Over de etymologie van Ontbijten

jwr47

Ontbijten
ontbijten* [ochtendmaal eten] {ontbiten, untbiten [een kleinigheid eten, ontbijten] 1201-1250} van ont- + middelnederlands biten [bijten], eig. beginnen te bijten1. In een beperkt aantal werkwoorden duidt het voorvoegsel ont- aan dat de handeling door het tweede deel van de samenstelling uitgedrukt, gaat beginnen. Zo betekent ontbranden: beginnen te branden; ontgloeien: beginnen te gloeien en ontslapen: beginnen te slapen, sterven2. Het is maar de vraag of het voorvoegsel ont- een beginnende handeling aanduidt. Mijn antithese is, dat ont-woorden althans bij een initile betekenis vaak een plotselinge handeling, als het ware uit het niets bevatten. Ontmoeten betekent bijvoorbeeld Uit het niets, toevallig3 tegenkomen. Deze toevalligheid wordt ook in de Duitse (Begegnen, zufllig treffen) en Franse (rencontrer par accident) uitdrukkingen tot uiting gebracht. Wellicht ontspringt uit Ont- het Uit het niets.

ont-woorden
De meeste ont-woorden beschrijven een verwijdering van de aangegeven attributen. Het voorvoegsel ont- is volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) de onbeklemtoonde variant van het Proto-Germaanse anda-. De beklemtoonde vorm ant- is nog te vinden in het zelfstandig naamwoord antwoord4. Ont-woord onthoofden ontmannen ontmaagden ontketenen ontdekken ontbreken ontvallen ontberen5 Omschrijving van de handeling Verwijdering van het hoofd Verwijdering van het het attribuut man Verwijdering van de keten Verwijdering van de bedekking Verwijdering van de volkomenheid Verwijdering uit het bezit Duits kpfen, enthaupten kastrieren, entmannen auslsen , entfesseln entdecken fehlen entbehren

Verwijdering van het het attribuut maagd entjungfern

Onverwacht, uit het niets laten ontglippen entfahren

In de regel staat er in het Duits (behalve bij ontbreken) een Ent-woord ter beschikking.

1 ontbijten (een ochtendmaaltijd nuttigen) - etymologiebank.nl 2 ontbijten (een ochtendmaaltijd nuttigen) - etymologiebank.nl 3 Ontmoeten ontmoeten* toevallig tegenkomen 1265-1270 [CG Lut.K] N. van der Sijs (2001), Chronologisch Woordenboek 4 ont: ontdooien, ontbijt, ontvetten | Genootschap Onze Taal 5 ontberen o.w., Mnl. ontberen, omberen + Ohd. inberen (Mhd. enbern, Nhd. entbehren), Ofri. ontbera: wel bij beren; zooveel als (schatting) afdragen; cf. verbeuren en behoeven. Bron: ontberen ((iets) missen, niet hebben) etymologiebank.nl

Ont- als het inluiden van een handeling

Daarnaast zijn er enkele werkwoorden als ontdooien, waarin ont- het begin van een handeling aanduidt. Andere voorbeelden: ontbijten, ontbloten, ontbranden, ontstaan, ontsteken, ontvangen en ontwaken. In het Gotisch kwam volgens het EWN in deze betekenis in- voor, zoals in inbrannjan ('doen ontbranden). Misschien is in een ver verleden dit invervangen door ont-; het Duits kent bijvoorbeeld ook entbrennen6. Voor het gebruik van ontin ontbieden en ontgelden is vooralsnog officieel geen verklaring gevonden. Voor deze woorden kan men in het Duits naar Ent-woorden zoeken:
ONT-woord ontbranden, ontsteken ontvangen ontkiemen7, ontspruiten, ontstaan ontwaken ontbieden ontmoeten ontbijten ontgelden betekenis Uit het niets (doen) opvlammen Uit het niets (op)vangen Duits Frans entflammen, entbrennen, anznden, inflammation (la ~ (v)), ignition (la ~ anmachen, entznden (v)), allumage (le ~ (m)), dflagration (la ~ (v)), bekommen, erhalten, empfangen accueillir , recevoir natre, germer natre, pousser, germer, natre, se crer, se former s'veiller Mander, demander rencontrer par accident djeuner, prendre le petit djeuner expier (payer), rparer (une faute, un crime) Dnuder , dcouvrir

Uit het niets kiemen Keimen Uit het niets kiemen entstehen, hervorgehen, of tot stand komen entspringen, stammen, abstammen Uit het niets tot stand komen entstehen

Uit het niets tot erwachen, aufwachen waakzaamheid komen Uit het niets, onverwacht roepen herbeirufen, kommen lassen

Uit het niets, Begegnen, zufllig treffen toevallig8 tegenkomen zichzelf door bijten ontnuchteren (tegen geld) goedmaken, ergens voor boeten frhstcken Ben, Entgelten

ontbloten

Onverwacht (?) bloot entblen maken of verwijdering van de bedekking Verwijdering van het abtauen, auftauen,enteisen het attribuut dood(?)

ontdooien

Dgeler, dgivrer

6 ont: ontdooien, ontbijt, ontvetten | Genootschap Onze Taal 7 De Duitse vertaling auskiemen lijkt mij onjuist te zijn 8 Ontmoeten ontmoeten* toevallig tegenkomen 1265-1270 [CG Lut.K] N. van der Sijs (2001), Chronologisch Woordenboek

Ontkiemen
Ontkiemen is een overbodige toepassing van ont en is wellicht ontstaan uit ontspruiten. Het Duitse woord entkeimen betekent immers steriliseren, desinfecteren. Naast het Nederlandse woord Kiemen is ontkiemen hooguit interessant als het ontkiemen als een onverwacht resultaat moet worden beschreven.

Ontvlammen opvlammen
Dit geldt bijvoorbeeld voor ontvlammen, dat plotseling optreedt, terwijl opvlammen een vertrouwd resultaat aanduidt.

Ontsteken aansteken
Ook ontsteken is een gebeurtenis, die uit het niets plaatsvindt, terwijl aansteken een zichtbare handeling met een voorbereiding beschrijft.

Ontslapen inslapen
Met name ontslapen duidt een plotselinge dood aan, terwijl inslapen een vertrouwd verschijnsel is.

Ontstaan opstaan
Het ontstaan is een tot staan komen uit het niets, terwijl met opstaan het tot stand brengen als vertrouwde activiteit wordt beschreven.

Ontbijt ontnuchtering
Bij een ontbijt kan men echter geen onverwachte, plotselinge gebeurtenis aannemen. Het is immers een bewuste handeling, waarin men door een eerste beetje eten de ontnuchtering inluidt. Ontnuchtering is in feite ook, wat andere talen met een equivalent woord voor ontbijt uitdrukken. Ontnuchtering is echter steeds een onverwacht inzicht, dat door een plotselinge externe gebeurtenis wordt veroorzaakt. Daarom is ontnuchtering ook niet als alternatief voor ontbijt toegestaan. Mnd. nuchtern, nochtern; ohd. nuohtarnn [ca. 1000; Pfeifer] (met volksetymologische invloed van ohd. hta, uohta ochtend), nuohturn [10e/11e eeuw; Pfeifer] (mhd. nehtern, nhd. nchtern); nfri. nochteren, nofteren. 9

Ombite Imbiss
Een ander woord voor ontbijt is Imbiss, Ombite en onbite: (on-, om-), znw. o. (m.?). Mhd. ohd. imbiz, inbiz; hd. imbisz; ndl. ontbijt (Ndl. Wdb. 10, 1811). In het alg. een lichte maaltijd, ook op andere uren van den dag dan in den ochtend; zoo ook in het Hd. en het oudere Ndl. (Ndl. Wdb. t. a. p.). ic wildic hadde noch also groot als tenen onbite, Ep. fragm. 218, 112. Verweende ombite, Hadew., Brabant, 1351-1400 10

9 nuchter (niets gegeten of gedronken hebbend ... - Etymologiebank 10 ONTBIJT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)

Imbi m. kleinere Mahlzeit auerhalb der blichen Essenszeiten, ahd. inb0 (um 800), imb0 (9. Jh.), mhd. in-, imb Speise, Essen, Mahlzeit, Strkung ist zu dem im Nhd. nicht mehr blichen Verb ahd. inban eine Mahlzeit einnehmen, speisen, kosten (8. Jh.), mhd. en-, in-, imben essend oder trinkend genieen (s. beien) gebildet. Die Angleichung von n zu m vor Labial setzt vereinzelt bereits im Ahd. ein. Imbi gilt zunchst fr jede Mahlzeit; die Beschrnkung auf kleine Zwischenmahlzeit wird erst im 18. Jh. blich11.

Dineren ontnuchtering
Naast het ontbijt is overigens ook het dineren een vorm van doelbewuste ontnuchtering12: Ontleend aan Frans dner, eerder al disner [ca. 1131; Rey], dat teruggaat op Laatlatijn disjunare < disjejunare ophouden met vasten, gevormd uit dis- ont-, weg van en Latijn jjnium het vasten. Het woord had oorspr. dezelfde betekenis als Frans djeuner ontbijten, eerder desgener [1155; Rey], dat zich waarschijnlijk uit hetzelfde Latijnse werkwoord ontwikkelde. Als echter alle maaltijden doelbewuste ontnuchteringen zijn, dan geldt dat misschien ook voor het ontbijt. In een tabel kan men het als volgt uitdrukken: Handeling Plotselinge, onverwachte gebeurtenis vertrouwde gebeurtenis

Branden, gloeien Ontbranden, ontvlammen, ontgloeien, Opvlammen, opgloeien, ontsteken aansteken Sterven, slapen Eten ontslapen Ontnuchtering inslapen ophouden met vasten ontbijten, dineren opstaan
13

Tot stand brengen ontstaan Antwoorden (D: Antwort, E: answer) Wederwoord , bescheid

Beamen (instemmen)

11 Imbi 12 diner (avondmaaltijd) - etymologiebank.nl 13 Een weerwoord is impliciet onverwacht

Dialecten
dialect Ninoofs Drents Bretons
14

ontbijt Meirnd'eet'n Frhstuk ontbiet lein, dijuni

Afleiding, correlatie morgeneten Frhstck ontbijt Mentionn dans le catholicon (lein). comparer avec le mot irlandais ln (sens voisin). djeuner (?) breakfast ??? Djeuner, breakfast brood eten20 doruak (Kroatisch/Servisch/Bosnisch: ontbijt) vasten morgeneten 3 x iten (eten) djeuner (?) brea-krapte (broodkrapte)

Kerkraads

Welsh Baskisch Schots15 Fries

brecwast Gosari - ontbijt gosaldu ontbijten disjune, brakfast Brea-ite ontbijten [v]16 brea-itendruak (ontbijt) fstje vasten17 moarnsiten ontbijt iteniteniten18 ontbijten eet dejean :- P honger breakrapte hongersnood19, geeuwhonger

iteniteniten
Tot de merkwaardigste woorden behoort het Friese woord iteniteniten (ontbijten), waarvan de etymologie ongespecificeerd blijft. Bevat het woord driemaal achterelkaar het woord iten of tweemaal de term iten in Itenit en iten? Of is het wellicht een gefantaseerd woord?

brea-itendruak
Merkwaardig is ook het brea-itendruak, waarin zich een Kroatisch woord doruak voor ontbijt aan het Friese woord brea-iten heeft aangeleund.

eet dejean
Ook de Friese uitdrukking eet dejean (honger) bevat kennelijk een aan het Frans ontleende uitdrukking djeuner.

Brea-krapte broodkrapte
Het duurde even, voordat ik de brood-krapte begrepen had. Kennelijk hing de hongersnood alleen van het brood af.
(Nu is nog de vraag of Breakfast niet ook als Brea-Kfast gelezen kan worden? ;-))

14 15 16 17 18 19 20

Ninove Breakfast Translations Wordlist Frisian-Dutch, generated by Ergane 5.0 Wordlist Frisian-Dutch, generated by Ergane 5.0 Fries dialect breakrapte - WFT (Wurdboek fan de Fryske taal) Brea = 1. brood [N], mik

Breakfast, djeuner, desayuno, Frhstck

Ook anderen hebben zich al eens met dit probleem beziggehouden21. Wij noemen de eerste maaltijd van de dag (na het slapen, na een periode van vasten) ontbijt: Ont-bijt. In het Engels lijkt het woord ontbijt helemaal niet op ons woord: breakfast. Maar het is wel break-fast. In het Frans spreken we van (petit) djeuner. D-jeuner en dner22 dis-junare < disjejunare (ophouden met vasten, ontnuchteren). In het Spaans is het desayuno. Des-ayuno. (Ayuno betekent nuchter, het vasten.) In het Portugees spreken wij van jantar van het Latijn jantare into, intare (ontbijten).

De Duitse schrijfwijze Frhstck (Zwitsers: Morgenessen, Zmorge, Zweeds & Noors: frukost) is echter een eerste aanwijzing, dat het ontbijt een begin (Frh) en een beetje (Stck Brot23) kan betekenen. Het woord nuchter correleert met nchtern en OHD nuohturn (van: nocturnus nachtelijk). Dit woord hangt samen met het idee, dat men 's nachts automatisch nuchter wordt. Deze vastentijd wordt door het ontbijt gebroken: in het Engels in de break-fast24. Deze zichtwijze is m.i. nog niet voldoende. Ook het Latijn en enkele exotische talen leveren meer inzicht.

21 22 23 24

Ontbijten Ontvasten - Merel Roze From Old French disner (lunch, but originally breakfast), from Latin dis- + iin (to break the fast). Frhstck The English word (1463) derives from the concept that sleep prevents eating, thus an involuntary fast occurs during sleep; this fast is broken by the first meal - called breakfast. From Breakfast

Latijn
In het Latijn is: ontbijten: into. vasten: iino nuchter, hongerig: iinus vrijwillig vasten, honger, offer: iinium25

Afleidingen uit het Latijn

Uit het Latijn afgeleide termen zijn: Catalaans: dejuni (vasten), desdejuni26 (ontbijt uit het Latijn dis- + iin ?) Dalmatian: dezun (vasten) French: jene (vasten), petit djeuner (ontbijt27) Italian: digiuno (vasten), prima colazione (ontbijt) Portuguese: jejum (vasten), desjejuar (ontbijten), caf da manh (ontbijt) Romanian: ajun28 (vasten, avond, vastendag), ajuna29 (vasten), lua micul dejun, mic dejun (ontbijt) Spanish: ayuno (vasten), desayuno (ontbijt) Irish: ane, aoine (vasten), bricfeasta30 (ontbijt)

In de afgeleide woorden zijn de voorzetsels je-, ia-, de-, di- en a- officieel ontstaan uit het Latijnse ie-.

Grieks
Ieiunus (vastend, hongerig) is verwant met het Griekse woord (hgios, heilig)31. Het Nederlandse woord heilig stamt van Oudnederlands heilich, resp. heilig, en van ProtoGermanisch *hailagaz. Het Ieiunium behoorde tot de offers, die de heiligheid bijdragen.

25 From Proto-Indo-European *Hyeh-yu-, adjectival form of *Hyeh-ye/o- (to sacrifice). Cognates include Sanskrit (yjati, he worships, he sacrifices), Ancient Greek (hgios, sacred, holy). 26 Frhstck 27 d- + jener (to fast) or from Vulgar Latin disieinre, from Late Latin ieinre 28 Ajun: Probably ultimately from Latin ieiunium or ieiunus through a root *iaiunus > *aiunus. Cf. Spanish ayuno, French jeun, jene, also Italian digiuno. The equivalent Aromanian word also carries the sense of 'starving', 'hungry'. 29 From Vulgar Latin root *ainre, from adinre, from Late Latin ieinre, present active infinitive of iein, from Latin ieinus. Compare Spanish ayunar, French jener, also Italian digiunare. 30 Breakfast? - Irish Translation 31 ieiunus

Iers
Vrijdag (Aoine)
In het Iers wordt de vrijdag D hAoine (dag van het vasten) of in de afkorting Aoine (vasten) genoemd. De vrijdag is in het katholicisme een traditionele vastendag. Aoine (afkomst: (Old Irish) ane, uit het Latijnse ieiunum - vasten) is kennelijk een negatie, waarin het vasten als een afzien, of ont-houden van het ontbijt wordt gezien.

Woensdag (Cadaoin)
In het Iers is de eerste vastendag van de week echter de woensdag Cadaoin. Deze naam D Cadaoin of (in de afkorting) Cadaoin32 wordt afgeleid van cad (first) + aoine (vasten), i.e., de eerste vastendag van de week.

Donderdag (Dardaoin)
Tussen de twee vastendagen (woensdag en vrijdag) ligt donderdag Dardaoin, dat men afleid met behulp van de formule: From d (day) + idir (between) + dh (two) + aoine (fast) (letterlijk, "dag tussen de twee vastendagen").

Roemeens
In het Roemeens is de ajun (pluralis ajunuri)33: (van ieiunium of ieiunus via *iaiunus > *aiunus) 1. vasten (het afzien van voedsel) 2. de dag vr een feestdag, waarop men moet vasten, of algemeen elke dag, die voorafgaat aan een te vieren gebeurtenis. (Theoretisch moet dan de donderdag dus ook een feestdag zijn).

Conclusie
Het Nederlandse woord ontbijt bevindt zich op de grens tussen de woorden der categorien: 1. ontnuchtering djeuner, breakfast, etc... 2. ochtendeten Frhstck (Zwitsers: Morgenessen, Zmorge, ) , etc. 3. ombite Duits: Imbiss (eten, maaltijd)

32 from cad (first) + aoine (fast), i.e., the first fast of the week. 33 ajun - Wiktionary