante o perodo de transiom democracia. Tudo isto acontecia numha provncia, Ourense, cujos dados scio-econmicos, tamm nom apontavam para o optimismo, a renda per cpita era de 132956 pesetas (a meia estatal, andava nas 215.253 pesetas, um 617 da renda espanhola representava Ourense, a meia galega 159734 pesetas, Ourense representava um 832 da media nacional) para 1977, a mais baixa das quatro provncias galegas, e a quarta renda mais baixa de todas as provncias do Estado, s superando a Granada, Badajoz e Jan, bem verdade, que
80

Cuestin que fixemos tamn aqui na Lagoa cuando xa haban dado as parcelas, pois veu o ministro de

Agricultura aqui e entonces tamos as parcelas en arrendamiento, os que collemos parcela na Lagoa, tamolas en arrendamento e entonces o sindicato SAGAeComisis Campesinas pois fixemos unhos escritos por separado e presentamos os escritosebueno, fun eu precisamente o que llo lin ministro el e donde se pedia, pois que as parcelas pasaran propiedad dos campesinos, que desen un plazo largo para poder pagar com tale efectivamente o ministro comprometeuse a que as se diria e as foi efectivamente, dronos quince anos de plazo para paga-las estamos falando xa do [ano] 77, 78 Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Sandis (Ourense)
81

A reforma agraria realizada coa desecacin da Lagoa de Antela, non acadou os xitos esperados daquela

(Granero de Galicia, zona de pastos para 7000 cabezas de ganado vacuno) O mellor aproveitamento da Lagoa de Antela estaba en non desecar aqueles e si inundalos, anda que sea paradxico , e destinalos a prados naturais. Lembremos s que os bois da Limia eran considerados como os mellores animais de carne de Galicia Agente de Extensin Agraria da Limia, 1995 citado em MARTNEZ CARNEIRO, X. LUIS.: Antela, A Memoria Asolagada. Vigo, Xerais, 1997

54

nisto pouco mudou a cousa. Demograficamente estava em nmeros vermelhos, com um crescimento vegetativo de -149, sendo para j a provncia galega com piores dados ao respeito (as provncias atlnticas, cresciam A Corunha, 143, enquanto Ponte Vedra, um 375, Lugo, por seu lado, apresentava dados negativos num -090)82

11. OS SINDICATOS AGRRIOS ACTUANTES NA LMIA: CCLL, CCCC, SAGA

Comisis Campesinas, ali apenas haba nadae logo cando empezou a nacer o sindicato ese (SLG) houbo certa preocupacinboeno, pois as CCLL e as Campesias, non van com bos ollos que nacera outro sindicato, o SAGA, e boeno, por un lado dbanlle padiante, por outrodesde logo o Bloque pois, daquela, revs, tratou de molestar en vez de colaborar, eque pasou,83

Na primavera de 1977 e ao abeiro da lei de 1 de Abril e o D. de 22 de Abril desse mesmo ano que reconhecia o direito de associaom sindical, coabitavam na Galiza sindicatos agrrios do mais diverso prisma ideolgico e sectorial, a secom campesinha da UGT, FTT-UGT84, o SILGA85, que a partir do 26 de Maio de 1978 86, passa a fusionar-se com USO.

82

Renta Nacional de Espaa. Banco de Bilbao. 1977 Entrevista n 5, Annimo (Ourense) Federacin de Trabajadores de la Tierra Sindicato Independente Labrego Galego. O seu lder era Pena Rbade, entre as pessoas influentes na organizaom

83

84

85

deparamos com o daquela crego, Xos Chao Rego. A sua rea de maior influncia vinha ser a comarca luguesa da Terra Ch
86

Nota de prensa nessa ediom de La Voz de Galicia

55

Outros sindicatos que operavam na altura do 77, era a USAC, Unin Sindical Agraria Coruesa, de implantaom apenas como o seu nome indica, na Provncia da Corunha, e cujos lderes tiveram algumha relaom com o sindicalismo vertical87. Tamm a AGAP, asociacin de ganaderos de Pontevedra, a ARPHAG de Eulogio Gmez Franqueira, a AGR ou a RSAG, se caraterizarom, bem polas suas ligaes com os quadros sindicalismo agrrio franquista, bem pola sua docilidade face ao governo, unia-os alis a sua implantaom provincial (ags no caso da RSAG), e forom renuentes a participarem de certas reivindicaes do sindicalismo agrrio de classe88 Tamm em 1977, deparamos com o CNJA (Centro Nacional de Jovenes Agricultores) de filiaom ideolgica demo-crist. Mas, os sindicatos de maior projecom em todo o pas, talvez fossem as Comisins Labregas, as Comisins Campesias e em menor medida, o SAGA, forom estes trs sindicatos os que basicamente marcarom presena na comarca da Lmia, ainda que curiosamente a sua fora era inversamente proporcional que detinham no resto do pas, sendo como veremos e analisaremos devagar, o SAGA, seguido das Comisis Campesias, e finalmente as Comisins Labregas. Introduziremo-nos nos perfis bsicos dos trs sindicatos, comeando polas Comisis Campesias e as Comisins Labregas, e detendo-nos mais polo mido na especial

87

Destacavam-se Manuel Corzo, secretrio-geral da USAC, deputado naquela altura na deputaom da Corunha,

presidente que fora do sindicato vertical, secom gadaria na Corunha, Juan Antonio Grao Amarelle, SENADOR POR UCD, desde as primeiras eleies de 1977 at o 2008, antigo presidente da COSA (A Corunha), presidente, por sua vez de AGRUFOR (Agrupacin Forestal). Armando Romero, presidente do sindicato e empresrio do leite. Enrique Martelo Villaverde, antigo tenente de alcalde de Santiago e vice-presidente da USAC.
88

A ARPHAG, era liderada por E. G. Franqueira mestre nacional, prcer do sindicalismo vertical nO Ribeiro, no seu

papel de chefe local da Hermandad Sindical de Castrelo de Minho (1954-1963) e impulsor das UTECO-COREN, desde que chega gerncia de UTCC-UTECO en 1959. Por sua vez a AGR (Asociacin de Ganaderos del Reino) tinha implantaom em Lugo, a presidncia detinha-a Ricardo Prez Rosn, curmm do posterior presidente da Xunta, Antonio Rosn. Prez Rosn, j era presidente da AGR, mesmo antes de abandonar a sua filiaom no sindicalismo vertical e mantinha como veterinrio ligaes com a indstria crnica (FRIGSA). Doutra banda, deparamos com a AGAP, Asociacin de Ganaderos de Pontevedra, logicamente de implantaom na provncia pontevedresa, liderada polo senador por UCD nas eleies legislativas de Junho de 1977, Jos Garca Garca, antigo presidente da COSA de Pontevedra e com influncia na porrinhesa FRIGO-LOURO. Por seu lado, a RSAG, Reforma Sindical Agraria gallega, demonstrava a sua docilidade ao manter umha postura de apoio industria celulsica ( La Voz de Galicia, 21 de Dezembro de 1977)

56

significaom que o SAGA tivo na Lmia e ainda em comarcas vizinhas como a Terra de Cela Nova e a Baixa Limia.

11.1. As CCLL. O principal sindicato agrrio nacionalista

Tamos na clandestinidade moi boas relacis com todosns participabamos nas plataformas polticas que haba tempons com Comisins Labregas dantes da formalizacin sindicatos tiamos moi boas relacis89

O comit central da UPG90, fazia pblicas no verao de 1977, as suas valorizaes sobre o I Congresso da recm-legalizada formaom nacionalista, celebrado nos dias 26, 27 e 28 de Agosto de 1977. Um dos sectores tratados no processo congressual, fora o do agro; afirmava o Comit Central: Froito da necesidade de autorganizacin son os grupos sindicis que, entre o ano setenta e tres e setenta e catro, vai creando o noso partido, grupos que no ano setenta e cinco darn lugar ao SOG (Sindicato Obreiro Galego). No setenta e catro fundrase a UTEG e, xa anteriormente, as CCLL91
89

Entrevista n 6, C.M.D.F., 1942, Grou (Lvios) 1 Congreso da Unin do Pobo Galego (U.P.G.). Galicia, Edicins Terra e Tempo. Setembro de 1977 Quanto ao labor das CCLL, nas suas reflexes os membros do Comit Central da UPG, presidido por Bautista

90

91

lvarez, som contundentes: A actividade das CCLL foise reafirmando na loita antiimperialista e anticolonial deica o punto de promover enfrentamentos victoriosos contra o o gran capital monopolista espaol (Encrobas, Xove, etc,) ()primeira e nica organizacin sindical que se enfrentu coa problemtica e a defensa dos labregos, fixo que oportunamente, o espaolismo de esquerdas creara alternativas sindicis ()a situacin sindical no campo hoxe reflexo, tamn, da situacin poltica que se d na nosa nacin: estn as alternativas amarelas patrocinadas polos caciques (Graio, Franqueira, etc.); est a alternativa pseudonacionalista, representada polo SAG [SAGA], pantasma localista promovido pola APG e polo PSG no seu sectarismo antinacional-popular; estn as Sociedades Agrarias do PCE, adicadas a facer manifestos ()que cuidadosamente difunde en lugares destacados. Pero, a traietoria de loita das CCLL, hoxe xa formalizadas no Sindicato Labrego Galego, e a sua capacidade de decisin firme pra organizar e asumir a defensa dos labregos..

57

O novo Sindicato Labrego Galego92, nascera com efeito e em realidade, em 1973, herdando o labor comeado trs anos polos Comits de Apoio Loita Labrega (CALL). As Comisins Labregas germolam parelhas ao nascimento do seu vozeiro nacional A FOUCE, que tira do prelo o seu primeiro nmero em Novembro de 1973 e percorre at a legalizaom das CCLL em Abril de 1977, um perodo de clandestinidade, no que porm se distinguem duas subetapas, umha primeira at a morte do ditador, onde se priorizarm as questes exclusivamente sindicais, pondo em causa por exemplo a consabida Cuota Empresarial, a defesa da consolidaom da propriedade vicinal dos Montes, a poltica de preos agrogandeiras, a carne, o leite, a pataca; o reconhecimento dos direitos sociais das parquiasMorto o ditador, as circunstncias mudam, as expectativas criadas polo novo cenrio fazem politizar o discurso das Comisins Labregas, veiculizado atravs dA FOUCE, e nela se transmite o apoio tctico ao Consello de Forzas Polticas Galegas promovido pola UPG como rgo do possvel governo galego, enquanto acham AN-PG, como a instituiom, onde legitimamente depositar o poder popular da nacin galega93, O cenrio aberto aps a morte de Franco, refletiu, alis, novos ventos na comunicaom social do pas, e tanto antes da legalizaom formal de Abril de 1977, quanto depois, a presena das CCLL, nos mass-mdia galegos cresce exponencialmente, ser na imprensa geralista que exponhem abertamente o seu Programa Agrario94 e explicitam
92

O SLG-Comisis Labregas, legalizado na vila de Melide (A Corunha), o 30 de Abril de 1977 ao abeiro da lei

19/1977 de 1 de Abril de regulaom dos direitos de Asociacin Sindical. Assinavam Jaime Gonzlez Costoya, Jos Turnes P. e Hilario Lpez Rego, postulando a defesa de os labregos que exploten com traballo de seu ou de familiares, fincas ou trreos propios ou alleos, destinados produccin agrcola, gandeira, forestal e hortofrutcola, compreendiam o mbito quadriprovincial da Galiza (art. 1), mas estruturariam-se conforme os nveis parroquial, comarcal e rexional (art. 5)
93

Fouce : voceiro das Comisins Labregas de Galicia : etapa de clandestinidade (1973-1977) / estudio e edicin

Carlos Daz Martnez, Ramn Muiz de las Cuevas ; eplogo Lidia Senra ; Daz Martnez, Carlos ; Muiz de las Cuevas, Ramn. A Corua, Espiral Maior, 1995
94

No Programa Agrario (Introduccin, 1977) das Comisins Labregas podemos entrever a aposta por umha

reforma agrria que se passasse previamente pola formaom dum amplio e forte Movimento Agrario Galego, cumpria caminhar cara a consecusin do poder polas clases traballadoras galegas pra poder, eis, efeitivizar unha autntica Reforma Agraria, esta inscrevia-se na loita de liberacin nacional e social do Pobo Galego, denunciavam a arrepiante misria das cativas esplotacins multiparceladastraballadas com tenicas rudimentarias, a emigracin[o] abandono das nosas terras, tamm colhia a denncia dos preos do leite, da carne, da Cuota Empresarial, a discriminaom dos labregos galegose por isso apostavam no governo provisrio galego encabeado pola AN-PG, dous anos antes, o n 9 dA Fouce (Junho, 1975), reclamavam Aiceso a terra, A terra pra

58

todo o tipo de campanhas polo pas adiante, pontificava a necessidade de racionalizar as unidades de produom, defendiam os pequenos proprietrios face os grandes monopolistas e intermedirios, procuravam umha justa poltica de preos, ajudas tcnico-econmicas, o achegamento das indstrias ao campo, umha melhora dos seguros agrrios e a eliminaom de gravamens como a j citada Cuota Empresarial. Na comunicaom social, contamos como dizia com exemplos que testemunham a capacidade mobilizatria do sindicato agrrio nacionalista, destaquemos dous: A greve do leite da que a ediom do sbado 11 de Marzo de 1978 de El Ideal Gallego d notcia da sua finalizaom e a escassa incidncia en Corua y Orense, apesar de que as CCLL, consideravam en La Voz de Galicia, desse mesmo dia terem apurado os seus objectivos95. A greve comeara a 7 de Maro, e saldou-se com vrias detenes, cinco deles em Monforte de Lemos, trs ingressando em prisom,96, na verdade a greve tivera algum sucesso na provncia leiteira da Galiza, Lugo, e a capacidade que demonstrarom as Comisins Labregas hora de condicionar nom s o sector leiteiro, mas os elementos negociadores da administraom, verificam o seu peso especfico. Na sua contra jogava precisamente a postura dos demais sindicatos que viam que o mantemento da greve do leite, apenas perjudicava os interesses dos produtores97 Por seu lado, quigssemos tamm destacar a campanha que em Dezembro de 1977 encetava as CCLL contra a Cuota Empresarial Agrria:

quen a traballa, Unha xusta poltica de precios, Unha producin nacional Comercialicemos os labregos mais informaom vid Fouce : voceiro das Comisins Labregas de Galicia : etapa de clandestinidade (1973-1977) / estudio e edicin Carlos Daz Martnez, Ramn Muiz de las Cuevas ; eplogo Lidia Senra ; Daz Martnez, Carlos ; Muiz de las Cuevas, Ramn. A Corua, Espiral Maior, 1995
95

Afirmaram ter conseguido a suba do 18 % no preo do leite e obrigar-se-ia s empresas a pagarem o leite no prao

mnimo estabelecido
96

Concretamente un piquete informativo compuesto por Manuel Prez Rodrguez, Domingo Fernndez, Julio Lpez

Casanova, e Isabel Riaopor tirarle el cntaro a una vieja y derramarle la leche sobre la carretera informava El Ideal Gallego, 11 de marzo de 1978
97

La Regin, 10 de marzo de 1978

59

Desde hoy [sbado] al lunes, habr tractores en las carreteras de Galicia, segn CC.LL.98 O pr-aviso da campanha, que exemplificava a capacidade mobilizatria das CC. LL., dera-o a concentraom em Lugo de 15000 pessoas no Pazo Municipal de Deportes, em 27 de Novembro de 197799, curioso, comprovarmos como tamanha concentraom, s serve para anunciar umha ameaa maior para as autoridades, nom outra que as tractoradas que comeariam no 3 de Natal de 1977. Cumpre-se dalgumha forma a sucinta anlise de Fernndez e Sabucedo (2004) respeito novidade disruptiva que representavam as tractoradas, nom que as concentraes fossem mui habituais no tradofranquismo, mas menos ainda, empregar o smbolo da Revoluom Verde para reivindicar melhoras na condiom dos labregos.

11.1.1. As Comisins Labregas na Lmia. Umha organizaom pantasma.

Camilo Modesto Domnguez Fernndez, crego da parquia de Grou (Lvios), lembrava na entrevista que tivemos a honra de lhe realizar, que acontecera umha clivagem entre CC. LL. e o SAGA, difcil de decifrar racionalmente, entre o tardofranquismo e a a legalizaom sindical de 1 de Abril, no perodo de clandestinidade, mandaban-nos FOUCE afirmava Camilo Modesto, e no ano 1975, fora-lhes encomendado a ele, e algum companheiro um labor mui especial, passar para Portugal, um rapaz das CC.LL. dO Ribeiro; tudo virou aps a legalizaom, considerava Camilo Modesto, que todo o relacionamento se viciara polas influncias respectivas, UPG e PSG, mas remarcava que em qualquer caso as CCLL viannos independentes, eles eran mais agresivos e ns ramos mais moderados.100 Seja como for, a abafante presena do nacionalismo partidrio e a necessidade de lhe roubarem presena um ao outro polas diferentes comarcas do pas, respondia, isso sim, a critrios de pura estratgia mais do que a discursos, em puridade, diferentes.
98

La Voz de Galicia, 3 de Dezembro de 1977 La Voz de Galicia Entrevista n 6, C.M.D.F, 1942, Grou, Lvios, Ourense

99

100

60

H um facto significativo que logicamente a excelente memria de Camilo Modesto nom foi quem de reter com exactitude, no verao de 1975, acontece umha cissom no seio de CC. LL., distingindo-se duas organizaes alcumadas conforme os vozeiros respectivos CC. LL.-Fouce e CC. LL.-Terra, apesar das vontades nacionais que agromavam tanto numha como na outra organizaom resultantes da cissom, a verdade que mantinham comportamentos comarcais coesos, que fazia com que comarcas inteiras vocacionassem pertencer a umha ou umha outra organizaom sindical. Em seguida um grupo de independentes, antes prximos s CC. LL. originais, porm em andamento na Terra Ch, SILGA (Sindicato Independiente Labrego Galego), minguando significativamente a presena das CC. LL.; enquanto a militncia das CCLL-Terra das comarcas do suroeste ourensano (Cela Nova, Baixa Limia, Vern, A Limia) devenhem no SAGA, as CCLL ficam sem qualquer representaom eficaz na contorna e verifica-se a comarcalizaom do sindicalismo agrrio101. A consulta da fonte oral e hemerogrfica teimuda nas suas coincidncias; a fonte oral testemunha-nos a foraneidade dos membros de Comisins Labregas, face os membros locais que sim tinham as Comisis Campesias e o SAGA para o caso limiao102, outras vezes a simples omissom da sua presena, marca o que para o nosso ver, a sua nula estrutura na comarca. Significativa, no entanto, a nota de imprensa que La Voz de Galicia103, sobre a concorrida tractorada que o sbado, 20 de Novembro de 1977, tem lugar na cabeceira comarcal, em Ginzo de Lmia:
101

O SINDICATO AGRARIO GALEGO (SAGA). Antecedentes e caractersticas fundamentais. Copia do articulo

pra revista Encrucijada dos colexios rurales, sobor do SAGA, 11 de Fevereiro de 1978 . Fondo privado. Documentaom indita. Pumos os cantos mais prosselitistas deste artigo, que denunciavam entre outras questes os boicotes que Comisis Campesias e CC. LL.-Fouce figeram ideia de lanzar xuntos un Sindicato nico Galego proposta por CC. LL.-Terra, no Outono de 1976 (Outubro). A leitura do texto, permite-nos no entanto, certificarmos a fraqueza das relaes supracomarcais entre a militncia sindical agrria.
102

A relacin era boa, e colaboramos, de feito cuando o da tractorada, aunque non participaron directamente (o

SAGA) na cuestin de piquetes e esas cousas, pero sin embargo despois falouse, todos os grupos falaron ali, en Xinzo, ali falaron polo SAGA, falou o cura, Manuel Crespo, creo que era, e falou Miguel, o cura de Parada, falou outra rapaz, en nome de Sociedades, vamos, do SAGA tamn, falaron outros, creo que eran de Lugo, en nombre de FOUCE e de TERRA, Entrevista n 3 C.D.F, 1932, Sandis (Ourense)
103

Nota de imprensa de 22 de Novembro de 1977

61

En el transcurso de la intervencin de un miembro de Comisis Labregas se produjeron protestas cuando el portavoz de stas minimiz la tabla reivindicativa presentada por el SAGA, rechazando la labor de otros sindicatos a los que censuraron de promover nicamente protestas pblicas y panfletarismo. mentras outros presentamos feitos refirindose concretamente a la reunin de coordinadores celebrada das antes en Xinzo y a la lucha para impedir el pago de la cuota empresarial. Los silbidos y las voces de la mayora acallaron al lder de CC. LL., siendo aplaudida, sin embargo, la intervencin de un representante de Sociedade Agrarias que aludi a la necesidad de unin en un solo sindicato de todos los labriegos Os enfrontamentos entre as CC. LL. e os Sindicatos SS. AA. e SAGA nom se circunscreviam, apenas comarca da Lmia, frequente as acusaes de sectarismo e amarelismo particularmente cara o SAGA, e de oportunismo espanholista cara as SS. AA. nom s em reflexes internas como as do comit central da UPG, acontece porm, que a situaom de franca minoria com que agia as CC. LL. na Lmia, nom lhes permitia despregarem pacificamente o seu discurso. Resulta curioso, comprovar que apesar da importncia que o representante das CC. LL. lhe d reuniom de coordenadores para a luta contra a cuota empresarial agrria, esta nom parece ser a maior das lutas, a contundncia com que a fonte oral exprime a ordem de prioridades dos labregos limiaos104, com a poltica de preos agrrios no ponto de
104

Foi-nos mui fcil isolar essa ordem de prioridades, face os ilustrativos relatos sobre a poltica de preos, e nem s

da pataca, tamm do leite, na zona de Cela Nova e Bande; a questom da cuota empresarial agrria, aparece difusa, como muito opinies particulares evidentemente nada pacficas com a questom, a referncia a algumha campanha sim, nada especificada, e por seu lado as presses a que eram sometidos os labregos, sobretudo antes da morte do ditador para efectuarem o seu pagamento: A cuota empresarial agraria ou algo as que lle chamaban me parece, entonces despois querano meter atravs da Hermand un pouco coaccionando, un pouco forzando a, a situacin, querendo obligar xente que estaba pagando o que lle chamaban o censo entonces, pois a pagar a cuota ah, porque se non os, os amenazaban un pouco com da-los de baixa () millor tamn o da cuota, o da cuota empresarial igual tamn foi algo contra eso, eu a verd como xa hai tantos anos pois xa non me acordo moi bem, de que foi eso, sei que tamn participei, que tia daquela, tia o coche aquel, o coup Entrevista n 1, A.C.C., 1945, Vilar de Santos (Ourense) S esa [A cuota] notouse a nvel de Galicians non fixemos demasiada (campaa) porque eu penso que a xente tampouco lle faca demasiado caso, claro, non haba demasiada conciencia de pagar, me parece a min, ou pagbana? Boeno, algo pagaban, o que pasa que vinculbana tamn a, que lle soltaba a posibilidade de, de que lle arranxaba os papeles pra, pra xubilacin e cousas desas Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro

62

mira; revela-nos, que com ser gravosa e injusta [a cuota], nom implicava para as economias familiares maior inquietaom que os baixos preos da pataca, numha comarca onde o peso especfico da agricultura (48% da populaom em 1977) era importante, mas o da pataca em particular, representava o grande indicador econmico comarcal105 Quase monopolizada a reivindicaom agrria pola questom dos preos agrrios, e substrada sindicalmente polo SAGA, a tabela reivindicativa das CC. LL., apenas penetrava no tecido labrego limiao Todo o sindicalismo agrrio da Transicin teima na ideia da sua independncia, do seu apartidismo, no sentido de vocacionarem um sindicalismo por e para os labregos sem os vcios da poltica, 40 anos de corrupom institucionalizada e propaganda despolitizadora -apesar da intensa poltica que o regime fai para despolitizar- incidem na necessidade formal de apresentarem-se como independentes, limpos. Nessa corrida pola independncia, a pr-existncia de bases capitalizadas por militantes da cissom CC. LL.-Terra fixo com que o SAGA, ganhasse vantagem hora de aglutinar a vizinhana limi.

11.2. As Comisis Campesias, logo Sociedades Agrarias106

Da cuota empresarial, s, s, que se tocou e haba bastantes lemaseu ahora non me acord cles eran e entre eles, penso que iba o da cuota empresarial [os paisanos eran conscientes de que estaban pagando] algo que non deban, falouse moito da cuota empresarial, eso evidentemente, non me acordo ahora, era o Xardn, penso que levaba as maispois ali non seis e fixo algo nese sentido ou se non [o non pagar], claro, mais era o da patata, porque era o que os traa de calle, que vivan dela e non tia un precio xusto, nin o sigue tendo Entrevista n 5, Annimo, Ourense
105

O fracasso policultor da Lagoa, onde se pretendia um ensaio multifuncional (Collarte, 2006) com prantas Avelino Gonzlez

forrageiras, camada gandeira, etcest na base da crise excedentria do tubrculo limiao.

Taboada, de Rebordech, Ginzo de Limia, laiava-se nas pginas de La Regin do 16 de Abril de 1978: Seica os da Agricultura fixeron un estdio fai algn tempo e sairanlle unhos cen mills de kilos. Pero se lles sairon eses, hay moitos mais...Onde vai! Eiqu debe haber algn que fai solo, oitocentos mil kilose as moitos mais
106

Tomamos como referencia principal para o desenvolvimento em parte deste epgrafe o traballho de SANTIDRIN

V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Indito.

63

Das comisis campesias s, porque eu tamn axudei a formar Comisis Obreras e a prueba que pero despois vimos que era necesario organizar tamn o campo, e entonces pois empezamos a traballar cara campo, non solo politicamente sinn sindicalmenteecontei coa colaboracin do Partido en primer lugar aqui na Limiaesobretodo pois cun amigo, un compaeiro moi b, que era de Extensin Agraria, que viera aqui como maestro daquelas famosas escuelas rurales, Mario

As Xuventudes Comunistas de Galicia, analisavam a mobilizaom agrria que se assistia cara 1969: Os CAMPESIOS E A SUA LOITA. Os xvenes labradores de San Martn, Fonsagrada, Lugo, traballando cando fai falta a xornal para Forestal. Un dia fixeron folga e sentronse no channon estaban dacordo coas condicis do traballo As posibilidades do movimento campesio galego acraranse vendo as aicins dos derradeiros tempos: Escrito com mais de mil firmas dos labradores de Fonsagrada, Lugo, protestando pola baixa do precio do leite na derradeira primavera. En Maus de Salas, Ourense, os labradores tiran pola noite coas sealizacins de presa que queren construir ali. En Curraxais, Barco de Valdeorras, Ourense, cando a recollida do vio na cooperativa, que se concretou nunha octavilla das Comisins Campesias. Manifestacin e sentada na carretera de Madrid, en Xinzo de Limia, polo traslado dun cura, isto foi no vran107

O escrito das Xuventudes Comunistas, para alm de revelar-nos todo um alargado repertrio de protesto (greve e sentada contra a Forestal na Fonsagrada, escritos contra o preo do leite, tamm na Fonsagrada, aces contra a construom do encoro de Salas em Ourense, reparto de octavilhas por mor da poltica cooperativa no Barco e assentada tamm em Ginzo), indica-nos a presena das daquela chamadas Comisins

107

AICIN. Orgao das Xuventudes Comunistas de Galicia, febreiro de 1969. s/n

64

Campesias no protesto do Barco de Valdeorras, ser esta umha das primeiras ocasies em que ouviremos falar nas Comisis Campesias Porm o accionar do protesto campesinho entorno ao conflito de Castrelo de Minho (1965-1967) parece com que esteja na base da criaom das Comisis Campesias. Ser nessa mesma comarca, O Ribeiro, com tenses desatadas a respeito do cooperativismo vitivincola e a sua necessidade de democratizaom interna, que apareceram as primeiras folhas assinadas polas CCCC108. A presena das Comisis Campesias em Castrelo de Minho, permite comprovarmos o jogo de lideranas entre as tamm presentes CC. LL. e o sindicato agrrio comunista, entre a UPG em fim e o PCE. A significaom social e meditica de Castrelo de Minho, com a implicaom da classe intelectual galega, de sectores profissionais diversos, e mesmo da Igreja109, face o projecto de FENOSA, permitiu popularizar as Comisis Campesias. O lder local do sindicalismo vertical, Eulogio Gmez Franqueira pareceu estar detrs da desactivaom do protesto, ao negociar com FENOSA os preos do m2, nom sem a indignaom dalgum dos membros do PCG dO Ribeiro110 Cara 1967, desencadea-se a greve do leite em Lugo, e a preocupaom da direcom do PCG, vai no caminho de inserir o campesinhado na luta pola democracia (Santidrin, 1996:13). As Comisis implantam-se com fora em Ourense, logo do seu protagonismo nos episdios de Castrelo de Minho, e a chegada do militante comunista Santos Costa a
108

Comisiones Campesinas de Orense, julio de 1970, Fundacin 10 de Marzo, Archivo Histrico de Comisins

Obreiras de Galicia (AHCCOOG), Legado Santos Costa, Caja Movemento Campesio, citado em SANTIDRIN V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Indito.
109

Santidrin (1996) recolhe pormenorizadamente as impresses que nesses sectores causou a construom do encoro

de Castrelo de Minho
110

Entrevista a Xos Arias, um campesino do Ribeiro, candidato do PCG por Ourense. A Voz do Pobo, primavera de

1977. O mesmo protagonista d conta nas suas memrias Mis pecados?(2007:172), das precrias relaes entre as Comisis Campesias e as Comisins Labregas, bem como da crescente preocupaom, com que tcnicos agrcolas e outras personalidades, prximos ao PCE, tinham com a questo agrria, ele prprio cita, Carlos Barros e Xos Carlos Ucha.

65

Lugo, permite o seu espalhamento por essa provncia cara 1969. As CC. CC., nom participam da Coordinadora General de Comisiones Campesinas de Espaa, celebrada em Agosto de 1969, contodo cara Maio de 1970, sim assistem como CC. CC. de Galicia I Asamblea General de Comisiones Campesinas. Para aquela altura, comeava a luta contra a Cuota Empresarial Agrria, sempre logo aps aos procedementos de cobro que se encetaram nesse mesmo ano 1970, a campanha atinge todo o pas, e insiste-se na peculiaridade do sistema rural galego baseado na pequena exploraom para denunciar o seu carcter descaradamente injusto, como j advertimos noutros apartados do nosso trabalho, serm frequentes os escritos pedindo a supressom ou profunda modificaom do Regimem Agrario. A campanha tem algumha significaom em Verim, e o relato dum dos nossos entrevistados nom tem perda, perante a confusom, que por vezes se dava nas reivindicaes: e loitamos contra a cuota empresarial agrria, e non pagar, e sacamos unha propaganda e logo esa propaganda era semi-legal, pero complicronse as cousas (Ano 1976) e fumos detidos unhos cuantos homes, porque a cousa, a complicacin foi , a falta de experiencia, xente nova que haba entrado en Comisis Campesinas, outros haban entrado nas juventudes do partido, e empezaron en Tamaguelos, Mourazos e por a, conoca eu esa zona, a zona de Vern e empezamos a organizar por al tamn (), tamos unha multicopista que xa era do Partido e empezamos a facer a propaganda contra a cuota empresarial agrria, pero mezclaron a propaganda e sacaron un documento legal contra o cura de Tamaguelos que haba feito por ali unha barrabasada cunha vella, que se lle haba apoderado das terras, ofrecndolle a cambio un lugar no ceo, e () e recollan firmas pra botar cura, pero o documento habano feito ca multicopista e entonces ns habamos feito a propaganda contra a cuota empresarial agrria e tamn a favor da Repblica, o 14 de Abril, (), e enfin, mezclamos un pouco todo, pero claro a policia non era parva e diuse conta que estaba feito ca misma multicopista unhos papeles e outros, os legales e os ilegales111 Alm da luta contra a Cuota Empresarial Agrria, a significativa militncia com que contava as CC. CC., far-a ser um dos aoutes mais contornados do Cooperativismo 112

111

Entrevista n3 C.D.F., 1932, Sandis (Ourense)

66

liderado polo ribeirao Eulogio Gmez, com a Unin Territorial de Cooperativas de Ourense, bem como a Cooperativa Vincola do Ribeiro, fundada em 1968. De Franqueira e os seus aclitos, as CC. CC., denunciavam o seu cacicato, e a reproduom de vcios trazidos da sua experincia no verticalismo franquista113. A falta de transparncia administrativa, e os intentos de venda da cooperativa por parte de Franqueira, estariam na base do encerro do militante comunista Jos Arias e outros 6 scios nas instalaes da mesma, assi mesmo, era fequente a posta em causa dos procedimentos do Consejo Regulador del vino del Ribeiro, criado em 1957, e do que acusavam de ms prticas (adulteraom de vinhos) (Lanero Tboas, 2007:63). Logo do intento frustrado de tirar avante Democracia Campesia (s tiraram um nmero em 1974), as CCCC, cristalizam os intentos de se fornecerem dum vozeiro atravs de O Voceiro Labrego. No n 6 dO Voceiro Labrego em plena Transicin, Outubro de 1976, as CC.CC., reclamam, entre outras questes, um passo frente, com a anulaom da Cuota Empresarial Agraria e mostravam-se corajosas apesar das derradeiras prohibicins de Asambleas e todo tipo de actos promovidos polas CC. CC., num cenrio ainda de ilegalidade. Apostam num sindicato agrrio galego, unitrio, democrtico e independente e como vimos para o caso das CC. LL., as questes de ndole poltica arrumam com fora s preocupaes do sindicato comunista, a aceitaom das peculiaridades intrnsecas do nosso pas recolhida diafanamente, no rgo de expressom das Comisis: A planificacin e fomento da nosa riqueza forestal, agrcola e gandeira non pode vir imposta.

112

Sobre os desenvolvimentos do Cooperativismo vitivnicola e agropecurio na provincia de Ourense vid.

DOMNGUEZ CASTRO, L.: Sindicalismo vertical y cooperativismo: Los orgenes del cooperativismo vitcola en Ribeiro (Ourense), 1952-1967 en Tiempo de Silencio: Actas del IV Congreso de Investigadores del Franquismo. Valencia, Fundaci dEstudis i iniciatives sociolaborals, 1999 ou COLLARTE PREZ, A. Labregos no Franquismo. Economia e Sociedade Rural na Galiza Interior. As Hermandades Sindicales en Ourense (1943-1978 ). Ourense, Ed. Difusora, 2006., concretamente pp 75-94
113

Algumhas das notas mais comprometidas com que jogou a aposta cooperativa do verticalismo nO Ribeiro, foi o

poder jogar com um amplo leque de trabalhadores desorganizados trs la dura represin del combativo sindicalismo agrrio de la comarca (Domnguez Castro, 1999:327)

67

O cooperativismo, os servicios mutualistas, de previsin social, de aforro e crdito, teen que en Galicia estar en funcin da nosa realidade, non podem decidirse en Madr Mais frente, ressumiam brevemente algumhas das aspiraes do agro galego, nas quais se entremisturavam, assuntos de claro perfil poltico: O POBO XA FALOU: Sindicato galego, reforma agrria, planificacin agropecuria, cooperativismo, aforro e crdito, espropiacis, sanidade, ensino galego i en galego, lexislacin cicvil, Banco de Galicia, inversin do nosso aforroindustrializacin, promocin agrria, desgravacin de aranceles, tarifas elitricas diferenciales, recoecemento da parroquia, goberno prprio, son aspiracis defendidas pola aplastante maioria da sociedade galega, oxe O encontro do discurso partidrio e sindical, intercalado com a formaom de plataformas, como a Tboa Democrtica e o Consello de Forzas Polticas, que pretendiam amalgamar num todo unitrio as reivindicaes do povo galego, curioso comprovarmos a radicalidade dalgumha das propostas, como a autonomia bancria, cousa que propm o sindicalismo agrrio comunista. Ao mesmo tempo, em vsperas do morte do ditador, Abril de 1975, a Coordenadora Nacional de CC.CC. de Galicia, pretendia dar um pulo nacional organizaom e reconheciam estarem dispostas a praticar o entrismo no sindicalismo agrrio franquista, como j figeram os quadros de CC. OO.114 No verao de 1976, agromam inmeras assembleias das CCCC, e comea a colher fora a ideia de articular um verdadeiro sindicato agrrio, cuja base teria de estar no societarismo de pr-guerra. Ser em Outubro de 1976, que as Sociedades Agrrias comeam a colher fora, logo do fracasso negociador com as entidades sindicais nacionalistas para o impulsionamento do sindicato agrrio galego unitrio, deduz-se que as querelas interpostas, tinham muito a
114

A conquista das Hermandades no camio da gran xornada de loita campesia. Chamamento da Coordinadora

Nacional Galega das Comisis Campesias. AHCCOOG. Legado Santos Costa, Caja Movemento Campesio citado em SANTIDRIN V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Indito.

68

ver, com o momentum poltico que se respirava no pas. No ano seguinte a 31 de Maro de 1977, constituda umha Comisin Tcnica para preparar a Asamblea Constitunte da Junta Gestora das Sociedades Agrrias. O 17 de Abril de 1977, em Santiago nascem as novas Sociedades Agrrias, ao tempo que se preparava o caminho a andar cara a primeira cita democrtica do sindicalismo agrrio aps a queda do ditador, as eleies a Cmaras Agrrias de 21 de Maio de 1978115, a este respeito, as j Sociedades Agrrias interpelavam os demais sindicatos democrticos del campo gallego para la formacin de un frente anticaciquil por unas cmaras democrticas116

11.2.2. As Comisis Campesias na comarca limi.

Sem o dinamismo doutras comarcas, como o j citado caso do Ribeiro, as Comisis Campesias mantiveram na Lmia algumha representaom, tinham umha relaom mais saudvel com o sindicato hegemnico na comarca, o SAGA, do que com CCLL, portanto, colaborarm decisoriamente nalgumha das mobilizaes lavradas no perodo em terras limis, ainda que por vezes se julgasse como pouco importante o seu labor.117 Parece com que a concreiom do SAGA, e a sua fora mobilizatria espertava algum rezelo, maior se calhar nos rgaos directivos nacionais, do que nos comarcais, o acaso que entre os factos que nos confirmam a colaboraom entre as Comisis Campesias e o precedente directo do SAGA, CC. LL.-Terra da Lmia, est a redacom de um escrito118 onde desconfiam dum projecto, que se rumoreava, de impulsionamento oficial,
115

O jornal El Pas, noticiava esse dia: El absentismo en las elecciones a Cmaras Agrarias se espera que sea

elevado - 8500 Cmaras esperan cubrirse democraticamente


116

El Ideal Gallego, 10 de Maro de 1978 Pois mira eso estaba mdio morto, eso, Comisis Campesias, por al al menos nadanonhaba o Partido

117

Comunista que eu sei que tian reunis ali entre eles, pero o que Comisis Campesinas, ali apenas haba nadae logo cando empezou a nacer o sindicato ese (SLG) houbo certa preocupacinboeno, pois as CCLL e as Campesias, non van com bos ollos que nacera outro sindicato, o SAGA, e boeno, por un lado dbanlle padiante, por outrodesde logo o Bloque pois, daquela, revs, tratou de molestar en vez de colaborar, eque pasou, Entrevista n 4, Annimo, Ourense
118

Nom contamos com a data precisa do escrito, unha cooperativa pra comercializar a pataca da Limia?

Chamamento das Comisins Labregas TERRA da Limia e das Comisins Campesias Fondo Privado,

69

umha cooperativa para a comercializaom da pataca; para as CCCC e as CCLL-Terra da Limia, as cooperativas s teriam se funcionando sob critrios democrticos, achavam de necessrio que para isso se eliminassem os ditosos intermedirios, e se apostasse desde elas para exigir uns preos mnimos. Visavam um modelo de cooperativa, que alis permitisse o reagrupamento do campesinhado hoxe dbil e sin forzapara eles podia sementar o nascimento de um novo sindicato agrrio, democrtico e galego. Por seu lado, do modelo proposto, porque faltava, um estudo prvio, serio, sobor da rentabilidade da cooperativa e eram renuentes a unha gran cooperativa a nvel de toda a Limia, feita dende enriba a baixo porque pode endeudarnos co perigo evidente de vernos atrapados nas mos dos que nos emprestaron o dieiro e reduce mnimo o grado de participacin democrtica, propunham, no entanto, a creacin de pequenas cooperativas de consumo a nvel parroquial, que valian pra mercar abonos, patacas de semente, sulfatos, piensosa mais baixos precios A simples intenom de promover um escrito conjunto, numha poca onde pesavam mais os movementos tcticos hegemnicos por forma a acaparar representatividades tamm hegemnicas, fai ver que a colaboraom era a tona e via-se mais factvel, achamos, polo facto de Comisis Campesias e SAGA, pertencerem a linhas ideolgicas diversas, a primeira adscrita ao comunismo espanhol, a segunda a nacionalismo de esquerda. Comisis Campesias, participar, alis das exigncias por volta duns preos mnimos para a pataca e marcar presena na manifestaom de 20 de Novembro de 1977 que rene 4000 campesinhos e 600 tractores119, embora sobre os protagonismos respectivos houvesse algumhas discrepncias120
Documentaom indita- mas -nos evidente que se situa entre Julho do 75 e Abril do 77, entre a cissom em CCLL, e a formalizaom do SAGA, a partir de CCLL-Terra e os independentes
119

22 de Novembro de 1977, La Voz de Galicia A relacin era boa, e colaboramos, de feito cuando o da tractorada, aunque non participaron directamente (o

120

SAGA) na cuestin de piquetes e esas cousas.. Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Sandis (Ourense) entonces a aproveitou algo o de Comisis Campesinas, o Camilo Dios, que non pintou nada de nada, de nada no asunto [na tractorada]!! Eso s, eso vea padiante, porque ust moi b, pero o que dicir organizar algo, nada! Dbanlle mais ben patrs! Aproveitou ese momento para l falar, falaba moi bem, colleu cuatro notas das que eu precisamente tia escritas e tal, e pois esto s Entrevista n 5, Annimo, Ourense.

70

Comisis tamm aborda a questom dos arrendamentos da extinta Lagoa, e tamm nesta ocasiom de maos dadas com o SAGA121 e participa decididamente das campanhas contra a Cuota empresarial que se estavam a dar na vizinha comarca de Monterrei, nos povos de Tamaguelos, Mourazos, e Tamagos. A desligaom dos vultos mais representativos das CC. CC. da Lmia, logo aps a refundaom das Comisis nas Sociedades Agrrias, o 17 de Abril de 1977, marca o comeo do fim da organizaom na comarca, solapada polo maior peso estratgico do PCE comarcal que tinha algumha esperana posta nas eleies municipais de 1979 , pola maior pujana do SAGA, o fracasso da negociaom por um sindicato unitrio e o descontentamento que parecia agromar no campesinhado adepto s CC. CC. perante a mudana de nome, no que viam a morte de um sindicato e o pr doutro.122

11.3. O SAGA. A referncia sindical limi

A xente estaba nunha ditadura, e despois da ditadura com medo, desconfiaba de todo o bem que lle podias facer, porque nunca lle deran nada, nin nunca fixera por iles, entn calquera que lle prometia algoincluso haba unha desconfianza entre a xente mui grande; cuando se fundou o primeiro sindicato labrego que foi cunha intencin enorme e unha xente maravillosa que traballar sin fin de lucro nin nada pero se fixo dunha forma que paquela poca non estuvo bem feita123

11.3.1. Breve nota introdutria


121

Cuestin que fixemos tamn aqui na Lagoa cuando xa haban dado as parcelas, pois veu o ministro de

Agricultura aqui e entonces tamos as parcelas en arrendamiento, os que collemos parcela na Lagoa, tamolas en arrendamento e entonces o sindicato SAGAeComisis Campesinas pois fixemos unhos escritos por separado e presentamos os escritosebueno, fun eu precisamente o que llo lin ministro el e donde se pedia, pois que as parcelas pasaran propiedad dos campesinos, que desen un plazo largo para poder pagar com tale efectivamente o ministro comprometeuse a que as se diria e as foi efectivamente, dronos quince anos de plazo para paga-las estamos falando xa do [ano] 77, 78 Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Sandis (Ourense)
122

Ver nota 64, pp 37 Entrevista n 2, M. F. F., 1939, Sandis (Ourense)

123

71

Polo especial peso que o SAGA h ter no perodo e espaos tratados, bem merecia o dedicarmos-lhe umha epgrafe aparte, mas nom seramos justos com umha certa ideia de conjunto que devemos transmitir sobre a mobilizaom agrria na Lmia, contodo, e por forma a revelarmos o seu peso especfico, neste subapartado, serm tratadas polo mido questes relativas sua penetraom social, influncia institucional, designadamente municipal e a sua participaom de projectos particulares, como o cooperativismo parroquial, nortearmos devidamente todas estas questes nem tarefa doada, at porque existe ainda umha nebulosa sobre os lindes cronolgicos da vitalidade do SAGA, surgindo isso sim, como vimos da cissom das CCLL-Terra e esfarelado logo nos anos 80, num processo ida e volta, vtima, entretanto das querelas interpartidrias dos que se visavam partidos hegemnicos do nacionalismo galego, a UPG e o PSG. Comearemos retratando com a maior fidelidade que nos permite a documentaom manejada por fazer um percurso polas suas origens, o seu particular processo estatutrio e de consolidaom, apoiados com similar importncia no fondo documental que se nos foi fornecido, nas valiosas achegas da fonte oral e a comunicaom social. Pretendemos alis, dar umha ideia de conjunto, daquilo que eram as prioridades reivindicativas do Sindicato Agrrio Galego, tentando debulhar as inquietaes que peneiravam no seio da organizaom e esculcaremos como dissemos, a traduom prtica dalgumha das propostas do sindicato na comarca da Lmia e a contorna prxima

11.3.2. As Origens, Comisins Labregas Terra e independentes

As Comisins Labregas devinham nos ltimos esbirros do Franquismo, o nico sindicato agrrio de classe de corte nacionalista; em epgrafes anteriores caracterizramos bem que mal, as CC. LL. como umha organizaom sindical impulsionada a partir dos Comits de Axuda Loita Labrega124, e sob o patrocnio da Unin do Povo Galego, cuja pretensom no perodo tardofranquista era a de criar de
124

Estes emergiram em 1970. Vid. MUIZ DE LAS CUEVAS R.: Historia das Comisins Labregas en A Nosa A

Nosa Terra. Histria, Eds A Nosa Terra.5. 1988, pp 48-51

72

organizaes de base que estivessem presentes em diferentes sectores da sociedade civil galega. Apenas um ano e meio aps a apariom pblica das CC. LL. (Novembro de 1973) atravs do seu vozeiro nacional, A FOUCE; verificavam-se tenses manifestas entre as diferentes sensibilidades que coabitavam nas Comisins Labregas, impulsionadas pola UPG, tinham no entanto militncia proveniente de outras sensibilidades do nacionalismo galego que entendia mesmo em termos organizativos e estratgicos de forma diferente a mobilizaom agrria, pareciam confirmar, ou, talvez, procuravam tamm hegemonizar partidariamente a entidade sindical; seja como for, altura do verao de 1975, os diferentes movimentos tcticos dam na crebra de Comisins Labregas; as organizaes resultantes distinguir-se-m polo vozeiro que publicam, as CC. LL. histricas, devenhem para os alheios organizaom, CC. LL.-Fouce, as Comisins Labregas escindidas, chamar-se-m, CC. LL.-Terra, conforme o prprio vozeiro que tiraram luz. Durante o primeiro ano de vida da nova organizaom CC. LL-Terra, deciframos a escassa vontade de adscreverem-se a quaisquer sigla poltica, e comea a verificar-se a implantaom do novo sindicato; cara Junho de 1976, constituem-se as Comisins de apoio s Comisins Labregas e apresenta-se o programa mnimo e reglamento das CC. LL. aceitado polos assistentes125. O reglamento provisorio das CC. LL. advertia que pertencern s CC. LL. todos os labregos, sin discriminacin algunha, que asuman na prctica o noso Programa Mnimo, o que supn participar de cheo na loita labrega a traveso do artelllamento sindical clandestio que son as CC. LL. de Galicia
125

Terra, n 3, Xuo de 1976. A consulta de Terra, ajuda-nos a entrever algumhas das reivindicaes deitadas polo

sindicato CC. LL.-Terra e mesmo os lugares de maior implantaom do sindicato. Contamos por exemplo, com o n2 do vozeiro, de Maro de 1976, onde fazem um estudo sobre o impacte da Segurana Social Agrria, anexam umha carta da vizinhana da Marinha, Lugo contra a cuota empresarial e analisam o estado do ensino pr-escolar. No n3, de Junho de 1976, a cuota empresarial volta a ocupar a queixa da Terra, mas tamm tenhem oco para denunciarem as prticas pouco saudosas da cooperativa do Ribeiro e analisam devagar o problema do leite. Consta tamm os contactos com o Movimento Agrario de Asturias apartir da agrupaom de Riba dEu. O verao incendirio de 1976, ocupa parte das reflexes de Outubro do 76, a problemtica da vizinhana de Campobecerros (Castrelo do Vale) com a elctrica Iberduero e abrangem mais devagar outras novas, entre elas umha que atinge particularmente Lmia, os protestos da vizinhana de Vilar de Brrio respeito da cessom gratuita dumha finca na Lagoa que o IRYDA lhe figera UTECO. J analisamos devagar, no epgrafe dedicado s CCCC-Lmia, a colaboraom das CCLL-Terra da Lmia, na elaboraom dum escrito sobre as convenincias dumha cooperativa para comercializar a pataca.

73

Os membros das CC. LL.-Terra, uniriam-se em Comisses cuio nmero non debe esceder de tres ou catro indivduos agindo normalmente a nvel parroquial. Acima das Comisses aparecia, o Plenario de Zona, que reunia as comisses que abrangia essa zona (lembremos distriburam-se cinco zonas por todo pas) e entendia sobre questes supraparoquiais. O rgo executivo do Plenario, havia ser a Coordinadora de Zona, formada por membros de cada Comissom, sendo o rgo superior a Asamblea Nacional, composta por todos os membros da Comisin. Advertia-se, alis, que nemgumha pessoa non labrega poderia pertencer s CC. LL., mas paradoxalmente no ponto a seguir, concluam: Na actual etapa, caracterizada por un baixo nvel de concencia e loita as CC. LL. teen que contar coa axuda de persoas non labregas, pero vinculadas dalgn xeito ao sector Mais umha vez, entrevia-se a infantilizaom que se submetia a um campesinhado, previamente j, visto com falta de conscincia, ao qual era preciso prestar ajuda com pessoas vinculadas ao sector, com efeito, a configuraom sociolgica dos sindicatos agrrios na Transicin distava, em puridade, de ser majoritariamente labrega. Ser no verao de 1976, que entra em cena, o Partido Socialista Galego, o qual apostava por um Frente Labrego, as CC-LL-Terra participam a partir de Outubro de 1976 com as CC. CC., as CC. LL.-Fouce e grupos de indepentes de Lugo e Ourense, numha srie de reunies com horizonte posto na articulaom de um Sindicato nico Galego, as reunies parecem chegar a b porto e chegam a explicitarem umha srie de acordos que incluam a datas de 6 e 13 de Fevereiro de 1977 (sempre e ainda na clandestinidade) a criaom de Juntas Comarcais de Agricultores e Gandeiros, proclamavam que havia ser um sindicato noso, independente e libre e encaminhavam-se criaom dumha Xunta Nacional Provisoria 126. Infelizmente, desconhecemos a data precisa da ruptura de negociaes, mas sim algumhas notas sobre as incompatibilidades respectivas, deparmos na documentaom consultada as incomodidades das CC. CC., com as CC. LL.-Fouce e a acusaom de espaolistas por parte das Comisins Labregas-Fouce, cara os chamados de Comits
126

Sindicato Agrario Galego. Fondo Privado. Documentaom indita

74

de Apoio das CC. LL-Terra, condicionando o seu apoio desligaom do grupo de Terra respeito dos Comits de Apoio127. Seja como for, o esfarelamento comea mesmamente com o processo de legalizaom dos diferentes sindicatos ao amparo da lei de 1 de Abril de 1977, as Comisins Campesias encetavam o seu percurso como Sociedades Agrarias, as CC. LL.-Fouce comeavam a trabalhar no que havia ser futuro Sindicato Labrego Galego. Grupos de independentes da Terra Ch e Lugo, promoviam o SILGA, Sindicato Indepente Labrego Galego, enquanto os ncleos diversos de CCLL-Terra e os independentes de Ourense, constituem a 1 de maio de 1977, o Sindicato Agrario Galego.

11.3.3. O Sindicato Agrario Galego. A Organizaom128

La Voz de Galicia noticiava o 2 de Maio de 1977 que os representantes dos Comits de Lanzamento das 19 zonas en que est dividida Galicia, xuntronse en Santiago pra o lanzamento do Sindicato Agrario Galego, advertia-se que o congresso constituinte seria denantes de Outono e ao respeito nomeava-se unha Xunta nacional de lanzamento, composta por un representante de cada zona O SAGA, nasce formalmente na cidade de Santiago de Compostela num primeiro de Maio de 1977, assinam seis pessoas, provenientes de diferentes partes do pas, Lalim, Vimiano, O Rosal, Riba du, duas delas provenhem de terras limis, Jos Nogueiras Jardn, de Vilar de Santos e Javier Alonso Domnguez de Grou, Lvios, na BaixaLmia. De seguido e conforme rezam os seus estatutos, fixa a sua residncia na parquia de Pinheira, Riba du, e configura-se o seu funcionamento interno, em base s agrupaes locais, comarcais e os rgaos de governo centrais. As agrupaes locais, constituir-seiam de filiados das distintas parquias, entendendo como tal a organizaom histrica do
127

O SINDICATO AGRARIO GALEGO (SAGA). Antecedentes e caractersticas fundamentais. Copia do articulo

pra revista Encrucijada dos colexios rurales, sobor do SAGA, 11 de Fevereiro de 1978 . Fondo privado. Documentaom indita
128

Sindicato Agrario Galego. Fondo Privado. Documentaom indita

75

territrio galego, existiria umha Assembleia Local, inclusos todos os membros do sindicato e um Comit Local, composto por um presidente, um vice-presidente, um secretrio, um tessoureiro e quantos vogais se estimassem oportunos, o Comit elegerse-ia polo prazo de um ano. O Comit local poderia convocar quantas assembleias achasse oportunas e executaria os dispores da Asamblea Xeral do SAGA (esta conformava-se dos presidentes de cada agrupaom local e comarcal, bem como de um representante por cada cem filiados, eleitos pola Agrupaom comarcal, a Asamblea Xeral elegia alis um Comit Xeral), como rgo superior que assi se estabelecia. Sempre que possvel, vrias agrupaes locais, poderiam vir a formar umha agrupaom comarcal, cujo funcionamento se assimilava ao das agrupaes locais. Formavam parte do primeiro Comit Xeral do SAGA, os promotores que assinavam a acta fundacional do sindicato, at o congresso constituinte previsto para o primeiro trimestre do 78. Umha vez constitudo, o SAGA, iria delimitando os seus objectivos129 que se passavam por acabar com os andaos que atingiam o pas, o minifndio, as concentraes parcelarias mal feitas, a falta de indstria, a Segurana Social Agrria, os preos agrrios, rematando por outro lado com os medos que o controlo social implementado polas Hermandades, criaram nos labregos. Por outra banda, do SAGA, insistem na autoexclusom das Sociedades Agrrias e as Comisins Labregas, a pantasma da influncia partidria, voltava nortear as reflexes do SAGA: Pensamos que esta xente estaba demasiado ligada a partidos polticos, respectivamente, PC e UPG Aparece no SAGA, umha necessidade perene de afirmarem a sua independncia, respeito das estruturas partidrias, tinham alergia alis ao burocratismo, apostando, em troca, na flexibilidade organizativa, nom paradoxalmente respeito primeira questom, e na Lmia, onde a implantaom do sindicato h-de ser mais do que notvel, veremos no entanto membros do SAGA, acederam governabilidade municipal e de maos dadas com o PSG, partido que diafanamente apoiara primeiro as CC. LL.-Terra e posteriormente o Sindicato Agrrio Galego.
129

Orientacis pra presentacin do SAGA. Fondo Privado. Documentaom indita

76

A contumaz aposta na flexibilidade organizativa leva ao membro dos Comit de Apoio do SAGA, Xos Antn Xardn Da Cal, a fazer umha contundente crtica130 pola anarquia que parecia peneirar entre os filiados do sindicato; fazia um chamamento aprovaom dumhas normas de funcionamento sectoriais e por comarcas, sobre questes como a cotizaom, a afiliaom, a organizaom em geral, etce cujo cumprimento estaria sujeito a um regime sancionador, desconhecendo a data precisa, no documento sinalava-se que ainda estava por vir o processo constituinte, mas a preocupaom latente polo seu funcionamento pr-congressual, deixava entrever as grandes dificuldades que supunha a construom sindical. Criticava-se, por seu lado, a falta de quadros e a inexistncia dumha estrutura sindical bem articulada, nesse sentido insitia-se na aposta da estrutura territorial que se assumira aquando a legalizaom do sindicato face o que parecia ser certos esbirros provinciais, devido pujana dos sindicatos herdeiros da estrutura vertical como USAC ou AGAP. Xardn, considerava imprescindible a criaom de equipos tcnicos e de formaom istes equipos supoen a realizacin das alternativas no plano terico que irn perfilando e asumindo as bases do sindicato O 25 de Junho de 1978131, a Permanente Nacional, tinha umha reuniom em Santiago, onde se havia propor umha reorganizaom do sindicato e a atitude que o SAGA devia ter perante as recm-eleitas cmaras agrrias. Serm os Comits de Apoio do sindicato que farm a proposta de reorganizaom, as suas funes extravazavam em puridade as que em princpio se lhe atribuam de sustemento tctico da organizaom. Este Comit de Apoio era composto, mormente por pessoas provenientes do mbito universitrio, com o qual certificava-se que a sociologia dos quadros do SAGA era indistinta da de outras organizaes, achamos que a sua prpria ascendncia sobre a organizaom, revelava magras disfunes na organizaom interna. No disposto polos Comits de Apoio, acentuava-se a necessidade dumha reestruturaom em clave burocrtica que fosse quem de apontalar a estrutura anrquica da organizaom e jogava-se com prazos a cumprir.
130

Notas encol do SAGA. Fondo Privado. Documentaom indita SAGA, permanente nacional, 26 de Junho de 1978. Fondo Privado. Documentaom indita

131

77

Preocupava na organizaom, a estagnaom na filiaom, a data de Junho de 1978, contava-se apenas com os dados de natal de 1978, fazendo umha leitura aproximada, assi o reconheciam eles, o sindicato contava por volta de 3530 filiados, e a descompensaom era manifesta, 2000 dos 3530 filiados pertenciam Lmia, e Cela Nova-Bande, (1000 filiados cada comarca, sempre com as reservas pertinentes nom parecia estar mui longe da realidade a significativa presena no sul-oeste ourensano) o Norde lugus contava 500 filiados, significativamente na Marinha Oriental e a terceira zona em importncia seria a terra do Deza, com at 400 filiados. Os falhanos eram mltiplos, e tinham a ver com o desleixo nos censos de filiaom, a articulaom orgnica deduzimos que os diferentes comits territoriais estavam longe de cumprirem as suas funes, ora que o sindicato haveria apurar representantes, como veremos, nas cmaras agrrias; finalmente a questom tcnica continuava a preocupar ao agora Secretario da Permanente Nacional, Xos Antn Xardn Da Cal. Por seu lado, a disgregaom territorial que o sindicato herdara das CC. LL.-Terra, com ncleos de actuaom importantes em lugares tam dispares da geografia galega como Lalim, Riba du ou A Lmia, condicionaria sobremaneira o trabalho militante e a articulaom de reivindicaes nacionais. Este facto era aproveitado precisamente polas CC. LL., melhor articuladas territorialmente para atizar o SAGA132. Do SAGA, reconheciam a este respeito que non esiste unha planificacin da propaganda a nvel nacional, fundamental pro espallamento do SAGA e pra coecer as campaas da loita sindical133 No Sindicato Agrrio Galego, a preocupaom pola questom territorial, levava-os nesse mesmo relatrio, a procurar umha restruturaom que afectava parquia (agora Asamblea de Parroquia e segredara parroquial) comarca (Consello Comarcal e segredara comarcal) e ao mbito nacional (Consello Nacional), mas interessa-nos analisar um elemento corrector curioso, a criaom dumha Coordenadora Provincial. Os prazos deviam estar apurados a 3 de Setembro de 1978.

132

Por otra parte respecto al SAGA, afirman [CC. LL.] que totalmente descoecido en toda Galicia, fora da Limia

e de Celanova-Bande, La Regin, 8 de marzo de 1978


133

SAGA, permanente nacional, 2 de Julho de 1978. Fondo Privado. Documentaom indita

78

A proposta provincial que contRariava o discurso clssico nacionalista de vertebraom parroquial, comarcal, e nacional, embora s lhe correspondesse o labor de coordenaom, respondia ao nosso juzo, necessidade de atalhar a influncia que j detendo dantes das eleies a Cmaras, agora iriam incrementar as ganhadoras AAG, asociacin de agricultores y ganaderos, em Ourense, AGAP em Ponte Vedra e AAG da Corunha. A superaom do marco provincial, portanto, ficou condicionado polo sucesso eleitoral dos sectores agrrios vinculados ao sindicalismo vertical, cujas atitudes pareciam reproduzir tal qual as maneiras das antigas Hermandades no que di respeito corrupom e amedrontamento eleitoral134, 11.3.4. As campanhas do SAGA. Um repasso as actividades desenvoltas na Transicin polo SAGA, deixa-nos entrever umha srie de constncias; a sua peculiar presena territorial, far-o pr o acento nas reivindicaes particulares das zonas onde estava implantado, por outro lado som frequentes as nsias de programar as suas actividades margem dos que antes foram parceiros de militncia, as CC. LL.; as tenses veladas entrambos das que dam conta titulares da poca135, desembocara no trasvasse de militantes das Comisins ao SAGA na comarca de Santiago em vspera da convocatria da greve no sector leiteiro que para o segundo fim de semana de Maro de 1978 tinham programada as Comisins. Nom nos difcil ligar a nom coincidncia nas convocatrias de actos, com as ms relaes destes sindicatos; por sua vez o rastrejo hemerogrfico confirma-nos que as liortas tinham mais a ver com critrios de funcionamento interno do que a um programa sindical di respeito. A implantaom territorial, dizamos, condicionava sobremaneira, as campanhas empreendidas polo SAGA, com efeito, o SAGA nom dispunha dum tecido nacional o
134

Boeno, a xente.daquela inda existan as Hermandades de Labradores [fala nas eleccins

municipais, portanto falar em realidade das Cmaras], e entonces iban cobrar o subsidio e procuraban pagarllo o dia antes das eleccis e dicanlle boeno, e votar pra quen vos da os cuartos, eso era o primeiro que lle advertan xente votar pra quen dos da os cuartos Entrevista n 3, C.D.F., 1932, Ourense
135

Entraron en el SAGA antiguos miembros de Negreira y Val do Dubra-Criticaban los exclusivismos de UPG en

las Comisins Labregas-se decidi entrar en negociaciones con el SAGA, cuyo programa sindical es coincidente con el de CC. LL.si bienen su prctica ofrece mayores posibilidades para conseguir la autoorganizacin de los campesinos El Ideal Gallego, 5 de Marzo de 1978

79

suficientemente abrangente para empreender greves sectoriais a nvel nacional, portanto, comprovamos que a estratgia sagista, respondia presena em plataformas reivindicativas aglutinantes136, que minguassem a sensaom dumha estrutura nacional falida e a convocatria de concentraes a nvel comarcal l onde a sua presena me permitia um clculo exitoso137. A tipologia da reivindicaom, dependia do aprmio comarcal, em comarcas estratgicas polo nvel de militncia como A Lmia ou Cela Nova-Bande, a centralidade da problemtica dos preos agrrios, abafou qualquer outra reivindicaom, a questom da pataca na primeira e da produom leiteira na segunda, tipificavam-se fulcrais para o futuro econmico de ambas zonas e o SAGA soube capitalizar esse descontentamento, centralizando tamm a sua linha reivindicativa na questom dos preos agrrios.

11.3.5. A Lmia, ponta-de-lana do Sindicato Agrrio Galego

A histria do sindicato agrrio galego na Lmia, comeava um 19 de Setembro de 1977, domingo em Xinzo de Lmia, e conforme intitulava La Regin138, assembleia constituinte achegavama-se 500 campesinos, ficava eleita provisoriamente umha Junta directiva que inclua trinta agricultores que representavam outras tantas parquias, a assembleia qualificada de histrica polos presentes conforme crnica de La Regin, pretendia continuar o labor encetado polas CCLL-Terra da Lmia, que j deitaram algumha impressom sobre o que acontecia na comarca atravs do seu vozeiro nacional, Terra, deixando-se ver na questom da comercializaom atravs da alternativa de cooperativa que expugeram conjuntamente com os membros de Comisis Campesias.

136

Co apoio do SAGA, SILGA e SSAA, aprobada a plataforma unitria do sector leiteiro, La Voz de

Galicia, 12 de Janeiro de 1978


137

Xinzo de Limia. Cuatro mil personas y 600 tractores se manifestaron el domingo para reclamar un precio justo

para la patata La Voz de Galicia, 22 de Novembro de 1977 Celanova. Dos mil quinientos campesinos se concentraron en el campo de futbol. Eligieron una Comisin que negociar los nuevos precios de la leche, La Voz de Galicia, 17 de Fevereiro de 1978
138

20 de Setembro de 1977

80

Na Assembleia constituinte reclamava-se para o sindicato a administraom do patrimnio das ineficaces Hermandades Sindicales. As principais demandas passavam-se por uns preos mnimos para a pataca, a recolhida eficaz de leite, informaom adequada sobre os subsdios estatais, aos que poderiam vir aspirar os agricultores bem como as demandas relacionadas com a futura exploraom da Lagoa. Sem qualquer dvida, as comarcas do sul-oeste ourensano, nomeadamente A Lmia, a Baixa-Lmia e Terra de Cela Nova, forom as principais reas de actuaom do sindicato agrrio galego, conforme mesmo estimava o prprio sindicato e como j avanamos, 2000 nos 3530 filiados altura do natal de 1977, pertenciam a estas trs comarcas, das quais a primeira computava sozinha 1000 filiados e as outras duas por volta doutros mil, entre as trs representavam aproximadamente o 56% da militncia do SAGA e apesar de a s social estar situada num primeiro momento em Riba du, de seguido, o epicentro reivindicativo do SAGA se situou na parte meridional de Ourense. Achamos que precisamente essa mesma circunstncia, a excessiva localizaom do SAGA, fixo com que a sua notoriedade a nvel de todo pas, fosse mais bem escassa. Cremos que alm de mais, que a sua implantaom na comarca tem muito a ver com umha questom conjuntural, e a presena dinamizadora de umha nova geira de cregos rurais, que testemunhavam umha srie de preocupaes mui distintas aos cregos que procederom. Para certificarmos umha amostra da sua importncia nos desenvolvimentos do sindicato, trs cregos, apenas trs, apareceram em postos de relevncia para a vida municipal, agrria e do corpo institucional agrrio. Os cregos de Paradela (A Porqueira), de Parada de Outeiro (Vilar de Santos) e Grou (Lvios), aparecerm o primeiro, como alcaide de Porqueira polo PSG nas primeiras eleies municipais de 3 de Abril de 1979, como impulsor da Cooperativa parroquial O Vincallo a partir da sua constituiom em 11 de Fevereiro de 1980, o segundo eleito presidente da cmara agrria local em

81

Junho de 1978139, o terceiro. Um dos nossos informantes d boa conta dessa nova atitude nas bases da Igreja: Na dcada dos 70, pois fumos un grupoclaro que xa haba antes, un grupo de cregos e de xentepero mais cregos, claro, preocupados polo mundo rural, xente que vivia, que vivamos no mundo rural, en zonas distintas, pero limtrofes, por exemplo aqui na Limia e logo tamn, xente da zona de Cela Nova, e xente da zona de Bande, eran as tres comarcas que estabamos mas relacionadas, com cregos presentes en cada unha delas; entonces ns estbamos xa mais ou menos relacionados co, ou intentamos crear algo do que se chama hoxe Movimiento Rural Cristiano , por entendernos, non? Inda que de entonces mellor non tia estas palabras, pero algo deso era, e estbamos preocupados polas cousasda xente, dos problemas da xente, e empezamos desde o principio a traballar coa xentecousas de equipamento comunitrio, eu que sei, trada de augas, luz, non, jejque eso xa estaba mais ou menos resolto, camios e cousas de esas, non? Nos pueblos, cousas comunitrias, promover un pouquio, o esprito comunitrio da xente, porque mismo tempo que se preocupaba, a xente unasee as houbo algunhos intentos de facer cousas e traballos nesse sentido algn tempo.140 Contodo, como acontecia noutras partes do pas e do estado, e que tem sido parte dos modelos explicativos que contornam a Transicin democracia, couberam significativas mudanas na sociedade limi. A chegada dumha nova fornada de tcnicos agrrios e o acesso ao mundo universitrio de moos de extracom labrega141, tamm
139

O SAGA, consegue nas eleies a Cmaras Agrrias, 162 representantes, 166, as Sociedades Agrarias, 42, SILGA

e 526, as Comisins Labregas, porm, na provncia de Ourense, sai eleito presidente da Cmara Agrria Provincial, Jos Mara Casas Rosendo, da provincial, Asociacin de Agricultores y Ganaderos e afecto ao antigo sindicalismo vertical. O SAGA consegue contodo a presidncia da Cmara Agraria Local de Lvios (Baixa-Lmia) na pessoa de Camilo Modesto Domnguez Fernndez, o citado, advertia-nos na entrevista que lhe figemos que houvera negociaes at a ltima hora com CC. LL., para umha lista conjunta s Cmaras Agrrias mas nom frutificaram. Entrevista n 6, C.M.D.F., 1942, Grou (Lvios)A atitude do SAGA., respeito das Cmaras Agrarias, era difana na altura, o SAGA, achava as Cmaras Agrrias como umha imposiom governamental, que nom se correspondiam com a realidade galega e que visavam substituir e anular o papel dos sindicatos. Programa Electoral SAGA. Fondo privado. Documentaom indita
140

Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro (Vilar de Santos) logo empeceime a relacionar moitisimo porque eu era novo tamn, pois com toda a xente nova de por ali,

141

includos os de Vilar de Santos porque tia moi contato com iles, a raiz de Parada de Outeiro, iba ali as vecesee

82

um facto indiscutvel na comarca limi como fora no pas, o relevo geracional, permitira entre outras questes, ladear os cantos mais controvertidos da memria colectiva.

11.3.6. A Poltica de preos agrrios. O Leit-motiv da mobilizaom agrria na Lmia.

A dessecaom da Lagoa, como vimos minguou mais ainda a produom gandeira, e o que se pretendia fora um aproveitamento multifuncional dos terrenos da mesma (Collarte, 2006), ficou por se cingir basicamente simples produom agrcola, e designadamente produom de tubrculo, as condies edafolgicas dos terrenos da Lagoa, nom permitiam pensar numha pataca de qualidade, mais as consequncias da sua cultura forom alm da simples valia alimentar ou produtiva. Como veremos doravante, o campesinato limiao, no que respeita s mobilizaes agrrias da Transicin centrar o seu ponto de mira na poltica de preos, sobre a qual nom ham-de faltar interpretaes; em todo o processo veremos, alis qual h ser a postura dos sindicatos agrrios actuantes na comarca Limi (CCCC, depois SSAA, CCLL e SAGA), a receptividade das pessoas sua mensagem e as experincias que se contraem (Cooperativas, etc) para articular alternativas s teimudas regras do mercado Sobre a falida optimizaom agrria que se visara com a dessecaom da Lagoa, opinavam descontraidamente os labregos nas pginas do jornal La Regin142. Quem repassar as noticias desenvoltas polo corresponsal do jornal na Lmia, Fernndez Sobrino, pode mesmo reparar nas queixas dos campesinhos cara o aproveitamento agrcola da Lagoa. Reconhecia Fdez Sobrino na ediom do 14 de Abril de 1978 que Cuando en Xinzo se habla de a pataca, la gente comenta algo y hace un gesto expresivo de que es algo gordo, as pessoas preocupavam-se com o preo da pataca:
era a misae boeno, tia moita relacin com eles, por este motivo, de que me relacionaba moito com Parada de Outeiro e entonces da nos veu toda amist, co Jardn, com toda esta xente, que moitos deles xa non me acordo do nombreo Arturo, o Cao, e toda esa xente, Entonces eu non sei, como empezou a salir a ideado Miguel salira ou por a, de facermos un sindicato Entrevista n 5, Annimo, Ourense
142

Edies de 14 e 16 de Abril de 1978, pgs 11 e 12 respectivamente

83

Mire, coment Jardn Prez a nos o primeiro que non comprendemos e como a pataca pode ir tan barata. Por eiqu estamos vendendo a catro ou seis pesetas o kilo e eso non da pra nada () a nos todo isto vennos da Laguna e da competencia de Castilla O labrego, com que fala Fernndez Sobrino, lamentava-se da competncia castelhana, mas tamm da competncia da Laguna, para Jardn Prez: A Laguna quitaronlle a auga, seica, pra facer terras de cultivo. Pero non pra cosechar patacas.senon que haba que coidar a ganadera, pero claro.o gando da moito traballo O titular destas reflexes rematava La Patata de Castilla y la de la Laguna producen el excedente A sementeira, e o tratamento com pesticidas, comportava uns gastos que apenas merecia a posta no mercado da pataca, e o que parecia era haver umha crise excedentria. Outros dos culpveis pareciam ser os armazenistas que aproveitavam para tirar lucro a costa da vizinhana: porque a cosecha eiqu importante era a patata, eiqu haba 4 ou 5 almacenistas que xogaban cos precios e xogaban ca xente, e entonces tratouse de facer o sindicato143 A este respeito, o SAGA, combinar na Lmia, como far tamm na outra grande comarca de referncia, Terra de Cela Nova e Bande, diferentes ritmos de actuaom, desde as concentraes, como as que afectarom ao leite em Celanova e a da pataca em Ginzo de Lmia, com aces concretas para assegurar a venda dos produtos sem a mediaom de grandes armazenistas144. A da venda directa da pataca, foi umha das aces mais originais que o SAGA, emprendeu na comarca da Lmia; o trabalho de graa, de muitos colaboradores do sindicato, faliu como analisam algum dos nossos informantes145.
143

Entrevista n 2, M.F.F, 1939, Sandis (Ourense) El SAGA efectuar la venta directa de patatas de la Limia en plazas de abastos de Galicia La Voz de Galicia, 9

144

de Dezembro de 1977
145

Foi cunha intencin enorme e unha xente maravillosa que traballar sin fin de lucro nin nada pero se fixo dunha

forma que paquela poca non estuvo bem feita() eiqu o que era, porque a cosecha eiqu importante era a patata,

84

A experincia da venda directa da pataca e o seu estrepitoso fracasso, retrata, no nosso modo de ver perfeitamente os vcios transmitidos pola economia intervida do regime, e que no meio rural continuou a se transmitir mesmo depois da mudana para a poltica desarrollista, o compadreio entre altos carregos, os amiguismos e portanto a fraude geralizada, interiorizrom nos campesinhos, umha contumaz desconfiana a quaisquer rede de mercantilizaom que extravazasse o seu controlo directo. A oferta que o sindicato agrrio galego fazia de comercializar os excedentes que se geravam na produom limi era vigilada de perto polos prprios labregos e a sua presena em todo o processo de mercantilizaom da pataca, revelava precisamente o escasso credo que no mundo campesinho se tinha em frmulas associativas, porque associar-se j se sabe, era mau146. Do mesmo jeito, as pessoas nom se filiavam ao sindicato, achamos por questes que tivessem a ver com linhas estratgicas de acom sindical, ou na defesa de um modelo que atenuasse as suas dificuldades como classe. Cabana (2006), considerou a
eiqu haba 4 ou 5 almacenistas que xogaban cos precios e xogaban ca xente, e entonces tratouse de facer o sindicato, porque eu fun un dos transportistas que me prestei a levarlle a mercanca e axudarlle a vender, entn se fixo, pero claro como a xente non estaba acostumbrada a eso e se veu mais ben por necesid, non porque estuvera convencida de que haba que face-loe claro se lle vendeu moita cosecha e todo pero a ltima hora, pois quedou a cousa en nada, dedicbame transporte ()eu colaborei, axudei a vender muita pataca, pero eu vin desde que levbamos xa unha temporada traballando, que aquelo que iba ser un fracaso, porque a xentia desde o momento que lle abriches os ollos, quixo traballar por conta dela; incluso tia o sindicato unhas mquinas pa envasar patacas da quilo, en bolsias da quilo, da dous (quilos), da tres ou de cinco e terminaron desaparecendo, se lles deixaban s agricultores pa que envasaran, pa cuando chegara un camin poder cargarlle mercanca e levbamos a carga de cuatro ou cinco agricultores pa que todos foran vendendo algo. Entrevista n2 , , M.F.F, 1939, Sandis (Ourense)

146

Logo, o gran fallo, xa pasando da tractorada, o gran fallo foidaquela haba a posibilid sin meterse en

fonduras con Hacienda ninguna, de vender directamente do produtor consumidor, entonces foi cando veu o de vender patatas, a raiz daquelo, case foi a tractorada e empezar xa a vender patacas pra fora, pra Vigo, pra Santiagoa vender patacas, do produtor consumidor, pero eso, penso que non, non se traballou bem a cuestin, porque un sindicato non pra vender patacas, pra chamar a atencin, e crear enfin sobre a opinin pblica e non pra vender patacas, pra eso compre, pois que sei eu, unha cooperativa bem preparada, que en Galicia nunca deron resultado as cooperativas, salvo algunhas excepcis. Entrevista n5,Annimo, Ourense

85

importncia, explicitamente maior, da rede relacional comunitria para entender as resistncias articuladas contra as polticas do regime. O SAGA, vertebrou a sua militncia na Lmia, ciente do seu acervo popular, da pertenncia de muitos dos seus quadros directivos s suas aldeias, s comunidades rurais e da mensagem simblica e reestruturante que podiam transmitir os cregos, como detentores de certa autoridade147 A comunicaom directa, e franca, a sensaom de se transmitir umha mesma linguagem emocional e racional, jogou muito a favor do SAGA, para ultrapassar as renuncias das pessoas, e prova disto, foi a articulaom de experincias cooperativas comunitrias, opostas via empresarial empreendida polo ribeirao Eulogio Gmez Franqueira.

11.3.7. Cooperativismo e poltica institucional. O trabalho comunitrio que sim trunfou

Sob a iniciativa de dous cregos, um o de Santa Comba de Bande, Jos Benito Sieiro, e o outro o crego de Parada de Outeiro (Vilar de Santos), veiculizaram-se propostas orientadas a cooperativas de produom, que em palavras do segundo pudessem vir a recuperar o esprito comunitrio de antano. A cooperativa de Santa Comba, estava centrada na produom leiteira, cuja importncia na Baixa-Lmia, era muito maior do que a produom agrcola, enquanto para o caso da iniciativa de Parada de Outeiro, pretendia-se primeiro umha cooperativa de produom e posteriormente abrir umha secom de consumo, a Cooperativa O Vincallo comeava a sua andaina em 11 de Fevereriro de 1980, mas como mesmo se ressalta nas seguintes palavras, bem que mal, as iniciativas que logo se incorporaram ao afazeres da Cooperativa j se vinham articulando de cedo:
147

Ns eiqu tuvemos hai da dez ou doce anos que temos un cura que est actualizado e est ca xente, pero os que

tuvemos antescando veu Miguel e Manolo paiqu , incluso os outrso curas os cerraron, moito, moitoo que pasa que iles foron moi valentes e estuveron lado do pueblo, quiz o pueblo non lles correspondeu como deba, iles foron moi bos e trataron de estar lado, abrirlle os ollosee buscarlle forma de traballar, non coma antes, o que pasa que, rache unha poca moi mala, moi mala Entrevista n2, M.F.F., Sandis, Ourense

86

Unha das cousas que primeiro se empezaron a traballar, foi a unin da xente atravs destes actos de equipacin comunitria e tamn indo pondo xa bases pra facer xa algo mais organizado, mais autonamente organizado como por exemplo cooperativas e cousas desas e fxose algo en algunhas zonas, a zona de Bande, fxose e eiqu empezamos pola base dunha cooperativa () O VINCALLO, escollemos ese nombr (), entonces era unha especie de smbolo da unin que nos queramos crear na xente e principio non naceu de forma xa perfectamente estruturada, senn que empezamos a facer cousas en comn, por exemplo: ter patatas, nos anos 70 () era cando praticamente desparecera xa a nica productora de patacas que haba na Limia, haba unha productora, unha ou duas, pero solo quedara unha, iba desparecendo, apenas tia xa actividade e entonces a xente viu a necesid de renovar a semente, ns trouxemos pataca pra moitisma xente, non s pra parroquia, Vilar de Santos, senn pra outras zonase bueno, pois com eso, tamn unha das cousas que empezamos xa a traballar desde o principio coa idea de unir a xente, facer cousas non solamente pr agro, como podia ser iso da semente, das patacas, mellor, piensos tamn, tamn abonos pero empezamos a facer unha cousa tamn pra economia domstica, que era por exemplo os aceites, partindo da base tamn dunha especie de cooperativa de consumoentonces, aceites, sales, cousas destas fciles de comercializar e de distribuir e algunha cousa mais por a fixemos representantes de distintas zonas a Crdoba (Espaa) pois a un centro de producin de aceite importante, pois fumos vernos ali coas casas comerciales pra ver se nos podan suministrar e algo deso fixemosa Cooperativa quedou constituda no ano 79, 80 ou por a, o 77 ou por a, redor dos anos 80e o almacn fxose, fixemolo ns tamn, tivemos unha axuda pequena do estado, pero o demais fixmolo ns co nosso traballo, unha pequena cota que deu a xentee as instalacis eran bastante boas.eso xa o facamos antes eh! Antes de quedar constituda a cooperativa, xa comercializabamos tamn a pataca, que eran duas facetas, os insumos que se chaman, a adquisicin de produtos pra consumir e tal, na cousa agrcola ou na cousa domstica, como vender e como aqui non se vende a pataca, entonces empezamos a comercializar, a entrar en contato por a com almacns e a vender148 A cooperativa apresentava-se como correctora das injustias trazidas polos intermedirios e implicava para o seu correcto desenvolvimento a colaboraom vicinal,
148

Entrevista n4, Annimo, Parada de Outeiro, Vilar de Santos

87

mais umha vez foi na esfera da comunidade que as hipteses de sucesso, medravam; no caso de Parada de Outeiro, alis serviu para que se produzisse um movimento eleitoral de significativa repercussom, a ausncia de siglas comprometidas para a vizinhana e a introduom dos desconsiderados concelhos rurais para tecer a nova realidade institucional local, revelou-se, como um dos grandes logros que j conseguira o SAGA; a Candidatura Independente de Vilar de Santos, foi tacticamente apoiada por este sindicato, e a aposta saiu adiante, mediante a implicaom de vrios sindicalistas e vizinhos do povo no processo eleitoral de 1979, entre eles, gente como o membro do primeiro Comit Xeral do SAGA, Jos Nogueiras Jardn, ou o secretrio da Permanente Nacional, Xos Antn Jardn Da Cal, ambos vizinhos do concelho de Vilar de Santos.149 Mais dous concelhos se somaram ao sucesso eleitoral dos afins a um sindicato que se apresentava como apartidrio. O PSG ganhava em Porqueira, com Manuel Crespo e em Rairiz com Francisco Rodrguez.

Concluses

O estudo da articulaom dos sindicatos agrrios na Transicin, como vimos, apenas um trabalho por encetar, permita-se-me sublinhar que precisamente por isso, este
149

bueno, entonces empezouse as, foi apoiada por il e formronse as candidaturasxuntamos os concellos en

cada pueblo, xuntouse o concello, dbanse unhas propostas de xente que podan ir, dous, tres ou cuatro de cada pueblo, non?, dos que podan formar a candidatura, porque bamos como independientes de Vilar de Santos ehbueno, mais ou menos os que propuamos foi os que a xente eligiu, o sea que, fumos pueblo por pueblo pa que todos os pueblos, non, non exactamente todos pero bueno unha especie de concellos abertos- de que tuveran representacin na candidatura, non?... Entrevista n 1, A.C.C., 1945, Vilar de Santos (Ourense)

88

trabalho pudo ser vtima dunha certa deriva descritivista, toda vez que comeamos agora a caracterizar, humilde e brevemente estes actores fundamentais na recomposiom do mundo agrrio aps o fim da Ditadura. Preliminarmente, quigera voltar apontar um dado que por anecdtico, nom deixa de ser curioso, o estudo que foquei na Lmia, inverte os protagonismos respectivos que tiveram os principais sindicatos agrrios de classe ao longo do pas: Face crescente importncia do sindicalismo agrrio nacionalista vertebrado nas Comisins Labregas, e a considervel implantaom das Sociedades Agrrias anteriormente Comisis Campesias- empurradas polo PCE, como as Comisins Labregas pola UPG, o SAGA, foi um sindicato com umha presena mais humilde no conjunto do pas; mas precisamente na Lmia que o Sindicato Agrrio Galego, se torna em sindicato de referncia, com umha estimvel filiaom (aproximadamente 1000 filiados) e um nom menos considervel poder convocatria (at 500 labregos na assembleia constituinte de 17 de Setembro de 1977). As Sociedades Agrrias, vimos que dependiam em excesso das personalidades que a integravam e das orientaes que o Partido marcava em termos de mobilizaom, enquanto as Comisins Labregas apareciam com um certo sesgo estrangeirizante impedidas pola ocupaom da comarca que as CC. LL.-Terra levrom a termo.

Tentamos fazer ver, portanto, que a vida do sindicalismo agrrio galego de classe, apresentava disfuncionalidades organizativas, que se revelarom nas impossibilidades de articular um s sindicato agrrio galego; a este respeito e do ponto de vista territorial, o cenrio de referncia, por vezes, era apenas o comarcal, a singular fortaleza das Comisis Campesias nom tinha parangm na Lmia, as Comisins Labregas capaitalizrom o descontentamento nas comarcas interiores da Corunha, mas o SAGA, era especialmente forte, noutras realidades comarcais, como eram as do suroeste ourensano, achamos que nom certo, alm da propaganda accionada por cada sindicato, que se pudessem articular por todo o pas, havia isso sim umha vontade, mas se deixarmos a um lado a vontade discursiva, o certo que a anulaom da territorialidade galega durante o Franquismo, apenas expressom de outras medidas coercitivas mais concretas, retrotraiu em grande medida as pessoas a cenrios mais constritos, como a

89

comarca e a parquia, que por outra banda nom deixrom de existir como marcos relacionais bsicos. Apesar de que medidas legislativas como a cuota empresarial agrria, ou condicionamentos de mercado, como os preos agrrios, afectavam todos os galegos e havia um accionar dos quadros intelectuais, sindicais e polticos por integrar num marco de injustia coeso e galego; quanto a reivindicaom, as pessoas atendiam primeiro a critrios que tinham a ver com aquela parte das medidas governamentais que mais inteiramente lhe atingiam. Um exemplo eloquente d-o o campesinhado limiao quando no 4 de Natal de 1977, com Galiza saindo rua pola autonomia, os tractores limiaos, em nmero bem mais reduzido do que no 20 de Novembro de 1977, saam a rua sim mas basicamente pola questom dos preos. Em puridade, como testemunham autores como Lanero (2005) ou Collarte (2006), numha dupla direcom as corruptelas dos concelhos e as entidades sindicais franquistas, figrom mui pouco, porque houvesse umha identificaom do campesinhado com as instituies locais. O SAGA, portanto, nom foi na verdade, mui distinto no seu accionar, a comarcalizaom estrema da sua implantaom, sim o fai, no entanto, peculiarizar a sua tabela reivindicativa, e centrar-se directamente nas reivindicaes que atingem ao nudo comarcal no que est presente. Por seu lado a capacidade de influir do campesinhado, manifesta-se precisamente nessa contnua eleiom da reivindicaom. O repertrio do protesto nom distinto do que se accionava no resto do pas, a incorporaom da tractorada a dito repertrio, estendeu-se por outras comarcas da Galiza, a sua eficcia residia na sua mesma inovaom, a estupefacom que causava numha administraom a cavalo de um outro cenrio, de um cenrio democrtico, era mesmo bem aproveitada polos campesinhos (Fernndez & Sabucedo, 2004). Compartilhamos com Mc Adam (1994) e Laraa (1999), a ideia de que h que relativizar a importncia que se lhe outorga estrutura de oportunidades polticas quando se opera um cmbio de regimem de um a priori com limitaom das liberdades fundamentais a um cenrio menos restrito desse ponto de vista. A invasom da Poltica, relativa, toda vez, que o que se pretendeu por parte das estruturas partidrias na Transicin, polo menos, aquelas que se atribuam serem as que marcavam
90

os ritmos transitados no caminho democracia foi a de atenuar a viragem de regimem, encauar a mudana sob a latncia da guerra civil e a repressom do ps-guerra (Linz, 1996). Achamos, com efeito, que existiam outros criadores de significados que mesmo canalizavam o descontentamento; a comunicaom social e a forma como se recorreu a ela, foi sem dvida de tal importncia na Transicin, que este trabalho nom puido escapar sua interpretaom, muitas vezes e foi o caso tamm da Lmia, as impresses dos campesinhos aparecem nuas, inteiramente refletidas. Nom obviamos a implicaom ideolgica que pudessem ter os jornalistas e as facilidades que a apertura de oportunidades polticas viesse a dar desnudez das suas crnicas, mas acontece que num cenrio de falta de liberdades pblicas, como foi o Tardofranquismo, comeava a verificar-se j um distinto tratamento informativo, por seu lado como sinala Pere Yss (2004), a multiplicaom do protesto, era umha evidncia, e o primeiro que lhe dava consistncia era o regime. Contodo, os efeitos do regime, verificam-se ao nosso juzo, nas dificuldades para gerar confiana por parte do sindicato agrrio galego, do ponto de vista da organizaom. A vida econmica das pessoas sob o Franquismo recm ultrapassado, fora, por muitas vezes vigilada, controlada; as pantasmas desse controlo dirio, dessa economia intervida at nos afazeres domsticos, nom casava adequadamente com a vontade bem pura que fosse, do sindicato, a de ajudar comercializaom da pataca; a procura de sada aos excedentes j o pugeram em prtica as Sociedades Agrrias de pr-guerra, mas a reactualizaom dessa prtica, tivo de passar o filtro das corruptelas e amanhos das Hermandades e a fraude sistematizada dos tempos da fome e o estraperlo. O sentimento de fracasso, inundou os membros do Sindicato, com certeza nom havia tempo para diagnoses histricas. Mas, contodo, integrou-se s pessoas na vida poltica e sindical, sem fazer poltica em maisculo, interaccionando sob o elemento central que constitua a comunidade, assi o reconhecia o crego de Paradela, quando intermediava com o agente de Extensin Agraria e a imprensa para que as queixas do concello de Paradela150, nom ficassem esfareladas e essa defesa que o crego fixo da comunidade rural, tivo algumha compensaom, pois concluir na vitria eleitoral da sua candidatura municipal de
150

Ver nota 24, p. 18

91

Porqueira, nom se importavam daquela as siglas, PSG, mas ele j fora o alcaide da parquia. Prevalecia enfim, a ideia de identidade face a ideia de ideologia.

FONTES

HEMEROGRFICAS Terra Fouce : voceiro das Comisins Labregas de Galicia : etapa de clandestinidade (1973-1977) / estudio e edicin Carlos Daz Martnez, Ramn Muiz de las Cuevas ;
92

eplogo Lidia Senra ; Daz Martnez, Carlos ; Muiz de las Cuevas, Ramn. A Corua,
Espiral Maior,

1995

La Voz de Galicia. La Regin El Ideal Gallego El Correo Gallego El Pas Diario 16 A Voz do Pobo Faro de Vigo

ORAIS Entrevista n 1 Entrevistado A.C.C. (1945), Vilar de Santos (Ourense) Entrevista n 2 Entrevistado M.F. F. (1939), Sandis (Ourense) Entrevista n 3 Entrevistado C. D. F. (1932), Sandis (Ourense) Entrevista n 4, Annimo, Parada de Outeiro, Vilar de Santos (Ourense) Entrevista n 5, Annimo, Ourense Entrevista n 6, C.M.D.F., Grou, Lvios (Ourense)

Outra documentaom Renta Nacional de Espaa. Banco de Bilbao. 1977. Sindicato Agrario Galego. Fondo Privado. Documentaom indita.

93

BIBLIOGRAFIA

1 Congreso da Unin do Pobo Galego (U.P.G.). Galicia, Edicins Terra e Tempo. Setembro de 1977

ABDN MATEOS .: Historia, memoria y tiempo presente en Hispania Nova, n 1, junio, (1998)

AGUILAR FERNNDEZ, P.: Memoria y olvido de la guerra civil espaola. Madrid, Alianza Editorial, 1996.

BEDOYA, J. Manuel.: Memoria sobre el desage de la laguna Antela de la Limia en la provncia y obispado de Orense, reino de Galicia. Por el Dr. D. Juan Manuel Bedoya, Cannigo Cardenal de la S.I.C. de Orense, individuo de la Real Academia de Historia. Ourense, 1831

CABANA IGLESIA,

A. & LANERO TBOAS, D.:La Reactualizacin de la

Protesta en la Galicia Rural (1960-1980): Conflicto entorno a la Cuota Empresarial de la Seguridad Social Agraria en VIII Congreso de la Asociacin de Historia Contempornea (AHC). Movimientos sociales en la Espaa Contempornea. VitoriaGasteiz. 20-22 de setembro de 2006.

CABANA IGLESIA, A.: Entre a resistencia e adaptacin: A sociedade rural galega no franquismo (1939-1960). Tese de Doutoramento, USC, 2006.

94

CABANA IGLESIA, A.: A memoria tolleita. As pegadas da represin franquista na memoria rural galega en Grial, 170, Tomo XLIV, abril, maio, xuo, (2006) pp 36-43

CABO VILLAVERDE, M.: O Agrarismo. Vigo, Eds A Nosa Terra, 1998.

CASTRO, X.: A mantenza dos galegos en A Patria Enteira. Homenaxe ao profesor Xos Ramn Barreiro Fernndez. en Axeitos, X. L., Grando Seoane, E. Villares R. (eds): A Patria Enteira, Homenaxe a Xos Ramn Barreiro Fernndez , Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, Real Academia Galega, USC, 2008

COLLARTE PREZ, A. Labregos no Franquismo. Economia e Sociedade Rural na Galiza Interior. As Hermandades Sindicales en Ourense (1943-1978 ). Ourense, Ed. Difusora, 2006.

DOMNGUEZ CASTRO, L.: Sindicalismo vertical y cooperativismo: Los orgenes del cooperativismo vitcola en Ribeiro (Ourense), 1952-1967 en Tiempo de Silencio: Actas del IV Congreso de Investigadores del Franquismo. Valencia, Fundaci dEstudis i iniciatives sociolaborals, 1999

DOMNGUEZ ALMANSA, A.:O papel da emigracin na transformacin da sociedade rural galega: Asociacionismo agrario e poder local no concello de Teo (1900-1936) en Lourenzo Fernndez Prieto et alli. (Eds), Poder local, elites e cambio social na Galicia non urbana (1874-1936). USC, Servicio de Publicacins e Intercambio Cientfico, 1997.

FERNNDEZ, C. & SABUCEDO, XOS M.: Do descontento Accin: A construccin social da protesta campesia em Galiza. Vigo, Ed. Xerais, 2004.
95

FERNNDEZ PRIETO, L.: Represin Franquista e desarticulacin social en Galicia. A destruccin da organizacin societaria campesia en Lourenzo Fernndez Prieto (Ed.) Terra e Progreso. Historia agraria da Galicia contempornea. Vigo, Ed. Xerais, 2000.

FERNNDEZ PRIETO, L.: Seleccin de innovacins nunha agricultura atlntica de pequenas explotacins . Galicia, 1900-1936. A adopcin das mquinas de mallar en Terra e Progreso, Historia Agraria da Galicia Contempornea, Vigo, Xerais, 2000

FREIRE, D., FONSECA, I., & GODINHO P.: Mundo rural : transformao e resistncia na Pennsula Ibrica (sculo XX). Lisboa, Edies Colibri, Centro de Estudos de Etnologia Portuguesa, 2004.

GODINHO, P.: (2004) "Conflictividad rural en Portugal en el Estado Nuevo (1958-1962): perspectiva general y estudio de un caso" en Historia Social, 49, Valencia, (2004), pp. 117-133.

GUHA, R.: Las voces de la historia y otros estudios subalternos. Barcelona, Crtica, 2002

HERVS SAYAR E.: O nacemento do asociacionismo campesio na rexin baixomiota 1900-1905 en Fernndez Prieto, L. (Ed.): Terra e Progreso, Historia Agraria da Galicia Contempornea, Vigo, Xerais, 2000.

96

HERVS SAYAR et Alii.: Resistencia e organizacin. A conflictividade rural en Galicia desde a crise do Antigo Rxime ao Franquismo en Fernndez Prieto, L. (Ed.): Terra e Progreso, Historia Agraria da Galicia Contempornea, Vigo, Xerais, 2000.

LANERO TBOAS, D.: Sindicalismo agrario franquista na provincia de Pontevedra (1936-1975). Tese de Doutoramento, USC, 2005.

LANERO TBOAS D.: Memorias de Jos Arias Mis pecados? Santiago de Compostela, Fundacin 10 de Marzo, Col. Testemuos, 2007.

LANERO TBOAS, D.: El conflicto socio ambiental en la Galicia del final del franquismo y de la Transicin a la democracia: el papel social de la prensa. Colquio Internacional. Comunicao Histria e Poltica. Natal, Rio Grande do Norte (Brasil), 2007.

LARAA, E.: La Construccin de los Movimientos Sociales. Madrid, Alianza Editorial, 1999.

LINZ, J. J.: La Transicin a la democracia en Espaa en perspectiva comparada en J. Tusell & A. Soto (eds), Historia de la Transicin (1975-1986). Madrid, Alianza Editorial, 1996.

HOBSBAWM, E.: Los Campesinos y la Poltica. Barcelona, Anagrama, 1986.

MOYANO ESTRADA, E.:Ideologas y Sindicalismo Agrario en la Transicin Democrtica en Agricultura y Sociedad, 31, abril-junio 1984, pp. 33-58.
97

MARTNEZ CARNEIRO, X. LUIS.: Antela, A Memoria Asolagada. Vigo, Xerais, 1997

McADAM, D.: Cultura y Movimientos Sociales, en E. Laraa & J. Gusfield (eds.), Los nuevos movimientos sociales. De la ideologa a la identidad. Madrid, Centro de Investigaciones Sociolgicas, 1994.

MGUEZ MACHO, A.: La Construccin de la Ciudadana a travs de los movimientos sociales. El movimiento obrero en Galicia (1890-1936). Santiago de Compostela, Fundacin 10 de Marzo, 2007.

MORAES FERREIRA, M. DE.: Histria, tempro presente e histria oral en Topoi, Dezembro (2002), Rio de Janeiro.

NEZ SEIXAS, X.M.: Emigrantes, Caciques e Indianos. O influxo sociopoltico da emigracin transocenica en Galicia (1900-1930). Vigo, Xerais, 1998. PRADA RODRGUEZ, J. & DE JUANA, J.: La Transicin poltica y la Galicia postautonmica en Historia Contempornea de Galicia. pp 353-392. Barcelona, Ariel, 2005.

PRADA RODRGUEZ, J.: Ourense (1936-1939), Alzamento, Guerra e Represin. Sada, A Corua, Edicis do Castro, 2004.

98

RICO BOQUETE, E.: Poltica forestal y conflictividad social en Galicia durante el Primer Franquismo (1939-1959) en Tiempo de Silencio: Actas del IV Congreso de Investigadores del Franquismo. Valencia, Fundaci dEstudis i iniciatives sociolaborals, 1999

RICO BOQUETE E.: Liberales y emprendedores. Los Proyectos de desecacin de la laguna de Antela (A Limia, Ourense), 1827-1874 pp 841-866, en Axeitos, X.L., Grando Seoane, E. Villares, R. (eds): A Patria Enteira, Homenaxe a Xos Ramn Barreiro Fernndez, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, Real Academia Galega, USC, 2008

ROMN LAGO I. & BERNRDEZ SOBREIRA , A.: Agrarismo en la Galicia contempornea: Entre el populismo y la reivindicacin social en XI Congreso de Historia Agraria, Aguilar de Campoo, 2005.

SANTIDRIN V.M.: La Conflictivad agraria y las Comisins Campesias de Galicia en Antonio-Miguel BERNAL: Sindicalismo Jornalero y Campesino en Espaa: Del Franquismo a la democracia (1939-1995). Obra Indita. 1996

SCOTT, J.: Los dominados y el arte de la resistencia. Discursos ocultos. Mxico, Ed. Era, 2000.

SOTO FERNNDEZ, DAVID.: Transformacins productivas na agricultura galega contempornea. Da Agricultura Orgnica Revolucin Verde (1752-1986).Unha aproximacin a partir das macromagnitudes. Tese de Doutoramento, USC, 2003.

99

SOUTELO VZQUEZ, R.: Galicia nos tempos de medo e fame: Autarqua, sociedade e mercado negro no primeiro Franquismo (1936-1959) en Documentos de Traballo do IDEGA, 2001.

TILLY CH, L. & RICHARD.: El Siglo Rebelde (1830-1930). Publicaciones de la universidad de Zaragoza, 1997.

YSS, P.: Disidencia y Subversin. La lucha del rgimen franquista por su supervivencia, 19601975. Barcelona, Crtica, 2004.

100

101

APNDICE DOCUMENTAL

102

Recibo de pagamento das cotas do SAGA

Frontal do cartm de filiaom do SAGA

103

Campaa de espallamento do Sindicato Agrario Galego

Notcia relacionada com a mobilizaom agrria na Lmia

104

105

You might also like