NHÁÛP MÄN: CÅ HOÜC CHÁÚT LÆU

CHÆÅNG 1. CAÏC KHAÏI NIÃÛM VÃÖ

CHÁÚT LÆU.

§1.ÂËNH NGHÉA.
Caïc traûng thaïi loíng vaì khê goüi caïc cháút læu chuïng traïi ngæåüc
våïi traûng thaïi ràõn.
-Sæû khaïc biãt giæîa cháút loíng vaì cháút khê.
Cháút khê chiãúm toaìn bäü thãø têch maì noï âæåüc chæïa. Coìn cháút
loíng thç khäng (vê duû: Bçnh âæûng khê vaì bçnh âæûng næåïc).
-Ranh giåïi giæîa cháút loíng vaì cháút khê tæì sai lãûch vãö âäü låïn cuía
ρ (khäúi læåüng thãø têch) n* (máût âäü riãng hay máût âäü haût). Cháút loíng
M ρ
låïn hån khoaíng 1000 láön) [ρ = ; n* = M A | M A : A vogadro.
V M
Âiãöu naìy cho tháúy: Khäúi læåüng thãø têch caìng tàng, thç caïc pháön tæí
caìng gáön vaì caïc læûc tæång taïc phán tæí trong cháút loíng ráút quan troüng.
-Sæû khaïc biãût giæîa cháút loíng vaì cháút ràõn.
+ Dãù chaíy, láúy daûng chæïa noï laìm hçnh daïng.
+ Coï thãø cáúu taûo laûi sau khi raîi ra (roït ra).
Hiãûn tæåüng luáûn khaïc biãût giæîa cháút loíng vaì cháút ràõn âæåüc giaíi
thêch båíi tênh di âäüng ráút låïn cuía caïc pháön tæí trong traûng thaïi loíng.
Mäüt sæû khaïc biãût næîa laì váûn täúc caïc âiãøm cuía cháút ràõn âæåüc
tênh theo theo cäìng thæïc:
()
r r r r
V P = V(M ) + Ω ∧ MP
Coìn âäúi våïi cháút loíng váún âãö naìy ráút tinh tãú khi cháút loíng
chuyãøn âäüng.

1
 §2.MÄ HÇNHCUÍA CHÁÚT LÆU.
-Theo kêch thæåïc vé mä: Cháút læu laì mäi træåìngliãn tuûc; ngæåìi
ta thæåìng láúy chiãöu daìi âàûc træng L âãø quan saït kêch thæåïc vé mä
âæåüc aïp âàût cho váún âãö nghiãn cæïu.
-Theo kêch thæåïc vi mä: Cháút læu laì khäng liãn tuûc noï gäöm caïc
pháön tæí âang xaïo âäüng nhiãût liãn tuûc.
-Theo kêch thæåïc trung mä: Laì kêch thæåïc trung gian giæîa vé
mä vaì vi mä. Cháút læu váùn laì mäi træåìng liãn tuûc
+ Våïi quan âiãøm naìy chát læu âæåüc càõt ra bàòng caïc tãú baìo phán
täú hay phán täú cháút læu = haût cháút læu (âæåüc chæïa ráút låïn säú phán tæí).
-Váûn täúc cuía haût cháút læu táûp trung taûi âiãøm M åí thåìi âiãøm t
bàòng giaï trë trung bçnh cuía caïc váûn täúc cuía caïc pháön tæí âæåüc chæïa.
Kãút luáûn: Kêch thæåïc
haût cuía cháút læu laì trung mä,
noï cho pheïp kãút håüp vaìo
haûtâoï, nhæng âaûi læåüng vé
mä âãø mä taí cháút læu nhæ
mäüt mäi træåìng liãn tuûc.
§3.AÏP SUÁÚT CUÍA CHÁÚT LÆU.
1.Âënh nghéa.
AÏp suáút P(M) taûi 1 âiãøm M.
Trong cháút læu âæåüc xaïc âënh
âæåüc båíi
r r
dF = − P(M )dsn
ds: pháön täú diãûn têch bao
quanh âiãøm M
r
n : phaïp tuyãún âäúi våïi ds
P(M): âaûi læåüng vä hæåïng.

2
 r
dF : Læûc bãö màût taûi âiãøm M
2.Âiãöu kiãûn åí biãn.
Goüi P1 vaì P2 laì aïp suáút 2 bãn
cuía phán täú ds. Mäüt phán täú thãø
têch dV=hds, dm: phán täú khäúi
læåüng. Theo phæång trçnh cå baín
cuía ÂLH:
r r r
dm.a = f V dV + (P1 − P2 )n12 ds
vç h vä cuìng beï
→ dm, dV = 0 ⇒ P1 = P2
ÅÍ màüt phán caïch hai cháút læu aïp suáút laì liãn tuûc.

§4.TÊNH NHÅÏT.
Âãø phaín aïnh chuyãøn âäüng cuía caïc cháút læu thæûc. Tæì thæûc
nghiãûm ta âæa ra: læûc càõt (træåüt) hay goüi læûc nhåït trong chuyãøn âäüng
mäüt chiãöu âæåüc thãø hiãûn nhæ sau:
r r r
r ∂V V = v( y, t )e x
F =η S
∂y S : dientich
η : goüi laì âäü nhåït; laì hàòng säú âàûc træng cuía cháút læu
Coï thæï nguyãn laì: [ML-1T-1]: (Kg/m.s) (N.s/m2) Pa.s
1Pa = 1N/m2 Trong (SI) Pl = Pa.s (poisenille)
Tênh nhåït laì tênh cháút cuía cháút læu chäúng laûi sæû dëch chuyãøn.
Táút caí caïc loaûi cháút læu thæûc âãöu coï tênh nhåït nháút âënh, thãø hiãûn
dæåïi daûng ma saït trong khi coï sæû di chuyãøn tæång âäúi giæîa caïc pháön
tæí cháút læu.
Caïc cháút læu ráút nhåït thç coï chäúng sæïc laûi sæû di chuyãøn ráút
låïn.Vê duû nhæ dáöu måî, nhåït...
Tênh nhåït âàûc træng cho âäü chaíy cuía cháút læu.

3
 §5.PHÁN BIÃÛT DOÌNG CHAÍY TÁÖNG VAÌ DOÌNG
CHAÍY RÄÚI. SÄÚ REYNOLDS.

1.Thæûc nghiãûm cuía doìng chaíy cháút læu thæûc.

*Thê nghiãûm cuía Reynolds.
Duìng bçnh chæïa næåïc näúi
våïi äúng thuíy tinh. Khi måí khoïa
voìi næåïc coï thãø chaíy vaìo äúng
våïi caïc váûn täúc khaïc nhau. Næåïc
máöu âi tæì loü âæûng máöu qua äúng
dáùn vaìo äúng thê nghiãûm. Våïi váûn
täúc nhoí, doìng maìu trong äúng
khäng bë hoìa tan våïi næåïc xung
quanh vaì coï daûng mäüt âæåìng chè thàóng.
-Doìng chaíy trong træåìng håüp naìy laì doìng chaíy táöng. Khi tàng
váûn täúc trong äúng, doìng næåïc maìu luïc âáöu coï daûng soïng, sau âoï háöu
nhæ biãún máút, hoìa tan trãn bãö màût càõt vaì nhuäüm âãöu khàõp cháút næåïc
xung quanh.
-Chuyãøn âäüng cuía cháút læu tråí nãn häùn loaûn, caïc pháön tæí næåïc
âæåüc nhuäüm maìu “bay” âi moüi phêa vaì va chaûm våïi caïc pháön tæí khaïc
vaì våi thaình äúng: chuyãøn âäüng naìy âæåüc goüi laì chuyãøn âäüng räúi.
Âàûc træng cå baín cuía doìng räúi laì: täön taûi thaình pháön váûn täúc
ngang so våïi phæång chuyãøn âäüng cuía doìng chaíy.
*Kãút luáûn: Doìng chaíy táöng nãúu caïc âæåìng doìng træåüt trãn
nhau, caïc pháön tæí luän giæî phæång song song; doìng chaíy táöng xaíy ra
khi váûn täúc ráút nhoí. Coìn ngæåüc laûi, våïi váûn täúc låïn ta coï doìng chaíy
räi ú( khäng äøn âënh vaì cáúu truïc räúi loaûn).

4
2.Säú Reynolds.
Sæû chuyãøn tæì táöng sang räúi âäúi våïi caïc doìng chaíy âæåüc xeït thæûc
hiãûn bàòng:
-Váûn täúc trung bçnh V cuía cháút læu: laì thäng säú ta tháúy roî raìng
trong thê nghiãûm trãn.
-Âäü nhåït η cuía cháút læu. Ta hiãøn nhiãn tháúy doìng räúi khoï thæûc
hiãûn våïi dáöu so våïi næåïc.
-Âæåìng kênh äúng D: Nãúu âæåìng kênh äúng nhoí cho ta doìng chaíy
táöng hån äúng coï âæåìng kênh låïn.
-Khäúi læåüng thãø têch ρ cuía cháút læu: Thäng säú naìy khäng aính
hæåíng; nhæng khäúi læåüng thãø têch luän coï trong phæång trçnh tiãún
triãøn. Säú khäng thæï nguyãn âæåüc goüi säú Reynolds, kyï hiãûu nhæ sau:
ρVD
Re =
η
Thæûc nghiãûm cho tháúy ρ = 103 Kgm-3, η = 10-3pl
nãúu V = 2,5cm/s vaì Re=300 : doìng
chaíy táöng
nãúu V = 1,2m/s vaì Re = 14000 :
doìng chaíy räúi.
Kãút luáûn: Säú Reynolds Re ≤
2000: doìng chaíy táöng
Re > 2000: doìng chaíy räúi

§6.DOÌNG CHAÍY CUÍA CHÁÚT LÆU LYÏ TÆÅÍNG.

Trong cå hoüc cháút læu âãø giaím nheû viãûc giaíi mäüt säú baìi toaïn,
khaïi niãûm vãö cháút læu lyï tæåíng âæåüc sæí duûng räüng raîi. Cháút læu lyï
tæåíng âæåüc hiãøu laì cháút læu giaí âënh coï tênh dëch chuyãøn tuyãût âäúi,
tæïc laì hoaìn toaìn khäng nhåït, cuîng nhæ khäng neïn tuyãût âäúi, khäng

5
daîn nåí khi nhiãût âäü thay âäøi vaì tuyãût âäúi, khäng coï khaí nàng chäúng
laûi læûc càõt. Âãø âån giaín vãö tênh toaïn ta thæåìng cháút læu lyï tæåíng laìm
mä hçnh cho cháút læu thæûc.

§7.CAÏC ÂÀÛC TRÆNG CUÍA DOÌNG CHAÍY

CHÁÚT LÆU.
1.Quyî âaûo.
Chuyãøn âäüng cuía haût cháút læu âæåüc taûo thaình båíi táûp håüp caïc
r
âiãøm cuía khäng gian vaì thåìi gian khi noï âi qua laì R (t ) coï phæång
trçnh sau:
dX dY dZ
= = = dt
Vx (X (t ), Y (t ), Z(t ), t ) Vy (X (t ), Y (t ), Z(t ), t ) VZ (X (t ), Y (t ), Z(t ), t )

2.Âæåìng doìng.
ÅÍ thåìi âiãøm t0 âaî cho, âæåìng doìng laì âæåìng cong maì taûi âoï veïc
tå váûn täúc tiãúp tuyãún våïi mäùi âiãøm coï phæång trçnh:
dx dy dz
= =
v x ( x, y , z , t 0 ) v y ( x, y , z , t 0 ) v z ( x, y , z , t 0 )
3.Âæång phaït xa û(âaïnh dáúu).
ÅÍ thåìi âiãøm âaî cho,toaìn bäü caïc haût âi qua âiãøm naìy âãöu âæåüc
"âaïnh dáúu" vaì taûo thaình mäüt âæåìng cong goüi laì âæåìng phaït xa.

4.Doìng chaíy dæìng.

r r
Træåìng váûn täúc (r ) khäng phuû thuäüc tæåìng minh thåìi gian t
v
(âäúi våïi doìng chaíy naìy 3 âæåìng trãn truìng nhau).

6
CHÆÅNG II. ÂÄÜNG HOÜC CHÁÚT LÆU.

§1.MÄ TAÍ CHUYÃØN ÂÄÜNG THEO LAGRANGE.

Chuïng ta nghiãn cæïu mäüt cháút læu theo vé mä; chuyãøn âäüng
cháút læu trong 1 hãû qui chiãúu âæåüc goüi laì doìng chaíy.
Nghiãn cæïu doìng chaíy cháút læu, maì mä taí chuyãøn âäüng mäùi haût
riãng biãût cuía cháút læu, âæåüc xaïc âënh træåïc.Trong khi biãút qué âaûo
r r
R i (t ) cuía mäùi haût (Âàût R i (0 ) våïi t=0), ta theo doîi quaï trçnh chuyãøn
âäüng cuía noï vaì tiãúp tuûc cho táút caí caïc haût cuía cháút læu. Mä taí naìy goüi
laì mä taí theo Lagrange.
Vê duû: 1.Ngæåìi cáu caï.

2.Giao thäng trãn âæåìng ä tä.

Kãút luáûn: Chuyãøn âäüng cháút læu âæåüc mä taí hoaìn toaìn bàòng sæû
r
biãút caïc qué âaûo R i (t ) cuía mäùi haût âæåüc âaïnh dáúu (âënh træåïc) ‘i’ cuía
cháút læu.Coìn váûn täúc cuía caïc haûrt âæåüc xaïc âënh båíi:
dR i (t ) r r
( )
r
Vi (t ) = = V R i (t ), t
dt

1
 r
dR (t ) r r
( )
r
V (t ) = = V R (t ), t
dt
r
Våïi R i (t ) vë trê åí thåìi gian t cuía haût maì ban âáöu coï vë trê R (0)
r
i

åí thåìi âiãøm âáöu t=0.

Caïc váûn täúc naìy chè phuû thuäüc roî raìng vaìo thåìi gian vaì caïc toaû
r
âäü ban âáöu cuía haût, tæïc laì R (t ) .
Ta thæoìng duìng kyï hiãûu X(t),Y(t), Z(t) laìm biãún Lagrange
Vê duû aïp duûng. Cho doìng chaíy mä taí theo Lagrange:

⎧X i (t ) = X 0,i (1 + bt ) ⎧ X 0 ,i
⎨
Yi (t ) = Y0,i
(b = const) ⎨ Y -Toüa âäü ban âáöu cuía haût
⎩ ⎩ 0 ,i
i khi t=0
Xaïc âënh váûn täúc V(t ) cuía caïc haût vaì tçm (R i (t ), t )?
r r r
V

Giaíi r
dR i (t )
( )
r r r
Vi R i (t ), t = V (t ) =
dt
r dX i (t ) r r
Vi (t ) = e x = X 0,i be x
dt
X i (t )
( )
r r r r
Vi (t ) = V R i (t ), t = X 0 be x , maì X0,i=
1 + bt
X (t ) r
( )
r r
Váûy V R i (t ), t = i be x
1 + bt

2
 §2.MÄ TAÍ CHUYÃØN ÂÄÜNG THEO Å LE.

1.Khaïi niãûm.
Chuïng ta âæïng taûi 1 âiãøm cuía khäng gian vaì xem xeït (nghiãn
cæïu) quaï trçnh tiãún triãøn (biãún âäøi) mäüt âaûi læåüng vé mä naìo âoï cuía
cháút læu theo thåìi gian goüi laì mä taí Å le.

Vê duû: 1-Váûn täúc caïc haût taûi 1 vë trê cäú âënh.

2-Váûn täúc caïc Ä tä taûi 1 vë trê cäú âënh.

3
 2.Tênh âäüc láûp cuía caïc toüa âäü khäng gian vaì thåìi gian.
r r r r
Træåìng váûn täúc V(r , t ) = V(M, t ) = V(x, y, z, t ) phuû thuäüc khäng
gian vaì thåìi gian: rr vaì t hay (x,y, z vaì t) laì caïc biãún âäüc láûp.
3.Ta âënh nghéa mä taí Å le cuía cháút læu.
Chuyãøn âäüng cuía cháút læu âæåüc mä taí hoaìn toaìn båíi biãút caïc
váûn täúc caïc haût cuía cháút læu âi qua 1 âiãøm M khäng gian cho træåïc åí
thåìi gian t.
-Caïc toüa âäü khäng gian vaì thåìi gian laì caïc biãún âäüc láûp.
-Mä taí naìy duìng âãø mä taí quaï trçnh tiãún triãøn (biãún âäøi) cuía
caïc âaûi læåüng âàûc træng khaïc cuía cháút læu theo thåìi gian.
Vê duû: AÏp suáút P(M,t); nhiãût âäü T(M,t)
-Quan âiãøm Å le mä taí traûng thaïi cháút læu khi chuyãøn âäüng
bàòng caïch kãút håüp caïc træåìng vê duû træåìng váûn täúc, aïp suáút, nhiãût âäü.
r r r r
Phán biãût våïi caïch viãút Lagrange,ta coï x, y,z vaì r ≠ R ; v ≠ V

4. Vê duû: (Biãøu diãùn træåìng håüp váûn täúc bàòng Å le).

Khi nghiãn cæïu chuyãøn âäüng cuía mäüt cháút læu:täön taûi mäüt âaûi
læåüng cho pheïp mä taí doìng chaíy vê duû nhæ:
-mæïc næåïc trong äúng.
-læu læåüng tthoaït ra.
Caïc âaûi læåüng naìy cho pheïp mä taí vé mä quaï trçnh chuyãøn
âäüng cuía cháút læu.
r
Theo Å le chuïng ta tçm (M, t ) taûi moüi âiãøm M cuía cháút læu
v
vaì cáön phaíi xaïc âënh toüa âäü cuía M maì khäng máùu thuáùn (tranh cháúp)
våïi âaûi læåüng træåïc âoï.
Kãút luáûn Khi mä taí chuyãøn âäüng cuía cháút læu bàòng Å le. Noï
täön taûi:
-1 biãún xaïc âënh traûng thaïi cuía cháút læu.
-1 biãún cho pheïp âënh mäúc Å le cuía âiãøm M.

4
 Chovë trê cuía M båíi âäü cao z trãn truûc zz,
h(t):toaû âäü phuûc thuäüc thåìi gian t vaì âäü cao cháút læu
trong äúng
z:toüa âäü Åle cuía âiãøm M
r
Thç váûn täúc V (M , t ) theoÅ le âæåüc cho båíi biãøu thæïc
r r
v (M , t ) = h& (t )e z
Chuï yï:
Sæû cáön thiãút duìng hai khaïi niãûm h vaì z vç h(t) biãøu diãùn âäü cao
cuía cháút læu, coìn z laì âäü cao âiãøm M.
r
Sæû phuû thuäüc cuía v (M, t ) laì haìm cuía:
r
-toüa âäü khäng gian ez
-thåìi gian qua h& (t )

5.Tênh duy nháút váûn täúc cuía mäüt haût cháút læu.
-Theo Å le: Ta biãút váûn täúc cuía haût åí vë trê M vaì thåìi gian t:
r r r
v (M, t ) = v (r , t )
-Theo Lagrang: Cáön phaíi biãút haût âæåüc âaïnh dáúu, maì qué âaûo
r
cuía noï âi qua vë trê M åí thåìi gian t (r = R (t )) khi t=0, (0 )
r r
R
Trong khi cho haût naìy âi qua taûi rr åí thåìi gian t
(r r
)
r = R (t ) . Váûn täúc cuía noï åí thåìi gian t laì:
r
dR (t ) r r
( )
r r
= V (R (t ), t ) vaì ta coï: V R (t ), t = v ( r , t )
r r r
V(t ) =
dt
( )
r r
Váûy v (M, t ) = v (r , t ) vaì V R (t ), t cáön phaíi âäöng nháút
r r r

Nhæng xæí lyï toaïn hoüc ráút khaïc nhau:

-Theo Lagrang æu tiãn caïc haût cháút læu âæåüc theo doîi trong quaï
trçnh dëch chuyãøn maì chuïng ta âæa váûn täúc vaìo.

5
 -Theo Å le, æu tiãn caïc vë trê khäng gian maì chuïng ta âæa
træåìng váûn täúc cuía chuïng vaìo, phuû thuäüc khäng gian vaì thåìi gian
(caïc biãún âäüc láûp).
ÅÍ thåìi âiãøm t, taûi vë trê M: (R (t ), t )Log = v (r , t )z
r r r r
V
r
Theo Lagrange taûi vë trê r = OM åí thåìi gian t cáön phaíi tçm haût
r
maì quyî âaûo R (t ) âi qua vë trê M åí thåìi gian t.
r r
r = R (t )
Vê duû:
⎧X i (t ) = X i 0 (1 + bt )
⎨
⎩ Yi (t ) = Yi 0

X (t ) r
( )
r r r
V
Theo træåïc ta coï: i (t ) = V R (t ), t = i be x
1 + bt
Chuyãøn tæì Lagrange sang Å le, âæåüc thæûc hiãûn trong khi noïi
ràòng haût thæï i âi qua âiãøm coï hoaình âäü x theo t nãúu x= Xi(t) nãn
r r r
v (r , t ) =
x
be x
1 + bt
Coìn theo Åle, ta coï thãø tênh nhæ sau:
.
r r r . .
v (r , t ) = x(t )e x , maì
& x(t ) = X (t ) = X Xi,o b vç
X (t )
Xi,o=
1 + bt
X (t ) x(t )
nãn x& (t ) = b= b
1 + bt 1 + bt
r r r
váûy v ( r , t ) =
x
b e
1 + bt
x

6
III.Âaûo haìm toaìn pháön.
1.YÏ nghéa váût lyï cuía mäüt biãún âäøi toaìn pháön.
Xeït chuyãøn âäüng råi cuía ngæåìi duì coï váûn täúc thàóng âæïng
r r
v = ve z (v<0) trong khê quyãøn åí nhiãût âäü khäng âäøi, nhæng phuû
thuäüc vaìo âäü cao theo qui luáût:
T ( z ) = To + αz (α<0)
dT r r
täön taûi: gradT = e z = αe z
dz
Giaí sæí, ngæåìi nhaíy duì muäún xeït sæû biãún âäøi cuía nhiãût âäü Tduì
dTd
theo thåìi gian t trong quaï trçnh råi cuía noï, ta âi tênh dt
Caïch 1: Giaí sæí, ngæåìi duì råi tåïi âáút åí thåìi âiãøm t0, thç âäü cao
cuía duì âæåüc cho:
Zngduì = v(t-t0) (våïi v<0)
Nhiãût kãú âãø âo nhiãût âäü tæïc thåìi âæåüc biãøu thë:
Tngduì=T0 + αZngduì = T0 + αv(t-t0)
dTdu
Ta coï: = αv > 0
dt
Caïch 2: Trong thåìi gian dt, ngæåìi duì âæåüc dëch chuyãøn dz=vdt
r
hoàûc coï thãø viãút dM = vrdt .
dT
Sæû biãún âäøi nhiãût âäü tæång æïng âæåüc cho båíi: dT du = dZ
dz
r
dT
hoàûc cåï thãø viãút: du = gradT.d M
r r
âàût dZ=vdt hoàûc dM = vdt

7
 dT r
Tæì âáy: dTdu = vdt , hay dTdu = v gradTdt
dz
Ngoaìi ra, ta coï:
dTdu
= αv , maì coï thãø viãút
dt
dTdu r
tæång tæû = v.gradT
dt
Sæû biãún âäøi naìy, trçnh
baìy sæû biãún âäøi cæûc bäü cuía
nhiãût âäü nhçn theo “ngæåìi
duì” xeït giäúng nhæ 1 haût. Noï
âæåüc goüi laì sæû biãún âäøi toaìn
pháön hay âaûo haìm toaìn pháön
cuía nhiãût âäü âæåüc viãút
DT ∂T ∂T
≠ ( = 0 , trong
Dt ∂t ∂t
∂T
træåìng håüp chuïng ta quan tám) hay ∂z âaûo haìm riãng âäúi våïi âäü
cao z (âaûi læåüng bàòng α trong træåìng håüp trçnh baìy).
Nhæ váûy, ngæåìi nhaíy duì cáöm trong tay nhiãût kãú vaì quan saït
DT
nhiãût âäü biãún âäøi theo thåìi gian, âo bàòng âaûo haìm toaìn pháön .
Dt
Trong vê duû âæåüc xeït, ngæåìi nhaíy duì quan saït mäüt sæû biãún âäøi âæåüc
DT r
goüi âäúi læu( convective). = v gradT
Dt
Nãúu dæìng sæû råi vaì quan saït trong chãú âäü khäng dæìng (khäng
DT ∂T
äøn âënh) mäüt sæû biãún thiãn cuûc bäü theo nhiãût âäü xuáút hiãûn : =
Dt ∂t

8
 Trong træåìng håüp chung ta coï:
DT ∂T r ⎛∂ r ⎞
= + v gradT = ⎜ + v grad ⎟T
Dt ∂t ⎝ ∂t ⎠

2.YÏ nghéa váût lyï cuía biãún âäøi toaìn pháön âäúi våïi cháút læu.
Vê duû trãn cho chuïng ta nàõm âæåüc khaïi niãûm âaûo haìm toaìn
pháön.
Chuïng ta tæåíng tæåüng mäüt ngæåìi ngäöi trãn 1 haût cháút læu.
Caïc biãún caïc âaûi læåüng âæåüc âo laì caïc biãún âäøi toaìn pháön.

r
Âäúi våïi haûtr naìy, âaûo haìm 1 âaûi læåüng vä hæåïng (veïc tå G ),
DT DG
âæåüc viãút ;
Dt Dt
( )
r
Dg g M + dM; t + dt − g(M, t ) r r
= våïi d M = v (M , t )dt
Dt r r dt
DG G (M + dM; t + dt ) − G (M, t )
r r
r r
= våïi dM = v (M , t )dt
Dt dt

9
Baìi táûp:
1.Cho doìng chaíy theo Lagrange dæåïi daûng:
⎧X(t ) = X 0 (1 + bt ) (våïi b=const)
⎨
⎩ Y(t ) = Y0
Tçm gia täúc cuía 1 haût træûc tiãúp vaì sæí duûng theo Å le
2.Cho træåìng váûn täúc våïi truûc OZ thàóng âæïng, hæåïng lãn.
r v x = u0
Xaïc âënh båíi v =
v z = −gt + v 0
3.Ta xeït 1 doìng chaíy cháút læu giæîa màût y=0 vaì màût vä haûn do dao
âäüng X=asinωt. Ta coï træåìng váûn täúc:
r r r
( ) − Ky
( ) ( )
v x , y, z, t = aωe cos ωt − ky e x = v y, t e x .
Tçm gia täúc cuía haût.
Dρ DP
Læu yï: = 0, =0
Dt Dt
Nghéa laì: haût cháút læu coï khäúi læåüng khäng âäøi, thãø têch cuía noï
nhæng thay âäøi theo thåìi gian; tæång tæû âäúi våïi aïp suáút.

3.Âaûo haìm toaìn pháön mäüt âaûi læåüng vä hæåïng g.

Khi mä taí âäüng hoüc caïc doìng chaíy, chuïng ta âaî xeït tæì quan
âiãøm Lagrange âãún quan âiãøm Å le trong khi quan tám âãún træåìng
váûn täúc cuía cháút læu. Chuïng ta tçm caïch biãøu diãùn âaûo haìm toaìn pháön
cuía mäüt âaûi læåüng vä hæåïng. Chuïng ta biãút ràòng
r
( )
r r r r
v (r , t )ole = V R (t ), t Lag , åí âáy R (t ) biãøu thë qué âaûo cuía haût âi qua
âiãøm M åí thåìi gian t. Nhæ váûy ta coï:
r r
r (t ) = R (t ) = 0M
r
Xeït 1 âaûi læåüng vä hæåïng r , t ) : g = ρ : khäúi læåüng thãø têch.
g (
g =P : aïp suáút.

10
 Dg
Cáön tçm = ?
Dt
trong dt, haût dëch chuyãøn tæì âiãøm M(X,Y,Z) tåïi
M' (X + dX, Y + dY, Z + dZ) våïi dX = v x dt; dY = v y dt; dZ = v z dt
r r
hay dM = vdt âaûi læåüng g biãún thiãn Dg.
∂g ∂g ∂g ∂g
Dg = dX + dY + + dt
∂x ∂y ∂z ∂t
⎛ ∂g ∂g ∂g ∂g ⎞
Tæì âáy Dg = ⎜⎜ v x + vy + v z + ⎟⎟dt → Âaûo haìm toaìn
⎝ ∂x ∂y ∂z ∂t ⎠
pháön
Dg ∂g ∂g ∂g ∂g ∂g r ⎛∂ r ⎞
= + vx + vy + vz = + v gradg = ⎜ + v grad ⎟g
Dt ∂t ∂x ∂y ∂z ∂t ⎝ ∂t ⎠
Trong âoï:
r
- grad (säú haûng) âaûo haìm âäúi læu (convective): noï chè ra tênh
v
khäng âäöng nháút cuía g.
∂
- :âaûo haìm cuûc bäü, noï chè ra tênh khäng thæåìng xuyãn cuía g.
∂t
Váûy ta coï thãø viãút: Âaûo haìm toaìn pháön cuía khäúilæåüng thãø tich ρ
Dρ ∂ρ r r
= + v gradρ
Dt ∂t

r
4.Âaûo haìm toaìn pháön cuía âaûi læåüng veïc tå G
r r r r
G = G x ex + G y ey + G z ez
r
DG DG x r DG y r DG z r DG x ∂G x r
= ex + ey + e z , våïi = + v gradG x
Dt
r Dt Dt Dt Dt ∂t
DG ⎛ ∂ r
=
váûy Dt ⎜ ∂t + v grad (
⎞ r
⎟ x x
G e + G
r
e
y y + G z z)
r
e
⎝ ⎠
(
r
)
Toaïn tæí v grad = v x
∂
∂x
+ vy
∂
∂y
+ vz
∂
∂z
trong toüa âäü Âã caïc.

11
 r
DG ⎛ ∂ r ⎞r
Tæång tæû træåïc âáy: = ⎜ + v grad ⎟G
Dt ⎝ ∂t ⎠
r
DG ⎛ ∂ ∂ 1 ∂ ∂ ⎞r
Trong toüa âäü truû: = ⎜ + v + v θ + v ⎟G
Dt ⎝ ∂t ∂t r ∂θ ∂z ⎠
x z

r
DG ⎛ ∂ ∂ 1 ∂ 1 ∂ ⎞r
= ⎜ + v + v + v ⎟G
Dt ⎜⎝ ∂t r sin θ ∂ϕ ⎟⎠
Trong toüa âäü cáöu: θ ϕ
∂r r ∂θ
r

5.AÏp duûng: Gia täúc cuía haût.

r r
r Da ∂v r
a=
Dt ∂t
= (
+ v.grad v
r
)
r
( r
) ⎛ v2 ⎞ r r
v.grad v = grad⎜⎜ ⎟⎟ + rot(v ) ∧ v
⎝ 2 ⎠
Vê duû: Cho doìng chaíy hai chiãöu, træåìng váûn täúc âæåüc xaïc âënh trong
r
vuìng x>0; y>0 laì (M, t )(− kx, ky) tæïc laì:
v
r r r r
v (r , t ) = − kxe x + kye y
Haîy tênh gia täúc cuía haût theo Å le vaì Lagrange:
*Theo Å le:
Dv x ⎛ ∂ ∂ ∂ ⎞
ax = = ⎜⎜ − kx + ky ⎟⎟(− kx ) = k 2 x
Dt ⎝ ∂t ∂x ∂y ⎠
Dv y ⎛ ∂ ∂ ∂ ⎞
ay = = ⎜⎜ − kx + ky ⎟⎟(ky ) = k 2 y
Dt ⎝ ∂t ∂x ∂y ⎠
Váûy ar = k 2 0M
*Theo Lagrange: Quyî âaûo âæåüc tçm båíi:
⎫
= − kX(t )⎪ ⎧X = X e − kt
dX
dt ⇒⎨ 0
⎬
= kY(t ) ⎪ ⎩ Y = Y0 e
dY kt

dt ⎭

Vx (t ) = = − kX 0 e − kt = − kX (t )
dX
dt

12
 Vy (t ) = = kY0 e kt = kY (t )
dY
dt
dVx (t )
ax = = k 2 X 0 e − kt = k 2 X (t )
dt
dVy (t )
ay = = k 2 Y0 e kt = k 2 Y (t )
dt
r r r r r r
a = k R(t ); R (t ) = r (t ) = X (t )e x + Y (t )e y
2

13
 CHÆÅNG 3.SÆÛ BAÍO TOAÌN KHÄÚI
LÆÅÜNG.

§1.LÆU LÆÅÜNG KHÄÚI .

1.Âënh nghéa.
Láúy mäüt màût âënh
r
hæåïng S trong mäüt hãû qui
chiãúu.
Goüi δm laì khäúi læåüng
phán täú âi qua màût
r
S trong thåìi gian δt .
Ta goüi Dm laì læu læåüng
khäúi cuía cháút læu âi qua
r
màût S sao cho
δm = Dmδt .
r r r r
Dm âæåüc xaïc âënh nhæ sau: dS = dSN , dl = v (P, t )δt
r r r r
Thãø têch phán täú: dτ = v (P, t )dSδt = v (P, t )NdS .δt
r r
Khäúi læåüng : S ( P , t )d τ = S ( P , t )v ( P , t )N dSδt = δm
Læu læåüng khäúi phán täú:
r r r r
dDm = ρ (P, t )v (P, t )dS = ρ (P, t )v (P, t )NdS
Læu læåüng khäúi âi qua 1 màût xaïc âënh træåïc.
r r r r
D m = ∫∫ ρ(P, t )v (P, t )dS = ∫∫ ρ(P, t )v (P, t )NdS
&
S S
(khäng (khäng
âoïng) âoïng)

1
 r r
D m = ∫∫ ρ(P, t )v (P, t )NdS

S(âoïngkên)
Âàût:
r r
ρv = j (P, t ) goüi laì
máût âäü thãø têch cuía
doìng khäúi læåüng
r r
Dm = ∫∫ j (P, t )NdS
S
r r
Dm = ∫∫ j (P, t )NdS
khong
âoúng
S

âoïng

2.Màût kiãøm soaït vaì màût âàûc biãût.

*Màût kiãøm soaït laì 1 màût cäú âënh trong 1 hãû qui chiãúu, màût naìy
âënh mäüt thãø têch kiãøm soaït
*Màût âàûc biãût laì 1 màût
trãn âoï âæåüc xãúp âàût mäüt
caïch liãn tuûc caïc haût cuía
cháút læu.
-Caïc âiãøm trãn màût
âæåüc dëch chuyãøn våïi váûn
täúc nhæ váûn täúc cuía cháút læu.
Màût naìy âënh mäüt thãø têch
âàûc biãût.
Màût naìy bë keïo âi båíi
cháút læu.
Hãû quaí: Màût naìy bë keïo âi våïi váûn täúc cuía cháút læu. Khäng coï
mäüt sæû chuyãøn qua màût naìy.
2
 Khäúi læåüng M nàòm trong thãø têch âàûc biãût báút biãún theo thåìi
gian.
DM
Nhæ váûy: =0
Dt
-Âaûo haìm toaìn pháön cuía 1 têch phán theo thãø têch. Ta tênh:

, våïi G = ∫∫∫ g(M , t )dt

DG
Dt V

Nãúu g(M, t ) = ρ(M, t ) : khäúi læåüng thãø têch thç G: laì khäúi læåüng
cuía cháút læu âæåüc chæïa trong thãø têch âàûc biãût.
DG
Theo âënh nghéa âaûo haìm toaìn pháön cuía G laì âæåüc biãøu
Dt
thë:

DG
∫∫∫δ g (M , t + δt )dτ − ∫∫∫ g (M , δt )dτ
v:( t + t )
=
v (t )

Dt δt
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ∫∫∫ g (M , t + δt )d τ − ∫∫∫ g (M , t )dτ ⎥ ⎢ ∫∫∫
+ g (M , t + δt )dτ − ∫∫∫ g (M , t )dτ ⎥
⎢V ⎦⎥ ⎣⎢ δV1 ⎦⎥
=⎣ 3
V3 δV2

δt

⎡ ∂g(M, t ) ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ∫∫∫ dτ⎥ δt ⎢ ∫∫∫ g(M, t + δt )dτ − ∫∫∫ g(M, t )dτ⎥
⎢V ∂t ⎥⎦ ⎢⎣ δV1 ⎥⎦
=⎣ 3
δV2
+
δt δt
Ta nháûn âæåüc
DG ∂g(M, t ) r r
= ∫∫∫ dτ + ∫∫ g ( P, t )v ( P, t ) NdS
Dt V
∂t S

3
 ∂g(M, t )
Kãút luáûn: Säú haûng ∫∫∫ ∂t
dτ biãún cuûc bäü
V
r r
Säú haûng ∫∫
g ( P , t ) v ( P , t ) N dS biãún âäúi læu
S

Vê duû: Nãúu g = 1 ⇒
G = V. Theo Ästrägradski

r r r
= ∫∫ v (P, t )NdS = ∫∫∫ div(v )dτ
DV
Dt S V
r
Nãúu div(v ) = 0 : thãø têch toaìn pháön khäng âäøi
Dρ
→ Khäúi læåüng thãø têch cuîng khäng âäøi; Dt = 0
Âoï laì tênh âàûc træng cuía doìng chaíy khäng neïn âæåüc

4
 §2.CÁN BÀÒNG KHÄÚI LÆÅÜNG.
1.Phæång trçnh täøng quaït trong mäi træåìng khäng coï nguäön.
Xeït 1 thãø têch V cäú âënh (Thãø têch kiãøm soaït) cuía khäng gian
âæåüc chiãúm båíi cháút læu âënh båíi 1 màût âoïng S (màût kiãøm soaït) trong
r
1 hãû qui chiãúu, N - phaïp tuyãún ngoaìi.
Khäúi læåüng cuía cháút læu m(t) chæïa trong thãø têch V, âæåüc viãút
m(t ) = ∫∫∫ ρ(M , t )dτ
V

Pháön cháút læu âi vaìo vaì ra liãn tuûc âæåüc âënh (giåïi haûn) båíi màût
cäú âënh nãn khäúi læåüng m(t) chè phuû thuäüc vaìo thåìi gian t.
*Âäúi våïi 1 phán täú thãø têch dτ chæïa khäúi læåüng
dm = ρ(M, t )dτ . Sæû biãún âäøi δ(dm ) trong thåìi gian δt
∂ρ(M , t )
δ(dm ) = dτδt
∂t
Khäúi læåüng toaìn bäü cuía cháút læu åí trong thãø têch V âæåüc biãún
âäøi trong thåìi gian δt laì:
∂ρ(M, t )
δm = ∫∫∫ dτδt V ( cäú âënh)
V
∂t
*Khäúi læåüng δm
âi qua màût phàóng S cäú
âënh âæåüc âënh båíi thãø
têch V trong thåìi gian
δt.
Sæû tàng khäúi
læåüng naìy phuì håüp våïi
khäúi læåüng cuía cháút læu
âaî âi qua màût S tæì
ngoaìi vaìo trong våïi
khoaíng thåìi gian δt
5
nghéa laì:
δm = − Dm ,ra δt
Biãøu thë dæåïi daûng
r r
δm = − ∫∫ ρ(P, t )v (P, t )NdS.δt
S âoïng
cäú âënh giåïi haûnV
Váûy ta coï phæång trçnh baío toaìn khäúi læåüng daûng têch phán
∂ρ (M , t ) r r
∫∫∫ dτ + ∫∫ ρ (P, t )v (P, t )NdS = 0
V
∂t S
âoïng (kên)

Cäng thæïc ghi nhåï.

Sæû cán bàòng cuía quaï
trçnh biãún âäøi khäúi læåüng
chæïa trong thãø têch V cäú
âënh khäng coï nguäön âæåüc
thãø hiãûn bàòng phæång trçnh
baío toaìn khäúi læåüng daûng
têch phán.
∂ρ(M, t )
∫∫∫
V
∂t
dτ = − D m , ra

hay
∂ρ(M, t ) r r
∫∫∫ d τ + ∫∫ ρ (P, t )v (P, t )N dS = 0
V
∂t S

cäú âënh (âoïng)

6
2.Træåìng håüp mäi træåìng coï nguäön.
Goüi Dm,nguäön: læu læåüng khäúi nguäön
∂ρ(M, t )
Ta coï: ∫∫∫ ∂t dτ = − D m,ra + Dm,nguäön
V

∂ρ(M, t ) r r
Hay: ∫∫∫ ∂t dτ + ∫∫ ρ (P, t )v (P, t )N dS =D
m,nguäön
V S

âoïng giåïi haûn V

3.Baío toaìn læu læåüng khäúi

∂ρ
*Chãú âäü äøn âënh (dæìng): = 0 ⇒ Dm,ra = Dm,nguäön
∂t
∂ρ
*Cháút læu khäng chëu neïn : = 0 ⇒ Dm,ra = Dm,nguäön
∂t
Nãúu khäng coï nguäön cung cáúp: Dm,nguäön = 0

4.Baío toaìn læu læåüng thãø têch cuía cháút læu khäng chëu neïn.
Nãúu ρ = Const thç goüi Dv laì læu læåüng thãø têch ta coï:
r r r r
Dm = ρDV ⇒ DV = v ( P, t )dS hay D v = ∫∫ v (P, t )NdS
∫∫
S S
khäng âoïng (måí) âoïng

Kãút luáûn:
Trong træåìng håüp cháút læu khäng chëu neïn, sæû baío toaìn læu
læåüng khäúi dáùn âãún sæû baío toaìn læu læåüng thãø têch.

7
 §3.DAÛNG CUÛC BÄÜ (ÂËA PHÆÅNG) CÁN BÀÒNG
KHÄÚI LÆÅÜNG.
1.Phæång trçnh täøng quaït.
Træåìng håüp khäng nguäön, ta coï phæång trçnh täøng quaït sau:
∂ρ(M, t ) r r
∫∫∫ dτ + ∫∫ ρ(P, t )v (P, t )NdS = 0
V
∂t S
âoïng

Theo cäng thæïc Ostrogradski ta coï:

⎧ ∂ρ(M, t )
∫∫∫ ⎨ + div [ρ (M , t )v
r
(M, t )]⎫⎬dτ = 0
V ⎩
∂t ⎭
∂ρ(M , t ) r
+ div[ρ(M , t )v (M , t )] = 0
∂t
∂ρ(M , t ) r
Hay + divf (M, t ) = 0 goüi laì phæång trçnh baío toaìn
∂t
khäúi læåüng daûng cuûc bäü (âëa phæång).
r r r
Màût khaïc ta coï: div( ρv ) = ρdivv + grad ρ .v
∂ρ r Dρ
Thãú vaìo phæång trçnh trãn ta chuï yï: + v .gradρ =
∂t Dt
Ta coï thãø nháûn âæåüc phæång trçnh baío toaìn khäúi læåüng daûng
cuûc bäü coìn goüi phæång trçnh liãn tuûc coï daûng sau:
Dρ r
+ ρdivv = 0
Dt
r
Trong chãú âäü äøn âënh ta coï: div (ρv ) = 0
Dρ r
Âäúi våïi cháút læu khäng chëu neïn vç = 0 ta coï divv =0
Dt
Vê duû aïp duûng (xem vê duû 3 trang 45) vaì 4,5 → Baìi táûp 3,4.

8
 Cho træåìng váûn täúc cuía cháút læu khäng chëu neïn, chaíy ra læu
læåüng khäúi læåüng Dm båíi mäüt nguäön theo âån vë chiãöu cao h truìng
våïi truûc 0Z, biãút ràòng caïc haût thoaït ra vuäng goïc våïi doìng tæïc laì:
r r r
v (r , t ) = v (r , t )e r
xem hçnh veî
haîy tênh gia täúc cuía haût cháút læu.

9
 CHÆÅNG 4.MÄ TAÍ ÂËNH HÇNH MÄÜT VAÌI
LOAÛI DOÌNG CHAÍY.
§1.CAÏC ÂÀÛC TRÆNG VÁÛN TÄÚC CUÍA CHÁÚT LÆU.
1.Mä taí cuûc bäü.
Âäúi våïi doìng chaíy báút kyì, sæû váûn âäüng cuía mäüt phán täú thãø têch
cháút læu täø håüp ba daïng cuûc bäü âæåüc nhçn tháúy riãng reî:
+sæû giaín nåí (dilatation).
+sæû quay (rotation).
+sæû biãún daûng (deformation).
Âäúi våïi doìng chaíy phàóng laì sæû váûn âäüng cuía mäüt phán täú diãûn
têch
r
2.Træåìng váûn täúc vaì sæû giaîn nåî: vai troì cuía toaïn tæíì divv
Mäüt doìng hcaíy ba chiãöu âæåüc giaí thuyãút laì mäùi thaình pháön váûn täúc
chè phuû thuäüc vaìo toüa âäü tæång æïng M(x,y,z):
r r r r
v ( x, y, z, t ) = vx ( x, t ).ex + v y ( y, t ).ey + vz ( z, t ).ez
Trong thåìi gian δt, caïc vaïch cuía mäüt pháön tæí thãø têch dxdydz dëch
chuyãøn træûc giao våïi chênh chuïng.
Caûnh coï chiãöu daìi dx cuía hçnh láûp phæång tråí thaình :
⎛ ∂v ⎞
dx ' = x + dx + vx ( x + dx, t )δ t − [ x + vx ( x, t )δ t ] = dx ⎜ 1 + x δ t ⎟
⎝ ∂x ⎠
Tæång tæû ta coï :
⎛ ∂v y ⎞ ∂v
dy ' = dy ⎜ 1 + δ t ⎟ vaì dz ' = dz ⎛⎜ 1 + z δ t ⎞⎟
⎝ ∂y ⎠ ⎝ ∂z ⎠
Nhæ váûy thãø têch nguyãn täú ∆τ âaî biãún thaình δ(∆τ) sao cho :
⎛ ∂vx ∂v y ∂vz ⎞ r
δ ( ∆τ ) = dx ' dy ' dz '− dxdydz ≈ ∆τ ⎜ + + ⎟ δ t = divv ∆τδ t
⎝ ∂ x ∂ y ∂z ⎠

1
Nghéa laì :
r 1 δ(∆τ )
divv =
δt ∆τ
∂v x ∂v y ∂v z
= ∂x + ∂y + ∂z
Vãö cuûc bäü: thç hãû säú biãún âäøi tæång âäúi cuía thãø têch trong âån
vë thåìi gian bàòng div cuía træåìng váûn täúc.
Træåìng váûn täúc cuía cháút læu cho ta thäng tin vãö sæû giaîn nåí cuía
r Dρ
noï nhåì trung gian div cuía váûn täúc (Nãúu divv = 0 ta coï =0
Dt
doìng chaíy khäng chëu neïn âæåüc).

r
3.Træåìng váûn täúc vaì sæû quay: vai troì cuía toaïn tæí rotv .
ÅÍ cuûc bäü, træåìng caïc váûn täúc cuía cháút læu coï thãø âäöng daûng
(giäúng nhæ) træåìng váûn täúc caïc âiãøm thuäüc váût ràõn quay (coï veïc tå
r
quay Ω ). Sæû quay âàûc biãût naìy (sæû xoaïy) cuía cháút læu taûi mäüt âiãøm
r r
M seî täön taûi nãúu rot(v ) = 2Ω ≠ 0 .
Cho ta biãút sæû täön taûi caïc vuìng xoaïy.
⎧ ∂G z ∂G y
⎪ ∂y − ∂z
r ⎪⎪ ∂G x ∂G z
rotG = ⎨ −
Toaïn tæí ⎪ ∂z ∂x
∂
⎪ y − ∂G x
G
⎪⎩ ∂x ∂y
r r
xem vê duû → chæïng minh : rotv = 2ω

2
 §2.Caïc âàûc træng cuía doìng chaíy.
1.Doìng chaíy dæìng.
Mäüt doìng chaíy âäúi våïi træåìng váûn täúc Å le cuía cháút læu khäng
phuû thuäüc thåìi gian t tæåìng minh:
r
r r ∂v
v = v (M )voi =0
∂t
Trong doìng chaíy dæìng, læu læåüng khäúi âi qua moüi tiãút diãûn cuía
∂ρ
äúng doìng nhæ nhau vç = 0 ⇒ ρ(M ) : nãn Dm,ra = Dm,nguäön.
∂t

2.Doìng chaíy khäng chëu neïn âæåüc.

Doìng chaíy maì thãø têch cuía caïc haût cháút læu âæåüc baío toaìn
trong quaï trçnh chuyãøn âäüng goüi doìng chaíy khäng chëu neïn.
r
Ta coï: divv (M, t ) = 0 taûi moüi nåi.
Trong doìng chaíy khäng chëu neïn læu læåüng khäúi âi qua moüi
tiãút diãûn cuía äúng doìng nhæ nhau: Dm,ra = Dm,nguäön.

3.Doìng chaíy xoaïy vaì khäng xoaïy.

r
Mäüt doìng chaíy âæåüc goüi khäng xoaïy nãúu veïc tå xoaïy Ω = 0
( r
) r
rotv = 0 taûi moüi nåi, ngæåüc laûi nãúu Ω ≠ 0 goüi laì doìng chaíy xoaïy.

4.Doìng chaíy phàóng khäng chëu neïn âæåüc.

⎧ v x (x, y, t )
r ⎪ r r
v (x, y, z, t ) = ⎨ v y (x, y, t ) divv
r
= 0 ⇒ rotA = v
;
⎪ v =0
⎩ z
⎧ 0
r ⎪
A(x , y, z, t ) = ⎨ 0
⎪ψ(x , y, t )
⎩

3
 r r r
Khi âoï v = rot[ψ(x, y, t )e z ] = grad[ψ] ∧ e z
⎧ ∂ψ
⎪
⇒ v (x , y, z, t ) = ⎨ ∂y
r
⎪ ∂ψ
⎩ ∂x
ψ(x, y, t ) goüi laì haìm doìng
ψ = cte tæång æïng våïi mäüt âæåìng doìng
Khi coï doìng chaíy phàóng khäng chëu neïn âæåüc, thç coï thãø xaïc
âënh 1 haìm ψ goüi haìm doìng sao cho.
r r r
v = rot[ψ(x, y, t )ez ] = gradψ(x, y, t ) ∧ ez
Caïc âæåìng doìng ψ(x, y, t 0 ) = cte âäöng nháút våïi caïc âæåìng
doìng åí t0.

5.Doìng chaíy thãú.

Mäüt doìng chaíy khäng xoaïy âæåüc goüi laì doìng thãú taûi moüi âiãøm
r
cuía doìng chaíy (täön taûi sao cho = gradφ , φ goüi laì thãú váûn täúc)
φ v
r
Thãú cuía caïc váûn täúc φ phaíi thoía maîn = gradΦ
v
-Nãúu doìng chaíy thãú khäng chëu neïn âæåüc, thç haìm φ seî tuán
r
( )
theo phæång trçnh Laplace: ∆φ = 0 (vç divv = 0, div gradφ = ∆φ = 0 ).

4
 CHÆÅNG 5.PHÆÅNG TRÇNH ÂÄÜNG LÆÛC HOÜC
ÂËA PHÆÅNG ÂÄÚI VÅÏI DOÌNG CHAÍY LYÏ TÆÅÍNG.
§1.ÆÏng suáút trong cháút læu.
1.Læûc màût (æïng suáút màût).
Chuïng ta âënh ranh bãn trong cháút læu båíi 1 màût âoïng cäú âënh Σ. Caïc
haût cháút læu åí bãn ngoaìi màût Σ taïc duûng lãn caïc haût åí bãn trong, taïc
duûng naìy xaíy ra ngàõn vaì lán cáûn åí màût Σ. Giaí sæí coï 1 phán täú màût dS
r
cuía Σ. Håüp læûc dF caïc læûc taïc duûng båíi caïc haût bãn ngoaìi lãn bãn
r r
trong âæåüc phán têch thaình 2 thaình pháön dF N vaì d F T hay
r r r
dF = dFN + dFT
r
d F
Thaình pháön N âæåüc goüi aïp læûc (aïp suáút) vaì âæåüc xaïc âënh:
r r
dFN = − P(M, t )NdS
r
( )
r r r r
Thaình pháön dFT = η gradv.n dST ; nãúu v = vT goüi læûc nhåït.
r
Âäúi våïi cháút læu lyï tæåíng, ta boí qua læûc nhåït T = 0
d F

2.Læûc thãø têch (Læûc khäúi).

Xeït 1 phán täú thãø têch dτ cuía cháút læu chëu taïc duûng cuía caïc læûc
thãø têch (vê duû troüng læûc). Nhæîng taïc duûng naìy liãn quan tåïi táút caí caïc
haût, nhæ váûy noï tè lãû våïi säú læåüng haût hay phán täú thãø têch dτ .
r r r
Váûy: df = f v dτ → df goüi laì læûc thãø têch.
r
Trong træåìng troüng læûc våïi gia täúc troüng træåìng g
r r
f
Máût âäü thãø têch cuía læûc laì: v = ρg
Màût khaïc ta coï: dm = ρdτ
r r r
Læûc thãø têch coï thãø viãút: d f = f m dm = f m ρdτ
r r r r
⇒ f v = ρf m ; våïi læûc troüng træåìng thç f m = g

1
Kãút luáûn: Våïi phán täú thãø têch dτ vaì khäúi læåüng dm cuía cháút læu chëu
taïc duûng caïc læûc khäúi hay thãø têch âæåüc biãøu diãùn nhæ sau:
r r r r r
df = f m dm = f v dτ våïi f v = ρf m
r r r r
f
Âäúi våïi troüng læûc : v = ρ g våïi m = g
f

3.Sæû tæång âæång cuía læûc thãø têch, khäúi læåüng.

Ta chè xeït træåìng håüp læûc aïp suáút.(aïp læûc)
Theo træåïc âáy khi xeït caïc læûc nguyãn täú taïc duûng lãn 6 màût
cuía hçnh häüp phán täú thãø têch cháút læu ta coï:
r ∂P r ∂P r ∂P r
dF = − dxdydze x − dxdydze y − dxdydze z
∂x ∂y ∂z
ρ dτ grad P
= − grad Pdτ = − grad P =− dm
ρ ρ
r
Læûc naìy âäöng nháút 1 læûc thãø têch. f v = − gradP
Kãút luáûn: Sæû tæång âæång cuía læûc thãø têch (khäúi læåüng) cuía caïc læûc
aïp suáút trãn màût âæåüc biãøu diãùn dæåïi daûng:
r
f v = − gradP
r gradP
fm = −
ρ
Caïc tæång âæång naìy duìng âãø tênh håüp læûc hay mämen cuía caïc
læûc aïp âàût lãn 1 phán täú bao quanh båíi cháút læu.
Caïc tæång âæång naìy khäng duìng âãø tênh cäng cuía caïc læûc aïp
suáút.

2
 §2.Phæång trçnh Å le vaì aïp duûng.
Chè xeït cho doìng chaíy lyï tæåíng khäng coï læûc nhåït.
1.Phæång trçnh.
Phæång trçnh cå baín cuía âäüng læûc hoüc âäúi våïi mäüt haût cháút læu
r
coï khäúi læåüng dm. Dæåïi taïc duûng cuía håüp læûc dF ta coï thãø viãút:
r r r r
Dv
dm = dF = f v dτ = f m dm
Dt
r
Dv r
⇒ = f m ,toaìn bäü
Dt
r r r
Dv ∂v r
( r ∂v
) ⎛ v2 ⎞ r r
vç Dt = ∂t + v.grad v = ∂t + grad⎜⎜ 2 ⎟⎟ + rotv ∧ v
⎝ ⎠
r
∂v ⎛ v2 ⎞ r r r ⎛ r 1 r⎞
= ⎜ ⎟ ⎜ Ω = rotv ⎟
+ grad⎜ ⎟ + 2Ω ∧ v = f m ,toaìn bäü
∂t ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠

(sæí duûng cäng thæïc:

r
A .(
grad
r
A = )
grad
⎛ A2 ⎞
⎜
⎜ 2 ⎟⎟ + rotA
r r
∧A
⎝ ⎠
⎛ Ax ⎞
r
( r ⎛
) ∂ ∂ ∂ ⎞⎜ ⎟
vç A.grad A = ⎜⎜ Ax ∂x + Ay ∂y + Az ∂z ⎟⎟⎜ Ay ⎟
⎝ ⎠⎜ ⎟
⎝ Az ⎠
∂Ax ∂Ax ∂Ax
= Ax + Ay + Az
∂x ∂y ∂z
∂Ay ∂Ay ∂Ay
+ Ax + Ay + Az
∂x ∂y ∂z
∂Az ∂Az ∂Az
+ Ax + Ay + Az
∂x ∂y ∂z
1⎡ ∂ ∂ ∂ 2 ⎤
=
2 ⎢⎣ ∂x
(A 2
x ) +
∂y
(A 2
y ) +
∂z
(A z )⎥
⎦

3
 ∂Az ∂Ay
−
∂y ∂z
r ∂Ax ∂Az
rotA = −
∂z ∂x
∂Ay ∂Ax
−
∂x ∂y
Ta phán biãût caïc læûc trãn âån vë khäúi læåüng vaì tæång âæång cuía
r
f
læûc khäúi læåüng chè do caïc aïp suáút, khi âoï ta coï thãø viãút : m ,toaìn bäü
r gradP
= fm −
ρ
Váûy ta nháûn âæåüc phæång trçnh Å le:
r
∂v r
∂t
( )
r r
+ v.grad v = f m −
gradP
ρ
hay:
r r r r
∂v ⎛ v2 ⎞ gradP
+ grad⎜⎜ ⎟⎟ + 2Ω ∧ v = f m −
∂t ⎝ 2 ⎠ ρ
Âäúi våïi toüa âäü âãö caïc:
⎧ ∂v x ∂v x ∂v x ∂v x 1 ⎛ ∂P ⎞
⎪ ∂t + v + v + v = f − ⎜ ⎟
∂x ∂y ∂z ρ ⎝ ∂x ⎠
x y z x ,m
⎪
⎪ ∂v y ∂v y ∂v y ∂v y 1 ⎛ ∂P ⎞
⎨ + vx + vy + vz = f y ,m − ⎜⎜ ⎟⎟
⎪ ∂t ∂x ∂y ∂z ρ ⎝ ∂y ⎠
⎪ ∂v z ∂v z ∂v z ∂v z 1 ⎛ ∂P ⎞
⎪ ∂t + v + v + v = f − ⎜ ⎟
∂x ∂y ∂z ρ ⎝ ∂z ⎠
x y z Z ,m
⎩
2/ Têch phán phæång trçnh Å le: (chiãöu daìi cuía 1 âæåìng
doìng)
Ta sæí duûng Phæång trçnh Å le theo daûng sau:
r r r r
∂v ⎛ v2 ⎞ 1
+ grad⎜⎜ ⎟⎟ + 2Ω ∧ v = f m − gradP
∂t ⎝ 2 ⎠ ρ

4
 r
r r
nhán vä hæåïng dl : phán täú cuía âæåìng doìng d l // v
r r r r ⎡r gradP ⎤ r
∂v r
∂t
⎛ v2 ⎞ r
( )
.d l + grad ⎜⎜ ⎟⎟d l + 2 Ω ∧ v .d l = ⎢f m −
ρ
⎥.d l
⎝ ⎠
2 ⎣ ⎦
( ) ( )
r r r r r r r
ta 2 Ω ∧ v .d l = Ω ∧ v ⊥v // d l
( )
r r r
nãn 2 Ω ∧ v .d l = 0
r
Thäng thæåìng læûc khäúi: m = −grade Pm ( epm goüi laì thãú nàng)
f
r r
Âäúi våïi træåìng troüng læûc: f m = g
r
f m = −grad(gz ) vaì e pm = gz
r
∂v r ⎛ v2 ⎞ r 1 r
Ta coï: ∂t .d l + grad ⎜
⎜ 2 + e ⎟
pm ⎟.d l + grad P.d l =0
⎝ ⎠ ρ
B r
∂v (M , t ) r ⎡ v 2 (M , t )⎤ gradP(M , t ) r
B B

∫A ∂t .d l + ⎢ pm
e (M , t ) + ⎥ + ∫ .d l = 0
⎣ 2 ⎦A A ρ (M , t )
Âáy laì têch phán phæång trçnh Å le theo chiãöu daìi âæåìng doìng.
Vê duû aïp duûng 3.

§3.Caïcû phæång trçnh Bernoulli (Benuli)

1.Täön taûi thãú nàng liãn kãút våïi læûc thãø rtêch.
Tæì phæång trçnh Å le nhán vä hæåïng d l (phán täú chiãöu daìi naìo
âoï)
r r r r ⎡r gradP ⎤ r
∂v r
∂t
⎛ v2 ⎞ r
(
.d l + grad ⎜⎜ ⎟⎟.d l + 2 Ω ∧ v .d l = ⎢f m −) ρ
⎥.d l
⎝ ⎠
2 ⎣ ⎦
r
Nãúu f m = − grad (e pm )
⎡ ∂vr r r gradP ⎤ r
⇒ ⎢ + grad ⎜⎜
∂
⎛ v2 ⎞
+ e pm ⎟⎟ + 2 Ω ∧ v +( ρ
)
⎥.d l = 0
⎣ t ⎝ 2 ⎠ ⎦

5
 2.Cháút læu âäöng cháút khäng chëu neïn hay doìng chaíy
baräträp.
a. Cháút læu khäng chëu neïn.
⎛P⎞
Ta coï ρ = const nãn gradP = grad⎜⎜ ⎟⎟
⎝ρ⎠
b.Doìng chaíy Baräträp cuía cháútlæu: nãúu ρ = ρ(P )

Thç täön taûihaìm säú ϕ (P ) = ∫ ρ (u )

du
P 0
r
dϕ dϕ ( P ) r
gradϕ(P ) =
1 gradP
.gradP vaì = nãn = gradϕ (P )
dP dP ρ ( P) ρ
r
= − grad [ϕ (P )]
grad P
Váûy: f m = −
ρ
Váûy âäúi våïi cháút læu khäng chëu neïn.
r
⎡ ∂v (M , t ) ⎛ v2 P⎞ r r⎤ r
⎢ + grad ⎜
⎜ 2 + e + ⎟
⎟ + 2 Ω ∧ v ⎥.d l = 0 (1)
∂ ρ
pm
⎣ t ⎝ ⎠ ⎦
Âäúi våïi cháút læu Baräträúp.
r
⎡ ∂v ⎛ v2 ⎞ r r⎤ r
⎢ + grad ⎜⎜ + e pm + ϕ(P )⎟⎟ + 2Ω ∧ v ⎥.d l = 0 (2)
⎣ ∂t ⎝ 2 ⎠ ⎦
c. Caïc træåìng håüp riãng
r r r
∂v
*Doìng chaíy dæìng: = 0 vaì d l // v (vç qué âaûo ≡ âæåìng
∂t
doìng)
B
⎡ v2 P⎤
(1) ⇒ ⎢ + e pm + ⎥ = 0 (1’)
⎣2 ρ ⎦A
B
⎡ v2 ⎤
(2) ⇒ ⎢2 + e pm + ϕ (P )⎥ =0 (2’)
⎣ ⎦A

6
 r 1 r
*Doìng chaíy khäng xoaïy: Ω = rot (v )= 0
2
r
r r ∂v (M , t ) ∂Φ (M , t )
vç rot (v ) = 0; v = gradΦ ⇒ = grad
∂t ∂t
Tæì phæång trçnh Å le (2) âäúi våïi doìng chaíy baräträúp
⎡ ∂Φ (M, t ) v 2 ⎤
⎢ ∂t + + e pm + ϕ (P )⎥ = const (3/) åí thåìi gian t cho toaìn
⎣ 2 ⎦
bäü cháút læu
Âäúi våïi doìng chaíy khäng xoaïy vaì dæìng cuía cháút læu khäng
chëu neïn.
⎡ v2 ⎤
/ ⇒
(3 ) ⎢2 + e pm + ϕ (P )⎥ = const (4) åí báút kyì thåìi âiãøm t trong
⎣ ⎦
toaìn bäü cháút læu

vê duû 3 trang 105 vaì vê duû 4 trang 109.

Cho cháút læu khäng chëu neïn chæïa trong 2 nhaïnh cuía äúng hçnh
chæî U våïi tiãút diãûn ρ. Chiãöu daìi täøng cäüng cuía cháút læu trong äúng laì
L. ÅÍ traûng thaïi cán bàòng mæïc næåïc åí 2 nhaïnh äúng bàòng nhau. Haîy
xaïc âënh chu kyì dao âäüng cuía cháút læu trong äúng.
Giaíi.
Têch phán phæång trçnh Å le:
r
∂v (M , t ) r ⎡ v 2 (M , t )⎤ gradP(M , t ) r
B B B

∫A ∂t .d l + ⎢⎣e(M, t ) + 2 ⎥⎦ + ∫A ρ(M, tt ) .d l = 0
A

(x)
r r
vç v (M , t ) = z& (t )T
r r r
∂v r r r
1) .d l = &
z&T .d l (vç d l = dST ) ⇒= &z&dS
∂t

7
 r
∂v (M, t ) r
B B

∫A ∂t .d l = &z&∫A dS = &z&L
2) e(M , t ) A = (gz )A = 2gz
B B

⎡ v 2 (M, t )⎤
B

⎢ ⎥ =0
⎣ 2 ⎦A
gradL r 1 r 1
B B

3) ∫ ρ .d l = ∫ gradP.d l = (PB − PA ) = 0
A
ρ A
ρ
&& 2g
(x) ⇒ ZL + 2gz = 0 ⇒ k =
2

L
2π L
Váûy chu kyì: T = K = 2 π 2g

Baìi táûp:
1.Cho doìng chaíy theo Lag:
⎧X (t ) = X 0 (1 + bt )
(b=const
⎨
⎩ Y(t ) = Y0
Tçm gia täúc cuía haût træûc tiãúp vaì theo Å le.
Giaíi.
r
dR (t ) r
( )
r r r r r
V R (t ), t = V(t ) = ; R (t ) = X (t )e x + Y (t )e y
dt
r dX (t ) r dY (t ) r r dY (t )
Váûy (t ) =
V ex + e y = X 0 be x ( vç =0)
dt dt dt
X (t ) r
( )
r r r
Hay R (t ), t = X 0 be x =
V be x
1 + bt
dVx r
ax = =0
dt r dV
dVy hay = a =0
ay = =0 dt
dt
r r x (t ) r
Theo Å le: v (r (t ), t ) = be x
1 + bt
8
 r
r ∂v r r
Theo cäng thæïc a (t ) = + v .gradv
∂t
r
vç vr theo e x nãn:
⎛ xk ⎞ ⎛ xb ⎞
∂⎜ ⎟ ∂⎜ ⎟
∂v ∂v ⎝ 1 + εt ⎠ ⎝ 1 + bt ⎠
a (t ) =
xb
+v = + .
∂t ∂x ∂t (1 + bt ) ∂x
xb 2 xb b
=− + . =0
(1 + bt )2 (1 + bt ) (1 + bt )
r r r
2.Cho træåìng váûn täúc: v = u e
0 x + (− gt + v 0 )e z

v x = u0
v Z = − gt + v 0
dX dZ
Phæång trçnh qué âaûo: u = = dt
0 − gt + v 0

⎧ X (t ) = u 0 t + X 0
⎪
⇒⎨
⎪⎩ Z (t ) = −
1 2
gt + v 0 t + Z 0
2
X (t ) − X 0
Khæí t ⇒ t = u0
:

1 ⎛ X (t ) − X 0 ⎞
2
X − X0
Z(t ) = − g⎜⎜ ⎟⎟ + v 0 + Z0
2 ⎝ u0 ⎠ u 0

Phæång trçnh parabol.

dx dZ
Phæång trçnh âæåìng doìng : u =
0 − gt + v 0
dz − gt + v 0 dx dz
⇒ = ; − =0
dx u0 u 0 gt + v 0
x z
⇒ − = const
u 0 − gt + v 0

9
 − gt + v 0
Z= x + const laì âæåìng thàóng
u0
dz − gt + v 0
våïi goïc nghiãng: tgα = dx = u0
Coìn âæåìng phaït xaû khäng biãún âäüng, noï giæî nguyãn taûi moüi
thåìi gian t. Noï âæåüc cáúu taûo âæåìng parabol xuáút phaït tæì âiãøm (0,0).
3.Ta coï doìng chaíy qua màût y=0 vaì màût ∞ do dao âäüng cuía màût y=0:
X = a sin ωt våïi træåìng váûn täúc:
r r r
v (x , y, t ) = aω cos(ωt − ky )e − ky e x = v (y, t )e x
Tçm gia täúc cuía haût cháút læu:
r r dX r
Âäúi våïi y = 0. v (x , y, t ) = aω cos ωte x = ex
dt
Nhæ váûy váûn täúc cuía haût khi y = 0 bàòng váûn täúc cuía mäüt dao
âäüng.
r r
r Dv ∂v r
a=
Dt
=
∂t
( ) r r
+ v.grad v = −aω2 sin (ωt − ky )e − ky e x
r r
∂v (y, t )e x ∂v (y, t )e x
+ v (y, t ) + 0. =0
∂x ∂y
r r
Váûy a = − a ω 2 − ky
e sin (ω t − ky )e x
dx dy
=
vx vy

10