SUY NGHÓ VEÀ DU HOÏC SINH NAM KÌ TRONG

PHONG TRAØO ÑOÂNG DU (1906 – 2006)

Phaïm Phuùc Vónh

Phong traøo Ñoâng Du ñöôïc phaùt ñoäng ôû Nam kì muoän hôn

so vôùi Trung vaø Baéc kì. Theá nhöng söï höôûng öùng vaø ñoùng
goùp cuûa Nam kì cho phong traøo Ñoâng Du laïi raát maïnh meõ
vaø to lôùn. Ñeán ñaây, theo logíc thoâng thöôøng chuùng ta coù
theå keát luaän raèng tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa nhöõng du hoïc
sinh naøy raát maïnh meõ. Theá nhöng khi phong traøo Ñoâng Du
thaát baïi, nhöõng du hoïc sinh Nam kì tröôùc kia haêng haùi sang
Nhaät bao nhieàu laïi ñoøi veà nöôùc gaáp baáy nhieâu. Thöïc teá
ñoù ñoøi hoûi phaûi laøm roõ thaùi ñoä, muïc tieâu vaø ñoäng cô du
hoïc cuûa caùc du hoïc sinh naøy ñeå goùp phaàn ñaùnh giaù ñuùng
hôn veà phong traøo naøy.
1. Phong traøo Ñoâng du khôûi xöôùng
Ñaàu naêm 1904, taïi nhaø Tieåu La Nguyeãn Thaønh (Quaûng
Nam), Phan Boäi Chaâu, Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå, Tieåu La,
Nguyeãn Haøm, Ñaëng Thaùi Thaân… ñaõ tieán haønh hoäi nghò bí
maät thaønh laäp Duy Taân hoäi, toân Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå
laøm hoäi chuû vôùi muïc tieâu tröôùc maét laø phaùt trieån theá löïc
veà ngöôøi vaø taøi chính ñeå chuaån bò cho cuoäc baïo ñoäng vaø
xuaát döông caàu vieän. Trong soá caùc muïc tieâu ñoù, vaán ñeà
caàu vieän ñöôïc hoäi giao cho Nguyeãn Haøm vaø Phan Boäi Chaâu
tính toaùn. Vaø luùc baáy giôø, trong maét nhöõng vò laõnh tuï cuûa
Duy Taân hoäi, Nhaät Baûn laø nöôùc taân tieán ôû trong noøi gioáng
vaøng. Chính vì vaäy, muïc tieâu caàu vieän Nhaät Baûn nhanh
choùng ñöôïc thoáng nhaát.
Ñeå thöïc hieän muïc tieâu caàu vieän Nhaät Baûn, ngaøy 20
thaùng gieâng naêm AÁt Tî (23/02/1905), Phan Boäi Chaâu xuaát
döông mang theo aûnh vaø giaáy thoâng haønh cuûa Kì Ngoaïi Haàu
do Khaâm söù Phaùp caáp ñeå tieän vieäc lieân heä vôùi chính phuû
Nhaät. Ñeán Nhaät Baûn, cuï Phan gaëp Löông Khaûi Sieâu cuõng
ñang ôû Nhaät. Löông Khaûi Sieâu khuyeân Cuï neân “trôû veà
nöôùc hoaëc laø ñöa vaên thö göûi veà trong nöùôc, coå ñoäng
nhöõng haïng ngöôøi xuaát döông caàu hoïc, möôïn ñoù laøm caùi
neàn taûng höng daân khí, khai daân trí…”1. Töø ñoù, Phan Boäi
Chaâu baét ñaàu chuaån bò cho vieäc vaän ñoäng thanh nieân Vieät
Nam sang Nhaät du hoïc2.
Cuoái thaùng 6 naêm AÁt Tî (1905), Phan Boäi Chaâu veà nöôùc
ñöa Kì Ngoaïi Haàu Cöôøng Ñeå vaø mang moät ít ngöôøi öu tuù
xuaát döông ñeå thöïc hieän keá hoaïch caàu vieän vaø ñöa thanh

1
nieân Vieät Nam du hoïc sau naøy. Khoaûng moät thaùng sau, Phan
Boäi Chaâu cuøng vôùi 3 thanh nieân xuaát döông sang Nhaät, coøn
vieäc ñöa Kì Ngoaïi Haàu xuaát döông thì giao laïi cho Tieåu La
Nguyeãn Thaønh lo lieäu.
2. Vò trí cuûa Nam kì trong keá hoaïch cuûa caùc laõnh
tuï phong traøo Ñoâng Du
Hoài naêm 1903 taïi Quaûng Nam, Tieåu La Nguyeãn Thaønh
ñaõ töøng nhaän xeùt raèng: “Kim tieàn nöùôc ta laø ôû Nam kì, maø
khai thaùc ra Nam kì laø coâng ñöùc Trieàu Nguyeãn laøm. Vua Gia
Long laáy laïi nöùôc raët laø nhôø taøi löïc ôû trong aáy. Baây giôø
neáu ta tìm ñöôïc chính doøng Gia Long ñaët laøm minh chuû, hieäu
trieäu Nam kì taát aûnh höôûng mau laém.”3. Vaø cuï Phan ñaõ choïn
caùch tranh thuû söï uûng hoä cuûa Nam kì.
Ñeán ñaàu naêm 1906, Kì Ngoaïi Haàu ñaõ sang Nhaät4, nhöng
phong traøo vaän ñoäng thanh nieân du hoïc ñaõ ñöôïc hôn nöûa
naêm maø môùi chæ taäp hôïp ñöôïc moät ít thanh nieân Baéc vaø
Trung kì coøn Nam kì thì chöa coù ai, kinh phí hoaït ñoäng laïi heát
söùc khoù khaên vì phaàn lôùn nhöõng du hoïc sinh mieàn Baéc vaø
Trung thuoäc thaønh phaàn gia ñình ngheøo.
Phong traøo Ñoâng Du muoán phaùt trieån thì caàn phaûi coù
nhieàu du hoïc sinh, nhöng neáu du hoïc sinh caøng taêng thì söùc
eùp veà vaán ñeà kinh phí caøng lôùn. Laøm sao ñeå giaûi quyeát
khoù khaên naøy?
Cuï Phan Boäi Chaâu ñaõ baøn vôùi Kì Ngoaïi Haàu raèng: “du
hoïc sinh tuy chöa ñöôïc bao nhieâu, nhöng Trung Baéc kì ñaõ thaáy
coù ngöôøi, khoâng baûo laø khoâng coù aûnh höôûng. Duy Nam kì
coøn vaéng ngaét, neân tính caùch vaän ñoäng. Maø vaän ñoäng
Nam kì taát nhôø ôû nôi nhaân daân nhôù cuõ môùi coù hieäu löïc.
Ngaøi laø ñích phaùi Cao Hoaøng, laïi ñaõ xuaát döông roài, baây
giôø thaûo moät baøi caùo vaên, phaùi ngöôøi ñem veà, vaøo Nam kì
coå ñoäng caùc thieáu nieân khieán hoï du hoïc, möôïn kim tieàn
cuûa Nam kì maø nuoâi caû nhaân taøi Trung Baéc, cuõng laø
chöôùc hay”5 vaø sau ñoù Cuï lieàn vieát baøi “Kính caùo tuyeân
quoác phuï laõo vaên” ñeå gôûi veà nöôùc tuyeân truyeàn vaän
ñoäng.
Trong khi cuoäc vaän ñoäng ôû Nam kì chöa ñaït thaønh töïu gì
thì ñeán ñaàu naêm 1907, moät khoù khaên nöõa laïi aäp ñeán; ñoù
laø luùc baáy giôø ôû trong nöùôc, hoaït ñoäng cuûa Phan Chaâu
Trinh cuõng baét ñaàu coù aûnh höôûng maïnh meõ, maø chuû
tröông cuûa Cuï Taây Hoà laïi “baøi phong” – hoaøn toaøn ñi ngöôïc
laïi con ñöôøng toân quaân thaûo taëc, xaây döïng nhaø nöùôc
quaân chuû laäp hieán cuûa Phan Boäi Chaâu. Neáu chuû tröông

2
“baøi phong” phaùt trieån maïnh trong nöôùc thì caùc nhaân só
Baéc, Trung kì ñang höôûng öùng phong traøo Ñoâng du laâu nay
voán saün coù thaùi ñoä chaúng maáy coi troïng Cöôøng Ñeå seõ
khoâng coøn uûng hoä phong traøo Ñoâng du nöõa. Phan Boäi Chaâu
ñaõ lo laéng baøn vôùi Cöôøng Ñeå raèng: “Caùi thuyeát baøi quaân,
neáu raøy mai lan roäng thì nhaân taâm Trung Baéc kì taát hieän ra
veû hoaùn taùn; nhaân taâm khoâng thoáng nhaát thì truø khoaûn
vaøo choã naøo? Vaäy neân in moät moùn vaên thö, phaùi ngöôøi
ñöa veà Nam kì, lôïi duïng nhaân taâm nhôù cuõ yeâu vua vaän
ñoäng taäp khoaûn… Neáu khoâng theá, Trung Baéc kì e saép ñoå
beå caû.”6.
Tröôùc hoaøn caûnh ñoù, yeâu caàu vaän ñoäng nhaân só Nam
kì tham gia vaø uûng hoä phong traøo Ñoâng du laïi caøng trôû neân
caáp thieát hôn. Cöôøng Ñeå giao cho Phan Boäi Chaâu vieát “Ai
caùo Nam kì phuï laõo” (vaøo ñaàu naêm Ñinh Vò - 1907) sau ñoù
dòch ra quoác ngöõ ñeå chuyeån veà Nam kì vaän ñoäng caùc nhaân
só uûng hoä phong traøo Ñoâng du.
Khoaûng sau thaùng tö naêm Ñinh Vò (1907), thoâng qua Traàn
Vaên Tuyeát moät du hoïc sinh ñang hoïc ôû Höông Caûng, baûn “Ai
caùo Nam kì phuï laõo” chöõ quoác ngöõ ñaõ ñeán tay Tri phuû danh
döï - Chuû buùt tôø Phuï nöõ taân vaên Gilbert Traàn Chaùnh Chieáu
ôû Saøi Goøn – cha cuûa Tuyeát. Töø ñoù noù daàn ñöôïc phoå bieán
ôû Nam kì. Vaøi tuaàn sau, Gilbert Chieáu ñaõ ñeán Höông Caûng
gaëp gôõ vaø hoäi ñaøm vôùi cuï Phan Boäi Chaâu. Sau Gilbert
Chieáu vaøi thaùng, Buøi Chí Nhuaän, Traàn Vaên Ñònh… cuõng ñaõ
ñeán Nhaät gaëp Phan Boäi Chaâu vaø Cöôøng Ñeå. Coù theá noùi,
ñeán ñaây chieác caàu Ñoâng Du töø Nhaät Baûn ñeán Nam kì ñaõ
ñöôïc chính thöùc thieát laäp.
3. Nam kì höôûng öùng phong traøo Ñoâng du maïnh
meõ!
Sau caùc cuoäc gaëp gôõ giöõa caùc Nhaân só Nam kì vôùi
laõnh ñaïo cuûa phong traøo Ñoâng du, coäng vôùi nhöõng taùc
ñoäng cuûa “Ai caùo Nam kì phuï laõo”, “Kính caùo tuyeân quoác
phuï laõo vaên”…, phong traøo vaän ñoäng thanh nieân sang Nhaät
du hoïc ôû Nam kì baét ñaàu ñöôïc khôûi ñoäng vaø phaùt trieån
maïnh meõ:
Töø Höông Caûng trôû veà Nam kì, Gilbert Chieáu ñaõ baét tay
vaøo vieäc toå chöùc vaän ñoäng ñöa thanh nieân Nam kì sang
Nhaät du hoïc; oâng thaønh laäp Minh Taân hoäi, môû Minh Taân
Khaùch Saïn, Minh Taân coâng ngheä xaõ ñeå huy ñoäng taøi chính
vaø lieân laïc vôùi caùc chí só trong vuøng.

3
 Cuøng vôùi Gilbert Chieáu, luùc naøy ôû Gia Ñònh, Nguyeãn An
Khöông cuõng ñaõ thaønh laäp Chieâu Nam laàu ñeå laøm nôi ñöa
röôùc thanh nieân xuaát döông sang Nhaät du hoïc. Vaø ôû Caàn
Thô, cuï Nguyeãn Thaàn Hieán cuõng ñaõ thaønh laäp Khuyeán du
hoïc hoäi ñeå coå vuõ vaø vaän ñoäng thanh nieân Nam kì sang
Nhaät du hoïc.
Söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa caùc toå chöùc vaän ñoäng
uûng hoä phong traøo Ñoâng du ôû Nam kì hoài ñaàu naêm 1907
coøn nhaän ñöôïc söï tieáp söùc cuûa caùc nhaân só trong vuøng
nhö: Nguyeãn Quang Dieâu (Cao Laõnh), Ñaëng Thuùc Lieâng (Sa
Ñeùc), Nguyeãn Haùo Vónh (Caàn Thô), Ñaëng Bænh Toøng (Vónh
Long), Buøi Chí Nhuaän (Long An)… vaø ñaëc bieät laø söï höôûng
öùng cuûa caùc thanh nieân Nam kì, taïo thaønh moät laøn soùng
Ñoâng du maïnh meõ ñuùng nhö nhaän ñònh cuûa Tieâu La -
Nguyeãn Thaønh vaø Phan Boäi Chaâu tröùôc khi thaønh laäp Duy
Taân hoäi vaø phaùt ñoäng phong traøo Ñoâng Du. Soá löôïng du
hoïc sinh Nam kì ñaõ vöôït leân daãn ñaàu vaø hôn toång soá cuûa
Baéc kì vaø Trung kì coäng laïi:
Theo Nguyeãn Vaên Haàu thì ñeán cuoái naêm 1907, toång soá
du hoïc sinh Vieät Nam taïi Nhaät Baûn laø 115 ngöôøi; trong ñoù:
Nam kì coù 75 ngöôøi, Baéc kì 30 ngöôøi vaø Trung kì 10 ngöôøi.
Sang naêm 1908, phong traøo xuaát döông cuûa du hoïc sinh
Nam kì vaãn tieáp tuïc phaùt trieån maïnh meõ; thaùng gieâng naêm
Maäu Thaân (1908), Nguyeãn Thaàn Hieán, Traàn Vaên Ñònh,
Hoaøng Coâng Ñaùn sang Nhaät ñeå thaêm vieäc hoïc haønh cuûa
caùc hoïc sinh, ñoàng thôøi mang nhieàu du hoïc sinh môùi sang
nhaäp tröôøng vaø ñeán trung tuaàn thaùng ñoù thì hoï trôû veà
nöôùc tieáp tuïc vaän ñoäng cho phong traøo. Sau laàn ñöa du hoïc
sinh samg Nhaät naøy, khoâng bieát coøn ñôït naøo nöõa khoâng,
nhöng theo trí nhôù cuûa Phan Boäi Chaâu thì tính ñeán tröôùc khi
phong traøo bò ñình chæ, toång soá du hoïc sinh Vieät Nam ôû Nhaät
“ñaïi öôùc 200 ngöôøi: Nam kì öôùc hôn 100 ngöôøi, Trung kì öôùc 50
ngöôøi, Baéc kì öôùc hôn 40 ngöôøi, maø nghe hôi coøn noái goùt
nhieàu nöõa”7
Trong khi phong traøo ñang phaùt trieån thì ñeán thaùng 9 naêm
1908, theo yeâu caàu cuûa Phaùp trong khuoân khoå cuûa hieäp
öôùc Phaùp – Nhaät kí keát naêm 1907, chính phuû Nhaät ñaõ ra
leänh giaûi taùn caùc toå chöùc cuûa phong traøo Ñoâng du vaø truïc
xuaát du hoïc sinh Vieät Nam ra khoûi Nhaät Baûn. Ñoàng thôøi ôû
Nam kì, chính quyeàn thuoäc ñòa laïi buoäc caùc phuï huynh phaûi
goïi con em cuûa mình veà nöùôc gaáp.

4
 Tröôùc tình theá khoù khaên ñoù, nhieàu hoïc sinh Baéc vaø
Trung kì ñaõ quyeát ñònh taûn ra caùc ñòa phöông cuûa Nhaät Baûn,
chaáp nhaän khoå coâng caàu hoïc. Coøn laïi ñoái vôùi nhöõng du
hoïc sinh Nam kì, tröø 5 ngöôøi: Hoaøng Höng, Nguyeãn Xöông Chi
vaø 3 ngöôøi nhoû tuoåi laø Traàn Vaên An (Yeân), Traàn Vaên Thö
vaø Hoaøng Vò Huøng, haàu heát nhöõng ngöôøi coøn laïi, neáu
tröôùc ñaây hoï haêng haùi xuaát döông bao nhieâu thì giôø ñaây hoï
laïi ñoøi veà nöôùc gaáp baáy nhieâu, trong Phan Boäi Chaâu nieân
bieåu, cuï Saøo Nam cho bieát coù ngöôøi sôï khoâng theå veà ñöôïc
ñeán noåi phaûi khoùc oaø leân.
Coù theå noùi raèng, phong traøo Ñoâng du ôû Nam kì ñaõ goùp
phaàn quyeát ñònh ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa phong traøo
Ñoâng du noùi chung; maëc duø dieãn ra muoän hôn so vôùi Baéc,
Trung kì (maõi ñeán ñaàu naêm 1907 – sau khi Cöôøng Ñeå sang
Nhaät vaø gôûi thö vaän ñoäng rieâng cho Nam kì), nhöng noù laïi
phaùt trieån maïnh meõ hôn nhieàu so vôùi Baéc vaø Trung kì:
nguoàn kinh phí ñoùng goùp uûng hoä phong traøo vaø soá ngöôøi
tham gia du hoïc cuûa Nam kì chieám moät phaàn raát lôùn so vôùi
Baéc vaø Trung kì.
Nhöng tieác thay khi phong traøo bò Nhaät caám hoaït ñoäng
vaø truïc xuaát, nhieàu du hoïc sinh Nam kì ñaõ khoâng ñuû yù chí
ñeå tieáp tuïc khoå coâng caàu hoïc ñeán cuøng nhö nhöõng du hoïc
sinh Baéc vaø Trung kì.
Thöïc teá treân ñoøi hoûi chuùng ta caàn phaûi laøm roõ thaùi
ñoä, muïc tieâu vaø ñoäng cô du hoïc cuûa caùc du hoïc sinh Nam kì
trong phong traøo Ñoâng Du ñeå coù nhöõng ñaùnh giaù chính xaùc
hôn veà vaán ñeà “Nam kì vôùi phong traøo Ñoâng Du”.
Phaïm Phuùc Vónh

5
1
Chuù thích:
Phan Boäi Chaâu, Phan Boäi Chaâu nieân bieåu, Nhoùm nghieân cöùu söû – ñòa xuaát baûn, Saøi
Goøn, 1973. Trang 57.
2
Coù taøi lieäu cho raèng keá hoaïch ñöa hoïc sinh sang Nhaät du hoïc cuûa Phan Boäi Chaâu sau
naøy laø do Taêng Baït Hoå ñeà xuaát sau khi laäp Duy Taân Hoäi (1904): Xem theâm: Haøo
Nguyeân Nguyeãn Hoaù, Lòch söû khoaù trình – ñeä töù, Nxb Vieät Huøng, Saøi Goøn 1963. Trang
170, 171.
3,5,6,7
. Phan Boäi Chaâu, Phan Boäi Chaâu nieân bieåu, Nhoùm nghieân cöùu söû - ñòa xuaát baûn,
Saøi Goøn, 1973. Trang 30,75,91,104.
4
Trong chuyeán ñi naøy, Cöôøng ñeå mang theo aûnh cuûa Hoaøng töû Caûnh vaø caùc taøi lieäu
chöùng ñeå chöùng minh Cöôøng Ñeå laø haäu dueä cuûa Hoaøng töû Caûnh.
5