Chóng ta t×m hiÓu Nho gi¸o khi nã ®· tån t¹i h¬n 2000

n¨m, lu«n ®îc c¶i biÕn ®îc bæ sung vµ mang c¸c bé mÆt
kh¸c nhau qua c¸c thêi kú. NhiÒu häc gi¶ ®· tèn rÊt nhiÒu
giÊy mùc ®Ó su t©m, trÝch dÉn vµ bµn c·i chung quanh
nh÷ng c©u ch÷ trong s¸ch vë cña Nho gi¸o tõ tr íc tíi nay.
ViÖc lµm Êy thêng dÉn ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh chñ quan,
gi¶n ®¬n vµ phiÕn diÖn. Muèn khen hay chª ngêi ta ®Òu cã
thÓ trÝch dÉn nh÷ng lêi lÏ rÊt hÊp dÉn tõ trong kho s¸ch cña
Nho gi¸o. Nhng khi ®Ó ý r»ng Khæng Tö - ngêi s¸ng lËp ra
Nho gi¸o - khi ®Ò ra nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n trong häc thuyÕt
cña Nho gi¸o còng ®ang ë t©m tr¹ng ph©n v©n, m©u
thuÉn, võa hoµi cæ, võa sïng thêng, vµ bèi c¶nh x· héi lóc
Êy còng lµ lóc gi»ng co, giµnh giËt gi÷a chÕ ®é n« lÖ vµ
chÕ ®é phong kiÕn. Sau nµy khi Nho häc ®îc c¶i biÕn ®Ó
phôc vô ý ®å cña giai cÊp thèng trÞ th× nã cµng chøa ®ùng
nhiÒu m©u thuÉn. V× thÕ kh«ng thÓ t×m hiÓu Nho häc
theo lèi trÝch dÉn, kinh viÖn v× nã chØ cµng dÉn ta vµo ngâ
côt. §Ó t×m hiÓu Nho häc kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt trªn
gi¸c ®é ph¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö... Chóng ta kh«ng ph©n
tÝch nh÷ng sù kiÖn t tëng b»ng b¶n th©n t tëng mµ ph¶i
t×m hiÓu t tëng g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ
trong ®ã nã ®· n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ suy tµn.
I. Nho gi
1. T tëng Nho gi¸o lµ g×?
Nho gi¸o lµ h×nh th¸i ý thøc cña giai cÊp thèng trÞ trong
x· héi phong kiÕn ë Trung Quèc. §èi víi nã th× ngò lu©n, ngò
thêng, hay tam c¬ng ngò thêng lµ nh÷ng c¸i tuyÖt ®èi.
Theo bé sËu chÝnh thêng cña t tëng ®¹o ®øc th× ®¹o ®øc
quan ph¶i diÔn dÞch tõ vò trô quan, nhng nho gi¸o th× lµm
ngîc trë l¹i, nã xuÊt ph¸t tõ ngò lu©n, ngò thêng råi ®em
g¸n nh÷ng c¸i Êy cho vò trô, cho thîng ®Õ : nã ®· lu©n lý
ho¸ c¶ vò trô, c¶ thîng ®Õ, vò trô vµ thîng ®Õ cña Nho gi¸o
®Òu nhuèm mµu lu©n lý. §èi víi nho gi¸o th× lu©n lý c ¬ng
thêng lµ h»ng tån, lµ phæ biÕn. Nho gi¸o kh«ng cã lÞch sö
quan, tiÕn ho¸ luËn. §èi víi nã x· héi phong kiÕn kh«ng ph¶i
chØ lµ mét giai ®o¹n trong lÞch sö loµi ngêi, lu©n lý phong
kiÕn kh«ng chØ lµ mét h×nh th¸i ý thøc cña giai ®o¹n Êy,
nh hä nãi: “Qu©n thÇn chi nghÜa v« së ®µo thiªn ®Þa chi
gian”
Hay lµ: “Thiªn bÊt biÕn, ®¹o diÖc bÊt biÕn” (§æng Träng
Th)
§¹o ë ®©y tøc lµ tam c¬ng, ngò thêng.
Nhng qua c¸c thêi ®¹i Nho gi¸o ph¶i chèng ®ì mét cuéc
®Êu tranh lý luËn ®èi víi nh÷ng hÖ thèng kh¸c, nh triÕt häc
cña MÆc Tö, L·o Tö, biÖn chøng ph¸p cña danh gia, x· héi
häc cña ph¸p gia, h×nh nhi thîng cña Hoa nghiªm t«ng,
thiÒn t«ng... ThÕ mµ t tëng cña Khæng Tö th× rÊt lµ nghÌo
nµn, thiÕu thèn vÒ nhËn thøc luËn, v× ph¬ng ph¸p luËn, v×
tù nhiªn quan... V× vËy Nho gia ®êi sau c¶m thÊy ph¶i x©y
®¾p cho nã mét c¬ së lý luËn Ýt ra còng “dÔ coi”. Hä t×m
®îc nh÷ng yÕu tè triÕt häc trong Nho gia nh s¸ch Trung
Dung, §¹i häc, M¹nh Tö, Kinh DÞch. Hä l¹i vay mîn thªm cña
c¸c triÕt häc vµ t«n gi¸o, kh¸c nh÷ng c¸i g× cã thÓ dung
ho¸ ®îc, råi mçi ngêi, mçi ph¸i x©y dùng mét häc thuyÕt
lµm c¬ së lý luËn cho Nho gi¸o. Do ®ã ®· tõng ®· tõng hiÖn
ra c¶nh tîng hçn ®én, phøc t¹p trong c¸c chi phÝ nh nãi ë
trªn chi ph¸i cña Nho gi¸o cã thÓ lµ nhÊt nguyªn luËn hay
nhÞ nguyªn luËn, chñ quan luËn hay kh¸ch quan luËn, duy lý
chñ nghÜa hay trùc quan chñ nghÜa, ®øc trÞ chñ nghÜa hay
c«ng lîi chñ nghÜa... nhng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt trªn quan
®iÓm lu©n thêng, c¬ng thêng. VÒ vò trô quan, th× Chu Hi
lµ mét nhµ nhÞ nguyªn luËn. Hai yÕu tè cÊu thµnh vò trô lµ
lý (quy luËt) vò khÝ (vËt chÊt), biÓu hiÖn trong con ng êi
thiªn thµnh thiªn lý vµ nh©n dôc. Nhng thiªn lý lµ g×? lµ
tam c¬ng ngò thêng.
Cho nªn, ®óng nh K. Marx nãi, b¶n chÊt cña t tëng
phong kiÕn nãi chung lµ ®¹o ®øc vµ danh dù mµ b¶n chÊt
cña Nho häc lµ lu©n lý, danh phËn tøc lµ tam c¬ng, ngò th-
êng.
2. Th¸i ®é cña Nho gi¸o ®èi víi cuéc sèng.
Tríc hÕt ph¶i nãi Nho gi¸o lµ®¹o quan t©m ®Õn con ng-
êi, ®Õn cuéc ®êi vµ t×m thó vui trong cuéc sèng. Kh¸c víi
c¸c t«n gi¸o ë chç ®ã. PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ bÓ khæ nªn
t×m c¸ch gi¶i tho¸t, cÇn sù “bÊt sinh”. L·o gi¸o còng yÕm
thÕ, bi quan nh vËy, nªn cÇn sù “v« vi tÞch mÞch”. ChØ cã
®¹o Nho lµ trong sù sèng h¬n c¶. Kh«ng cÇn ph¶i hái ta
sinh ra ë câi ®êi ®Ó lµm g×, chÕt råi th× ®i ®©u, chÕt råi
cã linh hån n÷a kh«ng “Ngêi muèn biÕt ngêi chÕt råi cã
biÕt g× n÷a kh«ng ? ChuyÖn ®ã kh«ng ph¶i lµ chuyÖn cÇn
kÝp b©y giê, råi sau biÕt” (Khæng Tö gia ng÷). Cho nªn
Khæng Tö Ýt bµn ®Õn chuyÖn quû thÇn, ®Õn chuyÖn qu¸i
l¹, huyÒn bÝ. Lµm ngêi ë ®êi h·y lo lÊy viÖc cña con ngêi.
ChuyÖn cña con ngêi lóc sèng cßn cha lo hÕt, lo g× ®Õn
viÖc sau khi chÕt! “Ph¶i vô lÊy viÖc nghÜa cña con ngêi,
cßn quû thÇn kÝnh mµ xa ta” (LuËn ng÷) khi khoa häc ch a
ph¸t triÓn, c¸c t«n gi¸o cßn thÞnh hµnh, nh÷ng chuyÖn mª
tÝn dÞ ®oan cßn huyÒn hoÆc ngêi ta g©y bao nhiªu tai h¹i,
th× th¸i ®é “kinh nhi viÔn chi” lµ ®óng. Khæng Tö tuy cha
tho¸t ra ®îc c¸i “thiÖn ®¹o quan” cña ®êi Chu, nhng «ng ®·
b¾t ®Çu hoµi nghi quû thÇn, trêi mÆc dï «ng vÉn trong
viÖc tÕ trÞ. Nho häc khuyªn con ngêi ta nªn yªu ®êi, vui
®êi, sèng cã Ých cho ®êi cho x· héi. C©u Khæng Tö tr¶ lêi
Tö Lé khi «ng ta ®Þnh sang gióp PhËt BËt nªu râ ®iÒu ®ã:
“Ta ®©y h¸ l¹i lµ qu¶ da, chØ ®îc treo mµ kh«ng ®îc ¨n hay
sao” sèng ë ®êi mµ bá viÖc ®êi lµ tr¸i ®¹o con ngêi. Sèng
lµ hµnh ®éng, ®em tµi trÝ gióp ®êi Khæng Tö chÝnh lµ tÊm
g¬ng cho c¸c nhµ Nho ®êi sau noi theo. ¤ng kh«ng t×m thó
vui ë chç Èn dËt hay ë chç suy tëng su«ng, mµ ë chç hµnh
®éng, hµnh ®¹o. Khæng Tö ®i chu du thiªn h¹ ngoµi môc
®Ých t×m c¸ch thùc hiÖn lý tëng cña m×nh suèt 14 n¨m.
Kh«ng ai dïng, trë vÒ ®· 70 tuæi «ng vÉn d¹y häc, lµm s¹ch,
truyÒn b¸ t tëng cña m×nh. §©y cã thÓ nãi lµ ®iÓm s¸ng
nhÊt cña Nho gi¸o so víi c¸c häc thuyÕt kh¸c, vµ cã lÏ chÝnh
nhê nã mµ Nho gi¸o gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n vµ a chuéng trong
thêi gian rÊt dµi cña lÞch sö.
3. Quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong Nho gi¸o.
Trong Nho gi¸o rÊt chó träng d¹y ®¹o lµm ngêi. Ph¶i nãi
®¹o lµm ngêi cña Khæng Tö d¹y lµ ®¹o lµm ngêi trong x· héi
phong kiÕn. Chóng ta ®Òu biÕt trong x· héi cã giai cÊp th×
nh÷ng nguyªn t¾c ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng¬×,
phÈm h¹nh cña con ngêi trong mèi quan hÖ víi ngêi kh¸c vµ
trong mèi quan hÖ víi nhµ níc, Tæ quèc... ®Òu mang tÝnh
giai cÊp râ rÖt vµ cã tÝnh chÊt lÞch sö. Nh÷ng quan niÖm
vÒ ®¹o ®øc ®iÒu thiÖn, ®iÒu ¸c “thay ®æi rÊt nhiÒu tõ
d©n téc nµy tíi d©n téc kh¸c, tõ thêi ®¹i nµy ®Õn thêi ®¹i
kh¸c ®Õn nçi thêng thêng tr¸i ngîc h¼n nhau” (Anghen).
Nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc mµ Khæng Tö ®Ò ra kh«ng
ph¶i lµ vÜnh cöu, nhng cã nhiÒu ph¬ng ch©m xö thÕ, tiÕp
vËt ®· gióp «ng sèng gi÷a bÇy lang sãi mµ vÉn gi÷ ®îc t©m
hån cao thîng, nh©n c¸ch trong s¸ng. Suy ®Õn cïng ®¹o lµm
ngêi Êy bao gåm 2 ch÷ nh©n nghÜa.
Khæng Tö gi¶ng ch÷ Nh©n cho häc trß kh«ng lóc nµo
gièng lóc nµo, nhng xÐt cho kü, cèt tuû cña ch÷ Nh©n lµ
lßng th¬ng ngêi vµ còng chÝnh lµ Khæng Tö nãi “®èi víi ng -
êi nh ®èi víi m×nh, kh«ng thi hµnh víi ngêi nh÷ng ®iÒu mµ
b¶n th©n kh«ng muèn ai thi hµnh víi m×nh c¶. H¬n n÷a c¸i
m×nh muèn lËp cho m×nh th× ph¶i lËp cho ngêi, c¸i g×
m×nh muèn ®¹t tíi th× còng ph¶i lµm cho ®¹t tíi, ph¶i gióp
cho ngêi trë thµnh tèt h¬n mµ kh«ng lµm cho ng êi xÊu ®i”
(luËn ng÷) “NghÜa” lµ lÏ ph¶i. ®êng hay, viÖc ®óng. M¹nh
Tö nãi “nh©n lµ lßng ngêi, nghÜa lµ ®êng ®i cña ngêi”;
(C¸o Tö thîng) “Nh©n lµ c¸i nhµ cña ngêi, nghÜa lµ ®êng ®i
ngay th¼ng cña ngêi” (L©u ly thîng); “ë víi ®¹o nh©n, nãi
theo ®êng nghÜa, tÊt c¶ mäi viÖc cña ®¹i nh©n lµ thÕ ®ã”
(Tån t©m th¬ng).
 NghÜa thêng ®èi lËp víi lîi. Theo lîi cã khi kh«ng lµm c¸i
viÖc ph¶i lµm nhng tr¸i l¹i, theo nghÜa cã khi l¹i rÊt lîi. Cã
c¸i nghÜa ®èi víi ngêi xung quanh cã c¸i nghÜa ®èi víi quèc
gia x· héi.
§Õn ®êi H¸n Nho, §æng Träng Th ®a nh©n nghÜa vµo
ngò thêng. Tam c¬ng ngò thêng trë thµnh giÒng mèi trô cét
cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Sang Tèng nho, hai ch÷ nh©n
nghÜa cµng bÞ tr×u tîng ho¸. C¸c nhµ Tèng nho c¨n cø vµo
thuyÕt “thiÖn nh©n hîp nhÊt” kho¸c cho hai ch÷ “nh©n
nghÜa” mét mµu s¾c thÇn l¸ siªu h×nh. Trêi cã “lý” ngêi cã
“tÝnh” bÈm thô ë trêi. §øc cña trêi cã 4 ®iÒu: nguyªn, h¹nh,
lîi, trinh; ®øc cña ngêi cã nh©n, nghÜa, lÔ trÝ. Bèn ®øc cña
ngêi t¬ng c¶m víi 4 ®øc cña trêi.
HÖ thèng ho¸ l¹i mét c¸ch tãm t¾t hai ch÷ “nh©n
nghÜa” ë mét sè thêi ®iÓm ph¸t triÓn cña Nho gi¸o nh trªn,
ta cã thÓ kÕt luËn hai ch÷ “nh©n nghÜa” cña Nho gi¸o lµ
kh¸i niÖm thuéc ph¹m trï ®¹o lý, néi dung tõng thêi kú cã
thªm bít nh÷ng c¨n b¶n vÉn lµ nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn
kh«ng ngoµi môc ®Ých duy nhÊt lµ rµng buéc con ng êi vµo
khu«n khæ ph¸p lý Nho gi¸o phôc vô quyÒn lîi cña giai cÊp
phong kiÕn. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cµng ngµy nã cµng
bÞ trõu tîng ho¸ trªn quan ®iÓm siªu h×nh.
Tuy nhiªn quan niÖm ®¹o ®øc cña Nho gi¸o qu¶ lµ cã rÊt
nhiÒu ®iÓm tÝch cùc. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ
®Æt râ vÊn ®Ò ngêi qu©n tö, tøc lµ ngêi l·nh ®¹o chÝnh trÞ
ph¶i cã ®¹o ®øc cao c¶; dï nguyªn t¾c Êy kh«ng ®îc thùc
hiÖn trong thùc tÕ nã vÉn lµ mét ®iÓm lµm chç dùa cho
nh÷ng sÜ phu ®Êu tranh. Nho gi¸o ®· t¹o ra cho kÎ sÜ mét
tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao c¶ víi x· héi. TruyÒn thèng hiÕu
häc, truyÒn thèng khÝ tiÕt cña kÎ sÜ kh«ng thÓ b¶o lµ di
s¶n cña Nho gi¸o chØ cã tiªu cùc.

II. Ảnh hëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña Nho gi¸o ®èi
víi x· héi ViÖt Nam.
Sù ph¸t triÓn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi
nh÷ng yªu cÇu x· héi nh trªn ®· nãi, choi nªdn trong buæi
thÞnh tù nhÊt, nã kh«ng khái cã mét sè t¸c dông tÝch cùc.
Tríc hÕt lµ c¬ng vÞ ®éc t«n, Nho gi¸o ®· cã thªm nhiÒu
søc m¹nh vµ uy thÕ tãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é
qu©n chñ vµ nh÷ng kinh nghiÖm mÉu mùc cho viÖc chÊn
chØnh vµ më réng nhµ níc phong kiÕn tËp quyÒn theo mét
quy m« hoµn chØnh cã ®Çy ®ñ nh÷ng thÓ chÕ vµ ®iÒu
ph¹m. Mµ ë thÕ kû XV, c¸c xu thÕ ph¸t triÓn ®ã ®· vµ ®ang
gi÷ vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam trªn
c¸c b×nh diÖn s¶n xuÊt vµ cñng cè quèc phßng.
Nh ®· biÕt, qu¸ tr×nh ®i lªn cña Nho gi¸o ViÖt Nam
kh«ng t¸ch rêi yªu cÇu ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia
trëng dùa trªn quyÒn së h÷u cña giai cÊp ®Þa chñ cña nhµ
níc vµ cña mét bé phËn n«ng d©n trùc tiÕp tù canh vÒ
ruéng ®Êt. V× thÕ cho nªn khi chiÕm ®îc vÞ trÝ chñ ®¹o
trªn vßm trêi t tëng cña chÕ ®é phong kiÕn, Nho gi¸o cµng
cã ®iÒu kiÖn xóc tiÕn sù ph¸t triÓn nµy. Nã lµm cho s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp vµ trao ®æi hµng ho¸ ®îc ®Èy m¹nh h¬n
tríc.
§ång thêi Nho gi¸o ®em l¹i mét bíc tiÕn kh¸ c¨n b¶n
trong lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cña x· héi phong kiÕn níc
ta tõ thÕ kû XV, tríc hÕt nã lµm cho nÒn gi¸o dôc ph¸t triÓn
hÕt søc m¹nh mÏ nhÊt lµ díi triÒu Lª Th¸nh T«ng. NÒn gi¸o
dôc Êy cïng víi chÕ ®é thi cö ®· ®µo t¹o ra mét ®éi ngò tri
thøc ®«ng ®¶o cha tõng th©ý trong lÞch söd chÕ ®é phong
kiÕn ViÖt Nam. Do ®ã khoa häc vµ v¨n häc nghÖ thuËt ph¸t
triÓn.
 H¬n n÷a sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o tõ thÕ kû XV còng lµ
mét hiÖn tîng gãp phÇn thóc ®Èy lÞch sö t tëng níc ta tiÕn
lªn mét bíc míi. Lµ mét häc thuyÕt tÝch cùc nhËp thÓ, nã cæ
vò vµ khuyÕn khÝch mäi ngêi ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng
quan hÖ x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn chÝnh trÞ,
ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Do ®ã, nhËn thøc lý luËn cña d©n
téc ta vÒ c¸c vÊn ®Ò Êy còng ®îc n©ng cao h¬n. Dùa vµo
lÞch sö cña Nho gi¸o, nhµ vua vµ c¸c nho sÜ gi¶i thÝch c¸c
vÊn ®Ò Êy cã lËp luËn vµ cã lý lÏ ®Çy ®ñ h¬n.
Nhng Nho gi¸o ViÖt Nam dï cã lý do ®Ó tån t¹i vµ ph¸t
triÓn th× còng vÉn g¾n liÒn víi giai cÊp phong kiÕn ®Þa
chñ trong níc vµ lµ c«ng cô thèng trÞ vµ t tëng cña giai cÊp
®ã. Mµ giai cÊp ®Þa chñ ®ã tõ thÕ kû XV trë vÒ tríc tuy cã
mét vai trß nhÊt ®Þnh nhng vÉn lµ mét giai cÊp bãc lét ®èi
víi nh©n d©n. Vµ bÊt cø mét giai cÊp bãc lét nµo ngay c¶
khi ®ang lªn còng mang theo nh÷ng vÕt bïn nh¬ vµ bµn tay
vÊy m¸u cña nh÷ng ngêi lao ®éng. Cho nªn Nho gi¸o víi t
c¸ch lµ vò khÝ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam dï cho cã
kh«ng Ýt tÝch cùc th× t¸c dông tÝch cùc ®ã còng cßn rÊt
h¹n chÕ. Thùc ra ngay ë thêi kú thÞnh trÞ cña nã, Nho gi¸o
còng ®· cã nh÷ng mÆt tiªu cùc nghiªm träng vµ chøa ®ùng
kh¶ n¨ng suy yÕu sau nµy cña nã.
Nho gi¸o ë ViÖt Nam khi chiÕm ë vÞ trÝ ®éc t«n th× ®·
lµm cho chñ nghÜa gi¸o ®iÒu vµ bÖnh khu«n s¸o ph¸t triÓn
m¹nh trong lÜnh vùc t tëng vµ trong ®Þa h¹t gi¸o dôc khoa
häc. C¸c quan l¹i, sÜ phu, ®Òu lÊy th¸nh kinh, hiÒn truyÖn
cña Nho gi¸o lµm khu«n vµng thíc ngäc cho mäi ngêi suy
nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh, lÊy c¸i x· héi thêi Nghiªu
ThuÊn lµm khu«n mÉu cho mäi t×nh tr¹ng x· héi; lÊy nh÷ng
sù tÝch vµ ®iÒu ph¹m trong kinh, th, kinh xu©n thu lµm tiªu
chuÈn ®Ó b×nh gi¸ mäi sù viÖc. BÖnh gi¸o ®iÒu vµ khu«n
s¸o nµy ®· ¨n s©u vµo trong lÜnh vùc khoa häc vµ nghÖ
thuËt nhÊt lµ trong v¨n häc vµ sö häc khiÕn cho sù s¸ng t¹o
trong c¸c lÜnh vùc nµy bÞ dËp vµo nh÷ng c¸i khu«n s½n cã.
§ã lµ mét tËt bÖnh ®· ®îc rÌn ®óc ngay tõ khi ngêi nho sÜ
ph¶i mµi dòa v¨n ch¬ng ®Ó tiÕn vµo con ®êng cö nghiÖp.
Sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o cßn khuyÕn khÝch mäi ngêi
nhÊt lµ c¸c phÇn tö tri thøc ®i s©u vµo c¶i t¹o “tu tÒ trÞ
b×nh” vµo viÖc häc hµnh, thi ®ç, d¬ng danh thiªn h¹. V×
vËy mµ trong thùc tÕ, Nho gi¸o ®· lµm cho nh÷ng ng êi gia
nhËp tÇng líp Nho sÜ nµy xa rêi sinh ho¹t kinh tÕ vµ lÜnh
vùc s¶n xuÊt x· héi, nã chØ biÕt ®Ò cao ®¹o t th©n vµ ®¹o
tù níc chø kh«ng hÒ ®Õm xØa ®Õn c¸c tri thøc vÌ khoa häc
tù nhiªn còng nh vÒ c¸c ngµnh s¶n xuÊt vµ lu th«ng. TÝnh
chÊt tiªu cùc Êy cña Nho gi¸o cµng vÒ sau cµng g©y t¸c h¹i
kh«ng nhá trong viÖc ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt cña x· héi.
Khi ®· chiÕm ®îc ®Þa vÞ thèng trÞ trªn vò ®µi t tëng,
Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng tiÕp tôc ®i s©u vµo kh¸m ph¸
nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt cña ®êi sèng vµ cña vò trô, v×
mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c. Nã chØ chó träng
®Õn nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc thùc tÕ. Cho nªn
khi x· héi phong kiÕn rèi lo¹n, vÊn ®Ò sè phËn vµ yªu cÇu
gi¶i phãng con ngêi ®îc ®Æt ra th× Nho gi¸o trë thµnh bÊt
lùc. Nã kh«ng gi¶i ®¸p ®îc vÊn ®Ò Êy v× nã ®· sím bá con
®êng ph¸t triÓn t duy trõu tîng.
H¬n n÷a, mét khi Nho gi¸o chiÕm vÞ trÝ ®éc t«n th× lÔ
chÕ cña nã ®Æc biÖt ph¸t triÓn m¹nh. Khi ®ã nã b¾t ®Çu
®Ì nÆng lªn con ngêi vµ bãp nghÑt nÕp sèng gi¶n dÞ,
nh÷ng quan hÖ x· héi trong s¸ng, nh÷ng t×nh c¶m tù nhiªn
vµ ch©n thùc cña suy sôp cïng víi x· héi phong kiÕn th× nã
trë nªn ph¶n ®éng, cæ hñ vµ l¹c hËu.
Tãm l¹i bªn c¹nh nh÷ng ¶nh hëng tÝch cùc, Nho gi¸o
còng ®em l¹i kh«ng Ýt t¸c ®éng tiªu cùc mµ cho ®Õn nay
nã vÉn cßn lµ nh©n tè k×m h·m sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ t¹i c¸c
vïng n«ng th«n ViÖt Nam.