DÖÔÏC LYÙ HOÏC ÑAÏI CÖÔNG

MUÏC TIEÂU, YEÂU CAÀU :

- Naém vöõng nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà döôïc lyù hoïc ñaïi cöông vaø bieát vaän
duïng nhöõng khaùi nieäm aáy trong caùc chöông muïc döôïc lyù chuyeân ñeà.
- Naém vöõng 2 quaù trình cô baûn döôïc lyù hoïc : Döôïc löïc vaø döôïc ñoäng, bieát
söû duïng thuoác moät caùch hôïp lyù, an toøan vaø coù hieäu quaû.

I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN :

1.1. DÖÔÏC LÖÏC HOÏC :
Laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà töông taùc (interaction) giöõa thuoác (D)
vaø heä thoáng soáng (R) .
Š Töông taùc coù nghóa laø taùc ñoäng qua laïi : Thuoác taùc ñoäng leân heä thoáng
soáng (D → R), thuoäc phaïm truø nghieân cöùu cuûa döôïc löï hoïc
(Pharmacodynamics), coøn heä thoáng soáng taùc ñoäng trôû laïi ñoái vôùi thuoác (R
→ D), thuoäc phaïm truø nghieân cöùu cuûa döôïc ñoäng hoïc (Pharmacokinetics).
Döôïc löïc vaø döôïc ñoäng laø 2 quaù trình cô baûn cuûa döôïc lyù hoïc, chuùng vaän
ñoäng, ñan xen vaøo nhau, taïo ra nhöõng hieäu öùng döôïc lyù. Vaän duïng toái ña
nhöõng hieäu öùng mong muoán vaøo muïc ñích ñieàu trò vaø haïn cheá heát möùc hieäu
öùng khoâng mong muoán cuûa thuoác, nhaèm naâng cao hieäu quaû ñieàu trò, giaûm
thieåu tai bieán, goùp phaàn baûo veä söùc khoûe cuûa nhaân daân, laø muïc tieâu yeâu
caàu chung cuûa döôïc lyù hoïc
Š Döôïc lyù hoïc laø moân khoa hoïc baûn leà, noái lieàn giöõa cô sôû vaø laâm
saøng, giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn, lieân heä raát maät thieát ñeán caùc moân khoa hoïc
cô baûn, y hoïc cô sôû, toùan hoïc, thoáng keâ sinh hoïc, hoùa hoïc, y hoïc ñieän töû,
phaùp y, luaân lyù vaø xaõ hoäi hoïc… caùc moân hoïc lieân heä ñoù, thuùc ñaåy döôïc lyù
hoïc phaùt trieån vaø söï phaùt trieån cuûa döôïc lyù hoïc trôû laïi ñaùp öùng ngaøy caøng
toát hôn, mang laïi hieäu quaû ñieàu trò cao hôn cho thöïc tieãn laâm saøng.
Š Döôïc lyù hoïc vaän duïng phöông phaùp phaân tích vaø toång hôïp, keát hôïp
chaët cheõ giöõa nguyeân lyù – thöïc nghieäm – laâm saøng vaø keát quaû laâm saøng,
luoân luoân laø nôi kieåm nghieäm moät caùch chính xaùc toøan boä coâng taùc nghieân
cöùu cuûa chuùng ta.
Š Ñeå ñaûm baûo ñaït ñeán hieäu quaû chung cuoäc trong ñieàu trò, ngöôøi thaày
thuoác phaûi naém vöõng söï bieán ñoãi cuûa thuoác qua 4 giai ñoïan sau :
1. Giai ñoïan khaû dung sinh hoïc (Bioavailability) : Choïn löïa thuoác,
xaùc ñònh lieàu löôïng, daïng thuoác vaø con ñöôøng ñöa thuoác vaøo cô
theå.

3
 2. Giai ñoïan döôïc ñoäng (Pharmacokinetics) : Naém vöõng soá phaän
cuûa thuoác trong cô theå.
3. Giai ñoïan döôïc löïc (Pharmacodynamics) : Naém vöõng taùc ñoäng
vaø cô cheá taùc ñoäng cuûa thuoác
4. Giai ñoïan vaän duïng hieäu öùng döôïc lyù vaøo ñieàu trò : Chæ ñònh,
choáng chæ ñònh, ñaùnh giaù keát dieàu trò
1.2. THUOÁC :
Laø nhöõng chaát hoaëc hoãn hôïp caùc chaát, ñöôïc duøng ñeå chöõa beänh, phoøng
beänh vaø chaån ñoùan, nhaèm phuïc hoài chöùc naêng voán coù cuûa ñôn vò soáng.
Š Caùc ñaëc tính cuûa thuoác :
Š Phaân töû : Nhöõng thuoác coù löôïng phaân töû töø 100 ñeán 1000, deã haáp thu
vì deã khueách taùn vaø thuaän lôïi cho vieäc chuyeân chôû thuoác qua maøng teá baøo.
Š Hình khoái – caáu truùc laäp theå : Ña soá caùc thuoác, töông taùc vôùi nhöõng
vò trí chuyeân bieät ñöôïc goïi laø thuï theå R (Receptor). Ñoù laø caáu truùc khoâng
gian 3 chieàu cuûa ñaïi phaân töû. Caáu truùc laäp theå hình khoái cuûa thuoác phaûi aên
khôùp vöøa vaën vôùi hình khoái cuûa thuï theå aáy. Coù khoûang 25% soá thuoác ñöôïc
söû duïng, laø nhöõng chaát ñoàng phaân laäp theå. Chuùng thöôøng raát khaùc bieät veà
caùc hieäu öùng, cung caùch thaûi tröø thuoác ra ngoøai cô theå, cuõng nhö veà ñoäc
tính.
Ví duï : L-quinin (choáng soát reùt) vaø D-quinidine (choáng loïan nhòp tim);
R (-) prilocain, thuûy phaân raát nhanh thaønh O-toluidine, gaây mathemoglobin,
coøn S (+) prilocain thuûu phaân raát chaäm, ít gaây methemoglobine hôn. Caû hai
daïng ñoàng phaân thalidomide, ñeàu coù taùc duïng an thaàn – gaây nguû, nhöng chæ
coù daïng L (-) coù tíng gaây quaùi thai cho vaø loïai ñoäng vaät v.v..
Š Hoùa tính : Coù nhöõng thuoác phaûn öùng raát maïnh nhö nhöõng chaát Alkyl
hoùa (mechlorethamine), trong khi ñoù, cuõng coù nhöõng chaát trô, Xenon chaúng
haïn, coù taùc duïng gaây meâ.
™ Thuoác coù theå laø carbohydrate, lipide hay proteine, coù tính acide
yeáu hay base yeáu.
™ Ñoä ion hoùa cuûa thuoác, tuøy thuoäc pH cuûa moâi tröôøng ôû töøng khu
vöïc hoaëc vò trí cuûa cô theå
Š Nguoàn goác :
Š Thieân nhieân : Khoùang chaát, ñoäng vaät, thöïc vaät. Ví duï : Kaolin töø ñaát
seùt traéng. EÙmeùtine töø reã caây ipeùca. Insuline töø tuïy taïng. Peùnicilline töø naám
penicillium.
Š Baùn toång hôïp : Töø chaát töï nhieân voâ hoïat, qua söï bieán ñoåi trong phoøng
thí nghieäm, coù theå trôû thaønh thuoác coù hoïat tính. Ví duï : Penicilline baùn toång

4
hôïp, ñöôïc hình thaønh töø 6-amino-penicillanic, chaát töï nhieân ly trích töø
Penicillium.
Š Toång hôïp toøan phaàn : Chloramphenicol, Epheùdrine, Phenylephrine
coù theå toång hôïp toøan phaàn, giaø thuoác reû hôn chaát töï nhieân, maø ñoäc tính laïi
ít hôn.
Š Phaân loïai thuoác :
Š Thuoác chuaån (Produits officinaux) : Laø nhöõng thuoác coù ñaëc tính lyù-
hoùa vaø döôïc lyù, ñöôïc ghi trong döôïc ñieån quoác gia.
Š Thuoác baøo cheá theo toa Baùc só (Preùparations magistrales) : Nhöõng
thuoác baøo cheá daønh rieâng cho moät beänh nhaân theo chæ ñònh cuûa Baùc só.
Daïng thuoác naøy nay ñaõ loãi thôøi
Š Bieät döôïc (Speùcialiteùs pharmaceutique) : Nhöõng thuoác ñöôïc baøo cheá
saün, ñöôï trình baøy döôùi daïng bao bì, ñoùng goùi ñaëc bieät. Ñöôïc ñaëc teân rieâng
vaø ñöôïc baøy baùn ôû thò tröôøng sau khi Boä Y teá kieåm ñònh vaø cho pheùp.
Š Thuoác chuû yeáu (Meùdicaments essentiels) : Coù khoûang 200 hoïat chaát
caàn thieát, khoâng theå mieãn tröø maø moïi Baùc siõ phaûi coù, ñeå ñieàu trò nhöõng
beäng thoâng thöøong.
Š Thuoác ñôn leû (Meùdicaments orphelins) : Laø nhöõng thuoác ñöôïc saûn
xuaát moät löôïng ít oûi, ñeå chöõa cho moät soá ngöôøi maéc beänh hieám hoi, do
khoâng coù lôïi nhuaän cao, neân ít ñöôïc caùc nhaø coâng ngheä döïôc phaåm quan
taâm.
Š Ñaët teân thuoác :
Š Teân khoa hoïc (Deùnomination Scientifique) : Nhöõng hoùa chaát phaûi
tuaân thuû caùc qui luaät ñaët teân theo danh phaùp quoác teá IUP (Union
International de chimie pure et appliqueùe), nhöng teân khoa hoïc thöôøng quaù
daøi vaø phöùc taïp cho ngöôøi keâ toa duøng thuoác.
Ví duï : Acide aceùtyl salicylique - β (3,4 dihydroxyphenyl) - α
methylamino – ethanol.
Š Teân thöông maïi (Deùnomination commerciale) : Teân kieåu caùch nhaõn
hieäu, caàu chöùng ® (Registereo trade mark name) cuûa caùc bieät döôïc, coù theå
chöùa moät hay nhieàu chaát maø caùc nhaø baøo cheá saûn xuaát ra baèng nhieàu teân
thöông maïi khaùc nhau. Ví duï : acide aceùtyl salicylique ñöôïc baøy baùn döôùi
nhieàu teân bieät döôïc nhö Aspirine Bayer, Aspirine du Rhoâne 500, Aspro,
Aspan pH8.
Š Teân thoâng thöôøng (deùnomination commun) : Ñeå khaéc phuïc nhöôïc
ñieåm gaây phieàn toùai töø teân khoa hoïc, teân thöông maïi. Toå chöùc Y teá theá giôùi
coù höùông daãn caùch ñaët teân thuoác chung cho taát caû caùc nöôùc, döïa treân cô sôû

5
nhöõng tieáp ñaàu ngöõ (preùfix) hay tieáp vò ngöõ (suffixe) can heä ñeán caùc nhoùm
thuoác, taát nhieân cuõng coù moät soá ngoïai leä :
- ctide Polypeptides toång hôïp töø caùc corticotrophine ñoäng vaät
- ac Caùc chaát choáng vieâm nhoùm Ubufenac
- andro Steroides androgeønes
- arol Caùc chaát ñoâng maùu nhoùm dicoumarol
- astine Caùc thuoác khaùng histamine
- azepam Caùc chaát nhoùm diazepam
- bol Caùc steroides ñoàng hoùa (anabolisants)
- caine Caùc thuoác teâ
- ceùf Caùc thuoác khaùng sinh töø acide Ceùphalosporanique
- cilline Caùc thuoác khaùng sinh töø acid 6 amino-penicillanique
- cycline Caùc thuoác khaùng sinh nhoùm teùtracyclines
- dipine Caùc chaát daõn maïch ngoïai bieân nhoùm nifeùdipine
- estr Caùc chaát Estrogeønes
- fibrate Caùc chaát nhoùm clofibrate
- formine Caùc chaát haï ñöôøng huyeát nhoùm Phenformine
- gest Caùc Steùoides Progestogeøneøse
- gly Caùc Sulfamides haï ñöôøng huyeát
- Io Caùc chaát coù Iode
- ium Caùc ammonium baäc IV
- metacine Caùc chaát khaùng vieâm nhoùm Indomethacine
- mycine Caùc thuoác khaùng sinh töø caùc chuûng Streptomyces
- nidazol Caùc chaát chöùa nguyeân sinh ñoäng vaät cuûa nhoùm
metronidazol
- olol Caùc chaát phong toûa β nhoùm propranolol
- onide Steroides duøng taïi choã chöùa nhoùm Aceùtal
- orex Caùc chaát gaây thieáu Oxy daãn xuaát töø pheùneùthylamine
- pramine Caùc chaát trong nhoùm imipramine
- pride Caùc chaát thuoäc nhoùm Sulpiride
- profeøne Caùc chaát khaùng vieâm nhoùm ibuprofeøne
- reline Caùc Peptides kích thích phoùng thích hormones tuyeán yeân
- sulfa Caùc Sulfamides
- terol Caùc chaát daõn pheá quaûn töø phenethylamine
- tidine Caùc chaát ñoái khaùng recepteur H 2
- trexate Caùc chaát ñoái khaùng acide folique
- verine Caùc chaát choáng co thaét nhu papaverine
- vin Caùc alcaloides Vinca

6
 Š Nguyeân taéc keâ toa thuoác :
Š Toa thuoác ñöôïc xem nhö cöù lieäu phaùp y – Chöõ vieát treân toa, phaûi
chaân phöông deã ñoïc, roõ raøng khoâng gaây nhaàm laãn cho ngöôøi thöïc hieän.
Khoâng ñöôïc keâ toa baèng buùt chì, deã taåy xoùa. Noäi dung keâ toa phaûi hôïp lyù,
chính xaùc vaø gaõy goïn. Moãi toa thuoác ñöôïc cho, goàm 6 muïc theo thöù töï sau :
¾ Hoï teân, hoïc vò, chöùc danh ñòa chæ cuûa ngöôøi keâ toa, nhaát laø chöõ
kyù vaø ngaøy thaùng naêm keâ toa, ñoù laø nhöõng cöù lieäu quan troïng ñeå
coù cô sôû truy cöùu veà sau.
¾ Hoï teân, tuoåi, phaùi tính cuûa beänh nhaân. Nhaèm xaùc ñònh nhöõng
thuoác ñöôïc keâ cho beänh nhaân naøy chöù khoâng phaûi beänh nhaân
khaùc.
¾ Teân thuoác : Coù theå duøng teân thuoác thoâng thöôøng, hay teân bieät
döôïc vaø khoâng ñöôïc vieát taéc caùc teân thuoác. Neáu trong 1 toa keâ
nhieàu loïai thuoác, thuoác tieân ghi tröôùc, caùc thuoác hoã trôï ghi tieáp
theo, coù theå ghi haøm löôïng cuøng haøng vôùi teân thuoác.
¾ Lieàu löôïng : Ghi roõ lieàu löôïng vaø soá laàn cho thuoác (uoáng, tieâm,
duøng taïi choã…) trong moãi ngaøy. Toång soá ngaøy ñieàu trò vaø toång soá
thuoác ñöôïc yeâu caàu
¾ Caùch duøng :
o Ñöôøng mieäng : nuoát, nhai nhuyeãn….?
o Ñöôøng tieâm : Tieâm baép, tieâm tónh maïch…?
o Thuoác ñaëc vaøo haäu moân, aâm ñaïo…?
o Khoûang caùch laàn cho thuoác trong ngaøy ?
o Uoáng luùc buïng troáng hay sau khi aên… ?
o Coù laéc chai tröôùc khi uoáng ?
¾ Taùi caáp : Toa thuoác sau khi duøng xong, coøn ñöôïc taùi caáp ?
Š Ñoái vôùi nhöõng thuoác coù ñoäc tính (A,B)
¾ Thuoác ñoäc baûng A : Taát caû vieát baèng chöõ caùc haøm löôïng, lieàu
löôïng. Tröôøng hôïp do yeâu caàu baét buoäc cho thuoác quaù lieàu, thaày
thuoác ghi caâu “toâi cho lieàu naøy” vaø kyù teân chòu traùch nhieäm
¾ Toa thuoác coù thuoác ñoäc baûng A vaø B ñöôïc duøng < 10 ngaøy, lieàu
löôïng thuoác ghi baèng chöõ vaø thuoác nguõ chæ ñöôïc duøng toái ña 3
ngaøy
1.3. DÖÔÏC ÑOÄNG HOÏC (PHARMACOKINETICS):
Laø moät phaàn cuûa döôïc lyù hoïc, nhaèm nghieân cöùu quaù trình haáp thu,
phaân phoái, chuyeån hoùa vaø thaûi tröø cuûa thuoác.

7
 Š Döôïc ñoäng hoïc cô baûn : Nhaèm xaùc ñònh nhöõng tham soá döôïc ñoäng
treân vaät thöû nghieäm vaø treân ngöôøi khoûe maïnh.
Š Döôïc ñoäng hoïc laâm saøng : Nghieân cöùu veà söï bieán ñoåi döôïc ñoäng treân
beänh nhaân vaø treân caùc pheù ñieàu trò phoái hôïp, ñeå xaùc ñònh lieàu cho
(Posologie) thích hôïp.
- Nhöõng thoâng soá döôïc ñoäng ño löôøng ñöôïc töø xaùc ñònh noàng ñoä thuoác
(hoaëc chuyeån hoùa cuûa chuùng) ôû huyeát töông, hoaëc ôû nöôùc tieåu, sau khi cho
thuoác vaøo cô theå baèng caùc con ñöôøng khaùc nhau
1.4. DÖÔÏC LÖÏC HOÏC (PHARMACODYNAMICS)
Laø moät phaàn cuûa döôïc lyù hoïc, nhaèm nghieân cöùu nhöõng hieäu öùng sinh
hoùa-sinh lyù cuûa thuoác treân höõng cô quan, nhöõng heä thoáng (quan saùt söï bieán
ñoåi veà hình thaùi vaø sinh lyù, sinh hoùa) cuûa cô theå.
- Coá gaéng chöùng minh cô cheá taùc duïng cuûa thuoác

II. CÔ CHEÁ TAÙC ÑOÄNG CUÛA THUOÁC :

2.1.CAÙC CAÙCH TAÙC ÑOÄNG CUÛA THUOÁC :
Š Taùc ñoäng vaät lyù – hoùa hoïc :
- Thuoác khaùng toan, laøm taêng pH dòch vò (pH bình thöôøng ôû daï daøy :
(1,2 – 3,5)) baûo veä nieâm maïc daï daøy.
- Thuoác haáp phuï (adsorbants), nhö than hoïat, huùt caùc ñoäc toá, thuoác.
- Resine trao ñoåi Ion nhö cho Lestyramine (Questran), trao ñoåi Ion vôùi
caùc acides beùo, nhôø ñoù öùc cheá söï haáp thuï cholesterol.
Š Taùc ñoäng treân Enzymes – chuyeån hoùa :
- Aspirine hoaëc caùc chaát khaùng vieâm khoâng steroides, öùc cheá men
Cyclo oxygeùnase
- Caùc chaát öùc cheá men MAO (Inhibiteur de la Mono oxydase)
- Theophylline öùc cheá men Phosphodiesterase, duy trì AMP voøng.
Š Taùc ñoäng leân söï chuyeån vaän (Transport) :
- Digitaline ngaên chaën Na-K / ATPase cuûa maøng teá baøo.
- (Ca + + ) noäi baøo taêng gaây taêng co boùp cô tim
- Thuoác lôïi tieåu nhoùm Thiazides, öùc cheá trao ñoåi Na + / K + ôû oáng löôïn
xa.
- Nhöõng thuoác phong toûa keânh Calcium, ngaên chaën Ca + + thaám vaøo cô
tim vaø thaønh ñoäng maïch, neân laøm giaõm co boùp cô tim.
Š Taùc ñoäng leân söï toång hôïp ñaïi phaân töû : Proteine, AND, ARN
- Sulfamides, gaây bieán ñoåi söï toång hôïp ARN cuûa vi truøng.
- Aminosides, öùc cheá söï toång hôïp proteine cuûa vi truøng
Š Taùc ñoäng leân caùc vò trí thuï theå chuyeân bieät R (Receptor)

8
 - Ña soá caùc thuoác, noái keát vaøo R töï nhieân trong cô theå (voán laø choã noái
keát cuûaq caùc chaát noäi sinh, ñeå ñaõm baûo caùc chöùc naêng bình thöôøng vaø
moät soá tình traïng bònh lyù)

Hình 1: thuï theå chuyeân bieät

Š Söï noái keát naøy, seõ daãn tôùi nhöõng phaûn öùng töông töï nhö nhöõng chaát noäi
sinh. Veà maët naøy, ngöôøi ta quan nieäm thuoác laø chaát ñoàng vaän (agoniste)
cuûa R. Vaø ngöôïc laïi, neáu noù ngaên chaën taùc ñoäng cuûa chaát noäi sinh, ngöôøi ta
goïi thuoác ñoù laø chaát ñoái vaän (antagoniste) cuûa R.
2.2. CHAÁT NOÁI KEÁT (LIGANDS)
Š Chaát noái laø taát caû nhöõng chaát coù theå noái keát vaøo R. Nhö theá chaát noái
goàm coù : Chaát noäi sinh vaø nhöõng chaát ñoàng vaän hoaëc ñoái vaän vôùi chaát noäi
sinh cuûa R.
- Nhöõng chaát noäi sinh : Laø nhöõng chaát töï nhieân ñöôïc taïo ra ôû trong cô
theå, nhö chaát trung gian thaàn kinh (neuromediateurs), coù nhieàu taùc duïng
treân caùc cô vaø caùc tuyeán : Nor-adreùnaline, Aceùtyl choline… nhö caùc kích
thích toá (hormones), ñöôïc phoùng thích vaøo maùu, taùc ñoäng leân moâ ñích vaø
nhö caùc autacoides noäi sinh, chuùng taùc ñoäng vöøa nhö chaát trung gian trong
quaù trình beänh lyù, gaây dò öùng, gaây vieâm, ñau, soát: histamine, serotonine,
prostaglandines, PAF (Platelet-Activating-Factor), Angiotensine,
Neuropeptides …
- Nhöõng chaát ñoàng vaän, ñoái vaän cuûa R : laø nhöõng chaát noái nhaân taïo.
Caáu truùc laäp theå cuûa caùc chaát noái raát quan troïng, chính ñieàu ñoù taïo ra caùc
chaát ñoàng phaân laäp theå, coù hieäu öùng chính, hieäu öùng ngoøai yù muoán, ñoäc
tính … raát khaùc bieät nhau.
Š Gaén keát giöõa chaát noái vaø R :
Chaát noái coù theå gaén keát vôùi R moät caùch thuïan nghòch vaø khoâng thuïaân
nghòch.

9
 - Gaén keát thuaän nghòch (Liasion resersible) :Laø loïai gaén keát khoâng beàn
vöõng, phaûn öùng xaûy ra thuaän nghòch hai chieàu : D + R ⇔ DR. ÔÛ ñaây D vaø
R noái keát vôùi nhau baèng nhieàu ñöôøng noái khaùc nhau
- Noái ion : Hai phaân töû chöùa hai loïai ion mang ñieän tích traùi daáu (anion,
cation) chuùng seõ huùt nhau. Phaûn öùng naøy phuï thuoäc vaøo ñoä phaân ly (P K )
cuûa phöùc hôïp DR cuûa moâi tröôøng (vì pH aûnh höôûng ñeán ñoä phaân ly P K cuûa
phöùc hôïp DR)
- Noái hydrogeøn : Protone H + nhaän ñieän töû töø nguyeân töû cho khaùc, taïo
thaønh caàu noái daøi 3A O (g = 2 – 5 Kcal/mol)
- Noái Van der Waals : Trong hay giöõa phaân töû cuûa D vaø R coù söï töông
taùc giöõa hai cöïc tích ñieän traùi daáu, giöõa vuøng ñieän döông vaø ñieän aâm (g < 1
Kcal/mol).
- Töông taùc kî nöôùc (interation hydrophobe) : laø töông taùc giöõa phaàn
khoâng phaân cöïc cuûa caùc phaân töû (g = 1 Kcal/mol).
Möùc ñoä vaø thôøi gian ñeå gaén keát D vaø R, phuï thuoäc vaøo tính chaát vaø
kieåu noái thuaän nghòch töông öùng
- Gaén keát khoâng thuaän nghòch (Liason irreversible): Laø kieåu noái beàn
chaët, phaûn öùng chæ xaûy ra moät chieàu : D + R → DR. D vaø R laø hai phaân töû
duøng chung caëp ñieän töû vôùi ñöôøng noái coâng hoùa trò, phoùng thích, thu vaøo,
moät naêng löôïng ñaùng keå (g = 100 Kcal/mol), neân hieäu öùng cuûa D keùo daøi.
Ví duï : Hôïp chaát phosphore höõu cô gaén keát khoâng thuaän nghòch vôùi men
cholinesterase.
2.3. RECEPTOR –R-
Š Baûn chaát cuûa R : R laø caáu truùc khoâng gian 3 chieàu cuûa ñaïi phaân töû,
khi chaát noái gaén vaøo seõ cho nhöõng ñaùp öùng sinh lyù, sinh hoùa chuyeân bieät.
Baûn chaát cuûa R laø Proteine : Glycoproteine, acide desoxyribonuclei-que
(AND) vaø polysaccharides
Nhôø ño,ù R coù khaû naêng nhaän dieän vaø gaén keát caùc thuoác hoaëc chaát noäi
sinh thích hôïp vôùi noù
Š Vò trí, phaân boå phaân loïai caùc R:
- R coù nhieàu nhaát ôû maøng teá baøo Receptor ACTH, receptor caùc
catecholamines, coù trong baøo töông (kích thích toá tuyeân giaùp) vaø coù ôû trong
nhaân teá baøo (receptor cuûa actinomycine, cuûa kích thích toá tuyeán giaùp).
- Cuøng moät loïai R coù theå phaân boå : cuøng moät loïai moâ phaân boå nhieàu
nôi nhö cô trôn. Ví duï : receptor Muscarinic M 3 khi bò kích thích seõ ñaùp
öùng duy nhaát : co cô trôn pheá quaûn vaø cô trôn tieâu hoùa. ÔÛ nhieàu loïai moâ
khaùc nhau. Ví duï : R- β 1 cuûa nor-adrenaline, gaây ñaùp öùng treân cô tim (taêng

10
nhòp vaø taêng co boùp), treân tieåu ñoäng maïch (co maïch) vaø treân moâ môû (tieâu
môû).
- Cuøng moät chaát noái, coù theå coù nhieàu loïai receptor vaø cho nhau loïai
hieäu öùng khaùc nhau. Ví duï : nor-adrenaline ít nhaát coù hai loïai receptor α
vaø β .
- Nhôø khaùm phaù ra caùc chaát ñoàng vaän, ñoái vaän, ngöôøi ta phaân loïai
ñöôïc caùc receptor khaùc nhau cuûa cuøng moät chaát noái. Ví duï : moät chaát noäi
sinh histamine cho nhieàu ñaùp öùng treân cô trôn khí quaûn, ruoät, töû cung vaø
treân nieâm maïc daï daøy.
- Cromoglycate laø chaát öùc cheá chuyeân bieät taùc ñoäng histamine treân khí
quaûn. Cimeùtidine öùc cheá chuyeân bieät taùc ñoäng cuûa histamin treân taêng tieát
dòch daï daøy. Nhôø ñoù ngöôøi ta hieåu ñöôïc raèng histamine coù ít nhaát hai loïai
receptor H 1 vaø H 2 . Cromoglycate laø chaát ñoái vaän H 1 coøn Cimeùtidine laø
chaát ñoái vaän H 2 .

Hình 2: Thuï theå alpha vaø beta

2.4. CHAÁT ÑOÀNG VAÄN – CHAÁT ÑOÁI VAÄN:
CHAÁT ÑOÀNG VAÄN
Chaát ñoàng vaän laø chaát vöøa coù aùi tính (affiniteù) vöøa coù hoïat tính
(activeteù) cuûa moät receptor. Khi taát caû caùc receptor ñeàu gaén keát vôùi chaát
ñoàng vaän (taát caû ñeàu ñöôïc hoïat hoùa) seõ cho moät hieäu öùng toái ña E max (Effet
maximal).
Hình 3: chaát ñoàng vaän treân thuï theå chuyeân bieät cuøng kích hoaït protein
Gq.

11
 Vôùi 4 chaát ñoái vaän A, B, C, D, do hoïat tính noäi taïi α (activiteù
intrinseque) cuûa chuùng khaùc nhau, neân ñöôøng bieåu hieän hieäu öùng theo Log
noàng ñoä cuõng nhö cho ñaùp öùng E max cuûa chuùng cuõng khaùc nhau
α = 1 ñoái vôùi AB
α = 0,5 ñoái vôùi C
α = 0,4 ñoái vôùi D
Vì A vaø B ñaït hieäu öùng toái ña E max = 100%. Noàng ñoä C ñaït 50% E max .
Noàng ñoä D ñaït 40% E max
Š Hoïat tính noäi taïi ( α ) cuûa moät chaát ñoàng vaän baèng tæ soá cuûa hieäu öùng
toái ña maø noù ñaït ñöïôc, treân hieäu öùng toái ña cuûa moät chaát ñoàng vaän khaùc
Š AÙi tính cuûa chaát ñoàng vaän D nghòch ñaûo cuûa haèng soá phaân ly (Ka)
phöùc hôïp DR, hoïaêc baèng haèng soá phöùc hôïp DR : D + R ⇔ DR taïi ñieåm
caân baèng noàng ñoä DR.
Theo ñònh luaät taùc ñoäng khoái löôïng (action de mass)
[D][. R] = K
[DR] a

[D] Noàng ñoä chaát ñoàng vaän töï do

[R] Noàng ñoä R töï do
Ka : Haèng soá phaân ly cuûa phöùc hôïp DR
Nghòch ñaûo cuûa Ka = haèng soá phöùc hôïp DR (aùi tính cuûa D), ñöôïc dieãn
taû baèng pD.
Log 1 Ka = Log Ka = pD
Tính giaù trò cuûa aùi tính trong thöïc teá laø xaùc ñònh noàng ñoä chaát ñoàng vaän
(D) sao cho ñuû ñeå taïo ra hieäu öùng baèng 1 2 E max vaø ôû thôøi ñieåm ñoù, soá R töï
do baèng soá R ñaõ gaén keát vôùi D. Hay [D] = [DR] . Trong bieåu thöùc 1 coù theå
vieát:
[D][. R] = [D][. DR] = D
Ka =
[DR] [DR]
Ñöôïc bieát [D] = Ka → pD = - Log Ka = - Log [D]
PD AÙi tính : laø aâm logarithme noàng ñoä phaân töû cuûa moät chaát ñoàng vaän,
cho moät ñaùp öùng baèng 50% ñaùp öùng toái ña coù theå coù ñöôïc.
Š Chaát ñoàng vaän toøan phaàn vaø töøng phaàn :

12
 - A, B, C laø 3 chaát ñoàng vaän. A vaø B coù hoïat tính noäi taïi baèng nhau ( α
= 1). Nhöng A maïnh hôn B (hieäu löïc cuûa A>B). Hoaëc aùi tính cuûa A>B (-
Log D 50A > -Log D 50B ) ta goïi A vaø B laø chaát ñoàng vaän toøan phaàn.
- Coù hoïat tính noäi taïi thaáp hôn A vaø B (( α = 0,5), nhöng aùi tính cuûa C
cao hôn cuûa B (-Log D 50C > -Log D 50B ) ta goïi C laø moät chaát ñoàng vaän töøng
phaàn.

Hình 4: Caùc möùc ñoä hieäu quaû do chaát ñoàng vaän taùc ñoäng leân thuï
theå.

CHAÁT ÑOÁI VAÄN

Hình 5 ñöôøng bieåu dieãn hoaït tính cuûa thuoác; chaát ñoàng vaän vaø chaát ñoái
vaän.

- Chaát ñoái vaän caïnh tranh

B gaén keát thuaän nghòch vôùi R, ñaåy ñöôøng bieåu dieãn cuûa chaát ñoàng vaän
A sang phaûi, ta goïi ñoù laø chaát ñoái vaän caïnh tranh.
Giaûm aùi tính cuûa chaát ñoàng vaän
Baûo toàn hoïat tính noäi taïi cuûa chaát ñoàng vaän
Phaûi taêng lieàu chaát ñoàng vaän môùi ñaït ñöôïc hieäu quaû toái ña
- Chaát ñoái vaän khoâng caïnh tranh:
C gaén keát khoâng thuaän nghòch vôùi R.
™ Chaát ñoái vaän khoâng caïnh tranh:
™ Baûo toàn hoïat tinh cuûa chaát ñoàng vaän A
™ Giaûm hoïat tính noäi taïi cuûa chaát ñoàng vaän A
™ Duø coù taêng lieàu cho A, cuõng khoâng caïnh tranh noåi vôùi C.
™ Khoâng phuïc hoài ñöôïc hieäu quaû toái ña.

13
 2.5. SÖÏ ÑIEÀU HOØA RECEPTOR:
- Trong thöïc nghieäm, neáu kích thích nhieàu laàn R, baèng moät chaát ñoàng
vaän vôùi taàn soá lôùn hoaëc lieàu cao, ta seõ thaáy söï ñaùp öùng döôïc lyù seõ giaûm bôùt
hoaëc maát daàn. Neáu söï kieän xaûy ra moät caùch nhanh choùng, ta goïi ñoù laø söï
giaûm mieãn nhanh .(Tachyphylaxis), neáu xaûy ra töø töø chaäm raõi, ta goïi laø sö
dung nhaän (Tolerance) maø khoâng neân goïi laø giaûm nhaïy caûm maéc phaûi
(Hyposensibiliteù acquise), hay maát nhaïy caûm (desensibiliteù) nhö trong dò
öùng. Söï giaûm ñaùp öùng naøy ñöôïc phaùt hieän trong thöïc nghieäm baèng nhöõng
chaát ñoàng vaän cuûa Receptor β ôû khí pheá quaûn, hoaëc serotonine treân hoài
traøng coâ laäp
- Ñoù laø do soá R di chuyeån töø maøng teá baøo qua hieän töôïng nhaäp baøo (+)
R ñöôïc ñieàu chænh xuoáng thaáp (down regulation); Do thay ñoåi hoùa trò cuûa
R, hoaëc do caùc R bò tieâu huûy nhö trong beänh nhaûo cô, tieåu ñöôøng, khaùng
insuline. Hieän töôïng ñoù, giuùp ta hieåu ñöôïc dung nhaän thöôøng xaûy ra vaø
phaùt trieån taêng lieàu ôû nhöõng chaát gaây nghieän.
- Soá R cuõng taêng hay giaõm trong tình traïng sinh lyù hoaëc beänh lyù nhö bò
hoïan (castration), R cuûa androgeøne seõ bò giaûm. Ngöôïc laïi trong thôøi ñoäng
duïc, R progesterone taêng vaø R oestrogeøne giaûm.
- Söï gia taêng toång hôïp caùc R, hoaëc söï duïng daøi haïn caùc chaát ñoái vaän,
coù theå laøm taêng tính nhaïy caûm, taêng tính hoïat ñoäng cuûa chaát ñoàng vaän ñoái
vôùi caùc R cuûa noù, gaây ra hieäu öùng doäi ngöôïc, hoaëc giaõm ngöôõng kích thích
R cuûa caù chaát kích thích ñoàng vaän. Ví duï söû duïng propranolol daøi haïn, neáu
ngöng thuoác ñoät ngoät, seõ bò hieän töôïng doäi ngöôïc laøm cho huyeát aùp taêng
voït, vöôït möùc bình thöôøng.
- Ñaëc bieät, söï toång hôïp caùc R dò thöôøng coù theå do geøne sinh ung böôùu
(oncogeøneux) hoaëc do caùc hormones cuûa cô theå, daãn tôùi söï bieán ñoåi caùc teá
baøo thöôøng thaønh teá baøo aùc tính
III. SÖÏ HAÁP THUÏ THUOÁC TRONG CÔ THEÅ :
Š Soá phaän cuûa thuoác trong cô theå traûi qua 4 giai ñoïan noái tieáp sau ñaây :
- Haáp thu : - Töø nôi tieáp xuùc vôùi cô theå, thuoác vaøo tuaàn hoøan (tröø tieâm
thaúng vaøo maïch maùu).
- Phaân phoái : Töø maùu, thuoác ñeán caùc moâ.
- Chuyeån hoùa : Thuoác bieán ñoåi sinh hoïc chuû yeáu taïi gan.
- Thaûi tröø : Thuoác baøi thaûi ra ngoøai cô theå chuû yeáu qua gan vaø thaän.
Hình 6 :Sô ñoà bieåu dieãn söï haáp thu chuyeån hoaù vaø thaûi tröø thuoác cuûa heä
thoáng soáng.

14
 3.1. ÑOÄ KHAÛ DUÏNG SINH HOÏC CUÛA THUOÁC:(BIO-
AVAILABILITY)
- Tröôùc khi ñöôïc haáp thu, moät tæ leä hoïat chaát ñöôïc phoùng thích rôøi khoûi
döôïc phaåm D (hoïat chaát X vaø taù döôïc E) ñeå cho hieäu öùng. Ñoä khaû duïng
sinh hoïc laø tæ soá giöõa löôïng thuoác cho vaøo vaø löôïng thuoác thöïc teá coù maët
trong tuaàn hoøan
- Ñoä khaû dung sinh hoïc, phaûn aûnh tæ suaát (%) cuûa löôïng thuoác cho qua
ñöôøng uoáng vaø löôïng thuoác thöïc teá coù maët trong tuaàn hoøan sau khi qua ruoät
vaø gan. Tæ suaát ñoù ñöôïc tính baèng AUC
- AUC (Area under concentration –time-curve)
- AUC laø dieän tích döôùi ñöôøng bieåu dieãn noàng ñoä cuûa thuoác trong maùu
theo thôøi gian.

- Ñoä khaû duïng sinh hoïc kyù hieäu baèng F. Thuoác tieâm tröïc tieáp vaøo
tónh maïch coù ñoä khaû duïng sinh hoïc 100%. F = 1. Neáu söû duïng thuoác qua
ñöôøng uoáng, ví duï propranolol uoáng, ñoä khaû dung sinh hoïc chæ ñaït 30%, F =
0,3 vì phaûi qua chuyeån hoùa thuoác böôùc ñaàu ôû ruoät vaø gan.
- CHUYEÅN HOÙA BÖÔÙC ÑAÀU (First pass metabolism)
Tröôùc khi thuoác uoáng ñöôïc haáp thu, thuoác phaûi qua chuyeån hoùa tröôùc
tuaàn hoøan (Presystemic metabolism), ôû ruoät gan, neân löôïng thuoác thöïc teá
coù maët trong tuaàn hoøan thöøng giaûm so vôùi lieàu thuoác uoáng ban ñaàu.
3.2. SÖÏ CHUYEÅN VAÄN CUÛA THUOÁC :

15
 Töø nôi tieáp xuùc vôùi cô theå, thuoác phaûi vöôït qua nhieàu vaät caûn ñeå vaøo
maùu. Ñoù laø maøng teá baøo moät lôùp (teá baøo thöôïng bì ôû ruoät) vaø nhieàu lôùp (teá
baøo thöôïng bì ôû da). Coù nhieàu cô cheá xuyeân maïc khaùc nhau:
™ Khuyeách taùn thuï ñoäng : phoå thoâng nhaát ñoái vôùi thuoác.
™ Khuyeách taùn giaûn dò (caàn chaá taûi)
™ Chuyeân chôû thuï ñoäng. (caàn chaát taûi)
™ Loïc
™ AÁm baøo vaø xuaát baøo.

Hình 8 hieän töôïng nhaäp baøo (endocytosis-aåm baøo)

Š Maøng teá baøo vaø maøng sinh vaät
Beân ngoøai cuûa taát caû caùc loïai teá baøo, ñeàu coù maøng bao boïc xung
quanh, ñöôïc goïi laø maøng teá baøo (cell membrane), vì chaát chöùa ñöïng beân
trong laø baøo töông (cytoplasma), neân coøn ñöôïc goiï laø maøng baøo töông
(Plasma membrane, plasmalemma). Maøng teá baøo, khoâng chæ laø maøng loïc,
laø ranh giôùi giöõa caùc teá baøo maø coøn laø nôi trao ñoåi chaát (vaät chaát, chaát dinh
döôûng), laø dieän tieáp xuùc vôùi tín hieäu hoøan caûnh beân ngoøai.
Khaùi nieäm maøng teá baøo noùi treân ñöôïc môû roäng vaø hieåu saâu hôn ñoù laø
maøng sinh hoïc. Noù bao goàm caû caùc maøng trong noäi baøo : Maøng haït, maøng
men, maøng heä noäi voõng, nhaát laø maøng ti theå.
Maøng baøo töông coù tính baùn thaám, daày ñoä 7,5 mm (7,5 A O ), laøa moät
caáu truùc khaõm goàm taäp hôïp nhöõng phaân töû, saép xeáp thaønh 3 lôùp, 2 lôùp
lipide vaø 1 lôùp protein xen ôû giöõa

16
 - Hai lôùp lipide chöùa nhieàu phospholipde, moät ñaàu laø phosphate höõu cô
öa nöôùc, höôùng ra ngoøai hai beân maøng, coøn ñaàu kî nöôùc höôùng vaøo beân
trong.
- Moät lôùp proteine goàm 5 loïai phaân töû, coù phaàn höõu cöïc öa nöôùc höôùng
ra maët ngoøai maøng, phaàn voâ cöïc kî nöùôc naèm trong maøng. Nhöõng proteine
cuûa maøng coù theå laø:
™ Bôm (pump) : ñeå ñaåy caùc ion qua maøng ( Na + vaø Ca + + ) ngöôïc
khuynh ñoä noàng ñoä, caàn naêng löôïng.
™ Keânh (channels) : ñeå cho caùc ion vaøo maøng ( Na + vaø Ca + + ) theo
khuyng ñoä noàng ñoä vaø khoâng caàn naêng löôïng.
™ Enzymes cuûa maøng.
™ Proteine caáu truùc cuûa maøng
™ Receptor cuûa chaát noäi sinh vaø thuoác
Š Nhöõng cô cheá chuyeån vaän thuoác qua maøng
Š Khueách taùn thuï ñoäng (diffusion passive)
Š Nhöõng chaát khoâng ñieän ly, nhöõng chaát keùm ñieän ly vaø nhöõng chaát
khoâng ion hoùa, chuyeån vaän qua maøng baèng cô cheá khueách taùn thuï ñoäng,
töùc theo chieàu khuynh ñoä noàng ñoä (ñònh luaät Fick)
dQ S
= D.K . (C 2 − C 1)
dt e

dQ
™ = Toác ñoä khueách taùn cuûa thuoác D
D D dt
™ D = Heä soá kheách taùn cuûa thuoác D
™ K 1 = Heä soá phaân ly cuûa thuoác D (Lipid/
nöôùc)
™ S = Dieän tích cuûa maøng
Màng
™ E = Beà daøy cuûa maøng
C 2 > C1
Maøng teá baøo chöùa nhieàu lipide. Thuoác khueách taùn qua maøng raát phuï
thuoäc vaøo tính hoøa tan trong lipide cuûa noù vaø heä soá phaân ly lipide/ nöôùc.
Tính hoøa tan trong lipide cuûa thuoác phuï thuoäc vaøo ñoä ion hoùa cuûa D,
maø ñoä ion hoùa cuûa D laïi phuï thuïoâc vaøo pH cuûa moâi tröôøng vaø haèng soá phaân
ly cuûa D.
Š Caùc chaát khoâng ñieän ly : khoâng ion hoùa trong moâi tröôøng, deã tan
trong lipide, thuoác khueách taùn tæ leä vôùi khuyng ñoä noàng ñoä vaø ñoä tan trong
lipide.

17
 Š Caùc chaát ñieän ly maïnh (ion hoùa ôû moïi pH) : Chaát muoái cuûa caùc acide
maïnh vaø base maïnh raát tan trong nöôùc, raát khoù xuyeân maøng (CaCl 2 ,
MgSO 4 , NH +4 , Neomycine SO 4 , Streptomycine SO 4 )
Š Caùc chaát ñieän ly yeáu : Laø caùc acide vaø base höõu cô ít nhieàu ion hoùa
trong moâi tröôøng: phaàn ion hoùa [Ci] seõ tan trong nöôùc, phaøn khoâng ion hoùa
[Cni] seõ tan trong lipide. Tæ leä ion hoùa theo pH cuûa moäi tröôøng vaø theo haèng
soá phaân ly cuûa acide hay base yeáu. Phöông trình Henderson Hasselbalch
xaùc ñònh:
- Ñoái vôùi acide yeáu :
™ AH ↔ A − + H + →
[A ][. H ] = K
− +

[AH ] A

™ Ci = [A − ] = Noàng ñoä phaàn ion hoùa

™ C ni = [AH ] = Noàng ñoä phaàn khoâng ion hoùa
™ K A = Haèng soá phaân ly cuûa acide yeáu
™ Khi [A − ] = [AH ] → pK A = pH
Cni
™ pK A = pH ↓ + log ↑
Ci
Nghóa laø, khi acide yeáu ít ion hoùa trong moâi tröôøng pH acides seõ ñöôïc
haáp thu nhieàu hôn.
- Ñoái vôùi base yeáu :
™ BH + ⇔ B − + H + →
[B ][H ] = K
− +

[BH ] B

Ci
™ → pK B = pH + log ↑
Cin
Nghóa laø, khi caùc base yeáu ít ion hoùa trong moäi tröôøng pH base seõ ñöôïc
haáp thuï nhieàu hôn.
Š AÛnh höôûng cuûa heä soá phaân ly lipide/ nöôùc (K 1 trong coâng thöùc Fick).
Do haèng soá phaân ly (K A hay K B ) coá ñònh, yeáu toá K A khoâng ñoåi, neân
ñoä tan trong lipide trôû neân quan troïng. Neáu K 1 baèng voâ ñònh thuoác tan hoøan
trong lipide, seõ khoâng vaøo ñöôïc pha nöôùc trong cô theå, thì khoâng ñöôïc haáp
thu (Vaseline). Ngöôïc laïi, thuoác (caùc phaân töû cuûa D) hoøan toøan tan heát
trong nöôùc, cuõng seõ nhö vaäy.
Cho neân giöõa tính tan trong lipide vaø tính tan trong nöôùc phaûi ñöôïc caân
baèng.
Moät thuoác toát phaûi laø thuoác vöøa hoøa tan ñöôïc trong lipide vöøa tan ñöôïc
trong nöôùc.
Š Khueách taùn giaûn dò (diffusion faciliteùe)

18
 Söï xuyeân maøng teá baøo cuûa thuoác qua trung gian cuûa chaát taûi theo
khuynh ñoä noàng ñoä maø khoâng caàn ñeán naêng löôïng.
Ví duï : Söï haáp thu Ca 2+ ôû taù traøng, söï xuyeân vaøo ñaàu taän cuøng sôïi
cholineergic cuûa choline, cuõng nhö söï haáp thu tetracyclines, pralidoxime,
hexamethonium.
Š Chuyeân chôû thuï ñoäng (transport actif)
Moät chaát khoâng tan trong teá baøo, nhöng coù theå xuyeân maøng vaøo trong
teá baøo, nhôø taïo thaønh phöùc chaát taïm thôøi vôùi moät phaân töû duøng laøm chaát
taûi (transporteur). Söï chuyeân chôû chuû ñoäng naøy caàn naêng löôïng (töø ATP
ñöôïc thuûy phaân do ATPase) vaø ngöôïc chieàu vôùi khuynh ñoä noàng ñoä.
- Chuyeân chôû chuû ñoäng coù 5 ñaëc tính :

I MAØNG TEÁ BAØO II

X XP XP X
(C1) P (C2)
C2 > C1

- Tính baûo hoøa (soá chaát taûi coá ñònh).

- Tính chuyeân bieät (theo caáu truùc hoùa hoïc).
- Tính coù theå bò öùc cheá (neáu thuoác vaø chaát taûi gaén keát khoâng thuaän
nghòch).
- Tính coù theå bò giaûm chaát taûi (neáu coù hai loïai phaân töû cuøng caïnh tranh
moät chaát taûi)
- Coù giaù trò ñoái vôùi caùc phaân töû sinh lyù hoaëc thuoác caän (Penicilline,
acide amines, Vitamines K, Na + , glucose), vaø nhöõng caáu truùc hoùa hoïc
töông töï (base höõu cô Purine vaø Pyrimidine).
Š Loïc : Laø phöông thöùc xuyeân maøng cuûa nhöõng phaân töû tan trong nöôùc
qua loå cuûa maøng teá baøo (khoâng coù heä thaàn kinh trung öông). Nhö vaäy kích
thöôùc cuûa caùc phaân töû xuyeân maøng naøy phaûi nhoû (<150) vaø phaûi coù ñoä doác
(thaåm thaáu, ñieän) naøo ñoù ôû hai beân maøng.
Š AÁm baøo (ponocytose) : Laø söï thaâm nhaäp vaøo beân trong maøng teá baøo
(invanigation) cuûa moät boïc chöùa chaát loûng, töø moâi tröôøng beân ngoøai vaøo
baøo töông. Nhöõng thuoác coù löôïng phaân töû > 1000 (ña soá laø polipeptides)
thaâm nhaäp vaøo noäi baøo baèng caùch naøy
Š Xuaát baøo (Exocytose) : laø hieän töôïng teá baøo phoùng thích ra ngoøai
nhöõng chaát noäi sinh tích luûy trong boïc (Aceùtylcholine, Catecholamines).
3.3. HAÁP THUÏ TÖØ ÑÖÔØNG RUOÄT (VOIE ENTEÙRALE)

19
 DAÏ DAØY
™ pH cuûa daï daøy vaøo khoûang 1-3,5
™ Nhöõng chaát tan trong lipide, seõ ñöôïc khueách taùn thuï ñoäng qua nieâm
maïc daï daøy.
™ Nhöõng chaát ñieän ly maïnh (raát phaân ly), thöïc teá khoâng ñöôïc haáp thu.
™ Nhöõng chaát ñieän ly yeáu : acide yeáu : ñöôïc haáp thu toát treân lyù thuyeát.
Ví duï :
Cni
™ Aspirine (pK A = 3) → pK A = pH + log
Ci
Cni
C ni = 100C i → 3 = 1 + log
Ci
Base quinin (pK B = 8,4) (ôû pH = 1,4 → Cni = 10 −7 Ci → raát ít ñöôïc haáp
thuï
Š Nhöõng chaát ñieän ly raát yeáu : Haàu nhö khoâng ion hoùa, duø pH cuûa moâi
tröôøng ra sao (cafeùine, barbiturates). Leõ ra nhöõng chaát naøy, ñöôïc haáp thu
nhieàu hôn, nhöng do söï khoâng tan trong nöôùc cuûa daïng ion hoùa, neân seõ coù
phaàn nhoû khoâng ñöôïc khueách taùn coù theå gaây neân phaûn öùng phuï (Digoxine
treân ñöôøng tieâu hoùa).
Š Nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán möùc ñoä haáp thu :
- Daï daøy troáng, (1- 1/2 giôø tröôùc khi aên hoaëc 2 giôø sau ñoù) seõ haáp thu
toát hôn vì khoâng bò thöùc aên caûn trôû.
- Thöùc aên laø chaát beùo, taát nhieân deã daøng haáp thu nhöõng thuoác tan trong
lipide. (griseofulvine, vitamine K … ). Khoái löôïng thöùc aên cuõng laøm chaäm
söï haáp thu thuoác, vì seõ phaûi keùo daøi thôøi gian ñaåy thöùc aên xuoáng ruoät.
- Nhöõng chaát coù kích öùng daï daøy, cuõng nhö nhöõng thuoác gaây daõn
maïch, coù theå laøm chaäm hoaëc laøm taêng söï haáp thu.
- Kieàm hoùa caùc chaát trong daï daøy, seõ laøm giaûm haáp thu caùc chaát toan
yeáu (aspirine), nhöng laïi laøm taêng haáp thuï caùc chaát kieàm yeáu. Nhöng noùi
chung, do haïn heïp cuûa nieâm maïc daï daøy, neân möùc ñoä haáp thu ôû daï daøy coù
haïn cheá.
RUOÄT
Š Nhöõng ñaëc tính cuûa ruoät
- Söï phaân phoái daày ñaëc caùc maïch maùu cuõng nhö dieän tích mao maïch ôû
ruoät raát roäng, neân seõ haáp thu thuoác toát hôn ôû daï daøy.
- pH ôû loøng ruoät cao hôn (pH – 6 – 7), nhöng pH ôû mao maïch hôi
acide (pH = 5,3-5,5), nhöõng acide coù pK a > 3 vaø nhöõng base coù pK B < 7,8
ñöôïc haáp thu toát ôû ruoät non.
Š Söï haáp thu thay ñoåi ôû töøng ñoïan ruoät.

20
 - Taù traøng (doudeùnum) : Ca 2+ , Fe.
- hoång traøng (jeùjunum) : lipide (deã haáp thu bôûi muoái maät taïo thaønh
daïng micelles, xuyeân qua bieåu moâ baèng cô theå aåm baøo).
- Hoài traøng (Ileùon) : Haáp thu thuï ñoäng Ca 2+ , vitamine B 12 (nhôø yeáu toá
noäi taïi)
- Keát traøng (colon) : Thöïc teá khoâng haáp thu, tröø H 2 O vaø Na + (chuyeân
chôû chuû ñoäng) Ca 2+ , Cl − vaø K + (khueách taùn thuï ñoäng).
Š Nhöõng cô cheá haáp thu ôû ruoät
- Khueách taùn thuï ñoäng : caùc chaát tan trong lipide, nhö vitamine tan
trong daàu, (A, D, E, K) vaø caùc ion Ca 2+ , Cl − vaø K + (ôû hoång traøng).
- Chuyeân chôû chuû ñoäng : Ña soá caùc glucides, acide amine, vitamine
B1, H 2 O, Na + , Ca 2+ ôû taù traøng
Š Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán haáp thuï.
- Moät soá chaát caûn trôû söï haáp thuï (Ca 2+ vaø tetracylines taïo neân phöùc
hôïp khoù haáp thu)
- Cuõng coù moät soá chaát taïo deã daøng cho ruoät haáp thu caùc chaát khaùc
(Vitamine B 12 gaén keát vôùi yeáu toá noäi taïi cuûa daï daøy, neân haáp thu Ca 2+ ôû
daï daøy > ôû hoång traøng).
- Vitamine D giuùp cô theå haáp thu Calcium toát hôn.
Š Nhöõng thuoác luoân luoân ñöôïc haáp thuï : Sulfamides, digitoxine,
aspirine, benzodiazepine.
Š Nhöõng thuoác luùc naøo cuõng ít ñöôïc haáp thuï : Aminosides.
(Streptomycine, Neomycine, Kanamycine) vaø caùc muoái
NH 4 (Neostigmine)
Š Nhöõng thuoác ñöôïc haáp thu moät phaàn roài thay ñoåi : Caùc
Peùnicilline, moät soá glucoside, digitaques.
Lôïi vaø baát lôïi cuûa caùch cho thuoác qua ñöôøng uoáng
Š Lôïi ñieåm :
- Caùch cho thuoác qua ñöôøng uoáng, (per os) seõ cho thuoác vaøo ñöôøng
tieâu hoùa moät caùch chaéc chaén, vôùi ñieàu kieän thuoác ñöôïc tieâu hoùa thöïc söï.
- Deã aùp duïng vaø deã ñöôïc beänh nhaân chaáp nhaân chaáp nhaän.
- Kinh teá nhaát
- Ít nguy hieåm nhaát, neáu lôõ coù quaù lieàu, coù theå laáy ra baèng caùch cho oùi
hoaëc suùc röõa daï daøy.
Š Baát lôïi:
- Khoâng thích hôïp cho nhöõng thuoác coù muøi vò khoù chòu, nhöõng thuoác
kích öùng hay deã bi phaân huûy bôûi dòch vò (polypeptides insuline), hoaëc

21
nhöõng thuöù«c khoâng beàn vöõng trong moâi tröôøng pH acide cuûa daï daøy
(penicilline G)
- Khoù xöû duïng cho treû em, vì caùc chaùu khoâng chòu nuoát
- Khoâng duøng cho beänh nhaân hoân meâ.
Š Möùc ñoä haáp thu khoâng ñoàng ñeàu vì :
- Toác ñoä taêng khi daï daøy roãng
- Nhu ñoäng ruoät
- Tuaàn hoøan maùu trong oáng tieâu hoùa thay ñoåi, khi lo laéng.
- Khoâng tieát dòch do beänh lyù (Maät)
- Ñaëc tính cuûa taù döôïc, toác ñoä tan, thôøi gian phaân raõ (Deùsinteùgration)
Š Caùc daïng baøo cheá cuûa thuoác qua ñöôøng uoáng
- Daïng ñaëc : Thuoác phaûi ñöôïc phoùng thích vaø hoøa tan trong oáng tieâu
hoùa döôùi nhöõng hình thöùc thuoác goùi (Cachet), vieân nang (geùlule), vieân
nhoäng (capsules), vieân troøn (pilule), haït nhoû (granule), vieân neùn
(comprime), vieân boïc ñöôøng (dragee).
- Lôùp aùo boïc vieân thuoác, ñöôïc ñieàu chænh sau cho ñeán ñöôïc nôi caàn
môùi tan raõ. Taù döôïc phaûi thích hôïp cho baûo haønh, giuùp deã haáp thu, giaûm
bôùt kích öùng nieâm maïc daï daøy vaø ruoät non.
- Daïng loûng : Hoïat chaát ñöôïc hoøa tan hay treo lô löõng trong dung moâi :
sirop, potion, dung dòch treo (suspension), nhuõ töông (emulsion) hay dung
dòch trong röôïu (röôïu thuoác quinquina)
- Daïng coù taùc duïng daøi : ñeå traùnh phieàn phöùc phaûi duøng thuoác nhieàu
laàn trong ngaøy, moät soá thuoác ñöôïc :
- Baøo cheá döôùi daïng vieân neùn hay boïc ñöôøng, coù nhieàu lôùp theo ñoù,
hoïat tính ñöôïc phoùng ra daàn daàn. Caàn löu yù ôû daïng naøy, neáu ñöôïc haáp thu
quaù nhanh seõ coù nguy cô truùng ñoäc. Neáu ñöôïc haáp thu quaù chaäm seõ khoâng
ñaït hieäu quaû. Ngoøai ra coøn coù nhöõng khaùc bieät caù nhaân veå ñoä laøm troáng daï
daøy, coù khi beänh nhaân uoáng thuoác, ñöôïc toáng ra nguyeân traïng.
- Thuoác ñöôïc nghieân cöùu ôû möùc ñoä phaân töû, ñeå ñaït ñöôïc tính thaûi tröø
chaäm nhö doxycycline, flagentil.
3.4. HAÁP THU THUOÁC THEO ÑÖÔØNG NGOØAI RUOÄT VAØ TIEÂM
CHÍCH
Tieâm döôùi da (Voie sous cutaneùe SC)
- Nhöõng thuoác khueách taùn trong chaát neàn cô baûn, thaám ñöôïc vaøo noäi
maïc cuûa maïch maùu vaø maïch baïch huyeát (loïc qua khe hôû giöõa caùc teá baøo
noäi maïc; sö hoøa nhaäp, khueách taùn) ñöôïc duøng ñeå tieâm döôùi da. Trong
tröôøng hôïp bò choùang, tuaàn hoøan ngoïai vi suy giaûm, tieâm döôùi da seõ khoâng
coù hieäu quaû. Neáu keøm theo moät chaát co maïch vaøo dung dòch tieâm döôùi da

22
(thuoác gaây teâ loïai tieâm), hoaëc moät dung dòch treo duøng ñeå tieâm chích nhö.
Hoãn hôïp insuline + protamine + zine thì haáp thu thuoác seõ chaäm laïi.
- Nôi tieâm chích döôùi da thöôøng ôû maët sau caùnh tay hay maët ngoøai ñuøi.
Tieâm baép (Voi intramusculaire)
Cô baép coù nhieàu maïch maùu vaø coù raát ít sôïi thaàn kinh caûm giaùc, neân toác
ñoä haáp thu thuoác nhanh hôn vaø ít ñau hôn tieâm döôùi da.
- Sau khi tieâm baép, chæ caàn 10-30 phuùt, caùc phaân töû nhoû cuûa thuoác coù
theå xuyeân thaúng vaøo mao maïch, coøn caùc phaân töû lôùn seõ chui qua caùc maïch
haïch huyeát ñi vaøo maùu.
- Do tieâm baép íy ñau hôn tieâm döôùi da (tröø tieâm penicilline, quinine)
neân traùnh tieâm nhöõng chaát laéng ñoïng (deùpot), cuõng nhö nhöõng chaát gaây
hoïai töû (nhö dung dòch mang tính kieàm) vaøo baép thòt.
- Nôi tieâm baép , thöôøng ôû vuøng moâng, ôû 1/3 ngoøai töø gai chaäu tröôùc
treân ñeán ñaàu laèn moâng. Traùnh chích truùng thaàn kinh toïa (sciaiique)
- Ñaûm baûo voâ truøng vaø khoâng ñöôïc tieâm truùng maïch maùu (keùo piston
oáng tieâm leân coi coù maùu hay khoâng?)
Tieâm tónh maïch (Voie intraveineuse)
Tieâm thaúng vaøo tónh maïch, thuoác tröïc tieáp vaøo tuaàn hoøan, neân vaán ñeà
haáp thu ít ñaët ra ôû ñaây
Š Lôïi ñieåm:
- Hieäu öùng töùc thì, duøng trong tröôøng hôïp khaån caáp.
- Hieäu öùng coù theå kieåm soùat ñöôïc, neáu thaáy coù phaûn öùng xaáu, coù theå
ngöøng tieâm ngay. Maët khaùc, baèng caùch tieâm truyeàn nhoû gioït tónh maïch
(perfusion) chaäm vaø lieân tuïc, ñeå duy trì noàng ñoä höõu hieäu cuûa thuoác trong
maùu moät caùch laâu daøi.
- AÙpo duïng cho nhöõng chaát thuoác gaây kích öùng, hoïai töû caùc moâ, gaây
ñau, neáu tieâm döôùi da hay tieâm baép (moät soá thuoác khaùng sinh v..v)
Š Baát lôïi :
- Nguy hieåm, tieâm tónh maïch, thuoác ñeán thaúng tim vaø caùc trung khu
thaàn kinh, nhanh choùng kích öùng hoaëc öùc cheá caùc nôi ñoù. Ñieàu ñoù can heä
ñeán toác ñoä tieâm vaø noàng ñoä cuûa thuoác.
- Phaûn öùng phaûn veä xaûy ra naëng neà hôn neáu tieâm vaøo ñöôøng tónh maïch
- Coù khaû naêng gaây soát, do dung dòch tieâm coù sinh nhieät toá nguoàn goác vi
truøng
- Nhieàu khaû naêng gaây nhieãm (AID, vieâm gan)
Š Nôi tieâm : Tónh maïch ôû neáp khuûyu tay: tónh maïch hieãn ngoøai (tieâm
truyeàn laâu)
Š Nhöõng qui ñònh tieâm tónh maïch :

23
 - Ñaët kim naèm giöõa loøng tónh maïch, duø vaäy thuoác vaãn coù theå kích öùng
moâ maïch maùu, nhö thiopental.
- Khoâng ñöôïc tieâm vaøo ñoäng maïch, thay vì tieâm tónh maïch (nguy cô
hoïai töû)
- Tieâm raát chaäm, nhôù raèng thôøi gian tieâm treân moät phuùt, laø thôøi gian
caàn cho moät chu kyø cuûa tuaàn hoøan maùu. Cho duø ngöøng tieâm ôû tónh maïch
khuûyu tay, thuoác vaãn tieáp tuïc ñeán naõo trong 10 – 15 giaây tieáp theo.
Nhöõng ñöôøng ngoøai ruoät khaùc
- Tieâm ñoäng maïch (Intra arteùrielle IA): Raát ít xöû duïng, neáu caàn trong
caùc tröôøng hôïp sau.
- Caùc chaát giaõn maïch, tieâm vaøo ñoäng maïch ñuøi ôû beänh nhaân vieâm
ñoäng maïch
- Chaát caûn quang X vaøo ñoäng maïch chuû, ñoäng maïch caûnh.
- Hoùa trò cho beänh nhaân ung thö (K)
- Tieâm trong tim (Intra cardiaque) : Cho caùc tröôøng hôïp tuyeät voïng
(adrenaline)
- Tieâm vaøo coät soáng (Intra archidienne IR) : Tuaàn hoøan naõo tuûy raát
yeáu, caùc dòch ñöôïc tieâm vaøo ñoù, khueách taùn raát chaäm. Tieâm thuoác gaây teâ
vaøo coät soáng, nhaèm giôùi haïi vuøng teâ ôû chi döôùi vaø vuøng hoá chaäu
- Döôùi maøng nheän (sous arachnoidien, SA) coøn ñöôïc goïi laø tieâm trong
oáng tuûy (intra thecal).
- Ngoøai maøng cöùng (epidural).
- Ngoøai thuoác teâ ra, coù theå tieâm glucocorticoides vaøo dòch naõo tuûy,
nhöng phaûi traùnh duøng nhöõng dung dòch kieàm hoaëc acid vì chuùng coù theå
gaây thöông toån naõo vónh vieãn.
- Nhöõng thuoác coù ñoäc tính cho moâ thaàn kinh, chæ ñöôïc tieâm trong
nhöõng tröôøng hôïp voâ voïng (penicilline, streptomycine).
Lôïi vaø haïi cuûa caùc thuoác tieâm chích
Š Lôïi ñieåm :
- Cho pheùp ñieàu trò nhöõng thuoác khoâng haáp thu hoaëc deã bò huûy, deã kích
öùng, neáu cho qua ñöôøng tieâu hoùa
- Ñaûm baûo taùc ñoäng nhanh, haàu nhö töùc thì (IV).
Š Baát lôïi :
- Gaây kích öùng taïi choå (aùpxe, vieâm taéc tónh maïch, tieâm chaïm vaøo daây
thaàn kinh).
- Nguy hieåm do phaûn öùng toøan thaân ( nhaát laø khi tieâm IV).
- Khoâng theå ruùt thuoác ra khoûi cô theå neáu xöû duïng quaù lieàu.
- Chuaån bò duïng cuï voâ truøng tuyeät ñoái.

24
 - Giaù thuoác tieâm ñaét hôn thuoác uoáng
- Tieâm IM vaø SC coù theå cho y taù thöïc hieän, coøn caùc caùch tieâm khaùc
phaûi do baùc só laøm.
Š Nhöõng daïng thuoác tieâm:
- Dung dòch, trong ñoù dung moäi ña soá laø nöôùc caát cho nhöõng chaát coù
theå hoøa tan trong nöôùc,
- Dung moâi laø nhöõng chaát höõu cô, cho caùc chaát khoâng trong nöôùc
(alcoole, glycol).
- Dung moâi phaûi töông hôïp vôùi maùu, khoâng kích öùng moâ döôùi da hay
cô, dung dòch tieâm theå tích lôùn, caøng ñaûng tröông vôùi huyeát töông caøng toát.
- OÁng tieâm coù theå tích 1 – 5 ml
- Chai thuûy tinh hay chaát deõo (125 ml – 1000 ml), keøm theo daây truyeàn
voâ truøng tuyeät ñoái (IR, IV)
3.5. HAÁP THUÏ THUOÁC QUA TIEÁP XUÙC VÔÙI NIEÂM MAÏC.
Tröïc traøng
Š Lôïi ñieåm :
- Khoâng bieán ñoåi thuoác bôûi caùc enzyme tieâu hoùa.
- Noàng ñoä cao ôû nôi tieáp xuùc, haáp thu toát, taïo hieäu öùng maïnh
- Treû em bò oùi coù theå xöû duïng ñöôïc.
- AÙp duïng cho nhöõng thuoác coù muøi vò khoù chòu
Š Baát lôïi :
- Khoâng aùp duïng ñöôïc cho beänh nhaân bò tieâu chaûy.
- Haáp thu khoâng oån ñònh ñoái vôùi thuoác khaùng sinh
Š Daïng thuoác : Thuoác ñaïn (Suppositoire). Nöôùc thuïc röõa haäu moân
(Lavement).
Mieäng, löôõi
- Nieâm maïc khoâng coù lôùp söøng, caùc nhuõ löôõi phaân boå maïch maùu daày
ñaëc, ñaûm baûo söï haáp thu nhanh.
- Döôùi löôõi (voie perlinguale) : Thuoác tröïc tieáp vaøo tuaàn hoøan, khoâng
qua gan nhö thuoác uoáng, neân hieäu öùng nhanh.
- Daïng thuoác : Vieân neùn duøng ñeå ngaäm (glossettes, tablettes) treân löôõi.
Dung dòch nöôùc hay alcool, nhóu döôùi löôõi.
Pheá nang
Š Nieâm maïc pheá nang coù dieän tích raát lôùn (80 –100 m 2 ) , coù heä thoáng
maïch maùu raát daøy, deã haáp thu caùc chaát:
- Hôi (Vapeur) nhö ether, chloroforme
- Khí (gaz) nhö protoxyde d’azote, halothane.

25
 - Khí dung (aerosol) : laø nhöõng phuø söông cuûa nhöõng haït coù kích thöôùc
raát nhoû (0,3 3 μ m) nhö caùc khí dung chöùa chaát β adreùnergiques.
- Khoùi (thuoác laù, caàn sa, thuoác phieän, buïi…
Š Nhöõng chaát ñöôïc haáp thu tröïc tieáp vaøo maùu, coù theå taùc ñoäng taïi choã,
hay toøan thaân, khoûi phaûi qua gan.
3.6. HAÁP THU QUA TAÙC DUÏNG TAÏI CHOÃ (VOIE LOCALE)

Nhöõng thuoác ñöôïc xöû duïng theo caùch naøy, nhaèm ñieàu trò nhöõng beänh
taïi choã.
Thuoác khoâng caàn vaøo maùu, nhöng ñoâi khi vaãn coù theå gaây phaûn öùng
toøan thaân hoaëc phaûn öùng khoâng mong muoán, neáu xöû duïng treân dieän khaù
roäng.
Da bì
- Nhöõng chaát tan trong nöôùc, khoâng haáp thu ñöôïc qua bieåu bì.
- Nhöõng chaát tan trong lipide, ñöôïc haáp thu qua nang loâng vaø tuyeán baõ,
nhôøn (vì chæ coù moät lôùp teá baøo khoâng keùratine hoùa).
- Moïi chaát hoùa hoïc tieàp xuùc vôùi da, ñeàu coù khaû naêng gaây nhaïy caûm
(Sensibilisant).
- Nhöõng chaát coù theå ñöôïc da bì haáp thu nhö alcaloides, base, steroique
(oestrogene, corticoides, vitamines tan trong daàu)
Š Daïng thuoác : Pommades, creømes, döôïc laøm baèng hai loïai taù döôïc:
- Taù döôïc keùm thaám, nhö môû heo, lanoline, vaseline, daønh cho ñieàu trò
taïi choå.
- Taù döôïc thaám maïnh nhö : stearate de glycol, polyoxyethyleøne glycol
(PEG) raát deã thaám vaø maùu, caån troïng khi duøng (cortisone).
Nieâm maïc
Š Maét
- Thuoác teâ (duøng ñeå khaûo saùt hoaëc ñeå moå), thuoác choáng nhieãm truøng,
choáng vieâm, choáng taêng giaûm nhaõn aùp (Glaucome), coù theå cho tieáp xuùc taïi
maét, söï haáp thu thuoác quaù lieàu taïi ñaáy, cuõng coù theå gaây tai bieán (atropine,
anti-cholinesterase khoâng thuaän nghòch).
- Daïng thuoác : thuoác nöôùc hoaëc creøm, duøng ñeå nhoû , tra maét, pH vaø taù
döôïc phaûi nghieân cöùu, kieãm tra kyõ, sao cho khoâng kích öùng maét.
Š Tieát nieäu – sinh duïc : Thuoác thuïc röõa boïng ñaùi bò chaán thöông
(khaùng sinh, thuoác khöû truøng) cuõng coù nguy cô thaám vaøo maùu.
Thuoác ñaët aâm ñaïo (vieân neùn, noõan döôïc nhö polygynax ®)

26
 Š Maøng phoåi – khôùp : Tieâm thuoác vaøo maøng phoåi vaø khôùp (injection
intrapleurale & intra articulaire) caàn voâ truøng tuyeät ñoái, nhaát laø tieâm
corticoides vaøo khôùp.
IV. SÖÏ PHAÂN PHOÁI THUOÁC VAØO CÔ THEÅ
Sau khi ñöôïc haáp thu vaøo maùu, thuoác ñöôïc phaân phoái ñeán caùc moâ. Quaù
trình phaân phoái naøy ñöôïc chia ra laøm hai giai ñoïan : huyeát töông vaø moâ.
4.1. Giai ñoïan huyeát töông :
Pha nöôùc chieám 58% theå troïng cuûa moät ngöôøi lôùn bình thöôøng (treû em
77%, ngöôøi giaø < 58%). Pha nöôùc goàm nöôùc cuûa huyeát töông (40%), nöôùc
cuûa dòch keû (13%), nöôùc cuûa teá baøo (41%). Nhôø pha nöôùc maø thuoác nhanh
choùng hoøa nhaäp vaøo maùu vaø ñöôïc ñöa ñi khaép nôi (trong 1 phuùt thuoác ñaõ
thaám ñöôïc vaøo tuaàn hoøan maùu vaø pha loõang ñoàng ñeàu trong toøan boä theå
tích maùu).

Teá baøo môõ

(20%)

Nöôùc cuûa teá

Nöùôc cuûa Nöôùc cuûa dòch keõ
baøo
huyeát töông (13%)
(41%)
(4%)

Protein cuûa
Proteine cuûa
moâ
huyeát töông
(albumine)

Trong maùu thuoác ôû döôùi 2 daïng : daïng töï do vaø daïng gaén keát vôùi
proteine trong huyeát töông.
Nhöõng ñaëc tính cuûa noái gaén keát
- Thuoác coù theå gaén keát vôùi moät hoaëc nhieàu loïai proteine trong huyeát
töông nhö albumine, α 1 - globuline, γ - globuline vaø lipoproteine (phuï).
- Moái noái giöõa thuoác vaø proteine coù tính thuaän nghòch. Nghóa laø söï noái
keát naøy seõ phaân ly, traû laïi daïng töï do, khi noàng ñoä cuûa thuoác daïng töï do
trong maùu giaûm.

27
 - Tyû leä gaén keát tuøy thuoäc 2 thoâng soá:
Proteine/maùu (nhaát laø albumine) : ví duï tyû leä gaén keát seõ bò giaûm trong
caùc hoäi chöùng thaän, xô gan ( trong suy gan ñöa ñeán giaûm toång hôïp
proteine).
Ñaëc tính cuûa thuoác : tæ leä gaén keát seõ taêng khi ñoä hoøa tan trong lipide
cuûa thuoác taêng (digitaline 90%, digoxine 25%) vaø khi aùi tính cuûa thuoác
taêng thì tyû leä gaén keát cuõng taêng.
Toùm löôïc laïi : Nhöõng phaân töû öa lipide vaø nhöõng base yeáu gaén keát vôùi
α 1 -globuline coù tính acide : thuoác giaûm ñau trung öông, thuoác choáng co
giaät, thuoác choáng traàm caûm, thuoác phong toûa β ( β -bloquants),
phenothiazine, digitalis, rifamycine coá ñònh vôùi moät aùi tính yeáu, treân nhieàu
vò trí (sites) vaø khoâng baûo hoøa, seõ khoâng coù söï töông taùc giöõa caùc thuoác.
- Nhöõng thuoác laø acide yeáu thöôøng gaén keát vaøo albumine thuoác choáng
ñoâng maùu loïai uoáng, thuoác khaùng vieâm khoâng steroides, sulfamides,
benzodiazepine, moät soá penicilline, tetracycline, probenecide, acide
nalidixique chuùng coù aùi tính maïnh vaø coá ñònh treân nhöõng vò trí ít hôn, ñieàu
ñoù daãn ñeán baõo hoøa vaø coù töông taùc caïnh tranh giöõa caùc thuoác.
- Noái keát thuaän nghòch nhôø nhöõng cô cheá ít naêng löôïng, ví duï nhö noái
tónh ñieän, noái ion, noái hydrogeøne, noái kî nöôùc (hydrophobie)(khoâng bao
giôø coù noái coäng hoùa trò).

Keát quaû cuûa gaén keát

- Chæ coù daïng thuoác töï do laø hoïat ñoäng, moät thuoác gaén keát maïnh, taïo
neân taùc ñoäng döôïc lyù keùo daøi
- Gaén keát taïo ra moät daïng döï tröõ, ñuùng ra laø moät daïng thuoác coù taùc
duïng chaäm (retard).
- Khôûi ñaàu vòeâc ñieàu trò, nhöõng lieàu thuoác ñaàu tieân bò noái maïnh vaø voâ
hoïat, nhöõng lieàu tieáp theo (dose de charge) seõ ccoù lôïi ñeå baõo hoøa nôi coá
ñònh cuûa thuoác.

Thuoác trong maùu

Daïng gaén keát Daïng töï do

R Hieäu öùng

Thuoác (daïng töï do) Enzymes Chuyeån hoùa

28
 Proteine tieáp nhaän Daïng döï tröõ

- Coù hieän töïông caïnh tranh giöõa caùc chaát treân cuøng moät moái noái, ñieàu
ñoù coù theå gaây tai bieán : thuoác choáng ñoâng maùu loïai uoáng (anti-vitamine K)
daïng gaén keát 95%, daïng töï do 5%, neáu bò aspirine hoaëc pheùnylbutazone
caïnh tranh, duø chæ bò thay theá 5%, nhöng seõ taêng gaáp ñoâi taùc duïng döôïc lyù,
gaây nguy cô xuaát huyeát. Sulfamide haï ñöôøng huyeát cuõng bò aspirine thay
theá vò trí gaén keát, taïo ra nguy cô haï ñöôøng huyeát, aspirine coøn thay theá vò
trí gaén keát cuûa methotrexate, laøm taêng ñoäc tính cuûa methotrexate.
- Cuøng töông töï nhö vaäy, caùc chaát noäi sinh bò Sulfamide khaùng sinh
thay theá vò trí gaén keát treân proteine huyeát töông, phoùng thích bilirubine töï
do, neân deã gaây vaøng da.
- Daïng gaén keát vôùi proteine trong huyeát töông raát öa lipide laøm taêng
tính hoøa tan cuûa thuoác.
Khi caùc proteine trong huyeát töông ñaõ baõo hoøa, thì noàng ñoä cuûa thuoác
daïng töï do seõ taêng leân ñoät ngoät.

4.2. GIAI ÑOÏAN MOÂ

Laø giai ñoïan töø maùu thuoác ñöôïc phaân phoái vaøo caùc moâ khaùc, tröø hai
moâ ñaëc bieät : naõo vaø nhau. Söï phaân phoái naøy tuøy thuoäc vaøo 3 yeáu toá :
Töôùi maùu vaøo moâ – phaân boå maïch maùu
Š Moâ ñöôïc töôùi nhieàu maùu, thuoác seõ ñöôïc phaân phoái ñeán nhieàu hôn.
Tuøy möùc ñoä ñöôïc töôùi maùu, ngöôøi ta chia caùc moâ ñöôïc töôùi maùu vaøo 3
ngaên.
- Ngaên I : huyeát töông
- Ngaên II : nhöõng cô quan giaøu maïch maùu : tim, phoåi, thaän, gan, naõo,
tuyeán noäi tieát.
- Ngaên III : nhöõng cô quan ít maïch maùu : trung bình nhö da, cô, ít nhö
xöông, raêng, gaân, daây chaèng vaø raát ít nhö moâ môõ (tính öa lipide quan troïng
hôn ñoä töôùi maùu trong gaén keát thuoác )

II I III
Cô quan nhieàu maùu Cô quan ít maùu
(tim, phoåi, gan, thaän, Huyeát töông (teá baøo môõ, xöông,
naõo raêng, gaân, suïn)
HÌNH TRANG 42

29
 Söï tieán trieån theo thôøi gian cuûa noàng ñoä thuoác (C) trong caùc ngaên cuûa
cô theå : ñaây laø heä thoáng coù 3 ngaên I, II, III.

Theå tích phaân phoái beà maët – vd

(volume apparent de distribution)
Theå tích phaân phoái beà maët Vd, laø moät theå tích töôûng töôïng. Theo ñoù,
thuoác phaân phoái ñeå cuøng coù moät noàng ñoä baèng noàng ñoä thuoác coù trong
huyeát töông. Theå tich phaân phoái beà maët baèng tyû soá giöõa toång löôïng thuoác
coù trong cô theå vaø noàng ñoä thuoác trong huyeát töông ôû cuøng thôøi ñieåm.
Vd = Q/C p

Q = Toång löôïng thuoác

C p = Noàng ñoä thuoác trong huyeát töông (L/Kg, mg/L)
Soá löôïng Q trong cô theå chæ ñöôïc bieát cuøng luùc vôùi noàng ñoä C p duy
nhaát ôû thôøi ñieåm : cuoái luùc ñieàu trò baèng caùch tieâm tónh maïch (IV) ôû lieàu
lôùn (ôû nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau sau ñoù, khoâng theå tính ñöôïc, vì khoâng
theå tính ra toång löôïng thuoác ñaõ ñöôïc chuyeån hoùa vaø thaûi tröø). Theå tích phaân
phoái cuûa moät soá chaát coù theå töông ñöông vôùi :
™ Theå tích cuûa huyeát töông . Vd = 0,06 L/Kg (Heparine)
™ Hoaëc theå tích cuûa dòch ngoïai baøo. Vd = 0,2 L/Kg (inuline,
mannitol).
™ Hoaëc theå tích nöôùc toång coäng cuûa cô theå . Vd = 0,6 L/Kg
(eùthanol, phenazone, nöôùc naëng D 2 O)
Theå tích phaân phoái lôùn, coù yù nghóa laø thuoác coù aùi tính maïnh ñoái vôùi moâ
noùi chung hoaëc coù aùi tính maïnh ñoái vôùi moät soá moâ khaùc chuyeân bieät.

AÙi tính cuûa proteine – moâ ñoái vôùi thuoác

Š ÔÛ moãi moâ, coù söï caân baèng aùi tính töông ñoái, giöõa proteine trong
huyeát töông vaø proteine cuûa moâ ñoái vôùi thuoác.
Ví duï : digitaline tuy coù tyû leä gaén keát cao vôùi proteine trong huyeát
töông (90%), nhöng vaãn thích gaén vôùi proteine ôû moâ cô tim.
Š Neáu aùi tính cuûa thuoác ñoái vôùi proteine – moâ aùi tính cuûa thuoác ñoái vôùi
proteine – huyeát töông, thì thuoác seõ ñöôïc phaân phoái nhanh cho moâ. Tröôøng
hôïp ngöôïc laïi, söï phaân phoái thuoác seõ chaäm vaø thaûi tröø ra ngoøai.
Š Khi thuoác gaén keát leân proteine cuûa moâ :

30
 ™ Proteine aáy coù receptor cho hieäu öùng döôïc lyù
™ Proteine aáy chæ laø nôi tieáp nhaän (acceptor) khoâng cho hieäu öùng
döôïc lyù maø ñoù coù theå laø nôi döï tröõ.
™ Proteine aáy laø enzymes cho dò hoùa thuoác

Moät soá thuoác coù tính höôùng tôùi (Tropisme)

ñaëc bieät ñoái vôùi moät soá moâ

Thuoác Höôùng tôùi caùc moâ

Iode Tuyeán giaùp

Griseofulvine Moùng tay, chaân

Chloroquine Khôùp cuûa beänh nhaân Nôi nghieân cöùu

veá taùc
Curares vieâm khôùp ñoäng döôïc
lyù
Tetracycline Taám ñoäng thaàn kinh cô

Phenothiazine Raêng, suïn, khôùp

Aminodarone Melamine cuûa maét da Nôi nghieân cöùu

veà taùc
Arsenic Duïng phuï
Thaän

Da, loâng

Hieän töôïng taùi phaân phoái

Hieän töôïng taùi phaân phoái thuoác raát bieán ñoåi : Thiopental phaân phoái raát
nhanh, coøn löu giöõ thuoác laïi raát chaäm (Thesaurismose). Tyû leä gaén keát vôùi

31
proteine trong huyeát töông cuûa thiopental (Nesdonal®, Pentothal®) laø
65%, daïng ion hoùa trong maùu = 61%, neân thaámvaøo maùu, leân naõo, taùc ñoäng
gaây meâ raát nhanh.. sau ñoù thuoác ñöôïc taùi phaân phoái vaøo cô vaø moâ môõ trong
voøng vaøi phuùt (trong 30 phuùt, naõo maát 90% noàng ñoä Thiopental ban ñaàu)
hieäu öùng gaây meâ seõ giaûm vaø maát haún trong voøng 30 phuùt. Luùc naøy, neáu
tieáp tuïc tieâm Thiopental, seõ daãn ñeán baûo hoøa ôû naõo vaø ngoä ñoäc, vì khoâng
theå taùi haáp thu ñöôïc nöõa.

4.3. THUOÁC KHUEÁCH TAÙN QUA CAÙC HAØNG RAØO NGAÊN CAÛN

Š Ñaëc bieät, coù moät soá thuoác khoâng qua ñöôïc caùc haøng raøo caûn ñeå deán
naõo vaø nhau thai.
Š Haøng raøo maùu – naõo bao goàm :
™ Caùc mao quaûn, goàm nhöõng teá baøo noäi maïc gheùp khít maø thuoác
phaûi vöôït qua (tan trong lipide, khueách taøn thuï ñoäng, hay chuyeân
chôû chuû ñoäng).
™ Maøng neàn
™ Lôùp teá baøo hình sao coù nhieàu khe hôû
Š Haøng raøo maùu naõo vaãn coù chuyeån hoùa thuoác : Ví duï : teá baøo hình sao
chöùa DOPA, men decarboxylase ôû ñoù chuyeån DOPA thaønh Dopamine.
Š Ñaùm roái maøng maïch, cuõng coù theå thaûi tröø thuoác (INH).
Š Luùc sô sinh, haøng raøo maùu naõo chöa hoøan chænh, bilirubine töï do xaâm
nhaäp vaøo nhaân xaùm trung öông, gaây vaøng da nhaân (Icteørenucleùaire)
Š Nhöõng yeáu toá quyeát ñònh ñeå cho thuoác qua haøng raøo maùu – naõo :
™ Ñoä hoøa tan trong lipide +++ (vì naõo laø moâ giaøu lipide)
™ Löôïng phaân töû nhoû
™ Ñoä ion hoùa yeáu trong huyeát töông
™ Moái noái loõng leõo vôùi proteines
Š Haøng raøo maùu naõo khoâng thaám caùc thuoác
™ Gaén keát vôùi proteine
™ Ions
™ Daïng thuoác tan hoøan toøan trong nöôùc
Š Haäu quaû thuoác thaám vaøo naõo :
™ Nhöõng thuoác thaám vaøo naõo nhanh laø thuoác deã tan trong lipide :
Barbiturates, benzodiazepines, thiopental, methaqualone.
™ Catecholamines bò ion hoùa ôû pH huyeát töông, khoâng qua ñöôïc
haøng raøo maùu –naõo. Nhöng Dopamine, nor-adrenaline vaø GABA
(Gamma-amino-butirique-acide) laïi ñöôïc toång hôïp ngay taïi naõo

32
 (tröø acide amine : phenylalamine, acide glutamique do thaám töø
maùu vaøo).
™ Atropine (amine baäc 3), qua ñöôïc haøng raøo maùu-naõo, neân coù theå
gaây aûo giaùc atropinique; trong luùc ñoù methyl-atropine coù khaû
naêng ion hoùa hôn, thì khoâng qua ñöôïc haøng raøo maùu-naõo
(Buscopan®).
™ ÔÛ nhöõng treû sinh non hoaëc sô sinh, do caáu truùc haøng raøo maùu-
naõo cuûa caùc chaùu chöa hoøan chænh, khi söû duïng nhöõng thuoác
(ngay caû bilirubine nöõa) coù theå qua haøng raøo maùu-naõo, gaây vaøng
da do tan huyeát
™ Trong ñieàu trò vieâm maøng naõo, neân choïn duøng nhöõng loïai khaùng
sinh coù theå qua haøng raøo maùu-naõo (Sulfamides,
Chlorampheùnicol, Colimycine), ngay caû tieâm vaøo tuûy soáng (IR).
™ Moät soá tình traïng beänh lyù, laøm cho haøng raøo maùu-naõo trôû neân deã
thaám hôn (vieâm maøng naõo, cao huyeát aùp naëng, thieáu maùu naõo
cuïc boä, hoân meâ keøm theo nhieãm toan acidose).
™ Penicilline G tieâm baép (IM) qua haøng raøo maùu- naõo co theå gaây
co giaät ñoäng kinh.
™ Aldomet® qua ñöôïc haøng raøo maùu-naõo, kích thích Receptor α 2 ôû
trung öông gaây luù laãn (confusion)
™ Clonidine kích thích Receptor α 2 ôû trung öông gaây haï huyeát aùp,
nhöng neáu khoâng qua ñöôïc haøng raøo maùu naõo, chonidine seõ laø
chaát kích thích Receptor α 2 ngoïai bieân, gaây co maïch taêng huyeát
aùp
™ Nhöõng chaát phong toûa β ( β bloquants), qua ñöôïc haøng raøo maùu
naõo, gaây neân hieän töôïng moäng du (Onirisme)

Haøng raøo nhau thai

(barriere foeto-placentaire)
Š Thuoác qua nhau thai, chuû yeáu baèng khueách taùn. Thöïc ra ôû ñaây nhö
moät traïm trung chuyeån (intermeùdiaire de transfert), caá truùc khoái soang
maïch maùu, cho pheùp nhieàu cô cheá thoâng qua.
Š Khueách taùn thuï ñoäng cho caùc chaát tan trong lipide nhö khí gaây meâ
(N 2 O, Halothane, Cyclopropane), thiopental
Š Chuyeân chôû chuû ñoäng cho caùc acide amine (histidine), ion Ca + + ,
Mg + + .
Š Khueách taùn giaûn dò cho glucose.

33
 Š AÅm baøo (huyeát töông cuûa meï)
Š Thöïc baøo : Khi mang thai, söï thaám caùc chaát töø soang maùu sang mao
maïch (nhöõng mao maïch naøy ôû nhung mao cuûa thai vaø taém mình trong
soang maùu), seõ taêng leân.
ŠNhöõng chaát tan trong nöôùc coù trong löôïng phaân töû treân 1000
(dextran), NH 4 (nhö Gleùamine, Neùostigmine) thöïc teá khoâng qua ñöôïc haøng
raøo nhau thai.
Š Taát caû nhöõng thuoác qua ñöôïc haøng raøo nhau thai, ñeàu gaây ít nhieàu
nguy hieåm cho thai nhi. Ñaùng chuù yù laø nhöõng thuoác Sulfamides,
tetraciclines, morphine, phenobarbitales
Š Nhau coøn thieáu khaù nhieàu men (Cholinesterase, MAO, Hydrolase …)
ñeå phaân huûy thuoác, nhôø ñoù coù phaàn haïn cheá, ngaên chaën taùc ñoäng cuûa thuoác
leân thai nhi.

V. CHUYEÅN HOÙA THUOÁC

5.1. MUÏC ÑÍCH CUÛA SÖÏ CHUYEÅN HOÙA

Š Bieán nhöõng chaát tan trong lipides, khoâng theå thaûi tröø tröïc tieáp, thaønh
nhöõng chaát tan ñöôïc trong nöôùc, deã daøng cho thaûi tröø qua nöôùc tieåu vôùi moät
löôïng nhieàu nhaát. (Caùc thuoác khöû truøng nöôùc tieåu, aminosides).
Š Ñeå cho nhöõng chaát chuyeån hoùa coù theå hoïat ñoäng maïnh hôn :
™ α methyl dopa > α methyl nor-adrenaline (Haï huyeát aùp)
™ DOPA Dopamine® (choáng Parkinson)
™ Imipramine Desmethyl imipramine (choáng traàm caûm)
™ Phenylbutazone Oxy phenylbutazone (khaùng
vieâm)
™ Benzodiazepine Oxazepam (an thaàn, gaây nguû)
™ Phenacetine Paracetamol (haï nhieät)
Š Laøm cho ña soá caùc thuoác trôû neân voâ hoïat:
™ Chlopromazine ≥ 30 chaát chuyeån hoùa
™ Thalidomide 100 chaát chuyeån hoùa
5.2.NÔI THÖÏC HIEÄN CHUYEÅN HOÙA SINH HOÏC :
Š GAN : Bôûi caùc Enzymes cuûa vi theå (Cytochrome P450) hay enzyme
cuûa baøo töông.
Š NAÕO : L-DOPA Dopamine (do DOPA Decarboxylase)
Š OÁNG TIEÂU HOÙA : Bôûi caùc enzymes : Proteùase, lipase, vaø vi truøng
ñöôøng ruoät.
Š HUYEÁT THANH MAÙU : bôûi esterase

34
 (Proparacetamol Paracetamol; Aspirine a.
salicylique)
Š NHAU :
Š THAÄN : Vitamine D
Š PHOÅI : Prostaglandines (PG)

5.3. SÔ ÑOÀ CHUYEÅN HOÙA SINH HOÏC :

Chuyeån hoùa sinh hoïc traûi qua 2 pha : pha I vaø pha II
PHA I PHA II
Goàm caùc phaûn öùng Goàm caùc phaûn öùng keát hôïp vôùi :
o Oxy hoùa o Acide glycuronique
o Khöû o H 2 SO4
o Thuûy phaân o Acide amine
o Khöû carbone (C) o Methyl hoùa
Haáp thu chuyeån hoùa sinh hoïc Thaûi
tröø Pha I Pha II

B A
B
A Chaát chuyeån hoùa C C
D

Tan trong Lipide Tan trong

nöôùc
B : Hoïat ñoäng hay khoâng hoïat ñoäng
C, D : Voâ hoïat

5.4. CÔ CHEÁ CHUYEÅN HOÙA SINH HOÏC :

Š PHA I :
Š Oxy hoùa :laø phaûn öùng chung nhaát ñöôïc xöû duïng ñeå bieán ñoåi caùc chaát
höõu cô nhö
™ Oxyd hoùa : Alcool, aldehydes, nhoùm alkyl vaø Sulfidryl
™ Hydroxy hoùa caùc voøng
™ Khöû alkyl-oxyde hoùa

35
 ™ Khöû halogeøne
Š Ña soá phaûn öùng oxy hoùa ñöôïc caùc enzymes cuûa vi theå gan, nhaát laø
Cytochrome P 450 xuùc taùc, deå sinh thaønh nhöõng daãn xuaát coù hydroxyde (OH)
Ví duï : Phenobarbital p OH-phenobarbital.
Š Moät caùch toång quaùt phaûn öùng oxy hoùa do Cytochrome P 450 xaûy ra
nhö sau :
HÌNH TRANG 50

Š Nhöõng Enzymes khaùc khoâng phaûi cuûa vi theå gan

Ví duï : - MAO trong caùc ti theå : Oxyde hoùa caùc Catecholamines,
ethanol aldehyde acide
- Peroxidases, dehydrogenases, prostaglandine synthetase …
Š Khöû : nhoùm nitrogene
™ Protonsil Sulfamide
™ Sous nitrate de bismuth daãn xuaát nitrite (ñoäc ñoái
vôùi treû em)
™ Cortisone hydrocortisone
™ Sulindac daãn xuaát disulfure coù hoïat tính choáng
vieâm
Š Thuûy phaân :
Penicilline G bò dòch vò (HCl) thuûy phaân
Acetyl Choline bò cholinesterase thuûy phaân
Insuline, ACTH, bò Protease thuûy phaân
Š Khöû nhoùm Carboxyl (-COOH) : L.DOPA, bò khöû carboxyl bôûi
Dopadecarboxylase Dopamine
Š PHA II
Nhöõng phaûn öùng thuoäc pha II, bieåu loä ñaëc tính rieâng cuûa loïai (espece).
ÔÛ ngöôøi laø phaûn öùng lieân keát vôùi acide glycuronique, H 2 SO4 , glycine. Duø
vôùi chaát naøo, thuoác sau khi lieân keát seõ trôû thaønh daãn xuaát voâ hoïat veà sinh
lyù vaø ñeå tan trong nöôùc hôn, ñeå thaûi tröø qua thaän.
- Keát hôïp vôùi acide glycuronique taïo hôïp chaát glycuro-hôïp (aspirine).
- Keát hôïp vôùi acide sulfurique taïo hôïp chaát sulfo- hôïp (steroides)

36
 - Acide amines maø glycine laø chuû yeáu, deã keát hôïp vôùi acide thôm vaø
acide maïch thaúng (acide Salicylique acide Salicylurique).
- Keát hôïp vôùi acide acetique taïo thaønh daãn xuaát acetyl (aceùtyl hoùa) voâ
hoïat (coù xuùc taùc cuûa acetyl transferase vaø coenzyme A)
Ví duï : Caùc daãn xuaát cuûa aniline, Sulfamides, INH vaø
aminophenazone.
- Keát hôïp methyl hoùa :
Methyl hoùa caùc nhoùm -OH, -SH, -NH, -NH 2 cuûa thuoác.

COMT
Ví duï : Nor-adrenaline Metha-nor-adrenaline
(COMT = Catechol-O-methyl-transferase)
Š Toùm laïi : Taát caû caùc phaûn öùng chuyeån hoùa thuoác, coù ñuû moïi ñaëc
tính cuûa nhöõng phaûn öùng enzymes :
- Chuyeân bieät : Nhieàu tieåu loïai cuûa cytochrome P 450 , töông öùng vôùi
caùc cô chaát khaùc nhau.
- Deå baûo hoøa : trong caùc tröôøng hôïp quaù lieàu, luoân luoân coù söï baûo hoøa,
tuy nhieân ñoâi khi cuõng coù tình traïng baûo hoøa trong ñieàu trò (Phenytoine,
Verapamil), do söï chuyeån hoùa leä thuoäc vaøo lieàu thuoác. Tröôøng hôïp naøy chæ
taêng moät lieàu thuoác nhoû cuõng seõ laøm taêng noàng ñoä raát lôùn cuûa thuoác aáy.

5.5.NHÖÕNG YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG TOÁC ÑOÄ CHUYEÅN HOÙA

Loøai ñoäng vaät

Coù söï khaùc nhau veà toác ñoä chuyeån hoùa giöõa con ngöôøi vaø thuù vaät neân
thôøi gian taùc ñoäng cuûa thuoác cuõng khaùc nhau giöõa chuùng.
Ví duï : Cuøng moät lieàu Peùthidine, ôû ngöôøi hieäu öùng duy trì töø 3- 4 giôø,
nhöng ôû choù ngaén hôn. Pethidine, moãi giôø, khoûang 20% ñöôïc chuyeån hoùa
trong cô theå con ngöôøi, nhöng ôû choù coù ñeá 90%

Tuoåi
Š ÔÛ treû sô sinh vaø sinh non : chöa ñuû enzymes ñeå xuùc taùc phaûn öùng keát
hôïp. Neân bilirubine töï do khoâng keát hôïp ñuû vôùi caùc acide glycuronique neân
gaây vaøng da, chloramphenicol cuõng vaäy, noàng ñoä chloramphenicol töï do
khoâng keát hôïp ñuû. Do chöùc naêng naøy cuûa caùc chaùu chöa hoøan bò, neân raát
deã gaây ngoä ñoäc
Š ÔÛ ngöôøi giaø caû : thöôøng do aûnh höôûng cuûa suy chöùc naêng Gan-Thaän.

37
 Phaùi tính
Ít bò aûnh höôûng, nhöng khi coù mang thai, söï keát hôïp vôùi acide
glycuronique bò giaûm

Di truyeàn
Š ÔÛ moät soá ngöôøi do di truyeàn geøne, neân toác ñoä chuyeån hoùa thuoác coù
theå nhanh hoaëc chaäm.
Ví duï : Moät soá ngöôøi, ñöôïc cho cholinesteraes khoâng ñieån hình vaøo
huyeát töông, thaáy coù hieän töôïng thuûy phaân suxamethonium chaäm hôn
cholinesterase bình thöôøng
Š Moät soá ngöôøi aceùtyl hoùa INH chaäm, nguy cô tích luûy thuoác lôùn, seõ
gaây nguy hieåm. Trong luùc ñoù coù moät soá ngöôøi aceùtyl hoùa INH laïi raát
nhanh, neân hieäu öùng maát nhanh. Caàn xem xeùt ñieàu chænh lieàu thuoác cho 2
loïai ngöôøi keå treân.
Š Coù hai nhoùm ngöôøi hydroxyl hoùa nhanh vaø chaäm ñoái vôùi moät soá
thuoác tæ nhö debrisoquine, mephenytoine, perhexilline.

Tình traïng bònh lyù

Beänh lyù cuõng laõm bieán ñoåi hoïat tính enzymes cuûa gan, hoaëc huûy teá
baøo gan, neân laøm giaûm toác ñoä chuyeån hoùa thuoác.

Caûm öùng enzymes

Š Caûm öùng enzymes (Indution enzymatique) lieân quan ñeán loïai
Isoenzyme cuûacytochrome P 450 . Söï caûm öùng naøy caàn coù thôøi gian tieáp xuùc
vôùi thuoác. Ñeå baûo hoøa hoaëc cho phaûn öùng thuaän nghòch khi ngöøng thuoác.
Coù 2 loïai caûm öùng :
- Töï caûm öùng (auto induction) : Thuoác kích thích chuyeån hoùa cuûa chính
noù. Neân caàn taêng daàn lieàu löôïng (chlor-promazine, meprobamte,
phenobarbital, tolbutamide, chlordiazepoxide, dyphenylhyd-antoine,
warfarine)
- Dò caûm öùng (hetero-induction) : Thuoác kích thích söï chuyeån hoùa cuûa
thuoác khaùc. Caàn taêng daàn lieàu löôïng cuûa thuoác khaùc ñoù (rifamycine, thuoác
ngöøa thai loïai uoáng, phenobarbital, diphenylhyd-antoine, griseofulvine …
thöôøng gaây caûm öùng vôùi thuoác khaùc). Thuoác laù vaø röôïu duøng laâu ngaøy,
cuõng laø chaát gaây caûm öùng enzymes

ÖÙc cheá enzymes

38
 Ngöôïc laïi hieän töôïng caûm öùng, öùc cheá enzymes laøm taêng baùn huûy t 1 / 2
vaø taïo nguy cô tích luõy thuoác.
Ví duï : Nhöõng öùc cheá enzymes nhö : T.A.O, IMAO, cimetidine,
Allopurinol.

Söï caïnh tranh deå voâ hoïat hoùa cuûa hai thuoác
treân cuøng moät heä enzymes

Ví duï : Methanol Formol ñoäc

Dehydrogenase

Ethanol Acetaldehyde
Neân coù theå cho ethanol ñeå giaûi ñoäc methanol.

5.6. TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA CHUYEÅN HOÙA THUOÁC TRONG

ÑIEÀU TRÒ
Š Quyeát ñònh ñöôøng cho thuoác vaøo cô theå :
Ví duï : Nhöõng thuoác bò dòch vò phaù huûy, hoaëc phaûi chòu söï chuyeån hoùa
khi qua gan (propranolol, isoprenaline, trinitrine …) coù theå choïn ñöôøng ñöa
thuoác khaùc, coøn neáu uoáng coù theå taêng lieàu.
Š Quyeát ñònh lieàu löôïng:
Toác ñoä chuyeån hoùa thaønh chaát voâ hoïat nhanh hay chaäm, laø caên cöù
tham khaûo ñeå quyeát ñònh lieàu löôïng, soá laàn cho thuoác moãi ngaøy, hoaëc löu
löôïng tieâm truyeàn tónh maïch.
Š Thay ñoåi chuyeån hoùa cuûa moät thuoác, baèng caùch cho moät thuoác
khaùc tröôùc, hay ñoàng thôøi vôùi thuoác aáy, ñeå gaây ra söï taêng cöôøng hay ñoái
khaùng thuoác.
VI. THAÛI TRÖØ THUOÁC
Chæ coù thuoác trong huyeát töông (ngaên maïch maùu) ñöôïc thanh thaûi khi
ñi qua moät cô quan (gan – thaän).
6.1. THAÛI TRÖØ ÔÛ THAÄN :
Thaän thaûi tröø thuoác baèng 3 cô cheá sau : loïc ôû caàu thaän, baøi tieát chuû
ñoäng ôû oáng thaän vaø taùi haáp thu thuï ñoäng ôû oáng thaän
Š Loïc ôû caàu thaän :

39
 - Phaân töû coù kích thöôùc ≥ 8 mm, nhöõng phaân töû gaén keát vôùi proteine
huyeát töông vaø nhöõng phaân töû thuoác quaù lôùn khoâng theå qua thaän baèng cô
cheá loïc,(coù theå qua baèng khueách taùn thuï ñoäng).
- Moät soá chaát khoâng ñöôïc taùi haáp thu, cuõng khoâng ñöôïc thaûi tröø nhö
inuline, mannitol (ngoïai sinh) vaø Creatinine (noäi sinh), ñöôïc duøng ñeå ñònh
löôïng heä soá thanh thaûi cuûa caàu thaän (130 ml/phuùt).
Š Baøi tieát chuû ñoäng ôû oáng thaän :
- Nhôø caùc heä thoáng chuyeân chôû, oáng thaän coù theå baøi tieát moät soá chaát
nhö penicilline G vaø moät soá Cephalosporines. Nhöng söï baøi tieát naøybò öùc
cheá bôûi probenecide, neân laøm giaûm thaûi caùc chaát treân
Š Taùi haáp thu thuï ñoäng ôû oáng thaän :
- Thöôøng caùc heä thoáng chuyeân chôû theo hai chieàu : thaûi ra loøng oáng
thaän vaø taùi haáp thu chuû ñoäng trôû vaøo (acide urique). Daïng thuoác khoâng ion
hoùa ñöôïc taùi haáp thu ôû oáng thaän gaàn vaø xa bôûi cô cheá khueách taùn thuï ñoäng ,
tæ leä vôùi ñoä tan trong lipides cuûa daïng khoâng ion hoùa, coù tuøy thuoäc vaøo pH
cuûa nöôùc tieåu.
Ví duï :
™ Noä ñoäc Barbiturates ñieàu trò baèng NaHNO 3 , kieàm hoùa nöôùc
tieåu, taêng thaûi tröø (aspirine cuõng vaäy vì mang tính acide)
™ Ngoä ñoäc Amphetamine, coù theå acide hoùa nöôùc tieåu baèng NH 4 Cl
ñeå taêng thaûi tröø
Š Haäu quaû toång quaùt :
- Moät thuoác, noùi chung coù theå chòu nhieàu taùc ñoäng thaûi tröø. Thuoác coù
theå töông taùc vôùi caùc chaát noäi sinh ôû thaän. Ví duï : aspirine,
phenylbutazone, thuoác lôïi tieåu thiazides ôû lieàu thaáp ngaên chaën oáng thaän
baøi tieát acide urique, gaây côn goutte. Nhöng ôû lieàu cao laïi ngaên chaën oáng
thaän taùi haáp thu acide urique, ñöa ñeán tình traïng tieåu tieän ra acide urique
(effet uricosuriqua) keøm theo côn ñau quaën thaän do soûi urate.
- Thuoác coù theå töông taùc vôùi caùc chaát khaùc nöõa. Ví duï : Probenecide
laøm chaäm baøi thaûi Pennicilline qua ñöôøng nieäu vaø furosemide laøm chaäm
baøi thaûi lithium.
- suy thaän keøm theo tích luõy thuoác, ñoäc tính thuoác coù nguy cô taêng cao.
Vaäy vieäc choïn lieàu thuoác sao cho beänh nhaân thích nghi vôùi heä soá thanh
thaûi creatinine.
- Coù hai khaû naêng :
™ Giaûm lieàu, giöõ ñuùng khoûang caùch giöõa caùc laàn cho thuoác.

40
 ™ Khoâng giaûm lieàu maø keùo daøi khoûang caùch giöõa caùc laàn cho
thuoác
6.2. THAÛI TRÖØ NGOØAI THAÄN
Š Maät:
- Thuoác ñöôïc thu hoài veà gan vaø baøi tieát qua maät. Söï chuyeån ñoäng ñoù
theo cô cheá chuyeân chôû chuû ñoäng.
- Nhöõng chaát ñöôïc baøi thaûi qua maät chính , goàm : Digitaline, rifampine,
ampicilline, acide maät, cholesterol, d-tubocurarine.
- Moät soá thuoác phaûi qua cchu trình ruoät-gan, seõ keùo daøi theâm thôøi gian
naùn laïi trong cô theå nhö : digitaline, morphine, chloramphenicol.
Š Heä quaû :
- Ñeå ñieàu trò nhieãm truøng ñöôøng maät, ngöôøi ta choïn duøng nhöõng loïai
khaùng sinh baøi thaûi qua maät : ampicilline, tetracycline, moät soá sulfamides
vaø rifampicine.
- Novobiocine caïnh tranh vôùibilirubine ñeå ñöôïc chuyeân chôû chuû ñoäng
töø maùu vaøo gan, bilirubine töï do taêng, gaây vaøng da.
- Neáu bò taét ñöôøng daãn maät, nhöõng thuoác baøi thaûi qua maät seõ öù laïi, coù
theå gaây ñoäc (rifampicine).
Š Tuyeán nöôùc boït : Spirammycine, morphine, alcaloides khaùc, kim
loïai naëng (Hg, Bi) vaø amphetamine, laø nhöõng thuoác ñöôïc baøi thaûi qua
tuyeán nöôùc boït, neân thöôøng gaây söng nöôùu raêng (hypertropie gingivale).
- Ñeå lôïi duïng ñieåm naøy, ngöôøi ta truy tìm daáu veát cuûa caùc chaát kích
thích (doping), (cuõng nhö morphine strychnine) vì doping tieát ra töø tuyeán
nöôùc boït
- Neân duøng spiramycine trong ñieàu trò vieâm hoïng
Š Phaân : Caùc thuoác khaùng sinh vaø sulfamide cho qua ñöôøng ruoät
(Neomycine, ganidan), cuõng nhö nhöõng chaát baøi thaûi qua maät maø khoâng
ñöôïc taùi haáp thu qua oáng tieâu hoùa, ñeàu ñöôïc baøi thaûi qua phaân.
Š Söõa meï : Haàu heát caùc thuoác ñeàu khueách taùn trong söûa meï.
Š Moà hoâi : Iodura, bromure, chì, arsenic, thuûy ngaân, quinine, moät soá
khaùng sinh, sulfamides, ñöôïc thaûi tröø theo moà hoâi.
ŠPhoåi : Chaát khí, dung dòch boác hôi, nhaát laø caùc chaát gaây meâ vaø röôïu,
baøi thaûi qua phoåi. Ví duï : röôïu, eucalyptol, camphre (tinh daàu) halothane
N 2 O v..v.
6.3. SÖ COÁ ÑÒNH LAÂU DAØI CUÛA MOÄT SOÁ THUOÁC TRONG CÔ
THEÅ (Pharmaco-theùsaveis-mose)

41
 Š Caùc muoái vaøng, polyvinylpyrolidone treân heä voõng moâ.
Š Arsenic treân da vaø loâng.
Š Iode vaø caùc daãn xuaát coù Iode treân tuyeán giaùp.
Š Tetracyclines treân xöông vaø raêng ñang hình thaønh
Š Chaát dieät coân truøng (DDT) treân moâ môõ
Š Methotrexate treân gan.
Š Muoái Ca 2+ treân thaän (hoäi chöùng Burnet)
Š Phenytoine treân thaàn kinh trung öông
VII. NHÖÕNG THOÂNG SOÁ DÖÔÏC ÑOÄNG HOÏC.
Nhöõng thoâng soá döôï ñoäng hoïc, ñöôïc tính toùan töø nhöõng noàng ñoä thuoác
coù trong huyeát töông vaø nöôùc tieåu. Noù giuùp ta ñieàu chænh ñöôïc löôïng
(Posologie) cho ñoái vôùi töøng beänh traïng cuûa beänh nhaân.
7.1. CHO MOÄT LIEÀU THUOÁC TIEÂM NHANH QUA ÑÖÔØNG TÓNH
MAÏCH (IV)
Š Thuoác phaân phoái trong moät ngaên trung öông : Maùu

C = Ctp × e− ke×t o × ( − ke × t )
t t to
p
o
O log C = log C
p p

- C tp = (thuoác)/huyeát töông ôû thôøi ñieåm t

- Ct o
o = (thuoác)/ huyeát töông ôû thôøi ñieåm t o (ngay sau khi tieâm tónh
p
maïch).
- k e = Haèng soá thaûi tröø
- e = Heä soá ly trích thuoác Log C tp

100
50

10 AUC
1
α
t 12

+ ÔÛ thôøi ñieåm t = t 12
0,693 0,693
+ ke = t 12 = log2 = ke × t 12
t 12 ke

42
 + t 12 laø thôøi gian baùn huûy trong huyeát töông : Ñoù laø thôøi gian Cp ôû t o
giaûm ñi ½ ñöa ñeán C 12 öùng vôùi t 12
+ Thuoác phaân phoái trong hai ngaên (trung öông vaø ngoïai bieân.

= A × e −αt + B × e − β
t t
c p

α
β

+ A = (Thuoác)/huyeát töông, ban daàu cuûa pha phaân phoái.

+ B = (thuoác)/ huyeát töông, ban ñaàu cuûa pha thaûi tröø.
+ α = Ñoä doác öùng vôùi pha phaân phoái
+ β = Ñoä doác öùng vôùi pha thaûi tröø.
Š Moãi pha öùng vôùi : Thôøi gian baùn huûy öùng vôùi pha phaân phoái
Thôøi gian baùn huûy öùng vôùi pha thaûi tröø
Š Chæ coù baùn huûy cuûa pha thaûi tröø ñöôïc bieåu dieãn baèng t 12 vì thôøi gain
baùn huûy cuûa phaân phoái ñaõ coù thaûi tröø.

7.2. CHO MOÄT LIEÀU DUY NHAÁT QUA ÑÖÔØNG MIEÄNG:

Thuoác töø oáng tieâu hoùa ñöôïc haáp thu vaøo maùu : vaän toác haáp thu > vaän
toác thaûi tröø c p taêng daàn c ñeå ñaït ñeán noàng ñoä ñænh trong huyeát töông
t

(Cmax). Luùc naøy vaän toác haáp thu = vaän toác thaûi tröø vaø sau ñoù, vaän toác thaûi
tröø > vaän toác haáp thu c p giaûm daàn d
t

- SSC Surface sous la courbe = AUC. Tích phaân noàng ñoä thuoác trong
huyeát töông töø 0 voâ cöïc.

43
7.3. THEÅ TÍCH PHAÂN PHOÁI BEÀ MAËT (VD) :

Š Vd laø theå tích lyù thuyeát töôûng töôïng, trong ñoù moät löôïng (Q) cuûa moät
thuoác phaân taùn ñoàng nhaát vaø coù noàng ñoä baèng noàng ñoä thuoác ñoù trong
huyeát töông ôû cuøng moät thôøi ñieåm
Qt
Vd =
Ct

Š Khi tieâm nhanh vaøo tónh maïch moät löôïng thuoác Q roài ño noàng ñoä
thuoác trong huyeát töông nhieàu laàn ôû nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau seõ veõ
ñöôïc ñöôøng bieåu dieãn Cp theo thôøi gian L.

- Co öùng vôùi t = 0
- C 12 öùng vôùi t 12
- ÔÛ Co noàng ñoä ñænh toái ña, ngay sau khi tieâm vaøo tónh maïch (IV) moät
löôïng Qo

44
 Qt Qo
Š Theå tích phaân phoái ôû thôøi ñieåm t = 0 Vd = =
Ct Co
Š Vd nhoû hôn (~ 6L) thì noàng ñoä thuoác chæ ôû quanh quaãn trong huyeát
töông.
Š Vd lôùn hôn (~ 6L) thuoác phaân phoái ñeán caùc moâ vaø cô (thuoác)/moâ >
(thuoác)/ huyeát töông.
7.4. HEÄ SOÁ THANH THAÛI TOÅNG COÄNG (CL).
CL :Toång theå tích huyeát töông, ñöôïc thaûi tröø ra khoûi cô theå trong moät
ñôn vò thôøi gian .
Coù 2 coâng thöùc tính Cl :
Š Töø ñöôøng bieåu hieän Cp theo t : Cl = Vd × Ke → t 12 → Ke → Cl

Š Töø dieän tích döôùi ñöôøng bieåu dieãn AUC (SSC) theo thôøi gian (t)
Töø löôïng thuoác Q cho vaøo cô theå ñeå tìm Cl
Q
CL = AUC

7.5. ÑOÄ KHAÛ DUÏNG SINH HOÏC :

Dieãn taû ñoàng thôøi veà toác ñoä vaø cöôøng ñoä cuûa moät hoïat chaá ñi vaøo
trong maùu.
Š Ñoä khaû duïng sinh hoïc tuyeät ñoái (F1) : Laø tæ soá löôïng thuoác coù maët
trong maùu, sau khi ñöôïc cho vaø cô theå baèng ñöôøng cho uoáng (per os), so
vôùi löôïng thuoác töông ñöông ñöôïc tieâm qua ñöôøng tónh maïch (IV)

AUC uoáng PO × Lieàu tieâm IV

F1 =
AUC tieâm IV Lieàu cho uoáng

Š Caùch tính :
- So saùnh hai ñöôøng bieåu dieãn (Thuoác)/huyeát töông (Cp) theo thôøi gian
t
- Tính dieän tích döôùi ñöôøng bieåu dieãn ( AUC) cuûa cuøng moät löôïng
thuoác (Q) khi cho uoáng vaø tieâm tónh maïch
Š Keát quaû :
- Thuoác tröïc tieáp tieâm vaøo tónh maïch, ñoä khaû dung sinh hoïc cuûa thuoác
ñoù laø 100% (F1 = 1)
- Thuoác cho vaøo cô theå qua ñöôøng uoáng, do khoâng haáp thu hoøan toøan,
neân ñoä khaû dung sinh hoïc cuûa thuoác < 100% (F <1)
Š Ñoä khaû dung sinh hoïc töông ñoái (F2) : So saùnh thuoác thöû vôùi thuoác
chuaån (thöôøng ôû daïng loûng, duøng ñeå uoáng), ñeå xaùc ñònh tæ leä giöõa hai AUC

45
 AUC thuoác thöû
F2 = AUC thuoác chuaån

Thoâng soá F 2 giuùp so saùnh nhöõng daïng baøo töû cuûa cuøng moät loaïi thuoác

AUC ( b )
F2 =
AUC ( a )
(a) vaø (b) : nhöõng daïng baøo cheá khaùc nhau cuûa cuøng moät loïai thuoác
7.6. KHI CHO THUOÁC NHIEÀU LAÀN :
Nhöõng thoâng soá döôïc ñoäng hoïc treân ngöôøi sau khi cho moät lieàu duy
nhaát. Nhöng treân thöïc teá, beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò, caàn laäp laïi nhieàu laàn cho
thuoác
Bình nguyeân : Noàng ñoä thuoác oån ñònh (CSS)
(Steady State Concentration)
Š Khi vaän toác haáp thu (hay vaän toác tieâm truyeàn ) = vaän toác thaûi tröø.
Luùc ñoù noàng ñoä thuoác seõ bình oån trong huyeát töông vaù bình nguyeân xuaát
hieän.
Toång lieàu ñaõ duøng
Š CSS = CL

Š Löu löôïng vaøo (Q/min) = Löu löôïng ra (Cl.Cp)

Cp = Css = Q/min × 1/Cl
Š Tröôøng hôïp cho thuoác nhieàu laàn :
Toång lieàu 1
Css = n * ×
Cl

n = khoûang thôøi gian giöõa caùc lieàu

Cho thuoác qua ñöôøng ngoaøi maïch maùu.
Š Ñöôøng uoáng, khoâng lieân tuïc.
Css = (F × lieàu)/n × 1/Cl)
(F = khaû dung sinh hoïc ; n = khoaûng thôøi gian giöõa caùc lieàu; Css =
noàng ñoä trung bình giöõa giöõa nhöõng ñænh ñoä trong huyeát töông sau moãi laàn
cho thuoác ).
Tröôùc moãi laàn cho tröôùc caàn xaùc ñònh noàng ñoä thaáp nhaát cuûa lieàu cho
tröôùc.

46
 Š Ñaùnh giaù thôøi gian ñeå ñaït ñöôïc noàng ñoä bình nguyeân (Plateau)
:khoaûng 4 -5 t 12 Ví duï : moät lieàu A coù thôøi gian baùn huûy (t1/2) = 12 giôø
vaø cöù caùch 12 giôø cho lieàu thuoác moät laàn .
Sau lieàu I 12 giôø : [A]p = 50% [A] ban ñaàu
Sau lieàu II [A]p ñænh = 100 + 50 = 150%
12 giôø sau : [A]p = 150/2 = 75%
Sau lieàu III [A]p ñænh = 100+75 = 175%
12 giôø sau : [A]p = 175/2 = 87,5%
Sau lieàu IV [A]p ñænh = 100 + 87,5 = 187,5%
12 giôø sau : [A]p = 187,5/2 = 93,75%
Sau lieàu V [A]p ñænh 100 + 93,75 = 193,75%
12 giôø sau : [A]p = 193,75/2 = 96,87%
Töø Vt 2 trôû ñi, noàng ñoä thuoác trong huyeát töông dao ñoäng giöõa 100%
1

vaø 200% so vôùi noàng ñoä ban ñaàu.

Noàng ñoä oån ñònh trong vuøng bình nguyeân phuï thuoäc vaøo noàng ñoä lieàu
ñaàu tieân, nhöng thôøi gian ñeå ñaït ñeán ñoù, ñeàu nhö nhau (Vt 12 ) baát keå lieàu
thaáp hay cao.
Ta coù theå ñaït nhanh ñeán noàng ñoä caân baèng Css baèng caùch cho moät lieàu
naïp ban ñaàu : Lieàu naïp = 2 × lieàu duy trì
Ñoái vôùi nhöõng thuoác coù thôøi gain baùn huûy daøi (t 12 ), caùch duøng moät lieàu
naïp abn ñaàu cho beänh nhaân seõ ñôõ toán thôøi gian ñeå ñaït tôùi noàng ñoä caân
baèng.
7.7. TÖÔNG QUAN GIÖÕA NOÀNG ÑOÄ THUOÁC TRONG HUYEÁT
TÖÔNG VAØ HIEÄU QUAÛ ÑIEÀU TRÒ :
Š Ñoái vôùi nhöõng thuoác coù phaïm vi ñieàu trò haïn heïp, phaûi ño noàng ñoä
thuoác huyeát töông. Nhaát laø nhöõng tröôøng hôïp thuoác ñaõ ñöôïc xöû duïng ñeán
lieàu chuaån roài maø vaãn khoâng hieäu quaû.
Š Ví duï : Söû duïng (Barbital) ôû noàng ñoä caân baèng cho beänh nhaân bò
beänh ñoäng kinh maø vaãn cöù tieáp tuïc leân côn, khi xeùt ñeán vieäc taêng lieàu theâm
trong phaïm vi ñieàu trò.
VIII. TÖÔNG TAÙC CUÛA THUOÁC
8.1. ÑÒNH NGHÓA :
™ Töông taùc cuûa thuoác laø söï bieán ñoåi hieäu öùng cuûa moät thuoác do coù
moät thuoác khaùc hieän dieän trong cô theå.
™ Haäu quaû cuûa töông taùc thuoác coù theå laøm taêng hay giaûm hieäu quaû
cuûa nhöõng thuoác ñöôïc duøng.

47
 ™ Töông taùc thuoác xaûy ra trong quaù trình chuyeån hoaù, goïi laø töông
taùc döôïc ñoäng hoïc. Töông taùc thuoác xaûy ra taïi maët taùc ñoäng cuûa
thuoác goïi laø töông taùc döôïc löïc hoïc.
Š Hieäp ñoàng (Synergie) :
Hai chaát A vaø B coù cuøng moät hoaït tính döôïc lyù, nhöng khaùc nhau veà
cöôøng ñoä (EA>EB). Khi duøng chung A vaø B, seõ cho moät hieäu öùng chung laø
Σ
Coù 3 tröôøng hôïp xaûy ra :
™ Hieäp ñoàng coäng (S.additive) : khi Σ = EA
+ EB
™ Hieäp ñoàng moät phaàn (S.partielle) : khi Σ < EA
+ EB
™ Hieäp ñoàng boäi taêng (S. potentialisatrice) : khi Σ > EA
+ EB
Š Ñoái khaùng (Antagonisme) :
Hai chaát A vaø B coù cuøng moät hoaït tính döôïc lyù, nhöng khaùc nhau veà
cöôøng ñoä. Khi A vaø B phoái hôïp nhau seõ cho hieäu öùng Σ.
Coù hai tröôøng hôïp xaûy ra :
™ Ñoái khaùng hoaøn toaøn (A.totale) : Σ = 0
™ Ñoái khaùng moät phaàn (A.partiel) : Σ ≤ EB < EA
Š Söï taêng cöôøng (Potentiallisation)
Khi hai chaát A vaø B coù hoaït tính döôïc lyù khaùc nhau, hieäu öùng chung
(Σ) cuûa A vaø B lôùn hôn moät trong hai hieäu öùng rieâng leõ : Σ > EA hoaëc Σ >
EB
8.2. CÔ CHEÁ TÖÔNG TAÙC THUOÁC :
Töông taùc döôïc löïc
Töông taùc döôïc löïc laø töông taùc xaûy ra ngay taïi nôi taùc ñoäng cuûa thuoác
:
Š Hieäp ñoàng : Coù 4 cô cheá giaûi thích veà hieäp ñoàng döôïc löïc :
™ Baûo veä hoaït chaát ôû caùc receptor.
™ Taêng tính nhaïy caûm (hoaëc aùi tính) cuûa receptor ñoái vôùi thuoác.
™ Taêng gaén thuoác vaøo receptor
™ Taêng taùc ñoäng leân caùc receptor chuyeân bieät khaùc, ñeå cho nhöõng
hieäu öùng döôïc löïc töông ñoàng.
+ Thuoác taùc ñoäng treân cuøng 1 receptor :
- Töông taùc hieäp ñoàng hay ñoài khaùng, tuøy theo noàng ñoä töông ñoái cuûa
thuoác ñöôïc cho.

48
 Thuoác A lieàu thaáp, A gaén leân moät phaàn cuûa receptor chuyeân bieät.
Thuoác B (hieäp ñoàng vôùi A) coù hoaït tính noäi taïi thaáp hôn, cho cuøng luùc vôùi
A lieàu thaáp, seõ gaén phaàn coøn laïi cuûa receptor töï do. Keát quaû hieäu öùng
chung (Σ) laø hieäp ñoàng coäng. Neáu taêng noàng ñoä [B], B seõ caïnh tranh chieám
phaàn cuûa A treân receptor, hieäu öùng cuûa A seõ giaûm ñeán ñoä trieät tieâu.
Neáu B coù ñuû soá löôïng caïng tranh laán heát vò trí cuûa A. Hieäp ñoàng coäng
seõ trôû thaønh hieäp ñoàng töøng phaàn vaø cuoái cuøng B trôû neeân ñoái khaùng vôùi A
+ Thuoác taùc ñoäng hieäp ñoàng giaùn tieáp treân caùc receptor khaùc nhau :
- Khi thuoác B huûy moät phaàn hieäu öùng cuûa chaát ñoái khaùng. Ví duï :
Atropine phoái hôïp vôùi Adrenaline, seõ keùo daøi hieäu öùng taêng nhòp tim vaø
taêng huyeát aùp cuûa adrenaline, baèng caùch huûy phaûn xaï cuûa daây X ( voán laøm
chaäm nhòp tim)
Hai thuoác A vaø B taùc ñoäng ôû nhöõng vò trí khaùc nhau treân caù receptor
khaùc, nhöng ñeàu cho cuøng moät hieäu öùnh nhö nhau :
Ví duï 1 : Phoái hôïp hai thuoác khaùng sinh ñeå dieät vi truøng
- β lactamines + aminosides seõ ñaït ñeán hieäu öùng hôïp ñoàng boäi taêng (
taùc ñoäng leân caû 30S ribosome cuûa vi truøng).
Ví duï 2 : Furosemide (taùc ñoäng taïi ngaønh leân cuûa quai Henle)
- Sprironolactone (taùc ñoäng taïi oáng löôïn xa), seõ ñaït ñeán hieäu öùng hieäp
ñoàng coäng.
Ví duï 3 : Theophylline + thuoác kích thích β 2 . Seõ cho hieäu öùng hieäp
ñoàng coäng
ATP AMP voøng AMP

Adenylare cyclase Phosphodiesterase

Chaát kích thích β 2 Theophylline

Š Ñoái khaùng : hai chaát ñoái khaùng coù aùi tính vaø hoaït tính noäi taïi khaùc
nhau, caïnh tranh thuaän nghòch treân cuøng moät loaïi receptor.
- Khi chaát ñoái khaùng chieám heát caùc R vaø coù hoaït tíanh noäi taïi = 0, ñoái
khaùng hoaøn toaøn xaûy ra
- Khi chaát ñoái khaùng coù hoaït tính noäi taïi yeáu, seõ xaûy ra ñoái khaùng moät
phaàn
- Khi hai chaát coù aùi tính khaùc bieät vaø coù noàng ñoä xaáp xæ nhau, seõ ñeán
ñoái khaùng moät phaàn.

49
 Ví duï : Caùc chaát phong toûa β öùc cheá caùc hieäu öùng cuûa Catecholamines
:
adrenaline Kích thích β 1 ≠ Aceùbutol
Kích thích β 2 ≠ Butoxamine
- Caùc antihistamimmique type H 1 vaø H 2 phong beá hieäu öùng cuûa
histaminees treân receptor H 1 vaø H 2

Histamine Kích thích H 1 ≠ Promeùthazine

Kích thích H 2 ≠ Cimetidine
- Naloxone thuoác giaûi ñoäc morphine coù aùi tính hôn vôùi R cuûa morphine
nhöng coù hoaït tính noäi taïi yeáu. Khi Naloxone chieám lónh receptor cuûa
morphine, tuy coù laøm giaûm cöôøng ñoä hieäu öùng cuûa morphine nhöng vì thôøi
gian baùn huûy (1/2) cuûa naloxone ngaén, neân khi noàng ñoä naloxone giaûm,
morphine seõ taùi hieän vaø chieám laïi receptor cuûa noù.

Töông taùc döôïc ñoäng hoïc

Töông taùc thuoác, dieãn ra ôû caùc giai ñoaïn chuyeån hoaù thuoác, nhôø nhöõng
cô cheá sau :
Š Tröôùc vaø trong haáp thu :
Töông taùc thuoác xaûy ra raát nhieàu ôû oáng tieâu hoùa, sau khi cho thuoác qua
ñöôøng uoáng :
Phöùc hôïp hoaù (complexation) trong loøng ruoät.
+ Caùc tetracyclines, vaø caùc muoái nhö :
+ Cholestyramine haáp thu nhieàu thuoác vaø giaûm hoaït tính cuûa chuùng.
Nhaát laø digitale, khaùng vitamine K loaïi uoáng vaø vitamines tan trong daàu
Ion hoaù : taêng ion hoaù, seõ laøm giaûm haáp thu thuoác.
+ Nhöõng chaát kieàm hoaù, laøm giaûm haáp thu caùc thuoác coù tính acide yeáu
nhö caùc thuoác choáng vieâm khoâng Steroides, khaùng vitamine K loaïi uoáng,
caùc Sulfamides.
Thay ñoåi thôøi gian tieáp xuùc vôùi nieâm maïc ñöôøng tieâu hoaù :
+ Caùc thuoác nhuaän traøng, laøm taêng vaän toác chuyeån vaän qua ruoät, giaûm
haáp thu thuoác, nhaát laø caùc thuoác ôû daïng taùc duïng chaäm, daïng taùc duïng daøi.
+ Caùc anticholinegiques (atropine, hyoscyamine) trì hoaõn laøm choáng
daï daøy, neân taêng haáp thu caùc thuoác ôû ñoù
+ Caùc thuoác che chôû ñöôøng tieâu hoaù phuû leân beà maët, ngaên chaën thuoác
tieáp xuùc vôùi nieâm maïc, laøm giaûm taùi haáp thu.
Söï bieán ñoåi cuûa vi truøng ôû ñöôøng ruoät :

50
 + Caùc thuoác khaùng sinh duøng qua ñöôøng uoáng, coù theå giaûm hoaëc bieán
ñoåi vi truøng ñöôøng ruoät, do ñoù bieán ñoåi taùc duïng cuûa thuoác.
+ Ví duï : Bònh nhaân ñieàu trò baèng khaùng vitamine K loaïi uoáng, coù theå
bò xuaát huyeát vì nhöõng vi truøng toång hôïp vitamine K ôû ruoät bò giaûm.
Söï hieän dieän Lipide (daàu ricin, olive) :
+ Seõ laøm taêng haáp thu quaù ñaùng ñoái vôùi moät soá thuoác (griseofulvine)
Söï caïnh tranh caùc chaát chuyeân chôû cuûa nieâm maïc ñöôøng tieâu hoaù : laøm
cho haøng raøo tiaâu hoaù bò khieám khuyeát, gaây taêng haáp thu quaù ñaùng.
Söï thöông toån naëng neà nieâm maïc tieâu hoaù : laøm cho haøng raøo tieâu hoaù
bò khieám khuyeát, gaây taêng haáp thu quaù ñaùng.
Lieân quan ñeán caùc ñöôøng cho thuoác khaùc, coù theå xaûy ra :
+ Töông kî (incompatibilites) laøm keát tuûa hay voâ hoaït caùc chaát ngay
trong vaät ñöïng tieâm truyeàn (β Lactamine trong dung dòch Glucose)
+ Caùc chaát tan trong lipide seõ laøm taêng söï khueách taùn qua da cuûa caùc
thuoác duøng ngoaøi da
Khi khueách taùn : Söï khueách taùn cuûa thuoác tieâm baép (IM) seõ taêng, neáu
coù cho theâm hyaluronidase, ngöôïc laïi, söï khueách taùn cuûa thuoác teâ seõ bò
giaûm neáu coù maët thuoác co maïch.
Š Chuyeån vaän trong maùu : coù nguy cô caïnh tranh taïi nôi gaén keát treân
proteine cuûa maùu nhaát laø albumine. Albumine laø nôi gaén keát cuûa caùc thuoác
coù tính acide, thuoác khaùng vitamine K loaïi uoáng, thuoác choáng vieâm khoâng
Steroides, peùnicilline, thuoác haï ñöôøng huyeát loaïi uoáng, tetracycline vaø
Sulfamides
Nhöõng thuoác ñöôïc phoùng thích ôû daïng töï do, maø vò trí cuõ cuûa noù ñaõ bò
thuoác khaùc chieám cöù cuõng laïi taêng cöôøng hieäu öùng cuûa chuùng.
Ngay trong chuyeån hoaù sinh hoïc : Töông taùc xaûy ra thöôøng xuyeân.
Thuoác coù theå caûm öùng (induction) vôùi caùc enzymes chuyeån hoaù thuoác
Cytochrome P450), gia toác chuyeån hoaù thuoác thaønh moät chaát voâ hoaït, chaát
coù ñoäc tính hoaëc moät chaát coù hoaït tính cao hôn.
Thuoác cuõng coù theå öùc cheá caùc enzymes chuyeån hoaù keùo daø hieäu öùng
cuûa thuoác khaùc.
Thuoác A, gaén chaët Thuoác B, gaén trung
vaøo proteine bình vaøo proteine Nguy cô do töông taùc
(bò A chieám vò trí)
Pheùnyl-butazone Acenocoumarol Xuaát huyeát
Ph eùnytoine
−
Tolbutamide Haï ñöôøng huyeát
Salicylates Methotrexate Taêng ñoäc tính
Methotrexate

51
 Chaát gaây caûm öùng enzymes Thuoác duøng chung bò töông taùc
• Pheùnobarbital 1. Ñöôïc voâ hoaït nhanh hôn
• Pheùnytoine • Thuoác choáng doøng khaùng vitamine
• Rifampicine K
• Griseùofulvine • [Estrogenest] thaáp, uoáng thuoác
• Carbamazeùpine ngöøa thai
• Moät soá hydrocarbure coù Cl − • Digoxine
• Huùt thuoác laù kinh nieân • Theophylline
• Hydrocarbure ña voøng gaây ung • Cyclosporine
thö 2. Bò bieán theå thaønh daïng :
• Röôïu • Hoaït ñoäng : Cyclophosphamide
• Ñoäc tính : INH

Thuoác ñöôïc baûo veä tröôùc nguy cô bò

Nhöõng thuoác öùc cheá enzymes
phaù huûy vaø taêng hieäu öùng.
• Cimetidine • Thuoác choáng ñoâng khaùng vitamine
• Troleandomycine K
• Miconazole • Sulfamides haï ñöôøng huyeát
• Ketoconazole • Benzodiazepine
• I.M.A.O • Estrogenes, β bloquants
• Allopurinol • Lidocaine, theophylline,
Phenytoine
• Mercaptopurine

Š Trong toàn tröõ : Nhöõng chaát coù tính acide, gaén chaët vaøo proteine cuûa
moâ, toàn tröõ ôû ñoù vaø phoùng thích daàn.
Ví duï : Tolbutamide khi duøng chung vôùi Sulfamides khaùng sinh,
tolbutamide tuy bò caïnh tranh thay theá ôû noái keát treân albumine huyeát töông.
Nhöng tolbutamide vaãn keùo daøi taùc ñoäng haï ñöôøng huyeát moät caùch khaùc
thöôøng, laø vì do tolbutamide lieân tuïc gaén chaëc ôû moâ vaø töø ñoù phoùng thích
lieân tuïc
Š Trong thaûi tröø ôû thaän :
+ Loïc vaø taùi haáp thu : Nhöõng chaát laøm thay ñoåi pH cuûa nöôùc tieåu,
(thuoác lôïi tieåu NH 4 OH. NaHCO 3 ), seõ laøm taêng ñoä ion hoaù cuûa thuoác mang

52
tính acide yeáu hoaëc base. Taêng ion hoaù seõ taêng baøi thaûi chuùng ra ngoaøi cô
theå.
+ Tieán trình baøi thaûi chuû ñoäng cuûa oáng thaän : nhöõng thuoác coù tính acide
(caùc Salicylate, acetazolamide, probennecide, phenylbutazone,
indomethacine, chlorpromide, penicilline G) hoaëc caùc chuyeån hoaù chaát lieân
hôïp hay khoâng lieân hôïp, ñeàu ñöôïc oáng thaän baøi thaûi chuû ñoäng nhôø enzymes
chuyeân chôû. Coù hieän töôïng hai phaân töû khaùc nhau caïnh tranh treân cuøng moät
chaát chuyeân chôû, keát quaû moät chaát ñöôïc giöõ laïi, coøn chaát kia bò thaûi ra.
Ví duï : Probeùnecide giaûm vaän toác baøi thaûi cuûa penicilline G,
penicilline G ñöôïc giöõ laïi, neân taùc duïng ñöôïc keùo daøi theâm, Indomeùthacine
cuõng vaäy, neân coù nguy cô gaây ñoäc Indomeùthacine.

TÖÏ TÌM GIAÛI ÑAÙP

™ Thuoác laø nhöõng chaát coù aûnh höôûng ñeán quaù trình soáng. Vaäy nhöõng thuoác
coù löôïng phaân töû nhoû (<1000), nhöõng thuoác coù caáu truùc taäp theå vaø ngay
caû tính chaát lyù hoaù cuûa chuùng ñaõ aûnh höôûng nhö theá naøo treân quaù trình
soáng aáy ?
™ Phaân bieät, bieät döôïc vaø taùc duïng ñaëc hieäu cuûa thuoác ?
™ Caàn naém vöõng caùch ñaët teân thuoác döïa treân cô sôû tieáp ñaàu hoaëc tieáp vò
ngöõ.
™ Döôïc löïc hoïc : 5 cô cheá toång quaùt. Moãi cô cheá neâu leân ñöôïc hai ví duï
minh hoaï.
™ Chaát noái (Ligands) laø nhöõng chaát coù theå noái keát vaøo R, goàm caû nhöõng
chaát noäi sinh vaø chaát ñöa töø beân ngoaøi vaøo. Haõy neâu ví duï moãi loaïi.
™ Moái noái ñeå gaén keát chaát noái (Ligands) vôùi receptor (R), coù theå thuaän
nghòch. Haõy minh hoaï moãi loaïi baèng nhöõng ví duï cuï theå.
™ Baûn chaát cuûa Receptor laø proteines, gluco-proteine, AND vaø
polysaccharides cuûa heä thoáng soáng goàm caû enzymes. Haõy neâu vaøi ví duï
minh hoïa.
™ Chaát ñoàng vaän (agonistes) cuûa moät receptor laø nhöõng chaát vöøa coù aùi tính
vöùa coù hoaït tính noäi taïi. Veõ sô ñoà chöùng minh.
™ Chaát ñoái vaän (antagonistes) goàm chaát ñoái vaän caïnh tranh vaø khoâng caïnh
tranh, veõ sô ñoà chöùng minh.
™ Neâu vaøi ví duï chöùng minh raèng receptor coù tính ñieàu chænh.
™ Döôïc ñoäng hoïc : veõ sô ñoà toång quaùt, minh hoaï 4 giai ñoaïn noái tieáp vaø
ñan xen nhau giöõa thuoác vaø heä thoáng soáng.

53
™ Ñoä khaû duïng sinh hoïc (bio-availability) phaûn aûnh tyû suaát cuûa löôïng
thuoác ñöôïc cho qua ñöôøng uoáng vaø löôïng thuoác thöïc teá coù maët trong
tuaàn hoaøn maùu, tính baèng AUC. Veõ sô ñoà minh hoaï.
™ 5 cô cheá xuyeân maøng teá baøo.
™ AÙp duïng phöông trình Henderson Hasselbalch ñeå chöùng minh söï haáp thu
caùc chaát acide yeáu vaø base yeáu.
™ Trình baøy 5 ñaëc tính cuûa chuyeân chôû chuû ñoäng (transport actif).
™ Söï haáp thu cuûa acid yeáu vaø base yeáu ôû moâi tröôøng pH daï daøy.
™ Do ñaëc tính cuûa ruoät, neân söï haáp thu thuoác taïi ñoù coù nhöõng thay ñoåi ôû
töøng ñoaïn haõy neâu ví duï chöùng minh.
™ Lôïi haïi trong tieâm döôùi da, tieâm baép vaø tónh maïch.
™ Lôïi haïi khi ñöa thuoác qua tröïc traøng
™ Veõ sô ñoà toång quaùt veà phaân phoái thuoác trong giai ñoaïn huyeát töông
™ Neâu ví duï minh hoïa söï caïnh tranh treân cuøng moät moái noái cuûa thuoác ôû
giai ñoaïn huyeát töông
™ Phaân bieät bôm vaø keânh ôû maøng teá baøo.
™ Phaân bieät aùi tính vaø hoaït tính noäi taïi cuûa thuoác treân receptor ñaëc hieäu.
™ Phaân bieät pH vaø pK
™ Nhöõng ñaëc ñieåm haáp thu thuoác ôû ñöôøng tieâu hoaù vaø ngoaøi ñöôøng tieâu
hoaù
™ Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa noái gaén keát thuaän nghòch vaø khoâng thuaän nghòch
giöõa thuoác vaø proteine trong huyeát töông vaø trong moâ
™ Tính höùông tôùi (tropisme) ñaëc tính cuûa thuoác ñoái vôùi moät soá moâ.
™ Phaân phoái thuoác trong nöôùc vaø trong môõ.
™ Söï khueách taùn cuûa thuoác qua haøng raøo maùu – naõo vaø haøng raøo maùu
nhau.
™ Trình baøy 2 pha bieán ñoåi sinh hoïc trong chuyeån hoaù thuoác vaø nhöõng yeáu
toá aûnh höûông.
™ Hieän töôïng caûm öùng men vaø öùc cheá men trong chuyeån hoaù thuoác.
™ Trình baøy 3 cô cheá thaûi tröø thuoác qua thaän.
™ Tham khaûo nhöõng thoâng soá döôïc ñoäng hoïc vaø döôïc löïc cuûa thuoác.
™ Phaân bieät töông taùc döôïc ñoäng vaø döôïc löïc cuûa thuoác.

54