Psycholingustiek

Samenvatting op basis van powerpoints en colleges 2013

Contents
1.Wat is psycholinguistiek: ............................................................................................................................ 4 Experimentele methoden:......................................................................................................................... 4 Deelbegrippen: .......................................................................................................................................... 4 2.Prominente figuren: ................................................................................................................................... 5 Broca:......................................................................................................................................................... 5 Wernicke: .................................................................................................................................................. 5 Lichtheim: .................................................................................................................................................. 5 Broca-Wernicke-Lichtheim model: ........................................................................................................ 5 2. psycholinguistisch onderzoek:................................................................................................................... 6 1. (Vroege)Taalverwerving: ....................................................................................................................... 6 Onderzoeksmethode: ................................................................................................................................ 6 verschillende onderzoeksdoelen: ............................................................................................................... 7 Aspecten van taalverwerving: ....................................................................................................................... 7 1. Imitatie: ................................................................................................................................................. 7 2. Conditionering: ...................................................................................................................................... 7 3.LAD/UG: .................................................................................................................................................. 8 4. Pidgin creole: ....................................................................................................................................... 8 5. Genetica: ............................................................................................................................................... 8 Wat bevordert taalverwerving: ................................................................................................................. 8 1. Preverbale communicatie: .................................................................................................................... 9 1. In utero: ................................................................................................................................................. 9 2: Fonetiek: ................................................................................................................................................ 9 3. Brabbelen: ........................................................................................................................................... 10 B.Spraakoutput jonge kinderen................................................................................................................... 10 1. kenmerken:.......................................................................................................................................... 10 2.theorien: ............................................................................................................................................... 10 C. lexicale representatie: ............................................................................................................................. 10 D. Lexico-semantische ontwikkelingen: ...................................................................................................... 11 lexicale principes: .................................................................................................................................... 11 A. algemeen ............................................................................................................................................. 11 B. Syntactische categorien onderscheiden ................................................................................................. 12

Conclusie: ................................................................................................................................................ 13 C. Latere syntactische ontwikkelingen: ....................................................................................................... 13 1. Algemeen:............................................................................................................................................ 13 2.Verwerving verleden tijd: ..................................................................................................................... 13 1. Algemeen:............................................................................................................................................ 14

2. Hoe bestuderen we productie processen: ............................................................................................. 14 b.Terminologie: ....................................................................................................................................... 15 Indeling: ............................................................................................................................................... 15 3. Psycholinguistische theorien: ................................................................................................................ 16 1. Algemeen:............................................................................................................................................ 16 A. Betrokken stappen bij lexicalisatie...................................................................................................... 16 B.tijdsverloops ......................................................................................................................................... 17 C.Seriel/niet seriel ................................................................................................................................... 17 Zelf-monitoring:................................................................................................................................... 18 Conclusie: .................................................................................................................................................... 18 1. 2. 1. Grammaticaal: ..................................................................................................................................... 18 Fonologisch:......................................................................................................................................... 19 Onderzoeksmethoden ......................................................................................................................... 19

2. Eigenschappen:........................................................................................................................................ 19 1. Onderzoeksmethoden ......................................................................................................................... 20 Letters:..................................................................................................................................................... 20 Schrijfsystemen: ...................................................................................................................................... 21 Hardop lezen: .......................................................................................................................................... 21 Factoren: ................................................................................................................................................. 21

Psycholinguistiek 1
1.Wat is psycholinguistiek:
Relatie tss taal en gedrag; onderzoekt psychologische processen van

Introductie:

taalverwerking, verwerving productie -begrip (mss op gedragsniveau) & (multidisciplinair: taalkunde,filosofie,psychologie)

maakt gebruik van vergelijkbare experimentele methoden als andere cognitieve wetenschappen

Experimentele methoden:
-reactietijd en fouten (activatie; priming; facilitatie; inhibitie) -hersenletsels (neuropsychologische patinten) -neuroimaging (EEG/ERP; MEG; fMRI; PET; TMS) psychologen proberen taalverwerking in componenten onder te verdelen en laten zien hoe deze delen zich tot elkaar verhouden

Deelbegrippen:
*taal: een systeem van symbolen en regels om te communiceren; symbolen zijn bv. woorden *woord: kleinste eenheid van de grammatica die alleen kan staan als complete uiting *lexicon: mentale woordenboek (tss 15.000 -150.000 woorden volwassen) houdt in: klankvorm,spelling,betekenis,syntactische eigenschappen *modulariteit: onafhankelijke set processen die autonoom werkt (verwerking begint met een input wordt verwerkt om output te produceren; deze output is input voor volgende stap) *interactiviteit: overlap in de verwerking tussen verschillende stappen *connectionisme: brein bestaat uit groot aantal neuronen die met elkaar verbonden zijn (Connectionistische computermodellen proberen manier waarop die neuronen met elkaar verbonden zijn expliciet te maken) cells that fire together, wire together (Hebb)

2.Prominente figuren:
Broca:
= verantwoordelijk voor expressieve taalfunctie --> Patient Leborgne (Tan)

Wernicke:
= verantwoordelijk voor de receptieve taalfunctie -->introduceert het idee v.d. loop van informatie in de hersenen -->voorspelt geleidingsafasie: ontstaat bij beschadiging v.d. verbinding tss Broca & Wernicke

Lichtheim:
stelt 3e taalcentrum voor: concept center (locatie ongespecificeerd). Als taalproductie hier begint worden concepten naar Br. Gestuurd waar motorische representaties worden uitgevoerd

Broca-Wernicke-Lichtheim model: 1. auditieve input en analyse van auditieve woordrepresentaties in Wernickes gebied 2. transmissie naar Br. waar motorische woordrepresentaties gevormd en uitgevoerd worden (articulatie; repetitie) 3. transmissie naar conceptcenter waar interpretatie v.d.betekenis van woorden plaats vindt (taalbegrip)

A auditory center M motor center B ideation (concept center)

2. psycholinguistisch onderzoek:
1. 2. 3. 4. theorie: algemene verklaring hoe iets werkt (ex. taalverwerking) model: (computer)simulatie v.e. (deel v.e.) theorie hypothese: aanname/voorspelling afgeleid v.e.theorie experiment: test hypothese

P2. taalverwerving- & onderzoeksmethoden:

1. (Vroege)Taalverwerving:
Normale volgorde: geboorte = vegetatieve geluiden(huilen, boeren, etc.) 6 weken oud = koeren, roekoen(cooing) 16 weken = lachen 16 weken t/m 6 maanden = klankspellen 6-9 maanden = brabbelen (babbling), lettergrepen 10-11 maanden = eerste woorden 18 maanden = enorme toename van het vocabulair

*telegrafische spraak: syntactisch vereenvoudigde spraak (weglaten functiewoorden) van kinderen die nog geen grammaticaal correcte uitingen kunnen maken 2 jaar en ouder ongeloofelijke uitbreiding vocabulair en complexere zinnen Nature Nurture debat: rationalisten: bepaalde fundamentele kennis is aangeboren empiristen: alle kennis is afgeleid van ervaring

Onderzoeksmethode:
A. sucking habituation paradigm: 1. Baby zuigt op fopspeen, went aan stimulus 2. zuigfrequentie neemt af 3. nieuwe stimulus wordt aangeboden 4. -zuigfrequentie neemt toe als babys verschil tussen twee stimuli waarnemen

B. preferential looking technique: Onderzoekt waar kinderen naar kijken als ze scenes zien die zinnen afbeelden die de kinderen horen; kinderen kijken langer naar scenes die consistent zijn met wat ze horen

C. conditioned head turn technique: Gebruikt bevestiging (reinforcement learning) om kinderen te leren hun hoofd te draaien wanneer stimulus verandert; conditionering wordt gevolgd door toetsen D. cross-sectional studies: probleem: enorme lingustische variatie tussen kinderen die even oud zijn E. longitudinal studies: observatie en dagboekstudies van individuele kinderen probleem: klein aantal kinderen; variatie tussen kinderen werd/wordt onderschat

verschillende onderzoeksdoelen:
Psycholin: hoe kinderen performanceverwerven (verstaan/niet verstaan) Taalwetenschp: hoe kinderen competenceverwerven (grammatical/ niet grammaticaal)

Aspecten van taalverwerving:

1. Imitatie:
taal wordt verworven door imitatie van volwassenen

2. Conditionering:
= Verbial behavior Skinner: verwerving door feedback MAAR ouders corrigeren zelden grammaticale fouten, en als ze corrigeren heeft dit weinig effect Chomsky kritiek: theoretische overwegingen over kracht en structuur van taal maken verwerving van taal op basis van conditionering onmogelijk *poverty of stimulus: input voor kinderen is vaak gedegenereerd (onvolledige zinnen etc) *motherese/ child directed speech: gemodificeerde (hoge pitch,traag) spraak van verzorgers aan kinderen.

3.LAD/UG:
kinderen krijgen een gebrekkige taalinput aangeboden en hebben hulp van een aangeboren Language Acquisition Device nodig om taal te verwerven LAD wordt later Universal Grammar *Parameters: universeel aspect van taal dat n v.e. klein aantal posities kan aannemen. parameters worden ingesteld door een kind bloot te stellen aan een taal

4. Pidgin creole:
*pidgin: simpele taal die gecreerd is voor comminucatie tss sprekers van verschillende talen die in contact gekomen zijn *creole: pidgin die moedertaal is geworden van creole kinderen grammatical van creolentalen lijken op elkaar * language bioprogram hypothesis (Bickerton): biologische drang om syntax te ontwikkelen

5. Genetica:
Bepaalde gegevens wijzen naar genetische invloed op taal SLI: =Specific Language Impairment: normaal IQ maar problemen bij horen/ gesproken taal zonder herseneltsel (komt voor in families, 5% bevolking) FOXP2: Fork head bOX p2 het taalgen Mutatie in het FOXP2 gen op chromosoom 7 (7q31) leidt tot verbale dyspraxie: het onvermogen gecordineerde articulatorische bewegingen uit te voeren die nodig zijn voor vloeiende spraak KE familie: meerdere familieleden hebben verbale dyspraxie. Tonen significant minder activatie in Broca gebied in fMRI in vergelijking met niet-getroffen KE familieelden

Wat bevordert taalverwerving:

1. genen 2. omgeving 3. sociale interactie

P3. Fonologische, lexicale en semantische taalontwikkeling:

1. Preverbale communicatie:
1. In utero:

foetus ontwikkelt gehoor in 3e trimester vruchtwater fungeert als lage pasfilter( hoge geluiden gefilterd) foetussen zijn bekend met prosodie moedertaal & stemkarakteristieken moeder kunnen bekende v. onbekende verhalen & stem v. moeder en iem. anders onderscheiden

Hoe weten we dit: -non-nutritive sucking techniek bij voorlezen (on)bekende verhalen: voorkeur bekende -sucking habituation technique bij Frans-Russische audio: merken verschil in taal (o.b.v. ritmische structuur) *sucking habituation technique: baby's zuigen bij nieuwe stimulus, frequentie daalt met gewenning, nieuwe stimulus zorgt voor toenemende zuigfrequentie --> non nutrivite betekend fopspeen, zelfde techniek als habituation????

2: Fonetiek:
Perceptie: 1maand oude kinderen kunnen 2 lettergrepen onderscheiden die maar in 1 fonologisch kenmerk verschillen [ba] vs [pa] ALS deze verschillen ook worden gemaakt door hun omgeving. -->perceptie wordt taalspecifiek vanaf 8-10 maanden (compleet taalspecifiek vanaf 10-12 ) Pauze moederspraak: 8 oude kinderen orienteren lqnger naar spraak met pauzes bij belangijke syntactische eenheden --> head turn preference techniek *head turn preference techniek: draaien hoofd richting geluid, kijken langer naarmate interesse, verschil in kijktijd geeft waarneming verschillende stimuli aan Segmentatie spraak: overgangen binnen woorden zijn systematisch, overgangen tussen woorden variabel.

8 oude baby's gevoelig voor talige info: coarticulatie klemtoon --> belangrijkere info dan statistische info (frequentie input).

3. Brabbelen:

dove kinderen brabbelen ook 95% van alle gebrabbelde medeklinkers zijn de 12meest voorkomende medeklinkers over verschillende talen brabbelen is meer dan motorische controle verwerving want kinderen die worden blootgesteld aan gebarentaal brabbele met hun handen!

*reduplicated babble: herhaling medeklinker-klinker lettergrepen (babababa) *variegated babble: reeks niet-herhaalde lettergrepen (bamido) *continuiteitshypothese: brabbelen directe voorloper spraak -->probleem: veel spraakklanken komen niet voor tijdens brabbel (consonantklusters) *discontinuiteitshypothese: moedertaal-specifieke spraakklanken komen eerst wel voor, maar verwdijnen later uit brabbel.

B.Spraakoutput jonge kinderen

1. kenmerken:

weglaten eind medeklinkers weglaten onbeklemtoonde lettergrepen herhaling lettergrepen reductie consonantclusters

2.theorien:
1. Fonologische contrasten v.e. taal nog niet goed genoeg geleerd (Jakobson) 2. gebruiken fonologische regels om waargenomen spraakklanken te veranderen in klanken die ze kunnen produceren (Menn) 3. Simplificatie is bijproduct van ontwikkeling/ spraakproductiesysteem (Gerken)

C. lexicale representatie:
mapping probleem: perceptie is ok, interpretatie is zwak en representatie is onvolledig ommision CODA consonants (end T-D?), paa-paat-paak experiment

--> segmental info from marked syllabic positions remains completely unspecified initially (14months)

D. Lexico-semantische ontwikkelingen:
beginaanname v. kind over taal: taal is voor communicatie en is zinvol in context

eerste 10woorden refereren naar belangrijke namen,dieren,eten,speelgoed (veel variatie) eerste woorden zijn objecten die zichtbaar zijn voor ouder en kind --> *ostentive: object beschrijven door er op te wijzen 12maanden: producere ze woorden 18-24maanden: 50woorden

Mappingprobleem: kind weet niet welk attribuut v.e. object benoemd is fastmapping: kinderen associeren nieuwe woorden met objectne na eenmalige aanbieding.

lexicale principes:
1. heel-object aanname: cognitief systeem accepteert naam voor geheel object makkelijker dan voor onderdeel van object 2. taxonomische aanname: woord refereert naar categorie v. gelijkaardige objecten ( gebouw) 3. mutual-exclusivity aanname: elk object kan maar 1 naam hebben

P4.
A. algemeen

Syntactische taalontwikkeling:
vroege syntactische ontwikkeling: 2- 2,5jaar latere syntactische ontwikkeling: 2/2,5- 4jaar

*holophrastic speech: een-woord-fase: gaat aan twee-woordfase vooraf, gevoldg door vroege telegrafische spraak *twee-woordgrammatica's: na uitbreiding voc, eerste2woord uitingen. --> Zijn vaak telegrafisch (geen functiewoorden), maar bevatten ook grammaticale structuur

*pivot grammar: klein aantal woorden die veel gebruikt worden. --> meeste worden in p1, initiele positie gebruikt --> open words komen minder vaak voor maar varieren vaker in positie

Meeste tweewoordzinnen zijn: p1 +open woord (pretty boat, other bread) Probleem: regels van pivot grammar zijn niet universeel. --> Benadrukken syntact structuur te veel en negeert semantische rijkdom. --> 2 woord zinnen van dezelfde structuur kunnen verschillend gebruikt worden

*rich interpretation: nadruk op semantiek van vroege grammatica (Bloom) --> 75 % v.d. 2woord uitingen beschreven door 11 semantische relaties Braine: kinderen leren regels voor specifieke woorden, niet voor algemene semantische cat.

B. Syntactische categorien onderscheiden

1. aangeboren kennis: aangeboren ' linking rules' verbinden syntactische categorien met semantische categorien van thematische rollen (Pinker). --> verbinden 'subject, 'object' met 'agent' en 'patient' *semantic bootstrapping: kennis vergroten o.b.v. gegeven kennis zoals syntax leren als semantiek al gekend is 2. betekenis eerst: constructivist-semantics stelt dat gramm.klassen gebaseerd zijn op semantische basis (subst. corresponderen met objecten, adj. met eigenschappn, ww. met acties) *semantische assimilatie theorie: geen aangeboren structuren, vroeg semantische categorien ontwikkelen tot vroeg syntactische categorien, kinderen gebruiken agent-actie' structuur vanaf vroege leeftijd( Schlesinger) 3. verdelingsanalyse: distributional analysis stelt dat kinderen syntactische categorien verwerven met weinig of geen semantische informatie door verdelingsanalyse op inputdata (countableuncountable, verbs-nouns). kinderen gebruiken sntactische cues en statistische eigenschappen van taal/spraak zonder aangeboren kennis --> relatie tss ontwikkeling syntax en semantiek is complex, kinderen leren syntactische categorien wss door verdelingsanalyse, niet wss dat aangeboren principes verondersteld moeten worden om syntactische cat. te leren

Verwerving argumentstructuur: Hoe leren kinderen de structuren zoals ww vb (in)transitief, direct object, etc.?

leercurve heeft U vorm overgeneralisaties overwinnen geleerde uitzondering

1. Semantic verb class hypothesis: (Pinker) kinderen gebruiken semantische info over type ww in bepaalde argumentstructuren kunnen optreden (vb. beweging ww allemaal instransitieve constructies, vallen,klimmen) 2. Verb island hypothesis: (Tomasello) verwerving bepaalde ww als sleutelfunctie. Deze vroege ww zijn verb islands. --> taalontwikkeling gradueel en o.b.v. bepaalde hoogfrequente lexicale items

(vooral ww) die gebruikt worden voor generalisaties --> syntactische vaardigheden overschat, wordt maar om bepaalde lexicale items heen opgebouwd. Tot 3jaar geen syntactische categorieen 3. Entrenchment hypothesis: kinderen beredeneren dat een ww enkel voorkomt in de gohoorde constructie -->overgeneralisatie hoogstwss op laag frequente ww

Conclusie:
idee dat (aangeboren) syntaxmodule bestaat die taalontwikkeling bevordert wordt minder populair. Late syntaxtheorien: (Tomasello) abstractie gebeurt relatief laat (ondersteund door productieexprimenten) vroege-syntax theorien: (Pinker) abstarctie gebeurt relatief vroeg (ondersteund door taalbegripstudies)

C. Latere syntactische ontwikkelingen:

1. Algemeen:
*MLU: Mean Lenght of Utterance, gemeten in morfemen --> Berko's wug test van morfo-syntactische verwerving --> ontwikkeling verwerving gramamticale morfemen relatief constant ( zeker in Engels)

2.Verwerving verleden tijd:

onregelmatige ww hebben U leercurve (overgeneralisatie zorgt voor de dip) --> mogelijke verklaring: kinderen leren in het begin specifieke items, dan de regel, dan pas de uitzonderingen. *dual-route model: (Pinker) symbolisch systeem (regel toepassen) & lexicaal systeem (opgeslagen vormen) *connectionistisch model: kennis regelmatige vormen gebaseerd op fonologische kennis, kennsi onregelmatige vormen gebaseerd op lexico-semantische kennis problemen: --> onregelmatige ww zijn niet volledig onregelmatig (o.b.v. fonologie mogelijkheid voorspellen hoe en welke ww onregelmatig zijn) --> connectionistische modellen hebben expliciete feedback nodig om te leren.

P5&6. Versprekingen:
1. Algemeen:
*spreken: uniek menselijk gedrag waarbij intenties, gevoelens en vragen worden uitgedrukt d.m.v. gecontroleerde kaak-,lip- en tongbewegingen. schijnt moeiteloos en automatisch te gebeuren, maar vereist eigenlijk verschillende cognitieve resources (aandacht, werkgeheugen,) 1.6 errors per 1000 words A. Productiemodel van Levelt/Garret: =conceptualiseren, formuleren, articuleren en monitoren *conceptualiseren: bepalen wat er gezegd word (message level: nog geen woorden) *formuleren: conceptuele representatie vertalen naar lingustische vorm, zoeken naar woorden (lexical acces) *articuleren: programmeren en uitvoeren besturingscommandos voor spraakorganen(uitvoeren spraakplan) Verwerking is serieel Verschillende niveaus integreren niet Functional level (grammatica) en positional level (syntaxt) Inhoudswoorden verwisselen nooit met functiewoorden Dissociatie tss syntactische en lexicale planning

2. Hoe bestuderen we productie processen:

B. Direct experimental manipulation A. Systematic observation of spontaneous speech: Garret: One way to understand a very complex system is to observe the ways in which the system breaks down. Bestuderen van foutpatronen leidt tot inzicht in normale gang van zaken

*Spoonerisms: you have hissed al my mystery lessons. *Freudian slip of the tong: resultaat van onbewuste gedachten/verlangens die spraakproductiemechanismes binnendringen *malapropisme: woordvervanging Vb. Ive got another apartment now (ipv appointment) *blends/syncrasie: thats terrible (terrible en horrible)

B.Experimenten: *tongue twisters *SLIP (phonological bias paradigm) techniek: zet spreker sop het verkeerde been *lexical bias effect: minder vaak versprekingen die in taboewoorden zouden resulteren (=spraak/error monitoring) sprekers kijken net zolang naar correct benoemde als incorrect benoemde objecten.

b.Terminologie:
*doel/target: wat de spreker wou zeggen *indringer/intruder: wat de spreker zegt *oorsprong/source: bedoelde positie van indringer Vb. Een luchte lunch ipv lichte lunch. Indringer doel oorsprong

Indeling: A. Naar procesrichting: Anticipatie: indringer verschijnt eerder dan zijn oorsprong (luchte lunch) Perseveratie: indringer na zijn oorsprong (bloemetje blengen) B. Naar resultaat: Insertie: hou die lepel bloven je bord Deletie: van spek speken Substitutie: bloem blengen Transpositie/shift: vees of vlis Permutatie/exchange/Spoonerism: het kij is geteerd Exchange errors tonen de mate van voorruitplanning aan Anticipaties & vervangingen komen het vaakst voor Positiegebondenheid: enkel begin-/eindconsonant met begin-/eindconsonant verward consonant-vowel rule: medeklinkers vervangen door medeklinkers, klinkers door klinkers

Segment exchanges: = verschillende syntactische woordklassen maar vinden plaats binnen 1 syntactische frase Treden enkel op tijdens fonologisch coderen (segmenten aangrenzende woorden kunnen uitgewisseld worden) *phonological frame: specificeert volgorde van (mede)klinkers nodig om woord te vormen (woord geencodeerd door fonemen in juiste slots te stoppen)

Word exchanges: =behoren tot zelfde syntactische klasse maar vinden plaats in verschillende frasen Treden op tijdens grammaticaal/syntactisch coderen (fonologische vorm is dan nog niet gespecifieerd) *syntactic category rule: woorden van exchange of substitution behoren vaak tot dezelfde syntactische categorie

Stranding errors: Morfologische fouten, inflecties neigen op hun plaats te blijven syntactisch frame specificeert locatie ww en inflectie

3. Psycholinguistische theorien:
versprekingen en psycholingustische theorie versprekingen demonstreren dat een uiting gepland wordt voordat we die uitspreken: o hoeveel materiaal staat klaar in werkgeheugen? o afstand tss oorsprong en doel? Max. 7 betekenisdragende bouwsteen op woord- &klankniveau programmeren parallel op meerdere niveaus Zowel de betekenisvolle(morfemen) als de loze eenheden (klinkers) bestaan in onze cognitie *modulaire visie taalproductie: vroegere productiestappen opereren autonoom van latere stappen

P7&8 (niet) serile lexicale selectie:

1. Algemeen:
*lexicalisatie: vertaling v.e. semantische representatie(de betekenis) v.e. inhoudswoord in een fonologische vormrepresentatie(de klank). Onderzoeksvragen: A. Hoeveel stappen zijn betrokken bij lexicalisatie? B. Wat is hun tijdsverloop? C. Zijn ze strikt serieel (=onhankelijk van elkaar) of interactief?

A. Betrokken stappen bij lexicalisatie

Twee stappen proces:

1. betekenis (semantisch niveau) gevolgd door lexicale selectie 2. vorm (fonologisch niveau) Elk woord wordt door lemma gerepresenteerd & elk lemma heeft concrete fonologische vorm, het lexeem *lemma: bevat syntactische eigenschappen v.e. woord (geslacht,klasse,etc) *lexeem: bevat fonologische eigenschappen v.e. woord (klemtoon,fonemen,etc) bewijs: 2 soorten woordsubsitutie versprekingen (betekenis en vormgerelateerd) bewijs: repetition priming (niet bij homofonen) *repetition priming: plaatje benoemen gaat makkelijker als hetzelfde plaatje al eerder is benoemd geweest *tip of the tongue(ToT): tijdelijk probleem lexicale toegang *insufficient/partial activation hypothese: ToTs onstaan door gebrek activatie v.h. semantische naar het fonologische niveau (1e fase lukt wel, 2e fase niet)

B.tijdsverloops
*semantische inhibitie: semantisch gerelateerde print bij afbeelding *fonologische facilitatie: woroden die klanken delen faciliteren het hardop beneomen van plaatjes d.m.v priming Levelts model: 1. 2. 3. 4. 5. ziet afbeelding (vb. Lama) activeerd nodes. Elke node bevat info over vb lama (hoeven,wol,dier,etc). Gerelateerde nodes worden geactiveerd (geit) Lemma level info (syntacs info) wordt geactiveerd, lemmas in competitie met elkaar Lexeem level: klemtoon en klanken van het woord

= discreet/seriele verwerking van taal. Onafhankelijke stadia in productie

C.Seriel/niet seriel
*cascaderend model voor taalproductie: op lexeem niveau worden gelijkaardige woorden geactiveerd (vb. Sofa soda) Parallelle en interactieve model: -spreiding activatie tssn modules & verklaren o.a. lexicale bias-effecten *lexical bias effect: klankversprekingen leiden vaker tot bestaand woord dan onbestaand woord.

*mixed error effect: woorvervanging lijkt qua vorm en betekenis op het targetwoord *interactiviteit: verwerking informatie op 1 niveau heeft invloed verwerking informatie op ander niveau Bewijs: plaatje-woord-interferentietaak Cascaderende verwerking is top down invloed, interactiviteit is bottom-up invloed. Zelf-monitoring: Gebeurd het vaakst onmiddelijk na fout woord of later. (binnen fout woord is maar 18%) *independent network (Caramazza): semantische representaties activeren corresponderende eenheden in syntactisch en fonologisch netwerk (bewijs bij afasie patinten) Experimenten: inhibitie bij plaatjes benoemen (lemma competitie) & facilitatie bij associaat benoemen (conceptuele priming). Associaat benoemen (kapi activeerd zowel kapotein als kapitaal)

Conclusie:
1. consensus lexicalisatie tijdens spraakproductie twee-stappen proces is 2. veel bewijs dat informatie tssn niveaus vloeit 3. minder consensus of niveaus discreet of interactief werken

P9&10 grammaticaal& fonologisch encoderen:

1. Grammaticaal:
*Noun phrase: vb. de rode stoel kunnen gebruikt worden voor onderzoek selectie syntactische kenmerken tijdens lexicalisatie *geslachtscongruentie-effect: (Schirefer 1993) verklaard door competitie op lemma niveau bij selectie syntactische eigenschappen v.e. woord OF gramm geslacht selectie is niet-competetief automatisch proces. Effect van geslachtscongruentie onafhankelijk van of het geslachtsgemarkeerde element vrijstaand of gebonden

vrijstande morfemem gekozen op competitie, gebonden morfemem niet

2. Fonologisch:
woorden worden incrementeel (stapsgewijs) gencodeerd, van begin tot einde tijdsverloop segmenteel encoderen: reactietijden tijdens zelfmonitoren stijgen naarmate segment later voorkomt. Tijdsverloop metrisch encoderen: plaatjes impliciet benoemen (knop indrukken bij initile/finale klemtoon) Reactietijden stijgen ook hier naarmate het klemtoon later voorkomt Lettergrepen spelen functionele rol bij spraakproductie

P11
-

auditieve woordherkenning:

1. Onderzoeksmethoden
Luisterexperimenten(oogbewegingen,reactietijd,etc) Computermodellering Akoestische analyse spraak Statische analyse databanken

Gesproken woordherkenning bevat mapping van info in gesproken uitingen naar opgeslagen lexicale kennis via abstracte akoestische-fonetische representaties

2. Eigenschappen:
A. Woordherkenning bevat gelijktijdige evaluatie van vele kandidaten Meervoudige activatie met elkaar in competitie neighbourhood effects als bewijs (elk woord heeft neighbours die op elkaar lijken qua klank) *lexicale inbedding probleem: elke taal heeft duizenden woorden die opgebouwd zijn uit een basis weinig klanken (fonemen), elk woord begint/eindigt daarom relatief op dezelfde manier bevat vele ingebedde woorde (kaas as) B. aantal kandidaten benvloed reactietijd (veel-latere tijd) Reactietijd sneller naarmate niet-woorden meer op echte woorden leken. Suggereert graduele lexicale activering v.h. basiswoord als functie v.d. mate van fonetische mismatch. Initile match belangrijker dan finale match omdat tijdspunt van aankomst van info rol speelt. Cascaderend of niet:

Sub-fonemisch detail kan lexicale verwerking benvloeden Prelexicale verwerking schijnt cascaderend te zijn *Neighborhoud activation model: Woordherkenning hangt af van vergelijking activatie verschillende woorden via frequentiesensitieve beslissingsregel: woorden met veel buren moeilijke te herkennen. *cohort model: alle woorden die op dezelfde manier beginnen worden geactiveerd, zodra mismatch vallen woorden uit de cohorte totdat input uniek wordt. (=parallelle verwerking en bottom-up info) probleem: hoe kan mismatch toch toegang geven? Vb. Gabinet activeerd wel cabinet *TRACE model: connectionistisch interactief activatiemodel waabrij op verschillende niveaus info wordt geactiveerd en gelinkt met elkaar (info gaat top-down n bottom-up) om kandidaten te vergelijken

P12

visuele woordherkenning:

1. Onderzoeksmethoden
- Hardop voorlezen en reactietijd meten - Lexicale beslissingen (woord/geen woord keuze) Ja responses altijd sneller dan nee-responses (frequentieverschil) *woord-frequentie effect: HF woorden sneller herkend dan LF (nooit woorden herhalen door verhoging frequentie en snellere herkenning na initile herkenning) *SOA: Stimulus Onset Asynchrony (tijd tss presentatie prime en target) visuele priming helpt ook (contact-contract), alsook semantische priming

Letters:
letters die weinig visuele kenmerken met ander delen zijn makkelijker herkenbaar (katten hebben ook in hun visuele cortex cellen die specialiseren in herkenning hori&verticale lijnen,curven,etc.) -letterfrequentie belangrijker dan accuratesse (verschillende fonts bindingsprobleem wat hoort bij wat) *word superiority effect: hogere accuratesse als 1e stimulus bestaand woord was *positionele letterfrequentie: waarschijnlijkheid dat bepaalde letter in bepaalde positie voorkomt *phonotactic constraints: bepaalde letters kunnen elkaar niet opvolgen/bepaalde positie voorkomen (taal afhankelijk!) Vb. <mb> kan niet aan begin woord staan, enkel tussen lettergrepen <ambulance> *transposed letter effect: caniso ->casino (1e en laatste letter op juiste plek en we kunnen het lezen)

Schrijfsystemen:
*transparate systemen: Italiaans (elk grafeem staat voor specifiek foneem) FINS! *Niet transparant: een-op-vele relatie (Engels) *regelmatige woorden: elk grafeem wordt op bepaalde manier uitgepsroken *onregelmatig: grafemen worden onregelmatig op fonemen afgebeeld

Hardop lezen:
Moet via 2 routes gaan want: We kunnen ongeziene/ onbestaande woorden voorlezen & we kunnen onregelmatige woorden correct uitspreken 1. Indirecte route (assembled/niet elxicale route): regelgebaseerde vertaling letters naar klanken (regelmatige en pseudo woorden) Single route 2. Directe route (lexicale route): mapping orthografische letterreeeksen op lexicale representaties (onregelmatige woorden) Dual route cascaded (semantisch en niet semantische route) 2 routes verschillend gebruikt voor verschillende talen/orhtografien Extra bewijs: *Surface dyslectici: selectieve stoornis in directe route, spreken onregelmatige woorden regelmatig uit *deep dyslectici: stoornis in indirecte route, kunnen geen pseudo-woorden uitspreken *phonological mediation: tijdens visuele herkenning toegant tot fonologische code v.e. woord (langere RT bij homofonen bij lexicale beslissing) *pseudo homofonen: uitspreekbare pseudo-woorden die klinken als bestaand woord. in rij met neighbours (+onregelmatig) langere RT dan rij met neighbours enkel regelmatig

Factoren:
1. Lettergrepen: Duidelijke priming effecten bij visuele herkenning maar status als eenheid bij herkenning nog onduidelijk 2. Morfemem: Complexe woorden onderverdelen in morfemem, herkenning o.b.v. root-morfeem (vb. Jump bij jumped) 3. Familiariteit: Persoonlijke frequentie (Vb. jargon) 4. Age of Aacquisition correleren ook sterm met frequentienormen 5. *N metric: N is #woorden dat ontstaat als 1letter veranderd wordt 6. kortere woordlengte snellere RT 7. concreetheid: 8. aantal betekenissen

9. context toegankelijkheid: emotie vs inversie Logogen-model: parallelle verwerking interactief activatiegraad vuurdrempel permanent hogere activatie voor frequente woorden

Elk woord heeft eigen logogen (kenmerkenteller) die input bewaakt en bewijs verzameld voor het woord (onafhankelijk van andere logogens). Bewijs gepresenteerd door hoogte activatie (zodra drempel bereikt woord eherkent en info in logogen klaar voor proces) Autonoom zoekmodel: serieel woorden geordend op frequentie geen interacties emt andere niveaus goede voorspellingen over frequentie effecten

Woorden opgeslagen in bins die wijn geordend volgens frequentie in taal. Elke input worden bins serieel doorzocht, zodra match is gevonden markeert wijzer de lokatie in het master lexicon. Triangle model: lezen& spraak gebruiken 3 verschillende codes; semantisch,fonologische en orthografisch deze codes zijn verbonden door feedback verbindingen route van orthografie naar fonologie (via semantiek) 1 andere route van orthografie naar fonologie (geen grafeem-foneem correspondentieregel route)

Elke eenheid binnen niveaus heeft activatieniveau verbonden met alle andere eenheden op andere niveau. (stimulerend/remmend) *back propagation: algoritme voor input-output paren in conncectionistisch netwerk; vermindert fout tss daadwerkelijke output en gewenste output