Trng HSP Hu Val De Loire 1 K4

TM HIU V M LCH

Mn hc: C hc cht im Hc sinh: L Xun Dng Lp Val De Loire 1 K4 2012-2013

-1-

I. Li ni u
Bn l mt ngi con phng ng, l mt ngi yu vt l, hay mun tm hiu v ci ngun mi th? C bao gi bn t hi mnh: Ti sao chng ta li c m lch? V ngi ta tnh lch nh th no?. i lc c nhng th qu gn gi n ni chng ta c mc nhin s dng m chng bao gi tm hiu hay hi ti sao. Nhng l mt con ngi trong thi i mi t hn bn s t m, mun khm ph mi th lun bt kp vi thi i. Trong bi vit ny ti s gii thiu n cc bn v m lch, ni ng hn l m dng lch ca ngi phng ng m c th l ngi Vit Nam. Dn ta phi bit s ta, cho tng gc tch nc nh Vit Nam Ni nh vy nhng khng phi m lch hon ton thuc v lch s, m lch cng c nhng mi lin h c bit n vt l hc, v vt l chnh l c s ca m lch. V vy t hn nhng ngi yu vt l s khng b qua kin thc ny. Hy vng nhng kin thc m ti mang n sau y s gip cc bn c mt ci nhn tng th v c th v m lch. Trong qu trnh bin son t hn s c nhiu thiu st, knh mong qu c gi thng cm v gp . Xin chn thnh cm n! Ngi bin son

-2-

II. Khi qut chung

Ngi nguyn thu t khi xut hin c nim v thi gian. Lc u l k chuyn c u c ui mch lc, t lc s vic mi xy ra n lc kt thc v khng tr li. Lc u, biu tng v thi gian ca ngi nguyn thu rt m h, khng c th. i vi h, qu kh l ci g xy ra c trc hin ti, cn hin ti l nhng th ang xy ra. Dn dn, ngi ta bit phn bit iu xy ra cch hm nay lu hay mi xy ra, song cng khng xc nh c khong cch l bao nhiu, h xc nh m h bng nhng cm t Ngy xa ngy xa, trc kia, lu lm ri. Quan nim thi gian cng gn vi nhng g thn b nh cc cu chuyn c tch, thn thoi, v vi tn gio. Thut ng Lch phng Ty u do t Latinh Calendariam c ngha l s ghi n (La M c i, nhng ngi vay n phi tr li vo ngy u thng). Sau tr thnh mt h thng tnh thi gian cc nc, da theo chu k vn ng ca mt tri, mt trng v cc v sao. Vic tnh lch, trc ht da theo vic thay i ngy m, ri theo chu k mt trng mc v ln, khi nng nghip nguyn thu bt u pht trin, th ngi ta bit tnh theo ma, cn c vo tit tri m p (ma xun), nng bc (ma h), mt m (ma thu) v lnh gi (ma ng). Qua mt qu trnh lch s lu di hnh thnh nn nhng cch tnh lch, m y ti ch ni v m lch.

-3-

III. C s l thyt
m lch l loi lch theo Mt trng, dng n v thi gian thin nhin l thng Mt trng, hay tun trng, tc l di chu k quay ca Mt trng xung quanh Tri t. Da trn cc nguyn tc c bn: Mt nm bnh thng c 12 thng m lch, mt nm nhun c 13 thng m lch. Ngy u tin ca thng m lch l ngy cha im Sc. ng ch lun ri vo thng 11 m lch. Trong mt nm nhun, nu c 1 thng khng c Trung kh th thng l thng nhun. Nu nhiu thng trong nm nhun u khng c Trung kh th ch thng u tin sau ng ch l thng nhun. Vic tnh ton da trn kinh tuyn 105 ng (Vit Nam), Trung Quc l 120 ng. m ngy th mc tt nht l im gia tra, khi m bng mt tri ngn nht. im ny c th o d dng bng mt cy gy cm xung t. im ny gi l ng. Ngy c th tnh l bt u t gia tra, nhng nh vy s bt tin trong vic ghi chp cng vic, nn c u chu ln ng tnh ngy t gia m, trung im gia hai ng. Thng th tnh t m khng trng, khi trng chnh gia tri t v mt tri nn quay mt ti v tri t. Thnh thong, im ny c th o c rt chnh xc: l khi c nht thc. Cn khng th phi dng tnh ton. im ny gi l im sc. Sc l thi im hi din, l khi tri t, mt trng v mt tri nm trn mt ng thng v mt trng nm gia tri t v mt tri. (Nh th gc gia mt trng v mt tri bng 0 ). Gi l "hi din" v mt trng v mt tri cng mt hng i vi tri t. Chu k ca im Sc l khong 29,5 ngy. Ngy cha im Sc c gi l ngy Sc, v l ngy bt u thng m lch.

-4-

***Chng ta lu mt iu rng: chu k quay quanh tri t ca mt trng l 27,33 nhng do tri t khng ng yn m n quay quan h mt tri, v vy n b ko di thm khong 2 ngy na nn chu chu k ca im sc l 29,5 ngy. iu ny gy cho nhiu ngi s nhm ln v hiu nhm.

Nm th c hai im mc c th o c chnh xc l H ch v ng ch, trong ng ch o d chnh xc hn. V trc tri t nghing so vi qu o tri t quanh mt tri, nn vo ma ng th nam cc cha v pha mt tri, ngi bc bn cu nhn thy mt tri xung thp v pha nam. ng ch l im khi m mt tri thp nht trong nm, tc l im m nam cc cha v mt tri nhiu nht. o im ng ch, ngi xa ch cn cm mt cy gy xung t (hay xy mt ci thp), ghi xung chiu di ca bng lc n ngn nht (tc l lc gia tra), lm nh vy vi ngy trc v sau ng ch, ri dng mt php ni suy no tnh ra thi im ng ch mt cch chnh xc. Cng gn ng ch, mt tri gia tra cng thp v bng gia tra cng di. l phng php ny khng cn ng h, mt tri t n l ci ng h! ng ch lun ri vo thng 11 ca nm m lch. Bi vy chng ta cn tnh 2 im sc: Sc A ngay trc ngy ng ch th nht v Sc B ngay trc ngy ng ch th hai. Nu khong cch gia A v B l di 365 ngy th nm m lch c 12 thng, v nhng thng c tn l: thng 11, thng 12, thng 1, thng 2, , thng 10. Ngc li, nu khong cch gia hai sc A v B l trn 365 ngy th nm m lch ny l nm nhun, v chng ta cn tm xem u l thng nhun. lm vic ny ta xem xt tt c cc thng gia A v B, thng u tin khng cha Trung kh sau ngy ng ch th nht l thng nhun. Thng s c mang tn ca thng trc n km ch "nhun".
-5-

***V vic v sao c nm nhun: Nm nhun ch l mt th php ca cc nh lm lch nhm lm cho nm m lch v dng lch khng sai lch nhau nhiu. Dng lch v m lch u c nhun. Nhun m lch l khc phc s sai khc thng Mt trng (thng m lch) vi quy lut thi tit - chu k thi tit (nm dng lch). Bi v, thng m lch ch c 29-30 ngy, nn dn n nm m lch ch c 354-355 ngy, ngn hn nm dng lch trung bnh 11 ngy; hay ni cch khc l nm m lch i nhanh hn nm dng lch l 11 ngy, 3 nm nhanh hn 1 thng, 9 nm nhanh hn mt ma. V vy, ngy u nm vo ma Xun th 9 nm sau vo H... Chnh v th ngi i xa phi n Tt Nguyn n vo cc loi hnh thi tit, khng cn mang tnh c truyn kh tit ca ngy tt m sc Xun mi. khc phc tnh trng trn, ngi lm lch phi tng s ngy cho nm m lch bng hnh thc nhun vi quy c l Thp cu nin tht nhun ngha l c 19 nm c 7 nm nhun, nm nhun m lch c 13 thng.

Trung kh l cc im chia ng hong o thnh 12 phn bng nhau. Trong , bn Trung kh gia bn ma l c bit nht: Xun phn (khong 20/3), H ch (khong 22/6), Thu phn (khong 23/9) v ng ch (khong 22/12). Bi v da trn c mt tri v mt trng nn lch Vit Nam khng phi l thun m lch m l m-dng-lch. Theo cc nguyn tc trn, tnh ngy thng m lch cho mt nm bt k trc ht chng ta cn xc nh nhng ngy no trong nm cha cc thi im Sc (New moon) . Mt khi bn tnh c ngy Sc, bn bit c ngy bt u v kt thc ca mt thng m lch: ngy mng mt ca thng m lch l ngy cha im sc. Sau khi bit ngy bt u/kt thc cc thng m lch,

-6-

ta tnh xem cc Trung kh (Major solar term) ri vo thng no t xc nh tn cc thng v tm thng nhun.

**Mi nm m lch li chia ra lm 24 tit.

Ngy thng m lch khng phn nh ng cc ma, nh lm lch cn dng mt "thc o" khc tnh ma. l kh hay cn gi l tit kh. Mt nm, tnh t ng ch ny n ng ch sau, chia thnh 24 kh kh ng u. Kh l lc tri t i qua mt trong 24 im mc cch u nhau 15 trn qu o quanh mt tri (cng nh ng ch, ngi xa dng chiu di bng ca cy gy lc gia tra tnh tit kh). V qu o tri t hnh elip khin tc tri t khi nhanh khi chm, nn tnh thi gian th cc kh khng hon ton cch nhau ng u, m x dch t 14 ti 16 ngy. Kh theo rt st dng lch ca Ty phng ch khng x dch ti lui nhiu nh ngy thng m lch. Chng hn, kh lp xun lun lun l ngy 4 hay 5/2 DL, trong khi Tt Nguyn n c th di chuyn gia 21/1 DL v 21/2 DL. Dng lch hay phn tit kh ca m lch u c th gi l nng lch.Tm ngy cha tit kh Thng th ta ch quan tm ti tit kh ri vo ngy no ch khng cn chnh xc ti gi/pht. Ngy cha mt tit kh nht nh c th c xc nh nh sau:

Chn mt ngy c kh nng cha tit kh cn xc nh. Ngy c tit kh ch x dch trong khong 1-2 ngy nn ta c th chn kh st. Tnh kinh mt tri lc 0h sng ngy hm v 0h sng ngy hm sau Nu kinh mt tri tng ng vi tit kh cn xc nh nm gia hai gi tr ny th ngy chn chnh l ngy cha tit kh, nu khng ta lp li vic tm kim ny vi ngy trc hoc sau .

-7-

Cc tit kh trong nm c tnh ng vi dng lch nh sau:

Tit (m lch) Lp xun V thy Kinh trp Xun phn Thanh minh Cc v Lp h Tiu mn Mang chng H ch Tiu th i th Lp thu X th Bch l Thu phn Hn l Sng ging Lp ng Tiu tuyt i tuyt Dng lch (khong) 4 thng 2 19 thng 2 6 thng 3 21 thng 3 5 thng 4 20 thng 4 6 thng 5 21 thng 5 6 thng 6 21 thng 6 7 thng 7 23 thng 7 8 thng 8 23 thng 8 8 thng 9 23 thng 9 8 thng 10 23 thng 10 7 thng 11 22 thng 11 6 thng 12
-8-

S ngy gia hai tit 15 15 (nm nhun, 16 ngy) 15 15 15 15 16 15 16 15 16 16 16 15 16 15 15 15 15 15 14

ng ch Tiu hn i hn Tng cng

22 thng 12 5 thng1 20 thng 1

16 14 15 365

IV. Kt qu, bnh lun

Ni tm li, c ba ci mc thi gian cn bn tnh lch: im ng (gia tra) tnh ngy, im sc tnh thng, v im ng ch tnh nm. Dng ba ci mc trn ngi Trung Hoa xa t ra ba nguyn tc cn bn lm lch, cng c th coi l nh ngha ca ngy, thng v nm trong m lch: Mi ngy bt u lc na m (trung im gia hai ng). Mng 1 mi thng l ngy cha im sc (khng trng). Thng 11 m lch l thng cha im ng ch. Nguyn tc th ba gip iu chnh cho m lch v dng lch n khp vi nhau. Ba nguyn tc cn bn ny cn nh, v chng v cng quan trng tr li nhiu cu hi thng thng v ngy Tt. Nh vo m lch m ngi nng dn c th sn xut nng nghip theo ng thi v, gip cho ma mng bi thu. ng thi, m lch cng c mi quan h vi ng hnh. T ngi ta c th chn ngy ci hi, khi hnh, xy nh, iu ny tr thnh mt nt vn ho c trng ca ngi phng ng ni chung v ngi Vit Nam ni ring.i vi suy ngh ca c nhn ti, m lch th hin tr tu v s pht trin ca nn vn ho phng ng.

V. T liu tham kho

Internet, Nhp mn s hc (Gio trnh i hc S Phm),
-9-