Zbornik Radova GAFa Broj 26

IZDAVA Graevinsko-arhitektonski fakultet Ni, Aleksandra Medvedeva 14 ZA IZDAVAA dr Dragan Aranelovi, red. prof.
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK dr Slavia Trajkovi, vanr. prof. REDAKCIJA dr Dragoslav Stoji, red. prof. dr Nikola Ceki, red. prof. dr ore orevi, red. prof. dr Zoran Grdi, vanr. prof. dr Branko Turnek, docent mr Marina Trajkovi, asistent TEHNIKA OBRADA mr Milan Goci Vladan Nikoli Mladen Milanovi LEKTOR ZA ENGLESKI JEZIK Goran Stevanovi, diplomirani filolog za engleski jezik i knjievnost
Radovi su recenzirani ISSN 1452-2845 tampa M KOPS CENTAR Tira 200

II
Predgovor
PREDGOVOR
Potovani itaoci, podseanja radi treba rei da je prvi broj Zbornika izdat 1980. godine. Uprkos najrazliitijim problemima na koje se u proteklom periodu nailazilo, publikovan je i ovaj 26 po redu Zbornik, ime se potuje dinamika izdavanja jednog broja godinje. Sadri petnaest radova iz skoro svih oblasti graevinarstva i arhitekture. Svi radovi su recenzirani od strane dva priznata strunjaka iz odgovarajue naune oblasti, odnosno discipline. Koncepcija asopisa je i ovom prilikom ostala nepromenjena, kako u pogledu namene i sadraja, tako i u pogledu tehnike obrade. Kao i do sada asopis treba da omogui iroj naunoj javnosti uvid u nauno-istraivaki rad Fakulteta ime bi se njegov ugled i ugled autora vie vrednovao, izmeu ostalog i zbog injenice da su u naoj zemlji veoma retki fakulteti koji izdaju sopstvene asopise. Zbornik je dostupan i putem prezentacije preko Interneta u saradnji sa Narodnom bibliotekom Srbije u punom obimu. I na kraju, kako je to ve obiaj, pozivamo sve autore koji se bave nauno-istraivakim radom da i u budue daju svoj doprinos redovnom izlaenju Zbornika. Ovaj poziv je posebno upuen mladim saradnicima kojima je Zbornik esto i prvi asopis u kojem su prezentovali svoj nauno-istraivaki rad. Pozivamo i njihove starije kolege i mentore da im u tim nastojanjima pomognu korisnim savetima.
Dekan Prof. dr Dragan Aranelovi
III
Sadraj
SADRAJ
dr Borislava Blagojevi dr Dragan Milievi dr Olivera Poti dr Borislava Blagojevi Milica Vujisi dr Olivera Poti mr Milica Markovi dr Jelena Markovi Brankovi dr Dragan Milievi dr Slobodan Milenkovi dr Slavia Trajkovi Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja Hidroloka analiza podruja za potrebe prostornog planiranja Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom Definisanje problema i zahteva u procesu razvoja prostornog sistema podrke odluivanju za integralno upravljanje vodnim resursima Autonomija arhitekture i odnos investitor projektant: interakcija ili konflikt Analiza granine nosivosti grednih nosaa izloenih dejstvu promenljivo ponovljenog optereenja Mobilnost, fleksibilnost i eksperimentalnost konstrukcije i forme najznaajnije karakteristike savremenih paviljona Application of the new achievements in the simulating and measuring apparatus for the construction of a stand for Study vibrations of a particle
17
27
mr Aleksandar Milojkovi Marko Nikoli
41
Bojan Miloevi dr Marina Mijalkovi mr arko Petrovi Mirza Hadimujovi Olivera Nikoli Vladan Nikoli
53
69
Petar Dimitrov Pavlov Svetlana Velkova LilkovaMarkova Borislav Nikolov Nakov Janitza Tzvetanova Dancheva
81
ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITENKTONSKOG FAKULTETA no.26
dr Mira Petronijevi Marija Nefovska-Danilovi Sran Prodanovi mr arko Petrovi mr Bojan Miloevi dr Branko Popovi
Sustainable development of cities: effects of traffic induced vibration on humans Primena teorema adaptacije u odreivanju sigurnog graninog optereenja kod reetkastih nosaa Informacioni sistemi i upravljanje znanjem Smernice u nastavi engleskog jezika namenjenoj buduim inenjerima Uporeivanje tri temperaturne metode prorauna referentne evapotranspiracije Elastina stabilnost konstrukcija Kategorizacija i bezbednost eleznike pruge i objekata du trase na dejstvo zemljotresa
91
101
Ivan Stankovi mr Milan Goci dr Dragan Jankovi dr Maja Stanojevi Goci
117
129
dr Slavia Trajkovi mr Milan Goci dr Dragan Milievi dr Slavko Zdravkovi mr Dragan Zlatkov Dragana Turni dr Slavko Zdravkovi mr Biljana Mladenovi Dragana Turni
139
147
155
VI
HIDROLOKI PRISTUP ANALIZAMA ZA POTREBE PROSTORNOG PLANIRANJA

Borislava Blagojevi1 Dragan Milievi2 Olivera Poti3
Rezime
Na konkretnom primeru uloge hidrologije u procesu izrade Regionalnog prostornog plana, pokazane su prostorne i vremenske specifinosti od znaaja za formiranje hidrolokih podloga za ovu namenu. Istaknuta je vanost planiranja na nivou sliva, nasuprot planiranju u okvirima administrativnih celina.
Kljune rei: hidroloke podloge, regionalni prostorni plan, interregionalne veze slivova
1.
UVOD
Prostornim planom Republike Srbije postavljena je dugorona vizija razvoja Srbije i otvoren put ka razvoju ureenog prostora nae zemlje. Osnovni ciljevi plana su zatieno, ureeno i odrivo korienje prirodnog i kulturnog naslea, kao i prostorno funkcionalna integrisanost zemlje i okruenja. On je osnova za izradu svih potrebnih planskih dokumenata (Regionalni prostorni plan, Prostorni plan jedinica lokalne samouprave, Prostorni plan podruja posebne namene), kao i svih buduih razvojnih planova u pojedinim oblastima.
1 2
Borislava Blagojevi, dr dipl.in.gra., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet Dragan Milievi, dr dipl.in.gra., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet 3 Olivera Poti, dr dipl.in.gra., red. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet
ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26
Za potrebe vodoprivrednog razvoja periodino se izrauje najvii planski dokument - Vodoprivredna osnova Republike Srbije (VOS). Sadraji i ciljevi VOS usklauju se meusobno sa odrednicama Prostornog plana Republike Srbije u svim poglavljima koja obrauju ili meudisciplinarno tretiraju korienje resursa voda i vodnih sistema kao preduslova daljeg razvoja. VOS u sferi vodoprivrednog planiranja, prema nivou planskog dokumenta, odgovara Prostornom planu Republike Srbije.
2.
ULOGA HIDROLOGIJE U PROSTORNOM PLANIRANJU
Obezbedjivanje podloga za pravilno vodoprivredno planiranje je jedan od glavnih i najoptijih zadataka hidrologije. Hidroloke podloge u VOS obuhvataju analizu prirodnih inioca: klimatske karakteristike, reim povrinskih i podzemnih voda i bilans voda. Zakonski okvir za izradu hidrolokih podloga nalazi se u Pravilniku o sadraju, nainu i postupku izrade planskih dokumenata [3], Zakonu o vodama [8] i VOS [7]. VOS je vremenski ogranien u pogledu raspoloivog perioda obrade hidrolokih podataka i u pogledu vremenske ravni za koju je sainjen. Ova ogranienja jasno su iskazana u samom dokumentu, sa preporukom da se izvri auriranje, tj. novelacija podataka nakon 10 godina. Zavisno od trenutka u kome se izradjuju hidroloke podloge za namene prostornih planova, potrebno je primeniti saznanja iz vaeeg VOS ili aurirati podatke i preispitati realizaciju utvrenih reenja. Kod prostornog planiranja nieg nivoa, u konkretnom sluaju, Regionalnog prostornog plana (RPP) za podruje Niavskog, Pirotskog i Toplikog Upravnog okruga [6], potrebno je osmisliti sadraj hidrolokih podloga koje e omoguiti uvid u podruje RPP u smislu: sagledavanja vizije, preispitivanja principa i formulisanja preciznijih ciljeva regionalnog prostornog razvoja u oblasti vodoprivrede i ire. Takoe, hidroloke podloge treba da omogue izradu opte koncepcije i predloga regionalnog prostornog razvoja u oblasti voda i vodoprivrednih sistema, sa jasnim prioritetima za korienje i namenu prostora za vremensku ravan do 2025. godine. U pogledu prostornog obuhvata, svaki region poseduje svoje specifinosti koje su u veini prirodnih inilaca bitne za donoenje zakljuaka u vezi opte koncepcije i predloga regionalnog prostornog
Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja
razvoja u povezanim oblastima. Iz tog razloga, teko je propisati opti sadraj podloga koji bi bio univerzalan za svako podruje. Do potrebnog sadraja hidrolokih podloga za potrebe izrade RPP tri Upravna okruga [6], dolo se na osnovu razmatranja i analize obuhvata predmetnog podruja.
3.
ANALIZA OBUHVATA I GRANICA PODRUJA RPP SA STANOVITA VODOPRIVREDE

0
Podruje RPP nalazi se na jugoistoku Srbije, izmeu 420 51' i 43 , 48' severne geografske irine i 200 57' i 230 03' istono od Grinia. Podruje RPP je u najveoj meri u slivu reke June Morave i obuhvata njen srednji i donji tok. Domen teritorijalnog prostiranja je uglavno sveden na niko-aleksinaki deo doline June Morave sa raanjskom dolinom, i donjim delom doline reke Moravice, doline Toplice i Niave sa Zaplanjem i Barbekom dolinom, dolinu Lunice sa Tegonicom, severni deo Leskovake kotline, Svrljiku kotlinu koja pripada slivu Timoka, kao i deo sliva Rasine oko Blaca. Obuhvat RPP ini funkcionalno podruje na teritoriji tri upravna okruga sa 14 administrativnih podruja optina i administrativnim podrujem grada Nia - na kome je 5 gradskih optina (Slika 1). Podruje RPP podeljeno na slivna podruja pogodna za vodoprivredno razmatranje, obuhvata u najveoj meri deo sliva reka June Morave, Toplice (skoro u celosti) i Niave (vei deo). Od manjih teritorijalno zastupljenih slivnih podruja, prisutni su podslivovi Rasine (Zapadna Morava), Jovanovake reke (Velika Morava), Svrljikog i Trgovakog Timoka (Timok), Puste reke i Moravice (Juna Morava). Slika 2 prikazuje usvojenu podelu na podslivove za potrebe RPP. Tabela 1 prikazuje interregionalne veze slivova, koje oiglednije ilustruje Slika 1, u odnosu na intraregionalne veze koje jasno prikazuje Slika 2. Princip formiranja tabele je zajedniko prisustvo na povrini sliva/podsliva. Tako, primera radi, za sliv Niave, koji se granii sa Zajearskim UO, isti nije naveden kao interregionalna veza, zato to povrina sliva Niave ne obuhvata i Zajearski UO. Sa stanovita integralnog korienja, ureenja i zatita voda, razmatrane veze su veoma bitne zbog poloaja korisnika u smislu uzvodni-nizvodi, koji je u nekim oblastima povoljan a u nekima nije zbog prisutnog rizika.
Slika 1 Odnos poloaja sliva reke June Morave (vododelnica) i granica podruja RPP
Slika 2 Podela teritorije RPP na podslivove pogodne za vodoprivredno razmatranje 4
Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja Tabela 1 Interregionalne i intraregionalne veze od vanosti za razmatranje podruja RPP u oblasti voda Sliv reke* Velika Morava Interregionalne veze Pomoravski i Rasinski UO Rasinski, Jablaniki i Zajearski UO Intraregionalne veze / Optine: Raanj, Aleksinac, Meroina, Doljevac, Prokuplje, itoraa, Gadin Han, Babunica, Svrljig i Grad Ni Grad Ni, Optine: Gadin Han, Bela Palanka, Babunica, Dimitrovgrad i Pirot Optine: Kurumlija, Blace, Prokuplje, itoraa i Doljevac Optine: Doljevac, itoraa i Prokuplje Optine Svrljig i Bela Palanka / / Optine Svrljig i Pirot
Juna Morava
Niava
Jablaniki UO i Republika Bugarska (prekogranina veza) Rasinski UO Jablaniki UO Zajearski UO Rasinski UO Zajearski UO Zajearski UO
Toplica Pusta reka Svrljiki Timok Zapadna Morava Moravica Trgoviki Timok
* prema povrinama obeleenim na slici 2
Hidrografska mrea celog slivnog podruja June Morave je vrlo razvijena i obuhvata nekoliko stotina vodotoka, razliitih veliina [1]. Direktnih pritoka June Morave takoe ima nekoliko stotina, pri emu na sektoru u granicama RPP celoj duini toka, prima 8 veih pritoka (sa Asl > 100 km2 ). Najvea pritoka June Morave na posmatranom sektoru je Niava, sa povrinom sliva Asl=3974 km2. Druga pritoka po veliini sliva je Toplica (Asl=2217 km2), dok ostale imaju povrine slivova Asl<1000 km2. U kategoriji pritoka sa 500 km2<Asl<1000 km2 nalaze se Moravica (613 km2) i Pusta reka (590 km2). Preostale pritoke sa Asl > 100 km2 su: Ribarska reka, Toponika reka, Turija i Bresnika reka. Najveu duinu toka ima Niava (oko 170 km), sa denivelacijom vrha sliva i ua (z) od oko 1000 m, dok Toplica ima L=115 km i z=1400m.
4.
SADRAJ HIDROLOKIH PODLOGA
Analizom obuhvata i granica izuavanog podruja, kao i prikupljanjem i izuavanjem raspoloive grae ([1], [2], [4] i [5]) te primenom naunih saznanja ([9], [10] i [11]), zakljueno je da je hidroloke podloge svrsishodno organizovati na sledei nain ([6]): 1. Analiza obuhvata i granica podruja prostornog plana sa stanovita vodoprivrede; 2. Osnovni pokazatelji vodnog bilansa podruja; 3. Prostorna analiza podslivova od znaaja za vodoprivredno sagledavanje podruja; 4. Vodni reim-Karakteristini proticaji u profilima HS; 5. Uporedna analiza raunskih proticaja u karakteristinim profilima HS sa postojeim podacima; 6. Identifikacija podruja ugroenih suama i poplavama; 7. Identifikacija podruja ugroenih erozijom zemljita. Kako bi na osnovu razmatranja iz RPP mogle da se rade dalje analize i prorauni za nie nivoe planske dokumentacije, u prilozima su organizovani sadraji, prikazani za svaku od optina ponaosob, kao i za podruje Grada Nia: 1. Karakteristini proticaji u reprezentativnim profilima; 2. Plavne povrine (po grupacijama optina); 3. Povrine pod erozijom I i II kategorije.
Karta erozije Studija JM
Slika 3 Optina Svrljig: Povrine pod erozijom kategorija I i II kartirane na osnovu [2] (levo) i [1] (desno). Poloaj planirane akumulacije Okolite. Na prikazu desno nije obuhvaen vei deo optine koji pripada slivu Timoka.
Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja
5.
ZAVRNO RAZMATRANJE
Slivna podruja su osnovne vodoprivredne - teritorijalne jedinice na kojima se prikupljaju potrebni podaci, vre hidroloke analize i interpretiraju dobijeni rezultati, za potrebe vodoprivrednog i prostornog planiranja. Posledica brojnih interregionalnih veza (Tabela 1) sa stanovita integralnog korienja, ureenja i zatita voda, i zatite od voda, jeste oteano sagledavanje podruja, a posebno modelovanje slivova. Odstupanja prirodnih (vododelnice) i administrativnih granica podruja su glavni uzrok ovim problemima. Slika 3 jasno ukazuje na prisutan problem u sagledavanju procesa erozije na teritoriji optine Svrljig. Najvei deo povrine optine nalazi se u slivu Timoka. Za hidroloki pristup i/ili integralni pristup u oblasti vodoprivrede, najpovoljnija situacija je kada se prirodne i administrativne granice podruja poklapaju.
ZAHVALNOST
Istraivanja prezentovana u ovom radu finansirana su od strane Ministarstva nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije, u okviru projekta Razvoj hidroinformacionog sistema za praenje i ranu najavu sua, ev. broj TR37003.
6.
LITERATURA
[1] Generalni projekt sa prethodnom studijom opravdanosti ureenja June Morave od Grdelice do sastava sa Zapadnom Moravom, Institut za vodoprivredu Jaroslav erni Beograd (2005) Karta erozije SR Srbije (R=1:500 000) i pripadajui Tuma, Institut za umarstvo i drvnu industriju, Odeljenje za eroziju i melioracije, Beograd, (1983) Pravilnik o sadraju, nainu i postupku izrade planskih dokumenata, Slubeni glasnik RS br. 31/2010 i 69/2010, Beograd (2010) Projekat hitnih radova za smanjenje teta od erozije i bujinih poplava u slivovima reka Vlasine i Niave, Institut za vodoprivredu ''Jaroslav erni'' AD, Beograd, (2008) Regionalni prostorni plan Junog Pomoravlja-Nacrt plana, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd (2010)
[2]
[3] [4]
[5]
[6] [7] [8] [9]
[10]
[11]
Regionalni prostorni plan za podruje Niavskog, Pirotskog i Toplikog Upravnog okruga-Nacrt plana, Zavod za urbanizam, Ni (2011) Vodoprivredna osnova Republike Srbije, Institut za vodoprivredu Jaroslav erni Beograd (1996) Zakon o vodama, Slubeni glasnik RS br. 30/2010, Beograd (2010) Blagojevi B., Ili A., Prohaska S., Interrelation of droughts and floods through outlier identification in Serbia, Proceedings of BALWOIS 2010 conference, Vol. II Conference e-papers, Ohrid (2010) http://www.balwois.com/balwois/administration/full_paper/ffp-1634.pdf Isailovic D., Srna P., Hidroloki bilans povrinskih voda Srbije i njegove varijacije, Upravljanje vodama Srbije Monografija, Institut za vodoprivredu Jaroslav erni, str. 17-36 (2001) Prohaska S., Ili A., Blagojevi B., Nova metoda za proraun uslovnih verovatnoa pojave katastrofalnih poplava i sua, Vodoprivreda 03500519, 42 (2010) 246-248, str. 149-156, (2010)
HIDROLOKA ANALIZA PODRUJA ZA POTREBE PROSTORNOG PLANIRANJA

Borislava Blagojevi1 Milica Vujisi2 Olivera Poti3
Rezime
U radu su prikazani okviri hidroloke analize izvene za potrebe izrade Regionalnog prostornog plana podruja Niavskog, Pirotskog i Toplikog Upravnog okruga. Prikazom su obuhvaeni: vodni bilans, izbor karakteristinih profila reka, unutargodinja raspodela oticaja i reim voda.
Kljune rei: Unutargodinja raspodela oticaja, vodni bilans podruja, reim voda, regionalni prostorni plan
1.
UVOD
Svrha izrade hidrolokih podloga u prikazanom sluaju je formiranje polaznih osnova u izradi Regionalnog prostornog plana (RPP) za podruje Niavskog, Pirotskog i Toplikog Upravnog okruga [2], u oblasti voda, odnosno vodoprivrede. Izrada hidrolokih podloga obavljena je pre svega prema Vodoprivrednoj osnovi Republike Srbije (VOS) [3], u kojoj je od znaaja period obrade hidrolokih podataka: 1946-1990, kao i na Generalnom projektu sa prethodnom studijom opravdanosti ureenja June Morave od Grdelice do sastava sa Zapadnom Moravom (Studija JM) [1], u kojoj je period obrade
dr, dipl.in.gra., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A.Medvedeva 14, 18000 Ni. B.blagojevic@eunet.rs ; 063 8 516 535 2 Dipl.in.gra. 063 8 912 429. 3 Prof., dr, dipl.in.gra, redovni profesor, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A.Medvedeva 14, 18000 Ni; olivera_p@yahoo.com.
hidrolokih podataka 1948-2000, 2001, 2003, to je naglaeno prilikom korienja podataka. Karakteristini proticaji prikazani u okviru hidrolokih podloga rezultat su posebnih prorauna i analiza obavljenih za potrebe izrade RPP za koje je period obrade od osnivanja pojedinanih stanica do 2006. godine. Raspoloivi podaci o proticajima su podaci Republikog hidrometeorolokog zavoda Srbije (RHMZS).
2.
OSNOVNI POKAZATELJI PODRUJA
VODNOG
BILANSA
Na podruju RPP svi vodotokovi pripadaju Crnomorskom slivu, koji se preko Dunava ulivaju u Crno more. Juna Morava sa Niavom, Toplicom, Aleksinakom Moravicom i Svrljikim Timokom ini glavni vodni resurs. Orijentacioni vodni bilans povrinskih voda za podruje RPP prikazuje Tabela 1.
Tabela 1 Kvantitativni pokazatelji orijentacionog bilansa povrinskih voda za izuavano podruje (iz [4])
Koeficijent oticanja (%) 10 30.1 32.8 28.1 26.9 19.1 25 Specifino oticanje q (l/s/ km2) 9 7.05 8 6.72 6.08 4.29 5.76 Potencijalno oticanje Sloj isparavanja Pi (mm) 8 515 516 541 520 575 551
Povrina regiona
Bruto padavine
Stvarno oticanje Qn (m3/s) 6 33.5 47.34 24.46 45.04 19.45 508.8
Redni broj
Region
F (km2) 3 4751 5915 3642 7413 4529 88361
Pb (mm) 4 737 768 753 711 710 732
Qb (m3/s) 5 111 144 87 167 102 2051
1 9 13 16 17 18 /
2 Timok Donja ZM Srednja JM Donja JM Gornja VM Cela Srbija
(mm) 7 222 252 212 191 135 182
Ilustraciju prostorne promene bilansa daje Slika 1, koja prikazuje samo podruje RPP, dok je Teritorija Srbije podeljena na 20 karakteristinih regiona [4].
10
Sloj oticanja Pn
Hidroloka analiza podruja za potrebe prostornog planiranja
Najznaajniji deo povrine RPP pripada regionu 17-Donja Juna Morava, dok su manje zastupljene povrine u regionima: 9Timok, 16-Srednja Juna Morava, 18-Gornja Velika Morava i 13-Donja Zapadna Morava.
Slika 1 Podela na regione prema prosenim specifinim oticanjima u okviru orijentacionog bilansa povrinskih voda koje se stvaraju na teritoriji Srbije (modifikovano prema [4])
Prethodno navedene veliine ukazuju da je prostorna raspodela oticanja na teritoriji RPP prilino ujednaena. Meutim, vremenska varijacija oticanja je veoma izraena. Ona se manifestuje na dva naina: neravnomernost tokom godine to je posledica unutargodinje neravnomernosti padavinskog reima i temperatura vazduha u razmatranom podruju; fluktuacija prosenih godinjih oticanja u duem vremenskom razdoblju, to se ogleda u smenjivanju, odnosno nagomilavanju po nekoliko uzastopnih sunih i/ili vlanih godina (ciklinost formiranja godinjeg oticaja). Za potrebe izuavanja vremenske varijacije oticanja tokom godine izvrena je prostorna analiza podslivova od znaaja za vodoprivredno planiranje podruja RPP.
11
3.
PROSTORNA ANALIZA PODSLIVOVA
Za potrebe vodoprivrednog planiranja neophodni su raspolaivi podaci o proticajima u dugogodinjem periodu. Referentna ustanova za prikupljanje i osnovnu obradu - kontrolu podataka osmatranja proticaja je RHMZS. Na podruju RPP postoje podaci sa 33 hidroloke stanice (HS), od kojih je est ukinuto. Karakteristini profili-HS odabrani za ilustraciju unutargodinje raspodele oticanja na teritoriji RPP su: ulazni i izlazni profili stanica na deonici June Morave (Korvingrad i Mojsinje), ulazni i najuzvodniji profili Niave (Dimitrovgrad i Ni) i poetni i najuzvodniji profili Toplice (Magovo i Doljevac). Na osnovu 6 karakteristinih profila u slivu June Morave, statistikom obradom podataka o srednjemesenim proticajima u viegodinjem periodu, dobijena je unutargodinja raspodela proticaja (Slika 2).
1000
100 Qs r, m es [m 3/s ] 10 1
0.1
Slika 2 Unutargodinja raspodela oticaja na teritoriji RPP
Prikazana raspodela oticaja karakteristina je za sneno-kini reim s obzirom na sezonske fluktuacije proticaja, koji se odlikuje obilnim vodama u prolee usled topljenja snega i od prolenih kia, sa izraenim minimumom u avgustu i septembru i veoma neujednaenim (po vremenu pojave i po veliini) jesenjim maksimumom.
12
4.
VODNI REIM
Za sve raspoloive podatke u periodu osmatranja, odnosno na nizovima karakteristinih godinjih proticaja na profilima HS, izvrena je standardna statistika obrada podataka. Prosene vode (Qsr) predstavljene su osnovnim statistikim parametrom-srednjom vrednosti osmotrenog niza srednjegodinjih proticaja. Male vode (Qmin god 95%) su prikazane kroz karakteristini proticaj obezbeenosti 95%. Statistika analiza serija godinjih minimalnih proticaja na razmatranim HS i proraun teorijskih verovatnoa, obavljena je korienjem klasine procedure testiranja prilagoavanja teorijskih funkcija raspodele (normalna (N), logaritamsko-normalna (LN), Gumbelova (G), Pirson tip III (PT3) i logaritamska Pirson tip III (LPT3)) serijama osnovnih podataka (test Kolmogorova). Velike vode (Qmax 1% i Qmax 2%), su prikazane kroz karakteristine proticaje verovatnoe pojave 1% i 2%, na osnovu serija osnovnih podataka maksimalnih godinjih osmotrenih proticaja, prema istoj proceduri i korienjem istih raspodela kao kod prorauna malih voda. Rezultati sprovedenih prorauna prikazani su u numerikoj formi u vidu karakteristinih proticaja. Na podruju RPP postoji 6 profila HS za koje su karakteristini proticaji prisutni u okviru VOS i/ili Studije JM. Sa izuzetkom malih voda, za koje je u VOS korien niz minimalnih srednjemesenih proticaja 95% obezbeenosti, karakteristini proseni proticaji i pokazatelji velikih voda 1% verovatnoe pojave mogu se porediti sa raunskim proticajima dobijenim za potrebe izrade RPP.
5.
ZAKLJUAK
Osnovni elementi prosenog godinjeg bilansa domicilnih voda za teritoriju cele Srbije u pogledu bruto padavina, sloja isparavanja i specifinog oticanja, odgovaraju elementima regiona od interesa za RPP, pa se moe zakljuiti da je teritorija RPP u potpunosti u okviru proseka za Republiku Srbiju.
13
Kada su u pitanju karakteristini proticaji, pokazatelji reima prosenih i malih voda, na osnovu prikazanih podataka (Tabela 2 i Tabela 3) moe se zakljuiti da su ovi reimi stabilni i razlike koje se javljaju kod vrednosti dobijenih za razliite periode obrada su zanemarljive. Kod reima velikih voda (Tabela 4) Pusta reka u profilu HS Pukovac ima stabilan reim, kao i Juna Morava u profilu HS Mojsinje. Vrednosti karakteristinih proticaja imaju tendenciju blagog opadanja na Niavi u profilu HS Ni i Toplici u profilu HS Doljevac. U profilu HS Aleksinac razlika se javlja zbog izvrenih regionalnih podeavanja rezultata prorauna prilikom izrade Studije JM, dok za potrebe izrade RPP nisu vrene ovakve analize.
Tabela 2 Uporedni prikaz prosenih vrednosti proticaja u viegodinjem periodu za HS obraene u VOS i Studiji JM; P.O.period obrade.
Hidroloka stanica MOJSINJE ALEKSINAC KORVINGRAD PUKOVAC NI DOLJEVAC Reka JUNA MORAVA JUNA MORAVA JUNA MORAVA PUSTA NIAVA TOPLICA VOS Qsr, P.O. god 3 [m /s] 96.6 91.6 58.9 1.96 30.7 11.0 19461990 Studija JM Qsr, P.O. god 3 [m /s] 194894.05 2000 194888.9 2001 194857.01 2002 RPP Qsr, god 3 [m /s] 93.5 88.1 56.5 1.85 29.5 10.6 P.O. 1951-2006 1948-2004, 2006 1948-2006 1950, 1953-1982, 1986-2006 1951-1987, 1989-2006 1954-2006
Tabela 3 Uporedni prikaz pokazatelja malih voda za HS obraene Studiji JM

Hidroloka stanica MOJSINJE ALEKSINAC KORVINGRAD Reka JUNA MORAVA JUNA MORAVA JUNA MORAVA Studija JM Qmin,god Period obrade 95% 3 [m /s] 8 6.9 3.3 1948-2000 1948-2001 1948-2002 RPP Qmin,god 95% 3 [m /s] 8.425 7.065 3.391 Period obrade 1951-2006 1948-2004, 2006 1948-2006
14
Tabela 4 Uporedni prikaz pokazatelja velikih voda za HS obraene u VOS i Studiji JM; P.O.-period obrade
Hidroloka Stanica MOJSINJE ALEKSINAC KORVINGRAD PUKOVAC NI DOLJEVAC Reka JUNA MORAVA JUNA MORAVA JUNA MORAVA PUSTA NIAVA TOPLICA VOS Qmax P.O. 1% 3 [m /s] 2144 1905 761 19461990 Studija JM Qmax P.O. 1% 3 [m /s] 19482063 2000 19482045 2001 19481937 2002 19482003 191 1948988 2003 1948729 2003 RPP Qmax 1% 3 [m /s] 1923 1579 1802 P.O. 1951-2006 1948-2004 2006 1948-2006 1950, 1953-1982, 1986-2006 1951-1987, 1989-2006 1954-2006
192 946 663
ZAHVALNOST
6.
LITERATURA
[1] [2] [3] [4] -, Generalni projekt sa prethodnom studijom opravdanosti ureenja June Morave od Grdelice do sastava sa Zapadnom Moravom, Institut Jaroslav erni Beograd (2005) -, Regionalni prostorni plan za podruje Niavskog, Pirotskog i Toplikog Upravnog okruga, Zavod za urbanizam, Ni (2011) -, Vodoprivredna osnova Republike Srbije, Institut Jaroslav erni Beograd (1996) Isailovic D., Srna P., Hidroloki bilans povrinskih voda Srbije i njegove varijacije, Upravljanje vodama Srbije Monografija Instituta J. erni, (2001) str. 17-36
15
16
DONOENJE ODLUKA U PROJEKTIMA UPRAVLJANJA IVOTNOM SREDINOM

Milica Markovi1 Jelena Markovi Brankovi2
Rezime
Postoji irok spektar razliitih odluka koje ljudi moraju da donesu. One se mogu podeliti u individualne i kolektivne odluke. Problemi upravljanja ivotnom sredinom predstavljaju vanu oblast kolektivnog odluivanja. Obzirom da donosioci odluka i interesne grupe predstavljaju razliite zainteresovane strane, esto postoji sukob interesa. Samim tim objektivno najbolje reenje generalno ne postoji i proces planiranja moe biti okarakterisan kao potraga za prihvatljivim kompromisnim reenjem. Projekti upravljanja ivotnom sredinom imaju ili znaajan uticaj na okruenje ili brinu o upravljanju prirodnim resursima. Projekti rehabilitacije reka imaju karakteristike vrlo kompleksnih projekata upravljanja. Formalne metodologije, kao to je Analiza Viekriterijumskog Odluivanja (AVKO) mogu da pomognu pri donoenju vanih odluka iz ove oblasti. Glavni cilj ovog rada je analiza mogunosti proirivanja tradicionalnog pristupa analize odluivanja do pojma viestruke interesne grupe i viestepenog procesa i analizira doprinosa metoda AVKO u oblasti rehabilitacije reka.
Kljune rei: Donoenje odluka, Upravljanje ivotnom sredinom,

Rehabilitacija reka, Viekriterijumska analiza
1 2
Milica Markovi, mr, dipl.in. gra., Javno vodoprivredno preduzee Srbijavode Jelena Markovi-Brankovi, dr, dipl.in. gra., docent, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
1.
UVOD
Postoji irok spektar razliitih odluka ljudi koje moraju da donesu. One se mogu podeliti na individualne i kolektivne odluke [3]. Prilikom donoenja pojedinanih odluka dominira jedan interes. Uglavnom na odluku utiu ili jedna osoba ili mala grupa ljudi. Mnoge individualne odluke su jednostavne, kao to je odluka o meniju za veeru. Meutim, postoje veoma sloene odluke, na primer, izbor obrazovanja. Ove odluke imaju dalekosene uticaje, pa se razliiti kriterijumi moraju uzeti u obzir (npr. line vetine, potencijalni prihodi, poslovna situacija, teina posla). Nasuprot tome, postoje mnoge odluke koje utiu na veliku grupu ljudi ili javnost u celini (kolektivne odluke). Veina odluka donetih u upravama mogu se smatrati kolektivnim odlukama. Problemi upravljanja ivotnom sredinom predstavljaju vanu oblast kolektivnog odluivanja. Iz vie razloga, problemi upravljanja ivotnom sredinom predstavljaju situacije u kojima je donoenje odluka kompleksno (slika 1): Mnoge odluke ukljuuju vie, esto suprotstavljenih ciljeva, koji moraju biti uzeti u obzir [14;30;4]. Kao to je prethodno navedeno, odluke pri planiranju projekata zatite ivotne sredine su esto vezane za ekoloke, ekonomske i drutvene ciljeve [16]. Stoga, u takvom sluaju, mora se vriti razmena beneficija jednog cilja nasuprot trokovima drugog [4]. Projekti upravljanja zatite ivotne sredine su esto povezani sa neizvesnim ishodima [14;30;4]. Na primer, zamislite da vlasti nadlene za upravljanje rekama predloe mere rehabilitacije renog korita u cilju poboljanja ekolokog statusa reka. Predvianje posledica alternativnih reenja je ipak u izvesnoj meri nepouzdano. Tako je, na primer, teko pouzdano predvideti uticaj razliitih mera na riblju populaciju.
U projektima planiranja zatite ivotne sredine uestvuje veliki broj donosilaca odluka i interesnih grupa. Donosioci odluka su lanovi projektnog tima pa to direktno utie na odluku. Interesne grupe su bilo koje grupe ili pojedinci koji mogu uticati ili na koje moe uticati dostignue ciljeva organizacije (ili projekta) [7]. Obzirom da razliiti donosioci odluka i interesne grupe predstavljaju razliite zainteresovane strane, esto postoji sukob interesa. Stoga, jedno,
18
Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom
objektivno najbolje reenje generalno ne postoji i proces planiranja moe biti okarakterisan kao potraga za prihvatljivim kompromisnim reenjem [16]: Postoje duge faze planiranja i implementacije koje mogu trajati mesecima ili pak vie godina ili dekada. Dalje, odluke moraju biti donete u razliitim fazama planiranja i procesa implementacije, i znanje steeno u ranijim fazama mora biti razmatrano i u kasnijim fazama (fleksibilno upravljanje). Projekti upravljanja ivotnom sredinom su projekti koji imaju ili znaajan uticaj na okruenje ili koji brinu o upravljanju prirodnim resursima. Primeri za prvu kategoriju su projekti planiranja infrastrukture kao to su konstrukcije u saobraaju (pruge, putevi), konstrukcije elektrana (npr. hidroelektrane) ili modernizacija fabrika za preiavanje vode. Druga kategorija ukljuuje projekte upravljanja resursima kao to su zatita vanih stanita biodiverziteta ili restauracija ekosistema. Najvanija oblast ekoloke restauracije je rehabilitacija renog ekosistema (rehabilitacija reka). Rehabilitacija reka je trenutno tema na vrhu dnevnog reda vlasti u oblasti voda i upravljanja rekama u mnogim zemljama irom sveta [24;12]. Dalje, projekti rehabilitacije reka imaju sve pomenute karakteristike vrlo kompleksnih projekata upravljanja, pa je to tema ovog rada.
Slika 1 Primeri individualnih i kolektivnih odluka i njihova sloenost
2.
PROBLEMI SAMOSTALNOG ODLUIVANJA
Reavanje kompleksnih problema odluivanja bez definisane metodologije moe biti teko. Pronalasci u istraivanjima ponaanja pokazuju dosledno da u eksperimentima i u realnim ivotnim
19
situacijama ljudi su vrlo loi u samostalnom donoenju kompleksnih odluka [28]. Samostalno, bez primene metodologije, ljudi imaju tendenciju fokusiranja na male ciljeve bez razmatranja itavog niza ciljeva koji mogu biti od vanosti [27]. Oni na verovatne informacije ili pitanja odgovaraju esto uz predrasude, koje su zanemarene [13]. Dalje, ljudi imaju malu instiktivnu sposobnost stvaranja velikog broja alternativa [15] ili zadataka strukturnog odluivanja [25]. Ukratko, postoji mnogo razloga za oekivanje, da u kompleksnim problemima pojedinci (ili nestruna lica ili strunjaci) nee doneti promiljenu odluku uz dovoljno informacija razmatrajui nepouzdanost informacija i razmenu vrednosti ciljeva [21].
3.
TRADICIONALNI ODLUIVANJU
PRISTUP
ZA
PODRKU
Formalne metodologije, kao to je Analiza Viekriterijumskog Odluivanja (AVKO) mogu da pomognu pri donoenju odluka. AVKO metoda deluje kao okvir za prikupljanje, uvanje i obradu svih relevantnih informacija. Tradicionalno, glavni udbenici o metodama analize odluivanja fokusiraju se uglavnom na dva aspekta: Viestruki ciljevi i Nepouzdanost [14;30;4].
U radu [30] istaknuto je da su viestruki ciljevi i nepouzdanost glavne teme analize odluivanja i njihovo adekvatno definisanje e dovesti u pitanje nau kompetenciju i vae strpljenje. Iako su autori [14] i [30] takoe istakli pojam donoenja odluka kod vie zainteresovanih strana i grupa, njihovi udbenici se uglavnom koncentriu na individualne donosioce odluka. Npr, u radu [14] je naglaeno da "postoji mnogo reenja problema u javnom sektoru gde se donosilac odluke moe posmatrati kao dobro definisan, identifikovan, jedinstveni entitet. Analiza odluka se zasniva na normativima (ili zakonodavnoj) teoriji odluivanja. Normativni model odluivanja ima za cilj da pokae kako doneti odluke na racionalan nain [17]. Pravilo racionalnog odluivanja propisuje da izmeu opcija, treba izabrati onu sa najveim subjektivno oekivanim benifitom. Nasuprot tome, deskriptivni model opisuje kako se ljudi zapravo ponaaju. Istraivanje ponaanja je
20
pokazalo da se ljudi esto ne ponaaju u skladu sa pravilima racionalnog odluivanja [26;13]. Uporeivanje normativnih modela racionalnog izbora i stvarnog ponaanja interesnih grupa bie vaan aspekt procene AVKO metoda u ovom radu. Poto analiza odluka tradicionalno istie pojam individualnog donosioca odluke [31], moe se stei utisak da samo jedan donosilac odluka mora doneti odluku u datom trenutku. Mi emo se odnositi prema ovom pojmu kao jedinom donosiocu odluka ili jedinoj taki odluivanja. Ipak, kao to smo razmatrali prethodno, projekti upravljanja ivotnom sredinom takoe ukljuuju kompleksnost viestrukih interesnih grupa ili viestepenih procesa (tabela 1). Stoga, postoji potreba za produenjem pojma jedan donosilac odluka ili jedina taka odluivanja. Inae, kompleksnost projekata upravljanja ivotnom sredinom ne moe biti adekvatno razmatrana od strane AVKO metodologija. Glavni fokus ove studije je da proiri tradicionalni pristup analize odluivanja do pojma viestruke interesne grupe i viestepeni proces i da analizira glavni doprinos AVKO metoda u oblasti rehabilitacije reka.
Tabela 1 Sloenost problema odluivanja po kategorijama ciljevi i neizvesnosti i donosioci odluke i faze. Pojedinani ciljevi, mala nesigurnost Jedan donosilac odluka, jedna taka Viestruke interesne grupe, viestepeni process Odluka o oblaenju Viestuki ciljevi, visoka nesigigurnost Tradicionalni pristup analizi odluivanja
Projekti upravljanja ivotnom sredinom
4. 4.1.
VIESTRUKE INTERESNE GRUPE I VIESTEPENO PROIRIVANJE Proirivanje viestrukih interesnih grupa
Postoje tri osnovna obrazloenja za ukljuivanje javnosti u odlukama rizika ivotne okoline: normativno, materijalno i
21
instrumentalno [6;21]. Normativno obrazloenje potie od principa da Vlade trebaju dobiti saglasnost upravljakih struktura, i stoga graani imaju pravo da uestvuju u javnom donoenju odluka. Dalje, normativno obrazloenje prihvata, kao etiku pretpostavku, da graani najbolje prosuuju o sopstvenim interesima. Materijalno obrazloenje je da relevantna mudrost nije ograniena naunim specijalistima, obzirom da nestruna lica vide probleme, teme i reenja koja strunjaci proputaju. Instrumentalno obrazloenje, tvrdi da ire uee moe doprineti boljem donoenju odluka, ukljuiti iri spektar vrednosti u odlukama, i smanjiti verovatnou greke. Instrumentalno obrazloenje odraava shvatanje da je uspena implementacija mnogo vie mogua sa irokim ueem javnosti [23]. Pored ovih teorijskih obrazloenja, ukljuivanje javnosti je potrebno u vie segmenata zakonodavstva, konvencijama i meunarodnim politikim dokumenatima. Okvirna direktiva o vodama Evropske Unije izriito naglaava vanost uea javnosti [5]. Jo jedna vana konvencija u oblasti planiranja ivotne sredine je Arhuska konvencija o dostupnosti informacija, ueu javnosti u donoenju odluka i pristupu zakonodavstvu u pitanjima ivotne sredine [29]. Ova Konvencija je potpisana 1998 od strane 35 zemalja i Evropske Unije. Implementacija tri glavna elementa - dostupnosti, uea javnosti i pravosua - u zakonodavstvu Evropske Unije je trenutno u toku. Osim toga, izvetaj Svetske komisije o vodama napominje da stari model politike u oblasti voda i upravljanju ovo je posao vlade" mora biti zamenjen modelom u kojem interesne grupe uzimaju uee na svim nivoima. Uprkos rastuim zahtevima politike za aktivnim ueem javnosti u upravljanju renim slivovima, postoji samo par uputstava ili prirunika za ukljuivanje javnosti u upravljanje renim slivovima, koje su do sada obavljene u Evropi [32]. U oblasti AVKO metoda, proirenje viestrukih interesnih grupa je nastalo kao neophodnost u godinama 1980, kada su mnogi strunjaci koji koriste AVKO metode shvatili da obino postoji mnogo vie ukljuenih interesnih grupa, a ne samo jedan donosilac odluka [32]. Meutim, ovo proirenje za vie interesnih strana je napravljeno primarno teoretski i metode AVKO su malo koriene u smislu ukljuivanja interesnih grupa i javnosti u javnoj politici odluivanja. Govorei o potrebi uea javnosti, moramo imati svest da uee javnosti moe biti povezano i sa potencijalnim problemima (npr. poveanje tranje novca, vremena i ljudskih resursa).
22
4.2.
Viestepeno produenje
Posle proirenja viestrukih interesnih strana, istraivai i praktiari su shvatili da AVKO metode ne mogu biti koriene izolovano od ostalih procesa odluivanja, ve moraju biti integrisane u iri okvir problema strukturiranja i organizacije [2]. Za veinu projekata upravljanja ivotnom sredinom, postoje razliite faze planiranja i implementacije, i svaka faza ima zasebnu situaciju donoenja odluka (SDO). Pored toga, SDO je esto povezana sa specifinim prostornim razmerama (nacionalnim, regionalnim, lokalnim). Dakle, ne postoji samo jedna odluka koja mora biti uzeta u jednoj fazi procesa, ve je mnogo razliitih SDO koje nastaju tokom razliitih faza projekta i povezane su razliitim prostornim razmerama. Moramo biti svesni da su odluke u razliitim fazama esto povezane. U zavisnosti od karakteristika SDO, moemo izabrati odgovarajue metode AVKO koje mogu biti ugraene u proces donoenja odluka [10;16;11;8].
5.
POTREBA ZA DALJIM ISTRAIVANJEM
Proirenje na "vie interesnih grupa, viestepeni proces" pokazuje da postoji potreba za istraivanjem na razliitim nivoima. Generalno, broj primene metoda AVKO u stvarnom ivotu veoma brzo raste [16]. Meutim, postoji nedostatak testiranih metoda sa dva glavna aspekta: Ukljuivanje vrednosti interesnih grupa: uprkos rastuem konsenzusu o potrebi za veim ueem javnosti u politici zatite ivotne sredine, postoji nedostatak testiranih metoda za eksplicitno ukljuivanje vrednosti interesnih grupa u procesu donoenja odluka [1]. Slino, [18] zakljuuju da se metode AVKO samo retko koriste kao sredstvo za ukljuivanje javnosti i drugih interesnih strana u politici javnih odluka. Meutim, postoji sve vee razumevanje da metode AVKO mogu ponuditi procedure za voenje politike javne rasprave [9] Dobijanje povratne informacije interesnih strana: Postoji samo nekoliko studija u kojima su iskustva primene u stvarnom ivotu opisane sa stanovita uensika [19]. U radovima [22] i [20] ukazuje se na to da primena metoda AVKO treba biti intenzivno testirana u realnim situacijama odluivanja kako bi se mogla oceniti njihova vanost i doprinos grupnom odluivanju.
23
U jednom od najsveobuhvatnijih udbenika o metodama AVKO, [2] su identifikovana su tri glavna fokusa istraivanja u oblasti metodologije AVKO: Razvoj integrativnog okvira: Jedan od najveih izazova budunosti istraivanja AVKO je razvoj integrativnog okvira. Definisanjem kljunih faktora koji karakteriu stvarnu ili potencijalni intervenciju AVKO, moemo da ponemo da procenjujemo do koje mere su razliite metode AVKO, pojedinano ili kombinovano, korisne u specifinim situacijama donoenja odluka, definisanih kombinacijama ovih faktora. Sprovoenje istraivanja: Vana komponenta razvoja AVKO mora biti aktivna tenja empirijskog istraivanja, da istrai korienje i korisnost metoda. Takva istraivanja treba da obuhvate, na primer: u kojoj meri interesne strane razumeju proces, u kojoj meri se posledino javlja pravilno uenje i u kojoj meri je ostvareno zajedniko razumevanje i dogovor u grupi. Metodoloko istraivanje: Budunost metodolokog razvoja treba da bude podstaknut povratnim informacijama i spregom izmeu teorije i prakse, kao i unakrsnom razmenom ideja razliitih kola AVKO i razvojem izvan oblasti. Pri tome, vane kategorije istraivanja su: 1) analiza posebnih zahteva za pojedine oblasti primene u kojoj uopte pretpostavke i pojedinani modeli ne mogu da se veoma dobro odre, i 2) identifikovanje optih nedostataka modela AVKO i proirenje modela u cilju reavanje tih nedostataka (na primer, smanjenje rizika i neizvesnosti modela AVKO).
6.
LITERATURA
[1] Ananda J., Herath G.: Incorporating stakeholder values into regional forest planning: a value function approach, Ecological Economics, 2003, 75 [2] Belton V., Stewart T.J.: Multiple Criteria Decision Analysis - An Integrated Approach, Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London, 2002 [3] Bots P.W.G., Lootsma F.A.: Decision support in the public sector, Journal of Multi-Criteria Decision Analysis, 2000, 1 [4] Clemen R.: Making hard decisions: An introduction to decision analysis, Duxbury Press, Belmont, 1996 [5] European Parliament: Water Framework Directive, 2000
24

[6] Fiorino D. J.: Citizen participation and environmental risk: A survey of institutional mechanisms, Science, Technology, and Human Values, 1990, 226 [7] Freeman E. R.: Strategic Management: A Stakeholder Approach, Harpercollins College, 1984 [8] Greening L.A., Bernow S.: Design of coordinated energy and environmental policies: use of multi-criteria decision making, Energy policy, 2004, 721 [9] Gregory et al.: Acceptable Inputs: Using Decision Analysis to Guide Public Policy Deliberations, Decision Analysis, 2005, 4 [10] Guitouni A., Martel J.M.: Tentative guidelines to help choosing an appropriate MCDA method, European Journal of Operational Research, 1998, 501 [11] Haralambopoulos D.A., Polatidis H.: Renewable energy projects: structuring a multicriteria group decision-making framework, Renewable Energy, 2003, 961 [12] Hill J. et al.: Obesity and the Environment: Where Do We Go from Here?, Science, 2003, 853 [13] Kahneman et al.: Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases, Cambridge UK, 1982 [14] Keeney R. L., Raiffa H.: Decisions with multiple objectives: Preferences and value tradeoffs, Wiley, New York, 1976, 549 [15] Keeney R.L.: Value-focused thinking. A path to creative decisionmaking, Harvard University Press, Cambridge, 1992, 416 [16] Lahdelma R. et al.: Using Multicriteria methods in Environmental Planning and Management, Environmental Management, 2000, 595 [17] Laux H.: Entscheidungstheorie 6th ed., Berlin, 2005 [18] Marttunen M., Hmlinen R.P.: Decision analysis interviews in environmental impact assessment, European Journal of Operational Research, 1995, 551 [19] Marttunen M.: Framework for the sustainable management of regulated watercourses - A collaborative approach supported by multi-criteria decision aid methods, Manuscript of the Doctoral Thesis, Helsinki University of Technology, 2005 [20] Matsatsinis. N. F., Samaras A.P.: MCDA and preference disaggregation in group decision support systems, European Journal of Operational Research, 2001, 414 [21] McDaniels T. et al.: Democratizing Risk Management: Successful Public Involvement in Local Water Management Decisions, Risk Analysis,1999, 498 [22] Merkhofer at al.: Multiattribute Utility Analysis as a Framework for Public Participation in Siting a Hazardous Waste Management Facility, Environmental Management,1997, 831 [23] National Research Council: Understanding Risk: Informing Decisions in a Democratic Society, National Academy Press, Washington D.C., 1996 [24] Nienhuis Pieter Hendrik, Leuven Rob: River restoration and flood protection: Contoversy or synergism? Hydrobiologia, 2001, 85
25
[25] Simon H. A.: A mechanism for social selection and successful altruism, Science 250, 1990, 1665 [26] Simon H. A.: Information Processing Models of Cognition, Annual Review of Psychology, 1979, 363 [27] Slovic P., Bohnenblust H.: Integrating technical analysis and public values in risk-based decision making, Reliability Engineering and Systems Safety Journal, 1998, 151 [28] Slovic Paul et al.: Preference for Insuring Against Probable Small Losses: Insurance Implications, Journal of Risk and Insurance, 1977, 603 [29] United Nations Economic Commission for Europe: Aarhus Convention, 1998 [30] Von Winterfeldt D., Edwards W.: Decision Analysis and Behavioral Research, Cambridge University Press, Cambridge, 1986, 604 [31] Von Winterfeldt D.: Appraising the precautionary principle decision analysis perspective, Journal of Risk Research, 2001, 191 [32] Welp M.: The use of decision support tools in participatory river basin management, Physics and Chemistry of the Earth, Part B, 2001, 535
26
DEFINISANJE PROBLEMA I ZAHTEVA U PROCESU RAZVOJA PROSTORNOG SISTEMA PODRKE ODLUIVANJU ZA INTEGRALNO UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA
Dragan Milievi1 Slobodan Milenkovi2 Slavia Trajkovi3
Rezime
Razvoj softvera prostornog sistema podrke odluivanju se vri za potrebe reavanja kompleksnih problema integralnog upravljanja vodnim resursima na slivu. Imajui ovo u vidu, razvoj DSS softvera zahteva paljivo planiranje i iterativni proces u cilju postizanja uspenog proizvoda. Faze definisanja problema i definisanja zahteva su kljune u procesu razvoja sistema, jer u ovim fazama projektanti sistema i zainteresovane strane treba zajedno da identifikuju ono to bi elele da sistem sadri. Nakon to je ukupni problem definisan i identifikovani akteri, striktno treba slediti iterativni proces koji zahteva definiciju, projektovanje i razvoj prototipa i testiranje softvera. U ovom radu je ukratko predstavljeno ono to se u literaturi naziva "najboljom praksom" u razvoju softvera sistema podrke odluivanju baziranog na komponentama i objektno orijentisanog, sa posebnim osvrtom na faze definisanja problema i definisanja zahteva, obzirom na njihov znaaj u celom procesu.
Kljune rei: integralno uptavljanje vodnim resursima, razvoj informacionog sistema, sistem podrke odluivanju
Dragan Milievi, dr, dipl. in. gra., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A.Medvedeva 14, 18000 Ni; drgara@gaf.ni.ac.rs; 063 17-12-620 2 Slobodan Milenkovi, dr, dipl. in. gra., red. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 3 Slavia Trajkovi, dr, dipl. in. gra., vanr. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, A.Medvedeva 14, 18000 Ni
1
ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26
1.
UVOD
Upravljanje vodnim resursima i njihova zatita od zagaenja, je iterativan proces integrisanog donoenja odluka vezanih za korienje i modifikaciju vodnih resursa i prateeg zemljita na slivu. Ono se oslanja na primenu sistemskog pristupa formulisanju problema upravljanja vodama i korienja sistemske analize u pronalaenju njihovih reenja. Sve sloeniji problemi koje treba reavati i nova visoka oekivanja za vodene sredine, ukljuena u aktuelni talas direktiva i propisa, izazivaju dodatnu sloenost u odnosu na primenu alata sistemske analize, pa se kao imperativ namee neophodnost razvoja i distribucije nove generacije alata i integrisanih aplikacija koje e obezbediti efikasnu raunarsku koordinaciju, integrisane resurse, upravljanje i efikasnu koordinaciju na nacionalnom i regionalnom nivou izmeu kreatora politike i administracije. Meu nekoliko sistema i pristupa inenjeringu informacija koji se danas sve ee primenjuju kod sistema zatite ivotne sredine i za upravljanje vodnim resursima posebno su interesantni prostorni sistemi podrke odluivanju. Primena sistema za podrku odluivanju, u kombinaciji sa monitoringom, u upravljanju vodnim resursima i zatiti kvaliteta vode je izazovno pitanje koje moe da pomogne menaderima u pronalaenju strategija koje mogu uzeti u obzir razliite aspekte razmatranih pitanja. Razvoj i implementacija prostornog sistema za podrku odluivanju zahtevaju znanje i razumevanje menaderskih odluka, nivoa rezonovanja i reavanja problema i uloge menadera u planiranju i upravljanju. Razvoj sistema za podrku odluivanju kao sloenog sistema sa mnogo komponenata, koji zahteva znaajne finansijske i/ili ljudske resurse, treba da bude strogo definisan, a aktivnosti treba da budu organizovane u proces na osnovu odgovarajue razvojne metodologije. U ovom radu je ukratko predstavljeno ono to se u literaturi naziva "najboljom praksom" u razvoju softvera sistema podrke odluivanju baziranog na komponentama i objektno orijentisanog.
2.
FAZE RAZVOJA SISTEMA PODRKE ODLUIVANJU
Razvoj DSS softvera se vri za potrebe reavanja kompleksnih problema integralnog upravljanja vodnim resursima. Zbog toga razvoj DSS softvera zahteva paljivo planiranje i iterativni proces u cilju postizanja uspenog proizvoda. Ovaj iterativni proces, baziran na metodologiji servisno orijentisanog modeliranja i arhitekture (Serviceoriented modeling and architecture - SOMA), predstavljen je na slici 1.
28
Razvoj prostornog sistema podrke odluivanju u integralnom upravljanju vodnim resursima - definisanje problema i zahteva
Slika 1 Generalni razvojni procesa prostornog DSS [1]
Prvi korak koji vodi ka razvoju DSS-a je prepoznavanje problema i motivacije pojedinca ili organizacija za reavanje tih problem kompjuterizovanim sistemom za podrku odluivanju. Pitanja koja bi trebalo postaviti u ovoj fazi su da li e krajnji korisnici koristiti DSS i kako e on biti korien i ukljuen u organizaciju korisnika. Takoe treba definisati probleme i ciljeve, identifikovati potencijalne mere, kao i prostorne, vremenske, ekonomske i druge granice sistema. U drugom koraku, treba izvriti formalno definisanje zahteva. Faza definisanja zahteva je kljuna u procesu razvoja sistema, jer u ovoj fazi zainteresovane strane treba zajedno da identifikuju ono to bi elele da sadri sistem. Zainteresovane strane pre svega bi trebalo da identifikuju sopstvene ciljeve, a zatim sa ostalim zainteresovanim stranama da identifikuju hijerarhiju zahteva i potreba. Trei korak, konkretni dizajn sistema, moe se pokrenuti kada postoji dovoljna saglasnost o optim i posebnim uslovima za sistem. Proces dizajniranja sistema bi trebalo da bude iterativni proces, sa iskustvima steenim u procesu razvoja prototipa u fazi razvoja sistema i povratkom unazad na proces dizajniranja. U preliminarnoj iteraciji, treba reavati tehnika pitanja, kao to su platforma koja e biti najefikasnija, koji modeli i tehnike modeliranja su korisni i izvodljivi, koje softverske komponente bi zadovoljile zahteve i dostupne su korisnicima i koja razvojna okruenja i programski jezici e se koristiti, da li e se izgradi novi softver sistema od nule, ili e se razvijati sistem koji integrie postojee programe. Inicijalni dizajn sistema rezultuje inicijalnim prototipom, koji e dovesti do novih zakljuaka o skupovima podataka, pretpostavkama, tehnikama modeliranja, dizajnu korisnikog okruenja i drugim aspektima koji mogu biti ukljueni u sledeu iteraciju dizajniranja sistema.
29
Koraci etiri i pet, iterativni procesi razvoja i testiranja softvera, mogu da obuhvate irok opseg od poetnog prototipa do distribucije konanog sistema. Odgovornost za napredak u ovim fazama lei na strunjacima i programerima. Oni e morati da koriste informacije i ulaze dobijene iz faza projektovanja i testiranja za razvoj prototipa i na kraju konanog sistema. Faza testiranja bi trebalo da obuhvati krajnje korisnike koji mogu formalno da utvrde da li sistem ispunjava neophodne uslove. Ova faza bi trebalo da ukljui sistematsko testiranje softvera, posebno u kasnijim prototipima i da otkrije probleme sa softverom. Pre konane distribuciju softvera, odgovarajui pratei resursi kao to su korisnika dokumentacija i pomo na mrei bi trebalo da budu razvijeni i testirani. Takoe, pre implementacije DSS-a, treba da se organizuje potrebna obuka korisnika. Preporuuje se da nakon to je problem prepoznat i identifikovani akteri, dalje striktno treba slediti iterativni proces koji zahteva definiciju, projektovanje i razvoj prototipa i njegovo testiranje. Nakon rezultata iterativnog ciklusa koji zadovoljava sve uesnike, moe se pristupiti finalnoj implementaciji sistema. U toku implementacije sprovode se vane aktivnosti, kao to su auriranje i odravanje sistema, koje su neophodne da se osigura nastavak uspenog korienja razvijenog DSS-a. Ovakav pristup razvoju sistema zahteva ukljuivanje razliitih interesnih grupa (donosioci odluka ili krajnji korisnici, modelari, eksperti ili strunjaci, programeri) tokom celog procesa. Iako ovo moe dovesti do veih trokova u razliitim fazama razvoja, u fazi korienja moe dovesti do proizvoda koji je mnogo efikasniji i prihvatljiviji. Obzirom na njihov izuzetan znaaj u celom razvojnom procesu sistema podrke odluivanju, u nastavku teksta su detaljnije prikazane faza definisanja problema i faza definisanja zahteva.
3.
DEFINISANJE PROBLEMA
U fazi definicije problema formira se polazna taka za projektovanje sistema podrke odluivanju. Svrha ove faze je da se saini inventar relevantnih problema, odrede ciljevi koje treba postii, identifikuju provizorne mere i odrede prostorne, vremenske, ekonomske i druge granice sistema i da se identifikuju tzv. krajnji korisnici sistema (tj. lica ili institucije koji se mogu identifikovati kao vlasnici problema). Ukratko: definicija problema ocrtava obim posla na razvoju sistema podrke odluivanju. Faza definicije problema je u sutini iterativni proces. Rezultati predstavljeni u daljem tekstu mogu se smatrati preliminarnom
30
definicijom problema. Definicija problema mora da se pobolja i precizira dalje u kasnijim fazama, fokusirajui se na teme koje e biti izabrane za razvoj DSS-a. Najvanije je da se u ovaj proces ukljue krajnji korisnici DSS-a. Zbog toga se preporuuje da se u Planu rada za razvoj DSS-a planiraju aktivnosti definicije problema.
3.1.
Identifikacija problema, ciljeva i mera
Iako postoji irok spektar moguih specifinih problema koji su vezani za korienje i zatitu od zagaenja vodnih resursa na slivu, mogu se izdvojiti tri grupe reprezentativnih problema koje treba da budu ukljuene u sistem: Kako poboljati drutveno-ekonomsko korienje sliva reke (vodosnabdevanje, transport, turizam, ribarstvo, poljoprivreda, itd.);

Kako postii odrivo poboljanje fizikog, hemijskog i biolokog stanja reke i njenih pritoka;
Kako poveati ekoloke vrednosti reke, priobalnih i plavnih podruja na slivu. Ciljevi su usko povezani sa problemima. Cilj upravljanja je eljeno stanje sistema koje donosioci odluka ele da postignu. Postizanje ciljeva se meri pomou (najee kvantitativnih) kriterijuma. Za dizajn DSS ciljeva od posebnog znaaja je odreivanje informacija, koje bi model trebalo da obezbedi svojim korisnicima. Pozivajui se na grupe identifikovanih problema mogu se raspoznati sledei osnovni ciljevi: Poboljanje socio-ekonomskog korienja: odravanje/poboljanje vodosnabdevanja naselja i industrije; odravanje/poboljanje korienja poljoprivrednog zemljita; poboljanje uslova za ribarstvo; razvoj turizma i rekreacije; Poboljanje fizikih, hemijskih i biolokih stanja reke i njenih pritoka, ekoloke vrednosti reke, priobalnih i plavnih podruja: kvalitet voda reka i podzemnih voda; kvalitet zemljita u koritu reke, priobalju i plavnim podrujima; poboljanje ekolokih funkcija reka i priobalnih podruja; poboljanje ekolokih funkcija plavnih podruja; poboljanje ekolokih funkcija sliva. Jedna od glavnih funkcija DSS-a je da se poveu mere koje se mogu implementirati da bi se reili identifikovani problemi u skladu sa definisanim ciljevima. Predlog perspektivnih mera treba da formuliu krajnji korisnici i/ili timovi istraivaa koji e raditi na razvoju
31
sistema. Iako je predlog mera preliminaran njihov izbor treba da bude paljiv. Posebnu panju treba obratiti pri analizi mera koje su preskupe ili neprihvatljive iz drugih razloga. Pored toga, treba biti svestan modela i podataka koji su potrebni da bi se analizirale posledice predloenih mera.
3.2.
Vrste i uloga korisnika sistema podrke odluivanju
Potencijalni korisnici DSS-a, kao realtivno heterogena grupa, mogu da se razlikuju na dva naina: prvo, prema znaaju i funkciji korisnika u donoenju odluka i drugo, sa praktine take gledita, prema iskustvu i uvebanosti korisnika u radu sa raunarskim alatima, to je posebno znaajno, posebno sa aspekta informacionog okvira. to se tie razliitih uloga, mogu se izdvojiti sledee grupe korisnika: 1. Donosioci odluka i menaderi vodnih resursa (npr. ministarstva i dravne agencije): korienje DSS za analizu i balansiranje moguih alternative. 2. Zvaninici zadueni za procese planiranja (npr. preduzea i organizacije koje upravljaju vodnim resursima, vodna udruenja): korienje DSS-a za postavljanje ciljeva generalnog planiranja u praksu, definisanjem i izborom realnih mera. 3. Struni korisnici za pojedine podoblasti koje su u vezi sa vodnim resursima (npr. istraivake organizacije): manje ili vie stalno korienje DSS-a za razliite zadatke. 4. Udruenja, javne organizacije, zainteresovane strane (npr. ouvanje prirode, ribarstvo, industrija, poljoprivreda i drugi): korienje DSS-a za definisanje sopstvene pozicije i diskusije sa drugim grupa. 5. Javnost: informacije o moguim alternativama. to se tie uvebanosti korisnika u korienju informatikih alata, ona se ne moe jasno definisati za navedene grupe korisnika. Iako se manje, vie moe odrediti veza izmeu uloge korisnika i njegovog poznavanja rada na raunaru (na primer, iskusni korisnici su najee vie upoznati sa GIS-om i modeliranjem nego javnost) realne informatike kompetencije su uglavnom vezane za pojedinane sposobnosti korisnika.
32
3.3.
Obim i funkcije sistema podrke odluivanju
Obim i funkcije sistema podrke odluivanju uglavnom zavise od zahteva za informacijama krajnjih korisnika. Obzirom da krajnji korisnici koriste informacije iz DSS-a u procesu donoenja svojih odluka, DSS bi trebalo da zadovolji zahteve krajnjih korisnika to je vie mogue. Meutim, mogu postojati ogranienja zbog nedostatka znanja i podataka o procesima koji su vezani za planirane mere u skladu sa definisanim ciljeve. U nastavku je dat kratak opis nekih glavnih funkcija koje DSS treba da ima i tipini alati koje se koriste za ove funkcije. 3.3.1. Analiza upravljakih alternativa Kompleksan integralni model prua holistiku reprezentaciju sistema, sa eksplicitno definisanim vezama izmeu prirodnih sistema i drutveno-ekonomskih sistema. U principu funkcije analize upravljakih alternativa zahtevaju opis sistema na odgovarajuem nivou detalja prostornih i vremenskih skala. U praksi sposobnost analize je jedna od najvanijih funkcija DSS-a. Sposobnosti analize e biti vana na razliitim takama/nivoima DSS sistema. Pre svega, korisnik e eleti da analizira trenutno stanje renog sliva, to ukljuuje i inventar svih relevantnih funkcija sliva reke (npr. socijalno-ekonomskih i ekolokih funkcija) za eljeni proces odluivanja. Takoe, analize funkcija su neophodne za evaluaciju efekata i uticaja mera na sliv reke. Kalkulisano projektovano stanje renog sliva mora da bude u odnosu na trenutno stanje, kao i na eljeno stanje. Uporeivanjem projektovanog i eljenog stanja korisnik e biti u stanju da odlui da li su dalje mere neophodne da bi se postiglo eljeno stanje. 3.3.2. Komunikacije Integralni DSS sistem moe da olaka komunikaciju izmeu kreatora politike i zainteresovanih strana u naporima participativnog planiranja. Interaktivna simulacija na integralnom modelu pokazuje zainteresovanim stranama kako su njihovi razliiti stavovi o sistemu u vezi jedni sa drugima. Transparentnost sistema garantuje da akteri prepoznaju njihov domen eksplicitno zastupljen u sistemu. Transparentnost i orijentisanost prema korisnicima su kljuni faktori da bi sistem funkcionisao kao faktor posredovanja u kontekstu zajednikog planiranja. Znaajan aspekt orijentisanosti prema korisnicima je odziv i brzina sistema, koji su posebno vani za sesije bazirane na tehnikama grupnog reavanja problema, gde pojedinci ele da istrae razliite scenarije u toku diskusije.
33
Postojei DSS sistemi u razliitim oblastima ljudskog delovanja ve su pokazali da je komunikacija jedna od najvanijih funkcija DSSa. Kod integralnog upravljanja vodnim resursima ukljueni su heterogeni akteri, pa je komunikacija centralni deo DSS-a. Osim toga informisanje javnosti je izuzetno znaajna funkcija DSS-a. Alati koji se mogu koristiti za komunikaciju su alati za uvanje, uvoz i izvoz kompletnih scenarija za razmenu izmeu zainteresovanih strana ili lobija, alati za izvetavanje sauvanih scenarija zajedno sa komentarima i argumenata, alati za geo-referenciranje stanja i kreiranje odgovarajuih mapa. 3.3.3. Biblioteka (Baza znanja) DSS kao integralni sistem moe da se koristi za upravljanje znanjem. On obezbeuje prikupljanje, ureivanje i povezivanje postojeeg znanje o sistemu, pa stoga moe da ispuni funkciju dinamike biblioteke. DSS moe da otkrije praznine u znanju i time da da podsticaj za dalja istraivanja i prikupljanja podataka. Kroz DSS znanje o sistemu postaje dostupno u operativnom obliku. Na taj nain DSS moe biti zajednika infrastruktura za skladitenje i prenos znanja za organizacije koje uestvuju u upravljanju i eventualno javnosti. Integralno upravljanje renim slivovima ukljuuje irok opseg znanja, podataka i modela. Funkcija DSS-a kao biblioteke e biti od pomoi pojedinim korisnicima, na primer saveznim agencijama, pre svega u struktuiranju aktuelnih saznanja i raspoloivih podataka o vodnim resursima i slivu. 3.3.4. Upravljanje Upravljanje je funkcija DSS-a koja je vana za korisnike koji moraju da procene opte odluke i pretvore ih u izvodljive mere. Iz seta moguih mera oni moraju da izaberu one koje najbolje odgovaraju ciljevima. Naravno finansijski aspekti se moraju uzeti u obzir i zbog toga je neophodna njihova ocena. Neophodno je utvrditi koji su trokovi izabranih mera i kakvi e biti efekti ovih mera na vodne resurse, zemljite i ceo sliv. Osnovna alatka u ovakvim analizama je viekriterijumska evaluacija.
34
3.3.5. Uenje Osim navedenih funkcija DSS moe da se koristi i za potrebe uenja. Pre svega, to znai uenje o povezivanju procesa, prirodnih i korisnikih funkcija, koje grade kompleksnu mreu sistema sa vie meuzavisnosti. ak i ako su strunjaci upoznati sa tim meuzavisnostima, u posebnim oblastima interesovanja mogu da koriste DSS za uenje o povezanosti sa nepoznatim funkcijama. Alati koji se mogu koristiti za uenje su alati za prikaz zavisnosti procesa i funkcija bazirani na opisima sistema, identifikacioni alati koji istiu kvalitativne uticaje intervencija u dijagramima sistema itd.
4.
DEFINISANJE ZAHTEVA
Na slivu postoji veliki broj razliitih aktera koji su vezani za korienje vodnih resursa i njihovu zatitu od zagaenja, sa razliitim ciljevima. Svi ovi akteri su i potencijalni korisnici DSS-a, koji treba zajedno da identifikuju ono to bi elele da sadri sistem. Obzirom na razliiti znaaj i funkciji potencijalnih korisnika u donoenju odluka i razliito iskustvo i uvebanosti u radu sa raunarskim alatima, zahtevi i potrebe korisnika mogu da budu veoma razliiti. Na osnovu dosadanjeg iskustva definisani su polazni zahtevi koje treba da ispuni inicijalni prototip sistema: Relevantnost politike - odnosi se na nain na koji sistem omoguava neposrednu podrku za politiku krajnjeg korisnika, odnosno koliko je sistem dobro prilagoen njegovim potrebama, vetinama i metodama rada. Relevantnost politike je takoe vana u odnosu na razliite modele i procese koji su zastupljeni u DSS-u. Generalno proces postaje relevantan sa aspekta politike ukoliko kreator politike ima neke direktne ili indirektne mere kojima moe da utie na proces.
Istraivako uenje - odnosi se na lakou sa kojom korisnik moe da naui o problemu ili delu problema pomou DSSa. Uenje e biti mogue samo ako korisnik razume uzroke i efekte u sistemu. Dakle, DSS mora da bude transparentan i jednostavan za upotrebu. Nivo sloenosti sistema treba da bude u granicama uenja koje moe da se izvri, a sistem treba da bude odgovoran, to znai da unos korisnika treba da dovede do izlaza na nain koji omoguava intuitivni oseaj da se ui. Sistem bi trebalo da proizvede izlaz koji je
35
pouan i ako je mogue, koncizan: geografski izlaz u obliku mapa, vremenske serije u vidu grafikona, itd.
Korisnika orijentisanost - odnosi se na lakou sa kojom sistem moe da se koristiti od strane krajnjih korisnika. Sistem e biti korisniki orijentisan, ako je dobro dizajniran sa intuitivnim i uniformnim korisnikim interfejsom koji je kreiran i setovan u skladu sa smernicama koje se odnose na operativni sistem i platformu na kojoj sistem radi. Takoe, sistem je korisniki orijentisan, ako je opremljen odgovarajuim skupom alata, potrebnih za obavljanje analitikih zadataka, kojima moe lako da se manipulie. Transparentnost - odnosi se na pogodnost rezultata generisanih od strane sistema, kao i dokumentovanost razliitih zadataka izvrenih od strane sistema. to vie sistem izvrava svoje zadatke na nain koja ini intuitivan oseaj krajnjem korisniku, sistem e biti transparentniji. Takoe, to su modeli i alati sistema otvoreniji i dokumentovaniji, sistem e biti transparentniji. Interaktivnost - odnosi se na lakou sa kojom krajnji korisnik moe da komunicira sa sistemom. Osnovna pitanja koja definiu interaktivnost su: koji procenat zadataka korisnik moe sprovoditi direktno i preko korisnikog interfejsa bez potrebe da se vraa na druge analitike instrumente, koji alati su dostupni za podrku korisniku u izvravanju tih analitiki poslova u toku sesije, koliko truda je ukljueno u sprovoenje zadatka i kakvi manevri su potrebni od strane korisnika, koliko ovakvih aktivnosti moe da se uradi na licu mesta bez potrebe za korienjem drugih instrumenata? Integracija - odnosi se na nivo integracije modela i alata postignut u samom sistemu. Razliiti modeli u sistemu mogu biti povezani labavo, tesno ili potpuno. Strategija povezivanja modela zavisiod sloenosti modela, tj. od broja promenljivih koje se razmenjuju izmeu modela u sistemu. Integracija se odnosi i na nain prilagoavanja alata funkcionalnim i analitikim zahtevima modela. Fleksibilnost - odnosi se na na lakoa sa kojom sistem moe biti prilagoen ili menjan za reavanje ostalih probleme na slivu, ili za reavanje slinih problema u drugom regionu ili u drugom kontekstu. Koreknost - odnosi se na kvalitet izlaza generisanih od strane sistema. Nivo koreknosti sistema e najvie zavisiti
36
od kvaliteta modeli koji se koriste u sistemu i naina povezivanja ovih modeli u jedan integrisani model. Ovo je tesno povezano sa pojmovima neizvesnosti, predvidljivosti, sloenosti modeliranog problema, itd.
Kompletnost - odnosi se na odnos relevantnih domena procesa koji su generalno predstavljeni modelima i alatima sistema i na dovoljan nivo detalja. Kompletnost se razlikuje od nivoa apstrakcije u smislu da kompletan sistem ne treba da se sastoji od modela koji su potpuno spojeni, niti ovi modeli moraju da rade na istom nivou detalja, sa istim vremenskim skalama, istim skupom stanja promenljivih, itd. Nivo apstrakcija - odnosi se na nivo detalja sa kojim sistemom predstavlja domen odluivanja. Nivo detalja postignut u sistemu treba da bude odgovarajui i relevantan za vrstu problema koji treba da rei krajnji korisnik. Zavisno od toga dali je krajnji korisnik kreator politike ili istraiva, modeli u sistem treba da budu ocenjeni prema njihovoj relevantnosti politike ili istraivakoj relevantnost. Performanse - odnose se na brzinu kojom sistema, modeli i alati generiu rezultate koji su trenutno relevantni za krajnjeg korisnika. Performanse su relativne u odnosu na platformu i raunara, koji su obino na raspolaganju krajnjem korisniku. Cena razvoja - odnosi se na trokove potrebne da se izgradi i aktivira konana verzija sistema. Razvojni trokovi ukljuuju ne samo implementaciju softvera, ve i pripremni rad ukljuen u funkcionalni i tehniki dizajn sistema. Ovo ne ukljuuje trokove odravanja. Trokovi odravanja - odnose se na trokove koji su ukljueni u odravanje i unapreenje sistema. U trokove odravanja se ukljuuju i trokove za prilagoavanje sistema promenljivim potrebama krajnjih korisnika, kao i softverskim i hardverskim standardima. Saradnja - odnosi se na potencijal za distribuirani razvoj, odravanje i korienje sistema. Implementacija (nivo teine) - odnosi se na tehnike potekoe koje treba da rei tim ukljuen u izgradnju sistema. Ovo ukljuuje tekoe u praktinoj realizaciji arhitekture i funkcionalnih komponenata sistema: baze podataka, baze modela, baze alata, korisniki interfejs. Uopteno govorei
37
vea teine podrazumeva vei rizik da e se u izgradnji sistema javiti mnoge tehnike i organizacione tekoe. Ovo je samo orijentaciona lista zahteva koje treba da ispuni inicijalni prototip softvera sistema podrke odluivanju. Neophodno je da svi potencijalni korisnici identifikuju sopstvene zahteve, a da zatim sa ostalim korisnicima identifikuju hijerarhiju zahteva i potreba. U zavisnosti od obima DSS-a i broja zainteresovanih strana, ovo moe biti zahtevan korak. Tokom razvoja prototipa softvera, kroz ukljuivanje zainteresovanih strana u proces kreiranja DSS-a i nastanak novih ideja i pitanja lista zahteva e biti revidirana i proirena novim zahtevima.
5.
ZAKLJUAK
NAjvea vrednost korienja DSS-a je njegova sposobnost da pobolja donosiocima odluka nain pristupa problemu, odnosno da prui novi uvid u problem, da omogui donoenje bolje odluke i bri odgovor na neoekivane situacije i to je najvanije, promenu svesti o odgovornosti za vodne resurse i ivotnu sredinu. Sve u svemu, DSS bi trebalo da pomogne svojim korisnicima da postanu bolje informisani u radu sa svojim intenzivnim informacijama u reavanju problema upravljanja vodnim resursima. To e biti mogue samo ako se striktno sprovede iterativni proces razvoja DSS-a, u okviru koga se mora obratiti panja na brojna logistika pitanja i ogranienja. Priroda problema, broj i raznovrsnost zainteresovanih aktera i mnoga druga pitanja mogu uticati na izvodljivost iterativnog procesa razvoja prostornog DSS i na njegovu efikasnu primenu. Identifikacija grupa zainteresovanih strana i njihovo dalje uee u razvojnom procesu je veoma vano. Multidisciplinarni projektni tim je obino neophodan i vano je da se on okupi u ranoj fazi razvojnog procesa. Iz navedenih razloga faze definisanja problema i definisanja zahteva imaju kljunu ulogu za itav proces razvoja DSS-a. Tokom itavog razvojnog procesa, a naroito u poetnim fazama, paljivo planiranje mora da ima vano mesto, pri emu se moraju uzeti u obzir legitimna vremenska i resursna ogranienja.
38
ZAHVALNOST
Rezultati istraivanja prezentovani u ovom radu su finansirani u okviru naunih projekata TR37003 i TR37018 Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
6.
[1]
LITERATURA
Milievi, D. (2011): Razvoj programskog sistema za integralnu zatitu vodnih resursa od zagaenja, Doktorska disertacija odbranjena na Graevinskoarhitektonskom fakultetu u Niu, str. 199 Milievi, D., Milenkovi, S. (2011): Primena informatikih tehnologija u integralnoj zatiti vodnih resursa od zagaenja, Uvodni rad po pozivu, Meunarodna konferencija Otpadne vode, komunalni vrsti otpad i opasan otpad, Udruenje za tehnologiju vode i sanitarno inenjerstvo, 05. do 08. aprila 2011. godine, Ni, str. 16-21. Milievi, D., Milenkovi, S., Nikoli, V. (2002): The Informatics Support To The Water Resources Integral Protection From Pollution, The 6th World Multiconference on Systemics, Cybernetics and Informatics, Orlando, Proceedings, Volume I: Information Systems Development I, Florida, USA, p. 227-232. Sugumaran, R., DeGroote, J. (2011): Spatial Decision Support Systems, Principles and Practices, Taylor and Francis Group, LLC; USA, p. 469
[2]
[3]
[4]
39
40
AUTONOMIJA ARHITEKTURE I ODNOS INVESTITOR PROJEKTANT: INTERAKCIJA ILI KONFLIKT

Aleksandar Milojkovi1 Marko Nikoli2
Rezime
Autonomija arhitekture i interakcija projektanta i investitora, i njen znaaj u nastanku jednog arhitektonskog dela, este su teme mnogih strunih polemika. U ovom radu diskutuje se jedan od primera interakcije/konflikta u odnosu investitor projektant, koji je rezultovao uspenim i od strane strune javnosti (i investitora) dobro ocenjenim projektom i (ne)zadovoljavajuom realizacijom.
Kljune rei: Znaenje personalnog arhitekture, odnos investitorprojektant
prostora,
autonomija
1.
UVOD
Istorija arhitekture kao umetnosti i zanata oduvek je istovremeno bila i istorija borbe izmeu estetskog oseaja i vetine projektanta, i elja i neotuivog "prava" investitora da utie na nastajanje dela koje finansira. U trenutku, kada u Srbiji pojam arhitekture ima manje - vie metaforino znaenje, i kada je arhitektura prilino zavisna od diletanata u svim strukturama upravljanja i investicija privatnih preduzetnika sumnjive
mr Aleksandar Milojkovi, dipl. in. arh., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu 2 Marko Nikoli, dipl. in. arh., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
1
ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA no.26
prolosti, arhitektonska reenja, ma kako jednostavni, i arhitektura uopte, ipak su proizvod sveukupnosti moralnih, socijalnih, ekonomskih, ergonomskih i drugih okolnosti koje odreuju njihov postanak. Otud zadatak projektanta da za nekog drugog osmisli prostor i omogui mu "sigurnost" i "toplinu" doma, nije nimalo jednostavan, i bez obzira na profesionalnost i obrazovanje, nosi neminovno viestruke etike i strune dileme.
2.
ISTORIJA KONFLIKTA
Antropoloka istraivanja pokazuju da su arhitektonska dela praistorijskog doba nastajala pratei formu diktiranu idealima "istoe" i "harmonije" u cilju postizanja boanskog reda stvari. U antiko doba javlja se i ideja utilitarizma, ali i novi, formalistiki stav u arhitekturi i forma, kao norma sama po sebi, pa se po prvi put postavlja i pitanje autonomije arhitekture i umetnosti uopte. Renesansna arhitektura je, izmeu ostalog, i arhitektura za trite, komercijalna arhitektura, to je posledica reorganizacije drutva i ekspanzije trine logike. Po prvi put dolazi do sukoba "arhitekture ideja" i "potroake arhitekture". Ovaj konflikt postepeno raste do poetka XVIII veka, kada se javlja rani funkcionalizam koji lepotu pronalazi u upotrebljivosti, pa tako u odreenoj meri zadovoljava hedonistike, grafistike i formalistike zahteve, a naizgled i zahteve za efikasnou i efektnou [9]. Za funkcionaliste je uklapanje novog u okvire opsoletne, demodirane zaostavtine prethodnih graditelja izgledalo nebitno i ak pomalo neasno [3]. Jedna od reakcija na funkcionalizam je i pojava populizma u arhitekturi, koji korisnike objekta posmatra kao jedine legitimne ocenjivae arhitektonskog projekta, odnosno dela. Profesionalci postaju krivci za alijenizaciju korisnika od proizvoda, a tu distancu treba premostiti potpuno novim pristupom projektovanju. U tu svrhu, zastupnici populizma zalau se za integraciju normi izvedenih iz objekata narodne arhitekture u korpus zvaninih arhitektonskih normi i generisanje novog stila koji bi se smatrao "narodnim" bez obzira na to to je u stvari kreiran od strane struke. Budui korisnici mogu i direktno uestvovati u fazi projektovanja, a arhitekta projektuje samo komponente koje korisnik zatim upotrebljava po sopstvenom nahoenju. Ovakav pristup, naravno, ima mnoge nedostatke, jer je tvrdnja zagovornika populizma da arhitektura pati od preteranog profesionalizma, sasvim povrna, a naivno njihovo miljenje da vea participacija korisnika doprinosi humanijem okruenju, odnosno da je njihov stav prema okolini pozitivniji od stava projektanta [11]. Populizmu
42
Autonomija arhitekture i odnos investitorprojektant: interakcija ili konflikt
se suprotstavlja nauni pristup - scijentizam, koji u potrazi za efikasnijim metodama odreenja prostora i vizuelne organizacije odbacuje funkcionalistike formule i okree se metodama reavanja strukturalnih problema.
3.
REAKCIJA STRUKE: NARCIZAM, HUMANA FIGURACIJA, NOVI PROFESIONALIZAM
Usled deprimirajueg stanja arhitekture u okvirima globalnih ekonomskih i politikih tokova dolazi do pojave, koju teoretiari, oslanjajui se na analogiju izmeu psiholokog stanja individue i grupe, nazivaju 3 narcizmom. Narcizam sa karakterie konfuzijom izmeu svesne kontrole sebe nad sobom i sebe nad spoljanjim svetom [10]. U drutvenim grupama, kao i u pojedinim grupama profesionalaca, teak gubitak ili velika frustracija mogu dovesti do ispoljavanja simptoma regresije, slino individualnim simptomima koji se javljaju u psihijatriji - poricanje stvarnosti i preokupiranost "svemogunou misli" u kolektivnom miljenju. Opsednutost formalizmom, hedonizmom, grafizmom i elitizmom u najnovijim periodima arhitektonskog stvaralatva titi na neki nain jedan broj arhitekata od neprijatne stvarnosti i omoguuje im da, okrenuti sebi, u potrazi za opravdanjem zatvorenog sveta struke i projektnih biroa, kad god je to mogue, to bezbolnije, iz domena stvarnosti preu u domen mentalnih konstrukata, u pokuaju prevazilaenja frustracija i odvojenosti sveta realnosti od sveta ideja. Kolektivni narcizam stvara oseaj svemoi umesto prethodnog oseaja onemoguenosti, i evoluira kao posledica psiholoke idiosinkrazije osoba voenih linim interesom uvuenih u konflikte i saradnju sa drugim osobama posredstvom reciprociteta, zavisnosti, obaveza i dominacija, to Norbert Elias naziva "humana figuracija" [5]. Nemo arhitekture da stvori sopstvene uslove postojanja, njena ograniena autonomija, i nemogunost promiljanja i stvaranja mimo savremenih globalnih tokova, s jedne strane, i ubrzani ekonomski rast i ekspanzija, promocija naunih i tehnolokih inovacija, ali i ekonomska i energetska kriza, kao karakteristike napredne civilizacije, dovode do nastanka "novog profesionalizma" i vreg povezivanja arhitekture sa dostignuima ovog vremena [2].
3 To je faza u razvoju deteta kada dete nije u stanju da razlui sebe od stvarnosti spoljanjeg sveta, i takav poloaj u mnogome utie na njegov proces miljenja i delanja. I odrasla osoba moe regredirati u ovaj stadijum, reagujui na intenzivan, akutni stres, u cilju poricanja neprijatnih dogaaja. Prema Frojd S.: Animizam, magija i svemo misli, u: Totem i tabu, Matica srpska, Novi Sad 1969, str. 197-223
43
4.
ZNAENJE PERSONALNOG PROSTORA I POLOAJ INVESTITORA I PROJEKTANTA
ovek je prostorno i socijalno bie, bie koje ivi u prostoru, u kojem se zbivaju sve ljudske interakcije. Zauzimajui odreeni poloaj u prostoru u kome se nalazi sa drugim osobama, mesto u prostoru i poloaj koji zauzima u odnosu na druge osobe postaje vrsta neverbalnog komunikacionog znaka [8]. Budui da uesnici u interakciji zauzimanjem odreenog mesta i poloaja u prostoru pruaju odreene, za interakciju relevantne podatke, ovakvo zauzimanje mesta u prostoru moglo bi se nazvati proksemikom ili prostornom komunikacijom.
4.1.
Poloaj investitora
Istraivanja su pokazala da se na osnovu znaenja prostora i asocijativnih elemenata moe izdvojiti devet dimenzija doma koje ukljuuju ljudske meuodnose, socijalnu matricu, status samoidentifikacije, prostor privatnosti, mesto stabilnosti i kontinuiteta, prostor za personalizaciju, obuhvat svakodnevnog ponaanja i odvijanja osnovnih ivotnih aktivnosti, dom detinjstva i mesto odrastanja, i najzad zaklon i fiziku tvorevinu [7]. injenica je da se znaenje ivotnog okruenja generie kroz personalizaciju prostora posredstvom identifikacije sa okruenjem i ini njegovu dopunu i transformaciju (dijalog ovek - okruenje). Suvino je isticati poloaj korisnika u okviru teorije potreba; on je centralna vrednost za odreivanje svih veliina, preko koje se kasnije utvruje kvalitet budueg prostora, jedinica i sklopova. Ipak, nedostatak profesionalnog usmeravanja i kontrole personalizacije prostora dovodi do eskalacije linih preferencija kao obeleja davno steenih znaenja koja su postala oekivanje i norma, dakle, monolog korisnika. Tenja za rehabilitacijom ljudske spontanosti i uea pojedinca u oblikovanju sopstvenog prostora je tendencija poznata i savremenoj filozofiji i arhitekturi. Ipak, preslikavanje modela svakodnevnog ivota ne moe biti ni obrazac, ni formula uspenog reenja. Osnovni cilj zajednikih aktivnosti arhitekte/projektanta i investitora, pravilno shvaen, nije u stvari reenje, ve PROBLEM, tj. projektni zadatak, ili program budueg objekta, koji treba da zadovolji potrebe investitora. Na investitoru je da svoje potrebe iskae, a na arhitekti da ih shvati i kreira odgovarajui okvir za njihovo zadovoljavanje.
44
4.2.
Poloaj projektanta
Projektant, svojim profesionalnim delovanjem u oblasti oblikovanja ivotnog okruenja, vri selekciju efekata u domenu vizuelnih, taktilnih i zvunih obeleja posredstvom fizike forme. Fizike tvorevine nude brojne mogunosti za potenciranje efekata vieulne percepcije i ukupnog bogatstva prostora; sagledavanje oblika, veliine, boje, teksture, svetlosti, senke, promene nivoa, pravca i ugla sagledavanja, uvoenje prirodnog i stvorenog zvuka, mirisa, dodira, podsticanje ponaanja ljudi i ostavljanje okvira za njihovo delovanje [1]. Potrebe korisnika, meutim, veoma su raznovrsne, a dimenzija promenljivosti je neprestano prisutna. Multifunkcionalnost i prilagodljivost promenljivim potrebama esto se definiu ve pri prvom kontaktu budueg korisnika i projektanta.
4.3.
Interakcija ili konflikt?
Ako strunost i odgovorni pristup projektanta pretpostavimo, jo uvek ostaje niz dilema koje se nameu. Kolika je stvarna autonomija projektanta - praktiara? Gde je granica koju treba povui, koliko upliva korisniku dozvoliti? Odnos projektanta i korisnika investitora jeste najamniki, ali isto koliko je to i odnos psihoterapeut pacijent. Budui korisnik projektantu izlae svoje namere, nadanja, interesovanja, pred njim se "ogoljuje" i izlae i svoje najintimnije potrebe. Projektant zadire u njegov ivot voljno ili nevoljno, ostvarujui meurelacije sa korisnikom i lanovima njegove porodice, esto nepotrebno i ometajue bliske. On sedi za njegovim stolom, "ivi od njegovog novca", ali ipak jasno izraava svoje profesionalne stavove. A da li je to mogue? Izvestan transfer (i kontratransfer) je neminovan, a kao i u odnosu psihoterapeut - pacijent, on moe varirati od ljubavi do mrnje. vrst i nepokolebljiv profesionalac moe se pokazati kao persona non grata, to naravno zavisi i od strukture linosti i psiholokog profila korisnika investitora. Posebno zavreuje panju profil investitora naizgled "veoma zadovoljnog" projektom, punog pohvala i odobravanja. To su osobe koje bez pogovora prihvataju sve sugestije i predloge, dajui punu slobodu projektantu, naravno, u okviru unapred utvrenog programa. Iz takve saradnje mogu nastati vrlo uspena i nadahnuta dela, jer takav afirmativni stav investitora umnogome ohrabruje i inspirie arhitektu. Na alost, esto je to pria sa neoekivanim obrtom.
45
5. 5.1.
STUDIJA SLUAJA STRAJAVA HOUSE Re autora...
Projekat stambeno - poslovnog objekta u selu Straava u okolini Prokuplja nastao je kao plod potreba investitora da obezbedi prostor adekvatan rastuim poslovnim i porodinim potrebama. Projektni zadatak koncipiran od strane investitora nije sadravao nikakve posebne odrednice u vezi sa stilom i oblikovnim tretmanom objekta, ve se uglavnom odnosio na opte uslove koje je bilo potrebno zadovoljiti, pre svega u pogledu podele na stambeni i poslovni deo i njihov sadraj u smislu potrebnih/eljenih prostorija. U fazi idejnog razmatranja problema, autori i investitor su se vie puta susretali i diskutovali razliite mogunosti organizacije, funkcije, oblikovanja i materijalizacije. Investitoru su u tom periodu, osim dvodimenzionalnih crtea, prikazivani i trodimenzionalni modeli, kako bi mu se olakalo sagledavanje i razumevanje predloenog koncepta. Na osnovu definitivnog idejnog reenja, koje je od strane investitora bez primedbi prihvaeno, nastao je projekat, izloen i nagraen na izlobama u Niu i Novom Sadu.
Slike 1,2 i 3 Projekat Strajava House osnova I, II sprata i potkrovlja
Stambeno - poslovni objekat karakteristiu proiena konstrukcija, jasna funkcija i jednostavnost glavnih volumena. Kombinacijom osnovnih arhitektonskih elemenata i njihovim meusobnim proimanjem, izraena je izvesna tenja za dinaminom pokretnou masa. Razliite funkcije naglaene su razliitim tretmanom otvora. Poslovni deo (suteren i prizemlje) u potpunosti je odvojen od stambenog (I i II sprat i potkrovlje). Dnevni boravak, kao centralni motiv, projektovan je
46
kroz dve etae, sa velikom staklenom povrinom orijentisanom prema potoku i sa pasarelom koja preseca dvovisinski prostor povezujui delove galerije. Prostor u potkrovlju sa prostranom krovnom terasom takoe je predvien kao centar okupljanja svih ukuana i kao "okvir" za druenje i razonodu. Projektovan je gotovo u potpunosti u staklu, to doprinosi utisku spajanja i proimanja enterijera sa ekstrijerom.
Slike 4 i 5 Projekat Strajava House trodimenzionalni prikaz objekta
5.2.
Re strune javnosti...
Na izlobi "Arhitektura Ni 2000" projekat "Strajava house" nagraen je NAGRADOM ZA NAJBOLJI PROJEKAT - IDEJNO REENJE (u trenutku izlaganja objekat je bio u fazi izrade temelja) sa obrazloenjem strunog irija: "Nagrada se dodeljuje za savremeni tretman sadraja i visoke arhitektonske vrednosti izraene preko priloenog projekta sa izvanredno izbalansiranim odnosom punih zidova i staklenih povrina, ime se postie 4 visok stepen arhitektonske plastike" . Nagrada - POVELJA Salona arhitekture za arhitektonske projekte 2001. godine u Novom Sadu dodeljena je sa sledeim obrazloenjem: "Projekat neobinog (pretencioznog) imena, iza koga se krije dobro estetsko i funkcionalno reenje, oblikovan je u dobro shvaenoj tradiciji evropske arhitekture, kao reminiscencija, ali sa autorskim peatom. Pripada istom izrazu, i svakako nadmauje po iskrenosti tune
4
Iz izvetaja irija, Arhitekt, Drutvo arhitekata Nia, Ni, 2001; II (4-5): p. 12-13
47
primere gradnje za bogate investitore koji svojom nametljivou 5 optereuju" . Ubrzo zatim, u asopisu "Arhitektura i urbanizam", u lanku posveenom aktuelnostima na nikoj "arhitektonskoj sceni", autor prof. arh. Darko Marui pie o Strajava house: "Visoko estetizovana slika volumetrije i arhitektonike ovog objekta, njegov savremeni likovno dizajnerski izraz i proporcijski sklad u komponovanju elemenata sklopa jesu reference ovog objekta - znaka" [6]. Arh. Miodrag ivkovi o ovom projektu kae: "U ovom idejnom reenju nedvosmisleno su izraene ambicije da se u arhitekturi potkraj XX veka istrauju, i iznalaze, originalna, socijabilna i humana reenja" [12].
Slike 6 i 7 Projekat Strajava House trodimenzionalni prikaz objekta
Iz izvetaja irija, DaNS, Drutvo arhitekata Novog Sada, Novi Sad 2001; 34: p. 10
48
5.3.
Re investitora...
Slike 8 i 9 Strajava House izgled izvedenog objekta
Zavreni projekat je dostavljen investitoru (koji je "oduevljen" istim), a u dogovorenom roku i kompletna tehnika dokumentacija neophodna za izvoenje radova. Ve u poetnoj fazi izvrene su neke manje izmene o kojima su autori informisani. Meutim, u toku dalje gradnje, iz nepoznatih razloga i bez konsultacija sa autorima (naravno, i bez njihove saglasnosti) investitor najpre izmeta stepenite, a zatim vri i promene u organizaciji i prostornom rasporedu, grubo naruavajui sutinu koncepta. Slede i intervencije na fasadi objekta, koje u potpunosti degradiraju projekat i ine izvedeno delo neprepoznatljivim.
Slike 10 i 11 Strajava House izgled izvedenog objekta
49
6.
GDE JE GREKA?
U domenu teoretskih rasprava ostaje pitanje: u emu je nesporazum? U psihoanalizi postoji stav da se uspenoj terapiji moe podvrgnuti samo osoba koja ispunjava odreene intelektualne preduslove. Ako pridodamo i one finansijske, i obrazovni nivo klijenta, pa to direktno (i nekritino) transponujemo u relacije projektant - investitor, nekakav odgovor se namee. Izgleda, prema tome, da se arhitekta - projektant mora pri izradi naruenog projekta rukovoditi nizom socijalnih, ekonomskih i psiholokih faktora, pa tek onda sopstvenom profesionalnou i kretivnou. Za razumevanje naina na koji se ljudi ponaaju i ine izbore, verovatno je potreban jasniji uvid u uticaje kultura, pogleda na svet, ukorenjenosti odreenih nauenih obrazaca, i (ne)spremnost odreene drutvena grupe da odbaci tradicionalna reenja i prihvati estetiku utemeljenu na drugaijem sistemu vrednosti. Zamisli arhitekte neretko padaju u vodu pred (samo)voljom investitora, a pokuaj uspostavljanja plodonosnog odnosa arhitekte sa pojedinanim sklopovima linosti bazira se na intuitivnosti i ini se, ipak, previe ambicioznim. Zagovarai ideje autonomije arhitekture posmatraju arhitekturu kao posebno bie sa sopstvenim problemima i nainom miljenja, nezavisnim od okoline. Oni arhitektonsko delo vide kao formu determinisanu iskljuivo normama koje smatraju jedinim odgovarajuim kriterijumom za procenu kvaliteta nekog dela. Drutvene, ekonomske, politike i tehnoloke okolnosti uzimaju se kao faktori koji se moraju obuzdati, sa kojima se mora postii kompromis, ili ih treba iskoristiti za fokusiranje na centralni problem arhitekture- formu. Ipak, iako poimanje estetike zavisi pre svega od fizikih karakteristika objekta, ne sme se zanemariti i socijalni okvir unutar koga objekat dobija znaenje. Forma izaziva zadovoljstvo poput poruke koja se moe ceniti i razumeti misaono, ali takoe i unutar socijalno prihvaenih i vrednovanih kodova. Pristup koji u obzir uzima samo jednu taku gledita i zanemaruje vieznanu povezanost izmeu fizike, ekonomske i drutvene sredine, smanjuje mogunost objanjenja i razumevanja lepote kao totaliteta. Ideja autonomije ini arhitekturu naizgled izdvojenom, a istovremeno angaovanom, pa je otud projektovanje isto psiholoki, ako ne i fizioloki proces, a ne socijalna institucija. Arhitekta ima privid realizacija svojih vizija, koje su u slubi odreenih drutvenih grupa. Proizilazi da je ideja autonomije multifunkcionalni instrument koji koristi intelektualna elita, trgovci, jet-set i finansijeri u trenutku
50
kada to odgovara njihovim interesima, ime uvruju svoje pozicije, a u tim relacijama od prave autonomije ne ostaje mnogo.
7.
ZAKLJUAK
Interakcija projektanta i investitora, i njen znaaj u nastanku jednog arhitektonskog dela, esto je tema brojnih polemika. Nesumnjivo je da je na arhitekti pri projektovanju neijeg stambenog prostora velika odgovornost, kao i da po mnogo emu on time zadire u sferu intimnog i nagonskog, a samim tim i teko objanjivog u linosti investitora. Profesionalna fleksibilnost u stavovima projektanta ne sme postojati, a fleksibilnost investitora je neto sa ime se ne sme raunati. Arhitektura, po svemu sudei, zadrava svoju autonomiju jedino u domenu metodologije, a u dananje vreme, sve sloenija interakcija projektanta i investitora esto poprima tuna obeleja konflikta sa rezultatima vidljivim svuda oko nas.
8.
LITERATURA
[1] Bazik D., Trbi V.: Personalizacija prostora: dijalog ili monolog? u Ili D. (Ed.): Stanovi i zgrade za trite, Univerzitet u Niu, GAF, Ni, 1998, p. 63-74 [2] Bell D.: The Cultural Contradictions of Capitalism, BasicBooks, New York, 1996. [3] Brolin B.: Arhitektura u kontekstu, Graevinska knjiga, Beograd 1988. [4] Chipperfield D.: Theoretical Practice, Artemis, London 1994 [5] Elias N.: Human Figurations, Amsterdams Sociologisch Tijdeschrift, Amsterdam, 1977. [6] Marui D.: Izloba "Arhitektura-Ni 2000", Arhitektura i urbanizam VIII (8), IAUS, Beograd-Ni, 2001, p. 51-59 [7] Rappaport A.: The meaning of built environment, Sage Publications, Beverly Hills, 1982. [8] Rot N.: Znakovi i znaenje (verbalna i neverbalna komunikacija), Nolit, Beograd, 1982. [9] Tzonis A, Lefaivre L..: History of design as social science, Harvard Graduate School of Design, Faculty Publication Series in Architecture, No. A-7701, Cambridge, MA, 1977. [10] Tzonis A, Lefaivre L.: The Narcissist Phase in Architecture, u Harvard Architecture Review, vol. 1, Spring 1980: Beyond The Modern Movement, MIT, Cambridge, 1980, p. 52-61 [11] Tzonis A, Lefaivre L: In the Name of the People: The Populist Movement in Architecture, u Shamiyeh M. (Ed.): What People Want: Populism in Architecture and Design, Birkhuser, Basel, 2005, p. 289-305
51
[12] ivkovi, M.: Arhitektura, Ni, 2000, u DaNS (33), Drutvo arhitekata Novog Sada, Novi Sad, 2001, p. 48-49
52
ANALIZA GRANINE NOSIVOSTI GREDNIH NOSAA IZLOENIH DEJSTVU PROMENLJIVO PONOVLJENOG OPTEREENJA
Bojan Miloevi1 Marina Mijalkovi2 arko Petrovi3 Mirza Hadimujovi4
Rezime
Mnoge inenjerske konstrukcije ili neki njihovi delovi su izloeni razliitim tipovima optereenja od kojih neka mogu da deluju potpuno nezavisno jedna od drugih. Neka od ovih optereenja su stalna dok druga nisu definisana tokom vremena i spadaju u grupu promenljivo ponovljenih optereenja. U velikom broju sluajeva se moe definisati samo oblast u okviru koje se promenljivo ponovljeno optereenje nalazi. Kada su linijski nosai izloeni promenljivo ponovljenom optereenju analiza granine nosivosti sprovodi se primenom statike i kinematike teoreme adaptacije. U ovom radu bie izvrena analiza granine nosivosti kontinualnog nosaa na dva polja izloenog dejstvu promenjlivo ponovljenog optereenja.
Kljune rei: kontinualni nosa, inkrementalna sila loma, zaostali moment savijanja, alternativna sila loma.
Bojan Miloevi, mr, predava, Univerzitet u Beogradu, Visoka graevinsko geodetska kola strukovnih studija 2 Marina Mijalkovi, dr, vanredni profesor, Univerzitet u Niu, Graevinskoarhitektonski fakultet 3 arko Petrovi, mr, asistent, Univerzitet u Niu , Graevinsko-arhitektonski fakultet 4 Mirza Hadimujovi, d.i.g, asistent, Dravni Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za Tehnike nauke
1
1.
UVOD
Granina analiza konstrukcija je analitiki postupak kojim se odreuje maksimalni parametar optereenja ili parametar uveanja optereenja, koji jedna elasto-plastina konstrukcija moe da ponese. Odreivanje moi noenja konstrukcije, kao i procena loma konstrukcije dragocena je ne samo kao jednostavna kontrola nosivosti nosaa, ve kao znaajna baza i faktor pri projektovanju konstrukcija. Optereenje loma konstrukcije odreeno primenom granine analize jedan je od pokazatelja moi noenja konstrukcije izloene dejstvu proporcionalnog optereenja. Kada je konstrukcija izloena dejstvu promenljivo ponovljenog optereenja, dolazi do loma pod dejstvom optereenja koje je manje od optereenja loma kada je konstukcija izloena dejstvu proporcionalnog optereenja. Primena metode adaptacije (shakedown analysis) pri proceni sigurnosti elasto-plastinih konstrukcija izloenih dejstvu promenljivog ponovljenog optereenja je vana, a esto i nezaobilazna. U ovom kontekstu, "shakedown" termin, koji je uveo Prager, znai da se posle pojave poetnih plastinih deformacija, konstrukcija ponaa isto elastino u toku svog daljeg ivota. Nasuprot tome stanje koje vodi ka nesigurnosti konstrukcije se naziva "neadaptacija" konstrukcije. Konstrukcija u tom sluaju doivljava lom usled jednog ili oba vida loma, nazvanih inkrementalni lom (incremental collapse) i alternativni lom (alternating collapse). Inkrementalni lom se javlja usled nagomilavanja plastinih deformacija pri svakom ciklusu optereenja (progressive deformation), prouzrokujui smanjenje trajnosti konstrukcije, dok do alternativnog loma dolazi usled ponavljanja plastinih deformacija suprotnog znaka (bez nagomilavanja plastinih deformacija), prouzrokujui na taj nain fenomen nisko-ciklinog zamora (low cycle fatigue). Metoda adaptacije pripada klasi "pojednostavljenih" metoda, a predstavlja i znaajnu generalizaciju teorema granine analize[1]. Koncept i metod prorauna konstrukcija primenom metode adaptacije je prvobitno razvijen 1930, mada je u ekspanziji od 1950. Prve radove u ovoj oblasti prikazali su Bleich 1932. i Melan 1938. koji je postavio statiku teoremu adaptacije (Melans theorem), odnosno donju granicu shakedown optereenja i Koiter 1956. koji postavlja osnove kinematike teoreme adaptacije (Koiterova teorema), odnosno gornje granice shakedown optereenja. Ove dve teoreme su uspeno primenjene u reavanju graevinskih problema (aier 1969; Corradi i Zavelani 1974; Kning i Maier 1981; Kaliszky 1984; Knig
54
Analiza granine nosivosti grednih nosaa izloenih dejstvu promenljivo ponovljenog optereenja
1987.[1]; Polizzoto 1993; Gro-Wedge 1997; Ponter i Karter 1997; Pham 2001). Poslednjih godina analiza elasto-plastinih konstrukcija primenom metode adaptacije dobija sve veu primenu u analizi inenjerskih problema usled sve veih zahteva modernih tehnologija. Tako je primenjena sa uspehom u mnogim inenjerskim problemima, kao to je konstruisanje nuklearnih reaktora, eleznikih pruga, a svoju primenu nala je i u graevinskom projektovanju, kao i proceni sigurnosti graevinskih objekata. Cilj ovog rada je da se prikae primena statike i kinematike teoreme adaptacije kada je gredni nosa izloen dejstvu promenljivo ponovljenog optereenja. Na primeru kontinualnog nosaa na dva polja sproveden je postupak prorauna veliine sile loma u zavisnosti od promene karaktera optereenja i raspona polja nosaa. Promena raspona polja nosaa utie na raspodelu unutranjih sila, a samim tim dovodi i do promene merodavnog uslova loma, odnosno veliine sile loma.
2.
OSNOVNE POSTAVKE ADAPTACIJE
I TEOREME
METODE
Da bi se granina nosivost jednog linijskog nosaa utvrdila primenom teorije plastinosti, prethodno treba dokazati da e za njega merodavno granino stanje nastati formiranjem mehanizma loma, tj. treba eliminisati pojavu bilo kog drugog graninog stanja. Potrebno je iskljuiti pojavu zamora usled dejstva promenljivog ponovljenog optereenja, mogunost pojave lokalne nestabilnosti odnosno pojavu bilo kog efekta koji bi doveo do loma nosaa pre formiranja dovoljnog broja plastinih zglobova i njegovog prelaska u mehanizam loma.[2] Nosa se nalazi u stanju granine ravnotee ako je njegova nosea sposobnost u potpunosti iscrpljena. Kada doe do formiranja dovoljnog broja plastinih zglobova dolazi do progresivnog razvoja deformacija, a nosa prelazi u mehanizam loma. Trenutak koji neposredno prethodi formiranju mehanizma loma predstavlja trenutak granine ravnotee nosaa. Ako doe do rastereenja nosaa pre formiranja mehanizma loma javljaju se odreene zaostale deformacije koje prouzrokuju pojavu zaostalih momenata savijanja[4]. U sluaju ponovnog optereenja primenom granine analize nije mogue uzesti u obzir zaostale momente savijanja. Ovo je mogue primenom teorema
55
adaptacije. U metodi adaptacije vae sve pretpostavke koje su uvedene i u metodi granine analize, pri emu ova metoda omoguava analizu ponaanja nosaa koji su izloeni promenljivo ponovljenom optereenju.
Slika 1 Veza moment-krivina u teoriji adaptacije
Ako se radi o nosau od nekaljenog materijala optereenog preko granice elastinosti, momen savijanja ima vrednost u opsegu ( My Mp), gde je: My moment teenja, a Mp moment pune plastinosti poprenog preseka. Dijagram zavisnosti moment-krivina koji vai u metodi adaptacije prikazan je na Slici 1. U sluaju rastereenja, uoava se da je veliina elastinog momenta rastereenja 2My, a veza momentkrivina u tom domenu linearna. Momenta teenja My i moment plastinosti Mp, imaju jednake vrednosti kako pri zatezanju tako i pri pritisku.[4] Teoreme adaptacije imaju ulogu da postave glavne uslove pod kojima plastino teenje u nosau konano prestaje, bez obzira koliko je esto i kojim redosledom optereenje naneeno[5]. Kao i u graninoj analizi konstrukcija, tako i u metodi adaptacije na osnovu statike i kinematike teoreme je mogue odrediti optereenje loma u zavisnosti od tipa promenljivo ponovljenog optereenja. Moment savijanja posmatranog preseka j moe da se predstavi kao: Mj = mj + M j , (1)
gde je: Mj stvarni moment savijanja poprenog preseka, Mj elastini moment savijanja poprenog preseka, mj zaostali moment savijanja poprenog preseka.
56
Bilo koja raspodela zaostalih momenata savijanja, definisana na ovaj nain, mora biti statiki mogua u sluaju kada je nosa rastereen, jer momenti Mj i Mj moraju biti u ravnotei sa spoljanjim optereenjem[6]. Tako se moe rei da se nosa adaptira pod dejstvom promenljivog ponovljenog optereenja ako je u nekom trenutku zadovoljen uslov (1), a sva naredna optereenja izazivaju samo elastinu promenu momenata savijanja. Tada je mogue odrediti i veliinu sigurnog graninog optereenja, koje u zavisnosti od karaktera ponovljenog optereenja moe biti: inkrementalno granino optereenje, alternativno granino optereenje. Na osnovu uslova (1) statiku teoremu adaptacije mogue je iskazati u sledeem obliku: ako u rastereenoj konstrukciji postoji bilo koja raspodela zaostalih momenata savijanja mj, koja je statiki mogua i zadovoljena u svakom poprenom preseku j, potrebno je da bude ispunjen jedan od uslova: m j + M max (Mp ) , (2) j
m j + M
min j
(Mp ) ,
j
(3) (4)
( M max M min ) 2 (Me ) j , j j
a vrednost treba da bude jednaka ili manja od faktora sigurnog graninog optereenja S. U statikoj teoremi adapatacije jednaine (2) i (3) predstavljaju inkrementalni uslov plastinosti dok jednaina (4) predstavlja alternativni uslov plastinosti. Svaki nosa tei da se adaptira dejstvu promenljivog ponovljenog optereenja na najbolji mogui nain. Tako, ako prekorai veliinu S, dolazi do neogranienog plastinog teenja i u tom sluaju nije mogua bilo koja raspodela zaostalih momenata, to je neophodan uslov za odreivanje sigurnog graninog optereenja. Slino, pod dejstvom proporcionalnog optereenja doi e do loma konstrukcije kada faktor optereenja dostigne vrednost C, iznad koga nosa nije siguran, a pri tom postoji statiki mogua raspodela momenta savijanja. Na osnovu zadovoljenja neke od jednaina (2), (3) i (4) kao i sraunatog faktora optereenja , mogue je odrediti sigurno granino optereenje u zavisnosti od tipa promenljivog ponovljenog optereenja.
57
Primena statike teoreme adaptacije mogua je samo ako je raspodela zaostalih momenata savijanja ve poznata[2]. Primena statike teoreme jedino je opravdana kod nosaa sa niim stepenom statike nedreenosti. Kako se primena kinematike teoreme adaptacije bazira na pretpostavljenim mehanizmima loma, iji je oblik identian obliku mehanizma loma u graninoj analizi konstrukcija, to se moe rei da je ovaj postupak jednostavniji za primenu. Nedostatak ovog postupka je to u proraun nisu ukljueni zaostali momenti savijanja. Pod pretpostavkom da je posmatrani mehanizam loma poznat, u izvesnom broju karakteristinih preseka se mogu uoiti rotacije formiranih plastinih zglobova .[6] Ako je rotacija u bilo kom preseku pozitivna (+), tada se moe rei da ukupan moment savijanja u tom preseku tei da dostigne vrednost +MP, a ako je rotacija fromiranog plastinog zgloba negativna (-), moment savijanja tei da dostigne vrednost -MP. Na osnovu uvedenih pretpostavki, jednaine (2) i (3) se mogu napisati u obliku: m j + M max = (Mp ) , za j+ , (5) j
m j + M min = (Mp ) , j
j
za
j .
(6)
Ako se jednaine (5) i (6) pomnoe odgovarajuom rotacijom formiranog plastinog zgloba u poprenom preseku j, onda glase: m j j + M max j+ = (Mp ) j , (7) j m j j M
max j
= (Mp ) j j .
j
(8)
Sabiranjem jednaina (7) i (8), za sve plastine zglobove koji su se formirali na razmatranom mehanizmu loma, dobija se: max + max (9) m j j + M j j + M j j = (Mp ) j .
j
Kako je raspodela zaostalih momenata savijanja u ravnotei kada je konstrukcija rastereena, a rotacija poprenog preseka u kome se formirao plastini zglob, jednaina principa virtuelnog rada moe se napisati u sledeem obliku: m j j = 0 , tako da (9) postaje:
max + max M j j + M j j = (Mp ) j j ,
(10)
to predstavlja osnovnu jednainu inkrementalnog loma. Na osnovu jednaine (10) kinematiku teoremu adaptacije mogue je iskazati na sledei nain: vrednost parametra , koja odgovara bilo kom pretpostavljenom mehanizmu loma (alternativnog a ili inkrementalnog I), mora biti vea ili jednaka vrednosti parametra sigurnog graninog optereenja S.
58
Kinematiku teoremu adaptacije u ovom obliku prvi je postavio Koiter (1956, 1960), mada se moe rei da je on to uinio na osnovu rada P.S. Symodsa i B.G. Neala [7], koji je objavljen na prvom nacionalnom kongresu primenjene mehanike u ikagu, 1951. godine.
2.1.
Analiza granine nosivosti kontinualnog nosaa na dva polja
U zavisnosti od karatera optereenja i raspona polja nosaa koji je definisan koeficijentima i , primenom statike i kinematike teoreme adaptacije sprovedena je analiza granine nosivosti nosaa prikazanog na Slici 2.
Slika 2 Kontinualni nosa na dva polja optereen koncentrisanim silama u polovini raspona polja
Na Slici 3.(a) prikazan je dijagram momenata savijanja kada na nosa deluje samo sila P1, a na Slici 3.(b) kada na nosa deluje samo sila P2.
Slika 3 Elastini moment savijanja kontinualnog nosaa na dva polja
Optereenje koje deluje na nosa (Slika 2.) se nalazi opsegu: 0P1P1, 0P2P2 za sluaj dejstva promenljivo ponovljenog optereenja. Za primenu statike teoreme adaptacije potrebno je poznavanje mogue raspodele zaostalnog momenta savijanja (Slika 4.).
59
Slika 4 Mogua raspodela zaostalog momenta savijanja
Merodavno granino optereenje loma zavisi od odnosa koeficijenata i . Tako, ako je , dolazi do formiranja mehanizma loma u prvom polju, a veliina inkrementalne sile loma dobija se na osnovu izraza:
8P1 ( + ) + 3P2 2 = 48Mp ( + ) l , (11)
dok je zaostali moment savijanja:

m= P1 l ( 8 ) 6P2 2l 96 ( + ) . (12)
Kada je dolazi do formiranja mehanizma loma u drugom polju. Inkrementalna sila loma dobija se na osnovu izraza:
8P2 ( + ) + 3P1 2 =
48Mp ( + ) l
(13)
dok je zaostali moment savijanja: m= P2 l ( 8 ) 6P1 2l 96 ( + ) . (14)
Na osnovu uslova alternativne plastinosti (4) za preseke 2, 3 i 4 se dobijaju sledei izrazi, respektivno: P1 l ( 5 + 8 ) + 3P2 l 2 = 64Me ( + ) , 3P1 l 2 + 3P2 l 2 = 32Me ( + ) , P2 l ( 8 + 5 ) + 3P1 l 2 = 64Me ( + ) . (15) (16) (17)
Veliina alternativne sile loma zavisi od elastinog momenta Mp savijanja koji se moe izraziti u sledeem obliku: Me = , gde je:
obl
obl koeficijent oblika poprenog preseka. U daljoj analizi pretpostavlja se presek pravougaonog poprenog preseka za koji je obl=1,50.
60
Slika 5 Interakcijski dijagram
Kada su polja nosaa istih duina (==1), na osnovu izraza (11), (13), (15), (16) i (17)) izvrena je konstrukcija interakcijskog dijagram (Slika 5.). Sa dijagrama se uoava da je unutar oblasti 0abc nosa bezbedan na pojavu loma. Ova oblast definisana je primenom izraza (11) i (12), dobijenih na osnovu inkrementalnog uslova loma mehanizma loma prikazanog na Slici 7(a) i 7(b). Kada je P1=P2=P na osnovu izraza (11) i (13), dobija se:
Pinc = l ( 8 + 8 + 3
2
48Mp ( + )
, Pinc =
l ( 3 2 + 8 + 8 2 )
48Mp ( + )
(18)
dok se na osnovu izraza (12) i (14) dobijaja:
m=
Mp ( 2 8 + 6 2 ) 2 ( 8 2 + 8 + 3 2 )
, m=
Mp ( 2 8 + 6 2 ) 2 ( 8 2 + 8 + 3 2 )
.(19)
Slika 6 (a) Promena inkrementalne sile loma u zavisnosti od i ; (b) Promena zaostalog momenta savijanja u zavisnosti od i
61
Na osnovu izraza (18) i (19) konstruisani su dijagrami (Slika 6.(a) i (b)) na kojima je predstavljena promena inkrementalne sile loma i zaostalog momenta savijanja za: 110 i 110. Sa dijagrama na Slici 6.(b) uoava se da je za = vrednost zaostalog momenta savijanja konstantna i iznosi m=0,0263Mp. U zavisnosti od promene raspona polja nosaa maksimalna vrednost zaostalog momenta savijanja iznosi m=0,0595Mp, kada je =1,804 to odgovara mehanizmu loma na Slici 7(a), tj. za =1,804 kada dolazi do formiranja mehanizam na Slici 7(b). Na osnovu jednaina (15), (16) i (17) dobijeni su izrazi za alternativnu silu loma za preseke 2, 3 i 4, koji u sluaju jednoparametarskog optereenja glase: 32Me ( + ) 64Me 64Me Palt = ,(20) , Palt = , Palt = 2 2 l ( 5 + 3 ) l 3 3l ( + ) ( + 5 )
Slika 7 Mogui mehanizmi loma kontinualnog nosaa na dva polja
Odreivanje optereenja loma primenom kinematike teoreme adaptacije, sprovedeno je primenom Symondsove i Nealove metode [7]. Na osnovu uslova da su zaostali momenti savijanja na moguim mehanizmima loma (Slika 7.) u ravnotei, mogu se napisati sledee jednaine: m2 ( 2 ) + m3 ( ) = 0 , (21)
62
m3 ( ) + m4 ( 2 ) = 0 , m2 ( 2 ) + m3 ( 2 ) + m4 ( 2 ) = 0 .
(22) (23)
Reenjem jednaina (21), (22) i (23) uzimajui u obzir (5) i (6), kao i vrednosti momenata savijanja u presecima 2, 3 i 4 na Slici 3. dobijaju se sledei izrazi: (24) 8P1 l ( + ) + 3P2 2l = 48Mp ( + ) ,
3P1 2l + 8P2 l ( + ) = 48Mp ( + ) ,
(25) (26)
P1 l (11 + 8 ) + P2 l (11 + 8 ) = 96Mp ( + ) ,
na osnovu kojih se za P1=P2=P dobijaju izrazi za veliine inkrementalnih sila loma za mogue mehanizme loma razmatranog nosaa: Pinc = l ( 8 2 + 8 + 3 2 ) l ( 3 2 + 8 + 8 2 ) 96Mp ( + ) 48Mp ( + ) 48Mp ( + )
,
(27)
Pinc =
(28)
Pinc =
l (11 2 + 16 + 11 2 )
(29)
Izrazi (11) i (12) dobijeni primenom statike teoreme isti su kao izrazi (24) i (25) dobijeni primenom kinematike teoreme, tako da je dobijeno reenje i jedinstveno. U daljoj analizi granine nosivosti nosaa (Slika 2.) pretpostavlja se da je sila u prvom polju alternativnog karaktera (P1P1P1), dok je sila koja deluje u drugom polju u opsegu 0P2P2. Primenom statike teoreme adaptacije i uslova loma (2) i (3), za , veliina sile loma i zaostalog momenta savijanja definisane su na osnovu sledeih izraza:
8P1 l ( + ) + 3P2 2l = 48Mp ( + ) ,

m=
(30) (31)
P1 l ( 8 ) 6P2 l
2
96 ( + )
dok se za , dobija:
63
3P1 2l + 4P2 l ( + ) = 24Mp ( + ) ,

m=
(32) (33)
P2 l ( 8 ) 3P1 2l 96 ( + )
Kada je P1=P2=P na osnovu izraza (30) i (32), odnosno (31) i (33), dobijaju se sledei izrazi za veliine inkrementalne sile loma i zaostalog momenta savijanja: Pinc = l ( 8 + 8 + 3
2
48Mp ( + )
, Pinc =
l ( 3 2 + 4 + 4 2 )
24Mp ( + )
(34)
m=
Mp ( 2 8 + 6 2 ) 2 ( 8 2 + 8 + 3 2 )
,m=
Mp ( 3 2 8 + 2 )
4 ( 3 2 + 4 + 4 2 )
.(35)
Za preseke 2, 3 i 4 se na osnovu alternativnog uslova plastinosti (4) statike teoreme adaptacije dobijaju sledei izrazi:
P1 l (10 + 16 ) + 3P2 2l = 64Me ( + ) , 3l ( 2 2P1 + 2P2 ) = 32Me ( + ) , 6P1 2l + P2 l ( 8 + 5 ) = 64Me ( + ) ,
(36) (37) (38)
na osnovu kojih se za P1=P2=P dobijaju izrazi za veliinu alternativne sila loma za preseke 2, 3 i 4, respektivno: Palt = l (10 2 + 16 + 3 2 ) 32Me ( + ) 3l ( 2 2 + 2 ) , 64Me ( + ) , (39)
Palt =
(40)
Palt =
l ( 6 2 + 8 + 5 2 )
64Me ( + )
(41)
Za mogue mehanizme loma (Slika 7.) se primenom kinematike teoreme adaptacije dobijaju sledei izrazi:
8P1 l ( + ) + 3P2 2l = 48Mp ( + ) , 3 2lP1 + 4P2 l ( + ) = 24Mp ( + ) ,
(42) (43)
64
P1 l (14 + 8 ) + P2 l ( 8 + 11 ) = 96Mp ( + ) ,
(44)
dok su izrazi za inkrementalnu silu loma u jednoparametarskom obliku (P1=P2=P): Pinc = l ( 8 2 + 8 + 3 2 ) 48Mp ( + ) , (45)
Pinc =
l ( 3 2 + 4 + 4 2 )
96Mp ( + )
24Mp ( + )
(46)
Pinc =
l (14 2 + 16 + 11 2 )
(47)
Na osnovu izraza (36), (37), (38) kao i izraza (42), (43), (44) konstruisan je interakcijski dijagram prikazan na Slikci 8.(a) na kome se uoava da je unutar oblasti 0abc0 nosa bezbedan na pojavu loma. Ova oblast je definisana alternativnim uslovom loma preseka 2 i inkrementalnog uslova loma koji odgovara formiranju mehanizma prikazanog na Slici 7.(b).
Slika 8 (a) Interakcijski dijagram optereenja kada je sila na polovini prvog polja alternativnog karaktera, (b) Promena sile loma u zavisnosti od i kada je nosa u prvom polju optereen silom alternativnog karaktera
Na osnovu izraza (39) i (46) konstuisan je dijagram (Slika 8.(b)) u sluaju kada je optereenje loma definisano u jednoparametarskom obliku. Sa dijagrama (Slika 8.(b)) se uoava da 2,137 5, 555 je za: 0 , sila loma je definisana na osnovu
65
alternativnog uslova loma preseka 2, a kada je
2,137
5, 555
0,
merodavan je inkrementalni uslov loma i dolazi do formiranja mehanizma loma prikazanog na Slici 7.(b). U sluaju kada su obe sile alternativnog karaktera (-P1P1P1, P2P2P2), sila loma definisana je na osnovu alternativnog uslova loma preseka 2 i za > : 64Me ( + ) , (48) Palt = l (10 2 + 16 + 3 2 ) dok je za presek 4, za < : Palt = l ( 3 2 + 16 + 10 2 ) 64Me ( + ) . (49)
Slika 9 Promena sile loma u zavisnosti od i kada je nosa izloen silama alternativnog karaktera
3.
ZAKLJUAK
U radu si prikazane osnovne postavke i teoreme metode adaptacije koje omoguavaju analizu granine nosivosti linijskih nosaa izloenih dejstvu promenljivo ponovljenog optereenja. U zavisnosti od karaktera optereenja mogue je odrediti inkrementalnu ili alternativnu silu loma. U zavisnosti od tipa promenljivo ponovljenog optereenja sprovedena je analiza granine nosvosti kontinualnog nosaa na dva polja optereenog koncentrisanim silama na polovini raspona polja. Tako, kada je nosa izloen ponovljenom optereenju istog smera, sila loma odreena je na osnovu inkrementalnog uslova loma dok alternativni uslov loma nije merodavan. Kada je jedna od sila
66
alternativnog karaktera u zavisnosti od raspona nosaa, sila loma je odreena na osnovu inkrementalnog ili alternativnog uslova loma. U sluaju da su sile koje deluju alternativnog karaktera, sila loma se odreuje na osnovu alternativnog uslova loma. Na osnovu sprovedene analize dolazi se do zakljuka da je poznavanje karaktera optereenja bitno za odreivanje merodavne sile loma grednih nosaa.
4.
[1] [2] [3]
LITERATURA
Konig. A.J, Shakedown of Elastic-Plastic Structures, Institute of fundamental Technological Research, Polish Academi of Sciences, Elsevier, 1987, Amsterdam-Oxford. Neal B.G., The Plastic Methods of Structural Analysis, Chapman and Hall, 1977, London Mijalkovi, M.; Miloevi, B.; Petrovi .: Odreivanje graninog optereenja statiki neodreenih ramovskih nosaa primenom principa virtuelnog rada, Zbornik radova Graevinskog fakulteta u Niu No. 24, 2009, 9-21. Chakrabarty J., Theory of plasticity, Elsevier Butterworth-Heinemann, 2006 Heyman J., Plastic Design of Frames, Vol.2, Cambridge University Press, Cambridge, 1971 Lubliner, J, Plasticity Theory, University of California at Berkeley,2006 Neal, B.G. and Symonds, P.S.: A method for calculating the failure load for a framed structures subjected to fluctuating load, J.Inst.Civil Engrs. 35 (1951), 186-197 S. Stevanovi, B. Popovi, D. Petkovi.: Granina analiza konstrukcija, Graevinski fakultet Univerziteta u Niu, Ni, 1994. Popovi, B., Petrovi, ., Miloevi, B., "Veliina i oblik zone plastinosti i plastinog zgloba kod proste grede optereene jednom koncentrisanom silom ili jednakopodeljenim optereenjem po celom rasponu sa ili bez aksijalnih sila na krajevima grede", Zbornik radova Graevinskog fakulteta, Ni, no. 22, 2007, str. 19-33 Mijalkovi, M., Trajkovi, M., Miloevi, B., "Limit analysis of beams under combined stresses", Facta universitatis - series: Architecture and Civil Engineering, vol. 6, no. 1, str. 75-88, University of Ni, 2008. Miloevi B., Mijalkovi M., Petrovi ., Hadimujovi M.: Analiza granine nosivosti kontinualnih nosaa primenom principa vitruelnog rada, Zbornik radova Graevinskog fakulteta u Subotici, No 19, 2010, 3547 Miloevi B., Mijalkovi M., Petrovi ., Hadimujovi M.: The Application of the Limit Analysis Theorem and the Adaptation Theorem for Determining the Failure Load of Continuous Beams; Scientific Tehnical Review, 2010, vol 60, no 3-4, pp. 82-92 Miloevi B., Mijalkovi M., Petrovi ., Hadimujovi M.: Analiza Granine Nosivosti Linijskih Nosaa Primenom Principa Virtuelnog Rada, IMK-14 Istraivanje I razvoj, 2011, vol. 17, br. 4, str. 21-28, Institut IMK "14. tobar", Kruevac
[4] [5] [6] [7] [8] [9]
[10] [11]
[12]
[13]
67
[14] Miloevi B.; Analiza granine nosivosti linijskih nosaa primenom metode adaptacije, magistarsi rad, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu, 2010. [15] R.A.Ghani; Shakedown Design of Engineering Structures, MN Services International, Dhaka, 2008
68
MOBILNOST, FLEKSIBILNOST I EKSPERIMENTALNOST KONSTRUKCIJE I FORME - NAJZNAAJNIJE KARAKTERISTIKE SAVREMENIH PAVILJONA

Olivera Nikoli1 Vladan Nikoli2
Rezime: U ovom radu analiziraju se savremni paviljoni, privremene arhitektonske strukture koje imaju znaajan uticaj na tokove arhitekture. Mobilnost, fleksibilnost i eksperimentalnost samo su neke od karakteristika koje strukturi paviljona obezbeuju inovativnost i atraktivnost, a arhitektama injenice koje mogu primeniti na arhitekturu drugih objekata. Cilj rada je kreiranje tipologija i analiza paviljona kao i ukazivanje na njihove najbitnije karakteristike i tendenciju u razvoju.
Kljune rei: Paviljon, mobilnost, fleksibilnost, eksperimentalnost, priveremena struktura, arhitektura, klasifikacija
1.
UVOD
Paviljon u savremenoj arhitektonskoj praksi predstavlja vieznanu strukturu sa multifunkcionalnim programom. Na poetku razvoja ove vrste objekta postojala je jasno definisana, prepoznatljiva forma i principi po kojima su projektovani. Vekovima se konstrukcija od stubova, bez zidova i krova nadstrenice, uslonjavala i
Olivera Nikoli, dipl. in. arh., saradnik u nastavi, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, o_milosavljevic@yahoo.com 2 Vladan Nikoli, dipl. in. arh., asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, vladan.nikolic@gaf.ni.ac.yu
1
uveavala, menjala i dodavala funkcije, usavravala tehnologiju i materijalizaciju i postala struktura koja osim terminoloke sa prvobitnom nema dodirnih taaka. Projektanti savremenih paviljona imaju su razliite polazne osnove i koncepte koji razvijanjem stvaraju strukture ija su namena i likovni izraz prilagoeni uslovima modernog drutva, sociolokim i ekonomskim aspektima sveta u kome ivimo. Dok su nekada ovi objekti bili mesta zabave i oputanja, danas su to objekti predstavljanja, komunikacije, izlaganja, edukacije, igre, prolaenja, ak i mesta pronalaenja inspiracije. Arhitektura paviljona prati tokove razvoja tehnologije. Primena raunara i savremenih materijala utie na razvoj i pojavu novih konstrukcija, ime i forme paviljona postaju slobodnije i raznovrsnije. Sve ee, paviljoni prikazuju dinamine forme, kontinualnost i razigranost u likovnom izrazu. Na osnovu navedenog mogue je izvesti novu klasifikaciju ove vrste objekta.
2.
KLASIFIKACIJA SAVREMENIH PAVILJONA
Savremeni paviljoni su objekti razliitih funkcija, formi i struktura tako da je i njihova klasifikacija opirna i izvodljiva na osnovu razliitih karakteristika. Savremeni paviljoni mogu se na osnovu namene korienja prostora podeliti na: - stambene - poslovne - javne Paviljoni su uglavnom su privremene ili polutrajne strukture. Najee se projektuju i izvode za potrebe razliitih manifestacija i kampanja, stoga je i njihovo trajanje odreeno duinom trajanja dogaaja. Prema duini trajanja strukture, paviljoni se dele na: - trajne - polutrajne - privremene Paviljoni se odlikuju raznovrsnou arhitektonske forme. Na raznobraznost forme utiu mnogi faktori, razmera objekta (paviljoni obino nisu velike strukture), upotreba lakih konstrukcija i materijala i eksperimentisanje sa istim, ne obimni funkcionalni zahtevi itd. Prema formi paviljoni se mogu klasifikovati na paviljone:
70
Mobilnost, fleksibilnost i eksperimentalnost najznaajnije karakteristike savremenih paviljona
- geometrijskih oblika - biomorfnih formi - slobodnih formi Klasifikacija prema funkciji je preopirna i nije mogue sa sigurnou je izvesti u potpunosti. - parkovske strukture - izlobeni paviljoni - edukacioni paviljoni - eksperimentalni paviljoni - prodajni paviljoni - paviljoni na panoramskim pozicijama (vidikovci) Otvorenost strukture paviljona klasifikuje ih na: - otvorene - poluotvorene - zatvorene Razvoj i upotreba savremenih materijala utie na razvoj arhitekture, na pojavu novih konstrukcija, formi, struktura. Neretko se primena novih materijala deava upravo na instalacijama i paviljonima, to za krajnji cilj ima inovativna i spektakularna reenja u datom trenutku. Konstrukcije od drveta, elika, opeke, zamenile su konstrukcije od betona, da bi u savremnom graditeljstvu i ovaj materijal bio zamenjen PVC materijalima. Primena koncepta zelene arhitekture i odrivog dizajna ponekad izaziva eksperiment sa recikliranim materijalima. Sve ee sreemo konstrukcije od kartona, kanapa i drugih nestandardnih materijala organske prirode. Prema dominantnom materijalu paviljoni se klasifikuju na: - paviljone od drveta - paviljone od elika - paviljone od opeke - paviljone od betona - paviljone od stakla - paviljone od plastike - paviljone od kartona - paviljone od tekstila - paviljone od recikliranog materijala
3.
MOBILNOST PAVILJONA
Jedna od glavnih karakteristika savremenih paviljona je mobilnost, ime ulaze i u okvire portabl struktura. Velike svetske kompanije investitori su mobilnih paviljona, koji po aspektima
71
povrine, konstrukcije, forme, materijalizacije ine veoma sloene strukture. Dizajn koji predvia prenosivost ne zaustavlja se samo na lakoj montai, demontai i transportu, ve odlazi dalje. Primena savremene tehnologije i energije, time i savremenih materijala za krajnji produkt ima samoprenosivi paviljon. Mobilne strukture nisu novina u stambenoj niti u poslovnoj arhitekturi (kiosk, kontejneri graditelja, istraivaa...). Mobilni paviljoni sa funkcijom koju imaju daju sintezi objekta i okruenja novu dimenziju. U sadanjosti se deava da muzej dolazi posetiocima, a ne oni njemu. The CUBE, restoran sa pogledom, je struktura koju je po narudbini Elektrolux-a projektovala firma Park Associati. Dizajniran da bude postavljen na neoekivanim i dramatinim lokacijama u Evropi, kao na vrhu zgrada, spomenika ak i na vodi. Prva lokacija bila je 1. aprila, 2011, na vrhu Parc du Cinkuantenaire u Briselu, u neposrednoj blizini sedita Evropske zajednice, a naredne u Italiji, Rusiji, vajcarskoj i vedskoj . Konstrukcija je laka i prilagodiljva poput konstrukcije tanda ali za dizajn kompleksnog objekta. Korieni su materijali koji su visoko inovativni u pogledu tehnologije, eko-odrivosti i utede energije i imaju mogunosti este ponovne upotrebe.
Slika 1 The Cube, Park Associati, 2011.
72
Jednostavnost forme paviljona naglaena je u eksterijeru belom bojom. Transparentnost i polu-transparentnost strukture postignuta je upotrebom aluminijumske obloge sa laserski preciznom teksturom sa geometrijskim dizajnom na svim spoljanjim povrinama. Osnova zgrade, blago podignute u odnosu na tlo, naglaava ideju lakoe i istou forme koja karakterie itavu strukturu. U unutranjosti paviljona mogue je pronai nekoliko visoko naprednih tehnolokih reenja u osvetljenju, grejanju, ozvuenju i kuhinjskoj opremi. Modna kua Chanel finansirala je stvaranje The Mobile Art Paviljona koji je projektovala Zaha Hadid. U 700m2 izlobenog prostora prikazivan je talenat dizajnera, umetnika i arhitekata iz arapskih zemalja u etiri svetske metropole: Hong Kongu, Tokiju, Njujorku i Parizu. Organska forma objekta podsea svojim spiralnim oblikom na koljku. Ovakav sistem organizacije i rasta je jedan od najeih u prirodi i prua mogunost adekvatnog formiranja prostora unutar objekta, formirajui javne prostore i velike terase. Uz pomo programa za digitalno modelovanje u procesu dizajna postignuta je kontinualna fluidnost. Upravo fluidnost i organska forma stoje u kontrastu sa serijskim ponavljanjem koje karakterie arhitekturu industrijskog XX veka. Oblik paviljona prati parametrinu distorziju torusa. To je najistiji geometrijski oblik, cirkularni torus je osnovni dijagram izlobenog prostora. Distorzija koja je evidentna u paviljonu formira razliite izlobene fragmente. U sreditu objekta nalazi se prirodno osvetljen prostor veliine 65m2. To je mesto susreta posetilaca gde su umetnika dela osvetljena dnevnim svetlom. Paviljon je irok 29m, dug 45m i 6m visok. Organska koljka muzeja sastoji se od uspeno reduciranih lunih segmenata koji daju odgovarajui konstruktivni sistem. Ovi elementi se mogu lako postaviti i spojiti ali lako i rastaviti. Maksimalna duina elemenata je 2,25 m. Ovakav sistem greda predstavlja jak okvir za kaenje fasade, daje ritam perspektivnim vizurama enterijera i eksterijera. Reflektujui materijali dozvoljavaju spoljanjosti opne da bude osvetljena razliitim bojama koje se mogu prilagoditi razliitim programima dogaaja u svakom gradu.
73
Slika 2 The Mobile Art Pavilio, Zaha Hadid, 2008.
4.
FLEKSIBILNOST KONSTRUKCIJE I FORME PAVILJONA
Budunost arhitekture ogleda se u stvaranju i primeni struktura koje karakteriu fleksibilne konstrukcije i forme. Tzv. kinetika arhitektura moe se definisati kao projektovanje objekata kod kojih transformabilne, mehanizovane strukture mogu da se menjaju u skladu sa klimom, potrebama ili namenom. 1 Pri tome je, u konstruktivnom pogledu, neophodno razmatrati mogue naine i sredstva kojima se postie kinetika operativnost. Naini mogu da budu irenje, klizanje, uvijanje, transformacija i oblika i veliine, dok sredstva mogu biti pneumatska, hemijska, magnetna ili mehanika.2 Paviljoni kao male arhitektonske forme, idealni su za eksperimentisanje i analiziranje ovog vida konstrukcije. Fleksibilnost konstrukcije i forme paviljona mogu biti jednostavna to je sluaj sa The BA_LIK paviljonom u Bratislavi koji je 2009. godine dizajnirao arhitekta Valo Sadovski. Paviljon ini pet elemenata na tokovima koji mogu biti konfigurisani u izlobeni ili prostor za performanse ili u drugu slobodnostojeu strukturu.
Primena i znaaj principa kinetike arhitekture u projektovanju objekata porodinog stanovanja, S. Kondic, Nauka +Praksa, 12/1, 2009. god. 2 Fox, M.A. (2001) Beyond Kinetic, Transportable environments. Conference proceedings, Singapore 74
Slika 3 The BA_LIK paviljon, Valo Sadovski, Bratislava, 2009.
Drugi nain postizanja fleksibilnosti paviljona je formiranje lake membrane ije podizanje od tla moe proizvesti varijacije forme. Arhitektonske firme Frentes i PAX.RQ, saraivale su na projektu Mobile Cultural Mobilizarte, dizajnu paviljona koji se lako montira, demontira i transportuje i koji narednih pet godina treba biti izloen u deset brazilskih gradova. Paviljon se sastoji od tri jednostavna elementa: skele, prizmatine kule i membrane koja se naduvava. Paviljon zauzima povrinu od 1000 m2, ali se lako proiruje i do 3500m2, visok je od 10 do 15m. Ideja za dizajn membrane proizila je iz tradicionalne brazilske kulture, heklane ipke i pavork jorgana. Ba kao i pavork, namena paviljona je da slui za dekoraciju i zatitu od vremenskih uslova.
Slika 4 Mobile Cultural Mobilizarte, , Frentes i PAX.RQ, Mexico City, 2011.
Istraivanja u razvoju kinetikih paviljona idu u pravcu kreiranja konstrukcije koja je u interakciji sa okruenjem i koja reaguje na vie faktora. Kinetiki paviljon nastao je kao kolski zadatak na temu Parametarski dizajn i digitalna izrada u laboratoriji u Sint-Lucas Gentu na koledu Univerziteta za nauku i umetnost, na departmanu arhitekture. Transformacije paviljona deavaju se kao reakcija na tri vrste spoljanjih uticaja: - transformacije zasnovane na vremenskim uslovima - transformacije zasnovane na ljudskim pokretima (ljudski tokovi i kretanje tela) - transformacije zasnovane na ljudskoj komunikaciji Kada govorima o reakciji paviljona na vremenske uslove pritom se misli na to da paviljon uzima aerodinamian oblik i doputa
75
vetrovima da se kreu kroz njega. Visok nivo zraenja u prostoru izaziva promene krovne konstrukcije i stvara senovita mesta unutar strukture. Paviljon poseduje solarne elije kojima pokuava da uhvati to je mogue vie solarne radijacije (toplotni dobici). Mesta sa viim nivoima zraenja rezultat su razlika u visini strukture krova paviljona tako da se iri i privlai vie toplote. Krovna konstrukcija reaguje na dinamiku kretanja ljudi koji koriste paviljon. To stvara dijalog izmeu korisnika i arhitekture i percepcije prostora koji oni pronalaze unutar njega, na primer ples ljudi moe da pokrene paviljon da reaguje na dinamiku pokreta. Paviljon je u stanju da prevodi i filtrira verbalne podatake preuzete iz mase u obliku promene forme, to su transformacije zasnovane na ljudskoj komunikaciji. Kada odreena re dobije na znaaju u grupi ljudi, kroz tehnologiju za prepoznavanje govora, ta re se zatim povezuje sa unapred odreenom konfiguracijom strukture paviljona. Re "partija", na primer, moe biti povod paviljona da se energino kree, dok rei, poput 'san' imaju suprotan efekat, izazivaju sporo i umirujue lelujanje krova. Ova vrsta reakcija kroz arhitekturu moe poveati emocije ljudi i stimulisati njihove interakcije.
Slika 5 Kinetiki paviljon
76
5.
EKSPERIMENTALNA VREDNOST PAVILJONA
Paviljon moe biti vrsta prototipa ili aparat za ideje i reenja koja se kasnije mogu primeniti na zgradama. On se moe posmatrati kao agregacija, u smislu da moe da se formira akumulacija razliitih arhitektonskih sastojka koji deluju i utiu jedni na druge, ali ne mogu uvek pruati savrenu sintezu koji bi se mogla primeniti na vei, sloeniji objekat. Ovi elementi mogu se testirati i kombinovati na privremenoj strukturi i kasnije dovesti do koncepta i praktinog reenja koja bi nala primenu u arhitekturi trajnih struktura. Paviljoni pruaju priliku testiranja novih materijala ili kombinacije materijala, a takoe i isprobavanja teorijskih i konceptualnih ideja.
Toyo Ito, Serpentin paviljon
Tod's Omotesando store
UN studio, Holiday Home
Agora teatar
Slika 6 Paviljon i objekat sline forme
2002. godine Toyo Ito je dizajnirao Serpentin paviljon u Londonu. Forma strukture sainjena je od nasumino rasporeenih trouglova i trapezoida koji su izvedeni iz algoritma kocke. Paviljon je arhitekti posluio kao eksperiment za proveru forme i konstrukcije za objekat Tod's Omotesando store, koji je isprojektovan i izveden 2005. godine u Tokiju. Slino je i sa Holiday Home instalacijom koji je Ben van Berkel (UN studio) sproveo u ICA galeriji u Njujorku 2006. godine. Ona je predstavljala eksperimetalnu instalaciju, njome su istraivane povrine kojima se kua za odmor udaljava od konvencionalnog dizajna. Ortogonalne povrine iz arheotipske kue su ekstrudovane i
77
iskoene ime je stvorena skulpturalna armatura unutar koje se odigrava dihtomija kue i kue za odmor. Rezultate eksperimeta arhitekta je primenio na projekat Agora teatra u Lelistadu, u Holandiji 2007. godine.
6.
ZAKLJUAK
U ovom radu analizirana je forma paviljona, arhitektonske strukture, koja je u savremenoj praksi uglavnom privremenog karaktera. Trajnost, ipak nije karakteristika koja umanjuje vrednost paviljona. Kroz rad se dolo do vie zakljuaka o znaaju ove vrste objekata na tok arhitektonske ideje i realizacije. Izvedena tipologija paviljona znaajna je za analizu ove vrste objekata. Zbog njihove razliitosti i vieznanosti u funkciji, konstrukciji, materijalizaciji u projektovanju i izvoenju postiu se kompleksne forme. Bilo da arhitekte polaze od stava da forma prati funkciju ili da se pridravaju koncepta formalizma, likovni izraz paviljona je od uticaja na razvoj arhitekture. Takoe, znaaj paviljona ogleda se u primeni savremenih tehnologija u projektovanju i izvoenju. Mnogi paviljoni ne bi bili izvedeni bez upotrebe programskih softvera i inovativnih materijala. Zbog svojih razmera, paviljoni nisu strukture velikih razmera, oni imaju eksperimentalni karakter. Znanja o konstrukciji, detaljima veze, oblogama dobijena projektovanjem i izvoenjem paviljona primenjuju se na kompleksnije i zahtevnije objekte po pitanju obima i funkcije. Takoe, njihova veliina, omoguava mobilnost i lak transport sa jedne na drugu lokaciju. Principi odrive arhitekture sve ee su principi od kojih se polazi pri dizajniranju. Paviljoni se grade od recikliranih materijala, stvaraju energiju za sopstveno napajanje, dakle predstavljaju znaajne primere samoodrivih objekata. Najbitnije u razvoju paviljona je napredak u stvaranju fleksibilnih formi, gde je fleksibilnost posledica razliitih uticaja, interakcija okruenja i konstrukcije. Na ovaj nain paviljoni postaju dinamine strukture, organizmi koji primaju impulse i reaguju na njih, to bi moglo predstavljati i prekretnicu u razvoju savremene arhitekture.
78
7.
LITERATURA
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] Anderson J., (2010), Basics Architecture: Architectural Design, Ava Publishing, UK, str. 20. Betsky A., (2007) UN Studio: Architecture for the Digital, Taschen, str. 66-70 i 80-82 Fox M.A., (2001), Beyond Kinetic, Transportable environments, Conference proceedings, Singapore, Jackson A., (2008), EXPO International Exposititions 18512010., V & A Publishing, str. 122 Kondic S., (2009), Primena i znaaj principa kinetike arhitekture u projektovanju objekata porodinog stanovanja, Nauka+Praksa, 12/1, Ni, str. 76-79 Pollock N., (2005), "Toyo Ito Fuses Structure and Wrapper in a Network of Concrete Trees at the new Tod's Omotesando Building in Tokyo", Architectural Record. No. 06, NY, str. 82 Rapparot N., (2006), Deep Decoration, 30/60/90 Architectural Journal, Princeton Architectural Press,., USA, str. 95-97. Slivnik L., (2010), Konstrukcije iz lesa na svetovnih razstavah-Timber structures at world expositions, Revija LesWood 1|2010, Slovenia, str. 46-54
79
80
APPLICATION OF THE NEW ACHIEVEMENTS IN THE SIMULATING AND MEASURING APPARATUS FOR THE CONSTRUCTION OF A STAND FOR STUDY VIBRATIONS OF A PARTICLE
Petar Dimitrov Pavlov1 Svetlana Velkova Lilkova-Markova2 Borislav Nikolov Nakov3 Janitza Tzvetanova Dancheva4
Abstract
The report is connected with part of the preparatory work on construction of a stand for study the dynamic behavior of vibratory particle (material point). The stand will be closed system consisting of computer configuration for setting of a digital signal interference digital converter for transforming the signal in a geometric and power interference vibratory body, as a model of a particle - accelerometer for measurement of accelerations and vibrometer for displacements converter for the return of the signal in digital same computer configuration for analysis and processing of the results. In the report is considered the new achievements in the field of digital converters and of the apparatuses for setting disturbance and a record of the behavior of the oscillating particle. These innovative aids are compared with the real, which team that work out the stand can afford.
Key words - Dynamic model, mathematical model, innovation, geometrical, elastic, viscous characteristics of vibratory systems.
UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, dp_mech_fhe@uacg.bg UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, lilkova_fhe@uacg.bg UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, nakov_fhe@uacg.bg 4 UACG, Sofia, Bulgaria, Faculty of Structural Engineering, dreaming_girl@abv.bg This paper was presented at the international conference "Innovation as a Function of Engineering Development" - IDE 2011
2 3
1.
INTRODUCTION
Vibrations of structures are the main reason for appearance of unacceptable distortions in them, and even for destruction. The causes for their emergence are different types of interferences. In seismic disturbances effects are geometric (kinematical), when there are wind load - power, and at work on machines with unbalanced masses arise inertial interferences. Furthermore movements, in unsteady processes arise and large inertial forces, which increase the tensions and often going beyond the limit. All of this shows that the problem for the study of oscillating processes in different facilities is very important and should be taught at a very early stage of training of an engineer. The particle ant the rigid body are object of study in theoretical mechanics. The complete study of their dynamic behavior in the above-mentioned interferences is very important, because certain facilities often are modeled first such material objects and only at a later stage of their mechanical testing are considered as deformable solids. In this sense, the development of mechanic and mathematic models for a full investigation of various forced vibrations of such material objects, is very useful. This is naturally related to the creation of numerical algorithms for solving, the obtained in this modeling, differential equations. Verification (checking) of the results, that provide mechanical-mathematical and numerical procedures for the real constructions, shall be made by use of powerful software systems as SAP2000, Ansys, Robot Millennium and others, or experimentally. Research, part of which are presented in the report, aim just that - based on the analytical knowledge of dynamics of material objects, to be created models of free and forced vibrations, in various disturbances and numerical procedures, for their solution in the field of MatLab. By Ansys software package to make the models of the same material objects, considered as deformable solids, broken into appropriate number of finite elements and compare the results with the same input data. Such a comparison is planned to be done by real test, related to construction of a suitable stand.
82
Application of the new achievements in the simulating and measuring apparatus for the construction of a stand for study vibrations of a particle
Experimental studies are conducted in parallel with the other stages. Therefore, some considerations on the wishes and possibilities for design of the stand setting are given in the report.
2.
ANALYSIS OF CONTEMPORARY STATE OF THE PROBLEM
The implemented problem and analytical review of the literature [1], [2], and a number of published researchs on the topic of this study can be summarized in the following. The main tasks of the theory of oscillation of the material objects of the theoretical mechanics are relatively well studied. Mainly power and kinematical interferences, aroused from external influences, are considered in the study of forced oscillations. The inertial interferences, however, which sometimes may be caused by internal effects, are not studied enough. In much published material is considered the resonance phenomenon, but do not pay enough attention to the phenomenon of beating, that occurs in simultaneous action of interference with various forced frequency. Review of educationalapplied literature on the problem [3], [4], shows that in many universities paying serious attention to issues, related to oscillations primarily of the moving material objects. In the related departments of most technical universities in Bulgaria, are conducted laboratory work in mechanical oscillations. Naturally, much better is the situation in similar European universities. Therefore, the aim of the team at the end of the survey is to be worked appropriate stand for experimental studies of vibratory processes.
83
l0
c,b
bst. m r .t
F
Fig. 1 Dynamical model of vibratory in vertical direction particle
3.
EXPLANATION
The mini bench for the experimental study is expected to fully reflect the dynamic behavior of the oscillating material object shown in fig. 1.
kinematical nterferences
digital converter computer configuration power interferences
accelerometer
digital converter vibrorometer
Fig. 2 Stand for study the dynamic behaviour of vibratory particle desired configuration
The desired stand apparatus includes the following elements (Fig. 2). First of all, several bodies of different mass in the form of parallelepiped must be prepared. For modeling of motion interferences in the form of a digital signal is required computer configuration. Maintaining and damping of the oscillation is realized by elastic-viscous set along the axis of body movement. Forced vibrations will cause by force and geometric simulator, connected to the computer configuration by digital converter. It is possible to add to the vibratory body imbalanced rotating mass, to causing of inertia interferences. At the output, the results are measured by vibrometer for displacements and accelerometer for the accelerations. The results again by other digital converter return to the computer equipment for the analysis, processing and printing. Finally, it comes
84
out a closed system, which allows both to solve the task of analysis and synthesis of this vibratory system. Unfortunately, the desired type of stand can not be fully implemented for a number of timing, financial and technological constraints. So after a number of compromises were reached the possible appearance of the stand configuration, shown in fig. 3.
computer configuration
digital converter accelerometer- vibrometer
Fig. 3 Stand for study the dynamic behaviour of vibratory particle possible configuration
The first difference is in terms of body. Instead of a set of objects with various mass, are made separate elements of 1 kg, which are rigidly connected to receive a certain body weight. Centric located elastic-viscous set of fig. 2, is replaced with separate, parallel located, spring and damper. Technological reason for the separation is that it is many hard to find a set with characteristics, similar to asked in educational tasks. The latter must provide their own frequency 0 s-1 and relative attenuation coefficient (n / ) 0,1 0,2.
85
The third node in the bench, with made compromises, is in the apparatus for simulation of interferences. In the first, innovative way can be independently and simultaneously set power and kinematical interferences. Linking the simulators through digital converter with computer configuration, allows the simulation of computer prepared interferences. For example, kinematical interference derived from the recording of real earthquake or wind power interference and others (fig. 4).
Fig. 4. Approximate kind of kinematical interferences from earthquake and of power interferences from wind
Instead, the real stand is intended to simulate only determined interferences (fig. 5) by non-axial connection of the end of the spring with a rotary electric motor.
Fig. 5 Determined kind of kinematical and power
The last difference between the two stand setting is the simultaneous recording of displacements and accelerations in the first, and the independent in the second. Here caution must be selected vibro-accelerometer, based on the expected range of variation of displacements and accelerations. The last, in forced oscillations in modes close to resonance, can take quite unexpected values.
86
Despite all the restrictions that are respected and compromises are made, the team of the research, some of which are described in the report, plans to bring to successful end the experimental setting of fig.3. It is envisaged by the stand to examine independent free oscillations in the primary moving without initial velocity, and forced vibrations with zero initial conditions. The differential equations in the first and second group of oscillations, consistent with the dynamical model in fig. 1 are respectively
b &+ .x m b & & + .x &+ x m & &+ x c .x = 0 m c .x = Po . sin t m
(1)
or
& & + 2.n.x & + 2 .x = 0 x P & & + 2.n.x & + 2 .x = o . sin t x m
(2)
The decision on these initial conditions will be

x = e n .t ( x0 . cos d t + x0 .n
. sin d t )
(3)
x = e n .t ( C1 . cos d t + C2 . sin d t ) + A. cos t + B. sin t
Constants of the particular solution and integration constants in equation (3) are P0 P0 2.n. 2 2
A= . m 2 2
+ 4.n 2 . 2
C1 = B ,
. , m 2 2 2 + 4.n 2 . 2 (4) n.B .A C2 = .
B=
The characteristics of the dynamic model and the corresponding selected stand in formula (1) are m mass of the vibrating body, c elastic spring coefficient, b coefficient of linear resistance of the damper, P0 amplitude of the power interference and frequency of the same interference. In the kinematical and inertial interferences, amplitudes of the interferences are transformed in power [5]. The characteristics of the oscillating process, either numerically or experimentally realized by formulas (2-4) are own circular frequency, n coefficient of damping of the oscillation, d damping frequency.
87
Fig. 6 Graphical kind of free damped vibrations
In some averaged parameters of the oscillating process m=5 kg, c=500 N/m, b=40 N.c/m, P0= 30 N, x0=0,05 m, will be obtained decision, which together with input data can be used in determining the approximate parameters of the stand. For example, the exact solution of free damped oscillations will be
x = e 4.t ( 0 ,05. cos 9.16t + 0 ,022. sin 9.16t )
Graphically, the decision is shown in fig. 6. Similarly, can be obtained analytical and graphical solution for other types of vibrations - free sustained, forced damped and others.
4.
CONCLUSION
Stands setting is open, and in each individual stage, elements and nodes can be changed and improved. In the process of construction may occur some changes in technological or other reasons. The successful realization of the idea will help to complement the dynamical, mathematical and numerical modeling with experimental such, although only for the simplest material object - a particle.
88
5.
REFERENCES
[1] Pisarev, A. Mechaical Vibrations. S. Technics. 1985, 288 p. [2] Angelov, I., V. Ovcharov. Vibrations and Noise in Vehicles. Directory. S., Technics. 1985, 272 p. [3] Cherneva, Z. and staff. Manual of Mechanical Vibrations. Sofia, HMI, 1988, 144 p. [4] Patjov, D., A. Ivanov, V. Borisova, P. Pavlov. Methodical Manual for Laboratory Exercises in Theoretical Mechanics. Sofia, HMST T. Kableshkov, 60 p. [5] Pavlov, P.D., S. Lilkova-Markova, B. Nakov, J. Kehajova. Precising of the Parameters of a Stand for Study Forced Vibrations of a Particle. Journal of the Technical University of Gabrovo (in print)
89
90
SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF CITIES: EFFECTS OF TRAFFIC INDUCED VIBRATION ON HUMANS

Mira Petronijevi1 Marija Nefovska-Danilovi Sran Prodanovi
Abstract
Traffic induced vibrations can hardly cause the damages of buildings but can caused the disturbances and annoying affects of their occupants. This phenomenon has been the object of investigations in many countries due to the rapid urbanization of the modern cities and due to the demand of sustainable development. In this paper presented is the assessment of vibrations on humans in buildings caused by the traffic in Belgrade, Serbia. Due to the luck of national standard for evaluation of effects of vibrations on humans, the German standard DIN 4150-Part 2 was implemented. The results of evaluations are presented and discussed.
Keywords: sustainable development, traffic induced vibration, effects on humans in buildings, signal processing
1.
INTRODUCTION
Since 1982, when The World Commission on Environment and Development was initiated by the General Assembly of the United Nations, the sustainable development has been presented as the continued improvement of the quality of life. The Commission
1
Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade, Assoc. Prof.
This paper was presented at the international conference "Innovation as a Function of Engineering Development" - IDE 2011
chairmen thenPrime Minister of Norway Gro Harlem Brundtland defined the sustainable development as development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs [12]. The so-called Brundtland Commission began its work committed to the unity of environment and development. In the interim, sustainable development as a concept, as a goal, and as a movement spread rapidly. Ten years latter it was accepted by all national leaders at the Earth Summit in Rio de Janeiro (1992). The goal of idea is to ensure a better quality of life for all now and for generations to come. Achieving this goal requires the comprehension of three interdependent parts: environmental, economic and social. Concerning the construction engineering, priorities of sustainable development are [9]: A transport system that minimizes environmental harm and reduces annoying effects on civilian. Towns and cities that are better places to live and work. In the last years, traffic induced vibrations has been seriously investigated in many countries due to the rapid development of the urban transportations and its annoying effects on the citizen. In many countries have been adopted the standards concerning the effects of vibrations on buildings and humans (USA, Germany, Great Britain, Japan, Norway, etc.). In Serbia there are luck of standards and systematical investigation in this field. Investigation presented in this paper show that traffic induced vibrations measured along one of the main boulevard in Belgrade are above the threshold value concerning the effects on humans in buildings according to the German standard DIN 4150-Part 2. In order to provide sustainable development of the city, further investigations and adoption of some standard is inevitable demand.
2.
CHARACTERISTIC OF VIBRATIONS
Traffic vibrations are mainly caused by heavy vehicles such as buses, trucks and trams, while passenger car rarely produce vibrations. These vibrations are transferred through the ground to the foundation where they are amplified at the building structures and affect their occupants.
92
Sustainable development of cities: effects of traffic induced vibration on humans
The predominant frequencies and amplitude of the vibrations depend on many factors: the condition of the road, vehicle weight, speed and suspension system, soil type and stratification, type of building and distance from the road. Generally, the rougher the road, the more speed affects the vibration amplitude; the lower the stiffness and damping of the soil, the higher the vibration. Investigations have shown that road traffic produces vibrations with frequencies predominantly in the range from 5 to 25 Hz, while the amplitudes of vibration lay in the range of 0.05 and 25 mm/s, measured as velocity, or 0.005-2 mm/s2 measured as acceleration. Intensity and frequency of traffic induced vibrations depend on the following factors: source of vibrations (tram, bus, cars, etc.), road roughness, distance from the road, tupe of structures and ceillings, soil characteristics and foundations. The frequency content of vibrations depends on: type of vehicle suspension system, vehicle weight and velocity. In general, higher the roughness of the road and vehicle speed, higher the amplitude of vibrations; less the stiffness and material damping of the soil, higher the amplitude of vibrations. In the case of the soft soil layer 7-15 m deep, the effect of resonance between the natural frequencies of soil layer and building can cause the significant amplification of vibrations. Numerous investigations and measurements of vibrations, [2], [5], [6], [10] have shown that traffic-induced vibrations rarely cause damage of the structures, but can cause annoyance of building residents, as well as normal functioning of sensitive equipment.
3.
FIELD TEST AND MEASUREMENTS
The vibrations were measured on 24 buildings along the street Bulevar kralja Aleksandra in Belgrade [10], [11]. The measurements were carried out by Geophysical Institute, using I/O System One that consists of 5 three-component geophones. The velocities were measured simultaneously at five different points at the building site,
93
Fig. 1, in three orthogonal directions: vertical - V, horizontal, parallel to the road - H1 and horizontal, perpendicular to the road - H2.
Ls
1
Hi
2 3
Li
point 1 - on the sidewalk about 1m from the road, point 2 on the ground at the external foundation wall, point 3 in the basement of building close to the external wall, point 4 at the top floor by the wall, point 5 at the top floor at the centre of the room floor.
Fig. 1. Measurement points
Vibrations were measured due to the following sources: ambient sources, truck, weighted approximately 14 tons at speed 50 km/h, truck: 14 tons, speed 50 km/h, across the rubber ramp 40 cm long and 3 cm high, articulated bus or tram.
Higher vibration levels were obtained for vertical direction than for two horizontal directions. Therefore, the assessment of vertical vibrations has been calculated and presented.
4.
EFFECTS ON HUMANS
Traffic induced vibrations may be unacceptable to humans in buildings because of the annoying physical sensations and noise. The International Organization for Standardization and several countries have published standards (ISO 2631-1, ISO 2631-2, DIN 4150-2, BS 6472, etc.) that provide guidance for evaluation of human response to continuous, intermittent, and transient vibrations in
94
buildings [1], [3], [7], [8]. The basic quantity used for analysis of vibrations is either the particle acceleration a(t) or particle velocity time history v(t). The guidance provided by the ISO 2631 standard, Part 1 and 2, [7], [8] for evaluation of the effects of traffic induced vibrations on humans in buildings is based on measured accelerations. There are three major difficulties in applying this standard. Firstly, there was confusion regarding the classification of vibrations, as intermittent or transient ones. Secondly, the vibration levels are provided in terms of one second acceleration rms (root-mean-square) values, which is not quite applicable to short-time vibrations. Also, the acceptable magnitudes of vibrations are not stated in the report. Therefore, in order to evaluate the effects of vibration on humans the German Standard DIN 4150: Part 2 [3] was used in our investigations.
4.1.
DIN 4150-Part 2
The ability of humans to perceive vibration is directly proportional to vibration velocity over most of the frequency range. Due to that, the basic quantity used for analysis of vibrations in DIN 4150 is particle velocity time history v(t). In DIN 45669-Part 1 [4] the assessment of impact of vibrations on humans is based on the maximum weighted vibration severity KBFmax=max[KBF(t)], where KBF(t) is running rms (root-mean-square) of weighted signal KB(t):
KBF (t ) = e
=0
KB 2 ( )d .
(1)
In Eq. (1) is the time constant, equal 0.125 s, is the integration variable and KB() is weighted and normalized velocity signal. In order to obtain KB(t), the unweighed velocity signal v(t) should be first filtered using high pass and low pass 2-pole filter with Butterworth characteristic (the high pass frequency is 0.8 Hz and low pass frequency is 100 Hz). The bandlimiting filter function is given by complex transfer function:
H unom (if ) = 1 2 0.8Hz 0.8 Hz 0.8Hz 0.8Hz 1 i 2 1 + i 2 f f max f max f
2
(2)
95
where fmax=80 Hz. Then the filtered velocity signal should be frequency weighted using frequency weighted complex function, shown in Error! Reference source not found..
H Bnom ( if ) = 1 5.6 Hz 1 i f
(3)
where f is frequency in Hz, and i2=-1. This calculation could be done in frequency domain or in time domain using the signal processing. In this work the program Matlab signal processing toolbox was used to calculate appropriate filters and KB(f). In Fig. 2 and 3 presented are KB(t) and KBF(t) for vibrations at the top floor of a building induced by tram and truck, respectively.
KBFmax=0.196
Fig. 2 KB(t) and KBF(t) caused by tram
KBFmax=0.116
Fig. 3 KB(t) and KBF(t) caused by truck
96
For a single event the vibration severity KBf,max was compared with the thresholds given in DIN 4150-2, Table 1.
Table 1 Threshold for assessment of the effect of induced vibrations on human comfort
Vibration exposure location Commercial facilities only Mainly commercial facilities Mixed area Mainly residential houses Sensitive area, e.g. hospitals Au 0.4 0.3 0.2 0.15 0.1
Day Ao Ar 6 0.2 6 0.15 5 0.1 3 0.07 3 0.05
Au 0.3 0.2 0.15 0.1 0.1
Night Ao 0.6 0.4 0.3 0.2 0.15
Ar 0.15 0.10 0.07 0.05 0.05
If KBfmax Au then the requirements of this norm is satisfied vibration is less than threshold value. If KBfmax Ao then the requirements of this norm is not satisfied, and some measure for reduction of vibrations should be taken. For frequent excitations, when Au KBfmax Ao a further step is required. KBFTm has to be calculated according to Eq. (3) and compared with Ar.
KBFTr = KBFTm Te , Tr KBFTm = 1 N
KB
i =1
FTi
(3)
In Eq. 4 Te is duration of exposure, Tr is the period of assessment (16 h for day time and 8 h for night time), while KBFTi is max KBF(t) in one tact Ti=30 sec, i=1,..N, Fig. 4..
Fig. 4 KBFTi
Since, only single events were measured, the KBfmax was calculated for all vibration sources and compared with Au. Due to the luck of space, the KBfmax for low-, mid- and high-rise buildings are
97
presented for the cases of most intensive vibrations induced by tram and truck over ramp in Fig. 5 and 6. The low-rise buildings are buildings between 1-3 floors, mid-rise are buildings between 3-7 floors and high-rise are buildings higher than 7 floors.
Vertical vibration KBf,max tram 1.2 1 KBf,max 0.8 0.6 0.4 0.2 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 20 21 22 23
high-rise buildings
mid-rise buildings
low-rise buildings
limit 1 - DIN 4150-2
Fig. 5 KBfmax of vertical vibrations at the top floor due to the tram passage
Vertical vibrations - KBf,max truck + ramp
1.6 1.4 1.2 KBf,max 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1 mid-rise buildings
low-rise buildings
high-rise buildings
limit 1 - DIN4150-2
Fig. 6 KBfmax of vertical vibrations at the top floor due to the truck over ramp
KBfmax for tram induced vibrations exceeds the limit value Au, in all low-rise buildings and in 2/3 of mid-rise buildings, whence only 2 from 7 high rise buildings were affected. KBfmax for vibrations induced by truck over ramp exceeds the limit value Au, in all low-rise buildings and in 7 from 9 mid-rise buildings, whence only 2 from 7 high rise buildings were affected.
98
5.
CONCLUSION
During the measurements of 24 buildings along the Bulevar kralja Aleksandra in Belgrade a large amount of data was collected and evaluated (more than 1500). The effect of vertical vibrations on humans in buildings was assessed according to DIN 4150-2. Comparing the vibration severity with the threshold values given in DIN 4150-2 concluded was the following: maximum vertical vibrations in buildings are obtained due to the truck crossing the ramp and tram, the predominant frequencies of vertical vibrations are in the range from 5 to 25 Hz, low-rise and mid-rise buildings are more sensitive to traffic induced vibrations, while high-rise buildings are less sensitive. This indicates that traffic-induced vibrations impact significantly the quality of life in the centre of Belgrade, so the effects of the future metro line on the humans in buildings along the Bulevar kralja Aleksandra Street should be carefully analyzed. The obtained data can be used for making the program of further measurements and assessment of vibrations as well as to make prediction model to evaluate the vibration levels of the buildings influenced by the prospective traffic, in the sense of the sustainable development of the city. ACKNOWLEDGEMENT
This research is financially supported through the project TR 36046 by the Ministry of Science and Technology, Republic of Serbia.
6.
[1] [2]
REFERENCES
British Standard Institution, Guide to evaluation of human exposure to vibration in buildings (1-80 Hz): BS6472: 1992, London Crispini M. and DApuzo M. (2001). Measurement and prediction of trafficinduced vibrations in a heritage building. Journal of Sound and Vibration, 246 (2), 319-335. German Institution for Standard, DIN 4150-Part 2, Vibration in Building Construction, 1984
[3]
99
[4] [5]
German Institution for Standard, DIN 45669-Part 1: Measuring equipment, 1995 Hirose S. and Chow N. (2004). Human-induced vibrations and their design regulations for structures. Proceeding 18th Australian Conf., Perth, 1-3 Dec., 2004 Hunaidi O. and Tremblay M. (1997). Traffic-induced building vibrations in Montreal, Can.J. Civ. Eng. 24, 736-753. International Standard Organization, ISO 2631-1:1997 International Standard Organization, ISO 2631-2:2003 Penlington R., Steiner S., An Introduction to Sustainable Development in the Engineering Curriculum, Higher Education Academy Engineering Subject Centre, 2010 Petronijevi M. and Nefovska-Danilovi M. (2006), Geodinamika analiza osetljivosti objekata na dejstvo postojeih vibracija prema postojeim standardima i procena njihove osetljivosti na dejstvo lakog metroa, GEOZAVOD i Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu (in Serbian) Petronijevi M. and Nefovska-Danilovi M. (2007), Traffic-induced building vibrations in Belgrade, Macedonian Association of Structural Engineers International Symposium, Struga, 27-29.09.2007. Professional Practice for Sustainable Development, Book 1: Building support within the profession, WWF-UK Project Management Group, May 2000.
[6] [7] [8] [9]
[10]
[11]
[12]
100
PRIMENA TEOREMA ADAPTACIJE U ODREIVANJU SIGURNOG GRANINOG OPTEREENJA KOD REETKASTIH NOSAA
arko Petrovi1 Bojan Miloevi2 Branko Popovi3
Rezime:
Kada optereenje koje deluje na nosa nije proporcionalnog karaktera ve se periodino ponavlja u ciklusima tada se moe javiti lom nosaa i ukoliko je to optereenje manje od graninog optereenja sraunatog na mehanizmu loma. Cilj analize adaptacije je odreivanje sigurnog graninog optereenja odnosno konstruisanje sigurne oblasti u okviru oblasti optereenja. U radu je najpre ukazano na mogunost pojave progresivne deformacije (incremental collapse) to je ilustrovano na primeru reetkastog nosaa optereenog dvoparametarskim optereenjem koje je unutar elastoplastine oblasti. Zatim su iznete teoreme adaptacije i prikazana je njihova primena u odreivanju parametra sigurnosti kojim se radijalno umanjuje data radna oblast ime se dobija sigurna oblast unutar koje je nosa siguran na mogunost pojave progresivne deformacije. Na kraju, prikazana je i mogunost formulisanja teorema adaptacije kao problema linearnog programiranja to predstavlja osnovu savremene analize adaptacije.
Kljune rei: reetkasti nosai, progresivna deformacija, teoreme adaptacije.
promenljivo
optereenje,
1 2
arko Petrovi, mr, asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Niu Bojan Miloevi, mr, predava, Visoka graevinsko geodetska kola, Beograd 3 Branko Popovi, dr, redovni profesor, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
1.
UVOD
Ako je konstrukcija, napravljena od elasto-plastinog materijala, izloena periodinom optereenju, tada su generalno, mogue sledee situacije: Ako intezitet optereenja ostaje dovoljno mali, odgovor konstrukcije na dato optereenje je idealno elastian (sa izuzetkom singulariteta napona); Ako intezitet optereenja postane dovoljno veliki, trenutni kapacitet noenja konstrukcije se iscrpi, mehanizam neogranienog plastinog teenja se razvija i dolazi do loma konstrukcije. Oigledno, plastine deformacije se mogu razviti i za optereenja ispod optereenja loma; Ako je prirataj plastinih deformacija u svakom ciklusu optereenja istog znaka (zatezanje ili pritisak), nakon odreenog broja ciklusa, ukupne deformacije (samim tim i pomeranja) postaju tako velike da konstrukcija gubi prvobitni oblik. Takvo ponaanje je opaeno i pri eksperimentalnim istraivanjima. Za dovoljno veliku amplitudu optereenja (ispod moi noenja nosaa na proporcionalno optereenje) deformacije rastu pri svakom ciklusu. Ovaj fenomen se naziva inkrementalni lom; Ako prirataj deformacija menja znak pri svakom ciklusu, tada one tee da ponite jedne druge, tako da totalna deformacija ostaje mala (alternativna plastinost). U ovom sluaju, meutim, nakon izvesnog broja ciklusa, materijal u najoptereenijem preseku doivljava lom usled nisko-ciklinog zamora; Moe se desiti i da nakon pojave plastinih deformacija u poetnim ciklusima, odgovor konstrukcije postane elastian, u sluaju niskih amplituda optereenja. Ovakva stabilizacija plastinih deformacija se naziva adaptacija (shakedown ili adaptation)[2]. Na injenicu da optereenje loma sraunato na osnovu granine analize moe biti pogreno u sluaju procene sigurnosti konstrukcije optereene promenljivim periodinim optereenjem je najpre ukazao Grning 1926. godine, kao i Bleich, koji je dokazao statiku teoremu kod greda idealnog I poprenog preseka. Godine 1936. Melan je predstavio znatno optiju teoremu, koju je kasnije proirio na opti sluaj kontinuuma.
102
Primena teorema adaptacije u odreivanju sigurnog graninog optereenja kod reetkastih nosaa
Godine 1957. Prager i Rozenblum su dalje proirili Melan-ovu teoremu, kako bi uzeli u obzir i napone usled temperature. Zavisnost modula elastinosti od temperature prvi je prikazao Knig 1969. godine. Neal je 1950. godine prikazao metod adaptivne analize (shakedown analysis) kod ramovskih nosaa analizirajui mogue mehanizme plastinog teenja. Koiter je 1960. godine formulisao optu kinematiku teoremu adaptacije. Rozenblum i De Donato su je proirili za sluaj optereenja temperaturom. Gokhfeld i Sawczuk su poavi od Koiter-ove teoreme sraunali uslov za inkrementalni lom i pokazali da, u sluaju linearnog uslova teenja, nejednaina u ovoj teoremi se moe uspeno integraliti u funkciji vremena. Veliki broj reenja je dobijen koristei taj pristup. Znatno kasnije je Knig iskazao uslov alternativne plastinosti. Ideja adaptacije je primenljiva i kod sluaja ovravanja, tako da je odgovarajuu statiku teoremu iskazao Melan, a nezavisno je dokazao i Neal. Cilj ovog rada je da se ukae na mogunost pojave inkrementalnog loma usled nagomilavanja plastinih deformacija istog znaka kod nosaa izloenih neproporcionalnom optereenju kao i na neophodnost primene teorema adaptacije radi odreivanja sigurnog graninog optereenja pri kome e doi do adaptacije konstrukcija na dati ciklus optereenja.
2.
INKREMENTALNI LOM
Glavni problem u teoriji adaptacije je provera da li e se konstrukcija adaptirati na dato optereenje. U principu, odgovor na to pitanje moe se dobiti ispitujui ponaanje konstrukcije metodom korak po korak. Meutim, takav postupak moe biti obiman i u mnogim sluajevima neprimenjiv. Zbog toga su razvijene neke metode su koje daju odgovor na to da li e se konstrukcija adaptirati, bez potrebe raunanja budueg stanja napona i deformacija. Takav pristup je produetak metode granine analize za sluaj promenljivog (ponovljenog) optereenja. Pri projektovanju konstrukcije projektant treba da zna optereenje kojem e konstrukcija biti izloena i to:
103
Tip optereenja (vrsta optereenja) kao to je korisno optereenje, optereenje vetrom, pritisak vode, teina snega, sopstvena teina; Granice varijacija inteziteta odreene vrste optereenja su takoe poznate, obzirom da su definisane propisima ili proizilaze iz nekih tehnolokih ili uslova odravanja; Stvarna, budua istorija optereenja, meutim, nije data eksplicitno, obzirom da je i nemogue predvideti je.
Glavni cilj analize je odrediti skup optereenja koje konstrukcija moe da primi, tj. konstruisati sugurnu oblast (safe domain) u prostoru optereenja (skup svih kombinacija parametara optereenja)[4]. Generalno, neophodan uslov da bi konstrukcija bila sigurna u odnosu na plastini lom je da je za sve kinematiki mogue mehanizme rad datog spoljanjeg optereenja (Wext) manji od veliine disipacije (Dint). Za svaki mehanizam energetska nejednaina: Wext < Dint, (1) prelazi u dve nejednaine definiui jedan neogranien sloj (presek dvaju poluprostora sa paralelnim granicama) u prostoru parametra optereenja. Elastoplastina oblast (elastoplastic domain) moe se definisati kao presek svih takvih slojeva koji odgovaraju kinematiki moguim mehanizmima. Razlog zato se razlikuje sigurna i elastoplastina oblast je to konstrukcija moe doiveti lom pri neproporcionalnom optereenju i onda kada je optereenje unutar elastoplastine oblasti jer unutranjost elasto-plastine oblasti ne ukljuuje samo isto elastina stanja ve delimino i plastina stanja pri kojima postoje plastini tapovi ali nedovoljan broj da bi se formirao mehanizam. Ciklino optereenje koje u plastinim tapovima izaziva izvesne plastine deformacije moe dovesti do loma to je prikazano na primeru reetkastog nosaa optereenog dvoparametarskim optereenjem, Slika 1(a) za koji je primenom izraza (1) odreena elastoplastina oblast koja je prikazana na Slici 1(b).
104
) FH 3
FV S2 S3 S1 S4 1 L
0,5FV 4 S5 0,75L
b)
FV Sp
1,60 B A
FH Sp
1,25 C oblast delovanja O optereenja elastoplastina oblast
1,25 1,60
Slika 1 (a) Reetkasti nosa optereen dvoparametarskim optereenjem; (b) Elastoplastina oblast i oblast delovanja optereenja
Ispitano je ponaanje nosaa na optereenje koje je unutar elastoplastine oblasti a dato je na Slici 1(a) (OABCO). U Tabeli 1. prikazane su vrednosti sila u tapovima koje se javljaju u prva dva ciklusa optereenja.
Tabela 1 Sile u tapovima u prva dva ciklusa optereenja
korak Prvi ciklus 0 1 2 B 3 4 C 5 6 1 Drugi ciklus B 2 3 4 C 5 6
FH Sp
0 1,25 1,25 1,25 0,7951 0 0 1,1076 1,25 1,25 0,7951 0 0
FV Sp
0 0 0,4519 1,25 1,25 1,25 0 0 0 1,25 1,25 1,25 0
S1 Sp
0 0,5503 0,1481 -0,65 -1 -1 0,1124 0,60 0,60 -0,65 -1 -1 0,1124
S2 Sp
0 -0,5163 -0,45 -0,45 -0,1216 0,3333 0,1499 -0,3076 -0,45 -0,45 -0,1216 0,3333 0,1499
S3 Sp
0 -0,9171 -1 -1 -0,4167 -0,4167 -0,1874 -1 -1 -1 -0,4167 -0,4167 -0,1874
S4 Sp
0 0,6454 0,5625 0,5625 0,1520 -0,4167 -0,1874 0,3845 0,5625 0,5625 0,1520 -0,4167 -0,1874
S5 Sp
0 -0,3872 -0,5634 -0,9625 -0,7162 -0,3750 0,1124 -0,2307 -0,3375 -0,9625 -0,7162 -0,3750 0,1124
105
U toku prvog ciklusa zapaa se najpre elastino ponaanje nosaa sve do trenutka plastifikacije tapa S3 pri optereenju FH=1,25SP; FV=0,4519SP, (korak 2). Pri daljem poveanju optereenja nosa se ponaa elasto-plastino a krutost tapa S3 je jednaka nuli (ne moe da primi optereenje). U toku rastereenja, koje je najpre elastinog karaktera, dolazi do plastifikacije tapa S1 pri optereenju FH=0,7951SP; FV=1,25SP (korak 4), da bi se posle potpunog uklanjanja horizontalne sile, a na poetku smanjivanja vertikalne sile nosa opet poeo da ponaa elastino. Posle uklanjanja optereenja ostaju rezidualne sile u tapovima (korak 6). U drugom ciklusu optereenja do plastifikacije tapa S3 dolazi ranije i to pri vrednosti horizontalne sile FH=1,1076SP (korak 1). Sile u tapovima na kraju i prvog i drugog ciklusa su identine, pa se posle drugog ciklusa pri ponavljanju ciklusa optereenja ponavljaju i iste sile u tapovima. Za razliku od sila u tapovima, koje se nakon drugog ciklusa optereenja ustale, kod pomeranja vorova se uoava prirast vertikalnog pomeranja vora "3" u svakom ciklusu za vrednost
2,0472 SpL EA
Ponaanje pomeranja u prva dva ciklusa se moe jasno uoiti na Slici 2. na kojoj je prikazan dijagram pomeranja vorova kroz prva dva ciklusa optereenja, a ponavljanjem ciklusa optereenja ponavljae se i ciklusi pomeranja vorova.
(u i , v i )
1,8703 1,4203
SpL EA
0,0843 0,4875 0,5059 0,7219 0,3560
u3
1,9692 2,5347
u4 v4 v3
4,0164
Slika 2 Dijagram pomeranja vorova nosaa u toku prva dva ciklusa optereenja
106
Kao posledica prirataja pomeranja vora nosaa dolazi i do prirataja promene duina tapova i to: tapa S1 u svakom ciklusu za 2,0472
SpL EA
;
SpL EA
tapa S3 u svakom ciklusu za vrednost 1,2283
Taj prirataj u promeni duina tapova se kao i prirataj pomeranja moe najjasnije uoiti na dijagramu na Slici 3.
i
SpL EA
0,7031 0,1499 0,0843 0,45 0,2342 0,4875 0,7219 0,7730 1,7888 1,9692 2,0013 2,5347 3,017 4,016
n 1 2 3 4 5
Slika 3 Dijagram promene duina tapova u prva dva ciklusa optereenja
Posle izvesnog broja ciklusa duktilnost materijala se usled stalnog poveanja izduenja tapova iscrpi, tako da dolazi do loma tih tapova, a samim tim i loma nosaa, odnosno dostizanja graninog stanja nosaa pri optereenju koje je manje od graninog optereenja za sluaj kada je optereenje proporcionalno, a ne ponavlja se u ciklusima.
3.
TEOREME ADAPTACIJE KOD ELASTO-PLASTINIH TELA Statika teorema adaptacije (Melan-ova teorema)
Ukoliko su sa ij , ij oznaene trenutne vrednosti napona i
3.1.
deformacija u odgovarajuem idealno elastinom telu (za trenutne
107
vrednosti optereenja), a sa polje fiktivnih rezidualnih napona ij ,

s : nezavisno od vremena, tada se polje napona ij
s ij + ij ij ,
(2)
naziva sigurnim ako nijedna varijacija optereenja u propisanim granicama ne izaziva dostizanje granice teenja.
a Polje napona ij :
a ij + ij ij ,
(3)
se naziva dopustivim ako raspodela napona moe da dostigne vrednost napona teenja. Melan-ova teorema: Adaptacija se javlja ako je mogue nai vremenski nezavisno polje fiktivnih rezidualnih napona ij takvo da je, za bilo koju promenu optereenja u okviru propisanih granica, zbir ovog polja sa poljem napona ij u idealno elastinom telu, to polje sugurno (dovoljan uslov)[3]. Adaptacija se ne moe javiti ako ne postoji niti jedno vremenski nezavisno polje rezidualnih napona ij takvo da je zbir
ij + ij dopustiv (potreban uslov).
U sutini, primena Melan-ove teoreme vodi do donje granice vrednosti promenljivog optereenja. Stvarna realizacija ovog postupka u konkretnim problemima je teka, posebno u sluajevima gde optereenje zavisi od nekoliko parametara. Generalno, odreivanje optimalnog polja rezidulanih napona, to daje maksimalno proirenje oblasti adaptacije, predstavlja problem matematikog programiranja. Kod reetkastih i ramovskih nosaa, sigurni uslovi su, po pravilu, linearne nejednaine tako da u tim sluajevima mogu primeniti dobro poznate metode linearnog programiranja. Treba naglasiti takoe da je za odreivanje dopustivog optereenja neophodno posmatrati optereenja ispod graninog.
3.2
Kinematika teorema adaptacije (Koiter-ova teorema)
Kinematikom teoremom se tvrdi da se adaptacija nee javiti ako je mogue nai mogui ciklus prirataja plastinih deformacija ijop i neki program varijacije optereenja izmeu odreenih granica za koje vai:
108
dt XniiodSF >dt A(ijop)dV, A(ijop)=ijoijop
(4)
gde je prirataj rada plastinih deformacija na moguem prirataju plastinih deformacija ijop [3]. Obrnuto: Adaptacija se javlja ako je za sve mogue cikluse prirataja plastinih deformacija i proizvoljna optereenja (u odreenim, propisanim granicama) mogue nai broj k>1 takav da vai: kdt XniiodSF dt A(ijop)dV. (5)
Ako se izabere jedan mogui ciklus plastinih dilatacija i napie se jednaina (5) sa znakom jednakosti, moe se koristiti Koiter-ova teorema kako bi se odredila gornja granica adaptacije. Primena Koiter-ove teoreme ukljuuje znatne potekoe u odnosu na primenu Melan-ove teoreme (osim u sluaju jednostavnih sistema, reetkastih nosaa i ramova, gde se mogu primeniti metode linearnog programiranja).
4.
ODREIVANJE PARAMETRA SIGURNOSTI U ODNOSU NA INKREMENTALNI LOM PRIMENOM TEOREMA ADAPTACIJE
Kao to je ranije naglaeno elasto-plastina oblast predstavlja sigurnu obast samo ukoliko je optereenje monotonog karaktera, tj. ako je istorija optereenja takva da, kada doe do plastifikacije tapa, on ostaje u plastinoj oblasti, odnosno ne dolazi do rastereenja. Pri optem, nemonotonom optereenju, konstrukcija moe doiveti inkrementalni lom ili moe doi do plastinog Zamora [1]. Analiza sigurnosti konstrukcije u odnosu na inkrementalni lom moe se uraditi kroz dva koraka. U prvom koraku, mora se proveriti da se lom nee javiti kada je optereenje unutar oblasti delovanja optereenja (radna oblast). U drugom koraku, posmatra se oblast optereenja dobijena radijalnim uveanjem (ili umanjenjem) date radne oblasti da bi se parametar sigurnosti dobio kao najvei parametar kojim se moe uveati (ili umanjiti) radna oblast, a da pri tome ne doe do inkrementalnog loma. Parametar sigurnosti se odreuje ili primenom statike teoreme adaptacije kao maksimalni parametar sigurnosti ili primenom
109
kinematike teoreme kao minimalni parametar sigurnosti kojim se moe uveati (ili umanjiti) oblast delovanja optereenja. Primer Za nosa i optereenje na Slici 1. utvreno je da e doi do pojave progresivnog poveanja deformacija nosaa a samim tim i loma ime je prvi korak u analizi sigurnosti konstrukcije zavren. Kako je utvreno da e do loma doi neophodno je nai parametar sigurnosti kojim e se oblast delovanja optereenja umanjiti i na taj nain dobiti sigurnu oblast unutar koje e nosa biti siguran na pojavu inkrementalnog loma. Teoreme adaptacije se kod reetkastih nosaa mogu definisati i na sledei nain: Ako za datu istoriju delovanja optereenja postoji vektor rezidualnih sila u tapovima sr , koje su u ravnotei kada je nosa neoptereen i zadovoljavaju uslove:
s p s r + se s p ,
(6)
tada e se konstrukcija adaptirati na dato optereenje. Uslov (6) moe se definisati i na sledei nain:
max s r + se sp , min s r + se s p ,
(7)
gde su:
se - vektor elastinih sila u tapovima, tj. sila koje bi se javile ukoliko
bi odgovor nosaa na dato optereenje bio isto elastian,

s p - vektor sila pune plastinosti tapova.
Primena statike teoreme adaptacije Postupak primene statike teoreme adaptacije je analogan primeni statike teoreme granine analize pri odreivanju graninog optereenja a koji je na prikazan u radu[1]. Nakon izbora sile u tapu S4 za statiki nezavisnu veliinu i ispisivanja uslova ravnotee dobijeni su izrazi (8) kojima je zadovoljen uslov ravnotee rezidualnih sila neoptereenog nosaa.
110
Sr ,1 = 0,6 Sr ,4 , Sr ,2 = 0,8 Sr ,4 , Sr ,3 = Sr ,4 , Sr , 4 = S r , 4 , Sr ,5 = 0,6 Sr ,4 .
(8)
Primenom izraza (7) i (8) dobijen je sistem nejednaina (9) ijim reavanjem je odreena vrednost parametra sigurnosti S.
1,6667 + 0,9171 s 1,25 + 0,2293 s 1 + 1,1464 s 1 + 0,2293 s 1,6667 S r ,4 Sp S r ,4 Sp 1,6667 1,8541 s ,
S r ,4 Sp 1,
1,25 0,6454 s ,
S r ,4 Sp Sr ,4 Sp
(9)
1 0,6454 s ,
1,6667 1,45777 s .
s = 0,8888 .
(10)
Primena kinematike teoreme adaptacije U analizi moguih mehanizama inkrementalnog loma, potrebne su jednaine ravnotee rezidualnih sila u tapovima. Ove jednaine su dobijene korienjem principa virtuelnih pomeranja na mehanizmima prikazanim na Slici 4.
1) S1,r S2,r 0,75 = 0 , 3) S1,r + S4,r 0,60 = 0 , 5) S2,r S3,r 0,80 = 0 , 7) S2,r 0,75 S5,r = 0 , 9) S3,r 0,60 S5,r = 0 , 2) S1,r S3,r 0,60 = 0 , 4) S1,r S5,r = 0 , 6) S2,r + S4,r 0,80 = 0 , 8) S3,r 0,80 + S4,r 0,80 = 0 , 10 ) S4,r 0,60 S5,r = 0 .
(11)
Koristei jednaine ravnotee rezidualnih sila (11) i izraze (7) kojima su definisane teoreme adaptacije dobijene su vrednosti parametara sigurnosti za pojedine mehanizme:
111
II = 1,8666 ; IV = 1,2557 ; IIX

= 1,0240 ;
III = 0,8888 ; IVI = ......... ; IX

= 1,5806.
IIII = 1,7066 ; IVII = 1,7288 ;
IIV = 1,4035 ; IVIII = 1,1162 ;

(12)
Kinematikom teoremom adaptacije trai se minimalni parametar sigurnosti pa je oigledno je da je stvarni parametar sigurnosti u odnosu na inkrementalni lom inc = 0,8888 .
112
Slika 4 Mogui mehanizmi loma
5.
PRIMENA LINEARNOG PROGRAMIRANJA ODREIVANJU PARAMETRA SIGURNOSTI
Na osnovu prikazanih teorema, parametar sigurnosti inc moe se odrediti ili minimizirajui kinematiki mogu multiplikator k ili maksimizirajui statiki mogu multiplikator s. Ako je oblast optereenja odreena linearnim ogranienjima, oba pristupa vode ka problemu linearnog programiranja. U analizi adaptacije je statiki mogue polje predstavljeno parametrom s i vektorom rezidualnih sila sr. Odgovarajui problem linearnog programiranja moe se postaviti na sledei nain: max g(sr , s ) s , (13) uz ogranienja:
B sr = 0 ,
max s r + s se sp ,
(14)
sr +
min s se
s p ,
gde je B statika matrica ili matrica ravnotee. Za nosa i optereenje na Slici 1(a) problem linearnog programiranja definisan izrazima (13) i (14) je sledei:
Sr ,1 0 S r ,2 0 Sr ,3 0 min = min , S r ,4 0 S 0 r ,5 1 s
max g(sr , s ) s
(15)
113
uz ogranienja:
0 0 1 0,80 1 0 0 , 60 0 0 1 0 0,80 0 0 0 0 ,60
1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1
0 0 0 1
Sr ,1 0 Sr ,2 0 0 Sr ,3 0 , = 0 Sr ,4 0 0 Sr ,5 0 s
(16)
0,5503 1 1,1124 1 0,1834 Sr ,1 1 0,5163 Sr ,2 1 0 Sr ,3 1 . 1,1464 Sr ,4 1 0,6454 Sr ,5 1 0,2293 1 s 0 1 0,8747 1
(17)
Korienjem programskog paketa MATLAB odreena je vrednost funkcije g(sr , s ) s , odnosno vrednost rezidualnih sila u tapovima i parametra sigurnosti:
Sr ,1 0,0113 Sr ,2 0,0151 S 0,0189 g (sr , s ) = r ,3 = . Sr ,4 0,0189 S 0,0113 r ,5 0,8888 s
(18)
6.
ZAKLJUAK
U radu je pokazano da konstrukcija koja je izloena dejstvu promenljivog optereenja moe doiveti lom ak iako optereenje ostaje u okviru elasto-plastine oblasti. Tako elasto-plastina oblast predstavlja sigurnu obast samo ukoliko je optereenje monotonog karaktera, tj. ako je istorija optereenja takva da, kada doe do
114
formiranja plastinog tapa, on ostaje plastian, odnosno ne dolazi do rastereenja. Pri optem, nemonotonom optereenju, konstrukcija moe doiveti inkrementalni lom ili moe doi do nisko-ciklinog (plastinog) zamora. Prikazanim primerom je ukazano da razjanjenje uslova adaptacije zahteva analizu ravnotee elasto-plastinog tela. Ova analiza, meutim, moe se izvesti samo za veoma jednostavne probleme. Postoje mnogobrojne teoreme koje se bave mogunou adaptacije a koje uklanjaju ove potekoe omoguujui odreivanje gornje i donje granice oblasti adaptacije i predstavljaju osnovu za odreivanje sigurnog parametra optereenja i formiranje sigurne oblasti u oblasti optereenja u okviru koje se ne mogu javiti ni alternativni niti inkrementalni lom nosaa. Analiza elasto-plastinog stanja nije vie neophodna, jedino se zahteva detaljna primena reenja odgovarajueg elastinog problema, to je, svakako, neuporedivo jednostavnije. U radu su iznete Melan-ova i Koiter-ova teorema adaptacije ijom primenom je odreen parametar sigurnosti u odnosu na inkrementalni lom a prikazana je i formulacija statike teoreme adaptacije kao problema linearnog programiranja ime se postupak odreivanja parametra sigurnosti u znaajnoj meri pojednostavljuje i eliminiu se nedostaci koji se javljaju kod klasinog naina primene ovih teorema.
7.
LITERATURA
[1] Petrovi .: Granino stanje loma statiki neodreenih reetkastih nosaa, magistarski rad, Univerzitet u Niu, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, 2011. Knig A. Jan: Shakedown of Elastic-Plastic Structures, Institute of fundamental Technological Research, Polish Academi of Sciences, Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York-Tokio 1987. Kachanov, L.M.: Foundations of the Theory of plasticity, North-Holland publishing company - Amsterdam-London, 1971. Jirsek ., Baant Z.P.: Inelastic Analysis of Structures, John Wiley & Sons, England, 2002. Petrovi ., Popovi B., Miloevi B., Mijalkovi M.: The phenomenon of incremental collapse and alternating plasticity in truss girders subjected to the action of variable loading, XXV International Symposium About research and application of modern achievements in civil engineering in the field of materials and structures, 19-21 Oktobar, 2011, pp:235-242, DIMK, Tara, ISBN 978-86-87615-02-1
[2]
[3] [4] [5]
115
[6]
[7]
Petrovi ., Mijalkovi M., Miloevi B.: Linearno programiranje u graninoj analizi statiki neodreenih reetkastih nosaa, Zbornik radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta u Niu, No25 Ni, 2010. Mijalkovi M., Miloevi B., Petrovi .: "Odreivanje graninog optereenja statiki neodreenih ramovskih nosaa primenom principa virtualnog rada", Zbornik radova Graevinsko-arhitektonoskog fakulteta u Niu, N24 Ni, 2009.
116
INFORMACIONI SISTEMI I UPRAVLJANJE ZNANJEM

Ivan Stankovi1 Milan Goci2 Dragan Jankovi3
Rezime
Bri razvoj celokupnog drutva doveo je do uslonjavanja kompanija, radnih procesa i ogromne koliine informacija, a u krajnjem sluaju znanja baziranih na tim informacijama. Meutim, velika koliina informacija ne znai automatski i znanje ve treba da se sve te informacije procesiraju na adekvatan nain i izvue neto to se moe smatrati novim kvalitetom tj. znanjem, za iju upotrebu i manipulaciju su nuni odgovarajui informacioni sistemi. Praktino danas nije mogue niti manipulisati tom koliinom informacija niti izvlaiti znanje, niti to znanje staviti u funkciju razvoja preduzea kroz planiranje i predvianje bez informacionog sistema. Zato je u radu prikazana sprega informacionog sistema, intelektualnog kapitala i znanja.
Kljune rei informacioni sistemi, upravljanje znanjem, ljudski

kapital
1.
UVOD
Informacioni sistemi (IS) kao tekovina savremenog drutva predstavljaju osnovu razvoja nae civilizacije koja je zasnovana na
1 2
Ivan Stankovi, dipl. in. el., Morena Inenjering Ni mr Milan Goci, dipl. in. el., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Niu 3 dr Dragan Jankovi, red. prof., dipl. in. el., Elektronski fakultet, Univerzitet u Niu
znanju. Efikasno upravljanje znanjem predstavlja izazov za vei krug ljudi, poevi od kruga poslovnih ljudi pa sve do visokih akademskih krugova. Jedno od reenja za postizanje maksimalne efikasnosti u primeni i upravljanju znanjem predstavlja korienje savremenih informacionih tehnologija. One predstavljaju sponu koja efikasno transformie informacije u podatake i znanje. Upravljanje kapitalom pretpostavlja poznavanje tipa kapitala koje organizacija poseduje. Povezivanje razliitih tipova kapitala neke organizacije predstavlja ozbiljan zadatak za njeno rukovodstvo. Upotreba informacionih sistema pojednostavljuje taj postupak. Takoe, efikasnije iskoriavanje resursa organizacije kroz upotrebu IS-a poveava vrednost organizacije i samim tim daje na vanosti razvoj i upotrebu informacionih sredstava. U ovom radu, u drugoj glavi je dat opis upravljanja znanjem i informacijama. U treoj glavi je opisan intelektualni kapital (IK) i njegova funkcija u upravljanju znanjem kao i meuzavisnost sa informacionim sistemima. U etvrtoj glavi predstavljeno je znanje kao vrsta kapitala za koju je najizraenija upravljivost i obrada preko IS-a. U petoj glavi je predstavljen ivotni ciklus znanja kao i uloga informacionih sistema u procesu transformacije informacije u znanje. U estoj glavi, prikazani su odnosi izmeu informacionih sistema, postojeeg znanja i intelektualnog kapitala koji se stvara iz meusobnih relacija.
2.
UPRAVLJANJE ZNANJEM I INFORMACIJAMA
Upravljanje znanjem (eng. Knowledge Management - ) obuhvata niz rutina koje se koriste u organizaciji za identifikovanje, stvaranje, predstavljanje, distribuiranje i usvajanje znanja i iskustava. Usvajanje znanja, bilo pojedinaca ili znanje usvojeno kroz organizacione procese ili rutine predstavlja osnovu za upravljanje znanjem. Ova disciplina osnovana je 1991. godine [1, 2]. KM obuhvata kurseve uenja u oblasti poslovne administracije, informacionih sistema, kurseve za upravljanje, i kurseve u vezi biblioteka i informacionih nauka. Danas, KM ukljuuje takoe i druge oblasti, od onih usmerenih kao to su na primer informacije i mediji, do raunarskih nauka, javnog zdravstva i javne politike. Mnoge velike kompanije i neprofitne organizacije posveene su razvojem KM, koji je esto deo njihove poslovne strategije ili deo
118
Informacioni sistemi i upravljanje znanjem
njihovih informacionih sistema. KM se obino fokusira na organizacione ciljeve kao to su poboljanje efikasnosti, konkurentnost na tritu, inovacije, razmena steenih znanja, kao i kontinuirano poboljanje rada organizacije. KM moe pomoi pojedincima i grupama da dele vredne podatke u organizaciji, moe koristiti za smanjenje poveanog utroka radnog vremena kako bi se izbeglo osmiljavanje pojedinih procesa ili znanja koji ve postoje. Takoe se postie i smanjivanje vremena za obuku novih zaposlenih, kao i uvanje intelektualnog kapitala u smislu ouvanja prihoda zaposlenih u organizaciji [1]. Za odreivanje vrednosti informacije, bitne su sledee promenljive: Specifinost vremena. Informacija mora imati vremensku dimenziju, bilo dimenziju stvaranja informacije bilo dimenziju upotrebe. Informacije koje nemaju vremensku komponentu ukoliko se ne primene odmah nakon stvaranja, gube svoju vrednost. Specifinost znanja. Informacija moe stei odreeni procenat znanja od strane osobe koja ju je proizvela. Uslovi korienja. Uslovi ili kontekst u kome korisnik prima informacije, obrauje ih i shvata znaajno utiu na razumevanje i uvaavanje primljenog znanja. Uslovi i okolina u kojoj se nalazi informacija imaju bitnu vanost na posledicu koju informacija proizvodi. Sa aspekta opisivanja znanja, vri se klasifikacija jezika kojima se ono opisuje u tri kategorije: logiki jezici, jezici bazirani na okvirima, jezici bazirani na grafici. Danas je razvojem Interneta nastala grupa jezika baziranih na web standardima (XOL, OIL, DAML i OWL) u koju spadaju: XML i RDF.
3.
INTELEKTUALNI KAPITAL
U savremenom poslovanju, poslovne organizacije upoljavaju i primenjuju znanje. One generiu i obrauju informacije, uobliuju planove i strategije, odluuju i prate ponaanje i iskustva i na osnovu toga ue i stvaraju. To je zapravo i definicija ciklusa koji se moe predstaviti kao znati i umeti (eng. know-how). Ciklus znati i umeti je u dananje vreme nezamisliv bez primene informacionih sistema i tehnologija koje su praktino postale sastavni deo tog ciklusa.
119
Rezultat tog procesa je intelektualna svojina koja je u vlasnitvu organizacije koja je proizvela tu svojinu. Ona se stvara kroz uenje i iskustvo, a sa razvojem informacionih tehnologija, industrijske, istraivake i razne razvojne grupe sve vie rade na stvaranju novih vrednosti koje pripadaju oblasti intelektualne svojine. U menaderskim, direktorskim i akademskim krugovima, intelektualni kapital (IK) se rangira vrlo visoko. Svi oni pokuavaju da ree problem kako da mere i vrednuju nemerljivo, tj. kako da identifikuju i izmere znanje i procene vrednost nevidljive imovine [3, 4, 5]. Uprkos gotovo deceniji razvoja upravljanja znanjem u razliitim oblicima, u veini preduzea glavna stavka u neefikasnosti lei u loem iskoriavanju intelektualnog kapitala. Najvaniji faktor u razlikovanju kompanija sa visokom stopom produktivnosti i kompanijama sa niom stopom produktivnosti, je sposobnost da pristupe dostupnom znanju i primene ga u kompaniji. Upravo tu nastupaju razliiti informacioni sistemi koji slue za obradu, skladitenje i reprodukciju intelektualnog kapitala kako bi se on najsvrsishodnije stavio u funkciju razvoja kompanije. Upravljanje IK-om zahteva rad na vie organizacionih nivoa. Na najniem organizacionom nivou, kompanija treba da prepozna kakav IK poseduje i kakve su njegove karakteristike. U dananje vreme postignut je znaajan napredak u odnosu na upravljanje razliitim kategorijama IK-a kao i u odnosu na upravljanje intelektualnim vlasnitvom. Ipak, i dalje u mnogim kompanijama rukovodei kadar vlasnitvom smatra samo cifre koje su prikazane kroz knjigovodstvene raune. Zbog takvog naina razmiljanja i poslovanja, najvei izazovi lee u implementaciji IK-a a samim tim i IS-a kako bi se dobila i odrala konkurentnost u odnosu na druge kompanije. Organizaciona sredstva koje poseduje neka organizacija su sledea [1]: Novani kapital je oduvek bio vana imovina za bilo koju organizaciju. Novac je potreban organizaciji da bi mogla investirati u druge resurse. Fiziki kapital se definie kao materijalna imovina koju predstavljaju materijalna dobra u vidu opreme, poseda i prirodnih resursa.
120
Relacioni resursi su resursi koji predstavljaju odnose izmeu organizacije, njihovih deoniara i vlasnika kao i razmenu znanja izmeu njih. Ljudski resursi predstavljaju kljunu imovinu firme. Takva vrsta imovine se znaajno razlikuje od svih ostalih vrsta imovine. Ljudski resursi predstavljaju bitan faktor u poslovanju i razvoju bilo koje organizacije. Organizacioni resursi ukljuuju sva intelektualna dobra koja se mogu pripisati kompaniji i obino joj ostaju i kada je zaposleni napuste. Ovi resursi ukljuuju intelektualnu svojinu, nain poslovanja, dokumentaciju, informacione sisteme kao i organizacionu kulturu u kompaniji.
Na slici 1 prikazana je klasifikacija organizacionih sredstava. Vidi se da se fiziki, novani i intelektualni kapital nalaze u nekoj vrsti sprege i meusobne zavisnosti. Intelektualni kapital dalje se moe deliti na podsegmente koji obuhvataju ljudske, relacione i organizacione resurse.
Slika 1 Klasifikacija organizacionih sredstava
Na slici 1 se takoe vidi da se komunikacija izmeu organizacionih sredstava vri preko informacionog sistema koji objedinjuje ukupne resurse kompanije i stavlja ih u funkcionalnu upotrebu. Bez informacionog sistema, koji je zaduen za obradu i upotrebu organizacionih resursa, postojei resursi imali bi daleko
121
manju vrednost zato to bi njihova iskorienost bila manja nego u sluaju kada su ukljueni i objedinjeni sistemom. Praktino informacioni sistem poveava vrednost svih sredstava i resursa koje poseduje neka organizacija ili kompanija izvlaei maksimalne vrednosti iz svih segmenata kapitala.
4.
ZNANJE KAO KAPITAL
Odreivanje vrednosti nematerijane imovine i dobiti koja ona donosi nije jednostavno. Takoe je odreivanje ove vrednosti veoma vano iz nekoliko razloga. Prvo, vrlo je teko upravljati imovinom koja se ne moe opisati ili izmeriti. Ako uzmemo prethodno u obzir, ne samo da postoje problemi pri odreivanju prioriteta pri odluivanju ve e se vrlo verovatno javiti i tekoe u definisanju uspeha ili neuspeha u procesu upravljanja takvom imovinom. Takoe, ako nematerijalna imovina nije vrednovana korektno, moe se pogreno proceniti poslovanje organizacije. Dok organizacija zapravo napreduje i/ili investira u IK ili drugu nematerijalnu imovinu moe se stei zakljuak da organizacija stagnira u razvoju. Znanje, kao nematerijalna vrednost, moe biti podeljeno na dva dela, na eksplicitno i skriveno [1, 6, 7]. Eksplicitno znanje se moe obraditi i skladititi vrlo jednostavno, standardizovanim postupcima kroz upotrebu informacionih sistema i tehnologija. Skriveno znanje je duboko ukorenjeno u iskustvo, ponaanje i line vrednosti pojedinaca i kao takvo je individualno i veoma teko za formalizovanje. Skrivenim znanjem je teko raspolagati i upravljati. Takvo znanje je teko preneti drugim osobama i pretvoriti ga u eksplicitno znanje. Sa druge strane, znanje koje je u unapred odreenom obliku obraeno i zapisano, kao to su na primer nacrti, formule ili raunarski kd, samo po sebi vie predstavlja informaciju a ne znanje. Skriveno znanje se vrlo sporo stie i skupo je za prenoenje. Nejasnoe koje se vrlo esto javljaju pri njegovom prenoenju, vrlo esto je mogue prevazii samo linom komunikacijom pojedinaca koji meusobno prenose znanje. Greke u interpretaciji skrivenog znanja se ispravljaju kroz neposrednu komunikaciju strana u razgovoru [8]. Stvaranjem nematerijalnog znanja, pogotovu njegovog eksplicitnog dela, podstie se ekonomski rast i poboljanje produktivnosti. U procesu stvaranja nematerijalnog kapitala ljudski
122
kapital je vrlo esto definisan kao deo IK-a tj. deo nematerijalnih resursa kompanije. Da bi se procenila vrednost neke imovine potrebno je jasno definisati prihod koji donosi ta imovina. Alternativno se moe odrediti vrednost preko vrednosti te imovine na tritu kroz ponudu i potranju. U sluaju intelektualne svojine kao to su patenti i licence njihova vrednost se odreuje kroz pregovore kupaca i prodavaca na tritu [1, 9]. S druge pak strane, IS treba da poseduje informacije o svim zaposlenim, njihovim radnim iskustvima, uraenim projektima, dobrim i loim navikama, obrazovanju, starosnoj strukturi, a sve u cilju sagledavanja intelektualnog potencijala. Kada se sve to unese u IS treba imati adekvatne alate za izdavanje informacija, prikaz i analizu.
5.
IVOTNI CIKLUS ZNANJA
Ekonomska vrednost znanja ne zavisi samo od upotrebljivosti znanja ve od mogunosti njegovog prenoenja i umnoavanja. Ukoliko se znanje moe umnoavati, onda se ono moe primeniti u novom kontekstu. Takoe, ukoliko se znanje moe prenositi onda ono ima i potencijalno veu vrednost [1]. Na slici 2 je prikazan ivotni ciklus znanja (eng. Knowledge Life-Cycle - KLC) [7] iz koga se vidi da podaci i znanje nastaju iz ve postojeih informacija. Na slici 2. obina informacija predstavlja informacije koje nisu upotrebljive ili korisne za dalji rad, podaci, znanje i problemi se koriste u ivotnom ciklusu znanja i kao proizvod nastaju nove informacije, ukljuujui i novo znanje.
Slika 2 ivotni ciklus znanja [7]
Postoje dva razliita pristupa u upravljanju znanjem koja mogu da se podvedu kao socijalni pristup i tehnoloki pristup, koji je kasnije nazvan i pristup zasnovan na informacionim sistemima.
123
Upravljanje znanjem treba da podstakne i obradu znanja to se moe uraditi primenom odgovarajuih aplikacija baziranih na informacionim tehnologijama (IT). Ovo se moe uraditi na dva naina: prvi nain podrazumeva korienje IT alata i reenja radi obrade informacija i znanja; drugi nain predstavlja upotrebu informacionih sistema kao podrka upravljanju znanjem [7]. Moe se zapaziti da obrada znanja predstavlja sastavni deo upravljanja znanjem kao i da obrada znanja zapravo predstavlja upotrebu IS-a u transformaciji informacija u znanje. Iz ovoga moemo zakljuiti da je IS sastavni deo upravljanja znanjem i da je u savremenom drutvu upravljanje znanjem praktino nemogue bez upotrebe informacionih sistema. ivotnim ciklusom znanja ne nastaju samo nove informacije ve i sledee vrednosti [7]: Ujedinjena teorija znanja. KLC jasno ukazuje da postoje dve razliite vrste znanja kao i da one imaju meusobni uticaj jedna na drugu. Te vrste znanja predstavljaju ono to uimo i ono to posedujemo kao iskustvo, rutinu i praksu. Portali znanja. KLC pravi otru razliku izmeu znanja i informacija naglaavajui procenu i testiranje znanja i informacija naspram tvrdnje kao razliku koja ih ini razliitim. Nove perspektive u funkcijama upravljanja znanjem. KLC pravi jasnu razliku izmeu upravljanja znanjem i obradom znanja. Uenje i prilagoavanje. Na kraju, pozitivna strana KLC-a je uticaj na sposobnost cele organizacije da ui i da se prilagoava.
ivotni ciklus znanja zapravo predstavlja najkompletniji i moda najopirniji pokuaj odreivanja dimenzija znanja i kao takav ima znaajnu ulogu u daljem razvoju informacionih sistema za obradu, skladitenje i deljenje znanja.
6.
MEUZAVISNOST INFORMACIONIH SISTEMA, ZNANJA I INTELEKTUALNOG KAPITALA
Na slici 3 je prikazan odnos izmeu ljudskog kapitala i organizacionog kapitala koji se moe nai u savremenim tumaenjima IK-a. Vidi se da ljudski kapital stvara organizacioni kapital kroz razvijanje i upotrebu informacionih sistema. Ukoliko
124
pretpostavimo odlazak ljudi iz organizacije, kao posledica se javlja manjak ljudskog kapitala. Lino znanje, vetine i iskustva se gube ali informacije i informacioni sistemi ostaju. Ipak, kapacitet upravljanja informacionim sistemima je umanjen. ak i kada bi doli novi ljudi sa istim znanjem i vetinama i time se poveao kapacitet ljudskog kapitala, isti rezultat nije zagarantovan. Uspeno upravljanje informacionim sistemima predstavlja intelektualnu sposobnost a ne tehniku podobnost. Time je IS organizacije blisko vezan sa njenim IK-om. Baze podataka, informacije i tehnika podrka, IT struktura, aplikacije, raunarski centri su delovi informacinog sistema ali su takoe komponente IK-a. Informacija kao sastavni deo informacionog sistema je, takoe, deo IK-a organizacije. Sutinski, informacioni sistem iako predstavlja fizike resurse, zapravo predstavlja nematerijalnu vrednost i moe se posmatrati kao neophodna karakteristika poslovnih procesa. Rutine u upravljanju informacionim sistemima se ne mogu kupiti ni prodati ve se jedino mogu razviti u okviru organizacije. Mnoge rutine su skrivene i ne mogu se upamtiti i sauvati [1]. Upravljanje informacionim sistemima je zapravo aktivnost zasnovana na znanju. Aktiviranje ovog znanja predstavlja kljunu kariku u upravljanju IK-om. Integracija znanja izmeu osoblja koje se bavi informacionim sistemima i rukovodeim kadrovima je neophodna kako bi se informacioni sistem to bolje iskoristio u upravljanju kako znanjem tako i IK-om.
Slika 3 Informacioni sistem kao veza izmeu ljudskog i organizacionog kapitala [1]
125
7.
ZAKLJUAK
U radu je predstavljen znaaj informacionog sistema u procesu otkrivanja znanja iz ogromne koliine informacija i upravljanja tim znanjem. Takoe, predstavljene su dve kategorije znanja (eksplicitno i skriveno) i shvatanje znanja kao kapitala. Razvoj jedne kompanije u budunosti zavisie pre svega od jaine veze koja se ostvaruje izmeu ljudskog i organizacionog kapitala posredstvom informacionih sistema. Bez informacionog sistema, postojei resursi organizacije imali bi daleko manju vrednost zato to bi njihova iskorienost bila manja nego u sluaju kada su ukljueni i objedinjeni sistemom. Kao primeri implementacije upravljanja znanja kao komponente informacionih sistema mogu se navesti hidroloki informacioni sitemi [11-13] i informacioni sistemi za praenje i ranu najavu sua.
ZAHVALNOST
Istraivanja prezentovana u ovom radu finansirana su od strane Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj, u okviru projekta Razvoj hidroinformacionog sistema za praenje i ranu najavu sua, evidencioni broj TR37003.
8.
LITERATURA
[1] Brooking, A., Intellectual Capital, ITP Press, London, 1996. [2] Nonaka, I., Takeuchi, H., The Knowledge Creating Company, New York: Oxford University Press, 1995. [3] Dzinkowski, R., The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Induction, Management Accounting (UK), 2000. [4] Bontis, N., Managing organizational knowledge by diagnosing intellectual capital: framing and advancing the state of the field, International Journal of Technology, Management, Vol. 18 No. 5-8, pp. 433-62., 1999. [5] Sullivan, P. H., Profiting from Intellectual Capital: Extracting Value from Innovation. New York: John Wiley & Sons, 2001. [6] Gendreau, O., Robillard, N. P., Exploring Knowledge Flow in Software Project Development, International Conference on Information, Process, and Knowledge Management, 2009. [7] Joseph M. F., Key Issues in the New Knowledge Management, Executive Information Systems, 2003. [8] Stankovi, I., Goci, M., Deljanin, M., Intelektualni kapital i upravljanje znanjem, XII Internacionalna konferencija ICDQM-2009, Beograd, 2526.06.2009., str. 1000-1011.
126

[9] Juergen H. D.,Intangible Assets and Value Creation, John Wiley & Sons, 2003. [10] Baclawski, K., Kokar, M. G., Kogut, P. A., Hart, L., Smith, J., Letkowski, J., Emery, P. Extending the Unified Modeling Language for ontology development. Software System Model, 2002; 1:142-156. [11] Goci, M., Trajkovi, S. Ontololoki hidroloki informacioni sistem, Zbornik radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta, Ni, br. 24, 2009, str. 173178. [12] Goci, M., Radivojevi, D., Trajkovi, S. Otpadne vode u zatienim oblastima Jelanike i Sievake klisure, Zbornik radova Graevinskoarhitektonskog fakulteta, Ni, br. 25, 2010, str. 79-85. [13] Goci, M. Ontologije u oblasti hidrologije i hidroloki informacioni sistemi, Nauka + praksa, Institut za graevinarstvo i arhitekturu Ni, 2009, broj 12/1, str. 31-34.
127
128
SMERNICE U NASTAVI ENGLESKOG JEZIKA NAMENJENOJ BUDUIM INENJERIMA

Maja Stanojevi Goci1
Rezime
Rad je koncipiran tako da objasni principe na kojima poiva nastava engleskog jezika za posebne namene na primeru nastave engleskog jezika namenjene buduim inenjerima. Cilj je da se pokae na koji nain bi se akademska nastava mogla unaprediti. U skladu s ovakvim odreenjem, date su osnovne smernice prema kojima nastavnici, predavai ili profesori engleskog jezika na tehnikim fakultetima treba da se upravljaju kako bi njihovi ishodi u nastavi bili upeniji.
Kljune rei engleski jezik za posebne namene, engleski jezik struke, akademska nastava engleskog jezika
1.
UVOD
Engleski jezik od druge polovine dvadesetog veka postaje lingua franca, Usled dominacije zemalja engleskog govornog podruja u svim sferama ivota, danas engleskim govori ogroman broj ljudi u svetu, jer je on postao kako jezik meunarodne komunikacije, nauke i tehnike, tehnolokih dostignua, tako i jezik informatike i interneta. Kada je engleski jezik postao opteprihvaen kao meunarodni jezik, poelo se sa njegovim sistematskim izuavanjem. Pojedine struke poele su sa izuavanjem engleskog jezika u skladu sa svojim profesijama i tako su nastali termini engleski jezik za posebne namene i engleski jezik struke. U skladu s tim,
dr Maja Stanojevi Goci, Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje
nastava engleskog jezika namenjena buduim inenjerima treba da bude nastava engleskog jezika za posebne namene. Engleski jezik za posebne namene (English for Specific Purposes), kao deo nastave engleskog jezika, bavi se izuavanjem engleskog jezika u razliitim naunim oblastima i strukama. Prema Hutchinsonu i Watersu [1] engleski jezik za posebne namene (ESP: English for Specific Purposes) deo je engleskog kao stranog jezika (EFL: English as a Foreign Language) koji zajedno sa engleskim kao maternjim jezikom (EMT: English as a Mother Tongue) i engleskim kao drugim jezikom (ESL: English as a Second Language), spada u nastavu engleskog jezika (ELT: English Language Teaching). Engleski jezik za posebne namene deli se na: engleski jezik za akademske potrebe (EAP: English for Academic Purposes); engleski jezik za potrebe zanimanja ili engleski jezik za strune namene ili struni engleski kao drugi jezik (EOP/EVP/VESL: English for Occupational Purposes/English for Vocational Purposes/Vocational English as a Second Language), koji se dalje deli na: 1. engleski jezik nauke i tehnike (ELT: English for Science and Technology); 2. engleski jezik poslovanja i ekonomije (EBE: English for Business and Economics); 3. engleski jezik drutvenih nauka (ESS: English for Social Sciences). Zbog svega navedenog je u nastavi engleskog jezika akcenat stavljen na potrebe onih koji ue jezik i pravljenje posebnih nastavnih planova i programa kako bi se te potrebe zadovoljile.
2.
ENGLESKI JEZIK ZA POSEBNE NAMENE
Norland i Pruett-Said [2] smatraju da nastava engleskog jezika za posebne namene treba da poiva na prouavanju strukture i leksike u odreenoj oblasti, kao i da se bavi aktivnostima koje e student obavljati u okviru izabrane profesije, te i predlae sledeu strategiju:
130
Engleski jezik u funkciji razvoja nauke i tehnike
1. Prvi korak u nastavi engleskog jezika za posebne namene jeste pravljenje analize potreba koja je vezana za podruje rada ili buduu profesiju studenata. 2. Iz analize potreba treba pronai aktivnosti namenjene studentima. Te aktivnosti mogu biti dranje govora, itanje novina, organizovanje sastanaka, itd. 3. Vokabular, struktura, govorni diskurs i teoretski obrasci karakteristini za odreenu struku treba da budu zastupljeni u nastavi. Seiz-Ortiz i dr. [3] predlau da kada bude izabrana odgovarajua tema koja je dovoljno znaajna i interesantna, didaktiki kriterijumi za izbor odgovarajuih tekstova, materijala i osmiljavanje aktivnosti su sledei: odgovarajui lingvistiki nivo teine, autentinost materijala, autentinost i prikladnost zadataka, relevantnost tekstova i aktivnosti, interesovanje za tekstove i aktivnosti.
Po njima postoje dva didaktika stuba koja su povezana sa komunikativnim pristupom u nastavi engleskog jezika za posebne namene, a to su usmerenost na uenika (engl. learner-centredness) i metodologija zasnovana na zadatku (engl. task-based methodology). Komunikativni pristup obuhvata vie raznovrsnih nastavnih aktivnosti iji je cilj da student uspeno komunicira u realnim situacijama, imajui u vidu jezik u upotrebi, a ne jezik kao apstraktni sistem pravila koje treba svesno poznavati. Cilj je razvoj komunikativne kompetencije, jer su komunikacione vetine, neophodne u eri globalizacije i razmene informacija. S druge strane, pristup koji u prvi plan stavlja onoga ko izuava jezik u skladu sa svojim specifinim potrebama (engl. learnercentredness) bazira se na prethodnom znanju, potrebama i oekivanjima studenata, koje se prethodno utvruju, i na osnovu toga formira nastavni plan i program kojim bi se ti ciljevi ispunili. Takoe, multimedijalni i hipertekstualni sadraji koji se koriste u nastavinaglaavaju znaaj ovog pristupa, jer s druge strane, student mora imati i svoju autonomiju u procesu usvajanja gradiva.
131
Zadaci koji se zadaju trebalo bi da lie na stvarne ivotne situacije kada je u pitanju metodologija zasnovana na zadacima, a vrednuju se u zavisnosti od ostvarenog ishoda. Stoga krajnji cilj komunikativnog metoda ne predstavlja davanje informacija studentima na pasivan i receptivan nain, ve pruanje odgovarajuih sredstava koji e im pomoi da se snau prilikom daljeg uenja i usavravanja koje se, prirodno, mora nastaviti i posle poloenog ispita. Cilj je da se podigne svest o strategijama za uenje jezika i vetinama koje e biti korisne za kontinuirano uenje. Potrebe studenata utvruju se na osnovu analize potreba (engl. needs analyses) koja se sprovodi na poetku odgovarajueg kursa. Richards i dr. [4] tvrde da analiza potreba podrazumeva proces utvrivanja potreba koje su neophodne uenicima i ureenje tih potreba prema prioritetima. Sastoji se iz skupljanja objektivnih i subjektivnih informacija o ueniku kako bi se utvrdili ciljevi uenja jezika, situacije u kojima e se jezik koristiti i nivo znanja koji je neophodan. Nunan [5] tvrdi da analiza potreba obuhvata tehnike postupke i procedure za prikupljanje podataka koje se koriste prilikom pravljenja nastavnog plana i programa. Kod analize potreba neophodno je ne samo sakupiti odgovarajue podatke, ve i utvrditi kako e oni biti iskorieni u nastavi i koju e korist od njih imati studenti. Jedan od moguih projekata za prikupljanje podataka o potrebama studenata na poetku kolske godine je i on-line upitnik, a kako kako kurs napreduje i svest o potrebama raste, on moe postati uslov za analizu trenutnih potreba. Potrebe se ne smeju pretpostavljati, ve se moraju opseno analizirati kako bi nastava bila uspena. Pod potrebama Hutchinson i Waters [1] podrazumevaju podelu na ciljne potrebe i potrebe uenja. Ciljne potrebe se dalje dele na nunosti, nedostatke i elje. Potrebe uenja objanjavaju kako e se studenti kretati od nedostataka ka nunostima, to predstavlja njihov krajnji cilj. Pod nunostima se podrazumevaju potrebe koju odreuju zahtevi ciljne situacije, ono to student mora da zna kako bi u ciljnoj situaciji efikasno funkcionisao. Drugim reima, treba uskladiti ciljno znanje sa posto. Meutim, ciljna situacija nije pouzdani indikator, ve su uslovi za uenje, znanje uenika, vetine, strategije i motivacija za uenje od sutinskog znaaja. Hutchinson i Waters [1] zatim nude okvir za analizu koji se sastoji od odgovora na sledea pitanja: Zbog ega je jezik potreban? Kako e se jezik koristiti? ta e biti oblasti sadraja? Sa kim e se
132
jezik koristiti? Gde e se jezik koristiti? Kada e se jezik koristiti? Takoe se za skupljanje informacija predlau upitnici, intervjui, posmatranja, prikupljanje podataka i konsultacije sa sponzorima, uenicima i dr.
3.
NASTAVA ENGLESKOG BUDUIM INENJERIMA
JEZIKA
NAMENJENA
Vanost engleskog kao globalnog jezika ne treba posebno naglaavati. Nastavu engleskog jezika na nematinim fakultetima, odnosno fakutetima tehnikog usmerenja, treba podsticati i unaprediti kako bi studenti mogli da je prate i idu u korak sa savremenim tehnolokim dostignuima. Naime, vodea uloga koju je engleski jezik zauzeo u svetu pretpostavlja posebna prilagoavanja. Tako budui inenjeri moraju nauiti da rade u timu, komuniciraju meusobno i sa klijentima,kao i da razumeju ekonomske, socijalne i meunarodne odnose u skladu sa svojom profesijom, kako bi uestvovali u kreiranju politike i donoenju odluka u svojim kompanijama. Uz stalno usavravanje, oni pokazuju spremnost da daju doprinos razvoju zajednice. Poznavanje engleskog jezika je, dakle, od kljunog znaaja za uspeh buduih inenjera. Nastava engleskog jezika za inenjere mora biti u koordinaciji sa sadrajem drugih predmeta na fakultetima, ukljuujui mainstvo, elektrotehniku, informacione tehnologije i graevinarstvo. Budui inenjeri moraju imati komunikativnu sposobnost kako bi mogli da objasne tehnike procese, diskutuju i daju savete. Kada razgovaraju sa kolegama od njih se trai jasnost i preciznost, a u razgovoru sa klijentima pojednostavljenost i izbegavanje tehnikih termina. Kako bi pratili najnovija dostignua na polju nauke i tehnike, inenjeri moraju razviti komunikacione vetine koje im obino nedostaju. Da bi podelili svoje znanje sa drugima nije ga dovoljno samo posedovati ve i iskoristiti na kreativan nain u pisanoj i usmenoj komunikaciji, naroito u pregovorima vezanim za odreene projekte, a teno i precizno izraavanje se podrazumevaju. U nastavi engleskog jezika namenjenoj buduim inenjerima, izmeu ostalog, potrebno je obraditi tehnike termine i tehniki jezik. Primera radi, ako se obrauje tekst o alternativnim izvorima energije on je vezan za temu zatite ivotne sredine o kojoj se moe dalje diskutovati na asu, a s druge strane aktivnosti sluanja i interaktivne
133
verbalne vebe doprinose komunikativnom ishodu i veoma su pogodan su okvir za uvebavanje jezika u upotrebi. Nastavnik mora ostvariti integraciju teorije i prakse uz primenu lingvistikog znanja u okviru nastavnog plana i programa, kao i uenje kroz rad. Primenu novih tehnologija u nastavi treba iskoristiti za postizanje didaktike integracije. Didaktike jedinice treba da budu dovoljno fleksibilne, kako bi mogle da se naine neophodne izmene u toku asa, zavisno od okolnosti ili povratnih informacija koje nastavnik dobija. Nastavni plan moe biti primenljiv na razliite nivoe, i razliite grane i discipline inenjerstva. Udbenik bi trebalo da sadri jasnu smisaonu strukturu i ima postavljene ciljeve koji su jasni i za profesora i za studenta, da prati nastavni plan i program i da je napisan od strane strunjaka koji imaju dovoljno iskustva u nastavi engleskog jezika za posebne namene. On moe da obuhvata jasno i briljivo planiranje i uravnoteen izbor jezikog sadraja koji e biti pokriven, kao i pripremljene prikladne tekstove i vebe uz njih.
4.
PROBLEMI SA KOJIMA SE SUSREE NASTAVNIK ENGLESKOG JEZIKA
Problemi sa kojima se susree nastavnik engleskog jezika koji obrazuje budue inenjere na tehnikim fakultetima mogu se svesti na sledee: kako napraviti prelaz sa opteg engleskog jezika koji su budui inenjeri izuavali u srednjim kolama ka engleskom jeziku za posebne namene koji bi, po pravilu, trebalo izuavati na fakultetima; kako povezati studente razliitog nivoa znanja; kako pomoi studentima koji u srednjoj koli nisu imali adekvatnu pripremu za akademsku nastavu engleskog jezika; kako uklopiti nastavu sa onim oblastima koje studenti trenutno izuavaju da im ona ne bi izgledala kao neto strano, nametnuto i nepristupano ili neto to nema dodirnih taaka sa ostalim predmetima i njihovom buduom profesijom; kako motivisati studente da unaprede svoje znanje i zainteresovati ih da shvate relevantnost engleskog jezika bez kojeg ne mogu opstati u okviru svojih zanimanja; kako naterati i ubediti studente da obrate panju na poznavanje gramatike, spelovanja i pisanja koje im se ini nebitnim i uvide vanost pismenog izraavanja. Studentima je pored usmenog neophodno i pismeno izraavanje, a poeljno je da budu osposobljeni za pisanje razliitih formi, kao to su izvetaji, eseji, poslovna prepiska, itd.
134
U skladu s tim nuna je saradnja izmeu nastavnika ili predavaa engleskog jezika i profesora drugih predmeta, koje mogu kontaktirati i putem interneta. Vremenski okvir od jednog semestra takoe predstavlja jedan od oteavajuih faktora, poto nastavnik jednostavno nema dovoljno vremena da se upozna sa prethodnim znanjem kojim raspolau studenti ponaosob i ini se da nema dovoljno vremena da radi sa njima na razvoju vetina koje su im neophodne.
5.
PRIMENA SAVREMENIH TEHNOLOGIJA U NASTAVI ENGLESKOG JEZIKA
Informacione i multimedijalne tehnologije mogu pomoi u nastavi engleskog jezika, kao i samostalnom uenju. U okviru nastave program CALL (Computer Aided Language Learning) [6], se moe koristiti. Takvi nastavni sadraji koji se prezentuju putem novih tehnologija mogu postati deo nastavnog plana i programa korienjem interaktivnih multimedijalnih kurseva jezika i snimljenih materijala koji bi sluili studentima za uvebavanje. Savremene tehnologije mogu se izraziti preko Web 2.0 [7], predstavljenog skupom alata, tehnologija i poslovnih strategija, koje se mogu koristiti za prikaz sadraja u elektronskim medijima. Vidovi socijalnih mrea, foruma, blogova, vikija i deljenja multimedijalnog sadraja poboljavaju nastavu engleskog jezika. Kreiranjem interaktivnih vebi, animiranih filmova, korienjem kolaborativnog uenja i uenja na daljinu ostvaruje se komunikacija sa studentima i mogu se realizovati odreene nastavne jedinice. Poseban znaaj ima primena Web 2.0 alata i tehnologija (tabela 1) ime se nastava engleskog jezika upotpunjuje novim sadrajima. Time se stvara jedna virtuelna radionica u kojoj svi mogu uestvovati u skladu sa svojim potrebama, zahtevima i mogunostima.
135
Tabela 1 Web 2.0 primeri u nastavi engleskog jezika
Aplikacija PBworks
Web sajt http://pbworks.com/
Namena
kolaborativno uenje kreiranje interaktivnih Hot Potatoes http://hotpot.uvic.ca/ vebi http://www.dvolver.com/ kreiranje animiranih Dvolver live/moviemaker.html filmova Nastavnik mora proveriti da li se odreena reenja uklapaju u opte ciljeve nastave i proceniti da li mu je savremena tehnologija zaista neophodna. Pa ipak, studenti ispoljavaju kreativne ideje, razvijaju vizualizaciju i sposobnosti komunikacije na engleskom jeziku. Samim tim moe se zakljuiti da Web 2.0 moe biti od koristi nastavnicima i uenicima tokom savladavanja engleskog jezika, ali samo ako se integriu na pravilan nain.
6.
ZAKLJUAK
Buduim inenjerima neophodno je poznavanje engleskog jezika kako bi postigli uspeh u obrazovanju i karijeri. Nastava engleskog jezika na nematinim fakultetima, odnosno fakutetima tehnikog usmerenja, odlikuje se specifinim ciljevima i potrebama studenata i sastoji se iz nadogradnje postojeeg znanja i vetina u cilju izuavanja jezika u skladu sa specifinim potrebama budue struke. Ovako opisana nastava engleskog jezika namenjena buduim inenjerima ima svoje prednosti i nedostatke. Norland i Pruett-Said [2] navode da su prednosti nastave engleskog jezika za posebne namene to to se u njoj ispunjavaju specifine potrebe studenata, koriste autentini materijali i intenzivno obrauje usko odreeni predmet, polje ili delokrug rada. Nedostaci se ogledaju u tome to se deava da ire potrebe ili ire znanje engleskog bude zanemareno. Pored toga, vreme, napor i saradnja koja je neophodna da bi se napravila dobra analiza potreba ne moraju uvek biti dostupni. U pokuaju da unaprede nastavu engleskog jezika za posebne namene nastavnici bi trebalo da imaju u vidu neke od predloenih principa.
136
7.
LITERATURA
[1] [2] [3] Hutchinson, T. & A. Waters (1987) English for Specific Purposes, Cambridge: Cambridge University Press. str. 17, str. 55. Norland D.L., Pruett-Said, T. (2006) A Kaleidoscope of Models and Strategies for Teaching English to Speakers of Other Langauges, Westport, CT: Libraries Unlimited/Teacher Ideas Press. str. 52-53 Seiz-Ortiz, R., Perry, D., Caarrio-Pastor, M.L.Inovation Projects for Teaching and Learning English to Engineers at ETSID of Valencia, International Conference on Engineering Education, July 21-25, 2003, Valencia, Spain, str 1. Richards, J. C., Platt, J., Platt H. (1992) Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics. London: Longman. str. 242-243. Nunan, D. (1988). Syllabus design. China: OUP. str. 13. Gillespie, J. H., The Integration of CALL Tools into the Modern Languages Curriculum: A Case Study, in Rschoff, B. & Wolff, D. (eds.), Technology-Enhanced Language Learning in Theory and Practice. Proceedings of EUROCALL 94, Karlsruhe: Balogh, 1994 OReilly T. What is Web2.0. Design patterns and business models for the next generation of software. OReilly Media, 2005. www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web20.html.
[4] [5] [6]
[7]
137
138
UPOREIVANJE TRI TEMPERATURNE METODE PRORAUNA REFERENTNE EVAPOTRANSPIRACIJE

Slavia Trajkovi1 Milan Goci2 Dragan Milievi3
Rezime
Metode prorauna referentne evapotranspiracije zasnivaju se na zavisnosti evapotranspiracije od pojedinih klimatskih parametara kao to su temperatura, vlanost vazduha, solarna radijacija, brzina vetra i isparavanje. U ovom radu uporedjene su sledee temperaturne metode: Thornthwaite (THW), modifikovani Hargreaves (AHARG), lokalno modifikovani PenmanMonteith sa maksimalnom temperaturom, minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao ulaznim veliinama (PMtl). Rezultati pokazuju da modifikovana Hargreaves metoda omoguava pouzdan proraun referentne evapotranspiracije. Kao alternativa, za podruje Nia, namee se lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda.
Kljune rei referentna evapotranspiracija,Thornthwaite,

modifikovani Hargreaves, lokalno modifikovani Penman-Monteith
1.
UVOD
Potrebe za vodom poljoprivrednih kultura izraavaju se preko evapotranspiracije u koju su ukljueni transpiracija biljaka i isparavanje sa zemljita pokrivenog biljnim pokrivaem. Evapotranspiracija je sainjena od veoma sloenih meusobno
1 2
dr Slavia Trajkovi, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Niu mr Milan Goci, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Niu 3 dr Dragan Milievi, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Niu
zavisnih procesa kretanja vode iz zemljita i kroz biljke u atmosferu. Vrednosti evapotranspiracije dobijaju se direktnim merenjima ili proraunom na osnovu klimatskih podataka. Metode prorauna zasnivaju se na zavisnosti evapotranspiracije od pojedinih klimatskih parametara kao to su temperatura, vlanost vazduha, solarna radijacija, brzina vetra i isparavanje. Prema vrsti parametara metode se dele na: 1. Temperaturne metode (Thornthwaite, SCS Blaney-Criddle, FAO24 Blaney-Criddle, Hargreaves) koje se temelje na zavisnosti evapotranspiracije od temperature vazduha; 2. Radijacione metode (Turc, Jensen-Haise, Prisley-Taylor, FAO-24 Radiation) koje izraavaju zavisnost evapotranspiracije od radijacije; 3. Evaporacione metode (Christiansen, FAO-24 Pan) koje pokazuju vezu izmeu evapotranspiracije i isparavanja; 4. Kombinovane metode (Penman, Penman-Monteith, FAO-24 Penman, Kimberly Penman) koje se temelje na kombinaciji energetskog i aerodinamikog bilansa. U ovom radu bie uporedjene sledee temperaturne metode: 1. Thornthwaite (THW), 2. modifikovani Hargreaves (AHARG), 3. lokalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom, minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao ulaznim veliinama (PMtl).
2.
METODE I MATERIJALI
2.1. Thornthwaite metoda Thornthwaite je, na osnovu ispitivanja koja je vrio na istoku SAD, predstavio 1948. godine metodu za proraun evapotranspiracije na osnovu srednje dnevne temperature vazduha. Standardnu kulturu ove metode predstavlja travni pokriva (koena livada) visine 12-20 cm, povrine vee od 6 ha u optimalnim uslovima vlaenja. Ova metoda se moe predstaviti na sledei nain:
10T ET p = 1.6 p I
(1)
140
Uporeivanje tri temperaturne metode prorauna referentne evapotranspiracije
I = i k = (0.2Tk ) 1.514
k =1 k =1
12
12
(2) (3)
a = 0.016I + 0.5
gde je: ETp = potencijalna evapotranspiracija za "teorijski" mesec od 30 dana i "teorijsko" trajanje osunanosti u danu od 12 sati (cm mesec-1); T = srednja dnevna temperatura (oC), I = godinji termiki indeks koji predstavlja sumu svih mesenih termikih indeksa (ik) koji su nelinearna funkcija temperature, a = koeficijent koji je funkcija godinjeg termikog indeksa, p = korekcioni faktor koji omoguava primenu ove metode na svim geografskim irinama time to transformie "teorijsko" trajanje osunanosti u danu od 12 sati u "realno" trajanje osunanosti u danu "realne" duine. Vrednost korekcionog faktora p se moe dobiti iz izraza:
p=
Dq N 12 30
(4)
gde je Dq = broj dana u mesecu q, N = maksimalno trajanje sunevog sjaja u satima. Pretpostavka od koje polazi Thornthwaite je da potencijalna evapotranspiracija zavisi od temperature po eksponencijalnom zakonu do 26 oC, a iznad te temperature zavisnost je linearna.
ET p = 415.85 + 32.24 T 0.43 T 2
(5)
Mesene vrednosti potencijalne evapotranspiracije dobijaju se korienjem nomograma, dijagrama i tabela. Primena ove metode je specifina po tome to se vrednosti evapotranspiracije ne mogu dobiti samo na osnovu osmatranja za dati mesec, ve je neophodno sraunavanje pojedinih koeficijenata na godinjem nivou (I i a). Postupak prorauna je sledei. Prvo treba sraunati mesene termike indekse, na osnovu tih podataka dobija se godinji termiki indeks prema (2), a nakon toga odreuje se i vrednost koeficijenta a prema (3). U zavisnosti od geografske irine i meseca odreuje se korekcioni faktor p. Tako se dobijaju svi elementi potrebni za izraunavanje potencijalne evapotranspiracije po mesecima prema izrazu (1) gde se potencijalna evapotranspiracija dobija u cm mesec-1 i potrebno je prevesti tu vrednost u standardne jedinice (mm dan-1).
141
2.2. Modifikovana Hargreaves metoda Brojni radovi pokazuju da Hargreaves metoda precenjuje vrednosti referentne evapotranspiracije na humidnim lokacijama [2, 5, 11]. U [8] predstavljeni su rezultati za sedam stanica u Srbiji. Prosena vrednost referentne evapotranspiracije dobijena Hargreaves jednainom bila je za 21% vea od odgovarajue vrednosti Penman-Monteith jednaine. U takvim sluajevima, predlae se korienje jednostavne linearne regresije za regionalnu kalibraciju Hargreaves formule. Meutim, tako kalibrisana jednaina i dalje znaajno precenjuje vrednosti referentne evapotranspiracije, proseno za 13% [8]. Dobijeni rezultati su ukazivali da regionalnu kalibraciju Hargreaves jednaine treba uraditi izmenom Hargreaves eksponenta. Na osnovu podataka sa stanica Ni, Pali i Sarajevo dobijena je nova izmenjena vrednost Hargreaves eksponenta 0.424 [7]. Na taj nain, dobijena je modifikovana Hargreaves jednaina koja glasi:
ETo = 0.0023 0.408 Ra (Tmax Tmin ) 0.424 (
gde je: Tmax = maksimalna temperature vazduha (oC), Tmin = minimalne temperature vazduha (oC), Ra = ekstraterestrijalna radijacija (MJ m-2 dan-1). 2.3. Lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda FAO-56 Penman-Monteith metoda zahteva brojne ulazne podatke i to: maksimalnai minimalna temperatura vazduha; maksimalna i minimalna relativna vlanostvazduha (ili stvarni napon vodene pare), brzina vetra na 2 m visine, stvarno trajanje sunevog sjaja (ili solarna radijacija). U sluaju da nema podataka o relativnoj vlanosti i sunevom sjaju, predlae se proraun relativne vlanosti i solarne radijacije iz izraza u kojima figuriu maksimalna i minimalna temperatura:
Tmax + Tmin + 17.8) 2
(6)
17.27Tmin ed (T ) = 0.611 exp Tmin + 237.3 Rs (T ) = K (Tmax Tmin ) 0.5 Ra
(7) (8)
142
Uporeivanje tri temperaturne metode prorauna referentne evapotranspiracije

R n (T) = 0.77R s (T) 2.45 109 (1.35
4
(0.75 + 2 105 z)R a
R s ( T)
0.35)
(9)
(0.34 0.14 ed (T) )(Tmax,k Tmin,k )

4
gde je: ed(T) = stvarni napon vodene pare sraunat iz minimalne temperature vazduha (kPa); Rs(T) = solarna radijacija sraunata iz razlike maksimalne i minimalne temperature vazduha (MJ m-2dan-1); K = koeficijent koji iznosi 0.16 za podruja u unutranjosti, a 0.19 za podruja na obali mora. U sluaju da nema podataka o brzini vetra predlae se usvajanje prosene globalne vrednosti za brzinu vetra; U2g = 2 m s-1 [1]. Najnovija istraivanja pokazuju da korienje prosene regionalne brzine vetra (U2r) ili prosene lokalne brzine vetra (U2l) daje mnogo bolje rezultate od globalne vrednosti od 2 m s-1 [4, 11]. Na taj nain postoje tri modifikovane verzije FAO-56 Penman-Monteith metode koje su zasnovane na temperaturi vazduha i prosenoj brzini vetra (globalnoj ili regionalnoj ili lokalnoj). U ovom radu koristi se lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda.
ET0 (T , l ) =
0.408 Rn (T ) +
900 U 2l (ea ed (T )) T + 273 + (1 + 0.34 U 2l )
(10)
Ova verzija zahteva samo podatke o maksimalnoj i minimalnoj temperaturi vazduha i usvaja za brzinu vetra prosenu lokalnu vrednost. U ovom radu koriste se meseni podaci sa klimatoloke stanice u Niu za period 1961 2003 godina. Ni se nalazi na 43o20, severne geografske irine i na 202 m nadmorske visine. Prosena lokalna brzina vetra za Ni jeste 1.0 m s-1. Sledei statistiki pokazatelji se primenjuju u ovom istraivanjui: srednja kvadratna greka (RMSE) i relativna greka (RE).
143
k 2 ( ET0,eq i ETo , pm i ) RMSE = i =1 k
0.5
(11)
gde je RMSE = srednja kvadratna greka (mm dan-1); ETo,pm = ET0 dobijena FAO-56 PM metodom (mm dan-1); ETo,eq = ET0 dobijena nekom od metoda (mm dan-1); and k = ukupan broj observacija.
RE =
RMSE ETo , pm
(12)
gde je RE = relativna greka; ETo,pm = prosena vrednost ET0 dobijene FAO-56 PM metodom (mm dan-1)
3.
REZULTATI I DISKUSIJA
Analiziran je uticaj ovih odstupanja na proraun evapotranspiracije. Za Ni (1993/96), Kragujevac (1981/84) i Negotin (1971/74) je u Penman-Monteith metodi solarna radijacija sraunata korienjem izraza (6) (u Tabeli 2 oznaeno kao PM(T)) i uporeena sa rezultatima Penman-Monteith metode sa solarnom radijacijom dobijenom preko trajanja sunevog sjaja (PM). Odstupanja u proraunu evapotranspiracije su na nivou odstupanja u proraunu solarne radijacije. Tako odstupanje u proraunu evapotranspiracije iznosi za VII mesec 1.1% za Negotin, dok je odstupanje u proraunu solarne radijacije za isti period 1.3%. Izuzetak je Ni gde je odstupanje pri proraunu evapotranspiracije za oko 40% manje nego kod solarne radijacije i iznosi 6.3 % na godinjem nivou, odnosno 7.4 % za juli mesec. Vrednosti evapotranspiracije, dobijene prethodno navedenim metodama, su uporeene sa vrednostima dobijenim FAO-56 Penman-Monteith metodom (u daljem tekstu ETo,pm). To je standardna procedura kada nema merenih lizimetarskih podataka [3, 6, 12, 7]. Statistiki pokazatelji analiziranih metoda prikazane su u Tabeli 1.
144
Uporeivanje tri temperaturne metode prorauna referentne evapotranspiracije Tabela 1 Statistiki pokazatelji prorauna referentne evapotranspiracije za Ni
RMSE (mm day-1) ETo,eq/ETo,pm RE
THW AHARG 0.523 0.214 0.888 1.054 0.231 0.095
PMtl 0.234 1.062 0.104
Thornthwaite metoda zaostaje prema veini statistikih pokazatelja za ostalim metodama. Vrednosti RMSE statistike iznosi 0.523 mm dan-1. Odstupanja ove metode u odnosu na FAO-56 PM na godinjem nivou iznose 10-20%. Ta injenica ukazuje da ovu metodu koja je popularna zbog svoje jednostavnosti ne treba koristiti u naim klimatskim uslovima. Modifikovana Hargreaves metoda (AHARG) nastala promenom vrednosti Hargreaves eksponenta sa 0.5 na 0.424 [8] pokazuje veoma dobro slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom i moe se preporuiti za korienje u naim klimatskim uslovima [9]. Vrednosti RMSE statistika je 0.214 mm dan-1. Odstupanja ove metoda od FAO-56 PM na godinjem nivou iznose od 3 do 7%. Dobro slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom ima lokalno modifikovana Penman-Monteith metoda sa maksimalnom temperaturom, minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao ulaznim veliinama (PMtl). Vrednosti RMSE statistika jeste 0.234 mm dan-1.
4.
ZAKLJUAK
Podaci sa klimatoloke stanice Ni ukazuju da modifikovana Hargreaves metoda sa maksimalnom temperaturom vazduha i minimalnom temperaturom vazduha kao ulaznim veliinama omoguava pouzdan proraun referentne evapotranspiracije. Kao alternativa, za podruje Nia, namee se lokalno modifikovana FAO56 Penman-Monteith metoda. Dobijeni rezultati snano podravaju korienje FAO-56 Penman-Monteith metode ak i u sluaju da ne postoje merenja svih traenih klimatskih parametara. Dobijene rezultate treba proveriti korienjem podataka za drugih klimatolokih stanica u Srbiji.
145
ZAHVALNOST
5.
LITERATURA
[1] Allen, R. G., Pereira, L. S., Raes, D., and Smith, M., Crop Evapotranspiration. Guidelines for Computing Crop Water Requirements. FAO Irrigation and Drainage Paper 56, FAO, Roma, 1998. [2] Amatya, D. M., Skaggs, R. W., and Gregory, J. D., Comparison of Methods for Estimating REF-ET, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 121(6), 427-435, 1995. [3] Irmak S., Haman D. Z., Jones J. W., Evaluation of Class A Pan Coefficients for Estimating Reference Evapotranspiration in Humid Location, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 128(3), 153-159, 2002. [4] Jabloun, M., and Sahli, A., Evaluation of FAO-56 methodology for estimating reference evapotranspiration using limited climatic data. Application to Tunisia, Agricultural Water Management, 95, 707-715, 2008. [5] Jensen, M. E., Burman, R. D. and Allen, R. G., Evapotranspiration and irrigation water requirements, ASCE manuals and reports on engineering practice No.70, ASCE, 1990. [6] Landeras, G., Ortiz-Barredo, A., and Lpez, J.J., Comparison of artificial neural network models and empirical and semi-empirical equations for daily reference evapotranspiration estimation in the Basque Country (Northern Spain), Agricultural Water Management, 95 (5), 553-565, 2008. [7] Tabari, H., Grismer, E. M, Trajkovic, S., Comparative analysis of 31 reference evapotranspiration methods under humid conditions, Irrigation Science, DOI 10.1007/s00271-011-0295-z, 2011. [8] Trajkovic, S., Hargreaves versus Penman-Monteith under Humid Conditions, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 133(1), 38-42, 2007. [9] Trajkovi, S., Jednostavna empirijska formula za proraun referentne evapotranspiracije, Vodoprivreda 39(229-230), 397-400, 2007. [10] Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Estimating Reference Evapotranspiration Using Limited Weather Data, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 135(4), 443-449, 2009. [11] Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Evaluation of Reference Evapotranspiration Equations under Humid Conditions, Water Resources Management, 23 (14), 3057-3067, 2009. [12] Trajkovi, S. i Stojni, V., Estimacija referentne evapotranspiracije evaporacionim metodama, Zbornik radova Gradjevinskog fakulteta u Niu 20, 189-196, 2004.
146
ELASTINA STABILNOST KONSTRUKCIJA

Slavko Zdravkovi1 Dragan Zlatkov2 Dragana Turni3
Rezime
U radu se ukazuje da postoji stalni trend prema izgradnji lakih i tanjih konstrukcija. Uvoenjem materijala visoke vrstoe, kao i ekonomskim i tehnikim zahtevima dolazi se do neposredne utede materijala. Razlozi za lakim konstrukcijama su znaajniji u eksploataciji upotrebom elemenata od tankih profila. Tako pri konstrukciji letelica, brodova za prevoz nafte, mostovskih konstrukcija i dr., dobija se vei profit u eksploataciji, proporcionalno utedi u koliini konstrukcionog materijala, poto moe da prenese vee korisno optereenje. Tanke konstrukcije je tee napraviti, one su podlonije fizikim oteenjima, osetljivije su na dejstvo poara i oteenja od korozije. Prisutan trend i ubudue e biti nastavljen razvojem sintetikih vlaknastih (fibre) vrsta ojaanja materijala od kojih se pravi konstrukcija, malih poprenih preseka a velike nosivosti. Pri svemu ovome problem elastine stabilnosti je od presudnog znaaja. Problem je razmatran na primeru zdepaste konstrukcije, dugakog cilindrinog tapa i cilindrine ljuske aksijalno napregnute.
Kljune rei: stabilnost, laka i tanka konstrukcija, uteda, profit.
Dr, redovni profesor, Ekspert Saveznog ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj, Graevinsko-arhitektonski fakultet, ul. Al. Medvedeva 14, Ni 2 Mr, asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu 3 Dipl. ing. gra, student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
1.
UVOD
U svetu je stalni trend prema izgradnji lakih i tanjih konstrukcija, tj. elemenata konstrukcija. Ovakav trend se opravdava uvoenjem novih materijala visoke vrstoe, kao i ekonomskim i tehnikim zahtevima za smanjenjem teine konstrukcije. Nije samo elja za utedom materijala ve su ei razlozi uteda u toku eksploatacije, tj. veeg profita. Na primer, laka letelica poto se proporcionalno utedi u koliini materijala, moe da ponese vee korisno optereenje do cilja to daje vei profit. Brodovi za prevoz nafte sa tanjim elementima, proporcionalno tome mogu prevesti veu koliinu nafte. Ako se mostovi konstruiu od tanjih komponenata, kao na primer elini most Gazela (preko koga dnevno pree preko 100000 vozila, projektanta M. uria) izmeu ostalog to redukuje trokove izvoenja oporaca i drugih elemenata fundamenta itd. Razloga za lakim konstrukcijama ima mnogo, ali postoje i faktori koji onemoguavaju upotrebu suvie tankih konstrukcija, pre svega jer su podlonije fizikim oteenjima, osetljivije su na dejstvo poara, oteenja od korozije i dr. Trend prema visokootpornim, vitkim, lakim konstrukcijama bio je stalno prisutan, takav je i danas, a i u budue e biti nastavljen naglim razvojem sintetiki vlaknastih (fibre) vrsta ojaanih, kao i upotrebom kompozitnih materijala od kojih se pravi konstrukcija koja malih poprenih preseka ima veliku nosivost. Pri izradi statikog sistema potrebno je da je sistem tano odreene geometrije i karakteristika materijala na koji deluje odreeno optereenje. U praksi stvarno izvedeni sistemi geometrijski odstupaju od pretpostavljene geometrije u statikom proraunu. Takoe, primenjeno optereenje i karakteristike materijala odstupaju od izvedene i projektovane konstrukcije. Sva navedena odstupanja nazivaju se imperfekcija, a nadalje e se razmatrati geometrijska imperfekcija, tj. njen uticaj na stabilnost nekih statikih sistema. U poslednje vreme, razvojem metoda prorauna i napretkom tehnologije proizvodnje graevinskih materijala, u mogunosti smo da projektujemo konstrukcije izuzetnih raspona i vitkosti, kao i navedene konstrukcije od tankozidnih nosaa. Glavne razlike ponaanja lakih i tanjih konstrukcija od ponaanja masivnih konstrukcija razmotrie se na osnovu eksperimentalno ustanovljenog ponaanja ovih konstrukcija. Cilj razmatranja je da se doe do odgovora na pitanje koliko su ove osnovne grupe statikih sistema osetljive, sa aspekta stabilnosti konstrukcija, na geometrijsku imperfekciju. Time se reavaju neke dileme projektanata pri izboru i usvajanju statikog sistema konstrukcije objekta koji projektuje.
148
Elastina stabilnost konstrukcija
2.
DEFORMACIJE ZDEPASTE KONSTRUKCIJE
Razmotriemo kratku debelu cev sl.1. napravljenu od duktilnog materijala, optereenu uniformnim raspodeljenim aksijalnim optereenjem, pri emu je poetni odgovor konstrukcije na primenjeno optereenje P linearan u odnosu na izmerenu aksijalnu deformaciju .
Slika 1 Kratka debela cev, a) aksijalno optereena b) linearna i nelinearna zavisnost P-
Iznad take a krive prikazane na sl.1b, odnos izmeu P i postaje nelinearan (u smislu da se dupliranjem intenziteta optereenja ne rezultira dupliranje deformacije, napona, ...), sa osobinom da rastereenjem u taki b sistem nee slediti prvobitnu zavisnost optereenje - deformacija, tj. P ostvarenu u prvoj fazi i optereivanju konstrukcije, ve e linija rastereenja bc biti paralelna prvobitnoj linearnoj zavisnosti oa. Optereenje P na granici a predstavlja gornju granicu optereenja koje se koristi u proraunu pri projektovanju konstrukcije, da bi smo izbegli mogunost plastinog ponaanja konstrukcije.
3.
3.1.
TANKE I LAKE KONSTRUKCIJE

Pritisnut tap cilindrinog poprenog preseka
Razmotriemo sasvim suprotnu konstrukciju od one na sl.1., koja iako ima isti oblik poprenog preseka i od istog je materijala kao i konstrukcija na sl.1., ima mnogo veu duinu (na primer, preko 150 puta) od prenika ovog spoljanjeg poprenog preseka, sl.2a.
149
Odgovor ove konstrukcije na isto primenjeno optereenje kao na sl.1. je sasvim razliit. Uoava se u poetku linearan odnos izmeu primenjenog aksijalnog optereenja i aksijalne deformacije, koji postaje nelinearan iznad odreene take a, sl.2b, pri emu se ovaj dijagram bitno razlikuje od dijagrama na sl.1b, koji odraava ponaanje zdepaste konstrukcije za isto primenjeno optereenje. Kod konstrukcije na sl.1a aksijalne deformacije, date isprekidanom linijom, su rezultat izboenja cevi. Kod dugake cevi, sl.2a, dimenzije njenog poprenog preseka ostaju nepromenjene a vertikalna deformacija od primenjenog aksijalnog optereenja se ostvaruje pomeranjem u stranu celog preseka cevi, to je oznaeno isprekidanom linijom na sl.2a.
Slika 2 Cilindrini tap, a) aksijalno pritisnut, b) elastino i plastino ponaanje P- , slom
Pri razmatranju dugake cevi na sl.2a, uoava se da se pri rastereenju cevi odnos optereenje-deformacija, tj. P - podudara sa originalnom krivom bao na sl.2b, nastalom u prvoj fazi, prilikom poveanja intenziteta optereenja, to je suprotno primeru na sl.1. Tek poto aksijalna deformacija postane vrlo velika, pojavljuje se plastina deformacija data takom b koja u konanom dovodi do sloma, taka c. Zbog velikih deformacija, konstrukcija na sl.2a postaje praktino neupotrebljiva, mnogo pre pojave plastifikacije materijala, pa je oigledno da linearna analiza, data delom oa na sl.2a, nije u stanju da predskae njeno elastino nelinearno ponaanje ab. 3.2. Aksijalno pritisnuta cilindrina ljuska
Kada debljinu cevi sa sl.1a smanjimo na sasvim malu veliinu u odnosu na ostale njene dimenzije, tj. duinu i radijus, ona postaje cilindrina ljuska sl.3a. Odgovor tako dobijene konstrukcije na primenjeno aksijalno optereenje, sasvim je razliit u odnosu na
150
kompaktnu zdepastu cev sl.1. Promenom aksijalnog optereenja P, primenjenog na ovu cilindrinu ljusku, sl.3a, izmerena aksijalna deformacija je opet takva da je zavisnost P u poetku linearna. Daljim poveanjem aksijalnog optereenja, ova konstrukcija e iznenada i trenutno dobiti drugaiju konfiguraciju, u kojoj aksijalna deformacija moe biti vrlo velika.
Slika 3 Cilindrina ljuska a) aksijalno pritisnuta, b) elastian i plastian materijal i dinamiko ponaanje P-
U odreenom momentu prilikom realizovanja takvog dinamikog pomeranja iz a u b, sl.3b, deo ove cilindrine ljuske se plastificira, tako da se po njenom rastereenju konstrukcija ne vraa u prvobitnu nedeformisanu konfiguraciju. Nastaje izboavanje, a pod tim se podrazumeva dinamiki proces pri kome se konstrukcija kree od nestabilnog do drugog mogueg stabilnog poloaja. Cilj analize i prorauna konstrukcije je procena njenog ponaanja pri delovanju raznih optereenja, te za konstrukcije kod kojih je jedna dimenzija izrazito mala u odnosu na njene ostale dve dimenzije, uobiajena linearna analiza postaje neadekvatna ne za konstrukcije u celini, ve samo za onaj deo cevi na sl.3a.
4.
ZAKLJUAK
Za aksijalno optereenu dugaku cev na sl.2 i cilindrinu ljusku na sl.3, uoavamo izraeno nelinearno ponaanje, koje je u oba sluaja iznenadno, a u drugom sluaju moe biti i katastrofalno za konstrukciju, pri emu materijal jo nije plastificiran, ve ima elastina svojstva. Jedan od glavnih ciljeva je da uoimo one vane
151
karakteristike koje moraju da se ukljue pri matematikom modeliranju ponaanja stvarnih konstrukcija zbog primene znaajnih pojednostavljenja. Na primer, primena armiranog betona predpostavlja, radi jednostavnosti analize, da je materijal homogen i izotropan, mada znamo da je beton kompozitni materijal koji sainjavaju agregat, armatura i cement. Pojednostavljujemo i taan opis ponaanja vorova konstrukcije, interakciju noseih i nenoseih elemenata konstrukcije, tanu procenu intenziteta optereenja itd. Uobiajeno je da uspostavljanjem geometrije konstrukcije i osobine materijala od kojeg je ona napravljena, formiramo matematiki model koji e reprezentovati fiziki model koji je pojednostavljen sistemom linearnih diferencijalnih jednaina, odnosno ekvivalentnim energetskim funkcionalom. Daljim numerikim pojednostavljenjem dolazimo do eljenog linearnog ponaanja modelirane konstrukcije u odnosu na modelirano optereenje. Bez obzira na potekoe pri kreiranju fizikog modela konstrukcije (uspostavljanje geometrije konstrukcije, karakteristika materijala od kojeg je ona napravljena, kao i modeliranje optereenja), iz prethodnih razmatranja moemo zakljuiti da osobina geometrijske nelinearnosti mora biti ukljuena pri modeliranju, ime se predskazuje (pa prema tome i izbegava) mogu slom tankih i lakih konstrukcija sa katastrofalnim posledicama. Ova geometrijska nelinearnost proizilazi iz nelinearnog odnosa izmeu dilatacija i pomeranja, to mora biti i rezultat analize adekvatnog modela. Potekoe koje e nastati pri reavanju nelinearnih jednaina, koje su direktna posledica ovakvog adekvatnog fizikog modeliranja, postaju predmet mnogih istraivanja.
ZAHVALNOST
Ovo istraivanje je sprovedeno u okviru programa istraivanja u oblasti tehnolokog razvoja za period 2011-2014 u oblasti saobraaj, urbanizam i graevinarstvo, projekat br. 36016, pod naslovom Eksperimentalna i teorijska istraivanja linijskih i povrinskih sistema sa polukrutim vezama sa aspekta teorije drugog reda i stabilnosti. Univerzitet u Niu, Graevinsko-arhitektonski fakultet.
152
5.
[1] [2] [3] [4] [5] [6]
LITERATURA
M. auevi, S. Zdravkovi: Statika i stabilnost konstrukcija po Teoriji drugog reda, IP Svjetlost Sarajevo, 1992. S. Kisin: Stabilnost metalnih konstrukcija, Gra. knjiga, Beograd, 1997. S. Zdravkovi: Stabilnost konstrukcija Zbirka reenih zadataka sa izvodima iz teorije, Univerzitet u Niu, 1984. S. Timoshenko: Theory of Elastic Stability, McGraw-Hill, 1961. S. Zdravkovi: Stabilnost konstrukcija deo: Stabilnost ljuski, predavanja na postdiplomskim studijama, Graevinski fakultet u Niu, 1992. T. Igi, S. Zdravkovi, D. Zlatkov, S. ivkovi, N. Stoji, Stability Design of Structures With Semi-Rigid Connection, Facta Universitatis, Series: Arch. and Civil Engin., University of Nis, Vol 8, N2, 2010, pp. 261-275. S. Zdravkovi, D. Zlatkov, B. Mladenovi, M. Mijalkovi, S. Bri, A. Ristovski, Uticaj zidova ispune na dinamike karakteristike montane konstrukcije Amont, Nauka+Praksa, Institut za graevinarstvo i arhitekturu-Ni, br. 11, Ni, 2008., str. 19-25. S. Zdravkovi, D. Turni, P. Petronijevi, Konstruisanje seizmiki otpornih zgrada. Zbornik radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta br. 25, Ni 2010., str. 247-254.
[7]
[8]
153
154
KATEGORIZACIJA I BEZBEDNOST ELEZNIKE PRUGE I OBJEKATA DU TRASE NA DEJSTVO ZEMLJOTRESA

Slavko Zdravkovi1 Biljana Mladenovi2 Dragana Turni3
Rezime
Kategorizacija objekata u zemljotresnom inenjerstvu predstavlja veoma znaajan faktor ali se svim objektima ne posveuje duna panja. Objektima eleznikih pruga kao i drugim objektima niskogradnje za vreme dejstva zemljotresa nije posveena odgovarajua panja kao objektima visokogradnje, kako kod nas, tako i u svetu. Na, jo uvek vaei (u ovom delu) privremeni pravilnik, za mostove daje samo jedan izraz od dve veliine i navodi koje mere treba preduzeti kod izgradnje vodovoda i kanalizacija. Druge ukopane objekte i eleznike pruge i ne pominje. Na primer, saobraajnica eleznika pruga Beograd-Bar, ima kategoriju I reda to znai da treba da ouva svoju funkciju za vreme i posle jakih potresa kojima moe biti izloena, jer prolazi kroz razliite seizmoloke zone. Seizmoloka karta sa povratnim periodom od 500 godina, koja se odnosi na obine objekte II i III kategorije, ne prua adekvatnu sigurnost ovom saobraajnom pravcu kao ni objektima koji su u funkciji trase. Zato je data i karta sa povratnim periodom od 1000 godina. Isto vai i za elezniki saobraajni pravac Beograd-Ni.
Kljune rei: kategorizacija, eleznika pruga, seizmika zona, tlo,

sigurnost.
Dr, redovni profesor, Ekspert Saveznog ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj, Graevinsko-arhitektonski fakultet, ul. Al. Medvedeva 14, Ni 2 Mr, asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu 3 Dipl. ing. gra, student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
1.
UVOD
Objektima eleznike pruge i drugim objektima niskogradnje za vreme dejstva zemljotresa nije posveena odgovarajua panja kao objektima visokogradnje kako kod nas tako i u svetu. U proteklim decenijama saznanja o projektovanju i graenju seizmiki sigurnih objekata postajala su sve potpunija, i sve su vei uslovi da se postigne puna seizmika sigurnost u oblastima viih seizmikih zona. Zahvaljujui svestranim prouavanjima posledica mnogih zemljotresa koji su se dogodili u svetu i kod nas, prihvaen je stav da je projektovanje i izvoenje seizmiki otpornih graevina stvaralaki zadatak a ne rutinski. Veliina pomeranja tla ili najvea vrednost ubrzanja tla, kao i uestalost tih pojava utiu na unutranje sile koje e se javiti u konstrukciji objekta. Od svojstva konstrukcije zavisi kako e se objekat ponaati pri zemljotresu. Kada govorimo o lomovima delova konstrukcije moramo razlikovati dva glavna tipa i to krti i plastini lom. Plastini lom ne znai potpuni nestanak nekog elementa jer on moe u daljem radu opet da prima i prenosi odreene sile. Nasuprot tome, element koji se krto lomi posle loma se potpuno iskljuuje iz rada i vie ne moe da prenese nikakvu silu. Pri snanom zemljotresu u konstrukciji objekta mogu nastupiti plastini i krti lomovi. Da bi se objekat odupreo razornom dejstvu zemljotresa, treba to je mogue tanije, poznavati maksimalne vrednosti ubrzanja, brzine i pomeranja u tlu koja bi nastala pri jakom zemljotresu. Takoe, vrlo je znaajno i poznavanje uestalosti oscilacija tla, koje zavisi od sastava tla, kao i pojava trajnih deformacija. Treba znati da se kod dinamikih uticaja koji traju relativno kratko objekat nee sruiti iako mnogi elementi koji prenose seizmike uticaje preu u fazu plastinog loma. Ako se u konstrukciji jave krti lomovi, onda e se sigurno pojedini delovi objekta ili ak i ceo objekat sruiti. Uticaji oscilacija tla na lokaciji objekta ne smeju da budu kritini po konstrukciju (sluaj rezonance). Ako se zahteva seizmika sigurnost objekta, tada se vrlo ozbiljno mora razmotriti spektar pojava koje se mogu javiti u tlu ispod temelja, mada se u praksi ovom problemu jo uvek ne posveuje dovoljna panja. Seizmika mikrorejonizacija je ne samo korisna, nego i potrebna u fazi istraivanja. Za ma koji prihvatljivi postupak odreivanja sigurnosti bitno je imati adekvatne podatke o optereenju, otpornosti konstrukcije, i ove podatke tretirati kao statistike da bi se oni najkorisnije primenili. U odluivanju o optem stepenu sigurnosti moemo faktor sigurnosti posmatrati sa verovatnoom ruenja. Odreivanjem sigurnosti sa tehnikog aspekta pokuavamo da izbegnemo optereenja koja bi prekoraila nosivost
156
Kategorizacija i bezbednost eleznike pruge i objekata du trase na dejstvo zemljotresa
konstrukcije. Primena dodatne sigurnosti, vea od one koju zahtevaju tehniki razlozi, koji obezbeuju od socijalnih posledica usled funkcionalnih oteenja ili loma, odreena je variranjem nekih vrednosti. Konani stepen sigurnosti sastoji se od dela za obezbeenje u odnosu na tehnike i socijalne posledice ruenja uzimajui u obzir finansijske trokove nezgode i rizik od smrtnih sluajeva ili povreda pri ruenju. Sa porastom sigurnosti raste i cena kotanja konstrukcije. Metode odreivanja sigurnosti moraju dati reenje koje zadovoljava i tehnike i socijalne aspekte. Tehniki normativi, tj. pravilnici u svetu i kod nas uglavnom tite objekte visokogradnje od zemljotresa [3], dok se objektima niskogradnje posveuje manje panje. Na privremeni pravilnik iz 1964. o propisima za graenje u seizmikim podrujima [4], osim za objekte visokogradnje (za koje je donet nov pravilnik 1981. god. [3]) jo je u vanosti za: mostove kojima se ne posveuje dovoljno panje, vodovod i kanalizaciju. Drugi ukopani objekti i objekti niskogradnje se i ne pominju.
2.
NACRT PRAVILNIKA [5]
Ovaj nacrt pravilnika [5], preporuen od Saveznog zavoda za standardizaciju posveuje znaajnu panju objektima niskogradnje i ukopanim objektima, ali njime nisu obuhvaeni svi tipovi objekata, kao na primer eleznike pruge i putevi. U pravilniku se kae da seizmika stabilnost i sigurnost inenjerskih objekata moe da se utvrdi i na osnovu teorijskih ili eksperimentalnih dokaza, zasnovanim na naunim dostignuima, ako se time obezbeuje seizmika stabilnost i sigurnost utvrena ovim nacrtom pravilnika. Prvo je u poglavlju II izvrena kategorizacija inenjerskih objekata, na objeke van kategorije gde spadaju: Energetski objekti instalisane snage preko 150 MW, visoke brane, industrijski dimnjaci H120m, rashladni tornjevi visine H>80m, vodotornjevi i drugi rezervoari QV>2000m3, mostovi i vijadukti raspona L50m ili visine stubova H20m, potporni zidovi visine H20m, objekti sloenih konstruktivnih sistema kao i drugi objekti iji poremeaji mogu izazvati katastrofalne posledice. U objekte I kategorije svrstane su brane i drugi objekti koji nisu svrstani van kategorije, zatim tuneli na saobraajnicama; hidrotehniki tuneli; cevovodi, kanali; pumpne stanice; instalacije vodovoda i kanalizacije; silosi i bunkeri, hladnjae, industrijske pei, PTT i RTV antene, dalekovodni stubovi, obalo-utvrde vodotokova i pristanita; kao i drugi inenjerski objekti koji nisu svrstani u objekte van kategorije.
157
U poglavlju III-Seizminost i seizmiki parametri, navode se projektni zemljotresi tipa Z1 i Z2, kao i odreivanje koeficijenta seizmikog intenziteta (KS). U poglavlju IV-Lokalni uslovi tla, date su tri kategorije tla. U poglavlju V-Seizmiki proraun, navodi se: elektrotehnika, hidromehanika i druga oprema koja je instalisana na objektima van kategorije koja se mora projektovati da zadovolji uslove spektra reakcije konstrukcije na nivou instalisane opreme. Proraun konstrukcije vri se metodom spektralne analize ili metodom dinamike analize. U metodi spektralne analize dat je izraz za sraunavanje projektne seizmike sile,
Sik = K S i ik G k
kao i odreivanje koeficijenta seizmikog intenziteta (KS). Date su spektralne krive koeficijenta dinaminosti (i), koeficijenta (ik) u zavisnosti od oblika sopstvenih oscilacija konstrukcije. Koeficijent priguenja (), koeficijent redukcije () i faktor duktiliteta (p), zavise od tipa konstrukcije i ugraenih materijala a dati su tabelarno u pravilniku [5]. Primena metode dinamike analize objanjena je u sedam lanova nacrta pravilnika. U poglavlju-Dopunski seizmiki uticaji, dato je: A. Hidrodinamiki (seizmiki) pritisak i to: 1) Uzvodna povrina objekata vertikalna a) vektor seizmikog ubrzanja horizontalan (tabelarno) b) vektor seizmikog ubrzanja vertikalan. 2) Uzvodna povrina objekta naklonjena za ugao prema vertikali a) vektor seizmikog ubrzanja horizontalan (tabelarno) b) vektor seizmikog ubrzanja vertikalan. Na slici je prikazan potporni zid, pravougaoni (prizmatini) rezervoar, cilindrini rezervoar i potopljen mostovski stub sa dijagramima hidrodinamikog pritiska. Usled vektora seizmikog dejstva dato je odreivanje radijusa opisanog (upisanog) cilindra za razliite oblike poprenog preseka stuba sa vrednostima koeficijenata distribucije hidrodinamikog pritiska po visini stuba (tabelarno). Data je slika hidrotehnikog tunela sa zatvaraem i izrazima potrebnih veliina.
158
B. Seizmiki inercijalni pritisak tla: 1) Aktivni seizmiki pritisak tla (sa slikom) a) elastina deformacija tla b) plastina deformacija tla. 2) Pasivni seizmiki pritisak tla. Poglavlje V-Dopunski aktivni seizmiki pritisak tla usled dejstva korisnog optereenja na slobodnoj horizontalnoj povrini nasipa iza potpornog zida. C. Seizmiki pritisak kod podzemnih i ukopanih objekata a) vertikalni seizmiki brdski pritisak b) horizontalni seizmiki brdski pritisak (tabele). Na slici su dati ukopani podzemni objekti: a) plitko ukopani, b) duboko ukopani. Na slikama a, b, c i d dat je grafiki prikaz intenziteta radijalnog seizmikog brdskog pritiska (pr) za duboko ukopane objekte krunog poprenog preseka. Poglavlje VII-Objekti vodovoda i kanalizacije. Navodi se da pri projektovanju vodovoda za naselje i industrijska postrojenja, u oblastima izloenih dejstvu zemljotresa u veim naseljima ili vanim industrijskim postrojenjima, koje mere treba preduzeti radi zatite vodovoda, kao i gradske fekalne kanalizacije. Posebne se preporuke daju kada se objekti nalaze u podrujima VIII i IX stepena seizminosti. Poglavlje VIII-Kombinacija optereenja i kriterijuma sigurnosti. Odreivanje stepena seizmike sigurnosti konstrukcija vri se na osnovu kriterijuma dozvoljenih napona, graninih stanja ili faktora sigurnosti, odreenih ovim nacrtom pravilnika. 1. Objekti tipa brane 1.1. betonske brane 1.2. nasute brane 2. Objekti tipa nasipa 3. Objekti tipa mostova i vijadukata 4. Objekti tipa vodotornjeva i drugih rezervoara 5. Objekti tipa industrijskih dimnjaka i rashladnih tornjeva 6. Objekti tipa potpornih zidova 7. Objekti tipa tunela Poglavlje IX-Ispitivanje konstrukcija. 1. Ispitivanje konstrukcija na modelu 2. Dinamiko ispitivanje objekata u prirodnoj veliini Poglavlje X-Adaptacija i rekonstrukcija objekata.
159
3.
KATEGORIZACIJA SAOBRAAJNICA SA ASPEKTA ZEMLJOTRESA
Na primeru eleznike saobraajnice moe se pokazati da je potrebna kategorizacija i ovog tipa objekta a da ona, moe se rei, ne postoji. elezniki pravac predstavlja sloeni linijski sistem niskogradnje u funkciji saobraaja i u svom sadraju ima objekte visokogradnje i na njega se primenjuje kategorizacija koja je u zemljotresnoj regulativi razvijena za jedinini objekat visokogradnje [1]. Za razliku od jedininog objekta visokogradnje, pruni pravac se moe shvatiti kao stvorena sredina linijskog tipa koja je u vrlo tesnoj vezi sa terenom. Zato je potrebno, kroz analizu prolaska trase kroz razliite seizmike zone, pojedinano ocenjivati povredljivost svakog znaajnog sastavnog dela stvorene sredine i terena, a zatim sintezom doi do rezultata prihvatljive povredljivosti, koliko je to mogue. Sve je ovo u vezi sa seizmikim hazardom kao najvanijim elementom seizmikog rizika. Seizmiki hazard definie se kao deo prirodnog hazarda i predstavlja verovatnou pojavljivanja zemljotresa odreenih karakteristika (intenzitet, brzina, ubrzanje oscilovanja tla, itd.). Seizmiki rizik se definie kao oekivani stepen gubitaka prouzrokovanih efektima buduih zemljotresa i oteenjem objekata, povredama i gubicima ljudskih ivota, direktnim i indirektnim ekonomskim, funkcionalnim, socijalnim i drugim tetama. Na primer, eleznika pruga Beograd-Bar ima kategoriju I reda to znai da treba da ouva svoju funkciju za vreme i posle jakih zemljotresa kojima e biti izloena. Seizmika opasnost u pojedinim seizmikim podrujima ocenjuje se prema seizmolokim kartama SFRJ. Za projektovanje objekata visokogradnje svrstanih u II i III kategoriju koristi se seizmika karta SFRJ izraena za povratni period zemljotresa od 500 godina. Objekti II kategorije su: stambene zgrade, hoteli, restorani, javne i industrijske zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju, a III kategorija su pomono-proizvodne zgrade i agrotehniki objekti. Prema napred navedenom za prugu BeogradBar, i pojedine vane objekte du trase, ni u kom sluaju ne bi trebalo da se primenjuje seizmoloka karta MSK-64 sa povratnim periodom od 500 godina (sl.1) ve karta sa veim povratnim periodom, tj. od 1000 godina (sl.2). Seizmika opasnost i potrebni parametri za projektovanje mogu se utvrditi dodatnim istraivanjima u okviru detaljne seizmike
160
rejonizacije i seizmike mikrorejonizacije. Primena zemljotresne regulative za ovaj pruni pravac treba da uvaava i regulativu koja se odnosi na bezbednost odvijanja saobraaja, kao i regulativu koja se odnosi na elementarne nepogode. Ne treba iskljuiti ni regulativu koja se odnosi na ouvanje ivotne sredine jer se teretnim saobraajem esto prevozi i opasni teret. Isto vai i za elezniki saobraajni pravac Beograd-Ni koji takoe prolazi kroz podruja razliitih seizmolokih zona i od posebnog je znaaja. Ono to je navedeno za trase eleznikih pruga u potpunosti vai i za puteve, posebno autoputeve jer i du tih trasa imamo sline objekte koje treba kategorizovati i tititi ih u istoj meri.
Slika1 Karta za povratni period od 500 godina
161
Slika2 Karta za povratni period od 1000 godina
4.
ZAKLJUAK
Prilikom izgradnje objekata niskogradnje koji se mogu svrstati u vane objekte, pri njihovoj izgradnji mora se predhodno definisati koeficijent seizmikog intenziteta i drugi parametri mikrorejonizacije. Koristei seizmiku mikrorejonizaciju postie se bezbedno graenje koje se suprotstavlja razornom dejstvu zemljotresa, jer se odvija na osnovu raspoloivih seizmo-statikih, geomorfolokih, geolokih, inenjersko-geolokih i hidrogeolokih podataka. Seizmiki rizik nije zavistan samo od seizmike lokacije i ekonomski prihvatljivog kriterijuma zatite ve i od tipa konstrukcije i graevinskog materijala. Seizmiki hazard je najvaniji element seizmikog rizika jer predstavlja verovatnou pojavljivanja zemljotresa odreenih
162
karakteristika. Seizmiki rizik, kako je ve navedeno, definie se kao oekivani stepen gubitka prouzrokovanih efektima buduih zemljotresa i oteenjem objekata kao i povredama i gubitcima ljudskih ivota. Odreivanjem sigurnosti sa tehnikog aspekta pokuavamo da izbegnemo, u ovom sluaju, optereenja koja bi prekoraila nosivost konstrukcije. Primenom dodatne sigurnosti obezbeujemo se od socijalnih posledica usled funkcionalnih oteenja ili loma. Ne treba iskljuiti ni regulativu koja se odnosi na zatitu ivotne sredine jer se teretnim saobraajem esto prevoze opasni tereti. Treba napomenuti da postoje prirodni i tehnogeni uticaji koji dovode do novih ili aktiviranja, posebno za vreme zemljotresa, umirenih geolokih i geodinamikih pojava i potresa. Od prirodnih su najei: klizita, odroni, nestabilni sipari i neravnomerna konsolidacija tla, a od vetakih: klizanja, osipanja i odlamanja u zonama useka, preduseka, portala tunela i dr. Imajui u vidu Evrokod 8 kategorizacija praktino prua mogunosti da se bolje ostvari kontrolisana povredljivost tehniko-tehnolokih sistema. Ovde se pre svega misli na sve vrlo vane objekte na trasi kao to su: mostovi, vijadukti, tuneli, propusti, potporni zidovi, nasipi, useci, objekti visokogradnje i drugi kao jedinini stvoreni objekti. Znaajno je i upotpunjavanje podataka o sanacijama na koridorima pruga ovih navedenih objekata kao i klizitima koja se nalaze na primer na pruzi Beograd-Bar na: 144km, 178km, 212km, 237km itd. Date su seizmoloke karte sa trasom Beograd-Bar za povratni period od 500 i 1000 godina. Iz svih navedenih razloga moe se zakljuiti da ovim tipovima objekata treba posvetiti odgovarajuu panju za vreme dejstva zemljotresa, i mora se priznati da to moe i vie i bolje i kod nas i u svetu. Kao to se iz izloenog vidi eleznika pruga se izriito ne pominje u vanim normativima.
ZAHVALNOST
Ovo istraivanje je sprovedeno u okviru programa istraivanja u oblasti tehnolokog razvoja za period 2011-2014 u oblasti saobraaj, urbanizam i graevinarstvo, projekat br. 36016, pod naslovom Eksperimentalna i teorijska istraivanja linijskih i povrinskih sistema sa polukrutim vezama sa aspekta teorije drugog reda i stabilnosti. Univerzitet u Niu, Graevinsko-arhitektonski fakultet.
163
5.
[1]
LITERATURA
T. Jovanovi, S. Nedeljkovi, R. Milenkovi: Kategorizacija u niskogradnji, zemljotresni aspekt, DGKS simpozijum, Zlatibor, 2008, str.379-384. [2] B. Sikoek, M. Manojlovi: Zemljotresi, Politika, br.18, Beograd, 1979, str. 4-63. [3] Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima, Slubeni list SFRJ, br.31/81 i dopuna br.52/90, Beograd, 1990. [4] Pravilnik o privremenim tehnikim propisima za graenje u seizmikim podrujima, Sl. list SFRJ, br.39/64, Beograd, 1964. [5] Nacrt Pravilnika o tehnikim normativima za projektovanje i proraun inenjerskih objekata u seizmikim podrujima, Zavod za standardizaciju, br.07-97/96, Beograd, 1987. [6] Evrokod 8 (EC8), Projektovanje seizmiki otpornih konstrukcija, Deo 2 i Deo 5, Graevinski fakultet Beograd, 1998., urednik R. Foli. [7] S. Zdravkovi, D. Turni, P. Petronijevi, Konstruisanje seizmiki otpornih zgrada. Zbornik radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta br. 25, Ni 2010., str. 247-254. [8] D. Turni, Mere za smanjenje seizmikog rizika kod zgrada, asopis Nauka+Praksa, vol. 12, br. 1, Ni, 2009., str. 229-233. [9] Radomir Foli, Damir Zenunovi, Durability Design of Concrete Structures-part 2: Modeling and Structural Assessment, Facta Univerzitatis, Series: Architecture and Civil Engineering, University of Nis, Vol 8, N1, 2010, pp. 45-66. [10] Slobodan Mirkovi, Neke nove tendencije u graenju gornjeg stroja pruga za brze vozove, Nauka+Praksa, Institut za graevinarstvo i arhitekturu-Ni, br. 8, Ni, 2005., str. 151-156. [11] edomir Ili, Mirjana Tomii-Torlakovi, Gordan Radivojevi, Nova konstrukcija skretnica za velike brzine, Zbornik radova graevinskog fakulteta, br. 18, Ni, 1997., str. 81-94.
164
Indeks autora
INDEKS AUTORA
Blagojevi dr Borislava, dipl. in. gra. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 1 - 8, 9 15 Dimitrov Pavlov dr Petar UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, str. 81 89 Goci mr Milan, dipl. in. el. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Niu, str. 117 127, 139 - 146 Mirza Hadimujovi, dipl. in. gra. asistent, Dravni Univerzitet u Novom Pazaru, Departman za Tehnike nauke, str. 53 68 Jankovi dr Dragan, dipl. in. el. red. prof., Elektronski fakultet, Univerzitet u Niu, str. 117 - 127 Markovi mr Milica, dipl. in. gra. Javno vodoprivredno preduzee Srbijavode, str. 17 26 Markovi-Brankovi dr Jelena, dipl. in. gra. docent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 17 26 Mijalkovi dr Marina, dipl. in. gra. vanr. profesor, Univerzitet u Niu, Graevinsko-arhitektonski fakultet, str. 53 - 68 Milenkovi dr Slobodan, dipl. in. gra. red. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 27 - 39 Milievi dr Dragan, dipl. in. gra. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 1 - 8, 27- 39, 139 146 Milojkovi mr Aleksandar, dipl. in. arh. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 41 52 Mladenovi mr Biljana, dipl. in. gra. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 155 164 Miloevi mr Bojan predava, Univerzitet u Beogradu, Visoka graevinsko geodetska kola strukovnih studija, str. 53 68, 101 - 116 Nefovska-Danilovi Marija str. 91 - 100 Nikoli Marko, dipl. in. arh. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 41 52 165
Nikoli Olivera, dipl. in. arh. saradnik u nastavi, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 69 79 Nikoli Vladan, dipl. in. arh. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 69 79 Nikolov Nakov Borislav UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, str. 81 89 Petronijevi dr Mira Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade, str. 91 - 100 Petrovi mr arko, dipl. in. gra. asistent, Univerzitet u Niu, Graevinsko-arhitektonski fakultet, str. 53 68, 101 116 Popovi dr Branko, dipl. in. gra. red. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 101 116 Poti dr Olivera, dipl. in. gra. red. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 1 - 8, 9 15 Prodanovi Sran str. 91 100 Stankovi Ivan, dipl. in. el. Morena Inenjering, Ni, str. 117 - 127 Stanojevi Goci dr Maja Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje, str. 129 - 137 Trajkovi dr Slavia, dipl. in. gra. vanr. prof., Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 27 39, 139 146 Turni Dragana, dipl. in. gra. student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 147 153 Tzvetanova Dancheva Janitza UACG, Sofia, Bulgaria, Faculty of Structural Engineering, str. 81 - 89 Velkova Lilkova-Markova Svetlana UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, str. 81 - 89 Vujisi Milica, dipl. in. gra. str. 9 - 15 Zdravkovi dr Slavko, dipl. in. gra. red. prof., Ekspert Saveznog ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 147 153, 155 - 164 Zlatkov mr Dragan, dipl. in. gra. asistent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni, str. 147 153
166
University of Nis
FACULTY OF CIVIL ENGINEERING
COLLECTION OF PAPER ABSTRACTS

NO 26, 2011
PUBLISHER Faculty of Civil Engineering and Architecture Aleksandra Medvedeva 14 Ni, Serbia FOR THE PUBLISHER PhD Dragan Aranelovi, full prof. EDITOR-IN-CHIEF PhD Slavia Trajkovi, assistant prof. EDITORIAL BOARD PhD Dragoslav Stoji, full prof. PhD Nikola Ceki, full prof. PhD ore orevi, full prof. PhD Zoran Grdi, assistant prof. PhD Branko Turnek, associate MsC Marina Trajkovi, assistant TECHNICAL ADAPTION MsC Milan Goci Vladan Nikoli Mladen Milanovi ENGLISH LANGUAGE LECTOR BA. Phil Goran Stevanovi
Papers are reviewed ISSN 1452-2845 Printed by M KOPS CENTAR Number of Copies Printed 200
170
HYDROLOGIC APPROACH TO ANALYSES FOR THE PURPOSE OF SPATIAL PLANNING

Borislava Blagojevi1 Dragan Milievi2 Olivera Poti3
Abstract
At the concrete example of the role of hydrology in the process of production of a Regional spatial plan, the spatial and temporal specifics relevant for formation of hydrological documents were demonstrated. The importance of planning at the level of a river basin was emphasized, as opposed to planning within administrative units.
Key words: hydrologic documents, interregional connections of river basins
regional
spatial
plan,
Borislava Blagojevi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni. B.blagojevic@eunet.rs Dragan Milievi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 3 Olivera Poti, Full Prof., PhD, civ.eng., Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni; olivera_p@yahoo.com
2
171
HYDROLOGIC ANALYSIS OF AREAS FOR THE SPATIAL PLANNING PURPOSES

Borislava Blagojevi1 Milica Vujisi2 Olivera Poti3
Abstract
The paper presents the scope of the hydrologic analysis made for the purposes of Regional spatial plan of the Nisavski, Pirotski and Toplicki administrative areas. The presentation includes: water balance, choice of characteristic river profiles, yearly discharge rate distribution and water regime.
Key words: Yearly discharge rate distribution, area water balance,

regional spatial plan
Borislava Blagojevi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni. B.blagojevic@eunet.rs 2 Civ. Eng. 3 Olivera Poti, Full Prof., PhD, civ.eng., Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni; olivera_p@yahoo.com
172
DECISION MAKING IN ENVIRONMENT MANAGEMENT PROJECTS

Milica Markovi1 Jelena Markovi Brankovi2
Abstract
There is a wide spectrum of various decisions people must make. They can be divided into individual and collective decisions. The environment management issues represent an important area of collective decision making. Since the decision makers and stakeholders represent different parties, there is often a conflict of interests. Therefore, there is no objectively best solution, and the planning proces can be characterized as a quest for an acceptable compromise solution. The environment management projects have either an important impact on the environment, or deal with management of natural resources. The river rehabilitation projects are very complex management projects. Formal methodologies, such as Analysis of MultiCriterion Decision making (AVKO) can assist in making important decisions in this area. The main goal of this paper is the analysis of expansion of traditional approac of decision makin analysis to the concept of multiple stakeholders and multi-level process and to analyze the contribution of AVKO in the area of river rehabilitation.
Key words: Decision making, Environment management, River

Rehabilition, Multi-Criterion analysis.
Milica Markovi, Civ. Eng., Javno vodoprivredno preduzee Srbijavode Jelena Markovi-Brankovi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Nis
2
173
DEFINITION OF THE PROBLEMS AND REQUIREMENTS IN THE PROCESS OF DEVELOPMENT OF SPATIAL DECISION SUPPORT SYSTEM OF INTEGRAL WATER RESOURCES MANAGEMENT
Dragan Milievi1 Slobodan Milenkovi2 Slavia Trajkovi3
Abstract
Development of spatial decision support system software is done for the purpose of solving of complex problems of integral management of water resources in the river basin. Regarding this, the development of DSS software requires careful planning and iterative process with the goal of creating a successful product. The problem and requirement definition phases are crucial in the system development process, because in these phases the system designers and stakeholders should identify what they would like the system to contain. After the entire problem has been defined and the parties identified, the iterative process should be strictly observed, which requires definition, designing and prototype development and testing of software. In the paper is briefly presented what has been called the best practice in in development of decision support system software based on the components, and object oriented, with the special regard of the phases of problem and requirement defining, considering their importance in the whole process.
Key words: integral water resources management, information system development, decision support system
Dragan Milievi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 2 Slobodan Milenkovi, PhD, Civ. Eng., Full prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 3 Slavia Trajkovi, PhD, Civ. Eng., Ass. prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni
1
174
AUTONOMY OF ARCHITECTURE AND THE RELATIONSHIP INVESTOR DESIGNER: INTERACTION OR CONFLICT

Aleksandar Milojkovi1 Marko Nikoli2
Abstract
Autonomy of architecture and interaction of designers and investors, and their importance in creation of an architectonic work of art, are the frequent topics of many professional discussions. In this paper, one of the examples of interaction/conflict in the relationship investor-designer is discussed, which resulted is successful project (assessed by the professional public and investors to be good) and by (un)satisfactory realization.
Key words: Meaning of personal space, autonomy of architecture, investor designer relationship
1 2
Aleksandar Milojkovi, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture Marko Nikoli, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture
175
ANALISYS OF LIMIT BEARING CAPACITY OF BEAMS EXPOSED TO ACTION OF VARIABLE REPEATED LOAD
Bojan Miloevi1 Marina Mijalkovi2 3 arko Petrovi Mirza Hadimujovi4
Abstract
Many engineering structures and their parts are exposed to various types of loading, some of which can act fully independently from one another. Some of these loads are permanent, while others are not defined in time and belong to the group of variable repeated loads. In a large number of cases only an area within which the variable repeated load is situated can be defined. When the linear beams are exposed to variably repeated load, the analysis of limit capacity is carried out applying static and kinematic theorem of adaptation. In this paper, the analysis of the limit load of continuous beam with two spans exposed to the action of variable repeated load will be carried out.
Key words: continuous beam, incremental failure force, residual bending moment, alternative failure force
1 Bojan Miloevi, lecturer, University of Belgrade, High Civil Engineering Geodetic School of Professional Studies 2 Marina Mijalkovi, PhD, Civ. Eng., Ass. prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 3 arko Petrovi, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture
Mirza Hadimujovi, assistant, State University of Novi Pazar, Department of Technical sciences
176
MOBILITY, FLEXIBILITY AND EXSPERIMENTAL NATURE OF STRUCTURE AND FORM THE MOST IMPORTANT CHARACTERISTICS OF CONTEMPORARY PAVILIONS
Olivera Nikoli1 Vladan Nikoli2
Abstract:
The paper analyzes contemporary pavilions, temporary architectural structures which have an important influence on trends in architecture. Mobility, flexibility and experimental nature are only some of the characteristics which provide innovative and attractive character to the pavilion structure, and to the architects they provide facts which can be implemented on architecture of other structures. The goal of the paper is creation of typologies and an analysis of the pavilion as well as pointing to their most important characteristics and developing tendencies.
Key words: Pavilion, mobility, flexibility, experimental nature, temporary

structure, architecture, clasification
Olivera Nikoli, Faculty of Civil Engineering and Architecture, o_milosavljevic@yahoo.com 2 Vladan Nikoli, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture
1
177
APPLICATION OF THE NEW ACHIEVEMENTS IN THE SIMULATING AND MEASURING APPARATUS FOR THE CONSTRUCTION OF A STAND FOR STUDY VIBRATIONS OF A PARTICLE
Petar Dimitrov Pavlov1 Svetlana Velkova Lilkova-Markova2 Borislav Nikolov Nakov3 Janitza Tzvetanova Dancheva4
Abstract
The report is connected with part of the preparatory work on construction of a stand for study the dynamic behavior of vibratory particle (material point). The stand will be closed system consisting of computer configuration for setting of a digital signal interference digital converter for transforming the signal in a geometric and power interference vibratory body, as a model of a particle - accelerometer for measurement of accelerations and vibrometer for displacements converter for the return of the signal in digital same computer configuration for analysis and processing of the results. In the report is considered the new achievements in the field of digital converters and of the apparatuses for setting disturbance and a record of the behavior of the oscillating particle. These innovative aids are compared with the real, which team that work out the stand can afford.
Key words: Dynamic model, mathematical model, innovation, geometrical, elastic, viscous characteristics of vibratory systems.
1 2
UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, dp_mech_fhe@uacg.bg UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, lilkova_fhe@uacg.bg 3 UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, nakov_fhe@uacg.bg 4 UACG, Sofia, Bulgaria, Faculty of Structural Engineering, dreaming_girl@abv.bg
178
SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF CITIES: EFFECTS OF TRAFFIC INDUCED VIBRATION ON HUMANS

Mira Petronijevi1 Marija Nefovska-Danilovi Sran Prodanovi
Abstract
Traffic induced vibrations can hardly cause the damages of buildings but can caused the disturbances and annoying affects of their occupants. This phenomenon has been the object of investigations in many countries due to the rapid urbanization of the modern cities and due to the demand of sustainable development. In this paper presented is the assessment of vibrations on humans in buildings caused by the traffic in Belgrade, Serbia. Due to the luck of national standard for evaluation of effects of vibrations on humans, the German standard DIN 4150-Part 2 was implemented. The results of evaluations are presented and discussed.
Keywords: sustainable development, traffic induced vibration, effects on humans in buildings, signal processing
Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade, Assoc. Prof.
179
ADAPTATION THEOREM APPLICATION IN DETERMINATION OF SAFE LIMIT LOAD OF TRUSS GIRDERS

arko Petrovi1 Bojan Miloevi2 Branko Popovi3
Abstract
When the load acting on a beam is not proportional in character, but periodically repeats in cycles, the beam may fail even if the load is lower than the limit load calculated on the failure mechanism. The goal of the adaptation analysis is determination of safe limit load, that is, designing of safe area within the load area. The paper indicates the potential of occurrence of incremental collapse, which is illustrated by the example of the truss girder loaded by two-parameter load inside the elastoplastic area. Then, the adaptation theorems are provided and their application in determination of safety parameters which radially decrease the working area, which provides a safe area inside which the beam is safe from occurrence of incremental collapse. Eventually, the potential for formulation of adaptation theorem as a linear programming problem has been presented, which is a basis for contemporary adaptation analysis.
Key words: truss girders, variable load, incremental collapse,

adaptation theorems.
arko Petrovi, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Nis Bojan Miloevi, lecturer, University of Belgrade, High Civil Engineering Geodetic School of Professional Studies 3 Branko Popovi, PhD, full prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Nis
2
180
INFORMATION SYSTEMS AND KNOWLEDGE MANAGEMENT

Ivan Stankovi1 Milan Goci2 Dragan Jankovi3
Abstract
Rapid development of entire society brought about more complex companies, working process and enormous quantities of information, and eventually, knowledge based on these information. However, a large quantity of information does not automatically mean knowledge these information must be processed in any adequate manner and converted into a new quality that is knowledge, for whose usage the appropriate information systems are necessary. Nowadays, it is not practically possible to manipulate such quantities of information, neither extract knowledge, nor benefit from this knowledge by using it for planning and prediction without information systems. Therefore the paper presents a relation between information systems, intellectual capital and knowledge.
Key words information systems, knowledge management, human

capital
Ivan Stankovi, Morena Inenjering Ni Milan Goci, Faculty of Civil Engineering and Architecture, University of Nis 3 Dragan Jankovi, Full prof., Faculty of Electrical Engineering, University of Nis
2
181
GUIDELINES FOR TEACHING ENGLISH TO FUTURE ENGINEERS

Maja Stanojevi Goci1
Abstract
The paper is conceived so as to explain the fundamental principles of teaching English for special purposes at the example of teaching English to future engineers. The goal is to demonstrate in what ways the academic teaching could be improved. In accordance with this determination, the basic guidelines for teachers and professors of English at technically oriented faculties should be using in order to achieve more successful teaching results.
Key words: English for special purposes, professional English, academic English teaching
Maja Stanojevi Goci, PhD, High School of Applied Professional Studies,
Vranje 182
COMPARISON OF THREE TEMPERATURE METHODS OF EVAPOTRANSPIRATION ESTIMATION

Slavia Trajkovi1 Milan Goci2 Dragan Milievi3
Abstract
Reference evapotranspiration methods are based on the dependence of evapotranspiraton from certain climate parameters such as temperature, air humidity, solar radiation, wind velocity and evaporation. In this paper, the following temperature methods have been compared: Thornthwaite (THW), modified Hargreaves (AHARG), locally modified Penman-Monteith with the maximum temperature, minimum temperature and average local wind velocity as the input parameters (PMtl). The results indicate that the modified Hargreaves method provides for a reliable calculation of reference evapotranspiration. As and alternative, for the area of Ni, the locally modified FAO-56 Penman-Monteith method stands prominent.
Key words reference evapotranspiration,Thornthwaite,Modified Hargreaves, locally modified Penman-Monteith
Slavia Trajkovi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 2 Milan Goci, Faculty of Civil Engineering and Architecture, University of Nis 3 Dragan Milievi, PhD, Civ. Eng., assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, A.Medvedeva 14, 18000 Ni 183
ELASTIC STABILITY OF STRUCTURES

Slavko Zdravkovi1 Dragan Zlatkov2 Dragana Turni3
Abstract
The paper indicates that there is a continuing trend towards construction of progressively light-weight and slender structures. By promotion of high strength materials, and by economical and technical requirements, direct material saving has been accomplished. The reasons for the lighter structures are important in usage, and accomplished by the use of thin profiles. In construction of aircraft, oil tankers, bridge structures etc., a higher profit in service is attained, and saving are made proportionally to the (un)used material, as it can transfer a higher live load. Thin structures are more difficult to construct, they are more vulnerable to physical damage, fires and corrosion. The trend of using synthetic fiber strengthening in making structures of small cross-sections and high bearing capacity will continue. For all this, the issue of elastic stability is crucial. The problem was discussed on the example of a squat structure, long cylindrical bar, and cylindrical shell which has been axially stressed.
Key words: stability, lightweight and slender structure, savings,

profit
Ph D, full professor, Expert of the Federal ministry of science, technology and development, Faculty of Civil Engineering and Architecture Al. Medvedeva 14 st., Ni 2 MA, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture of Nis 3 Civ. Eng., student at doctoral studies, Faculty of Civil Engineering and Architecture of Ni 184
CATEGORIZATION OF RAILWAY TRACKS AND STRUCTURES ALONG THE TRACKS AND SAFETY TO EARTHQUAKE ACTION
Slavko Zdravkovi1 Biljana Mladenovi2 Dragana Turni3
Abstract
Categorization of structures in seismic engineering represents a very important factor, but not all of the structures are paid due attention. The railway structures, and other civil engineering structures during earthquake action are not paid due attention both at the national and global level, unlike the high-rise structures. Our, still standing (in this part) temporary code for bridges provides only one term having two parameters is mentioned, and the measures to be taken when constructing water supply mains and sewage systems. Other, dug-in structures and railway tracks were not mentioned. For example, the railway line Belgrade-Bar, has the I order category, which means that it should preserve its functionality during and after the strong earthquakes it can be exposed to, as it passes through various seismological zones. The seismological map with the return period of 500 years, referring to the ordinary structures of II and III category, does not provide adequate safety to this traffic route and the belonging structures. For this reason a map with a return period of 1000 years has been provided. The same is valid for the traffic route Belgrade-Nis.
Key words: categorization, railway track, seismological zone,

safety
1
Ph D, full professor, Expert of the Federal ministry of science, technology and development, Faculty of Civil Engineering and Architecture Al. Medvedeva 14 st., Ni 2 MA, assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture of Nis 3 Civ. Eng., student at doctoral studies, Faculty of Civil Engineering and Architecture of Ni 185
186
Contents
CONTENTS
PhD Borislava Blagojevi PhD Dragan Milievi PhD Olivera Poti PhD Borislava Blagojevi Milica Vujisi PhD Olivera Poti MsC Milica Markovi PhD Jelena Markovi Brankovi PhD Dragan Milievi PhD Slobodan Milenkovi PhD Slavia Trajkovi Hydrologic approach to analyses for the purpose of spatial planning Hydrologic analysis of areas for the spatial planning purposes Decision making in environment management projects Definition of the problems and requirements in the process of development of spatial decision support system of integral water resources management Autonomy of architecture and the relationship investor designer: interaction or conflict Analisys of limit bearing capacity of beams exposed to action of variable repeated load Mobility, flexibility and exsperimental nature of structure and form the most important characteristics of contemporary pavilions Application of the new achievements in the simulating and measuring apparatus for the construction of a stand for Study vibrations of a particle
17
27
MsC Aleksandar Milojkovi Marko Nikoli Bojan Miloevi PhD Marina Mijalkovi MsC arko Petrovi Mirza Hadimujovi Olivera Nikoli Vladan Nikoli
41
53
69
Petar Dimitrov Pavlov Svetlana Velkova LilkovaMarkova Borislav Nikolov Nakov Janitza Tzvetanova Dancheva
81
187
PhD Mira Petronijevi Marija Nefovska-Danilovi Sran Prodanovi MsC arko Petrovi MsC Bojan Miloevi PhD Branko Popovi Ivan Stankovi MsC Milan Goci PhD Dragan Jankovi PhD Maja Stanojevi Goci PhD Slavia Trajkovi MsC Milan Goci PhD Dragan Milievi PhD Slavko Zdravkovi MsC Dragan Zlatkov Dragana Turni PhD Slavko Zdravkovi MsC Biljana Mladenovi Dragana Turni
Susstainable development of cities: effects of traffic induced vibration on humans Adaptation theorem application in determination of safe limit load of truss girders Information systems and knowledge management
91
101
117
Guidelines for teaching english to future engineers Comparison of three temperature methods of evapotranspiration estimation Elastic stability of structures Categorization of railway tracks and structures along the tracks and safety to earthquake action
129
139
147
155
188
Index of authors
INDEX OF AUTHORS
Blagojevi Ph D Borislava, grad. Civ. eng. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 1 - 8, 9 15 Dimitrov Pavlov Ph D Petar UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, pg. 81 89 Goci MA Milan, grad. Elect. eng. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, University of Nis, pg. 117 - 127, 139 - 146 Mirza Hadimujovi, grad. Civ. eng. assistant, State University of Novi Pazar, Department of Technical sciences, pg. 53 68 Jankovi Ph D Ph Dagan, grad. Elect. eng. full prof., Faculty of Electronic Engineering, University of Nis, pg. 117 - 127 Markovi MA Milica, grad. Civ. eng. Public Public Water Management Company Srbijavode, pg. 17 26 Markovi-Brankovi Ph D Jelena, grad. Civ. eng. Ass. Prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 17 26 Mijalkovi Ph D Marina, grad. Civ. eng. Assoc. prof., University of Nis, The Faculty of Civil Engineering and Architecture, pg. 53 - 68 Milenkovi Ph D Slobodan, grad. Civ. eng. full prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 27 - 39 Milievi Ph D Ph Dagan, grad. Civ. eng. assistant, The Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 1 - 8, 27- 39, 139 - 146 Milojkovi MA Aleksandar, grad. eng. Arch. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 41 52 Miloevi MA Bojan lecturer, University of Belgrade, High Civil Engineering Geodetic School of Professional Studies, pg. 53 68, 101 116 Mladenovi mr Biljana, dipl. in. gra. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 155 164 Nefovska-Danilovi Marija pg. 91 100 Nikoli Marko, grad. eng. Arch. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 41 52
189
Nikoli Olivera, grad. eng. Arch. Teaching assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 69 79 Nikoli Vladan, grad. eng. Arch. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 69 79 Nikolov Nakov Borislav UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, pg. 81 89 Petronijevi Ph D Mira Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade, pg. 91 - 100 Petrovi MA arko, grad. Civ. eng. assistant, University of Nis, Faculty of Civil Engineering and Architecture, pg. 53 68, 101 116 Popovi Ph D Branko, grad. Civ. eng. full prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 101 116 Poti Ph D Olivera, grad. Civ. eng. full prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 1 - 8, 9 15 Prodanovi Sran pg. 91 100 Stankovi Ivan, grad. Elect. eng. Morena Inenjering, Ni, pg. 117 - 127 Stanojevi Goci Ph D Maja High School of Applied Professional Studies, Vranje, pg. 129 - 137 Trajkovi Ph D Slavia, grad. Civ. eng. Assoc. prof., Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 27 39, 139 146 Turni Ph Dragana, grad. Civ. eng. Student of doctoral studies, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 147 153 Tzvetanova Dancheva Janitza UACG, Sofia, Bulgaria, Faculty of Structural Engineering, pg. 81 - 89 Velkova Lilkova-Markova Svetlana UACG Dep. Technical Mechanics, Sofia, Bulgaria, pg. 81 - 89 Vujisi Milica, grad. Civ. eng. pg. 9 - 15 Zravkovi Ph D Slavko, grad. Civ. eng. full prof., Expert of Federal Ministry of Science, technology and development, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 147 153, 155 164 Zlatkov MA Dragan, grad. Civ. eng. assistant, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Ni, pg. 147 153
190
CIP - , 624 ZBORNIK radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta / glavni i odgovorni urednik Slavia Trajkovi. 2003, br. 19- . Ni (Aleksandra Medvedeva 14) : Graevinsko-arhitektonski fakultet, 2003 (Ni : M Kops Centar). - 24 cm Godinje. Je nastavak: Zbornik radova Graevinskog fakulteta (Ni) = ISSN 03508587 ISSN 1452-2845 = Zbornik radova Graevinsko-arhitektonskog fakulteta (Ni) COBISS.SR-ID 126989324

Zbornik Radova GAFa Broj 26

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbornik Radova GAFa Broj 26

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IZDAVA Graevinsko-arhitektonski fakultet Ni, Aleksandra Medvedeva 14 ZA IZDAVAA dr Dragan Aranelovi, red. prof.

Radovi su recenzirani ISSN 1452-2845 tampa M KOPS CENTAR Tira 200

Dekan Prof. dr Dragan Aranelovi

mr Aleksandar Milojkovi Marko Nikoli

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITENKTONSKOG FAKULTETA no.26

Ivan Stankovi mr Milan Goci dr Dragan Jankovi dr Maja Stanojevi Goci

HIDROLOKI PRISTUP ANALIZAMA ZA POTREBE PROSTORNOG PLANIRANJA

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

ULOGA HIDROLOGIJE U PROSTORNOM PLANIRANJU

Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja

ANALIZA OBUHVATA I GRANICA PODRUJA RPP SA STANOVITA VODOPRIVREDE

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Slika 2 Podela teritorije RPP na podslivove pogodne za vodoprivredno razmatranje 4

* prema povrinama obeleenim na slici 2

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

SADRAJ HIDROLOKIH PODLOGA

Hidroloki pristup analizama za potrebe prostornog planiranja

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

[6] [7] [8] [9]

HIDROLOKA ANALIZA PODRUJA ZA POTREBE PROSTORNOG PLANIRANJA

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

OSNOVNI POKAZATELJI PODRUJA

Stvarno oticanje Qn (m3/s) 6 33.5 47.34 24.46 45.04 19.45 508.8

F (km2) 3 4751 5915 3642 7413 4529 88361

Pb (mm) 4 737 768 753 711 710 732

Qb (m3/s) 5 111 144 87 167 102 2051

2 Timok Donja ZM Srednja JM Donja JM Gornja VM Cela Srbija

(mm) 7 222 252 212 191 135 182

Hidroloka analiza podruja za potrebe prostornog planiranja

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

PROSTORNA ANALIZA PODSLIVOVA

Slika 2 Unutargodinja raspodela oticaja na teritoriji RPP

Hidroloka analiza podruja za potrebe prostornog planiranja

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Tabela 3 Uporedni prikaz pokazatelja malih voda za HS obraene Studiji JM

Hidroloka analiza podruja za potrebe prostornog planiranja

192 946 663

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

DONOENJE ODLUKA U PROJEKTIMA UPRAVLJANJA IVOTNOM SREDINOM

Kljune rei: Donoenje odluka, Upravljanje ivotnom sredinom,

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom

Slika 1 Primeri individualnih i kolektivnih odluka i njihova sloenost

PROBLEMI SAMOSTALNOG ODLUIVANJA

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom

Projekti upravljanja ivotnom sredinom

VIESTRUKE INTERESNE GRUPE I VIESTEPENO PROIRIVANJE Proirivanje viestrukih interesnih grupa

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom

POTREBA ZA DALJIM ISTRAIVANJEM

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

Donoenje odluka u projektima upravljanja ivotnom sredinom

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA br. 26

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26

FAZE RAZVOJA SISTEMA PODRKE ODLUIVANJU

Slika 1 Generalni razvojni procesa prostornog DSS [1]

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26

Identifikacija problema, ciljeva i mera

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26

Vrste i uloga korisnika sistema podrke odluivanju

Obim i funkcije sistema podrke odluivanju

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26

ZBORNIK RADOVA GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKOG FAKULTETA BR. 26